ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Το 1968 το διεθνές Συνέδριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στην Τεχεράνη

διακήρυξε ότι «Τα ζευγάρια έχουν το βασικό δικαίωμα ν’ αποφασίζουν
ελεύθερα για τον αριθμό των παιδιών και το χρονικό διάστημα που θα
μεσολαβήσει ανάμεσα στις γεννήσεις των παιδιών τους», ομοίως και η γενική
συνέλευση του ΟΗΕ στις 11/12/79.
Προ μιας δεκαετίας περίπου είχε αρχίσει να μας απασχολεί το θέμα του
καλούμενου οικογενειακού προγραμματισμού στα πλαίσια της θεολογίας του
γάμου, όχι μόνο για καθαρά προσωπικούς λόγους, αλλά και γιατί είναι από
αυτά τα προβλήματα που απασχολούν, αν όχι όλους, τους περισσότερους των
συνανθρώπων μας. Είναι θεμιτή μια ρυθμιστική παρέμβαση στην ανθρώπινη
αναπαραγωγικότητα και με ποιον τρόπο; Τι σχετικό έχει να πει η χριστιανική
παράδοση; Αν και είχαμε ασχοληθεί με την πιο πρόσφατη ελληνική
βιβλιογραφία για το θέμα, η ανάληψη της παρουσίασης μιας εισηγήσεως στα
πλαίσια του μεταπτυχιακού μαθήματος “Θεολογία και Βιοηθική” υπό την
ευθύνη του καθηγητή Κωνσταντίνου Σκουτέρη του Τμήματος Θεολογίας της
Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά τον Οκτώβριο με
Ιανουάριο του 2001-2002 μας έδωσε την ευκαιρία να ασχοληθούμε πιο
συστηματικά και υπεύθυνα με το θέμα.
Οπωσδήποτε στο μικρό χρονικά διάστημα που είχαμε στη διάθεσή μας για
την προετοιμασία της εισηγήσεως δεν ήταν δυνατή η προσπέλαση του όγκου
των πηγών της χριστιανικής παράδοσης, ούτε πολύ περισσότερο η εις βάθος
εξέτασή τους. Στόχος μας ήταν να παρουσιάσουμε με κριτικό βλέμμα τις
διάφορες θέσεις επί του θέματος της σύγχρονης ορθόδοξης θεολογίας και
ακροθιγώς μόνο της ετερόδοξης, καθώς με μια πρώτη ματιά διαπιστώσαμε
ότι δεν παρουσιάζεται ομοφωνία μεταξύ των ορθόδοξων θεολόγων. Δεν
εξαντλήσαμε οπωσδήποτε όλη τη σχετική ορθόδοξη βιβλιογραφία, αλλά
περιοριστήκαμε στην πιο πρόσφατη και σε συγγράμματα που ήταν καθοριστικά
για τις θέσεις κάθε παράταξης.
Καταθέτουμε λοιπόν αυτές τις σύντομες σκέψεις επί ενός τόσο σπουδαίου
θέματος στην κρίση των αναγνωστών όχι τόσο ως μια τελεσίδικη απάντηση,
αλλά περισσότερο ως αφορμή για προβληματισμό προς λήψη σοβαρών
αποφάσεων. Ευχαριστούμε τέλος τη θεολόγο Λαμπρινή Δάγιου και τον καθ.
Δημήτριο Γόνη του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του
Πανεπιστήμιου Αθηνών για τη διόρθωση του κειμένου και τις παρατηρήσεις
τους επί του ύφους και του περιεχομένου, καθώς επίσης τον καθ. Κωνσταντίνο
Σκουτέρη και τους μεταπτυχιακούς συναδέλφους που συμμετείχαν στις
παραδόσεις του σχετικού μαθήματος για την κριτική τους κατά την
παρουσίαση της εισήγησης.
Μπιλίδης Παναγιώτης
24 Ιανουαρίου 2002
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ.................................................................................................... 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.............................................................................................3
1. Σύντομη ιστορική ανασκόπηση ..............................................................4
2. Ο φυσικός ηθικός νόμος ( lex naturalis)..............................................7
3. Ο σκοπός του γάμου................................................................................9
4. Αγιογραφικά επιχειρήματα ..................................................................12
5. Η θέση της εκκλησιαστικής παραδόσεως ..........................................16
6. Κριτήρια ρυθμίσεως της συλλήψεως ...................................................21
7. Κριτήρια αξιολόγησης των μεθόδων ...................................................25
8. Συμπεράσματα.......................................................................................29
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ....................................................................................32
ΘΕΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ
ΜΕ ΤΟΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟ
(Εισήγηση στα πλαίσια του μεταπτυχιακού μαθήματος Ορθόδοξη Θεολογία και
Βιοηθική)
Ο όρος “οικογενειακός προγραμματισμός” εσφαλμένα ταυτίζεται συνήθως

με τον έλεγχο των γεννήσεων. Στην πραγματικότητα είναι πολύ πιο ευρύς.
Περιλαμβάνει τη ρύθμιση της γονιμότητας με τη μορφή της αποφυγής της
τεκνογονίας, όσο και την προώθηση της γονιμότητας με την αντιμετώπιση
της στειρότητας. Ασχολείται επίσης με προβλήματα γενετήσιας
συμπεριφοράς, με την κοινωνική και ψυχολογική προβληματική του γάμου, της
οικογένειας και της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης. Επίσης με τον όρο
“έλεγχος των γεννήσεων” αναφερόμαστε συνήθως στην αύξηση ή ελάττωση
των γεννήσεων σε μια χώρα αδιάφορα με την επιθυμία του ατόμου (π.χ. στις
χώρες με υπερπληθυσμό), ενώ ο οικογενειακός προγραμματισμός βοηθάει
κάθε άτομο να καταστήσει την αναπα αγωγικότητά του εκούσια 1.
Παρόλο το ευρύ φάσμα των θεμάτων που περιλαμβάνονται στον
οικογενειακό προγραμματισμό, το κύριο μέλημά του, κατά γενική ομολογία,
παραμένει η εκούσια ρύθμιση της αναπαραγωγικότητας. Αυτή περιλαμβάνει
τόσο την αποφυγή της συλλήψεως, όσο και τη διακοπή της κυήσεως. Οι όροι
που χρησιμοποιούνται συνήθως, “αντισύλληψη” και “έκτρωση” ή “άμβλωση”
αντίστοιχα, δεν ανταποκρίνονται πια στο περιεχόμενο των παραπάνω
πράξεων2, καθώς υπάρχουν αντισυλληπτικές μέθοδοι που επιφέρουν διακοπή
της κυήσεως3 ή εμποδίζουν το φώλιασμα του γονιμοποιημένου ωαρίου στα
τοιχώματα της μήτρας4. Η παρούσα εισήγηση ακριβώς προσπαθεί να εκθέσει
το πώς η χριστιανική θεολογία και ιδιαίτερα η ορθόδοξη αντιμετώπισε την
αποφυγή της τεκνογονίας5, την εκούσια δηλαδή ρύθμιση της ανθρώπινης
αναπαραγωγικότητας.
1
Δανέζης, Γονιμότητα 122· Δετοράκης, Αντισύλληψη 8· Μαρία Χουρδάκη - Αιθρά Μαρούδα -
Μελίνα Σταύρου, Θέματα Προετοιμασίας για Γάμο - Συμβίωση και Σχέσεις στην Οικογένεια,
εκ. Πανελλήνιος Σύνδεσμος Σχολών Γονέων, Αθήνα 1989, 84-85.
2
Υπάρχει πάντως και η τάση μιας τέτοιας σημασιοδότησης των όρων. Πρβλ. Μιχαηλίδης,
Αποφυγή 6-7· Policar, FControl 832.
3
“Χάπι της άλλης μέρας” ή RU 486. Δετοράκης, Αντισύλληψη 30-35· Μιχαηλίδης, Αποφυγή
31· D. Dargent, «La demande d’interruption de grossesse et la demande de stérilisation»,
DésRefEnf 254.
4
Δετοράκης, Αντισύλληψη 27· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 32· D. Dargent, «La demande…» 254.
5
Οι ορθόδοξοι θεολόγοι θέλουν με τους όρους “ρύθμιση της τεκνογονίας” και “αποφυγή της
τεκνογονίας” να αναφέρονται στη ρύθμιση και την αποφυγή της γονιμοποίησης μόνο και όχι
στην εμπόδιση εμφύτευσης του γονιμοποιημένου ωαρίου στη μήτρα ή τη διακοπή της
κυήσεως (Μιχαηλίδης, Αποφυγή 6· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 87 εξ). Φρονούμε όμως πως τέτοιες
διακρίσεις δεν ανταποκρίνονται στο άμεσο νόημα των λέξεων και τους προσδίνουν
αξιολογικό περιεχόμενο, που δεν είναι γενικά αποδεκτό.
ΘΕΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟ 5
1. Σύντομη ιστορική ανασκόπηση

Αν η σχέση του ανθρώπου με το φυσικό κόσμο είναι παρεμβατική, γεννάται
το ερώτημα: με ποιο κριτήριο του επιτρέπεται και σε ποιο βαθμό να ρυθμίζει
την αναπαραγωγικότητά του; Το ερώτημα μπορεί να τεθεί και θεολογικά: είναι
η βουλή του Θεού να παρεμβαίνει ο άνθρωπος και να ρυθμίζει την
αναπαραγωγικότητά του; Το ερώτημα τέθηκε αρχικά όχι από φιλοσόφους ή
θεολόγους, αλλά από αυτούς που ασχολούνταν με τη βελτίωση των συνθηκών
της ανθρώπινης διαβίωσης στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αι.6.
Πρώτος ο αγγλικανός εφημέριος Robert Malthus το 1798 με το βιβλίο του
Δοκίμιο πάνω στην αρχή του πληθυσμού πρότεινε την απόλυτη αποχή στο γάμο
για την αντιμετώπιση της προβλεπόμενης κατά τους υπολογισμούς του
ανισότητας παραγωγής τροφών και πληθυσμιακής αύξησης. Το κίνημα που
υποστήριζε τις απόψεις του Malthus ονομάστηκε Μαλθουσιανισμός και
Νεομαλθουσιανισμός7. Η Αγγλικανική Εκκλησία είναι η πρώτη που πήρε επί-
σημη θέση στη Διάσκεψη του Lambeth το 1930 με αποδοχή της αποφυγής της
τεκνογονίας, συνιστώντας ως ενδεδειγμένη μέθοδο την απόλυτη εγκράτεια
και στην περίπτωση που αυτή δεν είναι δυνατή άλλους τρόπους, χωρίς όμως
και να καθορίσει τα κριτήρια επιλογής τους 8. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία
αντέδρασε τον ίδιο χρόνο με την Εγκύκλιο Casti connubii του Πάπα Πίου ΙΑ΄,
με την οποία απαγόρευσε την τεχνική αντισύλληψη για διάφορους λόγους
(ευγονικής, υγείας, οικονομίας), αλλά κυρίως γιατί αντιτάσσεται στο φυσικό
ηθικό νόμο (lex naturalis) και άνοιξε το δρόμο, χωρίς να τη δεχτεί ρητώς, για
τη φυσική αντισύλληψη (περιοδική εγκράτεια) ακόμα και για μακρύ χρονικό
διάστημα9. Το 1931 η Committee on Marriage and Home of the United States
Federal Council of Churches συντάχθηκε με την Αγγλικανική θέση, πράγμα που
έπραξαν και οι μεγαλύτερες Προτεσταντικές Εκκλησίες και θεολόγοι τους
(Barth, Neibuhr)10.
Οι Ορθόδοξες Εκκλησίες καθυστέρησαν να πάρουν θέση. Σταθμό αποτελεί
το βιβλίο του αρχιμ. Σεραφείμ Παπακώστα, προϊσταμένου της Αδελφότητας
«Ζωή»: Τὸ ζήτημα τῆς τεκνογονίας (Τὸ δημογραφικόν πρόβλημα ἀπὸ
χριστιανικῆς ἀπόψεως), Ἀθήναι 1933 (19442, 19573, 19694). Τάσσεται υπέρ
της πολυτεκνίας και δέχεται μόνο την απόλυτη εγκράτεια. Πρόκειται για τη
σοβαρότερη και μετριοπαθέστερη μελέτη και συγκεντρώνει όλα τα
επιχειρήματα υπέρ της πολυτεκνίας11. Η Εκκλησία της Ελλάδος εξέδωσε το
1937 σχετική Εγκύκλιο12, με την οποία υιοθέτησε πλήρως τις θέσεις του
αρχιμ. Σ. Παπακώστα13. Το ίδιο ακολούθησε με σχετική απόφασή της και η
6
Policar, FControl 834.
7
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 9 εξ· Δετοράκης, Αντισύλληψη 10-13.
8
Μιχαηλίδης, Αποφυγή 22· Policar, FControl 834.
9
Μιχαηλίδης, Αποφυγή 26 εξ· Policar, FControl 834.
10
11
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 46. Τη γραμμή Σ. Παπακώστα ακολούθησαν και ακολουθούν πολλοί
έκτοτε, όπως π.χ. Ι. Μπουρούλης, Περί τεκνογονίας, Ἀθῆναι 1950· Αρκάς, Τεκνογονία, το
οποίο είχε επανειλημμένες εκδόσεις από το 1978 μέχρι το 1996 (η επίδραση από τον
Παπακώστα δηλώνεται σαφώς στη σ. 137)· Χριστόδουλος, Γάμος με ομιλίες από το 1974-
1975· Αεράκης, Τεκνογονία· και σειρά ιεραρχών, κληρικών και λαϊκών συγγραφέων, για τους
οποίους παραπέμπουμε στον Stavropoulos, Parenté 38-50 μέχρι το 1974. Για την ιστορία του
θέματος θα πρέπει να πούμε ότι το πρώτο δημοσίευμα του ελληνικού θρησκευτικού τύπου
έναντι του φαινομένου της αποφυγής της τεκνογονίας είναι κατά το Σταυρόπουλο,
ΤΕγκύκλιος 17, πιθανώς από τη γραφίδα του αρχιμ. Σ. Παπακώστα (ανώνυμος, «Μία
συζήτησις περὶ τεκνογονίας», Ζωή 17(1927) 16).
12
Ἐκκλησία 15(1937) 329-333· Παπακώστας, Τεκνογονία 139-150.
13
Αυτό είναι σήμερα γενικώς αποδεκτό. Μιχαηλίδης, Αποφυγή 23· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 4· και
κυρίως με τη συστηματική εργασία του Σταυρόπουλου, ΤΕγκύκλιος.
ΜΠΙΛΙΔΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ 6
Εκκλησία της Ρουμανίας14. Εντωμεταξύ ο Πάπας Πίος ΙΒ΄ σε προσφώνησή του

στο Συνέδριο της Ιταλικής Ενώσεως Μαιών το 1951 ενέκρινε την περιοδική
εγκράτεια, εφόσον υπάρχουν σοβαρά κίνητρα, και ο Πάπας Παύλος ΣΤ΄ έπραξε
το ίδιο με την πολύκροτη Εγκύκλιό του Humanae vitae του 1968, στην οποία
αναπτύσσεται η όλη επιχειρηματολογία του lex naturalis15. Τον ίδιο χρόνο,
όταν ρωτήθηκε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας, άφησε το ζήτημα
στη διάκριση των πνευματικών16, ενώ η Εκκλησία της Ελλάδος εξέδωσε
Εγκύκλιο «Περὶ τοῦ κινδύνου ἐκ τῆς ὑπογεννητικότητος τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ»,
η οποία όμως έθιγε μόνο το θέμα των εκτρώσων17. Τέλος, το 1978 η ίδια
Εκκλησία ανανέωσε την Εγκύκλιο της του 1973 με το «Διάγγελμα πρὸς τὸν
ἑλληνικὸ λαὸ περὶ τεκνογονίας τῆς ἱεραρχίας»18.
Οι θέσεις αυτές προκάλεσαν αλυσίδα αντιπαραθέσεων τόσο στη
Ρωμαιοκαθολική όσο και την Ορθόδοξη Εκκλησία. Πολλοί ρωμαιοκαθολικοί
θεολόγοι διαφώνησαν ως προς το φυσικό επιχείρημα και υποστήριξαν ότι ένας
πιστός μπορεί να διαφωνεί με μια εσφαλμένη απόφαση της Αποστολικής
Έδρας, ενώ άλλοι επέμειναν ότι είναι αλάνθαστη και δεν υπάρχουν περιθώρια
διαφωνίας. Η Έδρα δεν υποστήριξε ότι ήταν αλάθητη, αλλά αντιτάχθηκε
στους διαφωνούντες θεολόγους19. Στην ορθόδοξη θεολογία, ενώ η καταδίκη
της διακοπής της κυήσεως και της παρεμπόδισης της εμφύτευσης του
γονιμοποιημένου ωαρίου ήταν ομόφωνη, δεν υπήρχε συμφωνία ως προς το
επιτρεπτό της παρεμπόδισης της συλλήψεως. Κείμενα και των δυο πλευρών
έβλεπαν το φως της δημοσιότητας τόσο ως αυτοτελείς μελέτες, όσο και στον
περιοδικό και ημερήσιο τύπο. Μεταξύ αυτών θα πρέπει να ξεχωρίσουμε
καταρχήν τη συμβολή του καθηγητή Αλ. Σταυρόπουλου, ο οποίος με δύο
αυτοτελείς μελέτες του [L' Église de Grèce face aux problème de la
procréation. Modes d’aproche de 50 derenière années (Η Εκκλησία της
Ελλάδος μπροστά στα προβλήματα της τεκνογονίας. Τρόποι προσεγγίσεως
κατά την τελευταία πεντηκονταετία) (διδ. διατριβή, ανέκδοτη), Louvain 1973
και Τὸ πρόβλημα τῆς τεκνογονίας καὶ ἡ ἐγκύκλιος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος
(1937). Συμβολὴ εἰς τὴν ποιματικὴν τῆς τεκνογονίας ἐξ ἐπόψεως ὀρθοδόξου,
Ἀθῆναι 1977, που βασίζεται στην πρώτη] ασχολήθηκε με σχολαστική ακρίβεια
με τις πηγές του βιβλίου του αρχιμ. Σ. Παπακώστα και της Εγκυκλίου του 1973
και απέδειξε τις ετερόδοξες επιδράσεις τους 20. Στη συνέχεια θα πρέπει να
αναφέρουμε τη συμβολή του κοινωνιολόγου και θεολόγου Ν. Μπουγάτσου, ο
οποίος με το βιβλίο του Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία γιά τό σκοπό τοῦ γάμου, Ἀθήνα
1989, προσέφερε μια συστηματική και πολύπλευρη μελέτη του θέματος, το
οποίο σχετίζεται άμεσα με την αποδοχή ή μη της ρυθμίσεως της τεκνογονίας,
και με το βιβλίου του Ἡ ρύθμιση τῆς τεκνογονίας. Ὀρθόδοξη καί ἑλληνική
ἄποψη, Ἀθήνα 1994, έδωσε όλη τη σχετική επιχειρηματολογία υπέρ της
εκούσιας ρυθμίσεως της συλλήψεως. Τέλος, αναφέρουμε το βιβλίο του Σάββα
Μιχαηλίδη, Ἡ Ἀποφυγή τῆς Τεκνογονίας, Ἀθήνα 1990, ο οποίος, καθώς
φαίνεται, εργάστηκε ανεξάρτητα από το Ν. Μπουγάτσο και προσέφερε μια
14
Κωνσταντέλος, Γάμος 86.
15
Μιχαηλίδης, Αποφυγή 26 εξ· Policar, FControl 834· Μ. Harris, «New Life for Family Planning.
The Vatican is promoting birth control-naturally», Time 19.9.88.
16
Eastern Churches Review, 2, τευχ. 1(1968) 69-70, κατά Κωνσταντέλο, Γάμος 88.
17
Ἐκκλησία 45(1968) 245-247.
18
Ἐκκλησία 55(1978) 563-564.
19
Policar, FControl 834· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 28.
20
Είναι εξάλλου γενικά αποδεκτό πια ότι η ορθόδοξη θεολογία έχει δεχθεί κατά καιρούς
πολλές ετερόδοξες επιδράσεις και με αυτές ασχολήθηκε και το Α΄ Ορθόδοξο Θεολογικό
Συνέδριο στην Αθήνα το 1963 (Μπουγάτσος, Ρύθμιση 47).
μελέτη η οποία, για πρώτη φορά ίσως, θέτει το θέμα της αξιολογήσεως των
μεθόδων αποφυγής της συλλήψεως.
Αν σκεφτεί κανείς ότι το τελευταίο βιβλίο του Ν. Μπουγάτσου έχει εκδοθεί
από την Αποστολική Διακονία, τον επίσημο οργανισμό της Εκκλησίας της
Ελλάδος για θέματα κατήχησης και εκδόσεων, αναρωτιέται αν αυτή είναι και
η σημερινή θέση της ιεραρχίας ελλείψει νεότερης εγκυκλίου. Η σύγχυση
εντείνεται ακόμα περισσότερο τη στιγμή που ο νυν αρχιεπίσκοπος Αθηνών και
πάσης Ελλάδος κ. Χριστόδουλος ως μητροπολίτης Δημητριάδος είχε
συνταχθεί σαφώς με την Εγκύκλιο του 1973 και τον αρχιμ. Σ. Παπακώστα σε
σειρά ομιλιών του από ραδιοφωνικό σταθμό στο Βόλο 21 κατά τα έτη 1974-
1975, ενώ το 1994 ο τότε διευθυντής του γραφείου Τύπου της Ιεράς Συνόδου Ι.
Χατζηφώτης σε σχετική ερώτηση τάχθηκε εμμέσως υπέρ της δυνατότητας
ρύθμισης της τεκνογονίας με εξαίρεση την έκτρωση22. Φαίνεται πάντως ότι οι
αντιρρήσεις κατά των Εγκυκλίων 1937 και 1978 πληθαίνουν και η σύγχρονη
ορθόδοξη θεολογία τείνει στην αποδοχή της εκούσιας αποφυγής της
συλλήψεως και στρέφεται στα κίνητρα και τους τρόπους αξιολόγησης των
μεθόδων23.
2. Ο φυσικός ηθικός νόμος ( lex naturalis)
Όπως ήδη αναφέραμε, το πρωταρχικό ερώτημα ως προς τη ρύθμιση της
συλλήψεως είναι αν ο άνθρωπος έχει το δικαίωμα να παρεμβαίνει σε αυτή τη
φυσική διαδικασία. Ως προς το αν ο άνθρωπος έχει το δικαίωμα από το Θεό να
παρεμβαίνει στο φυσικό κόσμο δεν υπάρχει καμιά αντίρρηση από κανέναν από
τις δυο μεριές. Επίσης όλοι δέχονται περιπτώσεις παρεμβάσεων στον
ανθρώπινο οργανισμό, όταν πρόκειται για θεραπεία. Τόσο όμως η
Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία όσο και οι ορθόδοξοι θεολόγοι που αντιτίθενται στη
ρύθμιση της συλλήψεως στηρίζουν την άρνησή τους ακριβώς πάνω σε αυτό το
επιχείρημα. Η ορθόδοξη θέση μάλιστα είναι αυστηρότερη καθώς, ενώ η
ρωμαιοκαθολική δέχεται την περιοδική εγκράτεια ως μη παραβαίνουσα τη
φυσική τάξη, αυτή την απορρίπτει συνιστώντας μόνο την απόλυτη
εγκράτεια24.
Η επιχειρηματολογία είναι σχετικά απλή. Η γενετήσια πράξη έχει σκοπό την
αναπαραγωγή, όπως συμβαίνει σε όλα τα ζώα, κατά συνέπεια ο διαχωρισμός
ηδονής και αναπαραγωγής, γεγονός που συνιστά την ονομαζόμενη σεξουαλική
απελευθέρωση25, δεν ανταποκρίνεται στο σκοπό αυτό και πρέπει να
καταδικάζεται ως αντίθετος στη θεία βουλή για τον άνθρωπο 26. Για του λόγου
το ασφαλές επιστρατεύονται οι βλαβερές επιπτώσεις στη σωματική υγεία των
21
Χριστόδουλος, Γάμος. Στη σ. 22 γράφει χαρακτηριστικά: «Πρέπει νά τό ποῦμε πιό καθαρά,
πώς εἶναι ἁμαρτία ἡ ἀποφυγή τῆς τεκνογονίας. Οἱ φυσικοί καί οἱ ἠθικοί νόμοι εἶναι
ἀλληλένδετοι. Καί κάθε παράβασις καί παρακοή τιμωρεῖται ἀναπόφευκτα μέ τύψεις
συνειδήσεως καί θεία ἀποδοκιμασία».
22
Λέει χαρακτηριστικά: «Η αντίληψη ότι σκοπός του γάμου είναι αναγκαστικά η παιδοποιία
δεν αποτελεί ορθόδοξη θέση, αλλά αντίληψη που καλλιεργούσαν χρόνια ολόκληρα διάφορες
οργανώσεις» (Χριστίνα Κοραή, «Βατικανό κατά ΟΗΕ για το δημογραφικό», Ελευθεροτυπία
5.9.94, 46). Η σύγχυση που επικρατεί στην πνευματική καθοδήγηση είναι γνωστή και
εκπεφρασμένη (Stavropoulos, Parenté 55-57· Αεράκης, Τεκνογονία 4).
23
Για μια πιο ευρεία βιβλιογραφική αναφορά στους υποστηρικτές της ρύθμισης της
συλλήψεως βλ. Μπουγάτσος, Ρύθμιση 46-51, όπου δεν συναντάμε μόνο λαϊκούς θεολόγους,
αλλά και ιερείς και αρχιερείς. Αυτή η άποψη για τη θέση της ορθόδοξης θεολογίας φαίνεται
να επικρατεί και στο εξωτερικό (Policar, FControl 835). Για την ιστορία του θέματος βλ.
Σταυρόπουλος, Δημογραφικό 9-12· ο ίδιος, ΤΕγκύκλιος 11-19.
24
Αυτή είναι η ερμηνεία της εγκυκλίου του 1937 από όλους τους συγγραφείς που ασχολήθηκαν
με αυτήν: Αρκάς, Τεκνογονία 104-109, 156· Παπακώστας, Τεκνογονία 125 εξ· Stavropoulos,
Parenté 32, 36· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 48· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 30· Harakas, Bioethics 42.
25
Δανέζης, Γονιμότητα 123.
διαφόρων μεθόδων αποφυγής της τεκνογονίας και οι ψυχολογικές, ηθικές,

δημογραφικές ακόμα συνέπειες μιας τέτοιας στάσης 27. Σε θεολογικό επίπεδο
ταυτίζεται το τυχαίο γεγονός της φύσεως με τη θεία πρόνοια, στην οποία δε
θα πρέπει να αντιστεκόμαστε28. Η σύλληψη ή μη ενός παιδιού και η φυσική
στειρότητα ακόμα δεν είναι παρά η βουλή του Θεού για το συγκεκριμένο
ζευγάρι. Ο φυσικός νόμος δεν εκφράζει παρά την εντολή του Θεού προς τους
πρωτόπλαστους για καρποφορία29. Η ατεκνία ακόμα θεωρείται από μερικούς
ως θεία κρίση «για αμαρτίες που ο Θεός μόνο γνωρίζει»30.
Μια τέτοια θεώρηση είναι προφανές ότι χρησιμοποιεί τη φύση αξιολογικά.
Στη φύση όμως, έτσι όπως ο άνθρωπος τη γνωρίζει σήμερα, υπάρχουν και
πράγματα που καθόλου δεν τα θεωρεί ως αγαθά. Υπάρχουν καταστροφές, που
26
Αποσπάσματα των σχετικών Εγκυκλίων της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας βλ. στο Μιχαηλίδη,
Αποφυγή 26-27 και Policar, FControl 834. Από την ορθόδοξη πλευρά αναφέρουμε
χαρακτηριστικά: «Πρέπει νά τό ποῦμε πιό καθαρά, πώς εἶναι ἁμαρτία ἡ ἀποφυγή τῆς
τεκνογονίας. Οἱ φυσικοί καί οἱ ἠθικοί νόμοι εἶναι ἀλληλένδετοι. Καί κάθε παράβασις καί
παρακοή τιμωρεῖται ἀναπόφευκτα μέ τύψεις συνειδήσεως καί θεία ἀποδοκιμασία»
(Χριστόδουλος, Γάμος 22)· «…ἡ παρεμπόδισις τῆς συλλήψεως… ἀποτελεῖ ἐσκεμμένην
ἀπόσπασιν καὶ διακοπὴν μιᾶς ὀργανικῆς λειτουργίας ἀπὸ τὸν σκοπόν, μὲ τὸν ὁποῖον φυσικῶς
εἶναι συνδεδεμένη. Ἄρα δὲ παραβίασιν τοῦ φυσικοῦ νόμου….» (Παπακώστας, Τεκνογονία 30,
όπως και 31-49, 84 εξ)· «Ὁ Θεός δέν βάνει ὅρο σωτηρίας, οὔτε τήν πολυτεκνία, οὔτε τή
λιγοτεκνία, οὔτε τήν ἀτεκνία. Ζητάει μόνο νά μή γινόμαστε ἐμεῖς ρυθμιστές τῶν βουλῶν
Του. Τό δέ νά ρυθμίζωνται κατά βούληση τῶν συζύγων τά παιδιά, δίχως ὑπολογισμό τοῦ
Θείου παράγοντα, εἶναι ἔκνομο καί κολαστέο» (Αρκάς, Τεκνογονία 154, ομοίως και 157)·
Stavropoulos, Parenté 50. Για την Εγκύκλιο του 1937 σε σχέση με τις πηγές της βλ.
Σταυρόπουλος, ΤΕγκύκλιος 37-44. Θα ήταν ακόμα ενδιαφέρον από την έποψη της
συγκριτικής θρησκειολογίας η αναζήτηση παράλληλων απόψεων περί ηθικού φυσικού νόμου
στον Ινδουϊσμό με το Ντάρμα, στον Κομφουκιανισμό με την έννοια του Ουρανού (Τι) και στον
Ταοϊσμό με την έννοια του Ταό.
27
Παπακώστας, Τεκνογονία 31 εξ· Χριστόδουλος, Γάμος 49. Χαρακτηριστική είναι η
προσπάθεια ψυχαναλυτικής θεμελίωσης, όπως αυτή εκφράζεται από τον Anatrella, Σεξ 182-
193, όπου στο κεφάλαιο με τίτλο «Το αντισυλληπτικό σεξ» μετά από μια έκθεση των
δημογραφικών συνεπειών της αντισύλληψης (σ. 182) γράφει χαρακτηριστικά: «Κάθε
σεξουαλική σχέση δεν εκφράζει την επιθυμία του ανθρώπου να αποκτήσει παιδί. Επειδή όμως
ο θάνατος έχει άμεση σχέση με τη σεξουαλικότητα, κάθε σεξουαλική σχέση δημιουργεί τις
προϋποθέσεις πως κάποιος άλλος είναι δυνατόν να προέλθει απ’ αυτή τη σχέση των δύο
προσώπων, για να εξασφαλίσει τη συνέχιση της ζωής έπειτα απ’ αυτούς» (σ. 187), «εδώ
συμβαίνει κάτι παράδοξο: θα μπορούσε να σκεφτεί κανείς ότι η κοινή πρακτική της
αντισύλληψης προσφέρει τουλάχιστον στο παιδί την πεποίθηση ότι ήταν επιθυμητό,
ταυτόχρονα όμως έχει την αίσθηση ότι ένας κίνδυνος κρεμόταν πάνω από τη ζωή του» (σ.
188). Σημειώνουμε ότι ο εν λόγω συγγραφέας είναι αρθρογράφος στο ρωμαιοκαθολικό
περιοδικό La Croix και κατά συνέπεια υποστηρικτής των θέσεων της Ρωμαιοκαθολικής
Εκκλησίας. Χαρακτηριστική είναι η σύγκριση από το Σταυρόπουλο, Τεκνογονία 152-153 των
πηγών της Εγκυκλίου του 1937 και συγκεκριμένα των παρ. 6-8 με τίτλο «Αἱ φυσικαί καί
ἠθικαί συνέπειαι τῆς ἀποφυγῆς τῆς τεκνογονίας» με τις ετερόδοξες πηγές της.
28
«...σημασίαν ἔχει ὅτι τά παιδιά τά στέλνει ὁ Θεός. Ἐκεῖνοι τάχα πού γνωρίζουν πῶς γίνονται
τά παιδιά μᾶς θεωροῦν ἀφελεῖς, πού πιστεύουμε αὐτά» (μητρ. Κοζάνης Διονύσιος Ψαριανός,
Εἰς βοήθειαν καί διαδοχήν τοῦ γένους τῶν ἀνθρώπων, εκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθῆναι
1974, σ. 89· Χριστόδουλος, Γάμος 52)· «Ὁ Θεός θά δώση ὅσα θέλει καί θά πάρη ἐπίσης ὅσα
θέλει» (Αρκάς, Τεκνογονία 6, όπως και 47, 71, 154-155). Πρόκειται για ‘‘θρησκευτικό
φυσιοκρατισμό”. «Ὁ θαυμασμός τῆς πρόνοιας μέσα στὴ φύση, πιὸ ξεχωριστὰ στὸν κόσμο τῶν
ζώων, δὲν εἶναι παρὰ ὁ θαυμασμὸς τῆς φύσης καὶ συνεπῶς ἀνήκει μόνο στὴ φυσιοκρατία,
ἀκόμα κι' ἄν εἶναι θρησκευτική· γιατὶ καὶ μέσα στὴ φύση ἐπίσης δὲν ἀποκαλύπτεται παρὰ ἡ
φυσική πρόνοια, ὄχι ἡ θεϊκή, ἡ πρόνοια σὰν ἀντικείμενο τῆς θρησκείας» (Λ. Φώϋερμπαχ, Ἡ
οὐσία τοῦ Χριστιανισμοῦ, επιμ. Κ. Μετρινός, μτφρ. Γ. Βιτσάκης, εκδ. Αναγνωστίδης, 1841 1,
18432, 169-170, όπως και 170 εξ. για την κριτική στην ιδέα της θείας πρόνοιας στο
Χριστιανισμό).
29
Γεν. 1, 28.
30
Αρχ. Γαβριήλ Διονυσιάτης, Μαλθουσιανισμός, τὸ ἔγκλημα τῆς γενοκτονίας, εκδ.
Ἁγιορειτικῆς Βιβλιοθήκης, Βόλος 1957, 24, κατά Stavropoulos, Parenté 47.
προσπαθεί να προβλέψει και να αντιμετωπίσει, και ασθένειες, που προσπαθεί

να θεραπεύσει. Το συγκεκριμένο σημείο είναι το μόνο στο οποίο παρατηρούμε
μια ταύτιση αφύσικο = ανήθικο. Ποτέ όμως η εκκλησιαστική παράδοση δε
θεώρησε κάθε παρέμβαση στη φύση ως κακή. Καταλαβαίνουμε εύκολα λοιπόν,
γιατί το επιχείρημα του φυσικού ηθικού νόμου έχει δεχθεί έντονη κριτική
ακόμα και μέσα στους κόλπους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και θεωρείται
από αρκετούς θεολόγους της ότι είναι περισσότερο φυσικό-βιολογικό παρά
ηθικό31. Ο άνθρωπος δε βλέπει τη φύση παρά ως σύνολο δυνατοτήτων προς
πραγματοποίηση, τις οποίες εκείνος χαρακτηρίζει αγαθές, άρα προς επιδίωξη,
ή κακές, άρα προς αποφυγή32. Είναι γνωστό επί παραδείγματι, όσον αφορά στο
θέμα μας, πως μόνο το ήμισυ των γονιμοποιημένων ωαρίων φωλιάζει στη
μήτρα33. Και διερωτάται κανείς, σε αυτήν την περίπτωση η φύση είναι
παιδοκτόνος; Είναι καλή ή κακή; Επιπλέον στη χριστιανική παράδοση η
παρούσα φύση έχει απολέσει την αυθεντικότητά της ως αποτέλεσμα της
πτώσης των πρωτοπλάστων και κατά συνέπεια από μόνη της δε μπορεί να
αποτελέσει αξιολογικό κριτήριο34.
Παράλληλα τίθεται το πρόβλημα των ορίων της ανθρώπινης
παρεμβάσεως. Το Ρωμ. 2, 14-15, που χρησιμοποιείται ως γραφική βάση για
το lex naturalis, δεν αναφέρεται παρά μόνο στην ικανότητα του ανθρώπου να
ανακαλύπτει το ορθό με τη βοήθεια του φυσικού νόμου. Μια γενετήσια
συμπεριφορά που αντιτάσσεται απόλυτα στη φυσική διαδικασία, όπως η
κτηνοβασία ή η ομοφυλοφιλία, είναι δυνατόν εύκολα να καταδικαστεί. Δεν
είναι όμως πάντα εύκολη η μετάβαση από το φυσικό στο αφύσικο 35. Για τους
υποστηρικτές της ρύθμισης της συλλήψεως μια απόλυτη ταύτιση του
αφύσικου με το ανήθικο υποδουλώνει τον άνθρωπο στη φύση, πράγμα αντίθετο
με τη ρητή εντολή του Θεού για εξουσία επί της φύσεως 36. Ο άνθρωπος είναι
σχετικά ελεύθερος και συνεργός του Θεού στη διαχείριση της φύσεως. Μια
31
Μιχαηλίδης, Αποφυγή 29.
32
Κ. Παπαπέτρου, «Φύσις καί πολιτισμός», Προσβάσεις, Ἀθῆναι 1978, 113.
33
O. Kolle, Τό θαῦμα τοῦ ἔρωτα (Das Wunder der Liebe), μτφρ. Φ. Λαυρεντάκης, εκδ. Ἀδελφοί
Γ. Βλάσση, Ἀθῆναι, χ. έ., 163.
34
Πρβλ. π.χ. τις κατάρες του Θεού προς τους πρωτοπλάστους: Γεν. 3, 16 εξ. και το Ρωμ. 8, 20.
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 105. Δεν θεωρούμε σκόπιμο να υπεισέλθουμε εδώ σε ερμηνευτικά
προβλήματα, όπως σε ποιο βαθμό έχει απολέσει η φύση την αυθεντικότητά της ή σε ποια
σημεία και αν μπορεί να αποκατασταθεί από τον άνθρωπο (π.χ. απαλλαγή από τις ωδίνες της
γέννας) ή τι μπορεί κατά βάθος να σημαίνει αυτή η αρνητική επιρροή της ανθρώπινης
αμαρτίας, αν πρόκειται για μια κρίση του Θεού ή μια επιλογή του ανθρώπου κ.λπ..
35
Μιχαηλίδης, Αποφυγή 28-29.
36
Γεν. 1, 28. Μπουγάτσος, Ρύθμιση 71-72, 88 «Ἡ Ὀρθόδοξη χριστιανική ἄποψη γιά τήν
ἀντισύλληψη... εἶναι ὅτι ἡ δυνατότητα τοῦ ἀνθρώπου νά ἐλέγχει τήν ἀναπαραγωγή εἶναι μία
ἔκφραση τῶν ἀνθρωπίνων δυνάμεων της ἐλευθερίας καί τῆς λογικῆς νά συνεργασθεί μέ τόν
Θεό στήν ἠθική ἐπιταγή. Ὁ ἄνθρωπος δέν θεωρεῖται μόνο ὡς ὑποκείμενο πού δέχτηκε
παθητικά τόν “φυσικό Νόμο” ἀλλα ὡς πρόσωπο πού παίζει ἐνεργό ρόλο στήν διαμόρφωσή
του. Ἔτσι ὁ φυσικός Νόμος, σύμφωνα μέ τούς ὀρθοδόξους στοχαστές δέν εἶναι κώδικας
ἐπιβεβλημένος ἀπό τόν Θεό στόν ἄνθρωπο, ἀλλά μᾶλλον κανόνας ζωῆς, πού καθορίστηκε
ἀπό θεϊκή ἔμπνευση καί ἀπό τήν ἀνταπόκριση τοῦ ἀνθρώπου σ' αὐτόν μέ ἐλευθερία καί
λογική. Αὐτή ἡ ἄποψη δέν ἐπιτρέπει στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία νά βγάλει τό συμπέρασμα
ὅτι... τά τεχνητά ἀντισυλληπτικά μέσα, γενικά, εἶναι μιά παράβαση τοῦ φυσικοῦ Νόμου... ἐνῶ
ἀναγνωρίζει πλήρως τόν ρόλο τῆς ἀναπαραγωγῆς στήν συζυγική σεξουαλική πράξη, δέν
συμμερίζεται τήν καθοριστική κατανόηση αὐτῆς τῆς πράξεως... (η οποία) ἀγνοεῖ τήν ἀγάπη
σάν μιά διάσταση μεγάλης ἀξίας στήν σεξουαλική ἐπαφή μεταξύ τῶν δύο συζύγων. Στήν
πραγματικότητα, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία θεωρεῖ αὐτήν τήν ἀγάπη ὡς τήν ἀπάντηση τῶν δύο
συζύγων στήν ἀγάπη τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ γιά τόν ἄνθρωπο, μιά ἀνθρώπινη ἀγάπη πού εἶναι
ἀκόμη ἕνα παράδειγμα τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ γιά τήν ἐκκλησία» (G. Zaphiris, «An orthodox
opinion: the morality of contraception», Orthodox Observer 4.9.74, 5, κατά Κωνσταντέλο,
Γάμος 84).
πράξη έχει αξία μόνο όταν είναι ηθική επιλογή του ανθρώπου και αξιολογείται
πρωτίστως όχι από το κατά πόσο παρεμβαίνει στη φύση, αλλά από τα κίνητρα
και τα αποτελέσματά της. Όταν και ο Θεός και ο άνθρωπος θέλουν τη
σύλληψη, τότε έχουμε την τεκνογονία. Όταν ο άνθρωπος θέλει, αλλά ο Θεός
όχι, τότε έχουμε στειρότητα. Και όταν ο άνθρωπος λάβει κάθε προφύλαξη για
την αποφυγή της τεκνογονίας, αλλά κάνει κάποιο λάθος (άθελά του) και
συλλάβει, τότε ο Θεός το θέλει, είναι στην πρόνοιά Του 37. Αν έχουμε έτσι μια
ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, δε θα πρέπει να προβούμε σε διακοπή της κυήσεως,
αλλά να δεχθούμε τη σύλληψη ως θέλημα Θεού. Όπως και να έχει, κατά τη
γνώμη μας η συζήτηση περί θείας προνοίας θυμίζει το απολογητικό
“επιχείρημα εξ αγνοίας”38 και δε φαίνεται να βοηθάει στον καθορισμό ενός
κριτηρίου για το μέτρο της ανθρώπινης παρέμβασης στο θέμα της
τεκνογονίας. Το αν θα προβούμε ή όχι σε άμβλωση επί παραδείγματι, δεν εξα-
ρτάται από την πίστη μας στη θεία πρόνοια, αλλά από την αναγνώριση της
ανθρώπινης ζωής ως υπέρτατης αξίας και του εμβρύου ως τέτοιας.
3. Ο σκοπός του γάμου
Εφόσον για τους επικριτές της ρυθμίσεως ο βασικός σκοπός των
γενετήσιων σχέσεων είναι η τεκνογονία και αυτές επιτρέπονται μόνο εντός
του γάμου, αβίαστα εξάγεται το συμπέρασμα ότι τελικός σκοπός (causa
finalis) του γάμου και γενικότερα των διαφυλικών σχέσεων δεν είναι άλλος
από την τεκνογονία. Όταν αναφέρονται και άλλοι σκοποί (αλληλοβοήθεια,
ηθική τελείωση), αυτοί θεωρούνται δευτερεύοντες, ως μέσα για την
εκπλήρωση του τελικού σκοπού. Το σκοπό αυτό των διαφυλικών σχέσεων τον
υπαγορεύει ο γενικότερος σκοπός της ζωής, που δεν είναι άλλος από το
καθήκον, που μεταφράζεται εν προκειμένω στην ωφέλεια της κοινωνίας δια
της τεκνογονίας και ισοδυναμεί με την εφαρμογή της εντολής του Θεού για
τον πολλαπλασιασμό του ανθρωπίνου γένους39.
Μπορεί όμως το καθήκον να αποτελέσει σκοπό της ζωής ή αξιολογικό
κριτήριο των ανθρωπίνων πράξεων; Κατά την ηθική το καθήκον περιλαμβάνει
ένα υποκειμενικό στοιχείο, τη συνείδηση, και ένα αντικειμενικό, τον ηθικό
νόμο40. Το ζητούμενο λοιπόν είναι ο ηθικός νόμος που διαμορφώνει το καθήκον
και όχι το καθήκον. Η κοινωνική ωφέλεια, η οποία λαμβάνεται ως ηθικό αγαθό
στην προκειμένη περίπτωση, μας οδηγεί σε μια υποτίμηση των ξεχωριστών
χαρισμάτων του ατόμου41. Παρά ταύτα οι επικριτές της ρυθμίσεως θεωρούν
ως μοναδικό σκοπό της υπάρξεως τη σωτηρία και μέσο για την επίτευξή της
την ηθική τελείωση42. Για το ότι όμως όλες οι ανθρώπινες πράξεις θα πρέπει
να έχουν τελικό σκοπό την ομοίωση του ανθρώπου με το Θεό ή τη σωτηρία,
37
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 122-128.
38
«Διὰ τῆς ἐφαρμογῆς τοῦ ἐπιχειρήματους τούτου κατεβλήθη προσπάθεια να εὑρεθοῦν εἰς τὰς
φυσικὰς καὶ ἱστορικὰς γνώσεις “κενὰ” διὰ νὰ τοποθετηθῇ ὁ Θεὸς καὶ τὰ ἔργα Του» (Κ.
Παπαπέτρου, Εἶναι ἡ Θεολογία ἔπιστήμη;, Άθῆναι 1970, 27).
39
Γεν. 1, 28. Παπακώστας, Τεκνογονία 85-104· Stavropoulos, Parenté 44-50· Χριστόδουλος,
Γάμος 20· Εγκύκλιος του 1937 παρ. 15-16· Σταυρόπουλος, ΤΕγκύκλιος 58-60 «Ἄρα
πρωταρχικός σκοπός τοῦ γάμου ἡ τεκν ογον ί α » (Αρκάς, Τεκνογονία 45, όπως και 18-20, 83
-η υπογράμμιση του συγγραφέα).
40
«…καθῆκον λέγεται ἡ ἠθική ὑποχρέωσις καί ἀναγκαιότης, ἡ ἐπιβαλλομένη ἡμῖν ὑπό τῆς
συνειδήσεως, πρός ἐκτέλεσιν τῶν ἀπαιτήσων τοῦ ἠθικοῦ νόμου. Ἐντεῦθεν γίνεται δῆλον, ὅτι
ἡ ἔννοια τοῦ καθήκοντος περιλαμβάνει ἕν ὑποκειμενικόν, τ.ἔ. τήν συνείδησιν, καί ἕν
ἀντικειμενικόν, τ.ἔ. τόν ἠθικόν νόμον, συνδυαζομένου οὕτω τοῦ ὑποκειμενικοῦ καί τοῦ
ἀντικειμενικοῦ στοιχείου καί γνώμονος τῆς ἠθικότητος» (Καρμίρης, Ηθική 128).
41
Θεωρία “κοινωνικού ευδαιμονισμού” (Καρμίρης, Ηθική 49).
42
Παπακώστας, Τεκνογονία 106· Stavropoulos, Parenté 58· Αρκάς, Τεκνογονία 86-87·
Εγκύκλιος 1937 παρ. 13. Πρόκειται για τη θεωρία της “ατομικής τελειώσεως” (Καρμίρης,
Ηθική 51).
την ολοκλήρωσή του, συμφωνούν και οι υποστηρικτές της ρυθμίσεως 43. Το

ερώτημα όμως του αξιολογικού κριτηρίου παραμένει, από τη στιγμή που ο
ηθικός φυσικός νόμος είναι ανεπαρκής.
Μια συστηματική μελέτη των σκοπών44 του γάμου οδηγεί στην εξής
κατάταξή τους: 1) διαιώνιση του είδους: τεκνογονία, διαπαιδαγώγηση των
τέκνων· 2) σωφρονισμός ή εγκοίτωση45 των επιθυμιών ή αποφυγή της
πορνείας· 3) ηθικοκοινωνική βοήθεια: κοινωνικότητα, αλληλοβοήθεια· και
4) ηθική τελείωση. Η διαφωνία, όπως είδαμε, δεν υπάρχει ουσιαστικά ως
προς το ότι τελικός σκοπός του γάμου είναι η ηθική τελείωση, αλλά ως προς
την ιεράρχηση των άλλων σκοπών σε σχέση με αυτόν. Το έργο αυτό
καθίσταται ακόμα δυσκολότερο, αν ληφθεί υπόψη ότι οι αξίες αλληλεπιδρούν 46.
Θεωρώντας τη χρήση της γενετήσιας ορμής σε σχέση με το γάμο θα
διακρίναμε:
i) Κάποιοι απέχουν τελείως από τις διαφυλικές σχέσεις (αγαμία μοναχών ή
λαϊκών), γιατί έτσι πιστεύουν ότι θα φτάσουν στην ηθική τελείωση
χαλιναγωγώντας τις επιθυμίες με την άσκηση. Η αποδοχή και η επιβράβευση
μιας τέτοιας στάσης από τη χριστιανική παράδοση δείχνουν ακριβώς πως η
τεκνογονία δε θεωρήθηκε ποτέ ως το μοναδικό μέσο ασκήσεως και
σωτηρίας47.
ii) Κάποιοι υπερήλικες συνάπτουν γάμο χωρίς γενετήσιες σχέσεις, για να
εκπληρώσουν έτσι την ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια, φτάνοντας έτσι στην
ηθική τους τελείωση.
iii) Κάποιοι άλλοι συνάπτουν γάμο και βρίσκονται απρόσμενα ενώπιον της
φυσικής στειρότητας. Στην περίπτωση αυτή δε μπορεί να πραγματοποιηθεί
ο σκοπός της διαιώνισης του είδους, εκτός αν είναι δυνατή η υιοθεσία. Εδώ θα
μπορούσαμε να εντάξουμε και τη στειρότητα λόγω προχωρημένης ηλικίας.
Αυτοί που αρνούνται τη ρύθμιση δε συνιστούν στην περίπτωση αυτή διακοπή
των γενετήσιων σχέσεων, παρόλο που δεν εκπληρώνεται ο σκοπός της
τεκνογονίας. Το δικαιολογούν αυτό, γιατί το λαμβάνουν ως θεία πρόνοια, δεν
το απαγορεύει η Αγία Γραφή, γίνεται για την ψυχολογική αντιπροσφορά και δεν
απουσιάζει η επιθυμία της τεκνογονίας. Στην περίπτωση μάλιστα που η
στειρότητα οφείλεται στη γήρανση της γυναίκας μετά από την απόκτηση
παιδιών, οι γενετήσιες σχέσεις θεωρούνται ηθική αμοιβή εκ μέρους του Θεού!
Και στην περίπτωση αυτή και πάλι πραγματοποιείται ο σκοπός του γάμου και η
ατεκνία θεωρείται ευλογημένη κατά τους αρνητές της ρυθμίσεως 48. Είναι
προφανές πως βάση της όλης σκέψεως είναι και πάλι το ασθενές επιχείρημα
του φυσικού ηθικού νόμου, μιας φύσεως που ταυτίζεται με τη θεία πρόνοια.
Αντίθετα η περίπτωση αυτή, αν αποδεσμευτούμε από τον ηθικό φυσικό νόμο,
43
Μπουγάτσος, Γάμος 50-52, 93, 112· ο ίδιος, Ρύθμιση 71-72, 104· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 9,
υποσ. 9, όπου μνημονεύονται και άλλοι ορθόδοξοι θεολόγοι που θεωρούν ως τελικό σκοπό
του γάμου την ηθική τελείωση. Ι. Κορναράκης, «Οι διαφυλικές σχέσεις υπό το πρίσμα της
χριστιανικής ανθρωπολογίας», Διαφυλικές Σχέσεις 199-215.
44
Μπουγάτσος, Γάμος κυρίως στις σ. 61-71 και 93-114· ο ίδιος, Ρύθμιση 75· Μιχαηλίδης,
Αποφυγή 8-15· Βάντσος, Γάμος 83-99· Κωνσταντέλος, Γάμος 33· Harakas, Bioethics 39·
Παπακώστας, Τεκνογονία 89, 107-110· Αρκάς, Τεκνογονία 19, 86-88· Stavropoulos, Parenté
46.
45
Τον όρο χρησιμοποιεί ο Μπουγάτσος, Γάμος 106, υποσ. 17, ως παράγωγο από τη λέξη κοῖτος
(κεῖμαι) ή κοίτη (=ιδίως η συζυγική κλίνη), για να εκφράσει παραστατικά την μόνο εντός του
γάμου εκπλήρωση των επιθυμιών.
46
47
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 124. «Ἐπίσης πρέπει νά θυμηθοῦμε πώς ἡ τεκνογονία δέν εἶναι ὁ
μόνος τρόπος πνευματικῆς ἀσκήσεως τοῦ χριστιανοῦ», γράφει στη σ. 83.
48
Αρκάς, Τεκνογονία 59, 133-135, 157· Παπακώστας, Τεκνογονία 99, υποσ.151· Χριστόδουλος,
Γάμος 36-45.
θα έπρεπε αβίαστα να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι ακόμα και όταν δεν είναι
φυσικά δυνατή ή σκόπιμη η εκπλήρωση της τεκνογονίας, ακριβώς επειδή οι
γενετήσιες σχέσεις αποτελούν παράλληλα και ψυχική ανάγκη (πράγμα που
είναι παραδεκτό και από τους επικριτές της ρυθμίσεως), αυτές είναι
επιτρεπτές49.
iv) Τέλος στην περίπτωση της δυνατότητας της τεκνογονίας, αυτή
θεωρείται από τους αντιτασσόμενους στη ρύθμιση ως τάλαντο φυσικό, η
χρήση του οποίου χωρίς περιορισμούς είναι απαραίτητη για την ηθική
τελείωση και προηγείται κάθε άλλου σκοπού του γάμου 50. Η σημασία της
τεκνογονίας είναι τέτοια, ώστε σε περίπτωση αντιστάσεως ενός από τους
συζύγους είναι επιτρεπτό ακόμα και το διαζύγιο 51. Όμως φρονούμε ότι το
ερώτημα είναι όχι η χρήση του ταλάντου, αλλά το μέτρο της χρήσης του. Αν
κάποιος π.χ. είναι ταλαντούχος πιανίστας, θα πρέπει αυτό να απορροφήσει όλη
του τη δραστηριότητα και να γίνει πάθος; Η χρήση ενός χαρίσματος
εξαρτάται ακόμα από τις συνθήκες, π.χ. τι αξία θα έχει να παίζει πιάνο ένας
κουφός μουσικός σε ακροατήριο κωφαλάλων; Μάλιστα η ρύθμιση θεωρείται
θανάσιμη αμαρτία και μάλιστα πορνεία εντός γάμου, η οποία τιμωρείται με
επιτίμια52. Παρά ταύτα αναγνωρίζονται περιπτώσεις συνειδητής αναστολής
της τεκνογονίας «εἴτε ἐκ λόγων οἰκονομικῶν, εἴτε ἕνεκα τῶν βιωτικῶν
συνθηκῶν καὶ ἐκ λόγων ὑγείας»53, αλλά η μόνη παραδεκτή μέθοδος είναι η
απόλυτη εγκράτεια54. Η Εγκύκλιος του 1978 μόνο αναγνωρίζει την αδυναμία
για τους περισσότερους της εφαρμογής αυτής της λύσης και αναφέρεται σε
λύσεις “οικονομίας”55, οι οποίες όμως είναι εμπόδιο για την κοινωνία της θείας
χάριτος και των μυστηρίων, δηλ. είναι κατ’ ουσίαν αμαρτία56.
Οι υπερασπιστές της ρυθμίσεως παρατηρούν ότι είτε δεχθούμε ως σκοπό
της γενετήσιας λειτουργίας μόνο τη σωματική ηδονή είτε μόνο την
τεκνογονία, θα παραγνωρίσουμε την ψυχοσωματική φύση του ανθρώπου 57. Η
ερωτική πράξη δεν αποτελεί μια απλή διαδικασία αναπαραγωγής, όπως
συμβαίνει στα άλογα ζώα, αλλά πράξη έκφρασης αμοιβαίων συναισθημάτων
49
50
Αρκάς, Τεκνογονία 18-20, 66, 86-88· Παπακώστας, Τεκνογονία 79-83, 90-94, 105-107.
51
Αρκάς, Τεκνογονία 47-54.
52
Αρκάς, Τεκνογονία 52, 58, 116-118· Stavropoulos, Parenté 45-50· ο ίδιος, ΤΕγκύκλιος, 73-74·
Παπακώστας, Τεκνογονία 94-104.
53
Εγκύκλιος 1967 παρ. 16-18. Επίσης Εγκύκλιος 1937 παρ. 23· Παπακώστας, Τεκνογονία 120-
130· Αρκάς, Τεκνογονία 76-77, 99, 104-109· Χριστόδουλος, Γάμος 21-22· Stavropoulos,
Parenté 46-50· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 10-13, όπου και η θέση των ετεροδόξων.
54
«Κι’ αὐτὴ ἀκόμα ἡ ἀποχὴ μόνο σὰν ἐξαίρεσι στὸ γενικὸ κανόνα ὄχι τόσο τῆς συνεχοῦς
τεκνοποιΐας ὅσο τῆς χωρὶς ἐμπόδια καὶ παρεμβάσεις ἀσκήσεως τῆς γεννητικῆς λειτουργίας
τοῦ ἀνθρώπου γίνεται ἀποδεκτή» (Σταυρόπουλος, Δημογραφικό 14-15).
55
Για την έννοια της “οικονομίας” σε σχέση με το υπό συζήτηση ζήτημα βλ. Stavropoulos,
Parenté 33-37· ο ίδιος, Δημογραφικό, 14-18.
56
«Πρὸς ἀντιμετώπισιν τῶν δυσκολιῶν τούτων ἐποζητεῖται ὑπὸ πολλῶν κάποια διέξοδος. Ἡ
μόνη δὲ χριστιανικῶς παραδεκτὴ διέξοδος, διὰ τῆς συ ζυ γι κῆς ἐγκρατεί ας , θεωρεῖται
συνήθως “στενὴ πύλη καὶ τεθλιμμένη ὁδὸς” (Ματθ. 7, 14) καὶ φορτίον βαρὺ καὶ
δυσβάστακτον. Εἶναι διὰ τοὺς περισσοτέρους ἀκατόρθωτος, “καὶ ὀλίγοι εἰσὶν οἱ εὑρίσκοντες
αὐτήν”. Διὰ τοῦτο ζητεῖται, καὶ φέρεται ὡς ἐπιθυμητή, κάποια ἠπιωτέρα λύσις καὶ
ἐκκλησιακτικὴ οἰκονομία καὶ συγκατάβασις.
Παρὰ ταῦτα ἡ λεπτὴ καὶ εὐαίσθητος συνείδησις τῶν χριστιανῶν, ἀνδρῶν καὶ γυναικῶν, δὲν
ἐπαναπαύεται εἰς τὰς ἐλαστικότητας καὶ τὰς ἀβαρίας. Παραμένει ἀνήσυχος, παρὰ πᾶσαν
τυχὸν παραχώρησιν καὶ “οἰκονομίαν”. Τὴν θεωρεῖ μέτρον ὄχι ἔγκυρον ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ, καὶ
ἀβέβαιον καὶ “ἀλυσιτελές ἡμῖν τοῦτο” (Ἑβρ. 13, 17) διὰ τὴν ἀνεμπόδιστον συμμετοχὴν καὶ
κοινωνίαν τῆς θείας χάριτος καὶ τῶν ἁγίων μυστηρίων» (Εγκύκλιος 1978, παρ. 17-18 -η
υπογράμμιση της Εγκυκλίου).
57
Μπουγάτσος, Γάμος 94-99.
αγάπης, εμπιστοσύνης, εκτίμησης και προσπάθεια αλληλογνωριμίας 58.

Μάλιστα έχει θεωρηθεί η γενετήσια ορμή και ως αναγκαία για τη διατήρηση
του δεσμού, ώστε να μπορέσουν να διαπαιδαγωγηθούν τα παιδιά, καθώς στον
άνθρωπο χρειάζεται περισσότερος χρόνος για την ωρίμαση των παιδιών από
ό,τι συμβαίνει στα ζώα59. Αντίθετα από τους αντιτιθέμενους στη ρύθμιση
υπάρχει εμφανής υποτίμηση της ερωτικής πράξης και υποταγής της στον
καθαρά βιολογικό της ρόλο60. Η ψυχοσωματική ανάγκη όμως παραμένει ακόμα
και όταν δεν εκπληρώνεται ο σκοπός της τεκνογονίας, όπως στην περίπτωση
της φυσικής στειρότητας.
Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι αν και δεν πρέπει να παραγνωρίζεται η
ηθική αξία της τεκνογονίας και παιδοτροφίας (ως μια μέθοδος ασκήσεως), η
αποφυγή της πορνείας βασισμένη στην Α΄ Κορ. 7, 2-5 θεωρείται ως ανώτερος
σκοπός του γάμου, όχι βέβαια ως απλή σωματική ηδονή, αλλά ως
ψυχοσωματική πλήρωση. Η προτεινόμενη απαρίθμηση των σκοπών του γάμου,
που δόθηκε παραπάνω, είναι και αξιολογική από τους κατώτερους προς τους
ανώτερους. Μπορεί επομένως να δικαιολογηθεί η συζυγική συνουσία ακόμα και
όταν αποκλείεται η τεκνογονία, όπως στην περίπτωση της φυσικής
στειρότητας, με την προϋπόθεση ότι δεν προσβάλλεται καμιά ηθική αξία61.
4. Αγιογραφικά επιχειρήματα
Και οι δύο πλευρές στο ζήτημα της τεκνογονίας προσπαθούν να στηρίξουν
τις θέσεις τους σε αγιογραφικά κείμενα 62. Θα προσπαθήσουμε λοιπόν να δούμε
εδώ πώς ερμηνεύουν τα διάφορα επίμαχα χωρία, αν και το θέμα χρειάζεται
οπωσδήποτε περαιτέρω ερμηνευτική διερεύνηση.
58
Βάντσος, Γάμος 64· Harakas, Bioethics 42· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 14· «Ἡ γενετήσια ἐπιθυμία
δέν ἐξυπηρετεῖ μόνο τό σκοπό τῆς ἀναπαραγωγῆς. Εἶναι μιά σημαντικότατη λειτουργία γιά
τήν ἀνάπτυξη μιᾶς βαθειᾶς διαπροσωπικῆς σχέσεως μεταξύ τῶν δύο ἀτόμων σέ ἕνα
πρόσωπο» (Κωνσταντέλος, Γάμος 49)· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 101-104. «Η ηδονή έχει μεγάλη
αξία και σημασία για τον άνθρωπο. Δεν αφορά μόνο ό,τι έχει σχέση με την ίδια την
ικανοποίηση του ανθρώπου. Η γνώση της ηδονής οδηγεί τον άνθρωπο στην πρακτική
σεξουαλική ικανοποίηση και τον απομακρύνει από τα φρικτά πράγματα της ζωής, όπως π.χ.
το θάνατο. Όταν ο άνθρωπος αισθάνεται πλήρη ηδονή, είναι τόσο ευτυχισμένος, που δεν
σκέφτεται τίποτα από ό,τι συμβαίνει γύρω του και νιώθει... αθάνατος» (Μαρία Νασιάκου,
«Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση», Διαφυλικές Σχέσεις 316 -η υπογράμμιση της συγγραφέως).
Πρβλ. και το βιβλίο του Ν. Μπουγάτσου, Ὀρθοδοξία καί Σεξουαλικό Πρόβλημα, εκδ. Μήνυμα,
Ἀθήνα 1987.
59
Harakas, Bioethics 39.
60
«Ὅσοι δέν θέλουν παιδιά δέν ἔχουν ἐκ τοῦ Θεοῦ τό δικαίωμα τῶν συζυγικῶν σχέσεων»
(Χριστόδουλος, Γάμος 21)· «…σκοπὸς τῆς ζω ῆς εἶ ν αι τὸ καθῆκον καὶ ὄχι ἡ ἀπόλαυσις
τῶν ἡδονῶν» (Παπακώστας, Τεκνογονία 85 -η υπογράμμιση του συγγραφέα· επίσης σ. 45, 47,
όπου την ερωτική πράξη τη θεωρεί απλή ηδονή)· «…εἶν' ἐντελῶς ἀπόβλητα κι' ἀπαράδεκτα
τά ὅσα μᾶς ἐκθέτουν… περί διεγερτικῶν παιγνιδιῶν, πολλῶν καί ποικίλων, πρίν τή μίξη.
Γιατί τό χριστιανικό ἀντρόγυνο δέν τ' ὁδηγεῖ στήν πράξη αὐτή ἐλατήριο διέγερσης
μεθυστικῆς ὀργανισμοῦ στό μάξυμουμ ἀλλά μιά σοβαρή αἴσθηση χρέους ἱεροῦ πού δέν ἔχει
ἀνάγκη ἀπό διεγερτικά ὁπού ὑπάγονται κι' αὐτά στά πορνικά τεχνάσματα» (Αρκάς,
Τεκνογονία 26-27). Περιφρονητική αντίληψη για τη γενετήσια λειτουργία έχει εισέλθει και
στην ευχολογία κατά τον Κωνσταντέλο, Γάμος 48.
61
Μιχαηλίδης, Αποφυγή 13-15 (αν και ο συγγραφέας πιστεύει ότι δε θα πρέπει να προβαίνουμε
σε προσπάθεια αξιολογικής ιεράρχησης των σκοπών του γάμου, η στάση του οδηγεί στην
αξιολογική ανωτερότητα της αποφυγής από την πορνεία έναντι της τεκνογονίας, εφόσον
αναγνωρίζει ηθικούς λόγους αποφυγής της συλλήψεως)· Μπουγάτσος, Γάμος 93-114 και
ιδιαίτερα στη σ. 112, όπου θέτει σε αξιολογική ιεράρχηση τους σκοπούς του γάμου· ο ίδιος,
Ρύθμιση 75-76, 78-81 (για τους σκοπούς του γάμου), 120 (για το λευκό γάμο), 157-160 (για
την ωφελιμότητα της τεκνογονίας).
62
Τα χωρία που ακολουθούν είναι αυτά που χρησιμοποιούνται και από τους ετεροδόξους: Κ.
Lükicke, Familienplanung und Ehewille. Der Ausschluß der Nachkommenschaft im
Nachkonziliaren kanonischen Eherecht, Münster 1983, 5-8.
Η τεκνογονία ως σκοπός του γάμου εμφανίζεται ήδη με την ευλογία του

Θεού στους πρωτοπλάστους: «αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε» (Γεν. 1, 28)63. Την
ίδια ευλογία είχε δώσει ο Θεός ήδη στα ζώα 64. Η έννοια αυτής της ευλογίας θα
πρέπει να έχει τη σημασία της φυσικής τάξεως 65. Μερικοί υποστηρίζουν πως
δεν πρόκειται για εντολή, όπως το «ποιήσωμεν», αλλά για ευχή, αφού λέει
«ηὐλόγησεν». Και επομένως δεν είναι υποχρεωτική. Αφού όμως είναι επιθυμία
του Θεού, θα πρέπει να θεωρηθεί ως “δευτέρας τάξεως” εντολή 66. Για τους
αντιτιθέμενους στη ρύθμιση της συλλήψεως η εντολή αυτή αντίκειται σε
οποιαδήποτε προσπάθεια αποφυγής της τεκνογονίας67. Ο άνθρωπος όμως,
σύμφωνα με το ίδιο κείμενο, έχει το δικαίωμα παρέμβασης στη φύση
(«κατακυριεύσατε αὐτῆς» της γης, μας είπε) και κατά συνέπεια η ευλογία δεν
εκτελείται δουλικά, όπως στα ζώα, αλλά ελεύθερα. Από την άλλη ο Θεός
φαίνεται ότι μερικές φορές επιβάλλει μια περιοδική ή ισόβια στειρότητα 68. Η
εντολή δε δόθηκε στο συγκεκριμένο ζεύγος, αλλά σε όλη την ανθρωπότητα.
Πιθανώς επίσης δεν αφορά μόνο την αριθμητική αύξηση («πληθύνεσθε»), αλλά
και μια ποιοτική («αὐξάνεσθε») 69. Παρακάτω βρίσκουμε εξάλλου την
πραγματική πρόθεση του Θεού για τη δημιουργία της γυναίκας, την
ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια: «Οὐ καλὸν εἶναι τὸν ἄνθρωπον μόνον.
Ποιήσωμεν αὐτῷ βοηθὸν κατ' αὐτόν» (Γεν. 2, 18)70. Και πράγματι πριν την
πτώση το πρώτο ζεύγος δεν πραγματοποίησε την ευχή του Θεού για
τεκνοποίηση. Οι σχέσεις τους φαίνεται να ήταν μόνο ή περισσότερο
πνευματικές, αν και δε μας δίνονται βέβαιες ενδείξεις από το βιβλικό
κείμενο71. Ο εβραϊκός λαός, όπως όλοι οι αρχαίοι λαοί, έδινε μεγάλη έμφαση
στην τεκνογονία. Την πολυτεκνία τη θεωρούσαν ως ευλογία Θεού, ενώ την
ατεκνία ως κατάρα72. Έτσι θα έμενε το όνομά τους, θα διατηρούνταν η
μονοθεϊστική θρησκεία τους, θα είχαν κληρονόμους κ.λπ.. Παρά ταύτα
υπήρχαν και προφητικές φωνές που έδιναν έμφαση στην πνευματικότητα του
ανθρώπου και τη σωστή ανατροφή των τέκνων73.
63
Η ευλογία επαναλαμβάνεται και μετά την πτώση στο Γεν. 9, 1.
64
Γεν. 1, 22.
65
66
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 27· Π. Μπούμης, «Ἡ πραγματικὴ ἔννοια τοῦ “αὐξάνεσθε καὶ
πληθύνεσθε”», Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Θεολογικῆ ς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
34(1999) 117-119.
67
Εγκύκλιος 1978 παρ. 5· Εγκύκλιος 1973 παρ. 16 με κριτική στο Σταυρόπουλο, ΤΕγκύκλιος
58-60· Παπακώστας, Τεκνογονία 77, 96-97· Αρκάς, Τεκνογονία 19, 83-85· Αεράκης,
Τεκνογονία 5.
68
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 27, 88, 126-127, 151-153, υποσ. 68 και 80· ο ίδιος, Γάμος 56-57.
69
«Αὐξάνεσθε γάρ, φησί, ἵνα μὴ ἀτελὲς διαμείνῃ τὸ ποίημα· πληθύνεσθε, ἵνα μὴ εἰς ἕνα, ἀλλὰ
καὶ εἰς πολλοὺς διαδράμῃ τὸ γένος» (Μέγας Βασίλειος, Περὶ τῆς τοῦ ἀνθρώπου κατασκευῆς
(νόθο), PG 30, 28). Ο Π. Μπούμης, «Ἡ πραγματικὴ ἔννοια…» 114-116, πιστεύει ότι για να
εκπληρωθεί η εντολή του «πληθύνεσθε» θα πρέπει το ζευγάρι να αποκτήσει τουλάχιστον
τρία παιδιά! Η εντολή αυτή όμως δε δόθηκε σε κάθε ζευγάρι προσωπικά, αλλά σε όλη την
ανθρωπότητα.
70
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 27· ο ίδιος, Γάμος 53-57· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 8. Αντίθετα ο Αρκάς,
Τεκνογονία 18-19, παρερμηνεύει προφανώς τα αναφερόμενα στο Γεν. 3 ταυτίζοντας τη
βοήθεια που θα πρόσφερε η Εύα στον Αδάμ με την τεκνογονία! Ο ίδιος συγγραφέας στις σ.
64-65 δίνει την ορθή ερμηνεία βασισμένος στο Χρυσόστομο ή τον Κλήμη τον Αλεξανδέα (έχει
λάθος παραπομπή).
71
Αρκάς, Τεκνογονία 19· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 19.
72
Λουκ. 1, 25 (Ελισάβετ)· Α΄ Βασ. 1 (Άννα)· Ψαλμ. 127, 3· 111, 2· 112, 9· Παρ. 17, 6· Γεν. 24,
60.
73
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 19-22, 27-29· ο ίδιος, Γάμος 57· Μαλ. 2, 14-15· Ησ. 56, 3-5· Σοφ. 13,
96.
Η σημασία της τεκνογονίας φαίνεται από το νόμο του ονομαζόμενου
λεβηρατικού γάμου ή νόμου της επιγαμβρεύσεως74. Με το έθιμο αυτό
συνδέεται και η αντιλεγόμενη περίπτωση του Αυνάν75. Οι αντιτασσόμενοι στη
ρύθμιση ταυτίζουν την αμαρτία του Αυνάν με την αντισυλληπτική του πράξη 76,
τη στιγμή που οι υπερασπιζόμενοι τη ρύθμιση την ταυτίζουν με την αθέτηση
του λεβηρατικού γάμου ή τα εγωιστικά του κίνητρα 77. Το κείμενο δε
διευκρινίζει αν η πράξη του Αυνάν ήταν ο αυνανισμός (onanism) ή
διακοπτόμενη συνουσία (coitus interruptus), αλλά ούτε είναι σαφές ως προς το
λόγο της τιμωρίας του. Ο λεβηρατικός νόμος δόθηκε χρονολογικά αργότερα,
αλλά θα μπορούσε να υφίσταται (όπως π.χ. το Σάββατο) ως έθιμο. Τα
πράγματα περιπλέκονται ακόμα περισσότερο, αν υπεισέλθουν εισαγωγικά
προβλήματα της Π. Διαθήκης, όπως ο χρόνος συγγραφής της Πεντατεύχου
κ.λπ.. Θα μπορούσε πάντως η τιμωρία του Αυνάν να αφορούσε τις συνθήκες
υπό τις οποίες διέπραξε τη συγκεκριμένη πράξη και όχι αυτήν καθαυτή την
πράξη. Κάτι αντίστοιχο στην Κ. Διαθήκη είναι η περίπτωση του Ανανία και της
Σαπφείρας, όπου η τιμωρία τους θα μπορούσε να μη σημαίνει την καταδίκη
οποιουδήποτε ψέματος78.
Στην Κ. Διαθήκη τα επιχειρήματα των αντιτιθέμενων στη ρύθμιση
στρέφονται κυρίως γύρω από το χωρίο «ἡ δὲ γυνὴ ἐξαπατηθεῖσα ἐν παραβάσει
γέγονεν· σωθήσεται δὲ διὰ τῆς τεκνογονίας, ἐὰν μείνωσιν ἐν πίστει καὶ ἀγάπῃ
καὶ ἁγιασμῷ μετὰ σωφροσύνης» (Α΄ Τιμ. 2, 14- 15)79 και δευτερευόντως το
«βούλομαι οὖν νεωτέρας γαμεῑν, τεκνογονεῖν, οἰκοδεσποτεῖν, μηδεμίαν
ἀφορμὴν διδόναι τῷ ἀντικειμένῳ λοιδορίας χάριν» (Α΄ Τιμ. 5, 14)80. Ο αρχιμ.
Σ. Παπακώστας δίνει μια “ανταποδοτική” ερμηνεία στο πρώτο χωρίο, καθώς
γράφει ότι μέσω της τεκνογονίας η γυναίκα «ἀποδίδει τώρα εἰς τὸν Θεὸν τὰ
παιδιά της, ἀντὶ ἐκείνων ποὺ ἀπέσπασεν ἀπὸ τὸν Θεὸν διὰ μέσου τῆς
προπατορικῆς ἁμαρτίας, καὶ λαμβάνει ὡς ἀντιστάθμισμα τὴν ἐκ τοῦ θανάτου
σωτηρία της»81. Για πολλούς λόγους τέτοια ερμηνεία δεν είναι δυνατόν να
γίνει δεκτή. Εκτός του ότι ο πολλαπλασιασμός του ανθρώπινου γένους ήταν
στοιχείο της προπτωτικής φύσεως, διερωτάται κανείς αν πάντοτε τα παιδιά
αποδίδονται και με ποιον τρόπο στο Θεό 82; Η τεκνογονία συμβάλλει στη
σωτηρία, στην ηθική τελείωση δηλ., ως παρηγοριά ενώπιον του θανάτου,
μέσω των κόπων της εγκυμοσύνης, του τοκετού και κυρίως της
74
Δευτ. 25, 5-10· Γεν. 38, 8· Ματθ. 22, 23-26· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 28· ο ίδιος, Γάμος 57.
75
Γεν. 38, 1-0.
76
Εγκύκλιος 1937 παρ. 22· κριτική στο Σταυρόπουλο, ΤΕγκύκλιος 71-72· Παπακώστας,
Τεκνογονία 12, 102, 131· Αεράκης, Τεκνογονία 8.
77
Μιχαηλίδης, Αποφυγή 24-25, η ενδιάμεση ερμηνευτική θέση που επιλέγει δεν είναι καθόλου
ενδιάμεση, αλλά προς τη μεριά της κατεύθυνσης αξιολόγησης του κινήτρου της πράξεως·
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 28· Βάντσος, Γάμος 23.
78
Πραξ. 5, 1-11· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 25.
79
Παπακώστας, Τεκνογονία 79-83, 105-107, 131· Αρκάς, Τεκνογονία 59 (ο οποίος το
παραφράζει ως εξής: «Ἡ γυναῖκα θά σώση τήν ψυχή της, ἄν τεκνογονῆ [ἐκτός ἄν εἶναι
στεῖρα]…»)· Αεράκης, Τεκνογονία 10· Εγκύκλιος 1937 παρ. 13, 23· κριτική στο Σταυρόπουλο,
ΤΕγκύκλιος 48-49· Εγκύκλιος 1978 παρ. 21.
80
Παπακώστας, Τεκνογονία 100· Αεράκης, Τεκνογονία 10. Σχετικά είναι και τα Τίτ. 2, 3-5:
«Πρεσβύτιδας… καλοδιδασκάλους, ἵνα σωφρονίζωσι τὰς νέας φιλάνδρους εἶναι,
φιλοτέκνους, σώφρονας, ἁγνὰς» και Α΄ Τιμ. 5, 9-10: «Χήρα καταλεγέσθω… ἑνὸς ἀνδρὸς
γυνή, ἐν ἔργοις καλοῖς μαρτυρουμένη, εἰ ἐτεκνοτρόφησεν, εἰ ἐξενοδόχησεν, εἰ ἁγίων πόδας
ἔνιψεν…».
81
Παπακώστας, Τεκνογονία 106-107.
82
«Μερικοί Πατέρες ἀναφέρουν τήν τεκνογονία ὡς αἰτία αὐξήσεως τῶν ἀνθρώπων πού
δοξολογοῦν τόν ἀληθινό Θεό (τῶν Χριστιανῶν), ἀντίληψη πού βρίσκουμε σαφῶς στούς
ἀρχαίους Ἕλληνες, παρόμοια δέ στήν Π. Διαθήκη, ἄν καί ἄλλοι Πατέρες ἀποκλείουν ἐμμέσως
τήν ἀντίληψη αὐτή γιά τήν τεκνογονία» (Μπουγάτσος, Γάμος 71-72).
διαπαιδαγώγησης83. Στο πνεύμα αυτό βρίσκεται και το δεύτερο από τα
παραπάνω χωρία. Έτσι η τεκνογονία δε μπορεί να αποτελεί το μόνο τρόπο
σωτηρίας. Θα έπρεπε τότε να αποκλείσουμε τόσο την αγαμία, όσο και τη
φυσική στειρότητα. Το ίδιο το πρώτο χωρίο εξάλλου προϋποθέτει της
τεκνογονίας την πνευματική σχέση των συζύγων (πίστη, αγάπη, αγιασμό,
σωφροσύνη). Τέλος τα χωρία αυτά αναφέρονται αόριστα στο γυναικείο φύλο
και όχι σε κάθε γυναίκα ατομικά 84, όπως αόριστα αναφέρονται στην
τεκνογονία και όχι στην απεριόριστη τεκνογονία. Κατά συνέπεια τα χωρία
αυτά καταδικάζουν την αδικαιολόγητη αποφυγή της συλλήψεως και όχι τη
ρύθμιση ή τη δικαιολογημένη φυγοτεκνία85.
Το κύριο γραφικό επιχείρημα των υποστηρικτών της δυνατότητας
ρυθμίσεως της συλλήψεως είναι το χωρίο: «Διὰ δὲ τὰς πορνείας ἕκαστος τὴν
ἑαυτοῦ γυναῖκα ἐχέτω καὶ ἑκάστη τὸν ἴδιον ἄνδρα ἐχέτω. Τῇ γυναικὶ ὁ ἀνὴρ
τὴν ὀφειλὴν ἀποδιδότω, ὁμοίως δὲ καὶ ἡ γυνὴ τῷ ἀνδρί. Ἡ γυνὴ τοῦ ἰδίου
σώματος οὐκ ἐξουσιάζει ἀλλὰ ὁ ἀνήρ, ὁμοίως δὲ καὶ ὁ ἀνὴρ τοῦ ἰδίου σώματος
οὐκ ἐξουσιάζει ἀλλὰ ἡ γυνή. Μὴ ἀποστερεῖτε ἀλλήλους, εἰ μήτι ἄν ἐκ
συμφώνου πρὸς καιρόν, ἵνα σχολάσητε τῇ προσευχῇ καὶ πάλιν ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἦτε,
ἵνα μὴ πειράζῃ ὑμᾶς ὁ σατανᾶς διὰ τῆν ἀκρασίαν ὑμῶν» (Α΄ Κορ. 7, 2-5)86.
Επίσης αναφέρονται και στην περίπτωση που ο απ. Παύλος δέχεται να
παντρευτεί η “ὑπέρακμος” γυναίκα, αυτή δηλ. που έχει ξεπεράσει το χρόνο της
γονιμότητας87. Ο γάμος παρέχει έναν τρόπο παρεμπόδισης των γενετήσιων
παρεκτροπών, ώστε να περιοριστούν τα εμπόδια για πνευματική πρόοδο και να
πραγματοποιηθεί η ηθική τελείωση. Σκοπός του χριστιανισμού, όπως το
εκφράζει ο απόστολος παρακάτω88, είναι να δημιουργήσει τέτοιες συνθήκες
στη ζωή του ανθρώπου, ώστε να μπορέσει αυτός να ασχοληθεί απερίσπαστα με
την πνευματική του τελείωση. Αρχικά ο απόστολος προτείνει στους
χριστιανούς της εποχής του την αγαμία, είτε εξαιτίας των διωγμών είτε με
γενικότερο σκοπό τον περιορισμό των κοσμικών μεριμνών. Επειδή όμως αυτό
χρειάζεται ιδιαίτερο χάρισμα και όλοι δεν έχουν τα ίδια χαρίσματα, προτείνει
τον έγγαμο βίο89. Θα λέγαμε μάλιστα ότι η σωματική επιθυμία δεν αποτελεί
83
Ο ίδιος ο Σ. Παπακώστας αυτήν την ερμηνεία δίνει σε υποσημείωση (Τεκνογονία 106, υποσ.
166), βασιζόμενος στον Ιωάννη το Χρυσόστομο (Εἰς Α΄ Τιμ. ὁμιλία Θ΄ 2, PG 62, 545).
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 32-33, 77· ο ίδιος, Γάμος 58-59· Α΄ Τιμ. 5, 9-10.
84
Πιθανή ερμηνεία θα ήταν με την τεκνογονία ο απόστολος να εννοεί τη γέννηση του Μεσσία
σε συνδυασμό με το Γεν. 3, 15.
85
Μιχαηλίδης, Ρύθμιση 24.
86
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 33, 94, 120· ο ίδιος, Γάμος 56, 58, 106-107· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 13-
15. Την ίδια έννοια έχει και το χωρίο Α΄ Τιμ. 5, 14, που αναφέρθηκε παραπάνω, όπως
φαίνεται από τη φράση: «μηδεμίαν ἀφορμὴν διδόναι τῷ ἀντικειμένῳ λοιδορίας χάριν»
(Μπουγάτσος, Γάμος 107).
87
«Εἰ δέ τις ἀσχημονεῖν ἐπὶ τὴν παρθένον αὐτοῦ νομίζει, ἐὰν ᾖ ὑπέρακμος καὶ οὕτως ὀφείλει
γίνεσθαι, ὅ θέλει ποιείτω, οὐχ ἁμαρτάνει, γαμείτωσαν» (Α΄ Κορ. 7, 36)· Μπουγάτσος, Ρύθμιση
30, 33· ο ίδιος, Γάμος 58.
88
Α΄ Κορ. 7, 7-11· 25-38· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 30-31, 73, 100-101, 126· Βάντσος, Γάμος 27-
29· επίσης Ματθ. 19, 10-12.
89
Φρονούμε ότι επειδή τελικός στόχος κάθε θρησκείας είναι η συγκέντρωση του ανθρώπου
στο Ένα (το Θεό, το Μπράχμα των Ινδών) και όχι η πολυδιάσπασή του (η διάχυση του νου
κατά τους νηπτικούς Πατέρες) στα πολλά, αυτό εξυπηρετεί και η αποκλειστική σχέση με
έναν ερωτικό σύντροφο. Η εναλλαγή συντρόφων, είτε ταυτόχρονα είτε διαδοχικά, αυτό που
θα ονομάζαμε αντίστοιχα μοιχεία και πορνεία, διασπά ακριβώς την ενότητα του ψυχικού
κόσμου του ανθρώπου και δεν εξυπηρετεί ακριβώς το σκοπό της θρησκείας, ως τον
καλύτερο αξιολογικό στόχο του ανθρώπου. Οπωσδήποτε δε θα μπορούσαμε να πούμε ότι
κάθε θρήσκευμα εξυπηρετεί αυτόν το σκοπό στον ίδιο βαθμό, καθώς υπάρχουν και
θρησκεύματα που δέχονται την πολυγαμία (Ισλάμ) ή χρησιμοποιούν την πορνεία ως μέσο
επικοινωνίας με το θείο (αριστερόστροφος Ταντρισμός).
παρά οδοδείκτη της βαθιάς εσωτερικής ανάγκης του ανθρώπου για

συντροφικότητα90. Γι’ αυτό η συζυγία γι’ αυτούς που την πραγματοποιούν με
συνειδητότητα δεν αποτελεί δεσμό αλλά απελευθέρωση. Οι αντιτασσόμενοι
στη ρύθμιση της συλλήψεως, σχολιάζοντας το παραπάνω χωρίο 91,
χαρακτηρίζουν τη με οποιοδήποτε τρόπο αποφυγή της συλλήψεως ως
“συζυγική”92 ή “νόμιμη πορνεία”93 ή “παλλακείαν”94. Γι’ αυτούς κύριος σκοπός
του γάμου είναι η τεκνογονία και επομένως «εἶναι ἐπιτετραμμένον νὰ
ζητοῦνται οἱ δευτερεύοντες σκοποὶ τοῦ γάμου, εἰδικῶς τὰ πλεονεκτήματα ποὺ
προκύπτουν ἀπὸ τὴν γενετήσιον πρᾶξιν, μόνον ἐφ' ὅσον ὁ κύριος σκοπὸς
ἐκτιμᾶται καὶ δὲν τίθεται ἐσκεμμένως κανὲν ἐμπόδιον εἰς τὴν
πορείαν του»95. Καταρχήν η τεκνογονία εκτιμάται και από τους
υποστηρικτές της ρυθμίσεως ως ένας από τους σκοπούς του γάμου 96, όπως
είδαμε όμως δεν είναι ο τελικός σκοπός. Εξάλλου η τελευταία φράση του
αποσπάσματος, «δὲν τίθεται ἐσκεμμένως κανὲν ἐμπόδιον εἰς τὴν πορείαν του»,
παραπέμπει πάλι στο ασθενές επιχείρημα του lex naturalis97.
Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι το θέμα της ρυθμίσεως της συλλήψεως δεν
απασχόλησε άμεσα τους συγγραφείς της Αγίας Γραφής, καθώς οι συνθήκες
ζωής ήταν πολύ διαφορετικές από τις σημερινές. Κατά την περίοδο της Π.
Διαθήκης δίνεται έμφαση στην τεκνογονία ως παράγοντα για την αριθμητική
αύξηση των ανθρώπων, ενώ στην Κ. Διαθήκη στην ανατροφή των παιδιών ως
παράγοντα πνευματικής ασκήσεως. Αν και οπωσδήποτε καταδικάζεται η
απολυτοποίηση της ηδονής, γιατί οδηγεί σε διαστροφές, στην Κ. Διαθήκη
δίνεται έμφαση στην προφύλαξη από την πορνεία, ως παράγοντα ηθικής
τελειώσεως. Ήδη όμως ο συγγραφέας του βιβλίου της Γενέσεως, που αποτελεί
και τη βάση της βιβλικής ανθρωπολογίας, διαβλέπει στις διαφυλικές σχέσεις
την αλληλοβοήθεια και ηθική τελείωση των συντρόφων. Φρονούμε λοιπόν, ότι
αν και δεν έχουμε άμεσες αναφορές, δε θα ήμασταν έξω από το όλο πνεύμα
της Αγίας Γραφής, αν λέγαμε ότι αφήνει το έδαφος ανοικτό στην ανθρώπινη
παρέμβαση στη φύση, ακόμα και στο ζήτημα της τεκνογονίας.
90
Είναι άξιο προσοχής ότι η σύγχρονη ψυχολογία ερμηνεύει τις αυτοερωτικές εκδηλώσεις ως
στροφή του ατόμου προς τον εαυτό του ή έκφραση της μοναξιάς του (Βάντσος, Γάμος 120).
91
Παπακώστας, Τεκνογονία 91-92, υποσ. 141· Αρκάς, Τεκνογονία 55-61· Αεράκης, Τεκνογονία
10.
92
Αεράκης, Τεκνογονία 10· Αρκάς, Τεκνογονία 57-58. Γράφει χαρακτηριστικά ο δεύτερος στη
σ. 58: «Τί δηλαδή ἐννοοῦμε λέγοντας πορν εί α . Εἶναι ἡ πράξη ἐκείνη τῆς παράνομης
συνάφειας καί μίξης δυό ἑτερόφυλων μ' ἀποκλειστικό σκοπό τήν κτηνώδικη φυσιολογική
σαρκική ἀπόλαυση κι' ἀπόλυτο ἀποκλεισμό δημιουργίας παιδιῶν. Δηλαδή κάτι ὁλότελα
διάφορο ἀπό κεῖνο πού ὑπαγορεύει, ὅπως ἀπεδείξαμε, τό μυστήριο τοῦ γάμου» (η
υπογράμμιση του συγγραφέως). Παρατηρούμε δηλ. ότι βλέπει τη γενετήσια πράξη καθαρά
στο βιολογικό της επίπεδο. Από την άλλη διαφέρει η ρύθμιση της συλλήψεως από τον
«ἀπόλυτο ἀποκλεισμό δημιουργίας παιδιῶν».
93
Αεράκης, Τεκνογονία 27· Αρκάς, Τεκνογονία 42.
94
Παπακώστας, Τεκνογονία 12.
95
Παπακώστας, Τεκνογονία 91-92, η υπογράμμιση του συγγραφέα. Είναι απόσπασμα από το
βιβλίο του Dr. Raul de Guchtenneere, La limitation des naissances (Birth Control), Bruxelles
1929, 1931, το οποίο χρησιμοποιεί κατά κόρον ο Σ. Παπακώστας. Επίσης Αρκάς, Τεκνογονία
55-65, όπου σαφής προσπάθεια παρακάμψεως των χωρίων, στην οποία, φρονούμε, δεν αξίζει
να υπεισέλθουμε.
96
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 63, 88, 125-127, 159· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 10-12.
97
Τέτοια στάση οδηγεί σε προφανείς αντιφάσεις: «Στό σημεῖο αὐτό νομίζουμε, ὅτι εἶναι ἐκτός
τοῦ πνεύματος τῆς διδασκαλίας τοῦ Ἀποστόλου Παύλου (σ./σ. σχολιάζοντας το Α΄ Κορ. 7:21)
ἐκεῖνοι οἱ πνευματικοί, οἱ ὁποῖοι ἀνέχονται ἤ ἀμνηστεύουν τήν φυγοτεκνία καί ἐγκρίνουν ἔτσι
τή συ ζυ γι κή πορν εί α , ἀλλά καί ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ἀπαγορεύουν τίς συζυγικές σχέσεις σέ
ἀνδρόγυνα στεῖρα ἤ κάπως ἡλικιωμένα καί ἔτσι εἶναι ὑπεύθυνοι πολλῶν συζυγικῶν ἐρίδων
καί ἠθικῶν ἐκτροπῶν τῶν συζύγων» (Αεράκης, Τεκνογονία 10, επίσης 4, η υπογράμμιση του
συγγραφέα).
5. Η θέση της εκκλησιαστικής παραδόσεως

Οι αντιτασσόμενοι στη ρύθμιση της συλλήψεως ομόφωνα διακηρύσσουν «ὅτι
ἑνιαία καὶ ἀπὸ τῶν ἀποστολικῶν χρόνων κατέρχεται μέχρις ἡμῶν ἡ παράδοσις
τῆς Ἐκκλησίας, ἡ διδάσκουσα ὅτι ἡ ἀποφυγὴ τῶν τέκνων εἶναι πρᾶξις
παράνομος καὶ ἐσκεμμένη ἀντίστασις τοῦ ἀνθρώπου πρὸς τὴν βουλὴν τοῦ
Θεοῦ»98. Η “παράδοση” αυτή εκφράζεται μέσω των γνωμών των
εκκλησιαστικών συγγραφέων, την ιερολογία του μυστηρίου του γάμου και
τους ιερούς κανόνες.
Στη μελέτη των πολυάριθμων αναφορών των εκκλησιαστικών
συγγραφέων θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τις διαφορετικές περιστάσεις, στις
οποίες διαπραγματεύτηκαν το θέμα του γάμου, και τις διαφορετικές τους
φιλοσοφικές προϋποθέσεις. Γιατί συναντούμε πραγματικά πολλές αντιφάσεις
όχι μόνο μεταξύ τους αλλά και στα έργα του ίδιου συγγραφέα 99. Έτσι κάνοντας
τις κατάλληλες επιλογές θα ήταν δυνατόν κανείς να υποστηρίξει διαφορετικές
απόψεις. Συστηματική μελέτη των έργων των εκκλησιαστικών συγγραφέων
δείχνει ότι σε αυτά περιέχονται όλοι οι σκοποί του γάμου, που αναφέρθηκαν
παραπάνω100. Δε γίνεται όμως διάκριση τελικού σκοπού και ενδιάμεσων
σκοπών και αυτό καθιστά δύσκολη τη μελέτη.
Η τεκνογονία αποτελεί τον κύριο σκοπό του γάμου για πολλούς
εκκλησιαστικούς συγγραφείς, οι οποίοι βασίζονται στο Γεν. 1, 28 101. Κάποιοι
μάλιστα από αυτούς αποκλείουν κάθε άλλη χρήση της σωματικής μίξεως. Για
άλλους πάλι102, κατά τη χριστιανική περίοδο, η αξία της τεκνογονίας ως
σκοπός του γάμου σχεδόν καταλύθηκε εξαιτίας της πληθυσμιακής αύξησης και
της έμφασης του χριστιανισμού προς την πνευματική ζωή 103. Γενικά πάντως οι
εκκλησιαστικοί συγγραφείς βλέπουν την τεκνογονία ως συνεργία με το Θεό (ο
άνθρωπος μαζί με το Θεό δημιουργούν τα παιδιά) και δίνουν έμφαση όχι στον
αριθμό, αλλά στην καλή διαπαιδαγώγηση ως τρόπο ασκήσεως ερμηνεύοντας
το Α΄ Τιμ. 2, 14- 15104.
Η αποφυγή της πορνείας ως σκοπός του γάμου θεωρήθηκε από μεγάλους
Πατέρες, και ιδιαίτερα από τον Ιωάννη το Χρυσόστομο, ως σπουδαίος σκοπός
του χριστιανικού γάμου με βάση το Α΄ Κορ. 7, 2-5105. Από πολλούς όμως
εκκλησιαστικούς συγγραφείς ο σκοπός αυτός παραμελήθηκε εντελώς μέχρι
σημείου, όπως αναφέραμε, κάθε γενετήσια πράξη που αποκλείει την
τεκνογονία (ακόμα και από φυσικές αιτίες) να αποκλείεται ή τουλάχιστον να
98
Εγκύκλιος 1937 παρ. 18· για κριτική επί των πηγών Σταυρόπουλος, ΕΤεκνογονίας 65-68.
Επίσης Παπακώστας, Τεκνογονία 104, από όπου έχει αντλήσει και η Εγκύκλιος το σχετικό
μέρος της· Αεράκης, Τεκνογονία 13, 27· αρχ. Γαβριήλ Διονυσιάτης, Μαλθουσιανισμός… 21-
23, κατά Stavropoulos, Parenté 52.
99
Βάντσος, Γάμος 33-34· Μπουγάτσος, Γάμος 61 εξ.
100
Βάντσος, Γάμος 33-57, 69-99· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 61-97.
101
Παπακώστας, Τεκνογονία 100-104, 111, 115, 123-126, 130-134· Αρκάς, Τεκνογονία 59-61·
Αεράκης, Τεκνογονία 13-17.
102
Όπως ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (Εἰς τὸ ἀποστολικόν «Διὰ δὲ τὰς πορνείας…» 3, PG 51,
213) και ο Ευσέβιος Καισαρείας (Εὐαγγελικὴ ἀπόδειξις Α΄ 9, PG 22, 80-81).
103
Βάντσος, Γάμος 45, 49-75, 84-88· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 70-76· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 18-19·
Harakas, Bioethics 43.
104
Όπως και το Α΄ Τιμ. 5,9-10.
105
Βάντσος, Γάμος 46, 82, 88-91, 93-99· Μπουγάτσος, Γάμος 65-66, 77 (η απόλαυση της
ηδονής ως σκοπός του γάμου αναφέρεται και σε άλλους εκκλησιαστικούς συγγραφείς εκτός
από αυτούς που δίνει ο Μπουγάτσος, όπως φαίνεται στις παραπομπές που δώσαμε από το
Βάντσο· εξάλλου, όπως είπαμε, η απόλαυση της ηδονής δε μπορεί να διαχωριστεί από την
αποφυγή της πορνείας)· ο ίδιος, Ρύθμιση 38-45· Σ. Παπαδόπουλος, Γάμος καὶ παρθενία στὸν
ἱερὸ Χρυσόστομο, εκδ. Ἁρμός, Ἀθήνα 1996, 40-41, 46.
θεωρείται άσεμνη106. Αυτή η μερίδα είναι ιδιαίτερα προσφιλής στους

αντιτασσόμενους στη ρύθμιση107. Οι Λατίνοι μάλιστα συγγραφείς,
επηρεασμένοι κυρίως από τον Αυγουστίνο, φτάνουν στο σημείο να
αποδέχονται τις γενετήσιες σχέσεις μόνο εν όψει του αγαθού της ανα-
παραγωγής. Παράδοση που πέρασε στο μεσαιωνικό σχολαστικισμό και
αργότερα στους μεταρρυθμιστές108. Πάντως κάποιοι εκκλησιαστικοί
συγγραφείς, ακόμη και αυτός ο Χρυσόστομος, θεωρούσαν την ηδονή
μεταπτωτική κατάσταση που συνδέεται άμεσα με την τεκνογονία. Οι
πρωτόπλαστοι στον παράδεισο δεν αισθάνονταν την ανάγκη της σαρκικής
μίξεως και ο τρόπος αναπαραγωγής θα ήταν διαφορετικός. Ο γάμος δόθηκε,
γιατί εισήλθε ο θάνατος και η ηδονή συνδέθηκε με την οδύνη 109. Έτσι
καταδικάζεται η γενετήσια δραστηριότητα εκτός γάμου, γιατί
πραγματοποιείται για την ηδονή, ενώ η ηδονή δόθηκε με σκοπό την παι-
δοποιΐα. Όλη αυτή η προβληματική για την παραδείσια ζωή φρονούμε ότι δεν
αποτελεί παρά “θεωρητική φαντασίωση” (speculatio). Γιατί θα πρέπει να
συνδέεται η ηδονή με την οδύνη; Μήπως οι πρωτόπλαστοι δεν τρώγανε, δεν
κοιμόντουσαν; Πέραν των γενικότερων ερμηνευτικών προβλημάτων στα
πρώτα κεφάλαια του βιβλίου της Γενέσεως. Από την άλλη τέλος δε λέγεται
σαφώς, αν είναι επιτρεπτή στα πλαίσια του γάμου η ρύθμιση της συλλήψεως
και όχι η ολοκληρωτική άρνηση της τεκνογονίας.
Η ηθικοκοινωνική τελείωση του ανθρώπου τέλος τονίζεται από αρκετούς
εκκλησιαστικούς συγγραφείς επί τη βάσει του Γεν. 3, 28. Τόσο η τεκνογονία
όσο και η καταστολή των επιθυμιών πραγματώνουν ουσιαστικά την αγαπητική
σχέση των συντρόφων. Έτσι εξηγείται γιατί ο ακουσίως άτεκνος γάμος δεν
καταδικάζεται, ούτε η αναζήτηση της ηδονής εντός του γάμου 110. Παρά ταύτα
θα πρέπει να θέσουμε το ερώτημα, αν υπάρχουν κάποιοι χριστιανοί συγγραφείς
που να αποδέχονται λόγους αποφυγής της συλλήψεως. Η έρευνα έχει βρει μόνο
δύο και μάλιστα ελάσσονος σημασίας. Ο Λακτάντιος, σε περίπτωση που ένας
χριστιανός είναι πολύ πτωχός για να δημιουργήσει μεγάλη οικογένεια,
προτείνει την απόλυτη εγκράτεια. Και ο Αέτιος Αμιδηνός, γιατρός στην αυλή
του Ιουστινιανού, σε περίπτωση που η εγκυμοσύνη θέτει σε κίνδυνο τη ζωή της
106
Μιχαηλίδης, Αποφυγή 8, 17-20. Πρόκειται κυρίως για τον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα
(Παιδαγωγός Β΄ 10, PG 8, 497 εξ· Παιδαγωγός Γ΄ 3, PG 8, 577 εξ· Στρωματείς Β΄ 20, PG 8,
1064Α· Στρωματείς Δ΄ 5, PG 8, 1233C), θέμα που εξετάζει διεξοδικά ο Βάντσος, Γάμος 49-52.
Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς καταπολεμεί την οποιαδήποτε χρήση του σπέρματος εκτός για
τεκνογονία, πιστεύοντας πιθανώς, όπως οι Λατίνοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, ότι η γυναίκα
δε συνεισφέρει στη σύλληψη! Καταλαβαίνει κανείς σε τι παραλογισμούς μπορεί να καταλήξει
αυτή η θέση. Π.χ. τι γίνεται στην περίπτωση της ονείρωξης; Αντίθετα ο Ιωάννης ο
Χρυσόστομος (Εἰς Ἐφεσ. ὁμιλία Κ΄ 4, PG 62, 159) πιστεύει ότι στη σύλληψη συνεισφέρει και
η γυναίκα (Βάντσος, Γάμος 14, υποσ. 14· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 16-17, υποσ. 22).
107
Ο Παπακώστας, Τεκνογονία, παραπέμπει ευρέως στον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα στις σ.
100-101, 111, 123-125131-132 και στον Αυγουστίνο στη σ. 126. Ο Αρκάς, Τεκνογονία,
παραπέμπει μόνο σε τρεις εκκλησιαστικούς συγγραφείς: στον Ιωάννη το Χρυσόστομο (σ. 55-
57, κυρίως για να αντικρούσει τις σχετικές αναφορές του ιερού Πατρός στο Α΄ Κορ. 7, 2-5),
στον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα (σ. 59-60) και τον Αυγουστίνο (σ. 60).
108
Βάντσος, Γάμος 78-83, 13-15· Μπουγάτσος, Γάμος 82-86· ο ίδιος, Ρύθμιση 103, 150, υποσ.
61, 154, υποσ. 104· Policar, FControl 833, 839- 843. Για διεξοδική αναφορά στους Λατίνους
εκκλησιαστικούς συγγραφείς βλ. Κ. Lükicke, Familienplanung…
109
Πρόκειται για τους Ιωάννη το Χρυσόστομο (Περὶ παρθενίας 14, PG 48, 543-544· Εἰς τὴν
γυναῖκα τὴν ἁμαρτωλόν, PG 61, 746), Γρηγόριο Νύσσης (Περὶ κατασκευῆς τοῦ ἀνθρώπους
17, PG 44, 189), Μάξιμο Ομολογητή (Κεφάλαιa περὶ ἀγάπης Δ΄ 45-48, PG 90, 1325), Βασίλειο
Αγκύρας. Αεράκης, Τεκνογονία 5-7, 10 εξ· Σ. Ἀγουρίδης, «Μύθος-Ιστορία-Θεολογία. Ανάλυση
περικοπών από τα κεφ. 1-11 της Γενέσεως (συνέχεια)», Δελτίο Βιβλικών Μελετών (νέα
σειρά), 6(1987), τευχ. Ιαν-Ιούνιος, 25.
110
Μπουγάτσος, Γάμος 64-70· Βάντσος, Γάμος 91-99.
μητέρας, προτείνει διάφορες αντισυλληπτικές μεθόδους της εποχής του 111.

Ακόμα και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο οποίος τόσο τόνισε τη σωφρονιστική
σημασία του γάμου, αντιτίθεται στην επιδίωξη της ατεκνίας με σκοπό τον
πλουτισμό112 ή στη χρήση φαρμάκων ακόμα και μέσα στο γάμο113. Η τεκνογονία
για τον ιερό πατέρα ανήκει στην πρόνοια του Θεού 114. Ανοικτό τέλος
παραμένει το θέμα της ερμηνείας της περιπτώσεως του Αυνάν, καθώς όχι
μόνο ο Αυγουστίνος115 και η ραβινική παράδοση 116, αλλά και κάποιοι Έλληνες
Πατέρες, όπως ο Επιφάνιος117 και ο Κύριλλος Αλεξανδρείας118, ταυτίζουν την
αμαρτία του Αυνάν με την αντισυλληπτική του πράξη119.
Αν οι διάφορες γνώμες των εκκλησιαστικών συγγραφέων δε μπορεί να
θεωρηθούν απόλυτα δεσμευτικές, οπωσδήποτε τα λειτουργικά και κανονικά
κείμενα εκφράζουν ένα ευρύτερο εκκλησιαστικό κύρος. Όντως η ιερολογία
του γάμου, που χρονολογείται από τον 9ο αι.120, χρησιμοποιείται τόσο από
τους αντιτασσόμενους στη ρύθμιση 121 όσο και από αυτούς που την
υπερασπίζονται122. Η ιερολογία αναφέρεται και στους τρεις σκοπούς του
γάμου: στην τεκνογονία σε αναφορά με το Γεν. 1, 28 123, την κοινωνική
αλληλοβοήθεια σε αναφορά με το Γεν. 3, 28 124, ενώ στην ακολουθία για δίγαμο
111
112
«Καὶ γὰρ πάντας ἴσασιν ὡς οἱ τούτῳ κατεχόμενοι τῷ νοσήματι (σ./σ. της φιλαργυρίας) καὶ
γῆρας βαρύνονται πατρός, τό τε γλυκὺ καὶ πᾶσιν ἐπέραστον, τὸ παῖδας ἔχειν, βαρὺ καὶ
ἐπαχθὲς εἶναι νομίζουσι. Πολλοὶ γοῦν καὶ ἀτοκίαν διὰ τοῦτο ὠνήσαντο, καὶ τὴν φύσιν
ἐπήρωσαν, οὐκ ἀνελόντες τεχθέντας τοὺς παῖδας, ἀλλὰ μηδὲν φῦναι τὴν ἀρχὴν συγχω-
ρήσαντες» (Εἰς Ματθ. ὁμιλία ΚΗ΄ 5, PG 57, 357).
113
«Πολλαὶ γὰρ ὥστε ἐπιχαρεῖς, καὶ ἐπωδὰς καὶ σπονδὰς καὶ φίλτρα καὶ μυρία ἕτερα
μηχανῶνται. Ἀλλ' ὅμως μετὰ τοσαύτην ἀσχημοσύνην, μετὰ φόνους, μετὰ εἰδωλολατρείας,
πολλοῖς ἀδιάφορον τὸ πράγμα εἶναι δοκεῖ, πολλοῖς καὶ γυναῖκας ἔχουσιν· ἔνθα καὶ πλείων ὁ
φορυτὸς τῶν κακῶν. Καὶ γὰρ φαρμακεῖαι λοιπὸν κινοῦνται, οὐκ ἐπὶ τὴν νηδὺν τὴν
πορνευομένην, ἀλλ' ἐπὶ τὴν ἠδικημένην γυναῖκα, καὶ ἐπιβουλαὶ μυρίαι, καὶ δαιμόνων κλήσεις,
καὶ νεκυομαντεῖαι, καὶ πόλεμοι καθημερινοί, καὶ ἄσπονδοι μάχαι, καὶ σύντροφοι φιλονεικίαι»
(Εἰς Ρωμ. ὁμιλία ΚΔ΄ 4, PG 60, 626-627).
114
«τὰς παιδοποιΐας οὐχ ὁ γάμος ποιεῖ πάντως, ἀλλ' ἐκεῖνο τὸ ρῆμα τοῦ Θεοῦ τὸ
λέγον,“αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε, καὶ πληρώσατε τὴν γῆν”· καὶ μαρτυροῦσιν ὅσοι γάμῳ μὲν
ἐχρήσαντο, πατέρες δὲ οὐκ ἐγένοντο» (Εἰς τὸ «διὰ τὰς πορνείας» 3, PG 51, 213).
115
«Η συνουσία ακόμη και με τη νόμιμη σύζυγο είναι παράνομη και αισχρή εφ' όσον
εμποδίζεται η σύλληψη τέκνων. Αυτό έκανε ο Αυνάν, ο υιός του Ιούδα και ο Κύριος τον
θανάτωσε γι' αυτό» (De conjug. adult. 2,12)· κατά Παπακώστα, Τεκνογονία 102· Εγκύκλιος
1937, παρ. 22· κριτική στο Σταυρόπουλο, ΤΕγκύκλιος 71-72.
116
117
«ἐπείπερ οὐκ αὐτοῦ φησιν ἔμελλεν ἔσεσθαι τὸ γενώμενον, τὸν συ ν όδου (σ. / σ. της
συ ν ου σί ας ) ν όμ ον ἠδί κει , καταχέων εἰς γῆν καὶ οὐχὶ μᾶλλον ἐδίδου τὴν σποράν»
(Πανάριον, PG 41, 349BC).
118
«ἐκεῖναι δέ φασιν εἶναι παρθένους, τὰς μηδέποτε ἐν κοσμικῇ μίξει γάμον κατὰ φύσιν τῆς
συνηθείας γενομένας ἕως καταβολῆς σπέρματος, ἀλλὰ μιγνυμένας μὲν ἀεὶ καὶ πορνευούσας,
πρὸ δὲ τοῦ ἀπαρτισθῆναι τὴν ἡδονὴν ἀφιστώσας τὸν πονηροποιὸν αὐτῶν τῆς κοινωνίας
φθορέα, καὶ λαμβανούσας τὴν προειρημένην αἰσχρότητα εἰς ἐδωδήν, ὡς κατὰ τὸ ὅμ οι ον
τοῦ Σηλὼ μ (σ. / σ. συ γχ έει τον Αυ ν άν μ ε τον αδελφό του Σηλώ μ του Γ εν . 38 ,5 ; )
πρὸς τὴν Θάμ αρ κακοτροπί αν , ἀλλὰ ἀπὸ παρθενίας τὴν τέχνην ταύτην ἀπανειρημένας
τοῦ φθείρεσθαι μὲν, μὴ ὑποδέχεσθαι δὲ τῆς φθορᾶς τὴν μίξιν καὶ τὴν ἀπόῤῥοιαν.
Βλασφημοῦσι δὲ… καὶ τὸν Θεὸν τὸν ἐκλεξάμενον αὐτούς» (Εἰς Γένεσιν 6, PG 69, 309A).
119
120
Ι. Κογκούλης - Χ. Οικονόμου - Π. Σκαλτσής, Ὁ γάμος, [Θεία λατρεία καί παιδεία 3], εκδ.
Ὀρθ. Χριστ. Ἀδελφότητα «Λυδία», Θεσσαλονίκη 1996, 196· Σχολάζων μητρ. Καισαρείας
Αμβρόσιος Σταυρινός, Ἡ ἱερολογία τοῦ γάμου ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ θ΄ αι. μέχρι τὰ τέλη τοῦ ιστ΄
αι., Κωνσταντινούπολη 1923.
121
Παπακώστας, Τεκνογονία 103· Αρκάς, Τεκνογονία 34-45· Αεράκης, Τεκνογονία 11-13.
122
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 33, 45, 46· ο ίδιος, Γάμος 58, 67, 98-99.
123
Α΄ ευχή μετά τα ειρηνικά (Ακολ. 13).
αναφέρεται στην καταστολή των επιθυμιών σε αναφορά με το Α΄ Κορ. 7, 9 125.

Οι σκοποί αυτοί συνοψίζονται στις φράσεις: «εἰς βοήθειαν καὶ διαδοχὴν τοῦ
γένους τῶν ἀνθρώπων»126, «ὅτι σὸν θέλημά ἐστιν ἡ ἔννομος συζυγία καὶ ἡ ἐξ
αὐτῆς παιδοποιΐα»127 και «κρεῖσσον ἐν Κυρίῳ γαμεῖν ἤ πυροῦσθαι» 128.
Χαρακτηριστικό είναι ότι, όποτε μνημονεύεται η τεκνογονία, δεν αναφέρεται
μόνη, αλλά μαζί με την ηθικοκοινωνική αλληλοβοήθεια 129. Οι αντιτασσόμενοι
στη ρύθμιση επικαλούνται τις ευχές που αναφέρονται σε πολυτεκνία
(«πληθύνθητι ὡς Ἰακώβ… πληθύνθητι, ὡς ἡ Ῥαχήλ»)130 και ερμηνεύουν την
ευτεκνία131 ως πολλά και καλά παιδιά για να υποστηρίξουν την απεριόριστη
τεκνογονία. Θα πρέπει όμως να παρατηρήσουμε ότι αν ο Ιακώβ είχε δώδεκα
παιδιά, η Ραχήλ132 είχε μόνο δύο και παρά ταύτα χρησιμοποιείται ως
παράδειγμα τεκνογονίας. Επομένως νομίζουμε ότι δεν υποχρεούμαστε να
λάβουμε την ευχή αυτήν ως επιβάλλουσα την απεριόριστη τεκνογονία, αλλά
ίσως υπονοεί τη μακροβιότητα της γενιάς133. Εξάλλου η πολυτεκνία είναι
σχετική για κάθε εποχή ή κοινωνία. Η ένσταση, ότι η ιερολογία του γάμου
μιλάει για «καρπὸν κοιλίας πρὸς τὸ συμφέρον»134 και με αυτόν τον τρόπο θέτει
το πρόβλημα σε γενικότερες βάσεις, θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Στην
όλη Ακολουθία λοιπόν δεν τίθεται η τεκνογονία ως πρώτος σκοπός του γάμου,
αλλά δίπλα στους άλλους σκοπούς135.
Υπάρχουν τέλος σχετικές αναφορές για τη ρύθμιση της συλλήψεως στους
ιερούς κανόνες; Ακόμα και οι αντιτασσόμενοι στη ρύθμιση παραδέχονται ότι
το Κανονικό Δίκαιο δεν αναφέρεται καθόλου σε αυτήν την πράξη παρά μόνο
124
Β΄ ευχή μετά τα ειρηνικά (Ακολ. 15) και επαναλαμβάνεται περιφραστικά και στην Γ΄ ευχή
(Ακολ. 17).
125
«κρεῖσσον ἐν Κυρίῳ γαμεῖν ἤ πυροῦσθαι». Β΄ ευχή μετά τα ειρηνικά (Ακολ. 35).
126
Γ΄ ευχή του αρραβώνα (Ακολ. 8).
127
Α΄ ευχή μετά τα ειρηνικά (Ακολ. 14).
128
Β΄ ευχή μετά τα ειρηνικά (Ακολ. 35).
129
«τέκνα εἰς διαδοχὴν γένους, καὶ πάντα τὰ πρὸς σωτηρίαν αἰτήματα» (ειρηνικά αρραβώνα,
Ακολ. 5), «σωφροσύνην, καὶ καρπὸν κοιλίας πρὸς τὸ συμφέρον… εὐτεκνίας ἀπόλαυσιν, καὶ
ἀκατάγνωστον διαγωγήν» (ειρηνικά γάμου, Ακολ. 12), «σωφροσύνην… σπέρμα μακρόβιον,
τὴν ἐπὶ τέκνοις χάριν» (Α΄ ευχή μετά τα ειρηνικά, Ακολ. 14), «Δὸς αὐτοῖς καρπὸν κοιλίας,
καλλιτεκνίαν, ὁμόνοιαν ψυχῶν καὶ σωμάτων… Δώρησαι αὐτοῖς σπέρμα στάχυος, ἵνα, πᾶσαν
αὐτάρκειαν ἔχοντες, περισσεύσωσιν εἰς πᾶν ἔργον ἀγαθὸν καὶ σοὶ εὐάρεστον» (Β΄ ευχή μετά
τα ειρηνικά, Ακολ. 17), «πληθύνθητι ὡς Ἰακώβ, πορευόμενος ἐν εἰρήνῃ καὶ ἐργαζόμενος ἐν
δικαιοσύνῃ τὰς ἐντολὰς τοῦ Θεοῦ… πληθύνθητι, ὡς ἡ Ῥαχήλ, εὐφραινομένη τῷ ἰδίῳ ἀνδρί,
φυλάττουσα τοὺς ὅρους τοῦ νόμου, ὅτι οὕτως ηὐδόκησε ὁ Θεός» (Ζ΄ ευχή κατά την
αφαίρεση των στεφάνων, Ακολ. 26), «εὐλογήσαι ὑμᾶς, καὶ παράσχοι ὑμῖν μακροζωΐαν,
εὐτεκνίαν, προκοπὴν βίου καὶ πίστεως» (Η΄ ευχή μετά την αφαίρεση των στεφάνων, Ακολ.
27).
130
Ζ΄ ευχή κατά την αφαίρεση των στεφάνων (Ακολ. 26). Επίσης: «Ἡ γυνή σου ὡς ἄμπελος»
(από τον εναρκτήριο Ψαλμ. 127, 3), «σπέρμα στάχυος» (Β΄ ευχή μετά τα ειρηνικά, Ακολ. 17).
131
«εὐτεκνίας ἀπόλαυσιν» (ειρηνικά γάμου, Ακολ. 12), «εὐτεκνίαν» (Η΄ ευχή μετά την
αφαίρεση των στεφάνων, Ακολ. 27).
132
Γεν. 29, 6 ,16, 18, 31· 30, 1-9· Ιερ. 31, 15· Ματθ. 2, 18.
133
«σπέρμα μακρόβιον» (Α΄ ευχή μετά τα ειρηνικά, Ακολ. 14).
134
Ειρηνικά γάμου (Ακολ. 12)· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 33, 46· ο ίδιος, Γάμος 58· επίσης σχετικό
είναι και το «δὸς αὐτοῖς καρπὸν κοιλίας, καλλιτεκνίαν… ἵνα, πᾶσαν αὐτάρκειαν ἔχοντες…»
(Β΄ ευχή μετά τα ειρηνικά, Ακολ. 17).
135
Μπουγάτσος, Γάμος 98-99. Επιπλέον θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι τα κείμενα των
ακολουθιών δεν ανταποκρίνονται πάντοτε στις ποικίλες ανάγκες των συμμετεχόντων. Π.χ.
για ένα υπερήλικο ζευγάρι, που μάλιστα δε μπορεί να έχει σαρκικές σχέσεις ευχόμαστε
τεκνογονία. Ή ακόμα σε δίγαμο λόγω χηρείας χρησιμοποιείται η ακολουθία για διγάμους που
περιέχει ευχές μετανοίας (Α΄ και Β΄ ευχή του γάμου μετά τα ειρηνικά, Ακολ. 34-35). Αυτό
δεν υποκρύπτει ότι και σε αυτήν την περίπτωση ο γάμος είναι αμαρτία; Τέτοιο γάμο όμως
επιτρέπει η Κ. Διαθήκη (Α΄ Κορ. 7, 8-9). Και γιατί μόνο σ' αυτήν την περίπτωση γίνεται μνεία
της ανάγκης αποφυγής από την πορνεία ως σκοπού του γάμου;
στην έκτρωση ή την έκθεση των νηπίων 136. Η μόνη ένδειξη που υπάρχει είναι
μια σημείωση σε κάποιο χειρόγραφο με κανόνες αποδιδόμενους στον Ιωάννη το
Νηστευτή, πατριάρχη Κων/πόλεως (582-595), σύμφωνα με την οποία
«διαφόρως μεταχειρίζονται αἱ γυναῖκες τὰ τοιαῦτα βότανα, ἄλλαι μὲν πίνουσι
ταῦτα ἤ τρώγουσι, διὰ νὰ μὴ ἐγγαστρωθοῦν ποτέ…» 137. Πρόκειται για
περίπτωση προσπάθειας στειρώσεως ή παρεμπόδισης της συλλήψεως 138; Σε
κάθε περίπτωση δεν είναι μέρος του κανόνα, και μάλιστα κανόνα μη
επικυρωμένου από Οικουμενική Σύνοδο 139. Προσπαθούν λοιπόν οι αρνητές της
αποφυγής της συλλήψεως να δικαιολογήσουν αυτήν την παράλειψη των
κανόνων λέγοντας είτε ότι οι μέθοδοι παρεμπόδισης της συλλήψεως δεν ήταν
διαδεδομένες στον ειδωλολατρικό κόσμο, γιατί «ἦταν τόση ἡ ἀδιαφορία καὶ
σκληρότης πρὸς τὴν ζωὴν τοῦ νεογεννήτου, καθὼς καὶ πρὸς τὴν ζωὴν τῆς
ἐγκυμονούσης συζύγου, ὥστε δὲν ᾐσθάνετο καμμίαν ἀνάγκην ὁ σύζυγος νὰ
προλάβῃ τὴν σύλληψιν, ἐφ' ὅσον ὁπωσδήποτε θ' ἀπηλλάσσετο μὲν αὔριον ἀπὸ
τὸ παιδί, δὲν ἐλάμβανε δὲ ὑπ' ὄψιν τὴν θέσιν τῆς συζύγου» 140, είτε ότι επειδή
αυτές οι μέθοδοι χρησιμοποιούνταν στην πορνεία, φαινόταν αδιανόητο στους
συντάκτες των ιερών κανόνων να φανταστούν ότι θα περνούσαν στο
χριστιανικό γάμο141. Ως προς το πρώτο επιχείρημα, θα λέγαμε ότι η έρευνα
έχει δείξει ότι μέθοδοι της αποφυγής της συλλήψεως ήταν γνωστές στον
αρχαίο κόσμο. Και ως προς το δεύτερο επιχείρημα, ότι οι κανόνες αναφέρονται
και σε πολύ χειρότερες πράξεις, όπως η έκτρωση επί του προκειμένου, που
όμως είχαν περάσει στους χριστιανούς. Δεν είναι δυνατόν λοιπόν με ευκολία
να εφαρμόσουμε τους κανόνες για την έκτρωση επικαλούμενοι την αρχή της
αναλογίας στην περίπτωση της αποφυγής της συλλήψεως142.
Συμπερασματικώς143 θα λέγαμε ότι στη εκκλησιαστική παράδοση συναντάμε
παράλληλα όλους τους σκοπούς του γάμου, αλλά προφανώς δίνεται έμφαση
έως αποκλειστικότητα στην τεκνογονία και παραγνωρίζεται η αποφυγή της
πορνείας. Αν και δεν υπάρχουν κανόνες που να ρυθμίζουν το θέμα, η
136
Παπακώστας, Τεκνογονία 133-134· για περισσότερους συγγραφείς βλ. Stavropoulos,
Parenté 52. Τη θέση αυτή υποστηρίζει και ο καθηγητής του Κανονικού Δικαίου Π. Μπούμης,
«Ἡ πραγματικὴ ἔννοια…» 113.
137
Το όλο κείμενο έχει ως εξής «Σημείωσαι ὅτι ἐν χειρογράφῳ Κώδηκι τούς Κανόνας τοῦ
Νηστευτοῦ περιέχοντι, εὕρομεν τοῦτο κατὰ τὸν παρόντα Κανόνα, ὅτι διαφόρως
μεταχειρίζονται αἱ γυναῖκες τὰ τοιαῦτα βότανα, ἄλλαι μὲν πί ν ου σι ταῦ τα ἤ τρώ γου σι ,
δι ὰ ν ὰ μ ὴ ἐγγαστρω θοῦ ν ποτέ , ἄλλαι φονεύουν τὰ βρέφη, ὅταν τὰ συλλάβουν, ἤ ᾖναι
κοντὰ νὰ γεννηθοῦν (ὅπερ εἶναι χειρότερον ἁμάρτημα ἀπὸ τὸ πρῶτον), ἄλλαι δὲ κάθε μῆνα
κάμνουσι φόνον μὲ τὰ τοιαῦτα βότανα, ὅπερ εἶναι χείριστον τῶν ἄλλων» (Νικόδημος ο
Αγιορείτης, Πηδάλιον, εκδ. Ἀστήρ, Ἀθῆναι 197010 (18001), 711). Επίσης υπάρχει και υπό το
όνομα του Ιωάννου Νηστευτή κανόνας για την εξομολόγηση που αναφέρει τα εξής σχετικά:
«Φθάνουσι τοίνυν αἱ γυναῖκες καὶ μέχρι φόνων διαφόρων ἐν ταῖς συλλήψεσιν, ἀλλὰ καὶ ἐν
ταῖς τελείαις ἀποκυήσεσι. Τινὲς γὰρ αὐτῶν καὶ κατὰ μῆνα φόνον ποιοῦσι διὰ τινος βοτάνης,
ὡς ὁ ταπεινὸς ἐγὼ μετὰ τῶν προγραφέντων πάντων καὶ τοῦτο ὀνειδεξάμην τὸ ἐλεεινόν. Καὶ
διὰ τοῦτο μετὰ τὸ πάντα διξελθεῖν ἐρευνᾷν δεῖ πόσα ἐφόνευσαν παιδία, καὶ μάλιστα αἱ
μονάζουσαι καὶ διὰ ποίων καὶ πόσων· ἄλλο γὰρ τὸ πιεῖν φάρμακα καὶ μηκέτι παιδοποιῆσαι, ὅ
καὶ βαρύτερον πάντων· καὶ ἕτερον τὸ διὰ τριμμάτων, ὅ τοῦ προῤῥηθέντος κουφότερον. Τὸ
δὲ διὰ βοτάνης κατὰ μῆνα ἔμβρυον ἀποτίθεσθαι, πάντων φόνων ὀλεθριώτερον, ὅ καὶ ἕως
θανάτου τὸ ἐπιτίμιον ἔχει, ἄν τοῦτο οὐκ ἀποκόψῃ, μὴ κοινωνεῖν» (Ἀκολουθία καὶ τάξις
ἐξομολογουμένων, PG 88, 1904 BC). Stavropoulos, Parenté, 53-54· ο ίδιος, Δημογραφικό 14-
15, 20-21.
138
Stavropoulos, Parenté 54.
139
Νικόδημος ο Αγιορείτης, Πηδάλιον 698.
140
Παπακώστας, Τεκνογονία 134.
141
Αρχ. Γαβριήλ Διονυσιάτης, Μαλθουσιανισμός… 21-23, κατά Stavropoulos, Parenté 51-53.
142
Αυτό προσπαθεί ο Παπακώστας, Τεκνογονία 134. Stavropoulos, Parenté 52, 54.
143
Μιχαηλίδης, Αποφυγή 16-20· Σταυρόπουλος, Δημογραφικό 14-15· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 104-
105, 113.
εκκλησιαστική παράδοση σε γενικές γραμμές είναι επιφυλακτική στην

αποφυγή της συλλήψεως, πράγμα που παραδέχονται και οι θεολόγοι που την
υποστηρίζουν144. Μια τέτοια στάση είναι δυνατόν εύκολα να δικαιολογηθεί από
την απουσία των κατάλληλων κοινωνικών και γνωσιολογικών προϋποθέσεων.
Μπορούμε να προσδιορίσουμε κάποιους συγκεκριμένους λόγους 145. Στους
κοινωνικούς παράγοντες θα πρέπει να συμπεριλάβουμε τη μεγάλη παιδική
θνησιμότητα, το χαμηλό όριο της ανθρώπινης ζωής, την οικονομική σημασία
της πολυτεκνίας σε μια αγροτική κοινωνία, την υποβάθμιση της θέσης της
γυναίκας και τον αποκλεισμό της κατά κανόνα από τον κοινωνικό στίβο ή τη
μόρφωση, η αντίληψη ότι όσα περισσότερα παιδιά κάνει η γυναίκα τόσο πιο
προκομμένη είναι. Οι γνωσιολογικοί παράγοντες προέρχονταν από την άγνοια
σχετικά με τη διαδικασία της συλλήψεως, των κινδύνων που επιφυλάσσει για
μερικές γυναίκες η εγκυμοσύνη, του προγενετικού ελέγχου, της γενετικής
μεταδόσεως ορισμένων ασθενειών, της ακριβούς δράσης των
αντισυλληπτικών μεθόδων. Έτσι στα κείμενα της εκκλησιαστικής παραδόσεως
υπάρχει μια γενική σύγχυση μεταξύ εκτρώσεως και αντισύλληψης, η οποία
παρατηρείται και σήμερα σε εκκλησιαστικά κείμενα146. Στα κείμενα αυτά
καταδικάζεται κυρίως η εκτός γάμου γενετήσια δραστηριότητα ή η εγωιστική
αποφυγή της τεκνογονίας. Τα διάφορα φάρμακα που χρησιμοποιούνταν είχαν
παράλληλα στειρωτική - αντισυλληπτική - εκτρωτική δράση και ήταν επόμενο
να καταδικάζονται συλλήβδην. Επίσης, επειδή η χρήση τους ήταν κυρίως
διαδεδομένη στην πορνεία και σχετίζονταν με τη μαγεία και την αίρεση του
μανιχαϊσμού, αντιμετωπίζονταν με μια επιπλέον προκατάληψη. Η έκτρωση δεν
επιτιμάται ως παρεμπόδιση της τεκνογονίας, αλλά ως εκούσιος φόνος. Οι
επικρατούσες στον εθνικό κόσμο εγωιστικές-υλιστικές αντιλήψεις, που
οδηγούσαν όχι μόνο στην αντισύλληψη αλλά και στην έκτρωση ή την έκθεση
των νηπίων, δεν άφηναν πολλά περιθώρια για ευνοϊκότερη στάση απέναντι
στην υπεύθυνη τεκνογονία. Έτσι η μόνη δυνατότητα που αφήνει η
εκκλησιαστική παράδοση για την υπεύθυνη τεκνογονία είναι όταν αναφέρεται
στην αποφυγή της πορνείας.
6. Κριτήρια ρυθμίσεως της συλλήψεως
Από τη στιγμή που αναγνωρίζουμε τη δυνατότητα της ανθρώπινης
παρέμβασης στη ρύθμιση της συλλήψεως και παράλληλα σχετικοποιούμε την
ισχύ του ηθικού φυσικού νόμου, βρισκόμαστε στο πέλαγος της αναζήτησης
των ηθικών εκείνων κριτηρίων για το μέτρο αυτής της παρεμβάσεως.
Μιλώντας σε θεολογική γλώσσα, εφόσον η ουσία του ηθικού αγαθού
ταυτίζεται με το θείο θέλημα, γεννάται το ερώτημα ποια είναι τα κριτήρια
εκείνα που στην κάθε περίπτωση θα μας βοηθήσουν στην εξεύρεση του;
Καταρχήν θα πρέπει να πούμε ότι για τη χριστιανική ηθική ο σκοπός ή η
προαίρεση μιας πράξεως θεωρείται ανώτερο αξιολογικό κριτήριο από το
αποτέλεσμά της. Η διαφορά των δύο κριτηρίων βρίσκεται στο ότι την
προαίρεση μπορώ να την ελέγξω ασφαλέστερα από ό,τι το αποτέλεσμα. Η
144
145
Μιχαηλίδης, Αποφυγή 16· Δετοράκης, Αντισύλληψη 14-17· Δανέζης, Γονιμότητα 125· Μαρία
Χουρδάκη et. al., Θέματα προετοιμασίας… 84-86.
146
Π.χ. η Εγκύκλιος 1937 παρ. 22 χαρακτηρίζει τη ματαίωση της συλλήψεως και την έκτρωση
μαζί ως «φονικὰς πράξεις». Η ίδια σύγχυση παρατηρείται και σε δημοσιεύματα του τύπου
σχετικά με τη θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, π.χ. η φράση «Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι
απολύτως αντίθετη στην προτεινόμενη άποψη ότι η γυναίκα έχει δικαίωμα να αποφασίζει
μόνη της εάν, πότε και πόσα παιδιά θα κάνει» αναφέρεται σύμφωνα με το δημοσίευμα στην
έκτρωση (Π. Μπαΐλης, «Η Ιερά Σύνοδος για τα δικαιώματα της γυναίκας “Αφορισμός” της
ισότητας», Τα Νέα 8.6.01.).
ηθικότερη πράξη είναι αυτή που συνδυάζει τόσο την αγαθή προαίρεση, όσο και
το αγαθό αποτέλεσμα. Στην περίπτωση όμως που το αποτέλεσμα τυχαίνει για
διάφορους αστάθμητους παράγοντες να μην είναι το αναμενόμενο, τότε
υπερτερεί η αγαθή προαίρεση. Στην ουσία αυτή η διάκριση που γίνεται
συνήθως είναι καθαρά εξωτερική, γιατί ο άνθρωπος αποφασίζει να κάνει κάτι,
όταν φρονεί ότι αυτό θα έχει το καλύτερο αποτέλεσμα147.
Η δυσκολία διαφαίνεται στο επίπεδο των κινήτρων148, όταν και οι δύο
πλευρές στο ζήτημα της τεκνογονίας συμφωνούν ότι η πηγή του κακού είναι ο
εγωισμός, αλλά τον χρησιμοποιούν διαφορετικά. Οι πολέμιοι της ρυθμίσεως
θεωρούν εγωιστική την αποφυγή149, οι υπερασπιστές της ρυθμίσεως εγωιστική
την πολυτεκνία ή τουλάχιστον επιτρεπτή τη ρύθμιση, όταν αυτό γίνεται με
σκοπό την ηθική τελείωση του ανθρώπου και χωρίς εγωιστικά κίνητρα150.
Είναι επομένως προβληματική η έννοια του εγωισμού. Αν επί παραδείγματι
θεωρήσουμε ως εγωισμό την πρόταξη του ατόμου έναντι της κοινωνίας, τότε,
αν είναι εγωιστική η αποφυγή της τεκνογονίας σε κοινωνίες με
υπογεννητικότητα, είναι εξίσου εγωιστική η τεκνογονία σε κοινωνίες με
υπερπληθυσμό151. Αν πάλι η επιδίωξη της τεκνογονίας γίνεται για λόγους
υστεροφημίας ή οικονομικούς, τότε αυτή αποτελεί μέσο προς την ηθική
τελείωση ή καλλιεργεί τον εγωισμό; Χρειαζόμαστε λοιπόν ένα ασφαλέστερο
κριτήριο για να αξιολογήσουμε τα ανθρώπινα κίνητρα152.
Όπως είδαμε, οι επικριτές της ρυθμίσεως επικαλούνται το δημογραφικό
πρόβλημα για την ελλαδική πραγματικότητα ή και γενικότερα για τις χώρες
που αντιμετωπίζουν υπογεννητικότητα, θεωρώντας ως υπέρτατο αγαθό την
κοινωνική προσφορά153. Εγείρονται όμως και εδώ αμείλικτα τα ερωτήματα.
Οπωσδήποτε οι αντιτιθέμενοι στη ρύθμιση θωρούν την υπογεννητικότητα ως
αποτέλεσμα της παραβίασης του φυσικού ηθικού νόμου. Αυτό μπορεί να
δικαιολογηθεί για την Ευρώπη, αλλά τι συμβαίνει στην περίπτωση που ένα
έθνος μαστίζεται από υπερπληθυσμό; Τέτοιο πρόβλημα αντιμετωπίζει επί
παραδείγματι η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία σε φτωχές χώρες που πάσχουν απ'
147
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 70-73. Καρμίρης, Ηθική 33-34 (όπου η προτίμηση των εσωτερικών
έναντι των εξωτερικών ή νομικών πράξεων), 39-44 (όπου ταυτίζεται η ευδαιμονία με την
τελειότητα, συνδυάζοντας έτσι τις τελολογικές και ειδολογικές θεωρίες για την ουσία του
αγαθού), 44-57 (ανάπτυξη των διαφόρων θεωριών για την ουσία του ηθικού αγαθού).
148
“Ειδολογικές” θεωρίες για την ουσία του ηθικού αγαθού (Καρμίρης, Ηθική 52-55).
149
Παπακώστας, Τεκνογονία 20-29, 64-68, 93· Αρκάς, Τεκνογονία 889-94· Χριστόδουλος,
Γάμος 15-24.
150
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 63, 88, 125-127, 159· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 10-12. Συχνά και στις δύο
πλευρές βρίσκουμε να αντιπαρατίθενται τα ίδια επιχειρήματα, όπως π.χ. αυτό του
παγανισμού: Οι μεν κατηγορούν ως ειδωλολατρία την αποφυγή της τεκνογονίας
(Παπακώστας, Τεκνογονία 16-20· Αρκάς, Τεκνογονία 140), οι δε ως ειδωλολατρία την
επιδίωξη της πολυτεκνίας (Μπουγάτσος, Ρύθμιση 7, 17-18, 76, 143).
151
Κωνσταντέλος, Γάμος 88. Για το δημογραφικό πρόβλημα σε παγκόσμιο επίπεδο βλ. Μ.
Elliott, «Christopher, body population, wars politics, women’ s rights: This week’ s global
conference is officially about population - but it’ s become the battleground for a fierce
culture clash», Newsweek 12.9.94, 18-22· Westoff C., «Marriage and fertility in the developed
countries», Scientific American 239 (1978) 51-57.
152
Ακόμα και ο Καντ, ο οποίος θεωρείται ως υποστηρικτής της “βουλητικής θεωρίας” για το
ηθικό αγαθό, κατά βάση το στηρίζει σε μια καθολική θεώρηση των αποτελεσμάτων των
πράξεων, όταν λέει «πράττε έτσι, ώστε οι αρχές της πράξεώς σου να χρησιμεύουν ως
καθολική νομοθεσία» (Καρμίρης, Ηθική 53-54).
153
Θεωρία “κοινωνικού ευδαιμονισμού” (Καρμίρης, Ηθική 49-50). Παπακώστας, Τεκνογονία 38-
43, 51-57,85· Αρκάς, Τεκνογονία 95-98,139-142· Εγκύκλιος 1937 παρ. 7· Εγκύκλιος 78 παρ.
6, όπου η φυγοτεκνία χαρακτηρίζεται «τεράστιον ἠθικόν θέμα καὶ ἔντονον δημογραφικὸν καὶ
ἐθνικὸν πρόβλημα»· Εγκύκλιος 1978 παρ. 6· Σταυρόπουλος, Δημογραφικό 7-10· Harakas,
Bioethics 42-43.
αυτόν. Η απάντηση του Βατικανού είναι ότι θα πρέπει να γίνει ανακατανομή

του παγκόσμιου πλούτου154, θέση που συμμερίζονται και οι ορθόδοξοι που
αντιτίθενται στη ρύθμιση της συλλήψεως 155. Υπάρχουν όμως και
ουσιαστικότερα ερωτήματα: Είναι η αριθμητική αύξηση του πληθυσμού
παράγοντας προόδου μιας κοινωνίας, ανεξάρτητα από το βιοτικό επίπεδο; Δεν
είναι και αυτή μια υλιστική άποψη της κοινωνίας 156; Τότε δε θα πρέπει να
δεχθούμε και την παρέμβαση του κράτους στη ρύθμιση της τεκνογονίας και
κατά συνέπεια στην ελεύθερη βούληση των συντρόφων, πράγμα στο οποίο
αντιτίθενται οι ορθόδοξοι θεολόγοι157; Θα πρέπει από την άλλη η Εκκλησία να
ενδιαφέρεται για τη διατήρηση ενός έθνους ποσοτικά απλώς και χωρίς να
λαμβάνει υπόψη της την υπόλοιπη ανθρωπότητα; Δεν υποβαθμίζει αυτό την
οικουμενική της αποστολή158; Το ζητούμενο λοιπόν είναι το κριτήριο προόδου
ενός έθνους με σκοπό την πρόοδο όλης της ανθρωπότητας και σε συνδυασμό
με την ατομική τελείωση του εκάστοτε ανθρώπου159.
Αν στραφούμε προς το άτομο, δε θα πρέπει να αρνηθούμε κατ' αρχήν πως η
ερωτική πράξη αποτελεί πηγή σωματικής απόλαυσης, μέρος αναπόσπαστο του
ψυχικού βίου, όχι όμως και το μόνο. Γι' αυτό τόσο η απολυτοποίησή της 160, όσο
και η περιφρόνησή της αποτελούν μη χριστιανικές στάσεις. Θα πρέπει
επομένως να δούμε την ερωτική πράξη στο σύνολο του ψυχικού βίου και όχι
σε απόλυτη εξάρτηση από την τεκνογονία161. Γιατί και η πλήρης αποχή για
154
A. Bermudez, «Sterilization Campaign Collapses under Church Pressure», Catholic
International, Αύγουστος 1998, 345· H. Vis, «Alimentation et urbanization en Afrique centrale
et désir d’enfant», DésRefEnf 267-286· C. Gorman, «Planned Planethood, In its attempt to
stabilize the earth’ s population, the U. N. decides to try something radical: listen to women»,
Time 9.5.94, 37· της ιδίας, «Clash of Wills in Cairo, As the big population conference opens,
Muslims are boycotting, and the Vatican is Throwing bards», Time 12.9.94, 37· Hager Mary,
«How “Demographic Fatigue” Will Defuse the Population Bomb», Newsweek 9.11.98, 8D· C.
Rogert-G. Wehrfuitz, «China, Counting Children, The one-child policy is the guiding truth of
Chinese life, and it’ s led to much heartbreak. After the scandal of the orphanages, will the be
changed?», Newsweek 22.1.96, 20-24· Χριστίνα Κοραή, «Βατικανό κατά ΟΗΕ για το
δημογραφικό», Ελευθεροτυπία 6.4.94, 46-47.
155
Παπακώστας, Τεκνογονία 51-61 και κυρίως 59-60· Harakas, Bioethics 42.
156
Γράφει χαρακτηριστικά ο Αρκάς, Τεκνογονία 96: «Οἱ παληότεροι, πού μέ πολύ ἁπλότητα
ἀνέθεταν ἐλπίδα (sic) στό Θεό, ζητοῦσαν μόνο κάπου νά τρυπώσουν γιά νά στήσουν τή
φωληά τους. Σκοπός τους ἡ δημιουργία παιδιῶν. Κι' ὅσο αὔξαναν τά παιδιά τόσο μέ τόν τίμιο
ἵδρωτα αὔξαναν κι' οἱ κατοικίες, πού τίς βλέπουμε σήμερα νά φαντάζουνε σάν μοναστηριακά
συγκροτήματα». Για την αντίθετη άποψη βλ. Μπουγάτσος, Ρύθμιση 104-107 -χαρακτηριστική
η φράση του συγγραφέα στη σ. 139: «Τό ἦθος μᾶς ἐνδιαφέρει τῶν ἀνθρώπων κι ὄχι τό
πλῆθος τους».
157
Harakas, Bioethics 44· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 144-147.
158
Σταυρόπουλος, Δημογραφικό 7-10· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 113-116 σε σχέση με την
ιεραποστολή, δηλαδή την οικουμενικότητα του χριστιανισμού. Στη σ. 107 γράφει
χαρακτηριστικά: «ἄν γιά ὁποιοδήποτε λόγο (χρονικό, οἰκονομικό, τεχνικό κ.λπ.) δέν εἶναι
δυνατό νά εἶμαι ἐξίσου τέλεια ὀρθόδοξος καί τέλεια Ἕλληνας, θά προτιμήσω νά εἶμαι
τέλειος ὀρθόδοξος καί ὕστερα κατά τό δυνατόν τέλειος Ἕλληνας».
159
«Ἡ διάσπαση τώρα τοῦ ἀτομισμοῦ καί τοῦ κοινωνισμοῦ εἶναι τό πρόβλημα τῆς ἐποχῆς μας»
(Μπουγάτσος, Ρύθμιση 158, επίσης 69-70, 159-161 για την ευθύνη στην κοινωνική ζωή).
160
‘‘Θεωρία του ηδονισμού” (Καρμίρης, Ηθική 47-48).
161
«Ὅταν τοποθετεῖται κανείς στήν προοπτική τῆς Κ. Διαθήκης τοῦ πρωτείου τοῦ ζεύγους, ἡ
σεξουαλική ζωή φαίνεται νά ἀποκτᾶ μιάν ἐσωτερική πραγματική ἀξία δική της, ἀνεξάρτητη
ἀπό τήν δημιουργία. Εἶναι κατ' οὐσίαν τρόπος κοινωνίας τῶν σωμάτων, αὐτῶν τῶν
σωμάτων, γιά τά ὁποῖα ὁ ἀπ. Παῦλος λέει, ὅτι εἶναι ἐδῶ καί τώρα ναοί τοῦ Ἁγ. Πνεύματος,
αὐτῶν τῶν σωμάτων, πού δέχονται στήν Τράπεζα τοῦ Κυρίου τό Σῶμα καί τό Αἷμα του, καί
πού ἔχουν προορισμό τους τήν ἀνάσταση… Μόνο ἡ ἀγάπη εἶναι δημιουργική. Καί ἀκριβῶς ἡ
σεξουαλική ἕνωση γίνεται ὁ τρόπος τῆς δημιουργίας ἀπογόνων δηλ. ἡ κατ' ἐξοχήν πρᾶξις,
πού κάνει τόν ἄνθρωπο συνδημιουργό τοῦ κόσμου μαζί μέ τό Θεό, μόνον ἐν ὅσῳ ἡ ἕνωσις
αὐτή εἶναι ἐπιστέγασμα ἀγάπης» (P. Struve, «Ὁ ἔλεγχος τῶν γεννήσεων», Ἀκτίνες 1963, 135-
κάποιους είναι στοιχείο που προάγει την ηθική τους τελείωση και την ατομική
τους ευδαιμονία162. Από την άλλη είναι τέτοια η εξάρτηση του ατόμου από την
κοινωνία, που δε μπορούμε να μιλάμε για ατομική ευδαιμονία 163, χωρίς να
λαμβάνουμε υπόψη την κοινωνική ευδαιμονία. Ο άνθρωπος αισθάνεται
ευτυχής, όταν χρησιμοποιεί όλα τα χαρίσματά του δημιουργικά 164. Η
τεκνογονία αναμφισβήτητα συμβάλει στην ηθική τελείωση, τόσο γιατί
εκπληρώνει το γονικό ένστικτο, όσο και μέ την άσκηση διαπαιδαγώγησης 165. Τι
θα λέγαμε όμως αν ένας Αϊνστάιν δεν προσέφερε τίποτα στην επιστήμη, για να
ασχοληθεί με την τεκνογονία και τη διαπαιδαγώγηση; Ή τι θα συμπεραίναμε
για έναν πατέρα, που για να καλύψει τις υλικές ανάγκες της οικογένειάς του,
δε βλέπει τα παιδιά του καθόλου και έχει αναθέσει τη διαπαιδαγώγησή τους σε
άλλους;
Αν αρχή της χριστιανικής ηθικής είναι το μέτρο, η διάκριση και η
εξατομίκευση166, τότε φρονούμε ότι κάθε άνθρωπος θα πρέπει να καλλιεργεί
πρωτίστως τα ιδιαίτερα χαρίσματά του. Η τεκνογονία δεν είναι ένα από αυτά
τα χαρίσματα και θα πρέπει να ασκείται τόσο, όσο εξυπηρετεί την ανάπτυξη
των ξεχωριστών χαρισμάτων. Κατά τη διάρκεια της βασικής εκπαίδευσης, ο
νέος άνθρωπος ανακαλύπτει ακριβώς τα ιδιαίτερα χαρίσματά του και
στρέφεται προς αυτά. Δεν ολοκληρώνεται ο άνθρωπος ανεξάρτητα από την
κοινωνία, αλλά μόνο μέσα σε κοινωνία με πολλές επιλογές μπορεί να αναπτύξει
τα ιδιαίτερα χαρίσματά του. Όμως και η ανθρωπότητα ως σύνολο
ολοκληρώνεται με την ολοκλήρωση του κάθε ανθρώπου 167. Σκοπός του
ανθρώπου δεν είναι απλώς η αριθμητική αύξηση, όπως στα ζώα, αλλά η
ποιοτική του αύξηση, την οποία συνηθίζουμε να ονομάζουμε πολιτισμό.
Φρονούμε λοιπόν ότι βασική αρχή για την άσκηση του φυσικού ταλάντου της
τεκνογονίας είναι αυτό να καλλιεργείται στο μέτρο που εξυπηρετεί την
ατομική τελείωση και την καθολική πρόοδο της ανθρωπότητας168.
Όσον αφορά στην τεκνογονία, αν κατά την ψυχανάλυση ρίζα του γονικού
αισθήματος (μητρότητα, πατρότητα) είναι η φυγή από την αίσθηση του
136· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 148, υποσ. 19).

162
«Ὅσο ἡ χρήση τοῦ σέξ, ἤ ἡ μικρή ἤ μεγάλη τεκνογονία ἐμποδίζει τήν τελείωσή του, πρέπει
ὁ ‘‘ἐλεύθερος” καί συνειδητός ὀρθόδοξος χριστιανός νά τήν ἀποφεύγει. Ἄν δέν τήν
ἀποφεύγει κάνει κατάχρηση (κακή χρήση), πού τόν ἀπομακρύνει ἀπό τήν ἠθική τελείωση»
(Μπουγάτσος, Ρύθμιση 76).
163
“Θεωρία του ατομικού ευδαιμονισμού ή εγωισμού” (Καρμίρης, Ηθική 47-49).
164
“Θεωρία της ατομικής τελείωσης” (Καρμίρης, Ηθική 51-52).
165
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 157-161, 138-139· Αρκάς, Τεκνογονία 87-88· Παπακώστας,
Τεκνογονία 69-72.
166
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 59-65· Χ. Βάντσος, Θέματα Ποιμαντικῆς Ψυχολογίας Ι. Ὁ ποιμαντικός
διάλογος, εκδ. Πουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1985, 83. Επίσης χαρακτηριστική είναι η θέση του
Κανονικού Δικαίου έναντι των υποκειμενικών στοιχείων του αδίκου (βλ. Π. Χριστινάκης,
Θέματα Κανονικοῦ και Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου Α΄, εκδ. Συμμετρία, Ἀθήνα 1994).
167
Χ. Βάντσος, Θέματα Ποιμαντικῆς Ψυχολογίας Ι 20 εξ.
168
“Θεωρία της καθολικής τελειώσεως” και “συνδυαστική θεωρία” (Καρμίρης, Ηθική 52-53
-όπου ασκεί άδικη κριτική στη “θεωρία της καθολικής τελειώσεως”, 55-56). Μια θεολογική
προσέγγιση της “θεωρίας της καθολικής τελειώσεως” δίνεται από τον Κ. Παπαπέτρου, «Περὶ
τὸ πρόβλημα τοῦ ἀγαθοῦ καὶ τοῦ κακοῦ ἐκ τῆς ἀπόψεως τοῦ ὅλου», Προσβάσεις, Ἀθῆναι
1979, 124-139. Για μια σύγχρονη φιλοσοφική προσέγγιση βλ. Λ. Μπαρτζελιώτης, Δοκίμια
αξιολογίας και φιλοσοφίας του πολιτισμού, Αθήνα 1984, 114-115, 175-178. Στη σ. 115
γράφει χαρακτηριστικά: «έτσι η παρόρμηση καθίσταται βαθμιαίως η ενεργός δύναμη στην
ιστορία που κατευθύνει τους ανθρώπους και τα έθνη προς ολονέν μεγαλύτερες πολιτιστικές
τελειότητες, και προσφέρει τον δυναμισμό για περαιτέρω προσπάθειες προς υπέρβαση
προγενεστέρων επιτευγμάτων του ανθρώπινου είδους. Μάρτυρας της κινητήριας αυτής
δύναμης είναι η ιστορία της ανθρωπότητας στης οποίας το πλαίσιο ο άνθρωπος εμπνέεται
από τα επιτεύγματα του παρελθόντος γιά να δημιουργήσει νέες μορφές τελειότητας».
θανάτου μέσω της δημιουργίας των απογόνων 169, ένα τέτοιο αίσθημα θα
μειώνεται με την αύξηση της αυτοσυνειδησίας του ατόμου και τη στροφή του
σε μια πνευματική αθανασία, φιλοσοφική ή θρησκευτική. Παρά ταύτα δε θα
πρέπει να το αγνοούμε, γιατί πρόκειται για έκφραση αγάπης, που είναι το
αίσθημα της προεκτάσεως170. Η ηθική ωφέλεια από την τεκνογονία προέρχεται
κυρίως από την ποιοτική της διάσταση, την ανατροφή των τέκνων και κυρίως
τη διαπαιδαγώγηση. Γι' αυτό η ηθική αυτή ωφέλεια μπορεί να προέλθει από
υιοθετημένα παιδιά ή και πνευματικά (μαθητές) 171. Κατά συνέπεια
ρυθμιστικός παράγοντας της τεκνογονίας πρέπει να είναι οι πνευματικές 172,
παιδαγωγικές και πρακτικές (σωματική και ψυχική υγεία, οικονομικά της
οικογένειας) ικανότητες των δύο συζύγων, και ιδίως της γυναίκας. Καθώς δε
θα πρέπει ο άνθρωπος να ξεπερνά το μέτρο της δικής του ασκήσεως (τον
αριθμό των ταλάντων του). Από την άλλη οπωσδήποτε θα πρέπει να
λαμβάνονται υπόψη οι κοινωνικές συνθήκες, καθώς ο άνθρωπος δεν παύει να
είναι υπεύθυνος για την κοινωνία, αλλά χωρίς και πάλι να υπερβαίνεται το
μέτρο της προσωπικής ηθικής τελείωσης των συζύγων. Εξάλλου η πρόοδος
της κοινωνίας δεν είναι πάντα ποσοτική, αλλά κυρίως ποιοτική 173.
Περιοριστικός παράγοντας για τη ρύθμιση της τεκνογονίας είναι τέλος η
θέληση του άλλου συντρόφου. Στο θέμα αυτό θα πρέπει να υπάρχει συμφωνία
ήδη κατά την περίοδο της γνωριμίας. Αν πάλι κατά τη διάρκεια του γάμου
προκύψουν διαφορές, θα πρέπει με αγάπη να υπομείνουν ο ένας τον άλλο. Η
επιβολή της θέλησης του ενός συντρόφου οπωσδήποτε θα πρέπει να θεωρηθεί
ανήθικη, είτε αυτή αφορά την ατεκνία είτε την πολυτεκνία174.
Τέλος θα πρέπει να κάνουμε μια παρατήρηση για τη θέση της ποιμαντικής
καθοδήγησης175, η οποία πραγματοποιείται στις μέρες μας παράλληλα με το
μυστήριο της μετανοίας, για να μην πούμε πως είναι πια ο βασικός σκοπός του
στις περισσότερες των περιπτώσεων, αν και ομολογουμένως ο θεσμός περνάει
πολύπλευρη κρίση και ως προς τον αριθμό, αλλά και τον τρόπο συμμετοχής.
169
Anatrella, Σεξ 182-183· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 20· ο ίδιος, Γάμος 57, 75-76.
170
Ο Μπουγάτσος, Ρύθμιση 84-85, αναφέρεται περιφρονητικά για το γονικό ένστικτο: «Τό
βιολογικό αὐτό γονικό αἴσθημα (μητρότητα, πατρότητα) ἐκφράζει τή φυσική τάση τοῦ
ἀνθρωπου νά παρατείνει καί ἐπεκτείνει τόν ἑαυτό του. Ψυχολογικά δηλ. ἡ ἐπέκταση αὐτή
τοῦ ἑαυτοῦ μας εἶναι ἐκδήλω ση τοῦ ἀν θρώ πι ν ου ἐγωι σμ οῦ » (η υπογράμμιση δική μας)·
ομοίως και στις σ. 107-108. Αντίθετα ο Anatrella, Σεξ 183-184, θεωρεί την τεκνογονία ως
κατεξοχήν κοινωνική πράξη, ενώ ο Παπακώστας, Τεκνογονία 107-110, ως μέσον προς
ανάπτυξη της αγάπης. Για τη σχέση αγάπης και εγωισμού βλ. Κ. Παπαπέτρου, Ὁ μηδενισμός.
Ἡ γένεσις καὶ ἡ ὑπέρβασις του, Ἀθῆναι 1973, 42-43 και ο ίδιος, Ἡ ἰδιοτροπία ὡς πρόβλημα
ὀντολογικῆς ἠθικῆς, Ἀθῆναι 1973, 50-60 και ιδιαίτερα σ. 60. «Ἀκόμη καὶ ἡ ἀγάπη ὡς θυσία
δὲν αἴρει τὴν ἐγωιστικὴν βάσιν τῆς ἀγαπώσης συμπεριφορᾶς, ἀφοῦ διᾶ τῆς θυσίας
ὡρισμένων ἀξιῶν τοῦ ἐγὼ ἐνισχύεται ἐν ἐσχάτῃ ἀναλύσει τὸ ἐγὼ ὡς ἀξία εἰς τὴν
αὐτοσυνειδησίαν του» (Κ. Παπαπέτρου, Ὁ μηδενισμός… 43).
171
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 77-78, 108.
172
«Ἡ περίπτωση πού στήν πράξη ὁ χριστιανός εἶναι περισσότερο ἀφοσιωμένος στήν
οἰκογένειά του παρά στήν Ἐκκλησία σημαίνει πώς ἡ χριστιανική του ἰδιότητα εἶναι
ὑποβαθμισμένη» (Μπουγάτσος, Ρύθμιση 111).
173
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 57, 86-87, 101-09, 134-138, 161-165.
174
«Πρίν ἀπ' τό γάμο, στήν περίοδο τοῦ ἀρραβώνα [εμείς θα λέγαμε στην περίοδο της
γνωριμίας, πριν τον αρραβώνα], πρέπει νά ἐκφράσουν μέ σαφήνεια καί εἰλικρίνεια τίς
ἀντιλήψεις τους οἱ μέλλοντες σύζυγοι. Ὄχι μόνο στά κοσμοθεωρητικά (πίστη κ.λπ.), ἀλλά καί
σέ ὅλες τίς λεπτομέρειες. Καί στό ζήτημα τῆς τεκνογονίας. Νά ἐξετάσουν δηλ. ἄν
ταιριάζουν. Κατά τή διάρκεια ὅμως τοῦ γάμου ἄν προκύψουν διαφορές στίς ἀντιλήψεις,
πρέπει (ὡς χριστιανοί) νά ὑπομείνουν ὅσο τό δυνατόν περισσότερο ὁ ἕνας τόν ἄλλο. Τίποτα
δέν εἶναι ἀπόλυτο, ὅλα εἶναι σχετικά. Ἡ ἀγάπη τῶν ἀνθρώπων καί ἡ θεία βοήθεια καλύπτει
τίς τυχόν διαφορές» (Μπουγάτσος, Ρύθμιση 129-130, 163). Επίσης και Κωνσταντέλος, Γάμος
85.
175
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 81-82, 111-113, 116-119.
Οπωσδήποτε δεν υπάρχουν διαβεβαιώσεις ότι σε κάθε ποιμαντικό θέμα ο

εκάστοτε πνευματικός ακολουθεί την ορθόδοξη άποψη. Γι' αυτό και στο
συγκεκριμένο θέμα έχει ήδη από καιρό σημειωθεί η υπάρχουσα σύγχυση 176.
Φρονούμε ότι αν και το θέμα είναι προσωπικό και για κάποιους εκτός της
αρμοδιότητας του πνευματικού177, δεν είναι ηθικά αδιάφορο. Γι' αυτό ο
πνευματικός, γνωρίζοντας την πολυπλοκότητα του θέματος, θα πρέπει να
προσφέρει τις γενικές πνευματικές γραμμές και να αφήνει το ζευγάρι να κάνει
εκείνο την επιλογή του. Αυτό δεν απαλλάσσει (όπως δυστυχώς συχνά
συμβαίνει στη σύγχρονη πρακτική) το ζευγάρι από την ευθύνη να
ενημερώνεται για τις θέσεις της εκκλησιαστικής παραδόσεως και την πρόοδο
της ιατρικής στο θέμα, ανεξάρτητα από τις ικανότητες του πνευματικού,
ακόμα, θα τολμούσαμε να πούμε, και τη γνώμη του! Φρονούμε ότι στα θέματα
του γάμου και της οικογένειας θα πρέπει να υπάρχει συστηματική διαποίμανση
από ειδικούς στα πλαίσια του περιορισμένου προς το παρόν θεσμού των
“Σχολών Γονέων”.
7. Κριτήρια αξιολόγησης των μεθόδων
Οι αντιτασσόμενοι στη ρύθμιση της τεκνογονίας στα ίδια τα κείμενά τους
πέφτουν σε μια προφανή αντίφαση: Ενώ θεωρούν την αποφυγή της
τεκνογονίας ως πράξη αντίθετη με τη βουλή του Θεού, σε περιπτώσεις
δύσκολες συνιστούν την απόλυτη εγκράτεια ως τη μόνη επιτρεπτή μέθοδο 178.
Η αναγνώριση λόγων αποφυγής της τεκνογονίας είναι ήδη μια πρωτοτυπία
έναντι της παραδόσεως, η οποία σε συνδυασμό με τη γραφικά θεμελιωμένη
σωφρονιστική σημασία της συζυγικής συνουσίας θα έπρεπε να οδηγήσει στην
ηθική αξιολόγηση των μεθόδων παρεμπόδισης της συλλήψεως. Δεν υπάρχει
καμιά διαφορά στον επιδιωκόμενο σκοπό μεταξύ της απόλυτης εγκράτειας και
των άλλων μεθόδων. Από την άλλη μεριά η απόλυτη εγκράτεια ή ο λευκός
γάμος αξιολογούνται αρνητικά, γιατί έρχονται σε αντίθεση προς ένα γραφικά
θεμελιωμένο σκοπό του γάμου, την προφύλαξη των συζύγων από την πορνεία.
Θα τη χαρακτηρίζαμε ως αναγκαστικό ασκητισμό και σε αυτό οφείλεται η
αποτυχία της σε γενικές γραμμές στην πράξη. Η απόλυτη εγκράτεια, όπως
είπαμε, στηρίζεται σε μια αποκλειστική σύνδεση τεκνογονίας - ηδονής και στη
διατήρηση της φυσικής τάξης κατά τη συνουσία, κριτήρια που τα κρίναμε και
τα δύο προβληματικά179.
176
Stavropoulos, Parenté 55-57.
177
Κωνσταντέλος, Γάμος 87.
178
Εγκύκλιος 1967 παρ. 16-18. Επίσης Εγκύκλιος 1937 παρ. 23· Σταυρόπουλος, ΤΕγκύκλιος 73-
74· Παπακώστας, Τεκνογονία 120-130· Αρκάς, Τεκνογονία 76-77, 99, 104-109·
Χριστόδουλος, Γάμος 21-22· Stavropoulos, Parenté 46-50· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 10-13, όπου
και η θέση των ετεροδόξων. «Ἡ πρότασις ὑπ' αὐτοῦ (σ./σ. του Σ. Παπακώστα) τῆς ἀπολύτου
ἐγκρατείας ὡς μέσου ἀποφυγῆς τῆς τεκνογονίας δύναται νὰ θεωρηθῇ μάλιστα ὡς
καινοτομία, κυρίως δὲ τὸ γενονὸς ὅτι διετυπώθη καὶ προεβλήθη ὡς πρότασις. Φαίνεται ὅτι
πρὸ τοῦ βιβλίου (1933) καὶ πρὸ τῆς Ἐγκυκλίου 1937, ἡ ὁποία υἱοθέτησε τὴν παροῦσαν
πρότασιν (παρ. 14), δὲν ὑπῆρχε τοιαύτη διέξοδος εἰς τὸν ὁρίζοντα τῆς Ἐκκλησίας τῆς
Ἑλλάδος καὶ τῶν χριστιανῶν συζύγων. Ὅτι μᾶλλον εἶναι καινοφανὴς ἡ πρότασις φαίνεται καὶ
ἐκ τῆς καταβαλλομένης προσπαθείας πρὸς κατοχύρωσιν ταύτης διὰ προσφυγῆς τόσον εἰς
τὴν Παράδοσιν ὅσον καὶ εἰς τὴν Ἐπιστήμην. Ὁ συγγραφεὺς ἦτο ἐν γνώσει τῶν δυσκολιῶν
ἀποδοχῆς τῆς προτάσεως ὑπὸ τῶν συζύγων, ἀλλὰ ἦτο πεπεισμένος ὅτι ἦτο ἡ μόνη διὰ μέσου
τῆς Παραδόσεως δυναμένη νὰ διαφανῇ “λύσις” καὶ “διέξοδος”, πραγματοποιουμένη διὰ τῆς
θείας βοηθείας» (Σταυρόπουλος, ΤΕγκύκλιος 23).
179
Harakas, Bioethics 42· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 120· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 15, 20- 23·
Σταυρόπουλος, Δημογραφικό 16· «ἐγκράτεια δὲ ἑκάστῳ πρὸς τὴν δύναμιν τοῦ σώματος
ὁρισθήσεται, ὥστε μήτε ἔλαττον τῆς ὑπαρχούσης δυνάμεως διελθεῖν, μήτε τοῖς ὑπὲρ τὴν
δύναμιν ἐπεκτείνεσθαι. Καὶ τοῦτο γὰρ οἶμαι, προσήκει σκοπεῖν, ὅπως ἄν, μὴ τῇ ἀμετρίᾳ τῆς
ἐγκρατείας τὴν δύναμιν τοῦ σώματος καταλύσαντες, ἀργὸν αὐτὸ καὶ ἄπρακτον πρὸς τὰ
Όπως είδαμε, η διατήρηση της φυσικής τάξεως κατά τη συνουσία (lex

naturalis) οδήγησε τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία στην αποδοχή της μεθόδου
της περιοδικής εγκράτειας ως μόνης μετά την απόλυτη εγκράτεια
επιτρεπτής μεθόδου. Και σε αυτήν την περίπτωση όμως έχουμε καταστροφή
του ωαρίου και επομένως σε τι διαφέρει αυτή η μέθοδος από μια τεχνική
μέθοδο που καθιστά το ωάριο ανίκανο για γονιμοποίηση ή εμποδίζει τη
συνάντησή του με το σπερματοζωάριο180; Ούτε επίσης μπορούμε να
υποστηρίξουμε ότι η εγκράτεια με σκοπό την αποφυγή της συλλήψεως
ταυτίζεται με την εγκράτεια που προτείνει ο απ. Παύλος. Γιατί στη μια
περίπτωση εφαρμόζουμε την εγκράτεια για την αποφυγή της τεκνογονίας, ενώ
στη δεύτερη με σκοπό την πνευματική άσκηση. Στην πρώτη περίπτωση
ρυθμιστικός παράγοντας είναι ο κύκλος γονιμότητας της γυναίκας, ο οποίος
μας επιβάλλει κατά κάποιον τρόπο την εγκράτεια, ενώ στη δεύτερη, η άσκηση
της θελήσεως, όταν και όσο θεωρούμε αναγκαίο. Δε θα αποκλείαμε όμως και
τη δυνατότητα να ταυτίζαμε χρονικά τις δύο αυτές μορφές της εγκράτειας,
εφόσον η εγκράτεια έτσι ή αλλιώς είναι μορφή ασκήσεως181.
Αν αποκλειστεί το κριτήριο της φυσικής τάξεως για την ηθική αξιολόγηση
των μεθόδων ως προβληματικό, τότε οδηγούμαστε σε μια αξιολόγηση των
μεθόδων με βάση τα αποτελέσματά τους 182. Οπωσδήποτε όμως τα όποια
κριτήρια και σε αυτήν την περίπτωση θα έχουν σχετική αξία, καθώς: α) θα
είναι ελλιπή, όπως και κάθε ανθρώπινη προσπάθεια αξιολόγησης, β) δε θα
μπορούν πάντα να εφαρμοστούν με συνέπεια, γ) θα πρέπει να λαμβάνεται
υπόψη η συγκεκριμένη περίπτωση και να μη δίνονται γενικές συνταγές και δ) η
επιστημονική γνώση εξελίσσεται και αλλάζουν τα δεδομένα δράσεως των
αντισυλληπτικών μέσων. Παρόλα αυτά προτείνονται τα εξής τρία βασικά
κριτήρια:
«1. Βλαβερές ψυχοσωματικές ἐπιδράσεις στούς συζύγους ἤ στό παιδί σέ
περίπτωση συλλήψεως.
2. Ενθάρρυνση τῆς ἐκτός τοῦ γάμου σεξουαλικῆς ανηθικότητας.
3. Βαθμός ἀσφαλείας τῶν μεθόθων, ἰδίως ὅταν πρέπει ὁπωσδήποτε νά
ἀποφευχθεί ἡ σύλληψη»183.
σπουδαῖα τῶν πράξεων ἀποφήνωμεν» (Μ. Βασίλειος, Ἀσκητικαὶ διατάξεις Δ΄ 1, PG 31, 1348Β·
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 57).
180
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 89. Για τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία σύμφωνα με τον καθηγητή του
Κανονικού Δικαίου στα ποντιφικά πανεπιστήμια της Ρώμης Δ. Σαλάχα «τ' ανθρώπινα
σπέρματα της ζωής πρέπει να προστατεύονται» (Χριστίνα Κοραή, «Βατικανό…» 46).
181
Α΄ Κορ. 7, 2-5. Εγκύκλιος 1937 παρ. 23· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 22-23· Μπουγάτσος, Ρύθμιση
90-91.
182
Για μια τέτοια αξιολόγηση βασιστήκαμε από θεολογικής σκοπιάς στα Μιχαηλίδης, Αποφυγή
31-37 και Μπουγάτσος, Ρύθμιση 8-94, 166-167. Και από καθαρά ιατρικής πλευράς στα
Δετοράκης, Αντισύλληψη 20 εξ. και O. Kolle, Τό θαῦμα… 157-169. Για το θέμα αυτό υπάρχει
πλουσιότατη βιβλιογραφία: Α. Cowper – C. Young, Family planning, fundamentals for health
professionals, ed. Chapman & Hall, London 1989· J. Guillebaud, Contraception. Yore questions
answered, ed. Chapman & Hall, London 19932· H. Guillebaud, The pill, ed. Oxford University
Press, Oxford 19914· N. Loudon ed., Handbook of family planning, forward by D. Baird, ed.
Churchill Livivngstone, London 19912· K. Lükicke, Familienplanung…· H. Mintford – R. Skrine
ed., Contaceptive care, [Psychosexual Medicine Series 6. Meeting individual needs], London
1984· N. Planck, «Persona Non Grata. Disappointment with a sophisticated contraceptive
device forces couples and doctors to reevaluate risk», Time 2.2.98, 63· Policar, FControl 839-
845· A. Purvis, «A pill that gets under the skin. Norplant could spur birth control-and stir
controversy», Time 24.12.90· L. Speroff – P. Darney, A clinical guide for contraception, ed.
Williams & Wilkins, Baltimore 1992· A. Toufexis, «New perils of the pill? Reports of a link to
breast cancer stir confusion and fear», Time 16.1.1989· ο ίδιος, «Comeback of a
contraceptive. The centuries-old cervical cap finally wins FDA approval», Time 6.6.1988, 33.
183
Οι μέθοδοι αποφυγής της τεκνογονίας συνήθως κατατάσσονται σε φυσικές,

που περιλαμβάνουν κάποια μορφή εγκράτειας και είναι: α) η απόλυτη
εγκράτεια, β) η περιοδική εγκράτεια (ή μέθοδοι ρυθμού ή ασφαλούς περιόδου),
που περιλαμβάνει τις μεθόδους ημερολογίου (μέθοδος Ogino), θερμομετρική
και εξέτασης του βλεννογόνου της μήτρας (Mucus Method, η μέθοδος της
ωορρηξίας των Billings), και γ) η διακοπτόμενη συνουσία. Και σε τεχνικές, που
μπορεί να είναι είτε χημικές (χάπι, ένεση τριών μηνών, κολπικά
σπερματοκτόνα, κολπικός αφρός, πλύσεις) είτε μηχανικές (ανδρικά ή γυναικεία
προφυλακτικά, διαφράγματα, ενδομήτρια σπειράματα). Ξεχωριστά
κατατάσσονται συνήθως η στείρωση και η διακοπή της κυήσεως.
Πρέπει καταρχήν να διαχωρίσουμε την άμβλωση, για την οποία η θέση της
χριστιανικής παραδόσεως είναι σαφής. Αν θα πρέπει να γίνει ανεκτή ως το
μικρότερο κακό είναι στις περιπτώσεις που κινδυνεύει η υγεία της μητέρας
(“θεραπευτική άμβλωση”). Προβληματική επίσης είναι η περίπτωση “γενετικής
άμβλωσης”, όταν το παιδί πάσχει από σοβαρή ασθένεια (μογγολισμός,
μεσογειακή αναιμία κ.τ.λ.)184. Οπωσδήποτε όμως η έκτρωση κατά κοινή
ομολογία θέτει σε κίνδυνο την υγεία της μητέρας και θα πρέπει να
αποφεύγεται σε κάθε περίπτωση185. Η δράση των χαπιών (χάπι της επόμενης
μέρας κ.ά.) και των διαφόρων σπειραμάτων επίσης είναι κατά την πιθανότερη
εκδοχή εκτρωτική, γιατί εμποδίζουν την εμφύτευση του γονιμοποιημένου
ωαρίου στη μήτρα. Κατά μια άποψη η ζωή αρχίζει με την εμφύτευση, καθώς
μόνο το ήμισυ των γονιμοποιημένων ωαρίων φωλιάζει στη μήτρα 186. Σε τι
διαφέρουν όμως αυτές οι μέθοδοι από τη διακοπή της κυήσεως με αναρρόφηση
πριν τις έξι εβδομάδες (μέθοδος Karmann), που δεν επιφέρει κανένα πρόβλημα
στη μητρική λειτουργία, καθώς δεν έχει αρχίσει ακόμα η διαστολή της
μήτρας187; Πόσο θα πρέπει να σεβόμαστε αυτό που η φύση (θεία πρόνοια) δε
σέβεται; Μήπως όμως επειδή στη φύση είναι πιθανή και η αποβολή του
εμβρύου, αυτό καθιστά ηθικά αποδεκτή την έκτρωση (τεχνητή αποβολή);
Φρονούμε ότι ο άνθρωπος έχει θείο καθήκον να προστατεύει τη ζωή σε κάθε
περίπτωση και συμφωνούμε απόλυτα με τη θέση ότι αυτό θα πρέπει να τεθεί
ως η ελάχιστη κοινή βάση για τη συζήτηση οποιουδήποτε θέματος
βιοηθικής188. Διαφορετικά θα οδηγηθούμε σε μια ατέρμονη αναζήτηση
αξιολογικών κριτηρίων, αφού θα μπορούμε πολύ ευκολότερα να δεχθούμε την
ευθανασία, την γενετική άμβλωση και ακόμα τη θανάτωση των ατόμων με
ιδικές ανάγκες!
Για τις διάφορες μεθόδους υπάρχουν διαφορετικές εκτιμήσεις σχετικά με
την αρνητική επίδρασή τους στην ψυχοσωματική υγεία του ζεύγους. Οι
χημικές θεωρούνται από πολλούς οι πιο ύποπτες για αρνητικές σωματικές
παρενέργειες και λιγότερο οι μηχανικές. Η διακοπτόμενη συνουσία και η
απόλυτη εγκράτεια έχουν τις πιο πιθανές ψυχολογικές αρνητικές συνέπειες. Η
στείρωση γενικά δε συνιστάται για ψυχολογικούς λόγους, και κυρίως γιατί δεν
είναι αντιστρεπτή. Η περιοδική εγκράτεια, γνωστή στους συζύγους από άλλες
περιστάσεις (αρρώστια, γέννα, απουσία από το σπίτι κ.λπ.), δεν απαιτεί
μεγάλο διάστημα εγκράτειας. Το μόνο ψυχολογικό μειονέκτημα που της
προσάπτουν είναι ότι διακόπτει το αυθόρμητο της συζυγικής συνουσίας, σε
184
Σταυρόπουλος, Δημογραφικό 16.
185
Μαρία Χουρδάκη et. al., Θέματα προετοιμασίας… 86-87· Anatrella, Σεξ 197-201· Δανέζης,
Γονιμότητα 123.
186
O. Kolle, Τό θαῦμα… 163.
187
D. Dargent, «La demande…» 254.
188
Skouteris K., «Bioethics and the ethos of Orthodoxy», St. John of Damascus Institute of
theology Annals, τευχ. 2-3 (1991-20001) 93.
περιόδους μάλιστα που η επιθυμία της γυναίκας είναι μεγάλη. Το κριτήριο

αυτό όπως και τα άλλα είναι επίσης σχετικό. Π.χ. όταν ο σύζυγος δεν είναι
διατεθειμένος να συνεργαστεί στην εφαρμογή της περιοδικής εγκράτειας, αν
επί παραδείγματι είναι υπό την επήρεια αλκοόλ, τότε θα πρέπει να επιλεγεί μια
μέθοδος με τις μικρότερες βλαβερές συνέπειες. Ή στην περίπτωση της
μάστιγας του AIDS, μπορεί το προφυλακτικό να κατηγορείται ότι προκαλεί
ερεθισμό στον κόλπο, αλλά είναι το μικρότερο κακό -αν και όχι απόλυτα
ασφαλές-, όταν δε μπορεί να περιοριστεί η εκτός γάμου γενετήσια
δραστηριότητα.
Η ενθάρρυνση της εκτός του γάμου σεξουαλικής ανηθικότητας
λαμβάνεται ως κριτήριο αξιολόγησης σε όλο το χριστιανικό κόσμο 189, γιατί
χωρίς την αντισύλληψη δε θα ήταν δυνατή η αποκαλούμενη “σεξουαλική
επανάσταση”. Έτσι προτείνεται η μέθοδος της περιοδικής εγκράτειας, γιατί
αυτή απαιτεί μεγαλύτερη υπευθυνότητα και σεβασμό στην αναπαραγωγική
διαδικασία. Υποβοηθάει συνεπώς λιγότερο μια τέτοια δραστηριότητα, έναντι
μέσων που μπορεί να προμηθευτεί κανείς στο κοντινό φαρμακείο. Αυτό το
κριτήριο προφανώς προϋποθέτει την καταδίκη της προγαμιαίας γενετήσιας
δραστηριότητας και κατά συνέπεια είναι κριτήριο που δεν αφορά άμεσα τις
μεθόδους αποφυγής της τεκνογονίας. Εφόσον το προγαμιαίο σεξ είναι μια
στάση που έχει γίνει αποδεκτή από την κοινωνία, δε θα πρέπει να είναι
ασφαλές έναντι του κινδύνου των αφροδισιακών νοσημάτων; Οπωσδήποτε
πάντως, επειδή όλες οι μέθοδοι αντισύλληψης έχουν κάποιο ποσοστό
αποτυχίας, το ζευγάρι θα πρέπει πάντοτε να είναι έτοιμο να αντιμετωπίσει μια
πιθανή εγκυμοσύνη. Νομίζουμε, αν και το θέμα βρίσκεται έξω από τα πλαίσια
της παρούσης μελέτης, ότι ακριβώς εδώ βρίσκεται και το πρόβλημα των
γενετήσιων επαφών εκτός γάμου και γι’ αυτό αυτές μπορούν να
δικαιολογηθούν το πολύ με την προοπτική της γαμικής συμβίωσης190.
189
Policar, FControl 834· Harakas, Bioethics 40· Παπακώστας, Τεκνογονία 43-49.
190
Είναι εν προκειμένῳ δικαιολογημένη η ανησυχία των αντιτασσόμενων στην αντισύλληψη
ότι αυτή αποτελεί σε περίπτωση αποτυχίας της πρόδρομο των αμβλώσεων (Παπακώστας,
Τεκνογονία 12-15). Επίσης εκφράζονται επιφυλάξεις ως προς το κατά πόσο οι μέθοδοι
αντισύλληψης μείωσαν τις αμβλώσεις, καθώς η μακροχρόνια εφαρμογή τους προκαλεί
αίσθημα ευνουχισμού και οδηγεί μερικές γυναίκες στην έκτρωση ως μέσο επιβεβαίωσης της
γονιμότητάς τους (D. Dargent, «La demande…» 253-254)! Ακόμα και η έκτρωση όμως δεν
εξασφαλίζει πάντα την καταστροφή του εμβρύου. Προσωπικά γνωρίζουμε περίπτωση κατά
την οποία η προσπάθεια αποξύσεως της μήτρας και θανατώσεως του εμφυτευμένου εμβρύου
δεν καθαρίστηκε το σημείου που αυτό βρίσκονταν. Αποτέλεσμα να γεννηθεί ένα αρτιμελές
κοριτσάκι, που οι γονείς το ονόμασαν Ζωή, γιατί τόσο ήθελε να ζήσει!
Ως προς το βαθμό ασφάλειας κάθε μεθόδου, την αποτελεσματικότητά της,

δηλ. εφ' όσον οι οδηγίες εφαρμοστούν σωστά, υπάρχουν διάφορες
εκτιμήσεις191. Όπως κανένα από τα προτεινόμενα κριτήρια ούτε κι αυτό δε θα
πρέπει να λαμβάνεται ανεξάρτητα, γιατί ο υψηλός βαθμός ασφαλείας κάποιας
μεθόδου (π.χ. χάπι) δεν εξαγιάζει τις βλαβερές συνέπειές της. Το κριτήριο
αυτό είναι καθοριστικής σημασίας στην περίπτωση που επιβάλλεται
οπωσδήποτε η αποφυγή της τεκνογονίας, όπως για σοβαρούς λόγους υγείας
της γυναίκας. Ως προς τη μέθοδο της περιοδικής εγκράτειας εκφράζονται
ακόμα πολλές επιφυλάξεις. Συνήθως ακολουθείται όχι μία μέθοδος, αλλά
περισσότερες ταυτόχρονα ή διαδοχικά. Σε περίπτωση π.χ. όπου η συνουσία
είναι αναπόφευκτη τις γόνιμες ημέρες.
Από πολλούς στο θεολογικό χώρο προτιμάται, χωρίς να αποκλείονται οι
άλλες μέθοδοι, η περιοδική εγκράτεια192, γιατί σέβεται τους φυσικούς νόμους,
απαιτεί τη συνεργασία των συντρόφων, δεν έχει οικονομικό κόστος, δεν έχει
ιδιαίτερη ψυχολογική επιβάρυνση, ανταποκρίνεται στο πνεύμα επιστροφής σε
ένα φυσικότερο τρόπο ζωής και δεν ενθαρρύνει την εκτός γάμου σεξουαλική
ανηθικότητα. Αν και η μέθοδος ακολουθείται από πολλά ζευγάρια, στον
ιατρικό κόσμο δεν έχει ευρεία εκτίμηση και συνιστάται η χρήση διαφόρων
μεθόδων ανάλογα με το ιατρικό ιστορικό και τα οικονομικά του ζεύγους.
Γεγονός είναι πάντως ότι ποτέ κανείς δε μπορεί να αποκλείσει τελείως την
πιθανότητα της συλλήψεως και γι' αυτό τα ζευγάρια θα πρέπει να είναι πάντα
έτοιμα να πουν «έχει ο Θεός» και να δεχθούν με σεβασμό και αγάπη τη νέα
ζωή193!
8. Συμπεράσματα
Φρονούμε ότι είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση ότι οι σύγχρονες συνθήκες
ζωής απαιτούν μια προγραμματισμένη οικογένεια194. Η έμφαση δε δίνεται
πλέον στην ποσότητα, αλλά στην ποιότητα ζωής. Για τα ελληνικά δεδομένα,
το κράτος, ενώ αναγνωρίζει το πρόβλημα της υπογεννητικότητας, παράλληλα
προωθεί έναν οικογενειακό προγραμματισμό χωρίς ηθικές αναφορές 195.
Υπάρχουν όμως και χώρες του κόσμου όπου ο υπερπληθυσμός είναι σοβαρό
πρόβλημα. Στην πράξη τα περισσότερα ζευγάρια εφαρμόζουν κάποια μέθοδο
ρύθμισης της τεκνογονίας τόσο στο ρωμαιοκαθολικό196 όσο και στον
ορθόδοξο197 κόσμο. Παρόλα αυτά η Σύνοδος της Ιεραρχίας δεν έχει
ξαναεξετάσει το θέμα και έχει μείνει επισήμως στις θέσεις των Εγκυκλίων
191
Κατά Δετοράκης, Αντισύλληψη 37 δίνεται ο εξής πίνακας αποτελεσματικότητας των
μεθόδων:
μέθοδοςσύλληψη επί τοις % σε ετήσια βάσηΗ αποφυγή λήψης οποιουδήποτε προφυλακτικού
μέτρου70μέθοδοι ρυθμού30-40διακοπτόμενη συνουσία38προφυλακτικό13-14αφρός5-
29διάφραγμα10-20σπειράματα1-5χάπι προγεστερόνης3χάπι χαμηλής δόσης οιστρογόνων1-
2σύνθετο χάπι0,2-0,5στείρωση0.01 Μιχαηλίδης, Αποφυγή 37-38· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 166·
192
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 130.
Δετοράκης, Αντισύλληψη 11-16· Δανέζης, Γονιμότητα 122-125 (αν ένα ζευγάρι παντρευτεί
μικρό σε ηλικία μπορεί να κάνει 14,1 παιδιά)· Policar, FControl 823, 835.
Σταυρόπουλος, Δημογραφικό 18-19· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 40-41.
193
Μπουγάτσος, Ρύθμιση 130.
194
Δετοράκης, Αντισύλληψη 11-16· Δανέζης, Γονιμότητα 122-125 (αν ένα ζευγάρι παντρευτεί
μικρό σε ηλικία μπορεί να κάνει 14,1 παιδιά)· Policar, FControl 823, 835.
195
Σταυρόπουλος, Δημογραφικό 18-19· Μιχαηλίδης, Αποφυγή 40-41.
196
197
1937, 1968 και 1978. Θα πρέπει η έκδοση του βιβλίου του Ν. Μπουγάτσου από
την Αποστολική Διακονία να θεωρηθεί μια σιωπηλή αναθεώρηση των θέσεων
των Εγκυκλίων, ώστε να μη δημιουργηθούν αντιδράσεις; Γεγονός πάντως είναι
ότι μέσα στους κόλπους της ελληνικής Εκκλησίας υπάρχουν και οι δύο τάσεις
ακόμα, αν σκεφτεί κανείς ότι αρχικά η Αποστολική Διακονία είχε αποσύρει το
βιβλίο το πρώτο έτος εκδόσεώς του (1994) και στις ενορίες μοιράζεται η
εφημερίδα των πολυτέκνων, που υπερασπίζεται την απεριόριστη τεκνογονία.
Όπως είδαμε, ακόμα και εκείνοι που αντιτάσσονται στη ρύθμιση της
τεκνογονίας αποδέχονται λόγους αποφυγής της, επειδή όμως βασίζονται στο
ασθενές φυσικό επιχείρημα, συνδέουν κατά απόλυτο τρόπο την ηδονή με την
τεκνογονία και προτείνουν μόνο την απόλυτη εγκράτεια. Εκτός από το
ανεπαρκές επιχείρημα του lex naturalis η μερίδα αυτή στηρίζεται στη θέση
της αποστολικής και εκκλησιαστικής παραδόσεως μέχρι το Νικόδημο τον
Αγιορείτη198 και τον Κοσμά τον Αιτωλό 199, στην οποία δίνεται έμφαση έως
αποκλειστικότητα στη σχέση ηδονής - τεκνογονίας. Κάτι τέτοιο όμως
δικαιολογείται από τις κοινωνικές και γνωσιολογικές προϋποθέσεις της
εποχής. Οι υποστηρικτές της ρυθμίσεως από την άλλη στρέφουν την
επιχειρηματολογία τους στους σκοπούς του γάμου, έτσι όπως αυτοί δίνονται
στη χριστιανική παράδοση και μάλιστα στην αξία της αποφυγής της πορνείας,
ακόμα και όταν δεν εκπληρώνεται ο σκοπός της τεκνογονίας. Φρονούμε ότι
στη χριστιανική παράδοση, παρά την επίδραση νεοπλατωνικών τάσεων
καταδίκης του σώματος, υπάρχουν τα περιθώρια για την υπεύθυνη τεκνογονία
και αναγνωρίζεται ο ψυχολογικός ρόλος της ηδονής. Επομένως δεν πρόκειται
για μια λύση “κατ' οικονομία”, όπως υποστηρίζεται 200.
Η τεκνογονία, όπως και κάθε άλλη ανθρώπινη ικανότητα, θα πρέπει να έχει
ως τελικό σκοπό την ηθική τελείωση του ατόμου και την πρόοδο της
κοινωνίας. Δεν είναι απαραίτητο πάντα η τεκνογονία και πολύ περισσότερο η
πολυτεκνία να είναι θετικός παράγοντας προς αυτήν την κατεύθυνση. Τόσο ο
άνθρωπος όσο και η κοινωνία ολοκληρώνονται, όταν δίνεται έμφαση στην
ανάπτυξη των ιδιαίτερων ικανοτήτων του κάθε ατόμου και όχι των πιο
συνηθισμένων, όπως είναι η τεκνογονία. Τα δεύτερα θα πρέπει να υπηρετούν
τα πρώτα. Οπωσδήποτε όμως το θέμα των κριτηρίων είναι πολύπλοκο και
πρέπει να αντιμετωπίζεται σε ατομικό - συμβουλευτικό επίπεδο κατά τα μέτρα
του κάθε ζεύγους. Το βέβαιο είναι ότι υπάρχουν σοβαροί λόγοι αποφυγής της
τεκνογονίας ηθικά αποδεκτοί, αν όχι και υποχρεωτικοί.
Η συζήτηση επομένως μετατίθεται στο επίπεδο της αξιολογήσεως των
μεθόδων με βάση τα αποτελέσματά τους. Η μόνη μέθοδος που εξασφαλίζει την
ψυχοσωματική υγεία του ζεύγους είναι η περιοδική εγκράτεια και μπορεί να
συνιστάται ανεπιφύλακτα. Σε αυτήν θα πρέπει να προσθέσουμε και την περίοδο
του «οικολογικού θηλασμού» ως ασφαλούς και υγιεινού μέσου πολύμηνης
αναστολής της ωορρηξίας201. Οι άλλες μέθοδοι θα πρέπει να αντιμετωπίζονται
με κριτική και σε συνδυασμό με την περιοδική εγκράτεια, γιατί η δεύτερη δεν
παρέχει ίσως τη μεγαλύτερη δυνατή αποτελεσματικότητα. Ίσως θα πρέπει να
αποφεύγονται, για ηθικούς λόγους, μέθοδοι που προκαλούν πιθανώς
198
Ἑρμηνεία εἰς τὰς ΙΔ΄ Ἐπιστολὰς τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, εκδ. Πάνου Θεοδοσίου, τ. 3,
Ἰωάννινα 1819, 253, 439· Αεράκης, Τεκνογονία 25, 9.
199
Μητρ. Φλωρίνης Αυγουστίνος Καντιώτης, Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, εκδ. Ὀρθοδόξου
Ἱεραποστολικῆς Ἀδελφότητος «Ὁ Σταυρός», Ἀθήνα 19713, 222-224· Αεράκης, Τεκνογονία 26.
200
Μιχαηλίδης, Αποφυγή 14, δεν τη θεωρεί ως λύση “κατ' οικονομία”. Αντίθετα ο
Σταυρόπουλος, Δημογραφικό 17 και ο ίδιος, Parenté 33-37 την προτείνει ως λύση “κατ'
οικονομία”. Ομοίως και η Εγκύκλιος 1967 παρ. 16-18.
201
μικροέκτρωση, δεν επιτρέπουν δηλ. το φώλιασμα του γονιμοποιημένου ωαρίου

στη μήτρα. Ίσως όμως και να μην πρέπει να είμαστε και σε αυτό απόλυτοι,
γιατί το φαινόμενο δεν είναι καθόλου σπάνιο και χωρίς την ανθρώπινη
παρέμβαση. Χωρίς αμφιβολία θα πρέπει να αποφεύγεται η έκτρωση, γιατί
ενέχει κίνδυνους για την ψυχοσωματική υγεία της γυναίκας, αλλά και θέτει σε
αμφισβήτηση την αξία της ανθρώπινης ζωής.
Το πρόβλημα της ρυθμίσεως της τεκνογονίας είναι αιτία απομακρύνσεως
πολλών πιστών από την εκκλησιαστική ζωή και κυρίως από τη συμμετοχή τους
στη θεία ευχαριστία (“λιμός ευχαριστίας”) 202, καθώς ο κάθε πνευματικός
πατέρας ακολουθεί τη δική του γραμμή. Δεν είναι λοιπόν ένα δευτερεύον θέμα,
αλλά θεμελιώδες, για το οποίο οφείλει η Ιεραρχία της Εκκλησίας της Ελλάδος
να αναθεωρήσει τις θέσεις της, καθώς τα κοινωνικά και γνωσιολογικά
δεδομένα έχουν αλλάξει και της παρέχονται όλες οι προϋποθέσεις για να
διαλύσει τη σύγχυση γύρω από αυτό. Οπωσδήποτε όμως χρειάζεται τόλμη,
γιατί πιθανώς οι διαφωνίες να υφίστανται και μέσα στους κόλπους της
Ιεραρχίας και η οποιαδήποτε απόφαση να δημιουργήσει διαιρέσεις. Το θέμα
όμως τίθεται και ριζικότερα: Όποια και να είναι η θέση της Ιεραρχίας ή της
παραδόσεως ή, όπως συνήθως λέμε, της Εκκλησίας, για πόσους από τους
ορθοδόξους και τους εκκλησιαζόμενους ακόμα η θέση αυτή είναι ρυθμιστικός
παράγοντας στη ζωή τους;
202
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αεράκης, Τεκνογονία = ἀρχιμ. Ν. Ἀεράκης, Τό θέλημα τοῦ Θεοῦ στό θέμα τῆς
τεκνογονίας, Ἀθῆναι 1985.
Ἀγουρίδης Σ., «Μύθος - Ιστορία - Θεολογία. Ανάλυση περικοπών από τα κεφ. 1-
11 της Γενέσεως (συνέχεια)», Δελτίο Βιβλικών Μελετών (νέα σειρά),
6(1987), τεύχ. Ιαν-Ιούνιος, 5-43.
Ακολ. = Ἀκολουθία τοῦ γάμου, εκδ. Ἀποστολικῆ Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς
Ἑλλάδος, Ἀθῆναι 1978.
Ανώνυμος, «Μία συζήτησις περὶ τεκνογονίας», Ζωή 17(1927) 16.
Anatrella, Σεξ = T. Anatrella, Το ξεχασμένο σεξ (Le sexe oublié, εκδ.
Flammarion 19901), μτφρ. Μαρίας Καββαδία, εκ. Λύχνος, Αθήνα 1992.
Αρκάς, Τεκνογονία = ἀρχιμ. Ν. Ἀρκάς, Γάμος καί τεκνογονία. Τό
πολυσυζητούμενο θέμα τῶν ἡμερῶν μας, Πάρος 19782 (εκδ. Σταυρός,
Ἀθῆναι 1996).
Βάντσος, Γάμος = Χ. Βάντσος, Ὁ γάμος καὶ ἡ προετοιμασία αὐτοῦ ἐξ ἐπόψεως
ὀρθοδόξου ποιμαντικῆς. Συμβολὴ εἰς τὴν ποιμανtικὴν θεολογίαν καὶ
ψυχολογίαν (διδ. διατριβή), Ἀθῆναι 1977.
― Θέματα ποιμαντικῆς ψυχολογίας Ι. Ὁ ποιμαντικός διάλογος, εκδ. Πουρναρᾶ,
Θεσσαλονίκη 1985.
Βασίλειος Μέγας, Περὶ τῆς τοῦ ἀνθρώπου κατασκευῆς (νόθο), PG 30, 9-61.
― Ἀσκητικαὶ διατάξεις Δ΄, PG 31, 1321-1428.
Bermudez A., «Sterilization campaign collapses under church pressure»,
Catholic International, August 1998, 345.
Cowper A. - Young C., Family Planning, Fundamentals for health professionals,
ed. Chapman & Hall, London 1989.
Δανέζης, Γονιμότητα = Ι. Δανέζης, «Γονιμότητα και αναπαραγωγή»,
Διαφυλικές Σχέσεις 122-128.
Dargent D., «La demande d’interruption de grossesse et la demande de
stérilisation», DésRefEnf 251-261.
DésRefEnf = F. Charvet dir., Désir d’enfant refus d’ enfant, Éditions Stock,
1980.
Δετοράκης, Αντισύλληψη = Ι. Δετοράκης, Οικογενειακός προγραμματισμός,
αντισύλληψη σεξουαλική διαφώτιση, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 1983.
Διαφυλικές Σχέσεις = Ι. Παρασκευόπουλος - Η. Μπεζεβέγκης - Ν. Γιαννίτσας -
Α. Καραθανάσης επιμ., Διαφυλικές σχέσεις. Εισηγήσεις στο Σεμινάριο
Κατάρτισης Εκπαιδευτικών - Στελεχών σε Θέματα Σεξουαλικής Αγωγής και
Ισότητας των Φύλων, Τόμ. Α΄, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995.
Διονύσιος Ψαριανός, μητρ. Κοζάνης , Εἰς βοήθειαν καί διαδοχήν τοῦ γένους
τῶν ἀνθρώπων, εκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθῆναι 1974.
Εγκύκλιοι της Ιεράς Συνόδου της Ιεραρχίας της Ελλάδος: Εγκύκλιος 1937:
Ἐκκλησία 15(1937) 329-333· Παπακώστας, Τεκνογονία 139-150·
Σταυρόπουλος, ΤΕγκύκλιος 31 εξ. Εγκύκλιος 1968: Ἐκκλησία 45(1968) 245-
247. Εγκύκλιος 1978: Ἐκκλησία 55(1978) 563-564.
Elliott M., «Christopher, body population, wars politics, women’ s rights: This
week’ s global conference is officially about population-but it’ s become the
battleground for a fierce culture clash», Newsweek 12.9.94, 18-22.
Επιφάνιος Σαλαμίνας Κύπρου, Πανάριον, PG 41, 156-1200· 42, 9-832.
Ευσέβιος Καισαρείας, Εὐαγγελικὴ ἀπόδειξις Α΄, PG 22, 13-93.
Φώϋερμπαχ Λ., Ἡ οὐσία τοῦ Χριστιανισμοῦ, επιμ. Κ. Μετρινοῦ, μτφρ. Γ.

Βιστάκη, εκδ. Αναγνωστίδη, χ.τ, χ.χ. (18411, 18432).
Gorman C., «Planned planet hood. In its attempt to stabilize the earth’ s
population, the U. N. decides to try something radical: listen to women»,
Time 9.5.94, 37.
Gorman C., «Clash of wills in Cairo. As the big population conference opens,
Muslims are boycotting, and the Vatican is throwing bards», Time 12.9.94,
37.
Γρηγόριος Νύσσης, Περὶ κατασκευῆς ἀνθρώπου, PG 44, 124-256.
Guillebaud J., Contraception. Yore questions answered, ed. Chapman & Hall,
London 19932.
Guillebaud H., The pill, ed. Oxford University Press, Oxford 19914.
Hager M., «How “Demographic fatigue” will defuse the population bomb»,
Newsweek 9.11.98, 8D.
Harakas, Bioethics = S. Harakas, For the health of body and soul. An eastern
orthodox introduction to bioethics, ed. Holy Cross Orthodox Press,
Massachusetts 1980.
Harris M., «New life for family planning. The Vatican is promoting birth control -
naturally», Time 19.9.1988.
Χουρδάκη Μαρία - Μαρούδα Αιθρά - Σταύρου Μελίνα, Θέματα προετοιμασίας
για γάμο - συμβίωση και σχέσεις στην οικογένεια, εκδ. Πανελλήνιος
Σύνδεσμος Σχολών Γονέων, Αθήνα 1989.
Χριστινάκης Π., Θέματα Κανονικοῦ καί Ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου Α΄, εκδ.
Συμμετρία, Ἀθήνα 1994.
Χριστόδουλος, Γάμος = μητρ. Δημητριάδος (νυν αρχ. Αθηνών και πάσης
Ελλάδος) Χριστόδουλος Κ. Παρασκευαΐδης, Προβλήματα μέσα στό γάμο,
Ἀθήναι, εκδ. Ἡ Χρυσοπηγή (από ομιλίες στο ραδιοφωνικό σταθμό της
Εκκλησίας του Βόλου 1974-1975), χ.τ., χ.χ..
Ιωάννης Νηστευτής, Ἀκολουθία καὶ τάξις ἐξομολογουμένων, PG 88, 1889-
1918.
Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Εἰς Α΄ Τιμ. ὁμιλία Θ΄, PG 62, 445-454.
― Εἰς τὸ ἀποστολικόν «Διὰ δὲ τὰς πορνείας», PG 51, 207-218.
― Εἰς Ἐφεσίους ὁμιλία Κ΄, PG 62, 135-150.
― Περὶ παρθενίας, PG 48, 533-596.
― Εἰς τὴν γυναῖκα τὴν ἁμαρτωλὸν, PG 61, 746-751.
― Εἰς Ρωμαίους ὁμιλία ΚΔ΄, PG 60, 621-628.
― Εἰς Ματθαίον ὁμιλία ΚΗ΄, PG 57, 357-562.
Καντιώτης Αυγουστίνος (μητρ. Φλωρίνης), Κωσμᾶς ὁ Αἰτωλός, εκδ.
Ὀρθοδόξου Ἱεραποστολικῆς Ἀδελφότητος «Ὁ Σταυρός», Ἀθήνα 19713.
Καρμίρης, Ηθική = Ἰ. Καρμίρης, Χριστιανική ἠθική, Τεύχος Α΄, Ἀθῆναι 1967.
Κλήμης Αλεξανδρεύς, Παιδαγωγός Β΄, Γ΄, PG 8, 377-553· 556-681.
― Στρωματείς Β΄, Δ΄, PG 8, 926-1097· 1213-1382.
Κογκούλης Ἰ. - Οἰκονόμου Χ. - Σκαλτσής Π., Ὁ γάμος, [Θεία λατρεία καί παιδεία
3], εκδ. Ὀρθ. Χριστ. Ἀδελφότητα «Λυδία», Θεσσαλονίκη 1996.
Kolle O., Τό θαῦμα τοῦ ἔρωτα (Das Wunder der Liebe), μτφρ. Φ. Λαυρεντάκης,
εκδ. Ἀδελφοί Γ. Βλάσση, Ἀθῆναι, χ. έ..
Κωνσταντέλος, Γάμος = π. Δ. Κωνσταντέλος, Γάμος, σεξουαλικότητα καί
ἀγαμία. Μία ἐλληνική ὀρθόδοξη θεώρηση, μτφρ. π. Δ. Βακάρος,
Θεσσαλονίκη 1993 (1986 ).
2 1
Κοραή Χριστίνα, «Βατικανό κατά ΟΗΕ για το δημογραφικό», Ελευθεροτυπία

6.4.94, 46-47.
Κορναράκης Ι., «Οι διαφυλικές σχέσεις υπό το πρίσμα της χριστιανικής

ανθρωπολογίας», Διαφυλικές Σχέσεις 199-215.
Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εἰς Γένεσιν, PG 69, 13-381.
Loudon N. ed., Handbook of family planning, forward by D. Baird, ed. Churchill
Livivngstone, London 19912.
Lükicke K., Familienplanung und Ehewille. Der Ausschluß der
Nachkommenschaft im Nachkonziliaren kanonischen Eherecht, Münster
1983.
Μάξιμος Ομολογητής, Κεφάλαια περὶ ἀγάπης, PG 90, 959-1392.
Μιχαηλίδης, Αποφυγή = Σ. Μιχαηλίδης, Ἡ ἀποφυγή τῆς τεκνογονίας, Ἀθήνα
1990.
Mintford H. - Skrine R. ed., Contaceptive care, [Psychosexual Medicine Series 6.
Meeting individual needs], London 1984.
Μπαΐλης Π., «Η Ιερά Σύνοδος για τα δικαιώματα της γυναίκας: “Αφορισμός”
της ισότητας», Τα Νέα 8.6.01.
Μπαρτζελιώτης Λ., Δοκίμια αξιολογίας και φιλοσοφίας του πολιτισμού, Αθήνα
1984.
Μπουγάτσος, Γάμος = Ν. Μπουγάτσος, Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία γιά τό σκοπό τοῦ
γάμου, εκδ. Ἑπτάλοφος Α.Β.Ε.Ε., Ἀθήνα 1989.
― Ὀρθοδοξία καί σεξουαλικό πρόβλημα, εκδ. Μήνυμα, Ἀθήνα 1987.
― Ρύθμιση = Ο ίδιος, Ν. Μπουγάτσος, Ἡ ρύθμιση τῆς τεκνογονίας. Ὀρθόδοξη
καί ἑλληνική ἄποψη, εκδ. Ἀποστολική Διακονία, Ἀθήνα 1994.
Μπούμης Π., «Ἡ πραγματικὴ ἔννοια τοῦ “αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε”»,
Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
34(1999) 113-119.
Μπουρούλης Ἰ., Περί τεκνογονίας, Ἀθῆναι 1950.
Νασιάκου Μ., «Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση», Διαφυλικές Σχέσεις 312-317.
Νικόδημος ο Αγιορείτης, Ἑρμηνεία εἰς τὰς ΙΔ΄ Ἐπιστολὰς τοῦ Ἀποστόλου
Παύλου, εκδ. Πάνου Θεοδοσίου, τ. 3, Ἰωάννινα 1819.
― Πηδάλιον, εκδ. Ἀστήρ, Ἀθῆναι 199010.
Παπαδόπουλος Σ., Γάμος καὶ παρθενία στὸν ἱερὸ Χρυσόστομο, εκδ. Ἁρμός,
Ἀθήνα 1996.
Παπακώστας, Τεκνογονία = αρχιμ. Σ. Παπακώστας, Τὸ ζήτημα τῆς
τεκνογονίας (Τὸ δημογραφικόν πρόβλημα ἀπὸ χριστιανικῆς ἀπόψεως), εκδ.
Ἀδελφότης Θεολόγων Ἡ «Ζωή», Ἀθῆναι 19694.
Παπαπέτρου Κ., Εἶναι ἡ Θεολογία έπιστήμη;, Ἀθῆναι 1970.
― Ὁ μηδενισμός. Ἡ γένεσις καὶ ἡ ὑπέρβασις του, Ἀθῆναι 1973.
― Ἡ ἰδιοτροπία ὡς πρόβλημα ὀντολογικῆς ἠθικῆς, Ἀθῆναι 1973.
― «Φύσις καί πολιτισμός», στού ίδιου, Προσβάσεις, Ἀθῆναι 1978, 113-118.
― «Περὶ τὸ πρόβλημα τοῦ ἀγαθοῦ καὶ τοῦ κακοῦ ἐκ τῆς ἀπόψεως τοῦ ὅλου»,
Προσβάσεις, Ἀθῆναι 1979.
PG = J. P. Migne, Patrologiae cursus completus, series graeca, Paris 1857-1866.
Planck N., «Persona Non Grata. Disappointment with a sophisticated
contraceptive device forces couples and doctors to reevaluate risk», Time
2.2.98, 63.
Policar, FControl = M. Policar - C. Joffe - C. Curran - N. Dubler - A. White,
«Fertility control», Encyclopedia of Bioethics, ed. W. Reich, v. 2, New York:
Macmillan 1995 (Rev. ed.), 818-847.
Purvis A., «A pill that gets under the skin. Norplant could spur birth control-and
stir controversy», Time 24.12.90.
Rogert C. - Wehrfuitz G., «China, counting children. The one-child policy is the
guiding truth of Chinese life, and it’ s led to much heartbreak. After the
scandal of the orphanages, will the be changed?», Newsweek 22.1.96, 20-24.
Skouteris K., «Bioethics and the ethos of Orthodoxy», St. John of Damascus
Institute of theology Annals, τεύχ. 2-3 (1991-20001) 86-98.
Speroff L. - Darney P., A clinical guide for contraception, ed. Williams & Wilkins,
Baltimore 1992.
Σταυρινός Αμβρόσιος (σχολάζων μητρ. Καισαρείας), Ἡ ἱερολογία τοῦ γάμου
ἀπὸ τὰ τέλη τοῦ θ΄ αι. μέχρι τὰ τέλη τοῦ ιστ΄ αι., Κωνσταντινούπολη 1923.
Σταυρόπουλος, Δημογραφικό = Ἀλ. Σταυρόπουλος, Δημογραφικὸ πρόβλημα.
Οἰκογενειακὸς προγραμματισμός καὶ ἐκτρώσεις. Θεολογικὴ προσέγγιση,
Ἀθῆναι 1981.
― Parenté = Ο ίδιος, «L’ approche pastorale des problèmes de parenté
responsable dans l église de Grèce», Nouvelle Revue Théologique 96 (1974)
32-60.
― ΤΕγκύκλιος = Ο ίδιος, Τὸ πρόβλημα τῆς τεκνογονίας καὶ ἡ ἐγκύκλιος τῆς
Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (1937). Συμβολὴ εἰς τὴν ποιμαντικὴν τῆς
τεκνογονίας ἐξ ἐπόψεως ὀρθοδόξου, Ἀθῆναι 1977.
Struve P., «Ὁ ἔλεγχος τῶν γεννήσεων», Ἀκτίνες 1963, 135-136.
Toufexis A., «New perils of the pill? Reports of a link to breast cancer stir
confusion and fear», Time 16.1.1989.
― «Comeback of a contraceptive. The centuries-old cervical cap finally wins
FDA approval», Time 6.6.1988, 33.
Vis H., «Alimentation et urbanisation en Afrique centrale et désir d’enfant»,
DésRefEnf 267-286.
Westoff C., «Marriage and fertility in the developed countries», Scientific
American 239(1978) 51-57.
Παναγιώτης Μπιλίδης
Πτυχιούχος Γεωλογίας και Θεολογίας
Μποδοσάκη 32
Ν. Ιωνία 14232
0102790181

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το 1968 το διεθνές Συνέδριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στην Τεχεράνη

1. Σύντομη ιστορική ανασκόπηση ..............................................................4

2. Ο φυσικός ηθικός νόμος ( lex naturalis)..............................................7

3. Ο σκοπός του γάμου................................................................................9

4. Αγιογραφικά επιχειρήματα ..................................................................12

5. Η θέση της εκκλησιαστικής παραδόσεως ..........................................16

6. Κριτήρια ρυθμίσεως της συλλήψεως ...................................................21

7. Κριτήρια αξιολόγησης των μεθόδων ...................................................25

Ο όρος “οικογενειακός προγραμματισμός” εσφαλμένα ταυτίζεται συνήθως

1. Σύντομη ιστορική ανασκόπηση

Εκκλησία της Ρουμανίας14. Εντωμεταξύ ο Πάπας Πίος ΙΒ΄ σε προσφώνησή του

διαφόρων μεθόδων αποφυγής της τεκνογονίας και οι ψυχολογικές, ηθικές,

προσπαθεί να προβλέψει και να αντιμετωπίσει, και ασθένειες, που προσπαθεί

την ολοκλήρωσή του, συμφωνούν και οι υποστηρικτές της ρυθμίσεως 43. Το

αγάπης, εμπιστοσύνης, εκτίμησης και προσπάθεια αλληλογνωριμίας 58.

Η τεκνογονία ως σκοπός του γάμου εμφανίζεται ήδη με την ευλογία του

παρά οδοδείκτη της βαθιάς εσωτερικής ανάγκης του ανθρώπου για

5. Η θέση της εκκλησιαστικής παραδόσεως

θεωρείται άσεμνη106. Αυτή η μερίδα είναι ιδιαίτερα προσφιλής στους

μητέρας, προτείνει διάφορες αντισυλληπτικές μεθόδους της εποχής του 111.

αναφέρεται στην καταστολή των επιθυμιών σε αναφορά με το Α΄ Κορ. 7, 9 125.

εκκλησιαστική παράδοση σε γενικές γραμμές είναι επιφυλακτική στην

αυτόν. Η απάντηση του Βατικανού είναι ότι θα πρέπει να γίνει ανακατανομή

136· Μπουγάτσος, Ρύθμιση 148, υποσ. 19).

Οπωσδήποτε δεν υπάρχουν διαβεβαιώσεις ότι σε κάθε ποιμαντικό θέμα ο

Όπως είδαμε, η διατήρηση της φυσικής τάξεως κατά τη συνουσία (lex

Οι μέθοδοι αποφυγής της τεκνογονίας συνήθως κατατάσσονται σε φυσικές,

περιόδους μάλιστα που η επιθυμία της γυναίκας είναι μεγάλη. Το κριτήριο

Ως προς το βαθμό ασφάλειας κάθε μεθόδου, την αποτελεσματικότητά της,

μικροέκτρωση, δεν επιτρέπουν δηλ. το φώλιασμα του γονιμοποιημένου ωαρίου

Φώϋερμπαχ Λ., Ἡ οὐσία τοῦ Χριστιανισμοῦ, επιμ. Κ. Μετρινοῦ, μτφρ. Γ.

Κοραή Χριστίνα, «Βατικανό κατά ΟΗΕ για το δημογραφικό», Ελευθεροτυπία

Κορναράκης Ι., «Οι διαφυλικές σχέσεις υπό το πρίσμα της χριστιανικής

You might also like