Retorika je grčki termin nastao u 5. veku pre Hrista.

Izveden je iz reči rhetor, što znači “podnosilac

zahteva na sudu”, ili “onaj ko govori”, odnosno besednik. U latinskom jeziku se ovi termini prevode
rečima orator, to jest oratoria (od oro, orare = govoriti, obraćati se nekome). U srpskom jeziku se reč
retorika upotrebljava ravnopravno sa rečima besedništvo i govorništvo.
U antici su retoriku definisali na različite načine. Za Koraksa, ona je ''sredstvo uveravanja rečima'', dok
je Aristotel vidi kao ''učiteljicu nagovaranja''. Za Kvintilijana ona je jednostavno ''ars bene dicendi''.
Međutim, u antici je uvek retorika bila smatrana veštinom, a ne umetnošću, pa su se tako udžbenici
besedništva najčešće nazivali ''tehne''. Otuda među grčkim muzama ne sedi muza retorike.
Besedništvo je lišeno božanskog nadahnuća koje nalazimo u antičkoj poeziji.
Iako je za Helene retorika imala praktičnu primenu, u njihovom društvu njena važnost seže mnogo
dublje. Za homerskog čoveka ona je cilj čovekov i dar bogova. Tako retorika, iako lišena muze
zaštitnice, biva ustoličena među Grcima kao jedno od najvećih preimućstava i kao veština kojoj treba
stremiti. Ovakav uticaj otvoriće retorici dve velike bitke: sa poezijom i sa filozofijom, koja će joj dugo
ostati suparnica u najvažnijem zadatku jedne države – u vaspitavanju omladine.
Nemoguće je u istoriji utvrditi tačan trenutak nastanka besedništva. Međutim, moguće je razlikovati
samoniklu, samouku retoriku od učene, metodske, dobrim delom kanonizovane retorike. Prvoj je teško
ući u trag, i vremenski i geografski. Za momenat stvaranja ove druge uzima se sredina petog veka pre
Hrista, a za mesto njenog rođenja Sirakuza, grad i oblast na Siciliji, tadašnjoj grčkoj koloniji. Tamo se
odvio niz događaja koji su formirali pogodno tle za začetak govorničke veštine, koja će se brzo raširiti i
na ostale kolonije i svoj centar preseliti na samu Atiku.
NASTANAK I RAZVOJ RETORIKE
Retorika nastaje sredinom 5. veka pre Hrista u Grčkoj. Glavni uslov njene pojave bilo je demokratsko
uređenje grčkih polisa. Pod vladavinom Perikla pojavljuje se potreba da se građani uključe u javni
život. Tada sposobnost govorenja pred auditorijumom postaje ne samo preduslov za angažovanje
pojedinca u javnom životu polisa, već i preduslov za uspešnu karijeru. Grčko demokratsko uređenje
počivalo je na ideji da je svaki građanin dužan da se stara o životu države. To učešće se prvenstveno
ogledalo u javnoj raspravi. U njoj je svaki slobodan građanin mogao da izrazi svoje mišljenje. Njegova
uverljivost zavisila je kako od snage njegove argumentacije, tako i od lepote i sklada njegovog govora.
Na taj način su se od samog početka govorničke delatnosti formirala njena dva osnovna činioca –
etički i estetski.
Iako je za Helene retorika imala praktičnu primenu, u njihovom društvu njena važnost seže mnogo
dublje. Za homerskog čoveka ona je cilj čovekov i dar bogova. Tako retorika, iako lišena muze
zaštitnice, biva ustoličena među Grcima kao jedno od najvećih preimućstava i kao veština kojoj treba
stremiti. Ovakav uticaj otvoriće retorici dve velike bitke: sa poezijom i sa filozofijom, koja će joj dugo
ostati suparnica u najvažnijem zadatku jedne države – u vaspitavanju omladine.

Реторика настаје средином 5. века пре Христа у Грчкој. Главни услов њене појаве било је демократско
уређење грчких полиса. Под владавином Перикла појављује се потреба да се грађани укључе у јавни
живот. Тада способност говорења пред аудиторијумом постаје не само предуслов за ангажовање
појединца у јавном животу полиса, већ и предуслов за успешну каријеру. Грчко демократско уређење
почивало је на идеји да је сваки грађанин дужан да се стара о животу државе. То учешће се првенствено
огледало у јавној расправи. У њој је сваки слободан грађанин могао да изрази своје мишљење. Његова
уверљивост зависила је како од снаге његове аргументације, тако и од лепоте и склада његовог говора.
На тај начин су се од самог почетка говорничке делатности формирала њена два основна чиниоца –
етички и естетски...

Историја беседништва

Почетке беседништва као вештине, умећа, није могуће тачно датирати, али се може претпоставити да је
беседништво, или неке од његових појавности, настало као и многе други видови друштвености из
потреба практиковања религијске свести. Формуле за обраћање божанству, оностраној сили (молитва,
мантрање,итд.) као и обраћање верницима, вероватно су, уз световно обраћање члановима људске
заједнице, први облици беседништва. Беседа подразумева неки од облика организоване људске
заједнице у којој се одабрани члан обраћа осталима који пристају на улогу да буду слушаоци. То већ
подразумева одређени статус говорника који му је заједница поверила, односно, право које му је
заједница делегирала да у име ње износи мишљење, став и слично, што значи да заједница има нека
правила на основу којих је организована. . .

U drugom veku pre Hrista Rim je predstavljao, i u socijalnom i u kulturnom pogledu, plodno tle za dalji razvitak
retorike, tako da su u tom periodu grčki besednici počeli da se tamo premeštaju. Pre nego što je Rim došao u
dodir sa grčkim nasleđem postojala je tradicija samoukog besedništva. Ono se prvenstveno odnosilo na
nadgrobne govore, koje je držao najbliži rođak preminulog. Osim toga, republikansko uređenje zasnivalo se na
javnim raspravama, pa je tako bilo nemoguće biti uspešan u nekom javnom poslu bez vladanja govorničkom
veštinom....

''RETORIKA ZA HERENIJA''

Najstariji nama poznati udžbenik retorike pisan na latinskom jeziku je ''Rhetorica ad Herennium'', odnosno
''Retorika za Herenija''. Nastala je između 86. i 82. godine pre Hrista. Mnogo se nagađalo o autoru ovog dela.
Dugo se verovalo da je to Ciceron, zatim je pripisivana Kornifaciju. Pošto su oba odgovora odbačena, danas se
delo smatra anonimnim. Pretpostavlja se da se autor u osnovi ugledao na neki grčki udžbenik, pa je otud ovo
delo bilo značajno za širenje grčkog retorskog učenja. Upkos tome, ono se ne bavi naučno-teorijskim aspektom
besedništva, već prenosi samo praktična uputstva i savete.. . .

Retorika (starogrč. ῥήτωρ, govornik, orator) ili govorništvo općenito je umijeće ili
tehnika govorne komunikacije s praktičnom svrhom uvjeravanja sugovornika. Takvo slikovito, dojmljivo,
uvjerljivo izražavanje može biti bilo usmeno (javni govori) bilo pismeno (različiti povijesni, politički i
književni spisi).
Legitimnost ovoj disciplini (najstarijoj disciplini koja se sustavno bavi jezikom) daje činjenica – na koju
ukazuje i Aristotel – da između istine i zablude postoji međuprostor u kojemu vladaju prijepornost,
neizvjesnost, vjerojatnost i vjerodostojnost. Primjeri područjā koja, po svojoj prirodi, ne poznaju konačna
već samo privremena i vjerojatna rješenja jesu politika i pravo.
Iako se u različitim dokumentima nalaze tragovi o njegovanom načinu govora i izraza u različitih
starih mediteranskih i orijentalnih naroda, pogotovu kod stalnih dvorskih savjetnika, poslanika, svećenika i
zagovornika različitih interesa, retorska vještina je djelo grčkoga duha. Kao praksu širili su je sofisti (koji
su znali zloupotrebljavati retoriku - izopčavanja i pretjerane rječitosti kod retorskih nastupa radi stranačkih
razmirica i prepirki).
U grčkom govorništvu treba razlikovati prirodno od umjetnoga. Prirodno govorništvo zastupaju
u Homerovo doba kraljevi, a poslije umni državnici, koji su prirođenim darom govora u narodnoj skupštini
stekli najveći ugled. Kao takvi se u Ateni spominju Temistoklo i Periklo. Svi su ti govori umjetno
sastavljeni i dobro obrazloženi, a kako se pokraj toga odlikuju vjernom karakterizacijom lica i lijepim
jezikom, nije ni čudo, da su stari, osobito stoici, smatrali Homera ocem govorništva te preporučivali
njegove kao uzor. Umjetno se govorništvo počelo razvijati u Siciliji, posebito u Sirakusi, gdje je 465. g. pr.
Kr. tiranska vlada zamijenjena demokratskom. Osnivačem retorike se smatra Koraks čije je djelo vezano za
uspostavu demokracije u Sirakusi pri čemu je došlo do velike potrebe za javnim raspravljanjima i
dokazivanjima. On je govor podijelio u pet dijelova (proemij, naracija, dokazi, pomoćne
primjedbe i peroracija), uz figuru opće vjerojatnosti (grč. eikos), koja je mogla djelovati u oba smjera: pro
et contra. U Grčku su govorništvo u posljednjoj četvrti 5. vijeka prenijeli sofisti, koji su obećavali, da će
svakoga naučiti, da bude "vješt riječima i djelima". Najznamenitiji su
bili Gorgija, Protagora, Hipija i Prodik. Njihov se dolazak u gdjekojim gradovima naveliko slavio. Mladići
bi dolazili k njima, kako bi mogli slušati njihove kićene govore i da se za veliki novac i uče govorničkoj
vještini.
Gorgija se poglavito bavio svečanim govorima (grč. genos epideiktikon). Najpoznatiji govori su mu
bili: Olimpijski (grč. olimpikos), Nadgrobni govor (grč. epitafios). Govori su mu bili kićeni raznim
retorskim figurama (metafora, anafora, asonancija, paronomasija), a kako se kod toga služio jezikom atičke
drame (iako je Jonjanin) postao je tvorcem umjetne atičke proze.
U Ateni, gdje je vladala potpuna demokracija i s njome sloboda govora, mogao se svaki punoljetni građanin
u sudu i u narodnoj skupštini pa i inače kod svečanih zgoda istaknuti, samo ako je bio vješt govornik; a
mogao je i kao logograf pisati govore za druge, da ih nauče na pamet i govore na sudu. U Ateni
je umjetno govorništvo donio Gorgija iz Leontina u donjoj Italiji, koji je 427. g. kao poslanik došao u
Atenu, gdje je kićenim govorom svoje slušaoce tako opčinio, da su sinovi bogatih kuća rado dolazili k
njemu na nauk. Osobita mu je zasluga, što je stvorio umjetničku atičku prozu. Između desetorice
uzornih atičkih govornika najistaknutiji su Isej, Isokrat, Demosten, Eshin i Likurg. Važno je spomenuti još
jednog govornika, koji je se javlja 110. pr. Kr., Hermagora koji obnavlja bitne elemente atičke retorike i
osniva tzv. Skolastičku retoriku. On je naglasio potrebu studija retorike kao umijeća. Inače Hermagora je
ostavio veliki utjecaj na rimske retoričare (Horentcije, Kvintilijan). Dva velika filozofa su imala svoja
shvaćanja retorike. Platon je u retorici vidio kritiku koja je na granici između filozofije i
državništva. Aristotel je gledao na retoriku kao popularni ogranak logike kao vještina javnog dokazivanja i
uvjeravanja, ona može biti korektivna, instruktivna, sugestivna i defenzivna.

Sadržaj

 1Vrste govora po Aristotelu

 2Pet kanona retorike

 3Desetorica atičkih govornika

 4Vanjske poveznice

Vrste govora po Aristotelu[uredi VE | uredi]

Aristotel razlikuje tri različite vrste govora:

1. Politički ili savjetodavni govor

2. Sudski ili sudbeni govor

3. Epideiktički ili svečani govor.

Političko govorništvo (grč. γένος συμβουλευτικόν ili δημαγωγικόν): ovdje govornik potiče ili
odvraća od konkretnih radnji koje treba, odnosno ne treba, poduzeti u budućnosti. Cilj političkog govornika
jest uvjeriti u korisnost ili štetnost nečega: onaj tko potiče, savjetuje na nešto bolje, a onaj tko odvraća,
odvraća od nečega gorega. Ono o čemu se ljude savjetuje jesu primjerice prihodi, rashodi, rat, mir i obrana
zemlje.
Sudsko govorništvo (grč. γένος δικανικόν): ovdje se susreće optužba (grč. κατηγορία) i obrana
(grč. ἀπολογία). Ono može biti javno (grč. δημόσιον) i privatno (grč. ἰδιωτικόν). Glavna svrha
sudskog govorništva jest ukazati na istinitost ili neistinitost tvrdnji o radnjama koje su se dogodile u
prošlosti; ono se bavi pitanjima odgovornosti, krivnje, pravde, nepravde. Nepravedan je čin ili postupak
onaj koji je svojevoljan i protivan zakonu. Zakon može biti poseban (pisani zakon države) i opći (norma
koju priznaju svi ljudi).
Epideiktičko govorništvo (grč. γένος ἐπιδεικτικόν ili πανηγυρικόν): ovdje govornik nekoga ili
nešto hvali, imajući najviše u vidu sadašnjost, jer polazi od trenutačnog stanja. Govornik treba dokazati da
su radnje čovjeka kojeg hvali uzvišene, vrijedne te ispunjene vrlinom, čiji su dijelovi pravednost, hrabrost,
mudrost, darežljivost, velikodušnost, podašnost i razboritost.

Pet kanona retorike[uredi VE | uredi]

Umijeće pripreme i izlaganja govora pred publikom ima pet sastavnica:
Prikupljanje (grč. εὕρεσις; lat. inventio). Osnova je umijeća izlaganja prikladno argumentiranje i
donošenje uvjerljivih zaključaka (topika). U ovoj je točki svrha pronaći argumente najprikladnije za
određeni sadržaj govora. Prema Aristotelu, da bi govor bio uvjerljiv, mora se oslanjati na već postojeće
mišljenje slušača. Umijeće govornika jest u tome da uvjeri slušače kako su zaključci nužni jer proizlaze iz
njihovih vlastitih uvjerenja.
Raspoređivanje (grč. τάξις; lat. dispositio). Ovo je umijeće prikladnog organiziranja elemenata iz prve
faze: govornik treba doraditi svoje argumente i njihovu strukturu prije nego što prijeđe na fazu dotjerivanja
stila te konačno na samu izvedbu. Kasniji učitelji govorništva govorili su o više dijelova govora. Ovo je
jedna od predloženih podjela:

 Uvod, privlačenje pažnje, zanimanja i naklonosti slušača

(grč. προοίμιον; lat. esordium)
  Izlaganje s argumentima, glavni dio govora (grč. διήγησις;
lat. narratio)

 Dokazivanje i potkrepa (grč. ἀγών; lat. confirmatio ili probatio)

 Pobijanje mogućih protuargumenata (grč. λύσις; lat. confutatio)

 Zaključak ili svršetak, rekapitulacija rečenoga, pozivanje

na emocije publike, efektan završetak (grč. ἐπίλογος;
lat. peroratio).

Sastavljanje (grč. λέξις; lat. elocutio). Ovdje se radi o odabiru stila primjerenog temi, publici i govorniku
samom. Podrazumijeva čisto formalno dotjerivanje pojedinih rečenica (upotrebom retoričkih figura) kako
govor ne bi bio samo informativan nego i lijep i svjež.
Učenje govora (grč. μνήμη; lat. memoria). Pamćenje je ključna sposobnost govornika, koja se može
vježbati i mnemotehnikom.
Govorna izvedba (grč. ὑπόκρισις; lat. actio). Podrazumijeva korištenje najučinkovitijih verbalnih
(dikcija) i neverbalnih govorničkih tehnika. Najbolje su antičke govornike krasile suzdržane kretnje tijela i
odsutnost gestikulacije.

Desetorica atičkih govornika[uredi VE | uredi]

Demosten, jedan od desetorice atičkih govornika

(Jean-Jules-Antoine Lecomte du Nouy,Demosten vježba svoje umijeće, 1870)

Kanonskom desetoricom atičkih govornika smatrali su se najveći govornici i logografi klasičnog razdoblja
(5.-4. st. pr. Kr.). To su: Andokid, Antifon, Lisija, Isokrat, Isej, Demosten, Eshin, Hiperid, Likurg i Dinarh.
Ova je desetorica retora ostavila najveći utjecaj na ostale, a posebno rimske govornike. Živjeli su i djelovali
u doba od druge polovice Peloponeskog rata (431. pr. Kr. – 404. pr. Kr.) pa do vremena kad je Atena došla
pod makedonsku vlast.
Antifon je rođen u atičkom selu Ramnutu oko 480. pr. Kr. Bio je govornik, učitelj govorništva i logograf.
Bio je jedan od oligarha koji su 411. pr. Kr. srušili demokratski ustav i svu vlast predali vijeću od 400
članova, zbog čega je smaknut. Od njegovih je mnogih govora sačuvano samo 15, i sva se tiču ubojstava.
Svojom vještinom u dokazivanju podsjeća na mnoge sofiste. Stil mu je ozbiljan, krut, bez hijata i umjetnih
perioda.
Lisija, sin bogatog Kefala, živio je u 5.-4. st. pr. Kr.. Govorništvu ga je učio Tisija u Turiju. Vratio se u
Atenu nakon pada 30-orice tirana i optužio ubojicu Eratostena. Taj mu je govor pribavio epitet uglednog
govornika. Njegovao je sve tri vrste govora a ponajviše sudsko govorništvo. Pripovijedanje mu je bilo
jednostavno i ljupko, a dokazivanje jasno i oštroumno, jezik čist i jasan, a stil jednostavan i nekićen. Jedan
od najpoznatijih njegovih govora je Protiv Eratostena.
Isokrat, sin imućnog graditelja frula Teodora, rođen je 436. pr. Kr.. Učitelji su mu bili Prodik i Gorgija, a
družio se i sa Sokratom. Umro je poslije Bitke kod Heroneje (338. pr. Kr.), gotovo stogodišnjak. Neki kažu
da je umro od gladi (nije htio jesti). Sačuvan je 21 govor i 9 listova. Među poznatijima su mu Govor protiv
sofista, te svečani govori Na zboru i Panegirik, u slavu grada Atene. Njegov politički ideal bio je sloga
svih Helena protiv barbara. Više je pazio na ljepotu stila nego na sadržaj, služio se brižnim uklanjanjem
hijata, prozaičkim ritmom, pomnjivim izborom figura. Njegov je stil označen kao srednji, između starog
Antifonova i jednostavnog Lisijina.