Tutiname - Metin Ve İnceleme

T.C .
SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI ANABİLİM DALI
HALK EDEBİYATI BİLİM DALI
TÛTÎNÂME (METİN ve İNCELEME)
Adem AĞAOĞLU
0330205270
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN
Yard. Doç. Dr. Halil Altay GÖDE
ISPARTA-2012
II
III
IV
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER.................................................................................................... IV
ÖN SÖZ...............................................................................................................VII
ÖZET ................................................................................................................... IX
ABSTRACT ...........................................................................................................X
KISALTMALAR ................................................................................................. XI
GİRİŞ ......................................................................................................................1
1.1. Tûtînin Edebiyatımızdaki Yeri ................................................................... 1
1.2. Tûtînâme’nin Tanımı .................................................................................. 2
1.3. Tercümeleri ................................................................................................. 4
1.4. Nüshaları ..................................................................................................... 8
1.5. Konusu........................................................................................................23
I. BÖLÜM .............................................................................................................25
METİN İNCELEME ............................................................................................25
2.1. OLAY ÖRGÜSÜ ........................................................................................25
Bir Fasih ile Seksen Salih Kişi ......................................................................25
1. Hintli Bezirgânın Tûtîsi ile Hatunu ..........................................................28
2. Hz. İbrahim ..............................................................................................29
3. Gülfeşân ve Mehizar ile Vezir Asım .........................................................29
4. Cevherşinas ile İbnülgayb .........................................................................31
5. Camas Şah ile Tûtî ....................................................................................32
6. Hemenaz ile Behzad ..................................................................................33
7. Merdi Canbaz............................................................................................34
8. Nişaburlu Güzel.........................................................................................35
9. Kuyumcu ile Dülger ..................................................................................36
10. Merdi Sipahi ile Güzel Hatunu ...............................................................37
11. Bezirgân ile Deveyi Köprüden Geçiren Hatun.......................................37
12. Merhume Hatun ile Merd-i Salih............................................................38
13. Hekim Tûtî ile Padişah............................................................................41
14. Maymun Zeyrek ile Dizdaroğlu ..............................................................41
15. Ağaçtan Yapılan Kız ...............................................................................43
16. Derviş Hevâyi...........................................................................................43
17. Şah Behvac...............................................................................................44
18. Şah Behvac ile Azim ................................................................................45
19. Şah Kubad ile Tûtî ..................................................................................46
20. Hz. Süleyman ile Kirpi ............................................................................47
21. Vezirzade ile Hace Hüssam .....................................................................48
22. Şah Behvac ile Vezir Huşmend ...............................................................49
23. Koyun ile Aslan .......................................................................................49
24. Seyis ile Efendi.........................................................................................50
25. Merd-i Dihkan .........................................................................................51
26. Dilfüruz ile Bahçıvan...............................................................................52
27. İsfahan Padişahı ile Beşikteki Şehzade ...................................................53
28. Cüneyt-i Bağdadî.....................................................................................54
V
29. Hekim-i Sazperver ile Maymun ..............................................................54

30. Hind Diyarındaki Kaknus Kuşu .............................................................54
31. Aslan ile Kedi...........................................................................................54
32. Bağdat Halifesi ile Âlim-i Rabbani .........................................................55
33. Hz. Nuh’un Gemisindeki Aslan ile Kedi.................................................55
34. Horasan Veziri Memalik-i Pir.................................................................56
35. Gece Vakti Dışarı Çıkan Adam ..............................................................57
36. Hoca Mansur ...........................................................................................58
37. Hümayunbaht ile Ferahbaht...................................................................59
38. Hz. Musa ile Güvercin.............................................................................60
39. Zarife ile Kardeşi Anter ve Tavus...........................................................62
40. Zahidin Kızı Cemile ile Üç Damat ..........................................................63
41. Beyazîd-i Bistâmî Hazretleri ile Türkmen..............................................64
42. Tacir Sadri ile Aslan................................................................................64
43. Gazzaz’ın Kanaatkâr Olmayışı...............................................................65
44. İbrahim Ethem Hazretleri ......................................................................65
45. Şegal ile Deve ...........................................................................................66
46. Memun Halife ile Arabî...........................................................................67
47. Karakulak İle Aslan ................................................................................67
48. Kurt İle Çakal..........................................................................................67
49. Pelenkfirip ...............................................................................................68
50. Halife Hz. Ömer Bin Abdülaziz ..............................................................69
51. Tavusluk Taslayan Çakal........................................................................70
52. Aslan Postlu Eşek ....................................................................................70
53. Mahmude ile Ayas ve Selime ile Salim ...................................................71
54. Zühre........................................................................................................72
55. Kopan Başlar ...........................................................................................73
56. Galatnüma ...............................................................................................74
57. Mahruse ...................................................................................................76
58. Dağıstan Padişahı ....................................................................................76
59. Şehrara.....................................................................................................78
60. Melike-i Rum ...........................................................................................79
61. Himar ile Yaban Öküzü ..........................................................................80
62. Hizemfüruş ..............................................................................................80
63. Ubeyde .....................................................................................................81
64. Üç Memeli Kızı ........................................................................................82
65. Zahid’in Oğlu Salih .................................................................................83
66. Hind Padişahı ile Yılan............................................................................84
67. Bezirgân ile Berber..................................................................................85
68. Çin Padişahı Ve Medinetü’l-Kar’ın Kızı ................................................87
69. Dört Yâran...............................................................................................90
70. Cariye ile Bağdatlı Genç..........................................................................91
71. Dihkan......................................................................................................92
72. Ev Sahibi ile Müşterinin Altın Küpünü Paylaşması ..............................93
73. Ferid ve Yedirenkli Kuş ..........................................................................94
2.2. KAHRAMANLAR .....................................................................................98
2.2.1. İnsanlar ................................................................................................98
2.2.2. Hayvanlar ..........................................................................................129
VI
2.2.3. Olağanüstü Varlıklar.........................................................................138

2.3. MEKÂN....................................................................................................139
2.3.1. Şehirler ve Ülkeler .............................................................................139
2.3.2. Açık Mekânlar ...................................................................................144
2.3.3. Kapalı Mekânlar................................................................................147
2.3.4. Dinî Mekânlar....................................................................................149
2.3.5. Diğerleri .............................................................................................150
2.4. ZAMAN ....................................................................................................153
2.4.1. Dar Bir Zaman Dilimini İçerisinde Gerçekleşen Hikâyeler.............154
2.4.2. Geniş Bir Zaman Dilimi İçerisinde Gerçekleşen Hikâyeler.............154
2.4.3. Çok Geniş Bir Zaman Dilimi İçerisinde Gerçekleşen Hikâyeler .....155
2.5. FORMELLER..........................................................................................156
2.5.1. Başlangıç Formelleri..........................................................................157
2.5.2. Bağlayış (Geçiş) Formelleri ...............................................................160
2.5.3. Aynı Olayın Tekrar Vukuunda Kullanılan Formeller.....................167
2.5.4. Bitiş Formelleri ..................................................................................168
2.5.5. Çeşitli Formel Unsurlar.....................................................................170
2.6. MUHTEVA...............................................................................................174
2.6.1. Dinî Unsurlar .....................................................................................174
2.6.1.1. Allah’ın İsimleri ..........................................................................174
2.6.1.2. Peygamberler ..............................................................................175
2.6.1.3. Dinî Şahsiyetler ...........................................................................176
2.6.1.4. Dinî Terimler ..............................................................................176
2.6.1.5. Hadisler .......................................................................................176
2.6.1.6. Ayetler .........................................................................................177
2.6.2. Atasözleri ve Kelam-ı Kibarlar .........................................................179
2.6.3. Deyimler.............................................................................................186
2.6.4. Çerçeve Hikâyeler .............................................................................200
II. BÖLÜM..........................................................................................................218
3.1. NÜSHA HAKKINDA BİLGİ...................................................................218
3.1.1. Nüshanın Tanıtılması ........................................................................218
3.1.2. Metnin Hazırlanmasında İzlenen Yol...............................................219
3.1.3. Kullanılan Transkripsiyon Sistemi ...................................................221
3.2. TRANSKRİPSİYONLU METİN ............................................................223
SONUÇ................................................................................................................411
KAYNAKÇA.......................................................................................................414
ÖZ GEÇMİŞ .......................................................................................................418
VII
ÖN SÖZ
Sosyal bir varlık olarak bir arada yaşayan insanoğlunun bu birlikteliği

birtakım sözlü veya yazılı ürünlerin meydana gelmesini sağlamıştır. İlk zamanlarda
sözlü sonraki zamanlarda da yazılı anlatı türlerinin temel taşlarından olan masallar bu
iklimde önemli bir yere sahiptir. Masallar, toplumların benzer ya da farklı yönlerini
yansıtan bir ayna gibidir. Her toplum bu aynaya baktığında hem kendisinde olmayanı
hem de aynada kendisinden bir parça görür. Masalı evrensel kılan da budur. Tıpkı
kültürün diğer unsurları gibi masallar da milletlerin meydana getirdiği maddi ve
manevi değerlerin taşıyıcılığını yapar. Bu esnada kültürün unsurları arasındaki bu
bağın güçlenmesinde, milli kültürümüzün korunmasında ve gelecek kuşaklara
aktarılmasında şüphesiz edebiyatımız önemli bir yere sahiptir. Özellikle yeni harf
inkılâbından sonra kütüphanelerin raflarında el yazması nüshalar ile yeni nesil
arasında büyük bir boşluk oluşmuştur. Bu boşluğu doldurmak ve yeni nesle köprü
vazifesi olmak biz eğitimcilerin görevidir.
Bu düsturla yola çıkarak Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesinde 42
Kon 3739 arşiv numarasında kayıtlı olan yazma eser incelenmiştir. Amacımız
birazcık da olsa geçmişe ışık tutarak Tûtînâme’ye ait bir nüshayı tozlu raflardan
kurtarmaktır.
Tezimiz giriş kısmından sonra iki bölümden oluşmuştur. Giriş bölümünde
Tûtînâme’nin temel anlatıcısı olan papağanın özelliklerinden bahsedildi. Özellikle
tûtînin Türk Edebiyatı’ndaki yeri vurgulanarak Tûtînâme’nin tanımı ve adının geçtiği
eserler belirtildi. Elektronik ortamdan yararlanılıp belli başlı Tûtînâme nüshaları
tanıtılarak tartışma konusu olarak süregelen ilk Türkçe tercümeleri hakkındaki
değişik görüşlere atıf yapıldı ve konusu hakkında bilgi verildi.
Birinci bölümde öncelikle hikâyeler sadeleştirilerek özet haline getirildi.
Daha sonra metin incelemesi yapılarak eser; zaman, mekân, kahramanlar, formeller
ve muhteva bakımından ele alındı.
İkinci bölümde de metnin transkripsiyonlu şekli verildi. Transkripsiyon
yapılırken öncelikle 16. ve 17. yüzyıl özellikleri göz önünde bulunduruldu. Orijinal
metinde sayfa numaraları eksik olduğundan metin 1b’den başlatılarak 2a, 2b, 3a,
3c… şeklinde tekrar numaralandırıldı. Ayrıca transkripte noktalama işaretleri
VIII
kullanılarak metne yaptığımız eklemeler (metin tamirleri), yay ayraç içerisinde

gösterildi. Metinde yazım birliği olmasına dikkat edilip özellikle Arapça ve Farsça
kelimelerin yazımında Ferit Develioğlu’nun “Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik
Lügat”ı ile Prof. Dr. İsmail Ünver’in “Çevriyazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler”
adlı makalesindeki esaslara uyuldu. Ayrıca metnin kolay anlaşılması için ve aranan
masala çabuk ulaşılabilmesi maksadıyla her masal numaralandırılarak masal
numaraları yay ayraç içerisinde koyu bir şekilde gösterildi. Manasında şüpheye
düşülen kelimelerin sonuna yay ayraç içinde (?) soru işareti, okunamayan veya
bozulmuş kelimelerin yerine de … (üç nokta) işareti konuldu.
Yüksek lisans nezdinde Tûtînâme’deki masalların tip numarası ve diğer
masallarla kıyaslanması yapılmadı. Ancak çalışmamın bundan sonraki aşamasını
Tûtînâme’nin Anadolu masallarıyla kıyaslanması oluşturacaktır.
Tezimin belirlenmesinde ve tezin hazırlanışının her safhasında bana yol
gösterip destek olan hocalarım Mehmet ÖZÇELİK’e ve danışman hocam Halil Altay
GÖDE’ye teşekkürü borç bilirim. Yine tez süreci boyunca bana destek olan
arkadaşlarıma ve aileme de şükranlarımı sunarım.
Adem AĞAOĞLU
Isparta 2012
IX
ÖZET
TÛTÎNÂME (METİN VE İNCELEME)
Adem AĞAOĞLU
Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
Danışman: Yrd. Doç. Dr. Halil Altay GÖDE
ISPARTA 2012
Anlatıcının papağan olduğu Tûtînâme, “Çerçeve Hikâye”lerden oluşmuştur.

Hikâyeler her ne kadar kendi içerisinde bütünlük taşısa da konu ve anlam bütünlüğü
bakımından birbirinin tamamlayıcısı durumundadır. İncelediğimiz Tûtînâme’de Tûtî-
i Kâmil adındaki papağan Hoca Said’in hatunu Mâhışeker’e yirmi dört gece boyunca
masal ve hikâye anlatır. Genel anlatıcının Tûtî-i Kâmil olmasına rağmen
Mâhışeker’in de anlattığı hikâyeler vardır. Bunun yanında çerçeve hikâyelerde başka
tûtîler, aslan, tilki, yılan, karakulak, kaplan, öküz, vezirler ve padişahlar da anlatıcı
konumundadır. Özetle Tûtînâme masal ve hikâye türünün sentezlendiği bir halk
ürünüdür. Böylelikle gerçek hayattan alınmış hikâyeler ile hayal mahsulü masallar iç
içe geçmiş durumdadır. Çoğunlukla hayvan karakterler ön plandadır. Yani fabl
türünün en güzel örneklerini teşkil etmektedir.
Tûtînâme, kaynağı Sanskritçe olup Doğu edebiyatının en önemli
ürünlerindendir. İlk düzenli çevirinin Nahşebi tarafından yapıldığı bilinmekle birlikte
Türkçeye kimin tarafından çevrildiği kesin olarak bilinmemektedir. Bununla ilgili
yapılan çalışmalar tezin giriş bölümünde belirtilmiştir.
Çalışmamızda Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesinde 42 Kon 3739
arşiv numarasında kayıtlı olan yazma eser incelenmiştir. Nüsha transkribe edildikten
sonra olay, yer, zaman, mekân, atasözü, deyimler, kelam-ı kibarlar, formelller gibi
Halk edebiyatı unsurları yönünden incelendi. Yine bu esnada dinî unsurlar da ele
alındı. Çünkü gerek Doğu edebiyatında gerekse eserin çevrilmesi sırasında mütercim
tarafından dinî unsurların eklendiği düşünülmektedir.
Milletlerin kültürlerinin tespitinde ve kültürel unsurların yaşatılmasında halk
edebiyatı ürünlerinin yeri büyük bir paya sahiptir. Bu çalışmayla hikâye ve masal
türünün çerçeve hikâyede buluştuğu görülüp, tûtînâme çalışmalarına bir yenisi daha
eklenmiştir. Amacımız Tûtînâme ile ilgili daha güzel çalışmalara zemin
hazırlamaktır.
Anahtar Sözcükler: Halk Edebiyatı, Masal, Fabl, Hikâye, Çerçeve Hikâye.
X
ABSTRACT
TUTİNAMEH (TALES OF A PARROT) (TEXT AND RESEARCH)
Adem AĞAOĞLU
Master Thesis, The Turkish Language and Literature Department
Supervisor: Asst. Prof. Dr. Halil Altay GÖDE
ISPARTA 2012
Tûtînameh whose teller is a parrot consists ‘Frame Stories’. Although stories

have integrity within themselves, frame stories are component parts of each other in
terms of theme and sense integrity.In Tûtînameh, the parrot called Tûtî-i Kâmil tells
stories and tales to Hodja Said’s wife Mâhışeker during twenty-four nights.Although
common teller is Tûtî-i Kâmil,there are stories told by Mâhışeker.Furthermore ,
other tûtîes,lion,fox, snake,black ear, tiger, ox, viziers and sultans are other tellers in
frame stories.Briefly Tûtînâmeh is a folk product which is a synthesis of story and
tale.Thus,the stories based on real life and the imaginary tales are together.Mostly
animal characters are in the foreground. In other words ,it comprises the nicest
examples of fable.
Tûtînâmeh, whose origin is in Sanskrit, is one of the most important work of
East Literature. Although it is known that first regular translation was made by
Nahşebi ,it is not certainly known who translated it in Turkish. The study about it
was reported in introduction part of the thesis.
In the study ,the written work which is registered in 42 Kon 3739 archives
number and in Konya Region Written Work Library was researched.After
transcribed,the edition was analysed in terms of folk literature items such as event,
place, time, location, proverb,idiom, aphorism, formula.At the same time religional
items were researched.Because it is thought that religional items were added to the
work both in East Literature and by the translator during the translation of the work .
Folk Literature products have a big and important role while determining
nations’ cultures and keeping cultural items alive. In this study,it is seen that story
and tale come together in a frame story and a new one is added to the studies of
Tûtînâmeh.Our purpose is to pave the way for nicer and more detailed studies about
Tûtînâmeh.
Key Words: Folk Literature, Tale, Fable, Story, Frame Story.

XI
KISALTMALAR
age. : Adı geçen eser

agm : Adı geçen makale
agy. : Adı geçen yayın
BA : Büyük Ansiklopedi
bkz. : Bakınız
BL : Büyük Larousse
BLA : Büyük Lügat ve Ansiklopedi
C. : Cilt
çev. : Çeviren
hk. : Hakkında
haz. : Hazırlayan
H. : Hicrî
Hz. : Hazreti
İA : İslam Ansiklopedisi
Ktb. : Kitaplığı
M. : Miladî
No. : Numara
s. : Sayfa
S. : Sayı
TDEA: Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi
TDEAD: Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi
TDK. : Türk Dil Kurumu
TDV. :Türk Diyanet Vakfı
t.y. : Tarih Yok
vd. : Ve devamı, ve diğerleri
vs. : Vesaire.
Yz. : Yazma
1
GİRİŞ
1.1. Tûtînin Edebiyatımızdaki Yeri
Arapçası bebgâ, Farçası tûtî, Türkçesi papağan (Onay, 1992: 70) veya dudu
kuşudur. (Pala, 2000: 401) Sesleri taklit edebilme yaratılışına sahip olan papağanlar
kalın ve kıvrık bir gagaya sahip olup, etli ve kalın dilli, parlak tüylü, sıcak yerlerde
yaşayan bir kuş türüdür. Tabiî halde ağaçlarda yaşamaya alışkın olan papağanlar,
ezber yetenekleri sayesinde kafeslerde beslenirler. Ortalama 70 yıl ömürleri vardır.
(http://tr.wikipedia.org/wiki/Papa) Papağanlar, erkek ve dişisiyle nöbetleşe olarak
kuluçkaya yatar ve yavruları uzun süre yuvada yaşamak zorundadır. (BL, 1986-C.V:
9748) Yaklaşık olarak 320 kadar türü vardır. (BA, 1990-C.XII: 4438)
Hafızalarının kuvvetli olması sebebiyle insan seslerini ve bazı melodileri
tekrar ederler. Doğada kendiliğinden bu yeteneklerini kullanamazlar. Ancak
öğretilirse yetenekleri ortaya çıkar. Papağanlara konuşma öğretilirken aynadan
yararlanılır ve öğretici, kuşu bir aynanın karşısına koyup kendisi de aynanın arkasına
geçerek öğreteceklerini tekrarlar. Kuş, aynadaki aksini görerek sesin başka bir kuştan
geldiğini düşünerek konuşmaya başlar. (Pala, 2000: 401)
Tûtî, edebiyatımızda önemli bir yere sahiptir. Tûtînin ayna karşısında
konuşturulması veya konuşması sebebiyle ‘tûtî-âyîne’ sözüyle ilişkili birçok
mazmunun olduğu görülür. (Onay, 1992: 500) Yine rengiyle de edebiyatın
derinliklerinde pay sahibi olmuştur.
Tûtî, divan şiirinde ayna ve şeker ile birlikte anılırmış. Yani bu kuşlara
konuşma öğretilirken ödül olarak şeker verilirmiş. Bu yüzden olsa gerek
incelediğimiz Tûtînâme’de de Tûtî-i Kâmil’in karşısında bulunanın Mâhışeker
olması tesadüf değildir. Gerçekte kendisine şeker verilince konuşan tûtî, eserimizde
de Mâhışeker’i görünce hikâyeler anlatmaya başlar. Yine eserimizde 24 gece gibi
uzun bir süre anlatıcı durumunda olan tûtînin bu kadar uzun bir süre konuşması
karşısındaki şekerin - yani Mâhışeker’in - güzel, tatlı ve alımlı olmasıyla da
ilişkilendirilebilir.
Yine tûtîlerin konuşabilmesi yeteneğine edebiyatımızda da sıkça değinilmiş
olup tûtî-yi gûyâ “konuşan papağan”, tûtî-yi mucizegû “mucize söyleyen papağan”,
2
tûtî-yi şekerhâ “şeker çiğneyen papağan” (BLA, 1990-C.XII: 325), tûtî-i endişe
“düşünce papağanı”, tûtî-i mazmun “mazmun papağanı”, tûtî-i tab “şairlik papağanı”
(Kanar, 2009-C.II:3552, 3553) gibi isimlerle anılmaktadır.
1.2. Tûtînâme’nin Tanımı
Her ne kadar tûtînâme hakkında çok fazla araştırma olmasa da tûtînâmenin

birçok kaynakta tanımına rastlamaktayız:
“Kaynağı çok eski zamanlara kadar giden, zaman ve mekân içinde - tarihe,
coğrafyaya, gelenek ve göreneklere göre - geniş değişikliklere uğramış olan çok
tanınmış eski bir halk romanıdır.” (Kutlu, t.y: IX)
“Tûtînâme (Papağan’ın Kitabı veya Papağan Hikâyeleri) Doğu’nun en eski
romanıdır. Doğu ve Batı’da tanınmış bir hikâyeler kümesidir.” (Özetelli, 1976: 3-7)
“Tûtînâme, Sanskritçe Çakasaptati adlı kitaptan kaynaklanan ve bir çerçeve
içinde bir dizi eğlendirici, öğüt verici masalsı öyküyü derleyen yapıt.” (BL, 1986-
C.IXX: 11766 )
“Şarkta vücuda getirilen ‘Binbir Gece’ gibi çerçeve hikâyelerden biri.”
(TDEA, 1998-C.VIII: 396)
“Bu kitap bir masal kitabı. Masal ve hikâyelerin çoğu bir tûtî, yani bir
papağan tarafından anlatıldığı için de adı Tûtînâme. Tûtî kitabı. Bu Farsça kelime
bizde dudu olmuş. Dudu kuşunun hikâyeleri.” (Necatigil, Tûtînâme, 2009: 15-22 )
“Papağan kitabı.” (İA, 1979-C.IX: 40)
“Dudu kuşlarını konu edinen manzum hikâye kitapları, asılsız ve anlamsız
uydurma sözler ve hikâyeler.” (Çağbayır, 2007-C.V: 4921.)
“Bir çerçeve hikâye içerisinde doksan kadar masalımsı küçük hikâye bulunan
bir halk masal kitabı.” (Artun, 2004: 257)
“Doğu’nun çok eski hikâye külliyatlarından biri. Masallar efsaneler yurdu
Hindistan’dan İran’a Türkiye’ye Avrupa’ya geçmiş yüzyıllarca okuna gelmiş bir
kitap.” (Necatigil, Tûtînâme, 2009: 16)
“Tûtî hikâyelerinden bahseden manzum ya da mensur eser, Asılsız, manasız
uydurma sözler, hikâyeler.” (Develioğlu: 1996: 1114)
3
Tûtînâme ile ilgi olarak bu güne kadar Hülya KESLER ve Burcu ATALAS
tarafından iki yüksek lisans tezi tamamlanmıştır. İbrahim SONA tarafından da “Türk
Edebiyatında Tûtî-nâme” adlı doktora tezi yapılmıştır. (2012: 2311)
Hülya Kesler, yüksek lisans tezinde tûtînâmenin sadece adının geçtiği
kaynakları şu şekilde belirtmiştir:
Cemil Meriç: Hint Edebiyatı, Dönem Yayınları, İstanbul, ?, s. 7; Ignacz Kunoş: Türk
Halk Edebiyatı, (haz.: Tuncer Gülensoy, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1978,
s. 93; Atilla Özkırımlı: Türk Edebiyatı Ansiklopedisi, C. 3, Cem Yayınevi, s. 642;
İnci Enginün-Mustafa Kutlu: Hikâye, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. 4
(1985), s. 227; Agah Sırrı Levend: Divan Edebiyatında Hikâye, TDAY Belleten, 2.
Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları:266, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989,
s. 9, s. 117; Hasibe Mazıoğlu: Divan Edebiyatında Hikâye, Doğumunun Yüzüncü
Yılında Ömer Seyfettin, Atatürk Kültür Merkezi Türk Fikir ve Sanat Adamları
Dizisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1985, s. 24; İskender Pala-Hasan
Kavruk: Divan Edebiyatında Hikâye, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul
1999, s. 493; Prof. Dr. Süleyman Tülücü: Binbir Gece Masalları Üzerine
(Seçilmiş Bir Bibliyografya ile), Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi,
Erzurum 2004, S. 22, s. 32; Emin Nihad: Müsameretnâme, çevrimyazı: Sabahattin
Çağın- Fazıl Gökçek, Özgür Yayınları, 1. Basım, İstanbul 2003, s. 11; Mehmet
Tekin: Roman Sanatı 1 (Romanın Unsurları), Ötüken Yayınları, İstanbul 2002, s.
284 (kaynaklar bölümü); Prof. Laura Parodi: Hindistan Timuroğulları Mimarisi ve
Sanatı, (çev.: Kezban Acar), Türkler, C. 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.
898; Ali Fuat Bilkan: Masal Estetiği, Timaş Yayınları, İstanbul 2009, s. 17, s. 168.
(2010: 3-17 )
Yine aynı tezde Tûtînâme’nin izine rastlanılan kataloglar ve yabancı

kaynaklar da belirtilmiştir:
Abdülbâki Gölpınarlı: Konya Mevlana Müzesi Yazmalar Kataloğu II, C.
515, Milli Eğitim Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayınları: 8,
Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1971, s. 280; Türkiye Yazmaları Toplu
Kataloğu, haz.: Niyazi Ünver, Dursun Kaya vd., Milli Kütüphane Basımevi, Ankara
2000, s. 787, 1340. madde; Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Yazma, Mikrofilmli
Eserler Listesi, No.:486, İstanbul 1994; Ali Bayram- M. Sadi Çöğenli, Seyfettin
Özege Bağış Kitapları Kataloğu C. 1-2, Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi Yayınları
No.: 4, Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum 1978, s. 394; Ali Bayram- M. Sadi
Çöğenli, age. C. 3-4, s. 345; Ali Bayram- M. Sadi Çöğenli, Seyfettin Özege Bağış
Kitapları Kataloğu, C. 5, Erzurum 1973, s. 224; Günay Kut: Türkçe Yazmalar
Kataloğu, Tercüman Gazetesi Yayınları, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul
1989, s. 272, no.: 302; A. Rıza Karabulut-İ. Hakkı Mercan: Kayseri Râşid Efendi
Kütüphanesindeki Türkçe, Arapça, Farsça Basmalar Kataloğu, İl Halk Kütüphanesi
Müdürlüğü, Erciyes Üniversitesi Basımevi, Kayseri 1993; Catalogue Des
Manuscripts Persans, I, Ancien Fonds Bibliothegue Nationale Des Manuscripts,
Paris 1989, Persan 378, s. 382; Catalogue of the Persian ‘Turkısh’ Hındustanı And
Pushtu Manuscripts in the Bodleian Librarz, Part III, By A. F. L. Beeston Oxford at
the Clarendan Press 1954, 2517. Ms. Iınd. Inst. Pers. 68. The Tooti Nameh or Tales
of a Parrot in the Persian Language, J. Debrett, London 1801
(persian.packhum.org/persian); The Parrot in the Tûtî-Nameh,
www.arabwordlbooks.com; Page from a Manuscript of the Tûtî-nama: Episodes
4
from the Story of the Lynx and the Lion, www.vmfa.museum/wordls; Tûtî-namah,
The Book of Parrot, persian.packhum.org; The Tûtî-Nama of The Cleveland
Museum of Art, www.asiafinebooks.com; Paintings from an Early Bhagavata
Purana Series in the Popular Mughal Style,;
http://www.orientations.com.hk/hmjan05.htm; Overpainting In The Cleveland
Tûtînama, John Seyller, Artibus Asiae, Vol. 52, No. ¾ (1992), pp. 283-318,
links.jstor.org; Nakhshabi, Khwaja Ziya, Great Lives, Great Places, Dhaka, Sunday,
May 07, 2006, www.bangladeshtoday.com; Prof. Dr. Frank Lewis: Bibliographical
note on Tûtî-namah Translation, May 6, 2005,
http://www.listserv.emory.edu/archives/adabiyat.html.; The Lady of Tooti-Nameh
(The Legend of the Parrot), Prinsep, by Valentine Cameron (1838-1904),
http://www.cinoa.org/art-and-antiques/detail/; 11818, 08.06.2007; Deepa Krishnan:
The Suka Saptati, mumbai-magic.blogspot.com. (2010: 3-17 )
Tûtînâme, Doğu edebiyatının çerçeve hikâye biçiminde yazılmış en önemli

ürünlerinden birisidir. Tıpkı ‘Binbir Gece Masalları’ gibi iç içe geçmiş hikâyelerden
oluşur. (TDEA, 1998-C.VIII: 396) “Kelile ve Dimne” gibi kaynağı Sanskirt
edebiyatına dayanmaktadır. (Kutlu, t.y: IX) Aslı Sukasaptati veya Çakasaptati’dir.
(Sakaoğlu, 1973: 31) Daha çok fabl niteliğinde masallar mevcut olup masal ve
hikâye karışımı bir eserdir. Eserde daha çok kadın erkek ilişkilerini anlatan hikâyeler
çoğunlukta olup her hikâye bir nasihat verir niteliktedir. Tercüme esnasında İslamî
motifler, ayetler, hadisler, kıssalar ve sosyo-kültürel yapının ürünleri olan atasözleri
ve deyimler de metnin içerisinde yerini almıştır. Dolayısıyla Tûtînâme, tercüme
edildiği çağın özelliklerini göstermektedir. Buradaki beyitler ve kıtalar çevirenin
kendi zevkine göre şekillenmiştir. Necati, Edirneli Ahdî, Bakî, Ruhî, Nev’î, Revanî,
Fâmî, Fasih, Ahmed Dede, Hâtemî, Nâbî gibi şairlerden şiirlere rastlamak
mümkündür. (Necatigil, 2009: 15-22 )
1.3. Tercümeleri
Her ne kadar ilk kaynağı bilinemese de Tûtînâme’nin Farsça olarak

günümüze kadar ulaşan üç farklı nüshası bulunmaktadır. Bunlardan ilki Çihil Tûtî-yi
Âmiyâne, ikincisi İmam b. Muhammed’in Tûtînâme’si ve üçüncüsü de Nahşebî
[ö.751/1350(?)]’nin eseridir. (İA, 2006-C.XXXII: 309-310) Nahşebî, eserin
mukaddimesinde hâmilerinden birinin Tûtînâme’nin eski bir Farsça tercümesini
kendisine gösterdiğini ve bu tercümenin kaba ve sanatsız olmasından dolayı
5
Tûtînâme’yi kendisinin tekrar tercüme etmesini istediğini belirtmiştir. Bunun üzerine

70
Nahşebî eseri elli iki bölüm şeklinde tekrar tercüme ederek (1330) her
bölüme “gece” adını verir. Hatta bazı hikâyeleri çıkarıp yerine yeni hikâyeler ekler.
Aradan geçen uzun bir zaman diliminden sonra eserin anlaşılması tekrar zorlaşınca
Hint-Türk Hükümdarı Ekber’in emriyle Ebü’l-Fazl b. Mübârek tarafından
sadeleştirilen metin Muhammed Kâdirî tarafından otuz beş bölüme indirilerek yine
sadeleştirilir. Kadirî’nin sadeleştirdiği bu son metin Hindceye, Türkçeye,
Alamancaya, Tatarcaya, Bengali diline, Kazan Türkçesine ve daha birçok dile
çevrildi. Sarı Abdullah Türkçeye, 1792’de M. Gerrans İngilizceye, Carl Jakob
LuudWing Iken (1822) ve Georg Rosen (1858) Alamancaya, Evgenii E. Berthels
Rusçaya ve Molla Vechî de Urducaya çevirmiştir. (İA, 1979-C.IX: 39-40)
Tûtînâme’nin Türkçe tercümeleri konusunda birçok kaynakta değişik görüşler
mevcuttur.
Hasan Kavruk, Keşfü’z-zünûn’da her ne kadar kimin tercüme ettiği
belirtilmese de Kanunî Sultan Süleyman adına tercüme edildiğini bildirir. Yine
Hasibe Mazıoğlu’nun verdiği başka bir bilgiye göre de Kanunî adına yapılan başka
bir tercümenin bir nüshası British Museum Kütüphanesindedir. (1998: 39)
Abdülbaki Gölpınarlı, Mevlâna Müzesi Yazmalar Katalogu’nda bir Tûtînâme
yazmasını tanıtırken Kanunî adına Eyyûbî’nin tercüme etmiş olabileceğini bildirir.
(1971-CII: 280)
Şemseddin Kutlu, doğruluk derecelerini bulamadığını belirttiği iki kaynaktan
birincine göre 17. yüzyılda Filibeli Ali Efendi tarafından Türkçeye tercüme
edildiğini; ikinci kaynağa göre de 15. yüzyılın tanınmış şairlerinden olan Hamdullah
Hamdi tarafından Türkçeye tercümenin yapılarak dönemin padişahı olan II.
Beyazıd’a sunulduğunu bildirir. Bunları söylerken de Filibeli Ali Efendi’nin ‘Kelile
ve Dimne’yi Farsçadan Türkçeye ilk çevirenlerden olduğunu ve buna
‘Hümayunnâme’ adını verdiğini ve Tûtînâme’yi çevirdiğine dair herhangi bir bilgiye
rastlamadığını belirtir. Yine Hamdullah Hamdi için de Hamse’si ve Divan’ı olan bir
şair olduğunu fakat nesirle uğraştığına dair hiçbir bilgiye rastlayamadığını da bildirir.
(t.y.: X-XI)
İslam Ansiklopedisi’nde Franz Babinger de (Geschichtsschreiber und ihre
6
Werke, 1927, s.207), Lexikon der Weltliteratur da (Kröner, II, 1968, s.799)
Kadirî’nin sadeleştirdiği Tûtînâme’yi Sarı Abdulah’ın Türkçeye çevirdiği veriliyor.
(Mısır Bulak Basımevi H.1254/M.1838, İstanbul Matbaa-i Amire H.1256/M.1840)
(İA, 2006- C.XXXII: 309-310) Agâh Sırrı Levend de Tûtînâme’nin Sarı Abdullah ve
Mehmet Kadirî tarafından Türkçeye çevrildiğini belirtir. (1998-C.I: 231)
Yine Pertev Naili Boratav, Tûtînâme’nin Türkçeye tercüme edilişini Kâtip
Çelebi’nin tespitine bağlayarak şöyle diyor: “Benim elimde, yazma bir Tûtînâme
nüshası var; bunun bir yerinde, Ermenice bazı yazılarla birlikte 1829 tarihi
bulunmaktadır. Kitabın mukaddimesinde, eserin Kanunî Sultan Süleyman’ın emriyle
meydana getirildiği söyleniyor.” (1946: 180)
Behçet Necatigil, Abdullah Efendi’nin doğumunun Kanunî’nin vefatından 18
yıl sonraya rast geldiğini bildirerek Tûtînâme’nin Sarı Abdulah Efendi tarafından
tercüme edilmiş olmasını imkânsız olarak görmektedir. (2009: 15-22 )
Hasan Kavruk, Tûtînâme’nin 17. yüzyılda yapılmış bir tercümesinin daha
olduğunu bildirerek Gölpınarlı’nın Mevlâna Müzesi’ni tanıtırken verdiği bilgiye göre
bu nüsha ile 17. yüzyılda yazılan nüshanın farklılığından bahseder. Hatta 19.
yüzyılda yapılan Tûtînâme baskılarını da 17. yüzyıl metinlerine dayandırır. Yine Bu
nüshaların bazılarında mütercim olarak Atâyî’nin adının geçtiğini bildirir. (1998: 40)
Cahit Öztelli, Tûtînâme’nin müterciminin Sarı Abdullah Efendi’nin ve
Filibeli Ali Efendi’nin olmadığını söyler. Tûtînâme’nin mütercimi olarak Nevîzâde
Atâyî’yi işaret eder. Bunun için de elinde bulunan yazma kitaplar arasında bir
Tûtînâme çevirisinin olduğunu ve şimdiye kadar elindeki eserin sahibinin
bulunamamasından dolayı tek nüsha olduğunu belirtir. Yazmanın başı ve sonu
tamdır. Boyutu 21x15 olup 94 yaprak ve 187 sayfadır. Eserin şairi olarak da Maraşlı
Hilmi gösterilir. Hilmi’nin eserinin bir beytinde Atâyî adı geçmektedir. Öztelli
‘Manzum Bir Tûtînâme’ adlı çalışmasında Atâyî hakkında yeterli bilgiye sahip
olmadığını beyan eder. (1967: 4323-4324) Daha sonraları Millet Kütüphanesi Ali
Emiri RM 168 nüshasını incelerken sebeb-i telif ve hatime bölümünde yer alan şiirle;
Atâyî’nin ‘Sohbetülebkâr’ mesnevisinin ‘Fezâil-i Aşk’ bölümünde yer alan şiirin
aynı olduğunu görür:
“Aşktır cezbe-i Subhân-ı vedûd
Aşktır gevher-i deryâ-yı vücûd
7
Aşktır cevher-i iksîr-i kemâl

Aşktır lem’a-i hurşid-i cemâl
Aşktır şûle-i bezm-i âlem
Aşk ile geldi vücûda âdem
Aşktır silsile cünbân-ı Huda
Aşka dilbeste olur şah ü geda
Aşk ile dinle Atâyî sözünü
Bildirir âdeme kendi özünü
Dikkat eyle dahi cananeye bak
Sabak mirhr ü vefadır bu varak”
Bunun üzerine Maraşlı Hilmi’nin haber verdiği Atâyî ile kendi elindeki
taşbasma Tûtînâme’nin yazarının aynı olduğu kanaatine varır. (1976: 3-7) Bu
bilgilerin ışığında yola çıkan Öztelli, Tûtînâme’yi ilk olarak Türkçeye çevirenin
Atâyî olduğunu ve dönemin Padişahı Sultan Osman (II. Osman)’ın emriyle yazdığını
bildirir. (1977: 3)
İnternet taramasında; Cevâmi‘ü’l-hikâyât ve Levâmi‘ü’r-rivâyât: Eserin
kaynağıdır ve Cemâleddîn Muhammed Avfî’nin aynı adlı Farsça eseridir. Şehzâde
Bâyezîd’in isteği ile Celâlzâde Salih Çelebi tarafından Türkçeye çevrildiği belirtilir.
(http://www.turkiyekulturportali.gov.tr)
İbrahim Sona “1538 Tarihli İlk Türkçe Tûtî-Nâme Çevirisi” adlı makalesinde,
Tûtînâme’nin ilk Türkçe çevirisinin Bodleian, British Museum, Rodos ve
Süleymaniye’de olmak üzere dört nüshası bulunduğunu; Bodleian ve British
Museum’daki yazmalardan hareketle ilk Türkçe Tûtî-nâme’nin 1538 tarihli olduğunu
belirtir. İlk Türkçe çevirinin, 43 geceden oluştuğunu ve SK.-Fatih 5325’teki Farsça
Tûtî-nâme’den tercüme edildiğini bildirir. Sona, SK.-Fatih 5325’teki Farsça Tûtî-
nâme, İmâm bin Muhammed’in yazdığı Cevâhirü’l-Esmâr’ın muhtasar bir şekli
olduğunu, dolayısıyla ilk Türkçe Tûtînâme’nin, Nahşebî’nin Tûtî-nâme’sinden
Türkçeye çevrildiği düşüncesinin aksine, 1314 tarihinde Alâaddîn Muhammed Şah’a
sunulmak üzere İmâm bin Muhammed tarafından hazırlanan Cevâhirü’l-Esmâr’dan
yapıldığını vurgular. Sona’ya göre ilk Türkçe çeviri, Kanunî Sultan Süleyman’a
8
sunulmuş ve müterciminin de Eyyûbî olma ihtimalinin yüksek olduğunu

vurgulamaktadır. (Sona, 2012: 2299-2311)
1.4. Nüshaları
İnternet ortamında yapılan elektronik taramada www.yazmalar.gov.tr
adresinde 20 adet tûtînâme nüshasına rastlanmış olup bunlar arşiv numaraları ve
özellikleriyle birlikte aşağıda verilmiştir.
1. Terceme-i Tûtî-nâme
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : 32 Hk 673
Eser Adı : Terceme-i Tûtî-nâme
Dili : Türkçe
Bulunduğu Yer : Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi
Koleksiyon : Isparta İl Halk Kütüphanesi
Özellikleri
Boyut (Dış-İç) : 210x140-160x90 mm.
Yaprak : 132
Satır : 21
Yazı Türü : Nesih
Kâğıt türü : Üzüm salkımı ve harf filigranlı
Notlar
Söz başları ve cetveller kırmızıdır. Sal bek şemseli, yıpranmış bordo meşin
bir cilt içindedir. Serlevhada esere Tûtînâme denmiş ve Şahin Giray’a mal edilmiştir.
Ahlakî hikâyelerden oluşur. (http://yazmalar.gov.tr/detay_goster.php?k=19573)
Genel Bilgiler
Konu : Fars Dili ve Edebiyatı
Dili : Türkçe
9
Bulunduğu Yer : Milli Kütüphane-Ankara

Koleksiyon : Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi
Dvd Numarası : 1291
Özellikleri
Yaprak : 1b-140b
Satır : 19
Kâğıt türü : Üç ay ve harf filigranlı
Notlar
Kahverengi zencirekli meşin, cilt. Şirazesi bozuk. Keşf 1118.
(http://yazmalar.gov.tr/detay_goster.php?k=40574)
3. Tûtî-nâme
Genel Bilgiler
Eser Adı : Tûtî-nâme
Dili : Türkçe
Koleksiyon : Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi
Özellikleri
Boyut (Dış-İç) : 230x175-170x120 mm.
Yaprak : 89
Satır : 27
Yazı Türü : Kırma Talik
Kâğıt türü : Filigranlı
Notlar
Çaharkuşe, meşin soluk, kâğıt kaplı, mukavva cilt, hikâye başlangıçları
mürekkeple belirli, içinde yetmiş dört hikâye olduğu metin sonunda yazılıdır.
Mâhışeker ile tûtî arasında hikâyeler anlatılmaktadır. Son yapraklarda Nefî’den gazel
ve şarkı güfteleri yazılıdır. (http://yazmalar.gov.tr/detay_goster.php?k=84051)
10
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : Or. 6715
Konu : Türk Dili ve Edebiyatı
Dili : Türkçe
Bulunduğu Yer : İngiltere
Koleksiyon : İngiltere Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları
5. Tûti-nâme
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : Or. 11129/1
Eser Adı : Tûti-nâme
Dili : Türkçe
İstinsah Tarihi Hicri (Miladi) : 1255 (1839)
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : Or. 11160
Yazar Adı : Sultân Süleymân-i Evvel
Dili : Türkçe
11
7. Tûti-nâme
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : MS Turk. d. 28
Dili : Türkçe
Bulunduğu Yer : Oxford-İngiltere
Koleksiyon : Bodleian Kütüphanesi Türkçe Yazmaları
Özellikleri
Yaprak : 233
Satır : 15
8. Tûti-nâme
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : 5828
Dili : Türkçe
Bulunduğu Yer : Bosna-Hersek
Koleksiyon : Gazi Hüsrev Kütüphanesi Türkçe Yazmaları
Özellikleri
Boyut (Dış-İç) : 215x160 mm.
Yaprak : 89
Satır : 19
Yazı Türü : Talik
12
9. Tûti-nâme
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : Yz. A 486
Konu :Türk Dili ve Edebiyatı
Yazar Adı : Türkçe
Bulunduğu Yer : Türk Dil Kurumu-Ankara
Koleksiyon : Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Türkçe
Yazmaları
Özellikleri
Yaprak : 121
Satır : 21
Kâğıt türü : Arma filigranlı
Notlar
Konu başları ve çizgiler kırmızı mürekkeplidir. Sırtı siyah pandizot kaplı,
kapaklar vişne rengi kâğıt kaplı, mukavva bir cilt içerisindedir.
10. Tûti-nâme
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : Halil Ağa 5
Dili : Türkçe
Bulunduğu Yer : Kahire-Mısır
Koleksiyon : Mısır Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları
Özellikleri
Yaprak : 232
Satır : 13
13

11. Tûti-nâme
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : Talat 160
Dili : Türkçe
Bulunduğu Yer : Kahire-Mısır
Koleksiyon : Mısır Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları
Özellikleri
Yaprak : 43
Satır : 27

Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : Regius.
Yazar Adı : Ziyâeddîn Nahşebî
Dili : Türkçe
Bulunduğu Yer : Fransa
Koleksiyon : Fransa Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları
Özellikleri
Yaprak : 218
Yazı Türü : Nestalik
Notlar
Devamı Gencine-i Hikmet, Roman-ı Avicenne, Türk tarzı kırmızı meşin,
14
gömme baskılı cilt. (http://yazmalar.gov.tr/detay_goster.php?k=113759)
13. Tûtî-nâme
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : Y-187/1
Yazar Adı : Ali b. Mustafa
Dili : Türkçe
Bulunduğu Yer : İstanbul Süleymaniye Yazma Eser
Kütüphanesi
Koleksiyon : Tercüman Gazetesi Kütüphanesi Türkçe
Özellikleri
Yaprak : 2a-80b
Satır : 18
Notlar
Eserin başından bir yaprak eksiktir. Sırtı ve kenarları kahverengi meşin,
kapakları kâğıt kaplı cilt. (http://yazmalar.gov.tr/detay_goster.php?k=114414)

Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : 2256
Yazar Adı : Eyyûbî
Dili : Türkçe
Bulunduğu Yer : Mevlana Müzesi-Konya
Koleksiyon : Mevlana Müzesi Türkçe Yazmaları
Özellikleri
15
Boyut (Dış-İç) : 215x160-172x110 mm.

Yaprak : 1b-132b
Satır : 19
Notlar
Tamir görmüş, zencirekli, meşin kaplı kalın mukavva ciltlidir.
15.Tûtî-nâme
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : Decourdemanche.
Dili : Türkçe
Bulunduğu Yer : Fransa
Koleksiyon : Fransa Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmalar
Özellikleri
Yaprak : 117
Notlar
Ziyaeddin Nahşebînin Dudunâmesi ile aynıdır.
16. Tûtî-nâme
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : 06 Mil Yz A 3443
Dili : Türkçe
Koleksiyon : Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu
Dvd Numarası : 183
16
Özellikleri
Boyut (Dış-İç) : 197x137 - 140x78 mm.
Yaprak : 199
Satır : 15
Kâğıt türü : Suyolu filigranlı
Notlar
Sırtı bez, kenarları bordo meşin, kahverengi meşin bir cilt içerisindedir. Eser,
hikâyedir. Yapraklar rutubet lekelidir. Satın alma: Abdullah Öztemiz.
17. Tûtî-nâme
Genel Bilgiler
Yazar Adı : Ali b. Mustafa
Dili : Türkçe
Dvd Numarası : 132
Özellikleri
Boyut (Dış-İç) : 165x130 - 126x65 mm.
Yaprak : 380
Satır : 13
Yazı Türü : Kaba Nesih
Kâğıt türü : Suyolu filigranlı
Notlar
Zencirekli, mıklepli, siyah meşin bir cilt içerisindedir. Eser, halk hikâyesidir.
Söz üstleri kırmızı, yaprakları rutubet lekelidir. Satın alma: Abdullah Öztemiz.
17
18. Tûtî-nâme
Genel Bilgiler
Dili : Türkçe
Özellikleri
Yaprak : 170
Satır : 23
Yazı Türü : Nesih Kırması
Kâğıt türü : Taç filigranlı
Notlar
Zencirekli, kahverengi meşin kaplı, mıklepli cilt. Bazı ibareler kırmızıdır.
19. Tûtî-nâme
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : 42 Kon 3739
Yazar Adı : Şahin Giray
Dili : Türkçe
Koleksiyon : Konya İl Halk Kütüphanesi
Özellikleri
Boyut (Dış-İç) : 210x144-155x87mm
Yaprak : 132
18
Satır : 21
Yazı Türü : Arap-Nesih
Notlar
Cetveller kırmızı, sal bekli, şemseli, vişne rengi, tam meşin cilt, mıklep
kopmuş. (http://yazmalar.gov.tr/detay_goster.php?k=194931)
20. Tûtî-nâme
Genel Bilgiler
Yazar Adı : Nahşî ed-Dihlevî Ziyâeddîn el-Bedâyûnî el-
Hindî (öl. 750/1349)
Müstensih : Abdurrahman
Dili : Farsça
Özellikleri
Boyut (Dış-İç) : 229x158-190x115 mm.
Yaprak : 193
Satır : 18
Yazı Türü : İri Talik Kırması
Kâğıt türü : Samanlı kâğıt
Notlar
Sırtı, kenarı ve sertabı bordo meşin, üzeri yeşil cilt bezi kaplı, mıklepli,
mukavva yeni cilt. İzah.II. 88.; Keşf.I. 1118.
21. Cahit Öztelli, Manzum Bir Tûtînâme adlı yazısında, kendi kitapları
arasında bulunan bir Tûtînâme’den bahseder. Bu Tûtînâme’nin kendisi ve şairi
hakkında hiçbir kaynakta bilgiye rastlayamadığını da ifade ederek ilk kez bilim
19
dünyasına kendisinin tanıttığını söyler. Bu yazmanın başı ve sonu tamdır. Boyutu

21x15 olup yaprak sayısı 94, sayfa sayısı 187’dir. Eser (H.1236/M.1820) yılında
yazılmıştır. Öztelli, eserin sebeb-i telif bölümünde Atâyî’nin isminin geçmesinden
dolayı eseri Atâyî’nin düzyazı şeklinde yazdığını belirtir. (1967: 4323,4324; 1976:
4–5)
22. Pertev Naili Boratav da eserlerinin arasında Kanunî adına yazılmış bir
yazma Tûtînâme’nin olduğunu bildirir. Bu eserin muhtelif yerlerinde Ermenice bazı
yazıların yanında 1829 kaydı bulunur. (1946:180)
Yine http://yazmalar.tdk.org.tr adresinde iki adet tûtînâme nüshası tespit

edilerek, 23. ve 24. maddelerde belirtilmiştir.
23. Tûtî-nâme
Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : A 486
Konu : 398.21
Dili : Türkçe
DVD Numarası : 420
Özellikleri
Yaprak : 121
Satır : 21
Kâğıt Türü : Arma filigranlı
Notlar
Türkçe, talik hatla, 210x140-145x85 mm. ölçüsünde, 21 satırlı, 121 yaprakta,
arma filigranlı kâğıda yazılmıştır. Konu başları ve çizgiler kırmızı mürekkeplidir.
Sırtı siyah pandizot kaplı, kapaklar vişne rengi kâğıt kaplı mukavva bir cilt
içerisindedir. Arada eksikler vardır. Sonda iki Türkçe beyit, Mustafa Arif Ağa’ya ait
üç mühür ve 1249(1883/4) tarihli temellük kaydı ile zahriyede fihrist vardır.
20
(http://yazmalar.tdk.org.tr/detay_goster.php?k=472)
24. Müntehâbât-ı Tûtî-nâme

Genel Bilgiler
Arşiv Numarası : A 563
Eser Adı : Müntehâbât-ı Tûtî-nâme
Konu : T.813.216
Dili : Türkçe
DVD Numarası : 990
Özellikleri
Boyut (Dış-İç) : 220x150-155x90 mm
Yaprak : 328
Satır : 17
Kâğıt Türü : Harf filigranlı
Notlar
Türkçe, nesih hatla 220x150-155-90 mm. ölçüsünde 17 satırlı, 328 sayfada,
harf filigranlı kâğıda 1250(1824) yılında yazılmıştır. Şemseli, zencirekli şirazesi
dağılmış, koyu vişne rengi meşin bir cilt içerisindedir. II. Osman’ın isteği üzerine
yazılmıştır. Lada Şeyh Surûrî ruhuna okunacak Fatiha ile ilgili bir kayıt vardır.
(http://yazmalar.tdk.org.tr/detay_goster.php?k=932)
İnternet ortamından yine Millet Kütüphanesi’nde yapılan elektronik taramada

yedi adet tûtînâme nüshasına rastlanmıştır. (http://78.181.100.70/yordam.htm)
25. Tûtînâme
Fiziksel Nitelik: 240 s.; K.B.
Notlar: Sırtı meşin, kağıt kaplı, sayfa kenarlarında Kamilü’l-Kelam
münderiçtir.
Konu Başlıkları: Hikâye
21
Sınıflama: 894.35
Demirbaş: AErmn169/1
Bölüm: A.E. Hikâye-Roman
Özellikler [Kitap] [Basılı: Kâğıt] [Arap: Türkçe]
Cilt/Kopya: k.1
Sağlama Şekli: Derleme
26. Tûtînâme
Yayın Tarihi: 1301 H.
Fiziksel Nitelik: 240 s. ; K.B.
Notlar: Sırtı bez, kâğıt kaplı
Sınıflama: 891.53
Özellikler [Kitap] [Basılı: Kağıt] [Arap: Türkçe]
Cilt/Kopya: k.1
Sağlama: Şekli Derleme
27. Tûtînâme
Yayın Tarihi: 1301 H.
Notlar: Sırtı bez, kâğıt kaplı
Sınıflama 891.53
Cilt/Kopya: k.1
28. Tûtînâme
Sorumlular müt. : Süleyman Tevfik
Yayın Tarihi: 1301 H./1884
22
Fiziksel Nitelik: 237 s. ; 23x14 cm.

Notlar: Sayfa kenarlarında, “Kamilü’l-kelam” isimli eser vardır.
Konu Başlıkları: Hint Edebiyatı
Sınıflama: 891.1 TUT
Demirbaş: AEmtf05280/08
Bölüm: A.E. Müteferrik
Özellikler [Kitap] [Taşbaskı: Kâğıt] [Arap: Osmanlıca]
Cilt/Kopya: k.1
Sağlama: Şekli Derleme
29. Tûtînâme
Fiziksel Nitelik: 237 s. ; 22x15 cm.
Notlar: Sayfa kenarlarında, “Kamilü’l-kelam” isimli eser vardır.
Konu Başlıkları: Hint Edebiyatı
Sınıflama: 891.1 TUT
Demirbaş: AEmtf04879/01-02
Bölüm: A.E. Müteferrik
Özellikler [Kitap] [Taşbaskı: Kâğıt] [Arap: Osmanlıca]
Cilt/Kopya: k.1
30. Tûtînâme
Yazar: Nev’i-zâde Atayî
Sorumlular: Ahmed ibn Osman
Fiziksel Nitelik: 177+2 boş yk, 19 st., 202 x 148, 160 x 90 mm.
Notlar: Eser, “hazâ risâle-i mecmûatü’l-hikâyât-ı Tûtînâme ve Mâhışeker-
nâm bânû” başlığıyla 1b’de başlar. 2a’da müellif, eseri padişahın isteğiyle tekrar
kaleme aldığını söyler. Eserin orijinali 70 veya 72 hikâyeden oluşurken eldeki nüsha
28 gecenin anlatıldığı 78 hikâyeden oluşur. Hikâye anlatılırken arada beyitler,
müfretler var. 117. yaprak alt kısımdan yırtılmış. 177a’da hikâyenin sonunda
mütercim ismini Atâyî olarak verir. Temmetten sonra da müstensih ismini verir ve
duadan sonra 177b’de eserin istinsah tarihini verir. Sonda 2 boş yaprak.
23
Vakıf, Mülkiyet, Okuma Kayıtları:

Ali Emiri, Millet
1a’da Ali Emiri vakıf mührü, Millet mührü
176b Ali Emiri vakıf mührü.
Restorasyon Durumu:
Özellikle yaprakların alt ve üst kısımlarında nemlenme ve buna bağlı olarak
bazı yapraklarda mürekkebin dağıldığı görülür. Bazı yapraklar şirazeden ayrılmak
üzere.
Demirbaş: AE Rmn168
Özellikler [Kitap] [El Yazısı: Kâğıt] [Arap-Nesih: Türkçe]
Cilt/Kopya: k.1
Sağlama Şekli: Satın
31. Tûtînâme
Fiziksel Nitelik: 256 s. : 22x16 cm
Demirbaş: AEmtf09726
Cilt/Kopya: k.1
Sağlama: Şekli Bağış
1.5. Konusu
Hindistan’ın Sovf taraflarında Hoca Saîd namında zengin bir bezirgân vardır.
Bunun bir evladı dünyaya gelmemiştir. Saîd evladının olabilmesi için dualar eder,
türbelere gider, adaklar adar ve tavsiye edilen her türlü yolu dener. Sonunda bir Pir-i
Nurani zatın kendisine telkiniyle Hoca Saîd’in bir oğlu dünyaya gelir ve adını da
yine o zatın isteği üzerine Hoca Sâid koyar. Sâid günden güne güzellenir, Kur’an
ilmiyle yetişen bir delikanlı olur. Sonunda Sâid’i Mâhışeker isminde güzelliği dillere
destan bir kızla evlendirirler. Sâid, Mâhışeker’le evlendikten sonra onun güzelliğine
kapılarak ana-babasını ihmal etmeye başlar, onları ziyarete gitmez, işini gücünü
bırakıp sadece eşiyle meşgul olur. Bu durumdan rahatsız olan Baba Saîd bir mecliste
oğluna nasihatler eder ve ticarete atılıp kendisine bir iş kurması için Sâid’e bin altın
24
verir. Hoca Sâid şehrin pazarında gezerken bir tûtînin satılmakta olduğunu ve bunun
türlü türlü hünerlere sahip olduğunu işitir. Bunun üzerine bir kuşun bin altın
etmeyeceğini düşünen Sâid, kuşun kendisiyle konuştuğunu ve kendisini satın alırsa
pişman olmayacağını söylemesiyle kuşu parasını bir hafta sonra vermek şartıyla satın
alıp eve getirir. Tûtî-i Kâmil, ilk olarak şehre bezirgânların sümbül almak üçün
geleceğini ve onlar gelmeden şehirdeki bütün sümbülleri satın alması Hoca Sâid’e
söyler. Tûtî-i Kâmil’in söylediklerini yapan Hoca Sâid bin altını üç bin altına çıkarır.
Binini tûtî için öder ve kalanını da sermaye olarak bırakır. Sâid, yapacağı bütün işleri
Tûtî-i Kâmil’e danışarak yapmaya başlar. Yine bir gün pazarda gezerken Tûtî-i
Kâmil’e yoldaş olması için dişi bir tûtîyi satın alıp eve getirir. Müşârik isimli bu
tûtîyi Tûtî-i Kâmil’in yanına koyarlar. Bir zaman sonra Tûtî-i Kâmil, Hoca Sâid’e bir
deniz seferine çıkıp ticaret yaparsa çok para kazanacağını söyler. Bunun üzerine
Hoca Sâid, deniz seferine çıkmaya karar verir ve giderken de tûtîleri Mâhışeker’e
emanet eder. Herhangi bir şey yapacağı zaman da Tûtî-i Kâmil’le müşavere etmesini
öğütler. Said ticarete gittikten sonra Mâhışeker uzun bir süre yalnız kalır ve
komşuluğundaki bir beyzade Mâhışeker’e âşık olur. Beyzade, Mâhışeker’i bir
kocakarı vasıtasıyla kandırır ve bir gece evine gelmeye ikna eder. Ancak Mâhışeker
beyzadenin yanına gideceği sırada aklına Hoca Sâid’in öğüdü gelir ve bu durumu
tûtîlerle müşavere etmeye karar verir. Ama erkek tûtînin kendisini anlamayacağı, dişi
tûtînin kendi tarafını tutacağını düşünerek önce durumu Müşârik’e açar. Müşârik,
Mâhışeker’e düşüncesinin yanlış olduğunu beyan edip ona ağzına geleni söyler.
Müşârik’in söylediklerine çok sinirlenen Mâhışeker, Müşârik’i yere vurarak öldürür
ve o gece kızgınlığından beyzadenin yanına gitmez. Ertesi akşam aynı durumu Tûtî-i
Kâmil’e anlatır. Tûtî-i Kâmil bir gece önce Müşârik’in başına gelenleri duyunca
olaya daha temkinli yaklaşarak Mâhışeker’in tarafında görünüp onu sabaha kadar
oyalar. Ertesi akşam yine beyzadenin yanına gitmek için süslenip hazırlanan
Mâhışeker, Tûtî-i Kâmil’in yanına gelir. Tûtî, Mâhışeker’i oyalamak için sabaha dek
hikâyeler anlatır. Tûtî ile Mâhışeker’in arasındaki bu olay incelediğimiz Tûtînâme’de
yirmi dört gece boyunca devam eder. Yirmi dördüncü gecenin sonunda Hoca Sâid
gelir ve Tûtî-i Kâmil başından geçen her şeyi anlatarak Mâhışeker’in günah
işlemediğini ve onu affetmesini söyler. Sâid, Mâhışeker’i affederek Tûtî-i Kamil’i
serbest bırakır.
25
I. BÖLÜM
METİN İNCELEME
2.1. OLAY ÖRGÜSÜ
Sovf taraflarında muazzam güzellikte bir şehir vardır ve bu şehrin dört bir
yanı türlü türlü nimetlerle süslenmiştir. Şehrin ileri gelenlerinden Hoca Saîd namında
bir bezirgânın malı mülkü çoktur ama bu bezirgânın çocuğu olmamaktadır. Hoca
Saîd çocuğunun olması için her yola başvurur. Nerede bir salih kişi olduğunu duysa
hemen ondan dua alır ve çocuğunun olmasını bekler. Yine günlerden bir gün Hoca
Saîd bir evliyanın mezarının başında dua eder ve Hoca Saîd’in duası kabul olur. Bu
pir-i nurani Hoca Saîd’in hanesine gelerek misafir olur. Hoca Saîd’e sadaka
dağıtmasını, gusül abdesti alarak eşiyle birlikte olunca çocuğunun olacağını söyler ve
adını da Sâid koymasını ister. Pir-i nuraninin söylediklerini yapan Hoca Saîd’in bir
erkek evladı dünyaya gelir ve adını da evliyanın dediği gibi Sâid koyar.
Sâid, dört yaşında girdiğinde etrafta bulunan çok sayıda müneccime talihine
baktırılır ve gayet iyi bulurlar. Hoca Sâid’i hocaya verirler ve burada Kur’an dersleri
alır. On yaşında girdiğinde de gayet delikanlı biri olur ve ticaretle uğraşmaya başlar.
Yirmi yaşında gelince de şehirden helal süt emmiş bir güzelle, Mâhışeker ile
evlendirilir. Bu iki genç birbirlerine öylesine âşık olurlar ki her şeyi bırakıp sadece
birbirleriyle meşgul olmaya başlarlar. Oğlunun bu halini gören Hoca Sâid, yaşlanınca
kendi işlerinin yerine geçecek bir evlat istediğini ama oğlunun aşk ateşinden aklının
başından gittiğini düşünür. Bunun üzerin Hoca Sâid bütün dostlarını çağırarak
onların huzurunda oğluna nasihatlerde bulunur. Bu esnada bir yaramazın seksen salih
kişiyi nasıl yoldan çıkardığıyla ilgili şu hikâyeyi anlatır:
Bir Fasih ile Seksen Salih Kişi
“Hürmüz diyarında Nâhut isminde birinin on iki yaşına girmiş bir oğlu vardır.
Dünya üzerinde ne kadar kötü alışkanlık var ise hepsi de Nâhut’un oğlunda vardır.
Nâhut’un cümle akrabası bu çocuktan utanır. Bir gün akrabasında birisi eğer bu
çocuk, seksen tane salih ile aynı çatı altında seksen gün yaşarsa doğru yola gireceğini
26
söyler. Bunun üzerine Nâhut seksen tane salih âdem bulur ve oğluyla birlikte bir çatı
altında seksen gün durmasını sağlar. Seksen günün sonunda görürler ki bir yaramaz
seksen salih kişiyi değiştirmiştir.”
Anlatılanları dinleyen oğul Hoca Sâid, babasının iki elinden öper ve ticaretle
uğraşabilmek maksadıyla babasında bin altın alır. Hoca Sâid, gündüzleri işiyle
uğraşır ve geceleri de eşi Mâhışeker’le meşgul olur.
Günlerden bir gün bedestene akıl ve fikir sahibi bir tûtî getirirler. Tellal
tûtînin hünerlerin bağırarak saymaya başlar. Bunun üzerine Hoca Saîd, bin altın verip
de bu tûtîyi hangi ahmak kişinin alacağını ve malını bu yolla israf edeceğini sesli
olarak söyler. Bunu işiten tûtî de o ana kadar kimseye söylemediği hünerlerini, sırrını
Sâid’e söyler ve kendisini alması için ikna eder. Hoca Sâid de bunun üzerine parasını
bir hafta sonra vermek ve memnun kalmazsa iade etmek şartıyla tûtîyi bin altına satın
alır. Tûtî, Hoca Sâid’e iki güne kadar Babil şehrinden bezirgânların geleceğini ve
sümbül alacaklarını, elindeki bin altınla şehirde ne kadar sümbül varsa almasını
söyler. Tûtînin talimiyle hareket eden Sâid, şehirde ne kadar sümbül varsa toplar ve
iki gün sonra Babil’den bezirgânlar gelerek şehirde sümbül ararlar. Hoca Sâid’den
başkasında sümbül bulamazlar. Bunun üzerine beş kat fazlasıyla Hoca Sâid’in elinde
bulunan bütün sümbülleri alırlar. Sâid bin altını tûtînin parasına ve bin altını da
babasına vererek kalanını da kendisine sermaye yapar.
Hoca Sâid, tûtîyi eve getirerek Mâhışeker’e teslim eder ve artık bundan sonra
ne iş yapacak olursa tûtîyle müşahede eder. Bu şekilde yaptığı her işin sonu hayır
olan Hoca Sâid, bir gün pazarda dolaşırken dişi bir tûtîye rast gelir. Bunun üzerine
evdeki Tûtî-i Kâmil’e yoldaş olsun diye Müşârik ismindeki bu dişi tûtîyi iki dinara
alıp eve getirerek Tûtî-i Kâmil’in yanına koyar. Müşârik akıl sahibi bir tûtî değildir.
Günün birinde Tûtî-i Kâmil derya seferindeki kârdan Sâid’e bahseder ve
Hoca Sâid’i derya seferine çıkma konusunda etkiler. Hoca Sâid, derya seferine
çıkacağını Mâhışeker’e söyler söylemez eşi feryat figana başlar. Eşini sakinleştiren
Sâid, Mâhışeker’den iki şey ister. İlk olarak iki tûtîye çok iyi bakmasını ve ikinci
olarak da yapacağı her işten, atacağı her adımdan önce mutlaka Tûtî-i Kâmil’le
istişare etmesini öğütler. Bu iki âşık can tenden ayrılır gibi ayrılarak Tûtî-i Kâmil’i
tekrar emanet eyler. Mâhışeker, eşinden ayrılmanın acısıyla ağlayıp inleyerek bir yılı
27
geçirir. Bir gün Mâhışeker kendi köşkünün üzerinde Hoca Sâd’in ayrılık acısıyla
inleyerek bad-ı sabayla ona selam gönderir. Bu esnada komşudaki bir beyzade
Mâhışeker’i görerek ona âşık olur. Beyzade o şehirdeki hile yolunda mahir işgüzar
kocakarı sayesinde Mâhışeker’in aklını çelmeyi başarır. Ertesi gün Mâhışeker
beyzadenin evine gitmeye kara verir. Fakat gitmeden evvel eşi Hoca Sâid’e verdiği
söz gereği Tûtî-i Kâmil’le istişare etmek ister. Ancak Tûtî-i Kâmil’in erkek
olduğunu, bunun için Hoca Sâid tarafını tutacağını ama Müşârik’in dişi olduğu için
kendi halinden anlayacağını düşünerek sırrını ona açar. Bunun üzerine Müşârik,
Mâhışeker’e yaptığının yanlış olduğunu Allah’tan korkup kuldan utanması
gerektiğini söyleyince Mâhışeker, Müşârik’e çok sinirlenerek onu kafesinden çıkarıp
öldürür. Böylece sinirinden Mâhışeker o gece beyzade tarafına gitmekten vazgeçer.
Ertesi gece Mâhışeker yaptığının yanlış olduğunu eşinin ona Müşârik’le değil de
Tûtî-i Kâmil’le istişare etmesini söylediğini düşünür ve durumu Tûtî-i Kâmil’e
söylemek maksadıyla kafesin dibine gelerek her şeyi Tûtî-i Kâmil’e anlatır. Tûtî, bir
tarafta sonunun Müşârik gibi olmasını istemez ama öbür tarafta da Sahibi olan Hoca
Sâid’e ihanet etmeyi istemez. Tûtî-i Kâmil burada akıllı davranarak kendisinin de
böyle bir şey düşündüğüne ama ona bir türlü söyleyemediğini, kendisi varken aşktan
anlamayan bir tûtîden izin istemesinin yanlış olduğunu ve hatta Müşrik’in cezasını
çektiğini söyleyerek tefekkür etmeden söz söylerse sonunun bela olacağını, bunun
için düşünmek amacıyla Mâhışeker’den bir günlük süre ister.
Ertesi gece olunca Mâhışeker süslenerek Tûtî-i Kâmil’in kafesi dibine gelerek
neye karar verdiğini kendisine bildirmesini ister. Tûtî ise önce kendisine üç
mukaddime söyleyeceğini sonra fikrini açıklayacağını bildirir. İlki Mâhışeker’e eşi
için böyle üzülmek yerine eline fırsat geçmişken bu fırsatı kaçırmamasını söyler.
İkincisi ise Hoca Sâid’in her mekânda zevk ve sefada olduğu üzerinedir. Üçüncü
olarak da kendisini Hoca Sâid’in alarak parasını verdiğini ama gerçek sahibinin
kendisini besleyen Mâhışeker’in olduğunu söyler. Bunu için de sonuna kadar
beyzadeye kavuşması için ona yardım edeceğini bildirir. Bunun üzerine kendisini
Hintli bezirgânın tûtîsi ile hanımının haline benzetir. Mâhışeker de o hikâyeyi
dinlemek istediğini söyleyince Tûtî-i Kâmil de vaktin hikâye anlatmak ve
beyzadenin yanına gitmek için çok geçtiğini, şimdi gidip yatmasını yarın hikâyeyi
anlatacağını söyleyerek o gece de Mâhışeker’i oyalamış olur.
28
Tûtî-i Kâmil, Mâhışeker’den yana görünerek ve güya beyzade ile

kavuşmasını sağlamak amacıyla Mâhışeker’e akıl verir. Böylece yirmi dört gece
boyunca Mâhışeker’e hikâyeler anlatıp onun beyzade tarafına gitmesini engeller.
Sonunda Hoca Sâid seferden döner ve Tûtî-i Kâmil, olup biten her şeyi baştan sona
kadar ona anlatır. Bunu üzerine Hoca Sâid, Mâhışeker’i affeder. Yapılan iyilikler
karşılıksız bırakılmayıp Tûtî-i Kâmil serbest bırakılır ama dostlukları devam eder ve
mutlu bir şekilde yaşarlar.
(Birinci Gece)
1. Hintli Bezirgânın Tûtîsi ile Hatunu

Evvel zamanda Hindistan’da bir bezirgân vardır. Bu bezirgânın babasından
kalmış bir akıllı ve feraset sahibi tûtîsi bulunur. Bezirgân o tûtîyi evine bekçi tayin
eder ve gündüzleri işiyle uğraşıp gelen bezirgâna tûtî evin içinde olup bitenleri
anlatır. Bunun üzerine nice zaman geçtikten sonra tûtînin önerisiyle Horasan
taraflarına ticarete gitmek gerekir. Bunun üzerine bezirgân evi tûtîye, tûtîyi de
hatununa emanet ederek yola koyulur. Bir müddet sonra hatun bir civana âşık olur ve
o genci evine davet ederek sabaha dek birlikte olurlar. Tabi bu hali tûtîden gayrı
kimse bilmez. Hintli bezirgân ticaretten döndükten sonra tûtîye olup bitenleri sorar.
Tûtî hatunla civan arasında olanlardan gayrı her şeyi bezirgâna anlatır. Amma Hintli
bezirgân hatunu ile civan arasında olan aşkı itibarlı dostlarından öğrenir. Hemen
hatununu helak etmek ister ama aceleci davranmayıp ortam kollamaya başlar. Hatun
da bezirgânın soğuk davranışlarından şüphelenerek her şeyi öğrendiğini anlar. Hatun,
olan biteni sadece tûtînin bildiğini düşünerek tûtîye ceza vermek amacıyla kanadıyla
kuyruğunu yolarak pencereden dışarıya atar ve tûtîyi kedinin kaptığını bezirgâna
söyler. Bunun üzerine yok yere evsiz barksız kalan tûtî yakınlardaki bir put haneye
sığınır. Burada bir köşede keşişlerin ekmeklerinden dökülen kırıntılarla beslenir.
Hintli bezirgân daha fazla hatununa sabredemeyip bütün değerli eşyasını alarak onu
evden kovar. Bezirgândan korkan herkes hatunu evine almaz. Hatta evine aldığı genç
bile kendisini görmezden gelip dışarıya bile çıkmaz. Böylece hatun da garipler
meskeni olan put haneye sığınarak gece gündüz putlara tapmayla meşgul olur. Bunun
halini bir köşeden tûtî izler. Bir gece hatun hâlinin perişan olduğunu söyleyerek
29
ağlamaya başlar. Tûtî de bu esnada putun arkasına geçerek dualarını kabul ettiğini,
bezirgânın gönlünü ona tekrar meylettireceğini ama kaşları, kirpiği ve saçlarını
kesmesini söyler. Bunun üzerine hatun bir ustura bularak kaşını, kirpiğini ve saçını
tıraş eder. Tûtî de hemen kendini putun ardından çıkararak gösterir. Hatuna
kendisinin bir suçu olmadığını suçsuz yere kendisine zulüm ettiği için başına
bunların geldiğini, bir puta inanacak kadar çok ahmak olduğunu söyler. Böylece tûtî
hatuna hak dine gelerek şeref-i İslam’la müşerref olmasını öğütler. Hatun da kabul
eder. Tûtî hatunu da alarak bezirgânın hanesine varır. Tûtînin öldüğünü sanan
bezirgân tûtîyi görünce sevinir ve olan biteni sorar. Tûtî de kendisinin önce öldüğünü
ama haksızlığa uğrayan hatununun duasıyla tekrar canlandığını anlatır. Hintli
bezirgân da ‘Hiç ölen birisi canlanır mı?’ der. Bunun üzerine tûtî de Hz. İbrahim
(AS)’ın hikâyesini anlatır. Anlatılan hikâyeden sonra Bezirgân kendi putlarının çok
aciz olduğunu söyleyerek mutlak yaradana eriştirmesi için tûtîye yalvarır ve tûtî de
ona kelime-i şahadeti telkin eder. Böylece bezirgân da Müslüman olur ve hanımını
affeder.
(Hikâyenin son kısmı yoktur.)
2. Hz. İbrahim (AS)

Bir gün Hz. İbrahim (AS)’ın hatırından yerli yerinden ayrı ve perişan olan
vücutlar, bedenler nasıl olur da tekrar birleşir, diye geçince kendisine bu olayın
gösterilmesi için dua eder. Allah’tan gelen bir emirle Hz. İbrahim (AS)’a dört kuş
alıp (güvercin, hurus, karga, ördek) başlarını keserek kuşları dörde bölüp dört dağın
üzerine koyar. Başsız kuşlar uçarak Hz. İbrahim (AS)’ın önünde birleşirler.
3. Gülfeşân ve Mehizar ile Vezir Asım

(Hikâyenin baş kısmı eksik olduğunda konu bütünlüğünün sağlanması maksadıyla
alıntı yapılmıştır.)
Tebriz’de bir padişahın akıllı, bilgili ve bundan dolayı da memleketin bütün işlerini
teslim ettiği Asım adında bir veziri vardır. Bir gün Tebriz’e Hint padişahı tarafından
elçiler gönderilir. Vezir bu elçileri sarayında ağırlar, her türlü ihtiyaçlarını karşılar.
Hatta padişahın Gülfeşân adındaki, güldüğünde meclisi gül bahçesine çeviren
nedimini de davet eder. Gülfeşân yolda gelirken iğrenç suratlı, kötü huylu bir adama
rastlar. Bu adam, sevinçli hareketlerle kendi kendine oynamaktadır. Gülfeşân,
30
adamın sevincine şaşarak nedenini sorar. Gülfeşân’ı tanımayan bu adam vezirin

sarayında davet olduğunu, Gülfeşân adlı nedimin de bu davete katılacağını,
kendisinin de Gülfeşân’ın hatunuyla yıllardır görüştüklerini ve Gülfeşân evde
yokken yine görüşeceklerinden dolayı mutlu olduğunu söyler. Bunu duyan Gülfeşân
hemen geri dönmek ister; fakat vezirin adamlarından korkarak yoluna devam
eder. Saraya, elçilerin yanına gelir. Birçok hüner sahibi, hünerlerini sergiler; ancak
vezirin onca çabasına rağmen biçare Gülfeşân kahrından gülemez. Vezir Asım,
meclis dağıldıktan sonra padişaha Gülfeşân’ın kendilerini mahcup ettiğini, hiç
gülmediğini, meclisi gülistana çevirmediğini bildirir. Bunun üzerine vezir Asım,
Gülfeşân’ı sarayının altındaki zindana hapseder. (Atalas, 2010: 18)
Gülfeşân’ın kaldığı hapishane Vezir Asım’ın kaldığı yere yakın olması

sebebiyle pencereden dışarı bakan Gülfeşân, Vezir Asım’ın hatunu Mehizar ile
filcibaşının oynaşmalarını görür. Mehizar ile filcibaşının arasında bir ilişki vardır. İki
aşığın yasak aşkına ve oynaşmalarına şahit olan Gülfeşân gülmeye başlar. O kadar
güler ki hapishane gül bahçesine döner ve herkes bu olaya şahit olur. Bekçiler hemen
olayı Vezir Asım’a bildirirler. Zaten Vezir Asım da Gülfeşân hakkında olan biteni
bilmek istediğini iyice bekçilere tembihlemiştir. Vezir de durumu padişaha bildirir.
Vezir Asım da o gün Mehizar ile bahçeyi seyrana çıkar ve o esnada cariyelerden
birisi gül, sümbül, benefşe, lale ve türlü çiçeklerden derlediği bir demeti yanlarına
getirir. Mehizar hemen çiçek demetine arkasını dönerek yüzünü örter. Vezir
hareketinin nedenini sorunca da temiz yüzünü kendisinden başka kimsenin görmesini
istemediğini ve nergisin bakışlarından bile sakınmak gerektiğini belirtir. Vezir Asım
da eşinin bu kadar temiz ve ismet sahibi olmasından çok memnun olur. Amma o
esnada bahçede bir bülbül bulunmaktadır. Bu bülbül Mehizar’ın riyakârlığını
görünce dayanamaz ve öyle bir güler ki bütün cariyeler ve bahçedekiler onun
gülmesini işitirler. Vezir Asım bülbülün bu gülmesinden hoşnut olmayıp vesveseye
düşerek kuşun gülme sebebini araştırmaya azmeder. Kuşun gülmesi şehrin içinde
meşhur olur ve hatta padişahın kulağına bile gider. Padişah da bütün ulemayı toplar
ve kuşun gülme sebebini sorar. Ama kimse bir şey söyleyemez. O esnada
hapishanede bulunan Gülfeşân kuşun gülme sebebini bildiğini ve kendisini padişahın
huzuruna çıkarmalarını ister. Gülfeşân da ilk önce kendi gülmemesinin sebebini ve
daha sonra da bülbülün gülme sebebini padişaha anlatır. Padişah da ibret olsun diye
31
çirkin suratlı adam ile Gülfeşânı’ın karısını ve Mehizar ile filcibaşıyı dördünü bir
astırır. Gülfeşân’a da ihsanlarda bulunur.
(İkinci Gece)
Ertesi gün aşam olunca Mâhışeker “Geceler Ǿazm etdigim ol māha sāyem
havfımdur. Bir tariķ ile ķabul itmez muhabbet şirketi.” diyerek kafesin dibine gelir
ve tûtîden dün gece vaat ettiği hikâyeyi anlatmasını ister. Tûtî de anlatacağı
hikâyenin kısa olduğunu ilk önce beyzadenin yanına gitmesini söyler. Mâhışeker
anlatması için ısrar edince tûtî de hikâyeyi anlatmaya başlar.
4. Cevherşinas ile İbnülgayb

Yemen diyarında ismine Cevherşinas denilen bir bezirgân vardır. Bunun
kızından başka evladı bulunmamaktadır. Cevherşinas sahrada gezerken bir insan başı
görüp eline alınca alnında kalem-i kudretle “Bu kelle diri iken seksen âdemin
ölmesine sebep olup vefatından nice sene geçdikten sonra dahi seksen âdemin
ölmesine sebep olacaktır.” yazılmıştır. Cevherşinas da herhalde bu kişi bir padişahın
cellâdıydı, diye düşünerek kelleyi alıp evine getirir ve bir hokkanın içine koyar.
Cevherşinas uzun bir ticarete gittikten sonra hokka kızın eline geçer ve kız hokkaya
bakınca bir avuç toprak görür. Merakla toprağın tadına bakınca Hz. Meryem gibi
zevcesiz hamile kalır. Kızın erkek bir oğlu dünyaya gelerek adını İbnülgayb koyar ve
nice yıldan sonra da Cevherşinas evine döner. Kız başından geçenleri babasına
anlatır ve babası da durumu bildiğinden anlayışla karşılar. Bir gün Sümman şehri
taraflarından gemiyle bezirgânlar gelir. Cevherşinas bunlardan kıymetli cevherler
satın alarak evine getirir. Bunları gören İbnülgayb, babasının aldığının cevher değil
de boncuk olduklarını söyleyince babası da geri vermek üzere bezirgânlara götürür.
Bezirgânlar da cevherlerin boncuk olduklarını bilmemektedir. Bunun üzerine
cevherleri inceleyince değersiz bir boncuk olduklarını anlarlar. Bezirgânlar bile
cevher sandıkları şeyin boncuk olduğunu anlamazken İbnülgayb’in anlamasına çok
şaşırırlar ve babasından oğlanın kendileriyle birlikte sefere gelmesini isterler.
Cevherşinas, izin vermek istemezken oğlu İbnülgayb gitmek ister. Babasına ticarete
gitmek istediğini, bir de hakikat halini bilmeyenlerin babası olmadığı için
32
ayıpladıklarını söyler. Sonunda İbnülgayb de bezirgânlara katılarak Semmak şehrine

gelir. Burada bir padişah ve bu padişahın Kambin adında bir akıllı veziri vardır. Bu
vezirin kırk cariyesi bulunmaktadır. Kambin bunlardan Kamcuy adındaki cariyesini
diğerlerinden daha fazla sevmektedir. Bunu diğerlerine baş tayin eder. Günlerden bir
gün vezir ile cariyesi Kambin bahçe seyrine çıktıklarında bir su kenarına otururlar.
Bu esnada etraflarındaki cariyeler balık avlayıp diri olanlarını bir leğen içine koyarak
vezirin yanına getirirler. Kamcuy leğenin içindeki balıkların hareket ettiklerini
gördüğünde başını örtüp yüzünü çevirir. Vezir sebebini sorduğunda ise balıkların
canlı olduğunu, içlerinde erkeğinin de bulunabileceğini ve bunların nazarlarının
namahrem olduğu için kendisine dokunmasını istemediğini söyler. Vezir de bunun
üzerine cariyesinin bu hareketini takdir eder. Amma o sırada leğenin içinde bulunan
balıklar bir anda hareketlenerek güler. Balıkların bu hareketi vezire vesvese verip
bütün ulemayı toplayarak sebebini sorar ama kimse buna cevap veremez. Birisi
İbnülgayb’in bunun sırrını bileceğini söyleyince onu çağırtırlar. İbnülgayb leğen
içindeki balıklara biraz baktıktan sonra söyleyeceklerinin biraz ayıp olduğunu onun
için vezire tenha bir yerde söylemesinin uygun olacağını bildirir. İbnülgayb,
balıkların, vezirin kırk cariyesinin olduğunu, kırkının da odasında birer yiğidin
gizlendiğini, bunların da başının Kamcuy olduğunu anlatmak istediğini bildirir. Vezir
de kırk cariye ile kırk yiğidin hepsini ortaya çıkartıp katlettirir. Böylece Kamcuy’un
riyakârlık yoluna gitmesi hepsinin de katline sebep olur.
Tûtî sözünü tamam eder. Tûtî mürayılığın sonunun vefasızlığa çıkacağını ve

kesinlikle vefasızlık etmemesini söyler. Hemenaz’ın ve Muhtar’ın kıyamete değin
vefasızlıkla anılacağını söyleyince Mâhışeker o hikâyeyi de anlatmasını ister.
5. Camas Şah ile Tûtî

Evvel zaman içinde Mısır diyarında Camas Şah namın da bir padişah vardır
ve bu padişahın Zebanaver isminde bir tûtîsi bulunmaktadır. Padişah ekseriya tûtîsi
ile sohbet eder. Yine bir gün sohbet esnasında padişah tûtîye, güzellikte eşine
rastlanmayan bir kız görüp görmediğini sorar. Tûtî de çok diyarlar gezdiğini,
buralarda nice güzeller gördüğünü ama Şam Valisi’nin kızı kadar güzellikte birisini
görmediğini söyleyince padişah bu kıza kulaktan âşık olur. Padişah da tûtîye eğer kız
33
söylediği kadar güzel ise ona hadden ziyade ihsanda bulunacağını belirtir. Tûtî de o
kızın Sühanperver namında dişi bir tûtîsi olduğunu, onunla kendisinin eski bir sevgili
olduklarını ve kendilerini bir kafese koymasını ister. Padişah hemen Şam Valisi’ne
bir elçi gönderip kızı çeyiziyle birlikte istetir. Şam Valisi de cümle cihazıyla kızı
gelen elçiye teslim eder. Padişah kızı görünce tûtînin anlattığından çok daha güzel
olduğunu görür. Verdiği söz üzere kızın tûtîsi ile Zebanaver’i aynı kafesin içine
koyar. Tûtîler birbiriyle hasret giderdikten sonra vefasızlıklarından konuşurlar.
Zebanaver de kendisine vefasız dememesini zira erkek kısmının vefakâr kadın
kısmının da cefakâr olduğunu söyler ve Hemenaz ile Behzad hikâyesini anlatır.
6. Hemenaz ile Behzad

Serendip sahillerinde ismine Behzad denilen bir bezirgân ile bu bezirgânın
Hemenaz isminde bir hatunu vardır. Bu bezirgân bir gün ticaret amacıyla sefere
gider. Bu esnada bezirgânın hatunu evde yalnız olunca canı sıkılır ve bir gençle
tanışıp ona âşık olur. Bir müddet sonra Behzad seferden döner ama kadın eşinin
seferden dönmesinden pek memnun olmaz. Çünkü âşığı olan genç civanın yanına
gidememektedir. Sonunda Hemenaz’ın sabra mecali kalmayıp bir gece Behzad’a
uyku ilacı vererek onu uyutur. Bu esnada eve bir hırsız girer ve bütün olanları görür.
Kendisi de gencin evine gider. Hırsız da eşya çalmayı bırakıp kadını takip eder. O
gece şehrin subayı bunların bu hâllerini duyarak bunları basar. O şehrin âdeti üzre bir
kadınla erkek basılınca erkek asılır, kadın serbest bırakılırmış. Subaşı da civanı asıp
Hemenaz’ı salıverir. Ancak gencin daha canı çıkmayıp Hemenaz’a ölmeden önce
kendisini son bir kez daha yakından görmek istediğini söyleyip çağırır. Hemenaz
gencin yanına sokulunca da kendisini bu hale düşürdüğü için burnunu ısırarak
koparır. Can havliyle ne yapacağını bilmeyen Hemenaz evinin yolunu tutar ve bir
yandan da sabah olunca etraftakilere burnunun akıbetini nasıl açıklayacağını
düşünür. Bu esnada Behzad aldığı ilacın etkisiyle hâlâ yatmaktadır. Hemenaz hemen
bir hile düşünerek burnunun kanını Behzad’ın eşyalarına sürer “Behzad burnumu
kesdi!” diye feryada başlar. Olan bitenleri gören Behzad çok şaşırarak hiçbir şey
hatırlamaz. Kadı huzuruna götürülen Behzad’ın verecek cevabı olmadığından
burnunun kesilmesine karar verilir. Bu esnada olup biteni yakından takip eden hırsız
suçsuz yere Behzad’ın burnunun kesilmesine razı olmayıp şahit olduklarını kadıya
34
anlatır. Kadı hırsızın şahitliğiyle hüküm veremeyeceğini söyleyince de hırsız asılan

gencin yanına mahkemedekileri götürerek gencin ağzının içindeki Hemenaz’ın
burnunu gösterir. Gerçekleri anlayan kadı bunun üzerine Hemenaz’ı şehrin içinde
gezdirerek suya attırır.
Zebanaver sözünü bu hikâyeyle tamamlayarak bu hikâyenin kadınların

vefasız olduklarının kanıtı olduğunu söyler. Bunun üzerine Sühanperver de
söylediklerinin yerinde olduğunu ama bir avradın kötü bir iş yapmasıyla bütün
avratların aynı olacağı anlamına gelmeyeceğini bildirir.
7. Merdi Canbaz
(Hikâyenin ilk varağı eksiktir.)
Horasan padişahı ile devlet erkânı bir mecliste oturarak birbirlerine hikâyeler
anlatıp bu hikâyelerden hissemend olurlar. Padişah da memleketi idare ederken bu
hikâyelerden faydalanır. Bir gün karşı sahra tarafından oldukça zayıf, heykel gibi bir
adam zahir olur. Bu haliyle Horasan padişahının huzuruna gelerek adının Merdi
Canbaz olduğunu, kendisinin Hacne emirinin hizmetinde olduğunu, nice yüz bin
askerle yapılamayacak işleri yaptığını ama veziri yüzünden memleketinin sıkıntılara
düştüğünü ve bu yüzden de ailesiyle birlikte terk-i diyar eylediğini, kendisinden iş
istediğini belirtir. Padişah adamın zayıf haline bakıp güldükten sonra kendisine
verilecek bir işlerinin olmadığını ama fakir fukaraya yardım için hazineden ayrılan
maldan ona da verebileceklerini belirtir. Merdi Canbaz kişinin görünüşüne
aldanmamak gerektiğini, gerçek hazinesinin belki içerisinde olabileceğini söyleyip
kendisinin ilim ve irfan sahibi olduğunu anlatınca padişah ve akıllı vezirinin
kararıyla padişahın kapısında bekçi tayin edilir. Kendisine yıllık yirmi bin altın
verilecektir ama karşılığında da hiç uyumayıp görevini yerine getirecektir. Aradan
dört yıl geçer ve Merdi Canbaz bu zaman zarfında asla görevini aksatmaz. Bir gece
padişah bir rüya görür ve yorumlaması için Canbaz’ı çağırır. Canbaz rüyayı öyle
güzel yorumlar ki padişah rüyadan ziyade Canbaz’ın yorumundan etkilenir. Merdi
Canbaz, padişahın gördüğü rüyayı tabir etmesiyle ilim, irfan ve fazilet sahibi
olduğunu kanıtlar. Yine bir gün sahra tarafından bir ses peyda olur ve sesin şiddeti
gittikçe artar. Merdi Canbaz da padişahın izniyle sesin ne olduğunu anlamak için
35
gidince padişah da arkasından gizlice takip eder. Canbaz giderek ay yüzlü bir güzele
rastlar ve nereden gelip nereye gittiğini sorunca güzel, Horasan padişahının ömrü
olduğunu, padişahın artık ömrünün sonunun geldiğini ve bu saltanatı başkasına
teslim edeceğini beyan eder. Ancak padişahın ömrünün tekrar hayat bulması için
kendisinin ve ailesinin kurban edilmesini söyleyince Merdi Canbaz düşünmeden
canını vermeği kabul eder. Ama ailesinin aklının kısıtlı olduğunu, onların yerine
sadece kendisinin canını vereceğini söyler. Ama kadın mutlaka ailesiyle birlikte
canlarını kurban etmeleri gerektiğini söyleyince çaresiz hanesine giderek başından
geçen macerayı onlara anlatır. Canbaz’ın bir hatunu, bir kızı ve bir oğlu vardır. Üçü
birden ittifakla “Canlarımız padişahın canına feda olsun.” derler. Merdi Canbaz ve
ailesi canlarını feda edecekken sahra tarafından tekrar ses duyulur ve Cenab-ı Hak’ın
onların bu samimiyetinden dolayı padişahı ve kendilerini affettiğini, onlara tekrar
ömür ihsan edildiğini işitirler. Bu olanlardan sonra Canbaz saraya döner. Padişah ne
olduğunu sorunca da zevcesiyle tartışmış bir hatunun olduğunu ve onlarla konuşarak
barıştırdığını söyler. Bütün olan bitenleri başından sonuna kadar bilen padişah Merdi
Canbaz’ı önce ikinci vezirliğe sonra da baş vezirliğe getirir.
Tûtî bu hikâyeden kişiye dünya ve ahrette lazım olan sadakattir, diyerek

hatm-i kelam eder. Onun maşukuna kavuşması için Merd-i Canbaz gibi çalıştığını
söyler.
(Üçüncü Gece)
Mâhışeker bu sefer daha büyük bir istekle mahbubu tarafına gitmeyi isteyerek
tûtînin yanına gelir. Tûtî şimdiye kadar mahbubu tarafına neden gitmediğini sorar.
Yoksa onu tecrübe mi etmek istediğini sorup ‘Nişaburlu Genç’ hikâyesini anlatır.
8. Nişaburlu Güzel
Nişabur şehrinde güzelliği dillere destan, yüzü ay gibi, alnı güneş gibi bir kız
vardır. Yine aynı şehirde şöhret sahibi bir delikanlı bu güzele can u gönülden âşık
olur. Kızın önüne geçerek kendisine ilan-ı aşk eder ve biraz olsun yüzünü görmeği
diler. Kız da arkadan kardeşinin geldiğini onun kendisinden daha güzel olduğunu
36
söyler. Güzel kızın söylediklerine inanan delikanlı kızın kardeşini aramaya çalışınca
kız delikanlının aşkta sadık biri olmadığını anlar.
9. Kuyumcu ile Dülger

Tarih kitaplarında anlatıldığına göre Azerbaycan şehrinde bir kuyumcu ile
dülger vardır. Bunların ikisi de birbiriyle gayet iyi dost idiler. Günün birinde işleri
bozulur ve ikisi de fakir düşer. İki dost anlaşıp Rum diyarına doğru yola çıkarlar ve
Rum kıyısında bir kiliseye varırlar. Bakarlar ki buradaki putlara kâfirler ibadet
ederler. Dülger işinde mahir biri olduğundan bu putlara benzer ağaçtan putlar yontup
satarak parasıyla geçinirler. Bu arada kendileri de kâfir kılığına girerler. Bir müddet
sonra rahip kılığında Konstantiniyye şehrinde bir kiliseye gelirler. Burada halka vaaz
ederek halkın güvenini kazanırlar. Bir gün Rum kayseri büyük bir ziyafet düzenleyip
bunları da ziyafete davet eder. Ama bunlar ibadet etmek varken dünya işiyle
uğraşamayız, diyerek ziyafete gitmez. Bu esnada etrafta kimsenin olmamasından da
yararlanıp kilisede som altından yapılmış putu çalıp şehrin çıkışında bir yere
gömerler. Bunun üzerinden birkaç gün geçtikten sonra kilisenin hademeleri putun
yerinde olmadığını bildirince de bu iki dost feryat figanı koparır. Kimse kuyumcu ile
dülgerden şüphelenmez. Onlar da mabudumuz kayboldu artık bu vilayette
duramayız, bahanesiyle putu da alıp kendi memleketlerine gelir. Altın, kuyumcuda
kalır ve paylaşımı o yapar. Dülger lazım oldukça gelip kendi payına düşen altınında
bir miktar alır. Ne var ki kuyumcu dülgere oyun edip tekrar geldiğinde altının
tükendiğini söyler. Dülger yakın dostunun kendisine yalan söylediğinin farkındadır
ama bozuntuya vermeyip o da arkadaşına bir oyun oynar. Bir gün kuyumcuyu ve iki
çocuğunu yemeğe davet eder. Kuyumcu işe gideceğini söyleyince çocuklarının biraz
daha kalmasını söyleyerek ayrılır. Bunun üzerine dülger ağaçtan kuyumcunun
heykelini düzüp iki tane de ayı yavrusu getirir. Ayı yavrularını sabah akşam
kuyumcunun heykelinin omuzlarına et parçası koyarak besler. Bu esnada çocuklar da
dülgerin evinin bir köşesinde saklıdır. Akşam olunca evine dönen kuyumcu
çocuklarını bulamayınca doğruca dülgerin yanına gelerek hesap sorar ve dostlukları
düşmanlığa dönüşür. Durumu kadıya anlatır. Dülger de kuyumcunun oğullarının ayı
yavrusuna dönüştüğünü söyleyip kanıtlamak için mahzene götürür. Kuyumcunun
suretine alışmış olan ayı yavruları kuyumcuyu görür görmez üzerine zıplayıp
37
sarılırlar. Olan bitene herkes şahit olup dülgerin söylediğine kanaat getirirler.
Kuyumcu yaptığı hatayı anlayıp eski dostuna altınları geri vereceğini söyler. Mal
hırsı yüzünden aralarındaki kadim dostlukları biter.
Tûtî, âdemoğlunun dünyada iki kısım olduğunu; birincisinin dostlukta kavi,

ikincisinin ise dostlukta zayıf olduğunu söyleyip beyzadenin dostluğunun kavi
olabileceğini anlatır.
(Dördüncü Gece)
O gün de akşam olunca Mâhışeker sızlanarak tûtînin yanına gelir. Hâlinin

nasıl olacağı konusunda tûtîye dert anlatır. Kendisinden nasihatlerini esirgememesini
ister. Tûtî de dostluğunun ve sadakatinin Merd-i Salih’in hatunu gibi olacağını
bildirip şu hikâyeyi anlatır:
10. Merdi Sipahi ile Güzel Hatunu

Hint taraflarında bir sipahi ve bunun çok güzel bir hatunu vardır. Bu sipahi
hatununu çok sevdiğinden dünya işlerini bırakıp sadece onunla sohbet eder. Hâl
böyle olunca dünya rızkını kazanmayı bırakan sipahi bir süre sonra tüm malını
tüketir. Hatunu da eşine, yerinin devletliler yanı olduğunu söyleyip sipahiyi
padişahın hizmetine girmeye ikna eder. Sipahi hatununu yalnız bırakmak
istemeyince de hatunu kendisini Allah’a emanet edip gitmesini ister ve şu hikâyeyi
anlatır:
11. Bezirgân ile Deveyi Köprüden Geçiren Hatun

Evvel zamanda bir adam daima hatunların ahlâkını merak edip daima onların
ahlâkını sorar. Bir gün ticaret için sefere gittiği esnada bir şehre erişir. Şehvetini
teskin etmek maksadıyla kızın birine nikâh eder. Ama o kızın validesi fahişedir.
Bezirgân ile kız bir müddet geçinirler ve bezirgân kıza ilgiyle yaklaşır. Kız da
pakdamenlik ile hizmette bulunur. Bir gün o vilayetten başka bir vilayete gitmek
gerekir. Bütün eşyaları kervana yükleyip kızı da bir deveye bindirirler. Giderek
yolları bir köprüye gelince asla kervanın önde giden devesini köprüden geçiremezler.
38
Kız da kendi devesini ilk önce köprüden geçirmelerini söyleyince bütün kervan
köprüden geçer. Bunun üzerine bezirgân bunu nerden bildiğini sorar. Kız da
köprüden geçmeyen devenin kendi bildiği devenin yavrusu olduğunu, anası geçtikten
sonra aynı yoldan yavrusunun da geçeceğini söyler. Yavrunun anaya daima tâbi
olacağını belirtince bezirgân kızın da bir gün anası gibi fahişe olacağını düşünerek
kızın nikâhını geri verip anasına gönderir.
Merdi sipahinin hatunu bu hikâyeyi anlattıktan sonra kendi aslının temiz

olduğunu, kendisini Huda’ya emanet ettiğini beyan ederek Merhume Hatun ile Merd-
i Salih’in hikâyesini anlatır:
12. Merhume Hatun ile Merd-i Salih

Türkistan diyarında Merd-i Salih namında adı gibi sâlih bir âdem ile bunun
Merhume adında bir hatunu vardır. Salih hacca gitmek için yola çıkmadan önce
cümle akrabasıyla helalleşip hatununu da, rızkını bırakarak, kardeşi Nessac’a emanet
eder. Ama Nessac kardeşinin hatununa âşık olur ve durumu Merhume’ye anlatıp
visal talep edince Merhume’den yüz bulamaz. Bunu üzerine yanına dört yalancı kişi
bulup Merhume’ye zina yaptı diyerek iftira atar. Şehrin kadısı da yalancı şahitlere
inanıp Merhume’yi recmettirir. O esnada, taş yığınlarının arasında, yoldan geçmekte
olan bir Arabî kadını görür ve kurtarır. Merhume başından geçenleri anlatır. Arabî
Merhume’nin güzelliğine hayran olup onu nikâhına almak isteyince hatun bir kadının
iki ere varamayacağını söyler. Bunun üzerine Arabî de kadını kız kardeş ederek
helali gelesiye kadar yanında kalmasını ister ve evine getirir. Burada bir süre
geçtikten sonra Arabî’nin yardımcısı Merhume’ye âşık olur ve kendisiyle buluşmayı
talep eder. Merhume bu isteği reddedince de Arabî’nin beşikteki çocuğunu öldürüp
kanını da Merhume’nin elbiselerine sürer. Sabah olduğunda olan biteni gören Arabî,
Merhume’yi rencide eder. O da başından geçenleri anlatınca da Arabî Merhume’ye
itimat eder. Ancak zevcesinin ona kastedeceğini düşünerek 400 dirhem harçlık
vererek gönderir. O gün akşama dek gider ve bir şehre ulaşır. Bir köşede
sabahladıktan sonra şehrin içinde bir darağacında asılmak üzere olan bir genci görür.
Şehrin padişahı 400 dirhem haraç vermediği için genci asmak üzeredir. Merhume
elindeki dört yüz dirhemi vererek genci kurtarır. Fakat bu genç de Merhume’ye âşık
39
olur ve ona kavuşmayı diler. Merhume bunu da kabul etmez. Ama genç peşini bir
türlü bırakmaz. O esnada kalkmakta olan bir geminin yanına varınca genç birden bu
cariyedir, diye bağırır ve kendisini kurtaran Merhume’yi on bin dirheme satar.
Bezirgân hatunu gemiye alır ve onun güzelliği karşısında dayanamayıp Merhume’ye
kavuşmayı talep eder. Merhume de cariye olmadığını, eşinin hacda olduğunu söyler.
Ama bezirgân söylenenlere aldırmayıp kadının üzerine hücum edince kadın öyle bir
feryat figan eder ki derya bile inler. Geminin içinde olan halk kadını kurtarmaya
gelir. Merhume’yi gören aşkına giriftar olur ve üzerine saldırır. Bunun üzerine
Merhume, Cenabı Allah’tan kendisini kurtarması için dua eder. Şiddetli rüzgârın
etkisiyle gemi yerle bir olunca sadece Merhume kurtulur ve bir sahil kenarına gelir.
Yine aynı belalara giriftar olmamak için üzerindeki kadın giysilerini çıkarıp erkek
giysilerini giyer. Halk büyük bir gemiden tek başına inen kadını görünce etrafına
toplanır. Merhume kendisini şehrin beyine götürmelerini söyler. Şehrin beyine
geminin içinin saf altın ve değerli eşyalarla dolu olduğunu ve bunları alıp kendisine
küçük bir ibadethane yaptırmasını söyler. Şehrin beyi Merhume’ye inanıp ona bir
ibadethane yaptırır ve burada yaşamaya başlar. Az zaman içinde meşhur olan
Merhume’nin yanına insanlar şifa bulmak için gelirler. Öte tarafta Merd-i Salih
hacdan dönmüştür. Nessac, Merhumenin ihanetini, zina yaptığını ve bunun
sonucunda recmedilerek öldürüldüğünü söyler. Merd-i Salih kör olan Nessac’ın
gözlerine şifa bulmak amacıyla Merhume’nin ününü duyup yanına gitmek için yola
koyulur. Giderken tesadüfen Arabî’nin yardımcısı ve Merhume’nin dört yüz dirhem
vererek kurtardığı genci de yanlarına alır. Onlar da şifasız hastalığa tutulmuşlardır.
Bunların hepsi de Merhume’nin huzuruna gelirler ama Merhume bunlardan neden bu
hastalıklara tutulduklarını söylemeleri için bir divan kurdurtur. Bunlar hepsi de
şehrin beyinin huzurunda Merhume’ye ettiklerini anlatırlar. Merhume o kişinin
kendisi olduğunu bildirerek Allah’tan şifa diler. Merhume ve Merd-i Salih şehrin
beyinin misafiri olup üç gün ziyafet verir. Bey, bunlara birçok mal vererek
vilayetlerine gönderir.
Merdi Sipahi’nin hatunu hikâyesini bitirdikten sonra Sipahi’ye bir gül verip
bu gülün yaz ve kış taze kalacağını yalnız ihanet ettiği zaman solacağını söyler.
Sipahi, hatununun söylediklerini dinleyip yakın bir yerdeki şehzadenin huzuruna
40
varıp hizmetine girer. Sipahi şehzadenin divanına her zaman geldiğinde şehzade
onun elinde taze bir gül görür. Bahçeden koparmıştır düşüncesiyle bir şey demez.
Amma yaz bitip kış geldiğinde de elinden taze gül eksilmeyince Sipahi’ye sorar.
Sipahi de gülü zevcesinin verdiğini ve onun pakdamenliğinin alameti olduğunu
söyleyince şehzade gülerek Sipahi’yle dalga geçer. Zevcesinin onu aldattığını böyle
bir hilenin sihir ile olabileceğini söyler. Şehzade söylediklerini kanıtlamak
maksadıyla Sipahi’nin haberi olmadan hizmetinde olan Hasip ile Nesip adlı iki
karındaştan Hasip’i Sipahi’nin hatununun yanına gönderir. Hasip, Sipahi’nin
hanesinin yakınlarına gelir. Buradaki halk ile tanışarak bir kocakarıyı Sipahi’nin
evine gönderir. Kocakarı bir yolunu bularak Hasib’i över ve kendisiyle buluşmak
dilediğini anlatır. Hatun durumu anlar ama belli etmeyip delikanlıyla buluşmayı
kabul eder. Hasib eve gelir ama önce kocakarıya bulduğu hatunu beğenmediğini
söylemesini ister. Ertesi gün eve gelen Hasip yemekten sonra soyunmaya başlayınca
evdeki cariye kapıyı vurarak içeri girip büyük kardeşinin geldiğini söyler. Çıplak
halde olan Hasip’i mahzene kapatır ve ölmeyecek kadar ekmek ve su verir. Şehzade
uzunca bir süre Hasip’ten haber alamayınca Nesip’i gönderir. Onun da başından aynı
şeyler geçince kendisi Sipahi’ye haber ederek onun memleketine gideceklerini
bildirir. Sipahi hatununa haber salınca hatun hazırlık yapar. Şehzade ve Merd-i
Sipahi’nin geldiği esnada Hatun mahzene inerek Hasip ile Nesip’e çok değerli bir
misafirinin geldiğini ve cariyeye ihtiyacı olduğunu, kadın kıyafeti giyerek kendisine
yardım ederlerse onları serbest bırakacağını söyler. Hasip ile Nesip denileni yaparak
şehzadenin karşısına kadın kıyafeti giyerek çıkar. Olup biteni gören şehzade her şeyi
onlardan dinleyince sipahinin hatunundan utanır. Kadının akıl ve ferasetine şaşırıp
ona bol bol ihsanlarda bulunarak Sipahi’yi de yanına alır.
(Beşinci Gece)
Tûtî, Mâhışeker’e mahbubundan utanması gerektiğini Hoca Sâid’in gelmek

üzere olabileceğini ve geldikten sonra ise muradının asla hâsıl olamayacağını
söyleyince Mâhışeker mahbup tarafına gitmeye kalkar. Ama bakar ki sabah olmuş.
Murat hâsıl olmayıp ertesi geceye kalır. Ertesi gece olunca Mâhışeker yine
süslenerek tûtînin kafesi yanına gelir ve bakar ki tûtî cansız, ölmüş gibi durmaktadır.
41
Tûtî, bu ahvalin sonunun nereye varacağı konusunda düşüncelere daldığını anlatır.

Birbirlerine karşı muhabbetlerinin iki baştan ise iyi olduğunu ama sadece kendi
tarafından ise sonunun iyi olmayacağını söyleyerek Hekim Tûtî hikâyesini anlatmaya
başlar.
13. Hekim Tûtî ile Padişah

Kamru memleketinde yüksek bir ağacın tepesinde birkaç yavrusuyla birlikte
yuva yapmış hekim bir tûtî vardır. Aynı ağacın hemen altında da çakal, yavrularıyla
mesken tutmuştur. Çakal ava gidince tûtînin yavrularıyla çakalın yavruları birlikte
oynayıp eğlenmektedir. Hekim tûtî bu duruma birkaç kez şahit olunca kendi
yavrularına hemcinsleriyle oynaması konusunda uyarıda bulunur. Ama yavrular,
tûtîyi dinlemeyip oynaşmaya devam eder. Hekim tûtî de Maymun Zeyrek ile
Dizdaroğlu’nun hikâyesini anlatır.
14. Maymun Zeyrek ile Dizdaroğlu

Evvelki kitaplarda şöyle anlatılır ki bir maymun kale kenarında mesken
edinmiştir ve o kalenin komutanının oğlu ile aralarında dostluk vaki olmuştur. Bu iki
dost, sürekli bir araya gelerek kalede satranç oynayıp şakalaşmaktadır. Satranç
oynarken bazen aralarında sulh bazen de cenk olur. Zeyrek’in baba dostlarından bir
akıl sahibi maymun Zeyrek’e insanoğlu ile bir hayvanın dostluk kuramayacağı
yönünde öğütler verir ama Zeyrek bunları hep kulak ardı eder. Bir gün kale
kumandanının oğlu bir meclis düzenleyip cümle dostlarını davet eder. Bunların
yanında Zeyrek ile satranç oynar. Zeyrek galip gelince maskaralığa başlar. Kale
kumandanının oğlu sinirlenince fildişinden yapılmış olan şahı Zeyrek’in başına
vurur. Başı yaralanınca kanlar içinde kalan Zeyrek can havliyle kale kumandanının
oğlunun yüzünü ısırıp kaçarak kalenin içinde bir yere gizlenir. Her ne ilaç yapsalar
da kale kumandanının oğlunun yarasını iyileştiremezler. Yunan taraflarından bir
hekim kişi, yaraların ancak bunu ısıran maymunun kanıyla yapılan ilaçla çare
bulacağını söyler. Bunun üzerine kaleyi arayarak Zeyrek yakalanır ve başı kesilip
kanıyla ilaç yapılarak kale kumandanının oğluna içirirler ve kale kumandanının oğlu
şifa bulur.
Hekim tûtî yavrularına bu hikâyeyi anlatır. Bir gün çakal yavrularına yiyecek
42
bulmak maksadıyla bir semte gider. Çakal av bulamayınca geri dönmek zorunda
kalır. Bu esnada bir canavar çakalı takip ederek yavruların yerini öğrenir ve onları
yer. Yavrularını yerinde bulayan ve onların yenmiş olduğunu gören çakal, feryat
figana başlar. Bunu işiten cümle çakallar yanına toplanır. Bakarlar ki yavruların
helakine sebep olarak tûtî yavrularını görürler. Canavar onların sesini işiterek ağacın
dibine gelip ağaca çıkamayınca çakal yavrularını yemiştir kanaatine varırlar. İntikam
almak için karakulağın verdiği taktikle çakal bir hile ile avcıyı peşine düşürerek tûtî
yavrularının olduğu ağacın yanına getirir. Avcı tûtî yavrularını görünce onları
yakalamak için tuzak kurar. Tuzağa yakalanan tûtî yavruları hekim tûtînin ölü taklidi
yapması fikriyle kurtulurlar. Ama kendisi yavruları için canını feda edip avcı eline
düşer. Avcı tûtîyi satmak için pazara götürür. Bu sırada tûtî kendisini bir kadir
bilmez kişinin almasından korkarak avcıya hünerlerini sayıp pahalı bir fiyata
satmasını önerir. O şehrin padişahı çare bulunmaz bir illete yakalanmıştır. Belki
Hüda bana bu tûtî vesilesiyle şifa verir, diyerek tûtîye alıcı olur ve yüksek bir fiyata
tûtîyi satın alıp bir kafese koyar. Tûtî burada yaptığı birkaç türlü macun ve
şerbetlerle padişahın hastalığına şifa bulur. Ancak tûtî vatanını ve ailesini özler.
Kafesten kurtulabilmek için bir hileye başvurur. İlk önce padişahın ayağına
sürülmesi için bir yağ hazırlar sonra kendisinin de padişahın ayağına yüz sürmek
istediğini belirtir. Bunun üzerine kafes açılınca köşkün çatısına konar. Padişah tûtîye
gitmemesini isterse şehrin bağ ve bostanında yaşamasını söyler. Tûtî de tek başına
bostanda olmaktansa dostlarıyla zindanda olmanın daha iyi olacağını söyler.
Muhabbetin tek taraflı olmasının yetmediğini anlayan padişah vedalaşmak için
aşağıya inmesini isteyince tûtî kendisinin nadanlardan olmadığını, kanadının her
tüyünde bin türlü ilm-i iksir, ilm-i simya ve ilm-i kimya olduğunu beyan eder.
Padişah tûtînin gitmesine izin verir. Tûtî de kendi memleketine doğru uçup gider.
Tûtî hikâyeyi bitirerek Mâhışeker’e muhabbetin iki baştan olduğunu tek

taraflı olmayacağını söyler. Sadece kendisinin maşukuna muhabbetinin kâfi
olmayacağını, maşukunun da ona muhabbetinin olması gerektiğini hatta karşı tarafın
muhabbetinin beş kat ziyade olmasını çünkü kendisindeki güzellik ve zarafetin
kimsede bulunmadığını bildirir. Tehir etmeyip maşuku tarafına gitmesini söyler.
Bunun üzerine Mâhışeker görür ki güneş doğmuştur ve murat hâsıl olmaz. Ertesi
43
gece olur ve tûtî ‘Ağaçtan Yapılan Kız’ hikâyesini anlatır.
(Altıncı Gece)
15. Ağaçtan Yapılan Kız

Eskiler sahih rivayet ile naklederler ki dülger, kuyumcu, terzi ve zahit dört
arkadaş seyahat etmeye karar verirler ve yola çıkarlar. Birkaç zaman seyahat ettikten
sonra ıssız bir dağlık yerde konaklamaya karar verirler. Burası tehlikeli olduğundan
uyurken sırayla nöbet tutarlar. İlk nöbeti tutan kuyumcu nöbet sırasında uykusunun
gelmemesi için ağaçtan bir kız yontar. Nöbet sırası kuyumcuya gelince dülgerin
yaptığı kızı görür ve o da uykusunu def etmek için kıza küpe, bilezik vs. gibi
kadınlara lazım olan süslerle kızı süsler. Sıra terziye gediğinde o da durmayıp kızın
üzerine güzel bir elbise dikerek sanatını tamamlar. Son olarak zahit ağaçtan yapılan
cansız kızı görünce Huda’ya yalvararak kendisini dostlarının yanında mahcup
etmemesini ve cansız kalıba ruh vermesini ister. Dört yoldaş sabah uyandıklarında
karşılarında kızı görünce dördü birden ona âşık olur. Hepsi de kızın kendi hakkı
olduğunu düşünür ve anlaşamazlar. O esnada yoldan geçen bir dervişi kadı tayin edip
derviş neye hükmederse kabul edecekleri konusunda anlaşırlar. Ama kızı gören
derviş de kıza âşık olunca kızın kendisinin hanımı olduğunu ve aralarında bir olay
vaki olunca evden darılıp kaçtığını iddia eder. Bu beş âşık aralarında anlaşamayıp
şehrin subaşısına giderler. Subaşı kızı görünce bin canla o da âşık olur. Bunlara
ahmaklık etmemelerini, bu kızın kardeşinin hanımı olduğunu ve haramilerin
kardeşini öldürerek kızı kaçırdıklarını söyleyip bunlardan davacı olur. Bu altı âşık
kadı huzuruna gelirler. Kadı kızı görünce o da âşık olur ve kızın küçücükten beri
beslediği cariyesi olduğunu belirtir. Kadı ile zahit tartışırlar ve zahit ‘Derviş Hevâyi’
hikâyesini anlatır:
16. Derviş Hevâyi

Horasan’ın ileri gelenlerinden bir devletli, kendi akranı olan vilayet ulularının
cümlesine ziyafet verir. Bu ziyafette Derviş Hevâyi adında bir zat da vardır. Hevâyi
seyahati esnasında meydana gelen olayları anlatırken meclisin içinden biri yellenir.
Herkes Derviş Hevâyi etti diye ona bakarak güler. Durumdan çok mahcup olan
44
Hevâyi hadisenin kendinden olmadığını söyler.

(Hikâyenin bundan sonraki kısmı eksiktir.)
Tûtî, uzun hikâye anlatarak Mâhışeker’e onu meşgul ettiğini söyler.

Durumunun Şah Behvac gibi olduğunu söyleyince de Mâhışeker Şah Behvac’ın kim
olduğunu sorar. Tûtî de Şah Behvac’ın akıl ve feraset sahibi bir padişah olduğunu,
kapısına gelen kimseyi geri çevirmediğini söyleyerek ‘Şah Behvac’ hikâyesini
anlatır:
17. Şah Behvac

Evvel zamanda Bilsan şehrinde akıl ve bilgi sahibi olan Ebulmecd namında
birisi vardır. Ebulmecd bir gün şehri gezerken bir bahçe içinde havuz kenarında
güzel yüzlü melek gibi bir kız görür ve kıza âşık olur. Kızın şehrin padişahının kızı
olduğunu öğrenince kızı istemeye karar verir. Aşk derdinden ölmektense padişahın
gazabından ölmenin iyi olacağını düşünür. Ebulmecd kızı nikâhla isteyen bir arz-ı
hâl yazınca padişah buna çok sinirlenir ve Ebulmec’in öldürülmesini ister. Padişahın
akıllı ve bilgili olan veziri Mâhud buna engel olarak Ebulmecd’le bir kere konuşmayı
ister. Padişah kabul edince Ebulmecd’e her kişinin kendi dengiyle evlenmesinin daha
iyi olacağını söyler. Ebulmecd ısrarından vazgeçmeyince de bir fil yükü altın
getirirse ancak kızı öyle alabileceğini söyler. Ebulmec ise bırak bir fil yükü altını, bir
iğneye bile sahip değildir. Bunun üzerine Ebulmecd çaresiz, yollara düşer. Bir
akrabasının tavsiyesi üzerine Şah Behvac namında cömertlikte üstün, akıllı,
merhametli bir padişahın ülkesine gider. Durumu anlatan Ebulmecd, bir fil yükü
altınla ülkesine döner. Ancak kızın babası olan padişah, kızı Ebulmecd’e vermeyi
kabul etmeyerek yeni şart olarak altınları veren kişinin başını getirmesini ister.
Ebulmecd tekrar Şah Behvac’ın yanına gelerek olanları anlatır. Şah, başını
vereceğini ama başını verdikten sonra yine kızı vermeyeceklerini düşünerek bu sefer
Ebulmecd ile gitmeye karar kılar. Birlikte padişahın huzuruna çıktıklarında kızın
babası olan padişah karşısındakinin Şah Behvac olduğunu anlayınca tahtından inerek
ayaklarına kapanır. Böylece kızı vermeyi kabul ederek onlara büyük ihsanlarda
bulunur.
45
Hikâyeyi anlatarak tûtî sözünü bitirir. Mâhışeker, Şah Behvac’ın iyiliklerini

takdir ettiğini ancak başını vermesini yerinde bulmadığını söyler. Tûtî bunun üzerine
Şah Behvac’ın büyük kerem ve kemâl sahibi olduğunu, nice âşıkları birleştirdiğini
söyleyip ‘Şah Behvac ile Azim’ hikâyesini anlatır:
18. Şah Behvac ile Azim

Şah Behvac’ın Azim adında sohbetinden gayet haz aldığı ve birçok ihsanlarda
bulunduğu bir arkadaşı vardır. Azim kumar oynamaya çok düşkün olduğu gibi
müsrif birisidir de. Şah’ın çevresindeki vezirler Azim hakkında nice kötü şeyler
söylese de Şah söylenenlere aldırmaz. Azim, Şah’ın bütün ihsanlarını kumarda
kaybedip borç bile eder. Şah Behvac bunun bütün borçlarını da öder. Azim bir gün
Şah’ın yaptıklarından utanıp mahcup olur ve şehri terk eder. Giderek bir mağaraya
gelir. Burada kumar oynamakta olan birkaç kişi vardır. Azim dayanamayıp kumar
oynayınca bütün malını kaybeder ve karısını borçlarını ödeyesiye kadar rehin bırakır.
Azim, borç alabileceği tek kişinin padişah olduğunu bildiği için Şah Behvac’ın
ülkesine doğru yol alırken yolda bir kuyu görür. Çok susayan Azim su içmek
maksadıyla külahını kuyuya sallayınca kuyunun içinde altın kürsünün üstüne
oturmuş güzel bir kız ile karşısında duran zayıf bir ihtiyar ve bunların yanlarında
kaynayan bir kazan görür. Kız bunu dilenci sanınca bileziklerini külaha koyar.
Şaşkınlığından ne yapacağını bilemeyen Azim donakalınca kız verdiklerinin az
olduğunu düşünerek diğer kolundakileri de külaha koyar. Aklı başına gelen Azim
külahı çekerek Şah Behvac’ın hazinesinde bile olmayan bilezikleri alıp derhal şehre
doğru yol alır. Azim bilezikleri satmak isteyince Şah Behvac’ın hazinesinden
çalmıştır, diyerek yakalayıp Şah’ın huzuruna getirirler. Azim gördüklerini Şah’a
anlatınca kuyunun yanına gelirler. Şah, kuyunun üzerinden seslenerek kim
olduklarını sorar. Kız, periler padişahının kızı olduğunu, karşısında oturanın da
gençliğinden beri ona âşık olan âşığı olduğunu ve altmış iki senedir hatır için
kuyunun içinde beklediğini söyler. Peri kızı bu âşığa merhamet ettiği için onu bırakıp
gidememiştir. Âşıkların birbirine kavuşması için ihtiyar adamın kuyunun içindeki
kaynayan kazana girmesi gerekmektedir. Fakat ihtiyar, ne kazana girmeye cesaret
edebilmekte ne de peri kızı bu ihtiyar âşığı bu kuyuda bırakıp gidebilmektedir. Şah
bunları dinledikten sonra ihtiyara kazana girmesini söyler. İhtiyar kazana girip helak
46
olursa sevdiğinden ayrı kalacağını belirtir. Bunun üzerine Şah, denemek için kazana
girer. Bir saat kadar kazanın içinde kaldıktan sonra Şah’ın vücudu saf altına döner.
Şah’tan sonra ihtiyar adam da kazana girince onun vücudu da gençleşip altına döner
ve sevdiğine kavuşur. Şah Behvac’a dualar ederler. Azim’in hatununu da kurtarırlar.
Mâhışeker, Şah Behvac’ın kerem sahibi olduğuna kanaat getirir. Tûtî de tıpkı
kendisinin maşuğuna kavuşmasını Şah Behvac gibi istediğini belirtir. Ona hemen
maşukunun tarafına gitmesini söyler. Mâhışeker bakar ki güneş doğmuş, murat ertesi
geceye kalmış. O gün de akşama kadar sabredince akşamleyin tûtînin yanına gelip
mahbup tarafına gitmeyi talep eder. Tûtî duymazdan gelir. Birkaç sefer talep ettikten
sonra Mâhışeker kendisinden kaynaklanan olumsuz bir şey mi olduğunu sorar. Tûtî,
gecelerdir onun ahvalini düşünmekten gözlerine uyku girmediğini ve sadakatini ona
bir türlü kanıtlayamadığını beyan edip ‘Şah Kubad ile Tûtî’ hikâyesini anlatır.
(Yedinci Gece)
19. Şah Kubad ile Tûtî

Şam taraflarında fakir bir avcı tuzak kurarak akıllı bir tûtî yakalar. Sevinçle
tûtîyi pazara getirerek satmaya karar verir. Fakat tûtî kendisine bakmaya gelenlere o
kadar çok nükteli ve latif hikâyeler anlatır ki her gören kuşa âşık olur. Bunu gören
avcı da tûtînin değerini artırır. Tûtînin bu hüneri Şam Padişahı Şah Kubad’ın
kulağına gider ve padişah tûtîye kulaktan âşık olur. Emrederek avcının dilediği
parayı verip tûtîyi satın aldırır. Kafesi yanına asarak daima tûtînin kelamıyla eğlenir,
onun akıl ve fikrine hayran olup devlet işlerinde de tûtîye danışarak ekseriya onun
aklıyla amel eder. Günden güne tûtînin değeri Şah Kubat’ın gözünde artmaya başlar.
Birkaç yıl bu şekilde geçtikten sonra tûtî bir gün Şah’a güzel bir hikâye anlatır ve
Şah bundan yeterince haz aldığı için kendisinden bir şey isteyip istemediğini sorar.
Tûtî de evlatları ve akrabalarıyla görüşmek istediğini belirtir ve kendi memleketine
gider. Tûtînin akrabaları padişahın bu iyiliği karşısında tûtînin de Şah’a bir iyilik
yapmasını öğütleyip ab-ı hayat çeşmesi yanındaki ağaçtan bir meyve koparıp Şah
Kubad’a götürmesini söylerler. Tûtî söylenenleri yaparak Şah’ın yanına gelir. Şah
Kubad da bu meyveyi yiyip yememek hususunda Hz. Süleyman’ı taklit etmeleri
gerektiğini söyleyip ‘Hz. Süleyman ile Kirpi’ hikâyesini anlatır:
47
20. Hz. Süleyman ile Kirpi

Bir gün Cebrail Aleyhisselam, Hz. Süleyman’a sonsuz bir hayat bulması
amacıyla âlemlerin Rabbi tarafından bir kadeh âb-ı hayat denilen ölümsüzlük
suyundan getirir. Hz. Süleyman, bu suyu içip içmeme konusunda acele etmeyip tüm
hayvanlara danışır. Kirpi dışındaki tüm hayvanlar bu suyu içmesi için onu teşvik
eder. Kirpi diğerlerinden farklı düşünür ve düşüncesini açıkça Hz. Süleyman’ın da
isteğiyle bu müşavere meclisinde belirtir. Kirpi, bu suyu içmeye yalnızca Hz.
Süleyman’a izin varsa, evlatlarına ve tanıdıklarına yoksa bu suyu içmenin büyük bir
ıstırap olacağını, onları zamanla kaybettiğinde bunun kendisine acı vereceğini ve bu
olayın dünya döndükçe sürekli yaşanacağını söyler. Cebrail’in getirdiği ölümsüzlük
suyunu, Hz. Süleyman kirpinin nasihatini düşünerek içmez.
Şah Kubad da tûtîye Hz. Süleyman gibi davranıp meyveyi yemeyeceğini
belirtir. Tûtî bu fikri olumlu karşılayarak eğer meyvenin çekirdeği bir yere dikilirse
ve çıkan ağacın meyvesinden bir kişi yerse o kişinin bütün hastalıklardan kurtularak
on beş yaşında birine dönüşeceğini söyler. Bunu üzerine Şah Kubad meyveyi
bahçenin bir köşesine diktirerek yanına bir bahçıvan tayin eder. Tohumdan bir ağaç
meydana gelir ve üzerinde yetişen birkaç meyveden birisi yere düşünce bahçıvan
meyveyi güzel bir tabağa koyarak Şah’ın huzuruna getirir. Şah Kubad meyveyi önce
kendisi yemek yerine zindandan ölüme mahkûm edilmiş bir ihtiyar adama getirterek
ona yedirir. İhtiyar adam meyveyi yer yemez oracıkta ölür. Bu olayın üzerine
padişah tûtîden şüphelenerek canına kastetmek istediğini düşünür. Ama tûtî bu işin
içinde başka bir şeyin olacağını anlatır ve kendisini ne zaman isterlerse
katledebileceğini ama bir kere ağaçtan başka meyve daha koparıp bir hayvana
yedirmelerinin uygun olacağını anlatır. Bunun üzerine ağacın yanına giderler.
Ağacın bir köşesinde bir yılanın yattığını görürler. Yılan, ejderha gibi ağzından zehir
saçmaktadır. Hemen Şah’a haber götürüp durumu anlatırlar. Zindandan getirdikleri
başka bir ölüme mahkûm edilmiş ihtiyar adama bu kez kendi elleriyle ağaçtan
kopardıkları meyveyi yedirirler. İhtiyar adam on dört yaşında bir delikanlıya
dönüşür. Böylelikle Şah Kubad’a getirilen meyvenin yılandan dolayı zehirli olduğu
anlaşılır. Tûtînin sadakati anlaşılır ve Şah Kubad tûtîye ziyadesiyle ihsanlarda
bulunur.
48
Tûtî hikâyeyi bitirdikten sonra Mâhışeker’e kendisinin de hikâyedeki tûtî gibi

sadakatinin şimdi bilinmezse sonradan anlaşılacağını belirtir. Durmayıp hemen
maşuğuna gitmesini öğütler. Mâhışeker bakar ki sabah olmuş güneş Şah Kubad’ın
yüzü gibi münevverdir. O gün akşama dek sabrederek akşam olunca tûtînin yanına
gelir. Hemen kimse duymadan maşuğuna kavuşmak istediğini ve bu konuda nasıl yol
göstereceğini sorar. Tûtî hemen maşuğuna gitmesini ve bu gece kendisine hikâye
anlatmayacağını ancak sadece kendisine yol göstermesi için birkaç kelime
söyleyeceğini belirterek ‘Vezirzade ile Hace Hüssam’ hikâyesin anlatmaya başlar.
(Sekizinci Gece)
21. Vezirzade ile Hace Hüssam

Hace Hüssam namındaki bir tüccar Hint taraflarında ticaretini tamamlayınca
yola çıkmak üzere iken yanındaki yâranına memlekette bulunmayan bir şey almak
istediğini söyleyince yâranı onu ağaçtan tûtî yapan filozof bir kişinin yanına götürür.
Burada biraz mal vererek ağaçtan bir tûtî yaptırıp Irak’a döner. Şehrin vezirinin oğlu,
düzenlediği meclislerde gezip gördüğü yerleri anlatması için Hace Hüssam’ı da
çağırır. Vezir oğlu ile Hace Hüssam’ın hatunu daima birbirleriyle görüşüp aralarında
yakınlaşma olur. Yine meclisin birinde Hace Hüssam aldığı tûtîden bahseder. Bunu
duyan vezirin oğlu hemen birisini gönderip Hace Hüssam’ın hatunundan tûtîyi
aldırtıp yerine kendi yaptırdığı tûtîyi koydurur. Bu sayede Hace Hüssam’ın hatununa
kendisini Hace’den nikâhla alacağını söyler. Vezirin oğlu tûtînin anlatılandan daha
güzel konuştuğunu görür ve durumu hatununa anlatır. Vezir oğlunun hatunuyla
Ebulibad arasında da gizli bir ilişki vardır. O da sırrı saklayamayıp Ebulibad’a
söyler. Yine vezir oğlunun düzenlediği meclisin birinde Hace Hüssam yine tûtînin
kelamından bahsedince vezir oğlu Hace’ye yalan söylediğini söyler. Hace sözünün
asıl olduğunu anlatınca vezir oğlu da eğer Hace’nin sözü doğruyla bütün malıyla
avradının onun olacağı, kendi sözünün doğruysa Hace’nin avradının boş olup
kendinin olacağı konusunda sözleşirler. Hace Hüssam hemen eve gelerek tûtîyi
konuşturmak ister ama cansız kalıp konuşmaz. Bunun üzerine, Hace’nin annesinin
öğüdüyle, Irak’ta nefesi kuvvetli olan ünlü zahit Ebulibad’tan yardım almak
maksadıyla yanına giderler. Durumu baştan sona kadar Ebulibad’a anlatırlar. Vezirin
49
oğlunun hanımıyla ilişkisi olan Ebulibad bu olayı daha önce vezirin oğlunun
hanımından işitmiştir. Ebulibad tûtîyi konuşturacağını ama vezir oğlunun malını
istemediğini ancak vezir oğlunun avradının boş olunca avradı kendisine vermesini
söyler. Hace Hüssam da söylenenleri yaparak vezir oğlunun oyunu kendisine döner.
Tûtî hikâyeyi bitirir. Mâhışeker’e vezirin oğlu sırrını söylediği için başına
bunların geldiğini, sırrını kimseye söylememesini öğütleyip maşuğuna gitmesi
gerektiğini söyler. Mâhışeker dışarıya çıkmak için kapıya yönelince bakar ki sabah
olmuş.
(Dokuzuncu Gece)
Mâhışeker, akşam olunca yine tûtînin yanına gelerek derdine derman

olmadığını, bari kendisine şifa verecek bir şeyler söylemesinin iyi olacağını söyler.
Tûtî de her işin başının müşavere olduğunu, kesinlikle müşavere etmeden iş
yapmamasını söyleyip ‘Şah Behvac ile Vezir Huşmend’in hikâyesini anlatır.
22. Şah Behvac ile Vezir Huşmend

Şeh Behvac’ın on dört yaşına yeni girmiş güzellikte ve letafette mümtaz bir
oğlu vardır. Şah oğlunu evlendirmek istemektedir. Bunun için Vezir Huşmend’i
yanına çağırarak düğün hazırlıklarına başlamasını ister. Vezir Huşmend düğün için
etraf ülkelere ve şehirlere haber gönderip az zamanda bütün hazırlıkları
tamamlayarak Şah’ın beğenisini kazanır. Ülkenin dört bir yanından düğün için türlü
türlü hediyeler gelir. Şah, Vezir Huşmend’i sınamak için ona denizi de hediyesiyle
birlikte düğüne davet etmesini, yedi gün içinde bir şey yapamazsa meydanda
kendisini katledeceğini söyler. Bunun üzerine Huşmend ne yapacağını bilemez ve
durumu oğullarıyla birlikte müşavere etmeye karar verir. Vezir, oğullarına padişahın
kendisini katlettirmek için böyle imkânsız bir görev verdiğini, bunu bahane edeceğini
söyleyerek ‘Koyun ile Aslan’ hikâyesini anlatır:
23. Koyun ile Aslan

Büyük bir gemi fırtınaya tutulur ve içindeki bütün insanlar helak olup gemi
kıyıya yanaşır. Geminin içinde sadece koyun sağ kalır. Bir aslan avlanmak için
50
gezerken gemiyi görüp içine girince koyunla karşılaşarak ona acıyıp koyunu yanına
yardımcı olarak alır. Gemiyi mesken tutan aslan, koyunun korumasını üzerine alarak
onu kimseye rencide ettirmez. Hatta koyun izin bile almadan aslanın huzuruna gelip
gider. Bir gün aslanın divanında olan diğer hayvanlar akşama dek gezip yiyecek
ararlar ama bulamazlar. Ertesi gün de yiyecek bulamayan hayvanlar aslanın huzuruna
gelerek koyunu yemeği teklif ederler. Bir süre direnen aslan sonunda hayvanların
sözüne inanıp koyunu yemeği kabul eder ama koyunu öldürmek için bir türlü bahane
bulamaz. O esnada koyun her zaman olduğu gibi teklifsiz olarak huzura gelince aslan
koyuna yerden toz kaldırarak tahtını toz ettiğini söyler. Bunun üzerine koyun denizin
üzerinde oldukları ve denizde tozun bulunmayacağı cevabını verir ve aslan bir süre
susar. Söze hemen tilki karışıp aslana cevap vermenin suç olduğunu gerekçe
göstererek ‘Seyis ile Efendi’ hikâyesini anlatır:
24. Seyis ile Efendi

Devlet erbabından birisi gece dışarıdan gelerek içeri girer ve merdivenden
yukarı çıkmaya başlar. Bunu gören seyis evin hanımıyla merdivenin yukarısında
müşerref olduklarından gelenin evin hanımı olduğunu zannederek hemen koluna
girip yukarı çıkmaya başlar. Seyis yukarıya kadar dayanamayıp evin hanımı
zannettiği efendisinin topuğunu sıkar. Hemen yeminle özür dileyip kendisini
tanıyamadığını, evin hanımı zannettiği için topuğunu sıktığını söyleyerek ona darılıp
gazap etmemesini söyler.
Tilki, koyunun hareketini seyisin efendisine yaptığı harekete benzetir. Bunun
üzerine aslan koyunu iki parça eder. Böylece sudan bahaneyle koyunun sonu gelir.
Vezir Huşmend de sonunun böyle olacağını söyleyince oğulları derya
kenarına giderek Allah’a yalvarmasını, dua etmesini ister. Vezir, oğullarının
söylediklerini dinleyerek derya kenarında iki gün gidip üçüncü gün uyur. Rüyasında
bir pir-i nurani görüp Hak Teala’nın onun duasını kabul ettiğini, kendisinin derya
olduğunu, ancak o davete gidemeyeceğini, davetten kastının hediye olduğunu
belirterek bir sandık cevahir, bir sandık elbise, bir sandık saf altın ve bir at olmak
üzere dört hediye verir. Vezir Huşmend uyandığında hediyeleri yanında bulur.
Hediyeleri alarak Şah Behvac’ın huzuruna varıp olan biteni ona anlatır. Şah Behvac
hediyeleri alarak Vezir Huşmend’e amacının kendisini denemek olduğunu,
51
hediyelerden birisini almasını söyler. Bunun üzerine Vezir Huşmend, oğullarıyla

müşavere etmek istediğini belirtir. Şah, vezirin oğullarını huzura çağırtır. Vezirin
oğullarının her biri babasının almasını istediği hediyeyi ve sebebini söyler. Bunların
söylediklerini duyan Şah Behvac onların akıl ve bilgi sahibi kişiler olduğuna kanaat
getirerek hediyeleri onlara dağıtıp her birini vezir ve Huşmend’i de baş vezir tayin
eder. Böylece istişare etmenin hikmeti ortaya çıkar.
Tûtî hikâyeyi bitirince Mâhışeker’e müşaverenin hikmetli olduğunu ve
kendisiyle mutlaka müşavere etmesi gerektiğini belirtir. Bunun üzerine Mâhışeker
yine mahbubuna gitmek için dışarı çıkınca sabahın olduğunu görür.
(Onuncu Gece)
Ertesi gün akşam olduğunda Mâhışeker yine tûtînin yanına gelerek dün gece
çok sohbet ettiklerinden mahbubuna gidemediğini ve bu gece mutlaka gideceğini
anlatır. Tûtî de hemen acele ederek mahbubu tarafına gitmesi gerektiğini ama
mahbubundan işittiği sözleri aklında tutarak mutlaka kendisine anlatmasını öğütler.
Kişinin lisanı, derununun tercümanıdır.’ diyerek ‘Merd-i Dihka,n’ hikâyesini anlatır.
25. Merd-i Dihkan

Evvel zamanda çiftçinin birisi tarlasını sürerken çok değerli bir cevher bulur.
Kendi vilayetindeki cevherşinaslar bunun değerine paha biçemez. Çiftçinin dostları
cevherin varlığını duyan bir padişahın iftira ile cevheri elinden alabileceğini, en iyisi
kendi rızasıyla cevheri Rum Sultanı’na hediye etmesini öğütler. Rum Sultanı’nın
kendisine yeterince ihsanlarda bulunacağını düşünen çiftçi yola çıkar. Yolda
giderken seyahat etmekte olan üç kişiye rast gelir. Çiftçinin elinde cevheri gören üç
yoldaş bir gece çiftçi uyurken cevheri koynundan alır. Çiftçi uyandığında
koynundaki cevheri bulamayınca bozuntuya vermeyip yola devam eder. Bu üç
kişiyle baş edemeyeceğini anlayınca Rum Sultanı’nın yanına kadar vaziyeti idare
eder. Padişahın huzuruna gelince de çiftçi başından geçenleri anlatır. Ama üç yoldaş
cevheri çaldıklarını inkâr eder. Padişah çiftçinin sözüyle üç yoldaşı hapse attırır.
Bunun üzerine padişah acaba haksız yere mi onları içeriye attırdığını düşünürken
padişahın kız Mihrişah gelir ve duruma el koyar. Kimin haklı kimin haksız olduğunu
52
iyice anlayabilmek için bir oyun tertipler. Önce üç yoldaşı serbest bıraktırarak onlara
kendilerinin akıllı ve bilgili kişiler olduğunu, fikirlerinden yaralanmak istediğini
söyleyip, saraya girip çıkmalarına izin verir. Yine bir gün meclise üç yoldaşı
çağırarak bir hikâyede anlayamadığı bir müşkülü olduğunu söyleyip onlardan yardım
ister. Bunun üzerine ‘Dilfüruz ile Bahçıvan’ hikâyesini anlatmaya başlar:
26. Dilfüruz ile Bahçıvan

Dimaşk’da Dilfüruz namında güzel bir kız vardır. Bu kız bir gün cariyeleri ile
bahçede gezerken gözü güzel bir güle takılır. Cariyeler ne kadar uğraşsalar da güle
ulaşamaz. Güle ulaşılamayınca Dilfüruz’un gönlü gülü daha çok istemektedir. Bunun
üzerine gülü koparanın ne isteği olursa yerine getireceğini söyler. Bunun üzerine
bahçıvan gülü koparıp Dilfüruz’a verir. Dilfüruz bahçıvana kendisinden ne istediğini
sorunca bahçıvan da evlendiği gece eşiyle görüşmeden önce mutlaka bu bahçeye
gelerek kendisiyle görüşmesini ister. Dilfüruz söz vererek bahçeden ayrılır. Bir
zaman sonra bezirgân, kızı Dilfüruz’u şehrin içinden yiğit bir delikanlıyla
nikâhlayarak damadı iç güveyisi edinir. Âdet üzre damat içeriye girip namaz
kıldıktan sonra Dilfüruz’un yanına gelir. Ancak Dilfüruz soyunmayıp eşine bağban
ile olan macerasını anlatır. Delikanlı anlayışla karşılayarak gidip vaadini yerine
getirmesini anacak kötü bir şey yapmamasını ister. Bunun üzerine kız üzerinde
ziynet eşyalarıyla birlikte yola çıkar. Gece olduğu için bağın yolunu şaşırır. Bir
müddet sonra karşısına aç bir kurt çıkar. Ne yapacağını bilemeyen Dilfüruz, Allah’a
yalvarır ve neticede kurt insafa gelerek kızı bırakır. Bir miktar daha gittikten sonra
bu sefer de karşısına harami çıkar. Harami kızı soymak ister, kız da başından
geçenleri anlatınca harami de kızı salıverir. Sonunda kız bağbanı bularak başından
geçen macerayı tümüyle anlatır. Bunun üzerine bağban, niyetinin kötü olmadığını,
amacının onu tecrübe etmek olduğunu, söyleyerek kızı hanesine kadar götürüp
bırakır. Dilfüruz tertemiz olarak eşinin yanına gelir.
Mihrişah, hikâyeyi üç yoldaşa anlattıktan sonra hikâyedeki üç dört şahıstan
hangisinin insanlığını takdir etmek gerektiğini sorar. İçlerinden birisi aç olan kurdun
mutlaka yaşlı ve dişlerinin olmadığını, yoksa aç iken öyle bir avı bırakmanın
mürüvvetten çok ahmaklık olacağını; ikincisi asıl ahmaklığı haraminin yaptığını;
üçüncüsü de ayağına gelmiş kıza sahip olmamakla bağbanın yaptığının ahmaklık
53
olduğunu söyler. Üçü birden Dilfüruz’un eşine gayretsiz biriymiş diyerek lanet
okurlar. Bu söylenenlerden sonra Mihrişah hırsızın ve yalancının bu üç yoldaşın
olduğu kanaatine varıp durumu padişaha bildirir. Padişah cevahiri buldurup üçünü de
katlettirir.
Tûtî-i Kâmil sözünü bitirerek Mâhışeker’e beyzadenin sözünü iyice fehmedip
niyetini anlamasını ister. Mâhışeker kapıya yönelince bakar ki sabah olmuş. Böylece
beyzadenin yanına gitmek ertesi geceye kalmıştır.
(On Birinci Gece)
Ertesi gece olduğunda Mâhışeker yine tûtînin yanına gelerek önceki gece
anlattığı hikâye neticesinde kişinin niyetinin sözlerinden anlaşılabileceğini ama
beyzadenin sözlerinden ahvalini anlayamayacağından korktuğunu söyleyip kendisine
yeni bir yol göstermesini ister. Tûtî de beyzade ile sohbet esnasında bir saz
getirmelerini ve saz çalınırken beyzade neşelenirse dostluğa layık olduğunu, eğer
neşelenmezse de dostluğa layık olmadığını söyler. Bunun üzerine ‘İsfehan Padişahı
ile Beşikteki Şehzade’ hikâyesini anlatır.
27. İsfahan Padişahı ile Beşikteki Şehzade

İsfahan padişahı yüz yirmi yaşına geldiğinde ahrete göçer ve yerine geçecek
yaşta oğlu bulunmayıp sadece beşikte süt emen bir evladı vardır. Vezirler ve devletin
ileri gelenleri toplanarak çocuğu tahta geçirsek daha küçücük, yerine birini geçirsek
çocuğun hakkına girmiş oluruz, uzun yıllar bakıp büyütsek belki tahta layık değildir,
diye düşünürler. Sonunda çocuğu tecrübe etmeğe karar kılarlar. O çevredeki dört yüz
ulema beşikteki çocuğun yanında saz çalındığında hareket ederse tahta layık
olacağını, hareket etmezse tahta layık olamayacağını söyler. Saz çalındığında çocuk
şehzadenin hareket ettiğini görenler çocuğun tahta layık olduğu kararına varırlar.
Tûtî, Mâhışeker’e kendisinin de beyzadeyi bu şekilde tecrübe etmesini ister.
Mâhışeker musiki ile tecrübe olunup olunmayacağını sorar. Tûtî, musikide lisana
gelmeyen bir tesir olduğunu, bunu ifşa etmenin doğru olmayacağını ve kiminin
ruhanî zevk, kiminin de cismanî zevk alacağını söyleyip ‘Cüneyd-i Bağdadî
hikâyesini anlatır.
54
28. Cüneyt-i Bağdadî

Cüneyt-i Bağdadî bir gün sema ve musiki meclisinde iken gayet hazzın
doruklara ulaştığı bir anda meclistekilerden biri aşk ateşinin etkisiyle bir nara atar.
Cüneyt-i Bağdadî nara atan gence sessiz olmasını söyler. Bunun üzerine mestane
âşığın aklı başına gelerek hırkasını üzerine çekip bir saat miktarı kalır. Bakarlar ki
can kuşu kafesinde uçmuş.
Tûtî, musikinin bir derya olduğunu söyleyerek ‘Hekim-i Sazperver ile
Maymun’ hikâyesini anlatır.
29. Hekim-i Sazperver ile Maymun

Âlim bir saz ustası seyahati esnasında dağlarda ağaçlar arasında gezerken
daldan dala atlayan bir maymun görür. Bu maymun daldan dala atladığı esnada karnı
sivri bir dala takılarak yırtılır ve bağırsağı iki dalın arasında gerilir. Bir zamandan
sonra kuruyan bağırsak rüzgârın da etkisiyle hoş sesler çıkarır. Bunu gören saz ustası
bağırsağı indirerek iki ağacın arasına bağlar. Daha sonra o ağaca deri kaplayarak
çalmaya başlar. Evvelkinden daha hoş seslerin çıktığını görür. Her gelen kişi
zamanla bunu geliştirir ve bugünkü çeşitli sazlar meydana gelir.
30. Hind Diyarındaki Kaknus Kuşu

Hint diyarında adına Kaknus denilen bir kuş vardır. Kaknus’un burnunda
birçok delik vardır. Kuş ses çıkardığında her deliğinden çeşitli sesler çıkar ve musiki
ilminin aslı buna dayanır. Hindli musiki bilginleri makamları ve musikiyi bu kuşun
sayesinde bulmuşlardır.
Tûtî, kuru efsanelerle vakit harcamayıp hemen mahbubuna gitmesini öğütler.
Erteleyince pişman olacağını belki de Hoca Sâid’in geleceğini söyleyip ‘Aslan ile
Kedi’ hikâyesini anlatır:
31. Aslan ile Kedi

Çin taraflarında hayvanların, çiçeklerin, ağaçların bol olduğu bir bahçeyi
mesken tutmuş bir aslan vardır. Bu aslan günden güne yaşlanınca etrafındaki
farelerle bile baş edemez duruma gelir. Ağzı açık uyuyunca fareler aslanın ağzına
55
girip dişleri arasındaki kalıntıları yemektedir. Bu durum da aslanı çok rahatsız edince
yardımcısı kurda durumu anlatır. Kurt da aslanın halini Bağdat halifesi ile Âlim-i
Rabbani hikâyesine benzetip hikâyeyi anlatır:
32. Bağdat Halifesi ile Âlim-i Rabbani

Abbasi halifelerinden birisi gaddarlığıyla şöhret olur. Bir gün bunun
meclisinde bir âlim kişi oturur ve o esnada sinekler halifeye rahatsızlık verir.
Havanın yaz olmasından dolayı sinekler aşırı derecede halifeyi etkiler. Halife, âlim
zata dönerek sineklerin bir işe yaramadığını, bunların ne için yaratıldığını sorar.
Âlim-i Rabbani hazretleri de Allah’ın işe yaramayan bir şey yaratmadığını bu
sineklerin gaddar, zalim, cebbar kişilere acizliklerini bildirmek için yarattığını, çünkü
bu kişilerin o kadar güç ve kudrete sahipken bir sineklere bile güçlerinin yetmediğini
belirtir. Halife o arifin kelamından gayet haz alarak teselli bulur.
Kurt, bu farelerin bile Sübhan’ın bir terbiyesi olduğunu ama her derdin bir
dermanı bulunduğunu belirterek soruna çözüm olarak bir kediyi görevlendirmelerini
isteyip Çapükdest isimli kediyi görevlendirir. Çapükdest, aslana kendisine bekçilik
buyurmakla gururlandığını ama bunca yıldır kendisini bir kere bile görmediğini
hâlbuki eskiden beri bir akrabalıklarının bulunduğunu söyler. Aslan akrabalıklarının
nereden olduğunu sorunca Çapükdest ‘Hz. Nuh’ hikâyesini anlatır.
33. Hz. Nuh (AS)’ın Gemisindeki Aslan ile Kedi

Hz. Nuh (AS) gemiye girdiğinde geminin içindeki farelerin çoğalmasıyla
gemideki mahlûklar rahatsız olup durumu Hz. Nuh (AS)’a bildirirler. Hz. Nuh (AS)
da Allah’ın vahyiyle aslanın alnını sıvazlar ve iki burun deliğinden iki kedi çıkarır.
Bunlar kedilerin atasıdır.
Çapükdest, farelerin hakkından gelir. Göründüğünde fareler perişan olup
kaçarlar. Ama kedi fareleri asla öldürmeyip sadece aslanı rahatsız etmesini engeller.
Böylece aslanın huzurundaki bekçilik görevi devam edip itibarı daha da artar. Ama
günlerden bir gün Çapükdest, işi çıkınca aslanı farelerden koruması için büyük
oğlunu getirir. Büyük oğlu ahmaklık ederek bütün fareleri öldürür. Bunu gören
Çapükdest oğluna kızar. Ama iş işten geçtiğinden kurt artık kediye ihtiyaç
olmadığını söyler ve Çapükdestin görevine son verilir.
56
Tûtî, hikâyesini bitirerek son pişmanlığın fayda vermeyeceğini, hemen

aşığına gitmesini öğütler. Ama sabah olduğundan murat yine ertesi geceye kalır.
(On İkinci Gece)
Mâhışeker, o gün de akşama kadar sabredip akşam olduğunda tûtîye gazapla

kendisini hikâyeler anlatarak oyaladığını, mahbubuna kavuşmaması için çalıştığını,
onu da Müşârik gibi öldüreceğini söyleyip tûtîyi tehdit eder. Tûtî, Mâhışeker’in
gazabının yakın olduğunu görünce Mâhışeker’e kendisinin maksadının
gerçekleşmesi için çalıştığını, bunun için gözlerine uyku girmediğini, sadakat üzerine
kelam söyleyip hikâyeler anlattığını belirtir. Mâhışeker, onun gibi dünyadan habersiz
birinin kelamından fayda olmayacağını söyleyince tûtî, söz söyleyenin hareketlerine
ve haline bakılmayıp söylediklerine bakılmaması gerektiğini anlatır. Bunun üzerine
“Horasan Veziri Memalik-i Pir” hikâyesini anlatır:
34. Horasan Veziri Memalik-i Pir

Horasan padişahının Memalik-i Pir isminde bir veziri vardır. Güzellikte Hz.
Yusuf, çirkinlikte de Horasan vezirin oğlu önde gelir. Yüzüne bir kez bakan bir daha
bakmamak için tövbe eder. Vezir, oğluna Horasan’ın ileri gelenlerinden birinin kızını
alır. Vezirin oğlu ne kadar çirkinse de kız da o derece güzeldir. Yani kız erinin
hilafıncadır. Sanki karga ile tûtî gibidirler. Nice zaman sonra bu hâl kızın canına tak
edip sahraya bakan pencerenin yanına gelerek halini düşünüp ağlar. Birden sahranın
içinde bir ses duyar. Ses gittikçe yaklaşmaktadır. Bir süre sonra bakar ki sahradan bir
genç delikanlı gelir. Delikanlı güzellikte kendisine eş değerdir. Kız bu delikanlıya
âşık olup onu pencerenin dibine çağırır. Kocasından yakınarak kendisini buradan
kurtarmasını ister. Oğlan kızı kurtarmayı kabul edince kız ne kadar değerli eşyası
varsa yanına alarak delikanlıyla birlikte yola düşer. Nice menzil gittikten sonra
köprüsü olmayan bir su kenarına gelirler. Kız yüzemediğini söyleyince delikanlı
kıza, ilk önce elbiseleriyle değerli eşyalarını, sonra kendisini karşıya geçireceğini
söyleyip elbiseler ile değerli eşyaları alıp karşıya geçer. Delikanlı karşıya geçince bu
kadar değerli eşyayı ele geçirmişken kızı başa bela etmenin gereği yok, diyerek kızı
çıplak bırakıp uzaklaşır. Çaresiz kalan kız bir tilkini ağzında kemikle su kenarına
57
geldiğini görür. Tilki ağzındaki kemiği yerken su kenarına yaklaşan balığı görüp
ağzındaki kemiği balığı vurmak için atar. Tilki hem balığı vuramaz hem de elindeki
kemikten olur. Bunun üzerine kız tilkinin ahmaklığına güler. Tilki de kıza, kendi
haliyle onun hali arasında bir fark bulunmadığını söyleyip ‘Gece Vakti Dışarı Çıkan
Adam’ hikâyesini anlatır:
35. Gece Vakti Dışarı Çıkan Adam

Evvel zamanda bir adam gecenin yarısı dışarı çıkarak şehrin pazarında
gezerken birden tanıdıklarından birisiyle karşılaşır. Tanıdık adam, dostuna gecenin
bu vaktinde evinden kovulduğu için mi gezdiğini ve gecenin bu vaktinde yalnız
başına pazarda gezecek kadar deli mi olduğunu sorup ayıplar. Adam da dostuna
hâllerinin birbirine benzediğini kendisinin de bu vakitte buralarda yalnız başına
gezdiğini söyler. Ayıplamayı bırakıp adamın kendi haline bakması gerektiğini
hatırlatır.
Tilki, kıza ahvallerinin bu hikâyedeki iki adam gibi olduğunu söyler. Kıza
kendi kısmetine razı olmayıp harama meylettiğini, isterse onu bu durumdan
kurtaracak bir öğüdü olduğunu belirtir. Eğer divane taklidi yaparsa eşinin onu
bulunca tekrar himayesine alacağını, kendisi hakkında suizan etmeyeceklerini söyler.
Kız tilkinin dediğini yaparak bednamlıktan kurtulur.
Tûtî, sözünü bitirince Mâhışeker, hikâyenin içinde geçen ‘Zevcini bırakıp
harama mı meyledersin?’ sözünden alınarak tûtîyi azarlayıp tehdit eder. Efkârından
beyzadenin yanına gitmeyip odasına gider.
(On Üçüncü Gece)
Ertesi gece Mâhışeker tûtînin yanına gelerek dün geceki davranışından dolayı
özür diler. Tûtî, Mâhışeker’in sinirlerinin sakinleştiğini görünce bir hatası olduğunu
gördüğünde hemen kendisine bildirmesini, böylece hatasını düzelteceğini söyler.
Mâhışeker kendisini affetmesini ve kendisinden hak nasihatleri eksik etmemesini
söyler. Bunun üzerine tûtî yemin edip eğer kendisine sadık olmazsa sonunun Hoca
Mansur’u taklit eden adam gibi olmasını söyleyip hikâyeyi anlatır:
58
36. Hoca Mansur

Çin diyarında Hoca Mansur namında bir bezirgânın güzellikte eşi benzeri
bulunmaz bir hatunu vardır. Hoca Mansur’un hatunu o kadar dindar birisidir ki sanki
ikinci bir Rabia gibidir. İsmine Saliha derler. Gerçekten hem adı haline, hem dışı
içine, yüzü ahlâkına benzer. O şehirde Saliha’nın güzelliği, iffeti ve ismeti
meşhurdur.
Bir gün Hoca Mansur ticaret için sefere çıkacaktır. Sefere çıkmadan önce
hatununu Allah’a emanet edip sefere öyle çıkar. Ferǿi namında günahkâr ve nefsine
düşkün bir zampara adam Saliha’nın yüzünü görmeden kulaktan ona sermest olup
Saliha’nın visalini ister. Amma asla vuslata imkân bulamaz. Bunun hilekâr bir
analığı vardır. Durumu analığına anlatınca hilekâr kadın zaman kaybetmeyip hemen
Hoca Mansur’un hanesine gelir. Kocakarı, Saliha ile muhabbete başlayıp muhabbet
esnasında oğlu Fer’i’yi över ve oğlunun kendisiyle vuslat arzusunda bulunmak
istediğini dile getirir. Duydukları karşısında Saliha çok sinirlenir ve acuze, fitne ve
fesat olan Fer’î’nin analığını hanesinden kovar.
Kocakarı evine geldiğinde olanları Fer’î’ye anlatır. Fer’î aşkın ateşinin
verdiği ser hoşlukla bulunduğu şehri terk ederek uzaklaşır Giderek yolu bir zahide
rastlar. Bir süre zahide hizmet eder. Zahit, Fer’î’nin hizmetinden çok memnun olur.
Hizmeti karşılığında ona para veremeyeceğini, kendisinin fakir olduğunu söyler.
Fer’î yine de zahidin yanında çalışmayı bırakmaz. Zahit hizmetinin karşılığı olarak
Fer’î’ye Allah’ın adlarından birini öğretir. Fer’i böylece kalıptan kalıba girme sihrine
sahip olur. Yalnız Zahit, Fer’î’ye bu ismi kullanarak harama meyl etmemesini eğer
ederse başına felaketlerin geleceğini sıkı sıkı tembih eder. Amma Fer’i şeyhinin
sözünü dinlemeyip kendini derhal Hoca Mansur kılığına sokarak Saliha’nın yanına
varır.
Saliha, karşısında Hoca Mansur kılığında duran Fer’î’yi evine alır, başına
gelenleri sorar; Hoca Mansur kılığındaki Fer’î başından geçenleri anlatır. Eşkıyaların
bastığını ve bütün mallarının alarak yanındaki yardımcılarını öldürdüklerini söyler.
Saliha karşısındaki adamın hâl ve davranışlarından şüphelenir ve ilk önce adamı
kadınlara mahsus hastalık bahanesiyle on beş gün oyalar. Sonra kendini hastalığa
vurarak kocası kılığındaki bu adamın vuslat arzusuna cevap vermez. Sonunda gerçek
Hoca Mansur evine döner. Karısının yanında tıpkı kendine benzeyen bu adamı
59
görünce ne olduğunu anlamaya çalışır ve Fer’î’nin yakasına yapışır. İki tarafta

“Senin benim hanemde ne işin var?” diyerek kavgaya tutuşur. Bunların seslerini
duyan komşular ikisini de yakalayarak kadını huzuruna getirirler. Kadı nasıl hüküm
vereceğini bilemez. Huzurda bulunanların arasında akıllı biri vardır. Bu kişi kadıya
zifaf gecesinde yaşananları sormasını isteyerek sonunda Saliha’nın sözüyle
kıyaslanmasını ister. Adamın söyledikleri, akıllıca bulunur ve denilen yapılır.
Sonunda Saliha’nın gerçek kocası tespit edilmiş olur. Sahte Hoca Mansur Fer’î’ye
eziyet edilerek derisi soyulup âleme rüsva edilir.
Yine sabah olduğu için Mâhışeker beyzadenin yanına gidemez.
(On Dördüncü Gece)
Mâhışeker akşam olunca tûtînin yanına gelip uyuyor musun diyerek, latife
eder. Tûtî her an onun efkârından gözlerine uyku girmediğini, eğer kendi
nasihatlerini dinlerse Babil şehzadesi gibi muradına ereceğini söyleyip hikâyeyi
anlatır:
37. Hümayunbaht ile Ferahbaht

Bir serir sahibi padişah vardır. Hak Teâlâ ona iki oğul nasip eder. Büyüğüne
Hümayunbaht küçüğüne ise Ferahbaht ismini koyar. Babaları günün birinde vefat
edince devletin başına büyük oğul Hümayunbaht geçer. Ferahbaht’a ise yakın bir
memlekette padişahlık verirler. Her iki kardeş de mutlu mesut yaşarlar. Fakat bu
durum düşman ülkeleri kıskandırmakta ve taarruz etmeyi imkânsızlaştırmaktadır. Bir
gün gelir, düşmanlar emellerine ulaşır. Hümâyunbaht ve Ferahbaht’ın arası açılır.
Hümâyunbaht gün be gün kardeşi Ferahbaht’a türlü türlü eziyetler yapmaya başlar.
Ferahbaht, bunun üzerine ülkesini terk etmeye karar verir. Bir gün olur başka diyara
giderken yolda dervişin birine rastlar. Derviş ‘el tehi kûşe-i kâşâne tehî’ manası üzre
Yaradan’da yok olma safhasında olup aşk bâdesiyle sarhoş olup dönmektedir.
Şehzade, dervişi bu halde kendinden geçmiş bir halde görüp sebebini sorar.
Derviş, Ferahbaht’a İskender’in ve nice dârâların bile sahip olamadığı mücevherlere
sahip olduğunu söyler. Kerametinin neticesinde yaşadıklarını bildiğini ve şimdiden
60
sonra talihinin açıldığını iletir.

Şehzade Ferahbaht, dervişin elini öpüp yola devam eder. O esnada karşından
Mübarekfal isimli bir yiğit delikanlı gelir ve kendisini hizmetkârlığa kabul etmesini
ister. Ferahbaht da onu babasının eski hizmetkârlarından biri sanıp kabul eder.
Birlikte giderlerken bir su kenarına dinlenmek için otururlar. Şehzade, burada bir
büyük yılanın bir kurbağayı yemeye çalıştığını görür ve kurbağanın feryadına
dayanamayıp yılana hücum eder ve yılanı kaçırır. Yılan, avını kaçırdığı için
Ferahbaht’ın kendisini rızkından ettiğini söyler. Bunun üzerine Ferahbaht, yılanın
rızkından olmasına mürüvvet etmeyip kendi vücudundan kurbağa büyüklüğünde bir
parçayı kopararak yılana verir. Yılan, parçayı alıp evine gelir, bir kısmını kendi yer,
diğer kısmını da eşine yedirir. Başından geçenleri eşine anlatıp şehzadenin
cömertliğini över. Yılan ve eşi, insanoğlunun cömertliği üzerine söyleşir. Erkek yılan
bu olaya benzer bir hikâye olan Hz. Musa ile Güvercin hikâyesini anlatmaya başlar:
38. Hz. Musa (AS) ile Güvercin

Bir gün bir güvercin uçarak Hazreti Musa (AS)’ın yanına gelerek ondan aman
diler. Hazreti Musa (AS) da güvercini eteği altına saklar. Ardından bir tavşancıl kuşu
Hazreti Musa (AS)’ın yanına gelip kendisine zulmetmemesini nafakasını
saklamayarak vermesini ister. Hazreti Musa (AS) da tavşancıla, istediğinin güvercin
mi yoksa nafakası mı olduğunu sorar. Eğer güvercini istiyorsa kendisine sığınan bir
mazlumu koruyacağını belirtir. Tavşancıl da amacının nafaka olduğunu söyler.
Bunun üzerine Hz. Musa (AS) da kendi vücudundan güvercin büyüklüğünde bir et
parçası kesip tavşancıla vereceği sırada tavşancıl, aslında kendisinin Mikail; güvercin
suretinde görünenin ise Cebrail olduğunu söyler ve Hz. Musa (AS)’a kereminin ve
cömertliğinin seviyesini imtihan için karşısına çıktıklarını belirtir.
Bu kurbağa ve yılan peri taifesindendir. Aralarında bir mesele yüzünden
kavga çıkıp birbirlerini öldürmeye kalkarlar. İkisi de şehzadenin cömertliğine hayran
olur ve onun cömertliğini karşılıksız bırakmaması gerektiğini söylerler. Birlikte
Ferahbaht’ın karşısına çıkarlar ve hizmetine girmeyi talep ederler. Yılan suretinde
olanın adı Halis, kurbağa suretinde olanın adı ise Muhlis’tir. Şehzade, Halis ve
Muhlis’i babasının eski hizmetkârlarından sanır ve hizmetine alır.
Ferahbaht, Mübarekfal, Halis ve Muhlis yola birlikte devam ederler ve uzun
61
bir zaman sonra Mısır’a varırlar. Mısır’a vardıkları gün padişahın şenlik günüdür.
Padişahın gözü Ferahbaht’a takılır. Padişah, onun heybetinden ve hareketlerinde rüşt
bir kimse olduğunu anlar. Ferahbaht’ı ve arkadaşlarını meclisine davet eder. Onlara
kim olduklarının sorar. Ferahbaht başından geçenleri anlatmayarak seyyah
olduklarını söyleyip kim olduğunu bildirmez. Mısır Sulatanı, Ferahbaht’ın
muhabbetinden ziyadesiyle memnun olur ve sürekli onu meclisine davet eder.
Sultan, bir gün su kenarında otururken parmağındaki yüzüğü suya düşürür.
Sultan yüzüğün bulunması için ferman çıkarır. Yüzüğü yetmiş seksen tane gavvas
dalarak arar fakat yüzük bulunamaz. Padişahın ve yanındakilerin keyfi bozulmuştur.
Bunu duyan Muhlis, Ferahbaht’a yüzüğü sudan çıkarabileceğini iletir. Ferahbaht
sultana yüzüğü bulabileceğini haber verir. Muhlis, kurbağa kılığına girerek Nil
Nehri’ne dalar ve yüzüğü bulur. Ferahbaht yüzüğü sultana getirir. Sultan çok mutlu
olur ve Ferahbaht’a ziyadesiyle devlet ve nimet ihsan eder.
Günlerden bir gün, Mısır Sultanı’nın kızını bahçede yılan sokar. Kız, günden
güne kötüleşir fakat bir çare bulunamaz. Halis, bu haberi duyar ve Ferahbaht’a kızın
derdine çare bulabileceğini söyler. Ferahbaht, bu haberi padişaha iletir. Padişah da
kızını iyileştirirse ona vereceğini söyler. Halis derhal kızın yanına alınır, zehri çeker
ve yarayı iyileştirir. Mısır Sultanı bu duruma çok sevinir, sözünde durarak kızını
Ferahbaht’a verir ve onu padişah ilan eder.
Mübarekfal, Halis ve Muhlis Ferahbaht’ı tebrik ederler. Mübarekfal, Halis ve
Muhlis ülkelerine dönmeleri için Ferahbaht’tan izin ister; fakat Ferahbaht onca
zahmete ve meşakkate birlikte katlandıktan sonra gitmelerini istemez ve isteği geri
çevirir. Mübarekfal, bunun üzerine gerçekleri açıklamaya başlar: Ferahbaht’ın yola
çıktığında karşısına çıkan dervişin, Ekmeleddîn-i Hemedânî Hazretleri olduğunu ve
Ekmeleddîn-i Hemedânî Hazretleri’nin kendisine nefes ettiğini söyler. Mübarekfal
ise Ferahbaht’ın talihidir ve Ekmeleddîn-i Hemedânî Hazretleri tarafından ona yoldaş
edilmiştir. Halis ve Muhlis de peri cinsinden olduklarını açıklarlar ve ülkelerine
dönmeyi yeniden teklif ederler. Ferahbaht, istemeyerek yoldaşlarının dileğini kabul
eder. O esnada kaybolurlar. Şehzade onların sadakatine hayran kalır.
Tûtî, sadakatte Halis ve Muhlis gibi olduğunu söyleyerek hikâyeyi bitirir.

Sabah olduğu için murat o gece de gerçekleşmeyip ertesi geceye kalır.
62
(On Beşinci Gece)
Mâhışeker, tûtînin yanına gelerek kendi aşkı için onu da uykusuz bıraktığını,
aşk ateşinin başına bela olduğunu söyler. Tûtî de bunun üzerine bir şiir okuyup
aşktan kimsenin zarar görmediğini ve aşkın Hüda’nın bir hikmeti olduğunu anlatır.
Tûtî hikâye anlatmaya devam eder:
39. Zarife ile Kardeşi Anter ve Tavus

Tartus şehrinde ismine Şayyad denilen çok zengin bir kişi vardır. Şayyad’ın
dünyaya bir evladı gelmediğinden sürekli bu sorun için derman arar. Günlerden bir
gün Şayyad’ın evine bir Yunan bilge gelir. Şayyad derdine derman olması için
Yunan Hekime olan biteni anlatır. Hekim de ona bir macun verir ve bu macunu tavus
ödüyle birlikte ezip hatununa içirirse çocuklarının olabileceğini söyler. Ancak
şehirde tavus bulunmamaktadır. Sadece padişahın sarayında bir tavus vardır. Padişah
ise tavusunu çok sevmektedir ve onu gözünden bile sakınmaktadır. Şayyad ile karısı
müşavere edip padişahın tavusunu boğazlamakta karar kılarlar ve bir gece tavusu
sarayın bahçesinden aşırırlar. Şayyad macun ile tavusun ödünü karıştırıp karısına
içirir. Zarife evlat ümidiyle mutludur ve bu mutluluğunu kardeşi Anter ile paylaşır.
Ancak padişah tavusunu bahçede bulamayınca ferman çıkarır ve tavusunu bulana
veya akıbetini bildirene yüz altın vereceğini söyler. Anter padişahın fermanını
duyunca saraya gider ve olan biteni anlatır. Bunun üzerine padişah Zarife’nin
katledilmesi için ferman çıkarır. Padişahın bilge bir veziri vardır ve bu vezir padişaha
acele etmemeleri gerektiğini anlatır. Padişah vezirin sözlerini mantıklı bulur, bunun
üzerine Anter’e söylediklerini ispatlamasını, ispatlarsa bin altını alacağını eğer hilafı
olursa kendisinin katledileceğini bildirir. Anter kendisine itimat edilen iki adam
verilmesini söyler ve bu iki adamı birer sandık içine yerleştirerek kardeşi Zarife’nin
evine getirir. Zarife’ye bir seyahate çıkacağını sandıklarda birtakım eşyaları
olduğunu ve bunlara gelesiye kadar göz kulak olmasını söyler. Son bir defa da tavusu
kaçırma hikâyesini anlatmasını ister. Zarife, durumdan şüphelenir ve olan bitenin
sadece bir rüya olduğunu söyler ve rüyanın yorumu olarak da güzel bir evlada sahip
olacağını söyler. Anter’in aklı başından gider, sandığın içindeki adamlar,
63
duyduklarını padişaha aynen naklederler. Padişah Anter’in, kardeşine garezinden

bunları anlattığını düşünür ve Anter’i katlettirir.
Tûtî, hikâyeyi bitirdikten sonra Mâhışeker’e aslında beyzadeye âşık

olmadığını, âşık olsaydı bu zamana kadar kavuşacaklarını söyleyerek bunları
hareketlerinden anladığını belirtir. Yoksa kendisinin de Cemile gibi ibadetle mi
meşgul olacağını sorup hikâyeyi anlatır:
40. Zahidin Kızı Cemile ile Üç Damat

Horasan diyarında bir zahit vardır ve bu zahidin bir oğlu, bir kızı ve bir
hatunu bulunmaktadır. Zahit hacca gitmeye karar verince ev halkı ile vedalaşırken
kızı Cemile’nin gelinlik çağına geldiğini, kendisinin dönsün veya dönmesin uygun
bir nasiple evlendirilmesi gerektiğini söyleyerek yola koyulur.
Zahit hac yolunda Nahif adlı bir gençle tanışır ve gencin halini ve tavrını çok
beğendiği için kızını ona verir. Zahit, Nahif’i bırakmayıp onu yanında götürür. Beri
tarafta ise zahidin oğlu babasının tembihi üzerine Zarif namında bir genç bulur ve
kardeşini ona verir. Öte tarafta ise zahidin karısı da kızına münasip Nazif isimli bir
genç bulmuştur. Yalnız gerdeğe girmesi için eşinin ve oğlunun gelmesi şartını koşar.
Günün birinde zahit ile oğlu gittikleri yerlerden dönerler. Tabi bunların yanında
Nahif ile Zarif de vardır. Böylece hanenin içinde üç damat olmuştur. Hepsi olan
bitene şaşırırlar. Nahif, Zarif ve Nazif aralarında kavgaya düşerler. Hepsi de
Cemile’nin kendi hakkı olduğunu düşünürler. Olan biten her şey şehrin içinde
yayıldıkça Cemile üzüntüden hastalanır ve sonunda ecel şerbetini içer. Annesi,
babası ve kardeşinin feryatları arasında kızı gömerler. Cümleden ziyade üç âşık da ah
u feryat ile kalırlar. Akşam olduğunda üçü birlikte ittifak edip Cemile’nin kabri
başında toplanır. Nahif, Cemile’nin güzel yüzünü hiç görmemiştir ve hasretliği
kıyamete bırakmak istemez ve ölü dahi olsa yüzünü bir kez görmeği diler. Bunun
üzerine Nahif mezarı kazıp ölüyü dışarı çıkarır. Zarif üstat bir tabiptir. Cemile’de
yaşam belirtisi görür ve Cemile’yi darp ederek hayata döndürmenin mümkün
olacağını söyler. Ancak böyle zarif, nazenin bir vücuda bunu yapabilecek birinin
olamayacağını belirtir. Nazif, bunu yapabileceğini söyler ve kızı döverek hayata
döndürür. Cemile hayata döner fakat gençler arasında yeni bir kavga başlar. Nahif,
64
mezarı kazdığı için; Zarif, mesleği icabı kızın hayata dönebileceğini anladığı için;
Nazif ise kızı darp ederek hayata dönmesini sağladığı için kızın üzerinde hak iddia
etmektedir. Her birisi Cemile’nin kendi hakkı olduğunu savunmaktadır. Cemile, olan
bitenleri duyar ve ölüsünde de dirisinde de kendisini rahatsız ettikleri için üç damat
adayına da kızar. Kerem edip kendisini anasına ve babasına götürmelerini ister.
Cemile, anne babasının yanına döndükten sonra Allah’ın lütuf ve keremine
şükretmek ister ve bir kavga dünyası olan bu dünyayı bir yana iterek kalan ömrünü
ibadetle geçirir. Saçlarını kesip abalar giyer ve dünyevi duygulardan arınarak velilik
mertebesine yükselir.
Tûtî, Mâhışeker’e, eğer Cemile gibi ibadetle meşgul olacaksa bunun güzel bir
şey olduğunu ama henüz vaktinin gelmediğini söyler. Bunun üzerine Mâhışeker
pencereyi açıp dışarı bakınca sabahın olduğunu görür.
(On Altıncı Gece)
Mâhışeker, eğer kendisi gibi âşık olsaydı halinden anlayacağını söyleyince

tûtî ‘Beyazîd-i Bistâmî’ hikâyesini anlatır.
41. Beyazîd-i Bistâmî Hazretleri ile Türkmen

Beyazîd-i Bistâmî Hazretleri camide vaaz ederken cemi ahali vaazını huşu
içinde dinlermiş. Tam halk şevke gelmişken yanına ihtiyar birisi yaklaşır ve eşeğini
kaybettiğini söyler. Beyazîd-i Bistâmî Hazretlerinden de eşeğini bulmasını ister.
Beyazîd-i Bistâmî Hazretleri de sabrederse eşeğini bulacağını söyler. Vaaz esnasında
cemaate “Hiç içinizde âşık olmayan var mı?” diye sorar. Varsa ayağa kalmasını
söyler. Bu esnada bir ihtiyar ayağa kalkarak aşktan cahil olduğunu, aşk denilen
nesnenin ne olduğunu sorar. Bunun üzerine Beyazîd-i Bistâmî Hazretleri eşeğini
kaybeden Türkmen’e yönelerek: “Ey Türkmen, işte kaybettiğin eşek budur!”der.
42. Tacir Sadri ile Aslan

Gecran taraflarında adına Sadri denilen bir tacir vardır. Hali günden güne
perişan olup fakirleşir. ‘Nerde hareket orda bereket.’ mefhumunca giderek yolu bir
ormanlığa düşer. Meğer o tarafı bir aslan zabdeder. Yaban sığırı ile bir ahu bu
65
aslanın veziri olup bunlar daima aslanı doğru yola sevk ederler. Tacir Sadri aslanı
görünce çok şaşırır ve korkar. Tacir Sadri geri kaçsa aslan yakalayacaktır, aslanın
yanına gitse parçalanacaktır. Bunu gören yaban sığırı ile ahu Tacir Sadri’ye acır ve
onu kurtarmak için bir yol düşünürler. Aslanın yanına gelerek onu metheden, onun
gönlünü alan sözler söyleyerek aslanı yumuşatırlar. Tacir Sadri sığır ile ahunun
sayesinde aslanın huzuruna gelerek yer öper. Aslan da bir gün önce kervandan aldığı
mal ve mücevherleri getirerek Tacir Sadri’ni önüne döker ve istediği kadar almasını
ister. Sadri isteği kadar alarak memleketine döner ve bir kısmıyla borçlarını öder ve
bir kısmını da bir köşe de saklar. Amma Tacir Sadri’nin aklı aslanın yanında olan
diğer mal ve cevahir de kalmıştır. Hepsini almadığına pişman olup tekrar aslanın
yanına gider.
(Hikâyenin bu kısmında eksik varak vardır.)
Ama o gün aslanın yanında nedimlerinden kurt ile çakal vardır. Sadri’yi gören kurt
ile çakal aslanı kötü yola sevk ederler, Sadri’ye haddini bildirmesi gerektiğini
söylerler. Aslan, Sadri’yi tam parçalayacakken âhû ile sığır gelir. Sadri’nin servet
hırsıyla geri döndüğünü anlarlar ancak yine de onu kurtarmak isterler. Aslana güzel,
gönül alıcı sözler söyleyerek gazabını dindirirler ve Sadri’yi ölümden yine
kurtarırlar. (a.g.t., 2010: 17)
(Burada Gazzaz hikâyenin nasıl olduğunu sorar. Hallaç hikâyeyi anlatır.)
43. Gazzaz’ın Kanaatkâr Olmayışı

Irak şehrinde yaşayan bir usta bir Gazzaz, bir gün hallaç bir dostunun evine gider.
Evdeki çeşit çeşit nimetleri, giyecekleri, eşyaları görünce kendisinin çok çalışmasına
rağmen hak ettiği parayı kazanamadığını düşünür ve üzülür. Karısına, bulundukları
şehirden ayrılıp başka bir şehre gitmek istediğini, belki orada kazancının artacağını
söyler. Karısı ise herkesin rızkının Allah tarafından belirlendiğini; bunun hiçbir
yerde değişmeyeceğini aşağıdaki hikâye ile anlatır: (a.g.t.: 2010:22)
44. İbrahim Ethem Hazretleri

Belh padişahı İbrahim Ethem Hazretleri bir gün ava gider ve av esnasında
yemek yemeğe oturur. Yemek yerken bir arı gelir ve bir parça ekmeği alarak uçar.
Bu olaydan İbrahim Ethem Hazretleri etkilenir ve arıyı takibe koyulur. Görür ki arı
66
bir ağacın üzerine konar ve orada âmâ olan bir serçe kuşu vardır. Arı getirdiği
ekmeği üçe bölerek teker teker serçe kuşunun ağzına koyar. Bunu gören İbrahim
Ethem Hazretleri Cenab-ı Hakk’ın nelere kadir olduğunu görerek dünyadan el çekip
bir köşede tefekküre dalar.
Gazzaz karısını dediklerini doğru olduğunu kabul eder ancak çalışmanın
başka bir güzel olduğunu söyler. “Nitekim aslan bağlı iken şikâr alamaz. Koşmayan
at menzile varamaz.” diyerek karısına veda edip yola koyulur. Giderek Nişabur
şehrine gelir. Bir süre burada çalışarak istediği kadar mal kazanır. Kazandığı bu mal
kırk, elli yıl yese tüketemeyeceği kadar çoktur. Kazandığını akraba ve dostlarıyla
yiyebilmek ve Irak şehrine gitmek için yola çıkar. Bir yerde gecelemek için durur ve
bu esnada gözlerine uyku gelir. Rüyasında güzel yüzlü iki kişi görür. Bunlardan
birisi Gazzaz’ın çalışması, diğeri de bahtı olduğunu söyler. Gazzaz’ın bahtı olan kişi
Allah’ın herkesin rızkını verdiğini ve buna razı olmak gerektiğini söyler. Gazzaz ise
verilene razı olmadığından onun kazandığı malını bir cüsseli adamın sırtına yükler ve
oradan ayrılır. Gazzaz, rüyadan uyandığın da servetinin yok olduğunu görür. Gazzaz
da utancından Irak’a dönmez ve tekrar Nişabur’a gider. Tekrar çalışıp çabalayarak
mal biriktirir ve yine aynı şeyler başından geçer ve yine malsız kalır. Artık Allah’ın
verdiği rızktan başkasının olmayacağını düşünerek Irak’a döner ve olan bitenleri
karısına anlatır. Karsı “Ben sana söylemiştim ama sen tutmadın.”der ve onun
ahvalini şegalin hikâyesine benzetir.
45. Şegal ile Deve

Bir zamanlar adamın birinin devesi uyuz olur. Ne yaptıysa devesinin derdine
derman bulamaz ve çareyi deveyi sahraya salmakta bulur. Bu esnada bir çakal sıçan
avlamaktadır. Ama çakal deveyi görünce hazır avını bırakır ve devenin ardına düşer.
Çakalın eşi bu hevesten vazgeçip elindeki av ile yetinmesini söyler. Çakal
dinlemeyip devenin peşine düşer ve birkaç gün peşinde dolaşıp deveden bir fayda
göremez. Elindeki hazır sıçanı da kaybederek eşinin yanına döner.
Gazzaz her şeye razı olup kendi memleketinde çalışarak hikmet-i Hüda’ya
razı olur.
Mâhışeker, kendisini kuru hikâyeler ile aldattığını söyleyip Memun
Halife’nin hikâyesini anlatır.
67
46. Memun Halife ile Arabî

Bir gün bir Arabî, Memun halifeye gelip hac etmek istediğini ancak akçesinin
olmadığını söyler. Halife Memun da akçesi olmayana haccın farz olmadığını söyler.
Arap da akçe vermeyip de şeriat kurallarından bahseden halifeye hayıflanır. Bunun
üzerine Halife Memun büyük ihsanlarda bulunur.
Mâhışeker, tûtîye serzenişte bulunarak kendisinin mahbubuna kavuşmamasını
mı istediğini sorunca tûtî şu hikâyeyi anlatır.
47. Karakulak İle Aslan

Bir zamanlar bir çayır çimenlik yeri ve bir lale bahçesini aslan mekân tutar.
Bu aslanın maymun bir kethüdası vardır. Aslan bir yere gidecek olsa oranın
muhafazasını maymuna bırakır. Yine bir gün aslanın bir yere gitmesi gerekir ve
giderken yerini her zaman olduğu gibi maymuna bırakır. Ancak maymun bu sefer
aslanın emanetine sahip çıkamaz. Karakulağın birisi gelip burasını çok beğenir ve
kendisine yurt tutar. Bunu gören maymun karakulağı çağırarak burasının aslana ait
olduğunu söyler. Karakulak burasının kendisine babasından yadigâr kaldığını,
aslandan korkmadığını, mutfağında aslan ve kaplan etinden başka et pişmediğini
söyler. Bunu duyan maymun dönüp gider. Olanları duyan karakulağın dişisi
bulundukları yerden hemen uzaklaşmaları gerektiğini, aslan gelirse kendilerini
parçalayacağını söyler. Karakulak aldırmadan aslanın belki geri dönemeyeceğini geri
dönerse de bir hile ile ondan kurtulabileceğini söyler. Karakulağın dişisi ise bunun
iyi bir fikir olmadığını hile ile elde edilecek bir sonucun iyi olmayacağını hikâye
anlatarak örnek verir:
48. Kurt İle Çakal

Bir kurt bir çakalın inini boş bulup gelince çakalı yakalarım diye ine saklanır.
Çakal da gelince görür ki kendi izinden başka bir iz vardır. Çakal, tedbiri elden
bırakmayıp içeri girmeden inin içine doğru seslenir. İçeriden ses gelmeyince de “Ey
hane! Seninle benim aramda daima sohbet vaki olurdu ve her zaman ben senin
kapına gelip ses etsem cevap verirdin. Şimdi ses etmezsin. Eğer cevap verirsen ne
hoş ve âlâ, vermezsen seni bırakıp başka mesken bulurum.” der. Bunu duyan kurt,
68
çakal dönüp gitmesin diye evin yerine kendisi çakala seslenir. Durumu anlayan
çakal, çobanın yanına giderek ininde bir kurt olduğunu haber verir. Sürüsünden
birkaç koyunu parçaladığı için kurda düşman olan çoban inin kapısını taşlarla
kapatır. Hilekâr kurt çakalı avlamak isterken kendi sonunu hazırlar.
Karakulak, hikâyeden sonra dişisine çıkışır ve hikâyedeki kurdun ahmak bir
kurt olduğunu söyler. Bu esnada aslan gelmiştir ve bir gürültü kopar. Diğer
hayvanlar olan bitenleri aslana anlatır ve aslan da çakalın cesaretinden korkarak
ihtiyatlı davranmak gerektiğini düşünür. Maymun her ne kadar aslanı ikna etmeye
çalıştıysa da aslan tedbiri elden bırakmaz. Eğer bu hayvan kendisinden daha
güçlüyse ve ona yenilirse herkese rezil olacağını düşünür. Kimseye görünmeden
uzaklaşmanın akıllıca olacağına karar verir. Aslanın geldiğini duyan karakulak
hemen kurnazca bir plan yapar. Plana göre karakulağın eşi yavrularını ağlatacaktır ve
karakulak da neden ağladıklarını sorduğunda aslan eti yemeğe alıştıkları için
ağladıklarını, evde de aslan eti bulunmadığını söyleyecektir. Erkek karakulak da
civarda bir aslan olduğunu ve onu avlayacağını, yavrularına yedireceğini
söyleyecektir. Aslanın yaklaştığını anlayan karakulak planı uygulamaya koyulur ve
olanları duyan aslan da kaçmaya karar verir. Bu arada maymun da aslanı karakulağa
haddini bildirmesi için ikna eder. Aslanın maymunun ikna etmesi sonucu döndüğünü
anlayan karakulak, yine yavrularını ağlatarak maymunun dostu olduğunu ve aslanı az
sonra aldatıp buraya yollayacağını söyler. Bunun üzerine aslan maymuna sinirlenir
ve parçalar. Sonra da oradan kaçarak uzaklaşır.
O gecede murat hâsıl olmaz. Tûtî işin aceleye getirilmemesini söyler. Ertesi
akşam olunca da Pelenfirip hikâyesini anlatır:
(On Yedinci Gece)
49. Pelenkfirip
Eski zamanlarda bir âdemoğlunun Pelenfirib adında bir hatunu vardır. Bu kişi
yaramaz biri olduğundan her an hatununu döver. Bu hatun bu eziyete dayanamayıp
iki çocuğunu da alıp evi terk eder. Giderek belirsiz bir yere gelir ve burası ürkütücü
bir yerdir. Derken önlerine bir kaplan çıkar. Kaplan bunları lokma etmek için hücum
69
eder. Kadın eşinden izinsiz bir iş yaptığı için başına bunların geldiğini düşünerek
kurtulmanın yolunu arar ve kaplana bir hile etmeye karar verir. Pelenfirib, yaşadığı
köye bir aslanın musallat olduğunu ve halkın her gün bir kişiyi aslana yem ettiğini,
bu gece yem olma sırasının da kendisinde ve iki çocuğunda olduğunu söyler; fakat
kendisini de kaplandan mahrum etmek istemez. Bu nedenle de bir çocuğu ve
kendisinin yarısını kaplanın yemesini; yarısı ile diğer çocuğunu da aslana bırakması
gerektiğini söyler. Bu sözleri işiten kaplan, aslandan korkar ve diğer taraftan da
kadının cömertliğine şaşırır. Düşmanının bile yiyeceği için kendisini feda eden bu
dürüst kadına zarar veremeyeceğini belirtir. Kadın da kendisi gibi nicelerinin
olduğunu söyler. Kaplan da öğrenmek istediğini söyleyince bir hikâye anlatır:
50. Halife Hz. Ömer Bin Abdülaziz

Bir gün Halife Hz. Ömer Bin Abdülaziz’i bir köle zehirler. Halife kölenin
kendisini zehirlediğini duyar ve köleyi huzuruna çağırtır. Köleye kendisini niçin
zehirlediğini sorar. Köle de düşmanlarının kendisini öldürmesi karşılığında büyük
paralar verdiklerini, bunun için öldürmek istediğini anlatır. Halife Hz. Ömer Bin
Abdülaziz de köleye buralarda durmamasını hemen kaçmasını söyleyerek ona altın
verir. Buralarda durursa ölümünden sonra onu yaşatmayacaklarını beyan eder.
Pelenkfirib hikâyesini bitirdikten sonra kendisini ha kaplanın yemesinin ha
aslanın yemesinin fark etmeyeceğini düşünerek kaplana kendisinin bir yarısı ile
çocuğunun birini yedikten sonra buralarda durmamasını hemen gitmesini söyler. Bir
sihirbaz kız kardeşi olduğunu, kendisinin aslan kurasına düştüğünü bilmediğini ve
duyarsa buraları ateşe vereceğini belirtir. Kaplanın kendisine helak olmasını
istemediğini söyler. Kaplan bu sözleri duyunca Pelenkfirib’in cadı kardeşinden
korkup ve ona merhamet edip bulunduğu yeri terk edip gider. Giderken kaplanın bir
tilki dostu vardır. Tilki kaplana ne olduğunu sorar ve kaplan da olan bitenleri anlatır.
Tilki kaplanı kandırır ve tekrar kadının olduğu yere dönmeye ikna eder. Tilkiye
güvenmeyen kaplan, tedbir olarak tilkinin bir oyununa karşılık ayağını kendi ayağına
bağlar. Bunun üzerine tilki ve kaplan yeniden kadının bulunduğu yere döner. Kadın
onların geldiğini görünce tilkinin kaplanı kandırarak üzerlerine kışkırttığını anlar,
hemen oradaki kamışlığı ateşe verir ve bir ağacın üstüne çıkar. Pelekfirib, kaplana
nasihatini tutmadığı için kız kardeşinin ortalığı şimdiden ateşe verdiğini ve
70
kardeşinin tilki kılığında onun yanında durduğunu söyler. Bu sözleri duyan kaplan
dehşete kapılarak ayağını ayağına bağladığı tilkiyle birlikte canını kurtarmak adına
koşmaya başlar. Bu sırada tilki de parça parça olur. Böylece kadın ve kadının
çocukları kaplanın elinden kurtularak evlerine döner.
Mâhışeker tûtîye, onu kendisine mahrem ettiğini belirterek sadık refiki
olduğunu söyler. Kendisinin muhabbetle veya musiki ile beyzadeyi tecrübe
edemeyeceğini bildirir. Tûtî de onun tecrübeye ihtiyacı olmadığını, hemen aşağıya
gitmesi gerektiğini hatırlatıp ‘Tavusluk Taslayan Çakal’ hikâyesini anlatır:
51. Tavusluk Taslayan Çakal

Bir zamanlar bir çakal şehre yakın bir yeri mekân tutar ve bu çakal akşam
olunca da şehrin içinde çarşı pazar dolaşarak ekmek ve kemik pareleri buldukça yer.
Bu şekilde geçinir. Yine her zaman olduğu gibi şehrin içinde ekmek ve kemik
parçaları ararken bir boyacı dükkânını açık bularak içeri girer. Nafaka ümidiyle etrafı
dolaşırken yere gömülü olan boya kaplarının içine düşer. Birinden kurtulup diğer
kabın içine düşerek güçlükle kurtulur. Derken çakal on beş kadar kabın içine düşüp
çıkar. Çakal, çeşitli renklere bürünür. Sonunda dükkândan çıkmayı başarır. Dışarıda
kendisini gören diğer hayvanlar, gözlerine inanamaz ve bunun ne çeşit bir canlı
olduğunu anlayamaz. Bunun için çakala karşı büyük saygı duyarlar. Çakal da
kendine duyulan sevgi ve saygıdan gayet memnun bir şekilde kendisini tavus olarak
tanıtır. Bütün hayvanat çakala itaat etmeye başlar, yalnız aslan işin aslını öğrenmek
ister. Bir müddet sonra tavus çakal, tahtında otururken etrafını diğer hayvanlar sarmış
emir beklemektedir. Bu esnada bağa bir çakal sürüsü girer ve bağrışmaya başlar.
Tavus çakalın çakallık damarı tutar ve sesleri duyar duymaz ulur. Çakalın ulumasını
duyan diğer hayvanlar olayın iç yüzünü anlayıp çakalı pare pare eder.
Tûtî, bunun üzerine kişinin sözünün aslına delalet edeceğini bildirerek bunu
temsili bir hikâyeyle anlatır:
52. Aslan Postlu Eşek

İleri zamanlarda bir bezirgân vardır ve bu bezirgân zamanla bir akçeye
muhtaç olur. Elinde eşeğinden gayrı malı mülkü kalmaz. Bezirgân eşeğe
bakamayacağını anlayarak ona acır ve otlaması için bir sahraya salar. Salarken de
71
diğer hayvanlar bu zayıf hayvancığı incidir diye kendisine ait olan bir aslan postunu
eşeğin üzerine çeker. Eşeği o halde gören diğer hayvanlar onu aslan sanıp ondan
kaçar. Böylece eşek etrafta rahatça otlayıp günden güne semizlenir. Günün birinde
eşek bir bağın içine girince bunu gören bağbanlar eşeği aslan sanarak bir ağacın
üzerine çıkar. Eşek, bağın içinde ne var ne yoksa yemeğe başlar. Bu esnada bahçenin
yakınından birkaç eşek geçer. Onların anırmasını duyan aslan postlu eşek de aynı
şekilde karşılık verince sesi duyan bağbanlar aslan postunun altındakinin eşek
olduğunu anlayıp zavallı eşeği bir güzel döver. Sonra da sırtına palan vurup yük
çektirir.
O gece de Mâhışeker beyzadenin yanına gidemez. Ertesi günde Mâhışeker
tûtîye, kelamından sadakat fehmolduğunu ama hareketlerinin kendisini oyalamak
olduğunu bildirerek sitem eder:
(On Sekizinci Gece)
53. Mahmude ile Ayas ve Selime ile Salim

Zavilistan şehrinde üç veziri olan bir padişah vardır. Padişahın birinci
vezirinin Mahmude adında kızı ve ikinci vezirinin de Ayas namında bir oğlu vardır.
Babaları Mahmude ile Ayas’ı birbirlerine namzet kılmışlardır. Bunların ikisi de aynı
mektepte okurlar. Fakat görünüşte ilim okurlar ama gönüllerinde Leyla ile Mecnun
dersine bakarlar. Yani birbirlerine yürekten âşık olmuşlar. Gel zaman git zaman ikisi
de büyür. Mahmude gelinlik kız, Ayas da delikanlı bir civan olduğundan düğün
hazırlıklarına başlanır. Fakat bu sırada üçüncü vezirin hatunu vefat eder. Bu vezir de
padişahın huzuruna çıkıp perişan olduğunu ve evini çekip çevirecek bir kadına
ihtiyacı olduğunu söyler ve büyük vezirin kızı Mahmude’yi kendisine ister. Padişah
da ferman ile Mahmude’nin küçük vezire verilmesini buyurur. Mahmude’nin babası
da “Ferman padişahımındır.” deyip Mahmude’yi küçük vezire vermeye razı olur.
Ayas bu haberi duyunca gam ve kederden ölecek duruma gelir ama çaresiz bir
köşede ağlamaya başlar. Ayas’ın kendinden küçük Salim adında bir kardeşi vardır ve
o da küçük vezirin Selime adındaki kızına âşıktır. İki kardeş bir araya gelerek
dertleşirler. Ayas buna dayanamayacağını ya kendisini helak edeceğini ya da bir
köşeye çekip gideceğini söyler. Ama son bir defa Mahmude’nin yüzünü görmek
72
ister. Salim, kardeşi Ayas’a geleneklere göre zifaf gecesi güveyinin içeri girdiği
zaman gelinin yalnız başına dışarı çıkıp Âşık Resan Dede’nin türbesine gidip iki
rekât namaz kılıp dua ettiğini hatırlatır ve Mahmude’ye görünmek için bundan daha
uygun bir zaman olmadığını belirtir. Ayas kardeşinden bunları duyunca sevinir ve
zifaf gecesi olacağı gün türbeye gizlenir. Aynen Salim’in anlattığı gibi güveyi içeri
girer, gelin tek başına türbeye gelir. İki rekât namazını kılar ve Allah’a ya canını
alması ya da kendisini Ayas’a kavuşturması için dua eder. Bu esnada Ayas da
sevgilisinin söylediklerini duyar ve ona koşarak sarılıp ağlaşırlar. Bu esnada Ayas’ın
küçük biraderi Salim bir hile düşünmüştür. Buna göre, Mahmude’nin kıyafetlerini
kendisi; kendi kıyafetlerini de Mahmude giyecektir. Salim ve Mahmude kıyafetlerini
değiştirirler. Salim, gelin kılığında saraya gider ve iki gün boyunca veziri oyalar.
Durumdan sıkılan vezir kızı Selime’ye Mahmude ile konuşmasını ister. Selime,
Salim’i alır kendi odasına götürür, onu gerçek gelin zannederek nasihate başlar. Kısa
süre sonra karşısındakinin Salim olduğunu görünce Allah’a sonsuz şükürler eder.
Selime Salim’e kendisini bırakmamasını, ne yaparlarsa birlikte yapmalarını söyler.
İki genç saraydan çıkıp türbede beklemekte olan Mahmude ve Ayas’a katılırlar ve
dördü birlikte yola koyulurlar. Dördü birlikle başka bir şehre vararak orada mutlu bir
şekilde yaşarlar.
Tûtî sözünü bitirir. Düşmanın şerrinden halas olmasını diler. Mâhışeker de

tûtîye, kendisine ettiği sitemlere darılıp kızmamasını öğütler. Kendisine her zaman
aklıyla yol göstermesi talebinde bulunur. Mâhışeker, beyzadenin akıl ve feraset
sahibi olup olmadığını nasıl anlayacağını sorar. Tûtî de bunun yolunun çok olduğunu
bildirip hikâye ile bunun ortaya çıkacağını sörler ve hikâyeyi anlatmaya başlar:
54. Zühre
Kabil şehrindeki bezirgânın Zühre namında bir kızı vardır ki güneşe benzer,
eşi benzeri yoktur. Bunun müşterisi çoktur ve devlet erbabından birçok kimse
Zühre’yi ister ama bezirgân kızını kimseye vermez. “Akıl ve hünerde kâmil
olmayana kızımı vermem.” der. Etrafta bu olay yayılır ve başka memleketten
Zühre’yi duyan üç civan gelir. Birincisine Dilnüvaz, ikincisine Rahşsaz ve
üçüncüsüne de Tirendaz derler. Bu üç civan bezirgânın yanına gelip üçü de akıl ve
73
hünerde kâmil kişiler olduklarını söyler. Bezirgân da bunların hünerlerini sorar.

Dilnüvaz, yeryüzünde ne olursa olsun o anda haber aldığını, bilinmeyen şeyleri
sezdiğini, hatta birinin aklından geçenleri anladığını ve gaipten haber verebileceğini
söyler. Rahşsaz, tılsım ilminde üstat olduğunu söyler. At şeklinde bir merkep
meydana getirip bunun üzerine binildiğinde, bir aylık yolun bir günde alınabildiğini
belirtir. Tirendaz ise, ok atmada üstat olduğunu ve attığı okun hedefini mutlaka
bulacağını belirtir. Bezirgân karar verebilmek için bu üç civandan birkaç gün müddet
ister ve nasibi olanın Zühre’yi alacağını belirtir. Birkaç gün sonra Zühre bir gece
ortadan ansızın kaybolur ve bezirgân konu komşu her yeri arasa da bulamaz ve üç
gencin yanına gelir. Olan bitenleri bunlara anlatır ve hünerlerini sergilemelerini ister.
Dilnüvaz yakasını başına çekerek bir saat mülahaza ederek kızını perilerin
kaçırdığını ve filan dağın kalesinde tutulduğunu ama oraya varmaya insanoğlunun
gücünün yetmeyeceğini söyler. Bu esnada Rahşsaz kendisinin tılsım ile yaptığı ata
binenin oraya bir saatte varabileceğini belirtir. Tirendaz, atı alarak Zühre’nin
bulunduğu yere gelir ve oradaki devlere ve perilere galip gelerek Zühre’yi kurtarır.
Bunun üzerine her birisi Zühre’nin kendi hakkı olduğunu söyler.
Tûtî bu hikâyeyi sevgilisi beyzadeye anlatmasını ve hangi genci haklı

bulacağını sormasını ister. Bu esnada Tûtî, Mâhışeker’e başka bir hikâye anlatır:
55. Kopan Başlar

Hint padişahın oğlu etraftaki memleketleri gezerken memleketlerin birisinde
bir put haneye uğrar. Burada eşine benzerine rastlanmaz güzellikte bir kız görür ve
ona can u gönülden âşık olur. “Eğer bu kız bana nasip olursa kendimi bu put hanede
kurban edeceğim.” diye ahdeder. Sonra kızın Hint padişahlarından falancanın kızı
olduğunu öğrenir. Şehzade babasının yanına gelerek olan biten ahvali anlatır.
Padişah kızın babasına hediyeler göndererek kızını istedir. Kızın babası da kızı
şehzadeye verir ve şehzade muradına erer. Biraz orada eğlenir ve kızın çeyiziyle
birlikte şehzadenin babasına gitmeye yeltenirler. Şehzade put haneyi ziyaret etmek
ister. Ziyaret sırasında şehzadenin yanında bir Brahman vardır ve şehzade bu rahibi
bir vakit bile yanından ayırmaz. O anda şehzadenin kendi kendine verdiği söz aklına
gelir ve eline bir kılıç alarak başını bedeninden ayırır. Brahman, şehzadenin yanında
74
olmayıp put hanenin bir köşesinde ibadetle meşguldür. Brahman, şehzadenin yanına
gelir ve şehzadeyi başı gövdesinden ayrılmış görünce aklı başından gider.
Şehzadenin babasına ne cevap vereceğini düşünür ve şehzadenin kendi kendini
öldürdüğüne kimseyi inandıramayacağını bilerek aynı kılıçla başını bedeninden
ayırır. Kız bir köşede oturmaktan canı sıkılır ve put hanenin içinde dolaşırken
şehzadenin ve Brahmanın durumlarını görür ve bu hale dayanamayıp bütün herkesin
kendi uğursuzluğuna inanacağını düşünerek kendini öldürmek ister. Kız, tam kendini
öldüreceği sırada bir ses işitir. Bu ses iki kurbanın başlarını eskisi gibi gövdelerinin
üzerine getirmesi ve canlanmaları için dua etmesi gerektiğini söyler. Sesi işiten kız
İslam ile şereflenir ve söylenenleri yapar. Ama başları gövdelere dikerken
Brahmanın başıyla şehzadenin başını karıştırır.
Tûtî hikâyesini bitirip Mâhışeker’e dönerek kızı, şehzadenin baş tarafının mı

alacağını yoksa beden tarafının mı alacağını sevgilisi beyzadeye sormasını söyler.
Mâhışeker de sevgilisini imtihan etmeden tûtîden doğru olanı kendisine söylemesini
ister. Tûtîye göre ilk hikâyede kızı ok atan gence vermek gerekir. Çünkü kızın yerini
Dilnüvaz bilir, Rahşsaz tılsımlı atı temin eder; ancak bu yolda can vermeyi göze alan
Tirendaz’dır. İkinci hikâyede ise kız şehzadenin başının bulunduğu tarafa
verilmelidir. Çünkü bütün bedenin düşünücüsü ve yöneticisi baştır. Tûtî bu şekilde
sevgilisini imtihan etmesini ister. Böylece o gün de sabah olur.
(On Dokuzuncu Gece)
56. Galatnüma
Evvel zaman içinde ismine Galatnüma denilen bir Brahman vardır.
Galatnüma taze bir delikanlıdır ve güzelliği güneşe, diğer güzeller arasında mehtapta
yüzü aya benzer; yüzünü gören herkes ona tutulur. Bu Brahman gençliği sebebiyle
her gün bir şehirde aklı havalarda gezer. Bir gün Babil şehrine gelerek buranın
suyundan ve havasından gayet haz ettiğinden birkaç gün Babil’de kalır. Bir gün bir
bağın içinde dolaşırken Babil padişahının kızını görerek ona tutulur. Bu esnada kız
da Galatnüma’yı görür ve o da aşk derdine giriftar olur. Galatnüma kızı gördüğünde
aklı başından gider ve sabredemeyip bağın içinden çıkar. Derdine derman aramak
75
için Babil şehrinin içine girer ve buradaki bir büyücü kadınına derdini söylemek ister
ama söyleyemez ve böylece büyücü kadının yanında birkaç ay kalır. Büyücü kadın
yaptığı işte Harut ve Marut ile boy ölçüşebilecek kadar ustadır. Birkaç ay geçtikten
sonra büyücü kadın Galatnüma’ya derdini söylemesini ister, o da padişahın kızına
âşık olduğunu anlatır. Cadı kadın da Galatnüma’nın boynuna bir mühür asar ve o
esnada Galatnüma genç bir kıza dönüşür. Kendisi de bir erkek Brahman kılığına girip
doğruca saraya giderler. Cadı kadına padişaha bir oğlu olduğunu ve yanındaki kızın
da gelini olduğunu anlatır. Oğlunun bir gece kayıp olduğunu, nereleri aradıysa
bulamadığını, gelinini emanet ederse daha iyi arayabileceğini söyler. Kendisinin
dönesiye kadar kızına sahip çıkması için padişaha emanet eder. Padişah da gelini
kendi öz kızına emanet eder. Padişahın kızı da onu bir dakika bile yanından ayırmaz.
Bir süre sonra Galatnüma ağzındaki mührü çıkarıp kendisini kıza tanıtarak başından
geçenleri anlatır. Böylece bir süre birbirleriyle görüşmeleri devam eder. Ama bu
mutluluk uzun sürmez. Padişahın genç oğlu Galatnüma’yı görürür ve ona âşık olur.
Babasına o kızı almazsa aşk derdinden helak olacağını söyler. Oğlunun perişan halini
gören padişah emanet olan kızı oğluna alırsa emanete hıyanet edeceğini ama almazsa
da oğlunun aşk derdinden helak olacağını düşünür ve kızla konuşmaya karar verir.
Padişah, kız suretindeki Galatnüma ile konuşur ve Galatnüma kocası olan birinin
ikinci bir kocayla evlenmesinin doğru olmayacağını ve hem Brahman gelince ona ne
diyeceklerini, söyler. Ama padişah şehzadenin helak olmasını istemez ve
Galatnüma’ya kocasının hayatta olup olmadığının hala belli olmadığını ve oğluyla
mutlaka evlenmesi konusunda ısrar eder. Galatnüma da vakit kazanabilmek
maksadıyla üç gün mühlet ister. Durumu doğruca sevdiği kıza anlatır. Böylece iki
âşık birlikte plan yaparak kaçmaya karar verir ve doğruca cadı kadının bulunduğu
haneye gelirler. Cadıya durumlarını bildirirler. Cadı, Galatnüma’nın ağzındaki mührü
çıkarıp padişahın kızının ağzına koyar. Böylece kız bir civana dönüşür. İki âşık
gündüzleri iki erkek arkadaş, geceleri de iki âşık gibi yaşarlar. Bu sırada padişah
emanet gelin ile kendi kızını uzun süre aratır ama bir ize rastlayamayarak aratmaktan
vazgeçer. İki maşuk bir süre mesut bir şekilde yaşar ama paraları bitince de tekrar
cadının yanına gelirler. Cadı plan yaparak Galatnüma’yı alıp padişahın sarayına
gider. Oğlunu bulduğunu emanetini geri vermesini söyler. Padişah olan biteni anlatır.
Emanet gelin ile kendi kızının ortadan kaybolduğunu uzun süre aratmasına rağmen
76
bir haber alamadığını anlatır. Bunları duyan cadı hemen feryat figana başlar. “Ben
padişahlar haremi emindir diye oğlumun hatununu getirip senin haremine emanet
koymuşken şimdi kayboldu demek ne demektir? Ben kendimi öldürürüm.” diyerek
avaz avaz bağırır. Padişah duruma son derece üzülerek cadıya on bin altın verip
gönlünü alır. Cadı da altınları Galatnüma ile sevgilisine verir. Böylece iki sevgili,
ömürlerinin sonuna kadar rahat, mutluluk ve huzur içinde yaşarlar.
57. Mahruse
Zabil şehrinde bir bezirgânın Mahruse adında bir cariyesi vardır. Bezirgân bu
cariyeyi küçüklüğünden beri büyütüp okutur. Mahruse on iki, on üç yaşlarına girince
güzelliğine dünyada rastlanmaz biri olur. Devlet erbabından birçok kişi Mahruse’yi
ister ama kimse onun güzelliğine baha yetiştiremez. Zabil padişahının Aşub namında
bir koca avradı vardır ve padişahın haremine girip çıkarken bir gün Mahruse’nin
güzelliğini padişaha anlatır. Padişah da Aşub’un anlatmasıyla kulaktan Mahruse’ye
âşık olup bir saat bile kızı hatırından çıkarmaz. Padişah sonunda sabredemeyip dört
vezirini de huzuruna çağırıp bezirgânın evine gidip kızı görmelerini ister. Eğer kızın
anlatılanlar gibi güzel olduğuna kanaat getirirlerse değeri bezirgâna ödeyerek alıp
gelmelerini tembihler. Bu dört vezir kalkıp bezirgânın sarayına gelir. Mahruse
yüzünü açarak güzelliğini gösterir ve vezirler onun güzelliğine hayran olup aklını
yitirecek gibi olurlar. Bu dört vezir aralarında istişare ederek, eğer padişahımız bu
kızı görürse onun güzelliği karşısında aklını kaybeder ve asla devlet işleriyle
ilgilenmez, der. Bunun için padişaha kızın söylenildiği kadar güzel olmadığını,
söylemeğe karar verdiler. Doğruca saraya padişahın huzuruna gelerek haremindeki
kızların en çirkininin bile Mahruse’den daha güzel olduğunu anlatırlar. Haremde o
kadar güzel kız varken çirkin birisini hareme getirmenin himmetsizlik olacağını
beyan ederler. İnsana cümleden mühim olanın himmetli olmak olduğunu söyleyip
bununla ilgili bir hikâye anlatırlar:
58. Dağıstan Padişahı

Bir gün Dağıstan vilayetinde bir padişah vardır ve bu padişaha meclisinden
birisi gelerek ağaç çanak hediye eder. Padişah da bu ağaçtan yapılmış çanak
karşılığında birçok ihsanlarda bulunur. Padişah o günün akşamında bir rüya görür.
77
Rüyasında güzel yüzlü bir kadın padişahın yanına gelerek padişaha malının sureti
olduğunu, padişaha malının kıymetini bilmediğini ve bir ağaç çanağın değerinin pul
kadar olmasına rağmen ona yüz binlerce altın verdiğini ve kendisiyle vedalaşmaya
geldiğini söyler. Padişah da bu güzel suretli kıza inanmayıp nereye isterse gitmesini
söyler. Ertesi günden itibaren padişahın hazinesi eksilmeye başlar. Yine birkaç gün
sonra padişah rüyasında yine bir kişi görür ve bu kişi padişahın yanına gelerek
kendisinin beden kuvveti olduğunu, malının kıymetini bilmeyenin bedeninin
kıymetini hiç bilemeyeceğini, böylece padişahı terk edeceğini söyler. Padişah ona da
izin vererek gitmesini söyler. Bir süre sonra padişah kuvvetten de düşmeye başlar.
Birkaç gün sonra yine padişahın rüyasında melek yüzlü bir civan yanına gelerek
kendisinin onun himmeti olduğunu ve onu terk edeceğini söyler. Padişah bu sefer
onun eteğine yapışarak kendisini terk etmemesi için yalvarmaya başlar. Padişahın
himmeti kendisini istedikten sonra onu bırakmayacağını, kendisine sahip olanın hem
sağlık hem de mal mülk elde edebileceğini ve padişaha eski malına ve sıhhatine
kavuşacağını söyler. Padişah uyandığında kendisinin sıhhatli ve hazinesinin de
noksansız olduğunu görür.
Padişah vezirlerinden bu hikâyeyi dinledikten donra Mahruse’nin aşkından
feragat eder. Diğer tarafta ise bezirgân, padişahın kızını almaktan vazgeçtiğini
görünce Mahruse’yi şehrin dizdarına verir. Tesadüf ki dizdarın hanesi padişahın
sarayının altındadır. Mahruse de kendisinde bu kadar güzellik ve zarafet varken
padişahın neden onu istemediğini düşünür ve padişaha kendisinin güzel olmadığını
söylediklerine kanaat getirip bir defa da olsa yüzünü padişaha göstererek ona çirkin
diyenleri tekzip etmek ister. Mahruse bir yolunu bularak padişaha görünür. Padişahın
aklı başından giderek başkalarının sözüne güvenip Mahruse’yi almadığı için pişman
olur. Bir süre sonra gam ve kasavetten hasta olur ve halkı onun sağlığından ümidi
keser. Saray halkı padişahın hastalığının aşk derdinden olduğunu anlar. Padişahın
dört veziri huzuruna gelerek kızı gördüklerinde onlara çirkin göründüğünü, padişaha
aşk halinde olduğundan güzel geldiğini söyleyip isterlerse dizdardan kızı alıp
geleceklerini belirtirler. Padişah temiz mezhepli olduğundan nefsi için böyle bir şeyi
kabul edemeyeceğini vezirlerine bildirir. Bir süre sonra aşk ateşiyle vefat eder.
Padişahın kendi aşkı yüzünden öldüğünü işiten Mahruse bu dünyada yaşamanın artık
ona haram olduğunu düşünerek padişahın mezarı başına gidip kendini kurban eder.
78
Mâhışeker tûtîden izin aldım diye dışarı çıkınca sabahın olduğunu görür.
Ertesi gece kafesin dibine gelerek mahbup tarafına gitmek için ruhsatın olup
olmadığını sorar. Tûtî de neden vesvese ettiğini sorunca Mâhışeker, Hoca Said’in
gelip bu ahvali öğrenmesinden endişelendiğini söyler. Tûtî bunun üzerine onu
Şehrara gibi aldatacağını bildirip hikâyeyi anlatır:
(Yirminci Gece)
59. Şehrara
Nişabur şehrinde mal mülk sahibi ahmak bir bezirgânın Şehrara namında
güzel mi güzel bir hatunu vardır. Bu bezirgânın hamakatı ne kadar çok ise hatununun
güzelliği de o derecedir. Bezirgân hatununun kıymetini bilmeyip vaktini başka
şeylerle harcadığından Şehrara bezirgânı hiç sevmez. Hâl böyle olunca Şehrara
mahallenin civanlarından birine âşık olur ve Hac Ana’nın yardımlarıyla iki âşık
birbirleriyle görüşür. Nice zaman böylece geçer. Bu arada da dedikodular bezirgânın
kulağına kadar gelmiştir. Bezirgân hatununu denemek için bir plan yapar ve eşine
ticarete gideceğini söyleyip dışarı çıkar. Ama bezirgân dışarı çıkmayıp köşkün
altında bir yere gizlenir. İki âşık bezirgânın gitmesi üzerine köşkte buluşur. Tam
muhabbetleri ilerlediği sırada köşkün altına iyi saklanamayan bezirgânın eteğini
Şehrara görür. Hemen bir hile ile genç delikanlıya kocasının oralarda olduğunu,
birkaç hileli cevap vereceğini, dinledikten sonra hemen gitmesini söyler. Şehrara,
civana kendisinin dünya ahret kardeşi olduğunu, kendisine şehvetle bakmamasını
söyler. Haneye çağırmasının sebebinin de rüyasında bir pir-i nurani gördüğünü, bu
pirin kendisine kocasının ömrünün tamam olduğunu, onun ömrünü uzatmanın ancak
bir genci kocasının hanesine çağırıp onun yerine oturtarak sohbet etmekte olduğunu
söyler. Ancak o gence temiz gözle bakıp aklına şehvet getirmemesi, onu kardeşi gibi
görmesi gerektiğini de ekler. Bu şekilde yaparsa kocasının ömrünün uzayacağını
anlatır. Delikanlı da aynı şekilde Şehrara’ya karşılık vererek kendisine şehvet
nazarıyla bakmasının mümkün olmadığını dünya ahret kardeş olduklarını söyleyip
haneden ayrılır. Şehrara daha sonra planın kalan kısmını uygulamaya koyularak
hiçbir şey olmamış gibi gelerek yatağına uzanır. Olan bitenlere şahit olan bezirgân
79
gördüklerine ve duyduklarına inanarak karısının koynuna girer. Her şeyi duyduğunu,

kendisi için delikanlıyı evine çağırdığını söyleyerek bundan sonra dedikodulara
inanmayacağını belirtir. Delikanlının bundan sonra kardeşi olduğunu ne zaman
isterse hanesine gelip gidebileceğini söyler. Böylece Şehrara ve aşığı bezirgân
olmadığı zamanlarda rahatça buluşarak zevk ve sefa sürerler.
Tûtî, Mâhışeker’e korkmamasını, maşukuna gitmesini öğütleyip hikâye

anlatmaya devam eder:
60. Melike-i Rum

Zamanın birinde Çin’in fağfuru bir padişahın akıllı bir veziri vardır. Bu vezir
vakitli ya da vakitsiz fağfurun meclisine gelir. Günün birinde yine vezir fağfurun
huzuruna gelir ve bu esnada fağfur uyumaktadır. Vezirin gelişiyle uykudan uyanan
padişah hemen eline kılıcını alarak vezire hücum eder. Etrafındaki nedimler
padişahın ayağına düşüp güçlükle veziri kurtarırlar. Fağfurun öfkesi sakinleştiğinde
az önceki hışmının nedenini sorarlar. Padişah da rüyasında eşi benzeri bulunmayan
güzellikte bir kız gördüğünü, birbirlerine bakarken vezirin gürültüsüyle uyandığı için
öfkelendiğini söyler. Akıllı vezir bu işi halletmeyi kendisine görev edinir. Vezir,
fağfurdan rüyayı dinleyip rüyada gördüğü güzelin tasvirini edinir. Aynı zamanda usta
bir nakkaş olan vezir, kızın suretini nakşedip yol kenarına bir zaviye yaparak gelip
geçenden kızı sual eder. Bir gün seyyahın biri zaviyeye gelerek gördüğü suretin
Rum padişahının kızına benzediğini anlatır. Bunun üzerine akıllı vezir, kızın
özelliklerini ve bu kadar güzel olduğu halde niçin evlenmediğini seyyaha sorar.
Seyyah, Rum Melikesi’nin bir gün bahçede gezerken erkek ve dişi tavusun
yavrularını gezdirdiğini görür ve bu esnada gökten bir ateş düşerek etrafı yakmaya
başladığını anlatır. Erkek tavus kaçıp kurtulur ama dişi tavus kaçmayarak yavrularını
kurtarma telaşına düşer. Rum Melikesi de bu olaydan etkilenip erkek milletinin
vefasız olduğunu düşünerek kimseyle evlenmez. Hatta yanında erkek adı bile anmak
mümkün değildir. Vezir duyduklarını padişaha anlatır. Bunun üzerine Rum
melikesini padişaha âşık etmek amacıyla yanına seyyahı da alarak kendisi de seyyah
kılığına girip Konstantiniyye’ye gelir. Seyyah bahçenin yanına veziri getirerek kızı
gösterir. Vezir de koynundaki tasvire bakarak aynı kız olduğunu görür. Vezir saraya
80
gelerek nakkaşlık yapmaya başlar ve tez zamanda ünü yayılır. Rum melikesine ve
babası kaysere Çin’den bir üstat nakkaş gelmiş, diye söylerler. Kız oturduğu sarayı
nakşetmesi için babasından izin alarak nakkaşı saraya çağırır. Vezir kayserin
sarayına güzel bir bahçe, bahçenin ortasına bir taht, tahtın üzerinde Çin fağrunu ve
karşısında bir çimenlik, çimenliğin yanında bir su ve suyun içinde bir erkek ahunun
yavrularıyla birlikte boğulmuş olduğunu nakşeder. Rum Melikesi nakşı görür görmez
hayran olup bu bahçenin kimin olduğunu, taht üzerinde oturanın kim olduğunu ve
ahuların sebebini sorar. Vezir, resimdeki erkeğin Çin fağfuru olduğunu, bir gün
bahçede otururken yavru ahuları bir selin gelerek alıp götürdüğünü, erkek ahunun da
yavrularını kurtarmak için ölümü göze alıp suya atladığını, dişi ahunun kendi canını
kurtarmak için selden kaçtığını söyler. Bu olaydan sonra Çin fağfurunun dişilerin
böyle vefasız olduğunu düşündüğünü ve kadınlarla muhabbeti kaldırdığını belirtir.
Kız bu güne kadar yalnızca erkeklerin vefasız olduğunu meğer dişilerin de vefasız
olabileceğini anladığını söyler. Bunun üzerine Rum melikesi bu Çin hükümdarının
kendisine münasip bir eş olduğunu düşünerek babasından kendisini Çin fağfuruna
vermesini ister. Böylece Çin fağfuru ile Rum melikesi hayatlarını birleştirirler.
61. Himar ile Yaban Öküzü

Evvel zamanda bir eşek ile yaban öküzü daima birlikte otururlar ve bunlar bir
gece bir bahar vaktinde bahçenin birine girerek bahçedeki mahsulleri yemeğe başlar.
Bağbanların olan bitenlerden haberi yoktur. Karınlarını iyi doyurdukları sırada
eşeğin anırası gelir. Öküz eşeğe anırmamasını, anırırsa bağbanların duyup kendilerini
helak edeceğini söyler. Sonlarının tıpkı Hizemfüruş gibi olacağını söyleyerek şu
hikâyeyi anlatır:
62. Hizemfüruş
Evvel zamanda bir oduncu dağa odun kesmek için gider. Dağın korkutan bir
yerine varınca beş on kişinin ortaya bir testi koyduğunu, yemek ve içmek hususunda
ne isterlerse o testiden çıkarıp yediklerini, içtiklerini görür. Bu adamlar oduncuyu da
yanlarına çağırıp onunla sohbet ederler ve oduncunun muhabbetinden gayet haz
alırlar. Kendilerinden ne isterlerse vereceklerini söylerler. Bu adamlar peri
taifesindendir. Oduncu da önlerinde olan testiyi ister. Periler testiyi ondan
81
sakınmadıklarını, yalnız testinin çok nazik olduğunu, çabuk kırılabileceğini ve

korumasının zor olduğunu, kırıldıktan sonra ise her şeyin eskisine döneceğini,
kendilerinden başka bir şey istemesini söyler. Oduncu testi konusunda ısrar eder ve
onlar da testiyi oduncuya verir. Testi sayesinde az zamanda çok mala sahip olan
oduncu bir gün testiyi göstermek için bütün dostlarını ziyafete çağırır. Oduncu
ziyafetin ortasında testiyi ortaya getirip içinden şarap çıkarmaya başlar ve bunu
gören dostları hayretle olanları seyreder. Oduncu o esnada testiyi kafasının üstüne
alarak dans etmeye başlar ve ayağı sendeleyip yüz üstüne düşerek testiyi parçalar. O
anda ne kadar malı mülkü varsa yok olup evvelki hali gibi fakir bir âdem olur.
Öküz sözlerini bu şekilde tamamlar ve eşeğe anırırsa vakitsiz dans eden
Hizemfüruş gibi sonlarının kötü olacağını söyler. Eşek öküzü dinlemeyip yine
eşekliğini yaparak anırır ve eşeğin sesini duyan bağbanlar bahçeye yabancı hayvanlar
girmiş diye koşarak gelirler. Öküzü oracıkta kebap edip yerler ve eşeği döverek ağır
yüke koşarlar.
(Yirmi Birinci Gece)
63. Ubeyde
Termend şehrinde mal mülk sahibi bir bezirgân vardır. Bunun Ubeyde
adında bir oğlu bulunur. ‘Nikâhlanınız çoğalınız.’ fehvasınca bezirgân oğluna
nikâhla güzel bir hatun alır. Ubeyde, kızın aşkı ve güzelliği karşısında bir dakika bile
yanından ayrılmaz. Anası ve babası Ubeyde’nin yüzünü göremez olur ve ne kadar
nasihat etseler de Ubeyde kızın büyüsüne kapılıp ana-babasını unutur. Bezirgânın
ticarette ortaklık yaptığı birisi vardır ve bezirgân bütün sırlarını ona söyler. Bir gün
oğlunun ahvalini ortağına anlatır. Ortağı kendisinde biri erkek, biri dişi olan iki
tûtînin olduğunu ve sözlerinin çok tesirli olduğunu, belki Ubeyde’nin bu hevesten
tûtîlerin nasihatleri ile kurtulabileceğini söyler. Bezirgân tûtîleri bezirgânın evine
gönderir. Bezirgân tûtîlere Ubeyde’nin durumunu anlatıp onları hediye olarak
Ubeyde’nin evine yollar. Ubeyde tûtîleri çok beğenir ve tûtîleri yatak odasına alır.
Tam yatacağı sırada tûtîler Ubeyde’ye kendisiyle sohbet edip etmeyeceğini,
sohbetlerinin ruhani olduğunu söyler. Ubeyde de kafesin dibine gelerek sohbet etmek
ister ama tûtîler kendisiyle sohbet edebilmeleri için onu tanımaları gerektiğini,
82
sohbetin kişiden kişiye değiştiğini vurgular. Ubeyde bezirgânlık yaptığını söyleyince,

tûtîler akşama dek evde olduklarını, kendisini bir işle uğraşırken görmediklerini
söyler. Ubeyde sırrını açıklayarak hatununun aşkından gözünün hiçbir şeyi
görmediğini itiraf eder. Tûtîler, aşkının helal olduğunu, yalnız kadın kısmının vefasız
olduğunu bunun için işleri aksatmanın doğru olmadığını bir hikâye ile anlatırlar:
64. Üç Memeli Kızı

“Evvel zaman içine Hint padişahının haremindeki cariyelerin birinin bir kızı
olur. Allah’ın hikmetiyle bu kızın üç memesi vardır. İkisi normal yerinde ve
üçüncüsü de göğsünün tam ortasındadır. Bu kız hile, düzenbazlık ve aldatıcılıkta
meşhur birisi olur. Bir yolunu bularak kızın durumunu padişaha bildirirler. Padişah
da bu kızla evlenene ziyadesiyle mal ve mülk vereceğini ancak bu kızla evlenenin
kendi ülkesinde durmayıp başka bir vilayete gitmesi gerektiği şartını koşar. Çünkü
böyle bir fitnenin kendi ülkesinde bulunmasını istemez. Amma kızın hakkında
söylenenler cümle halk tarafından duyulduğundan kimse kızla evlenmeye yanaşmaz.
Yalnız o şehirde yaşayan kör birisi vardır ve bu adamın fakirlikten başına gelmeyen
kalmadığından, başına ne bela gelirse gelsin kızla evlenmeyi kabul eder. Kızı alarak
başka bir vilayete gider. Bir zaman böyle geçtikten sonra kız âmâdan nefret edip
etraftaki genç bir civanla dostluk etmeye başlar. Bunlar hadden aşıp civanla birlikte
âmânın yanında bile sohbet edip, onunla istihza eder. Yine bir gün âmâ ile dalga
geçmek için bahçeden siyah bir yılan tutarak bir tencereye koyarlar. Âmâya kendisi
için bir balık çorbası pişireceklerini, ateşin altını yakarak ateşi söndürmemesini
isterler. Âmâ da gelerek ateşin altını üfleyip söndürmemek için uğraşır ve tabi bu
arada hain kadın ile sevgilisi alaya alıp güler. Bu esnada âmâ çorbanın pişip
pişmediğini kontrol etmek maksadıyla tencerenin kapağını açarak çorbayı koklamak
ister ama Allah’ın inayetiyle yılan çorbasının buharı âmânın gözlerine şifa olur,
görmeye başlar. Adam görür ki tencerenin içinde mâr, hatununun yanında ağyar
vardır. İkisini de döverek şehrin beyine götürüp teslim eder. Kadının malı mülkü
neyi varsa alıp kendi vilayetine dönerek bir daha avrat adını ağzına almaz, diyerek
tûtî sözü bitirir. Ancak erkek tûtî avrat kısmını ayıpladığını bildiği için dişisine
dönerek onun fikrini sorar. Dişi tûtî de kadınlarda vefasızlık görüldüğünü ancak
bunun bütün kadınların mutlaka vefasız olduğu anlamına gelmediğini belirtir ve
83
Ubeyde’nin hatununun yanından bir an bile ayrılmamasının hayra alamet olmadığını,

bir evladın, anasının ve babasının da rızalarını gözetmesi gerektiğini ve bunun farz-ı
ayn olduğunu söyler. Eğer bunu yapmazsa Allah’ın o evladın ibadetini kabul
etmeyeceğini şu hikâye temsil eder:
65. Zahid’in Oğlu Salih

Evvel zamanda Belh şehrinde zahidin birinin Salih adında bir oğlu vardır.
Salih adı gibi doğru dürüst birisidir. Bir dakika bile ibadetlerinden ayrılmaz. Salih’in
babası ahrete göçünce ibadet esnasında başka bir diyara giderek derin ilimler
öğrenmek ister ve böylece ibadetlerini ilimlerle taçlandırmaya karar verir.
Validesinden izin ister ama validesi izin vermez. Salih, hayırlı bir işe gitmek
istediğini düşünerek izinsiz gitmeye karar verir. Validesinden izinsiz olarak Belh
şehrinden dışarı çıkar ve ulemalar kaynağı olan Buhara’ya doğru yola çıkar.
Giderken bir ağaç gölgesinde dinlenmek için durur. Bu esnada ağacın üzerine bir kuş
gelir ve Salih’in sakalına necaset bulaştırır. Bu duruma sinirlenen Salih gazap ile
kuşa nazar eder ve kuş ölür. Salih’in siniri biraz geçince tekrar yola koyulur. Akşam
olmaya başlayınca bir kapıya vararak biraz yemek isteyip misafir olmak ister. Kapıyı
Saliha isminde bir kadın açar ve kendisini misafirliğe kabul eder, ona balık pişirip
getireceğini söyleyerek ayrılır. Salih’in karnı çok açtır ve Saliha da yemeği çok geç
getirmiştir. Salih geç geldiği için kadına gazap nazarıyla bakar. Kız da Salih’e
kızarak kendisini ağacın üzerindeki kuş gibi helak edemeyeceğini, nazarının bir
insana geçemeyeceğini ve bina yıkmanın marifet değil bina yapmanın marifet
olduğunu söyler. Salih, bu keramet ehli sözleri işitince Saliha’nın ayağına yüzünü
sürüp özür dileyerek bu mertebeye nasıl nail olduğunu sorar. Saliha Hatun da bu
mertebeye validesinin rızasını gözeterek ulaştığını söyler. “Cennet anaların ayakları
altındadır.” fehvasınca amel ettiğini, bir an olsun bile validesinin sözünden
çıkmadığını, bunun sonucunda Hak Teâlâ’nın ona bu mertebeyi ihsan ettiğini
anlatarak validesinin rızasını gözetmesinin ilim seferine çıkmaktan daha hayırlı
olduğunu söyler. Salih, Saliha Hatun’dan bu kerameti duyar duymaz yemeğini bile
yemeden ve sabahı dahi beklemeden yola çıkarak Belh şehrine gelip validesinin
hizmetine girer. Böylece Salih validesinin sözünden bir an bile çıkmayarak
validesinin duası bereketiyle Hak Teâlâ ona birçok ilim ve keramet nasip eder.
84
Kerametlerini duyanlar Salih’in yanına gelerek ondan hayır dua isterler, diyerek dişi
tûtî sözünü bitirir.
Ubeyde bu hikâyeyi duyar duymaz içine validesinin özlemi düşer.
Validesinin rızasını talep edeceğini ancak hatunundan ayrılmasının müşkül olduğunu
söyleyince erkek tûtî karısını terk etmesi gerekmediğini yalnızca kadınların çoğunun
vefasızlığından söz ettiğini bir hikâye ile temsil eder:
66. Hind Padişahı ile Yılan

Bir gün bir Hint padişahı avlanmak maksadıyla ava çıkar. Etrafı seyran
ederek dolaşırken bir dişi yılanın kendi hemcinsi olmayan başka bir yılan ile
oynaştığını görür. Padişah bu hali görünce sinirlenerek kılıcıyla dişi yılanın
kuyruğundan biraz keser. Yılan can acısıyla kaçıp kurtularak deliğine girince erkek
yılan dişisine başına gelenleri sual eder. Dişisi de bunun üzerine, padişahın avlanmak
üzere dolaşırken kendisini görerek güzelliğine âşık olduğunu ve kendisinden vuslat
ricasında bulunduğunu; ancak bunu kabul etmediğini ve padişahın sinirlenerek ona
saldırdığını, kılıcını çekip kuyruğunu kestiğini ve can havliyle kaçarak kurtulduğunu
söyler. Duyduklarına çok sinirlenen erkek yılan padişahı sokarak zehirlemeye
ahdeder. Hemen vakit kaybetmeden o gece padişahın odasına girerek padişahının
yatağı yanındaki gül ve reyhan tablasının içine gizlenir. Yılan böylece bir fırsatını
bularak padişah uyuduktan sonra onu sokacaktır. Ancak Allah’ın hikmeti üzere
padişah uyumadan evvel hatunu gelerek padişahın yanına sokulur. Padişah izin
vermeyip hatununu kovar. Bunun üzerine ağlamaya başlan hatun padişaha bu
davranışının sebebini sorar. Padişah da av esnasında bir dişi yılan ile kendi cinsinden
olmayan başka bir yılanın şehvetle mücamaa ettiğini gördüğünü ve buna sinirlenerek
yılanın kuyruğunu kesebildiğini ama öldüremediğini anlatır. Bunun için dişi
kısmından nefret ederek bir daha dişilerle sohbet etmemeye karar verdiğini söyler.
Tabla içinde saklanan erkek yılan padişahın masum olduğunu öğrenince gizlendiği
yerden çıkarak padişahın ayaklarına kapanıp özür diler ve bahsettiği dişi yılanın
kendi eşi olduğunu söyler. Gidip hemen eşini öldüreceğini ama bundan önce
padişaha kendinden bir isteği olup olmayacağını sorar. Padişah da hayvanat dilini
bilmeyi arzuladığını bildirir. Yılan, bunu ona öğretebileceğini ancak kadınlardan
birisine söylerse (padişahın) öleceğini söyleyip, hayvanat dilini padişaha öğreterek
85
oradan ayrılır. Gitmeden önce sırrını kesinlikle kadınlara söylememesi konusunda

padişaha sıkı sıkı tembih eder. Sabaha doğru yine padişahın kadını duramayıp yine
padişahın döşeği yanına gelerek sandal getirip ayağına döker. Bu sırada, odadaki
kafeste bulunan kumrulardan dişisi erkeğine, kendisinin de elinde sandal ve gülab
olsaydı, padişahın hatunu gibi erkeğinin ayaklarını yıkayacağını söyler. İki
kumrunun konuşmalarını anlayan padişah gülümser. Kadın da kendisiyle alay
edildiğini düşünerek padişaha darılır. Padişaha gülmesinin sebebini söylemesini,
bunun için kendisini döşeğine almadığını, yoksa kendisini helak edeceğini söyler.
Padişah başka bir şeye güldüğünü eğer güldüğü şeyi söylerse öleceğini anlatır. Avrat
noksan akıllı olduğu için ısrarını sürdürür. Bunu üzerine karısının kendisini helak
edeceğini düşünen padişah sırrını söylemeye karar verir. Ancak yarın bahçede yalnız
başlarına kaldıklarında söyleyeceğini bildirir. Ertesi gün padişah ile hatunu bir kuyu
yanına gelir. Bu esnada kuyunu başında otlamakta olan iki koyun vardır. Dişi koyun
kuyunun dibine bakarak oradaki taze ve yeşil otları gösterip erkeğine onları
getirmesini, getirmezse kendisini kuyunun içine atacağını söyler. Erkek koyun da
eğer otları getirmeye kalkarsa kendisinin helak olacağını, padişah gibi hatununun
hatırı için ölmeye kalkacak kadar ahmak olmadığını, dişisine isterse kendisini
kuyunun dibine atabileceğini söyler. Koyunların konuşmalarını işiten padişah sırrını
anlatmaktan vazgeçip hatununun yalvarmalarına aldırmaz, diyerek tûtî sözünü bitirip
Ubeyde’ye hatununu terk etmemesini ama anne ve babasının da hayır duasını
almasını ister. Bunun üzerine de Ubeyde gündüzleri kendi işiyle uğraşıp validesi ile
babasının hatır duasını alır ve geceleri de hatununun zevk ve sefasıyla iştigal olur.
(Yirmi İkinci Gece)
67. Bezirgân ile Berber

Harezm şehrinde malının hesabını bilmeyen bir bezirgân vardır. Bir gün
kendi kendine bu dünyada elde etmediğim mal, sürmediğim sefa kalmadı, diye
düşünür. Ömrünün sonuna geldiğini ve ahrete hazırlanması gerektiğine karar verir.
Bütün malını fakir fukaraya dağıtır. Bir gün rüyasında bir pir-i nurani zat görür. Bu
zat ona kendisinin bahtı olduğunu ve bütün malını Allah rızası için dağıttığından
‘Kim ortaya bir iyilik koyarsa ona on katı verilir.’ fehvası üzere ahrette Cenab-ı
86
Hakk’ın onun derecesini yükselttiğini söyler ve kendisinin de yardımcı olarak ona

gönderildiğini bildirir. Kendisine bu dünyada bir şey öğretmeye geldiğini söyleyerek
yarın bezirgânın karşısına bir Brahman kılığında çıkacağını, onu görür görmez büyük
bir asa ile başına vurmasını ve cansız bedenini kaldırıp gizli bir hanede saklayıp
ihtiyacı olduğunda vücudundan parçalar kesebileceğini, bu kestiği parçaların altına
dönüşeceğini anlatır. Bunun karşılığında da sırrını kimseye bildirmemesi gerektiğini
tembihleyerek ortadan kaybolur. Ertesi gün bezirgân tıraş olurken rüyasında gördüğü
brahman çıkagelir. Bunun üzerine bezirgân hemen oturduğu yerden kalkarak büyük
bir asa ile kafasına vurur ve Brahman’ı öldürür. Yaşananları gören berber bu hale
şaşırır. Bezirgân, Brahman’ın etinden bir parça keserek berbere verir. Kesilen bu
parça bir anda altın olur. Sonra brahmanın cansız bedenini alarak bir haneye götürür.
Berber ahmak birisi olduğundan bu olayın sırrına vakıf olamaz. Her brahmanı böyle
kafasına vurup öldürünce altın olacak sanır. Bir gün berber bir ziyafet vererek bütün
ahbap ve dostlarını toplar. O şehrin brahmanlarından büyük bir zat vardır. Cümle
ahali bunun elini ve ayağını öperek ondan hayır dua isterlerdi. Berber bu brahmanı
da davet eyler. O brahman kapıdan içeriye girer girmez berber başına hızlıca vurarak
yere yıkar. Orada bulanlar bu hale şaşırarak berberi tutup biz elini öperek hayır dua
istediğimiz birisini sen nasıl vurursun, diye tutup kadıya getirirler. Kadı berbere
brahmana vurmasının sebebini sorunca da berber bezirgân ile başından geçenleri
anlatır. Bunun üzerine kadı bezirgânı da çağırtır. Bezirgân da sırrının ortaya
çıkmasını istemediğinden berberin anlattıklarının manasız olduğunu berberin bimar
haneye konularak aklı başına gelene dek orada kalması gerektiğini söyler.
Etraftakiler ile kadı bezirgânın söylediklerini makul bularak berberi bimar haneye
gönderir. Zavallı berber ahmaklığın sonucuna katlanır.
Tûtî, Mâhışeker’e berberin bezirgânı taklit ettiği için başına kötü şeylerin
geldiğini; bu dünyada taklitten uzak olması gerektiğini anlatır. Mâhışeker, garip bir
rüya gördüğünü; gaipten bir elma ile bir şişe gülab verdiklerini söyler. Tûtî elmadan
murat Hoca Sâid’in olduğunu, şişenin ise beyzadenin gönlündeki kendi aşkının
olduğunu bildirip Çin padişahının hikâyesini anlatır:
87
68. Çin Padişahı Ve Medinetü’l-Kar’ın Kızı

Çin diyarında bir padişah vardır. Bir gün ormanda avlanırken diğer
hayvanlardan farklı bir hayvan görür. Padişah bu hayvanı gayet çok beğenip
yanındakilere keşke bu kadar mülayim ve latif bir güzel dünyada olsaydı, diye
serzenişte bulunur. Meclisinde hazır bulunan akıllı, ihtiyar bir vezir, böyle bir
güzelin Medinetü’l-Kar’da olabileceğini, oranın güzellerini tarif etmek gerekse her
faslının bin bab ve her babının bin kitap olacağını söyler. Vezir Medinetü’l-Kar
padişahının kızını o kadar metheder ki padişah kulaktan kıza âşık olur. Belli bir
zaman sonra aşk ateşi padişahın içini kaplar. Vezirine kendisini bu derde uğrattığını,
dermanını da kendisinin bulması gerektiğini söyler. Vezir derdinin dermanı için
çalışacağını ancak çok yaşlandığını, mecali olsaydı onu Medine Medinetü’l-Kar’a
kadar götürebileceğini söyleyip yalnızca gemiyle o şehrin sınırına kadar eşlik
edebileceğini sonra inşallah vuslata erişeceğini bildirir. Çin padişahı vezirden bu
güzel sözleri işitir işitmez saltanatını birisine vekâlet bırakıp seyyah kıyafetinde yola
koyulur. Deniz kenarına gelince bir gemiye binip bir zaman sonra sahile çıkarak bir
şehre varırlar. Vezir, Medinetü’l-Kar’ın sınırına geldiklerini, bundan öteye gitmeye
gücünün yetmeyeceğini, üç gün daha gidip dördüncü gün bir bağ kenarında bir
çeşmenin yanına geleceklerini ve çeşmenin yanında acayip şeyler göreceklerini
söyler. Padişah vezirin dediği gibi üç gün gider ve dördüncü gün vezirin bahsettiği
bağ kenarındaki çeşmenin dibine gelir. Suyundan bir miktar içip istirahat ederken
yanına iki genç çıkagelir. Bu iki genç aralarında çekişmeye, kavga etmeye başlar.
Çin padişahı bunlara niçin kavga ettiklerini sorar. Bunlar iki kardeş olduklarını,
babalarını kaybettiklerini ve babalarının kendilerine dört şey miras koyduğunu ve
bunları paylaşamadıklarını anlatır. İlkinin bir kese olduğunu ve bunu içinden ne
kadar altın alınırsa alınsın eksilmediğini; ikincisinin bir ağaç kâse olduğunu ve her ne
zaman yemek ve şarap talep edilse hâsıl olduğunu; üçüncüsünün bir nalın olduğunu
ve ayağına giyenin nereyi hayal ederse oraya hemen varacağını ve dördüncüsünün de
kemik bir kılıç olduğunu ve bu kılıcı kınından çıkaranın kılıcı çıkardığı yerin hâkimi
olacağını söylerler. Bu dört şeyin sihirle yapıldığını ve aralarında taksim edemeyip
padişahın hükmüne razı olacaklarını belirterek dört mirası getirip padişahın önüne
koyarlar. Padişah bunlara iki top ile bir değnek getirmelerini söyler. Bunları
atacağını, hangisinin önce getirirse bu dört şeyin onun olacağını söyler. Bu iki adam
88
bir değnek ile iki top getirir. Padişah bunları uzağa atar ve bu iki adam atılanları
getirmek için koşar. Padişah da muradına ermek için bu dört şeyden daha güzel bir
şey bulamayacağını düşünerek kılıcı beline dolar, keseyi koynuna sokar, kâseyi eline
alır ve nalı da ayağına giyerek Medinetü’l-Kar’ın sarayına varmayı hayal eder.
Padişah bir anda kendini sarayın önünde bulur. Bu esnada saraya girebilmek için
etrafı kolaçan ederken gözü kendi memleketinden olan vezirin oğluna takılır. Meğer
bu oğlan, vezir kendine kızı methederken bağda anlatılanları duyup kıza âşık
olmuştur. Vezirin oğlu sihir gücüne sahip biridir. Vezir padişaha dua ettiğinde kızın
yüreğinde de padişaha aşk peyda olur. Ben Çin padişahından başkasına varmam,
rüyamda onu şu kıyafette gördüm, diye babasına niyaz eder. Çin padişahı, vezirin
oğluna buralarda ne aradığını sorar. Vezir oğlu da kız hakkında anlatılanları duyunca
kulaktan kıza âşık olduğunu ve sihir kuvvetiyle buralara kadar geldiğini ama kızın
rüyasında kendisini (Çin padişahını) gördüğünü ve padişahtan başka kimseyle
evlenmeyeceğini söylediğini anlatır. Çin padişahı vezirin oğluyla sohbet ederken
Medinetü’l-Kar padişahının ulemaları onun geleceğini bildirmişlerdi. Geldiğini
hemen padişaha bildirirler ve Çin padişahını alarak Medinetü’l-Kar padişahının
huzuruna getirip kızıyla evlendirerek muratları hâsıl olur. Bundan sonra Çin padişahı
memleketine dönmek için icazet ister. İcazet verilince eşini kucağına ve eşinin
çeyizlerini de yanına alarak nalına binip çeşmenin yanına gelmeyi niyet eder ve
kendini orada bulur. Bu esnada vezirin oğlu kendinde onu memleketine götürecek
gücü bulamayıp hemen bir sinek kılığına girerek gizlice padişahın üzerine konar.
Böylece padişahtan habersiz onlarla birlikte çeşmenin yanına gelir. Bu esnada sihirli
eşyaların sahibi iki adam padişahın yanına gelir. Padişah bunlardan özür dileyerek
sebebini açıklar. Adamlardan biri padişaha onun kim olduğunu bildiklerini, ona
yardım edip kendilerine minneti kalmasın diye bu yola başvurduklarını anlatır. Bu iki
adam padişaha kendileri için dua etmesini, gitmeden kendisine bir ilim tahsil
edeceklerini söyleyip padişaha bir kalıptan başka bir kalıba girebilmesi için ona bir
ism-i şerif öğretirler. Tabi o sırada sinek kılığındaki vezirin oğlu da bu ism-i şerifi
öğrenir. Padişah yine geldiği yöne üç gün giderek dördüncü gün akıllı vezirini bulur.
Vezir, padişahın geldiğine şükrederek yola çıkarlar. Yine gemiye binerek Çin
vilayetine gelirler. Padişah kızı haremine koyup kendisi de devlet işleriyle meşgulken
vezirin oğlu da daima fırsat gözetir.
89
Yine bir gün padişah ava çıkar ve bir ahunun peşine düşerek onu boğazlar. O
anda aklına Medinetü’l-Kar’da öğrendiği isim gelir ve denemek için kendi
bedeninden çıkarak ahunun bedenine girer. O esnada padişahın üzerinde sinek
kılığında fırsat gözeten vezirin oğlu hemen padişahın kalıbına girerek saraya varır.
Padişahın haremine girip Medinetü’l-kar’ın kızının yanına gelir. Kız padişaha çok
benzemesine rağmen karşısındakinin padişah olmadığını anlar. Medinetü’l-Kar’da
hâsıl olan ilimle ilgili olarak bu işte bir iş vardır, diyerek kendisini hastalığa vurup
vezir oğlunu yanına yaklaştırmaz. Vezir oğlu ondan bir yüz bulamayınca “Her ne
zaman istersen ben hazırım.” diyerek padişahın eski hatununun odasına varır.
Padişahın eski hatunu onunla sohbet ettikten sonra vezirin oğlunun konuşmalarından
onun padişah olmadığını anlayıp visaline rıza vermez. O da kendini hastalığa vurur.
İkisinden de vuslat bulamayan vezir oğlu her gün ikisinin döşeği başına gelerek visal
talep eder. Ancak mümkün olmaz. Bir vakit bu şekilde geçer. Beri tarafta Çin
padişahı ahu kalıbında gezerken ölü bir kuş bulup onun kılığına girerek Medinetü’l-
Kar’ın kızının bulunduğu sarayın penceresi kenarına gelir. Tûtî kılığındaki padişah
görür ki eşi hasta bir şekilde döşekte yatmakta ve vezir oğlu da gelip başında visal
talep etmektedir. Vezir oğlu gidince kuş kılığındaki padişah pencerenin camına
vurarak kızı yanına çağırıp olan biteni anlatır. Vezir oğlunu kendi kalıbından
çıkarmak için bir yol düşünmeğe başlayıp, bahçenin bir köşesine gizlenir. Ertesi gün
vezir oğlu yine eşinin yanına gelerek visal arzusunda bulunur. Kız da kendisinden
visali esirgemeyeceğini ancak ondan şüphelendiğini, padişahın düşmanlarının
padişahı öldürüp kendisine benzeyen birini yerine koymuş olabileceğini söyleyerek
onu tecrübe etmek istediğini bildirir. Vezir oğlu da böyle bir şeyin mümkün
olmadığını ama ne ile tecrübe etmek istediğini söylemesini ister. Medinetü’l-Kar’da
çeşme başında iki gencin yanlarına gelerek onlara kalıptan kalıba girebilmek için bir
ism-i şerif öğrettiklerini ve bu ism-i şerifi kullanarak başka kalıba girerse içindeki
vesvesenin gideceğini söyler. Bunun üzerine ahırdan bir aksak eşek getirip onu
öldürürler. Vezir oğlu da bu eşeğin kalıbına girince Çin padişahı da fırsatı ganimet
bilip saklandığı yerden çıkarak kendi kalıbına girer. Vezir oğlu da ağır yük taşıyarak
ömrünü tamamlar Çin padişahı da Medinetü’l-Kar’ın kızı ve eski eşine kavuşur.
90
(Yirmi Üçüncü Gece)
69. Dört Yâran

Evvel zaman içinde Belh şehrinde yaşayan dört yâran vardır. Bunlar iyi ve
kötü günde asla birbirlerinden ayrılmaz. Bu dört yâran zamanla fakirleşir ve bu
fakirliğe dayanamayıp hep birlikte seyahate çıkmaya karar verir. Giderek Dağıstan
şehrinde bir kâmil filozofun yanına gelirler. Bu filozof eşi benzerine az rastlanır
biridir. Onun yanına gelerek misafir olurlar. İçinde bulundukları durumu anlatarak
fakir kaldıklarından bahsederler. Filozof bunların ahvallerine acıyarak her birine dört
mühür verir. Bunlara, mühürleri başlarının üzerinde taşımasını ve bu mührün nereye
düşerse orayı kazmalarını, herkesin nasibinin mührün düştüğü yerde olduğunu
söyler. Bu nasibi isterlerse dördünün de paylaşabileceğini, istemeyenin yola devam
ederek kendi mührünün düştüğü yerde nasibini arayabileceğini bildirir. Böylece dört
yâran yola koyulur. Giderken birinci kişinin mührü düşer. Mührün düştüğü yeri
kazarlar ve bakır madeni çıkar. Mührü düşen kişi isterlerse ortak olabileceklerini
söyler. Diğerleri kendi nasibini aramak istediklerini bildirince mührü düşen kişiyi
bırakarak yola koyulur. Biraz ilerleyince birinin daha mührü düşünce orayı da
kazarlar ve gümüş madeni çıkar. Mührü düşen kişi evvelki arkadaşları gibi ortak
olmayı teklif eder ama diğerleri de kendi nasibini arayacaklarını söyleyip yola
koyulur. Giderken birinin daha mührü düşer ve orayı da kazarlar. Orada da altın
madeni bulurlar. Yine mührü düşen kişi ortak olmayı teklif eder ama arkadaşı
kendisine daha değerli bir madenin çıkacağını düşünerek teklifi kabul etmez. Kendi
mührünün düşeceği yerde nasibini arayacağını söyleyerek yola koyulur. Birkaç gün
gittikten sonra bunun da mührü düşer. Hemen mührün düştüğü yeri kazar ve burada
da demir madeni çıkar. O anda dördüncü kişi nasibine düşeni beğenmeyerek dünyası
başına yıkılır. Altın madeni çıkan dostunun teklifini kabul etmediğine pişman olup
onu bulmak için yola düşer. Ama ondan bir eser bulamayınca şeyhin yanına gider.
Oradakiler de kendisinden bir gün önce ahrete göçtüğünü söyler. Üzülerek bari kendi
nasibim olan demir madeninin yanına gideyim diyerek yola koyulur ama demir
madeninden de bir eser bulamaz. Böylece nasibine kanaat etmeyen dördüncü kişi
geri kalan hayatını fakir olarak sürdürmek zorunda kalır.
91
70. Cariye ile Bağdatlı Genç

Bağdat şehrinde bezirgânlık yapan bir genç vardır. Bu adam malının
mülkünün hesabını bilmez. Bir gün bir cariyeye âşık olup fazlasıyla para vererek
cariyeyi satın alır. Her ne kadar malı varsa kızın yoluna harcayıp bir akçaya muhtaç
hale gelir. Cariye, benim için ne kadar malın varsa harcadın, eğer benim ayrılık
acıma dayanabilirsen beni satıp kendine sermaye eyle, ben sabrederim,
sabredemeyecek olursam kendimi helak ederim, der. Ertesi gün cariyeyi satmak için
pazara çıkarır ve Basra tarafından ticaret için gelen bir Hâşimî bezirgâna iki bin altın
karşılığında satar. Bezirgân evine gelince eşi olan cariyenin yokluğunu ziyadesiyle
hissedip pişman olur. Birkaç gün feryat figan bir halde ah u vah ederek dolaşır.
Hâşimî bezirgânı bulmak maksadıyla yola düşer ve akşama kadar dolaşarak
dinlenmek için bir viranede mola verir. Yorgunluktan uyuyan bezirgânı gözeten
hırsızın biri uyuduğu bir anda yanındaki altınları alıp kaçar. Uyandığında altınları
bulamayan gencin derdi dağ üstüne dağ olur ve divane gibi dolaşmaya başlar. Beri
tarafta Hâşimî bezirgân cariyeyi alıp başka diyarlara ticarete gider. Bezirgân
cariyenin visaline ermekten ziyade onun her gün ağlamasından rahatı kaçar.
Ağlamasının sebebinin Bağdat’la alakası olduğunu düşünür ama birkaç güne kadar
unutur düşüncesiyle kâh kara seferi kâh deniz seferi esnasında gözler. Amma aksine
cariyenin ateşi günden güne çoğalınca Hâşimî bezirgân cariyeyi aldığı Bağdatlı genci
bulunca altınları bile istemeden geri vereceğine yemin eder. Öte tarafta Bağdatlı genç
dağ taş gezerek cananını talep eder. Gezerken bir deniz kenarına gelerek bir gemiye
biner. Bindiği bu gemi cariyenin bulunduğu gemidir. Birbirlerinden haberleri
olmadan birkaç gün denizde giderler. Hâşimî bezirgân cariyeyi yanına çağırarak
nasihat eder. Cariyenin sesini duyan genç hemen o tarafa yönelir ama kendini
kimseye göstermez. Ertesi gün gemi su ve zahire almak için kıyıya yanaşır. Genç de
o esnada fırsat bilerek eline sazı alıp cariyenin bildiği bir şarkıyı söyler. Bu şarkıyı
Bağdatlı gençten başkasına öğretmemiştir. Akşam olunca Hâşimî cariyeyi saz
çalması için çağırır. Cariye sazı eline alarak söylemeye başlar ve bu esnada eski
sahibinin bu gemide olduğuna yemin eder. Bunun üzerine Hâşimî bezirgân, keşke
burada olsaydı da sizi birbirinize kavuşturup sevabına nail olaydım, der. Geminin
içini arayıp genci bulurlar. Bezirgân cariyeye dokunmadığını, cariyeyi almasını ve
altınları dahi geri istemediğini ve kendisi için hayır dua etmelerini ister. Bunun
92
üzerine cariye sazı eline alıp güzel bir fasıl eyleyince gemideki herkes bunların
aşklarına ve Hâşimî bezirgânın keremine hayran kalır. Genç başından geçenleri
anlatınca bezirgân kendisinin evladının olmadığını, malının hepsine de yeteceğini ve
bundan sonra cariyenin kızı, gencin de oğlu olduğunu söyler. Böylece gemi birkaç
gün daha yol alır. Bir süre su ve zahire almak için kıyıya yanaşır. Her kişi kendi
ihtiyaçlarını almak için dışarı çıkar. Rüzgâr çıkınca gemi erkenden yol alır. Bağdatlı
genç gemiye yetişemeyince feryada başlar. Bu esnada cariye ile bezirgân Basra’ya
gelir. Bezirgân kıza amacının onları birleştirerek sevap kazanmak olduğunu ancak
gencin kaybolduğunu bildirir ve ne yapacaklarını sual eder. Cariye, bezirgândan bir
köşede bir zaviye yaptırmasını, orada sevdiği genç namına bir mezar kazdırmasını ve
ömrünün sonuna kadar sevdiğinin hatırasıyla orada yaşamak istediğini söyler.
Öldüğünde de o yere gömülmek istediğini bildirir. Hâşimî, cariyenin istediğini yapar.
Öte tarafta genç deniz kenarında üç gün durup dördüncü gün bir gemiye binerek yola
çıkar ve zorlu bir deniz yolculuğundan sonra Basra’ya varır. Doğruca bezirgânı
arayıp bulur, sevdiğinin ne olduğunu sorar. Bezirgân, genci görünce sevinir ve onu
alıp hemen cariyenin yanına getirir. İki âşık buluştuklarında o kadar çok sevinirler ki
görenler âlemde böyle aşk olur mu, diye şaşırır. Hâşimî zaviyeyi onlara tahsis ederek
bütün masraflarını karşılar. Ömürlerinin sonuna kadar iki âşık mutlu bir şekilde
yaşarlar.
71. Dihkan
Evvel zaman için bir çiftçi çift sürerken sabanına bir demir halka takılır.
Çiftçi o halkanın etrafını kazarak bir mahzen kapağı bulur. Kapağı kaldırarak
mahzenin içine girince etrafın buğdayla dolu olduğunu görür. Ama buğdaylar
bildiğimiz buğdaylardan olmayıp her bir tanesi şeftali çekirdeği kadar vardır. Çiftçi
bu hale çok şaşırarak durumu şehrin valisine bildirir. Şehrin valisi de bu duruma çok
şaşırıp padişaha bir mektupla, biraz numune buğday gönderir. Buğdayı gören padişah
ile devlet erkânı da şaşırırlar ve padişah buğdayın hangi kavim zamanında
üretildiğini merek eder. Padişahın akıllı bir veziri vardır ve bu vezir falan yerde
kâmil bir çiftçi vardır, bilirse ancak onun bileceğini padişaha iletir. Padişah bir
çavuşunun eline biraz buğday vererek bilgi alması için kâmil çiftçinin bulunduğu
şehre gönderir. Çavuş yolda giderken bir dostuyla karşılaşır. Çavuş olan biteni dostu
93
olan kişiye anlatır. Dostu, kendisinin de birtakım sorularının olduğunu, gitmişken

kâmil çiftçiden şu soruların da cevaplarını öğrenmesini ister. “Birincisi insanoğlu
yaşlanınca başka renkler varken niçin saçı ve sakalı beyaz renge bürünür? İkincisi
cima esnasında kadın ile erkek aynı zevke vardıkları halde erkekler neden daha vefalı
olur, kadınlar neden daha vefasızdır? Üçüncüsü insanoğlu yaşlanınca erkek kısmının
yüzünde nurani bir güzellik olduğu halde kadın kısmının neden bunun hilafı olur?”
Çavuş, dostuyla vedalaşarak bilge çiftçinin bulunduğu şehre varıp, çiftçinin
yerini sorarak bulur. Görür ki çiftçi beli ikiye bükülmüş, kaşları gözüne perde olmuş
yaşlı birisidir. Çavuş, padişah tarafından görevlendirildiğini ve elindeki buğdayların
sırrını öğrenmek için geldiğini anlatır. Çiftçi, buğdayın sırrını bilmediğini, karşıdaki
köyde kardeşinin olduğunu, onun bilgisinin ve yaşının daha ileri olduğunu, gidip ona
sormasını söyleyerek çavuşu yollar. Çavuş karşı köye vararak çiftçinin kardeşi olan
adamı bulur. Bu adam kara sakallı biridir ve çiftçiye göre daha zindedir. Buğdayın
sırrını buna sorar. Adam buğdayın sırrını bilmediğini, karşıdaki şehirde kendisinden
daha büyük başka bir kardeşi olduğunu onun bu sırrı bileceğini söyler. Çavuş hemen
o şehre gelerek bahsedilen adamı sorarak bulur. Ama bu adam diğerlerine göre genç
görünmektedir. Çavuş biraderleri daha yaşlı olduğunu söyledikleri için bu duruma
şaşırır. Çavuş, padişah tarafından görevlendirildiğini ve elindeki buğdayın sırrını
öğrenmek istediğini bildirir. Kamil kişi buğdayın şimdiki asırdan yüzyıl önceki bir
kavim zamanında yetiştirildiğini, bu kavmin dindar ve salih kimseler olduklarından
Cenab-ı Hakk’ın onlara bir lütfu olduğunu şu temsili hikâye ile anlatır:
72. Ev Sahibi ile Müşterinin Altın Küpünü Paylaşması

Evvel zamanda bir kişi evini satar. Evi alan kişi evin bazı yerlerini tamir
ederken bir küp altın bulur. Altını bulan kişi, evi satan adama giderek kendisine
sattığı evi tamir ederken bir küp altın bulduğunu, kendisinin yalnızca ev için ödeme
yaptığını, altınları almasını söyler. Evi satan adam da evi toprağıyla, altınıyla
kendisine sattığını ve altınların onun olduğunu bildirir. İki kişi anlaşamayıp doğruca
padişahın huzuruna varır ve durumu anlatırlar. Padişah adamları dinledikten sonra
ikisine de evlatları olup olmadığını sorunca evi satan adam kendisinin bir oğlu
olduğunu ve müşteri olan kişi de bir kızı olduğunu belirtir. Bunun üzerine padişah
altınların bir kısmını kıza, bir kısmını da oğlana verip kalanıyla da ikisinin düğününü
94
yapar, diyerek bu sebeplerden Cenab-ı Hakk’ın onlara bu nimeti ihsan ettiğini söyler.
Çavuş buğdayın sırrını öğrendikten sonra yolda gelirken dostunun sorularını
sorar. Kamil kişiden üç sorunun da cevabını alan çavuş merakla, karşısına çıkan en
küçük kardeşin son derece yaşlı ve bitkin, ortanca kardeşin ise kır sakallı ve diğerine
göre biraz daha iyi; ancak en yaşlı olduğu söylenen kendisinin genç bir delikanlı
olarak görünmesinin sebebini sorar. Kâmil adam, en küçük kardeşinin son derece
yaşlı bitkin olmasını ziraattan fayda görmemesine ve karısının da kötü huylu ve
çirkin oluşuna bağlar. İki belanın aynı anda bulunmasından dolayı bu âlemde
cehenneme girmiş gibi olduğunu belirtir. Ortanca kardeşinin ise ziraat konusunda
gayet iyi olduğunu; fakat karısının küçük kardeşinin karısı gibi kötü huylu olduğunu
söyler. Onun belasının bir olması onu biraz daha az yaşlandırmıştır. Kendisinin genç
gibi gözükmesini ise hem ziraattan iyi faydalanmasına hem de hatununun çok güzel
yüzlü ve çok güzel huylu olmasına bağlar. Bir kişinin hatunu güzel ve iyi huylu
olunca bu âlemde cennete girmiş gibi olduğunu söyleyerek sözlerini bitirir. Çavuş
padişahın yanına dönerek işittiklerini anlatır ve her birisi bu söylenenlerden ibret alır.
(Yirmi Dördüncü)
73. Ferid ve Yedirenkli Kuş

İsrail oğulları zamanında gayet fakir olan bir zahit vardır. Zahit ara sıra dışarı
çıkarak nafakasını temin eder. Âdeti üzre şehrin içinde gezerken birisi helalden bir
altın mı yoksa haramdan on altın mı istediğini sorunca zahit, haramdan sakındığını
helalinden bir altının yeterli olduğunu söyler. Biraz gezdikten sonra çarşıda güzel bir
kuş görür. Bu kuşa karşı içinden bir muhabbet hâsıl olur. Kuşun cinsini ve fiyatını
sorar. Fiyatının bir altın ve cinsinin heftrenk (yedi renk) olduğunu işitince elindeki
bir altını vererek kuşu satın alır. Eve varınca hatunu bakar ki nafaka yerine elinde bir
kuş vardır. Hatun, bizim nafakamızı bulamazken başımıza bir de bu kuşu mu buldun,
diye söylenmeye başlar. Zahit hatununun söylediklerine katlanan birisidir. Kuşu
kafesine koyup duvara asar. Akşam olunca kuş silkinmeye başlar. Kuşun kanatlarının
altından bir mücevher düşer. Cevheri alıp pazarda yüz dinara satıp evinin
ihtiyaçlarını alır. Zahit kuşun kafesini daima açık bırakır, kuş akşama dek gezer ve
eve gelirken de gagasında değerli bir cevher getirir. Bu şekilde zahit az bir zamanda
95
hesabını bilemeyecek kadar mal sahibi olur. Kuşun geldiği gece zahidin hatunu
hamile olmuştur ve dünyaya bir erkek evlat getirir. Zahit çocuğun adını Ferid koyar
ve Ferid’e bakması için bir bakıcı kadın tutar. Malı ziyadesiyle fazla olan zahit hacca
gitmeye karar verir. Giderken hatununa kendisinin kuş sayesinde hacca gideceğini ve
çocuğuyla kuşa iyi bakmasını öğütleyerek evden ayrılır. Bir süre sonra hatunun canı
sıkılır dolaşmak için dışarı çıkınca genç bir sarraf görür ve ona âşık olur. Her gün
dükkânının önünden geçerken sarrafa bakar. Aşk ateşi, içinde hararetlenince deva
olarak visal ister ve genci evine davet eder. Genç hatunu görünce bin canla âşık olur.
Bunların aşkları her geçen gün alevlenir. Genç sarraf, kendi eviymiş gibi zahidin
hanesine girip çıkar. Bu esnada hatun kuşun sırrını sarrafa açıklar. Sarrafın ilim
sahibi bir dostu vardır. O da kuşun sırrını dostuna söyler. Dostu da bu kuşun
hayatında çok faydalı şeylerin olduğunu, bu kuşun başını yiyenin ya vezir ya da
padişah olacağını söyler. Sarraf dostundan bunları işitince hemen hatunun yanına
gelerek kuşu yemek istediğini bildirip kuşu kebap etmesini söyler. Hatun ertesi gün
kuşu boğazlayarak pişirmek için ocağa koyar. Bu esnada zahidin oğlu Ferid, kuş ile
sürekli vakit geçirir, bir an bile onsuz yapamaz. Kuşun boğazlandığını görünce
ağlamaya başlar. Ne yapsalar da çocuğu susturamazlar. Dadı, kuşun etinden bir parça
verince susabileceğini söyler. Ama zahidin hatunu sevgilisi için boğazladığı kuşun
etinden çocuğuna vermeye kıyamaz. Dadı da, kuşun etinden olmazsa bari başını
yedirebileceklerini, başını vermekle kuştan bir eksilme olmayacağını söyler. Bunun
üzerine kuşun başını kopararak Ferid’e yedirirler. Çocuk kuşun başını yedikten sonra
ağlamayı keser. Hatun, sarraf gelince de kuşu tabak içinde getirerek önüne koyar.
Sarraf kuşun başını göremeyince başına ne olduğunu sorar. Kadın da çocuk
ağlayınca susması için çocuğa yedirdiklerini anlatır. Bunları duyan sarraf
sinirlenerek tabağı yere fırlatıp çıkar. Doğruca ilim sahibi dostuna gelerek olan biteni
anlatır. Dostu, elem çekmemesini bu derdin de çaresinin olduğunu söyler. Çare
olarak da kuşun kafasını yiyen kişinin kafasını başka biri yerse yine o kişinin vezir
ya da padişah olacağını belirtir. Sarraf, dostundan bunları işitir işitmez hemen
hatuna, çocuğunun başını bana yedirirse evine gelirim ama yedirmezse bir daha
yüzüne bakma diyerek haber gönderir. Hatun da onun yoluna evladını ve kendisini
kurban edebileceğini, uygun bir zamanda oğlunun başını ona yedireceğini iletir.
Hatun evladının başını kesip aşığına yedirmek için fırsat gözetmeye başlar. Olan
96
bitenlerden haberdar olan Ferid’in dadısı bir gece zahidin hatunu uyurken çocuğu da
alıp başka bir şehre kaçar. Zahidin hatunu dadı ile çocuğu arar ama bulamayınca da
vazgeçer. Beri tarafta dadı ile Ferid bir ay yol gider ve bir şehre gelir. Uygun bir
yerde mesken bulup yerleşirler; dadı burada Ferid’in terbiyesiyle meşgul olur. Ferid
büyüyüp delikanlı olunca her gün ava gider. Yine bir gün ava giderken padişahın
haremi önünden geçer ve padişahın kızı o esnada penceren dışarıyı seyretmektedir.
Ferid’le göz göze gerek birbirlerine âşık olurlar. Padişahın dünyada kızından başka
kimsesi yoktur. Bundan sonra Ferid ava giderken daima padişahın haremi altından
geçmektedir. Bunların aşkları hadden aşınca birbirleriyle konuşmaya başlarlar. Ferid,
sonlarının ne olacağını, kavuşup kavuşamayacaklarını, yoksa kıyamette mi
kavuşabileceklerini padişahın kızına sorar, kıza onunla evlenmek istediğini söyler.
Kız da babasının kendisine karşı muhabbetinin gayet iyi olduğunu, kendisinin
babasına ne derse yapacağını ve babasına durumu anlatınca nikâhlanabileceklerini
söyler. Ancak babasının kendisiyle evlenecek kişiden bir şartı olduğunu ama bu şartı
yerine getirmeye kendisinin razı olmayacağını, bu yolda çok kimselerin telef
olduğunu bildirir. Ferid o şartın ne olduğunu sorunca kız, babasının atlarının olduğu
bir çayırlığa ejderhanın gelerek atları yediğini ve burayı kendisine mevzi edindiğini,
babasının o ejderhayı öldürene kendisini vereceğini ahdettiğini anlatır. Ferid bunun
üzerine kişinin eceli gelmeyince ölmeyeceğini bildiren ayeti okuyarak ejderhayı
öldürmeye gideceğini, öldürürse ona kavuşacağını ve öldüremeyip bu yolda helak
olursa kendisini duadan esirgememesini söyler. Zaten ona kavuşamazsa ölümün yine
kendisine geleceğini belirtir. Bunun üzerine ağlaşarak vedalaşıp ayrılırlar. Ferid
hanesine gelerek dadısından helallik ister. Ertesi gün padişahın huzuruna çıkarak
ejderhayı öldürmeye gideceğini bildirir. Padişah, Ferid’i görünce onu çok sever ve
vezirine kızını ejderhayı öldürene vermeyi ahdetmeseydim bu gence verirdim, der.
Padişah, padişahların sözlerinde durması gerektiğini bildirir. Vezirine dönerek genci
ejderhayı öldürmeye gitmemesi için ikna etmesini söyler. Ferid ise sevdiğime
kavuşamadıktan sonra sağ kalmanın önemi olmadığını söyleyip ejderhayı öldürmeye
gider. Bütün devlet erkânı ile halk Ferid ile birlikte gelerek ona ejderhanın yerini
gösterir. Ferid, ejderhanın yanına vardığında onu uyurken bulup kılıcıyla başını
keser. Bütün ulema bu ejderhayı öldürmeye bir insanın gücünün yetmeyeceğini;
ancak heftrenk cinsi kuşun başını yemiş olan kimsenin bu ejderhayı öldürmeye
97
gücünün yeteceğini söyler. Ferid de dadısından işittiğini bunlara söyler. Müjdeli

haberi padişaha bildirince padişah, ejderhanın ölmesinden ziyade Ferid’in sağ
olmasına sevinir. Kızını Ferid’e vererek nikâhlar. Kendisi yaşlandığı için de tahtı
Ferid’e bırakır. Ferid, babası zahit ile validesini davet eder. Sarrafı öldürtmek için
aratır ama sarraf heftrenk kuşun başını yiyemediği için helak olup gider. Babasını
vezir, dadısını da haremine baş olarak atar. Validesiyle ilgili olan bitenleri zahide
anlatır. Hatun sarraf ile aralarında herhangi bir yakınlaşmanın olmadığını, sadece
birbirlerine aşık olduklarını söyler. Ferid, validesini affederek babasının ve
validesinin ellerini öper ve mutlu bir şekilde hayat sürerler.
Tûtî hikâyeyi bitirir bitirmez Mâhışeker maşuğuna gitmek için kapıya koşar
ve kapıyı açınca Hoca Sâid’in geldiğini görür. Tûtî-i Kâmil, olan biten her şeyi Hoca
Sâid’e anlatır. Mâhışeker’in günahsız ve tertemiz olduğunu söyler. Bunun üzerine
Hoca Sâid Mâhışeker’i affeder ve mutlu bir şekilde yaşarlar.
98
2.2. KAHRAMANLAR
2.2.1. İnsanlar
ANTER
39. hikâyede Anter, Zarife’nin kardeşidir. Padişahın tavusunun başına
koyduğu yüz altını alabilmek maksadıyla kardeşini şikâyet eder. Ama akıllı
kardeşinin oyununa gelip padişah tarafından öldürülür.
ARABÎ
12. hikâyedeki Merhume’yi yoldan geçerken taşların arasında kan revan
içinde bularak hanesine getirir. Önce ona nikâh yapmak ister ama Merhume buna
izin vermeyince kendisinin bacısı olduğunu söyleyip zevci hacdan gelinceye kadar
hanesinde kalmasına izin verir. Ancak Arabî’nin yardımcısı Arabî’nin çocuğunu
öldürüp suçu Merhume’ye atar. Arabî ilk önce Merhumeyi azarlar ama sonra onun
suçsuz olduğunu anlayınca ona dört yüz dirhem altın vererek evden uzaklaşmasını
sağlar.
46. hikâyede Arabî, Memun halifeye gelip hac etmek istediğini ancak
akçesinin olmadığını söyler. Halife Memun da akçesi olmayana haccın farz
olmadığını söyler. Arap da akçe vermeyip de şeriat kurallarından bahseden halifeye
hayıflanır. Bunun üzerine Halife Memun büyük ihsanlarda bulunur.
AVCI
13. hikâyede avcı çakalı takip ederek tûtîyi ve yavrularını yakalar. Avcı,
yavruların ölü taklidi yapmaları üzerine onları tuzaktan kurtarıp dışarı atar. Ama
hekim tûtîyi yakalayıp pazara satmaya götürür. Tûtî kendisini ucuza satmamasını,
kendisinin birçok özelliği olduğunu söylemesi üzerine tûtînin değerini artırır. Avcı
tûtîyi padişaha satar.
19. hikâyede avcı, tûtî yakalar ve yakaladığı tûtîyi Şah Kubad’a satar.
99
BAHÇIVAN /BAĞBAN
19. hikâyedeki bahçıvan Şah Kubad’ın hizmetinde çalışmaktadır. Şah
Kubad’ın emriyle ölüsüzlük meyvesinin çekirdeğini bahçeye dikip yetiştirmekle
görevlendirilir.
26. hikâyede bahçıvan, Difüruz’un istediği gülü koparıp getirir. Kendisinden
de onu tecrübe etmek amacıyla nikâhlandığında eşiyle gerdeğe girmeden önce
bahçeye gelmesini ister. Dilfüruz evlenince gerdekten önce bahçeye gelir ve
bahçıvanı görür. Bahçıvan da amacının onu tecrübe etmek olduğunu söyleyip kızı
hanesine bırakır.
52. hikâyede bağbanlar sırtında aslan postu olan eşeği görünce korkudan
ağaca çıkarlar. Ancak eşeğin anırmasıyla onun eşek olduğunu anlarlar ve eşeği yüke
koşarlar.
BERBER
67. hikâyede berber, olayın içyüzünü sorup soruşturmadan bezirgânı taklit
edip brahmanı öldürür. Kadı berbere brahmana vurmasının sebebini sorunca da
berber, bezirgân ile başından geçenleri anlatır. Bunun üzerine kadı da bezirgânı
çağırtır. Bezirgân da sırrının ortaya çıkmasını istemediğinden berberin anlattıklarının
manasız olduğunu, berberin bimarhaneye konularak aklı başına gelene dek orada
kalması gerektiğini söyler. Etraftakiler ile kadı, bezirgânın söylediklerini makul
bularak berberi bimarhaneye gönderir.
BEYAZÎD-İ BİSTÂMÎ HAZRETLERİ

41. hikâye Beyazîd-i Bistâmî Hazretleri camide vaaz eder.
BEYZADE
Mâhışeker’in komşusu olduğu anlaşılan beyzade genç ve yakışıklıdır.
“... kendi ķonşuluġında bir tāze maĥbūb bĮg-źāde var idi ki hüsn ü cemālde
nažiri yoķ idi.” (5a)
Beyzade ilk görüşte Mâhışeker’e âşık olur ve ona ulaşabilmek maksadıyla
şehirde bulunan mekkâre, işgüzar bir kocakarıyı aracı koyar. Karşılığında mal
vermeyi kabul eder. Beyzade, kocakarı sayesinde Mâhışeker’i ikna etmeyi başarır.
100
Ama bir gece olsun sevdiğiyle görüşemez. Bu bağlamda beyzade ile Hoca Sâid rakip
konumundadır. Beyzadenin hikâyede sadece ismi geçmektedir. Yani anlatıcı olarak
karşımıza çıkmaz.
BEZİRGÂNLAR
1. hikâyedeki bezirgânın Hindistan’da yaşadığı anlatılmaktadır. Yine bu
bezirgânın babasından miras kalan bir tûtîsi bulunur. Bu tûtîyi Horasan taraflarına
ticarete giderken tûtîyi eve bekçi tayin eder.
4. hikâyede Cevherşinas isminde bir bezirgân vardır. Bunun kızından başka
bir evladı yoktur. Yine Cevherşinas Sümman’dan gelen bezirgânlardan cevher alır.
Torunu İbnülgayb’in bu taşın değersiz olduğunu söylemesiyle cevheri geri verir. Bu
durum üzerine bezirgânlar İbnülgayb’in bilgisinden yararlanmak maksadıyla onu
yanına alarak geri dönerler.
6. hikâyede Serendip sahillerinde yaşayan Behzad, bezirgânlık yapmaktadır.
11. hikâyedeki bezirgân kadınların ahlakını merak eden bir motif olarak
karşımıza çıkmaktadır. Ticaret için gittiği bir yerde şehvetini teskin etmek
maksadıyla annesi fahişe olan bir kadınla evlenir. Ama hatun temiz birisidir. Ancak
kervan köprüye gelince en öndeki deve geçmez. Hatun, öndeki devenin annesi olan
kendi devesini geçirmelerini söyler. Hatunun dediklerini yaptıklarında kervanı
köprüden geçirirler. Bunun sebebini soranlara da hayvanın annesinin yolundan
gittiğini belirtir. Bunun üzerine bezirgân kadının annesi fahişe olduğu için boşar.
21. hikâyede Hoca Hüssam bezirgânlık yapmaktadır. Hint diyarında ağaçtan
konuşan bir tûtî yaptırır. Irak’a gelince vezir zadenin düzenlediği bir mecliste bu
tûtîden bahsedip hünerlerini sayar. Daha sonra vezir zade ile girdiği bahsi kazanır.
36. hikâyede Hoca Mansur bezirgânlık yapmaktadır. Zaman zaman ticaret
için uzak diyarlara gider.
52. hikâyede bir akçeye muhtaç olan bezirgân elindeki tek varlığı olan eşeğe
bakamayacağını anlayınca eşeği serbest bırakır. Zavallı hayvana diğer hayvanların
zarar vermemesi için de sırtına bir aslan postu serer. Böylece diğer hayvanlar onu
aslan sanıp korkarlar.
54. hikâyedeki bezirgân Kabil şehrinde yaşar. Bunun Zühre namında çok
güzel bir kızı vardır. Bezirgân hünerde mahir olmayana kızını vermek istemez. Onun
101
için etraftan duyanlar kızı almak için hünerlerini sergiler.

59. hikâyede Nişabur şehrinde bir bezirgân vardır. Bu bezirgân mal mülk
sahibidir, ancak bir o kadar da ahmaktır. Hatunu Şehrara bezirgânı genç aşığıyla
aldatmaktadır.
63. hikâyede Termend diyarında mal mülk sahibi bir bezirgân vardır. Bu
bezirgânın Ubeyde namında bir oğlu bulunmaktadır. Ubeyde evlenince anne ve
babasını ihmal eder. Bezirgân da bir dostunun tavsiyesiyle oğlu Ubeydeye akıl sahibi
iki tûtî gönderir.
67. hikâyede Harezm şehrinde malının mülkünün hesabını bilmeyen bir
bezirgân vardır. Bu bezirgân dünyada tatmadığı bir zevk kalmadığını düşünerek
bütün malını mülkünü fakir fukaraya dağıtır. Bunun üzerine rüyasında bir pir görür
ve malını mülkünü fakirlere dağıttığı için Cenab-ı Allah’ın onu hem bu dünyada hem
de öteki dünyada ödüllendireceğini söyler.
70. hikâyede Bağdatlı genç bezirgânlık yapmaktadır. Ama günden güne
fakirleşir. Yine Basra’dan gelen Hâşimî bezirgân, Bağdatlı genç ile cariyesinin
kavuşmasını sağlar.
BRAHMAN
55. hikâyedeki brahman şehzadenin kendini öldürdüğünü görünce o da kendi
başını keser.
56. hikâyede Galatnüma brahman olarak tanıtılır. Galatnüma Babil
padişahının kızına âşık olunca ona ulaşmak için kılıktan kılığa girer.
67. hikâyede bezirgânın rüyasına giren pir ertesi gün bezirgânın karşısına
brahman olarak çıkar. Yine aynı hikâyede berber davete o şehrin en büyük
brahmanını çağırır ve başına sopayla vurarak öldürür.
CADI KADIN
56. hikâyedeki cadı kadın Galatnüma’ya yardım ederek Babil padişahının
kızına ulaşmasını sağlar.
102
CEVHERŞİNAS İLE İBNÜLGAYB

4. hikâyede Cevherşinas sahrada gezerken bulduğu insan başını evine getirip
bir kabın içine koyar. Cevherşinas’ın kızı kabın içine baktığında toprağa benzeyen
bir şey görüp tadına bakar. Böylece kız erkeksiz Hz Meryem gibi hamile kalır.
Doğan çocuğa da İbnülgayb adını verirler. İbnülgayb akıllı birisidir. Bir gün Vezir
Kambin’i Kamcuy isimli cariyesi başta olmak üzere kırk cariyesinin aldattığını
balıklardan öğrenerek vezire bildirir. Vezir Kambin de seksen kişiyi astırır.
CÜNEYD-İ BAĞDADÎ
28. hikâyede Cüneyd-i Bağdadî sema ve musiki meclisleri düzenler. Yine
böyle aşkın doruklarında iken bir mestane nara atınca Bağdadî ona sesiz olmasını
öğütler. Mestane hırkasını üzerine çekip bir saat öyle kalınca açıp bakarlar ki
mestanenin canını verdiğini görürler.
ÇAVUŞ
71. hikâyedeki çavuş padişahın adamlarındandır. Şeftali çekirdeği
büyüklüğündeki buğdayın sırrını öğrenmesi için kâmil çiftçinin yanına gönderilir.
Çavuş sırrı öğrenip gelir.
DADI
73. hikâyede Ferid’in dadısı vardır. Ferid’in sarraf ile validesinden
kurtulmasını sağlar. Onun eğitimiyle uğraşıp onu iyi bir delikanlı olarak yetiştirir.
DİHKAN
71. hikâyede çiftçi tarlasını sürerken bulduğu şeftali çekirdeği
büyüklüğündeki buğdayları şehrin valisine gönderir.
DİLFÜRUZ
26. hikâyede Dilfüruz bahçeyi gezerken bir gül görür ve o gülü cariyelerinden
koparmasını ister. Gül yüksekte olduğundan kimse koparamaz. Dilfüruz gülü her kim
koparırsa ne isterse yapacağını söyler. Bunun üzerine bahçıvan gülü koparıp getirir.
Karşılığında da nikâhlandığında eşiyle gerdeğe girmeden önce bahçeye yanına
103
gelmesini ister. Dilfüruz nikâhlanınca gerdeğe gireceği sırada aklına verdiği söz
gelir ve eşine durumu anlatır. Eşi ondan sözünü tutmasını ister. Dilfüruz gelinliğiyle
ve üzerindeki süslerle yola çıkar. Gece vakti bahçenin yolunu karıştırınca önce kurt
ile karşılaşır. Kız Allah’a yalvarınca kurt ona bir zarar vermez. Sonra karşısına
harami çıkar o da zarar vermez. Sonunda bahçıvanın yanına gelir. Bahçıvan da
amacının onu tecrübe etmek olduğunu söyleyip kızı zevcinin yanına bırakır.
DİLNÜVAZ, RAHŞSAZ ve TİRENDAZ

54. hikâyede Zühre’nin namını duyan üç civan Kabil’e gelir. Bu üç civan
bezirgânın yanına gelip üçü de akıl ve hünerde kâmil kişiler olduklarını söyler.
Bezirgân da bunların hünerlerini sorar. Dilnüvaz, yeryüzünde ne olursa olsun o anda
haber aldığını, bilinmeyen şeyleri sezdiğini hatta birinin aklından geçenleri
anladığını ve gaipten haber verebileceğini söyler. Rahşsaz, tılsım ilminde üstat
olduğunu, at şeklinde bir merkep meydana getirip bunun üzerine binildiğinde, bir
aylık yolun bir günde alınabildiğini belirtir. Tirendaz ise, ok atmada üstat olduğunu
ve attığı okun hedefini mutlaka bulacağını söyler. Bunun üzerine Zühre’yi periler
kaçırır. Bu üç civan hünerlerini birleştirerek kızı kurtarırlar ve her birisi de kızın
kendi hakkı olduğunu iddia eder.
DÖRT YARAN
69. hikâyede dört arkadaş Belh şehrinde yaşarlar. Bu dört arkadaş giderek
fakirleşirler ve nasiplerini aramak için Dağıstan şehrine varır. Burada kâmil bir
filozofun yanına gelirler. Filozof bunların her birine bir mühür verip bu mührü
başlarının üzerinde taşımasını ve mührün düştüğü yeri kazıp nasiplerine ulaşmasını
söyler. Bu nasibi isterlerse dördünün de paylaşabileceğini, istemeyenin yola devam
ederek kendi mührünün düştüğü yerde nasibini arayabileceğini bildirir. Ama her biri
kendi mührünün düştüğü yere gider. İlkinde bakır madeni, ikincisinde gümüş
madeni, üçüncüsünde altın madeni ve dördüncüsünde de demir madeni çıkar. Ama
dördüncü kişi kendi nasibini beğenmeyip altın madeni olan arkadaşını arar ama ne
arkadaşına ne de filozofun izine rastlar. Geri geldiğinde demir madenini de bulamaz.
104
DÜLGER, KUYUMCU, TERZİ VE ZAHİD

15. Hikâyede dülger, kuyumcu, terzi ve zahit dört arkadaş seyahat etmeye
karar verir ve yola çıkar. Birkaç gün gittikten sonra korkulu bir dağlık yerde
konaklamaya karar verirler. Burası tehlikeli olduğundan uyurken sırayla nöbet
tutarlar. Nöbet esnasında dülger ağaçtan güzel bir kız yontar, terzi buna elbise diker,
kuyumcu da kızı süsler, en sonunda zahit Allah’a yalvarıp kızın canlanmasını sağlar.
Bunlar aralarında kızı paylaşamazlar. Her gören kıza âşık olup kendi eseri olduğunu
söyler.
EBULİBAD
21. hikâyede Ebulibad nefesi kuvvetli zahit bir kişi olarak tanıtılır ama vezir
zadenin hatunuyla gizli ilişkisi vardır. Vezir zadenin hatunundan Hoca Hüssam’ın
gerçek tûtîsini alıp Hoca Hüssam’a verir. Karşılığında da para ya da mal mülk yerine
vezir zadenin hatununu ister.
EBULMECD
17. hikâyede Ebulmecd için içi bilgiyle süslenmiş, lisanının hoş ve güzel
olduğundan bahsedilir. Şehrin ulemalarındandır. Ebulmecd, Padişah-ı Bilsan’ın
kızına âşık olur. Padişaha mektup yazarak kızı isteyince padişah katledilmesini
söyler. Bunun üzerine vezir araya girerek bir fil yükü altın getirirse kızı alacağını
belirtir. Ebulmecd de Şah Behvac’tan yardım ister. Şah, önce fil yükü altın verir
sonra da kendi canını vermeyi kabul eder. Sonunda kızı Şah Behvac sayesinde alır.
EKMELEDDÎN-İ HEMEDÂNÎ HAZRETLERİ

37. hikâyede sahrada Ferahbaht’ın önüne çıkan derviş Ekmeleddîn-i
Hemedânî Hazretleri’dir. Ferahbaht’a nefes vermiştir.
EV SAHİBİ İLE MÜŞTERİ

72. hikâyede ev sahibi ile müşteri altın küpünü paylaşamaz. Ama buradaki
paylaşamama sebebi bizim bildiğimiz manada açgözlülükten değil. Her iki taraf da
altınların kendisinin olmadığını karşı tarafın olduğunu söyler. Böylece padişahın
huzuruna varıp ondan yardım isterler.
105
EVLİYALAR ve DERVİŞLER
Ana hikâyede Hoca Saîd’in yanına bir pir-i nurani zat gelir. Daha önce Hoca
Saîd, o pirin türbesine giderek çocuğunun olması için dua etmiştir. O pirin
söylediklerini yapınca Hoca Saîd’in çocuğu olur.
10. hikâyede Merd-i Sipahi’nin hatunu için güzellikte feleğin bile bir eşini
görmediğinden ve asla namahrem elinin kendisine değmediğinden bahsedilir. İkisi de
birbirlerini çok sevdiklerinden aşk ateşinin etkisiyle dünya işlerini unutarak fakir
düşerler. Hatun, akıl ve feraset sahibi biri olduğu için zevci sipahiye şehzadeye
gitmesini söyler. Giderken de kendisini hatırlaması ve sadakatinin göstergesi olarak
taze bir gül verir. Gül hiçbir mevsim solmaz. Bu da hatunun evliyadan birisi
olduğunun göstergesi sayılabilir. Hatun, kendisini kandırarak günaha sevk etmek
isteyen şehzadenin adamlarını rezil rüsva eder. En sonunda şehzade de hatunun akıl
ve ferasetine hayran kalıp onlara bol bol ihsanlarda bulunur.
12. hikâyedeki Merd-i Salih’in hatunu Merhume’yi evliyalar kategorisinde
değerlendirmek doğru olacaktır. Merhume, hikâyede Nessac’ın, Arabî’nin ve
asılmakta olan gencin zulmüne uğrayarak genç tarafından cariye yerine koyulup
gemiciye satılır. Gemidekilerin hepsi ona sahip olmak isteyince Allah’a dua eder.
Duası kabul olan Merhume gemiden kurtulur. Tek başına bir şehre çıkar. Burada ilk
önce tacize uğramamak için erkek kıyafeti giyer. Şehrin beyine gemideki bütün malı
teslim edip kendisine küçük bir ev yaptırmasını söyler. Burada ibadetle meşgul
olmaya başlayan Merhume birçok hastaya şifa dağıtır. Bunun namını duyan Nessac,
Arabî ve genç, çaresiz hastalığa yakalanınca dertlerine derman olması için
Merhume’nin yanına gelir. Merhume onları tanır ve suçlarını ifşa eder. Böylece
Mehume zevci olan Merd-i Salih’e tertemiz olarak kavuşur. Burada hastalara şifa
vermesi ve duasıyla gemidekileri helak etmesinden dolayı Merhume evliyalar
kategorisine alınmıştır.
15. hikâyede dülger, kuyumcu, terzi ve zahit dört arkadaş ağaçtan yaptıkları
kızı aralarında paylaşamayınca yoldan geçmekte olan dervişi hakem tayin ederler.
Ama derviş de kızı görünce âşık olup onun kendi hanımı olduğunu, aralarında bir
olay vuku bulduğu için evden kaçtığını belirtir. Burada derviş de kendi nefsine hâkim
olamaz.
106
16. hikâyede Horasan’ın ileri gelenlerinden bir devletli kendi akranı olan
vilayet ulularının cümlesine ziyafet verir. Bu ziyafete Derviş Hevayi’yi de davet
eder. Sohbet esnasında mecliste olanlardan birisi yellenir. Herkes Derviş Hevayi
yaptı diye ona bakar. Ama derviş bunu kendisinin yapmadığını söyler.
22. hikâyede deniz, Vezir Huşmend’in rüyasına pir-i nurani kılığında girip
ona padişaha götürmesi için dört hediye verir. Vezir uyandığında hediyeleri yanında
bulur.
37. hikâyede Ferahbaht yolda giderken dervişin birine rastlar. Derviş ilahi
aşkın ateşiyle yanmaktadır. Ferahbaht dervişin elini öperek yoluna devam eder.
40. hikâyede Cemile’nin babası, annesi ve erkek kardeşi kendisiyle evlenmesi
için birbirinden habersiz eve damat getirirler. Hikâyenin sonunda Cemile üçüyle de
evlenmeyip saçlarını kesip abalar giyer ve dünyevi duygulardan arınarak velilik
mertebesine yükselir.
FERİD
73. hikâyede Ferid, zahidin oğludur. Zahid, hacca gidince Ferid’i dadısına
emanet edip ayrılır. Hefrenk kuşunun başını yiyen Ferid, sarraf ve annesinin
kendisini öldürme palanını öğrenip dadısı sayesinde başka ülkeye kaçar. Burada
padişahın kızına âşık olan Ferid, ejderhayı öldürüp padişahın kızını alır. Yaşlanan
padişah tahtını Ferid’e bırakır. Ferid, babası zahit ile validesini ülkesine davet eder.
Sarrafı öldürtmek için aratır ama heftrenk kuşun başını yiyemediği için helak olup
gider. Babasını vezir, dadısını da haremine baş olarak atar. Validesiyle ilgili olan
bitenleri zahide anlatırlar. Hatun, sarraf ile aralarında herhangi şeyin olmadığını
sadece birbirlerine aşık olduklarını söyler. Ferid, validesini affederek babasının ve
validesinin elini öperek mutlu bir şekilde hayat sürerler.
FERǿÎ
36. hikâyede Ferǿi günahkâr ve nefsine düşkün bir zampara olarak tanıtılır.
Saliha’ya kulaktan âşık olan Ferǿî, analığını onun yanına gönderip visal talep eder.
Saliha analığını kovunca Ferǿî şehri terk eder. Giderek bir zahide rastlar ve onun
hizmetinde bulunur. Hizmetinin karşılığında da zahit ona Allah’ın isimlerinden birini
öğretip başkasının suretine girme sihrini kazanır. Ama bu sihri harama meyletmek
107
için kullanmamasını söyler. Eğer harama meylederse helak olacağını bildirir. Ferǿî,
Hoca Mansur kılığınca girerek Saliha’nın yanına gelir. Saliha durumdan şüphelenip
Fer’î’yi haslık bahanesiyle on beş gün oyalar. On beşinci günün sonunda Hoca
Mansur gelerek durum açığa çıkar ve Ferǿî’yi şehrin kadısı derisini soydurarak helak
ettirir.
GALATNÜMA
56. hikâyede Galatnüma, Babil padişahının kızına aşık olunca cadı kadından
yardım ister. Cadı kadının yaptığı sihirli mührü ağzına alınca kız suretine bürünür.
Böylece cadı kadının hilesiyle saraya ulaşır ve padişahın kızına yoldaş olur. Bir süre
sonra Galatnüma kimliğini açıklayınca iki âşık birlikte saraydan kaçarak mutlu bir
şekilde yaşarlar.
GAZZAZ’ın HATUNU
43. hikâyede Gazzaz’ın hatunu elindekiyle yetinmesini bilen kanaatkâr
biridir. Eşine Allah’ın verdiği rızktan başkasının hayırlı olmayacağını söyler.
GAZZAZ
43. hikâyede Gazzaz, para kazanmak maksadıyla Irak’tan Nişabur’a gelir.
Burada bütün dostlarına yetecek kadar mal mülk sahibi olur ve Irak’a dönerken yolda
uykuya dalar. Rüyasında güzel yüzlü iki kişi görür. Bunlardan birisi Gazzaz’ın
emeği, diğeri de bahtı olduğunu söyler. Gazzaz’ın bahtı olan kişi Allah’ın herkesin
rızkını verdiğini ve buna razı olmak gerektiğini söyler. Gazzaz ise verilene razı
olmadığından onun kazandığı malını bir cüsseli adamın sırtına yükler ve oradan
ayrılır. Gaza rüyadan uyandığın da servetinin yok olduğunu görür. Gazzaz da
utancından Irak’a dönmez ve tekrar Nişabur’a gider. Tekrar çalışıp çabalayarak mal
biriktirir ve yine aynı şeyler başından geçer ve yine malsız kalır. Artık Allah’ın
verdiği rızktan başkasının olmayacağını düşünerek Irak’a döner ve olan bitenleri
karısına anlatır. Karsı “Ben sana söylemiştim ama sen tutmadın.” der ve onun
ahvalini şegalin hikâyesine benzetir.
108
GENÇ ÂŞIK
6. hikâyedeki genç, Hemenaz ile gizli aşk yaşamaktadır. İki âşık şehrin
subaşısına yakalanınca o şehrin âdeti gereği erkek asılıp kadın serbest bırakılır.
Subaşı, genci asarak Hemanaz’ı serbest bırakır. Genç hemen can vermez. Kendisini
bu hale koyan Hemenaz’dan intikam almak için onu son kez yakından görmek
bahanesiyle çağırarak burnunu ısırıp koparır ve orada can verir.
8. hikâyede Nişaburlu güzel yolda giderken, güzelliği en az onun kadar olan
genç delikanlı biraz konuşmak için laf atar. Kız gence arkadan gelen kardeşinin
kendisinden daha güzel olduğunu söyleyerek genci aşkında sadık mı diye dener ama
genç hemen arkasından geleni aramaya başlayınca kız onunla konuşmadan gider.
Buradaki genç aşkında sadık olmayan sadece güzellikle ilgilenen bir karakter olarak
karşımıza çıkar.
34. hikâyede vezirin çirkin oğlunun hatunu, sahra içinden bir ses duyar. Ses,
genç bir delikanlıya aittir. Hatun bu delikanlı ile kaçar. Birilikte bir nehir kenarına
gelirler. Genç, kadının eşyalarını karşıya geçirme bahanesiyle nehri geçer ve hatunu
yüzüstü bırakıp gider.
59. hikâyedeki Şehrara’nın genç bir âşığı vardır.
64. hikâyedeki üç memeli kızın yasak ilişki yaşadığı genç bir âşığı vardır.
GULAM
12. hikâyedeki Arabî’nin yardımcısıdır. Merhume’den visal talebine olumsuz
yanıt alınca Arabî’nin çocuğunu öldürerek ona iftira atar. Daha sonra çaresiz
hastalığa tutulup elleri ve ayakları tutmaz olur. Arabî de şifa için Merhume’nin
yanına getirir. Suçunu itiraf edince şifa bulup Merhume tarafından affedilir.
HAC ANA
59. Hikâyede Şehrara ile aşığının arasını Hac Ana isminde bir kadın yapar.
HARAMİ
26. hikâyede Harami, Dilfüruz’u üzerindeki ziynet eşyalarıyla gecenin
ortasında yalnız gezerken görür. Dilfüruz ona başından geçenleri anlatır. Harami kıza
merhamet edip ona zarar vermez.
109
HEKİM-İ SAZPERVER
29. hikâyede Hekim-i Sazperver seyahati esnasında dağlarda ağaçlar arasında
gezerken daldan dala atlayan bir maymun görür. Bu maymun daldan dala atladığı
esnada karnı sivri bir dala takılarak yırtılır ve bağırsağı iki dalın arasında gerilir. Bir
zamandan sonra kuruyan bağırsak rüzgârın da etkisiyle hoş sesler çıkarır. Bunu
gören saz ustası bağırsağı indirerek iki ağacın arasına bağlar. Daha sonra o ağaca deri
kaplayarak çalmaya başlar. Evvelkinden daha hoş seslerin çıktığını görür. Her gelen
kişi zamanla bunu geliştirir ve bugünkü çeşitli sazlar meydana gelir.
HEMENAZ
6. hikâyede kocasını aldatan kadın olarak karşımıza çıkmaktadır. Hemenaz
zevci Behzad ticarete gittiğinde onu bir gençle aldatır. Şehrin subaşısı bunları
görünce genci asar. Henüz canı çıkmayan genç, Hemenaz’ın burnunu ısırarak
koparır. Hemenaz suçu Behzad’a atar. Bu olanları gören hırsız kadıya doğruları
anlatır. Ama kadı hırsıza inanmayınca gencin ağzının içindeki Hemenaz’ın burnunu
görür. Böylece Hemenaz’ın suçlu olduğu anlaşılarak cezalandırılır.
HIRSIZ
6. hikâyede hırsız, Behzad’ın evine bir şeyler çalmak için girince Hemenaz’ın
Behzad’ı uyutup genç âşığıyla yaşadığı gizli ilişkiye şahit olur. Hemenaz’ı takip
ederek delikanlının evine gelip bütün olanları görür. Daha sonra Behzad
suçlandığında şahitlik ederek Behzad’ın burnunun kesilmesine engel olur. Yani
hırsız burada kötü yola meylederken iyilik yapar.
HİZEMFÜRUŞT
62. hikâyede Hizemfüruşt dağda odun keserken bir peri taifesinden sihirli bir
testi alır. Bu testi her türlü yiyeceği ve içeceği insanın önüne getirir. Oduncu ziyafet
esnasında testiyi alıp başının üzerinde gezdirirken testi kırılır. Her şey eskisine döner.
Oduncu yine fakirleşir.
110
HOCA HÜSSAM’IN HATUNU

21. hikâyede Hoca Hüssam’ın hatunu Hoca’yı aldatmaktadır. Hatunun vezir
zadeyle ilişkisi vardır. Hatta Hoca Hüssam’ın Hint diyarından getirdiği ağaçtan
yapılan tûtîyi gizlice vezir zadeye verir.
HOCA SAİD
Hikâyemizde Hoca Said ismi iki karakter olarak karşımıza çıkar. Bir baba
Hoca Saîd vardır bir de oğul olan Hoca Sâid vardır. Baba Saîd şehrin ileri gelen
bezirgânlarından olup çocuğu olmamaktadır. Bilinen bütün yolları deneyen Saîd’in
çocuğu olmaz. Bir gün bir evliyanın mezarı başında çocuğunun olması için dua eder.
O evliya bir süre sonra Baba Hoca Saîd’i ziyaret edip bir takım tavsiyelerde bulunur,
sonun da evladı olur. Baba Saîd doğan çocuğuna evliyanın isteğiyle Sâid adını verir.
Hoca Sâid hikâyemizin ana karakterlerindendir. Şehirdeki müneccimler Hoca
Sâid’in talihli birisi olacağını söyler. Dört yaşında Kur’an-ı Kerim öğrenir. Günden
güne yakışıklı bir delikanlı olur. On yaşına girdiğinde ticaretle uğraşır ve yirmi
yaşında da harama meyletmemesi için güzel bir kız olan Mâhışeker ile evlenir. Hoca
Sâid’in boylu poslu biri olduğunu şu cümlelerden anlayabiliriz:
“Ke-źālik Māhışeker daħı SāǾid’ü ķadd u ķāmetin ve kendüye mihr-i
maĥabbetün görüp ol daħı aa Ǿaşķ u zār-ı dil-beste ve dil-figārĮ oldı.” (2b)
Hoca Sâid’in hayatı Mâhışeker ile evlendikten sonra değişir. Onun aşkından
başka bir şey düşünmeyen Sâid, ticareti de aksatır. Bu duruma üzülen babası bir
ziyafette oğluna nasihat eder. Sâid bu nasihatten sonra gündüzleri işleriyle, geceleri
de hatunuyla meşgul olmaya başlar.
Bir gün şehrin pazarında gezerken babasından aldığı bin altınla bir tûtî satın
alır. Bu tûtî akıllı ve bilgedir. Sâid tûtînin söyledikleriyle amel edince sermayesini
artırır. Onun yönlendirmesiyle deniz ticaretine gider. Ticarete giderken tûtîyi eşi
Mâhışeker’e emanet eder ve her ne yaparsa tûtî ile müşavere etmesini tembihler.
Hikâyemizde tûtînin anlatıcı konumuna geçmesi Sâid’in ticarete gitmesiyle
başlamaktadır.
111
Hz. İBRAHİM (AS)

2. hikâyede Hz. İbrahim ölümden sonra dirilişi merak edince Cenab-ı Allah
tarafından bir vahiy gelir. Hz. İbrahim (AS) kafası kesilmiş dört kuşun vücutlarını
karıştırarak dört dağın üzerine koyar. Emredildiğinde ise kuşlar başsız olarak Hz.
İbrahim (AS)’ın yanına uçarak gelirler.
Hz. MUSA (AS)

38. hikâyede Hz. Musa Aleyhisselam bir güvercini kurtarmak için tavşancıl
kuşuna vücudundan güvercin büyüklüğünde et kesmek ister. Bunun üzerine güvercin
olan Cebrail (AS) ile tavşancıl kuşu suretinde olan Mikail (AS) Hz. Musa’yı
durdurup sadece onu denemek istediklerini söylerler.
Hz. NUH (AS)

33. hikâyede Hz. Nuh (AS) gemiye girdiğinde geminin içindeki farelerin
çoğalmasıyla gemideki mahlûklar rahatsız olup durumu Hz. Nuh (AS)’a bildirir. Hz.
Nuh (AS) da Allah’ın vahyiyle aslanın alnını sıvazlar ve iki burnunun arasından iki
kedi çıkarır. Bunlar bütün kedilerin atasıdır.
Hz. SÜLEYMAN (AS)

20. hikâyede Hz. Süleyman (AS) peygamberdir. Kendisine Allah tarafından
gönderilen ab-ı hayat suyunu içip içmeme konusunda tereddütte kalınca bütün
hayvanlarla istişare eder. Hepsi de içmesini söyler. Sadece kirpi içmemesini öğütler.
O da kirpinin dediklerini mantıklı bulup ölümsüzlük suyunu içmez.
İBRAHİM ETHEM
44. hikâyede İbrahim Ethem Hazretleri avda sofrasından bir ekmek parçasını
arının alıp kör bir serçe kuşuna yedirdiğini görür ve Allah’a şükreder.
İHTİYAR ADAM
18. hikâyede kuyunun içinde peri kızı ile ihtiyar bir adam vardır. Bu ihtiyar
adam Şah Behvac’ın yardımıyla kaynayan kazanın içine girerek gençleşir.
19. hikâyede Şah Kubad, ölümsüzlük meyvesinin çekirdeğinden oluşan
112
meyveyi ilk önce kendisi yemez. Zindandan ölüme mahkûm edilmiş bir ihtiyar
getirterek ona yedirir. İhtiyar adam oracıkta can verir. Çükü meyveyi yılan ısırmıştır.
Yine aynı hikâyede Şah Kubad zindandan tekrar bir ihtiyar adam getirterek ağaçtan
kendilerinin koparttıkları meyveyi yedirir. Bunun üzerine ihtiyar adam 14 yaşındaki
birisine döner.
41. hikâye Türkmen eşeğini kaybedince vaaz esnasında Bâyazîd-i Bistâmî
Hazretleri’ne eşeğini kaybettiğini söyler. O da hayatında hiç âşık olmamış bir ihtiyarı
göstererek kaybettiği eşeğinin o olduğunu söyler.
KADI
6. hikâyedeki kadı Hemenaz’ın zevci Behzad’a iftira atması neticesinde
hüküm vererek Hemanaz’ı cezalandırır.
9. hikâyedeki kuyumcu ile dülger kiliseden çaldıkları altını paylaşamazlar.
Kuyumcu arkadaşına yalan söyleyip altının bittiğini söyler. Bunun üzerine dülger de
kuyumcunun çocuklarını saklar. Kuyumcu dülgeri kadıya şikâyet eder. Dülger daha
önce kuyumcunun suretine alıştırdığı ayı yavrularını çocukları diye kadı ve
çevresindekilere gösterir. Kadı bu zamanda böyle şeyin olamayacağını ancak
Ümmet-i Muhammet (SAV) zamanında böyle şeylerin olduğunu belirtir.
Kuyumcunun üzerine atlayıp onunla şakalaşan ayı yavrularını gören kadı ve
çevresindekiler bu duruma şaşırır. Olayın iç yüzünü anlayan kuyumcu arkadaşına
hakkı olan altını vererek anlaşırlar. Ama iki dostun arası açılır.
36. hikâyede komşuları tarafından Hoca Mansur ile onun kılığındaki Fer’i’yi
kadıya getirirler. Kadı nasıl hüküm vereceğini bilemez. Huzurda bulunanların
arasında akıllı biri vardır. Bu kişi kadıya zifaf gecesinde yaşananları sormasını
isteyerek sonunda Saliha’nın sözüyle kıyaslanmasını ister. Adamın söyledikleri,
akıllıca bulunur ve denilen yapılır. Sonunda Saliha’nın gerçek kocası tespit edilmiş
olur. Kadı, Hoca Mansur kılığına giren Fer’î’nin derisi soyulup âleme rüsva edilir.
67. hikâyede brahmanı öldüren berberi kadı huzuruna getirirler. Kadı da
berberin aklını yitirdiği kanaatine vararak berberi bimarhaneye gönderir.
113
KALE KUMANDANININ OĞLU/DİZDAROĞLU

14. Hikâyede kale kumandanının oğlu maymun Zeyrek ile arkadaşlık kurar.
Onunla zaman zaman satranç oynamaktadır. Bir gün kale kumandanının oğlu ziyafet
esnasında dostlarının yanında Zeyrek ile satranç oynar. Yenilince de fildişinden
yapılmış olan şahı Zeyrek’in kafasına vurur. Kan revan içinde kalan Zeyrek can
havliyle dayanamayıp kale kumandanının oğlunun yüzünü ısırıp kalenin içinde bir
yere gizlenir. Hekimler her türlü ilacı denerler ama dizdar oğlunun yarasına merhem
bulamazlar. Sonunda Yunan tarafından gelen bir hekim bu yaranın ancak bunu ısıran
maymunun kanıyla yapılacak olan ilaçla çare bulacağını belirtir. Bunun üzerine
Zeyrek’i yakalayıp öldürürler. Kanıyla ilaç yapılıp dizdar oğluna içirirler ve onu
iyileştirirler.
KAYSER-İ RUM
9. hikâyede Rum Kayseri büyük bir ziyafet vererek halkı ve papazları davet
eder. Papaz kılığındaki kuyumcu ile dülger kilisedeki som altından yapılan putu
alabilmek için ziyafete katılmaz.
KIZ/HATUN
34. hikâyede hatun delikanlıyla kaçarak su kenarına gelir. Delikanlı hatunu su
kenarında bırakıp kaçar. Bunun üzerine tilkinin aklıyla deli taklidi yaparak kendisini
bulan zevcinin hiçbir şeyden şüphelenmemesini sağlayıp geri döner.
37. hikâyedeki Mısır padişahının kızını yılan sokar. Kız çok hastalanır.
Padişah kızını iyileştirene kızını vermeyi kabul eder. Ferahbaht kızı iyileştireceğini
söyler. Halis, peri taifesinden olduğundan yılan suretine girip derhal kızın yanına
alınır, zehri çeker ve yarayı iyileştirir. Mısır Sultanı bu duruma çok sevinir, sözünde
durarak kızını Ferahbaht’a verir ve onu padişah ilan eder.
55. hikâyede bir put hanede güzel bir kız vardır. Hint padişahının oğlu bu
kıza âşık olur. Kıza sahip olduğunda da kendisini öldüreceğini söyler. Bunun üzerine
kıza sahip olan şehzade put hanede başını keser. Bunu gören brahman da kendi
başını keser. Kız gaipten gelen sese kulak vererek kopan başları yerine diker. Ancak
şehzade ile brahmanın başını birbirine karıştırır.
64. hikâyede üç memesi olan bir kız vardır. Memesinin ikisi normal yerinde
114
ve üçüncüsü de göğsünün tam ortasındadır. Bu kız hile, düzenbazlık ve aldatıcılıkta

meşhur birisidir. Padişah, kızın kendi ülkesinden gitmesi için kör biriyle kızı
evlendirir ve başka vilayete gönderir. Kız burada kocasını aldatırken bir vesileyle
kocasının gözleri açılır. Adam gözleri açılınca kız ile aşığını yakalar. Bütün malı
mülkü alarak kendi vilayetine döner.
KOCAKARI
Hikâyede birçok kötü huya sahip biri olarak karşımıza çıkan kocakarı;
mekkâre, acuze, işgüzar, hilekâr, gökteki ayı yere indirebilecek kadar hilede üstat
olarak vasıflandırılmıştır. Ayrıca bu işi mal karşılığı kabul etmesi de onun tamahkâr
olduğunun göstergesidir. Yine Hoca Sâid’e iftira atarak onun her gün başka biriyle
birlikte olduğunu söyler.
“Zevcüñ sefere gitmek ile ĥarāret-i Ǿaşķı teskĮn. Her gün her diyārda ve her
laĥža her lāle-zārda birer meh-cebĮn ve gül-i ruħsārıyla źevķ ü śafā itmede.” (5b)
Hattā Mâhışeker’e kendisi gibi erinin ayrılığını mı çektiğini sorar. Acuze
kocakarı şimdi beyzadeyle gününü gün etmesini, Hoca Said geldiğinde de ona
dönmesini söyleyerek ahlak dışı istekleri çekinmeden söyleyebilmektedir.
Hikâyedeki kötü kadın motifini üstlenmiştir.
36. hikâyede Ferǿi’nin analığı kötü huylu, hilekâr bir kadındır. Oğlunun
günah işlemesine ortak olur. Saliha acuze, fitne ve fesat olan Fer’î’nin analığını
hanesinden kovar.
KÖLE
50. hikâyede köle Halife Hz. Ömer Bin Abdülaziz’i zehirler.
KÖR ADAM
64. hikâyede fakir ve kör bir adam vardır. Bu adam kimsenin evlenmek
istemediği üç memeli kızla fakirlikten kurtulmak için evlenir. Kız, kör adamı
aldatırken tencerede kaynayan yılan çorbasının buharı gözlerine şifa olur. Bunu
üzerine adam bütün malı mülkü alarak kendi vilayetine gelir.
115
KUYUMCU ile DÜLGER

9. hikâyedeki kuyumcu ile dülger Azerbaycan’da yaşayan iki dosttur.
Bunların işleri kötüye gidince Rum taraflarına gelirler. Burada kâfirlerin yaşantısını
öğrenerek kâfir kılığına girip para kazanırlar. Daha sonraları bir kilisedeki som
altından yapılmış putu çalabilmek maksadıyla papaz kılığına girerler. Bir hile ile
altını çalıp Azerbaycan’a dönerler. Ama aralarında altını paylaşmakta sıkıntı çıkar.
Kuyumcu altının dülgere ait kısmını arkadaşına vermek istemeyip altının bittiğini
söyleyince dülger güzel bir oyunla arkadaşından kalan hakkını alır. Mal yüzünden iki
dostun arası açılır.
MÂHIŞEKER
Hikâyemizde Hoca Sâid’in hatunu olan Mâhışeker güzel bir kadın
karakterdir. Mâhışeker’in sadece güzel olduğundan bahsedilmektedir. Boyu posu
hakkında bilgi yoktur. Sâid ile birbirlerini çok sevmektedirler.
“Ke-źālik Māhışeker daħı SāǾid’ü ķadd u ķāmetin ve kendüye mihr-i
maĥabbetün görüp ol daħı aa Ǿaşķ u zār-ı dil-beste ve dil-figārĮ oldı. Ĥaśılı bu iki
Ǿāşıķ ol ķadar meyl-i maĥabbet itdiler ki:
‘Gitdi ekl gitdi şürb gitdi ĥ¥āb’
feĥvasınca birbirleriyle śoĥbet u Ǿişret itmeden dünya degül, yemegi vü
içmegi ferāmūş istediler.” (2b)
Eşine sadık birisi olan Mâhışeker, eşinin deniz seferine gitmesine çok üzülür.
Günlerce ne yapacağını bilemez. Komşusu olan beyzade Mâhışeker’i tesadüf eseri
görmesiyle âşık olur ve kocakarı ile ona haber gönderir. Mâhışeker, kocakarıdan
etkilenerek beyzadeye gitmeye karar verir. Ancak Hoca Sâid’i dinleyerek tûtî ile
müşavere edince birbirini izleyen çerçeve hikâyeler serisi başlar. Mâhışeker sadece
on altıncı gecede dört hikâye anlatır. Asla beyzade ile görüşemeyen Mâhışeker, Tûtî-
i Kâmil sayesinde günah işlemekten kurtulur ve tertemiz olarak eşine kavuşur.
MEDİNETÜ’L-KAR ve KIZI
68. hikâyede Medinetü’l-Kar padişahı kızını Çin padişahına vererek evlendirir. Kız
daha önce padişahı rüyasında görür ve vezirin oğlunun evlilik teklifini kabul etmez.
116
Daha sonraları padişahın kalıbında saraya gelen vezir oğlunun visal talebine cevap
vermez. Onun padişah olmadığını anlayıp bahaneyle yanına yaklaştırmaz.
MERD-İ CANBAZ
7. hikâyedeki Merd-i Canbaz oldukça zayıf ve çelimsiz bir yapıya sahiptir.
Hatta padişahın huzuruna gelip daha önce yaptıkları işleri anlatınca Padişah ona
yemek yemeğe bile halinin olmadığını söyler.“Ey merd-i lāġar! Sen bu ķıyāfet ile
müşkil-kāru ĥaķķından gelmek degül ŧaǾām yemege ŧākatüñ yoķ. Egerçe sözi oķ
gibi ŧoġrı söylersin ammā żaǾfla ķāmetüñ kemān ve śūretüñ ķālıb-ı bĮ-cāna dönmiş.”
Merd-i Canbaz önceleri Hacne hâkiminin veziri iken Hacne hâkiminin devlet
işleriyle ilgilenmemesi neticesinde oradan ayrılarak Şah-ı Horasan’ın huzuruna gelip
iş ister. Şah, Merd-i Canbaz’a kapısında bekçilik hizmetini verir. Merd-i Canbaz bu
hizmeti layıkıyla yerine getirir. Şah’ın rüyasını da bilgece yorumladıktan sonra kendi
canını Şah’ın yerine vermeye razı olur. Tüm bu olanlardan sonra Şah-ı Horasan’a
olan sadakatini ve bilgeliğini kanıtlar. Yanındaki dört oğluyla birlikte Şah’ın
huzurunda bilgeliklerini gösterince kendisi baş vezir, oğulları da vezir olur.
MERD-İ DİHKAN
25. hikâyede Merd-i Dihkan tarlasını sürerken çok değerli bir cevher bulur.
Kendi vilayetindeki cevherşinaslar buna paha biçemez. Çiftçinin dostları cevherin
varlığını duyan bir padişahın iftira ile cevheri elinden alabileceğini, en iyisi kendi
rızasıyla cevheri Rum Sultanı’na hediye etmesini öğütlerler. Çiftçi yolda giderken üç
yoldaşa cevheri çaldırır. Ama çiftçi bu üç yoldaşla baş edemeyeceğini anlayınca ses
çıkartmaz. Rum Sultanı’nın yanına kadar vaziyeti idare eder. Padişahın huzuruna
gelince de çiftçi başından geçenleri anlatır. Ama üç yoldaş cevheri çaldıklarını inkâr
eder. Padişah çiftçinin sözüyle üç yoldaşı hapse attırır. En sonunda olayı padişahın
kızı Mihrişah çözer ve çiftçinin halklı olduğunu kanıtlar.
MERD-İ SALİH
12. hikâyedeki Merd-i Salih hacca gitmek için hatunu Merhume’yi kardeşi
Nessac’a emanet eder. Merd-i Salih iyi niyetli ve söylenenlere hemen inanan saf
birisidir. Hacdan geldikten sonra hatununun kendisini aldattığını söylediklerinde bile
117
hemen inanır. Daha sonra eşi Merhume’ye kavuşarak mutlu bir hayat sürer.
MERD-İ SİPAHİ
10. hikâyede Merd-i Sipahi’nin hatununun güzelliğinden bahsedilir. Sipahi,
hatununa can u gönülden âşık olup onun aşkından başka bir şey düşünmez. Hatta
ticarete bile gitmez. Hâl böyle olunca bir müddet sonra gayet fakir düşerler. Bunun
üzerine eşinin tavsiyesiyle yakındaki bir şehzadeden iş istemeye gider. Giderken de
hatunu kendisine sadakatin nişanesi olarak kırmızı bir gül verir. Bu gül hatunu ona
sadık kaldığı sürece taze kalacaktır.
MISIR PADİŞAHININ KIZI

37. hikâyedeki Mısır padişahının kızını yılan sokar. Kız çok hastalanır.
Padişah kızını iyileştirene vermeyi kabul eder. Ferahbaht kızı iyileştireceğini söyler.
Halis, peri taifesinden olduğundan yılan suretine girip derhal kızın yanına alınır,
zehri çeker ve yarayı iyileştirir. Mısır Sultanı bu duruma çok sevinir, sözünde
durarak kızını Ferahbaht’a verir ve onu padişah ilan eder.
MİHRİŞAH BANU
25. hikâyede Mihrişah akıllı ve bilge bir tiptir. Aynı zamanda Rum
Sultanı’nın kızıdır. Babasının derin düşüncelere dalması üzerine çiftçi ile üç yoldaş
arasındaki olayı çözer. Üç yoldaşı önce serbest bırakıp bunların saraya rahatça girip
çıkmalarını sağlar. Sonra bir hikâye anlatıp bunu yorumlamalarını ister. Üç yoldaş da
hikâyeyi kendi nefislerine uygun yorumlayınca Mihrişah Banu bunların suçlu
olduğunu anlar.
MÜBAREKFAL
37. hikâyede Mübarekfal, Ferahbaht’ın yanına gelerek kendisini
hizmetkârlığa almasını ister. Ferahbaht da onu babasının eski hizmetkârlarından biri
sanıp kabul eder.
118
NAHİF, ZARİF VE NAZİF

40. hikâyede Cemile’nin nasipleridir. Cemile’nin ölümü üzerine kabri başında
toplanırlar. Nahif, Cemile’nin güzel yüzünü hiç görmemiştir ve hasretliği kıyamete
bırakmak istemez. Ölü dahi olsa yüzünü bir kez görmeği diler. Bunun üzerine Nahif
mezarı kazıp ölüyü dışarı çıkarır. Zarif üstat bir tabiptir. Cemile’de yaşam belirtisi
görür ve Cemile’yi darp ederek hayata döndürmenin mümkün olacağını söyler.
Ancak böyle zarif, nazenin bir vücuda bunu yapabilecek birinin olamayacağını
belirtir. Nazif, bunu yapabileceğini söyler ve kızı döverek hayata döndürür. Cemile
hayata döner fakat gençler arasında yeni bir kavga başlar. Nahif, mezarı kazdığı için;
Zarif, mesleği icabı kızın hayata dönebileceğini anladığı için; Nazif ise kızı darp
ederek hayata dönmesini sağladığı için kızın üzerinde hak iddia etmektedir. Her
birisi Cemile’nin kendi hakkı olduğunu savunur. Ancak üçü de muradına eremez.
NAHUT
Ana hikâyede yer alan “Bir Fasih ile Seksen Salih” hikâyesinde Nahut isimli
zengin bir bezirgânın bütün kötülüklere meyilli bir oğlu vardır. Bezirgân oğlunu
seksen salih kişiyle aynı evde seksen gün tutar. Sonunda oğlunun huyu değişmeyip
seksen salih kişinin huyu değişir.
NESSAC
12. hikâyedeki Abdullah Nessac, Merd-i Salih’in kardeşidir. Nessac, kardeşi
hacca gidince kendisine emanet edilen kardeşinin hatununa göz diker. Merhume
bunun kötü niyetine izin vermeyince iftira atarak onu recmettirir. Sonraları gözleri
kör olur. Kardeşi Merd-i Salih hacdan dönünce şifa bulması için Merhume’nin
yanına getirir. Suçunu itiraf edince şifa bulup Merhume tarafından affedilir.
NİŞABURLU GÜZEL
8. hikâyedeki genç kız, Nişabur’da yaşayan ay yüzlü, huri gibi güzel, naziri
dünyada bulunmaz, biri olarak tanıtılır.
“Zamān-ı evvelde şehr-i Nişābūr’da bir civān meh-cemāl ve bir dilber-i ĥūrĮ
mesel neşv-nemā buldı ki ĥüsn (ü) cemālde naźĮri nā-yāb ve behcet-i leŧāfetle cebĮni
ŧaǾ ne-i yüzĮn āftāb idi.
119
Hatta bu güzel, beyitte mübalağalı şekilde anlatılır:

“Yine nūş-ı mey itmişdür rūy-ı dilber āl āl olmış
Baķılmaz Ǿārıż-ı pür-tābına, mihr-i cemāl olmış.”
Tamām itmiş debistān-ı ĥüsne ders-i maĥbūbı
Ol ŧıfl-ı nāzenĮn-perver Ǿaceb şĮrĮn-makāl olmış.”
PADİŞAHLAR ve DEVLET ADAMLARI

5. hikâyede Mısır diyarında Camas adında bir padişah ile bu padişahın
Zebanaver isminde bir tûtîsi vardır.
12. hikâyede şehrin beyi Merhume’ye güzel bir ev yaptırıp orada ibadet
etmesini sağlar. Daha sonra Merhume ile Zevci Merd-i Salih’e üç gün üç gece
ziyafet verir. Yaptıklarından akıl sahibi birisi olduğu anlaşılır. Çünkü her gören
Merhume’ye sahip olmak ister ama şehrin beyinin böyle bir düşüncesi yoktur.
13. hikâyede Kamru memleketinde bir padişah vardır. Bu padişahın
hastalığına hiçbir hekim ilaç bulamaz. Padişah da hekim tûtînin hünerlerini duyunca
belki Cenab-ı Allah bana bu tûtînin elinde şifa verir diye tûtîyi satın alır. Padişah
tûtînin yaptığı macunlar sayesinde derdine derman bulur.
vilayet ulularının cümlesine ziyafet verir.
17. hikâyede Bilsan padişahı kendisinden kızını isteyen Ebulmecd’in
katledilmesi için emir verir. Padişah, vezirinin önerisiyle Ebulmecd’in
katledilmesinden vazgeçer.
17. hikâyede Şah Behvac iyilik sahibi kerim bir padişah olarak tanıtılır. Hiç
kimseyi boş çevirmez. Hatta hikâyede Ebulmec’in sevdiği kıza kavuşabilmesi için
padişah-ı Bilsan’ın huzuruna çıkıp canını vermeyi kabul eder. Padişah-ı Bilsan da
huzura gelenin Şah Behvac olduğunu görünce ayaklarına kapanıp ondan özür diler.
18. hikâyede yine Şah Behvac önce yanındaki arkadaşı Azim’e birçok
ihsanlarda bulunur. Sonra kuyunun içindeki peri kızı ile aşığını kurtarabilmek için
kaynayan kazanın içine girer. Ama kazanın içine girince helak olmayıp her tarafı saf
altına döner.
19. hikâyede Şah Kubad, Şam padişahıdır. Çarşıdan aldığı tûtî ile sohbet edip
onun sözleriyle devleti idare eder. Nitekim işittiği kelamların büyük küçük olduğuna
120
bakmayıp hak olanlarına dikkat eder. Adaletle devletini yöneten bir padişahtır.
22. hikâyede Şah Behvac’tan bahsedilmektedir. Bu hikâyede Şah, vezirini
denemek için denizi davet etmesini ister.
24. hikâyede devlet erbabından birisinin bir seyisi ile hanımı gizli ilişki
içindedir. Bir gece devletli kişi karanlıkta eve gelir. Seyis onu evin hanımı
zannederek merdivenden çıkarken topuğunu sıkar. Topuğunu sıktığı kişinin efendisi
olduğunu görünce hemen kendisini hatunu sandığını söyler. Yani seyisin özrü
kabahatinden büyüktür.
25. hikâyede çiftçi elindeki değerli cevheri Sultan-ı Rum’a getirir. Çünkü
onun adaletli olduğunu ve kendisine hediyeler sunacağını düşünür. İlk başta padişah
çiftçinin sözüne bakarak üç yoldaşı zindana attırır. Sonra adaletsiz olmaktan
korktuğu için kara kara düşünürken kızı Mihrişah gelir ve babasına yardımcı olur.
27. hikâyede İsfehan padişahı yüz yirmi yaşına gelince vefat eder.
32. hikâyede Abbasi halifelerinden gaddar bir halife sineklerden rahatsız olur.
Halife yanında oturan âlim kişiye sineklerin ne için yaratıldığını sorar. O zat da zalim
kişilere ne kadar aciz olduklarını hatırlatmak için yaratılmış olabileceğini söyler.
34. hikâyede Horasan padişahından ve vezirinin oğlundan bahsedilir.
37. hikâyede iki oğlu olan bir padişahtan bahsedilir. Padişah ahrete göçünce
padişahlık büyük oğlu Hümayunbaht’a kalır. Ferahbaht’a da yakın bir yerin idaresi
verilir. Ancak düşmanlar bu iki kardeşin arasını bozar. Hümayunbaht küçük
kardeşine eziyet edince Ferahbaht ülkesini terk eder. En sonunda başından birçok
olay geçer ve Mısır padişahının kızıyla evlenerek o da padişah olur.
39. hikâyede Tarsus şehrinin bir padişahı vardır. Padişahın çok sevdiği
tavusunu Şayyad ile karısı sarayın bahçesinden kaçırır.
46. hikâyede Memun halife hacca gitmek isteyen Arabî’ye yardım eder.
50. hikâyede Halife Hz. Ömer Bin Abdülaziz, kendisini zehirleyen kölesine
kaçmasını söyleyerek yardım eder.
53. hikâyede Zavilistan padişahının ismi geçer.
56. hikâyede Galatnüma, Babil padişahının kızına aşık olur. Kıza ulaşabilmek
için bir cadı kadından yardım alır.
57. hikâyede Zabil şehrinin padişahı Mahruse’ye âşık olur. Padişah vezirlerini
kızı görmesi için gönderir. Ancak vezirler kızın güzelliğinden padişahlarının devlet
121
işlerini aksatacağını düşünüp Mahruse’nin söylenildiği kadar güzel olmadığını

söyler. Mahruse de şehrin komutanıyla evlenir. Bir gün padişah kızı görünce kızın
güzelliğine hayran kalır ve aşk ateşinden ölür.
58. hikâyede Dağıstan vilayetinde yaşayan bir padişah vardır. Bu padişaha
meclisinden birisi gelerek ağaç çanak hediye eder. Padişah adamın hediyesi
karşılığında ona birçok ihsanlarda bulunur. Rüyasında önce güzel bir kız suretinde
malını sonra sağlığını görür. Padişah ikisini de gönderir. Bu rüyalardan sonra önce
malı eksilir sonra sağlığı bozulmaya başlar. Ancak üçüncü rüyasında padişah melek
yüzlü bir civan suretinde himmetini görür. Padişah himmetinin eteklerine yapışarak
onun gitmesini engeller. Uyandığında da hem malı hem de sağlığı yerindedir.
60. hikâyede Çin diyarında bir Çin fağfuru vardır. Yine aynı hikâyede Rum
diyarında bir padişah ve bu padişahın güzelliği dillere destan melikesi vardır.
65. hikâyede Hint padişahının haremindeki cariyeden söz edilir.
68. hikâyede Çin padişahı Medinetü’l-Kar’ın kızıyla evlenir.
71. hikâyede çiftçi tarlasını sürerken bulduğu şeftali çekirdeği
büyüklüğündeki buğdayları şehrin valisine gönderir. Şehrin valisi de bu duruma çok
şaşırıp padişaha durumu bildiren bir mektupla, biraz numune buğday gönderir.
Buğdayı gören padişah ile devlet erkânı da şaşırırlar ve padişah buğdayın hangi
kavim zamanında üretildiğini merek eder. Padişahın akıllı bir veziri falan yerde
kâmil bir çiftçi vardır, bilirse ancak onun bileceğini padişaha iletir.
73. hikâyede padişah altın küpünü paylaşamayan iki adamın oğluyla kızını
birbirine nikâhlar. Altınları da bunlara çeyiz yapar.
73. hikâyede Ferid, gittiği ülkedeki padişahın kızını alır sonra kendisi tahta
oturur.
PELENKFİRİB
49. hikâyedeki Pelenkfirib kocasının kendisini sürekli dövmesine
dayanamayarak evden kaçar ve yolda bir kaplana rastlar. Kaplanın kendisini ve
çocuklarını yememesi için bir oyuna başvurup kaplanı tuzağa düşürür. Böylece
kaplanın elinden kurtulmuş olur.
122
RUM MELİKESİ
60. hikâyede Rum diyarında bir padişahın melikesi vardır. Rum Melikesi
erkeklerin vefasız olduğunu düşündüğünden kimseyle evlenmez. En sonunda Çin
fağfuruyla evlenir.
SALİH
65. Hikâyede Salih, Belh şehrinde yaşayan zahidin birinin oğlu olarak
tanıtılır. Babasının vefatından sonra annesinden izinsiz Buhara’ya ilim öğrenmeye
giderken yolda Saliha ile karşılaşır. Saliha’nın gösterdiği keramet sayesinde aklı
başına gelir ve annesinin yanına döner. Burada annesinin duası bereketiyle birçok
ilim öğrenir.
SALİHA
36. hikâyede Saliha, Hoca Mansur’un hatunudur. Güzellikte eşi benzeri
olmayan dindar birisidir. Saliha’ya hikâyede adeta ikinci Rabia denir. Saliha’nın o
şehirde güzelliği, iffeti ve ismeti meşhurdur.
SALİHA
65. hikâyede Saliha, Salih’e balık pişirmek için gider. Ancak yemeği geç
getirince Salih ona kızgın bir şekilde bakar. Saliha da ona yolda başından geçen kuşu
nazarıyla öldürdüğü olayı hatırlatarak kendisine nazarının dokunamayacağını bildirir.
Bu keramete çok şaşıran Salih’e kerametinin sebebini annesinin sözünden çıkmadığı
için Yaradan’ın hikmeti olduğunu söyler.
SARAYDA YAŞAYANLAR
3. hikâyede Vezir Asım’ın cariyesi Mehizar sarayda yaşamaktadır. Mehizar,
sarayın filcibaşısıyla veziri aldatması sonucu cezalandırılır.
4. hikâyede Vezir Kambinin ve Kamcuy adındaki cariyesi ile kırk cariyesi
sarayda yaşarlar.
10. hikâyedeki Hasip ile Nesip sarayda şehzadenin yardımcılarıdır. Şehzade
bunları Merd-i Sipahi’nin hatununun yanına göndererek kadının sipahiyi aldatıp
aldatmadığını öğrenmesini ister. Ama ikisi de hatunun oyununa gelip günlerce
123
mahzende aç ve susuz bekler. En sonunda kurtulmak için kadın kılığına girerek

şehzadenin huzuruna çıkarlar.
21. hikâyede vezir zadenin Hoca Hüssam’ın hatunuyla yasak bir ilişkisi
vardır. Vezir zade, Hoca’nın hatununa sahip olabilmek için Hoca’yla ağaçtan yapılan
tûtînin konuşmayacağı üzerine bahse girerler. Vezir zade hile ile Hoca Hüssam’ın
hatununu almak ister. Ancak kendi hilesi başına gelip hem malını hem de hatununu
kaybeder.
53. hikâyedeki Mahmude, Ayas, Selime ve Salim sarayda yaşamaktadır.
56. hikâyede Babil padişahının kızıyla oğlu sarayda yaşamaktadır.
73. hikâyede Ferid, ejderhayı öldürmeye gideceğini padişaha haber vermek
maksadıyla saraya gider. Devlet erkânı ile halk ejderhanın yerini Ferid’e gösterirler.
SARRAF
73. hikâyede sarraf zahidin hatunuyla yasak ilişki yaşar. Heftrenk kuşun
sırrını dostundan öğrenince de kuşun başını yemek için kuşu pişirtir. Ama kuşun
başını yemek ona nasip olmaz.
SEYİS
24. hikâyede seyis, efendisinin hanımıyla gizli ilişki içindedir. Ancak ahmak
bir kişidir. Efendisini tanıyamayınca hem topuğunu sıkar hem de özür dileyip
efendisine evin hanımı zannettiğini söyler.
SEYYAH
60. hikâyede yoldan geçen seyyah Çin fağfurunun vezirine padişahın
rüyasında gördüğü kızın yerini söyler ve vezirle birlikte Konstantiniyye’ye gelir.
SUBAŞI
15. Hikâyede dülger, kuyumcu, terzi, zahit ve derviş ağaçtan yapılan kızı
paylaşamayınca şehrin subaşısına gider. Kızı gören subaşı hemen ona âşık olup bu
kızın kardeşinin hanımı olduğunu, haramilerin kardeşini öldürerek kızı kaçırdıklarını
söyler.
124
ŞAYYAD
39. hikâyede Tarsus şehrinde yaşamaktadır. Çocuğunun olması için karısıyla
birlikte padişahın tavusunu kaçırır.
ŞEHRARA
59. hikâyede Şehrara, Nişabur şehrinde yaşayan bir bezirgânın hatunudur.
Şehrara bezirgânı genç aşığıyla aldatmaktadır. Bezirgân duyduğu dedikodular
üzerine ticarete gidiyorum diyerek evine gelip yatağın altına saklanır. Ancak Şehrara,
yatağın altındaki bezirgânın eteğini görünce bir hile ile aşığına durumu söyleyip
bezirgâna oyun oynarlar. İki âşık bezirgânın güvenini kazanır. Böylece delikanlı
rahatça bezirgânın hanesine girip çıkar.
ŞEHZADELER
10. hikâyede şehzade, yanındaki yardımcılarında Merd-i Sipahi’nin elindeki
gülün yaz ve kış taze kaldığını görünce sebebini sorar. Sipahi de gülü hatununun
verdiğini, hatunu ona sadık kaldığı sürece gülün taze kalacağından söz edince
şehzade bu olaya çok gülüp Merd-i Sipahi ile dalga geçer Şehzade hatununun
kendisini aldattığını, böyle bir şeyin olamayacağını söyler. Bunu kanıtlamak için de
adamları Hasip ile Nesip’i sırayla hatunun yanına gönderir. Hatun aklını kullanarak
ikisini de mahzene kapatır. Ölmeyecek kadar ekmek ve su verir. Adamlarından bir
haber alamayan şehzade Merd-i Sipahi’nin evine kendisi gelir. Adamlarının kadın
kılığında kendisine hizmet ettiğini görünce hatunun aklına hayret edip onlara bol bol
ihsanlarda bulunur.
27. hikâyede İsfehan padişahının vefat etmesinden sonra sadece beşikte olan
bir erkek evladı vardır. Vezirler ve ulemalar bu çocuğun padişah olmaya layık olup
olmadığını anlamak için saz çalarlar. Sazın sesini duyan diğer çocuklar hareket
etmez ama şehzade olan çocuk hareket eder. Böylece onun padişahlığa layık
olduğuna karar verirler.
55. hikâyede Hint padişahının oğlu put hanede gördüğü bir kıza âşık olur.
125
TÜRKMEN
41. hikâyede Türkmen eşeğini kaybedince vaaz esnasında Bâyazîd-i Bistâmî
Hazretleri’ne eşeğini kaybettiğini söyler. O da hayatında hiç âşık olmamış birisini
göstererek kaybettiği eşeğinin o olduğunu söyler.
UBEYDE
63. hikâyede Ubeyde, güzel bir kızla evlendikten sonra anne ve babası onun
yüzünü göremez. Bunun üzerine Ubeyde’nin anne ve babası dostlarının tavsiyesiyle
Ubeyde’ye biri erkek ve biri dişi olmak üzere bir çift tûtî gönderirler. Ubeyde
tûtîlerin kendisine anlattığı hikâyeler sayesinde yaptığı hatayı anlayıp anne ve
babasına da vakit ayırır.
ULEMALAR/HEKİMLER/ÂLİMLER
Ana hikâyede ulemalar ve müneccimler Hoca Sâid’in talihini yoklayıp gayet
iyi olduğuna karar verir.
14. hikâyede Yunan taraflarından gelen bir hekim, maymunun kanıyla ilaç
yaparak dizdarın oğlunu iyileştirir.
27. hikâyede beşikteki çocuğun padişah olup olamayacağına karar vermek
için ulemalar toplanır. O çevredeki dört yüz ulema beşikteki çocuğun yanında saz
çalındığında hareket ederse tahta layık olacağını etmezse tahta layık olamayacağını
söylerler.
32. hikâyede Abbasi halifesinin yanında âlim bir zat vardır. Bu zat kendisine
sineklerin neden yaratıldığını soran halifeye zalim ve gaddar kişilere acizliklerini
bildirmek için cevabını verir.
39. hikâyede Yunanlı hekim Şayyad’a çocuğunun olması için tavusun
ödünden yapılan bir macun yapıp hatununa içirmesini söyler.
fakirleşirler ve nasiplerini aramak için Dağıstan şehrine gelir. Burada kâmil bir
filozofun yanına gelirler. Filozof bunların her birine bir mühür verip bu mührü
başlarının üzerinde taşımasını ve mührün düştüğü yeri kazıp nasiplerine ulaşmasını
söyler.
126
71. hikâyede üç kâmil âlim kardeş vardır. Bunlardan en bilgili olanı en

yaşlıları olanıdır. Şeftali büyüklüğündeki buğdayın sırrını padişahın çavuşuna söyler.
ÜÇ SEYYAH
25. hikâyede üç seyyah birlikte yolculuk yaptıkları Merd-i Dihkan’ın
cevherini çalar. Daha sonra Mihrişah’ın anlattığı hikâyeyi ahmakça yorumlamaları
üzerine Mihrişah Banu bunların cevheri çaldığını anlayıp durumu padişaha bildirir.
Padişah da bunları katlettirir.
VEZİRLER
3. hikâyede Vezir Asım cariyesi Mehizar tarafından aldatılmaktadır. Mehizar
erkek balıklardan bile utanıp yüzünü örter. Bunun üzerine balıkların gülmesi Vezir
Asım’ı şüphelendirir ve vezir durumu araştırır. Mehizar’ın kendisini aldattığını
öğrenir.
7. hikâyedeki Şah-ı Horasan’ın akıllı bir veziri vardır. Şah onun sözünü
dinleyip Merd-i Canbaz’ı bekçi olarak görevlendirir. Vezir, Merd-i Canbaz’a hiç
uyumadan bir sene boyunca bekçilik yapması karşılığında yirmi bin altın vereceğini
söyler. Bu sayede üç gece bile uykusuzluğa dayanamayan Canbaz’ın görevinden
ayrılacağını düşünür. Ama Merd-i Canbaz uykusuzluğa dayanarak altınları hak eder.
17. hikâyede padişah-ı Bilsan’ın akıllı bir veziri vardır. Padişah bu vezirin
aklıyla hareket eder. Padişahtan kızını isteyen Ebulmecd’in katline engel olup onun
bir deve yükü altın getirmesi karşılığında kızı alabileceğini söyler.
18. hikâyede Şah Behvac’ın yanındaki vezirler Şah’ı Azim’den uzaklaştırmak
için Azim’in yaptıklarını Şah Behvac’a söylerler.
22. hikâyede Vezir Huşmend, akıllı ve bilge bir tiptir. Şah Behvac’ın oğlunun
düğün hazırlıklarını kısa sürede tamamlayınca Şah’ın sevgisini kazanır. Ancak Şah
Behvac vezirini denemek için denizi de düğüne davet etmesini ister. Bunun üzerine
Vezir Huşmend oğullarıyla durumu istişare ederek denizi davet etmeye karar verir.
Böylece bir iki gün gittikten sonra derya kenarına gelerek uykuya dalar. Uykusunda
kendisinin deniz olduğunu söyleyen bir pir-i nurani görür. Düğüne gelemeyeceğini
söyleyerek dört hediye bırakır. Huşmend uyandığında hediyeleri yanında bulur.
Durumu padişaha anlatınca padişah hediyelerden birisini seçmesini ister. Vezir yine
127
oğullarıyla müşavere eder. Onların akıllarına hayran kalan padişah dört hediyeyi
Vezir Huşmend’in oğullarına dağıtır. Huşmend’i baş vezir, oğullarını da vezir yapar.
27. hikâyede vezirler ve ulemalar beşikteki çocuğun padişah olmaya layık
olup olmadığını anlamak toplanır.
34. hikâyede Horasan padişahının Memalik-i Pir ismindeki vezirinin çirkin
oğlundan bahsedilir.
41. hikâyede Tarsus şehrinin bir padişahı vardır. Padişahın çok sevdiği
tavusunu Şayyad ile karısı sarayın bahçesinden kaçırırlar. Bunun üzerine padişah
tavusunu bulana yüz altın vereceğini söyleyince Zarife’nin kardeşi Anter tavusu
Zarife’nin çaldığını padişaha bildirir. Padişah hemen öldürülmesini söyleyince veziri
acele etmemelerini önce olayı araştırmaları gerektiğini söyler.
53. hikâyede Zavilistan padişahının üç veziri vardır.
57. hikâyede Zabil şehrinin padişahının dört veziri vardır. Padişah
Mahruse’nin güzelliğini duyar ancak kızı görmemiştir. Kızın güzel olup olmadığına
bakması için vezirlerini Mahruse’yi görmeye gönderir vezirler kızın güzelliğine
hayran olur. Ancak vezirler kızın güzelliğinden padişahlarının devlet işlerini
aksatacağını düşünüp Mahruse’nin söylenildiği kadar güzel olmadığını padişaha
bildirirler.
60. hikâyede Çin fağfurunun akıllı bir veziri vardır. Vezir padişahın rüyasında
gördüğü güzel kıza ulaşmasını sağlar.
68. hikâyede Çin padişahının akıllı bir veziri vardır. Bu vezir Medinetü’l
Kar’ın kızıyla padişahın evlenmesini sağlar.
71. hikâyede padişahın akıllı bir veziri vardır. Padişaha akıllı çiftçinin yerini
söyler.
VEZİRZADENİN HATUNU
21. hikâyede vezir zadenin hatunu zevcine ihanet eder. Ebulibad ile ilişkisi
olan hatun, vezir zadenin Hoca Hüssam’ın hatunundan aldığı ağaçtan yapılan tûtîyi
Ebulibad’a verir. O da Hoca Hüssam’a vererek bahsi kazanmasını sağlar.
128
ZABİL ŞEHRİ DİZDARI

57. hikâyede Zabil Padişahı vezirlerinin sözüne güvenerek Mahruse’yi
haremine almaz. Bunun üzerine Mahruse, Zabil şehrinin komutanıyla evlenir.
ZAHİD ve HATUNU
73. hikâyede zahidin biri dışardan bir kuş alır. Bu kuş bildiğimiz kuşlardan
olmayıp her gün bir mücevher getirir. Zahidin karısı ilk önceleri bu kuşu istemez
ama mücevherleri görünce bu isteğinden vazgeçer. Hatun kuşun etini âşığı olan
sarrafa yedirmek için kuşu pişirir. Ancak kuşun başını yemek Ferid’e nasip olur.
Hikâyenin sonunda Ferid padişah olup babasına kavuşur ve annesini de affeder.
ZARİFE
39. hikâyede Tarsus şehrinde yaşamaktadır. Çocuğunun olması için kocası
Şayyad’la birlikte padişahın tavusunu kaçırır.
ZÜHRE
54. hikâyedeki Zühre güzellikte eşi benzeri olmayan biridir. Babası kızını
hünerli bir kişiye vermek ister. Etraf memleketlerde Zühre’nin güzelliğini duyan
hünerli kişiler hünerlerini sergilemek için gelir.
129
2.2.2. Hayvanlar
AHU
60. hikâyede vezir, Rum padişahı’nın sarayına Çin fağrunu ve karşısında bir
çimenlik, çimenliğin yanında bir su ve suyun içinde bir erkek ahunun yavrularıyla
birlikte boğulmuş olduğunu nakşeder.68. hikâyede padişah avlanırken bir ahunun
peşine düşüp ahuyu avlar. O andan aklına kalıptan kalıba girme ilmi gelir ve
denemek için ahunun kalıbına girer. Bu sırada padişahın üzerinde sinek kılığında
olan vezirin oğlu padişahın kalıbına girer.
ARI
44. hikâyede arı, İbrahim Ethem Hazretlerinin sofrasından bir ekmek
parçasını alarak kör olan serçe kuşuna yedirir.
ASLAN
23. hikâyede aslan merhametli bir yapıya sahiptir. Yalnız başına gemide olan
koyuna acıyarak onu himayesine alır. Ancak diğer hayvanların kışkırtmasıyla sudan
bir bahane uydurup koyunu parçalar.
31. hikâyede aslan çok yaşlandığından uyurken dudakları sarkar ve ağzına
fareler girerek aslanı rahatsız eder. Aslan da bunun üzerine kediyi yanına alır. Kedi
bir gün başka bir işe gidince aslanın yanına oğlunu bırakır. Kedinin oğlu bütün
fareleri öldürünce kedilere ihtiyacının kalmadığını anlayıp onların görevine son verir.
32. hikâyede Hz. Nuh (AS) Allah’ın vahyiyle aslanın alnını sıvazlar ve iki
burnunun arasından iki kedi çıkarır.
47. hikâyede aslan, çimenlik bir lale bahçesini mekân edinir. Ancak
karakulağın oyununa gelerek burayı terk etmek zorunda kalır.
51. hikâyede boya kutularının içine düşen çakal kendisini diğer hayvanlara
tavus olarak tanıtır. Buna bütün hayvanlar inanır sadece aslan olayın içyüzünü merak
eder.
130
BALIKLAR
4. hikâyede Vezir Kambin’in baş cariyesi olan Kamcuy, diğer cariyelerin
havuzdan tuttuğu balıkları leğen içinde getirmesi üzerine bunların içinde erkek
vardır, diye utanıp yünü çevirir. Bunun üzerine balıklar gülerek hızlı hareket edince
vesveseye kapılan vezir, olayın aslını balıkların İbnülgayb’e söylemesi üzerine
öğrenir.
34. hikâyede tilki ağzındaki kemikle su kenarına gelir. O esnada bir balık
görerek vurmak için ağzındaki kemiği atar. Ama balık kaçar.
ÇAKAL
13. hikâyede çakal, bir ağacın dibi mesken tutar. Aynı ağacın üzerinde tûtîler
de vardır. Çakalın yavrularıyla tûtîlerin yavruları birlikte oynar. Bir gün çakal
yavrularının helak olmuş olduğunu görünce suçu çakal yavrularına atar ve avcıyı
peşinden getirerek tûtîni yavrularının yerini avcıya gösterir.
45. hikâyede çakal bir sıçanı avlarken başıboş bir deve görüp onun ardından
gider. Deveden bir fayda göremeyip geri döner. Böylece hem elindeki sıçanı kaçırır
hem de deveden faydalanamaz.
48. hikâyede çakal kendi inine saklanan kurdu oyuna getirerek çobanın inin
ağzını örtmesini sağlar. Böylece kurt inden dışarıya çıkamaz.
51. hikâyede boya kutularının içine düşen çakal, kendisini diğer hayvanlara
tavus olarak tanıtır. Buna inanan hayvanlar çakala itaat etmeye başlar. Ancak bağa
çakal sürüsünün girmesiyle çakallık damarı tutan tavus kılığındaki çakal ulumaya
başlar. Böylece işin içyüzü ortaya çıkar ve diğer hayvanlar çakalı helak ederler.
DEVE
11. hikâyede bir kervandan bahsedilir. Kervanın önündeki deve köprüden
geçmeyince ilk önce bu devenin annesi olan deveyi köprüden geçirirler. Böylece
bütün kervan köprüden geçer. Burada kişinin soyuna çekeceğini anlatmak için bu
hikâye anlatılmıştır.
131
EŞEK
41. hikâyede Bâyazîd-i Bistâmî Hazretleri hiç âşık olmadığını söyleyen adamı
eşek olmakla nitelendirir.
52. hikâyede eşek, sırtındaki aslan postuyla rahatça ortalıklarda dolaşır. Bunu
gören bağbanlar eşeği aslan sanarak bir ağacın üzerine çıkarlar. Eşek bağın içinde ne
var ne yoksa yemeğe başlar. Bu sırada bahçenin yakınından birkaç eşek geçer.
Onların anırmasını duyan aslan postlu eşek de aynı şekilde karşılık verince sesi
duyan bağbanlar aslan postunun altındakinin eşek olduğunu anlayıp zavallı eşeği bir
güzel döverler. Sonra da sırtına palan vurup yük çektirdiler.
61. hikâyede eşek ile yaban öküzü daima birlikte oturur. Bunlar bir gece
bahar vaktinde bahçenin birine girerek yemeğe başlar. Bağbanların olan bitenlerden
haberi yoktur. Karınlarını iyi doyurdukları sırada eşeğin anırası gelir. Öküz eşeğe
anırmamasını, anırırsa bağbanların duyup kendilerini helak edeceğini söyler. Eşek
anırınca bahçe sahipleri gelir ve öküzü kesip eşeği de döver.
68. hikâyede vezirin oğlu eşek kılığına girince padişah kendi kalıbına girer ve
vezirin oğlunu cezalandırır.
FARE
31. hikâyede fareler aslanın ağzının açık uyumasını fırsat bilerek dişleri
arasında kalan kırıntıları yerler. Ama kedinin gelmesiyle hepsi helak olur.
45. hikâyede çakal bir sıçanı avlarken başıboş bir deve görüp onun ardından
gider.
FİL
17. hikâyede Şah Behvac kendisinden yardım isteyen Ebulmecd’e bir fil yükü
altın verip altınları beyaz bir file yükletip gönderir.
GÜVERCİN
38. hikâyede Cebrail (AS) güvercin suretinde Hz. Musa (AS)’ın yanına gelir.
132
GÜZEL BİR HAYVAN

68. hikâyede Çin padişahı ormanda avlanırken ne olduğu belli olmayan güzel
bir hayvan görür.
KAPLAN
49. hikâyede kaplan, önüne çıkan Pelenkfirib ile çocuklarını yemek ister.
Ancak Penkfirib’in oyununa gelerek kaçar.
KARAKULAK
47. hikâyede karakulak, aslanın mekânını mesken tutar. Bir oyunla aslanı
kaçırıp maymunun ölümüne sebep olur.
KEDİ
31. hikâyede kedi, aslanı farelerden korumak için gelir. Ama akıllılık yapıp
fareleri öldürmez. Sadece aslanı rahatsız etmemelerini sağlar. Ama kedinin yerine bir
günlüğüne gelen kedinin oğlu bütün fareleri öldürünce kedinin işine son verilir.
33. hikâyede Allah’ın vahyiyle aslanın alnını sıvazlar ve iki burnunun
arasından iki kedi çıkarır. Bunlar kedilerin atası sayılır.
KİRPİ (Harpüşt)
20. hikâyede kirpi, Hz. Süleyman (AS)’a ölümsüzlük suyunu içmemesini
öğütler. Kirpi, bu suyu içmeye yalnızca Hz. Süleyman’a izin varsa, evlatlarına ve
tanıdıklarına yoksa bu suyu içmenin büyük bir ıstırap olacağını, onları zamanla
kaybettiğinde kendisine acı vereceğini ve bu olayın dünya döndükçe sürekli
yaşanacağını söyler. Cebrail’in getirdiği ölümsüzlük suyunu, Hz. Süleyman kirpinin
nasihatini düşünerek içmez.
KOYUN
23. hikâyede koyun bir geminin içinde sahile yanaşır. Gemideki diğerleri
helak olmuştur. Bunun üzerine gemiye gelen aslan, koyuna acıyıp onu kendisine
yardımcı yapar. Aslan, diğer hayvanların kışkırtması sonucu koyunu parçalar.
66. hikâyede sarayın bahçesindeki kuyunun yanında dişi koyun erkeğine
133
kuyunun içindeki otları getirmesini söyler. Erkek koyun kuyuya girince helak
olacağını bildiğinden kendisinin padişah kadar ahmak olmadığını söyler. Bunları
duyan padişah hatununa sırrını söylemekten vazgeçer.
KUMRU
66. hikâyede padişahın hatunu padişahın ayaklarına su döker. Bu sırada,
odadaki kafeste bulunan kumrulardan dişisi erkeğine, kendisinin de elinde sandal ve
gül ab olsaydı, padişahın hatunu gibi onun ayaklarını yıkayacağını söyler.
KURBAĞA
37. hikâyede kurbağa suretinde olan perinin adı Muhlis’tir.
KURT
26. hikâyede kurt aç bir halde gezerken Dilfüruz’u görür ama onun Allah’a
yalvarmasıyla kıza merhamet edip serbest bırakır.
31. hikâyede kurt, aslanın akıl hocalığını yapmaktadır. Aslana fareleri def
etmek için kediyi yanlarına işe almasını söyler. Kediler fareleri bitirince de artık
kediye ihtiyaç olmadığını söyleyip görevlerine son verdirir.
48. hikâyede bir kurt, bir çakalın inini boş bulup içeri girer. Çakalı yakalarım
diye ine saklanır. Çakalın oyununa gelen kurt çobanın inin ağzını örtmesiyle helak
olur.
KUŞ
2. hikâyede Hz. İbrahim, ölümden sonra dirilişi merak edince Cenab-ı Allah
tarafından bir vahiy gelir. Hz. İbrahim (AS) kafaları kesilmiş güvercin, karga, ördek
ve horozun vücutlarını karıştırarak dört dağın üzerine koyar.
3. hikâyede Vezir Asım, cariyesi Mehizar ile bahçeyi gezerken, Mehizar’ın
cariyeleri bahçeden kopardığı çiçek demetini önlerine getirince Mehizar yüzünü
dönerek peçesini örter. Yüzünü çiçeklerin bile görmesinden utandığını söyler. Bunun
üzerine bahçedeki bülbül o kadar güler ki adeta bütün şehir sesini duyar.
30. hikâyede Hint diyarında adına Kaknus denilen bir kuş vardır. Kaknus’un
burnunda birçok delik bulunur. Kuş ses çıkardığında her deliğinden çeşitli sesler
134
çıkar ve musiki ilminin aslı buna dayanır. Hindli musiki bilginleri makamları ve
musikiyi bu kuşun sayesinde bulmuşlardır.
44. hikâyede arı, kör olan serçe kuşuna nasibini getirir.
73. hikâyede Heftrenk denilen bir kuş vardır. Bu kuş sabahtan akşama kadar
gezer ve eve gelirken de ağzında değerli bir mücevher getirir. Bu kuşun başını yiyen
padişah olur. Hikâyemizde de kuşun başını yiyen zahidin oğlu Ferid padişah olur.
MAYMUN
14. hikâyedeki Zeyrek, bir maymundur. İnsanlarla dostluk kuran bir motif
olarak karşımıza çıkar. Kale kumandanının oğluyla satranç oynar. Baba dostu olan
bilge maymunun söylediklerini dinlemeyip insanlarla dostluk kurmaya devam edince
sonu helak olur.
29. hikâyede Hekim-i Sazperver dağlarda gezerken bir maymunun daldan
dala atlarken karnının yarılıp bağırsağının iki dalın arasına gerildiğini görür.
47. hikâyedeki maymun, aslanın kethüdasıdır. Aslan bir yere gidince yerini
maymuna bırakır. Bu esnada bir karakulak maymuna rağmen aslanın yerini alır.
Karakulak eşiyle ve yavrularıyla aslana bir hile yaparak onu korkutur ve aslanın
maymunu öldürmesine neden olur.
MÜŞÂRİK
Hoca Sâid tarafından pazardan Tûtî-i Kamil’e yoldaş olması maksadıyla
alınan dişi bir tûtîdir. Müşârik, Tûtî-i Kâmil gibi akıl ve feraset sahibi bir tûtî
değildir. Mâhışeker, beyzadeye gitme fikrini, kendisi gibi dişi olduğu için ilk önce
Müşârik’e söyler. Çünkü Tûtî-i Kâmil’in erkek tarafını, Müşârik’in de dişi olduğu
için kendi tarafını tutacağını düşünür. Müşârik, Mâhışeker’in beyzadeye gideceğini
söylemesi üzerine hemen karşı çıkar. Ona zevci Hoca Sâid’in dostluğundan ne
eksiklik gördüğünü ve vefadârlığından ne ihmalkârlık işittiğini sorar. Düşmanları
sevindirip dostlarını üzmemesini ve Hoca Sâid’in halk arasında yüzünü yere
düşürmemesini öğütler. Ayrıca Allah’tan korkup kuldan utanmaz mısın, diyerek
azarlar. Bunun üzerine Mâhışeker, Müşârik’i kafesinden çıkararak yere vurup
öldürür. Müşârik, Hak sözü söyleyince sonu helak olur.
135
ÖKÜZ
61. hikâyede eşek ile yaban öküzü birlikte otururlar ve birlikte hareket
ederler.
SİNEK
68. hikâyede vezirin oğlu Medinetüǿl-kar denilen yerden dönmeye kendisinde
güç bulamaz. Sinek kılığına girerek padişahın üzerine konar. Bu sayede Çin’e döner.
TAVŞANCIL KUŞU
38. hikâyede Mikail (AS) tavşancıl kuşu suretinde Hz. Musa (AS)’ın yanına
gelir.
TAVUS
39. hikâyede Tarsus şehrinin padişahının bir tavusu vardır. Bu tavusu
çocuklarının olması için Şayyad ile karısı kaçırır. Tavusun ödünden macun yapıp
hatununa içirir.
60. hikâyede Rum Melikesi bir gün bahçede gezerken erkek ve dişi tavusun
yavrularını gezdirdiğini görür ve bu esnada gökten bir ateş düşerek etrafı yakmaya
başlar. Erkek tavus kaçıp kurtulur ama dişi tavus kaçmayarak yavrularını kurtarma
telaşına düşer. Rum Melikesi de bu olaydan etkilenip erkek milletinin vefasız
olduğunu düşünerek kimseyle evlenmez.
TİLKİ
34. hikâyede tilki, ağzındaki kemiği balığı vurmak için atar. Böylece hem
balıktan hem de kemikten olur. Bu hale güzel hatun güler. Tilki de ikisinin de
hallerinin birbirinden farklı olmadığını söyleyip hatuna tekrar zevcine dönmesi için
akıl verir.
49. hikâyede tilki, kaçan kaplanı çevirerek Pelenkfirib’in yanına dönmesini
sağlar. Kaplan tedbir amaçlı tilkiyi ayağına bağlar. Kadın onların geldiğini görünce
tilkinin kaplanı kandırarak üzerlerine kışkırttığını anlar, hemen oradaki kamışlığı
ateşe verir ve bir ağacın üstüne çıkar. Pelenkfirib, kaplan nasihatini tutmadığı için kız
kardeşinin ortalığı şimdiden ateşe verdiğini ve kardeşinin tilki kılığında onun
136
yanında durduğunu söyler. Bu sözleri duyan kaplan dehşete kapılır ve ayağını

ayağına bağladığı tilkiyle birlikte canını kurtarmak adına koşmaya başlar. Bu sırada
tilki de parça parça olur.
TÛTÎ-İ KÂMİL
Tûtî-i Kâmil karşımıza akıllı ve bilge bir tûtî olarak çıkar. Asıl anlatıcı
konumundadır. Tûtî-i Kâmil güzel konuşur ve hikmetli sözleri vardır. Pazara
getirilen tûtî tellal tarafından övülerek anlatılır. Bunu duyan Hoca Sâid, merakla kuşa
bakar ve bin altına bu kuşu almanın israf olacağını söyleyince tûtî söze karışır. Kendi
özelliklerini Hoca Sâid’e anlatır. Hikmet sahibi olduğundan, gelecekten haber
verdiğinden bahseder. Tûtî, kendisini alması için Hoca Sâid’i ikna eder. Daha
sonraları tûtînin her işte güzel nasihatler verdiğini gören Hoca Sâid, atacağı her adımı
akıllı tûtîye danışarak atar. Tûtî-i Kâmil, Hoca Sâid deniz seferine gittiğinde
Mâhışeker’e emanet edilir. Mâhışeker’in beyzadenin yanına gitmek istemesiyle
birlikte kendisinde suçluluk duygusu hisseder. Çünkü Hoca Sâid’i sefere gönderen
kendisidir. Müşârik’in doğruları söyleyince sonunun helak olduğunu gören Tûtî-i
Kâmil akıllı davranarak Mâhışeker’e yardımcı oluyormuş gibi davranıp yirmi dört
gece boyunca birbirinden güzel hikâyeler anlatarak onu oyalar. Tûtî, toplamda uzun
ve kısa olmak üzere yetmiş hikâye anlatır.
TÛTÎLER
1. hikâyedeki bezirgânın, babasından miras kalan bir tûtîsi vardır. Bu
bezirgân Horasan taraflarına ticarete giderken tûtîyi eve bekçi tayin eder. Evin
hatunu da bezirgânı aldatır. Ama tûtî, hatunun genç ile olan yakınlaşmasını bezirgâna
söylemez. Ancak evin hatunu tûtîden şüphelenerek tûtîyi dışarı atar. Bir puthanede
yaşamaya başlayan bu tûtî daha sonra yalan söyleyerek bezirgân ile hatunun arasını
yapar. Ama tûtî öncesinde hatunun İslamiyet ile tanışıp tövbe etmesini sağlar.
5. hikâyedeki Camas Şah’ın Zebanaver isminde bir tûtîsi vardır. Zebanaver
güzellikte eşi benzeri olmayan Şam valisinin kızından bahsedince padişah o kıza âşık
olur. Padişah kızı aldıktan sonra kızın Sühanperver denilen dişi bir tûtîsi vardır.
Camas Şah dişi tûtîyi de Sühanperver’e alır. Böylece ikisi de mutlu yaşar.
13. hikâyede Kamru memleketinde yüksek bir ağacın tepesinde birkaç
137
yavrusuyla birlikte yuva yapmış hekim bir tûtî vardır. Bu tûtî akıl sahibi bir tûtîdir.
İlmi sayesinde padişahın derdine deva olur. Hatta kendi hünerlerini padişaha anlatır.
Her kanadında bin türlü ilmin gizlendiğini, ilm-i iksir, ilm-i simya, ilm-i kimya ve
ilm-i defineyi bildiğini söyler. Bu tûtînin yavruları da vardır. Ancak bu yavrular
hekim tûtînin dediğini dinlemeyip çakalın yavrularıyla oynar. Çakalın avcıyı ağacın
altına getirmesiyle yakalanırlar. Hekim tûtînin ölü taklidi yapmalarını söyleyince
avcı onları ölü sanıp tuzaktan dışarı atar.
19. hikâyedeki tûtî, Şam taraflarında bir avcının tuzağına düşer. Avcı, tûtîyi
pazara getirince tûtî buradakilere nükteli ve latifeli sözler söyler. Bunu gören avcı
tûtînin değerini artırır. Daha sonra tûtîyi Şah Kubad satın alır ve tûtî, Şah Kubad’ın
yanında yaşamaya başlar.
63. hikâyede bezirgân oğlunun hanesine biri erkek ve diğeri dişi olmak üzere
iki tûtî gönderir. Bu tûtîler akıl sahibidir. Ubeyde’ye anlattıkları hikmetli hikâyelerle
onun anne ve babasına yaptığı haksızlığı hatırlatır.
68. hikâyede Çin padişahı ahu kalıbından çıkarak ölü bir tûtî bulup onun
kalıbına girerek saraya gelir.
YILAN
19. hikâyede Şah Kubad, tûtînin getirdiği ölümsüzlük meyvesinin çekirdeğini
bahçeye diker. Yılan bu bahçeyi mesken edindiği için ağaçtan düşen meyveyi ısırır.
Bahçıvan da yılanın ısırdığı meyveyi padişaha getirir. Ancak Şah Kubad meyveyi
önce kendi yemeyip zindandan getirttiği ihtiyar bir adama yedirir. Adam oracıkta
ölür. Bunun üzerine Şah, tûtîyi suçlar ama tûtî bu işin içinde başka bir iş olduğunu
söyleyince bahçeye giderek yılanı görürler. Zehir meyveye yılandan geçmiştir.
37. hikâyede Ferahbaht bir yılanın kurbağayı yediğini görünce kurbağayı
kurtarır. Yılan, avını kaçırdığı için Ferahbaht’ın kendisini rızkından ettiğini söyler.
Bunun üzerine Ferahbaht, yılanın rızkından olmasına mürüvvet etmeyip kendi
vücudundan kurbağa büyüklüğünde bir parçayı kopararak yılana verir. Yılan parçayı
alarak bir kısmını kendisi, diğer kısmını da eşine yedirir. Aslında bu yılan peri
taifesindendir. Yılan suretinde olanın adı Halis, kurbağa suretinde olanın adı ise
Muhlis’tir.
64. hikâyede üç memeli kız ile genç delikanlı, kör adamla dalga geçmek
138
maksadıyla bir yılan tutup bunun çorbasını yapmaya başlar. Amaçları balık niyetine
kör adama yılan çorbası içirmektir. Kör adam, çorbanın pişip pişmediğini kontrol
ederken yılan çorbasının buharı adamın gözlerine şifa olup gözleri görmeye başlar.
66. hikâyedeki padişah avlanırken bir dişi yılanın kendi cinsinden olmayan
başka bir yılanla oynaştığını görür. Bu duruma sinirlenen padişah dişi yılanın
kuyruğunu keser. Dişi yılanın eşi erkek yılan, padişahı öldürmek için saraya gider ve
burada gerçekleri öğrenir. Padişahtan özür dileyerek ona hayvanlarla konuşma
yeteneğini verir.
2.2.3. Olağanüstü Varlıklar
DEVLER
54. hikâyedeki devler ve periler Zühre’yi bilinmeyen bir dağın ardına
kaçırırlar.
EJDERHA
73. hikâyede ejderha, padişahın atlarının olduğu çayırlığa gelerek atları helak
etmektedir. Padişah bunun üzerine ejderhayı öldürene kızını vereceğini söyler.
Heftrenk başlı kuşu yiyen Ferid ejderhayı öldürüp kızı alır.
HARUT İLE MARUT

56. hikâyede bahsedilen seharenin sihirbazlık konusunda çok mahir olduğunu
anlatabilmek maksadıyla Harut ile Marut’un bile onlardan sihirbazlık öğrendiğinden
söz edilir. “Belki Hārūt ile Mārūt bile andan siĥr ögreñürlerdi.”
PERİ
18. hikâyede kuyunun içinde peri kızı yaşamaktadır.
37. hikâyedeki Ferahbaht’ın yardımcıları Halis ile Muhlis de peri
taifesindendir.
54. hikâyedeki devler ve periler Zühre’yi bilinmeyen bir dağın ardına
kaçırırlar.
139
2.3. MEKÂN
Olayın geçtiği yere mekân denilmektedir. “Her şeyden önce ve en azından

olayların bir dekorudur. Ama genel olarak mekân, vakanın varlık bulduğu yer,
şahısların içinde yaşadıkları, kendi oluşlarını fark ettikleri alandır.” (Narlı: 2002: 91-
106) Tûtînâmede olayın gelişine göre mekândan fazla ayrıntıya girmeden
bahsedilmektedir. Hikâyelerde çeşitli mekânlar karşımıza çıkmaktadır. Dinleyicinin
ilgisini hikâye üzerine çekmeye yarayan unsurlardan olan mekânlardaki çeşitlilik
incelediğimiz tûtînâmede de görülmektedir. Her ne kadar temel mekân olarak Hoca
Sâid’in evi karşımıza çıksa da Tûtî-i Kâmil’in anlattığı çeşit çeşit hikâyelerde çeşit
çeşit mekânlarla karşılaşmaktayız. Bu mekânlar bazen bir coğrafya parçası olsa da
hayali mekânlar da sıkça görülür. İster hayali isterse de gerçek mekânlar olsun hepsi
de kahramanlarla ve olayın akışıyla doğrudan ilgilidir. İncelediğimiz tûtînâmedeki
mekânları beş başlık altında inceledik:
1) Şehir ve Ülkeler
2) Açık Mekânlar
3) Kapalı Mekânlar
4) Dinî Mekânlar
5) Diğer Mekânlar
2.3.1. Şehirler ve Ülkeler
AZERBAYCAN
9. hikâyedeki kuyumcu ile dülger Azerbaycan’da yaşar. Ama işleri bozulunca
burayı terk edip giderler. Bir kiliseden altından yapılmış putu çaldıktan sonra
Azerbaycan’a dönerler.
BABİL
Ana hikâyede Tûtî-i Kâmil Babil şehrinden bezirgânların geleceğini
söyleyerek Hoca Sâid’e şehirdeki bütün sümbülleri almasını ister. Söyleneni yapan
Hoca Sâid, Babil’den gelen bezirgânlara bunları üç kat pahasına satar.
56. hikâyede Galatmüma, Babil’e gelir ve şehrin güzelliğine hayran kalır.
140
BAĞDAT
70. hikâyede Bağdat şehrinde bezirgânlık yapan bir genç vardır.
BASRA
70. hikâyede Hâşimî bezirgân Basra tarafından gelerek Bağdatlı gencin
cariyesini satın alır. Daha sonra Hâşimî bezirgân ile cariye Basra’ya döner. Bağdatlı
genç bunları bulur ve Basra’da sevdiğine kavuşur.
BELH
65. hikâyede Salih, Belh şehrinde yaşamaktadır.
69. hikâyede dört arkadaş Belh şehrinde yaşarlar.
BİLSAN
17. hikâyede Ebulmecd ve şehrin padişahı Bilsan şehrinde yaşar.
BUHARA
65. hikâyede Salih, Belh şehrinde yaşarken babası vefat ettikten sonra
ulemalar diyarı Buhara’ya ilim öğrenmeğe gitmek için yola çıkar.
ÇİN
31. hikâyede aslan Çin diyarında yaşamaktadır.
36. hikâyede Hoca Mansur Çin diyarında yaşayan bir bezirgândır.
60. hikâyede Çin fağfurunun akıllı bir veziri vardır.
68. hikâyede Çin diyarında bir padişah vardır.
DAĞISTAN
58. hikâyede Dağıstan vilayetinde yaşayan bir padişah vardır.
fakirleşir ve nasiplerini aramak için Dağıstan şehrine gelirler.
DİMAŞK
26. hikâyede Dilfüruz Dimaşk’ta yaşar.
141
MECRAN
42. hikâyede Gecran taraflarında adına Sadri denilen bir tacir vardır.
HAREZM
67. hikâyede Harezm şehrinde malının mülkünün hesabını bilmeyen bir
bezirgân vardır.
HİNDİSTAN
1. hikâyedeki bezirgânın Hindistan’da yaşadığı anlatılmaktadır. Yine bu
bezirgânın babasından miras kalan bir tûtîsi vardır. Bezirgân, Horasan taraflarına
ticarete giderken tûtîyi eve bekçi tayin eder.
10. hikâyedeki Merd-i Sipahi, Hind çevresinde yaşamaktadır.
21. hikâyede Hoca Hüsam, Hind taraflarına ticarete gidip buradan ağaçtan
yapılmış bir tûtî alır.
30. hikâyede Hind diyarında adına Kaknus denilen bir kuş vardır.
66. hikâyede Hind diyarında bir padişah vardır.
HORASAN
1. hikâyedeki bezirgân Horasan taraflarına ticarete gider.
7. hikâyedeki padişah Horasan Padişahıdır. Hikâyede Şah-ı Horasan olarak
karşımıza çıkar.
vilayet ulularının cümlesine ziyafet verir. Bu ziyafete Derviş Hevayi’yi de davet
eder.
34. hikâyede Horasan padişahından ve vezirinin oğlundan bahsedilir.
40. hikâyede Horasan diyarında bir zahit vardır ve bu zahidin bir oğlu, bir
kızı ve bir hatunu bulunmaktadır.
IRAK
21. hikâyedeki Hoca Hüssam Irak’ta yaşar. Bezirgânlık yapan Hoca Hüssam
hikâyemizde Hind taraflarına ticarete gider. Ticaretten dönerken de ağaçtan bir
142
tûtîyle gelir.
43. hikâyede Gazzaz, Irak şehrinde yaşamaktadır. Mal mülk edinmek
maksadıyla Nişabur’a gelir ve sonra tekrar Irak’a geri döner.
İSFEHAN
28. hikâyede padişah İsfehan’da yaşayıp yüz yirmi yaşına geldiğinde vefat
eder. Beşikteki çocuk da İsfehan padişahı olur.
KABİL
54. hikâyedeki bezirgân Kabil şehrinde yaşar.
KAMRU
13. hikâyede Kamru memleketinde yüksek bir ağacın tepesinde birkaç
yavrusuyla birlikte yuva yapmış hekim bir tûtî vardır. Aynı ağacın hemen altında da
bir çakal yavrularıyla mesken tutmuştur.
KONSTANTİNİYYE
9. hikâyedeki kuyumcu ile dülger gittikleri kilisede bir süre kaldıktan donra
Rum memleketini terk ederek Konstantiniyye’de bir kiliseye gelip nice müddet
burada kâfirler gibi ibadet ederler.
60. hikâyede Çin fağfurunun veziri padişahın rüyasında gördüğü kızın yerini
öğrenebilmek maksadıyla yol kenarında bir zaviye yaptırır ve gelen geçenden kızın
suretini sorar. Yoldan geçen bir seyyahtan kızın Konstantiniyye’de olduğunu
öğrenince hemen kızın yanına giderler.
MEDİNETÜ’L-KAR
68. hikâyede Çin padişahının veziri, padişahı Medinetüǿl-kar denilen bir yere
getirir.
MISIR
5. hikâyede Mısır diyarında Camas adında bir padişah vardır.
37. hikâyede Ferahbaht, Mübarekfal, Halis ve Muhlis yola birlikte devam
143
ederler ve uzun bir zaman sonra Mısır’a varırlar. Burada Mısır padişahına yardım
ederler.
NİŞABUR
8. hikâyede anlatılan genç ve güzel kız Nişabur’da yaşamaktadır. Hikâye
anlatılırken Nişaburlu genç diye adlandırılır.
43. hikâyede Gazzaz mal mülk kazanmak için Nişabur şehrine gelir ve
istediği kadar mal sahibi olur.
59. hikâyede Nişabur’da yaşayan bir bezirgân vardır.
SERENDİP
6. hikâyedeki Bezirgânlık yapan Behzad, Serendip sahillerinde yaşamaktadır.
SOVF
Ana hikâyenin başında muazzam güzellikleri olan bir şehir olarak tanıtılır.
Şehrin etrafı mal ve nimetlerle süslüdür. Hoca Sâid’in yaşadığı şehirdir.
SÜMMAN
4. hikâyede İbnülgayb, Sümman şehrinden gelen bezirgânlar ile gider.
ŞAM
5. hikâyede Mısır diyarında Camas adında bir padişah vardır. Bu padişah Şam
valisinin kızının güzelliğini tûtîden öğrenince elçi göndererek kızı istedir.
19. hikâyede Şam taraflarında yaşayan bir avcı vardır. Yine Şah Kubad ile
tûtî de Şam’da yaşar.
TARTUS
38. hikâyede Şayyad Tartus şehrinde yaşamaktadır.
TERMEND
63. hikâyede Termend şehrinde yaşayan mal mülk sahibi bir bezirgân vardır.
144
TÜRKİSTAN
12. hikâyedeki Merd-i Salih ile hatunu Merhume hatun Türkistan’da
yaşamaktadır.
VİLAYET-İ RUM
9. hikâyedeki kuyumcu ile dülger Azerbaycan’da yaşar. Ama işleri bozulunca
burayı terk edip Rum tarafına doğru giderler. Serhad-i Rum’da büyük bir kiliseye
gelerek burada insanların puta taptıklarını görürler. Kâfir kılığına girerek putların
suretinde ağaçtan putlar yontarak satıp harçlık ederler.
60. hikâyede Rum diyarında bir kayser bulunmaktadır.
ZABİL
57. hikâyede Zabil şehrinde yaşayan bir bezirgân vardır.
ZAVİLİSTAN
53. hikâyede Zavilistan’da yaşayan bir padişah vardır.
2.3.2. Açık Mekânlar
BAĞ/BAHÇE
3. hikâyede Vezir Asım ile cariyesi Mehizar bahçede gezerken cariyeler bir
demet çiçek toplayıp bunların yanlarına getirir.
4. hikâyede Vezir Kambin ile cariyesi Kamcuy bahçe seyrine çıkıp havuz
kenarında oturup sohbet ederler.
13. hikâyede padişah, tûtînin gideceğini anlayınca şehrin bağ ve bostanında
yaşamasını teklif eder. Ama tûtî dinlemeyip kendi memleketine gider.
17. hikâyede Ebulmecd şehri dolaşırken bir bahçe içinde havuz kenarında bir
güzel görüp bu güzele âşık olur.
19. hikâyede bahçıvan ölümsüzlük meyvesinin çekirdeğini bahçeye dikip
burada yetiştirir.
26. hikâyede Difüruz yanındaki hademeleri ile bahçeyi gezerken bir gül görür
ve hademelerine onu koparmasını söyler. Ama bahçıvandan başka kimse o gülü
145
koparamaz.
31. hikâyede Çin taraflarında hayvanların, çiçeklerin, ağaçların bol olduğu bir
bahçe vardır. Aslan burayı mesken edinir.
39. hikâyede Şayyad ile karısı sarayın bahçesinden padişahın tavusunu
kaçırırlar.
51. hikâyede çakal tavusluk taslarken bağa çakal sürüsü girer. Ulumaya
başlayınca çakal olduğu anlaşılır.
52. hikâyede eşek bağa girip yemeğe başlar.
56. hikâyede Galatnüma bir gün bir bağın içinde dolaşırken Babil padişahının
kızını görerek ona tutulur.
60. hikâyede Çin fağfurunun veziri padişahın rüyasında gördüğü kızı
Konstantiniyye’de olan bir bahçede Rum Melikesi’ni bulur. Vezir, kayserin sarayına
güzel bir bahçe ve bahçenin ortasına bir taht ve üzerinde Çin fağrunu ve karşısında
bir çimenlik, çimenliğin yanında bir su ve suyun içinde bir erkek ahunun yavrularıyla
birlikte boğulmuş olduğunu nakşeder.
66. hikâyedeki olayların bir kısmı sarayın bahçesinde geçmektedir.
68. hikâyede Çin padişahı Medinetüǿl-Kar’ın sınırına gelince üç gün gider ve
bir bahçenin içindeki çeşmenin yanına gelir.
BEYABAN
Ana hikâyedeki Nahut’un oğlunun beyabanda büyüdüğü belirtilir.
DAĞ
2. hikâyede Hz. İbrahim, ölümden sonra dirilişi merak edince Cenab-ı Allah
tarafından bir vahiy gelir. Hz. İbrahim (AS) kafaları kesilmiş dört kuşun vücutlarını
karıştırarak dört dağın üzerine koyar.
15. hikâyede dülger, kuyumcu, terzi ve zahit dört arkadaş korkulu bir
dağıstanlıkta gecelemek zorunda kalır.
29. hikâyede Hekim-i Sazperver seyahati esnasında dağlarda daldan dala
atlayıp gezen bir maymun görür.
54. hikâyede periler Zühre’yi bilinmeyen bir dağın ardına kaçırırlar.
62. hikâyede oduncu odun kesmek için dağa gider.
146
HAVUZ KENARI
4. hikâyede Vezir Kambin’in ile cariyesi Kamcuy bahçeyi gezerken, diğer
cariyelerin havuzdan tuttuğu balıkları leğen içinde getirmesi üzerine bunların içinde
erkek vardır diye utanıp yünü çevirir.
17. hikâyede şehrin padişahının kızı havuz kenarındaki altından yapılmış bir
tahtta oturmaktadır.
ORMAN
68. hikâyede Çin padişahı ormanda avlanır.
SAHİL
6. hikâyedeki Bezirgân Behzad, Serendip sahillerinde tasvir edilir.
SAHRA
4. hikâyede Cevherşinas, sahrada gezerken üzerine ‘Bu âdem vefatından önce
seksen âdemin ölmesine neden olduğu gibi vefatından sonra da seksen âdemin
ölmesine neden olacaktır.’ yazılı bir insan başı bularak evine getirir.
7. hikâyede padişah pencere kenarında otururken sahra tarafından kulaklarına
ince bir kadın sesi gelir. Merd-i Canbaz sesin geldiği tarafa bakmaya gider.
34. hikâyede güzel hatun sahra tarafından gelen bir ses duyar.
45. hikâyede adamın birisinin devesi uyuz olunca adam deveyi sahraya salar.
SU KENARI
34. hikâyede evden kaçan hatun, delikanlıyla birlikte su kenarına gelir. Hatun
yüzme bilmediğinden delikanlı önce hatunun eşyalarını sonra da hatunu karşı kıyıya
geçirecektir. Ancak delikanlı karşıya geçince hatunun elbiselerini ve değerli
eşyalarını alarak uzaklaşır.
37. hikâyede Ferahbaht ile Mübarekfal bir su kenarına dinlenmek için
otururlar.
37. hikâyede Mısır padişahı su kenarında otururken yüzüğünü suya düşürür.
Hikâyedeki bu su kenarı Nil Nehridir.
147
70. hikâyede Bağdatlı genç deniz kenarına gelerek bir gemiye biner.
2.3.3. Kapalı Mekânlar
DÜKKÂN
73. hikâyede zahidin hatunu dükkânın önünden geçerken sarrafı görür ve ona
âşık olur.
EVLER
Ana hikâyede Hoca Sâid gündüz ticaretle uğraşır, gece de evine gelerek eşi
Mâhışeker ile vakit geçirir. Yine Hoca Sâid derya seferine çıktığında Mâhışeker
köşkün üzerine çıkarak bad-ı saba ile sevdiğine selam yollar.
8. hikâyedeki genç âşık, Nişaburlu güzelden yüz bulamayınca gamhanesine
gelir. Buradaki gamhaneye benzetilen yer gencin evidir. Gencin üzgün olması
sebebiyle ev gamhaneye benzetilmiştir.
10. hikâyede şehzade, yardımcılarının sonunu merak ettiği için Merd-i
Sipahi’nin evine gelerek orada yemek yer.
12. hikâyedeki Merhume’ye şehrin beyi tarafında küçük bir ev yaptırılır.
Merhume burada sadece ibadetle meşgul olur. Burada hastalara şifa dağıtması
sebebiyle şifahane olarak da ismi geçer.
26. hikâyede Dilfüruz nikâhlandıktan sonra gerdeğe girmeden önce
hanesinden çıkıp bağbanın yanına gelir. Bağban, Dilfüruz’un sözünde durduğunu
görünce kızı tekrar hanesine bırakır.
36. hikâyede Ferǿî’nin analığı Saliha, oğluyla buluşturmak için hanesine gelir.
Sonunda Saliha kadını hanesinden atar.
57. hikâyede Zabil şehrinin komutanının hanesi sarayın altındadır.
59. hikâyede Şehrara zevci olan bezirgân ticarete gittiğinde âşığını hanesine
çağırır. İki âşık bezirgânın hanesinde hasret giderir.
63. hikâyede Bezirgân bir erkek ve bir dişi tûtîyi oğlu Ubeyde’nin hanesine
gönderir.
64. hikâyede üç memeli kız yasak ilişki yaşadığı genç delikanlıyı hanesine
getirir.
148
65. hikâyede Salih ilim öğrenmek maksadıyla Buhara’ya giderken karnı

acıkınca bir kapıyı çalarak oraya misafir olur.
67. hikâyede bezirgân kafasına vurarak öldürdüğü brahmanı hanesine getirir.
72. hikâyede birisi evini bir başkasına satar. Evi alan kişi evin bazı yerlerini
tamir ederken bir küp altın bulur. Altını bulan kişi, evi satan adama giderek kendisine
sattığı evi tamir ederken bir küp altın bulduğunu, kendisinin yalnızca ev için ödeme
yaptığını, altınları almasını söyler. Evi satan adam da evi toprağıyla, altınıyla
kendisine sattığını ve altınların onun olduğunu bildirir. İki kişi anlaşamayıp doğruca
padişahın huzuruna varıp durumu anlatır.
73. hikâyede zahidin hatunu eşini aldatır ve aşığı sarrafı evine getirir. Sarraf
kendi eviymiş gibi girip çıkar.
HAPİSHANE
3. hikâyede Gülfeşan güldüğünde etrafında güller açan biridir. Bunun için
Vezir Asım bunu yanına alarak sohbetlere çağırır. Vezir Asım’ın başka diyarlardan
dostları gelince Gülfeşan’ı da davet eder ama o hiç gülmez. Çünkü sohbete gelirken
hatununun kendisini aldattığını öğrenir. Bunun üzerine Vezir Asım da onu hapse
attırır.
KALE
15. hikâye bir kalenin içinde geçmektedir. Kale kumandanının oğlu kalede
yaşamakta ve maymun Zeyrek de satranç oynamak için kaleye gitmektedir.
SARAY
3. hikâyede Gülfeşân ve Mehizar ile Vezir Asım’ın hikâyesi sarayda geçer.
39. hikâyede Şayyad ile karısı sarayın bahçesinden padişahın tavusunu
kaçırır.
53. hikâyedeki Mahmude, Ayas, Selime ve Salim sarayda yaşamaktadır.
57. hikâyede Zabil şehri padişahı sarayda yaşar.
64. hikâyede Hind padişahının haremindeki cariyeden söz edilir.
66. hikâyedeki padişah ile erkek yılanın konuşması sarayın içinde padişahın
yatak odasında meydana gelir.
149
68. hikâyede Çin padişahı Medinetüǿl-Kar’ın kızını alıp getirince kızı

haremine koyar.
2.3.4. Dinî Mekânlar
CAMİ
41. hikâye Beyazîd-i Bistâmî Hazretleri camide vaaz eder.
KİLİSE
9. hikâyedeki kuyumcu ile dülger işleri kötü gidince Azerbaycan tarafından
gelerek Rum sınırında bir kiliseye yerleşirler. Burada kâfirlerin yaşantısını öğrenip
Konstantiniyye’deki başka bir kiliseye yerleşirler.
PUT HANE
1. hikâyedeki bezirgânın hatunu tûtîyi evden atınca tûtî put hanede yaşayarak
buradaki ekmek kırıntılarından beslenir. Daha sonra hatun da bezirgân tarafından
kapı dışarı edilince o da put haneye gelir. Burada tûtî ile karşılaşarak Müslüman olur.
55. hikâyede Hind padişahın oğlu etraftaki memleketleri gezerken put haneye
uğrar. Burada eşine benzerine rastlanmaz güzellikte bir kız görür ve ona can u
gönülden âşık olur.
TÜRBE
Ana hikâyede Hoca Sâid, oğlunun olması için türbeye gidip dua eder ve pir
Hoca Sâid’in evine gelerek ona yol gösterir.
53. hikâyede geleneklere göre zifaf gecesinden önce gelin Âşık Resan Dede
türbesine giderek iki rekât namaz kılıp dua eder.
ZAVİYE
60. hikâyede Çin fağfurunun veziri padişahın rüyasında gördüğü kızın yerini
öğrenebilmek maksadıyla yol kenarında bir zaviye yaptırır ve gelen geçenden kızın
suretini sorar.
70. hikâyede cariye, Bağdatlı genci kaybedince Hâşimî bezirgân ile Basra’ya
150
gelir ve burada kendisine zaviye yaptırmasını ve yanında da bir mezar kazdırmasını

söyler. Hâşimî bezirgân cariyenin dediklerini yapar.
2.3.5. Diğerleri
ÇARŞI/PAZAR
Ana hikâyede Hoca Sâid çarşıda gezerken bir tûtî alıp evine getirir.
19. hikâyede avcı yakaladığı tûtîyi çarşıya getirip satar.
35. hikâyede bir adam gece vakti şehrin pazarında dolaşır.
ÇAYIR/ÇİMENLİK
47. hikâyede çayır çimenlik bir yeri ve bir lale bahçesini aslan mekân tutar.
73. hikâyede padişahın atları çayırlıkta otlamaktadır.
DİVAN/MECLİS/ZİYAFET YERİ
7. hikâyede Şah-ı Horasan Merd-i Canbaz’ın yaptıklarından ve kendisine olan
sadakatinden dolayı divan kurup onu ikinci vezir tayin eder.
13. hikâyede kale kumandanının oğlu bir meclis düzenleyip cümle dostlarını
davet eder. Bunların yanında Zeyrek ile satranç oynar.
16. hikâyede Horasan’ın ileri gelenlerinden bir devletli, kendi akranı olan
vilayet ulularının cümlesine ziyafet verir.
20. hikâyede Hz. Süleyman (AS) ab-ı hayatı içip içmeme konusunda
tereddüde düşünce bütün hayvanları toplayarak müşavere meclisi kurar. Burada
bütün hayvanları dinleyerek karar verir.
21. hikâyede vezir zade, meclisler düzenleyerek dostlarıyla sohbet eder. Hoca
Hüssam da gezip gördüğü yerlerdeki ilginç şeyleri burada anlatır.
28. hikâyede Cüneyd-i Bağdadî sema ve musiki meclisleri düzenler.
62. hikâyede oduncu dostlarına ziyafet verir. Ziyafet esnasında elindeki sihirli
testiyi onlara gösterir.
68. hikâyede berber, bütün dostlarını çağırarak ziyafet verir.
151
GEMİ
23. hikâyede gemideki diğer canlılar helak olur. Gemide sadece koyun kalır.
Gemi bu şekilde sahile yanaşır.
33. hikâyede Hz. Nuh (AS)’ın gemisindeki bir olay anlatılır.
70. hikâyede Bağdatlı genç, deniz kenarına gelerek bir gemiye biner. Bindiği
gemi cariyesinin olduğu gemidir.
KUYU
18. hikâyede Azim, hatununu mağarada bırakıp giderken susayınca bir
kuyunun yanına gelir. Külahını su doldurmak maksadıyla kuyuya sallar. Bu esnada
kuyunun içinde peri kızı ile aşığını görüp durumu Şah’a haber eder.
66. hikâyede sarayın bahçesindeki kuyunun yanında dişi koyun erkeğine
kuyunun içindeki otları getirmesini söyler.
İN
48. hikâyede bir kurt bir çakalın inini boş bulup gelince çakalı yakalarım diye
ine saklanır.
KAMIŞLIK
49. hikâyede Pelenkfirib kaplanı kandırmak için kamışlığı ateşe verir.
MAĞARA
18. hikâyede Azim, Şah Behvac’ın kendisine bulunduğu ihsanlardan utanarak
bir mağaraya gelir. Burada kumar oynayan kişiler vardır. Onlarla kumar oynayıp
bütün malını kaptırır hatta borç eder. Hatununu rehin bırakıp Şah Behvac’tan borç
almaya gider.
MAHZEN
10. hikâyede Merd-i Sipahi’nin hatunu kendisini kandırıp kötü yola düşürmek
isteyen Hasip ile Nesip’i evin altında bulunan mahzene kapatarak günlerce orada
tutar.
71. hikâyede çiftçi çift sürerken sabanına bir demir halka takılır. Çiftçi o
halkanın etrafını kazarak bir mahzen kapağı bulur. Kapağı kaldırarak mahzenin içine
152
girince etrafın buğdayla dolu olduğunu görür. Ama buğdaylar bildiğimiz

buğdaylardan olmayıp her bir tanesi şeftali çekirdeği kadar vardır.
MEDİNETÜ’L-KAR
68. hikâyede Medinetüǿl-Kar denilen bir ye vardır. Buraya önce karada sonra
denizde gidilerek ulaşılır.
MEZAR
40. hikâyede Cemile’nin mezarı açılarak içinden çıkarılır. Cemile Allah’ın
hikmetiyle dirilir.
70. hikâyede cariye, Bağdatlı genci kaybedince Hâşimî bezirgân ile Basra’ya
gelir ve burada kendisine zaviye yaptırmasını ve yanında da bir mezar kazdırmasını
söyler. Hâşimî bezirgân cariyenin dediklerini yapar.
VİRANE
70. hikâyede Bağdatlı genç, dağ taş dolaşarak sattığı cariyesinden bir iz arar.
Yorgunluktan bir viranede uykuya dalar.
ZULMET CANİBİ (Karanlıklar Tarafı)

19. hikâyede tûtî, Şah Kubad’ın kendisine bol ihsanlarda bulunması sebebiyle
karanlıklar tarafına giderek oradaki ab-ı hayat çeşmesinin yanındaki meyveden
getirir.
153
2.4. ZAMAN
Çoğu hikâye ve masalda olduğu gibi tûtînâmede de bulunan hikâyelerin
tamamı geçmiş zamanla anlatılmıştır. Hikâyelerin geçtiği zaman bilinmeyen bir
zamandır. Hikâyelerde kullanılan başlangıç formelleri bilinmeyen bir zamanı temsil
edip genellikle şu şekilde karşımıza çıkar:
“Erbāb-ı tevāriħ getürmişlerdür ki…” (3a)
“Zamān-ı evvelde…” (7b)
“Naķl olınur ki…” (9a)
“Rivāyet-i śaĥĮĥa ile kütüb-i tevāriĥinde meźkūrdur ki…” (25a)
“Naķl iderler ki zamān-ı evvelde…” (26a)
“Kütüb-i muǾtebere-i tevāriħde…” (50a)
“Ĥükemādan şöyle menķūldür ki zamān-ı evvelde…” (64a)
“Bir gün bir AǾrābĮ Meǿmūn ħalĮfeye gelüp didi ki…” (84b)
“Zamān-ı ķadĮmde bir yaramaz ādem var idi.” (88b)
“Bir zamān bir şeġāl şehre yaķĮn yerde vaŧan ŧutmış idi.” (91a)
“Naķl iderler ki bir zamān ile…” (106b)
Bu formeller başlangıç formelleri kısmında daha ayrıntılı olarak ele
alınmıştır.
İncelediğimiz hikâyelerde sadece belirsiz zaman değil, belli bir zaman
dilimini kapsayan hikâyeler de mevcuttur. Tûtînâmenin ana hikâyesinin
karakterlerinden olan Hoca Sâid, uzun bir deniz ticaretine çıkar. İlk zamanlar Hoca
Sâid’in hasretine dayanamayan Mâhışeker daha sonraları beyzadenin aşkına kapılır
ve Tûtî-i Kâmil onu yirmi dört gece boyunca hikâyeler anlatarak oyalar. Hikâyelerin
hepsi de gece vaktinde anlatılmaktadır. Mâhışeker’in sevdiğine gitmek istemesiyle
hikâyelerin anlatımı başlar ve yine hikâyelerin bitiminde ise sabah olmak üzeredir.
Hepsinde de Mâhışeker’in kapıya yönelmesiyle güneşin geceyi aydınlattığı görülür
ve Mâhışeker, beyzadenin yanına gitmekten vazgeçer. Sabahın olmasından akşama
kadar olan zaman diliminden hikâyelerde bahsedilmez. Bu zaman zarfı hızlı bir
şekilde geçer ve hemen akşama ulaşılır.
“Māhışeker daħı ŧāvus-ı cennet gibi reftār iderek maĥbūb cānibine teveccüh
itdi. Gördi ki Cānbāz-ı felek ķırmızı nār-ı şuǾāǾı śubĥla nümāyān olup maķśūd-ı aślĮ
irtesi giceye mūvaķķūf ķaldı. Çün Māhışeker ol gün daħı ārām idüp Ǿaşķ-ı maĥbūbla
154
aĥşama gücle dāħil oldı.” (20a) “Pes aĥşam olduġı gibi Māhışeker ĥezār Ǿizz ü nāzla
maĥbūbe ŧarafına gitmege ǾazĮmet idüp…” (20b)
Yine hikâyelerin birçok yerinde belli zaman dilimleri sıklıkla kullanılmıştır.
Bunların hepsinde dikkat çeken unsur zamanın akışının kuvvetli bir şekilde hissedilir
olmasıdır.
“Bir Fasih ile Seksen Salih Kişi” hikâyesinde Nahut’un oğluyla seksen salih
kişi aynı evde seksen gün yaşar.
“Pes bu taǾlim üzre seksān dāne ŝaliĥ ādem bulup ĥezār māl vaǾd idüp oġlı ile
bir ĥāneye seksān gün ĥabs idüp taǾām ve şarāb ŧaşrādan virirlerdi.” (3a)
“Bu kimse bu żāǾfla üç gice uyķusuzluġa ŧāķat getüremez.” (17b)
“Ĥāśılı dört sene Ǿeleǿt-tevālĮ bāsbānlıķ eyledi.” (17b)
“Merd-i Śāliĥ ile Merĥūme Ħātūn’ı şehrüñ begi kendi sarāyında alıķoyup üç
gün żiyāfet ve envāǾ-ı riǾāyet eyledi.” (31b)
“…on beş gün mühlet alup…”( 32b)
“Yüri yedĮ güne dek deryāyı meclisimize getürürseñ ne hoş…”(56b)
“Veǿl-ĥāśıl üç gün şikār bulamayup…”(57b)
“Baña üç gün mühlet virüñ.”didi. Pes üç gün mühlet virdiler.” (100b)
“Siz saǾādetle bu yolı ŧutup üç gün gidersiz. Dördünci gün bir baġ kenārında
bir çeşme-sāra gelüp anda Ǿacayib ü ġarāǿibler müşāhede idersiz.” (117a)
“Bu ŧarafdan çün BaġdādĮ daħı sāĥil-i deryāda üç gün ŧurup dördünci gün bir
sefĮneye girüb süvār oldı.” (123b)
Tûtînâmedeki hikâyeleri “zaman” kavramı bakımından üç grupta
değerlendirmek daha doğru olacaktır:
2.4.1. Dar Bir Zaman Dilimini İçerisinde Gerçekleşen Hikâyeler

Tûtînâmedeki hikâyelerin bir kısmı dar zamanın içerisinde gerçekleşmektedir.
Bu hikâyeler çok kısa bir zamanın içinde olup biter. Bunlar: 8, 16, 24, 28, 30, 32, 35,
38, 41, 44, 50 ve 61. hikâyelerdir.
2.4.2. Geniş Bir Zaman Dilimi İçerisinde Gerçekleşen Hikâyeler

Genel olarak hikâyelere bakıldığında geniş bir zaman yelpazesini kapsayan
hikâyeler çoğunluktadır. Bu hikâyelerin kapsadığı zaman sadece “Bir Fasih ile
155
Seksen Salih Kişi” hikâyesinde kesin bir tarihi bildirir. (Seksen gün) Onun
haricindeki Said’in Babasının Başından Geçen Hikâye ile diğer hikâyeler birkaç gün
ile birkaç ay arasında gerçekleştiği düşünülen hikâyelerdir. Bunlar: 3, 5, 6, 10, 11,
13, 14, 15, 17, 18, 20, 21, 22, 23, 25, 26, 27, 29, 31, 33, 34, 39, 42, 45, 46, 47, 48, 49,
51, 52, 54, 55, 58, 59, 60, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 70, 71 ve 72. hikâyelerdir.
2.4.3. Çok Geniş Bir Zaman Dilimi İçerisinde Gerçekleşen Hikâyeler

Bunlardan bazılar bir ömür boyu süren hikâyelerdir. Yani hikâyedeki karakter
hikâyenin içinde doğar, büyür ve bir ömür yaşar. Bunlar: 1, 4, 7, 9, 12, 19, 36, 37,
40, 53, 56, 57, 64, 69 ve 73. hikâyelerdir.
156
2.5. FORMELLER
Masalların başında, ortasında ve sonunda birtakım kalıplaşmış sözler vardır.
Bunlara “Formel Unsurlar” denilmektedir. (Arslan, 1998: 221 ) Bu sözler
dinleyicinin dikkatini çekerek masalın daha iyi anlaşılmasını daha iyi dinlenilmesini
sağlayarak masala renk katmaktadır. Bu formellere her masalın içinde rastlanılmakta
olup, anlatıcı yeri geldiğinde bu formelleri kullanır. Anlatıcının ustalığı bir nevi bu
formelleri yerinde ve zamanında kullanmasıyla ölçülebilir. Arslan “Formellere bir
masalın süsü, bezeği gözüyle bakabiliriz.” (1998: 221) diyerek formel unsurların
önemine dikkat çekmektedir. Bunun için formeller gelişi güzel kullanılmazlar.
Yerinde kullanılmadıkları takdirde ters tesir yapıp (Sakaoğlu, 2002: 250) masalın
akışını bozabilmektedir.
Saim SAKAOĞLU Gümüşhane ve Bayburt Masallarında formelleri beş
başlık altında toplamıştır:
1. Başlangıç Formelleri
a.Sade Giriş Formelleri
b.Tekerlemeli Giriş Formelleri
2. Bağlayış(geçiş) Formelleri
a.Masaldaki Olayın Geçtiği Yeri ve Kahramanı Değiştirmek İçin
Kullanılan Formeller
b.Dinleyicinin Dikkatini Çekmek İçin Kullanılan Formeller
c.Uzun Zamanı Kısaca İfade Etmek İçin Kullanılan Formeller
d.Masal Ortasında Geçişi Sağlayan Tekerlemeler
3. Aynı Olayın Tekrar Vukuunda Kullanılan Formeller
a.Karşılıklı İki Varlığın Konuşması
b.Bir Varlığın Tarif ve Tasviri ile Bir Hareketin Yapıldığını Anlatan
Formeller
4. Bitiş Formelleri
a.Çıplak(nacht) Bitiş
b.Devam eden ‘ileriye giden’ (fortführende) Bitiş Formelleri
c.Özetleyen ‘terkip eden’ (zusammenfassende) Bitiş Formelleri
d.Ani Bitiş Formelleri (Die Abschlussformeln)
e.Şahsi (persönlicher) Bitirişler
157
5. Çeşitli Formel Unsurlar

a.Sayılar
b.Renkler
c.Zaman ve Yer Formelleri (2002: 250)
Kulağa hoş gelmesinden ve dinleyiciyi de masalın içine sürüklemesinden

dolayı bu çalışmamızda rastladığımız belli başlı formelleri ana başlıklar halinde
incelemeyi uygun bulduk:
2.5.1. Başlangıç Formelleri

Masalın başında söylenen formeller olup masala iyi bir giriş yapmak hem
anlatıcı hem de dinleyici açısından önemlidir. Eserimizdeki masallar genellikle
anlaşılan sade bir üslupla yazılmış olmasına rağmen başlangıç formellerinde Arapça
ve Farsça sözcüklerin hayli fazla olduğu tamlamalara rastlamaktayız.
Tûtînâmemizdeki masallarda geçen belli başlı başlangıç formeleri şunlardır:
“Hind kitÀblarından şöyle naķl olınur ki äovf ŧarafında bir muèažžam şehr var
idi.” (2a)
“Erbāb-ı tevāriħ getürmişlerdür ki…” (3a)
“Zamān-ı evvelde diyār-ı Ĥindistān’da bāzergān var idi.” (8a)
“Naķl olınur ki…” (9a)
“Diyār-ı Yemen’de bir bāzergān var idi. İsmine Cevherşinās dirlerdi.” (11b)
“Çün irtesi gün aĥşam olıncaya degin śabr idüp birisini izleyüp
Giceler Ǿazm itdügüm ol māĥa sāyem ħavfımdur.”
Bir ŧarĮķ ile ķabūl itmez maĥabbet şirketi.”
diyerek ķafes dibine geldi.” (11b)
“Şöyle rivāyet olınur ki zamān-ı evvelde diyār-ı Mıśr’da Cāmās nāmında bir
pādşāĥ var idi.” (13b)
“Şöyle naķl olınur ki sāĥil-i Serendib’de bir bāzergān var idi.” (14b)
“Nā-gāĥanı gördiler ki ķarşu śaĥra cānibinden heykel-i naħif bir merd-i żaǾĮf
muħtaśar-śūret lāġar-żāǾf bir şaĥs žāhir oldı.”
“Zamān-ı evvelde şehr-i Nişābūr’da bir civān mah-cemāl ve bir dilber-i ĥūrĮ-
158
mesel neşv (ü) nemā buldı ki ĥüsn (ü) cemālde naźĮri nā-yāb ve behcet-i leŧāfetle
cebĮni ŧaǾne-i yüzĮn āftāb idi.” (20b)
“Kütüb-i tevārĮħde meźķūrdur ki Āzerbāycān şehrinde bir ķuyumcı ile dülger
var idi.” (21b)
“Rivāyet-i śaĥĮĥa ile kütüb-i tevāriĥinde meźkūrdur ki Ĥind nevāĥĮsinden
birinde bir sipāhĮ kişi var idi.” (25a)
“Naķl iderler ki zamān-ı evvelde bir adam dāǿimā ħātūnlaruñ aĥvālin tetebbuǾ
idüp anlaruñ aĥvālini ve aħlāķını sorar gezerdi.” (26a)
“Aħbār-ı saĥĮĥa ve rivāyet-i faśĮĥa ile menķūldur ki memālik-i Türkistān’da
bir ādem var idi.” (26a)
“Kāmrū memleketinde bir ĥekĮm-meşreb ŧūŧĮ var idi.” (36a)
“Kütüb-i müteķaddimĮnde getürmişlerdür ki bir maymūn yavrısı var idi.”
(36b)
“Aħbār-ı selefde śaĥĮĥ rivāyet ile naķl iderler ki…” (41a)
“Diyār-ı Ħorāsān’uñ aǾyānından bir devletlü…” (43a)
“Zamān-ı evvelde Bilsān şehrinde…” (43b)
“Naķl olınur ki…”(46a)
“Erbāb-ı ĥikāyāt u aśĥāb-ı rivāyāt ile şöyle naķl olınur ki Şām
nevāĥisinde…” (49a)
“Kütüb-i muǾtebere-i tevāriħde şöyle mesŧūrdur ki…” (50a)
“Şöyle naķl olınur ki şerhr-i ǾIrāķ’da bir bāzergān var idi.” (53a)
“Bundan aķdem bir iki ĥikāye ile luŧf u keremin beyān itdigim Şāh
Behvāc’uñ bir şehzādesi var idi ki…” (56a)
“Kütüb-i temŝilātda meźkūr ve ĥikāye-i müteķaddimĮn ķalemi ile mesŧūrdur
ki…” (57a)
“Naķl iderler ki erbāb-ı devletden bir kimse gice içinde…”(58a)
“Zaman-ı evvelde bir dihķān çift sürerken bir źĮ-ķıymet cevher buldı ki
nažĮrin kimse görmiş degüldür.” (60a)
“Şöyle naķl olınur ki zamān-ı evvelde şehr-i Dimaşķ’da bir bāzergan var idi.”
(61b)
“Ĥükemādan şöyle menķūldür ki zamān-ı evvelde Iśfehān’uñ pādşāhı yüz
yigirmi yaşını mütecāviz bir merd-i mübāriz idi.” (64a)
159
“Bir gün Cüneyd-i BaġdādĮ Ǿaleyhi raĥmetüǿ-l hādi ĥażretleri meclis-i

semāǾda …” (65a)
“Ĥükemā-yı Hindistān’uñ rāvĮlerinden şöyle istimāǾ eyledüm ki ĥekim-i
sazperver…”(70a)
“Ammā aślı iĥtirāǾı bundandur ve Ǿilm-i mūsiķĮde olan maķāmātuñ ve
şuǾbelerin aślı budur ki diyār-ı Hind’de bir ķuş vardur.” (65b)
“Aķśā-yı Çin’de bir murġźār var idi ki şükūfeǿ-i eşcārına ġāyet śayd u
şikārına nihāyet yoġ idi. (65b)
“ĦalĮfe-i ǾAbbāsiyyeden birisi ki cebbārlıķ ile şöhret-şiǾār ve ifrāŧ-ı
Ǿažametle meşhūr-ı diyār olmış.” (66a)
“Ħorāsān pādşāhınuñ bir vezĮri var idi.” (68b)
“Zamān-ı evvelde bir şaħś nıŝfüǿl-leylde ĥānesinden çıķup ŧaşra gice ile
yalñız şehrüñ bazarı içinde gezerdi.” (69b)
“Aķśā-ı memālik-i Çin’de bir māl-dār Ħ¥āce Manśūr nāmında bir bāzergān
var idi ki…” (71a)
“Naķl olınur ki bir pādşāh-ı śāĥib-i serĮr var idi.” (73b)
“Bir kebūter bir gün ķaçaraķ Ĥażret-i Mūsā Ǿaleyhiǿs-selāma gelüp…” (75a)
“Ŧarŧūs şehrinde bir kişi var idi.” (78a)
“Diyār-ı Ħorāsān’da bir zāhid var idi.” (79b)
“Bir gün maħdūm-ı sāmĮ BāyezĮd-i BisŧāmĮ ĥażretleri bir cāmiǾ-i şerĮfde vaǾž
iderken…” (81b)
“Kütüb-i temŝĮlātda mesŧūrdur ki Gecrān nevāĥiyesinde bir tācĮr var idi.”
(82a)
“Belĥ Pādşāhı İbrāhĮm Edhem ķuds-ı sırra ĥażretlerinüñ pādşāhlıġı
vaķtinde…” (83a)
“Zamān-ı evvelde bir ādemüñ devesi uyūz olup ol ķadar ki ĥarāretinden ķıb-
ķırmızı et olmışdı.” (84a)
“Bir gün bir AǾrābĮ Meǿmūn ħalĮfeye gelüp didi ki…” (84b)
“Zamān-ı evveǿlde bir murġ-źār ve lāle-zārda bir arslān vaŧan ŧutmış idi.”
(85b)
“Söyle işitdüm ki bir vaķtde bir ķurt bir şeġāl iniñi ĥāli bulup şeġāl geldikde
dutayum diyü içine girdi.” (86a)
160
“Zamān-ı ķadĮmde bir yaramaz ādem var idi.” (88b)

“Kütüb-i maķbere-i tevāriħde meżkūrdur ki…” (89a)
“Bir zamān bir şeġāl şehre yaķĮn yerde vaŧan ŧutmış idi.” (91a)
“İlerü zamānda bir bāzergān var idi.” (92a)
“Naķl olınur ki Zāvilistān şehrinde bir pādşāh var idi.” (92a)
“İşitdüm ki Kābil şehrinde bir bāzergān var idi.” (95b)
“Şöyle rivāyet iderler ki Hind pāşāhlarından bir pādşāhuñ oġlı…” (96b)
“Şöyle naķl olınur ki zamān-ı evvelde bir Brehmen var idi.” (98b)
“Zābil şehrinde bir bāzergān var idi.” (102a)
“Zamān-ı evvelde Ŧāġıstān vilāyetinde bir pādşāh var idi.” (102b)
“Şöyle rivāyet olınur ki şehr-i Nişābūr’da bir bāzergān var idi.” (104b)
“Naķl iderler ki bir zamān ile vilāyet-i Çin’üñ faġfūrı ǾažĮmǿş-şān pādşāh idi
ve Ǿāķıl u dānā vezĮri var idi.” (106b)
“Zamān-ı evvelde bir ĥimār ile bir yabān öküzi ülfet idüp dāǿimā bir yerde
olurlardı.” (109a)
“Bir zamān bir oduncı ŧaġa odun kesmege gidüp ŧaġuñ bir mūĥiş yerine varup
gördi ki beş on dāne ādem oturmışlar…” (109a)
“Termend şehrinde bir māl-dār bāzergān var idi.” (110a)
“Zamān-ı evvelde Hind ĥareminde ħamil dāyelerüñ birinden dünyāya bir ķız
geldi.” (111a)
“Zamān-ı evvelde Belħ şehrinde bir zāhid var idi.” (112a)
“Kitāb-ı ĥikāyede şöyle mesŧurdur ki Hind pādşāhlarından bir pādşāh var
idi.” (113a)
“Memālik-i ÇĮn’de bir pādşāh var idi.” (116a)
“Zamān-ı evvelde Belħ şehrinde dört yārān var idi ki …” (120b)
“Baġdād şehrinde bir civān var idi.” (120b)
“Zamān-ı evvelde bir gün bir çiftçi çift dürerken nā-gāh śabānı bir demūr
ħalķaya geçilüp žuhūr eyledi.” (124a)
2.5.2. Bağlayış (Geçiş) Formelleri

Anlatıcının bir olaydan başka bir olaya ya da bir masaldan başka bir masala
geçerken kullandığı formellerdir. Buradaki amaç dinleyicinin dikkatini dağıtmadan
161
masallar ya da olaylar arasında ilişki kurmasını sağlamaktır. Tûtînâmemizdeki

bağlayış formellerini şöyle sıraladık:
“H¥āce SāǾid gördü ki oġlı mübtelā-yı Ǿaşķ oldı.” (2b)
“…suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye.” (3a, 11b, 13b, 14b, 20b, 21b, 25a, 26a,
26b, 36a, 36b, 41a, 43a, 43b, 46a, 49a, 53a, 56a, 57a, 58a, 60a, 61b, 64a, 65a, 65b,
66a, 68a, 69b, 71a, 73b, 75a, 78a, 79b, 81b, 82a, 83a, 84a, 85a, 85b, 86a, 88b, 89a,
91a, 92a, 93a, 95b, 96b, 98b, 102a, 102b, 104b, 106b, 109a, 110a, 111a, 112a, 113a,
116a, 120b, 121b, 124a,)
“Günlerden bir gün bedestāna bir ŧūŧĮ getürdiler ki…” (3b)
“Bu minvāl üzre bir nice zamān māĥ u sāl geçdi.” (7b)
“Bunuñ üzerine bir zamān geçdükden śoñra…” (8a)
“ŦūŧĮ daħı bāzergān (gittigi) günden tā gelinceye vāķiǾ olan aĥvālĮ naķĮr u
ķıŧmĮr naķl u taķrĮr eyledi.” (8a)
“Sen Ĥażret-i İbraĥĮm Ǿaleyĥiǿs-selāmuñ ĥikāyesin işitmedüñ mi?” Bāzergān
aytdı: “İşitmedüm. Söyle işidelüm. Nicedür ol ĥĮkāye?” (9a)
“BaǾde Cenāb-ı Ĥaķķ’a niyāź itdi ki…” (9b)
“Ĥoķķanuñ aġzın açup içine baķdı. Gördi ki bir avuç ŧobraķdur.” (12a)
“Bir nice yıldan śoñra Cevherşinās ticāretden dönüp ĥānesine geldi.” (12a)
“Ey Zebān-āver! HĮç güzellikde bĮ-nažĮr ķız gördüñ mi? Baña ħaber vir.”
didi. Zebān-āver aytdı: “Pādşāhum! Ķatı çoķ diyār-ı vilāyet gezdüm ve erbāb-ı
devletüñ ve pādşāhlaruñ ĥaremine girüp ĥisābsuz güzeller görmedik perĮ peykerler
gördüm. Lakin Şām vālisinüñ ķızı ķadar güzel görmemişem.” (13b)
“Ne duħter bir gevher-i muntazardur ki miŝl ü nažĮri görilmiş degül.” (14a)
“ZĮrā ol memleketde Ǿādet böyle idi ki…” (14b)
“Ammā öyle ħidmete taǾyĮn eyleyesiz ki bundan aķdem ol ħidmeti kimse edā
itmege ķādir olmamış ola.” (16b)
“Ve ķandan gelüp ķanda gidersin ve bu efġān kim idersin?” (18b)
“…başını bedeninden cüdā idecek vaķtde śaĥrā ŧarafından bir avāz geldi
ki…” (19b)
“Senüñ ħuśūśında ben daħı Merd-i Cānbāz gibiyem. Senüñ ĥuśūśına ve
maǾşūķuña vuśūline biñ cānla saǾy iderem.” (20a)
“…civān-ı Nişābūr Ǿuşşaķını tecrübe itdügi gibi sen daħı maĥbūbuñı tecrübe
itmek mi istersin?” (20b)
162
“Nitekim ķuyumcınuñ dülgere on iki yıllıķ dostlıġı Ǿarż-ı dünyeviyye içün

Ǿadāvete mübeddel olduġı gibi.” (21b)
“Şol mertebe riyāśet ve küffāra pend ve mevǾiža itdiler ki…” (22a)
“…başlarını śalup ellerin dizlerine urup ol ķadar aġladılar ki…” (22b)
“ÜmĮddür ki…” (22b)
“Gördi ki oġlancıķları anda yoķ.” (22b)
“Bildi ki bu iş ĥĮledür.” (24b)
“Ammā benüm žannum budur ki…” (24b)
“Pes Māhışeker ol gün daħı śabr-ārām idüp aĥşam olup Ǿālem libās-ı siyāha
mustaġraķ olduķda maĥbūbuñ şevķiyle bülbül gibi nālān ve nār-ı firāķıyla sūzān
olaraķ ŧūŧĮnüñ ķafesi cānibine baķup “Amān ey ŧūŧĮ! ǾAcebā benüm aĥvālüm neye
müncer olur ve derd-i Ǿaşķ derūnuma kār idüp leyl ü nehār işüm āh u zār olmışdur.”
(25a)
“Senden recā ve niyāzum budur ki…” (25a)
“Ol inŧižār çekmiş Ǿāşıķuñ yanına varmadan iĥtimāldür ki…” (25a)
“Maķśūd ĥāśıl ve cān cānane vāśıl olmayup şehzāde-i Hind sipāhĮ ħātūnından
şermende vü maĥcūb olduġı gibi…” (25a)
“Umāram ki…” (26a)
“ZĮrā kişi aślına tābiǾ olmaķ emr-i müķarrerdür. Nitekim merd-i mücerreb
aślına tabiǾiyyet müķarrer olduġıçün ħātūnı terk itmişdür.” (26a)
“Nitekim Merĥūme nām ħātūn kendüni ĥıfž (u) śıyānet idüp zevci Merd-i
Śāliĥ’üñ yanında yüzi aķ oldı ve Ħudā-yı müteǾālin ķatında maķbūle oldı.” (26b)
“Ŧaşlıķ içinde öyle efġān itdi ki āh (u) efġānı insānı degil ŧaşı bile eridür.”
(28a)
“Gördi ki bir gevher-i yegānedür ve bir dürr-i girān-māyedür ki nažĮri
görilmiş degül.” (28a)
“Münāsib olan budur ki…”(28b
“ŚavmaǾa bulup gördiler ki…”(29a)
“Beri ŧarafda zevc Merd-i Śāliĥ ki Merĥūme’ye kendi ķarındaşı evine emānet
ķoyup ĥacc-ı şerįfe gitmişdi.” (30a)
“Ammā faśl-ı bahar mürūr idüp güz eyyāmı žuhūr itdükde…” (32a)
“ Bunlar bu ĥalde gelelüm şehzāde ŧarafına.” (34a)
163
“Meşhūr meŝeledür…” (35a)

“İmdi saña lāyıķ olan budur ki himmet kemerin beline muĥkem bend idüp
hemān bu saǾāt maǾşūķ ŧarafına revāne ol.” (35b)
“Nitekim ĥekĮm-pĮşe-i ŧūŧĮ ile pādşāh-ı Kāmrun’uñ birbiriyle maĥabbetleri iki
ŧarafdan olmayup hemān yalñuz pādşāh ŧarafından olduġından aĥvālleri netĮce-peźĮr
olmayup pādşāhuñ muǾālecesi umūrı nā-tamām ķalmışdur.” (36a)
“Her kişi kim kendü ĥāline lāyıķ olmayan kāra sülūk ide ve śoĥbeti kendi
muħālifiyle ķıla ve daħı naśĮĥat itdüklerün ŧutmaya başına ol belā irişür ki maymūn
Zeyrek’e şaŧranç oyunundan dizdār zādeden ne belā irişdi.” (36b)
“İmdi size daħı naśĮĥatüm budur ki…” (37b)
“Pādşāh gördi ki ŧūŧĮ hemān uçup gitmek üzeredür.” (40a)
“İşde bu ĥikāyeden añlandıġı üzre…” (40b)
“Nitekim aġaçdan yapılan ķız Ǿuşşāķuñ nizāǾını faśl içün…” (41a)
“Bir śūret-i zāhid ķarib ve bir naķş-ı ġarĮbdür ki…” (41b)
“Veǿl-ĥāśıl bunlaruñ daǾvāları faśl olmayup ĥākimüǿş-şerǾ ĥużūrına gidecek
oldılar. Nā-gāh gördiler ki ķarşudan bir seyyāh dervĮş gelür.” (42a)
“Meşhūr meŝeledür ki…”(43a)
“Bizüm aĥvālimüz Ǿayniyle aǾyān-ı Ħorāsān ile DervĮş HevāyĮ ĥikāyesine
beñzer.” (43a)
“Gördi ki baġçenüñ ortasında ĥavuż kenārında bir zerrĮn taĥtına ķurılup…”
(43b)
“Bir gün gidüp irtesi gün bir maġāraya geldi. Gördi ki…” (46b)
“…içerüye nažar itdi. Gördi ki…” (46b)
“…bu ĥikāye daħı ol pādşāh-ı saħiden yādgār ķaldu.” (48a)
“Māhışeker daħı biñ cānla ŧaşra çıķdı. Gördi ki …” (48b)
“Baġbān bir gün gördi ki…” (51b)
“Nitekim vezĮr zāde esrārını ħātūnına söyleyüp śoñra nedāmet çekdügi
gibi…” (53a)
“Nitekim Vezįr Ĥūşmend daǾvet-i deryā ħuśūśında müşāvere itmeyeydüm…”
(56a)
“Bizüm şimdi bu aĥvālimüz biǾaynihi ķoyun ile arslān ĥikāyesine benzer.”
(57a)
164
“Bu cins Ǿöźr idersin ki seyĮsüñ efendisine itdügi Ǿöźr gibi Ǿöźrüñ
ķabaĥatüñden büyükdür.” (58a)
“…seyĮs ayaķ śadāsın işitdügi gibi ŧaşra çıķar. Görür ki…”(58a)
“…şübheye düşüp diķķatle yüzine baķar. Görse ki ķadıncıķ diyü ŧopuġın
śıķduġı efendisidür.” (58a)
“Nitekim Merd-i Dihķān’uñ daǾvāsını sulŧān-ı Rūm faśl idemeyüp āħir-kār
žerafetiyle Mihr-i Şāh faśl itmişdür.” (60a)
“Pes imdi sizlerden ümĮdüm budur ki derūnumda bir müşkilüm vardur. Bir
ĥikāyede işitmiş idim. Ķatı çoķdan müşkilümdür. Bir vechle fetĥi mümkin olmadı.
Sizlere Ǿarż ideyüm.” (61b)
“Eŧrafa nažar iderken gördi ki…” (61b)
“İmdi bu ĥikāyeden derūnıma müşkil olān budur ki ...” (63a)
“Nitekim İśfehānĮ ĥükemāsı beşikde olan şeh-zādenüñ tāc u taĥta liyāķatini
ve sāǿir eŧfālden imtiyāz ve istiĥķāķını sāz ile temyĮz itmişlerdür.” (64a)
“Nitekim Cüneyd-i BaġdādĮ ĥikāyesi bu maǾnāyı teǿyĮd ider.” (65a)
“Śoñra murādın ĥāśıl olmaduġından gürbe fārelerüñ cümlesini
öldürdügünden peşĮmān olduġı gibi sen daħı peşĮmān olasın.” (65b)
“Ey şįr! Śalābet-i eŝer-i aĥvāliñüz Ǿaynı ile ĥalĮfe-i Baġdad ile Ǿālim-i
RabbānĮ temŝĮline beñzer.” (66a)
“Ĥatta Ħorāsān vezĮrinüñ ķızı firār itdükde dilkünüñ naśĮĥati ile Ǿamel idüp
rüsvāylıķdan ħalāś oldı.” (68a)
“Ķız gördi ki bu śadānuñ şāĥibi bir nāzik vücūd yigitdür ki…” (68b)
“Der-ĥāl anı gördi ki bir dilkü azġına bir kemik pāresini almış.” (69a)
“Sübĥānallah senüñle bizüm aĥvālümüz hemān ikisi seĥer-ħĮz olan şaħśuñ
ĥikāyesine beñzer.” (69b)
“Eger cān u göñülden senüñ iyilügüne saǾy itmezsem Ǿāķıbet-i aĥvālüm
Ħ¥āce Manśūr’a taķlĮd iden civānuñ ĥāli gibi rüsvāy u bed-nāmlıķ olsun.” (71a)
“Nitekim dimişlerdür:
ǾĀşıķa dirler egerçe śabrdur yāĥūd sefer,
“Çünki aĥvālimiz müyesser iĥtiyār itdüm sefer.” (72a)
“Ammā meger śabāĥ olup śubĥ-ı nūrānĮ bütün Ǿālemi rūşenā-yı Ǿālem itmiş.
Yine ol gice daħı murād ĥāśıl olmayup irtesi giceye ķaldı.” (73b)
165
“Nitekim şehzāde-i Bābil’üñ ħuśūśuna ħāliś ve muħliś saǾy idüp anlarıñ

saǾyıyla murāda irdügi gibi umaramki benim saǾyumla sen daħı murāda iresin.”
(73b)
“Giderek bir śu kenārına geldiler.” (74b)
“Şeh-zāde Feraĥbaħt daħı śuya baķup ŧururken gördi ki bir büyük yılan bir
ķurbaġāyı ŧutmış.” (74b)
“Nitekim Ĥażret-i Süleymān Ǿaleyhiǿs-selāmun Ǿuķāb ĥikāyesi bu kelāmı
teǿyĮd ider.” (75a)
“Nitekim Sayyād’ın ħātūnı ŽarĮfe pādşāhuñ ŧāvūsını boġazlayup ve ķarındaşı
ǾAnter varup ġamz itdükde nezāketle kendüyi ħalāś idüp ol ġammāzı helāk itmiş
idi.” (78a)
“Nitekim zāhidüñ ķızı CemĮle ĥicābından üç erden ferāġat u āǾrāż idüp ŧāǾat
u Ǿibādete yüz ŧutup velĮyye oldı.” (79b)
“Bunlar gitdükde biz gelelim beri ŧarafda zāhidüñ oġlı daħı ticāret ŧarĮġiyle
bir ġayrı vilāyete müsāferet itdi.” (79b)
“Nitekim BāyezĮd-i BisŧāmĮ ĥażretleri ile Türkmān ĥikāyesinde vāķiǾ
olmışdur.” (81b)
“Rāh-ı ŧalebde ĥarĮś ü ŧamaǾkār olan kimŝeye belā irişür ki muķarenet-i
Şįrāz’da tāc(ir) ŚadrĮ’ye irişdi.” (82a)
“İbrāhĮm Edhem gördi ki aġacuñ dibinde bir serçe ķuşı yatur.” (83a)
“VāķıǾasında gördi ki iki ħūb śūretlü kişi havādan indiler.” (83b)
“İmdi senüñ aĥvālüñ şeġāl ĥikāyesine benzer.” (84a)
“Senüñle benüm aĥvālim Meǿmūn ħalife ile AǾrābį aĥvāline benzer.” (84b)
“Nitekim arslān gibi düşmānuñ elinden ve pençesinden ĥĮleyle ķaraķulāķ
ħalāś olduġı gibi.” (85b)
“Nitekim ķurt şeġāle ĥĮle itmek śadedinde oldı.” (86a)
“Nitekim pelenkfirĮb ħātūnı kendüyi teǿennĮ ĥĮlesiyle pençe-i pelengden
halāś itdügi gibi.” (88b)
“…buña münāsib ħāŧıruma bir ĥikāye geldi.” (89a)
“Nā-gāh gördi ki ķaplān geliyor.” (90a)
“Nitekim şeġāl ululıķ daǾvāsıyla ķĮl u ķāl itdükde āħir-kār kelāmdan ve ebnā-
yı cinsinden meylden kim idügi rūşen olmışdur.” (91a)
“…hemān yine buña benzer bir münāsibce ĥikāye ħāŧırıma geldi. Dilerseñ anı
166
daħı söyleyem. Andan daħı nice fevāǿid żabŧ idersin.” (92a)

“Taķayyüdüm budur ki Maĥmūde Ayās’a irişdigi gibi ve SelĮme Sālim
ķavuşduġı gibi sühūletle sen daħı maĥbūbuna irişesin.” (93a)
“Cümleden āsān vechi oldur ki ben bir ĥikāye bilürem. Anuñ ile ķatı çoķ
ādemüñ Ǿaķlını tecrübe itmişemdür.” (95b)
“‘Baña müsteĥaķdur.’ diyü źiyādesiyle ġavġaya düşdiler, diyüp ŧūŧĮ bu araya
getürdi…” (96b)
“ŦūŧĮ “Bu ĥikāyeyi söylerken buña münāsib bir ĥikāye daħı ħātırıma geldi.
Anı söyleyeyim.” (96b)
“Pes Brehmen şeh-zādeyi bu ĥālde gördigi gibi Ǿaķlı başından gidüp
müteĥayyir ve perĮşān …”(97a)
‘“Pes bunlar ĥayāt bulduķdan śoñra şeh-zādenüñ başı başķa ve gövdesi başķa
olmış ve bedeni ile başı mā-beyninde nizāǾ vāķiǾ oldı, diyüp ŧūŧĮ sözi buraya getürdi
ve aytdı:…’ (97b)
“Nitekim Bābil pādşāhınuñ ķızı hem dostunı taĥśĮl ve hem māl-ı firāvān ele
getürüp anuñla noķŝānlarını tekmĮl itdi.” (98b)
“Güyā ki Ġalaŧnümā ĥasta iken Dārüǿś-şifāya geldi.” (99b)
“Bu iş saña ol vaķt rast gelür ki senüñ daħı śādıķañ Zābil pādşāhı gibi ola.
Ĥattā anuñ maǾşūķası olan Maĥrūse terk-i diyār itdügi gibi sen daħı idesin.” (102a)
“Nitekim Ŧāġıstān pādşāhı kendü kendüye himmeti ǾālĮ itdüginden nāşĮ
cemĮǾ murāda vāśıl oldı.” (102b)
“Nitekim Şehrārā bāzergānı aldatup inandurduġı gibi ben daħı Ħ¥āce SāǾid’i
aldadıram.” (104b)
“Nitekim Melike-i Rūm zevceye varmaķdan ictināb ve aĥtirāz iderken āħir-
kār varmaġa kendi meyl itmişdür.” (106b)
“Vaķti gelmeden iş ideyüm diyen ādemün ĥāli hemān ĥimaruñ vaķtsüz āġāz
itdügünden maĥal-i helāke uġradıġına beñzer.” (108b-109a)
“Eger bu mevżiǾ-i helākde sen āġāz idecek olursañ başumuza ol belā gelür ki
vaķtsüz raķs itmekle Hįzem-fürūşuñ başına gelmiş idi.” (109a)
“Nitekim bāzergān-zāde ǾUbeyde ŧūŧĮlerüñ naśĮĥatleri ile serūrmend olup
meźkūr ǾUbeyde źikr-i cemĮle ile ercmend olmışdur.” (110a)
“Bu ŧāǿifenüñ bĮ-vefā olduġına nā-bĮnā ĥikāyesi tamām temŝĮl-i kāfidür.”
(111a)
167
“Nitekim buña münāsib ĥikāyātdan Śaliĥa ĥikāyesi temsĮl-i ķafĮdür.” (112a)

“ǾAleǿl-ħuśūś nisvān tāǿifesinde vefā nādir olur ve anlaruñ bĮ-vefā
olduķlarından Hindistān pādşāhına ķoyunuñ itdügi naśĮĥat cevāb-ı şāfĮ vü naśĮĥat
kāfĮdür.” (113a)
“Sen kendüyi ŧarĮķ-i Ǿaşķda ġayrılara taklĮd ideyüm dirsen vallāhüǿl-ažĮm
başına ol ĥāl gelür ki bāzergāna taķlĮd itmekle berberüñ başına gelmiş idi.” (115a)
“ÇĮn pādşāhı hem kendü ħātūnuna ve hem duħter-i şāh-ı MedĮnetüǿl-ķarǿa
vāśıl oldıġı gibi sen daħı Ǿan ķarĮb hem zevciñ Ħ¥āce SāǾid’e hem maĥbūbuña vāśıl
olursun.” (116a)
“Bir kişi elde olan niǾmetüñ ķadrin bilmeyüp źiyādesin ŧalebi derse dört refĮķ
seyyāĥuñ źiyāde şeyǿ ŧalebinden nāşĮ Ǿāķıbet maĥrūm olduķları gibi ħāǿib ü ħāsir
olmaķ muķarrerdür.” (120b)
“Nitekim KenĮzek ile civān-ı BaġdādĮ bu ķadar mevāniǾ-i keŝĮreden śoñra
yine āħir-kār birbirlerinden behre-dār oldılar.” (121b)
“Nitekim bu daǾvāyı müşǾir Dihķān ĥikāyesi şāfi vü kāfĮdür.” (124a)
2.5.3. Aynı Olayın Tekrar Vukuunda Kullanılan Formeller

Benzer olayların tekerrür etmesinde kullanılan formellerdir.
a.Karşılıklı İki Varlığın Konuşması
b.Bir Varlığın Tarif ve Tasviri ile Bir Hareketin Yapıldığını Anlatan
Formeller
“Pes ol Ǿacūze Māhışeker’üñ yüźine baķup cān (u) göñülden bir āh u ser
çekdi. Māhışeker aytdı: “Neye āh itdüñ? Yoħsa sen de benüm gibi erüñ firāķıñı mı
çekersin?” (5b)
“Śūreti-i zĮbā ķāmeti-i bālā yüzin gören ħayrān ve zülf-i dilāverüñ seyr iden
perĮşān olur.” (18b)
“Bir cemĮyle ĥasene-dār ħātūnı var idi ki güzellikde çeşm-i felek nažĮrin
görmemiş ve dāmen-i pākine aśla nā-maĥrem irmemiş idi.” (25b)
“Nitekim mülāǾebe idenlerüñ Ǿādetidir.” (37a)
“Bir śūret-i zāhid. Ķarib ve bir naķş-ı ġarĮbdür ki miĥrāb āb-ı devrānĮ ķıble-i
Ǿāşıķān ve laǾl-i lebi ġıda-yı dil ü cāndur.” (41b)
“‘Meger sen anı işitmedün mi?’ didi. ŦūŧĮ aytdı: ǾÖmrümde ol ĥikāyeyi
işitmemişem. Meger efendümüñ lisānından işidem.’ didi.” (50a)
168
“Bu ĥüsn (ü) leŧāfetle mümtāz ve cemĮǾ hünerde ser-efrāz olup māh-ı bedr
gibi on dördĮne henüz girmiş. Şāh Behvāc murād itdigi ol ġonce-i bāġ-i leŧāfeti
kendü gibi bir gül-ruħsār ile hem-ser eyleye.” (56a)
“Bāġbān benden maķśūduñ nedür?” didi. Bāġbān daĥı yüz yire ķoyup
“Senden murādum budur ki…” (62a)
“Sen meger mūsıķĮ ĥaķķında Ĥekim-i sazperver ile maymūn ĥikāyesin
işitmedüñ mi?” Māhışeker aytdı: “İşitmemişem. Söyle nicedür ol ĥikāye?” (65a)
“Şimdi şeh-zāde kendi kendini öldürdi disem buña kim inanur. Elbetde
Brehmen ķıza ŧamaǾ idüp öldürdi dirler.” (97b)
“…günde biñ kez ölmekden bir kere ölmek yegdür.” (97b)
“…her faślı biñ bāb ve her babı biñ biñ kitāb olur.” (116b)
2.5.4. Bitiş Formelleri

Masalın sonuna gelindiğinde anlatıcı masala başladığı ustalıkla masalını
bitirmek için bitiş formellerini kullanır. Ustalıkla bitirilen bir masalın kalıcılığı daha
uzun süreli olacağından masalı uygun fomellerle bitirmek önemlidir.
“…diyüp bāźergān naśĮĥati tamām idüp oġlınu iki göźiñ öpüp oġlı H¥āce
SāǾid daħı babasınuñ iki ellerin öpüp baǾdehu kār u kesb sülūk idecek oldı.” (3a)
“Māhışeker yerinden ĥareket idüp ķalkmazdan evvel zindān-ı ufķdan
Gülfeşān-ı şems ħande idüp meclis-i dünyāyı muǾaŧŧar gül-berk-i şuǾāǾ eyle. Tamām
münevver itmiş. Murād ĥāśıl olmayup irtesi giceye ķaldı.” (11b)
“…diyüp ŧūŧĮ ĥikāyeyi tamām itdi.” (13b)
“…diyü Ŧūŧį-i Zebān-āver sözi tamām idüp…” (15b)
“Bu ĥikāye daħı bunda tamām oldı. ‘İmdi ey Māĥışeker! Bu ĥikāyeden bu
naśĮĥat feĥm olundı ki kişiye dünyā vü āhretde lāźım olan śadāķatdür. Merd-i
Cānbāz śadāķati berekātıyla murādına nāǿil oldı.” (20a)
“Māhışeker daħı ŧāvus-ı cennet gibi reftār iderek maĥbūb cānibine teveccüh
itdi. Gördi ki cān-bāz-ı felek ķırmızı nār-ı şuǾāǾı śubĥla nümāyān olup maķśūd-ı aślĮ
irtesi giceye mūvaķķūf ķaldı.” (20a)
“Dünyā Ǿarżıçün ķadĮmĮ doslıķları Ǿadāvete ve niĥāyeti ĥĮle vü nedāmete
çıķdı. Bu ĥikāye daħı bunda tamām oldı.” (24b)
“Selāmet ile vilāyetlerine gelüp āħir-i Ǿömrlerine dek rāĥat ile zindegānĮ idüp
169
bu ĥikāye-i ġarĮbe anlardan eŝer ķaldı.” (31b)

“Bu ĥikāye-i Ǿibret bu maĥalde tamām oldı.” (35b)
“ŦūŧĮ-i ĥekĮm daħı andan pervāz idüp evlād (u) ensābı müşāhadesiyle dĮdesin
rūşen ve ķalb-i maĥrūķ şen idüp bu ĥikāye ol ārām daħı bu maĥalde tamām oldı.”
(40b)
“…murād virüp murād alasun.” (40b)
“Ol Şāh Behvāc’uñ himmetiyle ol derdmend Ǿaşıķ maķśūdına nāǿil olup bu
ĥikāye anlardan eŝer ķaldı, diyüp ŧūŧĮ ħatm-i kelām eyledi.” (45b)
“Ol gice daħı maķśūd vücūda gelmeyüp irtesi giceye ķaldı.” (48b)
“Nā-gāh śabāĥ olup žulumāt-ı leylden şemsüñ āftāb-ı ĥayātı Ǿāleme revanķ
virüp cihānuñ içi ŧūŧĮ-i śādıķ rūşen-i mücellĮ ve Şāĥ Ķubāđ’uñ vechi gibi münevver
ve muśaffĮ olmış. Yine murād ĥāśıl olmayup irtesi giceye ķaldı.” (52b)
“Nā-gāh śubĥuñ şūǾlesi vezĮr-zāde ħātūnı gibi gicenüñ esrārını āşkāre itmiş.
Ol gice daħı maķśūd ĥāśıl olmayup irtesi giceye ķaldı.” (55a)
“Nā-gāh śabāĥ olup āftāb-ı Ǿālem-tāb ile cihānuñ yüzin Ħūşmend’üñ derdi
gibi münevver olmış. Yine murād ĥāśıl olmayup irtesi giceye ķaldı.” (59b)
“…ol üç nefer seyyāĥları ķatl idüp derekāt-ı cāĥĮme irsāl itdi ve bu ĥikāye
daħı bunda tamām oldı.” (63b)
“Pes imdi bu ĥikāye anlardan yādgār ķalup diñleyenler bu veche üzre ĥiśśe-
dār olurlar ki kişi muśāĥabet itdügi kimsenüñ ķavlinden fiǾlini istidlāl itmek mümkin
imiş.” (63b)
“…dirken nā-gāh cevher-i şems seyyāĥ-ı āfaķuñ perdesinden žāhir olup
gicenüñ esrārını seyyāĥlar ĥāli gibi rūşen u āşkāre itdi. Yine maķśūd aślı irtesi giceye
muvafıķ oldı.” (63b)
“Bu ĥikāye daħı bu maĥalde tamām oldı, diyüp ŧūŧĮ kelāmına iħtimām virdi.”
(77b)
“…gördiler ki śabāĥ olmış. ‘Ĥayya Ǿaleǿl-felāĥ’ śadāsı resĮde-i gūş ehl-i śalāĥ
olmış. Ol gice daħı iş bitmeyüp irtesi giceye ķaldı.” (77b)
“…diyüp ŧūŧĮ sözi bu araya getürüp aytdı…” (79b)
“Şehavāt-ı nefsāniyyeyi terk itmek ile melekiyyet taĥśĮl idüp veliyyetullāh
olup bu ĥikāye daħı bu maĥalde tamām oldı.” (79b)
“Murāduñ ĥuśūli yine irtesi giceye mevķūf ķaldı.” (81a)
“Māhışeker ŧışara çıkup gördi ki śabāĥ olup şĮr ü zer-efşān āftāb-ı mişistān
170
ufķdan firār idüp śaĥrā-yı felekde cevelān itmekdedür. Ol gice daħı murād muvāfıķ
düşmeyüp ķaldı maķśūd irteye.” (88a)
“Gördi ki śabāĥ olup Ǿālem münevver-i āfitāb ile nūr olmış. Ol gice daħı
murādı ĥāśıl olmayup irtesi giceye muvaķķıf ķaldı.” (92b)
“Ŧūŧį-i Kāmil emel-i sözi bu araya getürdi.” (95a)
“Ammā meger śabāĥ olup Ǿālem nūr ile münevver olmış. Maķśūdları irtesi
giceye ķaldı.” (98a)
“BaǾdehu iki yār-ı śādıķ bir nice zamān birbirlerinden murād alup murād
virdiler.” (101a)
“Pes ol iki Ǿāşıķ āĥir Ǿömrlerine dek źevķ u sürūr ile rūzgār geçürdiler, diyüp
ŧūŧĮ-i kāmil sözi bu maĥalle getürdi ve aytdı:...” (101b)
“…diyüp ŧūŧĮ kelāmı bu maĥalle getürdi ve aytdı:…” (104a)
“Gördi ki śabāĥ olup Ǿālem nūr-ı āfitāb ile pür-nūr olmuş. Yine murād ĥāśıl
olmayup irtesi giceye ķaldı.” (104a)
“Ol daħı maŧlabına vāśıl oldı, diyüp ŧūŧĮ sözi bu araya getürdi.” (108b)
“Fiǿl-ĥāl öküzi boġazlayup kebāb itdiler, diyü ŧūŧĮ ĥikāyeye iħtitām virdi ve
aytdı:…” (110a)
“Māhışeker daħı mesrūr olup maĥbūbına revāne olmaķ niyetiyle ŧaşra çıķdı.
Gördi ki śabāĥ olmış yine maĥzūn olup murādı aĥşama tevaķķuf eyledi.” (110a)
“Māhışeker gitmek ŧarĮķĮyle ķaśd idüp ŧaşra çıķdı. Gördi kim yine śabāĥ
olmış. Maķśūd ele girmeyüp viśāl-i cānān yine irtesi giceye muvaķķūf oldı.” (114b)
“Gice olduķda ħātūnıyla źevķ-i ruħānĮ iderdi, didi ve Ŧūŧį-i Kāmil daħı sözi
bu maĥalle getürdi ve aytdı:…” (114b)
“…diyüp ŧūŧĮ-i kāmil ĥikāyeti tamām eyledi aytdı:…” (116a)
“…maǾşūķası olan duħter-i pākĮzeye mālik oldı.” diyüp ŧūŧĮ-i kāmil sözi
tamām itdi.” (120a)
“Cümlesi āħir Ǿömrlerine dek birbirlerinden fāǿidemend oldılar, diyü ŧūŧĮ-i
kāmil kelāmı bu maĥalle getürdi ve aytdı:…” (123b)
2.5.5. Çeşitli Formel Unsurlar

Anlatıcı yukarıdaki dört formelin dışında masalın çeşitli yerlerinde kullanılan
sayı, renk, zaman ve yer ile ilgili formelleri de kullanabilir. Masalı zenginleştiren bu
formellere elimizdeki eserde de rastlanmıştır:
171
“Ĥattā meşĥūrdur ki seksān śāliĥ kişi bir yaramaźı ıślāĥ idemeyüp bir
yaramaz seksān śaliĥ kişiyi iđlāl itmişdür.” (3a)
“Pes bu taǾlim üzre seksān dāne ŝaliĥ ādem bulup ĥezār māl vaǾd idüp oġlı ile
bir ĥāneye seksān gün ĥabs idüp taǾām ve şarāb ŧaşrādan virirlerdi.” (3a)
“Bābil şehründen bāzergānlar gelüp şehrün içinde beş ķat bahāsıyla sünbül
aradılar.” (4a)
“Ser-māyeden ġayrı üç biñ altun faǾide itmiş.” (4a)
“Bu kelle diri iken seksān ādemüñ ölmesine sebeb olup vefātından nice sene
mürūr eyledikden śoñra daħı seksān ādemüñ ölmesine sebeb olacaķdur.” (12a)
“Balıķlar derler ki vezĮrüñ ķırķ dāne maĥbūbe cāriyesi vardur. Pes ķırķınuñ
daħı maĥśūś odalarında birer dāne tāze yigit gizlidür.” (13a)
“Bu kimse bu żāǾfla üç gice uyķusuzluġa ŧāķat getüremez.” (17b)
“Ĥāśılı dört sene Ǿeleǿt-tevālĮ bāsbānlıķ eyledi.” (17b)
“Meger ol kilĮsāda elli baŧmān ħāliśüǿl-Ǿayār ķızıl altundan düzilmiş bir
büyük put var idi.” (22a)
“Nessāc daǾvācı dört kişi şāhid olup maĥkemeye geldiler.” (27b)
“Merĥūme’ye dört yüz dirhem ĥarclıķ virdi.” (28b)
“Pes Nessāc ve ġulām-ı AǾrābĮ ve civān-ı nā-merdi bu üçini ortaya
getürdiler.”( 31a)
“Merd-i Śāliĥ ile Merĥūme Ħātūn’ı şehrüñ begi kendi sarāyında alıķoyup üç
gün żiyāfet ve envāǾ-ı riǾāyet eyledi.” (31b)
“…on beş gün mühlet alup…”(32b)
“Yüri yedi güne dek deryāyı meclisimize getürürseñ ne hoş…” (56b)
“Nā-gāh dört oġlı var idi.” (56b)
“Veǿl-ĥāśıl üç gün şikār bulamayup…” (57b)
“Ħudā-yı MüteǾāl ŧarafından işte dört hediye kerāmet olındı.” (58b)
“Bir ķaç menzil gitdükden śoñra bir gün yolda üç nefer-i seyyāĥa rast geldi.”
(60b)
“Veǿl-ĥāśıl bir dürr-i şāhvār ve bir güher-i leŧāfet-şiǾār idi kim nažĮrini
āyĮneden ġayride kimse görmemiş idi.” (61b)
“İmdi bu ĥikāyeden derūnıma müşkil olan budur ki bu üç dört şaħsuñ içinde
ķanġısınuñ mürüvvet-i insāniyyetine taĥsĮn olınmaķ evlādur.” (63a)
172
“Meger ol zamān ol nevāĥĮde dört yüz ĥükemā müctemiǾ olmuşlardı.”(64b)

“İsmine Memālik-i PĮr dirler idi. Ĥaķ TeǾālā aña bir oġul virmişdi ki bir kere
yüzine baķan bir daħı baķmaġa tevbe iderdi. Güzellik Ĥażret-i Yūsuf’a ħatm oldıġı
gibi çirkinlik daħı vezĮr-zādede ħatm olmış idi. Böyle bir ķabĮĥüǿl-manžar iken ol
mertebe aĥmaķ zebān idi ki ĥayvānāt bile anuñla ülfet itmegi irtikāb itmezdi.” (68b)
“Ĥaķ TeǾālā aña bir ħātūn iĥsān itmiş idi ki ĥüsn (ü) cemālĮ māye-i ħayāt-ı
cāvidānı ve zühd-ü şalāĥla rābiǾa-i ŝānĮ idi. İsmine Śāliĥa dirler idi. Fiǿl-ĥaķįķa ismi
müsemmāsına muŧābıķ ve ĥüsn-i śūreti sĮretine muvāfıķ idi. Ol şehrüñ içinde zen-i
Śāliĥā’nıñ güzelligi āvāzesi meşhūr, dāmen-i pākĮ nā-maĥremden mestūr idi.” (71a)
“Pes iş Feraĥbaħt, Mübārekfāl ve Ħāliś ve Muħliś bu dört nefer şaħś yoldaş
olup yola girdiler.” (75b)
“Yetmiş seksān ķadar ġavvaś ŧalup aradılar.” (75b)
“CemĮle ĥicābından üç erden ferāġat u āǾrāż idüp ŧāǾat u Ǿibādete yüz…”
(79b)
“VāķıǾasında gördi ki iki ħūb śūretlü kişi havādan indiler.” (83b)
“Bir kişi dört şeyden iĥtirāz itse aślā aña bir żarar irişmez. Evvelki ġażab,
ikinci kiźb, üçünci umūrda ihmāl, dördünci Ǿacele itmek.” (88a)
“Ħātūn bu ādemüñ eziyetine taĥammül idemeyüp nā-çār iki evlādı var idi.”
(88b)
“Meşhūr meŝeldür ki ħiśāl-ı źemĮmeden üç ĥaślet kişiye dürlü żarar getürür.”
(92b)
“Naķl olınur ki Zāvilistān şehrinde bir pādşāh var idi. Ol pādşāhuñ üç vezĮri
var idi.” (92a)
“Ol bāzergānuñ Zühre nāmunda bir ķızı var idi ki Zühre belki bir ħūrşĮd idi
kim müşterĮsi zerrātdan çoķ idi ve üç ĥüsnde badr-i tām gibi nažĮri yoġ idi.” (95b)
“Bir gün ġayrı vilāyetden üç civān geldiler.” (96a)
“Ħuśūśā ĥükemā dimişlerdür ki “Üç şeyden üç nesne ĥāśıl olur.” (98b)
“İsmine Ġalaŧnümā dirler idi. Daħı tāze nev-civān idi. Ĥüsn ü cemāli pençe-i
āfetāne ve śaçlarınuñ altında çehresi seyyār içre şaǾşaǿa-i mehtāba beñzerdi. Veǿl-
ĥāśıl güzellikde yektā tenāsüb-i aǾźā-yı miŝl ü bĮ-hemtā idi. Ĥüsnini gören Ǿāşıķ u
dil-dāde olurdı.” (98b-99a)
“Baña üç gün mühlet virüñ, didi. Pes üç gün mühlet virdiler.” (100b)
“Dört kimseden dört dürlü nesne žuhūr itdigi ġāyet ķabiĥdür.” (101b)
173
“Pes Maĥrūse büyüdi. On iki on üç yaşına girdi ve güzelligi bir mertebe oldı
ki Ǿālem-i dünyāda nažĮrin kimse görmiş degil idi.” (102a)
“Pes Zābil pādşāhı śabr idemeyüp dört vezĮri var idi.” (102a)
“Ĥikmet-i Ħudā ile bu ķızuñ üç memesi var idi.” (111a)
“Ĥikmet-i Ħudā ol maĥalde iki ķoyun otlardı.” (114a)
“Siz saǾādetle bu yolı ŧutub üç gün gidersiz. Dördünci gün bir baġ kenārında
bir çeşme-sāra gelüp anda Ǿacayib ü ġarāǿibler müşāhede idersiz.” (117a)
“Biz iki dāne ķarındaşuz. Babamuz āħrete intiķāl eyledi ve bize dört şeyǿ
mĮrāŝ alıķodı.” (117a)
“Zamān-ı evvelde Belħ şehrinde dört yārān var idi ki …” (120b)
“Pes andan ol şeyħ-i kāmile bunlara merĥamet idüp vāfer murāķabeden śoñra
ķoynundan dört dāne mühr çıķarup bunlara virdi.” (120b)
“…bir gün evvel aħrete intiķāl eyledi.” (121a)
“Bu ŧarafdan çün BaġdādĮ daħı sāĥil-i deryāda üç gün ŧurup dördünci gün bir
sefĮneye girüp süvār oldı.” (123b)
174
2.6. MUHTEVA
2.6.1. Dinî Unsurlar
2.6.1.1. Allah’ın İsimleri
Allāh (12b, 19b, 24a, 28b, 44a, 45a, 55b, 57a, 59a, 63a, 66b, 67b, 86b, 87b,
94a, 103b, 115b, 127a, 130a)
Cenāb-ı Ĥafįž (26a, 128a)
Cenāb-ı Ĥaķķ (9b, 38b, 40a, 54b, 81a, 83a, 128a)
Cenāb-ı Ħallāķ (83a, 94a)
Cenāb-ı Kibriyā (9b, 17a, 19a, 19b, 27a, 31a, 33a, 88b, 97b, 108b)
Cenāb-ı Mennān (95a)
Cenāb-ı Mevlā / Ĥikmet-i Mevlā (39a, 49b, 97b, 131b)
Cenāb-ı Mülk-i ǾAllām (30a)
Cenāb-ı Perverdgār (34a, 52a, 94a)
Cenāb-ı Rabb-i MecĮd (71a)
Cenāb-ı RafǾet (25a)
Cenāb-ı ŞāfĮ (39b)
Cenāb-ı Vāsįbüǿl-ǾAtāyā (59a)
Ĥaķ Sübĥāne ve TeǾālā (10b, 31a, 52a, 69b, 81a, 83b, 87b, 101a)
Ħalıķ-ı Kirdgār (127a)
Ĥażret-i Ħudā Rabb-TeǾālā (1b)
Ĥażret-i Ķādir-i Muŧlaķ (9b)
Ĥażret-i Melik-i Mennān (50b)
Ĥażret-i Óaú /Óaú Teālā (2a, 5a, 6b, 9a, 9b, 14b, 17a, 18a, 29a, 30b, 39a, 40a,
42b, 44b, 46a, 48a, 48b, 49a, 51a, 52a, 54b, 55b, 58b, 61a, 62b, 66b, 68b, 71a, 72b,
73b, 81b, 82a, 82b, 86a, 94a, 95b, 104a, 105b, 106a, 112a, 112b, 116b, 118b, 126a,
130a, 130b)
Ĥikmet-i Ħüdā-ı BādĮ (123a)
Ħudā / Hikmet-i Hudā (5a, 9a, 9b, 17a, 24a, 26b, 27b, 28a, 30a, 36b, 41a,
41b, 42a, 44b, 45a, 48b, 49a, 57a, 58a, 75b, 77b, 78a, 81a, 82a, 84b, 86a, 93a, 94b,
175
96a, 110b, 113a, 114a, 118b, 119b, 125a)

Ħudā-yı Lā-yezāl (41b, 125b)
Ħudā-yı ZĮ-Mutlāķ (26b)
Ħudā-yı Źüǿl-Celāl (58b)
Ķahr-ı Cebbār (29a)
KerĮm-i Muŧlaķ (30b)
Ķudret-i BārĮ / Ĥażreti BārĮ (37b, 41b, 55a,)
Ķudret-i Ħudā (12a)
Luŧf-ı RabbānĮ (14b,77a, 88b, 94b, 95a)
ÒudÀ-yı MüteèÀl (8b, 26b, 58b, 104b)
Rab / Rabbüǿl-ǾālemĮn (6b, 50b, 54b, 66b, 84a, 125a)
Rabb-i Ġafūr (95a)
Raĥmet-i RaĥmānĮ (28a)
Rezzāķ (94a)
Sübĥān (70b)
TaķdĮr-i RabbānĮ / Ķażā-yı RabbānĮ (39a, 107a, 123a)
Tañrı TeǾālā (112a)
2.6.1.2. Peygamberler
Fahri Kainat (24a, 55a)

Habib-i Ekrem (94a)
Hz. Yakub (94a)
Hz. Adem (41b, 126a)
Hz. İbrahim (9a, 9b, 27b)
Hz. İsa
Hz. Musa (75a)
Hz. Nuh (29a)
Hz. Nūh (66b)
Hz. Süleyman (50a, 50b, 51a, 75a, )
Hz. Yusuf (68b, 94a, 96a)
Mesih (22a)
176
Resululllah (31a)
Ümmet-i Muhammed (31a, 31b)
Yunus (27b)
2.6.1.3. Dinî Şahsiyetler
ǾĀşıķ Resān Dede (94a, 95a)

BāyezĮd-i BisŧāmĮ (81b)
Belĥ Pādşāhı İbrāhĮm Edhem (83a)
Cebrāǿil ǾAleyhiǿs-selām (50b, 75a)
Cüneyd-i BaġdādĮ (65a)
EkmeleddĮn ŚemedānĮ (77a)
Hārūt ile Mārūt (99a)
Ĥażret-i ǾÖmer bin elǾazĮz (Abdulaziz) (88b)
Hz. Ali (55b)
Hz. Havvā (126a)
Hz. Meryem (12a)
MĮkāǿil (75a)
2.6.1.4. Dinî Terimler

Huri (42a)
KaǾbe (31a )
Kuran (39a, 71a)
2.6.1.5. Hadisler
‘El-Ǿamelü bilā Ǿilmin kell-ķavsi bilā vitrin.’ (112a)

“Amelsiz ilim meyvesiz ağaca benzer.”
(http://www.mehmedkirkinci.com/index.php?s=article&aid=1051)
‘Mūtū ķable ente mūtū.’ (38a)

“Ölmeden önce ölünüz.”
(http://www.sadakat.net/forum/kurani_kerim_ve_sunneti_seniyye/olmeden_o
177
nce_olunuz_hadisi_serifi-t3613.0.html)
“El-cennetü taĥte aķdāmiǿl-ümmehāt.” (112b)

“Cennet annelerin ayakları altındadır.”
(Aclûnî,1988-C.I: 335)
“El-helāku fĮǿl-kiźb.” “En-necātu fiǿś-śıdķ.” (34a)

“Yalanda helak vardır.” “Kurtuluş doğruluktadır.”
(http://www.sonpeygamber.info/hz-peygamberin-dilinde-dogruluk-ve-
sadaka)
“Eś-śadaķa turiddüǿl-belāǿ vü tuzeyyidüǿl-Ǿömr.” (19a)

“Sadaka belayı önler ve ömrü uzatır.”
(Canan, 2004-IX: 243)
“Ĥūbbüǿl-vaŧan mineǿl-Įmān.” (39b)

“Vatan sevgisi imandandır.”
(Aclûnî,1988-C.I: 138)
“Tenākaĥū tenāselū.” (110a)

(Nikahlanınız çoğalınız)
(Canan, 2004-IX: 243)
“Evlād anaya tābiǾ” (26b)

“Zira evlat anaya tabidir.” (Gümüşhanevi, 1982: 184)
2.6.1.6. Ayetler
Ayetlerin incelenmesinde Diyanet Vakfı Yayınları’nın Tükçe meali esas
alınmıştır.
‘İnnā-liǿllāhi ve innā ileyhi rāciǾūn.’ (38a)

“Biz Allah’ın kullarıyız ve biz O’na döneceğiz.” (Bakara/156)
178
‘Men cāǿe bil-ĥaseneti fe-lehu Ǿaşru emŝalihā’ (115a)

“Kim (Allah huzuna) iyilikle gelirse, ona getirdiğinin on kati vardir"
(Enam/160)
“Cennātin tecri min teĥtiheǿl enhār.” (108a)

“İçinden ırmaklar akan cennetler olduğunu müjdele.” (Bakara/25)
“İnne enkereǿl-aśvati le śavtüǿl-ĥamĮr.” (109a)

“Seslerin en çirkini merkeplerin sesidir.”(Lokman/19)
“İnnemā yeĥşaǿllaĥe min ǾĮbādihiǿl -Ǿulemāǿ” (17a)

“Kulları içinde ancak âlimler, Allah'tan (gereğince) korkar.” (Fatır/28)
“İzā cāǿe eclühüm lā yesteǿ-ĥirūne sāǾatev ve lā yestaķdimūn.” (130a)

“Ecelleri gelince ne bir an geri kalırlar ne de bir an ileri gidebilirler.” (Araf
7/34)
“Naĥnü ķasemnā beynehüm maǾĮşetehüm” (39a)

“Dünya hayatında onların geçimliklerini aralarında biz paylaştırdık.”
(Zuhruf/32)
“Ve fevķa külli źĮ Ǿilmin ǾalĮm.” (87a)

“Her ilim sahibinin üstünde daha iyi bir bilen vardır.” (Yusuf/76)
“Ve mā min dābbetin fiǿl- erđi illā Ǿaleǿllahi rızķuĥa” (25b)

“Yeryüzünde yürüyen her canlının rızkı, yalnızca Allah'ın üzerinedir.”
(Hud/6)
“Ve mā şehidnā illā bimā Ǿalimnā” (15b)

“Biz bildiğimizden başkasına şahidlik etmedik.” (Yusuf/81)
179
“Vele-ķad kerramnā benĮ ādeme” (1b)

“Biz hakikaten insanoğlunu şan ve şeref sahibi kıldık.” (İsrâ/70)
.
“Vemā-yenŧıķu Ǿanil-hevā” (1b)
“O (Muhammed), arzusuna göre de konuşmaz.” (Necm/3)
2.6.2. Atasözleri ve Kelam-ı Kibarlar
Tûtînâmemizde birçok atasözü veya atasözü niteliğinde kelime gurupları

karşımıza çıkmaktadır. Bazı atasözlerinde ya kelimelerin değiştirildiğini ya da bir
kısmının eksik söylendiğini görmekteyiz. Bunun için biz bu güzel sözleri, atasözleri
ve kelem-ı kibarlar başlığı altında toplamayı uygun bulduk. Atasözleri incelenirken
Türk Dil Kurumunun internet ortamındaki Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü’nden
yararlanılmıştır.
‘El-ġarĮķu yeteşebbeŝu bi-külli ħaşĮş.’ (44b)

(Denize düşen yılana (yosuna) sarılır.)
“ǾAdüvv-i Ǿaķl ħayrun min-śıddĮķ-i cāhil” (95b)

(Akıllı düşman akılsız dosttan hayırlıdır.)
“Arslān baġlu iken şikār alamaz.” (83a)

(Aslan bağlıyken avlanamaz.)
“Aşķdan behremend olmayan Ǿālemde ercümend olmaz.” (82a)

(Aşktan nasibini alamayan âlemde şerefli olamaz.)
“Atılmış oķ ve söylenmiş söz ve geçmiş Ǿömr gitdükden śoñra bir daĥı gerü
dönmez.”(88a)
(Atılan ok, söylenen söz ve geçen ömür gittikten sonra bir daha geri gelmez.)
180
“Bigāne ile būstanda olmaķdan ise dostlar ile zindānda olmaķ yegdür ve
ħayrlıdur.” (40a)
(Tek başına bahçede olmaktansa dostlar ile zindanda olmak iyidir ve
hayırlıdır.)
“Bir kişi dört şeyden iĥtirāz itse aślā aña bir żarar irişmez: evvelki ġażab, ikinci
kiźb, üçünci umūrda ihmāl, dördünci Ǿacele itmek.” (88a)
(Kişi dört şu şeyden sakınırsa ona zarra gelmez: Önce gazap etmek, ikinci
yalan söylemek, üçüncü ihmalkarlık ve dördüncüsü de acele etmek.)
“Bu günki śafāyı yarınki güne alıķoma.” (7a)

(Bu günün işini yarına bırakma.)
“Dost düşmana ķarşu taĥsĮl-i māl daħı ĥilye-i ĥüsn (ü) cemāldür.” (4b)(Dosta
düşmana karşı mal elde etmek güzel yüzün görünüşüdür.)
“Dünyāda māl u ser-māye hünerdür ve maǾrifetdür.” (4)

(Dünyada mal ve sermaye marifettir ve hünerdir.)
“Ebnāǿül maǾrūf mālem yetebeddel fĮhüǿl-vücūh.” (98b)

(İhsanların en iyisi ve makbule geçeni istemezden evvel olanıdır.)
“El cūdu biǿn-nefs aķśā ġāyetiǿl-cūdı.” (45a)

(İnsanın kendi canını feda etmesinden daha üstün bir cömertlik olamaz.)
“El merü yetiru bĮ-himmetihi” (103b)

(Kişi himmetiyle uçar.)
“El-bereketihi fiǿl-ĥareketihi” (82a)

(Nerede hareket, orada bereket.)
181
“Elden çıķan niǾmete ġam çekmek nā-dānlıķdur.” (39a)

(Elden çıkan nimete üzülmek cahilliktir.)
“El-enf yā el-enf” (15a)

(Buruna burun.)
“El-fırśatü temuruǿs-seĥāb.” (60a)

(Fırsatlar bulutlar çabuk gibi gelip geçer.)
“El-ĥaķķu murr.” (85a)

(Hakikat acıdır.)
“El-ĥaķķu mürr.” (6a)

(Doğru söz acıdır.)
“El-ĥarĮś kāǿl-maĥrum.” (82a)

(Hırslı olan mahrum kalır.)
“El-kelāmu yeccuruǿl-kelāme.” (32b)

(Laf lafı açar.)
“El-leyleti ĥabli.” (93b)(Geceler gebedir.)
“El-lisānu tercümānuǿl-ķalb.” (60a)

(Dil kalbin tercümanıdır.)
“El-mecāz-ı ķanŧaratüǿl-ĥaķĮķat” (104a)

(Mecaz hakikatin köprüsüdür.)
“El-naķdü ħayrün min nesĮǿeh” (120b)

(Peşin ödemek veresiye ödemekten hayırlıdır.)
182
“El-üzni yaǾşuķa ķĮleǿl-Ǿayni aĥyānen” (71a)

(Bazen kulaklar gözden önce aşık olur.)
“Er Ǿavratsuz olmaduġı gibi Ǿāşıķ daħı maǾşuķsuz olmaz.” (106b)
“Erbābüǿd-düvel mülhemūn.” (51b)

(Hükümdarlar ilhama ermiş kimselerdir.)
“Erkek ķısmı vefā-dār Ǿavrat ķısmı cefā-dār.” (14b)

(Erkek kısmı vefalı, avrat kısmı cefalı olur.)
“Er-refĮķ śummeǿŧ-ŧarĮķ” (60b)

(Önce yoldaş sonra yol.)
“Es-saǾĮdu saǾĮdun fĮ-baŧni ümmihi veǿş-şaķĮyyu şaķĮyyu fĮ-baŧni ummihi”

(26a)
“İnsan daha ana karnında iken ya bahtlıdır ya bahtsız.”
“Eşedd-i faķra Ǿaźāb-ı cihannümadur.” (25b)

(Şiddetli fakirlik dünya azabıdır.)
“Feliǿr-raĥmānü iltāfün ħafiyyetihi.” (93b)

(Allah’ın gizli lütufları vardır.)
“Ħātūnı güler yüzlü olan ādemüñ Ǿömri uzun olur ve ħātūnı Ǿubūs çehreli
olan ādemüñ Ǿömri ķıśa olur.” (123b)
(Hatunu güler yüzlü olan insanın ömrü uzun olur ve hatunu çatık yüzlü olan
insanın ömrü kısa olur.)
“Ħayruǿ-l-refiķā-yı erbāǾ” (95a)

(Arkadaşların iyisi dört tanedir.)
183
“HĮç emānete ħıyānet olur mı?” (100b)

(Emanete hıyanet olmaz.)
“Aż-żarūrāt sebĮĥuǿl mahźūrāt” (100b)

(Zaruretler mahzurları yok eder.)
“Ħidmetüǿl-mülūk niśfüǿs-sülūk” (39a)

(Hükümdarlara hizmet doğru yolun yarısıdır.)
“Ĥükemā maraż-ı Ǿaşķa üç Ǿilāc yāźmışlardur:

Yā śabırdur, yā seferdür, yā senedür.” (5b)
(Aşkın hastalığına üç ilaç yazmışlardır: Ya sabırdır, ya seferdir, ya senedir.)
“İki nesne insānuñ kerĮm olmasına Ǿalāmettdür, (98b)

Evvelki iĥsān-ı bilā-ŧaleb, ikincisi vefā-yı bilā-ħilāf.”
“İnnemeǿl-iĥsānü illā biǾt-temām”

(İyilik ancak tamam olduğunda iyilik olur.)
“İźā cāeǿl-ķażā ǾamĮeǿl-baśar.” (37a)

(Kaza gelince göz kör olur.)
“Ķabihatüǿl-Ǿaķlu śavmiǾatüǿl-ħavāś.” (98a)

(Aklın kabahati duyguların körlüğüyledir.)
“Kemā tedeyyen tedān” (63a)

(Borç aldığında o borcu geri ödemek zorunda kalırsın.)
“Kendi yoluna geldi.” (15b)

(Herkesin ettiği yoluna gelir.)
184
“Ķorķaķ bāzergān ıśśı etmez.” (106b)

(Korkak bezirgân ne kâr eder ne zarar/ziyan.)
“Ķoşmayan at menzile erişmez.” (83a)

(Koşmayan at menzile ulaşamaz.)
“Ķulāķ Ǿāşıķ olmuş gözden öñdin.” (102a)

(Kulak gözden önce âşık olurmuş.)
“Külli şeyǿin mevlūde ĥattaǿl-ĥabādi.” (68b)

(Her şey doğurduğunu sever.)
“Külli şücāǾ aĥmaķ” (90a)

(Cesurlar ahmaktır.)
“Küllü ināǿin yetereşşahu bimā fĮhi.” (91a)

(Her kap içindekini sızdırır.)
“Lā śavābe maǾa terekeǿl-meşvereti” (55b)

(İş konusunda onlarla müşavere et.)
“Lā-tanžur men ķāle veǿn-žur mā ķĮle.” (49a)

(Söyleyene değil, söylenene bak.)
“Li-külli cedĮden leźźetihi.” (57a)

(Her yeni lezzetlidir.)
“Li-külli maķālun maķām. Veǿl-külli maķāmun maķāl. Veǿl-külli baķķālun

çaķķāl.” (110b)
(Her söyleyenin bir makamı, her makamın da bir söyleyeni ve her bakkalın
da bir çakalı vardır.)
185
“Li-men yeşteġılü bĮ-ǾuyūbĮǿn-nāsi ve hüve ġāfilun Ǿan Ǿuyūbi nefsihi.” (69b)

(Başkalarının ayıplarıyla meşgul olurken kendi ayıplarını görmeyen kişiye
şaşarım.)
“Mā lā yedreku ve lā yuzekku kulluhu.” (50a)

(Bir şey tümüyle karşı taraf tarafından anlaşılmazsa üzerinde ısrar etmemek
gerekir.)
“Mā min şeyǿin illā ve ķad taħayyere.” (50a)

(Her şey bir seçimdir.)
“Maĥabbet iki başdan ola.” (40b)

(Değirmen iki taştan, muhabbet iki baştan.)
“Men daķķā duķķā” (54a)

(Çalma elin kapısını, çalarlar kapını.)
“Men lem yaźuķ lem yaǾrif’(65a)

(Tatmayan bilmez.)
“Śayd ķabile şikārdur.” (38a)

(Av önde giderse avdır.)
“Śoñ peşĮmānlıķ fāǿide virmez.” (67b)

(Son pişmanlık fayda vermez/etmez.)
“Tāzelerde vefā olmaz.” (35a)

(Gençlerde vefa olmaz.)
“Tefekkür itmeden söz söylemenüñ Ǿākubeti belādur.” (6b)

(Tefekkür etmeden söz söylemenin cezası beladır.)
186
“ŦarĮķüǿl-Ǿaşķ küllehā ādāb.” (79b)

(Aşkın yolları tamamen edeptir.)
“Ŧuyulmaz nesne olmaz her ne deñlü olsa pinĥānĮ.” (14b)

(Ne kadar gizli olsa da duyulmayan bir şey yoktur.)
“Vaķt ġanĮmetdür.” (86b)

(Vakit ganimetdir.)
“Ve men Ǿaşķ u keteme ve Ǿaffe u māte şehĮde.”

“Âşık olup da aşkını gizleyen ve o hal üzerine ölen kişi şehit olarak ölür.”
(104a)
“Yarınki ŧavuķdan bugünki yumurŧa yegdür.” (69a)

(Bugünkü tavuk yarınki kazdan iyidir.)
“Żarar-ı Ǿāmmdan ise żarar-ı ħāś evlādur.” (57b)

(Umumun zararındansa kişinin zararı yeğdir.)
2.6.3. Deyimler
Deyimler incelenirken Türk Dil Kurumunun internet ortamındaki Atasözleri
ve Deyimler Sözlüğü’nden yararlannılmıştır.
Ad taķmak (13b)
Ad takmak: Adlandırmak, alay etmek veya övmek amacıyla lakap takmak.
Amān virmek (57b)

Aman vermek: Canını bağışlamak, öldürmemek.
ǾAciz ķalmak (5a)

Aciz kalmak: Çok uğraşmasına karşın bir işi yapamamak.
187
ǾAķlı başına gelmek (65a)

Aklı başına gelmek: 1) Davranışlarının yanlışlığını sezerek doğru yolu
bulmak. 2) ayılmak, kendine gelmek.
ǾAķlı başından gidmek (103b)

Aklı başından gitmek: Çok sevinçten veya çok korkudan ne yapacağını
şaşırmak.
ǾAķlı başından gitmek (27a)

Aklı başından gitmek: Çok sevinçten veya çok korkudan ne yapacağını
şaşırmak.
ǾAķlu kesmek (22b)

Aklı kesmek: 1) Anlamak, idrak etmek; 2) Bir şeyin olabileceğine inanmak.
ǾAlāmet-i ħayr degül (36b)

Hayra alamet değil:Uğursuz sayılacak bir olay için kullanılan bir söz.
Allaĥ’dan ķorķup ħalķdan utanmak (6a)

Allah’tan korkmaz: Can yakıcı, insafsız, acımasız.
ǾAlem başına ŧār olmak (23b)

Dünya başına dar olmak: Çok sıkılmak, büyük bir çaresizlik içinde kalmak.
ǾĀr idmek (3a)

Ar etmek: Utanmak.
Ayaġına düşmek (12b)

Ayağına düşmek: Çok Yalvarmak.
Ayaġına düşmek (99a)

Ayağına düşmek: Çok yalvarmak.
188
Ayaķ baġı (99b)

Ayak bağı olmak: Bir yere gidilmesine veya bir işin yapılmasına engel olmak.
Ayaķ baśmak (10b)

Parmak basmak: Bir konu üzerine dikkati, ilgiyi çekmek.
Ayāķ baśmak (85b)

Ayak basmak: 1) Bir yere varmak, ulaşmak. 2) Girmek, gelmek, uğrama.
ǾAyblarını yüzlerine urmak (43b)Ayıbını yüzüne vurmak: Birinin kusurunu

yüzüne söylemek.
Belāya giriftār olmak (9a)

Belaya çatmak veya girmek veya uğramak: Beklenmedik bir bela ile
karşılaşmak.
Biñ cānla (20a)

Bin can ile: Çok isteyerek, gönülden.
Boynına almak (57b)

Boynuna almak: Bir şeyi borç veya ödev olarak üzerine almak.
Cān başına śıcrāmak (51b)

Can başına sıçramak: Çok korkmak.
Cān başına śıçramak (40a)

Can başına sıçramak: Çok korkmak.
Cān bulmak (18a)

Can bulmak: Dirilmek, canlanmak.
189
Cānı śıķılmak (14b)

Canı sıkılmak: 1) İçi sıkılmak, yapacak bir işi olmamaktan tedirginlik
duymak.
Canuna ķār itmek (39b)

Canına geçmek/işlemek veya kâr etmek: Çok etkilemek.
Cezāsını bulmak (6b)

Cezasını bulmak: Hak ettiği kötü sona uğramak.
Dehān açmak (39a)

Ağız /ağzını açmak:1) Konuşmaya başlamak; 2) Kesici aletleri keskin duruma
getirmek; 3) Ağır sözler söylemeye başlamak; 4) Azarlamak, paylamak.
Derde dermān olmak (54b)

Derde derman olmak: Soruna çözüm bulmak, sıkıntıyı geçirmeye çare
göstermek.
Dünyā ve āħret ĥemşĮre (28a)

Dünya ahret kardeşim: Bir kişiye kardeşlik duygusundan başka bir gözle
bakılmadığını anlatan bir söz.
El çekmek (72a)
Vazgeçmek.
Elden çıkarmak (101b)

1) Bir şeyin sahipliğini başkasına geçirmek, satmak. 2) Yitirmek.
Elden çıķmak (39a)

Elden çıkmak:1) Malı olmaktan çıkmak, malı satılmak. 2) Kaybedilmek.
190
Elden gidmek (84b)

Elden gitmek: Bir şeyi yitirmek, o şeyden yoksun kalmak.
Elden gidüp ayaķdan düşmek (19a)

Elden ayaktan düşmek,kesilmek: Yaşlılık sebebiyle veya sağlığı büsbütün
bozularak çalışamaz duruma gelmek.
Elden gitmek (9a)

Elden gitmek: Bir şeyi yitirmek, o şeyden yoksun kalmak.
Elem çekmek (4b)

Gam çekmek: Tasalanmak, kaygılanmak, üzülmek.
Elinden gelmek (19a)

Yapabilmek.
Evķātini żāyiǾ itmek (43b)

Zaman öldürmek: Boş şeylerle vakit geçirmek.
Ezįyyet çekmek (3b)

Eziyet çekmek: Zahmet ve sıkıntıya uğramak.
Fedā idmek (19a)

Feda etmek: Kıymak, gözden çıkarmak.
Fedā itmek (42a)

Feda etmek: Kıymak, gözden çıkarmak.
Ferāġat idmek (73b)

Feragat etmek / göstermek: Hakkından vazgeçmek, el çekmek.
191
Fırśad gözedmek (14b)

Fırsat kollamak, fırsatgözlemek: Yapmak istediği iş için uygun bir zaman
veya bir durum beklemek.
Fırśat düşürmek (14b)

Fırsat bulmak: Uygun, elverişli zaman bulmak.
Fırśatı fevt etmek (7a)

Fırsatı kaçırmak: Elverişli durumdan yararlanmamak.
Fırśatı ġanĮmet bilmek (108a)

Fırsatı ganimet bilmek: Çıkan fırsattan en iyi biçimde yararlanmak.
Firār itmek (20a)

Firar etmek: Kaçmak.
Ġalebelik itmek (23a)

Galebe çalmak: 1) Yenmek. 2) Üstün gelmek, baskın çıkmak.
Ġam çekmek (39a)

Gam çekmek: Tasalanmak, kaygılanmak, üzülmek.
Ġarķ olmak (36a)

Gark olmak: 1) Gömülmek, batmak. 2) Mec. Boğulmak.
Ġayret ŧamarları ĥarekete gelmek (6a)

Damarları kabarmak: Bir huy veya duygu güçlü bir biçimde ortaya çıkmak.
Göñül virmek (6a)

Gönül vermek: Sevmek, âşık olmak.
192
Göz dikmek (22a)

Bir şeyi ele geçirmek isteğine kapılmak.
Gözlerine uyķu girmemek (7b)

Gözüne uyku girmemek: Uyuyamamak, uykusuz kalmak.
Ĥarām olmak (73b)

Haram olmak: Bir şeyden gereği gibi yararlanamamak.
Ħātır şirenġinden geçmek (9a)

Hatırına getirmek: Hatırlamasına yol açmak
Ħāŧırı ķalmak (129b)

Hatırı kalmak: Gücenmek, kırılmak.
Ĥayrān olmak (24b)

Hayran olmak / kalmak: Çok beğenmek.
Her derde devā (78a)

Her derde deva olmak: Birçok şeye çare olmak.
Ĥiśśe almak (7b)

Hisse almak: 1) Zarara uğramak. 2) Ders çıkarmak.
İbret almak (15b)

Ders almak
İftirā idmek (15a)

İftira atmak: İftira etmek.
İftirāya uġramak (47a)

İftiraya uğramak: Kasıtlı ve asılsız suç yüklenmek.
193
İntiķām almak (37b)

İntikam almak: Öç almak.
Ķabaĥat idmek (84a)

Kabahat işlemek/etmek:Suç olacak, kusur sayılacak bir iş yapmak.
Ķasāvet çekmek (8a)

Kasavet çekmek: Üzülmek, tasalanmak.
Ķavl (ü) ķarār idmek (21b)

Kavlükarar etmek: 1) Karar vermek 2) Birlikte söz vermek.
Kelām-ı dürerbārın śaçmak (39a)

Ağzından inci saçmak:Birbirinden güzel sözler söylemek.
Kendi Ǿāleminde (7a)

Kendi âlemine dalmak: 1) Çevre ile ilgisini kesip iç dünyasına kapanmak. 2)
Eğlenceye, zevküsefaya kapılmak.
Kendüyi devşirmek (19a)

Aklını devşirmek:Aklı başına gelmek.
Ķıyāmeti ķoparmak (73a)

Kıyametler koparmak: 1) Bir şeye çok kızarak bağırıp çağırmak, feryat
etmek. 2) Aşırı gürültülere, kargaşaya yol açmak.
Kimi naǾla ve kimi mıħa ķaķar (47a)

Hem nalına hem mıhına vurmak: Karşıt olan iki yanı desteklemek.
KĮn baġlamak (8a)

Kin bağlamak: Birine karşı öç alma duygusu duymak.
194
Ķoynuna almak (14a)

Koynuna almak:1) Biriyle beraber yatmak. 2) Biriyle sevişmek için yatmak.
Ķurbān olmak (18a)

Kurban olmak: 1) Aşırı sevgi ve hayranlık anlatan bir söz.
Māl bulmuş maġrĮbiye dönmek (82b)

Mal bulmuş Mağribî gibi: ‘Büyük bir zenginliğe kavuşmuşçasına büyük
sevinç ve coşku ile’ anlamında kullanılan bir söz.
MaǾlūm degül (18b)

Malum değil: Bilinmeyen konular için kullanılan bir söz.
MaǾlūm olmak (7b)

Malum olmak: İçine doğmak.
Mekān ŧutmak (85b)

Mekân tutmak: Bir yere yerleşmek.
Merhem śarmak (54b)

Merhem olmak: Bir derde çare olmak.
Miĥnete giriftār olmak (8a)

Mihnet çekmek: Sıkıntılı bir duruma katlanmak, sıkıntı çekmek.
Muħālefet idmek (104a)

Muhalefet etmek: Karşı davranışta bulunmak, karşı çıkmak.
Murād almak (101a)

Murat almak: Dileğine kavuşmak.
195
Murādına ermek (8b)

Muradına ermek-murada ermek: İsteğine kavuşmak, dileği gerçekleşmek,
arzusu yerine gelmek.
Musallaŧ olmak (89a)

Musallat olmak: Birini sürekli rahatsız etmek, birine sataşmak, peşini hiç
bırakmamak.
Münāfaķat düşürmek (74a)

Nifak sokmak: Ara açmak, bozgunculuk yapmak.
Münāsib gelmek (6b)

Münasip düşmek: Uygun düşmek.
Nedāmet çekmek (37b)

Nedamet duymak/getirmek: Pişman olmak.
ǾÖźrüñ ķabaĥatüñden büyük (58a)

Özrü kabahatinden büyük: Bir suç veya kabahat için özür dilerken daha
büyük suç işleyen kimseler için söylenen bir söz.
Pervānesi olmak (14a)

Pervane olmak: Birinin yanında onun hizmetine hazır olduğunu gerekli
gereksiz göstermek.
Rāĥat olmak (7b)

Rahat olmak: Üzüntülü, sıkıntılı veya tedirgin durumda olmamak.
Rehn ķomak (46b)

Rehine koymak/vermek: Tutuya koymak.
196
Rıżā virmek (6b)

Rıza göstermek: Razı olmak, onamak, uygun bulmak.
Rıżā virmek (75a)

Rıza göstermek: Razı olmak, onamak, uygun bulmak.
Rūĥı bile duymamak (104b)

Ruhu bile duymamak: Haberi olmamak, anlamamak.
Śabra mecāli ķalmamak (14b)

Sabrı taşmak, sabrı tükenmek: Artık katlanamaz, dayanamaz duruma gelmek,
sabrı kalmamak.
Śaded açmak (32b)

Sadede gelmek: Konuyla ilgisiz sözleri bırakarak asıl konuya dönmek.
Śaġlıķ olsun (72b)

Sağlık olsun: Üzücü bir durum veya bir zarar karşısında avunma sözü olarak
söylenen bir söz.
Śāĥib çıķmaķ (8b)

Sahip çıkmak: 1) Kendinin olduğunu ileri sürmek; 2) Korumak, koruyucu
olmak, ilgilenip gözetmek.
Śaķālına gülmek (23a)

Birinin sakalına gülmek: Ciddi gibi görünen sözlerle alay etmek.
Sezā vār itmek (8b)

Uygun bumak: Yakışır, yaraşır görmek.
Sipāriş itmek (7b)

Sipariş etmek: Bir şeyin yapılmasını veya bir şeyin gönderilmesini istemek,
197
ısmarlamak.
Ŝübūt bulmak (15b)

Sübut bulmak: Kanıtlanmak, ispat edilmek.
Sülūk it- (3a)

Süluk etmek: 1) Bir işe girmek; 2) Bir tarikata girmek.
Şānına düşmek (16b)

Şanına yakışmak: Şanından olmak.
Şöhret-şiǾār olmak (13b)

Şöhret bulmak: Ün sahibi olmak, üne kavuşmak, ünlenmek.
Şübhelere düşmek (74a)

Şüpheye düşmek: Kuşkulanmak.
Şübheye düşme (20b)

Şübheye düşmek (8a)

Töhmet itmek (22a)

Töhmet altında kalmak: Suçu işlediği düşünülmek.
Ŧāķat getürmek (17b)

Takat getirmek: Dayanmak, katlanmak.
Ŧāķati ķalmamak (104b)

Takati kalmamak/kesilmek: Gücü azalmak, bitmek.
198
ǾUhdesinden gelmek (67a)

Uhdesinden gelmek: Becermek, başarmak.
ǾUĥdesinden gelmek (17b)

Uhdesinden gelmek: Becermek, başarmak.
ÜmĮdi kesmek (103b)

Ümidini kesmek: Umudunu kesmek.
Vaŧan ŧutmak (85b)

Vatan tutmak: Yurt edinmek.
Veĥme düşmek (10b)

Vehme düşmek-vehme kapılmak: Yersiz korkuya, yanlış düşünceye kapılmak
Yaķasına yapışmak (73a)

Yakasına asılmak/yapışmak: Hesap sormak veya bir şey istemek için tutup
bırakmamak.
Yerinde degül (46a)

Yerinde olmamak: 1) Uygun olmamak; 2) Tamam olmamak, iyi durumda
bulunmamak.
Yerinde yeller esmek (22a)

Artık bulunmamak, yok olmak.
Yüz bulmak (119a)

İlgi ve yakınlık görmek.
Yüz sürmek (48a)

Aşırı sevgi göstermek için yere eğilmek.
199
Yüz ŧutmak (87b)

Bir şey olmaya / yüz tutmak: 1) Bir şey, olmak üzere bulunmak. 2) Giderek
biçim ve renk değiştirmek.
Źaĥmet çekme (7a)

Zahmet çekmek: Güçlükle karşılaşmak, sıkıntıya katlanmak.
Zaĥmet çekme (84a)

Zahmet çekmek: Güçlükle karşılaşmak, sıkıntıya katlanmak.
Žuhūr idmek (8a)

Ortaya çıkmak: 1) Yokken var olmak, meydana çıkmak, türemek. 2) Biri
kendini.göstermek.
200
2.6.4. Çerçeve Hikâyeler
Çerçeve hikâye tekniğinin en güzel örneklerinin görüldüğü tûtînâmede 24

gece boyunca birçok hikâye anlatılır. Bu hikâyelerde anlatıcı genellikle Tûtî-i
Kâmil’dir. Tûtî-i Kâmil, çerçevenin en dışındaki hikâyeyi anlatmaya başlar ve içteki
hikâyelerin anlatıcıları farklıdır. Bu tür masal ve hikâye karışımı anlatılarda
anlatıcının insan olması zorunluluğu yoktur. Ancak anlatıcıların zeki ve söz
söylemede mahir karakterler olduğu görülür.
İncelediğimiz eserde Tûtî-i Kâmil’in hikâye anlatmaya başladığı geceyi
birinci gece kabul ederek çerçeve hikâyeler şematik hale getirilmiştir. Ancak eserin
yıpranmış ve bazı varaklarının eksik olması bu değerlendirmeyi sağlıklı
kılmamaktadır.
1. GECE
Anlatıcı: Tûtî-i Kâmil
Anlatıcı: Bezirgânın Tûtîsi
1. Hikâye: Hintli
2. Hikâye: Bezirgânın Tûtîsi ile
Hz İbrahim Hatun
3. Hikâye: Gülfeşân ve
Mehizar ile Vezir Âsım
201
2. GECE
4. Hikâye: Cevherşinas
ile İbnülgayb
Anlatıcı: Zebanaver
5. Hikâye: Camas Şah
İle Tûtî
6. Hikâye:
Hemenaz
ile
Behzad
7. Hikâye: Merd-i Canbaz

202
3. GECE
8. Hikâye: Nişaburlu
Güzel
9. Hikâye: Kuyumcu ile

Dülger
4. GECE
Anlatıcı: Anlatıcı:
Hatun Hatun
10. Hikâye: Merd-i Sipahi
ile Güzel Hatunu
12. Hikâye: Merhume

Hatun ile Merd-i Salih
11. Hikâye: Bezirgân ile Deveyi Köprüden

Geçiren Hatun
203
5. GECE
Anlatıcı: Hekim Tûtî

13.Hikâye: Hekim Tûtî
14. Hikâye: ile Padişah
Zeyrek ile
Dizdaroğlu
6. GECE
Anlatıcı: Zahit
15.Hikâye: Ağaçtan
Yapılan Kız
16. Hikâye:
Derviş Hevayi
17.Hikâye: Şah Behvac

204
18.Hikâye: Şah Behvac

ile Azim
7. GECE
Anlatıcı: Şah Kubat

19.Hikâye: Şah Kubat ile
Tûtî
20. Hikâye:
Hz Süleyman
ile Kirpi
8. GECE
21.Hikâye: Vezirzade
ile Hace Hüssam
205
9. GECE
Anlatıcı: Vezir Huşmend
Anlatıcı: Tilki
23.Hikâye: 22.Hikâye: Şah Behvac
24.Hikâye: Koyun ile ile Vezir Huşmend
Seyis ile Aslan
Efendisi
10. GECE
Anlatıcı: Mihrişah
25.Hikâye: Merd-i Dihkan
26.Hikâye:
Difüruz ile
Bahçıvan
11. GECE
27.Hikâye: İsfehan
Padişahı ile Beşikteki
Şehzade
206
28.Hikâye:
Cüneyd-i Bağdadi
29.Hikâye:
Hekim-i
Sazperver ile
Maymun
30.Hikâye:
Hind Diyarındaki
Kaknus Kuşu
207
31.Hikâye:
Aslan ile Kedi
33.Hikâye: Nuh’un
Gemisindeki Aslan ile Kedi
32.Hikâye: Bağdatlı Halife ile Âlim-i Rabbani
12. GECE
Anlatıcı: Tilki
34.Hikâye:
35.Hikâye: Horasan Veziri
Gece Vakti Memalik-i Pir
Dışarı Çıkan
Adam
13. GECE
36.Hikâye:
Hoca Mansur
208
14. GECE
Anlatıcı: Yılan
37.Hikâye:
Hümayunbaht ile
38.Hikâye: Hz Musa Ferahbaht
ile Güvercin
15. GECE
39.Hikâye:
Zarife ile Kardeşi Anter ve
Padişahın Tavusu
40.Hikâye:
Zahidin Kızı
Cemile ile Üç Damat
209
16. GECE
41.Hikâye:
Beyazıd Bistami
Hazretleri ile Türkmen
42.Hikâye:
Tacir Sadri ile Aslan
Gazzaz’ın Gazzaz’ın
Karısı Karısı
43.Hikâye:
Gazza’ın
Kanaatkâr Olmayışı
45.Hikâye:
Şegal ile Deve
44.Hikâye: İbrahim Ethem Hazretleri

210
Anlatıcı: Mâhışeker
46.Hikâye:
Memnun Halife
ile Arabî
Anlatıcı: Mâhışeker
Anlatıcı: Dişi
Karakulak
47.Hikâye:
Karakulak ile Aslan
48.Hikâye:
Kurt ile Çakal
17. GECE
Anlatıcı:
Pelenkfirib
49.Hikâye:
Pelenkfirib
50.Hikâye:
Halife Hz. Ömer
Bin Abdülaziz
211
51.Hikâye: Tavusluk
Taslayan Çakal
52.Hikâye:
Aslan Postlu Eşek
18. GECE
53.Hikâye:
Mahmude ile Ayas ve
Selime ile Salim
212
54.Hikâye: Zühre
55.Hikâye:
Kopan Başlar
19. GECE
56.Hikâye: Galatnüma
213
Anlatıcı:
Vezirler
57.Hikâye: Mahruse
58.Hikâye:
Dağıstan Padişahı
20. GECE
59.Hikâye: Şehrara
Tûtî-i Kâmil
60.Hikâye: Melike-i Rum

214
Anlatıcı:
Öküz
61.Hikâye:
Himar ile Yaban Öküzü
62.Hikâye:
Hizemfüruş
21. GECE
Erkek Tûtî Dişi Tûtî Erkek Tûtî
63.Hikâye:
Ubeyde
66. Hind Padişahı

65. Salih ile Saliha
64.Hikâye: Üç Memeli Kız
22. GECE
67.Hikâye:
Bezirgân ile Berber
215
68.Hikâye: Çin Padişahı

ile Medinetül-Kar’ın Kızı
23. GECE
69.Hikâye:
Dört Yaran
Tûtî-i Kâmil
70.Hikâye:
Cariye ile Bağdatlı Genç
216
Anlatıcı:
Merd-i Kamil
71.Hikâye: Dihkan
72.Hikâye:
Ev Sahibi ile
Müşteri
24. GECE
73.Hikâye: Ferid ve
Heft-renk Kuş
217
A
Müşârik’in
Sonunu
anlatan 1
Hikâye 2
3 4 5 6
7 8 9 10
A
Sâid’in
Babasının
durumunu
anlatan
Hikâye
B
Bir fasık 11 12 13
ve 80
kişinin
hikâyesi
(anlatıcı
Sâid’in
Babası )
14 15 16
17 18 19 20
21 22 23 24
218
II. BÖLÜM
3.1. NÜSHA HAKKINDA BİLGİ
3.1.1. Nüshanın Tanıtılması
Arşiv Numarası : 42 Kon 3739
Yazar Adı : Şahin Giray
Dili : Türkçe
Koleksiyon : Konya İl Halk Kütüphanesi
Yaprak : 132
Satır : 21
Yazı Türü : Arap-Nesih
Notlar : Cetveller kırmızı, salbekli, şemseli, vişne rengi
tam meşin, cilt. mıklep kopmuş.
Başı: Ĥamd u sipās-ı lā-yuĥsā Ĥażret-i Ħudā-yı Rabb TeǾālā Ǿaliyyāt-ı
āhirĮdür ki cins-i benĮ ĀdemĮ kerāmet-i nuŧķla sāǿir ĥayvāndan mümtāz ve ŧaǾzĮm-i
“Vele-ķad kerremnā benĮ ādem” ile ser-efrāz ķılup Ǿaleǿl-ĥuśuś Ĥażret-i ŧūŧĮ nevā-yı
“Vemā-yenŧıķ u Ǿanil-hevā” server-i kāǿināt maġħur-ı mevcudāt āftāb-ı būrc-ı risālet
ǾandelĮb ravżā-i ins bülbül-i gūyā-yı úuds şehr-yÀr-ı taħt-ı şerìèat-şièÀr muèallÀ
muśallā müctebÀ murtażā aènì Óaøret-i Muóammedü’l-Muãùafa èaleyhiǿś-śalavatihi
veǿs-sellemuñ óablü’l metìn-i şerìèatine teşebbüs eyleyen úulların óıfô u đalÀletden
hidÀyet úılmışdur. (1b)
Sonu: İmdi bu ĥikāyāt-ı ġarĮbeden fevāǿid-i celĮlesiyle müstefĮd ve temŝĮlāt-ı
ǾacĮbe-i dil-ārāmıyla ĥālet-i Ǿaşķuñ tecdĮd iħvān-ı muħālaśat-Ǿünvāndan aķśā-yı
merām ve maŧlūb-ı ķalb-i müştehā budur ki bu kitāb müsteŧābuñ mütercimi vü
müsveddi olan bende-i nācĮzlerinüñ Ǿuyūblarına nažar itmeyüp ķuśūrlarını dāmen-i
Ǿafv ile mestūr ve pür ĥubūr cān-ı ĥazĮnlerin bir duǾāǿ-yı ħayr ile mesrūr buyuralar
ve anlar daħı aħretde cennet ü dĮdār ile mesrūr olalar. ĀmĮn. Bi-ĥürmet-i
Muĥammedǿül emĮn. (132b)
219
Söz başı: ĥazā kitāb ĥikāyet-i ŧūŧįnāme men teǿlįf Şāĥįn Giray raĥimehullāh
(1b)
Eserde metin içerisinde geçen beyit, kıta, müfret gibi ifadelerin başında
kırmızı renkte “beyit’ diye yazılmış olup bunların başı ve sonu kırmızı renkle
işaretlenerek belirtilmiştir. Yine hadis, ayet, atasözü veya kelam-ı kibar niteliğindeki
ifadelerin üzeri kırmızı renkte çizilerek işaretlenmiştir.
Ayrıca metinde bazı hikâyelerin isimleri kırmızı renkte yazılmış olup
bazılarının da başlangıcında sadece ‘Hikâye’ diye belirtilmiştir.
3.1.2. Metnin Hazırlanmasında İzlenen Yol

1. Metnin transkripsiyonunda 16. ve 17. yüzyıl özellikleri göz önünde
bulundurulmuştur. Metin içerisinde geçen beyit, kıta ve müfret gibi ifadelerin
başında beyit olduğu belirtilerek yazılmıştır. Yine hadis, ayet, atasözü veya kelam-ı
kibar olduğu tespit edilen ifadeler de tırnak işareti içinde yazılmıştır. Transkripte
noktalandırma yapılmıştır.
2. Üzerinde çalışılan “Tûtînâme”nin varaklarının bir kısmının eksik
olmasından ve numaralandırmanın da eksik yapılmasından dolayı her varağa
tarafımızca yeni bir numara verilmiştir.
3. Eserde Tûtî-i Kâmil 24 gece boyunca 73 hikâye anlatmaktadır. Ancak ana
hikâyenin başında da bir hikâye anlatılmaktadır. Eksik varaklardan dolayı bazı
hikâyeler eksik kalmıştır. Bunlar şu şekilde tespit edilmiştir:
* Aynı varak üzerinde bulunan birinci sütunda yani 9b’de “Hindli Bezirgânın
Tûtîsi ile Hatununun Hikâyesi” yarım kalmış ve ikinci sütunda yani 10a’da hikâyenin
ortasından başlayıp “Gülfeşân ve Mehizar ile Vezir Asım’ın Hikâyesi”ne geçilmiştir.
Muhtemelen bu iki sütun arasında bir sütun eksiktir.
* Yine 43a’da “Derviş Hevayi Hikâyesi” yarım bırakılarak 43b’de “Şah
Behvac Hikâyesi”ne geçilmiştir. Bu iki varak arasındaki eksik sayfalar nedeniyle
burada başka bir geceye geçilip geçilmediği ya da başka hikâyelerin anlatılıp
anlatılmadığı tesbit edilememiştir.
* 82b’de “Tacir Sadri ile Aslan Hikâyesi”nden bahsedilirken 83a’da “Gazzaz
Hikâyesi”ne geçilmiştir. Bu kısımda da eksiklikler vardır.
Eserdeki bu eksiklikler anlatılan hikâye sayısının ve olayın geçtiği 24 gecenin
220
sağlıklı olmadığını göstermektedir. Bundan dolayı inceleme kısmında geceler temsili

olarak şema halinde gösterilmiştir.
4. Metinde numaralandırmalar 1a, 1b, 2a, 2b… Şeklinde yapılmış olup köşeli
ayraç [ ] içine alınmıştır. Metne yaptığımız eklemeler (metin tamirleri), yay ayraç ( )
içerisinde gösterilmiştir.
“…yanında olan māl (u) cevāhirüñ cümlesini…”
“Ey bānū-yı nümūn! (Ĥaķ) Sübĥāne ve teǾālā muǾcize-i meşĥūnında…”
5. Arap harfli alfabede bulunup da bugünkü alfabede bulunmayan işaretler
için, şimdiye kadar tenkitli basımı yapılan ilmî eserlerde kullanılan transkripsiyon
sistemi kullanılmıştır.
6. Arapça ve Farsça kelimelerin yazımında Ferit Develioğlu’nun “Osmanlıca
Türkçe Ansiklopedik Lügat”ı ile Prof. Dr. İsmail Ünver’in “Çevriyazıda Yazım
Birliği Üzerine Öneriler” adlı makalesindeki esaslara uyulmuştur.
7. Metnin tamamı harekeli olmadığı için Türkçe kelime ve eklerin
okunuşunda hareke kullanılan yerlerdeki okunuş esas alınmıştır.
8. Ek-eylem eki “-dır”, 16. ve 17. yüzyıl özellikleri göz önünde
bulundurularak metinde “-dur” şeklinde yazılmıştır. Aynı şekilde 1. teklik şahıs
iyelik eki “-ım” da damak ve dudak uyumuna uygun şekilde imlâ edilmiştir. Benzer
olarak, üçüncü teklik şahsın ilgi hâli de düz olarak (anıñ) değil, yuvarlak olarak
(anuñ) okunmuştur. Buna karşın, zarf-fiil eklerinden “-ıp” ise metinde “-up” olarak
okunmuştur.
9. Metinde atasözleri, kelam-ı kibarlar, deyimler ve dinî unsurların incelemesi
yapılırken varak numarası; kahramanlar ve mekânların incelemesi yapılırken de
hikâye numaraları göz önünde bulundurulmuştur.
10. Metin oluşturulurken noktalama işaretleri kullanılmıştır. Ayrıca
transkripsiyonlu metinde incelemeye kolaylık sağlayacağı düşüncesiyle hikâyelerin
numaralandırılması yay ayraç içinde koyu olarak gösterilmiştir.
11. Manasında şüpheye düşülen kelimelerin sonuna yay ayraç içinde (?) soru
işareti, okunamayan veya bozulmuş kelimelerin yerine de … (üç nokta) işareti
konulmuştur.
221
3.1.3. Kullanılan Transkripsiyon Sistemi

Osmanlı Devleti’nin kullandığı Arap-Fars alfabesinde bulunup da bugün
kullandığımız Latin alfabesinde bulunmayan sesler için ilmî eserlerde kullanılagelen
aşağıdaki transkripsiyon sistemi kullanılmıştır.
‫ا ء‬: é, a, A, e, E
‫ ب‬: b, B
‫ پ‬: p, P
‫ ت‬: t, T
‫ ث‬: å, æ
‫ ج‬: c, C
‫ چ‬: ç, Ç
‫ ح‬: ó, Ó
‫ خ‬: ò, Ò
‫ د‬: d, D
‫ ذ‬: õ, Õ
‫ ر‬: r, R
‫ ز‬: z, Z
‫ ژ‬: j, J
‫ س‬: s, S
‫ ش‬: ş, Ş
‫ ص‬: ã, ä
‫ ض‬: ê, ë, ż, Ż
‫ ط‬: ù, Ù
‫ ظ‬: ô, Ô
‫ع‬:è
‫ غ‬: à, á
‫ ف‬: f, F
‫ ق‬: ú, Ú
‫ ك‬: g, G, k, K, ñ
222
‫ ل‬: l, L
‫ م‬: m, M
‫ ن‬: n, N
‫ و‬: o, O, ö, Ö, v, V, u, U, ü, Ü
‫ ه‬: h, H
‫ ى‬: y, Y, ı, I, i, İ
Arapça ve Farsça kelimelerdeki uzatma (med) harfleri aşağıdaki biçimde
gösterilmiştir:
‫ آ‬: À, Á
‫ و‬: ÿ, ß
‫ى‬: ì, Ì
Farsça vÀv-ı maèdÿle ise uzun a (À)’dan önce üst simge olarak “ ˇ ” işareti ile
gösterilmiştir (òˇÀb, òˇÀce gibi).
223
3.2. TRANSKRİPSİYONLU METİN
[1/b]
ĤAZĀ KİTĀB ĤİKĀYET-İ ŦŪŦĮNĀME MİN TEǿLĮF
ŞĀĤĮN GİRAY RAĤİMEHULLĀH
Ĥamd u sipās-ı lā-yuĥsā Ĥażret-i Ħudā-yı Rabb-TeǾālā Ǿaliyyāt-ı āhirĮdür ki
cins-i benĮ ĀdemĮ kerāmet-i nuŧķla sāǿir ĥayvāndan mümtāz ve ŧaǾzĮm-i “Vele-ķad
kerremnā benĮ ādem” ile ser-efrāz ķılup Ǿaleǿl-ĥuśuś Ĥażret-i ŧūŧĮ nevā-yı “Vemā-
yenŧıķ u Ǿanil-hevā” server-i kāǿināt maġħur-ı mevcudāt āftāb-ı būrc-ı risālet
ǾandelĮb ravżā-i ins bülbül-i gūyā-yı úuds şehr-yÀr-ı taħt-ı şerìèat-şièÀr muèallÀ
muśallā müctebÀ murtażā aènì Óaøret-i Muóammedü’l-Muãùafa èaleyhiǿś-śalavatihi
veǿs-sellemuñ óablü’l metìn-i şerìèatine teşebbüs eyleyen úulların óıfô u đalÀletden
hidÀyet úılmışdur. ErbÀb-ı zekÀya maòfì degüldür ki cemìè óÀlde èuúalÀ-yı ãadÀúat-
meÀl efđal-ı aèmÀl u efèÀl olduàı gibi tevārih-i islÀmiyyeyi müùÀlaèa ve keyfiyyet-i
aóvÀllerün mülÀóaôa idüp anlardan zevÀéid ve nice aĥõ fevÀéid iderler. Ancaú bu
èÀlem-i kevn ü fesÀdda cilve-ger ve meşhÿr olān tÀrìòüñ mecmÿèun derk ü istiĥśÀr
bir emr-i düşvÀr olmaàla anlaruñ zübde-i kelāmundan ĥāśıl olacaú maènÀyı
memduĥa sen ǾalĮ vechü’l-ìcÀzınca erbÀb-ı faøl lisÀnından idrÀúi efhām itmişlerdür
ki fehm ü idrÀú śÀĥibi olanlar anlardan fevÀéid-i bisyÀr aòõ itmeleri emr-i
muúarrerdür. SulùÀn-ı selÀùìn-i cihÀn gül-i ãad-berg-i ravøa-i devlet cümle èÀlemüñ
nigeh-bÀnı ǿalĮ óaseb-i ǾOåmÀnì neseb-i ser-efrÀz serìr-i sulùÀnĮ mesǿele-i ārā-yı bÀr-
gÀh-ı ǾOåmÀnì óaøretleri kitÀb-ı meøkÿrı ibÀrÀt-ı merbÿùe vü kelimÀt-ı maźbuŧa ile
taórìr olınmasın bu èabd-i kem-terlerine
[2a]
fermÀn buyurduúlarında egerçi bu gÿnÀ ÿmÿra iúdÀm bu bendelerinüñ
iútidÀrlarından dÿr idigi ôÀhir idi. VelÀkin himmet ü yümn-i ĥÀkÀnì ile bu úadar
úulları içinde bu bendelerin ser-efrÀz buyurduúlarına beyne’l-aúrÀn ġam u endÿhum
çÀk çÀk ãaórÀ-yı nisyÀnda gÿyÀ èarø-ı hüner-i ãulùÀnì ider gibi terkìb ü taórìrine şürÿè
olundı. Bu kitÀb-ı pür-úuãÿruñ èarÿs-ı bì-cemÀl taèbìrÀtını naøar-ı hümÀyÿnda òÿb u
224
şìrìn gösterüp Ànen fe-Ànen perverde-i naøar-ı èinÀyet ve bu èabd-i yÀ-iĥtiãÀãlarınuñ

sehv-i úalem-i śūz-yāb olan øelÀletini sütÿr u naźar-ı èinÀyetleri idüp dÀmen-i
iòtitāmun ùırÀz-ı Àferìn ile muùarraz idüb peŝendĮde müyesser eyleye Àmìn. Yā-
rabbüǾl-ǾālemĮn.
ÓiúÀye-i Ĥ¥āce SaǾĮd : Hind kitÀblarından şöyle naķl olınur ki äovf ŧarafında
bir muèažžam şehr var idi. Mal u nièmetle mÀl-en-mÀl ve etrÀfında şühÿr u diyÀrları
var idi ve bu şehrüñ Àèyanından Ĥ¥āce SaǾĮd nÀmıyla bir bāzergÀn var idi ki mÀlınuñ
óisÀbın bilmez idi. Ammā aãlÀ dünyÀya evlÀdı gelmemiş idi. Bu sebebden àÀyet
maózÿn u perìşÀn idi. Her úanda bir duèÀsı müstecÀb kimse işitse ve ne yirde bir
mübÀrek maúÀm ħaber alsa anda varup anda evlād-ı ãÀlió içün duèÀ vü niyÀz itdürür
idi ve kendü daħı duǾā vü niyāz iderdi. Günlerden bir gün evliyÀǿullÀh mezÀrından
bir türbeye ziyÀret idüp evlÀd içün duèÀ eyledi. DuǾāsı maķbūl olub bir gün bu
bÀzergÀn SaǾid’üñ ĥānesine bir pìr-i nÿrÀnì gelüb misāfir oldı ve didi ki “Ey Saèìd!
Eger dünyÀya evlÀduñ gelmesin istersen óelÀlinden birāz ãadaúa vir. Baèdehu pÀk
àusl idüp òÀtÿnuñla mücÀmaèat it ve iètiúÀdını dürüst ķıl. Óaú ÙeèÀlā saña kemÀl-i
kereminden evlÀd iósÀn ider.” didi ve “Ŧoġacaķ ismini SÀèid úoyasın.” didi.
Bāzergān Saèìd pìrüñ taèlìmi üzre óareket idüp bi-emri’llÀh teǾālā ħÀtÿnı óÀmile olup
müddet ŧoķuz ay on gün diyince bir erkek
[2b]
Evlādı dünyāya geldi. Ol şehrde Ǿulemā vü müneccim ġāyet çoķ idi. ŦāliǾin
yoķladılar. Ġāyet teraķķĮde vü mübārek buldılar. Dört yaşına girdükde ĥ¥āceye virüp
taǾlĮm-i Ķurǿān iderdi. Pes imdi SāǾiđ günden güne güzellenüp maĥbūb-ı zemān u
āfet-i devrān oldı. Tamām on yaşına girdükde kār u keŝbe sülūk iderdi. BaǾdehu
yigirmi yaşına varınca ĥarāma meyl itmeyüp kendüyi muĥāfaža itsün diyü bütün
şeĥri arayup ĥaseb ü neseb ve ĥüsn (ü) cemāl dil-ferĮb bir nāźenĮn-i gül-Ǿźār bir
maĥbūbe-i śāĥibe-i cemāl Māhışeker nāmında bir ķız bulup nikāĥ idüp SāǾid’e
alıvirdiler. Dügün umūrın tamām gördükde SāǾid’i gükāgı (güvegi) .ķoyup SāǾid
Māhışeker’i görüb bi cānla dil-dāde ve derūn-ı dilden Ǿaşıķ u üftāde oldı. Ke-źālik
Māhışeker daħı SāǾid’ü ķadd u ķāmetin ve kendüye mihr-i maĥabbetün görüp ol
daħı aa Ǿaşķ u zār-ı dil-beste ve dil-figārĮ oldı. Ĥāśılı bu iki Ǿāşıķ ol ķadar meyl-i
225
maĥabbet itdiler ki
Beyt:
“Gitdi ekl gitdi şürb gitdi ĥ¥āb”
Feĥvāsınca birbirleriyle śoĥbet ü Ǿişret itmeden dünyā degül yemegi vü
içmegi ferāmūş itdiler. Ĥattā Ĥ¥āce biǿl-külliye kār u kesbi terk itdüginden ġayrı
Māhışeker’ü śoĥbeti bıraġup anası (vü) bābāsını ziyārete bile varmaġa vaķt
bulamaz oldı. Pes H¥āce SāǾid’ü pederi H¥āce SaǾĮd gördi ki oġlı mübtelā-yı Ǿaşķ
oldı. Kendü kendüye aytdı: “İlāhĮ! Ben senden evlād isterdüm ki ŝāliĥ ve Ǿāķl u
kāmil ola. Benüm pĮrligüm devrinde kār (u) kesb ide. Biz rāĥat idem, dir idüm. Yā
bu ne sırr-ı ĥikmetdür, oġlum başuma belā oldı.” diyü zār-ı tażarruǾ itdi. Der-ĥāl bu
ħaŧırına geldi ki cemiǾ dostları çāġırup żiyāfet eyleye ve oġlı SāǾid’i daħı çaġırup ol
cemǾiyyet arasında naśĮĥat eyleye. Pes imdi bu minvāl üzre żiyāfet idüp dostları mā-
beyninde naśĮĥate başlayup didi ki: “Ey nūr didem ve ey server-i sanĮm! Ser-māye-i
Ǿömrüm sensin. İşte benüm Ǿömrüm ĥazāna yüz tutdı. Ķāmetüm yaya dönüp ayaġum
pĮrlik çuķurına batdı.
[3a]
Sen ise bir kāra sülūk itmez oldu. Ħātūnu śoĥbetini terk itmez oldu.
Egerçi ĥelālüdür. Seni andan menǾ itmem. Lakin lāyıķ degüldür ki cemĮǾ Ǿömrüi
Ǿāvratula geçüresin. Gündüz kār u kesb eyle gice ĥelālüle śoĥbet ü źevķ eyle. Bā-
ħuśūś tāzelik vaķtinde nefs ü ĥevā vü hevese ziyādesiyle meyl idicidür ve be-her-ĥāl
śoĥbetinü daħı teǿŝĮri vardur. Ĥattā meşĥūrdur ki seksān śāliĥ kişi bir yaramaźı
ıślāĥ idemeyüp bir yaramaz seksān śaliĥ kişiyi iđlāl itmişdür.” diyince SāǾid suǿāl
itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Bāźergān SāǾid aytdı: “Erbāb-ı tevāriħ getürmişlerdür ki
diyār-ı ĥürmüźde bir kimse var idi. İsmine Nāħūd dirler idi. Bir oġlı var idi. On iki
yaşına girmiş idi. Dünyāda ne ķadar fısķ (u) fücūr ve envāǾ-ı ķabāĥat var ise irtikāb
iderdi. Cümle fısķından māǾadā muĥanneŝlik fiǾline meyl idüp bu ĥālinden cümle
aķrabā vü taǾalluķatı Ǿār iderlerdi. Āħir-kār aķrabāsınu biri Nāhūd’a bunı taǾlĮm itdi
ki: “Beyābānda büyümiş fiǾl-i ķubĥ oġlıa seksān dāne śaliĥ ādem bulup oġlu ile
bir ĥāneye ĥabs eyle. Ola ki śuleĥānu śoĥbetinden aa daħı teǿsĮr idüp bu fenā ĥuyı
terk eyleye” didi. Pes bu taǾlĮm üzre seksān dāne ŝaliĥ ādem bulup ĥezār māl vaǾd
idüp oġlı ile bir ĥāneye seksān gün ĥabs idüp taǾām ve şarāb ŧaşrādan virürlerdi.
Veǿl-ĥāśıl sekŝan gün tamām olınca ķapuyı açup aĥvāllerin tecessüs itdiler: “ǾAcebā
seksān ādemü śalāĥı teǿsĮr eyleyüp fıśķı terk itdü mi?” diyü baķdılar. Gördiler ki
226
oġlāna śalāĥ teǿsĮr itmeyüp oġlānu fıśķı ol seksān ādeme teǿŝĮr idüp mecmūǾı
muĥanneŝ olmış idi.” diyüp bāzergān naśĮĥati tamām idüp oġlınu iki gözüñ öpüp
oġlı H¥āce SāǾid daħı babasınuñ iki ellerin öpüp baǾdehu kār u kesbe sülūk idecek
oldı ve ser-māye olmaķ içün babasından biñ altun alup gündüz kār u kesb iderdi.
Gice ĥānesine gelüp ħātūnı Māhışeker ile źevķ u śoĥbet iderdi.
[3b]
Günlerden bir gün bedestāna bir ŧūŧĮ getürdiler ki faśĮĥüǿl-lisān-şirĮn zebān-ı
ĥāfıż śāħibüǿl-Ǿaķl veǿl-fażl-ı vel-Ǿirfān. Biñ altun bahāsı vardur. “Her kim alursa
Ǿacebā niǾmet ü devlete vāśıl olur” diyü dellāl medĥ idüp gezdirdi. Ĥ¥āce SāǾid daħı
“ǾAcebā ne cins ŧūŧĮdür?” diyü yanına vardı. Baķdı bir ŧūŧĮyi ķafese tıķmışlar ŧūŧĮ hĮç
söylemez. Ħalķ başına üşüşmişler. Ĥ¥āce SāǾid bu ahvāle baķdı: “Sübĥānallāh! Ne
Ǿacāyib şekl aĥmaķ kişi ola ki mālını isrāf idüp bir ķuşa biñ altun śayup vire bile.
Farża bu ķuş faśıĥüǿl-lisān ĥāfıžüǿl-Ķurǿān imiş. Andan ne fāǿide var. Ķuş söyler
ammā söyledigi sözüñ maǾnāsı bilmez ve Ķurǿān oķurken secde āyeti oķursa
işidenlere secde lāzım gelmez. İmdi böyle ĥayvāna biñ altun virmek zihĮ ĥamāķat ve
büyük ķabāĥat didükde” bu kelāmı ŧūŧĮ işidüp deryā gibi gūyā olup cūşa ve bülbül
gibi ĥurūşa gelüp aytdı: “Ey Ĥ¥ace SāǾid! ĀferĮn! Ǿİrfanuna ve heźār-ı taĥsĮn Ǿaķl (u)
iźǾānuna. Sözinde diķķat ve kelāmunda eŝer-i ĥaķĮķat vardur. Ancaķ bu sözüñ
muŧlaķ ķuşlara vesāǿir ĥayvānlara göredür. Ammā benüm derūnum dürr-i ĥikmetle
vü cevāĥir-i maǾrifetle māl-en-māl ve cemĮǾ feżāǿilde śaĥib-i kemālem. Ĥattā
gelecek zamān žuhūr idecek umūr-ı ħāriciyyede naśĮĥatüm ile Ǿāmil olan kişinüñ
Ǿāķıbeti ħayr olup envaǾ-ı nefǾ-i aǾžĮm müşāĥade itmesi emr-i muķarrerdür. Kendi
fażāǿilümi bu ana gelince ķaŧǾā kimseye bildürmemiş idüm. Ancaķ senüñ kelāmunda
fażĮlet müşāhede itdügümden saña derūnumdan meyl ü maĥabbet ĥāśıl oldı. İmdi
senden recā iderem ki beni śatun alup nefǾ-i ǾažĮme vāśıl ol ve ben daħı senüñ
śoĥbetinden faǿidemend olup rāĥm olam” didi. “Ķorķaram ki bir ķıymetüm bilmez
nādān eline düşüb ezĮyyet çekem” didi. Ĥ¥āce SāǾid aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Egerçe benüm
derūnumda daħı saña maĥabbet ĥāśıl olmışdur. Ancaķ nice ideyüm? Bu dār-ı
dünyāda faķaŧ biñ altuna malikem. Ol daħı ser-māyemdür. Şimdi anı daħı saña
vireyüm kendüm ne ser-māye ile
[4a]
Kār u kesb ideyüm.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey Ĥ¥āce SāǾid! Bu sözüñ senü
Ǿirfānuna düşmez. Bilmez misin ki dünyāda māl u ser-māye hünerdür ve maǾrifetdür.
227
Kişinüñ hüneri vü maǾrifeti olduķdan śoñra māl eksik olmaz. Hüner olmaduķça māl
neye yarar. İmdi beni śatun al. Śoĥbetümden ǾazĮm fāǾidemend olmaķ emr-i
mukarrerdür. Eger kelāma Ǿitimād itmeźseñ bir ĥefteye degin bahāmı virmek üzre
al. Saa bir söz diyeyüm. ǾAmel eyle. Üç ķat fāǾide itmeźseñ beni yine gerü vir redd
eyle.” didi. Pes Ĥ¥āce SāǾid bunı bir hefteye dek bahāsını virmek üzere muĥayyer
aldı. ŦūŧĮye aytdı: “ Ol naśĮĥati söyle. ǾAmel ideyüm.” ŦūŧĮ aytdı: “Bir iki güne
degin Bābil şehrinden ǾažĮm bāzergānlar gelüp sünbül alsalar gerekdür. Ĥemān
şimdiden biñ altunlıķ sünbül al. İki ķat fāǾide idersün.” didi. Ĥ¥āce SāǾid ŧūŧĮnüñ
taǾlĮmi üźre şehrde olān sünbülüñ mecmūǾını cemǾ itdi. Ĥ¥āce SāǾid’den ġayrıda
sünbül bulınmaz oldı. Fįǿl-vākiǾ bir iki günden śora Bābil şehründen bāzergānlar
gelüp şehrün içinde beş ķat bahāsıyla sünbül aradılar. Ĥ¥āce SāǾid’den ġayrında
sünbül bulunmadı. Bāzergānlar gelüp Ĥ¥āce SāǾid’den ziyāde bahāsıyla aldılar.
Ĥ¥āce SāǾid fāǾideyi ĥesāp itdi. Ser-māyeden ġayrı üc biñ altun fāǾide itmiş. Götürüp
biñ altun ŧūŧĮnüñ bahāsın virdi ve biñ altun kendi babasına virdi. İki biñ altun
kendüye ser-māye ķalup ŧūŧĮye bi cānla maĥabbet idüp ĥānesine getürüp
Māhışeker’e teslĮm itdi ve riǾāyetin sipāriş itdi ve her bār ŧūŧĮyi nažarından
ayırmayup kendü bir şeyǿ müşkil-i Ǿārz olsa ŧūŧĮye ŧanışup söz ile Ǿamel iderdi. Bi-
emriǿllāhu teǾālā. Ol işüñ Ǿāķıbeti ħayr olurdı. Pes bir gün Ĥ¥āce SāǾid bāzārda bir
dişi ŧūŧĮ gördi. ŦūŧĮ-i Kāmil’e yoldaş olsun diyü iki dĮnāra ol ŧūŧĮyi aldı. Getürüp
ikisini daħı bir yire ķoydı. Egerçe dişi ŧūŧĮnüñ aślā Ǿaķlı maǾrifeti yoġ idi. Ancaķ
Ĥ¥āce SāǾid hemān Ŧūŧį-i Kāmil’e yoldaş olsun diyü aldı. Her gün ŧūŧĮ ne taǾlĮm
iderse
[4b]
Ĥ¥āce SāǾid öylece ĥareket iderdi. Bir gün Ǿādet-i ķadĮmesi üzre ŧūŧĮ Ĥ¥āce
SāǾid’e deryā seferinden ĥāśıl olan menfaǾati źikr eyledi ve deryā bāzergānlıġını
medĥ eyledi. ŦūŧĮnüñ bu söźi Ĥ¥āce SāǾid’üñ derūnuna teǿŝĮr eyleyüp deryā seferine
gitmegi muķarrer itdi ve bu aĥvāli Māhışeker’e söyledi. Hemān Māhışeker bu firāķ
ħaberin işidincek feryād fiġāna başladı ve aytdı: “Deryā bāzergānlıġından ǾažĮm
faǿide vardur. Māl kişinüñ sebeb-i intižām ĥālidür ve bu sevdā ki saña Ǿuluvv-i
ĥimmetinden nāsĮbdür. Ancaķ beni kime bıraġursın. Bundan evvel bir laĥža
yanumdan ayrılmaġı revā görmez iken şimdi böyle uzaķ sefere gitmenüñ aślı nedür?
Ben senüñ hicrānuna nice taĥammül ideyüm.” diyü zār zār aġladı. Ol ķadar ki Ĥ¥āce
228
SāǾid’üñ gönli ateş gibi yandı ve aytdı: “Ey Māhışeker! Bilürem ki baña maĥabbetüñ
ĥadden efźūn ve ħulūś-ı śadāķatün taǾbĮrden bĮrūndur. Ancaķ dost düşmana ķarşu
taĥsĮl-i māl daħı ĥilye-i ĥüsn-i cemāldür. Egerçe śūret-i žāhirde sefer iderem ammā
maǾnen daǿimā senüñle bileyem. Ancaķ saña bir ķac naśiĥatüm vardur. RiǾāyet idüp
söźimi ŧutasın. Naśiĥatimüñ biri budur ki evvelā bu iki ķuşuñ ĥıfž u ĥırāsetinde ve
ekl ü şürb ü żiyāfetinde źerre miķdārı taķśirāt itmeyesin ve daħı ben gelinceye dek
ŧarĮķ-i perhĮzden ayrılmayasın. Faržā ben bir seneye dek gelmez isem, yine laŧĮfe
ŧarĮķiyle aytdı: “Bir seneye dek gelmez isem ġalebe-i nefsāniyye ve izdiyād-ı
şehvāniyye žuhūr iderse olur olmaz denĮ ve ĥasĮs eşħāśla muķārenetden ictināb
eyleyüp kendüñ gibi bir śaĥib-i cemāl ve hüsn śāĥibi ĥasĮb ü nesĮb źāt-ı şerĮf ile
muķāranet idersen māniǾ degül. Ancaķ ol vaķtde daħı Ŧūŧį-i Kāmil ile müşāvere
eyleyesin” diyü Ĥ¥āce SāǾid bu laŧifeyi söyleyince Māhışeker’üñ feryādı ĥadden
aşup ol mertebe aġladı ki zemĮn ü asmānlarına vardı. Ĥ¥āce SāǾid Māhışeker’i ķucub
yüzin yüzine sürdi. “Ey benüm cānum! Elem çekme. Ben saña lāŧĮfe eyledüm” diyü
iǾtiźār eyledi. Hele gücile Māhışeker’üñ efġānı sākin oldı.
[5a]
Veǿl-ĥāśıl bu iki Ǿaşıķ u śādıķ cān tenden ayrılur gibi ayrılup ŧūŧĮyi tekrār
emānet eyledi ve ikisi daħı Ĥažreti Ħudā’ya emānet idüp envāǾı metāǾla bir gemiye
süvār olup gitdi. Bu ŧarafdan Māhışeker Ĥ¥āce SāǾid’üñ firāķıyla gāĥ aġlayup gāĥ
iñleyüp
Beyt:
“Var mı ĥaberüñ bād-ı śabā tāze gülümden?
Bir nesne getürdüñ mi ola baña mülümden?”
diyerek bād-ı śabāyı muħāŧab idünüp söylerdi ve gāh olurdu ŧūŧĮnüñ ķafesi
yanuna gelüp dertleşürdi.
Beyt:
“ǾĀķlına mecnūnlaruñ tahsĮn ki ketm-i rāz idüp
Gāh şeĥre gāh der ü dĮvāra söyler söylese”.
feĥvāsınca rāst geldügine söylerdi. Tamām bu minvāl üzre bir yıl gecdi. Bu
eŝnāda bir gün Māhışeker kūşk üzerine çıķup kendü maĥbūb u maǾşūķı Ĥ¥āce SāǾid’i
yād idüp bād-ı śabā ile selām gönderdi. Ammā ĥikmet-i Ħudā kendi ķonşulıġında bir
tāze maĥbūb bĮg-źāde var idi ki ĥüsn ü cemālde nažiri yoķ idi. Nā-gāĥ Māhışeker’e
göźi dūş olup biñ cānla Ǿaşıķ oldı. Ammā Māhışeker bu aĥvālden ġāfil idi. Bu
229
ŧarafdan bĮg-źādenüñ Ǿaşķı gün-be-gün ziyāde olup āh u enĮni ĥadden aşup aślā
derdine dermān bulamayup Ǿaciz ķaldı. Aħir-kār
Beyt:
“Yalvarınca Ĥudā’ya bir Ǿāşıķ,
Ānı Ĥaķ vuślata ider lāyıķ.”
Meger ol şeĥrde bir iş-güźār meķķāre vü Ǿacūze var idi ki māĥ-ı felegi
źemĮne indirmege ķādir ve ŧarĮķ-i ĥĮlede üstād ve māhir idi. BĮg-źāde ol Ǿacūzeye
varup aĥvāli söyledi ve derdine Ǿilāc istedi ve “Senüñ ĥimmetüñle bu murādum ĥāśıl
olursa saña māl-ı firāvān vireyüm” diyü vaǾd eyledi. Ĥemān mālı virmek vaǾdini
işidince,
“Ol źen-i ferĥād küşü yañdaşı
Jāl-ı sipihrüñ olur ķız ķardaşı.”
Bu umur-ı mühimmeyi boynuna alup “ǾAnķarĮb bu murādını ĥāśıl ve ol māhı
sen müşteriye vāśl ideyüm.” didi ve ol sāǾat ķalķup Māhışeker’üñ ĥānesine geldi.
Gūyā ki Ĥ¥āce SāǾid’üñ ocāġına
[5b]
bayķuş kondı. Pes ol Ǿacūze Māhışeker’üñ yüźine baķup cān (u) göñülden bir
āh u ser çekdi. Māhışeker aytdı: “Neye āh itdüñ? Yoħsa sen de benüm gibi erüñ
firāķıñı mı çekersin? Āh itmek baña yaraşur ki kāmil bir senedür kendi maǾşūķum
źevcümüñ firāķın çekdüm. Bu ĥicrānla ĥālüm ħarāb olmışdur” didi. Hemān ol
Ǿacuze-i ħāǿine Māhışeker’den bu aĥvāli işidince dehen-i murdārın açup mekr (ü)
efsūn söźlerin śaçmaġa başladı ve aytdı: “Ey ciger gūşem! Ĥayfdur ki senüñ gibi
nāzenĮn-i dil-firĮb meǿyūs bir bucaķda maĥzūn ġarĮb otura! Bā-ħuśūś bir sene
ersizlik çekesin. Ne var Allāh’a ĥamd olsun. Senüñ gibi maĥbūbeye dost mı eksik
olur. Gül-i ruħsarınuñ āşuftesi ĥeźār-śad-hezār bu şehrde Ǿaşıķuñ vardur. Cümleden
birisi yaķĮn ķonşulıġında bir bĮg-zāde ŧarĮķ-i Ǿaşķuñda bir mertebe üftāde olmışdur ki
müddet-i Ǿömrümde anuñ Ǿaşķını vaśf itsem yüz biñde birin vaśf idemem. Egerçi
źevcüñ saña vü sen zevcüñe Ǿaşıķsın. Ancaķ ĥükemā maraż-ı Ǿaşķa üç Ǿilāc
yāźmışlardur: “Yā śabırdur, yā seferdür, yā senedür” dimişler. Zevcüñ sefere gitmek
ile ĥarāret-i Ǿaşķı teskĮn. Her gün her diyārda ve her laĥža her lālezārda birer meh-
cebĮn ve gül-i ruħsārıyla źevķ ü śafā itmede. Sen bunda firāķıyle ħūn-ı ciger nūş
idersin. HĮç Ǿaķlı başında olan ādem bu günki źevķi yarına alıķor mu? İrtenüñ ıssı
vardur. Bu günki günde bĮg-zāde ile źevķınde (ol) Yine zevcün geldükde anuñ
230
śoĥbeti bāķĮdür” didi ve buncılayın nice mekr efsūnlar oķıdı. Veǿl-ĥāśıl;

“Ol Ǿacūze eyledi şeyŧāniyyet,
Ĥareket eyledi nefsāniyyet.”
BĮ-çāre Māhışeker “Derdüme dermān ola” diyü, rıżā virdi ve ol gice bĮg-
zādenüñ ĥānesine varmaġa ķarār virdi. Aĥşām olınca kendüyi düzdi, ķoşdı. Tamām
źĮb-źĮynet virdi. Aĥşam olduġı gibi bĮg-zādenüñ ĥānesine teveccüh idecegi zamān
Ħ¥ace SāǾid’üñ söźi ħāŧırına geldi. Gitdigi zamān demişdi ki
[6a]
“Benden ġayrı ile śoĥbet iderseñ bārĮ Ŧūŧį-i Kāmil ile müşāvere eyle.”
dimişdi. Bu söz ħāŧırına gelüp kendü kendine aytdı: “ŦūŧĮ-i Kāmil’e bu aĥvāl açup
söylesem ne ķadar ise erkekdür, yine erkek ŧarafın ŧutar. MaǾşūķumdan beni menǾ
itmesi muķarrerdür. Ammā ol śoñra gelen dişi ŧūŧĮ ki ismi Müşārik’dür. Ne ķadar ise
dişidür. Baña meyl ider maǾķūli budur ki derūnum aĥvālini Ŧūŧį-i Kāmil’e
söylemeyüb dişi ŧūŧĮye söylesem ve icāzet istesem” diyü Müşārik’üñ ķafesi yanına
gelüp ve rāz-ı derūnun mā-cerāyı biǿt-tamām söyledi. Müşārik-i nā-dān
Māhışeker’den bu kelāmı işitdügi gibi ġayret ŧamarları ĥarekete gelüp śāf-ı derūn
olduġından bĮ-tevaķķuf āġźın açup aytdı: “Ey Māhışeker! Kendi źevcüñ muĥibb u
śādıķuñ Ĥ¥āce ŜāǾid’üñ dostlıġundan ne taķśĮrlıķ gördüñ ve daħı vefā-dārlıġından
ihmāl mülāĥaža eyledüñ? Ne tĮz bir ġayra göñül virdüñ? El-ĥamdüliǿllāhu TeǾālā
Ħ¥āce SāǾid śāġdur. ǾAn-ķarĮb gelmek üzeredür. Ey Māhışeker! Gel düşmenlerini
ħandān, dostlarını giryān eyleme. Ĥ¥āce ŜāǾid kim erüñdür, ħalķ arasında ĥacĮl idüp
yüźüñ yere düşürme. Allaĥ’dan ķorķup ħalķdan utanmaz mısın? Buncılayın fiǾl-i
şenĮǾ vü Ǿamel-i ķabayiĥe mübāşeret idersin” didi. Bu güne heźār ĥaķ sözleriyle
naśĮĥat eyledi. Māhışeker ise bĮg-zādenüñ Ǿaşķına giriftār olduğından “El-ĥaķķu
mürr.” feĥvāsınca Müşārik’üñ ĥaķķ naśĮĥati kendüye acı gelüp ġażab ile Müşārik’i
çıkarup nice yere urduysa bĮ-çāre Müşārik’üñ ĥemān (ol) sāǾat murġ-ı rūĥı aşiyān-ı
bedenden pervāz itdi. Māhışeker kemāl-i ġaźabından bĮg-zāde cānibine gitmeyüp
yerine gelüp yatdı. Ol gice bu minvāl üźre gecdi. İrtesi gün aħşāma dek gücile irişdi.
Aħşām oldıġı gibi bĮg-zāde cānibine ǾaźĮmet itdi. Ammā Ĥ¥ace ŜāǾid’üñ sözi
ħāŧırına geldi. Kendü kendüye aytdı: “Ĥ¥āce ŜāǾid’üñ baña Ŧūŧį-i Kāmil ile müşāvere
eyle, dedi. Müşārik ile müşāvere eyle dimedi. Ben kendi ĥamāķatümden kendüm gibi
bir nāķıśatüǿl-Ǿaķla
[6b]
231
Keşf-źār idüp müşāvere itdüm. MevżiǾ-i helāke irişdüm. İmdi varup Ŧūŧį-i
Kāmil ile müşāvere ideyüm. Farżā meşveretüme muħālefet iderse anı daħı
Müşārik’üñ gitdügü yola göndereyüm.” didi. Heźār efkār ile Ŧūŧį-i Kāmil’üñ ķafesi
yanına geldi ve evvelinden āħirine varınca aĥvāli naķl eyledi. Ĥemān ŧūŧĮ bu kelāmı
işitdügi gibi tefekkür deryāsına ŧalup derūnundan didi ki: “İlaĥĮ! Yā Rab! Aĥvālüm
saña maǾlūmdur. Ĥaķ söylersem Müşārik gibi bu žālimenüñ dest-i cevĥerinde ĥelāk
oluram ve eger kendi mizācına muvāfaķat idüp ħıyānetine muǾĮn olursam kendü
velĮ-niǾmetüme ħıyānet itmiş oluram. MaǾśiyyete rıżā virmiş oluram. Rūź-ı cezāda
muǾażżeb oluram.” diyü ǾažĮm-i fikr ü teǿemmülden śoñra dönüp Māhışeker’e aytdı:
“Ey āsmān-ı ĥüsn-i bahānuñ māh-ı bülendi ve ey ravża-i cemālüñ şāh-ı irem-mendi!
Ĥaķ TeǾālā ĥüsn ü cemālüñ rūź-be-rūź efzūn u ŧarāvet-i maĥal-i kemālüñ meyve-i
leŧāfetle meşĥūn eylesün. Bu ħüsn (ü) leŧāfet ki sende vardur. Senüñ gibi maĥbūbe-i
zemān u nādire-i devrān gūşe-i inzivāda mihmān ola. Ben saa bu aĥvāli söylemek
ķatı çoķdan derūnumdan geçerdi. Lākin şāyed söz geçmiye diyü söylememiş idim.
Fe-liǿllāhiǿl-ĥamd şimdi münāsib geldi, söyledüm. Ancaķ neden iķtiżā itdi ki
buncılayın umūr-ı maħfiyyeyi Müşārik gibi bĮ-iźǾāna söyleyüp izn ŧaleb idesin.
Müşārik keyfiyet-i Ǿaşķı bilmez ve leźźāt-ı maĥabbeti fehm itmez ve bā-ħuśūś ġāyet
gammāz u nā-dān idi. Aña bināǿen ben anuñ śoĥbetinden ictināb itmişdüm. Hele
cezāsını buldı. Ancaķ bu umūrı şimdi mülāĥažasuz itmek Ǿayn ĥaŧadur ve tefekkür
itmeden söz söylemenüñ Ǿāķıbeti belādur. Bu gice tamām düşünüp yarın gice lāyıķ
olduġı üzre saña ŧarĮķ-i Ǿaşķı taǾlĮm ve kendi ĥaķ-güźārlıġımı tefĥĮm iderem. Bu gice
ārām buyurasız.” diyü bu ĥĮle ile Māhışeker’i defǾ idüp ol gice tā śabāĥa dek ĥoşca
ĥĮle yolların fikr eyledi. Üçünci gice olınca Māhışeker kendüyi libās-ı gūn-ā-gūn ile
teźyĮn idüp bir derece de ĥüsn
[7a]
ü leŧāfet virdi ki Māhışeker ĥemān bir rūĥ-ı revān gibi meśtūr oldı. TarĮķ-i
Ǿaşķı ögrenmege ĥeźār nāz şĮve ile ķafes dibine gelüp didi ki: “Ey ŧūŧĮ-i ferźān ve ey
fenn-i süħande-i yegān! Düñki gün vaǾd itdügün naśiĥati söyle. Bu bābda nege fikr ü
mülāĥaža itdüñ ise baña beyān u Ǿayān eyle” didi. Hemān ŧūŧĮ dehen-i belāġat-ı
Ǿünvānını güşāde idüp aytdı: “Ey Māhışeker! Şimdi ben saña üç muķaddime beyān
itmelüyem. Andan śoñra maķsūd ne ise söylerem. Bu muķaddimeler maǾlūm
olmaduķça maķśūda vuśūl muĥāldür ve vuśūl-ı cānān ĥod ne iĥtimāldür. Ol üç
muķaddime budur ki evvelā senüñ aĥvālüñ zevcüñ Ħ¥āce SāǾid’üñ maĥabbetine
232
giriftār olup bĮ-yār u ġam-ħ¥ār ve bĮ-enĮs (ü) ġam-güsār gūşe-i ħānede zār u zarār
oturursun. Hemān el-ĥāletihi ĥaźihi faķd her vaķt böyle bir dil-ber ve bir bĮg-zāde
leŧāfet-ñester ele girmişken zihĮ niǾmet ü saǾādet hemān bu günki śafāyı yarınki güne
alıķomayup fırśatı fevt itmemek gerekdür. İkinci muķaddime budur ki ben
muġayyebāt-ı umūra vāķıfam. ve Ħ¥āce SāǾid’üñ aĥvālüni ħod kemā-yenbaġĮ
bilürem ki her menzilde bir ĥūb-rūyla ve her mekānda bir semen-bū ile źevk ü śafāda
ve Ǿayş (u) Ǿişretdedür. Egerçe saña daħı kemāl mertebe maĥabbeti vardur. Ancaķ bu
günki żevķĮ yarına alıķomayup hemān el virdügi üzre kendi Ǿāleminde ve żevķ ü
damendedür. İmdi saña yaźıķdur ki böyle tāźeligüñ vaķtinde zevķ itmeyesin. Üçünci
mukaddime budur ki egerçe beni Ħ¥āce aldı ve baĥāmı virdi. Ancaķ senüñ elinden
nafaķa u āb-u dānemĮ görüp benüm źaĥmetimi çeken ve terbiye iden sensin. İmdi
benüm velĮ-niǾmetüm maǾnen sensin. Murādınu ĥuśūlüne biñ cānla ŧālibem ve
ĥuśuliñe mümkin olursa saǾy idüp esrārımı ketm itmege ihtimām idüp benüm
sözümüñ ŧoġrūlıġuna egerçe şimdi iǾtimād itmezsin. Ammā śoñra muŧŧaliǾ olursun.
Ben senüñ niǾmetüñ ĥuķūķunı bir vechle ferāmūş
[7b]
itmek iĥtimālüm yoķdur. Ķādir olduġum mertebe şükrine diķķat iderem.
Şükr ol degüldür ki hemān lisānla ola. Belki şükr cemĮǾ aǾżāyla olmaķ gerekdür.
Farżā kişiye kendi velĮ-niǾmeti ŧarafından bir eźiyyet bile gelse yine ĥaķķ-ı ķadĮmi
ferāmūş itmemek gerekdür. BaǾdeǿl-yevm ben senden bir żarar bile müşāĥade itsem
yine lüŧfunı unutmaķ iĥtimālüm yoķdur. Benüm aĥvālüm hemān bāzergān-ı
Ĥindū’nuñ ŧūŧĮsi ile ħātūnınuñ aħvāli ve ŧūŧĮnüñ śadāķati gibidür. Nitekim ŧūŧĮ-i
meźbūruñ ħulūśı śoñra maǾlūm oldı. Benüm aĥvālüm daħı öyledür.” didi. Bunı
işitdükde Māhışeker suǿāl itdi ki: “Nicedür ol ĥikāye? Andan ĥiśśe alayum.” didi.
ŦūŧĮ aytdı: “Ol ĥikāye ġāyet laŧĮf ĥikāyedür. Söylerdüm ancaķ gicenüñ ŝülüŝ-i āħiri
dāħil oldı.
BĮg-zāde ŧarafına daħı gitmege vaķt teng oldı. Seni uyķusuz alıķodum. Var
şimdi uyu rāĥat ol. İn-şāǿallāhu teǾālā yarın gice saña ol ĥikāyeyi söylerem. BaǾdehu
maĥbūbuñ ŧarafına varup murāda nāǿil olasın. ZĮrā bu senüñ aĥvālini düşünmeden
dün gice śabāĥa dek gözlerüme uyķu girmemişdür. Bu gice daħı keŝret-i kelāmdan
ve vücūdıma tamām żaǾf ĥāśıl olup ĥelāk mertebersine varmışamdur?” didi.
Māhışeker daħı uyumaġa gitdi. Ol gice daħı ne ĥāl ise yatup irtesi gün aĥşama dek
kendüyi düzüp ķoşup aĥşam olınca ŧūŧĮnüñ ķafesi yanına gelüp “VaǾd itdügüñ ŧūŧį-i
233
Ĥind ĥikāyesin söyle.” didi. (1. Hikâye) ŦūŧĮ-i Ķāmil aytdı: Ĥikāye-i Bāzergān-ı
Ĥind. Zamān-ı evvelde diyār-ı Ĥindistān’da bāzergān var idi. Bir Ǿāķl-dānā ŧūŧĮsi var
idi. Kendüye babasından mĮrāŝ ķalmış idi. Bāzergān anı evine pāsbān taǾyĮn itmiş
idi. Gündüz kār u kesbine giderdi. Gice gelüp ħātunınuñ aĥvālini ve ol gün evde
žuhūr iden vaķāyiǾi suǿāl iderdi. Bu minvāl üzre bir nice zamān māh u sāl geçdi. Bir
gün Ħorāsān ŧarafına bāzergānlıġa gitmek iķtiżā eyledi. ŦūŧĮye gelüp ev ŧarafını
sipāriş itdi.
[8a]
“Her ne žuhūr iderse ħaber-dār olup baña iǾlām eyle.” didi ve ħātūnına daħı
gelüp ŧūŧĮyi sipāriş eyledi. Āb u dānesine vü terbiyyesine vü riǾāyetine taķśĮrat
itmeyesin.” didi ve kendi sefer-i ticāretine revāne oldı. Bunuñ üzerine bir zamān
geçdükden śoñra ħātūn bir civānuñ Ǿaşķına mübtelā olup bir gice ħāneyi aġyārdan
ħālĮ idüp civānı eve daǾvet eyledi. Śabāĥa dek Ǿayş u Ǿişret ü źevķ (ü) śoĥbet
eylediler. Evüñ içinde bu aĥvāli ŧūŧĮden ġayrı kimse muŧŧaliǾ olmadı. BāǾde zamān
bāzergān-ı Hind ticāretden gelüp ħātūnı ile görişüp ve evinüñ aĥvālün tamām
munŧažam ŧutdı. BaǾdehu ŧūŧĮnüñ ķafesi yanına gelüp ĥaķĮķat-i aĥvālden suǿāl
eyledi. ŦūŧĮ daħı bāzergān (gittigi) günden tā gelinceye vāķiǾ olan aĥvālĮ naķĮr ü
ķıŧmĮr naķl u taķrĮr eyledi. Ancaķ ħātūnuñ civān ile olan aĥvāl-i ķabĮĥasın
söylemedi. Ammā bāzergān-ı Ĥind bu aĥvāle ŧaşradan baǾżı muǾtemed dostlarından
gāh nezāketle gāĥ žerāfetle ŧuydı. Nār-ı ġayret derūnunı iĥrāķ idüp ħātūnı ĥelāk
itmege ve ĥelāk itmedügi śūretde be-her-ĥāl taŧlĮķ itmege ķarār virdi. Ammā
derūnında śaķlayup žaĥirā ħatūna söylemedi. Lakin śovuķ muǾāmelesinden ħatūn
şübheye düşüp bildiki aĥvāl-i maǾhūdeye vāķıf olup ŧuymuş. Bu aĥvāl ise bu ħāne
içinde ŧūŧĮden ġayrı kimse bilmez. “Taĥķįķ ŧūŧĮ söyledi.” diyü bĮ-çāre ŧūŧĮye kĮn
baġlayup fırśat gözetdi. Hemān bir gice ķalķup ŧūŧĮnüñ ķafesini açup ŧūŧĮyi çıkarup
ķanādın ve ķuyruġın yolup kendüsini pencereden ŧaşra atdı ve “Ŧūŧįyi kedi aldı.”
diyü feryāda başladı. Feryādından bāzergān-ı Ĥind uyandı. Aślını suǿāl eyledi. Ħātūn
daħı “Ŧūŧįyi kedi aldı.” didi. Bāzergān-ı Ĥind daħı “ĶadĮmĮ evimüñ bekcisi idi, bir
śādıķ ŧūŧĮ idi” diyü ǾāžĮm ķasāvet çeküp aġladı. Bu ŧarafdan ŧūŧĮ-i derdmend-i bĮ-
günāh bu miĥnete giriftār olup pencereden ŧaşra
[8b]
düşdügi gibi bir mūzĮ eline düşüp helāk oluram.” diyü ħavf idüp ol ħānenüñ
yaķınında bir büyük put-ħāne var idi. Aña varup bir gūşesinde ķarār itdi ve
234
keşĮşlerüñ baķĮyye-i ŧaǾāmından dökdükleri etmek ufaķlarını yiyüp gizlenürdi.

Bunuñ üzerine bir ķac gün geçdi. Bāzergān-ı Ĥindū’nuñ śabra mecāli ķalmayup
ħātūnınuñ cemĮǾ cihāzın ve mālın alıķoyup ħātūnı taŧlĮķ idüp evinden ķovdı.
Bāzergān-ı Ĥind’uñ ħavfından kimesne ħānesine daħı almadı. Ħātūnuñ maǾşūķı ise
śāĥib çıķmaķ degül belki evinden ŧaşra çıķmadı. Veǿl-ĥāśıl Ǿavrat nā-çār u ǾacĮz olup
ol ġarĮbler meskeni olan put-ħāneye varup gice gündüź puta ŧapmaġa meşġūl olup
bunuñ aĥvālini ŧūŧĮ dāimā seyr iderdi. Bir gice yine Ǿādeti üzere ħātūn gelüp yine
Ǿibādet idüp ve kendi aĥvāl-i perişānın yād idüp zār zār aġladı. Bu ĥālde iken Ǿālem-i
aġyaryārdan ħālĮ ŧūŧĮ pūtuñ ardına gelüp bülend āvāz ile didi ki: “Ey bānū-yı cihān!
DuǾāñı ķabūl itdüm ve seni raĥmetüme sezā-vār itdüm ve zevcüñ bāzergān-ı
Ĥindu’nuñ göñlini yine sañā maĥabbet itdürdüm ve itdigi işe peşimān itdüm. Ancaķ
fermānumı ŧutup emrüme iŧāǾat idesin. Ķaşunı vü kirpigini vü śāçunı tırāş eyle
murādına irişürsün” didi. Ŧūŧį sükūt itdi. Ĥemān ħātūn bir ustura bulup ķāşını vü
kirpigini vü śāçuñ tırāş itmek murād eyledi. Ĥemān putuñ ardından ŧūŧĮ kendüyi
gösterüp aytdı: “Ey nāķıśatüǿl-Ǿaķl! Sen daħı böyle Ǿaķlla dost ve düşmeni farķ
itdüm ķıyās idersün. Kendüye ħayr śānıcı dostunı bu belāya giriftār lāyıķ görüp ve
kendi başına daħı bu muśĮbeti getürdüñ. Ālemüǿl-ġuyūb olān Ĥudā-yı MüteǾāl
ĥaķķıçün esrār-ı maǾhūdayı ben bir kimesneye ifşā itmedüm ve aña senüñ
eylügünden ġayrı bir nesne söylemedüm ve sen baña bu ĥaķāreti itmemiş
[9a]
olayduñ saña nāfiǾ idi. Bāzergān-ı Ĥindū elbetde ol aĥvāli baña suǿāl iderdi.
Ben daħı ĥĮle vü laŧĮfe ile anı inandırurdum. Hem zevcüñ ŧarafından bu belāya
giriftār olmaz idüñ ve hem maǾşūķuñ daħı elden gitmez idi. Ancaķ ben senüñ
itdügine ķalmam ve niǾmetüñ ĥuķūķını ferāmūş itmem. Bu muśĮbet baña taķdĮr-i
ezelĮde muķadder imiş. Başuma geldi. Senüñ bu ĥuśūślarda śuçuñ bu ķadar. ZĮrā ben
seni ġāyetüǿl-ġāye Ǿaklsuz gördüm. Cümleden biri eger senüñ Ǿaķluñ olaydı hĮç pūta
Ǿibādet idüp meded umar mıydu ve benüm kelāmumı gerçekden put söyledi śanduñ
daħı inānduñ. HĮç ŧaş aġac söyler mi? Peyġamberlere izn-i Ħudā ile muǾcizāt idüp
söylediler. İmdi gel bāŧıl dĮnden çıķup ĥaķ dĮne girüp itdügün sūǿižanna tevbe vü
istiġfār eyle. Ben varup Bāzergān-ı Ĥindū’yı itdügi işe peşĮmān idüp yine saña meyl
(ü) maĥabbet itdüreyüm.” didi. Ħātūn rāżı olup şeref-i İslām ile müşerrefe olup rücūǾ
eyledi ve der-ĥāl ŧūŧĮ Bāzergān-ı Ĥindū’nuñ ħānesine gelüp Bāzergāna görindi.
Bāzergān ŧūŧĮyi gördügi sāǾat ķarşulayup ŧutup öpdi ve aĥvālin suǿāl eyledi. ŦūŧĮ
235
aytdı: “Egerçe ölmüşem ancaķ Ĥaķ TeǾālā baña müceddeden ĥayāt iĥsān itdi.” didi.
Bāzergān aytdı: “HĮç vefāt iden gerü ĥayāt bulur mı?” (2. Hikâye) ŦūŧĮ aytdı: “BelĮ.
Sen Ĥażret-i İbraĥĮm Ǿaleyĥiǿs-selāmuñ ĥikāyesin işitmedüñ mi?” Bāzergān aytdı:
“İşitmedüm. Söyle işidelüm nicedür ol ĥĮkāye?”
Ĥikāyet. ŦūŧĮ āytdı: “Naķl olınur ki İbraĥĮm Ǿaleyĥiǿs-selāmuñ ħātır-
şirenġinden geçdi ki “ǾAceba bu yerlü yeründen müteferriķa olān ecźā-yı perĮşān
olan āǾżā nice cemǾ olur? ǾAlemüǿl-yaķĮn bilürem. İlaĥĮ, baña göster! Ǿayneǿl-yaķĮn
daħı göreyüm, nice iĥyā ķılursın. Der-ĥāl Ĥażret-i Ǿizzet-i cellet Ǿažimeteden ħiŧāb
müsteŧāb vārid oldu ki: “ Yā İbraĥĮm! Dört ķuş al, başların kesüb eczāların birbirine
ķarışdur. BaǾdehu ol ķarışmış
[9b]
eczāları dört belük idüp dört ŧaġuñ üzerine ķoyup başların yanunda alıķo
ǾacāyĮb göresin.” Dinledi. Pes Ĥażret-i İbraĥĮm Ǿaleyhiǿs-selām bir gügercin bir
ħurūs bir ķārġa bir ördek alup emr olınduġı üzre Ǿamel eyledi. Fiǿl-vāķiǾ başsuz
ķuşlar uçaraķ İbraĥĮm Ǿaleyĥiǿs-selāmuñ yanına geldi. Eczā-yıǿ perĮşānları cemǾ
olup ĥayāt buldılar. Nitekim Ķur’ān-ı ǾažĮmde bu ĥikāye tefśĮl üzre Ǿayān u beyān
olmışdur. Ĥażret-i Ķādir-i Muŧlaķ her vechle iĥyā-yı emvāt itmege ķādirdür. İrāde-i
Ǿaliyyesi taǾalluķ itdügini iĥyā ider. Kemāl-i kereminden beni daħı iĥyā itdi.” didi.
Bāźergan-ı Ĥind aytdı: “Ol ölüyi dirgürmege ķādir olan Tañrı ne büyük Tañrı imiş.
ǾAcebā bu bizüm putlarımızdan büyük midür?” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Hey Ħ¥āce! Sizüñ
putlarıñuz bir alāyı ŧāş ve aġaçdan düzilmiş cemādātdur. Anlaruñ daħı ħālıķı Cenāb-ı
Kibriyā’dur.” didi. Bāźergān aytdı: “Ey ŦūŧĮ! Kerem eyle. Beni ol Tañrıya vāśıl
eyle.” didi. ŦūŧĮ daħı aña kelime-i şeĥādeti telķin eyledi. Bāzergān-ı Ĥind müslümān
oldı. BāǾdehu ŧūŧįye didi ki: “ Ey ŧūŧĮ! Bildüm ki Ĥaķ Sübĥāne ve TeǾālā iĥyāya
ķādirdür. Ancaķ seni diri itmege sebeb ne oldı.” didi. ŦūŧĮ “Ey H¥āce! Benüm
cānuma bu aĥvāl gelüp vefāt itdügümden śoñra senüñ ĥātūnuñ bir iftirāya uġramış.
Düşmenler seni inandurmışlar. Ġażab idüp ĥaķāret itmişŝin. Derdmend ħātūn gelüp
put-ħānede Ǿibādet itdi. Mažlūm (ve) bĮ-günāĥ olduġı berekātıyla bir ĥidāyet-i
raĥmānĮ irişüp şeref-i İslāmla müşerrefe vü mesrūr u ķalb-i vĮrāni žāhirātda maǾmūr
oldı. BaǾdehu Cenāb-ı Ĥaķķ’a niyāź itdi ki: “Ey Ǿālimüǿs-sır veǿl-ħafiyyāt aĥvālüm
saña maǾlūmdur. Zevcüm düşmen sözĮne iǾtimād idüp beni bu ĥāle ķodı. ŦūŧĮ daħı
ĥayātda degül ki benüm pāk-dāmen olduġıma şahādet idüp zevcüm yine beni ķabul
eyleye. Ĥudā’yā kemāl-i luŧfından niyāz iderem ki ŧūŧĮye ĥayāt iĥsān eyle.” didi.
236
Fiǿl-ĥāl Ĥaķķ celle ve Ǿalā ħātūnuñ ħuluśı

[10a]
(3. Hikâye) Pençerenüñ dibine geldi. Meger ĥabs-ĥānenüñ üsti vezĮrüñ
ĥaremine yaķın olup vezĮrüñ ħātūnı MehǾizār ile fĮlcibaşınu arasında ķavl (ü) ķarār
var imiş. Yuķaru pençereden ip ile MehǾizār fĮlüñ üzerine inüp fĮlcibaşı ile śarmaş
dolāş olup yılān oyunı oynadılar. YaǾnĮ fĮlcibaşı ol nāźenĮn-i saǾādet-nümūnı,
Beyt:
“Eyledi fĮl üzere ĥemān ser-nigūn,
İderdi semāya iki yerden sütūn.”
Pes Gülfeşān bu ĥāleti daħı gördügi gibi ol kadar ħande idüp güldi ki ĥabs-
ĥānenüñ içi gül ile ŧoldı gül-zār oldı. Bekçiler bunı görüp “Sübĥānallāh! Bu ĥerĮf
Ǿacebā dĮvāne midür ki dünki gün gülmedügiçün ĥabs olındı. Pes böyle mevżiǾ-i
ĥelākde ħande ide” diyüp taǾaccüblerinden nāşĮ varup vezĮr ǾĀśım’a söylediler ve
fiǿl-ĥaķĮķa vezĮr müǿekkillere tebĮne itmiş idi ki “Gülfeşān ne söylerse ve ne gūne
ĥareket iderse baña ifāde idesiz” dimiş idi. VezĮrüñ daħı ne ķadar şeyǿ maǾlūmı olur
pādşāha ifāde iderdi. Pādşāha bu aĥvālĮ daħı ifāde itdi. Pādşāh taǾaccüb idüp “Hele
daħı ĥabsde ŧursun diyü fermān itdi. BaǾdehu vezĮr ǾĀśım ol gün ĥaremi ile baġçe
seyrine gitdi. Seyr-i gülzār itdükden śoñra ħātūnı MehǾizār ile bir sāye-dārda oturur
idi. Ol eŝnāda bir cāriye baġçenü içinden gül ü sünbül ü benefşe vü lāle vü nergis
buncılayın daħı vāfir çiçekler devşürüp getürdi. VezĮr ǾĀsım’uñ yanına ķodıġı gibi
hemān daħı MehǾizār çiçekler durduġı ŧarafa ardın dönüp ve başını örtdi. VezĮr
“Niçün böyle etdüñ?” didi. MehǾizār aytdı: “Ey vezĮr-i rūşen-żamĮr! Perde-nişĮn-i
Ǿiśmet olan cemāl-i ĥūrşįd-nažĮrimi istemem ki çeşm-i şerĮfinden ġayrı kimesne
nažar eyleye. Belki nergisüñ çeşm-i şūħı daħı görmesin.
[10b]
direm.” didi. VezĮr-i ķodoş MehǾizār’ dan bu cevābı işidüp tamām mertebe
pāk-dāmenligine ĥaml itdi ve ġāyet ĥažž idüp muĥtaŝār olduġı ĥālde maĥabbeti biñ
ķat ziyāde oldı. Ancaķ ol eŝnāda bir bülbül var idi. Bu emr-i ǾacĮbe biǿemriǿllāh
teǾālā gülüp MehǾizār’uñ mürāyılıķ itdügine ol ķadar ħande itdi ki cümle cāriyeler
işitdiler. Ama MehǾizār’ bu murġuñ güldüginden veĥme düşüp ġāyet ĥicāb itdi ve
“Bu ķuş ne içün güldi? Elbetde bilinmelüdür.” diyü ayaķ baśdı. Ǿİnād eyledi. Veǿl-
ĥāśıl bu murġuñ ħandesi şehrüñ içinde meşhūr olup cümle ĥalķ işitdiler hattā
pādşāhuñ ķulāġına irişdi. Pādşāh daħı taǾaccüb idüp cemĮǾ Ǿulemāyı cemǾ itdi ve
237
bülbülüñ ħandesinüñ sebebini suǿāl itdi. Bu Ǿuķdeǿ-i müşkili hĮç bir kimesnenüñ ana
meyl-i fikri fetĥ idemeyüp āħir-kār zindānda olan ĥabislerüñ daħı maǾlūm oldı.
Gülfeşān aytdı: “Beni pādşāh ĥużūrına götürsünler. Bu müşkili ĥall ideyüm.” Zindān
müǾekkilleri Gülfeşān’uñ sūretini vezĮre söylediler. VezĮr daħı pādşāha bildürince
pādşāh emr itdi. Gülfeşān’ı ĥużūra getürdiler. Pādşāh aytdı: “Ey Gülfeşān! Sen bu
ķadar zamāndan beri benüm nān u niǾmetümle perverde olup müstaġrıķ-ı deryā-yı
kerem olmış iken bu gün benüm bir işüm žuĥūr idüp elçilerim yanında Ǿarż-ı hüner
itmemekle Ǿarż-ı ĥümāyūnumı tekmĮl idecek vaķtde bir mertebe Ǿinad u ġılžet idüp
gülmemek lāyıķ u inśāf mı idi? Niçün böyle ħıyānet itdüñ? Elbetde anı beyan eyle.
BaǾdehu murġ-ı gül-zāruñ handesinüñ aślını söyle.” didi. Pes Gülfeşān aytdı:
“Pādşāhum! Ĥaķ Sübĥāne ve TeǾālā Ǿömr ü devletüni rūz-be-rūz ziyāde itsün.
Benüm dāmen-i śadāķatüm ħıyanetden pāk ve mirǿāt-ı ħulūśum ġubār-ı ġayyādan
tāb-nākdür. Ĥāşā benüm ħıyānetüm bu ķadar. Ancaķ başuma bir ĥāl geldi.
[11a]
Anuñçün ol meclis-i ǾālĮde gülmek mümkin olmadı. Śoñra ol mevżiǾ-i ĥelāk
olan ĥabs-ħānede umūr-ı ġarĮbeden bir aĥvāl müşāhede itdüm. Biǿż-żarūrĮ taĥammül
idemeyüp güldüm. İmdi güldügümüñ sebebini söylesem helāk ķorķusı vardur.
Söylemesem daħı ĥelāk olmaķ muķarrerdür. Ben daħı iki arālıķda müteĥayyir
ķaldum.
Beyt:
“Bir Ǿaceb müşkil iş
İķrār güc inkār güc.”
didi. Padşāĥ aytdı: “Ey Gülfeşān! Ŧoġrı söyle saña kimden elem vardur ve
saña kimseden żarar gelmez. Seni ĥalāś iderem ve illā ŧoġrı söylemeyüp śaķlarsan
vallāhǿül-ǾažĮm tĮġ-i ķahrumdan bir vechle ħalāś bulamayup ķatl iderem.” didi. Pes
Gülfeşān daħı ŧoġrı söylemekden ġayrı Ǿilāc bulamayup żiyāfet meclisine giderken ol
ħabĮs ĥarĮfe rāst geldügin ve kendi ħātūnı içün ĥarĮfüñ nā-maǾķūl cevāblar
söyledigüñ naķl eyledi. İşte Ǿār u ǿizzetümden anuñçün gülmek mümkim olmadı.”
diyüp śoñra ĥabs-ĥānede fĮlcibāşı ile vezĮr ǾĀśım’uñ ĥātūnını MehǾizār’uñ
muǾāmelesin gördügümde biǿż-żarūrĮ güldügin beyān itdi. Egerçi pādşāhum kendi
ħānedānum ġayretinden gülmek degül muķaddem ölümümi iĥtiyār itmiş idim. Lakin
śoñra vezĮr ǾĀśım’uñ ħātūnınuñ fĮlcibāşı ile olan aĥvālini gördügümde nā-çār
güldüm. Zįrā öyle (derd) ǾažĮmüǿş-şānlaruñ bāşında olınca “El-beliyyetü iźā ammet
238
ħaffet.” feĥvāsınca benüm gibi ĥaķĮrüñ başında olsa elem çekmek olmaz. İmdi
pādşāhum! Bir ħātūn ki envāǾ-ı ķabāĥat u fuĥşiyyātı irtikāb iderken mürāyılıķ idüp
nergisüñ çeşminden ictināb itdükde ķafesde bülbül ħande itse taǾaccüb olınur mı?”
didi. Pes bu aĥvāli cümlesini işitdükde pādşāh ādem gönderüp Gülfeşān’uñ ħātūnını
aradılar. Ol ħabĮŝ ĥarĮf ile bulup getürdiler ve fĮlcibaşı ile vezĮr ǾĀśım’uñ ħātūnı
[11b]
MehǾizār’ı getürüp dördini daħı ķatl eylediler ve Gülfeşān’a ħilǾāt u niǾmet
iĥsān olınup śuçı Ǿafv olındı. BaǾdehu Ŧūŧį aytdı “Ey Māhışeker! Bu ĥikāye-i pür-
Ǿibret eserden hiśśemend olasın. MaǾşūķın ile śoĥbet-i müyesser olduķda vezĮr
ǾĀśım’uñ ħātūnı MehǾizār gibi mürayılık idüp fiǾlüne muvāfıķ olmayan ķavli
söylemeyesin. Ĥemān saña naśiĥatüm budur ki “Egerçi hemān Ǿayniyle o güne
münāsib bir ĥikāye daħı ĥāŧıruma geldi. Ancaķ söyleyecek zamān degüldür. Vaķt
ŧārdur. Var imdi şimdi murāda vāśıl źevķ-i cāvidānı ĥāśıl ķıl. İn-şāǿallāh teǾālā bir
ġayrı vaķtde anı daħı söylerem.” didi. Māhışeker yerinden ĥareket idüp ķalkmazdan
evvel zindān-ı ufķdan Gülfeşān-ı şems ħande idüp meclis-i dünyāyı muǾaŧŧar gül-
berk-i şuǾāǾ eyle. Tamām münevver itmiş. Murād ĥāśıl olmayup irtesi giceye ķaldı.
Çün irtesi gün aĥşām olıncaya degin śabr idüp birisini izleyüp
“Giceler Ǿazm itdügüm ol māha sāyem ħūnımdur.”
Bir ŧarĮķ ile ķabūl itmez maĥabbet şirketi.”
diyerek ķafes dibine geldi. “Ey ŧūŧĮ! Dün gice vaǾd itdügüñ ħikāye-i
naśiĥat-āmĮzi şimdi söyle.” didi. Ŧūŧį aytdı “Ey Māhışeker! Söyleyeceğüm ĥikāye
ķıśadur tĮz biter. Ancaķ maǾşūķ ŧarafına ol ķadar eglendügini istemem. Hemān ŧurma
git.” didi. Māhışeker aytdı “Hele söyle işidelüm. (4. Hikâye) Nicedür ol ĥikāye?”
Ĥikāye Ŧūŧį aytdı: “Diyār-ı Yemen’de bir bāzergān var idi. İsmine Cevherşinās
dirlerdi. ǾĀlem-i dünyāda bir ķızından ġayrı evlādı yoġidi. Bir gün Cevherşinās bir
śaĥrāda gezerken bir ādem başı gördi. Eline alup baķdı. Gördü ki alnında ķalem-i
ķudret ile
[12a]
taĥrĮr olmış ki “Bu kelle diri iken seksān ādemüñ ölmesine sebeb olup
vefātından nice sene mürūr eyledükden śoñra daħı seksān ādemüñ ölmesine sebeb
olacaķdur.” dimiş. Pes Cevherşinās bu aĥvāle taǾaccüb idüp kendü kendüye aytdı
“Hele bu kelle ĥayātda iken bir bahādır ādem olmaķ gerekdür ki seksān ādemi
239
öldürmiş ola veyāħūd bir pādşāh emriyle cellādlıķ idüp seksān ādemi öldüre. Bu
ķābildür. Ancaķ baǾdeǿl-vefāt seksān ādemüñ ķatline sebeb olmaķ nice olur
baķayum. Bunda ne cins śunǾ-ı Ħudā žuĥūr ider.” diyü kelleyi alup ħānesine getürdi
ve kimseye söylemeyüp bir ĥoķķānuñ içine ķoydı ve śaķladı. BaǾdehu Cevherşinās
bir ŧarafa ticārete gitmek iķtiżā idüp ķalķup gitdi. Bir gün meźbūr ĥoķķā
Cevherşinās‘uñ ķızınuñ eline girdi. Ĥoķķanuñ aġzın açup içine baķdı. Gördi ki bir
avuç ŧobraķdur. “ǾAcebā bu nedür?” diyüp birāz aġzına ķoyup yedi. Der-ĥāl Meryem
gibi źevcesüz ĥāmile oldı. Gün-be-gün ĥamli ziyāde olup tamām vaķti geldükde ķız
oġlan toġurdı. Adını İbnülġayb kodılar. Bir nice yıldan śoñra Cevherşinās ticāretden
dönüp ĥānesine geldi. Gördi ki ĥānesinde bir müǿeddeb ve Ǿāķıl u reşĮd ü kāmil bir
oġlan gördi. “Bu oġlan kimden ĥāśıl oldı?” diyü suǿāl itdi. Ħātūnı ĥoķķa içinde olan
ŧopraġı ķız yiyüp ĥāmile olduġın ve bu oġlan andan ĥāśıl olduġuñ söyledi.
Cevherşinās ķıśśanuñ aślını bildügünden aślā bozulmayup bildi ki “Ķudret-i Ħudā
bu oġlanuñ yüzinden rev-numa olsa gerekdür. Birāz zamāndan śoñra Sümmān şehri
ŧarafından gemĮler ile vāfir bāzergānlar gelüp cevher getürdiler. Cevherşinās varup
bunlardan birāź źĮ-ķıymet cevher śaŧun alup getürdi. İbnülġayb bu cevherleri görüp
içlerinden iki dānesin ayırup “Ey peder-i büzürg-vār! Bu iki ŧaş cevher degüldür.
[12b]
Hemān boncuķ gibi bĮ-iǾtibārdur” didi. Cevherşinās ise İbnülġayb’uñ her
sözine iǾtimād iderdi. Pes bu iki ŧaşı eline alup śatan bāzergānlara götürüp “Bunlar
boncuķ imiş.” didi. Śatanlar “Degüldür.” didiler. Cevherşinās aytdı: “Bunı baña işte
şu oġlan söyledi. Her vechle sözine iǾtimādum vardur. El-ĥāśıl bu ŧaşları almam.”
didi. Bāzergānlar daħı boncuķ idügün bilmezler idi. Hele diķķat idüp ittifāķla baķup
fiǿl-ĥaķĮķa boncuķ idügi žāhir oldı. Pes bāzergānlar Cevherşinās’uñ ayaġına düşüp
“Elbetde bu oġlanı bize vir. Ne isterseñ saña virelüm.” diyüp niyāz itdiler.
Cevherşinās virmemek istedi. İbnülġayb yalvardı ki “Beni bunlara vir, varayum
seyāĥat u ticāret ideyüm ve memleket gezeyüm. Sen daħı egerçi benüm ĥaķĮķat-ı
ĥālümi bilürsin. Ancaķ ħalķ bilmedügünden ‘Babasuz dünyāya geldi.’ diyü tǾan
iderler. Hem anlarun tǾan u daħl-ı taǾarrużundan ħalāś olursun.” didi. Ĥāśıl-ı kelām
Cevherşinās İbnülġayb’ı bāzergānlara Allāh emāneti idüp teslĮm itdi. Bir gün eyyām
muvāfıķ olup bāzergānlar ķalķup gitdiler. Kendi şehrleri olan Semmāk’a geldiler. Ol
şehrüñ bir muǾażżam pādşāhı var idi ve ol pādşāhuñ bir Ǿāķıl u dānā vezĮri (var idi.)
Ancaķ ismine KāmbĮn dirlerdi. Bu vezĮrüñ ķırķ dāne maĥbūbe vü maķbūle cāriyesi
240
var idi. Ancaķ içlerinde Kāmcūy nāmunda bir ĥüsn-dār cāriyesi var idi. Anı
cümleden ziyāde sevüp cemĮǾisinüñ üzerine bāş u buġ taǾyĮn itmiş idi. Birgün
KāmbĮn vezĮr baġçe seyrine gidüp śu kenārında köşk üzerinde otururdı. Kāmcūy
daħı yanunda otururdı. Sāǿir cāriyeler varup śu kenārında balıķ avladılar ve diri olanı
bir legen içine ķoyup vezĮrüñ önüne getürdiler. Hemān Kāmcūy legenün içinde
bālıķlaruñ ĥareket
[13a]
itdügin gördügi gibi başını örtüp yüzüni ona çevirdi. VezĮr “Niçün yüzüni
döndürdüñ?” didi. Kāmcūy aytdı: “Ey vezĮr-i Kāmyāb! Görmez misin? Bu balıķlar
ĥayātdadur. Şāyed ki içlerinde erkekleri ola. Nažarı baña ŧokunur. Nā-maĥrem nažar
ider. İstemem ki dāǿire-i Ǿismetüme benĮ ādemüñ degül ĥayvānātuñ daħı nažarı
nažarları taǾalluķ ide.” didi. VezĮr bunuñ mestūreligine taĥsĮn ü āferĮn itdi. Ammā
bu eŝnāda balıķlar daħı legenüñ içinde cümlesi birden ħande vü ĥareket itdiler.
Kāmcūy müteħayyir olup ĥacĮl düşdi. Bu aĥvāl vezĮrüñ derūnına vesvese virüp
Ǿulemāǿ ĥükemāya bunuñ sırrını suǿāl itdi. Kimse cevābına ķādir olamadı. Birisi
vezĮre aytdı “Bunı biliyorsa İbnülġayb dirler bir bāzergān vardur. Bu sırrı bilürse
ancaķ ol bilür.” didi. ZĮrā vuĥūş u ŧuyūruñ lisānını feĥm ideyor.” didiler. VezĮr ol
sāǾat İbnülġayb’ı çaġırup bu tafśĮli söyledi. İbnülġayb legen ile balıķları ķarşusına
getürüp biraz balıķlara nažar itdi. BaǾdehu “İźnüñüz olursa tenhāca söyleyem. ZĮra
bir miķdār Ǿayblu sözdür.” didi. VezĮr iźn virdi İbnülġayb aytdı “Balıķlar dirler ki
vezĮrüñ ķırķ dāne maĥbūbe cāriyesi vardur. Pes ķırķınuñ daħı maĥśūś odalarında
birer dāne tāze yigit gizlidür. Zevķ (u) śoĥbet iderler. Kāmcūy cümlesinüñ başıdur ve
bu ķadar fısķ u fesād anuñ iźniyle olup ol cümleden fısķa ĥarĮś iken şimdi bizüm gibi
ĥayvānātuñ nažarından ictināb iden yādgāra ħande itsek taǾaccüb olınur mı?” didiler.
Çün vezĮre İbnülġayb bu kelāmı kuşandıgı gibi kendi sarāyına gelüp cāriyelerüñ
ĥücrelerini aradı. Fiǿl-ĥaķĮķa ķırķınuñ daħı ĥücresinde birer oġlan gizlü buldı. Ol
sāǾat ķırķ oġlan ķırķ cāriye mecmuǾı seksān kişi meydān-ı siyāsete çıkarup
[13b]
ķatl eylediler. Fiǿl-vāķĮǾ seksān ādemüñ ķatline sebeb oldı ve Kāmcūy riyā
ŧarĮķine gitmese bu belāya giriftār olmazdı.” diyüp ŧūŧĮ ĥikāyeǿi tamām itdi ve yana
dönüp “ Ey Māhışeker! İmdi sen daħı maǾşuķınuñ yanında mürāyılıķ itmekden
tamām mertebe ĥaźer eyleyesin.” didi. Māhışeker suǿāl itdi ki “Mürāyılıķ nedür? Bu
mertebe (neden) yaramaz oldı?” didi. Ŧūŧį aytdı “Mürāyılıġuñ śoñı bĮ-vefālıġa çıķar.
241
BĮ-vefālıķdan yaramaz nesne yoķdur. İşte saa bir naśĮĥatüm daħı budur ki zinĥār ve
zinhār bĮ-vefālıķ itmeyesin ve kendüne bĮ-vefā vü cefākār adın taķmayasın. Nitekim
Ǿavratlar içinde Ĥemānāz ve erler içinde Muħtār bĮ-vefālıķ ile ķıyamete degin
şöhret-şiǾār olduķları gibi sen daħı olmayasın.” didi. (5. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi
ki “Nicedür ol ĥĮkāye?” Ĥikāye Ŧūŧį aytdı: Şöyle rivāyet olınur ki zamān-ı evvelde
diyār-ı Mıśr’da Cāmās nāmında bir pādşāĥ var idi ve bir maķbūl ŧūŧĮsi var idi kim.
CemĮǾ tekellüme ķādir idi. ŦūŧĮsinüñ ismine Zebān-āver dirlerdi. Cāmās Şāh ekŝer
ŧūŧĮ ile muśāĥabet iderdi. Bir gün muŝāĥabet eŝnāsında tāze ķız müźākeresi oldı.
Cāmās Şāh śordu ki : “Ey Zebān-āver! HĮç güzellikde bĮ-nažĮr ķız gördüñ mi? Baña
ħaber vir.” didi. Zebān-āver aytdı: “Pādşāhum! Ķatı çoķ diyār-ı vilāyet gezdüm ve
erbāb-ı devletüñ ve pādşāhlaruñ ĥaremine girüp ĥisābsuz güzeller görmedik perĮ
peykerler gördüm. Lakin Şām vālisinüñ ķızı ķadar güzel görmemişem. ǾÖmrüm
olduķça anuñ ĥüsn ü cemālini söylesem biñde birin söylemek mümkin degildür.”
diyüp ŧūŧĮ ķızu medĥinde ol ķadar mübālaġa vaśf itdi ki Cāmās Şāh biǿż-żaruri
ķulāķdan Ǿāşıķ oldı ve aytdı: “Ey Zebān-āver! Āsūdeligümüz var iken bizi neǾaceb
Ǿaşķa giriftār itdüñ! Bize lāzım geldi ki ol duħter-i pākĮze-i alavuz eger medĥ itdügün
ķadar ĥüsn-dār dil-ber ise saña ĥadden ziyāde lutf iderem.” didi. Zebān-āver aytdı:
“Pādşāhum! Ben ķızuñ
[14a]
güzelligini bilürem ve İn-şāǿallāhu teǾālā pādşāhımuñ meşrebince olduġında
daħı şüphem yoķdur. Pādşāhdan isteyecegim ancaķ budur ki ol ķızuñ bir dişi ŧūŧĮsi
vardur. İsmine Süħan-perver dirler. Küçücükden beri bir yerde büyümiş. Yārüm ve
ġam u şādide-i enis ü ġamkārem idi. Anuñ ile beni bir ķafese ķoyup mesrūr
buyurmañuz niyāz iderem.” didi.
Cāmās Şāh daħı ŧūŧĮnüñ sözi gerçek çıķduġı śūretde murādına müsāǾade
buyuracaķ oldı ve der-ĥāl Şām vālĮsine müǿekked fermān ile bir muǾtemed ādem
gönderüp cihāzıyla ķızı istedi. Pes fermān Şām vālĮsine vāśıl olduġı gibi teǿĥĮr
itmeyüp ol duħter-i leŧāfet-ñesteri cümle eŝvāb (u) ceĥāzı ile gelen ādeme teslĮm
eyledi ve bĮ-ķıyās māl u cevāhir daħı Cāmās Şāh’a ĥediyye idüp gönderdi. Cāmās
Şāh ķızı gördügi gibi şemǾ-i ĥüsninüñ pervānesi oldu. Ne duħter bir gevher-i
muntazardur ki miŝl ü nažĮri görilmiş degül. Ĥüsn (ü) cemāli ŧūŧĮnüñ vaśfından biñ
ķāt efzūn olup ŧūŧĮnü Ǿaķl u ferāsetine taĥsĮn eyledi ve ŧūŧĮye itdügi vaǾdine vefā
eyleyüp kendüsi ķızı ķoynına alduġı gice yine ol ĥānenüñ içinde ŧūŧĮ daħı ķızuñ ŧūŧĮsi
242
ile bir ķafese ķodı. Kendüsi daħı duħter-i Şām’ı ķoynına alup dil-ħ¥āhı üzre nāǿil-i
merām oldı. Bu eŝnāda ol ŧūŧĮler daħı bir ķafese girüp iki ĥasret birbiriyle
görüşdükde. Bu eŝnāda ol ŧūŧĮler daħı bu ķadar yıldan berü çekdükleri elām (u)
ĥasreti yād idüp söyleşdiler ve ŧūl-ı dırāz-ı muśāĥabete aġāz idüp ĥasretlik kelāmını
dökdükden śoñra biraz daħı birbirinüñ bĮ-vefālıġından śaded açdılar. Duĥter-i Şām
ile Cāmās Şāh bunları diñlerlerdi. Zebān-āver ki erkek ŧūŧĮdür dişisine aytdı: “Ey
Süħan-perver! Sen baña bir vechle bĮ-vefā diyemezsin. Benüm aśl-ı ħilķatüm vefā-
dārlıķ üzeredir. Ben ŧarĮķ-i vefādan bir zerre
[14b]
inĥirāķ itmem. Semt-i cefāya gitmemişem ve Ǿaleǿl-ĥuśūś Ǿālem ħalķınuñ
içinde erkek ķısmı vefā-dār Ǿavrat ķısmı cefā-dār olur.” diyü meşhūrdur. (6. Hikâye)
Nitekim Hemenāz’uñ Behzād’a itdigi ġadr (u) cefā bu daǾvāma şāhiddür.” didi.
Süħan-perver śordu ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Ĥemanāz. Zebān-āver aytdı:
“Şöyle naķl olınur ki sāĥil-i Serendib’de bir bāzergān var idi. İsmine Behzād
dirler idi. Birgün ķalķup ticārete gitdi. Bunuñ Nāz adlu bir güzel ħātūnı var idi.
Ħānede yalñuz ŧurmaġa cānı śıķılup Behzād gitdügi gibi bir civāna Ǿāşıķ oldı. Bir
gice ol civānuñ evine varup murāda irdi. Bir müddetden śoñra Behzād ticāretden
geldi. Ammā Ǿavrat Behzād’uñ geldügine aślā ĥažž itmedi. ZĮrā aradan bir ķaç
zamān geçdi. Fırśat düşürüp civāna varamamışdı. Pes Ĥemenaz’uñ śabra mecāli
ķalmayup bir gice Behzād ŧārū-yı yedügi gibi bĮ-ĥūş olup yatdı ve kendüsi civānuñ
ĥānesine revāne oldı. Ammā Ĥaķ TeǾalānuñ ĥikmetiyle meger bir uġrısı şeyǿ serķa
itmek içün Behzāde’nüñ ĥānesine gelüp bir gūşede pinhān olup fırśad gözedür imiş
ve ol pinhān olduġı gūşede Ĥemenāz’uñ Behzād’a itdügi işleri göre ŧurur imiş.
Ĥemenāz gitdügi gibi uġrı şeyü çalmadan daħı ferāġat idüp “Baķayum şol Ǿāvrat
ķande gider.” diyü Ĥemenāz’uñ ardına düşdi. Gördü ki Ĥemenāz bir civānuñ evine
girdi. Uġrı bunları gözedür idi. Ol eŝnāda meger luŧf-ı RabbānĮ “Ŧuyulmaz nesne
olmaz her ne deñlü olsa pinĥānĮ.” mefhūmınca bunlaruñ aĥvāllerini śubaşı ŧuymış
imiş. Ol gice gelüp bāśdı ve aślā amān virmeyüp civānı śalb itdi ve Hemanāz’ı
śalıvirdi. ZĮrā ol memleketde Ǿādet böyle idi ki ķaçan bir er ile bir Ǿavrat ŧutulsa
Ǿavrat śalıvirilüp erkegi śalb iderlerdi. Bunları daħı öyle idüp śubaşı bıraġup gitdi.
Pes civān śalb olınduġı yerde
[15a]
cānı çıķmamış idi. Hemenāz’ı yanına çagırup aytdı: “Ey maǾşūķa-ı maĥbūbe!
243
Çünki senüñ iķdāmuñ ile bu derde giriftār ve mertebe-i Ǿaşķuñ ile Ǿāķıbet ber-dār
oldum. Bāri
“Śoñ nefesdür merĥamet ķıl Ǿāşıķ-ı bĮmārıña.
Ne ķadar cān virsem gerek āyĮne-i ruħsārıña.”
“Bir kerre gül yüzin yüzime süreyim. Ölmezden evvel bir kere daħı cemālüni
göreyüm.” didi. Hemenāz daħı ol civān-ı maślūbın yanına varup yüzin yüzine
sürerken civān “MelǾūnenüñ iġvāsıyla fiǾl-i zināyı irtikāb itdügünden bu derde
uġradum.” diyü kemāl mertebe ġażabından cān havliyle Hemenāz’uñ burnını dişiyle
nice nice ıśırdı ise Ǿavratın bütün burnı ķopup civānuñ aġzında ķaldı ve ol sāǾat civān
teslĮm-i cān itdi. Pes Hemenāz burnınuñ acısından ķaçaraķ kendi evine geldi. Behzād
ise ŧārūnuñ bĮ-hūşlıġıyla yaturdı. Bu esnāda Hemenāz-ı mekkāre ĥĮle-kārlıġa
düşünüp kendü kendüye aytdı: “ Egerçi olan oldı giden gitdi ammā yarın Behzād ve
sāǿir ħalķ “Burnuñ nice oldı?” diyü suǿāl itdüklerinde ne cevāb vireyüm. MaǾķūl
olan bunı zevcüm olan Behzāđ’a iftirā ideyüm. Ol daħı ‘BĮ-hūş vaķtinde etmişem.’
ķıyās ider. Bu taķrĮb ile ħalķı ināndurıram.” diyüp geldi. Burnınuñ ķanını ve
eŝvābına śürüp Behzād’uñ üstini ķān ile lāle-reñk itdi. BaǾdehu kendüsi Behzād’a
“Burnumı kesdi.” diyü feryāda başladı. ǾAvratın hengāmesin ķonşılar işidüp başuna
cemǾ oldılar. Hele śabāĥa dek beklediler. Śabāĥ olduķda Behzādenüñ daħı Ǿaķlı
başına gelüp bu aĥvāle müteĥayyir oldı. Veǿl-ĥaśıl Hemenāz ‘uñ aķrabāsı gelüp
Behzād’ı ķāđıya getürdiler. Ķāđı Efendi Behzād’a suǿāl itdi. Behzād ĥayretinden
aślā cevāba ķādir olamadı. BaǾdehu ķāđı Efendi “El-enf yā el-enf”
[15b]
şerĮġi üzre Behzāde’nü burnınuñ kesilmesine ķāđı ĥükm itdi. Gice içre
gelen uġrı ise bu aĥvālleri kendi göziyle görüp bilmiş idi ve maĥkemeye bile
gitmişdi. Pes bu ĥükmden Behzādi’ye yüregi ġayet acıdı. Śucśuz bĮ-ħaber ķıśāś
olınmaġı lāyıķ görmeyüp ķāđınuñ ķarşusına varup “Ve mā şehidnā illā bimā
Ǿalimnā” diyüp Ǿayneǿl-yaķĮn gördügüni min evvelihi ilā āħirihi naķl u beyān eyledi.
Ķāđı daħı “Yalñuz senüñ sözü ile ĥükm ŝübūt bulmaz.” diyü ŧutmadı. Uġrı aytdı:
“Eger Hemenāz’uñ burnı Behzāde’nü döşegi içinde bulınursa Hemenāz’uñ sözi
śaĥĮĥdür ve eger henüz ol civān-ı maślūbuñ aġzı içinde ise bizüm sözimüz
śaĥĮĥdür.” didi. Ķāđı Efendi taǾalluķāttı vü daǾvācıları ile ve cümle cemāǾat-ı
müslimĮn ile ol maślūbuñ yanına gelüp fiǿl-ĥaķĮķa Ĥemenāz’uñ burnunı aġzı içinde
244
buldılar. Cümlesi bu aĥvāle vāķıf oldılar. Herkes taǾaccübe varup bu şeyden Ǿibret
aldılar ve Hemenāz’uñ aķrabā vü taǾalluķātı utanup ħacĮl oldılar. Pes Ķāđı Efendi
Hemenāz’ı iźn-i şerǾle şehrüñ bāzārı içinde gezdirüp baǾdehu śuya atdurdı ve Behzād
Ǿavratınuñ şerrinden ħalāś bulup Ǿāķıbet-i mekkāreligi kendi yoluna geldi.” diyü
Ŧūŧį-i Zebān-āver sözi tamām idüp yine didi ki: “Ey Süħan-perver! İşte bu ĥikāye ol
maǾnāya delālet ider ki Ǿavratlarda ĥaķĮķat-ı vefā śāĥibi ķatı nādir bulunup ekŝeriyā
ĥaķĮķātsüz olurlar.” didi. BaǾdehu Süħān-perver bu ĥikāyeye ġayet ŧarılup “Ey
Zebān-āver! Söyledigüñ temŝĮl ü ĥikāyeler egerçi yerindedür. Ancaķ muŧlaķā cemĮǾ
Ǿavratlar bĮ-vefā olup ve cümle erleri vefā-dār olmaķ müsellem degüldür. Söyledigüñ
ĥikāye de olduġı gibi farżā Ǿālem-i dünyāda bir Ǿavrat mekkārelik itmek ile mecmūǾ-
ı Ǿavratlar mekkāre vü ĥĮle-kār olmış lāzım gelmez. Erler de daħı ne ĥĮle-kārlar
gelmişdür ki
[16a]
her birinden nice fāǿĮdeler iħźā olup ĥażamend olurlardı.
Beyt:
“İrtibāt ideli cevĥerle Ǿārz
Ķıśśadan ĥiśśedür el-ķıśśā-i ġaraż.”
(7. Hikâye) Nažmı üzre Şāĥ-ı Ħorasan daħı ĥikāyetlerden fāǿide bulup
inŧižām-ı memlekete müteǾalliķ çoķ māǾnĮ kesb iderdi. Nā-gāĥanı gördiler ki ķarşu
śaĥra cānibinden heykel-i naħif bir merd-i żaǾĮf muħtaśar-śūret lāġar- żāǾf bir şaĥs
žāhir oldı ki Beyt:
“ŻaǾf ile cismi tamām nāle dönmiş,
Cismi yoķ nāle degül ħayāle dönmiş.”
Cismi dermansuźlıġından ĥarekete mecālĮ yoķ. Bir sāǾatde bir adım atmaz.
Bir mertebe āheste yürür ki adımına aślā ĥarām ķatmaz. Bu ĥāl üzre gelüp Şāĥ-ı
Ħorasan’uñ ĥużūr-ı hümāyūnunda yüzin yere ķoyup Ǿarż-ı ĥāl śundı. ǾArż-ı ĥālüñ
alup pādşāh eline virdiler. ǾArż-ı ĥālinüñ içinde yazmış ki “Pādşāhuma lisānen
söyleyecek sözüm vardur. İźn-i hümāyūnları olursa meclis-i saǾādete daħil olup
söyleyeyüm.” dimiş. Pes imdi ol şaĥś-ı żāǾif gelüp yer öpdi ve dehān-ı güŝer niŝārın
açup aytdı: “Padşāhum! Ben senüñ veźĮrlerinüñ içinde Ĥacne ĥākimi olān emĮrüñ
ħidmetinde oluram. Benüm ķadrĮmi bilüp baña külli riǾāyet ü ħidmet iderdi. Benüm
245
nāmuma Cānbāz dirler. ZĮrā ben anuñ uġrına cān u baş oynadurdum. Ĥāśılı
vücūdumı yoluna fedā iderdüm ve niçe kere yüz biñ Ǿaskerle ĥāśıl olmayacaķ işi fikr
ü śāǿibümle fetĥ ü keşf idüp māl u Ǿāsker śarf itmege ĥācet itmeźdüm. Ben anuñ
ħidmetinde olduķça her sene kendüye niçe kerre yüz biñ altun fāǿidem ŧoķınurdı. Ol
daħı benüm bu ķadar ħidmetüm muķābelesinde baña her sene on biñ altūn virürdi.
Ben daħı ol on biñ altunı kendü ehl ü Ǿıyālüme śarf idüp śafā-yı ħātıra ile emĮr-i
Ĥacne’nüñ ħidmetinde ihtimām iderdüm. Ol daħı benüm ħidmetüm bir berekātında
manśıb u saǾādetde ħoş-ĥāl-i ǾĮź ü rifǾatde maĥśūl ü alāmāl olup aślā düşmenden
ħavfı ve dostundan recāsı yoġıdı.
[16b]
Bu keyfiyyet üzre bu ķadar yıldan berü taĥt-ı saǾādetden kāmrān olup sāye-i
Ǿāŧıfetde ben daħı emn ü emān üzre geçinürdüm. Ammā bir ķac senedür ki kendü
źevķ (u) śafāsına meşġūl olup gice vü gündüz Ǿayş u Ǿişretde ve her gün bir perĮ-
çehre-i maĥbūbla śoĥbetdedür. Aĥvāl-i memleketi tamām iĥtilāl bulmışdur ve benüm
aĥvālüme aślā muķayyet olmayup yüzüme baķmaz ve važĮfe-yi māǾiyyetinemi
virmez oldı. VažĮfemi virmedügi ĥācetüm degül. Anuñ çoķ lüŧfuñ görmüşem.
Ħidmetünde aç ve çıplāķ daħı geçinürem. Ancaķ ĥāliyā reǾāyā ve memleketi kemāl
mertebe perĮşān olduġından ġāfil ve ħidmet-kārlarınuñ aĥvālini tefaħħuś itmekde
ziyāde tekāsili olmaġla
Beyt:
“Görmemek yegdür görüp dĮvāne olmaķdan seni.”
mażmūnını der-kār idüb ehl (ü) Ǿıyālümle terk-i diyār itdüm.
Beyt:
“Śanmauz kim diyār-ı ġurbetde kişi rāĥat olup ĥużūr itmez.
Dūr olur gerçi kim eĥibbādan hele aǾdā yüzin görmez.”
Kelām-ı saǾādet āyātınuñ ķıble-i erbāb-ı ĥācetidür. Yüz sürüp senüñ ķapuña
geldüm. Ehl (ü) Ǿıyālümle senüñ elŧāf-ı ĥümāyūnuna muntažır ŧoġrılup gelti.
Reddetmek pādşāhlaruñ şānına düşmez. Sen ħod seħā vü keremle cemĮǾ
pādşāĥlardan mümtāz ve Ǿadl (u) dāver ile ebā vü ecdāduñdan ser-efrāzsın. Umāram
ki lüŧfundan beni maĥrūm itmeyüp benüm Ǿıyālüme kifāyet miķdārı baña važĮfe
virüp beni bir ħidmete taǾyĮn buyurasız. Ammā öyle ħidmete taǾyĮn eyleyesiz ki
bundan aķdem ol ħidmeti kimse edā itmege ķādir olmamış ola.” didi. Pādşāh-ı
Ħorasān, Merd-i Cānbāz’uñ bu gūne-i levendāne kelimātına taǾaccüb idüp ve heykel-
246
i żaǿĮfesine baķup ġāyet güldi ve aytdı: “Ey merd-i lāġar! Sen bu ķıyāfet ile müşkil-
kāru ĥaķķından gelmek degül ŧaǾām yemege ŧākatüñ yoķ. Egerçe sözi oķ gibi ŧoġrı
söylersin ammā żaǾfla ķāmetüñ kemān ve śūretüñ ķālıb-ı bĮ-cāna dönmiş. Seni ne
gūne ħidmete taǾyĮn itmelüyiz ki
[17a]
ĥattā sen anuñ Ǿuhdesinden gelmege ķādir olasın. Saña münāsib bizüm
ħidmetimüz yoķdur. Ancaķ śadaķāt-i pādşāhānemüzden seni maĥrūm itmeyüp
beytüǿl-māl ki tuǾme-i faķra vü nafaķaǿ-i żaǾfādur. Elem çekme. Andan seni ĥiśśe-
yāb iderüz.” diyince Merd-i Cānbāz aytdı: “Pādşāhum! Ĥaķ TeǾālā Ǿömrüñ efzūn
eylesün ve düşmen-ı bed ħ¥āyuñı ķahr ile maĥzūn eylesün. Niçün śūret-i žahire nažar
eyleyüsiz ve cevāĥir-i Ǿibād-ālūde-i iltifāt itmeyüp ķor gidersiz. Kişinüñ žāĥiri
tüvānā görinmekle elinden iş gelmez. Belki cevher derūnında gerekdür. Benüm ħod
ħaźine-i derūnum cevāĥir-i ĥikmetle māl-en-māl ve ķalb-i śadāķat- meşĥūnum ķıśśa-
i Ǿirfānla ǾadĮmüǿl-emŝāldür. Žāhir ĥālüm egerçe vĮrān, derūnum defĮne-i Ǿirfānla
genc-i şāygāndur. Pişe-i rāź-ı sĮmayına genc nažar ķılma. Şāĥā cāǿiź ki şĮrün yātar.
Evvelā pādşāhlara lāźım olan budur ki ħidmet-kārınuñ žāhir ĥālinde ķuvvete vü
ķudretine nažar itmeye. Belki ħulūś u śadāķatine bāķmaķ gerekdür. ZĮrā pādşāhlara
peĥlevān ve śāĥib-i ķuvvete ħidmetkār ķudret-i māliyye ile taĥśili mümkindür ve
ķuvvet-i insān kişinüñ Ǿünvān-ı žāhiresi olmaġla ķuvveti ķıyāfetinden nümāyāndır.
Ammā ħālis ve śādıķ ķul bulmaķ ķatı müşkildür. ZĮrā ħulūś (u) śadaķat aĥvāl-i
bāŧından olmaġla umūr-ı žāhiriyyenüñ ķatǾā medħali yoķdur. ǾĀlem-i dünyāda bir
devlet śāĥibi kendüye bir śādıķüǿl-ķavl ķūl tedārik itmek gerek. BaǾdehu aña cümle
umūr-ı müşkileler āsān olmaķ muķarrerdür ve kendi velĮ-niǾmetine śādıķāne ħidmet
itmek Ħudā’dan ķorķān kimesnede ĥāśıl olur ve Ħudā’dan ķorķmaķ Ǿilm ü fażilete
mevķūfdur. ZĮrā Ķurǿān’da Cenāb-ı KibrĮyā “İnnemā yeĥşaǿllaĥe min ǾĮbādihiǿl -
Ǿulemāǿ” buyurmışlardur. İmdi ey pādşāh-ı źĮşān! Ben ķuluñ Ǿilm ü fażĮletle
bediǾüǿl-beyān ve ĥem ħulūś (u) śadāķatle müşār biǿl-benān ve eger kelimātumı lāf u
güźāfa ĥaml idersen bir miǾyār-ı tecrübe
[17b]
idüp bir ħidmete taǾyĮn eyle. Eger Ǿuĥdesinden gelmezsem ve śadāķatüm
müşāĥede olınmazsa dergāĥ-ı Ǿālā-i ĥümāyūnundan nefy eyle. Bāķi-i fermān
pādşāhımuñdur.” didi ve kelāmını duǾā ile ħatm eyledi. Der-ĥāl Şāĥ-ı Ħorāsān
veźĮrlerüñ yüzine bakup aytdı ki: “Ey lālā! Bu Merd-i Cānbāz’uñ ĥaķķında ne dirsin.
247
ǾĀcebā sözinde sādıķ mıdur, kāźeb midür? Eger yine važĮfesin ide emir-i
Ĥacene’nüñ taǾyĮni ķadar on biñ altun itsek Emir-i Ĥacene’ye berāber itmiş oluruz.
Anuñ üzerine fażl u keremüm ziyāde itmemiş oluruz. Emir-i Ĥacene ħod ħidmed-
kārumuz meķāmındadur ve eger andan ziyāde itsek yine mālı isrāf ve itlāf itmiş
oluruz. Emir-i Ĥacene’den eksik taǾyĮn itmek ħod ķatı denāǿet ve ĥisset ü
ĥamāķatdür. Ĥisset ħod şānumuza düşmez. Āstānemüze gelen maĥrūm gitmez.” didi.
Meger pādşāh-ı Ħorāsān’uñ bir Ǿāķl u dānā veźĮri var idi. Aytdı: “Pādşāĥum! Bu
Merd-i Cānbāz’ı dergāh-ı hümāyūnuna bāsbān taǾyĮn idelüm. CemĮǾ senede aslā
uyumayup ħidmete muntažır ola ve senevĮ yigirmi bĮn altun taǾyĮn idelüm. Bu kimse
bu żāǾfla üç gice uyķusuzluġa ŧāķat getüremez. Ķanda ķaldı ki bütün bir sene
bekleyüp yigirmi biñ altunı alabile. Böyle olınca hem pādşāhum seħā vü keremde
taķśĮrāt itmemiş oluruz ve hem Merd-i Cānbāz’uñ śadıķ u kiźbi žāhir olur.” didi.
Pādşāh veźĮrüñ sözine taĥsĮn idüp Merd-i Cānbāz’a bu sözi söylediler. Bu ħidmeti
cān u göñülden ķabūl idüp her gice pādşāh-ı Ħorāsān’uñ yatduġı ķaśruñ altında
śabāĥa dek muntažar olurdı. Ol sene kāmil ħidmetinde aślā taķśĮrāt itmeyüp,
bāsbānlıķ eyledi ve biǿż-żarūrĮ yigirmi biñ altunı teslĮm eylediler. Bu minvāl üzre
irtesi sene bekledi. Ĥāśılı dört sene Ǿeleǿt-tevālĮ bāsbānlıķ eyledi. Dördünci senenüñ
içinde bir gice meşǾal-i māĥ perde-i seħābda maħfi olup bütün Ǿālem cāĥiller derunı
[18a]
gibi tĮr u tār olmış idi. Pādşāh-ı Ħorāsān taĥt-ı salŧanat-ı maǿbetde biñ ǾĮzz ü
saǾādetle ħ¥ābda iken nā-gāh bir rūǿyā-yı beşāreti vü bir vāķıǾā sırr u efzā müşāĥede
itdi ki ķaŧre-yi śahbā-yı sürūrından sĮneler neşve-yāb ve mefātĮĥ-i müşāĥedesinde
nice biñ fetĥ-i bāb ĥāśıl olurdı. Pes pādşāh-ı Ħorāsān bu rüǿyānuñ sürūrıyla uyanup
ķalķdı ve cāme-ħ¥ābında oturdı. Derūnı sürūrıyla gūn-ā-gūn meşĥūn tāze cān bulmış
gibi memnūn idi. Kemāl mertebe źevķ (u) neşāŧından bu rüǿyāyı söyleyüp taǾbĮr
itdirmege ādem arardı. Fiǿl-ĥāl ħāŧırına geldi ki Merd-i Cānbāz Ǿilm ve fażĮletden
dem ūrmışdı ve ķaśruñ altında bāsbānlıġa ǾazĮmet itmiş idi. Ħidmetinüñ Ǿuhdesinden
gelmesi bāsbānlıġından nümāyān oldı. Pes “Rüǿyā ile fażĮletin tecrübe itmek
ķābildür.” diyüp ķaśrdan aşaġa nažar itdi ve “Cānbaz” diyü çāġırdı ve Cānbāz
pādşāhuñ śedā-yı śavt-iħtivāsın işidince “Buyur efendüm! Ĥaķ teǾālā vücūd-ı
hümāyūnunı ħaŧāsuz eyleyüp Ǿömrümi Ǿömr-i ĥümāyūnuna żamm idüp ben ķuluñ
yoluña ķurbān olayum. Sen serĮr-i salŧanatda sürūr u ĥandān ol. Tamām dört senedür
böyle ħiŧāb-ı müsteŧāba muntažıram ‘Fe-liǿllāhiǿl-ĥamd veǿl-minne.’ bu gice nāǿil
248
oldum.” didi. “Fermān ne ise pādşāhumuñdur.” didi. Pādşāh daĥı söze başlayup
rüǾyāsını Merd-i Cānbāz’a naķl eyledi. Merd-i Cānbāz rüǿyāyı gūş-ı iźǾānla diñleyüp
taǾbĮr ve teǿvĮline şürūǾ ķıldı. Bir Ǿibāret-i dil-keş ve bir lehçe-i śafā-baħşla taǾbĮr
itdiki pādśāh rüǿyādan ziyāde bunuñ taǾbĮrinden ĥažž u śafā idüp diñlerken nā-gāĥ
śaĥrā ŧarafından ķulaķlarına bir ince Ǿavrat śadāsı geldi. Diñlediler. Der ki: “İşte ben
gitdüm. Kim ķādir kim benüm ŧalebümde baş u cān fedā idüp döndürmege ķādir ola.
Bu sedāyı tekrār-be- tekrār Įrād idüp çaġırurdı. Pādşāh bu āvāź-ı
[18b]
ġarĮbeden āteş-nāk olup fikre vardı. Ammā ol āvāź gitdükçe uzaķ oldı.
Pādşāh Merd-i Cānbāz’a aytdı ki : “Ey bāsbān! Bu āvāz Ǿacebā ne olmaķ gerek. HĮç
maǾlūmuñ mıdur?” didi. Merd-i Cānbāz aytdı: “Pādşāhum! Ĥāl ne idügi maǾlūm
degüldür. Ancaķ emr-i ĥümāyūnuñ olursa fiǿl-ĥāl varup ne idügin bileyüm ve
ĥaķĮķatin anlayup mā-ĥüvāǿl-vāķiǾ pādşāhumuñ rikāb-ı hümāyūnına Ǿilām ideyüm.”
didi. Pādşāh daħı iźn virdi. Ol sāǾat Merd-i Cānbāz bülend-i per-āvāz perr ü bāl açup
ol śadā geldügi canĮbe ŧoġrı revāne oldı. Pādşāh-ı Ĥorāsān kendü kendüye aytdı:
“Pādşāĥlar ŧaşra umūrını aramazdan evvel kendi taǾyĮn ħidmetinde olanlaruñ
aĥvālini tecessüs itmek farż-ı Ǿayndur. Pes bu Merd-i Cānbāz muķaddemā bize
geldügi zamān üç şeyǿ iddiǾā eyledi idi. Ħidmete diķķat ve Ǿilm ü fażilet ve śadķ u
emānet. Pes imdi ĥidmete diķķati bāsbānlıġından maǾlūm oldı ve hem fażĮleti taǾbĮr-
i rüǿyādan bilindi. Gerekdür ki śadķ u emāneti bu ħidmetde daħı tecrübe idelüm.”
diyüp hemān yalñuz kendüsi Merd-i Cānbāz’uñ ardına düşüp gitdi. Ammā pādşāhuñ
gitdüginden ħaberi yoġıdı. Bir miķdār yol yüridi. Bir māh-revā ħātūn gördi. Śūreti
zĮbā ķāmeti bālā yüzin gören ħayrān ve zülf-i dilāverüñ seyr iden perĮşān olur. Bir
mertebe celāl u cemālle ķaşların yayın ķurup cevr okların atmaġa ŧurur. Cānbāz
böyle ĥüsn ü leŧāfetle bu ħātūnı görüp aytdı kim: “Ey śanem-i dil-rubā! Sencileyin
ķāmet-i ŧūbā cennet-i maǿvāde ile yoķdur. Bu melāĥat ve žerāfet sende ki var. Bunuñ
gibi yabānda gice içinde ne işlersin? Ve ķandan gelüp ķanda gidersin ve bu efġān
kim idersin? Aślı nedür? Baña sırrunı Ǿayān eyle.” didi. Ol maĥbūbe-i nezāket-şiǾār
Merd-i Cānbāz’a dönüp aytdı ki: “Ey Merd-i hoş-yār! Ben Ħorāsān pādşāhınuñ
Ǿömri serĮǾüǿl-güźārıyam. Ĥālā pādşāh-ı Ħorāsān’uñ müddet-i Ǿömri tamām ve rızķ-ı
zendekānĮsi encām bulup salŧanat-ı peymānesi ŧolmışdur. Şimdi ben giderem. Bir
ġayrı kimse bulup
249
[19a]
Bu devlet ü salŧanatı aña sipāriş eyleyem.” didi. Cānbāz bu ħaber-i sūznāki
istimāǾ itdigi gibi Ǿinān-ı iħtiyāri elden gidüp ayaķdan düşdi. Der-ĥāl kendüyi
devşirüp aġlayaraķ ol Ǿömr-i ǾazĮze aytdı ki: “Ey nāzenĮn-i meh-pāre! Bu derd-i
ǾažĮme bir çāre yoķ mıdur ki idem ve kendi veliyyüǿn-niǾmetüm ĥayāt-ı cedĮdeye
vāśıl olmaķla ben kendi varımı fedā idem gidem.” didi. Pes ol Ǿömr-i nāzenĮn didi ki:
“Bu derde şifā ve şifā-ĥāne-i ĥikmetde bu maraża devā vardur. Lakin ol maǾcūnı
terkĮb ider bir ĥekĮm bu yolda kendüsüñ fedā ider maĥabbet-i śādıķa muĥtācdur ve
anuñ ĥayāt bulmasıçün kimse kendüyi maĥall-i ĥelāke śalmaz ve bu ķadar ĥuķūķa
riǾāyet ider bir ferdüñ elinden gelmez.” didi. Merd-i Cānbāz aytdı: “Söyle ol Ǿilācı
ben iderem ve cemĮǾ mālumı śarf u fedā iderem.” didi. Ķıza aytdı: “Pādşāhuñ
yeñiden ĥayāt bulmasın isterseñ kendüni vü eĥl-i Ǿıyālini pādşāhuñ ĥayātı niyyetine
ķurbān eyle.” didi. Cānbāz aytdı: “Hele ben kendimi fedā iderem. Eĥl-i Ǿıyālüm
olmasa olmaz mı? ZĮrā anlar nāķıśatüǿl-Ǿaķldur. Kendülerin ķurbān itmege cürǿet
idemeyeler.” didi. Ķız aytdı: “Cümlesi ķurbān olmaduķça olmaz.” didi. Cānbāz aytdı
“Biz fedā olmaġla pādşāhuñ Ǿömri uzun olacaġı neden maǾlūm?” Ķız aytdı: “Ey
Cānbāz! Bu ecel, ecel-i muǾallaķdur. Cenāb-ı Kibriyā’nuñ Ǿömrinüñ uzayup
ķıśalmasını bu aĥvāle taǾlĮķ buyurmışdur ve bunuñ emŝāli çoķ vāķiǾ olmışdur.
Nitekim “Eś-śadaķa turiddüǿl-belāǿ vü tuzeyyidüǿl-Ǿömr.” ĥadiŝ-i şerĮfinde daħı
buna işāret murāddur. Ķo bu hevāyı terk eyle. Eger pādşāhuñ śādıķ bendesi iseñ
ĥemān eĥl (ü) Ǿıyālüñle terk-i cān u cihān idüp tā devr-i ķıyāmete dek biñ nāmla
şöhret (ü) nişān eyle.” didi ve ķız nažardan ġāǿib oldı. Hemān Merd-i Cānbāz aślā
tevaķķuf itmeyüp ŧoġrı kendi ĥānesine gelüp mā-cerāyı kendi ehl (ü) Ǿıyāline
söyleyüp taķrĮr eyledi.
[19b]
Bir ħātūn ve bir oġlı ve bir ķızı var idi. Üçi daħı ittifāķ idüp didiler ki “Hezār
cānumuz pādşāhuñ bir ķılına fedā olsun. Hemān tek pādşāhumuz tāze ĥayāt
bulduķda bize bu devlet ü saǾādet yeter ki ķıyāmete dek bu ĥaķ-güźārluķ ve bu eyü
adıyla aķrabā vü silsilemüz içinde bāķĮ ķalur. Hemān iyüsi velĮ-niǾmetümüze ķurbān
olmaķdur. Her kişi fenā cāmın nūş itmek emr-i muķarrerdür. Śoñucı mevt olduķdan
śoñra böyle eyü nāmla ölmek her vechle ħayrludur.” diyü şarāb-ı mevti nūş itmege
ĥarĮś olup “Evvel beni ķurbān eyle.” diyü birbirini mübādere itmege başladılar.
250
Hemān Merd-i Cānbāz tĮġ-i berrātını Ǿüryān idüp ehl (ü) Ǿiyālüñ evvel ü śoñra
kendüye ħilāf ķaśd idüp cümleden evvel ŝemere-i fuǿādĮ vü gūşe-i merĥāmet- nihādĮ
olān oġlunı ortaya oturdup başını bedeninden cüdā idecek vaķtde śaĥrā ŧarafından bir
avāz geldi ki “Ŧūr! Yā Cānbāz! Śıdķ-ı niyyetüñ maķbūl ve ĥaķķında Allāh’uñ
raĥmeti mebźūl oldı. ĀferĮn ħulūś (u) śadāķatüne taĥsĮn senüñ ĥaķ-güźārlıġuna ve
insaniyyetüne. Cenāb-ı Kibriyā senüñ ħulūśuñ berekātıyla senüñ ve ehl (ü) Ǿiyalüñ
Ǿömrini yine baħş idüp pādşāhuna yine müceddeden tāze ĥayāt ve devlet ü saǾādet ve
bĮ-güźār iĥsān buyurmışdur.” diyü avāz sākin oldı. Der-ĥāl Merd-i Cānbāz dergāh-ı
bĮ-niyāza secde-i şükr idüp ħātūnını evlādlarını kenāra çeküp aġlaşūraķ şükr duǾā
itmege meşġūl oldılar. Pādşāh-ı Ħorāsān bu aĥvāli reǿyen biǿl-Ǿiyān müşāhede idüp
Cānbāz evlādlarıyla müśāfaĥa vü muǿāneķada iken maħfĮce sarāyına Cānbāz’dan
evvel gelüp taĥt-ı saǾādetinde ķarār eyledi. BaǾde zemān Cānbāz daħı ehl (ü)
Ǿiyāliyle şükr perverd-kārı edā itdükden śoñra dergāh-ı saǾādete gelüp yüz yere ķodı.
Pādşāh ķaśden tecāhül idüp “Ey Cānbāz! Ol işitdügümüz avāz ne imiş?” didi.
Cānbāz kendü kendüye aytdı:
[20a]
“Şimdi ben bu aĥvāli pādşāha söylesem tafśilā Ǿaķla baǾĮd bir maǾnādur.
İǾtimād buyurmayup kelām kiźb ü riyāya ĥaml buyuralar. MaǾķūlı budur ki bu aĥvāl
sırr idüp ġayrı vech üzre cevāb vireyüm dedi ve aytdı: “Pādşāhum! Ol çaġıran tāze
vü ĥüsn-dār bir ħātūn imiş. Zevci ile çekişüp ħānesinden firār itmiş. Varup ħātūna
recā idüp gerü döndürdüm ve ĥānelerine bile varup zevciyle mā-beynlerini ıślāĥ idüp
barışdurdum.” didi ve “Şimdi ħāk-pāy-ı ĥümāyūnına geldüm.” didi. Pādşāh daħı aślā
bildürmeyüp irtesi gün olunca tertĮb-i dĮvān idüp cümle vezĮr ve Ǿulemā vü śaliĥā vü
kebirā Ǿalā-i merātibihim cemĮǾ olup oturdılar. Pādşāh-ı Ħorasān bu aĥvāl-i
maǾhūdeyi min-evvelihi ilā aħirihi naķl idüp cümlesi Merd-i Cānbāz’uñ ħulūśuna vü
śadāķatine taĥsĮn (ü) āferĮn itdiler. BaǾdehu pādşāh Merd-i Cānbāz’ı ikinci vezir itdi.
Ol daħı śadāķatle ħidmet idüp biraź müddetden śoñra bāş vezĮr olup ilā-āĥirüǿl-Ǿömr
Ǿādl (u) dād ile serĮr-i salŧanatda ve mesned-i ĥükūmetde ķarār itdiler. Bu ĥikāye daħı
bunda tamām oldı. “İmdi ey Māĥşeker! Bu ĥikāyeden bu naśĮĥat feĥm olundı ki
kişiye dünyā ve āhretde lāźım olān śadāķatdür. Merd-i Cānbāz śadāķati berekātıyla
murādına nāǿil oldı. Senüñ ħuśūśında ben daħı Merd-i Cānbāz gibiyem. Senüñ
ĥuśūśına ve maǾşūķuña vuśūline biñ cānla saǾy iderem. Hemān teǿĥĮr itmeyüp
maĥbūbınuñ ŧarafına revāne olup śoĥbet-i cān eyle. ZĮrā ol daħı saña muntažırdur.”
251
didi. Māhışeker daħı ŧāvus-ı cennet gibi reftār iderek maĥbūb cānibine teveccüh itdi.
Gördi ki cān-bāz-ı felek ķırmızı nār-ı şuǾāǾı śubĥla nümāyān olup maķśūd-ı aślĮ irtesi
giceye mūvaķķūf ķaldı.
Çün Māhışeker ol gün daħı ārām idüb Ǿaşķ-ı maĥbūbla aĥşama gücle dāħil
oldı.
[20b]
Pes aĥşam olduġı gibi Māhışeker ĥezār Ǿizz ü nāzla maĥbūbe ŧarafına
gitmege ǾazĮmet idüp ŧūŧĮnüñ ķafesi önünden geçerken hemān ŧūŧĮ-i pervāź hemān
ĥabs-ħāne-i ķafesden bir avāź idüp çaġırdı ki “Ey Māhışeker ve ey māh-ı mihr-i
bülend-āħter! Niçün şimdiye dek maĥbūbuñ ŧarafına gitmedüñ. Gerek idi ki bu vaķte
dek murād-ı cāna vü cānlar sırr-ı niĥāna vāśıl olup ol senden źevķ-yāb ve sen andan
kām-yāb olayduñ. Baa söyle bu ķadar teǿħĮre sebeb nedür? Yoħsa maǾşūķuñ
maĥabbetde taķśĮrāt idüp benüm aña maĥabbetüm ķadar aun baña maĥabbeti
olmamaķ gerek diyü şübheye düşüp civān-ı Nişābūr Ǿuşşaķını tecrübe itdügi gibi sen
daħı maĥbūbuñı tecrübe itmek mi istersin? Gerçi ħadd-i źātında maĥbūbı tecrübe
itmek daħı güzeldür. Ammā senüñ maĥbūbını tecrübeye ĥācet yoķdur. BĮ-maǾnā ol
Ǿāşıķ nār-ı firāķa yaķma. Yüri şemǾ-i cemālüñle külbe-i aħzānın rūşen eyle.” didi.
(8. Hikâye) Māhışeker aytdı ki: “Ey ŧūŧĮ! Nicedür ol ĥikāye? Söyle işidüp fāǿidemend
olalum.” didi. Ĥikāye-i ǾŪşşāķ-ı NişābūrĮ. Ŧūŧį aytdı: “Zamān-ı evvelde şehr-i
Nişābūr’da bir civān mah-cemāl ve bir dilber-i ĥūrĮ-mesel neşv (ü) nemā buldı ki
ĥüsn (ü) cemālde naźĮri nā-yāb ve behcet-i leŧāfetle cebĮni ŧaǾne-i yüzĮn āftāb idi. Bu
beyt feśāĥat-i māǿl güyā ki zebān-ı faśĮĥ şirin-maķāldan anuñ ĥaķķında dinilmişdür.
ŞiǾir
“Yine nūş-ı mey itmişdür rūy-ı dilber āl āl olmış
Baķılmaz Ǿārıż-ı pür-tābına, mihr-i cemāl olmış.
Tamām itmiş debistān-ı ĥüsne ders-i maĥbūbı
Ol ŧıfl-ı nāzenĮn-perver Ǿaceb şĮrĮn-makāl olmış.”
Pes ol ŧıfl-ı ŧannāz hezār śad ĥezār nāzla giderken meger şehr-i Nişābūr’da
Ǿaşķla şöhret-şiǾār bir merd-i Ǿāşıķ-ı dĮdār var idi. Źerre gibi ol pençe-i āftābuñ
muķābilinde turup Ǿarż-ı maĥabbet eyleyüp didi ki: “Ey ārām-ı cānum ve ey āsāyiş-i
canānum! Bir miķdār śabr eyle. ǾAcele eyleme. Evvel nažarda
[21a]
Ǿaşķuña giriftār oldum. Lutf eyle. Bir miķdār cemāl-i bā-kemālini müşāĥade
252
itmekle ola ki dil-i nazārıma bir miķdār ķarār gele.” diyü ǾazĮm niyāzmend olduķda.
Çün bu Ǿāşıķuñ Ǿārz-ı niyāzına vü serr ü güźārına baķup nevǾā derūnına merĥamet
gelüp sezāvār-ı niǾmet-i vuślat itmek mertebeleri nümāyān olduķda ve “Hele bir
kerre tecrübe ideyüm. ǾAşķında śādıķ ve lisān-ı derūnına muvāfıķ mıdur?” diyü ol
daǾvā-yı Ǿaşķ idene aytdı: “Ey Ǿaşıķ-ı cemāl ve ey teşne-i zülāl-i viŝāl! Baña Ǿaşıķ
olup neylersin? Kişi Ǿāşıķ olursa bārĮ bir dil-bere Ǿāşıķ olmaķ gerekdür ki ĥüsnüñde
yektā vü güzellikde bĮ-misl ü bĮ-hemtā ola.
Beyt:
“Bir gül ü raǾnāya cānuñ riştesin bend eyle kim
Her temāşā itdügüñ śūretde olsun cilveger.”
İmdi bir miķdār yerinde tevaķķuf eyle. Şimdi ardumca benüm birāderüm
vardur gelecekdür. Leŧāfet ü ĥüsn (ü) cemālde nažĮri yoķdur. ǾĀşıķ olur aña Ǿāşıķ ol
ki sevdügine bārĮ lāyıķ ola.” didi. Pes ol Ǿāşıķ civāndan bu kelāmı gūş eyleyince ol
maķāmda tevaķķuf idüp ardına baķmaġa başladı. Çün bu ĥali müşāhede eyledügi
gibi daǾvā-yı Ǿaşķda kāźib ve ŝāĥib-ķādem olmayup hemān her gördügi maĥbūba
māǿildür ve rāġabaddur. Fiǿl-ĥāl Ǿāşık elden bıraġup yolına revane oldı.ǾĀşıķ anda
gelecek maĥbūba muntažır olup baķa ķaldı. Bildi ki bu sözden meǿāl tecrübe itmiş.
Āh u enĮnle dönüp ġam-ħānesine geldi. İmdi “Ey Māhışeker! Bu vaķte dek
maĥbūbuñ ŧarafına gitmeyüp tevaķķuf itmekden senüñ daħı murāduñ tecrübe midür?
Yoħsa derūnunda Ǿaşķuñ mı yoķdur?” didi. Māhışeker aytdı: “Ey ŧūŧĮ-i şĮrĮn-maķāl
ve ey murġ-ı beħŝe-i ħiśāl! Derūnumda ǿaşķum kemāl üzredür. Maĥbūbumı tecrübe
ķaydında daħı degül idim. Ammā ĥikāyeden ġāyet ĥažž idüp ǾažĮm ĥiśśemend olup
ben daħı maĥbūbumı tecrübe itsem olmaz mı?
[21b]
didi. ŦūŧĮ aytdı: “BelĮ, tecrübe itmek maǾķūldür. Ancaķ insān cümlesi bir
meşrebde degüldür. BaǾżısı ŧarĮķ-i maĥabbetde ŝābit-ķadem olup ķavli fiǾline
muŧābıķdur ve daǾvā-yı meveddetde śādıķ olur ve baǾżınuñ maĥabbetinüñ evveli
muĥkem olur. Ammā nihayeti peźĮr olmayup cüzǿi şeyden maĥabbeti Ǿadāvete
mübeddel olur. Nitekim ķuyumcınuñ dülgere on iki yıllıķ dostlıġı Ǿarż-ı dünyeviyye
içün Ǿadāvete mübeddel olduġı gibi.” didi. (9. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi “Nicedür
ol ĥikāye? Ĥikāye. ŦūŧĮ aytdı: “Kütüb-i tevārĮħde meźķūrdur ki Āzerbāycān şehrinde
bir ķuyumcı ile dülger var idi. İkisi daħı birbiriyle ġayet dostlāşurdı. Nā-gāh vilāyet-
i meźkūrda ikisinüñ daħı işleri kesād ve ħırmen-kārları bāda vardı. Ġāyetüǿl-ġāye
253
faķĮr düşdiler. İttifāķ itdiler ki ikisi daħı terk-i diyār ideler. Birbirleriyle ķavl (ü)
ķarār idüp Rūm ŧarafına ŧoġrı revāne oldılar. Serĥadd-i Rūm’da bir ǾažĮm kilĮsāya
irişüp ķondılar. Anda putlar gördiler ki küffār iǾtibār idüp anlara Ǿibādet ideyorlar.
Dülger kendü śanǾatında māhir ü üstād idi. Aġacdan ol putlaruñ şeklinde śūretler
yondı. Gitdükleri yerlerde anı śatup ħarclıķ iderlerdi ve kendülerini kāfir ruhbanı
śūretine ķomışlardı. Yine derūnları Įmānla muŧmaǾin idi. Berāy-ı maślaĥat defǾ-i
żarūret içün libās-ı kefereyi giymek irtikāb itmişlerdi ve kendülerin küffāruñ be-
ġāyet Ǿābid ü zāhidi şekline ķoymışlardı. Fiǿl-ĥaķĮķā Ǿulūm-ı bāhireye mālik
olduķları cihetden varduķları memleketün küffārlarına vaǾž u naśĮĥat idüp
kendülerine taǾžĮm ü riǾāyet iderlerdi. Ve ekŝeriya kilĮsālara ķonup altun ve gümüş
putlar gördükçe ikisinüñ daħı Ǿırķ-ı ŧamaǾı ĥareket idüp “Āh bir taķrĮble şunuñ birini
serķa idüp faķr u fāķa derdine devā ve maraż-ı faķire vü żarūreye şifā vireydüñ.”
dirlerdi. Giderek Rūm memleketin devr iderek Ķosŧanŧiniyye şehrinüñ
[22a]
nevāĥisinde bir kilĮsā-yı ǾažĮme gelüp nice müddet anuñ içinde kāfir āyĮni
üzre Ǿibādet ü riyāśet iderler. Şol mertebe riyāśet ve küffāra pend ve mevǾiža itdiler
ki biǿt-tamām ħalķ-ı Ǿālem anlara iǾtimāt idüp hezar duǾālarıyla ve inşād ve enfās-ı
ŧayyibelerinden istimadād iderlerdi. EkŝerĮ anlara mürĮd olup himmetlerini rūĥ-
perver ve nefeslerini iǾcāz-ı MesĮĥ’e berāber ŧutarlardı. İttifāķ bir gün Ķayśer-i
Rūm’uñ bir ulu daǾvet-i Ǿažim żiyāfeti olup cemĮǾ ħalķ ve pāpāsları ol żiyāfete
çaġırup maħśūś anları daħı daǾvet ķıldılar. Cevabında “Biz żiyāfetle riyāźümüzi
bozmazız. Ǿİbādet ŧururken dünyā hevesi leźźetine icābet itmeziz. Bunda Ǿibādete
meşġūl olup evķātumuzı ķayśerüñ duǾā-yı devletine mebźūl iderüz.” didiler. Her bir
ruhbān gelüp bunlaruñ ellerin öpüp ķayśerüñ żiyāfetine gitdiler. İkisi ol gün
kilĮsānuñ içinde yalñuz ķaldılar. Meger ol kilĮsāda elli baŧmān ħāliśüǿl-Ǿayār ķızıl
altundan düzilmiş bir büyük put var idi. Ol iki śūret uġrısı aña göz dikmişler idi.
Hemān aĥşam olup ķarañulık baśduġı gibi ol pūtı yerinden ķaldırup ŧaşra çıķarup bir
münāsib ĥālĮ yer bulup anda bir çuķur ķazup putı içine defn itdiler. Andan kendüleri
yine kilĮsāya gelüp yerlerinde ķarār idüp Ǿibādete meşġūl oldılar. Bunuñ üzerine bir
ķac gün geçdükden śoñra kilĮsānuñ ħademeleri putı yoķladılar. Gördiler ki ol
reǿĮsüǿs-śūret nā-bedĮd olup yerinde yeller eser. Pes ruhbānlaruñ arasına bir ǾažĮm
ġulġule düşüp her biri bir kimseye töhmet itdi. Ammā ķuyumcı ile dülgere töhmet
itmek kimüñ ħātırına gelür. Ol zühd ü Ǿibādet anlarda iken bu gūne ħıyānet itmek
254
muĥāl ve şeyǿ serķa itmek ne iĥtimāldür. Ancaķ bu aĥvāli bir gün ĥikāyet ve derd-i
derūnlarını rivāyet idüp śanemüñ ġāǿib olduġını bunlara söylediler. Hemān bunlar
ikisi daħı
[22b]
başlarını śalup ellerin dizlerine urup ol ķadar aġladılar ki sakkān-ı beytüǿś-
śanemüñ yüreklerini ŧāġladılar ve aytdılar “Biz geldügümüzden berü bu iĥtimāli
virüp anlar sizi terk idecegine Ǿaķlumuz kesmişdi. Zįrā siz anuñ taǾžĮminde dāǿimā
taķśirāt iderdinüz ve destin kemāl gözlemeyüp gicelerde gündüzlerde tenhā ķor
giderdiñüz. İkimiz birbirimiz ile dāǿimā söyleşürdük. “Nā-gehān maǾbūdumuz
bunlara ġażab idüp göge çekilüp gider. Varup gökde MesĮĥ’e şikāyet ide.” dirdük.
Āħir-kār ķorķduġumuza uġraduķ. Śanem-i aǾžamı ŧarıltdıñuz ġażab itdi ve
śoĥbetiñüzi terk idüp göge gitdi. Ĥışmından emĮn olmamaķ gerek. Şimden śoñra bu
vilāyete ħayr u bereket gelmez ve bunda ķaŧǾā duǾā ķabul olmaz. İmdi bu vilāyetde
baǾdeǿl-yevm biz ŧurmazuz. Bundan terk-i diyār idüp bir ġayrı memleketde ķarār
iderüz.” didiler. Ruhbānlar cümlesi bunlara niyāz idüp yalvardılar. “Merĥamet ve
şefķat idüñ. Vilāyetümüzden gitmeñ. ÜmĮddür ki sizüñ mübārek ķademünüz
berekātıyla tevbe vü istiġfārumuz maķbūl olup maǾbūdumuz yine gele. Siz daħı
giderseñüz aĥvālümüz müşkil olur.” didiler ve aġlaşdılar niyāz itdiler. MüfĮd
olmayup dülger ve ķuyumcı bunlaruñ niyāzların dest-i ħuşūnetle redd idüp bir iki
günden śoñra ruhbānlara vedāǾ idüp çıķup gitdiler. Aĥşam olınca dönüp altunı defn
itdükleri yerden çıkarup geldükleri yola gitdiler. BaǾde zamān sālimen ġānimen
Āzerbāycān’a gelüp dāħil oldılar. Altun ise ķuyumcınuñ elinde idi. Dülger ile ikisi
vüsǾat üzre ħarclıķ idinürlerdi. Dülger ķuyumcıya “Altun senüñ elindedür. Ħarclıķ
itdügümüzi evkātca ĥisāb eyle gör.” didi. Bir zamān ķuyumcı altunı Ǿadālet üzre
ĥarcanurlardı. Kendüne miķdār alursa aña daħı o miķdār ĥiśśe çıķarurdı. Giderek
ķūyumcıya şeyŧān vesvese virdi. Dimāġına ŧamaǾ ĥevāların ve ĥırś sevdāların
düşürdi. Kendü kendüye “Bu aĥmaķlıġa
[23a]
ne virürler. Bu altun ķıśśasın ħod ikimizden ġayrı kimse bilmez ve dülgere
şimdiye degin virdügümüz yeter. BāķĮ ķalan altunı inkār eylesem ne lāzım gelür.”
didi. Pes Ǿādet-i maǾrūfeleri üzre dülger yine ķuyumcıya gelüp bir miķdār altun
istedi. “Ne şekl altun aķçe? Cümlesi ĥarc olup dükendi. Bende aķçe vü altun
yoķdur.” diyüp ķuśurun inkār eyledi. Dülger ġāyet Ǿāķl u dānā kimesne idi. HĮç
255
ķuyumcıya ķarşu söylemedi. Aña aślā incitmek śūretüñ göstermedi. Hemān yine
kāǿl-lāvvel mülāyemet üzre muǾāmele eyledi ve didi ki: “Altun ķalmadıysa śaġlıķ
olsun. Altun nedir ki? Anuñçün ne ġam çekilür. Aķçe vü altunuñ ĥāli ĥarc
olınmaķdur.” didi. Ammā derūnından “Ǿilme-l-yaķĮn” bildi ki ķuyumcı ġalebelik
itdi. Pes imdi bu altunı gücle taĥśĮl itmek bir vechle mümkin degüldür. Belki bu
bābda ĥĮle vü tedbĮr ve teǿennĮ vü teǿħĮr gerekdür.” diyüp aślā taġyĮr-i vaż itmeyüp
yine ķuyumcıyla śūretā yine eski maĥabbet ü meveddet ŧarĮķin riǾāyet eyledi ve her
bār gördükçe śaķālına gülerdi ve kāh kendü anuñ evine varup kāh ķuyumcı anuñ
evine gelürdi. Vāfir zamān hĮç belürtmeyüp ķuyumcıyla böylece geçindiler.
Ķuyumcı ise bu keyfiyyeti dülgerüñ kemāl mertebe ĥamāķatine ĥaml idüp
“İnandurdum” dir idi. Ammā bu müddet içinde dülger bir zĮr-i zemĮn peyda idüp
kuyumcınuñ ķadd ü ķāmetinde vü şekl-i śūretinde aġacdan bir ķalıb yonup ve bu
ķalıba bi-Ǿaynihi kuyumcınun libāsı ŧonunda libāslar giydürüp ol zĮr-i zemĮn içinde
bir yerde ayaġ üzre ķāǿim ŧurġurdı ve iki küçük ayu yavrıları bulup getürdi. ZĮr-i
zemĮn içinde ol ķalıbuñ ķarşusında zincirler baġladı. Her gün anlar acıķduķça ki
anlara ġıdā virmelü olurdı. Ķarşularında ķuyumcınuñ ķalıbınuñ iki omuzları başına
birer pāre et ķordı. Ac ayu yavrıları anı görüp çekünürlerdi. Gelüp ikisi daħı
zincirlerinden śālıvirüp segirdişüp ķalıbınuñ omuzlarındaki et pāresin bir
omuzundaki
[23b]
Birin ve bir omzundaki birin alup yerlerdi. Ol cihetden gıdālanurlardı. Ayu
yavrularını ŧarĮķ ile günde ikişer defǾa et virüp beslerdi. Bu sebebden ikisinüñ daħı
gözleri muttaśıl ķuyumcınun ķalıbında idi. Ekŝeriyā baġlu ŧurdukları yerde aña
başların ķulaķların oynadup et ŧamaǾı ile rıfķ ve mülāyemet ü mülāǾabe gösterirlerdi.
Dülger tamām bu yavrıların ķuyumcınuñ ķalıbına alışdurup aşnā itdükten śoñra bir
gün Ǿādet-i maǾrūfesi üzre ķuyumcıyı evine daǾvet eyledi ve iki oġlancıķları var idi.
Anlar daħı arzınca alup dülgerüñ żiyāfetine geldi. Oturup ǾažĮm muśāĥabat itdi ve
ŧaǾām yedükden śoñra ķuyumcı “Oġullarum benden śoñra gitsünler.” diyüp kendü
ķalķup dükkānına gitdi. Hemān ķuyumcı gitdügi gibi dülger ol iki oġlancıķları alup
bir tenhā evüñ içinde śaķladı ve zĮr-i zemĮn içinden ol ķuyumcınuñ śūretin bir ġayrı
yere ķoyup ayu yavruların tamām mertebe acıķdurdı. Pes ķuyumcı aĥşam olınca
dükkānından evine geldi. Gördü ki oġlancıķları evde yoķ. Cān başına śıçradı aĥşām
ķarañusında neccāruñ evine geldi. Gördi ki oġlancıķları anda yoķ. Neccāra
256
“Oġlancıķlarum nice oldı?” diyü suǿāl eyledi. Dülger didi ki: “Benüm ħaberüm yoķ.
Senüñ ardınca anlar daħı çıķup gitdiler. Artıķ görmedüm.” didi. Ķuyumcı dönüp yine
evine gitdi. “Belki ben gidincek geldiler.” öle didi eve vardı. Yine gördi gelmemiş
Ǿālem başına ŧār oldı. Gözlerine aślā uyħu gelmedi. Ol gice hezār ġam ile śabāĥa
gücle dāħil oldı. Śabāĥ olduġı gibi dört yana segirdüp şehr içinde cüst u cū eyledi.
Ķābil olmayup hiçbir yerden daħı nām u nişān žāĥir olmadı. Ķuyumcı girĮbānun çāk
idüp āh u efķān iderek yine dülgerü evine gelüp “Elbetde oġlancıķları bul. Senüñ
ķatunda ķoyup gitdüm.” diyüp neccār ile penç-ā-penç gelüp ol ķadĮmĮ dostluķ bir ān
içinde Ǿadāvete mübetdil
[24a]
oldı. Āħir ķuyumcı neccārı ķāđıya alup gitdi. Ĥużūr-ı şerǾde murāfaǾa oldılar.
Ķuyumcı bu aĥvāli ķāđıya naķl itdi. Ķāđı dülgere baķup “Kişi ne dirsin?” didi ve
dülger aytdı: “BelĮ gerçekdür. Oġlancıķları benüm yanumda ŧururlardı. Ammā
kendisi gitdükden śoñra ‘bĮ-emriǿllāhu teǾālā’ ikisi daħı ayu oldı. Bir zĮr-i zemĮn
içinde baġlu ķodum. Ĥālā ŧuruyorlar.” didi. Ķāđı dülgere “Çoķ söyleme ümmet-i
Muĥammed içinde mesĥ olmaz. Ol mesĥ didükleri enbiyā-yı māżiyede Ǿaleyhiǿs-
selām zamānlarında olurdı. Faħr-i Kāǿināt dur žuhūr-ı saǾādet-şānlarından beri bu
şeyǿüñ aślı yoķdur. Hemān sen oġlancıkları bul.” didi. Neccār daħı “Ey efendüm!
BelĮ kitāblarda fiǿl-ĥaķĮķa budur ve ümmet-i Muĥammed daħı maġfūr u mesĥden
beri vü emĮndür. Ancaķ ķudretuǿllāha bir şeyǿ ĥāǿil olmaz her mümkine taǾalluķ
ider. Ĥikmet-i Ħudā bu kişinüñ evlādlarına vāķiǾ oldı. Allāhu āǾlem bu ādemüñ bir
yaramaz fiǾli içün ol maǾśūmlara bu aĥvāl iķtiźā eyledi. Ķāđı efendi yanunda olān
adamlara baķup “Ey cemāǾat-i müslimĮn! TaĥķĮķ-i ümmet-i Muĥammed yanunda
mesh olmaz. Ammā bu neccār ķatı śaġ söz söyler. Żarūrį kendümüz varup görmeli
oldı.” didi. Bunı işidenler ķāđı efendinüñ yanına cemǾ olup bu cemǾiyyet-i ǾazĮme ile
ķuyumcı daħı maǾan neccāruñ evine geldiler. Pes neccār zĮr-i zemĮni açdı. Ol
cemǾiyyet seyr içün girdi. Hemān ayu yavruları ki ķuyumcınuñ śūretine muǾtād
olmışlardı. Ol śūretüñ yerinde ķuyumcıyı gördükleri gibi ayu yavruları hücūm idüp
üzerine geldiler. Mülāyeme vü mülāǾabe ŧarĮķıyle envāǾ-ı muǾāmele vü mülāŧefe
itdiler. Ķuyumcıya baķup ķulāķ ve boyun oynatmaġa başladılar ve ġıdā ŧalebiçün
ķuyumcıya envāǾ-ı vażǾ-ı ġarĮbe itdiler. Der-ĥāl dülger gelüp yavrıların zincirlerin
çözdi. Hemān iki ayu yavrısı boşanup
[24b]
257
ķuyumcınuñ birisi bir omzına ve birisi bir omzına śıçrayup çıķdılar. Boynına
ķulāġına sürinmege başladılar. Ķāđı vü ħalķ bu aĥvāli görüp ĥayrān oldılar. Ķāđı
“Nice idelüm emrinā ileǿllāh” diyüp ŧaşra çıķdılar. Neccār ayu yavrularınuñ zincirin
ķuyumcınuñ eline virdi. “Al ķardāş oġullarını.” didi. Hemān ķuyumcı ol ĥĮnde
ķıśśāyı añladı. Gördi ki dülgere žafer bulmaķ ķābil degüldür. İki oġldan bedel
kendüye iki ayu yavrısı ķaldı. Bildi ki bu iş ĥĮledür. Ancaķ altun içün düzülmiş bir
kārdur. Ne işlesün biǿż-żarūri bir gūşeye çeküp “Ķarındāş! Altundan olan ĥaķķuñ
yanumda ĥażırdur. Ĥaķķuñ ķadarından daħı źiyāde isterseñ al.” didi. Neccār daħı
“Birāder! Senüñ oġlanların benüm ħānemdedür. Hemān altunı getür oġullarını al.”
didi. Fiǿl-ĥāl ķuyumcı altunı getürüp śaġ ve sālim oġullarını alup evine getürdi.
Dünyā Ǿarżıçün ķadĮmĮ doslıķları Ǿadāvete ve niĥāyeti ĥĮle vü nedāmete çıķdı. Bu
ĥikāye daħı bunda tamām oldı ve “Ey Māhışeker! Bu ĥikāyeden bir fāǿide ĥāśıl oldı
ki bu Ǿālem-i dünyāda nevǾ-i benĮ ādem iki ķısm üzre münķasımadur. Dostlıķda ķavĮ
vü kimi żaǾĮfdür. ĤĮn-i tecrübede źāĥir olur. Ammā benüm žannum budur ki senüñ
maĥbūbun olan bĮg-zādenüñ saña dostlıġı ķavĮ olmaķ gerek. Tecrübe olınsa daħı
güzel. Ammā tecrübe olınmaġa hĮç ĥācet yoķdur. Hemān ŧurma varup nāil-i viśāl ol.”
didi. Pes Māhışeker daħı mesrūren dönüp maĥbūb ŧarafına teveccüh itdi. Gördi ki
śabāĥ olup sipihrüñ zĮr-i ĥafāda ĥıfž itdügi ķurś-ı āftābı neccār-ı śubĥ āşkār idüp
ķāđı-ı şemǾe nār-ı müşkil olan ĥükmi ħudǾa-ı neccār-ı şemsi āşkār itmiş. Māhışeker
teǿessüf idüp viśal-i maĥbūb şeb-i āħire mevķūf oldı.
[25a]
Pes Māhışeker ol gün daħı śabr-ārām idüp aĥşam olup Ǿālem libās-ı siyāha
mustaġraķ olduķda maĥbūbuñ şevķiyle bülbül gibi nālān ve nār-ı firāķıyla sūzān
olaraķ ŧūŧĮnüñ ķafesi cānibine baķup “Amān ey ŧūŧĮ! ǾAcebā benüm aĥvālüm neye
müncer olur ve derd-i Ǿaşķ derūnuma kār idüp leyl ü nehār işüm āh u zār olmışdur.
“Gitdi ekl gitdi şürb ve gitdi ħ¥āb
Aġlamaķdan ķalmadı çeşmümde āb”
“Ey ŧūŧĮ! Senden recā vü niyāzum budur ki benden ĥaķ naśĮĥati dirĮġ itmeyüp
söyleyesin.” didi. “Derd-i derūnuma tĮmār eyleyesin.” didi. “Yoħsa böyle gidersem
penāĥ-ı Ǿömrüm śarśar-ı hicrānla ħarāb-ender-ħarāb olmaķ emr-i muķarrerdür.” didi.
Der-ĥāl ŧūŧĮ şeker-güźār-ı deĥan-güŝar şārin açup “Ey Māhışeker! Ħaber-i saǾādet
eŝerde vārid olmışdur ki kendi velĮ-niǾmetine śadāķatle ħidmet Ǿayn-ı Ǿibādet ve
māye-i ikŝir Ǿizz ü rifǾatde ben ķuluñ el-ĥamdüliǿllāhu veǿl-minnete zĮver-i Ǿaķlla
258
müzeyyen ve nāśiyye-i aĥvālüm Ǿünvān u rüşd sedādıyla menǾutdur ve Cenāb-ı

RifǾat-meābuñ Ǿizzetine Ǿarż u ħulūśum ve śadāķatüm olduġı inşaǿllāh maǾlūm ķalb-
ı āgāhuñ olmışdur. İmdi beni çünki maĥrem-ı esrār ve bu luŧf firavāne sezāvar
buyurdıñuz gerekdür ki naśĮĥat-i ĥāliśānem ile Ǿāmil ve her ne dirsem sözime ķāǿil
olasın. Hemān fırśatı fevt etmeyüp bir sāǾat evvel maĥbūbuñ ŧarafına varmaġa saǾy
eyle. ZĮrā zamān-ı fırśat ķatı tiz geçer. Ol inŧižār çekmiş Ǿāşıķuñ yanına varmadan
iĥtimāldür ki Ħ¥āce SāǾid çıķa gele. Maķśūd ĥāśıl ve cān cānane vāśıl olmayup
şehzāde-i Hind sipāhĮ ħātūnından şermende vü maĥcūb olduġı gibi sen daħı ol Ǿāşıķ
u śādıķından utanasın. (10. Hikâye) Māhışeker suǿāl etdi ki “Nicedür ol ĥikāye?”
Ĥikāye-i Sipāĥimend. ŦūŧĮ aytdı: “Rivāyet-i śaĥĮĥa ile kütüb-i tevāriĥinde meźkūrdur
ki Ĥind nevāĥĮsinden birinde bir sipāhĮ kişi var idi. Bu sipāhĮnüñ
[25b]
bir cemĮyle ĥasene-dār ħātūnı var idi ki güzellikde çeşm-i felek nažĮrin
görmemiş ve dāmen-i pākine aśla nā-maĥrem irmemiş idi. Pes sipāhi ol maĥbūbe-i
zamānuñ zincĮr-i zülfinüñ boynı baġlu ķavĮ olup dil-i bĮ-ķarārı cāĥ-ı zeneħdānınuñ
esir-i dil-figārı olmış idi ve cemĮǾ leźāǿiź-i dünyeviyyeden ferāġat idüp ancaķ
ħātūnuñ niǾmet-i dĮdārına ķanāǾat itmişdi. Ammā muśāĥabet u muǾāşeret ve şeb-rūz
mülāǾebe vü śoĥbetden fāriġ olmazdı. Ħātūn daħı zevcine kemāl mertebe maĥabbet
üzre olup ķaŧǾā rıżāsına muħālefet itmeyüp ķut-ı lā-yemūt ķanāǾat iderdi. “Var kesb
(u) kār eyle.” dimezdi. Ĥāżırdan ħarc iderdi. Gün-be-gün ħarc iderek eşyāların ķalĮl ü
keŝĮr śatup śarf itdiler. Ħātūnuñ daħı eŝvāb-ı cehāzından bir ĥabbe ķalmadı ve bir
ŧarafdan bir aķçe Ǿavāǿidleri yoġıdıgı meded ola. Veǿl-ĥāśıl ġāyet faķĮr ve muĥtāc
oldılar. Ĥātūn-ı mestūre ġāyet Ǿāķıle idi. Bir gün zevcine aytdı: “Egerçe ħānenüñ
ĥavāyici “Ve mā min dābbetin fiǿl- erđi illā Ǿaleǿllāhi rızķuĥa” ħazĮnesinden irişüp
ve cemĮǾ źĮ-rūĥa nafaķa-i yevmiyyesi gelür yetişür. Ancaķ bu Ǿālem-i dünyā Ǿālem-i
esbābdur. Sebebsüz iş ve Ǿādetullāh daħı esbābı müsebbibāta rabŧ itmekle cāri
olmışdur. El-ĥamdüliǿllāhu vücūdumuz śıĥĥatde vü bedenüñ ķuvvetdedür. Senüñ
aķrān (u) emŝālüñ pādşāhlar ħidmetinde ĥoş-ĥāl oldılar. Lāyıķ mıdur? Bir gūşede
böyle perĮşān u pür-melāl olasın. İmdi bu ten perverligi terk idüp bir śāĥib-i devlete
intisāb idesin. Ümįddür ki bu muĥtell ü müşevveş olan aĥvālüñ nižām ve inŧižām
bula.” Sipāhi dide-i maĥabbetden ħūn-ı ciger aķıdup “Seni nice bıraġayum ve kime
iǾtimād idüp inanāyum.” didi. Ħātūn aytdı: “Eger firāķuma ŧāķat getüremezseñ nār-ı
firāķdan ise nār-ı faķr daħı eşed ü aǾžamdur. Ĥattā “Eşedd-i faķra Ǿaźāb-ı
259
cihannümadur.” dimişler. Kişi maǾşūķınuñ leźźetini derūnunda refāhiyyeti olduġı

zamān bulur. Nice kişinüñ
[26a]
derūnı ġam u ķasāvet ile meşkūn u meşĥūn iken maǾşūķ ve maĥbūbuñ
leźźetinden nice memnūn olabilür ve eger benüm ŧarafımdan elem çekerseñ ki me-
bāźā ben yanından gitdükden śoñra ĥarem-i Ǿiśmet-naĥūnım pāy-māl-i nā-maĥrem
olup ‘ilā āħirü’l-Ǿömr bezm-i Ǿālemde kāse-i Ǿömrüm şikeste olur dirseñ bu bir
endişe-i bāŧıl ve ħayāl-i meźmūm ve Ǿāŧıldur. “Es-saǾĮdu saǾĮdun fĮ-baŧni ümmihi
veǿş-şaķĮyyu şaķĮyyu fĮ-baŧni ummihi” feĥvā-yı şeriġı üzre saǾādet ü şaķāvet benĮ
ādeme baħşāyiş-i eźeliyye-i mevlā vü ķısmet-i ķadĮme-i cenāb-ı Ħudādur. EfǾāl-i
şenĮǾi murād iden ħātūn zevcinüñ ġıyābında itdügi gibi ĥużūrında itmege daħı
ķādirdür ve ol fiǾl-i fāĥişi irtikāb itmek bu āna dek baña vāķiǾ olmamışdur. BaǾdeǿl-
yevm daħı Cenāb-ı Ĥafįž’e śıġınmışumdum. Umāram ki beni kendi ĥıfž (u)
emānında maĥfūž idüp fiǾl-i zinā ile dünyāda maźmūm ve aħretde pāklikle iftiħār
itmekden maĥrūm eylemeye ve sen daħı bilürsin ki vālide vü vālidum ve cedd ü
ceddüm ilā Ǿġayrüǿl-nihāye fiǾl-i ķabĮĥ irtikāb itdükleri ķaŧǾā işidildügi yoķdur. İn-
şāǿallāhu teǾālā ben daħı itmem. ZĮrā kişi aślına tābiǾ olmaķ emr-i müķarrerdür.
Nitekim merd-i mücerreb aślına tabiǾiyyet müķarrer olduġıçün ħātūnı terk itmişdür.”
didi. (11. Hikâye) Zevci suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Merd-i Mücerreb.
Ħātūn aytdı: “Naķl iderler ki zamān-ı evvelde bir ādam dāǿimā ħātūnlaruñ aĥvālin
tetebbuǾ idüp anlaruñ aĥvālini ve aħlāķını sorar gezerdi. Bir gün sefer-i ticāretine
gitdi. Eŝnā-yı seferde bir şehre irişdi. TeskĮn-i şehvet içün bir bikr ķıza nikāĥ itdi.
Meger ol ķızuñ vālidesi fāĥişe idi. Pes ol merd-i bāzergān ķız ile yerince müddet
geçindiler. Bāzergān ol ķıza kemāl mertebe Ǿalāķa itdi ve ķız daħı ķaŧǾā bāzergānuñ
rıżāsına muħālefet itmeyüp pāk-dāmenlik ile ħidmet iderdi. Pes bāzergān ol vilāyetde
daħı ķalķup vilāyet-i āħire gitmek
[26b]
iķtiżā eyledi. CemįǾ sefer levāzımun görüp deve ve ķaŧār eşyāsını yükledüp
ķızı daħı bile alup kārbanla maǾān yola revāne oldılar. Bir gün yolları bir köprüye
uġradı. Kārbanuñ öñünde giden deveyi ķābil olup köprüden geçüremediler. Ol
bāzergānuñ aldıġı ķız aytdı: “Şol benüm bindügüm deveyi ilerü iledüñ.” Pes ķızuñ
bindügü deveyi ileri götürdiler geçdi. Ol muķaddemā geçmeyen deve daħı ol deveye
tabǾiyyet idüp geçdi. BaǾdehu bāzergān ħātūnuñ bu sözini kerāmete ĥaml idüp.
260
“Senüñ bindügün devenüñ geçecegini bildün. Neden bildüñ?” didi. Ķız aytdı:
“Andan bilürim ki ol geçmeyen deve benüm bindügüm devenüñ yavrusıdur. Pes
anası geçdükden śoñra evlādı tābiǾ olmaķ mukarrerdür.” didi. Bāzergān aytdı: “Ya
her ħuśuśda evlād anaya tābiǾ olur mı?” Ķız aytdı: “TābiǾ olur.” didi. Pes bāzergān
bu kelāmdan çoķ maǾnā añlayup imdi “Ey ħātūn! Bu develerüñ aĥvālinden senüñ
keyfiyyet-i ĥālün baña rūşen oldı. Bu yola gitmekde bile ĥayvānca ĥayvān anasına
tabǾiyyet itdükdeñ śoñra sen daħı giderek ananuñ ŧarĮķına gidüp ve fısķ u fuĥş ile
beni bed-nām itmek mukerrerdür. İmdi baǾdeǿl-yevm ben senüñle imtizāc idemem.
Beyt:
“Vaz geldüm ey śanem saña ĥavā-dār olmadan
Gül yüzüñçün her seĥer bülbül gibi zār olmadan.”
Diyüp nikāĥını teslĮm ve kendüyi taŧliķ idüp gerü anası vilāyetine gönderdi.
İmdi bu ĥikāyeden ol fāǿide hāśıl oldıgı kişi aślına tābiǾ olmaķ resm-i ķadĮm imiş.
Benüm aślum pākdür. Kendümi Ħudā’ya emānet itmişemdür ve ben kendi nefsümde
śalāĥ-ĥāl üzre olduķdan śoñra senüñ śıyānet itmeñe ĥācet yoķdur. Nitekim Merĥūme
nām ħātūn kendüni ĥıfž (u) śıyānet idüp zevci Merd-i Śāliĥ’üñ yanında yüzi aķ oldı
ve Ħudā-yı ZĮ-mutlāķ ķatında maķbūle oldı.” didi. (12. Hikâye) Sipāĥi suǿāl etdi ki:
“Nicedür ol ĥikāye?”
[27a]
Ĥikāye-i Merĥūme Ħatun. Ħatun aytdı: “Aħbār-ı saĥĮĥa ve rivāyet-i faśĮĥa ile
menķūldur ki memālik-i Türkistān’da bir ādem var idi. Adına Merd-i Śāliĥ dirler idi.
Fiǿl-ĥaķĮķa kendi daħı ismi gibi śāliĥ idi. Bunuñ bir ħātūnı var idi. İsmine Merĥūme
dirlerdi. Her vechle zevcine muŧĮ vü münķād bir zen bir pāk-i Ǿitiķāt idi. Bir gün ol
Merd-i Śāliĥ’e sefer-i Ĥicāz iķtiżā idüp ŧavāf-ı Beytullāhüǿl-ĥarām ve ziyāret-i
ravża-i Reśūlullāh śallāllahü Ǿaleyhi vesellem teveccüh ü ǾazĮmet eyledi. CemĮǾ
eĥibbāsıyla vedāǾ idüp ħātūn Merĥūme’yi götürüp ķarındaşı evine emānet ķodı ve
cümle ĥevāyicün görüp “‘Ĥıfz (u) ĥırāset eyle.” diyü emānet ve sipāriş eyledi.
Ķarındaşınuñ adına ǾAbdullah-ı Nessāc dirlerdi. Pes Merd-i Śāliĥ KaǾbe-i şerĮfe
revāne olup giderdi ve ķarındaşı Nessāc her gün ħāneye gelüp ĥevāyic-i aśliyyesin
görüp giderdi. Ammā yine bir gün Ǿādet-i maǾhūdesi üzre eve gelüp nā-geĥān
ķarındaşunuñ ħātūnına gözi dūş olup der-ĥāl Ǿāśıķ oldı. ǾAķlı başından gitdi. İblįs-i
pür-telbĮse yine iş düşdi. SāǾat-be-sāǾat Nessāc’a vesvese virüp azdurmaġa ve derd-i
Ǿaşķdan ufaķ ufaķ gezdürmege başladı. Veǿl-ĥāśıl Ǿaşķı günden güne teraķķĮ-peźĮr
261
olup bir vechle śabra ŧāķati ķalmayup Ǿaşķ perde-i ĥayāsın yırtup bir gün tenhāca
aĥvāl-i serencāmın derd-i melāmet-i iĥtitāmın biǿl-cümle Merĥūme’ye naķl itdi ve
yanmış yüregine şarāb-ı viśālinden ĥiśśe ŧaleb itdi. Pes Merĥūme zevcinüñ
ķarındaşından bu kelām-ı vaĥşet-āŝārı işitdügi gibi müteħayyire ve perĮşān olup “Ey
merd-i bĮ-ĥayā! Cenāb-ı Kibriyā’dan ķorķup Ĥażret-i Muĥammed Muśtafā’dan
utanmaz mısın ki bunuñ gibi bĮ-edebāne cevāb ve böyle günāh-ı fāĥişi irtikāb idersin
ve itmek istersin?” didi. “Yüri var bu endĮşe-i muĥālden fāriġ ol. Senüñ bu
maķśūduñ benden
[27b]
ĥāśıl olmaķ iĥtimāli yoķdur. Hergiz dāmen-i pākümi dest-i menāhĮle
yırtmazam ve çeşme-i śāf-ı nežāfetümi ġubār-ı ħıyānete bulandırmazam.” diyüp
cevābın virdükden śoñra Merd-i Nessāc bĮ-śabr bĮ-ārām olup ħatūna ibrām ve
ĥadden ziyāde kelām u ĥüsn-encām virüp “Eger baña rām olmazsañ seni helāk
iderem veyaħūd rüsǿvā-yı Ǿālem iderem. Śoñra peşĮmān olursuñ.” diyüp ǾažĮm ķorķu
virdi. Ħātūn aślā diñlemeyüp Nessāc yanından menǾ itdi. “Var elinden ne gelirse
eyle. Ŧoġrılıķdan Ħudā baña muǾĮndür.” diyüp ħalvet-ħānesine gelüp oturdı. Pes
Merd-i Nessāc’a vesvese-i şeyŧān ġalebe idüp hezār dürlü melǾanet fikr itdi.
“Ķarındaşum ħānesidür.” diyü aślā ĥıfž u śıyānet ve Ǿırżına riǾāyet itmedi ve ol
şehrde kendi gibi dört dāne żaǾĮfüǿl-Ǿitiķāt nā-merd bulup māl-ı firāvān vaǾd idüp
kendüye uydurdu. Pes Nessāc daǾvācı dört kişi şāhid olup maĥkemeye geldiler.
Ħūtūn-ı śaliĥāya “Źinā etdi.” diyü iftirā idüp dördi şahādet itdiler. Ķāđı “ŞerǾā recm
olınsun.” diyü ĥükm itdi. Pes merĥūmeyi śaĥrāya getürüp taǾlim-i şerǾ-i şerĮf üzre
recm eylediler ve bıraġup gitdiler. Ammā ħātūn bĮ-günāĥ olduġı cihetden Ħudā-yı
Ǿazze ve celle ölmekden ħalāś itmiş. Vücūdında eŝer-i ĥayāt bāķĮ idi. BaǾdehu zemān
aĥşam oldı. Bir miķdār Ǿaķlı başına geldi. Baķdı vücūdı ħūn-ālūde laǾl gibi ŧāş içinde
mesken itmiş bulup derūn-ı dilden ol ĥażret-i bĮ-niyāza teveccüh itdi ve didi ki :
“İlahĮ! Nār-ı Nemrūd’dan İbrāhĮm-i ĦalĮl’e necāt ve baŧn-ı ĥūt’dan ħalāś itmege
Yūnus’a ĥayāt viren sensin. ǾĀlemüǿs-sırr veǿl-ħafiyyātsın. Egerçe ĥadd-i źātında
ben güneh-kārem veǾāśĮyem. Saña Ǿibādetde ķuśūrum çoķdur. Lakin maǾlūmuñdur
bu iftirā itdükleri töhmetden ħaberüm yoķdur. Dāmen-i Ǿiśmetüm bu ālūdelikden pāk
ve mirǿāt-i jeng-i dilim zinādan tāb-nākdür. Pākler ĥürmetine beni bu zindān-ı
belādan ħalāś eyle
[28a]
262
diyü niyāzda iken nesĮm-i raĥmet-i RaĥmānĮ zeyn olup der-ĥāl yoldan bir
AǾrābĮ žāhir (u) Ǿayān oldı. Taş yıġını içinde ol āh u efġānı işütdi. “ǾAcebā bu śadā
nedür?” diyüp yanına geldi. Gördi ki bir ħātūndur. Ŧaşlıķ içinde öyle efġān itdi ki āh
(u) efġānı insānı degil ŧaşı bile eridür. Pes ĥātūna AǾrābĮ suǿāl itdi ki “Bu aĥvāl
nedür?” Ĥātūn mā-cerāyı min evvelihi ilā āħirihi naķl (u) teķrĮr itdi. AǾrābį
merĥamet idüp bunı ŧaşra çıķardı. Gördi ki bir gevher-i yegānedür ve bir dürr-i girān-
māyedür ki nažĮri görilmiş degül. AǾrābį bunuñ ĥüsn (ü) cemāline ĥayrān ve gül-i
ruħsārınuñ bülbül-i ĥezār-şayānı oldı ve aytdı: “Ey Ħātūn! Seni nikāĥla alayum.”
didi. Ħātūn aytdı: “Bir Ǿavrat iki Ǿavrata varmaķ ķanġı meźhepde cāǿizdür. Benüm
ĥelālüm ĥacc-ı şerĮfde ĥayātdadur.” didi. AǾrābį Ħudā-yı teǾālā’den ķorķup ħātūnı
kendüye ķız ķarındaş itdi ve “BaǾdeǿl-yevm benden emĮn ol. Dünyā vü āħret
ĥemşĮremsin. Ĥelālüñ ĥacc-ı şerĮfden gelince benüm ķatımda sākin ol. Selāmet eyle.
Ĥelālün geldükden śoñra seni teslĮm iderem.” diyüp alub kendü ĥānesine getürdi ve
aĥvāli ħātūnına naķl idüp mümkin mertebe riǾāyetin sipāriş itdi. Ħātūnınuñ daħı
yüregi buña acıyup merĥamet itdi. Bir nice müddet ol ħānede sākin oldı. Ammā ol
AǾrābĮnüñ bir bed-baĥt ve bed-zebān bir ġulāmı var idi. Ķażā ile Merĥūme’ye
nažarı taǾalluķ itdi. Der-ĥāl Ǿāşıķ oldı. Bir gün fırśat bulup rāzın açdı ve viśālini ŧaleb
eyledi. Merĥūme menǾ eyledi. “MuŧĮǾ olmazsañ saña sū-i ķaśd iderem. Belki
helākine saǾy iderem.” didi. Ĥāśılı Merĥūme imtināǾ idüp rıżā virmedi. Ol ġulām
Merĥūme’ye derūnından kĮn u ġaraż baġladı ve fırśat gözetdi. Meger AǾrābĮnüñ bir
süd emer oġlāncıġı var idi. Ol maśūmı ziyādesiyle severdi. Bir gice ol ŧıfl-ı bĮ-günāhı
boġazlayup ķanını Merĥūme’nüñ cāmesine
[28b]
bulaşdurdı ve ķanlı bıçāġı yaśdıġı altına ķodı. Çün śabāĥ oldı. AǾrābĮ bu ĥāle
muŧŧaliǾoldı. Evlādınuñ acısına taĥammül idemeyüp ol bĮ-çāreyi bĮ-günāh yere
dögüp rencĮde itdi. Āħir Merĥūme aĥvāli biǿl-cümle AǿrābĮ’ye naķl eyledi. AǾrābį
Merĥūme’ye iǾtimāđ idüp “Bilürem sözüñ ĥaķdur. Senüñ śadāķatüñ baña
maǾlūmdur. Ammā nice ideyüm. Ħātūnum ki oġlum anasıdır. Me-bāđā saña ķaśd
idüp rencĮde ide. Münāsib olan budur ki şimden śoñra bundan gidüp bir ġayrı yerde
sākin olāsın.” didi ve Merĥūme’ye dört yüz dirhem ĥarclıķ virdi. Merĥūme yola
revāne oldı. Pes bĮ-çāre Merĥūme maġmūm ve maĥzūm gitdi. Ol gün aĥşama degin
gidüp bir şehre irdi. Śabāĥa dek bir gūşede yatdı. Śabāĥ olduķda şehrüñ içine bir yere
geldi. Gördü ki bir dār aġācı dikilmiş ve bir nice cemāǾat altına cemǾ olmışlar. Bu
263
cemǾiyyetüñ aślını suǿāl itdi. Didiler ki “Bizüm şehrümüzüñ pādśahınuñ Ǿādeti budur
ki her kimse ki ĥarāc virmeye anı ber-dār iderler. Şimdi bu yigit ĥarāc virmedügi
ecilden śalb olunur.” didiler. Merĥūme suǿāl itdi ki “Ne miķdār aķçe lāzımdur?
Ĥattā bu yigit ħalāś ola.” dedi. “Dört yüz dirhem lāzımdur.” didiler. Pes Merĥūme
fiǿl-ĥāl yanında olan dört yüz dirhemi virüp ol medyūnı be-ġayr-ı şerǾ teveccüh iden
helākden taħlĮś eyledi. Çün medyūn ħalāś bulup Merĥūme’nün yanına geldi. ǾÖźr
eyleyüp ayāġına düşmek murād eyledi. Ķaçan kim Merĥūme’ye nažar idüp yüzine
baķdı. Bin dil (ü) cānla Ǿāşıķ oldı. Ol şaħś-ı şehvet-perest tekrār ayāġına düşüp viśāl
istedi. Merĥūme rıżā virmedi. Çün Ǿinād idüp ardına düşdi. Dürlü dürlü ķorķu
ħaberlerin virdi. Merĥūme aytdı: “Seni ölmekden ħalāś etdügümü Ǿivāżı bu mıdur.
Baña źĮnā itmek istersiñ Allah’dan ķorķmaz mısuñ?” didi. Oġlān aytdı: “Kāşki beni
ber-dār idelerdi. Senüñ belā-yı aşķına giriftār olmayaydum. Sen beni deryādan
çıķarup āteşe bıraķduñ” diyüp ħ¥āh nā-ħ¥āh bunuñ ardına
[29a]
düşüp āħir deryā kenārına geldiler. Bir sefĮne gitmek ĥāżır idi. Merĥūme
gemiye binüp gitmek istedi. Ammā ol civān-ı nā-merd “Bu benüm cāriyemdür.
Fürūħt iderem.” diyü ardından çagırdı. Sefįne śāħibi bir bāzergān idi. Ħātūnı on bi
dirheme śatun alup śañki gümüş ile incü degişdi ve gemiye yelken idüp revāne
oldılar. Merĥūme egerçe ol civān-ı ĥabĮŝüñ ħabāŝetinden ve ŧaleb-kār oldıġı
fazāĥatden ħalāś oldı. Ammā bāzergān-ı bĮ-iźǾānuñ ser-pence-i taǾaddisine giriftār
oldı. Bāzergān Merĥūme’ye ĥüsn ü cemāl ve evżāǾ-ı melek- ħıśāli görüp belā-yı
Ǿaşķla aĥşam olınca śabr u ārām idemeyüp viśalet ŧaleb itdi. Merĥūme aġlayup
“Benüm zevcüm vardur. Ben cāriyye degülem.” diyü mümānaǾat itdi ve “Ben saña
ĥarāmum.” diyü iǾrāż itdükçe bunun üzerine hücūm idüp il-ĥāĥ eyledi ve ħātūnuñ
feryād u fiġanı bütün deryayı ŧutdı. Pes geminüñ içinde olan ħalķ ħātūnı ķurtarmaġa
varırladı. Her varan ħātūnı görüp Ǿāşıķ olurdı. NetĮce-i kelām geminüñ içinde
mevcūd olan śaġĮr ü kibĮri Merĥūme’nüñ belā-yı Ǿaşķına giriftār olup cümlesi daħı
üzerine hücūm idince Merĥūme gördü ki bunlar ile muķāvemet mümkin degüldür.
Yüzüñ dergāh-ı Ĥaķķ’a ŧönüp “İlahĮ! Düşmenüñ FirǾavn-ı ġarĮķ-i baĥr-i memāt,
dostuñ Ĥażret-i Nūĥ’ı vesĮle-i sāǿl-ı necāt sensin. Aĥvālüm saña maǾlūmdur. Ben bu
belānuñ defǾine ķādir degülem. Beni rūz-ı maĥşerde meydān-ı ǾAraśāt’a nā-pāk
iletme. Bu sāǾat içinde yā benüm rūĥumı ķabż eyle yā bu žālimleri ĥelāk eyle.” diyüp
duǾā ve zārĮ idince Ķahr-ı Cebbār deryā yüzinden āşkāre olup telāĥüm-i emvāc-ı
264
deryādan cemĮǾ ehl-i sefĮne ‘Nefsį Nefsį!’ diyüp bir śāǾiķa-i āteş-bār inüp
Merĥūme’den ġayrı ne ķadar ki gemi içinde zĮ-i rūĥ var ise yaķup ĥelāk itdi. Der-ĥāl
furŧına sākin olup mülāyim rüzgār esüp ol sefĮne-i ǾazĮmeyi
[29b]
bir şehrüñ kenārına getürdi. Merĥūme yine bir belāya giriftār oluram diyü
ħavfından nāşĮ Ǿavrat libāsından çıķup baştan ayaġa dek erler libāsın giydi ve şehrüñ
ħalķı biñicisiz bu gemiyi görüp taǾaccüb itdiler. Merĥūme’ye “Bu ĥāl ne ĥāldür?”
diyü suǿāl itdiler. Merĥūme daħı “Şehrüñ begine beni buluşduruñ. Aĥvāli aña ifāde
ideyüm. Ol zamān siz daħı ħaber-dār olursuz.” didi. Pes Merĥūme’yi alup şehrüñ
begi ħużūruna getürdiler. BaǾdehu Merĥūme cemĮǾ aĥvāl min evvelihi ilā āħirihi
naķl u taķrĮr eyledi. Ol bĮg bir müslümān ādem idi. Merĥūme’ye ġāyet yüregi acıyup
gözünden yaş geldi ve aytdı: “Şimdi ne işleyelüm?” Merĥūme aytdı: “Emir-i melek-
ħıśāl! Ol getürdigim sefĮne zer-i ħāliśüǿlǾayār ile māl-ā-māl olup dürlü ķumāş ve
cevāhir ħod ĥisāba gelmek muĥāldür. Bir genc-i bād-āverdür ki saña yüz ŧutdı.
Hemān ħazĮne-i hümāyūnuna ķabż eyle ve senden recā iderem ki baña bir maħfĮ
śavmaǾa binā idiver. Āħir-i Ǿömrüm olınca anda Ǿibādet ideyüm.” didi. Pes şehrüñ
begi daħı Merĥūme’nüñ sözine muvāfaķat idüp bir nāzik Ǿibādet-ħāne binā idüp
ǾazĮm taǾayyünāt virdi ve kemāl mertebe Merĥūme’nüñ ĥıfž u ĥırāsetine ihtimām ve
riǾāyetine iķdām tamām itdi ve ol śavmaǾanuñ içinde şeb-rūz Ǿibādet u ŧāǾate śarf-ı
evķāt idüp az zamānuñ içinde śalāĥ ĥālle meşhūr-ı afāķ oldı. Müstecābüǿd-daǾvet
diyü etrāf (u) eknāfdan kerve kerve ĥalķ gelüp duǾā-yı ħayrın recā iderlerdi ve esbāb-
ı ŧayyibelerinden istimdād idüp duǾāsını iksĮr-i āǾzam ve teveccühen nūr-ı ekmel ü
etemm iǾtibār iderlerdi. Ĥattā bir ĥaste ve ǾalĮl gelse anuñ şifā-ĥāne-i aǾliyyesinden
śaġ u sālim giderdi ve pāk-dāmenligi berekātıyla nefes-i mübārekesine muǾcize-i
Ǿisā-kerāmet olınup ebraś ve aǾmāya ve en vā-ı emrāża duǾā itdükde ‘bi-emriǿllāhu
teǾālā’ şifā ĥāśıl olurdı. Pes Merĥūme śavmaǾa-i mezbūrede minvāl-i
[30a]
meşrūĥ üzre Ǿibādet itmekde. Beri ŧarafda zevc Merd-i Śāliĥ ki Merĥūme’ye
kendi ķarındaşı evine emānet ķoyup ĥacc-ı şerįfe gitmişdi. Pes ĥacc-ı şerįf umūrın
itmām ve ravża-i Resūlullāh śallallāhu Ǿaleyhi ve’s-sellem ziyāretinden śoñra
vilāyetine gelüp ħānesine nüzūl itdükde eĥibbā vü aśdiķā fevc fevc Med-i Śāliĥ’i
ziyāret itdüklerinden śoñra ķarındaşı ǾAbdullāh Nessāc’ı çaġırup ħātūn Merĥūme’yi
suǿāl itdi. Nessāc aytdı: “Ey birāder! Ol fāĥişeyi hĮç suǿāl itme. Pāy-i şeķāvetin
265
dāmen-i nā-pākinden dāmen pākinden ĥaşre çıķarup senüñ Ǿırżuñı pāy-māl eyledi ve
ĥānedān-ı Ǿiśmet-i Ǿünvānumuz ķabāĥat-i zinādan pāk iken ol ħabĮŝe murdār idüp
āħir-kār ķabiĥi aşkāre olup şühūd-ı Ǿudūl ile ĥükm-i ķāđıǿül-ĥaķ olup ĥudūd-ı şerǾ-i
şerĮf olınmaġla ravża-i dünyādan mĮve-i ĥayātı vü cemĮle-i üftāde olmışdur.” diyince
Merd-i Śaliĥ ķarındaşınuñ sözüni gerçek śanup bu aĥvāl-i ġarĮbeye ħayrān ve bu
keyfiyyet-i nā-sezāya ǾazĮm perĮşān oldı. “Lakin çāre ne?” diyüp śabr idüp āteş-i
firāķa taĥammül itmek içün śabr itdi. Ammā ĥażret-i źū-intiķām olan Cenāb-ı Mülk-i
ǾAllām’uñ ġayreti žuhūr idüp Nessāc’uñ iki gözlerine su inüp aǾmā oldı. ĤekĮmlere
ve keĥĥāller bu ķadar Ǿilāc etdiler bir vechle şifā bulamayub günden güne ziyāde
oldı. Āħir-kār Med-i Śāliĥ işütdi ki deryā kenārında olan şehrde bir müstecābüǿd-
daǾve Ǿābide vü zāhide ħātūn var imiş. “DuǾāsı cemiǾ emrāża şifādur.” diyü
ķarındāşın alup isticlāb-ı duǾā-yı ħayr içün götürmege ǾazĮmet itdi. İttifāķ yolı ol
ġulām śāĥibi AǾrābĮ evine uġradı. Ħikmet-i Ħudā ile ġulām daħı bir belāya uġrayup
eli vü ayaġı ŧutmaz olmış ve cemĮǾ aǾżāsı münāfıķlar gibi alaca vü ebraś olmış.
İttifāk ile ol AǾrābĮ daħı ġulāmı alup źāhide-i pākĮzeye duǾā itdürmek içün Merd-i
Śāliĥ ile maǾā yola revāne oldılar. Giderek
[30b]
yolları ol şehre uġradı ki Merĥūme Ħātūn civān-ı medyūnı ħalāś itmişdi. Śalb
olınmadan ol civān-ı nā-merd daħı bir maraż-ı nāǿile mübtelā olup Ǿilāc mümkin
olmamaġın aķrabāsı niyāz idüp zāhide-i Merĥūme’nüñ duǾāsın almaġa bunlara hem-
rāh itdiler. Pes merĮżler ol şehre gelüp Ǿibādet-ħāneyi suǿāl itdiler. ŚavmaǾa bulup
gördiler ki ŚavmaǾanuñ ķapūsı maĥall-i ĥācāt ve āstānı mevķıǾ-i münācāt olup
erbāb-ı ĥācātuñ ol ķadar keŝreti vardur ki
Beyt:
“Nevbet mi deger kimseye dāmānuñ ucundan.”
Nažmı üzre marĮżlerüñ izdiĥāmından şifā-ħāne Ǿayniyle bĮmār-ħāne-i
sultānĮye dönmiş. Pes bu misāfir marĮżlere nevbet degmeyüp erteye ķaldı
buluşmaları. Çün śabāĥ oldı. Merĥūme perde ardından bunları görüp cümle bildi ve
Ĥaķ TeǾālā’nuñ śunǾi ǾacĮbine müteħayyir ķaldı. Secde-i şükr idüp bunlara aytdı:
“Ey emarāż! Gūn-a-gūnla marĮż olān işĥāś maǾlūmuñuz olsun ki Ĥażret-i Ĥaķ ve
KerĮm-i Muŧlaķ şifā-ħāne-i ġaybĮyyesinden benüm nefs-i mübārekeme Ǿicāz-ı
MesĮĥĮ iĥsān idüp ol ķadar teǿŝĮr virmişdür ki sizüñ gibi degül belki derece-i mevte
bāliġ olmış marĮże duǾā-yı ħayrum yetişincedür. Ancaķ sizlere duǾā bunda itmem.
266
Şehrüñ begi ĥużūrına varup duǾā ideyüm.” didi ve “Dįvān itsün.” diyü bege ħaber
gönderdi. BĮg daħı zāhide-i Merĥūme’nüñ ķadem-i saǾādetlerü men mucib Ǿizzet (ü)
rifǾat bilürdi. Hezār sürūr-ı şādmānı ile tertĮb-i dĮvān idüp Ǿulemā vü śaliĥā vü
fużalā vü erbāb dĮvān ĥāżır olup “ǾAcebā ne žuĥūr ide?” diyü muntažır olup ŧurdılar.
Der-ĥāl zāzide-i Merĥūme’yi sütūna perde-i Ǿiśmet oldıġı ĥālde meclis-i dĮvāna
gelüp dāħil olup geldükde biǿź-źāt bĮg ķıyām idüp bir maķām-ı ǾālĮye iclās itdiler ve
marĮżlerüñ ‘ölüsüni dirisine binüp ĥastesi Ǿurbile (?) feĥvāsınca gelüp dĮvāna cemǾ
oldılar. Pes Nessāc ve ġulām-ı AǾrābĮ ve civān-ı
[31a]
nā-merdi bu üçini ortaya getürdiler. BaǾdehu zāhide-i Merĥūme baş ķaldırup
aytdı:“Ey ümmet-i Muĥammed! Bu üc marĮż bir vechle dertlerine dermān şifā
bulmaķ içün benden istimdād-ı duǾā iderler. İn-şāǿallāhu TeǾālā bu faķĮre-i
duǾācıızu duǾāsı berekātiyle bunlar şifā bulurlar. Ancaķ duǾā itmem. Mā-dām ki
bunlar itdükleri maǾśiyyeti söylemedükçe ķaçan kim bunlar itdüklerini söyleyeler.
Ben de duǾā iderem.” didi. Ammā bunlar söylemekden ictināb idüp ĥicāb itdiler.
Merĥūme daħı “Söylemedükçe duǾā itmek iĥtimālüm yoķdur. Cenāb-ı Kibriyā gerçi
settārüǿl-Ǿayūbdur ve Ǿayūbı setr idenleri sever. Ben daħı bunlaruñ Ǿaybları ifşā
olduġın istedigümden degüldür. Ancaķ maķśūdum ķudretullāhı iǾlām itmekdür.
Bunlar şimdi ma-ĥüveǿl-vāķiǾ söylemelülerdür.” diyü ayaķ baśdı. Nā-çār ǾAbdullāh-ı
Nessāc aġız açup ķarındaşı Merd-i Śāliĥ KaǾbe’ye gidüp ħātūnını evine emānet
ķoduķda ħātūna ħıyānet ķaśdın idüp Merĥūme Ħātūn rıżā virmeyince “Zinā itdi.”
diyü yalān şāĥidler ile iftirā idüp recm itdürdügini tafśĮl üzre naķl eyledi ve cümle
Ǿālem işidüp Ħātūn Merĥūme’nüñ śalāĥına vü ĥerĮfüñ fesādına taǾaccüb itdiler ve
şaşdılar. Śoñra nevbet ġulām-ı AǾrābĮ’ye geldi. Pes ġulām-ı AǾrābĮ daħı aytdı ki
ķabāĥat u ħıyāneti naķl u taķrĮr eyledi. Bu gün nevbet civān-ı nā-merde geldi. Ol
daħı śalb olınmaġdan ħalāś olup ķurtaran ħātūna ħıyānet itdügini naķl-i taķrĮr eyledi.
Cümle ħalķ bundan ǾažĮm Ǿibret alup müteĥayyir ķaldılar. BaǾdehu Merĥūme ayaġ
üzre ķalķup “Ey Ümmet-i Muĥammed! Bilüñ ve āgāh oluñ ki işte ol iftirā-yı
ǾažĮmlere uġrayup ve envāǾ-ı muśĮbete giriftār ve žālimlerüñ pençesinden āh u zār
iden Merĥūme Ħātūn benem. Benüm pāk-dāmenligüm berekātiyle Ĥaķ Sübĥāne ve
TeǾālā Ĥażretleri beni bunlaruñ şerrinden ħalāś idüp baķanlara mūcib-i Ǿibret
[31b]
ve ĥikāyesin dinleyenlere sebeb-i naśĮĥat ola diyü bunlaruñ her birini
267
dünyāda bu ķıyāfete ķoyup śonuñda ben duǾācizüñ duǾāsına muĥtāc itdi. İmdi Ey
ümmet-i Muĥammed Merd-i Śāliĥ benüm zevcüm ve ĥelālümdür. Bu marĮżlerüñ şifā
bulmalarını ben ħelāl idüp ve kendileri derūn dilden tevbe vü istiġfār itmege
mevķūfdur. İmdi ben ĥelāl idüp baña itdükleri ħıyāneti vü śuçlarınǾafv itdüm.” didi.
Anlara daħı ĥidāyet-i raĥmānį vü Ǿināyet-i sübĥānįye irişüp cān u göülden tevbe vü
istiġfār itdiler. Bi-emriǿllāhu TeǾālā dertlerine dermān ve marażlarına şifā ĥāśıl oldı.
Bunları śaġ u selāmet vilāyetlerine gönderüp Merd-i Śāliĥ ile Merĥūme Ħātūn’ı
şehrüñ begi kendi sarāyında alıķoyup üç gün żiyāfet ve envāǾ-ı riǾāyet eyledi ve māl-
ı firāvān iĥsān idüp mesrūr ve memnūn olduķları ĥālde memleketlerine gönderdi.
Selāmet ile vilāyetlerine gelüp āħir-i Ǿömrlerine dek rāĥat ile zindegānĮ idüp bu
ĥikāye-i ġarĮbe anlardan eŝer ķaldı.” diyüp “İmdi śalāĥ u fesād Ǿavratuñ kendüden
olmaķ geredür. Yoĥsa zevcüñ śıyānetinden bir şey ĥāśıl olmaz.” didi. Hemān bir
kāra şürūǾ idüp aķrān (u) emŝāl arasında meźmūm olma. Eger saña daħı ŧemĮnāŧ
ziyāde lāzım gelürse gel saña bir tāze gül vireyüm. Zinhār yanından ayırma. Bu gül
her-bār ki tāze dura. MaǾlūmuñ olsun ki ben pāk-dāmenlik üzereyim. Ammā ķaçan
kim bu gül śola bilesin ki Ǿırżuna ĥıyānet idüp ķabāĥat yoluna gitmişemdür. İmdi
baǾdeǿl-yevm emĮn olup bir śaĥib-i saǾādet yanına var.” didi. SipāhĮ ħātūnuñ sözine
taĥsĮn idüp naśĮĥatin ŧutup ķalķdı. Yaķın yerde bir śāĥib-i kerem şeh-zāde var idi.
SipāhĮ anuñ yanına ħidmete vardı. Merd-i SipāhĮ’nü ħidmeti şeh-zādenüñ
meşrebine muvāfıķ gün-be-gün iltifāt-ı iĥsān ile fāiķ-ül aķrān aytdı ve Merd-i SipāhĮ
her bār şeh-zādenüñ meclisine geldükde ħātūnuñ kendüye nişān içün virdigi güli
elinde ŧutardı. Aślā yanından ayırmazdı. Şeh-zāde ķıyās iderdi ki baġçeden
[32a]
tāze tāze ķoparır anuñçün suǿāl itmezdi. Ammā faśl-ı bahar mürūr idüp güz
eyyāmı žuhūr itdükde yine Merd-i SipāhĮ muĥādat Ǿādet-i ķadĮmesi üzre ĥużūr-ı şeh-
zādeye tāze gül ile gelürdi. Pes şeh-zāde bu aĥvāle taǾaccüb idüp bir gün SipāhĮ’ye
suǿāl itdi aytdı: “Bu güli ķanġı baġçemde cemǾ idersin. Elbetde söyle.” diyü ibrām-ı
tām eyledi. Merd-i SipāhĮ ŧoġrıyı söylemekden ġayrı çāre bulamayup mā-hüveǿl-
vāķiǾ aĥvāli naķl itdi. “Ħātūnum virdi. Añun pāk-dāmenligi Ǿalāmetidür.” diyü
söyledi. Şeh-zāde SipāhĮ’nüñ bu kelām-ı ĥaķĮķat-encāmın işitdügi gibi hemān
ķahķaha-i istihzāda güşād virüp güldi ve iki ellerin dizine urup didi ki “Ey SipāhĮ!
Ben seni aķıl ādem ķıyās iderdüm. Meger sen ne pek aĥmaķ ādem imişsin. Ĥayf ki
ādem mekrine mübtelā olup şöyle ki kiźb-i śarĮĥe Ǿitimād itmişsin. Be-hey aĥmaķ!
268
Ol senüñ śāliĥā vü pāk ādem didügin Ǿavrat zihĮ seĥĥāre vü mekkāre imiş ki siĥr ile
şuncılayın bir güli daħı iĥdāŝ idüp seni aldatmış. Sen daħı siĥriyyātına iǾtimād idüp
pāk u ŧāhir žann idüp fariġüǿl-bāl oturursuñ. Ol tenhāda istedügü gibi fuĥşiyyāŧ u
ķabāĥatden ĥāli olmaz.” diyüp buña beñzer nice yüz biñ ŧaǾn-āmĮz sözler söyleyüp
Merd-i Sipāhi’yi taĥmĮķ itdi. Ammā Merd-i SipāhĮ şeh-zāde ĥażretlerini
ķarşulamayup ĥuşūnet itmek ĥaddi olmaduġından nā-çār sükūt itdi. Hele meclis
ŧaġılup şeh-zāde ĥareme ve ķulları yerlü yerine gitdiler. Amma Merd-i SipāhĮ’nüñ bu
aĥvāli şeh-zādenüñ derūnunda yer idüp sözi śādıķ olup SipāhĮ’nüñ Ǿavratınuñ
siĥriyyātı vü fuĥşĮyātı žāhir olmaķ için dürlü dürlü efkār düşdi gitdi. Ħidmetinde iki
ķarındaşı var idi. Birinüñ adına ĤasĮb ve birinüñ adına NesĮb dirler idi. Fiǿl-ĥaķĮķa
ĤasĮb ve NesĮb Ǿāķıl u lebĮb civānlar idiler. Egerçi tāze civānlar idiler lakin Ǿaķl u
firāset cihetinden pĮr idiler. Pes şeh-zāde bu efkārı bunlara söyledi.
[32b]
ve bu ne tedbirdür?” didi. ĤasĮb aytdı: “Efendüm! Bu iş bir iş degüldür. Biz
varup ol ħātūnı tefaħħuś ideyüm.” diyüp gitdi. “Belki viśāline nāǿil oluram.” diyü on
beş gün mühlet alup ve tebdĮl-i śūret idüp revāne oldı. Pes SipāhĮ’nüñ şehrine gelüp
bir misāfir-ĥāneye ķonup ol gün ķāhveye çıkup birkaç yigitle dost oldılar. “El-
kelāmu yeccuruǿl-kelāme.” feĥvāsınca bunlar söyleşirken ĤasĮb zen-pārelige
müteǾalliķ śaded açdı. Ĥattā sözleri bu maĥalle geldi ki ol yigitler aytdılar: “Bu
şehrde bir fertūte iĥtiyāre Ǿavrat vardur ki gözi sürmelü eli ħınālı bir elinde Ǿasā vü
bir elinde tesbĮĥ ŧutup rūz (u) şeb tevbe vü istiġfār ider ve bir gün gören gūyā ħayr ve
ĥasenāta tevbe ider. Rıżā-ı nūrınca evleri yaķup ķatı çoķ śāliĥa vü mestūre ħātūnları
yoldan çıkarup rüsvāy itmişdir ki güyā ķalǾa-i efsūnda binā-yı Şeddād’ı ve İblĮs ü
pür-telbisüñ kāmil üstādıdur.” diyüp ol ķoca melǾūneyi vaśf itdiler. ĤasĮb ol yüce
güneh-kārı bulup Merd-i SipāhĮ’nüñ ħātūnını kendüye rām idivirmek içün māl-ı
firāvān vaǾd eyledi. ǾAvrat daħı “Olsun.” diyüp boynına aldı ve ŧoġrı Merd-i
SipāhĮ’nüñ ĥānesine gelüp ilerüden girüden söz açup mestūreyi ŧarĮķ-i ĥilāfa saǾy ve
sevķ eyledi. SipāhĮ’nüñ ħātūnı ise ġāyetüǿl-ġaye śāliĥa vü mestūre vü zĮyāde Ǿākıle
idi. Ol pĮre-zenüñ kelām-ı melǾanet-encāmından murād ne idügün fehm idüp sözine
muħālefet itmeyüp kelāmda önünce gitdi. ĶaŧǾā ħilāfında olmayup muvāfaķat yüzin
gösterdi. Pįre-zen daħı “Ħātūnı azdırdum.” diyü ķıyās idüp maķśūd-ı biǿź-źāt olan
aĥvāli naķl itmege şürūǾ itdi ve didi ki: “Ey gül-i gülzār-ı melāĥat ve ey çemenistān-ı
leŧāfet! Bu Ǿālem-i dünyāda senüñ gibi maĥbūbe-i nāzenĮne lāyıķ mıdur ki ķoca
269
Ǿavratlar gibi ersiz bu virān-

[33a]
ħānede oturasın? ǾAleǿl-ħuśūś ki vird-i ruħsārınu hezār Ǿuşşāķı (vü) sünbül-i
zülfünüñ niçe kerre yüz biñ müştāķı vardur. Cümleden ķaŧǾ nažar Ǿāşıķlarınuñ içinde
ĥüsn (ü) cemālde lā-nažĮr bir dil-ber nāzenin Ǿaşķına esĮr olmış ki Ǿömrümde öyle
maĥbūb civān görmemişem ve görilmiş daħı degüldür. Çehresi māh-ı felekden enver
ser-tābe-ķadem vücūd-ı nāzenĮni bir rūh-ı muśavverdür ki
Beyt:
“Çehre-i berrāķla ol gerden-i kāfūrdan
Žāhir oldukda girĮbān-ı siyeh semmūrdan
Her gören kimse ŧalūǾ itdi ķıyās eyler hemān

Āftāb-ı Ǿālem-ārāyı şeb (u) deycūrdan.”
Güzelligi bu mertebede iken mālınuñ daħı ĥadd ü ĥisābı yoķ. CemĮǾ emvāl u
erzāķıyla senüñ metāǾ-ı ĥüsnine müşterĮ ve derd-i Ǿaşķuñla cān u cihāndan berĮ
olmışdur. Beni saña gönderdi. Ĥālā cevāba muntažırdur.” didi. Pes ħātūn-ı mestūre
aytdı: “Ey anacıġum! Kelāmuñ baña teǿŝĮr itdi. Öyle bir nāzenĮn civān ile leb-ber-
leb ve sĮneye sĮne cān-ı ǾazĮzüme minnetdür. Ammā nice ideyüm. HĮç bir keşf-i rāz
idecek kimsem olmadıġundan aĥvālümi söylemezdüm. İmdi baǾdeǿl-yevm sen
benüm anacıġum ol ve ol vaśf itdigüñ civān baña getür göreyüm. Eger ĥüsn (ü)
ķıyāfeti meşrebüme muvāfıķ gelürse ne ĥoş ve eger mizācuma muvāfıķ degül ise
dünyā ķadar mālı daħı olursa maķbūlüm degüldür.” didi. PĮre-zen daħı ķalķup
ĤasĮb’e geldi. Müjde itdigüm maĥbūbeni saña muŧiǾ itdüm. Ancaķ seni bir defǾa
görmege ister.” didi. Der-ĥāl ĤasĮb mestūrenüñ ĥāne-i viśālinde göründi ve tenĥāca
muśāĥabete girdiler. Ħātūn-ı mestūre ĤasĮb’e aytdı: “Ey ārām-ı cānum ve ey āsāyiş-i
canānum! Vücūd-ı nāzenĮni Cenāb-ı Kibriyā biǿt-tamām benüm ŧabĮǾatum üzre ħalķ
itmiş. Maĥabbetüñ derūnuma teǿŝĮr ve şāhid-i Ǿaşķuñ ķalbümde cāy-gĮr olmışdur.
Ancaķ bu āna gelince kimse ile görüşmedüm. Aĥvālümüz ġāyet gizlü olsun.
[33b]
bu işimiz senüñle benüm mā-beynümüzde ķalsuñ. Ķoca Ǿavrat daħı
esrārumuza vaķıf olmasun. Bu işde vech-i maǾķūl budur ki şimdi bundan saǾādetle
gidesiz ve ķoca Ǿavrata diyesin ki “Ol maĥbūbe diyüp medĥ itdükleri zen-i SipāhĮ
270
benüm meşrebümce degül. Baña anı medĥ itmişlerdi. Lakin ħažž itmedüm. Yarın
vilāyetüme giderem.” diyüp eline bir ķaç aķçe virüp yanuñuzdan śav. Siz o aĥşam
olduġı gibi eşyāñuzı alup bu ŧarafa teşrĮf buyurasız.” didi. Pes ĤasĮb kendi
maķāmına gelüp bu taǾlĮm üzre ķoca Ǿavratı śavup gice ile zen-i SipāhĮ’nüñ ĥānesine
geldi. Ħātūn bunuñ öñüne ŧaǾām getürdi ve kendi cāriyesine sipāriş itdi ki “ŦaǾām
yinüp tamām olduķda baǾdehu gel döşegi bıraķ hemān biz śoyınmaġa mübāşeret
itdügümüz gibi varup ķapuyı çal ve ķoşaraķ ķarındaşıñuz büyük çelebi gelmiş
ķapunuñ miftāĥın virüñ diyü söyle.” didi. ĤasĮb ŧaǾām yemek ile meşġūl idi. BaǾde-
ŧ-taǾām śoyınacaķ vaķtde ķapu daķ olundı ve cāriye sürǾatle gelüp “Büyük çelebi
gelmiş.” diyü ħaber idince zen-i SipāhĮ ĤasĮb’e ķarşu śūretā ġām ižhār itdi. ĤasĮb
daħı “Benüm aĥvālüm nice olur?” didi. Ħātūn aytdı: “Śaķın hĮç elem çekme. Benüm
ķarındāşlarım çiftlikde sākin olurlar. İşte böyle gāhĮce beş on günde bir kerre
gelürler. Bir gice yatup Ǿaleǿś-śabāh giderler. Lakin şimdi sizi maħfĮ bir yerde
śaķlayayum.” diyüp bir maĥzen var idi anuñ içine ķoyup ķapuyu üzerine kilidler.
ĤasĮb ol gice ol çıplāķ maĥzenüñ içinde yorġānsız döşeksiz ķurı toprāķ üzerinde
yatdı ve hezār ġam u ġuśśa deryāsına batdı. Ķoca Ǿavrat ĤasĮb’i vilāyetine gitdi
śanup ĤasĮb ise śaġlıġında ķabre girmişe dönüp otlıķ örtünüp ŧaş yaśdanurdı. Pes bu
ĥālle śabāĥa dāħil oldı. Hemān śabāĥ olduġı gibi ħātūn-ı mestūre maĥzen ķapusından
bülend-āvāz ile
[34a]
çaġırup aytdı ki: “Ey maġlūb-ı hevā vü nefs! Eger bu miĥnetden ħalāś olmaķ
isterseñ ŧoġrı söyle. Bunda gelmekden maķśūduñ nedür? Ne vilāyetden geldüñ ve ne
içün geldüñ? Naķįr ü ķıtmĮr beyān eyle ki “En-necātu fiǿś-śıdķ.” fehvāsınca
śadākatüñ berekātıyla ħalāś bulursun ve illā ŧarĮķ-i kiźbe sülūk idüp ŧoġrı
söylemezseñ “El-helāku fĮǿl-kiźb.” feĥvası üzre vallahüǿl-aǾažĮm seni ol mertebe
rüsvā-yı Ǿālem ve bed-nām-ı benĮ-ādem iderem ki keyfiyyet-i aĥvālüni cemĮǾ ĥevāya
mūcib-i Ǿibret olur.” diyüp buncılayın hezār ķorķulı cevāb ile tehdĮt itdi. ĤasĮb-i
ġarĮbüñ zehresi çāk u āh u enĮni peyveste-i günbed-i eflāķ olup başına ne gelecegin
diyüp ŧoġrı söylemekden ġayrı çāre olmadıġuñ bilüp şeh-zāde ŧarafından meǿmūre
geldüġüni tafśĮl üzre naķl u beyān eyledi. Ĥātūn-ı mestūre cümlesini dinleyüp
Cenāb-ı Perverdgār’a şükr ķıldı ve aytdı: “Elem çekme! Śabr eyle! Görelüm bu
aĥvālün daħı śoı neye müncerr olur. İn-şāǿallāh TeǾālā seni ĥalāś iderem. Ancaķ
görelüm āyĮne-i devrān ne śūret gösterür.” didi ve ölmeyecek ķadar itmek ve śu
271
virdi. Bunlar bu ĥalde gelelüm şehzāde ŧarafına. Bu ŧarafda ĤasĮb’üñ gelmesine

muntažır idi. VaǾdeleri on beş gün idi. Yigirmi otuz gün oldı.
“Gözlerim yollarda ķalmışdur
Görüñ ol mehliķā gelmez”
Nažmı üzre şeh-zādenüñ intižārı gün-be-gün ziyāde olup ġayret-i nāmūŝ u Ǿār
vücūdunı śabr u bĮ-ķarār itdi. Biǿż-żarūrĮ NesĮb’e aytdı: “Ey NesĮb! Aĥvāl nice olur?
İşde ķarındaşuñ ĤasĮb bir ay oldı gideli. Aślā bir eŝer ħaberi žuhūr itmedi. Ġam u
ķasāvet beni helāk ideyor. Söylediginüz kelāmuñ Ǿuhdesinden gelemedüñ. Bu işiǿ
elbetde žuhūra gelüp
[34b]
śūret bulmalıdur.” didi. NesĮb aytdı: “Efendüm! Bu şey hĮç bir şey degüldür
ve ķaŧǾā ĥāŧır-ı şerĮfiñüzi perĮşān itme. Siz iźn-i şerĮfiñüz ile ben ķuluñ varup hem
ĤasĮb’den ħaber getüreyim ve hem zen-i SipāhĮ’nüñ viśāline nāǿil ve ķabāĥatlerine
vuķūf taĥśĮl ideyüm.” diyüp ol daħı on beş gün mühlet alup SipāhĮ’den gizlü revāne
oldı ve bir ķaç günden śoñra NesĮb daħı SipāhĮ’nüñ şehrine gelüp gezerek ķahveye
vardı. Muķaddemā ĤasĮb ile görüşüp dost olan yigitler NesĮb’i görüp kemāl mertebe
ĤasĮb’e benzediginden ĤasĮb’i ķıyās idüp āşnālıķ itdiler ve söyleşerek bildiler kim
ĤasĮb degül. Ancaķ birāderi imiş. Pes buña daħı riǾāyetler itdiler ve ǾažĮm żiyāfetler
itdiler ve ǾažĮm żiyāfetlerden śoñra zen-pārelik ŧarĮķine raġbet itdügin bilüp maǾhūde
ķoca Ǿavratı NesĮb’e daħı sevķ itdiler. BaǾdehu NesĮb daħı ķoca Ǿavratlar görişüp
zen-i SipāhĮ’nüñ Ǿaşķına girifŧār oldum. Saña ĥadden ziyāde riǾāyet iderem. Beni
viśāline irgür.” diyü niyāz itdi. Pes ķoca Ǿavrat aytdı: “Oġl! Senden evvel daħı bir
civān-ı maĥbūb anuñ viśālin ŧaleb itdi. Ben daħı boynıma alup Ǿavratı rāżı itmişdüm.
Ammā śoñra gördükde ‘Göñülce degüldür.’ diyüp begenmeyüp bıraķdı gitdi. Hemān
bu ikisinüñ bolayki senüñ gözine şĮrĮn görüne idi. Zaĥmetüm żāyiǾ olmayaydı.”
diyüp zen-i SipāhĮ’nüñ ĥānesine geldi. Ħātūn-ı mestūre hĮç bilmezlenüp buña riǾāyet
ü ĥürmet idüp baǾdehu ol melǾūne vü mekkāre siĥr-i efsūn çölmegi gibi olan dehan-ı
murdār açup NesĮb’üñ aĥvālin (söyledi.) “ÜmĮd-i viśalüñ ile bir Ǿāşıķ-ı śādıķuñ daħı
gelmiş.” didi. Ħātūn-ı mestūre aytdı: “Be-hey anacıġum! Ben senüñ mübārek sözine
aślā muĥālefet itmek iĥtimālüm yoķdur. Ancaķ maǾlūm şerĮfiñdür ki bundan aķdem
yine böyle bir tāze civān vaśf itdüñ. Bir kerre cemālin görüp Ǿaşķına giriftār
[35a]
oldum. Bir daħı nām (u) nişān belürmeyüp beni terk itdi. Meşhūr meŝeledür
272
“Tāzelerde vefā olmaz.” Kerem eyle. Beni bunuñ daħı Ǿaşķına giriftār ve mübtelā
eyleme.” didi. Pes Ǿavrat aytdı: “Ķızum! Ol bĮ-vefānuñ itdügi hercāyılıķdan ötüri ben
senden ġāyet utanuram. Lakin ümĮddür ki bu öyle bĮ-vefā çıķmıya.” didi. Ħātūn-ı
mestūre “Bir kere gelsün göreyüm.” Ķoca ķarı gelüp ĥaber itdi. NesĮb daħı ħātūnuñ
ĥānesine gelüp görüşdükde ħātūn-ı mestūre ĤasĮb’e didigi gibi “Esrārımıza kimse
vaķıf olmasun. ĶocaǾavratı aramızdan defǾ eyle.” diyüp ĥāneden yolladı. Pes NesĮb
daħı ķonaġa gelüp ķoca Ǿavrata bu ħātūnı medĥ itdükleri ķadar yoġimiş. Meşrebe
muvāfıķ gelmedi.” didi ve Ǿavrata birkac altun virüp yanından śavdı. Gice olduġı gibi
cemĮǾ malını ve eşyāsını alup zen-i SipāhĮ’nü ĥānesine geldi. Ħātūn-ı mestūre daħı
ĤasĮb’e itdügi vażiǾ üzre badeǿŧ-ŧaǾām ķapuyı daķ itdürüp “Ķarındāşum geldi.” didi.
Mezbūr maĥzene anı daħı ĥabs itdi. NesĮb içerü girdi. ĤasĮb’i gūşe-i ĥabsde görüp
iki ķarındāş her birin bulup rāz-ı derūnların söyleşdiler ve zār u zār aġlaşdılar. Veǿl-
ĥāśıl bunlar bu minvāl üzre ĥabs olup ķaldılar. Şeh-zāde ĥażretleri on beş yigirmi
gün muntažır oldı. Andan daħı ķaŧǾā eŝer žuĥūr itmeyüp Ǿaķlı başından gitdi. Nā-çār
kendüsi gitmege iķrār idüp SipāhĮ’nüñ “Senüñ şehrine seyr ŧarĮķiyle gitmek
murādımdur.” didi. SipāhĮ dedi “Buyuruñ Efendüm gidelüm.” didi. Yol tedārikini
ĥāżırlayup revāne oldılar. SipāhĮ şeh-zādenüñ varmasından ħātūnını ħaber-dār itdi.
BaǾdehu şehr-i maǾhūde geldiler. Şeh-zāde SipāhĮ’ye “Żiyāfet eyle.” diyü fermān
itdi ve żĮyāfet ħarcın virdi. SipāhĮ ħātūnuña “Tedārik üzre ol.” diyü tenbĮh itdi.
Ħātūn daħı muķaddemā žuĥūr iden aĥvāli ĤasĮb (u) NesĮb’üñ etdükleri evśaġı ve
ĥabsde olduklarını söyledi ve śaķın şimdi hĮç ižhār itme
[35b]
didi. Pes SipāhĮ şeh-zādeyi ĥānesine getürdi. ŦaǾām vaķti olduġı gibi Ħātūn-ı
mestūre maĥzen kapusına gelüp ĤasĮb ve NesĮb’i çaġırdı. Bunlar kapuya geldüler.
Aytdı ki: “Ĥabisden ĥalāś olmaķ isterseñüz benüm bu gün bir ǾazĮz dostum ve
devletlü misāfürüm gelecekdür. Be-her-ĥāl ħidmet-kāra muhtācum. ǾAvrat libāsına
girüp bugün ol ķonuġuma ħidmet idüñ istedügüüz yere gidüñ.” didi. Bunlar daħı
rāżı olup Ǿavrat ķıyāfetine girdiler ve ellerine saĥan alup şeh-zāde ĥażretlerinüñ
ĥużūrına çıķdılar. Hemān şeh-zāde vü SipāhĮ’yi gördükleri gibi Ǿaķlları başlarından
gidüp bĮ-hoş oldılar. Şeh-zāde Ĥażretleri’nüñ daħı bunları bu üslūb görüp taǾaccub
itdi ve yanına çaġırup ĥer birinüñ aĥvālini suǿāl itdi. Bunlar başlarına gelen aĥvāli
biǿl-cümle taķrĮr itdiler ve ħātūnuñ śalāĥ ĥāline ve Ǿāķl-ı firāsetine taĥsĮn ü āferĮn
oķudılar. Ammā Şeh-zāde böyle bilmeyüp sū-i žann itdügiçün ħātūndan ġāyet utanup
273
ĥicāb itdi ve ǾažĮm inǾām u iĥsān idüp getürdügi mal (u) cevāhirüñ cümlesini ħātūna
baħş idüp Merd-i SipāhĮ’yi kendüye muķarreb itdi. Bu ĥikāye-i Ǿibret bu maĥalde
tamām oldı. “İmdi ey Māhışeker! Ķorķaram ki Şeh-zāde ĥicāb itdügi gibi sen daħı
maĥbūbundan utanasın. Zįrā Ĥ¥āce SāǾid Ǿan-ķarĮb gelmek iĥtimāli vardır.
Geldükden śoñra ise bu murād ĥāśıl olmaz. İmdi saña lāyıķ olan budur ki himmet
kemerin beline muĥkem bend idüp hemān bu saǾāt maǾşūķ ŧarafına revāne ol. Śoñra
peşĮmān olursun.” didi. Māhışeker ŧūŧĮden bu kelāmı işütdigi gibi gül gibi ĥandān
olup maĥbūb ŧarafına revāne oldı. Ammā śabāĥ olup şeh-zāde-i şemsüñ ŧulūǾı ile
gicenüñ sırrı ĤasĮb ü NasĮb sırrı gibi āşkār olmış. Pes ol gice daħı maķśūd ĥāśıl
olmayup murādı şeb-i āħire tevaķķuf eyledi.
[36a]
Çün ol gün daħı aĥşam olıncaya dek Māhışeker kendüye zĮb-zĮnet virüp
aĥşam olduġı gibi maǾşūķuñ şevķ (u) maĥabbetiyle ŧūŧĮye tekrār müşāvere itmek
murāđ eyledi. Ammā gördiki ķafesüñ içinde ŧūŧĮ ol ķadar fikr deryāsına ġarķ olmış ki
vefāt itdi śandı ve gelüp “Ne düşünürsün?” diyü suǿāl itdi. ŦūŧĮ aytdı: “Ben
düşünmeyüp daħı kim düşünsün ve fikr itsün. Sen baña bu esrārı söyleyüp bu Ǿabd-i
źaǾifini vü śādıķunı bu umūr-ı ǾažĮmede maĥrem itdügüñ günden beri Ǿaķlum
kendümde degüldür. ǾAcebā bu aĥvālü śoı neye müncer olur diyü bu
efkārdayum.” didi. Māhışeker “Fikrüñ ne yüzdendür?” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Benüm
endĮşe-i fikrüm hemān budur ki eger birbiriñüze maĥabbetiñüz iki başdan ise ne zihĮ
saǾādet ü devlet ve illā maĥabbet iki ŧarafdan olmayup yalñuz senüñ canibüñden
viśālüne ārżū itdügine degmez. Zįrā bir ŧarafdan olan maĥabbet ħām u nā-tamādur.
Śoñı daħı be-her-ĥāl nā-tamām ķılmaķ muķarrerdür. Nitekim ĥekĮm-pĮşe-i ŧūŧĮ ile
pādşāh-ı Kāmru’nuñ birbiriyle maĥabbetleri iki ŧarafdan olmayup hemān yalñuz
pādşāh ŧarafından olduġından aĥvālleri netĮce-peźĮr olmayup pādşāhuñ muǾālecesi
umūrı nā-tamām ķalmışdur.” didi. (13. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi “Nicedür ol
ĥikāye?” Ĥikāye-i Ĥekįm-Pįşe Ŧūŧį. ŦūŧĮ aytdı: “Kāmrū memleketinde bir ĥekĮm-
meşreb ŧūŧĮ var idi. Bir ġāyet yüksek aġacuñ üzerinde yuva yapmış idi ve birķaç dāne
yavrı çıkarup ĥāśıl itmiş idi.
Beyt:
“Ķanda kim olsa bir perĮ-peyker
Bu iki oñmadıġı ĥem-dem ider.”
Feĥvāsınca mezbūr aġacu dibinde bir şeġāl-i bed-fiǾāl mesken itmiş idi ve
274
şeġal daħı anda yavrılarını terbiyyet iderdi ve aĥyānāǿ şeġāl-i śayd şikāra gitdükçe
ŧūŧĮnüñ yavrıları aġacdan inüp şeġāl yavrıları ile oynayup eglenürlerdi. Ammā ŧūŧĮ-i
ĥekĮm yavrulārınuñ bu aĥvālini birķac defǾa gördi. Kemāl mertebe Ǿaķl u firāseti
olduġından nāşĮ bu iş kendüye ġāyet mekrūh görinüp bu şeyden yavrılarını
[36b]
menǾ idüp naśĮĥat itdi ve bu Ǿalem-i dünyānuñ gizlü işlerinden ħaber virdi ve
didi ki: “Ey benüm nur-ı dĮdelerüm! Eger muśāĥabat iderseñüz kendi cinsiñüz
olanlar ile idüp nā-cins ile śoĥbet itmek Ǿalāmet-i ħayr degüldür. Elbetde śoñı
nedāmet ve nihāyeti ķabāĥatdür. Zįrā sizler şerĮflersüz. Şeġāl ŧāǿifesi alçaķdur. Sizler
Ǿulvisiz. Anlar süflĮdür. Sizüñle anlaruñ arası āsmān ile zemĮn arası ķadar vardur.
İmdi baǾdeǿl-yevm siz anlar ile muķārenet ü muśāĥabetüñüzi görmeyeyüm.” diyü
ǾažĮm vaǾž u naśĮĥat itdi. Ammā ŧūŧĮnüñ yavrıları bu naśĮĥatleri aślā vü ķaŧǾā
ķulaķlarına ķomayup yine Ǿādet-i ķadĮmeleri üzre mülaǾabetden ĥāli olmayup
ayrılmazlardı. Egerçi şeġāl daħı yavrılarına bu gūne naśĮĥat iderdi. Bunlar daħı isġā
itmezlerdi. Ammā Ĥikmet-i Ħudā bir gün yine ŧūŧĮ-i ĥekim evlādların şeġal
pĮçeleriyle bir yerde görüp ġażab itdi ve evvelkiden ziyāde sitem idüp aytdı: “Her
kişi kim kendü ĥāline lāyıķ olmayan kāra sülūk ide ve śoĥbeti kendi muħālifiyle ķıla
ve daħı naśĮĥat itdüklerün ŧutmaya başına ol belā irişür ki maymūn Zeyrek’e şaŧranç
oyunundan dizdār-zādeden ne belā irişdi. (14. Hikâye) ŦūŧĮ yavrıları suǿāl itdi ki:
“Nicedür ol ĥikāye?” Hikāye-i Maymūn Zeyrek. ŦūŧĮ-i hekĮm aytdı: “Kütüb-i
müteķaddimĮnde getürmişlerdür ki bir maymūn yavrısı var idi. Adına Zeyrek dirler
idi. Bir ĥiśar yanında maķām ŧutmış idi ve ĥisaruñ dizdārınuñ oġlı ile meǿnūs olup
dāimā görüşürlerdi ve ekseriyā şatranç oynadıkları vaķtde aralarında gāh ceng gāh
śulĥ vāķiǾ olurdı. Maymūn Zeyrek’üñ babası dostlarından bir Ǿāķl-dānā maymūn var
idi. Her-bār zĮrā ki bu işden menǾ iderdi ve ĥikmet-āmĮz sözler söyleyüp dir idi ki:
“Ey Zeyrek! Biz ol ŧāǿifeden degilüz ki benĮ-ādemle muķārĮn olamaz. İnsanuñ
muķārĮn olduķları bizi sevdigünden degüldür. Belki yine bizi masħaralıġa alup
incitmek içündür. Hergiz bizüm
[37a]
dostluġumuz anlaruñ derūnlarında muĥkem olmaz. Egerçi şimdiki ĥālde
dizdār oġlı senüñle ĥüsn-i muǾāmele üzre geçinüp ħalķ seni rencĮde itmeden ħalāś
ider. Ammā arañuzda cinsiyyet olmadıġundan dostluġuñuz dāimĮ degildür. Belki
ǾārıżĮdür. ǾAdāvete ķatı tĮz münķalib olur. Bu rūzgārda miĥnet ü meşeķķat eksik
275
olmaz. Śoñra ĥĮn-i Ǿadāvetde pençe-i Ǿadāvet žulumata giriftār olursuñ. Belā vü āfet
gelmezden evvel defǾine saǾy idesin. Yoħsa belā geldükde defǾi müşkil olur. İmdi
naśĮĥatüm ile Ǿamel ķıl. Dizdār oġlınuñ śoĥbetinden ferāġat ķıl.” diyü bu cins vāfir
vaǾž u naśĮĥat ķıldı. Ammā Zeyrek bu naśĮĥāti dilemeyüp kāǿl-evvel dizdār oġlınuñ
śoĥbetinden fariġ olmadı. “İźā cāeǿl-ķażā ǾamĮeǿl-baśar.” mefhūmı üzre Ĥikmet-i
Ħudā bir gün dizdār oġlı bir cemǾiyyet idüp cemĮǾ dostların żiyāfete daǾvet itdi.
Cümle yārān cemǾ olup meclislerini germ-ā-germ olduķda ortaya şaŧranc döşeyüp
dizdār-zāde Zeyrek ile oynamaġa başladı. Birkaç meclis oynadılar. Ammā Ǿādet-i
maǾrūfeleri üzre dizdār oġlı Zeyrek’e ġālib geldükde laŧĮfe idüp incidürdi ve Zeyrek
daħı dizdār oġluna ġālib gelüp masħaralıķ iderdi. Nitekim mülāǾebe idenlerüñ
Ǿādetidir. Pes bir oyuñ arasında Zeyrek dizdār-zādeye ġālib gelüp masħaralıġa
başladı ve laŧifede mübālaġa itdi ve laŧifesinüñ ifrāŧından nāşĮ dizdār oġlı ġażaba
gelüp kemāl mertebe teĥevvür itdi. Yārānlar ĥużūrında maymūn kendüyi
masħaralıġa alduġından ĥicāb itdi ve fĮl dişinden maśnūǾ olan şāhı ķaldırup
Zeyrek’üñ başına urdı. Der-ĥāl Zeyrek’üñ başı iki şaķ itdi. Ķan revān olup bisāŧ-ı
şaŧranc lǾal- renk oldı. Zeyrek daħı cān havlinden ĥuķūķ-ı sābıķa ferāmuş idüp
Dizdār oġlınuñ yüzine śıcradı. Başıyla tüzin ıśırup mecrūĥ itdi. ‘Hay!’ diyince
meslisten bir metĮn müstaĥkem yere taĥaśśun itdi. Pes Dizdār oġlınuñ cerāħati
günden güne ziyāde olup
[37b]
ne ķadar ki bĮ-mār itdiler Ǿilāc ķabul itmeyüp iştidād buldı. Ammā Yūnān
ŧarafından bir ĥekĮm-i źü-fünūn gelüp bu zaĥma nažar itdi ve didi ki : “Bu zaĥm Ǿilāc
ķabul itmez ve illā yine ol zaĥm olan maymūnuñ ķanıyla merhem olmaduķça.” didi.
Pes dizdār oġlı emr idüp ĥiśārı ķuşatdılar ve derdmend Zeyrek’i ŧutup getürüp
meydān-ı siyāsetde başın kesdiler. DerǾaķab ķanıyla mezbūr merhem-i SüleymānĮ
düzüp dizdār oġluna Ǿilāc itdiler. Nā-cinsle śoĥbeti cihetinden Zeyrek telef oldı.
Kendüye bu helākuñ nā-cins ile muķārenetden ĥāśıl oldı. İmdi size daħı naśĮĥatüm
budur ki bu şeġāl pĮçeleriyle śoĥbetden fāriġ oluñ śoñra nedāmet çekersiz.” didi.
ŦūŧĮ-i ĥekĮm bu naśĮĥati itdi. Ammā Ķudret-i BārĮ ile bir gice evlādlarına ġıdā ŧaleb
içün şeġāl bir semte gitdi. Teziye (?) bir şikār bulamayup ziyādece teǿħĮr itmek iķtiżā
eyledi. Ammā bir āħir canavar şeġalüñ izin yoķlayaraķ gelüp aġacuñ dibinde
yavrılaruñ śayd idüp yedi. Çünki şeġāl geldi yavrılārı helāk olmış görüp feryād (u)
fiġāna başladı. Ol ķadar girye vü zār itdiki cemĮǾ şeġāller bunuñ feryādına cemǾ olup
276
ŧaġ ŧaşı feryādla ŧoldurdılar. Şeġāl bunı fikr idüp “Kendü yavrılarınuñ helākina sebeb
ŧūŧĮlerdendir. Zįrā ħalķ anlaruñ āvāzın işidüp bunlara gelürler. Aġacuñ üzerinde
olmaġla anları śayd idemeyüp baña żarar iderler. İmdi ŧūŧĮlerden intiķām almaġa saǾy
itmege baña farż-ı Ǿayn oldı.” diyüp derūnında muĥkem-i gĮz baġladı. Ammā bir
vechle ĥĮle bulamayup zār (u) ser-gerdān gezerken bir ķaraķulaķ dostu var idi aña
rast gelüp derd-i derūnını naķl idüp biraz aġladı. Ķaraķulaķ aytdı “Pes şeġāl ĥamlesi
bu Ǿālemde meşhūr iken ŧūŧĮlerüñ defǾ (ü) helākine sen bir ĥĮle tedārik idemedüñ
mi?” didi. Şeġāl daħı “Evlādlarum firāķı beni reǾy-i tedbĮre mecāl ķomadı. ǾAķlum
başında yoķdur. Ne tedbĮr ideyüm? Luŧf eyle baña reǾy-i tedbĮr beyān eyle ki tā
anuñla Ǿamel idüp düşmenden intiķām alayum.”
[38a]
didi. Ķaraķulaķ aytdı: “Ĥātırıma bir tedbĮr münāsib gelür ki sen kendüni bir
avcıya gösteresin ve mecrūĥ olmış gibi aķśayaraķ öünden ķaçup gidesin. Avcı seni
bu ĥālde gördükde śayd “Śayd ķabile şikārdur.” diyü ŧamaǾ idüp ardına düşer. Sen
daħı ķaçaraķ bu ŧūŧĮlerüñ olduġı maĥle gelesin. Pes hemān sen oradan ķaçup
görinmez olasın. BaǾdehu śayyād ol ŧūŧĮleri ŧutması muķarrerdür.” Şeġāl daħı bu
tedbĮri münāsib görüp Ķaraķulaġuñ didiġi gibi itdi. Fiǿl-ĥaķĮķa śayyād daħı gelüp ol
aġacuñ üzerinden ŧūŧĮleri gördükde aslā şeġāli ŧutmaġa muķayyed olamadı. ŦūŧĮleri
ŧutmaķ ķaydına düşüp fiǿl-ĥāl varup andan ŧūŧĮ tuzaġı getürüp aġacuñ altına ķodı.
Ķażā vü ķader irişüp mecmūǾı ŧutıldı. ŦūŧĮ-i ĥekĮm neye uġradıġuñ bilüp yavrılarına
aytdı: “Ey ciger-gūşelerüm! Ol belā dengi ķorķarıduk başumuza geldi. Cümlesi sizüñ
ħilāf-ı cinsüñüz ile dostluķ olduġuñuzuñ cezāsıdur. Lakin muķadderāt-ı İlahĮ bu imiş.
Nice idelüm. İşte başumuza geldi. ‘İnnā-liǿllāhi ve innā ileyhi rāciǾūn.’ Lakin bu
bābda cezaǾ vü fezaǾ itmenüñ hĮç Ǿālemi yoķdur. ǾĀķıl olan bir iş olmazdan evvel
Ǿilācına saǾy ider. Olduķdan śoñra ĥüsn-i müdāfaǾa ile defǾ itmege ihtimām itmek
gerekdür. Pes şimdi bu bābda reǿy maǾķūl. Budur ki siz cümleñüz kendüñüzi ölmiş
gibi idüp yatasız. Śayyād gelüp sizi ölmiş gördigi gibi ŧaşra atar. Ancaķ ben diri
ŧururam. Beni alup sizden ferāġat ider. Lakin her biriñüz bir ŧarafa ŧaġılup
gitmeyesiz. İctimāǾ üzre uçup gidesiz. Ben kendimi fedā iderem.” didi. Fiǿl-vāķiǾ bu
ŧūŧĮnüñ cümlesi ölmiş uslūbında yatdılar. Gūyā ki ‘Mūtū ķable ente mūtū.’ sırrına
vāśıl oldılar. Der-ĥāl śayyād gelüp uzaķdan gördi ki ŧuzaġuñ içi sebze-zār olup
ŧūŧĮlerüñ cümlesi şikār olmış. Mesrūr-ı şādān olduġı ĥālde
[38b]
277
yaķın gelüp cümlesini ķālıb-ı bĮ-rūĥ gördükde sürūrı ġama tebdĮl olup
ġamından kendünüñ daħı ten-i pür-fütūĥı gūyā ki sūret-i bĮ-rūĥ oldı. “ǾAcebā
içlerinden birinde hĮç ħayātdan eŝer var mıdur ki?” diyüp ŧūŧĮ-i ĥekimden ġayrı
cümlesini meyyit ü bĮ-ĥareket görüp ŧaşra atdı ve ŧūŧĮ-i ĥekĮmi ise alup baķarken ol
ölü ķıyās idüp ŧaşra bıraķdıġı ŧūŧįlerüñ cümlesi defǾa ķanāt açup havāya çıķdılar.
Śayyād bu minvāl müşāhede idüp “Ey meded! Āķl alup akçe idecek ŧūŧĮler ĥĮle idüp
uçup gitdiler. Bu aĥmaķ ŧūŧĮ ĥĮle itmege ķādir olmayup ķalmış. Böyle nuħūset ħod ne
aķçe idecek. Bunı diridir diyü baķmadan ise ol ŧūŧĮlere bir ĥoşça nažar idüp ĥĮlelerine
vāķıf olamadum.” didi. “BārĮ bunı helāk idübp intiķām alāyum.” didi. Ķaldırup yere
urmaķ istedi ise Ŧūŧį-i ĤekĮm źü-fünūn “Bre meded! Śabr eyle. Māluna ziyān
isteme.” diyü çağurdı ise śayyād yere urmaġa ķıyamayup elinde ŧutdı. Ŧūŧį-i ĤekĮm
kendüye naśĮĥat idüp aytdı: “Bu bir ķażā-i ekberdür ki giriftār oldum. Çāresi śabr u
Cenāb-ı Ĥaķķ’a şükr itmekdür ve eger śayyād kendümde olan fażĮleti bildürsem bir
şey itmez diyü ucuz baĥā beni bir nādān-ı faķĮre śatup Ǿömrüm āħir olıncaya degin
faķr u fāķa içinde ķaluram ve ĥabsden āzād olmaķ daħı emr-i muĥāl olur. İmdi
maķūlı budur ki kendümüñ kemālini buña iǾlām ideyüm. Pes śayyād bende kemāl
müşāhede idince ucuz bahā ile virmez ve kimse daħı aķçe yetişdüremez. BĮ-şübhe
beni erbāb-ı devletden pādşāh veyaħūd vezĮr alur. Eger ŧāliǾüm baña medār idüp
pādşāha naśĮb olursam zihĮ. Devlet ü Ǿizzet baña yüz gösterir ki gūn-ā-gūn
niǾmetleriyle mütenaǾim oluram ve eger pādşāhıda āzād ümĮdi daħı vardur. Āzād
olmazsam da
[39a]
rāżıyam. “Ħidmetüǿl-mülūk niśfüǿs-sülūk” diyü buyurılmışdur. Pādşāhlara
ħidmete bāǾiŝ-i rifǾat dünya vü āħret ve pādşāhlar yüzine baķmaķ Ǿindaǿllāh
Ǿibādetdür. Bā-ħuśūś pādşāhlara ħulūś ve śadāķat ile ħidmet idenler dünyada
aķrānına fāiķ ve aħretde raĥmete lāyıķ olurlar. Hemān kendi fażiletümi śayyāda
beyān ideyüm diyü śadef dehān açdı ve kelām-ı dürerbārın śayyāduñ üzerine śaçdı ve
aytdı: “Ey Sayyād! TaķdĮr-i RabbānĮ ile saña ben naśĮb oldum. CemĮǾ aĥvālüm ķażā
vü ķadere rāżıyam ve sen daħı ol firār iden ŧūŧĮler içün elem çekme. Elden çıķan
niǾmete ġam çekmek nā-dānlıķdur. Ķısmetden ziyāde bir şeyǿ olmaz. Bā-ħuśūś
Cenāb-ı Mevlā Ķurān-ı ǾažĮm saǾādet-i iĥtivāsında “Naĥnü ķasemnā beynehüm
maǾĮşetehüm” diyü buyurmışdur. Her kişinüñ ķısmetin rūz-ı ezelde taķsĮm ü taķdĮr
itmişdür ve daħı ol ķaçan ŧūŧĮler nüfūs-ı bilā fāǿide biraz eşĥas zāǿide idiler.
278
Anlardan ne fāǿide ĥaśıl olacaķdur. Anlaruñ mecmūǾından ĥāśıl olan bel benden
ĥāśıl olur. Ben ŧabĮb-i ĥāźıķ u bende-i śādıķam. Aślā bir ŧabĮbüñ idemedigi Ǿilācı
luŧf-ı Ĥaķķ’la ben iderem. Zinhār beni ucūz bahā ile virme. Ziyāde źiyāde bahā ile
virüp aķçe mi żarūretüne ĥarc idüp sen daħı maraż-ı faķrdan şifā bul.” diyü envāǾ-ı
feśāĥat u belāġat ile buña beñzer ol ķadar kelimāt itdi ki śayyād müteĥayyer oldı ve
hezār sürūr neşātla ŧūŧĮ-i ĥekĮmi pāzāra getürüp “Envā-ı emrāża Ǿilāc itmege ķādir
Ǿālim ü Ǿāķıl u şāǾir ve leźĮź muśāĥabat itmekde māhirdür.” diyü dellāl gezdürür.
ŦūŧĮnüñ ķafesi yanına gelüp kelimātını işiden ādem Ǿāşıķ olup bahāsını artdurdu.
Veǿl-ĥāśıl oldı. Meger şehr-i mezbūruñ pādşāhı bir Ǿillete mübtelā idi ki bir ĥekĮm
(ilac) idememişdi. Bu cihetden ġāyet maĥzūn idi. Hemān ŧūŧĮnüñ
[39b]
ĥekĮm idügin işitdügi gibi “Belki Cenāb-ı ŞāfĮ baña bu yüzden şifā vire.”diyü
ŧūŧĮye müşteri oldı. Pes Ŧūŧįi-i ĥekĮmi alup pādşāha getürdiler. Pādşāh ŧūŧĮnüñ
ŝükker-i güftārından ĥažž idüp bir marżiǾ altun ķafes yapdırup içine ķodı ve envāǾ-ı
ġıdālar ile terbiyye vü riǾāyetine meşġūl oldı. Ŧūŧį-i ĥekĮm daħı pādşāhuñ marażına
muǾālece itmege başlayup bir ķaç dürlü maǾcūnı vü şebet terkĮbi sevķ idüp yapdurdı
ve pādşāha yedirdi. Gün-be-gün pādşāhuñ marażı şifā olup gitmege başladı. Pādşāh
ķatında ŧūŧĮ sözinde śādıķ çıkup saǾat be-sāǾat ķadr u mertebesi izdiyād oldı. Ammā
ŧūŧĮnüñ dāimā Ǿaķlı vü fikri evlād (u) ensābı ŧarafında olup cevāhir ķafesi kendüye
zindān olmış idi ve Pādşāhuñ kendi nefsine Ǿilāc itdügüm cihetden “Elbetde baña
maĥabbet itmişdür. Beni āzād itmek degül evlādlarum ziyāretine gitmege bile iźn
virmez. Egerçe velĮ-niǾmetümdür. Ħidmet bāǾiŝ-i rifǾat ve duǾā-yı ħayrı ser-māye-i
saǾādetdür. Ancaķ ‘Ĥūbbüǿl-vaŧan mineǿl-Įmān.’ feĥvāsı üzre ārzū-yı vaŧan cānuma
kār itmişdür. Bir ĥoşca ĥĮle vü sehveyle ĥabs-ı ķafesden ħalāś olup vaŧan-ı aśliyye
revāne olmaķ maǾķūldür.” diyüp mülāĥaža idüp pādşāhuñ marażına defǾi içün bir
yaġ terkĮbi söyledi. Pes eŧıbbā-yı ĥikmet-şinās ŧūŧĮnüñ emri üzre dühn-i mezbūrı
yapup ĥużūr-ı pādşāhĮyeye getürdiler. ŦūŧĮ aytdı: “Pādşāhum! Bu yaġı mübārek
ŧabanlarınuñ altına sürsünler. CemĮǾ Ǿurūķ u āǾżāya neşf ider ve biǿl-külliye defǾ
olur. Ancaķ pādşāhumdan niyāz iderem ki bu Ǿabd-i bĮ-miķdārı şeref-yāb eylese ki
bu vesĮle ile mübārek ķadem-i hümāyūnına yüzüm ve gözüm süreyüm. Ķıyāmete
degin ħānedānum ve evlād (u) iħvānum bu faħr ile iftiħār etsünler.” didi. Pes ŧūŧĮnüñ
firārar idecegini
[40a]
279
pādşāhuñ ħaŧırına gelmeyüp emr itdi. Ķafesi açdılar. Hemān Ŧūŧį-i ĥekĮm
ķafesi açuķ gördügi gibi cānib-i Ǿulve pervāz idüp kūşkūñ śaçaġına ķondı ve aytdı:
“Pādşāhum! Ĥaķķ TeǾālā Ĥażretleri vücūd-ı şerĮfüñüzi ħaŧalardan maĥfūž maśūn
eyleye. El-ĥamdüliǿllāhu- Ǿaliyyüǿl Ǿalā vücūd-ı şerįfüñde ķaŧǾā Ǿilletden eŝer ve
maraż-ı mahūdeden eŝer ķalmamışdur. Nān (u) niǾmetini çoķ yedüm. Baña ĥelāl eyle
seni Cenāb-ı Ĥaķķ’a emānet itdüm. İźn-i hümāyūnuñla vilāyetüm ŧarafına giderem.”
didi. Pādşāh gördi ki ŧūŧĮ hemān uçup gitmek üzeredür. Cān başına śıçrayup aytdı:
“Ey ŧūŧĮ-i vācibüǿl-iķram! İşidmedün mi ki ‘İnnemeǿl-iĥsānü illā biǾt-temām’
dimişlerdür. Niçün evżāǾ-ı ħayrı taġyĮr idüp ħihmet-i lāzımada taķśĮrāt idersin.
Huķūķ-ı niǾmeti bilmemek ve Ǿuhdesinden gelmege saǾy itmek ħud farż-ı Ǿayndur.
Sen ise terkeyle. Śaĥib-i niǾmete żarar gelecek ħidmeti terk idüp benüm ve
vücūdımuñ Ǿilācını nā-tamām bıraġup gideyorsun. Bu cins-i bĮ-vefālıķ senüñ
kemālātına düşer mi?” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Pādşāhum! Senüñ vücūd-ı şerĮfinde aślā
maraż ķalmadı. Bu görinen eŝerler daħı beǾdeǿl-yevm kendü kendüden defǾ olur
gider. Benüm ħużūr-ı hümāyūnunda bulınmaķlıġuma hĮç ĥācet yoķdur.” didi. Pādşāh
aytdı: Bildüm ki nefret idüp göñlüñ nefret idüp gitmek istersin. Çünki ķafesden ĥažž
itmedüñ bārĮ şehrüñ baġ u būstanında istedügin yerde tavaŧŧun eyle.” didi. ŦūŧĮ aytdı:
“Pādşāhumuñ semǾ-i şerĮfine bu nükte irişmedi mi bigāne ile būstanda olmaķdan ise
dostlar ile zindānda olmaķ yegdür ve ħayrlıdur.” didi. Pādşāh teǿessüf idüp “BārĮ gel
aşaġa senüñle vedāǾlaşalum.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ben öyle nā-dānlardan degülem ki
beni ĥĮle ile dāma giriftār idesin. Ĥayf ki ol aĥmaķ avcı benüm ķıymetümi bilmedi.
Benüm her ķanādumda biñ dürlü cevāhir ve biñ dürlü hezar gizlüdür. Ǿİlm-i iksĮr
veǾilm-i simyā vü Ǿilm-i kimyā ħod śanǾatumdur ve ǾaleǾl-ĥuśūś ħavāśś-ı eşyāyı ħūd
bilirem.
[40b]
Cümleden beri bir ot vardur. Eger bir ādem anı dögüp śuyını gözine sürse ve
çekse ol kişi cemĮǾ ins ve cinni görür anı kimse görmez. Ǿİlm-i defĮneyi daħı ĥod
ziyādesiyle bilürem. Yer altında olan emvāl u cevaĥirden cümlesi baña rūşendür.
Beni demür içinde muhāfaža itmek gerek idi. Çünki ķıymetüm bilinmedi. İmdi
pādşāhum senüñ rıżāñ ile olsun olmasun ben elbetde giderem. Ancaķ senüñ nān-ı
niǾmetüñ yidüm. Luŧf eyle baña iźn vir. Ĥelāl eyle. Ben daħı nefs-i ķafesde size
itdügüm muǾālece vü ħidmeti ĥelāl ideyüm.” didi. Pādşāh-ı Kāmrū daħı ne işlesün.
280
Żarūri ĥelāl idüp iźn virdi. ŦūŧĮ-i ĥekĮm daħı andan pervāz idüp evlād (u) ensābı
müşāhadesiyle dĮdesin rūşen ve ķalb-i maĥrūķ şen idüp bu ĥikāye ol ārām daħı bu
maĥalde tamām oldı. İmdi Ey Māhışeker! Bu ĥikāye aunçün saña temŝĮl idüp
getürdüm ki tā maǾlūmuñ ola. İki başdan maĥabbet olduķça ŝübūt bulmaz. İşde bu
ĥikāyeden añlandıġı üzre Ŧūŧį-i ĥekĮmde maĥabbet olmayup ancaķ yaluz pādşāhda
olan maĥabbet faǿĮde virmeyüp śoñunda ayrılık muķarrer oldı. İmdi Ey Māhışaker!
Senüñ maĥabbetüñ kifāyet itmez. MaǾşūķuñ daħı saña maĥabbeti lāzumdur. Ķaçanki
maĥabbet iki başdan ola. Ol źevķa muǾādil źevķ bu Ǿālem-i dünyāda ħalķ
olınmamışdur. Meger cennetde ola. Ķıyās itdügüm budur ki senüñ ne mertebe ħulūś
üzre maǾşūķına muĥabbetüñ var ise anuñ saña beş ķat ziyāde olmaķ gerekdür. ZĮrā
sende olan ĥüsn ü leŧāfet ve behcet ü žarāfet kimde vardur. HĮç teǿħĮr itmeyüp hemān
bu sāǾat firūzda muĥbūb ŧarafına reftār idüp bir birüñüzden murād virüp murād
alasun.” didi. Māhışeker daħı şād u ħandān ŧaşra çıķdı. Gördi ki ŧūŧĮ-i şems ķafes
falıñdan çıkup bālāya pervāz itmekdedür. Ol gice daħı murād ĥāśıl olmayup maķśūd
aślı ġayrı giceye teǿħĮr iķtiżā eyledi.
[41a]
Pes Māhışeker ol gün daħı aĥşama dek śabr idüp hemān aĥşam olduġı gibi
ŧūŧĮnüñ yanına gelüp “Ey yār-ı ġārum ve ey benüm maĥrem-i esrārum!
Beyt:
Āh kim derd-i derūnum ķıśśası gelmez ķaleme,
Uġradum fariġ gezerken bir devāsuz müşkile.
ǾAcebā bu firķate bir nihāyet olmaz mı? Firķatümüñ her bir sāǾati baña bir yıl
ķadar gelür ve şeb (ü) rūz zülf-i ruħsārı ħayāliyle Ǿaķlum gelür gider ammā lutf eyle
benüm derdime bir dermān idüp esrārımı daħı ĥıfž itmek ħuśūśında bezl cān eyle.”
didi. Pes ŧūŧĮǿ süħandur. Ĥaķķ’ā ĥĮleye zĮb ü fer virüp “Āh Māhışeker! Bu ne bĮ-
maǾnā kelāmdur ki söylersen Ǿaşķdan dem urup yine bĮ-gāne muǾāmelesin idersin.
ǾAşķuñ ādābı bu mıdur ki bu ķadar günden beri maǾşūķuna intižār çekersin. Hemān
ħavfum budur ki böyle taǾallül idüp ŧururken nā-gāh Ħ¥āce SāǾid çıķagelüp sen
zevcüñe vāśıl ve senüñle zevcünüñ murādı ĥāśıl olup hemān maǾşūķ (u)
maĥbubunuñ çekdügi intižār yanına ķalur. Nitekim aġacdan yapılan ķız Ǿuşşāķuñ
nizāǾını faśl içün yine aślına rücūǾ idüp Ǿuşşāķ maĥrūm ķaldıġı gibi bĮg-zāde-i
derdmend nār-ı ĥasrete iĥrāķ olur.” didi. (15. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki:
“Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Aġaçdan Yapılan Ķız. ŦūŧĮ aytdı: “Aħbār-ı selefde
281
śaĥĮĥ rivāyet ile naķl iderler ki bir dülger bir ķuyumcı bir derzi bir zāhid bu dört
nefer kişi seyāĥat itmege ittifāķ idüp yola çıķdılar. Bir ķaç zamān seyāĥat itdiler.
Ĥikmet-i Ħudā bir gün bir ķorķulı ŧaġıstānlıķda gicelelemek iķtiżā eyledi. Ammā
bunlar baǾżı mūzĮ ħavfından nevbetle uyumaġa ittifāķ itdiler. Pes ittifāķā dülgeri
bekci ķoyup üçi yatup uyudılar. Dülgerüñ daħı oturmaķdan uyħusı ġalebe idüp defǾ-i
nevm itmek içün dülger ālatını eline alup bir nāzik aġac kesdi ve ol aġacı pāk yonup
baş
[41b]
ve el ayaķ yapup bir ķız taśvĮrin itdi. Pes beklemek nevbeti ķuyumcıya geldi.
Ķuyumcı daħı oturaraķ uyħusı geldi. Ķarşusına baķup ol dülgerüñ yapduġı śūreti
gördi. Dülgerüñ hünerine taĥsĮn ü āferin itdi. Ķuyumcı daħı uyĥuyı defǾ içün śanǾat
ižhār idüp ķız śūretine küpe vü bilāzük vesāǿir Ǿavratlara lāzım olan zĮneti yapup
tamām tertĮb ve zĮnet itdi ve nevbet vaķti olup nevbet beklemege nevbet derzĮye
gelüp terzĮyi uyandırup kendi yatdı. Pes derzĮ daħı ķalķup ol śūret-i ǾacĮbeye nažār
idüp ħayrān oldı. “Baña da lāyıķ olan śanǿatum ižhār itmekdür” diyüp ol ķızuñ ķadd
(u) ķāmet-i zĮbāsına göre raǾnā ħilǾatler biçüp başdan ayaġa degin giydirdi.
Bilmeyüp gören źĮ-rūĥ śanurdı. Hemān bir cānı eksik rūĥ-ı ĥużur idi. Pes derzĮnüñ
daħı nevbeti tamām olup zāhidi uyandırdı ve terzi uyħuya vardı. Zāhid daħı uyħudan
göz açup ol śūret-i masnūǾayı müşāhede itdigi gibi ħalvetinde nūr görmiş ĥāceye
dönüp ķalıbuñ yanına geldi. Ne görse? Bir śūret-i zāhid. Ķarib ve bir naķş-ı ġarĮbdür
ki miĥrāb āb-ı devrānĮ ķıble-i Ǿāşıķān ve laǾl-i lebi ġıda-yı dil ü cāndur. Der-ĥāl
mülküǿl-müteǾāle el ķaldırup “Ey ķuvvet (ü) ķudreti çoķ Ĥażreti BārĮ! Źāt-ı pāk-i
Ādem’i ketm-i Ǿademden śaĥrāyı vücūda getüren sensin. Ķurumış aġacdan meyve
bitüren sensin. Ħudā! Kemāl-i kereminden niyāz iderem ki refĮķlerüm yanında beni
maĥcūb itmeyüp bu ķalıb-ı bĮ-rūĥa cān virüp lüŧfuñla iĥyā ve lisānuñ ĥamd u şükr
gele gūyā ķıl.” diyü tażarruǾ idince zāhid pāk-ŧĮb-i müstecābüǿd-daǾve olduġına
Bināǿen Ħudā-yı Lā-yezāl lüŧf (u) keremiyle ol ķālıba cān virüp iĥyā itdi ve ŧūŧĮ gibi
güftāra başladı. BaǾdehu śabāĥ olup āftāb-ı Ǿālem-tāb ile rūy-ı Ǿālem münevver
olduġı gibi ol dört refĮķuñ nažarları ol śanem-i dür-rübāya dūş olduġı gibi her biri
zencir-i
[42a]
zülfinüñ dĮvānesi ve şemǾ-i ĥüsninüñ pervānesi olup beynlerine ǾazĮm ġavġa
vü narāǾ düşdi ve dülger aytdı: “Bünyādına sebeb benem. Baña lāyıķdur. Sizüñ
282
Ǿalāķañuz yoķdur. Ķuyumcı aytdı: “Ben üzerine zĮr ü zĮver śarf itdüm. Māl ki şaķĮķ-i
rūĥumdur. Yoluna fedā itdüm. MāǾnen mülk-i yemĮnümle ben mutaśarrıf oluram.”
didi. Derzi aytdı: “Ben daħı aķçe śarf idüp gūn-ā-gūn śaǾatler giderdigüm sebebiyle
ĥüsn ü cemāli kemālime irüp nefħ-i rūĥ ile merġube olınmaġa sebeb oldum. Baña
lāyıķdur.” didi. Zāhid aytdı: “İy ahmaķlar! Bu ķız baña lāyıķdur ki benüm ķırķ yıllıķ
Ǿibādetimüñ eŝeridür. Cennet-i aǾlāda mevǾūd olan ĥūrĮlerden bu baña bir
numūnedür. Benüm ĥaķķ-ı śarĮĥümdür.” didi. Veǿl-ĥāśıl bunlaruñ daǾvāları faśl
olmayup ĥākimüǿş-şerǾ ĥużūrına gidecek oldılar. Nā-gāh gördiler ki ķarşudan bir
seyyāh dervĮş gelür. İttifāķ ile anı ķāđı ķılup her ne ĥükm iderse rāżı olacaķ oldılar.
Pes dervĮşi çaġırup mā-cerāyı tafśĮl üzre naķl itdiler. Hemān dervĮş duħterüñ
cemāline nažar itdigi gibi ķızuñ Ǿaşķına giriftār olup ney gibi nālān u zār olmaġa
başladı ve dervĮş kendü derdine çāre itmege düşdi. Bu dört kişiye baķup aytdı: “Be-
hey Müslimānlar! ZihĮ ĥamāķatdür ki söylersiz. ǾAcebā Ħudā’dan ħavf itmez misiz
ki buncılayın efǾāl-i ķabĮĥayı irtikāb idüp benüm şerǾan menkūĥa mı baǾżıñuz
‘Aġacdan yondum.’ ve baǾżıñuz ‘DuǾā itdüm.’ dirsiz? Bir söz söylersiz ki Ǿaķlen ve
şerǾan istiǾmāli cāǿiz degüldür. Bu ħātūn benüm ħātūnum idi. Bu eŝvāb ben
yapdırmış idim. Ancaķ bir ķac gündür ki beynimüzde bir cüzǾi nizāǾ vāķiǾ oldı. Bir
gice baña ŧarılup ħānemden çıkup gitdi. Bulmaķ sevdāsıyla terk-i diyār idüp seyāĥati
iħtiyār itdüm. İmdi bĮ-maǾnā cevāb söyleyüp ħalķı kendüñüze güldürmenüñ maǾnāsı
nedür?” diyüp dervĮş cümleden ziyāde daǾvācı oldı. Pes bunlar beş nefer daǾvācı
olup bu nizāǾ (vü) ĥuśūmet ile bir şehre geldiler. Ŧoġrı şehrüñ śubaşısı ĥānesine
gelüp aĥvāllerin
[42b]
naķl itdiler. Śubaşı ķızı gördükde anlardan ziyāde biñ cānla Ǿāşķ u dil-dāde
olup aytdı: “Bre gidi ħāǿĮn ĥarāmĮler! Bu Ǿavrat benüm büyük birāderimüñ ħātūnı
idi. Ĥarāmiler ķarındaşımı öldürüp ħātūnını almışlar idi. Ķatı çoķdan nām (u) niǾşānı
olmamış idi. El-ĥamdüliǿllāhu TeǾālā ķan yabānda ķalmaz. Kendi ayaġınuz ile
geldiñüz.” diyüp cümleden ķavĮ daǾvācı oldı ve bunları şerǾ-i şerĮfe daǾvet idüp ķāđı
ĥużıruna getürdi. Her birisi müddeǾāsını ķāđı efendiye beyān itdükde ķāđı bir defǾa
ķızuñ yüzine baķdı.
Beyt:
“Gördi bir duħter-i žarĮf-simāt
Başdan ayaġa şĮve vü ĥarekāt
283
Ķāmet ŧurduķça āfet idi

Yürise servi gibi ķıyāmet idi.
Müjeler fitne-i zemān (u) zemĮn

Ġamze-i kāfir āfet-i dil ü dĮn
Germ idüp tāb-ı Ǿaşķ bāzı
Oldı biñ cānla ħarĮdāri
İtdi deryā-yı şevķ-i cāna hücūm

Oldı pay-dār-ı sedd-i Ǿulūm.”
Hemān ķızı kendüye almaķ ķaydına düşüp aytdı: “Ey nā-dānlar! Bu cins-i
daǾvā daǾvā-yı bürhāndur ki idersiz. Bu duħter-i pākĮze benüm ĥāne-i perverdem ve
küçücükden evlādum gibi beslerdüm cāriyemdür. Bu üzerinde olan zĮr ü zĮveri ve
libās-ı letāfet-güsteri alup yaramaz iġvāsıyla beni terk itmiş idi. El-minnetüǿllāhu
teǾālā sizüñ himmetiñüzle bulup maķśūdum ĥāśıl oldı. İn-şāǿallāhu TeǾālā Ĥaķ
ķatında bu ĥidmetiñüz żāyiǾ olmaz.” didi. Pes bu dört refĮķ gördiler ki ķāđı bunlaruñ
başlarına ķażā-yı āsmānı ve bir belā-yı nā-gehānı oldı. Bir vechle ķāđı efendinüñ
defǾi ķabul degül. Zāhide teveccüh idüp ķāđı efendiye cevāb virdiler. Pes zāhid ķāđı
efendiye aytdı: “Ey Mevlānā! Seccāde-i Resūlde oturursın. Lāyıķ mıdur ki
müslimānlaruñ daǾvāsını faśl itmeyüp ħātūna Ǿalāķa idesin ve cebren ‘Benüm
cāriyemdür.’ diyü ellerinden almaķ dileyesin. Yarın ĥużūr-ı Ĥaķ’da ne cevāb
virürsin?” didi. Pes ķāđı dönüp zāhide aytdı: “Ey śūret-i uġrusı ĥarāmi! Ħalķı
[43a]
aldatmaķ içün ‘TebdĮl-i şekl liecliǿl ekil’ mefĥumunca ķıyāfetini tebdĮl
itmişsin. Meşhūr meŝeledür ki yalāncıda ķuvve-i ĥāfıža olduġı gibi rāy-ı śāǿib ü fikr-
i ŝāķb daħı lāzımdur. Ħod ne Ǿaķluñ var ne fikrüñ var. Bir aĥmaķ ādeme beñzersin.
Behey dĮvāne! Bir kiźbi idersin. BārĮ münāsebeti ile öyle hĮç aġaçdan ādem olır mı?
İmdi bĮ-maǾnā daǾvāyı terk idüp ben cāriyemi buldum. Varuñ gidüñ.” didi ve cemĮǾ
vilāyet ħalķı bu daǾvāyı diñlerlerdi. BaǾdehu zāhid aytdı: “Efendüm! Bizüm
aĥvālimüz Ǿayniyle aǾyān-ı Ħorāsān ile DervĮş HevāyĮ ĥikāyesine beñzer.” didi. (16.
Hikâye) Ķāđı suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Dervįş Hevāyį. Zāhid aytdı:
“Diyār-ı Ħorāsān’uñ aǾyānından bir devletlü kendü aķranı vilāyet ulūlarından
284
cümlesine żiyāfet idüp gūn-ā-gūn ŧaǾāmlar ile āyĮn-i żiyāfet tamām olduķda
meclisleri germ-ā-germ olup muśāĥabet ve mülāǾabe vü muĥāvere olınurdı ve gāh
DervĮş HevāyĮ seyāĥati vaķtinde žuhūr iden sergüzeştleri ve tevārĮħ-i selefden vāķiǾ
olan mülūk-ı māżiye aĥvālinden ĥikāyāt-ı ġarĮbe vü temŝĮlāt-ı ǾacĮbe naķl idüp her
nükteyi biñ bāb ve her bāb biñ kitāb iderdi ve ehl-i meclis tamām mertebe źevķ-yāb
olup kelimāt ġıdā-yı rūĥānĮ ve nükteleri źevķ-i cāvidānĮ olurdı. Ancaķ nā-gehān
meclisde ĥāżır olan aña ekābirden birinüñ derūnı deryāsını bir rūzgār-ı muħālif
temevvüce getürdi. Ol devletlü anuñ elinden burıldı śaruldı. Ammā bir vechle żabŧı
ķābil olmayup ĥadeŝ vāķiǾ oldı. Ammā erbāb-ı devletden birine kimse sūǿižan
itmeyüp cümlesi derdmend HevāyĮ’ye göz diküp DervĮş HevāyĮ’ye itdi diyüp
gülüşüp DervĮş HevāyĮ’yi ǾažĮm ĥicābda ķodılar. Pes DervĮş-i HevāyĮ Ǿāzabdan
helāk mertebesine varup “Ey devletlüler! Bu ĥādiŝe benden śādr olmamışdur. Eger
śadr olaydı iķrār idüb bu beyt ile iǾtiźār iderdüm.
[43b]
itmeyeyüm diyü kendimi unudup uzun ĥikāye naķl idüp sizi meşġūl itdüm.
Meger śabāĥ olmış imiş. İmdi ĥikāye diñlemek ile evķātini żāyiǾ itmek lāyıķ degül.
Fırśat elden gider. Hemān Ǿacele idüp bu gice maĥbūbuñ ŧarafına gitmege saǾy u
taķayyüd eyle. Ben senüñ bu ħuśūśda saǾy ve ihtimām idüp maǾşūķuña vāśıl olmaġa
himmet itmekde Şāh Behvāc gibiyem.” Māhışeker aytdı: “Şāh Behvāc didügüñ
kimdür?” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Şāh Behvāc bir pādşāh-ı ǾažĮmüǿş-şān idi ki hem Ǿāķl u
dānā vü hem ĥalĮm ü selĮm ve tevānā idi. Faķra vü żuǾafāya vü erbāb-ı ĥācāta
merĥamet idüp ve aślā ķullarınuñ Ǿayblarını yüzlerine urmazdı ve münācāt ehline
şefķati ol derece idi kim ķapusuna gelenlerden kimse bir kimse maĥrūm gizmezdi ve
maǾşūķa irmesi muĥāl olan bir Ǿāşıķ ķapusına gelse be-her-ĥāl māl (u) cevāhir śarf
idüp ol Ǿāşıķı maǾşūķuna nāǾil olmaķla mesrūr iderdi. Ĥattā bir defǾa Ǿāşıķı
maǾşūķuna irgürmek içün cānını bile fedā itmişdür.” didi. Māhışeker aytdı: “Ey ŧūŧĮ!
Hele māl beźl itmek olur ammā (cān) niŝār itmek ķatı emr-i baǾĮddür. (17. Hikâye)
Söyle baġalum nice ol ĥikāye?” Ĥikāye. ŦūŧĮ aytdı: “Nāķılān-ı aħbār ve rāviyān-ı
āŝārda şöyle naķl rivāyet iderler. Zamān-ı evvelde Bilsān şehrinde Ǿulemā-yı
Ǿaśardan bir fażl-ı muĥaķķiķ var idi. İsmine Ebuǿl Mecd dirler idi. Śafĥa-i derūnı
zĮver-i Ǿulūmla ārāste ve lisān-ı ħūş beyānı envāǾ-ı feśāĥat u belāġat ile pĮrāste idi.
Bir gün ĥücresinden çıķup şehrüñ eŧrāfını seyrān iderken bir baġçe kenārına gelüp
içerüsine nažar itdi. Gördi ki baġçenüñ ortasında ĥavuż kenārında bir zerrĮn taĥtına
285
ķurılup üzerinde bir śāĥibetüǿl-cemāl bir duħter-i melek-ħıśāl oturur ki behcet ü

leŧāfetde görilmiş degül. Çehresi ayuñ on dördi gibi lemeǾān ķarşusında vāfir ĥüsnā
[44a]
cāriyeler nücūm-ı žāhire gibi el baġlayup ŧururlardı. “Bu dil-ber-i meh-cemāl
kimdür?” diyü suǿāl itdi. “Şehrimüzüñ pādşāhınuñ ķızıdur.” didiler. Ebuǿl Mecd’üñ
Ǿaķlı başından gidüp ol dem cān u dilden Ǿāşıķ oldı. Ānen-fe-ānen āteş-i Ǿaşķı
şuǾlalenüp gūyā dĮvāne oldı. Bildi ki bu derd-i Ǿaşķ elbetde kendüsini ĥelāk itmek
muķarrerdür ve bir vechle viśāle irmek yāħūd bu derde devā itmek emr-i muĥāldür.
Derd-i Ǿaşķla ölmekden ise bārĮ varup aĥvālüni babası olan Şāh-ı Bilsān’a Ǿarż-ı ĥāl
ideyüm. Ķızı Allāh’uñ buyruġuyla nikāĥla isteyeyüm. Merĥamet idüp virürse
maĥśūduma nāǿil olurdum ve eger virmedigi śūretde śoñı ġażab idüp öldürmekden
ġayrı ne işleyecekdür. Ben ħod ol öldürmezden evvel bu derd-i Ǿaşķdan ölürem. İki
ĥālde daħı ölmek benüm ĥāżırumdur. ‘Her-çi bād-ā-bād’ diyüp bir Ǿarz-ı ĥāl yazdı ve
içinde ķızı nikāĥla istedi ve pādşāh-ı Bilsān’a śundı. Pādşāh-ı Bilsān Ǿarz-ı ĥāl
oķudıġı gibi ġażab idüp “Tįz ķatl olınsun!” diyü fermān itdi. Ammā bir Ǿāķl vezĮri
var idi aytdı kim “Pādşāhum! Ķatl-i nefs itmek ħuśūśında Ǿacele itmek pādşāhlara
münāsib degüldür. Belki dĮvān olmaķ gerek. Śabr buyuruñ. Ben varup bir kerre
baķayum ve söyleyeyüm ve iĥsan-ı fiǾlle defǾ ideyüm.” didi ve Ebuǿl Mecd’i vezĮr
kendi yanına çaġırup söyledi ve didi ki “Ey Ebuǿl Mecd! Bu bĮ-maǾnā kelāmı niçün
söylersin. Allāhu āǾlem-i Ǿaşķ ile senüñ dimāġuñ muĥtel olmış mecnūn olmış. Sen
evvelā bilmez misin ki umūr-ı nikāhda kişinüñ raźı olacaġı ħātūn kendinüñ küfvi vü
aķrānı olmaķ gerekdür. Pes bir faķĮr ādemsün. İstedügün ħātūn pādşāh ķızıdur. Eger
sen pādşāhımuzuñ ķızın almaķ murād idersüñ. Bir fĮl yüki altun mihr-i muǾaccel
getür. Pādşāhımızuñ ķızını saña
[44b]
alıvirdelüm. Ancaķ eger getürmekden Ǿāciz olup bir daħı böyle ķurı Ǿarż-ı ĥāl
virürseñ ve bu olmayacaķ sözi bir kimseye daħı söylerseñ pādşāh saña amān
virmeyüp ķatl itmek muķarrerdür.” didi. Ebuǿl Mecd ise bir fĮl yüki altun degül bir
ĥabbeye mālik degüldür. Ammā ne işlesün “Ķādir degilem.” dimeyüp “Olsun İn-
şāǿallāhu teǾālā fĮl yüki altun getürem.” didi ve bu minvāl üzre Ǿahdleşüp aġlayaraķ
yola revāne oldı. VezĮr gelüp bu tedbĮrini ve bu gūne defǾ itdigini Şāh-ı Bilsān’a
naķl itdi. Pādşāh vezĮrüñ bu tedbĮrine ġāyet taĥsĮn idüp āferin oķudı. Biz gelelüm
Ebuǿl Mecd derdimend-i Ǿaşķla ĥaste vü firķat ħaberi ile maĥzūn ve dil-şikeste olup
286
yürirdi.
Beyt:
“Ādemi Ǿaşķ gör ne Ǿāleme ķoyar,
Dāiǿmā muķteżā-yı Ǿaşķa uyar.”
Nā-çār belā-yı Ǿaşķa giriftār olup gördüki ādeme derdin söyleyüp Ǿilac arardı.
‘El-ġarĮķu yeteşebbeŝu bi-külli ħaşĮş.’ vaķfınca baĥr-i firķat olduġından her ħār u
ħāşākdan sāĥil ü viśāl ümĮdi iderdi. Ammā aślā bir kimseden derdine dermān
bulamayup mest-āvāre olup dergāh-ı Ĥaķķ’a niyāź idüp derdine dermān istedi. Nā-
gāh eĥibbāsından bir kimseye rāst gelüp Ǿādet-i ķadĮme üzre aña daħı aĥvālüni
söyledi. Pes ol dostı buña merĥamet idüp didi ki: “EyǾāşıķ-ı dil-dāde! Ġam çekme ki
şifā-ħāne-i Ħudā’da bu derdüñ devāsı ĥāżır u āmādedür. Hemān bundan ķalķup Şāh
Behvāc’uñ dergāhına varup ĥālini Ǿarż eyle. Şāh Behvāc bir kerĮmüǿş-şān ve
kerĮmüǿn-nefs pādşāhdur. ÜmĮddür ki senüñ ĥāline merĥamet idüp bu ķadar altunı
saña iĥsān ide.” didi. Ebuǿl Mecd daħı ol dostuñ söziyle Ǿāmil olup revāne oldı. Pes
Şāh Behvāc’uñ dergāhına gelüp bu aĥvāli Ǿarź u iǾlām itdi. Şāh Behvāc bu aĥvāle
vaķıf olduġı gibi kemāl mertebe şefķat idüp aġladı ve bĮ-teveķķuf bir fĮl yüki altunı
ħazĮnesinden
[45a]
çıķarup bir beyāż fĮle yükledüp EbuǾl Mecd’e teslĮm itdiler. “Var Ħudā işini
āsān eyleye.” diyüp yolladılar. Ebuǿl Mecd-i derdmend altunı görüp ve alup biǿt-
tamām vezĮr Māhud’uñ eliyle pādşāh-ı Bilsān’uñ ħazĮnesine teslĮm itdi. ǾAcebā bu
altunı buña kim virdi?’ diyü düşündiler. Baķdılar ki sikkesinde Şāh Behvāc yazar.
Bildiler ki bu iĥsān bu ķadar luŧf Şāh Behvāc’uñdur. Pes Ebuǿl Mecd’i defǾ itmek
içün daħı güc teklife başladılar ve aytdılar: “Kim eger bu altunı saña virenüñ başıñı
daħı getürebilürsen tamām şecāǾat u bahādırlıķ itmiş olursun. Ol zamān ķızı saña
virürüz.” didiler. Ebuǿl Mecd maķśuduñ ĥāśıl olmasından biǿl külliye meǿyūs olup
źār źār aġladı ve nā-çār olup Şāh Behvāc dergāhına gelüp aĥvāli biǿt-tamām naķl itdi
ve aytdı: “Ey pādşāh-ı Ǿalem! Baña itdügün keremi lutfı kimse kimseye itmiş
degüldür. Lakin ol ħāĮnler baña žulm-i śarĮĥ idüp maǾşūķamı baña virmemek içün
altunı alduķdan śoñra ‘Altunı virenüñ başını daħı getür.’ diyü olmayacaķ teklĮf
itdiler. Şimdi bu ifādeden maķśudum Ħudā ĥıfž eyleye şecāǾatli efendimüñ mübārek
başını ŧaleb itmek degüldür. Ancaķ baña žulm idüp maķśuduma müsāǾade
itmedüklerini beyāndur. İmdi bu dertle helāk olmam muķarrerdür. Allāhu TeǾālā
287
Ĥażretleri efendimi dünyālar durduķça sālim ü bāķĮ itsün.” diyü duǾā idüp sözi ĥatm
eyledi. Şāh Behvāc Ĥażretleri bu sözi işütdigi gibi derūnından bir āh u enĮn idüp “Ey
Ebuǿl Mecd! Elem çekme. Şāh-ı Bilsān’uñ saña bu insāniyyetsizligi ki itdi. Biz
anlara merdānelik idüp bu yolda baş u cān fedā iderüz. Cömerdlik hemān mālla
degüldür. Belki cömerdligüñ āǾlā mertebesi cān ile olan cömerdlikdedür. Nitekim ‘El
cūdu biǿn-nefsi aķśā ġāyetiǿl-cūdi.’ dimişlerdür. Ben bu yolda başumı kesdürmekden
ictināb ider degilem. Şimdi başumı kesdürüp
[45b]
saña fedā iderem ve maķśūduñ ĥuśūline vesĮle olmaġa saǾy iderem. Lakin
ķorķaram ki başumı götürdükden śoñra daħı murādına müsāǾade itmeyeler ve ben
daħı öldükden śoñra derdine dermān ider kimse bulunmaz. Ħāǿib (ü) ħāsir ķalursın.
Saña vechle ġadr itmeleri muķarrerdür. Lakin gel sizüñle ben tebdĮl-i śūret idüp
maǾān bile gidelüm. Şāh-ı Bilsān’uñ yanına varalum. Eger başımı kesdürmek ķavl
üzre muķaddemce ķızı saña nikāĥ iderlerse hemān başumı anda fedā iderem ve eger
yine müsāǾade idecek (itmeyecek) olurlarsa görelüm biz daħı ĥareket idüp Ǿilācına
himmet iderüz.” didi. Der-hāl libāsını tebdĮl idüp Ebuǿl Mecd ile revāne oldılar. Pes
Şāh-ı Bilsān’uñ memleketine gelüp ikisi daħı dĮvāna girüp Ǿarż-ı ĥāl itdiler. “Üşte
Şāh Behvāc’ı getürdüm. Ķızı baña nikāĥ idün. Şāh Behvāc ĥāżırdur. BaǾdehu başını
kesüñ.” didi. Hemān Şāh-ı Bilsān taħtınuñ üzerinden Şāh Behvāc Ĥażretlerini
gördigi gibi taħt-ı ĥükūmetinde aşaġa inüp Şāh Behvāc’uñ mübārek ayaġına yüzin
sürdi. “Bilmezlik idüp efendimüñ gelmesini zaĥmete ķoduķ. Ķuśurımuzı Ǿavf
buyurasız.” diyü Ǿöźrler diledi. “Ben senüñ ķuluñam lakin ķızum ħod cāriyendür.
Hemān ne şekl ķuluña isterseñ nikāĥ idüp virdi ve taǾžĮm (ü) tekrĮmle Şāh Behvāc
Ĥażretlerini ve Ebuǿl Mecd’i ĥamāma ķoyup başdan ayaġa libās-ı gūn-ā-gūn ile
giydirüp ve muķaddem getürdügi altunı ķıza cehāz itdiler ve bir ol ķadar cehāz daħı
źamm idüp ķızı Ebuǿl Mecd’e nikāĥ itdi ve Şāh Behvāc daħı envāǾ-ı tuĥaf ve hedāya
peşkeş virüp tevķĮr ü iĥtirām ile vilāyetine revāne itdi. Ol Şāh Behvāc’uñ himmetiyle
ol derdmend Ǿaşıķ maķśūdına nāǿil olup bu ĥikāye anlardan eŝer ķaldı.” diyüp ŧūŧĮ
ħatm-i kelām eyledi. Pes Māhışeker aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Ĥikāyetinden ġayet ĥažž itdüm
ve ol Şāh Behvāc’uñ insāniyyetine ve luŧf
[46a]
u mürüvvetine hezār-ı taĥsĮn ü āferin. Ĥaķķ’a ehl-i seħā vü kerem pādşāh-ı
ǾālĮ himmet imiş. Māl ile seħāsına hĮç söz yoķdur. Ancaķ kendi nefsini fedā itmek
288
ħuśūsunı ol ķadar begenmedüm. Yerinde degüldür. Zįrā ķız içün bir pādşāh-ı źĮ-şān
bir āħer pādşāhun ayaġına varup ‘Kendimi bu yolda fedā iderem.’ didükde ol pādşāh
anuñ murādına müsāǾade itmemek iĥtimāli yoķdur ve bu ħuśūśuñ böyle idügüñ Şāh
Behvāc’uñ Ǿaķlı daħı şehādet idüp bir mülāĥaža ile Bilsān Şāhı’na gitmişdür. Yoħsa
muŧlaķā kendi nefsini fedā itmek içün gitmesi bu ĥikāyeden fehm olınmazdı.” Pes
ŧūŧĮ şirin kelām daħı aġaz açup aytdı: “Ey Māhışeker! Egerçi senüñ didügün iǾtirāż
evvel emirde ħāŧırına gelür ancaķ Şāh Behvāc’uñ aĥvālini yüce bilen ādemlerüñ
ħātırına aślā bu mülāĥaža ħaŧr itmez. ZĮrā Şāh Behvāc bir pādşāh idi kim bir vech
üzre māl u cān fedā idüp nice biñ Ǿāşıķ-ı dil-figārı maķśūdına irgürmişdür. Ĥattā pĮr-i
melik-zedeyi duħter-i perĮye vāśıl itmek ħuśūsında kendi nefs-i nefĮsesini fedā itdügi
kemāl-i keremine şāhiddür.” didi. (18. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdiki “Nicedür ol
ĥikāye?” ŦūŧĮ aytdı: “Naķl olunur ki Şāh Behvāc’uñ bir maķbūl muśāĥibi var idi.
Adına ǾĀzim dirlerdi. Ol muśāĥibüñ kelimātından ġāyet ĥažž iderdi ve her neden
ŧabǾ-ı hümāyūnı uśanursa uśanurdı. İllā ǾĀzim’üñ kelimātından uśanmazdı. Ammā
bu ǾAzim ķumār oynamaġa mübtelā idi. Şāh Behvāc’dan ne ķadar iĥsān olurduysa
cümlesini ķumār oyununa śarf idüp ve biraz deyn daħı idüp gelürdi. Şāh Behvāc
bunuñ taķśĮratına baķmayup her bār borcunı edā iderdi ve hem ziyādesiyle iĥsān
idüp mesrūr iderdi. Dāǿimā ǾĀzim’üñ aĥvāli bu idi. Egerçi Şāh Behvāc’uñ
[46b]
vüzerāsı ǾĀzim’i ayırmaķ içün nice sözler söylerdi. “Pādşāhum! Bu ǾĀzim
bir müsrif ve mübeźźir kimsedür. Müsrif olan kimseye şeyŧān ķarındaşdur. İmdi
şeyŧāna ķarındāş olan kimse meclis-i hümāyūnuna dāħil olmaķ münāsib degüldür.”
diyü śūret-i ĥaķdan gelüp menǾine saǾy itdiler. Şāh Behvāc aślā bunları diñlemeyüp
yine keǿl-evvel ǾĀzim’üñ musāĥabatından fāriġ olmayup dāǿimā laŧĮfe vü
muśāĥabat u inǾām-ı bĮ-ġāyet iderdi. Ammā ǾĀzim düşmenler kendi ħilāfına saǾy
itdüklerinden ve Şāh’uñ mübālaġa ile iltifātından ġāyet maĥcūb olup Ǿaleǿl-ġafle
ķalķup terk-i diyār itdi ve ehl (ü) Ǿıyalin daħı alup yola revāne oldı. Bir gün gidüp
irtesi gün bir maġāraya geldi. Gördi ki bir ķaç ādem içinde ķumār oynarlardı.
ǾĀzim’üñ Ǿırķ-ı ŧamaǾı ĥareket idüp bunlar ile ķumār oynamaġa başladı. Ol ķadar
oynadı kim yanında bir aķçesi ķalmadı ve üç altun daħı borc idüp edāsı bir vechle
mümkin olmayup ħātūnını rehn ķodı. Bir kimseden bir aķçe almaķ daħı muĥāl idi.
ZĮrā pādşāhdan ġayrı bir kimse ana bir aķçe iĥsān etmezdi. Ne işlesün? Biǿż-żarūri
Beyt:
289
“Ķande varam sāye-i servi bülendüm var iken,

Kime ķul olam senüñ gibi efendüm var iken.”
diyüp ŧoġrı Şāh Behvāc’uñ dergāhına ǾazĮmet itdi. Yol ĥarāretinden ġāyet
śuśayup dört cānibe śu arayup revāne oldı. Aĥşama dek gezdi. Śu bulamadı. Hele
aĥşamdan śoñra nā-gāh gözi bir ŧaġ eteginde bir ķuyu gibi nesneye dūş oldı. Śu
içmek ümĮdiyle ol ķuyunuñ üzerine gelüp külāhın ķoġa ve śarıġın ip idüp içerüye
śarġıtdı ve “ǾAceba śuya irişdi mi?” diyü içerüye nažar itdi. Gördi ki ķuyunuñ içinde
bir śāfi cevāhir ile muraśśaǾ altun kürsi ķurılmış. Üzerinde bir ķız oturur ki pençe-i
āftāb gibi şaǾşaǾa-i cemāli ķuyunuñ içinde münevver eylemiş ve ķarşusında bir żaǾĮf
iħtiyār oturmış ki hemān ħayāle dönmiş ve ķarşusında
[47a]
bir büyük ġazġan içinde yaġ ķaynardı. Ol iħtiyār dem-be-dem ķazġānuñ altını
yellendirüp ve ķızuñ yüzine baķardı. Der-ĥāl ǾĀzim bu aĥvāli müşāhede itdügi gibi
şaşup müteĥayyir ķaldı. Kemāl mertebe ħayretinden ĥarekete mecāli ķalmayup ipi
daħı çekmeyüp ķızuñ yüzine baķa ķaldı. Pes ol duħter-i śāĥibetüǿl-cemāl kürsiden
yuķaru baķup gözi ǾĀzim’e dūş oldı ve ǾĀzim’i Allāh içün şeyǿ ister dilenci śanup
ķolundan bilezügün çıķarup külāhınuñ içine ķodı. ǾĀzim bu aĥvāle müteĥayyer
olduġından külāhı çekmeyüp yine ķızuñ yüzine baķardı. Ķız ķıyās itdi ki ‘Bilezügüñ
biri azdur.’ diyüp ķabul itmez. Fiǿl-ĥāl bir ķolından daħı birini çıkarup külāhuñ içine
ķodı. Hele ǾĀzim Ǿaķlun başına cemǾ idüp külāhı çekdi ve bilezükleri gördügi gibi
Ǿaķlı gitdi. ǾÖmründe Şāh Behvāc’uñ ħazĮnesinde bile aña mānend cevāhir
görmemiş idi. Pes bunları alup ŧoġrı şehre geldi. Śabāĥ olduġı gibi Şāh Behvāc’a
varmaġa ĥicāb idüp bilezügüñ birini ķuyūmcıya virdi. Hemān ķuyūmcı bilezükde
olan cevāhiri gördügi gibi ǾĀzim’i ŧutup “Sen bunı ħıyānet idüp pādşāh ħazĮnesinden
çalmışsın.” diyü üzerine hücūm itdiler. Ħalķ bunlaruñ başlarına cemǾ olup ‘Kimi
naǾla ve kimi mıħa ķaķar.’ feĥvāsınca ħalķ her biri bir maǾnā virdiler. Āħir-kār
ķuyūmcı Şāh Behvāc’uñ der-gāhına gelüp “Bir ĥırsız buldum.” diyü Ǿarż-ı ĥāl itdi.
Keyfiyet ĥāli teĥĮr itdi. Şāh Behvāc ķuyūmcıyı çaġurıp “Tutduġuñ ĥırsızı getür.”
diyü fermān itdi. Ķuyūmcı der-ĥāl ǾAzim’i ĥużūr-ı Şāh’a getürdi. Şāh Behvāc
ǾĀzim’i gördigi gibi bilüp “Ĥırsız diyü getürdükleri bizüm ǾĀzim-i derdmend.
Ancaķ bir ķac gündür görinmez idi. ǾAcebā ķande gitdi?” diyü “Bu iftirāya ne
sebebden uġraduñ?” diyüp yanına çaġırdı ve aĥvāli suǿāl idüp ħaŧırın śordı.
[47b]
290
ve “Bu bilezük senüñ eline ķande girdi?” didi. ǾAzim-i derdmend daħı aĥvāli
min evvelihi ilā āħirihi söyleyüp ve ķuyuda gördügini naķl itdi ve “Bu bilezük ol
ķuyunuñ içinde nişĮn olan ķızuñdur.” didi. Şāh Behvāc bu aĥvāl-i ǾažĮme taǾaccüb
idüp “Bilürem sen ħilāf söylemezsin. Ben ancaķ şimdi senüñle gitsek ol maĥalli
bulabilür misin?” didi. ǾAzim “Buluram pādşāhum.” didi. Der-ĥāl Pādşāh Behvāc ile
ǾAzim gice olduġı gibi ol ŧarafa ǾazĮmet idüp vāfir gitdiler ve gelüp ol ķuyuyı bulup
Şāh Behvāc içerüsine nažar itdi. Fiǿl-vāķiǾ ǾĀzim’üñ didügi gibi ķızı ve ol pĮr-i
żaǾifi ve bir ķazġan yaġı gördi. Şāh Behvāc śabr idemeyüp ķuyunuñ üzerinden
“Kimsin?” diyü śordı ve ǾažĮm niyāz itdi. Ķız aytdı: “Ben perĮler pādişāhınuñ
ķızıyam. Bu ķarşumda oturan pĮr-i żaǾif civānlıġı vaķtinden berü baña Ǿāşıķ olmaġla
altmış iki senedür bunuñ ħātır içün bu ķuyunuñ içinde ķalduķ Allāh’dan ķorķup ve
bu pĮr-i Ǿaşıķa merĥamet itdügümden bıraġup gidemem ve niǾmet-i viśālüm ile daħı
behremend itmege çāre yoķdur. ZĮrā perrĮ ŧāǿifesiyüz. Bizim cismümüz laŧĮf. Benį
ādemüñ cism-i keşĮfdür. Meger vücūdınuñ keŝāfeti gitmek içün şol ķaynayan
ķazġānuñ içine girüp keŝāfetin giderüp zer-i ħāliś gibi śāfĮ olup baǾdehu zülāl-i
viśālüme sir-āb ol direm. Aña daħı cürǿet idemez. Üşde bu minvāl üzre ķalduk. Ne
pĮr-i żaǾĮf ķazġāna girüp vuślatuma nāǿil olur ne ben bu źaǾĮfi bıraġup gidebilürem.
Keyfiyyet-i aĥvālümüz budur.” didi. Pes pādşāh Behvāc pĮr-i felek-zedeye “Ķazġāna
gir.” didi. PĮr aytdı: “Girmek yanumda da bir şey degül. Ölmeden ictināb itmem.
Ancaķ girersem ķorķaram ki helāk olup maĥbūbumuñ cemālini müşāhadeden
maĥrum ķaluram. Ħavfım budur.” didi. Şāh Behvāc aytdı: “İmdi bu ķazġānuñ içinde
olan yaġ insānı helāk ider mi yoħsa etmez mi? Bir defǾa
[48a]
Bir ġayrı ādem tecrübe idüp girse śoñra sen girmege cürǿet idebilür misin?”
didi. PĮr-i felek-zede aytdı: “BelĮ. Tecrübe olunsa girerem.” didi. Der-ĥāl Şāh
Behvāc Ĥażretleri bu yolda ol Ǿaşıķ içün nefs-i nefĮsesini fedā idüp kendüyi varŧa-ı
helāke atdı. Hemān śoyunup ol ķazġana girdi. Bir sāǾat miķdārı ŧurup ŧaşra çıkdı.
Fiǿl-ĥaķiķa keŝāfet-i beşeriyye gidüp ħaliś altuna dönmiş. Çıkduġı gibi duħter-i perrĮ
taĥtından aşaġa inüp Şāh Behvāc’uñ ayaġına yüz sürdi. “Himmetine āferĮn ki bir
sāǾat muśāĥabat itmek ile viśālüme lāyıķ oldun.” didi. Şāh Behvāc aytdı: “Benim
maķśūdum senüñ viśālüne irmek degüldür. Ancaķ şol pĮr-i felek-zedeye cesāret
gelsün diyü itdim.” PĮr-i mezbūr daħı fiǾl-ĥāl soyunup ķazġāna girdi. Ol daħı bir
sāǾat ķadarı ŧurub çıķdı. Viśāle lāyıķ olub śafvet-i tām ve revnaķ tamām buldı. Şāh
291
Behvāc’uñ eller öpdi. Şāh Behvāc daħı pĮr-i felekzedenüñ elin alup ķızuñ taĥtı
üzerine çıķardı. Ķız daħı ķoluñ āşık-ı śāfinüñ boynına śalup
Beyt:
“Nāz ile çün ol duħter-i fāiķ
Būseler verdi cānuna lāyıķ.”
Ve ol Ǿāşık-ı maĥbūbe vāśıl olup ķız daħı Ǿāşıķuñ murādın ĥāśıl idüp ikisi
daħı Şāh Behvāc’a duǾā vü senālar itdiler. Ol Şāh-ı ǾažĮmüǿş-şān ŝevāb itdüm diyü
mesrūr-ı ħandān yola revāne olup yine maķarr-ı salŧanat u mesned-i ħilāfetine cülūs
itdi ve ǾĀzim’üñ ħātūnı daħı getürüp baǾdeǿl-yevm ķumār oynamamaķ içün tevbe
virüp źevķ u śafā vü Ǿişretlere meşġūl oldılar ve bu ĥikāye daħı ol pādşāh-ı saħiden
yādgār ķaldu. “ǾĀşıķlaruñ murādı ĥuśūliçün kendi cānını fedā itdigi bu ķıśśadan
nümāyāndur.” didi. Māhışeker daħı “Ĥaķķā māl u cān ile seħā vü kerem idici cömerd
kerĮmüǾn-nefs pādşāh imiş. Bir sözüm yoķdur.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey Māhışeker!
[48b]
Üşde ben daħı senüñ maķśūduñ ĥāśıl olup maǾşūķuñ bĮg-zādeye vāśıl olmaġa
böylece saǾy iderem. Ola ki Ĥaķ TeǾālā müyesser ve muķadder itmiş ola. Ancaķ
hemān bu sāǾat teħĮr itmeyüp maĥbūb ŧarafına revāne ol.” didi. Māhışeker daħı biñ
cānla ŧaşra çıķdı. Gördi ki āftāb-ı perĮ-çehre ufķdan žāhir olup Ǿālem münevver
olmış. Ol gice daħı maķśūd vücūda gelmeyüp irtesi giceye ķaldı.
Pes Māhışeker ol gün daħı aĥşāma dek ne ĥāl ise śabr u ārām idüp maĥbūbunı
kendüye muħāŧab idüp bu mażmūm ile terennüm iderdi.
Beyt:
“Gül ruħuñsuz bāġ-ı Ǿālem çeşmüme ħār oldı āh
Mihr rūyuñsuz günüm zülfüñ gibi nār oldı āh
İtmedün gitdüñ baña bir kerre luŧf u iltifāt
Āh kāfir bir tekellüf tā gibi Ǿuşşāķa āh”
Ve gāh kendüye zĮb (ü) zĮynet virüp ĥāżır olurdı. Tamām aĥşam olduġı gibi
ŧūŧĮ ķafesinüñ yanına gelüp maĥbūb ŧarafına gitmege iźn ŧaleb itdi. ŦūŧĮ gördi ki
“Māhışeker’üñ Ǿuşşāķa iştiyāķı kemāldedür. Hemān sükūta çıkup bir şey söyledi.
Tekrār iźn ŧaleb eyledi. Yine ŧūŧĮ sükūt eyledi. Māhışeker gördi ki söylemez idi ki
“Ey ŧūŧĮ-i şĮrĮn-maķāl ve ey murġ-ı melek-ħıśāl! ǾAcebā baña bir ħuśūś içün ħātıruñ
mı ķaldı? Yoħsa benden bir nā-hemvār evżāǾ mı śadır oldı?” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey
292
bānū-yı saǾādet-iştimāl! Benüm saña ĥāŧrum ķalmaķ ne iĥtimāl. Senüñ vücūd-u

nāzenüñ başdan ayaġa dek leŧāfet üzeredür ve Ĥudā-yı TeǾālā’nuñ saña iĥsān itdügi
ĥüsn ü ħulķı bir kimseye virmemişdür. Ancaķ hemān efkārum senüñ ĥuśūśundadur.”
didi. Māhışeker aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Benüm ĥuśūśumı fikr mülāĥaža üzere olayduñ be-
her-ĥāl
[49a]
maĥbūbe vāśıl olmaġa bir tertĮb iderdüñ.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey benüm cānım
velĮ-niǾmetüm! Bundan źiyāde ħayr-ĥ¥āĥlıķ olur mı ki? Giceler tā śabāĥa dek senüñ
ħuśuśūñı tefekkür idüp gözlerime uyħu ĥarām olmışdur. Ancaķ Ħudā’nuñ emriyle
śadāķat (u) ħulūśum saña maǾlūm olmadı gitdi. Śādıķ ķuluñ śadāķati maǾlūm
olmamaķ ķadĮmdür. Nitekim Şāh Ķubād mĮve ħuśuśūnda ŧūŧĮ-i śādıķa muķaddemā
ġażab idüp helāk idecek vaķtde Ĥaķ TeǾālā ħalāś idüp śoñra śadāķati maǾlūm olduġı
gibi benüm daħı śadāķatüm śoñra maǾlūm olur.” didi. (19. Hikâye) Māhışeker suǿāl
itdi ki: “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Şāh Ķubād. ŦūŧĮ aytdı: “Erbāb-ı ĥikāyāt u
aśĥāb-ı rivāyāt ile şöyle naķl olınur ki Şām nevāĥisinde bir faķĮr śayyād dām ķurup
muntažır iken ‘BĮ-emriǿllāhu TeǾālā’ bir ŧūŧĮ kendi eşlerinden ayrılup ol dāma ŧutıldı.
Śayyād gelüp dāmdan çıķardı. Mesrūr olup çārşūya getürdi. ŦūŧĮye baķmaġa
gelenlere ŧūŧĮ ol ķadar nükte vü leŧāfet irād itdi ki her gelen ŧūŧĮye Ǿāşıķ olurdı.
Śayyād daħı ŧūŧĮde bu žerāfeti müşāhede idüp źiyāde bahā ŧaleb eyledi. Pes ŧūŧĮnüñ
ħaberi Şām-ı şerĮf pādşāhı Şāh Ķubād’uñ şem-i şerĮfine vāśıl oldı. Ķulāķdan Ǿāşıķ
oldı. Emr eyledi. Śayyāda diledügi ķadar bahā virüp ŧūŧĮyi aldılar. Ķafesi kendi
yanına aśup dāǾimā ŧūŧĮnüñ kelām-ı letāfet-encāmıyla eglenürdi ve ŧūŧĮnüñ Ǿaķl u
fikrine taĥsĮn ü āferĮn oķuyup ve ekŝer ĥükūmet-i memleket ve esrār-ı salŧanatda
maħfĮce ŧūŧĮ ile müşāvere idüp añun söziyle Ǿamel iderdi. ‘Lā-tanžur men ķāle veǿn-
žur mā ķĮle.’ mażmūnı üzre “Bu ĥayvāndur ne bilür.” dimezdi. Belki söyledügi
sözlerden śadaķatine ve fikrinüñ iśābetine baķup iǾtibār iderdi. Nitekim
[49b]
mülūk-ı Ǿadālet-āyĮn ħulūś müşāhede itdügi ķullarından büyük küçük
dimeyüp umur-ı devleti suǿāl idüp ĥaķ olan kelāmları ķabul itmek Ǿādet-i
ħaseneleridür. Pes günden güne Şāh Ķubād ŧūŧĮnüñ riǾāyetin artırup iǾtibār itmege
başladı. Bir ķac sene bu minvāl üzere gitdi. Yine Ǿādet-i ķadĮmesi üzre Şāh Ķubād
ŧūŧĮ ile muśaĥabat iderken ŧūŧĮ-i śādıķ bir laŧif ĥikāye naķl eyledi. Şāh Ķubād
ĥikāyeden nümāyan ĥažž idüp “Ey ŧūŧĮ! HĮç benden bir maķśūduñ var mıdur? Saña
293
iĥsān ideyüm.” didi. ŦūŧĮ aytdı:

Beyt:
“Āsitānuñ ola şāha mesned-i cümle murād
Devletin efzūn ide Mevlā ilā yevmüǿş-şād.”
Ben faķirüñ ne maķśūdı olacaķ? Ben ķuluñ pādşāhımuñ kemter bendesidür ve
ĥaķĮr-Ǿabd efgendesiyem. Ħidmet-i hümāyūnuñ sebeb-i iftiĥārıyam ve śoĥbet-i
şerĮfüñ ārām-ı dil-zārumdur. Eşiginde ķul olmaķ dehre sulŧān olmadan yegdür ve
dāǿimā ǾandelĮb-i cānum bu ebyātla ĥasb-i ĥālümi naġme itmekdedür.
Beyt:
“Ķul eyledi şimdi beni sulŧān ķapūsunda
Kim ħalķ-ı cihān bende-i fermān ķapūsında
İķbāl ü şerefden bulunaydı aña bir yer
Rażı idi dide-bān ola rıđvān ķapūsunda”
Egerçi ‘Ĥubbüǿl-vaŧan mineǿl-Įmān.’ feĥvāyı şeriġi üzre vaŧanda ehl (ü)
Ǿıyālüm ārżusı ĥadden ziyāde olmışdur. Lakin rikāb-ı hümāyūnuna Ǿarż itmege ħavf
iderem. Belki bu ķullarına mūcib-i vaĥşet ve bāǾiŝ-i bürūdet ola dirdüm
söylemezdüm. İmdi bu ķadarca bu Ǿabd-ı ĥaķĮre lutf u iltifāt buyurdıñuz. SaǾādetlü
pādşāhımuñ elŧāf-ı hümāyūnundan niyāz iderem ki bu ķulların bu zindān-ı ķafesden
āźād buyurup ehl (ü) Ǿıyālüm ŧarafına yollayasız. Bir kerre evlād-ı ensābumı
göreyüm. Yine çoķ eglenmeyüp yüzüm sürem diyü ĥāk-pāy-ı devlete gelürem.” diyü
cevāb eyledi. Şāh Ķubād Ĥażretleri daħı ŧūŧĮye merĥamet idüp ŧūŧĮyi āźād itdi. ŦūŧĮ-i
śādıķ daħı pervāz idüp
[50a]
vaŧanı cānibine gelüp aķraba vü taǾalluķātını müşāhede itmekle şād u ħandān
oldı ve Şāh Ķubād’uñ kendüye itdügi luŧf (u) keremi anlara beyān itdi. Her biri ol
pādşāha ǾažĮm duǾālar idüp bir birine medĥ (ü) ŝenāsını beyān itdiler. Pes cümle
aķrabāsı ŧūŧĮ-i śādıķa naśĮĥat idüp “İmdi ol pādşāha sen daħı bir eylik itmelüsin.”
didiler. ŦūŧĮ aytdı: “Benden ne ħidmet ola ki? Ol ǾāžĮmüǿş-şān pādşāha idebilem.
‘DĮl getürdüm diyü dil-dāre göñüllenme śaķın
Pādşāh eşigidür bunda dil-āver çoķ olur.’
Benüm aña eylük ne ĥaddümdür?” didi. Aķrabāsı aytdılar: “BenĮ ādemde
mihr-i vefā olmaz iken çünki ol pādşāh senüñ ħuśūśında bu ķadar luŧf itdi. İmdi saña
gerekdür ki “Mā lā yedreku ve lā yuzekku kulluhu.” feĥvāsı üzre mümkin mertebe
294
ĥuķūķını edā itmekde saǾy (u) taķayyüd itmek gereksin. Çünki bir şeye ķādir
degülsin. BārĮ zaĥmeti ķabul idüp žulmāt cānibine var. Anda āb-ı ĥayāt çeşmesi
yanında olan aġacdan bir mĮve ķoparup velĮ-niǾmetüne götür. Tā kim anı yiyüp
Ǿömr-i vācidānĮ bula aña bu ħidmeti idersin. Bir cüziǿ ĥuķūķın edā itmiş olursun.”
didiler. Pes ŧūŧĮ bu naśĮĥat ile Ǿāmil olup žulmāt cānibine varup ol mĮveden bir dāne
ķopardı. Minķārına alup Şāh Ķubād ĥużūrına gelüp hedāyāsını Ǿarż eyledi. Şāh
Ķubād daħı ŧūŧĮnüñ tuĥfesin ķabūl idüp ĥaķ-güźārlıġına taĥsĮn ü āferĮn oķıdı ve
aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Egerçi tuĥfen ġāyet maķbūle geçdi. Ammā bu mĮveyi yemekde
Ĥażreti Süleymān’a taķlĮd iderüz ki ol āb-ı ĥayātı içdügi gibi biz daħı bu mĮve-yi
ĥayātı yemeyüz.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ĥażreti Süleymān’uñ ĥayātı içmedügi neden
maǾlūm.” Şāh Ķubād aytdı: “Ol ĥikāye bir ġarĮb ĥikāyedür. Meger sen anı işitmedün
mi?” didi. (20. Hikâye) ŦūŧĮ aytdı: “ǾÖmrümde ol ĥikāyeyi işitmemişem. Meger
efendümüñ lisānından işidem.” didi. Ĥikāye Şāh ķubād aytdı: “Kütüb-i muǾtebere-i
tevāriħde şöyle mesŧūrdur ki “Mā min şeyǿin illā ve ķad taħayyere.” maźmūn-ı şerĮfi
[50b]
üzere enbiyā Ǿaleyhimüǿś-śelavatihi veǿs-selām ĥażarātınuñ her birisi Ǿālem-i
dünyāda bir defǾa mevtle ĥayāt beyninde muħayyir olurken lakin vuślat-ı raĥmet-i
raĥmāna ārżūları olmaġla be-her-ĥāl mevti iħtiyār iderler. Pes Ĥażret-i Süleymān
ǾAleyhiǿs-selām’uñ zamān-ı saǾādetlerin bir gün Cebrāǿil ǾAleyhiǿs-selām ŧaraf-ı
Rabbüǿl-ǾālemĮnden bir ķadeĥ āb-ı ĥayāt ĥuźūr-ı Süleymān’a getürdi ve aytdı: “Ey
Süleymān! Ĥażret-i Melik-i Mennān saña selām idüb taǾžĮmā vü kerāmete saña bu
āb-ı ĥayātı gönderdi. Bu bābda muħayyersin. Dilerseñ içüp ĥayāt-ı ebediyye bul.
Dilerseñ içmeyüp vaķt geldükde civār-ı raĥmet-i raĥmāniye vāśıl ol.” didi. Pes
Ĥażret-i Süleymān ǾAleyhiǿs-selām bu umur-ı aǾžĮmde Ǿacele buyurmayup ‘El-
müteşāvir müǿeyyin’ feĥvāsı üzre müşāvere ŧarĮķine sülūk idüp cümle muķarrebleri
ile müşāvere ķıldı. Cümlesi içüp ĥayāt-ı ebediyyeye vāśıl olmaġa raġbet itdiler.
Ĥayvānāt u ŧuyūr cinsinden cümlesi ile müşāvere itdi. Anlar daħı ke-źalik içmege
taĥrĮś itdiler. İllā ħārpüşt ki kirpüdür. Cümlesinden ilerü gelüp yüz yere ķoyup şerāǿiŧ
duǾā vü ŝenāyı edā itdükden śoñra aytdı: “Yā Süleymān! Egerçi cumhūra muĥālefet
itmek olmaz. ‘Ķuvvet ħaŧādandurur.’ dimişler. Ancaķ bu bābda ben faķĮrüñ ħātır-ı
fatırına bir şeyǿ ħuŧūr itdi. Eger iźn-i şerĮfüñüz śudūr iderse söyleyeyüm.” didi.
Ĥażret-i Süleymān aytdı: “Ey ħārpüşt! Bu meclis meclis-i müşāveredür. Bu maĥalde
vażĮǾ (vü) şerĮf ve ķavĮ (vü) žaǾĮf baķılmaz. Hemān ħayrlusını söylemekdür ve buña
295
muĥālefet dinmez. Bu muĥālefet Ǿayn-ı iśābet ve maĥż-ı saǾādetdür. Hemān söyle

işidelüm.” didi. Pes kirpü aytdı: “Yā Süleymān! Ŧaraf-ı raĥmāndan bu saña kerāmet
olınan āb-ı ĥayātı nūş itmekde evlād (u) ensābuñ ve aǾvān-ı ülü-l-elbābuñ müşterek
midir? Yoħsa hemān ancaķ cenāb-ı nübüvvet-meǿābuna münħaśır mıdur? Eger
cemĮǾ ehl ü Ǿıyāl ve etbāǾ nežāfet-i mālik bu madde de müşterek olup senüñle maǾān
ilā mā-şāǿallāh muǾammer olmaķ üzre ise güzel şeydür. Hemān nūş ile idüp saǾādet-i
ĥayāta nāǿil olasın ve illā muŧlāķ cenāb
[51a]
saǾādetüne maħśūś ise içmek maǾķūl degüldür. ZĮrā Ǿehl (ü) Ǿıyāl ve evlādun
ve eĥibbā vü aǾvān ve emcāddan her birinüñ bu bezm-gāh-ı kāse-i ĥayātları ŧolup
müddetleri tamām olup vāĥiden baǾde vāĥih Ǿāzim-i şehr-i āħret olduķlarında her
birinüñ firķati saña bir dürlü Ǿaźāb-ı elĮm ve sebeb ü vāĥşet-i ǾažĮm idügünden ķaŧǾā
şübhe yoķdur. Müddet-i ŧavĮle ĥāśıl olan ĥayātuñ leźźeti ĥarāreti defǾ itmez. Bu
şarābuñ źevķĮ ħumāriyyetine degmez.” diyü ħatm-i kelām itdi. Ĥażret-i Süleymān
aytdı: “Ey ħārpüşt! Bu āb-ı ĥayātı içmege ancaķ bize ruħśat vardur. Ġayre yoķdur.
İmdi kelāmuñ Ǿayn-ı ĥaķĮķat ve nuŧķuñ mahż-ı naśĮĥatdür. ĀferĮn Ǿaķl u firāsetine ki
bu bābda cümleden mümtāzsın. Ben daħı naśĮĥatüñle Ǿāmil oldum.” diyüp āb-ı
ĥayātı nūş itmedi. Pes “Ey ŧūŧĮ! Saña bu ĥikāyeyi añınçün getürdüm ki ben daħı bu
mĮve ĥuśūśında ol ĥażrete iķtidā iderem. Bu Ǿālem-i gūn fesādda ŧūl-ı dırāz śāġ
olmaķ istemem. Bir gün muķaddem ĥüsn-i ħātime ile maĥbūb-ı ĥaķĮķĮ cānibine
gidüp civār-ı Ĥaķķ’a vāśıl olmaķ cānuma minnet ü bāǾĮŝ-i Ǿiźź ü rifǾatdür.”
Beyt:
“Ne ĥoşdur źevķıyāb-ı çāşnĮ-i Ǿaşķ-ı pāk olmaķ
Ne leźźetdür hele bir kerre görmeñ derd-nāk olmaķ
Hemān çek tĮġ-ı nāzı bildiginden ķalma ey ħūnĮ,
Śu içmek deñlü eglenmez teşne-i Ǿaşķa helāk olmaķ.”
İmdi bu mażmūn tamām ĥasbiĥālümüze maķrundur.” didi. Pes ŧūŧĮ-i śādıķ
Şāh Ķubād’uñ kelāmını taśdĮķ idüp “Pādşāhum! Kelām-ı dürer-bāruñ tamām
mertebe merdānelikdür. Ancaķ bu mĮvenüñ çekürdegi bir yere dikildükden śoñra
ĥāśıl olan mĮvesinden evvelki ķuvvet ķalmayup maħallinüñ tebdĮlinden kendünüñ
teǿŝĮrine nevǾā fütūr gelüp ĥayāt-ı ebediyye baħş idemez. Ancaķ bir iħtiyār ve yāħūd
bir ǾalĮl kimse yise vücūdında cümle Ǿilletleri gidüp ter ü tāze vü iħtiyār ādem on beş
yaşında nev-civān ķuvvetin bulur.” diyüp mĮveyi ǾāžĮm medĥ itdi. Pes Şāh Ķubāt
296
emr itdi: “Ol mĮve-i ĥayātun çekürdegini bir maĥfūž yere diküp üzerine
[51b]
bir maĥśūś baġbān taǾyĮn itdiler. Arasından zamān-ı keŝĮre mürūr idüp ol
toĥmdan bir aġaç ĥāśıl olup bir ķaç mĮve virüp meydāna geldi. Baġbān bir gün gördi
ki ol mĮvelerden biri tamām kemālin bulup olmış ve yere düşmiş. Der-ĥāl bu mĮveyi
yerden alup ŧabaķ içine ķoyup Şāh Ķubād ĥużūrına getürdi. Pes meclis-i hümāyūnda
olan vüzerāsı “Pādşāhumuz ter ü tāze olup vücūd-ı şerĮfi ŧerāvet bulsun.” diyü kemāl
mertebe taķayyüd idüp “Ekl buyuruñ.” diyü Ķubād Şāh’a iķdām itdiler. Ammā
‘Erbābüǿd-düvel mülhemūn.’ vaķfı üzre Ǿināyet-i RaĥmānĮ ve ilhām-ı RabbānĮ
Ķubād Şāh’uñ ķarĮn-i ĥāli olup bu mĮveyi yemekde daħı iĥtiyāŧ itdi. “Mademki
benden muķaddem bu mĮveden kimse yiyüp ben tecrübe itmedükce yemek
iĥtimālüm yoķdur.” didi. Pes zindāndan bir vācibüǿl-ķatl pĮr getürüp bu mĮveden
yedürdiler. Fiǿl-ĥāl ol iĥtiyāruñ vücūdı şişüp yeşil renk oldı ve ol sāǾat vücūdından
śāru śu aķup helāk oldı. Hemān dem pādşāhuñ cān başına śıcrāyup müteĥayyir ü
medhūş oldı ve cümle meclisde olanlar şaşūp ŧūŧĮ-i derdmendüñ daħı Ǿaķlı başından
gidüp müteĥayyir ü medhūş oldı. Ķubād Şāh kendü kendüye aytdı: “Bu ŧūŧĮ
küfrānüǿl-niǾmelik idüp Ǿaceb mekr u ġadr fikr itmiş ve ŧarĮķ-i ħıyānete sülūk idüp
bu vechle żarar ķaśdın idüp tiryāk diyü ĥĮle ile bize zehr getürmiş. İmdi bunuñ cezāsı
tertĮb olınmaķ gerekdür ki sāǿir ħāyatlara mūcib-i Ǿibret ve sebeb-i naśĮĥat ola.
Ancaķ bu ħuśūś egerçi śūret-i žāhirde ħıyānet gibi görinür ammā belki bunuñ bir
ġayrı sırrı olup ŧūŧĮnüñ ķabāĥati yoġise bĮ-maǾnā yere ķatl-i nefs idüp bĮ-ġayr ĥaķķ
bĮ-günāhı helāk itmiş oluruz. Ķatl-i nefs ħuśūśında śabr u teǿennĮ itmek üzerimize
farż-ı Ǿayndur. ZĮrā ne vaķt murād iderseñ ķatl itmek ĥāżırımızdur. Ammā binā-yı
İlāhi hedm itdükden śoñra tekrār bir daħı iĥyā itmesi ķābil degüldür. Bu ħuśūśda śabr
idelüm ve bir kerre ŧūŧĮyi daħı
[52a]
söyledelüm.” diyü ŧūŧĮye teveccüh idüp aytdı: “Ey ħāǿin! Bizden ne żarar
gördüñ ki böyle vücūdımuz izālesine ķaśd itmeñ. Pādşāhlar rūĥ-ı Ǿalem ve źāt-ı
şerĮfleri sebeb-i śalaĥ-ı ümemdür. Pādşāhlaruñ żararına ķaśd itmek cemĮǾ Ǿālemüñ
żararına ķaśd itmek ķadar günāh idügi žāhirdür. İmdi böyle ħaŧā-yı ǾažĮmi neden
cürǿet idebildüñ?” didi. ŦūŧĮ-i derdmend ser-i ĥacāleti zānū-yı tefekkürden ķaldırup
hezār şerm-i ĥacāletle aytdı: “Pādşāhum! Cenāb-ı Perverdgār mübārek vücūd u
saǾādetüni ħaŧālardan emĮn idüp benüm Ǿömrümi daħı Ǿömr-i hümāyūnına żamm
297
idüp ķuluñ yoluna ķurbān olayum. Ħāşā ki senüñ vücūd-u şerĮfine ħıyānet idüp żarar
ķasıd itmiş olam. Ĥaķ Sübhāne ve TeǾālā Ĥażretleri derūnum ĥāline vaķıfdur ki ol
mĮveyi çeşm-i āb-ı ĥayātdan kibrĮt-i āĥmer ü tiryāk-i ekber olmaķ üzre getürmişdüm.
Bunda ķaŧǾā ħilāfum yoķdur. Ancaķ ben daħı aña müteĥayyirem ki ne ĥāl žuhūr
itdigi āb-ı ĥayāt sebeb-i memāt oldı. İmdi pādşāhumdan niyāz iderem ki benüm
ķatlümde Ǿacele buyurmayasız. Ne zamān ise beni ķatl idersiz. Ancaķ tekrār bir kerre
ol bāġa varalum. Tekrār ol aġacdan bir mĮve daħı ķoparup bir ġayrı ĥayvāna
yedürelüm. Ŧoġrıya Ĥaķ yardımcıdır. Ola ki bı sırrı maħfĮ gün gibi āşkāre ola.” didi.
Şāh Ķubād bu sözi maǾķūl görüp fiǿl-ĥāl cemĮǾ erkān-ı devlet u Ǿayān ĥażerat ile ol
bāġa gelüp ol maǾhūd aġacuñ kenārına geldiler ki bir ǾažĮm yılān bir gūşede büklüm
büklüm olup yatur. Gūyā ki ejdere beñzer. Azġını açup nefesinüñ buħārından eŧrāf
bāġa semm-i helāhil śaçar. Hemān bunı gördükleri gibi Şāh Ķubād’a ħaber itdiler.
Şāh Ķubād daħı bunı göziyle görüp derūnına birāz ārām geldi ve baġbāna aytdı:
“Bize getürdigüñ mĮveyi ķandan getürdüñ?” diyü suǿāl itdi. Baġbān aytdı: “Aġaçdan
ķoparmadum. Kendüsi olup yere düşmüş. Śabāĥ ķalķdıġumda yerde buldum.
[52b]
alup ŧabaġa ķoyup ĥużūr-ı şāha getürdüm.” didi. Pes bu sözden daħı birāz
şübhe źāǿil olup tĮz zindāndan bir iħtiyār ādem daħı getürdiler ve aġacdan kendü
elleriyle bir đāne mĮve ķoparup yidirdiler. Der-ĥāl on dört yaşında bir maĥbūb-ı nev-
civān oldı. Pįrlik hazānı nev-civānlik bahārına mübeddel oldı. Bildiler kim ol zehr-
nāklik muķaddemā ol mĮveye yılānuñ ŧoķınmasından olmış. Yoħsa ĥadd-i źātında
mĮve mĮve-i ĥayāt idügi rūşen olup şübhe źāǿil olup Şāĥ Ķubāđ’uñ göñli rūşen oldı.
CemĮǾ ehl (ü) Ǿıyāliyle vü etbāǾ (vü) Ǿayānı ile mĮve-i mezbūrdan yiyüp vücūdları ter
ü tāze oldı ve ŧūŧĮnüñ śadāķati maǾlūm olup ĥadden zĮyāde iĥsān u iltifāta mažhar
düşdi. “İmdi ey Māhışeker! Benüm temsĮlüm hemān ol ŧūŧĮ gibidür. Śadāķat u
ħulūśum şimdi bilinmezse śoñra elbetde maǾlūm olırdır.” didi. “Ancaķ umaram
Tañrı’dan ki şimdi daħı ħulūśumı saña bildürem. Hemān senden ricām budur ki bu
dem ve bu sāǾat teǿħĮr itmeyüp maĥbūbuñ ŧarafına revāne olasın ve ol baġrı yanmış
Ǿāşıķı intižārdan ħalāś idesin.” didi. Māhışeker daħı ŧūŧĮnüñ kelāmından tamām
tesellĮ olup maĥbūbuna teveccüh itdi. Nā-gāh śabāĥ olup žulumāt-ı leylden şemsüñ
āftāb-ı ĥayātı Ǿāleme revanķ virüp cihānuñ içi ŧūŧĮ-i śādıķ rūşen-i mücellĮ ve Şāĥ
Ķubāđ’uñ vechi gibi münevver ve muśaffĮ olmış. Yine murād ĥāśıl olmayup irtesi
giceye ķaldı.
298
Çün ol gün daħı Māhışeker aĥşāma dek śabr idüp tamām bütün Ǿālem
žulümāt-ı ŝebden siyāh çādırını büründükde ŧūŧĮnüñ ķafesi yanına gelüp aytdı:
Beyt:
“Āh kim bir gül içün ġam-zede-i ħār oldum
Ġuśśadan bülbül-i şūrĮde-śıfat zār oldum.”
“Ey ŧūŧĮ! Amān! Benüm derd-i Ǿaşķıma bir dermān eyle. İsterem ki hem
maĥbūba irişem ve hem aġyār
[53a]
vāķıf-ı esrār olmaya. Bu bābda ne reǿy tedbĮr idersin.” didi. ŦūŧĮ-i kāmil
aytdı: “Ey Māhışeker! Saña aġyārdan hĮç żarar yoķdur. Mā-dāmki ben ķuluñı
esrārıña maĥrem idüp kimseyi araya ķarışdurmaduñ bu sırra kimse vāķıf-ı maĥrem
olmaz. İmdi hemān fırśatı fevt itmeyüp şimdi maǾşūķuñ ŧarafına revāne ol. ZĮrā bu
gice aślā ĥikāye söylemege göñlim yoķdur. Ancaķ muħtaśar (u) müfĮd bir ķaç kelām
söylesem gerekdür. Bir ĥoşça diñleyüp anuñ ile Ǿamel eyleyesin. Tā ki cemĮǾ umūrda
saña nāfiǾ ola. Hemān pek lāzım olan budur ki maĥbūbuñ bĮg-zāde ile görüşdükde
muśāĥabetde vü mülāŧafatda añun rıżāsına muvāfaķat idesin. Ancaķ zinhār ve zinhār
derūnunda maĥfĮ olan esrārından hĮçbir şemme beyān itmeyesin. Nitekim vezĮr-zāde
esrārını ħātūnına söyleyüp śoñra nedāmet çekdügi gibi śoñra sen daħı söyleyüp
nedāmet çekmeyesin.” didi. (21. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol
ĥikāye?” Ĥikāye-i VezĮr-zāde. ŦūŧĮ aytdı: “Şöyle naķl olınur ki şerhr-i ǾIrāķ’da bir
bāzergān var idi. İsmine Ħ¥āce Ĥüssām dirler idi. Bir gün ticāret içün diyār-ı Hind’e
revāne olup anda vāfir metāǾlar alup cemĮǾ bārgāhını düzüp gitmek üzere iken anda
olan yārānına aytdı: “Egerçe cümle metāǾın envāǾından alduķ. Lākin bir metāǾ olsa
ki ġayrı memleketde bulınmasa.” didi. Yārān aytdı: “Bu bizüm şehrümüzde bir
ĥekĮm-i źū-fünūn ve bir feylesof-ı ĥikmet-nümūn vardur ki eśnāf-ı Ǿacibeye ķādir ve
cemĮǾ Ǿulūmda māhir. Ĥattā teǿŝĮr-i nücūm ve ĥekim-i kevākible aġaçdan ŧūŧĮ düzer
ki kelāmı söyler. Bir nāzik nedĮm ve muśāĥib olur.” diyü medĥ itdiler. Pes Ħ¥āce
Ĥüssām daħı ol ĥekĮm-i kāmile māl firāvān virüp öyle bir ŧūŧĮ yapdurdı. Fiǿl-vāķiǾ
ǾacāǿĮb müśāĥabe lāyıķ ve mālik idi. Bir ŧūŧĮ-i ġarĮb olmış. Bunı aldı ve cemĮǾ eşyāsı
ile yola revāne olup şehr-i ǾIraķ’a geldi dāħil oldı. Ammā ǾIraķ şehrinüñ vezĮrinüñ
bir şūrĮde-meşreb oġlı
[53b]
var idi. Zen-pārelik ŧarĮķine sülūk itmiş idi ve Ħ¥āce Ĥüssāmǿuñ ħātūnıyla
299
mā-beynlerinde muǾāşaķa vāķiǾ olup bir biriyle maĥabbet üzre idiler. Ħ¥āce Ĥüssām
bu aĥvālden aślā ħaberi yoġidi. Ammā vezĮr-zāde dāǿimā Ħ¥āce Ĥüssām’a iltifāŧ
idüp ekŝeriyyā meclisine getürürdi. Yine Ǿādet-i ķadĮmeleri üzre bir gün meclisine
getürüp daħı sāǿir aǾyān-ı vilāyet ile oturup bir ǾažĮm żiyāfet cemǾiyyetleri oldı. Her
kişi bir ŧarafdan söz açup kendü kār u kesbine müteǾalliķ kelimāt iderdi. Ħ¥āce
Ĥüssām daħı bu arada bāzergānlıķ içinde gördügi ǾacāǿĮbātdan naķl iderken ŧūŧĮ
ĥikāyesin açup aytdı: “Diyār-ı Hind’de bir ĥekim-i źū-fünūn bir ŧūŧĮ yapdıgı aśl
ŧūŧĮden źiyāde kelimāta ķādir bir muśāĥabdür ki rūz (u) şeb aunla eglenürem.” didi.
Ol ŧūŧĮ-i maśnūǾayı medĥ itdi. Veǿl-ĥāśıl ol gün meclis ŧaġılduķdan śoñra Ħ¥āce
Ĥüssām’uñ ħātūnına ħaber gönderüp ķafesiyle ŧūŧĮyi getürdi ve fiǿl-ĥāl bir üstād-ı
māhir bulup hemān Ǿayniyle ol ŧūŧĮ ķıyāfetinde vü reñginde aġaçdan bir ŧūŧĮ yapdırup
ve aśl ħikmet-nümūn olan ŧūŧĮyi kendi yanında alıķoyup kendi yapdurduġı ŧūŧĮyi
ķafesü içine ķoyup Ħ¥āce Ĥüssām’uñ ħāŧunına gönderdi ve ħātūna aĥvāli bildürdi
ve “Bu şeyi böyle itmekden murādum vardur. İn-şāǿallāhu TeǾālā bu taķrĮb ile Ħ¥āce
Ĥüssām’uñ bend-i nikāĥından seni ħalāś idüp kendüme Ǿaķd iderem. Bu sırrı
kimseye ifşā itmeyesin.” didi. Gönderdi ve baǾdehu vezĮr-zāde ol ŧūŧĮ-i ĥikmet-
numūnı bir ķafes içine ķoyup ĥānesine aśdı. Fiǿl-vāķiǾ Ħ¥āce Ĥüssām’uñ medĥ
itdüginden zĮyāde faśiĥ lisānla tekellüm ider gördi. Her bār taĥsĮn u āferĮn iderdi.
VezĮr-zādenüñ kendi taĥt-ı nikāĥında bir cemĮle vü ĥasene-dār ħātūnı var idi. Bu ŧūŧĮ
aĥvālini ħātūnına min evvelihi ilā āħirihi naķl idüp niyāz itdi. Ammā ‘Küll-i sırrun
cāvazeǿl-iseyni şāǾa’ feĥvāsı üzre vezĮr-zāde ħātūnı bu esrārı derūnında śāķlayamadı.
[54a]
Meger şehr-i ǾIraķ’da bir zāhid-i ħalvet-nişĮn bir merd-i Ǿuzlet-güzĮn var idi.
İsmine EbulǾibād dirler idi. VezĮr-zāde ħātunınūñ daħı ol zāhid ile başı örtülüce
dostlıġı var idi. VezĮr-zāde müslimānlaruñ ħātūnlarına ħıyānet iderdiyse ‘Men daķķā
duķķā’ fehvāsınca anuñ ħātūnı daħı ǾazĮzlerle öylece efǾālde olup itdigi efǾāl-i
ķabĮĥadan bu vech üzre cezālanurdı. VezĮr-zāde ŧūŧĮ-i ĥikmet-nümūnı kendüde
alıķoyup ol ķalıb-ı efsürdeyi Ħ¥āce Ĥüssām’uñ ħānesine gönderdi. Andan soñra yine
bir gün meclis-i żiyāfet Ǿaķd idüp cümle aǾyān-ı devleti ve Ħ¥āce Ĥüssām’ı daǾvet
itdi ve ilerüden ve girüden fetĥ-i kelām idüp ŧūŧĮ müźākeresin itdi. Ħ¥āce Ĥüsām ile
ŧūŧĮnüñ tebdĮl olduġından aślā ħaberi yoġidi. Keǿl-evvel medĥ itmege başladı. VezĮr-
zāde inanmamaķ ŧutup Ħ¥āce Ĥüssām’a “Yalān söylersin.” didi. Ħ¥āce Ĥüssām
300
“Sözüm vāķiǾdür.” diyü yemĮn itdi. VezĮr-zāde yine inanmayup mā-beynlerinde

ǾažĮm muĥāvere vü münāzaǾa vāķiǾ olup āħir-kār vezĮr-zāde aytdı: “Senüñ sözüñ
vāķiǾ ise benüm cemĮǾ malum ve Ǿavratum daħı boş olup senüñ olsun. Eger sözüñ
ħilāf çıķarsa senüñ daħı Ǿavratın boş olup malun benüm olsun mı?” didi. Pes bu vech
üzre Ǿahd idüp yemĮn itdiler. Bu ħuśūśa Müslimānları eşhād itdiler. BaǾdehu meclis
ŧaġılup her kişi evlü evlerine gitdiler. Pes Ħ¥āce Ĥüssām ĥānesine gelüp ŧūŧĮye baķdı.
Gördi ki aślā fetĥ-i dehān itmez bir ġālıb-ı bĮ-cāndur. Hemān Ǿaķlı başından perĮşān
olup nāle vü efġāna başladı ve didi ki: “Ol Hind’de olan ĥekĮm bunı ĥĮle vü siĥr ile
düzmiş. Ĥālā müddeti tamām olmış. ǾAcebā benüm aĥvālüm yine müncer olur.”
diyü zār zār aġladı. Ol eŝnāda Ħ¥āce Ĥüssām’uñ vālidesi daħı ilāc ķaydına düşdi.
Tefekkür deryāsına ġarķ olup ǾažĮm düşindi.
Beyt:
[54b]
“Olur hādĮ reh-i maķśūda bir gün Ĥażret-i BārĮ
Belā dehşinde ķalmaz rüzgār-ı ġam giriftārı.”
Nažmınca Ĥaķ TeǾālā meded idüp vālidesi aytdı: “Ey oġul! Bu defǾa derde
bir vechle dermān olmaz. Bir ŧabĮb bu cerāĥate merhem śarmaz. Ħudā-yı TeǾālā
kendü kereminde luŧf eyleye. Ancaķ ħāŧırıma gelür ki āb-ı rūy-ı ǾIraķ’da kāmilüǿl-
Ǿilim biǿl-ittifāķ mürşid-i ǾālĮ nejād Ĥażret-i Şeyĥ EbulǾibād Ĥażretleri ki nefes-i
pākĮ pākĮdür. Anlara dermān u teveccüh-i şifā-yı bürhān. Āstāne-i Ǿaliyyesine yüz
biñ erbāb-ı ĥācāt varup muĥaśśalüǿl-murād olurlar. İmdi bir kerre varup aña
aĥvālümüzi Ǿarż idelüm. Keǿl-evvel ĥoş lehçe vü ĥoş beyān eyleye.” didi. Pes bu
tedbĮr üzre ŧūŧĮyi alup EbulǾibād-ı zāhidüñ ĥānķāhına geldiler ve bu aĥvāli naķĮr ü
ķıŧmĮr söyledükleri gibi EbulǾibād ise muķaddemā bu ħuśūśı vezĮr-zāde ħātūnından
işitmiş idi. Dönüp Bāzergān Ĥüssām’a aytdı: “İmdi ben Cenāb-ı Ĥaķķ’a teveccüh
idüp bu ŧūŧĮyi keǿl-evvel söyledürsem baña ne virürsün” didi. Ĥ¥āce Ĥüssām aytdı:
“Sen eger bu ŧūŧĮyi evvelki gibi söyledürseñ vezĮr-zādenüñ malınuñ cümlesini saña
iǾŧā ideyüm.” didi. EbulǾibād aytdı: “Ben māl u erzāķ istemem. Ancaķ vezĮr-zādenüñ
ħātūnına taǾarruż itme. Ħātūnı ben alayum.” didi. “Māl yine senüñ olsun.” didi. Bu
minvāl üzre Ǿahdleşüp ķalķdılar gitdiler. Hemān Ĥ¥āce Ĥüssām gitdügi gibi zāhid
EbulǾibād vezĮr-zādenüñ ħātūnına ħaber gönderüp ol ŧūŧĮ-i ĥikmet-nümūnı istedi ve
bu cümle aĥvāli bildürüp ‘İn-şāǿallāhu TeǾālā’ bu taķrĮb ile sen baña naśĮb olursun.”
didi. Pes vazĮr-zāde ħātūnı fiǿl-ĥāl ŧūŧĮ-i ĥikmet-nümūnı zāhide gönderdi. Zāhid daħı
301
irtesi gün Ĥ¥āce Ĥüssām’ı çaġırup “Al işte! ŦūŧĮyi duǾā ile söyletdüm. Hemān
Ǿahdüne vefā eyle.” didi. Ĥ¥āce Ĥüssām daħı ŧūŧĮ-i ĥikmet-nümūnı alup ŧoġrı vazĮr-
zādeye gelüp daǾvāsını iŝbāt eyledi.
[55a]
Ķavl-i meşrūĥ üzre Ǿavratı boş olup cemĮǾ emvāl (u) erzāķı Ĥ¥āce Ĥüssām’a
teveccüh eyledi. Ammā bir ĥabbesini ķabūl itmedi. Lakin ŧalāķ-ı şerǾĮ muķteżāsınca
Ǿavratı muŧallaķa olup vazĮr-zādenüñ Ĥ¥āce Ĥüsām’uñ itdigi ķaśd kendi başına
uġradı. İmdi ey Māhışeker! Bu ĥikāyeden ol fāǿide hāśıl oldı ki vezĮr-zāde kendi
sırrını ħātūnına söyledigi ecilden başına bu felāket geldi. Pes sen daħı sırrını ižhār
itmekden ziyāde iĥtirāz idesin ve hemān şimden śoñra teǿħĮr itmeyüp maǾşūķuñ
ŧarafına ǾazĮmet ķıl.” didi. Māhışeker daħı mesrūr-ı bĮ-şümār ile reftār iderek
maĥbūb ŧarafına teveccüh itdi. Nā-gāh śubĥuñ şūǾlesi vezĮr-zāde ħātūnı gibi gicenüñ
esrārını āşkāre itmiş. Ol gice daħı maķśūd ĥāśıl olmayup irtesi giceye ķaldı.
Pes Māhışeker ol gün daħı nihāyete ve rūz-ı rūşen ġāyete irüp Ǿālem siyāh
camesin bürünüp cihānuñ gözi meşǾal-i māhla gücile görür oldı. Der-ĥāl Māhışeker
arżū-yı viśāl-i dil-ber ile ŧūŧĮnüñ yanına gelüp yine derd-i derūnından śaded açdı ve
söyleyerek bĮ-hūş olup kendüden gecdi. BaǾde zaman Ǿaķlı başına gelüp “Ey ŧūŧĮ!
Firķat cānuma kār itdi. Benüm cānum bu ħuśūśda Ǿilāc daħı söylemezsin. Derd-i
Ǿaşķuma dermān eylemezsin. BārĮ baña bir şāfĮ cevāb vir. Aña göre ben daħı
başumuñ tedārikini göreyüm. Senden dermān ümĮdiyle aĥvālimi saña söyledüm.
Senüñ derdüñ yoķ. Ĥācetüñ daħı degüldür. Kāşki saña söylemiş olmayaydum.” didi.
ŦūŧĮ aytdı: “Ey Māhışeker! Niçün öyle nā-maǾķūl kelām söylersin. HĮç bunuñ gibi
umūr-ı ǾažĮmede müşāveresüz iş itmek maǾķūl midür? ǾAleǿl-ħuśūś Ĥażret-i Faħr-i
Kāǿināt-ı ǾAleyhi Efżaluǿt-taĥiyyāt Ĥażretlerine
[55b]
Ǿulūm-ı evvelĮn ve āħirĮn biǿt-tamām keşf olmış iken “TaǾlĮmen
lĮǿümmetihiǿl maġfūr.” naśś-ı mübeyyeniyle müşāvere ile maǿmūr olmışlardur. Bir
ādemüñ ne ķadar Ǿaķlı kāmil olsa müşāvereyi terk eyleyüp muŧlaķa kendi Ǿaķlına
uysa öyle kimseye kāmiller “Aĥmaķ” diyü ıŧlāķ iderler ve Esedallāhiǿl-gālib-i ǾAlĮ
Bin EbĮ Ŧalib keremallāhü veche “Lā śavābe maǾa terekeǿl-meşveretihi” diyü
buyurmışdur. Meşvereyi terk iden kimse ŧoġrı yola vāśıl olamayacaġı gün gibi rūşen.
İllā hākim olanlar bu madde-i külliyā dāħil degüldür. Nice umūr olur ki eli altında
302
olanlaruñ hĮç birinüñ Ǿaķlı irişmedügi şeye “Erbābüǿd-düvel mülhemūn.” vaķfınca

ĥākim olan mülhem-i ġaybdan müǿeyyid olur ve Ǿādetullāh böyle cārĮdür ki Ĥaķ
TeǾālā ĥākim olan kimesneye kendü maĥkūmı olan kimesnelerüñ Ǿaķlınuñ Ǿadedince
Ǿaķl-ı insāniyyedür. Anuñçün selāŧĮn-i Ǿažām sellemehümüǿs-selām ĥażreti
münferiden nice umūrda tedbĮr buyurduķları ecilden cümle nāsuñ reǿy
mülāĥažasından ħayr olup rüşd (ü) sedāda vāśıl olmışdur ve ķarĮhā-ı
hümāyūnlarından žuhūr iden şey muŧlaķa baħşāyiş-i ķalb ve taǾlĮm-i Ǿilm-i lā-reyb
idügi žāhirdür. ǾAvām-ı nās bu ĥükmde dāħil olmaz ve mülūk u ĥükkāmuñ bildügi
şeyi bir kişi bilmez. Pes imdi zevcüñ Ħ¥āce SāǾid daħı saña “ŦūŧĮ-i kāmil ile
müşāvere eyle.” didügi bu kelām-ı ĥikmet-encāmın mutażammındur ve “Müşāvereyi
ancaķ ŧūŧĮ ile eyle ġayrı kimse ile eyleme.” didüginüñ daħı nüktesi budur. Her kişi ile
müşāvere itmek ve rast geldügi kimseye rāzın açmaķ Ǿalāmet-i ħayr degüldür. ZĮrā
zamāne ħalķınuñ biñde birinde śadāķat bulınmaz ve her kişide ĥıfž-ı esrār u śıyānet ü
emānet olmaz. Ĥıfž u emānet didükleri yine dĮn ü diyānet śāĥibi olup Allāh’dan
ķorķan kimesnelerde olur ki Ĥaķ TeǾālā śāliĥ ü muttaķĮ ķullarına leŧafa vü keremen
derūnına ħayrlu olan şeyi ilķā idüp lisānından ħayrdan ġayrı şey cārĮ olmaz ve bu
ĥālet-i ĥüsnā fāsıķda bulınmaz.
[56a]
Ancaķ muttaķĮlere maħśūśdur. Ben ķuluñ daħı küfrān-ı niǾme olmaķdan ĥavf
iderem ve elimden geldügi ķadar sühūletle murādınuñ ĥuśūline saǿy iderem ve ĥaķ
sözi söylemekde ķuśūr itmem ve ĥālā saña müşāverenüñ fāidesin itdüm. Nitekim
Vezįr Ĥūşmend daǾvet-i deryā ħuśūśında müşāvere itmeyeydüm Behvāc’uñ tĮġ-i
ķahrınuñ altında helāk olmaķ muķarrer idi. Ammā çünki dört Ǿāķl u śādıķ oġulları ile
müşāvere itdi. Hem helākdan ħalāś oldı ve hem Şāh Behvāc envā-ı inǾāmla
mütenaǾim olup devlet ü saǾādete vāśıl ve cemĮǾ murādātı ĥāśıl oldı.” didi. (22.
Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i VezĮr Ĥūşmend. ŦūŧĮ
aytdı: “Bundan aķdem bir iki ĥikāye ile luŧf u keremin beyān itdigim Şāh Behvāc’uñ
bir şehzādesi var idi ki ĥüsn (ü) leŧafetde bĮ-hemtā śadef-i salŧanatda dürr-i yektā idi.
Beyt:
“Baġ-ı ĥüsn içre serv-i āzāde
Çeşm-i şehbāzına biñ üftāde
Kendi şeh-zāde-i ġamze-i şehr aşūp
Nice şeh-zāde-i pādşāh ķılup.”
303
Bu ĥüsn (ü) leŧāfetle mümtāz ve cemĮǾ hünerde ser-efrāz olup māh-ı bedr gibi
on dördĮne henüz girmiş. Şāh Behvāc murād itdigi ol ġonce-i bāġ-i leŧāfeti kendü
gibi bir gül-ruħsār ile hem-ser eyleye. Pes Vezįr Ĥūşmend’i çāġırup levāzımāt sözi
sipāriş ķıldı. Ĥūşmend daħı etrāf (u) eknāfa fermānlar gönderüp hünerden śanāyĮ-i
ǾacĮbeye vü luǾb-ı ġarĮbeye mālik olanlardan dürlü dürlü eşħāś ki gürūh gürūh gelüp
şehre ŧoldılar ki her biri fenninde māhir ve gözler görmedük luǾbe ķadir idiler ve
taĥt-ı ĥükūmetinde memāligüñ vüzerā vü aǾyāndan ve eŧrāf-ı mülūkden gūn-ā-gūn
tuĥaf hedāyā gelüp Şāh Bahvāc dĮvānına gelüp ŧaġlar gibi yıġıldı. Pes dügün
levāzımı tamām olduķda Vezįr Ĥūşmend gelüp Şāh Behvāc öñünde yer öpüp tuĥaf
hedāyāyı gelen erbāb-ı hüner ve śanǾatlarını bir bir beyān itdi ve defterlerini
[56b]
Ǿarż idüp “BāķĮ fermān pādşāhuñdur.” didükde Şaĥ Bahvāc vezĮrüñ naķlini
diñleyüp ve defterine nažar itdi: “Az zamānuñ içinde bu ķadar hedāyā ve bu ķadar
ehl-i hüner cemǾ idüp dügün tedārigini vü levāzımātı böyle müddet-i ķalĮle içinde
görilmek ķatā muhālātdur. Ĥūşmend’üñ tedbĮrine āferĮn ki murādumdan ziyāde
gördi ve murād-ı hümāyūnıma muvāfaķat itdi. ǾAcebā daħı muĥāl işler teklĮf itsem
ĥuśūline saǿy ider mi? Yoħsa mümkin olanı idüp mümkin olmayanı “Olmaz.” diyüp
sözümi red idüp bu bābda tecrübe itmek münāsibdür.” diyü kendü kendüye
mülāĥaža-i ǾažĮm tefekkürden śoñra aytdı: “Ey Ĥūşmend! ĀferĮn! Ħidmetüñ
pesendĮde-i hümāyūnım oldı ve kendi eĥibbā vü mülūkden hedāyā geldi. Ancaķ
bizüm dügünümüze deryāyı daħı daǾvet eyle. Baĥr-ı ǾažĮm daħı nān u niǾmetümüz
yiyüp luŧfumuza müstaġrıķ olsun ve ĥālince Ǿarż-ı hediyye itmekde taķśĮrāt itmesün.
Yüri yedi güne dek deryāyı meclisimize getürürseñ ne hoş ve illā getürmezseñ aślā
bir ħidmetüñ maķbūl-u hümāyūnım olmayup meydān-ı siyāsetde ķatl iderem.” didi.
Ĥūşmend bu kelām-ı tehdĮd ve bu ħaber-i vaǾĮdi işitdügi gibi Ǿaķlı başından zāǿil
olub ķaŧǾā nuŧķa muĥāl ķalmadı. Müteħayyir ü perĮşān olduġı ĥālde gelüp kendi
ħānesinde deryā-yı fikre ŧaldı. Nā-gāh dört oġlı var idi. Yanına gelüp perişānlıġuñ
aślını suǿāl itdiler. VezĮr Ĥūşmend aytdı: “Ey nūr-ı dĮdelerüm! Pādşāh yedi güne dek
mühlet virüp ‘Deryāyı daǾvet eyle dügünümüze hediyesiyle gelsün.’ diyü fermān
buyurdu. Bu ħod maǾlūmdur ki deryā daǾvet olınmaz. Baĥr-i ǾažĮm kimsenüñ
meclisine gelmez ve bu āna dek Şāh Behvāc baña bu cins şeyi sipāriş itdügi yoġidi.
Eger bu şey pādşāhımdan ġayrı kimse dimiş olaydı dimāġı muħtel olmış diyü
cünūnna ĥaml iderdüm. Ancaķ pādşāhlaruñ bu gūne Ǿaķl ķabūl itmeyecek kelāmları
304
daħı canuna ĥaml olunmaz. ZĮrā bu cins sözleri daħı nice

[57a]
fevāǿid-i ĥikemĮ mutażammındur. Nezāket ü leŧāfet daħı murād idüp esrār-ı
ǾacĮbe ižhār iderler. Şāh Bahvāc’uñ bu sözinde daħı nezāket ve kināye bu olmaķ
gerek ki kendünüñ ķatĮ eski emek-dārıyam ve śadāķatüm gün gibi izhār olmışdur.
Aślā ķatli vü Ǿazli muķteżĮ benden bir ĥıyānet ve zerre miķdārı ķabāĥat žuhūr
itmemişdür. Ancaķ Allāhu āǾlem ķadĮm emek-dār lāzım idügi bilünmeyüp pādşāhum
‘Li-külli cedĮden leźźetihi.’ ŧarĮķine sālik olup benden uśanmışdur. ǾAzle vü ķatle bir
Ǿillet daħı bulamayup bu deryāyı daǾvet itmek bahānesin bulmışdur. Maķśūd bu Ǿillet
ile beni öldürmekden elden ne gelür. Hemān sizi Ħudā’ya emānet itdüm.” didi. Çün
oġulları Ĥūşmend’ün bu kelāmı işitdiler. İttifāķ ile aytdılar: “Ey baba! Egerçi
söyledigüñ sözüñ vechi vardur. Lakin pādşāh senüñ ķatlini murād itse böyle Ǿillet
peydā itmege ne ĥācet idi. Hemān defǾate ġażab idüp seni öldürür idi.” didiler.
Ĥūşmend vezĮr aytdı: “BelĮ! Pādşāhlar kendi ķullarını öldürmekde bir Ǿillete muĥtāc
degüldür. Ancaķ resm-i siyāset ve ķanūn-ı siyāset bunı nevǾle cārĮdür. Elbetde bir
bahāne Įrād oluna gelmişdür. Bizüm şimdi bu aĥvālimüz biǾaynihi ķoyun ile arslān
ĥikāyesine benzer. Ķoyunuñ helākin murād itdükde ‘Benüm taĥt-gāhımı toz idersüñ.’
diyü bahāne idüp öldürmüşdür.” didi. (23. Hikâye) Oġulları suǿāl itdi ki : “Nicedür ol
ĥikāye?” Ĥikāye-i Ķoyun ve Arslān. Ħūşmend aytdı: “Kütüb-i temŝilātda meźkūr ve
ĥikāye-i müteķaddimĮn ķalemi ile mesŧūrdur ki bir cezĮrenüñ limānında bir büyük
sefĮne nevǾ-i benĮ ādemden ĥāli olup ķalmışdı ve ol sefĮne muķaddemā furŧınaya
uġrayup ol kenāra çarpduķda içinde olan zĮ-rūĥuñ mecmuǾ-ı helāk olup ancaķ bir
ķoyun ħalāś olmışdı. Ķoyun gāhĮce sefĮneden ŧaşra çıķup ol ĥavālĮde otlar idi ve yine
gemiye gelüp yaturdı. Meger ol cezĮrenüñ mişistānında bir ǾažĮm arslān tavaŧŧun
idüp ol ĥavālinüñ
[57b]
sibaǾ (vü) bahāyimini kendüye rām itmişdi. Bir gün ǾažĮm śayyad şikār idüp
kendüsi vü cümle ħidmet-kārı ŧoyduķdan śoñra seyr-i ŧarĮķiyle śunuñ kenārında
gezerken arslānuñ gözi gemiye dūş oldı. Der-ĥāl gemĮnüñ içine girüp ziyādesiyle
gemĮyi begendi ve seyr iderken ķoyunı görüp merĥamet itdi ve amān virüp kendi
yanına daǾvet itdi ve ġāyet ĥüsn-i muǾāmele idüp meclis-i ĥāśına daǾvet ķıldı ve
“Kendi ġarĮbdür.” diyü kimseye rencĮde itdürmedi. Levāzımın boynına aldı ve Ǿahd
(u) amān itdi ve ol sefĮneyi kendüye taħt-gāh idüp her gün baǾdeǿl-Ǿaśr anda gelüp
305
cemĮǾ aǾyānına dĮvān iderdi ve ķoyun daħı lā-teklĮf ĥużūr-ı şĮre gelür giderdi. Ammā
bir gün aĥşama dek gezdiler şikār bulamadılar. İrtesi gün daħı bulamadılar. Veǿl-
ĥāśıl üç gün şikār bulamayup gerek şĮr gerek ħidmet-kārları açlıķdan ŧāķatları ŧāķ
olup vüzerāsı ķoyunuñ helāķine ittifāķ idüp ĥużūr-ı şĮre geldiler ve açlıķdan şikāyet
idüp ķoyunı yimege terġĮb itdiler. Arslān aytdı: “Ben açlıķdan helāķ olmaġa rażıyam.
ǾAhdimi bozup amān virdügüm bĮ-günāha żarar ķaśdın irtikāb itmem.” didi.
Vüzerāsı aytdılar: “Ĥażret-i Sulŧānüǿś-śibāǾuñ sözi ĥaķ ve kelāmı ĥikmet-i
muŧlaķdur. Lakin bu günki günde vücūd-ı şerĮfüñ açlıķdan helāk mertebesine
varmışdur. Pes selāmet-i nefs-i pādşāh içün bir ķul fedā olsa ne lāzım gelür? ǾAleǿl-
ħuśūś ĥükemā ‘Żarar-ı Ǿāmmdan ise żarar-ı ħāś evlādur.’ dimişler. ǾUmum üzre
cemĮǾ ķullaruñ açlıķdan helāķ olmaķdan ise bir ķuluñ fedā olsun. İmdi Ǿadālet budur
ki nüfūs-ı keŝĮrenüñ selāmetini murād idüp gūsfendi bizlere żiyāfet buyurasız.”
didiler. Arslān daħı bunlaruñ sözlerini ķabul idüp ķoyunuñ helākini ķabul itdi. Ammā
hĮçbir bahāne bulamadı. Bir Ǿillet ararken Ħikmet-i Ħudā gūsfend-i faķĮr şĮrüñ
ĥużūrına geldi. ŞĮr aytdı: “Ey bĮ-edeb! HĮç ādāb-ı mülūka riǾāyet
[58a]
itmegi bilmez misin? Gelüp gitdükçe ŧurup oturduķça benüm taħt-gāhumı toz
idersin.” Gūsfend-i faķĮr ĥaķĮķat-i ĥālden ġāfil idi. Aytdı: “Ey şĮr-i ǾadĮmüǿn-nažįr!
Lutf eyle! Bu cins Ǿaķla muħālif kelāmla laŧife buyurmañ. HĮç deryā üstünde olan
gemĮnüñ içinde toz olur mu ki. Ĥattā hareketümden taħtgāhıuz ġubār olmış ola.”
didi. Arslān bu sözi işidüp sükūt itdi. Ancaķ sibāǾuñ muķarrebleri içinde dilkünüñ
mezĮd iĥtiśāsı ile taķarribi var idi. Hemān ilerü gelüb aytdı: “Ey gūsfend! CemĮǾ
ĥarekātuñ bĮ-maǾnā feźāĥat iken gel gör ki iǾtiźāruñ ħod Ǿayn-ı ķabāĥat mūcib-i
envāǾ-ı nedāmetdür. Pādşāhlara ķarşu söylemek ve kelām-ı dürerbārlarını tekźĮb
itmek ķadar günāh olur mı? Kendi ķabāĥatüni fehm itmeyüp ķarşu söylersen bu cins
Ǿöźr idersin ki seyĮsüñ efendisine itdügi Ǿöźr gibi Ǿöźrüñ ķabaĥatüñden büyükdür.”
didi. (24. Hikâye) Arslān śordı ki: “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye Dilkü aytdı: “Naķl
iderler ki erbāb-ı devletden bir kimse gice içinde ŧaşradan evinüñ içine girüp
nerdbandan yuķaru çıķarken āħūr içinden seyĮs ayaķ śadāsın işitdügi gibi ŧaşra çıķar.
Görür ki ķarānuluķda nerdbandan bir kimse yuķaru çıķayor. Śaĥibüǿl-ĥāne
ķadıncıķla her bār nerdbanuñ yuķarusında müşerref olurlar imiş. Seyįs yine ħātūnı
ķıyas idüp segirdüp varup efendisinüñ ķoltuġına girip nerdbanuñ nıśfına varmadan
taĥammül idemeyüp efendisinüñ ŧopuġın bir kerre śıķar. Ammā evvelki gibi
306
ŧopuġında mülāyemet bulamadıġından şübheye düşüp diķķatle yüzine baķar. Görse

ki ķadıncıķ diyü ŧopuġın śıķduġı efendisidür. Hemān ħavfından Ǿöźr ile yemĮn
itmege başladı. Vallāhu efendüm! Siz idügünizi bilmedim. Ķadıncıķ ķıyas itdüm.
Her zamān gelürdi. Şimdi daħı yine anı geldi śandum. Luŧf eyleñ! Baña darılup
[58b]
ġazab itmeñ” diyü Ǿöźr itmege başladı. “İmdi gūsfendüñ Ǿöźri daħı buña
benzer. Bunuñ daħı cezāsı tertĮb olınmaķ gerekdür.” diyince arslān daħı bu bahāneyi
idüp fiǿl-ĥāl faķĮr-i ķoyunı iki pāre eyledi. Pes “Benüm daħı aĥvālüm buña beñzer.”
didi. Bu Ǿillet ve bahāne ile benüm helāk olmam muķarrerdür.” didi. Oġulları aytdı:
“Ey Peder Ħūşmend! MaǾlūmdur ki pādşāhlaruñ Ǿitābı olduġı gibi Ǿavf (u) keremleri
ekŝeriyā ĥamle māǿil olup erbāb-ı ecrāmuñ cürmini Ǿavf itmekden ĥažž iderler.
Lakin fiǾl ü keŝir her ne ise emrlerine imtisālā muħālefetden iĥtirāz gerekdür. Farżā
bu cins muĥāl şeyi bile teklĮf iderlerse daħı muħālefet itmeyüp mümkin olduġı
mertebe saǾy idüp vücūda gelmedügi śūretde Ǿöźr olınduķda ol saǾyuñ
berekātındaǾöźr daħı ķabūl olınmaķ meǿmūldür. Ancaķ ġılžetinüñ hĮç bir yerde yüzi
yoķdur. İmdi saña daħı münāsib olan budur ki Şāh Bahvāc’uñ emrine imtiŝāl idüp
deryā canibine teveccüh idüp Ħudā-yı Źüǿl-Celāl’e tażarruǾ vü niyāz idesin.
ÜmĮddür ki Ĥaķ TeǾālā Ĥażretleri bu müşkili fetĥ idivire.” didiler. VezĮr Ħūşmend
oġullarınuñ bu naśĮĥatini ķabūl idüp deryā ŧarafına teveccüh idüp iki gün gidüp
üçünci gün kendüyi uyħu baśup deryā kenārında uyudı. Rüyāsında bir pĮr-i nūrānĮ
žāhir olup aytdı: “Ey Ħūşmend! Ĥaķ TeǾālā Ĥażretleri senüñ duǾānı ķabūl idüp āh u
efġānına merĥamet itdi. Egerçi Şāh Behvāc beni daǾvet itmiş. Ammā biz ol daǾvete
icābet idemeyüz. Ancaķ daǾvetden maķśūd hedāyādur. İmdi Ħudā-yı MüteǾāl
ŧarafından işte dört hediye kerāmet olındı. Bir śandıķ cevāhir ve bir libas-ı fāħir ve
bir raħş-ı śabā-reftār ve bir büyük śandıķ daħı ħāliśüǿl-Ǿayārdur. Benüm ŧarafumdan
Şāh Behvāc’a götürüp Ǿarż-ı ħulūś idesin. Bu dört şeyǿüñ Ǿālem-i dünyāda nažĮri
nādir bulunur. Ancaķ Şāh Behvāc’a bir şey degüldür. Kemāl (ü) kereminden ķabūl
buyurmasın niyāz iderem
[59a]
ve işte deryā benem.” didi. Ħūşmend’üñ nažarından ġāǿib oldı. Der-ĥāl
Ħūşmend uyĥudan uyanup gözin açdı uyandı. Bu dört hediyye yanında buldı. Cenāb-
ı Vāsįbüǿl-ǾAtāyā’ya firāvān ĥamd u şükr idüp ŧoġrı Şāh Behvāc ĥużūrına gelüp
evvelden āħirine gelince ĥikāyāyı naķl idüp hedāyāyı Ǿarż eyledi. Deryānuñ selāmını
307
teblĮġ idüp ve bu keyfiyet oġllarınuñ müşāveresiyle ĥāśıl olduġın ve mā-beynlerinde

olan muĥāverelerin biǿl-cümle pādşāha söyledi. Şāh Bahvāc’uñ ġāyet ĥažžı olup
egerçi maķśūd-ı hümāyūnım seni tecrübe itmek idi. Ancaķ erĥamüǿr-rāĥimĮn olan
Allāh lutf idüp duǾānuñ ķabūl olduġuñ bildürüp saña bu kerāmeti iĥsān itdi. Bu dört
hediyyenüñ içinden birisin saña iǾŧā itdüm. ŦabĮǾatuñ ķanġısına meyl iderse al senüñ
olsun.” didi. Ħūşmend aytdı: “Pādşāhum iźn-i şerĮfüñ olursa oġullarum ile bu bābda
daħı müşāvere ideyüm.” didi. Şāh Bevvāc “Oġulların gelsün.” didi ve fermān itdi:
Pes oġulları meclis-i hümāyuna gelüp bu dört hedāyā Ǿarż olınduķda büyük oġlu
aytdı: “Altunı almaķ gerekdür. ǾAzĮz ismine mažhardur ve bunuñla at ve eŝvāb ve
cevāhir taĥśĮli āsāndur. At źĮ-rūĥdur. Vefāt itmekle elden gider. Libās daħı köhne
olur. Cevāhir ise kesr gelmek ile żāyĮǾ olur. Ammā altun bir cevāhirdür ki (eskimez)
eksimez. Kesr ile żāyĮǾ olmaz.” didi. İkinci oġlı aytdı: “Ey baba! Cevāhir almaķ
maǾķūldur ki senki mādemki vezĮrsin pādşāhuñ devletinde saña altun eksik olmaz.
Ancaķ bu cevāhirlerüñ her bir dānesi dünyā deger ve nažĮresi ķaŧǾā pādşāhuñ
ħazĮnesinde bulınmaz.” didi. Üçünci oġlı aytdı: “Ey baba! Atı almaķ maǾķūldür.”
didi. Semend-i bād-pā āb-ı berdi aśħāb-ı ġazādur. Ġazā niyyetine Ǿaķd olınsa yiyüp
içmesi envāǾ-ı śadaķātdan maǾdūd olur. Dāǿimā ħidmeti mūcib-i ŝevāb-āħretdür.
Veǿl-ĥāśıl eŝvāb-ı cihetden olduġı cihetden fevāǿidi daħı çoķdur ve bunuñ ħaķķında
vārid olan āsār u aħbāra nihāyet yoķdur.” didi. Dördünci oġlı aytdı: “Ey baba!
[59b]
At u ālāt erbāb-ı cihāta maħśūśdur. Māl u cevāhir cemǾ itmek ŧamaǾkārlar
kārıdur. ǾĀķıl olan kişi bu güni ĥoş görüp irteyi fikr itmez. El-ān olan źevķĮ vü zĮneti
bıraġup gelecek zamāna hevāya hoş itmez. İmdi hemān bu günki günde bu hilǾat-ı
mevrusüǿl-haceti ħidmetüñ şükürānesi velĮ-niǾmetüñ olan pādşāhumuzuñ ĥużūrında
giyüp aķrān u emsālüñ arasında iftiĥār u mübāhāt eyle. Yoħsa pādşāhuñ devletinde
senüñ bir şeye iĥtiyācuñ yoķdur.” didi. Pes Şāh Behvāc Hażretleri iħtilāf-ı ŧebāyiǾ
üzre bunlaruñ kelĮmātların bir ĥoşca diñleyüp her birinüñ ħāllarine göre ǿulüvv-i
himmet ve fehm-i ferāsetlerin taĥsĮn itdi ve “Egerçi bunlar henüz tāze civānlardur.
Ammā Ǿaķl-ı kiyāset cihetinden pĮrlerdür ve her vechle vüzeralıġa müsteĥaķlardur.”
diyüp hemān ol sāǾat śandaķı ile altunı büyügine ve cevāhiri ikincisine ve raħşı
üçüncisine ve ħilǾatı dördüncisine aǾŧā idüp ve dördüni daħı babaları vezĮr
Ħūşmend’üñ eli altına ķubbe-nişĮn vezĮr itdi ve Ħūşmend vezĮrüñ ħidmeti maķbule
geçüp kemā-kān istiķlāl üzre śadr-ı vezāretde ķāǿim oldı ve bu devlet-i saǾādete
308
müşāvere berekātıyle nāǿil oldı. İmdi müşāverede nefǾ-i ǾažĮm olduġında hĮç şübhe
yoķdur ve ey Māhışeker! Saña bu ĥikāye Įrād itmekden maķśūdum budur ki benüm
gibi bir maĥrem-i esrār ele girmiş iken müşāverede ihmāl etmeyesin.” didi. “Benüm
hemān saña naśĮĥatüm budur ki fırśatı fevt itmeyüp bu sāǾat maĥbūb ŧarafına revāne
olup ol Ǿāşıķı daħı intižārda ħalāś idesin.” didi. Māhışeker daħı hezār nāzile
maĥbūbına gitmek içün ŧışara çıķdı. Nā-gāh śabāĥ olup āftāb-ı Ǿālem-tāb ile cihānuñ
yüzin Ħūşmend’üñ derdi gibi münevver olmış. Yine murād ĥāśıl olmayup irtesi
giceye ķaldı.
[60a]
Çün ol gün daħı ne ĥāl ise aĥşama dek śabr itdi. Çünki aĥşam oldı. Cihānuñ
içi Ǿuşşāķuñ baĥtı gibi siyāh oldı. Yine Māhışeker ŧūŧĮ-i kemālüñ yanına gelüp “Ey
ŧūŧĮ! Dünki gice ziyādece muśāĥabat olınduġından ŧuymamışız. Śabāĥ olmış.
Murādum hemān şimdi bu gice gitmekdür.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey Māhışeker! Kāşki
bu ķadar kelāmla eglenmeyüp hemān gideydin.” didi. Zįrā ‘El-fırśatü temuruǿs-
seĥāb.’ feĥvāsı üzre fırśat ķatı tez gelür geçer. Düşünecek zamān degüldür. Hemān
ǾazĮmet idüp ol muĥib-i müştāķı daħı intižārdan ħalāś eyle ve görüşdükde hemān
ancaķ muśāĥabat-ı ǾazmĮyye ile ķanāǾat itme. Maĥbūbından işitdügün sözleri pek
mülāĥaža idüp ħātırında ŧut. Eger sözlerinden sen kendüñ ĥiśśemend olamazsañ baña
naķl itmege saǿy eyle. ZĮrā ‘El-lisānu tercümānüǿl-ķalb.’ manŧuķı üzre kişinüñ lisānı
derunınuñ tercümānıdur. Her kişinüñ ĥaseb ü nesebi ve fısķ u śalāĥı maĥabbet ü
Ǿadāveti ĥāśılı cemĮǾ aĥvāli sözinden maǾlūm olur. İmdi ola ki senüñ gibi nāzenĮn ü
dil-firĮbüñ maĥbūbı bir ĥasĮb ü nesĮb ola. Yoħsa her ħār u ħāşākla sencileyin gül-
rūħsāruñ ittiśāli lāyıķ degüldür.” didi. Māhışeker aytdı: “Ey ŧūŧĮ-i feśāĥat! Lisān
kişinüñ sözinden ĥaseb ü nesebi nice bilinmek gerekdür ve nice mümkindür?” ǾAyān
eyle. ŦūŧĮ aytdı: “Ey Māhışeker! Žürefā her sözin biñ dürlü maǾnā aħź iderler.
Nitekim Merd-i Dihķān’uñ daǾvāsını sulŧān-ı Rūm faśl idemeyüp āħir-kār žerafetiyle
Mihr-i Şāh faśl itmişdür.” didi. (25. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol
ĥikāye?” Ĥikāye-i Merd-i Dihķan. ŦūŧĮ aytdı: “Zaman-ı evvelde bir dihķān çift
sürerken bir źĮ-ķıymet cevher buldı ki nažĮrin kimse görmiş degüldür. Pes bu cevheri
kendi vilāyetinde olan cevherşināslara getürdi. Her biri bahā taķdĮr itmekden Ǿāciz
oldılar. Merd-i Dihķān’uñ dostları naśĮĥat itdiler ki “Bu cevheri
[60b]
Bunda śatmaķ murād iderseñ buña kimse bahā yetişdüremez. Āħir-kār bu şey
309
duyulup Ǿālem içinde yayılsa gerekdür. İĥtimāldür ki pādşāhlardan birinüñ ķulaġına

girüp bunı senüñ elinden ġaśben alurlar. Alduķlarına rażısan hemān almaķ ile
ķanāǾat itmeyüp “Pādşāh ħazĮnesinden çalduñ.” diyü iftirā idüp envāǾ-ı muśĮbete
giriftār olmaķ muķarrerdür. İmdi maǾķūl olan bu cevher-i bĮ-nažĮri alup kendi elüñle
Sulŧān-ı Rūm’a hediye eyleyesin. Bunuñ ķıymetinde cihān cihān lüŧf u keremiyle
mesrūr (u) handān olursun.” didiler. Merd-i Dihķān daħı bu naśĮĥati semǾ-i ķabulle
diñleyüp ol sāǾat yola revāne oldı. Bir ķac menzil gitdükden śoñra bir gün yolda üç
nefer-i seyyāĥa rast geldi. Bunlar ile muśāĥabat idüp ‘Er-refĮķ śummeǿŧ-ŧarĮķ’ vaķfı
üzre bu üç kişi ile refĮķ oldılar. Bir ķaç gün daħı gitdiler. Ammā seyyāĥlar dihķānda
ol cevheri gördiler. Bir taķrĮb ile almaġa fırśat gözedürlerdi. Tā bir gün bir yere
geldiler dihķān ġāyet yorılmış idi. Anda uyħuya vardı. Nā-gāh ol üç seyyāĥ ol
cevāhir-i girāb-bahāyı dihķānuñ ķoynundan çalup ve aślā ķaçmaķ kaydında daħı
olmayup bilmez gibi oturdılar. Pes dihķān uyanduġı gibi ķoynunda cevher aradı.
Bulamadı ki seyyāĥlar aldı. Kendü kendüye aytdı: “Şimdi söyleyüp cevheri
bunlardan ŧaleb itsem hem cevheri alamam ve hem bunlar beni śaġ ķomazlar. Hemān
maǾķūli hĮç bildürmeyüp ve bunları yine yoldaşlıķdan daħı redd itmeyüp keǿl-evvel
maǾance Sultān-ı Rūm’uñ āstānına varmaķdur.” didi. HĮç ol dilden gelüp bir ķaç
eyyāmdan śoñra Rūm’a gelüp dāħil oldılar. Der-ĥāl dihķān Ǿarż-ı ĥāl śunup
keyfiyyet-i ĥāli Rūm’a iǾlām itdi. Pes Sulŧān-ı Rūm seyyāĥları getürüp söyletdi. Üçi
daħı inkār eylediler. Hele seyyāhları cins idüp ǾažĮm-i fikre düşündi ki ‘Şimdi
muŧlaķā dihķānuñ ķavl u mücerredi ile bu üç şaħśa eziyyet itsem belki ħaberleri
olmayup nā-ĥaķ yere bĮ-günāhları rencĮde idüp
[61a]
Güneh-kār oluram ve eger muķayyed olmasam dihķānuñ sözi vāķiǾ ise
yaramazlara muǾāvenet idüp erbāb-ı ĥuķūķı iĥķāķ-ı ħaķķ itmekde taķśĮrāt itmiş
oluram. Yārın ĥużūr-ı Ĥaķ’da cevāb viremeyüp netice ġam u ķasāvete mütaġrıķ
olmış otururdı. Ol eŝnāda Sulŧān-ı Rūm’uñ duħteri Mihrişāh Bānū ki Ǿaķl u firāsetde
yegāne idi ve kemāl mertebe Ǿāķıllı vü ferzāne idi. Babasınuñ yanına gelüp efkārınuñ
sebebinden suǿāl itdi. Sulŧān-ı Rūm daħı keyfiyyet ĥāli bĮǿt-ŧamām naķl u taķrĮr
eyledi. Kızı Mihrişāh Bānū daħı aytdı: “Ey baba! Gel bu daǾvāyı baña ĥavāle eyle.”
Bunı laŧif ĥĮleyle ve žerāfet ü nezāketle faśl iderem.” Sulŧān-ı Rūm daħı iźn virdi.
Şāh Bānū daħı kendi maķām-ı saǾādetine gelüp ol üc seyyāĥı ķarşusına getürdi be
bunlara ziyāde luŧf u muǾāmele idüp didi ki “Babam Sulŧān-ı Rūm sizüñ aĥvālüñüzi
310
bir ħoşca teftĮş ü tefaĥĥuś itmedi. Az ķaldı ki Merd-i Dihķān’uñ hemān yalñuz ķavl-
i mücerredi ile sizleri rencĮde ideyazdı. Ammā ben maħfĮce sizüñ ahvālüñüzi
tecessüs idüp vāķıf oldum ki sizin dāmen-i Ǿiśmetiñüz bu töhmetden müberrādur ve
seriķa ĥĮlesinden muķarrādur. ǾAleǿl-ħuśūś seyyāĥ-ı Ǿālem olup nice şehr-i diyārda
geşt ü güźār idüp fevāǿid-i keŝre müşāhedesiyle behremend ve envāǾ-ı Ǿulūm u
fażāǿille ercmend olmışsız. İmdi sizden recā iderem ki dāmen-i śoĥbetiñüz benden
çekmeyüp vāśıl olduġuñuz Ǿibretlerden ve ĥikāyet-i ġarĮbelerden bizi daħı behre-yāb
idesiz ve her gün meclüsüme gelüp gidesiz.” diyü ol sāriķlerüñ göñlini uġrıladı ve
ĥabsden ıŧlāķ olup her gün bunlar lā-teklĮf Mihrişāh’uñ meclisine gelüp giderlerdi ve
mā-beynlerinde hezār dürlü kelimāt vāķiǾ olup nice aħbār-u āŝār müźākere olınurdı.
Pes bir gün meclisleri tertĮb olınup muśāĥabat olunırken Mihrişāh aytdı: “Ey
seyyāĥlar! El-ĥamdüliǿllāhu TeǾālā derūnuñuz zĮver-i Ǿilm ile ārāste
[61b]
ve žahiriñüz revanķ-ı feżāǿil ile pĮrāste olup Ǿilm ü fażĮletiñüz çehre-i
aĥvālünüzden peydā ve tavr-ı ferāset nāśiye-i ĥālüüzden hüveydādur. Çünki mā-
beynümüzde bu ķadar nān-nümuñ u niǾmet ve ĥuķūķ u śoĥbet vāķiǾ oldı. İmdi
sizlerden niyāzum budur ki bildügüñüz Ǿulūmı bizden diriġ itmeyüp söyleyesiz.
MaǾa-haźā Ǿilm ü fażĮlet neşr olduķda teraķķĮ bulur dükenmez. Pes imdi sizlerden
ümĮdüm budur ki derūnumda bir müşkilüm vardur. Bir ĥikāyede işitmiş idim. Ķatı
çoķdan müşkilümdür. Bir vechle fetĥi mümkin olmadı. Sizlere Ǿarż ideyüm. Bolayki
şeref-i śoĥbetiñüzle fetĥ olaydı.” didi. (26. Hikâye) Seyyāhlar suǿāl itdiler: “Nicedür
ol ĥikāye?” Miĥrişāh aytdı: “Şöyle naķl olınur ki zamān-ı evvelde şehr-i Dimaşķ’da
bir bāzergan var idi. Mal-ı firāvān ve niǾmet-i bĮ-pāyān śāĥibi idi. Bu bazergānuñ
Daġırdan nāmında bir duħteri var idi. Tamām on iki on üç yaşına yetüp
Beyt:
“Ĥaśr-ı melāĥatde şeb-i deyçūları
Ķanŧarātüǿl-müşk idi ebrūları
Lebleri bir Ǿişve-i ķadeĥ-kārı idi
Gözleri cādū-yı ciger-ħ¥ār idi
Ġabġabına nisbetle gökde māh
SĮb idi ol seyyāh
Ebrū-yı ġarrā iki müşgĮn kemān
TĮr-i şuǾā-ı baśar dilcān-ı nişān.
311
Veǿl-ĥāśıl bir dürr-i şāh-vār ve bir güher-i leŧāfet-şiǾār idi kim nažĮrini
āyĮneden ġayride kimse görmemiş idi. Pes bir gün eyyām-ı baĥārda tamām envāǾ-ı
şükūfe ile baġ u bustān müzeyyen olmış idi. Ol gül-rūħsār arżū-yı seyr-güźār idüp bir
ķaç ħādemeler ile baġa varup bir dıraħt-ı sāye-dāruñ altında ķarār itdi. Eŧrafa nažar
iderken gördi ki bir gözi köre (güle) rast geldi kim serd-serkeş gibi baş çeküp
cümleden mümtaz u behcet-i ĥüsnle ser-firāz olmış. Pes Dilfürūz ol gülüñ
kopmasıçün cāriyelere emr itdi. Cāriyeler segirdişüp her biri o güli ķoparmaġa ol
ķadar iķdām
[62a]
itdiler ki zaĥm-ı ħārdan bütün vücūdları lāle-zār oldı. Kemāl mertebe yine bu
gül yüksekde olduġından ķoparmaķ mümkin olmadı. Gül ķopmadıġından
Dilfürūz’uñ Ǿalāķası ziyāde olup ķoparılmasına ġāyet iķdām idüp “Her kim ķoparırsa
benden ne maķśūdı var ise ĥāśıl iderem.” diyüp Ǿahd itdi. Meger bu ĥāli baġbān
görür imiş. Bu vaǾde-i meserret-encāmı işitdügi gibi bĮ-tevakkuf gelüp
“Gülüñ vişālin isteyen ħārdan ictināb itmez.
Zaĥm-ı ħārdan ķorķan rāh-ı Ǿaşķa gitmez.”
Beyt:
“Yār içün aġyāre minnet itdügüm Ǿayb eyleme
Bir gül içün bāġbān biñ ħāre ħidmet-kār olur”
diyüp ve bir pür-tāb idüp kendüsini bir kerre gül aġacına urup Ǿankebūt miŝāl
śarılup çıķdı ve istedügi güli ķoparup Dilfürūz’uñ ĥużūrına getürdi. Çün Dilfürūz
bāġbānuñ bu cesāretini ve kendinüñ vaślı ümĮdiyle böyle merdāneligini müşāhede
idüp baġbāna kemāl mertebe maĥabbet ve vaǾadine vefā itmege cezm ü ǾazĮmet itdi.
Nitekim dimişlerdür:
Beyt:
“Sūz-i dilden bĮ-ħaberdür śanmañuz cānāneyi,
ŞemǾ evvel ārż ider gör āteş-i sūzāneyi.
ǾAşķ odı evvel düşer maǾşūķa andan Ǿāşıķa,

ŞemǾi gör kim yanmadan yandurmadı pervāneyi.”
Pes Dilfürūz bāġbānuñ yüzine baķup “Bāġbān benden maķśūduñ nedür?”
didi. Bāġbān daħı yüz yire ķoyup “Senden murādum budur ki gelin olduġuñ gice
zevcüñle yatmazdan evvel baña bu baġa gelüp benümle görüşesin.” didi. Dilfürūz
312
daħı bu ķavle rāżı olup āhd u āmān itdiler. BaǾde zamān bazergān ķızı bir ara tezvĮc
itmek murād idüp şehrüñ içinde ĥaseb ü neseble yek-dāne ve ĥüsn (ü) cemālde ķızı
gibi nāzenĮn şāhāne bir yigit bulup ǾažĮm dügün idüp nikāĥ ile iç güvigüsi idindi ve
gelini daħı tamām tezyĮn idüp güvigüyi içerü ķoydılar. ĀyĮn-i İslām üzre güvegü
içerü girüp namāz ķılup duǾā itdi. Śoyundı.
[62b]
ve ħānenüñ içinde ikisinden ġayrı kimse ķalmadı. Ammā Dilfürūz
soyınmayup ol civāna muķaddemā žuhūr iden bāġbān mā-cerāsın ve Ǿahdini söyledi.
Civān ise kemāl mertebe śāf-derūn olduġından aślā yaramazlıķ derūnına gelmeyüp
“Var Ǿahdine vefā eyle. Ancaķ fiǾl-i şenĮǾi irtikāb itme. Tiz gel!” didi ve iźn virdi ve
ol sāǾat Dilfürūz ugrın ķapudan çıkup üstünde olan zĮb u zĮnetle yalñuzca baġa ŧoġrı
revāne oldı ve aślā yanında yoldaşı olmayup Beyt:
“Rehnümāsı bu yolda encüm idi,
Şeb ü tār içre siyāh-veş kim idi.
Var iken tāb-ı meşǾal-i āhı,

Ħayretinden kim eyler idi āhı.
Dolandı bir vādĮ-yi ħatarnāke,

Daġdaġa geldi o duħter-i pāke”
Pes ol Dilfürāz ħayretinden baġuñ yolını ġayb idüp ħilāf semte gitdi. Nā-
gehān ķarşusından bir aç ķurt žāhir olup üzerine ĥaml eyledi. Dilfürūz kendi
ĥayātından meǾyūs olup yüzin Dergāh-ı Ĥaķķ’a ŧutdı ve ħayret-i ıżŧırābından ķurda
yalvarmaġa āġāz itdi ve bāġbān ile olan Ǿahdini ve bu ħuśūśda zevcinüñ mürüvvet ü
ādemiyyetini naķl itdi ve “Baña şimdi amān vir. Varup Ǿahdüme vefā ideyüm.
BaǾdehu ne ĥālüñ var ise eyle. Tek hemān ol vaǾde vefā itmedin rūĥum ķabż
olmasun.” didi. Pes Ħaķ TeǾālā Ĥazretleri ol ķurda inśāf virüp ķıza merĥamet itdi ve
derūnına tamām riķķāt gelüp ve şikārdan ferāġat idüp ol sāǾat dönüp gitdi. Pes
Dilfürūz bir miķdār daħı yüridi. Nā-gāh ķarşusına bir ĥarāmĮ çıķageldi. “Ĥāżır naśĮb
ayaġuma geldi.” diyü mresrūr oldı ve Dilfürūz’ı śoymaķ murād eyledi. Dilfürūz daħı
keyfiyyet-i aĥvāli söyledi. Kendüsinüñ Ǿahde vefā idüp ve zevcinüñ insāniyyet
itdügini ve ķurduñ inśāf itdügini naķl itdükde birinci hayvān iken merhāmet itdügini
313
söyledi ve “Bu zĮnet ile görüşmege Ǿahd itmiş idüm. Luŧf eyle görüşdükden śoñra al
senüñ olsun. Tek Ǿahdüm bozulmasun.” diyü yalvardı.
[63a]
Pes ĥarāmĮ daħı niyāzını ķabul idüp Dilfürūz’ı śalıvirdi. Dilfürūz daħı hezār
zaĥmetle gelüp dāħil olup bāġbānı buldı ve žuhūr iden ser-encāmı neķĮr ü ķıŧmĮr
bāġbāna naķl u taķrĮr eyledi. Bāġbān aġlayup aytdı: “Ey bānū-yı iśmet-güzĮn!
ǾAhdüñe vü deynüñe hezār āferĮn ki beni ādemde ĥaķĮķat nādir bulunurken sen
böyle ķavline vefā idesin. İmdi maķśūdum muŧlaķā seni tecrübe itmek idi. Yoħsa ne
mümkindür ki saña sūǿi ķaśd idem. Ben ābā Ǿan-ced bāġbānum. baġbānlıķ ħod
muĥāfažat ve emānet-kārlıķdur. Ħıyānet itmek bize lāyıķ degüldür. Eger ben bir
ġayrı bāġdan bir gül ķoparsam ‘Kemā tedeyyün tedān’ feĥvāsınca ġayrılar benüm
bostanımdan aġaç ķoparırlar. İmdi ĥoş geldüñ śafā geldüñ. Var zevcüñ ve ĥelālüñle
źevķınde ol.” didi. TaǾžĮmle ĥānesine dek bile götürdi ve dönüp gitdi. Dilfürūz daħı
gelüp śāġ u selāmet ile źevcine vāśıl olup birbirlerinden murād ĥāśıl itdiler.” didi ve
yine yüzin seyyāĥlardan yaña dönüp aytdı: “İmdi bu ĥikāyeden derūnıma müşkil
olan budur ki bu üç dört şaħsuñ içinde ķanġısınuñ mürüvvet-i insāniyyetine taĥsĮn
olınmaķ evlādur.” didi. Pes içlerinden birisi aytdı: “Ey Bānū-yı cihān! Benüm
ħaŧurıma şöyle gelür ki ol ķurt bir iħtiyār ķurt olmaķ gerek. Allāhu āǾlem dişleri daħı
dökilüp vücūdında tāb (u) ŧāķat ķalmamaķ gerek. Yoħsa ol semūz śaydı ķurt efsāne
ile terk idüp açlıġa ķanāǾat ve ĥāźır şikārdan ferāġat Ǿayn-ı ĥamaķatdür ve mūcib-i
nedāmetdür. Bu cins şeyǿe ĥamāķat dinür. Mürüvvet denmez.” didi. İkinci aytdı:
“Ķurduñ ĥamāķati ŧursun. Ol ĥayvān bĮ-iźǾāndur. Farż idelüm ki pĮrlikden ķızı
yenmege ŧāķati yoġ idi. Ammā ĥamāķatüñ büyügi ol ĥarāmĮnüñ ĥamāķatidür ki gice
içinde ol zer ü zĮvere müstaġrıķ bir şikār ele girmiş iken almamaķ muŧlaķā
dĮvānelikdür ve Ǿaķldan daħı bĮ-gānelikdür. Üçünci aytdı: “Anlardan ķatǾa nažar
aĥmaķlıķ bāġbānuñdur ki öyle nāzenĮn
[63b]
Dilnüvaz hezār nāzile ayaġına gelen ve seni viśāle irgürmege āġāz itmiş iken
pāk-dāmenlik itmek zihĮ ġaflet ve ol vaķtde ki yār ĥażır zamāneyi teşvĮş-i tĮrdir,
ķabża vü śadaķdur. İş olmış iken terk itmek źiyāde dūn-ı himmet olduġındandur.
Mürüvvet ve ādemiyyet ķande ķaldı.” didi. Veǿl-ĥāśıl bu üç seyyāĥ ķurd ve
ĥarāmĮye vü bāġbāna bĮ-bahāne nefrĮn u laǾnet idüp zevcine daħı “Ġayretsüz aĥmaķ
ādem imiş.” diyü isnād u töhmet itdiler. Aślā bir hüneri mürüvvete vü merdānelige
314
ĥaml itmediler. Çünki Mihrişāh Bānū bunlaruñ kelimātların diñleyüp lisānlarından

derūnlarınuñ ħıyānetini fehm idüp ve Merd-i Dihkān’uñ cevāhirini alan bunlardur.”
diyüp taĥķĮķ olmaķ üzre babası Sulŧān-ı Rūm’a söyledi ve siyāset idüp iķrār itdürdi.
“Cevāhir bunlardadur. Bunlaruñ sözlerinden gelişinüñ fesād ĥalleri žāhir oldı.” didi.
BaǾdehu Sulŧān-ı Rūm bunlara siyāset emr itdükde fiǿl-ĥaķĮķa cevāhir seyyāĥlarda
çıķup Sulŧān-ı Rūm Dihkān’uñ ceyb-i maķśūduñ gūn-ā-gūn inǾamla māl-ā-māl ve ol
üç nefer seyyāĥları ķatl idüp derekāt-ı cāĥĮme irsāl itdi ve bu ĥikāye daħı bunda
tamām oldı.” diyüp Ŧūŧį-i Kāmil ħatm-i kelām itdi ve dönüp yine Māhışeker’e aytdı:
”Ey Bānū-ı cihān! Pes imdi bu ĥikāye anlardan yādgār ķalup diñleyenler bu veche
üzre ĥiśśe-dār olurlar ki kişi muśāĥabet itdügi kimsenüñ ķavlinden fiǾlini istidlāl
itmek mümkin imiş. Saña daħı lāzımdur ki maǾşūķuñ bĮg-zādenüñ sözlerini bir ĥoşca
żabŧ idüp kelimātından ĥaseb ü nesebini ve maĥabbet ü ĥaķĮķati fehm idesin.” didi.
Yoħsa ķurı dostlıķdan bir şey ĥāśıl olmaz ve eglenecek zamān degüldür. Hemān bir
ķadem ol maĥbūbuñ ŧarafına revāne ol.” dirken nā-gāh cevher-i şems seyyāĥ-ı
āfaķuñ perdesinden žāhir olup gicenüñ esrārını seyyāĥlar ĥāli gibi rūşen u āşkāre itdi.
Yine maķśūd aślı irtesi giceye muvafıķ oldı.
[64a]
Çün ol gün ne ĥāl ise śabr idüp derdmend Māhışeker ħayāl feneri gibi ol
şemǾ-i ruĥsāruñ ħayāli hevāsıyla dönerdi. Hele biñ belā ile aĥşam olup yine ŧūŧĮye
geldi ve aytdı: “Ey Ŧūŧį! Kelimātuñ ārām-ı canuñ ve sözlerin ġadā-yı cānumdur. Dün
gice tecrübe ĥuśūśında sözden fehm olunur dimiş idüñ. Şimdi ĥālā maĥbūbıma
gitmek üzerineyem. Ammā ħavfum budur ki anuñ sözlerinden aĥvāliñi fehm
idemem. ZĮrā ben śoħbetine nās gibi maĥlūŧ olmamışam ve Ǿömrümde yegāne yüzin
görmemişem. Luŧf eyle tecrübe içün baña bir ġayrı ŧarĮķ daħı beyān eyle. Kim anuñla
Ǿamel idüp maǾşūķumı imtiĥān ideyüm.” didi. ŦūŧĮ-i süħandān ĥoķķa-i efsūn gibi
dehān açup aytdı: “Ey Māhışeker! Eĥibbānuñ keyfiyyet-i aĥvālini tecrübe itmekde
ĥükemā-yı müteķaddĮmĮn bir ŧarĮķ daħı vażǾ itmişlerdür. Tā ki anuñla cemĮǾ
insānuñ ĥāli nümāyān olur. İmdi saña beyān ideyüm. Anuñla Ǿamel eyleyesin. Pes
maǾşūķuñla hem-śoĥbet olduķda meclise neşād gelmek içün sāz getürüp çalsunlar.
Eger sāz çalınurken maĥbūbuñ bĮg-zādeye ola ki ĥālinden źiyādece bir sürūr ŧarab
gelürse ĥabĮb-i şerĮf ü merdāneliginde şübhe yoķdur ve eger ķaŧǾā taġayyür vażǾ
itmezse dostlıġa lāyıķ degüldür. Nitekim İśfehānĮ ĥükemāsı beşikde olan şehzādenüñ
tāc u taĥta liyāķatini ve sāǿir eŧfālden imtiyāz ve istiĥķāķını sāz ile temyĮz
315
itmişlerdür.” didi. (27. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki: “Nicedür ol ĥikāye?” ŦūŧĮ
aytdı: “Ĥükemādan şöyle menķūldür ki zamān-ı evvelde Iśfehān’uñ pādşāhı yüz
yigirmi yaşını mütecāviz bir merd-i mübāriz idi. Bir gün sefer-i āħrete ruĥlet itdi.
Ammā kendi yerine taĥt-nişĮn olacaķ büyük evlādı olmayup süt emer bir oġlı ķaldı.
Vüzerā vü Ǿulemāsı bir yere cemǾ olup
[64b]
müşavere itdiler ki “Bu maǾśūmı taĥta geçürsek daħı ŧıfldur. Söz söylemez.
Ĥareket itmez ki efǾāl u aķvālinden salŧanata istiĥķāķı olduġun fehm ideriz. Farżā
müteĥaķķ-ı salŧanat degül ise bĮ-maǾnā yere bu ŧıfl ilen bu ķadar sene zaĥmet
çekmek ķurı miĥnet ü Ǿabes-i meşaķķatdür ve eger ħāricden bir kimseyi pādşāh itsek
mādemki Ǿırķ-ı ŧāhire-i salŧanatdan olmayan ādemden ħayr gelmez ve memleket-i
reǾāyāyı ħod ĥıfž itmez. Pes hemān maǾķūl olan yine bu ŧıflı tecrübe itmekdür.” didi
ve “Ne vechle tecrübe idelüm?” diyü ĥükemāya mürācaǾat itdiler. Meger ol zamān
ol nevāĥĮde dört yüz ĥükemā müctemiǾ olmışlardı. Pes ol dört yüz ĥakĮmüñ reǿyi
anuñ üzerine cāri oldı ki “Bir sāz meclisi tertĮb ideler ve ol şeh-zāde kendi aķrānı
olan biraz eŧfāl ile getürüp beşiklerini ol meclise ķoyalar. Sāz çalduķda şeh-zāde
ĥareket iderse lāyıķ-ı salŧanatdur ve eger itmezse degüldür. Başuñuza ġayrı tedārik
gerek.” didiler. Pes vezir o ĥükemādan bu sözi gūş idüp taǾlĮmleri üzre tertĮb-i meclis
itdiler. Hemān sāzendeler ve ħoş āġāz-ĥānendeler sāz u söze āġāz itdükleri gibi şeh-
zāde şūr u şaǾb-ı izhār ol ķadar ĥareket itdi ki beşigi ĥarekete getürdi. Sāǿir eŧfāl
ķalıb-ı efserde gibi medĥūş ve bĮ-mecāl yatup ķaldılar. BaǾdehu cümle ĥükemā
bildiler ki bu şeh-zāde śāĥib-i saǾādet lāyıķ-ı taĥt-ı salŧanat u serĮr-i rifǾat-mend
şāyeste-i tāc u devletdür. Der-ĥāl babası maķāmına pādşāh ve sāye-i devletini
kendülere penāh itdiler. İmdi “Ey Māhışeker! Sen daħı böylece ižhār-ı hüner idüp hĮç
olmazsa bāri bu ķadarca tecrübe eyle.” didi. Māhışeker aytdı: “Ey ŧūŧĮ-i süħandān!
MusıķĮden bu didügüñ teǿŝĮr nümāyān olur mı?” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey Māhışeker! Bu
Ǿilm-i mūsıķĮde bir teǿŝĮr
[65a]
vardur ki lisāna gelmez ve bu bir keyfiyyetdür ki sırrını ifşā itmek olmaz.
‘Men lem yaźuķ lem yaǾrif’ feĥvāsınca ŧatmayan bilmez. Bir meclisde sāz u söz
olduķda kimi źevķ-i rūĥānĮ ve kimi źevķ-i cismāni taĥśĮl idüp istiǾdādına göre
ĥiśśesin alur ve mūsiķĮnüñ ĥālet-i Ǿāşıķānesi niceleri helāk itmiş olur. (28. Hikâye)
Nitekim Cüneyd-i BaġdādĮ ĥikāyesi bu maǾnāyı teǿyĮd ider.” didi. Māhışeker suǿāl
316
itdi ki: “Nicedür ol ĥikāye?” ŦūŧĮ aytdı: “Bir gün Cüneyd-i BaġdādĮ Ǿaleyhi
raĥmetüǿ-l hādi ĥażretleri meclis-i semāǾda ǾažĮm źevķ-yāb olup şarāb-ı Ǿaşķla
mestāne ve cünūn-ı Ǿaşķla dĮvāne olduķları ĥālde kendülerini unutup bĮ-śabr u bĮ-
ārām ayāġ üzre gelüp ĥarekete iķdām itdiler. Bu meclis ve cüdānuñ źevķĮ cümle ehl-i
meclise teǿŝĮr idüp ĥattā daħil-i meclis olanlardan birisi Ǿāşıķāne naǾre-i söz çekdi.
Hemān ol naǾre Cüneyd’üñ semǾine vāśıl olduġı gibi mestāneligi geçüp Ǿaķlı başına
geldi. Ol naǾre uran şaħśa nažar-ı celāl ile baķup “Sükūt eyle.” diyü emr itdükleri
gibi śūfĮǿ-i merbūr ĥırķasın başına çeküp bir sāǾat miķdārı ŧurdı. BaǾdehu ĥırķayı
ķaldırup gördiler ki nār-ı Ǿaşķ ķafes-i vücūdını yaķup rūĥ-ı śafvet-i tām ile Ǿālem-i
bālāya pervāz itmiş. İmdi bu bābda söz çoķdur söylemek lāzım gelse söz uzar
maǾķūli hemān bu ķadarca iħtiśār itmekdür ve bundan çoķ maǾnā fehm olınur.” didi.
BaǾdehu Māhışeker aytdı ki: “Ey ŧūŧĮ! Çünki bu Ǿalemüñ bu ķadar aĥvālini söyledüñ
lüŧf eyle ibtidā-ı mabedǾinden ve aślından žuhūrı ķandandur. Ānı daħı beyān eyle.”
didi. ŦūŧĮ aytdı: “Bu Ǿilm-i mūsıķĮ deryādur. Mevcine nihāyet ve leźźetine ġāyet
olmaz. Sen meger mūsıķĮ ĥaķķında Ĥekim-i sazperver ile maymūn ĥikāyesin
işitmedüñ mi?” (29. Hikâye) Māhışeker aytdı: “İşitmemişem. Söyle nicedür ol
ĥikāye?” ŦūŧĮ aytdı: “Ĥükemā-yı Hindistān’uñ rāvĮlerinden şöyle istimāǾ eyledüm ki
ĥekim-i saz-perver
[65b]
seyāĥati Ǿāleminde ŧaġlarda aġaçlar sāyesinde gezerken bir maymūn gördi.
Aġaçlaruñ içinde daldan dala śıçrardı. Bu ĥālde iken maymūnuñ ķarnı bir keskin dala
rast gelüp yırtıldı ve baġırsaġı iki daluñ arasında ķaldı. Bir zamāndan śoñra ol
baġırsaķ ķurıdı. Rüzgār ŧoķınduķça andan ħoş śadālar žuhūr itmege başladı. Pes
ĥekim-i sāz-pervez ol baġırsaġı indürüp iki aġaç baġladı. Evvelkiden źiyāde ħoş āvāz
śādr oldı. Andan śoñra ol aġaca bir deri ķaplayup bir ķaç tel daħı iżāfe idüp çalmaġa
şürūǾ eyledi. BaǾdehu her kişi Ǿaķlı erişdügi mertebe bir śūrete ķoyup dürlü dürlü
sāzlar peydā ķıldılar. (30. Hikâye) Ammā aślı iĥtirāǾı bundandur ve Ǿilm-i mūsiķĮde
olan maķāmātuñ ve şuǾbelerin aślı budur ki diyār-ı Hind’de bir ķuş vardur. Adına
Ķaķnūs dirler. Burnında bĮ-ĥisāb delükleri vardur. Ķaçan śadā itdükde her
delüginden bir śūret-i ġarĮb ĥāśıl olur. Pes ĥükemā-yı Hind maķāmātı ve musiķĮyi
andan ser-encām eylemişdür. Eger bu Ǿilmüñ ĥaķĮķatine irmek naķl olınmaķ ile
bilinür degüldür. İçinde Ǿömr śarf itmek muĥtācdır. İmdi ķurı efsāne ile vaķtini źāyiǾ
ķılma. Hemān maĥbūbun cenibine teveccüh ķıl ki fırśatı fevt itmeyesin. ZĮrā fevt
317
iden nā-dānlıġla geçürür Ǿömriñi peşĮmānlıġla. Hem belki iĥtimāldür ǾanǾķarĮb

Ħ¥āce SāǾid çıķa gele. Śoñra murādın ĥāśıl olmaduġından gürbe fārelerüñ cümlesini
öldürdügünden peşĮmān olduġı gibi sen daħı peşĮmān olasın.” didi. (31. Hikâye)
Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye ŦūŧĮ aytdı: “Aķśā-yı Çin’de bir
murġ-źār var idi ki şükūfe-i eşcārına ġāyet śayd u şikārına nihāyet yoġ idi. İttifāķā ol
mevziǾde bir arslān vaŧan itmiş idi ve ol eŧrafuñ ne ķadar sibāǾ-ı behāyimi var ise
şĮrüñ ħidmetinde olub emr ü fermānını cānlarına minnet ve sāye-i Ǿažametini mūcib-i
rāĥat ġedā itmişlerdi. Nice sinĮn (u) şühūr
[66a]
bu minvāl üzre Ǿubūr (u) mürur idüp şĮrüñ civānlıġı bahārı pĮrlik ħazānına
mübeddel olup ķuvvet-i cismānĮyyesi żaǾĮf ve bedeni iħtiyārlıķdan ġāyet naĥĮf oldı.
Gözleri görmeden ve dişleri taǾām çiynemeden ķaldı. Ĥattā ol dereceye vardı ki her
bār et yiyüp uyħuya varduķda pĮrlik żaǾfından keyfi geçmiş tiryaki aġzı gibi
dudaķları düşüp aġzı açılurdı. Eŧrāfında olan fāreler gelüp dişlerinüñ arasında
yudamayup bāķĮ kalan etleri çeküp çıķarup yerlerdi. Bunlaruñ bu eźiyyetinden aslān
rāĥatla uyumayup her sāǾat başında uyanurdı. Bu ķadar fāreyi daħı ŧutmaķ mümkin
degül. Arslān uyanduġı gibi her biri delüge girüp uyħuya varduġı gibi yine başına
üşürlerdi. Şįr bu ķadar heybet-i śalābet ile fārelerüñ elinden Ǿāciz ķaldı. Bir gün şĮrüñ
ħalvet-ĥānesine ķurt ki rütbe-i vezāretle ĥażret-i şĮre taķarrüb-i tām ĥāśıl itmiş idi.
Bir gün ħalvet-ħānesine dāħil olup şĮr fārelerüñ elinden çekdügi zaĥmeti ķurda taķrĮr
etdi. (32. Hikâye) Ķurd aytdı: “Ey şįr! Śalābet-i eŝer-i aĥvāliñüz Ǿaynı ile ĥalĮfe-i
Baġdad ile Ǿālim-i RabbānĮ temŝĮline beñzer.” didi. ŞĮr suǿāl itdi ki : “Nicedür ol
ĥikāye?” Ĥikāye. Ķurd aytdı: “ĦalĮfe-i ǾAbbāsiyyeden birisi ki cebbārlıķ ile şöhret-
şiǾār ve ifrāŧ-ı Ǿažametle meşhūr-ı diyār olmış. Bir gün meclisde Ǿālim-i fażĮlet-
nihād āb-ı rūy-ı Ǿulemā-yı Baġdād Ǿārif-i śemadānĮ bir Ǿālim-i rabbānį otururdı.
Ammā yāz eyyāmı olduġından ħalifeyi siñek ġāyet ile āzürde ve bĮ-ĥużūr itdi. Ħalife
yüzini ol Ǿālime ŧutup “ǾAcebā bu meges ne içün ħalķ olundı. Bunlaruñ ĥaķķında
ĥikmet nedür ki bir aķça bir şeye nefǾi yoķ. Nā-pāklik ile mevśūf ve ezĮyyet ile
maǾrūf bir alāyı bĮ-fāǿide ĥaşerātdur.” didi. Pes ol Ǿārif-i ĥaķĮķat-şinās aytdı: “Ey
ħalife-i
[66b]
rūy-ı zemĮn! Cenāb-ı Rabbüǿl-ǾalemĮn baŧıl şey ħalķ itmemişdür. Bu
megesleri ħalķ itmeden cebbārları ibtilā vü Ǿacizlerini bildürmege işāretdür. Bu ķadar
318
ķudret (ü) ķuvvet var iken bir alāyı Ǿācizi defǾ itmege ŧāķatleri yetişmeyüp pes bu
sebebler ile yine Allāhu ǾažĮmüǿş-şān’a iĥtiyācları nümāyān olur.” didi. Pes ĦalĮfe ol
Ǿārifüñ bu kelām-ı encāmından ġayet ĥažž idüp mütesellĮ oldı. Ĥażreti ŞĮr’e daħı
buncılayın eşħāś-ı ĥaķĮrenüñ eźiyyeti yine tenbįhāt-ı rabbānĮdür ve terbiyye-i
sübĥānĮdür. Ancaķ her derdüñ dermānı vardur. Bunuñ defǾi daħı zūr-ı şevketle
olmaz. Ĥįle vü tedbĮre muĥtācdur. Ĥaķ TeǾālā her şeyǿi şeyǿe āħra-i sebeb itmişdür.
Birinüñ elinden gelen birinüñ elinden gelmez. Nitekim ĥānenün içinde ġubarı ŧāvus
ķanadı gideremeyüp belki süpürgeye muĥtāc olduġı gibi bunuñ daħı defǾi bizüm
elümüzden gelmez. İllā bu dergāhuñ eski emek-dārlarından kedi ki bu ķadar yıldan
beri bu der-gāhuñ mülāzımlarındandur. Fermān-ı şerĮfiüzle taĥt-gāhıuzuñ
pāsbānlıġın aña sipāriş idelüm.” didi. ŞĮr daħı ķurduñ sözine rāżı olup mülāzım-ı
dergāhı olan gürbeki ismine Çāpük-dest derler idi. Ĥużūrımıza iĥżār olup pāsbānlıġa
taǾyĮn olundı. Pes Çāpük-dest bu ħidmeti der-Ǿuhde idüp şĮre aytdı: “Ey Şāh-ı SibāǾ!
Egerçe kemāl-i kereminden bu ķulunı pāsbānlıġa taǾyĮn buyurdıñuz ammā bu ķadar
yıldan beri mülāzım-ı dergāhda bir kerre nažar-ı iltifāta mažhar düşmedüm. ǾAleǿl-
ħuśūś ki ĥażretüñle ķadĮmĮ ittiśālümüz vardur.” didi. ŞĮr aytdı ki “İttiśālümüz ne
cihetdendür?” (33. Hikâye) Çāpük-dest aytdı “Ĥażret-i Nūĥ Ǿaleyhiǿs-selām sefĮneye
girdükde fārelerüñ ġalebesinden gemi içinde olan maħlūķ Ǿāciz olup Ĥażret-i Nūĥ’a
şikāyet itdiler. Ĥażret-i Nūĥ daħı vaĥy-i Rābbaniyle arslānuñ alnın śıġadıġı gibi iki
burnunuñ delüginden iki
[67a]
gürbe ki bizüm cedd-i āǾlā vü ecdādımuzdur žāhir oldı. BaǾdehu ehl-i sefĮne
farelerüñ eźiyyetinden ħalāś olup rāĥat oldılar. İmdi ben ķuluñ daħı devletünde in-
şāǿallāhu teǾālā bu ħidmetüñ Ǿuhdesinden gelürem.” didi ve fiǿl-ĥaķĮķa Çāpük-dest
göründükde fāreler perĮşān olurlardı. Çāpük-dest daħı farelerüñ birini ŧutup
öldürmezdi. Ancaķ ĥużūr-ı şĮre daħı gelmezlerdi. Bu vechle arslān rāĥat olup Çāpük-
dest günden güne ķadr-i iǾtibārın arturdı. Çün Çāpük-dest taķarrüb-i tām ĥāśıl itdi.
Bir gün büyük evlādını meclis-i şĮre getürüp yer öptü ve aytdı “Ey Sulŧānüǿs-sibāǾ!
Bu benüm büyük oġlum ve eślaĥ evlādumdur. Ādāb-ı mülūkı ħūd bilür ve cemĮǾ
ħidmet elinden gelür. Ben ķuluñ baǾżı meśāliĥe gitdükçe bu oġlum yerime ķāim-
maķām olup pāsbānlıķ ĥidmetin edā itsün.” didi. Arslān daħı iźn virdi. Pes bir gün
Çāpük-dest bir işe gidüp pĮçesin yerine alıķodı. Bir gice gine gürbe pĮçeleri
pāsbānlıķ iderken fārelerle babası gibi medār ŧarĮķine gitmedi ve medārānın sırr-ı
319
ĥikmetinden ġāfil idi. Hemān žuhūr iden fāreyi ŧutup öldürürdi. Ol ķadar ki śabāĥa
dek hĮç bir dānesi ķalmadı. Cümlesini helāk itdi. İrtesi gün Çāpük-dest gelüp gördi ki
farelerüñ küştesinden püşte yıġılmış. ǾĀķlı başından gidüp pĮçesine aytdı “Ey nādān-
ı bĮ-iźǾān! Biñ dürlü zaĥmetle taĥśĮl itdigüm manśıb-ı şāygānemi elden giderüp ķadr
u rifǾatümi ħākle yeksān itdüñ. Ey aĥmaķ! Bizüm ebnā-yı cinsümüze iltifāt
olunduġı anuñ defǾ içün idi. Çünki anlar olmaduķça biz ne nesnenüñ ĥaķķında
mažhar-ı iĥsān olavuz.” diyü bĮ-ķıyās tevbĮħ ü serzeniş ķıldı. BaǾdehu bunuñ üzerine
bir ķaç gün geçdükden śoñra arslān gördi ki fārelerden ķaŧǾā eŝer ķalmadı. Ķurda
aytdı “Şimden śoñra Çāpük-desti pāsbānlıķdan Ǿazl idelüm.
[67b]
ZĮrā manśıbuñ Ǿilleti şuġul u Ǿameldür. Anlar olmayınca bir ādemi manśıba
ķomaķ aǾmāya āyĮne virmege beñzer. Çāpük-destüñ daħı Ǿilleti mūş-dārlıķ idi. Çünki
mūşdan eŝer ķalmadı. Pes Çāpük-dest erbāb-ı menāśıb Ǿadādından maǾdūd olması
sefāhatdür ve Ǿaleǿl-ħuśūś bu gürbe ŧaǿifesi ķan dökücidür. Rūz-ı maĥşerde anlaruñ
ħūnrĮzligi Ǿazābından ben daħı ĥiśśe-yāb oluram. MaǾķūl olan bunı maǾzūl
itmekdür.” didi ve fiǿl-ĥaķĮķa maǾźūl idüp menkūb u maĥźūl eski ĥālinde ķarār itdiki
dāǿimā bu aĥvāli pĮçesinüñ ĥamāķatinden bilüp başına ķaķardı. Egerçe pĮçesi daħı
itdigi işe peşĮmān oldı. Ammā ne fāǿide baǾd ħarābeǿl-Baśra fāǿide virmedi.
Ellerinde olan manśıb u niǾmet çıķdı gitdi. Çün ŧūŧĮ ĥikāyeyi tamām idüp aytdı “Ey
Māhışeker! İmdi bu ĥikāye anuñçün getürdim ki tā bilesin śoñ peşĮmānlıķ fāǿide
virmez. Hemān fırśat elde iken maǾşūķ ceānibine revāne ol.” didi. Ammā śabaĥ
olmış Māhışeker ŧūŧĮnüñ ĥikāyesine meşġūl olduġından ötüri ol gice gidemeyüp ġam
u ķasāvet ile gürbe-i maǾzūle dönüp maķśūd irtesi giceye ķaldı.
Çün Māhışeker ol gün daħı bāde-i Ǿaşķ ile dünyādan bĮ-ħaber olup aĥşāma
dek śabr u tevaķķuf itdi. Aĥşām olduķda ŧūŧĮye kemāl mertebe Ǿażab idüp aytdı “Ey
murġ-i keźźab! Her gice bĮ-maǾnā ĥikāye ile beni bĮ-ħ¥āb idersin ve aślı yoķ yere
ħ¥āb-ı ħargūş virüp eglendürürsin. Ben senden dermān umaram. Sen ħod Allāhu
aǾlem benüm maķśūdımuñ ĥāśıl olmamasına saǾy idersin. Vallāh billāh seni daħı
Müşārıķ’üñ gitdügi yola gönderürem ve seni pāre pāre idüp dünyāya gelmemişe
dönderirem.”
[68a]
diyüp kelām-ı tehdĮd ile ŧūŧĮye vaǾĮd itdükde ŧūŧĮ bu celālüñ saŧvetinden
320
serāsĮme olup Ǿaķlı başından perĮşān oldı. Gördü ki Māhışeker’üñ ġażabı ġāyet
kemāldedür. Söylese diñlemez. Helāk olmaķ muķarrerdür. Nā-çār olup yine söze
başladı ve aytdı “Ey Māhışeker! Benüm vücūdumdan saña ne żarar geldükde helāke
saǾy idersin. Senüñ maķśūdınuñ ĥuśūline saǾyimden ve fikrümden gözlerime uyħu
ĥarām oldı. İsterem ki sühūletle murāduñ ĥāśıl olup yār u aġyārdan bir kimesne bu
sırdan ĥaber-dār olmaya. HemĮn günāhım oldur ki “Yā nedir bilemem.” madlubınca
benüm taķśĮrātum budur ki mürāyılĮķ itmeyüp śadāķat üzre saña ĥaķ kelām söylerem
ve bildigim mertebe ĥikāyāt u temŝĮlāt Įrād iderem ki her birinden ĥiśśemend olup
nice fevāǿid taĥśĮl idesin ki maĥallinde iķtiżā ider. Yoħsa söylemezdüm.” didi.
Māhışeker aytdı “Ey murġ-ı nā-dān senüñ gibi aĥmaķuñ kelimātından ne fevāǿid ola
ki semǾ ķabule şāyān ola. Dünyādan bĮ-ħaber ve ĥaķĮķat-i eşyāyı müşāhededen bĮ-
ħabersin.” ŦūŧĮ aytdı “Ey Bānū-yı Ǿiśmet! Şümārınçün böyle kelāmla bu ħaliś ķuluñı
āzār u nā-çār idersin ve buyurdıġuñ kelām senüñ Ǿaķl u iśābet-encāmuna düşer mi?
Siz benüm śūret-i žāhirde źeviǿl-Ǿuķūlden olmadıġıma ne baķarsın. Söz söyleyenüñ
bĮ-ĥasebiǿž-žāhir ĥaķāret-i ĥāline baķılmaz. Belki söyledügi söze nažar olınur. “Lā
tenžur men ķāle veǿn-žur mā ķĮle.” maǾnāsı bu kelāmı teǿyĮd ider. Ĥattā Ħorāsān
vezĮrinüñ ķızı firār itdükde dilkünüñ naśĮĥati ile Ǿamel idüp rüsvāylıķdan ħalāś oldı.
Eger dilküye “Źeviǿl-Ǿuķūl degüldür.” diyü iǾtibār itmeyeydi bed-nāmlıķ ile
ķıyāmete degin meşhūr olması muķarrer idi.” diyince (34. Hikâye) Māhışeker
mülāyemet ü mülāŧafa ile aytdı “Söyle baķalum. Nicedür ol ĥikāye? Ĥikāye-i …
VezĮr-i Ħorasān. ŦūŧĮ aytdı:
[68b]
Ħorāsān pādşāhınuñ bir vezĮri var idi. İsmine Memālik-i PĮr dirler idi. Ĥaķ
TeǾālā aña bir oġul virmişdi ki bir kere yüzine baķan bir daħı baķmaġa tevbe iderdi.
Güzellik Ĥażret-i Yūsuf’a ħatm oldıġı gibi çirkinlik daħı vezĮr-zādede ħatm olmış
idi. Böyle bir ķabĮĥüǿl-manžar iken ol mertebe aĥmaķ zebān idi ki ĥayvānāt bile
anuñla ülfet itmegi irtikāb itmezdi. Veǿl-ĥāśıl babası olan vezĮr Memālik-i PĮr anuñ
andan ġayrı evlādı olmadıġından ‘Külli şeyǿin mevlūdühü ĥattāǿl-ĥabādi’
mıśdāķınca ķatı ħūb evżāǾ-ı nā-māķule dil-firib u merġūb görinür idi. Pes bu evlādı
teehhül eylemek murād idüp şehr-i Ħorasān’uñ aǾyānından birinüñ ķızınuñ nikāĥıyla
alıverdi. Ammā vezĮr-zāde ne ķadar çirkin ise aldıġı ķız ol ķadar ĥüsn ü cemāl
śahibi olup her ķaçan servi gibi reftāre vü ŧūŧĮ gibi güftāre gelüp gülse nice biñ
Ǿuşşaķı āh u zāre düşürürdi ve tamām mertebe her ĥalde erinüñ ħilāfınca idi. Ammā
321
nā-çār felek bĮ-amān gūya ki ķarġa ile ŧūŧĮyi bir ķafesde mihmān itdi. Pes bunuñ
üzerine bir ķaç eyyām geçdi. Ammā bu cins śoĥbetinüñ belāsı cānına kār itdi. Bir
gice kemāl mertebe Ǿaczinden nıśfüǿl-leylde zevcinüñ ķoynından çıkup şaĥrāya nāżır
olur bir pencere var idi. Anuñ dibine gelüp oturdı ve kendi aĥvāl-i perĮşānını
düşünüp aġladı. Evvel eŝnāda śaĥranuñ içinden bir ħūb śadā žāhir oldı. Gitdükçe
śadā yaķlāşup tā sarāyuñ dibine geldi. Ķız gördi ki bu śadānuñ şāĥibi bir nāzik vücūd
yigitdür ki güzellikde kendüye hemtā ve ħūb-śūret ħoş-āhenk olmadan dil-pezĮr ü
raǾnādur. Tamām mertebe bu yigide Ǿaşıķ oldı ve pençerenüñ altına çaġırdı. Rāz-ı
derūnın söyledi. VezĮr-zādeden ǾažĮm şikāyet idüp yandı yaķıldı ve “Kerem eyle!
Beni bu rām-ı belādan ħalāś itmege bir çāre bul.” diyü niyāz itdi.
[69a]
Ol civān daħı ķızı ħalāś itmegi boynına aldı. Der-ĥāl ķız ĥalvet-ħānesine
gelüp cümle zĮr ü zĮverin ve cevāhirini koyup ve götürebildügi ķadar altun daħı
yanına alup civānuñ yanına geldi ve yola revāne olup vafir ķaŧǾ-ı menzil itdiler.
Giderek bir büyük śu kenārına geldiler. Köprüsini geçidini bulamadılar. Ol civān-ı
muġannĮ ķıza aytdı: “Ben yüzmek Ǿilmini bilürem. Şimdi sen bunda eŝvābını vü
cevāhirini çıķar. Kendü esvābumla anı ķarşuya geçüreyüm. BaǾdehu yine gelüp seni
daħı arķama alup geçüreyüm.” didi. Ķız daħı bu sözi maǾķūl görüp śoyındı. Merd- i
muġannĮ cemĮǾ libās ve cevāhiri alup ķarşuya geçdi. Kendü kendüye fikr itdi ki bu
ķadar altun ve cevāhir elime girmiş iken bu Ǿavratı başıma belā idüp ķande götürsem
gerek. ǾAleǿl-ħuśūś vezĮr-zāde ħātūnı ola yarın ħātūnı arasa gerekdür. Öküz
boynuzıña girsem daħı bulurlar. Eyüsi hemān altun ve cevāhiri alup gidüp ķızı bunda
bıraķmaķdur. Arayanlar gelüp Ǿavratı bulduķdan śoñra cevāhiri aramaġa ol ķadar
muķayyed olmazlar. Ķurtulur giderüm.” didi. Cibiliyyeti ħabĮz olduġından ol
derdmend ħātūnı çıplāķ ol śuyuñ ķarşu yaķasında bıraġup kendüsi māl (u) cevāhiri
alup yola revāne oldı. Pes ķız ol śuyuñ kenārında zār u Ǿüryān olduġı ĥālde bir vāfir
girye ü nālān itdi. Der-ĥāl anı gördi ki bir dilkü azġına bir kemik pāresini almış. Śu
kenārında yemege geldi. Ol kemügi yerken śunuñ içinden bir balıķ çıķdı. Dilkü
balıġı urmaķ ķaśdıyla azġında olan kemügi ķaldırup balıġa atdı. Balıġı uramadı.
Kemik daħı elinden gidüp muteħayyerāne śaġa śola nažar itmege başladı. Çün ķız
dilkünüñ bu ĥālini gördügi gibi taĥammül idemeyüp güldi ve ŧaǾn idüp didi kim
“Dilkü cinsi Ǿāķl geçinürken źihĮ ĥamāķat ki azġında ŧutduġuñ niǾmeti niǾmet-i
mevhūmeye tebdĮl itmek ķaydına düşüp ol niǾmeti daħı taĥśĮl idemeyüp anuñ
322
ümĮdiyle elinde olanı daħı gideresin. Behey aĥmaķ işitmedüñ mi? Atalar ‘Yarınki
ŧavuķdan bugünki yumurŧa yegdür.’ dimişlerdür.” didi. Dilkü aytdı
[69b]
“Ey Bānū-yı cihān! Suǿāl itmek Ǿayb olmasun. Sen bunda Ǿüryān ne
ŧurursun.” Ķız daħı başına gelen aĥvāli naķĮr ü ķıŧmĮr dilküye taķrĮr itdi. Dilkü daħı
ķıza güldi aytdı “Sübĥānallāh senüñle bizüm aĥvālümüz hemān ikisi seĥer-ħĮz olan
şaħśuñ ĥikāyesine beñzer.” didi. (35. Hikâye) Ķız śordu ki “Nicedür ol ĥikāye?
Ĥikāye Dilkü aytdı: “Zamān-ı evvelde bir şaħś nıŝfüǿl-leylde ĥānesinden çıķup ŧaşra
gice ile yalñuz şehrüñ bazarı içinde gezerdi. Nā-gāh eĥibbāsından birisi ķarşusına
geldi. Daħı āşnālıķ itmezden evvel ‘Seni ĥāneden ķovdılar mı böyle gec vaķtde
dĮvāne misin yalñuz çarşuda vü bazar arasında ne gezersin?” diyü ŧaǾn u teşnĮǾ
itmege başladı. Pes şaħś-ı mezbūr ol dostına aytdı “Be-hey aĥmaķ ķardaş! Bir şey
daħl eyle ki ol keyfiyyet kendünde olmasun. Gice içinde aślı yoķ yere gezmekde
berāberüz ve senüñ aĥvālün daħı hemān benüm aĥvālüme beñzer. Kendi hālini
düşünmeyüp baña dil uzatmaķ zihĮ ĥamāķat ve ŧaǾn itmek ħod Ǿayn ķabāĥatdür.
Nitekim buyurmışlardur ‘Li-men yeşteġılü bĮ-ǾuyūbĮǿn-nāsi ve hüve ġāfilun Ǿan
Ǿuyūbi nefsihi.’ imdi beni taǾayyüb itmegi ķo! Kendi ĥālüñle meşġūl ol.’ diyü dostını
ilzam itdi.” diyüp dilkü ķıza yine aytdı “Pes ey duħter-i saādet-aħter! Senüñle bizüm
ĥālümiz daħı hemān buña beñzer. Eyü vü fenā her ne ise taķdĮr-i ezelĮ üzre saña
ķısmet-i rabbānĮ olan ĥelālüñle meşġūl olup ķanāǾat idemeyup anı kendüye
zevciyyete lāyıķ görmedüñ. Ĥarāma meyl eyledüñ. Lā-cerem Ĥaķ Sübĥāne ve
teǾālānuñ ġayreti žuhūr idüp seni bu ķıyāfete getürdi. İmdi itdügüñ efǾāle derūnca
tāǿib ü müstaġfir olup ķısmet-i ezelĮyyeye ķanāǾat ve ‘baǾdeǿl-yevm’ nefs ü hevāya
mütābaǾat itmemege cezm-i ǾazĮmet iderseñ bu dertden ħalāś olmaķ içün saña bir
Ǿilāc sevķ ideyüm. Tā ki hem Ǿāleme bed-nām olmayasın ve hem yine eski zevcüñ
seni ĥelālliġe ķabūl eyleye.” didi. Ķız daħı “Söyle.” diyü niyāz idince dilkü aytdı
“Çünki bir işdür oldı. Elbetde ĥelālüñ
[70a]
ŧarafından seni müŧālebe idüp eŧrāfa (vü) eknāfa tecessüs idüp ararlar. Hemān
seni bulduķları gibi ķadir olduġuñ mertebe dĮvānelik śūretin ŧutup tecennün eyle. Tā
kim Ǿaķlı śıçramış gitmiş diyü seni alup götüreler. ĶaŧǾā sūǿ-i žann itmeyüp Ǿaķl
getürecek muǾāleceye şürūǾ iderler. Sende tedrĮcle Ǿaķlı gelür var işinde olup bu
vechle aĥvālini setr eyle. Yoħsa ġayrı ŧarĮķ ile ħalāś mümkin degüldür. Seni helāk
323
iderler ve hem ķıyamete degin rüsvāylıķ ile meşhūr-ı Ǿālem olursun.” diyü naśĮĥat
eyledi. Fiǿl-ĥaķĮķa ķız daħı dilkünüñ naśĮĥati ile Ǿamel idüp bed-nāmlıķdan ħalāś
oldı.” didi. Pes ŧūŧĮ aytdı “Ey Māhışeker! Ol ķız dilkünüñ sözin ŧutmasa bir ŧarĮķ ile
ķurtılmazdı. Naśįĥatüñ nefǾi bisyār u fevāǿid-i müşāvere bĮ-şümārdur.” diyüp daħı
kelāmı uzatmaķ murād eyledi. Ammā ŧūŧĮ dilkü ĥikāyesi içinde “Zevcini bıraġup
ĥarāma meyl idersin.” didügi sözden Māhışeker ġāyet ġażab itmiş imiş. Hemān bir
kerre ŧūŧĮye ġażab ile baķup “Ey murġ-ı ħāǿĮn! Senüñ ķavlüñ fiǾlüne muŧābıķ
degüldür.” Sözlerinden maǾlūmdur ki benüm murādımuñ ĥuśūlini istemeyüp
maǾşūķıma delālet yüzinden gelüp dürlü dürlü ħilāf kelāmlar idersin. Baña şimden
śoñra ne bĮg-zāde lāzım ve ne senüñ muśaĥābatuñ lāzımdur. Ben āħir-kār seni pāre
pāre iderem.” diyü ġażabla pür-āteş oldı ve źiyāde ŧarulduġından bĮg-zādeye daħı
gitmeyüp ĥiddetle kendi yatduġı oŧaya gelüp yatdı. Ammā efkārdan śabaĥa dek
gözlerine uyħu girmeyüp döne döne dĮvāne oldı. Hele ne ĥāl ise śabaĥa dāħil olup
her ŧarafdan derdine dermān arardı. Ammā ŧūŧĮ ķadar bir maĥrem-i esrār bulamayup
nā-çār ŧūŧĮnüñ sözin Ǿavf idüp sitem itdügine peşĮmān oldı. Aĥşām olduġı gibi varup
‘ŦūŧĮden Ǿözr dileyeyüm.’ diyü kendü kendüye Ǿahd ķıldı. ŦūŧĮ daħı Māhışeker’üñ
ol Ǿitābınuñ ħavfından lā-yaǾķıl olup
[70b]
helākini muķarrer görebilmiş idi. “ǾAceba verā-yı perdede Sübĥān’dan ne
žuhūr ider.” diyü gūn-ā-gūn ġam u ķasāvet ile maġmumā aĥşama dek muntažır oldı.
Çünki yine aĥşam oldı. Māhışeker ŧūŧĮye Ǿözr-āvĮz olduġı ĥālde
ķafesin dibine gelüp selām virdi. ŦūŧĮ gördi ki ġażabı sākin olmış. Bir miķdār cānı
yerine gelüp Ǿavķ u teǿħir ve ĥĮle vü tezvĮr ŧarĮķını düşinmeġe başladı ve Māhışeker
daħı söze başlamazdan evvel ŧūŧĮ fetĥ-i kelām idüp didi ki “Ey maħdume-i Ǿiffet-
āyĮn! Niçün bu śādıķ ķulunı āzār ve sitemle ĥazĮn idersin. Saña ŧarĮķ-i Ǿaşķda hem-
dem ve bu aĥvālde sırruña maĥrem olduġum mıdur? Ben ķuluñdan ne ħaŧā śādır oldı
ki bu ķadar Ǿitāba sezā olam. TaķśĮrātumı baña bildür. Aña göre ben daħı tedārik
görem.” didi. Māhışeker daħı hezār Ǿizz ü nāz ile dürc-i gevher-niśārın açup Ǿöźr
iderek aytdı “Ey ŧūŧĮ! Senüñ ħulūśuñ baña maǾlūmdur. Ancaķ
“Geçürir iki cihāndan kişiyi Ǿalem-i Ǿaşķ”
Manŧuķınca ġalebe-i Ǿaşķumdan ne idecegim bilemeyüp gāh senüñle ve gāh
vücūdımla çekişürem. Ĥāśılı kendümdem daħı bĮ-zār olmışamdur. Yine senden recā
iderem ki benüm bu cins küstāħāne ĥareketümi Ǿavf idüp ķuśūrıma baķmayasın ve
324
benden ĥaķ naśĮĥati dirĮġ itmeyesin. Ķudretüñ irdügi mertebe cānānımuñ vuślatına
saǾy idesin. Gerçi senüñ benüm ĥuśūśımda ihtimām ki bilürem. Ancaķ bĮ-ĥasebiǿl-
beşeriyye ħāŧırıma baǾżı şübhe geldüginden bu ħoşca iǾtimād ĥāśıl olmamışdur. İmdi
bu bābda śadāķat üzere idügine yemĮn ide idüñ. YaķĮnüm artup derūnımda saña her
vechle iǾtimād-i küllĮ ĥāśıl olurdı.” didi. Pes ŧūŧĮ aytdı: “Ey Māhışeker merd-i
śadıķuñ kelimātınuñ sibāķ u siyāķı śıdķına delālet ider. YemĮne ne ĥācetdür diyü
yemĮn itmezdüm. Çünki ķalbüñ muŧmaǿin
[71a]
Olsun yemĮn ŧaleb idersin. İmdi be-ĥaķķı ādem-i ĥazĮn-i kebūter ve be-ĥaķķı
lemǾān-ı mihr-aħter ve be-ĥaķķı yevm şeb-i zinde-dār ve be-ĥaķķı saŧvet-i ĥurūş-ı
şecāǾat-seǾām ve be-ĥaķķı sĮne-i śāf ve be-ĥaķķı ǾAnķā-yı ķulluhu Ķāf ve be-ĥaķķı
nigāh-ı Kūrān ve be-ĥaķķı kelām-ı bĮ-zebān muŧlaķā maķśūdum senüñ murādınuñ
ĥuśūli ve taķayyüdümsün. Gül cemālüñ ol ǾandelĮb-i şĮrĮn-maķāle vuśūlidür. Eger
cān u göñülden senüñ iyilügüne saǾy itmezsem Ǿāķıbet-i aĥvālüm Ħ¥āce Manśūr’a
taķlĮd iden civānuñ ĥāli gibi rüsvāy u bed-nāmlıķ olsun.” didi. (36. Hikâye)
Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye ŦūŧĮ aytdı “Aķśā-ı memālik-i
Çin’de bir māl-dār Ħ¥āce Manśūr nāmındabir bāzergān var idi ki Ĥaķ TeǾālā aña bir
ħātūn iĥsān itmiş idi ki ĥüsn (ü) cemāli māye-i ħayāt-ı cāvidānı vü zühd-ü şalāĥla
rābiǾa-i ŝānĮ idi. İsmine Śāliĥa dirler idi. Fiǿl-ĥaķįķa ismi müsemmāsına muŧābıķ ve
ĥüsn-i śūreti sĮretine muvāfıķ idi. Ol şehrüñ içinde zen-i Śāliĥā’nıñ güzelligi āvāzesi
meşhūr, dāmen-i pākĮ nā-maĥremden mestūr idi. Bir gün ĥüsn-i śūreti Ħoca Manśūr
sefer-i ticāretine ǾazĮmet eyledi. CemĮǾ eŝvāb-ı seferi tertĮb ve ħātūnı Cenāb-ı Rabb-i
MecĮd’e emānet idüp yola revāne oldı. Meger ol şehirde FerǾĮ nāmında fısķ u fücūr
ile nām virmiş bir maġlūb-ı nefs ü hevā bir zen-pāre-i bĮ-nevā var idi.
“Ĥādisesi nefsine ŧāķmış zimām,
İstedügi yire çekerdi müdām.
Ķande ki zen işide ol bĮ-ĥicāb,

Olur idi ķaŧre-i zen-pür şitāb.”
Pes meźkūr zen-perest-i zen-Śāliĥa’nıñ cām-ı Ǿaşķına ser-mest olup śaĥrā-yı
ŧalebde ol nāzenĮnüñ zülāl-i viśāline teşne-i leb olmuş idi ve güzelligini işitmekle
‘El-üzni yaǾşuķa ķĮleǿl-Ǿayni aĥyānen’ mıśdāķınca ķulaķdan Ǿāşık idi. Ammā bir
vechle vuślata imkān bulamayup āħir-kār bir ķoca-ı ĥĮle-kār ve Ǿacūze-i rūzgār
325
analıġı var idi.

[71b]
“Źāl-i felek gibi cihān fitnesi,
Nice cihān fitnesi cān fitnesi.
İstese māhı getürür bĮ-imān,

Ķapuya gerdünesi ile hemān.
İtse efsūn sāzĮ-i mihr ü defā,

Zühre-i keyvānı ider mübtelā.
Ŧolı bu ki çömlegi her bucaġı,

Gör śuya düşmiş idi ıcuġı.
Fitneyi ķaynatmada her śubĥ u şām,

Söyler idi çömlege çömlek müdām.”
Pes aña gelüp derd-i Ǿaşķını iǾlām idince olǾacūze-i nā-fercām daħı bu
mihmelüñ ĥuśūline iķdām idüp ol sāǾat Ħ¥āce Manśūr’uñ ĥānesine geldi ve Zen-i
Śāliĥa bu Ǿacuzaye riǾāyet ü ĥürmet idüp muśāĥabata başladı. Eŝnāyı muśāĥabatda
oġullıġı olan FerǾį’nüñ aĥvālini beyāna başladı ki “Oġullıġum derd-i Ǿaşķına giriftār
ve hevā- yı zülfüñle rūz-ı rūşen kendüye şeb-i tār olmışdır.” diyüp basŧ-ı kelām ve
biǿt-tamām ifāde-i merām itdi ve efsūn çömlegi gibi olan dehen-i murdārın açup śaġ
u śola kelām fesādın śaçdı ve cāh-ı fesāda düşürmek içün ol ġazāluñ önüñce ĥaylĮ
ķaçdı. Ammā ol nihāl-i serkeş Ǿacūzenüñ ħalŧıyyātından be-ġāyet müşevveş ve nār-ı
ġażabla kānūn-ı derūni pür-āteş olup aytdı: “Ey mekkāre-i ħāne-i ħarāb! Ķonıġı
āzürde itmek meźheb-i ulüǿl el-bābda reǿy-i śavāb degüldür. Yoħsa seni şimdi ol
ĥāle ķordum ki dostlaruñ degül düşmenlerüñ bile ĥāline merĥamet ideydi. Behey
melǾune-i maĥrūme! Sen beni kendüñ gibi rüsvā-yı meźmūme itmek mi dilersin?
Ben fāĥişe miyem ki ol oġullıġum didügün veled-i źināyı baña medĥ u tavśĮf idersin.
Bir daħı ħāneme gelme. Yoħsa seni rüsva-yı Ǿālem iderem.” diyü kelāmına iħtitām
virdi ve ol Ǿacuzeyi evinden ķovdı, çıķardı. Çün ol Ǿacuze-i mekkāre çekdügi
ŝıķletleri gelüp ol FerǾĮ nā-çāra ifāde eyledü ve “Vuślat muĥāldür. ǾÖmrimde hĮç bu
326
ķadar serkeş Ǿavrat görmedim.” diyü ‘yeǿs’ cevābın virdi. Pes FerǾĮ daħı viśālden
meǿyūs oldı. Āħir-kār ıżdırāb-ı Ǿaşķa taĥammül idemeyüp terk-i diyār itmegi
[72a]
İħtiyār eyledi. Nitekim dimişlerdür:
“ǾĀşıķa dirler egerçe śabrdur yāĥūd sefer,
Çünki aĥvālimiz müyesser iĥtiyār itdüm sefer.”
Diyüp seyāĥat ŧarĮġi üzre bir müddet sefer idüp bir gün zāhidi gördi ki
taǾalluķ-ı dünyādan el çekmiş ve ferǿi-i ķalbine toħum-ı ferāġat ekmiş ve māh-ı
akĮde-i vużū ile taĥśĮl-i āb u rud idüp ebrū-yı cānāna bedel ŧāķ-ı miĥrāba ser-fürū
itmiş ve başına bir külāh-ı tefrĮd arķasına ĥırķa-i tecridi giyüp serĮr-i Ǿuzletde śāĥib-i
külāh ve mülk u faķr u fenāya müstaķilā pādşāh olmış. Pes merd-i FerǾĮ gelüp
zāhidüñ elin öpüp ħidmetin iħtiyār itdi. Kāmil bir sene ħidmet itdi. Bir gün ol zāhid
celĮl-i FerǾi’nüñ bu ķadar ħidmetinden şermende vü ĥacĮl olup meclis-i irşādına
çaġırup aytdı ki: “Ey merd! Senüñ bize ħulūśla ħidmetinden ġāyet maĥcūb olduñ.
Dirhem denānire malik degilem ki ziyādesiyle iĥsān idem. Ancaķ esmāǿullāhdan bir
ism-i şerĮf taǾlĮm ideyüm. Benden saña yādgār olsun. Ķaçan kim bir işüñ düşse ol
ism-i şerĮfe tevassul itmekle cümle murādlaruna vāśıl olasın. Zinhār ĥarāma
istiǾmālden be-ġāyet ictināb idesin. Şeyŧāna uyup ol nūrı muĥarremāta śarf itmek ile
vādi-yi žulmete düşmeyesin.” didi. İsm-i mübāregi taǾlĮm idüp duǾāǿ vü ŝenā ile
FerǾĮǿyi yolladı. Çünki FerǾĮ ol ism-i şerĮfi örgendi. CemĮǾ müşkilāt aña āsān olup
ŧoġrı aśl olduġı şehre geldi ve ol ism-i şerĮfe imtiŝāl idüp kendüyi Ĥā¥ce Manśūr
ķıyāfetine ķodı. Şekl-i sĮmāda vü cemĮǾ aǾżāda aña beñzerdi. Şöyle ki her gören aślā
anı Ĥ¥āce Manśūr’dan farķ idemezdi. Pes seyyāh ķıyāfetiyle piyāde Ĥ¥āce
Manśūr’uñ ħānesine geldi. ǾAleǿs-seĥer içerü girdi. Ħātūn Śāliĥa buña ķarşı çıķup
görişdiler. Śāliĥa bunuñ elin öpüp ĥālini śordı ve “Aĥvāl nice oldı?” didi. FerǾĮ aytdı:
“Fülān derbendde
[72b]
ķuŧŧāǾ-i ŧarĮķ ķarşımıza çıkup cemĮǾ emvāl u erzāķumı alup cenk eŝnāsında
cemĮǾ ħidmet-kārları vü refĮķlerimizi helāk itdiler. Ben gücile ellerinden ħalāś
oldum. Cümle ser-māyem gitdi.” didi. Zen-i Śāliĥa aytdı: “Kelle śaġ olsun. Cihānda
bir külāh eksük degül ne ola emvāl-i erzāķ gitdi ise Ħaķ TeǾālā ħażretleri senüñ
vücūdunı ħaŧāsız eyleye. Māl erzāķ ele girer. Hemān Ǿālemde śaġlıķ olsun. İn-
şāǿallāhu TeǾālā iżǾāf u mużāǾaf içre nāǿil olup Ǿan-ķarĮb żāyiǾ olandan ziyāde şeyǿ
327
elimize girer. Eger ol ser-māye gitdüyse fe-liǿllāhiǿl-ĥamduǿl-müntehi bunda daħı

ser-māyemüz çoķdur.” diyü tesellĮ virdi. Ammā FerǾĮ’nüñ śuret-i ķıyāfetine baķup
“Egerçe bu şaħś Ħ¥āce Manśūr’a benzer ve söyledügi kelām daħı her ne ĥāl ise ķabūl
ider. Lakin evżāǾ-ı eŧvārı bir vechle beñzemez. Bu ħuśūśda bu şaħśı bir ķaç gün
tecrübe itmek evlā vü mümkin mertebe ŧarĮķ-i iĥtiyātŧa gitmek lāyıķ u aĥrādur.” didi.
Aħşam olduķda maǾān cāme-i ħ¥āba girüp Ǿözr-i zenānı bahāne itdi. Bu minvāl üzre
beş on gün geçdükden śoñra mümkin olmayup nā-çār śūreti ĥastelige urup temārużĮ
itdi. Bu efkārdan fĮlǿĥaķĮķa ĥaste gibi ŧāķat ķalmayup yatdı ve Ħ¥āce FerǾĮ aślā
ŧışara çıķmayup kemāl mertebe Ǿaşķından nāşĮ bütün gün zen-i Śāliĥa’nuñ döşeginüñ
yanında otururdı yüzine baķardı. Pes bir gün nā-gāh bār u püngāhıyla Ħ¥āce Manśūr
çıķa geldi. İçerü ĥaremine girdi. Gördü ki ħātūnı ĥaste olmış döşekde yatur ve başı
ucında bir kişi oturur. Kendüye beñzer. Oturup yüzine baķar. Ħ¥āce Manśūr
müteħayyir olduġı ĥālde Ǿırķ u ġayreti ĥareket idüp FerǾĮ’yi yarı yaķa yarı śaķal-ı
giribānından ŧutup “Bre ĥerĮf! Benüm ħānemde senüñ ne işüñ vardur.” diyü urmaġa
başladı. Ħ¥āce FerǾĮ daħı Ħ¥āce Manśūr’uñ
[73a]
yaķasına yapışup “Sen benüm ĥānemde ne işü var.” diyüp birbirine ǾažĮm
Ǿarbede idüp ķıyāmeti ķopardılar. Ara yerde Zen-i Śāliĥa daħı şaşup ne işleyecegini
bilmedi. Bu ġavġā eŝnāsında ĥengāmelerin ķonşılar işidüp bunlaruñ başına cemǾ
oldılar. Hele bunları alup maĥkemeye getürdiler. Ķāđı bunları görüp ne diyecegini
bilmedi. Baķdı ki ikisi daħı birbirine beñzer. HĮç birine ĥükm itmek mümkin olmadı.
BaǾdehu Ǿuķalādan içlerinden birisine vardılar. Ol daħı “Bu daǾvāyı baña ĥavāle
idüñ.” didi. “Ben faśl iderem.” didi. Pes cümlesi ittifāķ ile bu daǾvānuñ faśl
olınmasuñ ol Ǿāķıluñ ĥükmine rāżı olacaķ oldılar. BaǾdehu ol Ǿāķl u dānā Ħ¥āce
Manśūr ile FerǾĮ’yi ķarşusuna getürüp ayaġ üzre ŧurġurdı ve Śāliĥa’yı daħı yanlarına
getürdi. Cümle ħalķ “ǾAcebā nice faśl ider?” diyü munŧazır olmuşlar idi. Pes aytdı:
“Ey kişiler! Śūret-i žāhirde ikiñüz daħı birbirüñüze müşābihat-ı tāmme ile
müşābihlersiz ki şekl-i sĮmāda ķaŧǾā farķunuz yoķdur ve bu ħātūnı her biriñüz
“Ĥelālümdür.” diyü daǾvā idüp ġarıdan menǾ idersiz. İmdi er ile Ǿavrat zifāf gicesi
mā-beynlerinde vāķiǾ olan keyfiyetleri ferāmuş itmezler. Ol gicenüñ ĥāletini birer
yol ħātūnuñ ķarşusunda naķl idüñ. Birüñüz naķlini birüüz işütmesün.” didi. Pes
ikisünden birini ķaldırup bir ġayrı yire götürdiler. Birisini söyletdükden śoñra añı
daħı getürüp söyletdiler ve kelimātların bir ĥoşca żabŧ idüp taĥrĮr itdiler. BaǾdehu
328
ħātūnı getürüp ol gicenüñ ħālātından śorup söyletdiler. Baķdılar ki ħātūnuñ Ħ¥āce

Manśūr’uñ naķline muŧābıķ ve kelām ħātūnuñ kelāmına muvāfıķ geldi. Pes ħātūn
Ħ¥āce Manśūr’uñ olup ol şaħś-ı müşābihüñ ĥĮle vü teźvĮri rūşen u āşkār oldı. Ħātūnı
iźn-i şerǾle yine Ħ¥āce Manśūr’a teslĮm idüp Ħ¥āce FerǾĮ’ye
[73b]
envāǾı u Ǿuķūbet ü eźiyyet itdiler ve derisini śoydurup rüsvā-yı Ǿālem itdiler.
Hem murāda nāǿil olmadı. Hem bĮ-maǾnā yire helāk olup gitdi. Bu ĥikāye daħı
bunda tamām oldı.” diyüp Māhışekere baķdı ve aytdı: “Ey maħdūme-i nāzenĮn! Eger
ben senüñ ħidmetinde taķśĮrāt idersem ve saña ħayr śunmaķdan ġayrı bir kāra şürūǾ
idersem işte bu Ħ¥āce FerǾĮ gibi rüsvā-yı Ǿālem ve bed-nām-ı benĮ ādem olayum.
Saña naśĮĥatüm budur ki hemān tevaķķuf olmayup bĮg-zāde ŧarafına teveccüh ķıl.”
didi. Ammā meger śabāĥ olup śubĥ-ı nūrānĮ bütün Ǿālemi rūşenā-yı Ǿālem itmiş.
Yine ol gice daħı murād ĥāśıl olmayup irtesi giceye ķaldı.
Çün ol gün daħı aĥşama dek śabr idüp ħūrşĮd-i nūrānĮ iħtifā-yı perde-yi
žulmāt itdükde Māhışeker yine ķafesin yanına gelüp ŧūŧĮye “Uyuyor musın?” diyü
laŧĮfe ħiŧāb itdi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey maħdūme-i cihān! Benüm gözlerime uyħu ĥarām
olmışdur. Bir ān yoķdur ki senüñ efkāruñla nālān olmayam. Uyumaķ ħod ķanda
ķaldı. Ancaķ naśĮĥatimi ķabul idüp benüm sözümi diñlersen bu tereddüddden ferāġat
idüp maĥbūbunuñ cānibine varasın. Nitekim şeh-zāde-i Bābil’üñ ħuśūśuna Ħāliś ve
Muħliś saǾy idüp anlarıñ saǾyıyla murāda irdügi gibi umaramki benüm saǾyumla sen
daħı murāda iresin.” didi. (37. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki: “Nicedür ol ĥikāye?”
Ĥikāye-i Şehzāde ŦūŧĮ aytdı: “Naķl olınur ki bir pādşāh-ı śāĥib-i serĮr var idi. Ĥaķ
TeǾālā bu pādşāha iki oġul virmiş idi. Büyügine Hümāyūnbaħt küçügine Feraĥbaħt
dirler idi. Babaları pādşāh-ı śāĥib-i şevket rıħlet-i dār-ı āĥret idüp büyük evlādı olan
Hümāyūnbaħt’a pādşāhlıķ muķarrer oldı. Pes Hümāyūn’a taĥt serĮr-i salŧanata cülūs
idüp müstaķĮllā pādşāh oldı. ǾAdl u dād ile Ǿālemde
[74a]
nām u nūşürǿr-revān-ı tebāh itdi ve ķarındāşı Feraĥbaħt’a daħı tamām riǿāyet
idüp kendü yaķınında bir memleketi aña sipāriş idüp gūn-be-gūn envāǾ-ı nevaziş ü
iltifātla mutayyeb u memnūn iderdi ve ŧarĮķ-i ǾubūdĮyyetden źerre ķadar inħirāf
itmezdi. Pes bu iki birāder birbirine ǾažĮm maĥabbet ü meveddeb üzre olup ĥıfž-ı
raǾiyyet ü taǾmĮr-i memleketde bunlaruñ himmetlerini eŧrāfda olan düşmenleri görüp
329
ve işidüp nāǿsre-i ĥased derūnları yaķmış idi ve bunlar birbirleriyle böyle ittifāķ-ı
maĥabbet üzre iken memleketlerine taǾarrużdan meǿyūs olup bir taķrĮb ile ikisinüñ
bozuşmasınuñ temennĮsiz(?) iderlerdi. Pes düşmenler ara yire münāfaķat düşürüp
Hümāyūnbaħt ile Feraĥbaħt birbirine nifāk itdiler ve mā-beynleri bürūdet üzre olup
Hümāyūnbaħt dürlü dürlü şübhelere düşdiler ve gūn-be-gūn Ferraĥbaħt’a eźiyet ü
cefāyı efzūn itmek ile āħir-kār Feraĥbaħt bir gün ķalķup yalñuz başına terk-i diyār
itdi. Giderek bir śaĥrāda bir dervĮşe rāst geldi ki “El tehĮ gūşe-i kāşāne tehĮ.”
mażmūnınca fenā-fiǿllāh śaĥrāsında terk-i diyār u tecrĮd iħtiyār idüp bāde-i Ǿaşķla
ser-ħoş ve ħarĮme-i ĥaķĮķatla mest ü medhūş olduġı ĥālde ŧurmış cevelān ider.
“Meclis-i Ǿaşķında çengi Zühre deffāś āfitāb,
Neylesün źevķ itmesün mi źerre-i nā-cĮzler.”
Diyüp sāz u söz sefer gitdi. Kendi başlı başına ol ķadar semāǾ ider ki
ĥarekātından sükkān-ı felek (u) melek ve melakūta ġulġule ve büt-ħāne-i cihāna
velvele düşmiş. Şeh-zāde dervĮş yoldan müşāhede idüp bunuñ ĥāline baķup
müteĥayyir oldı ve yanına gelüp selāmdan śoñra “Ey dervĮş-i saǾādet-encām! Bu
śaĥrāyı bĮ-nihāyede tek ü tenhā olduġuñ ĥālde böyle semāǾ vü reftār idersin. “Leys
fi’d-dār ġayrunā deyyār.”
[74b]
… diyüp yāra aġyārsuz yüz sürersin ve neşāŧı iħtiyār itdügine “Ǿİllet nedür?
Neye mālik olduñ ki böyle mesrūrsın?” diyü suǿāl itdükde der-ĥāl dervĮş şeh-
zādenüñ yüzine baķup “Yā Feraĥbaħt! Ben şimdiki ĥālde bir gevher-i nāyāba vāśıl
olmuşdur ki İskenderāsā mālik-i āyĮne-i Ǿālem-nümā olup Ħarābābād ilinden bir
genc-i şāygānam ve gülzār-ı derūnumda bir verd-i ħandānum vardur ki el-ĥāletü
haźihi bütün Ǿālemden müstaġnĮ oldum.” didi ve “Ey Feraĥbaħt! Senüñ aĥvālüñ ħod
maǾlūmumdur. Elem çekme! Saña ŦāliǾ-i Mübārekfāl’i hem-rāh itdüm. Şimden
śoñra baħtuñ saǾĮd ve cümle eyyāmuñ nev-rūz-ı ǾĮd olsa gerekdür.” diyüp şeh-zādeye
nefes itdi. Şeh-zāde daħı dervĮşüñ elin öpüp biraz yol yüridiler. Nā-gāh
ķarşularundan bir şeh-bāz yigit žāhir olup gelüp şeh-zādenüñ elin öpüp riǾāyet itti
ve “Beni ħidmetine ķabul idüñ ve benüm nāmıma Mübārekfāl dirler.” didi. Şeh-zāde
daħı kendi pederinüñ emek-dārlarından ķıyas idüp yanına aldı. Giderek bir śu
kenārına geldiler. Pes śu kenārında istirāĥat itmek içün bir miķdār oturdılar.
Mübārekfāl bir miķdār gezmege gitdi. Şeh-zāde Feraĥbaħt daħı śuya baķup ŧururken
gördi ki bir büyük yılān bir ķurbaġāyı ŧutmış ķurbaġa daħı yılānuñ azġında feryād u
330
figān iderdi. Feraĥbaħt ķurbaġaya ġāyet merĥamet idüp yılanuñ üzerine varup hücūm
itdi. Feraĥbaħt’uñ hücūmından yılan ħavf idüp ķurbaġayı śalıvirdi. Ķurbaġa ħalāś
olduġı dem śuya ŧaldı. Ammā yılan gitmeyüp Feraĥbaħt’uñ yüzine baķa ķaldı ve
lisān-ı ĥālle “Gerçi ķurbaġayı ħalāś ķılduñ ammā benüm loķmamı aġzımdan alup
baña žulm-i śarĮĥ itdüñ.” didi. Pes şeh-zāde yılanuñ aç ķalmasını mürüvvet
görmeyüp kendi aǾżāsından ķurbaġa ķadar et kesüp yılanuñ öüne atıvirdi. Yılan
daħı eti alup kendü maķāmına gelüp nıśfını kendi yedi ve nıśfını eşine virdi ve şeh-
zādenüñ merdāneligini naķl idince bu ħuśūśa eşi ġāyet
[75a]
“BenĮ ādemde bu ķadar daħı cömerdlik olur mı? ZĮrā anlar mürüvvetsizlik
ile meşhūrlardır.” Erkek yılan aytdı: “BelĮ! Ekseriyā anlar bĮ-vefā olurlar. Ammā
içlerinde erbāb-ı keremler vardur ki māl-ı dünyāyı bile iĥsān itmek yanlarında bir
şeyǿ degüldür. Māl-ı dünyā degül belki kendü vücūdların bile beźl itmek ednĮ
ħidmetlerine maśduķdur. Nitekim Ĥażret-i Süleymān Ǿaleyhiǿs-selāmun Ǿuķāb
ĥikāyesi bu kelāmı teǿyĮd ider.” didi. Eşi suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” (38.
Hikâye) Ĥikāye-i ǾUķāb. İrkeki aytdı: “Bir kebūter bir gün ķaçaraķ Ĥażret-i Mūsā
Ǿaleyhiǿs-selāma gelüp “El-amān! Yā nebĮyullāh! Ardumca bir žālim gelür. Beni
pençe-i helāķından ħalāś ķıl.” didi. Ĥażret-i Mūsā Ǿalehiǿs-selām kebūteri ĥüśnüǿl-
āmān olan dāmeni altına alup śaķladı. Der-ĥāl Ǿuķāb yaǾnĮ ŧavşancıl ķuşı ardınca
pervāz idüp geldi ve aytdı: “Yā Mūsā! Ĥāliyā aç ehl ü Ǿıyālümle nafaķaya
muĥtācum. NaśĮbimi benden menǾ itme. Baña žulm-i śarĮĥ olur.” diyince Mūsā
Ǿaleyhiǿs-selām aytdı: “Yā ǾUķāb! Maķśūduñ kebūter midur yoħsa hemān nafaķa
mıdur? Eger kebūter isterseñ ol mažlūm bize amān ile gelmişdür. Biz anuñ helākine
rıżā virmezüz ve eger muŧlaķā nafaķa istersen ĥuśūline saǾy ideriz.” ǾUķāb aytdı:
“Murādum nafaķadur. Ne vechle olursa olsun.” didi. Pes Ĥażret-i Mūsā Ǿaleyhiǿs-
selām Ǿuķķāba nafaķa virmek içün kendi Ǿużv-ı mübārekinde kebūter ķadar kesüp
virmek murād idince Ǿuķāb aytdı: “Yā nebĮyyullāh! Ben MĮkāǿil’em ol kebūter
śūretinde olan Cebrāǿil’dür. Bu śūret ile saña gelmemegüz sebebi senüñ seħā vü
keremüni iǾlām ve imtiĥāndur.” diyüp ġaǿib oldılar. Çün erkek yılān kelāmuñ bu
minvāl üzre ĥatm idince dişi aytdı: “Pes imdi ol civān-merd saña bu mertebe
mürüvvet (itdi). ǾĀlemde bu denli bir śāĥib-i mürüvvet bulmış iken saña daħı lāyıķ
olan budur ki ol merd-i saǾādetmendüñ ħidmetini iħtiyār idesin.
[75b]
331
didi. Meger ol mār ve ol ķurbaġa perrĮ ŧāǿifesinden imişler. İkisinüñ arasında

bir ħuśūś içün niźāǾ olup birbirinüñ helākine saǾy itmişler idi. Şeh-zādenin mürüvvet
merdāneligine taĥsĮn idüp ikisi daħı balā ittifāķ bu şeh-zādenüñ Feraĥbaħt’uñ
ħidmetin iĥtiyār idüp ĥużūrına geldiler. Muķaddemā yılan śūretinde olan “Benüm
nāmum Ħaliś’dür.” didi ve ķurbaġa śūretinde olan “Benüm nāmum Muĥliś’dür.”
didi. “Bizi ħidmete ķabul eyle.” diyü niyāz itdiler. Feraĥbaħt anları daħı babasınuñ
eski ħidmet-kārlarından śanūp ķabul ķıldı. Pes iş Feraĥbaħt, Mübārekfāl ve Ħāliś ve
Muħliś bu dört nefer şaħś yoldaş olup yola girdiler. Ķatı çok zamān böyle seyāĥat
idüp gezdiler. Āħirüǿ-l-merd diyār-ı Mıśr’a geldiler. Ĥikmet-i Ħudā meger ol
pādşāhuñ bir sürūr günine rast geldiler. CemĮǾ ehl-i Mıśr bir yire cemǾ olup sulŧān-ı
Mıśr’uñ öñünde şenlik idüp ve nice erbāb-ı hüner hünerin Ǿarż iderdi. Feraĥbaħt daħı
yārānlarıyla bir gūşede ŧurup bunları seyr iderdi. Pādşāhuñ gözi Feraĥbaħt’a düş oldı.
EvźāǾ-ı ĥarekātından ve heybet ü śalābet ve nāśiye ĥālinde envār-ı rüşd ve meĥābet
müşāhede idüp ķarşusına çāġırdı. “Ne vilāyetden gelürsin?” diyü suǿāl itdi.
Feraĥbaħt ĥaķĮķat ĥālĮ ve ķayyumı üzre söylemeyüp “Seyyāĥ-ı Ǿālemüz. Yolumız bu
maĥalle rast geldi.” didi. Keyfiyyetin söylemedi. Sulŧān-ı Mıśr bunuñ kelimātından
ziyāde ĥaž idüp begendi. Veǿl-ĥāśıl Ǿulūfe taǾyĮn idüp bir mekān-ı muǾayyenede
alıķoyup aĥyānā meclisine getürüp muśāĥabat itdükce muĥabbeti ziyāde olurdı. Pes
Sulŧān-ı Mıśr bir gün śu kenārında otururken parmaġından ħātemi śuya düşdi.
Ħātemi ġāyet Ǿalāķası var idi. Elbetde “Çıķarılsun.” diyü fermān itdi. Yetmiş seksān
ķadar ġavvaś ŧalup aradılar.
[76a]
Bir vechle bulmaķ mümkin olmadı. Sulŧān-ı Mıśr’uñ keyfi bozılup sarāya
geldi. Pādşāhlarınuñ keyfi bozulduġından cümle ħidmet-kārlarınuñ ve ķullarınuñ
daħı keyifleri bozuldı. Her kişi maġmūm ve maĥzūn ħānelerine gelüp Feraĥbaħt
daħı ħānesine geldi. Yoldaşları ġam u ķasāvetüñ aślını śordılar. Feraĥbaħt daħı
pādşāhūñ ħātemi ĥikāyesin söyledi. Muħliś aytdı: “Ey Feraĥbaħt! Bu mühimmi ben
ķuluñ boynıma alup gider ħātemi çıķaruram. Ancaķ muķaddemce siz Sulŧān-ı Mıśr’a
varup “Ħātemi buluram.” diyü söyleyesin ki bulınduķda pādşāhuñ yanına Ǿizz ü
rifǾatüñ ziyāde olmasına sebeb ola.” didi. Pes Feraĥbaħt daħı ķalķup pādşāha vardı.
Biraz laŧĮfe vü muśāĥabat açup Sulŧān-ı Mıśr’uñ nevǾān ġamını ŧaġıtdı ve didi ki
“Himmet-i hümāyunuñ benümle olsun. Ben varup ħātemi çıķāruram.” didi ve izn
istedi. Sulŧān-ı Mıśr daħı izn virdi. Feraĥbaħt gelüp Muħliś’e söyleyince der-ĥāl
332
Muħliś ķalķūp śu kenāruñla ħātemin düşdügi yere geldi ve ķurbaġa śūretine girüp
NĮl’e ŧaldı ve śunuñ ķaǾrında ħātemi bulup çıķarup Feraĥbaħt’a getürince ol daħı
alup Sulŧān-ı Mıśr’a getürdi Ǿarż itdi. Sulŧān-ı Mıśr ziyāde ĥaž idüp Feraĥbaħt’a
ziyāde devlet ü niǾmet iĥsān eyledi.
Beyt:
“İltifāt-ı nažar-ı şāha bir bahāne gerek.”
mefhūmınca kendüye muķarreb idüp Feraĥbaħt’a ziyāde devlet ü rütbesin
felekden ziyāde ǾālĮ-śıfat ķıldı. Bu aradan çoķ zamān geçüp Sulŧān-ı Mıśr’ıñ ķızını
baġçede yılan śoķdı. Pādşāhuñ Ǿaķlı başından gidüp ol ķadar Ǿilāc eylediler ki ĥisāba
gelmez. Bir vechle devā olmadı. Sulŧān-ı Mıśr’uñ ol ķızdan ġayrı evlādı yoġidi.
Kendi pĮr olmaġla salŧanatına istiĥķāķ idecek kimsesi olmayup
[76b]
ve ķızı ġāyetde cemĮle vü ĥasene-dār olup Ǿālemde bir görür gözi idi. Elem ü
ķasāveti ĥadden aşup dĮvāne olayazdı. Bu aĥvāl Mıśr’uñ içinde şāyiǾ oldı. Bütün
şehr ħalķı yās u mātem ŧutdı. Çün Ħaliś bu aĥvāli işidüp şeh-zāde-i Feraĥbaħt’a
aytdı: “Beni alup ‘Şākirdümdür.’ diyüp sulŧān ĥużūrına götür. Ķıza Ǿilāc ideyüm.”
didi. Pes Feraĥbaħt’uñ daħı Ħāliś yanına alup pādşāh ĥużūrına getürdi. “Ķıza Ǿilāc
ideriz.” didi. “Eger Ǿilāc idebilürseñ ķızı saña virüp dāmād ideyüm.” didi. BaǾdehu
bunları ĥareme götürüp ĥasteyi gösterdi. Der-ĥāl Ħāliś ĥastenüñ üzerine yılān
śoķduġı yeri azġına alup emüp cümle zehrini çekdi ve yāresinüñ üzerine bir merhem
sürüp fiǿl-ĥāl eyi itdi. Ķız śıĥĥat ve selāmet ile babasınuñ yanına gelince Sulŧān-ı
Mıśr Ǿahde vefā idüp cümle vüzerā vü Ǿulemā her kim var ise cemǾ idüp cümlenüñ
muvācehesinde şerǾle ķızı tezvĮc idüp ve “Ben daħı pĮr oldum erkek evlādım
yoķdur.” diyüp şeh-zāde-i Feraĥbaħt’ı kendüye velĮǾahd idüp şeh-zādenüñ hilāl-i
ŧāliǾi bedr-i tām ve Ǿāķıbeti ħayr ile encām olup bu devlete nāǿil olınca eski
yoldaşları olan Mübārekfāl ve Ħāliś ve Muĥliś bu üçi şeh-zādenin yanına gelüp
“Devletüñ ve saǾādetüñ mübārek ola!” diyü tebrĮk itdiler. Pes Mübārekfāl cümleden
eski emekdār olmaġla şeh-zāde ile lā-teklĮf idi. Şeh-zādeye varup aytdı: “Ey
Feraĥbaħt! El-ĥamdüliǿllāhu TeǾālā baħt-ı saǾādetüñ güşādedür. DervĮşüñ
himmetiyle cemĮǾ murāduñ ĥāżır u āmāde oldı ve āħir-i Ǿömre dek pādşāhlıķdan dūr
olmazsın. İmdi senden recā iderem ki Ħāliś ile Muħliś’e izn viresin. Varup kendü
vilāyetlerine gidüp aķrabā vü taǾalluķātlarıyla görişsünler. Ne vaķt istersenüz ĥāżır
bulunsunlar.” didi.
333
[77a]
Şeh-zāde aytdı: “Ey Mübārekfāl! Niçün böyle bĮ-maǾnā kelām söylersin. İki
dost kim benüm nekbetün ĥālinde zaĥmet ü meşāķķatüm çeküp Ǿaleǿl-ħuśūś
devletime sebeb olmışlar iken tamām-ı devletüm vaķtinde sāye-i lüŧfumdan dūr
itmek meǿmūl mıdur?” didi. Mübārekfāl gördi ki izn virmeyüp śalıvirmez “Şeh-zāde
ĥażretlerine āħir-kār aślını söylemedükçe olmaz.” diyüp aytdı: “Ey şeh-zāde-i dānā!
Mübārekfāl olınca hüveydā ol zamān ki sen ķarındaşından ķorķup firār itdügün
vaķtde luŧf-ı RabbānĮ dest-gĮrüñ olup ol śaĥrāda ķuŧub-ı dāǿire-i Ǿālem Ǿavn-i āǾžam
ĥażretleri muķaddem mürşid-i rabbānĮ EkmeleddĮn ŚemedānĮ ĥażretleri dervĮş
üslūbından ķarşuna çıķup saña himmet ve nefes itdi. Leb-rĮz-i śaĥbā-yı füyūżāt
olduġı vaķtde teśādüf itmekle reşeĥāt-ı Ǿināyet ile seni sĮr-āb idüp beni ki saña senüñ
ķuvvet-i ŧāliǾüñem hem-rikāb itdi. İmdi ben senüñ yanından aślā ayrılmam. Ancaķ
baǾdeǿl-yevm gözine daħı görünmem. Ħāliś ile Muħliś daħı kendülerün kim
idüklerin söylesünler.” diyüp nažarından ġāǿib oldı. BaǾdehu yüzin şeh-zāde Ħāliś’e
dönüp “Siz daħı kimlersiz.” diyüp suǿāl idünce Ħāliś aytdı: “Ey nūr-ı dĮde-i Ǿālem ve
ey şeh-zāde-i saǾādet-i muķaddem! Bizler perrĮ ŧāǿifesindenüz. Senüñ baĥt-ı
saǾādetün ħidmet-kārlarındanuz. Bundan aķdem ikimizüñ mā-beyninde bir nizāǾ
vāķĮǾ olup bozışmış idik. Ĥattā bir birimizüñ helākine saǾy idüp baħt-ı saǾidüñ
müsāǾadesiyle śūret-i žāhirde görinüp ħidmeti iĥtiyār eyledük ve ol zamāndan beri
aķrabā vü taǾallıķatumızı görmedük. Ne vaķtde ŧaleb buyurılur ise bunda ĥażırız.
Şimdi iznüñüzle gitmek isterüz.” didükleründe Feraĥbaħt daħı izn virdigi gibi Ħāliś
ve Muĥliś daĥı nažarından nihān oldılar. Şeh-zādeǿ bunlaruñ
[77b]
Bunlaruñ śadāķatine müteĥayyir oldı. Bu ĥikāye daħı bu maĥalde tamām
oldı.” diyüp ŧūŧĮ kelāmına iħtimām virdi ve yine Māhışeker’e aytdı: “Ben ķuluñ daħı
śadāķatde Ħāliś ve Muħliś gibiyem. SaǾy-ı teķayyüdüm hemān anlaruñ saǾy ve
ihtimāmına benzer. İmdi hemān ŧurmayup bĮg-zādenüñ semtine cezm ü ǾazĮmet ve
nāǿil-i viśāl olmaġa cezm ü niyyet eyle.” diyince gördiler ki śabāĥ olmış. ‘Ĥayya
Ǿaleǿl-felāĥ’ śadāsı resĮde-i gūş ehl-i śalāĥ olmış. Ol gice daħı iş bitmeyüp irtesi
giceye ķaldı.
Pes ol gün daħı aĥşam olduġı gibi Māhışeker ŧūŧĮye gelüp “Ey ŧūŧĮ! MaǾźūr
ola. Ġalebe-i Ǿaşķumdan seni daħı uyķusız alıķodum. Nice idecegüm bilemem. Bu
Ǿaşķ bir daħı benüm başıma bir belā oldı.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey Māhışeker! Niçün
334
Ǿaşķ başıma belā oldı dirsin? Bazar-ı kevn mekānda Ǿaşķdan źĮ-ķıymet bir metāǾ
yoķdur.
Beyt:
“ǾĀşķdur ceźbeǿ-i sübĥānĮ-i cūd,
ǾĀşķdur gevher-i deryā-yı vücūd.
ǾĀşķdur sayķal-ı mirǿat-i şehür
ǾĀşķdur cevahir-i iksir-i kemāl.

ǾĀşķdur lemǾa-i ħūrşĮd-i cemāl.
ǾĀşķdur şuǾle-i bezm-i ķıdem,

ǾĀşķla deldi vücūda Ǿālem.
ǾĀşķdur silsile-i cünbān-ı Ħudā,

ǾĀşķa dil-beste olur şāh u gedā.
Bildürür ādeme kendi özüni,

ǾĀşķla dinle ǾAtayĮ sözüni.
Diķķatle ruħ-ı cānānaya baķ,

Sabaķ-ı mihr ü vefādur bu varaķ.
İmdi ey Māhışeker Ǿaşķdan kim żarar görür ki sen böyle şikāyet idersin.
ǾAşķ insāna luŧf-ı Ħudā ve vesĮle-i Ħudādır. ǾAşķuñ ĥālātı dāǿire-i Ǿaķıldadur. Lakin
Ǿāşıķ olan kimseye daħı lāyıķ olan budur ki Ǿaşķun ādābına riǾāyet eyleye. ǾĀleǿl-
ħuśūś Ǿaşķı ifşā itmeden źiyāde ĥaźer eyleye.
ǾAşķın bu güne ĥamd vaĥyetti. Maħlūķun Ħālıķ’a Ǿaşķı ĥaķĮķi. Öyle Ǿaşıķ
olup māsivādan ķaŧǾa Ǿalāķa itmek taķdĮr üzeredir ve illā mezmūmdur. Li-muĥarrire.
[78a]
Mümkin olduġı mertebe setr idüp kimseye söylemeyeler.” didi. Māhışeker
aytdı: “Ey hemdemim-i derd-i celĮsem ve ey gūşe-i miĥnetde benüm enĮsüm!
Cevher-i kelāmuñ encüm-i hüma-yı Ħudā ve nuŧķuñ gūyā mesĮĥādur. Bilürem Ǿaşķı
335
ifşā eylemek olmaz ve Ǿaķlı başında olan adam sırr-ı Ǿaşķı söylemez. Ancaķ
Beyt:
“RaķĮb-i ĥĮlekārı śanmanuz kim maĥsā-ı meclĮse gelmez,
Ķażā geldükde vardum diyü insāna ħaber virmez.”
Farżā cānānla źevķümüze ve keyfiyet-i Ǿaşķımıza bir taķrĮb ile aġyār vāķıf
olursa ĥālümüz nice olur. ǾAşķdan murdār u vuślat cānāndan maŧrūd olmamuz
muķarrerdür.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey maħdūme-i ferzān! Bu buyurduġuñ suǿāl ġāyet
Ǿāķılānedür. Gerçi ‘Belā-yı Ǿaşķdan vehm iden kimse ŧarĮķ-i Ǿaşķa gitmez.’
dimişlerdür. Ķorķaķ bāzergān ħayr itmez. Lakin “Mā enzeleǿl-lāhü dāen illā ve bĮ-
devāenǿ” feĥvāsın üzre şifā-ĥāne-i ĥikmetde her derde devā ve ķānūn nāme-i Ǿaşķda
çoķ mürde şifā vardur. Buncılayın umūrda aġyār-ı bed-gerdān ve vāķıf-ı esrār
olduķda luŧf u ĥĮle ile defǾ itmek gerekdür. Nitekim Sayyād’ın ħātūnı ŽarĮfe
pādşāhuñ ŧāvūsını boġazlayup ve ķarındaşı ǾAnter varup ġamz itdükde nezāketle
kendüyi ħalāś idüp ol ġammāzı helāk itmiş idi.” didi. (39. Hikâye) Māhışeker suǿāl
etdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Şayyād Ħātūn ŦūŧĮ aytdı: “Ŧarŧūs şehrinde bir
kişi var idi. İsmine Şayyād dirler idi. Mal-ı firāvān kimesne idi. Lakin dünyāya
evlādı gelmemiş idi. Bu sebebden ġāyet maĥzūnüǿl-ķalb olup rast gedügüne suǿāl
idüp evlād içün dermān aradı. Bir gün ħānesine ĥükemā-yı YūnānĮden bir ŧabib ĥaźıķ
gelüp misāfir olup Şayyād ol ŧabibe-i evlād ĥuśūśında olan arżūsunı söyledi ve “Baña
bir Ǿilāc eyle.” diyü niyāz ķıldı. Pes ĥekĮm-i źü-fünūn ĥoķķa-ı ĥikmet-nümūnından
buña bir laŧĮf
[78b]
maǾcūn virdi. Bunı ŧāvūs ödiyle ezüp ħātūnına içür ve der-Ǿaķab cimāǾ eyle.”
didi ve irtesi bunları vedāǾ idüp gitdü. Ammā ol şehrde aślā ŧāvūs bulınmaz idi. İllā
şehrün pādşāhun ancaķ bir ŧāvūsı var idi ve pādşāhuñ ġāyet maķbūli olup ziyādesiyle
sever idi ve efzār-ı taħt idüp gözinden śaķınurdı. Pes Şayyād daħı ħātūnı Žarife ile
müşāvere idüp ŧāvūsı bir ŧarĮķ ile aħź itmege ķarār virdiler ve gice ķalķup ŧāvūs
olduġı baġçeye gelüp kemend ile baġçenüñ içüne girüp ŧāvūsı çıķardılar ve Ǿālem-i
aġyārdan ĥāli olduġı ĥālde ĥānelerine götürüp baġazlayup ödüñ çıķardılar ve anuñla
maǾhūd maǾcūnı ezüp içdiler. Ammā Žarife’nüñ ǾAnter nāmında bir ķarındaşı var
idi. Kemāl mertebe evlād ümidĮyle mesrūr olduġından śabr idemeyüp bu aĥvāli
ǾAnter’e söyledi. Pes irtesi gün ŧāvūs baġçeden żāyiǾ olduġı pādşāhuñ maǾlūmı oldı.
Aranması içün fermān itdi ve “Her kim ŧāvūsı bulursa veyāħūd ĥayat u memātından
336
bir ħaber getürürse biñ altun müjdegāne vireyüm.” diyü vaǾd itdi. Şehrün içünde
dellāllar nidā itdiler. ǾAnter biñ altun müjde ħaberin işitdigi gibi varup hemşĮresi
alduġın söyledi. Pādşāh daħı hemşĮresi olduġın işitdükde ġażab idüp “TĮz ķatl
olınsun.” diyü fermān itdi. Vüzerāsı aytdılar: “Pādşāhum! Maddenüñ ĥaķĮķatini
suǿāl itmeden bir faķĮreyi helāk itmek ĥilm ü kereme muħālifdür. Her kişinüñ sözine
iǾtimād olınmaz. Belki ġaraża bināǿen söyledi. Bir ĥoşca suǿāl olınsun. Eger fiǿl-
vāķiǾ ol ħātūn aldıysa cezāsı tertĮb olınsun ve illā ħilāf olup ĥerĮf ġaraż içün söylerse
bunuñ ĥaķķından gelinsün.” didiler. Pādşāh vüzerānuñ tedbĮrine pesend idüp ġażabı
sākin oldı ve ǾAnter’i çaġırup “Eger sözüñ ħilāf çıķarsa
[79a]
Seni ķatl ideriz.” didiler. ǾAnter “Pādşāhum! Ŧāvūsı öldürdügüñ ben
hemşĮrem olan ŽarĮfe’nüñ kendi lisānından işitdüm. Eger iǾtimād itmezsenüz benüm
yanuma iki muǾtemet ādem taǾyĮn idüñ anları bir yere śaķlayup hemşĮremüñ kendi
lisānından anlara işütdüreyim.” didi. Pes iki dāne muǾtemed ādemi ǾAnter’üñ yanuna
ķoyup gönderdiler. ǾAnter daħı bu iki ādemüñ birin bir śanduķa ve birin bir śanduķa
ķoyup kilidledi ve iki ĥammāluñ arķasına virüp hemşĮresi ŽarĮfe’nüñ ĥānesine geldi
ve didi ki “Ey hemşĮre! Baña bir yere müsāferete gitmek iķtiżā eyledi. Şu
śanduķlarun içünde olān źĮ-ķıymet eşyāmdur. Ĥānemde alıķomaķdan ħavf itdüm.
Ben gelinceye dek senüñ yanına emānet ŧursun.” ve ilerüden gerüden söz açup
kelāmı ŧāvūs üzerine getürdi ve aytdı: “Ey hemşĮre! Bolayki bir bir evlādınuz olaydı.
Allāh’ı seversen şol ŧāvūsı nice ŧutabildüñ? Bir daħı söyle işüdelüm. Ġāyet ĥažž
itdüm.” didi. Ancaķ muķaddemā söyledigüñ zamānda telāşum var idi. Bir ĥoşca
diñlemedüm. Bir daħı naķl eyle.” didi. Pes ŽarĮfe ĥikāyeye başlayup ne güne śayd
itdügüñ ve ŧutup getürüp boġazladuġuñ min evvelihi ilā āħirihi naķl itdi ve tamām
itdügi gibi “Meger śabāĥ daħı yaķĮn imiş. Ķaçan kim uyandum meger düşüm imiş.
İnşāǿallāhu teǾālā evlādum olmasuna delālet ider. Ħayrlu vāķıǾa olmaķ gerek.” didi.
ǾAnter aytdı: “Ey hemşĮre senüñ muķaddemā baña söyledigüñ düş miydi?” didi.
ŽarĮfe aytdı: “Behey birāder! Señ bilmez misün ki ben bir sivrisinek bile öldürmeġe
ķadir degülem. Ķande ķaldu ki ŧāvūs boġazlayup ol daħı pādşāh ŧāvūs ola. Meger sen
telāşından fehm idememişsün.” ǾAnter’üñ Ǿaķlı başından źāǿil oldı. Ĥużūr-ı pādşāha
varmaġa ŧāķati ķalmayup ŧaraf-ı pādşāhiden ol iki muǾtemedi getürüp sötletdiler.
Anlar daħı işitdükleri minvāl üzre “Ol ħātūnuñ sözi düş.” diyü söyledükleri gibi
[79b]
337
“ǾAnter’üñ kelāmını ġaraż içündür.” diyü cezası tertĮb olındı. Meydān-ı

siyāsetde ķatl itdiler ve ŽarĮfe’ye iĥsān itdiler.” diyüp ŧūŧĮ sözi bu araya getürüp
aytdı: “Ey Māhışeker! İşde zerāfetde bu ķadar fāǿide vardur. Eger ŽarĮfe bu ĥĮleyi
itmeseydi helāk iderlerdi. Sen daħı bu ĥikāyelerden ĥiśśemend olup maĥallĮ
geldükde muķteżāsı üzre Ǿamel idesin. “ŦarĮķüǿl-Ǿaşķ küllehā ādāb.” madlūlınca
işde bu cins şeyler daħı cümlesi ādāb-ı Ǿaşķdur. Ancaķ senüñ aĥvālüne baķaram.
Dāǿimā ħareketüñ müsāmaĥa üzeredür. Eger sen ķavĮ-yi Ǿaşķ ve rāh-ı Ǿaşķda śādıķ
olayduñ şimdiye dek vuślat-ı cānānla behremend olurduñ. Lakin ĥereketüñ Ǿaşıķ
olmadıġuñ gösterür. Yoĥsa
“Arada ķanŧaradur rāh-ı mecāz,
Uġrar elbetde aña ehl-i niyāz.”
Mefhūmınca ehl-i Ǿaşķ mecāzi ĥaķĮķate tebdĮl idüp ŧāǾat u Ǿibādete yüz ŧutup
ehl-i ĥāl olur. Nitekim zāhidüñ ķızı CemĮle ĥicābından üç erden ferāġat u iǾrāż idüp
ŧāǾat u Ǿibādete yüz ŧutup velĮyye oldı. Sen daħı öyle mi olmaķ istersiñ?” didükde
(40. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi: “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Cemįle Ħātūn ŦūŧĮ
aytdı: “Diyār-ı Ħorāsān’da bir zāhid var idi. Dār-ı dünyāda yetişmiş oġlı ve CemĮle
nāmında bir ķızı var idi. Bir gün zāhid ĥacc-ı şerĮfe niyet itdi. Oġlına vü ĥātūnına
aytdı: “Ķızım kemāline irüp gelinlik olmışdur. İmdi ben ĥacc-ı şerĮfde iken yā gelem
yāħūd gelmeyem hemān baña baķmayup bir münāsib kimesne bulup viresiz.” diyü
vedāǾ itdi ve ĥaccāc ile binüp gitdi. Yolda NaħĮf nāmında bir civāna rast gelüp
yoldaş oldılar. Zāhid ol civānuñ evźāǾ vü eŧvārını ġāyet istiĥsān idüp babası olduġı
ecilden hemān ķızı NaħĮf’e virdi ve ķatǾā yanından ayırmayup ĥacc-ı şerĮfe götürdi.
Bunlar gitdükde biz gelelim beri ŧarafda zāhidüñ oġlı daħı ticāret ŧarĮġiyle bir ġayrı
vilāyete müsāferet itdi. Ol daħı babası zāhidüñ tenbĮhi üzere
[80a]
ŽarĮf nāmında bir bĮ-bedel civān bulup hemşĮresi CemĮle’yi aña virdi. Andan
śoñra aśl vilāyetlerinden zāhidüñ ħātūnı daħı kendi ķızınuñ ĥāline münāsib NažĮf
nāmında bir yigit bulup aña virdi. Güvegü girmesini oġlınuñ ve zevcinüñ gelmesüne
mevķūf ķodı. Pes zāhid edā-yı ĥacc idüp vilāyeti olan Ħorāsān’a geldi. İttifāķ oġlı
daħı ol günde çıķa geldi. Ol günde zāhidüñ ħānesi içre üç güvegi cemǾ olup zāhidüñ
ħātūnı vü oġlı vü kendüsi bu aĥvāle müteħayyir ve perĮşān oldılar. Aślā bir birlerine
śuç bulacaķ ĥālleri olmayup Ǿāciz ķaldılar. NaĥĮf aytdı: “ Ķızı baña babası virdi.
Sizden evlāyum.” ŽarĮf aytdı: “ Baña daħı birāderi virdi. Birāderi daħı babası
338
maķamındadur ve Ǿaleǿl-ħuśūś babasınuñ iźniyle virmişdür. Ben sizden evveliyem.”

NažĮf aytdı: “ Baña ķızı vālidesi virdi ve ķızına beni lāyıķ gördi. Ol daħı babasınuñ
iźniyle virdi. Ben sizden evveliyem.” diyü bu üç güvigünüñ mā-beynleründe ǾažĮm
nizāǾ vü ħuśūmet vāķĮǾ oldı. Zāhid daħı ara yerde şaşup ķaldı. Ķızı ķanġısına
virecegin bilmez idi ve bu daǾvā bir vechle faśl olınmayup böylece ķalmışdı ve bu
ĥādiŝeyle şehrüñ içünde dāstān olup meclis meclis naķl olınmaġa başladı. Zāhidüñ
ķızı CemĮle bu güft ü gūyı işitdügi gibi ġam u ķasāvetden helāk mertebesine varmış
idi. Veǿl-ĥāśıl ķız kemāl mertebe ġamından ħalāś olup beş on gün yatdı. Bir gice
cām-ı mevt-i nūş idüp dār-ı fenādan Ǿazm-i şehr-i aħret itdi. Anası vü babası vü
birāderi feryād u figāna āġāz idüp hele ne ĥāl ise techĮz ü tefĮnun idüp defn itdiler.
Cümleden źiyāde ol üç Ǿaşıķ āh u feryād ile ķaldılar. Aĥşam olduġı gibi üçi daħı
ittifāķ idüp ķızıñ ķabrini ziyārete vardılar.
[80b]
Eŝnā-yı ziyāretde NaĥĮf aytdı: “Ey yārenler! Bunuñ ĥüsnüne Ǿāşıķ olmış
idüm. ‘Bį-emriǿllāhu eceli gelüp öldi. Yüzin görmek müyesser olmadı. Ĥasret
ķıyāmete ķalmadan ise meyyit iken bārĮ bir kerre yüzin göreyüm. ZĮrā śabra ŧāķatüm
ķalmamışdur.” didi. Ĥasret ķıyāmete ķalmasun. ŽarĮf ve NaħĮf aytdılar: “Baķacaķ
iseñ hemān şimdi baķ gör. Yoħsa ķıyāmete dek ŧururken añı saña kim virür ve neden
müsteĥaķ olursuñ” didiler. NaħĮf daħı ol sāǾat CemĮle’nüñ ķabrini açup ŧışara
çıķardı. Ĥasretle yüzine baķarken ŽarĮf daħı gelüp yüzine baķmaġa başladı. Meger
ŽarĮf ġāyet üstād ĥāzıķ ŧabĮb idi. Baķup ŧururken CemĮle’de eŝer-i ĥayāt müşāhede
idüp aytdı: “Baña şöyle gelür ki bu ķız ĥayātdadur. Ancaķ ġalebe-i demden mefāśıl u
mesāmātı mesdūd olup ķuvvā-yı bedeniyyesine tamām bürūdet teǿsĮr itmiş. İmdi
bunuñ Ǿilācı budur ki bundan ķan alınup ve aǾżāsını daħı đarb olınmaķ gerekdür. Tā
ki ķaśd olınmaġla Ǿrūķından dem-i fāsid çıķup gide ve şiddet-i đarbdan bedenine
keǿl-evvel ĥarāret-i ġarĮziyye gelüp bürūdet źāǿil ola. Lakin kimüñ elinden gelür
böyle nāzenĮn ve gülendāmuñ vücūd-ı şerĮfini đarb itmege ķadir ola bile.” diyince
NažĮf aytdı: “Đarb itmek ölmekden fenā degil. Ölmesine śabr itdükden śoñra đarba
cürǿet itmek bir şeyǿ midir?” diyü ķalķup CemĮleǿyi bir aġaca aśdı. Ol ķadar đarb
itdi ki CemĮle’nüñ vücūdı ķızarup ĥareket itmege başladı ve ol sāǾat aġacdan indirüp
ķan aldılar. BĮ-emriǿllāhu teǾālā fil-ĥaķĮķa ĥayāt buldı. Pes bu üç kişinüñ mā-
beyninde yine nizāǾ vü ĥuśūmet vāķiǾ oldı. NaħĮf aytdı: “Baña müsteĥaķdur ki ben
mezārın açmışam. Siz CemĮleǿyi ķanda görürdinüz. ŽarĮf aytdı: “Ben muķteżā-yı
339
śanǾatum üzre baķup ve marażını bilüp ilācını dimeyeydüm ķande ĥayāt bulurdı?
Baña müsteĥaķdur.” didi. NažĮf
[81a]
aytdı: “ Siz đarb itmege cürǿet idemegüz. İmdi eger ben đarb itmesem şifā-
pezĮr olmazdı.” diyü ġavġaları cenge müǿeddĮ oldı. Bu aralıķda CemĮle ķız Ǿāciz
ķalup “Behey Müslimānlar! Ĥāl-i ĥayātumda sizüñ eliüzden Ǿāciz ķalup lisān-ı
ħalķa bed-nām olmış idi. ĦĮn-i vefātumda daħı ħalāś olmayup ġavġañuz arasunda
ķaldum. Kerem idüp beni anama vü babama götürüñ. BaǾdehu kendüñüz ne ĥalüñüz
var ise görüñ.” didi. Pes bunlar ķızı alup anasına vü babasına götürdiler. Zāhid ķızını
görüp Cenāb-ı Ĥaķķ’a şükr ķıldı. Vālidesi vü birāderi daħı mesrūr u ħandān oldılar.
Ķız aytdı: “Ĥaķ Sübĥāne ve TeǾālā ħażretleri kemāl-i kereminden baña luŧf-ı kerem
idüp cān baġışladı. Pes bunuñ şükrānesi içün baña daħı lāzım olan budur ki bu
ġavġa-ħāne-i dünyāyı terk idüp baķĮyye-i Ǿömrümi Ǿibādāt-ı Ħudāya śarf ideyüm.”
diyü başın tırāş itdi ve Ǿabālar giyüp babasıñun śavmaǾasında Ǿibādāt u ŧāǾāta meşgūl
oldı ve leźźat-ı fāniyeden geçüp niǾmet-i bāķiyeye heves ķıldı. Şehavāt-ı
nefsāniyyeyi terk itmek ile melekiyyet taĥśĮl idüp velĮyyetullāh olup bu ĥikāye daħı
bu maĥalde tamām oldı.” diyüp ŦūŧĮ-i Kāmil Māhışeker’e baķup aytdı: “Ey
Māhışeker! Senüñ daħı murāduñ leźźāt-ı fāniyeyi terk itmek ise egerçe bu şeyǿ ĥadd-
i źātında güzel şeydür. Lakin daħı bunuñ zamānı degildür. Şimdiki ĥālde saña lāzım
olan budur ki teveķķūf itmeyüp maĥbūbuñ bĮg-zāde ŧarafına gidesin.” didi.
Māhışeker daħı biñ Ǿizz ü nāz ile pençereyi açup ŧışara baķdı. Śabāĥ olup
cemĮlehǿül-şems leĥbe-i āfaķdan żāhir olmış. Murāduñ ĥuśūli yine irtesi giceye
mevķūf ķaldı.
[81b]
Çün ol gün daħı aĥşam oldı. Māhışeker saǾādetle ŧūŧĮye gelüp aytdı: “Ey ŧūŧĮ!
ǾĀşıķ degülsün. Ĥużūruñ var. Eger Ǿālemde Ǿāşıķ olmış olayduñ benüm derdümi
bilürdüñ. Derd-i Ǿaşķ beni helāk ideyor. Sen ħod ġāfilsin. Ġam-ħ¥arlıķ bu mıdur ki
benüm derdümi bilmeyesin ve kendünde eŝer-i Ǿaşķ olmadıġundan benüm
Ǿaşķumdan bĮ-ħabersin.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey Bānū-ı Nāz-perver! Niçün biz ķuluñı
derd-i Ǿaşķdan bĮ-ħaberdür dersin? Ħāşā ! Ben Ǿaşķdan bĮ-ħaber olmaġı ķabul itmem.
ZĮrā Ǿaşķdan bĮ-ħaber olan çerāgāh-ı dünyāda hemān mened-i ħar belki daħı
beterdür. Nitekim BāyezĮd-i BisŧāmĮ ĥażretleri ile Türkmān ĥikāyesinde vāķiǾ
olmışdur.” didi. (41. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” der.
340
Ĥikāye-i Bāyezįd-i Bisŧāmį ŦūŧĮ “Bir gün maħdūm-ı sāmĮ BāyezĮd-i BisŧāmĮ
ĥażretleri bir cāmiǾ-i şerĮfde vaǾž iderken cemĮǾ śaġĮr u kebĮr bunuñ vaǾžına ĥāżır
olup kelām-ı ŝükker misālinden ĥulvüǿl-mezāķ vecdüǿl-ĥāl olurlardı. Tamām meclis
vaǾžĮ germ-ā-germ olduġı ĥālde kürsĮnüñ yanuna bir tiryāki çıķa geldi ve aytdı: “Ey
mürşid! Kelām-ı Ŝüreyyā nižām ile ħalķ-ı ǾālemĮ Ĥaķķ’a dekālet idersin. İmdi
luŧfunda recā iderem ki biz daħı ĥimārımı żāyĮǾ itmişem. Kerem eyle anı baña
buluvir.” didi. BāyezĮd daħı “Śabr eyle bulayum.” didi ve yine vaǾža meşġūl olup
eŝnā-yı vaǾžında meclisde olanlara ħiŧāb itdi ki “Ey Ümmet-i Muĥammed! HĮç
arañuzda Ǿāşıķ olmamış ādem var mıdur? Eger var ise ayaķ üzre ķalķsun.” diyüp
çaġurınca üç kerre hemān bir iħtiyār ayaķ üzre ķalķup “Ey şeyĥ-i kāmil! İşde ben bu
fenn-i Ǿaşķda cāhilem. ǾĀlem-i tufuliyyetimden beri sinn ü sāle geldüm.
Ben ne maǾşūķ u ne Ǿāşıķ oldum,
Ve ne Ǿaşıķ olmaġa lāyıķ oldum.
Bu Ǿaşķ dedükleri ne nesnedür? Aślā ħaberim yoķdur.” didigi gibi BāyezĮd-i
BisŧāmĮ ĥażretleri ĥimārın ġayb iden tiryākiye aytdı: “Ey Türkmān!
[82a]
İşte ġayb itdügün ħimār-ı bĮ-iźǾān budur.” diyüp kelām-ı irşād-ı peyġām ile
hem Türkmān’a cevāb ve hem ehl-i meclise tenbĮh-i bā-śavāb ĥāśıl oldı. “İmdi ey
Māhışeker! Bu ĥikāyeden daħı ol fāǿide müstefād oldı ki ‘ǾAşķdan behremend
olmayan Ǿālemde ercümend olmaz.’ Ne güne olursa olsun Ǿālemde murād olan
Ǿaşķdur. Nitekim dimişlerdür:
“Ġam-ı Ǿaşķ ŧursun ķo mecāzĮ ise daħı göħülde,
Āb-ı engūr ħum içre ŧuraraķ bāde olur.”
Ve beni Ǿaşķdan ħaberi yoķ śanursın. Lakin Ǿaşķdan bir sāǾat ĥālĮ olduġum
yoķdur. Saña daħı naśĮĥatüm budur ki ķalbini bāde-i Ǿaşķdan ĥālĮ itmeyesin. Ancaķ
ĥĮn-i vuślatda ŧamaǾkār olmayasın ve daħı vuślat vaķtinde eglenmeyüp Ǿavdet
eylemege saǾy idesin. ZĮǾrā ‘El-ĥarĮś kāǿl-maĥrum.’ feĥvāsı üzre ĥırś maġmūmdur.
Rāh-ı ŧalebde ĥarĮś ü ŧamaǾkār olan kimŝeye belā irişür ki muķarenet-i Şįrāz’da
tāc(ir) ŚadrĮ’ye irişdi.” didi. (42. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?
Ĥikāye-i Śadrį ŦūŧĮ aytdı: “Kütüb-i temŝĮlātda mesŧūrdur ki Gecrān nevāĥiyesinde
bir tācĮr var idi. Adına ŚadrĮ dirler idi. Ĥikmet-i Ĥudā bunuñ günden güne aĥvāli
perĮşān olup ġāyet faķĮr oldı. “El-bereketihi fiǿl-ĥareketihi” feĥvāsınca sefer-i aĥyār
idüp giderek yolı bir mĮşistāne rast geldi. Meger ol ŧarafı bir arslān żabd idüp bĮ-
341
gāneyi uġratmazdı ve yaban śıġırı ile āhū cümleǿ vüzerāsından olup dāǿimā arslānı
ŧarĮķ-i Ĥaķķ’a sevķ iderlerdi. Luŧf-ı Ĥaķķ’la ol vaķtde anlar ol arslānuñ yanında
bulındılar. Hemān tācĮr ŚadrĮ arslānı gördigi gibi müteĥayyir oldı. Ditredi, pāyı
hemān senderedi. Gerüye ķaçsa arslān ardından yetişür helāk eyler. İlerü varsa
maĥal-i helāke varmış olur. Ne işleyecegin bilemeyüp baķa ķaldı. Ammā śıġır ile
āhūnuñ meşrebleri ħūb ve ĥareketleri
[82b]
Her vechle merġūb ve sözleri maķbūl olduġundan nāşĮ bĮ-çāre ŚadrĮ’yi
gördükleri gibi yürekleri acıdı. ZĮrā bilürlerdi ki arslān buña amān virmez helāk ider.
Der-ĥāl ĥĮle-ŧarĮķine sülūk idüp ŚadrĮ’yi ķurtarmaġa tedārik gördiler ve arslānuñ
yanuna gelüp yüzine ķarşu medĥ itdiler ve didiler ki “Ĥaķ celle ve Ǿalā sulŧānüǿs-
sibāǾuñ Ǿömr ü devletini efzūn eylesün. Sāye-i Ǿadlünde cümle sibāǾ behāyim
lüŧfuyla memnūn olduġundan māǾdābını ādemden daħı görmen işidüp āstān-ı
hümāyuna bir insān gelmiş ve ĥālā lüŧfuna ümĮd-vār olmış. Meclis-i ǾālĮnüñ
nihāyetinde ŧurur ĥicāb idüp iźnsüz dāħil olamıyor. Eger iźn-i şerĮfiñüz śudūr iderse
gelüp ĥāk-pāy-ı devlete yüz sürsün.” didiler. Pes arslān bunlaruñ kelimātından ğāyet
ĥaž idüp “Gelsün.” didi. BaǾdehu śıġır ile āhūnuñ delāleti ile ŚadrĮ ĥużūr-ı şĮre gelüp
dāħil oldı. Arslānuñ önünde yer öpüp merāsim-i ādāb-ı mülūkāneyi edā ve şerāǿit-i
duǾā vü ŝenāyı merǾĮ vü müǿeddĮ ķılduķdan śoñra arslān ol derbendde nice kām-yān
(kām-yāb) helāk idüp emvāl ü cevāhirini bir gūşede pinhān itmiş idi. Ol sāǾat emr
itdi. Cümle māl u cevāhiri getürdüp ortaya dökdiler. “İstedigüñ ķadar al.” diyü
ŚadrĮ’ye işāret-i hümāyūn śādr olınca hemān bĮ-çāre ŚadrĮ māl bulmış maġrĮbiye
döndi. Ol māldan alabildigi ķadar aldı ve gerü aśl olduġı vilāyete Ǿavdet itdi ve ol
mālın kimini ħarc ve kimisiyle borc ödedi ve baķıyyesini daħı cān-ı nāzenĮni gibi bir
ġūşede defn-gĮħ idüp śaķladı ve kemāl mertebe ŧamaǾından nāşĮ “Niçün arslānuñ
yanında olan māl (u) cevāhirüñ cümlesini almadım.” diyü peşĮmān olduġı ĥālde yine
arslānuñ olduġı maĥalle şitābān revāne oldı.
[83a]
(43. Hikâye) naśĮĥat-i kāmile ve ġayret-i şāmiledir.” didi. (44. Hikâye)
Ġazzāz suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Pādşāh-ı Belĥ ǾAvrat aytdı: “Belĥ
Pādşāhı İbrāhĮm Edhem ķuds-ı sırra ĥażretlerinüñ pādşāhlıġı vaķtinde şikā(ra) gidüp
bir śaĥrāda ŧaǾām yemege oturdı. ŦaǾāmı yerken nā-gāh aru gelüp śofradan bir pāre
etmek ķoparup yine uçup gitdi. İbrāhĮm Edhem ĥażretlerinüñ bu aĥvālden derūnına
342
bir eŝer gelüp arunuñ ardına düşdi. Aru uçaraķ bir aġacuñ dibine geldi. İbrāhĮm
Edhem gördi ki aġacuñ dibinde bir serçe ķuşı yatur iken gözleri daħı aǾmā idi.
Hemān onuñ śadāsını işitdügi gibi azġını açdı. Aru ol śafrādan aldıġı etmek pāresin
üç pāre idüp birer birer gözsüz serçenüñ azġına ķodı ve aru uçup gitdi. İbrāhĮm
Edhem ĥażretleri bu śunǾ-ı ǾacĮbeǾ-yi mülāyi müşāhade itdügi gibi Ǿalāķa-ı
dünyādan iǾrāż idüp Cenāb-ı Ħaķķ’a teveccüh itdi. “İmdi ey benüm ĥelālüm
münǾim-i Ǿaleǿl-ıŧlāķ olan Cenāb-ı Ħallāķ beyābānda gezen gözsüz serçenüñ rızķını
ayaġına erişdirdükden śoñra senüñ rızķuñı virmez mi? Niçün böyle efkār-ı fāsideye
düşersin?” didi. Ķazzāz aytdı: “Ey ħātūn! Gerçi didigün tevekkül ŧarĮķĮdür. Ol daħı
güzel şeydür. Ancaķ saǾy u taķayyüdde başķa ĥāl vardur. Senüñ Ǿaķluñ aña erişmez.
Nitekim arslān baġlu iken şikār alamaz. Ķoşmayan at menzile erişmez. Veǿl-ĥāśıl
ben bir ġayrı vilāyete gitmelüyem.” diyüp ħātūnına vedāǾ idüp yola revāne oldı.
Giderek Nişābūr şehrine geldi. Nice müddet anda kār u kesbe çalışub murādı üzre
māl taĥśĮl itdi ki andan śoñra ķırķ elli yıl kendi şehrinde oturup kār u kesb itmeyüp ol
mālı yese düketemezdi. Pes bu ķazanduġı mālı ehl (ü) Ǿıyālüm ile
[83b]
Yiyelüm diyü Nişābur’dan ķalķup şerh-i ǾIraķ’a ǾazĮmet itdi. Nā-gāh bir
ĥaŧarrnāk yerde gicelemek iķtiżā eyledi. Pes anda gözlerine uyħu gelüp uyudı.
VāķıǾasında gördi ki iki ħūb śūretlü kişi havādan indiler. “Sen kimsün?” diyü
śordılar. Śūretā aralarında aşnālıķ olmamış. Birisi aytdı: “Ben bu ġazzāz’uñ saǾy u
taķayyüdi śūretiyem.” Pes ol birisi aytdı: “Kim ben daħı ŧāliǾiñ baħtıñ śūretiyem.”
Ķażā vü ķader defterinde şöyle mesŧūr-ı muĥarrerdür: Şaħśūñ emvāl-i
dünyeviyyeden zaħĮre vü defĮne idecek şeyǿi olmaya hemān ķazanduġı ol günki
kifāfına ħarc idüp bir aķçe źiyādeye mālik olmaya. Ĥaķ Sübĥāne ve TeǾālā ĥakĮmi
muŧlaķdur. Ķullaruna atadan ve anadan erĥamdur. Herkesüñ meşrebine lāyıķ olanı
Ǿilm-i ezeliyyesi muĥĮŧ olduġundan her ĥālde ķullarına ħayrlu şeyǿ naśĮb ider. BaǾżı
ķullarınuñ pāk meşreb ü mirǿāt-ı ķalbĮ śadıķ u ħulūśla tāb-nākdur. Devleti artdıķca
Ǿubūdiyyetde üstvār ve Ǿilm ü vaķār ile olduġuñ bildügünden ol ķulunuñ başına tāc-ı
sultānĮ ve eginine kisve-i ĥāķānĮ ve baǾżı ķullaruñ meşrebi ĥĮn-i devletde ŧuġyān
olacaġın bilüp fakr u fāķa ŧarĮķin aña nefiǾ görmek ile rızķını tedrĮcle virüp ol ķulunı
ŧuġyāndan emĮn ider. İmdi ey śūret! Bu mālı alup ķande gidersin. Ķaza vü ķadere
ķarşu mı ŧurırsın?” ‘Lā rādde li fađlihi ve lā muǾaķķibe li ĥükmihi.’ diyüp ol mālı
kĮsesiyle aldırup eline aldı ve ‘Yā İbnüǿl MirrĮħ!’ diyü çaġırdı. Der-ĥāl mirrĮħ-śıfat
343
cellād-heyet bir şaĥś žāhir oldı. Pes Ķuvvetbaħt ol mālı ķaldırup ol şaħśın üzerine
atup üçi daħı ġazzazuñ nažarından ġāǿib oldılar. Bu vāķıǾanuñ dehşetinden uyandı.
Fiǿl-ĥaķĮķa vāķıǾa Ǿayniyle vāķıǾ olmış. Kisesiyle ol aķçe yanından gitmiş. BĮ-çāre
bu aĥvālden maĥzūn āvāre olup dört ŧarafını aradı. Aślā bir eŝeri nişān bulāmadı. Pes
ħātūnuñ ve ħalķuñ
[84a]
ĥicābından kendü şehri olan ǾIraķ’a gidemeyüp gine şehr-i Nişābūr’a
teveccüh itdi. Gine kār u kesbe meşġūl oldı. Az müddet içinde evvelki māl ķadar māl
taĥśĮl idüp kāǿl-evvel yine aśl vaŧanı ŧarafına ǾazĮmet itdi. Yine bir mekānda
giceleyüp yatup uyurken muķaddemā gördügi vāķıǾa Ǿayniyle gördi. Śūret-i baħt
śūret-i saǾya Ǿitāb idüp tekrar aytdı: “Ey bĮ-iźǾān Ĥażret-i Rabbüǿl ǾĀlemin’üñ
ismetinden źiyāde şeyǿ olmaz. BĮ-maǾnā zaĥmet çekme.” diyüp saña tenbĮh itmedim
mi? Niçün böyle ĥamāķat ve ķısmete muħālefet ķabaĥat idersin.” diyü ŝıķlet idince
śūret-i saǾy ilerü varup Ǿözürler diledi ve aytdı: “MaǾźūr ola. Bizüm Ǿādetimüz budur
ki bir kimse cidd ü cehdle bizüm dāmenimüz ŧuta biz anuñ taķayyüd-i fĮ-żāyiǾ
itmeyüp be-her-ĥāl maķśūdına irişdirürüz. BaǾdehu eger senüñ Ǿināyetüñ olursa bir
ķarār olur ve eger Ǿināyetüne muķārin olmazsa bizüm saǾyumuz daħı żāyĮǾ olur.
Şimdi her ŧalebde iş senden biter. Senüñ elindedir. İltifātla mažhar olan kimsenüñ
ķaŧǾā saǾy itmege iĥtiyācı yoķdur. İsrāf u itlāf itse daħı yine mālına hĮç noķśān
gelmez.” didi ve yine ķuvvet-baħt ol mālı daħı alup bir ġayrı kimseye virdi. Ķazzāz
uyanup malından nişān bulamayınca bildi ki vāķıǾa rüǿyā-yı śāliĥadur. “İmdi şimden
śoñra ħilāfına gitmek ħaŧādur. Ķısmet-i ezeli her ne ise aña rāżıyam.” diyüp Şehr-i
ǾIraķ’a gelüp dāħil oldı ve başına gelen aĥvāli biǿt-tamām ħātūnına naķl eyledi.
Ħātūn aytdı: “Muķaddemā ben bunı saña söylemişdüm. NaśĮĥatümi ŧutmaduñ. İmdi
senüñ aĥvālüñ şeġāl ĥikāyesine benzer.” didi. (45. Hikâye) Ġazzāz aytdı: “ Nicedür
ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Şeġāl ǾAvrat aytdı: “Zamān-ı evvelde bir ādemüñ devesi uyūz
olup ol ķadar ki ĥarāretinden ķıb-ķırmızı et olmışdı. Ǿİlāc ķabul itmediginden śāĥibi
śaĥrāya śalıvirdi. Meger bir şeġāl daħı bir muşuñ yaǾni bir śıçānuñ delügünde bir
pūsıya girüp gözedürdi. Hemān deveyi gördügi gibi ol pūsūyı gözetmekden
[84b]
feraġat devenüñ ardına düşdi. Eşi buña naśĮhat idüp “Gel ĥāżır şikāruñ terk
itme. Niçün ŧamaǾkārlıķ idersin. Gel bu az şeyǿe ķanāǾat ķıl. ZĮrā iĥtimāldür ki
büyük şeyǿ elüne girmeye. Śoñra ħāǿib ü ĥāsir ķalursın.” didi. Şeġāl dişinüñ
344
naśĮĥatüñ ŧutmayup aytdı: “Az şeyǿe ķanāǾat itmek dūn-ı himmet olmaķdur. Benüm
kendime himmetüm ǾālĮdür. Bu ǾažĮm zaħĮreyi bıraġup mūşuñ pusunda ŧurmam” ve
bĮ-maǾnā yere devenüñ ardına düşdi. İki üç gün şeġāl daħı ardınca gitdi. Bir vechle
deveden fāǿidemend olmayup ve ĥāżır şikārı olan mūşı daħı elden giderüp eli boş
eşinüñ yanına geldi. Pes “İmdi sen bunda ĥāżır rūz-merre nafaķaya ķanāǾat itmedüñ.
Lā-cerem yoķdur. Çekdügüñ źillet ü meşaķķat yanına ķaldı.” didi. Ķazzāz itdügi
ŧamaǾa nādim olup yine keǿl-evvel kendi vilāyetinde kār u kesbe meşġūl olup
ķısmet-i Ħudā’ya rāżı oldı. “İmdi ey Māhışeker! Sen daħı bu naśĮĥatlerden
behremend olup maĥbūbūñ vuśūlünde ŧamaǾ üzere olmayasın.” didi. Māhışeker
aytdı: “Ey ŧūŧĮ!
Nažm:
“Derde düşendir bilenler ehl-i derdüñ ĥālini,
Görince Ǿāşıķları Mecnūn ider Leylā-yı Ǿaşķ.”
Senüñ derdüñ yoķ. Ĥużūruñ var. Benüm çekdügüm miħnetlerden ħaberün
olmadıġından ben saña derdimi söylerem. Bolay ki bir dermān ideydi dir, idim. Sen
ise mufaśśal ķıśśaya başlayup Ǿacāyib efsāneler söylersin. Her gice ķurı söz ile beni
aldadursın. Ben saña derdimi söylerem. Sen baña ġayrı dürlü cevāb viresin. Senüñle
benüm aĥvālim Meǿmūn ħalife ile AǾrābį eĥvāline benzer.” didi. (46. Hikâye) ŦūŧĮ
suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Meǿmūn Ħalįfe Māhışeker aytdı: “Bir gün
bir AǾrābĮ Meǿmūn ħalĮfeye gelüp didi ki “Yā emĮrüǿl-müǿminĮn! Ĥac itmege
ǾazĮmet itdüm. Lakin aķçem yoķdur.” didi. Meǿmūn-ı ħalĮfe cevāb virdi kim çün
aķçañ yoķdur. Saña Ĥac itmek farż degüldür. Nāfile yere niçün zaĥmet çekersin.”
dedi. Pes AǾrābĮ aytdı: “Yā emĮrülǾ müminün!
[85a]
Ben bĮ-nevālıķ şikāyet idüp ĥacca gitsem gerek. Aķçām daħı yoķdur dimege
nezāket idüp senden aķça almaķ iĥsān almaķ ümĮdin iderem. Sen baña mesāǿil-i
şerǾiyye beyān idüp ĥaccuñ vücūbunı ve Ǿadem-i vücūbunı naķl dersin.” didi.
Meǿmūn Ħalįfe AǾrābĮ’nüñ bu žerāfetinden ġāyet ĥažž idüp ǾazĮm inǾām u iĥsān
eyledi. “İmdi ey ŧūŧĮ! Ben saña Ǿaşķumı söylerem ve viśāl-i cānāna bolay ki vesĮle
olaydı direm. Sen baña ķurt, ķuş, deve, şeġāl, kedi, śıçān, çulĥa, Ķazzāz dereden
tepeden kelām söyleyüp beni ĥikāye ile meşġūl idersin. Yoħsa maǾşūķıma vāśıl
olmadıġımı mı istersin.” didi. ŦūŧĮ aytdı “Sübĥānallāh ĥükemānuñ ‘El-ĥaķķu murr’
yaǾni ‘Söz acıdur.’ didikleri vāķiǾ imiş. Benüm ĥaķķ naśĮĥatlerim ve temŝilāt u
345
ĥikāyetüm saña çünki acıdur ve acı geldi ise ben daħı şimden śoñra bir şeyǿ
söylemem. Hemān bu sāǾat teǿħĮr itmeyüp var. Ol Ǿāşıķuñ çeşm-i intižārı cemālüñ
tūtiyāsıyla rūşen ve gül cemālüñ ile ĥāne-i vuśūli üns eyle. Senüñ ĥaķķunda bu ķadar
saǾy u taķayyüdüm bilinmeyüp żāyiǾ oldı. Benüm saña temŝĮl-i ĥikāye söyledügüm
seni maǾşuķundan iştiġāl itmek içün degüldür. Sen daħı nev-resĮdesin. Dünyānuñ
ĥĮle vü mekrinden ħaber-dār degülsin. Egerçe ben daħı tāzeyim. Ammā Ǿālemde çoķ
şeyǿ görüp ve her birinden Ǿibret almışamdur daħı ķānĮǾ tevāriħ diñleyüp her
birinden birer ĥiśśe almaķla umūr-ı dünyānuñ cüzǿiyyāt u külliyātına vāķıf olmuşdur.
Egerçe śūret-i žāhirde bir şeyǿ bilmezem gibi görinür. Ammā ķatı çoķ aĥvāle
vaķūfum vardur. Nice biñ māl u Ǿaskerle ĥāśıl olmayacaķ şeyǿ tedbĮr Ǿaķlda güŝā ile
ĥall itmege ķadirem. İmdi senüñ bu ħuśūśında daħı aĥvālim ve ħavfum budur ki
maǾşūķıma nāǿil-i viśāl olduķda iĥtimāldür ki ķażā vü ķaderle bir mekrūh vāķıǾaya
uġrayasın ve bir ŧarĮķ ile ĥĮle idüp defǾine ķādir olmayup ķıyāmete degin rüsvā-yı
Ǿālem olmayasın diyü ĥikāyāt u temŝĮlāt Įrād iderem. Her birinden
[85b]
Niçe ĥikmet ü fāǿide ĥāśıl olur. Farżā iķtiżā itdükde insān belā-yı ǾažĮmeden
suhūlet ile ħalāś olur. Nitekim arslān gibi düşmānuñ elinden ve pençesinden ĥĮleyle
ķaraķulāķ ħalāś olduġı gibi.” didi. Māhışeker söyledüginde peşĮmān olup Ǿözr
dileyerek niyāz itdi ki “Lutf eyle, söyle! İşidelüm. (47. Hikâye) Nicedür ol ĥikāye?”
ŦūŧĮ daħı hezār istiġnā ve ķatr-ı şĮvesinden śoñra aytdı: “Zamān-ı evāǿilde bir murġ-
źār u lāle-zārda bir arslān vaŧan ŧutmış idi ve arslānuñ bir pūzĮne yaǾni maymūn
ketĥudāsı var idi. İttifāķ arslān bir yere gitmek iķtiżā eyledi ve ol mekānuñ
muĥāfażasını pūzĮneye sipāriş eyledi. Maymūn arslānuñ maķāmını gözetmek olmadı.
Aĥyānen yād ayāķ baśmaġa başladı. Ĥattā bir gün bir ķaraķulāķ ol yere uġradı. Gördi
ki cāy-yı ĥoş maķām u dil-güŝādur. Ġāyet ŧabĮǾatı ĥažž idüp anda mekān ŧutmaġa
niyet eyledi. PūŝĮne anda ķaraķulāġı görüp aytdı ki “Ey ķaraķulāķ! Bu ķabāĥat nedür
ki idersün? Niçün ĥaddini bilmeyüp ayaġın yorġānundan źiyāde uzadırsın?
“Raĥim'ellāhu imra'en Ǿarife ķadrahū ve lem yettaǾaddi tavrahū.” feĥvāsıınca her
kişiye lāyıķ olan budur ki kendi ĥālini bilmeyüp ĥaddinden źiyāde tecāvüz itmemek
gerekdür. Bu maķām-ı şerĮf ĥaliyā sulŧānüǿs-sibāǾ olan ĥażret-i ŞĮrüñdür. Heybet ü
śalābetinden kimesne bunda uġramaġa ķādir degüldür. Niçün sen böyle aĥmaķāne
ĥareket idersin? Pençe-i ķahrından ħavf itmez misin?” didi. Ķaraķulāķ aytdı:
“ǾĀlemde aĥmaķ ey pūŝĮne sensin ki böyle maķām-ı şerĮfe arslān neden mālik olup
346
bu meķān-ı ķadĮmüǿl eyyāmdan beri mülkümdür. Babamdan baña mĮrāŝ degmişdür.

Benüm mülk-i mevrūŝumı kimseye virmek istersen ister arslān ister ķaplān gelsün ve
sen beni ne ķıyās idersin? Asrlāndan ħavf
[86a]
ider mi śanursın ve beni sen ķaraķulāķ mı śanursın? Ĥālā maŧbaħumda arslān
ve ķaplān andan ġayrisi pişmez. Arslān dedügüñ derdmendān gelsün aña miķdārını
bildüreyim. Ġayrınuñ mülk-i mevrūŝuna taǾarruż itmegi göstereyüm.” didi.
Ķaraķulāġuñ śaġ śaġ söyledüginden ilzām olup maymūn dönüp gitdi. Pes
ķaraķulāġuñ çifti aytdı: “Bu mekānda ŧurmaķ bize eyü degüldür. Zinhār pençe-i
şĮrden ĥaźer itmek gerekdür. Bir gün muķaddem bu maķāmdan sefer itmek
maǾķūldür.” didi. Erkegi aytdı: “İĥtimāldür bura arslānun maķāmı olmaya. Farżā
olduġı śūretde daħı belki luŧf-ı Ĥaķķ ile gitdügi yerde arslān bir ĥādiŝeye uġrayup bu
mekāna bir daħı gelmeye geldügi vaķtde yine bir ĥĮle ile elinden ħalāś olmaķ
mümkindür. Hemān günki güni ĥoş görelüm. Yarınki güne Ħudā kerĮmdür.” didi.
Çifti aytdı: “Bu maķām arslānuñ olduġuna hĮç şübhem yoķdur.” didi. Muĥtemeldür
ki bir ĥādiŝeye uġramayup bir ŧarafdan çıķa gele. Geldügi zamānda bir ĥĮle daħı rast
gelmez. BaǾżı ĥĮle vü mekr olur ki ĥĮle śāĥibini helāk ider. Nitekim ķurt şeġāle ĥĮle
itmek śadedinde oldı. Ammā itdügi ĥĮle kendi başına uġrayup āħir-kār helāk eyledi.”
didi. (48. Hikâye) Eşi suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Çifti aytdı: “Şöyle işitdüm ki
bir vaķtde bir ķurt bir şeġāl inüñi ĥāli bulup şeġāl geldükde dutayum diyü içine girdi.
Çün şeġāl geldi inüñ azġında gördi ki kendi izinden ġayrı iz var. “İçerü girmezden
evvel iĥtirāz lāzımdur.” diyüp ķapudan bir kere “Ey ħāne-i mende ve ey şāne-i
mende.” diyüp çaġurdı. Ħāneden aślā āvāz gelmedi. Şeġāl didi ki “Ey ħāne! Senüñle
benim aramda dāǿimā muśāhabet vāķiǾ olurdı ve her gāh kim ben senüñ ķapuña
gelüp āvāz itsem cevāb virirdüñ. Şimdi çaġuram söylemezsün. Eger cevāb virirsen ne
ħoş ve alā virmezsen
[86b]
Seni bıraġup ġayri mesken buluram.” didi. Ķurt inüñ içünden kendü kendüye
aytdı ki: “Allāhu aǾlem śāĥibi çaġurduķda cevāb virmek bu maķāmıñ ħaśśasından
olmaķ gerek. Şimdi sükūt itsem ... şeġāl dönüp gider. Benüm saǾy u taķayyüdüm
żāyiǾ olur. Hemān maǾķūli buña cevāb virmek dür.” diyüp “Lebbeyk lebbeyk yā Įn
evi!” diyü cevāb virdi. Hemān şeġāl ķurduñ śadāsını işütdügi gibi aĥvāl ne idügüni
bilmeyüp ol yaķĮn yirde bir evci çūbān var idi. Fiǿl-ĥāl aña vardı ve ķurduñ
347
keyfiyetini işāret itdi. Çūbān daħı bu fırśatı kendiden isterdi. ZĮrā ķoyunuñ
sürüsünden nice kerre ķoyun ķapmışdı. Hemān çūbān “Vaķt ġanĮmetdür.” diyüp
ŧoġrı inüñ azġına geldi ve bir büyük taş getürüp ol inün ķapusuna ķodı. BĮ-çāre ķurt
ol zindān içünde aç ve śusuz helāk oldı. Şeġāl idecegi mekr ü ĥĮle kendi başuna
geldi.” didi. Ķaraķulāķ bu ĥikāyeyi çiftinden işidüp aytdı: “Benümle ķurduñ ne
münāsebeti var? Ķurt bir aĥmaķ köpekdür. Anuñ Ǿaķlı olaydı ħāne içünden cevāb
virmezdi. ǾAķlı olan ĥĮlesinde taķśĮrāt itmemek gerekdür. Senüñ bunlara Ǿaķluñ
erüşmez. Ħalŧ itme.” didi. Pes ķaraķulaķ çifti ile muĥāverede iken nā-gāh bir ġavġa
žuhūr itdi. Meger arslān gelmiş cümle ĥayvānāt u sibāǾ ayaķ üzre gelüp şĮri istiķbāl
itdiler. Ketĥüdāsı olan maymūn cümleden evvel ķarşu varup ķaraķulaġuñ geldügin
ve itdigi edebsizligi taķrĮr eyledi. Arslān aytdı: “Ey ! Bu cerāǿit ü iķdām ki andan
śādır olmış. Ķaraķulaķ olmamaķ gerek. Belki bir yırtıcı ĥayvāndur. ŞecāǾat u
pehlevānlıķda baña ġālip olmaķ gerek ki bu ķadar cerāǿite ķādir ola. Bundan tamām
iĥtirāz lāzımdur.” didi. PūzĮne aytdı: “Ey sulŧānüǿs-sibāǾ! HĮç senden ǾālĮ vü bahādır
var mıdur? Niçün böyle vehm idersin? Ben anı hezār defǾa görmişem
[87a]
ve Ǿayneǿl-yaķĮn bilürem ki ķaraķulāķdur. Luŧf idüp böyle ħavf üzre
olmayasun. Hemān bunuñ ĥaķķından gelmek gerek.” didi. Arslān aytdı: “Ey pūzĮne!
Ķaraķulāķda bu ķadar yürek olmaz. ZĮrā anlar kendi ebnā-yı cinsi hezār kerre pençe-
i saŧvetimi görmişdür. Lakin ‘Ve fevķa külli źĮ Ǿilmin ǾalĮm.’ feħvāsı üzre ķıyāfeti
küçük lakin baña ġālibdür. Nitekim dimişlerdür: “Pençe-i şĮre daħı ġālib gelüp eyler
şikest.” Bu meŝel meşhūrdur ki “Dest ber belā-yı dest.” Şimdi anuñla pençeleşüp
başa çıķamaduġumuz zamān Ǿırżumuza kesel geldügünden ise hemān maǾķūli aña
görinmeden firār itmek eyüdür.” didi. Pes arslān ile pūzĮne bu minvāl üzre
söyleşerek ħānesi ŧarafına geldi ve śaġ u śola baķup ķaçacaķ yer fikr iderdi. Bu
eŝnāda ķaraķulāġuñ dişisi aytdı: “Ey siyāhgūş! Ol nesneden ķorķardum. Başumuza
geldi. Şimdi ne tedbĮr idesin?” didi. Siyāhgūş aytdı: “Arslān bizüm ħānemüze yaķĮn
geldükde sen yavrıları incidüp aġladup feryād itdür. Ben saña ‘Yavrıları niçün
aġladursuñ?’ diyü sorduġumda ayt ki ‘Yavrılārımuz arslān etini ögrenmişdür. Egerçe
şĮr etinüñ efgenüñ devletünde maŧbaħda peleng eti çoķ lakin arslān eti leźĮz olmaġla
anı isterler.’ diyü söyle.” didi. Pes arslān bunlaruñ olduġı yere yaķĮn geldügi gibi
fiǿl-ĥaķĮķa dişisi yavrılārı incidüp aġlatdı. Siyāhgūş “Yavrılar aġlarlar.” diyü āvāz ile
çaġurdı. Dişi daħı taǾlĮm olınduġı üzre cevāb virdi. Siyāhgūş aytdı: “Matbaħda
348
pelenk eti ŧaġlarca yıġılmışŧurur. Farżā pelenk eti istemedükleri śūretde geçen gün
arslān eti daħı getürmişem.” didi. Dişisi aytdı: “Egerçe arslān eti vardur. Lakin
evlātlarumuz nāz-perver olmaġla eski eti yimezler. Arslān kebābı isterler. Siyāhgūş
aytdı: “Şimdi bir miķdār śabr eyle.
[87b]
Muķaddemā bu meşĮstānda sākin olan arslān bu ŧarafa gelmeyeli ħayli zamān
olmış. Belki yaķĮnda gelmek iĥtimāli vardur. Allāh virüp bu gün gelürse anuñ
etinden kebāb idivir.” didi. Pes arslān kendi ķulāġıyla bu sözi işütdigi gibi pūzĮneye
aytdı: “Ben saña demedim mi ki bunda bir ķavĮ düşmān vaŧan tutmışdur. Maślaĥat
oldu ki bu mekānı terk idem.” didi ve firār itmek yüz ŧutdı. Maymūn aytdı: “Ey
sibāǾ-ı pādşāh! Ħātıruna perĮşānlıķ getürüp ħavf itme. Bu ĥayvān bir żaǾĮf ĥayvāndur
ve ĥaķĮr cānavardur. Niçün böyle vehm üzre olursun?” didi ve buña beñzer kelimātla
arslānı gerüye döndürüp siyāhgūşuñ üzerine getürdi. Tekrār siyāhgūş arslānı gördi ve
maymūnuñ taķayyüdi ile gerüye döndügüni bildi. Yine çiftine yavrılārı aġlatdırdı.
Çifti daħı evvelki gibi cevāb virüp “Tāze etden kebāb isterler.” didi. Siyāhgūş “Ben
saña dimez miyem yavrılārı şimdiki ĥālde mümkin mertebe bir şeyǿ ile teskĮn eyle.
İşütdüm ki bu ĥānenüñ daǾvācısı olan arslān şimdi gelmiş. Bizüm bir pūzĮne dostum
vardur. Muķaddemā bu müttehimi boynuna almış idi ki arslān geldükde ĥĮle idüp
kendi ayaġıyla benüm ĥużūruma getürse gerekdür. Eger Ĥaķ Sübĥāne ve TeǾālā ol
dostumuz pūzĮnenüñ tedbĮrini taķdĮre muvāfıķ iderse ve arslānı baña yaķĮn getürürse
bir ĥamlede işin tamām idüp hem kendümüze ve hem yavrumuza nafaķa olur. Ol
dostumuz pūzĮnenüñ saǾyı meşkūr olup ĥużūr-ı ǾālĮmüzde taķarrüb ü iħtiśāś bulur.”
didi. Pes arslān bu muśāĥabeti daħı işitdügi gibi “Hāy yaramaz maymūn! ĤĮle ile
beni dām-ı helāke uġradayazdı. Sen beni helāk itmezden muķaddem ben senüñ işüñ
göreyüm.” diyüp ol sāǾat bĮ-çāre maymūnı pāre pāre eyledi ve kendüsi daħı var
ķuvveti bāzūya getürüp ol maķamdan firār
[88a]
eyledi. Siyāhgūş bu ĥĮle ile ħalāś olup bāķĮ Ǿömrüni ol mekānda źevķ ü śafā
ile geçürdi.” diyüp ŧūŧĮ sözi bu maĥālle getürüp didi ki “Ey Māhışeker! Ben daħı saña
uzun uzun ĥikāyeler söylemekden maķśūdum budur ki ĥĮle ŧarĮķĮni ögrenesin.
Maĥāllinde iķtiżā ider eger Ǿakl u ferāsetüñ var ise bu ķadar naśĮĥatüm saña kāfĮdür.
Hemān şimdi maĥbūbuñ ĥānesine git. Ola ki źevķ-i viśālinden źevķĮ-yāb olasın.”
didi. Māhışeker ŧışara çıkup gördi ki śabāĥ olup şĮr ü zer-efşān āftāb-ı mişistān
349
ufķdan firār idüp śaĥrā-yı felekde cevelān itmekdedür. Ol gice daħı murād muvāfıķ
düşmeyüp ķaldı maķśūd irteye.
Pes ol gün daħı Māhışeker maǾşūķı ŧarafına gitmege žafer bulamayup aĥşam
olduġı gibi yine ŧūŧĮye gelüp aytdı: “Ey ŧūŧĮ! NaśĮĥatlerüñ tamām ve ĥikāyātun
iħtitām buldı. Rūz-ı rūşen gidüp aĥşam oldı. Hemān şimdi Ǿālem aġyārdan ħālĮ iken
maĥbūbıma gidüp nāǿil-i viśāl olmaġa ruħśat var mıdur?” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey
Māhışeker! Ruħśat ŧalebindesün. Niçün böyle vesvese üzere olup tāzeligüñ vaķtünde
Ǿömr-i nāzenĮni hevā ile geçürürsün? ǾAleǿl-ħuśūś meşhūr meŝeledür ki ‘Atılmış oķ
ve söylenmiş söz ve geçmiş Ǿömr gitdükden śoñra bir daħı gerü dönmez.’ İmdi lāyıķ
mıdur ki bu Ǿömr-i nāzenĮni geçüresin. Hemān ŧurmayup bu sāǾat maǾşūķuna gitmek
gerek. Sen şimdiye degin saña söyledigim naśĮĥatlerim ŧutdukdan śoñra aslā bir
şeyden ħavf itmeyesin. ZĮrā ĥükemā dimişlerdür ki “Bir kişi dört şeyden iĥtirāz itse
aślā aña bir żarar irişmez. Evvelki ġażab, ikinci kiźb, üçünci umūrda ihmāl, dördünci
Ǿacele itmek.
[88b]
Ancaķ Ǿāşıķ olan kişi her neye śabr iderse illā dil-berüñ firķatine śabr
idemeyüp be-her-ĥāl viśāle irişmege Ǿacele ider. MaǾhaźā Ǿacele cemĮǾ ĥālde
meźmūmdur. Bundan ġāyet iĥtirāz lāzımdur. ǾĀşıķa lāzım olan budur ki döşek
ħuśūślarında Ǿacele itmeyüp baǾżı vaķāyiǾe uġradukda teǿennĮ eyleye. Nitekim
pelenkfirĮb ħātūnı kendüyi teǿennĮ ĥĮlesiyle pençe-i pelengden halāś itdügi gibi. (49.
Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye.” Ĥikāye-i Pelenfirįb ŦūŧĮ aytdı :
“Zamān-ı ķadĮmde bir yaramaz ādem var idi. Ol ādemüñ bir Ǿavratı var idi. İsmine
PelenkfirĮb dirler idi. Ol ādem yaramaz meşreb olduġundan her bār ħātūnı dögerdi.
Yine bir gün ġāyet dögdi. Ħātūn bu ādemüñ eziyyetine taĥammül idemeyüp nā-çār
iki evlādı var idi. Anları alup bir gice ĥānesinden firār itdi. Giderek bir beyābāna
geldi ki eger dĮv gelse dehşet-i merġūl uġrasa vaĥşet iderdi. Nā-gāh ħātūnuñ öñine
bir ķaplān geldi ki evlādları ile ħātūnı bir loķma itmek niyeti ile üzerine hücūm itdi.
ǾAvrat kendü kendüye aytdı: “Kişi kendü zevcinüñ iźni yoġ iken ŧışara başına çıķa
böyle belā gelmek baǾĮd degüldür.” diyüp Cenāb-ı Kibriyā-ya śadıķ-ı derūn ile tevbe
vü inābet ve zevcinüñ baǾdeǿl-yevm cevrine taĥammül itmege cezm-i ǾažĮmet
eyledi. Ancaķ ķaplān ġāyet geldi. Pes ilhām-ı RabbānĮ derūnına bu geldigi şol
ķaplāna bir ĥĮle ideyüm. Eger ĥĮlem rast gelürse ne ĥoş ħalāś oluram. Eger rast
350
gelmezse çāre nedür? Bāri defǾinde taķśĮrāt itmemiş oluram. Şimdi Ǿacele idüp firār
itsem ardumdan gelür yetişür. Bir vechle ħalāśa çāre mümkin degüldür. MaǾķūli
buña ĥĮle itmekdür.” diyüp āvāz-ı bülend ile çaġurdı ki “Ey ķaplān! Gerü ŧur! ǾAcele
itme. Bir sözüm vardur. Diñle. BaǾdehu senüñ elündeyüm. Ne ĥālüñ var ise gör.”
didi. Ķaplān daħı Ǿavratuñ
[89a]
āvāzından taǾaccüb idüp ŧurdı ve “Sözüñ nedür?” diyü suǿāl itdi. ǾAvrat
aytdı: “Biz şol yaķĮn yerde bir köyden oluruz. Ancaķ ol köy ħalķınuñ üzerine bir
arslān musallaŧ olmışdur ki bir ĥamlede bütün Ǿālemi bir birine urmaġa ķadirdür.
Köyi ħarāb itmesün diyü ħalķ ħavfından bir yere gelüp ittifāķ itdiler ki her gün ķurǾa
atup üçer ādem maŧbaħına teslĮm iderler. Şimdi bu gün ķurǾa benümle bu iki oġluma
düşdi. İmdi sen daħı nafaķa ümĮdiyle benüm yanuma geldüñ. Yanımuzdan maĥrūm
göndermek mürüvvetimüze lāyıķ degüldür ve külliyet ile daħı nafaķa-i şĮre żarar
itmek olmaz. Ancaķ Ǿadālet budur ki evlādumuñ birisi ile tenümüñ yarusı ekl eyle.
Tenümüñ yarusı ile evlādumuñ birisi ĥażret-i şĮre nafaķa ķalsun tā ki gerek sen ve
gerek arslān benden maĥrūm ķalmayasız.” didi. Ķaplān çünki bu sözi PelengfirĮbden
işitdi. Arslāndan ķorķdı ve Ǿavratuñ mürüvvetine taǾaccüb idüp aytdı: “Ey
PelengfirĮb! Sende olan seĥā vü mürüvveti bir ferdde görmedüm. Düşünmenüñ bile
maǾĮşetini ĥāżır idüp cānun daħı fedā idersin. Senüñ hĮç nažĮrin Ǿālemde gelmiş
midür?” ǾAvrat aytdı: “Ey ķaplān! Merdānelik bāş u cān ile olur. Yoħsa yalnuz mālla
degüldür. Benüm gibi düşmenine bile merĥamet ve iĥsān ider benĮ ādemden nice yüz
biñ ādem gelmişdür ve buña münāsib ħāŧıruma bir ĥikāye geldi. Dilerseñ
söyleyeyim.” didi. (50. Hikâye) Ķaplān aytdı: “Söyle diñleyelüm. Nicedür ol
ĥikāye?” PelengfirĮb aytdı: “Kütüb-i maķbere-i tevāriħde meżkūrdur ki ħulefā-yı
benĮ ümeyyeden ħayrüǿl-ħalefüǿl-Ǿażār ve taķśĮr-i selef śāĥib-i Ǿaķl-ı temyĮz Ĥażret-i
ǾÖmer bin elǾazĮz sulŧān-ı cihār-ı hilāfet iken bir bad-baħt ve bed-kār yaǾni bir
ġulām-ı melǾanet şiǾār ol źāt-ı Ǿadālet-kāre zehr virüp
[89b]
nihāl-i vücūdunı eŝer-i zehr ile sebze-zār itdükde bu ķıśśa aşkāre olup ħalĮfe-i
meźkūre zehĮr virdigini duydı ve ol bed-baħtı ħalvetine çaġurup aytdı: “Ey bĮ-
saǾādet! Ŧoġrı söyle bu ķabāĥat senden mi śādir oldı? Ġulām-encām-ı şeķāvet biǿż-
żarūrĮ ŧoġrı söyleyüp “BelĮ düşmānlar baña źĮyāde māl vaǾad itdüklerinde ben daħı
māla ŧamaǾ itdüm. Bu fiǾl-i ķabĮĥayı irtikāb itdüm.” didi. Ħalįfe aytdı: “Ey aĥmaķ
351
şimden śoñra baña bu marażdan ħalāś yoķdur. Eger ħalāś olaydum saña envāǾ-ı
iĥsān iderdüm. Ancaķ vefātumdan śoñra vāriŝ-i salŧanatum olan seni elbetde ķatl
itmesi emr-i muķarrerdür. Lakin ben ĥayātda iken bu memleketde ŧurmayup firār
eyle. Tā bu taķrĮble cānuñı ħalāś idesin.” didi ve bĮ-ķıyās altun daħı inǾām idüp
yolladı.” didi. Pes Ǿavrat sözi bu araya getürüp aytdı: “İmdi ey ķaplān! Ben daħı
ölsem gerek. Beni isterse arslān ve isterse ķaplān yemiş. İkisi daħı benüm yanumda
yeksāndur. Lakin belki saña naśĮb olsam daħı źĮyāde ĥažž iderdüm ki senüñ ile mā-
beynümüzede bu ķadar śoĥbet ü mülāgāt vāķiǾ oldı ve fiǿl-ĥaķĮķa saña göñlümden
maĥabbet düşdi. İmdi saña naśĮĥatüm budur ki benüm bir evlādumı ve tenümüñ
nıśfını yedükden śoñra aślā bir mekānda eglenmeyüp gidesün. ZĮrā benüm bir
seĥĥāre ķız ķarındaşum vardur. Benüm arslān ķurǾasına düşdügünden ħaberi yoķdur.
Ŧuyacaķ olursa gelür. Bu eŧrāfı āteşe urur ve her kim yaķĮn gelürse baķup kül ider.
Belki bir ķażā ile ŧuyup gelürse seni görüp rencĮde itmesün.” didi. Ķaplān Ǿavratın bu
sözini daħı işütdigi gibi hem arslāndan ve hem cāzūdan ķorķup ve PelengfirĮb’üñ
mürüvvetine taħsĮn idüp ve tamām mertebe merĥamet idüp bıraġup gitdi. Giderken
nā-gāh ķaplānuñ bir dilkü dostı var idi. Aña ķarşu geldi. Dilkü ķaplānı ġāyetde
ıżŧırābda gördi. “Bu ĥāl ne ĥāldür?” diyü suǾāl itdi. Ķaplān daħı vāķiǾ olan
[90a]
Ser-encāmı naķl eyledi. Dilkü ķaplānı melāmet idüp “Sübĥānallāh
ĥükemānuñ ‘Külli şücāǾ aĥmaķ’ didükleri vāķiǾ imiş. Egerçe sende şecāǾat var.
Ammā Ǿaķluñ yoķdur. Ādem oġlānı ise başdan ayaġa degin mekr ü ĥĮledür. Biz ki
dilkü cinsiyüz. ĤĮle ŧarĮķin eyü bilürüz diyü ķıyās iderüz. Lakin yine bize ġālib gelüp
ŧuzaġa ŧutarlar ve yünümüz giyerler ve bu Ǿavratı gör ki senüñ gibi bahādırı nice
aldatmış. HĮç Ǿaķlı olan ile böyle semĮz ve leźĮz loķmayı terk ider mi? Ĥamāķatı terk
eyle. Beni yanınca bile götür. Senüñ sāye-i devletünde bir kebāba irişeyüm.” didi.
Ķaplān aytdı: “Yā Ǿavratun sözi gerçek olup ol cāzū ķarındaşı gelürse ve bizi siĥr ile
āteşe aĥrāķ murād iderse sen çāpük ĥayvānsın ķurtılursın ammā ben aġır gövdelü
olduġımdan ķaçamam ve hem ol Ǿavrat ile aramıza Ǿahd u emān vāķiǾ oldı. Kişi
sözine ŧurmaķ ħayrludur. Bu işden ferāğat idelüm.” didi. Dilkü aytdı: “Ey ķaplān!
Vallāh ol Ǿavratuñ sözi yalāndur. Eger gerçek çıķacaķ olursa beni pāre pāre eyle ve
eger çapüksen ķaçar ķurtılursın dirseñ benüm ayaġımı kendi ayaġına baġlayup
gidelüm.” didi. Pes ķaplān dilkünüñ ayaġını ayaġına baġlayup Ǿavratuñ olduġı
mahālle şitābān oldılar. Çünki Ǿavrata yaķĮn geldiler. Meger bundan evvel ķaplān
352
Ǿavratuñ yanundan gitdügi gibi Ǿavrat kendi kendüye aytdı: “Şimdi Ǿacele idüp
ķaçsam ardıma düşüp ķaplān gele yetişe. Biñ cānum daħı olursa pençesinden ħalāś
mümkin degüldür. MaǾķūl olan budur ki bu bābda Ǿacele itmeyüp yine bunda
ŧurmaķdur ve ķaplānı aldatmaķ içün ķamışlıġı āteşe urmaķdur.” diyüp ol ŧarafda olan
ķamışlıġı cümle āteşe urup kendüsi bir aġacuñ üzerine çıķdı. Nā-gāh gördü ki ķaplān
geliyor ve kendüye bir dilkü hem-rāh olup ayaġın
[90b]
ayaġına baġlamış. Ferāset ile bildi ki ķaplānı böyle taĥrĮke sebeb dilküdür.
Hemān aġacuñ üzerinden feryād u fiġāna başladı: “Ey ķaplān-ı bĮ-iźǾān! Senüñle
aramuzda ħod śoĥbet vāķiǾ olduġından saña merĥamet iderem. Niçün benüm
naśĮĥatüm ŧutmayup kendüyi bu āteşe śalduñ? İşte saña muķaddemā didigüm ķız
ķarındaşum cāzū gelüp bu dünyāyı ħarāb ideyor. Siĥr ile bu dilkü śūreti düzüp senüñ
sözünde görünüp seni siĥr ile ceźb ideyor. Ammā yaķĮn gelmeden Ǿacele ile ķaçup
cānunı ķurtarmaġa saǾy eyle.” diyince ķaplānuñ yüregi ķorķudan ķopayazdı. Der-ĥāl
cān ķurtarmaķ ķaydına düşüp sürǾatle ķaçdı ki bir günlük yolı bir sāǾatde aldı ve
ķaplān ķaçarken ayaġında olan tilkü dögünmeden pāre pāre oldı. Beri ŧarafdan Ǿavrat
daħı Ǿacele itmeyüp bu ĥĮleyi itmek berekātiyle ķaplānuñ zaĥmetinden ħalāś olup śaġ
u sālim evlādlarını alup kendi ĥānesine geldi.” diyü Ŧūŧį-i Kāmil sözi araya getürüp
aytdı: “Ey Māhışeker çünki sen daħı Ǿāşıķsın. Śaķın zinhār Ǿacele itme. ŦarĮķ-i
Ǿaşķda Ǿacele cāǾiz degüldür. Eger benüm şimdiye degin söyledigüm naśĮĥatleri
dutup ve şuruŧına riǾāyet idersen hem istedigüñ maĥbūbından murād olursun ve hem
ne düşmenler ŧuyar ve ne Ħ¥āce SāǾid ŧuyar. Yine Ǿırz u nāmūsuñ yerinde iken
maħfĮce bir laŧĮf źevķ itmiş olursın.” didi. Māhışeker aytdı: “Ey benüm yār-ı
śādıķum ve ŧarĮķ-i maĥabbetde enĮs ü refĮķum! Ben seni kendime maĥrem-i esrār
idinüp derūnumda ne var ise saña āşkār itdüm ve her ne ki naŝĮĥat itdüñ ise cümle
ħāŧurumdadur ve inşāǿallāhu teǾālā Ǿaķlum irdügi ķadar cümlesini icrā idebilürem.
Ancaķ ‘Ĥaseb ü neseb bolay ki bir aśil-zāde olaydı.’ dimiş idüñ anı tecrübe ŧarĮķinde
bir ķaç temŝĮle daħı naķl idüp gāh muśāĥabet ve gāh mūsiķĮye ĥavāle
[91a]
itmiş idüñ. İşte anı daħı icrā itmek müşkil görinür. ZĮrā mūsiķĮ ile yāħūd
muśāĥabet ile ĥaseb ü nesibi ve keyfiyet Ǿalemini ķorķaram fehm idemem. Anlardan
āsān bir ŧarĮķ olaydı.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey Māhışeker! Kişinüñ ĥaseb ü nesebi ve
keyfiyyet ĥālini tecrübe itmek ħuśūśında ŧarĮķ-i ĥĮle ķatı çoķdur. Ancaķ sen icrāsına
353
ķādir degülsin. Yine saña tecrübe itmek muśāĥabet ķadar āsān ŧarĮķ olamaz. Hemān
şimdi saǾādetle maǾşuķūna var. Muśāĥabete başla. Eŝnā-yı muśāĥabatda “Küllü
ināǿin yetereşşahu bimā fĮhi.” mıśdāķınca elbetde kişinüñ keyfiyeti aşkāre olur ve
śabr idemeyüp be-her-ĥāl aślına māǿil ve nevǾ-i benĮ ādem cinsini ķāǿil olur.
Nitekim şeġāl ulūlıķ daǾvāsıyla ķĮl u ķāl itdükde āħir-kār kelāmdan ve ebnā-yı
cinsinden meylden kim idügi rūşen olmışdur.” didi. (51. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi
ki “Nicedür ol ĥikāye?” ŦūŧĮ aytdı: “Bir zamān bir şeġāl şehre yaķĮn yerde vaŧan
ŧutmış idi. Aħşam olduķda şehrüñ çarşuyı bāzārı içünde gezüp etmek ve kemik
pāreleri bulduķda yerdi. Anuñla geçinürdi. Yine Ǿādet-i maǾrūfesi üzre bir gice çārşu
arasında gezüp etmek ve kemik pāreleri ararken bir boyacı dükkānın açıķ bulup içine
girdi ve nafaķa ümĮdiyle aşaġı ve yuķarı gezerken yere gömilmiş olan boya
ķablarınuñ içine düşdi. Biñ zaĥmetle çalışaraķ gücile birinden çıķup ħalāś oldı ve
derǾaķab birinüñ içine daħı düşdi. Derdmend şeġāl hele andan daħı çıķup giderken
birinüñ içine daħı düşdi. Veǿl-ĥāśıl derdmen şeġāl ķapudan ŧışara çıķıncaya dek belki
on beş ķadar küpüñ içine düşdi ve envāǾ-ı muĥtelife ile bir ġarĮb heykele girüp
Ǿucubeǿ-i tamām-ı Ǿālem ve ħayret-engĮz benĮ ādem oldı. Vesāǿir sibāǾ ĥayvānāt
bunuñ
[91b]
bunuñ ĥāline nažar idüp müteĥayyir oldılar ve kim idügin bilmeyüp taǾžĮm ü
tekrĮme başladılar. Şeġāl daħı gördigi sibāǾ u ĥayvānāt kendüye taǾžĮm ideyorlar.
Pes bu yalān dünyāda ben daħı bu ŧarĮķ ile bir iş çıķarayum .” diyüp bir vādiyi ŧarĥ
itdi ve kendüye “Size kim dirler?” diyü śorana “Bize ŧāvūs-ı ǾilliyĮn dirler.” diyü
cevāb virüp erāźil ü eŝāmil ve esāfil śoĥbetinden iǾrāż itdi ve kendi cinsi şeġāllerle
ķonuşmaķdan biǿl-külliye ferāġat idüp Ǿırża çekdi. Bunuñ aĥvāl-i ǾacĮbesini görüp
cümle sibāġ u bahāyim ve şeġāl kendülere ĥākim naśb itdiler ve ol ŧarāf nevāĥĮnüñ
ĥükūmeti aña sipāriş itdiler ve anuñ emr ü nehyine muŧĮǾ münķād oldılar. Şeġāl daħı
arslān ve ķaplān ve bebr ve śırtlānı ve daħı bunlara beñzer yırtıcı ve ķuvvetlüleri
kendüye muķarrib her birini bir ħidmetde istiħdām ve sāǿir sibāǾ u bahāyimüñ her
birini daħı Ǿalā merātibihim bir hidmete ķoyup ĥayli bir Ǿünvān kesb itdi. Ammā
sibāǾ u ĥayvānāt bunuñ ne idügün bilmedüklerinden müteĥayyir olup ŧāvūs-ı ǾillĮyin
diyü itāǾat üzre olmışlar idi ve dāǿimā aślını bilmekde tefekkür idüp “Bir ŧarĮķle
böyle idük.” diyü ārżū iderlerdi ve aślında ĥükūmet-i şĮrüñ ĥānedānında olup ŧāǿife-i
arslān ābāǾan-cedd sibāǾa sulŧān olmış iken bu mechūlüǿn-neseb kimesne egerçi
354
‘Ŧāvūs-ı ǾilliyĮnemdür.’ Ammā ābāǾan cedd anlarda sibāǾa sulŧān olmış var mıdur?
Neden maǾlūm?” diyü şeġālüñ ĥükūmetde tereddüd üzre olup ĥaķĮķatini bilmekde
bir bahāne ararlardı. Pes bunuñ üzerine biraz müddet gecdi. Bir gice şeġāl mesned-i
ĥükūmetde oturup cümle erkān-ı devleti śaf śaf ķarşusında ŧurup ne fermān ider diyü
muntažır olmışlar idi. Ol ĥĮnde bir bāġuñ içine bir vāfir şeġāller girüp Ǿādet-i
maǾrūfeleri üzre
[92a]
çaġurışmaġa başladılar. Hemān ol yādgār şeġāllerüñ feryādını işütdigi gibi
Ǿuruķ-ı cibilliyeti ĥareket idüp taĥt-ı salŧanatuñ üzerinde ulumaġa başladı ver bir
mertebe çaġurdı ki śadāsı ol ĥavāli ŧutdı. Hemān sibāǾ u hayvānāt şeġālüñ feryādını
işitdügi gibi ne idügün bilüp müşkilleri ĥall oldı. Üstünde olan alācası hemān yek
renk ü nişān olup şeġāl olduġı maǾlūm oldı. Der-ĥāl şĮr bunuñ üzerine hücūm idüp
şeġāli pāre pāre eyledi ve aślına babadan anadan ve dededen mevrūŝı olan maķāma
geçdi.” diyüp ŧūŧĮ kelāmı bu maĥalle getürdi ve aytdı: “Ey Māhışeker! Be-her-ĥāl
kişinüñ sözi aślına delālet ider ve hemān yine buña benzer bir münāsibce ĥikāye
ħāŧırıma geldi. Dilerseñ anı daħı söyleyem. Andan daħı nice fevāǿid żabŧ idersin.”
didi. (52. Hikâye) Māhışeker śordı ki “Nicedür ol ĥikāye?” ŦūŧĮ aytdı: “İlerü
zamānda bir bāzergān var idi. Bi-emriǿlāh teǾālā günden güne faķĮr olup bir aķçaya
muĥtāc oldı. Māl u ŧavardan ancaķ bir ĥimārı ķaldı. Ol ĥimār daħı aclıķdan żaǾĮf
olup ĥereket itmege mecāli ķalmadı. Pes bir gün bāzergān ĥimāra merĥamet edüp
“Bāri śaĥrāda otlasun.” diyü ŧışara ķoyuvirmek murād itdi. “ŻaǾĮf ĥayvāndur.
Cānavarlar bunı incidür, helāk iderler.” diyü ħavfından kendüsinüñ bir arslān postı
var idi. Getürüp ol postı ol ĥimāruñ üzerine çekdi. BaǾdehu śaĥrāya śalıvirdi. Ĥimār
ol ķıyāfetde gören ĥayvān u ādemĮ arslān ķıyās idüp yandan ķaçarlardı. Bunuñ
üzerine ķaç gün geçdükden śoñra ĥimār tamām mertebe semirüp güzellendi. İttifāķ
bir gün bir baġuñ içine girdi. Baġbānlar ĥimārı gördükleri gibi arslān ķıyās idüp
cümlesi birden bir aġacuñ üzerine çıkdılar. Ĥimār meymene meysere baġuñ içinde
bulduġuñ yemege başladı. Ol eŝnāda baġuñ ŧaşrasından bir iki ĥimār geçüp
çaġurdılar. Śadā itdiler. Hemān ol arslān postlı ĥimār daħı kendi cinsinüñ śadālarını
işütdigi gibi bĮ-śabr
[92b]
u bĮ-ārām śavt-ı mekrūhı ile çaġurup baġurmaġa başladı. Baġbānlar bunuñ
śadāsını işitdügi gibi ne idügin bilüp der-ĥāl aġacdan inüp derdmend ĥimāruñ
355
üzerinden postını alup kendüsini biraz dögdiler. BaǾdehu arķasına palās urup yük
çekdürdiler. “İmdi ey Māhışeker! Her kişinüñ žāhir ĥāli Ǿünvān-ı bāŧınasına delālet
ider. Eger sen daħı maĥbūbunuñ ĥālini bileyüm derseñ ve ĥaseb ü nesebine vāķıf
olayum derseñ hemān bu saǾāt ŧurmayup revāne ol. Kelimātından aĥvālini ŧuyarsın.”
didi. Māhışeker daħı gitmek içün ŧışara çıķdı. Gördi ki śabāĥ olup Ǿālem münevver-i
āftāb ile nūr olmış. Ol gice daħı murādı ĥāśıl olmayup irtesi giceye muvaķķıf ķaldı.
Māhışeker ol gün daħı hezār miĥnet ile güźār idüp hele ne ĥāl ise aħşama
daħil olduġı gibi ķafesüñ yanına gelüp aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Egerçi kelāmundan fiǿl-
ĥaķĮķa śadāķat fehm olınur. Lakin ĥareketüñ sözine uymaz. Hemān murāduñ bizi
işġāl itmege maĥbūbumızdan iġfāl itmek midür? ǾIrż u nāmūs ŧarĮķinden urup
aldadursın. ǾĀşıķ olan Ǿırż u nāmūs ne bilür? ǾAşķuñ evvel derecesi bĮ-Ǿar ve nāmūs
olmaķdur. Sen beni ħalķuñ melāmetinden ħavf ider mi ķıyās idersin?
Beyt:
“Ey baña senüñ melāmetden iden Ǿār diyen,
Benüm ol başımı ortaya ķoyup yār diyen.”
İmdi şimden śoñra senüñ sözüni diñlemem ve beni pek ŧarladursuñ. Saña hĮç
bir şeyǿ daħı söyemem.” diyü bir ķaç sitemlü sözler söyledi Ŧūŧį aytdı: “Ey
Māhışeker! Yine saña nǿoldı? Cünūn mı ĥareket eyledi. Niçün aślı yoķ yere kendi
vücūduna zaĥmet virürsin? Meşhūr meŝeldür ki ħıśāl-ı źemĮmeden üç ĥaślet kişiye
dürlü żarar getürür. Evvelā çoķ beleĥ itmek rüsvāylıķ
[93a]
getürür. İkinci mütekebbir olmaķ ħalķa düşmānlıķ getürür. Üçünci Ǿażab
peşĮmānlıķ getürür. İmdi sen daħı baña teziyye-i ġażab itmegi ķo. Śoñra peşĮmān
olursın. ZĮrā ben senüñ ħāliś ķulunam ve umūruna cān u göñülden saǾy iderem.
Taķayyüdüm budur ki Maĥmūde Ayās’a irişdigi gibi ve SelĮme Sālim ķavuşduġı gibi
sühūletle sen daħı maĥbūbuna irişesin.” didi. (53. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki
“Nicedür ol ĥikāye?” ŦūŧĮ aytdı: “Naķl olınur ki Zāvilistān şehrinde bir pādşāh var
idi. Ol pādşāhuñ üç vezĮri var idi. Evvel ki vezĮrinüñ Maĥmūde nāmunda bir ķızı var
idi. İkinci vezĮrinüñ Ayās nāmunda bir oġlı var idi. Aña nāmzed itmişlerdi. İkisi
dāǿimā bir mektebde oķurlardı. Egerçi śūret-i žāhirde Ǿilm oķurlardı. Lakin Leylā vü
Mecnūn dersine meşġūl olup birbirlerine derūn dilden Ǿāşıķ olmışlardı. Veǿl-ĥāśıl
ikisi daħı büyüyüp tāze civān ve Maĥmūde daħı tamām gelinlik oldı. Pes büyük ile
356
ikinci vezĮr bir yere gelüp aytdılar ki: “Şimden śoñra evlādlarımızı birbirine vāśıl
idelüm.” didiler. Ħikmet-i Ħudā bu eŝnāda ķażā ile üçinci vezĮrüñ ħātūnı vefāt
eyledi. VezĮr pādşāha gelüp ħātūnınuñ vefātını söyledi ve “Ħātūnum vefāt itmesiyle
aĥvālüm perĮşān olmışdur. Niyāz iderem ki büyük vezĮre fermān buyurasız tā ki ķızı
Maĥmūde’yi baña vire. Ola ki vesĮle ile umūr-ı maǾĮşetüm muntažam ola.” didi. Pes
pādşāh ol sāǾat vezĮre fermān eyledi ki “Ķızuñ Maĥmūdeǿyi küçük vezĮrime
viresin.” didi. Ol daħı nā-çār “Fermān pādşāhumuñdur.” diyüp ķızı Maĥmūdeǿyi
küçüh vezĮre virecek oldı. Bir mübārek güne dügün itmege iħtiyār itdiler. Ammā
Ayās-ı derdmend bu ħaber-i ġam-āŝārı işütdigi gibi ķasāvetinden helāk olmaġa az
ķaldı. Bir gūşede oturup aġlamaġa başladı. Ol eŝnāda Ayās’uñ Sālim nāmında bir
küçük birāderi var idi. Ol daħı küçük vezĮrüñ SelĮme nāmında bir ķızı var idi. Aña
[93b]
Aña Ǿāşķ u dil-dāde olup Ǿaşķdan zebūn u üftāde olmış idi. Pes iki ķarındaş
bir yere gelüp ĥallerini rivāyet ve derd-i Ǿāşķlarını ĥikāyet itmege başladılar. Ayās
aytdı: “Ey birāder! Şimdi gözime ķarşu maǾşūķum Maĥmūdeǿyi küçük vezĮr alup
nāǾil-i viśāl olduġına niçe śabr ideyüm?
“IżŧırarĮ ġama düşmekden ise,
İħtiyārį sefer itmekdür yegdür.
Yāri aġyārla görmekden ise,
Yıķılup bir yaña gitmek yegdür.”
Veǿl-ĥāśıl ben bu belāya taĥammül idemem. Bu derd ile ya kendümi helāk
iderem yaħūd bir cānibe çıķar giderem. Hemān dünya göziyle bir daħı Maĥmūdeǿyi
görüp vedāǾ idem. BaǾdehu başum alup terk-i diyār idem.” didi. Sālim aytdı: “Ey
birāder! Sözüñ yerindedür. ǾAşķ ādemi dĮvāne ider. Śabra taĥammül ķomaz. Benüm
aĥvālümi daħı bilürsin ki ben de ol senüñ maǾşuķunı alacak küçük vezĮrüñ ķızı
Selime’ye Ǿāşıķ oldum. Ol daħı baña Ǿāşıķdur. Şimdi sen terk-i diyār iderseñ ben seni
yalñuz ķoyuvirmeyüp elbetde bile gitmelüyem. Gitdügüm śūretede ben
maǾşūķumdan dūr, ol daħı benden mahcūr olur. Nice idelüm? TaķdĮr-i RabbānĮ
böyle imiş. Ancaķ maķūl olan budur ki Ǿacele itmeyelüm ve sen daħı mümkin
mertebe śabr u taĥammül eyle. Es-śabru miftāĥuǿl-feraĥdur. Ħudā kerĮmdür. ǾAleǿl-
huśūś güyegü girecegi giceye daħı zamān vardur. ǾUlemā ve fużelā “El-leyleti
ĥabli.” dimişlerdür. Belki Ǿālem-i ġabde “Feliǿr-raĥmānü iltāfün ħafiyyetihi.”
mıśdāķınca bir lutf-ı İlāhĮ žuhūr ide.” didi. Ayās aytdı: “Ey benüm nūr-ı dĮdem!
357
Egerçi kelāmuñ ser-be-ser tesellĮ. Ancaķ mümkin midür buña bir vechle çāre yoķdur.
Ancaķ hemān bir kerrecik Maĥmūde’nüñ yüzin görüp vedāǾ ideyüm. Baña meyli
maĥabbeti yerinde midür? Evvel ki gibi bile idüm. Andan śoñra ölürsem ġam
çekmem. Faķaŧ murādum budur.” didi. Ķarındaşı Sālim aytdı: “Ey birāder! Bu
didigüñ bir āsān maślaĥatdur. Sen daħı bilürsin ki bu vilāyetüñ Ǿādet-i ķadĮmeleri
budur ki zifāf
[94a]
gicesi güyegü içerü girdigi gibi gelini ŧışara çıķarup ǾĀşıķ Resān Dede’nüñ
türbe-i şerĮfine getürürler ve mezār olduġı cānibe gelini yalñuzca bıraġup giderler.
Gelin anda iki rekǾat namāz ķılup zevciyle ĥüsn ü zindegānĮ olmaķ içün ve daħı nice
murād içün duǾā iderler. İmdi andan ilerü vaķt olmaz. Hemān gündüzden girüp ol
türbenüñ bir gūşesinde gizlenelüm. Maĥmūde geldükde vedāǾlaşursız. BaǾdehu Ĥaķ
tarafından ne žuhūr iderse aña göre rāżıyuz.” dedi. Pes Ayās birāderi Sālim’üñ bu
naśĮĥatini begenüp zifāf gicesine munŧazır oldılar. Çünki hemān zifāf gicesi olacaķ
gün türbede varup gizlendiler. Fiǿl-ĥaķĮķa küçük vezĮr içerü girdügi gibi Ǿādetleri
üzre gelini yaǾni Maĥmūdeǿyi evden çıķarup ve ol mezār-ı pür-efrāda götürdiler.
“Türbeye geldügi demde o ĥūr
Śanasın şehĮd üstine indi nūr”
Hemān Maĥmūde yalñuz içerü girdügi gibi iki rekǾat namāz ķılup ve el
ķaldırup aytdı: “Ey Ħallāķ-ı Ǿālem ve ey Rezzāķ-ı benĮ ādem! YaǾķūb Yūsuf’a vāśıl
ve erbāb-ı ĥācātuñ murādını ĥāśıl iden sensin. İlahĮ! Ĥabib-i Ekrem ve teǿŝĮr-i ism-i
āǾžam benĮ bu vezĮrüñ muvāśalatı belāsından ħalāś idüp aślında maǾşūķum
maĥbūbum ve Ǿāşıķ-ı merġūbum olan Ayās’a naśĮb eyle yāħūd bu sāǾat içre benüm
rūĥumı ķabż eyle.” diyüp zārılıķ eyledi ve aġladı. Hemān ol ŧurduġı gūşeden Ayās
firķat u maĥrūm kendü maĥbūbesini Maĥmūdeǿden bu niyāz-ı maĥabbet-āmĮzi
işütdigi dem “Nice śabr eylesün Allāh’ı seversen ādem.” diyüp ol sāǾat śıçrayup
ŧışara çıķdı ve kendüyi Maĥmūdeǿye gösterdi. Pes bu iki dil-figār birbirine śarılup
aġlayaraķ bir faśl Cenāb-ı Perverdgār’a zārılıķ eylediler. BaǾdehu Maĥmūdeǿaytdı:
“Ey Ayās! Aġlamaġla
[94b]
iş bitmez. Aĥvāle bir tedārik görelüm.” Ayās aytdı: “Bu derdüñ çāresi bu
yolda ölmekden ġayrı buña dermān olmaz.” didi. Pes bunlaruñ kelimātlarını Ayās’uñ
birāderi Sālim işidüp aytdı: “Eger maǾķūl görürseñüz ben o derde bir dermān
358
mülāĥaža itdüm. Hemān münāsib olan budur ki Maħmūde’nüñ üzerinde olan cevāhir
(ü) libāsı cümle çıķarup ol benüm eŝvābı giysün. Ben anuñ libās (u) cevāhirini giyüp
üslūbına gireyüm ve Maĥmūde’yi getiren ādemler ile maǾā küçük vezĮrüñ sarāyında
gelin oŧasına varup bir iki gün vezĮri Ǿavķ u teǿħĮr itdürem. Ol eŝnāda siz bundan
ķalķup ķarşuda falān şehre irişesiz. Eger śoñra ben daħı bir ĥĮle ile ħalāś olabilürsem
varup size vāśıl oluram ve eger ħalāś bulamayup ŧuyulursam fĮ-amāniǿllāhi teǾālā
çāre nedür? Hele sizi murādıñuza irişdürmiş oluram ve hem ben daħı bir iki gün
içinde küçük vezĮrüñ ķızı SelĮme kendi maǾşuķumdur. Anı görmüş oluram. BaǾdehu
öldürürlerse de ġam degüldür.” didi. Pes Maĥmūde ile Ayās Sālim’üñ bu tedbĮrini
maǾķūl gördiler. Fiǿl-ĥāl Maĥmūde śoyundı. Libāsını çıķarup Sālim’e giydürdi ve
kendüsi Sālim’üñ libāsını giydi. BaǾdehu Sālim gelĮn eŝvābını giyüp ve cevāhirini
ŧaķındı. Fiǿl-ĥaķĮķa Sālim daħı tāze nev-civān ve ĥüsn (ü) cemālde daħı nādire-i
devrān olup henüz leb-i sükkerini ĥuce-i(?) siyāhdan pāk ve āyĮne-i ruħsārı jeng-
bāre-i ħaŧdan nā-pāk idi. Veǿl-ĥāśıl tamām gelĮn ķıyāfeti ile ŧışara çıķdı ve
Maĥmūde’yi getüren ādemler ile vezĮrüñ ħānesine gelüp zifāf oŧasına girdi. BaǾdehu
vezĮr vuślat ārżū itdükçe menǾ ü defǾ idüp bir mertebe iştiġāl itdigi vezĮr yorılup ķızı
olan SelĮmeǿyi çaġırup kendüye iŧāǾat eyle(me)dügin bildürüp ķızından recā eyledi
ki “Bu gelĮni kendü ħāneñe götürüp biraz
[95a]
mülāyemet üzre olaydı.” diyüp Sālim’i SelĮme’ye teslĮm eyledi. Pes SelĮme
Sālim’i alup kendü oŧasında mihmān (eyledi.) Güyā māh ile müşterĮ bir burcda ķarār
itdi. BaǾdehu ol ħāne-i ħāliyenüñ içinde ikisi ķalup pederinüñ taǾlĮmi üzere SelĮme
naśĮĥata şürūǾ itdügi gibi Sālim daħı bĮ-śabr bĮ-ārām olup kendüyi iǾlām itdi. SelĮme
bir kerre diķķat ile Sālim’üñ māh yüzine baķup sāye gibi ol āftabuñ ayaġına düşdi.
Yüzin yüzine ve gözin sürdi ve Cenāb-ı Mennān’a bĮ-pāyān-ı ĥamd idüp aytdı:
Beyt:
“Ey meh-i burc-ı leŧāfet baña ol Rabb-i Ġafūr,
Yerde virdi gökde ararken seni.”
“Ey Sālim! Bu ne ĥāldür?” didi. Sālim daħı mā-cerāyı başdan ayaġa dek naķl
idüp Maĥmūde ile Ayās’uñ aĥvālini daħı söyledi. Pes SelĮme aytdı: “İmdi ey SelĮme!
Benüm dünyāda maķśūd ve murādum sensin. Çünki bu luŧf-ı RabbanĮ žuhr itdi.
MaǾķūl olan hemān Maĥmūde ile Ayās daħı alup yola revāne olmaķdur.” diyüp ol
sāǾat SelĮme yerinden ķalķup kendüsinüñ ve babasınuñ ne ķadar altun ve cevāhiri var
359
ise götürebildükleri ķadar yanlarına alup ŧoġrı maǾhūd ǾĀşıķ Resān Dede türbesine
gelüp irişdiler ve Maĥmūde ile Ayās daħı andan alup “Ħayruǿ-l-refiķā-yı erbāǾ”
mażmūnı üzre dört refĮķ yola düşüp śabāĥa dek Zāvilistān şehrinüñ ķarşusında bir
ġayrı şehre vāśıl oldılar ki ol şehr-i Zāvilistān pādşāhınuñ ĥükmi gecmezdi. Pes ol
şehirde tavaŧŧun idüp bile getürdükleri malı ortaya ķoyup ticārete meşġūl oldılar ve
āħir Ǿömrlerine dek niǾmet-i viśāl ile behremend olup źevķ u śafā ile rūzgār sürdiler.”
diyüp Ŧūŧį-i Kāmil emel-i sözi bu araya getürdi ve aytdı: “Pes imdi ey Māhışeker!
Benüm daħı maķśūdum işte bu vechle murāda iresin.
[95b]
Ve düşmenin şerrinden emĮn olup źevķ üzre maĥbūbuñ ile Ǿömr süresin
direm. Ancaķ bu cins rey u tedbĮr ol zamān rast gelür ki Ǿāşıķ u maǾşūķ daħı Ǿāķl u
dānā ve bu tedbĮrleri icrā itmege ķādir ü tevānā ola. Yoħsa biri Ǿāķıl biri aĥmaķ
olduġı zamān bu tedbĮrlerüñ eŝeri nümāyān olmaz. Mādemki bir kişinüñ Ǿaķlı
kemālde olmayup sefĮh ü ahmaķ olduķdan śoñra ol cins ādemi Ǿāşıķlıġa degül belki
āşnālıġa bile ķabul itmemek gerekdür. ZĮrā Ǿaķılsuz dost kişinüñ başına belā-yı
āsmānı vü bir ķażā-yı nāgehānıdur. Nitekim “ǾAdüvv-i Ǿaķl ħayrun min-śıddĮķ-i
cāhil” dimişlerdür.” didi. Māhışeker aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Ĥaķķā ki derūnuñ menbaǾ-ı
ĥikmet-i ilahi ile dürc-i dehānuñ maĥzen-i nā-münāhĮ olup yenābĮǾ-i ĥikmet
lisanundan reşā itdügünden cām-ı zülāl-i naśāyıĥuña reşāĥātüǿl-ķuds ve kelām-ı
fevāǿid encāmuña nefeħātüǿl-ins dinse sezādur. Ben senüñ ķuymetüñi daħı fehm
itmege henüz başladum ve śadāķatüni şimdi bildüm. Luŧf eyle saña itdügüm
sitemlere rencĮde olma. ǾAşķuñ belāsından saña söyledigüm sözlere incinme. Yine
baña ĥaķ naśĮĥati diriġ itmeyüp sühūletle maĥbūbumuñ viśāline irişdürmege himmet
eyle ve fiǿl-ĥaķĮķa maĥbūbum daħı Ǿaķıl mıdur yoħsa aĥmaķ mıdur maǾlūm degül?
BunuñǾaķl-ı ferāseti var mıdur yoķ mıdur nice bilinür?” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Kişinüñ
Ǿaķlını tecrübe itmege ŧarĮķ çoķdur. Cümleden āsān vechi oldur ki ben bir ĥikāye
bilürem. Anuñ ile ķatı çoķ ādemüñ Ǿaķlını tecrübe itmişemdür.” didi. (54. Hikâye)
Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” ŦūŧĮ aytdı: “İşitdüm ki Kābil şehrinde
bir bāzergān var idi ve ol bāzergānuñ Zühre nāmunda bir ķızı var idi ki Zühre belki
bir ħūrşĮd idi kim müşterĮsi zerrātdan çoķ idi ve üç ĥüsnde badr-i tām gibi nažĮri yoġ
idi. Ekābir-i erbāb-ı devletden ķatı çoķ kimseler ķızı istediler,
[96a]
virmedi. “ǾAķl u hünerde kāmil olmayana ķızımı virmem.” dir idi. Bu aĥvāl
360
eŧrāfda şāyiǾ oldı. Bir gün ġayrı vilāyetden üç civān geldiler. Evvelki civāna
Dilnüvāz ikinci civāna Raĥşsāz üçünci civāna Tįrendāz dirler idi. Pes bunlar Kābil
şehrine gelüp her birisi “ǾAķl u hünerde kāmillerüz.” diyü iddiǾā idüp bāzergāndan
ķızı istediler. Bāzergān bunlardan hünerlerin suǿāl eyledi. Dilnüvāz aytdı: “Benüm
şol mertebe Ǿaķl u ferāsetüm vardur ki Ǿālem-i dünyāda her ne žuhūr iderse bilürem
ve ġāǿibde vü ĥāżerda ŝübūt bulan aĥvāle vāķıf oluram.” didi ve Raħşsāz aytdı: “Ben
daħı ŧılsımāt Ǿilminde ġāyet üstādım. Ĥattā at şeklinde bir merkeb düzerem. Bir ādem
üzerine bindügi vaķtin bir aylıķ yolı bir günde ķaŧǾ ider.” didi. Tįrendāz aytdı: “Ben
daħı oķ atmaķ ol ķadar mahāretüm vardur ki atduġum oķ aślā ħaŧā itmez.” didi.
Bāzergān aytdı: “Hele bir ķaç gün śabr idelüm ve istiĥāre idelüm. Ķanġıñuza taķdĮr
olmış ise naśĮb olur.” didi. Bir iki günden śoñra Ĥikmet-i Ħudā bir gice ķız ġāǿib
oldı. İrtesi gün bāzergān eŧrāf (u) eknāfı aradı. HĮçbir yerden nām u nişānı bulamadı.
Āħir-kār Ǿāciz olup ol misāfir üç civāna geldi ve aytdı: “Her birinüz hünerini Ǿarż
idecek zamān geldi. Bu gice ķızum Zühre evimüñ içinden ġāǿib oldı. Güyā ki Zühre
gibi āsumāna çıķdı.” didi. Pes sizden recā iderem ki maǾrifetüñüzi icrā vü ižhār
idesiz.” didi. “Ķızum ķande idigüni baña iǾlām idesiz.” didi. Çün bunlar bāzergāndan
bu ħaberi işitdiler. Her birisi müteĥayyir olup fikre vardılar. Dilnüvāz başını yaķasına
çeküp bir sāǾat miķdārı mülāĥaža itdi. BaǾdehu didi ki “Ol ķızı perĮler ķapub filān
ŧaġun ķalesinde
[96b]
bir ķavĮ yerde śaķlamışlardur. Aña varmaġa beni ādemüñ ķudreti yetişmez.”
didi. BaǾdehu Raħşsāz aytdı: “Benüm ŧılsım ile yabdıġum merkebe ādem binse bir
sāǾatde ol maĥalle yerişür. Lakin ol maķāma varup Zühre’yi getürmek kimin elinden
gelür.” didi. BaǾdehu Tįrendāz aytdı: “Sen baña ol merkebi virün. Ben varup
Zühre’yi getüreyüm.” didi. Pes ol ŧılsımdan düzilmiş merkebi Tirendāz’a virdiler.
Üzerine binüp ol ŧaġa vardı. Vāfir cenk idüp Tįrendāzlıķ eyledi. Āħir-kār divlere
ġālib olup Zühre’yi alup getürdi. Bu üç civānuñ arasında ǾažĮm münāzaǾa vāķiǾ oldı.
Her birisi “Baña müsteĥaķdur.” diyü źiyādesiyle ġavġaya düşdiler.” diyüp ŧūŧĮ sözi
bu araya getürdi ve aytdı: “Ey Māhışeker! Bu ĥikāyeǿ maǾşūķuñ bĮg-zādeye söyle bu
ķızı ol üç civānuñ ķanġısına lāyıķ görür. ǾAķl u ferāseti andan maǾlūm olur.” didi.
Māhışeker aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Şimdi sen baña söyle ķanġısına müsteĥaķ oduġun ben
bileyüm. BaǾdehu anı imtiĥān ideyüm.” didi. ŦūŧĮ “Bu ĥikāyeyi söylerken buña
münāsib bir ĥikāye daħı ħātırıma geldi. Anı söyleyeyim. BaǾdehu ikisinüñ daħı
361
vechini birden söyleyüp beyān eyleyeyüm. Sen daħı añun ile maǾşūķuñı imtiĥān
eyleyesin.” didi. (55. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” ŦūŧĮ
aytdı: Şöyle rivāyet iderler ki Hind pādşāhlarından bir pādşāhuñ oġlı eŧrāf-ı
memleketi gezüp seyr-i vilāyet itmek eyleyince Ǿacāyib ü ġarāǿibe vaķıf olurken yolı
bir put-ħāneye uġradı. Nā-gāh put-ħānenüñ içinde bir śāĥibetǿül cemāl ķız gördi ve
Ǿahd itdi ki eger ķız baña naśĮb olursa kendimi bu put-ħānede ķurbān ideyüm.” didi
ve “Ķızı kimüñ ķızıdur.” diyü biraz kimselere suǿāl itdi. “Hind pādşāhlarından falān
pādşāhuñ ķızıdur.” didiler. Şeh-zāde ol sāǾat dönüp babasına geldi ve bu
[97a]
aĥvāli söyledi. Eger ol pādşāha ħaber gönderüp ol ķızı baña alıvirmezseñ
kendi kendimi helāk iderem.” didi. Pes şeh-zādenüñ babası ol pādşāha taǾžĮm üzre
bir nāme yazup ǾažĮm hediye armaġānlar gönderdi ve oġlını daħı böyle gönderüp
ķızı istedi. Ķızuñ babası olan pādşāh daħı bu iltimāsı ķabul idüp ķızı şeh-zādeye
virdi. Çünki şeh-zāde murādına nāǿil olduġı gibi biraz zamān anda eglendiler.
BaǾdehu iźn alup ķalķup şeh-zāde babası vilāyetine ǾazĮmet eyledi. ǾAžĮm cehāzıyla
ķızı daħı böyle alup yola revāne oldılar. Bir ķaç gün gitdükden śoñra ol put-ħāne olan
şehre geldiler. Şeh-zāde put-ħāneyi zĮyāret itmek istedi. Ħidmetinde olanlar da bir
Brehmen var idi. Şeh-zādenüñ muśāĥibi idi. Aślā bir vaķt yanundan ayurmazdı. Pes
şeh-zāde Brehmeni alup put-ħāneye geldiler. Hemān şeh-zāde geldügi gibi
muķaddemā itdigi neźr ħāŧırına geldi. ZĮrā muķaddemā ol put-ħāneye gelüp ķızı anda
gördükde “Eger baña bu ķız naśĮb olursa kendimi ķurbān ideyim.” diyü Ǿahd itmiş
idi. Pes Ǿahde vefā itmegi kendüye lāzım bilüp büyük putuñ yanına geldi. Meger ol
putuñ yanına da bir ķurbān-ĥāne vażǾ itmişlerdi. Aña gelüp
“ǾAhdime ŧurdum bu yolda iderem cānum fedā,
Cān virür Ǿahdine itmez merd olan sehv (ü) ħaŧā.”
diyüp başını ol tĮġ-i helāke urup bedenünden cüdā itdi. Ol eŝnāda Brehmen
şeh-zādenüñ yanında bulınmadı. Meger put-ħānenüñ bir gūşesinde Ǿibādete meşġūl
olmış idi. Pes Ǿibādetden fāriġ olup şeh-zādeyi arayaraķ ol büyük putuñ yanına geldi.
Gördi ki şeh-zāde put-ħānenüñ ķurbān-ħānesi içinde ķān ile ālūde olup yıķılmış.
Kendü bir yerde ser ü destārı bir yerde. Pes Brehmen şeh-zādeyi bu ĥālde gördigi
gibi Ǿaķlı başından gidüp müteĥayyir ve perĮşān
[97b]
u medhūş olup kendü kendüye aytdı: “Şimdi şeh-zāde kendi kendini öldürdi
362
disem buña kim inanur. Elbetde Brehmen ķıza ŧamaǾ idüp öldürdi dirler ve iki
pādşāhdan biri elbetde beni bulup helāk iderler. ǾĀlĮ cenābuñ küçükden beri nān u
niǾmetiyle perverde olmış iken bu olmaduķdan śoñra dünyāda baña ne dirlik günde
biñ kez ölmekden bir kere ölmek yegdür.” diyüp ol daħı başını ol tĮġ-i helāke urdı ve
bedeninden cüdā itdi. Beri ŧarafda ħānenüñ içinde ķızuñ daħı yalnuz oturaraķ cānı
śıķılup ķalķdı. Put-ħāneye geldi. Gezerken büyük putuñ yanına gelüp Brehmen ile
şeh-zādeyi bu ĥālde gördögi gibi ǾāžĮm ıżŧırāba düşdi müteĥayyir olup ķız daħı aytdı:
“Şimden śoñra cemĮǾ ħalķ benüm şūmlıġuma ve nuĥūsetligüme ĥaml iderler. Böyle
bed-nām ile dünyāda olmaķdan hemān maǾķul olan budur ki ben daħı kendimi
ķurbān itmekdür.” didi ve ol maĥal-i helāke gelüp kendüyi ol tiġe uracaķ maĥalde
hātifden bir āvāz geldi ki “Ey duħter-i pāk-i iǾtiķād ve ey gevher-i saǾādet-i nihān!
Śaķın kendüyi helāk itme. Pāk iǾtiķād ile Įmānı ķabūl eyle. BaǾdehu bu iki ķurbanuñ
başlarını gövdelerine muttaśıl eyleyüp duǾā ile Ĥażret-i Mevlā kemāl-i kereminden
anları iĥyā ider.” didi. Hemān ķız bu āvāzı işitdügi gibi şeref-i islāmla müşerrefe
olup ve ol ķurbānlaruñ başlarını bedenlerine muttaśıl ķıldı ve duǾā eyledi. Der-ĥāl
Cenāb-ı Kibriya ikisini daħı iĥyā eyledi. Ammā ķız kemāl-i feraĥından sehv idüp ķız
şeh-zādenüñ başını Brehmenüñ bedenine ve Brehmenüñ başını şeh-zādenüñ
bedenine ķomış. Pes bunlar ĥayāt bulduķdan śoñra şeh-zādenüñ başı başķa ve
gövdesi başķa olmış ve bedeni ile başı mā-beyninde nizāǾ vāķiǾ oldı.” diyüp ŧūŧĮ sözi
buraya getürdi ve aytdı: “Ey Māhışeker! İşte bu ĥikāyeden daħı ķız
[98a]
şeh-zādenüñ başı ŧarafına mı virilür yoħsa gövdesi olduġı ŧarafa mı virilür?
Maĥbūbuñ bĮg-zādeye suǿāl eyle.” didi. Pes Māhışeker aytdı: “İmdi ey ŧūŧĮ! Ben
maǾşūķumı tecrübe itmezden evvel sen baña beyān eyle.” didi. “Ben daħı anı tecrübe
ideyüm.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Evvelki ĥikāye ol üç civānuñ içlerinde Zühre Tįrendāz’a
müsteĥaķdur. ZĮrā egerçi Dilnüvāz ķande idügin bildi ve Raħşsāz daħı merkeb düzdi.
Ancaķ Tįrendāz bu yolda baş u cān oynadup ķızuñ ĥāŧırçün kendüni öyle maĥal-i
helāke śaldı. İmdi anuñçün aña her vechle müsteĥaķ ve lāyıķ oldı ve ikinci ĥikāyede
ķız şeh-zādenüñ başı oldıġı ŧarafa müsteĥaķdur. Egerçi gövde maĥal-i der-āġūş ve
mevżiǾ-i źevķdür ancaķ baş reǾĮs-i āǾżā olup maĥal-i dimaġ ve münşāǿ-ı ħavāś
olduġundan ĥükemā “Ķabihatüǿl-Ǿaķlu śavmiǾatüǿl-ħavāś.” dirler. ZĮrā kişinüñ başı
rākib menzilesindedür. Be-her-ĥāl binici olan binilmiş olan ĥayvāna ġāibdir. İmdi bu
maǾnāları böylece żabŧ idüp bĮg-zādenüñ Ǿaķl u ferāsetini bunuñ ile tecrübe eyle.
363
Eger buña muvāfıķ cevāb virirse Ǿāķldur ve eger bilmezse Ǿāķl degüldür. İmdi ey
Māhışeker! Śabāĥ yaķın olmaķ gerek. Ŧurmayup maǾşūķuna teveccüh ķıl. Ola ki ber-
murād olasın.” didi. Ammā meger śabāĥ olup Ǿālem nūr ile münevver olmış.
Maķśūdları irtesi giceye ķaldı.
Çün ol gün daħı geçüp Brehmen eflāk-i mihri azġında gizledi. Der-ĥāl yine
Māhışeker ķafesin dibine gelüp aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Bu sāǾat bilā-teǿħĮr maǾşūķuma
gitsem gerekdür.
[98b]
Beni duǾādan unutma. Aña Ǿāşıķ olduġum ol daħı baña Ǿāşıķdur. Pes ol Ǿāşıķ-
i dil-figārı nār-ı inŧĮžāra yeter yaķdum. Şimdi varup anı zülāl-ı viśālüme sĮr-āb idüp
ve kendüm daħı źevķ-i cāvidānĮden kām-yāb olayum. ZĮrā bĮg-zādenüñ daħı baña
ifrāŧla Ǿaşķ u maĥabbeti var idügin bilürem. Lakin bu ķadar zamāndur vuślat
temennāsı degül belki bir kerre ‘Aĥvāl nice oldı.?’ dimege cürǿet idememişdür. Pes
öyle Ǿāşıķı murāda irgürmek maĥż-ı ŝevāb ve nāǿil-i viśāl itmek ŝevāb-ı maĥżdur.”
“Ebnāǿül maǾrūf mālem yetebeddel fĮhüǿl-vücūh.” YaǾnĮ iĥsānuñ pek eyüsi maķbūle
geçeni istemezden evvel olan iĥsāndur. ǾAle-l-ĥuśūś bu bābda ĥükemā dimişlerdür
ki: “İki nesne insānuñ kerĮm olmasına Ǿalāmetdür. Evvelki iĥsān-ı bilā-ŧaleb ikincisi
vefā-yı bilā-ħilāf.” Ben daħı kendümi kerĮmler zümresine dāħil idüp ol yār-ı sādıķa
bilā-ŧaleb iĥsān idüp ve bilā-ħilāf vefā iderem.” didi. BaǾdehu ŧūŧĮ aytdı: “Ey
Māhışeker sözlerinüñ cümlesi ĥaķdur ve Ǿahde vefā itmek egerçe kerĮm ħaśletidür.
Lakin Ǿahd ideyüm diyü Ǿacele itmek daħı meźmūmdur. Ħuśūśā ĥükemā dimişlerdür
ki “Üç şeyden üç nesne ĥāśıl olur. Lakin ķanāǾat ġanĮlik getürür. İkinci meşaķķate
śabr itmek rāĥatlik getürür. Üçünci bir şeyǿi śāf derūnla ŧaleb ķılmaķ maŧlūbuñ
ĥuśūlini getürür. Sen daħı cānānuna vuśūlünde teǿennĮ üzre ĥareket eyle. Tā ki hem
dosta vāśıl olasın ve hem zevciñ Ħ¥āce SāǾid elden gitmeye. Nitekim Bābil
pādşāhınuñ ķızı hem dostunı taĥśĮl ve hem māl-ı firāvān ele getürüp anuñla
noķŝānlarını tekmĮl itdi.” didi. (56. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol
ĥikāye?” Ĥikāye-i pādşāh-ı Bābil Ŧūŧį aytdı: “Şöyle naķl olınur ki zamān-ı evvelde
bir Brehmen var idi. İsmine Ġalaŧnümā dirler idi. Daħı tāze nev-civān idi. Ĥüsn ü
cemāli pençe-i āfetāne ve śaçlarınuñ altında çehresi seyyār içre şaǾşaǿa-i
[99a]
mehtāba beñzerdi. Veǿl-ĥāśıl güzellikde yektā tenāsüb-i aǾźā-yı miŝl ü bĮ-
364
hemtā idi. Ĥüsnini gören Ǿāşıķ u dil-dāde olurdı. Ammā bu Brehmen tāzeligi
ĥasebiyle sevdāyĮ meşreb olduġundan seyyāĥ-ı Ǿālem olup her gün bir vilāyetde seyr
ü güźār ve her zamān bir şehrde reftār iderdi. Pes birgün Bābil şehrine gelüp āb u
hevāsından ġāyet ĥažž itdi ve bir baġuñ içine girüp seyr ü temāşāsına meşġūl oldı.
Meger Bābil pādşāhınuñ ķızı daħı ol baġuñ seyrine gelmiş idi. Eŧrāfa baķarken
Ġalaŧnümā’nuñ gözi ķıza ve ķızuñ gözi Ġalaŧnümā’ya rast geldi. Ġalaŧnümā’nuñ
yüzini gördigi gibi Ǿāşıķ oldı ve Ġalaŧnümā daħı ķızı ve ĥüsnüni görüp Ǿaķl başından
zāǿil ve biñ cānla ķıza māǿil oldı. Śabra mecāli ķalmayup aĥ u enĮn iderek baġdan
çıkdı gitdi.
Beyt:
“Bir Ǿaceb derde uġradı ol zār,
Derde ammā ki çāresi düşvār,
Bezm-i viśāli anuñ maĥż-ı ħayāl,
Bir daħı görmesi imdi muĥāl.”
Āħir-kār derdine tĮmār arayup Bābil şehrinde bir üstād seĥĥāre Ǿavrat var idi
ki Bābil memleketini siĥr ile meşhūr iken hĮç anuñ üzerine üzerine gelür siĥirbāz
yoġidi. Belki Hārūt ile Mārūt bile andan siĥr ögreñürlerdi. Ġalaŧnümā anuñ ĥużūruna
geldi. Daħı geldigi gibi söylemege ĥicāb idüp bir ķaç ay ħidmet etdi. Bir zamān
bunuñ üzerine geçdi. Seĥĥāre Ġalaŧnümā’nuñ ħidmetinden ġāyet utanup aytdı: “Ey
civān-ı ĥūb-śūret ve ey māh-rū nĮk-sĮret. Elbetde ber-murāda irmek içün baña ħidmet
idersin. İmdi maķśūduñ nedür söyle? Seni murādına nāǿil ideyim. ZĮrā senüñ
ħimetinden ġāyet şermende olmışamdur.” didi. Pes Ġalaŧnümā seĥĥāreden bu lutf u
keremi gördügi gibi aġlayaraķ cāzūnuñ ayaġına düşdi ve pādşāhuñ ķızına Ǿāşık
olduġun
[99b]
söyledi. Cāzū aytdı: “Sübĥānallāh! HĮç ādem bu ķadar şeyden ötüri aġlar mı?
Ben śanurdun ki benden altun maǾdeni yāħūd cevāhir kānı istersin. Bu ħod bir şey
midür? İki Ǿāşıķ birbirine ķavuşdurmaķ yoħsa bir iş midür?” diyüp ŧılsımla düzilmiş
bir küçük mühr çıķardı. Ġalaŧnümā’nuñ azġına ķodı. Ol sāǾat Ġalaŧnümā bir
maĥbūbe ķız śūretine girdi. Pes cāzū Ġalaŧnümā’yı yanuna alup ve kendüyi daħı bir
erkek brehmen śūretine ķoyup ŧoġrı Bābil pādşāhına geldi ve Ǿarż-ı hāl idüp aytdı:
“Pādşāhum! Benüm Ǿālem-i dünyāda bir oġlum var idi. Bu ķız daħı gelinümdür.
Ancaķ ķażā ile oġlum bir gice evimün içinden ġāǿib oldı. Bu ķadar zamāndur
365
aradum. Aślā nām u nişānı bulāmadum. Şimdi daħı aramaġa gitsem gerekdür. Lakin
gelinüm baña ayaķ baġıdur. Emānet ķoyacaķ yer olmamaġla ĥużūr-ı hümāyūnuna
getürdüm. Niyāz iderem ki biz gelinceye degin ĥarem-i hümāyūnunda ŧursun.” didi.
Bābil pādşāhı daħı cāzūyı kendi şehrinüñ brehmenlerinden ķıyās idüp sözüni ķabūl
eyledi ve Ġalaŧnümā’yı ķızdur diyü ĥarem-i hümāyūnına getürüp kendi ķızına
riǾāyetin sipāriş itdi. ZĮrā ol zamānda brehmen olanlara źiyāde riǾāyet iderlerdi.
Brehmen diyü kāfirlerüñ papaslarına dirler. Pes Ġalaŧnümā kendü maǾşūķası olan
pādşāh ķızı ile bir yere gelüp ķavışdılar. Ammā ķız Ġalaŧnümā’yı bilmemiş idi.
Ancaķ babasınuñ fermānı üzere kemāl mertebe riǾāyet idüp yimede vü içmede vü
ŧurmada vü oŧurmada bir sāǾat yanından ayurmazdı. Güyā ki Ġalaŧnümā ĥasta iken
Dārüǿś-şifāya geldi. Pes bunuñ üzerine bir ķaç gün geçdi. Bir gün Ġalaŧnümā ķıza
aytdı: “Sulŧānum! Ne sebebdür ki günden güne źaǾĮf olmaķdasız. Bir maraża mı
mübtelāsız? Lutf idüb idüp baña söyleyiñüz.” diyü ǾažĮm niyāz itdi. Ammā ķız
aĥvāli setr itmek istedi. Ammā
[100a]
Ġalaŧnümā’nuñ brehmene ibrāmına taĥammül idemeyüp derūn dilden bir āh u
cān-gāh çekdi.
“Āh itdigi gibi ol Ǿāşıķ-ı nihān,
ŞuǾleǿ-i āhdan uç virdi hemān.”
Ŧoġrı söylemekden ġayrı çāre bulamayup başına gelen aĥvāli ve baġda
brehmeni görüp ol sāǾat Ǿāşıķ olduġuñ biǿl-külliye Ġalaŧnümā’ya naķl eyledi.
Ġalaŧnümā daħı duħter-i şāha “ǾĀşıķ olduġuñ brehmeni görseñ bilür misin?” didi.
Ķız yine bir āh u āteş-bār çeküp
“Gözlerümden ger nihān oldıysa,
Sįneden naķş-ı ħayāli gitmek olmışdur muĥāl,
Pertev-i ĥüsni gözümde hem ħayāli dildedür,
Ol perĮyi görmeyeliden gerçi oldı māh (u) sāl.”
Ħāliyā ol maĥbūbuñ ħayāli gözümdedür ve rūz (u) şeb ĥālā aślā ĥāŧırumdan
mehcūr olduġı yoķdur.” didi. Der-ĥāl Ġalaŧnümā mühri azġından çıķarup aśl kendi
śūreti olan brehmen śūretinde ķıza görindi. Hemān Ġalaŧnümā’nuñ kim olduġın
ŧuyduġı gibi cihān cihān şād u ħandān olup śarıldı ve “Bu ĥāl ne ĥāldür?” diyü suǿāl
eyledi. Ġalaŧnümā daħı cāzū aĥvālini ķıza söyledi. Ķız daħı Ġalaŧnümā’nuñ Ǿaķlına
ve cāzūya taĥsĮn u āferin eyledi. Ĥāśıl-ı kelām bu iki yār u śādıķ ġam-ħ¥ār-ı muvāfıķ
366
birbirlerini bulup Ǿālem-i aġyārdan ĥālĮ birbiriyle śoĥbet u cāvidānĮ iderlerdi. Bunuñ
üzerine nice zamān geçdi.
Beyt:
“HĮç felek Ǿāşıķa zamān mı virür,
Ķaśd-ı cevr ile amān mı virür.”
Nice bunlaruñ źevķıne keder idecek zamānı ķarĮb olup Ġalaŧnümā’nuñ mühr
azġında ve kendüsi ķız Ǿavrat śūretinde iken elin yumaġa meşġūl idi. Ol eŝnāda
pādşāhun bir yetişmiş şehbāz yigit oġlı var idi. Anuñ gözi Ġalaŧnümā’ya dūş oldı.
Hemān gördügi sāǾat göñli elden gidüp vālih ü şeydā oldı ve bādeǿ-i Ǿaşķ ile mest (ü)
rüsvā oldı. ǾAşķuñ eseri şeh-zāde derūnuna teǿsĮr idüp elem-i Ǿaşķla günden güne
zebūn ve Ġalaŧnümā’nuñ
[100b]
leylā-yı zülfine Mecnūn oldı. Pes bu aĥvāli pādşāha söylediler. Pādşāh şeh-
zādeyi çaġırup suǿāl eyledi. Şeh-zāde daħı babasından ketm itmeyüp rāz-ı derūnını
söyledi ve “Eger Ġalaŧnümā’yı baña alıvirmezseñ derdinden helāk oluram.” didi.
Pādşāh şeh-zādenüñ bu ĥāline müteĥayyir olup kendü kendüye aytdı: “Şimdi bu
emānet ķızı oġluma alıvirsem bir brehmenüñ emānetine ħıyānet itmiş oluram. Hele
evlādımuñ ħātıriçün bir kerre isteyelüm.” diyüp Ġalaŧnümā’ya ħaber gönderdi. Bu
ħaberi Ġalaŧnümā’ya söyledikleri gibi Ġalaŧnümā daħı başına gelecek belāyı ŧuydı ve
bir ķaç gün itdügi źevķe zamānenüñ ĥasedini bildi ve cevābında aytdı ki: “Ben
saǾādetlü pādşāhımuñ adenĮ cāriyesiyem. Ānlar beni ķabūl itdükden śoñra benüm ne
ĥaddüm vardur muĥālefet itmege. Ancaķ ķaynātam brehmen pādşāha emānet ķoyup
ġāǿib olan zevcümi aramaġa gitdi. Farźā zevcüm ĥayātda ise bir Ǿavrata iki ere
varmaķ olur mı ve eger ĥayātda degil ise daħı brehmene ne cevāb virirüz? HĮç
emānete ħıyānet olur mı?” didi. Pādşāh daħı gerçi Ġalaŧnümā’nuñ sözine taĥsĮn itdi.
Ancaķ dāǿimā şeh-zādenüñ Ǿaşķı ĥadden geçüp śanki dĮvāne oldı. Pes pādşāha atalıķ
şevķati ġālib olup Ġalaŧnümā’ya śıķlet itdi. “Elbetde oġlıma gelmelüsin. ǾAleǿl-
ĥuśūś zevcünüñ ĥayat u memātı nā-maǾlūmdur. Belki vefāt itmişdür ve seni emānet
ķoyan brehmen geldükde “Aż-żarūrāt sebĮĥuǿl mahźūrāt” manŧuķı üzre Ǿamel itdük
deriz.” didi ve “Şah-zādenüñ aĥvālini söyleriz. ÜmĮddür ki şeh-zādeye ol daħı
merĥamet idüp bu ħuśūśa rıżā vire. Farżā rıżā virsün virmesün elbetde bu şeyǿ olmaķ
gerekdür.” didi ve ħaber gönderdi. Ġalaŧnümā’yı pādşāh ŧarafından kendüye bu
ibrām ħaberi gelince nā-çār rāżı olup “Baña üç gün mühlet virüñ.” didi. Pes üç gün
367
mühlet virdiler. Gelüp aĥvāli pādşāhuñ ķızına yaǾni śādaķatine

[101a]
söyledi. Ķız aytdı: “İmdi bunuñ çāresi bu maĥalden firārdur.” didi. Pes aħşam
olduġı gibi Ġalaŧnümā ile pādşāhuñ ķızı çıķup gitdiler ve aślā teħĮr itmeyüp cāzūnuñ
ĥānesine geldiler. Mā-cerāyı biǿl-cümle söylediler. Cāzū aytdı: “Ey Ġalaŧnümā!
Şimden śoñra ol azġındaki mührüñ saña lüzūmı ķalmadı. Ol mühri azġından çıķarup
ķızuñ aġzına ķo. Anuñ ĥāśśası oldur ki erkek olan Ǿavrat görinür. ǾAvrat olan erkek
görinür. Gündüzlerde ķız mühri ķoyup ħalķa erkek görinsün gicelerde azġından
çıķarup źevķ idüñ.” didi. Pes cāzūnuñ taǾlĮmi üzre kendi śafālarında oldılar. Beri
ŧarafda bunlaruñ ġāǿib olduķlarını śabāh olduķda ŧuydılar. Pādşāha söylediler.
Pādşāh eŧrāf (u) eknāf aratdı. Ne ķızdan ve ne Ġalaŧnümā’dan bir ħaber bulamadılar.
Pādşāh aytdı: “Emānete ħıyānet itdük. Lā-cerem başumuza bu felāket gelüp ķızımuz
daħı elimizden gitdi. Āħir-kār aramaķdan ferāġat itdiler. BaǾdehu iki yār-ı śādıķ bir
nice zamān birbirlerinden murād alup murād virdiler. Ammā ħarclıķları dükendi,
zügürt ķaldılar. Gelüp cāzūya söylediler. Cāzū aytdı: “Ĥarclıķ içün aślā ġam çekmeñ.
Hemān aķçañuz dükendükçe baña söyleñ.” didi. Ġalaŧnümā’yı kendi aślında olduġı
brehmen śūretine ķoyup alup muķademā pādşāha görindügi śūretde brehmen
ķıyāfetine girdi ve ķızı evde alıķodı. İkisi ŧoġrı pādşāha geldiler. Cāzū brehmen
pādşāhuñ rikābına Ǿarż-ı ĥāl śundı ve didi kim: “Pādşāhum! Ĥaķ Sübĥāne ve TeǾālā
Ǿömrini źĮyāde eylesün. El-ĥamdüliǿllāh Teǿālā sāye-i devletde oġlumı arayup
buldum. İşte ol ġayb itdügüm oġlum budur. Luŧf idüp ol emānet ķoduġum gelini
baña teslĮm idüñ.” didi. Pādşāh müteĥayyir olup ol emānet ķoduġuñ ķız ve benüm
kendi ķızım bir gice saray içinden
[101b]
ġaǿib oldılar. Gitdükleri maǾlūmım olmadı.” diyü cevāb virdi. Hemān cāzū
pādşāhdan bu kelāmı işütdigi sāǾat yaķasını yırtup belinden zünnārın kesdi ve
başından şabķasın atup müselmān ola yazdı. Çıfıt gibi feryād u fiġān ve yolınmaġa
başladı. “Ben pādşāhlar ĥaremi emĮndür diyü oġlumuñ ħātūnını getürüp senüñ
ĥaremine emānet ķomışken şimdi ġāǿib oldı dimek ne dimekdür? Ben kendimi
öldürürem.” didi. Pādşāh bu aĥvālden ġāyet mużŧarib olub cāzūya on biñ altun virüp
ve hezār niyāz ile göñlüñ idüp śulĥ oldılar. BaǾdehu cāzū ĥānesine gelüp ol altunuñ
cümlesin ķız ile Ġalaŧnümā’ya virdi ve “Ne zamān aķçañuz ķalmaz ise yine baña
gelüñ.” diyüp sipāriş eyledi. Pes ol iki Ǿāşıķ āĥir Ǿömrlerine dek źevķ u sürūr ile
368
rūzgār geçürdiler.” diyüp TūŧĮ-i Kāmil sözi bu maĥalle getürdi ve aytdı: “Ey
Māhışeker! Bu ĥikāye Bābil şehrinüñ pādşāhınuñ ķızı hem maǾşuķuna vāśıl ve hem
māla mālik olduġı gibi sen daħı taķayyüd eyle ki hem maĥbubuna vāśıl olasın ve
hem zevcüñ Ĥ¥āce SāǾid elden çıķarmayasın. Eger saña bu didigüm şurūŧa riǾāyet
idersen her vechle maķśūdına irişürsin. Eger riǾāyet itmezseñ bed-nāmlıķ ile meşhūr
olursun.” didi. Māhşeker aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Bu şuruŧlar ki söyledüñ vuślat arżūsında
olan bu şuruŧlara riǾāyet itmek ķatı müşkildür. Hemān maǾķūli bu sevdādan geçüp
ferāġat itmekdür. ZĮrā bu sevdānuñ śoñı edebsizlige çıķar. ǾAle-l-ĥuśūś ĥükemā
dimişlerdir ki “Dört kimseden dört dürlü nesne žuhūr itdigi ġāyet ķabiĥdür. Evvelki
ĥākim olan kimesneden kiźb ikinci ġanĮ olan kimesneden baħl üçünci ehl-i Ǿilmden
ħiffet dördünci Ǿavrat ķısmından ĥayāsızlıķ. İmdi benüm daħı aĥvālümüñ nihāyeti
bĮ-edeblikdür. Kendime edebsizlik didirmekden ise ġam u Ǿāşķ ile helāk olmaķ
eyüdür. ŦūŧĮ aytdı: “Ey Māhışeker!
[102a]
Bu ne cins bĮ-maǾnā sözdür ki söylersin. Egerçi śalāĥ taķva-yı ĥadd-i źātında
memduĥ şeydür. Ancaķ senüñ Ǿaşķuñ bu dereceye irişmemişdür. Bu iş saña ol vaķt
rast gelür ki senüñ daħı śādıķañ Zābil pādşāhı gibi ola. Ĥattā anuñ maǾşūķası olan
Maĥrūse terk-i diyār itdügi gibi sen daħı idesin.” didi. (57. Hikâye) Māhışeker śordı
ki “Nicedür ol ĥikāye?” ŦūŧĮ aytdı: “Zābil şehrinde bir bāzergān var idi. Ol
bāzergānuñ bir cāriyesi var idi. Bāzergān cariyeyi kücücükten evlād gibi besledi ve
oķudup yazdurup tamām mertebe terbiye eylemiş idi ve adına Maĥrūse dirler. Pes
Maĥrūse büyüdi. On iki on üç yaşına girdi ve güzelligi bir mertebe oldı ki Ǿālem-i
dünyāda nažĮrin kimse görmiş degül idi. Erbāb-ı devletden ķatı çoķ kimseler ol
gevher-i yektāyı almaķ murād itdiler. Lakin Maĥrūse’nüñ ĥüsn ü cemāline göre
kimesne bahā yetişdiremeyüp almaķ ķābil degül idi. Pes Zābil pādşāhınuñ Āşūb
nāmında ĥaremine girer çıķar bir ķoca Ǿavratı var idi. Bir gün bu Maĥrūse’nüñ ĥüsn
ü cemālinü kimse bahā yetişdüremedügin pādşāha söyledi. Çün Zābil pādşāhı
Āşūb’un lisānından ol ķızuñ ĥüsn ü cemālini işitdi. “Ķulāķ Ǿāşıķ olmış gözden
öñdin.” mefhūmı üzre Maĥrūse’ye ķulāķdan Ǿāşıķ oldı ve ķızuñ ħayāli bir sāǾat
pādşāhuñ ħāŧırından çıķmaz oldı. Pes Zābil pādşāhı śabr idemeyüp dört vezĮri var idi.
Anları ĥużūrına çaġırup bu aĥvāli söyledi ve “Ķızı almaķ maķśūdumdur ve sizüñ
dördiñüzde bāzergānuñ evine ķızı varup ķızı göresiz. Eger fiǿl-vāķiǾ işütdigüm gibi
ĥasene-dār ise bāzergāna bahāsı virüp ol dürr-i nā-sifĮneyi baña getüresiz. MeźĮd
369
elŧāf-ı hümāyūnuma vāśıl olursız.” didi. BaǾdehu bu dört

[102b]
vezĮr ķalķup bāzergānuñ sarāyına geldiler. Ķızı ŧışara çıķarup bu dört vezĮr
Maĥrūse’nüñ yüzin açup cemālini gördükleri gibi her birisi ĥüsnüne ħayrān olup
Ǿinān-ı iħtiyārları gideyazdı. Pes bu dört vezĮr birbirleriyle müşāvere itdiler ki eger
bu duħter-i melek-ħıśāl bir kerre pādşāhumuza Ǿarż-ı cemāl idecek olursa hevā-yı
Ǿaşķla pādşāhumuz binā-yı Ǿaķlı perĮşān olup Şįrinine Ferhād olup ġazāl-ı ġıdā
emāline vāmıķ u reftār ve güftārına Ǿāşıķ-ı śādıķ olur ve böyle melek-ħıśāli ve gül-i
rūħsārı bıraġup Ǿizz-i umūra nažar itmek ŧāķat-ı beşeriyyeden ħāricdür. Pes imdi
pādşāhumuza ħayr śanmaķ budur ki bu ķızı zem idüp güzelliginüñ ħilāfını
söyleyelüm ve ġāyet de çirkin imiş diyelüm. Ola ki pādşāh bu ķızı bir daħı istemeye
idi. ZĮrā eger bu ķızı alacaķ olursa umūr-ı memlekete baķmayup umūr-ı salŧanat ve
aĥvāl-i memleket biǿl-külliye perĮşān olması muķarrerdür.” didiler ve dördi daħı
böylece ittifaķ idüp pādşāha geldiler. Fiǿl-ĥaķĮķa Maĥrūse’yi ġāyet çirkin diyü zem
itdiler ve aytdılar: “Pādşāhum! Senüñ ĥarem-i hümāyununda olan cāriyelerüñ eñ
ednāsı olan ķız andan ġāyet ĥasene-dārdur. Ĥuśūśa bāzergān ħānesinde perverde olan
senüñ ĥareminde olanlar ile ber-ā-ber olamaz. Ĥarem-i hümāyununda andan
güzelleri var iken şimdi aña daħı ŧamaǾ idüp bir ķabĮħüǿl-manžar ķızı almaķ ġāyet
himmetsizlikdür. İnsāna cümleden mühim olan ħaślet ǾālĮ-himmet olmaķdur.
Nitekim Ŧāġıstān pādşāhı kendü kendüye himmeti ǾālĮ itdüginden nāşĮ cemĮǾ murāda
vāśıl oldı.” didiler. (58. Hikâye) Pādşāh suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” vüzerā
aytdılar: “Zamān-ı evvelde Ŧāġıstān vilāyetinde bir pādşāh var idi. Bir gün meclisine
āħerden bir ādem gelüp “Pādşāhum! Saña armaġanum vardur.” diyerek dāħil
[103a]
oldı ve armaġan diyüp bir aġaç çanaķ peşkeş virdi ve pādşāhdan taķdir-i iĥsān
istediyse pādşāh diriġ itmeyüp virdi. Çün ol gün geçüp aĥşam oldı. Pādşāh
rüǿyāsında gördi kim bir hūb śūretlü Ǿavrat gelüp kendüsini pādşāha Ǿarż eyledi ve
aytdı: “Senüñ mālınuñ śūretiyem. Şimdi senüñle vedāǾ itdi kim itmege geldüm. ZĮrā
sen benüm ķıymetümi bilmedüñ. Nā-müsteĥaķķa śarf ideyorsuñ. Bir aġaç çanaġuñ
bahāsı bir puldan ednā iken nice yüz biñ altun virürsün. Bir maǾrifet veyā-ħūd bir
yādgār degüldür ki bu ķadar luŧfa sezā-var ola. İmdi baǾdeǿl-yevm senüñle ülfet
itmem.” didi. Pādşāh himmetüne ŧāyanduġından aślā buña iltifāt itmedi. “Yüri her
ķande isterseñ git.” didi. Fiǿl-vāķi gün-be-gün Pādşāhuñ ħazĮnesine noķśān gelmege
370
başladı. Bir ķaç günden śoñra yine bir gice rüǿyāsında gördi kim bir kişi gelüp selām
virdi ve aytdı: “Ben senüñ ķuvvet-i bedeniyyenüm. Sen mālınuñ ķıymetini
bilmedüginden śoñra benüm ķıymetimi ħod hĮç bilmezsin. Ben daħı seni vedāǾ idüp
giderem.” didi. Pādşāh aña daħı iźn virdi ve “Var git.” didi. Fiǿl-ĥaķĮķa ķuvvet-i
bedeniyyesine daħı żaǾif geldi. Bir ķaç günden śoñra yine bir gice rüǿyāsında gördi
ki bir perĮ-śūret melek-sĮret bir civān-ı nĮk-ħaślet çıķageldi ve aytdı: “Ben senüñ
himmetünem diyüp ol daħı gitmege iźn istedi. Der-ĥāl pādşāh bunuñ etegine yapuşup
“Aman beni bıraķma.” diyü yalvardı. Pes pādşāhuñ himmeti gelüp aytdı: “İmdi sizler
beni istedükten śoñra ve ben seni bıraġup gitmem.” didi. Mādemki ben senüñle
olduķdan śoñra aślā bir şeyǿ içün ķasāvet çekme. Māl u źevķ daħı bulursın ve
bedenüne śıĥĥat daħı gelür. ĶaŧǾā bir şeyǿe żarūret çekmezsin.” didi. Pādşāh uyanup
bedenini tamām śıĥĥatde buldı ve dāimā ĥazĮnesi daħı teraķķĮ ve keŝretde oldı.”
diyüp vüzerāsı
[103b]
Sözlerini bu maĥle getürdiler ve “Pādşāhum! “El merü yetiru bĮ-himmetihi”
dimişlerdür. Kişi himmet ķanadıyla uçduķda ķatı çoķ menzil ķaŧǾ ider. Vüzerālar bu
mertebe söylediler ki pādşāh Maĥrūse’nüñ viśālinden ferāġat eyledi. Çüñki bāzergān
pādşāhdan ümĮdi kesdi. Mahrūse’yi āźād idüp nikāĥ ile şehrüñ dĮzdārına virdi. İttifāķ
dĮzdāruñ ĥānesi pādşāhuñ sarāyınuñ altında vaķiǾ olmış idi. Maĥrūse kendü kendüye
düşünerek “Bu ĥüsn (ü) leŧāfet bende var iken Ǿacebā ne sebebden pādşāh beni ķabul
itmedi?” diyüp fikr iderdi ve derūnundan bunı taĥķĮķ itdi ki “Allāhu āǾlem beni
pādşāha çirkin dimişlerdür. İmdi bir kerre kendimi Ǿarż ideyüm ve baña çirkin
diyenleri tekźĮb ideyüm.” didi. Veǿl-ĥāśıl bir gün pādşāh pençerede otururken
Maĥrūse bir taķrĮb ile görindi. Hemān pādşāh bunı gördügi gibi Ǿaķlı başından gidüp
bĮ-hūş oldı. BaǾde zamān kendü kendüye gelüp aytdı: “Ey meded! Kendüm
görmeden el sözine uyup buncılayın nāzenĮni elden çıķardum.” diyüp ġam (u)
ķasāvet ile bir mertebe ĥaste oldu ki ħalķ ĥayātından nā-ümĮd oldılar. Ammā
muķaddemā pādşāha mübtelā-yı Ǿaşķ olmasun diyü ħayr-ħ¥āhlıķ ķaśd iden dört vezĮr
pādşāhuñ ĥużūr-ı hümāyūnına geldiler. Gördiler ki ol ser-duħter-i ūşşāķ
“Uġramış bir maraż bir mertebe cān-gāha,
Derd ile ķalmış işi Allāh’a.”
Bildiler ki “Pādşāhuñ maraż maraż-ıǾaşķdur ve Ǿilācı ancaķ viśāl ile olur.”
diyü pādşāha aytdılar: “Pādşāhum! AllāhuTeǾālā vücūdını ĥaŧāsız eyleye. Ol ķızuñ
371
ĥaķķında muķaddemā söyledigümüz ħilāf degüldür. Nefsüǿl-emrde Maĥrūse bize ol

vaķtde çirkĮn görinmiş idi. Lakin bu Ǿaşķ ĥālidür. Maĥabbet-i hümāyūnuñuz
olduġından pādşāhımuñ gözine görinür.” didiler ve hem belā-yıǾaşķla inŧižām-ı
memlekete belki ihmāl Ǿārıż olur diyü ħayr-ħ¥āhlıķ olmış idi.
[104a]
Bir mertebe maĥabbetüñüz yolına cümle ķullaruñ fedā olsun. Eger ķabul
buyuyursañuz ķızı dĮzdārdan taŧlĮķ itdürelüm. Eger taŧlĮķ itmekde muħālefet iderse
başını kesüp Maĥrūse’yi pādşāhumuza götürelüm. Ĥayli iş görmişler.” didiler.
Pādşāh pāk meźheb olduġından “Ĥāşā! Ben ħātırum içün ġaraż-ı nefsaniyyeye uyup
bu fiǾl-i nā-maǾķūli irtikāb itmem ve āħerüñ ħātūnına taǾarruż itmem” diyüp dāmen-i
Ǿiśmetümi çirkāb hevāsıyla ve śabr u ŝebātı berekātında “El-mecāz-ı ķanŧaratüǿl-
ĥaķĮķat” mıśadaķı üzre Ǿaşķı Ǿayn-ı ĥaķĮķāt olup “Ve men Ǿaşķ u keteme ve Ǿaffe u
māte şehĮde.” feĥvāsınca Ǿaşķ-ı pāk ile civār-ı Ĥaķķ’a vāśıl oldı. Raĥmetullāhi
Ǿaleyh. Pes pādşāhuñ vefātı ħaberini Maĥrūse işütdigi gibi “Böyle ǾažĮmüǿş-şān
pādşāh benüm Ǿaşķımdan terk-i dünyā itdükden śoñra baña daħı dünyā ĥarām olsun.”
diyü pādşāh-ı meźkūruñ ķabr-i pür-envārına varup kendüyi ķurbān ve ħāk-i
ķademine nişā-ı cān itdi ve ĥālā ol mezār-ı zĮyāret-gāh-ı ulüǿl-ebśār olmışdur.” diyüp
ŧūŧĮ kelāmı bu maĥalle getürdi ve aytdı: “Ey Māhışeker! İşte senüñ daħı murāduñ
böyle itmek ise ol mümkin degüldür. ZĮrā Maĥrūse’nüñ aĥvāli senüñ aĥvāline
beñzemez. Hemān maǾķūl olan budur ki şimdi ŧurmayup maĥbūbuñ ŧarafına ǾazĮmet
eyle” didi. Māhışeker ŧūŧĮden iźn aldum diyü mesrūr ŧışara çıķdı. Gördi ki śabāĥ olup
Ǿālem nūr-ı āftāb ile pür-nūr olmış. Yine murād ĥāśıl olmayup irtesi giceye ķaldı.
Pes ol gün daħı geçüp oldı. Māhışeker yine ķafes dibine gelüp ŧūŧĮye aytdı:
“Ey ŧūŧĮ! Maĥbubum cenābına gitmege ruħśat var mıdur yoħsa yoķ mıdur? Bu
günden
[104b]
ġayrı śabra ŧāķatüm ķalmadı. Lakin vesvesem ġālib olduġundan cürǿet
idemem.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Vesveseñ ne yüzdendür? Baña beyān eyle. Eger
maǾşuķuñ aħvālinden şübhede iseñ aślā şübhe idecek yer degüldür. ZĮrā daħı
görüşmediñüz. Ol senüñ sen anuñ keyfiyet ĥālleriñüz bilmezsiñüz. Anuñ aĥvāl
görüşdükden śoñra maǾlūm idinüz.” didi. Māhışeker aytdı: “MaǾşūķum ħaśūśunda
fikrüm yoķdur. Ancaķ muŧlaķā telāşum Ĥ¥āce SāǾid’dür. Nā-gehān geldükde bu
372
aĥvāl maǾlūmı olacaķ olursa yanında sermende vü maĥcūbe oluram. El-Ǿıyāź biǿllāhi
beni ķabūl itmeyüp mā-beynümüzde müfāreķat vāķiǾ olacaķ olur ise ħod Ǿālemlere
rüsvāy olmaķ muķarrerdür.” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey Māhışeker! Bir söz söyledüñ ki
aślā senüñ Ǿaķlına düşmez. HĮç Ǿaķlı başında olan böyle bĮ-maǾnā mülāĥaža itmez.
Bu işüñ arasında sen de benüm gibi bir Ǿāķl u merdāne ve fenn-i ĥĮlede mümtāz ve
yegāne ele girmiş iken hĮç ādem böyle şeylerden ħavf ider mi? Sen hemān źevķünde
ŝābit olup Ǿayş u Ǿişretde olasın. Ħudā-yı MüteǾāl ĥaķķiçün Ħ¥āce SāǾidǿi öyle elde
aldadıram ki rūĥı bile duymaz ve söylerlerse daħı inanmaz.” didi. “Nitekim Şehrārā
bāzergānı aldatup inandurduġı gibi ben daħı Ħ¥āce SāǾid’i aldadıram.” didi. (59.
Hikâye) Māhşeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Şehrārā ŦūŧĮ aytdı:
“Şöyle rivāyet olınur ki şehr-i Nişābūr’da bir bāzergān var idi. Mālı źiyāde firāvān ve
kendi ġāyet de aĥmaķ ve nā-dān idi. Bu bāzergānuñ Şehrārā nāmında bir ħātūnı var
idi. Bāzergānuñ ĥamāķati ne miķdār ise Ǿavratınuñ ĥüsni ol ķadar źiyāde idi.
Bāzergān ise kemāl ĥamāķatden öyle nāzenĮnüñ ķadar (u) ķıymetini bilmeyüp ne
ķadar vaķtini ķumāş-ı viśāline geregi gibi śarf itmezdi. Şehrārā daħı bāzargānuñ
böyle ĥamāķat üzre olduġından aślā bāzergānı sevmez idi. Āħir-kār maĥallenüñ
[105a]
civānlarından bir maĥbūb-ı nev-resĮde ile beynlerinde muǾāşaķa vāķiǾ oldı.
Günden güne maĥabbetleri źĮyāde olup ara yerde vāsıŧa olan Ĥāc Ana’nuñ
himmetiyle birbirlerinüñ kaǾbe-i viśāline nāǾil oldılar. Bu ĥāl üzre nice zamān geçdi.
Her-bār iki Ǿāşıķ-ı maĥabbet-şiǾār bir yere gelüp şeh-nişĮn-i viśālde kāmrānlıķ iderler
idi. Ammā “Ey Ǿāşıķ-zede! Bulduķda bunarsın.” feĥvāsı bu iki yār-ı ġamħ¥ār bu sırrı
gizlüce ķullanmayup āşkāre itdiler ve bāzergānuñ ĥamāķatine iǾtimāde źiyāde
çoķdan ķullandılar. Ammā bāzergān bu şeyǿi ŧuyup gözetmege başladı. Bir ĥoşca
vāķıf olmaķ içün bir gün sefer-i alātın düzüp “Ticārete giderem.” didi. ŧışara çıķūp
bir gizlü ķapudan içerü girdi. Kūşkün altına girüp śaķlandı. Şehrārā’nuñ bundan
ħaberi yoġ idi. ǾĀdet-i ķadĮmesi üzre ol civān getürüp kūşküñ üzerinde źevķ (u)
śafāya meşġūl oldılar. Tamām meclisleri germ-ā-germ olup muśāĥabetleri kemāle
irişmiş iken meger bāzergān kūşküñ altına bir eyüce śaķlanamayup etegi ŧışarada
ķalmış idi. Nā-gāh Şehrārā’nuñ gözi bāzergānuñ etegine rast geldi. Bildi ki bāzergān
kūşküñ altındadur. Hemān ĥĮle ŧarĮķine sülūk idüp gizlüce civāna işāret itdi ki
“Zevcüm bāzergān kūşkün altındadur. Bir iki ĥĮleli cevāb söylesem gerekdür. Hemān
diñleyüp dinleyüp çıķup gidesin!” didi. “Ey benüm āħret ķarındāşum! Sen benüm
373
dünyā ve āħret ķarındaşum olasın. Zinhār şehvet nažarı ile baña baķmayasın. zĮrā
ben saña şehvet ile baķmam ve seni yanuma bir mühim maślaĥat içün getürmişem.
Egerçi nā-maĥremsin. Kendü zevcüm yerine nā-maĥremi getürmek śūret-i žāhirde
bir Ǿayblu şeydür. Ancaķ ķader (ve) ķażā böyle iķtiżā eyledi ve eger aślı nedür dirseñ
ĥālā zevcüm ticārete gitmek ile anuñ firāķınuñ ġamı ile perişān ĥāl olup ol efkār ile
bu g ice yaturken vāķıǾamda bir rüǿyā gördüm. Bir pĮr-i nūrāni žāhir
[105b]
oldı ve aytdı kim: “Ĥālā zevcüñ bāzergānuñ Ǿömri tamām olup eceli
gelmişdür veǾālem-i dünyāda rızķ-ı maķsūmı dükenüp kāse-i eceli leb-rĮz-i ĥayāŧ
olmışdur.” didigi gibi Ǿaķlum başumdan gidüp yine rüyā ĥālinde Ǿaķlımı aldırmış
idim. Der-ħāl ol pĮr-i nūrānĮ yine benüm başumı dizine alup śıġayarak Ǿaķlımı
başuma getürdi ve aytdı kim: “Ķızum! Zevcinüñ eger ĥayātını isterseñ saña Ǿilācını
söyleyeyüm. Ancaķ eger naśĮĥatümle Ǿāmel olursan söylerem.” didi. Ben daħı yemĮn
eyledüm sözin ŧutmaġa. Pes ol pĮr aytdı: “İmdi ħāricden bir nā-maĥrem olup
zevcünüñ maķāmına oturtup muśāĥabat idesin ve nažar-ı pākine baķup şehvet ile
nažar itmekden iĥtirāz idesin. Bi-emriĮllāh teǿālā zevcünüñ Ǿömri uzun olur.” didi.
Ben daħı bu ħuśūś içün seni bunda gördüm ve seni zaħmete ķodum ve ħālā senden
niyāz iderem ki sen daħı baña şehvet nažariyle baķmayasın ve beynümüzde bu ķadar
śoĥbet vāķiǾ oldı. İmdi şimden kerü ķalķup şaǾādetle ħāneñe gidesin.” didi. Ol civān
daħı aytdı ki: “Dünyā vü āħret hemşĮremsin. Ben saña şehvet nažariyle baķmadum.”
diyüp ķalķup evine gitdi. BaǾdehu Şehrārā kūşküñ üzerinden döşege girüp yatduġı
gibi bāzergān kūşküñ altından çıķup gelüp Şehrārā’nuñ ķoynına girdi. Şehrārā
uyħudan uyanur gibi “Hay sulŧanum benüm! Sen ne zamān ticāretden geldüñ.” didi.
Bāzergān aytdı: “Ey benüm śadāķatli maĥabbetli ħātūnum! Ĥaķ Teǿālā sensüz baña
dünyāyı ĥarām itsün. Sen benüm ser-māye-i Ǿömrümsün.” didi. Düşmenler seni baña
yaramaz añlatdılar idi. Az ķaldı ki tecrübe itmezden evvel il söziyle saña su-i žan
idüp cefā ideyazdum. Hele Fe-liǿllāhüǿl-ĥamd senüñ aĥvāline Ǿilmeǿl yaķĮn vāķıf
oldum. Şübhem defǾ oldu. Saña biñ ķat maĥabbetüm źiyāde oldı. Ben senüñ aĥvāliñi
tecessüs itmek içün ticārete gitmegi bahāne
[106a]
idüp kūşküñ altına gizlenüp ol civān ile muǾāmeleye baķup su-i žan iderdüm.
Śoñra ol rüyāyı ki sen naķl eyledüñ bildüm ki baña ne mertebe maĥabbetüñ var imiş.
İmdi ol civān-ı ħūb śūret benüm dünyā vü āħret ķarındaşum olsun. Lā-teklĮf
374
ĥānemüze gelüp gitsün. Ben şimden śoñra ħalķuñ sözin diñlemem. Ħalķ bu aĥvālin
ĥaķĮķatini bilmedüklerinden su-i žan idüp her biri bir dürlü söyler. Ammā ben ise
nefsüǿl-emri bilürem. Ħalķuñ bilmeyüp söyledüklerin maǾźūr ŧutaram. Ol civān bizi
unutmasun.” didi. BaǾdehu Şehrārā daħı civānı çaġırup biǾ-ġayr-ı māniǾ her gün
źevķ iderdi.” diyüp ŧūŧĮ ħatm-i kelām itdi. Bundan śoñra Māhışeker daħı ŧūŧĮye baķup
aytdı ki: “Ey ŧūŧĮ! Sözin yerindedür. Luŧf u ĥĮle idince belāyı defǾ itmek mümkindür.
Ancaķ bu şimdi naķl itdügüñ ĥikāye bizüm ĥālimize münāsib degüldür. Zįrā ol
bāzergān bir aĥmaķ ādem imiş. Şehrārā’nuñ ĥĮlesine aldanmış. Ammā benüm
zevcim Ħ¥āce SāǾid Ǿaķl u ferāsetde yegāne bir merd-i ferzānedür. Anı aldatmaķ ķatı
müşkildür ve benüm sülūk itdigüm kār-ı Ǿaşķ śaķlayacaķ şey degildür.
“ǾAşķ u meşk olmaz nihān,
Anı bilür ħalķ-ı cihān.”
Mıśdaķı üzre her ne ķadar gizlense yine bir ŧarafdan kendüyi bildürtmek
muķarrerdür ve el-Ǿıyāź biǿllāh teǾālā Ħ¥āce SāǾid vāķıf olduķda inandurmaķ ķatı
müşkildür. Derūnumda Ǿaşķ gün-be-gün źĮyāde olmaķdadur. Eger miķdār kendümde
śabra mecālüm olsaydı bu sevdādan ferāġat iderdüm.” didi. Pes ŧūŧĮ Māhışeker’üñ bu
kelāmını işidince dedi “Ey maħdūme-i mihribān! Niçün böyle bĮ-maǾnā efkār ile
nālān olursın? ǾAleǿl-ħuśūś bu kār-ı ǾažĮmde benüm gibi Ǿāķl u müdebbir bir yār u
yāverüñ var iken niçün ġam çekersin. Benüm naśĮĥatümle ĥareket itdükden śoñra
lutf-ı Ħaķ ile senüñ esrārına Ħ¥āce SāǾid degül belki bu ħānenün içinde bile
kimsenüñ ħaberi olmaz. Farżā Ħ¥āce SāǾid ile
[106b]
vāķıf olursa daħı her kişiye renk ü ĥĮle Ǿaķl u ferāsetine göre olur. Bu
söyledigüm ĥikāyede Şehrārā aĥmaķ bāzergānı aldatduġı lehce ile biz Ħ¥āce SāǾid’i
aldadıruz, direm kim ĥattā sen ‘Ħ¥āce SāǾid öyle aĥmaķ degildür, aldanmaz.’ diyü
iddiǾā idersin ve billǿāhüǿlǾažĮm Ħ¥āce SāǾid’i aldatmaķ murād idince aña bir reng
virürem ki kendüsi bile müteĥayyir olur. İmdi böyle ķurı vesveseden ferāġat eyle.
ǾĀşıķ olan kişi yüreklü gerek “Ķorķaķ bāzergān ıśśı itmez.” Ħalķuñ ŧaǾnından
ķorķan vādĮ-i Ǿaşķa gitmez. BĮ-maǾnā ħavf üzre olma. Hemān bir sāǾat evvel
maǾşuķuñ canibine gitmege ǾažĮmet eyle. ZĮrā er Ǿavratsuz olmaduġı gibi Ǿāşıķ daħı
maǾşuķsuz olmaz. Bir Ǿavrat ere varmaķdan ne ķadar ictināb śūretin gösterse
maǾşuķa meyli muķarrerdür. Nitekim Melike-i Rūm zevceye varmaķdan ictināb ve
aĥtirāz iderken āħir-kār varmaġa kendi meyl itmişdür.” didi. (60. Hikâye) Māhışeker
375
śordu ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Melike-i Rūm ŦūŧĮ aytdı: “Naķl iderler ki bir
zamān ile vilāyet-i Çin’üñ faġfūrı ǾažĮmüǿş-şān pādşāh idi ve Ǿāķıl u dānā vezĮri var
idi. Her-bār vaķtlü vü vaķtsüz faġfūruñ meclisine gelürdi. Aślā icāzet almaġa ĥācet
yoġ idi. Pes vezĮr-i meźkūr Ǿadet-i maǾrūfesi üzre bir gün faġfūruñ ķatına girdi.
Faġfūr taħt üzre uyurdı. VezĮrüñ ĥareketinden nāşi uyĥudan uyandı. Der-ĥāl eline
ķılıç alup vezĮrüñ üzerine hücūm eyledi. Ķatl idecek maĥalde nüdemā-yı maĥlĮs
śıcrayup faġfūrun ayaġına düşdiler. Vezįri gücle ħalāś itdiler. BaǾde zamān faġfūruñ
ġażabı sākin olduķda suǿāl eylediler ki “Deminki ġażab-ı hümāyūnuñuzuñ sebebi ne
ola?” didiler. Faġfūr aytdı: “Düşümde bir ħūb-śūret ķız gördüm ki Ǿālemde aña
beñzer cemĮle gördügüm yoġıdı. Ben degül belki felek miŝlini görmemişdür. Biz
anuñ müşāhedesiyle źevķ-yāb iken
[107a]
vezĮr gelüp beni uyandurdı. Ĥālā ĥayāli gözümdedür ve efkārı dilimdedür.”
diyü faġfūr naķl eyledi. VezĮr-i Arisŧot-tedbĮr ise Ǿāķıl kişi idi. Bu tedbĮr dil-pezĮr ile
nice biñ müşkili ĥall itmege ķadir idi ve źiyāde üstād naķķāş idi kim nice māni ve
Behzād şākir olmaġa istiǾdādları yoġidi. İtdügi taśvĮr zĮ-rūĥ-ı dil-pezĮr olurdı. Pes
vezĮr-i meźkūr Ǿaşķ-ı faġfūra muǾālece ķaydına düşüp ol gördügi rüyāyı faġfūrdan
suǿāl eyledi. Pes faġfūruñ tevśĮf ü taǾrĮġi üzre ol menzilüñ keyfiyyetini ve ķızuñ ĥüsn
ü ķıyāfetini biǿt-tamām naķl u naķş ve taśvĮr eyledi ve şehrüñ ħāricinde bir yol
uġraġı yere bir laŧĮf zāviye binā eyleyüp gelüp geçenden ol menzili ve ol ķızı taśvĮr
üzre suǿāl iderdi. Bir gün bir seyyaĥ ol zāviyeye gelüp ol śūreti gördi. Bir zamān
fikre varup müteĥayyir oldı. VezĮr ħayretinüñ aślını suǿāl eyledi. Ol seyyaĥ aytdı ki
“Aña taǾaccüb iderem ki bu śūret-i zĮbā Rūm pādşāhınuñ ķızınuñ çehresine beñzer.”
didi. Vezįr seyyaĥdan bu ķadarca ħaber işitdügi gibi mesrūr oldı ve ķızuñ aĥvālini
suǿāl itmege başladı. Seyyaĥ aytdı ki “Üşte bu Melike-i Rūm’uñ bu ķadar ĥüsn ü
cemāli var iken niye ere varmadan źiyāde ictināb üzeredür ve ictinābınuñ Ǿilleti
budur ki bir gün baġçe içinde oturırken bir çift ŧāvūs yavrusı çıķarmışlardı. Ķażā-yı
RabbānĮ ol aġaçlıķ içine ateş düşüp erkek ŧāvūs hemān ateşi gördügi gibi dişisini ve
yavrularını bıraġup ķaçdı ve dişisi ve yavrularına merĥamet idüp acıdıġından
yavrularıyla bile yanup gitdi. Çün Melike-i Rūm erkek ŧāvūsuñ bĮ-vefālıġuñ ve dişi
ŧāvūsuñ ĥaķ güzārlıġuñ gördükde bĮ-vefālıķ erkeklerin Ǿādet-i ķadĮmesidür. ǾĀlemde
ne ķadar bĮ-vefā var ise erkeklerdür diyü iǾtiķād itmişdür. Ĥattā yanında
[107b]
376
erkek adı bile añılmaķ mümkin degül idi. Pes vezĮr işütdigi gibi mesrūr olup
faġfūr ĥużūruna geldi ve seyyaĥdan işitdügi gibi faġfūra nažar eyledi vü taķrĮr
eyledi. Faġfūr Melike-i Rūm’a Ǿāşıķ oldıġı gibi anı daħı faġfūra Ǿāşıķ ide.” diyü Ǿahd
idüp Rūm cānibine gitmege iźn aldı ve der-ĥāl tebdĮl-i ķıyāfet idüp ol seyyaĥı daħı
yanına alup ve kendüsi daħı seyyāh üslūbunda yola revāne oldılar. Giderek vilāyet-i
Rūm’a dāħil oldılar. Taĥt-gāh Ķosŧanŧaniyye’ye dāħil oldılar. Pes seyyāĥ götürüp
ħaś baġçe seyr itdürdi. VezĮr daħı ķoynundan taśvĮr çıķarup nažar ķıldı. ǾAyni
faġfūruñ Ǿālem-i rüyāsında görüp müşāhede eyledügi maķām-ı cennet aynidür. Pes
vezĮr taĥķĮķ bildigi faġfūruñ Ǿāşıķ olduġı Melike-i Rūm’dur. Hemān śoñra tedbĮre-i
mübāşeret śadedinde oldı ve gelüp kārbān sarāyda oturup taśvĮr yazmaġa ve śūret
düzmege ve naķķāşlıķ śanǾatında mū-şikāflıķ itmege başladı. Az zamānuñ içinde ol
ķadar meşhūr oldu ki Melike-i Rūm’a ve babası ķayśere bunı naķl idüp Çin’den bir
üstād naķķāş gelmiş diyü bunı medĥ itdüler. Melike-i Rūm ġāyet źevķe māǾil
olmaġla kendi oturduġı sarāyı ol naķķāş gelüp naķş itmesiçün babasından niyāz idüp
aldı. VezĮr daħı bildi ki śanǾatı icrā itmege ihtimām idüp bu meķān-ı cennet Ǿünvānı
öyle naķş u taśvĮr itdigi bir gün ħayrān u ser-gerdān olurdı. CemĮǾ naķş tamām
itdükden śoñra Melike-i Rūm’uñ gündüz oturup gicelerde ħ¥ābgāhı olan ħāne-i
maħśūśanuñ dĮvārına bir ġarĮb naķş ŧarĥ idüp ortasına bir ǾažĮm baġçe taśvĮr eyledi
ki gülleri ħandān ve bülbülleri nālān meyveleri irişmiş aġacları yetişmiş ve baġçenüñ
śaħında bir zĮbā kūşküñ ŧarĥ idüp taĥt-gāhı üzere ĥüsn ü eşkāl ve nihāyet
[108a]
mertebe-i aǾžamet ve iclāl ile faġfūr-ı Çįn’i naķş eyledi. Ķarşusında bir
çemenistān gösterüp çemenlik ortasında bir baġçe-i ǾažĮm taśvĮr eyledi ki şĮve-i
‘Cennātin tecri min teĥtiheǿl enhār.’ andan āşkār olurdı ve ol śuyı bir sebĮl śūretinde
gösterüp ve bir erkek āhū yavrıları ile śuya ġarķ olmış ve bir dişi āhū çemenistāna
ķarşı firār ider gösterüp naķşı tamām itdükden śoñra sarāy-ı mezbūrı döşetdiler.
Melike-i Rūm bu taśvĮri gördügi gibi ol sāǾat ħayrān olup ol dem vezĮri ĥużūruna
çaġırup “Bu baġçe ve taĥt kimüñ śūretidür ve bu āhū nedür?” diyü suǿāl eyledi.
VezĮrüñ daħı eline fırśat girüp ve fırśatı ġanĮmet bilüp söze āġāz itdi ve aytdı: “Bu
baġçe Melik-i Çįn olan faġfūruñ ħāś baġçesidür. Taĥt-nişĮn olan perĮ-śūret melek-
sĮret ĥālā Çįn-i faġfūr olan pādşāh-ı celĮlüǿş-şānuñ śūretidür ve baġçede bir emr-i
ġarĮb žuhūr itme ile Ǿavrat cinsinden ġāyet ictināb itmek ile böylece taśvĮr olındı.”
didi. Melike-i Rūm “Aślı nedür?” diyü suǿāl eyledi vezĮr aytdı: “Bir gün faġfūr
377
Ǿādet-i ķadĮmesi üzre ķaśr-ı meźkūrda oturup seyr iderken āhū yavrıları gelüp śu
içerken nā-gāh bir seyl-i firāvān gelüp āhū piçelerini alup götürürken erkek āhū
kendü yavrıların götürürken görüp taĥammül idemeyüp kendüni śuya urdı.
Yavrılarıyla bile ġarķ oldı. Ammā dişi āhū aślā mühim itmeyüp kendi cānını
ķurtarmaķ içün seylden ķaçdı. Eşinden ve yavrılarından iǾrāż idüp bu mertebe bĮ-
vefālıķ itdüginden dişi cinsi dāǿimā böyle bĮ-vafādur diyü Ǿavratdan meyl ü
maĥabbetin ķaldırup cemĮǾi Ǿavratdan fariġ olmuşdur.” didi. Pes Melike-i Rūm
vezĮrden bu ĥikāyeyi işütdigi gibi ol sāǾat “Sübĥānallāh! Ben ķıyās iderdüm ki bĮ-
vefālıķ ancaķ erkek ķısmındadur. Meger Ǿavrat cinsinde
[108b]
daħı olurmış.” diyü kendü kendüye fikre vardı ve aytdı: “Ey naķķāş! Ol medĥ
ü taśvĮr itdügüñ faġfūr-ı Çįn benüm ĥālüme münāsibdür. Gūyā ki Cenāb-ı Kibriyā
beni anuñçün ere varmaġdan ĥıfž idermiş. Ĥālā benüm istedigüm öyle bir vefā-dār
kimesne ola ki beni zevciyyete ķabūl ideydi. Babası ķayśere gelüp “Beni elbetde
faġfūr-ı Çįn’e vir.” diyü niyāz itdi. Ķayserüñ daħı ķızı ere virmek cānuna minnet
olup ķızuñ rıżāsına baķardı. Fiǿl-ĥāl faġfūr-ı Çįn’e bir nāme yazup elçi ile irsāl itdi.
VezĮr seyyāĥ daħı ķıyāfetinde elçi ile maǾān Çįn’e geldi ve ĥaķĮķat ĥāli faġfūra
bildürdi. BaǾdehu elçi gelüp buluşduķda faġfūr daħı śūret-i žāhirde bir miķdār iǾrāż
śūretin gösterüp śoñra “Ķayśerüñ riǾāyet-i ħāŧıriçün ķabul itdüm.” didi. Nāmenüñ
cevābın yazup gönderdi. VezĮrüñ ħidmeti meşkūr olup evvelkinden źĮyāde kendüye
melik idindi. BaǾde zamān Melike-i Rum’ı cehāzıyla faġfūra gönderdiler. Melike-i
Rūm gelüp Çįn’e dāħil olup faġfūr-ı Çįn’i murādına nāǿil eyledi. Ol daħı maŧlabına
vāśıl oldı.” diyüp ŧūŧĮ sözi bu araya getürdi ve aytdı: “İmdi Ey Māhışeker! İşte bu
ĥikāyede źikr olunduġı gibi Ǿavrat ere varmayınca olmadıġı gibi Ǿāşıķ daħı
maǾşūķuna vāśıl olmadıķça ārām itmez. Hemān bĮ-maǾnā yere Ǿāşıķdan ferāġat
itmek śūretin gösterirsin. Bu bir olmayacaķ maǾnādur. Saña münāsib olan bir gün
evvel maĥbūbuñ ŧarafına gitmekdür.” didi. Pes Māhışeker aytdı. “Ey ŧūŧĮ! Gerçi
sözüñ yerindedür. Ancaķ cemĮǾ Ǿāşıķ maǾşūķuna vāśıl olduġı yoķdur. Ĥikāyāt-ı
tevāriħ kitāblarında mesŧūrdur ki nice Ǿāşıķ maǾşūķı derdinde iken viśāle çāre
bulamayup ferāġat itmişdür. Aña senüñ sözüñ nedür?” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Daħı! Fiǿl-
ĥaķĮķa bu Ǿālem-i dünyāda maǾşūķundan ferāğāt itmiş Ǿāşıķ çoķdur. Lakin her şey
vaķtiyle münāsibiyle olur. Vaķtsüz olan şeyǿi bulmaz. Vaķti gelmeden iş ideyüm
diyen ādemüñ
378
[109a]
ĥāli hemān ĥimaruñ vaķtsüz āġāz itdügünden maĥal-i helāke uġradıġına
beñzer.” didi. (61. Hikâye) Māhışeker sūǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ŧūŧį aytdı:
“Zamān-ı evvelde bir ĥimār ile bir yabān öküzi ülfet idüp dāǿimā bir yerde olurlardı.
Bir gice bahār vaķtinde bir baġa girüp meyvesinden yemege başladılar. Baġbānlar
bunlardan ĥaberi yoġ idi. Tamām ikisi daħı ķarınların ŧoyurdılar. Ĥimāruñ kemāl
mertebe keyfi gelüp āġāz itmek istedi. Öküz aytdı: “Amān birāder śabr eyle!
Çaġurma! ZĮrā bunda uġrılıġa geldük. Eger çaġurursañ bāġbānlar ŧuyup bizi helāk
iderler. Her işüñ bir vaķti vardur. Kerem eyle! Çaġuracaķ zamān degildür.” diyü
ĥimāra niyāz itdi. Ĥimār aytdı: “Ey aĥmaķ! HĮç dünyāda naġme vü āġāzeden latĮf bir
şey var mıdur? Ancaķ sen benüm gibi śāĥib-i ŧabĮǾat şehri degilsün. Bir bĮ-iźǾānsın,
köylüsin. Ben şehriyem. Sen ŧāġısın. Leŧāfet-i naġmeden sen ne añlarsın. Hemān
diñleyüp źevķ eyle.” didi. Öküz aytdı: “Behey ĥimār-ı bed-kardār! Böyle nā-münāsib
zamānda naġme-i dil-sūzdan bile ĥažž olınmaz iken senüñ śavt-ı mekrūhuñdan nice
źevķ olınur. Senüñ śadā-yı mekrūhundan erbāb-ı ŧabiǾat ķaçarsız. Bir bed
ħ¥ānendesin ki senüñ sükūnuñ mūsıķĮ yerine geçer. Nitekim ĶurǾān’da gelür: “İnne
enkereǿl-aśvati le śavtüǿl-ĥamĮr.” Bu maǾnāyı taĥķĮķ ü tenvĮr ider. Eger bu mevżiǾ-i
helākde sen āġāz idecek olursañ başumuza ol belā gelür ki vaķtsüz raķs itmekle
Hįzem-fürūşuñ başına gelmiş idi. (62. Hikâye) Ĥimār śordu ki “Nicedür ol ĥikāye?”
öküz aytdı: “Bir zamān bir oduncı ŧaġa odun kesmege gidüp ŧaġuñ bir mūĥiş yerine
varup gördi ki beş on dāne ādem oturmışlar ortalarına bir desti ķomışlar ŧaǾām u
şarāb u eŝvābdan her ne isterlerse ol destiden çıķarup źevķ iderler. Hizem-fürūş yaǾni
oduncıyı
[109b]
Yanlarına çaġırup dāħil-i śoĥbet itdiler ve oduncınuñ śoĥbetinden ġāyet ħaźź
idüp Bizden hĮç bir maķśuduñ var ise ŧaleb ķıl. Virelüm.” didiler. Meger anlar bir
perĮ ŧāǿife-i Ǿulemāsından imişler. Ol daħı öñlerinde olan destiyi istedi. Anlar aytdı:
“Senden bu destiyi dirĮġ itmezdük. Ancaķ nāzikdür tĮz ķırılur. Ĥıfž itmesi gücdür ve
bir daħı ķırılduķdan śoñra yapılmaz ve bu Ǿamel daħı bāŧıl olur ve bundan ĥāśıl olan
şeyler bāŧıl olur, żāyiǾ olur. Bunı isteme. Daħı kendüye enfaǾ bir ġayri şey ŧaleb
eyle.” didiler. HĮzem-fürūş naśĮĥatlerin ķabūl itmeyüp elbetde destiyi isterem.” didi.
“Elümden geldügi ķadar muĥāfaža iderem.” didi. Bunlar daħı Hįzama destiyi teslĮm
eylediler. Pes az zamānuñ içinde ǾažĮm māl-ı firāvāna mālik oldı. Bir gün dostlarını
379
evine daǾvet idüp żĮyāfet eyledi ve ol ĥikmet-nümūn olan destiyi ortaya getürüp
yārānlarına ķarşu içinden ŧaǾām u şarāb çıķarmaġa başladı. Meclisde olanlar buña
ĥayrān ķaldılar. HĮzem-fürūş kemāl mertebe sürūrundan ayaġa ķalķup ol destiyi başı
üzerine alup “Ey benüm niǾmetüm ser-māyesi ve ey benüm revanķım ĥayātı.” diyüp
śafāsından raķsa başladı. Eŝnā-yı raķsda ayaġı sendereyüp yüzi üstüne ķapanup ve
desti başından düşüp biñ pāre oldı. Hemān ol sāǾat ne ķadar mālı ve niǾmeti var ise
żāyiǾ olup evvelki ĥālinde bir faķĮr ādem oldı ve ol gün cemǾ itdügi meclis sürūr-ı
meclis oldı.” diyüp öküz sözi bu maĥalle getürdi ve aytdı: “Ey ĥimār! İşte HĮzem-
fürūşuñ vaķtsüz raķś itdügünden başına bu belā geldi. İmdi sen daħı vaķtsüz śavt
iderseñ bizüm daħı başımıza böyle bir belā gelmesi muķarrerdür.” didi. Ammā ĥimār
eşeklik idüp öküzüñ naśĮĥatiñ ŧutmayup der-ĥāl śavt-ı mekrūhı ile çaġurmaġa
başladı. Hemān baġbānlar ĥimāruñ śadāsını işitdükleri gibi “Baġçeye yād eşek
girmiş.” diyü geldiler. Ol maĥalde öküzi ve eşegi
[110a]
bulup fiǿl-ĥāl öküzi boġazlayup kebāb itdiler.” diyü ŧūŧĮ ĥikāyeye iħtitām
virdi ve aytdı: “Ey Māhışeker! Sen daħı vaķtsüz zamānda maǾşūķundan ferāġat
itmek istersin. HĮç vaķtsüz iş olur mı? BĮ-vaķt iş iden böyle belālara giriftār olur.
İmdi şimdiki ĥālde senüñ ferāġat idecek vaķtüñ degüldür. Şimdi saña lāzım olacaķ
maǾşūķuna gidüp źevķĮ-yāb olmaķdur ve bundan münāsib vaķt olmaz. Hemān
ŧurmayup teveccüh eyle.” didi. Māhışeker daħı mesrūr olup maĥbūbına revāne olmaķ
niyetiyle ŧaşra çıķdı. Gördi ki śabāĥ olmış yine maĥzūn olup murādı aĥşama tevaķķuf
eyledi.
Çün irtesi gice oldı. Māhışeker ŧūŧĮnüñ evvelki iźni kifāyet ider diyüp ŧoġrı
maǾşūķına revāne olmaķ istedi. Aślā ŧūŧĮye iltifāt itmedi. ŦūŧĮ gördi ki Māhışeker
kendüye gelmeden gideyor “Bre meded! Bu ķadar zamān çekdügüm zaĥmet hebā
olur.” diyü Ǿaķlı başından gidüp cān havliyle çaġırup aytdı: “Ey Māhışeker! Gel saña
daħı naśĮĥatlerüm vardur ki dĮn ü dünyāya fāǿide ider ve bizüm cinsümüzüñ
naśĮĥatlerinde çoķ ĥāl vardur. Nitekim bāzergān-zāde ǾUbeyde ŧūŧĮlerüñ naśĮĥatleri
ile serūrmend olup meźkūr ǾUbeyde źikr-i cemĮle ile ercmend olmışdur.” didi. (63.
Hikâye) Māhışeker yine ķafes dibine gelüb suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-
i Bāzergān ŦūŧĮ aytdı: “Termend şehrinde bir māl-dār bāzergān var idi. Bu
bāzergānuñ ǾUbeyde nāmında bir oġlı var idi. “Tenākaĥū tenāselū.” feĥvāsınca
380
bāzergān oġlına nikāĥla bir cemĮle ķız alıvirdi. Ammā ǾUbeyde ķızuñ Ǿaşķına
mübtelā olup bir ān ve bir sāǾat ķızuñ yanundan ayrılmazdı. Anası vü babası bunuñ
yüzin göremez oldılar. Bu ķadar naśĮĥat itdiler
[110b]
fāǿide olmadı. Śoñra bāzergānuñ bir ticāret şerĮki var idi. Cümle esrārını aña
keşf iderdi. Bir gün bu oġlı ǾUbeyde’nüñ aĥvālini söyleyüp Ǿilāc istedi ve “Sen daħı
naśĮĥat eyle.” diyü niyāz eyledi. ŞerĮki aytdı: “Ana vü baba naśĮĥatin ŧutmayan
ādem, hĮç benüm naśĮĥatümi mi ŧutar? Ancaķ bende iki ŧūŧĮ vardur. Biri erkek biri
dişidür. Ġāyet ħūb-edā ve naśĮĥatleri cān-efzādur. Sözleri benĮ ādemden niyāza
müǿeŝŝirdür. Anları ǾUbeyde’ye irsāl idelüm. ÜmĮddür ki ŧūŧĮlerüñ naśĮĥatleri
berekātıyla bu hevā vü hevesden ferāġat eyleye.” didi. Pes gelüp bu ǾUbeyde’nüñ
mübtelāyı Ǿaşıķ olup anadan ve babadan iǾrāż idüp rūz-ı şeb ħātūnınuñ śoĥbetiyle
meşġūl olduġı ŧūŧĮlere naķl eyledi. “Ola ki naśĮĥatleriñüz ile bu berzaħdan ħalāś
olaydı.” diyü ŧūŧĮleri peşkeş ŧarĮķiyle ǾUbeyde’ye gönderdi. ǾUbeyde bu ŧūŧĮlerden
ġāyet ĥažž idüp kendi ħ¥āb-gāhı olan ħāneye ķodı. Tamām aĥşam oldıġı gibi erkek
ŧūŧĮ āvāz idüp çaġurdı ve aytdı ki “Ey ǾUbeyde! Biz ki senüñ ĥānene gelmişüz ve
saña mihmān olmışuz. Niçün bizümle śoĥbet itmezsin? ǾAleǿl-ħuśūś bizüm
śoĥbetimüz ġıdā-yı rūĥānĮdür. Sözlerimüz ĥayāt-ı cāvidānidür. Gel fırśatı ġanĮmet
bilüp muśāĥabetümüzden fāǿidemend ol.” didi. ǾUbeyde ŧūŧĮden bu feśāĥat kelāmı
gūş itdügi gibi ķalķūp biǿż-źarūrĮ ķafes dibine gelüp muśāĥabete şürūǾ itdiler.
ǾUbeyde aytdı: “Ey ŧūŧĮ naśĮĥatüm çoķdur.” diyü vaǾd itmiş idüñ. Söyle imdi
naśĮĥatüñ dinleyelüm.” didi. ŦūŧĮ “NaśĮĥatüm budur ki naśĮĥat her kişinüñ ĥāline
göre olur.” didi. “Li-külli maķālun maķām. Veǿl-külli maķāmun maķāl. Veǿl-külli
baķķālun çaķķāl.” meŝelā ehl-i Ǿilme naśĮĥat kitābdan ehl-i ticārete naśĮĥat emvāl u
eŝvābdan ve anlara taǾalluķ olan eşyāndur. Pes muķaddemā biz senüñ ne ĥālde ve ne
kārda olduġuñ bilmelüyem. BaǾdehu aña göre dürc-ı dehānumdan cevāhir-i
naśāyiĥümi śaçmaluyam.” didi. ǾUbeyde aytdı: “Kār u śanǾatum
[111a]
Bāzergānlıķdur ve ticāretdür.” didi. ŦūŧĮ taǾaccübāne aytdı: “Sübhānallāh!
Sen ne şekl bāzergānsın? Biz bunda iki gün tā aħşama dek ĥāżır ve senüñ evżāǾ u
etvāruna nāżır olduķ. HĮç sende bāzergānlıķ ĥarekātından bir eŝer bulamadıķ.” didi.
ǾUbeyde ŧūŧĮnüñ bu sözinden ilzām alup nā-çār ŧoġrı söylemeġe ķarār virüp
ħātūnınuñ Ǿaşķına giriftār olduġuñ naķĮr u ķıtmĮr āşkār itdi. ŦūŧĮ daħı tamām
381
diñleyüp aytdı: “Ey ǾUbeyde! Egerçi Ǿaşķuñ helāl. Lakin bu mertebe kār-ı Ǿaşķa işġāl
maǾķūl aĥvāl degüldür. ZĮrā nisvān ŧāǿifesi ekŝeriyā bĮ-vefā olurlar. BĮ-vefānuñ
Ǿaşķıyla kār u kesbden dūr olmaķ güzel iş degildür. Bu ŧāǿifenüñ bĮ-vefā olduġına
nā-bĮnā ĥikāyesi tamām temŝĮl-i kāfidür.” didi. (64. Hikâye) ǾUbeyde suǿāl itdi ki
“Nicedür ol ĥikāye?” erkek ŧūŧĮ aytdı: “Zamān-ı evvelde Hind ĥareminde ħamil
dāyelerüñ birinden dünyāya bir ķız geldi. Ĥikmet-i Ħudā ile bu ķızuñ üç memesi var
idi. İkisi Ǿādet üzre yerinde idi ve birisi gögsünde idi. Ehl-i nücūm bu ķız ġāyet
ħāǿineǿ-i bĮ-vefā olacaķdur. Egerçi ġāyet ĥasene-dār olur. Lakin mekkārelikde
meşhūr-ı diyār olacaķdur.” diyü bu minvāl üzre ŧāliǾni istiħrāc idüp pādşāha
bildürdiler. Ķız tamām büyüdigi gibi pādşāh bu ķızı bĮ-ķıyās cehāz u māl ve
cevāhirden ol ķadar virdi ki ķıyāsa gelmez ve aytdı: “Bu ķadar māl ve cehāzı bu ķıza
anuñçün virürem ki bunı her kim alursa ve benüm mülkümde ŧurmayup bir ġayrı
vilāyete gitsün. Tā ki bu fitne benüm mülkümde bulunmasun.” didi. Ammā
muķaddemā ķızuñ ĥaķķında erbāb-ı nücūm istiħrāc itdükleri maǾnā cümle ħalķūñ
maǾlūmı olmış.” idi. Aślā ķızı kimse almaġa meyl itmedi. İllā meger ol şehrde bir
aǾmā ādem var idi. FaķĮrluķ cānına kār itmiş idi. “Ne belā olursa olsun ben alub
ġayrı vilāyette otururam. Tek hemān bu faķĮrlüķden
[111b]
ħalāś olayum.” didi ve gelüp bu ķadar eŝvāb (u) eşġāliyle ķızı nikāĥ idüp aldı
ve āħer bir vilāyete naķl idüp gitdi. Bir niçe eyyām bunuñ üzerine (geçdi) ammā ķız
dāǿimā aǾmānuñ śoĥbetinden nefret üzere idi. Āħir-kār ol vilāyetüñ tāze civānlarınuñ
birisiyle dostluķ itmege başladı. Bir gün ol civānı evine getürüp aǾmānuñ yanunda
śoĥbet iderlerdi. Ķatı çoķ zamān bu minvāl üzre źevķ u śafā iderlerdi ve dāǿimā
aǾmāyı istihzālıġa alurlardı. Bir gün yine aǾmāyı istihzā itmek içün baġçeden bir
siyāh ilan ŧutup pāre pāre idüp bir tencere içine ķoyup ve üstüne biraz śu ķoyup āteşe
yandurdılar. Ķız aǾmāya didi ki “Seninçün bir balıķ çorbası pişürsem gerek. Üşte
ŧencere ile āteşe ķodum. Gel āteşüñ altını yaķ. Sākin olmasun.” didi. AǾmā daħı
Ǿaśāsını eline alup ŧencere yanına geldi ve āteşi üfürmek ile meşġūl oldı. Anlar ikisi
daħı aǾmānuñ bu ĥāline baķup gülerler idi. AǾmā daħı Ǿacabā pişdi mi diyü
tencerenüñ ķapaġını açup ķaruşdurmaġa başladı. Der-ĥāl ŧencerenüñ içinden yılan
buħārı aǾmānuñ gözlerine girüp ol sāǾat gözleri açıldı. Ķaçan nažar idüp gördi ki
ŧencerenüñ içinde mār kendü ħātūnı yanunda aġyār vardur. Hemān ġayrete gelüp
civānı vü Ǿavratı muĥkem dögdi. BaǾdehu baġlayup śubaşıya teslĮm eyledi ve
382
ĥānenüñ içinde emvāl u eŝvābdan her ne var ise alup aślında olan vilāyetine geldi ve
ol ķızdan bĮ-vefā gördüginden nāşĮ bir daħı Ǿavrat adın almadı.” diyüp erkek ŧūŧĮ
ĥikāyeyi bu araya getürüp tamām itdi. ǾAvrat ķısmını źemm idince dişi ŧūŧĮye baķdı.
“Bu söze sen ne dirsen rāżı olursan?” didi ve dişi ŧūŧĮ aytdı: “BelĮ! ǾAvrat ķısmında
bĮ-vefā çoķdur. Lakin ekŝeri bĮ-vefā olmaķdan cümlesi bĮ-vefā olmaķ lāzım gelmez.
BĮ-vefā var ise ĥaķĮķatlisine daħı nihāyet yoķdur. Ancaķ
[112a]
fiǿl-vāķiǾ senüñ mübtelā olduġuñ gibi gice vü gündüz yanundan ayrılmamaķ
üzere mübtelālıķ Ǿalāmet-i ħayr degildür. ǾAleǿl-ħuśūś ħātūnunuñ śoĥbeti
vālideyninüñ ziyāretine daħı māniǾ oluyor. Anlaruñ ziyāretleri ise farż-ı Ǿayndur ve
rıżālarun gözetmek boynına deyndür. Ana-baba rıżāsı olmaduķca Tañrı TeǾālā
kişinüñ Ǿibādetün ķabūl itmez. Nitekim buña münāsib ĥikāyātdan Śaliĥa ĥikāyesi
temsĮl-i ķafĮdür.” didi. (65. Hikâye) ǾUbeyde suǿāl itdiki “Nicedür ol ĥikāye?”
Hikāye-i Śaliĥa Dişi ŧūŧĮ aytdı: “Zamān-ı evvelde Belħ şehrinde bir zāhid var idi. Ĥaķ
TeǾālā ol zāhide bir Śaliĥ nāmında bir oġul iĥsān itmiş idi. Fiǿl-ĥaķĮķa ismi
müsemmāsına muŧābıķ bir śaliĥ civān idi. Bir laĥža ibādetden ħālĮ olmazdı. Babası
zāhid āħrete naķl idüp Śaliĥ yetim ķaldı. Ǿİbādet eŝnāsında bir gün ħāŧırına geldi ki
ben egerçi Ǿibādet ü ŧāǾat ideyorum ve lakin ‘El-Ǿamelü bilā Ǿilmin kell-ķavsi bilā
vitrin.’ feĥvāsınca Ǿilme muķārĮn olmayan Ǿamelden ne fāǿide olacaķdur. Pes
maǾķūli budur ki çoķ vilāyete taĥśĮl-i Ǿilm içün gideyüm. Ehl-i Ǿilmlerden taǾallüm
ideyüm diyü niyet idüp gelüp vālidesinden iźn istedi. Rıżā virmedi. Śaliĥ kendüye
aytdı ki “Çünki benüm niyyetüm ħayrludur. Farżā vālidem iźn virmek virmeksüz
teveccüh itsem ne lāzım gelür?” diyü vālidesinden iźnsüz Belħ şehrinden ŧaşra çıķdı
ve menbaǾ-ı Ǿulemā olan şehr-i Buħārā’ya ǾazĮmet ķıldı. Giderken bir aġaç sāyesinde
gelüp ķarār itdi ki “Biraz istirāĥat eyleye.” Nā-gāh bir ķuş gelüp ol aġaç üzerine
ķondı. DefǾ-i ĥayvāniyet idüp eŝvābını ve śaķalını necāset eyledi. Śaliĥ bu aĥvālden
ġāyet bĮ-ĥużūr olup bir kere ġażab ile ol ķuşa nažar itdigi gibi ol ķuş aġaç üzerinden
düşüp öldi. Hele Śaliĥ’üñ bir miķdār ġażabı sākin olup oradan ķalķup revāne oldı.
Giderek aĥşam ķarĮb olup bir menzile irişüp bir ķapuya vardı. Anda miŝafir olmaķ
diledi. Ķarşısına bir ħātūn gelüp Śaliĥ’i
[112b]
bir ħāneye ķoyup “TaǾām istersen śabr eyle. Saña balıķ pişirüp getüreyüm.”
didi. Ammā Śaliĥ’üñ źiyāde ķarnı açıķmış idi. Ħātūn źiyāde tevaķķuf idince Śaliĥ
383
źiyāde mużŧarib oldı. Bir zamān śoñra ħātūn balıġı pişirüp getürdi. Güyā ki Śaliĥa
geç geldüñ diyü ħātūna ġażab nažarıyla baķdı. Hemān ol ħātūn Śaliĥ’den ġażab
eŝerin gördügi gibi bu daħı ġażab gelüp “Ey Śaliĥ! Sen beni ol aġaç üzerinde ki ķuşı
ġażab ile helāk itdügüñ gibi taśavvur idersin? Hemān nažaruñ ķuşa teǿŝĮr itmekle
insāna daħı teǿŝĮr ider mi ķıyās idersin? Farżā insāna daħı teǿŝĮr idüp helāk idermiş.
Sen bunı bir hüner mi śanursın? Binā yapmaġa saǾy eyle. Yoħsa yıķmaķ maǾrifet
degüldür.” didi. Hemān Śāliĥ ħātūndan bu kerāmet cevābın işitdügi gibi ayaġına
yüzin sürüp Ǿöźr diledi ve “Ǿİndallāh bu mertebeye neden nāǿil olduñuz?” didi. Suǿāl
eyledi. Ħātūn aytdı: “Bu dereceye vālideyn rıżāsın gözetmek ile nāǿil oldum.” didi.
“El-cennetü taĥte aķdāmiǿl-ümmehāt.” feĥvāsı üzre Ǿamel idüp vālideynüñ
rıżāsından bir ķadem ŧaşra çıķmayup gözetdüm. Lā-cerem Ĥaķ TeǾālā baña kerāmet
dārin iĥsān eyledi. Sen daħı vālideynüñ rıżāsın gözetmiş olayduñ saña bu Ǿilm
seferine gitmekden daħı ħayrlu idi.” didi. Śāliĥ ol ħātūndan bu kerāmeti istimāǾ
itdükde ŧaǾām daħı yimeyüp ve śabāĥa dek teǿħĮr itmeyüp yine Belħ şehrine gelüp
vālidesi ħidmetinde oldı ve fiǿl-ĥaķĮķa vālidesinüñ duǾāsı berekātiyle Śāliĥ Ĥaķ
TeǾālā ol ķadar Ǿilm ve fażĮlet iĥsān itdi ki cemĮǾ vilāyetlerde kerāmet ile meşhūr
olup eŧrāf (u) eknāfdan duǾā-ı ħayrın almaġa gelürlerdi.” diyü dişi ŧūŧĮ daħı sözi bu
maĥalle getürdi ve ǾUbeyde tamām bu ĥikāyeyi daħı dinledükden śoñra derūnına
vālideyni maĥabbeti biraz teǿŝĮr itmege başladı ve “Şimden śoñra vālideynümüñ
rıżāsını ŧaleb iderem. Ancaķ ħātūnumı daħı terk itmek müşkil görinür.” didi. Erkek
ŧūŧĮ gördi ki ǾUbeyde’nüñ naśĮĥat ķabūl idecek ĥāli vardur.” diyü dönüp ǾUbeyde’ye
aytdı: “Yā ǾUbeyde! Biz saña ħātūnunı
[113a]
Terk eyle dimezüz. Lakin her şeyüñ ifrāŧı meźmūmdur. ǾAleǿl-ħuśūś nisvān
tāǿifesinde vefā nādir olur ve anlaruñ bĮ-vefā olduķlarından Hindistān pādşāhuna
ķoyunuñ itdügi naśĮĥat cevāb-ı şāfĮ vü naśĮĥat kāfĮdür.” didi. (66. Hikâye) ǾUbeyde
suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Erkek ŧūŧĮ aytdı: Kitāb-ı ĥikāyede şöyle mesŧurdur
ki Hind pādşāhlarından bir pādşāh var idi. Bir gün şikār hevesiyle ŧaşra çıķdı. Geşt ü
güźār iderek bir ķumdan püşteye irişdi. Anda bir dişi yılan gördi. Kendi aślından
ġayrı ile mülāǾabe ider ve şehvetinüñ ġalebesinden vücūdını büklüm büklüm idüp
mücāmaǾat temennāsın ider. Pādşāh bu ĥāli müşāhade idüp ġāyet ġażaba geldi ve
der-ĥāl tĮġ-i bürrān ile ol dişi yılanın ķuyruġundan birazın kesdi. Hele yılan cān acısı
ile ķaçup ķurtuldı ve delügine girdi. Erkegi anı bu ĥālde görüp “Seni bu ĥāle kim
384
ķodı.” diyü suǿāl itdi. Dişi yılan aytdı: “Bu şehrüñ pādşāhı şikār-gāhda gezerken beni
uzun boylu perişān görüp nažarı baña ŧoķunduġı gibi ĥüsnüme Ǿāşıķ olup ĥāl-i
siyāhım sevda-yı derūnunı ĥarekete getürüp cān (u) göñülden baña meftūn olup biǿl-
āħire benden vuślat recāsın idüp dāmen-i pākimi telvĮŝ itmek istedükde rıżā
virmedigümden beni bu ĥāle ķodı.” diyince erkek yılan bĮ-ĥużūr olup pādşāhı śoķup
zehirlemege Ǿahd itdi ve hemān ol gice pādşāhuñ yatduġı oŧaya varup girdi.
Pādşāhuñ cāme-i ħ¥ābı yanında bir ŧabla ile gül ü reyĥān ŧururdı. Bir ŧarĮķ ile içine
girüp gizlendi ki pādşāh uyķuya varduķda śoķa. Ammā Ĥikmet-i Ħudā daħı pādşāh
uyumazdan muķaddem pādşāhuñ ħātūnı gelüp döşege girmek istedi. Pādşāh döşege
ķomayup yanından ķovdı. Ħātūn aġlamaġa başladı. Ayaġına düşdi ve “Bunuñ aślı
nedür?” diyü suǿāl eyledi.
[113b]
Pādşāh aytdı. “Bugün şikār-gāhımda gezerken bir dişi yılan gördüm.
Şehvetinüñ ġalebesinden pĮc-ā-pĮc olmış kendinüñ ħilāf-ı cinsi bir ġayrı erkek
yılanla mücāmaǾat arżūsında olduġuñ müşāhade itdigünden ġayret-i cibilliyetüm
ĥareket eyledi ve ol dişi yılanuñ ķuyrugundan biraz ķılıç ile urup kesdüm.
Neyleyeyem ķatl idemedüm ve bundan dişi cinsinüñ ehl-i şehvet ve nefsānĮ-ħilķat
olduķlarına yaķĮn taĥśĮl idüp min baǾd Ǿavrat ile śoĥbet itmemege Ǿazim-i cezm
itdüm.” didi. Pes ħātūn pādşāhdan bu sözi işidince maĥzūn olup ĥāneden çıķup gitdi.
Ammā yılanuñ pādşāhdan bu sözi işitdügi gibi pāk-dāmen idügün maǾlūm idünüp
ŧabladan ŧaşra çıķdı ve pādşāhdan Ǿözr dileyüp temelluķ iderek yüzin yere sürdi ve
kendünüñ kim idigün bildürdi ve kendi çiftini varup öldürmek üzre Ǿahd idüp ve
“Pādşāhumuñ benden ne murādı var ise ħidmet ideyüm.” diyü recā itdi. Pādşāh didi
ki “Ĥayvānāt dilin bilmege ziyāde arżūm vardur. Baña taǾlĮm iderseñ ǾažĮm
minnetdür.” didi. Yılan aytdı: “Pādşāhum! Bu sırrı Ǿavrata dimemek üzre Ǿahd eyleñ
size bir āsān ŧarĮķi vardur. Anı taǾlĮm ideyüm. Cümle ĥayvānāt dilin fehm idersiz.
Eger Ǿavrata söylersen ol sāǾat helāk olmaķ muķarrerdür.” diyüp ǾažĮm tenbĮh ve
naśĮĥatden śoñra lisān-ı ĥayvānātı ķānūn-ı ķāǾide üzre taǾlĮm eyledi ve zemĮn-i
ħidmeti būse idüp pādşāha vedāǾ itdi. Fiǿl-ĥaķĮķa pādşāh hayvānātuñ dilin fehm
itmege başladı. Pes śabāĥa yaķĮn pādşāhuñ ħātūnı duramayup yine pādşāhuñ döşegi
yanuna geldi ve kelām eyle biraz śandal getürüp ayaġına dökdi ve yüzine sürdi ve ol
ĥĮnde ķafesde bir çift ķumrı var idi. Dişi ķumrı erkegine aytdı: “Āh kāşke benüm
daħı elümde ķudret olup śandal u gül-āba
385
[114a]
mālik olaydum senüñ ayaġına sürerdüm.” didi. Pādşāh ķumrıdan bu sözi
işitdügi gibi geldi. Ħātūn ķıyās itdi ki pādşāh kendüyi istihzā idüp güler. Der-ĥāl
ŧarılup yemĮn eyledi ki “Şimdi bu güldügüñ sırrını baña söylerseñ ne ħoş ve illā
(söylemezsenüz) kendü kendümi bu sāǾat helāk iderem. Bundan ķadem döşeginüze
almadıñuz. Şimdi istihzā idersiz. Bu ne şekl evżāǾdur.” diyüp aġladı ve kendüyi
helāk idecek maĥalde pādşāh gördi ki bĮ-günāh yere tāze şerĮk oluyor. Nā-çār ħātūna
recā eyledi. “Ben saña gülmedüm. Ancaķ bir ġayrı esrāra muŧŧaliǾ oldum ki aña
taǾaccübümden güldüm ve eger ol sırrı saña bildürsem baña daħı helāk muķarrerdür.
Luŧf eyle baña bu bābda ibrām itme.” didi. Ammā Ǿavrat nāķıśatüǿl-Ǿaķl oldugıçün
daħı źiyāde ibrām eyledi. Āħir-kār pādşāh nā-çār olup aytdı: “Bu sırrı saña
söyleyeyüm ancaķ tevābiǾler tenhā olup ķaŧǾā birinüñ ĥaberi olmamaķ gerekdür ve
ben ol sāǾat helāk olmaluyam. Lakin yarın ħāś baġçeye gidüp ħalvet idüp senüñ ile
yalñuzca girelüm ve anda söyleyeyüm.” didi. Pes Ǿavrat ne sükūt geldi. İrtesi gün
baġçeye ħalvet idüp gitdiler. Nā-gāh bir ķuyu başına geldiler. Ĥikmet-i Ħudā ol
maĥalde iki ķoyun otlardı. Dişi ķoyun ķuyunuñ içine baķup tāze yeşil otlar gördi.
Erkek ķoyuna didi ki “Eger bu ķuyu içindeki yeşil otları çıķarup baña yedürürseñ ne
güzel ve illā ben kendimi bu ķuyunun içine atarum.” didi. Erkek ķoyun aytdı: “Bu
yeşil otluġı ŧaşra çıķarmaķ mümkin degül. Farżā ben saǾy idersem baña helāklik
muķarrerdür.” didi ve “Seni helāk olmasun diyü ben kendimi mevżiǾ-i helāke
bıraķmaķ maĥaldür.” didi. Ben bu pādşāh gibi degilüm ki ħāŧır içün kendimi helāk
eyleyem. Sen isterse helāk ol. Benüm ne ĥācetüm.” didi. Pes pādşāh erkek ķoyundan
bu naśĮĥati istimāǾ idicek cān u göñülden Ǿāmil
[114b]
olup gerü döndi. Ħātūn niyāz idegördi. Bu esrārdan bir şey keşf itmeyüp
kendi serĮr-i salŧanatında śābit-ķadem oldı.” diyüp erkek ŧūŧĮ ħatm-i kelām itdi ve
yüzin ǾUbeyde’ye ŧutup “İmdi ey ǾUbeyde! Ben saña ħātūndan ferāġat it dimem.
CemĮǾ aĥvālde anuñ śoĥbetiyle olup vālideynüñ śoĥbetini terk itme dirüz.” didi ve
fiǿl-ĥaķĮķa ŧūŧĮlerüñ naśĮĥatleri ǾUbeyde’ye teǿŝĮr idüp gündüzlerde kār u kesbe
iştiġāl idüp vālideyni śoĥbetiyle ĥoş-ĥāl olurdı. Gice olduķda ħātūnıyla źevķ-i ruħānĮ
iderdi.” didi ve Ŧūŧį-i Kāmil daħı sözi bu maĥalle getürdi ve aytdı: “Ey Māhışeker!
Sen daħı bu naśĮĥatlerden ŧaşra gidersüñ. Her vechle ħasāret ve źarar emr-i
muķarrerdür. Bir iş işle ki hem maşūķuna nāfiǾ ve hem Ħ¥āce SāǾid’üñ żararın defǾ
386
eyle. Ancaķ ŧurmayup şimdi hemān maǾşūķunuñ cānibine git.” didi. Māhışeker
gitmek ŧarĮķĮyle ķaśd idüp ŧaşra çıķdı. Gördi kim yine śabāĥ olmış. Maķśūd ele
girmeyüp viśāl-i cānān yine irtesi giceye muvaķķūf oldı.
Çün ol gün daħı geçüp aĥşam oldı. Māhışeker ķafes kenārına gelüp ŧūŧĮden
iźn ŧaleb eyledi ve aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Dünki gün baña naśĮĥat idüp sözi bu dereceye
yine getürdüñ ki maǾşūķuñ viśāline źiyāde ŧaleb olursuñ. Zevcüñ Ħ¥āce SāǾid ŧuyup
anı elden çıķarmaķ lāzım gelür ve rüsvā-yı Ǿālem olursuñ ve egerçi Ħ¥āce SāǾid
ŧarafına riǾāyet iderseñ maǾşuķuñ elden gider. İmdi üslūb-ı ĥakĮm üzre ĥareket idüp
ikisini daħı elden çıķarmaķ lāzımdur dimiş idüñ. Lakin senüñ bu sözine teslĮm
olmam. ZĮrā hemān Ǿālem-i dünyāda Ǿāşıķ yalñuz ben degülem. Daħı yoķdur. ǾĀşıķ
gelmemişdür. Her birisi maǾşūķunuñ viśālinden behremend olmışlardur. Ben daħı
viśālete nāǿil olup ve zevcümi daħı elden çıķarmasam ne lāzım gelür.” didi. Ŧūŧį
aytdı: “Ey Māhışeker!
[115a]
Sen kendüyi ŧarĮķ-i Ǿaşķda ġayrılara taklĮd ideyüm dirsen vallāhüǿl-ažĮm
başına ol ĥāl gelür ki bāzergāna taķlĮd itmekle berberüñ başına gelmiş idi.” didi. (67.
Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye ŦūŧĮ aytdı: “Ħārezm
şehrinde bir bāzergān var idi. Mālınuñ ĥisābın bilmezdi. Bir gün kendi kendi ile fikr
iderek ħātırına bu geldi ki “Bu dünyāda taĥśĮl itmedigüm māl ve sürmedigüm źevķ
ķalmadı ve Ǿömrüm āħire irişdi. Şimden śoñra taǾmĮr-i āħrete meşġūl olayum ve bu
taĥśĮl eyledügim mālı rıżāǾlillāh teǾālā fuķaraya taśadduķ ideyüm. Aħretde daħı
nāǿil-i riyāż-ı cennet olayum.” didi. Fiǿl-vāķiǾ cemĮǾ mālını fuķarāya taśadduķ eyledi
ve ol gice rüyāsında gördi kim bir pĮr-i nūrānĮ žāhir olup buña aytdı: “Ben senüñ
ķuvvet-i baħtuñam. Çünki sen cümle mālını Allāh içün taśadduķ eyledüñ. Allāhu
TeǾālā ĥażretleri daħı saña luŧf eyledi. ‘Men cāǿe bil-ĥaseneti fe-lehu Ǿaşru emŝalihā’
naşş-ı şerĮġi üzere Ǿālem-i āħretde virecegi ecr u Ǿevżadan ġayrı Ǿālem-i dünyāda
daħı luŧf u kerem idüp beni saña müsahhār eyledi. Şimdi saña bir şey taǾlĮm itmege
geldim. Yarın ben saña bir Brehmen üslūbında žāhir olsam gerek. Hemān gördügüñ
gibi tevaķķuf itmeyüp bir büyük Ǿaśā ile benüm başıma ur. Ol sāǾat yıķılup yatsam
gerekdür. Vücūdum ķalıb-ı bĮ-rūĥ oluram. Sen beni yerimden ķaldırup bir gizlü
ĥānede śaķla ve aķça iķtiżā eyledüķçe benüm vücūdumdan biraz kes. Ol kesdigüñ
vücūdumuñ pāresi altun olur. Sen ol altunı żarūretine śarf eyle ve bu sırrı kimseye
387
ifşā etme.” didi. Ġāib oldı. Çün irtesi gün bāzergān tıraş olmaġa oturdı. Ol eŝnāda
rüyāda gördügi brehmen ķıyāfetinde çıķageldi. Hemān bāzergān ayaġa ķalķup bunuñ
başına bir büyük Ǿaśā ile nice urdı ise ol sāǾat brehmen yıķılup öldi.
[115b]
Berber bu ĥāli gördi müteĥayyir oldı. Bāzergān brehmenüñ etünden bir pāre
kesüp berbere virdi. Ol saǾāt altun olup berber alup ŧaşra çıķdı. Ammā berber aĥmaķ
ādem idi. Bu aĥvālüñ sırrına vāķıf olmaduġından her brehmeni urduķda böyle ħāliś
altun olur ķıyās iderdi. Bir gün bir ǾālĮ żiyāfet tertĮb eyledi. Cümle yārān cemǾ
olduķda şehrüñ ulu brehmenlerinden muǾazzez mükerrem bir brehmen var idi.
Cümle ahāli-i şehr elün ve ayaġın öpüp ħayr duǾāsın recā iderlerdi. Anı daħı daǾvet
eyledi. Ol brehmen ķapudan içerü girdigi gibi berber eline bir büyük Ǿaśa alup bĮ-
günāh yere ol muǾazzez brehmenüñ başına nice urduysa serāsime olup yıķıldı.
Cümle meclisde olanlar müteĥayyir oldı. “Bu ĥāl ne ĥāldür? Biz elin öpüp duǾā-yı
ħayrı ŧalebindeyüz bu berber ise bunı rencĮde-ĥāŧr eyledi.” diyüp berberi ŧutup
baġladılar ve brehmenüñ tevābiǾ-i berberi tutup ĥākime götürdüler. Hākim daħı
berbere “Bu ķabaĥati niçün itdüñ?” didi. Berber daħı brehmenden gördügi keyfiyyeti
naķl idüp “Aña taķlĮd eyledüm?” didi. Fiǿl-ĥāl bāzergānı çagırup bu aĥvālden suǿāl
eylediler. Bāzergān gördi ki esrār-ı fāş oluyor hemān tizĮye ĥĮle ŧarĮķine sülūk idüp
aytdı: “Ey ķāđı efendi! HĮç başunda zerre ķadar Ǿaķl olan buncılayın cevāba iǾtimād
ider mi? Vücūd-ı insān đarb olınmaķ ile altun olur mı? Böyle bĮ-maǾnā söze virüp
ħalķı kendüñüze güldürürsiz. Ancaķ bu berber benüm kendi berberümdür. Fennünde
kāmil bir üstād idi. BĮ-emriǿllāh teǾālā dimāġına ĥalel gelmiş ve bir miķdār cünūn-ı
eŝeri źāhir olmış. BĮmār-ħāneye konılup bir miķdār muǾālece olınca belki buncılayın
bir üstād-ı kāmil żāyiǾ olmayup zamān-ı ķalĮlde belki Ǿaķlı başına geleydi.” didi.
Cümle meclisde olan yārān gördiler ki bāzergānuñ
[116a]
sözi maǾķūl. Hemān ĥākimüǿl vaķt ile berberi ķaldırup bĮmār-ħāneye ķodılar.
İlā mā-şāǿallāh teǾālā mezbūr berber bĮmār-ħānede dĮvāneler arasında ķalup yidügi
đarb ve içdügi şerbetüñ nihāyeti yoġidi.” diyüp Ŧūŧį-i Kāmil ĥikāyeti tamām eyledi
aytdı: “Ey Māhışeker! Saña bu ĥikāyeyi anunçün temŝĮl getürdüm ki tā bilesin berber
bāzergāna taķlĮd eyledügiçün başına bu felāket geldi. Bu Ǿalem-i dünyāda ġayrılara
taķlĮd eylese hĮç iş bitmez.ħuśūśā vādĮ-i Ǿaşķda āħere taķlĮd eylemek Ǿayn-ı
388
ķabaĥatdür.” didükde Māhışeker ŧūŧĮnüñ naśiĥatüñden tamām mertebe müteeŝŝir

oldı. Vāfir düşündi. BaǾdehu aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Bu gice bir ġarĮb vāķıǾa gördüm. Ālem-
i rüǿyāda baña ġāǿibden bir alma ile bir şişe gülāb virdiler. İkisinüñ daħı rāyiĥa-i
ŧayyibesinden dimaġum muǾaŧŧar olmış idi. Ol ĥālde uyandım. ǾAcebā bu vāķıǾanuñ
taǾbiri ne ola?” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ol almadan murād Ħ¥āce SāǾid’dür ki rāyiĥa-i
ŧayyibesi ġıdā-yı rūĥānĮ ve ekli ġıdā-yı nefsānĮdür. Alma tamām Ħ¥āce SāǾ id’dür.
İǾtibār olunur ve ol şişe ile gülāb senüñ ķalbinde olān maǾşūķuñ bĮg-zādenüñ gülāb
Ǿaşķıdur. Anuñla dimāġ-ı cānuñ muǾaŧŧar olur. Misāl-i taǾbĮr budur ki bu derecede
nihāyet-pežĮr olur ki ÇĮn pādşāhı hem kendü ħātūnuna ve hem duħter-i şāh-ı
MedĮnetüǿl-ķarǿa vāśıl oldıġı gibi sen daħı Ǿan ķarĮb hem zevcüñ Ħ¥āce SāǾid’e hem
maĥbūbuña vāśıl olursın.” didi. (68. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol
ĥikāye?” Ĥikāye ŦūŧĮ aytdı: “Memālik-i ÇĮn’de bir pādşāh var idi. Bir gün şikār-
gāhda gezerken bir ǾacĮb şikār ĥayvān śayd olındı. Cemįǿ ĥayvānātdan şerĮf idi.
Pādşāh-ı ÇĮn bu ĥayvana taĥsĮn idüp yārānlarına ħiŧāb itdi ki “ǾAcabā mülāyemet ü
leŧāfetde vücūd-ı insān bulunır mı? KāşkĮ böyle laŧĮf bir ķız ele girmiş olaydı.”
diyince ĥużżār-ı meclisinüñ her biri bu
[116b]
bu vilāyetüñ dil-berin ve duħter-i pākĮzelerin medĥ u tavśĮfe başladı. Ammā
içlerinden bir iħtiyār vezĮr var idi. CemĮǾ Ǿulūmda bĮ-hemtā ǾAle-l-ħuśūś Ǿilm-i
ĥikmetde ve sāǿir Ǿulūm-ı ġarĮbede yed-i ŧūlāsı var idi. Başın ķaldırup aytdı:
“Pādşāhum! Bu maŧlūb olınduġı üzre dil-ber vech-i arżda bulmaķ ve istemek ve
muvāśalat-ı şems ü ķamer istemege ber-ā-ber. Bir maķśad-ı nedāmet eŝeridür. ZĮrā
yeryüzinde olanlara ıssı vü śovuķ teǿŝĮr itmekle elbetde vücūdlarına nevǾa kudūret ve
teǿŝĮr-i rūzgārdan teġayyür ĥālāt elbetde muķarrerdür. Ancaķ nažar-ı Ǿalemden
mestūr olan bir diyār-ı behcet-i maĥśūr vardur. Ben daħı keyfiyyet-i Ǿalem ile vāśıl
oldum. İsmine MedĮnetüǿl-ķaǾr dirler. Dil-berlerinüñ ve ķızlarınuñ ĥüsn (ü) cemāli
taķrĮr olınmaķ lāzım gelse her faślı biñ bāb ve her bābı biñ kitāb olur. Üşte
didügüñüz mertebe-i leŧāfet anlara maĥśūśdur ve Ǿale-l ħuśūś pādşāhınuñ bir ķızı
vardur ki cemĮǾ ķızlardan cemĮle vü ĥasene-dārdur.” diyü ol vezĮr-i ĥakĮm
MedĮnetüǿl-ķaǾr pādşāhınuñ ķızını ol mertebe medĥ eyledi ki kendi pādşāhları
ķulāķdan Ǿāşıķ oldı ve gün-be-gün Ǿaşķı efzūn olup bir vāfir zamān mürūr eyledi.
VezĮrine “Beni bu derde sen uġratduñ Ǿilācını yine senden isterem.” didi. VezĮr-i
ĥakĮm aytdı: “Pādşāhum! Ǿilācına saǾy ideyim velākin pĮr oldum. Vücūdum ġāyet
389
ǾalĮldür. Eger ĥarekete mecālüm olaydı muķteżā-yı Ǿilm üzre pādşāhuma delĮl olup
ol vilāyete götürürdüm. Aña varduķda ümĮddür ki Ĥaķ TeǾālā Cellü-Ǿalā Ĥażretleri
tevfĮķ idüp vuślat daħı müyesser olaydı. Ancaķ gitmege ŧāķatüm yoķdur. Lakin
MedĮnetüǿl-kaǾr’uñ ser-ĥaddine varınca deryādan gidilür. Ser-ĥadde varınca sizüñle
maǾan gidüp delĮl oluram. Andan śonra kendüm anda ķalup pādşāhuma yolın
gösterürem. İnşāǿallāhu teǾālā murād ĥāśıl olur.” didi. Pes pādşāh-ı Çįn vezĮrden
viśāl müjdesin işütdigi gibi mesrūr olup fiǿl-ĥāl umūr-ı salŧanatı
[117a]
muǾtemed-i Ǿaleyh vüzerāsından birine tefvĮż idüp kendüsi seyyāĥ üslūbında
yola revāne oldı. Deryā kenārına gelüp bir gemiye süvār oldılar. Nice eyyām ol gemi
ile giderek bir ǾažĮm sāĥile çıķdılar ve bir ǾažĮm şehre geldiler. Vezįr aytdı:
“Pādşāhum! İşte ol MedĮnetüǿl-kaǾr’uñ ser-ĥaddidür. Bendeñüz bundan öte gitmege
ķādir degülem. Ancaķ bu maĥalde ŧururam. Siz saǾādetle bu yolı ŧutup üç gün
gidersiz. Dördünci gün bir baġ kenārında bir çeşme-sāra gelüp anda Ǿacayib ü
ġarāǿibler müşāhede idersiz ve inşāǿallāh teǾālā maŧlab-ı aǾlāñuza vāśıl ve nāǿil
olursuz. Yine Ǿavdet buyurduķda beni bu maĥalde bulursuz.” didi. Pādşāh ol
maĥalden rüzgār gibi gūyā cānānayı arżū iderek revāne oldı. Fiǿl-ĥaķĮķa üç gün
gitdi. Dördünci gün baġ kenārında bir çeşme-sāre geldi. Śuyundan bir miķdār içüp
istirāĥat iderken nā-gāh ol maĥalde iki civān çıķa geldi ve çeşmenüñ bir kenārında
oturup nizāǾ itmege başladılar. Pādşāh-ı Çįn bunlaruñ yanına varup nizāǾlarından
suǿāl eyledi. Bunlar daħı aytdılar ki “Biz iki dāne ķarındaşuz. Babamuz āħrete intiķāl
eyledi ve bize dört şeyǿ mĮrāŝ alıķodı. Evvelā bir kĮse ķaldı ki her ne vaķt altun ve
aķça iķtiżā iderse murād olınduġı ķadar içinden çıķarılup kĮseden yine bir ĥabbe
eksilmez. İkinci bir aġaç kāse ki içinden her-bār ne gūne ŧaǾām ve şarāb ŧaleb olınsa
ĥāśıl olur. Üçünci bir çift naǾleyn ki ayaġına giyen ādem ne maĥalle murād iderse
ŧurfetüǿl-Ǿayn içre varup vāśıl olur. Dördünci bir kemik ķılıç ki ŧulūǾ-ı şemsden śoñra
bir ādem ol ķılıcı berr ü yābānda niyāmından çıķarsa ol śaĥrā-yı bĮ-pāyān envāǾ-ı
çārşū ve dükkān ile bir şehr-i ǾažĮmüǿş-şān olur. Ķılıcı ne vaķt yine niyāmına ķorsa
ol sāǾat şehr daħı gözden nihān olur. İşte bu dört şeyǿüñ her birisi egerçe ŧılsım ile
yapılmışdur. Bir yādgār-ı simyā eŝeridür.
[117b]
Ve fiǿl-ĥaķĮķa bir ķurı simyā žıll-ı ħayāl olmayup cemĮǾ vaķtde teǿŝĮri
muķarrerdür. Ancaķ ikimizüñ beyninde bu dört şeyǿi taķsĮm idemeyüp aramuzda
390
mufaśśal virecek bir ķassām ŧalebinde idük. Senüñ ĥükūmetine rażıyuz.” diyüp ol
dört şeyǿi getürüp öñüne ķodılar. Pādşāh-ı ÇĮn aytdı: “İmdi varuñ bir çevgān ile iki
ŧop getürüñ. Ŧop ile çevgānı ataram. Ķanġıñuz muķaddem getürürse mecmuǾ-ı eşyā
aña lāyıķdur.” didi. Pes bunlar iki ŧop ile bir çevgān getürdiler. Pādşāh atdı ve
civānlar getürmek içün segirdişdiler. Ol ĥĮnde pādşāh-ı Çįn “Murāda irmeme bu dört
şeyden eyü vesĮle olmaz.” diyüp ķılıcı beline ķuşandı. KĮseyi ķoynuna ķodı. Kāseyi
eline alup naǾleyni ayaġına aldı ve giydi ve MedĮnetüǿl-kaǾr pādşāhınuñ sarāyına
varmaġa niyet idüp tevecüh eyledi ve ol ĥĮnde kendüyi sarāy-ı maǾhūduñ öñünde
buldı ve saġ ve śola nažar idüp sarāyuñ içine girmege bir vesĮle araken nā-gāh gözi
bir āşināsına dūş oldı. “ǾAcabā bu kimdür?” diyü diķķat eyledi. Meger pādşāh kendi
memleketin sipāriş itdügi vezĮrüñ oġlıdur. Meger ki baġda vezĮr-i ĥakĮm ķızı medĥ
iderken bu oġlān daħı ķızuñ ĥüsnine Ǿāşıķ olmış imiş ve ġāyet seĥĥāre imiş. Siĥr
ķuvvetiyle gelüp sarāyuñ dibine vāśıl olmış. Ammā vezĮr-i ĥakĮm pādşāha duǾā
eyledigi gibi bi-emriǿllāh teǾālā ķızuñ derūnında Ǿaşķ peydā olup “Ben Çįn
pādşahundan ġayrıya varmam. Rüǿyāmda şu ķıyāfetde gördüm. Yine anı isterem.”
diyü babasına niyāz iderdi. Hele pādşāh-ı Çįn ol vezĮr-zādeye “Bu ĥāl ne ĥāldür? Sen
bunda niye geldüñ?” diyü suǿāl eyledi. VezĮr-zāde daħı ketm itmeyüp ķıza ķulāķdan
Ǿāşık olduġuñ ve siĥr ķuvvetiyle geldügün ve ķızuñ daħı pādşāhı rüǿyāda gördügün
[118a]
ve pādşāh-ı Çįn’den ġayrısın istemem didügin ve daħı işitdügin naķl eyledi.
Pādşāh-ı Çįn vezĮr-zāde ile muśāĥabet iderken MedĮnetüǿl-kaǾr pādşāhınuñ tevābiǾi
pādşāh-ı Çįn’üñ evśāfın işitmiş idi ve Ǿulemāsı gelecegi vaķti ħaber vermişler idi.
Der-ĥāl MedĮnetüǿl-kaǾr pādşāhına ħaber oldı. Gelüp taǾžĮm ü tekrĮm ile pādşāh-ı
Çįn’i alup kendi yerine götürüp şeraǿiŧ-i tevķĮr-i edādan śoñra iki ŧarafdan daħı
murādları birbirine Ǿarż olınup cevāhir-i bisyār ve cehāz-ı bĮ-şümār ile ķızı pādşāh-ı
Çįn’e tezvĮc ve Ǿaķd u nikāĥ eyledi. Pādşāh-ı Çįn daħı kendi vilāyetine gitmege
icāzet ŧaleb eyledi. İcāzet virilüp ķızı teslĮm eyledi. BaǾdehu pādşāh-ı Çįn daħı
cümleye vedāǾ idüp naǾleyne bindi ve rūĥ-ı revān gibi maǾşūķasını ķucaġına alup
sĮneye sĮne gūyā ki vücūd vaĥid olup Muĥammed’ül-Ĥamį(?) sırrı āşkār oldı ve
çeşmesāruñ kenārına gelmege niyet eyledügi gibi fiǿl-ĥāl kendüyi ol maǾhūd
çeşmenüñ dibinde buldı. Ammā vezĮr-i ĥakĮmüñ duǾāsıyla ve ol şerĮr vezĮrüñ
zādesinüñ siĥrinde evvelki ķadar ķuvvet ķalmayup büyük işler idemez oldı ve ġayrı
yalñuz başına vilāyete gelemeyecegin Ǿaķlı kesüp ĥĮle ŧarĮķine sülūk eyledi ve der-
391
ĥāl kendüyi bir sinek üslūbına ķoyup pādşāhuñ üzerine ķondı. Bu taķrĮb ile hem
ķızuñ cemālini müşāhedesiyle behre-yāb olup ve hem āsānlıġa çeşme-sāra gelüp
vāśıl oldı. Ammā pādşāhuñ bundan ħaberi yoġidi. Hele veǿl-ĥāśıl çeşme-sāruñ dibine
istirāĥat iderken ol muķaddemā görişdügi eşyā śāĥibi iki ķarındaşlar pādşāhuñ
ķarşusına çıķageldiler. Pādşāh-ı Çįn bunlardan Ǿöźr dileyüp “MaǾźūr ola! Sizüñ
eşyañuza ŧamaǾdan bu işi irtikāb eylemedüm. Ancaķ bir mühim maślaĥatum var idi.
[118b]
Anuñçün itdüm.” didi. Ol civānlar daħı “Pādşāhum! Biz senüñ kim olduġuñ
bilürüz ve saña musaħħar olup bu maślaĥatuñ ĥuśūline saǾy eyledük. Ol şeyleri seni
minnet altında ķalmasun diyü öyle düźüp itdük ve saña hĮbe eyledük. Var Ĥaķ
TeǾālā Ħażretleri işüñ āsān eylesün. Hemān bizi duǾādan ferāmūş eylemeyesin ve
daħı saña bir Ǿilm taǾlĮm idelüm. Bir ķalıbdan bir ķalıba giresin.” diyü buña bir ism-i
şerĮf taǾlĮm itdiler. Ol maĥalde vezĮr oġlu daħı örgendi. Yine pādşāhuñ ħaberi
olmadı. Ol civānlar daħı vedāǾ idüp gitdiler. Andan pādşāh daħı üç gün gidüp
dördünci gün muķaddemā ayrılduġı yerde vezĮr-i ĥakĮmi buldı. VezĮr-i ĥakĮm daħı
pādşāhuñ ķudūmine şükr idüp yola revāne oldılar ve yine gelüp sāĥil-i deryāda
gemiye binüp nice eyyāmdan śoñra kendi vilāyetleri olan Çįn vilāyetine geldiler.
Ķızı ĥarem-i hümāyūnuna ķoyup kendi ĥükūmet-i salŧanatında źevķ üzere iken vezĮr
oġlu dāǿimā fırśat gözedürdi. Bir gün pādşāh şikāra çıķdı. Gezerken ķarşusına bir
āhū çıķa geldi. Pādşāh āhūnuñ ardınca giderek tevābiǾinden ġāyet uzaķ düşdi. Hele
āhūya yetişüp śayd eyledi ve raħşından aşaġa inüp boġazladı. Ĥikmet-i Ĥudā ħāŧırına
bu geldi kim “Baķayum şol MedĮnetüǿl-kaǾr’da ögrendigüm ismüñ teǿŝĮri var mıdur?
Tecrübe ideyüm.” diyüp kendi bedeninden çıķup āhū ķalıbına girdi ve ol eŝnāda
vezĮr oġlu sinek üslūbından çıķup dāǿimā pādşāhuñ üzerinde gezer idi. Hemān ķalıb-
ı pādşāhĮyi ĥālĮ gördigi sāǾat içine girdi ve raħşa süvār olup tevabiǾine gelüp yetişdi.
Cümle ile maǾā sarāya dāħil olup ĥareme duħūl itdükde ehl-i ĥarem pādşāh-ı Çįn’i
ķıyās idüp taǾžĮm ile içerü getürdiler. Ķız bunı gördügi gibi eŧvāǾ u eŧvārından teşħĮś
itdi ki bu pādşāh-u Çįn degüldür.
[119a]
Hemān “MedĮnetüǿl-kaǾr’da ĥāśıl olān Ǿilmüñ eŝerinden nāşĮ bunda bir ĥĮle
olmaķ gerekdür!” diyü kendüyi ħastelige urdı. VezĮr-źāde andan yüz bulamayup
“Her ne zamān ise ben ĥāżırımdur.” diyüp pādşāh-ı Çįn’üñ eski ħātūnunuñ oŧasına
vardı. Ol daħı bunı taǾžĮmle ķarşuladı. Biraz muśāĥabetden śoñra bunuñ
392
kelimātından ol daħı şübheye vardı ve “Bunda bir ĥĮle olmaķ gerek.” diyüp viśāline
rıżā virmedi ve ol daħı ĥastelige śūreti urdı. Veǿl-ĥāśıl vezĮr-zāde didükleri ġaleyān-ı
nekbet ikisinden daħı yüz bulamayup āciz ü nā-çār ķaldı ve her gün ikisinüñ daħı
döşegi yanına gelüp Ǿarż-ı maĥabbet ve recā-yı vuślat iderdi. Ancaķ mümkin
olmazdı. Bunuñ üzerine bir niçe eyyām geçdi. Beri ŧarafdan pādşāh-ı Çįn bu
vāķıǾaya uġradı. Āhū ķalıbında gezerken nā-gāh gözi bir ölmiş ŧūŧĮye dūş oldı.”
Çārpā ĥayvānlıķda gezmekde ise bu ŧūŧĮ ķalıbına girüp pervāz itmek maǾķūldür.”
diyüp fiǿl-ĥāl āhū ķalıbından çıķup ŧūŧĮ ķalıbına girüp perr ü bāl ŧoġrı kendi
sarāyında MedĮnetüǿl-kaǾr’da pādşāhınuñ ķızı olan ħātūnuñ oŧasınuñ pençeresine
geldi. Gördü ki ol nāzenin-i melek-i ħaślet ĥaste olup döşek içinde yaŧur ve ol vezĮr
oġlu didükleri ħāǿin ķallāş bālĮni yanında oturup ŧurma muvāśalet recāsında. Pādşāh-
ı Çįn kendi göziyle bu aĥvāli görüp derūnından āh iderdi. Her ne ĥāl ise śabr eyledi.
VezĮr oġlu ķallāş ol gün daħı maĥbūbenüñ viśālinden meǿyūs olup ķalķup gitdi ve
ĥānenüñ içinde ķızdan ķayrı kimse ķalmadı. Hemān pādşāh-ı Çįn ķanādıyla
pençereyi urup ķızı yanına çaġırdı ve keyfiyyet-i aĥvāli min evvelihi ilā āħirihi naķl-i
taķrĮr eyledi. Ķız daħı maǾlūm idi ki aĥvāline göre olmış. Pes “Bunuñ Ǿilācı ne güne
olur?” didi.
[119b]
Pādşāh aytdı: “Ne işlersen işle. Hemān bolayki benüm ķālıbımı ol vezĮr oġlu
ķaltabānuñ rūĥ-ı ħabĮŝinden ħālĮ itdürebileydüñ.” didi ve birāz daħı kendi derdin
söyleyüp baġçenüñ bir köşesinde gizlendi. BĮ-luŧf-ı Ħudā fırśat ne zamān el virür
diyü vaķt gözetmege başladı. Pes irtesi gün Ǿādet üzre vezĮr oġlu ķızuñ başına bālĮni
kenārına geldi. Viśāl temennāsına başladı. Ķız aytdı: “Pādşāhum! Ben senden
viśālini dirĮġ itmem. Ancaķ senüñ ħuśūśunda derūnuma bir şübhe Ǿārż olmışdur. Ol
şübhenüñ eleminden ġāyet müteǿellim olup ĥastelige daħı sebeb olmışdur. Şübhem
budur ki bu Ǿālem-i dünyāda insān insāna beñzemek baǾĮd degüldür. Egerçi siz ancaķ
pādşāhuñ başına bir ĥāl geldükde erkān-ı devlet ve düşmenler vāķıf olmasun diyü
pādşāha beñzer bir ādem bulalum diyü pādşāh itmişler diyü vesveseye düşdüm. Mā-
dāmki bir tecrübem vardur anı itmedükçe bu vesvese benden zāǿil olmaz.” didi.
VezĮr oġlu aytdı. “Ey bānu-yı Ǿiffet gūzĮn! Bu ne maǾķūle kelimātdur ki söylersin.
HĮç umūr-ı salŧanatta buncılayın bir ĥĮle vü ħudǾa śıġar mı ve böyle olmayacaķ
maǾnā ħāŧıra gelür mi? Ancaķ şübheden ĥāli degülsin bāri tecrübe idecegin ne ise
söyle. Ol şeyǿle tecrübe eyle.” didi. Ķız aytdı: “Pādşāh-ı Çįn MedĮnetüǿl-kaǾr’a
393
geldükde çeşmesār dibinde civānlardan bir ism-i şerĮf ögrenmiş idi. Ol ismle istedügi
ķālıba girerdi. Eger sen daħı anı icrā iderseñüz taĥķĮķ şübhem defǾ olur.” didi. Vezįr
oġlu emreyledi. Aħurdan bir aķsaķ merkeb getürdiler. Fiǿl-ĥāl anı öldürüp ĥimāruñ
ķālıbına girdi. Pādşāh fırśatı ġanĮmet bilüp ŧūŧĮ ķālıbından çıķup aśl kendi ķālıbına
girdi ve ol vezĮr oġlu ķallāşı envāǾ-ı Ǿaźāb ile taǾźĮb idüp aġur yük ve odun ŧaşıtmaķ
ile helāk eyledi ve kendisi serĮr-i salŧanatında
[120a]
pādşāhlıķ źevķınde oldı ve Ǿayş (u) Ǿişrete meşġūl olup pāk-i nežāfet üzre aśl
ħātūnuna ve maǾşūķası olan duħter-i pākĮzeye mālik oldı.” diyüp Ŧūŧį-i Kāmil sözi
tamām itdi ve aytdı: “Ey Māhışeker! İşte bu ĥĮkāyeyi anuñçün getürdüm ki ĥiśśe
alasın. ÜmĮddir ki gördügüñ rüǿyānuñ berekātıyla sen daħı zevciñ Ħ¥āce SāǾid’e ve
maǾşuķuñ bĮg-zādeye vāśıl olasın. Hele Ħ¥āce SāǾid kendi zevcüñdür. Ol senüñ
ĥażruñdur. Ancaķ şimdiki ĥālde maǾşūķuñ bĮg-zādeyi daħı elden çıķarmayup
źevķınde ol.” didi. Māhışeker daħı gitmege teveccüh eyledi. Ammā śabāĥ olup viśāl-
i cānān irtesi giceye ķaldı.
Çün irtesi gün aħşam gücile olup Māhışeker yine ŧūŧĮnüñ ķafesi yanına gelüp
gitmege iźn ŧaleb eyledi ve aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Dünki ĥikāyeden fehm olunan budur ki
kişi yalnuz bir şeyǿ ile ķanāǾat itmeyüp kendüye himmetün ǾālĮ ķılup Şāh-ı Çįn’in
gibi her ŧarafdan murāda nāǿil ola. Şimdi ben daħı yalñuz Ħ¥āce SāǾid ile ķanāǾat
itmek denāǿet ve ancaķ bĮg-zāde viśāline rāżı olmaķ ĥamāķatdür. İmdi birine rāżı
olmayup defǾate ikisine daħı mālik olmaġa saǾy iderem. Ancaķ şimdi bĮg-zāde
ŧarafına gitsem belki Ħ¥āce SāǾid geldükde aĥvālümüze muŧŧaliǾ olursa andan
geçmek lāzım gelür. Pes şimdi nefsüme śabr cānuma cebr idüp Ħ¥āce SāǾid gelince
teǿħĮr eylese baǾdehu ikisinüñ daħı viśāline birden nāǿil olsam baña nāfiǾ degül
midür?” didi. ŦūŧĮ aytdı: “Ey Māhışeker! Senüñ meǿmūl eyledigüñ murāda Ǿuluvv-i
himmet dimezler. Belki tamaǾkārlik dinür. Kişi bulduġı niǾmeti elden çıķarmayup
[120b]
anuñla fāǿidemend olmaķ gerekdür. Nitekim ĥükemā “El-naķdü ħayrün min
nesĮǿeh” dimişlerdür ve şimdiki ĥālde daħı saña ħayrlu olan budur ki bu günki źevķi
yarına ķomayup elde olan fırśatı ġanĮmet bilesin ve hemān bĮg-zādenüñ śoĥbeti ile
źevķ-yāb olasın. Ħ¥āce SāǾid’üñ śoĥbeti bāķĮdür. Bir kişi elde olan niǾmetüñ ķadrin
bilmeyüp źiyādesin ŧaleb iderse dört refĮķ seyyāĥuñ źiyāde şeyǿ ŧalebinden nāşĮ
394
Ǿāķıbet maĥrūm olduķları gibi ħāǿib ü ħāsir olmaķ muķarrerdür.” didi. (69. Hikâye)
Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” ŦūŧĮ aytdı: “Zamān-ı evvelde Belħ
şehrinde dört yārān var idi ki źevķ u raĥatda ve müddet ü miĥnetde ķatǾā
birbirlerinden devr olmazlardı. Ammā bunlaruñ kevkeb-i iķbālleri edbāra yüz ŧutup
gün-be-gün faķr u fāķaları źiyāde oldı. Derd u faķra taĥammül idemeyüp ittifāķa
seyāĥate çıķdılar. Giderek Ŧaġıstān vilāyetine geldiler. Anda bir feylesof-ı kāmil var
idi ki Ǿilm-i ġarĮbede yegāne idi. Anuñ ĥidmetine gelüp misāfir oldılar. BaǾdehu
aĥvāllerin söyleyüp faķr u fāķadan şikāyet eylediler. Pes andan ol şeyħ-i kāmile
bunlara merĥamet idüp vāfer murāķabeden śoñra ķoynundan dört dāne mühr çıķarup
bunlara virdi ve “Bu mührleri her biriñüz birer dānesin başuñuza dikesiz. Her ne
maĥalde başuñuzdan düşerse ol mevżiǾi ķażasız. Her kişinüñ mühri düşdügi maĥalde
naśĮbi mevcūddur ve her biriñüz naśĮbine kendü rıżālarıñuz ile ikişer yāħūd
mecmūǾuñuz iştirāk ile ķanāǾat idesiñüz. Ol daħı cāǿizdür. Yāħūd yoķ ben daħı
maħśūś kendi naśĮbimi isterem dirseñüz her kişi maħśūś kendi mühri düşince gitmek
gerekdür.” didi ve duǾā idüp bunları yolladı. Pes imdi öyle olsa bu dört refĮķ giderek
bi-emriǿllāhu teǾālā birinüñ mühri düşdi. Ol maĥalli ķazdılar. Baķır maǾdeni žahir
oldı. Yoldaşalarına aytdı:
[121a]
“Eger siz daħı rāżı olursañuz bu şeyǿe iştirāk olalum. Ol üç refĮķ ķanāǾat
itmeyüp “Biz daħı maħśūś naśĮbimizi ŧaleb derüz.” diyüp anı ol maĥalde bıraġup
gitdiler. Giderek birinüñ mühri düşdi. Ol maĥalli daħı ķazdılar. Gümüş maǾdeni žāhir
oldı. Ol daħı yārānlarıyla evvelki refĮķ didügi gibi iştirāk olmaġı teklĮf eyledi. Anlar
rāżı olmayup anı daħı ol maĥalde buraġup bāķĮ ķalān iki yārān yola revāne oldılar.
Giderek birinüñ daħı mühri düşdi. Ol maĥalli daħı ķazdılar. Altun maǾdeni žāhir
oldı. Ol daħı yārānına iştirāk olmaġı teklĮf eyledi. Ķabūl ķarĮn olmayup dördünci
yārān aytdı: “Ey birāder! Cümle refĮķlerimüz naśĮblerine göre bir şeyǿ žahir oldı.
Benüm mührüm daħı düşmedi. Ben daħı mührüm düşince giderem. Meǿmūldür ki
benüm ķısmetüme cevāhir kānĮ žuhūr eyleye.” didi ve gitdi. Ammā bir ķaç günden
śoñra giderek bunuñ mühri daħı düşdi. Der-ĥāl ol mevżiǾi ķazdı. Ķısmet-i ezeli üzre
demūr maǾdeni žāhir oldı. Bu defǾa bu derdmendüñ Ǿālem gözine siyāh Ǿaķlı
başından gitdi. Altun maǾdenine teklĮf olan refĮķüñ sözin ŧutmadıġına peşĮmān oldı.
Ol sāǾat demūr maǾdenini bıraġup altun maǾdeni olan yoldaşın isteyü gitdi. Ama
andan daħı bir vechle nām-ı nişān bulamadı. Maĥzūn olub baǾdehu gerü dönüp şeyħ-
395
i kāmile teveccüh idüp geldi. Şeyħi suǿāl eyledi: “Senüñ ķudumünden bir gün evvel
aħrete intiķāl eyledi.” didiler. Andan daħı meǿyūs olup bāri varup kendi naśĮbim olan
demūr maǾdenine gideyüm ve anuñla ķanāǾat ideyüm diyü geldi. Demūr maǾdenini
daħı ol ķadar aradı ki bir vechle nām u nişān bulamadı. Her ŧarafdan ħāǿib ħāsir
ķaldı.” diyü ŧūŧĮ sözi bu maĥalle getürdi ve aytdı: “Ey Māhışeker!Sen daħı źiyāde
ŧaleb idersin. Lakin ħāżır
[121b]
elinde olan mevcūdunı giderürsin. Bu sevdālardan ferāġat eyle. Hemān bu
günki günde maĥbūbuñ bĮg-zādenüñ viśalini ġanĮmet bilüp źevķınde ol.” didi.
Māhışeker ŧūŧĮnüñ bu sözin dinleyüp derūnından bir āh eyledi ve aytdı: “Ey ŧūŧĮ!
Senüñ sözüñ vāķıǾadur. Ancaķ bĮg-zādenüñ viśāline nāǿil olmaķ ġāyet müşkil ve bir
vechle ķābil degüldür. Anuñçün dürlü dürlü bĮ-maǾnā sözler söylerem.” didi. ŦūŧĮ
aytdı: “Ey Māhışeker! Senüñ bĮg-zādeye olan maĥabbetüñ gibi anuñ daħı saña
muĥabbeti var ise ġam degüldür.” didi. Be-her-ĥāl bir biriñüz ile nāǿil-i vuślat
olursuz. Nitekim KenĮzek ile Civān-ı BaġdādĮ bu ķadar mevāniǾ-i keŝĮreden śoñra
yine āħir-kār birbirlerinden behre-dār oldılar.” didükde (70. Hikâye) Māhışeker suǿāl
itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Kenįzek ŦūŧĮ aytdı: “Baġdād şehrinde bir civān
var idi. ŚanǾatı bāzergānlıķ idi ve mālınuñ ĥesābın bilmezdi. Nā-gāh bir gün bir
çengi cāriyeye Ǿāşıķ oldı ve ĥadden źiyāde māl virüp āħir-kār ķızı śatun aldı ve her
ne ķadar māl var ise ķızuñ yolına śarf eyledi. Āħir-kār iki aķçaya muĥtāc oldı. Bir
gün ķız aytdı: “Ey ħāce! Kāmrānlıķ vaķtinde mālını isrāf ile telef eyledüñ. Bir
aķçaya muĥtāc olduñ. Āteş-i faķra yanmaķ ķatı müşkildür ve bu ĥaletde
birbirümüzüñ śoĥbetinden ne ĥāśıl olacaķdur. Leźźet-i viśāl daħı göñül ĥoşluġuyla
olur. İmdi eger benüm hicrānuma taĥammül idebilürsen bāri beni füruħt eyle. Bahā
mı kendüye ser-māye eyle. Ben ne ĥāl ise derd-i hicrāna śabr iderem ve eger śabra
mecālüm olmazsa kendimi helāk idüp ġam-ı dünyādan ħalāś oluram.” diyüp irtesi
gün cāriyeyi füruħt eylemek içün pāzāra çıķardı. İttifāķ bir Hāşimį bāzergān Baśra
ŧarafından Baġdād’a gelmiş idi. Ol cāriyeye müşteri olup iki biñ altuna aldı. Civān
daħı cāriyenüñ bahāsı olan iki biñ
[122a]
altunı alup ķaçan ki ĥānesine geldi. ǾAķlı başından gidüp āĥ vāh iderek
hemān ķālıb-ı bĮ-rūĥ gibi gezerdi. Çünki aĥşam oldı. Ĥānenüñ içini ol şemǾ-i dil-
fürūzuñ envār-ı ruħsārından ħāli görüp feryād u fiġāna aġāz idüp beǾy bozup yine
396
cāriyeyi almaġa ǾazĮmet ķıldı ve śabāĥa dek śabr idemeyüp nıśfüǿl-leylde ħānesinden
çıķup bāzergān-ı HāşimĮ ŧarafından tecessüs eylemekden bĮ-tāb olup bir virānede
ķarar eyledi. Meger devr-i Ǿayyār fırśat gözedir imiş. Hemān dem bu civān yaturken
altunı yanından olup ķaçdı. Ķaçanki civān uyandı. Altunı bulamayup derdi ŧaġ üzre
ŧaġ oldı ve beǾy daħı bozmaġa çāre ķalmayup dĮvāne gibi düşdi. Ammā beri ŧarafdan
HāşimĮ bāzergān daħı cāriyeyi alup bir āħer diyāra ticārete gitdi. Ammā cāriyeyi alup
anuñ her gün aġlamasından ve fiġānından HāşimĮ’nüñ daħi rāĥatı miĥnete mübeddel
oldı ve cariyenüñ viśāline irmek degül bir laĥža ĥużūr ile yüzine baķmaķ müyesser
olmadı. Ama (Baġdād ile)Ǿalāķa daħı var. Belki bir ķaç güne dek unudur diyü
ceriyeyi kendü ĥāline ķoyup gāh deryā seferin gāh ķara seferin iderek gözlerdi.
Ammā cariyenüñ bir vechle āteşi teskĮn olmayup günden güne teraķķĮ buldı. Āħir-
kār HāşimĮ bāzergān nā-çār olup yemĮn eyledi ki “Eger seni fürūħt iden śāĥibini
bulsam virdügüm iki biñ altundan daħı geçerdüm ve seni virürdüm gerüye. Ben seni
çengi cāriyedür ġam maĥalinde beni eglendürürsiñ diyü (aldum.) Ħod benüm başıma
ǾažĮm miĥnet ü belā olduñ. ǾAhdüm olsun bu sefer ticāretinden Ǿavdet eyledügümde
Baġdād’a varup yine seni eski śāĥibine vireyüm.” didi. Veǿl-ĥāśıl cariye dāǿimā āh u
enĮn ile gezerdi. Beri ŧarafdan civān-ı BaġdādĮ daħı dĮvāne gibi ŧaġ u śaĥrālarda
gezüp cānān ŧaleb iderdi. Bir gün deryā kenārına gelüp bir gemiye bindi ki içi
bāzergān ile māl-a-māl
[122b]
idi. Ĥikmet-i Ħudā-ı BādĮ ile cāriye daħı ol gemi içinde. HāşimĮ bāzergān ile
cāriye anda idi. Ammā birbirlerinden ħaberleri yoġ idi. Bir ķaç gün deryā yüzinde
gezdiler. Ĥattā bir gice HāşimĮ cāriyeyi yanına daǾvet idüp naśĮĥate āġāź eyledi.
Der-ĥāl civān-ı BaġdādĮ cāriyenüñ śadāsını işütdigi gibi bildüki kevkeb-i baħtı
müsāǾade idüp ol źāt-ı müşteri śıfatı zühre-i nežāfet-i behre ile bir yirde ķırān itmiş.
Hele her ne ĥāl ise śabr idüp sırrını ifşā itmedi. Tamām irtesi gün oldı. Ehl-i sefĮne
bir kenāra çıķup gemiye zaħĮre vü śu aldılar. SefĮnenüñ içi bir miķdār ħālĮ olmış idi.
Hemān civān-ı BaġdādĮ ‘Ol vaķt fırśatdur.’ diyüp gelüp cāriyenüñ sāzını alup bir
nevǾ-i āħer üzre düzüp ol ŧarzı ancaķ yine cāriye bilürdi ve civān-ı BaġdādĮ’den
ġayriye ögretmemiş idi. Pes yine aħşam olduķda HāşimĮ cāriyeyi daǾvet idüp “Sāz
çal.” diyü niyāz eyledi. Çün sāzını eline alup mıżrāb itdükde der-ĥāl keyfiyet-i
aĥvāle vāķıf olup sāzı elden bıraķdı ve yemĮn itdi ki “Benüm eski śāĥibüm civān-ı
BadādĮ bizüm ile bu geminüñ içindedür.” didi. HāşimĮ bāzergān “Āh! Bolayki kāşki
397
bunda olmış olaydı sizi birbiriñüze vāśıl idüp ve bunı ŝevāb-ı āħret ve bāǾiŝ-i devlet
iǾtibār iderdüm.” didi. Geminüñ içini tecessüs idüp civān-ı BaġdadĮ’yi buldılar. Bunı
yanına çaġurup ǾažĮm tevķĮr itdi ve “Cāriyeye dest-rāstlıķ itmedüm. Dürc-i
maĥabbetüñ yine kendi mihrüñ ile memhūr u ĥüsn ola ve bizi nažar-ı Ǿalāķadan
mehcūddur.” diyü yemĮn eyledi. “Bahāsı daħı saña hĮbe olsun ve cariye de hĮbe
olsun. Hemān beni ħayr duǾādan ferāmūş itmeyesiz.” didi. Pes bu Ǿālem-i viśāl
leźźetiyle cāriye sāzını eline aldı. Maĥalle münāsib bir Ǿacāyib faśl eyledi kim cemĮǾ
ehl-i sefĮne cāriyenüñ ve civānuñ
[123a]
Ǿaşķlarına ħayrān ve HāşimĮ’nüñ seħā vü keremine dil-beste vü āferĮn
eylediler. Pes yine baǾdeǿl-faśl HāşimĮ bāzergān Baġdādį’nüñ ĥālini suǿāl eyledi.
BaġdādĮ daħı kendünüñ ser-encāmını naķl u teķrĮr eyledi. Muķaddemā āǾyān-ı
Baġdād’dan bir Ǿanķā bāzergān iken cümle mālını bu cāriyenüñ Ǿaşķı belāsıyla telef
idüp āħir-kār bir aķçaya muĥtāc olup kendüsine iki biñ altuna fürūħat itdükden śoñra
vĮrānede altunı daħı Ǿayyār alduġın tafśĮl üzre beyān eyledi. Pes HāşimĮ bu taķrĮri
istimāǾ itdügi gibi gözinden yaş revān oldı. “İmdi baǾdeǿl-yevm elem çekme! Benüm
evlād u taǾalluķātum yoķdur. Benüm mālum hem baña ve hem size yeter.” diyüp
cāriyenüñ eline yapışup civān-ı BaġdādĮ’ye teslĮm eyledi. Pes bu iki Ǿāşķ-ı dil-firĮb
birbirinüñ müşāhede-i cemāliyle mesrūr olup HāşimĮ’ye duǾā eylediler. BaǾdehu bu
ĥāl üzre bir ķaç eyyām daħı mürūr eyledi. Bir gün gemileri kenāra gelüp zaħĮre ve
śuların tecdĮd eylemek murād eylediler. Her kişi kendi mesāliĥini tekmĮl içün ŧaşra
çıķdı. Civān-ı BaġdādĮ daħı ŧaşra çıķmış idi. Źiyādece eglenmek iķtiżā eyledi. Ķaçan
kim gemiye geldi. Meger ol mahalde bir muvāfıķ rüzgār žuhūr itmekle gemiciler
ārām itmeyüp gitmişler. Çün civān-ı BaġdādĮ Ǿāciz olup feryāda başladı. Beri
ŧarafdan bāzergān-ı HāşimĮ cāriye ile maǾā Baśrā’ya geldiler. HāşimĮ cāriyeye aytdı:
“Ey cāriye! Benüm Ǿahdüm bu idi kim seni eski şāĥibine virüp ve cemĮǾ mālumdan
sizi gözedem dirdim. Çünki taķdĮr-i RabbānĮ böyle žuhūr eyledi. Ħ¥āce nā-bedĮd
oldı. Bu aĥvālde śevāb ne ise baña Ǿayān eyle. Senüñ ĥaŧıruñ ne isterse öylece
ideyüm.” didi. Cāriye aytdı: “Benüm maķśūdum budur ki benüm içün bir zāvĮye binā
eyleyesin. Ol zāvĮyede anuñ nāmına ķabr ķazub anda muǾtekĮf olayum. Çün benüm
daħı ecelüm geldükde
[123b]
ol maĥalle beni daħı defn idin.” HāşimĮ cāriyenüñ recāsına müsāǾade idüp
398
öyle eyledi. Bu ŧarafdan çün BaġdādĮ daħı sāĥil-i deryāda üç gün ŧurup dördünci gün
bir sefĮneye girüp süvār oldı. Hezār zaĥmet-i fırtuna ile zaĥmet çeküp hele nice
eyyāmdan śoñra Baśra şehrine gelüp bāzergān-ı HāşimĮ’nüñ ĥālin suǿāl eyledi.
Civān-ı BaġdādĮ Hāşim’den cāriyenüñ aĥvālini suǿāl eyledi. HāşimĮ daħı vuķūǾı üzre
ħaber virdi ve civān-ı BaġdādĮ’nüñ yanına ādem ķoşup ķızuñ olduġı maĥalle
gönderdi. Pes bu iki yār-ı śādıķ birbirleriyle buluşduķda sübĥānallāh bir ĥalet-i ġayr-ı
maǾhūda žuhūr itdi ki Ǿālem-i dünyāda bu mertebe Ǿaşķ olur muymış diyü her kişi
ħayrān oldılar. Hele iki Ǿāşıķ zāviyeyi anlara mekān-ı maħśūś taǾyĮn idüp cemĮǾ
maśāriflerini görüvirmegi müsāǾade eyledi. Cümlesi āħir Ǿömrlerine dek
birbirlerinden fāǿidemend oldılar.” diyü Ŧūŧį-i Kāmil kelāmı bu maĥalle getürdi ve
aytdı: “Ey Māhışeker! Senüñ daħı bunlar gibi maĥabbetiñüz iki başdan olursa ġam
degüldür. Be-her-ĥāl elbetde nāǿil-i viśāl olursız. Hemān şimden śoñra teǿĥĮr
itmeyüp maĥbūbuñ ŧarafına gitmege ǾazĮmet eyle. Ancaķ saña büyük naśĮĥatüm
budur ki ĥĮn-i viśālde śoĥbet egledigün vaķtde erbāb-ı ĥareketden iǾrāż eyleyesin.
ZĮrā ħātūn ŧāǿifesi mādemki yüz bulduķça anuñ śoĥbetinden leźźet alınmaķ mümkin
degüldür. ǾAleǿl-ĥuśūś meşrūdur ki ħātūnı güler yüzlü olan ādemüñ Ǿömri uzun olur
ve ħātūnı Ǿubūs çehreli olan ādemüñ Ǿömri ķıśa olur.” didi. Māhışeker aytdı: Bu ne
maķūle sözdür ki söylersin. HĮç Ǿömr uzun veyāħūd ķıśa olur mı ve bu bābda
Ǿavratuñ medħali nedür?” didükde ŧūŧĮ aytdı: “BelĮ! İnsānuñ Ǿömr ziyāde ve noķsān
ķabul itmeyecegi muķarrerdür.
[124a]
Ancaķ uzalur ķıśalur dinildügi rāĥat u miĥnet ciĥetindendür. Meselā bir
kişinüñ ħātūnı ħānesinde ħūb olup evżāǾ-ı daħı kendüsi gibi ħūb olsa lā-cerm ol kişi
dāǾimā ter ü tāzedür ve eger neǾūźübiǿllāh teǾālā ħilāfı olur. Ol kişinüñ Ǿömrinde
leźźet zindegānisinde rāĥat olmaz. Nitekim bu daǾvāya müşǾir Dihķān ĥikāyesi şāfi
vü kāfĮdür. (71. Hikâye) Māhışeker sūǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i
Dihķān ŦūŧĮ aytdı: “Zamān-ı evvelde bir gün bir çiftçi çift dürerken nā-gāh śabānı bir
demūr ħalķaya geçilüp žuhūr eyledi. Ol ħalķanuñ eŧrāfı ķazdı. Bir maĥzen ķabaġı
žuhūr eyledi. Hezār saǾy ve ihtimām ile ol ķabaġı ķaldırup maĥzenüñ içine girdi.
Gördi ki içerüsi buġday ile māl-en-māl. Ammā buġday bir cins buġday ki her bir
dānesi şeftalü çekirdegi gibi var. Pes dihķān bu şeyǾe müteħayyir oldı ve bu aĥvāli
şehrüñ vālisine söyledi. BĮg daħı źiyāde taǾaccüb idüp “Umūr-ı ǾacĮbeden bir
şeydür.” diyü telħĮs yazup pādşāha iǾlām eyledi ve buġdaydan birāz numūne daħı
399
gönderdi. Pes buġday pādşāha vāśıl olduġı gibi cümle erkān-ı devlet bunı görüp
taǾaccüb eylediler. Pādşāh aytdı: “ǾAcebā bu buġday ne cins ķavmin zamānından
bitmişdür. Bunuñ sırrı nedür? Bilür olsaydı.” didi. HĮç bir kimse cevāba ķādir
olamadı. baǾdehu içlerinden pādşāhuñ bir Ǿāķıl nedĮmi var idi. Ol aytdı: “Pādşāhum!
Taħt-ı ĥükūmetiñüzde olan filān şerhirde bir amūr-dĮde ķāmil dihķān pĮr vardur. Bu
müşkil ancaķ ol ĥall ider.” didi. Pādşāh bir çāvūşuñ eline ol buġdaydan bir miķdār
buġdayı virüp suǿāl içün gönderdi. Çāvuş bir ķaç günden śoñra bir gün yolda
giderken bir dostuna rāst geldi. “Ķande gidersin?” diyü suǿāl eyledi. Çāvuş keyfiyet-i
aĥvāli söyledi. Pes ol dostı aytdı: “El-ĥamdüliǿllāh teǾālā kerāmet oldı ki saña rāst
geldim. ZĮrā ol varacaġuñ dihķān
[124b]
bir kāmilüǿl-izǾāndur. Lutf eyle! Benüm daħı müşkilümdür. Bir ķaç şey
pādşāhuñ müşkilün suǿālden śoñra benüm müşkillerimi daħı suǿāl idüp beni mesrūr
eyle.” didi. Çāvuş daħı “Söyleyeyüm. BaǾdehu suǿāl ideyüm.” didi. Ol dostu aytdı:
“Müşkilüm budur ki benĮ ādem iħtiyār olduķda śaçı ve śaķālı śāǿir renge girmeyüp
beyāż renge girmesinüñ aślı nedür? İkinci cimāǾ vaķtinde leźźet Ǿavrat ile erkek
cānibinden ber-ā-ber iken niçün erkekde vefā źiyāde olur. ǾAvratlar ekŝeriyā bĮ-vefā
olurlar? Ve üçünci erkek ādem iħtiyār olup śaçı śaķālı aġarduķda yüzi nūrāni ve ħūb
güzel olur. Ħātūn ķısmı iħtiyār olduķda bunuñ ħilāfı olur. Böyle olmaķdan ĥikmet ne
ola. Suǿāl eyle.” didi ve birbirleriyle vedāǾ idüp çāvuş yola revāne oldı. Giderek
arżūmend olduġı dihķānuñ şehrine irişdi. Suǿāl idüp dihķānĮyi buldı. Gördi ki bir pĮr-
i fānĮ ķıyāfeti źāl-i māne (źāl-i zamāne) ve ķameti iki ķat bükilüp kemāne dönmiş.
Ķaşları uzayup gözlerine perde olmış. Nümū-dār olmış. Çāvuş-ı mezbūre Ǿarż-ı
risālet idüp pādşāh ŧarafından geldigin söyledi ve buġdayuñ keyfiyetinden suǿāl
eyledi. PĮr-i dihķānĮ aytdı: “Oġul! Bu buġdayuñ ne vaķt žūhūr itdügün bilmem.
Lakin ķarşudaki köyde benden büyük bir ķarındaşum vardur. Sinn ü sāli benden
źiyādedür. Belki ol vaķte yetişmişdür. Var aña suǿāl eyle.” diyü çāvuşı yollādı. Pes
çāvuş ol şehre varup anı daħı buldı. Gördi ki ķara śaķallu ādemdür. Vücūdı ol
muķaddemā gördügi dihķānuñ vücūdundan zindedür. Hele buġdayuñ aĥvālini suǿāl
eyledi. Ol kişi daħı cevābında Ǿāciz olup “Ben bilmem. Benüm zamānumda böyle
şeyǿ žuhūr eylemedi. Ancaķ ķarşuki şehrde benden büyük ķarındaşum vardur. Var
aña suǿāl eyle. Cāǿiz ki ol bilmek gerekdür. ZĮrā yaşı benden az źiyādedür.” didi.
Çāvuş daħı gidüp ol
400
[125a]
şehre vardı. Suǿāl idüp anı daħı buldı. Gördi kim bir tāzedür. Siyāh śaķāllu bir
genc ādemdür. “Sübĥānallāh! Birāderleri ‘Cümlemizüñ ulusıdur.’ dimişlerdi. Ne
ġarĮbdür ki bu kişi anlardan genc.” diyüp taǾaccüb eyledi. Hele buġday aĥvālini
meydāna getürüp pādşāh ŧarafından maħśūś geldügin söyledi. Merd-i kāmil aytdı:
“Bu buġday şimdiki Ǿaśrdan yüz yıl muķaddem bir ŧāǿife var idi. Anlara ķısmet ve
kerāmet olınan buġdaydur ve böyle niǾmete müstaġrıķ olduķlarınuñ aślı budur ki ol
ŧāǿife ġāyet mütedeyyin ve śāliĥ kimesneler idiler. Anuñçün Ĥażret-i Rabbüǿl-
ǾālemĮn cellü Ǿalā ĥażretleri anlara böyle niǾmet Ǿužmā luŧf eylemişdür. Ĥattā śalāĥ u
inśāfları ne mertebe idügi ħāne-fürūş ile müşterĮ aĥvālinden ĥālleri cümle maǾlūm
olur.” didi. (72. Hikâye) Çāvuş suǿā itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Ħāne-Fürūş
Merd-i dihķān aytdı. “Ol Ǿasrda bir ādem kendi ĥānesini bir kişiye fürūħt eyledi.
Müşteri daħı ħāneyi alup ķabż itdükden śoñra baǾżı yerlerin meremmāt iderken
ĥikmet-i Ħudā bir yerinden ħüsrevāni küb ŧopŧolu altun buldı. Müşteri hemān altunı
gördügi gibi ŧoġrı eski śāĥibine varup “Gel ādem! Baña virdigüñ ĥānede bir küp
altun bulundı. “Al!” didi. BāyiǾ aytdı: “Kişi! Ben ol ħāneyi saña altunı ile ŧopraġıyla
virdüm. BaǾdeǿl-yevm benüm ol ħānede Ǿalāķam yoķdur.” didi. Veǿl-ĥāśıl bunlaruñ
daǾvāları bir vechle fayśal bulamadı. Ķalķup pādşāh ĥuźūruna varup Ǿarż-ı ĥāl
eylediler. Pādşāh gördi ki bulunan altunı ŧarafeynden almıyorlar. Pes bunlara dönüp
didi ki “HĮç evlādlarınuz var mıdur? BāyiǾ aytdı: “Benüm bir oġlum var.” Müşteri
daħı “Benüm bir ķızum vardur.” didi. Pādşāh aytdı: “İmdi bu altunuñ bir miķdārın ol
ķıza cehāz idüp baķĮyesin daħı dügün ħarcına śarf idesiz.
[125b]
tā ki ikiñüz daħı almış olursız.” didi. “Ve hem māl daħı żāyiǾ olmaz.” didi.
Bunlar daħı bu ĥükme rāżı olup öyle Ǿamel eylediler. İmdi bu insānlar berekatında
Ĥaķ TeǾālā ĥażretleri celle-celāle anlaruñ rıźķlarına bereket virmiş idi.” didi. Pes
Çāvuş pādşāhuñ müşkilin ĥall eyledükden śoñra gelürken rāst geldügi dostunuñ
müşkillerin suǿāle āġāz eyledi ve muķaddemā zikr olınduġı üzre ol üç müşkili daħı
birden Ǿarż eyledi. Merd-i Kāmil aytdı: “Evvelki suǿāl insān iħtiyārladuķda saç u
śagālı ġayrı renge mübeddel olmayup ancaķ beyāz olur dimiş. Cevābu budur ki
ķıllaruñ kemāli (beyāz) yāħūd siyāh renk olup çünki ĥadd-i kemāle bāliġ olup kendi
renginde kāmil olduķda baǾdeǿl-kemāl bir şeyǿe zevāl muķarrer olduġına bināǿen
śūret-i zevāle inǾikāsı muķarrerdür. BaǾdeǿz-zevāl āħer renge girmeyüp muŧlaķ
401
beyāż olduġunuñ ĥikmeti oldur. ZĮrā āǾlāmet-i şebāb śārı ve siyāh olduġı gibi pĮrlik
nūrānĮyyeti daħı beyāż ile bināǿen Ǿalā źalike beyāźa tebdĮl olur. İkinci ĥĮn
muvāśalatda adamla Ǿavratuñ leźźeti ber-ā-ber iken niçün erkek ādemüñ vefāsı ve
maĥabbeti źiyādedür denilmiş idi. Aña daħı cevāb budur ki vaķtā ki Ĥażret-i ĥekĮm
Ǿale-l-ıŧlāķ olan Ħudā-yı Lā-yezāl pādşāhlar pādşāhı miĥnet-i zevāl bekāret ü ĥamil
olmaķ ķaydına ve ħāne beklemege ülfet ve ĥĮn-i reżāda bu ķadar zaĥmet ü meşaķķati
çünki Ǿavrat ŧarafına tefvĮz eylediyse Ǿadālet bunı iķtiżā eyledi ki meveddet ü
maĥabbet zaĥmeti daħı erkek cānibine tefvĮz eyleyüp iki ŧarafda tamām Ǿadālet
bulınmışdur. Üçünci suǿāl budur ki erkek ādem iħtiyār olduķda güzellenüp Ǿavrat
ķısmı iħtiyāre olduķda bunuñ ħilāfı olur denilmiş idi. Anuñ daħı cevābı oldur ki
[126a]
aślunda atamuz ĥażreti Ādem’i Ĥaķ TeǾālā ĥażretleri ŧopraķdan ħalķ eyleyüp
anamuz ĥażret-i Ĥavvā’yı Ādem’üñ pehlūsından ħalķ eyledi. Pes imdi bu śūretde
erkek ķısmı ŧopraķdan Ǿavrat ķısmı kemikden ħalķ olınmış idi. Felā-cerem ŧopraķ
ŧurduķça ŧerāvet źiyāde olur. Ammā laĥm ŧurduķça müteġayyir olur. İşde bunda
ĥikmet budur.” didi. BaǾdehu çāvuş aytdı: “Ey Merd-i kāmil! Ĥoķķā ki dehānuñ
menabiǾüǿl-ĥükm ve cemiǾ müşkülātı ĥal eyledüñ. Ammā benüm daħı müşkilüm
ķaldı. Recā iderem ki küstāĥānemi Ǿavf idüp ol müşkili daħı ĥal idesin.” didi. PĮr-i
kāmil “Nedür?” diyü suǿāl itdi. Çāvuş aytdı: “Sizüñ küçük birāderinüzi ġāyet pĮr ü
Ǿamel-mānde buldum. Ortanca sizi daħı ķır śāķallu iħtiyār buldum. Ancaķ cenābuñuz
ki anlaruñ ulusı iken yine genc ü tāze buldum. Bunuñ ĥikmeti nedür? Beyān
buyurmañuz niyāz olınur.” didi. Merd-i kāmil aytdı: “Küçük birāderümüzüñ ġāyet de
pĮr olduġunuñ Ǿilleti budur ki zirāǾatdan ol ķadar fāǿide idemeyüp birāz faķra
mübtelādur ve ĥareminde ħātūnı daħı bed-rūy-ı bed-zebāndur. İki belā bir yere cemǾ
olmaķ ile gūyā bu Ǿālemde duzaħa girmişdür. Aña bināǿen bu mertebe pĮr ü nā-
tüvāndur ve ortanca birāderimizüñ baña göre pĮr ve küçük birāderimüze göre tāze
olduġunuñ Ǿilleti budur ki źirāǾatden ġāyet fāǿide üzre. Ancaķ ĥareminde ħātūnı bed-
rūy u bed-zebāndur. Anuñ belāsı birdür. Anuñ içün yine küçük birāderimüzden
tāzedür. Ammā benüm el-ĥamduliǿllāhu teǾālā źirāǾatden fāǿidem kemālde
olduġından vücūdum zindedür ve ĥaremümde ħātūnum ħūb-ı rūy ı şĮrĮn-zabāndur.
Anuñ içün śaķālum tāze ve ħaŧırum
[126b]
rāĥatdur. Her kişinüñ ki ħātūnı ħūb ve taǾbişi merġūb ola. Ol ādem hemān bu
402
Ǿālem-i dünyāda cennet niǾmetlerinden niǾmetüñ numūnesine vāśıl olmışdur.” diyüp

Merd-i kāmil müşkilleri ĥall idüp taǾžĮmle çāvuşı yolladı. Pes çāvuş pādşāha gelüp
keyfiyet-i aĥvālden ħaber virdükden śoñra her birinden ĥiśśe-yāb oldılar.” diyüp ŧūŧĮ
kelāmına iħtitām ve dibāce-i merām idüp ve aytdı: “Ey Māhışeker! Bu ĥikāyeden
müstefād oldı ki ħātūnuñ ĥüsneǿl-ħulķ olanı memdūĥ ve maķūl olurmış. İmdi sen
daħı kendü ħulķını güzel itmege saǾy eyleyesin. Tā ki maĥbūbuñ senden bĮ-zār
olmaya ve fırśat ġanĮmetdür. Hemān gice gitmege saǾy u takķayyüd eyle.” didi.
Māhışeker daħı ŧūŧĮden iźn aldum mülāĥažasıyla ķapudan ŧaşra nažar ķıldı. Gördi ki
śabāĥ olmış hezār teǿessüf ile gerüye dönüp viśalet-i cānān irtesi giceye ķaldı.
Pes ol gün daħı Māhışeker aĥşama degin gücile śabr eyleyüp tĮzce gideyüm
diyü Ǿacele iderek muķaddemā geldügi vaķtden muķaddem ķafes dibine geldi. ŦūŧĮ
Māhışeker’üñ böyle erkence geldüginden ŧabĮǾatınuñ ŧamaǾı ve ĥırśı ġālib idügin
bilüp defǾine çāre ķaydına düşüp der-ĥāl kendüyi uyurlıġa urdı. Māhışeker gördiki
ŧūŧĮ uyķudadur zebān-ı taǾarrużı dırāz idüp aytdı: “Ey ŧūŧĮ! Derd-i Ǿaşķdan bĮ-ħaber
olduġından dāǿimā ħ¥āb rāĥatda ve baña hem-rāzlıķ daǾvāsın idüp Ǿarż-ı muvāfaķat
iderken ķavlün fiǾlüne muvāfıķ degüldür. Her-bār kendü ĥużūr u rāĥatuñda rūzgār
geçürürsin. Baña hem-rāzlıķ bu mıdur ki benüm çeşmime ħ¥āb u rāĥat
[127a]
ĥarām olup ķalb-i maĥzūnum bir yerde ārām itmez ki dotlıġuñ şarŧı bu mıdır
ki sen benden bĮ-ħaber olasın.” didi. Pes ŧūŧĮ-i şĮrĮn-güftār gūyā ki uyħudan bĮ-dār
olur gibi göz açup aytdı: “Ey Māhışeker! Sen baña niçün Ǿaşķdan bĮ-ħaber dirsin?
Gel senüñle daǾvā-yı Ǿaşķ-ı derd idelüm. Sen elem-i Ǿaşķa giriftār olalı bir ķaç
gündür öyle iken bĮ-śabr u bĮ-ārām oluyorsın. Ammā gel beni gör ki Ĥażret-i Ħalıķ
Kirdgār ķalıb-ı hevā-şiǾāruma nefħ-i rūĥ ideliden beri bir nefes Ǿaşķdan cüdā
olmamışdur ve el-ān sen ki velĮ-ni-Ǿamumsın. Senüñ Ǿaşķuñ ġamını çekerüm. Andan
kendi derdime ġalib gelüp efkāruñla ķalbüm ħarāb ve nār-ı elemüñle cigerüm kebāb
olduġı bĮ-irtiyābdur. Ĥālā sen beni ħ¥āb-ı rāĥatda ķıyās idüp baña bu sitemi lāyıķ
gördüñ. Lakin ħaķĮķati bildüginden iǾtirāż eyledüñ. Eger ħaķĮķatini bileydüñ bu
iǾtirāżı eylemezdüñ. Benüm ħ¥ābum rāĥat degüldür. Belki bir keyfiyet bir miĥnet ve
bir ĥālet-i maħśūśa-ı celĮlüǿl-Ǿibretdür ki śūret ħ¥ābda bile yanduġum zamān çeşm-i
cihān beynüm Ǿālem-i žāhirden ķapānup pāŧınemdür (bātın) Ǿālem-i ǾulvĮde nāžir bu
çeşm-i ĥaķĮķat meǿŝerim açılup anuñla temŝilāt gūn-ā-gūn ve esrār-ı ĥikmet meşĥūn
403
müşāhede iderdüm. Ol eşlerüñ kimisi ifşā olınur ve kimisi bir vechle ifşā olınmaķ
mümkin degüldür ve şimdi ĥāl Ǿālem-i miŝālde öyle müşāhede itdüm ki Ħ¥āce SāǾid
gelmiş. Allāhu Ǿalem gelmesi ġāyetde yaķĮn olmışdur. Bu ķadar zamāndur ki ol
Ǿāşıķuñ olan bĮg-zādeyi intižārda ķoduñ. Ķorķaram ki nefsüǿl-emrde Ħ¥āce SāǾid
gele zāhidüñ ħātūnı zāhidden utanduġı gibi sen daħı maǾşūķundan utanasın.” didi.
(73. Hikâye) Māhışeker suǿāl itdi ki “Nicedür ol ĥikāye?” Ĥikāye-i Feruha ŦūŧĮ
aytdı: “BenĮ İsrāǿil zamānunda bir zāhid var idi. Ġāyetde faķĮrüǿl-ĥāl idi. GāhĮce ehl
ü Ǿıyāline
[127b]
nafaķā içün ŧaşra çıķup ‘Şeyǿenliǿllāh!’dir idi. Bir ķaç aķca olup nafaķa-i
yevmiyye iderdi. Bir gün Ǿādet-i maǾrūfesi üzre şehr içinde gezerken nā-gāh bir
kimesneye rāst geldi. Zāhide ħiŧāb itdi ki “Ĥelālden bir altun mı istersin yoħsa
ĥarāmdan on altun mı istersin?” didi. Zāhid aytdı: “Ĥarām şeyǿi ķabūl itmem. Lakin
ĥelālden bir altun kifāyet ider.” didi ve bir altunı alup ķabūl itdi. Bir miķdār daħı
geźdükden śoñra nā-gāh bir kişide ħūb-śūret bir ķuş gördi. Hemān ķuşı gördügi sāǾat
derūnundan maĥabbet ĥāśıl olup bahāsını ve ķuşuñ cinsini suǿāl itdi. “Bahāsı bir
altun ve cinsine murġ-i heft-renk dirler.” didi. Der-ĥāl ol alduġı altunı virüp murġ-ı
heft-rengi śatūn aldı ve ŧoġrı ĥānesine getürdi. Ħātūnı nafaķa ümĮdiyle ŧaşra çıķdı.
Gördi ki nafaķadan nişān yoķ. Ancaķ bir ķuş getürmiş. Ħātūnunuñ ķarnı ġāyet
açıķmış idi. Zāhid nafaķa taĥśĮl itmeyüp geldü. Kendi ġāyet bĮ-ĥużūr olup zebān-
dırāzlıġa başladı. “Biz nafaķaya muĥtāc iken bir nafaķa-i murġı daħı bĮ-günāh cins
idüp anuñ daħı nafaķasını derǾuhde itdüñ. Bu ħod başumıza be belādur.” diyüp ǾažĮm
keş-ā-keş ķaldı. Ħātūn ġāyet de ħūb-rūy u nāzenĮn idi. Ne ķadar eźiyyet ķılsa zāhid
taĥammül idüp gāh “Nāz-ı nāzeninān-ı nāz niyyet(?)” diyüp hażm iderdi. Hele murġ-
ı heft-renk ķafes ile dĮvāra aśdılar. Aħşam olduġı gibi murġ-ı heft-renk ķafesüñ
içinde silkinmege başladı. Zāhid bunuñ yanına gelüp baķup gördi ki silkinürken
ķanādı altından bir gevher düşdi. Hemān zāhid gevheri alup bāzāra getürdi. Tamām
yüz dĮnāra fürūħat idüp ħānesinüñ zaħĮre vü levāzımāta śarf eyledi ve ol murguñ
ķafesini ķapamayup dāǿimā açıķ ŧutarlardı. Murġ-ı heft-renk
[128a]
uçup ŧaşra giderdi. Tamām aħşama dek gezüp aħşam olduġı gibi yine
ħānesine gelürdi. Minķārında bir semmūr getürürdi. Dānesini birer altuna fürūħt
iderdi. Az zamānuñ içinde zāhid bir mertebe māl firāvāna mālik oldı ki ĥisābın
404
bilmezdi ve ol murġuñ ķademi mübārek olduġına geldügi gice zāhidüñ ħātūnı ĥāmile
olmış idi ve vaķt ü zamānı gelüp bir erkek veledi dünyāya geldi. Zāhid her ŧarafdan
mesrūr olup maħśūś bir dāye aldı ve ismini FerĮd ķodılar ve mālı çoķ olmaķ ile
esķaŧ-ı farż içün ĥacc-ı şerĮfe teveccüh ķıldı. Ħātūnı yanına çaķırup aytdı: “Ey ħātūn-
ı Ǿismet-nümūn! Bu murġ-ı heft-renk bizüm intižām ĥālimize sebeb oldı. Ben ĥacc-ı
şerĮfe bunuñ sebebiyle gitsem gerekdür. Bunuñ riǾāyetinde taķśĮrāŧ itmeyesin. Saña
bunlar emānet olsun ve yine anları ve seni Cenāb-ı Ĥaķķ’a ve ĤafĮž’e emānet
eyledüm.” diyüp vedāǾ itdi ve ķāfile-i ħaccācla ǾazĮmet ķıldı. Beri ŧarafda ħātūn
ħānenüñ içinde oturmaķdan cānı śıķılup bir gün ŧaşra çarşuya çıķup gitdi. Nā-gāh bir
śarrāf civānını görüp Ǿāşıķ oldı ve müşāhede-i cemālinden bĮ-śabr ve bĮ-ārām olup
her gün dükkānı önüne gelüp civānuñ yüzine baķardı ve zāhidüñ naśĮĥati ħāŧırına
geldükçe bu beyti oķurdı:
“Yārüñ göreydi zāhid-i ħod-bĮn cemālini,
ŦaǾn eylemezdi Ǿāşıķa bilürdi ĥālini.”
ĥareret-i Ǿaşķa viśālden ġayrı Ǿilāc bulamayup śarrāfı ĥānesine daǾvet eyledi
ve civān-ı śarrāf ħātunuñ ĥüsn (ü) cemālini görüp biñ cānla Ǿāşıķ oldı. Pes bunlaruñ
Ǿaşķ u maĥabbetleri iki ŧarafdam metĮn-i müstaĥkem olup civān-ı śarrāf kendi ĥānesi
gibi her gün ĥāne-i zāhide giderdi ve eŝnāǿ-yı
[128b]
murġ-ı heft-renk aĥvālini anuñ vesĮlesiyle bu ķadar māla mālik olduķlarını
ħāŧūn śarrāfa naķl u teķrĮr eyledi. Ammā śarrāfuñ bir ĥakįm-i źū-fünūn dostı var idi.
Bu żarrāf bu murġuñ ĥālini ol ĥekĮme ĥikāyet eyledi ve ol ĥekĮm aytdı: “Ol murġuñ
ĥayātında bu ķadar fevāǿid şeyler olduġı gibi farżā bir ādem ol murġuñ başını ekl
eylese pādşāh yāħūd vezĮr olmaķ muķarrerdür.” didi. Pes civān-ı śarrāf ĥakimden bu
kelāmı işitdügi gibi murġuñ başını yemege cezm ü ǾazĮmet ķıldı ve ħātūna geldigi
gün “Murġı kebāb eyle anı yemek isterem.” didi. Ħāŧūn aytdı: “Ey benüm Ǿömrüm
vārı ve ĥayātum ser-māyesi! Egerçi ol murġ-ı zĮbā bize bāǾis-i refāhiyyet-i dünyā
olmış idi. Lakin çün sen ŧaleb itdüñ ben saña anı degül cānumı fedā iderem. Yarın in-
şāǿallāhu teǾālā bişüreyim. Ekl eyle.” didi. Ol gün śarrāf gitdi. İrtesi gün ħāŧūn
ķalķup Ǿaleǿs-seĥer murġ-ı heft-rengi boġazladı ve ocaġa ķoyup bişürmege başladı.
Ammā źāhidüñ beşeri Ferįd murġ ile ġāyet ünsiyyet itmiş idi. Bir sāǾat ansuz
olmazdı. Pes bu murġuñ boġazlanduġuna ġāyet mużŧarib olup aġladı. Ħātūn ve dāye
ol ķadar cehd itdiler aġlaması sākin olmadı. Dāye aytdı: “Bu murġuñ etinden bir
405
loķmacıķ virelüm yesün. Belki aġlāması sākin ola.” didi. Zen-i Zāhid, FerĮd’üñ
vālidesi idi. MaǾşūķuna ĥāżır itdügi şeyden oġlına ĥiśśe virmege ķıyāmadı. Hele
dāyesi niyāz iderek bāri etinden virmez isen başını olsun vir tā ki anuñla maǾśūm
sükūn olup ve başı gitmek ile murġa noķśān gelmez.” diyüp yalvardı. Ħātūn daħı
murġı ĥāżır itmiş idi. Rāżıya olup murġuñ başını FerĮd’e virdi. FerĮd daħı başı kesüp
der-ĥāl aġlamaķdan kesildi. Ol eŝnāda
[129a]
śarrāf-ı civān daħı gelüp zen-i Zāhid bunı taǾžĮm ile ķarşulayup getürüp
oturtdı. “Bu senüñ rıżāñ içün ser-māye-i devletimüz olan murġ-ı heft-rengi
boġazlayup kebāb itdüm.” diyüp seni düşindi ve ŧabāķ ile murġı getürüp śarrāfuñ
öñüne ķodı. Śarrāf murġdan yemeyüp başını arayup bulamadı. Ħātūna “Başı nice
oldı?” diyü suǿāl eyledi. Ħātūn aytdı: “Murġ kebābuñ başı gövdesiyle bulınmaķ
lāzım olmaduġından maǾśūmumuz aġlāması sākin olsun diyü aña virüp yerdürdük.
Hemān śarrāf ħātūnundan bu ħaberi işitdügi gibi müteĥayyir ü serāseme olup ŧabāķ
ile murġı ķaldırup yere urdı ve ġāyetde ġażab-nāk olup düşnām iderek ķapudan ŧaşra
çıķup cihān-nümara gitdi. Ħātūn (ħātūn) kör olsun bu ķadar aġlayaraķ niyāz idegördi.
Fāǿidemend olmadı. Pes śarrāf bu ġażabı ve ġamı ile ķalup bir vechle teskĮn
idemeyüp yine mezbūr mebde-i fesād olan ĥakĮm-i zü-fünūna geldi ve keyfiyet-i
aĥvālden ħaber virdi. ĤakĮm aytdı: “Ĥoş, imdi bunuñ içün elem çekme. Eger Ǿavrata
sözüñ geçerse bunuñ daħı Ǿilācı (Ǿilācı) ķābildür. Ol başuñ ħavāśśında yazduķları
budur ki murġuñ başını yiyen ādem pādşāh yāħūd vezĮr olduġı gibi ol murġuñ başını
yiyen ādemüñ başını ġayrı ādem yise ancılayın ol daħı devlet-i cāvidānĮ bulur.” didi.
Pes śarrāf, ĥakĮmden bu sözi işitdügi gibi ħātūna ħaber gönderdi. “Eger oġlınuñ
başını kesüp baña yedirürse ĥānesine varuram ve illā Ǿömrüm olduķça anuñ yüzine
baķmam.” diyü yemĮn itmiş. Hemān bu ħaber Ǿavrata vāśıl olduġı gibi ġalebe-i
Ǿaşķdan bĮ-tevaķķuf oġlınuñ ķatlini muķarrer görüp ħaber gönderdi ki “Anuñ yolına
evlādumı, kendümi daħı ķurbān iderem. Bir münāsib zamān düşürüp oġlumı ķurbān
ideyüm. Luŧf idüp
[129b]
baña ħāŧırı ķalmasun.” didi ve śarrāfa böylece ħaber gönderdi ve oġlunı
öldürmege bir münāsib vaķt gözetmege başladı. Ammā bu ahvālden dāyesi olan
cāriye ħaber-dār olup bir gice zen-i zāhid uyurken maǾśūmı alup olduķları şehrden
ŧaşra çıķdı. Śabāĥa dek gidüp bir ġayrı şehre irişdi. Birāz gelüp yine kendi bu
406
ŧarafdan zen-i zāhid irtesi gün şehr içinde dāyeyi ve oġlunı FerĮd’i aradı. Bu vechle
mümkin olup bulamadı. Āħir-kār ferāġat eyledi. Ammā beri ŧarafdan dāye maǾśūmı
bile sineye alup kāmil bir ay gitdi. BaǾdehu pādşāhlarınuñ taħt-gāhı olan şehre gelüp
ĥāline münāsib bir yerde mesken itdi ve gice gündüz FerĮd’üñ terbiyesine saǾy
iderdi. Pes FerĮd tamām büyüyüp yigit oldı ve ŧabĮǾat-ı meyl ve şikāra māǿil olup her
gün şikāra giderdi. Bir gün Ǿādet-i maǾrūfesi üzre yine şikāra giderken pādşāhuñ
ĥarem-i ĥāśı altından geçdi. Meger pādşāhuñ evlād-ı ensābı olmayup dār-ı dünyāda
ancaķ bir ķızı var imiş ve kendüsi ġāyet pĮr olmış imiş. Ķız pençereden ŧaşra
baķarken nā-gāh ikisinüñ daħı gözleri birbirlerine rāst gelüp ŧarafeynden cān (u)
göñül ile muǾāşaķa vāķiǾ oldı. “Ah bir kerre daħı geçse yüzin görsem.” diyü duħter-i
şāh pençerenüñ dibinden ayrılmaz oldı. FerĮd daħı duħter-i şāhuñ yüzin görmek içün
ġayrı yerden gitmeyüp dāǿimā şikāra ol pençerenüñ altından geçüp birbirleriyle rāz-ı
dertlerin söyleşirlerdi. Ammā gün-be-gün Ǿaşķ-ı maĥabbetleri efzūn oldı. Bir gün
FerĮd aytdı kemāl mertebe Ǿaşķdan şikāyet itdi. Andan śoñra “ǾAcebā bizüm
aĥvālümüzüñ nihāyeti neye müncer olacaķdur? Birbirimüzle buluşur mıyuz yoħsa
ĥasret ķıyāmete ķalur mı.” didi. Duħter-i şāh aytdı: “Babamuñ benden ġayrı evlādı
olmaduġundan baña maĥabbeti ġāyet kemāldedür. Her ne şeyǿ recā itsem sözüm
[130a]
geçer. Bu aĥvāli söyleyüp Allāh’uñ emri ile nikāĥ eyle. Beni saña tezvĮc
itmesini söylerdüm ve niyāz iderdüm lakin bundan aķdem bir ħuśūś içün babam
cümle vüzerāsınuñ yanında Ǿahd eyledi. Mādemki bir kişi ol ħidmeti vücūda
getürmedükçe beni ere virmek iĥtimāli yoķdur ve ol ħidmeti ise teklĮf itdüklerine
rıżām yoķdur ve sen daħı ol ħidmeti iderem diyü Ǿahd itdügüne rıżām yoķdur. ZĮrā
anı edā itmek bir vechle ķābil olmayup bu yolda ķatı çoķ kimesneler telef-i vücūd u
cān itmişlerdür.” didi. FerĮd daħı “Ol ħidmet nedür?” diyü suǿāl eyledi. Duħter-i şaĥ
aytdı: “Filān śaĥra ki benüm babamuñ atlarınuñ çayırıdur. Bir ejderhā-yı sehm-nāk
mekān ŧutup etlerüñ bir ķaç dānesin yedükden śoñra ol maķāmı kendüye meǿvā
idinmişdür ve ol ŧarĮķ şimdi mesdūrdur ki ol maĥle bir vechle varılmaķ mümkin
degüldür. Aña bināǿen babam Ǿahd eyledi ki her kim ol ejderi öldürürüse beni aña
virecekdür. Ancaķ el-Ǿıyāź biǿllāh teǾālā ben senüñ ol mekāna varduġuna rıżām
yoķdur.” didi. FerĮd aytdı: “Ey bānū-yı nümūn! (Ĥaķ) Sübĥāne ve teǾālā muǾcize-i
meşĥūnında “İzā cāǿe eclühüm lā yesteǿ-ĥirūne sāǾatev ve lā yestaķdimūn.” diyü
buyurmışdur. Kişinüñ kāse-i ĥayātı leb-rĮz olmadıķça cām-ı mevti nūş eylemez ve
407
ķaŧǾā ecelsüz ādem ölmez. İmdi ben kendümi ol ejderhaya ururam. Ĥaķ TeǾālā
Ǿināyet meded eyleyüp ejderhayı helāk idebilürsem maŧlūbum ĥāśıl olur ve eger
neǾūźübiǿllāh teǾālā ħilāfı žuhūr idüp ol ejderüñ peykānında helāk olursam beni
duǾādan unutmayasın. Senüñ viśālin olmadıķça benüm vefātum muķarrerdür. Āħir-
kār ölmek olduķdan śoñra ne gūne olursa olsun.” diyü ejdere gitmege cezm ü
ǾažĮmet ķıldı ve iki ŧarafdan aġlāşaraķ ayrıldılar. Pes FerĮd ĥānesine gelüp dāyesiyle
ĥelālleşdi.
[130b]
ve irtesi gün dĮvān-ı pādşāĥĮye çıķup “Ejderüñ helākine giderem.” diyü Ǿarż-ı
ĥāl itdi. Bi-emriǾllāh teǾālā pādşāhuñ gözi FerĮd’e dūş olduġı gibi bu ĥüsn (ü) cemāl
śāĥibi lāŧĮfüǿl-Ǿitidāl, bedĮǾüǿl-cemāl bir civān-ı melek-ĥiśaldür. Pādşāhda bir Ǿalāķa-
i derūn ĥāśıl olup vezĮrine aytdı: “Eger ķızımı virmegi ejderüñ helākina taǾlĮķ
itmemiş olaydum bu civāna ķızumı şimdi virür idüm. Lakin pādşāhlar Ǿahdine
ŧurmaķ lāzım olmaġlı çünki ejderi helāk idene Ǿahdeyledük Ǿahdümize ŧurmaķ lāzum
olmaġlı. Çünki ejderi öldürene virmeli. ǾAhdümiz bozmaķ daħı müşkildür.
Ķorķaram sāǾirleri gibi bu civān daħı helāk olur. Sen varup maħśūś naśĮĥat eyle.
Ejderüñ üzerine gitmekden ferāġat eylesün. Ola ki Ĥaķ TeǾālā kendi ŧarafından belki
ejderi helāk eyleye. Ol vaķtde edāǿ-yı ħidmet eylemiş kimesne bulınmaz ki naķż-ı
Ǿahd lāzım gele. Be-her-ĥāl ķızımı bu civāna virürem.” didi. Pes pādşāhuñ taǾlĮmi
üzre vezĮr gelüp FerĮd’e naśĮĥat eyledi. FerĮd aśla diñlemeyüp “Elbetde giderem.”
didi. Bir vechle defǾ olınmayup teveccüh ķıldı ve cemĮǾ erkān ĥażret-i āǾyān-ı devlet
bile çıkup gitdiler. Çünki ol maǾhūd śaĥrāya vardılar. Cümle ħalķ geri ķalup uzaķdan
ejderüñ olduġı maĥalli FerĮd’e gösterdiler. FerĮd tĮġını Ǿüryān idüp ejderhanuñ
üzerine ǾazĮmet ķılup ve üzerine varup gördüki ki bir ŧaġ pāresi gibi bir ŝuǾbān-ı
sehm-nāk yatmış uyħuya varmış idi. Hemān defǾa üzerine hücūm idüp luŧf-ı mevlā
ile bir tĮġ ĥavāle idüp iki pāre eyledi. Ejderüñ bir vechle ĥarekete mecāli ķalmayup
āġuşteǾ-i ħūn-ı helāk oldı ve der-ĥāl FerĮd ejderüñ başını kesüp pādşāh ĥużūrına
getürdi. Cümle āǾyān-ı devlet bu aĥvāle baķup müteĥayyir ķıldılar. ǾUlemā vü
ĥükemā ittifāķ itdiler ki “Bu ejderüñ helākine
[131a]
ķuvvet-i beşeriye ŧaķat getüremez ve bu iş benĮ ādem elinden gelmezdi.
Meger murġ-ı heft-renk başını yemiş ādem ola.” didiler ve ol vaķde FerĮd’e suǿāl
eylediler. FerĮd daħı dāyesinden işütdigi minvāl üzre söyledi. Cümle vüzerā vü
408
Ǿulemanuñ maĥabbeti ķāt ķāt źiyāde olup pādşāha müjde eylediler. Pādşāh ejderüñ
helākinden źiyāde FerĮd’üñ ħalāś olduġına mesrū olup āyĮn-i şāhı ve tertĮb-i pādşāhı
üzere dügün eylediler. Pādşāh ķızını FerĮd’e Ǿaķd-ı nikāh eyledi ve kendisi pĮr
olmaķla FerĮd’i velĮǾahd idinüp pes FerĮd’e daħı kendi vilāyetine ħaber gönderdi.
Vālidesi vü babası zāhidi daǾvet eyledi. Śarrāfı ķatl eylemek içün aratdı. Meger
murġ-ı heft-renk başı yimedüginüñ ġam (u) ķasāvetinden miĥnet ile helāk olmış.
Hele pederi zāhid vālidesiyle maǾā gelüp kendi evlādı FerĮd’i gördiler ki pādşāh
olmış. Pes şerāǿiŧ-i taǾžĮmi edā idüp görişdiler. BaǾdehu FerĮd pederi zāhidi vezĮr
idüp dāyesini cümle ĥareminde olan kenĮzüñ ve cāriyeye baş u buġ taǾyĮn eyledi ve
daħı Ǿālem-i śebāvetinden berü başına gelen aĥvāli vālidesine ķarşu pederi zāhide
naķl itdükde zen-i zāhid ġāyet ĥacĮl ü şermende oldı. “Ancaķ śarrāf ile aramızda fiǾl-
i şeniǾ vāķiǾ olmamışdur. Hemān birbirümüze dĮdār-ı Ǿāşıķı idük. Aña daħı hezār śad
hezār tevbe vü istiġfār itmişemdür.” didükde yine FerĮd ķalķup pederinüñ ve
vālidesinüñ ellerin būs idüp duǾāǿ-ı ħayrların aldı ve kendüsi mesned-i ĥükūmetde
müsteķılā pādşāh oldı.” diyü Ŧūŧį-i Kāmil bu ĥikāyeyi bu maĥalde tamām idüp
Māhışeker’e teveccüh idüp “Ey Māhışeker! İşte benüm saña bu naśĮĥatlerden
maķśūduñ budur ki maǾşuķuna gitmekden müsāmaĥa üzere olmayasın. Me-bād
Ħ¥āce SāǾĮd gelüp saña vāśıl ola.
[131b]
Ol maĥbūbuñ bĮg-zāde viśālinden maĥrūm ķalma. Zāhidüñ ħātūnı maĥrūm
olduġı gibi sen daħı maǾşūķundan ĥacĮl olasın. İmdi tamām fırśat ġanĮmetdür. Hele
şimdi bĮ-ġayr-ı teǿħĮr maǾşūķuñ ŧarafına teveccüh eyle. Vaķt mübārekdür.” didi ve
sözi kesdi. Pes Māhışeker ŧūŧĮnüñ ĥareketinden ve kelāmından fehm itdi ki ŧūŧĮnüñ
iźni vardur. Hemān cān atup ķapuya teveccüh itdi. Ķapuyı açacaķ maĥalde Ĥikmet-i
Mevlā ile ķapu ŧaşradan daķ olınmaġa başladı. Ķaçan Māhışeker ķapuyı açdı. Gördi
ki Ħ¥āce SāǾid gelmiş. Hemān gözi gözine rast gelüp ve Ħ¥āce SāǾid geldügin
bildükde serāsime olup ne diyecegin bilemedi ve “Sizüñ geleceginüzi Ŧūŧį-i
Kāmil’den ħaber almış idim. Anunçün kendimi tezyĮn idüp ķapuda beklerdüm.”
dimege başladı Ħ¥āce SāǾid žarĮf ü Ǿāķıl kimesne idi. ǾĀķl olduġından umūrında
itmeyüp yuķarı ĥānesine çıķdı ve Māhışeker ile görişmezden evvel ŧūŧĮnüñ ķafesi
yanına gelüp aĥvālden suǿāl itmege başladı. ŦūŧĮ aytdı: “Ey benüm velĮǿül-niǾmem!
Egerçi kişi kendüyi medhetmek eyü ħaslet degüldür. Ancaķ ben ķuluñ size öyle bir
ħidmet ve öyle bir Ǿubudiyyet itmişemdür ki senüñ Ǿırżıñı śıyānat itmişemdür ki
409
ŧolāb-ı āsmān gerdūn olalıdan beri bu ħidmeti kimse kimseye itmiş degüldür. Senüñ
Ǿırżıñı śıyānat ve mālına ĥarāmĮ eli degmekden ĥıfž (u) ĥırāset itdüm. Bu Ǿālem-i
dünyāda her şeyǿ bulunur. Lakin benüm gibi bir ħaliś ķul bulınmaz ve ele girmez. Bu
ħidemetimüñ muķābelesinde senden aślā bir şeyǿ istemem. Bunı muŧlaķā rıżāǾullāh
itdüm ve sen velĮǿniǾmetüm olduġından ġayretüñ gözetdüm. Eger sen kendü kerem-i
luŧfundan baña merĥamet idüp her ne lāyıķ görürseñ aña rāżıyam. Ancaķ farżā beni
ķafesden ıŧlāķ eyleyüp śalıvirürseñ istedigüm vaķt
[132a]
aķrānum olan ŧūŧĮler ile baġ (u) bostānlarda gezüp yine senüñ ħidmetüne
gelsem cihān cihān memnūn (u) ħandān olurdum ve büyük recām budur ki beni
duǾāǿ-ı ħayrdan ferāmūş buyurmayasız.” didi. Ħ¥āce SāǾid’üñ cānı ķılca ķalup
“Amān ey ŧūŧĮ! Ol söyle aĥvāli.” diyü niyāzmend olmaķda ŧūŧĮ-i şeker-güftār-ı beyān
menbaǾ-ı feśāĥat olan dehān bedĮǾüǿl-ünvānın açup Ħ¥āce SāǾid’üñ gitdügi günden
ol vaķte gelince žuhūr iden ser-encāmın ve aĥvālin min evvelihi ilā āħiri naķl eyledi
ve bu bābda bu dāhĮye-i ǾažĮmeyi fikr ü śıyānetümle defǾ idüp temŝĮlāt-ı ǾacĮbe vü
ĥikāyāt-ı ġarĮbe naķli ĥıfž u ĥırāset itdügin söyledi. Ancaķ yemĮn eyledi ki
Māhışeker şerǿe muħālif bir fiǾl-i şenĮǾ itmedi ve śadr olmadı ve ol bĮg-zādenüñ
yüzin daħı görmemişdür. Yine saña ġalebe-i Ǿaşķ u maĥabbetinden nāşĮ nāķıśatüǿl-
Ǿaķl olmaķ ile böyle bir sevdā-yı ħāma düşmiş idi. Anı daħı ben fikr-i iśābet-
peźĮrümle defǾ eyledüm.” diyüp yine mā-beynlerinde maĥabbetlerin müstaĥkem
eyledi. Ħ¥āce SāǾid daħı Ǿahdine vefā eyleyüp ŧūŧĮye śadāķat-nihāduñ ķafesin güşāde
eyledi. ŦūŧĮǿ-i kāmil daħı Ǿaleǿs-seĥer bostāna gidüp eĥibbā vü aśdiķa vü mecmūǾ
aķrabāsıyla görişüp mesrūr oldı. Ħ¥āce SāǾid daħı Māhışeker’e cürm ü nā-kerdesiçün
tevbe vü istiġfār virüp tekrār maĥabbet üzre ber-ķarār oldılar ve Ŧūŧį-i Kāmil daħı
nefsüǿl-emrde aĥyānā kendi velĮ-niǾmetinüñ ziyāretine gelüp görüşürlerdi. Baķiye-i
Ǿömrleri böyle źevķ u śafā vü Ǿayş u Ǿişret ile güźarān idüp dünyādan tamām dil-
ħ¥ahları üzre kām aldılar ve bu ĥikāye-i ġarĮbe-i Ǿibret-nümā vü temŝilāt-ı naśāyıĥ-
iħtivā hediyye-i erbāb-ı nihād
[132b]
olmışdur ki her birinden fevāǿid-i ǾažĮme aħz olınmaķ içün mānenddür.
Girān bahā tanžĮm-i silk mesŧūr ķılınmışdır.
İmdi bu ĥikāyāt-ı ġarĮbeden fevāǿid-i celĮlesiyle müstefĮd ve temŝĮlāt-ı
ǾacĮbe-i dil-ārāmıyla ĥālet-i Ǿaşķuñ tecdĮd iħvān-ı muħālaśat-Ǿünvāndan aķśā-yı
410
merām ve maŧlūb-ı ķalb-i müştehā budur ki bu kitāb müsteŧābuñ mütercimi vü

müsveddi olan bende-i nācĮzlerinüñ Ǿuyūblarına nažar itmeyüp ķuśūrlarını dāmen-i
Ǿafv ile mestūr ve pür ĥubūr cān-ı ĥazĮnlerin bir duǾāǿ-yı ħayr ile mesrūr buyuralar
ve anlar daħı aħretde cennet ü dĮdār ile mesrūr olalar. ĀmĮn. Bi-ĥürmet-i
Muĥammedǿül emĮn.
411
SONUÇ
Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesinde 42 Kon 3739 arşiv numarasıyla

kayıtlı müellifi Şahin GİRAY olan bir Tûtînâme tezimizin konusu oldu. Eser 132
varaktan oluşup her sütunda 21 satır bulunmaktadır. Arap-Nesih yazı türüyle
yazılmış olup 210x144-155x87mm boyutlarındadır. Cetveller kırmızı, salbekli,
şemseli, vişnerengi tam meşin, cilt. miklep kopmuştur. Eserin dili sade olup 16. ve
17. yüzyıl dil özelliklerini taşımaktadır.
Eserde Hoca Said, pazardan aldığı konuşma yeteneği olan bilge bir kuşu
evine getirir. Said bu kuşun her sözüne güvenir ve yine onun telkiniyle uzak
diyarlara gider. Bu esnada da karısı Mâhışeker’i tûtîye emanet eder. Tûtî de komşusu
genç delikanlıya gitmek isteyen Mâhışeker’i 24 gece boyunca hikâyeler anlatarak
oyalamayı başarır. Hoca Said gelince de olan biten her şeyi sahibine anlatır. Tûtînin
anlattığı bu hikâyeler, çerçeve hikâye tekniğinin en güzel örneklerindendir. Çerçeve
hikâyeler ilk önce bir konu etrafında başlayıp daha sonra yeni konuların açılmasıyla
çeşitlenir. Ancak burada esas ilk konuya bağlı kalınır. Amaç ilk konuyu değişik
hikâyelerle desteklemektir. Tûtînâmede çerçevenin en dışındaki hikâyeyi hikâyenin
kahramanı Tûtî-i Kâmil anlatmakla birlikte, inceleme kısmında belirttiğimiz gibi,
Mâhışeker ve diğer karakterlerin de anlatıcı durumunda olduğu görülmektedir.
Tûtî-i Kâmil, 24 gece boyunca 70 hikâye anlatır. 3 hikâyeyi de Mâhışeker
anlatmaktadır. Ancak Tûtî-i Kâmil burada esas anlatıcı olmakla birlikte çerçeve
hikâyelerin içinde yer alan diğer hikâyelerde padişahlar, vezirler, hatunlar, Mihrişah
Banu, Zahid, Merd-i Dihkan gibi karakterler anlatıcı olabildiği gibi; tilki, öküz,
karakulak, kedi, tavşancıl kuşu ve başka tûtîler de anlatıcı olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Tûtînâme’deki hikâyelerin asıl amacı etkileyici olaylardan yola çıkarak olay
akışı içinde insanlara ahlakî ders vermektir. Bu şekilde okuyucuya ya da dinleyiciye
iyilik, doğruluk, dürüstlük, adalet gibi insanî davranışları benimsetmek; açgözlülük,
düzenbazlık, yalancılık gibi olumsuz davranışları da kötüleme amacı güdülmüştür.
Bu amaçtan yola çıkarak hikâyelerin çevirmenin düşünce dünyasına göre
şekillendiğini ve İslamî motiflerle de süslendiği gözlemlenmektedir. Sıkça
rastladığımız ayetler, hadisler ve dinî terimler buna örnek gösterilebilir. Ayrıca yazar,
412
yer isimleri, atasözü ve özlü sözlere yer vererek dinleyicinin üzerindeki etkiyi
artırmaya çalışmıştır. Zaten sebeb-i telif bölümünde müellif, hikâyelerin insanlığa
yararlı olmasını temenni etmektedir.
Hikâyeler karakter yönünden zengin ve çeşitliliğe sahiptir. Padişahlar,
vezirler, şehzadeler, dervişler, evliyalar gibi karakterlerden sıkça bahsedilir. Bunu
yanında günlük hayatta da karşımıza çıkabilecek hatunlar, marangoz, zahit, terzi,
tüccar, kuyumcu, seyis, bahçıvan, berber ve çiftçi gibi karakterlere de rastlanır. Fabl
türünün en güzel örneklerinin görüldüğü Tûtînâme’de tûtî, maymun, kirpi, koyun,
aslan, deve, kuş, kedi, güvercin, tavşancıl kuşu, karakulak, eşek, öküz, tavus kuşu,
yılan, fare ve kurt gibi hayvanlar ile devler, ejderhalar, periler gibi olağanüstü
varlıklar olan kahramanlarla da karşılaşmaktayız. Yine dinî karakterler de ön planda
yer almaktadır. Hz. Musa (AS), Hz. İbrahim (AS), Hz Nuh (AS) gibi peygamberler
ile Hz. Cebrail ve Hz. Mikail (AS) gibi meleklerin de isimleri geçmektedir. Bunun
yanında Derviş Hevâyi, Cüneyt-i Bağdadî, Beyazîd-ı Bistâmî, İbrahim Ethem
Hazretleri, Halife Hz. Ömer Bin Abdülaziz gibi şahsiyetlere ait menkıbeler de
bulunur.
Dil ve üslup yönüyle ele aldığımızda Tûtînâme’nin gayet anlaşılır, dinlerken
veya okurken insanı hikâyelerin içine çekip başka diyarlara götüren bir yapıya sahip
olduğunu gördük. Metin içinde 71 atasözü ve kelam-ı kibar niteliğinde güzel söz ve
126 da karşılıkları Türk Dil Kurumu Deyimler Sözlüğü’nde olan deyim bulduk.
Buna ek 8 hadis-i şerif ile 12 de ayet tespit ettik. Bu da anlatımı kuvvetlendirerek
hikâyelerin dil ve üslup yönünden sağlam olduğunu göstermektedir. Yine hikâyeler
arasındaki geçişlerdeki ustalık ve bir geceden başka bir geceye geçişteki maharet
Tûtînâme’nin bir bütün olarak okunup anlaşılmasında önemli bir paya sahiptir.
Hikâyelerin başında, ortasında ve sonunda yer alan bu formelleri; Başlangıç
Formelleri, Bağlayış (Geçiş) Formelleri, Aynı Olayın Tekrarından Vukuunda
Kullanılan Formeller, Bitiş Formelleri ve Çeşitli Formel Unsurlar olmak üzere beş
başlıkta inceledik.
Tûtînâme’deki hikâyelerdeki konu çeşitliliği kadar mekândaki çeşitlilik de
dikkatimizi çektiğinden mekân konusunu ayrıntılı olarak değerlendirme gereği
duyduk. Hikâyelerde coğrafi mekân isimlerinin yanında masal dünyasına ait
mekânlara da sıkça rastladık. Hikâyeler havuz kenarında, ormanda, bazen bir ülkede,
413
bilinmeyen bir diyarda, bazen de periler âleminde geçmektedir. Bu çeşitlilikten

dolayı mekânları beş başlığa indirerek Şehirler ve Ülkeler, Açık Mekânlar, Kapalı
Mekânlar, Dini Mekânlar ve Diğer Mekânlar başlıkları altında toplamayı uygun
gördük.
Yine zaman hikâyelerin vazgeçilmez bir unsurudur. Tûtînâme’deki
hikâyelerde de Tûtî-i Kâmil hikâyelerin tamamını gece anlatmaktadır. Mâhışeker
gecenin karanlığı çöktüğünde herkesin etraftan çekildiği bir vakitte Beyzade’ye
gitmek için hazırlanır. Tûtî-i Kâmil de bu esnada hikâye anlatmaya başlar ve sabahın
ilk ışıklarına kadar anlatı devam eder. Gündüz bir anda gelip geçer ve hemen akşam
olur. Hikâyelerde ise zaman bazen belirsiz bir zamandır, bazen de belli bir zaman
dilimini içine almaktadır. “Şunun padişahlığı vaktinde” gibi ifadelere sıkça
rastlamaktayız. Buna istinaden biz de Dar Bir Zaman Dilimi içerisinde Gerçekleşen
Hikâyeler, Geniş Bir Zaman Dilimi İçerisinde Gerçekleşen Hikâyeler ve Çok Geniş
Bir Zaman Dilimi İçerisinde Gerçekleşen Hikâyeler başlıkları altında üç kısımda
toplamayı uygun gördük.
Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki; Tûtînâme, masal ve hikâyelerin en güzel
sentezlendiği, fablın çerçeve hikâyeyle buluştuğu son derece eğitici bir kitaptır.
Vermiş olduğu öğretiler bakımından günümüzde de zevkle okunup ders
çıkarılabilecek bir kaynaktır. En az hatayla okumaya çalıştığımız bu Tûtînâme
nüshasını incelerken büyük bir keyif duyduk.
414
KAYNAKÇA
Kitaplar:
ACLÛNÎ, İsmail b. Muhammed, Keşfu’l-Hafâ, 3. bs., Beyrut, 1988, C. 1 s. 335, 138.
AKALIN, L. Sami, Türk Folklorunda Kuşlar, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları,

Ankara 1993, s.113.
ARSLAN, Ahmet Ali, Kuzey-Doğu Anadolu (Kars) Türk ve Kuzey Britanya

Halk Edebiyatlarında Masallar, c.1, Ankara, 1998, s.221.
ARTUN, Erman, Türk Halk Edebiyatına Giriş, Kitabevi, İstanbul, 2004, s.257.
BORATAV, Pertev Naili, Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, 1946, s.180.
BÜYÜK ANSİKLOPEDİ, Milliyet Yayınları, C.12, Papağan maddesi, s.4438,

İstanbul, 1990.
BÜYÜK LÜGAT VE ANSİKLOPEDİ, Meydan Yayınevi, C.12, Tûtî maddesi,

s.325, İstanbul, 1990.
BÜYÜK LAROUSSE, Gelişim Yayınları, Tûtînâme maddesi, C.19, İstanbul, 1986,

s.11766, C.15, s.9748.
CANAN, İbrahim, Kütübü Sitte Hadis Ansiklopedisi, Akçağ Yayınları, C.9,

İstanbul, t.y., s.243, C.17,192.
ÇAĞBAYIR, Yaşar, Ötüken Türkçe Sözlük, Tûtînâme maddesi, Ötüken, C.5,

İstanbul, 2007, s.4921.
ÇELEBİ, Kâtip, Keşfü’z-Zünûn, İstanbul, 1943, C.11, s.1118.
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi,

Ankara 2002.
415
GÖLPINARLI, Abdülbaki, Mevlânâ Müzesi Yazmalar Katalogu, C.II., Ankara,

1971, s.280, Ktl. No.2256.
GÜMÜŞHANEVÎ, Ahmed Ziyâüddin, Ramûz El-Ehâdis (Hadisler Deryası),

Milsan Basın, C.1, İstanbul, 1982, s.184.
İSLAM ANSİKLOPEDİSİ, Milli Eğitim Basımevi, Nahşebî maddesi, C.9, İstanbul,

1979, s.39-40.
‘_____’, Diyanet Vakfı Yayınları, Nahşebî maddesi, C.32, İstanbul, 2006, s.309-310.
KANAR, Mehmet, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, C.2, İstanbul,

2009, s.3552-3553.
KAVRUK, Hasan, Eski Türk Edebiyatında Mensur Hikâyeler, Milli Eğitim

Basımevi, İstanbul, 1998, s.39,40.
KUTLU, Şemseddin, Tûtî-nâme, Tercüman Yayınları 101 Temel Eser,

No.90,Tarihsiz, s.IX.
LEVEND, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, C.1,
Ankara, 1998, s.231)
NECATİGİL, Behçet, Tûtînâme, Can Yayınları, İstanbul, 2009, s.15-22.
ONAY, Ahmet Talat, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, (haz.:

Kurnaz, C.), TDV Yayınları, Ankara, 1992, s.70, s500.
PALA, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Antolojisi, Tûtî maddesi., s.401,

Ötüken, İstanbul, 2000.
416
SAKAOĞLU, Saim, Gümüşhane Masalları, Metin Toplama ve Tahlili, Atatürk

Üniversitesi Yayınları No: 298, Sevinç Matbaası, Ankara, 1973, s.31.
‘_____’, Gümüşhane ve Bayburt Masalları, Ankara, 2002, s.250)
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANSİKLOPEDİSİ, Tûtînâme maddesi, Dergâh

Yayınları, C.8, İstanbul, 1998, s.396.
YEĞİN, Abdullah, Yeni Lûgat, Yeni Asya Yayınları, İstanbul, 1975.
Makaleler:
NARLI, Mehmet, “Romanda Zaman ve Mekân Kavramı,” Balıkesir Üniversitesi

Sosyal Bilimler Dergisi (Journal of Social Sciences), Cilt 5, Sayı 7 (Mayıs)
s. 91–106, 2002.
ÖZTELLİ, Cahit, “Manzum Bir Tûtînâme”, Türk Folklor Araştırmaları, Cilt 10,
(Şubat), s. 4323-4324, 1967.
‘_____’, “Tûtî-Nâme Üzerine Bilgiler,” Sivas Folkloru, Sayı 46, Sivas, s. 3- 7,

1976.
‘_____’, “Tûtî-Nâme İçin Son Araştırma,” Sivas Folkloru, Sayı 54 (Temmuz),

Sivas, s. 3, 1977.
SONA, İbrahim, “1538 Tarihli İlk Türkçe Tûtî-nâme Çevirisi,” Turkish Studies,
Vol. 7, Issue 3, pp. 2299-2311, 2012.
YILMAZ, Kadriye, “Tûtînâme’deki Hikâyelerin Anlatı Düzlemlerinin Şematik

Sunumu, TDEAD, Sayı 1, İzmir, (Ocak), s. 303-312, 2007.
417
Diğer:
İnternet Kaynakları:
<www.vikipedia.org>. (12.04.2012)
<www.tdk.gov.tr>. (20.05.2012)
<http://yazmalar.tdk.org.tr>. (21.06.2012)
<http://milletkutup.gov.tr/katalog.html>. (22.10.2012)
<http://78.181.100.70/yordam.htm>. (22.10.2012)
<http://www.osmanlicaturkce.com>. (01.06.2012)
<http://www.mehmedkirkinci.com>. (10.11.2012)
<http://www.sadakat.net>. (10.11.2012)
<http://www.sonpeygamber.info>. (10.11.2012)
<http://www.turkiyekulturportali.gov.tr>. (30.12.2012)
Tezler:
AKGÜL, Ahmet, Abdullah Sıtkî Divanı (İnceleme, Metin, Dizin), Yayımlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Isparta, 2011.
ESKİGÜN, Kübra, Klasik Türk Şiirinde Efsanevi Kuşlar, Yayımlanmamış

Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçüimam Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş, 2006.
ATALAS, Burcu, Tûtî-nâme (Metin ve İnceleme), Yayımlanmamış Yüksek Lisans

Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2010.
KESLER, Hülya, Tûtî-nâme (Metin ve İnceleme), Yayımlanmamış Yüksek Lisans

Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2010.
418
ÖZ GEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler:
Adı ve Soyadı : Adem AĞAOĞLU
Doğum Yeri : Denizli/Çal
Doğum Yılı : 02.02.1981
Medeni Hali : Evli
Eğitim Durumu:
Lise : Uşak/Karahallı Mehmet Yeşil Lisesi
Lisans Öğrenimi : Pamukkale Üniversitesi
Yüksek Lisans Öğrenimi : Süleyman Demirel Üniversitesi
Yabancı Dil(ler) ve Düzeyi:

İngilizce/Orta düzey
İş Deneyimi:
1. Zonguldak/Merkez Vali Tevfik Başakar İlköğretim Okulu Türkçe
Öğretmeni
2. Isparta/Aksu Yakaafşar Şehit Ali Kaya İlköğretim Okulu Türkçe
Öğretmeni/Okul Müdür V.
3. Isparta/Aksu Yakaafşar Lisesi Okul Müdür V.
4. Isparta/Aksu Koçular İlköğretim Okulu Müdür Yard./Okul Müdür V.
5. Isparta/Merkez Öğretmenler Ortaokulu Türkçe Öğretmeni/Müdür
Yardımcısı
Bilimsel Yayınlar ve Çalışmalar:

l. Seminer Çalışması: Âşık Süleyman Uysal

Tutiname - Metin Ve İnceleme

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tutiname - Metin Ve İnceleme

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C .

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

TÛTÎNÂME (METİN ve İNCELEME)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

29. Hekim-i Sazperver ile Maymun ..............................................................54

2.2.3. Olağanüstü Varlıklar.........................................................................138

Sosyal bir varlık olarak bir arada yaşayan insanoğlunun bu birlikteliği

kullanılarak metne yaptığımız eklemeler (metin tamirleri), yay ayraç içerisinde

Anlatıcının papağan olduğu Tûtînâme, “Çerçeve Hikâye”lerden oluşmuştur.

Tûtînameh whose teller is a parrot consists ‘Frame Stories’. Although stories

Key Words: Folk Literature, Tale, Fable, Story, Frame Story.

age. : Adı geçen eser

1.1. Tûtînin Edebiyatımızdaki Yeri

1.2. Tûtînâme’nin Tanımı

Her ne kadar tûtînâme hakkında çok fazla araştırma olmasa da tûtînâmenin

Yine aynı tezde Tûtînâme’nin izine rastlanılan kataloglar ve yabancı

Tûtînâme, Doğu edebiyatının çerçeve hikâye biçiminde yazılmış en önemli

Her ne kadar ilk kaynağı bilinemese de Tûtînâme’nin Farsça olarak

Tûtînâme’yi kendisinin tekrar tercüme etmesini istediğini belirtmiştir. Bunun üzerine

Aşktır cevher-i iksîr-i kemâl

sunulmuş ve müterciminin de Eyyûbî olma ihtimalinin yüksek olduğunu

Bulunduğu Yer : Milli Kütüphane-Ankara

Yazı Türü : Nesih

12. Terceme-i Tûtî-nâme

gömme baskılı cilt. (http://yazmalar.gov.tr/detay_goster.php?k=113759)

14. Terceme-i Tûtî-nâme

Boyut (Dış-İç) : 215x160-172x110 mm.

dünyasına kendisinin tanıttığını söyler. Bu yazmanın başı ve sonu tamdır. Boyutu

Yine http://yazmalar.tdk.org.tr adresinde iki adet tûtînâme nüshası tespit

24. Müntehâbât-ı Tûtî-nâme

İnternet ortamından yine Millet Kütüphanesi’nde yapılan elektronik taramada

Fiziksel Nitelik: 237 s. ; 23x14 cm.

Vakıf, Mülkiyet, Okuma Kayıtları:

2.1. OLAY ÖRGÜSÜ

Bir Fasih ile Seksen Salih Kişi

Tûtî-i Kâmil, Mâhışeker’den yana görünerek ve güya beyzade ile

1. Hintli Bezirgânın Tûtîsi ile Hatunu

2. Hz. İbrahim (AS)

3. Gülfeşân ve Mehizar ile Vezir Asım

adamın sevincine şaşarak nedenini sorar. Gülfeşân’ı tanımayan bu adam vezirin

Gülfeşân’ın kaldığı hapishane Vezir Asım’ın kaldığı yere yakın olması

4. Cevherşinas ile İbnülgayb

ayıpladıklarını söyler. Sonunda İbnülgayb de bezirgânlara katılarak Semmak şehrine

Tûtî sözünü tamam eder. Tûtî mürayılığın sonunun vefasızlığa çıkacağını ve

5. Camas Şah ile Tûtî

6. Hemenaz ile Behzad

anlatır. Kadı hırsızın şahitliğiyle hüküm veremeyeceğini söyleyince de hırsız asılan

Zebanaver sözünü bu hikâyeyle tamamlayarak bu hikâyenin kadınların

Tûtî bu hikâyeden kişiye dünya ve ahrette lazım olan sadakattir, diyerek

9. Kuyumcu ile Dülger

Tûtî, âdemoğlunun dünyada iki kısım olduğunu; birincisinin dostlukta kavi,

O gün de akşam olunca Mâhışeker sızlanarak tûtînin yanına gelir. Hâlinin

10. Merdi Sipahi ile Güzel Hatunu

11. Bezirgân ile Deveyi Köprüden Geçiren Hatun

Merdi sipahinin hatunu bu hikâyeyi anlattıktan sonra kendi aslının temiz

12. Merhume Hatun ile Merd-i Salih

Tûtî, Mâhışeker’e mahbubundan utanması gerektiğini Hoca Sâid’in gelmek

Tûtî, bu ahvalin sonunun nereye varacağı konusunda düşüncelere daldığını anlatır.

13. Hekim Tûtî ile Padişah

14. Maymun Zeyrek ile Dizdaroğlu

Tûtî hikâyeyi bitirerek Mâhışeker’e muhabbetin iki baştan olduğunu tek

gece olur ve tûtî ‘Ağaçtan Yapılan Kız’ hikâyesini anlatır.

15. Ağaçtan Yapılan Kız