ΣΧΟΛΗ

ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ
ΣΠΟΥΔΩΝ
ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ
ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ
ΠΟΛΙΣΤΙΣΜΟ
ΕΠΟ 30

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ

ΚΟΣΜΟΣ

ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2018 – 2019

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ:
Αντώνιος Παναγιώτου

ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ:
Αμαλία Μυλωνά

ΑΜΦ 86355
η
3 εργασία Μάρτιος 2019
 Σελίδα |1
ΕΠΟ 30 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ – Τρίτη Εργασία

ΘΕΜΑ 3ης ΕΡΓΑΣΙΑΣ

«Οι Έλληνες της Βενετίας πριν και μετά την

άλωση του 1453»

Ο ναός του Αγίου Γεωργίου και το Ελληνικό Σχολείο (Φλαγγινιανό Φροντιστήριο), της
ελληνικής κοινότητας στη Βενετία. Χαλκογραφία Domenico Louisa 1702, Βενετία:
Ελληνικό Ινστιτούτο http://www.hellenica.de/Europa/Geographia/Venezia.html

Η εργασία θα πρέπει να είναι μεγέθους 1800 λέξεων.

 Σελίδα |2
ΕΠΟ 30 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ – Τρίτη Εργασία

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος, κεντρικός στόχος εργασίας ………………………………………….. σελ 3

Οι Έλληνες της Βενετίας και η διεκδίκηση της ορθόδοξης ταυτότητας ……….. σελ. 4

Η συμβολή των Ελλήνων λογίων στη δυτική γραμματεία …………………...... σελ. 6

Επίλογος ……………………….……………………………………….……….. σελ 9

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ …..…………………….……………………………….……. σελ.10

 Σελίδα |3
ΕΠΟ 30 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ – Τρίτη Εργασία

Πρόλογος – κεντρικός στόχος εργασίας

Οι πρώτες μεταναστεύσεις των Ελλήνων προς τη Βενετία, την «πόλη χωρίς γη»
όπως την ονόμασαν, είχαν πιθανόν σχέση με το κύμα διασποράς που προκάλεσε η
εικονομαχία. Δεχόμενη ποικίλες πολιτιστικές και πολιτικές επιδράσεις καθώς και
προνόμια από την ελληνική Ανατολή, η Δημοκρατία της Γαληνοτάτης που
αναπτύχθηκε μέσα στους κόλπους του βυζαντινού κράτους ως επαρχία, προχώρησε
σταθερά από τον 10ο αιώνα προς τη δόξα και την ακμή1.
Αυτός ο τόπος είχε το πιο κατάλληλο κλίμα για τη διαμόρφωση και την ανάπτυξη
μιας ελληνικής κοινωνίας, αφού οι δεσμοί που ένωναν τους Βενετούς με τους
Έλληνες, πέρα της αμοιβαίας αντιπάθειας, είχαν παλιά και μακρά ιστορία· οι δόγηδες
έκαναν χρήση βυζαντινών τίτλων λέξεων και όρων, υπέγραφαν με τον ίδιο τρόπο
όπως οι αυτοκράτορες, έστελναν τους γιους τους να μορφωθούν στην
Κωνσταντινούπολη, βενετοί αξιωματούχοι παντρεύονταν βυζαντινές αρχόντισσες,
λάτρευαν βυζαντινούς αγίους, λείψανα μεταφέρονταν προς τη Βασίλισσα της
Αδριατικής, ενώ κάθε τι οικοδομήσιμο μιμούνταν τα βυζαντινά αρχιτεκτονικά
πρότυπα2. Άξιο προσοχής, η ανάθεση της ανέγερσης και η αποπεράτωση της
βασιλικής του Αγίου Μάρκου (που οικοδομήθηκε σύμφωνα με τα πρότυπα των
Αγίων Αποστόλων της Κωνσταντινούπολης) από το δόγη Pietro Orseolo και τον
Domenico Silvio, με επίσημη πρόσκληση σε Έλληνες αρχιτέκτονες, τεχνίτες,
καλλιτέχνες και ψηφοθέτες3.
Στην πρώτη άλωση του 1204, ο αριθμός ελληνικών πληθυσμών που σταδιακά
μετοίκησε στην «οικεία» Δημοκρατία της Βενετίας αυξήθηκε, ενώ συνεχίστηκε με
μεγαλύτερες διαστάσεις μετά την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453
από τους Οθωμανούς.
Στην εργασία που ακολουθεί θα αναφερθούμε στις προσπάθειες ενσωμάτωσης των
Ελλήνων στην πόλη των δόγηδων και τον τρόπο με τον οποίο κατάφεραν να
δημιουργήσουν ως «φιλοξενούμενοι», μια πολυπληθή οργανωμένη παροικία
προστατεύοντας συγχρόνως, παρά τις δυσκολίες, την θρησκευτική τους ταυτότητα,
ενώ παράλληλα πρόσφεραν μέσω διαπρεπών λογίων και σπουδαίων διανοούμενων,
την άνθιση των δυτικών γραμμάτων.

1
Χρύσα Μαλτέζου , Η Βενετία των Ελλήνων, Εκδ. Μίλητος, Αθήνα 1999, σελ. 8, 9.
2
Ό.π., σελ. 10, 18.
3
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ι΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1974, σελ. 238 (για συντομία Ι.Ε.Ε).
 Σελίδα |4
ΕΠΟ 30 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ – Τρίτη Εργασία

Οι Έλληνες της Βενετίας και η διεκδίκηση της ορθόδοξης ταυτότητας

Venetiae, quasi alterum Byzantium … Βενετία, σχεδόν ένα άλλο Βυζάντιο4…

Πριν αλλά κυρίως μετά την καταστροφική, υπό το πρόσχημα του σταυροφορικού
κινήματος, Τέταρτη Σταυροφορία, πολλοί ήταν οι Έλληνες που ζούσαν μόνιμα στην
πόλη των καναλιών. Οι ζωγράφοι ιερών εικόνων και θρησκευτικών παραστάσεων
που μεταλαμπάδευσαν τις γνώσεις τους και εργάσθηκαν για το ναό του Αγίου
Μάρκου, είχαν διαμορφώσει μια τοπική σχολή αγιογραφίας· κοντά σε αυτούς,
εγκαταστάθηκαν και άλλοι Έλληνες, κυρίως έμποροι, αφού η Βενετία ήταν η δύναμη
που εξασφάλιζε τον έλεγχο των θαλάσσιων δρόμων και ταυτόχρονα εξυπηρετούσε με
ευνοϊκούς όρους και παραχώρηση ελευθερίας, την ανάπτυξη διαφόρων
δραστηριοτήτων5.
Τον επόμενο αιώνα, τόσο η αδυναμία του Βυζαντινού κράτους όσο και η τουρκική
απειλή, δημιούργησαν καταστάσεις τέτοιες, που ώθησαν σποραδικά κύματα
μετανάστευσης Ελλήνων προς την Γαληνοτάτη, μέσω βενετοκρατούμενων περιοχών.
Ανάμεσα στους απόδημους υπήρχαν χρυσονηματουργοί, υαλουργοί, σπετσιέρηδες,
ράφτες, μαραγκοί, οπλοποιοί, κουρείς, ιερωμένοι, καλαφάτες, ναυτικοί, άνθρωποι με
μεγάλη μόρφωση και πλούτο γνώσεων, αλλά και πολλοί ισχυροί και οικονομικά
εύρωστοι6.
Όμως, η μεγαλύτερη μαζική έξοδος και η απαρχή της βυζαντινής διασποράς προς
τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, ιδιαιτέρως προς τη Βενετία, με γέφυρα τα νησιά του
Ιονίου, την Πελοπόννησο και την Κρήτη, πραγματοποιήθηκε με την άλωση του 1453,
όταν οι Οθωμανοί κυρίευσαν τις ελληνικές χώρες και τις λατινικές κτίσεις, όσες
βέβαια είχαν απομείνει. Βέβαια, ορισμένοι αριστοκράτες και πλούσιοι Έλληνες, είχαν
φροντίσει από πριν να στείλουν τις περιουσίες και τις οικογένειές τους στην ασφαλή
Ιταλική χερσόνησο. Η μεγαδούκισσα Άννα Παλαιολογίνα Νοταρά, μια ισχυρή
προσωπικότητα που θαύμαζαν οι Ενετοί, είχε καταφέρει να μεταφερθεί από τον
πάτερα της, μετά πλούτου απείρου σε ιταλικές τράπεζες, και μαζί με την ανιψιά της
Ευδοκία Κατακουζηνή, χρημάτισαν για χρόνια μεσολαβήτριες Ρωμιών προσφύγων
που ζητούσαν άσυλο από τις βενετικές αρχές7.

4
Στυλιανός Λαμπάκης, «Βυζάντιο και ευρωπαϊκή Αναγέννηση», στο Το Βυζάντιο και οι απαρχές της
Ευρώπης, επιμ. Ελένη Γραμματικοπούλου, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 2004 σελ. 44.
5
Ι.Ε.Ε 1974, σελ. 238.
6
Μαλτέζου 1999, σελ. 19.
7
Donald Nicol, Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Χριστίνα-Αντωνία Μουτσοπούλου, Εκδ. Παπαδήμα,
Αθήνα 2015, σελ. 513, 514. Χρύσα Μαλτέζου, Άννα Παλαιολογίνα Νοταρά, μια τραγική μορφή
 Σελίδα |5
ΕΠΟ 30 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ – Τρίτη Εργασία

Με την καταστροφή της Κωνσταντινούπολης, μπορεί ο κόσμος για όλους εκείνους

που έχασαν τα πάντα να είχε καταρρεύσει, αλλά η αγάπη και οι μνήμες ενός λαμπρού
αλλά συνάμα πικρού παρελθόντος δεν μπόρεσαν να σβήσουν ποτέ· αγκαλιά με την
μόνη ταυτότητα που τους απέμεινε, το κληροδότημα της ορθόδοξης πίστης,
ακολούθησαν το δρόμο προς έναν οικείο τόπο, ζητώντας από έναν ομόθρησκο λαό
προστασία, φροντίδα και υποστήριξη. Οι δυσκολίες προσαρμογής στη νέα «πατρίδα»
ήταν πολλές, αφού η αντιπάθεια μεταξύ γηγενών και διασποράς υπήρξε αμοιβαία.
Η απαγόρευση από μέρους της βενετικής διοίκησης για ιερουργία more greco και
η αντιμετώπιση των χριστιανών της Ανατολής ως σχισματικούς, τους ώθησαν να
εκκλησιάζονται κρυφά σε καθολικούς ναούς, ιδιωτικές οικίες και oratoria, με
αποτέλεσμα συχνές διώξεις και εξορίες ορθόδοξων ιερέων, από τις αρχές8. Οι πρώτες
προσπάθειες για απόκτηση θρησκευτικής ελευθερίας, έλαβαν χώρα τρία χρόνια μετά
την άλωση, όταν ζητήθηκε η άδεια για ίδρυση εκκλησίας, προς ανάγκη των
εκπατρισμένων για Θεία Λειτουργία σύμφωνα με το δόγμα τους. Η βενετική
σύγκλητος εξέτασε το αίτημα που είχε υποβάλλει ο φιλενωτικός καρδινάλιος
Ισίδωρος μητροπολίτης Κιέβου, και ενώ στην αρχή παραχωρήθηκε άδεια
οικοδόμησης ναού, οι γερουσιαστές ανακάλεσαν, φοβούμενοι μήπως προσβληθεί ο
δικός τους πατριάρχης, και διέταξαν την κατεδάφιση που είχε ήδη αρχίσει στην
ενορία του San Giovanni in Bragora9.
Στην προσπάθεια να τεθούν υπό έλεγχο οι ορθόδοξοι και με όρο ποινής
προστίμου, οι ιερείς θα σταματούσαν να τελούν λειτουργίες πλην του καθολικού
ναού του Αγίου Βλασίου και αργότερα από το παρεκκλήσι της Αγίας Ούρσουλας στη
μονή San Giovanni e Paolo (εδώ οι δομινικανοί μοναχοί εμπόδισαν την εκτέλεση της
παπικής βούλας)· εξαίρεση αποτελούσε η Άννα Παλαιολογίνα Νοταρά, η οποία
ανέγειρε ιδιωτικό παρεκκλήσι για αυστηρά προσωπική χρήση10.
Για μεγάλο χρονικό διάστημα, αν και η Βενετία ελλήνιζε σημαντικά, η θέση της
υπήρξε αρνητική απέναντι στους ορθόδοξους πληθυσμούς των κτίσεων της. Μέσα σε
αυτό το αντίξοο κλίμα, θα έπρεπε οι Έλληνες να περιμένουν αρκετά ακόμα χρόνια
για να βρεθεί μια λύση11. Το αισιόδοξο μήνυμα δόθηκε με το δεκτό αίτημα που
έκαναν το Νοέμβριο του 1494 για άδεια σχηματισμού μιας φιλανθρωπικής και

ανάμεσα στον βυζαντινό και στον νέο ελληνικό κόσμο, Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και
Μεταβυζαντινών Σπουδών, Βενετία 1998, σελ 16.
8
Μαλτέζου 1999, σελ. 21,22.
9
Nicol 2015, σελ. 514. Ι.Ε.Ε 1974, σελ. 238. Μαλτέζου 1999, σελ. 27.
10
Ό.π., σελ. 28. Ι.Ε.Ε 1974, σελ. 239, 240.
11
Μαλτέζου 1999, σελ. 30.
 Σελίδα |6
ΕΠΟ 30 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ – Τρίτη Εργασία

θρησκευτικής κοινότητας με την επωνυμία «Αδελφότητα του Αγίου Νικολάου των

Ελλήνων» και με σκοπό την περίθαλψη, τη φροντίδα και την προώθηση των
ελληνικών συμφερόντων. Όμως, χρειάστηκε να περιμένουν μέχρι το 1573 για την
αποπεράτωση του Αγίου Γεωργίου στο κανάλι Rio dei Greci, προκειμένου να
τελέσουν για πρώτη φορά τα λατρευτικά τους δικαιώματα σε δική τους εκκλησία, με
κωδωνοστάσιο και κοιμητήριο· παρά την άκαμπτη στάση του πατριάρχη Βενετίας και
με ρήτρα ότι αυτό θα γινόταν σύμφωνα με το λατινικό δόγμα στην ελληνική γλώσσα,
η κυβέρνηση τελικά οπισθοχώρησε, και σιωπηρά επέτρεψε το ορθόδοξο τυπικό με
απευθείας εξάρτηση του ναού από την Αγία Έδρα12.
Πάνω από έναν αιώνα μετά την κατάλυση του βυζαντινού κράτους, οι Έλληνες με
πολλούς τρόπους, είχαν περίτρανα αποδείξει την αξία τους· κατάφεραν με κόπο να
κερδίσουν τους Βενετούς, όντας νομοταγείς, εργατικοί ακόμα και πρόθυμοι να
πολεμήσουν ως stradioti, κατά του κοινού εχθρού στην Ανατολή, στο πλευρό της
πόλης που για χρόνια τους παρείχε στέγη και ασφάλεια. Πολλοί όμως ήταν και αυτοί
που υπηρέτησαν τη Γαληνοτάτη με τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες, αφού
συνέβαλλαν στην αύξηση του πλούτου και της αίγλης, δουλεύοντας ως έμποροι,
τεχνίτες, καλλιτέχνες, ζωγράφοι, ναυπηγοί και μαγαζάτορες13.

Η συμβολή των Ελλήνων λογίων στη δυτική γραμματεία

«Να είστε ευγνώμονες στους Θεούς που σας παραχώρησαν το προνόμιο να

υποστηρίξετε τα ελληνικά γράμματα…» Pietro Bembo, ιταλός ουμανιστής προς
βενετούς πατρικίους14.
Για την αναρρίπιση της αρχαίας γραμματείας που επισκότιζε ο σχολαστικισμός και
την επίδραση προς τον ουμανιστικό προσανατολισμό, καταλυτική υπήρξε η συμβολή
και η εμφάνιση των βυζαντινών λογίων και ιερωμένων, οι οποίοι πριν αλλά και μετά
την άλωση, συνέρρευσαν σε περιοχές της Ιταλίας. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν πλήρη
συναίσθηση, ότι ερχόμενοι σε μια πολιτισμική κοινωνία με κοινές μέριμνες, που σε
πολλά τους θύμιζε την πατρίδα, θα είχαν την καλύτερη ευκαιρία να αναδείξουν το

12
Νίκη Τσελέντη - Παπαδοπούλου, Οι εικόνες της ελληνικής αδελφότητας της Βενετίας από το 16 ο έως
το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και
Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 2002, σελ 28. Ι.Ε.Ε 1974, σελ. 240, 241. Nicol 2015, σελ. 515.
13
Ό.π., σελ. 516.
14
Ειρήνη Παπαδάκη, «Η Ελληνική εκδοτική δραστηριότητα στη Βενετία», στο Δημοσία Ιλαρία, επιμ.
Χρ. Μαλτέζου, Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών, Βενετία 1999 σελ. 107.
 Σελίδα |7
ΕΠΟ 30 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ – Τρίτη Εργασία

ελληνικό πνεύμα και να διασώσουν την ελληνιστική παιδεία, μεταφέροντας

χειρόγραφα αρχαίων και βυζαντινών συγγραφέων15.
Ήδη από τον 14ο αιώνα, μια σειρά από λόγιοι εξασκούσαν το επάγγελμα του
διδάσκαλου της ελληνικής γλώσσας, σε διάφορες παροικίες της Ιταλικής χερσονήσου
όπου είχαν εγκατασταθεί. Ένας από τους πρώτους περιζήτητους μαικήνες των
γραμμάτων ήταν ο Μανουήλ Χρυσολωράς, ο οποίος αρχικά υπήρξε διπλωμάτης στη
Βενετία, αλλά στη συνέχεια κάνοντας δεκτή την επίσημη πρόσκληση της
φλωρεντιανής διοίκησης, δίδαξε στο Στούδιον, έχοντας ως μαθητές φημισμένους
ουμανιστές· παράλληλα, προετοιμάζοντας το έδαφος για την έλευση και άλλων
βυζαντινών λογίων, υποκινούσε σε μεγάλο βαθμό πολλούς να μεταβούν στην
Κωνσταντινούπολη, για να τελειοποιήσουν τη μόρφωσή τους μελετώντας την
ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία. Το Ερωτήματα της ελληνικής γλώσσης που έγραψε,
ήταν το πρώτο βιβλίο γραμματικής με ελληνικούς χαρακτήρες που τυπώθηκε στη
Βενετία16.
Η φυγή των λογίων προς τη Δύση, εντάθηκε με την πτώση της Θεσσαλονίκης το
1430 και κυρίως μετά στη Σύνοδο Φεράρας – Φλωρεντίας, όπου για ενάμιση περίπου
χρόνο παρέμειναν και συμμετείχαν πολλοί Έλληνες διανοούμενοι της εποχής,
υποστηρίζοντας τις απόψεις τους. Με αυτή την ευκαιρία, η φωτεινή φυσιογνωμία του
Γεώργιου Γεμιστού ή Πλήθων αγαπήθηκε, έδωσε ώθηση στον πλατωνισμό, ενώ
συντέλεσε στην κατεύθυνση του ευρωπαϊκού πνεύματος προς μια νέα ερμηνεία του
κόσμου· άσκησε τέτοια επίδραση στον Κοσμά Μέδικο, που αποφάσισε να ιδρύσει
την Πλατωνική Ακαδημία στη Φλωρεντία και να προσλάβει για δάσκαλο του γιου
του τον ακαδημαϊκό Ιωάννη Αργυρόπουλο17.
Κατά την ίδια χρονική περίοδο, πλήθος διαπρεπόντων λογίων άρχισε να συρρέει
στα ιταλικά εδάφη, καθώς ο ζήλος για τη μελέτη της αρχαίας γραμματείας
εξαπλώθηκε παντού. Ο αγαπητός μαθητής του Γεμιστού, προσήλυτος στη Ρωμαϊκή
Εκκλησία, Βησσαρίων ο Τραπεζούντιος, αποτελούσε πρότυπο και υπήρξε τόσο
σεβαστός, που χρίστηκε καρδινάλιος και παρά λίγο ποντίφικας. Αγαπούσε πολύ
βαθιά το Βυζάντιο, που έκανε σκοπό της ζωής του να προφυλάξει και να περισώσει
όσα περισσότερα βιβλία, χειρόγραφα, κώδικες, λεξικά και μεταφράσεις μπορούσε.
Γύρω από την επιβλητική μορφή του Βησσαρίωνα, σχηματίστηκε ένας κύκλος
Ελλήνων λογίων με αναγνωρισμένα για την εποχή ονόματα· μεταξύ αυτών, ο

15
Περικλής Βαλλιάνος, Αναγέννηση και Ουμανισμός, τόμος Β’, ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σελ. 59,60.
16
Λαμπάκης 2004 σελ. 38, 39. Παπαδάκη 1999, σελ. 108.
17
Ε.Ι.Ε 1974, σελ. 357, 358.
 Σελίδα |8
ΕΠΟ 30 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ – Τρίτη Εργασία

Θεόδωρος Γαζής, ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, ο Ανδρόνικος Κάλλιστος, ο Μιχαήλ

Αποστόλης, ο Γεώργιος Τραπεζούντιος. Προτού «κοιμηθεί», δώρισε όλη πολύτιμη
συλλογή του στην Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, μετατρέποντας την σε πυρήνα προστασίας
και εξάπλωσης της γνώσης, αφού πίστευε ακράδαντα ότι μόνο στην Βενετία δεν θα
κινδύνευε να χαθεί, λόγω επικράτησης ασφάλειας, ειρήνης και δικαιοσύνης18.
Καθώς η αναγέννηση ενδυνάμωνε, οι Ενετοί ως άνθρωποι πρακτικοί,
αντιλήφθηκαν ότι η εκμάθηση των ελληνικών θα μπορούσε να τους αποφέρει κέρδος
για τις δοσοληψίες και εμπορικές τους δραστηριότητες στις αγορές. Ήδη, το
κληροδότημα του Βησσαρίωνα ασκούσε μεγάλη έλξη λογίων και διανοούμενων, ενώ
η ανάπτυξη του Πανεπιστημίου της Πάδουας (πολύ κοντά στη Βενετία)
συναγωνιζόταν με τη Φλωρεντία ως κέντρα ελληνικών σπουδών19. Το μηχανικό
πιεστήριο, σημαντική εφεύρεση του Γουτεμβέργιου τον 15ο αιώνα, έθεσε τις βάσεις
για τη διάδοση της τυπογραφίας, με στόχο τη απόκτηση και εξάπλωση της γνώσης,
σε όλα τα κοινωνικά στρώματα.
Ο φιλόμουσος ουμανιστής Άλδος Μανούτιος, γνώριζε ότι μόνο στη βενετική
πολιτεία θα μπορούσε να καρποφορήσει το μεγαλόπνοο εγχείρημα της εκδοτικής
πρωτοβουλίας που είχε κατά νου, αφού εκεί υπήρχαν όλα τα προαπαιτούμενα:
άφθονο υλικό, Έλληνες διορθωτές, αντιγραφείς, κωδικογράφοι, στοιχειοθέτες, αλλά
πάνω απ’ όλα μια τάξη εύπορων πελατών που διέθετε χρόνο για να αγοράσει και να
διαβάσει κλασικά κείμενα έντυπης μορφής. Την ίδια εποχή, παρουσιάζονται και τα
πρώτα ελληνικά τυπογραφεία που συντέλεσαν στην πολιτιστική εξέλιξη των
ελληνόφωνων περιοχών, κυρίως με εκδόσεις θρησκευτικών βιβλίων20.
Η ίδρυση του συλλόγου Νέα Ακαδημία, στην έδρα του Τυπογραφείου Αλντίνα,
από τον Μανούτιο και τους συνεργάτες του, με σκοπό την επιλογή συγγραφέων που
θα τυπώνονταν, η εύρεση λύσεων σε φιλολογικά και λογοτεχνικά θέματα που
προέκυπταν, καθώς και οι συζητήσεις, τα μαθήματα και οι διαλέξεις που γίνονταν
αποκλειστικά στην ελληνική γλώσσα, μας δείχνει το μέγεθος της βυζαντινής
επίδρασης, που ήταν πολύ ισχυρή21.

18
N.G. Wilson, Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση, μτφρ. Φωτεινή Πρεβεδούρου- Γεωργίνη, Εκδοτικός
Οργανισμός Λιβάνη, Αθήνα 1994, σελ. 120. E.I.E 1974, σελ. 358. Nicol 2015, σελ. 518.
19
Nicol 2015, σελ. 519.
20
Wilson 1994, σελ. 227. E.I.E 1974, σελ. 364.
21
Wilson 1994, σελ. 229. Αντώνης Πάρδος, «Οι άξονες της ιδεολογίας του νέου Ελληνισμού στην
άλλη Κωνσταντινούπολη: η παρακαταθήκη του Βησσαρίωνα: Λάσκαρης και Μουσούρος ανάμεσα
στους Ελληνίδες της Βενετίας», στο Άνθη Χαρίτων, Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών
Σπουδών, αρ. 18, Βενετία 1998, σελ. 530.
 Σελίδα |9
ΕΠΟ 30 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ – Τρίτη Εργασία

Επίλογος

Το κύμα φυγής του ελληνικού έθνους, στους πριν και μετά την άλωση χρόνους,
προς τη Δύση και συγκεκριμένα στην Πόλη των Καναλιών, συντέλεσε στη
δημιουργία μιας πολυπληθούς ελληνικής παροικίας, που με πολλές δυσκολίες και εν
μέσω βραδείας διαδικασίας, ίδρυσε και οργάνωσε μια αδελφότητα, ενώ παράλληλα,
και υπό αντίξοες συνθήκες, κατάφερε να παραμείνει αλώβητη από τις αφομοιωτικές
προσπάθειες και μπόρεσε να διατηρήσει την ορθόδοξη ταυτότητα της.
Οι οικονομικές και επαγγελματικές σχέσεις, σε συνδυασμό με τη δράση και τη
φυσική παρουσία των Ελλήνων λογίων της διασποράς μέσα στη ιταλική κοινωνία,
καλλιέργησαν μια ιδιαιτέρως ανεκτίμητη υλική και πνευματική προσφορά και έβαλαν
το λιθαράκι της απαρχής ενός νέου δρόμου προς τη διάσωση της αρχαίας
γραμματείας και της ευρωπαϊκής δυτικής Αναγέννησης που επακολούθησε.
 Σ ε λ ί δ α | 10
ΕΠΟ 30 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ – Τρίτη Εργασία

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βαλλιάνος, Π., Αναγέννηση και Ουμανισμός, τόμος Β’, ΕΑΠ, Πάτρα 2001.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ι΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1974.

Λαμπάκης, Στ., «Βυζάντιο και ευρωπαϊκή Αναγέννηση», στο Το Βυζάντιο και οι

απαρχές της Ευρώπης, επιμ. Ελένη Γραμματικοπούλου, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών,
Αθήνα 2004, [διαθέσιμο και ηλεκτρονικά στο αποθετήριο του ΕΙΕ/ΕΚΤ: http://helios-
eie.ekt.gr/EIE/handle/10442/1763].

Μαλτέζου, Χρ., Άννα Παλαιολογίνα Νοταρά, μια τραγική μορφή ανάμεσα στον
βυζαντινό και στον νέο ελληνικό κόσμο, Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και
Μεταβυζαντινών Σπουδών – Αρ. 23, Βενετία 1998.

Μαλτέζου, Χρ., Η Βενετία των Ελλήνων, Εκδ. Μίλητος, Αθήνα 1999.

Nicol, D., Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Χριστίνα-Αντωνία Μουτσοπούλου, Εκδ.

Παπαδήμα, Αθήνα 2015.

Παπαδάκη, Ε., «Η Ελληνική εκδοτική δραστηριότητα στη Βενετία», στο Δημοσία

Ιλαρία, επιμ. Χρ. Μαλτέζου, Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών,
Βενετία 1999.

Πάρδος, Α., «Οι άξονες της ιδεολογίας του νέου Ελληνισμού στην άλλη
Κωνσταντινούπολη: η παρακαταθήκη του Βησσαρίωνα: Λάσκαρης και Μουσούρος
ανάμεσα στους Ελληνίδες της Βενετίας», στο Άνθη Χαρίτων, Ινστιτούτο Βυζαντινών
και Μεταβυζαντινών Σπουδών, αρ. 18, Βενετία 1998.

Τσελέντη - Παπαδοπούλου, Νίκη Γ., Οι εικόνες της ελληνικής αδελφότητας της

Βενετίας από το 16ο έως το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, Υπουργείο Πολιτισμού,
Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Αθήνα 2002.
 Σ ε λ ί δ α | 11
ΕΠΟ 30 – ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ – Τρίτη Εργασία

Wilson, N.G., Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση, μτφρ. Φωτεινή Πρεβεδούρου-

Γεωργίνη, Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη, Αθήνα 1994.