Annie-Science3 HILIGAYNON-Quarter1&2 (2!24!14) - Edited Mar21

3
1
Book Record
School:
District:
Division:
Region:
Date received by school:
Issued to Date Date

Condition Condition
Returned
(Name of Pupil) Issued
To the Teacher
Write the pupil’s name clearly under the column “Issued to.”
Use the following letters in recording the condition of the book:
A. (New Book)
B. (Used Book in Good Condition)
C. (Used Book in Fair Condition)
2
D. (Used Book in Poor Condition)
Encourage and assist the pupil in repairing damaged textbooks.
3
Take Care of Your Book
Dos:
1. Cover your book with plastic or manila paper.

Old newspapers and magazines will do.
2. Be sure your hands are clean when you handle or turn
the pages.
3. When using a new book for the first time, lay it on its
back.
Open only a few pages at a time. Press lightly along the
bound edge as you turn the pages. This will keep the
cover in good condition.
4. Use a piece of paper or cardboard for bookmarks.
5. Paste or tape immediately any torn pages.
6. Handle the book with care when passing from one person
to another.
7. Always keep your book in a clean, dry place.
8. When your book is lost, report it to your teacher right
away.
Don’ts:
1. Do not fold the pages.

2. Do not write on the cover or pages.
3. Do not cut out any picture.
4. Never tear or detach any page.
5. Do not leave it open or lying face down when not in use.
6. Do not use pencils, ballpens, or thick objects as
bookmarks.
7. Do not force the book into a packed schoolbag.
8. Do not use it to cover your head when it is raining.
9. Do not sit on it.
4
Pagpakilala
Dear Boys and Girls:
Ini nga Learner’s Material for Grade 3, ginsulat sabat sa basic

goal of education sa idalum sang K to 12 Enhanced Basic Education
Program- “pagpreparar sang bumulutho nga mangin
mabinungahon, malahalon kag mapa-indis nga lamharon nga
scientists sang pungsod.
Ini natunga sa apat ka units nga may ilustrasyon

nagalaragway sang kada unit, nagarepresentar sang bilog nga tuig
nga may klase. Taga unit may ara bahin upod sa mga leksyon kag
buluhaton nga ginpreparar nga nakakulubay sa teacher’s guide.
Kaalam nga matubo, pinanilagan kag insakto nga

kinaadman, obserbasyon paagi sa eksperimento, labi nga ihibalo
tuhoy sa butang, pamatyag, butang nga may kabuhi, butang nga
wala kabuhi nga imo matukiban parte sa imo palibot, paglain sang
klima kag iban nga topiko tuhoy sa palibot, kalibutan kag
kahawaan nga ginatagaan sang talupangod sa sini nga learner’s
material.
Tukiba ang Science kag himua ini nga mapuslanon sa imo

matag-adlaw nga kabuhi.
Kaalam sa Science may daku nga kalingawan.
The Writers/Conceptualizers
5
ACKNOWLEDGEMENT
(Pagkilala)
Recognition is given to the following supervisors, administrators,

teachers, BEE Staff and experts in Science for their enthusiastic commitment
in the development, revision and finalization of the teaching guides and
learning materials for Grade 3 under K to 12 Basic Education Program.
Arthur DC. Sacatropes Dr. Luz E. Osmena

Education Prog. Supervisor Education Prog. Supervisor
Region III Region IV-A
Michelle G. Hatid-Guadamor, Ph.D. Aiisa C. Corpuz

Education Program Supervisor Science Coordinator
Division Office, Sorsogon Prov. Division of Tarlac City
Region V Region III
Jennifer M. Rojo Jennifer A. Tinaja

Master Teacher II MasterTeacher I
Neogen Elementary School Nueve de Febrero E.S.
Districtof Tagaytay City Mandaluyong City
Job S. Zape (Ret.) John Fitzgerald Secondes

Education Program Supervisor Master Teacher I
Division Office, Mandaluyong City Don Felix Serra Nat’l. Hi-sch
San Jaoquin, Iloilo Province
Leni S. Solutan Neolita S. Sarabia

Master Teacher Principal II
Sta. Barbara Elementary School STRIVE Coordinator
Division of Iloilo Province Division of Tagbilaran City
Romeo C. Ordoňez
Master Teacher II/Illustrator
Divisoria E.S. Mexico South District
Division of Pampanga
Susana D. Mota
Jemmalyn N. Malabanan
Encoders
6
Trinidad M. Lagarto
Senior Education Program Specialist, Anchorperson
Curriculum Development Division
Bureau of Elementary Education
Appreciation is extended to the following consultants/reviewers for their untiring

efforts in sharing their expertise:
Evelyn L. Josue May R. Chavez

Science Educ. Specialist IV (Ret.) Science Educ. Specialist I
UP-NISMED UP-NISMED
Diliman, Quezon City Diliman, Quezon City
Pia Campo
Science Education Specialist I
UP-NISMED
Diliman, Quezon City
Marilette R. Almayda
Director III
Marilyn D. Dimaano
Director IV
Contextualizer:
Dinah Alnie P. Osano

Annie A. Hallares
Content & Language Reviewer:
Daisy A. Rosano, Ph.D.

Rosie A. Martinez, KWF
7
Mga Kaundan
Panid
Title Page i
Book Record for the Teacher ii
Copyright Page iii
How to take care of your Book iv
Introduction v
Acknowledgement vi
UNIT I : Matter
Overview/
Chapter 1 – Solid 11-17
- Kinaiya sang Solid

- Ngalani /Klaseha ang Sarisari nga Solid
- Ilaragway ang Solid suno sa Duag
- Ilaragway ang Solid suno sa Porma
- Ilaragway ang Solid suno sa Tamanyo
- Ilaragway ang Solid suno sa Tekstura
Chapter 2 – Liquids 17-23
- Kinaiya sang Liquids

- Ngalani /Klaseha ang sarisari nga Liquids
- Ilaragway ang Liquid suno sa kon Paano Magtubod Mag-ilig
- Ilaragway ang Liquid suno sa kon Paano Magkuha sang Porma
sang Suludlan
- Ilaragway ang Liquid kon Paano Mag-okupar sang Espasyo
- Ilaragway ang Liquid suno sa Panimaho
8
Chapter 3 – Gases 23-26
- Ilaragway nga ang Gases Nagakuha sang Porma

sang Suludlan
- Ilaragway nga ang Gases Naga-okupar sang Espasyo
- Ilaragway nga ang Gases Wala Hamot kag Wala Damil
Chapter 4 – Hilway nga Pag-uyat sang Solid, Liquid, kag 26-31
Gas nga Nakita sa Balay kag sa Buluthuan
-Lista sang mga Ordinaryo nga Produkto nga Makita sa Balay
- Katalagman sang ordinaryo nga materyales

nga Makita sa Buluthuan
- Paghalong sa Pag-uyat sang mga Makatalagam
nga Materyales
Chapter 5 – Pag-lain/Pagbag-o sang Butang 31-49
- Taksa ang Temperatura sang Materyales

- Taksa ang Temperatura sang Mainit/Maalabaab
nga Butang
- Taksa ang Temperatura sang Matugnaw nga Materyal

- Pagbaylo sang Materyales nga Epekto sang Temperatura
- Ano ang Matabo kon ang Kandila Pagainiton?
- Ano ang Matabo sa Hulas sang Tubig kon Ipabugnawon?
- Ano ang Matabo sa Napthalene Ball kon Pagapainitan??
- Ano ang Matabo sa Hangin sa sulod sang Botelya/Pahabok
kon Painitan ukon Pabugnawon?
UNIT 2: Butang nga May Kabuhi kag ang Ila Palibot
Overview
Chapter 1 - Sense Organs 51-66
9
- Kilalaha ang mga Parte sang Mata
- Kilalaha ang Nagakaigo nga Pamaagi sa Paghalong sang Mata
- Kilalaha ang mga Parte sang Dulunggan
- Paano ang Sarisari nga Parte sang Dulunggan Nagatrabaho/
- Paghalong sa Dulunggan
- Kilalaha ang mga Parte sang Ilong kag ang Iya Gamit
- Kilalaha ang Husto nga Pamaagi sa Paghalong sang Ilong
- Kilalaha ang mga Gamit sang Dilla
- Kilalaha ang mga Parte kag Gamit sang Dila
- Kilalaha ang Parte kag Gamit sang Panit
- Kilalaha ang Husto nga Pamaagi sa Paghalong sang Panit
Chapter 2 – Sapat 67-86
- Ngalani ang Sapat sa Palibot mo

- Parte sang Lawas sang mga Sapat
- Mga Parte sang Lawas sang Sapat nga Ginagamit sa Paghulag
- Klaseha ang mga Sapat suno sa ila nga Paghulag
- Mga Parte sang Lawas sang Sapat nga Ginagamit sa Pagkaon
- Klaseha ang mga Sapat suno sa Ila Ginakaon
- Klaseha ang mga Sapat suno sa Tabon sang Ila Lawas
- Klaseha ang mga Sapat suno sa Ila Ginaistaran
- Mapuslanon nga mga Sapat
- Importansya sang Sapat sa Tawo
- Mga Sapat nga Makahalalit sa Tawo
- Pagtatap sang mga Hinuptanan
Chapter 3 – Tanum 87-101
- Ngalani kag Ilaragway ang Parte sang Tanum

- Pareho nga Parte sang mga Tanum, Lainlain nga mga Tanum
- Sarisari nga parte sang Tanum may Iya sarisari nga Obra
- Kilalaha ang Butang nga Naghalin ukon Nahimo Halin saTanum
- Sarisari nga Gamit sang Tanum
- Makahalalit nga Tanum
- Nagakaigo nga Pamaagi sa Pag-atipan sang Tanum
- Kinaiya sang Butang nga may Kabuhi kag Wala sang Kabuhi
Chapter 4 : Pagpanubli: Magpanubli kag Magsari 101-108
- Sapat nga Nagabata sang Pareho nila nga Sapat

- Physical Traits sang Tawo Halin sa Sarisari nga Rasa
10
- Physical Traits sang Sapat nga Pareho ang Sahi
- Ang Tanum nga Nagahimo sang Pareho sang Iya Sahi
- Nagatubo nga Tanum halin sa Iban nga Parte sang Tanum
Chapter 5: Ecosystem 109-115
- Ang Nagapanguna nga Kinahanglanon

sang Tawo, Sapat, kag Tanum
- Mga Butang nga Kinahanglanon Halin sa Palibot
- Konserbasyon kag Proteksyon sang Palibot
UNIT 3: Kusog, Hulag, kag Enerhiya
Overview
Chapter 1: Nagahulag nga mga Butang 116-130
- Ilaragway ang Posisyon sang Butang

nga may Kaanggid sa isa ka Butang
-Ilaragway ang Kahimtangan sang Butang Pagkatapos
Ini Maghulag
- Ilaragway kon paano ang hangin makapahulag
sang butang.
Chapter 2: Kasanag kag Init

-Ginhalinan sang kasanag
-Gamit sang Kasanag
-Ginhalinan sang Init
-Gamit sang Init
Chapter 3: Mga Tunog

-Ginhalinan sang Tunog
-Mga Gamit sang Tunog
Chapter 4: Kuryente 145-151
-Ginhalinan sang Kuryente

-Gamit sang Kuryente
-Luwas sa Katalagman nga Paggamit sang Kuryente
UNIT 4: Ang Kalibutan kag ang Kahawaan
11
Overview
Chapter 1: Palibot 151-162
- Ang Palibot
- Magpanglugayawan sa Palibot
- Katubigan sa Komunidad
- Ang mga Porma sang Duta
Chapter 2: Panahon 162-178
- Ang Panahon
- Ang Ginpatin-ad nga Instrumento Pangklima Panahon
- Ang Matag-adlaw nga Klima
- Tagaasoy sang Klima
- Ilaragway kon paano ang Klima Makaapekto
sa tawo, tanum, kag sapat
Chapter 3: Butang nga Nakita sa Langit 178-188
- Sarisari nga Butang nga Nakita sa Langit

- Tamanyo sang Butang nga Nakita sa Langit
- Kasanagon kag Kasanaaw sang Butang
nga Makita sa Langit
- Posisyon sang Adlaw sa Lainlain nga Oras
- Makahalalit nga Epekto sang Init sang Adlaw sa Tawo
- Epekto sang Init sang Adlaw sa mga Tanum
- Epekto sang Init sang Adlaw sa mga Sapat
PLEASE observe title case for all titles; apply to all. Please review table of
contents to match with changes in unit headings. Thanks
Ma’am Ann, sorry I have to change the spelling of “grupuha” to conform with
the new spelling rule which is to change o to u when with suffix. It’s sumakwelan
which uses grupoha.
12
UNIT 1: Matter
13
Ang solid ang isa sa mga sahi sang matter. Ini may pat-ud
nga duag, tamanyo, kurte, kag tekstura. Ang molecules sang solids
malapit sa isa kag isa. Nagahulag sila pakadto pakari pero ang
particles wala nagabaylo. Amo ini kon ngaa nga wala nagabaylo
ang kurte sang solids.
Chapter 1: SOLID
Ini nga Bahin pakigbahin sa mga kinaiya sang mga solid suno
sa duag, kurte, tamanyo kag tekstura. Ang solid may ara gid iya nga
kinaiya nga ginapakita kon ang iban nga butang sarisari ukon
palareho sa kada isa.
Leksyon 1: Kinaiya sang Solid
Hilikuton 1: Ano ang mga kinaiya sang solid?
Tinutuyo:
1. Ilaragway ang sarisari nga butang sa hardin sang
buluthuan.
2. Klaseha ang mga butang base sa ila kinaiya
Materyales:
Sarisari nga butang nga makita sa hardin sang
buluthuan
Pamaagi:
1. Magbisita sa hardin sang buluthuan. Mangolekta sang
sarisari nga mga solid.
2. Ilista ang napulo ka solid nga imo nakolekta.
14
3. Ilaragway ang mga solid base sa ila kinaiya
4. Isulat ang mga ngalan sang solid nga imo nakolekta
sa insakto nga kolumna sa tsart.
Gamay Daku Magaras Mahining Bilog Kwadrado Itum Puti
Sa inyo kwaderno, sabti ang mga masunod:
1. Paano ninyo ginlaragway ang solid?

2. Ano ang iya mga kinaiya?
Giya nga Pamangkot:

Ano pa gid ang iban nga kinaiya sang matter?
Leksyon 2: Kinaiya sang Solid suno sa Duag

Hilikuton 2: Paano mo ikumparar ang solid suno sa iya
duag?
Tinutuyo:
Ilaragway ang mga solid suno sa ila duag.
Materyales:
Mga laragway kag kon pwede mga konkreto nga luto nga
kapayas, hilaw nga kapayas, luto nga paho, hilaw nga paho, luto
nga kamatis, hilaw nga kamatis, talong kag uling
Pamaagi:
1. Tun-i ang mga laragway sang sarisari nga mga solid.
2. Isulat ang duag sang solid sa tsart.
15
Solid Duag
luto nga paho
hilaw nga kamatis
luto nga kamatis
hilaw nga kapayas
luto nga kapayas
sandiya
16
talong
uling
1. Paano mo ginlaragway ang mga materyales?

2. Ang tanan bala nga mga solid may iya kaugalingon nga
duag?
3. Ano ang ila mga duag ?
Giya nga Pamangkot:
Ang tanan bala nga solid may iya pat-ud nga duag?
Leksyon 3: Kinaiya sang Solid suno sa Kurte
Hilikuton 1. Kurtyado nga mga solid
Tinutuyo:
Kilalaha ang mga solid base sa ila gid nga kurte
Materyales:
Bola, eraser, suha, pinggan, bayabas, kwaderno,
batingting (musical instrument)
Pamaagi:
17
1. Magkuha sang anum ka butang halin sa kahon.
2. Tun-i ang kurte sang mga butang.
3. Isulat ang ngalan sang kada butang sa ila kurte sa tsart.
Bilog Rektanggulo Trianggulo

1. Paano mo ginkilala ang mga solid base sa ila kurte?
2. Ano ang sarisari nga hurma kurte sang solid nga imo na
obserbahan?
Ma’am, let’s be consistent with the term for shape. Kurte is
more appropriate; hurma most often means mould
Giya nga Pamangkot:
Ang solid bala may ara pat-ud nga hurma kurte?
Leksyon 4. Kinaiya sang Solid suno sa iya Tamanyo

Hilikuton 1: Kilalaha ang mga Solid suno sa ila
Tamanyo
Tinutuyo:
1. Kilalaha ang mga solid suno sa ila pat-ud nga tamanyo.
2. Taksa ang mga solid gamit ang ruler/talaksan.
Materyales:
Bag nga may unod nga mga solid
Ruler/ Talaksan
Pamaagi:
1. Magkuha sang mga solid halin sa inyo bag.

2. Kilalaha ang mga solid suno sa ila tamanyo.
3. Irekord ini sa inyo kwaderno.
18
Tamanyo
Butang/Solid Lip-ot Laba
4. Taksa ang kada solid gamit ang ruler/talaksan.

5. Irekord ang imo takus sa imo kwaderno.
Materyales/Solid Tamanyo/(Insakto nga Takus)
1. Paano mo nahibaluan ang tamanyo sang mga solid?

2. Ano ang imo gingamit para mahibaluan ang tamanyo sang
materyal?
3. Nakuha mo bala ang insakto gid nga takus sang solid? Paano?
Leksyon 5: Kinaiya sang mga Solid suno sa Tekstura

Hilikuton1. Grupuha ang Solid suno sa Tekstura
Tinutuyo:
1. Klaseha ang mga solid suno sa tekstura.
Materyales:
Bag ukon kahon nga may unod sang bato, algodon, balas,
saging, kardbord, papel de liha, rambutan, panit sang langka
Pamaagi:
1. Pagwa-a ang tanan nga unod sang imo bag.
19
2. Sa imo kwaderno, isulat ang ngalan sang butang kag grupuha
suno sa tekstura.
Butang Mahining Magaras Mahumok Matig-a
Sabti ang mga masunod:
1. Paano mo gingrupo ang mga solid?

2. Ano nga kinaiya sang solid ang imo naobserbahan?
3. Ginlaragway mo bala sang insakto ang solid base sa imo
obserbasyon? Ngaa?
4. Ano ang maayo nga pamatasan ang natun-an mo sa mga
buluhaton?
Giya nga Pamangkot:

Ang mga solid bala may ara pat-ud nga tekstura?
Chapter 2: Liquid
Ini nga Bahin may kahilabtanan sa liquid nga may mass,

paano ini magtubod, paano ini nagakuha sang hurma porma sang
suludlan, paano ini naga okupar sang espasyo, ang damil kag ang
hamot.
Porma – form; hurma - mould
Leksyon 1: Kinaiya sang Liquid
Hilikuton 1: Ngalani ang sarisari nga liquid
20
Tinutuyo:
Ngalani ang sarisari nga butang.
Materyales:
Ang liquid nga may sarisari nga kinaiya sa kon paano mag-
ilig, magkuha sang kurte sang suludlan, paano mag-okupar sang
espasyo, damil kag hamot.
Pamaagi:
1. Magkadto sa kantina sang buluthuan.
2. Magpamangkot sa manugbaligya diri nga ipakita ang
nanarisari nga mga liquid.
3. Hingalani ang kada liquid.
4. Obserbahi ang kada liquid kon paano ini mag-ilig, kurte sang
suludlan kag ang espasyo nga ginaokupar.
5. Damilan Tilawi ukon simhuti ang mga liquid pero sing may
paghalong. Damil – taste (n); tilaw- taste (v)
6. Irekord ang imo obserbasyon sa imo kwaderno.
Leksyon 2: Paglaragway sang mga Liquid kon Paano Sila Mag-ilig

Hilikuton 1: Paano ang liquid nagailig?
Tinutuyo:
Ilaragway kon paano ang mga liquid mag-ilig
Materyales:
Gatas nga kondensada, toyo, langgaw, shampoo, tubig,
mantika, 2 ka kutsara, sinagon nga yahong
Pamaagi:
1. Magkuha sang duha ka kutsarita kutsara.
2. Uyati ang tagsa ka kutsara sa tagsa ka kamot pareho sa
21
ginapakita sa litrato sa idalum.
3. Magkandos sang isa ka kutsara sang tubig kag isa ka kutsara

sang langgaw.
4. Uyati ang kutsarita kutsara nga may tubig tupong sa imo siko.
5. Pailiga sing dungan ang mga liquid sa duha ka kamot pareho
sa ginapakita sa laragway.
6. Irekord ang imo obserbasyon sa kwaderno.

Diin ang nagtulo sing madasig? Tubig ukon langgaw?
7. Liwata ang step 2 hasta 6 gamit ang iban nga liquid kag
paresan sang tubig.
(Note Pahanumdom: Tubig ang magaserbi nga kumparasyon sa

pag-ilig sang liquid.)
Ngalan sang Nagailig sing Nagailig sing Nagailig sing

Liquid mahinay? madasig? tam-an
kadasig?
1.tubig
2. toyo
3. langgaw
22
4. shampoo
5. mantika
6. gatas nga
kondensada
Giya nga Pamangkot:

1. Ang liquid bala nagatubod sang nagailig sing dululungan?
2. Sa diin Ano nga liquid nagatubod sang ang nagailig sing
madasig?
3. Sa diin Ano nga liquid nagatubod sang ang nagailig sing
mahinay?
Leksyon 3: Paglaragway sang mga Liquid kon Paano Sila Nagakuha

sang Kurte sang Suludlan
Hilikuton1: Ang liquid bala may kurte?
Tinutuyo:
Ilaragway kon paano ang liquid magkuha sang kurte sang
suludlan.
Materyales:
Sarisari nga kurte sang suludlan
Tubig
Pamaagi:
1. Ilaragway ang tatlo ka kurte sang suludlan.
2. Pagkuha sang tatlo ka sahi sang liquid.
3. Ihuwad ang liquid sa nanarisari nga suludlan.
Ngalan sang liquid Kurte sang ginhuwad sa suludlan
23
4. Irekord ang imo mga obserbasyon.
1. Ano ang natabo sa sarisari nga mga likido pagkatapos ini ihuwad
sa suludlan?
2. Ang mga liquid bala may palareho nga kurte?
3. Ano nga kinaiya sang liquid ang imo naobserbahan?
4. Ano bala ang matun-an sa sini nga buluhaton?
Giya nga Pamangkot;

May kurte gid man bala ang liquid?
Leksyon 4: Paglaragway sang Liquid sa kon Paano Sila Mag-okupar

sang Espasyo
Hilikuton 4: Ang liquid bala nagaokupar sang espasyo?
Tinutuyo:
Ilaragway kon paano ang liquid magaokupar sang espayo
Materyales:
bato, tubig, beaker, trapo
Pamaagi:
1. Ipreparar ang mga materyales.
2. Pun-a ang beaker sang tubig.
3. Butangi sang dugang nga tubig ang beaker.
4. Obserbahi kon ano ang matabo samtang ginadugangan pa gid
sang tubig ang suludlan.
5. Butangi sang iban pa gid nga bato ang suludlan sang tubig .
6. Sa liwat obserbahi kon ano ang matabo.
7. Irekord/Idrowing ang imo obserbasyon sa imo kwaderno.
24
Sa imo kwaderno/papel, sabti ang mga masunod:
1. Ano ang natabo sang gindugangan mo pa ang tubig sa beaker?

Ngaa?
2. Ano ang imo natalupangdan sang ang bato
naglugdang sa idalum sang beaker? Ngaa?
3. Ano ang natabo sa tubig? Ngaa?
4. Ang tubig bala nagaokupar sang espayo? Ngaa?
Giya nga Pamangkot:

Ang mga liquid bala nagaokupar gid man sang espasyo?
Leksyon 5: Paglaragway sang mga Liquid suno sa Panabor

Hilikuton 1: Ang liquid bala may damil?
Tinutuyo:
Ilaragway ang damil sang liquid.
Materyales:
Gatas,duga sang prutas/ juice, tubig, langgaw, makahang
nga sauce, softdrink, wine, catsup, fish sauce
Pamaagi:
1. Tilawi ang kada liquid.
2. Ilaragway ang ila damil.
3. Itsek ang nagakaigo nga damil sang liquid .
Liquid Matam-is Maasin/Maalat Maaslum Mapait Makahang Wala

Damil
Sa inyo kwaderno/papel, sabti ang mga masunod:

1. Paano mo ilaragway ang sarisari nga mga liquid?
2. Ano ang sarisari nga sabor sang mga liquid?
25
3. Ang tanan bala nga liquid palareho ang sabor?
4. Ano ang imo himuon para malikawan nga mahiluan samtang
nagatilaw sang mga likido?
Leksyon 6: Paglaragway sang mga Liquid suno sa Panimhot

Hilikuton 1: Ang liquid bala may hamot?
Tinutuyo:
Ilaragway ang hamot sang sarisari nga liquid
Materyales:
Fish sauce, perfume, alcohol, catsup, coke, hand sanitizer,
shampoo, liquid soap
Pamaagi:
1. Ipreparar ang mga materyales. Ngalani ang sarisari nga liquid.
2. Ilaragway ang hamot sang nanarisari nga liquid. ( Indi pag-
ipalapit sa imo ilong tungod ang iban makatuga sang iritasyon.
3. Irekord ang imo obserbasyon.
Liquid Mabaho Mahamot

1. Ano nga kinaiya sang liquid ang imo naobserbahan?
2. Paano mo sila gingrupo?
3. Ang tanan nga likido bala may palareho nga panimhot?
4. Nagkurisong ka bala sang imo nasimhutan ang mabaho nga
liquid?
Nagyuhum ka bala sang nasimhutan mo ang mahamot nga
liquid? Ngaa?
Giya nga Pamangkot:

Ang liquid bala may hamot?
26
Chapter 3: Gas
Ang ini nga Bahin may kahilabtanan sa gas nga wala sang
iya gid nga porma pero nagakuha sang kurte sang iya suludlan;
nagaokupar sang espasyo, wala damil kag wala hamot.
Leksyon 1: Paglaragway nga ang mga Gases Nagakuha sang Kurte

sang ila Suludlan
Hilikuton 1: Ang gas bala may ara nga kurte?
Tinutuyo:
Ilaragway nga ang gases nagakuha sang porma sang

suludlan
Materyales:
Sarisari nga kurte sang pahabok (kupos), higot
Pamaagi:
1. Kuha-a ang sarisari nga hurma kurte sang pahabok.
2. Huypi sang hangin ang pahabok. Higti ini sang lubid.
3. Ilaragway ang kurte sang gas sa pahabok.
4. Irekord ang imo obserbasyon.
5. Idrowing ang kurte sang gas sa kada pahabok.
Sa inyo kwaderno, sabti ang masunod:
1. Ano ang natabo sa pahabok sang ginhuypan sang hangin?

2. Ang hangin bala nagailug sang kurte sang pahabok? Ang gas
bala may kurte?
3. Ano nga kinaiya sang gas ang ginpakita sa buluhaton?
27
Giya nga Pamangkot:
Ano ang kurte sang hangin sa suludlan? San-o ang hangin
makakuha sang kurte? Mapabilin ta bala nga malimpyo ang
hangin?
Leksyon 2: Paglaragway nga ang mga Gas Nagaokupar sang

Espasyo
Hilikuton 1: Ang gas bala nagaokupar sang espasyo?
Tinutuyo:
Ilaragway nga ang gas nagaokupar sang espasyo
Materyales:
Tissue
baso nga ilimnan
Styrofoam
Daku nga yahong nga puno sang tubig
Pamaagi:
1. Ihanda ang baso nga ilimnan.
2. Ibutang ang tissue sa sadsaran sang baso para indi
madagdag kon baliskadon ini.
3. Pun-a sang tubig ang daku nga yahong.
4. Uyati ang baso patabuli kag madasig nga itusmaw ini sa
tubig.
5. Mag-isip sang isa hasta napulo samtang nagauyat sang baso.
6. Hakwata sing mahinay ang baso paibabaw kag paggwa
sa tubig. Siguraduhon nga ginauyatan ang baso tadlong
paibabaw.
7. Obserbahi. Ano ang natabo sa tissue?
8. Pwede man himuon ini kaupod ang isa ka panid sang
styrofoam. Ibutang ang styrofoam sa tubig. Ibutang ang
baso patabuli sa Styrofoam kag iduso direkta paidalum sa
tubig.
Sa imo nga kwaderno, sabti ang mga masunod:
28
1. Ano ang ara sa sulod sang baso?
2. Ano ang natabo sa tissue? Sa styrofoam?
3. Ano ang ginapakita sang sini nga buluhaton?
Leksyon 3: Paglaragway sang Gases nga wala Hamot kag

wala Damil
Hilikuton 1: Ang gas wala sang hamot kag wala sang damil
Tinutuyo:
Pamatud-i nga ang gas wala sang baho ukon hamot kag wala
sang damil.
Materyales:
Paper fan
Balloon
Mirror
1. Ihanda ang set up.

2. Huypi ang imo kamot. Ilaragway ang imo nabatyagan.
3. Subong, huypi ang espeho. Ilaragway ang hangin sa
espeho.
4. Huypi sang hangin ang pahabok. Ilaragway ang hangin sa
sulod sini.
5. Magkuha sang kapareha pares, kuyabi ang tagsa-tagsa.
Ilaragway
ang hangin. Kapareha sounds tagalog
Direksyon:
1.Idrowing kon paano mo ginhuyop ang imo kamot kag
pamatud-i nga ang hangin wala sang duag.
2. Ilaragway ang hangin nga nagsaylo sa espeho kag sa sulod sang
pahabok.
3. Sa tatlo ka dinalan, ilaragway kon ano ang nabatyagan mo
samtang nagapanguyab ka kag sang imo kapareha pares.
29
Giya nga Pamangkot:
1. Ano ang nabatyagan mo pagkatapos huypan ang imo mga

kamot? Nakita mo bala ang hangin halin sa imo baba?
2 . Nakita mo bala ang hangin sa sulod sang pahabok? Ngaa?
3. Ano ang nabatyagan mo sang ginkuyaban ka sang imo
kapareha pares? Gintilawan mo bala ang hangin samtang
ginahimo
ini sang imo kapareha pares?
4. Ano ang kinaiya sang gas nga ginapakita sa buluhaton ?
Chapter 4: Husto nga Pag-uyat kag

Paggamit sang mga Solid, Liquid
kag Gas nga Masami Makita sa
Balay kag sa Buluthuan
Ang ini nga Bahin, may kahilabtanan sa madamo nga butang

nga ordinaryo sa balay kag sa buluthuan pareho sang solid, liquid
kag gas. Ibutang gid sa lugar ang tanan nga gamit. Ngalani ang
tanan nga botelya sang insakto pareho sang kemikals kag iban nga
materyales.
Leksyon 1:Ordinaryo nga Solid, Liquid, kag Gas nga

Makita sa Balay kag sa Buluthuan
Hilikuton 1 : Lista sang mga ordinaryo nga produkto nga
nakita sa balay kag sa buluthuan
Tinutuyo:
30
1. Kilalaha ang ordinaryo nga solid, liquid kag gas nga makita sa
balay
2. Ilaragway ang paggamit sa mga materyales nga makita sa
balay
Materyales:
papel,
ballpen
manila paper
Pamaagi:
1. Maghimo sang listahan sang mga ordinaryo nga produkto nga

masami makita sa buluthuan kag sa balay. Grupuha sila sa
table sa idalum.
Solid Liquid Gas
Ginausar Ginausar Ginausar sa Ginausar Ginausar Ginausar sa Ginausar

bilang bilang pagpanami bilang bilang panglimpyo bilang
pagkaon pangluto sang balay patahum panglimpyo sang pamatay
kalawasan/
kaugalingon insekto
/peste
31
2. Grupuha ang materyales nga nakalista sa number 1 gamit ang
table 1 sa idalum.
 Ano ang mga ordinaryo nga materyales sa balay kag sa

buluthuan?
 Ano ang mga paggamit sang materyales sa balay kag sa
buluthuan?
Hilikuton 2: Mga Katalagman Dala sang mga materyales

nga makita sa balay kag sa buluthuan
Tinutuyo:
Makilala ang mga malain nga epekto sang mga materyales

nga masami makita sa balay kag sa buluthuan
Materyales:
Mga hapin ukon putos sang mga produkto
Pamaagi:
Basaha ang labels sang mga produkto nga masami

ginagamit kag pangita-a ang masunod nga simbolo sang
kada label:
1.
32
Makasunog Makahililo
Hilo Makapalaso
Ari ang mga halimbawa:
2. Natabo ang mga materyales base sa malain nga epekto sini

sa tawo kag iban pa nga butang nga may kabuhi. Gamita
ang table sa idalum.
3. Isulat ang sabat sa inyo kwaderno.
Hilo Makahilo Makasunog Makapalaso
33
Hilikuton 3: Paghalong sa pag-uyat sang mga
makatalagam nga materyales
Tinutuyo:
Ilaragway ang mga nagakaigo nga pamaagi sa paggamit kag

pag- uyat sang mga makatalagam nga materyales.
Materyales:
Laragway sang nagakaigo nga pamaagi sa paggamit sang

materyales
Pamaagi:
1. Tan-awa ang mga litrato.

2. Butangi sang  ang kahon kon ini nagakaigo nga pag-uyat
sang materyales kag butangi sang  kon ini indi.
a. b.
I-label ang makahililo nga Mag-usar Magsuksok sang

butang kag ipalayo nga gloves kag gas masks kon
indi malab-ot sang mga mag-usar sang pesticides
kabataan
34
c. d.
Usisa-a pirme kon ang tangke Ang tangke sang gas

sang gas nakasira sang iingod malapit sa stove
maayo.
Gabay nga Pamangkot:
Sundon mo bala ang paghalong sa paggamit sa mga matalagam

nga kemikals? Ngaa?
Chapter 5: Paglain/Pagbag-o
sang mga Butang
Ang ini nga Bahin may kahilabtanan sa pagbag-o sang mga

solid, liquid, kag gas nga umagi sa init nga ginadapat ukon
ginakuha halin diri. Ini man may kahilabtanan sa mga teknika sa
pagtakus sang temperatura gamit ang laboratory thermometer.
Leksyon 1: Pagtakus sang Temperatura sang Materyales
Hilikuton 1: Mainit bala? Matugnaw bala?

35
Tinutuyo:
Ihambal kon ang butang mainit o matugnaw
Materyales:
Manila paper, marker/ pentel pen, paper, pen
Pamaagi:
1. Tan-awa ang mga laragway sa idalum. Ihambal kon ang

butang mainit o matugnaw. Butangi sang (√) ang husto nga
kolumna (3) kon ini mainit ukon (4) kon ini matugnaw.
(1) (2) (3) (4)

Butang Mainit Matugnaw
bala? bala?
Kandila nga
nagakalayo
Sorbetes
Nagabukal nga
tubig
36
4
Nagabukal nga
sopas
Iced Tea
2. Maghatag ang iban nga halimbawa sang mainit o

matugnaw nga mga butang. Isulat sa table nga
makita sa idalum.
Matugnaw nga
Mainit nga butang
butang
Giya nga Pamangkot:
a. San-o mo mahambal nga ang butang mainit?

b. San-o mo mahambal nga ang butang matugnaw?
Hilikuton 2: Taksa ang temperatura sang
mainit o maalabaab nga butang.
Tinutuyo:
37
1. Taksa ang temperatura sang tubig-gripo kag mainit/
maalabaab nga tubig gamit ang thermometer.
2. Basaha sang insakto ang temperatura nga ara sa thermometer.
3. Ikumparar ang temperatura sang tubig-gripo kag mainit/
maalabaab nga tubig.
Materyales:
2 beakers/ suludlan nga kristal nga pareho kadaku

laboratory thermometer
mainit/maalabaab nga tubig kag tubig-gripo nga pareho
kadamo
Pamaagi:
1. Tan-awa sa malapit ang laboratory thermometer.

2. Tuluka ang mga marka nga ara sa thermometer.
3. Ano ang pinakagamay nga numero? Sa diin ini nahamtang?
4. Ano ang pinakadaku nga numero? Sa diin ini nahamtang?
5. Ano nga unit sang takus ang gingamit?
6. Ano nga simbolo ang gingamit para matakus ang temperatura?
7. Butangi sang tubig ang suludlan. Tung-a ini.
beaker/suludlan nga
may unod sang natunga
nga tubig-gripo
8. Ibutang ang thermometer sa beaker nga may alabaab nga

tubig. Uyati sing patindog .
38
Laboratory Thermometer
beaker/suludlan nga may unod sang
natunga nga maalabaab nga tubig
Paandam: Indi pagtanduga ang bombilya sang

thermometer kag indi ini pagtandog sa
idalum sang suludlan
9. Panilagi ang lebel/level sang likido sa thermometer.
10.Taksa ang temperatura sang tubig. (Basaha ang takus malapit sa

lebel sang likido sa thermometer.) Irekord ang temperatura sa
table 1.
11.Ano ang temperatura sang tubig? (Ini ang temperatura sang
tubig gripo sa kwarto nga temperatura.
Pahanumdom: Kon nagabasa sang thermometer,

iposisyon /ihamtang ang imo mata sa lebel
sang likido sa thermometer.
23 oC
Halimbawa sang
Pagbasa sang temperatura
39
12.Butangi sang natunga nga tubig ang isa pa gid ka suludlan nga
may mainit/maalabaab nga tubig.
beaker/suludlan nga
nga mainit/maalabaab
nga tubig
Paandam: Maghalong kon nagabubo sang

mainit/maalabaab nga tubig pasulod sa
suludlan. Basi mapaso ikaw. Magpabulig sa imo
manunudlo sa paghimo sini.
1.Ibutang ang thermometer

sa suludlan sang
mainit/maalabaab nga
tubig.
2.Obserbahi ang matabo sa

lebel sang likido sa beaker/suludlan nga
thermometer. nga mainit/maalabaab
nga tubig
3.Basaha ang thermometer
sang mainit/maalabaab
nga tubig pagkatapos sang lima ka minutos. Irekord ang
temperatura sa table 1 sa idalum.
40
a.Ano ang temperatura sang mainit/maalabaab nga
tubig?
Table1. Temperatura sang tubig gripo kag mainit/maalabaab nga

tubig
Materyal Temperatura (0C)
Tubig-gripo
Mainit/Maalabaab nga
tubig
1.Ikumparar ang temperatura sang tubig gripo kag

sang mainit/maalabaab nga tubig?
Paano mo ikumparar ang temperatura sang tubig
mainit/maalabaab nga tubig?
2 .Ilaragway ang epekto sang init sa tubig.
Ano ang epekto sang init sang tubig?
Giya nga Pamangkot:

Ano ang imo himuon kon kinahanglan mo ang mainit ukon
matugnaw nga tubig sa balay?
Hilikuton 3: Taksa ang Temperatura sang Matugnaw nga

Materyales
Tinutuyo:
1. Taksa ang temperatura sang tubig sa gripo (tap water) kag

mabugnaw nga tubig gamit ang thermometer.
2. Basaha sing maayo ang temperatura halin sa thermometer.
41
3. Ikumparar ang thermometer temperatura sang tubig-gripo
(tap water) kag mabugnaw nga tubig.
Materyales:
2 beakers/ suludlan nga kristal nga pareho kadaku

laboratory thermometer
pareho nga kadamuon sang mabugnaw nga tubig kag
tubig-gripo
P
ice cubes
Pamaagi:
1. Butangi sang natunga nga tubig-gripo (tap water) ang

suludlan.
beaker/suludlan nga
nga tubig gripo
2. Ibutang ang thermometer sa suludlan nga may tubig gripo

(tap water). Uyati ini sang patindog.
Paandam: Indi
pag-uyati ang
bulb sang
thermometer.
Kag, indi
pagpadapata sa
sadsaran sang
suludlan.
3. Obserbahi ang lebel sang likido sa thermometer.
42
4. Taksa ang temperatura sang tubig gripo (tap water).
(Basaha ang palatandaan malapit sa lebel sang likido sa
thermometer)
- Ano ang temperatura sang tubig-gripo (tap water).

(Ini ang temperatura sang tubig gripo (tap water) sa
kwarto.)
Paandam: Kon magbasa sang thermometer

iposisyon/ihamtang ang mata sa lebel sang
likido sa thermometer.
23 o C
Halimbawa sang
Pagbasa sang
temperatura
5. Butangi sang natunga pa gid

nga tubig ang isa pa ka
suludlan nga may mabugnaw beaker/suludlan nga
nga tubig. ( May iban nga ice may unod sang natunga
nga mabugnaw nga
cubes nga idugang para nga tubig
ang tubig magbugnaw kag
makuha ang init halin sa tubig.
6. Ibutang ang thermometer sa

suludlan upod ang mabugnaw
nga tubig.
43
7. Obserbahi kon ano ang matabo sa lebel sang likido sa
thermometer.
8. Basaha ang temperatura sang mabugnaw nga tubig
pagkatapos sang lima ka minutos. Irekord ang temperatura
sa table 2 sa idalum.
- Ano ang temperatura sang mabugnaw nga tubig?
Table 2. Temperatura sang tubig-gripo (tap water) kag mabugnaw

nga tubig
Materyal Temperatura (0C)

Tubig-gripo
Matugnaw nga
tubig
9. Ikumparar ang temperatura sang tubig gripo kag

mabugnaw nga tubig?
- Paano mo ikumparar ang temperatura sang tubig
gripo sa mabugnaw nga tubig?
10. Ilaragway ang epekto sang pagkuha sang init halin sa

materyales
- Ano ang epekto sang pagkuha sang init halin sa
tubig?
Giya nga Pamangkot:

Nanotisyahan/natalupangdan mo bala nga samtang nagainit ang
tubig, ang bukal nagapaibabaw? Ngaa nga nagapaibabaw ang
bukal?
Leksyon 2: Mga Pagbaylo sang materyal Matter nga Naapektuhan
sang Temperatura
44
Hilikuton 1: Ano ang Matabo kon ang Kandila/Esperma
Pagainiton ukon Pabugnawon?
Tinutuyo:
Ilaragway kon ano ang matabo sa kandila/esperma kon

pagainiton kag pabugnawon.
Materyales:
Gamay nga tulo sang kandila

Daku nga kutsara
Madamol nga tela
kandila
Ceramic saucer
posporo
Pamaagi:
1. Butangi sang magagmay nga tulo sang kandila ang kutsara.

Putsa sang madamol nga tela ang kalaptan sang kutsara.
2. Sa ano nga porma (solid, liquid,

gas) ang kandila?
3. Pasigaha ang kandila. Pabay-i
ini nga nagatindog sa ceramic
saucer.
4. Uyati ang kutsara upod sang
tinulo sang kandila sa ibabaw
sang kalayo.
45
Paandam: Ang kutsara mangin mainit. Kaptan
ini sang may paghalong.
5. Painita ang kutsara upod sang kandila sa lima ka minutos.

Obserbahi kon ano ang matabo sa kandila?
- Ano ang matabo sa kandila?

- May ara bala naglain sa hitsura/dagway sang
kandila? Sa ano nga porma ini subong?
- Ngaa nga may natabo nga paglain?
- Ano ang epekto sang paggamit sang init sa

kandila?
6. Kuha-a ang kutsara nga may tinulo nga kandila halin sa
nagasiga nga kandila.
7. Maghulat sang pila ka minutos hasta magbugnaw na ang

kandila. Obserbahi kon ano ang matabo.
- Ano ang matabo sa kandila?
8. May ara bala paglain sa hitsura sang kandila? Sa ano nga

porma nagbaylo ang kandila?
- Ngaa natabo ang ini nga pagbaylo?
9. Ano ang epekto sang pagkuha sang init halin sa kandila?
46
Giya nga Pamangkot:
May ara bala kinalain sa kandila sang ginpasiga?
Hilikuton 2: Ano ang matabo sa tubig kon ini pagainiton?
Tinutuyo:
Ilaragway ang matabo sa tubig kon ang temperatura

magasaka ukon (absorbs) makabaton sang init.
Materyales:
Beaker
tubig
Marker
Pamaagi:
1. Pun-a sang 10ml nga tubig ang

suludlan. Markahi kon diin hasta ang
lebel sang tubig.
2. Ibutang ini sa gwa sa idalum sang

adlaw sang napulo kag lima ka
minutos(15 minutes). Obserbahi kon
ano ang matabo sa tubig.
3. Markahi liwat ang lebel sang tubig.
47
a. May natalupangdan ka bala nga paglain sa kadamuon
ukon lebel sang tubig?
b. Ano ang ginapakita sang sini nga obserbasyon?
c. Ano ang epekto sang init sang adlaw sa tubig?
Giya nga pamangkot:

Natilawan mo na bala nga magbutang sang tubig sa labador sa
idalum sang init sang adlaw? Ano ang natabo sa kadamuon sang
tubig?
Hilikuton 3: Ano ang Matabo sa Water Vapor/Hulas sang Tubig kon

Ipabugnawon
Tinutuyo:
Ilaragyaw ang matabo sa “water vapor”/ hulas sang tubig kon

ipabugnawon.
Materyales:
Ice cubes
Kristal nga garapon nga may takup
kutsara
orange juice
Pamaagi:
1. Uyati sang duha ka kamot ang
botelya nga wala sang unod.
Ano ang nabatyagan mo?
2. Bubu-i sang orange juice (sobra sang

sa tunga) ang botelya pareho sa
ginapakita sang laragway sa idalum.
3. Butangi sang iban nga ice cubes.
48
Dason, gamit ang takup siraduhi sing hugot ang baba sang
botelya.
4. Lugu-a ang botelya sang pila ka segundo.

5. Uyati ang sagwa sang botelya sang pila ka minutos.
- Ano ang nabatyagan mo?
- May hangin sa palibot sang botelya?
- May hulas bala sa palibot sang botelya?
- Sa diin naghalin ang hulas ?
6. Pabay-i ang botelya sa ibabaw sang lamesa sa duha ka
minutos?
7. Pagkatapos sang duha ka minutos, tan-awa sing maayo ang
botelya. Pamatyagi ang sagwa sang botelya sing pila ka
minutos.
- Ano ang nabatyagan kag nakita mo sa sagwa sang
botelya?
- Ano ang ginapakita sang imo obserbasyan?
Giya nga Pamangkot:
Hilikuton 4: Ano ang Matabo sa Naptalena

kon Pagainiton?
Tinutuyo:
Ilaragyaw ang matabo sa naptalena kon pagainiton.
Materials:
Gamay nga naptalena
2 ka pareho nga de-kolor nga platito
bato
tela
49
Pamaagi:
1. Kuha-a ang isa ka naptalena. Ibutang ini sa isa ka panid nga

tela.
naptalena
2. Putsa ini sang isa ka panid nga tela.
3. Bukbuka ini sa magagmay nga binilog gamit ang bato.

4. Tunga-a sa duha ka parte ang binukbok nga naptalena.
5. Ibutang ang isa ka parte sang naptalena sa platito 1, kag ang
isa ka parte sa platito 2.
Binukbok nga Binukbok nga

naptalena naptalena
Maduagon nga platito Maduagon nga platito

Platito 1 Platito 2
50
- Sa ano nga porma ang naphthalene ball
( solid, liquid, gas)?
6. Ibutang ang platito 1 sa sulod sang kwarto.

7. Ibutang ang platito 2 sa gwa sang kwarto sa idalum sang init
sang adlaw.
Binukbok nga naptalena
Maduagon nga platito

Platito 2
`
8. Obserbahi ang naptalena sa platito 1 kag platito 2 sang

napulo ka (10) minutos.
Ilaragway ang imo naobserbahan.
- Ano ang imo nga naobserbahan?

- Nanotisyahan mo bala ang kinalain sa dagway o
hitsura sang naptalena sa platito 1 kag platito 2?
- Para sa imo, ano ang buot silingon sang sini nga
obserbasyon?
- Ano ang epekto sang init sa may naptalena?
Giya nga Pamangkot:

Pamilyar ka bala sa kilala nga camphor crystal ukon ginatawag
naton nga naptalena?
Hilikuton 5: Ano ang Matabo sa Hangin sa sulod sang

Botelya/Pahabok kon Painitan ukon Pabugnawan
Tinutuyo:
51
Ilaragway ang matabo sa hangin sa sulod sang botelya/pahabok
kon painitan ukon pabugnawan
Materyales:
Kristal nga baso nga may kitid nga baba

pahabok
2 gamay nga balde
Mainit nga tubig
Mabugnaw nga tubig
Pamaagi:
1. Kuha-a ang pahabok. Hitada ang

alabrihan ukon buho kag ibutang sa
Pahabok
ibabaw sang botelya pareho sa
laragway nga makita sa idalum.
Botelya
- May hangin bala sa sulod sang botelya?

- May ara hangin bala sa sulod sang pahabok?
2. Ibutang ang botelya sa labador nga may mainit nga tubig.

Obserbahi ini pagkatapos sang 3 ka minutos (3 minutes).
Pahabok
Botelya
52
Labador nga
may mainit
nga tubig
- Ano ang natabo sa pahabok?

- Ano ang naobserbaran/napanilagan mo sa
pahabok?
- Ano ang epekto sang mainit nga tubig sa hangin sa
sulod sang botelya?
3. Sayluha ang botelya sa labador nga may mabugnaw nga tubig.
Obserbahi ini liwat pagkatapos sang tatlo ka minutos.
Pahabok
Botelya
Labador nga
may
mabugnaw
nga tubig
- Ano ang natabo sa pahabok?

- Ano ang ginapakita sang pahabok sa imo
obserbasyon ?
- Ano ang epekto sang mabugnaw nga tubig sa
hangin sa sulod sang botelya/pahabok?
Giya nga Pamangkot:
???? no question here?
53
UNIT 2: Butang nga may Kabuhi kag
ang ila Palibot
54
Chapter 1: Sense Organs
Sa sini nga Bahin, ang mata, ang dulunggan, ang ilong, dila
kag panit mga importante nga parte sang aton lawas nga aton
pagahisayran. Ang igbalatyag mga bahin nga may kinaiya nga
trabaho kag makahimo sang sarisari nga butang.
Leksyon 1: Ang Mata

Hilikuton 1: “Mata,Tulok”
Tinutuyo:
Kilalaha ang mga parte sang mata
Materials:
papel, bolpen espeho
Pamaagi:
1. Usara ang espeho sa pag-obserba sa imo mata.

- Ano ang mga parte sang imo mga mata ang imo
makita?
2. Basaha ang tuhoy sa mga parte kag gamit sang mata.
55
Mga Parte kag Gamit sang aton Mata
Ang aton mga mata nagabulig sa aton para makakita.

May ara lainlain nga mga parte nga nagaululupod trabaho
para kita makakita sang mga butang sa aton palibot. Ang
cornea daw sa pareho katin-aw sang kristal nga nagatakup
sang atubang sang mata. Ang iris amo ang may duag nga
parte sang mata. Ini amo ang nagapasulod sang husto lang
nga kadamuon nga kasanag sa aton mata. Sa tunga sang iris
amo ang pupil. Ang pupil amo ang bilog nga buho kon sa diin
nagasulod ang kasanag. Ang dason sang pupil amo ang
lente. Ang lente nagapatuon sang imahe nga aton makita sa
retina nga nahamtang sa likod sang mata. Ang retina daw
pareho sang “screen” nga kon sa diin ang imahe sang
butang nga nakit-an ang natuon. Ang optic nerve nga
nagakonekta sa mata nagadala sang mensahe sa utok kag
nagasugid nahanungod sa imahe nga nakit-an.
3. Base sa imo nabasa, i-label ang parte sang diagram sang

mata.
a. b. 56
c. f.
g.
d.
h.
e.
Fig 2. Mga Parte sang Mata sang Tawo

Giya nga Pamangkot:
1. Piyunga ang imo mga mata. May makita ka?

2. Ano ang mga parte sang mata nga makita mo kon
nagatulok ka gamit ang espeho?
3. Natingala ka bala kon ngaa nga ang sa duha ka mata
ang isa mas maayo kaysa isa?
Hilikuton 2: “Pag-amlig sang Mata”
Tinutuyo:
Kilalaha ang nagakaigo nga pamaagi sa paghalong

sang mata
57
Materyales:
Laragway nga nagapakita sang nagakaigo nga paagi sa

paghalong sa mata
Pamaagi:
1. Tan-awa ang mga laragway sa idalum.
2. Butangi sang  ang kahon kon ini nagakaigo nga pamaagi sa
paghalong sa mata kag butangi sang  kon ini indi. Ipaathag
ang imo ginpili.
3 Isulat ang inyo sabat sa papel.
Paglantaw nga tam-

Pagbasa sa madulom
an kalapit sa
1. nga hulot 2. telebisyon
Pag-usar sang
3. Paggamit sang 4.
goggles kon
sunglasses kon
nagalangoy.
tag- ilinit
58
Giya nga Pamangkot:
Paano mo protektahan ang imo mga mata?
Leksyon 2: Ang Dulunggan
Hilikuton 2: “ Dulunggan, Pamati”
Tinutuyo:
Kilalaha ang mga parte sang dulunggan
Materyales:
Laragway sang pinadaku nga dulunggan
Pamaagi:
1. Basaha ang salaysay tuhoy sa mga parte kag paggamit sang

aton dulunggan.
Mga Parte kag Gamit sang Aton mga Dulunggan
Ang aton mga dulunggan nagabulig sa aton nga makabati

sang mga tunog. Ini may mga nagkalainlain nga mga parte nga
nagaululupod trabaho para kita makabati sang mga tunog. Ang
sagwa sang dulunggan ginatawag nga pinna. Amo ini ang parte
nga imo makit-an. Amo ini ang ginabuhuan para sa imo aritos.
Ang pinna nagatipon sang tunog kag nagadirekta pakadto sa ear
canal. Ang ear canal daw sa pareho sang tubo kon sa diin ang
atutuli nagaporma. Ang ear canal nagadirekta sang tunog
pakadto sa eardrum nga nahamtang sa punta. Ang eardrum daw
sa manipis nga bahin sang panit nga inunat sing hugot pareho
sang dram. Kon ang tunog makaabot sa eardrum, ini nagakurog
kag nagatay-og. May tatlo ka diutay ukon gamay nga tul-an nga
nagaangot sa likod sang eardrum. Ang ini nga mga tul-an
ginatawag nga hammer, anvil kag stirrup. Kon ang eardrum
nagakurog, ang ini nga tatlo ka mga tul-an nga nagaangot sa isa
kag isa nagakurog/vibrate man. Ang cochlea nagabatyag sang
pagkurog/vibration. Ang cochlea daw sa pareho sang taklong
nga parte nga puno sang likido. Kon ang likido sa sulod sang
cochlea nagakurog/vibrate, ini nagadala sang mensahe sa aton 59
utok paagi sa auditory nerve para magsugid parte sa tingog nga
aton nabatian.
2. Base sa inyo nabasa, ngalani ang parte sang diagram sang
dulunggan sa idalum.
Isulat ang sabat sa inyo papel.
f.
e.
h.
a.
d.
b. c.
g.
Giya nga Pamangkot:
Ano ang nakabulig sa imo para makabati ka kon

ginatawag ka sang imo manunudlo ukon kaeskwela?
Hilikuton 2: Paano ang Sarisari nga Parte sang Dulunggan

Nagatrabaho/Nagaobra
Tinutuyo:
Kilalaha ang parte sang dulunggan kag ang gamit sini
Materyales:
Pamaagi:
60
1. Basaha liwat ang parte kag gamit sang dulunggan sa
Buluhaton 3.
2. Sabti ang mga masunod nga pamangkot.

a. Sa diin nga parte sang dulunggan nagasupot ang tunog?
b. Ano ang matabo sa eardrum kon mag-abot ini nga tunog?
c. Ano ang matabo sa tatlo ka magagmay nga tul-an kon ang
eardrum nagakurog?
d. Ano ang matabo sa likido sa cochlea kon ang tatlo ka
magagmay nga tul-an magakurog?
3. Sunda ang alagyan sang tunog pagkatapos ini nagsulod sa
pinna. Isulat sa kahon ang parte sang dulunggan.
pinna
Giya nga Pamangkot:
Ginaprotektahan mo bala ang imo dulunggan?
Hilikuton 3: Pagtatap sang Dulunggan
Tinutuyo:
Ihambal ang nagakaigo nga pamaagi sa pag-amlig sang
dulunggan.
Materyales:
Pamaagi:
1.Tan-awa ang mga laragway sa idalum.

2. Butangi sang  sa kahon kon nagapakita sang husto nga
pamaagi sa pag-amlig sang dulunggan kag butangi sang  kon
indi. Ipaathag ang imo ginpili.
61
Pagsuok sang
Pagpamati sa matunog
1. 2. matalum nga butang
nga musika.
sa dulunggan.
Paggamit sang matinlo Pagpa-check up

3. 4.
nga tela sa pagtinlo sa sang dulunggan sa
sagwa sang dulunggan. doktor.
Giya nga Pamangkot:
May nabatian ka na bala nga magahod nga tunog?
62
Leksyon 3: Ilong
Hilikuton 1: “Ilong Ilongan”
Tinutuyo:
Kilalaha ang mga parte sang ilong kag ang iya gamit.
Mga butang:
Laragway sang ilong , espeho
Pamaagi:
1. Tan-awa ang imo ilong gamit ang espeho. Idrowing ang

imo ilong.
2 Tan-awa ang buho sang imo ilong.
a. Ano ang imo nakita sa sulod sang imo ilong?
3. Basaha ang nahanungod sa parte kag gamit sang
ilong.
Parte kag Gamit sang Ilong
Ang aton ilong nagabulig sa aton

makapanimaho sang mga butang sa aton palibot.
Ginausar naton ini para makaginhawa kita. Ang ilong
ginabug-usan sang nostrils, nasal cavity kag nerve. Ang
nostrils amo ang duha ka buho sang ilong. Sa sulod sang
nostrils may balahibo nga nagapagwa sang yab-ok sa
ilong. Kon magginhawa ka, ang hangin nagasulod sa imo
nostrils kag nagaagi sa nasal passages kag sa nasal cavity.
Ang nasal cavity amo ang espasyo sa likod sang imo
ilong, nga ara sa tunga sang imo guya. Ang palibot
mabasa, maalabaab, kag may takup nga sip-on. Ang sip-
on naga-trap sang yab-ok, higko ukon germs nga
nagasulod sa nostrils kag indi mapunggan sang cilia/
buhok sa ilong. Sa sulod sang nasal cavity ang nerves nga
nagakuha sang baho upod sa hangin. Ang nerves sa
63
nasal cavity nagadala sang mensahe sa utok nga
nagainterpretar sang napanimahuan.
Giya nga Pamangkot:
1. Ano ang tawag sa duha ka buho sang imo ilong?

2. Ano ang katuyuan sang mga buhok sa sulod sang imo
ilong?
3. Ngaa kinahanglan sang nasal cavity walls nga
matakpan sang kulamog?
Hilikuton 2: Paghalong sang Ilong
Tinutuyo:
Kilalaha ang husto nga pamaagi sa pag-amlig sang ilong.
Materyal:
Laragway sang ilong
Pamaagi:
1. Tan-awa ang laragway sa idalum.

64
2. Butangi sang  sa kahon kon husto nga pamaagi sa
3. Paghalong sang ilong kag butangi sang  kon indi.
Ipaathag ang imo ginpili.
Paggamit sang matalum Pagtabon sang ilong

1. nga butang sa pagtinlo 2. samtang nagaagi sa
sang ilong. yab-ukon nga
dalan.
Makusog nga panikma Paggamit sang

3. 4. malimpyo nga tela
sa pagtinlo sang
ilong.
Giya nga Pamangkot:
65
Ano ang mga nagakaigo nga pamaagi sa pag-andam paghalong
sa ilong?
Leksyon 4: Ang Dila
Hilikuton 1: Ang akon Dila
Tinutuyo:
1. Kilalaha ang mga gamit sang dila.
2. Kilalaha ang mga parte kag punsyunar gamit sang dila.
Materyales
Laragway sang dila

espeho
Pamaagi:
1. Tan-awa ang imo dila gamit ang espeho.
a. Ano ang makita mo sa imo dila?

b. Ano ang mga mahimo mo sa imo dila?
2. Basaha ang salaysay nahanungod sa parte kag gamit sang
imo dila.
66
Parte kag Gamit sang Dila
Ang dila amo ang sense organ nga

nagabulig sa aton sabor sang mga butang mga
ara sa sulod sang aton baba. May ara ini taste
buds o pangdamil nga nagaungot. Ang damil
sang pagkaon nagaagi sa mga bukolbukol sang
dila, ang pangdamil, kag sa mga kaugatan. Ang
mga kaugatan ukon nerves amo ang nagadala
sang mensahe sa utok nga amo ang
nagainterpretar sang pangsabor.
Taste buds
3. Sunda ang pangdamil sang pagkaon

Taste buds pagkatapos magsulod
sa baba. Isulat sa kahon ang parte sang dila kon sa diin
nagaagi.
67
4. Sunda ang alagyan sang pagkaon pagkatapos ini magsulod
sa baba. Isulat sa kahon ang parte sang dila kon sa diin ini nag-
agi.
Pagkaon Utok (Nagahambal

nga sa Nagasugid sang damil
baba sang pagkaon)
Giya nga Pamangkot:
Ano ang nagabulig sa imo sa pagtilaw sang pagkaon?
Hilikuton 2: Paghalong sang Dila
Tinutuyo:
Kilalaha ang husto nga pamaagi sa pag-amlig sang dila.
Materyal:
Laragway nga nagapakita sang sarisari nga pamaagi sa

paghalong/pag-amlig sa dila
Pamaagi:
2 .Butangi sang  sa kahon kon husto nga pamaagi sa
pag-amlig sang dila kag butangi sang kon indi. Ipaathag
ang imo ginpili.
Isulat ang imo sabat sa papel.
68
Pagkaon sang Pagpalantaw sa
1. 2. doktor sang dila kon
mainit nga pagkaon
may singaw.
3. 4.
Paggamit sang Pagsipilyo sang ngipon.
pangkiskis sa pagtinlo
sang dila.
Giya nga Pamangkot:
Naagihan mo na bala nga masakitan sang dila? Ano ang imo

ginhimo?
Leksyon 5: Ang Panit
Hilikuton 1: Ang akon Panit
Tinutuyo:
1. Kilalaha ang mga gamit sang panit.
2. Kilalaha ang parte kag gamit sang panit.
Materyales:
69
papel, bolpen
Magnifying glass
Pamaagi:
1. Tan-awa ang panit sang imo butkon. Gamita ang

lente/magnifying glass para obserbahan sing maayo.
a. Ano ang nakita mo sa imo panit?
Parte kag Gamit sang Panit
Ang panit amo ang pinakagwa nga tabon sang aton

lawas. Nagaamlig ini sang aton lawas sa pagkadula sang
madamo nga tubig, pilas kag impeksyon. Nagabulig man
ini mentenar sang temperatura sang lawas kag nagabulig
batyag sang aton palibot.
Ang panit ginabug-os sang duha ka sampaw. Ang

epidermis amo ang pinakagwa nga sampaw sang panit sa
babaw nga kon diin ang patay nga skin cells ang makita.
Amo ini ang parte nga aton makita kag matandog. Ang
dermis amo ang nagwa masunod nga sampaw sang panit
nga nagaunod sang blood vessels, nerves, sweat glands,
kag oil glands.
70
Ang sweat glands nagaabre sa ibabaw sang panit paagi
sa pore. Ang oil gland nagapabilin sa buhok kag panit nga mangin
mahumok kag medyo mabasa. Dampi, sakit, pangusog kag
temperatura ang mabatyagan sang nerve endings sa panit. Ang
nerves nagatunda sa utok sang nabatyagan sang panit. Ginaintindi
kag mabatyagan ang mga butang). Misplaced; can be deleted
a. Ano ang nagatabon sa imo lawas halin sa ibabaw

sang imo ulo hasta sa dapadapa sang imo tiil?
b. Ano ang outer layer sang imo panit?
c. Ano ang makita sa idalum sang epidermis?
d. Ano ang unod sang dermis?
e. Ano ang nagapahumok kag nagapahumog sang imo
buhok kag panit?
71
f. Ano ang ginahimo sang sweat glands?
g.Diin sini ang nagakuha sang sensasyon sang

matugnaw, mainit, pwersa, kag sakit?
h. Diin nga parte sang panit ang nagadala sang mensahe
sa utok?
Giya nga Pamangkot:

Obserbahi ang imo lawas sa espeho. Ano ang nagatabon sa imo
lawas halin sa ulo pakadto sa dapadapa sang tiil?
Hilikuton 2: Pag-amlig sa Panit
Tinutuyo:
Kilalaha ang husto nga pamaagi sa pag-amlig sang panit.
Materyales:
Sarisari nga laragway nga nagapakita sang nagakaigo nga

pag-amlig/paghalong sa panit
Pamaagi:
1. Tan-awa ang laragway sa idalum.

2. Butangi sang  sa kahon kon husto nga pamaagi sang
pag-amlig sang panit kag butangi sang  kon indi husto.
Ipaathag ang imo sabat.
72
Maglakat nga
Magpaligo adlaw-
1. 2. nagatiniil
adlaw
Maggamit sang Mag- inom sang

3. matinlo nga bayu. 4.
madamo nga tubig.
Giya nga Pamangkot:
Nagaensayo Nagaobserbar bala kamo sang personal hygiene?
CHAPTER 2: SAPAT
Ang ini nga Bahin, may kahilabtanan sa sapat nga nakita

bisan diin lang. May ara sila parte sang lawas kag gamit.
Nagakabuhi sila sa lainlain nga ilistaran/lugar. Ang iban nagatubo
kag nagataas. Indi tanan nga sapat mapuslanon. Ang iban sa ila
makatalagam sa mga tawo pero pwede man
makontrol/mapunggan. Madamo sang pamaagi nga maamligan
naton ang mga sapat.
Leksyon 1: Ngalani ang mga Sapat
Hilikuton 1: Ngalani ang sapat sa palibot mo
73
Tinutuyo:
Kilalaha ang mga sapat sa imo palibot
Materyal:
Laragway ukon video sang sapat
Pamaagi:
A.Mga kasapatan sa palibot.
1. Tan-awa ang mga laragway sa idalum

2. Sa inyo nga papel. Isulat ang mga masunod nga ngalan
sang mga sapat.
a b
c d
e. f.
74
3. Luas sa mga ginpakita nga sapat nga ara sa a-f, ano pa ang
iban nga mga sapat nga makita sa inyo uma. Ilista ang mga
ini.
B. Mga Sapat nga Halin sa Iban nga Pungsod
1. Madamo nga klase sang sapat sa kalibutan. Ang laragway

sang iban sa ila ara sa idalum. Pwede mo sila hingalanan? Isulat
ang inyo sabat sa papel.
g. h.
h. i
Giya nga Pamangkot:
75
Ano pa nga mga sapat ang mahingalanan mo sa imo palibot?
Leksyon 2: Parte sang Lawas sang mga Sapat
Hilikuton 1: Ano ang mga Parte sang Lawas sang Sapat
Tinutuyo:
Ilaragway ang mga parte sang sapat nga ginpakita sa

video.
Materyal:
Laragway/video sang sapat
Pamaagi:
1. Tan-awa ang laragway sang paka. Kilalaha ang mga parte

nga may numero.
2. Isulat ang inyo sabat sa papel.
3. Tan-awa ang laragway sang kabayo. Kilalaha ang mga parte

nga may numero
4. Isulat ang inyo sa sabat sa papel.
76
5. Tan-awa ang laragway sang pispis. Kilalaha ang mga parte
nga may numero.
7. Ano ang pareho nga parte sang lawas nga makita mo sa

paka, kabayo kag pispis? Isulat ini sa inyo nga papel.
Giya nga Pamangkot:
Ang mga parte bala sang lawas sang sapat napakita sing klaro sa
video?
77
Leksyon 3: Klaseha ang sapat suno sa parte sang lawas kag
Gamit
Hilikuton 1: Mga Parte sang Lawas sang Sapat nga
Ginagamit sa Paghulag
Tinutuyo:
1. Ilaragway kon paano ang sapat maghulag

2. Kilalaha ang mga parte sang lawas sang sapat nga
ginagamit nila sa paghulag.
Materyal:
Buhi nga mga sapat (laragway/video sang mga sapat)
paka kuring nga ara sa hawla

alibangbang lago papel
isda damang bolpen
taklong pisu
Pamaagi:
1. Magdala sang iban pa nga buhi nga sapat sa klase ukon

magkadto sa inyo science garden pond.
2. Obserbahi kon paano maghulag ang sapat.
3. Obserbahi ang kada parte sang ila lawas nga ginagamit sa
paghulag halin sa isa ka lugar pakadto sa isa ka lugar. Himu-a
ini sa separar nga papel.
Paano sila Ano nga parte sang

maghulag? lawas ang gingamit sa
Sapat
paghulag?
a. paka
b. alibangbang
78
c. taklong
d. kuring
e. spider
f. isda
g. lago
h.pisu/ bibe/pato
Giya nga Pamangkot:

Ngaa ang sapat may sarisari nga ilistaran?
Hilikuton 2 : Klaseha ang mga Sapat Suno sa ila nga

Panghulag
Tinutuyo:
1. Sat-umon kon paano maghulag ang mga sapat base

sa ila kumon nga parte sang lawas. kag
2. Igrupo ang mga sapat suno sa ila nga panghulag.
Materyal:
paka kuring nga ara sa hawla

alibangbang lago papel
isda damang bolpen
taklong pisu bibe
Pamaaagi:
1. Tan-awa ang mga sapat sa idalum.

2. Sabti ang mga masunod nga mga pamangkot sa inyo nga
papel.
79
alibangbang pato isda
lukos tibakla kuneho
atataro taklong buyog
3. Grupuha ang mga sapat kon paano sila maghulag. Isulat

ang inyo sabat sa papel.
80
Mga hulag nga ginahimo sang kadam-an nga sapat
Lakat Lumpat/ Langoy Lupad Kamang
Tintin
a. Ano nga parte sang lawas sang sapat ang ginagamit sa

paghulag halin sa isa ka lugar pakadto sa isa ka lugar.
Sapat Parte sang lawas nga ginagamit
kuneho ________________
isda ________________
taklong ________________
buyog ________________
Giya nga Pamangkot:
1. Ilaragway kon paano ang sapat maghulag?

2. Paano sila naglain sa iban nga mga sapat?
Hilikuton 3: Mga Parte sang Lawas sang Sapat nga

Ginagamit sa Pagkaon
Tinutuyo:
Sat-uma sa laragway ang mga parte sang lawas sang tagsa ka

sapat nga ginagamit sa pagkaon.
Materyal:
Video sang sapat
81
Pamaagi:
1. Tan-awa ang laragway sang tagsa ka sapat sa idalum. Isulat sa

papel ang imo sabat kon paano sila magkuha/magkaon.
paka tibakla
manok ido
a. Ano nga parte sang lawas sang sapat ang ginagamit nila
sa pagkaon?
Sapat Mga parte sang lawas nga ginagamit
82
paka ________________
ido ________________
tibakla ________________
manok ________________
2. Kuha-a ang laragway sang baba sang apat ka

sapat sa imo manunudlo.
3. Obserbahi sing maayo ang parte sang baba.
a. Makakaon bala ang manok sang mais kon ang porma sang
iya baba pareho sang iya sang ido?
b. Ang paka bala makadakop sang langaw kon ang tuktok
pareho sang sa manok?
c.Ngaa ang mga sapat may lainlain nga pamaagi sa
pagkuha sang ila pagkaon?
Giya nga Pamangkot:
Paano ang sapat nagakuha/nagakaon sang ila kan-on?
Hilikuton 4: Klaseha ang mga Sapat suno sa Ila Ginakaon
Tinutuyo:
1. Sat-uma kon ano ang ginakaon sang mga sapat base

sa parte sang ila baba.
2. Klaseha ang mga sapat sigon sa ila ginakaon.
Materyal:
Laragway sang sarisari nga sapat nga nagakaon
Pamaagi:
1. Kilalaha ang mga sahi sang pagkaon nga ginakaon sang kada
sapat. Isulat man ang parte sang lawas nga ginagamit sa
pagkuha kag pagkaon sang ila kalan-on.
83
Ang kanding nagakaon Ang baboy nagakaon
sang___________ .
sang________ .
Parte sang lawas nga
Parte sang lawas nga
ginagamit sa pagkuha kag
ginagamit sa pagkuha kag
pagkaon sang pagkaon. pagkaon sang pagkaon.
______________ __________________
Ang pato nagakaon sang Ang kuring nagakaon

__________________. sang_______________.
Parte sang lawas nga Parte sang lawas nga
ginagamit sa pagkuha kag ginagamit sa pagkuha kag
pagkaon sang pagkaon kalan- pagkaon sang pagkaon kalan-
unon: ________________ unon: _________________
84
Ang baka nagakaon sang Ang kabayo nagakaon sang
__________________. __________________.
Parte sang lawas nga Parte sang lawas nga

ginagamit sa pagkuha kag ginagamit sa pagkuha kag
pagkaon sang pagkaon pagkaon sang ila kan-on
kalan-unon: ________________ kalan-unon: ________________
2. Grupuha ang kada sapat nga nagakaon sang tanum,

nagakaon sang karne, ukon lainlain ang ginakaon. Isulat ang
ngalan sang sapat sa dapat nga kolumna.
Table 1. Ang iban nga mga sapat kag ang pagkaon nga ila
ginakaon.
Mga sapat kag ang pagkaon nga ila ginakaon

Nagakaon sang Nagakaon sang Nagakaon sang
tanum karne tanum kag karne
85
a. Ano pa ang iban nga nabal-an mo nga sapat nga
nagakaon sang tanum?
b. Ano pa ang iban nga nabal-an mo nga sapat nga
nagakaon sang karne?
c. Ano pa ang iban nga nabal-an mo nga sapat nga
nagakaon sang tanum kag karne?
Giya nga Pamangkot:

Ano ang tawag mo sa sapat nga nagakaon sang tanum,
nagakaon sang karne, ukon nagakaon sang pareho nga
tanum kag karne?
Hilikuton 5: Klaseha ang mga Sapat suno sa Nagatabon

sa Tabon sang Ila Lawas
Tinutuyo:
1. Ilaragway ang mga nagatabon sa lawas sang sapat.

2. Grupuha ang mga sapat suno sa nagatabon sa ila
lawas.
Materyal:
May duag nga laragway sang ido, kuring, paka, pato,
kag tiki.
Pamaagi:
1.Tan-awa ang mga laragway sa idalum. Sa inyo papel ilaragway
ang nagatakup sa lawas sang mga sapat.
86
a. Ido b. Kuring c. Pispis
d. kasag e. pato f. pasayan
2.Magkuha sang isa ka panid nga papel. Tunga-a sa duha ka parte

kag natabo ang mga sapat nga ara sa a-f suno sa nagatakup sa
tabon sang ila lawas. Isulat ang tabon sang ila lawas sa wala nga
kolumna kag ang sapat nga may pareho nga tabon sa lawas sa tuo
nga kolumna. Sunda ang table sa idalum.
Mga sapat nga may kaanggid nga takup tabon sa lawas.
Tabon sa Lawas Sapat
a.Ano ang iban pa nga sapat nga may kaanggid

nga tabon sa lawas pareho sang ido?_____
b. Ano ang iban pa nga sapat nga may kaanggid nga
tabon sa lawas pareho sang pato?______
c. Ano ang iban pa nga sapat nga may kaanggid nga
tabon sa lawas pareho sang pasayan?_____
d. Paano ang tabon sa lawas makabulig sa sapat?
87
Giya nga Pamangkot:
Ngaa nga ang sapat may tabon sa lawas?
Hilikuton 6: Klaseha ang mga Sapat Suno sa Ila Ginaistaran
Tinutuyo:
1. Isugid ang tabon sa lawas sang sapat kon diin sila nagaistar.
2.Grupuha ang mga sapat suno sa kon diin sila nagaistar.
Materyal:
Laragway sang mga sapat
Pamaagi:
1. Tan-awa ang mga sapat sa idalum.
88
2. Natabo ang mga sapat kon sa diin sila nagaistar.Isulat
ang imo sabat sa kwaderno nga ginasunod nagasunod sang
format sang Table 1 sa idalum.
Mga lugar kon sa diin ang mga sapat nagaistar.
Mga Sapat nga nagaistar sa

Tubig
Mga Sapat Mga Sapat
nga Nagaistar Matab-ang nga Maalat nga nga
sa Duta Tubig Tubig Nagaistar
sa Duta
kag sa
Tubig.
Giya nga Pamangkot:
Ngaa ang mga sapat nagaistar sa sarisari nga ilistaran?
Leksyon 4: Ang Kaimportansya sang Sapat sa Tawo

Hilikuton 1: Mapuslanon nga mga Sapat
Tinutuyo:
1. Ipaathag kon ngaa ang mga sapat importante sa tawo.

2. Natabo ang mga sapat suno sa kon ano ang ila mahatag
ukon mabulig sa tawo.
Materyal:
Laragway sang mapuslanon nga sapat
Pamaagi:
89
1. Sa bulig sang internet kag mga libro, hibalu-a kon ano ang
mahatag sang mga masunod nga sapat sa mga tawo?
karabaw kabayo paka kandin

baka haluan karnero tilapia
2. Klaseha ang mga sapat nga nakalista sa ibabaw suno sa mga
butang nga ila mahatag okon mabulig sa tawo. Ang iban nga
sapat pwede maklase sa idalum sang sobra isa ka grupo.
Himu-a ini sa inyo kwaderno.
Grupuhon ang mga sapat suno sa ila kapuslanan sa

tawo.
Ginahalinan sang Ginahalinan sang Ginagamit para
pagkaon bulbol kag panit sa pag-arado
para sa bag, sang talamnan
sapatos, kag iban kag pagkarga
pa. sang dala.
Giya nga Pamangkot:
Ano ang iban nga gamit sang sapat magluas sa pagkaon, salakyan,
kag raw materials para sa sapatos kag bag?
Hilikuton 2: Mga Sapat nga Makahalalit sa Tawo.
Tinutuyo:
Kilalaha ang mga sapat nga makahalit sa tawo.
Materyal:
90
Laragway sang sapat nga makahalit sa tawo
Pamaagi:
1.Sa imo mga natun-an halin sa nabasahan, nalantaw sa
telebisyon, ukon halin nabatian sa katapu sang pamilya:
a. Ano nga mga sapat nga makatuga sang sakit sa tawo?

b Ano nga sahi sang masakit ini?
2. Isulat ang imo sabat sa pamangkot sa a kag b sa inyo kwaderno

Sunda ang format sa Table 1 sa idalum.
Mga Sapat nga Makahalit sa Tawo.
Sapat nga makatuga sang Sakit

sakit sa tawo
Giya nga Pamangkot:
Ano ang himuon mo para malikawan ang makahalalit nga sapat?
Leksyon 5: Nagakaigo nga Pamaagi sa Pag-uyat sa Sapat
Hilikuton 1: Pagtatap sang mga Hinuptanan
Tinutuyo:
91
Ihambal kon paano tatapon ang mga hinuptanan
Materyal:
Video clips about caring for animals
Pamaagi:
1. May ara ka hinuptanan sa inyo balay? Ano nga sapat

ini?_____
2.Pangita sang imo kaeskwela nga may pareho sa imo nga
hinuptanan kag magporma sang grupo.
3. Sa inyo nga grupo, diskusyunan kon paano tatapon ang inyo
hinuptanan. Maglista sang (4)apat ka bagay nga imo
ginahimo kon paano magtatap sang sapat. Ilista sa inyo
kwaderno.
a. ___________________________________________________
b. ___________________________________________________
c. ___________________________________________________
d. ___________________________________________________
4.Pamati sa mga manugbantay sang zoo, beterinaryo, ukon sin-o

man nga nagatatap sang sapat samtang nagapaathag sing
husto nga pamaagi sang pagtatap sa mga sapat.
5. Ilista ini sa inyo kwaderno.
Pamangkuta ang eksperto sa mga sapat kon ang imo grupo
nagahatag sing husto nga pagtatap sa mga sapat.
Pamangkuta man sia kon ngaa ini importante. Isulat ang inyo
sabat sa table sa idalum.
Pamaagi kon paano

Tatapon ang imo
Hinuptanan Rason
Hinuptanan
sa balay
92
2. Magsulat sang malip-ot nga sulat para sa imo abyan
nahanungod sang imo hinuptanan kag paano mo ini tatapon.
Kon wala ka sang hinuptanan sa inyo balay, manumdom sang
sapat nga gusto mo nga mangin hinuptanan.
Giya nga Pamangkot:

Ngaa kinahanglan nga mag-obserba sang paghalong kon kita
nagaamlig/nagatatap sang hinuptanan?
CHAPTER 3: TANUM
Ang ini nga Bahin may kahilabtanan sa tanum. Kita

napalibutan sang tanum bilang butang nga may kabuhi. May
kapuslanan ang kada parte kasubong sang ugat, dahon,sanga,
kurte, duag kag higad sang dahon. Obserbahan naton ang tanum
sa palibot, hingalanan sila kag obserbahan ang gamit sa iban nga
butang nga may kabuhi. Madamo ang paagi kon paano
maghalong/mag-amlig sa aton tanum nga pagaistoryahan man
naton sa sini nga Bahin.
Leksyon 1:Kilalahon ang mga Tanum kag ang mga parte sini
Hilikuton 1: Tanum sa Palibot Mo
Tinutuyo:
1. Kilalaha ang iban nga tanum sa hardin

2. Ilaragway ang mga parte sang tanum?
Materyales:
Tanum sa hardin
93
Pamaagi:
Part A. Mga Parte sang Tanum nga Kamatis.
1.Tan-awa ang tanum nga kamatis sa idalum.

2.Ngalani ang parte sang tanum nga kamatis nga may numero.
Part B. Mga Parte sang Tanum nga Kamatis
3. Tan-awa ang mga tanum sa hardin sang buluthuan.

a. Ang tanan bala nga mga tanum sa hardin may ara
kumpleto nga parte pareho sang tanum nga
kamatis?
4. Pili-a ang tatlo ka sahi sang tanum sa hardin. Isulat ang ngalan
sang tanum sa Table 1.
94
5. Obserbahi ang lainlain nga parte sang tagsa ka tanum.
6 .Kopyaha ang table sa idalum sa separar nga pinanid sang
papel kag butangi sang tsek ang kolumna kon ang mga
parte sang tanum ara sa tanum nga imo napilian.
Ang naobserbahan mo nga parte sang tanum sa tatlo ka sahi

nga tanum
Ngalan sang
Ugat Puno Dahon Bulak
tanum Bunga
Example:
 
Mayana
1.
2.
3.
7.Ang tatlo ka tanum bala sa table may ara sang tanan nga
parte
sang tanum?
Giya nga Pamangkot:
Ngalani ang tanum sa imo dalan pakadto sa buluthuan?
Leksyon 2: Pareho nga Parte sang mga tanum, lainlain nga mga
tanum
Hilikuton 1:Wala sang duha ka tanum nga magkaanggid
Tinutuyo:
Ikumparar ang mga parte sang tanum sang redundant;
can be deleted nagkalainlain nga mga tanum
Materyales:
95
Mga tanum sa hardin
Pamaagi:
1. Pili-a ang duha ka sahi sang tanum sa hardin sang buluthuan.

Kinahanglan nga gulang ang tanum.
2. Obserbahi ang sanga sang tagsa ka tanum.
3. Kopyaha ang table sa idalum sa separar nga pinanid sang
papel kag ilista ang imo mga obserbasyon.
Sanga sang Duha sa Sahi sang Tanum

Sanga
Gatubo pasaka ukon Mahumok(can be

may agihan halin sa bent) ukon matig-a
Ngalan sang duta ukon nagasaka (cannot be bent;
Tanum sa pader kag sa iban woody)
nga tanum (you
mean
nagakabud?;pls
rephrase)
4. Obserbahi ang kurte, duag, kag kilid sang dahon. Idrowing ang
kurte sang dahon sa Table sa idalum. Duagi ang dahon suno
sa mga duag nga inyo naobserbahan.
Dahon sang Duha ka Sahi sang Tanum

Ngalan sang Tanum Dahon
96
5. Obserbahi ang bulak (kon may ara) sang tanum
6. Irekord ang inyo obserbasyon sa Table sa idalum
Bulak sang Duha ka Sahi sang Tanum
Bulak
Ngalan sang Nagatubo Nagatubo
Tanum Duag sang sang
Isahanon? Pungpong?
a. Base sa imo obserbasyon, ano ang mahambal mo sa

lainlain nga parte sang tanum?
Giya nga Pamangkot:

Ngaa nga kinahanglan nga obserbahan ang sarisari nga
parte sang tanum?
Leksyon 3: Ang Mga Gamit sang Sarisari nga Parte sang

Tanum
Hilikuton 1: Ang lainlain nga parte sang tanum may lainlain nga obra
Tinutuyo:
Sat-uma ang gamit sang tagsa-tagsa ka parte sang tanum
Materyal:
Laragway sang tanum nga saging ukon buhi nga tanum
97
Pamaagi:
1. Tan-awa ang drowing sang tanum nga saging sa inyo hardin,

likod sang buluthuan ukon sa laragway.
2. Sa inyo papel, sabti ang mga masunod nga mga pamangkot:
Dahon
Bunga
Bulak
Puno
Gamut
a. Ano ang parte sang saging ang nagakapyot sa duta?

b .Ano nga parte sang saging ang makahimo sini nga magtindog
nagabulig nga ini makatindog?
c.Ano nga parte sang tanum nga saging ang nagahimo sang
pagkaon?
d.Ano nga parte sang tanum nga saging ang nagatubo para
mangin prutas?
e.Ano nga parte sang tanum nga saging ang nagahigop sang
tubig kag nutrisyon halin sa duta?
98
f. Ano nga parte sang tanum nga saging ang nagadala sang
tubig kag minerals halin sa gamut pakadto sa iban nga parte
sang tanum?
Leksyon 4: Gamit sang mga Tanum

Hilikuton 1: “Ang Makatingalahan nga Tanum”
Tinutuyo:
1. Kilalaha ang butang nga naghalin ukon nahimo halin sa

tanum
2. Kilalaha ang lainlain nga paggamit sang tanum
Materyales:
Matuod nga butang ukon laragway sang tanum, pinggan,
paho, itlog, salsalon, lubi, papel, pulungkuan nga kahoy, algodon,
asin
Pamaagi:
1. Butangi sang tsek [] ang kahon sang butang nga

naghalin ukon nahimo sa tanum. Butangi sang ekis [X] kon ini
wala naghalin ukon nahimo sa tanum.
1. pinggan 2. paho 3. itlog
99
4. metal 5. lana 6. papel
pot
7. kahoy nga 8. algodon 9. asin

pulungkuan
Halin sa mga sabat ninyo sa step 1, isulat ang duha ka paggamit

sang tanum sa inyo papel.
1.___________________________
2.___________________________
Giya nga Pamangkot:
May ara bala nga butang sa aton balay nga nahimo sa tanum?
Hilikuton 2: Makahalalit nga Tanum
Tinutuyo:
1. Kilalaha ang tanum nga makahalalit
100
2. Sat-uma nga ang iban nga tanum makabulig ukon
makahalit.
Materyal:
Laragway sang makahalalit kag indi makahalalit nga tanum
Pamaagi:
1. Magpakighinun-anon sa inyo mga ginikanan, sa iban nga

pumuluyo/tawo sa inyo balay, ukon tupad balay.
a. Ano ang mga tanum nga makahalalit? Ngaa nga
makatalagam sila?
b. May mga tanum nga pareho nga makahalalit kag
makabulig?
2. Kopyaha ang table sa idalum sa inyo nga papel kag isulat ang
inyo mga sabat diri.
Makahalalit nga Tanum
Parte sang
Ngalan sang Tanum Ngaa ini Makahalalit?
Tanum
Tanum nga Pareho nga Mapuslanon kag Makahalalit
Ngalan sang Parte sang Ngaa ini Ngaa ini

Tanum Tanum mapuslanon? makahalalit?
101
Giya nga Pamangkot:
Nakahibalo ka bala sang mga tanum nga mapuslanon kag
makahalalit?
Sapupo is taking care of the abandoned; pag-atipan is approriate
Leksyon 5: Nagakaigo nga Pamaagi sa Pagsapupo Pag-atipan sang

Tanum
Hilikuton 1: “Nagasapupo Nagaatipan kami sang tanum”
Tinutuyo:
1. Sat-uma kon paano ang pagsapupo sang tanum

2. Maghatag sang pamaagi sa pagsapupo sa mga tanum.
Materyal:
Video clip sang nagakaigo nga pamaagi sa pagsapupo sa tanum
Pamaagi:
1. Tan-awa sing maayo ang kada

laragway.
a. Ano ang ginahimo sang bata nga babaye

sa tanum?
b.Maayo bala ini nga himuon sa mga tanum?
Ipaathag.
c.Ano ang ginahimo sang duha ka bata nga

lalaki sa tanum?
102
d. Maayo bala ini nga himuon sa mga tanum? Ipaathag.
e.Ano ang ginahimo sang bata nga babaye sa

tanum?
f. Maayo bala ini nga himuon sa mga tanum?
Ipaathag.
g.Ano ang ginahimo sang lalaki sa tanum?

Maayo bala ini nga himuon sa mga
tanum? Ipaathag.
g. Ano ang ginahimo sang mga bata sa

tanum?
h.Maayo bala ini nga himuon sa mga

tanum? Ipaathag.
Giya nga Pamangkot:
Paano mo sapupuhon ang tanum sa balay ukon sa buluthuan?
Leksyon 6: Kinaiya sang Butang nga may Kabuhi kag wala

103
sang Kabuhi
Hilikuton 1: Ang butang nga may kabuhi kag wala kabuhi
Tinutuyo:
1. Kilalaha ang kinaiya sang mga butang nga
may kabuhi kag butang nga wala kabuhi.
2. Kilalaha ang kinalain o kinatuhay sang

butang nga may kabuhi kag wala kabuhi.
3. Klaseha ang mga butang nga may kabuhi

ukon wala kabuhi.
Materyales :
Laragway sang butang nga may kabuhi
Pamaagi:
1. Tan-awa ang mga laragway.
2. Isugid ang ila kinaiya paagi sa pagsabat sang mga

pamangkot sa kada kolumna. Isulat ang Huo ukon Indi.
Kinaiya sang butang nga may kabuhi

Butang Naga Naga Naga Naga- Naga-
tubo damo bala??? ginhawa kinahanglan
bala? bala? nga sia bala? bala sang
lang? pagkaon
104
Rocks
105
 Ano ang mga kinaiya sang mga buhi nga butang?
 Ano ang mga kinaiya sang mga butang nga wala
kabuhi?
3. Klaseha ang mga butang sa numero 2. Isulat ang mga ini sa table
sa idalum. Himu-a ini sa manila paper.
Butang nga may Kabuhi Butang nga Wala Kabuhi
Giya nga Pamangkot:
Ano ang kinalain sang butang nga may kabuhi sa wala kabuhi?
Leksyon 2: Ianggid ang butang nga may kabuhi kag

wala kabuhi
Hilikuton 1 : “Ikaw bala may kabuhi ukon wala kabuhi”
Tinutuyo:
Ikumparar ang mga butang nga may kabuhi kag wala kabuhi.
Materyal:
Laragway ukon matuod nga sarisari nga butang nga may
kabuhi kag wala kabuhi
Pamaagi:
1. Tan-awa ang mga laragway.
2, Butangi sang tsek(/) nga marka sa inyo papel kon
106
ini butang nga may kabuhi kag ekis(x) kon wala kabuhi.
3.Isulat ang sabat sa inyo papel.
May Kabuhi ukon Wala Kabuhi
107
 Ano ang mga butang nga may kabuhi?
 Ano ang mga butang nga wala kabuhi?
Chapter 4: PAGPANUBLI: MAGPANUBLI

KAG MAGSARI
Ang ini nga Bahin, may kahilabtanan sa sapat kag tanum kag
pagbuhat sang pareho nga sahi. Ang iban nga physical traits nga
kumon ukon ambit sa tunga sang isa ka grupo sang tawo thought
not clear;pls rephrase.
Leksyon 1: Reproduksyon kag Pagpanubli sang Sapat
Hilikuton 1: “Nanay, Tatay kag Bata”
Tinutuyo:
Sat-uma nga ang mga sapat nagabuhat/nagabata sang

pareho nila nga sapat.
Materyal:
Laragway sang sapat kag ila bata/video clips sang sapat kag
ila bata
Pamaagi:
 Ngalani ang sapat nga ginapakita sa idalum.

 Iangay ang sapat sa iya bata.
 Isulat ang inyo sabat sa inyo papel.
108
____ 1.
a.
____ 2.
____ 3. c.
____ 4. d.
____ 5.
d.
 Tan-awa ang drowing sang mga sapat sa idalum. Kilalaha

ang kada sapat kag isulat ang ngalan sa inyo papel
Sapat A Sapat B
A
Ang sapat A bala ang bata sang sapat B?
109
Ngaa nahambal mo ini?
Leksyon 2: Reproduksyon kag Pagpanubli sang Tawo
Hilikuton 1: Physical traits sang Tawo halin sa Sarisari nga

Rasa
Tinutuyo:
Sat-uma nga ang iban nga physical traits nga kumon ukon
ambit sa tunga sang grupo sang tawo (i.e., rasa) thought not clear
Materyal:
Laragway sang rasa sang tawo tawo nga may lainlain nga rasa
Pamaagi:
1. Tan-awa ang laragway sa idalum nga nagapakita sang

kadam-an sang kabataan nga Pilipino.
110
a. Ano nga physical traits ang pareho sa grupo sang sini nga
mga bata?
2. Tan-awa ang drowing sa idalum.
a. Ano nga physical traits ang pareho sa grupo sang mga

kabataan?
b. Ano nga physical traits ang kinalain sa tagsa ka mga bata sa
drowing.
Giya nga Pamangkot:

Makahatag ka bala sang halimbawa sang iban nga tawo nga
may pareho nga physical traits?
Hilikuton 2: Physical Traits sang Sapat nga Pareho ang Sahi
Tinutuyo:
Sat-uma nga ang iban nga physical traits nga pareho ukon
ambit sa tunga sang grupo sang sapat (i.e., rasa) thought not clear
Materyal:
Laragway sang sarisari nga pagmuad sang ido
Pamaagi:
111
Tan-awa ang drowing sang lainlain nga rasa sang ido sa idalum.
a.Ano ang physical characteristics/ traits nga pareho sila?

Maghatag sang tatlo.
1.________________
2.________________
3.________________
Giya nga Pamangkot:

Sa imo papel, isulat ang tatlo ka physical characteristics/traits sang
sapat.
Leksyon 2: Pagpadamo kag Pagpanubli sang Tanum
Hilikuton 1: Nagatubo nga Tanum halin sa liso
Tinutuyo:
Sat-uma nga ang tanum nagahimo pareho sang iya sahi
112
Materyal:
Liso sang monggo
3 ka lata
Pamaagi:
Part A
Ano ang matabo kon magtanum ka sang liso sang monggo sa

duta? Idrowing ang inyo pagtagna sa Kahon A.
1. Ibutang ang apat ka liso sang monggo sa magamay nga

suludlan nga may duta.
2. Bunyagi ang liso.
3. Obserbahi ang liso sa masunod nga adlaw.
Part B
Obserbahi ang liso sang monggo nga gintanum mo sang nagligad

nga adlaw.
1. Ano ang natabo sa liso sang monggo? Idrowing ang imo

naobserbahan sa Box B.
2. Ano ang natabo sa liso sang monggo pagtapos sang isa ka
bulan. Idrowing ang imo naobserbahan sa Box C.
Box A Box B Box C
Hilikuton 2: Nagatubo nga tanum halin sa iban nga parte

sang tanum
Tinutuyo:
113
Sat-uma ang tanum nga nagatubo pareho sang iya sahi.
Materyals:
Katakataka plant/Maritana
Pamaagi:
1. Obserbahi ang gulang nga dahon sang tanum nga katakataka.

Tuluka ang kilid sang dahon.
Tanum nga katakataka

ngTanum
a. Ano ang nagatubo sa kilid sang dahon?
b. Ini bala parte pa sang tanum ukon bag-o na nga
tanum? Ngaa nahambal mo ini?
2. Tan-awa ang magagmay nga tubo sang tanum sa higad sang

dahon.
114
c. Pareho man bala ini lantawon sa “parent” (gulang)
katakataka nga tanum redundant;can be deleted?
3. Tan-awa ang drowing sang tanum nga Agave.
d. Ano ang ginatudlo sang pana?

e. Pareho man bala ini lantawon sa “parent” (gulang)
nga Agave nga tanum redundant;can be deleted?
Giya nga Pamangkot:
May iban pa bala nga tanum magluas sa katakataka nga

nagatubo halin sa iban nga parte sang tanum?
115
Chapter 5: Ecosystem
Sa sini Ang ini nga Bahin, may kahilabtanan sa mga

buluhaton sang physical kag biological nga bahin sang palibot kag
sang Ecosystem. Ang basic needs sang tawo, sapat kag tanum
pagakilalahon, ang kaangtanan sang butang nga may kabuhi sa
isa ka ecosystem, butang nga kinahanglanon halin sa palibot kag
ang proteksyon kag pagkonserbar sang aton palibot. Not clear, pls
rephrase
Leksyon 1: : Ang Nagapanguna nga Kinahanglanon sang

Tawo, Sapat, kag Tanum
Hilikuton 1: “Ano ang aton nga kinahanglanon para sa
Katibawasan?
Tinutuyo:
1. Kilalaha ang nagapanguna nga kinahanglanon sang tawo,

sapat, kag tanum.
Materyal:
116
Laragway/video clips sang nagapanguna nga kinahanglanon sang
tawo, sapat kag tanum
Pamaagi:
1. Butangi sang [] kon ang tawo, sapat, kag tanum

nagakinahanglan sang mga masunod. Kumpletuha ang table sa
idalum:
Kinahanglanon Tawo Sapat Tanum Aktibidades
Pagkaon kaon
Tubig inom
Hangin ginhawa
Ilistaran Lugar kon diin

nagaistar
Bayu/Tabon hulag
2. Himu-a ang buluhaton nga nakalista sa una nga kolumna.

Isulat ang sabat sa isa ka panid nga papel.
3. Sabti ang mga masunod nga pamangkot.
a.Ano nga buluhaton ang pareho nga ginahimo sang tawo,
sapat kag tanum?
b. Ang mga tawo, sapat kag tanum bala nagaginhawa sang
pareho nga hangin? Sa diin sila nagakuha sang hangin nga ila
ginaginhawa?
c. Ang mga tawo, sapat kag tanum nagakaon bala sang pareho
nga kan-on? Sa diin sila nagakuha sang pagkaon nga ila
ginakaon?
d. Ang tawo, sapat kag tanum nagainom bala sang pareho nga
tubig? Sa diin sila nagakuha sang ila tubig nga ilimnan?
e. Ang mga tawo, sapat kag tanum bala nagakabuhi sa pareho
ukon sarisari nga ilistaran? Makita bala naton ini nga ilistaran sa
pareho lang nga palibot?
117
Giya nga Pamangkot:
May ara pa bala nga butang nga kinahanglanon sang tawo?
Hilikuton 2: Mga butang nga kinahanglanon naton halin sa

Palibot
Tinutuyo:
1. Kilalaha ang mga butang mga mahatag sang palibot sa

mga butang nga may kabuhi.
2. Isaysay kon paano ang butang nga may kabuhi nagasalig

sa palibot para makakuha sang ila nagapanguna nga
kinahanglanon.
Materyales:
Sun headband
Rain headband
Plant headbands
humay
Animal headbands
atataro
pispis (rice bird and chicken)
Colored strips of construction paper
Pamaagi:
1. Hulata nga hatagan kamo sang inyo manunudlo sang

printout.
2. Butangi sang duag ang inyo printout. Pagkatapos ninyo

butang sang duag sa inyo printout, guntinga ang laragway
kag i-angot sa strip sang construction paper.
118
3. Ang imo manunudlo magabulig sa imo sa paggunting sang
strips para makaigo ang imo ulo kag iupod staple ang duha
ka punta.
4. Ibutang ang imo headband kag magpungko upod sa imo

grupo suno sa imo sahi sang sapat.
5. Ang humay nga grupo magpabilin sa atubangan sundan

sang atataro kag pispis.
6. Magpamati sa instruksyon sang imo manunudlo.
6.1Ang imo manunudlo amo ang adlaw. Ang manunudlo

maatubang sa mga eskwela. Kag ang
naka-headband sang humay nga tanum magahambal
“Ako ang adlaw. Buligan ta kamo nga magtubo.”
6.2 Ang bumulutho nga may ulan nga headbands

magtindog kag tubigan ang humay paagi sang ila kamot
sa pamaagi nga nagahulag ang ulan.
Mag-atubang sa bumulutho nga humay. Ang may
headbands nga tanum mahambal, “Ulan kami.
Nagadala kami sang tubig sa tanum. Ang tubig
nagabulig sa tanum sa pagtubo.”
6.3 Ang mga bumulutho nga may headband nga

humay mag-asta nga sila nagatubo kag
magtindog. Ila iparagpag ang ila ginunting nga
humay. Mahambal sila “Kinahanglan namon
ang adlaw kag kinahanglan namon ang tubig
halin sa ulan. Ang adlaw kag tubig nagabulig
sa amon patubo”.
6.4 Ang mga bumulutho nga may atataro nga headband
matindog kag maghambal,”Nagutom kami. Kinahanglan
namon magkaon sang tanum nga humay.” Ila palapitan
119
ang tanum nga humay kag maghulag sila nga daw
nagakaon.
6.5 Ang mga bumulutho nga may pispis nga headbands
matindog kag maghambal, “Nagutom kami. Kinahanglan
namon magkaon. Kan-on namon ang humay. Kan-on
namon ang atataro.” Ila palapitan ang humay kag
atataro kag maghulag sila nga daw nagakaon.
6.6 Ang mga bumulutho nga nagarepresentar sang
tawo matindog kag maghambal, “Nagutom kami.
Kinahanglan namon magkaon. Kaunon namon ang
humay nga tanum. Kaunon namon ang manok.”
Matindog ang humay nga tanum kag manok kag
maghulag nga daw nagakaon.
7. Sabti ang mga masunod nga mga pamangkot:
a. Ano nga mga butang ang mahatag sang palibot sa

tawo, sapat, kag tanum?
b. Ano ang matabo sa tawo, sapat kag tanum kon wala
sang adlaw?
c. Ano ang matabo sa tawo, sapat kag tanum kon wala
sang tubig?
d. Ano ang matabo sa tawo, sapat kag tanum kon wala
sang tanum?
e. Ano ayhan ang matabo kon ang palibot indi na
makahatag sang kinahanglan sang tawo, sapat, kag
tanum?
Hilikuton 3: Konserbasyon kag Proteksyon sang Palibot
Tinutuyo:
120
Ipaathag kon ngaa nga kinahanglan nga proteksyunan kag
konserbahon ang palibot.
Materyal:
Laragway sang palibot
Pamaagi:

2. Ilista ang mga bagay nga makatuga sang halit sa sapat kag
tanum.
a. Ano ang butang nga mahimo sang tawo nga
makahalit sa sapat kag tanum?
b. Ano ang matabo kon padayunon nga utdon ang
kadam-an sang kahoy?
c. Ano ang matabo kon indi pagtatapon ang hangin nga
ginaginhawa?
d. Ano ang matabo kon indi pagtatapon ang duta?
e. Ano ang matabo kon indi pagtatapon ang suplay
sang tubig kag iban pa nga ginakuhaan sang tubig?
121
Giya nga Pamangkot:
a. Ano ang mga

bagay ang ginahimo sang mga tawo nga makahalit sa
sapat kag tanum?
Ang tawo wala pili magpang-utod sang kahoy. Ini

nagaguba sa ilistaran sang kadam-an nga sapat nga naga-
istar sa kahoy. Sila man ang nagapangdakop sang sapat
nga ginahimo nga hinuptanan kag ginabutang sa hawla.
Ang tawo nagapailig sang ila mahigko nga tubig sa suba
kag linaw. Ang tawo man nagahaboy sang ila basura bisan
diin lang kasubong sang sa suba gani ini nga makahigko sa
tubig kag nakapatay sang makapatay sa isda kag iban pa
gid nga mga sapat sa tubig. Ang tawo man ang
nagapahigko sa hangin halin sa ila salakyan.
Ang tawo wala pili nga nagapang-utod sang kahoy. Ini
makaguba sang balay sang kadam-an nga sapat.
b. Ano ang
matabo kon padayunon naton ang pag –utod sang
madamo nga kahoy?
Ang sunodsunod nga pang-utod sang kahoy

makatabog sa mga sapat nga nagaistar sa kahoy. Ini man
ang tunaan sang pagkadula sang madamo nga sapat kag
tanum nga nagasalig sa kahoy. Kapin pa gid, kon wala
kahoy sa mga kabukiran nagakabangdanan ini sang mga
landslide kag baha tungod wala sang mga gamut nga
122
magasuyop sang tubig kag makabulig sa pagpabilin nga
matig-a ang duta.
c. Ano ang matabo kon indi naton pag-amligan ang hangin

nga aton ginaginhawa?
Ang pagginhawa sang mahigko nga hangin

makaresulta sang sakit sa tawo kasubong sang
asthma/hapo, allergy kag iban pa gid nga mga sakit sa
baga.
123

Annie-Science3 HILIGAYNON-Quarter1&2 (2!24!14) - Edited Mar21

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Annie-Science3 HILIGAYNON-Quarter1&2 (2!24!14) - Edited Mar21

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

3

Date received by school:

Issued to Date Date

Use the following letters in recording the condition of the book:

B. (Used Book in Good Condition)

C. (Used Book in Fair Condition)

Encourage and assist the pupil in repairing damaged textbooks.

1. Cover your book with plastic or manila paper.

1. Do not fold the pages.

Dear Boys and Girls:

Ini nga Learner’s Material for Grade 3, ginsulat sabat sa basic

Ini natunga sa apat ka units nga may ilustrasyon

Kaalam nga matubo, pinanilagan kag insakto nga

Tukiba ang Science kag himua ini nga mapuslanon sa imo

Kaalam sa Science may daku nga kalingawan.

Recognition is given to the following supervisors, administrators,

Arthur DC. Sacatropes Dr. Luz E. Osmena

Michelle G. Hatid-Guadamor, Ph.D. Aiisa C. Corpuz

Jennifer M. Rojo Jennifer A. Tinaja

Job S. Zape (Ret.) John Fitzgerald Secondes

Leni S. Solutan Neolita S. Sarabia

Appreciation is extended to the following consultants/reviewers for their untiring

Evelyn L. Josue May R. Chavez

Dinah Alnie P. Osano

Content & Language Reviewer:

Daisy A. Rosano, Ph.D.

Book Record for the Teacher ii

Copyright Page iii

How to take care of your Book iv

Chapter 1 – Solid 11-17

- Kinaiya sang Solid

Chapter 2 – Liquids 17-23

- Kinaiya sang Liquids

- Ilaragway nga ang Gases Nagakuha sang Porma

Chapter 4 – Hilway nga Pag-uyat sang Solid, Liquid, kag 26-31

Gas nga Nakita sa Balay kag sa Buluthuan

-Lista sang mga Ordinaryo nga Produkto nga Makita sa Balay

- Katalagman sang ordinaryo nga materyales

Chapter 5 – Pag-lain/Pagbag-o sang Butang 31-49

- Taksa ang Temperatura sang Materyales

- Taksa ang Temperatura sang Matugnaw nga Materyal

UNIT 2: Butang nga May Kabuhi kag ang Ila Palibot

Chapter 1 - Sense Organs 51-66

Chapter 2 – Sapat 67-86

- Ngalani ang Sapat sa Palibot mo

Chapter 3 – Tanum 87-101

- Ngalani kag Ilaragway ang Parte sang Tanum

Chapter 4 : Pagpanubli: Magpanubli kag Magsari 101-108

- Sapat nga Nagabata sang Pareho nila nga Sapat

Chapter 5: Ecosystem 109-115

- Ang Nagapanguna nga Kinahanglanon

UNIT 3: Kusog, Hulag, kag Enerhiya

Chapter 1: Nagahulag nga mga Butang 116-130

- Ilaragway ang Posisyon sang Butang

Chapter 2: Kasanag kag Init

Chapter 3: Mga Tunog

Chapter 4: Kuryente 145-151

-Ginhalinan sang Kuryente

UNIT 4: Ang Kalibutan kag ang Kahawaan

Chapter 1: Palibot 151-162

Chapter 2: Panahon 162-178

Chapter 3: Butang nga Nakita sa Langit 178-188

- Sarisari nga Butang nga Nakita sa Langit