Vojislav Seselj - Rimokatolicki Zlocinacki Projekat Vestacke Hrvatske Nacije PDF

Dr Vojislav [e{eq
RIMOKATOLI^KI
ZLOÎNA^KI PROJEKAT
VE[TA^KE
HRVATSKE NACIJE
Drugo izdawe
Srpska radikalna stranka

Beograd 2007.
Dr Vojislav [e{eq
RIMOKATOLI^KI ZLOÎNA^KI
PROJEKAT VE[TA^KE
HRVATSKE NACIJE
Recenzenti
Prof. dr Mirko Zurovac
dr Nikola @uti}
Direktor izdava~kog sektora
Ogwen Mihajlovi}
Redakcija
Ivana Borac, Qubinka Boòvi}, Qubica Davidovi}, Vesna Zobenica,
Zorica Ili}, Vesna Mari}, Qiqana Mihajlovi}, Biqana Mi~i},
Severin Popovi}, Zlata Radovanovi}, Marina Risti}, Zlatija Sevi},
Brankica Terzi}, Dragica Tomi}, Aleksandar ârapi}, Milica [e{eq
Izdava~
Srpska radikalna stranka
Trg pobede 3, Zemun
Za izdava~a
Dr Vojislav [e{eq
[tampa
[tamparija DOO “Dragi}”, Zrewanin
Za {tampariju
Mom~ilo Dragi}
Tira`
3000 primeraka
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Narodna biblioteka Srbije, Beograd
272-767(497.5)
323.1(=163.41/=163.42)
[E[EQ, Vojislav
Rimokatoli~ki zlo~ina~ki projekat
ve{ta~ke hrvatske nacije / Vojislav [e{eq.
- Beograd : Srpska radikalna stranka, 2007
(Zrewanin : ”Dragi}”). - 1031 - str. ; 21 cm
Tira` 3.600.
ISBN 86-7886-009-X
a) Katoli~ka crkva - Hrvatska b) Srbi -
Hrvati
COBISS.SR-ID 134993676
OVU KWIGU POSVE]UJEM
MOJIM RATNIM SABORCIMA I PRIJATEQIMA
DOBROVOQCIMA SRPSKE RADIKALNE STRANKE,
JUNA^KIM SRPSKIM ÊTNICIMA,
KOJI SU SVOJE @IVOTE POLO@ILI
NA OLTAR OTAYBINE I SRPSTVA,
BRANE]I ZAPADNE SRPSKE ZEMQE.
DIVIM SE WIHOVOM HEROJSTVU I,
KLAWAJU]I SE PRED TIM UZVI[ENIM MUÊNI[TVOM,
STIDIM SE PRED ISTORIJOM
[TO NISAM BIO DOSTOJAN
DA PODELIM WIHOVU SUDBINU.
UTOLIKO SAM ODLU^NIJI
DA DO POSLEDWEG DAHA
NASTAVIM WIHOVU SVETU BORBU.
Predgovor
Pisati na temu, koja je od egzistencijalnog istorijskog zna~aja za srp-
ski narod i vekovima oblikovala na{u kolektivnu sudbinu, zahteva ulaga-
we mnogo napora da se autor oslobodi emocija i predrasuda, da pi{e trezve-
no, razlo`no, staloèno i argumentovano. Samo tako se moè objektivno i
nepristrasno apsolvirati definisani problem, a wegova uspe{na obrada,
pored saznajno-nau~nog aspekta, moè imati svojevrsnu delatnu snagu i pod-
sticaj na sasvim konkretne oblike dru{tvenog pona{awa. Pri tome krite-
rijum istinitosti uvek mora dominirati nad na~elima korisnosti, poti-
skivati pristrasnost i neprekidno insistirati na upornom preispitivawu
postignutog saznawa. Kad god neki Srbin pi{e o hrvatstvu, ne moè se
osloboditi utiska stravi~nih jasenova~kih klanica i kra{kih jama kao ma-
sovnih grobnica. Me|utim, i tu je potrebna velika doza hladnokrvnosti i
sumwi~avosti, jer su ti zlo~ini pripisani jednom malom narodu koji je te-
{ko stradao kroz istoriju, koji je skoro potpuno uni{ten, a ~iji su ostaci
ve} jedva prepoznatqivi u preostalim si}u{nim ~akavskim enklavama.
Glavni izvr{ioci zlo~ina nad svojom pravoslavnom bra}om mahom su Srbi
katolici, instrumentalizovani kao slepo oru|e u rukama tradicionalnih
srpskih neprijateqa. Ta velika istina vi{e od jednog veka prisutna je i
prepoznatqiva svuda oko nas, ali zapravo jo{ nikad nije sistematski izlo-
èna. Dugo utamni~ewe u ha{kom kazamatu za mene je predstavqalo veliki
izazov da to poku{am uraditi, a ujedno robijawe osmisliti i u~initi svr-
sishodnim. Predaju}i sudu javnosti rezultate ~etvorogodi{weg rada, ose-
}am potrebu da, nadam se, krajwe kriti~ki raspoloènom ~itaocu, iznesem
nekoliko uvodnih napomena.
1. Metodolo{ki pristup u ovoj studiji zasniva se na ~iwenicama i pre-
misama koje su ve} odavno utvr|ene, vi{estruko proveravane i potvr|iva-
ne u istoriografiji i politi~koj teoriji. Ogroman broj svetskih nau~nika
odavno je u svojim nau~nim radovima dokazao da je Rimokatoli~ka crkva ve-
kovima istrajno delovala kao vode}a svetska zlo~ina~ka organizacija, li-
{ena bilo kakvih moralnih skrupula i rukovo|ena najogoqenijim makija-
velisti~kim principima. U svojoj èqi za univerzalnom svetskom domina-
cijom nije se nimalo ustru~avala da na najsuroviji na~in likvidira poje-
dince, dru{tvene grupe i uni{ti cele narode, ako su joj stajali na putu i ma-
kar pasivno se suprotstavqali. To je prva premisa metodolo{kog pristupa.
Druga predstavqa ~iwenicu da je hrvatski narod istorijski zaista postojao,
da je pripadao slovenskom narodnom stablu i imao sopstveni jezik, ~akavski,
5
izvorno blizak zapadnoslovenskoj jezi~koj grupi. Tre}a je premisa da je taj
narod turskim najezdama skoro potpuno uni{ten i da se wegovo istorijsko
ime sa~uvalo iskqu~ivo kao obele`je vrlo tankog sloja feudalne vlastele,
koju su ugarski vladari jednostavno preselili iz ugroène i opusto{ene
~akavske u stranu, kajkavsku, sredinu. Feudalna vlastela je tako postepeno
svoj etni~ki naziv nametala novoste~enim kmetovima. êtvrta premisa ka-
zuje da su me|u dana{wim “Hrvatima” veoma retki oni koji imaju bilo ka-
kvog genetskog dodira sa izvornim hrvatskim stanovni{tvom. Po svim
istorijskim pokazateqima, wima je kao Srbima katolicima hrvatsko ime
organizovanom akcijom Rimokatoli~ke crkve u masi nametnuto tek u drugoj
polovini devetnaestog veka. Petu premisu predstavqa ~iwenica da su sto-
tinama godina “Hrvati” predstavqali instrument Vatikana i raznih zapad-
nih sila u wihovoj antisrpskoj najezdi.
Na osnovu tih pet premisa u sklopu primewenog metodolo{kog pristu-
pa konstituisao sam osnovnu hipotezu, izraènu ve} kroz naslov studije.
Dana{wi “hrvatski narod” ve{ta~ka je kreacija Rimokatoli~ke crkve, una-
pred zami{qena kao instrument jednog zlo~ina~kog projekta, utemeqenog
na te`wi da se srpski narod uni{ti unija}ewem, pokatoli~avawem ili
potpunom fizi~kom likvidacijom, kako vi{e ne bi predstavqao prepreku
daqem prozelitskom prodirawu na isto~noevropske prostore. Projekat ni-
je unapred dat kao gotov i zaokruèn. On je postepeno sazrevao, imaju}i u
prvoj fazi ilirsku, a u drugoj jugoslovensku opciju. Me|utim, priroda rimo-
katoli~kih zlo~ina nad srpskim narodom istovetna je. Su{tinski se ona ne
razlikuje tokom Prvog i Drugog svetskog rata i gra|anskih ratova u Jugo-
slaviji tokom devedesetih godina.
Metodolo{ki postupak je opredelila ~iwenica da postoji bogata na-
u~na i publicisti~ka literatura koja iscrpno tretira pojedina~ne aspek-
te problema. Zato ova studija nije klasi~nog istraìva~kog karaktera. Au-
toru nisu bila potrebna istraìvawa po arhivama i muzejima. Istraìvao
sam ve} objavqena dela i nastojao da sistematski obradim wihove rezulta-
te u sklopu unapred odre|ene tematike. Pritom sam prou~avao ~etiri vr-
ste dela: radove romanti~arski nastrojenih pisaca hrvatske pamfletske
istoriografije, ozbiqna nau~na dela sa izraènim kriti~kim pristupom,
dnevnopoliti~ku publicistiku i javne nastupe istaknutih ideologa, kao i
publikacije memoarskog karaktera. Svaka analiza teksta je tako|e morala
biti kriti~ki intonirana i nepristrasno elaborisana. U ovu studiju sam
ukomponovao op{irne citate iz prou~avanih dela. Zbog autenti~nosti au-
torskih stavova ~inilo mi se da je primerenije precizno citirawe nego
prepri~avawe. Kroz prepri~avawe ne bih mogao da izbegnem sopstvenu su-
bjektivnu interpretaciju. Naravno, i sam izbor citata uvek mora biti
subjektivan, ali se nadam da oni svojom upe~atqivo{}u dovoqno potiskuju
negativni upliv subjektivnosti selekcije. îwenice su morale da potisku-
ju emocije, ali i same da budu preispitivane pore|ewem wihove interpre-
tacije od strane razli~itih autora. Naravno, nisu mogla biti obuhva}ena
sva raspoloìva dela, pa sam nastojao da odaberem najkvalitetnija, najre-
prezentativnija i najrelevantnija. Koliko sam u tome uspeo nije moje da pro-
6
su|ujem, jer svaka selekcija neminovno nosi li~ni pe~at onog ko je provodi, mo-
tivisanog sasvim odre|enim ciqem. Ra~unam na bespo{tednu i argumentovanu
nau~nu kritiku.
2. Unapred problem po sebi predstavqa hrvatska pamfletisti~ka isto-
riografija, aktuelna politi~ka publicistika i memoarska gra|a. Sve je to
maksimalno ideologizovano u funkciji osnovne rimokatoli~ke doktrine.
Wima ide na ruku i dana{wi pogled na svet kreatora globalizma koji su
Srbe ìgosali kao svetski problem, a svrstali se na stranu tradicional-
nih srpskih neprijateqa predstavqaju}i ih kao oli~ewe pravde i pravi~-
nosti. Pri svakom poku{aju preispitivawa nametnutih ideolo{kih obra-
zaca i kvazieti~kih vrednosti moèmo sagledati koliko se voqa za mo}
preoblikovala u kontrolu qudskog uma i uspela da svoju totalitarnu pri-
rodu predstavi kao najvi{e demokratsko dostignu}e. Postoji problem ve-
{ta~kog oblikovawa qudske misli i na~ina razumevawa stvarnosti kroz
funkcionisawe zapadnih demokratskih sistema, kako bi se {to lak{e odr-
àla na vlasti postoje}a svetska finansijska i politi~ka elita, a pri to-
me sa~uvala i pro{irila sve svoje privilegije. To sistematsko oblikovawe
se vr{i kontrolom glavnih medija i usavr{enim sredstvima manipulacije,
u okviru globalnog medijskog poretka kojim dominiraju najja~e industrij-
ske sile i wihove mastodontske korporacije. Odsustvo svake kontrole nad
wihovim manipulativnim tehnikama i propagandnim projektima pravda se
na~elom slobode {tampe. Javni i zakulisni centri mo}i ne trpe nikakvu
alternativu niti diversifikaciju pristupa medijima, izvorima informi-
sawa, proveravawe ~iwenica itd. Mediji su jednostavno sfera u kojoj nema
nikakve demokratizacije, a svaki zahtev da se ona kao proces i na tom poqu
pokrene najogor~enije se na no` do~ekuje od ameri~kih centara politi~ke
i finansijske mo}i, kao dominantnih u dana{wem svetu.
Idealizovana slika zapadne demokratije medije predstavqa kao pou-
zdane i sveprisutne, prkosne i tvrdoglave, do zajedqivosti kriti~ki raspo-
loène i nepotkupqive, aktere politi~kog procesa koji po`rtvovano ~u-
vaju slobodu govora i obezbe|uju pravo gra|ana da budu o svemu obave{teni.
Ali kad se dirne u oko{tale ideolo{ke stereotipe i doktrinarne predra-
sude, nepo}udnog gomila odmah freneti~no optuùje za “govor mr`we” i za-
menom teza on postaje izvor netrpeqivosti. Mediji na Zapadu nikada nisu
bili neslobodniji i politi~ki instrumentalizovaniji. Vladari sveta i
wihove polukonspirativne centrale ube|eni su da je kriza demokratije
prouzrokovana wenim neumerenostima. Da bi se demokratija sa~uvala qudi
se moraju svesti na idiotizam prose~nosti, mora im se nametnuti apatija i
poslu{nost, a pa`wa zaokupiti perifernim zbivawima, senzacijama i splet-
kama. Ogromna ve}ina gra|ana ugroàva demokratiju tako {to se suprot-
stavqa wenoj instrumentalizaciji i krajwoj formalizaciji od strane po-
liti~ke elite, privrednih korporacija i najsna`nijih finansijskih insti-
tucija. Uostalom, demokratija je uvek bila po{tapalica “za kod ku}e”. Na
me|unarodnoj sceni, u odnosima izme|u velikih i malih dràva, nikada se
nije poku{avao stvoriti ni privid demokrati~nosti. Samo pretwe, ucene
– jezik ultimatuma.
7
Zapadwa~ki mediji su, po direktnim ameri~kim i vatikanskim in-
strukcijama, maksimalno instrumentalizovani da horski deklamuju anti-
srpske laì i klevete, ~iji je osnovni ciq da u o~ima svetskog javnog mwe-
wa zlo~inci i `rtve me|usobno zamene svoje istorijske uloge. U toj izvito-
perenoj svesti stvarne `rtve genocida postaju wegovi zlo~ina~ki akteri.
“Jadni” Hrvati i bosanski muslimani su miqenici novog svetskog poretka,
a Srbi stalna meta za odstrel. Ako neko èli da se preko no}i proslavi,
najjednostavniji je na~in da, putem {tampe, televizije ili publicistike,
plasira {to grozniju i besmisleniju izmi{qotinu, kojom }e se celi srpski
narod dodatno prikovati za stub srama. U tom smislu su verne sluge prona-
{li i u svim srpskim zemqama. Prozapadne politi~ke partije, mediji i ta-
kozvane nevladine organizacije za novac sluè neprijateqima sopstvenog
naroda i bore se protiv wegovih egzistencijalnih interesa. I za wih la-
`na, iluzorna svest, hrvatska ili muslimanska “samosvest”, predstavqaju
uzor istinitosti i plemenitosti, a tragedija sopstvenog naroda predmet
prezira i nipoda{tavawa. Na javnoj sceni strani pla}enici su toliko bu~-
ni, da uspevaju u drugi plan potisnuti trezveno i razlo`no rasu|ivawe srp-
skih intelektualaca, koji se ne prodaju za {aku dolara; koji nisu spremni
da li~nu savest i akademski moral `rtvuju za qubav solidne materijalne si-
tuiranosti na osnovu isplata na {alterima zapadnih ambasada ili preko
ra~una sumwivih fondacija.
3. Naravno da sam svestan ograni~ene verodostojnosti svakog li~nog
svedo~ewa i krajwe subjektivnosti memoarske gra|e. Pisac autobiograf-
skog spisa sopstvena ìvotna iskustva i vi|ewe istorijskih zbivawa koji-
ma je prisustvovao ili ~iji je vaàn akter bio, ne moè a da ne usmeri pre-
ma odre|enom ciqu. Tako se teleolo{ki pristup naj~e{}e svodi na potre-
bu da se sopstvena uloga prikaè u {to lep{em svetlu, da se naknadno
opravdaju odre|eni postupci ili konstrui{e varijanta racionalizacije
ukupnog sopstvenog pona{awa. Tako svako ranije ste~eno iskustvo poprima
aktuelni smisao, a rekonstrukcija istorijskog doga|aja prakti~nu, odnosno
upotrebnu politi~ku vrednost. Pri tom se naknadno nastoji logi~ki pove-
zati i ono {to je izbijalo potpuno spontano, iskrsavalo sasvim neo~ekiva-
no i, po prvobitnoj recepciji, remetilo normalni tok odre|enog procesa.
Ono {to je ranije bilo potpuno nepredvidivo sad se tretira kao jedino mo-
gu}i i prirodan ishod. Sad kad se napokon ishod zna, odjednom su svima jasni
i smisao i svrha doga|aja, kao i wihovo uzro~no-posledi~no situirawe u
dru{tvenu i istorijsku celinu. Svaki realizovani autobiografski proje-
kat vi{e je akt sada{weg politi~kog delovawa nego sastavna komponenta
prethodnih i opisivanih. Uz to je rezultat preispitivawa sopstvene uloge
u èqi da se ona ulep{a, opravda ili odbrani. I uvek se to ~ini na vredno-
snim postulatima sada{wice koji opredequju naknadni koncepcijski okvir
koji memoarista sledi. Nema tu nikakve spontane autenti~nosti, koju mogu
pruìti dnevni~ke bele{ke, ali se zato moè pruìti jedinstvenost i ce-
lovitost pogleda, koherentnost izlagawa i logi~na konzistentnost sop-
stvenog stava. Preglednost celine se postiè i na ra~un otvorenosti, ne-
posrednosti i objektivnosti.
8
Pisac memoara uvek ne{to prikriva jer je wemu apologija sopstvene
li~nosti po prirodi stvari va`nija od istine. Mnogi su blagovremeno kra-
li dokumentarnu gra|u, autenti~na svedo~anstva o stvarnim doga|ajima, da
bi im naknadnim ekskluzivnim tuma~ewem ulili li~ni pe~at. Zato je uvek
va`nije ono {to autor memoarskog spisa pre}utkuje od onoga {to na sva
zvona razgla{ava. Iznose oni u javnost mawi ili ve}i deo istine, ali nika-
da i celu istinu. Za celovitu istinu uvek je va`nije ono pre}utano od izre-
~enog. Ali svakom autobiografijom ~ovek nepogre{ivo svedo~i o sebi i
svojoj li~nosti, a kriti~kim analizirawem napisanog lak{e se prodire do
sakrivenog. Novi kvalitet vrednosti donosi uporedno memoarsko svedo~e-
we vi{e aktera istog politi~kog istorijskog zbivawa, pogotovo kad su oni
pripadali suprotstavqenim stranama. Tamo gde su im faktografski iska-
zi i analize podudarni, postignut je vrlo visok stepen istinitosti, dok u
slu~aju krajweg razilaèwa stavova i tuma~ewa, opet imamo na raspolaga-
wu dragocenu podlogu za nepristrasno kriti~ko prou~avawe.
Upravo u tom svetlu treba posmatrati autobiografske spise hrvatskih
nacionalnih ideologa, posebno Stjepana Radi}a, Ante Paveli}a i Frawe
Tu|mana. Nije nimalo slu~ajno {to je u okviru svog glavnog dela, po uzoru
na Adolfa Hitlera, Tu|man komponovao autobiografsku prozu i ideolo-
{ku studiju, stavqaju}i tako sebe u epicentar istorijskih zbivawa i pred-
stavqaju}i se kao wihov vrhunski kreator.
U pravoj galeriji qudskih nakaza i moralnih mizerija, kojima obiluje
hrvatska istorija u posledwa dva veka, Frawo Tu|man je bio najuspe{niji i
kao teoreti~ar i kao politi~ki prakti~ar. Bez sumwe, istorijske okolno-
sti su mu maksimalno i{le na ruku, ali se wegov li~ni upliv svakako ne mo-
è zanemariti. Tu|man se jednostavno dokazao kao sinteti~ka reinkarnaci-
ja Ante Star~evi}a i Ante Paveli}a, koja je do krajwih konsekvenci izve-
la wihovu ideologiju, politi~ki program i metode delovawa. Povrh toga,
on je uspeo da kolosalnu hrvatsku istoriografsku la` uklopi u vrednosna
opredeqewa globalizma kao usavr{ene planetarne varijante totalitari-
zma. Uz svesrdnu pomo} Vatikana, Tu|man je postigao da se u ulozi nastavqa~a
jasenova~kog genocida i pokreta~a velikog srpskog kraji{kog egzodusa po-
jave Amerikanci i zapadni Evropqani. Ono {to nisu uspeli Franc Jozef I
i Adolf Hitler, realizovali su Jovan Pavle Drugi, Helmut Kol i Bil
Klinton. Kreirali su monstruoznu dràvnu tvorevinu, ~ije temeqe odrà-
vaju iskqu~ivo antisrpska mr`wa i netrpeqivost. Ali, uveren sam da ni ta
tvorevina ne moè biti ve~ita, kao i ni{ta drugo {to je na zlu sazdano.
4. Ovu studiju sam pisao kroz pune ~etiri godine ha{kog zato~eni{tva.
Sve citirane kwige i mnoge iz kojih citate nisam vadio, donosila mi je u
Hag moja supruga Jadranka [e{eq. Pored dela iz moje li~ne biblioteke,
koja sam decenijama tematski prikupqao, Qiqana Mihajlovi} i Filip
Stojanovi} savesno i pedantno su mi pronalazili i fotokopirali brojna
stara izdawa, do kojih je prili~no te{ko do}i. Na rukopisu zavr{avam rad
danas, kad ulazim u novu fazu moje ha{ke borbe, potencijalno sudbonosnu.
Vi{e od hiqadu strana rukom pisanog teksta ostavio sam na ~uvawe u cen-
trali Srpske radikalne stranke u Beogradu. @ao mi je ako su se prilikom
9
prekucavawa potkrale gre{ke u imenima pojedinih istorijskih li~nosti
ili datumima odre|enih zbivawa. Mogu}nosti za ispravke i kona~nu redak-
ciju jednostavno nisam imao. Odlagawe {tampawa do izlaska iz zatvora ta-
ko|e nije dolazilo u obzir jer sam svestan da se iz ha{ke tamnice retko ko-
ji Srbin ìv vra}a. Ne brine me to mnogo. Navikao sam ve} na ~iwenicu da
mi je robija svojevrsna ìvotna sudbina. Zato me neprekidno okupira mi-
sao da i wu treba iskoristiti u politi~koj borbi. Stradawe ~oveka poje-
dinca nije toliko bitno. Nacija je ugroèna i zbog tog razloga nijedna `r-
tva za wen spas nije preskupa. Zato me nadahwuje istorijski primer \akona
Avakuma i Starog Vujadina. Mogu me vezati, ali me ne mogu spre~iti da pr-
kosim, uvek i gde god se na|em. Odràva me prkos, a snagu uliva beskrajna ve-
ra u Boga, Srpstvo i Rusiju.
U Hagu, 10. novembra 2006. godine Vojislav [e{eq
10
Prvi deo
PRISTUPNA RASPRAVA
I. Hrvatstvo kao najefikasnije vatikansko sredstvo
za uni{tewe srpskog naroda
Gra|anski ratovi vo|eni kroz proces spoqa iniciranog raspada jugoslo-
venske dràve, ~iju zavr{nicu predstavqa varvarska agresija Severnoa-
tlantskog pakta na Srbiju i celi srpski narod, nikako nisu izbili spontano,
nego su dugo i sistematski pripremani. Wihov glavni inspirator i organi-
zator je Vatikan, centralno sedi{te Rimokatoli~ke crkve, koja nikada srp-
skom narodu ne}e zaboraviti ni oprostiti {to se po~etkom trinaestog veka
u ogromnoj ve}ini i definitivno opredelio za isto~nu hri{}ansku crkvu, pa
jo{ osnovao i sopstvenu nacionalnu, sa svetosavqem kao specifi~nom vari-
jantom pravoslavqa. Vekovima je Rim nastojao da Srbe pokatoli~i, da ugu{i
pravoslavqe, i u tom smislu je oberu~ke pomagao sve strane sile koje su na
Balkanu nastupale kao otvoreni srpski neprijateqi i agresori. Svaku veli-
ku srpsku tragediju, nesre}u i nevoqu rimokatoli~ki fratri na terenu
spremno su i organizovano do~ekivali da bi otimali naivne srpske du{e,
o~ajne u egzistencijalnom bezna|u. Neretko je prevo|ewe u katoli~ku veru
obavqano i neposrednim nasiqem, potkupqivawem, pretwama, diskrimina-
cijom i svim varijantama {ikanirawa. U svakom istorijskom periodu jedan
deo Srba tome je podlegao, uvek onaj slabiji, nacionalno nesvesniji, moralno
nedogra|eniji, predstavqaju}i isti onaj etni~ki supstrat, koji je u druga~i-
jim socijalnim i politi~kim okolnostima iskazivao spremnost na islamiza-
ciju. Katoli~ewe je bilo lak{e provesti nego tur~ewe, prvenstveno zbog
prili~no podudarne verske simbolike i primamqivije prozelitske demago-
gije.
Ipak je ve}ina Srba ostala nepokolebqiva u svom pravoslavqu i sveto-
savqu. Oni koji su prelazili u islam, rimokatoli~anstvo ili bilo koju malu
versku sektu, ubrzo su gubili nacionalnu svest, zamewuju}i je verskom ili tu-
|inskom. Novope~eni srpski muslimani ~vrsto su se identifikovali sa Tur-
cima, dok su katolici vremenom postajali Mle~ani, Ma|ari, Nemci itd.
Ipak, glavnina Srba katolika sve do devetnaestog veka sa~uvala je bar trago-
11
ve nekada{we srpske nacionalne svesti, neretko uz ose}awe odba~enosti, ot-
padni{tva, gotovo instinktivne krivice zbog konvertitstva svojih predaka.
U gustim populacijama ti Srbi katolici naseqavali su Dubrovnik, Dalma-
ciju, Bosnu, Hercegovinu, Slavoniju i Vojnu krajinu. Postepeno osloba|awe
Srbije iz turskog ropstva i sve ozbiqniji politi~ki nastupi pravoslavnih
Srba pre~ana, postepeno su otvarali o~i katolicima i budili u wima ose}a-
we svesrpske solidarnosti, bez obzira na veroispovest. Ukupna prosvetiteq-
ska delatnost, prvo Dositeja Obradovi}a, a potom i u mnogo ve}oj meri Vuka
Karayi}a i Wego{a, tome je doprinosila. Ti procesi bu|ewa nacionalne
svesti i ose}awa kolektivnog duha duboko su zabrinuli vrh Rimokatoli~ke
crkve, koji se bojao da se wihova srpska pastva ne preorjenti{e ka nacional-
noj crkvi, kao i austrijske i ma|arske politi~ke krugove, ~ija se vlast u zna-
~ajnoj meri prostirala i nad srpskom populacijom.
Nekoliko vekova prozelitizma ulovilo je du{e vi{e stotina hiqada la-
komislenih Srba koji su pre{li na rimokatoli~ku veru i postepeno se li-
{avali srpske nacionalne svesti, s obzirom da je u uslovima gr~evite borbe
za opstanak srpskog naroda Srpstvo sve intenzivnije identifikovano sa pra-
voslavqem. Rimokatoli~kim prelatima pravi problemi nastaju po~etkom
devetnaestog veka, kad evropski prostori doìvqavaju revolucionarne pre-
obraàje i gra|anska klasa, pored ekonomske, sve uspe{nije ostvaruje i poli-
ti~ku dominaciju. Intelektualni slojevi u svim narodima naglo ja~aju i bit-
no doprinose ostvarewu nacionalnog preporoda. Nacionalna svest postaje
sve vi{e artikulisana, baziraju}i se na istoriji, tradiciji i prvenstveno je-
dinstvenom jeziku. Uspe{an po~etak oslobodila~ke borbe srpskog naroda i
perspektivan zametak obnovqene srpske dràve obe}avao je da }e qudi koji
govore jedan, srpski jezik, u slavistici ozna~en kao {tokavski dijalekat, vr-
lo brzo prevazi}i verske barijere i ujediniti se u okviru jednog nacionalnog
duha, svesti, ponosa i dràvotvornog ciqa. Nacionalno jedinstvo srpskih
pravoslavaca, rimokatolika, muslimana i {a~ice protestanata neminovno
bi vodilo ja~awu pozicija Srpske pravoslavne crkve, tada jo{ razbijene ve-
{ta~kim dràvnim granicama i politi~kom supremacijom tu|inskih vla-
stodràca, ali jedinstvenih ciqeva i stremqewa. Po~etnu prednost joj je ne-
dosti`no davala broj~ana premo} vernika i prvenstveno ~iwenica da je jedi-
na predstavqala nacionalnu versku organizaciju u pravom smislu re~i, srp-
sku nacionalnu instituciju, neprikosnovenu po meri realnog uticaja na na-
rod. To je predstavqalo pravi alarm za Rim i wegove prozelitske legije.
1. Instrumentalizacija etni~kih ostataka malog hrvatskog naroda
Da bi preduhitrila uspostavqawe punog srpskog nacionalnog jedinstva,
Rimokatoli~ka crkva je instrumentalizovala etni~ke ostatke i istorijska
svedo~anstva nekada{we dràvotvornosti malog slovenskog naroda – Hrva-
ta. Za razliku od Srba, koji su isto~noslovenskog porekla i vrlo srodni Ru-
sima, Belorusima i Ukrajincima, Hrvati poti~u od zapadnoslovenske etni~-
ke grane i po poreklu su bliski Poqacima, êsima i Slovacima. Izvorni hr-
vatski jezik je ~akavski, za koji je dubrova~ki katolik Milan Re{etar usta-
novio da je samostalan slovenski jezik, a Aleksandar Beli} mu dokazao izvor-
ne sli~nosti sa poqskim i ~e{kim. Hrvati su u sredwem veku formirali
12
sopstvenu dràvu izme|u Gvozda i Jadranskog mora, koja je na vrhuncu mo}i do-
pirala do Vrbasa i na severu, preko dana{weg Hrvatskog Zagorja, verovatno
do Drave. Po~etkom dvanaestog veka u{li su u sastav Ugarske, koja je Hrvat-
sku i Dalmaciju izme|u Splita i Zadra administrativno povezala sa svojom,
ranije osvojenom, provincijom Slavonijom u jedinstveno vojvodstvo. Pred
turskom opasno{}u Hrvati su masovno beàli u dubinu Evrope, a wihova vla-
stela je dobila nove posede u zagreba~koj, vara`dinskoj i krièva~koj ùpa-
niji, gde je prenela hrvatsko ime i nametnula ga svojim novim kmetovima – kaj-
kavcima, {to zna~i Slovencima.
U svojim prozelitskim nastojawima, Rimokatoli~ka crkva je poku{a-
vala da potisne srpsko nacionalno ime perfidno insistiraju}i na tezi da su
Srbi i Hrvati delovi jednog jedinstvenog naroda, kome je potreban zajedni~-
ki naziv – Iliri ili Jugosloveni. Takvi koncepti su bili osnovna preokupa-
cija wene politike na podru~ju Dalmacije, Hrvatske, Slavonije i Vojne kra-
jine, a kasnije Bosne i Hercegovine, jer su najefikasnije omogu}avali da se
pod izgovorom srpsko-hrvatskog nacionalnog jedinstva ustali ni~im potkre-
pqeno stanovi{te da unutar jednog naroda naziv Hrvati obuhvata rimokato-
like, a naziv Srbi pravoslavce. Ilirski pokret je takav proces uveliko ot-
po~eo, da bi zaglu{uju}om jugoslovenskom propagandom [trosmajera i Ra~-
kog bila provedena gotovo prinudna kroatizacija dalmatinskih i slavonskih
katolika. Kad je to postignuto, sistematski su formirane kvazijuristi~ke
teze o hrvatskom dràvnom pravu i od Ma|ara pozajmqena floskula o posto-
jawu jednog politi~kog naroda u jednoj dràvi, kako bi se za takav narod pro-
glasili Hrvati u Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji, naknadno i u Bosni, Her-
cegovini, Dubrovniku i Boki Kotorskoj. Na svim tim prostorima pravoslav-
cima se negira srpski nacionalni identitet i oni se poku{avaju instrumen-
talizovati u ciqu realizacije hrvatskih dràvotvornih aspiracija u okvi-
ru Habzbur{ke monarhije.
Nakon Prvog svetskog rata Vatikan je bio spreman da prihvati i podrì
prvu jugoslovensku dràvu, nadaju}i se da u wenim granicama ima dovoqan
broj sopstvenih vernika, koji bi bili u stawu da ve}inske Srbe privole na
uniju, za qubav potpunog nacionalnog jedinstva. Toliko su rimokatoli~ki
prelati bili zane{eni tom idejom da su za neko vreme izgubili poverewe hr-
vatskih politi~kih predvodnika, poput Stjepana Radi}a, koji je ogor~eno na-
stupao protiv katoli~kog klerikalizma. Wegovo ubistvo i èstoko srpsko
suprotstavqawe konkordatu, klerikalcima su otvorili put za novu politi~-
ku akciju, u kojoj }e se kao wihov glavni instrument ista}i usta{ki pokret, a
genocid dokazati kao najefikasnije sredstvo antisrpske politike. Pobeda
komunista }e Vatikanu pruìti predah da se oporavi od pretrpqenog pora-
za, a po~etak sloma komunizma stvoriti {ansu da se dokraj~i Jugoslavija,
formira nova hrvatska dràva po usta{kom uzoru i s wene teritorije akci-
jom zapadnih sila prognaju skoro svi Srbi. Vatikan je u posledwim ratovima
otvoreno stajao na strani svih srpskih neprijateqa, a papa se li~no zalagao
za bombardovawe srpskog naroda.
13
2. Otimawe srpskog jezika
Vi{egodi{we zato~ewe u tamnici nelegalnog i izrazito antisrpski
usmerenog Ha{kog tribunala pruìlo mi je priliku da se temeqitije poza-
bavim ovim problemom. Prou~avaju}i ogromnu literaturu koja obra|uje
uzroke, procese i posledice razbijawa jugoslovenske dràve, nai{ao sam na
obiqe argumenata da je Vatikan bio najistaknutiji me|unarodni faktor vo-
|ewa antisrpske politike i podgrevawa ratne histerije. Na jednoj od redov-
nih statusnih konferencija, 31. januara 2005. godine, povodom procesa koji se
protiv mene vodio, javno sam saop{tio da }e se moja odbrana zasnivati na
osnovnoj tezi da je rimokatoli~ki papa Jovan Pavle Drugi glavni krivac za
sve zlo~ine koji su se desili tokom krvavih gra|anskih ratova i zapadwa~ke
agresije. Ta izjava i dodatni podnesci objavqeni su u kwizi “\avolov {egrt
zlo~ina~ki rimski papa Jovan Pavle Drugi” (Vojislav [e{eq: Sabrana de-
la, Srpska radikalna stranka, Beograd 2005., kwiga 57.).
Stru~nom timu za pomagawe moje odbrane naloìo sam da u obliku svoje-
vrsnog nau~noistraìva~kog projekta, na osnovu sve dostupne nau~ne i stru~-
ne literature, izradi elaborat kojim se nepobitnim argumentima potkre-
pquje moja osnovna teza. Angaòvawem svih qudskih, finansijskih, materi-
jalnih i tehni~kih potencijala Srpske radikalne stranke, elaborat je zavr-
{en u roku kra}em od dve godine i sastoji se iz dve tematske celine, ~ijom su
izradom rukovodili narodni poslanik Zoran Krasi} i Elena Boì} Talijan,
glavni i odgovorni urednik lista “Velika Srbija”. U okviru serije zbirki
dokumenata koji se odnose na politikantski ha{ki proces, protiv mene ten-
denciozno reìran, taj materijal je objavqen u ~etiri toma: “Pontifeks
maksimus satanisti~ke crkve Jovan Pavle Drugi” (kwiga 67.), “Antihristov
namesnik zlikova~ki rimski papa Benedikt [esnaesti” (kwiga 68.), “Vati-
kan glavno Satanino gnezdo” (kwiga 74.) i “Rimska kurija ve~ito èdna srp-
ske krvi” (kwiga 75.). Elaborat je ura|en kao obimna i pedantna hrestomati-
ja, koja koncentri{e nau~ne iskaze najkvalitetnijih srpskih i stranih isto-
ri~ara, koji su u svetskoj nauci u~inili neprikosnovenim dokaze o kriminal-
noj prirodi Rimokatoli~ke crkve kao globalne zlo~ina~ke organizacije uop-
{te i genocidnoj politici mnogih rimskih papa prema srpskom narodu po-
sebno, kroz vekove i ~itave milenijume. Posebno je upe~atqivo da se konkret-
nim ~iwenicama politi~kog manifestovawa zlo~ina~ke voqe i kriminal-
nih postupaka sagledava kontinuitet genocidnih nasrtaja na srpski narod kr-
sta{kim ratovima u sredwem veku, razli~itim oblicima prozelitskih pri-
tisaka i nastojawa preko masovnih likvidacija u Prvom i Drugom svetskom
ratu, do Tu|manovog progona skoro celog srpskog naroda iz neousta{ke hrvat-
ske dràve.
Sa svoje strane upustio sam se u temeqito prou~avawe jednog od najve}ih
rimokatoli~kih zlo~ina~kih projekata – kreirawa ve{ta~ke hrvatske naci-
je zloupotrebom imena danas gotovo nestalog slovenskog naroda koji je govo-
rio ~akavskim jezikom, ostataka kroatizovanih Slovenaca u Hrvatskom za-
gorju i etni~ke mase Srba katolika, prethodno denacionalizovanih, a onda
sna`no verski i ideolo{ki indoktriniranih. Metodolo{ki postupak, koji
14
sam primenio, bazirao sam na analizi relevantne istoriografske, lingvi-
sti~ke i politi~ko-teorijske literature. Saznawa o osnovnoj tematici ve}
dva veka su prisutna u ogromnom broju nau~nih studija i rasprava, ali razasu-
ta po pojedina~nim kwigama i ~asopisima. Nikada do sada nisu bila na ovaj
na~in sistematizovana, verovatno zbog krajwe nepovoqnih politi~kih pri-
lika, koje su karakterisale panslovenske i jugoslovenske ideolo{ke zablude
ili krajwe represivni autokratski reìmi, koji su sebi prisvajali ulogu ne-
prikosnovenih arbitara nau~ne istine. Uvek je postojao neki razlog za{to se
na ovu temu nije dovoqno pisalo, nekada dobra namera da se ne pravi razdor i
u o~ekivawu ve}eg stepena srpsko-hrvatske solidarnosti i uzajamnosti, a ne-
kada goli strah intelektualaca pred opasno{}u ugroàvawa same fizi~ke
egzistencije ako se ne pi{e u skladu s propisanim ideolo{kim obrascima.
Ova studija se sastoji od {est tematskih celina. U pristupnoj raspravi
nastojim izloìti osnovni kategorijalni aparat i razjasniti glavne razli-
ke srpskog i hrvatskog nacionalnog supstrata, su{tinu Rimokatoli~ke crkve
i wenog politi~kog delovawa, kao i instrumentalizaciju hrvatstva kao naje-
fikasnijeg sredstva potiskivawa i uni{tavawa srpskog naroda. Sledi pre-
gled osnovnih postavki hrvatske romanti~arske i pamfletske istoriogra-
fije, pa izlagawe glavnih teza vode}eg hrvatskog istorijskog falsifikato-
ra i istaknutog fraweva~kog fratra Dominika Mandi}a. Potom nastojim
kriti~ki rasvetliti poku{aj teorijske interpretacije srpsko-hrvatskih et-
ni~kih i kulturnih diferencirawa kroz ideolo{ke postavke Ive Pilara,
kao i izloìti kriti~ke elaboracije glavnih falsifikatorskih poku{aja.
To je ujedno i podloga za rasvetqavawe pozadine politi~kih nastojawa vode-
}ih hrvatskih nacionalnih ideologa od Qudevita Gaja, Josipa Juraja [tro-
smajera, Frawe Ra~kog, Ivana Maùrani}a, Ante Star~evi}a i Eugena Kva-
ternika, preko Antuna i Stjepana Radi}a, do Vlatka Ma~eka i Ante Paveli-
}a. Tako dolazim do izlagawa osnovnih ~iwenica o rimokatoli~kom genoci-
du nad srpskim narodom u Drugom svetskom ratu, kao i realizacije vatikan-
skih zlo~ina~kih nastojawa pod jugoslovenskim komunisti~kim reìmom Jo-
sipa Broza Tita i hrvatskim usta{kim reìmom Titovog generala Frawe
Tu|mana.
Srbi oduvek govore iskqu~ivo {tokavski. To je wihov izvorni narodni
jezik i po wemu su se razlikovali od Hrvata kao ~akavaca i Slovenaca kao kaj-
kavaca. [tokav{tina je zajedni~ka srpskom, ruskom, ukrajinskom, beloru-
skom i bugarskom jeziku, koji spadaju u isto~noslovensku jezi~ku grupu. âkav-
ski i kajkavski su zapadnoslovenskog porekla i bliski poqskom, ~e{kom i
slova~kom jeziku. Ono {to je hiqadama godina bilo iskqu~ivo srpsko, Hrva-
ti danas svetu predstavqaju kao “hrvatski” jezik. Da bi se ta teza potkrepila,
bilo je nu`no da se od strane Hrvata decenijama i sistematski prisvajaju srp-
ske narodne pesme, ~ak i one koje opevaju podvige Marka Kraqevi}a kao veli-
kog “hrvatskog junaka”. Da bi se to {to ubedqivije postiglo, prvo su Qudevit
Gaj, Josip Juraj [trosmajer i Frawo Ra~ki dokazivali da su Srbi i Hrvati
jedan narod; potom Ante Star~evi} da su svi Srbi zapravo Hrvati, ismevaju-
}i pritom srpsko ime kao nedostojno. Kad su napokon nau~ili da govore i pi-
{u srpski jezik, Hrvati su ga prisvojili, po~eli ubrzano da ga mewaju izmi-
15
{qaju}i potpuno nove re~i i izraze, a onda u svojim lingvisti~kim raspra-
vama tendenciozno srpski svodili iskqu~ivo na ekavski izgovor, dok su ~a-
kavski i kajkavski progla{avali dijalektima {tokavskog. Istori~ar Tadija
Smi~iklas je tvrdio da srpski jezik i ne postoji, dok je lingvista Armin Pa-
vi} hvalio srpskog kraqa Milana Obrenovi}a kako dobro govori hrvatski.
Prisvojiv{i srpski jezik kao sopstveni kwièvni, Hrvati su ubrzo po-
~eli da ga koriste kao kqu~ni argument za dokazivawe “hrvatskog” etni~kog
karaktera odre|enog stanovni{tva. Tako je, na primer, Vjekoslav Klai} usta-
novio da svi stanovnici Bosne i Hercegovine govore iskqu~ivo {tokavski,
{to po wemu zna~i “hrvatski”. Na osnovu toga je izneo tvrdwu da su svi oni
Hrvati, mada je nevoqno priznavao da oni sami sebe ne smatraju i ne zovu Hr-
vatima, pa ~ak potvrdio da se mnogi od wih izja{wavaju kao Srbi. Ali, s ob-
zirom da je jezik jedino neprikosnoveno obele`je narodnosti, sama ~iwenica
da svi oni govore “hrvatski” dovoqan je dokaz da su svi Hrvati, pa ih sad u to
treba i ube|ivati. Naravno, ta pri~a nije prolazila kod pravoslavnih Srba,
ali je upornim nastojawima rimokatoli~kih sve{tenika pogodno tlo nala-
zila kod Srba katolika, koji su postepeno, strpqivim i marqivim misionar-
skim radom, ve{ta~kim kreirawem individualne i kolektivne svesti, preo-
bra}ani u hrvatski nacionalni korpus. Crkva i {kola su najvi{e doprinele
da se najzagrièniji “Hrvati” stvore od onih koji u sebi, u etni~kom pogledu,
nemaju ni{ta hrvatsko. Da tragedija bude ve}a, produbqivawem verske netr-
peqivosti, od Srba katolika su stvarani fanati~ni mrziteqi Srpstva.
[trosmajerova |akova~ka biskupija je bila glavni centar i rasadnik, u kome
su se rimokatoli~ki klerici ideolo{ki obu~avali da slavonske “[okce” i
“Race”, dalmatinske “Latine” i bosanske katolike ubede da su odvajkada Hr-
vati, kao i da su Hrvati bili i wihovi najstariji preci. âk se desilo da je i
jedan hercegova~ki musliman zbog homoseksualnih sklonosti pobegao od po-
rodice u Dalmaciju, tamo postao rimokatoli~ki fratar i pod imenom Lovro
Qubu{ki po~eo propovedati da je {tokavski hrvatski jezik.
Takva klerikalno-politi~ka akcija podrazumevala je da se iz javnog op-
ticaja {to efikasnije potisnu spisi Qudevita Gaja, [ime Qubi}a i Vebera
Tkal~evi}a, koji su svojevremeno otvoreno priznavali da su Hrvati svoj mo-
derni kwièvni jezik preuzeli od Srba. Uostalom, ta ~iwenica bi mogla u
provaliju stropo{tati celu kvazinacionalnu konstrukciju, ukoliko se ne su-
zbije sa javne scene zaglu{uju}om galamom. Jezik je najopipqivije, egzaktno
najdokazivije obele`je jednog naroda, s obzirom da krvno poreklo predstavqa
biolo{ku, a ne socijalnu kategoriju, a pitawe razvijenosti kolektivne sve-
sti vi{e podleè subjektivnim nego objektivnim sudovima vrednosti. Po-
stoje istorijske okolnosti koje uti~u na odre|eni narod da preuzme tu|i je-
zik i potisne sopstveni, obi~no u procesu vi{e ili mawe prinudne asimila-
cije. U Francuskoj je to dovelo do nestanka brojnih etni~kih grupacija, a
Nemci su masovno germanizovali pot~iwene Slovene, dok su [koti, Vel{a-
ni i Irci nevoqno, ali ipak definitivno, napu{tali sopstvene jezike i pre-
uzimali engleski. Ali, istorija ne pamti da je jedan narod, poput hrvatskog,
napustio sopstveni jezik zbog nerazvijenosti, gramati~ke zanemarenosti i
kwièvne zakr`qalosti, pa prihvatio tu|i. Mogli su, dodu{e, Hrvati obno-
16
viti i usavr{iti kajkavski, ugledav{i se na Slovence. Mogli su se vratiti
~akavskome. Ali tako ne bi bili u stawu da izvr{e veliku istorijsku misiju,
koju im je poverila Rimokatoli~ka crkva, da Srbe katolike definitivno
odvoje od sopstvene nacionalne matice.
Pokazalo se da narodi koji su postepeno tu|e jezike preuzimali, poput
Jevreja, [kota ili Iraca, nisu gubili osnovne osobine svog nacionalnog ka-
raktera. Hrvati su dva puta sasvim izmenili sopstveni nacionalni karakter
i identitet. Kad su pravi, izvorni Hrvati – ~akavci kao narod propali, ras-
pr{ili se po Evropi, wihova vlastela, preseqavaju}i se na dodeqene posede
na krajwem zapadu Slavonije, zate~enim kajkavskim kmetovima vekovima je
ve{ta~ki utiskivala hrvatski identitet. Novope~eni “Hrvati” kajkavci
svakako nisu ni po kom etni~kom odre|ewu bili isto {to i izvorni Hrvati
~akavci. U vreme novog naleta ve{ta~ke kroatizacije broj obuhva}enih Sr-
ba-katolika bio je neuporedivo ve}i od broja Hrvata ~akavaca i “Hrvata” kaj-
kavaca zajedno. Svi stari hrvatski pisani spomenici, ukoliko nisu na latin-
skom, uvek su na ~akavskom jeziku. Svi stari srpski spomenici, ako nisu na
staroslovenskom, uvek su na {tokavskom narodnom jeziku. Nigde nema nika-
kvog traga da su Srbi kao narod ikada govorili nekim drugim jezikom osim
{tokavskim. Tako|e nema nikakvog traga da su sve do {esnaestog veka Hrva-
ti govorili ikakvim drugim jezikom osim ~akavskim. Tek od {esnaestog veka
oni zagorsku varijantu kajkavskog postepeno po~iwu nazivati hrvatskim. U
najstarijim sa~uvanim bosanskim pisanim dokumentima s po~etka trinaestog
veka, bosanski banovi svoj narod izri~ito nazivaju srpskim, iako su neki od
wih bili katolici i u sukobu sa Nemawi}ima. Pored toga, jezik na kome su
izdavali svoje poveqe i diplome, bosanski vladari redovno nazivaju srpskim
jezikom. I Dubrov~ani {tokavski uvek nazivaju iskqu~ivo srpskim. To kaè
i najve}i hrvatski intelektualac svih vremena, Vatroslav Jagi}.
a) Ve{ta~ka izmena karaktera izvorne hrvatske nacije
Po{to su Srbi od Svetog Save imali svoju nacionalnu hri{}ansku cr-
kvu isto~nog obreda – Srpsku pravoslavnu crkvu, ona je postepeno postajala
sastavni deo wihovog nacionalnog individualiteta i kolektivne svesti. Ta
~iwenica sve do dolaska Turaka nimalo nije ugroàvala srpska nacionalna
ose}awa Srba katolika u Primorju, Bosni i Hercegovini. Postojao je u naro-
du visok stepen verske tolerancije. Za razliku od pravoslavaca, u Bosni su
rimokatolici nepomirqivu netrpeqivost pokazivali prema bogumilima. I
Stevan Nemawa je nasilno eliminisao bogumile u svojoj dràvi, a mnoge i
prognao, pa su uto~i{te na{li u Bosni. Pod turskom okupacijom srpski na-
rod je imao prili~no visok stepen autonomije, koji se upravo ostvarivao kroz
Srpsku pravoslavnu crkvu, s obzirom da je i cela Turska bila organizovana
kao teokratska dràva, sa sultanom koji je, pored svetovne, imao i vrhovnu
versku vlast nad muslimanima kao kalif. Srbi koji su otpadali od svoje na-
cionalne crkve, islamizacijom i katoli~ewem, ~esto su gubili ose}awe srp-
skog nacionalnog identiteta, ali su sa~uvali srpski jezik – {tokav{tinu, i
tako, bar nesvesno, manifestovali stvarnu etni~ku pripadnost.
17
Staro stanovni{tvo Dalmacije i Slavonije u celosti se razbeàlo sa
podru~ja koje su Turci zauzeli. Naknadno su se tu naselili Srbi iz Bosne i
dubqe iz Srbije. Ujedno su se izbegli Srbi naseqavali i s druge strane gra-
nice, austrijske ili mleta~ke, formiraju}i odbrambeni bedem. Slavonac Pe-
tar Matija Katan~i} 1798. godine pisao je o Crnogorcima, Srbijancima, Bo-
{wacima, Dalmatincima i Srbima u Ugarskoj kao o jednom narodu, od koga se
Hrvati bitno razlikuju i uvek su se razlikovali, najvi{e po jeziku. [tokav-
ski on naziva ilirskim jezikom, ~akavski hrvatskim, a kajkavski slovena~-
kim. Katan~i} izri~ito kaè da svi Srbi govore ilirskim jezikom, a da Sr-
be jo{ zovu Ilircima ili Vlasima. Drugi istaknuti Slavonac, Torkvato Br-
li}, kaè za sebe da govori srpskim jezikom i da u Slavoniji ìve Srbi “ri-
mokatoli~kog i isto~nog zakona”. Najve}i slavonski pesnik, Matija Antun
Reqkovi}, za svoj jezik izri~ito pi{e da je srpski, ba{ kao i bosanski fra-
tar Matija Divkovi}. Danas se situacija su{tinski promenila. [tokavskim
kao kwièvnim jezikom se sluè pohrva}eni Srbi katolici, pohrva}eni
Slovenci kajkavci i {a~ica pravih Hrvata ~akavaca, ~iji je izvorni jezik
osu|en na izumirawe, jer im je cela nacija instrumentalizovana kao puko
sredstvo rimokatoli~ke antisrpske zavere. Time je pravoj hrvatskoj naciji
ve{ta~ki izmewen karakter, negirane su joj etni~ke osobine i istorijski je
tragi~no kompromitovana stra{nim zlo~inima koje je u weno ime Rimokato-
li~ka crkva sistematski vr{ila nad pravoslavnim Srbima.
Da kajkavski zapravo nije hrvatski nego slovena~ki jezik, otvoreno su go-
vorili Ivan Kukuqevi} i Vatroslav Jagi}, a s wima su se slagali istaknuti
slavisti Miklo{i~, Budmani i Dani~i}. Uostalom, Slovenci kao narod i ne-
maju nikakvog svog drugog jezika osim kajkav{tine. [to se ~akav{tine ti~e,
wom se kao jezikom nikada niko nije sluìo osim Hrvata. Ivan Kukuqevi}
Sakcinski je 1863. godine objavio “Listine hrvatske”, zbirku starih spisa i
isprava, iz koje se vidi da su sve one na ~akavskom jeziku i locirane po mestu
nastanka, zapadno od Vrbasa i severno od Cetine. Da bi bar malo pometwe
uneo, Sakcinski je u zbirku ubacio i nekoliko o~igledno srpskih listina, na
{tokavskom. Ni najzna~ajniji hrvatski pesnik iz vremena preporoda, Stanko
Vraz, po tom pitawu nema nikakvih dilema. On 1843. godine pi{e da su ~akav-
ci jedini pravi Hrvati, kao i da je ~akavski jedini hrvatski jezik. Uostalom,
nikada nijedan ~akavac nije sebe smatrao ni Srbinom ni Slovencem, ni~im
drugim osim Hrvatom, niti je bilo koga ko nije ~akavac tretirao kao svoga su-
narodnika. Dok Srbi u vreme turske najezde nisu po~eli da se naseqavaju u ra-
nije hrvatske krajeve, dok nije do{lo do izvesnog me{awa sa ostacima staro-
sedela~kog stanovni{tva i, pre svega, dok nije po~elo wihovo pokatoli~ava-
we, ne postoji nijedan dokument, isprava, “listina”, pisan {tokavskim, a da
ima bilo kakvo hrvatsko obele`je.
b) Razbuktala verska strast umesto nau~nih ~iwenica
Tretirawe, prvo slovena~kih kajkavaca, a potom pokatoli~enih srpskih
{tokavaca, kao Hrvata, proizvod je politi~ke voqe, a ne rezultat etnolo-
{kog istraìvawa. Ono, dakle, ne moè imati nikakvog nau~nog upori{ta, i
umesto dokaza nudi razbuktalu versku strast, inat i mr`wu. Zato je i dana-
{we hrvatstvo ve{ta~ka politi~ka kategorija koja nema skoro nikakve veze
18
sa nekada{wim hrvatskim narodom i wegovom dràvom. Otuda vodi poreklo
~iwenica da dana{wi “Hrvati” govore tri do kraja me|usobno izdiferenci-
rana slovenska jezika, srpski, slovena~ki i hrvatski, a kao sopstveni kwi-
èvni preuzeli su srpski. Na toj ~iwenici se bazira potreba falsifikova-
wa istorije i svo|ewa istorijske nauke na politi~ku pamfletistiku. Poseb-
no je na delu prisvajawe srpske istorije i kulturnih tekovina po obrascu ko-
jim se sve {to je katoli~ko, koliko god imalo ubedqiv srpski karakter, tre-
tira kao neprikosnoveno “hrvatsko”. Po~elo je prisvajawem usko~ke tradi-
cije i wenih pisanih spomenika, a vrlo brzo se pokazalo da su apetiti te kva-
zinacionalne megalomanije prosto nezasiti. Nedostatak nacionalne svesti
u masama na ~ije su upravqawe pretendovali, naterao je politi~ke i kleri-
kalne ideologe da prvo posegnu za ilirskim ili jugoslovenskim terminom,
kako bi se Srbi, Hrvati i Slovenci tretirali kao jedan jedinstven narod.
Potom su u tom “jedinstvenom” narodu sve {to je katoli~ko progla{avali
“hrvatskim”. U tre}oj fazi su koncentrisali nastojawe da se pravoslavni i
muslimanski {tokavci na teritorijama, na koje je hrvatska ideologija pre-
tendovala, nateraju da prihvate hrvatski nacionalni identitet. Najve}i
udar su doìveli katolici koji su ~uvali srpski nacionalni identitet, a naj-
duè su se kroatizaciji odupirali dubrova~ki Srbi, me|u kojima su najistak-
nutiji Ivan Stojanovi}, Qudevit Vuli~evi}, Baltazar Bogi{i}, Milan Re-
{etar, Pero Budmani, Melko îngrija, Matija Ban, Medo Puci}, Luka Zore
i drugi.
Projektovawe ve{ta~ke hrvatske nacije na etni~koj bazi rimokatoli~-
kih konvertita, koji su otpali od srpske pravoslavne matice, podrazumevalo
je otimawe tu|ih kulturnih vrednosti i prisvajawe istorijskih i duhovnih
tradicija. Pri tom je kori{}ena standardna ma|arska ideolo{ka konstruk-
cija u kojoj su osnovni kategorijalni aparat predstavqale floskule o hiqa-
dugodi{woj dràvnosti, politi~kom narodu, istorijskom pravu i navodnom
dràvnom kontinuitetu. Sa svoje strane, hrvatska pamfletska istoriogra-
fija je sve to za~inila neverovatnom dozom mitologizacije najstarije pro-
{losti stvarnog hrvatskog naroda, s kojim dana{wi “Hrvati” nemaju skoro
nikakve etni~ke veze. Sve do druge polovine devetnaestog veka hrvatstvo uop-
{te nije postojalo u Dalmaciji, Slavoniji, Bosni, Hercegovini i Boki Ko-
torskoj. Gde god se govorilo {tokavski, kod pravoslavnih Srba je postojala
jaka srpska nacionalna svest, a kod rimokatolika kolektivno se}awe na ne-
kada{we konvertitstvo wihovih predaka i vrlo ~esti slu~ajevi o~uvawa kr-
sne slave. Srbi katolici, ako bi vremenom gubili srpsku etni~ku odrednicu,
nazivali su se [okcima, Latinima, kr{}anima, Buwevcima itd. Nikada i
nigde nisu se nazivali Hrvatima, sve do velike politi~ke akcije [trosmaje-
ra i Ra~kog koji su ih hrvatizovali pod parolom srpsko-hrvatskog nacional-
nog jedinstva.
v) Ni pomena od hrvatskog imena u Dalmaciji
Prema podacima koje je na osnovu ogromne literature i sopstvenih is-
traìvawa sistematizovao i teorijski obrazloìo Nikola @uti}, “Dalma-
cija je, poslije vjekovnih prevjeravawa, u XIX vijeku uglavnom bila srpsko-ri-
mokatoli~ka, {to potvr|uju statisti~ki podaci austrijskih popisa stanov-
19
ni{tva iz 1846. i 1850/51. godine. Naime, u Dalmaciji, koja je obuhvatala Du-
brovnik i Boku, ìvjelo je 330.827 Srba rimokatoli~ke vjere, dok je pravo-
slavnih Srba ostalo, poslije rimokatoli~ewa, samo 78.853. Prema austrijskoj
statistici, dakle, nema ni pomena Hrvata ni hrvatskog imena. Cjelokupna
dalmatinska populacija svodila se na Srbe rimokatoli~ke i pravoslavne vje-
re, u ukupnom broju od 409.685 du{a. Prema statisti~kim podacima iz 1846. u
Dalmaciji je ìvjelo ukupno 393.715 stanovnika. Prema statisti~kim poda-
cima austrijskog popisa iz 1880. godine, od 476.000 Srba, pravoslavnih je bi-
lo 79.000. Prema popisu sprovedenom 1900. godine, od ukupno 593.000 stanov-
nika, pravoslavnih je bilo 96.000. Uvezenom (importovanom) hrvatstvu u Dal-
maciji, Dubrovniku i Boki Kotorskoj u XX vijeku prethodila je faza stvara-
wa i {irewa hrvatstva u mitolo{koj formi, u drugoj polovini XIX vijeka,
od strane politi~ara, biskupa, kanonika i istori~ara, apologeta hrvatstva
(koji su uglavnom bili stranog porijekla), i to u formi tzv. “bijelog” i “cr-
venog” hrvatstva. U ciqu dokazivawa hrvatskog porijekla dubrova~kog sta-
novni{tva, a ne srpskog, mitolozi hrvatstva su nastojali “egzaktnim” spisi-
ma dokazati da su u dubrova~kom zale|u ìvjeli Hrvati, zatim je trebalo du-
brova~ku kwièvnost jednostavno nazvati hrvatskom, a ne srpskom, i s druge
strane, {to vi{e zapostaviti sve ono {to je srpsko “na tako pro{irenom hr-
vatskom prostoru”. U ciqu eliminisawa Srpstva sa {ireg dubrova~kog pod-
ru~ja bujala je literatura uzdizawa mitskog dalmatinskog hrvatstva.” (Niko-
la @uti}: Srbi rimokatolici – takozvani Hrvati, Srpska radikalna stran-
ka, Beograd 2006., str. 100-101.)
Intenzivna kroatizacija dalmatinskih, dubrova~kih i bokeqskih Srba
katolika po~ela je tek onda kad su austrijske vlasti procenile da im poli-
ti~ki odgovara takva totalna denacionalizacija tamo{weg srpskog stanov-
ni{tva. Tehnologiju ve{ta~kog kreirawa hrvatske nacionalne svesti do po-
jedinosti su razradili jezuitski i fraweva~ki fratri, a glavni politi~ki
agitatori u tom smeru bili su Mihovil Pavlinovi} i Ivo Prodan, vatreni
sledbenici Star~evi}eve prava{ke ideologije. Pored nametawa novog naci-
onalnog identiteta lokalnom stanovni{tvu, zalagali su se za ujediwewe Dal-
macije, koja je bila u sastavu Austrije, sa Hrvatskom i Slavonijom kao sastav-
nim delom Ma|arske u jedinstvenu banovinu, kojoj bi u perspektivi bila pri-
pojena Bosna i Hercegovina, kako bi hrvatska nacionalna megalomanija bila
zadovoqena. To je svakako bilo uskla|eno sa te`wama Be~a da se bar naknad-
no obuzda ma|arska ekspanzija, posle kolosalnih ustupaka koje je Be~ u~inio
Pe{ti nakon poraza u austrijsko-pruskom ratu, izgubqenom bitkom kod Sa-
dove.
Dràvne i verske vlasti su imale podudarne ciqeve i te`we, pa su im i
aktivnosti mogle biti maksimalno uskla|ene. “U Dalmaciji, kao i u drugim
pokrajinama u kojima su ìvjeli rimokatolici – Hrvati, Rimokatoli~ka cr-
kva preduzimala je niz misionarsko prozelitskih akcija u ciqu {irewa na-
cionalnog hrvatstva. U ciqu pridobijawa {to ve}eg broja Hrvata za ideolo-
giju Rimske crkve, ali i pridobijawa Srba rimokatolika, vatikanska propa-
ganda je proglasila Majku Bo`ju za “kraqicu Hrvata”. Proslave tzv. “hrvat-
skih jubileja” i intenzivna prozelitska aktivnost organizacija Katoli~ke
20
akcije, imali su jakog propagandnog odjeka me|u rimokatoli~kim ali i pra-
voslavnim svijetom Boke, Primorja i Crne Gore. Propagandni napisi u ri-
mokatoli~koj {tampi, propovijedi u rimokatoli~kim crkvama i javne mani-
festacije organizacija Katoli~ke akcije svakako su imali jakog odjeka me|u
rimokatolicima Srbima i “Latinima” da se postepeno i u sve ve}oj mjeri po-
~iwu nacionalno opredjeqivati za hrvatstvo.” (str. 134.) Taj proces se bitno
lak{e odvijao u Slavoniji i Vojnoj krajini nakon wihovog administrativnog
pripajawa banskoj Hrvatskoj. Kqu~nu ulogu u wemu je nakon [trosmajera i
Ra~kog, odigrao dugogodi{wi ~lan Star~evi}eve Stranke prava, zagreba~ki
nadbiskup Antun Bauer. U Bosni i Hercegovini nije bilo u pravom smislu
re~i nijednog ozbiqnog gra|anskog ideologa hrvatstva, pa su taj posao oba-
vqali iskqu~ivo klerikalci, predvo|eni vrhbosanskim nadbiskupom Josi-
pom [tedlerom i wegovim naslednikom Ivanom [ari}em. Akciju im je u zna-
~ajnoj meri olak{ao nagli priliv dràvnih ~inovnika i wihovih porodica
nakon austrougarske okupacije, koji su bili raznih nacionalnosti, ali redov-
no rimokatoli~ke vere i spremnih na asimilaciju u novokomponovanu hrvat-
sku naciju.
3. Brozove zasluge za prodor katolicizma na istok

Rimokatoli~ki kroatisti~ki ekspanzionizam ni svim ovim zemqama ni-
je svoje apetite podmirivao. Usmeravali su se wegovi bojovnici na Vojvodi-
nu, pa ~ak i Rumuniju. “Hrvatstvo je nepoznat narodnosni pojam u dana{woj
Vojvodini sve do tridesetih godina XX vijeka. Banat, Ba~ka i Barawa, kao
dio ma|arske krunovine, bili su {aroliko narodnosno i vjersko podru~je na-
staweno Wemcima, Srbima, Ma|arima, Slovacima, Buwevcima, [okcima,
Rusinima, Rumuwima, Jevrejima i drugima. O Hrvatima kao posebnoj narodno-
sti ili etni~koj tvorevini nema ni pomena u izvorima i literaturi iz druge
polovine XIX i po~etka XX vijeka. Buweva~ki i {oka~ki srpsko-katoli~ki
narodnosni element nije ni u naznakama vezivao svoje etni~ko bi}e za hrvat-
stvo po{to su propagatori hrvatstva tek dvadesetih godina XX vijeka po~e-
li govoriti o hrvatstvu Buwevaca i [okaca. U izvorima i literaturi s kra-
ja XIX i po~etka XX vijeka Buwevci su se nazivali Vlasima (Srbima), isti-
calo se vla{ko porijeklo Buwevaca. Hrvatstvo Kra{ovina – Kara{ovana
(Srba rimokatolika oko rijeke Kara{) u Rumuniji stvaralo se tek poslije
Drugog svjetskog rata.” (str. 175.)
Srpstvu Buwevaca i [okaca uglavnom su presudili Titovi komunisti u
svom ekstremnom antisrpskom nasrtaju. “U komunisti~koj Jugoslaviji narod-
no-vjersko pitawe [okaca i Buwevaca kona~no je rije{eno dekretom Josipa
Broza iz 1945. godine, kojim je jednostavno naloèno da se Buwevci i [okci
imaju smatrati Hrvatima. Kroatizacija Buwevaca i [okaca inicirana je to-
kom rata u Jugoslaviji 1941-1945. godine od strane partizanskog vrha na ~elu
sa Josipom Brozom. Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu u praksi je pro-
vodio takvu inicijativu jugoslovenskih komunista upu}ivawem raznih nared-
bi i preporuka da se Buwevci i [okci trebaju nazivati Hrvatima. U oslobo-
|enoj komunisti~koj Jugoslaviji nastavqena je takva tendencija temeqnog po-
hrva}ivawa Buwevaca i [okaca. Na osniva~kom kongresu Komunisti~ke par-
21
tije Srbije, odrànom od 8. do 12. maja 1945. godine, generalni sekretar KPJ
Josip Broz Tito inicirao je potpuno pohrva}ivawe Buwevaca i [okaca u
Vojvodini. Slavoniju nije pomiwao jer su u woj [okci ve} po~etkom XX vi-
jeka u potpunosti prihvatili hrvatstvo.” (str. 187.) îwenica da je za nepu-
nih stotinu godina bilo mogu}e provesti ovakvu, skoro sveobuhvatnu kroati-
zaciju Srba rimokatolika, svakako svedo~i o ogromnoj politi~koj snazi Va-
tikana i wegovim manipulatorskim sposobnostima. Me|utim, deo krivice
pripada i Srbima pravoslavcima i Srpskoj pravoslavnoj crkvi, jer su olako
identifikuju}i Srpstvo s pravoslavqem i svojevrsnim pravoslavnim eks-
kluzivizmom poja~avali ose}awe krivice svoje preverene bra}e zbog konver-
titstva predaka, pa su oni i nesvesno tragali za izvesnim nacionalnim uto-
~i{tem, makar i la`nim.
4. Projekat hrvatske nacije, negacija modernog pojma nacije
Rimokatoli~ki projekat ve{ta~ke nacije, lutaju}i od ilirstva do jugo-
slovenstva, ukotvio se u hrvatstvu jer su wegovi kreatori tragali za pravno-
politi~kom podlogom na kojoj bi se baziralo wegovo dràvotvorstvo. U
Evropi je u to vreme do{lo do pune afirmacije koncepta nacionalnih drà-
va, dok je austrougarski nagodbeni dualizam insistirao na teoriji politi~-
kih naroda koji su kontinuitet dràvotvornosti izvodili iz sredwevekov-
nih stale{kih feudalnih struktura. Time je negiran moderni pojam nacije i
wenog odre|ewa kao dru{tvene zajednice zasnovane na etni~kom identitetu,
kulturnom jedinstvu, zajedni~kom jeziku i izraènoj kolektivnoj svesti.
Prednost je data ~isto formalnoj strani, ~iwenici postojawa nekada{we
dràvne strukture ~iji se okvir kako tako sa~uvao, bez obzira na wegov unu-
tra{wi etni~ki supstrat i radikalne promene koje su se u wemu de{avale.
îwenica da je na veoma malom prostoru vekovima o~uvan feudalni sabor
ma|arske pokrajine koja je nosila naziv Dalmacija, Hrvatska i Slavonija sa
izvesnim, makar minimalnim autonomnim pravima, a kojim je upravqao ban
kao li~ni kraqev poverenik, guverner, naj~e{}e stranac, u~inila se pogod-
nom za gradwu nove konstrukcije. U tom smislu se insistiralo na na~elu isto-
rijskog prava u ~ije elaborisawe je ukqu~en veliki broj romanti~arski ras-
poloènih istori~ara, koji su se nadmetali ko }e biti kreativniji i ma{to-
vitiji u svojim pamfletskim spisima.
Nova svest nije sama od sebe mogla postati nacionalna samosvest, nego bi
tavorila ograni~ena na vrlo uzak krug zagreba~kih intelektualaca, da Rimo-
katoli~ka crkva nije upregla svoju kompletnu organizacionu i kadrovsku
strukturu da se masama Srba katolika Vojne krajine, Slavonije i Dalmacije,
kao i mizernim ostacima nekada{weg hrvatskog etnosa – ~akavcima i skraj-
nutim zagorskim Slovencima – kajkavcima, nametne novi pogled na svet, iz-
vitoperi istorijsko se}awe i poput kompjuterskog ~ipa u mozgove ugradi no-
va kolektivna svest. Priprostim, naivnim i nepismenim qudima, iznad sve-
ga verski zatucanim, nije bilo te{ko demago{kim tiradama i sistematskim
manipulacijama isprati mozgove i vijuge preoblikovati u èqenom smeru.
Uspehu celog projekta svakako su doprineli spontani otpori ma|arizaciji,
germanizaciji ili italijanizaciji, a pun pogodak je postignut progla{ava-
22
wem srpskog narodnog jezika – {tokavskog, za hrvatski kwièvni jezik. Ma-
lobrojni preostali pravi Hrvati, za qubav uspe{nosti projektovawa ve-
{ta~ke nacije sa starim imenom i sasvim izmewenim etni~kim supstratom,
odrekli su se ~akavskog, a ranije denacionalizovani zagorski Slovenci kaj-
kavskog.
5. Formirawe hrvatske dràve na osnovu pogre{nog

tuma~ewa stale{kih kao dràvnih prava
Po{to su propali projekti pridobijawa pravoslavnih Srba za denacio-
nalizuju}u opciju ilirstva i jugoslovenstva, koje su plasirane da bi oni lak-
{e mogli biti pounija}eni, pokatoli~eni i potpuno podjarmqeni, ra~unalo
se da se bar u prvoj fazi maksimalna kontrola mogla posti}i prevashodno na
rimokatoli~kom elementu. U tom smislu po{lo se od male teritorije, svega
tri ùpanije, kao dràvotvornog oslonca nad kojim }e se konstruisati dva
teritorijalna okvira. Prvi okvir obuhvata zemqe u kojima su ve} u prili~-
nom broju ìveli rimokatolici srpskog jezika, i wih je trebalo pripojiti,
inkorporisati u autonomnu Hrvatsku pod habzbur{kom krunom, dok bi se u
drugoj fazi hrvatska dràvna ideja milom ili silom nametnula preostalim
Srbima, Slovencima, a mo`da u daqoj perspektivi i Bugarima. Tako su is-
kqu~ivo plemi}ka stale{ka prava namerno krivo tuma~ena kao dràvna pra-
va. Razumqivo je da nikakvog stvarnog kontinuiteta hrvatske dràvnosti pod
ma|arskom vla{}u nije bilo. Banovine su bile uobi~ajeni oblik feudalne
decentralizacije, pa su poput dalmatinsko-hrvatsko-slavonske postojale i ja-
ja~ka, ma~vanska, temi{varska, vidinska itd. banovina. Kad su 1102. godine
Hrvatska i Dalmacija pripojene Ugarskoj, kraq ih je vezao uz Slavoniju, kako
bi lak{e wima upravqao. Kad je Dalmacija pala u mleta~ke ruke, a skoro ce-
la Hrvatska u turske, ma|arski kraq je preostale hrvatske feudalce prese-
lio u okolinu Zagreba, daruju}i im nove posede. Ti feudalci su ~uvali hrvat-
sku svest i postepeno je nametali svojim kajkavskim kmetovima.
U devetnaestom veku dolazi do organizovane razrade teza kojima se javno-
pravna ovla{}ewa nekada{wih feudalnih staleà poku{avaju preobu}i u
moderno ruho, kako bi im se pripisala moderna dràvnopravna su{tina. Da
bi se {to ubedqivije potkrepili autonoma{ki politi~ki zahtevi, krajwe
pragmati~no se reinterpretira celokupna istorija, pa ~ak ne preza ni od
ogoqenih falsifikata. Istorijska nauka je u celosti instrumentalizovana
u funkciji oblikovawa nove “nacionalne” svesti i usa|ivawa nacionalne
ideologije u celokupan vaspitno-obrazovni sistem. Prvostepeni ciq je pred-
stavqalo integrisawe raznorodnih rimokatoli~kih grupacija pod jednim na-
cionalnim imeniteqem. U prvi mah, ve}ina Dalmatinaca i Slavonaca se to-
me otvoreno odupirala, ali je uporno i neumoqivo delovawe rimokatoli~-
kog klera po centralnim instrukcijama vremenom u~inilo svoje. Pristup
istorijskim dokumentima, kojima se podupiru dràvnopravne aspiracije,
krajwe je selektivan. Afirmi{u se oni za koje se smatra da podupiru nacio-
nalnu ideologiju i politi~ku doktrinu, dok se svi ostali zanemaruju ili ig-
nori{u. êsto se generali{u pojedina~na plemi}ka prava, pri ~emu je kraj-
we slobodna interpretacija sadràja, naga|awe i ma{tawe najprimewivani-
23
ji metodolo{ki postupak. Osnovni paradoks da se navodna istorijska prava
krajwe stati~ki predstavqaju, bez istorijskog konteksta i razumevawa dina-
mi~nosti wihovog razvoja, re{ava se pove}anim frekvencijama deklamova-
wa. Ako se ne{to relevantnim argumentima ne moè dokazati, onda se zaglu-
{uju}om bukom i netrpeqivo{}u eventualni oponenti mogu unapred obeshra-
briti i demotivisati. Javnom histerijom se uvek moè onemogu}iti razlo-
`na rasprava.
6. Uzurpatori svetosti apostola Petra

Kao osniva~ nove vere i crkve, Isus Hrist je svojim apostolima ostavio
princip sabornosti kao osnovni vid re{avawa svih teolo{kih i crkveno-
organizacijskih pitawa. Apostoli su bili osniva~i prvih crkvenih op{ti-
na, koje su ne{to kasnije nazivane apostolskim crkvama, od kojih su najva`ni-
je bile jerusalimska, rimska, antiohijska, efeska i aleksandrijska. U prvo
vreme najve}i ugled je imala jerusalimska, kao crkva mesta Hristovog strada-
wa i vaskrsewa. Ve} u ~etvrtom veku Rimska crkva nastoji sebi pribaviti
primat nad ostalim, plasiraju}i izmi{qotinu da je apostol Petar bio wen
prvi biskup, a uz to i la` da je upravo wega Hristos li~no imenovao za svog
zamenika. La`no se predstavqaju}i kao naslednici Petrovog biskupskog
trona, rimske pape su uporno zahtevale da im sve ostale pomesne crkve pri-
znaju jurisdikcioni primat i vlast nad celom crkvom. Time je iz temeqa pot-
kopan izvorni princip sabornosti i apostolske, odnosno episkopske ravno-
pravnosti, a u crkvu smi{qeno uvo|en autokratski i monarhijski princip.
Mada je apostolska i episkopska vlast bila iskqu~ivo duhovnog karaktera,
rimske pape su sve otvorenije teìle i svetovnoj dominaciji. Pri tome su
otvoreno preuzimali imperijalne te`we rimskih careva kao svojih svetov-
nih uzora i modela opona{awa. Takva wihova nastojawa su i dobila realnu
podlogu tek u ~etvrtom veku, kada je u Rimskom carstvu hri{}anstvo progla-
{eno dràvnom religijom. I prvih pet vaseqenskih sabora su sazivali rim-
ski carevi, a na wima, iako su u~estvovali skoro svi hri{}anski episkopi,
nikada nije li~no bio prisutan rimski papa.
Pretenzije rimskih biskupa izazivale su sve ve}e nemire i stvarale ve-
like unutra{we crkvene probleme. Kruni{u}i 800. godine Karla Velikog
rimskom carskom krunom, papa je za sebe prisvojio pravo krunisawa vladara
uop{te, proklamuju}i sopstvenu superiornost nad svetovnom vla{}u. Od ta-
da insistirawe na jurisdikcionom primatu nad celom hri{}anskom crkvom
postaje sve agresivnije i beskrupuloznije. Krajwi moralni razvrat biskup-
skog trona i crkvene hijerarhije u desetom veku naziva}e se periodom crkve-
ne pornokratije. Do definitivnog raskola isto~ne i zapadne hri{}anske cr-
kve je do{lo 1054. godine, a nekoliko decenija potom pape su povele sedam kr-
sta{kih ratova pod izgovorom da èle da oslobode Hristov grob od vlasti
nevernika, ali je wihov glavni ciq, pored pqa~ke kolosalnih razmera, bio
da se potisne isto~na crkva, uz preobra}awe ili istrebqewe wenih vernika.
Celi ~etvrti krsta{ki pohod 1204. godine preusmeren je na osvajawe i poharu
Carigrada, kao i na komadawe Vizantije. I narednih vekova Rimokatoli~ka
24
crkva nastoji najraznovrsnijim metodama, od ube|ivawa i primamqivih obe-
}awa do golog nasiqa i masovnih pogubqewa, da ovlada nad isto~nim hri{}a-
nima, polatini wihove crkve ili da ih po unijatskom obrascu pripoji. I ni-
su rimske pape samo podstrekavali na verske ratove, nego su se u vi{e slu~a-
jeva li~no stavqali u ulogu vojskovo|a.
7. Srpski otpad u genima “hrvatske” nacije
Prema pravoslavqu Rimokatoli~ka crkva ve} skoro hiqadu godina kon-
tinuirano nastupa na dvostrukom planu, ~iji se oblici me|usobno smewuju u
celovitim istorijskim fazama. Primarno je pokatoli~avawe ili unija}ewe,
koje se postiè ube|ivawem, pretwama i zastra{ivawem. Kad ono ne daje o~e-
kivane rezultate, ne preza se ni od fizi~kog uni{tewa pravoslavnih verni-
ka i wihovih etni~kih grupacija, pri ~emu se pokazuje velika ma{tovitost u
odabiru genocidnih metoda i modela. Srpski narod je najvi{e, naj~e{}e i naj-
intenzivnije podvrgavan rimokatoli~kom prozelitizmu i genocidu, a svojim
otporom i suprotstavqawem proizvodio je prave erupcije besa i mr`we kod
mo}nih vatikanskih prelata. Nekad su izvr{ioci vatikanske antisrpske po-
litike bili Mle~ani i Ma|ari, nekada Austrijanci i Nemci, nekada Turci
i Albanci, ali su rimske pape i u ìvom tkivu srpskog etni~kog bi}a deli-
mi~nim pokatoli~avawem plahih i lakomih stvarale mo}ni instrument da-
qeg antisrpskog delovawa. Tako su ve{ta~ki kreirali hrvatsku naciju od
srpskih otpadnika i verskih konvertita, zloupotrebqavaju}i ime jednog ma-
log slovenskog naroda, slavne pro{losti, ali gotovo nestalog pred turskom
najezdom. Falsifikatorima su rimokatoli~ki duhovni pregaoci kreirali
“hrvatsku” istoriju, a genocidnim zlo~inima monstruoznu “hrvatsku” dràvu.
Da bi se to {to uspe{nije realizovalo, stvaran je i specifi~an oblik kle-
rofa{isti~ke ideologije pod “usta{kim” nazivom, na kojoj je izrastao usta-
{ki politi~ki pokret. Takvim delima, Rimokatoli~ka crkva u celini se
afirmisala kao tipi~na zlo~ina~ka organizacija. Okrenuta vladavini i do-
minaciji nad ovozemaqskim svetom, ignori{u}i duhovne i moralne vredno-
sti, ona je religiju tretirala iskqu~ivo kao sredstvo postizawa politi~kih
ciqeva i finansijske mo}i.
Cela dosada{wa istorija Rimokatoli~ke crkve predstavqa sistem zlo-
~ina~kog delovawa wenog sve{tenstva, korupcije wenih najvi{ih prelata,
falsifikata u nau~noj i publicisti~koj sferi wenih intelektualnih prega-
laca, a neretko i bludni~ewa i ~udovi{nih seksualnih perverzija. Odri~u}i
se su{tinski Hrista i wegovog u~ewa, a zloupotrebqavaju}i Hristovo ime,
rimske pape su vekovima gradile imperijalni model crkve kao apsolutisti~-
ke monarhije, u kojoj }e se pontifeksu maksimusu pripisivati boànska svoj-
stva. Pri tom su se u borbi za vlast, pretendenti na rimski tron me|usobno
ubijali i nasilno svrgavali. Nakon 1054. godine, kad je rimski papa progla-
sio ekskomunikaciju carigradskog sve{tenstva i patrijarha Kalularija, a pa-
trijarh bacio anatemu na rimskog papu i wegove doglavnike, pape su mnogo
energi~nije i beskrupuloznije dokazivale sopstveni primat. Tako su falsi-
fikovali i dokument o navodnoj donaciji cara Konstantina imperatorskog
znamewa i teritorijalne vlasti rimskom papi. Nekoliko stotina godina
25
falsifikovani dokument je sluìo kao glavno propagandno sredstvo, ali je
wegova izvikivana autenti~nost kona~no pobijena na Bazelskom saboru 1433.
godine.
8. Krsta{ki pohodi, jezik papske diplomatije
I êtvrti krsta{ki rat rimski papa je poveo protiv Vizantije, da bi je
pokorio, razorio, opqa~kao i konkurentski crkveni centar pot~inio. Kad su
krsta{i osvojili Carigrad, wegovo civilno stanovni{tvo su prosto masa-
krirali, a hiqade èna silovali. Papa Ino}entije Tre}i je to javno oprav-
dao kao Bo`ju osvetu nad jereticima koji su uporno otkazivali poslu{nost
wemu kao Bo`jem vikaru. Ali, i svi ostali krsta{ki ratovi predstavqali su
surove pqa~ka{ke pohode, kojima je parola o osloba|awu Hristovog groba
sluìla kao opravdawe masovnih zlo~ina. Papa se postavio i formalno u
ulogu glavnokomanduju}eg, slu`beno imenuju}i zapovednike krsta{kih raz-
bojnika. Krsta{ki ratovi su uvek bili produètak i sredstvo vatikanske
spoqne politike. Bilo je ukupno devet velikih krsta{kih ratova u kojima su
u~estvovale multinacionalne pqa~ka{ke vojske, ali i veliki broj mawih,
uperenih protiv lokalnih jeretika. Tako su radi istrebqewa bosanskih bo-
gumila ma|arski kraqevi po papinom nalogu vodili tri krsta{ka rata.
Papska nezaja`qivost i nepovratni rimokatoli~ki moralni sunovrat
proizveli su evropsku protestantsku reformaciju, na koju je Rim opet uzvra-
tio krvavim istrebqiva~kim ratovima i inkvizitorskim zverstvima. In-
tenzifikovani su i progoni slobodnomisle}ih intelektualaca, a neki vr-
hunski svetski umovi skon~ali su na rimokatoli~kim loma~ama. Rimokato-
lici su potpomagali tursko osvajawe Vizantije i Srbije nadaju}i se da }e to
doprineti uni{tewu pravoslavne crkve. Upravo su nema~ki i ma|arski
stru~waci na licu mesta izlili mo}ne topove kojima su poru{ene carigrad-
ske zidine. Na sve mogu}e na~ine wihovi emisari su suzbijali srpski kultur-
ni kontinuitet i pravoslavne duhovne tradicije, postepeno denacionalizuju-
}i one koje su uspevali da pokatoli~e. Nazivali su ih “Slovinima”, “Iliri-
ma”, dok se tek u devetnaestom veku nisu dosetili da ih prekomponuju u “Hr-
vate”, {to je definitivno utana~eno na Prvom hrvatskom katoli~kom kon-
gresu 1900. godine u Zagrebu. Ta panhrvatska unifikacija nije obuhvatala sa-
mo Srbe katolike, nego i mnoge zate~ene Nemce, Ma|are, êhe, Poqake, Slo-
vake, Rusine, Italijane itd. Tako novokomponovano “hrvatstvo” izrasta u
zlo}udnu rimokatoli~ku falangu, bespogovorno poslu{nu papi i pogodnu za
svaku vrstu zlo~ina~ke indoktrinacije i instrumentalizacije. Hrvati su kao
ve{ta~ka nacija postali prototip onoga u {ta bi Rimska kurija èlela da
pretvori ~itavo ~ove~anstvo kroz specifi~ni proces kleroglobalizacije.
9. Papa Jovan Pavle Drugi inkarnacija Satane
Papa Jovan Pavle Drugi samo je nastavio genocidnu politiku svojih
prethodnika protiv srpskog naroda, daju}i joj i svoj li~ni pe~at neverovat-
nom istrajno{}u i podmuklo{}u koju je u wu uneo na samom kraju dvadesetog
veka. On je bio svakako glavni inspirator, vrhovni organizator i izvr{ilac
novog velikog zlo~ina, koji }e za ve~ita vremena Rimokatoli~koj crkvi u~vr-
26
stiti oreol glavne satanisti~ke organizacije na{eg vremena. Jedno je sigur-
no: da li~no papa nije èleo rat i kroz ratni poàr raspad Jugoslavije po ra-
nije markiranim antisrpskim {avovima, do tog rata ne bi ni do{lo. Wegovi
prethodnici su se u svojim antisrpskim nasrtajima dràli principa stan-
dardnog prozelitizma i planova za prodirawe na prostore isto~nog hri-
{}anstva. Karol Vojtila iskazivao je i li~nu pristrasnost prema Hrvatima,
imaju}i u vidu ~iwenicu da su se oni sa prostora dana{we ju`ne Poqske pre
trinaest vekova doselili na Balkan, te uop{te {to pripadaju zapadnoslo-
venskoj grupi naroda i tradicionalno su neprijateqski nastrojeni prema Ru-
sima i Srbima. On pri tome potencira zna~aj hrvatstva uop{te za katoli~-
ki prozelitizam, a ujedno i presudan uticaj katoli~anstva na oblikovawe hr-
vatske nacionalne svesti. Naravno, nikada ni re~i samokritike na ra~un cr-
kvene vrhu{ke, bar povodom wene te{ke kompromitacije tokom Drugog svet-
skog rata, uop{te u Evropi pod Hitlerovom ~izmom, a posebno u usta{koj Ne-
zavisnoj Dràvi Hrvatskoj. Jovan Pavle Drugi je na papski tron i dospeo bu-
jicom nema~kog revan{izma u sadejstvu sa ameri~kim krsta{kim pohodom
protiv komunizma. Zato su za uspeh wegove kandidature bili najzaslu`niji
be~ki kardinal Kent i kelnski nadbiskup Hofner, kojima je trebalo dosta
ume{nosti da svoje kolege ubede da se prvi put posle 1522. godine i Holan|a-
nina Hadrijana [estog, izabere papa koji nije Italijan. Kroz mnoge svetske
medije te 1978. godine pronela se i vest da je papa Jovan Pavle Prvi otrovan
nakon samo trideset tri dana pontifikata (i to sa ~udnom simbolikom, s ob-
zirom da je Isus Hrist ìveo 33 godine), da bi se otvorio put izboru Karola
Vojtile.
S obzirom da su prilikom wegovog izbora bili primarni iskqu~ivo po-
liti~ki motivi, novi papa se odmah i postavio u ulogu pokreta~a savremenog
krsta{kog pohoda sa antikomunisti~kim predznakom i na temeqima reafir-
misane konzervativne teologije. Vojtilina doktrinarna strogost u politi~-
koj sferi se manifestovala kao ogoqeni fanatizam sa velikom dozom jezuit-
skog licemerstva u nastupu. U tome mu je pomagalo i nezanemarqivo gluma~-
ko iskustvo, ste~eno u mladosti angaòvawem u amaterskoj pozori{noj tru-
pi. Najradije je glumio zabrinutost i patwu, humanisti~ke sklonosti, poku-
{avaju}i da izgradi harizmu nepogre{ivog pape i narodnog tribuna u isti
mah. Katoli~ke mase je plenio uspe{nije od Hitlera, a da mu histeri~na sta-
wa retorskog zanosa nisu ni trebala. Iskrenosti u Vojtili nikada nije bilo,
a posve}enost veri proizlazila je iz ogromne i koncentrisane voqe za mo},
kojoj zna~ajno doprinosi i sublimacija seksualne energije, pra}ena prikri-
venom polnom izopa~eno{}u. Kao veliki poqski nacionalist, tuma~io je
smisao postojawa Poqske i Poqaka po`rtvovanim sluèwem Rimokatoli~-
koj crkvi i wenoj misiji. Po wegovom ube|ewu, rimokatoli~ka vera je su{ti-
na poqskog nacionalnog karaktera, okosnica kwièvnosti i temeq svih na-
rodnih tradicija.
Poqsko katoli~ko dru{tvo u Vojtilinoj svesti je predstavqalo proto-
tip ure|ewa cele Evrope pod dominacijom Vatikana i uop{te novog svetskog
poretka. Rimokatoli~ka crkva je po wegovom mi{qewu trebala da predsta-
vqa glavnu dru{tvenu organizaciju, nacionalni supstrat, politi~ku silu pr-
27
vog stepena i neprikosnovenu instituciju boànske vlasti. Pri tome, ~vrsta
unutra{wa crkvena disciplina i nepokolebqiva hijerarhijska investitura
a priori su odbacivali svaki pluralizam ideja i pogleda, koncentri{u}i od-
lu~uju}u mo} u rukama pojedinca kome je dogma o nepogre{ivosti pripisala
ulogu Hristovog namesnika na zemqi, zami{qenog kao satrapa isto~wa~kih
despotija i otvoreno neprijateqski nastrojenog prema su{tinskim demo-
kratskim principima i stremqewima. Kad je Vojtila na Vaskrs 1983. godine,
na Trgu Svetog Petra, pozvao svet da se podvrgne Bo`joj mo}i, imao je u vidu
da se to moè u~initi samo podvrgavawem realnom i opipqivom “Bo`jem na-
mesniku”, a kao prvu fazu tog podvrgavawa zami{qao je katoli~ewe cele
Evrope tako {to bi isto~ne crkve priznale jurisdikcioni primat pape, a
protestantske korigovale svoja jereti~ka u~ewa.
a) Diktatorske ambicije Karola Vojtile
Za razliku od wegovog prethodnika, koga je Rimska kurija sabotirala na
svakom koraku, papa Vojtila je uspostavio ~vrstu kontrolu nad vatikanskom
administracijom prvenstveno zbog toga {to je iz sve snage podràvao wena
vekovima etablirana prozelitska nastojawa, ali i zato {to joj je nametnuo
svoju diktatorski nastrojenu li~nost i totalitarne sklonosti. Preko svog
pouzdanog ~oveka upravqao je i Vatikanskom bankom, za ~ije su poslovawe ve-
zane mnoge finansijske afere i skandali, pre svega {pekulacije utemeqene
na odsustvu bilo kakve kontrole i vatikanskoj eksteritorijalnosti. Papska
nepogre{ivost i nedodirqivost se u finansijskoj sferi redovno iskazuje
kao nezakonito i nemoralno postupawe. On ostaje neka`wiv ma u kakav kri-
minal da se li~no i neposredno upetqa. Poput jezuita, nad kojima je usposta-
vio sopstvenu prinudnu upravu, Jovan Pavle Drugi je sebi li~no pot~inio i
mo}nu organizaciju Opus Dei, u~iniv{i je svojom prelaturom. Ta verska or-
ganizacija sa desetinama hiqada ~lanova {irom sveta izvorno je imala lai~-
ki karakter, elitisti~ko ~lanstvo i konspirativno delovawe, poput mason-
skog. Zbog na~ina rada, u svetu je ubrzo prozvana “bo`jom mafijom”. Zalaga-
we za borbenu veru i crkvu, dominaciju katolika u ukupnom dru{tvenom ì-
votu, potkrepqeno je mo}nim uticajem na politi~ke vrhu{ke mnogih dràva.
Vojtila je upravo u toj organizaciji video instrumente militantne crkvene
ofanzive i politi~ke mobilizacije vernika. Jezuitski red i Opus Dei pred-
stavqaju integrisanu finansijsku mafiju i klerikalnu politi~ku partiju
pod neposrednom papinom dirigentskom palicom. Kontrola nad wima omogu-
}ila je Vojtili da u potpunosti obnovi papski apsolutizam.
b) Papin savez sa Reganom i usta{e kao moderni krsta{i
Presudan doprinos pove}awu Vojtiline politi~ke mo}i svakako je pru-
ìlo wegovo sklapawe saveza sa ameri~kim predsednikom Ronaldom Reganom
i {efom CIA Vilijamom Kejsijem, do koga je do{lo na po~etku Reganovog
mandata. Kejsi je bio katolik i neprekidno u kontaktu s papom i uticajnim
pripadnicima Rimske kurije. Podràvaju}i zdu{no hrvatski separatizam u
procesu razbijawa Jugoslavije, Vatikan je ve} u startu uloìo ~etrdeset mi-
liona dolara za naoruàvawe hrvatskih paravojnih formacija, o ~emu je tek
1999. pisao londonski “Gardijan”. Po Vojtilinom moralnom kodeksu, svaki
28
zlo~inac, kriminalac, prevarant uvek je dobrodo{ao, samo ako moè biti ko-
ristan politi~kim nastojawima Rimokatoli~ke crkve. S jedne strane propa-
gira ekumenizam i zbliàvawe hri{}anskih crkava, a s druge nastoji najper-
fidnijim i krvavim metodama suzbiti pravoslavqe, prvenstveno rusko i srp-
sko, kao najtvrdokornije u otporu ve~ito nu|enoj uniji. Iz sve snage Vojtila
je potpomogao dolazak na vlast novog usta{kog poglavnika Frawe Tu|mana.
Svi ùpnici i fratri {irom Hrvatske zdu{no su se ukqu~ili u wegovu
predizbornu kampawu, a mnogi su otvoreno propagirali povratak usta{koj
ideologiji. Po~etkom devedesetih godina dvadesetog veka, zagreba~ki “Glas
koncila” bio je prepun tekstova sa afirmativnim ispovestima rimokatoli~-
kih sve{tenika, ogrezlih u usta{koj slu`bi, koji su “pacovskim kanalima”,
neretko uz li~nu pomo} biskupa Stepinca, posle Drugog svetskog rata izbe-
gli iz zemqe. Tu|manov dolazak na vlast zna~io je da su nekada{wi usta{ki
koqa~i definitivno rehabilitovani.
Decenijama ranije je u rimokatoli~koj {tampi kategori~ki negirana sa-
radwa wihovih sve{tenika i biskupa sa usta{kim reìmom. Od 1990. godine
crkveni qudi se time hvali{u; pripisuju sebi tim faktom velike nacional-
ne zasluge. Posebnu zaslugu imaju {to su redovno predstavqali stoèr oku-
pqawa usta{ke emigracije. Rimokatoli~ki hramovi {irom sveta predsta-
vqali su nove rasadnike usta{ke ideologije. Ina~e su retki katoli~ki naro-
di koji u emigraciji imaju svoje hramove s nacionalnim obele`jima. Ta ~iwe-
nica potvr|uje da je Vatikan Hrvatima namewivao novu antisrpsku i anti-
pravoslavnu misiju, kad za to sazru uslovi, a sazreli su ~im je pao Berlinski
zid. Tu|mana je u politi~kom smislu stvorila Rimokatoli~ka crkva, ali se
posle wegove smrti od wega distancirala kad je zakqu~eno da je Tu|man po-
stigao maksimum mogu}eg u datim okolnostima, pa drugim, preostalim ciqe-
vima treba prilagoditi daqu politi~ku akciju i preoblikovati metodologi-
ju delovawa. Su{tina usta{tva i klerofa{izma je sa~uvana, samo su nastupi
i sredstva vi{e ili mawe sofisticirani, zavisno od toga koja se taktika u
odre|enim uslovima i vremenu smatra najprikladnijom. Rimokatoli~ka cr-
kva je glavni faktor indoktrinacije, organizacije, propagandnog nastupa i
finansirawa usta{kog pokreta, a weni prelati odlu~uju koliki stepen jav-
nosti takve wihove aktivnosti im odgovara u odre|enom momentu. Me|u Hr-
vatima vlada neprikosnoveno stanovni{te da su sve usta{e dobri katolici,
kao i da je nemogu}e da pravi katolici ne prihvataju usta{ku ideologiju.
Usta{e su moderni krsta{i.
Da ni u vreme Jovana Pavla Drugog Rimokatoli~ka crkva nije usposta-
vqala nedvosmislenu distancu prema nacizmu, najubedqivije dokazuje ~iwe-
nica s kojom su priqe`no{}u upravo vrhunski crkveni krugovi i sam papa
branili ratnog zlo~inca Kurta Valdhajma, u vreme javnog raskrinkavawa we-
gove hitlerovske pro{losti. Papa je u jeku ogor~ewa svetske javnosti pozvao
Valdhajma u Vatikan kao zvani~nog gosta, odaju}i priznawe wegovoj katoli~-
koj verskoj ispravnosti i otvorenu podr{ku reakcionarnom katoli~kom blo-
ku, kome je on pripadao u austrijskim politi~kim strukturama. Uostalom, u
tajnim vatikanskim planovima Austriji je predvi|ana vrlo zna~ajna uloga u
predstoje}em razbijawu Jugoslavije, koju }e ta dràva s velikim entuzijazmom
29
odigrati. Papu su u tim nastojawima najvi{e podràvali kardinal Kenig i
Reganov savetnik za nacionalnu bezbednost Zbigwev Bèìnski, koji je, kao
vrlo uticajni Poqak, vr{io sna`no zakulisno dejstvo na konklavu prilikom
Vojtilinog izbora. Tom krugu pripadao je i Oto Habzbur{ki, sa svojim pro-
jektom uspostavqawa “Podunavske federacije”, kojom se bavio jo{ Hitlerov
papa Pije Dvanaesti. Vatikanski plan je predvi|ao da bi se raspadom Jugosla-
vije stvorili uslovi da u tu federaciju izrazito katoli~kog karaktera budu
ukqu~ene Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Vojvodina, ali i Cr-
na Gora ili bar Boka Kotorska.
Ve} 1990. godine u Ma|arskoj su uspostavqani logori za obuku usta{kih
terorista i formirane wihove paravojne formacije od ekstremnih emigra-
nata. Sve je to obavqano po direktivi Vatikana, a |akova~ki biskup ]iril
Kos li~no je 1991. godine obilazio te logore, nazivaju}i ih izbegli~kim. Va-
tikan je presudno uticao na tada{wu ma|arsku vladu da prazni svoja skladi-
{ta oru`ja iz vremena Var{avskog pakta i konvojima ih doprema Tu|mano-
vom reìmu. U toku osloba|awa Vukovara ve}i broj okorelih usta{a, uz po-
mo} rimokatoli~kih sve{tenika, preko Vojvodine je ilegalno prelazio i be-
ào u Ma|arsku. Neretko su usta{ke diverzantsko-teroristi~ke grupe di-
rektno iz Ma|arske ubacivane na teritoriju Srbije. Wihovu glavnu logi-
sti~ku mreù ~inili su rimokatoli~ki ùpnici po Vojvodini i u Beogradu.
Usta{ke teroriste oni su tretirali kao verske ratnike, nove krsta{e, tako-
zvane “kriàre”. Ina~e, u tradiciji je rimokatoli~kog sve{tenstva konspi-
rativnost politi~kog delovawa, licemerstvo i dvoli~nost povodom sudova o
moralnim vrednostima, kao i netrpeqivost prema pripadnicima drugih ve-
ra. Danas sve te manire kombinuju uz kori{}ewe propagandnih mogu}nosti
masovnih medija, koji multiplikuju efekte wihove demagogije, pretvaraju}i
je u masovnu psihozu vernika, svedenih na stado. Pod dirigentskom palicom
rimokatoli~kih prelata i stado “ovaca” lako postaje krvoèdno.
v) Katoli~ka karika izme|u usta{a i balista
U svojim antijugoslovenskim i antisrpskim nastojawima, Jovan Pavle
Drugi je angaòvao Zavod Svetog Jeronima, Suvereni red malte{kih vitezo-
va i katoli~ku organizaciju “Zajedni{tvo i oslobo|ewe”, koja je svojevrsna
ispostava Opus Dei za populisti~ko delovawe. Zbog militantnog javnog na-
stupa, pripadnike ove organizacije ~esto nazivaju “nebeski tupamarosi”,
“Bo`ji staqinisti” ili “psi-~uvari vere”. Weni borbeni odredi imaju oko
sedam hiqada pripadnika, a ukupno ~lanstvo dostiè pola miliona. Nepo-
sredni vo|a joj je bio sam Jovan Pavle Drugi, a glavni ideolog kardinal Ra-
cinger sa svojim konceptom papske dràve od Atlantika do Urala. Racinger,
Vojtilin naslednik na papskom tronu, tada je kao nema~ki kardinal rukovo-
dio Kongregacijom za propagandu vere, koja nastavqa delatnost nekada{we
inkvizicije. Pored tradicionalnog igrawa na slovena~ku i hrvatsku kartu,
Vojtila je 1988. godine javno podrào ujediwewe Albanaca, pa tako dodao ve-
tar u jedra albanskog separatizma. Po wegovom nalogu, albanski rimokato-
li~ki sve{tenici u Albaniji, Srbiji i u emigraciji zdu{no su se prihvati-
li politi~kog rada na realizaciji projekta Velike Albanije. Decenijama je
30
upravo Rimokatoli~ka crkva sinhronizovala i povezivala aktivnosti hrvat-
ske usta{ke i albanske balisti~ke emigracije, a po~etkom devedesetih is-
trajno radila na hrvatsko-albanskom politi~kom savezu i vojnoj saradwi. To-
liko je bio jak Vojtilin doprinos op{tim albanskim separatisti~kim na-
stojawima da je to navelo wihovog glavnog lidera, Ibrahima Rugovu, da sa
islamske pre|e na rimokatoli~ku veru. Iako {erijatsko pravo preti smrt-
nom kaznom onima koji se preobrate iz muslimanske u bilo koju drugu veru, na
Kosovu i Metohiji u protekle dve decenije zabeleèno je vi{e slu~ajeva kon-
vertitstva tako {to su roditeqi albanski muslimani kr{tavali svoju decu
u rimokatoli~kim crkvama. Zabeleèno je tako da su u \akovici taj proze-
litski posao obavqala petorica bosanskih fraweva~kih misionara.
Vojtilin naslednik, kardinal Racinger, sada papa Benedikt [esnaesti,
sna`no podupiru}i sva prozelitska nastojawa na isto~noevropskim pro-
stranstvima, rovarewa u Rusiji, poku{aje stvarawa katoli~ke crkve u Belo-
rusiji, unijatska me{etarewa u Ukrajini, aktivnosti na planu privo|ewa Ru-
munije uniji, izazivawu raskola u Bugarskoj itd., zagovara ujediwenu Evropu,
koja }e biti rimokatoli~ka, konzervativna i klerikalna. Wegov koncept
predvi|a teokratski sistem vlasti i vrednosti, na ~ijem ~elu }e stajati Va-
tikan i “nepogre{ivi” papa. Nacije tu uop{te nisu va`ne ako ne predstavqa-
ju instrument sprovo|ewa ove strategije. Ko joj se suprotstavqa, treba ga na
vreme slomiti. Makar bombardovawem, {to je sam Vojtila u nekoliko navra-
ta zahtevao kao odmazdu nad nepokornim Srbima. Vojtilino i Racingerovo
shvatawe ekumenizma svodi se na apsolutno po{tovawe rimokatoli~kih dog-
mata i sve ja~i pritisak na druge hri{}anske crkve, prvenstveno pravoslav-
ne, da im se priklone. U januaru 1993. godine Jovan Pavle Drugi je izloìo i
sopstvenu doktrinu ograni~enog suvereniteta, koja podrazumeva pravo huma-
nitarne vojne intervencije, da bi se suzbila agresija i za{titila qudska pra-
va. Pravo na vo|ewe humanitarnog rata u praksi je vrlo brzo transformisa-
no u pravo na preventivni rat. Kad ga tako defini{e “nepogre{ivi” ponti-
feks maksimus, on redovno ima obele`je verskog rata.
g) Mafija{ke akcije Jovana Pavla Drugog
Dosledan tradicijama Pija [estog, koji je 1791. osudio Deklaraciju o
pravima ~oveka i gra|anina i revolucijom uspostavqenu francusku republi-
ku, kao i Grgura [esnaestog, koji 1832. godine osu|uje principe slobode save-
sti, mi{qewa i {tampe, i Jovan Pavle Drugi ostaje veran feudalnom ure|e-
wu crkve, u kome se proklamuje da sva vlast poti~e direktno od Boga. On ~e-
zne za vla{}u nekada{wih papa, kojima su bili pot~iweni svi katoli~ki ca-
revi i kraqevi. Vojtila bi opet ratove vodio, po uzoru na one iz vremena kad
je Vatikan bio dràva i jaku sopstvenu vojsku imao. Zaboravqaju}i da se ita-
lijanski narod oslobodio tek kad je uni{tio papsku dràvu, on bi sad da ta-
kvu dràvu obnovi bar nad ~itavom Evropom. Novog Hitlera ili Musolini-
ja koji bi mu takvu ulogu pribavio, na{ao je u Ronaldu Reganu, Yoryu Bu{u i
Bilu Klintonu. Od nezanemarqivog je zna~aja da se Vojtila, za razliku od ne-
kih svojih nervoznih prethodnika, verbalno uvek zalagao za slobodu, demokra-
tiju i qudska prava, ali je prakti~no uvek gu{io slobodarska nastojawa, po-
31
tiskivao demokratske te`we i gazio qudska prava, ako su oni bili suprotsta-
vqeni crkvenim interesima. Ugledaju}i se na Pija Jedanaestoga i wegovu po-
litikantsku simbiozu sa Musolinijem i fa{izmom, Vojtila je u Hrvatskoj
na{ao kreaturu musolinijevskog izgleda i stava, komi~nu operetsku li~nost
poput Frawe Tu|mana, da bi ga maksimalno podrào i osposobio za davno za-
mi{qenu misiju istrebqewa pravoslavnog stanovni{tva iz Dalmacije, Hr-
vatske i Slavonije. I Jovanu Pavlu Drugom osnovna sredstva delovawa su bi-
la la`, manipulacija i zlo~in.
Opus Dei u rukama Jovana Pavla Drugog delovao je kao prava mafija{ka
organizacija, koja se nije nimalo ustru~avala od ubijawa politi~kih protiv-
nika, finansijskih konkurenata i posrnulih u svojim redovima. Finansij-
skim {pekulacijama, malverzacijama i pravim pqa~kama ova organizacija je
papi Vojtili pribavqala ogromne koli~ine novca, neophodne za finansira-
we wegovih zlo~ina~kih poduhvata. Pod wegovim rukovodstvom Vatikan je
delovao kao politi~ka i ekonomska sila prvog reda, li{ena svih moralnih
skrupula u svojim nastojawima da postigne {to vi{i stepen svetovne domi-
nacije. Afera oko katoli~ke loè “P-2”, formirane po uzoru na masonsku,
re~it je primer ogoqenih kriminalnih aktivnosti, ~iji je papa glavni orga-
nizator i inspirator. Direktni izvr{ioci wegove kriminalne voqe likvi-
dirani su ~im bi ih istra`ni organi otkrivali, pa je tako reafirmisano tra-
dicionalno vatikansko na~elo po kome mrtva usta ne govore. Svoju unutra-
{wu strukturu Opus Dei je oblikovao po fa{isti~kom i nacisti~kom uzoru,
a katoli~ki fundamentalizam je propovedao kao politi~ku ideologiju. Li~-
no je papa demokratske ideje progla{avao la`nim, propovedaju}i apsolutnu
poslu{nost unutar crkve i dru{tva prema crkvi. Doveo je i do prave infla-
cije novoprogla{enih “svetaca” i “blaènih”, dodequju}i ta obele`ja {a-
kom i kapom katoli~kim sve{tenicima, koji su smatrani `rtvama francu-
skih revolucionara, komunisti~kih prevrata i raznih drugih politi~kih po-
kreta. Tako je postupio i u slu~aju usta{kog nadbiskupa, kardinala Alojzija
Stepinca.
Karola Vojtilu su uvek interesovali iskqu~ivo politi~ki ciqevi,
vlast i mo}, a sasvim je bio indiferentan prema hri{}anskoj filozofiji
spasewa ili siroma{koj teologiji oslobo|ewa. U tom smislu on je u~vr{}i-
vao Rimokatoli~ku crkvu kao desakralizovanu autoritarnu organizaciju u
kojoj verski fundamentalizam prerasta u politi~ki totalitarizam, a kult
papske li~nosti prevazilazi Hitlerov i Staqinov. Papa se tako pretvorio
u mitsko ~udovi{te i wegova crkva u materijalizaciju praiskonskog zla i
istorijske nepravde i ugwetavawa. Ta crkva je ranije Musoliniju, Franku, Hi-
tleru i Pino~eu pridavala mesijanska svojstva, a u dana{we vreme woj je me-
sija sam papa.
Vatikan je odvajkada imao najmo}niju {pijunsku slu`bu. Wegovi {piju-
ni su, voqno ili nevoqno, bukvalno svi sve{tenici, fratri i ~asne sestre, a
wihova je obaveza da, pored {pijunirawa, po papskim nalozima u~estvuju u ra-
znim oblicima zavereni~kih i subverzivnih aktivnosti u zemqama u kojima
vr{e svoju misiju, a ~iji su reìmi na udaru vatikanske politike ili ocewe-
ni kao prepreka {irewu mo}i i uticaja Rimske kurije. Ta {pijunska mreà,
ogrnuta pla{tom la`nog hri{}anstva i licemerstva, spremna je na saradwu
32
i sa najgorim ubicama i kriminalcima ukoliko proceni da bi to u datom tre-
nutku bilo korisno. Nikakvih moralnih skrupula ili pravnih nedoumica
ona nema. Cela Rimokatoli~ka crkva organizovana je kao osvaja~ka i okupa-
torska legija. Rimski verski instituti sistematski su pretvoreni u centre
za kvalitetnu obuku {pijuna, a glavna propagandna sredstva su Radio Vatikan
i list “Opservatore romano”. Pored toga, Rimokatoli~ka crkva kontroli-
{e, ili ima snaàn i organizovan uticaj na ogroman broj svetskih medija.
Kqu~nu ulogu u {pijunskoj i propagandnoj delatnosti redovno imaju jezuiti.
Samo su jezuiti bili u stawu da okorele fa{iste, naciste, usta{e i druge
zlo~ince u svetskom javnom mwewu preobrate u po`rtvovane borce za “slo-
bodu i demokratiju”.
Mada je godinama u svojim rukama ~vrsto drào sve konce antijugosloven-
ske i antisrpske zavere, Jovan Pavle Drugi je prvi put javno i izri~ito podr-
ào hrvatski separatizam 17. avgusta 1991. godine, prilikom boravka u Pe~u-
ju u Ma|arskoj. Tom prilikom na poklowewe mu je do{la hrvatska crkvena de-
legacija na ~elu sa zagreba~kim nadbiskupom kardinalom Frawom Kuhari-
}em, a papa je u wihovom prisustvu istakao da su zakonite te`we hrvatskog na-
roda da formira suverenu i samostalnu dràvu na principu prava na samoo-
predeqewe, mada se gra|anski rat u to vreme ve} rasplamsao. Flagrantno kr-
{e}i precizne odredbe me|unarodnog javnog prava, Vatikan je 13. januara
1992. godine, prvi u svetu, priznao nezavisnost “Republike Hrvatske” i diplo-
matskom notom izrazio spremnost da s wom uspostavi pune diplomatske odno-
se na nivou ambasadora, odnosno papskog nuncija. Papa je tako celom svetu de-
monstrirao svoju ogromnu qubav prema vlastitom monstruoznom ~edu, tvore-
vini duge zlo~ina~ke politike.
d) Beatifikacija opskurne li~nosti na mestu zlo~ina
Kao nezvani gost, sa ogromnom svitom od {ezdeset kardinala i biskupa i
pedeset hiqada vatrenih vernika, Jovan Pavle Drugi je 22. juna 2003. godine
upao u Republiku Srpsku, kako bi u Petri}evcu kod Bawaluke beatifikovao
jednu opskurnu li~nost, Ivana Merca za blaènog. Merc se prvobitno zvao
Hans. Nemac je po nacionalnosti. Ro|en je u Bawa Luci 1896. godine, a posle
Prvog svetskog rata radio kao profesor Nadbiskupske klasi~ne gimnazije u
Zagrebu. Oreol blaènog, prvi stepen ka sveta~kom oreolu, zasluìo je kao
klerikalni i fa{isti~ki ideolog, deluju}i u nekoliko klerofa{isti~kih
organizacija, prvenstveno u Katoli~koj akciji, do svoje smrti 1928., u 32. go-
dini. Beatifikovan je upravo u fraweva~kom samostanu iz koga je potekao
fra Tomislav Filipovi}, pod ~ijim su rukovodstvom usta{e 7. februara
1942. godine u Petri}evcu poklale vi{e od dve hiqade pravoslavnih Srba.
Ina~e, fraweva~ki samostan Petri}evac je poznat kao jedno od glavnih usta-
{kih upori{ta u Bosni i wihov ideolo{ki rasadnik. Mada je bilo logi~ni-
je da Merca beatifikuje u Zagrebu, gde je stekao svoje “zasluge” i sahrawen,
ili u Bawa Luci gde je ro|en, papa je odabrao upravo ovaj samostan da bi rea-
firmisao usta{ku ideologiju i politiku klawa “{izmatika”. Uz to, on je
blagoslovio jedan veliki fratarski zlo~in i stavio do znawa da takav zlo-
~in smatra prikladnim uzorom za budu}e pona{awe rimokatoli~kih redov-
nika.
33
Sna`ne udarce pravoslavnim Srbima Jovan Pavle Drugi nastoji da zada
i otvorenom podr{kom raskolni~koj “Makedonskoj pravoslavnoj crkvi” i
sekta{koj, la`noj “Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi”. U Crnoj Gori rimoka-
toli~ki biskupi zdu{no potpomaù i takozvanu “Dukqansku akademiju nau-
ka i umjetnosti”, kao i sve antisrpski usmerene medije, a najvi{e mafija{ki
separatisti~ki reìm Mila \ukanovi}a. Primorski Srbi katolici tamo su
odavno progla{eni za “Hrvate” i naterani da se tako izja{wavaju, a sve vi{e
se obnavqa pseudoistoriografska teza o nekada{woj “Crvenoj Hrvatskoj”,
koja se, po uobraziqi nekih starijih fratara, rasprostirala upravo na dana-
{wem crnogorskom, hercegova~kom i dubrova~kom podru~ju, mada za wu ne po-
stoje nikakvi istorijski tragovi. Vatikan je sasvim siguran da bi otcepqewe
Crne Gore u vrlo bliskoj budu}nosti stvorilo uslove za weno masovno unija-
}ewe. Ove aktivnosti redovno su sinhronizovane sa sistematskim nastojawi-
ma bosanskohercegova~kih rimokatoli~kih biskupa u ciqu {to potpunije
destrukcije Republike Srpske. Da bi to postigli, oni su se lako odrekli ra-
nije progla{ene hrvatske teritorijalne zajednice Herceg-Bosne, a sve u na-
di da }e ~vrsto vezati relativno ve}inske muslimane za svoju opciju, pa ih po-
tom, zbog prostorne izolovanosti od islamskog sveta, navesti da se u zna~aj-
noj meri pokatoli~e. Paralelno s tim, oni razvijaju {iroku publicisti~ku
produkciju “dokazuju}i” da su Bosna i Hercegovina odvjakada u etni~kom po-
gledu hrvatske zemqe. Iz petnih ìla upiwu se vrhbosanski nadbiskup kar-
dinal Vinko Puqi} i bawalu~ki biskup Frawo Komarica da kroz mno{tvo
medijskih nastupa dokaù svetskoj javnosti da je Republika Srpska “genocid-
na” tvorevina koju je formirao “ratni zlo~inac” Radovan Karayi}, pa da je
kao takvu treba ukinuti.
10. êdo nacisti~ke kolevke Racinger
Odmah po smrti Jovana Pavla Drugog, wegov najbliì saradnik tokom
posledwih dvadeset pet godina i naslednik, nema~ki kardinal Racinger, od-
nosno papa Benedikt [esnaesti, ekspresno je pokrenuo postupak beatifika-
cije svog prethodnika. Tako je svesno i namerno prekr{io kanonsko pravilo
po kome za pokretawe takvog postupka treba sa~ekati da pro|e najmawe pet
godina od smrti “blaènog”. Tako i ovaj ~uveni tradicionalista i crkveni
konzervativac nastavqa sa serijskom proizvodwom “svetaca”. Jovan Pavle
Drugi i Benedikt [esnaesti svoj politi~ki ortakluk su zapo~eli jo{ u to-
ku Drugog svetskog rata, predano sluè}i Hitleru. Prvi je radio u hemijskoj
fabrici koja je proizvodila otrovne gasove za Au{vic, dok je drugi kao hi-
tlerjugendovac u~estvovao u delatnosti protivvazdu{ne odbrane u okviru
ratnih napora Vermahta, a potom postavqa protivtenkovska minska poqa
uo~i savezni~ke invazije. Jedinica protivvazdu{ne odbrane, u kojoj je sluìo
Racinger, bila je sme{tena u koncentracionom logoru Dahau i {titila po-
gone za proizvodwu aviona, u kojima su prinudno radili logora{i. U jednoj od
prvih izjava, koje je dao nakon stupawa na tron rimskog pontifeksa maksimu-
sa, Benedikt [esnaesti je pohvalio Hitlerovog papu Pija Dvanaestog, rekav-
{i da je on bio odli~an papa. Tako se papa Racinger dokazao kao pravi Bava-
rac, ~edo nacionalsocijalisti~ke kolevke. Zato je i wegov prenagla{eni
34
“humanizam” ~isto nacisti~kog tipa. I pre stupawa na papski tron, Racinger
je vrlo aktivno u~estvovao u svim vatikanskim aktivnostima na planu konci-
pirawa neousta{kog pokreta i wegovih ciqeva, finansirawu i organizova-
wu nabavke naoruàwa za hrvatske paravojne formacije, podupirawu diplo-
matskih napora Tu|manovog reìma, me|unarodne satanizacije srpskog naro-
da, vo|ewu antisrpske kampawe u kojoj su paralelno na meti bile Srbija, Cr-
na Gora, Republika Srpska Krajina i Republika Srpska, kao i u podupirawu
agresije na srpski narod, prizivawu bombardovawa srpskih gradova i sela.
11. Kvazireligijska manifestacija vatikanskih sposobnosti
Mobilizaciju zatucanih katoli~kih masa u predve~erje o~ekivanog i
programiranog ru{ewa Jugoslavije, Vatikan je otpo~eo perfidnim lansira-
wem izmi{qotine da se 1981. godine {estorici de~aka i devoj~ica ukaziva-
la Bogorodica, i to u Me|ugorju, u zapadnoj Hercegovini. Zaveru su proveli
mesni frawevci i vezali, svakako ne pukim slu~ajem, za krvavi ~etrdesetogo-
di{wi jubilej, kada su usta{e u junu 1941. godine vi{e stotina srpskih civi-
la iz Prebilovaca bacili u obli`wu jamu [urmanci. Fama o Gospi je i pla-
sirana da bi se definitivno izbrisala ne~ista savest preìvelih usta{a i
na nove zlo~ine motivisali wihovi agilni i sistematski indoktrinirani
potomci. Hrvatizovanim katolicima je ve{to emitovana poruka da je upravo
wih sam Bog predodredio za nove zadatke na planu proteìrawa “jedine pra-
ve vere”. Prvih godina nakon “pojavqivawa”, Vatikan se u javnosti pona{ao
dosta suzdràno, o~ekuju}i da sagleda prave efekte i reagovawa, a kad je vi-
deo da je beslovesna masa u tu podvalu poverovala, sam papa Jovan Pavle Dru-
gi je izjavio da me|ugorsko “ukazawe” stvara “predivno vo}e”. Odmah potom
naglo je splasnula ranija rezervisanost i sumwi~avost, pa su se i oni poveli
za fanatizovanom masom vernika.
Procvat verskog turizma doneo je za kratko vreme ogromno bogatstvo ce-
lom Me|ugorju, a najvi{e tamo{wim fratrima. Novac su oni ne{tedimice
koristili za nabavku naoruàwa hrvatskim paravojnim formacijama 1990,
1991. i kasnijih godina. Me|ugorski frawevci su i 1997. godine bili me|u
glavnim organizatorima Hercegova~ke banke, poznate po krupnim kriminal-
nim aferama. “Gospa” iz Me|ugorja, kao “kraqica Hrvata”, pretvorena je u
svojevrsni mafija{ki kult, kombinovan s fa{isti~kom ideologijom i poli-
ti~kim pokretom. Ova fratarsko-usta{ka mafija duboko je zabrazdila u raz-
granatu trgovinu drogom, belim robqem, oru`jem i ukradenim automobili-
ma. Glavni idejni tvorac i realizator podvale sa “Gospom” iz Me|ugorja, a ka-
sniji gvardijan fraweva~kog samostana u [irokom Brijegu, fratar Jozo Zov-
ko, u nekoliko navrata javno je optuìvan za seksualno zlostavqawe. Me|u-
tim, “Gospa iz Me|ugorja” nije obi~na prevara. Ona je najsavremenije drama-
ti~no svedo~anstvo manipulativnih sposobnosti i prakti~nih mogu}nosti
Rimokatoli~ke crkve, koja svoje vernike i daqe tretira kao beslovesno sta-
do. ôban tog stada odavno je divinizovao sopstvenu li~nost, izgradio opaku
ovozemaqsku kvazireligiju i krenuo da sistematski u qudima gu{i elemen-
tarnu qudskost, razum i savesnost, pretvaraju}i ih u puke izvr{ioce jedin-
stvene voqe koncentrisanog zla. Hiqadama godina izgra|ivan sistem univer-
35
zalnih moralnih vrednosti tumbe se izokre}e i sve postaje dozvoqeno, svako
zlo i razvrat, ako je u funkciji u~vr{}ewa dominacije rimskog biskupa i an-
tihristovog namesnika na zemqi.
II. Uspomene ameri~kog ambasadora pri Svetoj stolici

Tomas Patrik Miledi, univerzitetski profesor i vitez Suverenog mal-
te{kog reda, bio je ameri~ki ambasador u Vatikanu od 1989. do 1993. godine.
Re~ je o zagriènom katoliku, ~lanu Upravnog ve}a i predsedniku Nacional-
nog odbora Katoli~ke akcije za Ameriku, koji nikada nije prikrivao svoju iz-
razitu prohrvatsku pristrasnost. Po okon~awu ove diplomatske misije obja-
vio je kwigu memoarskog karaktera, koja je ubrzo prevedena sa engleskog i u
Zagrebu {tampana pod naslovom “Veleposlanikova pri~a. Sjediwene Ame-
ri~ke Dràve i Vatikan u svjetskoj politici” (Hrvatska sveu~ili{na nakla-
da, Hrvatski institut za povijest, Zagreb 1997.). Miledi je apologeta poli-
ti~ke misije Jovana Pavla Drugog, koji pi{e prave panegirike o wegovoj na-
vodnoj borbi za qudska prava. Slede}i intencije politi~kog saveza koji su
ranijih godina sklopili Regan i papa, on je prepun vere da }e “Sjediwene
Ameri~ke Dràve, kao jedina svjetska velesila, i Sveta stolica, kao jedini
moralno-politi~ki autoritet svjetskih razmjera, preuzeti zna~ajnu ulogu u
budu}nosti. Wihova }e djelovawa utjecati na ìvote qudi u svim dijelovima
kugle zemaqske.” (str. 14.) Papa je za Miledija nesporni Hristov namesnik na
zemqi.
1. Radikalna promena ameri~ke politike prema Jugoslaviji
Celo poglavqe svoje kwige Miledi posve}uje sopstvenom u~e{}u u koor-
dinisawu vatikansko-ameri~ke politike prema biv{oj Jugoslaviji i poste-
penom usagla{avawu prohrvatskih stavova. Po~iwe od svog sastanka sa kar-
dinalom Sodanom 4. oktobra 1991. godine. Sadràj razgovora rezimira slede-
}im re~ima: “Pripomenuo je da se prethodnog dana hrvatski predsjednik Tu|-
man sastao s papom. Sodano mi je kazao da ga je papa zamolio da otvoreno raz-
govara sa mnom o poziciji Sjediwenih Dràva glede Jugoslavije. Papa je è-
lio da Sjediwene Dràve zauzmu aktivnijeg udjela u rje{avawu sve teìh
problema u biv{oj Jugoslaviji. Sodano me je izvjestio i o tome da je papa za-
kqu~io kako narodi Slovenije i Hrvatske imaju pravo na nezavisnost, pa se
stoga Vatikan obra}ao brojnim zemqama, poti~u}i ih da priznaju nezavi-
snost tih dviju dràva. Papin zahtjev bio je protivan poziciji SAD, koja je
potjecala iz 1989. godine, kada sam tek stigao na svoju du`nost. Tek od godine
1992. i 1993. na{a su se gledi{ta u temeqnim stvarima podudarala. Dogodilo
se ono {to je Sveta stolica otvoreno predvi|ala u 1990., a nije se dogodilo
ono {to su Sjediwene Dràve èqele. Kako se etni~ki uàs pogor{avao,
potkraj mog mandata u Rimu po~etkom 1993. godine, na{a su se gledi{ta pri-
bliìla.” (str. 152.)
Ovo je nedvosmisleno priznawe da se ameri~ka politika po pitawu jugo-
slovenske krize radikalno promenila pod direktnim vatikanskim uticajem.
Sve do tada ameri~ka vlada je èlela da se sa~uva jugoslovenska dràva, ima-
ju}i u vidu ameri~ke op{te principe multikulturalnosti i ~iwenicu da se
36
svojevremeno predsednik Vilson zaloìo za stvarawe Jugoslavije. Miledi
takav stav kritikuje s pozicije svojih antisrpskih predrasuda, pa kaè: “So-
vjetski vo|e su u 1990. godini, s druge strane, gledali na Jugoslaviju, kojom su
dominirali Srbi, kao na svog saveznika, te su stoga èqeli da se Jugoslavija
o~uva, jer je to zna~ilo da }e takva Jugoslavija, pod kontrolom Srba, opstati.
Sovjetsko vodstvo vidjelo je u 1990. godini ono {to je ameri~ka politika za-
nemarivala: srpsku kontrolu nad strukturom vlasti u Jugoslaviji. Bio sam iz-
nena|en sna`nim zagovarawem Stejt departmenta da se sa~uva Jugoslavija, jer
je bilo op}epoznato da su druge institucije predvi|ale propast Jugoslavije.”
(str. 153.)
On tvrdi da su “vode}i”, ali neimenovani nau~nici predvi|ali raspad
Jugoslavije slomom komunizma, jer je re~ o ve{ta~koj tvorevini. U tim okol-
nostima ameri~ki ambasadori, akreditovani u evropskim dràvama, na svom
sastanku 15. i 16. decembra 1989. godine zakqu~uju da Jugoslavija treba da se
sa~uva, makar i kao labava federacija koja }e imati spoqa{wa obele`ja su-
verene dràve. “To je, naravno, opet zna~ilo o~uvawe srpske strukture vla-
sti.” (str. 153.) Ameri~ka vlada je predvi|ala da }e se desiti katastrofa ako
se prizna nezavisnost pojedinim jugoslovenskim federalnim jedinicama. “S
druge strane, Vatikan je nagovijestio da }e do}i do prolijevawa krvi ne pod-
uzmu li se istoga trenutka koraci da se prizna da je Jugoslaviji, onakvoj ka-
kva je bila poznata, do{ao kraj. Sjediwene Dràve i Sveta stolica imale su
izrazito razli~ita gledi{ta, no obje su strane èqele izbje}i etni~ki rat.
Svetu su stolicu u prvom redu zanimale preteìto katoli~ke zemqe unutar
Jugoslavije – Slovenija i Hrvatska. To mi je bilo jasno, i osje}ao sam priro-
dan interes Vatikana za pripadnike iste vjere. Sjediwene Dràve i Sveta
stolica slagale su se u jednom ciqu – izbjegavawe etni~kog rata u Jugoslavi-
ji – no razilazile su se u na~inima na koje bi se taj ciq postigao.” (str. 154.)
2. Amortizovawe zlo~ina~ke delatnosti Rimokatoli~ke crkve
U odeqku “Gorka istorija”, Miledi daje antisrpski intoniranu istorij-
sku retrospektivu me|unacionalnih i me|ukonfesionalnih odnosa u Jugo-
slaviji, nastoje}i da ublaì utisak o kontinuiranom zlo~ina~kom delovawu
Rimokatoli~ke crkve. U tom smislu iznosi: “Tijekom Drugoga svjetskog rata,
Hrvatska je otvoreno sura|ivala s nacistima. Hrvatski nacionalisti vodi-
li su krvavu borbu sa srpskim pravoslavcima. Dojam je u zapadwa~koj javnosti
bio da je hrvatska katoli~ka crkva tiho odobravala hrvatska zlodjela iz Dru-
goga svjetskog rata, a ona su ukqu~ivala la`na pokr{tewa, te stotine tisu}a
mrtvih. Sli~ni mra~ni podaci o srpskim zlodjelima prema Hrvatima, koji su
se dogodili tijekom Drugoga svjetskog rata, nisu u javnosti na Zapadu stvori-
li sli~nu op}u predoybu. Povrh toga, Srbi su bili saveznici u ratu protiv
nacista. Tada{wi zagreba~ki nadbiskup, Alojzije Stepinac, bio je sklon hr-
vatskom nacionalisti~kom reìmu iz Drugog svjetskog rata. Hrvatski naci-
onalizam uvijek je bio, u glavama Srba, povezan s katolicizmom. I dok su na-
silna djela na hrvatskoj strani u Drugom svjetskom ratu bila popra}ena veli-
kom medijskom pozorno{}u, to se ne moè re}i i za srpska nedjela. îwenica
da su Hrvati stali na stranu nacista, a Srbi na stranu saveznika, vjerojatno
37
je bila glavni razlog tome. Nadbiskup Stepinac uhi}en je nakon rata i osu-
|en na {esnaest godina prisilnog rada za ratne zlo~ine. Nakon {to je 1951.
godine odlukom mar{ala Tita pu{ten iz zatvora, ostao je radije u dragovoq-
nom “unutarwem progonstvu” ku}nog pritvora, nego da napusti zemqu. Nedugo
nakon toga, papa Pio XII promaknuo je Stepinca u poloàj kardinala. Bije-
san zbog papina ~ina, Tito je raskinuo diplomatske odnose sa Svetom stoli-
com u 1952. godini.” (str. 155.)
Miledi zatim navodi kako su jugoslovensko-vatikanski odnosi obnovqe-
ni 1966. godine, a rezultat dugih pregovora je bio da je Vatikan zvani~no osu-
dio “dela politi~kog terorizma”, kako je to formulisano. “Tito je èlio od-
uzeti crkvi politi~ki utjecaj, u zamjenu za slobodu Vatikana da vodi crkve-
ne poslove bez uplitawa dràve. To je bio Titov neznatan ustupak vjerskoj
slobodi. Lokalni su biskupi zamjerili ~iwenicu da je Sveta stolica prihva-
tila ovaj uvjet, drè}i da su tako priznati prijestupi crkve u Drugom svjet-
skom ratu. Visoki vatikanski du`nosnici priznali su mi da je pona{awe Hr-
vata tijekom Drugoga svjetskog rata, posebice stoga {to se povezivalo s kato-
li~kom crkvom, snosilo u velikoj mjeri odgovornost za otu|ewe koje je Srp-
ska pravoslavna crkva osje}ala prema Katoli~koj crkvi. Razdobqe otu|ewa
katoli~kih Hrvata od pravoslavnih Srba tijekom Drugoga svjetskog rata
ostavilo je trajne oìqke na wihovim odnosima. Kada je Titova “~eli~na ru-
ka” prestala postojati, po~eo je raspad Jugoslavije, a stare etni~ke mr`we
ubrzo su se nanovo pojavile.” (str. 155-156.)
I ovako ublaènu verziju hrvatskog i katoli~kog zlo~ina~kog delovawa
i ve{ta~ku tezu o paralelnoj srpsko-hrvatskoj krivici, Miledi je naknadno
revidirao, o ~emu pi{e u posebnoj napomeni ispod teksta: “Ovaj paragraf na-
pisao sam jo{ u vrijeme mog slu`bovawa u veleposlanstvu SAD u Vatikanu i
kratki izvadci iz nedavne povijesti Hrvatske u okvirima Jugoslavije i Dru-
gog svjetskog rata odgovaraju uvrijeènim spoznajama u SAD. Me|utim, po po-
vratku u SAD detaqnije sam se zainteresirao za povijest Hrvata i danas sam
svjestan ~iwenice da je ovo {to sam napisao u kwizi, u biti, slika o povije-
sti Hrvatske plasirana jugoslavenskom propagandom. Danas znadem da su od-
nosi puno suptilniji, kao i da su posebno sloèni bili tijekom Drugoga svjet-
skog rata, te da se ne moè govoriti o krivwi Hrvata i zasluzi Srba. Poznat
mi je i poseban poloàj zagreba~kog nadbiskupa napose i uloga Hrvata u an-
tifa{isti~koj borbi. Posebno sam upoznat s poku{ajima la`nog prikaziva-
wa kwige povjesni~ara dr Frawe Tu|mana. Molim ~itateqa da uvaì ovu mo-
ju nadopunu.” (str. 154.)
a) Razvojni put ameri~kog katolika
Miledi priznaje da je u Vatikan do{ao sa sasvim druga~ijim pogledima
na jugoslovensko pitawe od onih koje je stekao borave}i u papskoj dràvi i
druè}i se s wenim funkcionerima. “Tijekom svoje prve godine u Rimu rav-
nao sam se prema naputcima i zagovarao napore da se Jugoslavija o~uva kao cje-
lina: jedna dràva s razli~itim nacionalnostima. Tijekom prvih mjeseci mo-
je du`nosti u Rimu, ~esto sam pitao svoje jugoslavenske i vatikanske kolege,
{to bi se dogodilo s kr{}anskom porukom kada bi se pravoslavni Srbi i ka-
38
toli~ki Hrvati po~eli ubijati zbog etni~kih razlika. Me|utim, kroz iscrp-
ne razgovore sa starijim qudima, koji su radili s Vatikanom, ubrzo sam do-
{ao do zakqu~ka da se moji naputci vjerojatno temeqe na krivim pretpostav-
kama. U svojim razgovorima o toj temi s kardinalom Jozefom Tomkom, povjer-
qivim papinim savjetnikom, u oùjku 1991. godine, on mi je ukazao na to, ko-
liko su situacije u Sovjetskom Savezu i Jugoslaviji bile razli~ite od ame-
ri~kog iskustva. U Sjediwenim Dràvama, objasnio je, “asimilacijski lonac”
uspio je iz dobrih povijesnih i socijalnih razloga, koji su bili vezani za ame-
ri~ki gospodarski sustav. Stari Titov sustav svoju je kontrolu i vjeru teme-
qio na Komunisti~koj partiji. Sustav je propao, a u Jugoslaviji nije bilo
osjetqivosti za vi{enacionalnost. Uvijek sam pozorno slu{ao kardinala
Tomka, jer sam znao da on o tim pitawima podràva papinu misao. Izvijestio
sam o tome Va{ington.” (str. 156-157.)
Dvojicu qudi, koji su zna~ajno uticali na tako korenito preoblikovawe
wegovih polaznih stavova, Miledi posebno izdvaja. Re~ je o Stefanu Falezu
i Ivici Ma{truku. Kako sam navodi, “dva diplomata pri Vatikanu bili su
glavni igra~i u 1989. i 1990. godini, te su mi ukazivali na srpske etni~ke na-
kane. Nedugo nakon mog dolaska, sa mnom je u vezu stupio dr Stefano Falez,
ro|en u dana{woj Sloveniji, oèwen Talijankom, koji je postao ameri~ki dr-
àvqanin dok je studirao u Americi, da bi se potom vratio u Rim. Stiv je, kao
papin dvorski ~ovjek, bio blizak vatikanskim vlastima. Kao vrlo uspje{an
poslovni ~ovjek, bio je prilagodqiv djelovawu na razli~itim razinama vati-
kansko-rimske strukture vlasti. On mi je izloìo vrlo podrobnu analizu
srpske kontrole nad jugoslavenskom vladom (1989-1990.). Tako|er mi je iznio
podatke o nadmo}noj ve}ini Srba oficira u redovima Jugoslavenske armije.
Znao sam da i ove wegove misli i opaàwa odraàvaju “mi{qewe” Vatikana,
te sam tako izvijestio Va{ington. Profesor Ivica Ma{truko bio je vele-
poslanik Jugoslavije pri Svetoj stolici kada sam ja stigao 1989. godine. Kao
akademski kolege, brzo smo se sprijateqili, te sam za nekoliko mjeseci izvi-
jestio Stejt department da Ma{truko ne vidi budu}nosti za Jugoslaviju, ko-
jom su dominirali Srbi. On je Hrvat, a wegovo prihva}awe ili vjerovawe u
jedinstvenu dràvu bilo je slaba{no poput listi}a papira. Jugoslavenski ve-
leposlanik podrobno mi je obja{wavao za{to je raspad dràve neumitan.”
(str. 157-158.)
Do{av{i pod direktan uticaj papske politike, Miledi obja{wava i ras-
korak izme|u sopstvenog stava i politike ameri~ke vlade: “Do lipwa 1991.
Sveta je stolica usmjerila svoju politiku na zalagawe za priznavawe nezavi-
snosti bez odga|awa. Bilo je o~ito da je Sveta stolica poku{avala utjecati
na druge zemqe da prve priznaju Sloveniju i Hrvatsku. Do sredine 1991. Vati-
kan je poduzeo akciju bez presedana u ulozi predvodnika postupka priznava-
wa. Papa Ivan Pavao II, govore}i na sve~anosti promaknu}a dvadeset i tro-
jice biskupa u kardinale, osvrnuo se na borbe u Jugoslaviji. Govore}i o hrvat-
skom i slovenskom narodu, papa je spomenuo priznawe wihovih prava na neza-
visnost kao “legitimnih te`wi naroda”. Papa je poslao nadbiskupa Torana u
ratom razdiranu Jugoslaviju u kolovozu 1991. Ubrzo nakon povratka, 13. kolo-
voza, Toran je rekao mom zamjeniku Kameronu Hjumu, da je “Jugoslavija nepo-
39
vratno promijenila oblik”. Sveta stolica, kazao je, priznaje legitimno pra-
vo Slovenije i Hrvatske da odlu~e o svojim budu}im odnosima s drugim drà-
vama. Dana 18. kolovoza, papa se obratio grupi Hrvata u Vatikanu rije~ima:
“Jo{ vas jednom uvjeravam da su mi bliske va{e legitimne te`we”. Papa je ta-
ko|er izjavio da èli jednog dana posjetiti Hrvatsku. Odmah potom, izvije-
stio sam Va{ington da je Sveta stolica odlu~na u nakani da prizna nezavi-
snost Slovenije i Hrvatske. Ameri~ka je politika, me|utim, ostala ista. U
odgovoru na moja izvje{}a o pomacima vatikanske politike, Stejt depart-
ment mi je brzojavio da izvijestim Svetu stolicu da “SAD podupire stabil-
nu, jedinstvenu, demokratsku Jugoslaviju, koja kre}e prema trì{nom gospo-
darstvu uz puno po{tovawe osobnih qudskih prava”. Dodatna napomena glasi-
la je da }e se “ameri~ka pomo} pruàti Jugoslaviji putem federalnih tjela”.
To je bio slu`beni stav Sjediwenih Dràva, te slijedom toga moja poruka ni-
je iznenadila du`nosnike Svete stolice. Moja izvje{}a o slovenskim i hr-
vatskim te`wama za slobodom i ruglo koje su Srbi ~inili od jugoslavenske
demokracije svojom tiranskom kontrolom vlade u Beogradu, nije imala veli-
kog u~inka na odluke Stejt departmenta u 1990. i 1991. godini.” (str. 158-159.)
3. Nervozni hrvatski biskupi poùruju secesiju
Iako je vatikanska podr{ka hrvatskom separatizmu bila sna`na i posto-
jana, biskupi iz Hrvatske su neprekidno papu poùrivali da napravi i onaj
krajwi korak, da prvi prizna nezavisnost i tako prakti~no napravi nagli za-
okret u dotada{woj vekovnoj papskoj politici. “Kardinal Frawo Kuhari},
zagreba~ki nadbiskup, do{ao je u Rim u posjet papi na nekoliko dana u pro-
sincu 1991. Smjesta je bilo o~ito, da je tamo bio zato da izvr{i najsna`niji
utjecaj na papu, neka slu`beno i odmah prizna Hrvatsku. Ovaj rastu}i priti-
sak do{ao je u vrijeme kada je Sveta stolica ve} bila sklona nastaviti svoje
besprimjerno djelovawe. O tome sam izvijestio nakon sastanka odrànog 26.
studenog 1991. godine u dràvnom tajni{tvu Vatikana. Kardinal Sodano sa-
zvao je veleposlanike Velike Britanije, Francuske, Belgije, Italije, We-
ma~ke i Austrije u svoj ured. I ja sam bio tamo. Predao nam je memorandum ko-
jim se pozivaju na{e vlade da priznaju Sloveniju i Hrvatsku “u roku od mjesec
dana”. Kardinal Sodano, u pratwi nadbiskupa Torana, sna`no je izloìo va-
tikansko poimawe slu~aja. Bilo je to prvi put u modernoj povijesti, da je Sve-
ta stolica djelatno vodila kampawu za priznavawe novih dràva. O~ito je
prije sastanka bilo usagla{avawa, jer su wema~ki veleposlanik Haler, tali-
janski veleposlanik Skamaka i austrijski veleposlanik Hohenberg izrazili
potporu vatikanskom stajali{tu. Nazna~ili su da su wihove zemqe vrlo bli-
zu priznawa Slovenije i Hrvatske. Slu{ao sam i postavio nekoliko pitawa.
Iako sam mislio da vatikanski stav ima teìnu, nisam to iskazao, jer sam
znao da je Stejt department bio krajwe suzdràn prema vatikanskoj inicija-
tivi.” (str. 159.)
Opet je Ivica Ma{truko bio u centru pa`we kao jugoslovenski ambasa-
dor koji otvoreno deluje protiv sopstvene dràve. Me|u moralnim qudima to
bi izazvalo op{tu osudu i prezir, ali u Miledijevoj okolini jednostavno ni-
je bilo ~asnih i po{tenih qudi, pa tako ni na odnosnom sastanku. Kako svedo-
~i Miledi, “vrlo neobi~an aspekt sastanka bio je stav jugoslovenskog velepo-
40
slanika Ivice Ma{truka. Neke je iznenadio (no nije mene, jer mi je to ~esto
govorio u povjerewu) prosudbama svoje vlade u Beogradu. Osvrnuo se na “kr-
we” obiqe`je tada{we vladaju}e skupine u Beogradu. On, veleposlanik, re-
kao je da to “vi{e nije vlada, jer sluì samo srpskim vojnim ciqevima”. Ve-
leposlanik Ma{truko dirqivo je nastavio izvje{}ivati o zvjerski ubijanim
Hrvatima, te je zamolio sve zemqe da u znak prosvjeda povuku svoje veleposla-
nike iz Beograda. Zavr{io je svoj govor rije~ima da je vlada Jugoslavije – vla-
da koju on jo{ uvijek predstavqa – “nezakonita”. Krajem 1991. godine dr Ma-
{truko odrekao se svog poloàja prema Beogradu, te je nekoliko tjedana ka-
snije postao prvim veleposlanikom Hrvatske u Italiji.” (str. 160.)
Verovatno se nikad, pre ovog Miledijevog izliva emocija, nije desilo da
je negde neko Frawu Kuhari}a saàqevao zbog “patwi” koje je u mladosti pre-
ìveo pod nacisti~kom okupacijom. Miledi, kao gorqivi katolik, zaista je
na sve spreman, pa tako pripoveda: “Kada je kardinal Kuhari} do{ao u moju
rezidenciju na objed 10. prosinca 1991., znao sam koji je stav Vatikan zauzeo.
Kardinal je impresivan ~ovjek, koji je preìvio nacisti~ku okupaciju u Dru-
gom svjetskom ratu kao mladi ~ovjek, a kasnije je nau~io podnositi okrutnu
komunisti~ku vladavinu iz Titovih ranih godina. Kardinal Kuhari} nekoli-
ko je puta posjetio Sjediwene Dràve, te je bio dobro povezan s ameri~kom
crkvenom hijerarhijom. Predvodio je vrlo djelotvornu kampawu za hrvatsku
nezavisnost, ne samo u ameri~koj katoli~koj hijerarhiji, ve} i me|u dva mili-
juna hrvatskih Amerikanaca. ûo sam obje grupe, a one su imale istu poruku:
Hrvatska ima pravo biti slobodna i nezavisna. [to se toga ti~e, uvijek sam
bio u {kripcu, jer sam se u osnovi slagao s ovom tvrdwom, no kao veleposla-
nik morao sam slu{ati naputke svoje vlade. Pitawe priznavawa Slovenije i
Hrvatske bilo je postavqeno u razgovorima tajnika Yejmsa Bejkera s kardi-
nalom Sodanom i nadbiskupom Toranom 8. prosinca 1991. Bilo je o~ito da je
Sveta stolica bila sklona neposrednom priznawu, kao sredstvu spre~avawa
daqweg pogor{avawa situacije u Jugoslaviji. Dràvni tajnik bio je u prat-
wi generala Skoukrofta, koji nije sudjelovao u raspravi. Izrazi Sodanove i
Toranove zabrinutosti zbog kontrole Srba nad vladom u Beogradu, te zbog
wihove privrènosti “Velikoj Srbiji”, nisu na predstavnike Sjediwenih
Dràva imali vidnog u~inka na tom sastanku.” (str. 160-161.)
a) Ru{ila~ka akcija crne internacionale
Vatikansko priznavawe nezavisnosti podràli su svi uticajni katoli~-
ki krugovi u svetu, a posle tri meseca tome se prikqu~ila i ameri~ka vlada.
Miledi to ovako opisuje: “Dugo o~ekivano priznawe Hrvatske i Slovenije od
strane Svete stolice dogodilo se 13. sije~wa 1992. godine. Nastalo je veliko
slavqe kad je to objavqeno u Rimu, jer se ~inilo da se ideolo{ki lijevo i de-
sno orjentirani, pa i rimokatoli~ki krugovi centra, pridruèni Vatikanu,
slaù u tom pitawu. Nisam mogao navesti nijedan glas protiv ove papine od-
luke ni u jednom segmentu me|unarodne katoli~ke zajednice. Dok su mi{qe-
wa ameri~ke crkvene hijerarhije glede sudioni{tva Sjediwenih Dràva u
Zaqevskom ratu bila podijeqena, u slu~aju Hrvatske i Slovenije to nije bi-
lo tako. Zapravo, ne samo vode}i ~elnici ameri~ke hijerarhije, nego i pogla-
vari protestantske crkve, izrazili su mi isto mi{qewe. Svi ameri~ki cr-
kveni ~elnici koji su stupili sa mnom u kontakt 1990. godine odobravali su
41
nezavisnost Slovenije i Hrvatske. Jedinu iznimku predstavqalo je nekoliko
ameri~kih ìdovskih organizacija, koje su, zabrinute zbog podataka o antise-
mitizmu u Hrvatskoj tijekom Drugoga svjetskog rata, bile neodlu~ne podrà-
ti wezinu nezavisnost. Tijekom prvih mjeseci 1992. godine, koji su uslijedili
nakon {to su Sveta stolica i razne europske zemqe priznale Sloveniju i Hr-
vatsku, razvile su se borbe u Bosni i Hercegovini. Ovdje je uloga Srbije u pod-
upirawu unutarweg sukoba postala mnogo razvidnija. Papa je uputio nove
molbe za zaustavqawe borbi. Dana 7. travwa 1992. godine, Sjediwene Ameri~-
ke Dràve slu`beno su o~itovale svoje priznawe Slovenije, Hrvatske, Bosne
i Hercegovine kao nezavisnih dràva. Sjediwene Dràve nazna~ile su da }e
u budu}nosti priznati i Makedoniju. Sankcije protiv ovih zemaqa tako|er
su bile ukinute.” (str. 161-162.)
Papa je krenuo i u akciju priznawa makedonske nezavisnosti, ali je, bar
privremeno, ustuknuo zbog burne gr~ke reakcije. “Kako je situacija na hrvat-
skom i bosansko-hercegova~kom podru~ju biv{e Jugoslavije postajala sve tra-
gi~nija, nadbiskup Toran kazao mi je da Sveta stolica drì Srbiju “neupit-
nim agresorom” u tom ratu. Srpska politika “etni~kog ~i{}ewa” u Bosni i
pogodila je svijet kao grom. Ona je imala sva obiqe`ja Hitlerovog provo|e-
wa genocida nad ìdovskim i drugim narodima. Ameri~ki stav o srpskoj ulo-
zi u ratovawu u Bosni pribliìo se vatikanskom. U svibwu 1992. dobio sam
upute da izvijestim kardinala Sodana, da Sjediwene Dràve gledaju na srpsku
vladu kao na “pokreta~ku snagu u polarizaciji etni~kih odnosa sadrànoj u
temeqima teku}e jugoslavenske dezintegracije. Drìmo sada{wu srpsku upo-
rabu vojne sile glavnom zaprekom za realno ostvarewe prekida vatre i pro-
nalazak politi~kog rje{ewa”. [iroka medijska pozornost pratila je ovo gle-
di{te Sjediwenih Dràva, jer je ono odraàvalo zna~ajnu promjenu. Ova no-
va pozicija SAD olak{ala je i moj posao. Gotovo tri godine gajio sam zna~aj-
ne dvojbe glede na{e politike o~uvawa Jugoslavije. Unato~ tomu, izvr{avao
sam upute koje je zahtijevao moj poloàj ameri~kog veleposlanika. To je pod-
ru~je trajnih rasprava me|u diplomatima – izvr{avawe naputaka kada se s
wima ne slaè{. Jedna je {kola mi{qewa da velikoposlanik ne moè ima-
ti osobnih politi~kih ideja, ve} treba provoditi odluke svojih pretposta-
vqenih. To nikada nisam mogao prihvatiti u svojim diplomatskim du`nosti-
ma. To mi je predstavqalo izazov. Dok sam imao osobno mi{qewe, u isto sam
vrijeme sna`no vjerovao u odanost zajednici. A bio sam ~lan Bu{ove i Bejke-
rove diplomatske zajednice. Nova pozicija SAD sadràvala je ono {to je Va-
tikan ve} duè vrijeme govorio. Kasnije, u svibwu 1992. mogao sam Vatikan iz-
vijestiti o tome, da SAD poduzimaju ozbiqne korake kako bi prisilile Sr-
biju da zaustavi svoju neprekidnu agresiju na Bosnu. Uporedo s odlukom Vije-
}a sigurnosti Ujediwenih naroda o primawu Bosne i Hercegovine, Hrvatske
i Slovenije u ~lanstvo OUN u svibwu 1992. godine, te nametawem sankcija
Srbiji i Crnoj Gori, politike Svete stolice, Ujediwenih naroda i SAD gle-
de jugoslavenskog problema me|usobno su se pribliàvale.” (str. 163-164.)
b) Jovan Pavle Drugi hu{ka velike sile na bosanske Srbe
Osokoqen ameri~kom podr{kom, rimski papa je povodom krize u Bosni
i Hercegovini poveo jo{ ùstriju antisrpsku politiku. “Dana 6. kolovoza
42
1992. papa Ivan Pavao II zatraìo je “humanitarnu intervenciju” da se “raz-
oruàju oni koji su spremni ubijati”. Nekoliko dana kasnije, kardinal Soda-
no u bosanskom se pitawu pozvao na “prava humanitarne intervencije”. Nasta-
vio je rije~ima da “europske dràve i Ujediweni narodi imaju obvezu i pra-
vo na intervenciju. To ne bi bila potpora ratu, ve} wegovom zaustavqawu”.
Papa je neprestano ponavqao stav Svete stolice glede prava naroda unutar
biv{e Jugoslavije na postizawe pune suverenosti. Tijekom svoga leta za Be-
nin u Africi, dana 3. veqa~e 1993. godine, Sveti je otac izjavio da “postoje
razli~ite geopoliti~ke situacije, razli~iti pristupi narodima, ali da sva-
ki narod ima pravo na samoodre|ewe, to jest, na suverenost”. To je kazao u kon-
tekstu osvrta na situaciju u Jugoslaviji. Posqedwih mjeseci Bu{ova manda-
ta izvje{tavao sam Stejt department o raznim papinim izjavama u svezi s
prednostima intervencije u Bosni i Hercegovini. Visoki vatikanski du`no-
snik, zadovoqan intervencijom u Somaliji koju su predvodile SAD u prosin-
cu 1992. godine, rekao mi je: “Za{to ne u Bosni?” Isti du`nosnik kazao mi je
u veqa~i 1993. da ne vjeruje da }e Sjediwene Dràve preuzeti vodstvo u rje{a-
vawu uàsa u biv{oj Jugoslaviji. Sloìo sam se sa ovim opaàwem.” (str.
164-165.)
4. Licemerje jednog mo}nog katolika
Naga|aju}i razloge ranijeg ameri~kog oklevawa u sle|ewu antisrpske
politike, Miledi ih svodi na prisne li~ne relacije biv{ih i aktuelnih ame-
ri~kih zvani~nika s beogradskim politi~kim krugovima. Me|utim, nije mo-
gao da pre}uti jedan veoma vaàn faktor. “Nije posrijedi bila samo zasle-
pqenost beogradskom vladom pod srpskom kontrolom, koja se razvijala tije-
kom gotovo ~etiriju desetqe}a, nego i odbojnost u Stejt departmentu prema
Hrvatskoj i ulozi Hrvatske u Drugome svjetskom ratu. Mogao sam razumjeti tu
odbojnost, jer je hrvatsko vodstvo iz razdobqa od 1940-1945. svrstalo Hrvat-
sku uz naciste. Zlo~ini Ante Paveli}a i wegovih kohorta tada{we Nezavi-
sne Dràve Hrvatske bili su brutalni. Pouzdane procjene upu}uju na to da je
izme|u 1941. i 1945. godine ubijeno vi{e od milijun @idova, Roma i pravo-
slavnih Srba. Hrvatska je tako|er mjesto gdje se nalazi zloglasan logor smr-
ti pod imenom Jasenovac. Jo{ se osje}a suzdrànost prema Frawi Tu|manu,
sada{wem hrvatskom predsjedniku, i wegovoj nesklonosti da osudi nedjela
Hrvatske iz Drugoga svjetskog rata. Me|utim, u veqa~i 1994. godine, Tu|man
se ispri~ao za svoju kwigu protiv holokausta. Protuhrvatsko dràwe Stejt
departmenta previdjelo je va`nu ~iwenicu: samo je srpsko vodstvo u Beogra-
du imalo nacrte ekspanzionisti~kog {irewa izvan svojih granica, koji su
ukqu~ivali i koncept etni~kog ~i{}ewa. Povrh toga, razmi{qawa o “Veli-
koj Srbiji” stoqe}ima su bila dio srpske kulture.” (str. 166-167.)
Da bi dodatno dao odu{ka svom izraènom licemerstvu, Miledi se ~ak
àli kako mu je wegovo katoli~anstvo predstavqalo izvestan hendikep jer
nije mogao svoj prohrvatski stav izraàvati sa jo{ ve}om energi~no{}u i
odu{evqewem, kako je to intimno èleo. Sam to ovako obja{wava: “U stude-
nome 1991. godine, otprilike u vrijeme mojih priprema oko posjeta predsjed-
nika Bu{a papi, prvi sam put (i jedini) u vrijeme svoje veleposlani~ke du-
43
`nosti osjetio da je moja pripadnost katoli~koj vjeri hendikep u razmatrawu
jugoslavenskog slu~aja. Vaàn aspekt mojih obveza kao veleposlanika SAD
pri Svetoj stolici bio je prenositi informacije koje su mi davali vatikan-
ski du`nosnici, uz koje sam trebao navesti i svoje preporuke. Drào sam da je
vatikanski stav, koji je zagovarao da se bez odlagawa priznaju Slovenija, Hr-
vatska i Bosna i Hercegovina, bio vrlo vrijedan. Te su zemqe imale svoje za-
sebne tradicije, kulture i jezike. @eqele su biti nezavisne. Sjediwene su
Dràve gorqiv pobornik nezavisnosti za zemqe Afrike, Azije i Karipskog
oto~ja. Ako dràve Togo, Benin i Burundi mogu biti nezavisne, za{to to ne
mogu vitalnije zemqe biv{e Jugoslavije?
Budu}i da je Sveta stolica zauzela ~vrst stav, posebice u svezi s pravom
na nezavisnost preteìto katoli~kih zemaqa Slovenije i Hrvatske, ovaj je
predmet izgledao kao katoli~ki projekat. Europske su novine opse`no izvje-
{}ivale da je Sveta stolica podràvala katoli~ki orijentirane vlade, dok
su se socijalisti~ke vlade Europe protivile priznavawu i podràvale stav
SAD. Nadaqe, ameri~ka crkvena hijerarhija odobravala je u cjelosti vati-
kansku poziciju glede Slovenije i Hrvatske. Iako je ameri~ko katoli~ko vod-
stvo bilo podijeqeno u stavovima prema vatikanskom pristupu Zaqevskom
ratu, te ranijih godina prema vatikanskoj poziciji glede Nikaragve, sada je
~vrsto stalo iza vatikanske potpore za rano priznavawe nezavisnosti repu-
blika koje su ~inile Jugoslaviju. Kako sam ja bio poznat kao djelatni katoli~-
ki laik, osje}ao sam se onemogu}enim da sna`no zagovaram svoj osobni stav:
da je, naime, vatikansko gledi{te vaqano te da }e biti svima u najboqem in-
teresu da SAD priznaju delove stare Jugoslavije kao nezavisne i suverene.
Mislio sam da SAD trebaju tako|er uvidjeti dvoli~nost jugoslavenske vlade
pod kontrolom Srba.” (str. 168.)
Nevoqno, on priznaje da su ga u tom smislu upozoravali i wegovi pretpo-
stavqeni, ali tim upozorewima poku{ava da prida neformalni karakter. U
tom smislu pi{e: “Tijekom mojih konzultacija u Va{ingtonu u 1991. godini,
savjetovao sam se s dugogodi{wim prijateqem, koji je bio visoki du`nosnik
Stejt departmenta. Upozorio me da ne postavqam politi~ka pitawa u svezi s
ovim predmetom, jer sam i tako bio poznat kao aktivan katolik, te je postoja-
la opasnost da me vode}a grupa u Stejt departmentu optuì da sam pod utjeca-
jem katolicizma, pa da na taj na~in predstavqam Svetu stolicu u Va{ingto-
nu, a ne Sjediwene Dràve pri Svetoj stolici. Drào je da je atmosfera u
prilog Beograda tako jaka, da bih mogao izgubiti vjerodostojnost. Bio je uvje-
ren da bi me mogli smatrati “podanikom” papina razmi{qawa, te bi tako mo-
ja mogu}nost da utje~em na politiku u svim pitawima bila znatno smawena.
To me stavilo pred teàk osobni izazov. Me|utim, nakon nekoliko mjeseci,
politika SAD prema biv{oj Jugoslaviji zna~ajno se promijenila. Povrh to-
ga, ukqu~enost srpskih vojnih zapovjednika u teroristi~ke napade na civile
u Bosni i Hercegovini kona~no je potvr|ena i od strane Va{ingtona, koji je
objavio da }e traìti su|ewe za ratne zlo~ine po~initeqima tih strahota.
Politika SAD prema Jugoslaviji iz razdobqa 1989-1992. bila je motivi-
rana dobrim nakanama o~uvawa federacije. Mislili smo da je to u korist
svih naroda koji tamo ìve – u prvom redu u gospodarskom smislu; me|utim,
44
istinita je ~iwenica bila da su narodi u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Her-
cegovini èqeli slobodu. Planovi vawskih sila nisu se mogli nametnuti
razli~itim etni~kim zajednicama stare Jugoslavije. Nakon vi{e od ~etiri
desetqe}a okrutne vladavine komunisti~kog stila, ti narodi, gledaju}i {i-
rewe slobode i nezavisnosti u svijetu, nisu se htjeli odre}i svoga prava na ne-
zavisnost. Promjena u politici SAD, koja je nastala 1992. godine, zakasnila
je. Sada politika SAD ide paralelno sa smjernicama vatikanske politike.
Razlikuje se jedino u pitawu kako ovu tragediju privesti kraju.” (str. 168-169.)
Povodom rata u Bosni i Hercegovini, Miledi ocewuje da je nesre}a “{to
su se SAD i Vatikan razi{li u pitawima kako rije{iti jugoslavenske te-
{ko}e u po~etku raspada, 1989-1991. Me|utim, suradwa koja sada postoji, ne sa-
mo izme|u Svete stolice i SAD, nego ukqu~uje i Ujediwene narode i zemqe
Europe, kadra je privesti kraju najsramniju situaciju u srcu Europe... Kada je
ubijawe u Bosni zahvatilo takve razmjere da su ubijali djecu dok su se igrala
u snijegu, u sije~wu 1994. papa Ivan Pavao II je 23. sije~wa pozvao svjetsku za-
jednicu da razmotri uporabu sile, kako bi okon~ala gotovo svakodnevna stra-
vi~na zlodjela koja se doga|aju – kao {to su – u pro{lim stoqe}ima, papini
prethodnici opravdavali uporabu sile kada je ona sluìla jasnoj nezatomqi-
voj moralnoj svrsi i kada nije bilo drugog na~ina da se problem rije{i.” (str.
170.) Miledi je verovatno i danas potpuno nesvestan koliko je nehoti~no,
ovom svojom kwigom, doprineo da se razgoliti ukupna vatikanska politika u
procesu razarawa Jugoslavije.
III. Studija Nikole @uti}a o katoli~koj

ideji hrvatstva
Nastanak, razvoj i realizacija velikohrvatske ideje rezultat su vekov-
nih nastojawa da se ostvare interesi Rimokatoli~ke crkve i wena dominaci-
ja na balkanskim prostorima. Na nepouzdanim i naj~e{}e falsifikovanim
istorijskim podacima negovan je jedan istorijski nacionalni mit, koji se, u
nedostatku ~iwenica, oslawao na apologiju i ma{tovite ideolo{ke kon-
strukcije, ~iji se autori nikada nisu optere}ivali na~elima istinoqubivo-
sti i faktografske utemeqenosti. U wihovim kwigama i ~lancima istorija
se naknadno mewala i prilago|avala savremenim politi~kim te`wama i ci-
qevima. Na laìma i izmi{qotinama ponikla je ~itava jedna kvaziistorio-
grafija, ~ijem znala~kom razobli~avawu je Nikola @uti} posvetio svoju stu-
diju “Rimokatoli~ka crkva i hrvatstvo od ilirske ideje do velikohrvatske
realizacije 1453-1941.”, (Institut za savremenu istoriju, Beograd 1997.). U
woj autor svoja istraìvawa i teorijsku elaboraciju zapo~iwe konstataci-
jom da je ta la`na katoli~ka hrvatska istoriografija imala “zadatak da ute-
meqi hrvatstvo u {irokom teritorijalnom i narodnosnom opsegu, kako bi se
ostvario pangermanski i rimokatoli~ki misionarski ciq neslavenskih
(stranih) tvoraca svehrvatstva. U ciqu ostvarewa takve zamisli nisu se bi-
rala sredstva. Postale su merodavne iskonstruisane fantasti~ne “povije-
sne” tvrdwe umesto empirijskih saznawa.” (str. 5.) @uti} pri tome ima u vi-
du i aktuelna istorijska zbivawa, ponavqawe krvavih istorijskih doga|aja,
45
me{awe velikih sila u ratni rasplet jugoslovenske krize i odgovornost
istori~ara zbog ogromnog broja qudskih `rtava da rasvetle sve aspekte veli-
ke istorijske drame koja se odigravala u vi{e ~inova.
1. Uzlet hrvatstva na krilima strane pomo}i i indiferentnosti

establi{menta srpskog dru{tva
“Najnoviji dràvni~ki bum Hrvatske izazvao je asocijacije na, istorij-
ski gledano, prethodni “umjetni uzgoj” Hrvatske i hrvatstva. Ponovo se hrvat-
stvo zahuktava, po tre}i put u ovom veku, na krilima strane vojne i politi~-
ke mo}i. Potrebno je ista}i da hrvatstvo nikad nije imalo ja~e inostrane
mentore (projektante) od ovih dana{wih. Od po~etka veka i tokom Prvog
svetskog rata hrvatstvo su podupirale mo}ne carske i feudo-aristokratske
snage (Austrija, Nema~ka i Vatikan). Najve}u dràvno-politi~ku ekspanziju
hrvatstvo je ostvarilo u Drugom svetskom ratu, uz pomo} antiliberalnih na-
cifa{isti~kih dràva i Vatikana. Ovaj tre}i uzlet hrvatstva, {to je naro-
~ito tragi~no ali i pou~no za Srbe, ostvario se voqom biv{ih srpskih voj-
nih saveznika i Nema~ke. Politi~ko sponzorstvo trenutno najja~e “vremeni-
te” sile (SAD), i wenih evropskih liberalnih ideolo{kih i politi~kih sa-
veznika, stvorilo je od Hrvatske regionalnu silu izrazito agresivne strate-
gije i, u ideolo{kom pogledu, neofa{isti~kog svehrvatskog rasisti~kog obe-
le`ja. Iako su nastanku nove dràve Hrvatske kumovale liberalne i anti-
klerikalne zemqe tzv. “zapadne demokratije”, ina~e vekovni vatikanski ne-
prijateqi, papa je dao bo`ji blagoslov i potpunu podr{ku takvom potezu
svetske liberalne birokratije, po{to je isti ozna~io ostvarewe decenijskih
vatikanskih èqa i planova.” (str. 5-6.)
Realizaciji zlo~ina~kog hrvatskog dràvotvornog projekta zna~ajno su
doprineli i neodgovorni srpski politi~ari, po~ev{i od onih koji su krivi
za svojevrsno formirawe jugoslovenske dràve, preko kraqevskog namesnika
kneza Pavla Kara|or|evi}a i wegovog predsednika vlade Dragi{e Cvetko-
vi}a koji su kumovali stvarawu Banovine Hrvatske, do komunisti~kih vla-
stodràca koji su sistematski delovali protiv sopstvenog naroda. U avgustu
1939. godine, sporazumom Cvetkovi}–Ma~ek, “prvi put je, uspostavqawem Ba-
novine Hrvatske (administrativne jedinice u okviru Kraqevine Jugoslavi-
je), realizovana vekovna ideja o jedinstvenoj podunavsko-jadranskoj Hrvatskoj.
Takva ideja decenijama je, tokom XIX i XX veka, stvarana i razra|ivana u gla-
vama rimokatoli~kih istori~ara i vatikanskih istoriografskih falsifi-
katora i hrvatskih prava{kih i “haesesovskih” gra|anskih ideologa (Ante
Star~evi}a, Eugena Kvaternika, Mihovila Pavlinovi}a, Josipa Franka,
Stjepana Radi}a, Vlatka Ma~eka itd.). Neprekinuta podunavsko-jadranska
Hrvatska {irena je preko Paveli}eve dràvne tvorevine, 1941-1945. godine,
da bi uspostavom komunisti~ke (socijalisti~ke) Hrvatske daqe ja~ali hrvat-
ski unitarizam i hrvatska dràvnost, a time i hrvatska teritorijalna i dr-
àvna hegemonija nad kraji{kim Srbima. U proteklih ~etrdesetak godina ju-
goslovenske socijalisti~ke istorije, reìmski istori~ari, politikolozi,
sociolozi, teoreti~ari dràve i prava nastojali su svesno, ali ponekad i ne-
svesno, da granice knez Pavlove i Brozove Hrvatske istorijski utemeqe,
46
odnosno da ih jednostavno prikaù kao me|e vekovnog hrvatskog teritorijal-
nog i nacionalnog podru~ja. Termin Hrvatska po~eo je da obuhvata sve teri-
torije raznih istorijskih pokrajina i zemaqa, narodnosno heterogenih. Tre-
balo je zaboraviti na istorijsko postojawe Istre, Slavonije, Dalmacije, Du-
brova~ke republike, Vojne krajine, troùpanijske banske Hrvatske (tzv. “ci-
vilne Hrvatske”). Nastojalo se zaboraviti da je tu nekada ìveo konglomerat
raznih naroda. Sve je to trebalo pretvoriti u hrvatsku zemqu i hrvatstvo.”
(str. 9.)
@uti} o{tro kritikuje pasivnost srpskih istori~ara i intelektualaca
uop{te, koji su zdravo za gotovo prihvatili hrvatske propagandne laì, pre-
uzimali pseudoistorijsku terminologiju i komunisti~ke ideolo{ke flosku-
le, izbegavaju}i da se ozbiqnije pozabave hrvatskom istorijom, problemom
katoli~ewa Srba i wihovog smi{qenog odnaro|avawa. Uz to je “revolucio-
narni komunisti~ki faktor nametnuo srpskim istori~arima da se u Srbiji
mnogo ne tretiraju hrvatski “povjesni dometi”. Trebalo je jednostavno preu-
zeti “dostignu}a” hrvatske istoriografije, kao Bogom dana, bez naro~itih
kriti~kih opservacija.” (str. 10.) Takva mitolo{ka istoriografija se ugne-
zdila u osnovno{kolske i gimnazijske uybenike, dok su se reìmski istori-
~ari prosto nadmetali ko }e sna`nije napasti na navodne velikosrpske aspi-
racije i pomo}i novokomponovanim nacijama da izbri{u iz kolektivne sve-
sti dotada{we rezultate gra|anske istoriografije. Vi{e puta ponavqane
laì prosto se po inerciji, bez ikakvog kriti~kog preispitivawa i provera-
vawa, pojavqaju u novim raspravama, studijama i monografijama.
2. Dokazivawe nepostoje}eg u hrvatskoj istorijskoj nauci
U ciqu dokazivawa zapravo nedokazivog i nepostoje}eg dràvnopravnog
kontinuiteta, “feudalci nema~kog, ma|arskog, italijanskog porekla jedno-
stavno se progla{avaju Hrvatima, a teritorija ma|arske, odnosno austrijske
dràve, hrvatskom... Hrvatski istori~ar Jaroslav [idak u svojim radovima
sluì se terminima “etni~ki teritorij hrvatskog naroda”, “hrvatske zemqe”
itd. Te hrvatske zemqe, preko Srema, dopiru ~ak do Zemuna, tj. do krajwih
austrijskih granica. Hrvatska granica je, dakle, delom poistove}ena sa
austrijskom dràvnom granicom (Srem, Boka). Unutar Hrvatske [idak sme-
{ta i teritoriju Vojne krajine tvrde}i da Hrvatskoj nikad nije osporeno
pravo na posedovawe iste. Ali [idak upada u protivre~je sa samim sobom kad
tvrdi da je ipak trebalo da pro|u puna dva i po veka (do 1881.) “dok je to pra-
vo postalo zbiqom”. [idak daqe proizvoqno isti~e da je Hrvatska, ma “ko-
liko bila skqa{trena i pritisnuta carskom vojnom silom”, zadràla bitna
obele`ja svoje posebne dràvnosti! Vrlo smela tvrdwa za “uglednog” hrvat-
skog (ili boqe re~eno ~e{kog) “povjesni~ara”. U bitne elemente te fantom-
ske hrvatske dràvnosti [idak ubraja “pravno to~no ome|enu teritoriju”,
svoje dràvqanstvo (indigenat), izvr{nu i zakonodavnu vlast”. Svoju tvrdwu
o zakonodavnoj vlasti [idak potvr|uje ~iwenicom da je car (kraq) 1636. go-
dine sankcionisao 29 zakonskih “~lanaka” koje je Hrvatski sabor doneo od
1609. do 1639. Ipak, na kraju [idak sam umawuje zna~aj te hrvatske dràvno-
sti, boqe re~eno geografsko-administrativne posebnosti, pa svu krivicu za
47
umaweni zna~aj hrvatske dràvnosti svaquje na Ugarsku, jer “vjekovna poveza-
nost wezina (hrvatskog – N. @.) politi~kog naroda (plemstva, koje istini za
voqu nikad nije bilo hrvatsko) s Ugarskom, nepovoqno se odraàvala na spo-
menuta obiqe`ja wezine dràvnosti”. [idak, upravo nerazumno, obi~noj
austrijskoj “cesarovini” daje sve atribute dràvnosti. Prema takvim naka-
radnim dràvnopravnim konstrukcijama strogo centralizovana i jedinstve-
na Austrijska carevina trebalo bi da se zove konfederacija (savez dràva),
jer bi se takva dràvnost, po [idakovom merilu, mogla pripisati i drugim
austrijskim “cesarovinama” npr. Kraqevini Dalmaciji ili Kraqevini Sla-
voniji.” (str. 11-12.)
Za staro stanovni{tvo Slavonije katoli~ki ideolozi podrazumevaju da
je hrvatsko, iako ne raspolaù ni jednim jedinim dokazom koji bi potvrdio
wegovo navodno hrvatsko etni~ko poreklo. “Rimokatoli~ki pisac Josip Bu-
torac u kwizi “Stanovni{tvo Poège i okolice 1700-1950.” iznosi teze da su
Hrvati katolici nestali u dobrom broju iz Slavonije usled wihovog “vjero-
jatnog” prelaska na islam, pa su, kao takvi, 1687. godine pre{li u Bosnu?!
Istu tezu “promi~e” i Stjepan Pavi~i}. Me|utim, kako isti~e \. Stankovi},
proveravawem ispisa hrvatskog istori~ara Tadije Smi~iklasa, iz arhiva
Carske komore u Be~u, posebno Hap{ovog popisa stanovni{tva iz 1702. godi-
ne, ustanovqeno je da za 22 naseqa poè{ke doline ne stoje konstatacije hr-
vatske istoriografije da su wihovi “prastanovnici bili vjerojatno Hrvati
katolici koji su primili islam i posle oslobo|ewa Slavonije 1691. godine
odselili u Bosnu”. U Hap{ovom popisu stanovni{tva precizno se navodi da
su do dolaska Turaka (1537.) to bila samo srpska naseqa.” (str. 12-13.)
a) Retka hrabrost Jeremije Mitrovi}a
@uti} kao jednog od retkih srpskih istori~ara koji su se i pod mra~nim
Brozovim reìmom usu|ivali da pi{u o hrvatskim istoriografskim falsi-
fikatima, isti~e Jeremiju Mitrovi}a. Mitrovi} je javno ìgosao potiski-
vawe srpskog imena u istoriografskim spisima na dalmatinskom, dubrova~-
kom, slavonskom ili podru~ju Vojne krajine. Srbi su se utapali u nedovoqno
odre|en pojam Slavena, grkoisto~nih kr{}ana, {izmati~kih Morlaka itd.
Naj~e{}a odrednica im je bila “doseqeni Vlasi {tokavci”. Kriti~ki raz-
matraju}i Stan~i}evu kwigu o nacionalnoj ideologiji u Dalmaciji prve po-
lovine devetnaestog veka, Mitrovi} “isti~e da je jo{ po~etkom XVIII veka za-
darski nadbiskup Vi}entije Zmajevi} prestao da zove Srbe “{izmaticima”,
“grko-katolicima”, “Vlasima”, “Morlacima”, te se okomio na wih kao Srbe.
Zmajevi}ev naslednik Matej Koroman postupio je na isti na~in, s time {to
je oti{ao za nijansu daqe jer pomiwe i kategoriju Srba-katolika.” (str. 14.)
Jeremija Mitrovi} s ~vrstom i neumoqivom logikom prosto razara ta nena-
u~na podmetawa, nagla{avaju}i: “Ako Ka~i} zna da su Vlasi Srbi, ako to zna-
ju i drugi hrvatski nau~nici, onda nije jasno za{to se izbegava ovaj naziv. Ako
je sam Zmajevi} posvedo~io, kao savremenik, da se Srbi prostiru od Ugarske do
Albanije i Trakije, da oni znaju {ta je “srpska zemqa”, ako je on kao nadbis-
kup posvedo~io da Srbi ìve i u dijecezama Kotora, Makarske, Trogira, [i-
benika, Skradina, Zadra, Nina i da je negde broj pravoslavnih ravan broju
48
katolika, za{to se sada izbegava da se to kaè, da se objasni odakle i kada su
Srbi tu do{li, kako se i koliko wih pretopilo u katolike. Za{to da pre}ut-
kujemo da je zagreba~ki biskup Benko Vinkovi} 1673. potvrdio da su Srbi
(Vlasi) u Istri, Sewskoj biskupiji i Vinodolu primili katoli~ku veru i
uzeli hrvatsko ime? Za{to ne re}i da je splitski nadbiskup 1732. re{io:
“Pravoslavni Srbi u Dalmaciji ne smeju biti pravoslavni nego latini i uni-
jati”. U isto vreme nastao je zvani~an izve{taj iz kojeg saznajemo da prekr-
{teni Srbi napu{taju svoje obi~aje ali slavu nikako. Ni danas slava u Kona-
vlima i dubrova~koj ùpi, pa i severnije, nije zaboravqena.” (str. 14.)
Zagrièni rimokatoli~ki istori~ar Mile Bogovi} Srbe naziva “kr-
{}anima bizantskog obreda”, insistiraju}i na pogrdnom prizvuku tog termi-
na. On istovremeno negira da su Vlasi i Morlaci etni~ki Srbi, a uz to mi-
nimalizuje broj pravoslavnih u Dalmaciji, pogotovo broj onih koji su s pra-
voslavne vere pre{li na katoli~ku. Wegova kwiga “Katoli~ka crkva i pra-
voslavqe u Dalmaciji za mleta~ke vlasti”, objavqena u Zagrebu 1982. godine,
prosto obiluje istorijskim falsifikatima. Posebno je interesantan slu~aj
Nade Klai}, koji @uti} detaqno izlaè. “Hrvatska istori~arka Nada Kla-
i} je u pojedinim raspravama, ~lancima i kritikama, objavqenim u ~asopisi-
ma koji nisu pobu|ivali {iru medijsku pa`wu hrvatskih nacionalnih mito-
mana i megalomana, èstoko kritikovala istori~are (npr. fra Dominika
Mandi}a) koji su patolo{ki {irili hrvatsko ime i u svemu na Balkanu, na-
ro~ito ako je rimokatoli~ko, videli hrvatstvo i Hrvatsku. Me|utim, u stu-
dijama i monografijama, koje su mogle biti na udaru komunisti~ko-velikohr-
vatskih politi~kih krugova i {ire savremene hrvatske i jugoslovenske jav-
nosti, u dobroj meri nestaje Klai}kin uzoran kriti~ki zamah iz ranijih vre-
mena, pa ~ak i ona sama po~iwe da se sluì istoriografskim konstrukcijama
koje je ranije kritikovala. Tako, na primer, kada pi{e o dru{tvenim previ-
rawima i bunama u Hrvatskoj u XVI i XVII veku, ona poistove}uje “Slovine”
(Slavene) sa Hrvatima, kao {to je to radio i od we kritikovani D. Mandi}.
Kako god {iri hrvatsko ime, na isti na~in bri{e i potiskuje srpsko, pa je ta-
kav metod rada uvla~i u krug hrvatskih istori~ara koji su poistove}ivali
slovensko i ilirsko ime sa hrvatskim i na taj na~in {irili pojam hrvatstva.
U navedenoj kwizi Nada Klai} srpsko ime uop{te ne pomiwe, ve} iskqu~ivo
upotrebqava naziv “Vlasi” i to ne u funkciji homogenog narodnog ili etni~-
kog pojma, ve} kao nekakav stale{ki, narodnosni i verski konglomerat. Za
Nadu Klai}, Vlasi su “one skupine novog stanovni{tva koje preuzimaju voj-
ni~ku slu`bu”, pa je naziv Vlah sinonim za vojnika. Po{to su kao vojnici
uìvali odre|ene povlastice, u “vla{ku zajednicu”, po Nadi Klai}, ukqu~i-
vali su se i civili razli~itog narodnosnog i verskog porekla. Takvom anali-
zom pojma “Vlah”, Nada Klai} negira istovetnost srpskog imena sa vla{kim
(u novovekovnom razdobqu), pa takvim na~inom razmi{qawa elimini{e srp-
sko vekovno bitisawe na prostorima Hrvatske, Slavonije, Dalmacije i Vojne
krajine.” (str. 15-16.)
Ono {to ni Nada Klai} nije mogla da negira je ~iwenica da su ti navod-
ni “Vlasi” listom pravoslavne vere i pripadnici Srpske pravoslavne crkve.
Zato ona nudi dodatno obja{wewe, neutemeqeno na bilo kakvim realnim ~i-
49
wenicama, pa kaè: “Kako je ve}ina Vlaha, koji u po~etku XVII st. prelaze na
teritoriju Slavonske krajine, pravoslavne vjere i kako od po~etka s wima se-
le u “kr{}anstvo” i wihovi crkveni poglavari, te stoga dobivaju i svoju cr-
kvenu organizaciju – to je poznata episkopija u Mar~i – to se od tog vremena
upotreba naziva Vlah sve vi{e suàva, i od {irokog pojma stranca, uop}e, po-
~iwe se upotrebqavati sve vi{e za vojnike pravoslavne vjeroispovijesti. Bu-
du}i da to vla{ko stanovni{tvo dolazi ponajvi{e iz pograni~nog turskog
teritorija, iz pakra~kog i crmni~kog sanyakata, a ne iz Stare Srbije, ono se
u izvorima XVII st. nikada ne naziva Srbima.” (str. 16.) Za Nadu Klai} poseb-
nog zna~aja ima ~iwenica da od 1630. godine nisu svi Vlasi pravoslavni, pa
tvrdi da su katolici koje otada ovaj pojam obuhvata, zapravo hrvatski staro-
sedeoci, zapostavqaju}i tako nesporne podatke o masovnom pokatoli~avawu
Srba.
Kako Nikola @uti} zapaà, “katoli~ke Vlahe Nada Klai} tretira kao
stanovni{tvo koje je spojeno sa pravoslavnim Vlasima, kao novi strani ele-
ment. Ona ne pomiwe mogu}nost da su ti Vlasi – katolici misionarskom
(prozelitskom) rimokatoli~kom aktivno{}u mogli otpasti od srpskog
(“vla{kog”) pravoslavnog jezgra. Za svoje teze Nada Klai}, {to je najva`ni-
je, ne navodi nikakve izvorne podatke.” (str. 16.) Za ovo pitawe veoma je zna-
~ajna kwiga barona Barten{tajna iz 1761. godine “O rasejanom ilirsko-ras-
cijanskom narodu” u kojoj se insistira da su pojmovi Rajci, Rascijani, Grci,
Unijati i Neunijati, Vlasi i Ruteni sinonimi i da se pod wima iskqu~ivo
Srbi podrazumevaju. Naziv Srbi su austrijske vlasti smi{qeno izbegavale
ne bi li im i nacionalnu svest potisnuli i ugu{ili, u koju su svrhu zabrawi-
vali wihove narodne obi~aje, progonili veru, jezik, pismo itd. “Prire|iva~
Barten{tajnove kwige, akademik Slavko Gavrilovi}, naziv Kroati (Hrva-
ti), koji se pomiwe u tekstu kwige, ozna~ava kao naziv za Srbe – kraji{nike
u XVI i XVII veku... Taj naziv su dobili oni Srbi koji su ìveli na podru~ju
geografske banske Hrvatske. Sam Barten{tajn pomiwe grani~are – kraji-
{nike koje ve} onda po obi~aju nazivahu Kroatima. Barten{tajn pomiwe i
kategoriju Hrvata unijata i neunijata. Po{to su unijati mogli biti samo Sr-
bi ili pripadnici nekog drugog pravoslavnog naroda, proizlazi da su unijati
i neunijati Hrvati u stvari Srbi – katolici i Srbi – pravoslavni.” (str. 17.)
b) Hrvatski falsifikati arheolo{kih nalaza
Falsifikate u istoriografiji prate razna krivotvorewa arheolo{kih
nalaza kroz wihovo nakaradno tuma~ewe i nasilno dodavawe hrvatskih atri-
buta i u slu~ajevima kad oni nedvosmisleno poti~u iz vremena mnogo ranijeg
od perioda doseqavawa Srba i Hrvata na Balkan. “Hrvatski arheolozi – sve-
{tenici (frawevci i dominikanci) dali su, dakle, presudan doprinos uteme-
qewu hrvatstva na vekovnom srpskom dalmatinskom prostoru.” (str. 22.) Fra
Lujo Marun i don Frane Buli}, koji su progla{eni za rodona~elnike hrvat-
ske arheologije, “potpuno su proizvoqno koriste}i kamene natpise i ostatke
raznovrsne materijalne kulture (rimske, vizantijske i romani~ke), u stvari,
stvarali hrvatsku sredwovekovnu povijest... Godine 1886. po~eo je Marun is-
kopavawa u selu Biskupiji kod Knina, jer je kona~no zakqu~io da je na tom
50
mestu ubijen kraq Zvonimir. Sa takvim Marunovim arheolo{kim opredeqe-
wem po~elo je stvarawe hrvatskog nacionalnog hodo~asnog svetili{ta u Bi-
skupiji... Istraìvawa je pro{irio i na severnu i sredwu Dalmaciju u ciqu
da “dokaè” rasprostrawenost starohrvatskih spomenika i, na taj na~in, do-
minaciju rimokatolika (Hrvata) u srpskom dalmatinskom zale|u. Politi~ko
druèwe sa dalmatinskim velikohrvatom, Mihom Pavlinovi}em, don F. Bu-
li}a dodatno je inspirisalo da rezultate svojih arheolo{kih iskopavawa ve-
è uz hrvatsku sredwovekovnu mitsku istoriju, odnosno, uz dinastiju tzv. hr-
vatskih narodnih vladara... U stvari, Buli} je imao pragmati~ni zadatak da
Dalmaciju, nepouzdanim arheolo{kim istorijskim podacima, {to ~vr{}e
veè uz hrvatstvo, odnosno za “sjevernu Hrvatsku”, pred pretenzijama dalma-
tinskih autonoma{a koji su isticali italijanstvo Dalmacije.” (str. 20-21.)
[to se ti~e Mihovila Pavlinovi}a, istaknutog politi~ara i zagriènog
prava{a, on je bio “aktivan i u oblasti stvarawa hrvatske epske kwièvno-
sti. Naime, on je od srpskih epskih pesama pravio hrvatske juna~ke epske pe-
sme. Pavlinovi} je uveo i praksu zapisivawa tzv. hrvatskih juna~kih pesama
na terenu srpske Bukovice, Ravnih Kotara i srpske Hercegovine u razdobqu
od 1860. do 1875. godine.” (str. 21.)
Kao arheolo{ki diletant kojem je jedini “nau~ni” kriterijum predsta-
vqao wegov ustreptali romanti~arski nacionalni zanos, don Frane Buli} se
“ogledao i kao istori~ar koji je svojim redakcijama falsifikovao starija iz-
dawa odre|enih istoriografskih dela.” (str. 21-22.) Istoriografske i arhe-
olo{ke, kao i lingvisti~ke, kwièvne i umetni~ke falsifikate redovno
potkrepquje rimokatoli~ka sakralizacija, u kojoj cela jedna crkvena organi-
zacija na principima razbojni~ke druìne, ne biraju}i sredstva, provodi
svoju voqu i juri{a u pravcu {to brè realizacije poganih i perfidnih ci-
qeva. “Arheolo{ko ranoromani~ko nalazi{te u Biskupiji postaje zavetno
sedi{te posve}eno Majci Bo`joj Mariji – “kraqici Hrvata”. Romani~ke nat-
pise i skulpture, sa elementima vizantijskog na~ina prikazivawa Bogorodi-
ce, fraweva~ki arheolozi bez mnogo ubedqivih argumenata pretvaraju u hr-
vatske. Sam J. A. Soldo kaè da prona|eni predmeti pripadaju raznim kultu-
rama, ali takva konstatacija ne smeta mu da kao hrvatski nacionalni roman-
ti~ar zakqu~i: “Izradba tih radova (predmeta) je dobra, tako da pokazuje is-
tan~an ukus hrvatskog ~ovjeka u vremenu cvata kulture u Biskupiji.” (str. 22.)
Ako je na|ena figura ratnika onda je to “pouzdani” dokaz da je re~ o hrvat-
skom dostojanstveniku, a svaka crkva, pa makar bila i ranohri{}anska, potvr-
da dubokog verskog hri{}anskog zanosa “starih Hrvata”. Kako ironi~no ko-
mentari{e @uti}, “stvarno su to vrlo “egzaktni” nau~ni arheolo{ki poda-
ci i, {to je naro~ito komi~no, jedini, takvi kakvi su, koji su upotrebqeni kod
stvarawa mitolo{ke predstave o hrvatstvu Kninske krajine i Knina kao “hr-
vatskog kraqevskog grada”. Nije nam jasno na osnovu kakvih elemenata je stvo-
rena hipoteza da je npr. “hrvatski dostojanstvenik” iz Biskupije (XI vek)
stvarno hrvatski kada uz takav arheolo{ki fragment ne postoji nikakav nat-
pis u kamenu. Hrvatski arheolozi nam, tako|e, ne obja{wavaju koji su to pre-
poznatqivi “hrvatski ornamenti” koji otkrivaju hrvatsko poreklo odre|e-
nog arheolo{kog materijala... Bez pomena hrvatskog imena, u tim vremenima,
51
arheolozi – sve{tenici progla{avaju “slovinske” knezove za hrvatske. Na
~iwenicu zamene “slovinskog” imena sa hrvatskim, od strane nekolicine hr-
vatskih istori~ara (pre svega sve{tenika), upozoravala je istori~arka Nada
Klai}.” (str. 23.)
v) Fratarska ma{tawa o kraqu Zvonimiru i
Me{trovi}ev izraèni katolicizam
Da bi se obnovila stara slava i obeleìlo “sveto mjesto hrvatske povi-
jesti”, uz svu grotesknost koju su pri tom mogli inscenirati homoseksualni
mozgovi rimokatoli~kih sve{tenika, u Biskupiji je 1938. godine po~ela iz-
gradwa spomen crkve. Lansirana je u javnost pretpostavka da je upravo na tom
mestu ubijen mitski kraq Zvonimir koji je navodno prokleo Hrvate da nikad
ne}e imati vladara svoje krvi, jer su wega izdali. Otpo~ela je freneti~na
kampawa obja{wavawa verski zatucanom narodu da bi se gradwom te crkve
moglo skinuti Zvonimirovo prokletstvo. “Zavjetnu hrvatsku nacionalnu i
versku ideju izgradwe Marijinog i Zvonimirovog svetili{ta u Biskupiji,
koju je pokrenuo kanonik Matija Stepinac, fanati~no je nastojao sprovesti
u delo frawevac iz Knina Ivan Men|u{i} (koji je koristio pseudonim “Sta-
rac Prokop”). Pater I. Men|u{i} je 1933. godine, u svojoj “svetoj misiji”,
obilazio Biskupiju i okolinu “oboruàn” srpskim etnolo{kim znamewem –
guslama koje je nosio u torbi “uprtwa~i”. On vrlo uverqivo oslikava rano-
romani~ku umetnost “hrvatskih kipara” koji su “uresili kraqevsku zadu`bi-
nu dragocjenim klesarijama: crtama i viticama, zavojima i cvjetovima, mre-
àstim pleterom, stubovima i kipi}ima, sve iz bijela i tvrda kamena gora na-
{ih i planina”. U svojoj mitolo{koj groznici “hrvatski Homer”, fra I.
Men|u{i}, do~arava vremena “Zvonimirove kobi”, kada se “surva zlo na dr-
àvu Hrvata”, zbog “nesklada velika{a” koji hrvatsku kraqevsku krunu sta-
vi na tu|insku glavu. “Starohrvatski kraqevski grad” na prostoru Biskupi-
je nestade poput Troje pred “qutim Osmanlijama” koji “sru{i{e i sa zemqom
sravni{e svete crkve i velika{ke dvore”). Svoje “epsko delo” (“Obnovimo
zadu`binu drevnu”) fra I. Men|u{i} je posvetio vajaru Ivanu Me{trovi}u
od kog je o~ekivao da }e svojim vajarskim delom vaskrsnuti staru hrvatsku
kraqevsku prestonicu. On o~ekuje da }e “umovawem i djelovawem” umetnika
Me{trovi}a “uskrsnuti drevna zadu`bina Zvonimira – kraqa hrvatskoga”.
Donatorska aktivnost i umetni~ka angaòvanost vajara Ivana Me{trovi}a,
vezana za podizawe Zvonimirove spomen crkve u Biskupiji 1938. godine, ot-
kriva nam wegovu u javnosti dosta potisnutu privrènost rimokatolicizmu
i hrvatstvu. Naime, Me{trovi} je u razdobqu Kraqevine Jugoslavije pred-
stavqan velikim Jugoslovenom, dvorskim vajarom dinastije Kara|or|evi},
koji je u prvim decenijama XX veka bio pristalica hrvatsko-srpske koalici-
je i ~lan Jugoslovenskog odbora, te ~ak stvarao dela vezana za srpski juna~ki
kosovski ciklus. Me|utim, Me{trovi}ev nacionalno-romanti~arski staro-
hrvatski ciklus, uz koji su vezani vajarski motivi rimokatoli~ke tematike,
dominira u wegovom stvarala~kom opusu, pogotovo u razdobqu izme|u dva ra-
ta.” (str. 24-25.)
52
Veoma izraènog hrvatskog nacionalnog romantizma i duboko nagla{e-
nog verskog rimokatoli~kog opredeqewa, “tridesetih godina ovog veka Me-
{trovi} je bio naro~ito aktivan po pitawu izgradwe zgrade Muzeja hrvat-
skih povijesnih starina u Kninu. Daleke 1911. godine on je dao fra Luji Ma-
runu ponudu za izradu nacrta Muzeja u kninskoj tvr|avi. Me{trovi} se zano-
sio idejom da na Lopu{koj glavici u Biskupiji podigne hram “s brojnim ki-
povima iz hrvatske povijesti”. Tako se rodila ideja da se u srpskoj Biskupiji
podigne hrvatsko versko i “povijesno” Gospino svetili{te posve}eno kraqu
Zvonimiru. Najzaslu`niji za podizawe spomen crkve Na{a Gospa u Biskupi-
ji bio je vajar Ivan Me{trovi}, koji je, uz najve}u nov~anu pomo}, besplatno
napravio nacrt crkve, likovne radove i statuu “Na{e Gospe”. Me{trovi}e-
va “Gospa” (Bogorodica) odevena je u stilizovanu srpsku kninsko-drni{ku no-
{wu s velikim rupcem oko glave. Po re~ima J. A. Solde, kip “Na{e Gospe”
stilski je blizak Me{trovi}evoj “Povijesti Hrvata” i predstavqa ènu iz
sela Petrova poqa. Naslikani likovi seqaka, koji se mole Bogu, obu~eni su
u narodnu no{wu dalmatinskih Srba. Posebno je apsurdno da se sva ta srpska
etnolo{ka znamewa koriste za oìvqavawe predstave iz legendarnih “sta-
rohrvatskih vremena”. Zvonimirov lik podse}a na hajduke i usko~ke junake iz
srpskih epskih pesama, dok mu ode}a, s elementima dalmatinske srpske no-
{we, daje izgled kotarskih srpskih junaka.” (str. 26.) Kada je ta crkva otvara-
na 1938. godine, odràna je velika hrvatska nacionalna i katoli~ka sve~a-
nost u kojoj je u~estvovao veliki broj politi~ara, sve{tenika, pripadnika
raznih udruèwa i zagreba~ki nadbiskup Alojzije Stepinac li~no.
g) Kraq falsifikatora Frawo Tu|man
U narednim decenijama arheolo{kim falsifikatima se najvi{e bavio
Stjepan Guwa~a, nastavqaju}i Marunovim i Buli}evim stazama. Za wega Sol-
do u prigodnoj kwizi, objavqenoj u Splitu 1988. u ~ast poluvekovnog jubileja
spomen crkve u Biskupiji, kaè da je “revizijom iskopina u Biskupiji jo{ vi-
{e osvijetlio veli~inu i snagu obnovqene crkve u Hrvatskoj za vrijeme kra-
qa Zvonimira. Wegovi radovi su pokazali da je to “sveto tlo” koje treba i
zbog toga sa~uvati od zaborava.” (str. 27.) @uti} zapaà da je Guwa~a “po
istom principu kao Marun i Buli}, preko arheolo{kih iskopina, a bez pisa-
nih izvora, pravio rekonstrukciju mitolo{ke sredwovekovne hrvatske povi-
jesti i to na terenu srpske Kninske krajine. U Guwa~inom arheolo{kom sno-
vi|ewu na prostoru Cetine, Zrmawe, Knina i sela Biskupije postojale su
brojne “starohrvatske crkve”. Hrvatski arheolozi, pogotovo rimokatoli~ki
redovnici, utemeqili su “povijesnu” tezu, koju su prihvatili i hrvatski isto-
ri~ari, da je kraq Zvonimir sjediwewem Hrvatske u~inio kninski kraj jed-
nim od sredi{ta svog kraqevstva, spoj sjeverne i ju`ne (Dalmacije) Hrvatske.
Propagandista iz “Glasa koncila”, @ivko Kusti}, pi{e o “tisu}ama staro-
hrvatskih grobova” oko crkvice u Biskupiji, u kojoj “blista obnovqeni lik
Majke Kraqevstva i Krista Svevladara i posledweg na{eg velikog katoli~-
kog kraqa Dmitra Zvonimira”. Zato je i gradwa crkava na terenu Biskupije
“zavr{nica dugog napora predstavnika Crkve i hrvatskih vladara oko ostva-
rivawa jedinstvene Kraqevine Hrvatske”. Prilog “prou~avawu” starohrvat-
53
ske “povijesti” daje u sada{wem trenutku i predsednik Republike Hrvatske
(ina~e doktor istorijskih nauka) Frawo Tu|man, koji se u potpunosti ukla-
pa u fantasti~no snovi|ewe arheologa–redovnika. On progla{ava Knin sta-
rim hrvatskim gradom koji je posle “Oluje” (1995. godine) postao ~ist kao u
vreme kraqa Zvonimira. “Olujom” su postignuti “povijesni rezultati”, jer je
Knin “vra}en u naru~je Majke Hrvatske”. Uz to je starinu hrvatstva izjedna-
~io sa starinom amebe tvrde}i da je Hrvatska “ve} XIV stoqe}a dio sredwe
Evrope” i to potkrepio tvrdwama o hrvatskoj kulturi koja je starija od kul-
tura mnogih evropskih naroda. Hrvatska je, po Tu|manu, imala pisce(!) koji su
pisali i bili prevo|eni na druge jezike i pre [ekspira i Molijera.” (str. 27-28.)
d) Kontinuirano otimawe srpskog kulturnog nasle|a
Mora se priznati da je bilo hrvatskih intelektualaca koji nisu podlega-
li, bar ne sasvim, sveop{toj falsifikatorskoj histeriji i euforiji razigra-
ne ma{te. “Delo hvarskog istori~ara i arheologa Grge Novaka odudara od ar-
heolo{kih konstrukcija rimokatoli~kih redovnika. U svojim radovima hr-
vatsko ime je zastupao u vrlo skromnim razmerama. Iz tog razloga list hrvat-
skih “zajedni~ara”, “Obzor”, o Grgi Novaku pi{e kao o nau~niku svetskog gla-
sa koji, me|utim, zazire od pomiwawa imena “Hrvat”, naro~ito u raspravi
“Hvar kroz stoqe}a” (Beograd, 1924.). Na oblikovawe istorijske svesti hr-
vatskog naciona naro~ito je uticala kulturna elita koja je popularisala i
usvajala vrednosti kwièvnih dela koja su svojim sadràjem izvirala iz “ra-
dikalnog katolicizma”.
U delima savremenih hrvatskih kwièvnika i kwièvnih istori~ara
Dubrovnik je predstavqan kao staro hrvatsko kulturno sredi{te, iako on u
razdobqu od XVI do XIX veka nije imao nikakvo hrvatsko narodnosno obele`-
je. U to vreme Dubrovnik je bio rimokatoli~ki grad me{ane latinsko-sla-
venske kulture, sa dominacijom romanskih kulturnih elemenata. Katoli~an-
stvo, pa potom i hrvatstvo Dubrovnika, zahvaquju}i intenzivnoj vekovnoj ak-
tivnosti frawevaca i jezuita, naro~ito u razdobqu tzv. “katoli~ke obnove”
(protivreformacije), uspe{no je ukoreweno u savremeni Dubrovnik. Naro-
~ito se ose}ao uticaj isusovaca na kulturni i politi~ki ìvot Dubrovnika.
Refleksije dana{weg hrvatstva u daleku pro{lost intenzivno su prenosili
hrvatski gra|anski, npr. Stjepan Radi}, i klerikalni politi~ari, a naro~i-
to hrvatski kwièvnici i kwièvni istori~ari. Tako je Marin Frani~evi}
pripisao dubrova~kom pesniku Mavru Vetranovi}u (1482-1576.) da se on obra-
}a “slavnim Hrvatima, braniocima Klisa”, iako je nepobitna istorijska ~i-
wenica da su u Kninu ìveli i Klis branili uskoci – pravoslavni Srbi, ko-
ji posle pada grada, 1537. godine, prelaze u Sew, i, vremenom, prozelitskim
~inom postaju unijati naseqeni u @umberku. Na sli~an na~in, poraz ma|ar-
ske vojske na Krbavskom poqu 1493. godine, koju je vodio ma|arski ban Emerik
Deren~in, M. Frani~evi}, preko stihova Vetranovi}a, interpretira kao
“hrvatsku slavu.” (str. 28-29.)
Nemilice su prisvajane i srpske narodne pesme, na silu hrvatizovane,
kao i srpsko narodno predawe, tradicija, obi~aji i drugi oblici folklornog
stvarala{tva. “Junake kosovskog, hajdu~kog i usko~kog epskog ciklusa, hrvat-
54
ski kwièvni teoreti~ari, naro~ito oni mona{kog fraweva~kog porekla,
znali su pripisati hrvatskoj juna~koj epici. Kotarski i sewski srpski usko-
ci i epski junaci (Stojan Jankovi}, Vuk Mandu{i}, Ilija Smiqani}, Ko-
mqen barjaktar, Tadija Sewanin, Ivan Sewanin, Uskok Radojica i dr.) nasil-
no su uklapani u hrvatske epske pesme i nosili hrvatsko narodnosno ime. Kle-
rikalac Dragutin Neì} proglasio je Sew “sredi{tem najqep{eg ciklusa
hrvatske narodne epike iz doba turskih ratova”. Zato i grad pravoslavnih
uskoka progla{ava “najhrvatskijim hrvatskim gradom”. Za Iliju Smiqani}a
se obi~no govorilo da je sin hrvatskog junaka Petra Smiqani}a i da je bio ha-
ramba{a hrvatskih uskoka. Pesma o Smiqani}ima (“Smiqani}u, Smiqani}u
pokislo ti perje”) u savremenoj hrvatskoj verziji tretira se kao stara kato-
li~ka dalmatinska (hrvatska) pesma. Previ|a se podatak da su Smiqani}i bi-
li poreklom sa srpske Udbine u Lici. Vuk Mandu{i} je tako|e predstavqen
kao hrvatski junak i odbacivano je wegovo srpsko (crnogorsko) poreklo. Fra-
weva~ka svehrvatska nacionalna propaganda predstavqala je muslimanske
(“turske”) junake kao “junake hrvatskih muslimanskih narodnih pjesama”.
Sli~no su radili i svetovni hrvatski kwièvni istori~ari. Rafo Bogi{i}
je, na primer, isticao da se “pored fraweva~ke katoli~ke kwièvnosti, i
neovisno od we, javqa u Bosni krajem XVI st., a obilnije u XVII stoqe}u, i dru-
ga jedna kwièvnost na hrvatskom jeziku: kwièvnost bosanskih muslimana
pisana arapskim pismom. Nazivamo je “aqamiado poezija” prema arapskoj ri-
je~i “alayamije”, {to zna~i strani, nearapski”. “Hrvat muslimanske vere”,
“obzora{”, Muhamed Hayijahi}, pi{e o po~ecima hrvatskog muslimanskog
pjesni{tva i o “hrvatskoj muslimanskoj kwièvnosti prije 1878. godine.”
(str. 29-30.)
|) Rimokatoli~ka retorta za pretapawe srpskog u hrvatsko
Srbi su i u devetnaestom veku ponekad protestovali zbog u~estalih hr-
vatskih falsifikata, pa @uti} navodi primer dalmatinskog lista “Srpski
glas” koji je bio “naro~ito ogor~en kada je Matica hrvatska 1897. i 1898. go-
dine pod hrvatskim imenom objavila dve kwige srpskih narodnih pesama o
Kraqevi}u Marku, Milo{u Obili}u i drugim srpskim junacima. Sli~an
falsifikat Matica je napravila i 1888. objaviv{i “Iskrice” Nikole Toma-
zea. U ovom izdawu ilirsko ime je zameweno hrvatskim. “Srpski glas” je ovaj
postupak o{tro osudio i pomenuo izdawe “Iskrice”, u kome je Tomazeo ilir-
sko ime zamenio srpskim. Tomazeova srpska ose}awa dokazivala su wegova de-
la: iako je pod ilirskim nazivom objavio pesme o Kosovu i Kraqevi}u Mar-
ku, on je nagla{avao da su to srpske pesme. U svrhe stvarawa hrvatske juna~ke
epske kwièvnosti, u Zagrebu se od 1896. po~iwe (tom I) objavqivati zbornik
“Hrvatske narodne pjesme”. Do 1939. godine objavqeno je ukupno osam tomova.
Krajem XIX i po~etkom XX veka frawevci u Bosni i Dalmaciji po~iwu
da promovi{u i isti~u “hrvatske guslare” i “hrvatske juna~ke pjesme”. Fra-
wevac Silvestar Kutle{a iz Imotskog ~ak je 1939. godine objavio juna~ke na-
rodne (hrvatske) pesme iz Imotske krajine. “Hrvatska revija” 1940. godine ta-
ko|e objavquje juna~ke narodne pesme iz Imotske krajine podvode}i ih pod
hrvatske narodne pesme. Dr Mate Ujevi} objavio je u Zagrebu 1938. godine
55
“Hrvatsku narodnu pjesmaricu”. Novi impuls pohrva}ivawu srpskih epskih
narodnih pesama dala je 1964. godine Matica hrvatska objavqivawem “Narod-
nih epskih pjesama” (u dva toma!) koje su iza{le u okviru vi{etomne edicije
“Pet stoqe}a hrvatske kwièvnosti”... Me|u hrvatske epske pesme uredni-
{tvo Matice hrvatske uvrstilo je pesme srpskog juna~kog epskog ciklusa ko-
je pevaju o me|usobnoj borbi srpskih uskoka i hajduka sa muslimanskim (tur-
skim) junacima. Tipi~an primer takvog epskog sadràja je pesma “Pisma od
Nuke barjaktara”, u kojoj se pomiwu srpski junaci iz Ravnih Kotara (devet
Vu~kovi}a, Ilija @arkovi} i drugi) koji se sukobqavaju sa turskim ratnici-
ma. “Danak u krvi” postaje “potresni prizor” vezan iskqu~ivo, ako se izuzme
“{pawolska narodna romansa”, za hrvatsku epsku poeziju. Ne pomiwe se nika-
kav hrvatski epski lik, ali zato “Mati~ino” uredni{tvo, u prava{kom i “en-
dehazijskom” maniru, pod Hrvate nasilno podvodi i srpske junake islamske ve-
re (muslimane).
Kra|a srpskih pesama nije se mogla izvesti bez prethodnog prisvajawa
srpskog jezika i wegovog progla{avawa za hrvatski. “Pokatoli~eni srpski
guslari iz Imotske krajine, srpskog prezimena a katoli~kog imena (Mate Ga-
li}, Ivan Kutle{a, Mijo [koro, Ante Lon~ar, Ivan Mari}, Ivan Vu~kovi}
i drugi), odjednom, prema fraweva~koj epskoj verziji, “pjevaju lijepim hrvat-
skim jezikom” o “krvavim okr{ajima izme|u hrvatskih kr{}anskih i musli-
manskih junaka”. O Srbima, srpskom imenu i pravoslavqu nema ni pomena.
Srpsko stanovni{tvo, koje je patilo pod turskim ropstvom, u najboqem slu-
~aju nazivano je “kr{}anskim”, pa se obi~no pomiwu “kr{}ani Kraji{nici”.
Stvaraocima “hrvatske narodne epike” bio je u tim trenucima potreban sve-
hri{}anski ekumenizam kako bi se iskoristila pravoslavna (srpska) epika
za velikohrvatske nacionalne pretenzije. Frawevac Silvester Kutle{a je
~ak ijekavski jezi~ki oblik, koji su upotrebqavali pomenuti guslari, prevo-
dio na ikavicu koja je s vremenom od srpskog pretvorena u jezi~ki oblik ka-
tolika (Hrvata). S druge strane, “Mati~in” prire|iva~ “Hrvatskih juna~kih
narodnih pjesama”, Olinko Deroko, komotno tvrdi da su Vuk Karayi}, fra Gr-
ga Marti} i B. Bogi{i} ikavske jezi~ke oblike pretvarali u ijekavske. Po-
jedini teoreti~ari i istori~ari kwièvnosti isticali su da su “hrvatske”
juna~ke pjesme iz Imotske krajine preuzete “iz drugih na{ih krajeva” i iz
drugih zbornika juna~kih pesama. Antun [im~ik je upozoravao da u Kutle{i-
noj “Pjesmarici” ima pesama preuzetih iz Karayi}evog zbornika (“@enidba
Mili} barjaktara”, “@enidba Ivana – Ilije Smiqani}a”, “Sestra \urkovi}
serdara i Zukan barjaktar”, “Bajo Pivqanin i beg Qubovi}” itd.). Za ovakvu
[im~ikovu konstataciju smatramo da nije potrebna nikakva dodatna arug-
mentacija, jer je iz wihovog naziva o~ito da navedene pesme pripadaju srpskom
epskom juna~kom ciklusu.
U svojoj nemo}i da argumentovano pobiju srpski karakter juna~kih narod-
nih pesama, rimokatoli~ki kwièvni “stru~waci” su stalno ponavqali
tvrdwu da je Vuk Karayi} “posrbqavao” narodne pesme i da ih je “mijewao pre-
ma svojim gramati~kim, leksikalnim i estetskim na~elima”. [im~ik je tako-
|e tvrdio da je odre|en broj pesama iz Kutle{ine “Pjesmarice” preuzet iz
zbirke koju su objavili frawevci Frano Juki} i Grga Marti} pod naslovom
“Narodne pjesme bosanske i hercegova~ke” (Mostar, 1892.).” (str. 32.)
56
3. Fatalna gre{ka odbacivawa Srba katolika
Nikola @uti} posebnu pa`wu skre}e na najzna~ajnijeg hrvatskog pisca
istorijskih romana Avgusta [enou, koji “uop{te nije bio hrvatskog porekla.
Wegovog oca, poslasti~ara Alojza, doveo je 1830. iz Budima u Zagreb zagre-
ba~ki biskup Aleksandar Alagovi}. ê{ki jezik svojih predaka Alojz je u
potpunosti zaboravio, a govorio je samo nema~ki i ma|arski. [enoina majka
Terezija bila je }erka Ma|ara Maksimilijana Eduarda Raba~a. Me|utim, ne-
hrvatsko poreklo nije mu smetalo da napi{e brojne istorijske romane i pri-
povetke u kojima je isticao i veli~ao Hrvate, hrvatstvo i rimokatolicizam.
U istorijskoj pripovijesti “ûvaj se sewske ruke” Hrvatima, dodu{e preko ju-
na~kih podviga srpskih uskoka, ostavqa slede}i amanet: “Sine hrvatski! I u
tvom srcu gori bo`ji plamen, i tvoje grudi su kruti kamen; sine hrvatski, pam-
ti do groba starinsku pjesmu: ûvaj se sewske ruke.” (str. 33.) Retorta za pre-
tapawe pripadnika raznih nacionalnosti u ve{ta~ku hrvatsku uspe{no je
funkcionisala jer nijednog trenutka upravqa~ke komande iz svojih ruku ni-
su ispu{tali vode}i rimokatoli~ki ideolozi. “Da bi se prikrila istina o
nastanku velikog dela Hrvata prevo|ewem pravoslavnih Srba u rimokatoli-
cizam, hrvatski kwièvnici i kwièvni istori~ari, pogotovo oni uzornog
teolo{kog obrazovawa, odbacivali su tezu o nastanku Hrvata iz rimokatoli-
cizma.
S druge strane, ideolozi Srpske pravoslavne crkve napravili su medve-
|u uslugu Srpstvu svo|ewem Srpstva na pravoslavne pripadnike. Srbi – ka-
tolici i Srbi – muslimani time su odba~eni. Me|utim, Hrvati, koji su pre-
te`nim delom konfesionalna rimokatoli~ka nacija, ne daju se svesti na et-
nos koji je iskqu~ivo nastao verskim aktivnostima.” (str. 34.)
Ilustruju}i takav stav, @uti} citira Radovana Grgeca, glavnog uredni-
ka ~asopisa “Maruli}”, ~iji je izdava~ Hrvatsko kwièvno dru{tvo Svetog
]irila i Metodija sa sedi{tem u Zagrebu. Grgec kaè po tom pitawu: “Toli-
ko smo puta rekli da se nacionalnost ne moè poistovje}ivati s vjerskom
pripadno{}u niti hrvatstvo s katolicizmom, koliko god povijest na{ega na-
roda bila povezana s rimskom crkvom i wezinim predstavnicima. Hrvati ni-
su samo katolici. Me|u wima ima i pripadnika drugih vjeroispovijesti, ate-
ista i agnostika. Nemojmo smawivati svoj broj, ionako nas je vrlo malo i sve
mawe i mawe.” (str. 34.)
Koliko su i sami Hrvati intimno nesigurni u svoje megalomanske pro-
jekte i kvazinacionalne konstrukcije, svedo~i i wihov manir da u svakoj pri-
lici i na svakom mestu u prvi plan isturaju svoju falsifikovanu heraldiku
i mitske parole i politikantske fraze.
4. Hrvatska “opstojnost”” u tu|im dràvama
@uti} kaè da ga je na pisawe ove kwige motivisala i ~iwenica da su hr-
vatski istoriografski falsifikati “~ak une{eni u preambulu Ustava Repu-
blike Hrvatske iz 1990. godine. Nijedna ozbiqna dràva ne bi u preambuli
svog ustava istakla takve mitske istoriografske konstrukcije. Unikatna
preambula hrvatskog ustava sadrì fantasti~ne podatke o “tisu}utristogo-
57
di{woj” dràvnopravnoj povijesti Hrvata. Izvr{ena je, dakle, hronolo{ka
korekcija ranijeg “~iweni~no utvr|enog” hiqadugodi{weg dràvnopravnog
hrvatskog bitisawa. Sada je vremenski uskla|eno prava{ko “tisu}godi{we”
dràvotvorstvo sa vatikanskim falsifikatom o “tisu}u i trista godina” od
vremena pokr{tavawa Hrvata, a time i wihovog ulaska u “kr{}ansku” evrop-
sku civilizaciju. U “izvori{nim osnovama” Ustava Republike Hrvatske do-
minira mitolo{ki hrvatski “povijesni” prapo~etak.” (str. 36-37.) Taj frag-
ment preambule, ~iji sadràj @uti} potencira, glasi: “Izraàvaju}i tisu}-
qetwu nacionalnu samobitnost i dràvnu opstojnost hrvatskog naroda, po-
tvr|enu slijedom ukupnoga povijesnoga zbivawa u razli~itim dràvnim ob-
licima, te odràwem i razvitkom dràvotvorne misli o povijesnom pravu
hrvatskog naroda na punu dràvnu suverenost.” (str. 37.) Kako to @uti} daqe
komentari{e, “formulacija “nacionalna samobitnost i dràvna opstojnost”
u “razli~itim (zaboravilo se re}i “inostranim” – N. @.) dràvnim oblici-
ma” predstavqa apsurdan oblik nezavisnosti. Daqe se nastavqa fantasti~na
pri~a o osnivawu hrvatskih kneèvina odmah posle wihovog doseqewa na
Balkan u VII veku. Proizlazi da su paganski Hrvati, kao nijedan selila~ki
indoevropski narod, odmah posle doseqewa na Balkan formirali svoje dr-
àvne organe i uspostavili odre|ene dràvne funkcije. S druge strane, za
ozbiqnu istoriografiju je krajwe sporno pitawe da li su Hrvati u VII veku
uop{te postojali kao formiran narod. Na takvo pitawe istoriografija ni-
je dala odgovor prosto zbog ~iwenice {to o tom vremenu nema sa~uvanih sa-
vremenih istorijskih izvora (dokumenata). Zbog nedostatka izvora neminov-
no nastaju mitovi, pa su u opticaju proizvoqne hipoteze hrvatskih arheolo-
ga, filologa, antropologa koje, me|utim, istorijska nauka ne moè uzimati
za ozbiqno.” (str. 37.)
@uti} dovodi u pitawe i pouzdanost dela “O upravqawu imperijom” vi-
zantijskog cara Konstantina Porfirogenita, s obzirom da je nastalo tek u
desetom veku, ali imaju}i pre svega u vidu ~iwenicu da wegov najstariji sa~u-
vani prepis poti~e tek iz {esnaestog veka. “Moè se postaviti pitawe da li
je original uop{te postojao ili je “prepis” samo naknadna falsifikatorska
konstrukcija nastala u vreme stvarawa tzv. hrvatskih povijesnih redakcija.
Stvarawu tzv. “prepisa” nepostoje}ih i neizvesnih originalnih izvora sklon
je upravo Vatikan, naro~ito od XV veka, kada i nastaje “Konstantinova darov-
nica” kao wegov najve}i falsifikat.” (str. 38.) âk je i Nada Klai} u kwizi
“Povijest Hrvata u ranom sredwem vijeku” (Zagreb 1971.) zakqu~ila da niko
nije dokazao da su zaista postojali Beli Hrvati i Bela Hrvatska u sedmom ve-
ku, kao i da istorijska kritika u Hrvatskoj skoro da i ne postoji.
5. Iritiraju}e }utawe srpskih nau~nika
@uti} najvi{e kritikuje srpske istori~are {to se nisu ozbiqnije poza-
bavili problematikom hrvatske mitomanske praistorije. “Srpski medievi-
sti ostali su i dan danas nemi, inertni i bez odgovora na o~igledne hrvatske
istoriografske falsifikate. Zbog takvog odnosa u istoriografiji, rimoka-
toli~ki “povjesni~ari” mogli su proizvoqno da tuma~e malobrojne i nepou-
zdane naknadne izvore, koji su se odnosili na vreme sredwevekovne slavenske
58
pro{losti. Svi ti malobrojni izvori (ako su uop{te izvori) nisu sa~uvani
u originalu ve} postoje prepisi (“hrvatske redakcije”) iz XVI i XVII veka.
Zbog pre}utnog prihvatawa takvih friziranih izvora sa srpske strane, hr-
vatski istoriografski rezultati su vremenom postajali nesporno istiniti
i “~iweni~no” neoborivi. Takva “spisateqska nadmo}” (zasnovana na ve{tom
i sistematskom falsifikovawu istorijskih ~iwenica) rimokatoli~kih
(“hrvatskih”) istori~ara, omogu}ila je da se stvaraju istorijska dela za dnev-
nopoliti~ku upotrebu.” (str. 39.) S obzirom da su ve{ta~ki i na osnovu vati-
kanskih politi~kih interesa formirani kao “nacija” i slepo poslu{no oru-
|e rimokatoli~kih prelata, “Hrvatima je bilo neophodno da isti~u svoju
mitsku pro{lost kako bi dokazali svoju dugu dràvqansku i dràvno-pravnu
tradiciju, koje, me|utim, do osnivawa nacifa{isti~ke Nezavisne Dràve
Hrvatske 1941. godine nikad nije ni bilo. Posle propasti tzv. dinastije Tr-
pimirovi}a (krajem XI veka), ~iji su knezovi i kraqevi nosili slavensko
ime, nema tragova posebne hrvatske dràvnosti i dràvqanske istori~no-
sti. Zbog toga se hrvatska “povijesna” mitomanija slepo drì pri~e o hiqadu
i tristagodi{woj hrvatskoj dràvnosti koja je, toboè, nastala krajem XI ve-
ka.” (str. 39-40.)
U svem ovom hrvatskom falsifikatorskom zame{ateqstvu, poseban zna-
~aj svakako ima ~iwenica da “o tzv. istoriji Hrvata iz vremena doseqewa na
Balkan i dinastije “narodnih vladara” Trpimirovi}a, uglavnom govore izvo-
ri rimokatoli~kih sve{tenika i redovnika (benediktinac Mavro Orbini,
Toma Arhi|akon, Arhi|akon gori~ki Ivan itd.), anonimusa (Qetopis popa
Dukqanina, Splitski anonim I, Splitski anonim II) i istoriografska dela
hrvatskih teologa i svetovnih pisaca (Ivan Luci} – “otac hrvatske istorio-
grafije”, Pavle Riter, Tadija Smi~iklas, Frawo Ra~ki, Ferdo [i{i}, Vje-
koslav Klai}, Dominik Mandi}, Krunoslav Draganovi}, Nada Klai} itd.).
Istori~ar u Paveli}evoj NDH, prof. Petar Grgec, navodi da su “razprave”
isusovca Stjepana Krizina Saka~a “jasno razsvietlile ove prilike (doseqe-
we i pokr{tewe Hrvata – N. @.) koje su oko 679. godine, za vrieme bana Bor-
ka i pape Agatona, dovele do sklapawa ugovora (konkordata)”. Potom Grgec
citira Saka~ev tekst koji govori o mirotvorstvu “pravednih” Hrvata koji
ho}e samo da {tite svoju teritoriju bez posezawa za tu|om zemqom... Grgec na
kraju zakqu~uje da je miroqubivost donela Hrvatima dva velika dobra: prvo
me|unarodno priznawe wihove narodne samobitnosti i priznawe wihove do-
movine (!). Kod velikohrvatskih ideologa citirane re~i postale su ~uveni
“hrvatski zavjet iz vremena kneza Borka i pape Agatona”. Dobiv{i “me|una-
rodno priznatu domovinu, narodnu samobitnost i dràvu”, postali su Hrva-
ti, kako kaè prof. P. Grgec, “atrakcijskim sedi{tem i za ona plemena koja
u po~etku nisu pripadala jezgru hrvatskog naroda”. Ovakvom infantilnom
obja{wewu nastanka hrvatske narodne samobitnosti i dràve nije potreban
nikakav komentar.” (str. 38-39.) Ne samo da je uticaj Vatikana i Rimokatoli~-
ke crkve bio presudan za ve{ta~ko stvarawe hrvatske istorije, nego su smi-
{qeno kreirali na koji na~in }e se Hrvati nazivati u stranim, mahom zapad-
noevropskim jezicima. “Latinski ili boqe re~eno italijanski naziv za hr-
vatsku dràvu (Croatia) u osnovi ima militantno rimokatoli~ko misionar-
59
sko zna~ewe. U Talijansko-slovinskom rje~niku fra Dragutina Par~i}a (Za-
dar, 1868.), koji se {kolovao u Ilirskom zavodu Sv. Jeronima, re~ “crociato”
prevedena je kao “kriàr”. Italijanski koren re~i Croatia hrvatski latini-
sti su prebacili u anti~ka imena, pa tako u latinskoj “vje`benici” za sred-
we {kole “Elementa latina” (Zagreb, 1964.) re~ Croatia ozna~ava Hrvatsku. U
uzornom @epi}evom “Latinsko-hrvatskom rje~niku”, Zagreb, 1961., re~ Croa-
tia, {to je i logi~no, ne postoji. Takvim fantasti~nim konstrukcijama neko-
licine hrvatskih klasi~nih filologa bitisawe hrvatstva i Hrvatske pome-
ra se u daleka anti~ka vremena.” (str. 40.)
a) Dominik Mandi} u kriti~kom osvrtu Nade Klai}
Dva najupe~atqivija istorijska falsifikata vrlo uspe{no je raskrin-
kala upravo hrvatska istori~arka Nada Klai}. Re~ je o Letopisu popa Dukqa-
nina i kwigama Dominika Mandi}a. “Jedan od prvih, i najzaslu`nijih, koji je
hrvatsko ime zasadio u daleku pro{lost, bio je nepoznati redaktor “Letopi-
sa popa Dukqanina” (XII vek). Naime, u XV veku, kako tvrdi N. Klai}, uba~e-
na je u “Letopis” tzv. hrvatska redakcija teksta u kojoj je namerno uneto hrvat-
sko ime umesto slavenskog. Re~ je o mestima na kojima mewa latinski tekst,
ume}e Hrvate i tamo gde ih latinska redakcija ne pomiwe. Istori~arka Na-
da Klai} smatra da je uzrok takvoj redakciji u ~iwenici {to autor ne pozna-
je naziv Slaveni (koji je bio u iskqu~ivoj upotrebi u vreme popa Dukqanina)
pa ga èli zameniti savremenim izrazom Hrvati. Daju}i globalnu ocenu “Le-
topisa popa Dukqanina”, Nada Klai} je zakqu~ila da su vesti iz “Letopisa”
“prili~no nepouzdane” pa ih “kriti~ka istoriografija jedva uzima u obzir.”
(str. 41.)
Kritika radova Dominika Mandi}a vrlo je upe~atqiva i zato @uti} da-
je op{iran prikaz Mandi}evih stavova i uverqivog osporavawa kog se stru~-
no prihvatila Nada Klai}. “Najzaslu`niji za nastavqawe kontinuiteta i
daqwi razvoj savremene mitolo{ke hrvatske istorije su rimokatoli~ki re-
dovnici Krunoslav Draganovi} i fra Dominik Mandi}. Vlastima Republi-
ke Hrvatske posluìla je kao idealno propagandno sredstvo Mandi}eva
“komparativna povijesna sinteza”, pod tendencioznim nazivom “Srbi i Hrva-
ti dva stara razli~ita naroda” (Zagreb, 1990.). Ve} sam naslov otkriva Man-
di}evu konstrukciju o narodima formiranim u dalekoj pro{losti koji, pre-
ma naslovu, nemaju ni{ta zajedni~ko. U Mandi}evoj kwizi se upravo navode
neprihvatqivi argumenti koji su u funkciji svedo~anstva o Srbima i Hrva-
tima kao rasno razli~itim narodima. U navedenom delu Mandi} nam se pred-
stavqa kao “vrstan filolog”. Dovoqno je navesti samo par naslova poglavqa
pa da se vidi sva veli~ina wegovih “filolo{kih” umotvorina (“Dolazak
Slavena {tokavskih ikavaca na Balkan”, “Dolazak Slavena {tokavskih eka-
vaca na Balkan”). Mandi} u IV poglavqu kwige raspravqa o hrvatskom “Du-
vawskom saboru godine 753”, iako istoriografija do danas nije uspela da
utvrdi nijednu istorijsku ~iwenicu o hrvatskoj istoriji VIII veka... U kriti-
ci Mandi}eve kwige “Rasprave iz stare hrvatske povijesti”, Nada Klai} na-
vodi da se Mandi} sluìo izmi{qenim izvorima koji su nepoznati ozbiqni-
jim istraìva~ima hrvatske istorije. Daqe napomiwe da Mandi} nije raspo-
60
lagao ni sa kakvim novim izvornim materijalom koji bi bio nepoznat drugim
istraìva~ima istorije sredweg veka.” (str. 41-42.)
Iz wenog kriti~kog osvrta, objavqenog u “Historijskom zborniku
XXI–XXII” u Zagrebu 1971. godine, @uti} doslovno prenosi fragment u kome
Nada Klai} za Dominika Mandi}a kaè da se on “vratio na po~etnu fazu hi-
storiografije kada je ona, jo{ u prvim po~ecima u pro{lom stoqe}u, smatra-
la svojom osnovnom zada}om uglavnom prepri~avawe najpoznatijih izvora bez
wihove kriti~ke analize. No i tada je bilo dosta histori~ara koji su znali
odijeliti mit od istine. U hrvatskoj se istoriografiji odavno ve} postupa
vrlo oprezno s pripovjednim izvorima – legendama, kronikama. F. Ra~ki, kao
pravi otac moderne hrvatske istoriografije, ukazivao je ~esto na nedostat-
ke izvornog materijala.” (str. 42.) S obzirom da je Dominik Mandi} svoje na-
vodne istorijske ~iwenice, kako prime}uje @uti}, “zasnivao na krajwe pro-
blemati~nim podacima iz Letopisa popa Dukqanina, niù}i kombinaciju za
kombinacijom”, Nada Klai} konstatuje: “Tako postepeno raste wegova fanta-
sti~na historija koju je nemogu}e pobijati jer joj nedostaju osnovni elementi
potrebni za raspravqawe. Ako, naime, rad na nekom problemu po~iwe s tvrd-
wama koje bi trebale biti rezultat raspravqawa, onda se ne moè ni o ~emu
raspravqati. Mandi}u je tako utvr|ena ~iwenica pretpostavka da je “Kroni-
ka hrvatska” ili “Kraqevstvo Hrvata” djelo nekog Hrvata glagoqa{a koje je
napisano prije Qetopisa (popa Dukqanina)... Gotovo opsjednut idejom da je
tobo`we “Kraqevstvo Hrvata” nastalo u Dukqi, ili kako je naziva, u Crve-
noj Hrvatskoj, Mandi} nije zapazio da (~ak ni) hrvatska redakcija (letopisa)
ne poznaje naziv Crvena Hrvatska! I to uprkos tome {to redaktor hrvatske
redakcije vrlo ~esto mijewa u Dukqaninovu tekstu naziv Slaveni i slaven-
ski s nazivom Hrvati i hrvatski!” (str. 42.)
Kqu~ni argument kojim se osporava ozbiqnost i moralnost svih Mandi-
}evih kwiga je ~iwenica da je Dominik Mandi} svuda naziv Sklavi, {to na
latinskom zna~i Sloveni, zamewivao terminom Hrvati, “te je nastojao ~ak
dokazati da je hrvatska redakcija “Letopisa popa Dukqanina” starija od la-
tinske. Ni u hrvatskoj redakciji ne pomiwe se Crvena Hrvatska. Tako je Man-
di} izraz Regnum Sklavorum tuma~io kao Kraqevstvo Hrvata. Na taj na~in
mogao je isticati tezu da je od “starine Dukqa (danas Crna Gora – N. @.) bi-
la sastavni dio op}ega Hrvatskog kraqevstva, tj. Bijele i Crvene Hrvatske”.
Mandi} je u svojoj svehrvatskoj euforiji tvrdio da je Dukqa “sredi{te i du-
kqanska vladarska obiteq glavni nosilac dràvnoga ìvota svih Hrvata u
prvim stoqe}ima wihovog ìvota na Jadranu.” (str. 42-43.) @uti} posebno is-
ti~e da je i Nada Klai} “zaprepa{tena kako Mandi} uzima “Gotski uvod” iz
“Letopisa” kao dokaz “hrvatske predaje (predawa)”. Pod Mandi}evim perom
svi se Goti pretvaraju u Hrvate, i na taj na~in on dobija Hrvatsku u èqenim
granicama.” (str. 43.) Kako Nada Klai}, iako Hrvatica, neumoqivo razara
Mandi}eve pamfletske konstrukcije, ni najmawe Dominika Mandi}a “ne zbu-
wuje to {to u tim prvim glavama (Letopisa), o kojima tako|e postoji opse`na
literatura, nigdje nema traga Hrvatima: narod koji dolazi jesu Goti, a wihove
vo|e Totila i Ostroil!... Postavqenom ciqu podvrgava svaki izvor i tuma~i
ga tako da je krajwi rezultat uvijek isti. Tako nastaju hrvatske pokrajine
61
Bosna i Dukqa, a u najnovijem prilogu i Neretqanska kneèvina... Wegova se
“historija”, kako se moè razabrati, sastoji od oskudnih fragmenata izvora,
tobo`we logike kojom on te fragmente lijepi i gotovo bolesne èqe da {to
ve}i broj Ju`nih Slavena ubroji me|u Hrvate. I pri tom nema dakako na umu
etni~ki, nego politi~ki pojam Hrvat, jer se od Ra{e do Valone prostire to-
boè “hrvatska narodna dràva”. Dokaz hrvatstva Neretqanske kneèvine je
tako|e primjer Mandi}eva falsificirawa izvornog materijala.” (str. 43.)
@uti} tim konstatacijama dodaje ocenu prema kojoj “vrhunac Mandi}eve sve-
hrvatske megalomanije nastaje u trenutku kada tvrdi da su “po~etkom X sto-
qe}a u jugoisto~noj Europi cvale tri mo}ne dràve”, od kojih je jedna bila
Hrvatska s granicama “od rijeke Ra{e u Istri do rijeke Drima u dana{woj
Albaniji, te od Jadranskog mora do Drave i Dunava na sjeveru i Drine na is-
toku, a dijelila se na Bijelu Hrvatsku, od rijeke Ra{e do Cetine u Dalmaci-
ji, i Crvenu Hrvatsku, od rijeke Cetine do rijeke Drima(!).” (str. 43.) Takve
bajke potom cirkuli{u kroz neuki narod posredstvom rimokatoli~kih sve-
{tenika, u funkciji masovne indoktrinacije beslovesnog stada vernika i
wihove instrumentalizacije u funkciji ostvarewa dugoro~nih prozelitskih
projekata i dominacije.
Stvarni istorijski izvori govore sasvim druga~ije i potvr|uju da su se
stanovnici prostora na kome dana{wi hrvatski ideolozi situiraju prvobit-
nu hrvatsku dràvu nazivali Sloveni ili Sklavi, na latinskom jeziku. “U no-
vovekovnim redakcijama slavensko ime tendenciozno je zamewivano termi-
nom Hrvat. Tako je, na primer, papa Ivan VIII poslao 879. godine pismo “Dra-
gom sinu Zdeslavu, slavnom knezu Slavena”. U delu “Liber pontificialis”
govori se da su papinski izaslanici pali u ruke Domagoja (in Sklavorum de-
dukti Domagoj manus). Mleta~ki hroni~ar Ivan \akon iz XI veka u Mleta~-
koj hronici naziva stanovnike Dalmacije “Sklavorum pesime dentes et Dal-
macianorum”, a kneza Domagoja iz IX veka “pesimus Sklavorum duks”. Kasnije
hrvatske istorijske redakcije prozvale su Domagoja “pesimus duks Kroato-
rum” (“najgori knez Hrvata”). Generacije jugoslavenskih {kolaraca obrazova-
ne su uz pri~e o Domagoju kao “najgorem knezu Hrvata”, hrvatskom junaku bez
premca. Osnovni izvor za potvrdu prava{kog koncepta “tisu}godi{we” dr-
àvnopravne istorije Hrvata je “Kvoliter” ili tzv. “Pakta konventa” (ugo-
vor) iz sredine XIV veka. “Pakta konventa” je toboè prepis starijeg nesa~u-
vanog originalnog izvora, koji, me|utim, ve}ina hrvatskih istori~ara uzima
kao vrlo pouzdan dokument. “Pakta konventa” opisuje pad Hrvatske pod ma-
|arsku zavisnost 1102. godine. Prethodno su, prema “hrvatskoj predaji”, Ma|a-
ri 1097. godine na Petrovoj gori porazili tzv. hrvatsku vojsku mitskog hrvat-
skog kraqa Petra Sva~i}a, i vladali nad Hrvatima do 1527. godine, odnosno,
do vremena pada Ma|arske pod Turke i potpadawa Hrvatske pod Austriju. Ne-
poznati autor je “Pakta konventom” hteo da istakne ~iwenicu da Hrvati ni-
su bili podani~ki narod u okviru Ugarske, ve} ravnopravan dràvnopravni
~inilac zajedni~ke ugarsko-hrvatske dràve. Izmi{qeni doga|aj, vezan za
tobo`we potpadawe Hrvatske pod Ma|arsku 1102. godine, hrvatski istori~a-
ri nastoje prikazati {to afirmativnije po hrvatsku dràvnost. Sve{tenik
istori~ar dr Lovre Kati} tuma~i da su Hrvatska i Ugarska 1102. godine sklo-
62
pile personalnu uniju koja je trajala sve do 1918. godine... Prof. Petar Grgec
izvodi ~udnu jezi~ku akrobatiku kada nastoji dokazati tobo`wu hrvatsku sa-
mostalnost u okviru Ugarske. On pi{e da je 1102. godine “do{lo do u~vr{}e-
wa Arpadovaca na hrvatskom kraqevskom prestolu”. Me|utim, posle toga na-
gla{ava da je Hrvatska 1102. godine u{la u gra|anski rat i propast... Vode}i
hrvatski mitoman, D. Mandi}, “Pakta konventu” naziva Dogovornom nagod-
bom, a stvorene dràve “drugarskim kraqevstvima”. Ta kraqevstva su, po we-
mu, suverene dràve u poziciji personalne unije.” (str. 44-45.)
b) Falsifikovawe po uputstvu Firentinskog sabora
Raspravu po ovom pitawu Nikola @uti} zakqu~uje detaqnim prikazom
sadràja “Pakta konventa” i konciznim predstavqawem stavova vode}ih hr-
vatskih istori~ara o ovom dokumentu. “Po{to je u naslovu (“Kako i kojim
ugovorom se predado{e Hrvati ugarskom kraqu”) najavio o ~emu }e govoriti,
nepoznati sastavqa~ Pakta konvente saop{tava kako je kraq ugarski Kolo-
man odlu~io pokoriti “~itavu Hrvatsku sve do dalmatinskog mora”. Zbog to-
ga je do{ao do Drave, na {to su Hrvati, ~uv{i za dolazak vladara, skupili voj-
sku i pripremili se za borbu. Ugarski kraq Koloman im na to {aqe svoje po-
slanike da sklope s wima takav ugovor kakav budu sami èqeli. Posavetovav-
{i se, Hrvati po{aqu dvanaest svojih plemi}a od dvanaest svojih plemena
(redak primer plemena sa dràvqanskom sve{}u – N. @.). Po{to je nabrojao
predstavnike dvanaest plemena, sastavqa~ je naveo da je Koloman s wima iz-
menio poqubac mira, te da su nakon raspravqawa sklopili ugovor. U wemu je
odre|eno da spomenuti plemi}i drè u miru sve svoje posede; da nijedno od
dvanaest plemena ne pla}a kraqu porez ili tribut; da u slu~aju odbrambenog
rata svako pleme dovede deset kowanika na svoj tro{ak do Drave, a odatle da
su du`ni po Ugarskoj ratovati na kraqev tro{ak tako dugo dok traje rat...
Istori~arka Nada Klai} je zakqu~ila da je starijoj hrvatskoj istoriografi-
ji bilo stalo da dokaè kako je “Pakta konventa” dràvnopravni ugovor, te
da je na taj na~in hrvatski narod pregovarao sa ma|arskim kraqem Koloma-
nom kao ravnopravan faktor. Nada Klai} je jednostavno odbacila vaqanost
Pakta konvente konstatacijom da su takvi ugovori za pojmove XII veka potpu-
no nepoznati i nemogu}i. Hrvatski istori~ar Ferdo [i{i} je 1914. odbacio
javnopravni karakter Pakta konvente. Tada je tvrdio da to nije nikakav “dr-
àvnopravni spis” ili “~ak me|unarodni”, nego obi~na kraqevska diploma.
Lubor Hauptman je prosto Pakta konventa proglasio falsifikatom. Novija
hrvatska istoriografija je utvrdila da je neispravna konstatacija da je 12
plemena zaista postojalo u XII veku. Hrvatski “povjesni~ari” su utvrdili da
je ustanova “dvanaest plemena” postojala u “hrvatskim krajevima” u XIV veku.
Dakle, o~igledan je nesklad, kod tuma~ewa hrvatskih istorijskih ~iwenica,
i me|u samim hrvatskim istori~arima. Moèmo zakqu~iti da je hrvatstvo
nepoznat pojam za razdobqe ranog i razvijenog sredweg veka. Tek je naknadnom
novovekovnom redakturom izvornih podataka taj narodnosni pojam dobijao na
svom utemeqewu i broj~anom i teritorijalnom opsegu.” (str. 45-46.)
Izvori{te svih tih istorijskih falsifikata kqu~nu bazi~nu ta~ku ima
u firentinskom rimokatoli~kom crkvenom saboru iz 1439. godine na kome je
odlu~eno da se krene u agresivnu akciju ujediwewa svih hri{}ana pod domi-
63
nacijom Vatikana. Da bi se olak{ao nastup prema pravoslavnim narodima,
reafirmisan je koncept unijatskih crkava koje zadràvaju isto~ni hri{}an-
ski obred ili priznaju vrhovnu crkvenu vlast papinu. Vaseqenska patrijar-
{ija je sklopila nekoliko takvih unija sa Rimom, uglavnom u vremenima te-
{kih vizantijskih spoqnopoliti~kih isku{ewa i opasnosti po o~uvawe dr-
àve. Poqska je Ukrajini 1596. godine nametnula uniju daju}i veliki pod-
strek daqem misionarskom prodoru u isto~noevropske zemqe. Ve} u petnae-
stom veku Vatikan je po~eo sistematski da {koluje i osposobqava svoje misi-
onare koji bi na Balkanu vodili rimokatoli~ku versku propagandu i proze-
litsku akciju. U tu svrhu je lansirana i takozvana ilirska ideja o okupqawu
balkanskih slovenskih naroda kao navodnih potomaka starih Ilira pod pa-
pinim skiptrom. Pad Carigrada u turske ruke 1453. godine i kona~nu propast
Vizantije vatikanski le{inari su radosno primili kao bogomdanu priliku
za realizaciju wihovih mra~nih ciqeva, pa su iste godine bulom pape Niko-
le V osnovali Ilirski zavod Svetog Jeronima u Rimu, daju}i mu prividno hu-
manitarnu ulogu, ali s prvenstvenim ciqem da obu~ava budu}e misionare za
delovawe me|u Dalmatincima i Slovenima. “Dakle, nigde ni pomena hrvat-
skog imena. Me|utim, rimokatoli~ki ideolozi imali su za sve obja{wewe, pa
tako i za nepomiwawe hrvatskog imena u XV i XVI veku. Dr Mijo Tumpi} je
obja{wavao da su se Hrvati “po obi~ajima onog vremena” nazivali “Skijavo-
ni” ili Iliri (“Ilirici”).” (str. 48.) S obzirom da se, po wegovim tvrdwa-
ma, hrvatstvo skrivalo iza ilirskog ili slavonskog imena, Tumpi} “navodi
da je Vatikan “svojom rimskom to~no{}u” utvrdio koje su zemqe ilirske (ka-
ko bi se znalo koji pitomci mogu poha|ati Zavod Sv. Jeronima). Vatikan je to
utvrdio 24. aprila 1656. godine, kada je vrhovno sudi{te Sv. Rote donelo od-
luku da se pod Ilirikom mogu smatrati Hrvatska, Slavonija, Dalmacija, Bo-
sna i Hercegovina. Dakle, sve hrvatske zemqe po Tumpi}evom umovawu.” (str. 48.)
6. Ilirski pokret u slu`bi pokatoli~avawa
Ina~e, Sveti Jeronim je progla{avan za ilirskog za{titnika, a pripi-
sivalo mu se da je tvorac glagoqa{kog pisma i osniva~ ilirske kwièvnosti.
“Polumesec i zvezda, ilirski simbol, prvi put se javqa na bosanskom grbu u
XV veku. Na rodoslovu Petra Ohmu~evi}a, iz XVI veka, jasno se ocrtavala bo-
sansko-ilirska ideja. Naime, frawevci krajem XVI veka stvaraju tzv. Ohmu-
~evi}ev “Ilirski rodoslov i grbovnik” “ilirskog” cara Stefana Du{ana
Nemawi}a, koji ceo Balkan progla{ava za Ilirik, a narode na Balkanu, pr-
venstveno slavenske, za Ilire.” (str. 49.) Godine 1622. u Vatikanu je osnovana
Kongregacija za propagandu vere koja se prevashodno bavila prozelitskom,
misionarskom delatno{}u, dok je vek ranije {irewu rimokatoli~ke vere na
tradicionalnim pravoslavnim podru~jima bitno doprinosila atmosfera ka-
toli~ke obnove u ciqu efikasnog suprotstavqawa reformaciji u celoj
Austriji. Uz to je Tridentski koncil, odràvan u rasponu od skoro dve dece-
nije tog {esnaestog veka, uspostavio neograni~enu papsku vlast u okviru kon-
cepta Rimokatoli~ke crkve kao zatvorene ustanove. Celu crkvu iznova obu-
zima borbeni duh i te`wa da se povrati dominacija na prostorima koji su ot-
pali protestantskom reformacijom, ali i stekne tamo gde je nikada ranije
nije bilo, u zemqama isto~nog hri{}anstva. Sabor Banovine Hrvatske je
64
1604. godine doneo verski zakon kojim je katoli~anstvo progla{eno za jedinu
dozvoqenu veroispovest u Hrvatskoj. Dve godine posle toga po~eli su jezuiti
u sve ve}em broju da dolaze u Hrvatsku. Da bi {to vi{e podstakli pokatoli-
~avawe, upravo su jezuiti po~etkom sedamnaestog veka podsticali prihvata-
we {tokavskog govora na celom “ilirskom” podru~ju. “Ve} 1625. isusovac “~a-
kavac” Bartol Ka{i} (1575-1650) zalaè se za {tokav{tinu. Ka{i} se ina~e
{kolovao u isusova~kom ilirskom kolegiju u Loretu i u rimskom seminaru.
On je osniva~ prve isusova~ke rezidencije u Dubrovniku. Kao misionar Kon-
gregacije za propagandu vere boravio je u Beogradu, Smederevu, Temi{varu,
Osjeku i Valpovu.” (str. 50.) Ilirska akademija iz Loreta, 1604. godine pove-
rila je Bartolu Ka{i}u da izradi gramatiku ilirskog jezika, ali nema poda-
taka da je on taj posao obavio, s tim {to mu je beogradski isusovac Vladimir
Horvat skoro ~etiri veka kasnije pripisivao autorstvo anonimno pisanog
rukopisa dalmatinsko-italijanskog re~nika. U kwizi “Crkva u hrvatskom
preporodnom pokretu”, objavqenoj u Zagrebu 1986. godine, Vladimir Horvat
proizvoqno naziva Ka{i}a piscem prve hrvatske gramatike i jo{ mu pripi-
suje da je hrvatskim jezikom nazivao ~akavski i {tokavski, mada ne samo da za
tu tvrdwu nema nikakvog dokaza, nego je potpuno nesporno da Ka{i} nigde ne
koristi pridev “hrvatski”, nego samo ilirski. Termin “ilirski” lansirala
je jo{ u petnaestom veku Rimokatoli~ka crkva da bi se suzbio naziv srpski za
narod koji je imao svoju nacionalnu hri{}ansku crkvu, ali su od te crkve ot-
padali pojedini wegovi delovi, prelaze}i na katoli~anstvo i islam. Pre
lansirawa termina “ilirski” i uporedo s wegovim kori{}ewem u rimokato-
li~kim sredinama u upotrebi je termin “slovinski”, tako|e kao zamena za
“srpski”, a o prisustvu neke hrvatske nacionalne ili narodnosne, u svakom
slu~aju etni~ke, svesti nema ni govora.
Tu ~iwenicu potvr|uje i @uti} na osnovu verodostojnih istorijskih iz-
vora. “U XVI i XVII veku u delima rimokatoli~kih redovnika i klerika u is-
kqu~ivoj su upotrebi nazivi slavenski, odnosno ilirski. Narodnosni pojam
hrvatstva u tom vremenu uop{te ne postoji. Tada{we teritorijalno podru~-
je Hrvatske, koje je bilo obi~an geografski pojam, malo je i bezna~ajno da bi
se hrvatskim imenom pokrilo celo podru~je “Ilirika” i “ilirskog” (slaven-
skog) naroda.” (str. 51.) Rimokatoli~ki kanonik Juraj Barakovi} (1548-1628)
svoje pesme je nazivao slovinskim a pripovetke ilirskim. Jezuita Juraj Hab-
deli} (1609-1678) napisao je slovenski re~nik. Obojicu naknadno dana{wi
hrvatski nacionalni ideolozi pretvaraju u hrvatske kwièvnike, a ovog dru-
gog ~ak u osniva~a hrvatske dijalektologije. Frawevac Rafael Levakovi}
(1579-1649), kao istaknuti propagandista ilirske varijante prozelitskog mi-
sionarstva, autor je rasprave “O uni{tewu {izme i sjediwewu {izmatika sa
rimskom crkvom”. Kongregacija za propagandu vere sistematski je podstica-
la izgradwu jedinstvenog kwièvnog jezika i pisma za sve Slovene. “Po{to
se od XVI veka provodila crkvena unija nad pravoslavnim Srbima, na na~in
da se ne dira u pravoslavne verske obrede i obredni jezik, pojavile su se u Va-
tikanu tendencije za jedinstvenim op{tim jezi~kim i jednonarodnosnim uje-
diwavawem Slavena. Iz tog razloga po~ela je unijatska rusifikacija glagoq-
skih crkvenih kwiga, koju je strpqivo provodio upravo fra Rafael Levako-
65
vi}. On je rimske verske kwige prilago|avao slavenskom bogoslu`ju, pa je
prire|ivao glagoqa{ka izdawa za slavenske, tj. srpske pravoslavne vernike.”
(str. 52-53.) Uz potporu austrijskog cara, Levakovi} je poku{avao da postane
smederevski biskup, a potom je “nastojao da postane “biskup Vlaha” u Hrvat-
skoj, jer od austrijskog cara imenovani Maksim Predojevi} nije ostao veran
uniji. Kad je za unijatskog episkopa 1642. imenovan Gavrilo Predojevi}, Le-
vakovi} se vratio u Rim kako bi i daqe obavqao poslove u Kongregaciji za
propagandu vere. Posebno treba ista}i ~iwenicu da je Levakovi} intenziv-
no radio na stvarawu istoriografskih falsifikata i kompilacija, kao i we-
gov u~iteq Frawo Glavini}, jer je po slobodnoj voqi prepisivao istorijske
izvore i stvarao tzv. “hrvatske redakcije” “Letopisa popa Dukqanina”, “Hi-
storia Salonitana” Tome Arhi|akona... Mora se ista}i ~iwenica da je on
prete~a Pavla Ritera, jer je pre wega po~eo da identifikuje Ilire sa Hrva-
tima, odnosno preko ilirstva razvijao svehrvatstvo ju`noslovenskih (srp-
skih) prostora.” (str. 53.)
7. Demanti hrvatskih istoriografskih neistina
Nazivaju}i Levakovi}a istoriografskim i filolo{kim diletantom,
Vjekoslav [tefani}, kao istaknuti leksikograf Jugoslavenske akademije
znanosti i umjetnosti, u petom tomu Enciklopedije Jugoslavije pi{e za Ra-
faela Levakovi}a: “Wegove zablude o autohtonosti Hrvata i wihovoj iden-
ti~nosti s Ilirima, kao i zabluda o Jeronimu kao autoru glagoqice, danak su
vremenu. Wegovom mi{qewu da je ruskoslavenska redakcija slavenskog jezi-
ka matica slavenskih jezika, koja treba da bude kwièvni jezik svih Slavena,
uzrok je wegova slabost prema utjecaju ukrajinskih unijata i rimskim aspira-
cijama.” (str. 53.) Ali, Levakovi}ev uticaj na dana{we hrvatske istorio-
grafske falsifikatore je ogroman. Kako isti~e @uti}, “radovi takvog “di-
letanta u istoriji” postaju stari i neprikosnoveni istorijski izvori, koje
kao takve koriste ugledni rimokatoli~ki istori~ari i pisci, na primer:
“otac hrvatske istorije” Ivan Luci} – Lucius; istori~ar ùpnik Tomo Ko-
va~evi} (1664-1724), koji je sara|ivao u izradi vatikanskog falsifikata
“Ilirikum sakrum”; istori~ar Baltazar Kr~eli} (1715-1778), koji je studi-
rao teologiju i pravo u kolegijima u Be~u i Bolowi; Jozef Asamani (1687-
1768), kustos vatikanske biblioteke; nadbiskup zadarski Matej Karaman
(1700-1771); isusovci D. Farlati (1690-1773) i G. Koleti, autori crkvene isto-
rije Ilirika (Ilirikum Sakrum). Sa kori{}ewem problemati~nih Levako-
vi}evih spisa (“vrela”), dela navedenih rimokatoli~kih pisaca i istori~a-
ra ne mogu dobiti visoku nau~nu ocenu, ve} se mogu svesti na nivo neoriginal-
nih kompilacija.” (str. 54.) Zagreba~kog kanonika i uz to Ma|ara, Juraja Rat-
kaja (1612-1666), Frawo Fancev je 1937. godine u “Qetopisu JAZU” nazvao
“utemeqiteqem i ideologom ilirstva Posavske Hrvatske u ju`noslovenskom
opsegu”. Ratkaj je 1652. godine u Be~u, na latinskom jeziku, objavio kwigu o
kraqevinama i banovinama Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji u kojoj je ~ak za
legendarnu, zapravo mitolo{ku bra}u êha i Leha tvrdio da im je postojbi-
na blizu Krapine. “Ratkaj je tvrdio da Slaveni poti~u iz Hrvatske i Slavo-
nije i da su, prema tome, Hrvati... Svoje delo radio je na osnovu sredwovekov-
66
nih hronika i legendi, koriste}i naro~ito nepouzdani “Letopis popa Dukqa-
nina”. J. Ratkaj je prvi me|u hrvatskim istori~arima nanizao bajkovita ime-
na legendarnih mitolo{kih “hrvatskih kraqeva i banova”, koje nijedan hr-
vatski istori~ar ni politi~ar po cenu ìvota ne sme dovesti u sumwu. U svoj
slavenski (hrvatski) Ilirik Ratkaj nije ukqu~io Slovence. [idak isti~e da
razlozi takvog Ratkajevog gledi{ta nisu poznati, ali se time otvara jedan du-
gotrajan spor u Rimu, pogotovo u krugovima Ilirskog zavoda Sv. Jeronima.”
(str. 54.)
a) Vatikanski {pijun u carskoj Rusiji
Posebno je zanimqiv slu~aj Juraja Kriàni}a (1618-1683), ideolo{kog
sledbenika Levakovi}a i Ratkaja, ~ija porodica poti~e iz sredweg toka reke
Une, a on sam ro|en je u Gorwem Pokupqu. “U Moskvi se Kriàni} 1659. godi-
ne predstavqao kao sin srpskog trgovca iz Biha}a, pa je koristio pseudonim
Serbqanin (Serbenin). Hrvatski istori~ar Vjekoslav Klai} Kriàni}a
imenuje kao \uro. Mihailo M. Vuji} Kriàni}a nacionalno-verski oprede-
quje kao Srbina – katolika. Srpski istori~ar Nikola Radoj~i} Kriàni}a
naziva Jurko Kriàni} – Srbqanin.” (str. 54-55.) Kako se moè videti iz [i-
dakove kwige “Kroz pet stoqe}a hrvatske povijesti”, objavqene u Zagrebu
1981. godine, u dokumentima rimske Kongregacije za propagandu vere Krià-
ni} je zaveden kao srpski misionar iz @umberka. “Jaroslav [idak fanati~-
no i tendenciozno odbacuje bilo kakvu pomisao o eventualnom srpskom pore-
klu Kriàni}a, jer je, po [idaku, srpstvo upotrebqavao iz takti~kih kon-
spirativnih razloga.” (str. 55.) [idak izri~ito kaè da se Kriàni} pred-
stavqao “ruskim vlastima kao sin tobo`weg srpskog trgovca iz Biha}a i,
premda mu se otac zvao Ga{par, krio je svoju pripadnost katoli~koj crkvi iz-
mi{qenim imenom “Srbqanin.” (str. 55.) Ono {to [idaku o~igledno najvi-
{e smeta je ozna~avawe Kriàni}a kao Srbina katolika. “J. [idak sve nave-
deno jednostavno pobija bez odre|ene izvorne argumentacije po{to u prilog
svojih tvrdwi ne navodi nikakav dokumentarni dokaz. Krunski svedok isprav-
nosti wegovog beskompromisnog mi{qewa je Ivan Kukuqevi} – Sakcinski,
~ija dela su bila u funkciji hrvatskog nacionalnog romantizma, odnosno
stvarawa hrvatske nacije, jer je npr. “pouzdano utvrdio da je Kriàni}evo po-
reklo iz hrvatske plemi}ke obiteqi”. Po{to se nije moglo dokumentovano
potvrditi da je J. Kriàni} Hrvat, naknadno je iskonstruisana teza o Krià-
ni}evom poqskom poreklu.” (str. 55.)
Kriàni} je 1636. maturirao u jezuitskoj gimnaziji u Zagrebu, 1638. magi-
strirao filozofiju na Univerzitetu u Gracu i 1642. godine doktorirao teo-
logiju na vatikanskom Gr~kom kolegiju. [idak tvrdi da se po matrikulama
univerziteta u Gracu Kriàni} izja{wavao kao Hrvat i da je svoj materwi
jezik nazivao hrvatskim. “Me|utim, [idak ne navodi arhivsku lokaciju tog
dokumenta, {to bi morao posebno ista}i jer je pomen hrvatskog imena u tim
vremenima pravi raritet. [idak je prema uhodanom maniru hrvatskih isto-
ri~ara i kwièvnih istori~ara materinski jezik slavenski ili ilirski jed-
nostavno preveo kao hrvatski.” (str. 55.) Kako ~iweni~no stvari stoje, “poda-
tak da je Kriàni} doktorirao na vatikanskom “Gr~kom kolegiju”, koji je is-
67
kqu~ivo bio namewen pripadnicima pravoslavne (isto~ne) crkve, govori o
Kriàni}u kao pravoslavnom Srbinu. [idak je opet taj podatak prilagodio
svom svehrvatskom na~inu razmi{qawa, pa je ve{tim jezi~kim konstrukcija-
ma nastojao da izbri{e pomisao o srpskom Kriàni}evom poreklu.” (str. 55.)
[idakov istoriografski metod je izmi{qawe i naga|awe, pa potom izvla-
~ewe zakqu~aka iz neutemeqenih pretpostavki i naga|awa kao da su one ne-
sporne ~iwenice. U skladu s tim on iznosi: “Kriàni}ev ulazak u spomenuti
kolegij, ina~e namewen pripadnicima Isto~ne crkve, usledio je na osnovu
wegove molbe da se pripremi za misionarski rad u Rusiji.” (str. 55-56.) Ina-
~e, [idak Kriàni}u iznosi i zamerke {to je slu`bovao u ~isto katoli~kim
sredinama, a nije svoje sposobnosti iskazivao i iskustva sticao u pravoslav-
noj sredini ùmbera~kih uskoka. Ina~e, o Kriàni}evoj ulozi @uti} saop-
{tava slede}e: “J. Kriàni} je bio ~lan Ilirskog zavoda Sv. Jeronima i, kao
takav, osporavao je prava Slovenaca na u~e{}e u svetojeronimskim ustanova-
ma. Time je negirao slovenstvo, slovena~ku narodnost i istori~nost verovat-
no iz razloga da kajkavsku Bansku Hrvatsku (geografski pojam) uspe{no odvo-
ji od slovena~ke matice... Kriàni} je od Sv. stolice dobio vrlo ambiciozan
zadatak da pripremi misionarski rad u Rusiji. Svoju nameru je 1641. godine de-
taqno izloìo u Promemoriji upu}enoj Kongregaciji za propagandu vere, u
kojoj je uspeh unije s Ruskom crkvom uslovqavao nastojawem da svojim kwièv-
nim radom stekne naklonost ruskog cara o potrebi sprovo|ewa unije. Ve} u
to vreme predvideo je izradu slavenske gramatike, a istakao je i misao o pri-
stajawu Ju`nih Slavena uz cara kao vladara istog jezika i naroda ako on, po-
mognut katoli~kim vladarima, povede rat protiv Turaka. Ipak je iznena|i-
vala wegova potpuna nebriga oko uvo|ewa zajedni~kog kwièvnog jezika za
Ju`ne Slavene (uglavnom Srbe) na osnovi {tokav{tine, koje je Rimska kuri-
ja, u duhu svojih protivreformacijskih te`wi, ve} vi{e decenija sistemat-
ski preduzimala. Slavene je trebalo iskoristiti, kao budu}i bedem rimoka-
tolicizma, protiv severnogermanskog protestantizma koji je iz temeqa pore-
metio snagu rimokatolicizma. U tu svrhu pridobijawa slavenskih naroda za
ideje Rimske crkve, Vatikan je preduzimao duhovne mere pa je radio na stva-
rawu zajedni~kog kwièvnog jezika, kako na Balkanu (uvo|ewem {tokav{ti-
ne), tako i na ruskom pravoslavnom istoku.” (str. 56.)
Kriàni} je u Rimu temeqito prou~io tekstove zapadnih pisaca o Rusi-
ji. Vi{e od godinu dana proveo je u Poqskoj, a prvi put je u Moskvu do{ao
1647. godine, i to na svega dva meseca. Tek 1658. dolazi radi duèg boravka.
“Osnovne misli vodiqe J. Kriàni}a ogledale su se u slede}em: ideja slaven-
stva kao etni~ka i jezi~ka celina i misao crkvene unije kao instrument we-
gova duhovnog i kulturnog jedinstva. Svoje zamisli odlu~io je da ostvari u Ru-
siji zbog toga {to je ona bila jedina slavenska dràva koja je uspela da o~uva
svoju slobodu i da ima vladara samodr{ca slavenskog porekla. Kriàni} je
smatrao da }e se unija najlak{e sprovesti u Rusiji, jer je ocenio da se u slu~a-
ju ruskog pravoslavqa ne radi o pravoj {izmi kao {to je to gr~ka {izma...
Prikrivaju}i pravu svrhu svog dolaska, usmerenu ka unija}ewu Rusa, Krià-
ni} se u Moskvi, 27. novembra 1659. godine, neposredno obratio ruskom caru
“srpskim pismom” u kojem mu je izloìo plan svog rada u slu~aju da ga car pri-
mi za svog istori~ara – letopisca. Po{to je primqen u carevu slu`bu,
68
Kriàni} je odmah po~eo da pi{e rasprave o reformi ruske }irilice, posle
koje je trebalo da pre|e na izradu ruske gramatike.” (str. 57.) Mada su Ivan
Kukuqevi}–Sakcinski, i Vatroslav Jagi} zastupali tezu da je Kriàni} iz
idealisti~kih panslavenskih pobuda otpo~eo svoju akciju, a Ferdo [i{i}
nagla{avao wegovu dvostruku ideju vodiqu da sprovede uniju i suzbije {izmu,
uz ~istu slovensku ambiciju, Nikola [kerovi} u Kriàni}u vidi kao “jednog
religioznog zanesewaka, jednog obi~nog fanati~nog, neuravnoteènog misi-
onara i sluìteqa ideje o uvo|ewu pravoslavne ruske crkve pod vlast rim-
skog pape.” (str. 58.) I Nikola Radoj~i}, Ivan Mil~evi} i Petar Grgec sma-
trali su da su Kriàni}evi osnovni motivi koncentrisani u prozelitskom
misionarstvu, posebno u ra~unici da bi ideja o sveslovenskoj uzajamnosti mo-
gla dovesti do crkvenog jedinstva pod papskim patronatom. “[kerovi} je, da-
qe, odricao Kriàni}u bilo kakav slavenski osje}aj, jer je bio duhovno otu-
|en od Slavenstva, i oslikavao ga kao iskqu~ivog fanatika papinske premo-
}i u hri{}anstvu. Kriàni}evu mr`wu prema Nemcima ograni~avao je na ne-
ma~ki severni protestantski deo, dakle, predstavqao je kao “~isto religioznu,
nenacionalnu mr`wu. Mrzio je protestante kao protivnike Rima.” (str. 58.)
Kriàni} nije sastavio ni godinu dana u ruskoj carskoj slu`bi, a ve} je
po~etkom 1661. godine proteran u Sibir, gde je proveo petnaest godina. “Pra-
vi razlog nikada nije otkriven, ali su verovatno ruske vlasti otkrile wegov
pravi identitet vatikanskog misionara, pa su ga poslali u Sibir da malo
ohladi svoj àr unijatske misije, protiv koje se Rusija jedva odbranila u ra-
tovima s Poqskom.” (str. 59.) Wegovo misionarstvo nije dalo nikakve rezul-
tate. “Kako isti~e J. [idak, J. Kriàni} je ostao “svom narodu” nepoznat sve
do 1869. godine, kada ga je Ivan Kukuqevi} “ponovo vratio wegovoj domovi-
ni”. Tek na Po~etku HH veka Kriàni}eve ideje, kojima su se odu{evqavali
bra}a Radi}, unesene su u hrvatski politi~ki ìvot... Epizodnoj i u samoj Ru-
siji nepoznatoj li~nosti, hrvatska historiografija je, naknadno, posle 150
godina od wegove smrti, dala neprimereni zna~aj koji ona u stvarnosti nije
imala.” (str. 59.)
b) Dokazi iz katoli~kih izvora o nepobitnoj
autohtonosti zapadnih Srba
Za tvrdwu da su Srbi u XIV i XV veku ìveli kao autohton narod na pro-
storima dana{we Hrvatske, Srpske Krajine, Bosne i Hercegovine, dakle, da-
leko pre austrijskog formirawa Vojne granice i dodatnog masovnog naseqa-
vawa srpskog stanovni{tva, @uti} potvrdu nalazi i u kwizi rimokatoli~-
kog sve{tenika Manojla Sladovi}a “Povjesti biskupija sewske i modru{ke
ili krbavske, objavqenoj u Trstu 1856. godine. Prema Sladovi}u, u vreme vla-
davine kraqa Sigmunda (1387-1437) “nalazimo mnoge Srbe u stranah krbav-
skih imenito uz Uru u sada{woj srbskoj (Srb) satniji od trome|e pa uz grani-
cu bosansku, a i po Lici, pa~e i oko Sewa.” (str. 60.) U celoj Mleta~koj kraji-
ni ìvelo je iskqu~ivo srpsko stanovni{tvo. “Srbi zapadnih delova Balka-
na”, kako nastavqa @uti}, “koji su uglavnom predstavqali stanovni{tvo tih
predela, bili su pod verskim pritiskom rimokatoli~kih misionara koji su
nastojali da ih prevedu u rimokatolicizam. U Vatikanu su znali da treba iz-
vr{iti duhovnu pripremu u ciqu ute{ne “duhovne ètve isto~ne wive pra-
69
voslavne”. Srbi u Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji, Vojnoj krajini, Vojvodi-
ni sa Barawom, Bosni i Hercegovini, pa i u samoj Srbiji, bili su, u razdobqu
od XV do kraja XVIII veka, pod intenzivnim prozelitskim pritiskom rimo-
katoli~kih redovnika, koji su ih nastojali udaqiti od pravoslavqa i “prive-
sti pravoj veri”... O rimokatoli~kom prozelitizmu nad Srbima postoje broj-
na dostupna dokumentovana svedo~anstva, pa ~ak i ona vatikanske provenijen-
cije. Ve} od po~etka XV veka mleta~ka vlada je nastojala da zatre pravosla-
vqe na prostorima Dalmacije. U “Spisima” Nikodima Mila{a navode se
brojni primeri (po~ev{i od 1412.) zabrane pravoslavnih obreda pod pret-
wom kazne, ru{ewa i oduzimawa pravoslavnih bogomoqa, proterivawa pra-
voslavnog sve{tenstva, obra}awa u rimokatolicizam.” (str. 60-61.) Na udaru
su se na{li barski i bokokotorski Srbi. “U pismu barskom nadbiskupu To-
mi, od 1. decembra 1600., papa Kliment VIII isti~e kao prioritetan zadatak u
barskoj nadbiskupiji prozelitski rad na uniji me|u pravoslavnim Srbima.
Papa Urban VIII (1623-1644) obnovio je Ilirski kolegij, koji je ranije osnovao
Grgur XIII (1572-1585). Iskqu~ivi zadatak ilirskih kolegija bio je da {kolu-
ju kadar za misionarske zadatke na Balkanu, s ciqem pro{irewa rimokato-
li~ke crkvene jurisdikcije nad srpskim pravoslavnim zemqama.” (str. 61.)
8. Prozelitski nasrtaji i nasilno unija}ewe
Na osnovu kwige Marka Ja~ova “Spisi tajnog vatikanskog arhiva
XVI–XVIII veka, objavqene u Beogradu 1983. godine, @uti}, uz konsultovawe
paralelnih i me|usobno saglasnih izvora, iznosi konkretne podatke: “Godi-
ne 1629. kotorski biskup Vi}entije Bu}a hvalio je aktivnost fra Serafina
na poqu unija}ewa srpskog ìvqa. U izve{taju od 12. juna 1637. Vi}entije Bu-
}a javqa da je oko 7.000 pravoslavnih Pa{trovi}a prevedeno u rimokatoli~-
ku veru. U tom izve{taju se pomiwe da u Lu{tici, Krtolama i Qe{evi}ima
ìvi oko 2.000 pravoslavnih Srba. Biskup o~ekuje da }e i wih uskoro preve-
sti u rimokatoli~ku veru. U pismu Ludoviku Ludovisiju, kardinalu Kongre-
gacije za propagandu vere, Karlo Karafa, biskup iz Anversa i papski nuncij
kod austrijskog cara Ferdinanda II, pi{e 16. aprila 1627. {ta bi sve trebalo
uraditi da bi se za Rim vezali pravoslavni Srbi u Hrvatskoj i Slavoniji.
Kardinal Bernardin Spada referisao je na sednici Kongregacije za propa-
gandu vere, 1636. godine, da je srpski narod Pa{trovi}a spreman da pre|e na
uniju pod uslovom da zadrì pravoslavne crkvene obrede. Kongregacija je ta-
kve zahteve prihvatila. U odluci Kongregacije istaknuta je i uloga predstav-
nika Venecije, providura kotorskog, koji je {irio imperijalnu mleta~ko-va-
tikansku vlast u srpskim krajevima. Potrebno je ista}i da su rimokatoli~ki
misionari u svom prozelitskom radu redovno isticali da je su{tina razlike
izme|u rimokatolicizma i pravoslavqa samo u razli~itim obredima (ritu-
alima), a ne u dogmatima, odnosno u bitnim duhovnim sadràjima i doìvqa-
jima (ose}ajima) hri{}anske vere. Radi toga, rimokatoli~ki misionari su
“velikodu{no” dozvoqavali preobra}enim unionistima zadràvawe pravo-
slavnih obreda, a nikako svetih dogmata sedam vaseqenskih sabora i hri-
{}anskih (pravoslavnih) ose}aja duhovnosti. Misionar Fran~esko Leonar-
dis uputio je 1641. godine Kongregaciji za propagandu vere izve{taj o tome
kako bi trebalo sprovoditi unija}ewe Srba u Zeti, Boki i na podru~ju dana-
70
{we Albanije.” (str. 62.) Od prefekta te kongregacije pismom od 16. novem-
bra 1661. zadarski nadbiskup Teodosije zahteva “preduzimawe rigoroznih me-
ra protiv “{izmati~kih Morlaka” (Srba iz Kninske krajine, Bukovice i
Ravnih kotara) kako bi se oni preveli na uniju. Dakle, u pravoslavnim kraje-
vima Balkana Vatikan je uporno sprovodio prozelitsku misiju nad pravo-
slavnim “{izmaticima”.” (str. 63.)
O tome @uti} daqe iznosi mno{tvo verodostojnih podataka. Tako nin-
ski biskup izve{tava pismom od 5. oktobra 1680. godine, “da u mnogim mesti-
ma ninske biskupije ìve pravoslavni Srbi. Biskup izraàva èqu da Rim
po{aqe misionare da rade na wihovom unija}ewu. Naro~ito isti~e da u selu
Budinu “stanuje najgori {izmati~ki narod”. U izve{taju iz aprila 1693. bi-
skup Nina \or|e Par~i} navodi da na teritoriji ninske biskupije ìvi
5.486 rimokatolika i 7.363 pravoslavnih Srba. Rimokatolicima sluì 21
sve{tenik dok pravoslavci imaju svega 15 sve{tenika. Biskup Par~i} aktiv-
no radi na unija}ewu pravoslavnih Srba obu~avaju}i ih u veri i “istinitom
katoli~kom u~ewu”. Zahvaquju}i biskupovoj revnosti “stanovnici sela Po-
li~nik” odrekli su se “{izmati~kih gre{aka”, tj. pravoslavne vere i primi-
li “katoli~ku rimsku veru”. Od vremena Velikog be~kog rata, koji je vo|en
izme|u Turske i Austrije (1683-1699), odnosno od pripojewa Like, Korduna,
Banije, Slavonije, Srema i Ba~ke katoli~koj austrijskoj carevini, nastupa
faza izuzetno poja~ane rimokatoli~ke misionarske aktivnosti na podru~ji-
ma naseqenim pravoslavnim Srbima. Od tih vremena, odnosno od kardinala
Koloni}a koji je prekr{tavao Srbe dana{we Barawe i Slavonije, i popa
Mesi}a koji je bio zaduèn za pravoslavno-muslimansko stanovni{tvo Like
i {ire Krajine, misionari, prvenstveno frawevci i jezuiti, od srpskih “{i-
zmatika” stvaraju rimokatoli~ke prekr{tenike (konvertite) koji vremenom
postaju Hrvati. U odvra}awu Srba od pravoslavne i prevo|ewu u rimokato-
li~ku veru naro~ito se isticao arhi|akon, biskupski vikar i papin apostol-
ski delegat, pop Marko Mesi}. Odmah po oslobo|ewu Like i Krbave od Tura-
ka, on je preveo dobar broj srpskih muhamedanskih i pravoslavnih porodica
na rimokatoli~ku veru. Mesi} je na rimokatolizicam preveo najvi{e poro-
dica u selima koja su Srbi osnivali s jedne i druge strane Velebita... Na tom
podru~ju najvi{e je pokatoli~eno Srba zbog jakog uticaja ba{kih (karloba-
{kih) kapucina... Po{to je na predlog sewskog biskupa Brajkovi}a posta-
vqen 22. septembra 1702. za glavnog vojnog komandanta nad celom Likom i Kr-
bavom i naimenovan biskupskim namesnikom za obe crkve, Mesi} je preduzi-
mao sve mogu}e da Srbe prevede u Rimsku crkvu, milom ili silom. Po slobod-
noj voqi delio je parohije, smewivao rimokatoli~ke ali i pravoslavne sve-
{tenike po parohijama. Boqu zemqu oduzimao je pravoslavnim i davao poka-
toli~enim Srbima. Uz to je pravoslavne Srbe naterivao da od svoje zemqe
pla}aju desetinu rimokatoli~kim sve{tenicima. U ciqu {to uspe{nijeg
unija}ewa i porimokatoli~avawa srpskog naroda, svetovne i duhovne vlasti
Austrijske carevine nisu dozvoqavale da se za Liku osnuje pravoslavni epi-
skopat, bez obzira {to je patrijarh Arsenije ârnojevi} dobio 1690/91. pri-
vilegije za pravoslavnu crkvu na teritoriji austrijske monarhije. Vlasti su
radile na tome da crkvenu upravu nad svim Srbima u Lici i Krbavi vr{i
71
mar~anski unijatski vladika. Takvo stawe je potrajalo sve do 1707. godine, ka-
da je pravoslavni mitropolit Atanasije Qubojevi} dobio carsku potvrdu za
vladiku u Lici i Krbavi. Me|utim, i za vreme vladike Qubojevi}a, koji je
bio episkop nad svim Srbima Like, Krbave i Gacke do smrti 1712. godine, vr-
{ena su i daqe verska nasiqa nad srpskim narodom zbog prevo|ewa na uniju
i rimokatolicizam.” (str. 64-66.)
Srbi koji su ìveli izme|u Drave i Dunava masovno su prevo|eni na uni-
ju 1690. godine, a tim poslom je rukovodio carski i kraqevski komesar Tuli-
je Miqio. On je ve} 1689. “predao sve “{izmatike” “~asnim ocima misionari-
ma”, isusovcima iz Pe~uja, da ih pou~avaju u katoli~koj veri. Isusovci su za-
datak svoje “apostolske du`nosti” vaqano ispuwavali uvode}i pravoslavce u
poznavawe jedne iste ve~ne istine katoli~ke i apostolske pod jednim vidqi-
vim i istim vrhovnim i sveop{tim rimskim pontifeksom – glavom svih ver-
nih u svetu”. “[izmatici” su pred jezuitima obe}ali papi da }e mu se u svemu
najsmernije pot~iwavati.” (str. 66.) Ceremonijal zakliwawa odràn je 18. ja-
nuara 1690. i ozna~io je prelazak mno{tva barawskih i slavonskih Srba sa
pravoslavqa na uniju. “Zakletva o prelazu na uniju automatski se, preko op-
{tinskih izaslanika, pro{irivala i na sve pojedine “veoma mnogobrojne cr-
kvene i svetovne {izmatike” koji su ìveli izme|u Dunava i Drave. Time su
svi Srbi – pravoslavci sa tog podru~ja morali biti sjediweni sa Rimskom cr-
kvom.” (66-67.) Po svemu sude}i, “unija je predstavqala vrlo efikasan oblik
prevo|ewa pravoslavnih u rimokatolicizam. Svaki pripadnik nove unijat-
ske (grkokatoli~ke) veroispovesti morao je poloìti zakletvu, tzv. “srpsku
formulu”, za ispovedawe vere prilikom prelaska na uniju.” (str. 67.) Kardi-
nal Koloni} je kao ugarski primas, po carskom i vatikanskom ovla{}ewu,
li~no nadzirao prozelitske aktivnosti u Barawi, Slavoniji, Ba~koj, Sremu
i Banatu. On je kao rukovodilac Dvorske komisije za ure|ewe imovinskih od-
nosa, osnovane jo{ 1688. godine, “posle zakqu~ewa Karlova~kog mira pokazao
da borba za unija}ewe Srba ne}e prestati uprkos dobijenim privilegijama.
Koloni} je u jednom pismu èstoko napao patrijarha Arsenija III koji je za-
branio pounija}enim Grcima i Rusima u Budimu i Pe{ti da se mole za rim-
skog papu. On je o{tro opomenuo patrijarha da to vi{e ne ~ini, da se ne me-
{a vi{e u wegovu nadle`nost, ve} da popravqa svoje “|avoqske pristalice”.
Patrijarha je nazvao uznemiriteqem i otima~em tu|eg dobra i optuìo ga da
radi protiv Boga i austrijskog cara. Za austrijske vlasti i katoli~ku hije-
rarhiju Srbi “do{qaci” su neprijateqi rimokatoli~ke veroispovesti.”
(str. 69.)
a) Oruàne pobune protiv unijatske napasti
Vrhunac prozelitskih nasrtaja dostignut je izme|u 1699. i 1703. godine,
kad je austrijski car Leopold I, otvoreno pogaziv{i privilegije koje je pret-
hodno dao Srbima, nare|ivao da se u gradovima, poput Pe~uja, pravoslavci na-
silno pokatoli~e ili proteraju s podru~ja grada i ~ak iz gradskih predgra|a.
Patrijarhu je poku{ao 1701. versku nadle`nost ograni~iti iskqu~ivo na
Sent Andreju, zabrawuju}i mu kanonske vizitacije. “Po~etkom decembra 1703.
kardinal Koloni} je pisao papi Klimentu XI kako radi na tome da pridobije
72
srpskog patrijarha da primi uniju zajedno sa vi{e od 60.000 Srba koji su pre-
{li u Ugarsku. Veliki pritisak koji su austrijske dikasterije i prozelitska
propaganda vr{ili na srpski narod, po~eo je naglo popu{tati od trenutka
kad je u Ugarskoj izbio ustanak pod vodstvom Frawe II Rakocija. Austrija je
nameravala da iskoristi Srbe protiv ustanika, pa je stoga morala promeni-
ti svoje dotada{we neprijateqsko dràwe prema patrijarhu Arseniju III,
srpskom narodu i wegovim privilegijama. Posle jewavawa Rakocijevog ustan-
ka, prozelitska aktivnost protiv Srba nastavqena je novim intenzitetom.”
(str. 70.) Tada je do{lo do ponovnog rasplamsavawa prozelitizma u Baniji i
Vara`dinskom generalatu, kome je li~ni pe~at dao mar~anski unijatski epi-
skop Rafailo Markovi}. “Ranije su zagreba~ki biskupi sve ~inili kako bi
izazvali rascep izme|u mar~anskih episkopa i naroda, pa je tako iskori{}e-
na i neuspela “zavera” Zrinskih i Frankopana protiv cara Leopolda I da,
zbog navedenih veza s wima, kao nepouzdan bude optuèn i mar~anski srpski
episkop Gavrilo Mijaki}, koji je 1670. zba~en s poloàja i odveden u ve~ito
suàwstvo, a na wegovo mesto u Mar~u od tada su dovo|eni episkopi verni
uniji i zagreba~kim biskupima, budu}i da su i dolazili iz wihovih jezuitskih
sjemeni{ta. Zagreba~ki biskup Stefan Sami{evi} javio je 29. avgusta 1700.
Kongregaciji koncila da su mnogi Srbi, koji ìve na teritoriji zagreba~ke
biskupije, primili rimokatoli~ku veru.” (str. 70-71.)
Slu~aj Mar~anske srpske pravoslavne episkopije i wenog nasilnog uni-
ja}ewa verovatno je najupe~atqiviji kao ilustracija zlo~ina~kih zamisli i
postupaka vatikanskih kreatora i zagreba~kih prozelitskih izvr{ilaca,
kao i wihovih poslu{nika iz srpskih redova, odnaro|enih i spremnih na ga-
èwe interesa sopstvenog naroda zarad li~nih ambicija. “Takva nastojawa
episkopa bliskih zagreba~kom kaptolu dovodila su do otpora kalu|era i Sr-
ba kraji{nika, pa je 1672. godine do{lo do pobune koja je ugu{ena upotrebom
vojne sile. Nova pobuna kalu|era i Srba izbila je 1715. godine, kada je i upu-
}ena predstavka caru u kojoj su narodni prvaci izjavili da ne}e trpeti uni-
jatske episkope niti }e primati kalu|ere koje oni rukopoloè. Kraji{koj
deputaciji, koja je bila u Be~u, prenet je carev stav da pored unijatskog vladi-
ke ne moè biti ni govora o pravoslavnom episkopu u Mar~i. Narodne pobu-
ne su se ~esto ponavqale sve do trenutka kada je 1734. godine postavqen pra-
voslavni episkop Simeon Filipovi}. Me|utim, u manastiru su i daqe sluì-
li unijatski kalu|eri. Uskoro je papa opet postavio unijatskog episkopa Sil-
vestra Ivanovi}a, {to je izazvalo nove pobune sve{tenstva i kraji{nika ko-
ji su traìli Mar~u za svog pravoslavnog episkopa, pa je Ivanovi} morao da
beì u Zagreb. Ipak je 1738. godine u Be~u doneta odluka da se Mar~a oduzme
od pravoslavnih i preda vlastima zagreba~kog biskupa. Takva odluka je raz-
besnela narod, koji je 1739. godine zapalio manastir... Pod uticajem rimoka-
toli~ke hijerarhije, tokom 1753. u Ilirskoj dvorskoj deputaciji u Be~u izra-
|en je poseban elaborat o sprovo|ewu unije, prema kome je srpskom sve{ten-
stvu trebalo zabraniti da spre~ava prelazak svojih vernika na uniju. Sprovo-
|ewe takve politike u Vara`dinskom generalatu povereno je generalu Ben-
venutu Petaciju, koji je od Srba traìo da kao svog episkopa priznaju unijat-
skog sve{tenika Gavrila Palkovi}a. Po{to su Srbi takve zahteve odbili,
73
Petaci je sa vojskom u{ao u Mar~u i predao je unijatima. Pri tom je Srbima
saop{tio dekret carice Marije Terezije, u kom je zapre}eno gubitkom glave
svakom ko se usprotivi predaji Mar~e unijatima. Petaci je vi{e srpskih cr-
kava zatvorio, a sve{tenike zlostavqao i proterivao. Kad je uz to 1754. do-
{lo do velikog ograni~avawa kraji{kih prava, uvo|ewem novog ure|ewa
Krajine, kao i do nasilnog instalirawa episkopa Palkovi}a u Mar~u, narod-
no ogor~ewe je prevr{ilo meru, pa je po~etkom 1755. do{lo do Severinske bu-
ne. Po{to je ova kraji{ka buna ugu{ena, be~ki dvor je srpske vojne i crkve-
ne stare{ine primorao da se i formalno zauvek odreknu manastira Mar~e.
Oni su to u~inili ali pod uslovom da unijati budu proterani iz naroda, ko-
me treba osigurati miran opstanak u wegovoj staroj pravoslavnoj veri, a {to
se ti~e Mar~e, neka je carica preda rimokatolicima, a nikako unijatima.
Ovaj posledwi uslov bio je prihva}en, pa je manastir Mar~a, umesto unijati-
ma, predat katoli~kom mona{kom redu pijarista.” (str. 72.)
Me|utim, ova pobeda pravoslavnih Srba nad unijatskom napa{}u nije
mogla biti definitivna, s obzirom da se prozelitski pritisak nastavqao, a
rimokatolici nisu hteli da se tako lako odreknu ovog podmuklog sredstva
prikrivenog pokatoli~avawa. “Naime, 1777. godine u neposrednoj blizini Ge-
neralata, u Krièvcima, otvorena je unijatska episkopija na ~elu sa Vasili-
jem Boì~kovi}em. Tokom vremena ona je pounijatila deo Srba oko Kriè-
vaca. Ta unijatska episkopija dobila je 1777. godine feudalni posed ~ak u Sre-
mu ([idsko vlastelinstvo), iako u wemu nije bilo nijednog unijata. Rimoka-
toli~ka hijerarhija, i woj odana carica Marija Terezija, o~ekivala je da }e
time ugroziti srce pravoslavne crkve, sremsku arhidijecezu, ali unijatsko je-
zgro, koje je upu}eno iz Krièvaca u [id, nije uspelo da tu stvori duhovno
stado pokatoli~ewem Srba, pa episkopu nije preostalo drugo nego da 1803. na
svoje vlastelinstvo dovede ranije pounija}ene Rusine iz Ba~ke. Tokom XIX i
XX veka, unijatska Krièva~ka episkopija u potpunosti je preuzela jurisdik-
ciju nad unijatima celokupnog Balkana.” (str. 73.)
Sli~na je sudbina Srbe zadesila i pod mleta~kom vla{}u u dalmatin-
skom i bokokotorskom primorju, gde su tako|e Vatikan i Venecija sinhroni-
zovano delovali u ciqu pokatoli~avawa. “Kongregacija za propagandu vere
onemogu}avala je, preko svojih prozelitskih emisara, opstanak pravoslavnih
Srba u dalmatinskom zale|u. Splitski nadbiskup Stefan Kozmi u septembru
1685. nagla{ava zna~aj osvajawa turskog teritorija zbog prevo|ewa u rimoka-
toli~ku veru onih koji ispovedaju pravoslavqe. Osvajawem Knina, oko 3.000
pravoslavnih Srba postali su podanici Venecije. Nadbiskup Kozmi je sma-
trao da bi oni lako prihvatili rimokatoli~ku veru da nije wihovih sve{te-
nika. Me|utim, o~ekivao je da }e i sam wihov dolazak na mleta~ku teritori-
ju zna~iti “veliki korak ka obra}awu wihovom u krilo rimokatoli~ke cr-
kve”. Nadbiskup Kozmi je preporu~ivao da se krajwe obazrivo, “mudro{}u bi-
skupa”, izvodi “obra}awe” pravoslavnih Srba u rimokatolicizam. U julu
1688. zadarski nadbiskup Evan|elista Parcagi traì od Kongregacije za
propagandu vere da se po{aqu misionari koji }e obu~avati u rimokatoli~koj
veri oko 10.000 novih doseqenika na teritoriji zadarske nadbiskupije. Nad-
biskup zadarski Viktor redovno je dostavqao Kongregaciji iscrpne infor-
74
macije o pravoslavnim Srbima.” (str. 73.) Dana 9. avgusta 1692. on izve{tava
pretpostavqene o novoj masi pravoslavnih Srba, koji su pristigli u okolinu
Zadra. “Nadbiskup Viktor je nastojao da spre~i “{izmatike” da podiù svo-
je “pogane” bogomoqe. On izve{tava da je prona{ao samo dve crkve, i to jed-
nu u gradu Zadru i drugu u jednom selu, dok su tre}u, u Zemuniku, “na brzinu hte-
li podi}i”. Tu crkvu u Zemuniku je, uz pomo} “vrhovnog gospodara” Dolfina,
nastojao po svaku cenu sru{iti. Nadbiskup Viktor se nadao da }e uskoro vi-
deti “sav ovaj svet (srpski) u krilu svete crkve”. Najvi{e su mu smetali kalu-
|eri “koji su podràvali {izmu”. U rimskim crkvama se verovalo da ti isti
qudi slu{aju mise rimskih sve{tenika i ~ak dozvoqavaju svojim de~acima da
od katoli~kih paroha u~e prve osnove “svete rimske vere”. O na~inu tog kul-
turnoverskog prevo|ewa “{izmatika” na rimsku veru” (str. 74.), nadbiskup
Viktor se izja{wava, preporu~uju}i qubaznost, lep postupak, prijatnost u~e-
wa, kako bi se obrlatili sirovi gor{taci, priprosti i naivni.
b) “Katoli~ka nacija”” Vi}entija Zmajevi}a
Da bi versko obrazovawe dotad pravoslavnih Srba bilo {to uspe{nije,
nadbiskup Viktor je naloìo prevo|ewe trentinskog katehizisa na srpski
jezik, kako bi se lak{e obu~avali ùpnici. Kad je kwiga prevedena, wenu upo-
trebu je odobrio zadarski inkvizitor. Kako nagla{ava Nikola @uti}, “o~i-
to je da Hrvata nije ni bilo na podru~ju dalmatinskog zale|a i da su oni vre-
menom stvarani, na tom podru~ju, od pounija}enih i pokatoli~enih Srba.”
(str. 74.) Makarski biskup Nikola Bjankovi}, u pismu od maja 1707. godine,
hvali se kako je mnoge {izmatike preveo u katoli~anstvo i krstio turske po-
rodice, a potom se 1720. godine àli kako se na podru~je makarske biskupije
doselilo oko hiqadu pravoslavnih Srba iz Hercegovine i Crne Gore. Barski
nadbiskup i primas Srbije, Vi}entije Zmajevi}, bio je u prvoj polovini osam-
naestog veka “provodnik i inspirator tada{we politike Vatikana na Balka-
nu i, kao otpadnik od Srpstva, veliki protivnik Srba i “{izmati~kog” pra-
voslavqa. Ose}awe verske pripadnosti nadja~alo je kod wega tradiciju o we-
govom srpskom poreklu. Saznawe da pripada narodu koji je, prema wegovom tu-
ma~ewu, “ostao u zabludi {izme i jeresi”, s vremenom je za wega postalo veli-
ko optere}ewe. Pate}i zbog toga {to svi Srbi ne ispovedaju rimokatoli~ku
veru, on ih je nazivao najpogrdnijim imenima. Zapawuju}a je bila wegova mr-
`wa prema narodu iz kog je poticao. O Zmajevi}evim akcijama protiv pravo-
slavqa i Srpstva svedo~e dokumenta vatikanskog porekla. Jo{ dok je bio
opat u Perastu, 28. avgusta 1695. godine, izvestio je Kongregaciju za propagan-
du vere o opasnosti od prodirawa pravoslavnih Srba u Boku Kotorsku.” (str.
75.) Kasnije je uporno denuncirao mleta~kim vlastima dalmatinskog pravo-
slavnog episkopa Stefana Qubibrati}a kao rimokatoli~kog neprijateqa,
zahtevaju}i da se vladika protera. “Godine 1720. Zmajevi} je poslao u Veneci-
ju svoje “Ogledalo istine” koje je vrvelo uvredama na ra~un srpskog naroda i
wegove crkve... Smatraju}i da je Dalmacija zaraèna dolaskom srpskog naro-
da, Zmajevi} je i na ovaj na~in èleo da pravoslavne Srbe i wihove sve{te-
nike “urazumi da se razuvere u svojoj prevari i prime rimokatoli~ku veru”.
U tom svom delu Zmajevi} veli~a Dubrova~ku republiku zato {to na svojoj te-
75
ritoriji nije dozvolila boravak onome ko nije katolik.” (str. 76-77.) U tom
spisu Zmajevi} za stare Srbe pi{e da su “narod surov i krvolo~an, mra~an od
ro|ewa i divqi.” (str. 77.) Zato se zalagao da se {to pre iz srpskog naroda uda-
qe pravoslavni sve{tenici i kalu|eri, kao seja~i jereti~kog otrova, kako bi
se narod pokorio i priklonio katoli~anstvu. Godine 1721. Zmajevi} je napi-
sao “Dijalog izme|u Srbina i katolika”, za koji Marko Ja~ov tvrdi da je “pr-
vi izri~it poku{aj jednog rimokatoli~kog crkvenog velikodostojnika da se
pravoslavqe identifikuje sa Srpstvom, a Srbi-katolici da se li{e wihovog
nacionalnog imena”. Po{to je pokatoli~ene Srbe hteo da odvoji od sopstve-
nog, a nije mogao da ih prikqu~i drugom narodu, Zmajevi} je poku{ao da ih ka-
tolicizmom nacionalno opredeli. Jedino se na taj na~in moè objasniti we-
gova “katoli~ka nacija”, koju vi{e puta pomiwe u svojim spisima. Dakle, u to
vreme nije vr{eno prevo|ewe Srba-katolika u hrvatstvo (jer hrvatsko ime
nije bilo ra{ireno), koje je postalo obavezno u kasnijim vremenima stvara-
wa i {irewa hrvatske nacije (u drugoj polovini XIX i tokom XX veka).” (str.
77-78.)
Kasnije, kad je ve} slu`bovao kao zadarski nadbiskup, Vi}entije Zmaje-
vi}, 24. aprila 1741. godine, izve{tava Rim o svojoj borbi protiv pravosla-
vqa i pokatoli~avawu Srba, koje je vr{io kao apostolski vizitator Srbije.
Na osnovu razgovora sa srpskim pravoslavnim episkopima i kalu|erima, on
zakqu~uje: “Mogao sam primetiti ogromno mno{tvo jereti~kih gre{aka koje
te ìvotiwe neka`weno propovedaju u Turskoj. Po{to sam preme{ten u ovu
crkvu, na{ao sam da su u mojoj dijecezi, i mnogo vi{e u okolnim dijecezama
Nina, [ibenika i Skradina, mnogobrojni Srbi uz pomo} svojih paroha drà-
ni kao dobri pravoslavci. Prou~io sam wihove dogme i na{ao sam da su u sve-
mu jednake onima koje se ispovedaju u Srbiji na sramotu rimske vere. Da bih
odstranio tu zarazu od latinskih katolika, morao sam u toku 28 godina da rev-
nosno radim glasom i perom i svim ostalim oru`jem, koje sam poznavao kao
najkorisnije, da bih ugu{io zlo i da bih istinom ~iwenica osvetlio uzvi{e-
ni vladarev um, uvek neprijateqski prema onim dogmama koje su {tetne za ka-
toli~ku veru. îni mi se da je dobri Bog blagoslovio moj prete{ki i neiz-
merni trud, jer videh pre izvesnog vremena kako je vrhovnim dekretom iste-
ran iz Dalmacije la`ni episkop srpski (S. Qubibrati} – N. @.), sru{ena
wegova ku`na katedra, i sada je novim zlatnim dekretom, dostojnim pobo`nog
i katoli~kog vladara, sam srpski kler pot~iwen time {to je u stalnoj zavi-
snosti od jurisdikcije latinskih biskupa. Prilog je kopija dekreta koji je po
nalogu presvetlog senata izradila ova najvi{a vlast Dalmacije. âst mi je da
ga pokorno prenesem va{im uzoritostima kao slavni trofej katoli~ke vere
i znameniti znak najvi{e mleta~ke pobo`nosti.” (str. 78-79.) îtav je niz po-
jedina~nih podataka o zabranama mleta~ke vlasti da pravoslavni sve{teni-
ci obavqaju verske obrede, kao i insistirawima katoli~kih prelata i ùp-
nika da se pravoslavqe potpuno suzbije. Qubibrati} je proteran iz mleta~-
ke Dalmacije, s obrazloèwem da ga je za episkopa hirotonisao srpski patri-
jarh.
76
v) Ilirska obuka katoli~kog klera
Papa Benedikt XIV predsedavao je sednicom Kongregacije za propagandu
vere od 16. septembra 1742. godine, na kojoj se raspravqalo o pokatoli~avawu
dalmatinskih Srba. “U “Velikom zapisniku” navedena je “revnosna pa`wa”
zadarskog nadbiskupa nad kretawem i pona{awem Srba i kod izbora li~no-
sti na mesto ~elnika ninske crkve “u ~ijoj se biskupiji nalaze mnogobrojni
Srbi”. Zadarski nadbiskup je posebno nastojao da premesti “{izmati~kog
srpskog biskupa” koji je bio zavisan od pe}kog patrijarha. Zadarski nadbi-
skup je, zbog brèg i lak{eg prekr{tavawa Srba, osnovao seminar na kojem
su se izu~avali “ilirski” (srpski) kwièvni jezik i nauke potrebne wegovoj
prozelitskoj slu`bi. Odre|eno je da se novi seminar u Zadru nazove “ilir-
ski”, jer je trebalo da pitomci budu “Iliri po narodnosti” (Slaveni, odno-
sno Srbi). Pitomci, budu}i ilirski (slavenski) rimokatoli~ki sve{teni-
ci, trebalo je da propovedaju na “ilirskom” jeziku “sve ono {to je potrebno
da sa~uvaju katoli~ku veru me|u katolicima, i da je {ire me|u Turcima (Sr-
bima islamske vere), i “{izmaticima” (Srbima pravoslavne vere), koji ne
znaju nijedan drugi jezik. Takvi “ilirski” katoli~ki sve{tenici bili su naj-
prikladniji da se sa rimskom verom ume{aju me}u “{izmati~ke” Srbe. Na na-
vedenom sastanku, od 16. septembra 1742. u Rimu, pomenuta je kao vrlo zgodna
mera za verski preobraàj Srba “pou~avawe” pitomaca u papskim kolegijima
u Loretu, Fermu i u “onom za propagandu u Rimu” Sv. Jeronima. Predvi|eno
je osnivawe jedne katedre (kursa) na “ilirskom” kwièvnom jeziku, “po{to
treba svako da se uveri u ovu istinu da }e Srbi radije u~iti od ilirskog (ka-
toli~kog) sve{tenika nego od svojih monaha ili kalu|era, koji su iz uobi~a-
jene gr~ke gramzivosti traìli mnogo novca od svojih u~enika”. Po{to je za-
lagawem zadarskog nadbiskupa isteran iz Dalmacije “srpski {izmati~ki bi-
skup” (S. Qubibrati}), zavisan od pe}kog patrijarha, i po{to je Venecija od-
lu~ila da spre~i postavqewe (“uvo|ewe”) srpskih sve{tenika u Dalmaciji,
kako bi na taj na~in srpski parosi do{li pod vlast “latinskih episkopa”,
Kongregacija za propagandu vere je odlu~ila da prozelitsku aktivnost usme-
ri ka pravoslavcima Bosne i Like. Kongregacija je nastojala da odvoji dalma-
tinske srpske parohe od “{izmati~kih” srpskih episkopa zavisnih od pe}kog
patrijarha. Kongregacija za propagandu vere je odlu~ila da “protiv ove te-
{ke neprilike” forsira postavqawe unijatskih episkopa umesto pravoslav-
nih srpskih, i to na wen tro{ak. Postojala je i bojazan da bi jednog katoli~-
kog episkopa mogao naslediti neki “{izmati~ki” episkop uz pomo} “gr~kog
novca”. U Vatikanu su smatrali da treba i rimokatoli~ke episkope prilago-
diti da vr{e episkopske obrede “po srpskom obredu koji je jednak rusinskom”,
odnosno, unijatskom (grkokatoli~kom). Zbog toga su mnogi rimokatoli~ki
sve{tenici, radi lak{eg prekr{tavawa Srba, dobijali zadatak da se preo-
brate u unijatske sve{tenike kako bi mogli vr{iti obrede po unijatskom mo-
delu.” (str. 80-81.)
g) Pravoslavqe u Dalmaciji pod razli~itim reìmima
Srbi i wihovi pravoslavni sve{tenici su se o~ajni~ki opirali unija-
}ewu i pokatoli~avawu, a posebno institucionalnoj nadle`nosti latinskih
77
biskupa nad srpskim parosima, koju je propisivala mleta~ka dràvna vlast.
Jedan deo Srba je ipak podlegao pritiscima i prihvatio obrla}ewe na zapad-
nu hri{}ansku veru, a 1753. godine mleta~ke vlasti su na zahtev zadarskog nad-
biskupa Matije Karamana proterale novog srpskog episkopa Simeona Kon~a-
revi}a iz Dalmacije. Taj isti Karaman “sastavio je 1744. godine jedan spis
protiv pravoslavnih Srba, a u septembru 1750. inkvizitori su izdali nared-
bu da srpski sve{tenik moè vr{iti parohijsku slu`bu tek posle ispita u
kuriji onog biskupa u ~ijoj se biskupiji nalazi odnosna parohija. Rimokato-
li~kim biskupima dato je pravo da svojim patentima postavqaju parohe u pra-
voslavnim parohijama. Pravoslavnim sve{tenicima je, pod pretwom tamni-
ce, nov~ane globe ili proterivawa iz dràve, bilo zabraweno da sluè bez
biskupskih patenata i da bez dozvole nadle`nog biskupa blagosiqaju me{o-
vite brakove. Svi pravoslavni parosi i crkveni tutori bili su obavezni da
do~ekuju latinske biskupe prilikom wihovih kanonskih poseta.” (str. 82.) Da
bi kako tako neutralisala otpor Srba i spre~ila {ire nemire, mleta~ka
vlast je pod striktnom svojom kontrolom u Veneciji 1762. formirala fila-
delfijsku pravoslavnu arhiepiskopiju i pod wu podvela sve pravoslavce na
svojoj teritoriji. Verska tolerancija je bila ne{to izraènija pod Napole-
onovom vladavinom, a kad je Austrija preuzela biv{e mleta~ke teritorijal-
ne posede, po{lo joj je za rukom i da pravoslavnog dalmatinskog episkopa Ve-
nedikta Kraqevi}a pounijati, pod pretwom, 1818. godine, da }e u protivnom
biti uklowen sa episkopskog trona. U svojoj {irokoj prozelitskoj ofanzivi
“austrijski car Franc I je na predlog unijatskog mitropolita u P{emislu
imenovao misionare unije u Dalmaciji: kanonika Aleksija Stupnickog, pre-
fekta gr~ko-katoli~kog seminara u Lavovu Jakova Cerovskog i katihetu gim-
nazije u êrnovicu Vasilija Terileckog. Wima je car naredio da moraju dr-
àti u tajnosti ciq svoje misije, i odmah pustiti bradu, kako ne bi pobudili
podozrewe pravoslavnih u Dalmaciji. Kanonik Stupnicki postavqen je u
isto vreme za rektora novoosnovanog seminara u [ibeniku. U prole}e 1820.
ovi su misionari stigli u Zadar i tu su se stali udvarati pravoslavnima, ~i-
tati liturgiju u pravoslavnoj crkvi i u woj pevati, nastoje}i da steknu sim-
patije pravoslavnih vernika. Drugi poku{aj unije izvo|en je 1832. i 1835. go-
dine, posebno u Drni{u i u ne{to mawem obimu u Vrlici. Posle brojnih
uspelih prozelitskih akcija, na prostoru Dalmacije je ostao relativno mali
broj pravoslavnih Srba. Odre|en broj je zadrào srpsko ime, ali je u verskom
pogledu pripadao rimokatolicizmu. Prema statisti~kim podacima za popis
od 1880. godine, od 476.000 stanovnika, pravoslavnih je bilo 79.000. Prema po-
pisu sprovedenom 1900. godine, od ukupno 593.000 stanovnika pravoslavnih je
bilo 96.000.” (str. 84.)
Kad je tako posao verskog preobra}ewa na katoli~anstvo zavr{en, Vati-
kan je po~eo da podupire izdavawe kwiga ~iji su autori, poput Krunoslava
Draganovi}a ili Mileta Bogovi}a, iznosili tezu da je zapravo Srpska pra-
voslavna crkva vekovima vodila akciju prisilnog prevo|ewa Hrvata katoli-
ka na pravoslavqe {irom Bosne i Hercegovine, mada je op{tepoznata isto-
rijska ~iwenica da pravoslavci pod turskom vla{}u nikada nisu provodili
bilo kakvu misionarsku delatnost. “Zajedno sa K. Draganovi}em radio je
78
celi tim ideologa usta{tva i istori~ara NDH koji su imali zadatak da svo-
jim radovima pro{ire rimokatolicizam i hrvatstvo do Drine, Boke i Sre-
ma. Uz pomo} Vatikana stvarane su nove hrvatske nacionalne osnove {ire-
wem hrvatstva na bogumile (patarene) i muslimane. Nastojale su se utemeqi-
ti teze da su za vreme turske vladavine na islam pre{li hrvatska vlastela i
narod u Bosni, koji su po~etkom XIII veka bili patareni. Tvrdilo se da su Tur-
ci okupirali vekovne hrvatske prostore, npr. gradove Biha} i Bawa Luku.
Optuìvani su Mle~ani da su pro{irili ime Dalmacije “koja je do XV veka
bila jo{ onako malena kao za Bizantijskog carstva.” Isticano je da su u “hr-
vatske krajeve” doseqeni “Vlasi grkoisto~ne vjere”.” (str. 86-87.)
9. Vitezovi} zna~ajniji ideolog od Star~evi}a
@uti} smatra da je Pavao Riter Vitezovi} zna~ajniji ideolog velikohr-
vatstva i od samog Ante Star~evi}a, jer je “hrvatstvo lukavo poistovetio sa
ilirskom idejom. Naime, Riter je najzaslu`niji za stavqawe vatikanske
ilirske ideje u slu`bu stvarawa “Velike Hrvatske”, odnosno {irewa “apo-
stolske” Austrijske carevine.” (str. 87.) Iako je poreklom bio Nemac, ro|en
u Sewu 1652. godine, Riter Vitezovi} se {kolovao u zagreba~koj jezuitskoj
gimnaziji i izrastao u vode}eg hrvatskog rimokatoli~kog bojovnika svoga
vremena. U vreme austrijsko-mleta~kog sporewa oko osvojenih dalmatinskih
krajeva u drugoj polovini sedamnaestog veka, “Riter je radio u ime dinasti~-
kih interesa Habzburgovaca i zato je upotrebio sve svoje “historijsko znawe”
da “znanstvenim argumentima” dokaè kako Venecija nema pravo na taj deo
Hrvatske u ime neke imaginarne Dalmacije. Riter je Habzburgovce smatrao
hrvatskim kraqevima, pa je u ime Austrije branio jedinstvo hrvatskih zema-
qa. Proizlazi da je Austriji nasu{no bila potrebna “Velika Hrvatska” zbog
pragmati~nog razloga {irewa svojih teritorija na jug i istok... Oslobo|ewe
hri{}anskih krajeva ispod turske vlasti Riter je osetio kao {ansu da se po-
krene ideja o vaspostavqawu Hrvatske koja je toboè prethodno bitisala u
sredwem veku pre turskog osvajawa. Trebalo je svetu staviti do znawa {ta je
nekada Hrvatska bila i dokle su joj granice dopirale. Austrijsku vojnu pobe-
du nad Turcima trebalo je iskoristiti i na duhovnom planu (“katoli~ka è-
tva”), te se Riter 1699. prihvatio spisateqskog posla.” (str. 88.) [tampao je
kwiìcu “Oìvela, odnosno ponovo ro|ena Hrvatska”, na latinskom jeziku,
obima ~etrdeset strana, na ~ijem se po~etku nalazi la`ni ilirski grb, na|en
na bogumilskim ste}cima unutar bosanskih pravoslavnih grobaqa i, iz ka-
snijeg vremena, na novcu ma|arskog slavonskog hercega Andra{a Arpadovca.
Grb ~ini beli polumesec sa ùtom {estokrakom zvezdom na plavom poqu
{tita. “Riter isti~e da je osnovna svrha napisanog dela da objasni ime hrvat-
sko i pokaè “{ta je sve Bogom darovano hrvatskoj zemqi”... Glavni Riterov
argument, kojim potvr|uje nekada{we “ogromno” hrvatsko prostranstvo, koje
bi trebalo ponovo “oìveti” vra}awem starih granica, je identifikacija
Ilirije, odnosno Ilira i Slavena. Riter je tu postavio “pravilo” da su na-
zivi ilirski, slavenski i hrvatski samo tri sinonima za jedan isti pojam, pa
je zakqu~io da se Hrvatskom ima smatrati sve {to su Rimqani zvali “Iliri-
kom”, izuzev{i na zapadnoj strani Retiju i deo Norika, a na jugu Ahaju” i egej-
ska ostrva.” (str. 91.)
79
Tako Riter Vitezovi} dolazi do konstrukcije “celokupne Hrvatske”, ko-
ju potom deli na severnu i ju`nu, pa potom ju`nu na “Belu Hrvatsku” i “Crve-
nu Hrvatsku”. Bela bi, po wegovoj projekciji, obuhvatala Primorje, Zagorje,
Me|ure~je i “Alpsku Hrvatsku”, {to zna~i Krawsku, Koru{ku i [tajersku.
“Crvena Hrvatska delila se na Srbiju, Makedoniju, Bugarsku i Trakiju... [i-
{i} zakqu~uje da je Riteru “Ju`na Hrvatska” zemqa svih Ju`nih Slavena
(Slovenaca, Srba, Hrvata i Bugara). “Sjeverna Hrvatska” su po Riteru svi
ostali zapadni i isto~ni Slaveni (Slovaci, êsi, Poqaci i Rusi). Pansla-
vizam je, dakle, Riteru bio u stvari pankroatizam u generi~kom smislu; Ri-
ter je, naime, polazio s gledi{ta da je svima Slavenima bilo nekada zajedni~-
ko ime Hrvati. Riter je dobro znao da se te sve zemqe, nekada{we “velike” i
“zamrle” Hrvatske, a posle Velikog be~kog rata “oìvjele Hrvatske”, razli-
kuju po zasebnim granicama, imenima, grbovima i narodnim obi~ajima. Me|u-
tim, za wega to nije bila ozbiqnija prepreka za tvrdwu da u tim svim zemqa-
ma ìvi samo jedan narod, ilirski ili slovinski (slavenski) ili hrvatski,
razdrobqen u mno{tvo posebnih plemena koja govore samo razli~ite dijalek-
te jednog istog ilirskog ili slavenskog ili hrvatskog jezika.” (str. 91-92.) Tu
ideju panhrvatstva kasnije su oberu~ke prihvatali Qudevit Gaj, Ante Star-
~evi} i Eugen Kvaternik, svi ilirski i prava{ki ideolozi, ali i be~ki dvor,
koji je imao neograni~eno poverewe u Riterovo dokazano germanofilstvo i
odanost habzbur{koj dinastiji. Krajem devetnaestog veka i Frawo Ra~ki, po-
lemi{u}i sa Lazarom Tomanovi}em i tezom da je Andrija Ka~i} Mio{i}
srpski pisac, tvrdi da je sredwevekovno “slovinstvo” sinonim za “hrvatstvo”.
Neposredni Riterov sledbenik, frawevac iz Vrlike Filip Grabovac, 1747.
slovenski i ilirski naziv poistove}uje sa hrvatskim u svojoj kwizi “Cvit
razgovora naroda i jezika ilirskog aliti rvackog”. Me|utim, Grabov~ev ani-
mozitet prema pravoslavcima jasno identifikuje wegov konvertitski kom-
pleks. “Podatak da su Grabov~evi preci do{li u pokatoli~enu Vrliku iz srp-
skih Ravnih kotara (selo Me|ari) dovoqno svedo~i o Grabov~evom nehrvat-
skom poreklu.” (str. 95.)
10. Rimokatoli~ki ekspanzionizam u osnovi

panslavenstva Qudevita Gaja
Poput Ritera, i Qudevit Gaj je bio poreklom Nemac, ali nije zavr{io je-
zuitsku nego fraweva~ku gimnaziju u Vara`dinu i Karlovcu. Pored ova dva
Nemca, tvorci savremenog hrvatskog “nacionalnog” ~uda bili su do kraja de-
vetnaestog veka sve sami rimokatoli~ki sve{tenici. “Habzburgovcima i Va-
tikanu ilirizam je, dakle, u dugom vremenskom periodu predstavqao integra-
cioni faktor ~ija je svrha bila da balkanske istorijske zemqe (pokrajine)
unificira i verski i prostorno poveè u jednu celinu. Preko ilirizma je
trebalo {iriti rimsku versku ideologiju u ime “apostolskog habzbur{kog
cara.” (str. 97.) Uostalom, Gajevi politi~ki ciqevi su ve} u po~etku wegove
misije bili vrlo prozirni. Kako isti~e Nikola @uti}, “reaktivirawe Ri-
terovih velikohrvatskih ideja posluì}e Gaju da ih, pod mimikrijskim
“ilirskim” imenom, suprotstavi realnoj opasnosti snaèwa srpskog nacio-
nalnog pokreta posle stvarawa autonomne Srbije 1830. godine.” (str. 98.) Po-
80
ku{avaju}i da ideologijom ilirizma postigne hrvatsku nacionalnu integra-
ciju na {irokoj srpskoj etni~koj osnovi i prihvatawem srpskog jezika kao
kwièvnog, “Gajev svehrvatski ilirski pokret, kao i Riterov, sluìo je in-
teresima Austrije protiv ma|arskih te`wi za nezavisno{}u i kao odbrana
od “severnih jeretika”. S druge strane, trebalo je Austriji privu}i slavenske
narode i susedne slavenske zemqe izloène uticaju pravoslavne Rusije i
autonomne pravoslavne Srbije. Otuda poti~e Gajevo sveslavensko opredeqe-
we koje u osnovi ima prikriveno austroslavisti~ko obele`je i jo{ prikri-
veniji, rimokatoli~ki ekspanzionizam. Zbog utemeqewa svehrvatstva u tzv.
“hrvatskim zemqama”, ideolozi ilirizma su forsirali {tokavske narode ka-
ko bi izjedna~ili (unificirali) tzv. “hrvatski” govor “tri narje~ja” ({to-
kavsko, kajkavsko, ~akavsko). Trebalo je izbaciti mawinsko nare~je ~akavaca
i kajkavaca te propisati da srpska {tokav{tina bude zvani~no nare~je Hrva-
ta.” (str. 102.)
Po{to je znameniti slavista Jernej Kopitar insistirao da je {tokavski
govor samo srpski jezik, a kajkavski slovena~ki, pa bi se hrvatskim mogao na-
zvati iskqu~ivo ~akavski, {to je tvrdio i Franc Miklo{i}, biskup Maksi-
milijan Vrhovec kao siva eminencija Gajevog pokreta nastupa sa zahtevom da
se kajkavski pribroji {tokavskom, s obzirom da je svakako bio izloèn wego-
vom dugotrajnom uticaju. Ovde je posebno zna~ajno da je sve vreme svoga traja-
wa ilirski pokret imao masovnu i energi~nu podr{ku rimokatoli~kog sve-
{tenstva. “Mnogi ~elnici ilirskog pokreta bili su rimokatoli~ki sve{te-
nici, npr. Pavao [tos, fra Martin Nedi} i brojni bosanski frawevci, ùp-
nik Toma` Miklou{i} – prete~a ilirizma itd. Biskup Aleksandar Alago-
vi} (1760-1837) preporu~ivao je rimokatoli~kom sve{tenstvu da ~ita Gajeve
“Novine” i “Danicu”. Prof. Nikola @ic je isticao da je Gaj upravo u “hrvat-
skom sve}enstvu na{ao najiskusnije i najodu{evqenije prista{e i pomaga~e
za svoj rad i uspjeh”. Pored “doma}ih qudi” Ilirski pokret su podupirali
“do{qaci” rimokatolici iz Ugarske i Slova~ke: ban Vla{i} (ina~e Ma|ar),
kanonik zagreba~ki Mojzes, biskup Aleksandar ([andor) Alagovi} (iz Slo-
va~ke), biskup-kardinal Haulik. Nazadnost iliraca “ma|aroni su dokaziva-
li ~iwenicom {to je me|u wima bilo mnogo crkvenih qudi. Antun Barac na-
vodi da su “me|u najbu~nije Gajeve sqedbenike pripadali zagreba~ki sjemeni-
{tarci i ve}ina niìh sve}enika.” (str. 106.) Uz podr{ku crkvenih prelata
u mnogim mestima rimokatoli~ki bogoslovi formirali su razna rodoqubi-
va dru{tva. U “Zboru redovni~ke mladeì bosanske”, koji je 1855. formiran
u \akovu, a 1876. pre{ao u Ostrogon, odgajani su {kolovani rimokatoli~ki
klerici koji su obavqali “presvete” misionarske du`nosti u pravoslavno-
muslimanskoj Bosni i Hercegovini, uzgred beleè}i srpske narodne pesme
koje su objavqivali kao hrvatske. U takvim aktivnostima naro~ito se isti-
cao fra I. Juki}.” (str. 107-108.) Bilo je o~igledno da u Hrvatskoj i Slavoni-
ji Ilirski pokret kao jedan od svojih glavnih ciqeva ima odbranu rimokato-
li~kog ekskluziviteta ovih teritorija pred pravoslavnom i protestantskom
opasno{}u. Koliko je i papa Pije IX nade polagao u Zagreb kao katoli~ki
centar, svedo~i i ~iwenica da je 1850. godine zagreba~ku biskupiju uzdigao u
rang nadbiskupije, podvrgav{i joj kao novoj metropoliji bosansku ili |ako-
va~ko-sremsku, sewsko-modru{ku ili krbavsku i krièva~ku biskupiju.
81
“U drugoj polovini XIX veka za Austriju i Vatikan postaje, pored ilirskog,
prihvatqivo i jugoslavensko (sveslavensko) ime kao mogu}e sredstvo za {i-
rewe germanizma i rimokatolicizma u ime apostolskog austrijskog cara i
rimskog pape.” (str. 110.) Jo{ 26. jula 1843. godine Austrija je postala i for-
malni protektor Zavoda svetog Jeronima u Rimu, a u wemu se umesto ilirskog
krajem devetnaestog veka sve ~e{}e koristi jugoslovenski naziv.
a) Kroatizacija kao su{tina ilirizacije
Jugoslovenstvo u austrougarskim okvirima duè vreme je izgledalo kao
na~in efikasnog suprotstavqawa velikoma|arskim separatisti~kim aspi-
racijama. Enciklikom pape Lava XIII, od 1. avgusta 1901. godine, Zavod Svetog
Jeronima definitivno dobija hrvatski atribut u svom nazivu. Time je Vati-
kan definitivno usvojio projekat da su svi katolici koji govore srpski jezik
po nacionalnosti Hrvati i na wegovoj realizaciji je sve agresivnije nasto-
jao. Mada je pod pritiskom dalmatinskih i bokeqskih Srba katolika, kao i
dalmatinskih “talijana{a” papa slede}e godine vratio ilirski naziv ovom
zavodu, od osnovnog projekta kroatizacije nije se vi{e nikada odustajalo. Ma-
|arski zvani~nici su se èstoko suprotstavqali vatikanskom kreirawu no-
ve hrvatske nacije i pokazivali da im je podjednako neprihvatqiv i jugoslo-
venski i hrvatski naziv ovog zna~ajnog instituta, mada se zavod 1924. godine
na{ao pod ingerencijom jugoslovenskog poslanstva u Rimu. “Kona~no, posle
posete jugoslovenskog predsednika Josipa Broza Vatikanu, tokom aprila
1971. u vreme tzv. “maspoka”, papa Pavle VI 22. jula 1971. dao je Ilirskom za-
vodu Sv. Jeronima naziv Hrvatski papinski zavod Sv. Jeronima.” (str. 119.)
Posle Prvog hrvatskog katoli~kog kongresa, odrànog 1900. godine u Zagre-
bu, klerikalizam postepeno postaje osnovna hrvatska politi~ka opcija, pogo-
tovo nakon smrti Stjepana Radi}a, posledweg istaknutog antiklerikalca.
Klerikalci sistematski preuzimaju primat u svim sferama dru{tvenog ì-
vota jugoslovenskih katolika, imaju}i pred sobom kao glavni ciq stvarawe
hrvatske katoli~ke tvr|ave, oslonca za daqe isto~ne prozelitske prodore.
“Stvarawe unitarne rimokatoli~ke Hrvatske, naro~ito tokom XX veka, za
Vatikan i Rimokatoli~ku crkvu je bilo imperativ vremena, jer je imalo ne-
procewivi zna~aj za ostvarewe uspe{nih misionarskih i prozelitskih ak-
tivnosti na Balkanu. Vremenom su prekr{teni Srbi (konvertiti) i rimoka-
tolici stranci (Nemci, êsi, Slovaci, Slovenci, Italijani, Rusini, Ma|a-
ri i dr.) Hrvatske, Slavonije, Dalmacije i {ireg Balkana, preuzimali hrvat-
sko ime i postajali naj~istiji, odabrani Hrvati. Hrvatska je na taj na~in
stvarno u sve ve}oj meri postajala jednonacionalna tvorevina bez nacional-
nih mawina.” (str. 156.) Pogotovo kada su 1995. godine hrvatske vlasti oruà-
nim akcijama i brutalnim terorom masovno proterale skoro sve kraji{ke
pravoslavne Srbe.
11. Animozitet rimske crkve prema Stjepanu Radi}u
Zna~ajan je i podatak da su antiklerikalni potezi Stjepana Radi}a dove-
li do wegovog ubistva. “Prema svedo~ewu Koro{~evog {efa kabineta, Stan-
ka Majcena, ve~e uo~i atentata Puni{a Ra~i} je proveo vi{e ~asova u razgo-
82
voru “iza zatvorenih vrata” sa Koro{ecom u Ministarstvu unutra{wih de-
la u Beogradu. Istog dana, 19. juna 1928. godine, P. Ra~i} je vi|en i u Dvoru, a
prema kazivawima istori~ara Bogdana Krizmana, wegov otac Hinko Kri-
zman tvrdio je da je Koro{ec upozorio poslanike Jugoslavenskog kluba da 20.
juna ne sede iza poslanika Hrvatske seqa~ke stranke, gde im je, ina~e, bilo me-
sto. Kao ministar unutra{wih dela, Koro{ec je ve} 20. juna naredio svim ù-
panima da se zabrane sve novine koje bi “àlosni slu~aj u Narodnoj skup{ti-
ni neverno predstavqale”. Umesto ostavke zbog ozbiqnog udarca unutra-
{wem miru u zemqi i odgovornosti slu`be kojoj je stajao na ~elu, Koro{ec
je, kao prvi nesrbin, postao predsednik vlade 27. jula 1928. godine.” (str. 287.)
Anton Koro{ec je ina~e bio rimokatoli~ki sve{tenik, vode}i slovena~ki
klerikalac i lider Slovenske qudske stranke. Vrhunac animoziteta prema
Stjepanu Radi}u katoli~ki vode}i krugovi su iskazali nakon wegovog napada
na papskog nuncija Pelegrinetija 1926. godine. To je toliko daleko i{lo da
su neki istaknuti klerici javno traìli Radi}evo uklawawe iz politi~kog
ìvota ili se otvoreno radovali nakon skup{tinskog ubistva i rawavawa
glavnih rukovodilaca Hrvatske seqa~ke stranke. “U osije~kom “Hrvatskom
listu”, iz novembra 1926. godine, klerikalni poslanik, dr Kerubin [egvi},
vrlo o{tro je kritikovao S. Radi}a, izraziv{i èqu da ga neko ukloni iz po-
liti~kog ìvota, ali svakako ne ubistvom. Nazvao ga je “vo|om zava|enih, za-
slepqenih i pijanih”. Wegovo odstrawewe bilo bi “najva`nije djelo {to ga
pamti hrvatska povijest”. Po mi{qewu Dragoquba Jovanovi}a, [egvi}ev
primer pokazuje kakvu su mr`wu gajili prema Radi}u klerikalci, te navodi
da je jedan fratar u Dalmaciji, posle skup{tinskog atentata, klicao: “@ivio
Puni{a Ra~i}”, i pri tom se uzdao u Koro{eca kao ministra unutra{wih po-
slova.” (str. 286-287.) Vatikan nikada nije mogao zaboraviti da je li~no Stje-
pan Radi} kao jugoslovenski kraqevski ministar spre~io ratifikaciju ve}
sklopqenog konkordata 1925. godine. “Zbog Radi}eve dominacije nad seqa-
{tvom Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, klerikalci su smatrali da }e wego-
vim nestankom pridobiti seqa{tvo za svoje klerikalne i politi~ke ciqe-
ve.” (str. 287.)
I prema stanovi{tu Vase Kazimirovi}a, jednog od najboqih poznavala-
ca jugoslovenske me|uratne istorije, “optu`be protiv kraqa bile su, vi{e je
nego izvesno, bez ikakvog osnova. Kraq nikada nije mislio na ubistvo Radi-
}a, ni onda kad ga je ovaj najdirektnije napadao pa i vre|ao, ve} je èleo samo
da ga politi~ki slomi i potom veè za sebe – {to potvr|uje i ~iwenica da je
Radi} zatvoren po wegovom nalogu i da je on bio prvi koji je, zatim, sa Radi-
}em u zatvoru uspostavio kontakt, pre Nikole Pa{i}a. U vreme kad se aten-
tat dogodio, ~iwenica je koja se mora imati u vidu, saradwa Radi}a sa kraqem
Aleksandrom bila je najte{wa. [to je kraq èleo – to je Radi} ~inio. Izvr-
{avaju}i kraqev nalog, Radi} je, neka tri meseca pre krvavog doga|aja u Na-
rodnoj skup{tini, 5. marta 1928. godine, zapretio poslanicima ve}ine, da }e
uskoro do}i general i razjuriti ih, kako ve} zasluùju. Dvadesetak dana po-
tom, 26. aprila 1928. godine, on je ponovo u Narodnoj skup{tini zapretio po-
slanicima ve}ine dolaskom jednog generala na poloàj predsednika vlade.
“Va`na je sama ideja da general bude predsednik vlade”, rekao je on. “To zna-
83
~i da kraq dobiva poloàj koji i treba da ima, da bude arbitar, sudac izme|u
dve strane. [to je prirodnije nego da kraq, u tome je veli~ina monarhije, da
on, kao arbitar u~ini kompromis. I onda je prirodno da do|e general koji ni-
je partizan nego je predstavnik kraqa.” (Vasa Kazimirovi}: Srbija i Jugosla-
vija, Kragujevac 1995., str. 513.) Autor citira Radi}ev govor na osnovu steno-
grafskih beleàka Narodne skup{tine od 26. aprila 1928. godine.
12. Katoli~ki sve{tenik Antun Koro{ec,

najpodmukliji politi~ar Kraqevine
Sam Antun Koro{ec je, bez ikakve sumwe, bio najpodmukliji i najpokva-
reniji politi~ar u ukupnom politi~kom ìvotu Kraqevine Jugoslavije. Ri-
mokatoli~ki fratar s krajwe razvijenim jezuitskim manirima, ve{to je pri-
krivao antisrpsku mr`wu i prezir, ali se nije nimalo ustru~avao od zadava-
wa udaraca hrvatskom separatizmu, ako je smatrao da bi Slovenci mogli iz
toga da se okoriste. Korisnost je za Koro{eca bila najvi{i kriterijum mo-
ralnosti, a wegova beskrupuloznost i perfidnost bile su poslovi~ne. “Talas
na kojem je Koro{ec postojano jahao, i koji ga je u~inio skoro nezaobilaznim
faktorom na politi~koj sceni Jugoslavije, bila je zao{trenost hrvatsko-
srpskih odnosa. Polaze}i od one narodne izreke, da kad se dvojica sva|aju tre-
}i se koristi, on je i sam izvanredno ve{to radio na produbqavawu hrvatsko-
srpskih sukoba, i pri tom redovno uspevao da u{i}ari ne{to za svoju deèlu.
Tvrdi se, ~ak, da je upravo on bio jedan od inicijatora atentata na Stjepana
Radi}a i na poslanike Hrvatske seqa~ke stranke u Narodnoj skup{tini. Sa-
svim pouzdanih dokaza za tako {to – nema. Jedino {to se sa sigurno{}u moè
re}i jeste to, da odnosi Radi}a i Koro{eca, posmatrani od 1918. godine, nisu
nikad bili dobri. Ve} u prvim mesecima Kraqevine SHS, kad je Radi} grunuo
sa svojim separatisti~kim zahtevima i akcijama, Koro{ec je ustao protiv
wega. Ali ne zato {to mu je bogzna koliko bilo stalo do jugoslovenske drà-
ve, ve} zbog toga {to se bojao hrvatske hegemonije nad Slovencima.” (Kwiga
druga, str. 515-516.)
Ve{to podilaze}i beogradskim vladaju}im krugovima, Koro{ec je upor-
no Radi}a napadao zbog separatizma, boq{evizma i antisrpstva. Kako Kazi-
mirovi} iznosi u posebnoj napomeni: “Jedan od onih politi~ara koji su Ko-
ro{ca doveli u vezu sa krvoproli}em u Narodnoj skup{tini bio je dr Janko
Bari~evi}. Na 31. redovnom sastanku Narodne skup{tine, 3. marta 1937. godi-
ne, on je rekao: “Puni{a Ra~i} se posle ubistva u Narodnoj skup{tini sklo-
nio u jednu kafanu. Vlasnik te kafane obavestio je upravnika grada da je Ra-
~i} kod wega i pitao ga {ta da radi. Odgovoreno mu je: “êkajte dok pitam mi-
nistra Koro{ca!” Malo potom, upravnik grada se javio i rekao: “Sedite u ko-
la, uzmite Puni{u Ra~i}a i odvedite ga pravo ministru unutra{wih dela!”
Taj kafeyija, kojeg je pomenuo Bari~evi}, bio je ~uveni beogradski ugostiteq
\or|e Popara, tast dugogodi{weg predsednika Glavnog saveza srpskih ze-
mqoradni~kih zadruga i ministra Vojislava \or|evi}a, koji je, brane}i svog
tasta, ali i Koro{ca, od optu`bi Bari~evi}a, u Narodnoj skup{tini rekao
– da je Koro{ec “veli~ina dràvnika, politi~ka veli~ina koju je malo ko iz
sada{weg javnog politi~kog ìvota dostigao.” (str. 516.) Ina~e, po prirodi
84
izraziti makijavelista, Anton Koro{ec se u praksi dokazao kao nemilosrd-
ni policijski batina{. Kazimirovi} za wega kaè da je bio “eksponent vati-
kanske politike u svakom pogledu.” (str. 518.) Za wega je Rim bio jedini ideo-
lo{ki orjentir i oli~ewe “pozitivne duhovne snage”. Zato je Stjepana Radi-
}a morao da ukloni sa politi~ke scene kako svojom nestabilno{}u i cirku-
skom ekvilibristikom ne bi ometao politi~ke akcije Rimokatoli~ke crkve,
a istovremeno samim ~inom ubistva da zada snaàn udarac srpskim politi~-
kim nastojawima.
13. Progon bosanskohercegova~kih Srba

pod austrougarskom vla{}u
Manipulativna tehnologija koju je Rimokatoli~ka crkva primenila u
procesu konstruisawa ve{ta~ke hrvatske nacije nije unapred bila potpuno
konceptuirana. Prethodile su joj duge decenije lutawa i eksperimentisawa
sa ilirstvom i jugoslovenstvom. Me|utim, kad je jednom temeqito razra|ena,
sve je lak{e primewivana i na sve mawi otpor je nailazila u srpskim kato-
li~kim masama. Angaòvawem [trosmajera i Ra~kog, indoktrinisani su ka-
tolici Slavonije i Vojne krajine. Tako|e, rimokatoli~ki sve{tenik Miho-
vil Pavlinovi} predvodio je taj manipulatorski posao u Dalmaciji. U vreme
okupacije Bosne i Hercegovine tehnolo{ki postupak je ve} bio usavr{en i
u praksi proveren. Zato je tu mo`da bio i najefikasniji. Kako je provo|en,
detaqno opisuje Vasa Kazimirovi} u kwizi “Srbija i Jugoslavija 1914-1945.”
(“Prizma” – Kragujevac, “Centar film” – Beograd, Kragujevac 1995.) Po we-
govom vi|ewu, “raspiriva~ qute srbofobije u Bosni i Hercegovini, i pre i
posle osnivawa jugoslovenske dràve, bilo je vo|stvo Katoli~ke crkve, ~ak
Katoli~ka crkva u celini. Prvi put u punoj meri Katoli~ka crkva je krenu-
la protiv Srba odmah po okupaciji Bosne i Hercegovine od strane Austro-
Ugarske. U novim uslovima (i ve} samim tim {to je austrijski dvor bio od Va-
tikana naimenovan za za{titnika katolicizma na celom jugoistoku) Kato-
li~ka crkva u Bosni i Hercegovini postala je jedna vrsta dràvne vere, re-
ligiozna organizacija kojoj su vlasti bile obavezne da pruàju punu i najpu-
niju podr{ku i u pravcu {irewa katoli~anstva me|u pripadnicima drugih
vera.” (str. 305-306.)
Interesantno je da je Kazimirovi} do{ao do podataka da je i unutar
austrougarske habzbur{ke carske porodice bilo suprotstavqawa takvoj po-
litici. “U ciqu pretvarawa Bosne u katoli~ku zemqu prvog reda, na dvoru
Habzburga bio je osnovan i jedan tajni savez, na ~ijem su se ~elu nalazili, uz
druge austrijske vi|ene i uticajne li~nosti, i brat cara Franca Jozefa, Karl
Ludvik, zatim erchercog Albreht. Taj savez je bio vrlo aktivan, ali je u sa-
mom Be~u imao jednog uglednog protivnika – prestolonaslednika Rudolfa.
Liberalnih shvatawa, on je imao èstoke raspre sa erchercogom Albrehtom
ve} u prvoj godini okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske.
Traìo je da se od politike pokatoli~avawa Bosne i Hercegovine dignu ru-
ke, a posebno da se odustane od planova za prevo|ewe pravoslavnih u katoli~-
ku veru. Kad su ti apeli ostali bez dejstva, Rudolf je pri{ao pisawu ~lanaka
85
za razne novine, kojima je hteo da obavesti javnost o postojawu tajnog saveza
za pokatoli~avawe Bosne i Hercegovine. U jednom od prvih ~lanaka rekao je
da je taj savez samo jedan od tajnih saveza klerikalaca koji deluju pod koman-
dom jezuita i da bi on mogao da bude opasan po interese Austrije. Nastojawe
da se stanovnicima Bosne i Hercegovine silom nametne katoli~ka vera, po-
sebno pravoslavnim Srbima, pisao je Rudolf, ne zna~i ni{ta drugo nego od
wih praviti ve~ne neprijateqe Austrije. Isti~u}i da izme|u katolika i
pravoslavnih postoje velike suprotnosti, koje nikada ne}e nestati, Rudolf
je izneo da bi prava i po{tena politika bila da vlada u Bosni i Hercegovi-
ni ne podupre nijednu veru, da bude podjednako tolerantna i pravedna prema
pripadnicima svih vera. Prestolonaslednik Rudolf naro~ito je ukazivao na
pogubnost identifikovawa dràvnih interesa sa interesima Katoli~ke cr-
kve u Bosni i Hercegovini. Sve {to je preduzimao prestolonaslednik Ru-
dolf, da bi, na jednoj strani, demaskirao najuticajnije pripadnike carske fa-
milije, a na drugoj, da bi samog cara, svog oca, prinudio da se opredeli za po-
litiku respektovawa svih vera u Bosni i Hercegovini, sve je to malo vrede-
lo. Tajni savez za pokatoli~avawe Bosne i Hercegovine, za pretvarawe ovih
zemaqa u bastion katoli~anstva i odsko~nu dasku za wegovo {irewe na celom
jugoistoku, nastavio je da deluje, pored ostalog, dovo|ewem i jezuita u Bosnu.
[to se cara Franc Jozefa li~no ti~e, on }e u jednom trenutku, kad ga na to
budu primorali dràvni interesi, javno manifestovati da nije “nesklon” i
“bez razumevawa” i za ostale veroispovesti u Bosni i Hercegovini.” (str.
306-307.)
a) Kroatizacija bosanskih katolika i ekskluzivni
hrvatski kurs Bosne i Hercegovine
Katoli~ko stanovni{tvo pod austrougarskom okupacijom primamqiva-
no je da se prikloni hrvatskoj nacionalnoj opciji ve{tim fratarskim dema-
go{kim propovedima, ali jo{ i vi{e stavqawem u izgled privilegovanog so-
cijalnog, ekonomskog i politi~kog poloàja. Kako daqe iznosi Kazimiro-
vi}, “prokatoli~ka politika Be~a u Bosni i Hercegovini i{la je u najve}oj
meri u ra~un Hrvatima. Kao katolici, Hrvati su bili predodre|eni da budu
ne samo podràvani, nego i forsirani na {tetu i Srba i muslimana. Na to je
bila skrenuta pa`wa i “sprovodiocu okupacije” Bosne i Hercegovine, gene-
ralu Filipovi}u. U uputstvu koje je on dobio od na~elnika general{taba,
fon Beka, re~eno je, izme|u ostalog, da se katolicima mora posvetiti poseb-
na pa`wa, budu}i da su oni “pouzdani i nastojawima Monarhije prijateqski
raspoloèni”. I sam katolik i Hrvat, general Filipovi} se najkonsekvent-
nije drào dobijenog uputstva. îm se ustoli~io u Sarajevu, odmah je pristu-
pio “bri`qivom negovawu” katoli~kog, odnosno “hrvatskog elementa”. Za re-
lativno kratko vreme uveo je u celoj Bosni i Hercegovini “ekskluzivan hr-
vatski kurs”. Rezultat toga bio je da su u obema oblastima, uz pun anga`man
katoli~ke crkve, propagirani, pored ostalog, i hrvatski jezik i “hrvatsko
ime”. Sve objave vlasti i novine – sve je {tampano latinicom i “osebujnim je-
zikom hrvatske administracije”. Srpsko ime je potiskivano, a isto tako i
upotreba }irilice. Ona je bila prognano pismo sve do maja 1880. godine, sve
86
dok se u Bosni i Hercegovini nalazio general Filipovi}. Tada je, pak, i po-
sle mnogih i o{trih protesta Srba, do{lo do promene.” (str. 307.)
Novokomponovani “Hrvati” su se prili~no brzo sna{li u novoj ulozi, a
bitno ih je oja~ao i priliv raznorodnog rimokatoli~kog elementa sa strane,
kojim je popuwavan ~inovni~ki aparat. “Mada su bili u mawini, Hrvati su na-
stojali da se Be~u prikaù kao glavni faktor u Bosni i Hercegovini i, u
isti mah, kao jedini pouzdani “dràvni elemenat”. Nije se tako|e propu{ta-
la nijedna prilika da se istakne da su ove oblasti – hrvatske zemqe, i da bi
trebale da budu pripojene Hrvatskoj. [to je vreme vi{e odmicalo, “hrvatski
element” u Bosni i Hercegovini postajao je sve netrpeqiviji prema Srbima
i sve bezobzirniji u nastojawima da ih suzbije. Naro~ito je to bio slu~aj od
dolaska Josipa [tadlera iz Zagreba na poloàj nadbiskupa u Sarajevu. Sa do-
laskom [tadlera u Sarajevo zapo~elo je u najve}oj meri i doseqavawe Hrva-
ta u Bosnu i Hercegovinu. Na inicijativu [tadlera pokrenut je u Sarajevu,
1906. godine, list “Hrvatski dnevnik”, u kojem su ekskluzivna hrvatska gledi-
{ta dolazila do izraàja posebno u silnim napadima na Srbe i wihove poli-
ti~ke te`we”, kako to kaè Todor Kru{evac. U ovoj istoj godini, tako|e na
inicijativu [tadlera, na skupu Hrvata u Docu donesena je rezolucija kojom
se od austrijskog cara zahtevalo pripajawe Bosne i Hercegovine Hrvatskoj.
Kako bi se moglo zakqu~iti, ova rezolucija bila je inicirana sa strane i
predstavqala je u stvari probni balon za predstoje}u aneksiju Bosne i Her-
cegovine.” (str. 308.)
Klerikalizam, kao u osnovi totalitarni politi~ki koncept, ovde je ma-
nifestovao do kraja svoje antisrpske prohteve i dokazao izvanredne manipu-
lativne sposobnosti. Naravno, od kqu~nog zna~aja za wegov uspeh bila je ~i-
wenica da je zastupao interese i uìvao podr{ku tada najmo}nije evropske
rimokatoli~ke imperije, pa su dràvni i crkveni organi mogli maksimalno
koordinisati svoje napore. “U nastojawu da hrvatizuje Bosnu i Hercegovinu
do maksimuma, pokatoli~i je, i stvori uslove za weno pripajawe Hrvatskoj,
Katoli~ka crkva se nije ustru~avala ni od najdirektnijeg upu{tawa u dnevnu
politiku. Pod vo|stvom nadbiskupa [tadlera, dolazi i do osnivawa kato-
li~ke politi~ke partije, Hrvatske katoli~ke udruge. Glavni podràvalac
nadbiskupa [tadlera bio je carski dvor u Be~u – li~no sam car, a uz wega i
prestolonaslednik Franc Ferdinand. Car je na [tadlera gledao kao na “svo-
je ~edo”, jer ga je on i naimenovao za prvog nadbiskupa, 16. avgusta 1881. (nepo-
sredno posle zakqu~enog ugovora izme|u Vatikana i Austro-Ugarske, 8. juna
1881. godine, o uspostavqawu svetovne crkvene hijerarhije nad nadbiskupijom
u Sarajevu). Sav odan carskom dvoru, i Austro-Ugarskoj kao dràvi, [tadler
je, 27. novembra 1908. godine, otputovao u Be~, da bi li~no caru izrazio svoju
zahvalnost zbog progla{ewa aneksije, ~ime je Monarhija, kako se tom prili-
kom izrazio, “izvr{ila istorijsko delo”. U Be~, me|utim, nije otputovao sam,
ve} sa jo{ 430 Hrvata iz svih krajeva Bosne i Hercegovine. Tokom audijenci-
je kod cara Franca Jozefa, [tadler je izjavio, pored ostalog: “Na{u otaybi-
nu zaduìste, jer nama kao katolicima osjeguraste slobodu vjere, a kao Hrva-
tima – opstanak.” (str. 308-309.)
Insistiraju}i na rimokatoli~kom ekskluzivizmu hrvatstva, [tadler je
neprekidno pokazivao otvorenu versku netrpeqivost prema islamu i pravo-
87
slavqu, kao i nacionalnu mr`wu prema Srbima. “Nikad ne odstupaju}i od to-
ga da Bosna i Hercegovina moraju biti prikqu~ene Hrvatskoj, [tadler je bio
protiv svake “jugoslovenske kombinacije”, i, iz tih razloga, za razliku od sta-
re{ina Katoli~ke crkve u Hrvatskoj i Sloveniji, nije hteo ni da ~uje za Maj-
sku deklaraciju predstavnika Ju`nih Slovena u Carevinskom ve}u u Be~u,
1917. godine. U “Hrvatskom dnevniku” (od 17. novembra 1917.) on je izjavio da
se “dràvnopravno pitawe na jugu Monarhije” mora re{iti samo “u hrvat-
skom smislu, na temequ hrvatskoga dràvnoga prava i uz neokrweno o~uvawe
hrvatske narodne i dràvne individualnosti”, sa sjediwewem svih hrvatskih
zemaqa, me|u wima i Bosne i Hercegovine, “u jedno politi~ko i financijal-
no autonomno s Habzbur{kom monarhijom kao cjelinom nerazdruìvo dràv-
no tijelo”. Jugoslovensku dràvu, protiv koje je toliko bio, i protiv koje se
toliko borio, nadbiskup [tadler nije doìveo. Umro je iznenada, ostavqaju-
}i za sobom – ta~no {esnaestoro dece, skoro toliko koliko i biskup Josip Ju-
raj [trosmajer, kako kazuju austrijski izvori. Wegov naslednik bio je Ivan
[ari}, u najmawu ruku isti toliki srbofob i mrzac Jugoslavije. Vrlo obra-
zovan, i poznavalac skoro svih glavnih evropskih jezika, [ari} je ve{to, ali
zato bezobzirno, na jednoj strani stalno vodio antisrpsku, a na drugoj – veli-
kohrvatsku politiku, pri ~emu mu je polaznica bila (kao i [tadleru) da su
Bosna i Hercegovina “~isto hrvatske zemqe” i da u wima nema mesta pravo-
slavnim Srbima.” (str. 309-310.)
Upravo je takva klerikalna ideologija i mogla svoj vrhunski izraz dobi-
ti u usta{kom pokretu i kvislin{koj Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj. “Kad je
osnovana usta{ka dràva, [ari} je postao glavni propagator usta{tva i kao
{to je, 1914. godine, blagosiqao vojnike iz Bosne koji su polazili u rat pro-
tiv Srbije, tako je 1941. godine blagosiqao usta{e koji su vr{ili zlo~ine
nad Srbima, nazivaju}i ih “Hristovim vojnicima”. Od hrvatskih politi~ara
u Bosni i Hercegovini, koji su se naro~ito isticali svojom srbofobijom,
{irewem mr`we prema Srbima, jedan od poznatijih bio je dr Nikola Man-
di}. Za vreme Prvog svetskog rata zamenik zemaqskog poglavara Bosne i Her-
cegovine, on je i posle osnivawa Jugoslavije nastavio da vodi antisrpsku po-
litiku, da bi, na kraju, u usta{koj hrvatsko-muslimanskoj dràvi postao i
predsednik vlade. Koliko je Mandi} bio ispuwen mr`wom prema Srbiji i
Srbima, govori i wegova javna izjava od 22. februara 1915. godine. U prisu-
stvu ministra Austro-Ugarske, Kerbera, on je tada u ime “pu~anstva” Bosne i
Hercegovine, zatraìo da se “hajka{ki” narod u Srbiji “privede zasluènoj
kazni radi wegovoga pogubnoga rovarewa i radi nedu`no prolivene dragocje-
ne carske mu~eni~ke krvi, pa da se zauvijek onemogu}i pogubni wegov upliv
na srodni mu dio ìteqstva u Bosni i Hercegovini.” (str. 310.) Verovatno ni-
je na odmet ovde pomenuti da je nakon smene bosanskohercegova~kog zemaq-
skog poglavara Oskara Po}oreka zbog katastrofalnih poraza na srpskom
frontu, na wegovo mesto postavqen Hrvat Stjepan Sarkoti}. Wegovo hrvat-
stvo je bilo dovoqna garancija da }e se sistematski i masovni zlo~ini nad
srpskim narodom vr{iti s najve}im entuzijazmom. Po ratnom porazu, Sarko-
ti} je bio glavni stoèr okupqawa hrvatske politi~ke emigracije, koja je sve
vi{e dobijala konture usta{kog pokreta.
88
IV. Vasilije Kresti} o velikohrvatskoj genocidnosti
Ukazuju}i da ve} ~itav vek i po kreatori hrvatske nacionalne svesti si-
stematski produkuju antisrpsku mr`wu, imaju}i u vidu da samo postojawe srp-
skog naroda predstavqa najve}u smetwu realizaciji ideolo{ke floskule o
hrvatskom dràvnom i istorijskom pravu, Vasilije \. Kresti} u kwizi “Ge-
nocidom do Velike Hrvatske” (“Gambit”, Jagodina 2002.) pokazuje kako su Hr-
vati od Jela~i}evih krvavih pohoda revolucionarne 1848. godine do dana-
{weg vremena, “nameravali da stvore veliku, etni~ki ~istu i katoli~ku hr-
vatsku dràvu. Stoga {to Srbi nisu bili spremni da se odreknu svoje nacio-
nalne posebnosti i svoje srpske pravoslavne vere, stalno su se nalazili na
udaru hrvatskih politi~kih stranaka i mnogih veoma istaknutih pojedinaca,
koji su hrvatsku dràvnu misao zasnivali na tzv. dràvnom i istorijskom
pravu... Ideje o genocidnom uni{tavawu Srba, o velikoj, etni~ki i katoli~-
ki ~istoj Hrvatskoj nadìvqavaju sve dràvne okvire, politi~ke i dru{tve-
ne sisteme. Kao crvena nit, one se provla~e od Ante Star~evi}a, Eugena Kva-
ternika, Mihovila Pavlinovi}a, Josipa Franka, Frana Supila, Stjepana Ra-
di}a i Ante Paveli}a do Frawe Tu|mana.” (str. 5-6.) Ni danas se po tom pi-
tawu ni{ta zna~ajnije nije promenilo, samo su se metodi genocida u me|uvre-
menu usavr{avali. “Ta politika i daqe je, kao i stotinu godina ranije, u sve-
mu oslowena na “dràvno i povjesno pravo”, na ustanovu hrvatskog “politi~-
kog” (konstitutivnog) naroda, na te`wama za stvarawem velike, etni~ki i
verski (katoli~ki) ~iste Hrvatske. Dogod je to tako, treba znati da Hrvatska
ne}e mo}i da se oslobodi genocida i da ne}e odustati od davna{we te`we da
pro{iri svoje dràvne granice na ra~un susednih etni~kih i dràvnih pro-
stora, kako bi popravila svoj ne mnogo sre}an geopoliti~ki poloàj.” (str. 6.)
1. Vatikanski koreni antisrpske genocidne politike
Mnogim qudima {irom sveta bio je neshvatqiv hrvatski genocidni zlo-
~in nad pravoslavnim Srbima tokom Drugog svetskog rata, koji je po monstru-
oznosti zlo~ina~kih metoda i tehnike uveliko prevazi{ao hitlerovske. Ne-
mogu}e im je bilo razumeti da se ne{to tako uop{te desilo, da je bilo mogu-
}e, a pogotovo razlozi za{to se dogodilo. Zato je ta zbivawa neophodno pro-
u~avati u duèm istorijskom kontinuitetu, kroz faze manifestovawa zlo~i-
na~kih ideja, politi~ko proklamovawe zlo~ina~kih namera i pristupawe iz-
vr{ewu masovnih zlo~ina. “Dokle god se pitawe genocida nad Srbima u Ne-
zavisnoj Dràvi Hrvatskoj bude posmatralo u kra}im vremenskim odsecima,
ne}emo imati nu`na obja{wewa te pojave, ve} }emo bacati krivicu ~as na
ovu, ~as na onu sredinu, na jedan ili drugi reìm, versku zajednicu ili pone-
ku znamenitiju li~nost. Doga|a}e se, kao {to se ve} i desilo, da se genocid
nad Srbima, po~iwen od strane usta{a, poku{ava objasniti ~ak i nekim ra-
snim karakteristikama Hrvata, navodnim brutalnim postupcima koje su u
Hrvatskoj po~inili vladaju}i reìmi izme|u dva svetska rata (1918-1941),
tzv. velikosrpskom hegemonisti~kom politikom i {estojanuarskom diktatu-
rom. Nisu bili retki poku{aji da se usta{ki krimen opravda i umawi, da se,
radi mira u ku}i, uspostavi ravnoteà u krivici izme|u zlo~inaca i wihovih
89
`rtava.” (str. 11.) Koreni antisrpske genocidne politike dopiru sve do XVI
i XVII veka, do vremena u kome su se Srbi masovno doseqavali u prethodno
potpuno od stanovni{tva ispra`wene i opusto{ene hrvatske zemqe. “Nase-
qeni na posedima hrvatskih feudalaca, kako duhovnih tako i svetovnih, Sr-
bi su bili izloèni dvostrukom pritisku: pritisku pokme}ivawa i unija}e-
wa. Kako su oni po svaku cenu èleli da sa~uvaju status slobodnih seqaka i
status vojnika – kraji{nika – èstoko su se opirali i pokme}ivawu i unija-
}ewu, koje bi u osnovi izmenilo wihov dru{tveni poloàj. Poznati po ver-
skoj iskqu~ivosti, ~ime se odlikovalo ~itavo dru{tvo onda{we feudalne
Evrope, hrvatski staleì doneli su na svom saboru 1608. godine i poseban za-
kon koji je na hrvatskoj dràvnoj teritoriji javna prava priznavao samo pri-
padnicima katoli~ke vere. Taj zakon bio je u skladu sa poznatom devizom: ~i-
ja zemqa onoga vera. U skladu sa svojom funkcijom, svojim poloàjem u stale-
{kom dru{tvu, te devize posebno su se dràli zagreba~ki biskupi, ali i dru-
gi feudalni veleposednici Hrvatske. Princip izraèn u toj devizi wima je
odgovarao ne samo iz verskih, ve} i iz ekonomskih razloga. Naime, srpsko pra-
voslavno stanovni{tvo nije, poput katoli~kog, bilo obavezno da katoli~koj
crkvi i wenom sve{tenstvu daje razne da`bine. Sa~uvav{i status slobodnih
seqaka i po prelasku u Hrvatsku i ukqu~uju}i se u vojnograni~ni sistem,
ogroman broj Srba nisu postali kmetovi. Samim tim oni nisu, kao ve}ina hr-
vatskog stanovni{tva, bili obavezni da pla}aju brojne feudalne da`bine. Da
bi ih na to privoleli, hrvatski feudalci sluìli su se svim raspoloìvim
sredstvima, ne prezaju}i ni od fizi~kih obra~una sa ìlavim i nepokornim
“pravoslavnim {izmaticima.” (str. 15-16.)
a) Antagonizam, prethodnica genocida
Koliko je verska netrpeqivost, potkrepqena ekonomskim motivima, po-
hlepom i zavi{}u, dolazila do izraàja, svedo~i podatak da je 1700. godine
Ambroz Kuzmi}, na du`nosti upravnika poseda Zagreba~ke biskupije, pisao
da je Vlahe boqe poklati nego nastawivati, jer oni u svakom pogledu {kode
dràvi i carskoj svetlosti, koji sa {izmaticima nikada ne}e biti mirni ni
spokojni. “Razumqivo, trebalo ih je poklati zbog toga {to nisu bili kmeto-
vi, {to nisu bili katolici, {to nikako nisu hteli da prihvate status feu-
dalno zavisnih podlo`nika sa svim teretima na koje su ovi bili obavezni...
Tako ve} u osvit XVIII veka nailazimo na podatak da su feudalni krugovi Hr-
vatske, iz razloga klasnog i verskog antagonizma, bili spremni na genocid
protiv srpskog pravoslavnog stanovni{tva, koje je naselilo wihove posede,
ali pod posebnim uslovima i mimo wihove voqe, kr{e}i wihovo pravo feu-
dalnih gospodara. Ve} tada, sude}i po sukobu izme|u srpskog stanovni{tva
naseqenog u Hrvatskoj i hrvatskih staleà, bilo je jasno da su Srbi u Hrvat-
skoj u svakom pogledu nezvani gosti, da su tu, gde su se nastanili, bili ne samo
suvi{ni, ve} i nepoèqni. Prema wima su se odnosili kao prema uqezima.
Takav odnos prema Kraji{nicima, u prvom redu prema Srbima pravoslavne
vere, prenosio se sa kolena na koleno i o~uvao se do na{ih dana. Presudnu
ulogu u tome odigrali su hrvatski i slavonski feudalci, kako duhovni tako i
svetovni. Oni su mo}an uticaj imali i posle sloma feudalizma 1848. godine,
90
u gra|anskom i kapitalisti~kom dru{tvu, na koje su preneli svoje poglede i
svoja optere}ewa iz ranijih perioda istorije. Zahvaquju}i tome stari nespo-
razumi ne samo da nisu prestali, nego su preneti u novi dru{tveni i politi~-
ki sistem, koji su svom silinom trovali, optere}ivali i razjedali.” (str. 16-17.)
Da bi delimi~no ilustrovao domete hrvatskog antagonizma u odnosu na
dalmatinske Srbe, gde je on ina~e bio mnogo blaì nego u Hrvatskoj i Slavo-
niji, Kresti} citira fragment iz pisma dubrova~kog prote \or|a Nikolaje-
vi}a iz 1848. godine, upu}enog vladiki Jeroteju Mutibari}u, u kome se prota
àli da zagrièni hrvatski {ovinisti prete da }e dubrova~ke Srbe sase}i
u komade. To pismo se ~uva u Historijskom arhivu u Zadru, u spisima pravo-
slavne dalmatinske eparhije, a iz wega se vidi da su se plamenovi hrvatske mr-
`we sti{ali, kad je do wihovih aktera stigla vest o reagovawu kotorskih
pravoslavnih Srba. Kako prota navodi, “kotorski Srbi poru~e Dubrov~ani-
ma da ne tuku tamo{wu bra}u, jer ako taknu i jednoga, oni ni jednog katolika
u ìvotu ostaviti ne}e. No i ova pretwa razjarene Dubrov~ane nije mogla
ukrotiti, dok im ne stigne drugi glas, koji u slu~aju obistiwewa ne bi imao
{ale, da se pod gradom Budvom ukrcalo u brod deset iqada Crnogoraca, koji
dolaze Dubrov~anima u pohode, i da ih pitaju, {ta }e oni sa Srbima.” (str. 17-
18.) Iste godine, po svedo~ewu predsednika zagreba~ke srpske pravoslavne
op{tine, Zagrep~ani su otvoreno pretili da }e sve tamo{we Srbe poklati,
kad su ~uli za izbor srpskog vojvode na Majskoj skup{tini u Sremskim Kar-
lovcima. “Antagonizam izme|u Srba Kraji{nika i hrvatskih feudalaca, ka-
ko duhovnih tako i svetovnih, trajao je sve dok je trajalo stale{ko dru{tvo,
ali se tokom vremena u ne~emu mewao i preobli~avao. Od posebnog je zna~a-
ja za te wihove odnose, i za antagonizam koji je ra|ao genocidne ideje, stav vi-
sokih vojnih krugova u Be~u i Gracu, koji su uvek i iznad svega vodili ra~una
o dràvnim i dinasti~kim interesima, pa su stoga nekad podràvali Kraji-
{nike u borbi protiv hrvatskih staleà, a nekada staleè protiv Kraji{ni-
ka. U svakom slu~aju, visoki vojni krugovi Austrije svojom politikom u~ini-
li su mnogo da se odnosi izme|u Srba Kraji{nika i hrvatskih feudalaca an-
tagonizuju.” (str. 18-19.)
Iako se jedan broj kraji{kih Srba vremenom pokatoli~io, odnosi izme-
|u pravoslavnih i katoli~kih Kraji{nika uglavnom su bili dobri, a stanov-
ni{tvo pravoslavne i katoli~ke vere i ina~e je bilo me|usobno solidarno u
suprotstavqawu pohlepnim prohtevima feudalaca. Me|utim, na duù stazu,
pokatoli~avawe Srba zna~ilo je i wihovu denacionalizaciju, a kasnije i po-
hrva}ewe u pogledu ve{ta~kog nametawa nove nacionalne svesti.
b) Stoletna papirolo{ka borba za Hrvatsku
Apsolutna identifikacija verskog i nacionalnog vodila je instrumen-
talizaciji biv{ih Srba, novope~enih Hrvata, u borbi protiv wihovih pra-
voslavnih sunarodnika, a paralelno s tim, sistematskoj indoktrinaciji s
platofrme bazirawa hrvatske nacije i wenog demografskog obima, ne na pri-
rodno i istorijski nastaloj etni~koj zajednici, nego na proizvoqnoj kon-
strukciji politi~kog naroda i pozivawu na istorijsko pravo, proisteklo iz
davna{wih feudalnih pravnih akata. “îtava istorija Hrvata u dràvnim
91
okvirima Ugarske (od 1102. g.) i Austrije (od 1527. g.) proèta je neprestanim
raspravama o dràvnopravnom statusu Hrvatske. Ciq tih rasprava bio je da
se istakne i dokaè da je Hrvatska, i u dràvnim okvirima Ugarske i Austri-
je, sa~uvala svoju samostalnost, da se utapawem u nove dràve nije izgubila
wena dràvna posebnost. [to je u politi~koj praksi, u ìvotu, hrvatska dr-
àvnost bila mawa i uà, to je u raspravama koje su vodili Hrvati ona sve vi-
{e isticana i dokazivana. Stole}ima vode}i papirolo{ku dràvnopravnu
borbu protiv Ma|ara, Hrvati su postali istinski eksperti u toj oblasti.
âk i kada je wihova dràvnost bila svedena na tanke niti, pa i kada su te ni-
ti bile pokidane, kada je Hrvatska postala obi~na pokrajina Ugarske, hrvat-
ski politi~ari su zadivquju}om uporno{}u isticali da treba razlikovati
stvarno od pravnog stawa. Svim silama trudili su se da dokaù, {to je bilo
te{ko i nemogu}e dokazati, da u pravnom pogledu nikada nije do{lo do dis-
kontinuiteta hrvatske dràvnosti. Zahvaquju}i tim i takvim vekovima vo-
|enim raspravama sa Ma|arima, hrvatska istorija i politika duboko su pro-
ète dràvnim pravom i istoricizmom. To optere}ewe nije nestalo ni kada
se Hrvatska izdvojila iz Austro-Ugarske i kada se na{la u sastavu prve i dru-
ge Jugoslavije.” (str. 23-24.) Iako je takva politika prvobitno imala odbram-
beni karakter u odnosu na austrijske i ma|arske asimilacijske pretenzije,
postepeno je poprimala agresivne i zavojeva~ke karakteristike u odnosu na
Srbe i wihova nacionalna prava. Hrvati su se kroz to dokazali kao daleko
bezobzirniji od Austrijanaca i suroviji od Ma|ara. Kako procewuje Kre-
sti}, “u odbrani “historijskog prava hrvatskog naroda”, koja je imala ciq da
“oìvotvori hrvatsko dràvno pravo”, tj. da obrazuje veliku i samostalnu hr-
vatsku dràvu, u drugoj polovini XIX veka u Hrvatskoj je stvorena ideologi-
ja beskompromisnog, ekskluzivnog hrvatskog nacionalizma, koji je o{tricu
svoje netrpeqivosti, naj~e{}e i najè{}e, od najranijih dana do danas, usme-
ravao protiv Srba. Uz to, po uzoru na ma|arsku stale{ku politiku zapo~etu
s kraja XVIII veka, izraènu u devizi da na tlu Ma|arske postoji samo jedan
narod – ma|arski, ve}ina hrvatskih politi~ara je smatrala, kao {to i danas
smatra, da na teritoriji Hrvatske postoji samo jedan “diplomati~ki”, odno-
sno “politi~ki”, ili, kako bi se danas reklo, “konstitutivni” narod, a to je
hrvatski.” (str. 24-25.)
v) Hrvatska nacionalna misao, recidiv feudalizma
Po{to Srbi nikada nisu prihvatali da su deo tako zami{qenog hrvat-
skog politi~kog naroda niti su pristajali da se odreknu sopstvenog, ~vrsto
ukorewenog i velikim istorijskim isku{ewima podvrgavanog, nacionalnog
identiteta, politi~ki jaz izme|u Srba i Hrvata bio je nepremostiv. Iz tog
razloga je “dolazilo do neprestanog èstokog me|usobnog su~eqavawa i ra|a-
wa netrpeqivosti, koja je u odre|enim hrvatskim gra|anskim i malogra|an-
skim krugovima dobila protivsrpske genocidne karakteristike. Mnogi su i
pouzdani podaci koji nedvosmisleno potvr|uju da je do krize u odnosima iz-
me|u Hrvata i Srba u Hrvatskoj, uo~i sloma druge Jugoslavije, do{lo zbog to-
ga {to su u toj republici zavladale politi~ke stranke i li~nosti kojima je
na srcu leàla nacionalno-politi~ka ideologija utemeqena na ideji da na
92
hrvatskoj dràvnoj teritoriji moè da postoji samo jedan, i to hrvatski kon-
stitutivni narod.” (str. 25.) S tog aspekta je i mogu}nost saradwe sa ostalim
ju`noslovenskim narodima prihvatana pod uslovom da se ostvari nad wima
hrvatska i rimokatoli~ka hegemonija. Objektivnosti radi, mora se navesti
da su neki od istaknutih hrvatskih intelektualaca, kao {to su Imbro Igwa-
tijevi} Tkalac, Andrija Torkvat Brli} i August [enoa, polovinom devetna-
estog veka upozoravali na istorijsku proma{enost takve politike, ali su
oni ostajali u beznade`noj mawini. “Vatreni zagovornici politike zasnova-
ne na hrvatskom dràvnom pravu bili su svesni da je to pravo jedan od glavni-
jih remetila~kih ~inilaca u odnosima izme|u Srba i Hrvata. Uprkos tome, i
ba{ zbog toga, oni su se ~vrsto dràli tog prava, smatraju}i da je ono va`ni-
je od sporazuma i sloge sa Srbima. Najuverqivije dokaze o tome nalazimo u
nacrtu sporazuma o zajedni~kim politi~kim nastupima Hrvatske pu~ke se-
qa~ke stranke i Stranke prava.” (str. 30.) Ovakve retrogradne ideje i ideolo-
gije su nalazile pogodno tlo i zbog toga {to je hrvatska “tokom ~itave druge
polovine XIX i po~etkom XX veka u dru{tvenom i politi~kom pogledu sa~u-
vala polufeudalni karakter. Biv{i feudalci, posebno bogate velika{ke
veleposedni~ke porodice, dobrim delom stranog porekla, i daqe su svojim ka-
pitalom, mo}nim vezama i ugledom, igrale zna~ajnu ulogu. Zahvaquju}i tome
mnogi principi, koji su vaìli u stale{kom dru{tvu, bili su na snazi i u no-
vom gra|anskom periodu. Samo time moè se objasniti da je dràvno i isto-
rijsko pravo Hrvatske bilo polazna osnova u programima svih hrvatskih gra-
|anskih politi~kih partija, sve do po~etka XX veka. Stole}ima ìve}i po
regulativama toga prava, u hrvatskom dru{tvu odnegovano je ose}awe koje se
duboko useklo u svest ve}ine misle}ih Hrvata. To ose}awe, koje ih je skroz
proèlo, i danas preovla|uje wihovom sve{}u, pa stoga kod ve}ine Hrvata ko-
ji se bave politikom dràvno i istorijsko pravo ~ine polaznu osnovu svake
wihove javne aktivnosti.” (str. 31.)
Kresti} smatra da takva hrvatska nacionalna misao, s obzirom da je po
su{tinskim karakteristikama recidiv feudalnog dru{tva, nikako ne moè
biti uskla|ena sa moralnim gra|ansko-demokratskim shvatawima, pa zato i
savremena hrvatska politika nije mogla biti ni{ta drugo nego “nedemokrat-
ska, ekskluzivno hrvatska i rigidna antisrpska.” (str. 32.) Sve do prvog svet-
skog rata negirano je postojawe Srba na podru~ju starih kraqevina Hrvatske
i Slavonije, dok je Frano Supilo tvrdio da ih nema ni u Dalmaciji. “Da bi se
ova politi~ka fikcija – da u Hrvatskoj nema Srba – i u praksi ostvarila,
preduzimane su mnoge administrativno-politi~ke i kulturno-prosvetne me-
re. Sa tim zadatkom i sa takvim namerama u pojedinim statisti~kim prikazi-
ma Srbi nisu iskazivani po nacionalnoj pripadnosti, {to je, recimo, bio
slu~aj sa neuporedivo malobrojnijim Ciganima i Jevrejima. Srbi su iskazi-
vani po religioznoj pripadnosti, kao Hrvati gr~ko-isto~ne vere. Kako se te-
ìlo stvarawu homogenog hrvatskog “politi~kog” naroda, {to je zna~ilo et-
ni~ki ~iste Hrvatske, srpsko ime je sistematski izostavqano, gde god se mo-
glo i kad god se moglo izostaviti. Tako je, na primer, Srpska pravoslavna cr-
kva redovno nazivana “gr~ko-isto~nom” i “gr~ko-nesjediwenom”. U odre|e-
nim krugovima, posebno u prava{koj i franko-furtima{koj {tampi, Srbi
93
nikada nisu nazivani svojim nacionalnim imenom, ve} raznim pogrdnim, kao
{to su: Vlasi, Cigani, gr~ko-isto~waci, Skipetari (tj. [iptari), Bizantin-
ci, dotepenci, nakot, nakot vla{ki, nakot vjere pravoslavne, takozvani Srbi,
oni koji sebe krste Srbima, oni koji se siju gde im mjesto nije i sli~no. Ante
Star~evi} nazivao ih je: “blatni skoti”, “gnusna ropska stvorewa”, “nakot
zreo za sjekiru”, “prodane mje{ine”, “pseta austrijska”, “pseta pustjena s veri-
ge”, “sme}e” itd. Jezik je retko, samo izuzetno, imao pridev srpski: hrvatsko-
srpski, hrvatski ili srpski. Po pravilu on je izbegavan, pa je nazivan: hrvat-
ski, narodni, na{ jezik, hrvatsko-slavonski-dalmatinski i jugoslovenski. Iz
istih razloga, radi stvarawa jedinstvenog hrvatskog “politi~kog” naroda i
etni~ki ~iste Hrvatske, ~itav {kolski sistem je od 1874. bio u slu`bi hrva-
tizacije. ]irilica kao srpsko pismo, na razne na~ine, ~esto i brutalno, bi-
la je potiskivana i izbacivana iz upotrebe. Srpska zastava i srpski grb, kao
nacionalni simboli, bili su zabrawivani.” (str. 37-38.)
Hrvatskim klerikalcima i nacionalnim ideolozima najvi{e je smetalo
srpsko ime i srpska vera, a Srbi koji bi pristali da se odreknu imena i vere,
automatski su priznavani za Hrvate. Tako su sami Hrvati najvi{e doprineli
da taj, nekada realni etni~ki pojam, poprimi novo odre|ewe i da prakti~no
ozna~ava Srbe katolike. “Dobro je poznato da je svugde u svetu, gde je dolazi-
lo do masovne destrukcije imena neke nacije, to bio znak za fizi~ki napad na
tu naciju, da je to bilo javno ìgosawe i upirawe prstom na one koji su smeta-
li i koje je, nimalo biranim sredstvima, trebalo odstraniti iz sredine u ko-
joj su bili nepoèqni. Destrukcija srpskog imena u Hrvatskoj uvek je bila
pra}ena neprestanim javnim isticawem da su Srbi izdajnici, da su remeti-
la~ki ~inilac hrvatskog dru{tva i hrvatske politike, da su “narodna nepri-
lika”, “da Hrvati nisu srpska bra}a, jer su Srbi bra}a sa psima”, da su hajdu~-
ki i razbojni~ki narod, da su vizantijski prepredeni i lukavi i da je “Srp-
stvo opasno po svojim mislima i po svom rasnom sastavu”, jer u wemu je “krvqu
uvjetovano raspoloèwe za zavjere, revolucije i prevrat.” Ovako su ruèni i
satanizovani Srbi u pro{losti, a tako, i jo{ gore, satanizuju ih i danas, pod
hadezeovskom vla{}u dr Frawe Tu|mana.” (str. 40-41.) Ovde Kresti} iznosi i
konkretne primere op{te satanizacije Srba od strane glasnogovornika Tu|-
manovog reìma. Tako je 20. avgusta 1996. godine na Hrvatskoj televiziji emi-
tovana emisija “Kuda srpska horda pro|e”, u kojoj je urednik Jerko Tomi} re-
kao za Srbe “da su nequdi kojima nije pomoglo ni svetosavqe, da su trgovci
sviwama, ~etni~ka gamad, da su gori od stoke, srbadija prqave {ape, sotonski
dobo{ari, da su civilizacija ra`wa i rakijetine, krezubi monstrumi, prqa-
ve {ubare, jad i beda, |ubrad, srbo~etni~ki vampiri, qudsko zlo, horde, stvo-
rovi, bolest, guba, neslani Jovani, bijesne razularene ~etni~ke zveri, tepih
nacizma, da su u Hrvatsku do{li pre sto godina, da su bili slizani sa Turci-
ma, da su potamanili Jevreje i pre dolaska hitlerovaca u Beograd!” (str. 41.)
Daqe, Kresti} iznosi kako je dogradona~elnica Petriwe izjavila u avgustu
2001. godine, a preneo zagreba~ki “Globus”, da Srbi u Hrvatskoj ne mogu ì-
veti “dok i jedan Hrvat di{e svojim plu}ima i hoda po ovoj zemqi.” (str. 41.)
Obe}avaju}i da }e Hrvatsku o~istiti od srpskog sme}a, ona za Srbina kaè:
“niti je ~ovjek, niti ìvotiwa, ìvotiwa ne zasluùje takvu usporedbu s
wom.” (str. 42.) Novinar [trosmajerovog lista “Pozor”, kako navodi Kresti},
94
1866. godine “~ak je zloslutno zapretio Srbima, ako budu insistirali na is-
ticawu svoje nacionalne posebnosti, da }e ih Hrvati “iz zapada goniti ide-
jom narodnog jedinstva proti wihovoj istoj voqi, ru{iti }emo silom osvje-
do~ewa sve granice, koje budu dizali, ni{titi }emo mo}ju sveob}e civiliza-
cije sve zapreke, koje budu postavqali jedinstvu naroda, koga je Bog jednim
stvorio. Kad nastane dràvna potreba, promeniti }emo i ime, dràvni bi-
tak, zameniti drugu politiku, sve u duhu zapadne civilizacije; ali do tada bi-
ti }emo jedan narod”, razume se hrvatski. U skladu sa ovakvim te`wama i
pretwama, “Pozor” je osu|ivao sva nastojawa Srba za o~uvawe nacionalne po-
sebnosti.” (str. 43.)
g) Paveli} i Tu|man, alfa i omega istog zlo~ina
Upravo tako, kako je [trosmajerov “Pozor” planirao, Hrvati su po~eli
da rade u Drugom svetskom ratu, a nastavili devedesetih godina. Paveli} je
zapo~eo genocid nad Srbima, a Tu|man ga dovr{io. Sada se hrvatski politi-
~ari na vlasti odri~u Tu|mana, a napadaju Paveli}a. S obzirom da je koqa~-
ki posao zavr{en, mewaju politiku i zakliwu se u ideolo{ke vrednosti koje
su u duhu zapadne civilizacije. Velika je Kresti}eva zasluga {to je efikasno
negirao op{teprisutnu zabludu o [trosmajerovom jugoslovenstvu. “Kada su
Srbi javno ispoqavali strah od asimilacije i hrvatizacije, “Pozor” je to
ocewivao kao “plod pravog bizantizma”. Za jedinstvo hrvatskog i srpskog na-
roda [trosmajerova Narodna stranka zalagala se samo pod uslovom da se srp-
stvo neminovno utopi u hrvatstvo. Da bi se to {to lak{e i brè postiglo,
“Pozor” je dizao glas protiv osnivawa bilo kakvih srpskih ustanova i dru-
{tava u Hrvatskoj.” (str. 43-44.) Srbima su, dakle, “Pozor” i Narodna stranka
negirali i samo postojawe u Hrvatskoj. “Oni su stvarno poricali wihovu na-
cionalnu individualnost, pa ih upravo stoga nisu nazivali Srbima, ve} “pra-
voslavnim Hrvatima”. Sa namerom da onemogu}e {irewe srpske nacionalne
svesti u Hrvatskoj, a da svim sredstvima razvijaju hrvatska nacionalna ose}a-
wa, narodwaci su poku{ali da stanu na put osnivawu bilo kakvih posebnih
srpskih ustanova, dru{tava i organizacija. Vaqa se prisetiti da su i hrvat-
ski komunisti, pod raznim izgovorima koji mnogo podse}aju na pisawe “Pozo-
ra” iz 1867. godine, posle Drugog svetskog rata prigu{ili sve srpske nacio-
nalne ustanove, koje su iznikle u ratu 1943-1945. godine. Po ukidawu Srpskog
kulturnog dru{tva “Prosvjeta”, 23. maja 1980. godine, Republi~ka konferen-
cija Socijalisti~kog saveza radnog naroda Hrvatske dala je obja{wewe na
osnovu kojeg se prihvata, kao sasvim prirodno i opravdano, “da na{e narodno-
sti”, tj. nacionalne mawine u Hrvatskoj, “samostalno razvijaju ustanove i klu-
bove”, ali da “nije opravdano da takve institucije otvaraju pripadnici naro-
da i to bilo gde u Jugoslaviji, a posebno ne Srbi u Hrvatskoj ili Hrvati u Hr-
vatskoj. Nije nu`no posebno isticati da je Srbima to pravo uskra}eno samo
zato da bi se uklonile sve prepreke koje su stajale na putu wihove {to brè
asimilacije i hrvatizacije.” (str. 44-45.)
Kresti} opisuje vatreno hrvatsko negodovawe kada je 1866. godine grupa
srpskih poslanika, predvo|ena Jovanom Suboti}em, zatraìla da se u Sabor-
skoj adresi vladaru umesto izraza “na{ narod” upotrebi kovanica “hrvatsko-
95
srpski” narod. “Srbi koji su se zalagali za izmenu adrese osumwi~eni su za se-
jawe razdora, za smutwu, provokaciju, razbijawe Sabora, ko~ewe napretka,
zloupotrebu hrvatskog strpqewa, {irewe raskola u narodu koji je jedan, a oni
od wega ho}e da na~ine dva. Hrvatski poslanici smatrali su da bi usvajawe
Suboti}evog predloga nanelo najve}u nepravdu “imenu hrvatskom”, da Srbi
svojim imenom vode “upravo agresivnu politiku da u Trojednoj kraqevini na-
meravaju da osvajaju zemqi{te, da poku{avaju da izvr{e srbizaciju Hrvatske,
koju je zapo~eo Vuk Karayi}.” (str. 46-47.) Tom prilikom je ponovqena osnov-
na doktrinarna teza da je Hrvatska iskqu~ivo zemqa Hrvata, da u woj ìvi
samo hrvatski politi~ki narod, a Srbi u Hrvatskoj su deo tog naroda, pa ne
mogu imati nikakav konstitutivni status. “Ba{ zato su se èstoko odupira-
li Suboti}evom predlogu, ne èle}i sa Srbima da dele dràvni suverenitet
i da, makar i posredno, uno{ewem srpskog imena u Saborsku adresu, Srbima
priznaju politi~ku individualnost.” (str. 47.) Najvatreniji u zastupawu ova-
kvih stavova bili su politi~ki sledbenici Josipa Juraja [trosmajera i Fra-
we Ra~kog, iz Narodne stranke. Po Kresti}evom mi{qewu, “istorici, koji su
se bavili ovim vremenom i ovim problemima, nisu bili na nivou svojih pro-
fesionalnih i nau~nih obaveza. Umesto da su razobli~avali zlo, oni su ga
pre}utkivali, pa i ulep{avali. Time su zlo pothrawivali u uverewu da nau-
ci ne}e mnogo {tetiti, a da }e politici i jugoslovenskoj misli koristiti.
Vreme je pokazalo da su od takvog wihovog pona{awa postradali i nauka i po-
litika, i narod i dràva. Glorifikovano je jugoslovenstvo [trosmajerovog
tipa, koje i nije bilo jugoslovenstvo, ve} hrvatstvo i velikohrvatstvo, zavi-
jeno u jugoslovensku oblandu. Dràva stvorena na temequ apokrifnog jugo-
slovenstva nije mogla biti stabilna, ni dugog veka. Zasnovana na pogre{nim
ideolo{kim osnovama, od ~asa kad je stvorena bila je osu|ena na propast.”
(str. 48-49.)
d) Beskrajna antisrpska mr`wa, objediwavaju}i politi~ki
program svih hrvatskih partija
Sve hrvatske politi~ke stranke su bile potpuno saglasne u negirawu srp-
skih nacionalnih prava. “Za vreme vlade bana Ivana Maùrani}a do{lo je
do pravog brutalnog obra~una sa Srbima iz Pakraca i drugih mesta, koji ni-
su krili svoja nacionalna ose}awa, koji su simpatisali pokret Ujediwene
omladine srpske, sara|ivali u novosadskoj “Zastavi”, obrazovali dru{tvo za
sakupqawe priloga tom listu, u Pakracu osnovali Zadrugu Srba zanatlija,
prigodnim prilikama koristili srpski grb i srpsku zastavu, a u Srpskoj u~i-
teqskoj {koli u Pakracu kao nastavni predmet imali srpski jezik. Ban Ivan
Maùrani} ocenio je da su svim tim aktivnostima {irene ideje Srpstva, ~i-
me su uneti mr`wa i razdor “izme|u katoli~koga i gr~ko-isto~noga ìteq-
stva”. Maùrani} je, uz to, do{ao do zakqu~ka da su Srbi pomenutim delima
i{li na to “da se srbskome elementu pribavi neka, s dràvno-pravnog gledi-
{ta neopravdana premo} i politi~ka prevaga u Hrvatskoj i Slavoniji”. Da se
sve to ne bi desilo, osumwi~eni iz Pakraca, Karlovca, Osijeka i Daruvara su
pohap{eni, a oni koji su bili zaposleni otpu{teni su iz slu`be bez prava za-
poslewa na dràvnoj teritoriji Hrvatske i Slavonije. Maùrani}eva pro-
96
tivsrpska akcija jasno je nagovestila pravce kojima }e se kretati hrvatska po-
litika oslowena na hrvatsko dràvno i istorijsko pravo i na ustanovu “po-
liti~kog” naroda. Vrlo brzo ispostavilo se da je i samo srpsko ime u Hrvat-
skoj predstavqalo “politi~ki prestup”, da je sve {to je srpsko trebalo isko-
rewivati da bi se stvorila etni~ki ~ista, verski jedinstvena – katoli~ka –
velika hrvatska dràva.” (str. 56.) To je prouzrokovalo duboku me|unacional-
nu mr`wu izme|u Hrvata i Srba, a poznati hrvatski istori~ar toga vremena
Pero Gavrani} konstatovao je da postoji “podmukla, potajna, gadna borba jed-
ne egzistencije protiv druge, jednog pojedinca protiv drugoga, bez po~inka,
bez kraja i konca.” (str. 58.) Gavrani} je ve} 1895. godine prognozirao da bi to
moglo dovesti do krvavog ratnog sukoba. “Oba puta kada su Hrvati stekli
“svoje nezavisne dràvice” do{lo je... do krvavog pira gde su `rtve bili Sr-
bi. Mr`wa protiv wih ispoqena je tada na najbrutalniji na~in, ali sa jasnim
ciqem: da se stvori etni~ki ~ista i {to ve}a hrvatska dràva.” (str. 58.) Kre-
sti} pokazuje kako je poznata dobrotvorka mis Adelina Paulina Irbi, iri-
tirana masovnim hrvatskim progonima Srba u vreme bosansko-hercegova~kog
ustanka, pisala: “Jedini motiv tome gowewu nalazi se u ne~ove~noj mr`wi
Hrvata spro}u Srba. Kao god {to katolici u Bosni idu na ruku Turcima pro-
tivu Srba, tako Hrvati u Slavoniji idu na ruku Ma|arima opet protivu Sr-
ba.” (str. 60.)
Beskrajna antisrpska mr`wa postala je glavni temeq hrvatske nacio-
nalne egzistencije. “Najve}i seja~i mr`we, oni koji su je uobli~ili u dràv-
ne, nacionalne i politi~ke programe, koji su joj dali osobine borbe izme|u
razli~itih rasa, Eugen Kvaternik i Ante Star~evi}, u hrvatskom dru{tvu
prihva}eni su kao najve}i patrioti i rodoqubi. Tim ~inom razdor izme|u
Hrvata i Srba duboko je usa|en u wihova bi}a, jer dok su jedni spremni da sla-
ve i slede pomenute korifeje, drugi s razlogom od wih zaziru, jer ose}aju te-
{ke posledice wihovog pogubnog delovawa. Kada sve {to je re~eno imamo u
vidu, onda je jasno da je nacionalna integracija Hrvata, posle Revolucije
1848/49. godine, krenula u suprotnom smeru od onog kojim je po{ao Ilirski
pokret. Naime, wihovi nacionalno integracioni procesi dobili su sve ka-
rakteristike velikohrvatske politike, i to kako oni u okvirima prava{kog,
tako i oni u okvirima pokreta koji se razvijao pod jugoslovenskim imenom.”
(str. 61.) Srbi su se tome suprotstavqali kako su znali i umeli. Dosta srp-
skih intelektualaca bilo je primorano da napuste Hrvatsku, da se mahom u Sr-
biju upute, ali “ve}ina nacionalno svesnih Srba odlu~ila je da se suprotsta-
vi velikohrvatskim nasrtajima, da pruì otpor brutalnom pohrva}ivawu i
ustane u odbranu srpskog imena i srpske nacionalne posebnosti.” (str. 67.)
Srbi su se orijentisali na formirawe sopstvenih politi~kih partija i
{tampawe nacionalnih novina, {to je hrvatske ideologe jo{ vi{e razgoro-
padilo i ubrzalo wihove pogone za serijsku proizvodwu istorijskih laì i
kleveta. “Po {iroko rasprostrawenom, nau~no neutemeqenom mi{qewu
Star~evi}evih prava{a, potowih franko-furtima{a i wihovih duhovnih
sledbenika, Paveli}evih usta{a, koji su se oslawali na hrvatsko dràvno i
istorijsko pravo, Srbi u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji nastali su na ve-
{ta~ki na~in, posredstvom Srpske pravoslavne crkve i vere, uz pomo} popova,
97
kalu|era i u~iteqa. Verom negovano i stvoreno Srpstvo je, po tom nakarad-
nom tvr|ewu koje ima jasne velikohrvatske i asimilacione te`we i ciqeve,
svesno cepalo hrvatstvo, da bi ga omelo u razvoju i oìvotvorewu nacional-
nih i dràvnih zadataka. Srbi u Hrvatskoj su, po vi|ewu nacionalno iskqu-
~ivih Hrvata, “hrvatski renegati, saveznici talijana{a i Mayara”, oni su
“stafaà tu|instva protiv slobode i ujediwewa Hrvatske”, “sinovi onog
kletog plemena, koje svuda sije mr`wu, klawa i ubojstva, koje gramze}i za vla-
{}u podlo obara pred sobom sve, umi{qaju}i da }e time zastra{iti hrvatski
narod”. Srbi su qute zmije “od kojih si tek siguran onda, kada im satre{ gla-
vu”. Stoga {to Srbi u Hrvatskoj i nisu Srbi, nego Hrvati pravoslavne vere,
{to su hrvatski otpadnici, saradnici hrvatskih neprijateqa, Italijana i
Ma|ara, wih je trebalo uvesti u red, milom ili silom naterati ih da se od-
reknu srpske, a prihvate hrvatsku dràvnu ideju.” (str. 73-74.)
Eugen Kvaternik je Srbe nazivao verskim nakotom i krvnim izdajnici-
ma, la`no ih optuùju}i za {urovawe sa Be~om ili Pe{tom. “Svakako treba
imati u vidu ~iwenicu da je Srbima u Hrvatskoj izdaja podmetnuta u trenut-
ku wihove najve}e lojalnosti, patriotizma i domoqubqa, u ~asu kada su viso-
kom politi~kom sve{}u predwa~ili u te{koj opozicionoj borbi protiv
Austro-Ugarske i sistema koji je ona nametnula Hrvatskoj. Jednom iskonstru-
isana, optu`ba o tobo`woj izdaji hrvatskih interesa bi}e stalno potezana
protiv Srba. Bi}e to ìg koji }e im se beskrupulozno utiskivati sa duboko
promi{qenim ciqem. Tim ìgom Srbima je trebalo nametnuti obavezu da se
neprestano, u svakoj prilici i pri svakoj delatnosti i aktivnosti, iskazuju i
dokazuju da su lojalni gra|ani Hrvatske, da su patrioti, a ne izdajnici. Tre-
balo im je nametnuti obavezu da mawe misle o svojim, srpskim, a vi{e o hr-
vatskim nacionalnim interesima, jer u protivnom, ìg izdajstva ne bi mogli
izbe}i. Tim ìgom trebalo im je stvoriti komplekse, wima ih opteretiti i
tako ih slabiti i prisiqavati na ve~no dokazivawe i potvr|ivawe. Socijal-
no-psiholo{ka i politikolo{ka istraìvawa bi, bez sumwe, pokazala da to
neprestano i smi{qeno ìgosawe nije ostalo bez rezultata, da je me|u Srbi-
ma u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, istina u mawem broju i prete`no u
intelektualnom sloju, stvorilo tip poslu{nika, koji su u prerevnosnom do-
kazivawu svoje ispravnosti, po ose}awima i mentalitetu, postali ve}i Hrva-
ti od samih Hrvata.” (str. 77.) Kvaternik je u pismu Mihovilu Pavlinovi}u
insistirao da se i u Dalmaciji zauzme najo{triji kurs prema Srbima, koji je
ve} dao rezultate u Hrvatskoj i Slavoniji, a u junu 1869. godine, kada ga je pi-
sao, nagove{tavao je borbu za eliminisawe svakog traga Srpstvu i pro{ire-
we hrvatske dràve do Kosova i Albanije. “On nije prikrivao ni~im oprav-
danu i bolesnu mr`wu prema Srbima, koji su za wega bizantinci, isto~waci,
barbari i nebra}a. Uprkos tome {to ih je tako silno i strasno mrzeo i pre-
zirao, svim silama èleo je i zalagao se za to da budu Hrvati. Onima koji na
to nisu pristajali, koji su se ose}ali Srbima, a takva je bila ogromna ve}ina,
Kvaternik je otvoreno zapretio fizi~kim uni{tewem. Time je, zapravo, me-
|u gra|anskim politi~arima Hrvatske on postao jedan od prvih zagovornika
genocida nad srpskim narodom u Trojednoj kraqevini. On je posejao to mor-
bidno seme, koje su, potom, kada wega nije bilo, prihvatili, razvejavali i ne-
98
govali, ali i plodove `weli frankovci, usta{e i Tu|manovi hadezeovci. Da
je to Kvaternikovo opako seme ba~eno na tlo koje je obe}avalo urod, sam se po-
hvalio kad je napisao da “mladost za~imqe pristajati uz nas.” (str. 78.)
|) Paveli}ev plan za uni{tewe Srba na osnovu
prou~avawa pokoqa Jermena
Mihovil Pavlinovi} je tako|e bio veliki srbomrzac, ali ne i najve}i u
Dalmaciji. “Ugledni hrvatski politi~ar Frano Supilo je, poput Kvaterni-
ka i Star~evi}a, smatrao da se pitawe Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalma-
ciji moè i mora re{iti, ako nema drugog na~ina, wihovim fizi~kim uni-
{tavawem.” (str. 80.) Smatrao je da je u politici sve dozvoqeno, kao i da se u
woj i najgora sredstva mogu koristiti. Srbi su i za ostale hrvatske politi-
~are u toj meri nepoèqni, da se oni ne usteù da otvoreno izraze nameru o
wihovom istrebqivawu po svaku cenu, ako se ve} ne mogu dobrovoqno ili pod
prinudom asimilovati. Kresti} navodi izjave ve}eg broja istaknutih hrvat-
skih politi~ara, koje su potpuno podudarne u izraàvawu te`we da se Srbi
na bilo koji na~in elimini{u. “Ako se uporede navedeni dokazi o tome kako
su istaknuti hrvatski politi~ari druge polovine XIX i po~etkom XX veka
nameravali da re{e pitawe Srba u Hrvatskoj sa ~iwenicama kako su to pita-
we re{avale usta{e i kako ga je re{io dr Frawo Tu|man, onda je jasno da u
svemu postoji neraskidiva logi~na i organska veza; jasno je i to da je hrvatska
politi~ka misao bila i da je do danas ostala duboko proèta idejom genoci-
da.” (str. 85.) Ante Paveli} je bio samo puki izvr{ilac zlo~ina~kog progra-
ma koji su hrvatski politi~ari i intelektualci ve} stotinu godina pripre-
mali, razra|ivali i osmi{qavali. Me|utim, i Paveli} je pre rata izradio
konkretan plan genocidnog uni{tavawa Srba ~im se Hrvatima ukaè prva
pogodna prilika da to temeqito izvedu. “Jo{ u jesen 1940. godine, godinu da-
na pre no {to je do{lo do Drugog svetskog rata, za taj plan saznao je Vlatko
Ma~ek, tada{wi potpredsednik jugoslovenske vlade u Beogradu. On je bio
obave{ten da je Paveli} u Sieni, u Italiji, za vreme zato~eni{tva, “na osno-
vu vi{egodi{weg prou~avawa pokoqa Jermena u Turskoj”, pripremio plan za
pokoqe Srba u Hrvatskoj. Iako je Ma~eku sve to bilo predo~eno i plan mu je
pokazan, on o tome nije obavestio vladu ni svoje politi~ke partnere iz Se-
qa~ke demokratske koalicije, koji su predstavqali Srbe u Hrvatskoj. Ima
indicija da je s tim “bezbo`nim planovima” upoznao nadbiskupa Stepinca i
da je od wega traìo da uti~e na Paveli}a i wegove qude da odustanu od izvr-
{ewa tih zlo~ina~kih namera.” (str. 88-89.) Me|utim, Stepinac je }utao jer
se Paveli}ev plan uklapao u Stepin~evu li~nu i {iru vatikansku viziju li-
kvidacije srpskih {izmatika. “Malo je poznato da su i komunisti~ke vlasti
Hrvatske, neposredno po svr{etku rata 1945. godine, vi{e odmagale nego {to
su pomagale povratak Srba – izbeglica iz Hrvatske, Slavonije i Dalmacije,
koji su se spasili usta{kog noà. Tada{we federalne vlasti Hrvatske bile
su zadovoqne time {to se broj Srba u Hrvatskoj osetno smawio. One su nera-
do preduzimale prisilne mere za isterivawe usta{kih porodica iz srpskih
ku}a i sa srpskih imawa.” (str. 89.)
99
e) Etni~ko ~i{}ewe kao zvani~na politika moderne Hrvatske
Da bi pokazao da se ni u dana{we vreme ni{ta bitno nije promenilo u
hrvatskoj nacionalnoj politici, Kresti} skre}e pa`wu na Tu|manovog pred-
sedni~kog savetnika prof. dr Slavena Leticu, koji je u listu “Danas”, 12. sep-
tembra 1989. godine, objavio ~lanak pod naslovom “Asimilacija hrvatskih
Srba” i u wemu razotkrio savremene politi~ke preokupacije, svoje i svojih
saradnika, u pogledu te`we za etni~ki potpuno o~i{}enom hrvatskom drà-
vom i pro{irenom na susedna podru~ja. “Tim ~lankom Letica je poku{ao da,
toboè nau~no, da obrazloèwe o neminovnosti asimilacije Srba u Hrvat-
skoj. Uz to, on se vratio ideji “hrvatskog politi~kog naroda”, tvrde}i da se
Srbi u Hrvatskoj mogu opredeqivati za dva puta. Mogu biti, kako je napisao,
“organski deo” srpskog etni~kog naroda, ili “dio hrvatskog politi~kog naro-
da”. Ovim pisawem Letica je Srbima ponudio ono {to im je uporno i na silu
nametano tokom ~itave druge polovine XIX veka, sve do 1905. godine, do stva-
rawa hrvatsko-srpske koalicije, a od frankovaca i posle toga. Ponudio im je
put odricawa od svoje nacionalne pripadnosti kako bi postali deo “hrvat-
skog politi~kog”, tj. “konstitutivnog naroda”. Ponudio im je ono {to Srbi u
Hrvatskoj nikada u pro{losti nisu mogli ni hteli da prihvate, jer su bili
svesni da im je nu|en put nacionalnog i politi~kog zatirawa. Sve do 1918. Sr-
bi su se tom putu èstoko opirali i zbog toga su vodili beskompromisnu bor-
bu, ~vrsto uvereni da je to borba za opstanak. Politika koju je nudio Letica
prouzrokovala je u okvirima Austro-Ugarske plemenski raskol izme|u Hrva-
ta i Srba, jer je ~inila okosnicu svih su~eqavawa izme|u dveju nacija. Leti-
ca je ponudio politi~ka re{ewa, ~ija su izvori{ta u hrvatskom dràvnom i
istorijskom pravu. Ta re{ewa su, svojevremeno, u XIX veku, vladaju}i krugovi
Ma|arske poku{avali da nametnu Hrvatima, kao i Srbima, a ovi su se tome,
da bi se spasli ma|arizacije, èstoko odupirali. Re{ewa koja je ponudio je-
dan od uglednijih ~lanova Tu|manove Hrvatske demokratske zajednice svode
se na dobro poznatu formulu: jedna dràva, jedan narod, jedan jezik. Kako je ta
formula bila aktuelna u vreme austrijske, austro-ugarske i paveli}evske en-
dehazijske vlasti, o~igledno je da dana{wi hrvatski politi~ari svoje uzore
nalaze u vremenima koja su prohujala.” (str. 90-91.) Prema svedo~ewu direkto-
ra Instituta za prou~avawe spoqne politike u San Francisku, Dejvida Fi-
{era, Frawo Tu|man je pred diplomatskim korom u Nema~koj 1989. godine iz-
javio, kad on postane predsednik Hrvatske “da }e tlo u Krajini postati crve-
no od krvi.” (str. 91.) Toliki stepen politi~ke mr`we zaprepastio je Fi{e-
ra, ali to je bio samo predznak onog krvoproli}a koje je usledilo po~etkom
devedesetih godina. “îm su Hrvati dobili nezavisnu dràvicu i ~im je Tu|-
man postao predsednik, krvavi rat, koji je isplanirao jo{ pre no {to je po-
stao {ef dràve, bio je izvestan, utoliko pre {to Hrvati ne samo da nisu
imali razloga od bilo koga da se boje, ve} su na surovi obra~un, na koji su se
u svakom pogledu dugo pripremali, sa raznih strana iz inostranstva bili i
podstrekivani.” (str. 91-92.)
Po Tu|manovoj izbornoj pobedi, Hrvati su pogazili Srbima status kon-
stitutivnog naroda i to jednostranom promenom ustava, a uporedo s tim kre-
nuli da se masovno naoruàvaju i spremaju za odsudni obra~un sa mawinskim
100
Srbima. “Po ocenama dobro obave{tenih posmatra~a iz same Hrvatske, ciq
rata nije bio, kako se javno govorilo, ugu{ivawe tzv. srbo-~etni~ke pobune,
ve} stvarawe davno sawane etni~ki ~iste dràve.” (str. 92.) Prema mi{qewu
ugledne hrvatske novinarke Jelene Lovri}, izre~enom 1996. godine, “etni~ki
~ista dràva s dràvnog se vrha deklarira kao èqeni ideal. [ef se drà-
ve u Kninu pred postrojenom vojskom i upaqenim kamerama javno hvali kako
su ostvareni “povijesni rezultati” – “vratili smo Zvonimirov grad u krilo
majke domovine Hrvatske i to onakav ~ist kakav je bio u Zvonimirovo doba”.
Tako je oslobo|ewe Knina dobilo novu dimenziju. Vi{e nije rije~ o osloba-
|awu od srpske pobune, nego o ~i{}ewu Srba. Tom je porukom bila proèta
cijela kninska sve~anost, pa otpada utjeha da se ina~e vidno vrlo uzrujanom
predsjedniku otela, eto, nekontrolirana izjava. Glavni inspektor hrvatske
vojske, general Ante Gotovina, rekao je, na primjer, da je “Oluja” zna~ila
okon~awe vi{estoqetne okupacije Hrvatske. A Drago Krpina, Tu|manov sa-
vjetnik za oslobo|ene krajeve, nazivaju}i “Oluju” pobjedom svih pobjeda, uzvi-
kuje da je Hrvatska oslobodila prostore koji su bili pod okupacijom ne pet
godina, nego cijelo jedno stoqe}e.” (str. 92.)
Jo{ 12. aprila 1992. godine, u govoru na Trgu bana Jela~i}a u Zagrebu,
Tu|man je priznao da su Hrvati izazvali rat. On je tada decidno izjavio: “Ra-
ta ne bi bilo da ga Hrvatska nije èqela! Ali, mi smo procijenili da samo
ratom moèmo izboriti samostalnost Hrvatske. Zbog toga smo vodili poli-
ti~ke razgovore, a iza tih pregovora formirali oruàne postrojbe. Da ni-
smo to uradili ne bismo do{li do ciqa. Zna~i: rat je bilo mogu}e izbje}i sa-
mo da smo mi odustali od na{ih ciqeva, to jest, od samostalnosti hrvatske dr-
àve.” (str. 92-93.) Ovim izjavama je re~eno sve, a hrvatska politika je javno
do kraja razgoli}ena. Kako rezonuje Vasilije Kresti}, “~ak da ovakve izjave
i nisu javno izre~ene, ishod vojnih operacija, poznatih pod nazivom “Bqesak”
i “Oluja”, posle kojih je Hrvatska etni~ki temeqno o~i{}ena, nedvosmisle-
no pokazuje ciq s kojim je Hrvatska, ne biraju}i sredstva, odlu~ila da razbi-
je Jugoslaviju. Sada, kada je stvorena davno èqena etni~ki ~ista dràva,
Tu|man i wegovi saradnici uspe{no se opiru povratku Srba u svoje domove i
na svoja imawa. U tome uìvaju blagonaklonost pojedinih velikih sila i Va-
tikana, koji su im i pomogli u akciji etni~kog ~i{}ewa. Demonizacija Srba
se nastavqa u ve} poznatom stilu. Pogrdna imena pqu{te sa svih strana.
Pretwa da su vrbe za Srbe, ne izostaju. Velihokrvatski apetiti su porasli.
Bosna je i daqe u ìì hrvatskog interesovawa. Kao i mnogo puta ranije, Sr-
bima se skre}e pa`wa da }e spas na}i jedino ako preplivaju Drinu. Hrvatska
politika, u odnosu na Srbe, u svemu je ostala kakva je bila u vreme prava{a,
franko-furtima{a i usta{a. Ona je zadojena mr`wom koju malo ko obuzdava.
Ni~im nesputana, sa vi{e strana podsticana, ona predstavqa opasnost za ~i-
tav region, ali i za Hrvate, u ~ijoj sredini je odnegovana.” (str. 93.)
2. Srpska dràvotvornost uzro~nik hrvatskog kompleksa

Analiziraju}i jo{ neke korene hrvatske antisrpske mr`we, pored raz-
li~itog pristupa Habzbur{koj dinastiji, sporewa oko pripadnosti Bosne i
Hercegovine i surevwivosti oko predvodni~ke uloge u ju`nom slovenstvu,
101
Kresti} iznosi jedan problem koji zaokupqa svest svih Hrvata, gotovo bez iz-
uzetka. “Re~ je o kompleksu kojim su bili pritisnuti gra|ansko-politi~ki, a
naro~ito malogra|anski krugovi me|u Hrvatima zbog toga {to su Srbi, po-
sle 1878. godine, stekli dve samostalne dràve, a Hrvati, uvereni da su na vi-
{em stepenu kulture i civilizacije, ambiciozni da stvore veliku Hrvatsku,
da preuzmu kormilo oslobo|ewa i ujediwewa, imali su dràvu vi{e na papi-
ru nego u stvarnosti. Kako su u Srbima gledali samo svoje neposredne i najo-
pasnije takmace, svaki uspeh Srba doìvqavali su kao svoj poraz, a svaki wi-
hov poraz kao svoju pobedu. To {to su Srbi imali dve dràve, a Hrvati nijed-
nu, u~inilo ih je ne samo iskompleksiranim, ve} i zavidnim, ali i agresivnim.
Prevelikom agresijom èleli su, na ra~un Srba, da nadoknade ono {to nisu
imali. Zbog toga su me|usobni sukobi bili neizbe`ni, a wihovi ishodi po
obe strane vi{estruko pogubni.” (str. 99-100.) Proistekla iz kompleksa kao
~istog izraza socijalno-psiholo{ke patologije, hrvatska agresivnost prema
Srbima se “manifestovala na razli~ite na~ine, dok nije dobila neprikrive-
ne genocidne oblike, a takve oblike mogla je da dobije samo stoga {to su oni
kojima nije stalo do sloge, a takvih je bilo i na jednoj i na drugoj strani, to-
liko zatrovali odnose da me|u Hrvatima nije bio mali broj onih koji su za
sve neda}e koje su snalazile Hrvatsku okrivqivali tamo{we Srbe. Prema
tome, ako su Srbi iz Hrvatske u mnogo ~emu spre~avali razvoj hrvatske drà-
ve i wenog dru{tva, ako su predstavqali unutra{weg neprijateqa, kako su u
prava{koj i franko-furtima{koj {tampi obi~no i predstavqani, onda je
obra~un sa wima bio neminovan. Kompleks u odre|enim hrvatskim gra|an-
skim krugovima prema Srbima, koji su uspeli da izgrade dve nezavisne drà-
ve, bio je utoliko ve}i ukoliko su Srbi u celini broj~ano bili nadmo}niji
od Hrvata. Imaju}i u vidu tu broj~anu premo} Srba nad hrvatima, kod Hrva-
ta koji su se posebno isticali u napadima na Srbe i u poricawu wihove naci-
onalne posebnosti vidqiv je strah od mogu}eg apsorbovawa. Taj strah, koji je
imao odbrambeni karakter, ra|ao je agresiju koja je vodila genocidu nad Sr-
bima u Hrvatskoj.” (str. 101-103.)
Taj hrvatski strah od srpske mase naro~ito je do{ao do izraàja kada je
1881. godine razvoja~ena Vojna krajina i ukqu~ena u sastav Banovine Hrvat-
ske. Srbi su, zahvaquju}i svojoj brojnosti, po~eli da igraju vrlo zna~ajnu ulo-
gu u hrvatskoj, ali i u austro-ugarskoj politici. Ali su i redovno podràva-
li sve hrvatske zahteve prema Pe{ti i Be~u, traè}i za uzvrat da samo budu
ravnopravno tretirani kao samosvojan politi~ki subjekt. “Uvek kada su im
Srbi bili potrebni, i dokle su im bili potrebni, Hrvati su sa wima bili do-
bri, delili su im obe}awa i ne samo da nisu postavqali pitawe ravnoprav-
nosti i priznavawa srpske politi~ke posebnosti, ve} je i Sabor sve~ano iz-
javqivao “da trojedina kraqevina priznaje narod srpski koji u woj stanuje kao
narod sa hrvatskim narodom istovjetan i ravnopravan”. Po prestanku opasno-
sti, po uspe{no obavqenom poslu, isti oni koji su Srbima {irokogrudo de-
lili obe}awa i priznawa okretali su se protiv wih i nastavqali sve po sta-
rom, kao da se u me|uvremenu ni{ta nije desilo, kao da prema Srbima nisu
imali nikakve obaveze. Vi{e puta iskori{}eni, a potom iznevereni i grubo
odbacivani, Srbi su dobro uo~ili svu verolomnost Hrvata. Zbog toga su im
102
malo verovali, ali su im, uprkos svim gorkim saznawima, prinu|eni okolno-
stima ìvota, i daqe dozvoqavali da ih varaju, da ih koriste i da im podva-
quju, gaje}i neosnovanu nadu da se podvale ne}e ponoviti. Iz ove i ovakve sto-
letne igre Srbi su na politi~kom poqu uvek bili gubitnici, a Hrvati dobit-
nici. Me|utim, u moralnom pogledu Srbi su bitke dobijali, a Hrvati su ih
gubili. Takav odnos poraènih i pobe|enih urodio je jo{ jednim plodom: uza-
jamnim prezirom, netrpeqivo{}u i mr`wom, i to patolo{kom mr`wom, pod-
jednako neobuzdanom i podjednako opasnom sa obe strane i za oba naroda.” (str.
105-106.)
Kad su se upustili u suparni~ko nadmetawe sa Srbima po pitawu ujedini-
teqskog primata i rukovode}e uloge u ju`noslovenskim nacionalnim i oslo-
boditeqskim aktivnostima, Hrvati su sopstvenu samouverenost bazirali na
predube|ewu da su oni kulturno napredniji, a i Habzbur{ka dinastija je lu-
kavo povla|ivala takvim wihovim ambicijama. Ali, Srbi su ve} imali dve
dràve i dve vojske, nisu ni prime}ivali umi{qenu hrvatsku kulturu, pa im
nije padalo na pamet da bi Beograd Zagrebu mogao prepustiti ulogu Pijemon-
ta ju`noslovenskog ujediniteqskog dràvotvorstva. Ti gradovi su izrasli u
centre dveju suprotstavqenih i sve vi{e neprijateqskih nacionalnih poli-
tika. Veli~anstvene srpske pobede u Balkanskim i Prvom svetskom ratu de-
finitivno su razre{ile sve dileme po tom pitawu, pa su Srbi odigrali glav-
nu ulogu u procesu ujediwewa, a Beograd kao centar postao je neosporiv. “Ta
pobeda srpskog shvatawa u re{avawu ju`noslovenskog pitawa u mnogim kru-
govima Hrvata, posebno onim nacionalno iskqu~ivim, koji nisu nestali sa
scene ni posle Prvog, ni posle Drugog svetskog rata, primqena je bolno, kao
teàk poraz koji zasluùje jo{ teù osvetu. Ne samo stvarawe, ve} i na~in
stvarawa zajedni~ke dràve, 1918. godine, pomenutim krugovima Hrvatske
sluìli su kao nepresu{an izvor nezadovoqstva, rovarewa i razarawa drà-
ve, koja nije stvorena po uzoru kojem su oni teìli. Weni istinski tvorci,
Srbi, zbog toga su postali jo{ omraèniji i jo{ vi{e nego dotle na{li su se
na udaru onih koji su nastanak Jugoslavije doìveli kao poraz hrvatske dr-
àvne i politi~ke misli.” (str. 107.) Jo{ pre stvarawa jugoslovenske dràve
Hrvatima je mnogo smetao ubrzani ekonomski napredak Srba u Hrvatskoj i
Slavoniji, wihov kulturni procvat i okupqawe unutar sna`ne i dobro orga-
nizovane politi~ke partije. U jednom trenutku Zagreb je postao kao srpski
kulturni centar ja~i od Novog Sada. “Nedorasli da se upuste u zdravu konku-
renciju sa Srbima, da im se suprotstave sopstvenim uspesima, malogra|anski
franko-furtima{ki krugovi Hrvatske, Slavonije i Dalmacije su svoje ne-
sposobnosti nadokna|ivali ru{ila~kom mr`wom, koja je u vi{e navrata is-
poqena u protivsrpskim demonstracijama izvedenim u Zagrebu i drugim gra-
dovima Hrvatske. Srbi su tako i na poqu nemilosrdne kapitalisti~ke utak-
mice, koja je dobila vid borbe izme|u dveju nacija, doìvqeni kao trajno re-
metila~ki ~inilac, koji je stajao na putu razvoja hrvatske privrede, dru{tva
i politike i, {to je posebno va`no, na putu ostvarewa vekovne te`we – iz-
gradwe nezavisne hrvatske dràve.” (str. 108.)
Upravo je izvorni hrvatski nacionalni dràvotvorni koncept onemogu-
}io jedinstven srpsko-hrvatski sporazumni i trajni projekat jugoslovenske
103
dràve. “Rano izgubiv{i dràvu i potpav{i pod vlast Ugarske a potom
Austrije, Hrvati su vi{e od osam stotina godina ìveli pod tu|inskom upra-
vom i snivali snove o obnavqawu svoje dràvnosti. Ne mogav{i te snove da
ostvare u praksi, silno su se upiwali i ogromnu, po{tovawa dostojnu energi-
ju tro{ili da kakav-takav kontinuitet svoje dràvnosti o~uvaju u formalno-
pravnim aktima, u raznim paktima, sankcijama, nagodbama, diplomama, paten-
tima, kraqevskim zaverenicama, saborskim odlukama i drugim spisima. Osam
stotina godina dràvnopravnih nagodbewa~kih borbi ostavilo je dubokog
traga na mentalitet Hrvata. Onako kako su se pona{ali u okvirima Ugarske
i Austrije, a potom Austro-Ugarske, pona{ali su se i u okvirima prve i dru-
ge Jugoslavije. Obe Jugoslavije za wih su bile prolazne. Wihov ideal, kako je
ve} re~eno, bila je nezavisna Hrvatska. Stoga, Jugoslaviju, u kojoj su se stica-
jem istorijskih okolnosti na{li, nisu prihvatili i ose}ali kao svoju. Uosta-
lom, u weno nastojawe uloìli su taman toliko koliko su bili spremni da je
brane i prihvate kao svoju. Nagodbewa~ko pona{awe Hrvata prema Ugarskoj
i Austriji bilo je mawe {tetno po te dràve i narode tih dràva, nego isto
pona{awe prema Jugoslaviji. U okvirima Ugarske i Austrije, Hrvati su svo-
jim brojem, snagom i uticajem bili bez ve}eg zna~aja. Me|utim, u okvirima Ju-
goslavije oni su ~inili partnera bez kojeg je takva dràva bila te{ko zami-
sliva. Znaju}i to, a svesni da je Srbima stalo do Jugoslavije da bi u woj bili
na okupu, Hrvati su do savr{enstva iskori{}avali svoje nagodbewa~ko isku-
stvo, sebi~no i bezobzirno iznu|uju}i ~as jedne ~as druge ustupke, sve sa ci-
qem da za sebe steknu {to ve}e pogodnosti. Tako se ispostavilo da je Jugosla-
vije moglo biti samo onda i donde ako se i dokle se ispuwavaju zahtevi Hrva-
ta, dokle wima odgovara da ìve u zajednici kojoj su bili spremni sve mawe
da doprinose, a iz we {to vi{e da odnose. Kad to imamo u vidu, onda je jasno
{to su i prvu i drugu Jugoslaviju potresale te{ke krize i {to su se one ras-
pale po scenarijima u kojima su glavnu ulogu razbija~a imali Hrvati.” (str.
109-110.)
a) Fizi~ki obra~uni najavquju genocid
Be~ki dvor je sistematski podràvao hrvatsku antisrpsku mr`wu i pod-
sticao {ovinisti~ke aktivnosti frankovaca i klerikalaca. Zato je ta mr-
`wa neprekidno dobijala na silini i intenzitetu, ispoqavaju}i se kroz sve
opasnije oblike. “Kako je vreme odmicalo i sukobi se umnoàvali i zao{tra-
vali, sa raznolikih verbalnih nasrtaja – u kojima nalazimo i one sa ~istim
genocidnim porukama, kao {to su: ... “Srbe o vrbe”, “Srbom sjekirom za vrat”
i druge – pre{lo se i na sve ~e{}e fizi~ke obra~une kojima je trebalo ostva-
riti pomenute parole i uni{titi “vla{ki nakot”, kako su, pored mnogih dru-
gih pogrdnih i uvredqivih naziva, kr{teni Srbi. Do fizi~kog obra~una do-
lazilo je u vi{e navrata prilikom masovnih protivsrpskih demonstracija.”
(str. 113.) Po teìni su posebno zapam}eni te{ki antisrpski izgredi, kame-
novawa i razbijawa prilikom posete cara Franca Jozefa Zagrebu 1895. godi-
ne. “Opoziciona hrvatska {tampa pravdala je protivsrpske ispade time {to
su ih Srbi, navodno, izazvali isticawem zastave jedne “strane dràve”... [ta-
vi{e, predstavnici reda su skr{tenih ruku posmatrali izgrede i pravdali se
104
da nemaju nalog za posredovawe.” (str. 114-115.) Hrvatski sabor je uporno od-
bijao da na dnevni red stavi dono{ewe pravnih akata kojima bi se garantova-
la ravnopravnost }irilice, ravnopravnost crkava ili slobodno isticawe
srpske zastave, na primer.
U takvim stavovima ignorisawa srpske nacionalne individualnosti u
banovinskom parlamentu opet su se isticali frankovci, ali nisu mnogo zao-
stajali klerikalci, [trosmajerovi sledbenici i svi ostali, uz zaista retke
izuzetke. “Puni mr`we prema Srbima, frankovci su prosto traìli prili-
ku da je javno ispoqe. Wih su Srbi izazivali uporno{}u u isticawu raznih
zahteva, odlu~nom odbranom protiv svih mogu}ih napada i uvreda, nepopu-
stqivo{}u u zastupawu srpske a odbacivawu hrvatske dràvne misli, koja je
nalazila upori{te u Austro-Ugarskoj, svojom nacionalnom vitalno{}u i na-
gla{enim srbovawem kojim su se branili od pohrva}ivawa, {to je, sve skupa,
u klimi u kojoj se ìvelo, moglo u o~ima politi~kih suparnika dobiti vid
izazivawa.” (str. 118.) Jo{ è{}e pogroma{ke antisrpske demonstracije u
Zagrebu su se desile 1899. godine, prilikom proslave Zmajevog kwièvnog ju-
bileja, kao i 1902. godine, kada su tri puna dana razarane srpske radwe, demo-
lirani srpski stanovi i uni{tavana sedi{ta srpskih ustanova. Prema svedo-
~ewu dr Ivana Ribara, hrvatski ban Pavao Rauh i vo|a îste stranke prava
Josip Franko su, “uz odobrewe najvi{ih vojnih krugova u Be~u, u slu~aju rata
sa Srbijom povodom aneksije Bosne i Hercegovine, sklopili sporazum koji je
glasio da se izvr{i pokoq i iseqewe svih Srba iz Hrvatske.” (str. 126.) Po-
gromi su doìveli vrhunac u hrvatskoj histeriji nakon Sarajevskog atentata,
pa je iz svega toga o~igledno da neverovatni genocid, koji su Hrvati nad Sr-
bima provodili u toku Drugog svetskog rata, nije “rezultat samo jednog siste-
ma, ove ili one stranke, ovog ili onog dru{tva, ove ili one li~nosti, ve} sti-
caja ~itavog niza okolnosti u duèm vremenskom trajawu. Genocid nad Srbi-
ma u usta{koj NDH svojevrsni je fenomen wihovog vekovnog zajedni~kog ì-
vqewa sa Hrvatima. Dugotrajno nastajawe genocidne ideje u odre|enim sredi-
nama hrvatskog dru{tva, koje je, kako svedo~i dr Ribar, imalo prili~no {i-
roku bazu, duboko je ukorenilo tu ideju u svest mnogih generacija. Fenomeni
nastali dugim trajawem po pravilu sporo nestaju i uporno istrajavaju.” (str. 128.)
3. Hrvati se ne}e smiriti

Hrvatska teritorijalna megalomanija, tako jasno izraèna posebno u re-
dovima Star~evi}a i Radi}a, Ive Pilara i Dominika Mandi}a, mada se kod
nekih autora protezala i do Makedonije, na{la je prakti~ne realizatore u
Anti Paveli}u i Frawi Tu|manu, a wen minimalni program obuhvata, pored
Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, jo{ i Bosnu i Hercegovinu, Srem i Boku
Kotorsku. U ideolo{kom i propagandnom smislu “razradili su ~itav dobro
razvijen i uhodan sistem. Svaki tu|i zahtev ili pretenziju na teritorije na
koje su bacili oko, Hrvati su èstoko napadali i osu|ivali. Izme|u ostalog,
ba{ u vezi sa geomanijom, od sredine XIX veka do na{ih dana Hrvati su se slu-
ìli, kao {to se i danas sluè, demonizacijom Srba. Po wima Srbi su haj-
du~ki i razbojni~ki narod, vizantijski prepredeni i lukavi. Oni su {umadij-
ski banditi i ~etnici! Hrvati su kulturni, humani i mirotvorni, wima, po
105
raznim osnovama, pripadaju teritorije koje èle a Srbi ho}e da ih se domog-
nu bez osnova, zato {to su grabe`qivci, {to su remetila~ki ~inilac, izvor
kriza, nemira i rata. Na taj na~in, zadivquju}om uporno{}u, dobro razra|e-
nom taktikom, ni~im neometani, a ~esto i pomognuti kratkovidom i maloum-
nom politikom Beograda, uzdigli su svoje velikohrvatske zahteve na stepen
opravdanih i legitimnih prava. Kad su to postigli, nisu krili da su spremni
svoje nacionalne i dràvne zahteve da ostvare po svaku cenu, pa i najbrutal-
nijom silom. Za takvo pona{awe Hrvata Srbi nisu na{li adekvatne odgovo-
re. Zaneti idejom jugoslovenstva, iskreni i lakoverni pobornici bratstva i
jedinstva, oni su u svemu kasnili, istinu otkrili sa zaprepa{}ewem i deti-
wastom zbuweno{}u pitali se za{to ih Hrvati mrze i iz kojih razloga im na-
nose zla.” (str. 134-135.)
Svoju kwigu Vasilije Kresti} zavr{ava upozorewem Srbima da vi{e ni-
kada ne smeju biti lakomisleni i neoprezni. “Stvarawem etni~ki ~iste Hr-
vatske, Hrvati su se primakli bliè ostvarewu svojih geostrate{kih ciqe-
va koji se ti~u Bosne i Hercegovine. Bez Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Dal-
maciji, bez tog unutra{weg remetila~kog ~inioca, kako su ih nazivali, oni
}e sa vi{e snage, a mawe smetwi i prepreka, i sa znatno povoqnijim geopoli-
ti~kim poloàjem, kidisati na Bosnu i Hercegovinu i na Srbe i muslimane.
Ako Srbi to budu do~ekali nespremni, ako ponovo budu dozvolili da ih neko
zavede i obmane nekim novim ilirizmom, jugoslavizmom, bratstvom i jedin-
stvom, ili zajedni{tvom, svoju naivnost, kratkovidost, povr{nost, neukost i
plitkoumnost plati}e skupo i nikad vi{e ne}e se mo}i oporaviti, jer odnos
snaga bitno }e se izmeniti u korist Hrvata. Uz to, sasvim je sigurno da i Sr-
bija, kao dràva, poput Hrvatske, mora “imati i oko i uho” na podru~ju Bosne
i Hercegovine, na tom za wu tako vitalnom podru~ju... Tako|e je sigurno, Hr-
vati se ne}e smiriti dogod ne dopru do Drine i dogod se ne podbo~e pod Beo-
grad i ne domognu se Zemuna.” (str. 152-153.)
V. Gradi{}anski Hrvati kao relikt

izvornog hrvatskog naroda
U Gradi{}u, ispod Be~a, ìvi najve}a grupa Hrvata koji su izbegli pred
turskom najezdom i uspeli da sa~uvaju nacionalnu svest i kulturna obele`ja.
Etnografska nauka je dugo zanemarivala potrebu wihovog izu~avawa, ali je,
1995. godine, u Zagrebu objavqen zbornik nau~nih i publicisti~kih radova
“Povijest i kultura gradi{}anskih Hrvata” (Nakladni zavod “Globus”), zna-
~ajan ne toliko po kvalitetu nau~ne obrade, koliko po ~iwenici da su auto-
ri svih tekstova Hrvati, skoro iskqu~ivo gradi{}anski.
1. Predgovor generala Tu|mana i kardinala Kuhari}a
Ova kwiga, po re~ima pisca predgovora Frawe Tu|mana, “svjedo~i o po-
malo zaboravqenoj patwi, borbi i `rtvi Hrvata u tijeku stogodi{weg hrvat-
sko-turskog rata 1493-1593. godine. U to najtu`nije doba hrvatske povijesti
rijeke hrvatskih izbjeglica razi{le su se u nekoliko posebnih smjerova, na-
pose u zapadnu Ugarsku, Dowu Austriju, Slova~ku i Moravsku. Gradi{}anski
106
Hrvati ìvi su spomenik tog dijela hrvatske povijesti. Na prostoru Gradi-
{}a ìve jo{ uvijek svi stari govori i izvorna narje~ja Bosne, Slavonije,
Pokupqa, Like i drugih dijelova starog hrvatskog kraqevstva. Ve} gotovo
pet stoqe}a ìvi Gradi{}e poput male Hrvatske daju}i vezama Hrvatske i
Austrije poseban biqeg.” (str. 7.)
Autor drugog predgovora, kardinal Frawo Kuhari}, iznosi: “U mjesecu
rujnu 1931, u nadbiskupskom sjemeni{tu na [alati u prvom razredu gimnazi-
je susreo sam jednog dje~aka koji je govorio ikavskim narje~jem sli~nim govo-
ru koji se govori u mom pribi}kom kraju. Taj dje~ak zvao se Kazimir Herceg.
U istom smo razredu proveli osam godina sve do velike mature. Tako sam pr-
vi put doznao da u Austriji ìve i Hrvati, koji su tamo do{li iz Hrvatske
davno, bjeè}i pred turskim navalama. S wima su i{li i sve}enici, a moè-
mo tvrditi da su ba{ sve}enici propovijedawem, katehizacijom i kulturnim
radom na hrvatskom jeziku sa~uvali wihovu katoli~ku vjeru i wihovu nacio-
nalnu svijest da su Hrvati. Tako udaqeni od stare domovine, u novoj su domo-
vini ìvjeli svoj ìvot, razvijali svoju kulturu i wegovali svoje zajedni-
{tvo. Kad je liturgijskom reformom Drugog vatikanskog sabora uveden na-
rodni jezik u liturgiju, postavilo se pitawe koji }e jezik biti uveden u li-
turgiju gradi{}anskih Hrvata, ho}e li to biti na{ suvremeni kwièvni hr-
vatski jezik ili }e to biti wihov jezik, koji su oni ba{tinili od svojih do-
seqenih djedova u Austriju. Biskup Gradi{}a sa sjedi{tem u @eqeznu, koji je
po majci porijeklom bio Hrvat i govorio je hrvatski, wema~ki i ma|arski,
smatrao je da gradi{}anski Hrvati imaju pravo da wihov liturgijski jezik
bude jezik kojim oni govore, na kojem je wihova kwièvnost, a koji se ipak raz-
likuje od na{eg hrvatskog jezika. Kad je Sveta stolica predlagala biskupu
mons. Stefanu Laslu da preuzme liturgijske kwige iz Hrvatske, on je branio
pravo na gradi{}anski hrvatski jezik, pa mu je Sveta stolica kona~no odo-
brila tiskawe liturgijskih kwiga na tom jeziku. I to je dokaz kako su gradi-
{}anski Hrvati ustrajno ~uvali ba{tinu svoga jezika, na wemu wegovali svo-
ju kulturu, a jezik je ~uvao wih da se ne utope u jezik nove domovine Austrije,
~ime bi nestao gotovo svaki trag wihova postojawa. Samo tako su uspjeli kroz
~etiri i pol stoqe}a ostati ono {to jesu.” (str. 8.) U redakcijskom predgovo-
ru se stavqa do znawa da radovi u ovoj kwizi predstavqaju esencijalne rezul-
tate nau~noistraìva~kog projekta koji je jo{ 1972. godine poveren Institu-
tu za hrvatsku povijest Sveu~ili{ta u Zagrebu.
2. Iseqavawe Hrvata u austrijsko-ugarski grani~ni prostor u

16. stoqe}u, autorski prilog Josipa Adam~eka
Josip Adam~ek pi{e da je “naseqavawe Hrvata u dana{wu austrijsku po-
krajinu Gradi{}e ~inilo samo jednu struju u velikim migracijama hrvatskog
naroda u 16. stoqe}u.” (str. 13.) Hrvatski etni~ki prostori su ugroàvani ne-
posrednim turskim najezdama od 1463. do 1593. godine. Hrvatska i weno plem-
stvo su svedeni na “ostatke ostataka”, kako se izrazio ugarski kraq Ludovik
II. “Masovne migracije iz pojedinih krajeva zapo~iwale su kad su ih Turci po-
~eli zauzimati ili ugroàvati. Seobe su zapravo bile bijeg ispred Turaka.”
(str. 13.) Adam~ek hrvatske migracije klasifikuje na unutra{we i vawske.
107
“Unutra{wim migracijama stanovni{tvo se preseqavalo unutar hrvatskih
zemaqa, iz krajeva koje su Turci osvajali u za{ti}ene i sigurnije dijelove
Hrvatske. Tako se npr. moè govoriti o prelasku novog stanovni{tva u Dal-
maciju, koja se nalazila pod vla{}u Venecije. Istina, zbog sku~ena teritori-
ja ve}i se dio tih doseqenika odmah preseqavao u Italiju i Istru. Ve}a pre-
seqavawa vr{ena su za vrijeme tursko-mleta~kog rata 1537-1539. i ciparskog
rata 1570-1573. U 16. stoqe}u poja~alo se naseqavawe Hrvata u Istru, koja je
upravo tada proìvqavala demografsku krizu. Iako suvremeni istraìva~i
za to naseqavawe ne prihva}aju prije uvedeni naziv “druga seoba” Hrvata u
Istru, oni se slaù da je doseqavawe novog stanovni{tva pod utjecajem tur-
skih ratova bilo vrlo intenzivno. Unutra{we migracije imale su veliku va-
`nost za gospodarski i dru{tveni razvoj dijelova Slavonije i Hrvatske koje
su Turci osvojili tek u drugoj polovici 16. stoqe}a ili ih uop}e nisu zauze-
li. U drugoj polovici 15. stoqe}a po~elo se na sjeveroistok seliti plemstvo
i ostalo stanovni{tvo uè Hrvatske. Tada se naziv Hrvatske prenio sve do
Kupe, Save i Une. Kolonizacija novog stanovni{tva pro{irila se i u Kra-
qevinu Slavoniju. U Slavoniju su iz Kninske ùpanije pre{li plemi}i Ke-
glovi}i, kasniji grofovi. Oni su stekli velika vlastelinstva u Hrvatskom
Zagorju. Veliko vlastelinstvo Trako{}an u Zagorju dobili su u drugoj polo-
vici 16. stoqe}a Dra{kovi}i, koji su se doselili iz okolice Knina. U za{ti-
}ene krajeve Slavonije preselilo se dosta niìh i sredwih plemi}a. Mnogi
su od wih u novoj postojbini stekli posjede i postepeno se ukqu~ili u poli-
ti~ki ìvot (Pata~i}i, For~i}i, Berislavi}i od Vrhnike, Mladin~i}i,
Dudi}i itd.).” (str. 13-14.)
Ukazuju}i kako se “na mnogim slavonskim vlastelinstvima pojavio 70-ih
godina 15. stoqe}a velik broj pustih seli{ta” (str. 14.), Adam~ek navodi naj-
karakteristi~nije primere opusto{enih vlastelinstava Di{nika, Dobre
Ku}e, Kristalovca, Grebena, Krapine, Trako{}ana itd. “Pojava tako velikog
broja pustih seli{ta podudara se vremenski s velikim turskim provalama u
Slavoniju (1469-1479) za kojih je pobijeno i odvedeno u ropstvo oko 14.000 qu-
di. îni se da su navedena turska pusto{ewa bila glavni uzrok desertnosti
slavonskih vlastelinstava. Ali, na tu veliku depopulaciju mogli su utjecati
jo{ i neki drugi razlozi. Kad je zatim u sjevernoj Bosni stabiliziran obram-
beni sustav Jaja~ke i Srebrni~ke banovine, turske provale u Slavoniju su za-
ustavqene. Na opusto{ena vlastelinstva po~eli su se, krajem 15. i po~etkom
16. stoqe}a, naseqavati novi kmetovi. Veliki dio tih doseqenika ~inili su
seqaci iz uè Hrvatske koju su Turci u tom razdobqu intenzivno napadali.”
(str. 14.) Popuwavawe novim stanovni{tvom bilo je tako intenzivno da
Adam~ek navodi primer vlastelinstva Greben iz Krièva~ke ùpanije, na
kome je 1516. godine ostalo potpuno praznih samo dvadeset seli{ta. Po urba-
ru, koji je ra|en 1522. godine i ~uva se u ma|arskom dràvnom arhivu, Greben-
sko vlastelinstvo je imalo veliki broj novih kmetova. “Mnogi su od wih bi-
li popisani s prezimenima i nadimcima koji su upu}ivali na to da su se dose-
lili iz uè Hrvatske... Na vlastelinstvu Velikoj u Krièva~koj ùpaniji,
~ini se, naseqeni su oko 1476. doseqenici iz neposrednog zale|a dalmatin-
skih gradova.” (str. 14.) Imena sela su asocirala na Benkovac, Zadar, [ibe-
108
nik, Trogir itd. “Da su ta sela nastala naseqavawem iz Dalmacije, moè se
samo pretpostavqati, ali da su u wima najvjerojatnije ìvjeli kolonizirani
seqaci, potvr|uje podatak urbara iz 1519. U tim se selima jo{ uvijek nalazio
nesrazmjerno velik broj slobodwaka. Kolonisti iz stare Hrvatske spomiwu
se izri~ito na jo{ nekoliko slavonskih posjeda.” (str. 15.) Primeri su Brdo-
vac i Dowa Stubica. “Vlastelinstva u Hrvatskom Zagorju bila su u ~itavom
16. stoqe}u va`no podru~je imigracije novog stanovni{tva. Na tim se vla-
stelinstvima broj zavisnih seqaka sve do kraja tog stoqe}a pove}avao. Na
vlastelinstvu Vinici kod Vara`dina ìvjele su, 1598. godine, 723 obiteqi,
dok je istodobno u opusto{enoj Krièva~koj ùpaniji, na ~ijem se teritori-
ju moglo smjestiti 50-80 vlastelinstava veli~ine Vinice, ìvjelo samo 1.150
kmetova. Kad se 1568. na vlastelinstvu Vinici pojavilo pusto selo Strmec,
wega je odmah naselio predijalac Petar Horvat s drugim prido{licama iz
Hrvatske... Analizom arhivskih izvora utvrdio sam da se u 16. stoqe}u pove-
}avao broj kmetova i na drugim vlastelinstvima u Zagorju (Susjedgrad, Dowa
Stubica, Veliki Tabor, Krapina, Kostel, Lobor, Cesargrad i dr.). Znatan po-
rast podlo`nika utvr|en je tako|er na posjedima izme|u rijeke Save i Kupe.
U izvorima se, dodu{e, ne spomiwe da je do porasta stanovni{tva do{lo imi-
gracijom iz krajeva koje su osvajali ili ugroàvali Turci, ali se ~ini posve
sigurnim da tako velik porast nije bio rezultat razvoja lokalne populacije.
Vlastelinstva uz rijeku Kupu, napose krajevi ju`no od te rijeke, smatraju se
va`nim rejonima iseqavawa stanovni{tva izvan Hrvatske. Ali, s obzirom
na intenzitet turskih provala u taj kraj, stanovni{tvo se na tim vlastelin-
stvima smawivalo sporije nego {to bi se moglo o~ekivati. Vlastelinstva
Sisak, Petriwa, Gorwi Gradac, Dowi Gradac, Steni~wak i jo{ neki posjedi
bili su istodobno i podru~ja naseqavawa. Smawivawe stanovni{tva na neki-
ma je zapo~elo sredinom, a na sisa~kom vlastelinstvu tek po~etkom Hasan-pa-
{ine ofanzive 1591.” (str. 15.)
Te migracije su izazvale su{tinske dru{tvene posledice. Kako isti~e
Adam~ek, “unutarwa kolonizacija u hrvatskim zemqama imala je veliko zna-
~ewe u objediwavawu plemstva (zajedni~ki sabor, {irewe hrvatskog imena).
Wezin je rezultat bilo i postepeno preno{ewe hrvatskog imena na dijelove
Slavonije, koje Turci nisu uspjeli zauzeti. Ta je kolonizacija va`na i stoga
{to se odnosi i na iseqavawa Hrvata izvan wihove domovine. Naime, u dosta
slu~ajeva iseqavawe iz Slavonije bilo je samo jedna etapa u preseqavawu sta-
novnika koji su se prethodno ve} doselili u za{ti}enije krajeve. Iako se ma-
sovnost unutra{we i vawske migracije veè za turske ratove, treba istaknu-
ti da su na iseqavawe i pojave depopulacije pojedinih posjeda djelovali i dru-
gi faktori. Na vlastelinstvima su se katkad javqali pusti dimovi zbog ma-
sovnog umirawa, a kmetovi su selili i zbog gladi ili prevelikih feudalnih
tereta.” (str. 15.) Velike epidemije zaraznih bolesti dovodile su do pomora,
a u gladnim godinama dosta se Hrvata iseqavalo u nema~ke zemqe. Feudalci
su potisnuli seqake iz trgovine i neprekidno pogor{avali wihov poloàj,
izazivaju}i tako ve}i broj seqa~kih pobuna. êsto su i gra|ani nasilno pok-
me}ivani, a wihova trgovi{ta pretvarana u sela, neretko ~ak i niè plem-
stvo. Zbog te{kih nameta i nepodno{qivog poloàja kmetovi iz Podravine
109
su i Turcima prebegavali. “Ali, na mnogim mjestima seqaci su se ve} tada
ukqu~ili u obranu zemqe. Uvidjeli su da turski pqa~ka{ki naleti upravo
wima nanose najve}e {tete, da plijene i pale sela i odvode qude u robqe. U
izvorima se za osobito krupne pqa~ka{ke napade na sela, koje su katkad pod-
uzimali i feudalci, tada po~iwe upotrebqavati naziv “na turski na~in”...
Turci su obi~no krajeve koje su namjeravali zauzeti sistematski pusto{ili.
To je bio dio wihove vojne taktike. Na putu wihovog napredovawa, sve do sre-
dine 16. stoqe}a, nalazile su se u pravilu vlastelinske tvr|ave sa svojim po-
sadama. Posade su uzdràvala okolna vlastelinstva. Kad su turske jedinice u
pqa~ka{kim naletima opusto{ile okolicu tvr|ava, wihove su posade posta-
le izolirane. Nestalo je sredstava za wihovo uzdràvawe, pa su se i tvr|ave
za ve}ih napada morale predati. Naj~e{}e pqa~ka{ke napade vr{ile su ne-
regularne kowani~ke jedinice tzv. akinyije. Te su se jedinice uzdràvale
ratnim plijenom. Uz granicu izme|u Hrvatske i Slavonije, koja se sve do kra-
ja 16. stoqe}a pomicala na sjeverozapad, nastajala su tako opusto{ena podru~-
ja. Turci su u tim krajevima palili sela. Neza{ti}ene kmetove su hvatali i
kao robqe odvodili u Tursku. Ondje su se zarobqenici mogli dobro prodava-
ti. Neprekidan strah od turskih napada smawivao je privrednu aktivnost. Na
mnogo mjesta seqaci se bez vojni~ke za{tite nisu usu|ivali obra|ivati svo-
ja poqa i vinograde. Neizdrìvi ìvotni uvjeti u pograni~nim krajevima
prisiqavali su stanovni{tvo, u prvom redu seqake, da napu{taju svoja ogwi-
{ta i sele u nove postojbine. U vezi s tim pusto{ewima moè se govoriti i
o pogor{avawu poloàja zavisnih seqaka kao o jednom od uzroka wihovog ise-
qavawa. U mnogo slu~ajeva pred stanovni{tvo se postavqao izbor: ili pri-
hvatiti tursko ropstvo ili pobje}i u sigurnije krajeve.” (str. 17.)
a) Razli~iti smerovi i tipovi migracije Hrvata
Posebnu pa`wu Adam~ek ukazuje pitawu masovnog odvo|ewa hrvatskog
stanovni{tva u tursko ropstvo, kao obliku nasilnog preseqavawa naroda, s
obzirom na razmere koje je to imalo. Istorijski podaci o tome su prili~no
retki, ali vrlo upe~atqivi, jo{ tokom petnaestog veka. “U vrijeme osvajawa
u Slavoniji 1526-1552. redovito su (Turci – prim. V.[.) provaqivali u jo{
nezauzete krajeve i odonud odvodili seqake. Kad se sultan Sulejman 1532. vra-
}ao s neuspjelog pohoda na Be~, wegove su vojske odvele mnogo zarobqenih se-
qaka iz Podravine, okolice Krièvaca i Poè{ke kotline. Krsto Me|u-
ri~ki se, po~etkom 1540, àlio da su turski kowanici napali wegovo trgovi-
{te Ra~u, sve popalili i odvukli wegove kmetove. Dodu{e, u napadu vojske na
te kowanike zarobqeni kmetovi su oslobo|eni. Istodobno su, me|utim, s vla-
stelinstva Petrovine kod Daruvara odveli u ropstvo vi{e od tisu}u seqaka.
U provali, u svibwu na tada jo{ udaqeno vlastelinstvo Vara`dinske Topli-
ce, zarobili su 500 qudi. Po~etkom idu}e godine, iz okolice biskupske tvr-
|ave Dubrave, tako|er udaqene od turske granice, odvukli su u ropstvo 100
qudi. Sli~ni podaci postoje i za mnoge druge turske provale. Iz wih se, me-
|utim, broj hrvatskih seqaka odvedenih u tursko ropstvo ne moè ni pribli-
`no odrediti. Odvo|ewe qudi u tursko ropstvo iz krajeva uz rijeku Unu zapo-
~elo je jo{ po~etkom 16. stoqe}a. Godine 1540, Turci su u tom podru~ju teme-
110
qito opusto{ili posjede grofova Zrinskih, ali odvo|ewe qudi nastavilo se
i kasnije. Godine 1559, sastavqen je pregled osoba odvedenih u ropstvo iz Po-
uwa, zapravo iz tada{we hrvatske granice... Samo te godine, Turci su za vri-
jeme mnogobrojnih provala odveli 4.151 osobu. Sqede}e su godine u isto pod-
ru~je provaqivali tridesetak puta. Nekoliko su puta palili posjede topuske
opatije s kojih su u ropstvo odveli vi{e od 300 osoba. Godine 1563. ponovno su
“ogwem i ma~em” pusto{ili jo{ nezauzete posjede izme|u Une i Kupe. Odve-
li su u ropstvo ponovno vi{e od 500 qudi. Sa~uvan je popis qudi koje su Tur-
ci 1565. odveli u ropstvo iz op}ine Zlat (Slatsko poqe) na vlastelinstvu
Steni~waku. U wemu se navodi ~ak 500 imena... Ovo nabrajawe pet stotina
imena – djece, èna, ... ima snagu krika nad sudbinom. Sintetizira prilike u
kojima je tada ìvio hrvatski seqak uz tursku granicu. Obja{wava tako|er
razloge zbog kojih je, ako je èlio za{tititi svoju obiteq, morao seliti s
rodne grude. Preko ostatka uè Hrvatske Turci su, u drugoj polovici 15. sto-
qe}a, po~eli provaqivati u Krawsku, [tajersku, Koru{ku, Istru i Primor-
je. Ti su napadi poja~ani krajem 30-ih godina 16. stoqe}a, a izvodile su ih u
najvi{e slu~ajeva dobro organizirane kowani~ke jedinice s tisu}u i vi{e
qudi. Najvi{e brzih kowani~kih napada polazilo je iz turskog upori{ta Ud-
bine. Prilikom svojih provala u nutarwoaustrijske pokrajine Turci su pu-
sto{ili i dijelove Hrvatske koji su se nalazili na wihovu putu. Tako su ve}
u prvoj polovini 16. stoqe}a ostala gotovo potpuno bez stanovni{tva fran-
kopanska vlastelinstva Modru{a, Bosiqevo, Severin, Ogulin, Brod na Kupi
i druga.” (str. 17-19.)
[to se ti~e spoqa{wih migracija, Adam~ek pi{e da su se Hrvati u {e-
snaestom veku iseqavali “u tri smjera: u Italiju preko mora, na zapad (u nu-
tarwoaustrijske pokrajine) i na sjeverozapad – u zapadnu Ugarsku, Dowu
Austriju i Moravsku. Prve slavenske kolonije u Italiji nastale su jo{ u
sredwem vijeku. Stanovni{tvo je tada emigriralo preko mora iz ekonomskih
razloga. Od 15. do 17. stoqe}a preseqavawe na Apeninski poluotok iz Dalma-
cije dobilo je, pod utjecajem turskih provala, masovan karakter. Od brojnih
hrvatskih naseqa u Apuliji, Markama i Abruzima o~uvala se samo malena
skupina moli{kih Hrvata. Naseqavawe Hrvata u nutarwoaustrijskim pokra-
jinama zahvatilo je najvi{e vojvodine Krawsku i [tajersku. Hrvatski sabor
u Topuskom zatraìo je, prvo 1533, zatim ponovno 1535, od kraqa Ferdinanda
I da zabrani odvo|ewe kmetova u Krawsku i [tajersku... Sabor je tvrdio da
feudalni posjednici iz tih zemaqa {aqu me|u hrvatske kmetove posebne qu-
de koji ih nagovaraju na seobu. Va`nu ulogu u preseqavawu seqaka u navedene
pokrajine imali su hrvatski velika{i i plemi}i, koji su u Krawskoj stekli
vlastelinstva i posjede. Barun Ivan Ungnad je, npr. 1534, preselio veliku sku-
pinu hrvatskih seqaka na vlastelinstvo Kr{ko. Knezovi Blagajski su 1547. u
Krawskoj zakupili vlastelinstvo Ko~evje. îni se da su onamo prevodili
svoje kmetove iz ugroènog Pouwa. Bjegunci iz tog podru~ja spomiwu se 1580-
90. u okolici Breìca. U Krawsku su se preselili plemi}i Juri{i}i, Len-
kovi}i, Gu{i}i i drugi. Plemi}i Petar Salkovi} i Desi} preselili su, oko
1570, skupine hrvatskih seqaka u [tajersku. Ali, kmetovi su se u navedene po-
krajine preseqavali i spontano. Turci su, dodu{e, pusto{ili i te pokrajine,
111
ali ìvot je u wima ipak bio sigurniji nego uz tursku granicu. Hrvatski su
se doseqenici u Krawskoj i [tajerskoj asimilirali sa slovenskim seqaci-
ma. Bjeàwe kmetova u Krawsku i [tajersku spomiwe se i po~etkom 17. sto-
qe}a. Hrvatski sabor se, 13. 11. 1607, àlio da tamo{wi feudalci primaju
“odbjegle kmetove i Hrvate..., a 1619. je zakqu~io da se sa {tajerskim zemaq-
skim kapetanom pregovara o hrvatskim kmetovima odbjeglim u [tajersku.
Najmasovnije iseqavawe Hrvata u 16. stoqe}u teklo je na sjeverozapad – u za-
padnu Ugarsku, Dowu Austriju i Moravsku. Naseqavawe u zapadnu Ugarsku, za-
pravo u dana{we Gradi{}e, zapo~elo je poslije 1493, a svakako prije 1515, kad
se na vlastelinstvu @eqeznom ve} nalaze seqaci s hrvatskim prezimenima.
Pojedina~nih i nepovezanih preseqavawa Hrvata, napose plemi}a, u Ugarsku
bilo je dakako i prije epohe turskih osvajawa. Nakon pada Bosne 1463. pojavi-
li su se i neki bjegunci pred Turcima. Ali, masovne migracije zapo~ele su u
prvim decenijama 16. stoqe}a. îni se da je naseqavawe ve}ih skupina Hrva-
ta u Gradi{}e, prije 1515., povezano s intenzivnim turskim pusto{ewem Li-
ke i Krbave. Turci su te pokrajine 1527. zauzeli. Hrvati iz Like, Krbave i
okolice Sewa naselili su se, 1522-1527., u [opronskoj ùpaniji. Masovno
iseqavawe iz zapadne Slavonije zapo~elo je 30-tih godina 16. stoqe}a. Vla-
stelin Krsto Sveta~ki se 1539. tuìo da u okolici wegovih utvrda Novske,
Britvi~evine i Subocke vi{e nema stanovnika, tako da vi{e nema qudi ko-
ji bi te utvrde poru{ili da Turcima ne padnu u ruke. Sqede}e godine u pro-
qe}e, kmetovi iz Petrovine i okolnih ka{tela masovno su bjeàli prema
Dravi. Zagreba~ki biskup [imun Erdedi àlio se, 13. 9. 1540, da su stra{no
opusto{ena wegova vlastelinstva Ivani}, âzma i Dubrava. Turski su napa-
di na te posjede bili tako ~esti “da poqa ostanu neobra|ena, da stanovnici
napu{taju posjede”. Biskup nije naveo kamo su se ti stanovnici odselili. U
navedenim slu~ajevima seqaci su se sa svojih vlastelinstava iseqavali spon-
tano. Za wihovo preseqavawe u zapadnu Ugarsku veliko su zna~ewe, me|utim,
imale i organizirane seobe. Organizirano preseqavawe vr{ila je skupina
velika{a koja je istodobno imala posjede i u zapadnoj Ugarskoj i u Hrvatskoj.”
(str. 19-20.)
b) Doseqavawe Hrvata u zapadnu Ugarsku
Adam~ek, u nastavku, dokumentuje kako je po dozvoli kraqeva Ludovika i
Ferdinanda vlastelinska porodica Batanija preseqavala svoje kmetove u ne-
koliko navrata iz Hrvatske i Slavonije u zapadnu Ugarsku, zatim grof Tomo
Nade`di iz Slavonije u Gradi{}e, kao i grofovi Erdedi, pa knezovi Zriw-
ski u Me|umurje. “Organizirano preseqavawe povezano je i s djelovawem tzv.
“lokatora”. To su bile osobe koje su, na traèwe vlastelina, u pojedina sela
uz nagradu iz Slavonije i Hrvatske dovodile koloniste.” (str. 23.) Neki od
tih lokatora, sa posebnim zaslugama za preseqavawe, dobijali su kao nagradu
i vlastelinska imawa. “K. Ku~erova je masovno naseqavawe Hrvata u zapadnu
Ugarsku periodizirala u tri razdobqa: od po~etka 16. do 30-tih godina zapo-
~iwe wihovo naseqavawe. U drugom se razdobqu, od 30-ih do 70-ih godina, Hr-
vati masovno naseqavaju, a krajem 16. i u prvoj polovini 17. stoqe}a naseqa-
vaju se jo{ mawe skupine Vlaha. Pri naseqavawu Hrvata u podru~je dana{we
Slova~ke utvrdila je u tri vala: prvi 40-ih, drugi 50-ih (vrhunac 1552. i 1553.)
112
i tre}i 60-ih godina. îni se da naseqavawe Hrvata u Ugarsku nije uvijek bi-
lo sinhronizirano s wihovim napu{tawem zavi~aja. Katkada su dolasku u no-
vu domovinu prethodila kra}a ili duà zadràvawa na vlastelinstvima u ze-
mqi. Najintenzivnije iseqavawe na sjeverozapad teklo je iz Slavonije 30-ih
i 40-ih godina, iz tada{we Krièva~ke ùpanije. O velikom opsegu te migra-
cije svjedo~i isprava kraqa Ferdinanda I iz 1537, kojom je me|umurskom vla-
stelinu Ga{paru Ernu{tu i Ivanu Salaju dopustio da na rijeci Muri, izme-
|u Legrada i Dubravice, podignu brod (skelu) za prijevoz preko rijeke bjegu-
naca iz Slavonije koji se sele u Ugarsku. Feudalni posjedi u Slavoniji osta-
jali su pusti prije nego {to su ih Turci osvajali. Ivan Kastelanfi se 1538.
àlio da na svojim posjedima vi{e nema kmetova i da se zaduìo za uzdrà-
vawe posada u svojim tvr|avama. Krsto Zemp~ej (Sveta~ki) imao je ~etiri
vlastelinstva koja vi{e nisu donosila nikakve prihode. Obranu wegovih
tvr|ava Sira~ i Podborje preuzeo je 1541. kraq. Petar Keglevi} se, 21. 3. 1544,
àlio da na svojim posjedima oko Ustilowe uz Savu vi{e nema kmetova i da
stoga ne moè uzdràvati tu tvr|avu. Uz velike napore, napredovawe Turaka
zaustavqeno je u me|urje~ju Drave i Save 1552, nakon {to su zauzeli Virovi-
ticu, âzmu, Dubravu i Ustilowu. U Slavoniji Turci vi{e nisu uspeli osva-
jati teritoriju, ali wihove su jedinice i daqe poduzimale pqa~ka{ke prova-
le. U tim pusto{ewima stradali su ostaci Krièva~ke ùpanije te isto~ni
dijelovi Zagreba~ke i Vara`dinske ùpanije. Stanovni{tvo se iz tih kraje-
va nastavilo iseqavati, iako je sredinom 16. stoqe}a organizirana Slavonska
krajina, kao sistem obrambenih tvr|ava.” (str. 23.)
v) Demografska kriza i u bezbednim oblastima
Proces iseqavawa nastavqao se i na prostorima koje Turci nisu podve-
li pod svoju kontrolu. “Goleme promjene u naseqenosti pograni~nog podru~-
ja u Slavoniji, koje Turci nisu uspjeli zauzeti, pokazuje opis gospodarskog
stawa vlastelinstva Koprivnice, \ur|evca i Prodavi}a iz 1548. Na tim je
vlastelinstvima 1520. bilo 780-800 poreznih dimova. Do 1548. staro se stanov-
ni{tvo s tih vlastelinstava uglavnom raselilo u Ugarsku. Ne{to stanovni-
ka ìvjelo je jo{ jedino u gradu Koprivnici. Na vlastelinstvima su se, u me-
|uvremenu, pojavili pribjezi iz dijelova Slavonije koje su zauzeli Turci.
Oni su ìvjeli vrlo bijedno. Stanovali su na dravskim otocima i u tvr|ava-
ma. Obra|ivali su mala poqa samo pod vojni~kom za{titom, jer su se iznena-
da pojavqivali turski martolozi i odvodili qude ako ih nije {titila vojska.
Svi su se, ina~e, “u velikom strahu skrivali pred Turcima i razbojnicima ko-
ji love qude”. Sli~na je situacija bila i na drugim posjedima u Slavoniji bli-
zu turske granice.” (str. 24.) Adam~ek navodi, kao primer poku{aja da se zau-
stavi iseqavawe, odluku zagreba~kog kaptola, iz 1579, da feudalnih davawa
oslobodi svoje kmetove u Vara`dinskim Toplicama. Takve mere su bile nedo-
voqne, pa je sve vi{e sela ostajalo pusto, a proces depopulacije Slavonije
uporno se nastavqao. Sli~na je situacija bila i u ju`nim hrvatskim predeli-
ma. “Krajevi uz rijeku Unu i u wezinu zale|u (podru~je izme|u Une i Kupe) bi-
li su u ~itavom 16. stoqe}u rejoni iseqavawa. Iz tog su se kraja 1533-1543. na-
selile skupine seqaka u [opronsku ùpaniju i Ko{eg. Stanovnici Podzvi-
zda i Vranogra~a preselili su se u Mo{onsku ùpaniju. Velika turska vojska
113
ratovala je 1540. protiv knezova Zrinskih u Pouwu. Tom su prilikom opusto-
{ena brojna vlastelinstva (Zrin, Gvozdansko, Pedaq, Kostajnica i dr.). Taj
napad i brojne provale 1541-45. bili su poticaj seqacima koji nisu odvedeni
u tursko ropstvo da se iz Pouwa sele u sigurnije krajeve. Zauzimawe Dubice
1538. zna~ilo je prvi turski prodor u obrambeni sustav na rijeci Uni. Ali,
taj je sistem ipak odolijevao wihovim napadima sve do zauzimawa Kostajnice
1556. Turci su u Kostajnici odmah stvorili upori{te za daqwa osvajawa u
Pouwu i sistematsko pusto{ewe podru~ja ispod rijeke Kupe – vlastelinsta-
va Hrastovice, Petriwe, Steni~waka, Topuskog i drugih. Sa~uvani izvori
pokazuju da se stanovni{tvo s navedenih vlastelinstava po~elo masovno ise-
qavati upravo nakon pada Kostajnice. Vlastelinstva Petriwa, Gradec Gor-
wi i Gradec Dowi – iako su se nalazila u blizini granice na rijeci Uni –
imala su, sve do sredine 16. stoqe}a, porast stanovni{tva. Turci su u dva na-
vrata ta vlastelinstva opusto{ili (1512. i 1539.). Neki su se seqaci ve} ta-
da vjerojatno odselili, ali na wihova su se mjesta neprekidno naseqavali no-
vi qudi. Tek 1554. po~eli su se na petriwsko-grada~kim posjedima javqati pu-
sti posjedi odbjeglih (odseqenih) kmetova. Godine 1564. vlastelinstva su bi-
la gotovo potpuno pusta. Nakon pada Kostajnice 1556. zapo~eo je novi val pre-
seqavawa iz podru~ja izme|u Une i Kupe u zapadnu Ugarsku. Novi kolonisti
po~eli su stizati u [opronsku, Mo{onsku i Poùnsku ùpaniju. S posjeda
knezova Zrinskih kmetovi su se tada preseqavali u Dowu Austriju, zapadnu
Ugarsku i Moravsku (vlastelinstva Eberava, Vere{var i Drnholec). Osim
petriwsko-grada~kih posjeda, Turci su sredinom 16. stoqe}a po~eli siste-
matski napadati vlastelinstva Hrastovicu, Gore-Letovani}, Steni~wak i
posjede opatije Topusko. Kmetovi sa tih vlastelinstava tako|er su se raseqa-
vali. U turskim napadima krajem 50-ih i po~etkom 60-ih godina, potpuno su
opusto{eni dijelovi vlastelinstva Hrastovice ju`no od Kupe. Podlo`nici
su nakon tih pusto{ewa ìvjeli samo na dijelu vlastelinstva iznad rijeke
Kupe, na kojoj je 70-ih godina stvorena nova obrambena linija. U provalama
nakon 1556. Turci su temeqito opusto{ili posjede opatije Topusko tako|er
ju`no od Kupe. Dio su kmetova odveli u robqe, a dio se odselio. U popisu po-
reza opatijskog posjeda Brki{evine za 1573. izri~ito se navodi da je 7 dimo-
va pusto... – podlo`nici su se odselili zbog straha od neprijateqa.” (str. 24-25.)
g) Uzaludne zabrane iseqavawa
Ina~e, u ovom svom autorskom prilogu nau~noistraìva~kom projektu,
koji je naslovio “Iseqavawe Hrvata u austrijsko-ugarski grani~ni prostor u
16. stoqe}u”, Josip Adam~ek, radi {to upe~atqivijeg predstavqawa obra|i-
vanih istorijskih prilika, citira deo sadràja fraweva~ke predstavke kra-
qu, od 2. februara 1561. godine: “Domovina je na{a” – pisali su oni – “opusto-
{ena, posje~ene su vo|e, pobijeni kmetovi, mnoga su mjesta opusto{ena, silo-
vane su ène i djevojke, razbijeni brakovi, pobijena djeca”... U wihovoj se do-
movini svakodnevno prolijeva krv, a “ostaci ovda{weg naroda raspr{eni su
po svijetu.” (str. 25.) Takva situacija daqe se pogor{avala narednih decenija.
“Poslije zavr{etka Ciparskog rata (1570-1573) Turci su obnovili ofanzivu
u nezauzeti dio Pouwa i Pokupqe. Nastavili su plijeniti vlastelinstva, a
zatim i osvajati izolirane tvr|ave. Na rijeci Uni se do 1592. odràla samo
114
tvr|ava Biha}, te je ve} 70-ih godina zapo~ela izgradwa novog obrambenog si-
stema na rijeci Kupi. Turska ofanziva 70-ih i 80-ih godina potakla je novi
val iseqavawa u Ugarsku. Kraq Maksimilijan II je, 7. 3. 1574, zatraìo od ba-
na Jurja Dra{kovi}a da poduzme neke mjere kako bi se iz preostalih dijelova
Hrvatske sprije~ilo masovno iseqavawe naroda. S tim je vjerovatno u vezi
naredba nadvojvode Karla, iz iste godine, kojom se zabrawuje iseqavawe kme-
tova iz grani~nih krajeva. Kmetovi se, me|utim, nisu osvrtali na nadvojvodi-
nu zabranu. Ga{par Alapi} je, 4. 6. 1575, pisao Zagreba~kom kaptolu o namje-
ri seqaka “da svi odmah odsele iz ovih krajeva” (Pokupqa). Wegovi su qudi
na putu iz Zagreba susreli veliku skupinu kmetova Zagreba~kog kaptola “ko-
ji su se preseqavali u Ugarsku”. Kad su ih htjeli vratiti, svi su se razbjeà-
li i vjerovatno kasnije nastavili putovawe. Hrvatski se sabor, 4. 4. 1584, ta-
ko|er àlio da se kmetovi iz Pokupqa, zapravo kraja izme|u Kupe i Save, ma-
sovno iseqavaju. Sabor je podvukao da su hrvatski kmetovi ve} mnogo godina
prisiqeni ostavqati svoja sjedi{ta i masovno “migrirati u razli~ite stra-
ne svijeta, kao {to su Ugarska, Austrija, Moravska, [tajerska i Krawska”. U
doba turskih provala 70-ih i 80-ih godina potpuno je opusto{eno Nada`dije-
vo vlastelinstvo Steni~wak. Turci su na to vlastelinstvo po~eli provaqi-
vati jo{ 40-ih godina... U veqa~i 1580. u ropstvo je odvu~eno oko 800 qudi. Ne-
ko} bogato trgovi{te je 1580. potpuno spaqeno, a u napadu 1581. u ropstvo je
odvedeno jo{ 300 seqaka. Preostali stanovnici vlastelinstva nakon toga su
se razbjeàli.” (str. 25.)
Upravo su ti izbegli kmetovi iz Steni~waka 1582. godine osnovali “u
Gradi{}u selo Stiwaki. Neki su se preselili u Krièva~ku ùpaniju, ali
se ondje vjerojatno nisu trajno zadràli. Izbjeglice sa Steni~waka naseli-
li su se 1584. u okolici novoizgra|ene tvr|ave Karlovca.” (str. 28.) Istorij-
ski dokumenti beleè masovno bekstvo seqaka sa biskupskog vlastelinstva
Hrastovice i sisa~kog vlastelinstva. “Turska ofanziva prema Sisku 1591-
1593. bila je posqedwi poticaj dosta masovnog iseqavawa iz Hrvatske. Ta je
ofanziva zavr{ila porazom Turaka u bici kod Siska 22. 6. 1593. Tom je pobje-
dom zaustavqeno tursko napredovawe u Hrvatskoj i u~iwena prekretnica u
dugotrajnoj borbi za obranu zemqe. Nakon dugog rata (1593-1606) ofanzivne
mogu}nosti Turske bile su iscrpqene. Na hrvatsko-turskoj granici postepe-
no je zavladao mir. Prestale su turske provale s velikim razarawima i ma-
sovnim odvo|ewem robqa. Time je uklowen i glavni razlog masovnog iseqa-
vawa Hrvata iz wihove domovine. Turski napadi u doba sisa~kog rata (1591-
93) izazvali su posqedwi val masovnog iseqavawa... Napad Hasan-pa{e Pre-
dojevi}a 1591. na Sisak potpuno je opusto{io sisa~ko vlastelinstvo... Sisa~-
ki kmetovi su se razbjeàli i raselili na razne strane. U doba Hasan-pa{ine
ofanzive kmetovi su se odselili i s drugih ugroènih vlastelinstava.” (str. 28.)
3. Zapaàwa Feliksa Toblera o prvobitnom

prostoru naseqavawa
U narednoj raspravi “Naseqavawe, obzor i mijena govornog podru~ja”
Feliks Tobler posebnu pa`wu ukazuje ~iwenici da je car Ferdinand I “pomo-
}u administrativnih mjera olak{ao iseqavawe hrvatskoga podani~kog sta-
novni{tva” (str. 31.), naro~ito u Dowoj Austriji, dok je ugarski kraq Ludo-
115
vik II, 1524. godine, “dopustio na molbu Frawe Batianija da ovaj svoje hrvat-
ske podanike, koji od straha pred neprekidnim upadima Turaka vi{e nisu mo-
gli mirno i sigurno ìvjeti u svojoj domovini, smije preseliti na svoje posje-
de Ening i Batian u jugozapadnoj Ugarskoj.” (str. 33.) Uloga vladara bila je naj-
zna~ajnija u propisivawu odre|enih privilegija i poreskih olak{ica. “Da
bi se olak{ala izgradwa ku}a i naseqa i da bi se kolonisti stabilizirali u
gospodarskom smislu, oni su, s iznimkom vlastelinskih da}a i podavawa... bi-
li oslobo|eni svih “dràvnih” poreza i podavawa na odre|eno vrijeme (taj se
rok kretao izme|u 3-12 godina).” (str. 33.) S druge strane, “analogno osloba-
|awu od “dràvnih” da}a i tlaka, koje je kolonistima ispo~etka odobrio vla-
dar, i vlastelini koji su ih naseqavali osloba|ali su ih na nekoliko godina
od vlastelinskih tereta. Prilikom naseqavawa vlastelin im je pomagao ve-
}inom time {to je stavio na raspolagawe potrebno gra|evno drvo za gradwu
ku}a, pozajmqivao im potrebno ìto za ètvu i na jo{ mnoge druge na~ine.”
(str. 41.) Zna~ajnu ulogu u omasovqewu iseqavawa imali su i hrvatski rimo-
katoli~ki sve{tenici, koji su se tako|e selili s narodom. Jozef Bred, u stu-
diji “Prostorni opseg i posqedice za sliku naseqa”, zakqu~uje: “Prostor
{to ga je u 16. stoqe}u obuhvatila hrvatska kolonizacija bio je mnogo ve}i od
dana{weg podru~ja naseqa gradi{}anskih Hrvata, koje je ograni~eno na Gra-
di{}e (izuzev kotar Jonersdorf) i ne{to grani~nih dijelova zapadne Ma-
|arske. Prvotno podru~je naseqavawa sezalo je u Be~kom bazenu do Fi{e i
obuhva}alo Moravsko poqe, dowoaustrijsku Moravsku zavalu, moravsko pod-
ru~je Toje i jugozapadnu Slova~ku s obje strane Malih Karpata. Nekoliko iz-
danaka mogu}e je zapaziti jo{ na zapadu, sjeveru i istoku. Kostur ukupnog pro-
stora odre|en je rubovima i izdancima Alpa i Karpata koji su se, u ovom pod-
ru~ju najja~ih tektonskih djelatnosti, u mla|em tercijaru povezali izolira-
nim nizovima planina i lancem breùqaka... Hrvatsko je naseqavawe tek iz-
nimno prodrlo u rubno podru~je alpskokarpatskog sredwega gorja (Kiseg, Ma-
li Karpati) a u pravilu se ograni~avalo na ravnice, terasasto, uzvisinsko i
breùqkasto zemqi{te. Pada u o~i da je za hrvatsku kolonizaciju u 16. sto-
qe}u bilo va`no da klima, vegetacija i ìvotiwski svijet nose panonske cr-
te, ili se ~ine panonski obojenim.” (str. 43.)
4. Jozef Bred o razlozima naseqavawa Gradi{}a
Bred iznosi da su se Hrvati zapravo iseqavali na nekada{we slovenske
prostore s tankim avarskim etni~kim slojem koji je slovenizovan, ~emu se pr-
vo prikqu~io jedan sloj Nemaca, potom Ma|ara. Prvi sloj Nemaca, takozva-
ne karolin{ke kolonizacije, nije bio naro~ito brojan, ali drugi, onaj oton-
ske kolonizacije druge polovine desetog veka na ovom prostoru je nema~ki et-
nikum u~inila ve}inskim. Zato su Nemci uspevali da jezi~ki asimiluju zate-
~ene Zapadne Slovene. Iako je u antropolo{kom smislu slovenska etni~ka
podloga i te kako prisutna, “hrvatska kolonizacija u 16. stoqe}u nije dakle
ovdje nai{la ni na kakvo starije slavenstvo.” (str. 44.) Istovremeno, tijek na-
seqavawa u jugozapadnoj Slova~koj sjeverno od Dunava ne{to se razlikuje bu-
du}i da je ovdje ostao sa~uvan slavenski elemenat.” (str. 45.) Jozef Bred zapa-
à da su tu “Hrvati naseqeni u wema~ku ili slova~ku okolinu listom pri-
116
hvatili slova~ki jezik, bliì wihovom materwem jeziku.” (str. 45.) Prosto-
ri koje su naseqavali Hrvati bili su ili opusto{eni prodorom Turaka do
Be~a, ili zaraznim epidemijama i agrarnom krizom. Zna~ajno je da ovaj autor
iznosi podatak da je hrvatsko iseqavawe po~elo ve} po~etkom {esnaestog ve-
ka. “Izme|u 1522. i 1527. preselilo se hrvatsko stanovni{tvo iz okolice Se-
wa i s visoravni Like, Gacka i Krbave u [opronsku ùpaniju.” (str. 48.) On
nalazi dokaze da se u to vreme ve} iselilo nekoliko zapadnoslavonskih ple-
mi}a sa svojim kmetovima. “Razmjerno gust {umski pokriva~ u ju`nom Gradi-
{}u nudio je prostor zasnivawa novih mjesta iz samog korijena, prilika koju
je osobito iskoristio Frawo Ba}an kako bi naselio izbjeglice iz Hrvatske
i Slavonije. Nisu ga vodila samo gospodarska razmi{qawa, nego je on, kao
ban Hrvatske i Slavonije, osje}ao du`nost da pomogne emigrantima, kako to
proizlazi iz isprave o utemeqewu Svetog Mikule.” (str. 48.) Razmere prese-
qavawa bile su tako velike, kao da se skoro celi hrvatski narod raselio, a
Bred wihova nova naseqa klasifikuje u osnovna i k}erinska. Osnovna potom
deli na novoutemeqena na nenastawenim mestima, na starim majurskim nase-
qima, na mestima uni{tenih ranijih naseqa i na kr~evinama {umskih pre-
dela. Uz to su pove}avana i popuwavana postoje}a naseqena mesta, dok se k}e-
rinska dele na novoosnovana i postoje}a nehrvatska naseqa u koja su se Hrva-
ti doseqavali. Hrvatska etni~ka masa je bila tako velika da je u mnogim me-
stima, tokom sedamnaestog veka, asimilovala zate~eno nema~ko i drugo nehr-
vatsko stanovni{tvo. Me|utim, tokom celog osamnaestog, devetnaestog i dva-
desetog veka vr{en je proces temeqite germanizacije, ma|arizacije, slovaki-
zacije i ~ehizacije Hrvata. Proces intenzivne germanizacije gradi{}anskih
Hrvata odvija se i danas. Interesantno je da su u ve}inskim ~e{kim i slova~-
kim sredinama Hrvati mnogo ve}u bliskost iskazivali prema mawinskim
Nemcima. Zato su podelili wihovu sudbinu nakon Drugog svetskog rata i li-
stom proterivani u Nema~ku. Jozef Bred o tome pi{e: “U jezi~nom okru`ju
igrala je srodnost slavenskih jezika koji su ve} nakon kratkog zajedni~kog
ìvota omogu}avali jednostavno sporazumijevawe, stanovitu ulogu. Hrvatska
sela u ~isto slova~kom i ~e{kom okru`ju bila su brzo asimilirana... Nakon
Prvog svjetskog rata, novoosnovana êhoslova~ka zabiqeìla je slova~ke
Hrvate samo jo{ u etnografskom i jezikoslovnom smislu, no ju`nomoravskim
Hrvatima u kotaru Drinovica posvetila je osobitu pozornost. Vlast je nasto-
jala tijesnu simbiozu, u koju su Hrvati u{li s Nijemcima nastawenima oko
wih, razvrgnuti, no bez trajnog uspjeha. Tako su se, nakon Drugog svjetskog ra-
ta, latili radikalnog puta iseqavawa, prijestup koji u cijelom velikom pro-
storu naseqavawa Hrvata u dijaspori ostaje bez usporedbe.” (str. 90.) U veoma
obimnoj studiji Bred daje iscrpan pregled mesta u kojima su Hrvati nekada
ìveli u razli~itim koncentracijama na prostoru dana{we Austrije, Ma-
|arske, ê{ke i Slova~ke, kao i onih u kojima i sada ìve.
5. Johan Sedok i Gerald [lag o istorijskim zbivawima
Feliks Tobler obradio je dru{tveni, politi~ki i ekonomski razvoj Hr-
vata u austro-ma|arskom pograni~nom podru~ju, a Johan Sedok istorijska zbi-
vawa u vreme druge vladavine Franca Jozefa. U Sedokovom prilogu pa`wu
117
privla~i podatak da je vojska bana Josipa Jela~i}a, 1848. godine, u pohodu na
Pe{tu, pa potom i na Be~, nemilosrdno opqa~kala ne samo nema~ka i ma|ar-
ska sela koja su joj se na{la na putu, nego i gradi{}anska hrvatska. “U vezi s
tim govori se o nekoliko smrtnih `rtava. Pritom zapadnougarski Hrvati
nisu reagirali druga~ije od Nijemaca i Ma|ara. To~no nam je poznat slu~aj
ubojstva triju vojnika u Frakanavi, jer je taj slu~aj kasnije izazvao proces.”
(str. 142.) Kako je u drugoj polovini devetnaestog veka razvijana {kolska mre-
à, postavilo se pitawe uybenika na hrvatskom jeziku. “Budu}i da su se {kol-
ske kwige tiskane za Hrvatsku trebale uvesti i u {kolama zapadnougarskih
gradi{}anskih Hrvata, ovi su bili upu}eni u jezi~ke i pravopisne reforme
u Hrvatskoj. U~iteqi, me|utim, nisu prihvatili te kwige, nego su upotre-
bqavali uybenike prera|ene na lokalnom jeziku. U tome moèmo, u pedese-
tim godinama, prepoznati po~etak bu|ewa nacionalne svijesti kod zapadnou-
garskih gradi{}anskih Hrvata. Bio je to pokret ~iji su nosioci bili ponaj-
prije sve}enici i u~iteqi i koji je trajao kroz cijelo ovdje obra|eno razdo-
bqe, odnosno bio je jo{ i intenziviran. U to vrijeme utvr|en je zajedni~ki
kwièvni jezik na temequ ~akavskog narje~ja i ikavske jezi~ne varijante, a od
sedamdesetih godina daqe preuzet je hrvatski pravopis s wegovim dijakri-
ti~kim znakovima.” (str. 146.) Krajem devetnaestog veka, gradi{}anski Hrva-
ti su po~eli da se svrstavaju u politi~ke partije, i to seqaci mahom u hri-
{}ansko-socijalnoj a radnici u socijal-demokratskoj. “Od tog vremena posto-
ji podijeqenost Hrvata na dva politi~ka tabora koja traje do dana{wih dana.
Pokazalo se, me|utim, ve} u ovoj prvoj razvojnoj fazi podjele, da nacionalna
problematika, tj. jezi~na i mawinska politika za veliku ve}inu hrvatskog
stanovni{tva nisu tada bile na prvome mjestu wihovih ìvotnih interesa,
kao {to to nije slu~aj ni danas.” (str. 153.)
Raspad Austro-Ugarske doveo je do novih podela me|u gradi{}anskim Hr-
vatima. Kako Gerald [lag, u svom autorskom prilogu “Gradi{}anski Hrvati
od 1918. do 1945. godine”, iznosi, do{lo je “do rascjepa Hrvata u dva tabora, a
da u prvi mah pritom nije registriran nacionalni problem: putuju}i radni-
ci, odnosno seqaci koji su radili za nuzzaradu sa sjevera zemqe sve su se vi-
{e priklawali wema~kom jeziku, i to ve} radi prosperiteta u zvawu. Poli-
ti~ki su uskoro bili obuhva}eni sindikatima i Socijalnodemokratskom
strankom, te su 1918/19. bili odlu~no opredijeqeni za Austriju. Tako|er su se
i seqaci i putuju}i trgovci s tog podru~ja, koji su bili direktno povezani s
austrijskim prodajnim trì{tem, zalagali za prikqu~ewe Austriji. Hrvati
u sredwem i ju`nom Gradi{}u bili su, me|utim, kako je ve} bilo spomenuto,
seqaci i ostali su u svojim homogenim naseqima i nadaqe vjerni svom mater-
wem jeziku. Wihov je stav bio konzervativan, obiqeèn uvjerenim katoli-
~anstvom. Vjera i narodnost ovdje su bila nedjeqiva cjelina. Tako je katoli~-
ko sve}enstvo bilo ne samo vjerski voditeq, nego i jedino politi~ko vodstvo
u tim selima. Kada su mlade demokratske stranke, na prijelazu 1918/19, nasto-
jale svojim organizacijama obuhvatiti cijelu zemqu, pretvorila su se sela
sredweg i ju`noga Gradi{}a u sredi{ta Kr{}anskosocijalne stranke. Pod
utjecajem ùpnika stanovni{tvo je u pitawu dràvqanstva bilo vjerno Ugar-
skoj... Pitawe prikqu~ka Austriji bilo je povod da razlike u politi~koj ori-
118
jentaciji, koje dotada nisu bile tako va`ne, sada odjednom sna`no istupaju.”
(str. 157.) Revolucijom pod vo|stvom Bele Kuna i formirawem sovjetske re-
publike, ma|arske spoqnopoliti~ke pozicije su zna~ajno oslabqene, pa je od-
lukom pobedni~kih sila i Sen-@ermenskim mirovnim ugovorom Gradi{}e
1919. pripojeno Austriji. “Zanimqivo je da su prilikom pregovora oko utvr-
|ivawa granica zapadne Ugarske – barem u prvoj fazi pregovora – upravo Hr-
vati indirektno igrali ne malu ulogu, i to u takozvanom ~e{kom “Koridor-
skom planu”. Ve} u prvoj fazi mirovnih pregovora u Parizu, ~ehoslova~ki
ministar vawskih poslova Bene{ izloìo je plan, koji je u zapadnoj Ugarskoj
predvidio slavenski koridor – sli~an onom u Poqskoj prema Isto~nom mo-
ru. On je trebao uspostaviti direktnu vezu izme|u ^SR i Kraqevine SHS,
kao i prilaz lukama na Jadranu i time prema svjetskim morima. Ovaj plan, ko-
ji se pojavio ve} dugo prije Prvog svjetskog rata u ~e{kim i hrvatskim krugo-
vima, i o kojem je onda Toma Masarik diskutirao u emigrantskim krugovima
i s politi~arima Antante, temeqio je svoje zahtjeve na hrvatskim jezi~nim
otocima u zapadnoj Ugarskoj, kojima je dodijeqena funkcija mostova u ovom
smionom projektu. Plan koridora nai{ao je, me|utim, na èstoko protivqe-
we Italije, i u daqwem slijedu doga|aja i na odbijawe zastupnika Velike
Britanije i SAD, zbog ~ega je propao. Sami gradi{}anski Hrvati, koji su
uostalom tek nakon propasti plana saznali pojedinosti iz tiska, otklonili
su ga svi u cjelosti.” (str. 162.)
a) Euforija gradi{}anskih Hrvata povodom an{lusa i wihov otpor
Paveli}evoj nameri da ih preseli u NDH
[lag potom opisuje kako su gradi{}anski Hrvati “vjerno pristajali uz
stale{ku dràvu i [u{nigovu vladu” (str. 186.) tridesetih godina. “Ve}ina
Hrvata bili su naravno svjesni Hrvati, ali u svojoj intimnoj sferi, u obite-
qi i u selu. Tu se prirodno govorio materwi jezik, pjevale se stare narodne
pjesme, i wegovali stari obi~aji. U politici, me|utim, u predwem su planu
bile gotovo iskqu~ivo privredna i socijalna pitawa. Hrvatski politi~ki
nacionalizam jedva da se razvio kod ve}ine seoskog stanovni{tva, ~ak i kod
onih koji su se nazivali “svjesnim Hrvatima” u predwem je planu bilo u mno-
go ja~oj mjeri zajedni~ko, duboko katoli~ko uvjerewe negoli odlu~an nacio-
nalni stav.” (str. 186.) Od polovine tridesetih godina sve vi{e je Hrvata pri-
stupalo nacionalsocijalistima. “Hrvati su – i to gotovo bez iznimke – bili
zahva}eni sna`nom preobrazbom zbog doga|aja oko prikqu~ewa Wema~kom
Rajhu koje je nahrupilo poput lavine. I u hrvatskim je selima zavladala ne-
slu}ena euforija, s paradama, bakqadama i manifestacijama.” (str. 187.) “Hr-
vatske novine” su tih dana an{lusa pisale da “i Hrvati iz Gradi{}a, koji su
stoqe}ima dijelili svaki trud i muku s wema~kim sugra|anima, ne èle sta-
jati po strani, kad ovi posqedwi doìvqavaju dane radosti zbog postignutog.
I mi Hrvati pozdravqamo firera kao na{eg kancelara i obe}avamo mu da }e-
mo vjerno sluìti wegovim ciqevima, koje je odredio za domovinu.” (str. 187.)
Nakon plebiscitarnog izja{wavawa za prikqu~ewe Austrije Tre}em rajhu,
koje je odràno 10. aprila 1938. godine, urednika tog hrvatskog lista zahva-
tilo je jo{ eufori~nije raspoloèwe, pa pi{e u ime svojih sunarodnika:
119
“Na ovom pravom i odre|enom putu daqe }emo kro~iti uzdignute glave. Nesa-
lomqivi }emo stajati svi do zadwega uz Adolfa Hitlera, s dubokom zahval-
no{}u da on najvi{e cijeni one narode koji, poput Hrvata, qube i brane svoj
narod i svoju narodnost. U tom uvjerewu neka 10. travwa 1938. bude i ostaje
zlatna stranica u povijesti hrvatske mawine za sve generacije u velikowe-
ma~kom rajhu Adolfa Hitlera. Na tom povijesnom danu Hrvati su dokazali
svoju vjernost i jedinstvenost.” (str. 187.) Prava je panika zavladala me|u gra-
di{}anskim Hrvatima 1941. godine kad su saznali za tajni plan Ante Pave-
li}a da ih organizovano preseli na podru~je NDH. “Bilo je planirano da se
svi Hrvati koji ìve izvan hrvatske dràve u jednoj velikoj akciji vra}awa
i zamjene vrate u svoju pradomovinu... Kada se za to saznalo, u Uredu za narod-
nosti bili su uàsnuti i sastavili su opse`nu izjavu o svom stavu, nastoje}i
objasniti besmisao tog pothvata. Argumentiralo se pritom stoqetnom zajed-
ni~kom sudbinom Nijemaca i Hrvata na granici Rajha, s argumentom da su se
mnogi Hrvati prije 1938. godine kao “ilegalci” borili u redovima nacional-
socijalisti~kog pokreta i da su Hrvati u travwu 1938. godine stopostotno
glasovali za Rajh Adolfa Hitlera, te da nadaqe nekoliko tisu}a Hrvata vjer-
no i po`rtvovano sluì u oruànim snagama i da su mnogi ve} na fronti ste-
kli visoka odlikovawa.” (str. 194.) Kako su wema~ka i hrvatska usta{ka vla-
da 1942. godine ugovorile preseqewe Hrvata iz Dowe [tajerske i Gorwe
Krawske u NDH, u zamenu za iseqewe Nemaca iz Ko~evja, novi strah se poja-
vio kod gradi{}anskih Hrvata. Kako kaè Gerald [lag, “to je izazvalo pani-
ku me|u stanovni{tvom, a na podru~ju ju`noga Gradi{}a provedeni su, u mje-
secima srpwu i kolovozu 1942. godine, u nekoliko hrvatskih op}ina ~ak i no-
vi referendumi na kojima se stanovni{tvo 100% izjasnilo za pripadnost we-
ma~koj narodnosti.” (str. 195.) Na kraju krajeva, i gradi{}anski Hrvati su kr-
vqu dokazali vernost Adolfu Hitleru. “Rat, koji je od 1939. godine zahvatio
Hrvate, poput svih ostalih stanovnika Velikowema~kog rajha, dobio je, s voj-
nim pohodom na Balkan 1941. godine, za pripadnike ove narodne skupine po-
sebni aspekt. U sve ve}em broju oni su zbog svog znawa jezika premje{tani u
jedinice koje su tamo djelovale kao okupatorske snage, odnosno u borbama pro-
tiv partizana. Kao prevodioci nalazili su se pritom ~esto na istaknutom
poloàju. Krajwe brutalna borba na toj fronti traìla je i od wih, osobito
pri kraju rata i slomu wema~kih vojnih snaga, visok danak u krvi.” (str. 195.)
6. Nikola Ben~i} o potiskivawu crkvenoslovenskog jezika
Nikola Ben~i}, u studiji “Vjerski i kulturni ìvot”, kaè da se “svi is-
traìva~i na podru~ju seoba gradi{}anskih Hrvata slaù danas u tome da su
se “do{qaci” naselili iz podru~ja me|urje~ja Kupe i Une, te Moslavine i
Like, dodu{e bez dokaza o wihovom podrijetlu iz primorskih krajeva. Ta je
tvrdwa va`na kako bi se mogla boqe objasniti pojava staroga crkvenosloven-
skog bogoslu`ja u Gradi{}u. Stara crkvenoslavenska liturgija zadràla se
samo u sewskoj i kr~koj biskupiji, a djelomi~no i u ostalim primorskim kra-
jevima.” (str. 199.) Me|utim, po{to su naredne generacije gradi{}anskih ri-
mokatoli~kih sve{tenika obrazovane u austrijskim i ma|arskim teolo{kim
{kolama, uskoro se staroslovenski crkveni jezik sasvim izgubio. S obzirom
120
na velike razlike u kwièvnom jeziku gradi{}anskih i Hrvata iz Hrvatske,
koji su u me|uvremenu prihvatili srpski jezik kao sopstveni kwièvni, kwi-
èvnost gradi{}anskih Hrvata mora se tretirati kao samostalna. Sli~no
zakqu~uje i Nikola Ben~i} u svom drugom autorskom prilogu “Pismo i kwi-
èvnost”, pa pi{e: “Danas se na temequ jezika koji se razvio iz najrasprostra-
wenijeg narje~ja gradi{}anskih Hrvata, kao i na temequ posebne djelomi~no
razmatrane i obra|ene problematike opstojawa narodne grupe, bez daqwega
moè govoriti o gradi{}anskohrvatskoj kwièvnosti.” (str. 248.) Mada je
nema~ki, ma|arski, ~e{ki i slova~ki folklorni uticaj osetan u svim sredi-
nama “vodenih Hrvata”, kako su ih Nemci nazivali, ipak su gradi{}anski Hr-
vati mnogo boqe o~uvali izvorne etni~ke osobine nego wihovi sunarodnici
koji su ostali da ìve u starim krajevima. To se upe~atqivo moè sagledati
iz studija Lovre @upanovi}a o muzi~koj kulturi, Roberta Su~i}a o narodnim
obi~ajima, Nives Ritig-Beqak o usmenoj kwièvnosti, Jerka Bezi}a o narod-
noj muzici, Ivana Ivan~ana o plesovima i plesnim obi~ajima, kao i Jelke Ra-
dau{-Ribari} o na~inu odevawa i tradicionalnom likovnom izraàvawu.
Gradi{}anski Hrvati skoro nikako nemaju juna~kih narodnih pesama, a Ni-
ves Ritig-Beqak ukazuje na mi{qewe Divne Ze~evi} da gradi{}anske pu~ke
pesme o bojevima i junacima “otkrivaju uo~qivu srodnost s pu~kim pjesmama
u hrvatskim kajkavskim krajevima. Ta se srodnost moè uo~iti i pri lirskim
pesmama. Pravi sjaj, prvenstvo i osebujnost ova poezija, poput kajkavske, poka-
zuje upravo u svojstvenim, mekim i magli~astim lirskim pjesmicama.” (str.
345.) [to se ti~e pripoveda~kog usmenog stvarala{tva me|u gradi{}anskim
Hrvatima, “omiqene su “{alne {torice” o gre{noj èni koja qubaka s popom
i kova~em, o kipu Sv. Florijana na~iwenom od qudskog izmeta, o muù i è-
ni koji tuku sjenu misle}i da je duh... Pripovijedaju se legende o kmetstvu, ra-
botawu, grofovima koji uvijek boqe prolaze od seqaka, o banu Jela~i}u i we-
govim vojnicima, koji se nisu doli~no pona{ali, o Esterhaziju, Hitleru, ì-
votu “pred bojem” i “po boju”.” (str. 355.)
7. Nau~ni radovi ostalih autora
Gerhard Noveklovski je, u svom autorskom prilogu, obradio “Hrvatska
narje~ja u Gradi{}u i susjednim krajevima”, Laslo Hadrovi} “Povijest gradi-
{}anskohrvatskoga kwièvnog jezika”, a Johan [u~i} i Jozef Vla{i} “Obi-
teqska imena”. Hadrovi} je dokazao da je gradi{}anskohrvatski jezi~ko-kwi-
èvni izraz normiran ve} u osamnaestom veku u verskoj literaturi. Jedan
fragment iz dela tada najzna~ajnijeg autora Eberharda Kragela mogao bi ilu-
strovati kako bi danas u osnovi izgledao op{tehrvatski kwièvni jezik da
Hrvati, u vreme ilirskog pokreta, Gajevim reformama za sopstveni kwièv-
ni nisu prihvatili srpski jezik. Kragel ovako, na primer, opisuje ovozemaq-
ski raj: “Va zemalskom Paradiàmu je stalno protuli}e bilo, onde nisu ned-
ni quti vetri puhali, nedno zlo vrieme, nedna nagla godina, mraz, ali tu~a ni
onde kvar ~inila; leti vru}ina telo ni bantovala, zimi sniga ali leda nig-
dir ni viditi bilo, a jeseni su{ina site roìce ni spalila, ve} je sagdar i od
sak krajov jednaka ter tiha slo`nost vremenov bila; va ovom veselom mesti je
voda svitla kot kristal, ter sladka kot med curila, ovde su se najlip{a sako-
121
ja~ke fele driva i sadi do radosti nahajali, ovde je ~lovek mogal ~uti lipo
spivawe i jigrawe, va ovom mesti nedna ni bol ali te{ko}a mesto jimala, ne-
dan beteg, mawe smrt je se simo smila pribqiàvati. Z ri~um: va zemalskom
Paradiàmu je zvr{en stali{ bil veseqa i cele zadovoqnosti, ter va ovo
sri}no mesto je Bog na{ega prvoga otca Adama postavil.” (str. 470.) Hrvati
su, 1836. godine, srpski jezik uveli kao kwièvni i on je postepeno prihvatan.
“Iako u Hrvatskoj, gdje su regionalni kwièvni jezici imali toliko jake ko-
rijene, nije odmah moglo do}i do ujediwewa bez ikakvih problema, nego su dvi-
je “{kole”, rije~ko i zagreba~ko usmjerewe, branili svoj poseban poloàj, na-
pose u pitawima morfologije, zapravo je u osnovi jezi~ni problem ve} bio
rije{en. Velik autoritet Vuka Karayi}a i vjernog pronositeqa wegovih
ideja, \ure Dani~i}a, kao i sve ja~a misao ju`noslavenskog jedinstva, te vo-
de}a uloga, koju su Hrvati u budu}oj jedinstvenoj kulturi Ju`nih Slavena se-
bi mislili osigurati, vodili su sve ja~em zbliàvawu kwièvnog jezika Vu-
kovoj normi i tako, koncem pro{log stoqe}a, dostigli svoj kona~ni oblik u
smislu te norme. Sli~no se dogodilo i s reformom pravopisa... Reformiran
kwièvni jezik se daqe razvio u strogo puristi~kom smislu. Masovno se umje-
sto uobi~ajenih stranih rije~i uvode novokovani nadomjesci, grozni~avo se
pro~i{}uje jezik i kuju nove rije~i, {to je kulminiralo u rje~nicima Bogosla-
va [uleka. Tisak i {kola pridonijeli su pobjedi jezi~ne obnove.” (str. 476.)
To je moralo da ima uticaja i na kwièvni jezik gradi{}anskih Hrvata.
Nastojawa Fabijana Hauzera, iz 1857. godine, su se “usmjerila prema prilago-
|avawu gradi{}anskohrvatske tradicije novostvorenom op}ehrvatskom jezi-
ku i usto je trebalo preuzeti potpuno reformiran pravopis. Me|utim, upa-
dqivo je da naziv “hrvatski” upotrebqava iskqu~ivo za gradi{}anski dijale-
kat, dok op}ehrvatski kwièvni jezik naziva “slovenskim” i uvijek i iznova
traì uzimawe u obzir “slovenskog” jezika. To nas ipak ne smije zbuniti. Ne
radi se o slovenskom jeziku koji se govorio u Koru{koj, [tajerskoj i Krawu
itd., nego se radi o jedinstvenom kwièvnom jeziku, koji se tada nazivao
“ilirsko-hrvatski”, a koji i Hauzer na jednom mjestu naziva “slovenski-ilir-
ski”. U nazivu “slovenski” ìvi sje}awe na vremena kada se kajkav{tina oko
Zagreba i Vara`dina nazivala slovenskim jezikom. I drugi znanstvenici 19.
stoqe}a su taj dijalekat smatrali granom slovenskog jezika. Budu}i da je Za-
greb, kao sredi{te hrvatskog narodnog preporoda, ujedno i bio sredi{te to-
ga dijalekta, vjerojatno je Hauzer, radi razlike prema jeziku “vodenih” Hrva-
ta, nastavio upotrebqavati izraz “slovenski” i za “kwièvni hrvatski.”
(str. 477-478.) O~igledno je da ovde Hadrovi} namerno zamagquje su{tinu.
Kwièvni jezik o kome je re~ nikada u devetnaestom veku nije nazivan hrvat-
skim nego ilirskim ili, posle Be~kog dogovora, srpskohrvatskim, odnosno
hrvatskosrpskim. Hauzer je dobro znao da taj jezik uop{te nije hrvatski, ali
da bi zbog svoje razvijenosti i savr{enosti mogao postati op{teslovenskim.
Ina~e, bilo je vi{e poku{aja da se hrvatski jezik Gradi{}a reformi{e i
{to vi{e pribliì srpskom koji su Hrvati u Hrvatskoj prihvatili. Hadro-
vi} po tom pitawu zakqu~uje da “hrvatski jezi~ni problem Gradi{}a do da-
nas nije rije{en. Suprotstavqena su dva razvojna pravca. Jedan èli o~uvati
regionalni kwièvni jezik u kwièvnosti, èli zadràti staro ~akavsko
122
glasovqe i morfolo{ke osebujnosti (u deklinaciji i kowugaciji), èli obo-
gatiti jezi~no blago neologizmima koji su stvoreni po lokalnim pravilima
i ~initi podobnijim za posredovawe suvremene kulture i civilizacije. Pri-
stalice tog smjera pozivaju se na temeqni zahtjev da kwièvni jezik mora bi-
ti razumqiv svim slojevima pu~anstva. Drugi smjer, pak, zagovara {to tje{wu
vezu s hrvatskim i kao daqwi ciq potpuno preuzimawe tog jezika. Ta se na-
stojawa opravdavaju time {to Hrvati Gradi{}a mogu usvojiti sva kulturna
dostignu}a pristupa~na Hrvatima samo korjenitom jezi~kom reformom. Ar-
gumenti i protuargumenti dosada su, kako sam ve} napomenuo – u ravnoteì...
Kao rezultat ponovqenih poku{aja, koji se poduzimaju od pedesetih godi-
na pro{log stoqe}a, gradi{}anskohrvatski postao je pravi mije{ani jezik u
kojem se sve mawe nazire stara ~akavska podloga. Sli~no kao u gramatici raz-
voj se odvijao i u stvarawu jezi~noga blaga. Pored ~akavskih elemenata posto-
je nebrojene posu|enice iz modernog kwièvnog jezika, kao i gradi{}anski
neologizmi... Sve u svemu, dana{we stawe tog starog kwièvnog jezika djelu-
je kao spomenik koji je u tijeku stoqe}a ~e{}e prepravqan, koji ima na sebi
razne stilove {to su se smjewivali, a ~iji se izvorni oblik tek moè naslu-
titi.” (str. 481-482.)
A. Jo{ o gradi{}anskim Hrvatima

U izdawu Hrvatskog kulturnog dru{tva sa sedi{tem u @eqeznom, u Gra-
di{tu, 1983. godine iza{la je kwiga Bele [rajnera “Sudbina gradi{}anskih
Hrvata kroz 450 qet” sa {irom verzijom teksta na nema~kom jeziku i uòm na
hrvatskom, gradi{}anskom, koji je vremenom trpeo sve vi{e uticaj srpskog je-
zika, pa je u tom pravcu transformisan. U predgovoru Ivan Miler za gradi-
{}anske Hrvate kaè: “Kot broj~ano mala narodnost ìvimo kroz 450 qet u
dana{wem austrijsko-ma|arskom grani~nom prostoru i smo ostatak prija-
{wega broj~ano i po prostranosti velikoga hrvatskoga naseqewa. U cijelom
ovom vrimenu bila je katoli~anska crikva na{ najja~i fundament.” (str. 249.)
Smisao ove kwige on obja{wava potrebom o~uvawa nacionalnog identiteta
u uslovima sve brè asimilacije i ponem~avawa. [rajner svoj rad po~iwe
istoriografskim opisom uslova u kojima je propala sredwevekovna hrvatska
dràva, odluke plemstva da se ona prikqu~i Ugarskoj, velike bitke sa Turci-
ma na Krbavskom poqu 1493. godine u kojoj je hrvatska vojska do nogu potu~e-
na, a feudalni velika{i mahom izginuli, kao i Moha~ke bitke 1526. godine,
u kojoj su i Ma|ari i Hrvati poraèni, a posledica joj je bila prikqu~ewe
Ugarske Austriji.
a) Hrvatska vlastela prihvata tu|i suverenitet
Ve}ina hrvatskih plemi}a prihvatala je suverenstvo dinastije Habzbur-
govaca, dok se mawi deo priklonio turskom vazalu Jovanu Zapoqi. U dva po-
hoda Sulejmana Veli~anstvenog na Be~, 1529. i 1532. godine, okolina carske
prestonice, isto~na Austrija i zapadna Ugarska temeqito su opusto{ene, a
wihovo kompletno stanovni{tvo Turci su odveli u ropstvo, iz koga se niko
nije vratio. “Zbog toga se poskrbi u prvom redu zemaqska gospoda, ~ije imawe
je leàlo dijelom u ugroèni kraji Hrvatske i u opusto{eni dijeli Ugarske,
123
da naseli hrvatske seqake i kmete. Kraq mu to dopusti... Tako po~ne prvo na-
seqavawe iz krajev Like, Krbave i Gacke. Svi iseqeniki ostali su u glavnom
u okolini sjeverno od [oprena. Pri turskom pohodu na Be~ 1529. qeta i pri
opsidawu Kisega se oni u najve}em dijelu opet pogubu. Drugi i to najve}i val
iseqenikov gane se qeta 1533., kad ve} skrenu turske ~ete prema istoku. To se
godalo ravno sad pred 450 qeti. Na poziv kapitana Nikole Juri{i}a, hrabro-
ga braniteqa Kisega, na vabewe i obe}awa agentov iz Dolwe Austrije i [ta-
jerske, kona~no i na zapovid svojih zemqoposednikov, krene ve} od 100.000 ise-
qenikov na put, da posjedu puste krajine i napu{}ena sela ter zemqi{}a. Ovi
naseqeniki do{li su iz okoline Oto~ca i doline Kupe. Treti val seqewa na-
stavi se u mawi grupa od qeta 1537. do 1543-toga, a ~etvrti val od 1556. do 1561.
ter poslidwi od qeta 1565. do 1579-toga. Ova zadwa, 14 qet duraju}a selidba,
napuni kona~no sva opusto{ena sela sridwega i sjevernoga Gradi{}a, Mar-
{felda i Moravske. U ovoj raspravi moramo se ograni~iti uvelikom na sud-
binu zapadnougarskih-gradi{}anskih Hrvatov i ne moremo slijediti daqwe
razvijawe dolweaustrijskih, slova~kih i moravskih Hrvatov.” (str. 255.)
Sledi nabrajawe sela koja su delimi~no ili potpuno bila naseqena Hr-
vatima severno i ju`no od Dunava, du` austrijsko-slova~ke granice, na slo-
va~koj strani Morave, severno od Novog Mjesta, u Moravskoj i Slova~koj, u
predelu izme|u Bratislave i Trnave itd. “Hrvatski seqaki i niè plemstvo
napu{taju staru domovinu u tako velikom broju, da su neki hrvatski kraji
ostali bez stanovnika i pusti.” (str. 256.) Kada se broju iseqenih Hrvata do-
da broj izginulih u toku turske najezde ili odvedenih u ropstvo, gotovo ni{ta
ne ostaje na izvornim hrvatskim teritorijama. “U turski boji Hrvatska nije
samo izgubila velik dio svoje zemqe nego ve} od polovine svojega stanovni~-
tva.” (str. 257.) Autor precizno identifikuje glavna podru~ja iz kojih su se
Hrvati iseqavali. “Uglavnom su to podru~ja Slavonije iz okoline Osijeka
ter Poège, Virovitice i Krièvca. Zatim iz gorwe Posavine, sjeverne Bo-
sne i Pouwa, iz okolice Gline, Kostajnice i Petriwe. Kona~no iz krajev Li-
ke, Krbave, sjeverne Dalmacije i Hrvatskoga Primorja. Prema jo{ ne dovoq-
no dovr{enomu prou~ewu ~itave ove selidbe pro{lo je samo prema zapadnoj
Ugarskoj ve} od 200.000 qudi, ki su naselili oko 200 opusto{enih sel. Zapra-
vo nisu bili uzroki selidbe samo turski boji, nasiqa, napadi i pqa~ke, da su
seqaki i gradsko stanovni{tvo ostavili u strahu svoj dom, nego ima i drugih
uzrokov, ki su danas jo{ premalo poznati. Kako smo ve} kazali, imali su go-
spoda i plemenita{i Hrvatske, Dra{kovi}i, Nada`di, Kaniàji i Zrinski
kot i ma|arski plemenita{i Erdedi i Ba}an svoje posjede u Hrvatskoj i u za-
padnoj Ugarskoj. A ravno ov zapadni dio Ma|arske ostao je po padu Sigeta
1566. i po zarobqewu Budimpe{te slobodna krajina, pod vladom Habzburgov-
cem, u koga su preseqavali svi, ki su kako mogli, svoje seqake, kmete. U ono
te{ko bojno vrime predstavqali su ovi kmeti za we najve}e bogatstvo wiho-
voga gospodarstva.” (str. 257-258.)
b) Uloga frawevaca u seobama Hrvata
Ali, nisu samo ti ratni i ekonomski razlozi dovodili do masovnog hr-
vatskog iseqavawa. “Izvan toga je uzrok velikoj selidbi i ~iwenica, da su
frawevci iz Hrvatske u ono vrime predstavqali najve}i broj med hrvatskimi
124
sve}eniki. Imali su s frawevci Ugarske i Slova~ke istu, zajedni~ku provin-
ciju i tako, jur prije turskih bojev, dobre veze i odnose s klo{tri i crikva
ovoga kraja. Wim je bilo ovo podru~je poznato, tako da su se lagqe odlu~iva-
li, da krenu skupa sa svojim narodom na put. A od strani svojih provincijalov
dostali su odobrewe i poticaj. Ove selidbe, napose drugi, najve}i val, bile su
organizirane i dobro pripravne. Narod je sa svojimi sve}eniki prenosio i
prevozio iz Hrvatske sve gibqivo svoje imawe, skupa s kwigami, crikvenim
priborom, zastavami i sa svakidawim dugovawem narodnoga zanatstva i umjet-
ni~tva. Zato su Hrvati iseqeniki na po~etku u seli, gdje su bili u ve}ini,
pritisnuli javnomu ìvotu u zapadnoj Ugarskoj svoj hrvatski biqeg, ìg! To
se po~elo od hrvatskoga jezika, glagoqskih kwig i misalov do novih jo{ onda
nepoznatih zanatov, me{trije i posebnoga, velikoga zanimawa ter razumiva-
wa za vinogradarstvo. Predaje se usmeno jo{ do danas, da su se Hrvati na Ha-
ti doselili ve}inom iz sjeverne Dalmacije i Like, Hrvati Vulkadoline, Po-
qanci, ve}inom iz Primorja. Hrvati sridwega Gradi{}a, Doliwa, ter oni
oko [oprena, iz sjeverne Bosne. To vjeruju u velikom i Velikobori{tofci.
Porodica Erdedi presequje svoje kmete iz krajev Moslovine, Gace i Kopriv-
nice na svoja imawa oko Rotenturma i Rokunca. A Ba}ani preseli svoje kme-
te iz okoline Koprivnice u ju`no Gradi{}e.” (str. 258.)
Interesantno je da se sa Hrvatima iselio i jedan, istina vrlo mali broj
Srba, koje su zvali Vlasima, a govorili su {tokavski, za razliku od Hrvata
koji su govorili ~akavski. Sad i wih [rajner naziva Hrvatima, a u sada{wem
vremenu i ne gre{i mnogo jer je wih hrvatska ve}ina brzo i lako asimilova-
la, ~im su se pokatoli~ili, ali oni izvorno nisu Hrvati. O tome [rajner ka-
è: “Med stari trgova~ki sredi{}a Rohunac i [lajning, na ju`nom podno`-
ju Kise~kih brigov, nalazi se skupina hrvatskih sel, ~ije stanovnike okoli-
{ni Hrvati i Nimci jo{ i danas nazivaju “Vlahi”. I ovi Vlahi su se simo do-
selili kot i drugi Hrvati tokom 16-toga stoqe}a ter su bili i oni jedna iz-
jedna~ena hrvatska skupina. Razlika izme|u Vlahov i susjednih Hrvatov i Ni-
mac bila je ta, da su ovi Vlahi bili slobodwaki ili “libertini”, a ne kmeti
na zemqi gospo{}ine. Zato su se oni bavili prvo vrime samo s gajewem bla-
ga, stoke, pak s trgovinom. Kad su tokom stoqe}a i oni pre{li na obra|iva-
we zemqe i poqa, kr~ewe loze, pozgubqali su wihovo slobodwa~ko stawe.
Ovi Vlahi doselili su se ve}inom iz sjeverne Bosne. Jedno wihovo selo zove
se “Bo{wakov brig”, a mnoga wihova prezimena glasu jo{ danas na “Bo-
{wak”.” (str. 258.) I nehteju}i, jo{ jednim detaqem [rajner otkriva da su ti
Vlasi zapravo Srbi, kad kaè: “Sa selidbom iz okoline Kostajnice u dolinu
Pinke prevagnuli su ovde {tokavci.” (str. 258.)
v) Odsustvo svesti o bliskosti sa ostalim Hrvatima
Fran Kurelac je 1846. godine obilazio zapadnougarske Hrvate, beleè}i
wihove narodne pesme i obi~aje, pa je u kwizi “Iz mojega ìtka i putovawa
po ugarskih Hrvatih”, objavqenoj u Zagrebu 1871. godine, s ne malom dozom iz-
nena|ewa i ~u|ewa pisao: “Uzme{ li u oko muè i ène hrvatskoga roda, mo-
ra{ priznati, da su zdravi, ~vrsti i ponajve}, osobito u [opronskoj ùpani-
ji, visoki i lipi. Bogatiji su nego onda{wi Ma|ari i Nimci. Iste su na{e
125
krvi, istoga plemena, istoga govora, sve ~akavci.” (str. 265.) Godine 1868. gra-
di{}anski Hrvati su odlu~ili da svoj jezik pravopisno i gramati~ki urede.
Tada “objavi u~iteq Mihovil Nakovi} jednu izjavu o jedinstvenom hrvatskom
pravopisu, koga su svojim potpisom akceptirali svi hrvatski u~iteqi. Ova
deklaracija je rodni list dana{wega pravopisa kwièvnoga jezika gradi-
{}anskih Hrvatov. Jezik je neko posebno ~akavsko-ikavsko narje~je, ko bazi-
ra na ri~i i govoru 16-toga stoqe}a.” (str. 268.) Koliko je kod gradi{}anskih
Hrvata bila odsutna svaka svest o zajedni{tvu za Hrvatima iz Banovine, sve-
do~i podatak kako su se oni postavili prema banu Jela~i}u i wegovim solda-
tima, dok su oni gu{ili ma|arsku pobunu i be~ke nemire. Za gradi{}anske
Hrvate, kako isti~e [rajner, “poznato nam je da su u ve}ini dràli s ugarski-
mi buntovniki, jer u selu Frakanavi ubili su seqaki tri vojnika Jela~i}a. I
kako to nije bilo u borbi ili bitki, morali su po svr{etku revolucije i po-
bijewu buntovnikov, pra}eni od cijeloga sela, pred sud u [apron. Tri muà
osu|eni su na smrt i bi{u vi{ani, getami dostali su 60 batin prik hrpta i
zadwice, a sam Farnik dobio je qeto dan zatovra, jer da je nahuskao narod.
Sli~no dràwe stanovnikov moremo slutiti i u drugi gradi{}anski seli,
tako da se more re}i, da je u ono vrime svaka ja~a veza s Hrvati na jugu preki-
nuta. Svist, da su gradi{}anski Hrvati dio i gran~ica ve}ega materinskoga
naroda, bila je uvelikom ugu{ena.” (str. 266.)
I Bela [rajner pomiwe inicijativu posle Prvog svetskog rata da se
Gradi{te prikqu~i Kraqevini Srba, Hrvata i Slovenaca, ali to nije nai-
{lo na podr{ku Gradi{}anskih Hrvata. “ê{ki i jugoslovenski politi~a-
ri, a med wimi osobito ~e{ko revolucionarno gibawe “Napredna omladina”,
zamislili su {irok prolaz, most ili koridor preko zapadne Ugarske, preko
sel, gdje ìvu Hrvati u {irini od 30 do 40 kilometrov. Ov most da bi spajao
novoutemeqenu ê{ku republiku na sjeveru s Kraqevinom Srba, Hrvata i
Slovenaca, s ka{wom Jugoslavijom, na jugu.” (str. 271.) S obzirom da kod gra-
di{}anskih Hrvata uop{te ne postoji svest o zajedni{tvu sa onima koji se
danas nazivaju Hrvatima u Hrvatskoj, ideje te vrste nisu mogle po~ivati na je-
dinstvenom nacionalnom identitetu. Ignac Horvat je nastojao da taj pro-
blem blaè formuli{e 1930. godine: “Mi moramo stupiti u uè veze s hrvat-
skim narodom u staroj domovini i od wega uzimati sve ono, ~a smo izgubili, s
wim si izmiwati na{a kulturna dobra, kot je to kod svih civiliziranih na-
rodov obi~aj i potreba. Ali uz to ho}emo kot gradi{}anski Hrvati o~uvati
na{u kulturnu individualnost.” (str. 277.) Mada neprekidno jadikuje zbog
stalne germanizacije i ma|arizacije svojih sunarodnika, [rajner pokazuje da
je gradi{}anskim Hrvatima u Ma|arskoj bio neprihvatqiv srpskohrvatski
jezik u {kolama. “Najteì je problem bio i ostao sve do danas jezik, to je hr-
vatskosrpski kwièvni jezik, ki se i wim nametnuo bez pitawa, a koga oni u
velikom odbijaju. Tako i ta ~iwenica pomaè asimilaciju.” (str. 312.)
Mirko Berlakovi} u prikazu razvoja {tampe gradi{}anskih Hrvata na-
vodi kako je krajem devetnaestog veka fratar Ga{par Glavoni}, glavni ured-
nik “Kerstjansko-katoli~anskog kalendara” èleo “pribliìti jezik gradi-
{}anskih Hrvatov ju`nomu hrvatskomu kwièvnomu jeziku.” (str. 335.) Para-
lelno s tim, “Gajev pravopis se probije u Gradi{}u stoprv pred kraj 19. sto-
qe}a.” (str. 335.) Berlakovi}u je ào {to svest gradi{}anskih Hrvata nije
126
tako “~vrsta” da oseti kao potrebu da pre|e na kori{}ewe onog jezika kojim
govore dana{wi navodni Hrvati u Hrvatskoj, ali se bar zalaè za u~ewe “hr-
vatskog kwièvnog jezika”, zapravo unekoliko ve{ta~ki iskvarenog srpskog,
da bi im lak{e bilo kori{}ewe savremene hrvatske literature. “U toku sto-
qe{ se je jezik gradi{}anskih Hrvatov razvio razli~no od hrvatskoga jezika
u staroj domovini. Po drugom svitskom boju se je pokusilo zbliìti jezik hr-
vatskomu kwièvnomu jeziku, odnosno kwièvni jezik i u Gradi{}u zapeqa-
ti. Ali narodna svist gradi{}anskih Hrvatov ve} nij tako ~vrsta, da bi na-
rod to poprimi. Tako }e ostati i na daqe pravilo pisawa u na{i izdawi lip,
~ist jezik, ki je prilago|en hrvatskomu kwièvnomu jeziku, ali ki se drì
gradi{}anske gramatike. Na{a }e èqa ostati da gradi{}anski Hrvati bu-
du ipak toliko vladali hrvatskim kwièvnim jezikom, da im je omogu}en pri-
stup bogatoj kwièvnoj literaturi mati~noga naroda.” (str. 338.)
[rajner u zavr{nom poglavqu kwige, posve}enom odnosu gradi{}anskih
Hrvata prema Hrvatskoj, potencira da se me|u gradi{}anskim Hrvatima “ni-
kad nije izgubilo znawe, da su se doselili iz juga, iz kr{evitoga kraja, negdje
blizu morja. Hrvate na jugu u staroj domovini nazivali su kasnije “Hrva~ane”,
a sami su se dràli za prave Hrvate.” (str. 345.) To je i sasvim prirodno i
opravdano jer oni na jugu i nisu Hrvati nego Hrva}ani, {to zna~i pohrva}e-
ni Srbi. Me|u wima je dolazilo i do politi~kih tenzija i netrpeqivosti jer
su gradi{}anski Hrvati neprekidno bili lojalni i odani Ma|arima, dok su
oni sa juga, nabe|eni Hrvati, nekada nastojali da se odupru ma|arizaciji i ma-
|arske pristalice u svojim redovima pogrdno nazivali “ma|aronima”. To ne-
dvosmisleno konstatuje [rajner slede}im re~ima: “Kako su se Hrvati bano-
vine (kraqevine) Hrvatske stalno borili protiv ma|arskoga nasiqa, bili su
oni ma|aronom, Hrvatom Zapadnougarske, odu{evqenim Ma|arom, suspektni
i neprijateqski. Zapadno-ugarski Hrvati nisu smili i nisu mogli odràti
veze s timi buntovniki. Kao “dobri Ma|ari” mrzili su hrvatske pandure za
vrime Marije Terezije i hrvatske ~ete bana Jela~i}a za vrime revolucije
1848., ke su i{le be~anskomu dvoru na pomo}.” (str. 345.) Kada je muzi~ar Fra-
wo Kuha~ 1878. godine obilazio te ma|arske Hrvate, interesuju}i se za melo-
dije wihovih narodnih pesama, “wega je o{tro kao pquska udarilo u lice, kad
mu je neki duhovnik Hrvat dobacio, da Hrvati u Ma|arskoj nisu “prijateqi
Agramitov”.” (str. 346.) Agramiti su Zagrep~ani, po starom obliku wihovog
oslovqavawa, a celo Gradi{}e je u okviru Austro-Ugarske, administrativno
pripadalo Ma|arskoj.
VI. Kornvelova monografija o Piju XII

kao Hitlerovom papi
Britanski istori~ar Yon Kornvel je, 1999. godine, objavio kwigu “Hi-
tlerov papa” (“Slu`beni list SRJ”, Beograd 2000.) kao rezultat intenzivnog
istraìvawa politi~ke uloge rimskog pontifeksa maksimusa u toku Drugog
svetskog rata, iniciranog jednom slu~ajno izre~enom primedbom “kako ~ovek
zdravog razuma danas moè biti katolik, s obzirom na to da je katoli~ka cr-
kva stala uz najozlogla{enije desni~arske vladare veka – Franka, Salazara,
Musolinija, Hitlera.” (str. 7.) Kao profesor Isusovog koleya u Kembriyu,
127
Kornvel je imao nameru, kako sam kaè u predgovoru, da detaqnim prou~ava-
wem svih aspekata delatnosti Pija XII, odnosno Eu|enija Pa~elija, kako se
zvao pre izbora za papu, odbrani wegov li~ni integritet i pontifikat, a ta-
ko i samu ulogu rimokatoli~ke crkve u mo`da dosad najteèm periodu svet-
ske istorije. Me|utim, desilo se ne{to sasvim neo~ekivano, {to Kornvel
ovako opisuje: “Sredinom 1997. godine, privode}i svoj istraìva~ki napor
kraju, na{ao sam se u stawu koje se moè opisati jedino kao moralni {ok. Ma-
terijal koji sam prikupio, a koji mi je pruào {iri pogled na Pa~elijev ì-
vot, doveo me je, ne do wegovog osloba|awa od kritike, ve} do jo{ ve}e optu-
`be. Obuhvataju}i Pa~elijevu karijeru od po~etka veka, moje istraìvawe
uobli~ilo je pri~u o nastojawu da se ostvari do tada besprimerna papska
vlast, koja je, oko 1933. uvukla katoli~ku crkvu u sau~esni{tvo sa najmra~ni-
jim silama tog vremena. [tavi{e, otkrio sam dokaze da je ve} od samog po~et-
ka svoje karijere Pa~eli pokazivao nesumwivu antipatiju prema Jevrejima i
da je wegova diplomatija u Nema~koj tokom tridesetih godina dovela do izne-
veravawa katoli~kih politi~kih udruèwa koja su mogla da dovedu u pitawe
Hitlerov politi~ki reìm i onemogu}e kona~no re{ewe. Eu|enio Pa~eli
nije bio ~udovi{te; wegov slu~aj je daleko sloèniji i tragi~niji. Interes
za wegov ìvot svodi se na fatalnu kombinaciju visoke duhovne aspiracije
koja se sukobila sa ogromnom voqom za mo} i kontrolu. Wegov portret nije
lik zla, ve} lik fatalne moralne pomerenosti – odvajawe vlasti od hri{}an-
ske qubavi. Posledica tog raskida bila je dosluh sa tiranijom i, u krajwoj li-
niji, sa nasiqem.” (str. 8.)
1. Portret psihopatske li~nosti pape Pija XII
Uticaj ovog pape na istoriju dvadesetog veka Kornvel smatra gre{nim i
pogubnim, a mogu}i uzroci su, pored autokratske crkvene strukture i dogme o
papskoj nepogre{ivosti, li~ni karakterni nedostaci ~oveka koji se isticao
narcizmom, ènstvenom ta{tinom, piskutavim glasom i sve{}u o sopstvenoj
neprikosnovenosti. Psihopatske crte li~nosti su verovatno zna~ajnim de-
lom uslovqene izrazito slabom fizi~kom konstitucijom i odrastawem pod
preteranom dominacijom majke, ali je Pa~elija odlikovao vrlo visok stepen
inteligencije. Vrlo rano je pokazivao rasisti~ke sklonosti, a u krajwe otvo-
renoj formi eksponirao ih je pred ulazak savezni~kih trupa u Rim, zahtevaju-
}i od britanskog ambasadora u Vatikanu da “nijedan obojeni savezni~ki voj-
nik ne bude u onom malom broju koji }e biti sme{ten u Rimu posle okupaci-
je.” (str. 95.) Nakon Prvog svetskog rata, Pa~eli je imenovan prvo za apostol-
skog nuncija u Minhenu, glavnom gradu Bavarske, a potom u Berlinu za celu
Nema~ku. Ukazivao je veliku pomo} poboq{awu krajwe nezavidnog me|una-
rodnopoliti~kog poloàja vajmarske Nema~ke, a istovremeno se posvetio
razgrawavawu Katoli~ke akcije i napredovawu izrazito katoli~ke Stranke
centra, presudno doprinose}i da na weno ~elo, 1928. godine, do|e rimokato-
li~ki sve{tenik Ludvig Kas, wegov blizak prijateq i saradnik, odani ekspo-
nent papizma.
Duè vreme Pa~eli je radio na projektu vatikansko-nema~kog konkorda-
ta, nailaze}i na èstoke otpore ne samo protestantskih, nego i nekih kato-
128
li~kih krugova, zbog svojih izrazito autoritarnih stavova. “Godine 1933, Pa-
~eli je na{ao uspe{nog partnera za pregovore o nema~kom konkordatu u li~-
nosti Adolfa Hitlera. Wihov ugovor ovlastio je papstvo da nametne novi
crkveni zakon nema~kim katolicima i davao je velikodu{ne privilegije ka-
toli~kim {kolama i kleru. Zauzvrat, katoli~ka crkva u Nema~koj, wena par-
lamentarna politi~ka stranka i wena mnogobrojna politi~ka udruèwa i
novine, “svojevoqno” su se povukli, idu}i za Pa~elijevom inicijativom, iz
dru{tvenog i politi~kog delovawa. Abdikacija nema~kog politi~kog kato-
li~anstva 1933. godine, koju je iz Vatikana pregovarao i ostvario Pa~eli uz
odobravawe pape Pija XI, obezbedila je uspon nacizma bez otpora najmo}nije
katoli~ke zajednice na svetu. To je bilo potpuno razli~ito od situacije koja
je postojala {ezdeset godina ranije, kada su se nema~ki katolici suprotsta-
vili {irokom masovnom akcijom i zaustavili Bizmarkov Kulturkampf. Sam
Hitler se hvalio na sastanku vlade, odrànom 14. jula 1933, da je Pa~elijeva
garancija o neintervenciji dala reìmu odre{ene ruke da re{i jevrejsko pi-
tawe.” (str. 14.)
a) Konkordat sa nacisti~kom Nema~kom otvara vrata holokausta
Iz sa~uvanih i pedantno vo|enih zapisnika sa sednica vlade kancelara
Adolfa Hitlera po pitawu sklopqenog konkordata, vidi se da je Hitler “iz-
razio mi{qewe da se ovo ima smatrati velikim uspehom. Konkordat je dao
Nema~koj mogu}nost i stvorio podru~je poverewa {to je bilo posebno zna~aj-
no u teku}oj borbi protiv me|unarodnog jevrejstva.” (str. 14.) Po Kornvelo-
vom kompetentnom mi{qewu, “papska podr{ka nacizmu, u Nema~koj i van we,
pomogla je da se zape~ati sudbina Evrope.” (str. 14.) Kako je, krajem 1929. go-
dine, Pa~eli vra}en u Vatikan i po~etkom naredne godine imenovan za kar-
dinala dràvnog sekretara, najmo}niju funkciju posle papske, wegovi prego-
vori sa Hitlerom, po~etkom tridesetih godina, “ne mogu se posmatrati odvo-
jeno od razvoja ideologije papske mo}i kroz ceo vek, niti od Pa~elijevog po-
na{awa tokom rata i wegovog stava prema Jevrejima. Posleratni period Pa-
~elijevog pontifikata, tokom pedesetih, bio je apoteoza te mo}i, kada je vla-
dao monolitnom, trijumfalisti~kom katoli~kom crkvom koja se sukobqava-
la sa komunizmom u Italiji i iza gvozdene zavese.” (str. 14.)
Ina~e, rimokatoli~ka crkva odvajkada je propovedala slepu mr`wu pre-
ma Jevrejima, zagrièni i zaslepqeni antisemitizam, koji je sada vrlo lako
uskladila sa nacisti~kim, iako su im izvorni koncepti prili~no divergent-
ni. “Postoje zna~ajne razlike izme|u devetnaestvekovnog rasizma, inspirisa-
nog izopa~enim dru{tvenim darvinizmom, i tradicionalnog hri{}anskog
antijudaizma koji traje jo{ od ranog hri{}anstva. Rasisti~ki antisemitizam
od one vrste koja }e omogu}iti nacisti~ko kona~no re{ewe, bio je zasnovan
na ideji da je jevrejski genetski materijal bio po prirodi biolo{ki inferi-
oran; otuda zla logika da }e wihovo istrebqewe doneti koristi na putu ka na-
cionalnoj veli~ini. U poznom sredwem veku, {panski Jevreji bili su iskqu-
~eni iz “~iste” zajednice hri{}anske krvi, i postavqala su se pitawa u vre-
me evropskog otkri}a Amerike o statusu uro|eni~kih “prirodnih robova” u
Novom svetu. Ipak, rasisti~ke ideje nisu nikada bile deo ortodoksnog hri-
129
{}anstva. Hri{}ani su, u celini, ignorisali rasno i nacionalno poreklo u
potrazi za preobra}enicima. Hri{}anska antipatija prema Jevrejima ro|e-
na je iz uverewa koje poti~e jo{ iz rane hri{}anske crkve, da su Jevreji ubi-
li Hrista – u stvari, da su ubili Boga. Prvi crkveni oci, veliki hri{}anski
pisci prvih {est vekova hri{}anstva, pokazivali su izrazitu sklonost pre-
ma antijudaizmu.” (str. 30-31.)
Mada su Jevreji vekovima vre|ani, nipoda{tavani, specijalno oporezi-
vani, samovoqno ka`wavani, diskriminisani, sinagoge im spaqivane, od-
strawivani iz hri{}anskih socijalnih sredina, neretko pqa~kani i ubijani,
“moè se s pravom postaviti pitawe za{to hri{}ani nisu iskorenili sve Je-
vreje u tom ranom periodu hri{}anskog carstva. Prema hri{}anskom verova-
wu, Jevreji su morali da preìve i da nastave lutawe po dijaspori kao znak
prokletstva koje su naneli svom narodu. S vremena na vreme, pape su u prvom
milenijumu zahtevale obuzdavawe, ali nikada i prestanak progona ili prome-
nu ose}awa. Papa Ino}entije III, u ranom trinaestom veku, saèo je papsko
gledi{te prvog milenijuma: “Wihove re~i – neka wegova krv bude na nama i
na{oj deci – donele su nasledni greh na ~itav narod, koji ih prati kao pro-
kletstvo tamo gde ìve i rade, kada se ra|aju i kada umiru”. êtvrti lateran-
ski sabor, koji je odràn pod Ino}entijem III 1215. godine, postavio je zahtev
da Jevreji moraju da nose kape na glavama koje }e ih razlikovati od drugih. Po-
{to su bili li{eni dru{tvene jednakosti, proterani iz sopstvene zemqe, is-
kqu~eni iz javnih slu`bi i najve}eg broja trgova~kih delatnosti, Jevrejima
su preostale malobrojne alternative kao {to je bilo pozajmqivawe novca,
{to je bilo zabraweno po hri{}anskom zakonu. Ovla{}eni da pozajmquju po
ta~no odre|enim interesnim stopama, Jevreji su postali prokleti kao “krvo-
pije” i “lihvari” koji su ìveli od dugova hri{}ana. Sredwi vek bio je vre-
me nevi|enih progona Jevreja, koje su ponekad zauzdavale prosve}enije pape.
Krsta{i su smatrali delom svoje misije da mu~e i ubijaju Jevreje na svom pu-
tu za i iz Svete zemqe; praksa prisilnih preobra}awa i pokr{tavawa, poseb-
no jevrejskih de~aka, postala je {iroko rasprostrawena. Jedan od glavnih ci-
qeva novih redova propovednika bio je preobra}awe Jevreja. Izbila je ras-
prava izme|u frawevaca i dominikanaca o pravu vladara da silom pokr{ta-
vaju jevrejsku decu, kao nastavak wihove vlasti nad robovima na svojim pose-
dima. Prema frawevcima, koji su sledili teologa Dansa Skotusa, Jevreji su
bili robovi po boànskoj odluci.” (str. 32.)
Rimokatoli~ka Evropa je vekovima negovala predrasudu prema kojoj Je-
vreji mu~e i `rtvuju hri{}ansku decu u svojim religioznim ritualima, bazi-
raju}i na tome takozvanu “krvnu optu`bu”. Razvijan je ~itav “mit da su Jevre-
ji krali svetu hostiju, pri~esni hleb koji je postao “telo i krv” Hristova na
misi, da bi obavqali neke stra{ne rituale. U isto vreme, navodi za ritual-
no ubistvo, qudske `rtve i skrnavqewe hostije dali su podsticaja verovawu
da judaizam ukqu~uje izvo|ewe magije u ciqu podrivawa i kona~nog uni{te-
wa hri{}anstva. Pogubqewa Jevreja optuènih za ritualno ubistvo pratilo
je i uni{tavawe ~itavih jevrejskih zajednica, optuìvanih za izvo|ewe ma-
gijskih radwi koje su prouzrokovale crnu smrt i druge velike i male po{asti...
Papa iz {esnaestog veka, Pavle IV, ustanovio je geto i no{ewe ùte trake...
130
Papske dràve su i daqe primewivale represivne mere protiv Jevreja i du-
boko u devetnaestom veku. U kratkom naletu liberalizma, kada je izabran Pi-
je IX, kao {to smo videli, ukinuo je geto, ali ga je uskoro ponovo uveo kada se
vratio iz progonstva u Gaeti. Rimski geto je kona~no nestao kada je stvorena
italijanska dràva, iako je “podru~je geta” preìvelo kao stambena ~etvrt za
siroma{nije Jevreje u gradu, sve do Drugog svetskog rata. U me|uvremenu, an-
tijudaizam je u Rimu tiwao i povremeno se razgorevao sve do papstva Lava XI-
II, kada je Pa~eli bio u~enik. Najuporniji oblik antipatije usredsredio se na
“tvrdoglavost” Jevreja, {to je bila tema Pa~elijevog visokoparnog u~iteqa,
siwora Markija. U stvari, postojala je neobi~na podudarnost izme|u Pa~e-
lijevog mesta ro|ewa i mita o tvrdom srcu, koja pokazuje va`nost obi~aja u is-
trajavawu predrasude... Postojalo je staro i ~vrsto ukoreweno uverewe kato-
li~kih teologa da, kada bi Jevreji samo hteli da slu{aju otvorenog srca raz-
loge hri{}anske vere, oni bi odmah uvideli da gre{e i preobratili bi se...
Va`nost optu`bi za jevrejsku slepu tvrdoglavost bila je u wenoj snazi da se
oja~a ube|ewe {iroko rasprostraweno kod mnogih katolika – oni nisu bili
svesni antijudaizma, a kamoli antisemitizma – da su Jevreji bili odgovorni
za vlastite nevoqe. Takvo gledi{te ohrabrilo je zvani~nike katoli~ke cr-
kve tokom tridesetih godina ovog veka, da zatvore o~i dok je antisemitizam
besneo u Nema~koj.” (str. 32-34.)
2. Katoli~ke predrasude u korenu nema~kog antisemitizma
Tradicionalni rimokatoli~ki antisemitizam imao je, dakle, duboke ko-
rene i kreirao je svest novih generacija vatikanskih velikodostojnika, pogo-
tovo kad se Pije IX proglasio nepogre{ivim i uveo potpunu centralizaciju
crkve sa autokratskom hijerarhijskom investiturom. “Jo{ ekstremniji obli-
ci antijudaizma su buknuli me|u katoli~kim intelektualnim krugovima u
Rimu za vreme vladavine Lava XIII, {to je bez sumwe uticalo na budu}e sve-
{tenike na katoli~kim univerzitetima. Jo{ jednom su se podizale krvne tu-
`be u nizu ~lanaka, koji su objavqeni od februara 1881. do decembra 1882. go-
dine, u “Civilta katolika”. Pisao ih je jezuita \uzepe Oreqa de San Stefa-
no, tvrde}i da je ubistvo dece za praznik Pashe bilo ne{to “sasvim obi~no”
na Istoku i da je kori{}ewe krvi hri{}anskog deteta bio op{ti zakon “ko-
ji je leào na savesti svih Jevreja”. Svake godine Jevreji “razapiwu dete na
krst”, a da bi krv bila delotvorna, “dete mora da umre na mukama”.
“Civilta katolika” je, 1890. godine, ponovo skrenula pa`wu na Jevreje u
nizu napisa objavqenih u obliku pamfleta pod naslovom “Dela kvescione
ebraika in Evropa” (Rim, 1891.), koji je imao za ciq da izloì delovawe Je-
vreja u formirawu moderne liberalne nacionalne dràve. Autor je optuìo
da su svojim “lukavstvom” Jevreji podstakli Francusku revoluciju da bi po-
stigli gra|ansku jednakost, i da su se od tada namestili na kqu~ne poloàje
u privredi ve}ine dràva, sa ciqem da ih kontroli{u i uspostave svoje
“otrovne kampawe protiv hri{}anstva”. Jevreji su bili “odvratna rasa”; bi-
li su “lew narod koji niti radi niti i{ta proizvodi; koji ìvi na znoju dru-
gih”. Pamflet u zakqu~ku poziva na ukidawe “gra|anske jednakosti” i traì
segregaciju Jevreja od ostalog naroda. Mada postoji zna~ajna razlika izme|u
131
rasisti~kog antisemitizma i religioznog antijudaizma, ovaj tekst, objavqen
u Rimu za vreme Pa~elijevog {kolovawa, otelovquje bujawe zlokobne anti-
patije. îwenica da su takva gledi{ta bila podsticana od strane vode}eg je-
zuitskog ~asopisa, koji je uìvao za{titu pape, ukazuje na wihov mogu}i do-
met i sli~nost sa stavovima vlasti. Takve predrasude te{ko su mogle biti ne-
prijateqske prema rasisti~kim teorijama koje }e dosti}i vrhunac u besnom
nacisti~kom napadu na evropsko jevrejstvo u Drugom svetskom ratu. Verovat-
na je pretpostavka da su ove katoli~ke predrasude, u stvari, podstakle pojedi-
ne oblike nacisti~kog antisemitizma.” (str. 34.)
a) Hitlerov nauk iz Bizmarkovog sukoba sa katolicima
Bizmark je svojevremeno imao velikih politi~kih problema zbog suko-
bqavawa sa rimokatoli~kom crkvom, sprovode}i svoj koncept kulturne bor-
be radi duhovnog preporoda nema~ke nacije. Wegovi naslednici su zato mora-
li da izvuku neku pouku. “Adolf Hitler je vrlo rano shvatio kakve opasno-
sti moè da ima otpor katoli~anstvu za razvoj nacionalsocijalizma. U svo-
joj kwizi “Majn kampf”, napisao je da bi sukob sa katoli~kom crkvom u Ne-
ma~koj imao pogubne posledice.” (str. 105.) Zato se dosledno ~uvao da nacio-
nalsocijalisti~ki pokret, koji je predvodio, ne bude uvu~en u verske raspra-
ve, imaju}i u vidu da su katolici ~inili vi{e od tre}ine nema~kog stanovni-
{tva, a posle an{lusa Austrije i ê{ke skoro polovinu. Iako je intimno
bio pristalica iskorewivawa hri{}anstva iz Nema~ke, iz razloga nesumwi-
vog politi~kog oportuniteta “on se usmerio na pa`qivo kori{}ewe mo}i
crkava u sopstvene svrhe.” (str. 106.) S druge strane su, sve sna`niji katoli~-
ki krugovi i wihova Stranka centra, dvadesetih godina, uporno agitovali
protiv nacionalsocijalista, smatraju}i wihovu ideologiju nespojivom sa
hri{}anskim u~ewem. Nema~ki biskupi se uglavnom nisu ustru~avali da na-
cionalsocijalizmu otvoreno pripisuju mr`wu, la` i krvoèdnost. “Me|u-
tim, ovaj èstoki i ujediweni front katoli~ke crkve u Nema~koj, nije bio u
skladu sa gledi{tima koja su vladala u Vatikanu – gledi{tima koje je sve vi-
{e oblikovao i predstavqao Eu|enio Pa~eli.” (str. 110.)
Pored bolesnog pape Pija XI, on je ve} uveliko u svoje ruke preuzeo kom-
pletnu vatikansku spoqnu politiku, a Sveta stolica se ve} 1929. sporazume-
la sa Musolinijem i italijanskim fa{istima. “Nakon potpisivawa Late-
ranskih sporazuma, na izborima u martu 1929. godine, Vatikan je podstakao
sve{tenike {irom Italije da podrè fa{iste, dok je papa govorio o Muso-
liniju kao o “~oveku koga je poslalo Provi|ewe.” (str. 113.) Hitler, koji je u
to vreme jo{ opozicioni politi~ar, javno je podrào taj sporazum, isti~u}i
da je to Vatikanu bilo lak{e da postigne s fa{isti~kim nego sa liberalno-
demokratskim reìmom. Kada je, 1924. godine, zapretila opasnost da padne
Musolinijeva vlada, Sveta stolica je zabranila narodnoj stranci da se po tom
pitawu udruùje sa socijaldemokratama i du~e je bio spasen. “Posle 1930, ka-
da je Stranci centra u Nema~koj vi{e nego ikada bilo potrebno da se stabi-
lizuje sara|uju}i sa socijaldemokratima, Pa~eli je vr{io pritisak na vo|-
stvo Stranke centra da izbegava socijaliste i da sara|uje sa nacionalsocija-
listima. U meri u kojoj su nacionalsocijalisti objavili otvoren rat i soci-
132
jalizmu i komunizmu, Pije XI i Pa~eli su razmatrali prednosti privremenog
takti~kog saveza sa Hitlerom, {to }e Hitler u potpunosti iskoristiti ka-
da za to do|e trenutak. Uskoro }e postati o~igledno koliko je ovaj potenci-
jalni savez sa |avolom nacizma bio rezultat straha za budu}nost crkve u Ne-
ma~koj i koliko je to bila taktika da se ostvare ciqevi papstva.” (str. 115.)
b) Ustoli~ewe Hitlera po Pa~elijevom nalogu
Kada se Pa~eli vratio u Vatikan i zaposeo jedan od najvi{ih poloàja u
kurijalnoj hijerarhiji, Ludvig Kas je neprekidno putovao na relaciji Berlin
– Rim, dobijaju}i od svog bliskog prijateqa sve preciznija uputstva za svoje
delovawe. “Politi~ka sudbina Nema~ke zavisila je u velikoj meri od stano-
vi{ta i delovawa Stranke centra, u kojoj je Kas, kao strana~ki vo|a i kao
bliski Pa~elijev saradnik, imao izuzetnog uticaja.” (str. 115.)
Postepeno je Pa~eli vr{io sve sna`niji pritisak na Stranku centra da
sara|uje sa Hitlerom. Po dolasku na vlast, Hitler je poùrio da sa Vatika-
nom sklopi konkordat po uzoru na Lateranske sporazume, kako bi nema~ke ka-
tolike, kroz wihovu crkvenu organizaciju, podveo u slu`bu programskih ci-
qeva nacisti~kog reìma. “Do nema~kog konkordata nikad ne bi do{lo da bi-
skupi nisu pristali da se odreknu svojih osuda nacionalsocijalizma. Niti bi
bilo nema~kog konkordata da nije Stranka centra, pre svog povla~ewa, dala
legalitet izglasavawu Zakona o posebnim ovla{}ewima koji }e omogu}iti
Hitlerovu diktaturu. Kroz period Vajmarske republike, nijedna vlada nije
bila ni blizu da prihvati Pa~elijeve uslove za zakqu~ewe konkordata. Samo
zahvaquju}i diktatorskoj prisili, sa firerom koji je neposredno radio sa dr-
àvnim sekretarom Pa~elijem u papino ime, takav ugovor je mogao da posta-
ne stvarnost.” (str. 130.) Mada je Hitler neposredno pre toga izraàvao za-
brinutost zbog snage nema~kog katoli~anstva i nadao se da bi uz vatikansku
podr{ku mogao dovesti do raspu{tawa Stranke centra, iznenada mu je, jo{ u
martu 1933, stiglo ohrabrewe i podr{ka direktno iz Vatikana. “U noti ne-
ma~kom izaslaniku u Vatikanu, Pa~eli je upozorio firera na nedavne re~i
hvale koje je papa izgovorio povodom napada kancelara Rajha na boq{evizam.”
(str. 130.) Odmah potom, Kas, “koji ni{ta nije zapo~iwao bez Pa~elijevog
odobrewa, ponudio je “potpun razlaz sa pro{lo{}u” i “saradwu wegove stran-
ke”. Doga|aji }e pokazati do koje }e mere Kas, ili boqe re}i Pa~eli, povu}i
znak jednakosti izme|u podr{ke Zakonu o posebnim ovla{}ewima i po~etka
pregovora za nema~ki konkordat. U isto vreme, ovi doga|aji }e otkriti do ko-
je su se mere konci vukli iz Dràvnog sekretarijata u Vatikanu.” (str. 130.)
Tako je, uz direktnu podr{ku Svete stolice, odnosno glasova wenog eks-
ponenta, Stranke centra, Hitler voqom dvotre}inske ve}ine poslanika
Rajhstaga dobio prakti~no diktatorska ovla{}ewa, izme|u ostalog pravo da
sam donosi zakone bez parlamentarne saglasnosti i da zakqu~uje me|unarod-
ne sporazume. Sa svoje strane Pa~eli je uporno neutralisao otpore nema~kih
biskupa nacisti~om reìmu, iako su se neki prethodno uveliko javno dekla-
risali kao wegovi nepomirqivi protivnici. “Pomiwawe ustavne zakonito-
sti Hitlerove vlade prvo je zabeleèno u “L’oservatore romano”. Otuda je
legalitet koji je Hitler traìo, a koji je Kas odobrio, sa Pa~elijevim nago-
133
vorom, sada postao podsticaj koji }e da ubedi katoli~ke biskupe da podrè
Hitlerov reìm... Usagla{ena izjava biskupa, pomirqiva prema nacistima,
bila je ùrno objavqena 28. marta, {irom zemqe.” (str. 134.)
Reakcije u javnosti su bile razli~ite, ali zapo~eti proces katoli~ko-na-
cisti~kog usagla{avawa vi{e ni{ta nije moglo zaustaviti. “Nacisti~ka
{tampa je s dobrodo{licom pozdravila izjavu kao podr{ku Hitlerovoj po-
litici, ne razja{wavaju}i nedore~enost koju je ostavila hijerarhija. Poli-
ti~ari Stranke centra bili su zapaweni, jer je izgledalo kao da biskupi go-
vore da su im nacisti draì od katoli~ke Stranke centra. Reakcija katoli~-
kih vernika bila je: {iroko rasprostrawena zbuwenost i ose}awe izdano-
sti... Po{to se vratio s razgovora koje je vodio sa Pa~elijem po~etkom apri-
la, Kas je objavio uvodnik u kome je pozdravio Hitlerov govor u Rajhstagu, kao
logi~an nastavak “ideje jedinstva” crkve i dràve. On je izjavio da je zemqa
bila u procesu evolucije gde su “neosporno velike formalne slobode” Vaj-
marske republike morale da ustupe mesto “strogoj i bez sumwe privremenoj,
velikoj dràvnoj disciplini u svim oblastima ìvota. Stranka centra, na-
stavio je, obavezna je da sara|uje u tom procesu kao “seja~ica budu}nosti”. Kao da
je èleo da opravda neobi~nu lako}u i brzinu kojom je hijerarhija potvrdila
reìm i da u tome istakne ulogu Pa~elija, Faulhaber je napisao 20. aprila,
da su biskupi dovedeni u ovu tragi~nu situaciju “zbog stava Vatikana.” (str. 135.)
v) Potpisivawe konkordata uprkos progonu Jevreja
Prvog aprila 1933. godine zapo~eo je nacisti~ki bojkot jevrejskih fir-
mi i radwi u celoj Nema~koj, pra}en sporadi~nim pqa~kama, premla}ivawi-
ma, pa i ubistvima. “Dok je Hitler raspravqao sa hri{}anskim predstavni-
cima o budu}im odnosima izme|u wegovog reìma i crkava, posle ovog prvog
sistematskog i sveop{teg progona Jevreja, nije bilo nijedne re~i protesta ni
iz Nema~ke niti iz Rima.” (str. 136.) Obja{wavaju}i za{to katolici ne tre-
ba da protestuju, iako su nacisti progonili i odavno pokr{tene Jevreje, min-
henski kardinal Faulhaber pisao je Pa~eliju da Jevreji mogu sami sebi da po-
mognu. Sli~no je, na poziv da pomogne Jevrejima, odgovorio i kardinal Ber-
tram, nagla{avaju}i da “postoje neposredni problemi koji su mnogo va`niji:
{kole, izdràvawe katoli~kih udruèwa, sterilizacija.” (str. 136.) Uprkos
tolikoj pasivnosti nema~kih kardinala, nadbiskupa i biskupa, ovde je najbit-
nije da je Pa~elija “Faulhaber detaqno obavestio o otpo~iwawu progona Je-
vreja upravo u trenutku kada je trebalo da krene u ozbiqne pregovore o kon-
kordatu sa onima koji su ~inili te zlo~ine.” (str. 137.) Kao sopstveni zalog
postizawu konkordata, Pa~eli je inicirao raspu{tawe Stranke centra, a
prihvatio je odredbu o zabrani u~e{}a sve{tenika u politi~kim aktivno-
stima. “To je bila jedina preostala demokratska stranka u Nema~koj, i ~iwe-
nica da je nestala dobrovoqno, a ne putem prisilne likvidacije, imala je ne-
posredne i dalekose`ne posledice. Saglasnost stranke sa vlastitim raspu-
{tawem, zajedno sa prividnim pristankom biskupa na postojawe jednopartij-
ske dràve, bila je okolnost koja je dala krila nacistima i dovela katolike
u jo{ ve}em broju u zagrqaj nacionalsocijalizma.” (str. 144.)
Sa svoje strane, “Pa~eli nikada nije odstupio od svog neprijateqskog
stava prema katoli~kim politi~kim strankama koje su delovale nezavisno od
134
Svete stolice.” (str. 144.) Konkordat su zvani~no, 20. jula 1933, potpisali Pa-
~eli i fon Papen, a “sama ~iwenica da je Vatikan potpisao takav ugovor uka-
zuje da je postojalo i u wemu i van wega, uprkos Pa~elijevom odbacivawu od
26. jula, katoli~ko moralno prihvatawe Hitlerove politike. Drugo, ugovor
je prinudio Svetu stolicu, nema~ku hijerarhiju, kler i vernike na }utawe o
bilo kom problemu koji je nacisti~ki reìm smatrao politi~kim. Ta~nije
re~eno, po{to je progon i istrebqewe Jevreja u Nema~koj sada postalo uob-
li~ena politika, ugovor je zakonski obavezao katoli~ku crkvu u Nema~koj na
}utawe povodom zlo~ina protiv Jevreja.” (str. 147-148.)
g) Koalicija antisemitskih sila
Nema nikakve sumwe, s obzirom da je Pa~eli postigao povoqne uslove za
obrazovawe katolika od one iste nema~ke vlade koja je beskrupulozno gasila
jevrejska obrazovna prava, uvode}i u svim {kolama dozvoqene kvote za upis
nearijevaca, “papstvo, Sveta stolica i nema~ki katolici su neizbe`no po-
stali sau~esnici u rasisti~koj i antisemitskoj vlasti. Drugi primer kato-
li~ke saradwe sa reìmom po~eo je 25. aprila, kada je na hiqade sve{tenika
{irom Nema~ke postalo deo birokratije za antisemitsko svedo~ewe, koja je
pruàla detaqe o ~isto}i krvi kroz mati~ne kwige ven~anih i ro|enih. To
je bio deo birokratije koja je pratila sisteme kvota za Jevreje u {kolama, na
univerzitetima i u slu`bi, pre svega u sudstvu i medicini. Ova svedo~ewa }e
kona~no provesti Nirnber{ke zakone, sistem nacisti~ke vlade za razliko-
vawe Jevreja od nejevreja. Saradwa katoli~kog klera u tom procesu nastavi}e
se tokom nacisti~kog reìma i na kraju }e povezati katoli~ku crkvu, kao i
protestantske crkve, sa logorima smrti. Me|utim, u slu~aju Svete stolice,
bilo je daleko vi{e krivice, po{to domet i pritisak prisutan u centrali-
zovanoj primeni kanonskog prava, koji je Pa~eli tokom svoje karijere toliko
uve}avao i ja~ao, nije bio iskori{}en da se suprotstavi procesu. U stvari,
slu~aj je bio upravo suprotan.” (str. 148-149.) Kako ocewuje Kornvel, “to je bi-
la stvarnost moralnog ambisa u koji je Pa~eli, budu}i papa, odveo nekad ve-
liku i ponosnu nema~ku katoli~ku crkvu.” (str. 149.) Onemogu}en je rad ne sa-
mo politi~kih, nego i izrazito nepoliti~kih katoli~kih udruèwa, {to je
u mnogome olak{alo nacisti~ku totalitarnu kontrolu nema~kog dru{tva.
“Potpisivawe nema~kog konkordata ozna~ilo je da je nema~ko katoli~anstvo
po~elo i formalno da prihvata svoje obaveze po odredbama ugovora koji je,
kao moralnu du`nost, nametnuo katolicima da slu{aju nacisti~ku vlast. Ta-
ko su katoli~ki kriti~ari za}utali. Velika crkva, koja je pruàla osnovu za
stvarawe opozicije, ograni~ila se na sakristiju... Ni{ta ni sli~no dogovo-
renom protestu nije se pojavilo u Nema~koj, ~ak ni u vezi s problemima gaè-
wa odredbi samog ugovora.” (str. 151.)
Pa~eli je u nekoliko navrata diskretno molio nema~ke vlasti da, u sklo-
pu sveop{teg progona gra|ana nearijevskog porekla, za{tite one nema~ke ka-
tolike “koji su pre{li iz judaizma u hri{}ansku veru ili koji su bili potom-
ci u prvoj generaciji ili daqe, poreklom od Jevreja koji su prihvatili kato-
li~ku veru, i koji su, zbog razloga poznatih vladi Rajha, jednako izloèni dru-
{tvenim i ekonomskim nevoqama.” (str. 153.) Iz toga je jasno da se vatikan-
ski dràvni sekretar i budu}i papa uop{te nije rukovodio nikakvim huma-
135
nisti~kim razlozima ili doktrinarnim hri{}anskim ~ovekoqubqem. “Sama
~iwenica da je napravio takvu razliku, pokazuje naravno Pa~elijev diplo-
matski dosluh sa sveop{tom antisemitskom politikom Rajha.” (str. 153.) Na-
kon {to su se dezorijentisani i zapla{eni nema~ki biskupi u avgustu mese-
cu izjasnili da se konkordat ratifikuje bez odlagawa, u prvoj polovini sep-
tembra to je obavqeno zvani~nom ceremonijom. “Ratifikacija konkordata
proslavqena je u Nema~koj sa misom zahvalnosti u katedrali Sv. Hedvige u
Berlinu, koju je sluìo papski nuncije Orsento. Nacisti~ke zastave me{ale
su se sa tradicionalnim katoli~kim barjacima; na vrhuncu mise pevana je
unutar crkve “Pesma Horsta Vesela” i preno{ena preko megafona hiqadama
qudi koji su stajali napoqu. Ko je tada mogao da sumwa da je nacisti~ki re-
ìm dobio blagoslov Svete stolice? U stvari, nadbiskup Greber ~ak je oti-
{ao tako daleko da je ~estitao Tre}em rajhu na novoj eri pomirewa.” (str.
153.) Ipak su u~estali progoni katolika naterali biskupe da se sve ~e{}e
àle Pa~eliju na postupke nacisti~kog reìma, a neki su smelo “predlagali
da papa uloì snaàn protest i ~ak da zaustavi primenu konkordata. To bi
bio korak da se povrati inicijativa i ukloni mogu}i otpor {to je moglo da
ima nepredvidive posledice za Hitlera, ~ak i u ovoj posledwoj fazi.” (str.
154.) Me|utim, Pa~eli, iako je i sam ose}ao mnogo neprijatnosti zbog baha-
tog nacisti~kog pona{awa u svakodnevnom ìvotu, proteste je amortizovao
izjavom “da je Sveta stolica spremna da prizna Hitlerov Rajh bez obzira na
povrede qudskih prava u wemu, bez obzira na povrede protiv drugih veroispo-
vesti i drugih vera, ukoliko katoli~ka crkva u Nema~koj bude ostavqena na
miru.” (str. 154.) Nema~ki diplomata Butman do{ao je u Rim s novim, sve pra-
znijim, obe}awima, a li~no “Pa~eli je spre~io papu da uputi protest celom
svetu.” (str. 155.) Takav protest se o~ekivao u sklopu papskog boì}weg obra-
}awa, krajem 1933. godine, ali je Hitler poslao u Rim svoju notu o namerama
kojom je obe}avao nove pregovore ali i garantovao da }e omogu}iti “da Sveta
stolica na svoj na~in bira biskupe, kao i da mladi sve{tenici budu oslobo-
|eni od sluèwa vojske. Ali, nije bilo ni re~i o progonu jevrejskih preobra-
}enika – katolika; nije bilo konstruktivnog napretka po pitawu udruèwa.
Pa ipak, to je bilo dovoqno Pa~eliju da ubedi papu da u svojoj boì}noj pro-
povedi odustane od kritike Hitlerovog reìma.” (str. 157.)
3. Pa~elijeva podr{ka Franku i Musoliniju
Kada je, 30. juna 1934. godine, u takozvanoj “no}i dugih noèva”, Hitler li-
kvidirao ne samo svoje partijske disidente, nego i istaknute katoli~ke akti-
viste, posebno vo|e Katoli~ke akcije i katoli~kih sportskih organizacija,
kao i urednika katoli~kih nedeqnih novina, “ubistvena priroda nacisti~-
kog gangsterskog reìma bila je svima jasna. Na sramotu nema~ke hijerarhi-
je, i jo{ ve}u sramotu Pa~elija, koji je nastavio da ih ograni~ava, katoli~ki
biskupi nisu izgovorili ni re~ protesta protiv ovog masakra odva`nih ka-
toli~kih vo|a.” (str. 159.) Naredne dve godine Pa~eli je, kao papin miqenik
i èqeni naslednik, imao nekoliko latinoameri~kih, evropskih i severno-
ameri~kih turneja, posebno ùstro podràvaju}i {panskog kaudiqa Fransi-
ska Franka i wegove krvave obra~une s politi~kim protivnicima. “Sveta sto-
lica nije osudila Musolinijev napad na Etiopiju, tre}eg oktobra 1935, niti
136
je Pije XI obuzdavao italijansku hijerarhiju od ratnog odu{evqewa.” (str.
167.) Tako se i moglo desiti da, na primer, biskup Terasina izjavi: “O du~e!
Dana{wa Italija je fa{isti~ka i srca svih Italijana biju zajedno sa va{im.
Nacija je spremna na svaku `rtvu kako bi se obezbedio trijumf mira i rim-
ske i hri{}anske civilizacije... Bog vas blagoslovio, du~e!” (str. 167.) Kako
komentari{e Kornvel, “takvi izlivi kao da su pozdravqali savez izme|u vi-
zije koju je imala Sveta stolica o crkvi kao univerzalnom “nezavisnom dru-
{tvu” i Musolinijeve fantazije o zemaqskom carstvu koje se stvaralo. Iako
je Pije XI rekao prijatequ u septembru da bi rat sa Etiopijom bio “mrzak”,
wegove izjave o tom pitawu kasnije bile su uvijene i neodre|ene bez jasno iz-
raène osude.” (str. 167.) Petnaestog septembra 1935, Hitler je “doneo Nir-
nber{ke zakone, kojima se odre|ivalo nema~ko dràvqanstvo, pripremaju}i
put za uobli~avawe poloàja Jevreja u pogledu roditeqskih prava i braka. I
ovog puta, ni re~i protesta od strane Pa~elija.” (str. 171.)
Na urgenciju tri nema~ka kardinala i dva biskupa, na osnovu podataka o
sedamnaest povreda konkordata od strane nacisti~ke vlasti, po~etkom 1937.
godine, papa je objavio encikliku “Sa dubokom zabrinuto{}u”, kojom je osu-
dio postupke nema~ke vlade prema rimokatoli~koj crkvi. “Enciklika je sti-
gla prekasno i nije osudila nacionalsocijalizam i Hitlera poimenice. Lo-
gistika publikovawa, ipak, otkriva sposobnost parohijskih mreà {irom
katoli~ke Nema~ke i opseg wihovog neiskori{}enog potencijala za protest
i otpor. Dokument je prokrijum~aren u Nema~ku, gde je tajno od{tampan u dva-
naest razli~itih {tamparija.” (str. 173.) U encikliki ipak, iako se ona su-
protstavqala divinizaciji rase, naroda i dràve umesto iskrene vere, “nije
bilo jasne osude antisemitizma, ~ak i u odnosu na katoli~ke Jevreje.” (str.
174.) Rimokatolici su i tom prilikom pokazali da su nakloweni antisemiti-
zmu po pitawu vere, za razliku od nacisti~kog antisemitizma krvi i porekla.
Vlasti su uzvratile represivnim merama, ali je najva`nije u svemu tome da se
pokazalo kako je crkva “imala snage da uzdrma reìm.” (str. 175.) Narednih da-
na se ipak pokazalo da Hitlerov reìm “nije morao da se mnogo pla{i nema~-
kog katoli~anstva, sve dok je Pa~eli vukao konce, u tolikoj meri da je ~ak
obezvredio i o{tri ton papine javne poruke.” (str. 175.) Kada je, 16. jula 1937,
nema~ki ambasador u Vatikanu fon Bergen posetio Pa~elija, izvestio je svo-
je ministarstvo u Berlinu: “Pona{awe pape je u o{troj suprotnosti sa sta-
vovima kardinala dràvnog sekretara, koje je ovaj izneo za vreme moje posete
od {esnaestog, dan pre papinog govora... Razgovor je bio privatne prirode.
Pa~eli me je primio sasvim prijateqski i uveravao me je tokom razgovora da
}e se normalni i prijateqski odnosi sa nama ponovo uspostaviti ~im to bu-
de mogu}e. To se posebno odnosilo na wega, koji je proveo trinaest godina u
Nema~koj i koji je uvek pokazivao najve}e simpatije za nema~ki narod. On }e
u svako doba biti spreman za razgovore sa istaknutim li~nostima kao {to je
ministar inostranih poslova i predsednik pruske vlade, Gering.” (str. 175.)
a) Za “niè rase” nema papskog blagoslova
Krajem maja 1938. godine, Pa~eli je do{ao u Budimpe{tu da bi prisustvo-
vao me|unarodnom euharisti~kom kongresu, upravo u jeku antijevrejske kam-
pawe koju su provodile ma|arske vlasti po nacisti~kom obrascu. “Ne samo da
137
Pa~eli nije ni spomenuo bujawe antisemitizma u Ma|arskoj, nego, na ovom
najzna~ajnijem katoli~kom skupu godine, reìmu s one strane granice nije
uputio nijednu re~ kritike... Papin predstavnik na euharisti~kom kongresu
jasno je stavio do znawa da “sveop{ta qubav” koju je propovedao na skupu nije
obuhvatala i Jevreje.” (str. 176-177.) U novembru 1939. godine, na li~nu Hitle-
rovu inicijativu, do{lo je u celoj Nema~koj do dotad najmasovnijeg antije-
vrejskog pogroma u okviru takozvane Kristalne no}i. Oko osamsto Jevreja je
ubijeno, 26.000 otpremqeno u koncentracione logore, uni{tavana je jevrejska
imovina i demolirane sinagoge, da bi odmah potom vlast sprovela jo{ re-
striktivnije mere kojima su se negirala wihova qudska prava. “Posle Kri-
stalne no}i, nijedna re~ nije iza{la iz Vatikana ili nema~ke hijerarhije...
Pa~elijeva politika, kao {to smo ve} videli, iskazivala se kao javno }utawe
i privatna ravnodu{nost, kada je bilo re~i o jevrejskom pitawu. Prepiska iz-
me|u nema~ke hijerarhije i Pa~elijeve kancelarije uvek je ponavqala isti
stav: Jevreji moraju da se brinu sami o sebi. Pa ipak, postoje naznake da je Pi-
je XI u narednim doga|ajima, sam po~eo da zauzima saose}ajniji, iako uzdràn,
stav o stradawima Jevreja.” (str. 179-180.) Vrlo star i bolestan, nekoliko ne-
deqa pred smrt, papa je nameravao da objavi encikliku protiv nacisti~kog
rasizma i antisemitizma, ali je to Pa~eli spre~io kad je tekst ve} bio gotov,
iako se i u wemu sadrào stav da su Jevreji zbog hristoubistva odgovorni za
svoju sopstvenu sudbinu. Kako doslovno stoji u tom neozvani~enom dokumentu,
koji je prividno trebalo da za{titi jevrejski narod, “zaslepqeni svojim snom
o zemaqskom bogatstvu i materijalnim uspehom”, Jevreji su zasluìli “svoju
svetovnu i duhovnu propast”, “koju su sami na sebe navukli.” (str. 182.) Rimo-
katoli~ka crkva je zapravo stavila do znawa da joj smeta nacisti~ko ideolo-
{ko odstupawe od hri{}anskog u~ewa, a da je jevrejski svetovni problemi
uop{te ne interesuju. “Time se kazalo da su Jevreji svoje probleme sami navu-
kli na svoje glave, ne zbog svoje vere, ne zbog svoje rase, ve} iskqu~ivo zbog
svojih svetovnih, egoisti~nih, politi~kih i materijalnih razloga, zbog ~ega
sada pla}aju cenu. Zato bi odbrana Jevreja, kao {to bi to zahtevali “hri{}an-
ski principi i humanost”, mogla pretpostaviti neprihvatqive kompromise,
od kojih je jedan udruìvawe, pa ~ak i podr{ka boq{evizmu, time {to bi se
neke dràve ometale da se bore protiv wega.” (str. 182.)
b) Vatikansko sabotirawe otpora u Nema~koj
Rimokatoli~koj crkvi u Nema~koj, tokom Hitlerove diktature, Kornvel
najvi{e zamera zbog pasivnosti, ukazuju}i na primer nekoliko vrlo uspe-
{nih javnih protesta, u kojima su predwa~ili katolici, kao {to su, na pri-
mer, protest protiv uklawawa raspe}a iz {kola ili protest protiv eutana-
zije mentalno obolelih lica. “Da su ovi protesti ponovqeni i pro{ireni u
mnogim mestima {irom Nema~ke, od 1933. pa nadaqe, istorija nacisti~kog
reìma bi mo`da imala druga~iji tok. Da su katolici protestovali, mo`da
bi bila druga~ija i “Kristalna no}” i uspon antisemitizma, kao i sudbina Je-
vreja u nacisti~koj Nema~koj i, zaista, {irom Evrope. Takav zakqu~ak su do-
nela barem tri istaknuta istori~ara tog perioda: Natan [tolcfus, J. P.
[tern i Ginter Levi.” (str. 189.) I sam Kornvel insistira da “navedeni pri-
138
meri katoli~kog protesta pokazuju {ta se moglo posti}i zanemarivawem
primata Vatikana i podsticawem qudi na kolektivan protest i otpor.” (str.
189.) I ~itav niz drugih primera pokazuje “kako je javno mi{qewe uticalo na
nacisti~ki reìm ~ak i onda kada je Hitlerova mo} bila na vrhuncu. Da je ne-
ma~ko javno mwewe bilo motivisano protiv drugih zlo~ina i u odnosu na dru-
ge probleme, tok istorije bi mo`da bio druga~iji. Katolici u velikom broju
u nekim sredinama, sa podr{kom klera i biskupa, uspe{no su se opirali kada
su wihovi bli`wi transportovani u gasne komore. Bez umrtvquju}e ruke va-
tikanske kontrole, otpor je mogao da se umnoì {irom zemqe, od samog po-
~etka. I da nije katoli~ka birokratija od po~etka okrenula glavu od {ire-
wa antisemitske propagande i progona, uàsna sudbina bi mo`da mimoi{la
Jevreje.” (str. 190.)
Mnogi rimokatoli~ki crkveni velikodostojnici su i{li i daqe od Pa-
~elija u dodvoravawu Hitleru. Be~ki nadbiskup i austrijski primas kardi-
nal Teodor Inicer “se odvaìo da toplo primi Hitlera u Be~u, posle wego-
vog trijumfalnog ulaska u prestonicu. Potom je i javno izrazio zadovoqstvo
Hitlerovim reìmom i pre odràvawa plebiscita.” (str. 193.) Kada je Muso-
linijev reìm, septembra 1938. godine, doneo antijevrejske rasisti~ke zako-
ne po nema~kom uzoru, ostavqaju}i Jevrejima rok od {est meseci da napuste
Italiju, nijedan ozbiqniji glas rimokatoli~kog protesta nije se ~uo. Odmah
po izboru za novog papu pod imenom Pije XII, godine 1939, Pa~eli je uputio
pozdravnu poruku Adolfu Hitleru: “Uvaènom gospodinu Adolfu Hitleru,
fireru i kancelaru Nema~kog Rajha! Na po~etku na{eg pontifikata èli-
mo da vas uverimo da ostajemo odani duhovnoj dobrobiti nema~kog naroda po-
verenom va{em rukovo|ewu... Tokom mnogih godina koje smo proveli u Nema~-
koj, u~inili smo sve {to je bilo u na{oj mo}i da uspostavimo skladne odnose
izme|u crkve i dràve. Sada, kada su odgovornosti na{e pastirske slu`be
uve}ale na{e mogu}nosti, jo{ se usrdnije molimo da ostvarimo taj ciq. Ne-
ka bi se, uz Boìju pomo}, ostvarilo blagostawe nema~kog naroda i napredak
u svim oblastima!” (str. 200.) Rasko{na sve~anost Pa~elijevog ustoli~ewa,
12. marta 1939, i hvalospevi kojima je obasipan u {tampi mnogih katoli~kih
zemaqa, vera u wegovo mirotvorstvo i diplomatsku spretnost, kao da su pred-
stavqali orkestrirano beàwe od istine i tamnih oblaka koji su se tek nad-
vijali nad ~ove~anstvom. “Od po~etka svoje vladavine, Pa~elijev pristup Hi-
tleru prevazilazio je diplomatsku ugla|enost, i to su shvatili i nema~ki bi-
skupi. Wegovo neobi~no prijateqsko pismo “uvaènom Hitleru” mimoi{lo
se sa dolaskom “najtoplijih ~estitki od firera i vlade”. Narednog meseca, 20.
aprila 1939. godine, po Pa~elijevoj izri~itoj èqi, nadbiskup Orsenigo,
berlinski nuncije, priredio je gala prijem za Hitlerov pedeseti ro|endan.
Takve ro|endanske ~estitke, koje je zapo~eo Pa~eli, odmah su postale tradi-
cionalne; svakog 20. aprila tokom nekoliko sudbonosnih godina koliko je
preostalo Hitleru i wegovom Rajhu, kardinal Bertram iz Berlina morao je
da {aqe “najtoplije ~estitke fireru u ime biskupa i dijeceza u Nema~koj”,
~emu je dodavao i “usrdne molitve koje katolici Nema~ke {aqu u nebo sa svo-
jih oltara.” (str. 201.)
139
v) Grobqanski mir pape Pija XII
Ve} prvi Pa~elijevi potezi na papskom tronu posvedo~ili su wegovu
dvoli~nost i nemoralnost, ~ak i kad se verbalno zalagao za mir i pokretao
mirovne inicijative. “Pa~elijev plan bio je od po~etka jasan. Nije imao na-
meru da upozorava naciste i fa{iste da se pridràvaju zakona. Politika
smirivawa, koju je on ozna~io frazom koja }e godinama odjekivati – “papa ra-
di za mir” – odre|ivala je karakter vatikanskih inicijativa pred javno{}u...
Uzvi{ena, pontifikalna propoved nije i{la daqe od apstrakcija i op{tih
mesta... Na Veliki petak, Musolini je napao Albaniju s namerom da oja~a ita-
lijansku mo} i preduhitri mogu}e nema~ke pretwe na Balkanu. Pa~eli nije
izgovorio ni re~ protesta ili podr{ke. Da li je to bio znak stroge neutral-
nosti? Samo nedequ dana kasnije, u vatikanskoj radio-emisiji za {panske ver-
nike, Pa~eli je, hvale}i Franka, otkrio koliko moè da bude pristrasan.
Obra}aju}i se {panskim biskupima, pozvao ih je da se udruè u “politici mi-
rotvorstva” prema “principima koje je u~ila crkva i koje je sa toliko pleme-
nitosti proklamovao generalisimus: naime, pravda za zlo~in i velikodu{na
dobrostivost za one koji su bili zavedeni”. Rekao im, je govore}i “kao otac”,
da àli “one koje je zavela la`qiva i izopa~ena propaganda”. Dve nedeqe ra-
nije, poslao je Franku telegram sa ~estitkom povodom “pobede {panskih ka-
tolika”. To je bila pobeda koja je odnela pola miliona ìvota i koja }e da od-
nese jo{ mnogo vi{e.” (str. 214-215.)
Iako je Poqska vekovima bila zagrièno i ~ak zaslepqeno katoli~ka
zemqa, u jeku nema~kih pritisaka rimski papa joj je okrenuo le|a, ostavqaju-
}i na cedilu milione poqskih vernika. “Zalaù}i se za Nema~ku, u svetlu
“nepravdi” Versajskih ugovora, Pa~eli je ukazao da bi Poqska mogla da popu-
sti pod pritiskom mirovne konferencije koja bi se odràla pod pokrovi-
teqstvom Vatikana.” (str. 215.) Musolini se u po~etku odu{evqavao papinom
idejom, ali je ubrzo promenio mi{qewe, pa je Pa~eli odustao od mirovne
konferencije. “Istovremeno, Pa~eli je objavio da Britanija oteàva posre-
dovawe s obzirom na wene garantije da brani Poqsku. Pa~elijeva spremnost
da ubedi Poqsku da se `rtvuje kako bi umirila Nema~ku, naveli su tako Fo-
rin ofis na pretpostavku da se papstvo odreklo svog moralnog autoriteta.”
(str. 220.) Otpo~iwu}i agresiju na Poqsku, 1. septembra 1939. godine, Hitler
je telefonirao papi da bi mu objasnio kako su sami Poqaci krivi za taj na-
pad. “Tokom septembra, Pa~eli je }utao, razmi{qaju}i o stra{nim vestima
koje su dolazile iz Poqske, koja je imala 35 miliona katoli~kih du{a... Po
mi{qewu Engleza i Francuza, zbuwivao je nedostatak odlu~ne osude. Poq-
ski ambasador pri Vatikanu je bio o~ajan, ali i odlu~an da Poqska mora da
koristi usluge Svete stolice kako bi objavila svetu {ta se de{ava u wegovoj
zemqi. On je nagovorio poqsku vladu da po{aqe poqskog primasa, kardinala
Augusta Hlenda u Rim. Hlend je stigao 21. septembra, kada ga je Pa~eli toplo
do~ekao. Ipak, pontifeks je i daqe odbijao da govori u ime Poqske.” (str. 223.)
Umesto re~i o{tre osude nacisti~ke agresije, od vatikanskih velikodo-
stojnika Poqaci su mogli da ~uju samo licemerne izraze utehe i la`nog sau-
~e{}a. “To nije bilo dovoqno. Poqski hodo~asnici su o~ekivali sna`nu
140
osudu, kako Nema~ke, tako i Rusije. Bili su ogor~eni i wihovo razo~arewe
glasno je odjekivalo Rimom. Hlend je obi{ao kardinale Kurije, poku{avaju-
}i da zadobije wihovu podr{ku; wihove eminencije su ga uglavnom saose}ajno
slu{ale, ali se ni{ta nije dogodilo. Onda je Eduar Daladje, francuski pred-
sednik vlade, dodao svoj glas nezadovoqstvu. On je telegrafisao svom ambasa-
doru pri Svetoj stolici, govore}i da je iznena|en da je papa propustio da iz-
rekne osudu. On je naglasio da papa treba da otvori o~i italijanskom narodu:
}utawe je, rekao je, u stvari znak odobravawa. Opisuju}i bes Poqaka u Rimu,
Ozborn je izvestio da se pri~a da su “papine izjave od po~etka rata malodu-
{no izbegavale da pomenu moralne dileme koje su se postavqale.” (str. 223-
224.) Papa se, napokon, oglasio enciklikom od 20. oktobra, petnaest dana na-
kon {to je surovo ugu{en svaki otpor Poqaka, ali u woj nije bilo jasne i ne-
dvosmislene osude Hitlerovog reìma. U martu 1940, papa je primio nema~-
kog ministra inostranih poslova Joakima fon Ribentropa, koji se nalazio u
Rimu u poseti Musoliniju. Sadràj razgovora Pa~elija i Ribentropa bio je
prili~no prazan, pa je italijanski ambasador u Vatikanu, Dino Alfijeri,
obavestio Musolinija “da je Ribentrop èleo da bude primqen u Vatikanu sa-
mo zbog doma}e politike – posebno da impresionira ogromne katoli~ke ma-
se u Nema~koj i da iskoristi taj prijem da bi svetu saop{tio wegov povoqan
ishod po Nema~ku.” (str. 229.) Izgledalo je u jednom trenutku da Pa~eli {u-
ruje u tajnosti sa nema~kim zaverenicima protiv Hitlera, koje je predvodio
general Ludvig Bek, biv{i na~elnik nema~kog general{taba, ali sve je to
ostalo na jalovim konspirativnim naga|awima.
Pa~eli se neprekidno molio za mir i ~esto javno ~estitao Musoliniju
na wegovim “mirovnim” inicijativama. “Kada je Hitler napao Holandiju,
Belgiju i Luksemburg, 10. maja 1940, Pa~eli se na{ao pod pritiskom Londona
i Pariza da osudi ovaj nasilan prekr{aj me|unarodnog prava i da svim sred-
stvima koja su u wegovoj mo}i spre~i ulazak Italije u rat. Tardini je skici-
rao papino pismo u kome se osu|uje napad na “tri vredna mala naroda... bez
provokacije i razloga... Mi moramo da podignemo na{ glas kako bi jo{ jednom
osudili zlo i nepravdu”. Ali, Pa~eli je mislio da }e nacrt pisma po svoj pri-
lici razqutiti Nemce i odbacio ga je. Umesto wega poslao je telegram trima
suverenima: Holandije, Belgije i Luksemburga, izraàvaju}i svoje sau~e{}e
i naklonost. Wihovi primaoci su toplo pozdravili telegrame, ali se oni ni-
su dopali silama na obe strane evropske scene. London i Pariz su zamerili
{to papa nije odmah osudio agresiju, dok su ga Rim i Berlin optuìli za po-
liti~ko me{awe u vremenu te{ke krize.” (str. 232-233.) Desila se Pa~eliju i
ta neprijatnost da je fa{isti~ka ruqa jednom prilikom kamenovala wegov
automobil na rimskim ulicama, {to ga je navelo da ubudu}e ne napu{ta Va-
tikan.
g) Pani~ni strah Pija XII za sopstvenu glavu
Kada je Italija, 10. juna 1940, formalno u{la u rat protiv Francuske i
Velike Britanije, kardinal Maqone, kao vatikanski dràvni sekretar, po
papinom nalogu, zahtevao je da London obe}a da engleska avijacija ne}e bom-
bardovati Rim. Maqone se upla{io kad je video da je wegov grad u dometu,
141
s obzirom da se jedan savezni~ki avion pojavio nad Rimom, zasuv{i italijan-
sku prestonicu propagandnim lecima, ali i samom svojom pojavom upozoriv-
{i da bombardovawe nije tehni~ki nemogu}e. Leci su padali i po vatikanskoj
teritoriji. “Za Pa~elija, to je bio dovoqan dokaz da je RAF imao domet i ve-
rovatno nameru da sravni sa zemqom Rim i Vatikan. On te{ko da je mogao da
uputi formalni protest u ime Italije, ali je traìo od Maqonea da se à-
li u Londonu na povredu vatikanske teritorije i odmah je nastavio da vr{i
pritisak na Ozborna (britanskog ambasadora pri Svetoj stolici – prim.
V.[.) da ubedi svoje {efove u Londonu da ne bombarduju Rim. Kako su meseci
prolazili, razmena poruka postajala je sve obimnija.” (str. 235.) Iako britan-
ska vrhovna komanda nijednog trenutka nije ni razmi{qala da bombarduje Va-
tikan, “London je smatrao da ne prili~i papi, poglavaru neutralne dràve,
{to je za sebe tvrdio Vatikan, da se zalaè u ime Rima, koji je bio deo Itali-
je. Nije li ovo ukazivalo da su ga koristili kao propagandno sredstvo fa{i-
sta?” (str. 236.) To je jo{ jedan od elemenata su{tinske papine kompromita-
cije zbog neposedovawa elementarnih moralnih kriterijuma. “Me|u istori-
~arima italijanske scene tokom Drugog svetskog rata, op{te je mesto da je to-
kom perioda neprijateqstva koja su se ticala Rima, Pije XII bio tvrdoglavo
opsednut jednim problemom vi{e nego bilo ~im drugim – o~uvawem “Ve~nog
grada” od bombardovawa iz vazduha. Drugim re~ima, wegovim kriti~arima se
~inilo da je stavio spasavawe Rima iznad svih drugih gradova u Evropi koji
su se suo~avali sa uàsima blickriga, deportacijom, mu~ewem i samim Ko-
na~nim re{ewem. Zbog toga je pitawe bombardovawa Rima opravdavalo navo-
de o Pa~elijevoj inerciji i gre{nom }utawu i o drugim problemima tokom
rata. Istovremeno, on je odbio da osudi bombardovawe gradova kao {to je bio
Koventri u Engleskoj, ili da zahteva da se sa~uvaju druga mesta od verske i
umetni~ke va`nosti. Zakqu~ak koji su izveli wegovi kriti~ari bio je da je
kriv zbog dvostrukih standarda, da su wegovi prioriteti bili skandalozno
neuravnoteèni, da se mo`da bojao da }e ga bombardovati u Vatikanu.” (str.
235.) Britanci su se sve vi{e qutili zbog Pa~elijevog odbijawa da osudi bom-
bardovawe civila. “Stvari su do{le do vrhunca sredinom novembra 1940, ka-
da su engleski grad Koventri i wegova stara katedrala bili te{ko o{te}e-
ni od bombardovawa. Ozborn je traìo od Pa~elija da osudi ove napade, ali
rezultat wegovih napora bila je poseta portugalskog ambasadora Forin ofisu,
koji je traìo da Britanci ne bombarduju Rim u znak odmazde. Poniàvaju}a
priroda ovog apela razqutila je londonske zvani~nike i zaustavila ih u na-
meri da ponovo zamole papu da osudi vazdu{ne udare Luftvafea.” (str. 236-237.)
4. Genocid nad Srbima, najve}i zlo~in Pija XII
U poglavqu “Prijateq Hrvatske”, u odeqku “Zlo~ina~ki reìm kato-
li~ke Hrvatske”, Kornvel obra|uje Pa~elijevu odgovornost za kampawu “te-
rora i istrebqewa koju su sprovodile hrvatske usta{e nad dva miliona srp-
skih pravoslavnih hri{}ana i mawim brojem Jevreja, Cigana i komunista, iz-
me|u 1941. i 1945. în “etni~kog ~i{}ewa”, pre nego {to je taj stra{ni izraz
u{ao u modu, bio je poku{aj da se stvori “~ista” katoli~ka Hrvatska putem
prinudnog preobra}awa, deportacija i masovnih istrebqewa. Tako su stra-
142
{na bila mu~ewa i ubistva da su ~ak i okoreli nema~ki vojnici zabeleìli
svoj uàs. U pore|ewu sa nedavnim krvoproli}ima koja su se u vreme pisawa
ove kwige de{avala u Jugoslaviji, Paveli}eva klawa pravoslavnih Srba
ostaju jedan od najstra{nijih civilnih masakra poznatih u istoriji.” (str.
238.) Kornvel kaè da je Vatikan znao za sve te zlo~ine, ali je Pa~eli izbe-
gavao da interveni{e u za{titu nevinih `rtava, {to ga je u~inilo sau~esni-
kom. “Istorijsko nasle|e koje je opravdavalo stvarawe NDH (Nezavisne Dr-
àve Hrvatske) bilo je kombinacija starih lojalnosti papstvu, koja idu una-
zad hiqadu trista godina, i ose}aj goru}e mr`we prema Srbima za pro{le i
sada{we nepravde. Hrvatski nacionalisti su gajili mr`wu protiv srpske
premo}i koja ih je iskqu~ivala iz profesionalnih slu`bi i jednake mogu}-
nosti u obrazovawu. Srbi su bili krivi, kako su to smatrali Hrvati, {to su
favorizovali pravoslavnu veru, ohrabrivali {izmu me|u katolicima i si-
stematski kolonizovali katoli~ka podru~ja pravoslavnim Srbima. I Srbi
i Hrvati su stavqali znak jednakosti izme|u etni~kog i verskog identiteta:
pravoslavni Srbi naspram katoli~kih Hrvata. U isto vreme, Jevreji u regionu
bili su osu|eni na osnovu rasne pripadnosti kao i zbog svojih veza sa komu-
nizmom, slobodnim zidarima i navodnog ohrabrivawa abortusa. Pa~eli je od-
lu~no podrào hrvatski nacionalizam i potvrdio usta{ko poimawe istorije,
novembra 1939, kada je grupa hrvatskih hodo~asnika do{la u Rim da se zaloì za
kanonizaciju hrvatskog fraweva~kog mu~enika Nikole Taveli}a.” (str. 239.)
Srbi su pod hrvatskim reìmom masovno klani, sistematski pqa~kani i
nasilno pokatoli~avani. “Od po~etka, javne delatnosti i stavovi u vezi sa et-
ni~kim ~i{}ewem i antisemitskim programom bili su dobro poznati kato-
li~kom episkopatu i Katoli~koj akciji, lai~kim organizacijama koje je Pa-
~eli tako sna`no podràvao kao papski nuncije u Nema~koj i kao kardinal
dràvni sekretar. Ove rasisti~ke i antisemitske mere bile su tako|e pozna-
te i Svetoj stolici, pa time i Pa~eliju, u trenutku kada je pozdravqao Pave-
li}a u Vatikanu. Ova dela bila su poznata, {tavi{e, ba{ u trenutku kada su
tajne diplomatske veze bile uspostavqene izme|u Hrvatske i Svete stolice.
Sredi{wa odlika ovog, u su{tini verskog rata bila je prisvajawe ispra`wenih
ili otetih pravoslavnih crkava od hrvatskih katolika. O tom problemu se
raspravqalo u Kuriji i dogovorena su pravila pona{awa. Ali, od samog po-
~etka bilo je i drugih zlo~ina o kojima su se vesti {irile brzo od usta do usta.
Uskoro je bilo jasno, da Paveli} nije ba{ slika i prilika Himlera i Hajdri-
ha, po{to nije imao wihovu hladnokrvnu sklonost za birokratiju sistemat-
skog masovnog ubijawa; ali usta{ko rukovodstvo je krenulo u masakre sa suro-
vim i nasumi~nim varvarizmom koji te{ko da ima premca u istoriji.” (str. 240.)
a) Audijencija odanosti Piju XII
Kornvel ukratko opisuje masakre Srba u bjelovarskim selima, u Oto~cu
i u glinskoj crkvi. “êtiri dana nakon masakra u Glini, Paveli}, takozvani
poglavnik, oti{ao je u Rim da potpi{e (pod pritiskom Hitlera) dràvni
ugovor sa Musolinijem, koji je davao Italiji pravo da uzme hrvatske okruge i
gradove na dalmatinskoj obali. Tokom te iste posete, Paveli} je imao audi-
jenciju “odanosti” kod Pija XII u Vatikanu, i Nezavisna Dràva Hrvatska je
143
de fakto priznata od Svete stolice. Opat Ramiro Markone, iz benediktin-
skog samostana Montever|ine, odmah je naimenovan za apostolskog legata u
Zagrebu... Jasno je da se brzo de fakto priznawe (u toku rata Vatikan je izbe-
gavao priznavawe novih dràva) dugovalo vi{e poloàju Hrvatske kao basti-
ona protiv komunizma nego potvrdi wene ubila~ke politike. Bez obzira na
to, od samog po~etka se znalo da je Paveli} bio totalitarni diktator, lutka
u rukama Hitlera i Musolinija, da je izdao niz rasisti~kih i antisemitskih
zakona, da je bio sklon prisilnom preobra}awu iz pravoslavqa u katoli~an-
stvo. Iznad svega, Pa~eli je bio svestan da nova dràva nije bila, kako je to
napisao Yonatan Steinberg, “rezultat herojskog ustanka naroda Boìjeg, ve}
spoqne intervencije”. Nezavisna Dràva Hrvatska, kao {to je poznato u ce-
lom svetu, bila je posledica sna`nog i nezakonitog Hitlerovog i Musolini-
jevog napada i aneksije Kraqevine Jugoslavije (koja je imala zvani~ne diplo-
matske veze sa Vatikanom). Tu je sad bio Pa~eli koji je drào Paveli}evu ru-
ku i davao mu svoj papski blagoslov.” (str. 241.) Kornvel ostavqa mogu}nost
da je Sveta stolica ne{to kasnije saznala za hrvatske zlo~ine. “Ali detaqi
o masakrima Srba i prakti~na eliminacija Jevreja i Cigana bila je poznata
od po~etka, a i kasnije, hrvatskom katoli~kom sve{tenstvu i episkopatu. Za-
ista, sve{tenici su ~esto u tome vodili glavnu re~.” (str. 241-242.)
Navode}i ogromne brojke pobijenih Srba, Jevreja i Cigana, Kornvel se
pita “kako je bilo mogu}e da uprkos strogo autoritarnim odnosima sile iz-
me|u papstva i lokalne crkve – odnosu mo}i na ~ijem je uspostavqawu Pa~e-
li toliko radio – nije bilo poku{aja iz vatikanskog centra da se zaustavi
ubijawe, prisilno preobra}awe, otimawe pravoslavnih imawa? Kako je bilo
mogu}e da onda kada su zlo~ini postali op{tepoznati unutar Vatikana, kao
{to }e se videti, Pa~eli nije odmah i bez okoli{awa odvojio Svetu stolicu
od delovawa usta{a i osudio zlo~ince?” (str. 242.) Naslov slede}eg odeqka
glasi: “Vatikan poznaje prilike u Hrvatskoj”. Kornvel u wemu potencira
Stepin~evu ulogu, pa kaè: “Od samog po~etka, nadbiskup zagreba~ki Alojzi-
je Stepinac (~ija je beatifikacija u Rimu u toku), u potpunosti se slagao sa
op{tim ciqevima nove hrvatske dràve, i radio na tome da je prizna papa.
On je li~no posetio Paveli}a 16. aprila 1941. i slu{ao dok je novi vo|a iz-
javio da ne}e “biti tolerantan”, kako je zapisao Stepinac u svome dnevniku,
“prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi po{to, kako on vidi stvari, to nije crkva
ve} politi~ka organizacija”. Zbog toga je Stepinac pomislio da je “poglav-
nik bio iskreni katolik”. Istog dana, Stepinac je priredio ve~eru za Pave-
li}a i vode}e usta{e kako bi proslavio wihov povratak iz izgnanstva. Dva-
deset i osmog aprila, na sam dan kada je 250 Srba bilo masakrirano u Bjelo-
varu, sa katoli~kih predikaonica pro~itano je Stepin~evo pastirsko pismo
u kome su se pozivali sve{tenici i vernici da sara|uju sa vo|om. Kako je Ste-
pinac mogao da bude tako naivan i da ne shvati {ta je takva saradwa mogla da
zna~i? ... Sve{tenici, po pravilu frawevci, rukovodili su masakrima. Mno-
gi su i{li naoruàni i sa àrom ubijali. Otac Boìdar Bralo, poznat po
tome {to je stalno nosio ma{inku, optuèn je da je plesao oko tela 180 masa-
kriranih Srba na Alipa{inom mostu. Pojedini frawevci su ubijali, pali-
li ku}e, pqa~kali sela i pusto{ili bosansku zemqu, predvode}i usta{ke ban-
de. U septembru 1941, italijanski reporter pisao je o frawevcu koga je video
144
ju`no od Bawaluke, gde predvodi bandu usta{a sa raspe}em u rukama. U Mini-
starstvu inostranih poslova u Rimu postoje fotografije zlo~ina: èna sa od-
se~enim dojkama, iskopanim o~ima, osaka}enih genitalija; kao i oru|a kasa-
pqewa: noèva, sekira, kuka za meso.” (str. 242-243.)
b) Kornvelovo zgraàvawe nad likom nadbiskupa Stepinca
Stepinac je znao za sve zlo~ine, a bio je i glavni akter prekr{tavawa.
“Mnogo se govorilo u posleratnom periodu o li~noj svetosti nadbiskupa
Stepinca, hrvatskog katoli~kog primasa, i wegovim protestima protiv pro-
gona i masakra. Ipak, ~ak i kad bi se poverovalo u wegovu nevinost u pogledu
oprosta ubila~ke rasne mr`we, jasno je da su on i episkopat odobrili da se
nepo{tovawe verske slobode izjedna~i sa sau~esni{tvom u nasiqu. Stepinac
je napisao duga~ko pismo Paveli}u u kome je govorio o nasilnom pokr{tava-
wu i pokoqima, a koje je 1946. pisac Hubert Batler preveo iz prepisa u Zagre-
bu. Tu se navodi mi{qewe wegove bra}e biskupa, svi sa odobravawem, zajedno
sa pismom katoli~kog biskupa Mostara, dr Mi{i}a, kojima se izraàva isto-
rijska èqa da hrvatski episkopat odobri masovno preobra}awe u katoli-
~anstvo. Biskup po~iwe izjavom da “nikada nismo imali tako povoqnu prili-
ku kao sada da pomognemo Hrvatskoj da spase bezbrojne du{e”. On odu{evqe-
no pi{e o masovnom pokr{tavawu. A zatim kaè da odbacuje “uska shvatawa”
vlasti koja hvata ~ak i preobra}enike i “lovi ih kao robove”...
Pismo otkriva moralnu poreme}enost prisutnu u pona{awu biskupa, ko-
ji su iskoristili poraz Jugoslavije od nacista da pove}aju svoju mo} i da pro-
{ire katoli~anstvo na Balkanu. Jedan biskup za drugim, odobravaju pokr{ta-
vawe, dok priznaju da nema smisla da se ~itavi tovari {izmatika bacaju u pro-
valije. Nesposobnost biskupa da se odvoje od reìma, da ga osude, da ekskomu-
niciraju Paveli}a i wegove pajta{e, bila je posledica wihove neodlu~nosti
da propuste mogu}nost koju su dobili zahvaquju}i “povoqnoj prilici” da iz-
grade katoli~ku tvr|avu mo}i na Balkanu. Isto oklevawe da se zanemare mo-
gu}nosti za ostvarewe katoli~ke premo}i na Istoku, delili su Vatikan i Pa-
~eli... Pa~eli je bio boqe obave{ten o situaciji u Hrvatskoj nego o bilo kom
drugom podru~ju u Evropi, van Italije, tokom Drugog svetskog rata. Wegov
apostolski legat Markoneputovao je izme|u Zagreba i Rima kako je hteo, i
vojni avioni su mu stavqeni na raspolagawe da putuje u novu Hrvatsku. U me-
|uvremenu, biskupi, od kojih su neki sedeli u hrvatskom saboru, slobodno su
op{tili sa Vatikanom i mogli su da vr{e svoje redovne ad limina posete pa-
pi u Rimu. Za vreme tih poseta, pontifeks i odgovaraju}i ~lanovi Kurije mo-
gli su da se raspituju o okolnostima u Hrvatskoj, {to su oni zasigurno i ~i-
nili. Pa~eli je imao i druge privatne na~ine da se obavesti, me|u kojima su
bile dnevne radio emisije Bi-Bi-Sija. U toku rata, wih je bri`qivo pratio
i prevodio za papu ambasador Ozborn. Bi-Bi-Si je ~esto slao izve{taje o si-
tuaciji u Hrvatskoj.” (str. 244-245.)
v) Podlo }utawe usta{kih mentora iz Vatikana
Kao konkretan primer takvog izve{tavawa britanske nacionalne agen-
cije, Yon Kornvel daje fragment reportaè od 16. februara 1942. godine, u
kojoj se nagla{ava: “Najgori zlo~ini se vr{e u blizini zagreba~kog nadbi-
145
skupa. Krv bra}e te~e kao reka. Pravoslavci se silom pokr{tavaju u katoli-
~anstvo i mi ne ~ujemo glas nadbiskupa koji izraàva protest. Umesto toga,
izve{tava se o wegovom u~e{}u u nacisti~kim i fa{isti~kim paradama.”
(str. 245.) Sveta stolica se na to uop{te nije obazirala. Woj je stalo iskqu-
~ivo do toga da stekne {to vi{e novih katoli~kih ovaca u svome beslovesnom
stadu. “Bujica uputstava hrvatskim biskupima od Kongregacije za isto~ne cr-
kve koja brine posebno za katolike isto~nog obreda u tom regionu, ukazuje da
je Vatikan znao za prisilna pokr{tavawa od jula 1941. Dokumenti upu}uju na
insistirawe Vatikana da budu}i preobra}enici u katoli~anstvo treba da bu-
du odbijeni, ako traè pokr{tavawe iz pogre{nih razloga.” (str. 245.)
Vatikan je ostao gluv i nem i povodom stradawa Jevreja na prostoru fa-
{isti~ke hrvatske dràve. “êtrnaestog avgusta, predsednik Jevrejske zajed-
nice Alatrija pisao je kardinalu Maqoneu, mole}i ga u ime hiqada hrvat-
skih Jevreja, “stanovnika Zagreba i drugih centara u Hrvatskoj koji su bez
razloga uhap{eni, li{eni svoga vlasni{tva i deportovani”... U pismu se mo-
li za intervenciju Svete stolice kod italijanske i hrvatske vlade. Nije za-
beleèn odgovor ili akcija od Svete stolice.” (str. 245.) Tu je i ~itav niz dru-
gih primera da su “zlo~ini” ili “klevete” bili op{tepoznati u Rimu u leto
1941, a Sveta stolica je imala kanale kroz koje je Pa~eli mogao da proveri i
uti~e na doga|aje.” (str. 246.) Apostolski poslanik Ramiro Markone “vreme
u Hrvatskoj uglavnom je proveo u~estvuju}i u ceremonijama, na ru~kovima, jav-
nim paradama, slikaju}i se pored Paveli}a. Jasno je bilo da je bio izabran da
smiruje i ohrabruje.” (str. 246.) Hrvatski diplomatski predstavnici u Vati-
kanu bili su Nikola Gu{inovi} i Ervin Lobkovi}. “Ovi aran`mani bili su
polutajni po{to je Sveta stolica jo{ uvek zvani~no odràvala diplomatske
veze sa kraqevskom jugoslovenskom vladom u izbegli{tvu.” (str. 246.) Iako su,
po~etkom 1942. godine, vatikanski zvani~nici raspolagali mno{tvom poda-
taka o stravi~nim usta{kim zlo~inima, “Sveta stolica je ipak polako uspo-
stavqala slu`bene odnose preko hrvatskih predstavnika.” (str. 246.)
Svetski jevrejski kongres i [vajcarska jevrejska zajednica poku{avali
su da Svetu stolicu zainteresuju za “progone Jevreja u Nema~koj, Francuskoj,
Rumuniji, Slova~koj, Ma|arskoj i Hrvatskoj. Organizacije su se posebno bri-
nule da papa iskoristi svoj uticaj u posledwe tri zemqe, koje su bile vezane
sna`nim diplomatskim i crkvenim vezama sa Svetom stolicom – u Slova~koj,
na primer, u to vreme predsednik je bio katoli~ki sve{tenik... Edmemoar, ~i-
ji se rukopis ~uva u cionisti~kim arhivama u Jerusalimu, objavio je Saul
Fridlender u svojoj zbirci dokumenata o Pa~eliju i Tre}em rajhu. U oktobru
1998, Gerhard Rigner, preìveli potpisnik memoranduma, otkrio je u svojim
objavqenim memoarima... da je Vatikan iskqu~io ovaj dokument iz jedanaest
tomova objavqene ratne gra|e – ukazuju}i da, vi{e od pola veka posle rata,
Vatikan jo{ uvek ne}e da prizna {ta je znao o hrvatskim zlo~inima u ranoj
fazi Kona~nog re{ewa, i kada je to saznao.” (str. 247.) U svakom slu~aju, kqu~-
ni qudi vatikanskog Dràvnog sekretarijata, Maqone, Montini i Tardini,
sigurno su znali sve detaqe krvavih zbivawa u usta{koj dràvi, ali su hrvat-
ske politi~ke predstavnike strpqivo slu{ali, velikodu{no im popu{tali,
a samo ponekad blage kritike izgovarali. Francuski kardinal Eèn Tiseran
146
bio je i o{triji u razgovoru sa Ru{inovi}em, optuùju}i hrvatske frawev-
ce za uàsno pona{awe i neposredno u~e{}e u pokoqima pravoslavnih Sr-
ba. Uprkos tome, Pa~eli je “i daqe bio raspoloèn prema vo|ama i predstav-
nicima Paveli}evog reìma.” (str. 248.) Kornvel navodi ve}i broj srda~nih
papinih audijencija, u toku kojih je primao razne usta{ke delegacije, redov-
no se sa simpatijama izraàvao o Paveli}u, {aqu}i mu tople pozdrave i bla-
goslove. Papa je bio preokupiran krupnijim planovima i projektima.
5. “Barbarosa”” , prilika za pokatoli~avawe Rusije
U Hitlerovom pohodu na Sovjetski Savez on je video “priliku za kato-
li~ku evangelizaciju tragom neumoqive sile Vermahta, dok je napredovao ka
Moskvi. To je pruàlo izglede da se okon~a stari sukob izme|u rimskog kato-
li~anstva i isto~nog pravoslavqa.” (str. 249.) U takvim prozelitskim zami-
slima papa nikako nije bio usamqen. “Franc fon Papen, biv{i katoli~ki
vicekancelar, razmi{qao je o mogu}nostima za katoli~anstvo u novoosvoje-
nim oblastima.” (str. 249.) Rimokatoli~ka crkva je mnogo ranije po~ela da
pravi prozelitske planove za ruske prostore. “Godine 1929, kada je Pa~eli na-
imenovan za kardinala dràvnog sekretara, Pije XI je osnovao vatikansku
“Komisiju za Rusiju”. Kasnije, iste godine, on je na vatikanskoj teritoriji
otvorio “Ruski pontifikalni kolegijum”, poznatiji kao Rusikum, i “Rutenij-
ski pontifikalni kolegijum”, gde su se polaznici obu~avali za slu`bu u So-
vjetskom Savezu. Druge ustanove tako|e su tajno u~estvovale u obu~avawu qu-
di za misiju u Rusiji, ukqu~uju}i tu i opatiju iz Grota Ferata, blizu Rima,
opatiju [evtow u Belgiji i opatiju Velehrad u Moravskoj. Neki od najmo}-
nijih redova crkve – redemptoristi, asumpcionisti, jezuiti i kler raznih re-
dova u Poqskoj – napravili su svoje vlastite programe unutar plana za tajnu
evangelizaciju u Rusiji.” (str. 251.) Do realizacije nije do{lo, jer nacisti ni-
su dozvolili da se vr{i pokatoli~avawe na okupiranim teritorijama dok se
rat ne zavr{i.
a) Genocid osigurava katoli~ki mostobran prema istoku
Ali, nasilno pokr{tavawe pravoslavnih Srba u Paveli}evoj Hrvatskoj
svakako je bilo deo tog opse`nog plana. “Mogu}nost da privuku na preobra-
}awe mase pravoslavnih “{izmatika”, kroz wihovu blisku vezu sa katoli~-
kim isto~nim obredom, obja{wava Pa~elijevu popustqivu politiku prema
Paveli}u i wegovom ubila~kom reìmu. Da se on suprotstavio Paveli}evim
prisilnim preobra}awima, deportacijama i masakrima, sa osudama i eksko-
munikacijama, postojawe hrvatskog mostobrana prema istoku do{lo bi u opa-
snost. Strpqewe, popu{tawe, {urovawe, bile su opcije koje je Pa~eli o~i-
gledno izabrao. Za Pa~elija je ekumenizam imao samo jedno zna~ewe: da raz-
dvojena hri{}anska bra}a uvide gre{ku koju su po~inili i da se vrate u punu
zajednicu sa papom i Rimom.” (str. 253.) Toliko je uloga usta{ke hrvatske dr-
àve u prodoru prema isto~nim pravoslavnim zemqama visoko kotirana u
o~ima vatikanskih velikodostojnika, da se Sveta stolica zdu{no angaòva-
la u posleratnom spasavawu hrvatskih ratnih zlo~inaca koji su zlodela i po-
koqe vr{ili s blagoslovom rimokatoli~kog sve{tenstva. “Istraìvawa
147
koja su saveznici vodili posle rata otkrivaju da je opqa~kano blago usta{a
koji su beàli, iznosilo oko 80 miliona dolara, od koga je dobar deo bio u
zlatnicima. Dokaz o dosluhu Vatikana sa usta{kim reìmom podrazumeva i
gostoprimstvo pontifikalnih verskih ustanova, i obezbe|ivawe sme{tajnih
mogu}nosti i sefova za pohrawivawe usta{kog blaga, od koga je jedan deo bio
ukraden od `rtava uni{tewa – Srba i Jevreja. Tokom rata, Kolegijum Svetog
Jeronima u Rimu postao je dom za hrvatske sve{tenike koji su se teolo{ki
obrazovali pod sponzorstvom Vatikana. Kasnije, tu je bio sme{ten vrhovni
{tab posleratnog usta{kog podzemqa, koji je obezbe|ivao bekstvo hrvatskim
ratnim zlo~incima. Tu su usta{ama davani la`ni paso{i i identiteti kako
bi izbegli da ih uhapse saveznici.” (str. 253-254.)
6. Svi diktatori ro|eni i odgajani kao katolici
Pored duge tradicije antijevrejstva, koje je negovano u rimokatoli~koj
crkvi, wenoj teologiji i ideologiji, Kornvel ukazuje na ~iwenicu da je u pr-
voj polovini dvadesetog veka “katoli~anstvo imalo veze sa izrazito desni-
~arskim nacionalizmom, korporativizmom i fa{izmom koji su podràvali
antisemitizam ili sau~estvovali u antisemitizmu na rasnim osnovama.
Prakti~no svaki desni~arski diktator tog perioda ro|en je i odgajan kao ka-
tolik – pre svih Hitler, Horti, Franko, Peten, Musolini, Paveli} i Tiso
(koji je bio katoli~ki sve{tenik). Bilo je izolovanih, ali zna~ajnih slu~a-
jeva gde su katoli~ki biskupi izraàvali svoja antisemitska gledi{ta, ~ak
dok se progon Jevreja zahuktavao u Nema~koj sredinom tridesetih.” (str. 269.)
Tako je poqski primas kardinal Hlond, 1936. godine, izjavio da }e jevrejski
problem postojati sve dok postoje Jevreji. “Slova~ki biskupi, na primer, ob-
javili su pastirsko pismo u kome se ponavqaju tradicionalne optu`be da su
Jevreji bili bogoubice.
Bilo je dokaza za antijevrejstvo, ~ak antisemitizam, u srcu Vatikana za
vreme rata. Vode}i dominikanski teolog i neotomista Garigu – Lagran` bio
je teolo{ki savetnik Pa~elija i u isto vreme odlu~an podràvalac Petena.
Bio je blizak prijateq vi{ijevskog ambasadora pri Svetoj stolici. U jednoj
poznatoj depe{i, diplomata je rekao svojoj vladi da se Sveta stolica ne pro-
tivi antijevrejskim zakonima i on je ~ak naveo izvorne bele{ke iz Tome
Akvinskog koje su skupili rimski neotomisti.” (str. 269.) Papa je uporno }u-
tao o silnim transportima Jevreja u koncentracione logore, o wihovim ma-
sovnim likvidacijama u krematorijumima, gasnim komorama i namernim iz-
gladwaviwem. U isto vreme kada je vi{e od ~etrdeset hiqada francuskih Je-
vreja deportovano u Au{vic, “Pa~eli je veoma toplim re~ima pohvalio rad
mar{ala Petena i pokazao ìvo interesovawe za vladine akcije koje su bile
znak sre}ne obnove verskog ìvota u Francuskoj.” (str. 276.) Jednom je, dodu-
{e, papa pomenuo stotine hiqada qudi koji su osu|eni na uni{tewe samo zbog
svoje nacionalnosti ili rase, i to je bilo sve. “To nije bila samo bleda izja-
va. [okantan je jaz koji se vidi izme|u ogromnosti likvidacije jevrejskog na-
roda i ovog oblika neodre|enih re~i. On je mogao da misli na mnoge katego-
rije `rtava brojnih zara}enih strana u sukobu. Svesna upotreba nejasnog jezi-
ka imala je nameru da umiri one koji su se zalagali da on protestuje, istovre-
meno izbegavaju}i da povredi nacisti~ki reìm. Ali, ove obzire zaklonilo
148
je implicitno odbijawe i trivijalizacija. On je sveo nesre}ne milione na
“stotine hiqada” i izbrisao re~ Jevreji, nagla{avaju}i kvalifikaciju “po-
nekad samo”. Nigde nije spomenut izraz nacisti ili nacisti~ka Nema~ka.
Sam Hitler ne bi mogao da poèli uvijeniju i ne{kodqiviju reakciju od
Hristovog vikara na najve}i zlo~in u qudskoj istoriji.” (str. 280.)
a) Odanost Hitleru do posledweg trenutka
Takav papin stav predstavqa kombinovani izraz tradicionalne rimoka-
toli~ke averzije prema Jevrejima, davawa primata vatikanskim ciqevima za-
snovanim na o~ekivanom Hitlerovom prodoru na istok i li~nog Pa~elijevog
antisemitizma. “Pa~eli je pokazivao tajnu antipatiju prema Jevrejima, {to
se videlo jo{ kad mu je bilo 43 godine u Minhenu, i ona je bila i verska i ra-
sna, {to je okolnost koja je suprotna kasnijim tvrdwama da je po{tovao Jevre-
je i da je za vreme rata delovao u najboqoj nameri, iako je ~inio propuste. Od
1917. ... Pa~eli i slu`ba za koju je bio odgovoran, pokazivali su antagonizam
prema Jevrejima, zasnovan na uverewu da je postojala veza izme|u jevrejstva i
boq{evi~ke zavere da se uni{ti hri{}anstvo. Pa~elijeva konkordatska po-
litika, kao {to se dobro zna, spre~ila je potencijalni katoli~ki protest u
odbranu Jevreja, bez obzira da li su oni bili preobra}enici u hri{}anstvo
ili ne, kao stvar “spoqa{weg” me{awa. Na sastanku vlade, 14. jula 1933, sam
Hitler je priznao da je nema~ki konkordat pruào mogu}nost da se opravda
uni{tavawe Jevreja. Dok je javno odbacivao rasisti~ke teorije od sredine do
kraja tridesetih, Pa~eli je propustio da odobri protest nema~kog katoli~-
kog episkopata protiv antisemitizma. Nije ni poku{ao da uti~e na proces u
kome su katoli~ki sve{tenici sara|ivali u izdavawu rasnih potvrda kako bi
se identifikovali Jevreji, {to je pruàlo bitne informacije neophodne u
nacisti~kim progonima... Iz raznog dokaznog materijala, jasno je da je Pa~e-
li verovao da su Jevreji sami na sebe navukli nesre}u; posredovawe u wihovu
korist moglo je uvu}i crkvu u savezni{tvo sa silama – pre svega Sovjetskim
Savezom – ~iji je kona~ni ciq bio uni{tewe institucionalne crkve. Iz tog
razloga, kada je po~eo rat, on je bio odlu~an da se distancira od svakog apela
u ime Jevreja na nivou me|unarodne politike.” (str. 283.)
Kroz papino ratno pona{awe izvorno sredi{te i najja~a organizacija
zapadnog hri{}anstva pokazali su pravo lice svoje ideologije, “iskrene” po-
bo`nosti i la`ne, obmawiva~ke slatkore~ivosti. “Propust da se izgovori”
iskrena re~ o Kona~nom re{ewu koje je bilo u toku, pokazao je svetu da Hri-
stovog vikara nije pogodilo saàqewe i bes. S tog gledi{ta, on je bio idea-
lan papa za Hitlerov uàsni plan. On je bio Hitlerov pion. On je bio Hitle-
rov papa.” (str. 284.) Papa je progovorio tek kada je nestalo Hitlera i kad su
prestali nacisti~ki pritisci. “Prvobitna obaveza da osudi Kona~no re{e-
we odlagana je do onog trenutka kada je Pa~elijeva savest bila “oslobo|ena”
takvih pritisaka. Kako bilo, on ne samo da je propustio da objasni i izvini
se za svoje }utawe, ve} je kasnije traìo da mu se prizna moralna nadmo} zato
{to je govorio otvoreno.” (str. 284.)
U javnim istupima, papa se bezo~no hvalisao kako je svojevremeno osu|i-
vao antisemitisti~ke progone. “Wegovo sau~esni{tvo u Kona~nom re{ewu,
zbog propusta da uputi odgovaraju}u osudu, bilo je upotpuweno potowim poku-
149
{ajem da se prikaè kao istaknuti branilac jevrejskog naroda. Wegovo viso-
koparno samoopravdawe iz 1946. otkriva ne samo da je bio idealan papa za na-
cisti~ko Kona~no re{ewe, ve} i licemer.” (str. 284.) Kada su Nemci, po pa-
du Musolinija, okupirali Rim i, u oktobru 1943, po~eli masovnu deportaciju
rimskih Jevreja u Au{vic, a transporti prolazili neposredno pored vati-
kanskih zidina, papa je tako|e }utao. O pona{awu rimskog pontifeksa tim
povodom nema~ki ambasador u Vatikanu baron Ernest fon Vajceker slu`be-
no je izve{tavao Berlin: “Iako pod pritiskom sa svih strana, papa nije sebi
dozvolio da ga gurnu u demonstrativnu kritiku deportacije rimskih Jevreja.
Mada mora da zna da }e takav stav biti upotrebqen protiv wega od strane na-
{ih neprijateqa i da }e biti iskori{}en u protestantskim krugovima u an-
glosaksonskim zemqama u ciqu antikatoli~ke propagande, on je ipak uradio
sve {to je mogu}e, ~ak i u ovoj osetqivoj stvari, kako ne bi zategao odnose sa
nema~kom vladom i nema~kim vlastima u Rimu.” (str. 296-297.) Nikada se Pa-
~eli u prilog svojih jevrejskih sugra|ana nije obratio Bogu nijednom javnom
molitvom ni misom. “Ova duhovna i moralna }utwa naspram zlo~ina izvr{e-
nog u srcu hri{}anstva, u senci }ivota prvog apostola, traje do danas i svi ka-
tolici su u tome sau~esnici.” (str. 301.) Me|utim, berlinski nadbiskup kar-
dinal Adolf Bertran, na vest o Hitlerovoj smrti, li~no je naredio da svi
ùpnici u wegovoj arhidijecezi “odrè sve~ani rekvijem u znak se}awa na
firera i sve one ~lanove Vermahta koji su pali u borbi za na{u nema~ku
otaybinu, zajedno sa najiskrenijim molitvama za narod i otaybinu i za budu}-
nost nema~ke katoli~ke crkve.” (str. 301.)
150
Drugi deo
FANTAZMAGORIJE
HRVATSKIH ISTORIÂRA
I. Hrvatska istorija po Vjekoslavu Klai}u
Vjekoslav Klai} (1849-1928), po majci Nemac, smatra se osniva~em mo-
derne hrvatske istoriografije, a u svom obimnom delu ve{to je kombinovao
rezultate nespornih istraìva~kih napora i romanti~arske nacionalne
ideologije, pa se nije ustru~avao da nategnutim tuma~ewima i pretpostav-
kama nadoknadi praznine koje su ugroàvale unapred postavqeni idealni
model. Od Ivana Kukuqevi}a Sakcinskog preuzeo je princip da nau~na
istina mora biti podre|ena nacionalnoj samosvesti i idealisti~ki kon-
struisanoj istoriografskoj dràvotvornoj paradigmi. Pri tome mu je so-
lidno obrazovawe i vaspitawe u nema~kom duhu i na nema~kom jeziku pru-
ìlo razvijenu sposobnost sistematizacije prikupqene gra|e i logi~kog
situirawa izraène tendencioznosti u tuma~ewu i interpretaciji. U obi-
qu objavqenih radova najzna~ajnija je Klai}eva “Povijest Hrvata” u pet to-
mova, kojom obuhvata period od doseqavawa na Balkansko poluostrvo do
1608. godine. Docnije je Vjekoslav Klai} postao predmet osporavawa najza-
griènijih hrvatskih nacionalnih ideologa ~ak i zbog toga {to je pisao da
su Hrvati slovenski narod i da u svom karakteru upravo ispoqavaju tradi-
cionalnu slovensku narodnu otpornost, nepokoravawe tu|inu i qubav pre-
ma slobodi. Mada i Klai} uveliko spada u red istoriografskih falsifi-
katora, falsifikati docnijih istorijskih pamfletista toliko }e prevazi-
}i wegove, da nam on danas prema naslednicima moè izgledati nevino, ~ed-
no i naivno.
1. Klai}eva megalomanska kartografija
Klai}evo izlagawe hrvatske istorije po~iwe apsurdnom konstataci-
jom koja sledi stavove wegovih prethodnika Pavla Ritera Vitezovi}a, Bal-
tazara Adama Kr~eli}a, Ivana [veara i Tadije Smi~iklasa, a prema kojoj,
“po istraìvawu najboqih hrvatskih povjesni~ara zauzeo je hrvatski narod
u prvoj polovici VII stoqe}a prili~no prostranu zemqu, kojoj su bile ove
151
me|e: na jugu rijeka Bojana (oko Skadra), na istoku rijeka Bosna ili Vrbas,
na sjeveru Dunav (od utoke Drave do utoke Save) i Drava, na zapadu rijeka
Sana, istarske gore (doti~no rijeka Ra{a u Istri) i Jadransko more. Ako
pogledamo na kartu, vidimo da nam je pribrojiti hrvatskoj zemqi ove dana-
{we dràve i oblasti: Crnu Goru, ~itavu Dalmaciju, zapadni dio Bosne,
Hercegovinu (osim Novog Pazara), Hrvatsku i Slavoniju, napokon jedan dio
isto~ne Krawske i isto~nu Istru”. (Vjekoslav Klai}: “Povijest Hrvata”,
kwiga prva, Nakladni zavod Matice hrvatske, Zagreb 1974., str. 27.) Dokaza
nema, ali ne trebaju. Vaqda mu je dovoqno da se pozove na istraìvawa “naj-
boqih hrvatskih povjesni~ara”. Dovoqno je da ma{ta jednog proizvede po-
èqnu fantazmagoriju, pa da se svi ostali potom u wu zakliwu kao u nepo-
bitnu ~iwenicu i horski je ponavqaju kao verodostojnu istinu. Klai} tim
“najboqim hrvatskim povjesni~arima” odmah dodaje da je “grad Sarajevo u
Bosni jama~no najisto~nije mjesto u opsegu nekada{we hrvatske zemqe.”
(str. 27-28.) Potom prisvaja Mostar, Dubrovnik i Boku Kotorsku. On je i je-
dan od propovednika legende o dve hrvatske dràve, Posavskoj i Primor-
skoj Hrvatskoj, i zagovornik “Crvene Hrvatske” kao projekta kojim se pri-
svajaju Zeta i Travunija. Kaè da su Hrvati “zasnovali dvije poglavite kne-
èvine”, jednu u sjevernom dijelu (Posavska ili Panonska Hrvatska, posli-
je Slovinska zemqa ili Slavonija), a drugu u ju`nomu (Dalmatinska Hrvat-
ska ili Bijela Hrvatska). Obje su se oblasti vi{e puta me|usobno takmile,
pa~e bivalo je i nemilih zgoda kad je primjerice ono u IX stoqe}u Borna,
knez dalmatinskih Hrvata, stajao uz Franke protiv ro|ene bra}e svoje, pro-
tiv Qudevita, kneza posavskih Hrvata. A i kasnijih stoqe}a izbijala je vi-
{e puta na povr{je opreka izme|u Slovinske zemqe i ju`ne Hrvatske, i tek
u najnovije vrijeme umjela je ìva svijest hrvatskoga naroda ukloniti ogra-
du, kojom je priroda rastavila sredwoevropski svijet od onoga na Balkanu.”
(str. 29.) Samo {to Klai} namerno propu{ta ~iwenicu da su Hrvati, kao
iskqu~ivi ~akavci, govorili druga~ijim jezikom od stanovnika Slovinske
zemqe ili Slavonije, koji su prvobitno, sve do isto~nih delova, bili is-
kqu~ivo kajkavci, kao Slovenci. Istina, ti Slavonci su Hrvatima bili et-
ni~ki bliì nego Srbi, s obzirom da su Hrvati – ~akavci i Slovenci – kaj-
kavci pripadnici zapadnoslovenske narodno-jezi~ke grane, a Srbi – {to-
kavci isto~noslovenske. Pored Slovenaca, tako su Hrvatima u neposred-
nom srodstvu Poqaci, êsi i Slovaci, a Srbima Rusi, Belorusi, Ukrajin-
ci, Bugari i Makedonci. Ovde nije bez zna~aja i ~iwenica da su se Sloven-
ci pojavili u dana{woj Sloveniji i u Panoniji polovinom {estog veka, a
Hrvati su se doselili tek u prvoj polovini sedmog veka.
a) Prisvajawe srpskog identiteta pseudoistoriografskom
ekvilibristikom
Mada verodostojniji istorijski podaci upu}uju da se prvobitna Hrvat-
ska prostirala oko Krakova u dana{woj Poqskoj (Velika ili Bela Hrvat-
ska), Vjekoslav Klai} poku{ava da je poistoveti sa ogromnom slovenskom
dràvom kraqa Sama koji je 623. godine podigao ustanak protiv Avara i na-
kon pobede narodnom voqom stekao kraqevsko zvawe. U tom smislu on pi-
{e: “Samo je tako izme|u frana~ke dràve i avarske vlasti zasnovao jaku i
152
prostranu dràvu slavensku, koja je obuhva}ala ~itavu dana{wu ê{ku, Mo-
ravsku, veliki dio Hali~a i veliki dio dana{wih alpskih zemaqa (naro~i-
to [tajersku, Koru{ku i Krawsku). U toj prostranoj dràvi ìvjelo je
mnogo slavenskih plemena, jedno pored drugoga pod svojim plemenskim kne-
zovima i velikim ùpanima (Vaquh, Dervan), ali sva ta plemena u saveznoj
dràvi priznavala su kraqa Sama. Kako se ta golema dràva zvala, nije za-
biqeèno; no nije nevjerojatno da se po najpoznatijem i najhrabrijem ple-
menu prozvala Velika ili Bijela (tj. slobodna, od Avara oslobo|ena) Hr-
vatska.” (str. 47.)
Hrvate Klai} naziva “najmo}nijim pukom” u Samovoj dràvi, koje je vi-
zantijski car Iraklije 627. godine pozvao da oslobode “rimsku pokrajinu
Dalmaciju, a mo`da i Panoniju od vlasti Avara i wima pokornih Slavena,
... te se u wima nastaniti i braniti od idu}ih napadaja barbara.” (str. 47.)
Pi{e zatim da je sedam ili osam plemena “plemenitih Hrvata”, predvo|e-
no s petoro bra}e i dve sestre kao plemenskim stare{inama (Klukas, Lebel,
Kosenc, Muhlo, Hrvat, Tuga i Buga), pro{av{i kroz Panoniju i u{av{i u
Dalmaciju, zapo~elo “krvavu borbu s dosada{wim gospodarima wezinim: s
Avarima i wima pokornim Slavenima. Rat traja{e vi{e godina. Naposqet-
ku pretego{e Hrvati: oni savlada{e Avare i pokorne im Slavene, te zago-
spodova{e ~itavom Dalmacijom. Od toga ~asa ostala je stara rimska pokra-
jina Dalmacija u vlasti plemenitih Hrvata.” (str. 48.) Ovde Klai} prepra-
vqa Konstantina Porfirogenita pa tvrdi da su se Srbi po pitawu prese-
qewa iz prapostojbine na Balkansko poluostrvo ugledali na Hrvate, pa pi-
{e: “Primjer Hrvata potaknuo je jo{ druge Slavene na sjeveru da se prese-
le na Balkanski poluotok. Bili su to Hrvatima po krvi i jeziku najsrodni-
ji, i tek slu~ajno po imenu razli~iti Srbi, koji su i na sjeveru nastavali
tik uz Hrvate u zemqi Bojki (Bojki je jo{ i danas ime isto~nogali~kih
Ukrajinaca)” (str. 49.) Nije slu~ajno {to za Srbe veli da su po krvi i jezi-
ku najsrodniji Hrvatima i da se sasvim slu~ajno po imenu razlikuju, jer mu
je tako lak{e da prisvaja i pohrva}uje ~itave delove srpskog naroda i wi-
hove balkanske oblasti.
Me|utim, Klai}, vaqda svestan svoje pseudoistoriografske ekvili-
bristike i u nemogu}nosti da predawa i bajke potkrepi verodostojnim isto-
rijskim izvorima, ne odustaju}i od planiranih {pekulacija, mora da prizna
da se samo jedno od navodnih sedam “hrvatskih” plemena izri~ito i naziva-
lo hrvatskim, dok ostala “nisu imala samo razli~ita imena plemenska, ne-
go su se donekle razlikovala govorom i obi~ajima. Bila su to etnografska
plemena.” (str. 50.) [ta mu ovde zna~i odrednica “etnografsko pleme” ni
sam Klai} ne razume, ali je bitno da uo~ava razlike u govoru i obi~ajima,
mada izbegava su{tinski podatak da je osnovna govorna razlika Srba i Hr-
vata {to prvi govore {tokavski, a drugi ~akavski. Prvo pleme se navodno
naselilo u najsevernijoj Dalmaciji i pretpostavqa Klai} da bi se ono mo-
glo zvati Buàni. “Drugo pleme, i to bez sumwe ono koje je vodio sam Hrvat
i koje se zvalo izrijekom Hrvati ili Bijeli Hrvati, naselilo se ne{to ju-
`nije, naime od ju`noga obronka Velebita i rijeke Zrmawe pa do rijeke Ceti-
ne na jugu i do Duvawskog poqa na istoku, dok je na zapadu dopiralo do mora.
153
Ta je oblast kroz sva kasnija stoqe}a odràla specifi~no ime Hrvati ili
Hrvatska.” (str. 50-51.) Jedino za te predele i postoje verodostojna istorij-
ska svedo~anstva o postojawu Hrvata i Hrvatske, a onda opet slede fanta-
zmagorije kojima se prisvajaju srpske zemqe: “Tre}e pleme, kojemu ne znamo
za ime, zauzelo je oblast Neretvu (zvana tako|er Pagania i Maronia, posli-
je Krajina, a danas Primorje). Ta se malena oblast sastojala samo od tri ù-
pe (Makarska, Rasto~ka, Dalenska), a ìteqi wezini bili su osobito gordi
i hrabri... Neretvi na jugu, a sve uz obalu Jadranskog mora, smjestila su se druga
plemena u trima oblastima, naime u Zahumqu, Travuwi i Dukqi.” (str. 51.)
b) Jedno va`no priznawe u moru izmi{qotina
Veoma je va`no {to na ovom mestu Klai} priznaje da su prvobitnu Bo-
snu osnovali Srbi. Navode}i kako Hrvati nisu mogli da se {ire u unutra-
{wost, on obja{wava da im nije “bilo mogu}e prodirati, jer su se ondje bi-
li u zagorskim ùpama smjestili Srbi, osnovav{i dvije poglavite oblasti:
Ra{u i Bosnu. Tako bi{e hrvatska plemena, koja ne mogo{e na}i sijela u
primorskoj Dalmaciji, prisiqena da sele opet na sjever, u staru rimsku Pa-
noniju, osobito u krajeve uz Kupu, zatim izme|u Drave, Dunava i Save. Ne zna
se koliko je naroda hrvatskoga tim putem udarilo, ali jo{ u H stoqe}u bi-
la je u Hrvata ìva predaja da je jedan dio hrvatskih plemena ostavio staru
Dalmaciju, pak naselio Panoniju i Ilirik.” (str. 51-52.) Nema nikakvih po-
dataka o izvorima na osnovu kojih pi{e o tim navodnim starim predawima,
a posebno neve{to obja{wava tobo`wu hrvatsku simbiozu sa Slavoncima,
kako sledi: “Nema sumwe da je samo mawi dio hrvatskih plemena po{ao u
Panoniju, gdje je zatekao mnogo slavenskih starosjedilaca i ne{to Avara.
Hrvatima, koji su bili brojem kudikamo slabiji od tih ìteqa, nije bilo
mogu}e da posve sku~e prva{we stanovnike. Oni se nastani{e pored tih
Slavena, ili kako ih oni nazivahu Slovinaca, te se u kasnije vrijeme s wi-
ma stopi{e u jedno. I tako u staroj Panoniji pretegnu ime slovinsko ili
slavensko, te se i sama zemqa u kasnija stoqe}a naziva{e Slovinska zemqa
(Slovinci) ili po tu|em kalupu Slavonija. U toj slovinskoj zemqi pojavi-
le se dvije oblasti.” (str. 52.) Klai} kaè da su te dve oblasti Slavonija i
Srem. Da su se hrvatska plemena odmah po dolasku na Balkan i narednih ve-
kova iz Dalmacije preseqavala u Slavoniju nema nikakvih dokaza, ali doka-
zi Klai}u nisu ni potrebni.
Od Popa Dukqanina Klai} je preuzeo i bajku o hrvatskom saboru na Du-
vawskom poqu i navodnom prisustvu vizantijskih carskih i papskih izasla-
nika, gde je odlu~eno da se prihvati hri{}anstvo, i to u drugoj polovini sed-
mog veka. Klai} tvrdi da su na tom saboru u~estvovala i srpska plemena,
predvo|ena svojim ùpanima, da se saborovalo dvanaest dana, da su done{e-
ne uredbe o organizaciji crkve i mnogo svetovnih zakona. I na kraju vrhun-
ska la` koja }e sluìti kao upori{te za mnoge novije izmi{qotine: “Naj-
glavnije je bilo da se {to to~nije ozna~e me|a{i hrvatskih i srpskih obla-
sti kao i me|e latinskih gradova, pa da se onda znade {to je ~ije. Poslani-
ci bizantskoga cara sastavi{e razvod, koji prihvati{e i hrvatski i srpski
knezovi i ùpani. Starorimska pokrajina Dalmacija bi razdijeqena. Dalma-
cijom zvat }e se otad samo onih osam gradova tik uz morsku obalu i na trima
154
otocima, gdje su ìvjeli ostaci Latina; sva ostala zemqa ostaje Hrvatima i
Srbima. [to je god zemqe uz more od Ra{e u Istri do Bojane, zvat }e se Hr-
vatska (Primorje), a dijeli se na sjevernu ili Bijelu Hrvatsku, i na ju`nu
ili Crvenu (oblasti Neretva, Humska zemqa, Travuwa i Dukqa). Zemqa Hr-
vatima za le|ima pripada Srbima te se ta Srbija (Zagorje) dijeli na dvije
oblasti: Ra{u i Bosnu.” (str. 55-56.) Koliko je ovo notorna la`, moè po-
svedo~iti i ~iwenica da se na ovaj na~in ni hiqadu godina posle nigde u
svetu nisu vr{ila etni~ka razgrani~ewa. Dana{wi ozbiqniji hrvatski
istori~ari saglasni su da o navodnom saboru na Duvawskom poqu oko 670.
godine nema nikakvih istorijskih podataka, a i sam Klai} nekoliko stra-
nica kasnije priznaje da “otkad su hrvatska plemena sporazumno s bizant-
skim carem zauzela staru rimsku Dalmaciju i jedan dio Panonije, pa u wima
zasnovala vi{e ve}ih i mawih oblasti, ne spomiwu se ona u povjesnici vi{e od
stotinu godina. A i nije bilo povoda da se o wima mnogo biqeì.” (str. 61.)
Jedino slovensko pleme koje se nazivalo Hrvatima i, kako priznaje
Klai}, bilo nastaweno na prostoru izme|u Zrmawe i Cetine, on naziva
“bijelim ili slobodnim Hrvatima”, podeqenim u dvadesetak ùpa. Mada ne-
ma nikakvih verodostojnih istorijskih podataka za celi sedmi i osmi vek,
Klai} sledi svoje ma{tovite pseudoistoriografske prethodnike pa bara-
ta krajwe nepouzdanim iskazima, poput onog da je jedan od prvih knezova
“Bijele Hrvatske” bio Porga, koji je stolovao u Biha}u, pa kako se vlast tih
hrvatskih knezova, uz sporadi~ne sukobe me|u ùpama, protegla postepeno
na sever do Istre. Kakvi su Klai}evi “istoriografski” maniri pokazuje
slede}i odlomak, u kome on sam priznaje da ne raspolaè ~iwenicama ali
mu to nimalo ne smeta da veze pri~u o navodnom {irewu na jug i istok, na-
kon uspe{nog pro{irewa prema severu: “Nema sumwe da su nakon toga uspje-
ha knezovi Bijele Hrvatske pregnuli da ra{ire svoju vlast i na jugu Ceti-
ne u oblastima Crvene Hrvatske. No izvjesnih vijesti za to nema. Pri~a se
samo, da je godine 688. bjelohrvatski knez Radoslav razbio arbanasku silu
(potomke starih Ilira) i da je uz Bosnu pokorio sve oblasti i zemqe do Le-
ska u Albaniji, pa da je tako postao vrlo silan vladar. Premda to pri~awe
nije ni~im utvr|eno, ipak se iz wega razabira da su bjelohrvatski knezovi
nastojali oko toga da skupe pod svojom rukom sve hrvatske oblasti, {to bi-
jahu nikle na tlu starorimske pokrajine Dalmacije.” (str. 62.)
v) Pripisivawe Hrvatima istorije srpskog naroda u Panoniji
Na sli~an na~in pi{e o sudbini navodnih Hrvata u Panoniji, a pri tom
i jadikuje: “Kudikamo nepovoqnije postade stawe onih hrvatskih plemena,
koja se bijahu nastanila u nekadawoj pokrajini Panoniji. Prvo se nisu mo-
gla odràti prema mnogobrojnijim slavenskim prvoselcima, a zatim im za-
davahu mnogo jada jo{ uvijek silni i divqi Avari.” (str. 62.) Ako se nisu te
eventualne hrvatske grupacije mogle odràti u sredini slovenskih staro-
sedelaca, to zna~i da su one asimilovane od srodnih Slovina, odnosno Slo-
venaca i prirodno prihvatile kajkavski jezik, a onda kao jedinstvena slo-
venska zajednica patili u avarskom ropstvu. Klai} pi{e da se jedan deo Hr-
vata naselio u okolini Sirmijuma u dana{wem Sremu, pa nakon propalog
ustanka protiv avarske tiranije, pod knezom Kuberom se 758. u celosti ise-
155
lio u Vizantiju. Nije nemogu}e da se zaista iz nekog podru~ja u nedefinisa-
no vreme mawa grupa Hrvata iselila u dubinu Vizantije jer su ozbiqni na-
u~nici na severu Epira prona{li nekoliko toponima koji svedo~e o dav-
nom hrvatskom prisustvu. Me|utim, neverovatno je da sam Klai} prvo pri-
znaje da su Hrvati u Panoniji predstavqali zanemarqivu mawinu me|u slo-
venskim starosedeocima, a odmah potom sve ono {to se tim Slovenima pod
avarskom vla{}u de{avalo tretira kao prevashodno hrvatsku istoriju. Ka-
da je frana~ki kraq Karlo Veliki 791. prodro u Panoniju, pridruìli su
mu se svi tamo{wi Sloveni u obra~unu sa Avarima, pa verovatno i to malo
Hrvata, ako se uop{te do tada sa~uvao wihov identitet. Kad su posle pet go-
dina Avari definitivno poraèni, Slavonija se na{la u sastavu frana~ke dr-
àve. Kad su Franci 799. godine krenuli na prave Hrvate, u sastavu frana~-
ke vojske bilo je mnogo panonskih Slovena. Klai} pi{e da je u borbi kod Tr-
sta odbijena frana~ka vojska, a wen komandant markgrof Erik poginuo.
Kad je papa 800. godine u Rimu krunisao Karla Velikog za rimskog ca-
ra, Hrvati su ga, prema Klai}u, priznali za svoga vrhovnog gospodara, a on
im je ostavio unutra{wu autonomiju. Poklonili su se 814. i wegovom sinu
nasledniku Ludvigu Pobo`nom. Sled docnijih zbivawa daqa je prilika
Klai}u da doga|aje koji su se paralelno odvijali u Slavoniji i Hrvatskoj
tretira kao hrvatsku istoriju. “U Bijeloj Hrvatskoj vlada{e tada knez Bor-
na, a u Slovinskoj zemqi u gradu Sisku knez Qudevit. Oba bijahu dobri ju-
naci i vrsne vojvode, ali pomamni za tu|im dobrom. Jedan i drugi ulagivao
se caru i frana~koj gospodi, ne bi li ga zapalo vladati svima Hrvatima.
Frana~ka gospoda zamijeti{e tu neslogu i taj jal hrvatskih knezova. Oso-
bito je lukavi markgrof Kadaloh sve vi{e raspirivao zavist hrvatskih
knezova, ne bi li posve omrzio jednoga drugome. Sad bi radio u prilog Bor-
ni, iako je i kriv bio; sad je opet prihvatio Qudevita, pa bio on prav i zdrav
kao zlato. Tako se zavadi{e dva po Bogu i jeziku ro|ena brata, dvije nesret-
ne zemqe hrvatske, a sve tu|inu na uhar koji je, zavrgnuv{i obe}awa Karla
Velikoga, sve se vi{e banio po ubogoj zemqi i upletao se u doma}e posle hr-
vatske.” (str. 64.)
Nema sumwe da je postojalo veliko neprijateqstvo izme|u susednih
knezova Qudevita i Borne, ali nema nikakvog dokaza da su obojica Hrvati.
Qudevit je bio Slovinac, a samo Borna Hrvat. Nesporno je da je tu re~ o me-
|ubratskom sukobu jer su Hrvati i Slovinci slovenski narodi, ~ak iste, za-
padnoslovenske grane, ali im hrvatstvo ne moè biti jedinstveni etni~ki
imeniteq. Op{ti imeniteq je slovenstvo, a hrvatstvo je u wemu posebna ka-
tegorija, mnogo uà, brojno i prostorno striktno ograni~ena na onu teri-
toriju na kojoj se taj termin uop{te pojavquje, a to je iskqu~ivo ono podru~-
je koje Klai} naziva Belom Hrvatskom.
g) Pohrva}ivawe srpskih plemi}a ili za{to se
Hrvati ne se}aju kneza Qudevita
Qudevit je podigao oruàni ustanak i 819. potukao frana~ku vojsku u
Slovinskoj zemqi, kako svedo~e svi raspoloìvi izvori. Klai} navodi ka-
ko su Qudevitu u pomo} prisko~ili Slovenci iz Karantanije i Srbi Timo-
~ani, dok se “bjelohrvatski” knez Borna stavio na stranu Franaka, “jer se
156
nada{e da }e nakon pada Qudevita sjediniti wegovu zemqu sa svojom kneè-
vinom. Odlu~eno bi da se na Slovinsku zemqu udari s dvije strane: sa zapa-
da iz Karantanije provalit }e Balderih, a s juga iz Bijele Hrvatske prodri-
jet }e knez Borna. U sudaru sa Balderihom Qudevit je neporaèn ustuknuo,
ali je do nogu potukao hrvatsku vojsku kneza Borne na reci Kupi i potom du-
boko prodro u Belu Hrvatsku. “Silan strah zavlada sada u Bijeloj Hrvat-
skoj. Borna se ne usudi oprijeti ni do~ekati ga na otvorenom poqu. Djecu,
ène i starce, a i sve vrednije stvari, otpremi u tvrde gradove {to su sta-
jali sred ùpa hrvatskih, a sam s najodabranijim junacima po~ne ~etovati u
onim gorskim krajevima, napadaju}i na Qudevita sad iza le|a, sad s boka, te
uznemiriva{e tako wegovu vojsku dan i no} bez prestanka.” (str. 66.)
O~ekuju}i nov frana~ki napad, Qudevit se ve} po~etkom 820. vratio iz
Hrvatske. Istovremeno je car Ludvig sazvao frana~ki dràvni sabor u
Ahenu. “Tu se posve ozbiqno raspravqalo kako da se svlada ustanak u Slo-
vinskoj zemqi, koji je nakon neuspjele vojne od pro{le godine tolik mah
preoteo da su svi Slovenci uz Qudevita pristali.” (str. 67.) Qudevit je pro-
dro u Karantaniju da bi se suprotstavio novoj frana~koj vojsci, ali se ubr-
zo morao povu}i. Tri frana~ke kolone su prodrle u Slovinsku zemqu i opu-
sto{ile je; ali Qudevitovo utvr|ewe nisu uspele zauzeti. Tek po~etkom
822. godine do|e do velikog frana~kog upada, u kome Qudevit “vide}i da se
ne bi mogao oprijeti ostavi svoj glavni grad Sisak i pobjeè preko Save i
Bosne u Srbiju, gdje se udomi u nekog ùpana.” (str. 68.) Slovinska zemqa je
definitivno osvojena i prikqu~ena furlanskoj markgrofoviji.
Prire|iva~ ove Klai}eve kwige, Trpimir Macan, u posebnoj napomeni
kaè: “Prema Ajnhardovim analima, Qudevit je prebjegnuo “k Srbima”.
Pretpostavqa se da je rije~ o dana{wem Srbu, koji je u sredwem vijeku bio
sredi{te posebne ùpanije.” (str. 68.) Ako se ima u vidu gde se nalazi li~-
ki grad Srb, potpuno je jasno na koliko malom prostoru se nalazila prvo-
bitna Hrvatska, “Bijela Hrvatska” – kako pi{e Klai}, podvode}i pod “Cr-
venu Hrvatsku” nesporne srpske zemqe, po ~emu bi onda Srbi bili “Crveni
Hrvati”. Pohrvativ{i bez ikakvog osnova kneza Slovinske zemqe, Klai}
daqe navodi: “Nesre}ni Qudevit bude u Srbiji nezahvalan svomu doma}inu.
On ga naime ubije, otme mu grad i ùpu i zavlada objema. Radi toga morade
pobje}i iz Srbije. On umakne u Bijelu Hrvatsku i na|e zaklona u Qudemi-
sla, ujaka svoga suparnika Borne (koji je u me|uvremenu umro – prim. V. [.).
Ali ga tu dade Qudemisl u potaji ubiti... Kasnija predaja u Hrvata, kako ju
je u polovici H stoqe}a zabiqeìo bizantski car Konstantin Porfiro-
genit, nije se sje}ala vi{e juna~koga i nesretnoga Qudevita, a jo{ mawe we-
gove tu`ne sudbine.” (str. 68.) Hrvati Qudevita nisu mogli da pamte ni sto-
tinak godina jer im on nikada nije ni pripadao, ali su ga zapamtili objek-
tivni istorijski izvori bez ikakvih oznaka navodnog hrvatskog identiteta.
Ni narednih vekova Slavonija ni{ta hrvatsko nije imala.
d) Preuveli~avawe uloge jedva poznatog Tomislava
Hrvatskog kneza Bornu nasledio je 821. wegov sinovac Vladislav. Po
sporazumu vizantijskog cara Mihaila i frana~ko-rimskog cara Ludviga iz
824. godine, Hrvatska je pripala Francima, a primorski gradovi sa latin-
157
skim stanovni{tvom Vizantiji. Po{to su u tim gradovima dotad bila epi-
skopska sedi{ta, papa, “boje}i se da dalmatinski biskupi kao bizantski po-
danici ne bi Hrvate odvratili od Rima, odlu~i u Bijeloj Hrvatskoj osnova-
ti zasebnu biskupiju, koja bi bila pokorna izravno rimskoj stolici, a ne
splitskom nadbiskupu.” (str. 71.) Tako je sredinom devetog veka formirana
hrvatska biskupija u Ninu. Kneza Vladislava je 835. godine nasledio Mi-
slav, koji je ratovao sa Mle~anima, a i pristao je da ninska biskupija pri-
padne splitskoj metropoliji, dogovoriv{i to sa vizantijskim splitskim
nadbiskupom. Mislavu Klai} pripisuje da je svoju zemqu pro{irio na Bo-
snu sve do Drine, a za vreme Trpimira, wegovog naslednika od 834. godine,
kaè da se Bijela Hrvatska “tada prostirala od Save i Kupe na jug do Ceti-
ne, a od mora na istok do Drine. Kako su prema Trpimiru stajale oblasti
Neretva i Humska zemqa, nije poznato.” (str. 76.) Trpimir je 852. potvrdio
splitskoj nadbiskupiji darovnicu kneza Mislava, a ta Trpimirova poveqa
je “najstarija sa~uvana isprava hrvatskih vladara.” (str. 77.) Wegov nasled-
nik od 864. godine, Domagoj, isticao se ratovawem protiv Mle~ana i hara-
wem po jadranskoj obali, zbog ~ega ga je papa Jovan VIII o{tro prekorevao i
upozoravao.
Dve godine po Domagojevoj smrti, vladao je wegov sin Inoslav, a onda se
vlasti do~epao Zdeslav, potomak Trpimirov. Godine 878. “po|e Zdeslav u
Carigrad, gdje zakliwa{e Vasilija da mu pomogne do kneèvskoga stolca,
obe}avaju}i mu za to da }e biti wegov kletvenik (vazal) i da }e patrijarha
Fotija priznati za duhovnog glavara hrvatskoga naroda. Car ga objeru~ke
do~eka, dade mu pomo}i, a na to se Zdeslav nametnu Bijeloj Hrvatskoj za kne-
za.” (str. 85.) O potpunom priklawawu kneza Zdeslava vizantijskom caru i
carigradskom patrijarhu, Klai} nalazi potvrdu u spisu Konstantina Por-
firogenita. Tada je i dovr{eno pokr{tavawe Hrvata, a car odredi da wi-
hovom knezu dalmatinski gradovi pla}aju danak. Klai} pretpostavqa da je
papski izaslanik bugarskom knezu, koji je neko vreme proveo u Hrvatskoj,
potajno podstrekivao lokalne banove i ùpane, koji se 879. pobune i zbace
Zdeslava, a na kneèvski presto dovedu Branimira. Branimir se distanci-
rao od Vizantije i ponovo Hrvate okrenuo Rimu, {to je papa pozdravio s dve
poslanice. Uskoro je u Rimu posve}en novoizabrani ninski biskup, ali su se
dalmatinski gradovi i wihove biskupije oglu{ile na papin poziv i ostali
verni Vizantiji. Godine 887. do|o{e u Hrvatsku neki slovenski sve{teni-
ci, proterani iz Moravske u kojoj je papa zabranio slu`bu na slovenskom je-
ziku. Oni su, kao Metodijevi u~enici, doneli slovensku liturgiju i crkve-
ne kwige koji se tako ukoreni{e kod Hrvata. Nakon Branimira, 892. za hr-
vatskog kneza je do{ao Mutimir.
Godine 910. hrvatski knez postaje Tomislav. “O rodu kneza Tomislava,
tko mu je bio otac, a tko mati, ne znamo ni{ta.” (str. 98.) Ma|ari, koji su se
pojavili jo{ u vreme Branimira, u doba Tomislava sru{ili su veliku dr-
àvu Moravsku i zauzeli celu Slovensku zemqu, odnosno Slavoniju, ugro-
ziv{i potom i hrvatske granice. Nekoliko puta su upadali u Hrvatsku, ali
su bili odbijeni. O tome Klai} pi{e: “Knez Tomislav sretno obrani svoju
kneèvinu od ma|arskih navala. Ali to ne bija{e sve. Gone}i ~ete ma|ar-
158
ske iz svoje djedovine, u{ao je slavodobitno u Slovinsku zemqu, gdje ga je na-
rod do~ekao kao spasiteqa svoga. Ma|ari bjeè kraj Zagreba, kraj Poège,
kraj Vukovara, a iza Vukovara prepliva{e Dunav i vrati{e se tu`ni pred
lice kraqa Arpada. A Tomislav na to, svu tu ravnu zemqu pridruì svome
vladawu te }e otad sezati dràva wegova do Drave i Dunava. Slovenski Hr-
vati veselo i zahvalno prionuli uz krv svoje krvi, uz svoga osloboditeqa.
Slovinska zemqa postala banovina hrvatska; za kneza Tomislava upravqat
}e zemqom slovinski ban koji }e stolovati u starodrevnom gradu Sisku, u
onome gradu gdje su pro{loga stoqe}a kneèvali Qudevit, Ratomir, Muti-
mir i Braslav. Tako sjedini knez Tomislav Slovinsku zemqu s Bijelom Hr-
vatskom i ispuni ono za {to su pred sto godina Qudevit i Borna prolili
toliko bratske krvi. Slava Tomislavova razlijegala se svagdje gdje je bilo
srca i jezika hrvatskoga. Narod grnuo jatomice pod stijeg wegov, i tako je
Tomislav mogao stvoriti vojsku kakve je tada u Europi malo bilo... Zato ni-
je ~udo {to su se za wegovu qubav i prijateqstvo otimali vladari susjednih
oblasti hrvatskih i srpskih i da su se pa~e i neki knezovi Crvene Hrvat-
ske utjecali wegovu okriqu. Poimence Mihajlo Vi{evi}, ponositi knez
Humske zemqe, gotovo da je Tomislava priznao za svoga gospodara.” (str. 99.)
Klai} govori napamet dokle je Tomislav prodro u Slavoniju, proizvoqno
Slovine progla{ava Hrvatima, mada na po~etku kwige navodi kako je goto-
vo zanemarqiv broj Hrvata doselio u Slovinsku zemqu i uklopio se u zate-
~ene slovinske starosedeoce. Opet govori o knezovima nekakve Crvene Hr-
vatske, za koju ni weni navodni ìteqi nikada nisu ~uli, a za ozbiqnu isto-
rijsku nauku nikada nije bilo sporno da je Mihailo Vi{evi} Srbin i srp-
ski vladar, ~ija loza vu~e korene jo{ od srpske prapostojbine, iz vremena
pre doseqavawa.
Da bi pridobio Tomislava kao saveznika protiv Bugara, po Klai}u, vi-
zantijski car mu poveri dalmatinske gradove pod za{titu, obavezuju}i ih da
hrvatskom vladaru pla}aju danak, kome dade i titulu svoga konzula. Tomi-
slav je to iskoristio da privoli dalmatinske episkope da se prikqu~e la-
tinskoj crkvi i pokore rimskom papi. “Po wegovom savjetu i nukawu ~ita-
va Dalmacija odvrè se od carigradskog patrijarha i pridruì se opet Ri-
mu.” (str. 101.) Godine 925. Tomislav je pobedio vojsku bugarskog cara Sime-
ona koji je poku{ao da zauzme Hrvatsku. “Pobjedom nad Bugarima sjedinio je
knez Tomislav sve dosadawe velike i male oblasti hrvatske i srpske u jednu
veliku dràvu, koja je obuhva}ala sav narod hrvatski i srpski, a i sve latin-
ske gradove uz morsku obalu (Dalmaciju)... Odmah nakon pobjede nad Bugari-
ma pozvan bi sav narod hrvatski da se na|e na okupu na Duvawskom poqu, gdje
}e biti veliki sabor (skup{tina). Do}i }e onamo banovi i ùpani, do}i }e
poslanici rimskoga pape, splitski prvostolnik sa svojim podru~nicima, a
i crveno-hrvatski i srpski veliki ùpani, koji su nedavno priznali Tomi-
slava za starje{inu. Knez Tomislav ovjen~at }e se za kraqa svih Hrvata i
uredit }e se mnogi drugi poslovi.” (str. 104.) U okviru Tomislavove Hrvat-
ske uop{te se nisu nalazile srpske zemqe, pa je to najogoqenija Klai}eva
la`, a ni o navodnom saboru na Duvawskom poqu nema nikakvih istorijskih
tragova, {to Klai}u nimalo ne smeta da ga vrlo ma{tovito i detaqno opi{e.
159
âk je izmislio i pesmu koja se navodno u toku krunisawa pevala. Klai}
“zna” {ta je ko od ode}e i opreme na sebi imao na toj uobraènoj sve~ano-
sti, {ta je ko izgovorio, ali {to se ti~e Tomislava, “kako i gdje je umro, ne
znamo, a ne znamo ni to gdje su pokopani ostaci utemeqiteqa hrvatske drà-
ve.” (str. 107.)
|) @estoka borba oko jezika bogosluèwa
Prikqu~ewe dalmatinskih latinskih gradova Hrvatskoj otvorilo je
èstoku borbu izme|u latinskih i slovenskih sve{tenika oko jezika bogo-
sluèwa. Latinski biskupi su ~ak zahtevali da se ukine hrvatska ninska bi-
skupija smatraju}i weno osnivawe nezakonitim, kao i da se cela Hrvatska u
crkvenom pogledu podredi splitskom nadbiskupu. Hrvatski biskup Grgur i
wegovi popovi glagoqa{i tome su se odlu~no suprotstavqali. Zato je To-
mislav, kako navodi Klai}, u godini svog krunisawa sazvao i crkveni sabor
u Splitu kako bi sva pitawa bila razre{ena. Ovde je interesantno navesti
jo{ jedan primer Klai}eve beskrajne i Macanove unekoliko umerenije me-
galomanije. Klai} pi{e da su 925. godine do{le “pod okriqe kraqa Tomi-
slava crveno-hrvatske oblasti Neretva, Zahumqe, Travuwa i Dukqa, a i ne-
ke srpske oblasti koje su se docnije u crkvenim stvarima pokoravale cari-
gradskomu patrijarhu. Tomislav nije htio da te pokrajine ostanu i daqe uz
isto~nu crkvu; zato mu bija{e ne{to u~initi da se tu rimska crkva utvrdi,
naro~ito bija{e mu odlu~iti da li }e se stare biskupije tih oblasti: ston-
ska, dubrova~ka i kotorska iznova podvrgnuti prvostolniku splitskomu ka-
ko su nekad bile, ili }e se mo`da koja od wih uzvisiti na nadbiskupiju.”
(str. 109.) Trpimir Macan ga kao malo ispravqa, pa u napomeni ispod tek-
sta skre}e pa`wu kako “Klai}evi podaci o sezawu hrvatske, makar i vrhov-
ne vlasti na tolikom prostoru nisu utemeqeni u izvorima. U sastavu Hr-
vatske od isto~nih krajeva bile su Bosna i Neretqanska oblast, a Zahumqe
je s wom bilo tijesno povezano.” (str. 109.) Nema ni jednog jedinog istorij-
skog dokaza da su bilo kada Bosna i Neretqanska oblast bile u sastavu hr-
vatske dràve, a Zahumqe je s wom moglo biti tesno povezano samo morskom
vodom ili penom velikih talasa.
Crkveni sabor u Splitu je zaista odràn 925. godine, ali iz pisma koje
mu je uputio papa Jovan H jasno se vidi da se on odnosi na slovensku zemqu,
a ne samo hrvatsku, pa se izri~ito pomiwu Tomislav kao kraq Hrvata i Mi-
hailo, presvetli knez Humqana. Svim Slovenima papa tom prilikom poru-
~uje da je wihov jezik varvarski i da se bogosluèwe mora obavqati na la-
tinskom. Sabor je, izme|u ostalog, odlu~io da se hrvatska ninska biskupija
podredi splitskoj nadbiskupiji, ~emu se biskup Grgur Ninski energi~no
protivio. Usledile su dvogodi{we rasprave u Rimu, ali je papa oklevao da
se po tom pitawu decidno izjasni, pa je sazvao uì sabor za Hrvatsku i Dal-
maciju u Splitu, za razliku od prethodnog koji je bio za sve slovenske zemqe.
Na saboru od 927. godine odlu~eno je da se ukine ninska biskupija. Novi papa
Lav VI tu odluku je potvrdio podre|uju}i celu Hrvatsku splitskoj nadbi-
skupiji, a Grgura preme{taju}i za skradinskog biskupa. Tomislav, koji je
prethodno podràvao ninsku biskupiju kao hrvatsku narodnu crkvu, povukao
se kad je ~uo za papinu odluku, a Grgur Ninski se nije ni borio za o~uvawe
160
slovenskog jezika bogosluèwa nego samo za odràvawe ninske biskupije, u
~emu je ostao usamqen. Macan napomiwe ovim povodom i slede}e: “Za naci-
onalnih borbi u XIX st. pojavila se predoyba o Grguru Ninskom kao borcu
protiv nastojawa latinskog sve}enstva da potisne glagoqa{ko bogosluè-
we. Me|utim, u saborskim spisima nema traga wegovu protivqewu u tom po-
gledu. Wegov se prosvjed odnosio samo na pitawe primata splitske nadbi-
skupije i opstanka ninske biskupije.” (str. 115.)
A. Falsifikovawe biografija hrvatske vlastele sa

ciqem dokazivawa jedinstva i dràvnopravnog
kontinuiteta Dalmacije, Hrvatske i Slavonije
Sam sebi upadaju}i u usta povodom Bosne, Klai} pi{e da je Kre{imir,
naslediv{i oko 930. godine Tomislava, odrào o~evu dràvu jakom i sil-
nom, ali sad ve} vidimo da Bosna nije bila u sastavu Hrvatske. [to se Kre-
{imira ti~e, “najvi{e mu zadava{e jada vjerolomni ban bosanski, koji bi-
ja{e zauzeo tri ùpe uz me|u hrvatsko-bosansku, naime Uskopqe (Skopqe),
Luku (Dnoluka) i Plivu. Ali mladi Kre{imir zaratio na bana, razbi ga ne-
gdje na Vrbasu, te ga naposqetku prisili da je ostavio svoju banovinu i po-
bjegao nekamo u Ugarsku.” (str. 116.) Naravno, ne zna Klai} ni kad je to bilo
ni kako se zvao taj bosanski ban. Ina~e, Kre{imira je 945. godine nasledio
maloletni sin Miroslav, koga je posle ~etiri godine ubio namesnik Pri-
bina i preoteo mu krunu. U Hrvatskoj je zavladalo rasulo, {to je i{lo na
ruku srpskom velikom ùpanu âslavu. “Obnoviv{i ve} prije velikoù-
pansku vlast u Ra{i i drugim oblastima, pridruì mu se sada i banovina bo-
sanska, a nakon we i crvenohrvatske oblasti i pokrajine koje su se radije po-
koravale obnovitequ srpske slave, nego banu krvniku. Nesretnom banu Pri-
bini ostade tako jedino Bijela Hrvatska sa Slovinskom zemqom.” (str. 117.)
Oko 970. godine mla|i Kre{imirov sin Drìslav pobedio je Pribinu i
proglasio se za kraqa. On je ratovao protiv Mle~ana kojima se priklonio
wegov brat Svetoslav, zvani Surowa. Od Drìslava su se odmetnuli i dal-
matinski gradovi, prikqu~uju}i se Mle~anima. Godine 998. Mle~ani su
ovladali svom jadranskom obalom koja je do tada bila u hrvatskom posedu.
Ipak, Drìslav je uspeo da povrati Biograd, a posle dve godine i Split; po-
tom je umro. Nasledio ga je Kre{imir II koji je za suvladara uzeo brata Goj-
slava. On je povratio sve dalmatinske gradove i ostrva. Neka ostrva Mle-
~ani su opet preoteli 1018. godine. Slede}e godine Kre{imir II je priznao
vrhovnu vlast vizantijskog cara Vasilija II.
Kre{imira II nasledio je 1035. Stjepan, sin Svetoslava Surowe. Nared-
ne godine Vizantija je povratila celo hrvatsko-dalmatinsko primorje pod
svoju vlast. Nakon nekoliko godina car Konstantin Monomah sporazumno je
darovao dalmatinske latinske gradove hrvatskom kraqu Stjepanu. Godine
1044. Mle~ani po~e{e rat protiv Hrvata i posle {est godina ote{e im Za-
dar. Stjepana je 1058. nasledio sin Petar Kre{imir IV. Interesantno je da
Macan dovodi u sumwu mnoge od ovih Klai}evih dinasti~kih podataka, ali
to za nas nije naro~ito va`no. Klai} daqe pi{e kako je Stjepana 1058. na-
161
sledio wegov sin Petar Kre{imir i u wegovo vreme Hrvatska je bila mno-
go mawa od Tomislavove. “Crvenohrvatske oblasti bijahu ve} od bune bana
Pribina za sve vijeke sdruène od Bijele Hrvatske, te je ba{ nedavno Stje-
pan Vojislav (1042) sjedinio Dukqu, Travuwu i Humsku zemqu u jednu samo-
stalnu dràvu koja je poslije iza{la na glas pod imenom Kraqevine Du-
kqanske. I banovina bosanska bija{e odavna svoja, dok je banovina srijem-
ska nakon tu`ne smrti nesretnoga bana Sermona ostala sve|er pokrajinom
bizantskom. Tako je Petar Kre{imir u prvi ~as vladao jedino banovinama
bjelohrvatskom i slovinskom, k tome su mu vlast priznavali neki gradovi
latinske Dalmacije, osobito Split i Trogir.” (str. 129.)
Petar Kre{imir je prvenstveno nastojao da i sve ostale latinske gra-
dove preotme od Mle~ana, “pak da tako hrvatska dràva opet zahvati ~ita-
vo primorje od Istre do rijeke Cetine.” (str. 130.) Kad je to postigao i opet
ovladao obalom do u{}a Cetine, sebi je pored titule kraqa Hrvatske dodao
titulu kraqa Dalmacije. Neformalna prestonica mu je bio Biograd na mo-
ru. Bez ikakvog istoriografskog upori{ta Klai} insistira da je Slovin-
ska zemqa od Tomislava do Petra Kre{imira neprekidno u sastavu Hrvat-
ske i da wenog bana imenuje hrvatski kraq. Me|utim, slovinski banovi ima-
li su nasledne titule i tako snaàn me|unarodni ugled da je, na primer, slo-
vinski ban Zvonimir 1065. godine oènio Jelenu, k}erku ma|arskog kraqa Bele.
Petru Kre{imiru Klai} pripisuje da je nasilno svojoj dràvi prikqu-
~io Neretqansku kneèvinu sve do reke Neretve, dotad samostalnu, kao i
ostrva Bra~, Hvar i Vis i, pretpostavqa, Kor~ulu. Potom, “wegova rije~
slu{ala se od Drave do Neretve, od mora na istok do Vrbasa i mo`da do
Drine.” (str. 135.) Mo`da do Drine, a mo`da i do Volge; {ta ko{ta Klai}a
da daqe naga|a! Po{to Petar Kre{imir nije imao mu{kog potomstva, Kla-
i} tvrdi da je 1075. novi kraq postao Slavac Sva~i}, koji nije uspeo da se
stabilizuje, a ubrzo su ga porazili Normani iz ju`ne Italije i odveli u
ropstvo iz koga se nikad vi{e nije vratio. Macan prime}uje da nije re~ o
Slavcu, nego Petru Kre{imiru IV koji je na ime otkupa Normanima predao
ve}i broj dalmatinskih gradova. Te iste 1075. godine kraq je postao Dmitar
Zvonimir, koga je papa krunisao preko izaslanika. Dmitar Zvonimir, kraq
Hrvatske i Dalmacije, kao i ugarski kraq Ladislav, na poziv pape Grgura
VII, s vojskom su intervenisali u Koru{koj protiv nema~kog kraqa i cara
Henrika IV, 1082. godine. Hrvati su tu poraèni od Henrikovog vojvode Le-
opolda. Me|utim, Macan navodi da su podaci o tom ratu istorijski falsi-
fikat i da se te godine Dmitar Zvonimir na strani Normana ume{ao u rat
protiv Vizantije i wene tada{we saveznice Venecije. Dmitar Zvonimir je
umro 1089. godine. “Kasnija pri~a me|utim umije pripovijedati da Zvoni-
mir nije umro naravnom smrti, nego da su ga ubili Slovinci, naime ìteqi
Slovinske banovine gdje je za Kre{imira banovao.” (str. 144.) Toma{i} je
svojevremeno pisao da je Zvonimir na samrti prokleo Hrvate {to su ga ne-
verno ubili, da vi{e nikada nemaju doma}eg vladara. Macan tvrdi da je Zvo-
nimir umro prirodnom smr}u, mada nema pouzdanijih istorijskih izvora ko-
ji bi svedo~ili o na~inu wegove smrti.
Godine 1079. na kraqevski presto je do{ao svojevremeni izabranik Petra
Kre{imira, Stjepan II, za koga je Klai} prethodno pisao da mu je Slavac
162
Sva~i} preoteo presto. Umro je posle nepune dve godine. U dràvi je, u ne-
dostatku naslednika prestola, nastala velika pometwa. U borbama izme|u
nekoliko suparnika, prestola se do~epao 1093. Petar Sva~i}. Zvonimirova
udovica Jelena Lijepa obratila se za pomo} svome bratu ma|arskom kraqu
Ladislavu. Ladislav je ve} 1091. zauzeo Slovinsku banovinu, stavqaju}i je
pod vlast svog sinovca Almo{a, sina Belina. Godine 1094. formirao je slo-
vinsku biskupiju sa sedi{tem u Zagrebu, s obzirom da je Sisak, kao dotada-
{wa slovinska prestonica, bio razoren. Za biskupa je postavqen êh Duk,
a Zagreb se time pojavquje u istoriji. Klai} pi{e da su nakon Ladislavove
smrti 1095. Hrvati uspeli da preotmu Slovinsku banovinu, ali im se isto-
vremeno izmakla kontroli latinska Dalmacija i 1097. se prikqu~ila Mle-
cima. Klai} iznosi da je 1102. ugarski kraq Koloman poslao izaslanika hr-
vatskim velika{ima s predlogom da se sklopi ugovor o wegovom stupawu na
hrvatski kraqevski presto, pa da je hrvatsko plemstvo sazvalo narod na sa-
bor koji je odlu~io da se Petar Sva~i} odrekne prestola. Petar Sva~i} se
navodno s tim nije mirio, pa je pruìo otpor na Gvozdu i poginuo. Trpimir
Macan prime}uje da su ti podaci uveliko zastareli jer je Koloman hrvatsku
vojsku potukao jo{ 1097. na planini Gvozdu i da je tom prilikom poginuo Pe-
tar Sva~i}. Sa hrvatskim plemstvom je 1102. navodno sklopio nagodbu “Pak-
ta konventa” po kojoj je, kako daqe iznosi Macan, “Hrvatska kraqevom oso-
bom bila vezana s Ugarskom, ali je ina~e sa~uvala svoju dràvno-politi~ku
samostalnost, izraènu u zasebnoj krunidbi za hrvatskog kraqa, zasebnom
saboru, u osobi bana ili hercega kao kraqeva namjesnika, u zasebnom pore-
zu, novcu i vojsci.” (str. 152.)
1. Izmi{qawe “Crvene Hrvatske”

Daju}i rezime nastanka i razvoja hrvatske dràve za vreme narednih
vladara, Klai} ponovo svojata Dukqu ili Zetu, Travuniju, Zahumqe, Nere-
tvu, Slovinsku zemqu i Srem, pa onda navodi: “ve} u polovici H stoqe}a ot-
kinu{e se od we primorske oblasti od Neretve do Bojane, pak se pridruì-
{e Srbima, a u polovici XI stoqe}a stvori se od wih zasebna dràva, po-
znata pod imenom Crvena Hrvatska, koja je isprva vladala srpskim oblasti-
ma, ali je poslije u XII stoqe}u spala pod srpsku dràvu, pa se za sve vijeke
otu|ila Bijeloj Hrvatskoj.” (str. 155.) Nema apsolutno nikakvih dokaza da
je bilo kad i bilo gde postojala nekakva “Crvena Hrvatska”, a pogotovo ni-
je u jedanaestom veku mogla postojati kao posebna dràva u primorskim
oblastima izme|u Neretve i Bojane. Tu je u to vreme postojala dràva Sr-
bija pod vladarem Stefanom Vojislavom koji je vladao od 1031. do 1051. go-
dine.
Narednih godina, po osvajawu Hrvatske, Koloman je zauzeo i sve dalma-
tinske gradove i mnoga ostrva. Wegov sin i naslednik od 1116. godine, Stje-
pan II, po~eo je ubrzano da ukida privilegije koje je Koloman davao gradovi-
ma posebnim poveqama. Nezadovoqstvo latinskog stanovni{tva ohrabrilo
je Mle~ane da krenu u rat i povrate gradove koje su im Ma|ari verolomno
preoteli. U po~etku su uspeli da ih sve zauzmu, ali su ih Ma|ari s Hrvati-
ma povratili 1117. Mle~ani su 1125. opet zauzeli svo primorje severno od
163
Splita. Samo je Biograd ostao u ma|arskim rukama, ali su ga Mle~ani usko-
ro do temeqa razorili. Ishod tih borbi dove{}e do situacije u kojoj su Za-
dar i severnija ostrva ostali ~vrsto u mleta~kim rukama, a Split i Trogir,
s ju`nijim ostrvima u ugarskim. Godinama se tu ni{ta nije mewalo, a Kla-
i} na velikom broju strana razglaba op{tu ugarsku istoriju i dinasti~ke
sukobe u kojima Hrvati skoro nikakve uloge nemaju. Ugarski kraq Bela je
1135. ovladao Bosnom, za koju sada Klai} kaè da je “nekadawa hrvatska
oblast”, pa nastavqa: “Poznato je da je Bosna ne{to prije nego {to je izu-
mrla doma}a kraqevska porodica u Hrvatskoj, zapala dukqanskoga kraqa
Bodina, koji je u ste~enoj banovini namjestio za svoga namjesnika kneza
Stjepana. Sad najednom nalazimo Bosnu u vlasti kraqa Bele Slijepoga.”
(str. 181-182.) Ina~e, od 1138. godine ugarski vladari su svojoj vladarskoj ti-
tuli dodali da su kraqevi Rame, ~ime su ozna~avali Bosnu.
Po{to je Belu Slepoga 1141. godine nasledio maloletni sin Gejza, ze-
mqom je kao namesnik upravqao Belu{ i tokom osamnaest godina bio wen
apsolutni gospodar. Klai} pi{e da je Belu{ prvo bio herceg, “a poslije je
obna{ao redom najvi{e ~asti u Ugarskoj i Hrvatskoj: sad je bio ban hrvat-
ski, sad palatin ugarski, a katkad oboje zajedno. O podrijetlu toga odli~no-
ga muà znade se malo. Gr~ki povjesni~ar Kinam pi{e da je bio iz Dalma-
cije u {irem smislu, pak zato sudimo da je bio Hrvat ili Srbin. Belu{ je
imao za ènu tako|er k}er srpskoga velikoga ùpana Bele Uro{a, naime se-
stru kraqice Jelene, te je po tom bio tetak mladomu kraqu Gejzi. Sada lako
doku~ujemo, kako je Hrvat mogao postati prvim ~ovjekom u ~itavom vlada-
wu.” (str. 183.) Trpimir Macan na to prime}uje: “Belo{, Bjelo{, Bjelu{
bio je sin ra{kog ùpana Uro{a I, brat Beline ène Jelene i ujak Gejze II.
Bio je, dakle, Srbin.” (str. 183.) U vizantijsko-ugarskom ratu 1165. Vizanti-
ja je ovladala celom dalmatinskom obalom, osim mleta~kim posedima, a od-
mah potom cela Hrvatska je pala u vizantijske ruke. Kad se ma|arski kraq
Stefan III malo pribrao, uspeo je da pobedi vizantijskog namesnika u Spli-
tu. “Nakon toga poraza odmetnu se od Bizantiskoga carstva ~itava Hrvat-
ska, a vaqda s wom i Bosna.” (str. 195.) Ma|ari su ipak povratili kontrolu
nad Hrvatskom i Dalmacijom. Ponovo 1167. ovlada{e vizantici i narednih
trinaest godina Hrvatska i Dalmacija bile su pod wihovom vla{}u. Pored
wih i Bosna, Srem i Slavonija. Tada{wi Srem je obuhvatao i Ba~ku.
Iz ovog perioda interesantan je doga|aj koji se desio u Neretqanskoj
krajini kad je ubijen splitski nadbiskup Arnerije, koga je papa ustoli~io
1175. godine. On se sukobio s neretqanskom ~uvenom porodicom Ka~i}a, ko-
ju Klai} neopravdano naziva hrvatskom, a za pleme Ka~i}a navodi da je dr-
àlo “ùpu Poqi~ku, dio Krajine i grad Omi{ na utoku Cetine u more.”
(str. 199.) Re~ je o pograni~noj oblasti, a Omi{ se oduvek nalazio ju`no od
u{}a Cetine kao tradicionalno grani~ne reke koja je odvajala Srbe od Hr-
vata. “Povod razmirici bile su neke zemqe, poimence selo Sriwane na po-
danku gore Mosora, koje prisvaja{e u jednu ruku pleme Ka~i}a a u drugu nad-
biskup Arnerije za svoju biskupiju.” (str. 199.) Kad je Arnerije po~etkom av-
gusta 1180. godine krenuo da preotme selo Sriwane “ondje ga do~eka knez
Nikola Ka~i} s bra}om, ro|acima i ~itavim plemenom. Ka~i} s dru`bom
164
opkoli nadbiskupa i svi po~nu na w vikati: “[ta ti radi{, zli glavaru?
[ta snuje{ proti nam? Ako te odmah ne bude nestalo, znaj da je to posledwi
dan tvoga ìvota”. Ali Arnerije se ne prestra{i, nego odvrati prkosno:
“Nije to va{a zemqa nego crkvena, koju ste silom ugrabili”. Sada tek nasta-
de prava gungula; Ka~i} sa svojim plemenom pograbi kamewe i baca{e ga na
nadbiskupa, dok ga ne pokopa{e pod gomilom kamewa. Dok su ovako Ka~i}i
kamenovali nadbiskupa, pobjego{e oba pristava i drugi qudi, koji bijahu
nadbiskupa dopratili, u grad Split da jave gra|anima tu nesre}u. Kao gro-
mom o{inuti prenu{e se gra|ani, pograbi{e oru`je, pa neki po moru, neki
po kopnu pohita{e k brdu Mutograsu (Monte graso, Debelo brdo), gdje se bi-
ja{e nesre}a dogodila. Ka~i}i uto sa svojim plemenom umako{e, a Spli}a-
ni razvali{e gomilu kamewa, te odnije{e le{ svoga nadbiskupa u Split,
gdje ga sve~ano pokopa{e. Poslije podigo{e na istome mjestu, gdje je nadbi-
skup tu`no zaglavio, malu crkvicu, koja i sad jo{ stoji.” (str. 200.)
a) @al za nepostoje}im dvojnim titulama u Ugarskoj
Posle smrti mo}nog vizantijskog cara Manojla Komnena 1180. godine,
“srpski veliki ùpan Stjepan Nemawa proglasi se odmah nezavisnim, ne
priznavaju}i vi{e ni po imenu vrhovne vlasti bizantske; Nemawin sinovac
Miroslav, knez u Humu, postade tako silovit da je stao uznemiravati Hrvat-
sku i Dalmaciju; u Bosni pak pojavi se odmah god. 1180. ban Kulin, kojega je
sestra bila udata za humskoga kneza. Svi ti vladari, oslobo|eni od silnoga
Emanuela, pregnu{e da se osile i pro{ire svoje oblasti.” (str. 202.) U ta-
kvim uslovima i ma|arski kraq Bela III se “morao poùriti da ga vladari
srpski i bosanski ne preteku i da se ne ugnijezde u zemqama hrvatskim. Ta-
ko on mo`da ve} 1180. godine, no svakako 1181. pregnu svom snagom da otu|e-
nu Hrvatsku s Dalmacijom i Srijemom povrati svojemu vladawu. Uspjeh bi-
ja{e potpun, jer se ìteqstvo svagdje rado vra}alo pod zastavu svoga kraqa,
te je on bez prolijevawa krvi ovladao zemqama hrvatskoga kraqevstva.”
(str. 202-203.) Bela je uspeo i Zadar da preotme od Mle~ana, a Klai} kaè da
mu je najve}a zasluga “{to je opet ~itavo hrvatsko kraqevstvo okupio pod
svojim èzlom i {to je svoga sina Emerika dao okruniti za kraqa Hrvatske
i Dalmacije, {to nijedan nasqednik Kolomanov – koliko se znade – nije ~i-
nio.” (str. 209.)
U pregawawima Ma|ara sa Mle~anima istakli su se kr~ki knezovi
Frankopani, ~as na jednoj ~as na drugoj strani, a kasnije }e igrati wihova
porodica zna~ajniju ulogu u hrvatskoj istoriji. [to se Emerika ti~e, wega
je otac Bela III krunisao za svoga ìvota jer se bojao, po drugi put se oè-
niv{i francuskom princezom Margaretom, da bi neko mogao uskratiti
krunu wegovom izabraniku, kad mu otac umre. Nema nikakvih dokaza da je
Emerik zaista krunisan za hrvatskog kraqa. Krunisan je za ugarskog kraqa
i o~eva suvladara. Veoma tu`no deluje, ina~e, Klai}evo naklapawe o ugar-
sko-hrvatskim vladarima. Svi su oni bili ugarski vladari, a Hrvatska nije
imala nikakav individualitet u sastavu ugarske dràve.
Stupaju}i na ugarski presto 1196. godine, kraq Emerik je, pod uticajem
rimskog pape, odustao od ranije prijateqske politike prema Srbima i Bu-
garima i po~eo s intenzivnim poku{ajima wihovog podjarmqivawa. “Rim-
165
ski su pape tada pregnuli svom snagom da ~itav svijet okupe pod sjajem svoga
sunca, da istrijebe sve krivovjernike, pa~e da raskolnike ({izmatike) pri-
vedu u krilo svoje crkve. U tom pogledu osobitu su pa`wu svra}ali na Bal-
kanski poluotok, na Srbe i Bugare, koji su pripadali isto~noj crkvi. Oni
su èqeli te raskolnike dovesti u krilo katoli~ke crkve, a uz to su radi-
li da istrijebe krivojverce bogumile ili patarene, koji se bijahu ugnijezdi-
li na ~itavom poluotoku, a najvi{e u banovini Bosni. Budu}i da im pri tom
pothvatu nije dostajala wihova duhovna vlast, trebalo im je u pomo} i svje-
tovnoga ma~a. Najnaravniji i najpouzdaniji pomo}nici bili su im ugarsko-
hrvatski kraqevi, vjerni privrènici Rima, koji su se i onako s politi~-
kih motiva uplitali u balkanske posle. I tako se zgodi da je od kraqa Eme-
rika opstojala neka alijansa izme|u rimskoga dvora i ugarsko-hrvatskih
vladara, uperena proti politi~koj i vjerskoj slobodi balkanskih naroda.”
(str. 211.) Me|utim, 1197. godine izbio je gra|anski rat izme|u bra}e Eme-
rika i Andrije u kome su se glavni sukobi vodili u Slovinskoj zemqi. Hr-
vatska i Dalmacija su se priklonile Andriji 1198., kad je on ovladao Slo-
vinskom zemqom. Nakon neuspe{nog poku{aja mirewa, iste godine papa je
Andriju izop{tio iz crkve, a naredne pobedi Emerik, pa se posle izvesnog
vremena izmiri s bratom i ponovo mu poveri upravu nad Hrvatskom i Dal-
macijom. Nakon obnovqenog sukoba Emerik je Andriju strpao u tamnicu.
S obzirom da se Emerik 1202. godine proglasio i kraqem Srbije, Kla-
i} pi{e da “taj naslov ostade otad ugarsko-hrvatskim vladarima kroz sva
potowa stoqe}a u znak wihova vrhovnog gospodstva nad Srbijom, premda ga
zaista nisu vr{ili.” (str. 218.) S obzirom da su srpske zemqe u nekoliko na-
vrata priznavale vrhovnu vlast ugarskog kraqa, slede}i primer hrvatskih
istoriografa, mogli su i Srbi ugarske vladare nazivati ugarsko-srpskim
kraqevima, tim pre {to su mnogi od tih kraqeva imali podosta srpske kr-
vi, a nimalo hrvatske. Emerik je tako mogao biti ugarsko-hrvatsko-srpski
kraq. Me|utim, on je bio samo ugarski kraq, a nekada{wa Hrvatska deo
ugarske teritorije. Iste te godine, kada je Emerik provaqivao u Srbiju, kr-
sta{i i Mle~ani su osvojili Zadar i temeqito ga opqa~kali, a utvr|ewe
mu poru{ili. Nakon Emerikove smrti, Andrija se 1205. do~epao prestola,
i{ao na neuspe{an krsta{ki pohod, a 1220. do|e do novog gra|anskog rata
izme|u Andrije i wegovog sina Bele, koji je bio herceg ili upraviteq Hr-
vatske i Dalmacije kao ugarskih provincija, a otac ga je jo{ kao bebu kru-
nisao da bi mu osigurao nasledstvo prestola. Povodom pomirewa na saboru
vlastele i crkvenih velikodostojnika, Andrija je 1222. godine izdao Zlat-
nu bulu kojom je prvenstveno regulisao odnose izme|u vladara i plemi}a.
Po onda{wem feudalnom obi~aju naveo je svoju punu titulu “po milosti
Boìjoj” kraqa Ugarske, Dalmacije, Hrvatske, Rame, Srbije, Hali~a i Vla-
dimirske.
Kada je, po smrti Andrije II, wegov sin Bela IV 1235. godine do{ao na
ugarski presto, novi herceg Hrvatske i Dalmacije postao je Belin brat Ko-
loman. Koloman je zapam}en po krvavom krsta{kom ratu koji je od 1234. do
1273. godine, po papinom nalogu, vodio protiv Bosne i Huma, dok su se we-
govi primorski gradovi surovo obra~unavali sa Omi{anima i Ka~i}ima,
166
neretqanskim gusarima, ali tako|e i bogumilima. Godine 1241. Mongoli su
katastrofalno porazili ugarsku vojsku i zauzeli sve wene teritorije s le-
ve obale Dunava. Potom su preplavili celu Slovinsku zemqu, osvojili Za-
greb i prodrli u Hrvatsku. Bela IV se sklonio u Trogir, a Mongoli, koji su
sve ìvo pred sobom ubijali, pojavili su se pod zidinama Splita, neuspe-
{no ospedali Klis, i posle velikog pomorskog poraza kod Raba, povuko{e
se, doìvev{i jo{ jedan poraz u podgorju Velebita. Macan napomiwe da su
podaci o te dve bitke istoriografski falsifikati, te navodi da su Mongo-
li poraèni kod [ibenika. Mle~ani su ponovo 1243. zauzeli Zadar i nase-
lili ga svojim stanovni{tvom jer su ga starosedeoci napustili i nastani-
li se u Ninu.
Godine 1243. i 1244. dva puta su me|usobno ratovali gradovi Split i
Trogir. Svi okolni hrvatski plemi}i su se svrstali uz Trogir, a ugroèni
Spli}ani za svog kneza izabra{e bosanskog bana Mateja Ninoslava koji im
pomoè s velikom vojskom. Uz Split su se svrstali humski knez Andrija i
Poqi~ani s Ka~i}ima. Na to je Bela IV uputio hercega Dionisija na Spli-
}ane i Poqi~ane, a sam je krenuo u ratni pohod na Bosnu. Posle krvave op-
sade Spli}ani su kapitulirali, a o ratnim de{avawima u Bosni nema isto-
rijskih svedo~anstava. Ovde je bitno, kako nam skre}e pa`wu Trpimir Ma-
can, da je Bela IV nakon tatarske najezde uredio da se nekada{wim hrvat-
skim kraqevstvom upravqa na slede}i na~in: “Kraqevstvom vladat }e her-
ceg (duks) od kraqevskog roda, a wemu }e biti pokorna dva bana: hrvatsko-
dalmatinski i slovinski (slovenski). Ako nema hercega kraqevskoga roda,
vr{i wegovu vlast slovinski ban kao ban ~itave Slovinske zemqe, a wemu
}e se pokoravati hrvatsko-dalmatinski ban i zvat }e se tada primorski
ban.” (str. 267.) Me|utim, u mno{tvu originalnih poveqa, a to i Klai} po-
miwe na nekoliko mesta, uop{te se ne govori o hercegu Hrvatskog kraqev-
stva, nego o “hercegu ~itave Slavonije.” (str. 278.)
b) Ukqu~ivawe Slavonije u Hrvatsku bez istorijskih dokaza
Ban ~itave Slavonije, Henrik Gisingovac, organizovao je 1274. godine
plemi}ku pobunu protiv ugarskog kraqa Ladislava IV Kumanca i wegovog
mla|eg brata Andriju proglasi{e za novog vladara, ali je pobuna ugu{ena.
Kada je ban ~itave Slavonije postao Joakim Pektar, 1276. i 1277. vo|eni su
krvavi sukobi izme|u wegovih pristalica i protivnika. Pristalice su mu
bile koncentrisane u Slovinskoj zemqi, a protivnici u Hrvatskoj. Joakim
je iz Slovinske zemqe s vojskom krenuo na jug “da svlada divqa{tvo hrvat-
skoga puka,” (str. 286.), ali je u tom pohodu poginuo. Novi ban ~itave Slavo-
nije krajem 1277. postao je Henrik Gisingovac mla|i, a primorsko-hrvatski
ban bribirski knez Pavle I [ubi}. Ina~e, od 1275. godine, herceg “~itave
Slavonije, Dalmacije i Hrvatske” (str. 286.) bio je ugarski kraqevi} An-
drija.
Zanimqivo je da je Hrvatsku i Slavoniju 1277. zahvatio gra|anski rat u
kome su mnogi plemi}i ratovali jedan protiv drugoga, stvaraju}i op{ti ha-
os. Krvoproli}e je bilo tako nepodno{qivo da je ~itava Slavonija 1281. ka-
`wena crkvenim interdiktom, s obzirom da je i zagreba~ka biskupija bila
ume{ana u sukobe. Do smirewa op{tih prilika do{lo je tek 1284. Hrvatski
167
i slavonski velika{i su se i 1291. me|usobno podelili i sukobili jer su ne-
ki od wih podràvali tada{weg ugarskog kraqa Andriju III Mle~anina, a
neki pretendenta na ugarski presto, napuqskog kraqevi}a Karla Martela.
Pretendenta je podràvao papa, pa ga je godinu dana ranije i krunisao, pa su
ga uglavnom podràvali dalmatinski, hrvatski i zagreba~ki slavonski bi-
skup. Uz wega su stali i slavonski plemi}i Gisingovci i bribirski knezo-
vi [ubi}i. Karlo Martel je imao dobre {anse da se zaista do~epa ugarskog
prestola, ali se 1295. razboli od kuge i umre. Nedugo zatim umre i zagreba~-
ki biskup Ivan, pa kraq Andrija III brzo na wegovo mesto dovede iz Erdeqa
sebi odanog Mihaila, koji odmah po~e s progonom kraqevih protivnika. Za
hercega ~itave Slavonije kraq je postavio svog ujaka Albertina Morosina,
a Gisingovcima je oduzeo mnoge posede. Priklonili su mu se i plemi}i Ba-
boni}i, pa je svoju vlast prili~no stabilizovao.
Ni tada{wi papa Bonifacije VIII nije mirovao. Godine 1297. progla-
sio je za ugarskog kraqa Karla Roberta, sina Karla Martela, pa je odmah
upregao biskupe i sve{tenike da rade na sprovo|ewu wegove voqe, smewuju-
}i neposlu{ne. Po{to je osnaìla plemi}ka grupacija koja ga je podràva-
la, Karlo Robert je 1300. godine do{ao u Split, gde ga je sve~ano do~ekao
nadbiskup Petar. Ban Pavle [ubi} ga je potom otpratio iz Hrvatske u Sla-
voniju, dovev{i ga u Zagreb gde ga je ostrogonski nadbiskup Grgur krunisao
i pomazao za ugarskog kraqa. U januaru 1301. umro je kraq Andrija, pa su po-
tom {irom Slavonije Karla Roberta “velika{i, plemi}i i pu~ani odu{e-
vqeno do~ekivali i svojim kraqem progla{avali.” (str. 313.) Andrijinom
smr}u ugasila se ugarska dinastija Arpadovi}a. Sumiraju}i wihovu stogo-
di{wu vladavinu i nad Hrvatima, Klai} opet nategnuto tuma~i istorijske
~iwenice i pi{e jezikom svojih èqa, a ne stvarnih fakata. U tom smislu,
mada Hrvatska pod Ugrima nije imala apsolutno nikakve samostalnosti ni
autonomije, zakqu~uje: “Smatraju}i Arpadovi}i hrvatsku dràvu naslije-
|enom ba{tinom svoje porodice, nisu je pridruìli matici zemqi Ugar-
skoj. Kraq Ladislav htio je od we stvoriti sekundogenituru, namjestiv{i u
zauzetom dijelu Hrvatske svoga sinovca Almo{a za kraqa, tako da bi wego-
va loza posve nezavisno od glavne loze vladala tim kraqevstvom. No ve} we-
gov nasqednik Koloman odustade od te zamisli, pa se sam ovjen~a kraqev-
skom krunom hrvatskom. Svi potowi Arpadovi}i smatrali su Hrvatsku s
Dalmacijom za zasebno kraqevstvo, premda se vi{e ni za jednoga ne spomi-
we izrijekom da bi se bio okrunio zasebice hrvatskom krunom. No imade po-
dataka po kojima bismo mogli poslutiti da su ipak neki nasqednici Kolo-
manovi u XII stoqe}u dali vjen~ati za hrvatske kraqeve ili sebe ili svoje
sinove.” (str. 315.) Mogli bismo “poslutiti”!
Da nikakve ~vrste veze izme|u Hrvatske i Slavonije nije bilo, svedo~i
~iwenica da nikada nisu imale jedinstvene crkvene organizacije. Dok je ce-
la Hrvatska bila podre|ena hrvatsko-dalmatinskoj nadbiskupiji u Splitu,
zagreba~ka biskupija, koja je obuhvatala celu Slavoniju, bila je podre|ena
ugarskoj nadbiskupiji u Kalo~i. [to se Dalmacije ti~e, ona je obuhvatala
“isprva samo primorske op}ine Zadar, Trogir i Split, zatim gradove Krf,
Rab, Pag i Osor na otocima. No poslije stado{e pribrajati Dalmaciji i ju-
`ne otoke Bra~, Hvar i Kor~ulu, pa~e i neke prvotno hrvatske gradove u
168
primorju, kao [ibenik i Nin, jer su bili ure|eni sasvim po kalupu dalma-
tinskih gradova.” (str. 315.) Klai} smatra da je ~iwenica o odeqenosti Sla-
vonije od Hrvatske u crkvenom pogledu bila “uzrokom da se naskoro i u
upravnom pogledu po~ela odvajati od Hrvatske i smatrati za zasebnu oblast
(teritorij). Najprije je sta{e zvati banovinom ili hercegovinom, posle
pak i kraqevinom, ... do~im su je stranci (naro~ito rimski pape i napuqski
vladari) koji put pribrajali Ugarskoj.” (str. 316.) Su{tinski je problem
{to Klai} nema nikakvih dokaza da je Slavonija ikada u upravnom pogledu
bila ukqu~ena u Hrvatsku. Ovde je va`no {to i sam Klai} priznaje da su hr-
vatski banovi bili samo ugarski namesnici, a ne nikakvi vladari. Jedno
vreme im je ~ak i nesumwivi Srbin Belu{ bio ban. Slavonski ban je imao
pravo da kuje sopstveni novac – banovce, dok hrvatsko-dalmatinski ban to
nije mogao. Ugarski kraq je preuredio i zate~ene ùpanije i li~no imeno-
vao ùpane. Gradovi u Slavoniji su ure|ivani po nema~kom uzoru, a u Hrvat-
skoj, posebno u primorju, po romanskom obrascu.
v) Intrige i pobune u prvoj polovini XIV veka
Dolazak Karla Roberta na ugarski presto 1301. godine silno je oja~ao
hrvatsko-primorskog bana Pavla I [ubi}a i u~inio ga neprikosnovenim
gospodarem Hrvatske i Dalmacije. Klai} tvrdi da mu je i Bosna bila poslu-
{na, a samo su mu se na severu opirali knezovi Frankopani, s obzirom da je
i Dujam Frankopan doprineo ustoli~ewu Karla Roberta, te tako uìvao
wegovu zahvalnost. Klai} pretpostavqa da je ve} u to vreme sporadi~no do-
lazilo i do krvavih sukoba izme|u [ubi}a i Frankopana, usled wihovih
stalnih surevwivosti i borbi za prevlast. Slavonijom su dominirali kne-
zovi Baboni}i, ~ija se vlast protezala i na Krawsku. Na istoku Slavonije
postepeno su oja~ali knezovi Gorjanski, gospodari \akova i Poège. Biv-
{i srpski kraq Stefan Dragutin dobio je od ugarskog kraqa Ladislava IV
Kumanca da upravqa Ma~vom, Bosnom, Sremom, Beogradom i Brani~evom,
koji su u to vreme bili pod vrhovnom ugarskom vla{}u. Po{to su Dragutin
i wegov sin Vladislav odlu~no podràvali Karla Martela, 19. avgusta
1292. godine napuqski kraq Karl II u znak zahvalnosti izdao je Vladislavu
povequ kojom “podjequje wemu i wegovim nasqednicima za sva vremena her-
cegovinu Slavoniju osim zemqe koje posjeduje ban Radoslav (Baboni}) sa
svojom bra}om, nadaqe zemqe koje drè unutar re~ene oblasti knez Ivan
Kr~ki, modru{ki i vinodolski sa svojim bratom, kao i knez Dujam, brati}
spomenutog kneza Ivana, ali samo dotle dok potowi ustraju u vjernosti pre-
ma kraqu.” (kwiga druga, str. 14.)
Protiv kraqa Karla Roberta i posle 1301. godine bili su dalmatinski
gradovi, knezovi slavonski Gisingovci i zagreba~ki biskup Mihajlo. Ima-
wa Gisingovaca bila su uglavnom severno od Drave, osim Koprivnice i jo{
nekih imawa u Krièva~koj ùpaniji. Protivnici novog kraqa bili su i
neki ugarski i erdeqski velika{i, kontriraju}i svojim pretendentom na
presto. Gra|anski rat je ve} 1302. obuhvatio unutra{wost Ugarske i Slavo-
niju, a naredne godine presudio je papa u korist Karla Roberta, kao sina na-
puqske kraqice Marije, }erke ugarskog kraqa Stjepana V i sestre Ladisla-
va Kumanca. Papina presuda kao da je jo{ vi{e rasplamsala sukobe, u koji-
169
ma je najvi{e stradala Slavonija, neki su joj predeli potpuno opusto{eni.
Kada je ~e{ki princ Ve}eslav odustao od borbe za ugarski presto, kao novi
pretendent pojavio se bavarski vojvoda Oton. I on se u Stolnom Biogradu
1305. godine krunisao i novi gra|anski rat izazvao. Karlo Robert se tek
1307. stabilizovao na prestolu. Me|utim, naredne godine Stefan Dragutin
je poku{ao, uz pomo} nekoliko ma|arskih velika{a, da se do~epa ugarske
krune, {to je nove sukobe izazvalo. Tek uz posredovawe papskog legata iz-
mirilo se svo ugarsko plemstvo, pa je Karlo Robert ponovo krunisan u Bu-
dimu 1309. godine.
Hrvati su ostali po strani od svih ovih sukoba, u kojima su Slavonci
najvi{e stradali i po ~ijem okon~awu je kraq Stjepana Baboni}a postavio
za bana ~itave Slavonije. Pavle I [ubi} je poku{ao svoga brata Mladena I
da ustoli~i za bosanskog bana, ali su ga bogumili ubili 1304. Potom je Pa-
vle poku{ao instalisati svoga sina Mladena II, ali su se èstoki bosanski
nemiri nastavqali. Koriste}i slabost Mle~ana usled wihovog rata s pa-
pom Klimentom V, godine 1311. Pavle [ubi} je Zadar preoteo i opet ga do-
veo pod ugarsku krunu. Sin wegov Mladen II, koga je prethodno nametnuo za
bosanskog bana, izabran je za zadarskog kneza. Slede}e godine, po smrti o~e-
voj, postao je hrvatskoprimorski ban i nastavio ratovawe s Mle~anima. Ka-
da je Karlo Robert 1319. krenuo u rat protiv Srbije, Mladen II [ubi} je po-
slao pomo}nu vojsku sa zapada, za koju Klai} kaè da su joj naneli “mnogo
{tete sinovi Branivojevi.” (str. 38.) Papa Jovan XXII silno se obradovao
Karlovim zauzimawem Ma~ve, pa je pozvao i druge katoli~ke vladare da mu
se prikqu~e u borbi protiv srpskih {izmatika. Banovini Ma~vi, koju je
posle skoro ~etrdeset godina ponovo prikqu~io Ugarskoj, Karlo Robert je
pripojio sremsku, vukovarsku i bodro{ku ùpaniju, a za bana 1320. postavio
Pavla Gorjanskog. Ina~e, Mladen II nije bio u stawu da sa~uva Zadar, pa je
taj najva`niji dalmatinski grad ve} 1313. opet bio pod mleta~kom vla{}u.
Naredne godine se Mladen i wegova bra}a proglasi{e i mleta~kim gra|a-
nima. Glavu su sve vi{e dizali lokalni hrvatski vlastelini, a èstoko su
mu se opirali Stjepan Kotromani}, bosanski ban i wegovi velika{i. Mada
Srbi nisu imali uspeha protiv glavnine ugarske vojske, o~igledno je iz
Klai}evog teksta da su porazili odred Mladena II [ubi}a. “îni se da je i
tu bana Mladena sna{la neda}a. U lipwu 1319. miri se on sa srpskim kra-
qem Uro{em Milutinom, kojemu je morao dati taoce, me|u kojima i ro|eno-
ga brata svoga. Srpski kraq predaje tada te taoce Dubrov~anima, te }e ih
oni dràti u svom gradu dotle dok ban ispuni zadana obe}awa. Ban se naime
zavjerio da }e kraqu ne{to povratiti; {to nije zabiqeèno.” (str. 43.) Ta-
lac je bio Mladenov brat Grgur.
S obzirom da je Mladen “iza{ao iz borbe sa srpskim kraqem slabiji
nego {to je prije bio” (str. 44.), dotad wemu podre|eni hrvatski knezovi i
dalmatinski gradovi po~e{e da kuju zavere da ga obore i pogube. Mladen je
nekoliko zaverenika pogubio, ali gradu [ibeniku prisko~i{e u pomo}
Mle~ani i za{titi{e ga od razgoropa|enog bana. Godine 1321. odmetnuo mu
se i Trogir, zatraìv{i mleta~ku pomo}. Za godinu 1322. Mladen II je sa-
zvao sabor hrvatskih velika{a, ali mu oni uskrati{e podr{ku i pozva{e
170
kraqa da im pomogne u sukobu sa banom. Protiv Mladena su krenuli slavin-
ski ban Ivan Baboni} i bosanski ban Stjepan Kotromani}. Izdao ga je i we-
gov ro|eni brat Pavle II, sklopiv{i savez sa Trogiranima i Frankopani-
ma. Ivan Baboni} je te{ko Mladena porazio u bici kod Blizne u Poqica-
ma. U Knin je pristigao i ugarski kraq, pa je zarobio Mladena i odveo ga u
Zagreb, gde mu se gubi svaki trag. Kraq je sada Ivana Baboni}a proglasio
za bana ~itave Slavonije, Hrvatske i Dalmacije, ali novog bana nisu pri-
hvatili hrvatski plemi}i. Godine 1323. zaduì kraq slavonskog bana Niko-
lu Omodejeva i bosanskog bana Stjepana Kotromani}a da savladaju pobuwe-
ne hrvatske knezove, svrgav{i prethodno Ivana Baboni}a koji se pokazao
nesposobnim za taj posao. Kad je novi ban stigao, situacija u Hrvatskoj se
malo smirila, ali ~im se vratio u Slavoniju, ponovo izbi{e sukobi izme-
|u hrvatskih plemi}a, podeqenih u dva tabora koje su predvodili Mladenov
brat Juraj II i vojvoda Nelipi}. Juraj je poraèn, ali je bosanski ban nasta-
vio rat da bi ga osvetio. Godine 1324. za slavonskog bana je imenovan Mikac
Mihaqevi}, po nacionalnosti “Ukrajinac iz sjeveroisto~ne Ugarske” (str.
57.), kome je kraq dao naj{ira ovla{}ewa da zavede red me|u slavonskim
plemi}ima, a onda ga posla u Hrvatsku i Dalmaciju.
Tamo su se Mikcu prikqu~ili i [ubi}i i Frankopani, a odmetnutog
Nelipi}a podràli su Mle~ani i dalmatinski gradovi. Me|utim, iako mu
je s vojskom pripomogao i bosanski ban, Mikac je bio neuspe{an u svom po-
hodu, pa se posle krvavih borbi i velikih gubitaka povukao. Nelipi} je
ostao gospodar celog hrvatskog prostora od Like i Krbave do u{}a Ceti-
ne. Celim primorjem od Zrmawe do Cetine ovladali su wegovi saveznici
Mle~ani. Samo su Skradin i Omi{ ostali u rukama [ubi}a, Stjepan Ko-
tromani} je zauzeo Imotski, Duvno, Livno, Glamo~ i Neretqansku krajinu
do Cetine. Krajinu sa Imotskim prikqu~io je Humu, a ostale zauzete pre-
dele pretvorio u posebnu oblast – Zapadne strane ili Zavr{je. Povodom
toga Macan prime}uje da je ispravan samo naziv Zavr{je, a da je Zapadne
strane kao naziv preuzet tek 1377. iz naslova srpskih vladara. Iako svede-
na na mawi prostor, Hrvatska je ipak neko vreme bila prakti~no nezavisna
dràva pod Nelipi}em. Za to vreme Slavoniju je opet potresao unutra{wi
rat 1327. godine, nastao pobunom sinovaca Ivana Baboni}a protiv bana
Mikca. Posle velikog krvoproli}a, slavonski velika{i se uz posredovawe
zagreba~kog biskupa izmiri{e. Godine 1333. izbila je pobuna u ~itavoj za-
greba~koj biskupiji protiv biskupovog poku{aja da efikasnije naplati cr-
kveni porez – desetinu, koja je tek nakon sedam godina smirena.
Uskoro se opet osnaì{e [ubi}i, posebno Jurajev sin Mladen III uz po-
mo} svog strica Pavla II, {to je jo{ vi{e zbliìlo kneza Nelipi}a i dal-
matinske gradove u nameri da im se suprotstave. Sklopiv{i i formalni sa-
vez sa [ibenikom, Trogirom i Splitom, krenuo je Nelipi} u rat protiv
kneza Mladena III, napav{i Klis. Po~etkom naredne godine ipak je postig-
nuto kompromisno primirje, a uskoro se i [ubi}i sporazume{e sa Mle~a-
nima, a Nelipi} poremeti ranije prijateqstvo kad je wegov brat Ivan ugro-
zio Trogir. Godine 1336. obnovqen je rat izme|u [ubi}a i Nelipi}a.
Nelipi} je bribirskim knezovima oteo Ostrovicu i tako se opasno pribli-
171
ìo Zadru i Ninu, {to je zabrinulo Mle~ane. Na mleta~ki pritisak,
Nelipi} je vratio Ostrovicu [ubi}ima, uz nov~anu nadoknadu. Neki hr-
vatski knezovi, nezadovoqni Nelipi}evom samovoqom, zatraìli su 1338.
pomo} od Karla Roberta, ali on ostade pasivan. [ubi}i se potom obrati-
{e bosanskom banu Stjepanu II Kotromani}u i srpskom kraqu Stefanu Du-
{anu Silnom. Banov brat Vladislav je te godine oènio Mladenovu sestru
Jelenu, a Mladen III oènio je sestru Du{anovu, tako|e Jelenu. Uz to su jo{
vi{e u~vrstili prijateqstvo sa Mle~anima. Nelipi} se uspe{no odbranio
od bosanskog bana, a onda je napao dalmatinske gradove. I daqe su samo
Frankopani ostali odani ugarskom kraqu Karlu Robertu do wegove smrti,
a potom od 1342. wegovom sinu Ludoviku I Velikom. Nelipi} je 1343. posti-
gao mir sa Mle~anima, a naredne godine umro ostavqaju}i nedoraslog sina
Ivana za naslednika i udovicu Vladislavu.
Kraq Ludovik je Nelipi}evu smrt video kao dragocenu {ansu da povra-
ti kontrolu nad Hrvatskom, ali su i Mle~ani pokrenuli inicijativu da se
svi hrvatski plemi}i ujedine oko Vladislave i poveù sa dalmatinskim
gradovima da bi spre~ili prodor ugarskog kraqa. Ludovik je 1344. uputio
slavonskog bana Nikolu Bani}a sa vojskom i on ubrzo stiè do Knina.
Usred opsade Vladislava ponudi da se pokori ugarskom kraqu, na {to je ban
odlu~io da se vrati i povede wenog poslanika. Pod uticajem Mle~ana ona
ne{to docnije odustane od svoje ponude Ludoviku. To je kraqa razbesnelo i
1345. on li~no povede ratni pohod na Hrvatsku. Kraqu se pridruìo knez
Budislav Ugrini} iz roda [ubi}a, dok su svi ostali hrvatski knezovi bi-
li na strani Mle~ana. Ubrzo kao kraqeva prethodnica stigo{e slavonski
i bosanski ban sa svojim vojskama. Vladislava se prikloni kraqu i predade
mu Knin i jo{ neke gradove, a kraq wenom sinu Ivanu sva porodi~na ima-
wa Nelipi}a. Ivan mu je od tada bio odan, a prikloni{e mu se i Kurjakovi-
}i. Kraq je odustao od napada na [ubi}e, ali je bana Nikolu ostavio u Kni-
nu s posadom i novom titulom bana ~itave Slavonije i Hrvatske. I dalma-
tinski gradovi se uskoro prikloni{e ugarskom kraqu, ~ak i Zadar. U avgu-
stu 1345. Mle~ani s jakim snagama napado{e Zadar. Na strani Mle~ana bi-
li su [ubi}i, a na strani Zadrana Frankopani. Po kraqevom nalogu, Za-
dranima su prisko~ili u pomo} Nikola Bani} i Stjepan II Kotromani}, ali
s nedovoqnim snagama i skloni nagodbi s Mle~anima. Pojavile su se i tvrd-
we da su primili mito da izbegnu ulazak u borbu. U maju 1346. godine, kad su
Zadrani posle dugih i iscrpquju}ih borbi bili na izmaku snaga, stigao je
kraq Ludovik s velikom vojskom. U èstokom okr{aju, iako mnogo slabiji,
Mle~ani su pobedili. Ludovik nije imao prostora da potpuno razvije svoju
vojsku, a raspolagao je s previ{e kowanika i premalo pe{aka. Posle pora-
za vratio se ku}i, a Zadrani su i daqe odolevali Mle~anima, dok ih posle
nekoliko meseci nije glad iscrpela i naterala na bezuslovnu predaju.
Godine 1347. knezovi [ubi}i odlu~i{e da se priklone kraqu Ludovi-
ku i predaju mu strate{ki izuzetno zna~ajan grad Ostrovicu. Zauzvrat je
kraq [ubi}ima poklonio grad Zriw u Slavoniji, gde se deo porodice pre-
selio i dobio novo prezime Zriwski, od kojih je prvi knez Juraj III, sin Pa-
vla II. Porodica se po pitawu savezni{tva pocepala jer je Mladen III ostao
172
veran Mle~anima, kao gospodar Klisa. Kuga je 1348. godine napravila veli-
ki pomor po primorskim gradovima, pa je od we u Trogiru umro i Mladen III,
ostaviv{i maloletnog sina Mladena IV i brata Pavla III da upravqa ima-
wima do wegovog punoletstva, posebno gradovima Klisom, Skradinom i
Omi{om. Kraq je 1349. godine svog mla|eg brata Stjepana postavio za her-
cega ~itave Slavonije, Hrvatske i Dalmacije, a naredne godine herceg Stje-
pan imenovao je Pavla od Ugla za bana i svog zamenika u Hrvatskoj. Kraq je
1351. za hrvatskog, slavonskog i dalmatinskog bana imenovao erdeqskog voj-
vodu Stjepana Lackovi}a. Od te godine slavonski feudalci su stekli pra-
vo u~e{}a na saborima ugarskog plemstva, ~ime su slavonski i ugarski ple-
mi}i potpuno statusno izjedna~eni, za razliku od hrvatskih i dalmatin-
skih. I dotad nikada nisu dràni jedinstveni sabori hrvatskog i slavon-
skog plemstva, nego uvek odvojeni. Godine 1355. Ludovik se do~epao Omi{a,
a onda nastade trka izme|u wega i Mle~ana ko }e se pre do~epati ostala dva
grada [ubi}a, Klisa i Skradina. Kli{ka knegiwa Jelena [ubi} se obra-
tila za pomo} svome bratu srpskom caru Du{anu i on joj je poslao snaàn
vojni odred na ~elu sa vojvodom Palmanom, dok je Skradin preuzeo srpski
vojvoda \ura{ Imu}ni. “No, Skradiwani nekako nisu voqeli Srbe, zato je
domala u Skradin, vaqda na poziv Kneza Pavla III i ène mu Katarine, u{la
i mleta~ka posada, tobo` da ga zajedno sa \ura{om brani od navala hrvat-
skih ~eta. Mleci se tako zdruìli sa Srbima na odbranu Skradina.” (str.
140.) Klis je bio ~vrsto opkoqen ugarskim trupama pod komandom hrvatskog
bana Nikole, koga je pomagao cetinski knez Ivan Nelipi}. Mle~ani su pro-
tiv bana pobunili hrvatsko pleme ûbrani}a i jo{ neke Hrvate. Po{to se
Klis nije mogao odbraniti, knegiwa Jelena ga napusti sa porodicom i posa-
dom, pa ode u Srbiju, ali je wen sin Mladen IV postao talac hrvatskog bana.
Tada je umro car Du{an, pa se povu~e i srpski vojvoda \ura{, predaju}i
Skradin Mle~anima. [ubi}i se svedo{e samo na Bribir i okolnu ùpu,
kao svoju postojbinu. Ugarsko-mleta~ki rat se nastavqao.
g) Ugra|ivawe notornih laì u temeqe Dubrovnika
Godine 1356. Ludovik je u Zagrebu prikupio veliku vojsku pod izgovo-
rom da priprema pohod protiv Srba raskolnika, ali krenu na zapad, kroz
Krawsku i Furlaniju da udari direktno na Mletke. Posle zna~ajnih vojnih
uspeha, kraq postavi zahtev da Mle~ani napuste celu Dalmaciju. Sredinom
1357. Split i Trogir se odmetnu{e od Mle~ana i prikloni{e Ludoviku. Taj
primer sledio je i [ibenik, a uskoro pade Zadar, Nin i redom sva ostrva.
Mirovnim ugovorom Mle~ani su se u korist Ma|ara odrekli cele Dalma-
cije i suvereniteta nad Dubrovnikom. Iste godine Ludovik je prinudio bo-
sanskog vladara Tvrtka da se u korist Ma|ara odrekne Dowih krajeva i Hum-
ske zemqe do Neretve. Namesnik cele Dalmacije, Hrvatske i pripojenih
oblasti bio je hrvatski ban Ivan ]uz. Ovde Klai} ugra|uje novu istorio-
grafsku la` kad kaè: “Mirom u Zadru bija{e i grad Dubrovnik do{ao pod
vlast kraqa Ludovika. Tim se ispuni ìva èqa Dubrov~ana, koji su ve}
odavna nastojali osloboditi se mrskih im Mletaka, te pridruìti Hrvat-
skoj i Dalmaciji, s kojima su nekad, jo{ za narodne dinastije hrvatske, bili
zajedno. Glava ugarsko-hrvatske stranke u Dubrovniku bio je nadbiskup Ilija
173
Saraka, kojega je jama~no bodrila èqa da s pomo}u ugarskoga i hrvatskoga
kraqa zatre {izmatike i patarene u Srbiji i u ostalim zemqama Balkan-
skoga poluotoka.” (str. 152-153.) Ve} ga i Trpimir Macan tu delimi~no is-
pravqa kad prime}uje da je Dubrovnik “bio u sastavu temata Dalmacija, a
priznavao je naizmjeni~no bizantsku, normansku i mleta~ku vrhovnu vlast.”
(str. 153.) Re~ je o vizantijskom tematu koji nema isto teritorijalno zna~e-
we kao ugarska ili mleta~ka Dalmacija; Dubrovnik nikada nije bio zajedno
sa Hrvatskom i Dalmacijom u vreme hrvatskih narodnih vladara, niti je u
wemu bilo ikakvih tragova hrvatske narodnosne svesti. Nadbiskup Ilija
Saraka je bio otrovni katolik koji je èleo satirawe pravoslavaca i bogu-
mila, ali nikada nikakva hrvatska ose}awa nije imao.
Kad se stabilizovao na zapadu svoje dràve i konsolidovao kraqevsku
vlast, Ludovik se okrenuo prema Srbiji “da se osveti za vje~ite provale u
Ma~vu, a i da ugodi papi koji je stalno vapio za kriàrskim ratom na Srbe
raskolnike i patarene u Bosni. Ta papa Inocencije bio je gotovo ogor~en
kad je ono Ludovik u lipwu 1356. s vojskom, sabranom u Zagrebu za kriàr-
ski rat, udario na Mletke mjesto na Srbiju.” (str. 160.) Rat je zapo~eo u jesen
1358., ali se 1359. Ludovik vratio iz Srbije, gde je navodno neki srpski ve-
lika{ priznao vrhovnu vlast ugarskog kraqa. Klai} naga|a da bi to mo`da
mogao biti Lazar Hrebeqanovi}. “Srpski velika{ obe}ava{e da }e prigr-
liti katoli~ku vjeru, a mo`da i to da }e priznati vrhovnu vlast ugarsko-hr-
vatskog kraqa.” (str. 161.) Na vest o Ludovikovom upadu u severnu Srbiju,
humski knez Vojislav Vojinovi} je odmah, u znak odmazde, napao Dubrov~ane
kao ugarske vazale. Ludovik je ugrozio i Bosnu. “Ugarski qetopisci kaù da
je kraq pokrenuo na Bosnu kriàrski rat, poglavito da istrijebi “nebroje-
no mno{tvo heretika i patarena”, koji bijahu posve mah preoteli i gotovo
istisnuli katoli~ku vjeru, ali nema ni najmawe sumwe da je kraq zapo~eo
rat i s politi~kih razloga.” (str. 162.) Tvrtko je 1363. pobedio Ma|are u ~i-
joj vojsci su bili mnogi hrvatski plemi}i. “Najvi{e je tom prigodom pomo-
gao banu veliki vojvoda bosanski Vukac Hrvatini}, otac slavnoga Hrvoja.”
(str. 163.) Po{to Ludovik nije bio u stawu da vojni~ki porazi Tvrtka, pod-
muklo je protiv wega hu{kao bosansku vlastelu, {to je 1366. dovelo do po-
bune koja je Tvrtka politi~ki oslabila. Tvrtko je ~ak bio svrgnut, a onda se
uz Ludovikovu pomo} vratio na bosanski poloàj s obnovqenim vazalskim
odnosom.
d) Potpuno uru{avawe konstrukcije kontinuiteta
hrvatske dràvnosti pod stranim vladarima
Ludovik je 1365. godine zauzeo deo Bugarske, vidinsku oblast, pozivaju-
}i se na ~iwenicu da su ugarski vladari jo{ od 1270. godine imali i titulu
kraqa Bugarske. Klai} pi{e da je ma|arski kraq potom poslao “iz Bosne
osam frawevaca, koji stado{e raskolnike i krivovjerce (patarene) u Bu-
garskoj obra}ati na katoli~ku vjeru. I zaista se bugarski narod rado odazi-
va{e pozivu frawevaca: sve na hrpe hrlili su velika{i s narodom da pri-
me sveti krst. Osobito se skloni pokaza{e patareni. Tako se zgodi da je ono
nekoliko frawevaca za pedeset dana preko 200.000 Bugara privelo u krilo
katoli~ke crkve. No to ne bija{e ni tre}i dio tamo{wega puka.” (str. 167.)
174
Ludovik je formirao i posebnu bugarsku banovinu, koja nije dugo trajala.
Postao je i poqski kraq, a i daqe se intenzivno me{ao u napuqska poli-
ti~ka zbivawa, zbog ~ega je zapostavio situaciju u ju`nim ugarskim oblasti-
ma i izazvao nove probleme.
Ponovo je, i opet neuspe{no, 1370. godine napao Bosnu, nakon ~ega se
Tvrtko vrlo brzo konsolidovao i izmirio s mla|im bratom, kojim su dota-
da manipulisali papa i Ma|ari. Tvrtko je po ènskoj lozi bio potomak Ne-
mawi}a, pa se posle smrti cara Uro{a i on ume{ao u razmirice oko dràv-
nog nasle|a. Sa knezom Lazarom porazio je Nikolu Altomanovi}a i pode-
lio wegove posede. Bal{i}ima je oteo Travuniju i odlu~io da se proglasi
za kraqa. “Donekle ga to i pripadalo, budu}i da je po ènskoj lozi bio po-
tomak slavnih Nemawi}a, a k tomu je drào i jedan dio matice srpskih ze-
maqa.” (str. 200.) I tako, 1377. godine, “ne pitaju}i nikoga, dade se u Mile-
{evu na grobu Sv. Save ovjen~ati “sugubim vijencem”, bosanskim i srpskim;
vijencem bosanskim koji mu pripada{e od starine i srpskim koji naslijedi
od svojih praroditeqa, od “gospode srpske”. Zbog te krunidbe prisvaja{e
otad ne samo prava bosanskih banova, nego i du`nosti srpskih vladara. Pa-
~e da istakne svoje pravo na srpsko prijestoqe, prozva se “kraq Srbqem”,
{to su nakon wega ~inili svi vladari bosanski. Dok se prije naprosto zvao
“Tvrtko, milo{}u Bo`jom ban bosanski”, zove se nakon krunidbe “Stefan
Tvrtko v Hrista Boga kraq Srbqem, Bosni i Primorju”. Novoga kraqa bo-
sanskog i srpskog priznale su odmah i druge vlasti. Prvi ga priznado{e
kraqem Srbije Dubrov~ani, koji su mu po~eli pla}ati godi{wi dohodak od
2000 perpera, {to su ga dotad davali srpskim vladarima na dan Sv. Dmitra.
I Mleta~ka Republika prizna ga vladarom Srbije, te ga odsad u slu`benim
spisima naziva{e “kraqem srpskim.” (str. 200-201.) Klai} tu ispu{ta da je,
pored te tri teritorijalne odrednice, Tvrtko bio i kraq Zapadnih strana.
Ali iznosi da je svom imenu Tvrtko dodao naziv “Stjepan”, zapravo Stefan.
“Po wegovu primjeru nazivahu se poslije svi bosanski kraqi istim imenom,
kao nekad srpski carevi i kraqi.” (str. 201.)
Najva`nija posledica Tvrtkovog krunisawa je ta da je Bosna na taj na-
~in raskinula svaku, makar i formalnu, pravnopoliti~ku vezu sa Ugarskom.
“Izme|u vlastele bosanske, koja je Stjepana Tvrtka pomagala u potowim
pothvatima, bija{e jama~no najznamenitiji knez Dowih krajeva, po imenu
Vukac Hrvatini}. On bija{e godine 1363. branio grad Sokol s ~itavom ù-
pom Plivom. Poslije je Vukac Hrvatini} postao velikim vojvodom kraqev-
stva bosanskoga. No godine 1378. ili 1379. umre on, ostaviv{i za sobom vi-
{e sinova, po imenu Hrvoja, Vuka, Dragi{u i Vojislava, koji bi{e prozva-
ni po ocu Vuk~i}i, te su kao susjedi hrvatski poslije mnogo utjecali na pri-
like hrvatskoga kraqevstva. Najznamenitiji od svih bio je Hrvoje, kojega je
kraq Stjepan Tvrtko poveqom, izdanom 12. oùjka 1380. u kraqevskom dvo-
ru na Moi{tri, imenovao o~evim nasqednikom u ~asti velikoga vojvode bo-
sanskoga i pored toga mu darovao tri sela u ùpi La{vi.” (str. 202.) U toj
poveqi, kako prenosi Klai}, Tvrtko je sebe na slede}i na~in titulisao:
“Stefan Tvrtko, po milosti gospoda Boga kraq Srbqem, Bosni, Primorju,
Hlmsci zemqi, Dowim krajem, Zapadnom stranom, Usori, Soli i Podriwu i
175
k tomu.” (str. 202.) Zatim kaè kako se posle “veliki vojvoda Hrvoje Vuk~i}
Hrvatini} oènio Jelenom, k}erju cetinskoga kneza Ivana Nelipi}a, te je
tako postao i vlastelinom hrvatskim.” (str. 202.) Pre}utkuje samo Klai} da
se Nelipi}eva k}erka kao katolkiwa udala za Hrvoja bogumila.
Svode}i bilans ~etrdesetogodi{we vladavine Ludovika I, Klai} po-
tencira wegov ~vrsti centralizam, potpuno diferencirawe Slavonije i
Hrvatske kao ugarskih pokrajina i uvo|ewe pravila koje se od 1356. strikt-
no primewivalo da “zaseban ban upravqa Hrvatskom i Dalmacijom, a opet
drugi ban Slavonijom.” (str. 220.) Da je besmisleno ugarskog vladara naziva-
ti i hrvatskim kraqem u pravom smislu re~i, pokazuje i sam Klai} kad s gor-
~inom konstatuje da se trsio “Ludovik da zatre ili barem sku~i one staro-
hrvatske kneèvske rodove koji su sve do wega bili zastupnici hrvatskog
naroda, a po tom i pokreta~i javnoga ìvota u Hrvatskoj. Kako je mrzio sva-
ku drugu vlast pored svoje, on je s najve}om bezobzirno{}u postupao s tim
starohrvatskim knezovima, koji su i po podrijetlu i po vlasti svojoj bili
stariji od wegove mlade dinastije.” (str. 220.)
Posebno su stradali [ubi}i, Nelipi}i i Kurjakovi}i. “îtavo dakle
visoko plemstvo hrvatsko, ti nekadawi gordi feudalni knezovi, bili su
ili smrvqeni ili vjerni, pokorni slu`benici kraqeve svjetlosti. Otpor-
na wihova snaga bija{e slomqena barem za neko vrijeme. A da se vi{e ne po-
dignu, mislio je Ludovik postignuti na dva na~ina. Prvo je kraq nastojao da
kao u Ugarskoj stvori novo visoko plemstvo od dràvnih i dvorskih ~asni-
ka, koji bi jedino sluìli wega i kojih bi sjaj i napredak bio tijesno skop-
~an s wegovom dinastijom. Stoga je ba{ èqeznom dosqedno{}u od svih dr-
àvnih i dvorskih ~asti iskqu~ivao ~lanove starih, feudalnih kneèv-
skih porodica. Za ~itava wegova vladawa od ~etrdeset godina nije bansku
~ast obna{ao nijedan ~lan hrvatske feudalne aristokratije. Kraq je ban-
sku ~ast kako u Hrvatskoj i Dalmaciji, tako i u Slavoniji iskqu~ivo povje-
ravao niìm plemi}ima, koji su prije zasluge stekli za kraqa bud na bojnom
poqu bud kao dvorski ~asnici ili upraviteqi u drugim oblastima (osobi-
to u Erdequ). Pa i tu nije kraq uzimao plemi}e iz hrvatskih oblasti na ju-
gu Gvozda, nego iskqu~ivo iz Slavonije, ve}inom takve muève kojih su tek
jedna ili dvije generacije ìvjele na jugu Drave i koji su jo{ imali roda i
posjeda onkraj Drave u Ugarskoj.” (str. 220-221.)
Sporadi~ni izuzeci u ovom slu~aju jo{ drasti~nije ukazuju na dubinu
tog problema, na kome potpuno pada konstrukcija o navodnom kontinuitetu
hrvatske dràvnosti pod stranim vladarima. Dràvni identitet i indivi-
dualitet potpuno je izgubqen kad se prvobitna hrvatska teritorija na{la
u sastavu ugarske dràve. Samo je feudalno ure|ewe privremeno sa~uvano,
preuzeto, a onda postepeno transformisano po kriterijumu lojalnosti pre-
ma vladaru i centralnoj vlasti. “Od starih uro|enika odlikovao je kraq je-
dino porodicu Gorjanskih, koja se upravo po odanoj slu`bi Anùvincima
podignula do najvi{e vlasti i sjaja. No pored tih uro|enika podigo{e se
Bani}i (Banfi) od Lendave, Lackovi}i, ]uzi, Se~i i Se~ewi, Cudari i Bu-
beki, koje je kraq obilato opskrbio imawima u Slavoniji, nadaju}i se da
}e oni jednom biti slavna potpora wegovoj k}eri. Tek posqedwih godina
176
Ludovikova vladawa stjecali su vlast i ugled tako|er potomci stare uro|e-
ni~ke porodice, naime bra}a Horvati: Ivan kao ban ma~vanski, a Pavao kao
biskup zagreba~ki”. (str. 221.)
Trpimir Macan povodom toga upozorava da porodica Horvat uop{te
nije hrvatska, nego ugarska. “Ta je porodica podrijetlom iz mayarskog roda
Ban~a. Horvatima su nazvani po gradu Horvatima blizu Starih Mikanova-
ca, jugoisto~no od \akova.” (str. 221.) I taj toponim Horvati svedo~i da je
u ranijim vremenima doseqavawe Hrvata u Slavoniju bilo samo izuzetno.
“Drugo sredstvo, kojim je kraq nastojao spre~iti da se nikad vi{e ne pri-
dignu feudalni knezovi hrvatski, bija{e to da je u Hrvatskoj na jugu Gvozda
stao osobito pogodovati nièm plemstvu, koje je bilo podijeqeno u pleme-
na i koje je vazda bilo u opreci prema feudalnim knezovima. U jednu ruku
bi{e osvjeène uspomene na ono vrijeme kad jo{ nije bilo feudalnih kne-
zova, nego su plemenitim plemenima bili na ~elu ùpani plemenski, a u
drugu se ruku stala uva|ati uredba ugarskih ùpanijskih plemi}kih sudova
(stolova). Tako je hrvatsko niè plemstvo s tom reorganizacijom postalo
jako i ugledno, a podjedno mo}nom potporom kraqevstva protiv feudalnih
knezova i wihove premo}i. Po parnicama koje su se god. 1360. pred kraqe-
vom majkom Elizabetom raspravqale u Zadru, osobito po onoj parnici iz-
me|u cetinskih plemi}a Grubi}a i kneza Ivana Nelipi}a, moèmo lako sudi-
ti kako se u ono vrijeme dignula gotova hajka na hrvatske knezove.” (str. 221.)
Posle Ludovikove smrti 1382. godine, za kraqicu je krunisana wegova
dvanaestogodi{wa k}erka Marija, dok je upravqawe Ugarskom preuzela we-
na majka Elizabeta. Hrvatski plemi} iz Vrana kod Zadra i stare{ina vite-
zova ivanovaca, Ivan Pali`na, organizovao je 1383. pobunu protiv kraqi-
ce. Elizabeta i Marija odmah su s vojskom do{le u Dalmaciju da ugu{e po-
bunu, a Pali`na je pobegao u Bosnu. Nedugo zatim, plemi}ki nemiri su ot-
po~eli i po Hrvatskoj i po Slavoniji. Zbog toga je hrvatsko-dalmatinski
ban Stjepan Mackovi} smewen 1384. godine, a Marija izdade sve~anu povequ
kojom potvrdi sva ranija prava vlastele. Surovim merama pobuna je odmah
ugu{ena u Dalmaciji i Hrvatskoj, ali se jo{ vi{e rasplamsala u Slavoni-
ji kad joj se prikqu~io zagreba~ki biskup, pro{iruju}i se i na druge delo-
ve Ugarske. Osnovni motivi su bili nemirewe sa ènskom vladavinom i
svemo} ugarskog palatina Nikole Gorjanskog. Velika{ima nije bio po vo-
qi ni Marijin zaru~nik nema~ki princ Sigismund. Biskupov brat Ivan
Horvat se proglasio banom ~itave Slavonije, a prevagu je pobuwenicima
donelo wihovo zalagawe da se na ugarski presto dovede napuqski kraq i Lu-
dovikov blizak ro|ak Karlo Dra~ki. Elizabeta i Marija su do{le u Poè-
gu, gde su primile izaslanike francuskog kraqa i ugovorile udaju Mariji-
nu za kraqevog brata orleanskog vojvodu Luja. Posredovawem Nikole Gor-
janskog kraqice su dobile podr{ku kraqa Tvrtka, kome su ustupile Kotor
da bi on odustao od pomagawa pobuwenicima. Potom pristupi{e pregovo-
rima sa vlastelom i sklopi{e sporazum o izmirewu 1385. godine. Me|utim,
sve se poremeti kad je uvre|eni Sigismund s vojskom prodro u Hrvatsku.
Plemstvo odmah posla zagreba~kog biskupa Pavla Horvata da dovede Kar-
la Dra~kog.
177
|) êrupawe srpske Bosne u vreme Kosovskog boja
Uskoro je preko Sewa Karlo stigao u Zagreb i produìo za Stolni Bi-
ograd. Marija se u Budimu odmah ven~ala sa Sigismundom, ali joj mu` ute~e
u ê{ku i ostavi je na cedilu. Karlo Dra~ki u|e u Budim i plemstvo ga pro-
glasi za gubernatora Ugarske, a nedugo potom sazvan bi sabor za kraqa. Po-
~etkom 1386. Elizabeta i Nikola Gorjanski organizovali su ubistvo Karla
Dra~kog. Slavonija se opet pobunila pa su kraqice sa Gorjanskim krenule
da pobunu suzbiju. Ustanici ih do~eka{e u zasedi, pa su Gorjanskog ubili, a
kraqice zarobili. Ban Ivan Horvat preuze vlast u Slavoniji, Hrvatskoj sa
Dalmacijom, Ma~vi i Severinskoj banovini. Hrvatsku i Dalmaciju je pre-
pustio Ivanu Pali`ni. U Ugarsku je do{ao Sigismund da preuzme vlast i
pristalice ga proglasi{e kapetanom kraqevine. S vojskom je krenuo u Sla-
voniju da ugu{i ustanak. U Novigradu kod Zadra pobuwenici su 1387. ubili
kraqicu Elizabetu, udaviv{i je pred Marijom. “Tako pogibe tu`no slavna
k}i bosanskoga bana Stjepana Kotromani}a i bratu~eda kraqa Stjepana
Tvrtka. Usta{e hrvatski mrzili su tu duhovitu i odva`nu ènu nadasve, mo-
`da najvi{e zato {to je u wezinim ìlama tekla hrvatska krv. Oni joj ne
mogo{e oprostiti {to je, zabrinuta za budu}nost svojega djeteta, onako iz-
dajni~ki umorila hrvatskoga odabranika.” (str. 261.) Gra|anski rat se na-
stavqao svom èstinom i u wemu vlastela na~elno nije bila podeqena po
nacionalnoj pripadnosti, ali je osetno bio ve}i broj Marijinih protivni-
ka u Hrvatskoj i jo{ vi{e u Slavoniji. Iste godine su ugarski velika{i
krunisali u Stolnom Biogradu Sigismunda za kraqa.
Odmah po krunisawu, Sigismund je odlu~io da krene na vojni pohod u
Hrvatsku i Dalmaciju da bi oslobodio suprugu Mariju, a saveznike je na{ao
u Mle~anima, koji pozva{e dalmatinske gradove na vernost ugarskom kraqu
i posla{e flotu da podupre wegovu kopnenu vojsku s mora. Uz kraqa se svr-
stao i Ivan Frankopan, za razliku od svog brata Stjepana koji je podupirao
Karla Dra~kog. Wemu je kraq poslao vojsku, a prikqu~ili su mu se i Kurja-
kovi}i, pa Ivan Frankopan potu~e Ivana Pali`nu, hrvatskog bana, dok su
ostali Sigismundovi odredi udarili na wegove sledbenike. Pali`na je bio
prinu|en da kraqicu Mariju pusti iz zato~eni{tva u Novigradu. Sigi-
smund je Mariju do~ekao u Zagrebu. Nakon toga, do jeseni 1387. pobuna je u
svim ugarskim krajevima postepeno savladana. Izvestan broj pobuwenih
plemi}a izbegao je u Bosnu, ~iji je kraq Tvrtko uspeo da povrati skoro sve
teritorije koje je svojevremeno Ludovik oteo. To mu je probudilo ambicije
da se poku{a do~epati cele Hrvatske i Dalmacije. Prvi ga je grad Klis pri-
znao za svoga kraqa, a podrào ga je i grad Vrane nad kojim je vlast zadrào
Ivan Pali`na. Pod pritiskom Tvrtkove vojske koja je poharala splitsku
okolinu, i Split je priznao vrhovnu vlast bosanskog kraqa. Sledbenici ta-
da{weg hrvatskog bana Ladislava Lackovi}a opseli su Vranu, ali Tvrtko
Pali`ni prisko~i u pomo} poharav{i i okolinu Zadra i razbi opsadu.
Tvrtko i Pali`na tada su zauzeli Ostrovicu i opsedali Nin. Tvrtku se po-
tom priklonio Trogir, a on Pali`nu imenova za svog namesnika u Hrvat-
skoj u zvawu bana. Po{to su Spli}ani poku{avali da izvrdaju preuzete oba-
178
veze, Tvrtko ih ponovo napade 1338. Ugroèni Split pokrenu inicijativu
za sklapawe saveza dalmatinskih gradova i hrvatskih plemi}a protiv Tvrt-
ka. Klai} navodi da je te godine Tvrtko ve} imao celu Hrvatsku u svojim ru-
kama, sa dobrim izgledima da mu se i Dalmacija preda.
Na to je Sigismund slavonskog bana Ladislava Lu~enca imenovao za voj-
vodu ugarske vojske i gubernatora Hrvatske i Dalmacije, poslav{i ga pro-
tiv Tvrtka. Bosanski vojvoda Vlatko Vukovi} ga je potukao 1389. Sigismund
nije ve}u pa`wu poklawao tim zbivawima, jer je imao velikih problema na
istoku Ugarske, a poku{avao je da iskoristi posledice Kosovske bitke da
bi se do~epao novih poseda na severu Srbije, gde je s vojskom upadao. U no-
vom napadu, dok je Vlatko Vukovi} s vojskom bio na Kosovu, slavonski ban
ote od Tvrtka Klis i jo{ neka upori{ta. Tvrtko po{aqe novu vojsku u Hr-
vatsku, koja posle po~etnih neuspeha uspe{no savlada Sigismundove sledbe-
nike. Za svog namesnika u Hrvatskoj Tvrtko je tada imenovao Ivana Horva-
ta, izbeglog biv{eg slavonskog bana. Uskoro mu se pokori{e i dalmatinski
gradovi, pa Tvrtko ovlada celom Hrvatskom i Dalmacijom od Cetine do Ve-
lebita. Klai} pretpostavqa da su mu se priklonili i krbavski knezovi
Kurjakovi}i. Samo je Zadar ostao privrèn Sigismundu. Uspe{na osvajawa
Tvrtku su dala povoda da svom vladarskom naslovu doda titulu kraqa Hrvat-
ske i Dalmacije. Po tom pitawu Klai} izvla~i slede}i zakqu~ak. “On je sa-
da bio vladar velikomu dijelu zemaqa krune Zvonimirove i Du{anove, te je
tako postigao za ~im su hrvatski i srpski vladari zaludo teìli, da naime
pod svojim èzlom sjedine Hrvate i Srbe u jednu dràvu. Bosna, koja je ne-
kad bila prikovana sad uz Srbiju sad uz Hrvatsku, postala je sredi{tem oko
kojeg se skupi{e pojedini dijelovi hrvatske i srpske dràve.” (str. 295.)
Ovaj zakqu~ak Trpimir Macan u svom komentaru opovrgava navode}i da “o
takvoj te`wi feudalnih hrvatskih i srpskih vladara ne moè se govoriti;
i ova Klai}eva formulacija odrazuje politi~ke misli wegova vremena.”
(str. 295.)
Hrvatska i Dalmacija su 1391. priznali i Tvrtkovog naslednika Dabi-
{u za svoga vladara, a on Vuka Vuk~i}a postavi za hrvatsko-dalmatinskog
bana. Me|utim, tada se napuqski kraq Ladislav oglasi kao pretendent na
Hrvatsku i Slavoniju, poku{avaju}i da pridobije Vuka i wegovog brata Hr-
voja za svoje interese. Istovremeno je Ivana Horvata imenovao za svog na-
mesnika za celu Ugarsku, a mnogim ugarskim velika{ima, za koje je znao da
su nezadovoqni Sigismundom, obratio se sa raznim ponudama i obe}awima.
Stupio je ~ak u kontakt sa turskim sultanom Bajazitom da bi koordinisali
interese i aktivnosti prema Ugarskoj. Sigismund je za slavonskog bana
1392. imenovao kneza Ivana Frankopana i dao mu zadatak da Ugarskoj povra-
ti Hrvatsku i Dalmaciju, pro{iruju}i i na wih wegova banska ovla{}ewa.
Na ruku im je i{lo {to se Dabi{in ban Vuk te godine ve} èstoko sukobio
sa hrvatskim plemi}ima koji su podràvali Ladislava Napuqskog, sina
Karla Dra~kog. Kako su se u me|uvremenu i Zadrani priklonili Dabi{i,
Ivan Frankopan svoje akcije otpo~e opsadom Zadra, koji nije uspeo da osvo-
ji do svoje smrti krajem 1393. godine. Tada novi slavonski ban postade But-
ko Kurjakovi} i wemu se Zadar prikloni bez borbe. Iste godine Dabi{a se
179
izmirio sa Sigismundom, koji ga priznade za bosanskog kraqa, a Dabi{a mu
zauzvrat vrati Hrvatsku i Dalmaciju i pristade da ga nakon smrti Sigi-
smund nasledi kao bosanski vladar. Ali, ubrzo se bosanski kraq predomi-
slio pa je naredio Vuku Vuk~i}u da povrati vlast nad Hrvatskom i Dalma-
cijom i istovremeno pruìo pomo} Ivanu i Pavlu Horvatu da iz Bosne pro-
vale u Slavoniju.
Sigismund je 1394. s vojskom krenuo na Bosnu. Pratio ga je novi ban Ni-
kola Gorjanski. Osvojio je grad Debor i zarobio Horvate i ostale neposlu-
{ne slavonske plemi}e, koji su u wemu imali upori{te. Dabi{a odmah za-
traì mir priznaju}i Sigismundovu vrhovnu vlast. Skr{iv{i otpor bana
Vuka Vuk~i}a, Nikola i Ivan Gorjanski su zauzeli celu Hrvatsku i Dalma-
ciju – Nikola je napustio mesto ma~vanskog bana i postao hrvatsko-dalma-
tinski, dok je slavonski postao Detrik Bubek. Smrt kraqice Marije 1395.
godine ponovo je uzdrmala tek konsolidovanu Sigismundovu vlast. Mariji-
na sestra, poqska kraqica Jadviga, i wen mu` Vladislav Jagelo, iskaza{e
pretenzije na Ugarsku. Iste godine umro je i Dabi{a, a bosanska vlastela
ne htede da prizna odredbe \akovi}kog ugovora prema kojem ga je trebao na-
slediti Sigismund. Na vlast su doveli Dabi{inu udovicu Jelenu Grubu. Po-
{to su prilike i na zapadu Ugarske bile nesre|ene, Sigismund je 1397. sa-
zvao op{ti sabor celokupne hrvatske i dalmatinske vlastele u Ninu. Kon-
solidacija je tu bila veoma va`na, s obzirom da su Turci ve} 1396. godine,
odmah posle te{kog Sigismundovog poraza kod Nikopoqa, osvojili celu
Slavoniju, temeqito je opqa~kali i povukli se. Kraq se jedva spasao u Ni-
kopoqskoj bici, pa se brodom preko Carigrada vratio u Ugarsku i neko vre-
me boravio u Dalmaciji i Hrvatskoj, ~ije su ga prilike motivisale da sazo-
ve sabor. U Slavoniji ga je do~ekalo veliko nezadovoqstvo jer su mnogi ple-
mi}i izginuli u Nikopoqu, a zemqa poharana. Najve}e nezadovoqstvo je is-
kazivao Stjepan Lackovi}, za koga Klai} pretpostavqa da je kraqa izneve-
rio u bici kod Nikopoqa. Lackovi} je brzo stekao veliki broj pristalica
jer je malo ko verovao da se Sigismund ikada moè vratiti. Pobuwenici su
stupili u dogovore sa Ladislavom Napuqskim i Turcima.
Stigav{i u Slavoniju, Sigismund je odmah, u februaru 1397. godine, sa-
zvao plemi}ki sabor u Krièvcima, gde su wegove pristalice odnele pre-
vagu, a Stjepan Lackovi} i wegov sinovac Andrija su, posle masovne tu~e,
ise~eni ma~evima. Wihovi sledbenici jedva pobego{e, a na tu vest Lacko-
vi}evi vojnici krenu{e na juri{ na Krièvce. Kad su im sa zidina bacili
mrtvo telo wihovog vo|e, ipak se razbeà{e. Vrativ{i se u Budim, Sigi-
smund je dotada{weg slavonskog bana Detrika Bubeka imenovao za palati-
na Ugarske, a Nikolu Gorjanskog za kraqevog zamenika i bana Slavonije,
Hrvatske i Dalmacije. Grofu Hermanu Ceqskom, koji ga je verno pratio to-
kom celog pohoda, darivao je velika imawa u Slavoniji i grad Vara`din. I
mnoge druge tu|inske plemi}e naselio je na nekada{wim imawima slavon-
skih velika{a.
Nije se jo{ situacija u Ugarskoj ni konsolidovala, a Hrvoje Vuk~i}
provali u Slavoniju, {to je motivisalo Sigismunda da upadne u Hrvojeve ze-
mqe, ali ga je bosanski veliki vojvoda pobedio, pre{ao preko Une i oteo mu
180
Dubi~ku ùpaniju. Nezadovoqstvo ugarske vlastele Sigismundovim dovo-
|ewem nema~kih, ~e{kih, poqskih i italijanskih plemi}a dostiglo je vr-
hunac 1401. godine, kad su ga dvorskom zaverom uhapsili i zasu`wili u Vi-
{egradu, a mnogi stranci su tada proterani. Vlast je preuzeo palatin De-
trik Bubek, biv{i slavonski ban. Plemi}i se ubrzo podeli{e u ~etiri gru-
pe po pitawu dovo|ewa novog kraqa na presto. Jedni su hteli Vladislava
Napuqskog, posebno Slavonci i Hrvati, drugi Vladislava Jagela, tre}i
habzbur{kog vojvodu Vilhelma, a ~etvrti sami sebe. Nastado{e pometwa i
haos, {to je olak{alo konsolidaciju Sigismundovih pristalica, a potom
Nikola Gorjanski krenu da kraqa izmiri s protivnicima. Kraqa pusti{e
iz zatvora, a potom je on sazvao sabor plemi}a na kome se obavezao da se ni-
kome ne}e svetiti za neverstvo.
e) Novi Sigismundovi pohodi i poraz u Bosni
Za pokazane zasluge, Nikola Gorjanski je 1402. postao palatin Ugarske.
Plemi}e je krajem te godine Sigismund ponovo uznemirio saop{tiv{i im
da }e ga, po{to nema mu{kih naslednika, naslediti habzbur{ki vojvoda Al-
breht. Pod velikim pritiskom sabor u Poùnu je ipak prihvatio kraqevu
odluku. Ali ~im je sabor zavr{en veliki nemiri su zahvatili celu Ugarsku.
Po{to je ve} ranije Ladislav Napuqski imenovao Hrvoja Vuk~i}a za bana
Hrvatske i Dalmacije, Hrvoje uz pomo} bosanskog kraqa Stjepana Dabi{e,
jo{ 1401. godine, nakon {to su mu Spli}ani preoteli Omi{, krenu na osva-
jawe Hrvatske i Dalmacije. Sigismund 1402. za novog slavonskog bana posta-
vi biskupa Eberharda, a za dalmatinsko-hrvatskog Emerika Bubeka, pa oba
bana uputi u rat protiv Hrvoja. Po{to je dobio podr{ku od pape Bonifa-
cija IX, Ladislav Napuqski posla pet galija i jedan brigantin u Dalmaci-
ju, na ~elu sa svojim vikarom Alojzijem Aldemariskom. Aldemarisko je
uplovio u Zadar, gde zadarski nadbiskup, kninski biskup i neki opati polo-
ì{e zakletvu vernosti Ladislavu. Potom se sastao sa Hrvojem, pa su zajed-
ni~kim snagama krenuli da preuzimaju utvr|ewa. Svi gradovi se odmah pre-
dado{e, osim Skradina. Odmah je i u ostatku Ugarske izbila pobuna protiv
Sigismunda, kojoj se prikqu~io i ostrogonski nadbiskup Ivan Kani{ki,
kao i knez Nikola Frankopan. Ve} po~etkom 1403. ve}ina ugarskog plem-
stva bila je uz Ladislava. Od hrvatske vlastele Sigismundu su ostali verni
samo Kurjakovi}i, od slavonske knez Pavle Zrinski i zagreba~ki biskup
Eberhard, poè{ki vlastelini Berislavi}i, kao i ma~vanski ban Ivan
Morovi}. U jeku èstokog gra|anskog rata vojvoda Hrvoje je prodro u Sla-
voniju, a Ladislavqevi sledbenici ovlada{e glavninom cele Ugarske.
U Zadru se avgusta 1403. Ladislav Napuqski krunisao za ugarskog kra-
qa, pa se tu zadrào tri meseca, ali nije se usudio da krene u Budim, iako se
skoro sva ugarska vlastela i gotovo svi biskupi u Zadru okupi{e, nagovara-
ju}i ga na taj put. Ladislavqev strah od dolaska u Budim olak{ao je palati-
nu Nikoli Gorjanskom da u~vrsti i okuraì Sigismundove pristalice. Si-
gismund okupi vojsku, nastupi otvoreno protiv pape i krenu u obra~un sa
svojim politi~kim protivnicima, obe}avaju}i ujedno op{tu amnestiju za
sve odmetnike koji mu se odmah priklone i pokaju. Ve}ina ugarskih, pogotovo
181
slavonskih plemi}a, vrati se u kraqev tabor. Uskoro su samo Hrvatska i
Dalmacija ostale pod kontrolom Ladislava Napuqskog. Ladislav se stra-
{no upla{io, pa je Hrvoja Vuk~i}a imenovao za potkraqa Hrvatske i Dal-
macije i potom pobegao za Napuq. Hrvoje ipak doìvi udarac sa one strane
sa koje ga nije o~ekivao. Bosanski kraq Ostoja izmirio se sa Sigismundom
i prihvatio wegovu vrhovnu vlast. Hrvoje pobuni bosansku vlastelu i op-
sednu Ostoju u prestonom gradu Bobovcu. Ostoja 1404. pobegne Sigismundu i
zatraì pomo}, a ugarski kraq potom po{aqe ma~vanskog bana Ivana Mo-
rovi}a da interveni{e u Bosni. Morovi} zauze Bobovac i vrati Ostoju na
presto, koji se nakon toga izmirio sa Hrvojem. Izmirewe je bilo samo pri-
vidno, pa sabor vlastele u Visokom, maja 1404. godine, zbaci Ostoju i na pre-
sto dovede Tvrtka II.
Godine 1405. Sigismund je s tri vojske napao Bosnu, duboko u wu prodro,
ali je ubrzo poraèn. I drugi Sigismundov pohod je propao, iako je wegova
vojska opusto{ila veliki deo Bosne. Slavoniju je ipak uspeo potpuno da
smiri, a u Hrvatskoj mu je opet pristupio knez Nikola Frankopan i osvojio
ostrvo Rab. U oruànom sukobu Ladislavqeve galije Rab su povratile. Go-
dine 1406. Sigismund je svog novog tasta Hermana Ceqskog imenovao za ba-
na Dalmacije, Hrvatske i Slavonije. Nedugo zatim Sigismundu pristupi ce-
tinski knez Ivani{ Nelipi}, ali se jo{ brè vrati Hrvoju, pokazav{i
dvostruku prevrtqivost. Posle promene na papskom tronu, papa Grgur 1407.
godine pozva sve hri{}ane da pomognu Sigismunda u krsta{kom ratu pro-
tiv Turaka, maniheja i drugih nevernika. Godine 1408. Sigismund udari na
Bosnu i bosansku vojsku, te{ko porazi kod grada Doboja, zarobiv{i i Tvrt-
ka II, te pogubiv{i mnogo plemi}a. Posle te bitke poùrili su mnogi hr-
vatski i dalmatinski velika{i da se priklone Sigismundu, a me|u prvima
Ivani{ Nelipi}. Ovog puta ugarskom kraqu privoli se i Hrvoje Vuk~i},
pa jo{ postade kum tek ro|ene kraqeve k}erke. Ladislavu Napuqskom osta-
li su verni samo Zadar sa Novigradom, Vranim i Pagom. Me|utim, Sigi-
smundu se opet odmetnula Bosna, gde se na presto vratio kraq Ostoja. Uto
Ladislav Napuqski za sto hiqada dukata proda ~itavu Dalmaciju Mle~a-
nima.
U uvodnom delu tre}eg toma Klai} ponavqa da su se i u ~etrnaestom ve-
ku stanovnici Hrvatske nazivali Hrvatima, a u Slavoniji Slovincima. Et-
ni~ka struktura se u izvesnoj meri mewala samo u Dalmaciji, s obzirom da
su se Hrvati postepeno naseqavali u primorskim gradovima, a ponekad i na
ostrvima. Me|utim, novost je da se u ovom veku masovno u Hrvatskoj i Dal-
maciji po~iwu naseqavati Vlasi ili Morlaci. Klai} ovde pomiwe da su
Vlasi izvorno predstavqali romansko stanovni{tvo, “ali mnogi Vlasi,
koji se nastani{e u bugarskim i srpskim zemqama, preto~i{e se poslije po-
lagano u Slavene, me|u kojima su ìvjeli.” (str. 23.) Tada je naziv Vlasi sa-
~uvan u promewenom zna~ewu jer se odnosio na sto~are, koji se nisu bavili
ratarstvom, nego ìveli polunomadski. Obavqali su i prenos razne robe
karavanima s kowima i mazgama. Klai} navodi da je ve} Mladen II [ubi}
1320. u svojoj vojsci angaòvao odrede Vlaha. Wihove ve}e pokrete iz srp-
skih zemaqa izazvala su turska osvajawa. “Tijekom XIV stoqe}a razasuli su
182
se Vlasi po ~itavoj Hrvatskoj od Cetine i Neretve pa do Velebita, pa~e su
stali prodirati i u kotare dalmatinskih gradova, a i na otoke.” (str. 23.) To
je u stvari prvo masovno naseqavawe Srba na prostore Hrvatske i Dalma-
cije, i to srpskih sto~ara ~ija je sva imovina u po~etku bila pokretna. Dal-
matinski gradovi su ve} tada pokazali veliku netrpeqivost prema wima,
optuùju}i ih za kra|e i nasilni{tvo. “Sve prijetwe me|utim nisu mnogo
koristile: Vlaha je sve vi{e u Hrvatsku dolazilo, te se osobito u gorskim
krajevima naseqavalo. Na koncu XIV stoqe}a ~itava je Hrvatska od Gvozda
do Neretve prepuwena Vlasima, tako se otad vi{e puta spomiwu Vlasi po-
red Hrvata kao zasebni razred pu~anstva.” (str. 24.)
`) Manipulacija doseqenim Vlasima, klasi~an metod
hrvatske {kole falsifikovawa
Ovde je najinteresantnije kako Klai} obja{wava da su se Vlasi ve} u
Srbiji pohrvatili, pa u Hrvatsku do{li kao pravi Hrvati. “Seobom Vlaha
u Hrvatsku promijenile su se donekle etnografske i stale{ke prilike u
tom kraqevstvu. Istaknuto nam je da je dolazilo razmjerno vrlo malo pra-
vih Vlaha, naime takvih koji su govorili jo{ romanskim govorom (ostaci
tih ìvjeli su jo{ na po~etku XIX stoqe}a na otoku Krku, a ima ih i sad u
Istri oko êpi}koga jezera; a i ]i}i u Istri nisu nego pohrva}eni Vla-
si); golema ve}ina Vlaha, koji su se tijekom XIV stoqe}a nastanili u Hrvat-
skoj, bili su tek potomci pravih Vlaha, koji su kroz vi{e generacija ìvje-
li u Srbiji i Bosni, pa se ondje posve pohrvatili. Tako se ti do{qaci nisu
sada razlikovali od hrvatskih starosjedilaca govorom (jezikom), nego samo
zanimawem i socijalnim poloàjem. Ve}ina ih je bila vjere isto~no-gr~ke
(Vlasi {izmatici); no bilo ih je katolika, ili barem takvih koji su brzo
prihvatili tu vjeru.” (str. 24-25.)
O~igledno je da Vjekoslav Klai} namerno prenebregava i prikriva ~i-
wenicu da su ti doseqeni Vlasi govorili srpskim jezikom, odnosno {tokav-
skim, i tako se ve} u startu razlikovali od zate~enih Hrvata koji su govo-
rili hrvatski, odnosno ~akavski, o ~emu svedo~e bukvalno svi wihovi sa~u-
vani istorijski dokumenti i spomenici. Naravno, da je tada moralo do}i i
do svojevrsne jezi~ke simbioze kojom }e u masi prevladati {tokavski, ali
verovatno u varijanti koja je iz ju`no~akavskog preuzela ikavski izgovor.
Ina~e, socijalne diferencijacije novodoseqenih Vlaha–Srba i zate~enih
Hrvata i latinskih Romana, jo{ dugo }e se sa~uvati, {to i Klai} potvr|u-
je: “Vlasi, naseqeni u Hrvatskoj, stanuju u gorskim katunima, pa se stoga ko-
ji put zovu i katunari. Tamo gdje su na okupu, ~ine op}inu, te imaju svoje kne-
zove, vojvode, pa~e i suce. Knezove biraju ili me|u sobom, ili im imenuje
kneza onaj vlastelin (velika{) na kojega su se posjedu nastanili. Vlasi u
ùpi Cetini, gdje su gospodovali Nelipi}i, birali su sami svoga kneza, pa-
~e i vojvodu za rat.” (str. 24.)
z) Rat sa Venecijom i turske provale
Sigismund je ponovo 1410. godine prodro u Bosnu gde mu se kraq Ostoja
sa svojim velika{ima privremeno pokorio, ali ~im su ugarskom kraqu vi-
deli le|a, oni se opet od wega odmetnu{e. Naredne godine Sigismund je od-
183
lu~io da Bosnu raskomada, pa je Dowe krajeve s Jajcem ostavio Hrvoju, Uso-
ru poverio Ivanu Gorjanskom, a Soli Ivanu Morovi}u. Po{to su Mle~ani
u me|uvremenu preuzeli Nin, Rab, Cres, Pag i Lo{iw, i zapretili uzima-
wem cele Dalmacije, a hrvatski ban Karlo Kurjakovi} nije bio u stawu da
je sam odbrani, pa im jo{ uz to Sandaq Hrani} prodao Skradin i Ostrovi-
cu, kraq Sigismund, ve~ito obuzet nema~kim, ~e{kim i poqskim poslovi-
ma, morade 1411. godine krenuti u obra~un sa Mle~anima. Vojsku je poslao u
Istru i Furlaniju, zauzimaju}i mnoga mleta~ka upori{ta, dok je ban Kurja-
kovi} uspeo da zauzme Skradin. Naredne godine Kurjakovi} je umro, pa Si-
gismund za novog hrvatskog bana imenuje Petra Albena, vlasnika Medved-
grada i sinovca zagreba~kog biskupa i vrhovnog ugarskog kancelara Eber-
harda. Istovremeno na, tri prethodne godine upra`weni, slavonski banski
poloàj dovede Pavla ûpora od Moslavine.
Te, 1412. godine, po|e za rukom [ubi}ima da od Mle~ana otmu Ostrovi-
cu. Me|utim, kad je ugarska vojska, posle po~etnih uspeha, poraèna kod Mo-
te, a mnogi je Hrvati i Slavonci napustili, vrativ{i se iz Furlanije, pa je
i [ibenik posle duge opsade, usled unutra{we pobune pao u mleta~ke ruke,
morao je i Sigismund li~no krenuti u rat. Iz Furlanije je poharao mnoge
mleta~ke oblasti, ali i pretrpeo velike gubitke, pa je na papino posredo-
vawe pristao da 1413. sklopi primirje na pet godina. Primirje je Sigi-
smund iskoristio da se obra~una sa vojvodom Hrvojem Vuk~i}em, koga su we-
govi neprijateqi, slavonski ban Pavle ûpor i hrvatsko-dalmatinski ban
Petar Alben, optuìli da {uruje sa Turcima i Mle~anima, smatraju}i i
wegov prelazak pod starost s bogumilske na katoli~ku veru la`nim. Sigi-
smund je pozvao sve okolne hrvatske, slavonske i bosanske plemi}e da oti-
maju Hrvojeva imawa, ali oni su uspeli da mu otmu samo Split i posede u
Slavoniji. Na to Hrvoje zaista pozove Turke u pomo}. Turci do|o{e i po-
hara{e podru~ja sve do Zagreba, trajnije ostaju}i u ùpi Uskopqe, a 1415.
dovode}i i nekada{weg kraqa Tvrtka II, koji je ubrzano {irio svoju vlast.
Mnogi turski odredi tada su prodrli u Hrvatsku, direktno zapretiv{i
Splitu, Trogiru i [ibeniku. Godine 1415. ugarska vojska, koju su prete`no
~inili odredi hrvatskih, slavonskih i ma~vanskih plemi}a, te{ko je pora-
èna od strane Turaka kod La{ve. Mnogi su zarobqeni, poput Ivana Gor-
janskog, Ivana Morovi}a, Pavla ûpore, Vladislava Tuto{evi}a, Petra
Henrikovi}a, Franka od \ule itd. Bana slavonskog Pavla ûpora li~no je
na svirep na~in Hrvoje ubio. Posle te pobede, Turci su s Hrvojem upali u
Slavoniju i poharali je sve do [tajerske. Te godine je i umro Hrvoje, a we-
gova udovica Jelena se udala za kraqa Ostoju, predav{i prethodno Omi{ i
Neretqansku krajinu svome bratu, kwazu Ivani{u Nelipi}u.
Dugo kraqevo odsustvo iz Ugarske u vreme crkvenog sabora u Konstan-
cu stvorilo je uslove za nove sukobe me|u slavonskim velika{ima i me|u-
sobno preotimawe poseda, uz mnogo prate}ih pqa~ki i razarawa. Godine
1418. planu novi ugarsko-mleta~ki rat. Uz Mle~ane stado{e Poqi~ani i
ugrozi{e Split. Uskoro se pojavi kuga koja je izazvala pomor u dalmatin-
skim gradovima. Ugarska vojska je neprekidno gubila teritorije u Istri i
Furlaniji. Sigismund na to po{aqe slavonskog bana Dionisija de Marka-
lija u Furlaniju, a hrvatskog bana Alberta od Velikog Mihoqca i Ungvara
184
uputi da prisko~i u pomo} ugroènom Trogiru. Vojska bana Dionisija ubr-
zo je razbijena, pado{e cela Furlanija i Istra, a ban pobeè u Zagreb. Go-
dine 1420. Mle~ani prvo zauze{e Trogir, nakon ~ega im se predao Split, pa su
ovladali celom Dalmacijom, pa su Sigismundu ostali samo Sew i Krk pod
vla{}u Nikole Frankopana, kao i Omi{ sa Neretqanskom krajinom na jugu.
Godine 1423. kraq je za slavonskog bana po drugi put imenovao Hermana
Ceqskog, ali se unutra{wi sukobi slavonskih plemi}a nastavi{e. Godine
1426. za hrvatskog bana postavqen je knez Nikola Frankopan, koji je bio u
dubokom sukobu sa Ceqskima otkako je grof Fridrih Ceqski ubio svoju
ènu Elizabetu Frankopan, sinovicu Nikolinu i majku Ulrihovu. Ina~e,
Nikola Frankopan se di~io da je wegova porodica italijanskog porekla i
neprekidno se trudio da odrì {to boqe odnose sa Mle~anima. Banskog po-
loàja se do~epao prvenstveno time {to je Sigismundu pozajmio veliku ko-
li~inu novca, a zauzvrat mu kraq dao u zalog skoro celu Hrvatsku, osim po-
seda Kurjakovi}a i Nelipi}a. Bio je politi~ki oslabqen kad mu je umrla
èna Doroteja, k}erka palatina Nikole Gorjanskog, a mrzela ga je kraqica
Barbara, k}erka Hermana Ceqskog. Frankopan dobi podr{ku pape, pa mu je
Sigismund 1431. obnovio bansko zvawe uz novu doplatu. Slede}e godine Ni-
kola Frankopan je umro, na banskom poloàju ga nasledi{e sinovi Ivan i
Stjepan, a imawe se razdeli na jo{ sedam sinova.
Po smrti Hermana Ceqskog 1435. godine, Sigismund je za slavonskog ba-
na imenovao dotada{weg beogradskog kapetana Matka Talovca, koji je bio
i gubernator zagreba~ke biskupije. U me|uvremenu su Frankopani nasledi-
li i sva Nelipi}eva imawa, jer je Ivan Frankopan oènio wegovu k}erku
Katarinu. Me|utim, Sigismund 1435. zatraì od Ivana da mu preda sva Ka-
tarinina imawa jer kao kraq nasle|uje sva imawa knezova bez mu{kih po-
tomaka. Po{to je taj zahtev Ivan odbio, kraq mu oduze bansko zvawe i na-
loì Matku Talovcu da ga na silu savlada, obe}avaju}i mu za nagradu sva ta
imawa. Naredne godine do|e Talovac s vojskom pod Siw i osvoji ga, ali mo-
rade ubrzo da se vrati zbog problema u Zagrebu. Ipak, krajem te godine Ivan
je umro, a Matko Talovac opet poùrio da udovici Katarini otme imawa,
{to mu je ovog puta po{lo za rukom. Sigismund mu nije dao da uznemirava
druge Frankopane, pa je Stjepan Frankopan jo{ neko vreme bio ban Hrvat-
ske i Dalmacije.
i) Gra|anski rat u Ugarskoj
Sigismunda je 1437. nasledio wegov zet Albreht Austrijski. Matko Ta-
lovac je uveliko potiskivao Ceqske pod optu`bom da su protiv novog kra-
qa, a sam kraq je smenio hrvatsko-dalmatinskog bana Stjepana Frankopana,
i 1438. godine na wegovo mesto postavio Matkovog brata Petra Talovca.
Nacionalna netrpeqivost zbog sve ve}eg naseqavawa stranaca dostigla je
tolike razmere da su pobesneli Ma|ari te godine izveli pravi pokoq Ne-
maca u Budimu. Nema~ki izborni knezovi su Albrehta izabrali za nema~-
kog kraqa, pa on tako postade rodona~elnik dinastije Habzburga. Godine
1439. sabor ugarskih staleà je striktno ograni~io vladarska prava i odlu-
~io da se svi nema~ki ~inovnici uklone iz dràvne slu`be. Nedugo zatim,
kraq Albreht je umro. Vlast je preuzela wegova udovica i Sigismundova
185
k}erka Elizabeta, pa odmah na glavne dràvne poloàje dovela svoje pou-
zdane ro|ake. Naredne, 1440. godine, na saboru u Vi{egradu velika{i kra-
qicu prinudi{e da se uda za {esnaestogodi{weg poqskog kraqa Vladisla-
va. Posle mesec dana, ona rodi sina Albrehtovog, Ladislava Posthumca, pa
potom uhapsi glavne zagovornike wene udaje, Matka Talovca i Emerika
Markala. Uz kraqicu je ~vrsto stao Ulrih Ceqski, ali je Talovac ubrzo us-
peo da pobegne iz tamnice, pa se velika{i svrsta{e u dva zava|ena tabora.
Kad je Vladislav I Varnen~ik ve} u{ao u Ugarsku, Elizabeta krunisa u
Stolnom Biogradu sina Ladislava za ugarskog kraqa. Do{lo je i do oruà-
nih sukoba u kojima prevlada{e pristalice poqskog kraqa. Ugarski sabor
proglasi krunisawe Ladislava Posthumca ni{tavnim i izabra Vladislava
za kraqa. Elizabeta je bila veoma oslabqena, a verni su joj ostali samo
Fridrih Ceqski, Ivan Jiskra i bra}a Frankopani.
Me|utim, kraqici, koja nije posustajala, pomo} pruì nema~ki kraq
Fridrih III, pa mnogi velika{i koji su se upravo zakleli Vladislavu, po~e-
{e woj da se preokre}u. Me|u wima je bio i ostrogonski nadbiskup Dioni-
sije Se~ i Ma~vanski ban Ladislav Gorjanski. Izbio je gra|anski rat u ko-
me Elizabetini sledbenici postigo{e zna~ajan uspeh. U dogovoru sa Fran-
kopanima, bosanski veliki vojvoda Stjepan Vuk~i} udari na Talov~eve po-
sede u Neretqanskoj krajini i osvoji Omi{ i Poqica. U Slavoniji preva-
gu su odnosili pla}enici Ceqskih. Ipak, Vladislavu odani severinski ban
Ivan Huwadi i knez Nikola Ilo~ki potuko{e bana Gorjanskog, {to mu do-
nese pobedu. Ipak, slede}e godine porazi{e ga knezovi Ceqski, pa je kraq
bio prinu|en da se izmiri sa Fridrihom i Ulrihom. Rat je besneo i 1442. go-
dine, pa je papa poslao svog legata da posreduje. Mir je postignut krajem go-
dine, a posle tri dana umrla je Elizabeta, verovatno otrovana, kako su naj-
~e{}e savremenici komentarisali. Naredne godine Vladislav je uspe{no
ratovao protiv Turaka, ali u novom lakomislenom pohodu 1444. godine po-
ginuo je kod Varne. Ugarsku nakon wegove smrti zahvati sukob izme|u tabo-
ra Jano{a Huwadija i knezova Ceqskih. Saborskom odlukom tek 1446. godi-
ne, posle duìh velika{kih pregawawa, na vlast je doveden {estogodi{wi
Ladislav Posthumus, a Jano{ Huwadi je postao gubernator Ugarske.
Po{to je 1445. umro ban Matko Talovac, Fridrih i Ulrih Ceqski su
svim sredstvima nastojali da se do~epaju ~itave Slavonije i imawa zagre-
ba~ke biskupije. Samovoqno su se proglasili slavonskim banovima i vodi-
li krvavi rat za osvajawe mnogih slavonskih gradova jer im se, sve do svoje
pogibije, odlu~no i energi~no suprotstavqao vranski prior Ivan Talovac.
Ponovo su za zagreba~kog biskupa postavili Benedikta, kao svoju marione-
tu. Zato je stolnobiogradski sabor ovlastio namesnika Huwadija da vojni~-
ki skr{i Ceqske i to Slavoniji donese nove pogibije i razarawa. Posle
po~etnih uspeha, Huwadi je zaustavqen i prinu|en na kompromis. Ceqski
knezovi su ostali slavonski banovi, ali su Huwadijevom sestri}u prepusti-
li vranski priorat, {to je ovome predstavqalo osnovu da postane hrvatsko-
dalmatinski ban. Godine 1448. krenuo je Huwadi u rat protiv Turaka, a pro-
laze}i kroz Srbiju, wegova je vojska harala stanovni{tvo, plenila i pali-
la. Na Kosovu poqu je pretrpeo katastrofalan poraz i jedva ìv umakao.
186
Poginuli su banovi Ivan Sekeq i Frawo Talovac. Despot \ura| je zaro-
bio Huwadija i pustio ga pod uslovom da mu vrati sva oteta imawa u Ugar-
skoj, plati od{tetu za po~iwena zlodela i obaveè se da vi{e u vojne poho-
de ne ide preko srpske teritorije ako nema despotove saglasnosti. Usled
ovog poraza nemiri su opet zahvatili sve ju`ne ugarske pokrajine. U Hrvat-
skoj je tako do{lo do sukoba bana Petra Talovca i bra}e Frankopan. Do
pravog pomirewa izme|u ugarskog gubernatora i srpskog despota do}i }e
tek tri godine kasnije, jer su se odnosi zao{trili kad je papa Nikola V go-
dine 1450. izdao bulu kojom je ugarske velika{e razre{io ugovorne zakle-
tve, a despotove postupke proglasio nepo{tenim, ne~ove~nim, nerazbori-
tim i nedostojnim.
Kao hrvatsko-dalmatinski i slavonski ban, Ivan Sekeq je zapravo bio
svojevrsni vicegubernator nad ovim dvema banovinama. Slavonski banovi
Ceqski uop{te mu se nisu pokoravali, a hrvatsko-dalmatinski ban Petar
Talovac jeste ~isto formalno, pa je efektivno pod Sekeqovom vla{}u bi-
la samo krièva~ka i deo zagreba~ke ùpanije. Wegova pogibija prekrati
mu muke oko nedostatka stvarnog autoriteta. Huwadi je postepeno uspevao
da pridobije Frankopane, Zriwske i Kurjakovi}e. Petar Talovac imao je
unutra{wih problema sa vojvodom Ivancem Novakovi}em, pa je bio spre-
man Sekequ ponuditi severnu polovinu svoje osaka}ene banovine, ali do to-
ga nikad nije do{lo. Ugroàvao ga je i bosanski kraq Stjepan Toma{, a
Frankopani i Kurjakovi}i ga nikad kao bana nisu uvaàvali. Na ruku mu je
i{lo samo to {to su se bra}a Frankopani i me|usobno gloìli oko pode-
le imawa. Ratovao je uspe{no s Novakovi}em, ali neuspe{no s Toma{em
Tvrtkovi}em, koji mu je 1450. oteo Ostrovicu. Kako su i Mle~ani nastojali
da mu otmu Klis, Petar Talovac je bio prinu|en da se nagodi sa Huwadijem,
a 1453. je umro. Tada je kraq imenovao gubernatorovog sina Ladislava Huwa-
dija za bana Hrvatske i Dalmacije, ali on nikada nije do{ao u svoju banovi-
nu. Banske poslove je vr{io banovac Toma{ Bojni~i}, plemi} iz Plavna, a
pravog bana ~etiri naredne godine nije bilo.
Kraq Ladislav Posthumus tek je 1453. napustio svog dotada{weg stara-
teqa nema~kog kraqa i rimskog cara Fridriha III i do{ao u Budim, gde mu
je starateq postao Ulrih Ceqski, dok je Huwadija proglasio za kapetana
cele Ugarske. Uskoro je Ladislav najurio Ulriha Ceqskog, koji izgubi i
mo} u Austriji, pa se vratio ocu Fridrihu u Slavoniju, nastoje}i da se do-
~epa i poloàja hrvatsko-dalmatinskog bana. Godine 1454. poku{ao je da po-
kori krbavske knezove Kurjakovi}e, ali je wegova vojska razbijena. Me|u-
tim, u novom poku{aju prisilio ih je da mu predaju Ostrovicu, pa ga Grgur
Kurjakovi} prizna za bana. Ve} 1455. godine Ulrih Ceqski se slu`beno ti-
tuli{e banom Dalmacije, Hrvatske i Slavonije, a potom ulazi u èstok su-
kob sa Jano{om Huwadijem. Uspe{no je povratio Austriju i Be~, pa mu se
prikloni{e ugarski palatin Ladislav Gorjanski i erdeqski vojvoda Niko-
la Mle~ki. Tada je povratio i kraqevu naklonost. \urski sabor ugarske
vlastele ipak, bar prividno, izmirio je Ceqskog i Huwadija. Kraq je ozva-
ni~io Ulriha kao hrvatsko-dalmatinskog i slavonskog bana, a wegovom du-
gogodi{wem savezniku hercegu Stefanu Vuk~i}u izdao je povequ kojom mu
187
poklawa grad Split, ina~e ~vrsto u mleta~kim rukama. Me|utim, ka{telan
Klisa, Pavle Ki{ i sinovi nekada{weg bana Talovca, stavili su se pod
mleta~ku za{titu.
Po{to je Jano{ Huwadi umro 1456. godine, odmah po uspe{noj odbrani
Beograda, u kojoj su ga ostali ugarski velika{i ostavili na cedilu, Ulrih
Ceqski je postao najmo}niji velika{ u dràvi i imenovan za vrhovnog ka-
petana Ugarske. Me|utim, krajem te godine ubio ga je Huwadijev sin Ladi-
slav u Beogradu, a s wim je izumro celi rod Ceqskih. Na wegovim posedima
zavladala je op{ta jagma i otima~ina. U Slavoniji je prevagu postigao su-
sedgradski vlastelin Hening êrnin. Novi slavonski ban postao je Niko-
la Ilo~ki, ali zbog wegove prezauzetosti erdeqskim i ma~vanskim poslo-
vima, za banskog pomo}nika imenovan mu je viroviti~ki ùpan Ivan Mar-
kal. Hrvatska je duè vreme ostala bez bana, a za prevlast tamo su se jagmi-
li Kurjakovi}i, bosanski kraq Stefan Toma{ i herceg Stefan Vuk~i}.
Kad je 1457. godine kraq Ladislav odobrio da se pogubi Ladislav Huwadi,
izbio je teàk gra|anski rat. Kraq se sklonio u Be~, a onda oti{ao u Prag,
gde je, verovatno otrovan, umro u osamnaestoj godini.
Kraqeva smrt smirila je gra|anski rat u Ugarskoj, a ugarski velika{i
èleli su na presto dovesti nekog Ma|ara, kako bi prekinuli svaku dràv-
nu vezu sa ê{kom i Austrijom, koja im je u pro{losti ogromnu {tetu na-
nosila nacionalnim interesima. Posle izvesnog pregawawa, izborni sabor
u Pe{ti 1458. za novog kraqa je izabrao Matija{a Korvina Huwadija, mla-
|eg Jano{evog sina, a za gubernatora na pet godina wegovog ujaka Mihaila
Sila|ija. Osamnaestogodi{wi kraq odmah naredi slavonskom banu Janu
Vitovcu i vranskom prioru Tomi Sekequ da se spreme da pokore sve kraqev-
ske posede u Hrvatskoj i Slavoniji. Me|utim, pred polazak oni se me|usob-
no sukobi{e oko prvenstva, pa je li~no kraq morao da ih miri. Banovi Dal-
macije i Hrvatske 1459. godine postali su Pavle [piran~i} i Petar Zob.
Te godine kraq je svrgao palatina Ladislava Gorjanskog. Na to je Gorjanski
sa jo{ dva najmo}nija velika{a, Nikolom Ilo~kim i Mihailom Sila|ijem,
organizovao zaveru protiv kraqa, ali su Gorjanskog i ti saveznici nedugo
zatim napustili. Sa svojim pristalicama Gorjanski je 1459. zatraìo od ne-
ma~kog kraqa i rimskog cara Fridriha III Habzbur{kog da do|e na ugarski
presto. Wima su se prikqu~ili slavonski ban Jan Vitovec i knez Martin
Frankopan. Hrvatsko-dalmatinski banovi Zob i [piran~i} stali su uz
kraqa Matija{a, ali na skup velika{a, koji je kraq sazvao u Budimu, nije
do{ao nijedan Frankopan, Zrinski, Kurjakovi}, Blagajski, pa ~ak ni Toma
Sekeq. Fridrih II se proglasio ugarskim kraqem, a Nikola Ilo~ki tom
prilikom kumovao je kraqevom sinu Maksimilijanu, koji se upravo rodio.
Matija{ na to oduze sva zvawa Ilo~kom, smeni Vitovca i za slavonskog ba-
na postavi Tomu Sekeqa. Planu gra|anski rat i u prvoj bici pobedi{e Fri-
drihove pristalice. Taj rat je bio èstok i na podru~ju Slavonije i Hrvat-
ske. Bra}a Frankopani se podeli{e, pa je Martin bio uz Fridriha, a Stje-
pan uz Matija{a. U jeku borbi umro je Gorjanski, a wegova porodica ponovo
se prikloni Matija{u. U wegov tabor se vrati{e i Jan Vitovac i Niko-
la Ilo~ki. Matija{u je ipak najvrednija bila podr{ka pape Pija II, nakon
188
koje me|u ugarskim plemi}ima, koji su bili uz Fridriha, nastade rasulo.
Me|utim, naredne godine Fridrihovi sledbenici su se uz stranu pomo}
konsolidovali, pa su se sukobi s promenqivom ratnom sre}om odvijali sve
do 1462. godine, pruàju}i tako priliku pojedinim velika{ima da po neko-
liko puta mewaju tabor.
Papinim posredovawem 1462. postignuto je primirje, a naredne godine
i trajan mir s kompromisnim re{ewima imovinskih problema. Godine 1463.
pala je Bosna pod tursku vlast, a wenog posledweg kraqa Turci su pogubi-
li. Kraqica Mara je pobegla u Hrvatsku, ali je tamo opqa~kao hrvatski ban
Pavle [piran~i}, “proslaviv{i” se tim nedelom za sva vremena. Turski
odredi su iste godine upadali u Hrvatsku i mleta~ku Dalmaciju, pqa~kaju-
}i i pale}i. Potukli su vojsku hrvatskog bana [piran~i}a i wega zarobi-
li, a doprli su sve do Sewa, opusto{iv{i Krbavu i mnoga imawa Franko-
pana. Hrvatski ban je tada postao Stjepan Frankopan. Iz Slavonije je kraq
Matija{ s vojskom upao u Bosnu i ubrzo od Turaka preoteo Jajce. Emerika
Zapoqu je postavio za bosanskog gubernatora, a po{to Zapoqa u Bosni nije
mogao imati nikakve prihode, kako navodi Klai}, kraq ga je uz to imenovao
za bana Slavonije, Dalmacije i Hrvatske, dok je ban Slavonije i Ma~ve bio
erdeqski vojvoda Nikola Ilo~ki.
Godine 1464. Turci su ponovo harali Bosnom, pa su upali i u Hrvatsku
pusto{e}i imawa Stjepana Frankopana, a sina su mu u ropstvo odveli.
Kraq Matija{ nije prestajao sa svojim antiturskim aktivnostima, ali se
1465. godine morao ozbiqnije pozabaviti sre|ivawem prilika u Slavoniji
i regulisawem odnosa me|u wenim vlastelinima. Morao je da smeni Emeri-
ka Zapoqu jer se pokazao nesposobnim. Sada je Nikola Ilo~ki postao ban
cele Slavonije, a hrvatskim banovima kraq je imenovao ponovo Petra Zo-
ba i uz wega Ladislava de Diznosa, dodaju}i im i titulu bosanskih banova,
odnosno banova Rame. Slede}e godine Matija{ imenova Ivana Tuza od La-
ka za bana i vrhovnog kapetana Bosne, Hrvatske i ~itave Slavonije. Ban
Slavonije opet je bio Jan Vitovac, a u Hrvatskoj viceban Pavle Boì~ko-
vi}. Ivan Tuz odmah je s vojskom oti{ao da osvoji odmetnute gradove Klis i
Siw, na koje su Mle~ani oko bacili. Gradovi su se predali bez borbe.
2. Previrawa u ugarskoj provinciji Slavoniji

tokom druge polovine XV veka
U Slavoniji je 1467. do{lo do krvavih sukoba izme|u sve{tenika i ple-
mi}a, iza kojih je stajao tada{wi zagreba~ki biskup Osvald Tuz. Krvopro-
li}e se desilo prilikom zasedawa sinoda u crkvi Svetog Stefana u Zagre-
bu. Naredne godine intervenisao je kraq zahtevaju}i od slavonskih plemi-
}a da biskupiji uredno pla}aju crkvenu desetinu, narediv{i banu da ka`wa-
va neposlu{ne. Pored toga, nastavqali su se razni sukobi unutar samog
plemstva, a stanovni{tvo je grcalo pod sve ve}im porezima koje je kraq
propisivao da bi finansirao svoje vojne poduhvate. Za to vreme hrvatski
ban Tuz je podveo uspe{no sve ugarske posede u Hrvatskoj pod centralnu
vlast, ali je potom dugo bio odsutan zbog preokupiranosti problemima na
svojim posedima u Slavoniji. Zamewivao ga je viceban Ladislav Markus,
189
ali bez nekog autoriteta me|u vlastelom. Frankopani i Kurjakovi}i su se
krvavo sukobqavali, a onda nastado{e krvoproli}a i me|u samim Franko-
panima povodom preotimawa imawa. Turci su 1468. godine nastavqali sa
pqa~ka{kim upadima i harawima mleta~ke Dalmacije i ugarske Hrvatske
i Slavonije. Utvr|ene gradove uglavnom nisu opsedali, ali su sa svakog po-
hoda mnogo naroda odvodili u ropstvo. âk su se i Mle~ani ose}ali toliko
ugroèno da su prionuli da mire me|usobno zava|ene hrvatske knezove, ma-
da su ih ranije sistematski hu{kali jednog protiv drugog. Kad je strate{ki
vaàn grad Sew bio direktno ugroèn od Turaka, Mle~ani su i od pape tra-
ìli da pomogne u mirewu Frankopana i Kurjakovi}a.
Kraq je 1469. Ivana Tuza i biskupa Ivana êsmi~koga postavio za sla-
vonske banove, dok je banska funkcija u Hrvatskoj bila nepopuwena. Mati-
ja{a sudbina Hrvatske jednostavno nije mnogo interesovala, jer je bio pre-
okupiran sukobima u ê{koj. Turci su te godine poharali celu Hrvatsku i
preko we provalili u Krawsku, sve do zidina Qubqane. Tek kad su se Turci
s ogromnim robqem povukli, Matija{ je odlu~io da interveni{e jer je pre-
tila opasnost da se svi hrvatski knezovi priklone Mle~anima, koji su ih
novcem i oru`jem pomagali. Poslao je vojsku da prvo pokori Frankopane.
Upravo u toku borbe izme|u kraqevog kapetana Blaà Podmanickog Ma|a-
ra, u svom ~etvrtom pohodu Turci su opet harali hrvatskim prostorom, pre-
{av{i preko Kupe u Slavoniju i doprev{i skoro do Zagreba, koga je pukim
slu~ajem spasila izlivena Sava. îm su se Turci opet povukli, nastavi se
rat izme|u Blaà i Frankopana, u kome je Bla` Ma|ar pobedio i zauzeo od-
metnuti Sew. Rat se nastavio 1470. jer su Frankopani pomognuti od Mle~a-
na i nema~kog kraqa Fridriha III. Na kraju Fridrih je u Be~u izmirio kra-
qa Matija{a i kneza Stjepana II Frankopana, ali je Sew bio za Frankopa-
ne definitivno izgubqen. Kraq je tada Blaà Ma|ara postavio za bana Bo-
sne, Dalmacije, Hrvatske i Slavonije. Te 1470, i naredne 1471. godine, Tur-
ci su provaqivali u Slavoniju prodiru}i sve do Drave, a Hrvatsku i Dal-
maciju pohara{e sve do splitskih, {ibenskih i zadarskih zidina, dopiru}i
opet do Qubqane i Krawa na severu. Na to je Bla` Ma|ar daqu odbranu Hr-
vatske poverio vicebanu Pavlu Taru, a sam se sa slavonskim banom Damja-
nom Horvatom od Litve koncentrisao na odbranu Slavonije, s obzirom da
su Turci potpuno razbili odbrambenu liniju Jajce–Beograd izgradiv{i
mo}nu tvr|avu [abac. Turci su tada zauzeli i ostatke Hercegovine, a Ma-
tija{ je svoje dotada{we vazale Vladislava Vuk~i}a i Ivani{a Vlatkovi-
}a naselio kao plemi}e u krièva~koj i zagreba~koj ùpaniji.
Godine 1471. ostrogonski nadbiskup, pe~ujski i zagreba~ki biskupi, po-
digo{e veliku plemi}ku pobunu protiv kraqa Matija{a, koja je uskoro po-
primila tolike razmere da je od ukupno 75 ugarskih ùpanija kraqu ostalo
verno samo devet, kao i kalo~ki nadbiskup. Pobuwenici su ugarsku krunu
ponudili poqskom princu Kazimiru. Obave{ten o zaveri, Matija{ je uspeo
da podmiti i privoli mnoge plemi}e da se vrate u wegov tabor, dràvni sa-
bor mu ukaza podr{ku, pa je ve} 1472. wegova vlast stabilizovana. Nikolu
Ilo~kog je proglasio za bosanskog “kraqa” kako bi tako parirao “kraqu”
koga su Turci postavili, a za bana Dalmacije, Hrvatske i Slavonije imeno-
190
vao je Damjana Horvata. U Hrvatskoj je poqi~ki knez @arko Draòjevi} uz
mleta~ku pomo} osvojio Klis i delove Cetine, pa je ban Pavle Tar zauzvrat
napadao podru~ja dalmatinskih gradova. U tim borbama uskoro je i poginuo
od mleta~ke pu{ke. Godine 1472. Turci su tri puta provaqivali i harali
Hrvatsku, najvi{e oblasti Frankopana. Papa Sikst IV poku{ao je tada da
izmiri Mle~ane, Frankopane, Kurjakovi}e, Petra Zrinskog i kraqevskog
kapetana u Sewu kako bi se ubudu}e udruènim snagama suprotstavqali
Turcima. Efekti su bili slabi, jer su Turci i 1473. preko Hrvatske prodi-
rali u Krawsku, [tajersku i Koru{ku, koje su bile pod vla{}u nema~kog
kraqa i rimskog cara. Matija{ je te godine banovinu Slavoniju dodelio do-
ìvotno Ivanu Ernu{tu, dok je Damjana Horvata potvrdio za bana Hrvat-
ske i Slavonije. Godine 1474. Turci su provaqivali u Slavoniju, pusto{e}i
sve pred sobom, a posebno te{ko stradalo je Zagorje. U ponovnom naletu su
te{ko stradale i Hrvatska i Slavonija, a narod tako masovno odveden u rop-
stvo, da su mnogi krajevi ostali nenaseqeni.
Kad je Matija{ 1477. krenuo u rat protiv nema~kog kraqa i rimskog ca-
ra, pa s vojskom upao u Austriju, paralelno s tim u [tajersku je iz Slavoni-
je upao zagorski knez Juraj Vitovac, opusto{iv{i sve do Maribora, dok su
iz Hrvatske na Krawsku napali Stjepan II i wegov sin Bernardin Franko-
pan, uni{tavaju}i sve pred sobom. U toku tog pohoda, Turci su ponovo opu-
sto{ili Hrvatsku. Te godine je umro Nikola Ilo~ki, pa su Turci mnogo
lak{e mogli preko dela Bosne, koji je on kontrolisao, upadati i u Hrvat-
sku i u Slavoniju, prodiru}i ne samo do Krawske, [tajerske i Koru{ke, ne-
go i u Furlaniju. Tada imenovani novi ban Dalmacije, Hrvatske i Slavoni-
je, Ladislav od Egervara, bio je nemo}an da se suprotstavi Turcima, a ban-
sku vlast su mu priznavali samo slavonski plemi}i, dok su ga hrvatski kne-
zovi Frankopani, Kurjakovi}i, Zrinski i Blagajski ignorisali i samo-
stalno sara|ivali sa Mle~anima. Matija{ je bio prinu|en da sazove sla-
vonski sabor i da Slavoniji dodeli pravo da sama organizuje svoju odbranu
od Turaka i bira zemaqskog kapetana koji }e komandovati wenom vojskom.
Sabor je odràn 1478. godine, a na wemu je u~estvovao i srpski despot Vuk
Grgurevi} Brankovi}, kome je prethodno kraq dodelio ve}a imawa u kriè-
va~koj i zagreba~koj ùpaniji.
a) Oruàni obra~uni slavonskog i hrvatskog plemstva
Izgleda da je posle toga Slavonija bila unekoliko za{ti}enija od Tu-
raka, dok su se u Hrvatskoj Frankopani me|usobno obra~unavali, a Turci
nastavqali da upadaju. Uz mleta~ku pomo} zabeleì{e hrvatski knezovi i
jednu pobedu protiv Turaka, {to je vi{e rasrdilo Matija{a nego eventual-
na vest da su Hrvati bili usamqeni i poraèni, pa u pismu mleta~kom du-
`du pi{e da je knez An` Frankopan odmetnik, a wegov {urak knez Karlo
Kurjakovi} lopov i razbojnik. Godine 1479. kraqevska vojska, koju je predvo-
dio slavonski ban Ladislav od Egervara, napala je Frankopana i otela mu
sve gradove i posede, a on je jedva pobegao u Mletke. Na to je kr~ki knez Ivan
VII Frankopan, Anòv stric, zauzeo gradove Novi i Bribir, napadaju}i na
Vinodol. Matija` posla vojsku pod komandom Blaà Ma|ara, koja je poti-
snula Ivana II i naterala ga da se povu~e na Krk. Godine 1479. Bla` sa Se-
191
wanima po~e pripreme za iskrcavawe na Krk. Naredne godine on se iskrcao
na ostrvu i opseo Omi{aq, a posle wegovog zauzimawa krenuo na grad Krk.
Mle~ani su poslali svoju flotu radi odbrane Krka, ali su u borbu stupili
tek kad je knez Ivan VII i formalno predao Krk pod wihovu vlast. Odjed-
nom se promenio odnos snaga, pa je posle izvesnog krvarewa Bla` bio pri-
nu|en da odustane od opsade Krka. Mle~ani su mu blokirali i snabdevawe
hranom sa kopna, a ostao je i bez ~amaca i brodova. Tek kad je Mle~anima
predao Omi{aq i sav ratni plen, Blaà i wegovu vojsku Mle~ani su preve-
zli do Sewa i Vinodola. Da im ne bi smetao, Mle~ani su i kneza Ivana VII
Frankopana premestili u Mletke i tako su Frankopani zauvek izgubili
ostrvo Krk. Bla` Ma|ar je po povratku dovr{io zauzimawe Vinodola pri-
vode}i pod kraqevu vlast celo primorje od Sewa do Trsata.
I godine 1480. te{ko su Hrvatska i Slavonija stradale od turskih pro-
vala. U jednom takvom pohodu oni su preko Slavonije i Me|umurja pohara-
li i jugozapadnu Ugarsku. U nekoliko navrata i Turci su u tim pqa~ka{kim
poduhvatima doìvqavali poraze. Tada je Matija{ sa slavonskim banom
Ladislavom od Egervara, bosanskim banom Petrom Doj~inom i srpskim de-
spotom Vukom Grgurevi}em krenuo na Bosnu. Krvave borbe su vo|ene sve do
dana{weg Sarajeva, mnogo Turaka je pobijeno, sve na putu paqeno i uni{ta-
vano, ali je i Matija{eva vojska pretrpela te{ke gubitke. Pohod je okon-
~an povratkom u Slavoniju. Po povratku, kraq se tri meseca zadrào u Za-
grebu, poku{avaju}i da sredi stawe u Slavoniji, koju je zahvatilo bezakowe
zbog velika{ke samovoqe. Naredio je da se za 1481. godinu sazove veliki
slavonski sabor. Sabor je napravio popis velika{a, plemi}a i obi~nih qu-
di, koji su optuèni za razli~ite zlo~ine, pa je op{ti kraqevski sud mno-
gima izrekao smrtne kazne, ~ak i velika{ima. Potom je Matija{ na pojedi-
na~ne molbe delio pomilovawa, na primer knezovima Baboni}ima Blagaj-
skim, knezovima Frankopanima iz zagreba~ke ùpanije itd., ukidaju}i na
kraju sve presude. Godine 1482. Bla` Ma|ar je imenovan za slavonskog bana.
Turske provale su trajale tokom ~itave 1482. godine, a posebno velik tur-
ski prodor u Hrvatsku desio se 1483., kad su pre{li preko Une i podelili
se u tri kolone, upadaju}i i u Krawsku i Koru{ku i nesmetano se vrativ{i
sa ogromnim plenom, ali su ih na Uni sa~ekali tada{wi ban Matija{ Gereb
sa Vukom Grgurevi}em i do nogu potukli. U borbi se tada istakao knez Ber-
nardin Frankopan i wegovi bliski ro|aci Ivan IX Cetinski i Mihailo
Sluwski. Posle toga je sultan Bajazit Matija{u ponudio mir na pet godi-
na, {to je kraq prihvatio.
Ban Dalmacije, Hrvatske i Slavonije, Matija{ Gereb, bio je blizak ro-
|ak kraqev, pa je na tom poloàju ostao {est godina. Ostalo je zapam}eno
da je taj ban podsticao pqa~ka{ke upade Hrvata i Vlaha u posede dalmatin-
skih gradova pod mleta~kom vla{}u. Na to su Mle~ani uzvr}ali sopstvenim
upadima u hrvatske ùpe i kotare. Hrvatski viceban tada je bio Ga{par Pe-
ru{i}, a slavonski vicebanovi postali su veliki ùpani krièva~ki Pe-
tar Bo~kaj od Rasiwe i Mihailo Kerken od Belo{evca. Interesantno je da
su se, kad je Matija{ zaratio sa nema~kim carem i zauzeo Be~ i najve}e de-
love [tajerske, Krawske i Koru{ke, protiv wega pobunili zagorski kne-
192
zovi Juraj i Velizar, sinovi Jana Vitovca, i svrstali se uz cara. Kraq je
protiv wih poslao vojsku na ~elu sa Jakovom Sekeqem, {tajersko-krawsko-
koru{kim kapetanom. Pobuwenici su pobe|eni, a kraq im je oduzeo sva
imawa. Kad je Matija{ umro 1490. godine, sazvan je izborni sabor koji je za
novog vladara izabrao ~e{kog kraqa Vladislava II Jagelovi}a, sina poq-
skog kraqa Kazimira VI i, po majci, unuka nekada{weg ugarskog kraqa Al-
brehta Habzburgovca. Novi kraq je zakletvom preuzeo mnogo obaveza, ali za
nas je najinteresantnija zakletva da ne}e nikome drugom “nego Ugrima, i to
svakako vrlo zaslu`nima, dati i podijeliti ~ast erdeqskoga vojvode, sikul-
skoga, teme{koga i poùnskoga ùpana, zatim ~ast bana Slavonije, Dalma-
cije i Hrvatske, kao i severinskoga, beogradskoga i jaja~koga, i drugih mje-
sta, pa i upravqawe kraji{kih tvr|ava kao i kraqevskih gradova.” (str.
206., kwiga ~etvrta). Iz ovoga je vi{e nego o~igledno da su svi velika{i i
plemi}i koji su imenovani za hrvatsko-dalmatinskog ili hrvatskog bana, a
ponekad istovremeno za obe ove pokrajine, smatrani Ugarima, a i sami su se
tako identifikovali.
b) Hrvatski vlastelini podeqeni izme|u Nemaca i Ugara
Posle krunisawa, novi kraq je potvrdio Ladislava od Egervara za ba-
na Slavonije, Dalmacije i Hrvatske, ali je i za hercega Slavonije imenovao
Matija{evog vanbra~nog sina Ivani{a Korvina. Uto je rimsko-nema~ki
car Maksimilijan, kao konkurentski pretendent, upao u Ugarsku i s lako-
}om je osvajao, ~ak i Stolni Biograd, pa se na{ao pred Budimom. Wemu se
prikloni{e i mnogi hrvatski i slavonski velika{i, od kojih su najzna~aj-
niji knez Ivan IX Frankopan Cetinski, Nikola VI Frankopan Trà~ki,
knez Mihailo Blagajski, svi potomci banova Talovaca itd. Odanost kraqu
Vladislavu II, koju su iskazali ban Ladislav od Egervara i krbavski knez
Karlo Kurjakovi}, kao i knez Bernardin Frankopan, po Klai}evom mi-
{qewu presudno je doprinela da se nisu cela Slavonija i Hrvatska u pot-
punosti svrstale uz Maksimilijana. Nema~ka vojska je tada i Zagreb zauze-
la bez borbe. Me|utim, Maksimilijanu je ponestalo novca za pla}awe pla-
}enika, pa je morao odustati od osvajawa ~vrsto brawenog Budima i vratio
se u Austriju. Vladislav II je bio zaokupqen ratom sa svojim bratom Ivanom
Albertom, koji ga je napao u ê{koj i Moravskoj. Uz o~evo posredovawe
bra}a se, posle velikog krvoproli}a, ipak izmiri{e. Sad je Vladislav II
imao odre{ene ruke da krene u osloba|awe teritorija koje je Maksimili-
jan zauzeo. Pri tom je herceg Ivani{ Korvin od kraqa dobio zadatak da
protera Nemce iz Zapadne Slavonije i Zagreba. Dobro utvr|ena nema~ka
posada u Zagrebu ubrzo je od cara dobila poja~awe, ali su te nove trupe pred
gradom Ivani{ i ban Ladislav od Egervara razbili. Potom je marta 1491.
godine po~eo juri{ na Zagreb, ~ija je nema~ka posada savladana. Uskoro su
sve Maksimilijanove trupe oterane iz Ugarske, a naredne godine potpisan
je mirovni ugovor, kojim je, izme|u ostalog, bilo predvi|eno da se pomilu-
ju i hrvatski i slavonski velika{i, koji su prethodno pristali uz Maksi-
milijana, pa im je, ~ak, odobreno da ubudu}e mogu i}i u slu`bu nema~kom caru.
Jedna od najva`nijih ta~aka mirovnog ugovora predvi|ala je da ukoliko La-
dislav II umre bez mu{kih potomaka, ugarski kraqevski presto nasle|uje
193
car Maksimilijan Habzbur{ki. Tu odredbu je posebno potvrdio ugarski sa-
bor u Budimu 1492. godine, s tim {to su je na posebnom dokumentu potpisa-
li vlastelinski staleì Hrvatske i Slavonije, kako navodi Klai}, ukupno
63 barona, velika{a i plemi}a.
v) Posledice poraza na Krbavskom poqu
Mada su u saborskom dekretu potvr|ena stara “prava i slobo{tine”
svih kraqevina i pokrajina u sastavu Ugarske, pa s tim u vezi pomenute Dal-
macija, Hrvatska i Slavonija, Slavonija je dobila i posebne privilegije,
poput one da se u woj napla}uje samo pola iznosa redovnih poreza koji se
propisuju za Ugarsku. S druge strane, Hrvatska je bila u najve}oj nevoqi. Ka-
ko je isteklo primirje, od 1490. godine Turci su neprekidno napadali na Hr-
vatsku, a neretko i na zapadnu Slavoniju. Godine 1491. bosanski pa{a je pre-
ko Hrvatske i Slavonije upao i u Krawsku, ali je wegova vojska u povratku
poraèna. Posebno je teàk poraz bio Turaka kod Udbine, gde su se opet is-
takli Frankopani, i to Ivan Cetinski i Mihailo Sluwski. Dodatno su
Turci poraèni kod reke Une, pa se 1492. nisu ni pojavqivali na tim pro-
storima. U tom zati{ju planule su opet borbe me|u samim Frankopanima,
ali se Frankopani sukobi{e i sa banom Ladislavom i sa hercegom Ivani-
{om. Frankopani, sada silno oja~ali, poku{avali su da vrate sve ranije
otete posede, a i me|usobno su se pregawali oko prvenstva. Posebno su se te-
{ke borbe vodile za grad Sew. Kraq je za nove hrvatske banove postavio
Emerika Deren~ina i Ivana Bota od Bajne, ~iji je zadatak bio da obuzdaju
Frankopane i spre~e pad Sewa u wihove ruke.
Ban Deren~in je oterao Bernardina Frankopana od Sewa i on se sklo-
nio u Briwe. Ban Ivan Bot je poginuo prilikom opsade Briwa. Dok su tra-
jale borbe kod Briwa, velika turska vojska je upala u Hrvatsku. Bosanski pa-
{a Hadum je prethodno preko Une i Kupe prodro u Krawsku i [tajersku, pa
se vra}ao sa ogromnim plenom i mnogo robqa. Turci su, pale}i i ubijaju}i
sve pred sobom, opseli Modru{u, koja je bila sedi{te krbavsko-modru{kog
biskupa. Bernardin se na tu vest izmirio sa banom, pa je Emerik Deren~in
prikupio zna~ajnu vojsku sa mnogo hrvatskih i slavonskih plemi}a na Kr-
bavskom poqu kod Udbine. Tu ga Turci do nogu potuko{e 9. septembra 1493.
godine, zarobiv{i ga i s mno{tvom vlastelina i naroda odvedo{e u rop-
stvo. Kako pi{e jedan savremenik bitke, a Klai} ga citira, prikazuju}i sta-
we u Hrvatskoj nakon tog katastrofalnog poraza, da je “gotovo ~itava zemqa
opustjela i puka li{ena; jer se sav narod bija{e javno na Turke digao, osim
onih koji nisu poradi starosti ili mladosti mogli, misle}i da }e Turke ja-
ma~no razbiti, kako im je prije nekoliko puta na istome mjestu po{lo za ru-
kom.” (str. 232.) U daqem opisu iznosi se da je celom Hrvatskom “takova ne-
~uvena àlost i pla~ zavladao, da bi se s wihove nevoqe moralo rasplaka-
ti srce tvr|e od najtvr|eg kamena, budu}i da je mnogo otaca i matera izgu-
bilo sve svoje sinove i k}eri – sinovi su ubijeni, a k}eri odvedene; mno{tvo
je èna obudovjelo.” (str. 232.)
Posledice poraza su bile dalekose`ne. Krbavsko-modru{ki biskup je
svoje sedi{te preselio u primorski Novigrad, “a preostali puk na jugu Gvo-
zda stao se zaklawati u sigurnije krajeve, osobito u Slavoniju me|u Savom
194
i Dravom. Pobjedonosni pak Turci pregnuli da preìvjelu gospodu hrvat-
sku do kraja satru i da hrvatsku zemqu pridruè svojoj vlasti. Nevoqni kne-
zovi i plemi}i hrvatski ostali smi{qati i raditi kako da se otmu sigur-
noj propasti.” (str. 233-234.) Preostali hrvatski plemi}i, razo~arani dr-
àwem kraqa Ladislava II, obrati{e se za pomo} caru Maksimilijanu.
Kraq je za novog hrvatskog bana imenovao Ladislava Kani{kog, za koga je
znao da je sklon nema~kom kraqu i rimskom caru. Po{to je postao i slavon-
ski ban, Kani{ki je oti{ao prvo u Slavoniju da organizuje odbranu od na-
rednih turskih napada. Godine 1494. Kani{ki je nastojao da privoli “sla-
vonske staleè da bi sa svojim ~etama ne samo svoju kraqevinu branili, ne-
go da bi tako|er i{li na jug u Hrvatsku ili jo{ daqe, gdje bi bilo potrebe.
Ali, tomu oprije{e se staleì slavonski, a kad je to ban stao silom provo-
diti, posla{e smjesta dva zastupnika u Budim, da bana radi te novotarije tu-
è.” (str. 236.) Kraq je pismom zabranio banu da prisiqava slavonske ple-
mi}e na ratovawe van granica Slavonije, jer bi to bilo protivno svim do-
tada{wim obi~ajima i slavonskim pravima. Na to Kani{ki ode u Hrvatsku
i prvo se pozabavi utvr|ewem grada Sewa, a onda je sazvao hrvatski sabor u
Biha}u na reci Uni. Sabor se zapomaù}i obrati papi, vape}i za pomo}.
Dok je osaka}ena Hrvatska poku{avala da se kako tako sredi i oporavi, Sla-
voniju je zahvatio novi gra|anski rat usled poku{aja nekih velika{a da ot-
mu posede hercegu Ivani{u Korvinu. Protiv Ivani{a su ustali palatin
Stjepan Zapoqa, zagreba~ki biskup Osvald Tuz i drugi, pa do|e do velikih
pusto{ewa.
Te godine su Turci forsirali Savu kod Mitrovice, pa krenuli prema
Zagrebu pqa~kaju}i, uni{tavaju}i i porobqavaju}i sve pred sobom. Dok su
ti odredi jo{ bili u Slavoniji, bosanski pa{a Hadum opet krenu na Hrvat-
sku. Blagajski knezovi se nagodi{e s Turcima i pusti{e ih bez borbe preko
svojih poseda. Nagodila se i udovica Karla Kurjakovi}a, pa im odoli samo
knez Bernardin Frankopan. Te godine Vladislav II je sklopio trogodi{we
primirje s Turcima, a onda se okrenuo da skr{i zaveru palatina Stjepana
Zapoqe i hercega Lovre Ilo~kog, koji je imao ogromne posede u Ma~vi, Sre-
mu i Slavoniji sve do austrijske granice, a osumwi~en je bio da {uruje s
Turcima. Krajem 1494. godine kraq je s velikim snagama osvojio Ilok. Kra-
qevi privrènici su po~eli da osvajaju Lovrine gradove po Slavoniji, a
srpski despot \ura| Brankovi} zauzeo je Mitrovicu. Naredne godine kraq
se pozabavio sre|ivawem prilika u Slavoniji i organizovawem wene od-
brane od Turaka, pomagawem odbrane Jajca i dela zapadne Bosne pod ugar-
skom kontrolom. Tada je imenovao Ladislava Kani{kog za hrvatskog bana,
ali on nije dugo ostao na tom poloàju, jer je kraq uskoro Ivani{a Korvi-
na postavio za bana Dalmacije, Hrvatske i Slavonije. Lovro Ilo~ki se na
kraju priklonio Vladislavu II, ali je ostao bez mnogih poseda. Ivani{ Kor-
vin zbog neposlu{nosti prvenstveno plemi}a krièva~ke i viroviti~ke
ùpanije u svoju banovinu nije mogao da u|e bez vojske. Za slavonskog vice-
bana imenovao je Ivana \ulaja, koji nijednog poseda nije imao u Slavoniji,
{to je izazvalo dodatno nezadovoqstvo slavonskih velika{a. S obzirom da
mu je autoritet kod vlastele bio veoma slab, da bi oja~ao svoj poloàj,
195
Ivani{ je odlu~io da se orodi s Frankopanima, oèniv{i k}erku kneza
Bernardina. To ga je zaista oja~alo za kratko vreme, pa ban Ivani{ najvi-
{e boravi u Biha}u i Zagrebu, nastoje}i da organizuje odbranu Slavonije i
Hrvatske. Me|utim, stalnim rovarewima Stjepana Zapoqe izgubio je podr-
{ku kraqa Vladislava.
Ladislav II je 1497. za novog bana imenovao Juraja Kani{kog, ali je Iva-
ni{ Korvin odbio da se povinuje i odrekne banskog poloàja. Bansko dvo-
vla{}e je trajalo izvesno vreme, ali se kraq krajem 1498. godine izmirio sa
Ivani{em i imenovao ga doìvotnim banom. Kako je primirje isteklo,
Turci su u dve kolone 1499. upali u Hrvatsku, ali je Ivani{ obe porazio,
{to je Turke za neko vreme obeshrabrilo za nove pohode, ali je do sporadi~-
nih okr{aja ipak dolazilo, jer je trajao mleta~ko-turski rat u kome je bo-
sanski pa{a opusto{io podru~je gradova Zadra i Nina, a neuspe{no opse-
dao i ugarsku Ostrovicu. Godine 1500. bosanski Turci su opet harali okoli-
nu Nina, Zadra, Trogira i Splita, a suprotstavqali su im se hrvatski vice-
banovi Mar~inko iz Knina i Pavle [trbac Kosuli} iz Ostrovice, kao i
vojvoda @arko Draòjevi}. Kad su u protivnapadu wih trojica u{li u Her-
cegovinu, Turci su ih iznenada opkolili i potukli, da su jedva ìvu glavu
izvukli. Godine 1501. sklopqen je savez pape, Mle~ana i Ma|ara za rat s
Turcima. Teme{ki kapetan Josip Sam poveo je vojsku na Srbiju i tamo na-
neo teàk poraz Turcima, pa se vratio u Beograd. Drugu kolonu poveo je ban
Ivani{ na Bosnu, a s wim su krenuli Frankopani, Kurjakovi}i, Zrinski i
drugi knezovi. Turcima su naneli teàk poraz kod Jajca. Naredne godine
Turci su opseli Jajce, ali opet neuspe{no. Krajem 1502. Mle~ani su sa sul-
tanom ugovorili mir, a sredinom 1503. to u~ini i Vladislav, i to na sedam
godina. Godine 1504. umro je ban Ivani{, a ne{to pre toga Vladislav II do-
ìvi dva mo`dana udara, pa knez Bernardin po~e da radi na tome da se we-
gov petogodi{wi unuk, a Ivani{ev sin Krsto ili Kristifor odredi za
prestolonaslednika, s obzirom da je kraq imao samo k}erku Anu. U to, 1505.
godine iznenada Krsto umre, pa su kolale pri~e da ga je kraqica Ana otro-
vala.
3. Ulazak Dalmacije u sastav Ugarske
Kako kraq nije pristao da obe}a da }e se wegova, tada dvogodi{wa Ana,
udati za Jovana Zapoqu, Stjepanova sina, pobunili su se 1505. godine ugar-
ski staleì i ugrozili kraqa. Ubrzo je sazvan novi sabor na kome je odlu-
~eno da se ni u kom slu~aju ne dovodi stranac na ugarski presto i da kraq u
svakom slu~aju mora biti pripadnik “ovog skitskog naroda.” (str. 269.) Me-
|utim, posle tajnih pregovora, Vladislav II ugovori 1506. da se wegova k}er-
ka Ana uda za Ferdinanda, mla|eg sina cara Maksimilijana Habzburga. Po-
{to je potom Maksimilijan s vojskom do{ao na ugarske granice, Vladislav
II je bio prinu|en da se spremi za rat. Kad je Maksimilijan upao na ugarsku
teritoriju, odmah su mu se prikqu~ili Ivan Kani{ki, An` Frankopan
Briwski i Ivan Karlovi} (Kurjakovi}) Krbavski. Posle prvih nema~kih
pobeda ipak ugarski velika{i morado{e pristati na pomirewe. Upravo ta-
da ma|arska kraqica rodi sina Ludovika, pa su nestali i razlozi pregawawa
oko mogu}eg prestolonaslednika, pa je sklopqen mir. Slede}e, 1507. godine,
196
ugarski sabor je Jovana Zapoqu proglasio za vrhovnog kapetana Ugarske,
dok je kraqevska vlast ograni~ena nu`nim dobijawem saglasnosti dràv-
nog ve}a za sve odluke. Nezadovoqni Vladislav II opet se tajno dogovorio sa
Maksimilijanom.
Godine 1508. sabor je pristao da se kruni{e dvogodi{wi Ludovik. Po-
sle smrti Ivani{a Korvina kraq je za banove Dalmacije, Hrvatske i Sla-
vonije imenovao Andriju Bota od Bajne i Frawu Bala{a od \armata, ali
slavonski staleì nisu ih prihvatali. Kraq je delimi~no popustio, pa je
umesto Bala{a za bana imenovao Marka Mi{qenovi}a. Uskoro su oba bana
izgubila kraqevo poverewe, pa je 1508. za nove banove imenovao Juraja Ka-
ni{kog i Ivana Ernu{tu od âkovca. Me|utim, smeweni banovi odbi{e da
se pokore kraqevoj odluci, pa su naredne dve godine prakti~no postojala
~etiri bana. Desilo se da su Kani{kog i Ernu{tu mahom priznavali vla-
stelini u Slavoniji, a Bota i Mi{qenovi}a u Hrvatskoj. Dok je besneo ne-
ma~ko-mleta~ki rat i, izme|u ostalog Rijeka pala u nema~ke ruke, da bi je
Mle~ani gotovo uni{tili kad su je preotimali, Andrija Bot iz Sewa i
Bernardin Frankopan iz Vinodola napadali su, u dosluhu s Maksimilija-
nom, na Krk i provaqivali u Istru, ali su Turci te 1509. godine upali u Hr-
vatsku i poharali posede Frankopana. Mleta~ku stranu tada su dràli kne-
zovi Ivan Karlovi}, Juraj Mrasiwski, Nikola Zrinski, Antun Blagajski i
jo{ neki. Wihovim posredovawem krajem godine Mle~ani su se izmirili sa
Botom.
a) Ugarski ultimatum Veneciji za ustupawe Dalmacije
Ugarski sabor je 1510. godine ultimativno zahtevao od Mle~ana da se
Ugarskoj vrati Dalmacija, a kako su oni to odbili, donesena je odluka da se
stupi u antimleta~ki savez sa nema~kim carem i francuskim kraqem. Me-
|utim, do ugarsko-mleta~kog rata nije ni do{lo, jer je ugarska dràvna bla-
gajna bila prazna, a knez Ivan Karlovi} odbio je da predvodi ugarsku vojsku
protiv svojih prijateqa Mle~ana. I Nemci i Mle~ani su ~ak Turke poku-
{avali pridobiti kao saveznike u me|usobnom ratu. Posledice tih spora-
di~nih saveza Klai} ovako sumira: “Pomagali Turci cara ili Mletke, va-
zda su najprije stradale hrvatske oblasti kojima su turske ~ete prolazile.”
(str. 293.) âk je i krbavski knez Ivan Karlovi} {urovao s Turcima i 1511.
im pomagao da upadaju na posede Frankopana. Kako je banski poloàj opet
bio upra`wen, kraq je 1512. za bana Dalmacije, Hrvatske i Slavonije ime-
novao palatina Emerika Perewija, a za vicebanove Frawu Bala{a i Fra-
wu Hedervarija. Tada su Turci, uprkos potpisanom miru, u~estali s prova-
lama u Slavoniju i Hrvatsku. Perewi je uspeo da nametne svoj banski auto-
ritet i slavonskim i hrvatskim velika{ima, pa odmah po~e sa pripremama
za odbranu ovih ugarskih provincija. Za vicebana i kapetana Dalmacije i
Hrvatske imenovao je Ivana Karlovi}a. Turci su tada prvo u jednom naletu
zauzeli Srebreni~ku banovinu, biv{u Usoru, a onda su u{li u Hrvatsku. Ban
naredi da se iz Slavonije hitno po{aqe pomo} Hrvatskoj, “ali slavonske
ùpanije i upraviteq zagreba~ke biskupije uskrati{e mu svoje ~ete.” (str.
299.) Turci su i 1513. harali Hrvatskom, ugroàvaju}i Knin i Siw i zau-
zimaju}i nekoliko mawih gradova. Po{to se uskoro ban razboleo, kraq je
197
odbranu Slavonije i Hrvatske poverio vetrimskom biskupu i dràvnom
blagajniku Petru Berislavi}u.
Petar Berislavi} je na brzinu prikupio vojsku, pa je sa Mihailom
Frankopanom Sluwskim, Nikolom Zriwskim i Frawom Berislavi}em
krenuo u susret Turcima kod Dubice na reci Suwi i tamo ih pobedi{e. Po-
{to ih taj poraz nije obeshrabrio, Turci 1514. dopre{e do Skradina i na-
pado{e Knin. Kako je papa iste godine pozvao na krsta{ki rat, u Ugarskoj
se okupi mnogo seqaka, koji se, kad se izjalovi{e nade da }e zaista u rat kre-
nuti, digo{e pobunu protiv plemi}a, pa su ubijali i pqa~kali na sve stra-
ne. Tom prilikom je i ~anadski biskup na kolac nabijen. Uloga Jovana Zapo-
qe u gu{ewu ove pobune bila je presudna, a on se posle toga seqacima suro-
vo svetio. Posle toga je poloàj seqaka kmetova bitno pogor{an u celoj
Ugarskoj. Te 1514. godine, Berislavi} je imenovan za pravog bana. Slavon-
ski vicebanovi postali su Baltazar Ba}an i Ga{par Alapi}. Prvi banov
zadatak tada je bio da u korenu sase~e seqa~ku bunu u Slavoniji, a potom je
morao da re{ava sporove zava|enih slavonskih velika{a. Za to vreme Tur-
ci su jo{ tri puta upadali u Hrvatsku, pusto{e}i Krbavu, osvojiv{i Karin
i opsedaju}i Petru{i}, pa su se potom nesmetano vra}ali u Bosnu. Kad su
1515. Turci prodrli do Sewa, ban Berislavi} je krenuo da im se suprotsta-
vi nadomak [ibenika i ~ekaju}i obe}anu ~e{ku vojsku. Pomo} Hrvatskoj
opet su uskratili “staleì slavonski, sabrani tada u travwu na saboru u
Krièvcima, govore}i da su po starome obi~aju du`ni braniti samo svoju
kraqevinu, pa da stoga ne moraju i}i preko Save krv prolijevati za hrvat-
ske kraji{ke gradove.” (str. 309.) U maju 1515. Turci su te{ko porazili voj-
sku bana Berislavi}a.
4. Ugarska provincija Hrvatska na udaru Turaka
Kraq Vladislav II Jagelovi} umro je 1516. godine, utvrdiv{i prethod-
no u Be~u sa nema~kim carem bra~ne ugovore svoje dece i obaviv{i ven~a-
wa. Wegov sin i naslednik, Ludovik II Jagelovi} tada je imao deset godina,
a ugarski sabor nije prihvatio starateqe koje mu je otac namenio, nego je od-
redio da dràvno ve}e vr{i vlast do kraqevog punoletstva. Vlastela je
ostala podeqena na grupaciju koja je podràvala cara Maksimilijana kao
kraqevog starateqa i grupaciju koja je htela mo}nog erdeqskog vojvodu Jo-
vana Zapoqu za gubernatora. Me|u wima je bilo i krvavih obra~una pa je ce-
la Ugarska bila u krajwe nesre|enom stawu. Velika{i su uspeli da za pala-
tina dovedu Stefana Batorija, nasuprot nièm plemstvu koje je zdu{no po-
dràvalo Zapoqu, pa su smutwe jo{ dugo trajale. Za to vreme ban Berisla-
vi} neprekidno je bio u nevoqama, jer mu je vlastela stalne brige stvarala,
a Turci opet 1517. napadali na Klis i Skradin. Knez Ivan Karlovi} je bio
toliko ugroèn da je nudio Mle~anima tri svoja grada u Hrvatskoj u zamenu
za neka imawa u Lombardiji. Protiv bana i biskupa Erdedija neprekidno je
delovao wegov li~ni neprijateq ugarski primas kardinal Toma Baka~ Er-
dedi. Hrvatska nikakve pomo}i nije dobijala od ostalih ugarskih zemaqa.
Da bi malo oslabio pritisak, ban 1518. prikupi ne{to vojske, provali u Bo-
snu, potu~e Turke u jednoj bici, ali morade odmah da se vrati, jer su mu sna-
ge bile suvi{e slabe za ozbiqniji pohod. U turskom prodoru 1519. godine
198
najteè su stradali posedi kneza Ivana Karlovi}a, ali i mnogi drugi hr-
vatski predeli. “Ban se Berislavi} opet te{ko zabrinuo, to qu}e {to su
bijedni ìteqi onih strana bjeàli sve do Budima, traè}i za{tite i po-
mo}i u svoga kraqa.” (str. 341.) To masovno bekstvo preostalog hrvatskog
stanovni{tva postalo je nezaustavqivo, pa su se u {esnaestom veku skoro
svi Hrvati iselili iz Hrvatske na sever. U godini 1520., kada je poginuo ban
Berislavi}, Turci su vi{e puta upadali u Hrvatsku, palili i pqa~kali, u
jednom prodoru stigli su sve do Istre, a slede}i put ~ak u Furlaniju.
Kad je sultan Sulejman II 1521. krenuo na Beograd, bosanski Turci su
opet udarili na Hrvatsku i dalmatinske mleta~ke gradove. U Hrvatskoj je
tada ban bio Petar Keglovi}. îm je [abac pao, Turci su pre{li preko Sa-
ve i harali Sremom i isto~nom Slavonijom. Dok su ma|arski velika{i sta-
jali skr{tenih ruku, a kraq mlitavo skupqao vojsku, pao je i Beograd, pa se
u wemu Turci utvrdi{e, a i sremske gradove zadrà{e. Naredne godine vla-
dalo je izvesno zati{je na globalnom planu. “No zato je ja~e nego ikada bje-
snio mali rat na me|ama obiju dràva, to je osobito Hrvatska te{ko stra-
dala, pa se ~inilo da }e je bosanski i drugi sanyaci razgrabiti i do kraja za-
trti.” (str. 358.) Dok su unutra{we ugarske politi~ke prilike optere}iva-
le stalne velika{ke smutwe, 1524. Severinska banovina je pala u turske ru-
ke. Plemi}ka pregawawa otada su jo{ è{}a i trajala su sve do Moha~ke
bitke. O sudbini Hrvatske niko nije razmi{qao od 1521. godine. “îni se
zaista da kao da je tada kraq mislio napustiti posve Hrvatsku, i da je isti-
na {to javqa mleta~ki poslanik Orio kako mu je kraq jednom rekao da ona
za w ni{ta ne vrijedi.” (str. 378.) To je nateralo knezove Ivana Karlovi}a,
Bernardina Frankopana i Nikolu Zrinskog, sada ve} ~vrsto me|usobno po-
vezane razgranatim rodbinskim vezama, da zajedni~ki razmi{qaju o sop-
stvenoj sudbini. Dolazio im je i sultanov izaslanik, pa u to vreme “svijet
natuca da se hrvatska gospoda poga|aju s Turcima, da }e se ~itava Hrvatska
od Save do mora pokoriti sultanu i hara~ mu pla}ati.” (str. 378.) Na wiho-
ve zahteve za pomo} oglu{ili su se papa, Ma|ari i Mle~ani. Godine 1522.
Knin se predao Turcima, na {to su svi stanovnici Skradina napustili svoj
grad, pa su ga Turci potpuno praznog zauzeli. Potom su opseli Klis. Za to
vreme tada{wi ban Ivan Karlovi} sukobqavao se sa sluwskim Frankopa-
nima. Austrijski nadvojvoda je ipak poslao grofa Nikolu Slama u pomo}
tada{wem hrvatskom banu Ivanu Karlovi}u, pa su zajedno branili Biha} i
Krupu. Turci su i daqe ~esto provaqivali, ali vi{e nijednog hrvatskog
grada nisu mogli da osvoje. Tako je u hrvatskim prostorima nadvojvoda Fer-
dinand stekao ve}i ugled nego ugarski kraq Ludovik II. Kad je u jesen 1523.
pomislio da Turci preko zime ne}e napadati, austrijski nadvojvoda je povu-
kao svoje snage. Turci su to iskoristili pa su vi{e puta kretali u pqa~ka-
{ke pohode. Tada su uspeli da osvoje strate{ki va`nu Ostrovicu i opasno
opseli Klis. Klisu je stigla pomo} iz Sewa, pa su Turci potu~eni. Ipak,
opet je te{ko stradala Udbina. U aprilu 1524. Turci su poharali zemqe
Karlovi}a, Zrinskih, Blagajskih i Frankopana i prodrli u Krawsku.
Kako daqe pi{e Klai}, “ba{ te posledwe navale bile su povodom da je
hrvatski puk stao ostavqati svoju nesretnu domovinu, kako se razabira iz
199
poveqe kraqa Ludovika od 17. svibwa 1524. godine, kojom je dopustio da se
Hrvati, koji u Kraqevini Hrvatskoj radi straha i neprestanih provala
turskih, ne mogu mirno i sigurno prebivati, smiju preseliti na ugarska
imawa kraqeva peharnika Frawe Ba}ana, te ondje sagraditi ku}e i ku}i-
{ta. Dok je tako puk stao jatomice bjeàti u sigurnije krajeve, gospoda su se
hrvatska sve vi{e utjecala nadvojvodi Ferdinandu i traìla zaklona u we-
ga i wegovih upraviteqa u austrijskim zemqama. Ne samo ban Ivan Karlo-
vi}, nego i knezovi Frankopani, onda knez Nikola Zrinski i knez Stjepan
Blagajski, pa~e i niì plemi}i nudili su svoje slu`be re~enomu nadvojvo-
di i wegovom vrhovnom kapetanu Bernardinu Ri~anu, koji je zamijenio gro-
fa Nikolu Salma.” (str. 392.)
Uto je pored dotada{weg bana Ivana Karlovi}a, kraq Ludovik II za ba-
na Slavonije i Hrvatske imenovao i Ivana Tahija, ali ga slavonski i hrvat-
ski plemi}i nikada nisu priznali. Kad mu je Tahi preoteo neke banske gra-
dove, Ivan Karlovi} se potpuno priklonio Ferdinandu, a wega su sledili
skoro svi hrvatski plemi}i. Za to vreme slavonski plemi}i su se me|usob-
no pregawali i otimali za imawa umrlog srpskog despota Frawe Berisla-
vi}a. Za novog bana Slavonije i Hrvatske kraq je 1525. imenovao Frawu Ba-
}anija. I te godine Turci su harali skoro celom Hrvatskom, pa zauzeli i
spalili grad Bag pod Velebitom. “I ovom prigodom mnogo je puka dopanulo
suàwstva, a mnogo se naroda opet stalo seliti u tu|inu. Jedan dio pre{ao
je na susjedni otok Krk, koji je bio u mleta~koj vlasti, a drugi dio prebjegao
je u Italiju, gdje se nastanio u Apuliji, Markama i Abruzama. Nema sumwe
da su dana{wi hrvatski naseqenici u talijanskoj pokrajini Molise tu`ni
potomci tih bjegunaca, jer i sada jo{ u svojim pjesmama spomiwu kneza Iva-
na Karlovi}a.” (str. 405.) Preostali hrvatski plemi}i uop{te nisu prizna-
vali bana Frawu Ba}anija, nego samo austrijskog nadvojvodu kao svog gospo-
dara, pa je Ba}ani mogao da saziva samo slavonske staleè.
Pred veliku tursku navalu 1526. godine, ogroman broj prebega iz Srbi-
je do{ao je u Ugarsku. Me|u wima je najpoznatiji bio vojvoda Pavle Baki}.
Ma|arski velika{i su se nadali “da }e se za primjerom Baki}evim povesti
sva sila prebjega, pak da }e onda za kratko vrijeme ~itava turska Bugarska,
Srbija, Bosna opustjeti, i da }e tim i snaga turske dràve napokon smalak-
sati.” (str. 418.) Trpimir Macan povodom toga u svom komentaru dodaje:
“Dok su mnogi stanovnici hrvatskoga kraqevstva ostavqali svoju domovi-
nu, te se selili u Ugarsku i austrijske zemqe, pa~e u Italiju, dolazilo je
opet u hrvatske zemqe ìteqa iz turske carevine, i to ne samo kr{}ana, ne-
go i muslimana koji su onda primali kr{}ansku vjeru. Takve nove ìteqe
zvali su prebjezi (pribeg, prebeg).” (str. 418.) Turci su s ogromnom vojskom
s lako}om zauzeli Srem i posle opsade osvojili Petrovaradin. Pored mo-
bilizacije snaga u Ugarskoj i Erdequ, kraq Ludovik je naredio da se na
oru`je digne cela Slavonija, ukqu~uju}i i sve kmetove. Od hrvatskih veli-
ka{a na Moha~ko poqe gotovo niko nije do{ao, mada se kraq do zadweg mo-
menta nadao, u ranijim borbama u slu`bi austrijskog nadvojvode Ferdinan-
da, proslavqenom knezu Krsti Frankopanu, koga je imenovao za glavnog voj-
vodu. Frankopan se verovatno zbog dva razloga nije odazvao: {to ga je kraq
kra}e vreme drào u budimskom zatvoru po{to je knez udario nadbiskupa
200
Salkaja 1525. dok je nadbiskup predsedavao dràvnim ve}em; drugi verovat-
ni razlog je {to nije verovao u snagu i organizaciju ugarske vojske.
Iz Slavonije je kraqu Ludoviku II, kako precizira Klai}, do{lo svega
tri hiqade kowanika i tri hiqade pe{aka, pod komandom bana Ba}anija,
Ivana Tahija, Ivana Banfija i zagreba~kog biskupa [imuna Erdedija. “Od
hrvatskih velika{a bijahu do{li Mihailo Zrinski i Matija II Frankopan
sluwski, nadaqe sewski biskup Frawo Joèfi}, onda sewski kapetan Grgur
Orlovi} i ro|ak sewskoga biskupa Juraj Kobasi}. Preteìta ve}ina hrvat-
ske gospode i plemstva ne bija{e do{la; oni su nakon mnogih dogovarawa s
nadvojvodom Ferdinandom ostali zajedno s vrhovnim kapetanom Nikolom
Juri{i}em u svojoj domovini, koju je trebalo tako|er braniti. S dolaskom
slavonskih i hrvatskih ~eta narasla je ~itava vojska Ludovikova jedva do
26–28.000 momaka; topova imala je do osamdeset, od kojih je nekoliko daro-
vao kraqu grad Be~.” (str. 423.) Turska vojska je bila bar pet puta brojnija i
raspolagala je s neuporedivo vi{e topova. Ugarska vojska, u kojoj je bilo do-
sta Srba, êha i Poqaka, katastrofalno je poraèna, a sam kraq je u bek-
stvu poginuo.
a) Nesvesno Klai}evo priznawe razli~itosti
Hrvatske i Slavonije
Sumiraju}i, na po~etku petog toma, op{te hrvatske i slavonske poli-
ti~ke prilike u toku petnaestog i u prvoj ~etvrtini {esnaestog veka, Kla-
i} detaqno obja{wava koje je krajeve obuhvatala Hrvatska, a koje Slavoni-
ja. U tom smislu on pi{e: “Sve to ve}i gubici hrvatskoga kraqevstva na ju-
gu Velebita dali su povoda da se je hrvatsko ime stalo {iriti na sjeveru
Gvozda prema Kupi, Savi i dowoj Uni. Dok su se u XIV stoqe}u pribrajale
Hrvatskoj na sjeveroistoku Gvozda tek Modru{a, Plasi i Dre`nik (sa Slu-
wem), u drugoj su polovici XV stoqe}a i na po~etku XVI stali nazivati Hr-
vatskom i onaj dio Zagreba~ke ùpanije, koji se prostire na jugu Kupe i Sa-
ve i koji su nekad obuhva}ale ùpe Gori~ka i Gorska. Ovamo se ispred tur-
ske najezde sklawalo mnogo hrvatskoga plemstva i puka iz ju`nih krajeva, pa
se ~itav kraj od Gvozda do Kupe i Save (izme|u Siska i Dubice) na sjeveru,
a Une na istoku, sve vi{e smatrao hrvatskom zemqom u uèm smislu. Grado-
vi Biha}, Krupa, Kostajnica, Zrin, Topolica ili Topusko, Steni~wak i Du-
bovac, koji su prije bili u Slavoniji, jesu na koncu XV stoqe}a ve} u Hr-
vatskoj. Prema jednom spomeniku od godine 1469. dijelila se Kraqevina Hr-
vatska u ono doba na gorwu i dowu. Gorwa Hrvatska zapremala je ùpe u
oblasti od Radoboqa na Cetini do Oto~ca i Vrhovina pod Gvozdom; dowa
Hrvatska dopirala je od Briwa, Modru{a i Dre`nika do Kupe i Une.” (str.
13.) Ina~e, “u staroj Hrvatskoj na jugu Gvozda opstojale su u prvoj polovici
XV stoqe}a ~etiri ùpanije: Li~ka, Lu~ka, Kninska i Poqi~ka. Me|utim,
u Li~koj zadobi{e mnoge gradove krbavski knezovi i Frankopani, tako da
je “knez ili {pan stola kraqeva meju plemenitimi qudi Mogorovi}i v Li-
ci” imao razmjerno malenu oblast, dok su poglaviti gradovi (Po~iteq, Be-
laj ili Bilaj, Barleta, Novigrad ili Novi) bili u vlasti nasqednih knezo-
va. @upanija poqi~ka ili ùpanija Poqica do{la je opet godine 1444. ko-
na~no pod Mletke. Tako su u Hrvatskoj ostale samo dvije prave ùpanije
201
(kninska i lu~ka), dok i te nisu u prvoj ~etvrti XVI stoqe}a spale sasvim
ili djelomice pod tursku vlast.” (str. 24.)
Pored te ~etiri ùpanije, na teritoriji hrvatske postojale su kneì-
ne pod vla{}u naslednih knezova, od kojih su najzna~ajniji Frankopani,
Kurjakovi}i, Nelipi}i, Talovci itd. [to se Slavonije ti~e, “Kraqevina
Slavonija ostala je potom ograni~ena na zemqu izme|u Drave i Save (doti~-
no Kupe) te je obuhva}ala poglavito ~etiri ùpanije: Zagreba~ku, Vara-
`dinsku, Krièva~ku i Viroviti~ku. U XV stoqe}u protegla se osobito
Krièva~ka ùpanija, koja je zapremala velik dio Podravine, gotovo do
Valpova i Osijeka. Poè{ka, Vukovska i Srijemska ùpanija smatrale su
se i tada za dijelove Slavonije; ali nisu bile izravno pod upravom hrvat-
skih i slavonskih banova, nego su Poègom ~esto upravqali vojvode Usore,
a Vukovskom i Srijemskom najprije ban Ma~ve, a poslije {aba~ki i beograd-
ski banovi i kapitani.” (str. 13-14.)
b) Licitirawe verom stanovni{tva Hrvatske
Ovde je veoma zna~ajno kako Klai} predstavqa strukturu tada{weg sta-
novni{tva Hrvatske i kako ve{ta~ki, na silu, pohrva}uje Vlahe. “U XV sto-
qe}u sve se vi{e mnoè Vlasi i Morlaci na hrvatskom teritoriju, osobi-
to u samoj Kraqevini Hrvatskoj na jugu Kupe. S kopna prelaze na otoke
(Krk), pa odanle u austrijsku i mleta~ku Istru. Osobito mnogo Vlaha i
Morlaka spomiwe se oko godine 1412. na imawima knezova Nelipi}a, poi-
mence u ùpama ili kneìjama Cetini (oko gradova Siwa i Travnika), Po-
su{ju (oko grada â~vine), Petrovom poqu (grad Kqu~), i Odorji (grad Zvo-
nigrad) na Zrmawi, zatim oko gradova Omi{a, Klisa, Kami~ca. Ti su Vla-
si pomagali Nelipi}e u borbi s Mlecima, pa su stoga uìvali posebne po-
vlastice.” (str. 26.) Kad su Nelipi}i izumrli, pa wihova imawa preuzeo
An` Frankopan, on je 1436. u Klisu Vlasima izdao poseban statut, kojim je
potvrdio sva wihova zate~ena prava. “Budu}i da je statut sastavqen hrvat-
skim jezikom i pisan }irilicom, nema sumwe da su ti Vlasi govorili tada
hrvatski. To posvedo~uju i wihova imena, koja se u statutu spomiwu, kao Vi-
gaw Dubrov~i}, Ninoje Sankovi}, Tomas Ro~evi}, Matija{ Vukni}, Mili}
Ostoi}, Dragi} Prodani}, Bla` Ko~i}, Hreqa Gole{evi}, Vukat Voino-
vi}, Ivani{ Groba~i}, Budan Grub{i}, Bilosav Draèvi}, Jelovac Dra-
ìvojevi}, Radivoj Vitkovi}, Bulat Kustraì} i Ivan Poznanovi}. Neke
ustanove re~enoga statuta, kojima se odre|uje “i da ne drè Hrvati Vlahov
mimo jednoga bravara”, zatim “i Srblin da ne more otdati na Vlaha, ni Vlah
na Srbina, jasno dokazuju da se ti Vlasi ne mogu pribrojiti ni Hrvatima ni
Srbima.” (str. 26-27.)
I srpski i hrvatski su slovenski jezici, pa su me|usobno toliko sli~-
ni da kod sporazumevawa nema velikih problema. Ali ti doseqeni Vlasi
nisu govorili hrvatski nego srpski, jer da su zaista govorili hrvatski ne
bi hrvatski jezik (~akavski) u narednim istorijskim periodima bio toliko
potisnut da se na kraju sveo na svega nekoliko sela i ostrva. Videli smo u
prethodnom tomu da i Klai} potvr|uje kako je ve} u srpskim zemqama pro-
meweno zna~ewe termina “Vlah”, pa se pod wim nisu vi{e smatrali pripad-
nici zate~enog romanskog stanovni{tva, nego sto~ari. Turci su imenom
202
Vlasi nazivali sve Srbe, dok su Morlaci bili pomo}ni odredi turske voj-
ske i ~esto grani~ari, regrutovani me|u pravoslavnim Srbima, koji su za
uzvrat osloba|ani kmetovskih obaveza. O~igledno je da su sva navedena ime-
na Vlaha ~isto srpska, a to {to se Srbin nije po Frankopanovom statutu
mogao predstavqati za Vlaha, odnosilo se na Srbe kmetove hrvatskih ple-
mi}a, koji su bili starosedeoci u Srbu i jo{ nekim hrvatskim predelima.
Doseqenim Srbima – Vlasima hrvatski plemi}i nisu nametali feudalne
obaveze, ali ni svoje zate~ene Srbe kmetove nisu osloba|ali od polurop-
skog statusa. Ina~e, i Klai} ovde potvr|uje da su doseqeni Vlasi imali svo-
je posebne knezove, Vlasi u Lici su formirali svoje op{tine i sudove.
Na osnovu ~iwenice da Vlasi u Lici 1433. godine u ime svoje op{tine
izdaju dokument kojim garantuju da fraweva~kom samostanu Svetog Ivana
iznad Medka ne}e ni na koji na~in imawe ugroàvati, Klai} kaè da “bi
mogli naga|ati da su i sami bili rimokatoli~ke vjere.” (str. 28.) Pa da su
zaista ve} tada bili rimokatoli~ke vere, za{to bi svom samostanu izdava-
li pisane garantije da mu ne}e nikakva zla ~initi, imovinu krasti ili oti-
mati. Vaqda bi se takva verska skrupuloznost podrazumevala. “Li~ki Vla-
si razasuli su se poslije po ~itavom Velebitu sve do Sewa... Osobito mno-
go Vlaha okupilo se u Dinarskim planinama.” (str. 28.) Povodom toga, sle-
de}i svoju falsifikatorsku metodologiju, Klai} pi{e: “I ti su Vlasi ja-
ma~no bili ve} pohrva}eni, jer se zovu Radi} Guqevi}, Radmil Babi}, Mo-
zgota Guqevi}, Radovan Skali}, Matija Terehim~i} i Toma Kal~i}.” (str.
28.) Svi ti Vlasi bili su obavezani na vojni~ku slu`bu, pod komandom hr-
vatskog bana, pa se tada ve} uveliko izmenila etni~ka struktura banske voj-
ske. “Turska najezda na Srbiju, Bosnu i Humsku zemqu (Hercegovinu) bila je
povodom da se narod iz tih zemaqa stao seliti u tada jo{ za{ti}eno hrvat-
sko kraqevstvo. Otkad je srpski despot \ura| Brankovi} ustupio kraqu
Sigismundu godine 1427. Ma~vu s gradovima Beogradom i Golubcem, po~elo
se sve vi{e Srba naseqavati po Ugarskoj i isto~noj Slavoniji, a osobito po
Srijemu. Ta je seoba Srba ili Ra{ana postala jo{ ìvqa kad su Turci na-
kon pada Smedereva Srbiju pretvorili u turski pa{aluk (1459.). Pad Bosne
(1463.) i Hercegovine (1482.) bija{e opet povodom da je hrvatski narod iz
tih zemaqa stao grnuti u Hrvatsku i Dalmaciju, pa~e i u Slavoniju. Bjegun-
ci iz Srbije, Bosne i Hercegovine, koji su se pred turskom silom zaklawa-
li u slobodne hrvatske zemqe, zvali su se u ono doba pribjezi (pribeg, pre-
beg). U drugoj polovici XV stoqe}a i prvoj ~etvrti {esnaestoga bilo je ve}
mnogo pribjega na teritoriju hrvatskoga kraqevstva. Me|u wima bio je i
srpski despot Vuk Grgurovi} (Zmaj Ogweni Vuk), zatim jedan ogranak her-
cega Sv. Save iz Hercegovine, humski knezovi Vlatkovi}i i druga gospoda,
a s wima sila puka.” (str. 30.) Naàlost, Klai} nema ni jednog jedinog doka-
za da se makar jedan Hrvat iz Bosne i Hercegovine, pred Turcima, sklonio
u Hrvatsku.
v) Proizvoqne teorije o nepostoje}em hrvatskom jeziku
Ovde je ne{to drugo mnogo va`nije, {to je Klai} ve} pomiwao u ~etvr-
tom tomu, a u petom precizira: “Kad je Hrvatska nakon stra{noga boja na
Krbavskom poqu (1493.) bila sve vi{e izloèna turskim provalama, zapo-
203
~elo je tako|er i raseqavawe hrvatskoga naroda. Najprije su ìteqi iz ju-
`ne Hrvatske stali preko Gvozda grnuti u tada jo{ zaklowenu Slavoniju,
osobito u krajeve izme|u Gvozda, Kupe, Save i Une, koji su se tada i prozva-
li Hrvatskom; u prvoj pak ~etvrti {esnaestoga stoqe}a, naro~ito nakon pa-
da Knina (1522.), Skradina (1522.) i Ostrovice (1523.) javqa se o prvim seo-
bama Hrvata u tu|inu. Dne 17. svibwa 1524. dopustio je kraq Ludovik me-
{tru svojih pokornika Frawi Ba}inu, da se na wegovim posjedima u Ugar-
skoj smiju nastaniti “Hrvati, koji u na{oj Kraqevini Hrvatskoj radi stra-
ha i neprekidnih provala i navala predivqih neprijateqa Turaka mirno i
sigurno prebivati ne mogu, te kojima su ve} isti du{mani ku}e, prebivali-
{ta i sve zgrade ogwem u pepeo obratili, a imawe i sve stvari kao plijen
razgrabili”. Godine 1527. bjeè opet Hrvati preko mora u Italiju, gdje su
osnovali naseobine u Apuliji, Markama i Abruzima. Kukavni ostaci tih
hrvatskih bjegunaca ìve jo{ i danas u talijanskoj pokrajini Molise, te u
svojim pjesmama spomiwu tadawega krbavskog kneza i bana, slavnoga Ivana
Karlovi}a. Prigodom seoba u drugoj polovici petnaestoga stoqe}a i prvoj
polovici {esnaestoga, dolazilo je mnogo hrvatskoga naroda tako|er u one
primorske gradove Dalmacije i Hrvatske (Nin, Zadar, [ibenik, Trogir,
Split, Omi{), koji su bili u mleta~koj vlasti, pa i u slobodnu op}inu gra-
da Dubrovnika. Tako se dogodilo da je u onim dalmatinskim gradovima, u ko-
jima je do 1420. bio preteàn romanski ìvaq (Zadar, Trogir, Split, Du-
brovnik), sada sve vi{e preotimao maha hrvatski elemenat, osobito me|u
pu~anima.” (str. 31-32.)
Otkud taj hrvatski elemenat u Dubrovniku? Jedva se mali, skoro bezna-
~ajni tragovi mogu utvrditi od vremena kad je Lastovo do{lo pod dubrova~-
ku vlast, a na Lastovu se me{awem ~akavaca i {tokavaca razvio specifi-
~an lokalni dijalekat. Jo{ je poneka ~akavska kwiga iz dalmatinskih gra-
dova doprla do Dubrovnika, i to je bilo sve. Dubrovnik u neposrednom su-
sedstvu nigde nema nikakve Hrvate, pa Klai} ni u bogatom dubrova~kom ar-
hivu ne moè na}i ni{ta {to bi bilo nalik na upori{te za wegovu la`nu
tezu. Me|utim, on je u pravu kad pi{e da “se opet za mleta~koga vladawa na-
kon godine 1420. stao {iriti talijanski jezik u prvotno hrvatskim grado-
vima, kao u [ibeniku, Omi{u, Hvaru i Kor~uli. Uop}e se u svim gradovima
mleta~ke Dalmacije (i Hrvatske) u ono doba u javnom ìvotu rabio latin-
ski, doti~no talijanski jezik (mleta~ko narje~je), dok se u privatnom ìvo-
tu i u porodicama govorilo mnogo hrvatski. Moè se re}i da je golema ve-
}ina ìteqa u mleta~koj Dalmaciji tada govorila ili bar razumjela dva je-
zika: romanski (starodalmatinski ili opet talijanski) i hrvatski.” (str.
32.) Samo {to Klai}, tako pa`qiv u pogledu italijanskih dijalekata, gde
posebno obra}a pa`wu na starodalmatinski i mleta~ki, nijednom re~ju ne
obja{wava kakav je bio taj hrvatski jezik, jer bi u protivnom morao da ka-
è da je hrvatski jezik bio iskqu~ivo ~akavski, o ~emu svedo~e svi istorij-
ski dokumenti. Dolazak Srba u Hrvatsku i Slavoniju Klai}u je argument za
tezu o nepromewenosti etni~kih prilika. “Sve izbrojene doseobe i raseo-
be nisu ipak bitno promijenile etnografske prilike u hrvatskom kraqev-
stvu sve do godine 1526. U ~itavom kraqevstvu sa~iwavaju jo{ uvijek gole-
204
mu ve}inu Hrvati, doti~no Slavonci (Slavinci). To posvjedo~uje i suvre-
meni dubrova~ki povjesni~ar Ludovikus Tubero (Crijevi} ili Cerva, +
1527.) kad opisuju}i tadawu Ugarsku i Hrvatsku do godine 1522. ovako govo-
ri: “Od dalmatinskoga primorja, koje oplakuje Jadransko more, do rijeke
Drave jesu ilirski puci, koje Ugri djelomice Hrvatima, a djelomice Slave-
nima i Ra{anima zovu. Od Drave po~iwe ma|arski govor”. Pored bitno ne-
promijewenih narodnosnih prilika nisu se promijenile ni stale{ke pri-
like.” (str. 32.)
Me|utim, s obzirom da je u vreme kraqa Matija{a Korvina do{lo do
zna~ajnijeg potiskivawa uticaja stare feudalne oligarhije tako {to je fa-
vorizovano niè plemstvo, pa su ~ak u nekim slu~ajevima i kmetovi podi-
zani do najvi{ih dràvnih i crkvenih poloàja, “stari kneèvski rodovi
hrvatski stali su u XV stoqe}u izvoditi svoje podrijetlo od prastarih po-
rodica rimskih i talijanskih. Ne zna se da li se to doga|alo pod dojmom hu-
manizma, ili su se oni htjeli tim odijeliti od novih velika{a. Kr~ko-mo-
dru{ki knezovi prozvali su se Frangepani (Frankopani), a Baboni}i –
Blagajci, opet Ursini (Orsini). Knez Ivan Karlovi} (Kurjakovi}) po~eo
je izvoditi svoju lozu od starorimskih Torkvata... Poku{alo se i knezove
Zrinske od plemena [ubi} dovesti u srodstvo s rimskim Sulpicijima, ali
to nije po{lo za rukom.” (str. 33-34.) Toliko je u tim glavnim hrvatskim ve-
lika{kim rodovima bila sna`na hrvatska nacionalna svest i toliko su dr-
àli do te svesti. Raspravqaju}i o crkveno-verskim pitawima, Klai} iz-
nosi: “I pored brojnih seoba u zemqe hrvatskoga kraqevstva ipak je doma}e
rimokatoli~ko ìteqstvo bilo tako brojno da se nisu znatno promijenile
ni vjerske prilike. Gospoduju}a vjera ostala je i daqe rimokatoli~ka. Ne-
ma dvojbe da je ve}ina doseqenih Vlaha bila vjere gr~ko-isto~ne; no da li
su imali ovi Vlasi kakvo crkveno ure|ewe, ne moè se ustanoviti. Isto se
ne zna ni za patarene (bogumile), koji su prelazili iz Bosne.” (str. 50.) Ovo
je i vreme u kome je po~eo razvoj hrvatske kwièvnosti jer se pojavio prvi
pesnik koji je pevao na hrvatskom jeziku, Spli}anin Marko Maruli} (1450-
1524), iako Klai} svojata i dubrova~ke pesnike [i{ka Men~eti}a i \oru
Drì}a, nazivaju}i ih prvim hrvatskim trubadurima, mada u wima i wiho-
vom delu apsolutno ni{ta hrvatsko nema.
g) Turska pusto{ewa uzrok razdora izme|u Slavonije i Hrvatske
Na vest o kraqevoj smrti u Moha~koj bici, ugarski velika{i su se po-
~eli grupisati u dva klana, od kojih je jedan podràvao kao pretendenta na
presto Ferdinanda Habzbur{kog, a drugi Jovana Zapoqu. “Ina~e je ve}ina
hrvatskih staleà nagiwala nadvojvodi Ferdinandu, dok je slavonsko plem-
stvo bilo odu{evqeno za vojvodu Ivana Zapoqu. Ta kolijevka roda Zapoqi-
na stajala je u slavonskoj zemqi (grad Zapoqe izme|u Vrbove i Nove Gradi-
{ke), pak kako ne bi slavonski plemi}i stajali uza svoga “Janu{a”. U ta-
kvim prilikama sasvim je prirodno da se knez Krsto Frankopan nije u prvi
kraj priklonio ni Ferdinandu ni Ivanu Zapoqi, pa ta wegova neodlu~nost
je mogla roditi misao kao da on sam ~ezne za kraqevskim prijestoqem.” (str.
75.) Ina~e, Frankopanu je ve} na slavonskom saboru u Koprivnici povere-
na daqa odbrana ~itave Slavonije, i to sa velikim ovla{}ewima. Po~et-
205
kom novembra 1526. ugarski sabor je proglasio Zapoqu za kraqa. Zapoqi su
se prikqu~ili Krsto Frankopan i zagreba~ki biskup [imun Erdedi, a Za-
poqa je Frankopana odmah imenovao za bana Hrvatske i Slavonije i vrhov-
nog kapetana izme|u Dunava i Drave, vra}aju}i mu i posede koji su ranije
wegovom rodu oduzeti. To je jo{ vi{e u~vrstilo Zapoqu u Slavoniji, “no za-
to se Kraqevina Hrvatska to odlu~nije priqubila Ferdinandu”. U ime hr-
vatskih staleà austrijskom nadvojvodi su poslani Ivan Peru{i}, Ga{par
Kriàni} i Ivan Karlovi}. Ferdinand je prvo progla{en za ~e{kog, a on-
da i ugarskog kraqa. Hrvatski sabor je sazvan u Cetini i 1. januara 1527. pri-
znao Ferdinanda za svog kraqa zaklev{i mu se na vernost. Posle pet dana
slavonski sabor u Dubravi priznao je Zapoqu za kraqa. Tako je po~etkom te
godine pukla dotad najve}a provalija izme|u Hrvatske i Slavonije.
Kraq Ferdinand I uglavnom nije ispunio obe}awa koja je dao hrvatskim
knezovima da }e ih vojskom i novcem pomo}i u odbrani od Turaka. Bosanski
pa{a je sve ~e{}e upadao u Krbavu, Liku, Gacku, sve do Novigrada i Modru-
{e. Na jugu Velebita Turci su zauzeli Obrovac, a u Krbavi Udbinu i jo{ dva
grada. Mada je u prvo vreme Zapoqa bio daleko premo}niji od nema~kog pre-
tendenta, Ferdinand je uporno skupqao vojsku i novac za obra~un, pa je po-
jedina~no, raznim obe}awima, po~eo pridobijati neke slavonske plemi}e.
Pored Frawe Ba}anija, za hrvatskog bana imenovao je i Ivana Karlovi}a,
upu}uju}i ih na obra~un sa Krstom Frankopanom. Kad je Ferdinand s voj-
skom krenuo na Ugarsku, mnogi gradovi su mu se jedan za drugim predavali,
pa je i Zapoqa morao da pobegne iz Budima. U nekom sudaru sa Ferdinando-
vim sledbenicima, Krsto Frankopan je rawen, a na slavonski sabor, koji je
sazvao da bi se hitno uputila pomo} Zapoqi, niko nije do{ao. Krsto Fran-
kopan je na tu vest krenuo da se obra~unava sa Ferdinandovim pristalica-
ma u Slavoniji, da im osvaja utvr|ewa i otima imawa. Tako je i poginuo u to-
ku opsade Vara`dina. U to je i Ferdinandova vojska porazila Zapoqinu u
odlu~noj bici kod Tokaja, pa je novi budimski sabor priznao Habzburgovca
za kraqa. Dok su te borbe trajale, Turci su zauzeli celu Jaja~ku banovinu
1528. godine, pa su sada Turci direktno ugroàvali Slavoniju, dok su rani-
je mogli samo preko Une i Hrvatske da u wu provaquju. Turski pohodi su se
nastavqali, a wihovi pqa~ka{ki odredi, pored harawa po slavonskim i hr-
vatskim predelima, opet su se i u Krawsku zaletali. Ni Zapoqa nije miro-
vao. Prvo se sklonio u Poqsku sa najvernijim pristalicama, me|u kojima su
se isticali biskupi Stjepan Brodari} i Frawo Frankopan, a onda preduzi-
mao razne {iroke diplomatske i vojne aktivnosti, ne libe}i se ni {urova-
wa sa Turcima. U Slavoniji je potajno wemu u prilog delovao zagreba~ki
biskup [imun Erdedi. Jedan odred Zapoqine vojske uspeo je te 1528. da po-
razi Ferdinandove trupe, pa je Zapoqa sve vi{e kontrolisao isto~nu Ugar-
sku, Erdeq i Slavoniju. Uz wega su bili slavonski velika{i Petar Erdedi,
Ivan Banfi, Frawo Tahi, Pavle Kare~ewi, Petar Markov itd. Oni su kod
âzme uspeli da potuku Ferdinandove pristalice, a biskup [imun kao wi-
hov vo|a uskoro je kontrolisao skoro celu Slavoniju. Ferdinand je poslao
pomo} svojim pristalicama, pa su oni opseli Zagreb kao biskupovo sedi-
{te. Me|utim, oni su ubrzo potisnuti i cela Slavonija je bila u Zapoqi-
nim rukama.
206
Godine 1529. sultan Sulejman je otvoreno stao na Zapoqinu stranu i s
vojskom je u{ao u Ugarsku. Zapoqa ga je do~ekao na Moha~kom poqu, “te mu
se poklonio i ruku mu poqubio.” (str. 115.) Zajedni~kim snagama su zauzeli
Budim, gde su Turci Zapoqu postavili za ugarskog kraqa, a sultan je produ-
ìo prema Be~u, koji je kratko vreme opsedao, pa se vratio. Papa Klement
VII prokleo je Zapoqu kao turskog saveznika. Za slavonskog bana Zapoqa je
postavio biskupa [imuna, a [imun je i te{ko rawen u jednom okr{aju sa
Ferdinandovim sledbenicima. Biskup je 1530. sazvao slavonski sabor u
Ivani}u na kome je vlastela odlu~ila da se sklopi savez s Turcima i defi-
nitivno poraze ostaci Ferdinandovih pristalica, koncentrisani u tvr|a-
vi Gradec kod Zagreba. “Onda }e se jo{ osvetiti Hrvatima, koji bijahu Gra-
decu u pomo} pritekli, kao i Krawcima i [tajercima, koji su jednako s gro-
fom Nikolom Turnom grad obranili.” (str. 117.)
Kako daqe opisuje Klai}, “zaista su odmah i Hrvatska i Krawska osje-
tile posqedice saveza slavonsko-turskoga, ve} u veqa~i 1530. robili su
Turci u Ko~evju u Krawskoj; u isto vrijeme provalili su Turci, sporazum-
ni sa zapoqevcima, u Hrvatsku, te su je nemilo poharali. Ba{ ta posqedwa
provala nemilo je rascvilila i onako tu`ne Hrvate. Kninski biskup An-
drija Tu{kani} obavijestio je pismom od 24. veqa~e kraqa Ferdinanda o toj
provali, te ga je zakliwao neka ipak jednom javi da li je {to u~inio za obra-
nu nesretnoga kraqevstva. Malo pred tim sastali su se i hrvatski staleì
na sabor da se i oni posavetuju o obrani svoje domovine... Spremni su i daqe
gubiti ìvot za kraqa i vjeru, ali nikada nije Hrvatskoj prijetila tolika
opasnost kao ba{ sada. Turci, koji su i prije iz Bosne udarali na Hrvate, sa-
da su gotovo pobjesnili te bez prestanka provaquju na imawa i ba{tine wi-
hove, osobito otkad su nedavno bili u Ugarskoj te u samoj zemqi (Hrvatskoj)
osvojili vi{e gradova, iz kojih se obaraju na svoje kr{}anske susjede. K to-
mu su se gospoda i plemi}i Kraqevine Slavonije, koji su u prija{we vrije-
me Hrvatima u svakoj nevoqi pomagali, prometnuli u du{mane i protivni-
ke wihove, te nanose {tetu wihovim glavama i imawima kao sami Turci, s
kojima su se sloìli u savez.” (str. 117.)
Primiv{i tu saborsku poslanicu, Ferdinand je za glavnog kapetana hr-
vatske vojske imenovao istaknutog vojskovo|u Ivana Kocijana, ali je Koci-
janova preokupacija bila pohod protiv biskupa [imuna, pa se u Slavoniji
opet razbesneo gra|anski rat, dok su turske provale u Hrvatsku postajale
sve ve}e i pogubnije. Vapaji hrvatskog plemstva opet su ostajali neusli{e-
ni. Ferdinand je 1531. godine, posle smrti Ivana Karlovi}a i povla~ewa
Frawe Ba}anija, za banskog namesnika postavio kninskog biskupa Andriju
Tu{kani}a. Tako su u jednom periodu dva biskupa bila na banskom poloà-
ju, u Slavoniji i Hrvatskoj. Biskup [imun kao Zapoqin ban kontrolisao je
skoro celu Slavoniju, a biskup Andrija kao Ferdinandov banski namesnik
Hrvatsku i vrlo malo delove Slavonije, ali ovaj drugi nikakve stvarne vla-
sti i autoriteta nije imao. U novom pohodu Sulejmana II, 1532. godine, koji
se pretvorio u pqa~ka{ki, Turci su se vra}ali preko Slavonije u dve kolo-
ne, kroz Posavinu i Podravinu, temeqito opqa~kav{i sve {to su stigli. U
Hrvatskoj, za to vreme, osilio se knez Stjepan Blagajski, zatiru}i plemi}e
Slunkovi}e i Sirovi}e. “Kmetovi, pak, izloèni samovoqi svoje gospode
207
i neprestanim turskim navalama, a k tomu i nemilosrdnom utjerivawu raz-
li~itih da}a, stali su hrpimice ostavqati svoju domovinu te bjeàti u su-
sjednu Krawsku i [tajersku, kamo su ih ondje{wa gospoda i plemi}i nepre-
stano obe}awima mamili.” (str. 136.) Kad je 1533. umro Andrija Tu{kani},
Ferdinand je za novog banskog namesnika imenovao Petra Keglevi}a, koji
je sazvao sabor u Zagrebu, na kome su prvi put zajedno zasedali hrvatski i
slavonski staleì, bar oni plemi}i koji su mu prisustvovali. Klai} napo-
miwe da se to “poslije sve vi{e doga|alo tako da su napokon obje kraqevi-
ne imale samo jedan zajedni~ki sabor.” (str. 137.) U Slavoniji je zahladnela
velika{ka podr{ka Zapoqi posle turskog pohoda. Po{to je Ferdinand
1533. sklopio mir sa Sulejmanom II, naredne dve godine Hrvatska i Slavoni-
ja su dobile predah od turskih pohara. Zagreba~ki biskup [imun Erdedi i
wegovi sledbenici su se 1535. odrekli Zapoqe i priklonili se Ferdinandu.
Godine 1536. bosanski Turci ponovo se zale}u u Slavoniju, prvenstveno
udaraju}i na Poègu, a otpor slavonskih velika{a je bio vrlo slab zbog me-
|usobne nesloge. Turci su tom prilikom u Slavoniji zadràli neka utvr|e-
wa, a potom su upali u Hrvatsku i osvojili Klis 1537. Pad Klisa vi{e ni-
kog nije ni uzrujavao, po{to je Hrvatska ju`no od Velebita ve} bila otpi-
sana. Ferdinand je te godine sazvao slavonski sabor sa zadatkom da organi-
zuje odbranu od Turaka, a u Slavoniju je poslao i vrhovnog kapetana Kocija-
na sa vojskom, koja je poku{ala da od Turaka preotme Osijek. Ali, po{to su
osje~ki Turci dobili poja~awe, Kocijan se povukao, a u povla~ewu Turci su
wegovu vojsku potukli. Krajem te godine Ferdinand je za banove Hrvatske i
Slavonije imenovao Tomu Nade`da i Petra Keglevi}a, a naredne izmirio
se za Zapoqom. Tada su Turci ratovali sa Mle~anima, kojima su u Dalmaci-
ji oteli gradove Nadin i Vranu 1538. godine, a usput i u Hrvatskoj osvoji{e
Dubicu na Uni, strate{ki veoma va`nu, jer otvara put za Zagreb. Godine
1539. Nada`di se povukao sa banskog poloàja, a 1540. Ferdinand je potvr-
dio Keglevi}a kao jedinog bana, pa ni ubudu}e vi{e vladari nisu udvajali
banski poloàj imenovawem dvojice izvr{ilaca, osim {to je sam Ferdi-
nand nedugo zatim imenovao za bana Dalmacije, Hrvatske i Slavonije Jero-
lima Laskog uo~i puta u Carigrad, kako bi mu tako formalno podigao rang
i ugled. On nikada nije ni obavqao bansku funkciju.
5. Hrvatske kultne li~nosti i doga|aji iz XVI veka
Kako je 1540. umro Jovan Zapoqa i presto ostavio tek ro|enom sinu Jo-
vanu Sigismundu, 1541. Ferdinand je poslao vojsku da zauzme Budim, ali su
Budimu prisko~ili u pomo} Turci i porazi{e napada~e, koji i Pe{tu s
oru`jem i skladi{tima ostavi{e. Potom je pristigao i sultan s velikom
vojskom i Budim proglasio turskim gradom, dok je Zapoqinom sinu ostavio
kao vazalu Erdeq isto~no od Tise. Na povratku sultan je osvojio i Na{ice
u Slavoniji. Kako je te godine Petar Keglevi} pao u kraqevu nemilost, raz-
re{en je banskog poloàja, ali se pred Ferdinandom pojavi teàk problem
koga uop{te da postavi za bana Hrvatske i Slavonije kad su “ona kraqevstva
dosad tako satrta, bijedna i neure|ena, da se gotovo za ~itavu Slavoniju mo-
è kazati da se pretvara u pusto{ i samo}u.” (str. 193.)
208
a) Ugarski oficir Nikola Zrinski
Krajem 1542. za bana je imenovan knez Nikola Zrinski, koji se isticao
u nekim borbama protiv Turaka, ali je i ranije bio omrznut zbog podmuklog
ubistva Ivana Kocijani}a, kome je prethodno pruìo uto~i{te. U trenut-
ku izbora on je bio jedini mu{ki potomak svoje porodice, a bio je i ~vrsto
etabliran u slavonskom plemstvu, ~emu je svakako doprinela ~iwenica da
mu je jedna sestra udata za Frawu Tahija iz Susedgrada, a druga za Ivana Ala-
pi}a iz Velikog Kalnika. Odmah po uvo|ewu na banski poloàj, Nikola
Zrinski se suo~io s velikim problemima. Morao je da razre{ava me|usob-
ne sporove slavonskih plemi}a, ve~ito je bio u nov~anoj oskudici, a bosan-
ski Turci su opet provaqivali u Slavoniju, otimali razna utvr|ewa, pa i
zauzeli grad âzmu, pored Poège, koju su od ranije dràli. Na osnovu sve-
do~ewa savremenika, Klai} iznosi da su granice Slavonije bile “tada sla-
bo ure|ene; narod se bija{e ve} odavno od straha na sve strane razbjeào, a
u pojedinim me|a{wim gradovima prema Poè{kom sanyaku bilo je malo
vojske s malo ogwenoga oru`ja i jo{ mawe hrane.” (str. 202.)
Kad su Turci opsedali posledwi veliki grad u isto~noj Slavoniji, Val-
povo, izbila je unutra{wa pobuna posade i seqaka koji su u wemu na{li uto-
~i{te, pa je ovo mo}no utvr|ewe predato Turcima, posle po~etnih razara-
wa i pogibija kojima je bilo izloèno. Valpovo je sultanu Sulejmanu II bi-
lo pogodna osnova za nova zna~ajna osvajawa u Ugarskoj. Za to vreme, 1543. go-
dine Turci su opet pusto{ili severne delove Hrvatske, sve do Novigrada i
mnogo naroda u ropstvo odvodili. Hrvatski knezovi, predvo|eni Petrom
Keglevi}em i Jurajem Frankopanom, u svem tom jadu koji ih je sna{ao, zabe-
leìli su i jednu zna~ajnu pobedu nad Turcima u Gackoj, kod Oto~ca. Lini-
ja odbrane preostalih delova Slavonije otprilike se protezala od Mosla-
vine, preko Pakraca, do Virovitice. Te godine Nikola Zrinski je oènio
sestru Stjepana II Frankopana, koji nije imao naslednika u svojoj ozaqskoj
lozi, pa je tako do{lo do sjediwewa imawa i mo}i dve najja~e hrvatske ve-
lika{ke porodice koje su imale posede u Slavoniji. Zrinski je u tom tre-
nutku imao sedamnaest gradova, a Frankopan dvadeset pet. Po{to je cetin-
ska loza Frankopana upravo tada izumrla, preostale dve, pored ozaqske,
sluwska i briwsko-trà{ka, uzaludno su nastojale da spre~e formirawe
zajednice dobara Zrinski – Frankopan. Godine 1544. po~eli su ozbiqni ra-
dovi na utvr|ivawu grada Siska, poseda zagreba~ke biskupije, kao kqu~ne
ta~ke za odbranu ostatka Slavonije, upravo u trenutku kad su bosanski Tur-
ci kr{ili preostale yepove slavonskog otpora do same Virovitice. Oni
nisu mirovali ni 1545. godine, kad je na glavnim linijama razdvajawa u Ugar-
skoj utana~eno primirje. Te godine su ugrozili Vara`din i Krapinu. U za-
menu za bansku platu koju nije mogao da mu ispla}uje, kraq Ferdinand I je Ni-
koli Zrinskom dao âkovec i druga protivpravno ste~ena imawa odmetnu-
tog velika{a Petra Keglevi}a, ali je te posede Zrinski 1546. morao na si-
lu da osvaja. Keglevi} je hteo da prebegne Turcima, ali su ga banovi vojnici
uhvatili.
Ferdinand je 1547. ugovorio petogodi{wi mir sa sultanom, pa se posve-
tio nema~kim i ~e{kim unutra{wim sukobima i problemima. To vreme
209
banu Zrinskom je bilo ispuweno pregawawem i parni~ewima sa raznim sla-
vonskim plemi}ima, posebno Turopoqcima i Keglevi}ima. Uprkos primir-
ju, Turci su posebno 1550. godine izveli vi{e pqa~ka{kih prodora u ostat-
ke Hrvatske i Slavonije. Sultan Sulejman je 1552. poslao ve}u vojsku da na-
stavi zauzimawe ugarskih prostora, {to je zna~ilo nova razarawa za Slavo-
niju, pa se te godine uùrbano po~iwe i Zagreb utvr|ivati. U leto te godi-
ne Virovitica je pala u turske ruke. Turci bi izvesno krenuli daqe na Ko-
privnicu ili Vara`din, da ih knez Petar Erdedi nije napao na jugu, spaliv-
{i im Gradi{ku i Veliku. Ipak su, vra}aju}i se na ugroèni jug, usput zau-
zeli i âzmu. U narednom turskom poku{aju da se do~epaju Vara`dina, ban
Zrinski uspeo je da suzbije wihov nasrtaj na Vara`dinskom poqu. Po{to je
Zrinski po drugi put zapretio ostavkom na banski poloàj, Ferdinand je
bio prisiqen da ne{to ozbiqno u~ini za odbranu ostataka Hrvatske i Sla-
vonije, obezbe|uju}i ozbiqnije vojne snage i novac. Za vrhovnog kapetana je
postavio Ivana Ungnada, koji se prvenstveno bavio odbranom Slavonije,
dok je wegov pomo}nik, sewski kapetan Ivan Lenkovi}, bio zaduèn da
obezbe|uje odbrambenu liniju od Sewa do Biha}a. Kraq je naredio da hrvat-
ske odbrambene napore finansira Krawska vojvodina, a slavonske [tajer-
ska i Koru{ka. Na koliko je malo podru~je Slavonija tada bila svedena i
koliko joj je stanovni{tvo bilo prore|eno, pokazuje podatak da se na ime
ratnog doprinosa po~etkom 1554. godine ima “oporezovati u ~itavoj Slavo-
niji tek 4648 dimwaka ili fuma (u Zagreba~koj ùpaniji 2743 ½, u Vara-
`dinskoj 1537 ½, a u Krièva~koj samo 376, jer su dvije sud~ije te ùpanije
bile od Turaka posve opusto{ene).” (str. 251.) Uz to je u slavonskoj krajini
po~ela da “bjesni nemila kuga (osobito u Krièvcima, Gradcu, Vrbovcu i
Svetom Petru), koja }e pokositi ono malo braniteqa {to ih je od Turaka
preostalo.” (str. 253.)
Bosanski pa{a je 1556. godine provaqivao u Hrvatsku i Slavoniju u
sklopu sultanovih priprema da se glavni udar izvr{i na ostatke Ugarske,
gde je grad Siget posebno privla~io tursku pa`wu, ali je wegova prva opsa-
da bila neuspe{na. U turske ruke tada su pali Kostajnica i Novigrad na
Uni, pa potom jo{ 52 hrvatska grada i mesta, {to je Turcima put do Kupe
otvorilo. “Turci su pa~e prodirali i preko Kupe te nemilo poharali plod-
no i bogato Turopoqe, koje je dosad bilo zakloni{te tolikih plemenitih
pribjega iz ju`ne Hrvatske.” (str. 265.) Po padu Kostajnice, Nikola Zrin-
ski je definitivno podneo ostavku na banski poloàj, odlu~iv{i da se po-
sveti odbrani sopstvenih imawa. Godine 1557. hrvatsko-slavonski ban je ve}
Petar Erdedi, a Ivan Lenkovi} je od Ungnada preuzeo du`nost vrhovnog ka-
petana. Iste godine Lenkovi}u je zna~ajno porastao ugled kad je u okolini
Zagreba potukao odred od oko nekoliko hiqada Turaka, Turci su hrabrom
usko~kom akcijom odbijeni i od zidina Sewa. Ne mogav{i ih sve odbrani-
ti, a u strahu da neki od wih ne padnu u turske ruke, kraq je naredio da se po-
ru{e mnogi mawi gradovi na liniji konfrontacije, {to je zapravo Turci-
ma olak{alo da ~e{}e ulaze na hrvatsku i slavonsku teritoriju, pqa~kaju i
narod u ropstvo odvode. Godine 1558. bosanski Turci su poharali ostatke
Hrvatske izme|u Une i Gline, a potom Gline i Korane. Naredne godine Tur-
210
ci su dokraj~ili pusto{ewe onoga {to je od Hrvatske ostalo, pa su prodr-
li u Krawsku i Koru{ku. Sabor Hrvatske i Slavonije, koji je sazvan po~et-
kom marta 1560. u Zagrebu, raspravqaju}i o mogu}nostima odbrane od stal-
nih turskih pqa~ka{ih upada, jadikovao je zbog uni{tewa kmetova, pa je u
pustim predelima te{ko bilo {ta organizovati. Kako je situacija zaista
te{ka bila, po~etkom juna pi{e knez Zrinski palatinu Nada`diju da “Tur-
ci ne samo svaki dan, nego gotovo svaki sat udaraju i pusto{e po tim tu`nim
ostacima hrvatske krajine i to vazda s velikim ~etama.” (str. 291.) Ina~e,
Klai} taj citat prevodi s latinskog kao tada osnovnog jezika koresponden-
cije.
Nikola Zrinski je na sopstveni zahtev 1561. imenovan za sigetskog ka-
petana, ali je zato morao da zapostavi odbranu svojih preostalih hrvatskih
poseda, pa je ~ak sam naredio da se poru{e neki wegovi gradovi u dolini
Une, kako ne bi pali u turske ruke. Godine 1562. Ferdinand je ugovorio osmo-
godi{wi mir sa Sulejmanom, koji je doneo izvestan predah nakon godina
stalnih ubijawa, paqewa i porobqavawa. “Te{ko je izre}i koliko je u to
vrijeme bijedni narod hrvatski stradao. Stoga nije ni ~udo da se nepresta-
no selio, bud u zapadnu Ugarsku bud u nasqedwe pokrajine habzbur{ke, oso-
bito u Krawsku i [tajersku. Tako je knez Frawo Blagajski, kojega su pradje-
dovski gradovi bili izloèni neprestanim navalama Turaka, po~eo stolo-
vati u Krawskoj, u gradu Bo{tajnu, osobito otkad se bija{e oènio Magda-
lenom, barunicom Lambergovom, gospodaricom toga grada. Mnogo se je naro-
da tako|er selilo iz posve opusto{enih krajeva hrvatskih uz Unu u barem
ne{to sigurnije krajeve slavonske, kao u Zagorje i Turopoqe.” (str. 303.) Go-
dine 1563. Ferdinand je svog sina Maksimilijana krunisao za ugarskog kra-
qa, Nikolu Zrinskog postavio za vrhovnog kapetana Ugarske, ~ija se nadle-
`nost realno protezala do desne obale Dunava, dok je dotada{weg pe~ujskog
biskupa Juraja Dra{kovi}a imenovao za zagreba~kog biskupa. Dra{kovi}i
su hrvatski plemi}i koji su ìveli na podru~ju dana{we Like, ali je bisku-
pov otac Bartol Dra{kovi} ostavio “svoj zavi~aj, koji su Turci bili ve}
posve poharali, pa se poput brojnih drugih hrvatskih plemi}a iz Like pre-
selio u krajeve izme|u Gvozda i Kupe.” (str. 307.) Naredne, 1564. godine, Fer-
dinand je umro.
Turci su ve} 1565. prekr{ili primirje, pa je bosanski pa{a Mustafa
Sokolovi} opseo Krupu i zauzeo je. Slavonski Turci su napravili prodor
prema Krièvcima. Za to vreme ban Erdedi je poku{avao Frawu Tahija uve-
sti u posed Susedgrada, {to je dovelo do èstokog sukoba u kome su pobuwe-
ni kmetovi potukli plemi}ku vojsku. Povodom toga je u julu sazvan hrvatsko-
slavonski sabor u Zagrebu, na kome je smewen podban Ambroz Gregorijanec
pod sumwom da je on stajao iza kmetovske pobune. Kad je u septembru Soko-
lovi} preko Save prodro u Slavoniju, ban Erdedi je Turke porazio u blizi-
ni Ivani{ Klo{tra i Mar~e. Godine 1566. li~no je Sulejman II krenuo sa
velikom vojskom da zauzme strate{ki veoma vaàn Siget, koji je, posle jed-
nomese~ne opsade i pogibije skoro svih wegovih branilaca, osvojen. Kako je
Sulejman II umro u toku opsade, Turci su po konsolidaciji osvojenih upori-
{ta odustali od daqeg ratnog pohoda. Po smrti bana Erdedija 1567. godine,
211
kraq je za nove hrvatsko-slavonske banove imenovao zagreba~kog biskupa
Juraja Dra{kovi}a i kneza Ferenca Frankopana Sluwskog. Po{to novi
sultan Selim II nije bio ratoboran, Maksimilijanu je po{lo za rukom da
sklopi novo vi{egodi{we primirje s Turcima, koje je naru{avano ograni-
~enim turskim upadima u Hrvatsku ili Slavoniju, ali i brzim provalama
hrvatskih i slavonskih plemi}a u tursku Slavoniju, u ~emu se posebno isti-
cao Juraj Zrinski, sin sigetskog kapetana Nikole. Godine 1572. ugarski sta-
leì su za kraqa proglasili Maksimilijanovog sina Rudolfa, a nedugo za-
tim umro je ban Frankopan, ~ime se ugasila sluwska loza ove kneèvske po-
rodice. Slavoniju su narednih godina potresale seqa~ke bune, zbog nepod-
no{qivog ropskog poloàja kmetova. Kako prime}uje Klai}, “te nesnosne
prilike urodile su dvojakim zlom; u jednu su ruku kmetovi jatomice bjeà-
li iz domovine i zaklawali se u susjedne austrijske zemqe; u drugu opet pre-
davali su se Turcima bez otpora, ~im bi se oni pojavili. Tako su ba{ zdvoj-
ni kmetovi najvi{e skrivili da je godine 1536. Poè{ka ùpanija do{la u
turske ruke.” (str. 357.)
b) Uloga Juraja Zrinskog u gu{ewu bune Matije Gupca
Na podru~ju susedgradskih i stubi~kih poseda najomrznutijeg velika{a
Frawe Tahija izbila je u prole}e 1572. op{ta kmetovska pobuna, za ~ijeg je
vo|u izabran Matija Gubec, a za vojnog stare{inu Ilija Gregori}. Pobuna
se protegla i na 1573. godinu, a Sabor Hrvatske i Slavonije je u januaru te
godine pobuwene seqake okvalifikovao kao veleizdajnike. To je ogor~ilo
kmetove i na susednim posedima, tako da se cela trome|a Slavonije, [tajer-
ske i Krawske digla na oru`je. Ban Juraj Dra{kovi} je imenovao Ga{para
Alapi}a za svog namesnika i naloìo mu da pobunu vojskom ugu{i. Alapi}
je krvavo porazio seqa~ku vojsku kod Kerestinca, u ~emu mu je zna~ajno po-
mogla kowica Juraja Zrinskog. Pre toga ustanici su ve} doìveli poraz kod
Kr{kog, a neposredno nakon toga i kod Mokrica, a Gregori} je potu~en pri
ulasku u [tajersku. Tako je seqa~ka buna krvavo sase~ena, uz mnogo pogubqe-
nih kmetova, u posledwoj bici kod Stubi~kih Toplica. Vi{e hiqada kme-
tova je poginulo u borbama, a mnogi su po porazu ve{ani du` puteva. Mati-
ja Gubec je u Zagrebu krunisan usijanom krunom, a onda mu je telo ra{~ere-
~eno. Ilija Gregori} je pogubqen 1574. posle su|ewa. “Za seqa~ke bune iz-
ginulo je najmawe 6000 qudi kojih su krepke mi{ice bile kruto potrebne i
za obra|ivawe zemqe i za obranu od Turaka. A u krajevima, gdje je bilo sije-
lo bune, ostala su brojna kmetska seli{ta pusta, razvaqena ili spaqena.”
(str. 377-378.)
6. Slavonija i Hrvatska posle

potpisivawa ugarsko – turskog mira
Dok je trajala seqa~ka buna na zapadu Slavonije, Turci su opet harali
1573. po ostacima Hrvatske, izme|u Kupe i Save. Naredne, 1574. godine wi-
hove su provale postajale sve ~e{}e. Te godine je, na stalno Dra{kovi}evo
insistirawe, Maksimilijan za novog bana imenovao Ga{para Alapi}a, pa
su Slavonija i Hrvatska opet imale dva bana. Dra{kovi} i 1575. pi{e nad-
212
vojvodi Karlu kako je krajwe lo{e stawe u Hrvatskoj i “kako kmetovi hrpi-
mice ostavqaju hrvatsku krajinu.” (str. 390.) Ni{ta tu nisu pomagale ni po-
sebne uredbe o zabrani kmetovske selidbe. Tada su Turci sve ~e{}e prova-
qivali i u Slavoniju, a hrvatski i slavonski plemi}i su doìveli teàk
poraz kod Buda~kog na reci Korani, gde je poginuo i vrhovni kapetan Her-
bert Auersperg s mnogo vojnika, a mnogi su u ropstvo pali, poput wegovog
sina. Dobiv{i za mladog Auersperga bogat otkup, Ferhat-pa{a je tim nov-
cem podigao yamiju Ferhadiju u Bawaluci. Taj poraz, kako nastavqa Klai},
“kobno se dojmio hrvatskog naroda koji je opet ostavqao svoju domovinu.”
(str. 394.) Kako je Maksimilijan II umro 1576. godine, a vlast preuzeo wegov
sin Rudolf II, novi kraq je sve ugarske poslove poverio svome bratu, nadvoj-
vodi Ernestu. Tu je spadala i odbrana ostataka Hrvatske i Slavonije, koje
Klai} sve ~e{}e naziva hrvatskom i slavonskom krajinom, ne zbog promene
oblika institucionalizacije, nego zbog ~iwenice da su se neprekidno nala-
zile u ratnom stawu, izloène stalnim turskim provalama. I novosklo-
pqeni ugarsko-turski mir na osam godina nije se odnosio na hrvatske i sla-
vonske zemqe, a u wima je banski poloàj bio upra`wen odstupawem bano-
va Dra{kovi}a i Alapi}a. Godine 1577. Turci su uveliko izgra|ivali sop-
stvenu krajinu prema Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj, obnavqaju}i mnoga
razru{ena utvr|ewa i snabdevaju}i ih stalnim posadama. “Oko obnovqenih
gradova i tvrdiwa naseqavali su Turci iz nutarwih krajeva svojega carstva
sila Vlaha, koji su im bili provodi~i i neredovita vojska za wihovih pro-
vala u kr{}anske oblasti.” (str. 409.)
Kako su Turci te godine zauzeli mnogo utvr|ewa na hrvatskom podru~-
ju, kraq je imenovao svog strica nadvojvodu Karla, gospodara [tajerske, Ko-
ru{ke, Krawske i Gorice da preuzme upravu nad, kako kaè Klai}, hrvatsko-
slavonskom krajinom. Prvog dana 1578. godine Karlo je sazvao sabor svojih
pokrajina na kome su planirane odbrambene potrebe i na~in vojnog organi-
zovawa pograni~nih upori{ta, brojnost posada i oblici snabdevawa. “Za-
stupnici nadali su se zastalno da }e se hrvatsko-slavonska krajina kad se ta-
ko uredi, mo}i sigurno obraniti, a narod hrvatski, koji se na sve strane se-
lio, da }e se u svoju staru postojbinu vratiti.” (str. 416.) Karlo je za vrhov-
nog kapetana hrvatske i dalmatinske krajine postavio Ivana Ferenberge-
ra, tirolskog Nemca, dok je komandant slavonske krajine ostao Vid Halek.
Ovde je veoma va`no da je kraq nadvojvodi pismeno podredio bana i hrvat-
sko-slavonske staleè u svim vojnim poslovima, ovlastiv{i ga da formira
i ratno ve}e. Za bana Dalmacije, Hrvatske i Slavonije tada je imenovan Kr-
sto Ungnad. Viceban je postao Stjepan Gregorijanec, koji je ujedno bio i za-
greba~ki i krièva~ki ùpan. Karlo je poslao vojsku da povrati neke hr-
vatske gradove, ali posle po~etnih uspeha i zauzimawa Cazina i nekih dru-
gih utvr|ewa, ta vojska je morala uzmicati pred Turcima, izgubiv{i sve
{to je prethodno osvojila i pretrpev{i velike gubitke u qudstvu. Godine
1579. Karlo je na Kupi po~eo da gradi strate{ko utvr|ewe Karlovac, na
imawu kneza Juraja Zrinskog. Tada je, posle Ferenbergerove smrti, za gene-
rala hrvatske krajine imenovan Vajhard Auersperg, i Karlovac je postao
wegovo sedi{te.
213
a) Ugarsko potiskivawe funkcije bana
Hrvatski i slavonski plemi}i su bili veoma uznemireni velikim
ovla{}ewima nadvojvode Karla i potiskivawem banske uloge u vojnim pi-
tawima, a Slavoniju su pored toga iznova potresale velika{ke smutwe i
pregawawa. I Turci su na tom podru~ju bili aktivniji u pqa~ka{kim po-
hodima, ali su 1580. te{ko poraèni od Juraja Zrinskog kod Grabovca. I na-
redne godine Turke su u Turopoqu porazili Tomo i Petar Erdedi. Te, 1581.
godine, novi karlova~ki general postao je Josip Jo{t Turn, a 1584. novi ban
Tomo Erdedi. Na saboru plemi}a je konstatovano da se narod Hrvatske i
Slavonije sveo na svega tri hiqade ku}nih dimova, dok je nekada sama Kri-
èva~ka ùpanija imala 12.000, podlo`nih pla}awu ratnih poreza. “Zdvoj-
ni puk ne moè vi{e podnositi tolike terete i nevoqe pa se seli svake go-
dine u gomilama u razli~ite zemqe, kao u Ugarsku, Austriju, Moravsku, [ta-
jersku i Krawsku.” (str. 445.) Ve}i turski odred, koji je provalio u Krawsku
do Qubqane, na povratku su 1584. te{ko porazili Turn i Erdedi kod Slu-
wa. To svakako nije moglo zaustaviti daqe turske upade u Hrvatsku i Slavo-
niju. Za 1586. godinu Klai} pi{e da je u woj do{lo do masovnijeg prelaska
Vlaha sa turske na ugarsku stranu, posebno u Slavoniji, gde su pre{li u slu-
`bu kraji{kih kapetana vla{ke vojvode Nikola Oègovi}, Ivan Stanko-
vi}, Petar Ostoji}, Petar Hasanovi} i drugi. “Tako su sada po~eli kr{}an-
ski Vlasi suzbijati turske Vlahe i wihove gospodare.” (str. 451.) To je zna-
~ajno oteàvalo nove turske prodore, a i kasniji su “porazi turskih ~eta na
slavonskoj krajini sve vi{e stali djelovati na kr{}anske ìteqe u pogra-
ni~nim sanyacima, te su osobito Vlasi pakra~ko-cerni~koga sanyaka po~e-
li prelaziti na kr{}ansku stranu.” (str. 456.) Nadvojvoda Karlo je 5. novem-
bra 1589. godine “dopustio da se doseqenicima, koji su sa sobom doveli mno-
go stoke i turskih kowa, podijele na slavonskoj krajini opusto{ene i zapu-
{tene zemqe. Tim je zapo~elo sustavno naseqivawe Vlaha na zemqi{tu sta-
re Krièva~ke ùpanije.” (str. 456.)
General slavonske krajine 1589. godine postao je Stjepan Grasvejn, a hr-
vatske Andrija barun Auersperg. Kako je 1590. umro nadvojvoda Karlo, Ru-
dolf II je svom bratu Ernestu, pored dotada{we ugarske krajine, poverio na
upravu i slavonsku i hrvatsku krajinu. Godine 1591. Turci su neuspe{no op-
sedali Sisak, a u protivnapadu ban Erdedi je zauzeo Moslavinu. Naredne go-
dine Hasan-pa{a Predojevi} je s ve}om vojskom prodro u Hrvatsku, zauzeo
nekoliko upori{ta i izgradio utvr|ewe Petriwu nasuprot Sisku, pa po-
tom zauzeo Biha}, strate{ki najva`nije utvr|ewe u ~itavoj Hrvatskoj, po-
tamaniv{i wegovo civilno stanovni{tvo. Nakon toga je te{ko porazio ba-
novu vojsku kod Siska, dok se ban jedva bekstvom spasao. Turci su zauzeli va-
`no utvr|ewe Brest i mnogo mawih upori{ta, opseli grad Sisak i zauzeli
sisa~ku varo{. Ti te{ki porazi naveli su kraqa Rudolfa da burgavskog
markgrofa Karla imenuje vrhovnim vojvodom svih trupa koje su branile
ostatke Hrvatske i Slavonije, a Karlo Burgavski je odmah po~eo da koncen-
tri{e ve}u vojsku u Zagrebu.
Na hrvatsko-slavonskom saboru, koji je sazvan po~etkom 1593. na zagre-
ba~kom kaptolu, konstatovano je da je “u posqedwe dvije godine pa{a bosan-
214
ski spalio oko devedeset i {est gradova i ka{tela, a k tomu je 35.000 qudi
odvukao u suàwstvo.” (str. 489.) Zaduèni su i poslanici koji idu na ugar-
ski sabor u Poùnu da se “potuè na zulume kraqevskih i carskih vojnika,
koji su grozno hara~ili u nesretnoj zemqi te narodu sve otimali, pa~e qu-
dima i odijelo s tijela skidali, tako da narodu nije drugo preostalo nego
ìvot i polugolo tijelo.” (str. 489.) Opsada Siska u leto 1593. zavr{ila se
te{kim turskim porazom i Hasan-pa{inom pogibijom. Rudolfovom voj-
skom komandovao je Karlov zamenik Rupreht Egenberg. Sultan je potom po-
slao Sinan-pa{u s velikom vojskom na Ugarsku, a rumelijskom beglerbegu
Hasanu Sokolovi}u naredio da preko Bosne ode i odbrani Petriwu. Hasan
je za kratko vreme zauzeo i Sisak. Zauzimawem strate{ki va`nog \ura u
Ugarskoj, Sinan-pa{a je prakti~no otvorio put ka Be~u.
Car i kraq Rudolf II imenovao je 1594. svog brata Maksimilijana za
glavnog vojnog komandanta za Hrvatsku i Slavoniju. Iste godine je za gene-
rala slavonske krajine imenovan Ivan Sigismund Herber{tajn, dok je godi-
nu dana ranije general hrvatske krajine postao Juraj Lenkovi}, dotada{wi
sewski kapetan. Maksimilijan je s ve}om vojskom opseo Petriwu, koju su
Turci sami spalili, beè}i iz we. Isto su uradili sisa~ki Turci sa svojim
gradom, kad su videli da je Petriwa pala. Me|utim, ~im je Maksimilijan
svoju vojsku raspustio, Turci su se vratili u Petriwu i obnovili je. Neu-
spe{an je bio i Lenkovi}ev napad na Biha}. Revoltiran {to mu je banski
poloàj oslabqen preno{ewem vojnih ovla{}ewa na strance, ban Erdedi
je 1595. podneo ostavku, a kraq je za administratore imenovao zagreba~kog
biskupa Ga{para Stankova~koga i barona Ivana Dra{kovi}a, dok je vrhov-
ni vojni komandant bio Rupreht Egenberg. Slavonski general Herber{tajn
upao je u Pakra~ko-cerni~ki sanyak, koji se nazivao Malom Vla{kom, da
omogu}i nezadovoqnim Vlasima da se presele na hri{}ansku stranu. Turci
su tada poraèni izme|u Pakraca i Bijele Stijene. Potom su se tamo{wi
hri{}ani podigli na ustanak protiv Turaka, a za to vreme Turci su bili
prinu|eni da napuste Petriwu. Po{to je biskup Stankova~ki umro 1596. go-
dine, Ivan Dra{kovi} je postao jedini ban Dalmacije, Hrvatske i Slavonije.
b) Masovno naseqavawe Srba u krajine i Klai}evo
negirawe wihovog nacionalnog identiteta
Vlasi su se tada masovno preseqavali iz turskih podru~ja i naseqava-
li u slavonskoj i hrvatskoj krajini. Mada Klai} uporno izbegava da te Vla-
he identifikuje kao Srbe, {to su oni zaista i bili, Trpimir Macan je ne-
{to umereniji, pa u napomeni ispod teksta pi{e: “U novije se vrijeme mno-
go naga|a o podrijetlu i narodnosti Vlaha, koji se tijekom XVI i XVII sto-
qe}a sele iz zapadnih turskih pokrajina, osobito iz bosanskoga vilajeta, u
Hrvatsku i Slavoniju. Neki povjesni~ari naprosto ih progla{uju Srbima
te ih wima i pribrajaju; drugi opet drè ih za Rumuwe (Romane) koji su se
tek nakon seobe pohrvatili, doti~no posrbili. Me|utim, ti Vlasi govore
i pi{u ve} prije seobe hrvatskim ili srpskim jezikom, imaju narodna hrvat-
sko-srpska krsna imena i patronimi~ka prezimena; u drugu ruku opet nikad
se u sa~uvanim spomenicama sami ne zovu druk~ije nego Vlasi. Prema tomu
215
smatrati nam je te Vlahe gomilom puka jezika hrvatskoga ili srpskoga koja
tada nije imala nikakve narodne svijesti. Za{to pak nije u wih bilo narod-
ne svijesti, moglo bi biti vi{e razloga. Bilo je me|u wima jama~no dosta
jo{ u XIV i XV stoqe}u pohrva}enih i posrbqenih Romana (dakle potoma-
ka pravih Vlaha), pa onda mnogo i takvog slavenskog ìvqa, koji nije traj-
no spadao ni pod hrvatsku ni pod srpsku dràvnu organizaciju (osobito u
Bosni, Hercegovini i Dukqi ili Zeti), pa tako nije ni hrvatsko ni srpsko
narodno ime u wih preteglo.
Vlasi XVI i XVII stoqe}a jesu prema Hrvatima i Srbima u dràvnom
i socijalnom pogledu ono {to su u jezi~kom Torlaci prema Srbima i Buga-
rima. Kad bi se htjelo to~no ustanoviti koji se Vlasi mogu pribrojiti na-
pose Hrvatima, a koji napose Srbima, trebalo bi najprije istraìvati, oda-
kle je koje vla{ko naseqe do{lo, da li naime potje~e iz prvotno starohr-
vatske ili starosrpske oblasti. Ima takvih vla{kih skupina koje su pote-
kle iz nutarwih turskih zemaqa (nekad srpskih), pa su ih Turci kojekuda
razmje{tali dok nisu prebjegli u kr{}ansku zemqu; ali ima i takvih vla-
{kih naseqa, koja su u XIV i XV stoqe}u ìvjela na tlu potowega kli{ko-
hlivawskoga, li~ko-zakr~koga i biha}koga sanyaka pa su u XVI i XVII sto-
qe}u prelazila u kr{}ansku Hrvatsku... Prvi se mogu pribrojiti Srbima,
a drugi Hrvatima. Vlasi, koji su u XVI i XVII stoqe}u prelazili u Hrvat-
sku i Slavoniju, bili su velikim dijelom (ali ne iskqu~ivo) vjere prois-
to~ne ili pravoslavne. Radi toga ih je najprije rimokatoli~ko sve}enstvo
u Hrvatskoj stalo identificirati sa Srbima (Ra{anima). Organizacijom
srpske crkve u Hrvatskoj i Slavoniji ra{irilo se poslije srpsko narodno
ime i me|u samim Vlasima.” (str. 519.)
Vlasi koji su posrbqeni govorili su srpskim jezikom ili {tokavskim,
a Vlasi koji su pohrva}eni, mahom stanovnici dalmatinskih gradova i ostr-
va, hrvatskim, odnosno ~akavskim jezikom. Sva istorijska dokumenta koja
Klai} pomiwe u svojim kwigama, ukoliko su pisana narodnim jezikom, a ne
latinskim, ma|arskim ili nema~kim, ~akavska su ako se odnose na Hrvatsku,
a kajkavska ako se odnose na Slavoniju. Srpsko stanovni{tvo, koje su Turci
naseqavali u Hrvatsku i Slavoniju, naziva se vla{kim zbog dru{tvenog po-
loàja koje je uìvalo. To nisu bili kmetovi, nego slobodni seqaci, obave-
zani na sluèwe u pomo}nim vojnim jedinicama ili u posadama utvr|ewa.
Potpuno je neta~no da ti Vlasi nisu imali narodne svesti. Wihova narod-
na svest je nagla{eno srpska, o ~emu svedo~e sve sa~uvane narodne pesme i
drugi oblici narodnog stvarala{tva. Prva srpska dràva upravo je u Du-
kqi osnovana, obuhvatala je i Humsku zemqu, a sam Klai} je potvrdio da je
Bosna prvobitno etni~ka srpska zemqa. Vlasi se ne mogu porediti sa Tor-
lacima, jer uvek govore ~istim srpskim jezikom, a nemaju ni{ta zajedni~ko
sa Hrvatima. Vlasi koji su u XIV i XV veku eventualno ìveli na podru~ju
kasnijeg kli{ko-livawskog, li~ko-zakr~kog i biha}kog sanyaka, ako su zai-
sta pohrva}eni, govorili su ~akavski, pa su ~akavci ostali i ako su se pre-
selili na sever Hrvatske.
Sewski uskoci su 1596. godine preoteli Klis od Turaka. Kad su Turci
opet opseli grad, prisko~io je Juraj Lenkovi} i probio se u sam grad, oja~ao
216
mu posadu, a onda iza{ao da prikupi novu pomo}. Me|utim, demoralisana
posada nagodila se s Turcima i grad im predala. Te godine beleì se neuspe-
li poku{aj kraji{kih generala da zauzmu Kostajnicu, ali su i Turci teàk
poraz doìveli u nastojawu da ponovo zauzmu Petriwu. Godine 1599. i 1600.
Slavonija je te{ko stradala od epidemije kuge, pa su mnoge ku}e zatrte i se-
la opustela. Tih godina slavonski kraji{ki general i wegovi kapetani sve
~e{}e provaquju u tursku Slavoniju, ubijaju Turke, ru{e im utvr|ewa, pale
imawa i na povratku veliki broj Vlaha dovode i naseqavaju ih prvo izme|u
Krièvaca i Vara`dina, a posle i po svim drugim predelima. Na wih se
ugledao i general hrvatske krajine. “Hrvatski i slavonski staleì u po~et-
ku su odobravali to preseqavawe Vlaha, pa~e su i prinosili za prehranu
wihovu. Ali kad je general Herber{tajn traìo za nove doseqenike poseb-
ne povlastice od nadvojvode Ferdinanda i kraqa Rudolfa, pa tako od vla-
{kih naseqa po~eo stvarati na tlu hrvatskoga kraqevstva zaseban terito-
rij koji ne bi potpadao banskoj vlasti, podigli su se protiv toga svom sna-
gom. Staleì su hrvatsko-slavonski zahtijevali da naseqenici budu pod-
vrgnuti zakonima kraqevstva, da budu kmetovi (podanici) onih velika{a i
plemi}a, kojima su od starine zemqe od wih napu~ene pripadale, i da rimo-
katoli~koj crkvi pla}aju desetinu. Generali nasuprot smatrali su zemqi-
{ta oko kraji{kih gradova za ni~ija, kojima mogu oni raspolagati, pa su od
naseqenika traìli jedino da se wima pokoravaju i da vr{e vojnu slu`bu.
Ba{ zbog toga do{lo je izme|u generala i staleà do èstokih opreka.”
(str. 543.)
Povodom tog problema, hrvatsko-slavonski sabor se 1599. obra}ao nad-
vojvodi Ferdinandu, a naredne, 1600. godine i ugarskom saboru u Poùnu.
Najglasniji protivnik vla{kih povlastica bio je zagreba~ki biskup Niko-
la Stjepani} Selni~ki, na ~ija su imawa mnogi Vlasi doseqeni, a wega i
wegove zahteve su potpuno ignorisali. Godine 1601. Vlasi se masovno nase-
qavaju u Hrvatsku ju`no od Kupe. Ugarski sabor je, na zahtev hrvatskih ple-
mi}a, posebno Zrinskih i Frankopana, 1609. godine “odredio da doseqeni
Vlasi imaju u Hrvatskoj i Slavoniji pla}ati crkvi desetinu, a zemaqskoj
gospodi devetinu, a da Vlasi budu podvrgnuti vlasti one zemaqske gospode
na kojih su imawima nastaweni... Premda je kraq Rudolf zakqu~ak ugarsko-
ga sabora potvrdio, nisu se ipak ni Ferdinand ni kraji{ki generali na w
obazirali, ve} je Vid Kisel i daqe Vlahe naseqavao po imawima hrvatskih
knezova i plemi}a.” (str. 562.) Kraq Rudolf II je 1604. godine zao{trio ne-
trpeqiv stav prema protestantima, a hrvatski i slavonski staleì su ga u
tome odu{evqeno podràli, imaju}i u vidu da su kraji{ki generali mahom
bili Nemci koji su imali veoma blagonaklon odnos prema protestantima,
pa su neki od wih i sami pripadali protestantskoj veroispovesti. Upravo
su oni naseqavali “Vlahe na tlu hrvatskoga kraqevstva, traìli za wih po-
vlastice na zator katoli~ke crkve i cjelokupnosti hrvatske zemqe, i tako
stvarali od povjerenih im krajina zasebne oblasti, nezavisne od hrvatsko-
ga bana. Stoga je posve razumqivo nastojawe hrvatskih staleà da se na tlu
kraqevstva istrijebe svi inovjerci protestanti i da se doseqeni Vlasi
prikupe pod okriqe katoli~ke crkve (unijom), jer }e se tako jedinstvom vje-
217
re obraniti i osigurati i politi~ko jedinstvo hrvatskoga kraqevstva. Na-
stojawe hrvatskih staleà podupirao je i novi biskup zagreba~ki [imun
Bratuli}, ~lan pavlinskoga reda, ali osobiti prijateq isusovaca, koji je
mlade pavline slao na nauke u isusova~ke zavode, a poslije isusovce dozvao
u Zagreb i ostalu Hrvatsku.” (str. 567.)
Ban Ivan Dra{kovi} je 1605. godine sa svojom vojskom odigrao presud-
nu ulogu u borbama u Ugarskoj, zapo~etim pobunom protestanta i podr{kom
koju su im Turci pruìli, spa{avaju}i tako vladavinu Rudolfa II uop{te.
Ipak, Turci su uz pomo} Stjepana Bo~kaja ovladali skoro celom Ugarskom,
a Be~kim mirom iz 1605. Bo~kaj se, kao turski vazal, sporazumeo s Rudol-
fom. Posle toga je Rudolf II sklopio dvadesetogodi{wi mir sa turskim
sultanom. Bo~kaj je ubrzo posle toga otrovan, ali se time ni{ta bitno nije
promenilo. Po{to je Be~kim mirom u Ugarskoj garantovana verska slobo-
da, hrvatski i slavonski staleì su neprekidno insistirali da se to ne od-
nosi na wihove posede, {to im je Rudolf odobrio 1607. kraqevskom sankci-
jom kojom je u Slavoniji i Hrvatskoj priznata jedino rimokatoli~ka vera, a
Vlasi obavezani da pla}aju biskupu desetinu, a plemi}ima devetinu, kao i
odre|eno da su podlo`ni jurisdikciji velika{a na ~ijim posedima ìve. U
to je do{lo do sukoba izme|u Rudolfa i wegovog brata Matije, u kome je Ru-
dolf bio prinu|en da se odrekne ugarske krune, a Matija je progla{en za
kraqa.
v) Sumirawe stawa u ostacima ostataka tri ugarske provincije
Sumiraju}i stawe Hrvatske, Dalmacije i Slavonije u vreme prva tri
habzbur{ka vladara, Klai} pokazuje da je cela Dalmacija tada ~vrsto bila
u mleta~kim rukama, a Hrvatska i Slavonija svedene na ostatke ostataka, a
onda su i ti ostaci prepolovqeni formirawem kraji{kih kapetanija i ge-
neralata, potpuno izdvojenih od banske vlasti. Hrvatski sabor je posledwi
put odvojeno sazivan 1536. godine, a potom uvek slavonski i hrvatski zajed-
no, jer se sa suènom teritorijom istawio i broj velika{a, a uz to su neki
hrvatski knezovi sticali imawa u Slavoniji, pa se pretvarali u slavonsko
plemstvo. I naziv Hrvatska pomeren je sve do Kupe, na krajeve koji su rani-
je bili u Zagreba~koj ùpaniji. Naravno, problem iseqavawa Hrvata i Sla-
vonaca je kqu~ni za ovaj period, pa mu se Klai} opet vra}a, iznose}i: “Rase-
qavawe hrvatskoga naroda, koje bija{e zapo~elo u posqedwoj desetini pet-
naestoga stoqe}a, nastavilo se kroz ~itavo XVI stoqe}e. Nakon boja na Mo-
ha~kom poqu sve je vi{e preotimalo maha iseqavawe naroda u susjedne ze-
mqe koje su bile boqe zaklowene od turskih provala. Osobito mnogo naro-
da bjeàlo je preko Drave i Mure u jugozapadnu Ugarsku. Dne 10. sije~wa
1537. dopustio je kraq Ferdinand poùnskom ùpanu Ivanu Salaju od Ke-
re~ewa i me|umurskomu vlastelinu Ga{paru Ernu{tu od âkovca da na ri-
jeci Muri izme|u svojih posjeda Legrada i Dubrave urede skelu s dovoqno
brodova na kojima bi se mogli prevoziti brojni bjegunci iz Slavonije, koji
su se sa stokom i drugom prtqagom svojom zaklawali u nutarwe krajeve Kra-
qevine Ugarske. Kraq je to dopustio jer je èlio da bude vi{e prijelaza
preko Mure. Jama~no je i na Dravi bilo mnogo takvih “brodova” po kojima
je narod grnuo u sigurnije krajeve zapadne Ugarske. Mora da je vrlo mnogo
218
naroda, naro~ito pu~ana, prebjeglo na sjever, jer je ugarski sabor u Poùnu
godine 1550., jama~no na zahtjev hrvatskih nuncija, ~lankom 72. odredio “da
se oni seqaci, koji su minulih godina bud radi glada bud od straha pred Tur-
cima iz Slavonije prebjegli u Ugarsku, imaju otpustiti od onih na kojih su
imawa do{li ako bi se dobre voqe vratiti htjeli”. Svakako je malo seqaka
traìlo da se ku}i vrate; pa~e kadgod bi Turci ja~e pritisnuli hrvatsku ze-
mqu (1556, 1565, 1576. do 1578, 1592), opet bi iseqavawe oja~alo, tako da je do-
mala sva jugozapadna Ugarska bila puna hrvatskih iseqenika. Od tih do-
{qaka potje~u hrvatske naseobine koje i danas jo{ postoje u ùpanijama
Poùnskoj, [opronskoj, Mo{owskoj, @eqeznoj, a nekad su opstojale i u
\urskoj. Kada je 2. kolovoza 1579. |urski biskup Juraj Dra{kovi} bio oku-
pio dijecezansku sinodu u Sombotequ, bilo je izme|u 28 nado{lih ùpnika
devet wih s hrvatskim prezimenima.” (str. 616.)
Klai} daqe isti~e da se nisu samo seqaci preseqavali, nego i mnogo
plemi}a, pa i velika{a. “Usporedo s iseqavawem u Ugarsku teklo je seqe-
we Hrvata u nasqedne pokrajine austrijske na zapadu, osobito u Krawsku i
[tajersku. Ve} godine 1533. jadikuje hrvatski sabor u adresi na kraqa Fer-
dinanda I {to gospoda i plemi}i Koru{ke mnogim obe}awima vabe k sebi
narod hrvatski, a osobito kmetove. Neka kraq zapovjedi da se vi{e ìteqi
i kmetovi ne odvode u Koru{ku, jer }e ina~e hrvatsko kraqevstvo ostati pu-
sto... Svoju molbu opetuju hrvatski staleì na svom saboru u Topuskom 9. ruj-
na 1535. godine, tuè}i se kako staleì nasqednih zemaqa nebrojene kme-
tove hrvatske odvode i presequju, pa traè da se qudi i kmetovi wihovi, ko-
ji su ve} u austrijske pokrajine odvedeni, opet wima vrate. Vapaji hrvatskih
sabora nisu na{li odziva, jer se sve vi{e puka selilo u austrijske zemqe,
osobito u jugoisto~nu Krawsku, gdje su napunili okoli{ Metlike, ^rno-
mqa, Podbri`ja, Vinice, Poqane i Kostela... U Krawsku i ostale nutarwo-
austrijske pokrajine selili su se ne samo kmetovi nego i plemi}i.” (str.
617-618.) Klai} nabraja poimeni~no neke od tih najpoznatijih plemi}kih
porodica, pa nastavqa: “Tijekom druge polovice XVI stoqe}a osnovane su
jo{ hrvatske naseobine u ju`noj [tajerskoj, onda u Dowoj Austriji (na Mo-
ravskom poqu, uz rijeku Lipavu i Diju), napokon u Moravskoj (u okru`ju Mi-
kulovskom sela Gutfjeld, Nova Prerava i Frqe{dorf). Za~etnik i uteme-
qiteq potowih kolonija bio je oko godine 1584. barun Kristofor Teufen-
bah, vlastelin gospo{tije Drnoholske u Moravskoj, koji je kao carski kome-
sar za krajinu dolazio u hrvatsko kraqevstvo. Neprekidno iseqavawe kroz
~itavo stoqe}e nemilo se doimalo hrvatskih i slavonskih staleà. I na sa-
boru u Zagrebu 15. svibwa 1562. jadikuju oni kako u relikvijama Kraqevine
Hrvatske i Slavonije ìve pretu`ni kmetovi koji trpe od neprestana bje-
àwa i drugih prete{kih tereta. No jo{ qu}e zabugarila su hrvatska i sla-
vonska gospoda na saboru u Zagrebu 8. travwa 1584. Tu su iznosili kako su
ostaci hrvatskoga kraqevstva grozno opustjeli da u ~itavoj zemqi nema vi-
{e od 3000 dimova, dok je u prija{wa sretna vremena sama Krièva~ka ù-
panija brojila do 12.000 dimwaka; pa se onda kaè da su nebrojeni kmetovi
morali ostaviti svoja sjedi{ta i hrpimice se odseliti u razli~ite strane
svijeta, kao u Ugarsku, Austriju, Moravsku, [tajersku i Krawsku.” (str. 618.)
219
Ali to nije sve. “Mnogo naroda dospjelo je u ono tu`no doba i na istok
u Tursko carstvo. Doga|alo se to silom i milom. Prigodom nebrojenih pro-
vala i ~etovawa zarobqivali su Turci mnogo naroda i odvodili ga u suàw-
stvo; turski martolozi grabili su ~ak i sitnu djecu da im ili robuju ili da
ih potur~e. No, bilo je i kr}{anskih prebjega koji su se dobre voqe sklawa-
li u susjedni Bosanski pa{aluk.” (str. 618.) Oni su se tur~ili da bi zadovo-
qili svoje prvenstveno materijalne i stale{ke interese. “Odli~nije ple-
mi}e, koji bi pali u tursko suàwstvo, iskupqivali bi ro|aci i prijateqi
(pa~e i sabor) novcem iz ropstva ili bi ih zamjewivali za turske su`weve;
no golema ve}ina puka, za koju nije nitko pla}ao otkupa, ostajala je u suàw-
stvu.” (str. 619.) Posle svakog uspe{nog turskog pohoda u Hrvatsku ili Sla-
voniju duge kolone zarobqenih kmetova odvo|ene su u dubinu Turske i ma-
hom prodavane na tr`nicama robova.
Tre}i migracioni talas odvijao se na pravcu Hrvatska – Slavonija, ka-
ko detaqno obja{wava Klai}. “Uz iseqavawa u strane zemqe trajalo je pre-
seqivawe naroda u samom hrvatskom kraqevstvu. To se preseqivawe sasto-
jalo u tom da se narod iz izloènih krajeva sklawao u sigurnija i mirnija
mjesta. Preseqivawe iz ju`nih krajeva u sjeverne (iz stare Hrvatske u Sla-
voniju) zapo~elo je ve} u XV stoqe}u, a seoba od istoga prema zapadu nakon
boja na Moha~kom poqu. Osobito mnogo naroda hrlilo je s juga k sjeveru.
Plemi}i Keglevi}i boravili su sve do godine 1494. u okoli{u gorwe Zrma-
we (Kegal ili Keglevi} grad) i u Kninskoj ùpaniji, nakon re~ene godine
stoluju u Buìnu u Zagreba~koj ùpaniji, napokon poslije godine 1522. na-
stawuju se u Krièva~koj ùpaniji (Bijela Stijena) i Vara`dinskoj (Lo-
bor, Krapina, Kostel). Plemi}i i potowi grofovi Dra{kovi}i, starinom
iz ju`ne Hrvatske (Lika, Biline, Knin) dolaze najprije u Bliwu i [var~u
u Zagreba~koj ùpaniji, dok se naposqetku ne ustali{e u Trako{}anu u Va-
ra`dinskoj ùpaniji. S wima dijele jednaku sudbinu brojne plemi}ke poro-
dice iz ju`ne Hrvatske. Berislavi}i dolaze iz Vrhrike (Vrlike) u Turopo-
qa (Mala Mlaka), Dudi}i iz Cetinske ùpanije u Vara`dinsku (Orehovi-
ca), Pata~i}i i Hateèvi}i iz Lu~ke ùpanije u Vara`dinsku (Zajezda),
Bojni~i}i i For~i}i iz Kninske ùpanije u Vara`dinsku, Novakovi}i iz
Gatanske ùpanije u Zagreba~ku (Slanovec), itd.
Plemi}ke op}ine Zagreba~ke ùpanije na sjeveru Kupe primaju brojne
plemi}e iz ju`nih krajeva; drugi do{qaci kupuju plemi}ke posjede ili ih
dobivaju od kraqa na dar za svoje zasluge, tre}i napokon ène se k}erima
starih slavonskih plemi}a pa se na wihovim posjedima nastawuju. Tako su
Pata~i}i i Hateèvi}i uzeli za ène k}eri plemi}a Herkovi}a od Zaje-
zde, pa poslije gospodovali wihovim imawima. Bilo je opet plemi}a iz ju-
`ne Hrvatske koji su sklapali nasqedne ugovore sa slavonskim porodicama
o me|usobnom nasqedstvu nakon izumr}a bud jedne ili druge porodice, pa su
onda zavladali imawima slavonskih plemi}a ako bi ovi umrli bez potoma-
ka. Tako su godine 1522. Ivan For~i} od Butine vasi u Kninskoj ùpaniji,
a gospodar brojnih posjeda u Kninskoj, Bu{koj i Gatanskoj ùpaniji i zagor-
ski plemi} Ivan Golec iz Sutjeske (danas Sutinsko), kao gospodar ka{tela
Sutjeske i posjeda u Malu, Beratincu, Ferkuqevcu i Kriàncima u Vara-
220
`dinskoj ùpaniji, utana~ili ugovor o me|usobnom nasqedstvu, pa kad je na-
kon mnogih godina Ivan Golec bez potomaka umro, onda su For~i}i s pisme-
nom privolom kraqa Ferdinanda od 17. veqa~e 1561. ba{tinili svu wegovu
plemen{tinu u Vara`dinskoj ùpaniji, po{to bijahu uto izgubili gotovo
sav svoj posjed u ju`noj Hrvatskoj. Napokon su brojni plemi}i iz ju`nih kra-
jeva na{li zakloni{ta u velika{a i velikih posjednika u sjevernim stra-
nama, osobito u knezova Zrinskih i Frankopana. Tu su plemi}i kao vazali
ili sluge re~enih knezova vr{ili razli~ne slu`be na imawima wihovim,
a mnogi su od wih primali ve}e ili mawe posjede za nagradu.” (str. 618-620.)
Ovde Klai} citira tekst Radeta Lopa{i}a koji pi{e upravo o tim ple-
mi}ima vazalima: “Provalom Turaka bude gotovo sva hrvatska opusto{ena,
a ne mogu}i Hrvati odoqeti premo}i turske velesile, pobjeè sve, {to je
moglo, i marilo za krst i slobodu, k svojoj bra}i u zaklone kod Kupe i Save.
Frankopani i Zrinski knezovi dijelili su svaki udes sa svojom nesre}nom
bra}om, osobito ako isti bijahu plemi}i i vojaci, pak ih svu silu smjesti-
{e po svojim imawima, ali nigdje toliko, koliko na vlastelinstvu Ozaq-
skom, Ribni~kom i âkova~kom (u Me|umurju), stvoriv{i si tako vazda
vjerne slu`benike, poglavice i vojnike u ~etama proti Turcima. Nigdje u
Hrvatskoj, a jama~no niti drugdje u obli`wim zemqama, nije se dogodilo, da
bi vlastela tako ogromna imawa rascjepkali i razdijelili me|u mawe vaza-
le i plemi}e. Jama~no polovica, ako ne vi{e, od vlastelinskoga alodijala,
pa i mnoga pusta seli{ta odstupi{e Frankopani, a poslije Zrinski, ili ba-
dava za nagradu, ili kao zalog za zajmove pojedinim zaslu`nim porodicama
staroga koqena, stvoriv{i za pribjegle hrvatske bezku}nike malena imawa
sa dvorovima i ve}im ili mawim brojem kmetova. Od ~esti bijahu me|u pri-
do{lim bjeguncima glasoviti hrvatski rodovi, koji, budu}i li{eni svako-
ga blaga i bogatstva, jedno bi bili ve} onda postradali, da im nije pruèno
uto~i{te na imawima Zrinsko-Frankopanskim.” (str. 620.) Pored plemi}a,
uto~i{te su u severnijim krajevima potraìli i kmetovi i slobodni seqaci.
g) Talas srpskih doseqenika spa{ava opustele ugarske banovine
Kolike su razmere tog iseqavawa svedo~i i slede}i Klai}ev stav:
“Zbog neprekidnoga iseqivawa kroz jedno stoqe}e i vi{e bilo bi hrvatsko
kraqevstvo posve opustilo da se nije mnogo naroda i doseqivalo. Doseqi-
vao se je pak najvi{e iz turskoga carstva kr{}anski puk, koji nije htio ili
mogao podnositi zulume svojih nekr{tenih gospodara. Ti se doseqenici zo-
vu koji put Turci, jer su dolazili iz turskih krajeva, a onda najobi~nije Vla-
si, rje|e pak Ra{ani ili Srbi. Budu}i da su usko~ili ili prebjegli iz tur-
skih oblasti, zovu ih tako|er prebjezi ili uskoci (pa~e i predavci). Svi ti
doseqenici pripadaju narodu hrvatsko-srpskomu, govore hrvatskim ili srp-
skim jezikom, a imaju golemom ve}inom narodna prezimena i narodna krsna
imena. Vjere su pak prete`no gr~ko-isto~ne (pravoslavne). Naravno da ima
me|u wima i potomaka sredovje~nih romanskih Vlaha, koji su u to doba bi-
li ve} dobrano pohrva}eni i posrbqeni.” (str. 620-621.) Trpimir Macan na
ovom mestu prime}uje kako je Klai} “u duhu svojeg vremena pogre{no mislio
da Hrvati i Srbi tvore jedan narod.” (str. 621.) Me|utim, da je Klai} zaista
mislio da su Srbi i Hrvati jedan narod sa dva imena, onda bi u sklopu svoje
221
“Povijesti Hrvata” obuhvatio i kompletnu srpsku istoriju. On to nije sma-
trao, pa o hrvatsko-srpskom narodu i o hrvatskom ili srpskom jeziku govo-
ri samo onda kad mu je neprijatno da prizna da je re~ iskqu~ivo o srpskom
narodu i srpskom jeziku, povodom naseqavawa potpuno opustelih hrvatskih
i slavonskih podru~ja. Prvi srpski uskoci naseqavali su se u @umberku i
u Sewskoj kapetaniji, ali je ovde vrlo va`no da se istakne da su i Turci Sr-
be u vla{kom i kmetovskom statusu naseqavali na zauzetom, a od stanovni-
{tva ispra`wenom hrvatskom i slavonskom podru~ju.
O tome i Klai} pi{e: “U drugoj polovici XVI stoqe}a kao da je neko
vrijeme doseqivawe iz Turske u kr{}anske zemqe pone{to jewalo. Uzrok
tome bit }e {to su Turci uz Hrvatsku i Slavonsku krajinu osnovali i svo-
ju tursku krajinu, metnuv{i u me|a{ne gradove sanyaka li~koga, bosansko-
ga, pakra~koga (cerni~koga) i poè{koga jake posade pje{aka i kowanika.
Izme|u tih gradova i naokolo wih smjestili su brojne kr{}anske Vlahe, ko-
ji su ili ondje ve} prije prebivali ili su ih iz nutarwih turskih (srpskih)
zemaqa onamo dopremili. Ti su Vlasi sa~iwavali neredovitu tursku vojsku,
kojoj je pri provalama u kr{}ansku Hrvatsku i Slavoniju bilo utirati put
redovitim ~etama te usput harati i robiti. Vla{ke su se neredovite ~ete
turske, koje nisu primale pla}e ve} dobivale samo dio plijena, zvale tako-
|er martolozi.” (str. 622-623.) Klai} pretpostavqa da bi wihov naziv mo-
gao poticati od gr~ke re~i koja ozna~ava oruànog grani~nog straàra ili
od gr~ke re~i koja ozna~ava gre{nika ili lupeà. “Bilo je pak tih Vlaha
martoloza mjestimice toliko na okupu da su se po wima dijelovi Pakra~ko-
ga i Poè{koga sanyaka stali nazivati Mala Vla{ka.” (str. 623.)
Krajem {esnaestog veka naseqavawe Srba u Hrvatskoj i Slavoniji po-
stalo je masovno. “Poslije pobjeda nad Turcima kod Siska (1593.) i Petri-
we (1596.) zaredale su iznova uvelike seobe naroda iz turskoga vilajeta Bo-
sne u kr{}ansku Hrvatsku i Slavoniju. Ve} u listopadu 1595. prebjegao je
vla{ki episkop Vasilije, koji je dosad stolovao u manastiru Remeti (Ora-
hovica) u Poè{kom sanyaku, u Krièvce, te se stao s tadawim zapovjedni-
kom Slavonske krajine Ivanom Sigismundom Herber{tajnom dogovarati
kako da se kr{}anski puk iz Male Vla{ke prevede u Slavonsku krajinu.”
(str. 623.) Posle episkopa Vasilija, doseqavaju se sve ve}e grupe Srba. “Po-
taknut uspjesima slavonskoga zapovjednika stao je i zapovjednik Hrvatske
krajine mamiti Vlahe iz turske Hrvatske. I zaista je godine 1600. prva ve-
}a skupina turskih Vlaha pre{la u kr{}ansku Hrvatsku, te ju je Lenkovi}
naselio na pustom zemqi{tu oko razvaqenoga Gojmerja ili Gomirja, koje bi-
jahu knezovi Zrinski ba{tinili od Stjepana Frankopana Ozaqskoga. U Go-
mirje do{li su tada i srpski kalu|eri, koji su ondje osnovali manastir. Na-
kon smrti Lenkovi}eve nastavio je naseqivawe nasqednik mu Vid Kasel, a
pomagao ga je sewski kapetan Danilo Frankol. Tako su do godine 1606. do-
{li Vlasi i Morovlasi (Morlaci) u Moravice (Mavrovice) i Vrbovsko, i
napokon u Li~. No budu}i da su ta mjesta pripadala knezovima Frankopani-
ma i Zrinskima, do{lo je radi Vlaha do èstokih borbi izme|u tih knezo-
va i zapovjednika Hrvatske krajine, koje su mnogo godina potrajale.” (str.
623-624.) Sukobi su izbijali zbog osloba|awa Srba od feudalnih obaveza i
222
wihovog nepodlegawa jurisdikciji oblasnih gospodara, nego iskqu~ivo
krajinskih kapetana.
Posebno Klai} skre}e pa`wu da je pored masovnog srpskog, bilo i spo-
radi~nog doseqavawa nema~kih i mleta~kih stanovnika. “Uz veliku seobu
Vlaha (Srba, Uskoka, Pribjega) iz turske carevine dolazile su u Hrvatsku
i Slavoniju jo{ i pojedine porodice iz austrijskih zemaqa ([tajerske,
Krawske, Istre i Koru{ke), pa onda iz mleta~kih zemaqa, poglavito iz
Dalmacije. Iz austrijskih zemaqa doseqavali su se poglavito vojnici koji
su se nastanili u kraji{kim gradovima (u Sewu, Karlovcu, Koprivnici
itd.), a iz Mleta~ke Republike osobito bjegunci koji su se bojali suda i ka-
zni.” (str. 624.) U svakom slu~aju, “neprekidnim iseqivawem, preseqivawem
i doseqivawem mnogo se promijenila etnografska slika hrvatskoga kra-
qevstva, osobito na Hrvatskoj i Slavonskoj krajini, koja se postepeno pre-
tvarala u veliki logor vojni~ki. Gra|anska Hrvatska i Slavonija nije se
toliko preobrazila, tek {to je u Slavoniju do{lo me|u stare Slovince
mnogo starohrvatskoga plemstva i puka.” (str. 624.) Pri svemu tome treba
imati u vidu i versko pitawe u Hrvatskoj i Slavoniji koje, tek {to su uspe-
le da ugu{e protestantsku reformaciju na svojim prostorima, ve} stoje
pred novim izazovom wihovom rimokatoli~kom ekskluzivizmu. “I duhovne
i svjetovne vlasti pogodovale su isprva selidbi Vlaha, wihovih kalu|era i
episkopa, jer se o~ekivalo da }e se oni stopiti s rimokatoli~kom crkvom i
priznati rimskog papu za vrhovnoga duhovnog poglavara svoga.” (str. 671.)
Kad su se takva o~ekivawa izjalovila, doseqene Srbe do~ekivali su talasi
verske zagriènosti i netrpeqivosti, kojima su posebno doprinosili jezu-
iti, do{av{i 1606. godine u Zagreb.
B. Klai}eva sistematizacija bosanske istorije
Prvu ozbiqnije obra|enu i sistematizovanu istoriju bosanske dràve
do pada u tursko ropstvo napisao je upravo Vjekoslav Klai}. Wegova “Povi-
est Bosne do propasti kraqevstva”, objavqena je u autorovom izdawu u Za-
grebu 1882. godine. U uvodu on se osvr}e na dotada{we nau~ne obrade tog pi-
tawa, po~ev{i od Orbinijevog “Kraqevstva Slovena” iz 1601. Za to delo on
kaè da je “skup vjerodostojnih i nevjerodostojnih viesti. Kriti~noga duha
neima u wega skoro ni za liek. Wemu su svi izvori jednako vjerodostojni;
wemu je npr. poznata kronika popa Dukqanina isto toliko vriedna, koliko
koji drugi triezan rukopis.” (str. 1.) Uprkos nepouzdanosti mno{tva iska-
za, poput preuzetih Dukqaninovih, “Orbina ide ta osobita zasluga, {to je
on, premda katoli~ki redovnik, pisao svoju poviest ju`nih Slovjena neob-
ziru} se na vjeru wihovu, te je jednakom qubavi i poletom crtao i slavio sve
velike i slavne muève, bili oni katolici ili ne”. (str. 2.) Za bro{uru Pa-
vla Ritera Vitezovi}a o Bosni iz 1712. godine, Klai} kaè: “Po~etkom 18.
stoqe}a iza{lo je maleno djelce o Bosni, koje nema skoro nikakve znanstve-
ne vriednosti, ali je ipak spomena vriedno, jer ga je pisao mu` àrka duha
i gorqiv Hrvat.” (str. 3.)
Nema~ki pisac [imek, u kwizi iz bosanske istorije, objavqenoj u Be-
~u 1787. godine, “u najstarijoj poviesti do bana Bori}a grie{i isto onako,
223
kako i pred{astnici wegovi, sliede} sliepo kroniku popa Dukqanina, za-
tim Orbina, Lukara i wihova ma{tanija, nu kod historije Kotromani}a
opaà se svigdje te`wa, da osnuje svoje pripoviedawe na ~i{}ih i vjerodo-
stojnih izvorih.” (str. 7.) Klai} mu zamera {to je potpuno zanemario odno-
se Bosne i Srbije, s obzirom da je svoje delo zasnovao na literaturi pote-
kloj od Ma|ara, Hrvata i Dalmatinaca. Jovan Rai} je, s druge strane, Bosnu
smatrao sastavnim delom Srbije, kao i Fran Peja~evi} u kwizi objavqenoj
1799. na latinskom jeziku. I Johan Kristian Engel je 1801. godine “poviest
Bosne posve stopio s poviesti Srbije, smatraju}i obje za jednu cjelinu, pa-
~e je u to ime sam mnoge stvari pridodao, za koje je historijski dokaz ostao
duàn.” (str. 8.) I Rus Majkov 1857. godine u svom znamenitom istoriograf-
skom delu navodi da su Srbija, Bosna i Dubrovnik srpske zemqe.
1. Neosporna srpska su{tina prvobitne Bosne
Opisuju}i geografsku situiranost prvobitne Bosne na vrlo uskom pro-
storu, Klai} iznosi da su Soli pripadale polovinom desetog veka Srbiji, a
Dowi kraj Hrvatskoj, dok je u Zapadnim stranama od tri ùpe, glamo~ke, li-
vawske i duvawske, livawska pripadala hrvatskoj, a duvawska neretqanskoj
kneèvini. Za Podriwe, koje je obuhvatalo gorwu Drinu, Lim i êhotinu,
Klai} kaè da “ova oblast bija{e od najdavnijih vremena ~est srbske drà-
ve.” (str. 25.) Hum i Primorje opisuje, ali se ne izja{wava o wihovoj etni~-
koj pripadnosti. Od slovenskog doseqewa do desetog veka o Bosni nema ni-
{ta u istorijskim izvorima, a i od desetog veka vesti su veoma retke. “Sta-
riji pisci o povjesti bosanskoj htjeli su ovu veliku prazninu ispuniti po-
dacima iz veoma nekriti~ne i slabo uporabive kronike popa Dukqanina.”
(str. 42.) Ti poku{aji su trajali sve do dana{weg vremena. “Tako dospje{e u
poviest bosansku bani @elimir, Kre{imir, Leget i Vukmir, za koje kri-
ti~na poviest ne zna upravo ni{ta. Po{to dakle sve ovo ne stoji, te`ko je
ispuniti prazninu od vi{e stoqe}a.” (str. 42.)
Nema sumwe da bi Klai} vrlo rado prisvojio Bosnu kao hrvatsku zemqu
kad bi za to na{ao u istorijskim dokumentima iole ozbiqno upori{te. Po-
{to to nije mogu}e, a ni sam Klai} nije spreman da u potpunosti raskrsti
sa elementarnim akademskim moralom, on traga za nekom umerenijom vari-
jantom, sredwim re{ewem na kome bi bazirao tezu da zapravo prvobitna Bo-
sna nije bila ni srpska ni hrvatska. Potom, bar u formi nagove{taja, pret-
postavke ili samo èqe, iznosi da je Bosna mogla postati hrvatskom etni~-
kom teritorijom. U tom smislu on ovako rezonuje: “Prema oskudnim izvori-
ma mu~no bi bilo osje}i, imaju li se prvobitni slovjenski ìteqi Bosne
pribrojiti Hrvatom ili Srbom; nu sigurno jest, da je oblast Bosne ve} od
prvog ~asa bila na razme|i ìvqa hrvatskoga i srbskoga. [to je bilo toj
oblasti na zapadu i sjeverozapadu, bija{e hrvatsko; a {to na iztoku, sjevero
i jugoiztoku, bija{e srpsko.” (str. 43.) Na zapadu i severozapadu Bosne su Do-
wi kraji koji obuhvataju ùpe Plivu, Luku, Zemaqnik, Vrbawa, Gla`, Mrin,
Vrbas, Sanu i Dubicu, kao i Zapadne strane sa glamo~kom, livawskom i du-
vawskom ùpom. To bi onda bile hrvatske zemqe, i za to bi Klai} mogao iz-
neti uverqive argumente. Na severoistoku su Usora i Soli. Usora obuhvata
224
gradove Te{aw, Doboj, Dobor i Srebrenik, a Soli Tuzlu. Na istoku Bosne
je Podriwe, a na jugoistoku Humska zemqa i Primorje (Konavle i Dra~evi-
ca). To su nesporno srpske zemqe.
Izme|u tih hrvatskih i srpskih zemaqa ugnezdila se Bosna na prosto-
ru gorwe reke Bosne. “Ve} ovim poloàjem wezinim bija{e Bosni ozna~e-
na sudbina za mnoga stoqe}a. îm su se pod imenom hrvatskim i srbskim po-
~ele stvarati dvie dràve i skupqati oko sebe ostale oblasti: obje su dr-
àve privla~ile Bosnu, svaka na svoju stranu. Ako i nije vjerovati potanku
pri~awu popa Dukqanina; jedno se ipak razabire iz wega, a to je, da je oblast
Bosne bila prvobitno prikovana uz Hrvatsku. Nije nevjerojatno, da je to bi-
lo u po~etku 10. stoqe}a, kad no je prvi kraq hrvatski Tomislav bio jedini
mogu}i suparnik bugarskomu caru Simeonu na svem jugu slovjenskom. Mogu-
}e je, da je u to doba postala Bosna i banovinom, jer ime bana i ~ast wegova
poznata je samo Hrvatom. Kad je poslije smrti velikoga cara Simeona uspje-
lo srbskomu knezu âslavu (931-960.) pogaènu Srbiju podi}i i stvoriti
federativnu dràvu, pridruèna bi i oblast Bosna novostvorenoj dràvi.
Suvremeni pisac gr~ki car Konstantin donosi nam prvu sigurnu viest o ta-
dawoj Bosni. Po wemu je Bosna bila tada ~est srbske kneèvine, neimaju}i
svoga vlastitoga vladara, ve} pokorna knezu âslavu. Istoga kneza âslava
ide zasluga, da je podlo`nu si banovinu Bosnu obranio od Ma|ara.” (str. 43-
44.) Iako nema verodostojnih dokaza da je Bosna bila “prvobitno prikova-
na” uz Hrvatsku, Klai} kaè da se to verovatno desilo u vreme Tomislava.
Verovatno ili neverovatno, ili nije neverovatno – nisu to nikakvi ozbiq-
ni istoriografski termini. Kao i “mogu}e” da je Bosna u to vreme postala
banovina. Kad nema nikakvih relevantnih dokaza, sve je mogu}e. Ali se pr-
vi put Bosna kao banovina pomiwe tek u dvanaestom veku, kad se na{la pod
ma|arskom dominacijom. Jedino je nesporno da je Bosna bila u dràvi srp-
skog vladara âslava, ali ta dràva nije bila nikakva federacija, niti su
federativne dràve uop{te postojale u desetom veku.
a) Naga|awe i verovawe kao pouzdane nau~ne metode
hrvatske istoriografske {kole
Zato je sasvim deplasirano kad Klai} pi{e da posle smrti kneza âsla-
va i raspada wegove dràve, “Bosnom zavlada{e doma}i bani.” (str. 44.) On
se tu poziva na spise Popa Dukqanina, za koga na vi{e mesta isti~e da mu
ne veruje. Ali, kad mu je to korisno, onda je spreman da na Dukqaninovim ma-
{tawima daqe kombinuje, pa u tom smislu navodi: “Ve} oko g. 968. udari na
bosanskoga bana hrvatski kraq Kre{imir. Borba se vodila na gorwem Vr-
basu, u ùpah Plivi, Luki i Uskopqu. Bosanski ban uvidi brzo, da ne moè
otimati sili kraqa Kre{imira; ostavi zato svoju banovinu i pobjeè kra-
qu ugarskomu, a Bosnom zavlada kraq Kre{imir.” (str. 44.) Potom opet
Klai} pi{e da je “vjerojatno”, jer nema pouzdanog oslonca u izvorima, “oko
g. 1019. i Bosna poput Sriema spala pod vrhovnu vlast bizantskih careva.
Nu ve} iza smrti ovoga mo}noga cara oslobodi se Bosna opet bizantskoga
vrhovni{tva, te je odsele duè vremena ostala samostalna zemqa pod svojimi
banovi. Bani bosanski u drugoj i tre}oj ~etvrti jedanaestoga stoqe}a znat-
no dapa~e diù ugled svoj i svoje banovine, tako da se ona g. 1067. spomiwe u
225
istom redu sa kneèvinom Dukqom i Srbijom.” (str. 45.) Klai} misli da je
Bosna tek u dvanaestom veku do{la pod ugarsku vlast, ali ne prihvata sta-
novi{te Engela i Majkova da je ugarski kraq Bosnu kao miraz dobio od ra-
{kog velikog ùpana Bele Uro{a. O tom pitawu on ovako raspravqa: “Za
kraqa Bele II Sliepoga, vladara Ugarskoj, Hrvatskoj, Dalmaciji i Sriemu,
prijateqa i saveznika Srbaqa, kojim ravna umna èna Jelena, knegiwa srb-
ska – za ovoga se kraqa pokazuje i Bosna prvi put u tjesnijem odno{aju pre-
ma kraqu ugarskomu. Puka je slutwa, ni~im nedokazana, da je Bela II Sliepi
primio banovinu Bosnu u ime miraza od tasta svoga, srpskoga velikoga ù-
pana Bele Uro{a; vjerojatnije }e biti da su i bosanski bani vide}i kako su
Arpadovi}i ugarski zavladali hrvatskom dràvom i stupili u savez i srod-
stvo sa srbskimi vladari, sami se pridruìli kraqu ugarskomu, da wegovom
pomo}ju odbiju zajedni~koga du{manina, koji im je prietio sudbinom Bugar-
ske. Godine 1135. prvi se put i prvi od ugarskih Arpadovi}a Bela II zove
kraq Rame; malo zatim na saboru ugarskom u Ostrogonu podiequje Bela II
sinu si drugoro|encu Ladislavu ~ast vojvode bosanskoga, ostavqaju} u isti-
nu i nadaqe doma}im banom, da upravqaju svojom djedovinom.” (str. 47-48.)
Da se po tom pitawu i sam koleba, pogotovo u pogledu zna~ewa “kraq Ra-
me”, pokazuje Klai} u napomeni: “Nisu li se u istinu Ramom prvobitno zva-
li samo ostanci nekadawe kneèvine Neretve zajedno sa dolinom Rame?”
(str. 48.) Na osnovu jedne sa~uvane poveqe iz dvanaestog veka Klai} zakqu-
~uje “da je tada Rama poput nekadawe Neretve leàla me|u Hrvatskom i Hu-
mom.” (str. 48.) Istovremeno, Klai} ne spori nego potvr|uje da se tek polo-
vinom dvanaestog veka “javqa na popri{tu historije i ban Bori}, prvi po
imenu poznati vladar bosanski.” (str. 49.) Dakle, nema nikakvih dokaza da je
pre Bori}a Bosna imala ijednog bana. Mo`da je neki i postojao, s obzirom
da Majkov pi{e, a Klai} u napomeni citira da “od godine 1120. Bosna posta
banovinom”, dakle od godine kad je do{la pod ugarsku vlast, bilo kao miraz
srpskog vladara, bilo “dobrovoqno”, {to bi Klai} vi{e voleo. U vreme ba-
na Bori}a Ma|ari su Bosni prikqu~ili jo{ neke srpske zemqe, pro{iriv-
{i je do Drine. Kako Klai} iznosi, “Bosna se je dakle u polovici 12. stoqe-
}a protegla i preko prvobitno srbskih prediela, te je za cielo obuhvatala
ùpu bora~ku, koja bija{e do nedavno jo{ srbska.” (str. 51.) Bora~ka ùpa je
dana{wi Bira~, a Klai} uz to napomiwe: “Kad su u ugarske ruke dospjeli ra-
zni podunavski i posavski predieli, sigurno je da su ugarski kraqi zauzeli
tako|er jo{ u 10. stoqe}u srbsku oblast Soli, zatim oblast Usoru, koje su
obje poput Sriema bile od g. 1019. u bizantskoj vlasti. Da su bosanski bani
upravo od ugarskih vladara primili Soli i Usoru, pokazuje sva bosanska hi-
storija.” (str. 51.) Ali iz nekih razloga Klai}u je veoma va`no da naglasi,
mada mu je to na staklenim nogama, da “ugarskim kraqem ne bija{e Bori}
ban podanik, ve} saveznik, kojega su osobito pazili, cienili i odlikovali,
pa~e ga za wegovu pomo} i nagra|ivali. Vjerojatno je veoma, da je ve} ban Bo-
ri} u ime nagrade dobio od ugarskih kraqeva oblasti na sjeveru pravoj Bo-
sni, naime Soli i Usoru, i da je upravo za te oblasti dospio u neku ovislost
prema vladarom ugarsko-hrvatskim, jer za samu Bosnu neima pometara, da bi
bila ikad podlo`na, kraqem ugarskim. Ova predemnieva pokazuje se jo{ vje-
rojatnija, ~ujemo li, da je ban Bori} imao posjeda i u samoj tadawoj Slavo-
226
niji i da je timi posjedi dozvolom kraqa Stjepana darivao red Bo`jaka ili
Templara. Bori}evi potomci spomiwu se jo{ u 13. stoqe}u kao vlastela hr-
vatska; a mnogi tvrde da je Bori} ban praotac plemenitoj porodici Beri-
slavi}a.” (str. 51-52.)
To u potpunosti razja{wava Klai}eve namere. On bi po svaku cenu da
pokaè da je naziv bosanskog bana izvorno vladarsko zvawe, a ne titula
ugarskog kraqevskog upravnika, {to je u stvari bio. A pod banom Bori}em
o~igledno je da Bosna nikako nije mogla biti nezavisna dràva. Ni u prvo-
bitnoj Hrvatskoj vladari nisu imali zvawe bana nego kneza, a banovi su bi-
li upravnici Like, Krbave i Gacke i kao takvi najvi{i dràvni velikodo-
stojnici. Prvo su ma|arski vladari postavili Zvonimira za bana Slavoni-
je, a onda je on postao najvi{i dostojanstvenik, gotovo suvladar Petra Kre-
{imira IV, potom ga i nasledio kao hrvatski kraq. Ako je zaista ban Bori}
stekao posede u Slavoniji, onda ih je mogao samo dobiti na dar od ugarskog
kraqa kao wegov verni vazal za realne zasluge. Ako je Bori} postao slavon-
ski vlastelin, to ne moè zna~iti istovremeno i hrvatski. Naga|awa o Be-
rislavi}ima kao Bori}evim potomcima i ne zasluùju ozbiqan komentar,
jer se ni Klai} ne usu|uje da to potvrdi, iako bi bio radostan da je zaista
tako, pa se unapred ogra|uje frazom “mnogi tvrde”. Mnogi tvrde, a mnogi i
ne tvrde. Izme|u Bori}a i bana Kulina Bosna se opet u jednom periodu na-
{la pod vizantijskom vla{}u, a dolaskom Kulina na vlast 1180. godine po
prvi put sti~e pravu nezavisnost. To je i vreme pojave prvih bogumila u Bo-
sni, kojima je i sam Kulin pristupio. Krajem dvanaestog veka, slabqewem
Vizantije, Ugarska nastoji da dominira Balkanom i sebi pot~ini Bosnu,
Srbiju i Bugarsku. “U ovom svom nastojawu na{li su ugarski vladari vjer-
ne saveznike – rimske pape. Ba{ u to doba bje{e se vlast rimskih papa sil-
no uzdigla, te se je ~inilo da }e se ostvariti snovi pape Grgura VII. Umni i
nepokolebivi muèvi sjede na stolici Sv. Petra u prvoj polovici 13. sto-
qe}a; papa Inocentije III, Honorije III, Gregorije IX i Inocentije IV nisu
samo vojvode kr{}anstva u svetom ratu na nevjernike, oni su tako|er i dik-
tatori Evrope, kojim se ni rimski carevi ne smiju bez kazne suprotstaviti.
Oni ne èle samo da oslobode nevjerni~kih ruku sveti grob, oni teè i za
tim da ujedine pod svojim èzlom sav sviet kr{}anski, da iztok sloè sa za-
padom, a napose da iztriebe sve krivovjerce. U to ime ne krate svoje pripo-
mo}i, kad se mjesto bizantske dràve gradi latinsko carstvo; u to ime uvo-
de oni inkviziciju i podiù kriàrske vojne, da zatiru svako krivovjerje,
pojavilo se ono u Francezkoj, Italiji ili na Balkanskom poluotoku, u Bo-
sni. Da napose uspiju me|u ju`nimi Slovjeni, uti~u se ugarskim kraqem, ko-
ji i onako poùdnim o~ima glede preko Save i Dunava. I tako se silna du-
hovna vlast sloì sa svjetovnom proti dràvnoj i vjerskoj slobodi ju`nih
Slovjena. Te`ko li sada patarenskoj Bosni i wezinim banam Kulinu i Ma-
teju Ninoslavu.” (str. 56.)
Bosna je u nekoliko navrata bila `rtva krsta{kih ratova koje su po-
kretale pape, a sprovodili ugarski vladari, “ugarsko-hrvatski”, kako bi re-
kao Klai}. U to vreme Kulinov zet, mu` banove sestre i Nemawin brat,
humski veliki knez Miroslav tako|e je “bio u zavadi s rimskom crkvom,
227
pa~e i oplienio spqetskoga nadbiskupa, tako da je papa Aleksandar III bio
prinukan izob}iti ga iz crkve kr{}anske.” (str. 57.) Ina~e, istoriji Huma
Vjekoslav Klai} posve}uje posebno poglavqe, gde kaè: “Prvi poznati vla-
dar Humske zemqe jest Mihajlo Vi{evi} (912. do 926.), suvremenik hrvat-
skomu kraqu Tomislavu i bugarskomu caru Simeonu. Gr~ki car Konstantin
kaè za w, da je bio sin kneza Vi{evi}a, koji je na po~etku desetoga stoqe-
}a, kada se o pravoj ili gorwoj Bosni ni{ta ne javqa, bio gospodar i vladar
Zahumqa, te stolovao u starodrevnom gradu Blagaju. Mihajlo Vi{evi} iz-
vodio je svoje porieklo od nekr{tenih jo{ tada Slovjena (Srba) na sjeveru
oko rieke Visle, a bio je vele ugledan vladar, tako da ga sam car Konstantin
~asti naslovom “prokonzula i patricija.” (str. 95.) Ovde Klai} pomiwe, da-
tiraju}i 917. godinu kao pouzdan orjentir, “kneèvinu Neretvu (me|u Ceti-
nom i Neretvom), koja je tada bila u vlasti srbskoga velikoga ùpana Pe-
tra.” (str. 96.) Ina~e, Mihailo Vi{evi} je bio tako silan vladar da ga, ka-
ko prime}uje i Klai}, neki savremeni italijanski pisci nazivaju kraqem.
“Iza Mihajla Vi{evi}a nema kroz mnogo vremena spomena samostalnim
knezovima humskim. Vjerojatno je, da je poslie g. 931. srbski knez âslav,
vrativ{i se iz bugarskoga robstva i obnoviv{i srbsku dràvu sjedinio s
wom i humsku zemqu. Gr~ki car Konstantin ubroja g. 949. Hum zajedno sa Du-
kqom i Travuwom u srbske zemqe; po ~em je lahko suditi, da su u istinu ove
kneèvine sastavqale federativnu dràvu kneza âslava. Poslie smrti
kneza âslava (960.) oslobodi se dodu{e humska zemqa zajedno s Bosnom vr-
hovne vlasti srbske; nu do~im je Bosna domala priznala vlast hrvatskoga
kraqa Kre{imira, Humska je zemqa skoro u isto vrieme spala pod dukqan-
sku kraqevinu (Crvenu Hrvatsku), koja se sastojala od ~etiri oblasti: Du-
kqe (Zete), Travuwe, Podgorja i Huma.” (str. 97.) Mada mu je potpuno pozna-
to da se apsolutno nigde uop{te ne pomiwe “Crvena Hrvatska”, osim u kraj-
we nepouzdanom i fantazmagori~nom “Letopisu popa Dukqanina”, {ta ko-
{ta Klai}a da je kao uzgred pomene, makar u zagradi, pa neka crv sumwe vr-
ti u glavi neupu}enog ~itaoca. Takav se crv, vide}emo kasnije, u glavi Do-
minika Mandi}a razvio u pravog poskoka.
II. Istorijske obmane Ferde [i{i}a

Ferdo [i{i}, sa svojim “Pregledom povijesti hrvatskog naroda” (Ma-
tica hrvatska, Zagreb 1962.), prvi put objavqenim 1916. godine, u nau~no
kriti~ko metodolo{kom smislu predstavqa osetan napredak u odnosu na
obimno delo Vjekoslava Klai}a. Me|utim, i ovo delo je optere}eno nacio-
nalno-politi~kom tendenciozno{}u, {to na odre|en na~in u predgovoru
tre}em izdawu konstatuje prire|iva~ i komentator Jaroslav [idak. “[i-
{i}evu koncepciju obja{wava i opravdava donekle dru{tvena funkcija hi-
storiografije u doba stalne borbe za politi~ku samostalnost i jedinstvo
hrvatskih zemaqa.” (str. 12.) Zna~ajan je ipak [i{i}ev kriti~ki pristup
“Letopisu popa Dukqanina”, na kome je Klai} bazirao nerazra|enu i pot-
puno nedokumentovanu tezu o “Crvenoj Hrvatskoj”. U pregledu glavnih iz-
vora i dela koja tretiraju hrvatsku istoriju, [i{i} kaè da je “Qetopis
popa Dukqanina sastavqen uglavnom od dva razli~ita djela. Prvi dio sadr-
228
àva o~ito zbirku razli~itih izobli~enih doga|aja, kojima je najve}im di-
jelom upravo nemogu}e odrediti mjesto u povijesti, dok drugi iznosi usme-
no pri~awe staraca i bez sumwe ne{to i od zapam}ewa samoga ina~e nam po
imenu nepoznata pisca, ali nesumwivo barskoga katoli~kog sve}enika, o
razli~itim doga|ajima, {to su se zbili u Dukqi (Zeti) u XI st. i u prvoj po-
lovici XII stoqe}a. Qetopis je dakle u tom vrednijem dijelu u prvom redu
izvor za sredwovjekovnu dukqansko-zetsku historiju. Prvi dio ve} je zara-
na dospio u Hrvatsku gdje je s latinskoga preveden na hrvatski, a zatim mu je
(najkasnije u XIV st.) dodan jo{ i op{iran opis prijeke smrti hrvatskoga
kraqa Dmitra Zvonimira (umro 1089.), kojega je jezgra ipak veoma vjerojat-
na. Sve do XVII st. ova je hrvatska redakcija Qetopisa popa Dukqanina bi-
la glavni izvor historijskog znawa za Hrvate, naro~ito dalmatinske.” (str. 21.)
1. Proces okupqawa oko politi~kog imena Hrvati

Po doseqewu na Balkansko poluostrvo, [i{i} pi{e da je Hrvatima
“pravo sredi{te i jezgra ponajprije bila zemqa izme|u Ra{e i utoka Ceti-
ne, odnosno Neretve, te su~elnih otoka na zapadu, a Vrbasa i dowe Bosne na
istoku, pa Drave i {tajersko-krawskoga pograni~noga gorja na sjeveru. Ali
ni taj teritorij nije uvijek i stalno tvorio jednu dràvnu cjelinu, ve} je
bio sada prostraniji, a sada tje{wi.” (str. 31.) Za razliku od Klai}a, koji
nedvosmisleno priznaje da se hrvatski naziv ograni~ava iskqu~ivo na obla-
sti izme|u Cetine i Ra{e, odnosno Kupe, [i{i} ga, bez validnih argume-
nata, pro{iruje do Drave i Dunava, obuhvataju}i dakle Slovinsku zemqu,
odnosno Slavoniju, u kojoj nikakve hrvatske nacionalne svesti nikada nije
bilo. Ali ipak, on napomiwe da se ne da “pore}i da onaj kraj hrvatske zemqe
{to se prostire izme|u Save, Drave, Kupe i Dunava, a pripada Sredwoj
Evropi, pokazuje sasvim drugi karakter od krajeva wemu na jugu; {tavi{e,
bilo je vremena kad su oba dijela stajala u protiv{tini i neprijateqstvu.
Zbog toga su ve} Rimqani dana{wu hrvatsku zemqu podijelili me|u dvije
pokrajine, Panoniju i Dalmaciju, a na wihovim se tragovima kasnije podi-
go{e obje hrvatske kneèvine, Panonska i Dalmatinska, zatim obje banovi-
ne, naime Slavonija i Hrvatska s Dalmacijom.” (str. 32.) Me|utim, nema ob-
ja{wewa za{to je stanovni{tvo u te navodne dve hrvatske kneèvine govo-
rilo razli~itim jezikom, u jednoj ~akavskim, a u drugoj kajkavskim.
Celokupnu hrvatsku istoriju [i{i} deli na ~etiri perioda. Prvi pe-
riod obuhvata vreme od doseqavawa do ugovora Pakta konventa. Po~etak,
dakle, “ide od vremena otkad su Ju`ni Slaveni, od kojih se kasnije jedan dio
po~eo okupqati oko politi~kog imena Hrvati, po~e{e naseqavati u svoju
dana{wu postojbinu.” (str. 65.) Dakle, on, za razliku od Konstantina Por-
firogenita, smatra da naziv Hrvati nije postojao pre doseqavawa, nego je
nastao kasnije kao politi~ko ime. Takvom tezom se unapred obja{wava pro-
ces okupqawa oko politi~kog imena “Hrvati”, koje traje do dana{weg vre-
mena, na slovenskoj etni~koj podlozi (srpskoj ili slovena~koj) i rimokato-
li~koj veroispovesti, uz preuzimawe srpskog ({tokavskog) jezika i napu-
{tawe hrvatskog (~akavskog) i slovena~kog (kajkavskog).
229
Drugi period po~iwe od 1102. i traje do Moha~ke bitke 1526. godine, a
[i{i} nastoji da ga predstavi kao doba svojevrsne personalne unije Ugar-
ske i Hrvatske, u kojoj je dràvna zajednica prvenstveno vezana za kraqevu
li~nost. Tako preuzima Klai}evu konstrukciju o “hrvatsko-ugarskim” kra-
qevima. Tre}i period obuhvata vreme od Moha~ke bitke do smrti cara Jo-
sifa II 1790. godine i [i{i} tvrdi da su na wegovom po~etku Hrvati “iza-
brali” habzbur{ku dinastiju za svoj vladarski dom. êtvrti period po~iwe
1790. kada, zbog intenzivne dvorske politike dràvne centralizacije i ger-
manizacije, “obrane radi Hrvati odlu~e (1790.) da sebe privremeno povjere
Ugarskoj, u neku ruku kao sastavni dio wezine vrhovne administracije, a sve
u nadi da }e se tada kad opasnost mine opet lako vratiti u svoj starodrevni
samostalni dràvnopravni odnos prema Ugarskoj.” (str. 66.) Taj period ka-
rakteri{u stalne politi~ke borbe s Ma|arima, koji teè unitarnoj drà-
vi i ma|arizaciji Slovena, i on traje do 1918. godine.
Sve slovenske narode [i{i} deli na zapadnu grupu (Slovene) i isto~-
nu (Ante), pa ukratko opisuje kako su Sloveni pod avarskim ropstvom pro-
dirali i pusto{ili Balkanskim poluostrvom. To je trajalo sve dok car
Iraklije nije temeqito potukao Avare pod samim Carigradom i posle to-
ga podstakao Slovene da se oslobode avarske dominacije. “U to vrijeme, iz-
me|u godine 630. i 640., provaquju oboruàne ~ete Hrvata iz wihove domo-
vine Bijele Hrvatske (dana{we Male Poqske sa sjedi{tem oko Krakova) u
Panoniju i rimsku Dalmaciju te, nadvladav{i i protjerav{i Avare, sami
zagospodova{e u tim krajevima. Hrvati su bili dio Slavenskih Anta, a
avarski podanici u Panoniji i Dalmaciji dijelovi Slavena; prema tome,
prvi su pripadali sjeverozapadnoj slavonskoj jezi~noj skupini, a drugi jugo-
isto~noj. Budu}i da je nado{lih Hrvata bilo malo – samo gospoduju}i sloj
– izvr{io se i ovdje u historiji op}epoznati proces da su zapovijedaju}i do-
{qaci poprimili jezik svojih podanika, a ovi ime do{qaka.” (str. 76.) Ovo
je o~igledno jedini iole racionalniji na~in da [i{i} objasni radikalne
istorijske promene u docnijoj etni~koj strukturi stanovni{tva koje je pod-
vo|eno pod politi~ki naziv “Hrvati”. Prvo je problemati~na wegova teza
da su prvobitni Hrvati poreklom Anti. U studiji “Stara vjera Srba i Hr-
vata” nesumwivo visokou~eni Natko Nodilo pisao je da su Srbi isto~no-
slovenskog, a Hrvati zapadnoslovenskog (“qe{kog”) porekla. Dana{we
sli~nosti srpskog i ruskog jezika to nedvosmisleno potvr|uju, a lingvisti,
poput Aleksandra Beli}a, ustanovili su mnoge leksi~ke, morfolo{ke i
sintaksi~ke sli~nosti ~akavskog i kajkavskog, s jedne strane, s poqskim, ~e-
{kim i ostalim zapadnoslovenskim jezicima, s druge strane. Nema sumwe da
je u to vreme Slavonija bila prili~no naseqena Slovenima kajkavskog jezi-
ka i u sastavu Samove dràve, ali svi prostori ju`no od Kupe i Save bili
su potpuno prazni od stanovni{tva, opusto{eni u avarskim pqa~ka{kim
najezdama, s izuzetkom primorskih gradova i ne{to Vlaha na visokim pla-
ninama. To je i navelo cara Iraklija, kako saop{tava Konstantin Porfi-
rogenit, da pozove Srbe i Hrvate da se nasele na pustoj zemqi. Mo`da su Hr-
vati i zatekli ne{to ranije doseqenih Slovena na svom podru~ju, ali su ti
Sloveni svakako morali biti ubedqiva mawina u odnosu na novopristigle
230
Hrvate, a celo podru~je je bilo jasno ome|eno rekama Ra{om, Kupom, Unom
i Cetinom. Dakle, nije vladaju}a mawina nametnula svoje ime ve}ini, pre-
uzev{i istovremeno ve}inski jezik. Ve{ta~ko preno{ewe bugarsko-skla-
vinskog primera kod [i{i}a je ispalo suvi{e naivno i nepromi{qeno.
Potvr|uju}i da je romansko ili vla{ko stanovni{tvo i po doseqavawu
Hrvata nastavilo da ìvi u dalmatinskim gradovima i na ostrvima, [i-
{i} konstatuje da se ne moè s punom sigurno{}u utvrditi da li je tog et-
ni~kog starosedela~kog elementa bilo i u unutra{wosti hrvatske terito-
rije, ali je nesumwivo da su ìveli po bosanskim i hercegova~kim prosto-
rima i celoj srpskoj zemqi, “no ubrzo se poslaveni{e.” (str. 79.) Ovde je vr-
lo interesantno da [i{i} navodi kako je “od stranih elemenata preostalo
jo{ i ne{to Avara; wih kao da je najvi{e bilo u dana{woj sjevernoj Dalma-
ciji, Lici, Krbavi, Gackoj i sjeverozapadnoj Bosni, {tavi{e i pogdjekoja
hrvatska ùpanska porodica lako da je bila avarskog podrijetla. Jo{ u H st.
bija{e car Konstantin obavije{ten da u “Hrvatskoj ima Avara i da se po-
zna da su Avari”. U li~ko-krbavskim stranama su po svoj prilici imali za-
sebnoga glavara, koga su zvali bajan, od ~ega je kasnije – kad Avara me|u Hr-
vatima nestade – postao hrvatski naziv ban.” (str. 79-80.) Ina~e, ovde treba
imati u vidu da su Sloveni “sve Romane, kako gra|ane na primorju, tako i one
rastresene preostatke romanskog pu~anstva u unutra{wosti koji su pred
wima umakli ponajvi{e u planine, zvali Vlasima, ali su ipak jedne i druge
razlikovali utoliko da su se za Romane u unutra{wosti rado sluìli i na-
zivom Crni Vlasi.” (str. 79.) Srbi su, dakle, asimilovali Crne Vlahe, a Hr-
vati primorske Vlahe i Avare, pa je taj podatak poja~ao prvobitne etni~ke
razlike me|u wima. “Jo{ za seqewa u novu postojbinu, a jo{ vi{e otkad se
u woj stalno naseli{e, Slaveni su slu{ali kako preostali starosjedioci
nazivaju razli~ita mjesta, predjele, rijeke i planine, pa usvoji{e od wih ve-
oma mnogo imena. Upravo ta imena najpouzdaniji su dokaz gdje se o~uvalo vi-
{e, a gdje mawe starosjedilaca, odnosno gdje je bilo slavensko novodoseqe-
no ìteqstvo gu{}e, a gdje opet rje|e prema romanskom, jer ne moè biti
slu~aj da su se stara imena uzdràla poglavito uz more, a sve slabije {to se
ide dubqe u unutra{wost koju su barbari pusto{ili od IV stoqe}a... Od
otoka zadrà{e ne samo svi ve}i, nego i mawi, stara imena, o~it dokaz da je
ondje u prvi mah bilo glavno prebivali{te preostalih Romana, a tako i sve
ve}e rijeke koje su Slaveni upoznali jo{ za pqa~ka{kih vojna.” (str. 80.)
a) Igra re~i u funkciji hrvatske ekspanzije na istok
Puna dva veka po doseqewu i Srbi i Hrvati su ìveli u dru{tvu ple-
menske demokratije, priznaju}i vrhovnu vizantijsku vlast, ali prakti~no
ne ose}aju}i nikakve stege i ograni~ewa s wene strane, s obzirom da je bi-
la zaokupqena goru}im problemima u drugim oblastima prostranog car-
stva. Plemena su bila koncentrisana u ùpe, a ùpe su se postepeno grupi-
sale u kneèvine. Klai} sada nastoji malo na istoku pro{iriti prostira-
we Hrvatske unose}i, umesto doweg toka Bosne, odrednicu “prema Bosni i
Drini”. On se ustru~ava da otvoreno kaè do Bosne ili do Drine, ali kad
iznese neodre|eno “prema”, ostavqa svakom mogu}nost da proizvoqno odre-
di dokle bi se to “prema” moglo zaista prostirati. U tom smislu on kaè:
231
“Izme|u u{}a Ra{e (u dana{woj Istri) i u{}a Cetine, pa Jadranskoga mo-
ra, rijeke Vrbasa i preko wega u sredwem i dowem toku daqe na istok pre-
ma Bosni i Drini, prostirala se Hrvatska.” (str. 83.)
[i{i} je najverovatnije prvi autor koji, tako|e sasvim proizvoqno,
Slavoniju naziva Panonskom Hrvatskom, pa jo{ na izvestan na~in priznaje
tu proizvoqnost, kad pi{e: “U biv{oj Savskoj Panoniji, izme|u Drave, Sa-
ve i planinskog niza od Riswaka do Une i Li~ke Pqe{evice, {irila se po-
sebna oblast, u kojoj je sve do XVII st. prevladavalo ime slavensko, pa otuda
ime Sklavonija u latinskim spomenicima, a Slovinci, Sloviwe u hrvat-
skim; mi }emo je zvati Panonskom Hrvatskom”. (str 83.) Dakle, sve do sedam-
naestog veka to je izri~ito Slavonija, ali je Ferdo [i{i} odlu~io da je
zove Panonskom Hrvatskom, jer se upravo takva odrednica uklapa u poli-
ti~ki projekat koji proteìra svojim istoriografskim naporima s jasnom
politi~kom tendencijom. Paralelno s tim, on neke nesporno srpske zemqe
nastoji da distancira od Srbije sluè}i se neverovatnim falsifikatom.
On kaè da su, paralelno sa Hrvatskom, postojale “izme|u u{}a Cetine i
u{}a Neretve Neretqanska oblast; od Neretve do Dubrovnika Zahumqe
ili Hum; od Dubrovnika do Kotora Travuwa (ili Trebiwska oblast), a od
Kotora do Bojane i u{}a Drima Dukqa. Sve su se ove oblasti {irile i u
unutra{wost do razvodnih planina {to dijele vode Jadranskog mora od pri-
toka Save, gdje se u porje~ju gorwe Bosne sterala oblast Bosna, a u porje~ju
Pive, Tare, gorwe Drine i Lima, ome|ena visokim planinama, nalazila se
Srbija.” (str. 83.) Ova posledwa oblast nikad se sama za sebe nije zvala Sr-
bija, nego uvek i iskqu~ivo Ra{ka, a Srbijom su dosledno smatrane sve ove
oblasti zajedno, bilo u tom trenutku me|u wima, odnosno nad wima, poli-
ti~ko-dràvnog jedinstva ili ne bilo.
b) [i{i}eve konstrukcije o dve Hrvatske
u uybenicima obe Jugoslavije
Da bi se blagovremeno stvorila ubedqiva ideolo{ka podloga za kasni-
ju masovnu hrvatizaciju nehrvatskih etni~kih elemenata, Ferdo [i{i} ov-
de plasira tezu da su Srbi i Hrvati prvobitno bili jedan jedinstven narod,
iako nije u stawu da razre{i etimolo{ku enigmu oko wihovih imena, a i
sam priznaje da i daqe paralelno ìve etni~ki Srbi u Luìcama i Srbi u
nekim predelima Rusije, a ni~im se ne moè sporiti da su i Srbi i Hrvati
na Balkansko poluostrvo do{li kao formirane etni~ke zajednice upravo
pod tim imenima. On poku{ava da predstavi celu situaciju kao opredeqi-
vawe ju`nih Slovena kroz duì vremenski period za koju }e se nacionalnu
opciju opredeliti da joj voqno pripadaju, srpsku ili hrvatsku. U tom smi-
slu iznosi slede}e stavove: “Sve do po~etka IX st. spomiwe se narod koji se
naselio u opsegu stare Dalmacije i Panonije u stranim izvorima toga vre-
mena, samo pod imenom Slavena, dakle pod op}im nazivom. Ali nema sumwe
da su ve} tada ìvjela i pojedina plemenska imena, a u prvom redu oba najo-
dli~nija: Hrvata i Srba, ali ona izi|o{e na prvo mjesto tek pri stvarawu
politi~kih oblasti. Tako se dogodi da se isti narod, iznajprije poznat u iz-
vorima pod imenom Slavena, po~eo skupqati oko dva narodna i politi~ka
232
imena Hrvata i Srba. Kako se u kasnije vrijeme ve}ma pro{irila mo} jed-
nog ili drugog imena, tako }e i odnosno politi~ko i narodno ime obuhva}a-
ti sada ve}i, a sada mawi prostor.” (str. 83-84.) To je apsolutna neistina jer
je hrvatsko ime skoro hiqadu godina bilo vezano iskqu~ivo za teritoriju
ome|enu Cetinom, Kupom i Unom.
Ve{ta~kim pretvarawem Slavonije u Panonsku Hrvatsku, [i{i} pri-
svaja i slavonski narod, odnosno Slavonce, pa i wihove vladare, poput Voj-
nomira, koji se 795. na frana~koj strani borio protiv Avara. Jo{ drasti~-
nije to deluje u slu~aju slavonskog kneza Qudevita, koji je radi definitiv-
nog osloba|awa od frana~ke vlasti i cara Ludovika Pobo`nog, predlagao
savez krawskim Slovencima, Hrvatima i timo~kim Srbima. “Knezu Qude-
vitu se sada odazva{e Timo~ani i isto~ni Slovenci u dana{woj Krawskoj
i ju`noj [tajerskoj, naprotiv se dalmatinsko-hrvatski knez Borna susteg-
nuo od saveza, spreman vjerno vr{iti vojnu obavezu u korist cara.” (str. 89.)
Borna je bio samo hrvatski knez, a ne i dalmatinski, s obzirom da se tada-
{wa Dalmacija, svedena na primorske gradove od Splita do Zadra, wihovu
okolinu i ostrva, nalazila van wegove kneèvine i pod direktnom vla{}u
Vizantije. Uz to je bila naseqena romanskim stanovni{tvom i u woj se go-
vorio latinski jezik, odnosno jedan wegov dijalekat, docnije u nauci nazvan
dalmatinskim. U Krawskoj i ju`noj [tajerskoj izme|u 810. i 823. godine ni-
su ìveli isto~ni Slovenci. Najisto~niji Slovenci su ìveli u Slavoni-
ji i mnogo su lak{e zajedni~ki jezik nalazili sa Krawcima i Srbima, nego
sa Hrvatima. Slavonci i Hrvati su tada èstoko me|usobno ratovali, a po-
sle hrvatskog poraza na Kupi 819. godine “Qudevit u|e u decembru u Dalma-
tinsku Hrvatsku i po~ne je paliti i pqa~kati.” (str. 89.) Mada je postojala
samo Hrvatska, a ne nikakva Dalmatinska Hrvatska, [i{i}eva konstrukci-
ja o dve Hrvatske, Dalmatinskoj i Panonskoj (ili Posavskoj) nekriti~ki je
preuzeta u sve osnovno{kolske i sredwo{kolske uybenike istorije jugo-
slovenske dràve, i kraqevske i komunisti~ke. Qudevit je ~ak 820. godine
uspeo da pod svojom vla{}u ujedini sve Slovence, a po wegovom porazu Slo-
venci su izgubili dràvnu samostalnost za hiqadu i sto godina dok ih Sr-
bi nisu 1918. oslobodili.
Slavonija je 827. godine do{la pod bugarsku vlast, dok su Koru{ka,
Krawska i dowa [tajerska bile pod vla{}u bavarskog kraqa Ludviga Ne-
ma~kog. Bugari su u Slavoniji na vlast doveli kneza Ratomira, koji je vla-
dao od 829. do 838. godine. Ratomira je te 838. pobedio grof Ratbod i Slavo-
niju podvrgao Ludvigu Nema~kom, koji se 843. potpuno osamostalio od fra-
na~kog carstva. Ludvigovi namesnici u Slavoniji su bili dowopanonski
knez Pribina (raniji gospodar Witre u Slova~koj) do 861. i wegov sin knez
Koceqa do 876. godine. Od 880. do 896. godine Slavonijom je kao frana~ki
vladar upravqao knez Braslav. Svih tih godina u ~itavoj Slavoniji nema ni
pomena o Hrvatima i hrvatstvu. Uostalom, kako potvr|uje i sam Ferdo [i-
{i}, i u Hrvatskoj tek kad je za kneza 845. godine do{ao Trpimir, on je sebe
prozvao “pomo}u Bo`jom knezom Hrvata”, a to je “prvi spomen hrvatskog
imena u historijskim spomenicima, kao {to je sa~uvana wegova isprava (od 4.
marta 852.) najstariji poznati hrvatski diplomati~ki spomenik.” (str. 96.)
233
Uz to, [i{i} napomiwe: “Za starije doga|aje svjedok nam je car Konstantin
Porfirogenit, ali on pi{e tek polovicom H stoqe}a. Stariji frana~ki
qetopisci ne poznaju hrvatskog imena.” (str. 96.) U svojoj posebnoj primed-
bi Jaroslav [idak skre}e pa`wu da se “Trpimirova isprava o~uvala u pri-
jepisima od kojih najstariji potje~e iz g. 1568. Ve} ova ~iwenica, kao i ne-
ki drugi momenti, dopu{taju da se postavi pitawe o wezinoj autenti~no-
sti.” (str. 96.)
Hrvati su protiv Slavonaca ratovali i 876. godine, kad su se pobunili
protiv dolaska pod vrhovnu nema~ku vlast, nakon dolaska na carski presto
Karlmana, sina Ludviga Nema~kog, koji je dotad vladao nad Moravskom, ê-
{kom, Slavonijom i ostalim slovenskim zemqama. Ta pobuna je trajala se-
dam godina. U ratnom sudaru protiv Hrvata ve} prve godine je poginuo sla-
vonski knez Koceq, predvode}i Karlmanovu vojsku. Hrvatski knez Zdeslav,
u jeku sukoba sa Nemcima, 878. priznao je vrhovnu vizantijsku vlast, pa je ta-
ko i hrvatska biskupija sa sedi{tem u Ninu do{la pod jurisdikciju cari-
gradskog patrijarha. Izabrani a neposve}eni ninski biskup Teodosije i ve-
lika{ Branimir zbog toga su skovali zaveru i 879. ubili kneza Zdeslava, da
bi odmah potom Branimir kao novi knez obavestio papu da se ninska bisku-
pija vra}a rimskoj crkvi. U svakom slu~aju, hrvatski i slavonski prostori
bili su striktno razdeqeni sve dok se krajem devetog veka nisu pojavili
Ma|ari i formirali ugarsku dràvu, presecaju}i tako teritorijalnu vezu
Krawaca i Slavonaca sa wima etni~ki vrlo bliskim êsima i Slovacima.
Ma|ari su jedno vreme prodirali kroz Slavoniju sve do hrvatskih granica,
ali je knez Tomislav uspeo da ih odbije i “svoju vlast pro{irio po najve}em
dijelu nekada{we Panonske Hrvatske sve do Drave i dana{we slavonske
ravnice, gdje je pro{irena Hrvatska u prvi mah (otprilike do smrti bugar-
skog cara Simeuna) grani~ila sa Bugarskom, ali ve} oko 930. s Mayarima,
otkad se oni za oslabqena bugarskog carstva smjesti{e po nekim va`nijim
ta~kama oko u{}a Drave i uz Dunav i Savu.
Kad se i kako Dalmatinska Hrvatska pro{irila po Panonskoj, ne zna-
mo, ali je sigurno da se 925. teritorij nekada{we sisa~ke biskupije – koji je
sve do pada frana~ke vlasti u tim stranama, oko 900. godine, pripadao pa-
trijar{iji u Akvileji – smatrao kao zemqa koja potpada u jednu ruku pod
splitsku nadbiskupiju, a u drugu pod hrvatskog vladaoca.” (str. 120-121.) Sva-
kako bi jo{ teè bilo rekonstruisati do koje precizne granice se pro{i-
rila Hrvatska na podru~je Slavonije, ali je ovde interesantno da [i{i}
navodi kako su Slavonci, pred ma|arskom najezdom, beàli u Hrvatsku. Ma-
da za takvu tvrdwu nema iole ubedqivih dokaza, ona mu sluì za nove pret-
postavke, gde mu argumente zamewuje i nadokna|uje izraz verovatno. “U doba
tih mayarskih pqa~ka{kih vojna pribjeglo je u Hrvatsku mnogo naroda iz
nekada{we Koceqeve Panonije, za koju ve} godine 900. pi{u bavarski bi-
skupi papi da je sva opusto{ena, bez ìteqa i bez ijedne crkve. Zato je vje-
rojatno da se Panonska Hrvatska sama od svoje voqe u tim te{kim vremeni-
ma prislonila uz Dalmatinsku kao uz ja~i dràvni organizam, a wezini od-
li~niji qudi (ùpani) pridràli i daqe doma}u upravu.” (str. 121.)
234
v) Nerealne teze o navodnoj ugarskoj okupaciji srpskih prostora
[i{i} iznosi da je srpski knez Petar Gojnikovi}, koji je od 896. vla-
dao punih dvadeset godina, zauzeo Neretqansku oblast, “osim otoka Visa,
Bra~a i Hvara, jer su oni u to vrijeme bez sumwe bili u vlasti hrvatskog
kneza Tomislava.” (str. 121.) To zna~i da se i Gojnikovi}eva Srbija prosti-
rala do Omi{a i Cetine, pa bi to bila i ju`na granica Tomislavove Hrvat-
ske, a da li je Tomislav zaista u to vreme kontrolisao Vis, Bra~ i Hvar, pi-
tawe je za daqu diskusiju, jer [i{i} ne navodi na ~emu bazira svoju tvrdwu.
Kad su Bugari zarobili Petra, Mihailo Vi{evi} je “zauzeo Neretqansku
oblast, sjediniv{i tako u svojoj ruci cijelo primorje do bosanskih i srp-
skih razvodnih planina od Cetine do Drine.” (str. 121.) Iz toga se vidi da
Hrvati ne samo do Tomislava, nego ni u Tomislavovo doba, dakle u vreme
svog najve}eg vladara, nisu imali u sastavu svoje kneèvine Neretqansku
oblast. Ta oblast je bila ili samostalna, poznata po odbijawu hri{}anstva
i neustra{ivim gusarima, ili pod vla{}u okolnih srpskih vladara. Kada su
Bugari 923. napali srpskog kneza Zahariju Prvosavqevi}a, “u tom ratu bu-
garske su vojske najzad pokorile Srbiju i rastjerale narod na sve strane, naj-
vi{e u Hrvatsku, kuda se i Zaharija sklonio, tako da je srpske kneèvine
privremeno nestalo; ona postade dno goleme bugarske dràve (924.).” (str.
122.) To bi onda bilo prvo veliko srpsko doseqavawe u Hrvatsku. Danas je
nemogu}e pouzdanije utvrditi koliko su se srpski i hrvatski jezik prvobit-
no razlikovali kao slovenski dijalekti, s obzirom da su Srbi srodniji Ru-
sima, a Hrvati Poqacima, ali je nepobitno da je novopristigla srpska ma-
sa morala ostvariti izvestan lingvisti~ki uticaj na zate~eni hrvatski je-
zik – ~akavski. Verovatno je tada ve} bio u toku proces jezi~kog priblià-
vawa. “Zacijelo se tada, oko godine 925. Tomislav proglasio hrvatskim kra-
qem... Tomislav to u~ini jama~no s odobrewem Svete stolice jer mu papa
priznaje kraqevsku titulu – me|utim, je li Tomislav okruwen, od koga i
gdje, toga ne znamo.” (str. 122.) [i{i} pritom izri~ito odbija verodostoj-
nost pri~e o saboru na Duvawskom poqu iz “Letopisa popa Dukqanina”, ko-
ju su gorqivo propagirali Ivan Kukuqevi} Sakcinski i Tadija Smi~iklas,
kao glavni kreatori ciqne i nacionalno-propagandne hrvatske istorio-
grafske pamfletistike devetnaestog veka.
Istorijski nesporno prisustvo nekih srpskih velika{a na Splitskom
crkvenom saboru 925. godine, me|u kojima je bio i humski knez Mihailo Vi-
{evi}, [i{i} poku{ava nipoda{tavati kao dokaz da su neposredni susedi
Tomislavove Hrvatske Srbi, tezom da su to bili “bez sumwe oni koji na|o-
{e uto~i{ta u Hrvatskoj pred Bugarima.” (str. 123.) Poku{avaju}i da kar-
tografski predstavi pro{irewe hrvatske dràve pod Tomislavom i wego-
vim naslednicima Trpimirom II i Kre{imirom, do polovine desetog veka,
[i{i} crta wene granice na reci Ra{i, Kupi, Dravi, Cetini, Usori i do-
wem toku Bosne iza u{}a Usore. Priznaje da ne moè da odredi gde se ta gra-
nica mogla nalaziti u Slavoniji, izme|u Drave i Save, ali pretpostavqa da
je to isto~no od Poège. Najju`niji wen prostor bila bi ùpa Imotski.
235
U vreme gra|anskog rata u Hrvatskoj, oko 948. godine, Bra~, Hvar i Vis
vra}eni su u sastav ponovo osamostaqene Neretqanske kneèvine. “Nada-
qe otpade od Hrvatske i Bosna, u{av{i u sklop srpske kneèvine âslava
Klonimirovi}a.” (str. 124.) Priloèna karta jasno pokazuje koja je to Bo-
sna mogla otpasti od Hrvatske. Svakako ne prvobitna Bosna, oko izvora
istoimene reke, nego kasnija Bosna, zapadno od izvora La{ve, zapadno od
Usore i zapadno od doweg toka reke Bosne. Kasnije je i Samuilova dràva
obuhvatila sve srpske zemqe do reke Cetine, ukqu~uju}i Bosnu i Srem. Sa-
muilo je prodirao i u Hrvatsku, opusto{iv{i je sve do Zadra, ali je nije
podvodio pod svoju vlast. Ma|arski kraq Stefan I je 1027. godine preoteo
Slavoniju hrvatskom kraqu Kre{imiru III, formiraju}i samostalni sla-
vonski banat ili dukat, pod ma|arskim uticajem. Petar Kre{imir IV je iz-
me|u 1066. i 1070. ponovo zauzeo Slavoniju, a [i{i} bez ikakvih dokaza
prosto navodi da je Bosna tada bila tre}a banovina u sastavu hrvatske dr-
àve. Povodom toga on pi{e: “Mogli bismo odrediti granice hrvatske dr-
àve za Petra Kre{imira otprilike ovako: polaze}i obalom Neretve, ona
je tekla planinama {to dijele vode Jadranskog mora od savskih pritoka do
gorwe Drine, a zatim tom rijekom do blizu Zvornika, gdje je zakretala na za-
pad sve do u{}a Spre~e u Bosnu, kojom je polazila do wezina u{}a u Savu;
odavle tekla je granica otprilike pravcem kraj dana{wega \akova do Dra-
ve, koju je hvatala oko dana{wega Doweg Mihoqca, a zatim je wome polazi-
la na zapad, gdje je otprilike – ostaviv{i je – bila granica prema Krawskoj
i Koru{koj marki ista kao {to je danas prema Sloveniji, samo je kraj oko
dana{we ju`nokrawske Metlike pripadao Hrvatskoj. Od izvora Kupe gra-
nica se spu{tala prema Jadranskom moru, zahvataju}i jo{ i dio dana{we is-
to~ne Istre, te je kod u{}a Ra{e silazila na obalu. Svi otoci, od Cresa i
Krka do Visa, pripadahu tako|er hrvatsko-dalmatinskoj dràvi.” (str. 136.)
g) [i{i}evo tuma~ewe zvani~nih titula ugarskog plemstva
Daju}i retrospektivni pregled unutra{weg stawa hrvatske dràve u
vreme wenih narodnih vladara, [i{i}, mada za takvu tvrdwu nema nikakvog
upori{ta ne samo u istorijskim izvorima ili ozbiqnoj literaturi, nego ni
u prethodnih sto pedeset strana svoje kwige, insistira da neposredno po do-
seqewu “Hrvati nisu odmah stvorili jedinstvene dràve, ve} vi{e mawih
oblasti, tako Panonsku Hrvatsku, Dalmatinsku Hrvatsku, Neretqansku
oblast i Bosnu.” (str. 148.) Slavoniji je potpuno proizvoqno promenio ime
pre}utkuju}i joj kajkavski kao govorni jezik, a Neretqanskoj oblasti i Bo-
sni prenebregava ~iwenicu da se u wima govorio {tokavski, odnosno srp-
ski jezik. Mada i sam vatreni i zagrièni Hrvat, Jaroslav [idak ipak u po-
sebnoj napomeni oprezno prime}uje da “postanak ovih oblasti ne moè se u
vrijeme doseqewa Hrvata vezati uz predoybu o wihovu nacionalnom teri-
toriju u tako {irokim granicama. Geneza hrvatskog naroda je mnogo sloè-
niji i dugotrajniji proces, a na tlu stare rimske Dalmacije spomiwu se ve}
vrlo rano i Srbi.” (str. 148.) S druge strane, kako prime}uje [idak, “za da-
tirawe prikqu~ewa Neretqanske oblasti Hrvatskoj u po~etku XI st. nema
u sa~uvanim izvorima oslonca. U nauci prevladava mi{qewe, potkrijepqe-
no novijim nalazima, da je do toga moralo do}i kasnije, ali nije izvjesno
236
kada.” (str. 148.) Na ovom mestu [i{i} poku{ava da odredi teritorijalni
opseg hrvatske dràve pred weno prikqu~ewe Ugarskoj, pa pi{e: “Granice
hrvatskoga kraqevstva, u ~asu kad je ono primilo Kolomana za svoga vlada-
ra, tekle su otprilike Neretvom do Rame, odatle na gorwi i sredwi Vrbas,
zatim na dowu Bosnu do u{}a u Savu i pravcem povu~enim izme|u dana{weg
Broda i Doweg Mihoqca do Drave, pa uz Dravu do {tajersko-krawskoga po-
grani~nog gorja, otkuda se spu{tala na more kod Rijeke; od ve}ih otoka pri-
padali su Hrvatskoj Krk, Cres, Rab, Pag, Hvar, Bra~ i Vis.” (str. 148.) [i-
dak prime}uje da je te granice dokazivao Frawo Ra~ki, a one su pribli`no
podudarne s granicama na kojima je insistirao Vjekoslav Klai}.
[i{i} u produètku iznosi jo{ nekoliko zna~ajnih fakata. Tako na-
vodi kako je 1089. u Baru ure|ena “nova nadbiskupija pod koju potpada Bo-
sna”. (str. 150.) Jedan “mali” detaq je ipak pre}utao: da je barski biskup no-
sio titulu primasa Srbije, koju i danas nosi. Drugo, [i{i} je ustanovio da
“hrvatske vladare prije kraqeva nazivati banovima, kako to ~ine neki hi-
stori~ari, sasvim je pogre{no i u protivrje~ju ne samo sa samim izrazima u
izvorima, nego i s wihovim smislom.” (str. 151.) Oni su bili knezovi, a ba-
novi i ùpani su predstavqali svojevrsne provincijske guvernere, koje je
vladar po svojoj voqi postavqao i smewivao. Tre}e, hrvatski vladari nika-
da nisu kovali sopstveni novac, nego je u upotrebi bio vizantijski. Daqe,
[i{i} napomiwe da “od 1089. godine, poslije smrti Zvonimirove, pa do
smrti Konstantina Bodina (1101.) bija{e Bosna sastavni dio Srbije, no ta-
da postade, po rasulu wegove dràve (1110), samostalna i kao takva pridru-
ì se, ako ne prije, a to najkasnije oko 1137. Ugarskoj.” (str. 170.) Me|utim,
odmah zatim iznosi krajwe neutemeqenu tvrdwu da je, pod ugarskom vrhov-
nom vla{}u, prvi bosanski ban Bori} “Hrvat iz okoli{a Graborja, nedale-
ko od dana{wega Broda na Savi.” (str. 171.) [idak prime}uje da je takvo mi-
{qewe zasnovano na ~iwenici da se vekovima kasnije, u XIII i XIV stole}u,
“spomiwu u tom kraju wegovi potomci.” (str. 171.) Vrhunski nau~ni argu-
ment – nema {ta. S obzirom da je i [i{i}, poput Klai}a, ugarske kraqeve
dosledno nazivao “ugarsko-hrvatskim” ili “ugarskim i hrvatskim”, [idak
je kao redaktor kwige to ispravio, pa u napomeni ispod wihovog rodoslova
kaè: “Kako u tekstu, tako je i ovdje u rodoslovu Arpadovi}a napu{ten dvo-
jaki na~in koji je [i{i} upotrebqavao u obiqeàvawu ovih vladara kao
hrvatskih odnosno ugarskih kraqeva, a zadràn je samo ugarski, tj. slu`be-
ni na~in suvremenih dokumenata.” (str. 173.)
d) Nehoti~no pomiwawe ~akavskog kao
glavne determinante hrvatstva
Povodom bitke na Krbavskom poqu, [i{i} skre}e pa`wu da je ban De-
ren~in bio Ma|ar, a da je jedna od posledica katastrofalnog poraza te 1493.
godine “pomicawe Hrvata iz prekogvozdanskih strana u Slavoniju i daqe u
Ugarsku, a time se po~elo i hrvatsko geografsko ime {iriti na sjever do
Drave, dok ga je u isto vrijeme sve to vi{e nestajalo iz porje~ja Vrbasa, Sa-
ne i Une.” (str. 238.) Osvr}u}i se na vla{ko pitawe, [i{i} kaè da je, na-
kon prvobitnog ozna~avawa ostataka starosedela~kog romanskog stanovni-
{tva, “ime Vlah od XIV do XVI st. u prvom redu zna~ilo sto~ara, dakle je
237
obiqeàvalo ponajprije zanimawe ili socijalni poloàj, a ne tu|u narod-
nost. Hrvatska bija{e puna Vlaha od Neretve do Gvozda, naro~ito oko Ce-
tine, Zrmawe i Like; vjere bijahu najve}im dijelom katoli~ke, a tek iznim-
no gr~koisto~ne (Vlasi {izmatici). “Hrvatski Vlasi” ili “Vlasi v Hrva-
tih”, kako se sami nazivahu, govorili su, otkad se pohrvati{e, ~akavskim
narje~jem, kako to dokazuju wihove sa~uvane isprave, a imena im tako|er po-
primi{e hrvatske oblike.” (str. 243.) Mada mu je ova teza o pohrva}enim
Vlasima katolicima, ukoliko nije re~ o stanovnicima primorskih gradova
i dalmatinskih ostrva, krajwe neutemeqena, ovde je ipak veoma va`no da
[i{i} po prvi put navodi ~akavski jezik kao jednu od osnovnih hrvatskih
etni~kih osobina, a u posebnoj napomeni skre}e pa`wu da “te Vlahe vaqa
razlikovati od gr~koisto~nih Srba – Vlaha za turskog vladawa od XVI i
XVII st. naprijed.” (str. 243.)
[to se Slavonije ti~e, u wu su se u periodu od Pakta konvente do Mo-
ha~ke bitke naselile “brojne plemi}ke porodice iz Ugarske, koje su mnogo
pridonijele da je ta zemqa u sredwem vijeku pokazivala toboè “ugarski”
zna~aj, to jest dràlo se da je u tje{woj vezi s Ugarskom negoli s ostalom
Hrvatskom.” (str. 224.) [i{i}, nipoda{tavaju}i ovaj fakat, zanemaruje, u
najmawu ruku, ~iwenicu da su na skup{tinama ugarskih staleà u~estvova-
li slavonski, ali ne i hrvatski velika{i. Uostalom, Hrvatska i Slavonija
su i u crkvenom pogledu bile potpuno odvojene. Cela Hrvatska je bila pod-
re|ena splitskoj nadbiskupiji, koja je pored hrvatskih biskupija (kninske,
trogirske, ninske, krbavske, skradinske, {ibenske i sewske), u svom sastavu
imala i makarsku, duvawsku i hvarsku biskupiju. U Slavoniji su postojale
tri biskupije i sve tri su bile podre|ene kalo~koj nadbiskupiji. Zagreba~-
ka biskupija se protezala “na istok sve do Slatine, Vo}ina i Pakraca.”
(str. 244.) Pe~ujska biskupija je “obuhva}ala najve}i dio dana{we Slavoni-
je sve do pravca povu~ena od Iloka (ali bez wega) na u{}e Bosuta u Savu.”
(str. 244.) Sremska biskupija je imala sedi{te u Bano{toru, prostiru}i se
izme|u Dunava i Save, a pe~ujskoj biskupiji na istok.” (str. 244.) Pored to-
ga, u \akovu se od 1247. godine, zbog prevlasti bogumila u Bosni, nalazilo
i sedi{te bosanskog biskupa, sada podre|enog kalo~koj, mada je ranije pri-
padao prvo barskoj, a potom dubrova~koj nadbiskupiji.
|) Zatirawe Zrinskih i Frankopana
Mada [i{i} insistira da naziv mesta Srb u Lici poti~e od termina
sebar, [idak prime}uje: “Premda se u izvorima, koji su pisani hrvatskim
jezikom, rije~ sebar u zna~ewu neslobodnog ~ovjeka upotrebqava u po~etku
XVI st., izvo|ewe toponima Srb od te rije~i nije vjerojatno. Po svemu se ~i-
ni da je on u vezi s etni~kim imenom srpskim.” (str. 251.)
Za nas je posebno va`no da u svojoj kwizi [i{i} nastavqa izlagawe hr-
vatske istorije od 1608. godine, na kojoj je Klai} stao, a kada je Matija{ II
Habzbur{ki preoteo ugarski i austro-moravski kraqevski presto svom
bratu, nesposobnom Rudolfu, nasle|uju}i ga po smrti 1612. i na tronu ne-
ma~ko-rimskog cara. Upravo te godine kad je Matija{ krunisan, hrvatski i
slavonski velika{i su preko svojih poslanika na ugarskom saboru u Poù-
nu zahtevali prakti~no ukidawe vojne krajine tako {to bi se iz svih gradova
238
koje ona obuhvata povukle strane trupe i zapovednici, kako bi se banu vra-
tila kompletna upravna vlast. Kraq je obe}ao da }e to u~initi, odobrovo-
qiv{i Hrvate i Slavonce imenovawem Tome Erdedija za novog bana, ali
obe}awe nije ispunio, jer se tome uporno suprotstavqao nadvojvoda Ferdi-
nand. Ban Erdedi je zbog toga 1614. demonstrativno podneo ostavku. Usko~-
ko pitawe na izvestan na~in }e biti re{eno tek za banovawa Nikole Fran-
kopana Trà~kog od 1616. do 1622. godine. O tim uskocima koji su od petna-
estog veka prete`no naseqavali vojnu krajinu, [i{i} pi{e: “Poslije pada
Bosne (1463) i Hercegovine (1482) potraì onaj dio pu~anstva (poglavito
katoli~ke vjere) koji ne htjede da se pokori Tur~inu uto~i{ta u susjednoj
Hrvatskoj i Slavoniji. Ti bjegunci zovu se u slavonskim stranama obi~no
“pribegi, prebegi”, a u ju`nohrvatskim “uskoci” (od “usko~iti”), ali i Vla-
si, Martolozi i Morlaci. Malo-pomalo pridruìlo se tim uskocima i
mno{tvo bjegunaca iz mleta~ke Dalmacije, koji ~esto umako{e kazni. Sto-
ga uskoci nisu jedna jedinstvena etni~ka skupina, jer je u woj bilo pored pre-
te`nog broja Hrvata katolika, te pravoslavnih Srba, jo{ i ne{to Talija-
na (venturini).” (str. 292-293.) A odakle su ti Hrvati usko~ili, [i{i} ni-
{ta ne govori. Usko~ili su Srbi katolici kojih je bilo dosta u Bosni po-
sle uglavnom nasilnih pokatoli~avawa bogumila. Dele}i Srbe i Hrvate,
umesto na bazi jezika {tokavskog i ~akavskog, na osnovu vere, [i{i} i ne-
hoti~no dolazi na poziciju ~ija argumentacija sugeri{e zakqu~ak da su Hr-
vati zapravo Srbi katoli~ke vere. Talijana i drugih stranaca svakako je
bio zanemarqiv broj u usko~koj masi.
Uskoci su decenijama svojim pqa~ka{kim i gusarskim pohodima mnogo
smetali Mle~anima u vreme wihovih dobrih odnosa sa Turcima, a posle
pravog usko~ko-mleta~kog rata od 1616. do 1617. godine, odlu~eno je da se
uskoci iz Sewa isele u Oto~ac i @umberak. Krajem 1618. godine, prilikom
krunisawa {tajerskog nadvojvode Ferdinanda na ugarskom saboru u Poù-
nu, “hrvatski su poslanici tada ponovili svoje tu`be u ciqu obnove banske
vlasti i pohrva}ewa Krajine.” (str. 294-295.) Ferdinand je to obe}ao, a [i-
{i} posredno poku{ava predstaviti kao da je to obe}awe bilo neki ozbi-
qan preduslov samog krunisawa. Ina~e, on pi{e da je Ferdinand II kruni-
san “za ugarsko-hrvatskog kraqa; tom je prilikom ban Nikola Frankopan
nosio kraqevsko èzlo, mladi grof Krsto Erdedi zastavu Slavonije, a
grof Juraj Zrinski zastavu Srbije.” (str. 295.) Bilo je tu jo{ raznih zasta-
va, ali je tom prilikom krunisan ipak ugarski kraq sa mnogo dodatnih vla-
darskih titula. Ina~e bi se moralo re}i ugarsko-hrvatsko-slavonsko-srp-
sko-moldavski itd. kraq. Novi kraq je ipak 1627. Vlasima garantovao da
mogu ostati na dotada{wim imawima i pod neposrednom kraqevskom vla-
{}u, prakti~no u pravima skoro izjedna~eni sa hrvatskim plemi}ima. Voj-
na krajina nije podvrgavana hrvatsko-slavonskom banu i saboru, ali je pode-
qena na karlova~ki i vara`dinski generalat, odnosno na Hrvatsku i Sla-
vonsku krajinu, kako isti~e [i{i}. “Budu}i da su ti krajevi bili veoma
slabo napu~eni, Nijemci su po~eli mamiti razli~itim privilegijama u
turskom susjedstvu naseqene pravoslavne Srbe (Vlahe), brane}i ih od za-
htjeva hrvatske gospode koja su na saboru traìla da im oni budu kmetovi,
239
jer su se smjestili na wihovim posjedima, i da pla}aju katoli~kim biskupi-
ma desetinu. Zbog toga je do{lo do o{trih sukoba izme|u hrvatskih stale-
à i be~kog dvora, a svr{ili su napokon time da je Ferdinand II izdao (5.
oktobra 1630.) doseqenicima povequ po kojoj }e oni biti samo kraji{ki
vojnici, a ne kmetovi hrvatske gospode; nadaqe im je dopu{teno da sebi slo-
bodno biraju seoske knezove, koji su opet birali suce. Tim ~inom postane
Krajina zaseban teritorij, sasvim izuzet ispod banske i saborske vlasti. To
cjepkawe, ionako malene hrvatske zemqe, navede hrvatske staleè da su se
po~eli sve tje{we prislawati uz Ugre na zajedni~ku obranu.” (str. 296-297.)
Pod Ferdinandom III, koji je vladao od 1637. do 1657. godine, ne samo da
nije bilo mogu}e da se Krajina vrati u sastav hrvatsko-slavonske banovine,
nego je pretila opasnost i da se banu oduzmu ingerencije sudske vlasti, pa se
Hrvatska i Slavonija potpuno pravno izjedna~e sa austrijskim provincija-
ma. U vreme wegovog naslednika Leopolda I obnovqeni su ratovi sa Turci-
ma 1663-1664. godine, kad su Turci, posle nekoliko sporadi~nih poraza uspe-
li da zauzmu Novi Zriw, na u{}u Mure u Dravu, i tako otvore put ka Be~u.
Ali, ubrzo su te{ko poraèni kod Sent Gotharda, ~emu je usledilo potpi-
sivawe dvadesetogodi{weg mira. Tim mirom su bili duboko nezadovoqni
ugarski, slavonski i hrvatski velika{i, èle}i da se iskoristi turska sla-
bost i povrati {to vi{e davno izgubqenih teritorija. Skovana je i zavera
u kojoj su, pored niza vode}ih ugarskih plemi}a, u~estvovali hrvatsko-sla-
vonski ban i tada najboqi ugarski pesnik Nikola Zrinski, wegov brat Pe-
tar i èna mu Katarina Frankopan. Zaverenici su se povezali sa francu-
skim kraqem Lujem XIV, zakletim neprijateqem habzbur{ke dinastije, tra-
è}i wegov protektorat. Luju XIV je ponu|ena i ugarska kruna Svetog Ste-
fana. Vo|a zaverenika, Nikola Zrinski, bio je spreman na saradwu i sa Tur-
cima, ali je 1664. godine poginuo kao `rtva lovqenog vepra. Naredne godi-
ne ban je postao Petar Zrinski, nastavqaju}i konspirativne dogovore s
Francuzima, koji ga ipak 1667. ostavi{e na cedilu. Posle dve godine, Petar
je u zaveru ukqu~io i svog {uraka Frawu Krstu Frankopana, koji je ina~e
prevodio Molijerove fragmente na slovena~ki jezik, kako napomiwe [i-
dak (str. 303.), mada [i{i} taj jezik naziva hrvatskim.
Po{to su zaverenici ostali bez svih evropskih saveznika i politi~-
kih upori{ta, Zrinski je krajem 1669. poslao izaslanika koji je sa turskim
sultanom Mehmedom IV utana~io tajni pakt, ~ija je osnovna klauzula da
Ugarska i Hrvatska stupe pod sultanovo pokroviteqstvo. Na to su Petar
Zrinski i Frawo Krsto Frankopan po~eli intenzivne pripreme za usta-
nak, ali je i be~ki dvor saznao za wihov tajni sporazum sa Turcima. Carska
vojska je 1670. krenula u preventivnu akciju, a ~im je stigla u Me|umurje,
Zrinski i Frankopan poùre u Be~ da se pred kraqem pokaju i zatraè
opro{taj. Tamo su uhap{eni i osu|eni na smrt zbog veleizdaje. Pogubqeni
su 1671. godine, kao i nekoliko ugarskih velika{a. Sva imovina im je zaple-
wena, a wihovom smr}u zatrte su ove dve stare i sigurno istorijski najzna-
~ajnije hrvatske plemi}ke porodice. Kako zakqu~uje [i{i}, “tom kata-
strofom, kojom bijahu zatrte ove dvije drevne hrvatske porodice, uspne se
wema~ka prevlast u Hrvatskoj do svoga vrhunca.” (str. 307.)
240
2. Hrvatski politi~ki program posle prestanka
turske opasnosti
Kako su Turci 1683. krenuli s velikom vojskom na Be~ i tamo te{ko po-
raèni, mo} wihovog carstva je dugoro~no skr{ena. U protivnapadu
austrijska vojska je do 1687. osvojila najve}i deo Ugarske, Slavonije i Hr-
vatske, kojima su dotad Turci vladali. Car Leopold je Karlova~kim mirom
1699. potvrdio svoju vlast nad celom Hrvatskom do ju`nog Velebita i reke
Une, te celom Slavonijom, a Mle~ani, kao wegovi saveznici, Knin, Siw i
Vrgorac, te sve ostalo {to su osvojili u toku ratnih okr{aja. “Sada se i na
te, neko} i u geografskom smislu ~isto hrvatske predjele, protegne ime
Dalmacija.” (str. 314.) Teritorijalno pro{irewe stvorilo je uslove za po-
javu prvog hrvatskog politi~kog programa ~iji je autor Pavao Riter Vite-
zovi} (1652-1713), ro|en u Sewu. On je 1700. godine objavio malu bro{uru
“Oìvela Hrvatska” na latinskom jeziku. “Vitezovi} dokazuje da je Hrvat-
ska neko} bila kudikamo prostranija od wezinih tada{wih (1700) ostataka.
Pri tom on identificira Ilire i Slavene (Slovence, Slovince), a budu-
}i da neki dalmatinski pisci zovu svoj jezik uz slovinski jo{ i hrvatskim,
Vitezovi} u~ini korak daqe i re~e da su nazivi ilirski, slovinski i hrvat-
ski samo sinonimi. Prema tome, dakle, Vitezovi}u bija{e Hrvatska sve ono
{to su neko} Rimqani razumijevali pod Ilirijom, pa stoga razlikova{e
Bijelu i Crvenu Hrvatsku. Bijela Hrvatska obuhvatala je po wemu Primor-
je (od Ra{e do Bara), Zagorje (Bosnu i Hercegovinu), Me|urje~je (izme|u Sa-
ve i Drave) i Planinsku Hrvatsku (Kroacia Alpestris, to jest dana{wu
Koru{ku, [tajersku i Krawsku), dok je pod Crvenom Hrvatskom razumije-
vao Srbiju, Bugarsku, Makedoniju i Trakiju. Ina~e su mu bila razli~ita
narje~ja u tim zemqama samo dijelovi jednoga hrvatskog jezika. Me|utim je
za tom Vitezovi}evom slikom daleko zaostajalo pravo stawe. Jer i ono ze-
mqi{te {to su ga Hrvati i carevci osvojili bija{e tek po historijskom
imenu hrvatsko; ono je ponajvi{e opusto{eno i naseqeno najve}im dijelom
novim ìteqima, u prvom redu Srbima. Osim toga, ne htjede be~ki dvor da
sjedini osvojene zemqe s materom zemqom, ve} podvrgne Liku i Slavoniju
Dvorskoj komori, to jest vrhovnoj austrijskoj finansijskoj oblasti kao car-
skom fisku. Najzad, ni Venecija nije ni{ta htjela ~uti o tome da izru~i Le-
opoldu osvojene dijelove dana{we Dalmacije na sjeveru od Neretve.”
(str. 316.)
Kada je po~etkom osamnaestog veka Austriju potresao ustanak erdeq-
skog vojvode Frawe Rakocija, unuka Petra Zrinskog po ènskoj liniji, “a u
Be~u se poboja{e za vjernost Hrvata, zadovoqi Leopold èqama hrvatskog
sabora utoliko {to je posebnim dekretom dokinuo Vara`dinsku krajinu,
dok bansku (pro{irenu do Une) doista preda vlasti i upravi bana Adama
Ba~anija (1703). Me|utim, dokinu}e Vara`dinske krajine nije provedeno
jer je zbog istodobnog rata za {pawolsku ba{tinu s francuskim kraqem
Ludovikom XIV (od 1700. do 1714.) trebalo mnogo vojske, pa je stoga odgo|eno.
Tako se dogodilo da je zapravo i daqe ostalo sve kako je bilo.” (str. 316.) Na-
kon kratke vladavine Josifa I (1705-1711), wegov brat, novi car Karlo III,
241
1711. godine je garantovao protestantima u Ugarskoj slobodu veroispovesti
Satmarskim mirom koji je potpisala wegova majka Eleonora. Tim sporazu-
mom usagla{eni su interesi habzbur{ke dinastije i ugarskog plemstva, ko-
je je sada posebnu brigu posve}ivalo {to te{wem inkorporisawu Hrvatske
i Slavonije u oslobo|enu Ugarsku. Hrvatsko-slavonski sabor, odràn 1712.
u Zagrebu, usvojio je takozvanu “Pragmati~ku sankciju” kojom je prihvatio
pravo nasle|a prestola ènskoj habzbur{koj lozi. Adresom, koja je tim po-
vodom upu}ena Karlu III, hrvatsko-slavonsko plemstvo je potvrdilo da su
Hrvatska i Slavonija “dio Ugarske”, odnosno “zemqe pridruène Ugarskoj,
ali da }e tu ~iwenicu priznavati samo dok je ugarski kraq ujedno i gospo-
dar Austrije, pa u protivnom slu~aju ne}e slediti ugarsku voqu. [i{i}
smatra da je u takvom saborskom zakqu~ku “jasno izraèno da dràvna zajed-
nica izme|u Hrvatske i Ugarske stoji u li~nosti vladara; dok oba kraqev-
stva imaju istog vladara, postoji i dràvna zajednica me|u wima, ~im nesta-
ne toga uvjeta, tada o woj vi{e ne moè biti govora.” (str. 319.) U stvari,
re~ je o plemi}kom faktoru, jer u protivnom ne bi bilo nikakve potrebe da
Hrvatska i Slavonija ostanu u sastavu Ugarske, jer su mogle biti direktno
podre|ene Be~u i tako statusno postati jednake sa Ugarskom. Da je ipak tu
bilo re~i iskqu~ivo o za{titi stale{kih interesa i privilegija, svedo~i
~iwenica da je predlaga~ takvog saborskog zakqu~ka bio zagreba~ki biskup
Emerik Esterhazi, ina~e ro|eni Ma|ar.
Kraq je na~elno prihvatio ovaj saborski zakqu~ak, ali ga nije pravno
potvrdio kraqevskom sankcijom, pribojavaju}i se da time suvi{e ne naqu-
ti ugarske staleè. Ugarski sabor u Poùnu je 1715. usvojio kao 120. zakon-
ski ~lanak kojim je utvr|ena “nekompetencija ugarskog sabora u pitawima
unutarweg zakonodavstva Kraqevine Hrvatske”, a za wega [i{i} tvrdi da
je “otada jedno od najznatnijih prava hrvatskoga kraqevstva i jasan dokaz we-
gove politi~ko-teritorijalne samostalnosti.” (str. 320.) Nakon novog rata
sa Turcima, Poàreva~kim mirom od 1718. Austrija je, izme|u ostalog, do-
bila svu desnu obalu Save i Une do podno`ja bosanskih planinskih prede-
la, a Mle~ani Imotski. Desnu obalu Save Austrija je izgubila, posle novog
rata s Turcima, Beogradskim mirom 1739. “Potreba stalne vojske, ali i ~e-
sti nemiri, potaknu be~ko Ratno vije}e da uredi Vojnu krajinu kao zasebnu
carsku zemqu, premda su hrvatski staleì jednako zahtijevali da se ona do-
kine ili bar stavi pod bansku vlast. Ure|ewe je povjereno u Hrvatskoj kra-
jini princu Josipu Hildburgshauzenu, a u Slavonskoj grofu Ferdinandu Ke-
venhilenu (1734), s glavnom svrhom da se iz zemqe dobije za slu~aj nu`de {to
vi{e vojske.” (str. 322.)
a) Namerno izostavqawe zlo~ina Trenkovih pandura
Vladavina Karlove k}erke Marije Terezije (1740-1780) po~ela je sed-
mogodi{wim {leskim ratovima od 1741. godine, u kojima [i{i} isti~e
ulogu Trenkovih pandura, hvale}i wihovu hrabrost i pomiwu}i im ~estu
obest. Umesto prikaza wihovih zlo~ina~kih dela, [i{i} samo kaè da je
juna{tvom i obe{}u stekao “Frawo Trenk mnogo protivnika, koji ga ocr-
ni{e pred kraqicom, tako da ga stavi{e pred sud.” (str. 324.) Osu|en je na
doìvotnu tamnicu i ubrzo umro, a za wegovu porodicu [i{i} napomiwe
242
da je pruskog porekla, a sam Trenk je postao slavonski velika{ kad je kupio
imawa Pakrac, Brestovac i Pleternicu. Marija Terezija je na ugarskom po-
ùnskom krunidbenom saboru 1741. obe}ala “hrvatskim saborskim poslani-
cima da }e obnoviti stare isto~noslavonske ùpanije i pridruìti ih Hr-
vatskoj, a rije~ svoju doista iskupi 1745. Obnovqene su ùpanije viroviti~-
ka, poè{ka i srijemska, to jest nekada{wa Slavonija, pa zatim sjediwene
s Hrvatskom, a slavonska je Posavina preure|ena u Vojnu krajinu. Obnovqe-
we i preure|ewe proveo je ban Karlo Batiani (1742-1756) na veliku radost
hrvatskog naroda.” (str. 324-325.) Na [i{i}evu tvrdwu o navodnoj velikoj
radosti, [idak prime}uje: “Obnova ùpanijskog ure|ewa u Slavoniji obra-
dovala je, dodu{e, plemstvo kojemu je ono bilo zalogom vlasti, ali je u {i-
rokim slojevima seqa{tva, osobito u susjedstvu Krajine, iz istog razloga
pobudilo uznemirenost, a ponegdje i bune.” (str. 325.) Ina~e, kako [i{i}
nastavqa, “pro{irewe Vojne krajine na slavonsku Posavinu prouzro~i po-
novno i definitivno ure|ewe ~itave Krajine. Taj je posao izvr{io 1746.
princ Haldburghauzen, i to prema novim vojni~kim potrebama. Krajina je
podijeqena na regimente, i to: li~ku, oto~ku, ogulinsku, sluwsku, dvije ban-
ske (petriwsku i glinsku), krièva~ku, |ur|eva~ku, gradi{ku, brodsku i pe-
trovaradinsku. Uprava je bila samo u vojni~kim rukama. Kao {to su se ù-
panije dijelile na okru`ja, kotare i op}ine, tako su i regimente imale svo-
je bataqune, kumpanije i op}ine. âsnici pojedinih vojnih jedinica (pukov-
nik, major, kapetan i poru~nik) vodili su sve poslove, pa i suda~ke. Parni-
ce su se vodile besplatno, a prizivati se moglo na regimentski sud, zatim
na generalni auditorijat i najzad na dvorsko Ratno vije}e. Slu`beni jezik
bio je wema~ki, a tako i zakonici. Tako|er su i {kole bile wema~ke. Svoje
potrebe podmirivala je svaka regimenta iz svoje blagajne, te je bila finan-
cijski nezavisna od cjeline. Svaki je ~ovjek u Krajini bio vojnik od 16. do
60. godine. Zato je i mogla Krajina sama podi}i na noge do 50.000 momaka. Za
rata mora svaki “grani~ar” (kako se ìteqstvo nazivalo) po}i kamo mu se
zapovijedalo. U mirno se doba hrani i odijeva svaki sam, a u ratu ìvi na
carski tro{ak. Vojna krajina bila je uglavnom velika kasarna stalne voj-
ske, uzdràvana razmjerno malim tro{kom.” (str. 325.)
Poloàj kraji{nika je nesumwivo bio daleko povoqniji od kmetov-
skog, pa su skoro sve kmetovske pobune za ciq imale prikqu~ewe Krajini i
wihovo sticawe kraji{kog statusa. S druge strane, kraji{nici su nepre-
kidno morali da se bore za o~uvawe i pro{irivawe svojih prava. Polovi-
nom osamnaestog veka do{lo je do preure|ewa tek ujediwene Slavonije.
“Mayari su naime stali tvrdokorno tvrditi da su one tri obnovqene sla-
vonske ùpanije jo{ od arpadskih vremena sastavni dio Ugarske, a nipo{to
Hrvatske, pa da ih stoga treba woj i vratiti. Kad su se na dràvnom saboru
u Poùnu (18. aprila 1751) sastali ugarski i hrvatski saborski poslanici,
iznese viroviti~ki podùpan Antun [pi{i} Japranski prijedlog da bi
ubudu}e sve tri novoure|ene slavonske ùpanije stalno slale svaka po dva
zastupnika na ugarski sabor, kako su to ~inile sve ugarske ùpanije. Prije-
dlog je obrazloìo time {to su slavonske ùpanije ionako ure|ene po ugar-
skom na~inu i {to pla}aju na isti na~in porez kao i one, pa je zato priklad-
243
nije da se ra~unaju kao ugarske, a ne kao hrvatske. Drugim rije~ima, podù-
pan [pi{i} je predloìo da se Slavonija otcijepi od Hrvatske i sjedini s
Ugarskom. Ugarski su staleì taj prijedlog prihvatili i tako je on uzako-
wen (zak. ~l. XXIII od 1751). Uzalud se opirahu hrvatski saborski poslani-
ci, dokazuju}i da je Slavonija oduvijek (osim u tursko doba) potpadala pod
bana i bila uvijek u upravnoj zajednici s Hrvatskom i Dalmacijom. Te{kom
mukom ipak izradi{e da im se to pravo priznalo, pa tako sve tri slavonske
ùpanije ostado{e i daqe pod banskom upravom i sudbenosti, {aqu}i uz to
jo{ i na hrvatski sabor svoje zastupnike, dok su velika{i, ùpani i bisku-
pi (|akova~ki, srijemski i pe~ujski) imali u wemu virilni glas i mjesto.”
(str. 325-326.)
b) Potpuna podre|enost Slavonije i Hrvatske
centralizovanoj dràvi Marije Terezije
Okon~av{i 1763. godine Sedmogodi{wi rat s Pruskom, Marija Terezi-
ja se posvetila provo|ewu projekta potpune dràvne centralizacije. Prvo
su ~e{ke zemqe potpuno statusno izjedna~ene sa austrijskim, a onda se to
postepeno radilo i sa ugarskim. Kako su se ugarski staleì tome usproti-
vili, carica je prestala da saziva sabore, dodatno motivisana wihovim od-
bijawem da pove}aju poreze u onom iznosu koji je zahtevala. Po~ela je da iz-
daje “patente” u formi naredbi, koje je direktno ùpanijama prosle|ivala.
S druge strane, nastojala je da dodatnim privilegijama korumpira visoko
plemstvo, kako bi neutralisala wegov daqi otpor. “U tu svrhu utemeqi red
Sv. Stjepana (1764), kojim odlikova neke ugarske i hrvatske velika{e, osno-
va u Be~u “Terezijanum” kao odgojili{te za mlade plemi}e i uredi, {tavi-
{e, ugarsku tjelesnu gardu, sastavqenu od mladih ugarskih i hrvatskih ple-
mi}a. Roditeqe pak wihove pozivala je na dvor, gdje ih je obasipala ~asti-
ma i naslovima. To je po~etak germanizacije hrvatskog plemstva i wegova
otu|ewa od narodnih interesa. Sada gospoda ostavqaju svoje tvrde zamkove
i sele u gradove, èqni zabave i uìtka. Tu|i jezik, naro~ito nema~ki i
francuski, preuzima sve to vi{e maha, a tako i tu|i obi~aji, na~in ìvota
i odijevawa. Da predobije i crkvene dostojanstvenike, Marija Terezija uzme
sebi dopu{tewem pape Klementa XIII naslov “apostolski kraq” (1758), a to
ju je ovlastilo da imenuje najvi{e crkvene dostojanstvenike, pa i kanoni-
ke.” (str. 328-329.) Imenovawe je stupalo na snagu po papinoj potvrdi. Godi-
ne 1765. carica je svoga sina Josifa II, izrazito liberalno orjentisanog,
krunisala za suvladara, koji je preuzeo vo|ewe vojnih i finansijskih po-
slova.
Da bi jo{ uspe{nije parirala ugarskim staleìma i dodatno ih osla-
bila, carica je 1767. za hrvatske politi~ke, ekonomske i vojne poslove for-
mirala Kraqevsko ve}e, ~ije je prvobitno sedi{te bilo u Vara`dinu, a po-
tom u Zagrebu. Ve}em je predsedavao ban i ono je predstavqalo prvu hrvat-
sku zemaqsku vladu, a po sastavu i na~inu delovawa podse}alo je na Ugarsko
namesni~ko ve}e. “Razumije se da je tako hrvatski sabor postao ako ne suvi-
{an, a ono ipak mnogo mawe vaàn organ u zemaqskoj upravi. Zbog toga su
Hrvati uvijek s nekim nepovjerewem gledali u to Kraqevsko vije}e, iako ih
244
je kraqica posebnim dopisom uvjeravala da je ono ravnopravno ugarskomu i
da wima nipo{to ne misli okrwiti prava hrvatskog sabora. Dok su Hrvati
pokazivali nepovjerewe, Mayari su potajno nastojali da se hrvatsko Kra-
qevsko vije}e podvrgne wihovu Namjesni~kom vije}u. I tako se doista i do-
godilo da ga je Marija Terezija najzad ukinula (30. jula 1779), ali ne tako da
bi opet svu vlast prenijela na hrvatski sabor, kako su Hrvati èqeli, ve}
je poslove ukinutoga Kraqevskog vije}a predala Ugarskom namjesni~kom
vije}u, u koje je slobodno mogao do}i ban da dade glas i mnijewe u hrvatskim
poslovima. Tako je, dakle, Hrvatska prvi put podvrgnuta Ugarskoj i wezinoj
vladi.” (str. 329.)
Kako je be~ki dvor 1670. godine formirao oblast Austrijsko primorje
od Trsta i Gradeà do Sewa i Baga, u kome su Trst i Rijeka imali autonom-
ni gradski status, Marija Terezija je 1776. Rijeku, Bakar, Bakarac i Kraqe-
vicu pripojila Hrvatskoj, a od Hrvatske oduzela preostala imawa s desne
obale Kupe i dodala ih Banskoj krajini (Petriwi i Glini). Sew i Bag su
ostali deo Vojne krajine. Hrvatsko kraqevsko vije}e, kao svojevrsna vlada,
predloìlo je carici “neka se grad Rijeka s kotarom i nadaqe smatra kao
odijeqeno, svetoj kruni Kraqevine Ugarske pridruèno tijelo.” (str. 331-
332.) Marija Terezija je to prihvatila i u svojoj vladarskoj diplomi 1779. do-
slovno tako formulisala, a odmah potom je Rijeku podredila Ugarskom na-
mesni~kom ve}u. I taj doga|aj potvr|uje izuzetno visok stepen podre|eno-
sti Hrvatske i Slavonije Ugarskoj i, {to je jo{ va`nije, razvijenu svest hr-
vatskih i slavonskih velika{a o toj podre|enosti, uz spremnost da se ta-
kvom stawu pokorno sluì.
v) Administrativno i pravno––politi~ko udaqavawe
ugarskih provincija Slavonije i Hrvatske
Prosve}ena apsolutisti~ka vladavina Josifa II, od 1780. do 1790. godi-
ne, dodatno je centralizovala dràvu, ali i u toj meri unapredila versku to-
leranciju, da je na podru~ju Hrvatske i Slavonije ukinut strogo i nemilo-
srdno provo|eni rimokatoli~ki ekskluzivizam, pa su Srbi 1786. u Zagrebu
osnovali svoju pravoslavnu parohiju i crkvenu op{tinu. Uz to su i svoje ma-
ti~ne kwige vodili na crkvenoslovenskom jeziku i 1793. otkupili od zagre-
ba~ke op{tine crkvu Sv. Margarete i pretvorili je u pravoslavni hram
Svetog Preobraèwa. Car je i ina~e celi rimokatoli~ki kler podveo pod
stroù dràvnu kontrolu. U reformi dràvne uprave forsirano je posta-
vqao Nemce i druge strance po ugarskim, {to zna~i i hrvatskim i slavon-
skim ùpanijama, a lokalne ~inovnike je preme{tao u zemqe nema~kog go-
vornog podru~ja. Nema~ki jezik je 1784. proglasio slu`benim u ~itavoj dr-
àvi, ostavqaju}i ~inovni~kom aparatu trogodi{wi rok da ga nau~i i pri-
mewuje. Celu Ugarsku je administrativno podelio u deset okruga, sa po ne-
koliko ùpanija. “Tom su prilikom Hrvatska i Slavonija raskinute, jer je
Slavonija s barawskom ùpanijom potpadala pod Pe~uh, dok je Hrvatska sa
zaladskom ùpanijom sa~iwavala zasebno okru`je sa sijelom u Zagrebu.”
(str. 336-337.) Na ~elu okruga imenovani su kraqevski poverenici, koji su
potom imenovali podùpane, dok su ùpanijske skup{tine birale ostale
~inovnike, uz poverenikovo pravo da ih smewuje i preimenuje. Hrvatski ban
245
bio je carev poverenik i upravqao je bez sabora. Godine 1785. ukinuto je
kmetstvo. Carske reforme zna~ajno je ugrozio neuspe{ni rat s Turcima
1787. do 1791. godine, kao i careva te{ka bolest i smrt.
Rekapituliraju}i unutra{we prilike “hrvatskoga kraqevstva” od Mo-
ha~ke bitke do smrti Josifa II, [i{i} podse}a da su se dva upravna podru~-
ja, kraqevstvo Dalmacije i Hrvatske i kraqevstvo Slavonije, tek krajem
{esnaestog veka spojili u jednu politi~ko-upravnu celinu, pod nazivom
kraqevstvo Dalmacije, Hrvatske i Slavonije, koji se zadrào do 1918. godi-
ne. “Tada je ime Hrvatska preneseno jo{ i na ~itavu sredwovjekovnu Slavo-
niju do Drave, ukoliko nije wome neko} vladao Tur~in, a pod Slavonijom se
po~eo razumijevati sav ostali teritorij, daqe na istok sve do Zemuna.” (str.
338.) Promene koje su se u etni~kom pogledu desile za ta nepuna tri veka,
[i{i} sagledava na slede}i na~in: “Premda je golemo mno{tvo Hrvata u
toku XVI stoqe}a ostavilo svoju ugroènu domovinu, naro~ito dana{wu
sjevernu Dalmaciju, Liku, Krbavu i Pouwe, odseliv{i se u zapadnu Ugarsku
i u Austriju, a neki ~ak i u ju`nu Italiju, ipak bijahu Hrvati i sada glavni
element u zemqi, i to ne samo u slobodnoj, nego i znatnim dijelom i u poko-
renoj turskoj Hrvatskoj. Uz wih su sjedili u XVII i XVIII st. mnogobrojni do-
seqenici, koje iz turskog doba, koje iz doba wema~ke prevlasti. U prvom su
to redu Srbi (Vlasi, Valahi, Rasciani, Serviani, Sirfen), koji naseli{e
ve}im dijelom svu Hrvatsku krajinu, zatim Slavoniju i Srijem (naro~ito
1690. i 1737). U onim stranama gdje nije bilo Vojne krajine i gdje nikad ni-
su Turci vladali, a tako i u stranama podaqe od turskog susjedstva (kao u Hr-
vatskom zagorju i ju`no od Zagreba do Kupe), nije bilo Srba. Nadaqe napu-
ni{e gradove, naro~ito u Slavoniji, Nijemci, i to kao obrtnici i trgovci,
ili kao ~asnici i slu`benici. Ti su se Nijemci ponajvi{e doselili iz ju-
`no-wema~kih (ili {vapskih) krajeva, tako iz gorwe Austrije, Moravske i
Virtemberga. Neki gradovi, kao Osijek i Petrovaradin u Slavoniji, bili
su u drugoj polovici XVIII st. tako re}i ~isto wema~ki. Mayari se naseli-
{e (od ~esti jo{ u tursko doba) samo po nekim slavonskim selima uz Dravu
i Dunav, a Arbanasi (Klimente) samo u dva sela: Nikincima i Hrtkovcima
u Srijemu (1737).” (str. 339.)
[i{i} izbegava da objasni kako su to i gde Hrvati ostali glavni et-
ni~ki element u Hrvatskoj, Dalmaciji i Slavoniji, pa ~ak i u hrvatskim i
slavonskim zemqama pod turskom vla{}u. Svuda gde su Hrvati zaista pred-
stavqali glavni ili ve}inski etni~ki element, sa~uvan je ~akavski, odno-
sno hrvatski jezik. Po{to Slavonci izvorno nisu bili Hrvati, wima je hr-
vatstvo nametnuto, i to tamo gde su se jedino kao kajkavci odràli, u zapad-
noj Slavoniji koja obuhvata Zagreb i dana{we Hrvatsko zagorje, odnosno za-
greba~ku, krièva~ku i vara`dinsku ùpaniju. [to se plemi}a ti~e, odvi-
jala su se dva paralelna procesa. “Staro, prekogvozdansko hrvatsko plem-
stvo ve}inom je za turskih ratova ili izumrlo ili se iselilo u Ugarsku i
Austriju.” (str. 340.) Svo kasnije plemstvo je uglavnom stranog porekla, ma-
hom ma|arskog, ali i nema~kog, ~ak i francuskog. Zaista ute{no zvu~i [i-
{i}eva konstatacija prema kojoj, “svi su ti strani rodovi, prije negoli su
mogli dobiti plemi}ka prava na tlu hrvatskoga kraqevstva, morali ste}i
od hrvatskog sabora indigenat i inkolat, to jest da ih sabor proglasi i
246
prizna uro|enim plemi}ima.” (str. 340.) I taj sabor je samo po nazivu mogao
da bude hrvatski i slavonski, jer su i u wemu postepeno stranci odneli pre-
vagu, a treba imati u vidu da su i hrvatski ban i zagreba~ki biskup naj~e{}e
bili stranog porekla.
g) Pravoslavqe i protestantizam u [i{i}evoj interpretaciji
[to se ti~e hrvatskih protestantskih iskustava, [i{i} ih ovako sup-
sumira: “Pored sve pa`we hrvatskog klera i plemstva, ipak se i po Hrvat-
skoj po~eo {iriti protestantizam. U prvoj polovici XVI st. nema mu tra-
ga, istom u drugoj polovici nalazimo wegovih privrènika me|u Hrvatima,
naro~ito me|u plemi}ima i gra|anima. S tim je pokretom u vezi {tajerski
barun Ivan Ungnad, koji je duqe vremena bio zapovjednik Hrvatske i Sla-
vonske krajine. Pod starost preseli se u Virtemberg i osnova u Urahu kraj
Tibingena {tampariju s latinskim, glagolskim i }irilskim pismenima,
izdavaju}i na slovenskom i hrvatskom jeziku crkvene kwige po nauku prote-
stantskom. Uza w pristade osniva~ slovenske kwièvnosti Primo` Tru-
bar, Istranin Stjepan Konzul, Antun Dalmatin i umni Matija Vla~i}
(Flacius Ilirikus), koji su na tim kwigama radili. Glavna, pak, pomo} i
potpora dolazila im je od nasqednika prijestoqa Maksimilijana, jer on bi-
ja{e tada veoma sklon novoj vjeri. Misao im je bila pro{iriti protestan-
tizam po cijelom Balkanskom poluostrvu, pa i me|u Turcima, jer se hrvat-
skim jezikom govori “sve do Carigrada” – kazivahu oni. I doista, prote-
stantskih se kwiga ra{irilo veoma mnogo me|u Hrvatima. Novoj su se vje-
ri odazvali i neki velika{i, kao ban Petar Erdedi, sigetski junak Nikola
Zrinski, a naro~ito wegov sin Juraj, pa je i susjedgradski silnik Frawo Ta-
hi umro “kao heretik”.
Nova je vjera na{la privrènika i me|u gra|anima, naro~ito u Zagre-
bu, Koprivnici i Vara`dinu; {tavi{e, i na Hrvatskom primorju bija{e
me|u Hrvatima u XVI st. mnogo novovjeraca. Glavni razlog toj pojavi vaqa
traìti u tome {to se protestantizam sluìo hrvatskim umjesto latin-
skim jezikom, a uz to dopu{ta sve}enstvu ènidbu. Protiv wega doskora
ustade katoli~ki kler, a naro~ito zagreba~ki biskup [imun Bratuli}, do-
zvav{i isusovce u Hrvatsku. Kleru se pridruì{e i staleì, a zatim se i
sabor digao protiv “heretika” velikom èstinom i ogor~en (1604), isposlo-
vav{i najzad za Hrvatsku zakon kojim bija{e jedino crkva katoli~ka pri-
znata kao dopu{tena na hrvatskom tlu. Zato su ugarski staleì, kad po~e{e
nastojati da protestantizmu pribave u Hrvatskoj ravnopravnost, nai{li
kod Hrvata na èstok otpor... Energi~noj akciji hrvatskog sabora i dozva-
nih isusovaca brzo je uspjelo uni{titi u klici novu vjeru. Ipak, ona osta-
vi ne{to korisno iza sebe: na wezinoj se osnovi po~e razvijati hrvatska kaj-
kavska kwièvnost. Ina~e je pojava protestantizma u nas samo kratkotraj-
na epizoda, koja je imala izvjesni utjecaj na neke plemi}e i neke gra|ane (u
Zagrebu, Vara`dinu i Koprivnici), ali ba{ nikakva na {iroke narodne
mase. U tom pogledu on daleko zaostaje za onim utjecajem {to ga je prote-
stantizam vr{io na susjedne Slovence, a da o Mayarima i ne govorimo.”
(str. 342-343.)
247
Pravoslavnoj crkvi u Hrvatskoj i Slavoniji, kao i Vojnoj krajini koja
je od wih administrativno bila striktno razdvojena, pripadali su, kako
[i{i} isti~e, doseqeni Srbi. “U wihovu doseqewu u hrvatske zemqe vaqa
razlikovati dva pravca. U starije vrijeme (u XVI i XVII stoqe}u) jedni do-
laze iz Bosanskog pa{aluka, ili ostado{e u wemu posle izgona Turaka, a do-
veli su ih amo Turci iz ju`ne Srbije i sjeverne Makedonije kao raju da im
obra|uju zemqu i sluè kao neredovite ~ete (martolozi), jer su seqaci i
drugi niì slojevi u sredwevjekovnoj Srbiji, a jo{ vi{e u Bosni, primili
Turke u neku ruku kao svoje osloboditeqe od te{kih gospodskih poreza i
drugih tereta. Ti su Srbi – u spomenicima ponajvi{e nazivani Vlasi – na-
pu~ili sjevernu Dalmaciju, dana{wu zapadnu Hrvatsku i Bosnu, Pouwe i
Slavoniju do \akov{tine i Osijeka. Drugoga su pravca seobe Srba potkraj
XVII i XVIII stoqe}a pod vodstvom dvojice patrijarha, Arsenija Crnojevi-
}a (1690) i Arsenija Jovanovi}a [akabente (1737), a ciq im bija{e ju`na
Ugarska, Srijem i isto~na Slavonija. Me|utim, za prve seobe (1690) Srbi ne
htjedo{e prije}i preko Dunava i Save sve dok im dvor nije dao garancije wi-
hova dràvnopravnoga i religioznoga slobodnog poloàja u novoj zemqi.”
(str. 344.) Povodom toga [i{i} u posebnoj napomeni skre}e pa`wu na sle-
de}e fakte: “Me|u tim je Srbima bez sumwe bilo i takvih koji su podrije-
tlom bili Vlasi, to jest Rumuni, a uz to jo{ i potom~ad razli~ite druge bal-
kanske raje. Ali, tada (u XVI i XVII st.) svi su oni ve} odavna bili posrbqe-
ni, kako to nesumwivo jo{ i danas dokazuje wihov bujni i ~isti jezik (bez
ikakvih vla{kih, rumunskih, rije~i), a zatim i zna~ajni tip. Taj se sna`ni
dokaz ne da i ne moè nikakvim dosko~icama obi}i, a jo{ se mawe moè
ozbiqno uzeti da je upravo ova glavna pojava, naime jezik i tip, posqedica
doseqewa u hrvatske zemqe. Mije{ati Srbe – Vlahe (od XVI do XVII st.) sa
sredwevjekovnim hrvatskim Vlasima pogre{no je jer osim {to su i oni Vla-
si bez sumwe po prirodi same tvari morali dijeliti sudbinu ostalih Hrva-
ta, to jest ili su izginuli za bojeva, ili su se iselili, oni nam se javqaju u
spomenicima kao katolici i ~akavci.” (str. 344.)
[i{i} tu navodi nekoliko pouzdanih izvora da su se u {esnaestom ve-
ku Vlasima nazivali iskqu~ivo Srbi. “Istina je da je u izvorima od XVI do
XVIII st. naziv Vlasi obi~ajniji, ali i ovi pomenuti podaci (a takvih ima
jo{ vi{e za XVI st.) dovoqni su da se vidi da su Hrvati u habzbur{koj Hr-
vatskoj ve} u XVI st. dobro znali za pravo podrijetlo tih “Vlaha”, i da oni
nisu isto {to i sredwovjekovni hrvatski Vlasi. ê{}a upotreba imena
Vlah, dakle, zna~i samo upotrebu obi~nijega naziva. Ba{ to i jest razlog da
su se i oni sami tako nazivali kad su se obra}ali na one kojima su bili pod
tim imenom boqe poznati, a i stil i sastav wihovih pisama tako|er poka-
zuje sve forme onog na~ina pisawa kako su tada pisali oni kojima {aqu svo-
je molbe. Jesu li Srbi tada imali ja~u ili slabiju narodnu svijest (u moder-
nom smislu), to je sasvim sporedno, a nimalo podobno da igra ma kakvu ulo-
gu kad treba odgovoriti tko su ti “Vlasi” historijskih spomenika. U to se
doba uop}e jo{ ne moè govoriti o narodnoj svijesti ni kod drugih naroda,
a naro~ito kod niìh slojeva.” (str. 344.)
Srbi su pod Turcima, nakon obnove Pe}ke patrijar{ije, imali jedin-
stvenu crkvenu organizaciju, pa su i jo{ dve episkopije formirali. Dabro-
248
bosanska je imala sedi{te u Sarajevu, a obuhvatala je celu Bosnu, Hercego-
vinu i delove Dalmacije i Hrvatske koji su bili pod turskom vla{}u. Po-
è{ko-cerni~ka eparhija je obuhvatala celu Slavoniju pod turskom upra-
vom i imala je sedi{te u Orahovici. “Godine 1595. (za “dugoga” turskog ra-
ta) preseli se po dogovoru s grada~kim nadvojvodom Ferdinandom, a posre-
dovawem vara`dinskoga generala Ivana S. Herber{tajna, vladika Vasili-
je iz Orahovice u Vara`dinski generalat i obnovi manastir Mar~u kod â-
zme da bude episkopska rezidencija. To je prva episkopija Srpsko-pravo-
slavne crkve u kr{}anskoj (slobodnoj) Hrvatskoj. Nekoliko godina poslije
toga (1609) prije|e Vasilijev nasqednik, vladika Vratawa, na uniju, pri-
znav{i zagreba~kog biskupa svojim mitropolitom. Toga unijatskog vladiku
potvrdio je potom papa Pavao V (21. novembra 1611), a nadvojvoda Ferdinand
proglasio vladikom za sve pravoslavne vjernike u opsegu tada{we Hrvatske
i Slavonske krajine; ali ve}ina Srba slabo se odazvala toj odredbi ostav-
{i i daqe u tijesnoj vezi s Pe}kom patrijar{ijom.” (str. 345.) Pored toga,
jo{ samo nekoliko re~enica posvetio je [i{i} ina~e veoma ozbiqnom pi-
tawu unija}ewa i pokatoli~avawa Srba. On pi{e: “U po~etku XVII st. po-
~e se me|u pripadnicima pravoslavne crkve zagovarati unija s Rimom, na-
ro~ito radom zagreba~kih biskupa. Tada je mar~anski vladika Vratawa pre-
{ao s mnogo okolnog naroda na uniju, ali drugi se krajevi nisu tome pridru-
ìli. Tek oko 1770. pro{irila se unija jo{ i na @umberak. Iz Mar~e pre-
nesena je kasnije (1777.) unijatska biskupija u Krièvce.” (str. 346.)
d) Nepostoje}i atributi bana u funkciji dokazivawa dràvnosti
Za bana kao ~elnika uprave, sudstva i vojske, [i{i} kaè da je bio
“stoèr ustava i samostalnosti.” (str. 346.) Nit je tu bilo nekog ustava ni-
ti govora o hrvatsko-dalmatinsko-slavonskoj samostalnosti. Uostalom, i
sam priznaje da do kraja osamnaestog veka ban nikome, osim kraqu, nije bio
podre|en. Jedino pravo koje su imali slavonski i hrvatski velika{i bilo
je da prave spisak od nekoliko uglednih li~nosti, od kojih }e jednog kraq
imenovati za bana. Od 1567. ban nije imao pravo ni sabor da saziva, osim kad
mu to kraq naloì. Koliko su Hrvatska i Slavonija bile pravnopoliti~-
ki razdvojene, svedo~i ~iwenica da su se i posle Moha~ke bitke sastajala
“po dva sabora: zaseban hrvatski i zaseban slavonski. Me|utim, teritori-
jalno opadawe Hrvatske i seqewe hrvatskoga plemstva u Slavoniju primo-
ra hrvatske i slavonske staleè da su se po~eli sastajati na zajedni~ko ras-
pravqawe (prvi put u Zagrebu 1533. godine) pod predsjedawem zajedni~kog
bana, a doskora se oba sabora sasvim stopi{e u jedan hrvatsko-dalmatinsko-
slavonski (od 1558. daqe). Saboru je vazda predsjedao ban ili wegov zamje-
nik, obi~no zagreba~ki biskup, ali nema primjera da bi saboru predsjedao
banovac. Na sabor dolaze u to doba svi prelati i velika{i, koje ban treba
da posebnim pozivnicama pozove, a niè plemstvo se pozivalo po ùpani-
jama koje bi tada izabrale svoje zastupnike, tako da se nikad nije dogodilo
da su na sabor do{le velike skupine maloga plemstva, naro~ito seqa~koga.”
(str. 347-348.) Zastupnike na saboru su imali kaptoli i slobodni gradovi.
Zakqu~ci sabora bili su pravovaqani tek kad ih kraq potvrdi. Od prve po-
lovine petnaestog veka Slavonija je slala svoje poslanike na ugarski sabor,
249
a Hrvatska to pravo nikad nije imala, dok se nisu ujedinili hrvatsko-dal-
matinski i slavonski sabor.
Hrvatsko-dalmatinsko-slavonski ban je vr{io upravne nadle`nosti i
u Banskoj krajini, koju su ~inile petriwska i glinska regimenta, pa i onda
kad je Banska krajina prikqu~ena celovitoj Krajini. “Marija Terezija je,
naime, izjavila (1750.) da tom krajinom ima i nadaqe upravqati ban, koji }e
imenovati sve ~asnike osim pukovnika, a toga }e ona imenovati samo po ba-
novom prijedlogu. I u doba cara Josipa provedene su neke reforme u Hrvat-
skoj. Do toga je, naime, vremena bila u Zagrebu smje{tena samo uprava Ban-
ske krajine, ali 1783. prenio je Josip II vrhovno zapovjedni{tvo Slavonske
krajine iz Koprivnice, kamo se ono preselilo iz Vara`dina u Zagreb, te ga
zdruìo s vrhovnom komandom Banske krajine. Tri godine poslije toga, u
augustu 1786. godine, preselio je jo{ i vrhovno zapovjedni{tvo Hrvatske
krajine iz Karlovca u Zagreb, sjediniv{i tako u jednu general-komandu (u
biv{em isusova~kom samostanu) sva tri kraji{ka generalata u hrvatskoj ze-
mqi. Budu}i da tada{wi ban – komisar, grof Frawo Balasa, nije bio voj-
nik, povjereno je vo|ewe ove generalkomande feldmar{allajtnantu barunu
Josipu Nikoli de Vinsu (umro 1798.). S wime je, dakako, do{lo u Zagreb i
mno{tvo niìh ~asnika, a ti su potom sa svojim obiteqima najvi{e prido-
nijeli da je wema~ki jezik uhvatio u zagreba~kom dru{tvu ~vrsta korijena.”
(str. 356.)
Daju}i kratak pregled mleta~ke uprave u Dalmaciji, [i{i} potenci-
ra prete`no italijanski karakter stanovni{tva Zadra, Trogira, Splita,
Raba, Osora i Hvara, kao i podatak o velikom prilivu Srba, posebno u za-
le|e primorskih gradova. Pravoslavni Srbi su pod Venecijom imali mno-
go mawe verskih i crkvenih prava, nego pod austrijskom vla{}u, a o tome
[i{i} pi{e: “Za turskog vladawa naselilo se u Dalmaciji i gr~ko-isto~-
nih Srba, koji bijahu u to doba podvrgnuti dabrobosanskom mitropolitu u
Sarajevu. Ali kada Mle~ani pro{iri{e svoju vlast u zemqi, podloì{e
pripadnike pravoslavne crkve tamo{wim katoli~kim biskupima, koji su i
wihove parohije slu`beno pregledavali, wihove sve{tenike redili i na-
mje{tali. U to doba pripadnici pravoslavne crkve polaze katoli~ke cr-
kve, a i katoli~ki ih sve}enici sahrawivahu. Tek oko polovice XVIII st. do-
pu{teno im je sagraditi koju crkvu po svom obredu. Uz sve to ipak se odrà
nekako manastir Arhan|elovac na Krki, sredi{te Srba u sjevernoj Dalma-
ciji, i episkopija u Kotoru u ju`noj.” (str. 364.) Kotor nije pripadao nika-
kvoj “ju`noj Dalmaciji”, nego takozvanoj “Mleta~koj Albaniji”, kako je na-
zivano celo primorje od Dubrovnika do Bojane.
|) Renesansa ma|arskog nacionalizma
Za vreme svega dvogodi{we vladavine Josifovog brata Leopolda II
(1790-1792) u Ugarskoj je do{lo do procvata ma|arskog nacionalizma kao di-
rektne reakcije na carski apsolutizam, centralizam i poku{aj germaniza-
cije cele dràve. Ma|ari su, kako pi{e [i{i}, “tada smatrali za najja~i
{tit protiv eventualnih ponovnih poku{aja germanizacije samostalnu
mayarsku dràvu sa ~istim mayarskim narodnim obiqe`jem. Kao {to ima
samo jedan Bog i jedan kraq, govorahu, tako treba da bude samo jedna dràva,
250
jedan narod i jedan jezik od Karpata do Adrije – to bija{e politi~ka ideja
Mayara u to doba, a takvom ostade, zapravo, u su{tini sve do 1918. Mayari
su, dakle, posve poprimili ideju cara Josipa II; oni su samo zamijenili je-
dinstvenu Austriju jedinstvenom Mayarskom, a wema~ki jezik mayarskim.
Hrvati su prihva}ali, dodu{e, misao o samostalnoj ugarsko-hrvatskoj dr-
àvnoj zajednici, ali ono traèno jamstvo nalazili su u “stoqe}ima posve-
}enim” latinskom jeziku, koji im je i jednima i drugima ve} odavna bio dru-
gim materiwim jezikom.” (str. 372.) Dakle, nije bilo ni re~i o nekakvom hr-
vatskom jeziku, s obzirom da je ~akavski ve} gotovo izumro ili bar beznade-
`no zakr`qao, a nije postojala svest o kajkavskom kao hrvatskom u pravom
smislu re~i, mada se na wemu razvijala izvesna kwièvnost.
I hrvatski sabor, koji se sastao 1790. pod predsedni{tvom bana Ivana
Erdedija, “zakqu~io je da se ima za Ugarsku i Hrvatsku osnovati zajedni~ka
vlada, koja }e pomwivo paziti i bdjeti da se ni{ta ne dogodi {to bi bilo u
opreci s ustavom i zakonima Ugarske i Hrvatske; a takav odnos izme|u Ugar-
ske i Hrvatske ima potrajati sve dok se ponovo ne osvoje oni dijelovi Hr-
vatske {to ih sada drè Turci i Mle~ani, tako da se uzmogne na}i na okupu
dovoqan broj ùpanija za ure|ewe posebnoga politi~kog dikasterija (vla-
de); sve dotle pak neka ovih {est ùpanija (misli se na zagreba~ku, kriè-
va~ku, vara`dinsku, viroviti~ku, poè{ku i sremsku – prim. V. [.) prima
naloge od ugarske vlade. Time su, dakle, Hrvati onaj neustavni ~in Marije
Terezije od 1779. sami na svom saboru sankcionirali.” (str. 374.) [to se ti-
~e teritorija koje je tek trebalo osvojiti od Turaka i Mle~ana, [i{i} na-
pomiwe da su pod tim “krajevima Hrvati tada razumijevali zapadni dio da-
na{we Bosne do Vrbasa s Jajcem ili takozvanu Tursku Hrvatsku, zapadnu
Hercegovinu s Qubu{kim ili Tursku Dalmaciju i Mleta~ku Dalmaciju do
Neretve.” (str. 374.)
Iste godine ugarski sabor u Budimu nastojao je da se postepeno ma|ar-
ski jezik uvede kao slu`beni u sve dràvne slu`be Ugarske, ukqu~uju}i Hr-
vatsku i Slavoniju, kao i da se protestantska prava priznaju na celoj teri-
toriji, ali su se hrvatski poslanici tome o{tro suprotstavili. Sabor je
morao popustiti jer je car Leopold bio protiv ma|arizacije, a obe}avao je
i Srbima da bi im mogao dati posebnu vojvodinu, banat ili despotovinu, ka-
ko su traìli. Ali povodom svog krunisawa u Poùnu za ugarskog kraqa,
Leopold je prihvatio Ugarsku kao nezavisnu dràvu koja nema nikakvih
obaveza prema austrijskoj vlasti, nego je direktno podre|ena vladaru. “Ni-
kakav se tu|inski jezik ne smije uvoditi kao slu`beni, dok se zasada mayar-
ski jezik odmah uvodi u gimnazije, akademije (pravne i filozofske) i na sve-
u~ili{ta; u ugarskim oblastima neka se zasada jo{ ureduje u latinskom je-
ziku.” (str. 377.) Poùnski sabor je u decembru 1790. prihvatio skromne i
snishodqive èqe Hrvata, a me|u wima i onu da ùpanije zagreba~ka, kri-
èva~ka i vara`dinska i nadaqe ostanu pod ugarskim kraqevskim namje-
sni~kim vije}em, kako je to odredila jo{ 1779. kraqica Marija Terezija, sa-
mo mole da se u vije}e uzmu u razmjeru i sinovi Kraqevine Hrvatske, a tako
i banu da se dade u wemu mjesto i glas, ali hrvatski autonomni poslovi ima-
ju se i nadaqe raspravqati samo u hrvatskom saboru.” (str. 377.)
251
Hrvatski sabor naredne godine “zakqu~i da se ima na pu~kim i sredwim
{kolama u Hrvatskoj i Slavoniji u~iti mayarski jezik kao neobligatan
predmet, to jest da ga u~e oni koji misle da }e od toga imati koristi... Uz to
je izdana i gramatika mayarskog jezika, napisana kajkavskim narje~jem.”
(str. 377.) Zakqu~ci budimskog i poùnskog sabora imali su dalekose`ne
posledice. “Skora }e budu}nost pokazati da je wima bio zadan teàk udarac
hrvatskoj samostalnosti kao posebnom kraqevstvu, i to zato {to je ubrzo po
shva}awu Mayara nestalo ravnopravnosti izme|u Ugarske i Hrvatske. Hr-
vatska se po~ela malo-pomalo shva}ati u slu`benoj praksi i u politi~kom
ìvotu kao sastavni dio Ugarske. Udarac bija{e to teì {to je Ugarsko
kraqevsko namjesni~ko vije}e, kojemu je od 1790. sve do 1848. stajao na ~elu
uvijek jedan nadvojvoda, sebi prisvojilo svu politi~ku vlast, pored koje su
ban i hrvatski sabor posve i{~ezavali. I doista, otada bi se hrvatski sa-
bor sastajao samo uo~i zajedni~koga, na nekoliko dana, s jedinom politi~-
kom zada}om da izabere poslanike za gorwu i dowu ku}u i da im dade upute,
a poslije zajedni~kog sabora opet bi se sastao da primi izvje{taj svojih po-
slanika i da proglasi na ugarskom saboru stvorene zakonske ~lanke. Drugim
rije~ima: otada, pa do 1848. godine, za povijest je hrvatskog naroda od ve}e
va`nosti i bitnosti ono {to se doga|a na dugotrajnim poùnskim sabori-
ma negoli ono {to se u dan-dva stvorilo u ograni~enoj kompetenciji hrvat-
skog sabora. Razumije se da je padom kompetencije hrvatskog sabora spala i
vlast wegova predsjednika, hrvatskog bana, na stepen egzekutivnog organa
Ugarskoga namjesni~kog vije}a.” (str. 378.)
3. Hrvati pod vla{}u Napoleona Bonaparte
Svi{tovskim mirom Leopold II je zadrào Dvor na Uni, Dre`nik, Pe-
trovo selo, Lapac i Srb, preotete od Turaka, i ubrzo zatim umro. Nasledio
ga je wegov sin Franc I, koji je bio pristalica carskog apsolutizma, ali i
protivnik liberalnih ideja, prosvetiteqstva i reformatorstva. Prvi pe-
riod wegove vladavine obeleìli su napoleonovski ratovi. Mirovnim spo-
razumom sa Napoleonom 1797. godine Austrija se odrekla Lombardije, a do-
bila Istru, Dalmaciju, Kvarnerska ostrva i Boku Kotorsku, koje su do tada
bile pod mleta~kom vla{}u. Dalmaciju su tada zahvatili seqa~ki i gradski
socijalni nemiri upereni protiv privilegija plemstva, dok jo{ austrijska
vojska nije zaposela mleta~ke teritorije. Splitski nadbiskup i makarski
biskup pokrenuli su inicijativu da se Dalmacija sjedini sa Hrvatskom. Me-
|utim, car je nameravao da novoste~ene predele podredi direktno Be~u. Po-
{to je u naredna dva rata Napoleon potukao Austrijance, Franc I je morao
Poùnskim mirom krajem 1805. Dalmaciju ustupiti Francuzima. Pored to-
ga, Franc I se 1804. proglasio austrijskim carem, a 1806. odrekao titule rim-
skog cara, pa su centralisti~ke te`we dobile novog maha u jedinstvenoj Ca-
revini Austriji. Ma|ari su i tada poku{ali da odlukama svog sabora usred
ratnog stawa ma|arski jezik nametnu kao obavezan za hrvatske i slavonske
{kole, ali opet neuspe{no. Zagreba~ki biskup Maksimilijan Vrhovec im
je zapretio, kako kaè [i{i}, “da }e se i Hrvati povesti za primjerom
Mayara i uvesti u svoje urede “svoj ilirski jezik”, naime {tokavsko narje~-
252
je.” (str. 383.) Hrvatsko-slavonski sabor u Vara`dinu je takav protivqeno
potvrdio stavom da i ubudu}e samo latinski moè biti slu`beni jezik.
a) U francuskoj provinciji
Napoleon je civilnu upravu nad Dalmacijom, kojoj ipak nije prikqu~io
i teritoriju ukinute Dubrova~ke Republike, poverio Mle~aninu Visku
Dandolu, a kao slu`beni jezik uveo italijanski, u~iniv{i Dalmaciju sa-
stavnim delom Kraqevine Italije. Dalmacija je bila podeqena na zadar-
ski, {ibenski, splitski i makarski okrug, dok su Dubrovnik i Boka Kotor-
ska dobili posebnog providura. Francuzi su proveli mnoge reforme, uki-
nuli feudalizam, seqake proglasili vlasnicima zemqe koju su dotad kao
kmetovi obra|ivali, normalizovali su status pod Mle~anima progowene
Srpske pravoslavne crkve itd. [enbrunskim mirom 1809. godine Austrija
je Francuzima ustupila Istru, zapadni deo Koru{ke, Krawsku i celu Hr-
vatsku s desne obale Save do u{}a Une. Sve su te teritorije prikqu~ene
Dalmaciji, a onda su tako objediwene progla{ene Ilirskim provincijama
Francuskog carstva, sa sedi{tem u Qubqani. Napoleon je za guvernera
Ilirskih provincija sa neograni~enom vojskom imenovao svog mar{ala
Avgusta Morlina, koji je uz to progla{en vojvodom dubrova~kim kao na-
slednom plemi}kom titulom. Ure|ewe koje je zate~eno u delovima Vojne
krajine, prikqu~enim Iliriji, zadràno je, a Francuzi su planirali da u
{kole uvedu narodni jezik, koji su nazivali ilirskim.
Napoleon je dekretom iz 1811. godine Iliriju podelio na sedam provin-
cija, i to: Krawsku, Koru{ku, Istru, civilnu Hrvatsku, Dalmaciju, Dubrov-
nik i vojni~ku Hrvatsku. Civilnoj Hrvatskoj su pripadali Istra s Pazi-
nom, primorje do Sewa i ostrva Krk, Rab, Cres i Lo{iw, dok su vojni~ku
Hrvatsku ~inile li~ka, oto~ka, ogulinska, sluwska, glinska i petriwska
regimenta. Posle Napoleonovog poraza u Rusiji, Austrijanci su zauzeli ce-
lu Iliriju 1813. godine. Kako kaè [i{i}, “tada se ime Dalmacija pro{i-
ri na svu zemqu od Zrmawe do Budve, koja je bila opet podre|ena Be~u, dok
je Vojna krajina produìla stari ìvot. Sve je to potvrdio Be~ki kongres
(1815). Me|utim, be~ka vlada ne htjede da sada vrati Hrvatskoj Napoleono-
vu “civilnu Hrvatsku”, ve} je ostavi povezanu s Krawskom i podvrgne we-
ma~koj upravi u Qubqani. Od tih zemaqa stvori vlada (3. avgusta 1816) Kra-
qevinu Iliriju na veliku srybu i brigu hrvatskih staleà. Tek poslije du-
gog traèwa vrati kraq opet Hrvatskoj taj dio wezine zemqe (1822), ali
Kvarnerske otoke ne vrati Hrvatskoj, ve} ih priklopi Istri, a naslov se
“kraqa Ilirije” sa~uvao sve do propasti dinastije (1918).” (str. 393.)
4. Panslavizam i hrvatski preporod
Po definitivnom Napoleonovom slomu 1815. godine, na predlog prvog
ministra kneza Meterniha, Franc I suspendovao je sva prava ugarskog i hr-
vatsko-slavonskog sabora, a na vlast u ùpanijama dovede kraqevske kome-
sare. Me|utim, zbog pasivnog otpora dotada{wih vladaju}ih provincijskih
struktura, car je 1825. popustio i sazvao ugarski sabor u Poùnu. Neposred-
no pre toga odràn je hrvatsko-slavonski sabor u Zagrebu, na kome su iza-
brani poslanici za ugarski i formulisan zahtev da se Dalmacija i Vojna
253
krajina prikqu~e Hrvatskoj i Slavoniji kao jedinstvenoj banovini. Na tom
saboru dominirala je “te`wa za {to tje{wim pridruèwem Ugarskoj i we-
zinim staleìma.” (str. 394.) Poùnski sabor je zasedao skoro dve godine.
“Tom su prilikom Mayari zatraìli da se mayarski jezik uvede u sve {ko-
le i urede po svim zemqama Sv. Stjepana, dakle i u Hrvatskoj. Otpor hrvat-
skih poslanika bija{e tolik da je latinski jezik ostao i nadaqe uredovnim
u Hrvatskoj, a u pogledu {kola izjavi{e “da }e ~initi sve da hrvatska mla-
de` nau~i mayarski.” (str. 394.)
Na novom ugarskom saboru u Poùnu 1830. godine, “Hrvati su jo{ vi{e
po{li u susret èqama Mayara... îm se ~ulo da je sazvan hrvatski sabor u
Zagreb (za 5. aug. 1830) da bira svoje poslanike za poùnski, sastado{e se
tri hrvatske ùpanije (zagreba~ka, krièva~ka i vara`dinska) u skup{ti-
ne da biraju svoje zastupnike za hrvatski sabor. Tom su prilikom sve tri ù-
panije donijele zakqu~ak kojim su traìle da se na poùnskom saboru stvo-
ri zakon o obaveznom u~ewu mayarskog jezika u hrvatskim {kolama.” (str.
394.) Te su ùpanije svojim poslanicima izdale uputstvo u kome su nalagale
slede}e: “Staleì i redovi uvi|aju potrebu da se u ovim kraqevinama ra-
{iri mayarski jezik, i to zato {to èle da se Hrvatska i Slavonija {to
~vr{}im vezama uzmognu svezati sa saveznom Kraqevinom Ugarskom. Stoga
nalaù gospodi poslanicima neka nastoje oko toga da se zakonom uredi pi-
tawe o u~ewu mayarskog jezika kao obligatnog predmeta u ovim kraqevina-
ma.” (str. 394.) Poùnski sabor je zao{trio pitawe doslednog uvo|ewa ma-
|arskog jezika kao slu`benog i ponovio zahtev da protestanti dobiju gra-
|anska prava u Hrvatskoj i Slavoniji, ali to ni tada nije uspelo. U~estale
su samo ma|arske tvrdwe da se Hrvati i Slavonci rukovode mra~wa{tvom
i netolerancijom.
a) Ma|arski jezik u hrvatskim i slavonskim {kolama
Car Franc I je ipak 1833. dekretom uveo ma|arski jezik kao op{te oba-
vezan u svim hrvatskim i slavonskim gimnazijama, a taj dekret je kao svoj
proglasilo i Ugarsko namesni~ko ve}e, koje je i za Hrvatsku i za Slavoniju
predstavqalo vrhovnu vladu. Bilo je to ve} vreme po~etka takozvanog “hr-
vatskog narodnog preporoda” i bu|ewa panslavisti~kih ideja, u kome se po-
javio Qudevit Gaj sa svojim reformatorskim projektom. O~igledno je da je
na tome konspirativno radio zvani~ni Be~, kako bi se efikasno oslabio
ma|arski nacionalni faktor. Po{to kajkavski i ~akavski jezik nisu mogli
predstavqati pogodan temeq kulturnog procvata, hrvatski i slavonski in-
telektualci su se okrenuli srpskom jeziku, {tokavskom, progla{avaju}i ga
ilirskim i tako ga prisvajaju}i. Ve} godine 1832. grof Janko Dra{kovi} je
na {tokavskom objavio svoju “Disertaciju”, u kojoj je izloìo politi~ki
program kao temeq budu}e hrvatske nacionalne ideje i ideala. On zahteva
da se “u jednu politi~ku cjelinu Velika Ilirija skupe ove zemqe: Hrvatska,
Slavonija, Dalmacija, Vojna krajina, Rijeka i Bosna, a zatim da im se milo-
{}u kraqevom pridruè jo{ slovenski krajevi Krawske, [tajerske i Ko-
ru{ke. U toj jedinstvenoj dràvnoj organizaciji ima da bude slu`beni jezik
jedino “iliri~ki” (tj. {tokavski govor), a vrhovnu vlast u ime kraqevo tre-
ba da vr{i ban, ~ija se vlast ima obnoviti kako je neko} bila i koji ima da
254
bude po voqi naroda i da uìva wegovo povjerewe.” (str. 399-400.) Iste go-
dine odràn je hrvatski sabor, na kome je ban baron Frawo Vla{i} saop-
{tio da je generala Juraja Rukavinu Vidovgradskog imenovao za svog potka-
petana. Potkapetan se “nato zahvali u saboru hrvatskim jezikom uz burno
klicawe sabranih staleà. To je od vijekova prvi hrvatski govor izre~en u
hrvatskom saboru.” (str. 400.) Na àlost, [i{i} nas ne obave{tava da li je
taj govor bio na ~akavskom, {tokavskom ili kajkavskom, ali napomiwe da je
od saborskih zastupnika odrào “prvi govor hrvatskim jezikom tek Ivan
Kukuqevi} 2. V 1843.” (str. 400.)
b) Hrvatsko preuzimawe srpskog kao materweg jezika
Poùnski sabor, koji je zasedao od 1832. do 1836. godine, odràvan je u
duhu liberalnih ideja, a wegov predstavni~ki dom ve}inski se izjasnio za
potpuno ukidawe kmetstva, da seqaci i gra|ani dobiju vlasni~ka i gra|an-
ska prava, kako bi se stvorio politi~ki narod. “Tom su se prijedlogu Hrva-
ti usprotivili svom èstinom, izjavquju}i da hrvatsko plemstvo mora pro-
pasti ako se oslobode kmetovi i dokine rabota, jer niti ima u zemqi radni-
ka, niti ih moè siroma{no plemstvo pla}ati. Taj zakonski projekat je pri-
hvatio i gorwi saborski dom, ali ga car nije hteo potpisati, pa je on potom
razvodwen i sveden na pravo kmeta da se seli ili da radnu obavezu novcem
otkupi. U toku saborskog zasedawa umro je Franc I i nasledio ga je wegov
sin Ferdinand V, koji }e vladati narednih trinaest godina. Novi austrij-
ski car i ugarski kraq bio je veoma slab vladar, pa je u dràvi glavnu re~
vodio Meternih.
Kad je ugarski sabor 1836. odlu~io da se ma|arski kao slu`beni jezik
uvede u Hrvatskoj i Slavoniji, kao i da ga u roku od deset godina moraju na-
u~iti svi koji èle da ostanu ili budu primqeni u dràvnu slu`bu, upravo
je Meternihov uticaj bio presudan da taj saborski zakqu~ak ne dobije kra-
qevu sankciju. To je ohrabrilo Qudevita Gaja i wegove ilirce da ubrzano
prihvataju {tokavski, odnosno srpski jezik za svoj sopstveni. “U prvi se
mah Gaj i wegovi drugovi posluì{e kajkavskim narje~jem, jer su htjeli da
prije svega osvoje za svoje osnove kajkavski Zagreb i okolicu. Ali ve} od ja-
nuara 1836. u~ini Gaj radikalnu promjenu i pravi korak “narodnog preporo-
da”, on prihvati {tokavski govor Hrvata i Srba kao op}i kwièvni jezik,
novi pravopis i ime ilirsko kao oznaku narodnog jedinstva. Tim odva`nim
i presudnim ~inom Gaj je izveo svoje najve}e djelo, ukloniv{i wime i po-
sqedwu pregradu {to je dijelila Hrvata od Hrvata, a zatim Hrvata od Sr-
bina. To je bez sumwe jedan od najveli~anstvenijih doga|aja u historiji hr-
vatskog naroda, jer je stoqetnom provincijskom cjepkawu i drobqewu zadan
smrtan udarac, a time udahnuta sve dotle nesvjesnim narodnim slojevima
svijest dana{wega hrvatskoga narodnog i politi~kog ìvota.” (str. 403.)
Godinu 1836. zbog toga [i{i} smatra najve}om prekretnicom, odnosno po-
~etkom nove ere u hrvatskom politi~kom i kulturnom ìvotu.
Zna~ajna be~ka podr{ka ohrabrila je hrvatsko-slavonski sabor da upu-
ti svoje poslanike da na slede}em ugarskom saboru u Poùnu 1839. i 1840.
zahtevaju “da se u kraqev naslov uz Ugarsku, a poslije ê{ke, vazda unosi
jo{ i “Dalmacija, Hrvatska i Slavonija”. Time su htjeli ukloniti uobi~a-
255
jenu formulu “pridruène strane”, koja nije odgovarala onomu dràvno-
pravnom poloàju Hrvatske {to su ga nosili hrvatski staleì u svojoj svi-
jesti. Nadaqe su se imali nepokolebqivo opirati gra|anskom pravu prote-
stanata i svojski zauzimati za latinski jezik protiv uvo|ewa mayarskog je-
zika u hrvatske urede, a tako i za izravno sjediwewe Dalmacije i Vojne kra-
jine s Hrvatskom, ~ime bi se znatno podigao ugled hrvatskog bana.” (str. 406.)
Ugarski sabor je ponovo usvojio zakqu~ak kojim je odre|en “desetogodi-
{wi rok do kojega se ima i u Hrvatskoj i Slavoniji po~eti uredovati na
mayarskom.” (str. 406.) Posle velikog uznemirewa koje je takva odluka iza-
zvala u Hrvatskoj i Slavoniji, car je ponovo odbio da takav zakqu~ak potvr-
di. Hrvatsko-slavonski sabor je 1840. godine od kraqa zahtevao da se u zagre-
ba~koj akademiji i u svim gimnazijama osnuju katedre narodnog jezika, pod-
razumevaju}i pod tim {tokavski. Me|utim, i u javnom ìvotu je do{lo do
podela. Mayaroni su 1841. godine formirali Hrvatsko-ugarsku stranku.
“Wezin politi~ki program bija{e ukidawe “ilirskog” imena, tako protiv-
nog mayarskim te`wama, kao toboè u korist i na spas “horvatskoga”, zatim
da se ukine novi pravopis i “vla{ka” {tokav{tina u korist kajkav{tine,
i najzad da se “Horvati” {to tje{we prislone i pridruè Mayarima u jed-
nu jedinstvenu mayarsku dràvu, da poprime mayarski jezik ne samo kao slu-
`beni, ve} i kao nastavni u {kolama, a na poùnski sabor da svaka od tri
hrvatske ùpanije (vara`dinska, zagreba~ka i krièva~ka) izravno {aqe
po dva zastupnika, onako kako to ~ine slavonske i ugarske. Prema tome je,
dakle, ta skupina plemi}a zapravo i{la u krajwim konsekvencijama svojih
politi~kih ciqeva za potpunim ukidawem hrvatske municipalne samostal-
nosti i za mayarizacijom svoga naroda. S tim programom po~e{e vo|e
stranke agitirati me|u seqa~kim plemstvom, pa su doskora s uspjehom pre-
dobili za sebe mnoge od wih, osobito Turopoqce. Sada su “mayaroni” nasto-
jali da u svoje ruke dobiju ùpanije, a onda preko wih i ve}inu u hrvatskom
saboru, gdje su mislili oìvotvoriti svoje te`we.” (str. 409-410.)
v) Pobeda Gajevih iliraca nad ma|aronima
Protivnici ma|arona formirali su Ilirsku stranku “s izrazito hr-
vatskim programom, koji je i{ao za tim da se dràvnopravni odnos izme|u
Hrvatske i Ugarske preina~i tako da se sjediwewem hrvatskih zemaqa Hr-
vatske, Slavonije i Dalmacije, Vojne krajine i Rijeke osnuje od Ugarske ne-
zavisna politi~ko-teritorijalna cjelina s banom na ~elu, a s hrvatskim na-
rodnim jezikom kao slu`benim. U literarnom je pogledu imala stranka
pred o~ima kulturnu zajednicu jo{ i sa Hrvatima u Bosni, pa Slovencima i
Srbima s jednim kwièvnim jezikom, ilirskim.” (str. 410.) Kako su na pr-
vim narednim ùpanijskim izborima ilirci porazili ma|arone u sve tri
ùpanije, na ugarsko insistirawe Ferdinand V je za hrvatsko-slavonskog
bana imenovao erdeqskog grofa Frawu Halera, koji odmah po dolasku u Za-
greb “predloì dvoru kao najprikladnije sredstvo za umirewe Hrvatske da
se zabrani ilirsko ime.” (str. 410.) Kraq je zaista 1843. zabranio sve ilir-
ske nazive i poo{trio cenzuru postavqaju}i za glavnog cenzora strogog
Ma|ara. Ilirska stranka se tad preimenovala u Narodnu. Na poùnskom sa-
boru 1843. hrvatskim poslanicima je zabraweno da govore latinski jer je
256
done{en saborski zakqu~ak po kome je slu`beni jezik ovog predstavni~kog
tela ma|arski. Uz to je ponovo odlu~eno da ma|arski bude jedini slu`beni
jezik u celoj Ugarskoj, ukqu~uju}i Hrvatsku, Slavoniju i Primorje, “a po-
slije deset godina (to jest od 1853. daqe) ne moè vi{e nitko biti u Hrvat-
skoj namje{ten ni kao javni ~inovnik, ni kao sve}enik, tko nije vje{t
mayarskom jeziku.” (str. 411.) Kraq je odmah intervenisao i saboru poslao
nalog da se hrvatskim poslanicima ostavi pravo da sami odlu~uju da li }e
na saborskim sednicama govoriti latinski ili ma|arski. Ipak, kad su hr-
vatski poslanici poku{ali da se saboru obrate na latinskom jeziku, bili
su onemogu}eni èstokom vikom i protestima. Ferdinand V je na to popu-
stio, pa je novim re{ewem hrvatskim poslanicima odredio da se u roku od
{est godina moraju na saborskim sednicama sluìti ma|arskim jezikom.
Godine 1845. popustio je i Hrvatima, omogu}iv{i im da se bar u literaturi
sluè ilirskim imenom, kao i da na zagreba~koj akademiji osnuju katedru za
ilirski jezik i kwièvnost.
Dvor je intimno bio sklon hrvatskim zahtevima, ali samo u onoj meri u
kojoj je procewivao da se ne sme zameriti Ma|arima. Tako su Hrvati i wi-
hovi prohtevi bili samo instrument manipulisawa. Na zagreba~kim ùpa-
nijskim izborima 1845. godine pobedili su ma|aroni, a narodwaci su iza-
zvali uli~ne nerede u kojima je vojska intervenisala, pa je poginuo ve}i broj
qudi. Trijumfuju}i ma|aroni tog leta su odràli veliku skup{tinu na ko-
joj su odlu~ili da se ukinu Gajeve novine i da mu se oduzme {tamparija, kao
i “da se vrati u Hrvatsku stari pravopis s kajkav{tinom, dok su {tokav-
{tinu ograni~ili na Poègu i Osijek, “budu}i da zajedni~ki hrvatsko-sla-
vonski jezik ne postoji.” (str. 414.) Ipak, na hrvatsko-slavonskom saboru na-
rodwaci su o~uvali svoju prevlast, pa su od kraqa zatraìli da uspostavi
samostalnu vladu za Hrvatsku i Slavoniju. Taj je zahtev ponovqen i 1847. go-
dine, u sklopu priprema za novi poùnski sabor, za koji su poslanici dobi-
li zadatak da brane pripadnost Slavonije i Primorja Hrvatskoj. Na tom po-
sledwem hrvatsko-slavonskom stale{kom saboru afirmisano je instisti-
rawe na uvo|ewu narodnog jezika u {kolama, ali, “u dokaz bratske qubavi
prema ugarskoj bra}i sluìt }e se poslanici ve} sada mayarskim jezikom
(na poùnskom saboru).” (str. 415.) Poùnski sabor iz 1847. i 1848. godine
ponovo je pro{irio ranija pregawawa o nametawu ma|arskog jezika kao slu-
`benog.
g) Obra~un bana Jela~i}a sa Ma|arima
Be~ka pobuna protiv Meterniha, kao odjek pariske februarske revolu-
cije i wen neo~ekivani uspeh, stvorili su u Ugarskoj pravu nacionalnu
euforiju koja je dodatno ugrozila ve} mnogo oslabqeni Be~. Ferdinand je
na to reagovao imenuju}i pukovnika i barona Josipa Jela~i}a, komandanta
prve banske regimente, za hrvatsko-slavonskog bana. On je uz to progla{en
podmar{alom i glavnokomanduju}im svih vojnih snaga u Hrvatskoj, Slavo-
niji i Vojnoj krajini, a prvi mu je potez bio da naredi da nijedan lokalni or-
gan na wegovom podru~ju vi{e ne prima naloge ugarske vlade. Kako smatra
[i{i}, “tom je okru`nicom Hrvatska prekinula mnogovjekovne veze s
Ugarskom.” (str. 419.) Ban je raspisao i izbore za 191 zastupnika iz Hrvatske,
257
Slavonije i Vojne krajine, a banskim pismom pozvao na sabor takozvane vi-
riliste, poslanike po poloàju. Sabor je i ceremonijalno Jela~i}a uveo u
bansku funkciju. “Pri tom je kao instalator fungirao srpski patrijarh Jo-
sif Raja~i}, u znak sloge Hrvata i Srba.” (str. 419.) [idak tome dodaje svo-
ju napomenu da, “zagreba~ki biskup Juraj Haulik, koji bi prema obi~aju tre-
bao da izvr{i instalaciju, nije se u to vrijeme nalazio u Zagrebu.” (str. 419.)
[to se ti~e najva`nijih saborskih odluka, nastavqa [i{i}, “u pogledu bu-
du}eg odnosa Hrvatske prema Ugarskoj sabor se postavio na federalisti~-
ko stanovi{te, izraziv{i èqu da se Monarhija uredi po uzoru [vicarske
s nezavisnim narodnim vladama, ali s centralnim parlamentom i vladom u
Be~u za vawsku politiku (diplomaciju), vojsku, financije i trgovinu. Sa-
bor nadaqe zakqu~i da se banska vlast ima obnoviti “od Drave do mora”, a
Krajina i Dalmacija sjediniti s Hrvatskom.” (str. 419.) Banska vojska je za-
posela Rijeku i u konspirativnom dogovoru sa be~kim dvorom, Jela~i} je
krenuo u oruàni obra~un sa Ma|arima. Odmah je zauzeo Me|umurje i âko-
vec, proglasiv{i ih delom Hrvatske, pa se uputio na Budim.
Prva Jela~i}eva bitka s Ma|arima krajem septembra bila je neodlu~-
na, a onda je ban morao hitno u Be~, gde su ustanici ve} preuzeli kontrolu
nad gradom. Be~ su zajedno opsedali Jela~i} i austrijski general knez Vin-
di{grec. Kako je Jela~i} efikasno potukao ma|arsku vojsku generala Mo-
ge, koji je prisko~io u pomo} be~kim ustanicima, pobuwenici su se preda-
li. Nesposobni Ferdinand V se odrekao carske i kraqevske krune, pa je no-
vi vladar postao wegov sinovac nadvojvoda Franc Jozef. Vindi{grec i Je-
la~i} tada krenu{e na Ugarsku. Jela~i}a je, uz to, novi car imenovao guber-
natorom Rijeke i Dalmacije, na osnovu ~ega [i{i} zakqu~uje da je na taj na-
~in Jela~i} ujedinio u svojoj ruci sve hrvatske zemqe s Me|umurjem, koje su
tada bile unutar granica monarhije; izuzetak ~ini samo Istra s Kvarner-
skim oto~jem.” (str. 425.) Franc Jozef je imenovao barona Frawu Kulmera
hrvatskim ministrom bez portfeqa, ali sa ~lanstvom u ministarskom ve}u.
Posle nekoliko pobeda nad ma|arskom vojskom, Vindi{grec i Jela~i}
su u{li u Budim, dok se ugarska separatisti~ka vlada Lajo{a Ko{uta pre-
mestila u Debrecin. Na vest da su Ma|ari potu~eni, Franc Jozef je 4. mar-
ta 1849. proglasio oktroisani ustav, na podlozi te`we za centralizacijom
i germanizacijom. Carevina je definisana kao nerazdeqiva i nerazdruì-
va, ali sa pojedinim krunovinama, me|usobno nezavisnim, ali sastavnim de-
lovima dràvne celine. [i{i} iznosi da su te krunovine navedene po sle-
de}em redosledu: “kraqevine Dalmacija, Hrvatska i Slavonija s Hrvatskim
primorjem, gradom Rijekom s kotarom; kraqevina Ugarska; velika vojvodi-
na Erdeq; Vojna krajina (ugarska i hrvatsko-slavonska kao jedna cjelina).”
(str. 426.) Pored toga, sve narodnosti su progla{ene ravnopravnim i svakoj
je garantovano pravo da ~uva i neguje sopstveni jezik i nacionalno bi}e.
Car i centralni sabor zajedni~ki su vr{ili dràvne zakonodavne nadle-
`nosti, a u krunovinama opet car sa zemaqskim saborima. Tako su Hrvatska
i Slavonija potpuno odvojene od Ugarske. Hrvati su ipak bili nezadovoq-
ni, ne samo zbog neispuwavawa svih wihovih teritorijalnih pretenzija, ne-
go {to je novo ustavno ure|ewe bilo plod suverene careve voqe, pa je na
258
isti na~in moglo biti i mewano, a oni su u svojoj politi~koj ideologiji in-
sistirali na me|udràvnim ugovorima i nagodbama.
Novi ustav je dodatno razbesneo Ma|are, ~iji je ustanak ve} jewavao.
Motivisani su na nove ratne napore kako ne bi u potpunosti izgubili svo-
ju dràvnost. U prole}e 1849. godine zabeleìli su nekoliko zna~ajnih voj-
nih uspeha, pa su i Budim povratili odlu~nim juri{em. Lajo{ Ko{ut je
proklamovao punu ma|arsku nezavisnost. Vindi{grec je smewen, a Jela~i}
ponovo provali u Ugarsku, gde je, posle po~etnih uspeha, bio prinu|en da se
povu~e sve do Srema. Ma|ari su potpuno poraèni tek ruskom vojnom inter-
vencijom. Po slomu Ma|ara, hrvatsko-slavonsko bansko ve}e je proglasilo
oktroisani ustav Franca Jozefa kao osnovni dràvni zakon. Car je potvr-
dio i narodni jezik kao slu`beni u Hrvatskoj i Slavoniji. “U junu 1850. Hr-
vatska je dobila novu politi~ku upravu s banom na ~elu “banske vlade”. Sa-
da je zemqa razdijeqena na {est ùpanija: rije~ku, zagreba~ku, vara`dinsku,
krièva~ku, poè{ku i osje~ku, kojima stajahu na ~elu carsko-kraqevski
vrhovni ùpani.” (str. 430.)
Ovaj period austrijskog apsolutizma ina~e nosi li~ni pe~at ministra
unutra{wih poslova Aleksandra Baha. Jela~i}eva banska vlada transfor-
misana je u carsko-kraqevsko namesni{tvo. Kad su ùpanije pretvorene u
pet okruga, krièva~ka je podeqena izme|u zagreba~kog i vara`dinskog
okruga. Od 1854. godine slu`beni jezik u svim dràvnim institucijama i
ustanovama bio je nema~ki. Carska vlada je nastojala da sva va`na i pri-
vla~nija ~inovni~ka mesta “popuni tu|incima. Tako su u Hrvatsku do{li
mnogi Nijemci, pa êsi i Slovenci, jer je ~inovnikom mogao postati ne sa-
mo onaj koji je znao wema~ki, nego prije svega onaj koji je slu`benom svje-
doybom mogao dokazati da nije “politi~ki sumwiv”, a takvih Hrvata nije
bilo previ{e. Ti stranci, ne poznavaju}i obi~no mjesnih prilika, po~e{e
nove zakone provoditi velikom strogo{}u, {to je stawe naroda u~inilo
jo{ nesnosnijim. Ipak se doma}i hrvatski element nije mogao posve mimo-
i}i, pa zato je me|u ~inovni{tvom apsolutizma bio i velik broj doma}ih
“Bahovih husara”, ~lanova poznatih gra|anskih i plemi}kih porodica. Jed-
ni iz nu`de, drugi iz ambicije primi{e slu`be novog sistema kod polici-
je, finansijskih oblasti, uprave, sudstva i {kolstva; tako bija{e dakle Ba-
hovo doba dodu{e wema~ko, ali ~inovni{tvo – wegovo sredstvo – bilo je u
Hrvatskoj jedva napola tu|insko. Sada su i {kole sasvim ponijem~ene, a po-
malo i dru{tvo, naro~ito u ~inovni~kim krugovima.” (str. 430.)
d) Slavonija i Hrvatska izvan ugarske katoli~ke hijerarhije
Kmetstvo je u Hrvatskoj i Slavoniji ukinuto 1853. godine, kada je pro-
vedena agrarna reforma kojom je ekonomski uni{teno sitno plemstvo, jer
je nadoknadu dobijalo u krajwe nesigurnim dràvnim vrednosnim hartijama.
Osiroma{eni plemi}i su na sve na~ine nastojali da se do~epaju dràvne
slu`be, a proizvodwa ~inovnika postala je osnovna funkcija {kolskog si-
stema. Gra|anske slobode i prava potpuno su ukinuta. Ali u takvim uslovi-
ma, Jela~i} je uspeo u nastojawu da papa Pije IX uzdigne zagreba~ku bisku-
piju u rang nadbiskupije, kojoj su bile podre|ene sewska, unijatska kriè-
va~ka i |akovi~ka biskupija. Katoli~ka crkva u Hrvatskoj i Slavoniji tako
259
je u organizacionom pogledu bila odvojena od ugarske, slede}i primer dr-
àvne uprave, sudstva i {kolstva. To je ujedno bio i za~etak hrvatskog kle-
rikalizma, jer je od ugarskog faktora osamostaqivano rimokatoli~ko sve-
{tenstvo sve vi{e po~elo da iskazuje politi~ke prohteve i ambicije.
Tih godina Austriju su potresale razne finansijske afere, tro{kovi
Krimskog rata su je zna~ajno ekonomski oslabili, a poraz kod Solferina i
gubitak Lombardije u ratu s francuskim carem Napoleonom III, dove{}e
1859. godine do sloma Bahovog apsolutizma. Te godine umro je i ban Jela~i},
ve} uveliko pomra~ene svesti. Daju}i zavr{nu ocenu o wegovoj zna~ajnoj
istorijskoj ulozi, [i{i} precizira: “Poslije vjekova na{ao se u wemu
opet ban, za kojim je stajalo ~itavo Hrvatstvo od Drave do Boke Kotorske i
od u{}a Save u Dunav do mora, {tavi{e, i turska Bosna spomiwala je s odu-
{evqewem wegovo ime... Jela~i} je bio, bez svake sumwe, iskren i odan jugo-
slavenski patriot, ali ipak u prvom redu austrijski oficir onoga vreme-
na, to jest: ~ovjek slijepo odan be~kom dvoru i wegovim dinasti~kim inte-
resima.” (str. 433.)
|) Hronologija birokratske borbe Hrvata za dràvnu samostalnost
Pro{ireni sastav Dràvnog ve}a 1860. u Be~u je raspravqao o federa-
listi~kim i centralisti~kim alternativama austrijske budu}nosti, a pre-
vagu su odneli federalisti, teè}i priznawu politi~ko-istorijskog indi-
vidualiteta zemaqa koje su na razli~ite na~ine u{le u sastav Austrijskog
carstva. Pri tom je biskup [trosmajer zahtevao da se “hrvatski jezik” uve-
de u slu`benu i {kolsku upotrebu, kao i da se Dalmacija prikqu~i Banovi-
ni Hrvatskoj i Slavoniji. U sukobu po tom pitawu u Dalmaciji su nastale
Hrvatska narodna i autonoma{ka italijanska stranka. Na [trosmajerov
predlog iste godine je za novog bana imenovan baron Josip [ok~evi}, koji
po dolasku u Zagreb “izjavi da ga je car opunovlastio da odmah uvede u urede
hrvatski jezik. Sada su brojni tu|inski “Bahovi husari” ostavili Hrvatsku,
a wihova su mjesta zapremili oni doma}i sinovi koji su dosad vrijedili kao
“nepouzdani”. Tim je doga|ajem opet oìvio politi~ki ìvot u Hrvatskoj,
sputavan ~itavog decenija, pa zato i nije ~udo {to je u prvi ~as ~esto poka-
zao veoma bu~nih znakova. Sa zagreba~ke su pozornice protjerani wema~ki
glumci (25. novembra 1860), pa se po~elo glumiti samo na hrvatskom jeziku.”
(str. 434.) Oktobarskom diplomom “car vrati Ugarskoj i Hrvatskoj ustav, a
obe}a ga ostalim zemqama. Osim toga ~ini razliku izme|u poslova zajed-
ni~kih svim zemqama Monarhije, o kojima ima raspravqati Dràvno vije-
}e (kao centralni parlament), i onih svake pojedine zemqe koji pripadaju
djelokrugu zemaqskih sabora.” (str. 434.) Kako je tada obnovqena Ugarska
dvorska kancelarija, Banska konferencija u Zagrebu je krajem 1860. zatra-
ìla od cara da se formira i Hrvatsko-slavonska dvorska kancelarija, po-
navqaju}i i ranije zahteve o jeziku i prikqu~ewu Krajine, Dalmacije, Is-
tre i Kvarnerskih ostrva. Car je tada u Be~u formirao kao privremeni or-
gan Hrvatski dvorski dikasterij, “hrvatski” jezik uveo kao slu`beni i na-
loìo da se dalmatinski poslanici pozovu na Bansku konferenciju. Me|u-
tim, Dalmatinci se nisu odazvali, a Me|umurje je vra}eno Ugarskoj, dok su
“talijana{i” u Rijeci traìli da se i ovaj grad opet ustupi Ma|arima.
260
Zbog velikog nezadovoqstva Ma|ara Oktobarskom diplomom, car je
1861. izdao Februarski patent, kojim je Carsko ve}e progla{eno za cen-
tralni parlament sa aristokratskim gorwim i predstavni~kim dowim do-
mom, dok je povodom Dalmacije kona~no re{ewe izri~ito odloèno. Te go-
dine se prvo sastao ugarski sabor, na koji je car pozvao i zastupnike hrvat-
skog sabora “na budu}e pomazawe i sve~ano krunisawe za kraqa ugarskoga i
dalmatinsko-hrvatsko-slavonskoga, koje se obavqa jednim istim ~inom”
(str. 437.), kako [i{i} citira verovatno slu`beni carski poziv, mada to
ne navodi. Ugarski sabor je odbio da {aqe poslanike u be~ko Dràvno ve-
}e, traè}i da Ma|arska ostane samo u personalnoj uniji sa Austrijom i da
joj se vrate sve nadle`nosti i teritorijalna prava iz 1848. godine. Gotovo
istovremeno, dalmatinski sabor u Zadru je odbio da izabere svoje izaslani-
ke za hrvatsko-slavonski sabor u Zagrebu, ali je izabrao zastupnike u be~ko
Dràvno ve}e. Hrvatsko-slavonski sabor u Zagrebu ponovio je caru zahtev
da naloì da Vojna krajina po{aqe svoje zastupnike na ovaj sabor, ponovo
traè}i da se Dalmacija, Dubrovnik, Boka Kotorska i Kvarnerska ostrva
prikqu~e Hrvatskoj i Slavoniji. Car je samo naredio da Vojna krajina po-
{aqe zastupnike u Zagreb, koji bi saborsko zasedawe napustili ~im se
okon~a raspravqawe dràvnopravnih pitawa. O ostalim zahtevima uop{te
se nije izjasnio. “U me|uvremenu su izvr{eni izbori u Srijemu i u Vojnoj
krajini, i tako do|o{e sada prvi put na hrvatski sabor kao nov politi~ki
faktor Srbi.” (str. 440.)
Hrvatsko-slavonski sabor je zakqu~io da je 1848. prestala zakonodavna,
upravna i sudska veza Ugarske i Hrvatske, te da ih nadaqe povezuje samo li~-
nost zajedni~kog vladara i ceremonijal wegovog krunisawa. “Uza sve to
ipak je Hrvatska voqna stupiti s Ugarskom u realnu uniju, ali tek onda kad
Ugarska pravovaqano prizna samostalnost i neodvisnost Hrvatske i wezi-
nu teritorijalnu cjelokupnost.” (str. 440.) Ta teritorijalna celokupnost
podrazumevala je, kako nagla{ava [i{i}, Dalmaciju, Hrvatsku i Slavoni-
ju, koju su ~inile rije~ka, zagreba~ka, vara`dinska, krièva~ka, poè{ka,
viroviti~ka i sremska ùpanija, kao i Vojnu krajinu, koja je obuhvatala li~-
ku, oto~ku, ogulinsku, sluwsku, prvu i drugu bansku, krièva~ku, |ur|eva~ku,
gradi{ku, brodsku i petrovaradinsku regimentu. Naziv Dalmacija tu je sa-
mo formalno une{en, jer je wenom teritorijom neposredno Be~ upravqao,
pa sa Ugarskom nije imala nikakve organske veze. Uz to su saborski zastup-
nici ispostavili zahtev da im se vrati Me|umurje. Ali, hrvatsko-slavon-
ski sabor je zakqu~io da ne {aqe poslanike u Dràvno ve}e jer “Hrvatska
nema nikakvih zajedni~kih posala s Austrijom.” (str. 441.) Iste godine
osnovano je Kraqevsko namesni~ko ve}e kao hrvatsko-slavonska vlada ko-
jom predsedava ban, kao i Hrvatska dvorska kancelarija na ~elu sa Ivanom
Maùrani}em u zvawu tajnog dvorskog savetnika. Maùrani} je formirao
Samostalnu stranku, teè}i da Hrvatska u|e u realnu uniju sa Austrijom,
dok je Narodna stranka [trosmajera i Ra~kog htela uniju sa Ugarskom.
Banska konferencija od 1865. utvrdila je nova saborska izborna pravi-
la tako {to je broj velika{a koji direktno ulaze u sabor smawen sa 79 na 24,
odre|eno 10 mesta za katoli~ke prelate, kao i da se bira 74 (ranije 120)
261
zastupnika iz Hrvatske i Slavonije, a 55 iz Vojne krajine. Na izborima, ko-
ji su odmah potom odràni, dve tre}ine mandata osvojila je Narodna stran-
ka u Hrvatskoj i Slavoniji, dok su u Vojnoj krajini sva mesta osvojili samo-
stalci, mahom oficiri odani Be~u. Tada je car ukinuo Dràvno ve}e, jer je
wegov rad u ve}ini zemaqa opstruisan. Sabor Hrvatske i Slavonije se 1886.
izjasnio za zajednicu sa Ugarskom, ali pod uslovom da on bude ravnopravan
i statusno izjedna~en sa ugarskim saborom. Me|utim, dvomese~ni pregovo-
ri dve saborske delegacije u Be~u, po tom pitawu, bili su neuspe{ni. [tro-
smajer je tom prilikom zakqu~io da Ma|ari “nas ne èle da imadu uza se kao
ravnopravan narod, ve} pod sobom kao podloàn.” (str. 444.) Poraz kod Sa-
dove 1866. u ratu protiv Pruske toliko je oslabio Austriju, da je car 1867.
morao pristati na austro-ugarsku nagodbu kojom je ~itava dràva podeqena
na austrijski i ma|arski deo, kao dve samostalne dràve koje imaju svoje
parlamente, sa posebnim zakonodavstvom, upravom i sudstvom. “Zajedni~ki
su objema dràvama samo li~nost vladara, zatim spoqni poslovi s diplo-
matskim i trgova~kim zastupawem u stranim dràvama, vojska s mornari-
com i votirawe nov~anih sredstava za pokri}e zajedni~kih poslova koji su
podvrgnuti kontroli zasebnih odbora austrijskog i ugarskog parlamenta
(obi~no zvanih delegacije), a sastaju se na vije}awe svaki odbor za sebe iz-
mjeni~no u Be~u i u Pe{ti. Tim odborima, i to svakome napose, odgovorni
su ministar spoqnih poslova, rata i zajedni~kih financija. Rat navije{ta
i mir sklapa bez ikakva parlamentarnog ograni~ewa sama kruna, a kraq
upravqa i vojskom kao wezina vrhovna glava. U teritorijalnom pogledu
Austrija je sebi pridràla Dalmaciju, a Ugarskoj izru~ila uz Erdeq i Hr-
vatsku da se s wome samostalno nagodi.” (str. 447.)
Jo{ dok su trajali ti austrijsko-ma|arski pregovori, u Hrvatskoj i
Slavoniji su shvatili kakvu opasnost predstavqa vezivawe za Ugarsku, pa je
donesen saborski zakqu~ak da se napusti koncept unije sa Ugarskom i poku-
{a neka nagodba sa Austrijom. Ali, ve} je bilo kasno, pa je sabor Hrvatske
i Slavonije jedino mogao odlu~iti da ne {aqe poslanike na ugarski sabor
1867. godine, da prisustvuju krunisawu Franca Jozefa za ugarskog kraqa. Na
ponovnim saborskim izborima te godine, uz promewene izborne propise,
unionisti dobi{e skoro ~etiri petine zastupnika, koji odmah izabra{e
regnikolarnu deputaciju radi postizawa nagodbe sa sli~nim telom ugar-
skog sabora. Tekst nagodbe ubrzo je sa~iwen i u wenom uvodnom delu se is-
ti~e da nagodbu sklapaju kao ravnopravni faktori “Kraqevina Ugarska sje-
diwena s Erdeqom i kraqevina Hrvatska i Slavonija za izravnawe posto-
jav{ih izme|u wih dràvnopravnih pitawa.” (str. 449.) U woj se isti~e da
su sve zemqe ugarske krune Sv. Stjepana nerazdruìve, a da su toj kruni ve-
kovima pravno i fakti~ki pripadale Hrvatska i Slavonija, pa da one, uz
Dalmaciju, ~ine istu dràvnu zajednicu sa Ugarskom, u koju je ukqu~en i Er-
deq. U me|unarodnim odnosima “istupaju kao jedno dràvno tijelo, ali u
svim unutra{wim poslovima ~ini svaka zemqa nezavisnu politi~ku jedi-
nicu. U tom smislu se i kaè “da su kraqevine Hrvatska i Slavonija poli-
ti~ki narod, imaju}i posebni svoj teritorij.” (str. 449.) Zajedni~ki vladar
se kruni{e jedinstvenim ~inom, ali se original wegove zakletve, pored ma-
|arskog, izdaje i na “hrvatskom” jeziku. Autonomija Hrvatske i Slavonije u
262
zakonodavstvu, upravi itd. je potpuna. Predvi|eno je osnivawe zajedni~kih
ministarstava “financija, poqodjelstva, trgovine i narodne odbrane, kod
kojih se imaju osnivati zasebni hrvatski odsjeci.” (str. 449.) Zajedni~ki sa-
bor svih kraqevina ugarske krune raspravqa o zajedni~kim poslovima, a
propisana je mogu}nost kori{}ewa “hrvatskog” jezika, kao i sjediwenog gr-
ba Dalmacije, Hrvatske i Slavonije i wihove zastave, uz ma|arski grb i za-
stavu. Uz to se ugarski sabor obavezao da }e podràvati prikqu~ewe Vojne
krajine i Dalmacije Hrvatskoj i Slavoniji. Pitawe Rijeke je odloèno, ali
je prilikom usvajawa nagodbe ugarski sabor usvojio zakqu~ak da Rijeka ne-
posredno pripada Ugarskoj. Franc Jozef je potvr|uju}i nagodbu zatraìo
da se i rije~ko pitawe sporazumno re{i, uz u~e{}e Rije~ana. Gra|ani Rije-
ke su u ubedqivoj ve}ini bili pristalice ma|arske opcije, {to je prevagnu-
lo 1870. godine uspostavqawem rije~kog upravnog provizorijuma pod inge-
rencijom centralne vlasti, kao privremeno re{ewe, koje je ostalo na snazi
sve do 1918. godine.
e) Od {ovinizma do saveza sa Srbima
Narodna stranka, koja je pobedila na saborskim izborima 1872. godine,
nije bila zadovoqna nagodbom jer je po wenim odredbama “autonomna hrvat-
ska vlada podvrgnuta uplivu ugarske vlade, pa i nije drugo nego samo re-
fleks ugarskoga ministarstva jer, dokle god bude ban ovisan od ugarskoga
ministra predsjednika, dotle ne moè da bude govora o hrvatskoj autonom-
noj vladi.” (str. 456.) Ovakav stav narodwaci su izneli u svom manifestu ko-
jim je osporavana pravovaqanost nagodbe, dok je jo{ 1871. Eugen Kvaternik
pobunio ogulinsku regimentu i proglasio Hrvatsku za nezavisnu dràvu.
Posle tri dana likvidirali su ga vlastiti qudi, pobiv{i i wegove najbli-
è saradnike. Na vest o toj pobuni car je poverio ugarskoj vladi da sve hr-
vatsko-slavonske poslove uredi po sopstvenoj voqi. Novi saziv hrvatskog
sabora sastao se tek u januaru 1872. godine, ali ga je car raspustio ~im je iza-
brao Ivana Maùrani}a za svog predsednika. Maùrani} je 1873. imenovan
za bana, kao prvi nosilac te funkcije koji nije bio plemi}kog porekla. U
vreme srpskog ustanka 1876. u Bosni i Hercegovini, ban Maùrani} je ma-
sovno hapsio vi|enije Srbe u Hrvatskoj i Slavoniji, zatvarao srpsko-pra-
voslavne crkvene {kole, dok su vladini zastupnici na saborskim sednica-
ma izjavqivali da u Hrvatskoj i nema Srba, nego su to pravoslavni Hrvati.
Franc Jozef je 1881. prikqu~io Vojnu krajinu Hrvatskoj i Slavoniji. Te go-
dine su u Zagrebu i Hrvatskom zagorju izbili nemiri zbog novih grbova ko-
je je propisao ugarski ministar finansija, ali oni ubrzo poprimi{e anti-
semitski karakter. Nemire je smirio kraqevski komesar general Herman
Ramberg, a 1883. na predlog ugarske vlade car je za novog bana imenovao gro-
fa Dragutina Kuen-Hedervarija, istaknutog ma|arskog plemi}a i propo-
vednika ugarske ideje o dràvnom jedinstvu. On je slomio opoziciju i paci-
fikovao Hrvatsku i Slavoniju, ostaju}i na banskom poloàju punih dvade-
set godina.
[i{i} tvrdi da je ban Kuen-Hedervari najve}u snagu crpeo “iz zate~e-
ne zavade Hrvata i Srba, koju je on prora~unatim favorizirawem Srba jo{
i oja~ao. Zato je reìm grofa Kuen Hedervarija do{ao u krizu onaj dan kad
263
su se Hrvati i Srbi najzad ipak na{li na zajedni~kom radu protiv mayar-
skoga sistematskog gaèwa nagodbe s jezovitim napredovawem i brojem
mayarskih, toboè “privatnih èqezni~arskih” {kola u Hrvatskoj i Sla-
voniji. Taj pokret zblièwa i zajedni~kog rada Hrvata i Srba djelo je hr-
vatske i srpske omladine, a zapo~eo je u ono àlosno vrijeme kad su izbori
od 1901. i veliki protusrpski izgredi u Zagrebu (1. i 2. septembra 1902) po-
kazali jasno svemu svijetu da je tada{we opoziciono narodno vodstvo Hrva-
ta i Srba postalo nemo}no.” (str. 461.) Do jo{ ve}ih i krvavih nemira do-
{lo je 1903. godine, pre svega u Zagrebu, Zagorju i na Primorju, posle kojih
je Kuen-Hedervari morao podneti ostavku na banski poloàj. Godine 1905.
formirane su tri nove politi~ke partije: Srpska samostalna stranka, Hr-
vatska napredna stranka i Hrvatska seqa~ka stranka. Iste godine su hrvat-
ski, dalmatinski i istarski opozicionari usvojili Rije~ku rezoluciju, ko-
jom je Ma|arima ponu|eno pomirewe, obnovqeno insistirawe na prikqu~e-
wu Dalmacije Hrvatskoj i Slavoniji, kao i ispostavqeni zahtevi za uvo|e-
we demokratskih prava i gra|anskih sloboda. Na to su Srpska samostalna
stranka i Srpska radikalna stranka iz Hrvatske i Slavonije usvojile Za-
darsku odluku, kojom su izrazile spremnost i saglasnost sa srpskim posla-
nicima u be~kom parlamentu i dalmatinskom saboru, da podrè zahteve hr-
vatskih politi~kih partija pod uslovom da one priznaju ravnopravnost srp-
skog naroda sa hrvatskim.
To je dovelo do stvarawa koalicije hrvatskih i srpskih opozicionih
partija, u kojoj nije u~estvovala samo stranka Josipa Franka, i, kako dodaje
[idak, Hrvatska seqa~ka stranka bra}e Radi}a. Hrvatsko-srpska koalici-
ja je odmah izdala manifest o garantovawu ravnopravnosti i slobode srp-
skog naroda. Ve} na saborskim izborima 1906. godine koalicija je porazila
unionisti~ku Narodnu stranku, a naredne, 1907. godine, dokazala sposob-
nost da merama opstrukcije skoro blokira rad centralnog sabora u Pe{ti.
Trijumf Koalicije ponovqen je i na izborima 1908. godine, pa je tada{wi
ban Levin Rauh pribegao bezakowu i nasilni~koj vladavini. Hrvatsko-srp-
ska koalicija je te godine ipak uzdrmana zbog razli~itih srpskih i hrvat-
skih stanovi{ta po pitawu austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine.
Usledio je sistematski progon istaknutih Srba i poznati veleizdajni~ki
procesi u Zagrebu i Be~u, koji su vo|eni na osnovu falsifikovanih doku-
menata o navodnim wihovim konspirativnim vezama sa zvani~nim Beogra-
dom. Koalicija je do po~etka Prvog svetskog rata jo{ tri puta pobe|ivala
na izborima.
5. Neutemeqenost
navodnih dokaza u stvarnom stawu
Poput Vjekoslava Klai}a, Tadije Smi~iklasa i Ivana Kukuqevi}a,
[i{i} neprekidno govori o ugarsko-hrvatskom kraqevstvu, ugarsko-hrvat-
skom kraqu itd., {to nema nikakvog utemeqewa u stvarnom stawu. Pored to-
ga, i on insistira na nazivu Hrvatska za celu teritoriju Hrvatske, Slavo-
nije, Vojne krajine, pa i Dalmacije, iako istorijske ~iwenice svedo~e dru-
ga~ije. Sabor i ban su sve do 1918. godine bili dalmatinsko-hrvatsko-sla-
264
vonski. Vlastiti izum, koji promovi{e kao “Panonsku Hrvatsku”, [i{i}
je plasirao u zrelijem dobu svog istoriografskog rada i nakon duèg luta-
wa i tragawa za optimalnom varijantom koja }e se uklopiti u savremeni na-
cionalno-ideolo{ki kontekst. Tako je “Panonskoj Hrvatskoj” prethodio
naziv “Posavska Hrvatska”, koji, na primer, [i{i} koristi u svom trotom-
nom delu “Hrvatska povijest”, objavqenom 1906, 1908. i 1913. godine u Zagre-
bu u izdawu Matice hrvatske. On tu pi{e: “U staroj Panoniji izme|u Dra-
ve, Save i Kapele planine obrazovala se posebna hrvatska oblast, u kojoj je
do XVI vijeka ìvjelo ime slavonsko, odatle toj oblasti i ime u latinskim
slu`benim ispravama Slavonija, a u hrvatskim Slovinci. Ovu }emo oblast
zvati Posavska Hrvatska.” (kwiga prva, str. 32.) [i{i} uop{te i ne poku-
{ava da objasni za{to i na osnovu ~ega tu oblast naziva “Posavska Hrvat-
ska”. On je tako naziva i gotovo. Kad mu se posle vi{e godina u~ini da ta-
kav naziv nije ba{ najsre}nije izabran, on ga opet potpuno samovoqno pro-
meni u “Panonsku Hrvatsku”.
Da bi to {to vi{e zamaglio, [i{i} prenebregava u nauci potpuno ne-
spornu ~iwenicu da su Srbi i Hrvati na Balkan do{li s ve} uveliko for-
miranim plemenskim nazivima i razvijenom kolektivnom i pojedina~nom
sve{}u o pripadnosti etni~koj zajednici sa srpskim ili hrvatskim atribu-
tom. Umesto toga, on nudi sopstvenu ve{ta~ku konstrukciju prema kojoj se
na zapadnom delu Balkanskog poluostrva dogodilo “da se jedan isti narod,
iznajprije poznat pod imenom Slavena, stao kupiti oko dva plemenska ime-
na, Hrvata i Srba; kako se ve}ma pro{irila politi~ka vlast jednoga ili
drugoga plemena, tako je i odnosno ime obuhvatalo sada ve}i, sada mawi pro-
stor.” (str. 32.) Ovakva teza docnije ostavqa dosta prostora da se denacio-
nalizovani Srbi, koji su pre{li na rimokatoli~ku veru, proizvoqno nazi-
vaju Hrvatima. Ako su Srbi i Hrvati zaista jedan isti narod, onda je svejed-
no da li }e se nazivati svojim srpskim ili hrvatskim nazivom, ali se ipak
za svaki slu~aj insistira da se kad god je to ikako mogu}e, pa ~ak i kad to za-
ista ne predstavqa iole ozbiqan pristup, nazivaju Hrvatima.
U ovoj kwizi [i{i} sledi i fantazmagoriju o “Crvenoj Hrvatskoj”,
koju je u “Pregledu povijesti hrvatskog naroda” sasvim napustio, a i razlo-
`noj kritici podvrgao ma{tovitu fabulu iz “Letopisa popa Dukqanina”,
navode}i za wega da je najverovatnije bio Srbin rimokatoli~ke vere. Ovde
on pi{e: “U prvi kraj obuhvatalo je hrvatsko ime (narod) sav prostor {to
se {irio izme|u Ra{e i Drima, te mora i Drine. Taj se prostor raspadao na
Bijelu Hrvatsku od Ra{e do Cetine; Bosnu oko gorweg tijeka rijeke Bosne,
te Crvenu Hrvatsku od Cetine do Drima. Crvenu Hrvatsku sa~iwavale su
ove mawe oblasti: Neretqanska izme|u Cetine i Neretve, Zahumska (Hum-
ska zemqa) od Neretve do Dubrovnika, Travuwska od Dubrovnika do Kotora
i Dukqanska od Kotora do Drima.” (str. 32.) A gde je tu Slavonija? Kako to
da hrvatsko ime nikada nije i wu obuhvatalo? [i{i} i ne poku{ava da to
objasni, ali ne odustaje da Slavoniju zove Posavskom Hrvatskom, ili ne{to
kasnije Panonskom Hrvatskom.
Utoliko je ovakva [i{i}eva konstrukcija neverovatnija kad se ima u
vidu da su kroz celi sedmi, sve do pred kraj osmog veka, Slavonci bili pod
avarskom dominacijom ili bar avarski saveznici, a Srbe i Hrvate je Ira-
265
klije pozvao na Balkan jer su se ve} u ratovima istakli kao avarski protiv-
nici. Na strani Avara Slavonci su 797. ratovali protiv frana~ke vojske
Pipina Malog, sastavqene od Bavaraca i Langobarda, a 798. porazio ih je
furlanski markgrof Erik i ovladao Slavonijom do Dunava, potisnuv{i
tako avarski uticaj za sva vremena. U okviru frana~ke dràve Slavonija je,
poput Istre, Krawske i [tajerske, bila pod vla{}u furlanskog markgro-
fa, dakle deo frana~ke provincije Furlanije. Tako su po~etkom devetog ve-
ka Slavonci pokr{teni, a u crkveno-organizacijskom pogledu bili su u nad-
le`nosti akvilejskog patrijarha. Hrvatska je u to vreme bila pod vizantij-
skom vla{}u, da bi tek nakon vizantijsko-frana~kog rata 803. pripala
Francima i pod wima ostala do 878.
Godine 804. i Dalmacija se predala Francima, {to je dovelo do novog
rata Karla Velikog sa Vizantijom, u kome je vizantijska vojska pobedila i
povratila Dalmaciju. Nigde u izvorima nema nikakvog upori{ta za tezu da
je slavonski knez Qudevit bio Hrvat. Svuda se govori iskqu~ivo o Slave-
nima ili Slovincima kao stanovnicima Slavonije, a da su isto~no i ju`no
od Slavonije ìveli Srbi. I sam [i{i} pi{e kako su se na istoku Qude-
vitu “pridruìla oba srpska plemena, Brani~evci i Timo~ani, koja nedav-
no od svoje voqe zamijeni{e bugarsko gospodstvo frana~kim.” (str. 36.) Kad
je 822. Qudevit morao da napusti Sisak kao svoje sedi{te, “prebjeè preko
granice k Srbima.” (str. 36.) Razume se, nije i{ao preko cele Slavonije na
istok da bi prebegao Srbima Brani~evcima ili Timo~anima, nego preko
najbliè granice, reke Save, na jug Srbima. Uostalom, kad su Franci tada
pokorili celu Slavoniju, pokorili su i Srbe Brani~evce koji su ìveli u
ju`nim predelima dana{weg Banata. S druge strane, kako sam [i{i} kaè,
“me|u Srbima ne odrà se Qudevit dugo, jer ubiv{i prijevarom (ne zna se
za{to) svoga doma}ina, nekoga srpskoga ùpana, morade odavle pobje}i u
Bijelu Hrvatsku, gdje na|e zakloni{ta u Qudemi{la, ujaka kneza Borne.”
(str. 37.) Nije iz te srpske zemqe, u koju se prvobitno sklonio, Qudevit be-
ào u nekakvu “Bijelu Hrvatsku”, nego u jedinu Hrvatsku koja je tada posto-
jala. Da li je to bekstvo bilo preko Vrbasa ili preko Une, kao grani~ne re-
ke, jo{ uvek je vrlo te{ko ustanoviti.
Sve te ~iwenice nimalo ne smetaju [i{i}u da zakqu~i da Qudevita
vaqa ubrojiti me|u najva`nije li~nosti u staroj hrvatskoj povijesti. On je
bio jedini hrvatski vladar koji je umio makar i na kratko vrijeme oko sebe
okupiti velik dio Slovenaca i Srba, upravqaju}i svom zemqom od izvora
Drave, Save i So~e do u{}a Timoka u Dunav.” (str. 37.) “Hrvatski” vladar
koji je okupio Slovence, Slavonce i Srbe, ali ni jednog jedinog Hrvata! Za-
ista groteskna istoriografija. I kasnije slavonske knezove, Ratomira, za
koga istorijski dokumenti govore da se odmetnuo od Franaka, pa im se opet
pokorio kad je poraèn 838. godine; zatim Mutimira, koji je 870. Slavoniju
podveo pod nadle`nost Svetog Metodija kao slovenskog mitropolita; Mu-
timirovog naslednika kneza Braslava koji je 884. putovao u okolinu Be~a da
se pokloni frana~kom caru Karlu III Debelom; sve wih [i{i} proizvoq-
no naziva posavsko-hrvatskim knezovima. Po{to je sve do jedanaestog veka
postojala hrvatska dràva kao kneèvina ili Hrvatsko kraqevstvo, tada joj
266
se prikqu~ila Dalmacija, pa i [i{i} potvr|uje da je ubudu}e “i dràvno
ime u slu`benim aktima glasilo Hrvatska i Dalmacija.” (str. 76.) Za uvo|e-
we naziva Slavonija on posve neuverqivo okrivquje Nemce i Mle~ane kao
tu|ince, pa kaè: “Eto, tako su se pored “dràva hrvatska”, toga jedinoga na-
rodnoga naziva, ve} u to drevno doba nadovezala jo{ dva imena, nametnuta
od tu|inaca, koja su vremenom dobila posebno geografsko znamenovawe.”
(str. 76.) Wemu ni{ta ne zna~i {to Slavonci izvorno govore i drugim jezi-
kom, kajkavskim, za razliku od hrvatskog – ~akavskog. [to se Dalmacije ti-
~e, u woj je ìveo sasvim drugi narod, romanski, ~iji je materwi jezik bio
dijalekat latinskog ili italijanskog, a obuhvatala je samo primorske gra-
dove i ostrva. O~igledno je da su Slavonija i Dalmacija odvajkada ne{to
drugo u odnosu na Hrvatsku. One su u pojedinim istorijskim periodima mo-
gle biti zajedno sa Hrvatskom, ali nikada nisu bile delovi Hrvatske.
I [i{i} i svi ostali hrvatski istori~ari, kad pi{u istoriju Hrvat-
ske pi{u o onome {to je i [i{i} ranije nazivao “Bijelom Hrvatskom”, pa
posle odustao. Oni sporadi~no prisvajaju Bosnu, Neretqansku kneèvinu,
Hum, Travuniju, Dubrovnik i Dukqu, ali wihovu istoriju, bogatu i s obiqem
izvornih dokumenata, nisu u stawu da dosledno inkorpori{u u hrvatsku. I
“Pakta konventa”, iz 1102. godine, odnosila su se samo na prikqu~ewe Hr-
vatske, s teritorijom od Cetine do Gvozda, Ugarskoj. S druge strane, vrlo je
zna~ajan podatak da je splitska nadbiskupija sve do pred kraj jedanaestog ve-
ka obuhvatala osorsku, kr~ku, rabsku, zadarsku, skradinsku, stonsku, dubro-
va~ku, kotorsku, duvawsku i sisa~ku biskupiju. Split je tada ~vrsto bio pod
vizantijskom vla{}u. Ve} kad je Dalmacija prikqu~ena Hrvatskoj dolazi do
radikalnih promena. [i{i} navodi da je 1067. godine osnovana barska nad-
biskupija, ali tendenciozno pre}utkuje podatak da je barski nadbiskup od-
tad pa zauvek imao titulu primasa Srbije, a pod wegovom jurisdikcijom na-
lazila se i Bosna. Za{to barski nadbiskup nije bio primas “Crvene Hrvat-
ske”? êtiri godine kasnije formirana je kninska biskupija i kninski bi-
skup je dobio hrvatski atribut. Uostalom, i sam [i{i} to potvr|uje, opi-
suju}i kakve je tada promene doìvela splitska (“spletska” – kako on kaè)
biskupija: “Utemeqewem nadbiskupije u Baru (1067) izgubi ona sve ju`ne bi-
skupije i Bosnu, a utemeqewem triju novih biskupija ninske, biogradske i
kninske (1071) ste~e na sjeveru tri nova sufragana. Najva`nija je kninska
biskupija, kojoj se vlast protezala sve do Drave, a biskup joj nosio ime hr-
vatskog biskupa (Kroacie episkopus).” (str. 78-79.)
Nebulozna [i{i}eva teza, uporno ponavqana u radovima skoro svih
hrvatskih istori~ara devetnaestog i dvadesetog veka, da je Slavonija “od
starine ~isto hrvatska”, nikako se ne moè uklopiti u ~iwenicu da su Hr-
vatska i Dalmacija s jedne, i Slavonija, s druge strane, predstavqale dva ba-
nata u okviru Ugarske. Nad oba je formalno vladao herceg, obavezno kra-
qevskog roda, a svaki banat je imao svoga odvojenog bana. Ako u nekom peri-
odu nije bilo imenovanog hercega kraqevske krvi, onda je slavonski ban vr-
{io wegovu ulogu, a hrvatsko-dalmatinski mu je bio pot~iwen. Te stvari su
se mewale kako je Ugarska ostajala bez Dalmacije i velikih delova Hrvat-
ske, do situacije u kojoj je kraq imenovao dva bana koji su zajedni~ki vr{ili
267
banske du`nosti, pa do imenovawa jednog bana i uvo|ewa jedinstvene stale-
{ke skup{tine. Taj proces se vekovima odvijao, a uslovqen je gubitkom ce-
le Dalmacije i svo|ewem Hrvatske i Slavonije na ostatke ostataka “neka-
da{wih kraqevina”. Sam [i{i} skre}e pa`wu: “Kad nema hercega, onda
upravqaju banovi gotovo istom vlasti. U prvi kraj bio je samo jedan ban, no
od Bele III (IV) nalazimo ih po dva, i to napose za Hrvatsku i Dalmaciju, a
napose za Slavoniju; od Matije Korvina, kad bija{e ve} izgubqena Dalma-
cija i ju`na Hrvatska, ima ili samo jedan hrvatsko-dalmatinsko-slavonski
ban, ili dva ista. Taj se naslov sa~uvao sve do danas. Svaki ban imenovao je
sebi banovca (vicebanus); slavonski banovac bija{e redovito ùpan kri-
èva~ke, a hrvatski ùpan kninski.” (str. 204.) U trinaestom i ~etrnaestom
veku povremeno su slavonski banovi kovali svoj novac, takozvane banovce.
Moneta su bili dinari, obali i bagatini. Hrvatska i Dalmacija nikada ni-
su imale sopstveni novac, sve do Ante Paveli}a. Kunovina je bila samo po-
rez na zemqu.
a) Direktno ukqu~ivawe Slavonije u sastav Ugarske
Kada treba ne{to srpsko da se prisvoji, onda [i{i} govori o Srbima
i Hrvatima kao izvorno jedinstvenom narodu, kao i o jeziku hrvatskom ili
srpskom; onda su hajduci i uskoci podjednako hrvatski i srpski. Kada neki
qudi govore ~akavski, onda je to dovoqan dokaz da su oni zaista Hrvati, kao
neki navodno pohrva}eni Vlasi koji su neke svoje akte sa~inili na ~akav-
skom. Kada ne govore ~akavski, onda je ~iwenica da su katolici dovoqna da
bi bili progla{eni Hrvatima. Tako na jednom mestu [i{i} pi{e: “Hajdu-
ci su oni zaslu`ni qudi, koji su u narodu hrvatskomu i srpskomu kroz ~ita-
vo vrijeme turskoga ropstva podràvali misao na slobodu i oslobo|ewe.”
(kwiga druga, str. 115.) Sewski uskoci su, po wemu, prete`no Hrvati, jer su
bili katolici, iako nisu nikad govorili ~akavski; ali me|u wima je bilo
dosta pravoslavnih Srba, pa i Italijana. Tu je i primer Dalmacije, “gdje se
narod hrvatski i srpski odmah na prvi glas o porazu turske vojske pod Be-
~om podiè na oru`je pod svojim opjevanim vo|ama Stojanom Jankovi}em i
Ilijom Smiqani}em.” (str. 124.) Re~ je o iskqu~ivo srpskim junacima, koji
su bili u mleta~koj slu`bi. Komandovali su Srbima, mo`da i malim delom
Srbima katolicima, ali tu nije bilo nikakvih Hrvata. Uostalom, sve teri-
torije koje su oslobodili od Turaka, prikqu~ene su Veneciji.
Povodom preotimawa Like i Slavonije od Turaka i wihovog prikqu~e-
wa Austriji, [i{i} sad govori o Srbima kao stranim elementima jer oni
tu nisu objekat prisvajawa, nego faktor gotovo nepremostive smetwe hrvat-
skim aspiracijama. Tako pi{e: “Ono zemqi{te, {to su carevci i Hrvati
osvojili, tek je po starom imenu bilo hrvatsko; ina~e ponajvi{e opusto{e-
no i naseqeno najve}im dijelom stranim elementima, u prvom redu Srbima.
Osim toga, ne htjede dvor osvojenih zemaqa sjediniti s materom zemqom, ve}
priklopi Liku i Slavoniju dvorskoj komori.” (str. 127.) Tu je i manir, stal-
no prisutan kod [i{i}a i ostalih hrvatskih istoriografa, da se, kad god
ima i Hrvata vojnika u ne~ijoj vojsci, govori kao da je i sama vojska hrvat-
ska, pa tako redovno ide konstrukcija “ugarska i hrvatska vojska”, “Ma|ari
i Hrvati”, “Hrvati i carevci”, itd. Gde su tu u osvajawu Slavonije i Like
268
bili Hrvati uz carevce? Mo`da je poneki bio pod carevcima, i sigurno ih
je tu bilo, ali nijedan nije bio sa carevcima. Uostalom, koliko je tada{wim
navodnim Hrvatima bilo stalo da se zaista Slavonija prikqu~i Hrvatskoj,
najboqe svedo~i podatak da je na ugarskom dràvnom saboru u Poùnu 1751.
godine, na kome su prisustvovali i hrvatski velika{i, viroviti~ki ùpan
Antun [pi{i} Japranski predloìo “da bi u napredak tri novoure|ene
slavonske ùpanije {iqale svaka po jednoga poslanika na sabor ugarski,
kao {to to ~ine ~isto ugarske ùpanije; predlog podkrijepi time {to su i
onako pomenute ùpanije ure|ene na Ugarsku, te prinose toliko nameta, kao
ove, pa stoga }e boqe biti da do|u pod palatine; to jest jasnijim rije~ima,
podùpan [pi{i} predloìo je neka se Slavonija odcijepi od Hrvatske i
sjedini s Ugarskom.” (str. 139.) To je prihva}eno, pa je ban u Slavoniji zadr-
ào sudsku funkciju, a administrativno je Slavonija prikqu~ena direktno
Ugarskoj.
b) Katoli~anstvo kao spona izme|u Hrvata i Ma|ara
Sedam vekova ìvota hrvatskog naroda pod ma|arskom vla{}u [i{i},
ne spore}i o{tre sukobe ali samo kao izuzetnu pojavu, naziva hrvatsko-ma-
|arskim prisnim prijateqstvom i savezni{tvom. “Hrvate i Ma|are spaja-
la je u prvom redu vjera katoli~ka” (str. 2, kwiga tre}a), iako su se oba na-
roda dugo kolebala izme|u isto~ne i zapadne hri{}anske crkve. “Da je
Ugarska kona~no pristala uz isto~no-pravoslavnu crkvu, bila bi se tijekom
stoqe}a nesumwivo prometnula u slavensku dràvu, ba{ onako, kako se to
zbilo u Bugarskoj; da se opet Hrvatska priklonila istoj crkvi, ne bi se mo-
`da nikad izgradila bila razlika izme|u Hrvata i Srba, ve} bi se oba ple-
mena vaqda jo{ pred kraj XI vijeka stopila u jedan politi~ki narod s jednim
etni~kim imenom, bilo hrvatskim, bilo srpskim. Ali Ugarska i Hrvatska
odlu~ile su se nakon definitivnog raskola u kr{}anskoj crkvi (1054) zau-
vijek za zapadnu crkvu i Rim, a time bje{e i za ~itavo docnije vrijeme jasno
ozna~en pravac i put, kojim je morala po}i historija wihova; ma|arstvo spa-
slo se od poslavewewa, dok se hrvatstvo kroz vijekove znatno udaqilo od
najbliè im susjedne bra}e Srba.” (str. 3.) Bar {to se srpsko-hrvatskih re-
lacija ti~e, ova je teza apsolutno neta~na. Hrvatima su etni~ki izvorno
mnogo bliì Slovenci, êsi i Poqaci nego Srbi. Krajem jedanaestog veka
ne bi do{lo do stapawa Srba i Hrvata u jedan politi~ki narod, da su oni
istoj veri i crkvi pripadali, jer je i narednih sto godina ve}ina Srba bi-
la katoli~ka, pa im je i papa kraqeve krunisao, sve dok Sveti Sava Nema-
wi} nije osnovao srpsku nacionalnu crkvu, odnosno autokefalnu Srpsku
pravoslavnu crkvu.
Druga jaka spona izme|u Hrvata i Ma|ara, kako navodi Ferdo [i{i},
jeste latinski jezik kao slu`beni u dràvi, op{teprihva}eni u javnom i
kulturnom ìvotu, ali dominiraju}i “i u privatnom op}ewu inteligenci-
je, kako hrvatske tako i ma|arske.” (str. 4.) Tome dodaje jo{ dva va`na fak-
tora povezivawa, koje predstavqaju zajedni~ki stale{ki interesi plemstva
i sve{tenstva, kao i zajedni~ka odbrana od spoqa{wih neprijateqa. Dal-
matinsko, hrvatsko i slavonsko plemstvo je imalo sva prava kao i ugarsko, pa
i ne{to vi{e od toga. Me|utim, to {to [i{i} smatra za vi{e plemi}kih
269
prava, zapravo je mawe prava, jer hrvatski staleì prvobitno uop{te nisu
bili zastupqeni, a slavonski jesu, u ugarskom saboru, a potom je jedinstveni
dalmatinsko-hrvatsko-slavonski sabor slao izaslanike na ugarski. S jedne
strane nacionalna megalomanija, a s druge priznawe da su u prvoj polovini
devetnaestog veka “kraqevinu Hrvatsku” ~inile samo zagreba~ka, vara-
`dinska i krièva~ka ùpanija. (str. 141.) U skladu s takvim realnim sta-
wem “bija{e kod inteligencije u prvoj ~etvrti XIX vijeka ime hrvatsko
stisnuto iskqu~ivo na kajkavce, i to na ùpaniju zagreba~ku do Kupe, vara-
`dinsku (s Me|umurjem zaladske ùpanije) i krièva~ku, dakle ne{to neu-
glednije nego li je to bilo prostrano ime ilirsko, pod kojim su se razumi-
jevali svi {tokavci, a naro~ito jo{ se ilirstvu pribrajahu svi stariji pi-
sci dalmatinski, naro~ito dubrova~ki.” (str. 155.) Da se pod ilirskim za-
pravo podrazumevao srpski jezik potvr|uje i sam [i{i}, kad za dela Vuka
Karayi}a pi{e da su ona postala “prema tadawim filolo{kim nazorima
najbistrijim izvorima ~istoga narodnoga ilirskoga (srpskoga) jezika.”
(str. 159.) To “srpskoga” u zagradi pored “ilirskoga” napisao je Ferdo [i{i}.
v) Razlozi Qudevita Gaja za odustajawe od kajkav{tine
Povodom uloge Qudevita Gaja u pokretu ilirskog preporoda, [i{i}
iznosi da wegov “prvi istup i uspjeh preporoda èqne hrvatske omladine
bje{e predavawe o hrvatskom (to jest kajkavskom) jeziku na pravoslavnoj
akademiji zagreba~koj.” (str. 163.) To se desilo 1831. godine. I profesor
Matija Smodek krajem te godine “zamoli profesorski zbor da mu dopusti,
da smije privatno i besplatno pou~avati hrvatski jezik (zapravo kajkavski
dijalekat) u jednoj od soba akademi~ke zgrade.” (str. 164.) Naredne godine se
spisom, objavqenim na latinskom jeziku, Ivan Derkos zalagao da se sva na-
re~ja Hrvatske, Slavonije i Dalmacije “sloè u jedan jezik ne pu~ki, ve}
kwièvni” (str. 167.), misle}i pritom na ~akavski, kajkavski i {tokavski.
Kod ~akavaca, a posebno kajkavaca i {tokavaca ve} se ra|ala izvesna soli-
darnost, u strahu od sve izraènije opasnosti ma|arizacije. Te dve varijan-
te su bile preovla|uju}e, kajkavska i ve{ta~ki kombinovana, dok se grof
Janko Dra{kovi} nije izjasnio za {tokavski. Da ga je na to motivisalo za-
ista bedno stawe u kome se nalazio kajkavski, pored skoro izumrlog ~akav-
skog, pokazuje [i{i} jo{ na po~etku tre}e kwige, kad iznosi da je igrao
“latinski jezik prvu ulogu, jer je hrvatski u javnom ìvotu bio uglavnom za-
nemaren; dapa~e kad bi tkogod u ku}nom ìvotu ili na dru{tvenim sastan-
cima govorio kajkav{tinom, onda mu je svaka ~etvrta, peta rije~ bila la-
tinska, a u nekim krajevima kad{to i wema~ka. Treba odista istaknuti: u to
je tu`no doba narod hrvatski jedno besvijesno i uspavano dru{tvo, kojemu je
gusta pau~ina zastirala svaki du{evni ìvot, tako da je pored rijetkih iz-
uzetaka sve bilo kao okameweno.” (str. 8.) Do bu|ewa iz te letargije dovelo
je bujawe ma|arskog nacionalizma i poku{aj nametawa ma|arskog jezika kao
slu`benog na teritoriji cele Ugarske.
Ipak, godine 1835. Qudevit Gaj se opredelio da hrvatski kwièvni je-
zik pravi od kajkavskog i na wemu je pokrenuo svoje novine pod nazivom “Da-
nica horvacka, slavonska i dalmatinska”, izazvav{i svojevrsnu senzaciju
me|u malobrojnom hrvatskom inteligencijom. “Pretplatnici bili su uglav-
270
nom samo kajkavci, dok ih se vrlo malo javilo iz Krajine i Slavonije, a po-
gotovo iz Dalmacije, Bosne i Slovenije. Poradi toga Gaj se odlu~i bez pret-
hodne vi{e dozvole ve} naredne godine 1836. promijeniti ime, dijalekat i
ortografiju, znaju}i dobro da kajkavci sami niti su podobni da stvore i uz-
dràvaju osobitu literaturu, niti su dosta brojni i jaki, da postoje kano po-
sebno narodno tijelo.” (str. 193-194.) S toga se sa svojim saradnicima okre-
nuo “ilirskoj” ideji, obuhvataju}i wome sve Slovene od Koru{ke do Bugar-
ske. Naziv novina je promenio u “Ilirske narodne novine”, a u wima je “kaj-
kav{tinu zamijenila {tokav{tina prema uzoru Dubrov~ana, ali i prema
uzornom radu Vuka Karayi}a.” (str. 194.)
Kao pridruèni deo Ugarske, provincija koja je u slu`benim spisima
uporno nazivana trima kraqevstvima, Hrvatska, Slavonija i Dalmacija, za-
pravo je u okviru feudalnog dru{tvenog ure|ewa imala izvesnu, nesporno
malu autonomiju, u okviru svojih takozvanih municipalnih prava. Kako ko-
mentari{e [i{i}, “ova prava stoje ponajprije u nekim zasebnim sudbenim
formama, onda u tom, da hrvatski staleì sebi slobodno biraju protonota-
ra ili zemaqskog suca, a tako i zemaqskoga kapetana za vojni~ke poslove,
onda da se na banov poziv i pod wegovim predsjedawem sastaju na sabore, na
kojima stvaraju zakqu~ke {to ih izravno potom {aqu Weg. veli~anstvu na
potvrdu, nadaqe da sebi mogu nabaviti uz povoqnije uvjete morsku so, te da
uzmognu podi}i na noge zasebnu svoju plemi}ku insurekciju s banom na ~elu.
Me|utim, najva`nija municipalna prava jesu: 1. uporaba latinskoga jezika
u nutarwoj upravi; 2. prednost, da Hrvatska pla}a samo polovicu od one kon-
tribucije (ratne da}e), {to otpada na jednu portu u Ugarskoj; 3. oprost od
ukona~ivawa vojske, osim u prijekoj nu`di; 4. oprost od podavawa plodina i
priroda vojsci; i 5. iskqu~ewe nekatolika (protestanata) od posjedovawa
nekretnina i od slu`bi.” (str. 197.) A teritorija koja je imala ta munici-
palna prava svedena je na samo tri ùpanije, zagreba~ku, vara`dinsku i kri-
èva~ku, na koju je, preseqewem brojnih hrvatskih velika{a, prenesen i na-
ziv Hrvatska, uz wihovo izuzimawe iz Slavonije kojoj su izvorno pripada-
le. Prava Hrvatska je bila pod turskom vla{}u ili u sastavu Vojne krajine,
koja je nekada nazivana i vojnom Hrvatskom, dok su ove tri ùpanije naziva-
ne civilnom Hrvatskom. Dalmacija je ~vrsto bila u mleta~kim rukama, a po-
sle u austrijskim, dok je sva oslobo|ena Slavonija, osim delova u sastavu
Vojne krajine, direktno prikqu~ena Ugarskoj. Nastoje}i da i ove tri ùpa-
nije u pravnom poloàju izjedna~e sa ostatkom Ugarske, Ma|ari su prven-
stveno nastojali da se i u wima uvede ma|arski kao slu`beni jezik i da se
protestantima prizna ravnopravnost. A upravo tome su se najè{}e su-
protstavqali hrvatski politi~ki predvodnici, insistiraju}i na latin-
skom slu`benom jeziku i rimokatoli~kom verskom ekskluzivizmu.
Najistaknutiji ma|aroni, predvo|eni grofom Aleksandrom Dra{ko-
vi}em, 1840. godine formulisali su svoj antiilirski politi~ki program.
“Politi~ki su ciqevi ovih plemi}a i{li zatim, da se u prvom redu odstra-
ni ma|arskim te`wama toliko protivno, a i opasno ime ilirsko, kao tobo-
è u korist i na spas “horvatskoga”, nadaqe, da se izbaci nova ortografija
zajedno s “vla{kom” {tokav{tinom u korist kajkav{tine te kona~no, da se
271
“Horvati” {to tje{we prislone i pridruè Ma|arima u jednu jedinstvenu
ma|arsku politi~ku dràvu, da poprime jezik ma|arski, ne samo kao slu-
`beni, ve} i kao obukovni u {kolama, a na poùnski sabor da bi svaka od
triju hrvatskih ùpanija (zagreb., vara`d. i krièv.) izravno slala po dva
zastupnika, onako kako to ~ine slavonske i ugarske.” (str. 242.) Turopoqski
plemi}i su otvoreno izjavqivali da ako treba da se odreknu svoje hrvatske
narodnosti, radije bi postali Ma|ari nego Iliri. Turopoqski predstav-
nik na ugarskom saboru, Antun Josipovi}, javno se izja{wavao kao Ma|ar.
Tako je 1841. godine, kao prva hrvatska politi~ka partija, formirana Hr-
vatsko-ugarska stranka, izrazito ma|aronskog karaktera. Tako su dva izvor-
no tu|inska interesa postala dominiraju}im i me|usobno konfrontiranim
do krajwih konsekvenci. Ilirci su bili instrument be~kog dvora i austrij-
skih politi~kih interesa, a “Hrvati” ili ma|aroni ugarskih. Strasti su u
oba tabora bile toliko uspaqene da je i do krvavih obra~una me|u wima do-
lazilo. Be~ki dvor je ipak morao popustiti 1842. pod ma|arskim pritisci-
ma, ~emu su doprineli i diplomatski problemi nastali poku{ajem da se
ilirizam pro{iri i u Bosni pod turskom vla{}u, pa je u januaru 1843. ilir-
ski naziv zabrawen. Ilircima je tako zaboden no` u le|a od strane onih ko-
ji su ih stvorili i podsticali.
Na naglu promenu austrijskog stava svakako su uticale vesti da se “ne-
ki Iliri izjavi{e spremnima, da pre|u na gr~ko-isto~nu vjeru; pro{iri-
{e se glasine, da Iliri ho}e da od Austrije otkinu ju`ne slavenske zemqe,
te da sa Srbijom zajedno stvore novu samostalnu ilirsku dràvu, kojoj da-
{to ne treba ugarske konstitucije.” (str. 267.) Dvorska intervencija bitno
je oslabila Qudevita Gaja, pa su mu mnogi Ilirci uskratili daqu podr{ku,
koncentrisav{i se na politi~ko delovawe koje }e obuhvatati Hrvatsku,
Slavoniju, Dalmaciju i Vojnu krajinu. Posle zagreba~kog krvoproli}a 1844.
godine, kada su vojnom intervencijom pobijeni i raweni mnogi narodwaci,
zagreba~ka ùpanijska skup{tina, u kojoj su dominirali ma|aroni, zamoli-
la je ugarsku vladu “da naredbom opet uvede staru ortografiju u sve {kole
i u javnost, a po kraqu osnovana katedra narodnoga jezika na akademiji, da
bude popuwena profesorom kajkav{tine, dok se u Osijeku ili Poègi mo-
è podi}i katedra za {tokav{tinu, sve to s motivacijom, {to zajedni~ki
hrvatsko-slavonski jezik ne postoji.” (str. 428.) Me|utim, be~ki dvor nije
dozvolio da previ{e oja~a Mayaronska stranka, pa je ban Haler te godine
dobio instrukcije kako da na saborskom zasedawu omogu}i narodwacima da
odnesu prevagu, elimini{u}i sitno plemstvo iz procesa odlu~ivawa, s ob-
zirom da je ono bilo pod jakim ma|arskim uticajem, posebno turopoqsko.
Tako su Austrijanci zapravo dozirali snagu svake od politi~kih struja, in-
strumentalizuju}i ih i manipuli{u}i wima. Na Akademiji je 1846. godine
za profesora na katedri hrvatsko-slavonskog jezika izabran Vjekoslav Ba-
buki}, istaknuti slavonski lingvista iz Poège, koji je tako obezbedio
prevagu {tokavskog. Wegovi savremenici tada su govorili o “narodnom” je-
ziku, a docniji istori~ari, pa i [i{i}, rado “ilirski” ili “narodni” pre-
pravqaju u “hrvatski”. Babuki}evo prvo predavawe je bilo o ilirskom jezi-
ku i kwièvnosti, a ne o hrvatskom. To je vreme kad i Ivan Kukuqevi} Sak-
272
cinski govori o “hrvatsko-slavonskoj domovini”, “na{em narodu”, “narod-
nom jeziku” itd.
Sam Ferdo [i{i}, kao ugledni intelektualac i vode}i hrvatski isto-
ri~ar svoga vremena, kontradiktorna je li~nost. U vi{e navrata, pre Pr-
vog svetskog rata, eksponirao se kao vatreni zagovornik srpsko-hrvatskog
nacionalnog jedinstva. Tako i u ovoj kwizi àli {to je Qudevit Gaj svoje-
vremeno odustao od uvo|ewa }irilice kao hrvatsko-slavonskog pisma, odno-
sno op{teg ilirskog, pa kaè: “Gaj je morao napustiti misao o }irilskim
stupcima, a time bje{e o~ito sprije~en ve} u prvom koraku, {to ga htjede
u~initi, da s vremenom posve prihvati }irilicu, ba{ onako, kako je 1836.
kajkav{tinu zamijenio {tokav{tinom. Da se to kojom sre}om dogodilo, da-
nas bi hrvatska i srpska literatura bila jedna cjelina, a upravo za tim je i
smjerao u prvom redu sav rad Qudevita Gaja i wegovih drugova.” (str. 211.) S
druge strane, u svojim delima, bez ikakvih argumenata, prisvaja srpske ze-
mqe i delove srpskog naroda, pa pohrva}uje Dalmatince i Slavonce, kod ko-
jih nikada nije bilo hrvatske nacionalne svesti, zatim Dubrov~ane, Boke-
qe i sve Srbe katolike uop{te.
III. Fon Sidlandova sistematizacija hrvatskog

nacionalnog koncepta
Jedan od zna~ajnijih hrvatskih nacionalnih ideologa Ivo Pilar, pod
pseudonimom L. V. Sidland, objavio je 1918. godine u Be~u, na nema~kom je-
ziku, kwigu “Ju`noslovensko pitawe”, pretenduju}i da to pitawe celovito
obradi, s jasnim politi~kim ciqem. Matica Hrvatska je 1943. godine tu
kwigu objavila u Zagrebu na ve{ta~ki iskvarenom srpskom jeziku, a usta-
{ki reìm je to delo javno propagirao kao jedno od najzna~ajnijih teorij-
skih upori{ta svoje ideologije. Model izlagawa zasnivao se na li~nom
autorovom shvatawu istoriografske esejistike, ~iji ciq nije da ne{to
prou~i, dovede u sumwu ili kritikuje, nego da ~itaoca sladuwavom pri~om
i lapidarnim stilom pisawa ubedi. Tako kad govori o prvom periodu hrvat-
ske balkanske istorije, fon Sidland pripoveda da su se odmah po doseqewu
Hrvati, “pro{iruju}i svoju vlast i osvajaju}i unutra{wost Balkana, pro-
bili sve do Morave i na jadranskoj obali na jugu sve do Skadarskog jezera,
doti~no do Bojane. Tim ratnim podhvatima uspjelo je naseliti i zauzeti te
zemqe. Uspjeh ovoga {irewa pokazuje nam u 8. stoqe}u postojawe poviestno
nepobitno dokazane Crvene Hrvatske – dana{we ju`ne Dalmacije, Herce-
govine i Crne Gore. Uspjeh ove ekspanzije bija{e poslije potisnut srpskom
ekspanzijom.” (str. 12.) Fon Sidland uz to tvrdi da su neposredno nakon na-
seqavawa formirane tri hrvatske dràve: “Sjevernodalmatinska ili Bie-
la Hrvatska, koja se pruàla od Istre do geopoliti~ke gorske brane Bio-
kova; Ju`nodalmatinska ili Crvena Hrvatska, koja se prostirala od Bioko-
va do Skadarskog jezera i Panonska Hrvatska, koja se je svojedobno, prije do-
laska Ma|ara, prostirala od po~etka alpinsko-balkanskog gorja sve do
Blatnog jezera i do Dunava.” (str. 12.) Povodom ratova koje je Lajo{ Prvi
vodio protiv Mle~ana povodom dalmatinskih gradova, kako uskoro sledi,
“va`no je istaknuti, da je u prvom ratu kao saveznik Mle~ana nastupio
273
srpski car Stjepan Du{an. Samo je wegova smrt tokom rata u~inila, da taj
rat nije postao neugodan za Qudevita! Ja to isti~em i nagla{ujem, da je sa-
vez Srba i Talijana ~iwenica, s kojom mi Hrvati trebamo u budu}nosti ra-
~unati.” (str. 22.)
1. Srbi kao strani element
I fon Sidland potencira problem masovnog iseqavawa Hrvata pred
turskom najezdom, pa o tome pi{e: “Tako je tursko doba bilo razdobqe ne-
prekidnog iseqavawa Hrvata u Ugarsku, Austriju i Italiju. Zaokruène
hrvatske naseobine u ovim zemqama: u ùpanijama Poùn, [oprow, Mo-
{ow, Va{ (èqezna ùpanija), Zala, Ba~–Bodrog i Barawa, gdje se i danas
prema popisu stanovni{tva iz godine 1910. nalazi oko 300.000 Hrvata, nada-
qe hrvatski otoci na Moravskom poqu i na Lejigi, u Moravskoj, Italiji
(pokrajina Molise, kotar Larino, sela, u kojima se jo{ danas govori hrvat-
ski: Montemitro, San Feli~e, Slavo, Akvavivakole kroi) i Bavarskoj (Aj-
zen{tat) etni~ki su ostaci onog doba iseqavawa. Pri tome su sve te kolo-
nije samo ostaci seoba u skupinama, koje su zapravo bile mawe va`ne, jer su
mogle samo katkada i povremeno uslijediti. Mnogo teì etni~ki gubitak
predstavqale su seobe pojedinaca, pojedinih obiteqi, mawih skupina od vi-
{e obiteqi, koje su se stalno iseqavale, pa ih je nova postojbina naskoro
odnarodila. Vaqa istaknuti, da je upravo najboqi dio hrvatskog naroda bio
onaj, koji se seqewem uklawao nepodnosivim prilikama, da to bijahu oni,
koji su navikli boqim ìvotnim prilikama, a ostajali su samo gospodarski
slabiji, koji se povuko{e u neprohodnije krajeve, udaqene od glavnih pro-
metnih putova, pak su tamo nekako daqe ìvotarili. Dok su se gospodarski
sposobniji i kulturno vi{e stoje}i iselili, dotle su tjelesno ja~i i spo-
sobniji srnuli za obranu domovine u borbu, u kojoj su izgibali. Tursko raz-
dobqe predstavqa dakle razdobqe negativnoga probira najteè vrste za hr-
vatski narod, u kome su najsposobniji pogibali ili bili izgubqeni za na-
rodni ìvot. Taj je gubitak bio neusporedivo teì, nego li ga je pretrpio
npr. wema~ki narod u Tridesetogodi{wem ratu, jer je to ratno razdobqe za
Hrvate trajalo osam puta duqe.” (str. 27.)
Ali hrvatska rana neprebolna tek nailazi. “Spomenutim iseqavawem
Hrvata bijahu prostrani krajevi u hrvatskim zemqama opustjeli. Kako Tur-
ci iz dràvnih, financijskih i vojni~kih razloga nisu mogli pu{tati ze-
mqu pustu i bez stanovni{tva, nastojali su te puste krajeve ponovno nase-
liti qudima, koji su im ba{ stajali na raspolagawu. Oni naseqivahu iz kra-
jeva Balkana seqa~ke i pastirske elemente, a budu}i da ne bija{e musliman-
skih seqaka pastira, jer su muslimani bili gospoduju}i sloj, naseqivahu go-
tovo iskqu~ivo pravoslavne elemente. Ti elementi ne bijahu narodnosno
jedinstveni; tu bija{e Bugara, pravoslavnih Arnauta, Grka, Cigana, a oso-
bito vrlo mnogo Vlaha, pastirskih Aromuna, a i stanoviti postotak Srba,
jer su srpska podru~ja leàla u susjedstvu. Budu}i da su Srbi bili kulturno
najboqe organizirani u svojoj srpskoj narodnoj crkvi, kako }emo to poslije
jo{ vidjeti, poslavenili su se doskora neslavenski pravoslavni elementi,
ali kod toga podlego{e utjecaju najja~eg istovjetnog elementa, tj. Srba, pak
274
postado{e i sami Srbima. Tako su nastali dana{wi Srbi u Dalmaciji, Hr-
vatskoj, Slavoniji, Bosni i Hercegovini. Tursko doba imalo je dakle kao
posqedicu nestanak hrvatskog etni~ki jedinstvenog podru~ja, i postanak
novog narodnog ìvqa, tj. Srba u hrvatskim zemqama, s posebnim karakte-
rom, vlastitim nazirawima i politi~kim ciqevima, koji se nisu poklapa-
li s hrvatskim ni u jednom pravcu.” (str. 28.) Srbi su se u velikim masama na-
{li i s druge, austrijske ili “hrvatske” strane granice, s obzirom da je od-
brana carskih zemaqa “bila izvanredno oteàna time, {to su pograni~na
podru~ja Hrvatske opustjela, a to tim ve}ma, {to su Osmanlije imali obi-
~aj potpuno opusto{iti pograni~na podru~ja i uni{titi sva tamo{wa na-
seqa. Uslijed toga nastao je mawak u qudima, pa je od toga trpjela odbrana.
Kako je pak hrvatsko stanovni{tvo bjeàlo prema sjeveru i zapadu, tako je
na jednaki na~in, turska bujica uzvitlala i ostalo stanovni{tvo balkan-
skih zemaqa, osobito Srbije, pa je to stanovni{tvo pred turskim ~etama
bjeàlo ili pak kao poslu{no ratno robqe ili kao pomo}ne ~ete s wima
napredovalo. Tako je nastala jaka seoba balkanskog pu~anstva prema sjeveru
i sjeverozapadu. Taj qudski materijal upotrebqavali su Osmanlije vrlo
spretno za lake ~ete, za predstraè i za pqa~ka{ke bande. A budu}i da je taj
ìvaq bio od prirode sklon pqa~kawu, otimawu i grabeù, svijet ga se vr-
lo bojao. Austrija se htjela toj taktici suprotstaviti na taj na~in, {to je i
ona poku{ala ovo nomadsko stanovni{tvo iskoristiti u svoje svrhe, a na-
pose wime naseliti opustjele hrvatske krajeve.” (str. 31.)
Srbi su, dakle, narod prirodno pqa~ka{kog mentaliteta, a kako im je
Austrija, pod nazivom Vlaha, Raca, uskoka ili prebega, davala zemqu u po-
grani~nim krajevima, zauzvrat ih obavezuju}i na vojnu slu`bu u statusu kra-
ji{nika, u Hrvatskoj i Slavoniji je “me|u hrvatsko stanovni{tvo utisnut
posve novi i strani element, s kojim }emo se jo{ kasnije morati pozabavi-
ti.” (str. 31.) I ne samo da su se ovi doseqenici, kako fon Sidland kaè,
“koji su ve}im dijelom bili neslavenskoga podrijetla, poslavenili”, nego
su i “povukli k sebi jedan dio Hrvata, koji je pre{ao na pravoslavqe, sto-
pili u jednu jedinstvenu etni~ku masu, pa su potomci ove etni~ke mje{avi-
ne dana{wi pre~anski Srbi u Hrvatskoj.” (str. 33.) Osnovni problem on vi-
di u politi~ko-teritorijalnom izdvajawu Vojne krajine i wenom nepodle-
gawu bilo kakvim ingerencijama hrvatskih i slavonskih feudalnih stale-
à, a slobodwa~ki status kraji{kog stanovni{tva iskazivao je ogromnu
privla~nu snagu na potla~ene i sasvim obespravqene hrvatske kmetove.
a) Diskvalifikovawe Porfirogenita
[to se ti~e prvih po~etaka srpske dràvnosti, fon Sidland izraàva
sumwu u verodostojnost Porfirogenitovih vesti o prvobitnom srpskom na-
seqavawu Travunije, Zahumqa, Paganije i Bosne. Me|utim, on kaè da su se
kasniji srpski nara{taji, prostorno se neprekidno {ire}i, morali “iseli-
ti u okolna podru~ja i tako naseli{e Srbi, istina tek tokom slijede}ih
stoqe}a, zaista sasvim ili samo djelomice one krajeve, koje im Porfiroge-
nit bija{e onako obilno podijelio. Dodu{e, Srbi naseli{e jo{ i neke kra-
jeve na jugu, koje im Porfirogenit ne bija{e priznao.” (str. 44.) Uz to, on
275
smatra da su zna~ajni ~inioci u razvoju srpske dràve bile “hrvatske dr-
àvne tvorevine, poimenice Crvena Hrvatska, koja isprvice obuhva}a{e
dana{wu Hercegovinu i Crnu Goru. Zaista se opravdano misli da je u 8. st.
hrvatsko plemstvo za neko vrijeme zavladalo nad srpskim seqacima – gor-
{tacima. Flavije Blondo nas izvje{}uje da se Ra{a smatra pokrajinom Hr-
vatske. Ali se ~ini da su Bizantu skloni Srbi s pomo}u svog sve}enstva ubr-
zo slomili vladavinu Rimu sklonog hrvatskog plemstva. Tako tamo do|e do
mije{awa ovih naroda, a pri tome nadvlada{e kona~no Srbi. Opaà se, da
sredovje~ni gr~ki pisci, a osobito Zonara i Kedren zovu narod u Ra{i i Du-
kqi “Srbima, koji se zovu i Hrvati” ili “Hrvatima, koji se i Srbi zovu”. To
isto spomiwe i Skilices. Budu}i da stvarawe hrvatske dràve i wen raz-
vitak po~iwe veoma rano, sasvim je naravno, da su u dràvu prije organizi-
rani Hrvati povremeno protegnuli svoju vlast i na neorganizirane i sla-
bije organizirane Srbe.” (str. 45.) Opisuju}i kako je bugarski car Simeon
po~etkom desetog veka opusto{io Ra{ku, mada svi istorijski izvori svedo-
~e da je re~ o Srbiji, {to je za fon Sidlanda sinonimno, on govori da su
mnogi Srbi izbegli u Hrvatsku i druge strane, {to je bilo presudno za et-
ni~ku sudbinu Dukqe. “Ve} sam naglasio da smatram Dukqu samo daqwim
razvojem Crvene Hrvatske (koja je prvotno hrvatska naseobina). Ali se ~i-
ni, da je sloj naseqenih Hrvata bio vrlo riedak i da se zbog geopoliti~kih
zapreka nisu gajili odnosi s nacionalno ja~om Bijelom Hrvatskom, pa je ka-
sniji razvoj odlu~io na {tetu Hrvata. Izgleda da je ovdje sudjelovala i
okolnost, {to se upravo u Dukqu iselio jedan dio gorweg sloja Srba, poli-
ti~ki djelatnog dijela naroda. Po~ev{i od god. 924. postaje srpski utjecaj
ja~i, a u razdobqu velikog osvajawa Komnena u 12. stoqe}u (1168-1180), ~ini
se, da je sve ja~i bizantski utjecaj jo{ i vi{e djelovao u korist pravoslav-
nih Srba protiv katoli~kih Hrvata.” (str. 47.)
Po wemu su posqedice ovog procesa bile sasvim porazne za Hrvate.
“Ovako pripade Dukqa postepeno sve vi{e u djelokrug srpskog utjecaja. Po-
stade u neku ruku drugim politi~kim sredi{tem srpskog naroda. Ali pr-
votno hrvatsko naseqewe kao etni~ki momenat i jaki utjecaj katolicizma
udarili su ovom podru~ju tako neizbrisivo, posebno obiqe`je, da se Dukqa,
kasnije Zeta, kroz ~itavu srpsku povijest javqa kao posebna individual-
nost, koja obi~no stoji u nekoj protivnosti s etni~kim sredi{tem u Ra{i.
Ovi razlu~ni elementi pokazali su se tako jakima, da ih do danas nije bilo
mogu}e svladati, pa tako vidimo jo{ i danas pokraj prave Srbije jo{ i Cr-
nu Goru, nasqednicu nekadawe Dukqe i Zete.” (str. 47.) Vaqda da bi dodatno
potencirao navodnu hrvatsku dràvotvornu superiornost, fon Sidland iz-
nosi i slede}i stav: “Koliko god je sredi{te srpske zemqe bilo zgodno za
odràvawe i odgajawe narodne snage, toliko bija{e nepovoqno za politi~-
ki razvoj, za stvarawe dràve. Stvarno ne vidimo od 7. do 10. stoqe}a nika-
kve znatnije srpske dràvne tvorevine. Neplodna, siroma{na gorska ze-
mqa, bez ve}ih gradova, bez ikakve kulturne tradicije, bija{e naprosto ne-
sposobna za stvarawe dràve. Tek kad je Dukqa (Zeta) naprijed spomenutim
bijegom i seobom dobila srpsko pu~anstvo i uz bizantsko-pravoslavnu po-
mo} dospjela u politi~ki djelokrug Srpstva, po~iwu Srbi sudjelovati u
276
stvarawu dràve, koja dodu{e nije ~isto srpska, ali su Srbi u woj ve} u to-
likoj mjeri dionici, da se ne moè preko wih naprosto prije}i.” (str. 47.)
A u vreme procvata srpske dràve, nakon bugarskog poraza i uz vizan-
tijsku potporu ostvarenog, “srpski element vra}ao se iz progonstva polako
natrag u narodno sredi{te u Ra{u, te je tom zgodom donio sa sobom svakako
hrvatsko-romanski kulturni utjecaj i politi~ke tradicije.” (str. 47-48.) Jer
{ta bismo, ina~e, mi Srbi bez hrvatske i kulture i politi~kih tradicija.
Bili bismo niko i ni{ta! To je jedan od vidova antisrpske mr`we, usmere-
ne na prikazivawe srpskog naroda kao biolo{ki nièg, socijalno zaosta-
log i politi~ki nesposobnog. Fon Sidland daqe iznosi da je usled vizantij-
sko-srpskog sukoba krajem desetog veka ponovo veliki broj Srba napustio
Ra{ku i mahom pobegao u Dukqu. “Ovo opetovano pridolaèwe oja~a srpski
element u Dukqi (Zeti) toliko, da od 11. st. ne moèmo Dukqu vi{e smatra-
ti ~isto hrvatskom nego mije{anom hrvatsko-srpskom dràvnom tvorbom.
Dukqa (Zeta) stade odsada sve vi{e sudjelovati u politi~kom udesu Ra{ke,
s kojom bija{e geopoliti~ki boqe vezana nego s ostalom Hrvatskom. Ali
usprkos tome ne moèmo dràvnim tvorevinama Vojislava i Bodina pri-
znati ~isto srpsko obiqe`je, nego mije{ano hrvatsko-srpsko, jer gr~ki pisac
Niketes zove Dukqu jo{ uvijek “Korbatia” ili Crvena Hrvatska.” (str. 48.)
Na po~etku posebnog poglavqa fon Sidland samouvereno nagove{tava
da }e dokazati “da Srbi nemaju nikakva prava na Bosnu i Hercegovinu ~ak
ni onda, kad bismo u cjelosti usvojili tzv. na~elo narodnosti. Bosna ne bi-
ja{e nikada srpski narodni posjed, ona to ni danas nije, a pitawe je budu}-
nosti, ho}e li to ikada biti.” (str. 80.) Pri elaboraciji pitawa nacional-
nog definisawa bosanskog stanovni{tva on skre}e pa`wu “da je Bosna iz-
nimka od pravila, koje sam postavio, da su ju`noslovenski narodi samo po-
sqedica politi~ko-dràvne tvorbe. Postojala je samostalna bosanska dr-
àva, to je povijesna ~iwenica. A ipak nikada nije bilo bosanskog naroda,
niti }e ga ikada biti. Ovdje susre}emo dakle jedan sociolo{ki problem, ko-
ji moramo bezuvjetno rije{iti, ako ne}emo da nam ~itava sazidana zgrada
opasno ne napukne. Bez razja{wewa ove iznimke od pravila, ~itav nam bo-
sanski problem mora ostati nejasan i nerazumqiv.” (str. 81.) Muka je wego-
va velika {to su od Konstantina Porfirogenita pa nadaqe mnogi autori-
tativni istori~ari za Bosnu tvrdili da je nesumwivo srpska zemqa, a me|u
wima i neki ~ija imena sam pomiwe: Maksimilijan [imek, Jovan Raji},
Frawo Peja~evi} Viroviti~ki, Johan Kristijan fon Engel, Leopold fon
Ranke, Bewamin Kalaj, Helfert itd. Uprkos tome fon Sidland, na na~in
krajwe nesvojstven nau~niku i intelektualcu, tera inat: “Tvrdim dakle, da
Bosna po~ev{i od 8. st. bija{e hrvatskom zemqom, da je to do danas ostala i
da }e tek budu}nost odlu~iti, ho}e li mo`da postati srpskom.” (str. 82.)
[to se ti~e Porfirogenitovog svedo~ewa, on kaè da “ne moèmo pri-
miti ovu povijest o naseqewu, jer je sasvim tendenciozna na {tetu Hrvata
i na korist Bizantu sklonih Srba, a osobito je la`na s obzirom na Bosnu.”
(str. 83.) Pri tom fon Sidland falsifikuje Kinama pripisuju}i mu da je
la`no napisao da u Bosni ne ìve Srbi, a uz to dodaju}i da su vizantijski
pisci bili pristrasni u korist Srba. “Zadubimo li se u stare izvore, pri-
277
mijetit }emo da je i tamo ovo pitawe mjestimice zbrkano, ali da se sve vi-
{e isti~u Hrvati i sve vi{e stupaju u pozadinu Srbi, {to vi{e po|emo na-
trag. Ne}u ~itaoce zamarati suvi{nim teretom izvora, te }u se jo{ samo
ukratko pozvati na Kedrena, koji potvr|uje da Hrvati grani~e s Bugarima,
a tu granicu traìti nam je na sjeveru, poglavito u dana{woj kraqevini Sr-
biji; pozvat }u se jo{ i na Flavija Blonda, koji Bosnu ozna~uje pokrajinom
kraqevine Hrvatske i na biqe{ku u registru samostana Sv. Petra kod So-
lina u Dalmaciji, po kojoj je Bosna cjelovit sastavni dio Hrvatske, te se bo-
sanski ban ozna~uje izbornim knezom kod birawa hrvatskoga kraqa, a ovu
~iwenicu spomiwe i Helfert.” (str. 83-84.)
b) Geometrijski dokaz da Bosna pripada Hrvatima
Autori koje pomiwe ne smatraju se naro~ito ozbiqnim, a za pomenuti
samostanski registar ve} je hrvatska istoriografija utvrdila da je re~ o
ma{tovitom istorijskom falsifikatu. [to se ti~e ~iwenice da su Srbi
padali u bugarsko ropstvo, a Hrvati uspeli da pobede bugarsku vojsku, ona
nije dovoqan dokaz za tezu “da su Hrvati isprva morali biti brojniji i ra-
{ireniji narod od Srba, premda nas po{tovani Porfirogenit èli uvje-
riti o protivnom.” (str. 84.) Porfirogenit se moè do mile voqe ospora-
vati praznim umovawem, ali alternativnog istorijskog izvora iz wegovog
vremena ili starijeg jednostavno nema. Fon Sidland ima “boqi” dokaz. On
kaè da su Dalmacija, Hrvatska i Slavonija nesporno hrvatske zemqe i to
potkrepquje podacima iz popisa stanovni{tva iz 1910. godine, po kome je u
Hrvatskoj i Slavoniji ìvelo 62,5% Hrvata, a Srba 24,6%, dok je u Dalma-
ciji Hrvata bilo 82,5%, a Srba 16,3%. To vaqa uzeti zdravo za gotovo; u to
se ne moè sumwati. A onda nas fon Sidland, kad je ustanovio polazni ne-
porecivi aksiom, upu}uje na geografsku kartu. “Treba samo pogledati crno
ozna~ene hrvatske zemqe i Bosnu, koja je ostala bijelom. Kako si moèmo za-
misliti, da je u jednoj zemqi oblika isduènog {estara nastao jedan narod,
a u zemqi, koja se nalazi unutar tog {estara, da je prebivao jedan drugi na-
rod? Nije potrebna osobita mo} spoznaje, da se uvidi da je postojawe hrvat-
skog naroda u Trojednoj kraqevini – a to je ~iwenica, koju nam o~igledno
dokazuju poznata vojni~ka djela Hrvata u te{kim borbama svjetskoga rata –
i u Bosni isprva morala biti narodotvorna sila. Postawe jednog naroda na
podru~ju Hrvatske, Slavonije i Dalmacije naprosto je geopoliti~ki i an-
tropolo{ki nemogu}e, ako se tom podru~ju ne doda i Bosna. Razvoj je mogao
uslijediti samo na na~in, kako sam ve} prikazao, da su se Hrvati iz svog pr-
votnog sredi{ta, koje se prostiralo do Vrbasa, tokom prvih dvaju stoqe}a
pro{irili prema jugu i sjeveru, toliko i prema istoku, i tu zemqu postup-
no naselili, preslojili, wome zavladali, tamo{we slavenske i neslavenske
elemente asimilirali i tako zapo~eli stvarawe jednog hrvatskog naroda.”
(str. 84.) Wegova karta, me|utim, obuhvata dugi prostor ispod reke Cetine
i celu Boku Kotorsku na jugu, kao i celu Slavoniju i Srem na severoistoku,
a to nikada nisu bile hrvatske zemqe. Takva “hrvatska” kifla jednostavno
kroz raniju istoriju nije postojala. Na istoku se Hrvati nisu nikada ra{i-
rili daqe od Vrbasa, a dana{wem kajkavskom (slovena~kom) Hrvatskom za-
gorju tek su preseqeni hrvatski feudalci od {esnaestog veka naovamo na-
278
silno hrvatsku svest nametali. Kqu~ni kriterijum koji bi mogao posluì-
ti kao objektivni u ovakvim raspravama, rasprostrawenost ~akavskog jezi-
ka, fon Sidland uop{te ne pomiwe.
On pri~a svoju pri~u, a unapred lakomislenog ~itaoca osloba|a tereta
bilo kakvih dokaza. Pri~a je sama po sebi lepa i primamqiva. “Jednako kao
po svom naseqewu, tako je i politi~ki Bosna hrvatska zemqa. To slijedi ve}
iz razmatrawa, do kojih je morao do}i svatko tko samostalno misli, kad pro-
matra priloèni zemqopisni nacrt. Ako su dana{we zemqe Hrvatska, Sla-
vonija i Dalmacija nekada pripadale hrvatskoj dràvi, onda joj je nu`no
pripadala i Bosna. Jer kao {to je nemogu}e stvoriti jedan narod, tako je ne-
mogu}e stvoriti i jednu dràvu u zemqi tako nemogu}eg oblika, kakvog su
spomenute dana{we tri hrvatske zemqe.” (str. 85-86.) Osim toga, on iznosi
tri dodatna argumenta za svoju tvrdwu o pripadawu Bosne “hrvatskoj” drà-
vi: “1. Da je Bosna bila sastavni dio hrvatske dràve, najboqe dokazuje po-
liti~ko ustrojstvo i kasniji razvoj zemqe u samostalnu dràvu. Od svog ula-
ska u povijest do progla{ewa kraqevinom stoji na ~elu Bosne ban. Banska
~ast je iskqu~ivo hrvatska ustanova, koja se u banu Dalmacije, Hrvatske i
Slavonije o~uvala do danas. Kasnije, u doba dràvne zajednice Hrvata i Ma-
|ara, pre{la je banska ~ast i u ma|arsko dràvno pravo, te je imala zna~e-
we namjesni{tva u ju`noslavenskim pokrajinama, kao {to to jo{ danas do-
kazuje Banat u ju`noj Ma|arskoj i povjesne banovine... Srbi ne znaju za usta-
novu bana. U wih bija{e samo ùpana i velikih ùpana, iz kojih je proiza-
{lo i srpsko kraqevstvo. Nigdje u srpskoj povijesti ne nailazimo na ban-
sku ~ast, nego samo u hrvatskoj. Odatle je jasno da je zemqa, u kojoj se ustroj-
stvo dràve razvilo iz ustanove bana, morala etni~ki i dràvno pripada-
ti Hrvatima. 2. Bosanski ban bija{e po hrvatskom dràvnom pravu hrvat-
ski stjegono{a i hrvatski izborni knez, i to prvi izborni knez u hrvatskoj
dràvi. Upu}ujem na ve} prije spomenutu vijest samostana kod Solina. 3.
Ugarska je stekla Bosnu uno aktu s Hrvatskom kao sastavni dio hrvatske dr-
àve. Ovo je ~iwenica koju Ma|ari ne priznavaju, jer svoje pretenzije osni-
vaju na nekom vojni~kom osvojewu Bosne.” (str. 86.) Ban je avarski izraz i u
hrvatskoj dràvi predstavqao je upravnika posebne oblasti Like, Krbave
i Gacka. Ma|ari su ustanovu bana uspostavqali u zemqama, ~ak i srpskim,
koje nemaju nikakve veze s Hrvatima. Srbi itekako znaju za ustanovu ban, pa
je ~ak i jedan Srbin, Belo{, srpski princ i brat ugarske kraqice, bio dal-
matinsko-hrvatski i slavonski ban. Prvi bosanski ban (u istoriji se Bori}
prvi pomiwe) imenovan je tek po{to je Bosna u{la u sastav Ugarske po~et-
kom dvanaestog veka. Ugarska je Bosnu stekla tako {to je tu zemqu Srbija
ustupila kao miraz uz princezu koja se udala za ma|arskog kraqa, a nije pod
krunu Svetog Stefana do{la kao sastavni deo hrvatske dràve, kao {to,
uostalom, Slavonija nije do{la kad i Hrvatska, nego dosta ranije.
v) Gaèwe nepoèqnih ~iwenica o Bosni
Jo{ jedna velika muka mu~i fon Sidlanda. Kako god on prekrajao sta-
riju istoriju, prikrivao nepoèqne ~iwenice, izmi{qao poèqne i bes-
krajno ma{tao u romanti~arskom zanosu, “ostaje ~iwenicom, da su Srbi da-
nas u Bosni najja~i narodni vjeroispovjedni element, da sa~iwavaju otpri-
279
like 43% od sveg pu~anstva i da su nacionalno najsvjesniji, a te narodne svi-
jesti nema ni izdaleka u tolikoj mjeri kod katoli~kih Hrvata, kojih ima do
20%, a pogotovo ne kod muslimana, kojih ima do 33%, a nemaju jo{ izgra|e-
ne narodne svijesti. Kod muslimanske inteligencije pokazuju se po~eci ne-
kog narodnog osje}aja, ali su oni podijeqeni, jer jedan dio nagiwe Hrvati-
ma, a drugi Srbima, premda treba priznati da prete`ni dio muslimana sim-
patizira s Hrvatima. Pa kako je mogu}e razjasniti ove pojave, koje su sasvim
protivne na{oj tvrdwi, da su Bosna i Hercegovina hrvatske zemqe? Pri-
znajem, da dosele nigdje nisam na{ao potpuno razja{wewe postanka dana-
{wih etni~kih prilika u Bosni i Hercegovini i da je u nizu ju`noslaven-
skih problema najteè rije{iti bosanski problem.” (str. 87.)
Zato se fon Sidland upu{ta s velikim entuzijazmom u dokazivawe ne-
dokazivog i tvrdi da je re{io glavni problem koji je mu~io i wega i wego-
ve istomi{qenike. On uvodi u igru kao presudan faktor bosansko bogumil-
stvo, pa konstrui{e sasvim novu i opet potpuno izmi{qenu pri~u o navod-
noj politi~koj pozadini bogumilskog pokreta. Govori o politi~kom razdo-
ru u Hrvatskoj krajem jedanaestog veka, gde je “kao utuk na romanizatorsku
tendenciju katoli~ke crkve nastala narodna stranka, i znamo da su borbe
izme|u narodne i latinsko-klerikalne stranke hrvatsku dràvu toliko
oslabile, da su Ma|ari mogli zapo~eti i uspjeti sa svojim te`wama. Vidje-
li smo nadaqe, da se u tom ~asu hrvatska narodna stranka usprotivila i Ma-
|arima, ali bude potu~ena na Gvozdu od Ma|ara i Hrvata, prista{a ma|ar-
ske stranke, kojom je prilikom poginuo i Petar Sva~i}, posledwi hrvatski
kraq doma}e krvi. No bilo bi krivo misliti da je nakon ovog poraza netra-
gom nestala hrvatska narodna stranka, koja je u sebi osjetila nagon za samo-
stalnim ìvotom ~itavog jednog ìlavog i ustrajnog naroda, kakav bija{e
hrvatski. Pa {to u~ini, {to morade u~initi ta stranka? Weni prista{e
morado{e se iseliti iz krajeva koji stajahu pod utjecajem wihova protivni-
ka, klerikalnih Hrvata, primorskih Romana i Ma|ara. Po{to su klerikal-
ni Hrvati, primorski Romani i Ma|ari zavladali samo obodnim podru~jem,
povukla se hrvatska narodna stranka u unutarwost zemqe, a to bija{e zbog
oblika tla hrvatskih zemaqa upravo Bosna i Hercegovina. Goroviti, te{ko
pristupa~ni predjeli Bosne, postado{e uto~i{te neslomivog hrvatskog
narodnog plemstva i wegovih prista{a, koji se onamo skloni{e i na|o{e
toliko za{tite, da su mogli ustrajati u svom otporu protiv Romana, protiv
klerikalno-papinske politike i protiv te`we ugarskih kraqeva. Ovom se-
obom jednog politi~ki aktivnog narodnog elementa u Bosni bija{e udaren
temeq kasnijem stvarawu bosanske dràve.” (str. 91.)
Zaista lepa pri~a! [to bi onda pored tolike lepote fon Sidland bri-
nuo {to mu pri~a nema ama ba{ nikakvog istorijskog upori{ta i ne zna se
ni za jednog jedinog hrvatskog plemi}a, predstavnika politi~ki aktivnog
elementa, koji je pred Ma|arima 1102. godine pobegao u Bosnu i onde se usto-
li~io makar kao tre}erazredni politi~ki faktor. Pri tom autor poseban
zna~aj pridaje ~iwenici da je ban Bori} progonio bosanske katolike, nala-
ze}i u woj gotovo fantasti~no zna~ewe. “Hrvatskom narodnom plemstvu, ko-
je se sklonilo u Bosnu, nije moglo ostati tajnom da katoli~ka crkva u dràvi,
koju su oni osnovali, pomaè jednostrano dalmatinske romane. Pa budu}i da
280
je katoli~ko-klerikalna stranka u Hrvatskoj bila Hrvatima nenaklowena,
naravno je da je hrvatska narodna stranka morala biti orijentirana anti-
klerikalno, pa i protukatoli~ki. Odrazilo se to tako da prvi bosanski
ban, koji se pojavquje i samostalno nastupa kratko iza seobe hrvatske narod-
ne stranke u Bosnu, pokazuje protukatoli~ku orjentaciju.” (str. 91-92.)
Sledi novi problem. Godine 1163. Bosna je opet do{la pod vizantijsku
vlast, u vreme Manojla Komnena, a “godine 1180. nakon smrti Manuelove po-
javi se u Bosni ve} bogumilstvo. Slijede}i bosanski ban Kulin, koji jo{ i
danas ìvi u predaji naroda u Bosni, ve} je gorqiv bogumil, a bogumila ima-
de ve} u to doba u Bosni na desetke hiqada. Pa {to nas u~i ta pojava? Pro-
tukatoli~ka orjentacija Hrvata, koja bija{e ve} zapaèna u doba bana Bo-
ri}a, po{la je za korak daqe. Hrvatsko-bosansko plemstvo pre{lo je napro-
sto bogumilstvu, upravo zato, jer je u bogumilstvu, koje bija{e na~elni pro-
tivnik katolicizmu, na{lo najpovoqniji izraz svojem raspoloèwu. Tome
je zacijelo pridonijela i okolnost {to u bogumilstvu nai|o{e na slaven-
ski jezik u crkvi, za koji se uzalud borahu u vlastitoj dràvi. I wihovo na-
stojawe za nezavisnom dràvnom crkvom na|e priliku da se ostvari, jer bo-
gumilstvo bija{e organizirano u crkve po zemqama. Sigurno je tako|er bi-
zantsko vladawe u Bosni od g. 1163. do 1180. poku{alo sve mogu}e da u Bosni
unaprijedi pravoslavqe, a nesklonost Hrvata bizantinizmu i pravoslavqu
bija{e zacijelo samo daqwi poticaj za prijelaz na bogumilstvo. Ono bija-
{e jednako neprijateqski raspoloèno i prema katolicizmu i pravosla-
vqu, pa prijelazom na bogumilstvo bija{e postavqena brana protiv jednog
i protiv drugog.” (str. 92.)
Obja{wavaju}i politi~ke razloge prelaska “~itavog naroda” na bogu-
milstvo, fon Sidland primarni zna~aj pridaje katoli~koj potpori prvo
romanskim, a posle ma|arskim politi~kim ciqevima. “Pokraj seobe hrvat-
skog plemstva bija{e bogumilski pokret najva`niji momenat, ~ija posqe-
dica bija{e stvarawe samostalne dràve u Bosni.” (str. 92.) Po{to su bo-
gumili sa svojim u~ewem prodirali i na podru~je Slavonije i Dalmacije,
“zbog asimilacije Romana pojavqivahu se kod primorskih Hrvata sve ja~e
katoli~ko-klerikalne tendencije, te oni poradi{e na suzbijawu bosanske
hereze. Posqedica toga bija{e da se bosanski bogumilski Hrvati sve vi{e
otu|ivahu od primorskih katolika i da potowi nastupahu ofanzivno prema
bra}i u Bosni, a bosanski Hrvati sad opet sasvim naravno nastojahu da se
osamostale i politi~ki odcijepe od primorskih Hrvata, te da podru~je bo-
sanske crkve izgrade politi~ki samostalnim podru~jem.” (str. 92-93.) Te su-
protnosti je daqe zao{trila surova vladavina Mladena [ubi}a nad Bo-
snom, a wegovog strica Pavla [ubi}a ubili su bosanski bogumili.
Me|utim, kako nastavqa fon Sidland slede}i svoj neverovatni istori-
ografski pristup i metodolo{ki postupak, “premda bijahu Bosanci do{li
u suprotnost prema ostalim Hrvatima, ipak ne zatomi{e nikad sasvim osje-
}aja zajedni~ke narodne pripadnosti. Svaki narodni pokret katoli~kih
Hrvata podupirahu uvijek Bosanci. Kad god bi Hrvati sebi izabrali kraqa,
priznavahu ga i Bosanci svojim vrhunskim lenskim gospodarem. Ovo je tim
zna~ajnije, {to Hrvati izvan Bosne ne poku{avahu nikada iznuditi oruà-
nom rukom u Bosni priznawe svojih kraqeva, a bili bi jedva i u stawu da to
281
u~ine. U toj stvari bija{e odlu~no tradicionalno stanovi{te Bosne, koje-
mu izvor bija{e hrvatsko podrijetlo Bosne i navedena seoba hrvatske na-
rodne stranke.” (str. 93.) Bosanskim bogumilstvom fon Sidland obja{wava
i uporni otpor Bosanaca ma|arskoj dominaciji, s kojom su se ina~e Hrvati
na svom podru~ju vrlo lako pomirili. Potom zakqu~uje: “Teorija o seobi i
bogumilstvu, kojom sam se posluìo da protuma~im bosanski problem, raz-
ja{wava nam jo{ i jednu drugu pojavu, tj. pojavu da je stvarawe bosanske dr-
àve iznimka od pravila, koje smo postavili, prema kojemu su ju`noslaven-
ski narodi tek posqedica dràvnih tvorevina ju`nih Slavena. Posqedica
stvarawa bosanske dràve ne bija{e stvarawe bosanskog naroda, a to se sa-
svim logi~no nadaje iz ~iwenice da stvarawe bosanske dràve nije iskon-
sko stvarawe dràve jednog osvajala~kog plemena, nego tek drugotna tvore-
vina hrvatskog naroda, koji bija{e u to doba u glavnim obrisima ve} obli-
kovan. Povod za stvarawe bosanske dràve ne bija{e osvajawe i nastojawe
da se osvojeno zadrì, nego samo vjeroispovjedni nagon za samoodràwem i
obranom. A te sile ne bijahu dovoqne da ukinu povijesno na~elo ustrojnosti
i da promijene ve} ustaqeno nacionalno obiqe`je.” (str. 94.)
g) Krah svih hipoteza o hrvatskom karakteru Bosne
Autoru nimalo ne smeta ekstremna paradoksalnost glavnog zakqu~ka,
pa ga ~ak smatra o~ekivanim i opravdanim. “U svojoj biti i po svojoj svije-
sti bijahu zato sredovje~ni Bosanci Hrvati, ali nema sumwe da je nacional-
na svijest sve vi{e slabila tokom povijesnog razvitka, dok nije skoro sa-
svim propala u velikoj kataklizmi osmanlijskog osvajawa.” (str. 94.) Una-
pred se brane}i od mogu}e optu`be da su mu hipoteze puko naga|awe, fon
Sidland kao dokaze koji mu idu u prilog navodi nekoliko natpisa sa bosan-
skih ste}aka, na kojima se nalazi prezime Banovi} i izraàva ponos zbog
vite{tva i plemenitog roda pokojnika. “Kud nas upu}uju ti banski sinovi,
koji po~ivaju u Banovu Dolu? K Hrvatima, jer Srbi ne imahu banova! Gdje
nailazimo na slavenskom jugu na tako neslomivu rasu, koja se jo{ u ~asu smr-
ti ponosi svojim povlasticama, svojom plemi}kom zemqom i svojim vite-
{tvom? Samo u Hrvata! [ubi}i, Nelipi}i, Zrinski, Frankopani, Beri-
slavi}i, Blagaji, Koloni}i, Dra{kovi}i, Keglevi}i, Ba}ani itd. jesu kato-
li~ki predstavnici iste sna`ne i neslomive rase, koje bogumilski potom-
ci po~ivaju pod ste}cima 13. i 14. st., ~ije kamewe nam govori sasvim jasno.
A starinski, ~isti ikavsko-hrvatski jezik..., kojim su pisani ti spomenici,
i koji ìvo podsje}aju na narje~je dalmatinskih otoka, dopuwa samo harmo-
ni~ki tu sliku. Pa ako ima jo{ netko, tko u to sumwa, nek se izvoli potru-
diti u muzej Hrvatskog starinarskog dru{tva u Kninu u Dalmaciji, u tom
starom hrvatskom kraqevskom gradu, pa neka pogleda umjetnine 10. i 11. st.
iz razdobqa narodne dinastije u Hrvatskoj. A zatim neka izvoli u bosansko-
hercegova~ki muzej u Sarajevu i neka pogleda bosanske umjetnine iz 12. do
14. st., pa }e se samo ~uditi istovjetnosti umetni~kih elemenata. Ne moè
biti nikakove sumwe, da su stvarateqi jednih i drugih morali bezuvjetno
biti pripadnici jednog te istog naroda. Ovu ~iwenicu ustanovio je ve} Ta-
loci. A tko je sagradio sve sredwovjekovne gradove u Bosni i Hercegovini?
Doline Bosne i Drine na~i~kane su starim gradinama ba{ kao i dolina Rajne.
282
Pa tko je u tim starim gradinama ìvio? Samo pripadnici jedinog krvnog
plemstva na Balkanu, a to bijahu Hrvati. Krvnoga plemstva ne bija{e ni u
Srba ni u Bugara, nego samo ~inovni~kog, kao u svih Bizantinaca. Zbog sve-
ga toga ne moè biti nikakove sumwe da bogumilska rasa, koja vlada{e u Bo-
sni od 12. do 15. st., bija{e hrvatskog podrijetla, i ~itavo podru~je zapadnog
Balkana, u kome nailazimo na bogumilske ste}ke, pripada{e nekada hrvat-
skom narodnom posjedu.” (str. 95-96.)
d) Uvertira za {ovinisti~ku rapsodiju
Op{irnim naklapawima da u Bosni i Hercegovini do dolaska Turaka
gotovo uop{te nije bilo Srba, da su oni docnije nastali od izvorno roman-
skih, a kasnije slovenizovanih Vlaha, fon Sidland dodaje tezu da naziv Mo-
rovlasi ukazuje da se “taj romanski ìvaq negdje i nekada kriào s nekim
narodom tamne puti, vjerojatno s Ciganima, koji su tako|er nomadi.” (str.
108.) S druge strane, “wihova imena ìdovskog su podrijetla, pa neki ~ak i
vele da bijahu @idovi, koji narod nazivahu bra}om.” (str. 111.) Svoj rasi-
sti~ki pristup on potkrepquje i navodnim antropolo{kim istraìvawi-
ma i antropometrijskim analizama, kako bi dokazao da su sada{wi Srbi u
Bosni, Hercegovini, Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji poreklom nekada-
{wi romanizovani Vlasi, a da su ti Vlasi nastali me{awem s Ciganima i
Jevrejima, dakle u svakom slu~aju nià rasa. Fon Sidland to objavquje pre
pojave Hitlera, fa{izma i nacizma, pa kaè: “Posluìo sam se svim po-
mo}nim sredstvima, koja mi bijahu na raspolagawu, te sam svuda na{ao po-
tvrdu da se i antropolo{ke osobine slaù s posqedicama na{eg povijesnog
istraìvawa, da naime katolici i muslimani u Bosni pripadaju istom ple-
menu, i to plemenu koje jo{ danas imade prete`no nordijsko obiqe`je, dok
se Srbi od wih mnogo razlikuju, te su ve}inom nekog drugog, tamnog, preda-
rijskog tipa.” (str. 122.) Kao rezime tih svojih rasisti~kih gluposti, Ivo
Pilar alias fon Sidland iznosi: “Moje dosada{we ispitivawe ne dopu{ta
nikakve sumwe, pa zato moram narodnu definiciju Bosne i Hercegovine
utvrditi ovako: Bosna i Hercegovina su povijesno hrvatske zemqe: one su
jo{ i danas etni~ki ostale hrvatskima, budu}i da treba 56,53% pu~anstva
bezuvjetno pribrojiti Hrvatima. Zadwih 400 godina prido{lo je dodu{e
srpsko pu~anstvo, kog ima 43,48%, {to je tim va`nije, budu}i da je ono vjer-
ski jedinstveno naprama Hrvatima, koji su podijeqeni u dva vjerska tabora,
i da je wegova narodna svijest razvijena mnogo ja~e nego kod Hrvata katoli-
ka i muslimana. No Bosna i Hercegovina su jo{ uvijek hrvatske zemqe, ko-
je se brzim tempom posrbquju.” (str. 123.) Dakle, Srbi, iako imaju neupore-
divo razvijeniju nacionalnu svest, nisu izvorno pravi Srbi, a bosanskoher-
cegova~ki katolici i muslimani, iako nemaju izraène hrvatske nacional-
ne svesti, ipak su ~istokrvni Hrvati.
2. Srpska dràvotvornost, glavni izvor

Fon Sidlandovog kompleksa
Deklarisav{i se kao iskreni i odani katolik, fon Sidland se upustio
u vrlo op{irno razmatrawe uzroka me|uhri{}anskog raskola i dru{tvene
uloge isto~ne i zapadne crkve. On priznaje da su Srbi bili u stawu da sami
283
obnove sopstvenu dràvu zahvaquju}i svojoj nacionalnoj crkvi. “Srbi bija-
hu samo poradi toga u stawu da se prvi oslobode i obnove svoju dràvu, jer
su u narodnoj crkvi imali nevidqivu, ali stoqe}ima trajnu poticajnu sna-
gu, koja je i{la za uspostavom wihove dràve.” (str. 138.) Takva, makoliko
pristrasna i tendenciozna, analiza ga dovodi do interesantnog diferenci-
rawa dru{tvene uloge rimokatoli~kog i pravoslavnog sve{tenstva, jer pr-
vi nisu striktno vezani za dràvu u kojoj deluju, dok su drugi organski deo
dràvnog aparata u pravoslavnoj dràvi. “U tome je pravcu pravoslavno
sve}enstvo potpuno razli~ito od katoli~koga. Katoli~ko se sve}enstvo ne
istovjetuje nikada posvema s probicima dràve, jer katoli~ka crkva ìvi
nezavisno od dràve. Ona ima svoje posebne ciqeve i namjere, ima usredo-
to~eni upravni aparat s papom na ~elu i mora se pokoravati wegovim na-
redbama i onda, kad bi se one sukobile s namjerama dràve. Nastane li slu-
~aj da sve}enstvo mora nastupiti protiv probitaka dràve, ono je du`no da
se u tu svrhu djelatno zaloì. Zato se izme|u pravoslavnog i katoli~kog
sve}enstva moè ustanoviti bitna razlika, da katoli~ko sve}enstvo nastu-
pa mnogo djelatnije, mnogo vidqivije i mnogo odva`nije. Lik kapelana-hu-
{ka~a sasvim je nepoznat me|u pravoslavnim sve}enstvom. Nije mi poznat
ni slu~aj da bi kakav pravoslavni crkveni dostojanstvenik postao izrazito
politi~kom osobom, kao {to je npr. kod Hrvata [trosmajer bio politi~ki
vo|a i glava stranke. Ta je pojava prividno u opreci sa sna`nom politi~kom
ulogom, koju je pravoslavna crkva sa svojim sve}enstvom oduvijek igrala i
koju jo{ i danas igra. Pravoslavno sve}enstvo bavi se ìvo politikom, ali
wegova je djelatnost nevidqiva i sastoji se ve}inom iz opreznog i diplo-
matskog posredovawa izme|u vjernika, izme|u dràve i dràvnih organa, iz
nevidqivog me{etarewa i kona~no, {to je i najva`nije – iz stvarawa poli-
ti~kog mnijewa, politi~kog uvjerewa, jednom rije~ju – iz posvema{weg utje-
caja na narodno mi{qewe.” (str. 140.)
a) Neskrivena zavist zbog srpske nacionalne crkve
S te strane fon Sidland zapravo zavidi pravoslavcima {to su wihovi
popovi u slu`bi nacije, a ne `rtvuju nacionalne interese crkvenoj politi-
ci, niti im crkva instrumentalizuje naciju. “Pravoslavno sve}enstvo upra-
vqa velikom tvornicom politi~kih ideja i bavi se wihovim raspar~ava-
wem. Napadno je kako se politi~ko prosvje}ivawe, te politi~ke ideje i mi-
sli kod Srba brzo {ire, a ta je pojava primjer za djelovawe pravoslavnog
sve}enstva. Kod katolika ne moèmo zapaziti ni{ta {to bi tome bilo na-
lik. Katoli~ki sve}enik }e samo u vrlo rijetkim slu~ajevima politi~ki
prosvijetliti svoje vjernike. Ponaj~e{}e mu to ne}e ni biti mogu}e, budu-
}i da je zbog usredoto~ene crkvene organizacije vezan na naloge odozgo. Ka-
toli~ki sve}enik nastupit }e u odlu~nom ~asu kao vo|a, te }e svojim utjeca-
jem, a prema potrebi i ìvom agitacijom, nastojati da povu~e za sobom ~i-
tav narod i da polu~i svoj ciq. Pravoslavni sve}enik toga ne}e nikad u~i-
niti. On }e narod prosvijetliti u pravcu koji }e ga zadovoqiti, dat }e mu
ujedno potrebne upute i pustit }e da narod sam za sebe samostalno nastupa,
a on }e se lijepo dràti po strani i po mogu}nosti davati daqwe smjerni-
ce za rad. Ve}ina poznavalca pravoslavnih prilika zapazila je istan~ani
284
politi~ki osje}aj pravoslavne crkve, poimence Kalaj. To dolazi otuda {to
je ona u jednu ruku tradicijom ba{tinila neku odre|enu dozu premo}ne bi-
zantinske politike i bizantinskih metoda, a u drugu ruku, {to je svaki po-
jedini sve}enik zbog pomawkawa ~vrste organizacije mnogo samostalniji,
nezavisniji i upu}en vi{e na samog sebe, te snosi ujedno teret odgovorno-
sti za crkvene i dràvne interese u mnogo ve}oj mjeri, nego katoli~ki sve-
}enik. Zbog toga je prisiqen i na mnogo ìvqe politi~ko mi{qewe.” (str.
140-141.)
Fon Sidland posebno zapaà da pravoslavna crkva prenosi i na pravo-
slavnu dràvu zadatak da se vera odrì u ~istom obliku i daqe pro{iri.
“Gr~ka crkva nikada se nije mnogo bavila misionarstvom. Taj tegobni, opa-
sni, nezahvalni i samo malo uspje{ni rad prepu{tala je ona rado zapadnoe-
uropskim sawarima. Pravoslavna crkva pro{iruje svoju vjeru na taj na~in
da pravoslavna dràva najprije osvoji tu|e zemqe i da onda u osvojenim ze-
mqama {iri svoju vjeru uz pomo} ~itave snage osvajala~ke dràve. A po{to
je u svakoj vjeri usa|en nagon da se pro{iri, jer ne {iriti se zna~i isto {to
i uzmicati, to je vjerski momenat taj koji djeluje u pravoslavnoj dràvi kao
stalan podsticaj za ekspanzivnu politiku. Zato vidimo da su pravoslavne
dràve stalno nemirne i da teè za pro{irewem.” (str. 141.) Pouka, koju iz-
vodi iz ovakvog rezonovawa, smi{qena je da upozori austrougarske poli-
ti~ke faktore da moraju imati u vidu su{tinu srpske opasnosti. “Moramo,
dakle, ustanoviti: pravoslavna dràva je, zahvaquju}i pomo}i koju joj crkva
pruà u obilnoj mjeri, mnogo ìlavija, duqeg vijeka, neosjetqivija i podno-
si unutarwi razdor u mnogo ve}oj mjeri bez opasnosti po svoj opstanak. Po-
liti~ko mi{qewe, osje}awe i htijewe mnogo je gipkije, elasti~nije, opor-
tunije i neusporedivo ìvqe nego u katoli~koj dràvi, poradi toga {to mu
nije nosilac dràva i stale`, nego crkva. Pribrojimo li k tome jo{ te`wu
za ekspanzijom, poticanom vjerskim momentima, moramo do}i do zakqu~ka
da je pravoslavna dràva ceteris paribus politi~ki mnogo aktivnija, ja~a
i sposobnija za ìvot od katoli~ke dràve.” (str. 142.) Prosto ~oveku da
imponuje ovakvo mi{qewe, ali onda sledi frontalni napad na pravosla-
vqe. Vizantijsku superiornost dràve nad crkvom fon Sidland smatra
{tetnom po realizaciju osnovnih crkvenih ciqeva. “Dràvna neman progu-
tala je zajedno s crkvom i moral. Moè li zar jedna nesamostalna crkva, ko-
ja sluì uvijek samo politi~kim ciqevima i koja mora uvijek imati pred
o~ima svjetovnu korist, moè li ona sluìti }udore|u, odricawu i skrom-
nosti? Moral i politika bijahu u svako doba u prili~no dijametralnoj
opreci.” (str. 142.)
b) Fon Sidlandov rad po Hitlerovim merilima
Pravoslavnim hri{}anima fon Sidland pripisuje krajwu nemoral-
nost i beskrupuloznost. “Kad se pravoslavnom kr{}aninu pruì negdje ka-
kva zgodna prilika da zadovoqi svoje potrebe, on }e tu priliku bezobzirno
i bez razmi{qawa iskoristiti, i nikakva moralna obaveza, nikakve skru-
pule ne}e ga u tome sprije~iti.” (str. 145.) Ukazuju}i na tamne strane dru-
{tvenog ìvota u Srbiji, zbog vizantijskog shvatawa morala, on daqe upo-
zorava: “I ovdje moèmo ustanoviti stra{nu relativnost svega qudskoga.
285
I ta stra{na slika ima svoje nali~je, koje je dobro. Pravoslavqe je stvori-
lo mnogo ja~e pojedince, nego {to ih obi~no stvara katolicizam. Pravosla-
vac se ne pouzdaje ni u koga, wemu po svemu nedostaje ono mnogo puta upravo
slaba{no, blaèno povjerewe katolika, koji priznavaju}i sam stanovite
moralne du`nosti, o~ekuje da ih tako|er drugi priznaju, ali se pre~esto u
tom ra~unu vara. Neimaju}i sam povjerewa ni u koga, pravoslavac ga i sam
ni od koga ne o~ekuje i mora sam da bude tim marqiviji i ìvqi. Sam bez
smilovawa, ne {tede}i nikoga i neumoqiv, on to i od drugih ne o~ekuje i
znade vrlo dobro da se moè spasiti samo jako{}u, sna`nim razumom, pre-
predeno{}u i lukavo{}u, pa zato nastoji da ta svojstva razvije u najvi{oj
mjeri. Nepoznavaju}i nikakvih moralnih obveza, ne}e on, uhva}en na zlodje-
lu, imati nikakvih moralnih slabosti, ne}e nikada priznati svoje krivwe,
nego }e se braniti tako ìlavo, da }e imati mnogo izgleda da izbjegne prav-
di, a to }e se lako desiti ako mu budu katolici sudili. Po{to je vlastohle-
pqe glavni poriv svega wegova rada, on }e marqivo nastojati da bude tamo
gdje se mogu ste}i ~ast, ugled, novac i druga sredstva vlasti, te }e svom sna-
gom svoje neskrupulozne naravi nastojati do}i do izraàja.” (str. 145.)
v) Slovenska qubav prema slobodi
Na jednoj strani, katoli~koj, fon Sidland sagledava snenu i poverqi-
vu uvi|avnost germansko-austrijskog Slavena, a na drugoj, pravoslavnoj, zlu
i opasnu individualnost Srbina ~iji je nacionalni karakter oboleo od vi-
zantijskih kulturolo{kih osobina. îwenicu da tri ~etvrtine Slovena
pripadaju pravoslavnoj veroispovesti, on obja{wava na slede}i na~in: “Ve-
}inu Slavena smatram politi~ki slabije nadarenom rasom i nalazim uzro-
ke toj ~iwenici u kod Slavena karakteristi~nom prevla|ivawu osje}ajnog
ìvota nad misaonim ìvotom, a djelomice i u wihovu gotovo iskqu~ivom
svojstvu poqodjelaca. Kad ulaze u svjetsku povijest, oni su posvuda seqaci.
A i kad pobliè promatramo wihovo pona{awe, {to rade i {to propu{ta-
ju da u~ine u svom po~etku, ne}emo se mo}i oteti spoznaji da su u wima nago-
ni poqodjelca upravo pretjerani. Praslaven je vezan uz rodnu grudu, ~itavo
wegovo htijewe i nastojawe upravqeno je na to da zadrì posjed zemqe koju
qubi. Da u Slavena ima qubavi za slobodom, ne da se pore}i, ali od qubavi
za slobodom ve}a je qubav za zemqom. On se znade sprijateqiti i s tu|om
vla{}u uz uvjet da zadrì posjed zemqe. Iz tog slavenskog svojstva proistje-
~e u povijesti tako ~esta simbioza Slavena sa Uraloaltajcima i Mongoli-
ma, s Hunima, Avarima, Bugarima, Ma|arima itd. To bijahu nomadi i ratni-
ci, a Slaveni poqodjelci; ova podjela rada bija{e opetovano temeq dràv-
nih tvorbi prili~no dugotrajnih. Slaveni se pojavquju kao osvaja~i samo iz
razloga pomawkawa zemqe; ratnici ili osvaja~i iz puke èqe za osvajawem
ne bijahu Slaveni gotovo nikada. Kad se jednom domogo{e zemqe, prestade
pro{irivawe. Jasno je da su ratni~ko zanimawe i poqodjelstvo svojstva ko-
ja se ne podnose. Ne bi se moglo re}i da su Slaveni lo{i vojnici, ali pravi
Slaven ne ìvi od rata, nego od ratarstva i zato u wemu prevla|uju nagoni
poqodjelstva. Prema wima ude{eno je ~itavo politi~ko ustrojstvo Slavena.
Slaven se udruùje samo u malene ùpe i stvara time samo toliku politi~-
ku snagu, kolika je potrebna da ga {titi od smetawa posjeda.” (str. 148-149.)
286
U dokazivawu da je ve}ina Slovena nià rasa u odnosu na ~iste arijev-
ske, prevashodno germanske narode, fon Sidland, nastavqaju}i prethodnu
elaboraciju svoje osnovne teze, tvrdi kako, kod Slovena, “wegov seqa~ki ra-
zum omogu}uje mu samo pregled preko uskog kruga wegove uè postojbine. Ve-
}e i {ire ustrojbe donose sa sobom opasnosti ve}ih sukoba i donose sa so-
bom terete, koje na koncu konaca ipak treba da snosi opet seqak; a to mu se
ne svi|a. Tako treba gledati u prevladavawu poqodjelskog nagona onaj ~im-
benik, kojim bija{e uvjetovana politi~ka rascjepkanost Slavena i wihovo
zazirawe od ve}ih dràvnih tvorevina. Ali izme|u 8. i 10. st. izniko{e po-
svuda slavenske dràve. Sve te dràve bolovahu ve}inom od jednostrane
sklonosti svojih osniva~a. Na putu im staja{e i slavensko komunisti~ko
ustrojstvo obiteqi, koje onemogu}iva{e odgoj sna`nih pojedinaca i stvara-
we pojedina~nog nasqednog prava. Uz takove prilike razvijahu se slavenske
dràve, ukoliko se uop}e mogahu uzdràti, nepovoqno, u wima se stvara{e
neko unutarwe nezadovoqstvo, koje se najboqe o~ituje u pozivu varja{kim
Ruodsima, {to nam ga spomiwe Nestor: “Na{a je zemqa velika i plodna, ali
u woj nema reda, do|ite i vladajte nama”. Takovo raspoloèwe bija{e najpo-
voqnije za veliku zavodnicu, pravoslavnu crkvu; ona sama bija{e ponikla
upravo iz politi~kog nezadovoqstva jednog nadarenog naroda. Zar ne bija-
{e wen zadatak da gr~kom narodu nadomjesti {to mu od prirodnih uvjeta ne-
dostaja{e za razvoj wegove mo}i i za odràwe wegovih poloàja? Kod Sla-
vena bijahu sli~ne prilike. Slaveni se sami ne smatrahu doraslima svom
politi~kom zadatku, osje}ahu da su slabi i da im je pomo} potrebna. A pra-
voslavqe pak govora{e: “Poklonite se meni i dat }u vam gospodstvo nad ~i-
tavim svijetom. Ne treba da budete ni jaki, ni vojnici, ni u~eni, ni krepo-
sni, pa }u vam ipak dati svjetovnu vlast, ako samo do|ete k meni i po|ete za
mnom”. I ve}i dio Slavena pristade na taj posao. U zamjenu za politi~ku
vlast oni dado{e svoju arijsko-slavensku du{u.” (str. 149.)
g) Poqaci i Hrvati kao arijevske podvrste
Po wemu, samo su dva slovenska naroda sa~uvala glavne odlike arijev-
ske rase i ~vrst nordijski karakter – Hrvati i Poqaci. “Dokazat }u da bi-
ja{e tako: koje ono dvije slavenske dràve prezre{e pravoslavqe, premda
do|o{e s wime u mnogo izravniji i bliì dodir od Rusa? Dvije najizrazi-
tije slavenske plemi}ke dràve: poqska i hrvatska plemi}ka dràva. Oba-
dvije dràve ostado{e sve do danas izrazito katoli~ke, jedino iz oporbe
prema pravoslavqu. Za{to? Zato jer su u priro|enim gospodstvenim nago-
nima svoje razmjerno ~i{}e rase osje}ali dovoqno snage da se od seqaka uz-
dignu i da stvore vladaju}i plemi}ki sloj, koji je sam vladao, i jer je wiho-
va slavensko-arijska krv osje}ala duboku odvratnost od pravoslavqa jedna-
ko kao nekada i Goti, koje je Bizant morao tek uni{titi prije nego je mogao
razviti svoju dràvu i crkvu. Sad moèmo shvatiti za{to Srbi prigrli{e
pravoslavqe, a Hrvati katolicizam. Srbi bijahu nadaren, ali siroma{an
narod gor{taka, koji se htjede pod svaku cijenu osloboditi pritiska Hrva-
ta, Bugara i Bizantinaca. Da to postignu, trebala im je mo}, a da postanu
mo}ni, prigrli{e pravoslavqe, koje im mo} obe}ava{e. Gospodstveni na-
gon hrvatske plemi}ke rase prezira{e tu wemu nesklonu vjeru, te oni osta-
287
do{e uz katolicizam. Kad s pomo}u wega ne dolaàhu naprijed, poku{a{e
prigrliti bogumilstvo, a kad im i ono ne pomogne, prihvate islam, vjeru s
najizraènijom voqom za vla{}u. Srbi ra~unahu ispravno. Pravoslavqe
im dade vlast, makar kratkotrajnu. S pomo}u svog boqeg crkveno-politi~-
kog ustrojstva, ote{e oni Bugarima i Hrvatima ve}a podru~ja. Hrvatima
ote{e dana{wu zapadnu Srbiju i nekada{wu Dukqu, a jedna od glavnih sila,
koja je dovela do dana{weg rata, jest zagrièno nastojawe Srba da Hrvati-
ma kona~no otmu i Bosnu i Hercegovinu.” (str. 149-150.)
d) Pravoslavqe i panslavizam opasni za katolike
Vizantijskog je porekla, po fon Sidlandu, i karakteristi~na pravo-
slavna mr`wa prema svakom neverniku, a posebno usmerena protiv katoli-
ka. I tu netrpeqivost ne izraàvaju primarno pravoslavni sve{tenici,
nego prvenstveno dràva i laici. “Pravoslavni laik mrzi svakog inovjer-
ca kao pravoslavac, jer je to ba{ bitno u pravoslavqu. On ne podnosi zajed-
ni~ko stanovawe s inovjercima, pravoslavni se odjequju od ostalih vjera u
posebnoj gradskoj ~etvrti (srpske ~etvrti u Bosni). Jao inovjercu, kad za-
padne u pravoslavnu ~etvrt, istjerat }e ga najodabranijim sredstvima qud-
ske zlobe. U to poglavqe spada nestajawe bez traga katolika u nekim dije-
lovima Balkana, u sjevernoj i sjeverozapadnoj Bosni, u sjevernoj Srbiji, te
poimence u Ma~vi, gdje jo{ pred dva do tri stoqe}a bija{e mnogo katolika
(ostaci nekada{wih Hrvata), a zatim i napadno brzo nestajawe muslimana
u pravoslavnim balkanskim zemqama. Pravoslavni elementi, {to ih
austrijske vojni~ke vlasti naseli{e u Hrvatskoj i Slavoniji po~ev{i od
16. stoqe}a uspje{e god. 1632. da im je car Ferdinand podario svu zemqu iz-
me|u Save i Drave, te stado{e mnoge katolike tjerati sa svojih zemaqa, a
mnoge i prisili{e da prije|u na pravoslavqe. Danilo Petrovi}, vladika
crnogorski, naredi god. 1702. svim svojim podanicima, da svi inovjerci tre-
ba da u odre|enom roku prije|u na pravoslavqe ili da se isele iz zemqe. Tko
se nije pokorio, bio je napadnut i ubijen. Ovako zavr{i{e islamizirani
bogumili nekada{we Crvene Hrvatske.” (str. 151.) Izvore mr`we on pro-
nalazi jo{ u anti~kim gr~ko-rimskim odnosima, animozitetima izme|u ca-
rigradskog i rimskog crkvenog sredi{ta, posledicama krsta{kih ratova
itd. “Pravoslavqe je mr`wu sa~uvalo i usadilo je duboko u du{e svojih vjer-
nika, da bi se wome moglo posluìti u pravom ~asu kao oru`jem u borbi o
vlast protiv inovjeraca. I ovdje nije pravoslavqe moglo zatomiti svoje
iskonske naravi, te je naprosto sve, na {to god je nai{lo, {to je vidjelo i
doìvjelo te~ajem svog tisu}godi{weg ìvota, spremalo u svoje skladi{te
oru`ja i iskoristilo samo u pravcu razvijawa {to ve}e mo}i.” (str. 154.)
Posle zakletog svog neprijateqa islama i turske dràve, fon Sidland
nagove{tava da }e se na udaru pravoslavqa na}i katoli~anstvo. “Mirno, ne-
vidqivo i ne~ujno prodiru vali pravoslavqa kroz sve pukotine. Do 16. st.
bija{e Ma~va prete`no katoli~ka, a danas tamo uop}e i nema katolika. Do
god. 1463. nema u Bosni gotovo nijednog pravoslavca, ima ih mo`da u Herce-
govini. Danas tvore pravoslavci u Bosni 43% ~itavog pu~anstva. Do god.
1500. nema u Hrvatskoj i Slavoniji uop}e pravoslavnog elementa, osim ne-
288
kih tragova u Srijemu. Danas ih ima 24% od ukupnog stanovni{tva. Isto je
tako u Dalmaciji. Sv. Sava osnuje oko god. 1230. pravoslavnu biskupiju, ali
je Dubrov~ani istisnu do Trebiwa, a time i pravoslavqe u Dalmaciji. Pa
ipak ima danas u Dalmaciji 16% pravoslavnih... Ali pravoslavqe ne pro-
dire samo broj~ano, nego i politi~ki. U Hrvatskoj i Slavoniji postado{e
posledwih godina vode}i element. U Bosni i Hercegovini ja~i su politi~-
ki i ekonomski. U doba aneksije Hrvati ih malko potisnu{e, ali zadwih go-
dina opet napreduju.” (str. 155.) Jadikovka zbog potiskivawa katoli~kog
elementa u Bosni i Hercegovini prerasta u kobno upozorewe Be~u i ~ita-
vom katoli~kom svetu, uz razo~arewe {to se i ina~e premalo razmi{qa o
pravoslavnoj opasnosti. “Ba{ si svijet tare glavu {to su jaka pravoslavna
dràva, a jednako i sna`ni pravoslavni pojedinac, nepromijeweno zanavi-
jek moralno i kulturno malovrijedni, i to tako da }e uvijek ostati jedna
strahota! Svijet ne pita mnogo za moral; kulture dodu{e èli, ako je jef-
tina, ali nada sve mu je stalo do vlasti. Tu je osnova sada{wih i budu}ih
uspjeha pravoslavqa. Svi, kojima je vi{e do vlasti nego do morala, obuzeti
su i nekako magijski privu~eni od bqe{tavog fantoma tisu}godi{weg gr~-
kog teèwa za vla{}u. Svi oni, kojih ùdwa za vla{}u ostade na ovom svi-
jetu neispuwena, podatqivi su kao vosak u rukama okretnog stvarateqa na
obalama Bosfora i wegovih nasqednika, jer se nadaju da }e se wihovom po-
mo}u domo}i jedne mrvice vlasti. Bizant je toga svijestan, pa jednako vje-
{to, kao i bezobzirno, iskori{}uje prilike, dràve i qude. Tu leì jedna
od najve}ih opasnosti za ~ovje~anstvo, a osobito za Austro-Ugarsku monar-
hiju. Ta opasnost je tim ve}a, {to nitko nema pravog pojma o wezinu zna~e-
wu i wezinoj veli~ini.” (str. 156.)
Problem ju`nih Slovena, po mi{qewu ovog hrvatskog ideologa, sa-
stavni je deo zone konfrontacije koja se proteè “od ju`nog rta Dalmacije
sve do Baltika.” (str. 156-157.) Pri tome, “nema nikakve sumwe da su borbe
na spomenutoj ogromnoj fronti tako|er rasne, nacionalne, politi~ke, dru-
{tvovne i gospodarske borbe. Ali psiholo{ki i time najja~i i najnepo-
sredniji wihov motiv jest i ostaje vjersko pitawe.” (str. 157.) Uz pravosla-
vqe, kao drugi po snazi i podjednako opasan faktor pojavquje se panslavi-
zam. “Iz irealnog i politi~ki naivnog pokreta, ali zato no{enog duhom ka-
toli~kih Slavena, eti~kim nastojawem, dizawem kulture i me|usobnom ne-
sebi~nom pomo}i, kome se mogao prikqu~iti i ~ovjek pun àrkog ideali-
zma kao [trosmajer, postade u rukama Rusije okrutno sredstvo za vla{}u,
koje i|a{e u svom osnovnom obliku za tim da iskoristi to zaneseno i neja-
sno politi~ko nastojawe, poniklo iz unutarwe nu`de, i da iskoristi kato-
li~ke Slavene kao prvoborce za rusko-pravoslavna ekspanzivna nastojawa
u sredwoj Europi.” (str. 157-158.) Iz li~nog iskustva fon Sidland zakqu~u-
je da katoli~ki Sloveni svojim panslovenskim zanosom nisu ni pomi{qa-
li da ugroze dràve u kojima ìve. “Katoli~ki Slaveni predstavqaju sebi
pod “slavenskom uzajamno{}u” ne{to sasvim drugo nego pravoslavni. S dru-
ge pak strane, ne moè pravoslavni ~ovjek katolika nikad smatrati ravno-
pravnim dionikom – to je bitno. Monarhija pak prosu|iva{e, ne sasma kri-
vo, ~itav taj predmet prema wegovoj opasnoj kona~noj ta~ki u Rusiji. Nedo-
289
staja{e strogog razlikovawa tih dviju stanovi{ta, pa jo{ i danas nosi od-
vratno rusko nastojawe za vla{}u ime sveslavenstva, {to kao ~asno ime ni-
po{to ne zasluùje.” (str. 158.)
|) Srpska pravoslavna crkva, najve}i problem katoli~anstva
Pored pravoslavqa i panslavizma kao instrumenata ruske te`we da
pod svojom carskom krunom obnovi Vizantiju, fon Sidland smatra “da je ve-
likosrpska misao jezgra ju`noslavenskog problema.” (str. 162.) A ta jezgra
“sastoji se u tome {to Srpstvo èli savladati i Bugare i Hrvate, postati
prvom silom na Balkanu, te zatim uni{titi i apsorbirati Hrvate i Buga-
re i tako osvojiti i posrbiti ~itav slavenski Balkan.” (str. 162.) On Srbe
i optuùje da su posrbili veliki broj balkanskih Romana, a pri tom poseb-
no insistira da je vla{ko, odnosno romansko stanovni{tvo naseqavalo u
tursko vreme Dalmaciju, Hrvatsku, Slavoniju, Bosnu i Hercegovinu, pa da ih
je Srpska pravoslavna crkva sistematski posrbqivala. “Zbilo se to tako,
da je crkvena vlast u Srpsko-pravoslavnoj crkvi ostala trajno u rukama Sr-
ba i da je crkva poja~ala sva svoja nacionalna obiqe`ja po mogu}nosti {to
vi{e. Upravo bolesno pretjerana nacionalna svijest pravoslavne crkve, na-
stojawe oko narodne predaje, oko narodnog jezika, narodnih pjesama, obi~a-
ja i igara, to bija{e oru`je posrbqivawa. Uzmemo li jo{ u obzir da tome
treba pridodati slavenski jezik u crkvi, gdje nekulturni balkanski Roma-
ni na|o{e jedino ne{to uznosito, pa }emo tako shvatiti da se ne mogahu ote-
ti tom utjecaju i da su se morali posrbiti.” (str. 170.) Fon Sidland prizna-
je da su i Hrvati pohrvatili ne{to Romana. “Na katoli~ku vjeru pre|o{e
samo oni Vlasi, koji stanovahu neposredno na podru~ju katoli~ke svoje go-
spode. Oni pak koji bijahu naseqeni na podru~ju Bosne i Hercegovine osta-
do{e u pravoslavnoj crkvi, ukoliko ne prihvati{e bogumilstvo. To se zbi-
lo poradi toga {to se kod wih po predaji sa~uvalo pravoslavqe i {to su
stalno nadolazili pravoslavni Vlasi zbog zemqi{we sveze sa Srbijom.
Moramo dakle smatrati, ostaviv{i sasvim po strani autohtone Vlahe, da je
i od onih Vlaha, koji su kasnije s Turcima nado{li u hrvatske krajeve, samo
mawi dio prigrlio katoli~ku vjeru, dok je ve}i dio, budu}i pravoslavan,
pripao Srbima, te su tako Vlasi mogli postati jezgrom, oko koje se u Bosni
stvorilo pravoslavno pu~anstvo. Time se broj Srba pove}ao samim pravo-
slavnim Vlasima, koji su ìvjeli na hrvatskom podru~ju, odnosno, koji su na
tom podru~ju nastali. Posqedica pak toga bija{e da su Srbi priqubili
mnogo vi{e vla{ke krvi, a po{to ti Vlasi kao Romani bijahu tamnog kom-
pleksa, ima u Srba mnogo vi{e tamnih tipova nego u Hrvata.” (str. 170.)
Asimilacija Vlaha se zaista odvijala u srpskim krajevima, ali je ona
zavr{ena mnogo pre doseqavawa Srba u Hrvatsku i Slavoniju i svi pravo-
slavni koji su se tada doseqavali govorili su iskqu~ivo srpski jezik, a
imali su vla{ki dru{tveni status, {to zna~i da nisu bili kmetovi nego
slobodni seqaci, mahom sto~ari, sa obavezom na vojnu slu`bu. Ono {to fon
Sidland na ovom mestu ponovo potencira, jeste izvanredno va`na uloga
Srpske pravoslavne crkve u o~uvawu nacionalne kohezije i kolektivne na-
rodne svesti, kao u olak{awu procesa asimilacije zate~enih balkanskih
starosedelaca. “Spasewe svoje narodnosti i mnogostruko pove}awe broja
290
svog pu~anstva absorbirawem Vlaha zahvaquje Srpstvo uglavnom, skoro bih
rekao iskqu~ivo, svojoj narodnoj crkvi. Iz tog povijesnog razvoja nastala je
pojava da ne~ija pripadnost Srpsko-pravoslavnoj crkvi zna~i ujedno i naci-
onalizirawe u Srbina. Ta je ~iwenica od velike va`nosti, i to tim ve}e,
{to stoqe}ima stalno djeluje na ~itavom jugu.” (str. 170.) Poseban zna~aj u
svemu tome je imalo obnavqawe Pe}ke patrijar{ije 1557. godine, za koju
fon Sidland isti~e da je bila “teokratski upravqana suverena srpska dr-
àva, koja obuhva}a{e osim srpskih zemaqa jo{ i Bosnu, Hercegovinu, Dal-
maciju, Slavoniju i veliki dio Hrvatske i Ugarske”, a uz to se, kako daqe na-
vodi, wena “vlast ne razlikova{e mnogo od pune dràvne vlasti.” (str. 176.)
Takav oblik organizovawa zadràla je i posle seobe patrijarha u austrij-
ske zemqe, a ovaj hrvatski nacionalni ideolog pokazuje koliko se hrvatsko-
slavonski sabor bezuspe{no trudio da zabrani pravoslavqe na prostoru
svojih ingerencija. On Srbe opet predstavqa kao nomadski narod, li{en
moralnih vrednosti i obuzet èqom za stalnim pqa~kawima i otimawem.
“Premda se zbog ~astohlepne politike srpske dràve ti razbojni~ki nago-
ni u pojedinaca sve vi{e zatomquju i sve se mawe pojavquju u primitivnom
obliku razbojstva i kra|e, oni se sve to sna`nije pojavquju kao masovna po-
java. Svuda, gdje se Srbi pojavquju kao politi~ka masa, pre~esto je te`wa da
si prisvoje tu|e dobro, motiv wihovih nastojawa. Osobito bi Hrvati o to-
me znali kazati koju rije~. Sve {to Hrvati imaju, hrvatske zemqe, hrvatski
jezik, hrvatska kwièvnost, sve je to srpsko. Ni{ta ne stvori{e Hrvati to-
kom svoje povijesti, nego sve Srbi.” (str. 186.)
S obzirom da su dana{wi Srbi nasledili razbojni~ki karakter bal-
kanskog pastirskog nomada, “ho}emo li razjasniti karakter srpskog naroda
s pomo}u povijesnog razvoja wegovih narodnih sastojina, moramo imati na
pameti da su balkanski Romani kao saveznici Turaka rasto~ili sve tri dr-
àve ju`nih Slavena: bugarsku, srpsku i hrvatsku. Ne smijemo nadaqe zabo-
raviti ono razdobqe u kome su ti balkanski Romani sa~iwavali bitni dio
neredovite osmanlijske vojske kao akin|ije, kiryalije, ba{ibozuci, marto-
lozi i haramije. To bija{e opet razdobqe najo{trijeg probira, u kome bi-
jahu istrijebqeni svi slabiji, we`niji i mawe sposobni elementi i preo-
sta{e samo oni, u kojih bijahu najja~e razvijeni razorni, nesocijalni i zli-
kova~ki nagoni. Tom ~iwenicom moè se razjasniti rijetka razorna snaga,
talent za razarawe i neprijateqsko raspoloèwe ovog elementa prema dr-
àvi. Tko pozna mentalitet Srba, osobito u Bosni, wihovo nevjerojatno ne-
prijateqsko dràwe, wihovo poricawe svake, pa i najmawe zasluge Monar-
hije, pa tko ~ita djela jednog Mika{inovi}a, Vasiqa Gr|i}a i dra Stojadi-
novi}a, taj }e si takav mentalitet mo}i razjasniti s pomo}u navedenog po-
vijesnog razdobqa.” (str. 187.) Srpski nomadski mentalitet je izrazito
sklon prevarama, prevratima i zaverama. “Koliko bija{e u wih dràvnih
udara, ubijawa kraqeva i najnevjerojatnijih obrata... Gdje god nastane kakvo
kulturno sredi{te, kakva pove}ana mogu}nost za zara|ivawe, kakva gospo-
darska prilika, posvuda su tamo nomadi prvi; povezani vjerskim sponama i
neobi~nim osje}ajem solidarnosti, ~ine oni lanac i oberu vrhwe, jo{ pri-
je nego se oni drugi (a to su ve}inom Hrvati), osvijeste i saberu... U nomad-
291
skom elementu gledati nam je onu izrazitu sposobnost: elasticitetom i gip-
ko{}u iskoristiti svaku priliku.” (str. 187.) Uz to su Srbi me|u sloven-
skim narodima tradicionalno najboqi trgovci, a fon Sidland smatra da
im je i tu osobinu razvio wihov nomadski duh, kao i talenat za prora~una-
ti i svrsishodni politi~ki rad, dar za glumu i pretvarawe itd.
Sve u svemu, “opasna svojstva predaje i te`we srpsko-bizantske crkve
nai{la su u srpskom narodu na neobi~no djelotvornu dopunu u prodirawu
balkansko-romanske nomadske krvi, koja je svojim priro|enim rasnim pro-
htjevom za prisvajawem, svojim antisocijalnim sklonostima, manijom za
uni{tavawe i rastvarawe, u~inila Srbe prvorazrednom opasno{}u za su-
sjedne im narode i dràve.” (str. 189.) Fon Sidland posebno napomiwe ko-
liko mu je stalo da dokaè “kako su vlastohlepqe, megalomanija i èqa za
pro{irivawem silno razvijeni u srpskom narodu. Posvuda se te te`we ta-
ko glupo i nezgrapno ne o~ituju, ali one su misao vodiqa Srba i mogu se opa-
ziti u svakom wihovom djelu, nastojawu i u svakoj wihovoj misli... Te ve}
prije prikazane te`we imadu svoj korijen u povijesnom i vjerskom odgoju i
u rasnim sklonostima Srpstva.” (str. 197.) Pri tom se s posebnom èstinom
obru{ava na Dobrovskog, [afarika i Karayi}a, ali i mnoge druge slavi-
ste, {to su zanemarivali Hrvate i svodili ih na ono {to oni jedino i jesu,
~akavce, ili im jo{ dodavali ono {to su naknadno pohrvatili, kajkavce. Vu-
ku Karayi}u posebno zamera {to je izgradio idejnu podlogu velikosrpskog
imperijalizma. “Jezgro ju`noslavenskog problema sastoji se u tome, {to se
Srpstvo razvilo u jaki imperijalisti~ki, jednako vjerski kao i nacional-
no politi~ki pokret, koji ide za tim da podjarmi i usi{e ostale narode ju-
`nih Slavena i da osnuje svoju vlastitu veli~inu i mo} na razvalinama su-
sjednih dràva. Taj pokret nisu tek izazvali Kara|or|evi}i, kako se to ~e-
sto pogrje{no uzima, jer je on sasvim naravni izraàj bizantske i srpsko-
pravoslavne misli o crkvi i dràvi; povijest i razvitak tog pokreta stari
su ve} nekoliko stoqe}a, on je u svom razvoju promijenio ve} nekoliko ob-
lika, te se tridesetih godina iskristalizirao u svom dana{wem obliku na-
cionalno-politi~ki u ju`noj Ugarskoj, a dràvno-politi~ki po~ev{i od
god. 1860. u novoj srpskoj dràvi.”: (str. 215.)
Velikosrpsku ideologiju fon Sidland smatra najdoslednijom savreme-
nom reinkarnacijom vizantijskog duha, iz koga poti~e i wena neverovatna
sugestivna mo}, ne samo prema sopstvenim vernicima, nego jo{ u ve}oj meri
prema inovercima. “To je toliko profiweni sustav laì i paralaì, sta-
vqen u slu`bu poja~awa vlastite mo}i, koji protivnika toliko smete, da na
koncu ne zna ni kuda ni kamo, te se kona~no apati~no i bez voqe prepu{ta
vodstvu perfidnog ~astohlepnika. Budu}i da je pove}awe vlastite mo}i
bitno svojstvo, ciq i ìvotni sadràj svakog Bizantinca, to la` i para-
la` postaju du`no{}u, ~im sluè tim sredstvima. Daqwa je posqedica da
Bizantinac vjeruje vlastitim laìma svim àrom svoga religioznoga hti-
jewa. U tome àru, u intenzitetu vjerovawa u vlastite izmi{qotine i smi-
calice, leì izvor sugestivne mo}i, jer svako sna`no htijewe djeluje suge-
stivno i prenosi se na druge.” (str. 289.) On jadikuje da je celi svet, posebno
istorijska nauka, podlegao sugestivnoj mo}i vizantijskog duha i “srpskog
292
~astohlepqa”, pa istaknuti intelektualci Srbima pripisuju mnogo ve}i
zna~aj i etni~ke osobine koje oni ne zasluùju. “Tako su Srbi, isprva najma-
wi narod me|u ju`nim Slavenima, postali “velikom slavenskom granom” s
pomo}u svoje “narodno-crkvene” “pobo`ne prevare” i slavenskih i wema~-
kih u~ewaka, pa je tako rusko-srpsko krivotvorewe povijesti potpuno po-
stiglo svoj ciq, da se naime Srbi prikaù {to ve}ima, a katoli~ki Hrva-
ti {to mawima.” (str. 291.) Na udaru wegovih osuda je kompletna dotada{wa
slavistika, ~ak velikim delom i nema~ka istoriografija. Stra{nu moru
mu izaziva ~iwenica prema kojoj je “slu`beno mnijewe dana{we znanosti
da su Srbi glavni sastavni dio ju`noslavenskog stanovni{tva u Monarhi-
ji, a da su Hrvati samo neznatni mali narod, koji nema pravo na samostalni
ìvot. A sada se mora takovim neizrecivim `rtvama u moru krvi platiti
spoznaja do koje se moglo do}i jednom ili dvjema objektivnim i savjesnim
znanstvenim radwama.” (str. 292.)
e) Habzbur{ka monarhija garant hrvatske budu}nosti
Austrijanci, Ma|ari i Hrvati neprekidno podleù srpskim intriga-
ma, laìma i prevarama, a wihovo neprekidno rovarewe podriva same teme-
qe Monarhije, u kojoj fon Sidland vidi oli~ewe svih svojih nada i perspek-
tivu hrvatske budu}nosti. “Srpsko pitawe je gorki talog slavom ovjen~anih
borbi protiv invazije Osmanlija. Monarhija }e od toga pobolijevati jo{
mnogo duè nego se obi~no misli. U taj nepovoqni poloàj dospjeli smo
zbog la`nih ambicija, kojima smo se dali zavesti jo{ god. 1538. Prema kon-
cepciji pape, koja je dovela do Svete lige, trebalo je da Habzburgovci isto-
dobno postanu rimski i gr~ki carevi. Papinska politika oko unije, u kojoj
su pape pretrpjeli neuspjeh, bija{e drugim rije~ima prepu{tena Habzbur-
govcima, da je oni provedu, i oni sada ve} 400 godina nastoje oko Sizifova
posla da pridobiju simpatije balkanskih Bizantinaca. U tu danajsku ba~vu
bijahu utrpane i `rtvovane neizmjerne vrijednosti bez ikakvog uspjeha. Ni-
tko nije shvatio ~iwenicu da katoli~ka Austrija sasvim prirodno uop}e ne
moè pridobiti simpatije grkoisto~waka. No lukavi Bizantinci shvatili
su svojim nepogrje{ivim nagonom krivi pravac na{e ambicije, te nam sva-
kom zgodom {apu}u: niste nam jo{ dovoqno iza{li u susret, `rtvujte nam
jo{ malo vi{e, pa }emo biti va{i. Tko je upu}en, vidi ve} iz samih naslo-
va kwiga da im je zadatak podràvati takove misli. Poloàj Srba bija{e
me|utim osobito povoqan. Do{li su u carstvo da sluè i dobi{e za to po-
vlastice. Steko{e u dràvi povla{teni poloàj... Moglo ih se uvijek tako
dobro upotrijebiti, znali su uvijek istinu pretvoriti u la`, la` u istinu,
veliko u maleno, a maleno u veliko, jer im tradicionalna politi~ko-diplo-
matska nadmo} Bizanta bija{e ba{tinom. Zato bijahu upotrebqavani kao
politi~ko oru|e. Godine 1848. posluìli su dinastiji protiv Ma|ara, a od
god. 1878. sluè Ma|arima protiv Hrvata. Samo izgleda da se zaboravqa da
je dosele propao svatko tko se sluìo srpskom pomo}u. Stari Bizant poslu-
ìo se wima u borbi protiv Bugara i Hrvata, ali god. 1346. poku{ao je Du-
{an Silni da osvoji sam Bizant. Turci se sluàhu Srbima od god. 1557. do
1689., a upravo Srbi zadado{e od god. 1804. do god. 1912. smrtni udarac tur-
skoj vladavini u Europi. Neka se samo ne zaboravi, da }e biti samo nu`na
293
zakonska posqedica, ako budemo u ovom svjetskom ratu mi morali platiti
tro{kove bizantinske pomo}i u razdobqu od g. 1690. do 1914.” (str. 298.)
Uzrok austrougarskog sukoba sa Srbima fon Sidland vidi “u prirod-
nom razvoju srpske narodno-crkvene osvaja~ke misli”, a od polovine devet-
naestog veka, zapravo od 1860. godine, “postao je taj sukob zapravo neizqe-
~iv, jer je prije osnivawa nove srpske dràve moglo postojati mo`da pita-
we, moè li jedna grkoisto~na Srbija postojati unutar katoli~ke Austri-
je. Po mome shva}awu o odnosima katolicizma i grkoisto~wa{tva, izme|u
crkve i dràve u grkoisto~wa{tvu, te o prirodi i tendenciji bizantinske
misli o crkvi i dràvi, smatram to sasvim iskqu~enim.” (str. 299.) Dok su
Hrvati pokazivali nesnalaèwe u raznim fazama razvoja austrijsko-ma-
|arskih odnosa i ~ak svojim àlopojkama izazivali razdraènost i odboj-
nost kod oba dominiraju}a dràvna faktora, Srbi su se pokazali neupore-
divo lukavijim i strpqivijim. “Srbi su se ve}inom sluìli wima svojstve-
nim ugla|enim oblikom, znali su spretno sakriti tragove svojih pravih na-
mjera i pripisati ih na tu|i ra~un tako da se javnost sve vi{e priklawala
Srbima, a ne Hrvatima.” (str. 299.) Tek kad je u vladaju}im krugovima shva-
}ena srpska opasnost i kad su preduzete odre|ene mere da se ona suzbije, na
primer veleizdajni~kim procesom u Zagrebu i Fridjungovim procesom u
Be~u, bilo je kasno. Parnice je vlast ubedqivo izgubila. “Umjesto da se srp-
skom rovarewu stane na put, postiglo se upravo protivno. Srbi se osje}ahu
pobjednicima, vidje{e da im se ni{ta ne moè i postado{e sve bezobrazni-
ji. Ne mogu opisati onaj sram {to sam ga osje}ao kao privatnik zbog tog sra-
motnog neuspjeha na{e dràvne misli, a to tim ve}ma, {to mi je ve} tada bi-
lo poznato koliko je opravdano stanovi{te dràvne vlasti bilo u obadvi-
je parnice, i poradi toga {to je bilo poznato koji su momenti skrivili te
neuspehe.” (str. 300.)
To je prilika fon Sidlandu da ukaè kakve sve mogu biti {tetne po-
sledice pogre{ne politike koju su Be~ i Budimpe{ta vodili prema Srbi-
ma, ne ose}aju}i kakva se realna opasnost krije u tom vizantijskim duhom za-
dojenom politi~kom faktoru. “U zagreba~koj veleizdajni~koj parnici htje-
lo se ugroènoj dràvi pomo}i s pomo}u pravde time {to se izvelo pred sud
sve one koji su otvoreno rije~ju i djelom radili za srpsku vladavinu u Hr-
vatskoj i izjavqivali svoje simpatije za dràvnopravnu promjenu postoje-
}eg stawa u tome smislu. Potpuno se me|utim zaboravilo da to treba da se
zbude u Hrvatskoj, u zemqi gdje se vladalo bi~em i zobi, tj. nasiqem i pod-
mi}ivawem protiv voqe naroda, gdje se pravda pre~esto zloupotrebqavala
u politi~ke svrhe i bila stalno oru`jem u ruci vlastodràca. Zaboravilo
se tako|er, da se to oru`je sada ho}e uperiti protiv onih koji bijahu dvade-
set godina najboqi sluge tog sustava, koji su se tim oru`jem sami sluìli
protiv svojih neprijateqa, pa zato to~no znadu sve wegove nedostatke... Ba-
run Rauh imao je sasvim ispravnu misao da u obranu dràve privu~e Hrvate,
koji bijahu srpskom osvaja~kom misli ugroèni isto tako kao i sama drà-
va, i to da se privu~e tzv. Star~evi}eva ~ista stranka prava, koja je zastupa-
la protusrpski pravac i teorije o postanku Srpstva, koje su po mome shva-
}awu dodu{e u svojoj biti ispravne, ali bijahu jednostrano prikazivane i
294
tendenciozno upotrebqavane. Barun Rauh je tako|er previdio da Star~evi-
}eve teorije ne predstavqaju priznatu nauku znanosti. Radovi prista{a
stranke na povijesnom poqu ne bijahu se nikad isticali, a osim toga bi, i da
nije bilo tako, jedva {togod i postigli, jer Kuen ne bi nikad dopustio da
oni, protiv kojih treba da vlada, znanstveno potkopavaju one s kojima je vla-
dao. Na strani Srba bija{e naprotiv slu`bena znanost, prema kojoj su za-
pravo Srbi svi oni koji govore {tokavski.” (str. 300-301.)
Tu je i isticawe konkretnih gre{aka zbog optuìvawa prevelikog bro-
ja qudi, neprekidnog opijawa predsednika sudskog ve}a tokom trajawa pro-
cesa ({to su navodno finansirali branioci optuènih), odugovla~ewe sud-
skog postupka. “Tisak u Hrvatskoj, koji su vodili Srbi i koji je od po~etka
radio u pravcu da se Srbi operu i da se poquqa vjera u krivwu optuènih,
prihvatio je svaku nezgodnu pojavu i zlonamjerno ju je iskori{}avao, sve je
to jo{ ja~e poja~avalo sumwu. Me|utim, bija{e aneksiona kriza pro{la i
smatralo se da vi{e nema srpske opasnosti. Srbi iskoristi{e veze, koje su
jo{ iz doba Kuena imali u Pe{ti, gdje otkri{e Ma|arima opet svoje srce,
pa kad se uzalud poku{avalo uni{titi koaliciju, poku{a{e sada da vlada-
ju s wome. Na koncu ne bija{e uspjela ni Fridjungova parnica u Be~u i svi-
ma bija{e dosta tih politi~kih parnica.” (str. 301.) Jadikovke zbog ne-
spretnog vo|ewa i kona~ne propasti oba ova antisrpska procesa, fon Si-
dland zavr{ava slede}om poukom: “Istina je pak, da je Srbija, taj maleni
vlastohlepni susjed, u svojoj grandomaniji sustavno napadala i uznemirava-
la Monarhiju i da se Monarhija htjela samo braniti od nevidqivog rovare-
wa, kome se nije moglo stati na kraj. îtavom se svijetu me|utim sugerira-
lo sasvim protivno od toga: Austrija ho}e osvojiti Srbiju i prikriva svoj
postupak svim mogu}im podlostima. Te{ko se Monarhiji osvetila ju`no-
slavenska politika, koja bija{e stoqe}ima krivo vo|ena. Sve blato i sav
talog, koji se bija{e na jugu nakupio djelomice toleriranom, a djelomice
krivom politikom nehotice stvorenom korupcijom, visoko je isplivalo,
{trcnulo i zapqusnulo svijetli {tit starodrevne Monarhije. Monarhija je
i{la u susret svjetskom ratu obiqeèna nezasluèno podlo{}u, osvaja~-
kim namjerama i na~elnim neprijateqstvom spram malih naroda.” (str. 304.)
Tako dolazi do stava da je Srbija glavni krivac za svetski rat, odnosno
vizantijski duh, ~iji je Rusija velika, a Srbija mala podru`nica. “Moje je
najdubqe uvjerewe da je militantna bizantinska misao o crkvi i dràvi ne
samo tako lakoumno izazvala ovaj rat, nego mu je dala tako|er i svoje obi-
qe`je i misaonu opremu. Ne}u smawivati krivicu Engleske, ali ona se sa-
mo rado pridruìla ne zaostaju}i mnogo u vlastohlepqu i neskrupulozno-
sti, a time je povukla za sobom i Francusku, koja bija{e proèta mi{qu o
odmazdi. Kao financijalno, duhovno i karakterno najja~a sila, preuzela je
Engleska vodstvo rata, postala je ratnim poduzetnikom i nije se skawivala
ono {to misli, tako|er i glasno u svijet izvikivati, dok je Bizant, taj sta-
ri majstor u skrivawu svojih osnova, bio mnogo {utqiviji i oprezniji.”
(str. 305.) Uprkos tom spoqwem prividu, pravi podsticaj za rat je, po Si-
dlandovom mi{qewu, do{ao sa istoka, koji je ujedno bio najzainteresovani-
ji za wegov ishod. “Rusiji se radilo o kona~nom preuzimawu posjeda bizant-
295
ske ba{tine, o izvr{ewu posqedwe voqe Petra Velikoga. Tek stvarnim po-
sjedovawem Bizanta, Novog Rima, postaje Rusija jedini ba{tinik bizantske
crkvene i dràvne misli, postaje potpunom i zakonitom vrhovnom glavom
anatolskog kr{}anstva i postaje sredi{tem svijeta. Tek posjedovawem Ca-
rigrada dolazi Rusija do ostvarewa rimske misli o svjetskoj dràvi, o ~ije
ostvarewe je i{la borba sredovje~nog Bizanta i ~itava politika pravo-
slavne crkve. Ta ba{tina bija{e ugroèna nakon balkanskih ratova, jer su
balkanski ratovi imali posqedak, {to ga Rusija nije o~ekivala, da su male-
ne balkanske dràve, u skladu s nutarwim zakonom o biti bizantizma nasto-
jale svaka za sebe teìti za Carigradom. Bugarska je morala ispa{tati, {to se
tome ciqu najvi{e pribliìla. Srbiji se radilo, me|utim, o ostvarewu
misli o Pe}koj patriarhiji. Nakon aneksione kampawe, mi{qahu u Austri-
ji da je bosansko pitawe rije{eno. Kolike li naivnosti! Nitko nije znao da
je pokraj jedne nacionalne misli po srijedi jo{ i jedna crkvena misao, i da
se jedna crkva nikada ne odri~e nekada{weg svoga posjeda.” (str. 305-306.)
Uloga Srbije u poku{aju materijalizacije vizantijskog osvaja~kog duha
nikako se ne moè zanemarivati zbog wene trenutne teritorijalne veli~i-
ne. “[to je Srbija malena, neka nas ne zavede. Najotrovnije zmije obi~no su
najmawe. Nisam se bez razloga trudio prikazati kako je dana{we Srpstvo
opasno po svojim mislima i po svome rasnom sastavu, kako je u wemu krvqu
uvjetovano raspoloèwe za zavjere, revolucije i prevrate. Rad oko nastoja-
wa da se izazove svjetski rat potekao je iz te sklonosti, samo je preveden u
podru~je me|unarodne politike.” (str. 306.) Osnovni ciq svih srpskih na-
stojawa predstavqa, pre svega, Bosna i Hercegovina. Austrougarskom anek-
sijom realizacija tog ciqa je sasvim onemogu}ena mirnim putem. “Jedinu
nadu, da ikada posjeduje Bosnu i Hercegovinu, vidjela je Srbija u borbi na
ìvot i smrt, jer bizantinski }e vjernik dati radije svoj ìvot, nego {to
}e se odre}i osvajawa i vladawa nad inovjercima. Srbi ostado{e vjerni svo-
jim rije~ima i poradi{e u pravcu da izazovu svjetski rat, da bi iz Austri-
je, s obzirom na wen opseg i zna~ewe, napravili novu [vicarsku. U tradi-
ciji wihove nomadske krvi leì ta tendencija da se satru stari plemi}ki
dvorovi i da se na wihovom mjestu sagrade nomadske kolibe!” (str. 308.) Sve-
op{ta mobilizacija srpskog naroda, svih pojedinaca, pokazuje koliki upliv
vizantijski duh ima na wome zadojene mase. “Svi su na djelu jednakim fana-
tizmom, jednakom neskrupulozno{}u i sposobno{}u, da àrku vjeru u svoju
stvar sugeriraju tako|er i drugima... Mr`wa na Austriju i Wema~ku prava
je ona bizantinska mr`wa na inovjerce, poja~ana iskonskim protugerman-
skim (protuarijskim) duhom Bizanta, koji ide za uni{tewem arijskog bi}a.
Temeqem te mr`we je osvjedo~ewe o podlosti tih dviju dràva, a zasluga je
Spalajkovi}a i Sitona Votsona, {to su to osvjedo~ewe kwièvno obrazlo-
ìli i najvi{e pro{irili... Bizant je rasplamsao borbu, udario joj svoj pe-
~at i naprama sredi{wim vlastima primijenio svoju staru vje{tinu iskri-
vqivawa i sugerirawa: sredi{we vlasti, koje biju gorki boj za opstanak,
zlo~ina~ki su napadali i ubojice, koji su zapalili svijet, da bi zadovoqi-
li svoje surove èqe za osvajawem i vladawem. I zbog toga te{kog zlo~ina
izre~ena je smrtna osuda nad Austro-Ugarskom.” (str. 309.)
296
3. Rasni i drugi nenau~ni argumenti protiv srpskog naroda
Posebno poglavqe svoje kwige fon Sidland posve}uje nastojawima oko
postizawa srpsko-hrvatskog jedinstva i izno{ewu argumenata za{to je ono
nemogu}e. Argumenti se kre}u u {irokom dijapazonu od rasnih, nacional-
nih, kulturnih i crkvenih, a sve na podlozi razli~ite politi~ke i dràv-
nopravne istorije. “Danas najve}i ju`noslavenski narod, Srbi bijahu neka-
da najmawe od balkansko-slavenskih plemena, kojima bija{e namijewena ne-
ka budu}nost. Skupina Srba, koja ionako ne bija{e ba{ mnogobrojna, osta-
vila je jo{ jedan svoj dio u solunskom tematu, gdje je propao poput mnogih
drugih Slavena na Balkanu. Samo jedan dio Srba do|e u zemqu, koja se kasni-
je zva{e Ra{om. Samo to je prvotna srpska naseobina... [to time ne spada,
nije Srbin kao ni dana{wi Hrvati i Bugari, o kojima velikosrbi gdje god
mogu tvrde, da su “zapravo tako|er Srbi”. To je ve} bizantinski na~in mi-
{qewa i gledawa, kada se ne vidi {to stvarno postoji, nego samo ono {ta je
na korist porastu vlastite mo}i... Tvrdi narod srpskih gor{taka bija{e sa-
mo u mnogo teèm poloàju, jer se nalazio izme|u tri vatre, Bizanta na ju-
gu, Bugara na istoku i Hrvata (koji isprva bijahu mnogo ve}e pleme, kako nam
to Dimler sasvim ispravno dokazuje) na sjeveru i zapadu. I Ra{a je pripada-
la prolazno Hrvatskoj, povijesni izvori ne dopu{taju o tome nikakve sum-
we. No vladavina hrvatskog plemstva bija{e tvrda, a jo{ nepodno{qivija
bija{e bugarska vojni~ka vlada. Srbi se prikloni{e Bizantu i sluàhu mu.
U sredi{wem poloàju i jakoj ìvotnoj snazi srpskih seqaka gor{taka,
upoznao je Bizant doskora izvrsnu juri{nu snagu protiv Bugara kao i pro-
tiv Hrvata. Zato podupirahu Bizantinci ve} vrlo rano Srbe u wihovu za-
datku, da budu nosioci bizantskog crkveno-dràvnog i politi~kog upliva.
Srbi tako doskora slomi{e mo} hrvatske plemenite gospode, steknu bi-
zantskom pomo}u Zetu i Dukqu, koja se nekada zva{e Crvenom Hrvatskom,
pod vlastiti svoj upliv, i ti krajevi postaju najprije tvorevina s izmije{a-
nim obiqe`jem, koje se potpuno posrbilo tek te~ajem stoqe}a pod uplivom
“neodoqive asimilacione snage”, koju je ve} Miklo{i} ustanovio.” (str.
314-315.) Pri tom naro~ito podvla~i da se Srbi “uvijek dadu upotrijebiti
kao sredstvo za navalu i stalno pri tome nastoje da, po mogu}nosti, {to vi-
{e prisvoje od onoga koji navaquje i od onoga koji se brani, da tako budu onaj
tre}i, koji se smije. îwenica je da je dosada svaki gospodar Srba skupo pla-
tio wihove usluge.” (str. 315.)
a) Nedostatak nacionalne svesti kao hrvatska prednost
Ali, {ta raditi sa Hrvatima kad oni ni nacionalne svesti nisu imali.
Fon Sidland otvoreno priznaje kako “prije godine 1848. ne bija{e u Slavo-
niji, prije godine 1861. u Dalmaciji, a prije god. 1895. kod bosanskih katoli-
ka, narodne svijesti me|u {irim slojevima. Kod ovih posledwih jo{ ni da-
nas nije se ona probila u onolikoj mjeri kao u Hrvatskoj, Slavoniji i Dal-
maciji. Kod bosanskih muslimana bija{e se nacionalizacija sukobila s po-
sebnim pote{ko}ama.” (str. 313.) Iz toga proizlazi da su samo oni koji ve-
kovima nisu imali nikakve nacionalne svesti pristali da postanu Hrvati.
297
I onda im je ta svest iznenada navrla kao bujica. Za stare Hrvate, ~ije je
tragove danas te{ko i prona}i, fon Sidland je prepun hvale. “Isprva su
oni mnogo ve}i narod, koji iz svoga narodnog sredi{ta na sjeverozapadu
Balkanskog poluotoka nasequju zemqu sve do preko Skadarskog jezera i srp-
ske Morave i vlada nad zate~enim prastanovnicima kao gospoduju}a kasta,
kao krvna aristokracija. No zemqopisna nejedinstvenost pomaè da se po-
javquju mjesne plemi}ke vladavine. Sredi{te dràve razvilo se doskora u
dana{woj sjevernoj Dalmaciji i okolnim krajevima, kao najkulturnijem
podru~ju. Uprkos velikoj vojni~koj snazi i vojni~kim vrlinama, ne bijahu
Hrvati nikada napada~i i ograni~avahu se uvijek samo na obranu. Oni se uje-
diwuju u ve}u dràvu, ne da bi osvajali, nego da bi se branili. To je proveo
Tomislav, pobjednik nad Ma|arima i Bugarima. Ali napada~i ne bijahu Hr-
vati nikada. Tu im svjedoybu daju izri~ito stari qetopisci, a i povijest
nam potvr|uje da Hrvati nisu nikada i{li za osvajawem. Tim ìlaviji bi-
jahu oni u obrani. Nevjerojatnom ustrajno{}u oni brane do posqedwe mo-
gu}nosti jednom zauzeti poloàj.” (str. 315.)
Ve} i povr{nije pore|ewe Srba i Hrvata pokazuje da “ta dva naroda
imaju dakle sasvim suprotno lice. Ta suprotnost potje~e iz dvaju sasvim raz-
li~itih povijesnih razvoja, koji s obzirom na susjedstvo pokazuju zapravo
vrlo malo dodirnih ta~aka. Ta dva razvoja su proizvod sa sobom donesenih
rasnih sklonosti, dru{tvenog ustroja obaju naroda, zemqopisnog poloàja
i time uvjetovanih vawskih upliva, a osobito raznog vjerskog upliva, koje-
mu podlego{e. Srbi zahvaquju svoje lice pravoslavqu, koje predstavqa za-
pravo samo crkvenim uplivom neizmjerno pove}anu i produbqenu nacio-
nalnu svijest, jer su Srbi bili u stawu da stvore narodnu crkvu. [to se pak
ti~e etni~kog momenta, dolazi kod Srba mnogo vi{e do izraàja balkan-
sko-romanski nomadski element od slavenskog, element crnih Latina (La-
tini nigri), koji se pokazuje u 64% tamnih tipova kod Srba i u licima, ko-
ja nalikuju na ptice grabilice i u tamnim sijevaju}im o~ima. Ali kada ne-
tko ìvi desetqe}ima me|u ju`nim Slavenima i trudi se temeqitom vjer-
skom i povijesnom studijom da shvati vjerski moment u dru{tvenom i poli-
ti~kom ìvotu tih naroda, onda se mora ~uditi kako su duboko, kako neiz-
mjerno duboko vjere zahvatile u samo bi}e naroda. ôvjek bi gotovo mogao
ustvrditi da su vjere tim narodima dale wihovo “lice”, wihovu fizionomi-
ju. Lice Srba jest lice pravoslavqa, a lice Hrvata je lice katoli~anstva,
islama i bogumilstva. Zato se moè s pravom ustvrditi da je pravoslavqe
stvorilo dana{we Srbe. Po{to su svi pripadnici jedne vjere, oni su iznu-
tra jedinstveni kao malo koji narod i u tome imaju prednost pred Hrvati-
ma, koji su iznutra mnogo nejedinstveniji i zapravo propali, te zaostali za
Srbima zbog toga {to su bili razdijeqeni u katoli~ki i bogumilski, ka-
snije muslimanski dio naroda. Budu}i da pravoslavqe predstavqa tako|er
zatvoreni isto~ni kulturni sustav, nisu druge kulture, kao npr. talijanska
u Dalmaciji i wema~ka u Hrvatskoj i Slavoniji, mogle tako sna`no djelo-
vati na Srbe kao na Hrvate, koji s wima tamo zajedno prebivaju. Ve}ina od
onoga, ~ime se Srbi hvale kao svojim narodnim osobinama, prete`no je od-
gojni posqedak wihove narodne crkve. Svoj neizmjerno razvijeni nacionalni
298
osje}aj, svoj katoli~kim Hrvatima nadmo}ni individualizam, svoju “neodo-
qivu snagu asimilacije”, svoju nadmo}nu lukavost, neku priro|enu politi~-
ku nadarenost, nesavladivu te`wu za stjecawem mo}i i za vladawem, koja
obiqeùje ~itavu wihovu povijest, sve to zahvaquju Srbi svojoj vjeri.” (str.
316-317.)
b) Pozitivne katoli~ke osobine po Fon Sidlandu
Fon Sidland je spreman i da posvedo~i da su Srbi nastali kao materi-
jalizacija nagona isto~ne hri{}anske crkve za stalnim {irewem. “Hrvati
pak zahvaquju svojoj crkvenoj povijesti {to su razderani u dva dijela, a to
jo{ nisu ni do danas savladali u svojoj politi~koj i narodnoj svijesti. Hr-
vati zahvaquju katoli~anstvu svoj konzervativizam, svoju slabiju nacional-
nu svijest, svoje ja~e podlijegawe stranim kulturama, svoju vi{u kulturu,
sposobnosti i svoje dubqe eti~ko osje}awe... I socijalno tkivo obaju naro-
da sasvim je razli~ito. Hrvati bijahu vladaju}i sloj, koji se kao rasno plem-
stvo znao stoqe}ima odràti. Ako je to plemstvo danas i jako istrijebqe-
no, plemi}ki zna~aj se ipak narodu neizbrisivo utisnuo. Wegovi tragovi su
hrvatska vjernost, hrvatska gostoqubivost, visoko razvijeni smisao za este-
tiku i qubav za umjetnost i kazali{te, a s druge strane slab smisao za real-
ne strane ìvota. U srpskom narodnom zna~aju ogleda se naprotiv seqa~ka
crta, dakako uz jaki pridodatak bizantinskog poimawa svijeta, prakti~ne
filozofije ìvota i nesavladivog vlastohlepqa... Kod Hrvata se naprotiv
vidi da wihovi obi~aji potje~u “odozgo”, i to upravo od plemstva... Hrvati
su tokom ~itave svoje povijesti pokazali da se èle prikqu~iti Sredwoj
Europi, dok su to Srbi ~inili samo prolazno i u nu`di. îm nu`da bija{e
pro{la, oni se smatrahu neodoqivo privu~eni Orijentu.” (str. 317.) Za raz-
liku od Srba, kojima je nepodno{qiva svaka strana uprava, bilo da je odba-
cuju zbog verskih ili tradicionalnih politi~kih motiva, “Hrvati su vjer-
ni svojoj dràvi po predaji, zbog karakternih osobina i vjerskih obzira.”
(str. 317.) Na koncu tog sleda, “u Hrvata ima osim toga snaàn osje}aj vla-
stite dràvnosti i nagon za samoodre|ewem, oni ho}e da budu, kao {to vi-
dimo, gospodari u vlastitoj ku}i. Etni~kim pomicawem u tursko doba Srbi
su do{li u posjed velikog podru~ja, koje je povjesno bezuvjetno hrvatsko, i
tamo se srpske te`we za pro{irivawem i vladawem jo{ i nadaqe o~ituju.
Sukobi izme|u dva opre~na politi~ka ideala tu su neizbjeìvi, i oba po-
liti~ka ciqa stoje neprijateqski jedan prema drugom. Dolazim dakle do za-
kqu~ka: Srbi i Hrvati su dva naroda s izrazitim, sasvim razli~itim obli~-
jem, koje se ni u kojem slu~aju ne moè i ne smije pomije{ati.” (str. 317-318.)
v) Lingvisti~ki lavirint sa izlazom u ambis
Preostaje jo{ da se razmotri pitawe istog kwièvnog jezika, za koje
fon Sidland kaè da su ga Srbi ve{to iskoristili da izazovu stra{nu po-
metwu u svoju korist. “Po~eci hrvatske kwièvnosti, koja bija{e nastala
u banskoj Hrvatskoj tridesetih godina 19. stoqe}a, naslawaju}i se na stari-
ju kajkavsku kwièvnost, bijahu tako|er pisani kajkavskim narje~jem. Kao i
u svem drugom, tako su Srbi mnogo jedinstveniji od Hrvata i u jeziku. Oni
imadu zapravo samo dva govora, ekavski i ijekavski, a oba su {tokavska, te
299
se me|usobno razlikuju mnogo mawe nego tri hrvatska narje~ja: kajkavsko,
~akavsko i {tokavsko. Ova se narje~ja razlikuju upitnom ~esticom “{to”
(kvod), koja glasi u kajkavskom narje~ju “kaj”, u ~akavskom “~a”, a u {tokav-
skom – upravo kao i kod Srba, “{to”. Kajkavsko narje~je je neosporno proiz-
vod mije{awa etni~ke i jezi~ke mje{avine Hrvata i Slovenaca, izme|u ko-
jih uop}e nema jasne etni~ke granice. âkavsko-ikavsko narje~je je prema
slo`nom mi{qewu svih jezikoslovaca, a osobito Miklo{i~a i Jagi}a, za-
pravo govor rase onih pravih Hrvata – osvaja~a. Danas je ono ograni~eno na
maleno podru~je na skrajwem zapadu i broj~ano je najslabije zastupano. Ne-
kad mnogo ve}eg opsega, ono se danas nalazi u opadawu. âkavsko narje~je
obiqeèno je jo{ tzv. ikav{tinom... Kajkav{tina je ograni~ena na bansku
Hrvatsku, i to na ùpanije: zagreba~ku, vara`dinsku, modru{ko-rije~ku i
bjelovarsko-krièva~ku, a obiqeèna je ekav{tinom... [tokav{tina pak
obuhva}a najve}i dio hrvatskih zemaqa, i to odprilike polovicu Hrvatske,
~itavu Slavoniju, ve}i dio Dalmacije i ~itavu Bosnu i Hercegovinu. [to-
kav{tinom govore Hrvati i Srbi. U Hrvata dijeli ona na ikavsku i ijekav-
sku {tokav{tinu.” (str. 318-319.)
Kako je uop{te do{lo do toga da Srbi i Hrvati imaju zajedni~ki kwi-
èvni jezik, fon Sidland ovako obja{wava: “Hrvati izabra{e svojim kwi-
èvnim jezikom dubrova~ko narje~je, koje je {tokavsko i ijekavsko i ima bo-
gatu kwièvnost iz 16. st. Po{to je taj jezik sli~an onome {to ga bija{e
odabrao Vuk Karayi}, oba jezika prije|o{e u jedan drugi, i to tim vi{e {to
se Vuk Karayi} na poticaj poznatog slavista Kopitara vrlo intenzivno ba-
vio istraìvawem jezika i sabrao ogroman materijal narodne kwièvno-
sti, koja postade temeqem za razvoj jezika. Vukovo stanovi{te moralo je
prodrijeti, jer on bija{e ìvi narodni jezik uzvisio na kwièvni jezik, a
taj narodni jezik bija{e ~isto sa~uvan, dok jezik dubrova~kih pisaca 16. i
17. stoqe}a bija{e mrtav jezik i ve} onda natruwen talijanskim elementi-
ma. Te natruhe s vremenom su toliko porasle da je dana{wi dubrova~ki go-
vor tzv. “makaronski jezik”, tj. mije{ani jezik iz hrvatskog i talijanskog je-
zika. Budu}i da Hrvati tada ne mogahu lako do}i u Hercegovinu, koja bija-
{e pod turskom vladavinom, a Vuk je Karayi} kao turski podanik te zemqe
jo{ iz svog djetiwstva poznavao, onuda opetovano prolazio i sabirao sve vi-
{e materijala, wegovo zna~ewe za razvoj zajedni~kog jezika postalo je vrlo
veliko, jer je postao gotovo jedinom kop~om izme|u kwièvnosti i naroda
kao izvora jezika. Time su srpski utjecaji u jezikoslovqu zadobili odlu~no
zna~ewe. Politi~ki razlozi igrali su kod Hrvata i kod Srba odlu~nu ulo-
gu u izboru kwièvnog narje~ja. Tako su kajkavski Hrvati banske Hrvatske
izabrali ijekavsku {tokav{tinu, koju zapravo i ne poznavahu. Gajev izbor
bija{e ispravan i sasvim opravdan, jer se time stvarno kwièvni jezik po-
krivao s narje~jem, koje je u narodu najvi{e ra{ireno, jer tim govorom go-
vorahu otprilike dvije petine naroda, dok ostale tri petine bijahu podije-
qene na ~akav{tinu, kajkav{tinu i ikavsku {tokav{tinu. Tome nasuprot
zanimqivo je utvrditi da je Vuk Karayi} kwièvnim jezikom odabrao jezik
mawine naroda. Od 5 milijuna Srba govori danas jedva 1 ½ milijuna {tokav-
sko-ijekavskim narje~jem, i to u zapadnim krajevima, a 3 ½ milijuna Srba
300
govori {tokavsko-ekavskim narje~jem, i to u sredini, na sjeveru i na jugoi-
stoku.” (str. 319.)
Fon Sidland plasira prvo ogoqenu izmi{qotinu, po~ne je tretirati
kao dokazanu ~iwenicu mada dokaza uop{te nema, a onda je proglasi nepore-
civom. “Tu neporecivu ~iwenicu vidimo i u politi~koj tendenciji pri iz-
boru kwièvnog jezika. Hrvati izabra{e jedno narje~je, koje bija{e dodu-
{e strano tada{wim kulturno-politi~kim vo|ama, koji govorahu kajkav-
ski, ali bija{e zato najra{irenije narje~je. U tom postupku odrazuje se na-
stojawe da se stvori jezi~no jedinstvo na osnovu zdravog na~ela ve}ine i da
se premosti jezi~ka nejednakost, koja bija{e nastala raznim etni~kim i po-
liti~kim uplivima. Kod Vuka Karayi}a opaà se pak nastojawe da izborom
zapadnog narje~ja prenese srpski upliv po mogu}nosti {to vi{e na zapad.
To nas uostalom kod wega kao osniva~a novovjekog nacionalisti~kog sve-
srpstva i ne za~u|uje. Htio bih me|utim ustanoviti da prvotna namjera Hr-
vata bija{e ta da se dubrova~ki kwièvni jezik uzme kao kwièvni. Ali sa-
mo prevlast narodnog jezika nad zapravo mrtvim kwièvnim jezikom i ve-
liko zna~ewe Vuka za razvoj jezika u~inila je da se jezik razvio sasvim u Vu-
kovom smislu. Tako je nastalo jedinstvo kwièvnog jezika. Ipak treba is-
taknuti da su Hrvati ostali pri izboru svog kwièvnog jezika jer je taj iz-
bor proiza{ao upravo iz primjene zdravog na~ela ve}ine. U Srba to me|u-
tim nije tako, jer je tamo razvoj sasvim neprimjetno i{ao u pravcu natrag.
Na podru~ju srpske dràve prodro je ekavski govor, kao u narodu vladaju}i
govor i sasvim istisnuo ijekav{tinu. Taj se preokret zbio usporedno sa sve
ve}im zna~ewem Srbije, pa se Vukovo stanovi{te, s obzirom na izbor kwi-
èvnog govora danas moè smatrati zaba~enim. Danas je kwièvni govor
Hrvata druga~iji od kwièvnog govora Srba. U skladu s raznim etni~kim
sastavom i raznim politi~kim ciqevima nastupilo je razlikovawe, koje
stranac izvana dodu{e te{ko opaà.” (str. 319-320.)
Od Vuka Karayi}a Hrvati su prvo preuzeli srpski kwièvni jezik i
prihvatili ga kao svoj, a onda su se wihovi ideolozi obru{ili svom sili-
nom na glavnog jezi~kog reformatora. U skladu s tim se pona{a i fon Si-
dland, pa kaè: “Mislim da sam postupao sasvim ispravno kad sam izrazio
sumwu da se osniva~ svesrpskog imperijalizma dao voditi svesrpskim na-
rodno-crkvenim tendencijama, kad je birao kwièvni jezik. To se bezuvjet-
no i dogodilo. Od Vuka potje~e tvrdwa da su zapravo samo ~akavci Hrvati,
a mo`da jo{ donekle i kajkavci, koji su ve} vi{e Slovenci nego Hrvati, ali
svi {tokavci da su Srbi. Kao temeq za ovu teoriju posluìla je Porfiro-
genitova nauka o naseqewu, a s druge strane ono u svakom Bizantincu, pa i u
Vuku, sadràno nastojawe da se latina, katolika, u~ini {to mawim, neznat-
nijim i prezrenijim, kad ga se ve} ne moè sa zemqe odstraniti. Ova Vuko-
va tvrdwa u vezi s naukama Dobrovskog i [afarika, koje jo{ i danas nisu
sasvim odba~ene, sluì jo{ i danas kao temeq za tvrdwu da su Bosna i Her-
cegovina, kao i Slavonija i Dalmacija i s obzirom na jezik koji se u wima
govori, srpske zemqe... Tu je eto tako|er na djelu onaj “upliv Bizanta”, koji
je jedna od naj~udnovatijih pojava novog vremena i protiv kojega se ne moè
ni{ta razboritim razlozima. Zato se ne smijemo ni ~uditi {to je bilo
301
Hrvata, koji su dopu{tali, da su Hrvati primili jezik od Srba. Poradi to-
ga je bezuvjetno potrebno da se odredi karakter zajedni~kog kwièvnog je-
zika Hrvata i Srba. Nije mi poznato da li je to ve} tko poku{ao, polaze}i
s ispravnog stanovi{ta, koje po mom mi{qewu moè biti ispravno samo
ako se upire na ispravnu spoznaju etnografske povijesti jezi~nog podru~ja.”
(str. 320.) Tu se fon Sidland ponovo vra}a na jednu od svojih prethodnih te-
za da su “hrvatske zemqe Hrvatska, Slavonija, Dalmacija, Bosna i Hercego-
vina bile sve do konca 15. stoqe}a etni~ki jedinstvene hrvatske zemqe, u
kojima nastaju jake etni~ke promjene tek nakon turskog osvajawa. Tu se zbi-
va sli~an razvoj kao i u Staroj Srbiji i Gr~koj, gdje se pojavquju Albanci i
mjestimice sasvim potiskuju srpsko i gr~ko pu~anstvo. U spomenutim hrvat-
skim zemqama nastao je novi jedan element, koji potjeca{e ve}inom s jugoi-
sto~nog Balkana i bija{e balkansko-romanske rase i grkoisto~ne vjere.
Pod utjecajem hrvatske sredine i srpske narodne crkve, taj se element po-
slavenio i jako pro{irio uplivom crkvene politike Pe}ke patrijarhije,
te se kona~no... tek u drugoj polovici 19. stoqe}a pretvorio i nacionalno-
politi~ki u Srbe pod uplivom svesrpskog pokreta.” (str. 320-321.)
Tome sada fon Sidland nastoji da doda i lingvisti~ki aspekt. “Jasno je
da su te etni~ke promjene morale biti tako|er od odlu~nog zna~ewa i za je-
zik na tome podru~ju. Zna~ajno je da se ijekavska {tokav{tina pojavquje
ba{ u onim isprva hrvatskim krajevima, koji su nakon 16. stoqe}a dobili
novo, pravoslavno, sad vi{e, a sad opet mawe s katolicima i muslimanima
izmije{ano pu~anstvo. Treba tako|er primijetiti da je najja~e narje~je kod
Srba ekav{tina, a kod Hrvata je naprotiv ikav{tina najstarije narje~je.
Svi ti razlozi ne dopu{taju nikakve sumwe da dana{wi kwièvni jezik
Hrvata i prija{wi kwièvni jezik Srba zapravo predstavqa jezi~nu smje-
su iz hrvatskog jezika i jezika novog elementa, koji se kasnije posrbio. Ta-
kve jezi~ne smjese nastaju ~esto u podru~ju gdje razni elementi stanuju jedan
pokraj drugog zbog etni~kog pomicawa. Tako npr. postoji u zapadnoj Rusiji
poqsko-rutenski mije{ani jezik. Ova glavna obiqe`ja obaju jezika, hrvat-
ska ikavica i srpska ekavica, stopile su se u jedan dvoglas ije, pa je tako po-
red ikav{tine i ekav{tine nastala i ijekav{tina. Na stupaw kwièvnog
jezika podigao se jezik onog kraja, gdje je to mije{awe najduqe trajalo i gdje
je bilo najintenzivnije, a to je u Hercegovini. Ve} u doba Nemawi}a osje}ao
se ondje jak srpski utjecaj. Nakon pada nemawi}ke dràve u 15. stoqe}u, pre-
vladao je ondje opet hrvatsko-bosanski upliv. Protjerani od Ma|ara, nadi-
rahu onamo bogumili, koji govorahu, kao {to sam ve} ustanovio, ikavski.”
(str. 321.)
U ovoj prilici fon Sidland je spreman da se pozove i na srpske autore
koji su pisali da je srpski jezik zajedni~ko blago srpskog i hrvatskog naro-
da, kao i svaki istorijski dokaz o wihovom me{awu na odre|enim prostori-
ma. Potom kaè: “Ja sam stoga uvjeren da se jezi~na mje{avina, nastala u
Hercegovini – mo`da posredovawem pravoslavne crkve, koja je imala jedno
svoje sredi{te u Hercegovini – kasnije {irila sve vi{e prema sjeveru za-
jedno s pro{irivawem pravoslavne crkvene organizacije od g. 1557. (godine
osnutka Pe}ke patriarhije). Kako je napredovalo uni{tavawe ~akavskih
302
Hrvata u sredi{tu wihovih naseqa, tako je napredovala i {tokavska ijekav-
{tina, koja bija{e preuzeta jednako od novog stanovni{tva, kao i od osta-
taka Hrvata. Ovim istiskivawem Hrvata iz sredi{ta wihovih naseobina
moè se tako|er objasniti za{to je ~akav{tina ograni~ena na tako mali
opseg. Ona se mogla odràti samo ondje, kamo nije doprlo novo stanovni-
{tvo, na dalmatinskoj obali, u primorju banske Hrvatske i na otocima.”
(str. 321-322.)
g) Fon Sidland protiv samog sebe
Nesvesno dokazuju}i svojim argumentima da su Hrvati kao narod isto-
rijski gotovo nestali jer su delom uni{teni, delom raseqeni, a delom asi-
milovani, fon Sidland se trudi da nas uveri da su Hrvati opstali, a da su
samo tu|i jezik preuzeli ili da su sopstveni ~akavski kombinovali sa srp-
skim {tokavskim ekavskim, pa da je tako nastao {tokavski ijekavski. “Ti-
me bi bila razja{wena ijekav{tina i dokazano da je mje{avina hrvatske
ikav{tine i srpske ekav{tine. Trebalo bi jo{ istraìti da li je {tokav-
{tina takvo obiqe`je, da bi se to narje~je imalo smatrati srpskim. âkav-
{tina, koja bija{e neko} pro{irena sve do zapadne Srbije i Crne Gore, ta-
ko|er nije jedinstvena, nego se u pojedinim krajevima pokazuju znatne razli-
ke. Tako se upitna ~estica ne izgovara svuda ~a, nego ~e i ~o, {to odgovara
poqskom i ~e{kom “co”. Ali i u {tokav{tini se govori mjestimice {ta
umjesto {to. O~ito je da se u jeziku ~a i ~o naprosto zamijenilo sa {ta i
{to, dok su leksikalna gra|a jezika i naglasak ostali jo{ uvijek ~akavski,
{to se mjestimice odràlo sve do danas. Tako je prof. [urmin jo{ u dana-
{wem sarajevskom govoru doma}ih katolika i muslimana mogao nedvojbeno
utvrditi ~akavske ostatke.” (str. 322.) Da bi potkrepio svoju tezu da {to-
kavski nije izvorno srpski, fon Sidland uvodi u raspravu bugarski, ali po
istom osnovu je mogao uvesti i ruski, jer su svi isto~ni Sloveni {tokavci.
Nema nikakve sumwe da su i srpski i hrvatski jezik preuzeli i neke morfo-
lo{ke i fonetske osobine romanskih jezika, ali to opet ne moè biti do-
kaz da srpski nije srpski jezik. Kako ne moè da ispliva iz lingvisti~ke
rasprave, za koju nije ni stru~an ni ve{t, fon Sidland bar na trenutak de-
luje pomirqivije, pa zakqu~uje da je zajedni~ki jezik Srba i Hrvata “posqe-
dica povijesnog razvoja, kojim je jedan strani element prodro u hrvatske
krajeve i ve}im dijelom istisnuo Hrvate. Iz politi~ke oportunosti mora-
li su Hrvati odabrati kwièvnim jezikom jedno narje~je, koje bija{e nasta-
lo iz smjese wihova iskonskog narje~ja, ~akav{tine sa stranim elementima,
no koje im je u mnogome postalo stranim, s obzirom na wegove glasovne za-
kone i zakone jezi~nih oblika.” (str. 323.)
Preponosan na svoj hrvatski “silni qudski soj”, na “ìvot i djela te
sna`ne, isprva ~istokrvne arijske rase”, fon Sidland ukazuje da su 1835. go-
dine, po~iwu}i svoj narodni preporod, Hrvati primetili “da u znanstve-
nom istraìvawu uop}e ne postoje. Hrvati bijahu po shva}awu Dobrovski-
[afarikovu samo ~akavci, eventualno jo{ i kajkavci, svega zajedno u ono
vrijeme oko 200-300 tisu}a du{a, sve drugo bijahu Srbi, a i taj mali ostatak
bijahu “zapravo tako|er Srbi.” (str. 333.) Na toj ~iwenici kao polaznoj, on
poku{ava odgonetnuti za mnoge jo{ neshvatqivu ~iwenicu da se hrvatski
303
nacionalni pokret devetnaestog veka prvobitno razvijao {ire}i ideje
ilirizma i jugoslovenstva. “Hrvati kao katolici i zapadni Europqani dr-
àhu se posqedaka znanosti, u wih ne bija{e pravoslavqa i Rusije, koja bi
uveli~avala sve {to je hrvatsko, a umawivala sve {to je Hrvatima neprija-
teqsko i sugerirala to slavistici, koja je tad upravo nastajala. Sa znano-
{}u kakva se bija{e razvila od god. 1789. do 1835., nisu Hrvati mogli ni{ta
zapo~eti. Wihova narodna rasna svijest, u kojoj bija{e sadràna tako|er i
svijest o povijesnom zna~ewu, bija{e do{la u sukob s onda{wim stawem zna-
nosti, po kojemu su Hrvati postali sasvim maleni i neznatni narod. S ta-
kvim hrvatstvom, kakvo je imalo biti po vladaju}oj slavisti~koj znanosti
po~etkom 19. stoqe}a, nisu se mogle kovati politi~ke osnove i nisu se na-
rodu mogle pruàti nade u budu}nost. Ostati pak bez osnova i bez nada, zna-
~ilo je polaziti u susret narodnoj smrti. Ilirizam bija{e poradi toga ne-
izbjeìva konstrukcija za nu`du, koja je imala prebroditi jaz izme|u narod-
ne svijesti, koja se upirala u povijesne ~iwenice, i nepovoqnog i objektiv-
no neto~nog stanovi{ta znanosti. Budu}i da u povijesti ne na|o{e prirod-
ni okvir, da u wemu razviju svoje sposobnosti i ambicije, oni si odlu~no i
brzo skroji{e nov umjetni okvir. Temeqi ilirizma bijahu ponajprije povi-
jesna ~iwenica Napoleonove Ilirije i okolnost da je Napoleon o~igledno
pomagao hrvatstvo, da bi te sposobne vojnike za se pridobio... Zatim bija{e
tu i mi{qewe ruskog qetopisca Nestora, da su stari Iliri bili Slaveni
i zajedni~ki praoci Hrvata i Srba.” (str. 333.)
Ako nau~na saznawa nisu u saglasnosti s politi~kim interesima i ci-
qevima, tim gore po nauku. Fon Sidland priznaje da je stvaran ve{ta~ki
ideolo{ki okvir da bi suprotstavqawe nau~nim iskazima postalo delo-
tvornije. On je svestan da je dana{wa hrvatska nacija samo jedna politi~ka
konstrukcija, ali se trudi da “dokaè” koliko je ta konstrukcija bila nu-
`na u poku{aju parirawa. “Hrvati bijahu primorani posluìti se umjet-
nim imenom, da oìve svoj narodni pokret. Za Hrvate bija{e bezuvjetno vr-
lo nepovoqno {to su gotovo pol stoqe}a jedrili pod tu|im imenom; to je
vrlo na{kodilo popularizirawu i upoznavawu wihova narodnog imena kao
i wihovih nastojawa... Ilirizam, me|utim, nije ni htio biti nacija, nego sa-
mo politi~ki skupni pojam, koji je trebao povezati sve ju`ne Slavene, pa i
Srbe, na nekada{wem hrvatskom podru~ju, u rad oko jedinstvenih politi~-
kih ciqeva. Ilirizam nije ukidao pojedine narode, i poradi toga se wegovi
prista{e nazivahu Ilir iz Hrvatske, Ilir iz Krawske, Ilir iz Bosne itd.
Usprkos tome djelovao je ilirizam samo u hrvatskim zemqama, malo i u slo-
venskim zemqama i u ju`noj Ugarskoj. Srbi iz ju`ne Ugarske odmah ga otklo-
ni{e s obrazloèwem da namjere Iliraca nisu ~iste i jasne.” (str. 335.)
Fon Sidland smatra da su i be~ke vlasti postale podozrive prema ili-
rizmu kad ih je bosanski vezir upozorio da se on manifestuje kao proizvod
ruske propagande, pa je Meternik ilirsko ime 1843. zabranio. “Za ilirizam
je zna~ajna wegova produktivnost na kulturnom podru~ju. U ono doba bijahu
poloène klice sviju kulturnih ustanova, {to ih Hrvati danas imaju, jer do
god. 1835. nisu Hrvati imali gotovo nikakvih narodnih kulturnih ustanova.
Ono malo, {to bija{e otvoreno nakon opadawa turske opasnosti, kao npr.
304
Pravoslovna akademija u Zagrebu, koja bija{e nastala iz isusova~ke gimna-
zije, bija{e sasvim anacionalne. U toj kulturnoj plodnosti leì glavno
zna~ewe ilirizma za hrvatstvo. Da se to razumije, vaqa imati na umu dva mo-
menta: prvo, ìvu silu predoybe o narodnoj veli~ini, pa ma da je ona i umjet-
na kao ~itavi ilirizam, i nade u boqu budu}nost, koje se na to vezahu, a oso-
bito nada u oslobo|ewe ostale bra}e od turskog ropstva. Ta sila dala je pri-
je opisanoj narodnoj svijesti stvarni sadràj, a to bija{e jedan moment sna-
ge. Drugi moment bija{e duboki etni~ki i kulturno djelatni sadràj idea-
la ~ovje~nosti, {to ga bija{e ilirizam preuzeo.” (str. 335.)
Veruju}i da je taj navodni humanizam, iznikao iz ideala ilirizma, bit-
no doprineo da se Hrvati pro~iste od sirovosti koju im je nametnuo vi{e-
vekovni sukob s Turcima, fon Sidland iznosi da je humanizuju}u ulogu u
banskoj Hrvatskoj odigrala i stara dubrova~ka i dalmatinska kwièvnost,
nadahnuta italijanskim renesansnim stvarala{tvom. “Ali Hrvatima ne
bija{e su|eno da izvojuju pravo na opstanak humanisti~kim idejama, nego su
to morali u~initi oru`jem u ruci. Svoj prirodni zavr{etak na{ao je ili-
rizam u godinama 1848/49. Hrvati po|o{e u rat protiv Ma|ara, a u odbranu
svoje autonomije kao ostatka nekada{we narodne hrvatske dràvnosti. To
je ujedno i godina ro|ewa novog hrvatskog nacionalizma. Oru`jem u ruci iz-
vojevat }e si oni u svijetu tolikog priznawa, da su na neko vrijeme poblije-
dile znanstvene teorije nepovoqne po Hrvate.” (str. 336.) To je bilo i vre-
me uspostavqawa ozbiqnih politi~kih odnosa i saradwe Srba i Hrvata u
borbi protiv ma|arskih hegemonisti~kih i unitaristi~kih te`wi. “Pri
tadawem bratimqewu spomiwahu se po prvi put Srbi u Hrvatskoj. Govora-
{e se, tako|er, da su Hrvati i Srbi jedan narod, pa da moraju ìvjeti u qu-
bavi i bratstvu, prelaze}i preko vjerskih razlika. No doskora se odnosi po-
muti{e. Srbi zahtijevahu Srijem za srpsku Vojvodinu, koju je trebalo stvo-
riti. Time bi ti krajevi otpali od banske vlasti. Tako se odnos izme|u dva
naroda pokvario.” (str. 336.) Novi problem }e predstavqati uporna hrvat-
ska nastojawa da se teritorija Vojne krajine ukqu~i u Banovinu i konstant-
no srpsko protivqewe toj soluciji.
d) Razli~itim putevima do istog ciqa
[ezdesetih godina devetnaestog veka do{lo je do diferencijacije u hr-
vatskoj nacionalnoj politici na pristalice sporazumevawa sa Srbima, ko-
je je predvodio [trosmajer, i potpune konfrontacije sa Srbima, za koju se
zalagao Star~evi}. Oni su se razlikovali samo u metodu politi~kog delo-
vawa, jer su im glavni ciqevi bili istovetni. “[trosmajer, kao biskup jed-
ne biskupije, u kojoj ne bija{e samo mnogo Srba, nego pod koju potpada{e i
~itava kraqevina Srbija, bija{e brzo shvatio koliko je srpsko pitawe
vjersko pitawe, zbog nerazdruìve veze Srpstva s grkoisto~wa{tvom. On je
mo`da tako|er i slutio, kakva }e se nesre}a desiti kad se katoli~ka i gr-
koisto~na vjera namjere jedna na drugu, te je ve} od god. 1861. osje}ao da se bu-
ra pribliàva. Usprkos svom wema~kom podrijetlu smatrao se on Hrvatom
i bija{e jedan od mnogih, koji se osje}ahu privu~enima eti~kim i kulturnim
sadràjem ilirskog humanizma. Tim ve}ma je zazirao od borbe, koju je vidio
da dolazi. Kao sna`na li~nost, htio je to zlo izlije~iti u svom korijenu, po-
segnuv{i za starom papinskom mi{qu o uniji. [trosmajer je htio privesti
305
sve ju`ne Slavene katolicizmu ili barem gr~koj uniji i time onemogu}iti
borbu izme|u Hrvata i Srba. Namisao bija{e upravo veli~anstvena, ali
ve} unaprijed osu|ena na neuspjeh; morala je doìvjeti istu sudbinu, koju je
doìvjela papinska politika i koju }e uvijek morati doìvjeti. Misao o
uniji izgleda da ne potje~e od samog [trosmajera, nego od hrvatskog povje-
sni~ara dra Frawe Ra~kog, jer je taj ve} godine 1861. u “Katoli~kom listu”
(slu`benom katoli~kom vjesniku u Hrvatskoj) objavio niz ~lanaka pod na-
slovom “Katoli~ka crkva i bugarski narod”, gdje je potaknuo pitawe prije-
laza Bugara na katolicizam.
[trosmajer je mislio svoju namisao provesti u velikom stilu. Vjeran
svojoj lozinki: “Sve za vjeru i za domovinu”, htio je spojiti narodne i crkve-
ne probitke i pomagati ih ne samo crkvenim, nego i svjetovnim sredstvima.
On je htio Hrvatsku u~initi duhovnim sredi{tem ~itavog Balkana, osno-
vao je u Zagrebu Jugoslavensku akademiju znanosti i umjetnosti, zaloìo se
uspje{no za osnivawe sveu~ili{ta u Zagrebu, koje je snabdio obilnim sred-
stvima, a da politi~ko ime ne bi nikoga povrijedilo, odlu~io se za “jugosla-
venstvo”, za koje je razvio ìvu promiybu. Wegova stranka, koja se nova~ila
iz najobrazovanijih krugova Hrvatske, vjerna hrvatskim humanisti~kim mi-
slima, izbjegavala je borbu sa Srbima i izlaze}i im u susret do skrajnih gra-
nica, nastojala je pridobiti ih za [trosmajerove misli i za prijateqsku
suradwu s Hrvatima.” (str. 337-338.)
Srbi nisu nasedali [trosmajerovoj lukavoj politici, a i mnogi hrvat-
ski politi~ari su smatrali da ona u sebi krije potencijalne opasnosti po
izvorne hrvatske nacionalne interese, pa su sva wegova nastojawa u tom
pravcu propala. “No i ina~e doìvio je velikodu{ni biskup samo gorka
razo~arewa. Kad wegovi poku{aji oko unije ostado{e na Balkanu bez uspje-
ha, poku{a on u tu svrhu ste}i neke veze u Rusiji, ali ga to u~ini sumwivim
u Be~u, pa ga godine 1888. car Frawo Josip I pozove o{tro na odgovornost
prigodom manevara u Slavoniji. Kod Srba su wegova nesakrivena nastojawa
oko unije pobudila samo ogor~enu mr`wu. Svoje i nadaqe neprijateqsko dr-
àwe prema Hrvatima obrazlagali su Srbi upravo time, {to se moraju bra-
niti od hrvatskog nastojawa oko unije. No to je tipi~no bizantinsko izvr-
tawe pravog stawa stvari, jer su [trosmajerova nastojawa oko unije bila sa-
mo poku{aj da se otupi o{trica srpskim osvaja~kim namjerama iz god. 1860.
Kad je [trosmajer devedesetih godina htio posjetiti dio svoje biskupije u
Srbiji, srpska mu je vlada ~ak zabranila ulaz u zemqu. Kona~no su ga jo{ i
u Vatikanu èstoko napadali, jer da se razbacuje crkvenom imovinom u svje-
tovne, a ne u crkvene svrhe.” (str. 338.)
Po pitawu najprimerenije opcije za vo|ewe hrvatske nacionalne poli-
tike, fon Sidlandove simpatije su bez sumwe na strani Ante Star~evi}a,
iako ima i izvesnih rezervi prema nekim aspektima Star~evi}evog delova-
wa. Kako isti~e, Star~evi} je “shvatio da se protiv srpskog lukavog i na-
silno osvaja~kog pohoda ne moè uspjeti humanom diplomatikom i htio je
zato ~itavi hrvatski narod povesti u bezobzirnu borbu protiv navale Srp-
stva. Star~evi} je pobijao ilirski humanizam i wegova kulturna nastojawa
kao nesuvremena i neupotrebiva. Nasuprot velikosrpskom idealu stavio je
Veliku Hrvatsku, htio je ~itav narod odu{eviti tim idealom, pa najprije
306
pregaziti sve unutra{we protivnike, a zatim pristupiti ujediwewu svih
hrvatskih zemaqa. Iz ~iwenice da su balkanski Romani velikim dijelom
imali udjela u postanku Srpstva, iz ~iwenice da je ono isprva bilo maleno
i da su wime vladali Hrvati, sazdao je on teoriju da Srbi nisu nikada po-
stojali, ali je pri tome previdio ~iwenicu da nikada nije bilo dràve bez
sna`nog narodnog elementa... Odlu~an nastup protiv Srba, postavqen ide-
al narodne veli~ine, kojemu je sr` bila istinita i zdrava i odgovarala na-
rodnoj samosvijesti, premda je pre{la razumne granice i djelimice povije-
snu istinu (s obzirom na Srbiju i slovenske zemqe) i bezobzirno zauzima-
we stanovi{ta na sve strane, sve se to duboko dojmilo hrvatskog naroda. Ka-
tonski zna~aj Star~evi}ev, wegovo suvereno prezirawe sviju ~asti, dosto-
janstva i zemaqskih dobara, samo je jo{ poja~alo wegov upliv. Narod je ta-
ko slijepo slijedio ~ovjeka, kojemu su nedostajala glavna svojstva uspje{nog
politi~ara, prakti~ki smisao za stvarnost, a time i taktika i nadarenost
za provo|ewe zadataka. On nikada nije izradio potawih osnova za provedbu
svojih misli, a {to je u tom pravcu u~inila wegova okolina, bija{e neznat-
ne vrijednosti.” (str. 339.) O~igledno je da fon Sidland Star~evi}u zame-
ra samo tri, povr{inske i periferne, stvari: verbalno preterivawe, zau-
zimawe antiaustrijskog kursa u jednoj fazi wegovog publicisti~kog anga-
`mana i nesposobnost da vodi ozbiqnu politi~ku akciju na planu organi-
zovawa pristalica i realizacije ideolo{ko-politi~kog programa.
Nastoje}i da pokaè kako je svaka politika hrvatsko-srpskog sporazu-
mevawa u proteklih nekoliko decenija bila pogre{na i pogubna za intere-
se Hrvata, iako su se oni neprekidno nalazili na udaru Ma|ara, fon Si-
dland je ponosan {to su se na kraju, ~im je po~eo rat, Hrvati pokazali najo-
danijim podanicima austrijskog cara. “Srbi po|o{e u rat potpuno sigurni
da mogu ra~unati na Hrvate. Ogor~eno dovikivawe iz srpskih streqa~kih
jaraka Hrvatima, koji su neodoqivo navaqivali, dokazuje koliko su se pre-
varili. Priro|eni zna~aj hrvatskog naroda, wegova vjernost vladaru, {to
ga je sam izabrao, i duboki osje}aj vlastitog narodnog, dràvnog i politi~-
kog ja, {to ga je dr Ante Star~evi} pronio sve do u najniè slojeve, u~ini-
{e da Hrvati po|o{e pravim putem.” (str. 362.) Fon Sidland otvoreno tu-
guje zbog propasti trijalisti~ke ideje preure|ewa Monarhije, koja bi zado-
voqila sve hrvatske politi~ke ambicije, dok je nepomirqivi protivnik
svake ideje srpsko-hrvatskog nacionalnog jedinstva, smatraju}i da bi wena
realizacija neminovno vodila posrbqivawu Hrvata. “Bi}e Srpstva nosi
ìg wihove vjere, pravoslavqa, a osobito u politi~kom pogledu, {to u Hr-
vata nipo{to nije slu~aj. Srbi bijahu tako u politi~kom pogledu nepromje-
wivi, a Hrvati promjenqivi i ~itava “integracija” i{la bi na {tetu hr-
vatskog bi}a, tj. Hrvati bi se imali postepeno porobqivati i od zapadwa-
ka postati isto~waci.” (str. 366.) On je i zagrièni protivnik ideje jugo-
slavenstva, ~iji je ciq bio da se i Slovenci politi~ki i pravno integri{u
sa Srbima i Hrvatima. “Gdje je jugoslavenstvo kao cjelina ikada dokazalo
svoju snagu? Nigdje i nikada. Za dràvu treba povijesna predaja, sna`ni na-
rod i dovoqno jaka voqa za dràvom i vla{}u. Svi su ju`ni Slaveni sna`ni
i hrabri, ali Slovenci nemaju povijesne predaje, a kod wih je te{ko govori-
ti i o voqi za dràvom. Hrvati i Srbi imaju dodu{e svoje povijesne predaje i
307
svoju voqu za dràvom, ali wihove povijesne predaje sasvim su razli~ite, a
voqa za dràvom Srba i voqa za dràvom Hrvata me|usobno su neprijateq-
ske.” (str. 368.)
|) Glavni ideolog trijalisti~kog preure|ewa
Habzbur{ke monarhije
Ali fon Sidland smatra da je proma{ena i trijalisti~ka ideja koja se
zasniva na srpsko-hrvatskom jedinstvu, jer bi ona dugoro~no vodila srpskoj
supremaciji. On je ideolog hrvatskog ekskluzivizma, Hrvata kao tre}eg dr-
àvotvornog faktora, pored Austrijanaca i Ma|ara, u trijalisti~ki pre-
ure|enoj Monarhiji. Pri tome insistira da se “potpuno mora iskqu~iti
pomisao na rje{ewe ju`noslavenskog pitawa na temequ ravnopravnog po-
stupawa s Hrvatima i Srbima. Izme|u Hrvata i Srba nema ravnopravnosti.
Obrazloèwe za tu tvrdwu nametnut }e se samo od sebe svakome, tko je ovu
kwigu iole pozorno ~itao. Sigurno je da su Hrvati i{li samo za punom rav-
nopravno{}u, kad su prihvatili misao rezolucije, ali postigo{e time sa-
mo taj uspjeh, da Srbi izbi{e na povr{inu i postado{e vode}i i odlu~uju-
}i ~imbenik, dok su se Hrvati stalno nalazili u tjesnacu: ili da sa Srbima
raskinu, ili da im popuste i da se daju od wih voditi. No poloàj Hrvata bi-
ja{e takav, da sa Srbima nisu smjeli raskinuti. Poku{aj oko ravnopravno-
sti mora zakonskom nu`dom uvijek voditi do istog posqetka, a razlog tome
leì opet iskqu~ivo u nesretnom vjerskom pitawu. Osnovni odno{aj grko-
isto~nog ~ovjeka prema katoliku jeste prezir u zajednici sa mr`wom; a u
tom odno{aju je osje}awe ravnopravnosti upravo iskqu~eno. Grkoisto~wak
ne moè naprosto nikada smatrati katolika ravnopravnim. Kao {to i Po-
qaci ne mogu nikada o~ekivati ravnopravnost od Rusa, tako je ne mogu o~e-
kivati ni Hrvati od Srba. Izme|u ta dva naroda to je poprimilo pokad{to
upravo {arene oblike. Sve to potje~e iz slijeda misli Pe}ke patrijarhije.
Ona bija{e religiozno-politi~ka misao, koja je i{la za brisawem hrvat-
skog imena i bi}a. Taj slijed misli jo{ je i danas posvuda djelotvoran i vi-
dqiv. Posvuda, gdje se Hrvat, wegovo ime ili wegovo bi}e nalazi na podru~-
ju nekada{we Pe}ke patrijarhije, on postoji po osje}awu Srbina tamo ne-
pravom, on tamo ne treba da bude, pa se zato protiv wega vaqa boriti svim
sredstvima i uni{titi ga. A {to znade u~initi bizantinska vje{tina u is-
krivqavawu i izvrtawu, to prelazi sve {to si moèmo zamisliti.” (str.
368-369.)
Rezoluciona{i kod fon Sidlanda ozna~avaju sledbenike takozvane Ri-
je~ke rezolucije, ~iji su potpisnici zahtevali prikqu~ewe Dalmacije Ba-
novini, kao i Zadarske rezolucije, koja je insistirala da su Srbi i Hrvati
jedan narod, pa da jedinstvenim snagama moraju realizovati svoje zajedni~ke
interese. Posebno fon Sidland hrvatske intelektualce druge polovine de-
vetnaestog veka optuùje za srbofilstvo i tvrdi da je rat sa Srbijom bio
kad-tad neizbeàn. Ipak, Hrvati su u masi sledili cara i pruìli puni do-
prinos ratnim naporima. “O kona~nom stanovi{tu Hrvata odlu~ila su tri
momenta: 1. Hrvatima svojstvena vjernost prema gospodaru, koga si sami iza-
bra{e, koja proizlazi iz wihova arijskog podrijetla i koja je u odlu~nom
308
momentu prevladala i kod srbofila; 2. {to su {iroki narodni slojevi bi-
li protusrpski raspoloèni i 3. {to je upravo kod {irokih slojeva bilo
rasprostraweno nagonsko i sasvim ispravno shva}awe da su zapravo Srbi
glavni krivac nepovoqnom poloàju Hrvata.” (str. 371.) Zato on smatra da
su Hrvati kao caru odani narod zasluìli, a i da to objektivne prilike Mo-
narhije zahtevaju, da se Monarhija posle rata preuredi tako da se zadrì
osnovni dualizam, ali da se Hrvatska, Slavonija, Dalmacija i Bosna i Her-
cegovina ukqu~e u jedinstveno upravno podru~je, koje ne}e biti ravnopra-
van faktor sa Austrijom i Ugarskom. “Novo jedinstveno podru~je dolazi u
neki zavisni poloàj od svih dràva Monarhije, ono postaje zajedni~ki po-
sjed obiju dràva. No taj zavisni poloàj smio bi i}i samo tako daleko da
budu za{ti}eni zakoniti probici cjelokupne dràve i posebno probici
pojedinih dràva, no s druge strane ne bi se autonomija tog podru~ja smjela
ograni~iti samo toliko da se, prakti~ki, kulturni i gospodarski polet no-
ve tvorevine ne sputa u nepotrebne i {kodqive okove.” (str. 396.) To prak-
ti~no zna~i da bi celo eventualno ujediweno podru~je imalo veoma sli~an
status statusu Bosne i Hercegovine nakon aneksije.
Na~elno, dakle, fon Sidland ostaje pristalica dualizma, ali nastoji
da konstrui{e re{ewe koje bi uklonilo osnovnu wegovu slabost i genera-
tor stalnih unutra{wih i spoqnopoliti~kih kriza, ju`noslovenskog pita-
wa, tako {to bi ono poprimilo hrvatsko nacionalno obele`je i primat Za-
greba. A nad novostvorenim upravnim podru~jem postojala bi neka vrsta
kondominijuma Be~a i Pe{te. “To je naime jedini put, kojim se dualisti~ka
Monarhija moè uzdràti sposobnom za ìvot i za ekspanziju. Bude li se
naime Monarhija dràla gr~evito na~ela podjele na dvije i mislila samo
na stjecawe onih pokrajina, koje se bez muke dadu podijeliti na dvoje, ona ne-
}e nikada ni{ta ste}i. Bez oblikovawa jednog oblika, pod kojim moè pro-
baviti druge povijesno-politi~ke individualnosti, mora dualisti~ka Mo-
narhija presu{iti i bit }e osu|ena da vr{i ulogu zasi}enog, nemo}nog gle-
daoca svjetskog povijesnog zbivawa i razvitka. Zato mislim da je stvarawe
i preoblikovawe jednog prikladnog oblika kondominija upravo ìvotna
potreba dualisti~ke Monarhije.” (str. 397.) Pri tome je spreman na dodat-
ni ustupak Ma|arima, kako ne bi prigovarali da su ostali bez izlaza na mo-
re, da im Rijeka, kao korpus separatum, ostane u potpunom dràvnom posedu,
kao i pruga koja bi je povezivala sa Ma|arskom. Fon Sidland o~ekuje da bi
neki realni gubici ograni~ewa vlasti Austrije i Ma|arske nad ovim pod-
ru~jem mogli biti nadokna|eni. “Podjelom eventualno novih, u ratu ste~e-
nih zemaqa moglo bi se posti}i daqwe izjedna~ewe i obe{te}ewe.” (str. 399.)
Najva`nije je da bi ovakvo re{ewe u potpunosti zadovoqilo Hrvate i
da bi oni u novom upravnom podru~ju imali ubedqivu etni~ku ve}inu. “Hr-
vati bijahu uvijek vjerni Monarhiji i dinastiji, i u svim te{kim ~asovima
Monarhije bijahu upori{te prijestoqa i dràve. To su dokazali i u ovome
ratu, usprkos intenzivnom minirawu sa strane neprijateqa. Hrvati i wiho-
va dràvna tvorevina predstavqaju dakle nacionalno i dràvnopravno
Monarhiji priqubqeni oblik ju`nog Slavenstva. Novi poredak na jugu mo-
è se dakle i smije se provesti jedino u hrvatskom smislu. Taj novi poredak
309
bit }e samo element snage i stabilnosti Monarhije na jugu.” (str. 400.) Fon
Sidland je preokupiran uverewem da bi wegovo vi|ewe re{avawa ju`no-
slovenskog pitawa “stvorilo Monarhiji ju`nu marku, koja bi protiv dana-
{wih neprijateqa na jugu i jugoistoku imala jednaku vrijednost kao nekada
Vojna krajina protiv Turaka. Kad su Hrvati jednom politi~ki zadovoqni i
nesmetani u svome razvoju, oni }e biti siguran bedem Monarhiji.” (str. 400.)
Nema pri tom nikakvih dilema. “Novo podru~je moè samo stajati pod po-
liti~kim vodstvom Hrvata i po svom sadràju ne moè biti ni{ta drugo
nego hrvatska dràva. Sasvim je jasno, {to si zami{qam pod hrvatskom dr-
àvom. Autonomiju, koja je nastala osamstogodi{wim povijesnim razvojem
u okviru Monarhije. Samo takvo rje{ewe u skladu je s probicima Monarhi-
je. To osvjedo~ewe proizlazi toliko nu`no iz ~itavog na{eg shva}awa po-
vijesti, da o tome uop}e ne moè biti dvojbe.” (str. 401.) Takvo re{ewe bi i
posle velikih istorijskih razo~arawa Hrvatima obnovilo veru i nadu u dr-
àvu. “Za{to su se Hrvati borili u Velikom svjetskom ratu, odakle wiho-
vo ogor~eno juri{awe na Srbe, Ruse i Talijane? Hrvati su se borili svaka-
ko i za Monarhiju, ali kona~no borio se taj stari dràvni narod ipak samo
za vlastitu svoju dràvu, koju mu godina 1867/68. nije donijela. Tko je pozor-
no pratio razvoj prilika od god. 1867. do 1917., morao je ste}i jasno uvjere-
we da se radi o tome ho}e li se Hrvati u slijede}em svjetskom ratu – a sigu-
ran sam da }e on buknuti za nekoliko desetqe}a – boriti na strani Sredwe
Europe protiv Bizanta ili na strani Bizanta protiv Sredwe Europe. Za
mene je izvan svake sumwe, da }e Hrvati u~initi ovo posqedwe, bude li se
Monarhija nakon rata opet posluìla Srbima, svojim doju~era{wim nepri-
jateqima, da osujeti poboq{awe poloàja Hrvata.” (str. 403.)
e) Hrvatstvo, nepogre{ivo oru`je u rukama katoli~ke crkve
Da bi {to ubedqivije predstavio koliko je zna~ajna antisrpska funk-
cija te improvizovane hrvatske pseudodràve, fon Sidland se poziva na
mi{qewe, kako kaè, “velikog wema~kog u~ewaka” Augusta Franca
Gfrera, ina~e univerzitetskog profesora u Frajburgu, koji je pisao: “Dana-
{wa hrvatska dràva, Vojna krajina, moraju postati pokretne, moraju pri-
je}i Dunav, zatim Balkan i daqe, niè u Rumeliju, Galipoqe, Drinopoqe,
moraju primiti u sebe narode koji tamo stanuju, ta oni su od istog stabla kao
i Hrvati, ne gledaju}i na gr~ki zakon. Tko se tome usprotivi, wega treba
udariti ma~em! Kona~no bit }e to ipak jedan hrvatski kraq, ~ija }e ruka na
prekrasnoj zgradi Justinijanovoj, na crkvi S. Sofije istaknuti kri`, ali
ne nedostojni gr~ki, nego blagoslovqeni spasonosni latinski kri`.” (str.
407.) Fon Sidland ima samo jednu rezervu prema mi{qewu ovog Nemca. Sma-
tra da su sva daqa nastojawa oko unije deplasirana, jer su u pro{losti
uglavnom bila neuspe{na. Ali, odmah potom isti~e: “âst mi je i smatram
svojom zaslugom, {to sam ponovno posegnuo za mi{qu Aug. Franc Gfrera u
obliku prilago|enom sada{wici. Trudio sam se i traìo od ~itaoca mno-
go strpqivosti, da tu misao preciziram u obliku koji iskqu~uje svaku sum-
wu i nastojao sam tako|er ostaviti po strani preveliki àr i jednostra-
nost. Opetujem dakle upiru}i ne na autoritet velikog wema~kog u~ewaka:
stvarawe jedne katoli~ko-islamske hrvatske dràve u okviru Monarhije
310
jedini je spas, jedini je izlaz, i pitawe je koje se ne ti~e samo Austrije, ne-
go ~itave Sredwe Europe.” (str. 407.) U okviru zavr{nog razmatrawa, fon
Sidland posebno potencira: “Posegnuv{i za mislima Gfrerovim o hrvat-
skoj dràvi, imao sam pred o~ima veli~anstvenu obranbenu akciju, sustav
dràva od Balti~kog mora do Jadrana, koji }e biti bedem protiv nadiraju-
}eg i ekspanzivnog Istoka. Pored poqske dràve, pored dodu{e pravoslav-
ne, ali politi~ki protubizantske Bugarske – s vremenom mo`da i pored
Ukrajine – zami{qam si na jugozapadu jo{ jednu katoli~ko-muslimansku
Hrvatsku, koja je prirodno, tisu}u godina starom predajom u~vr{}eno i ne-
pogrje{ivo oru|e obrane, tim vrednije, {to ono ne bi djelovalo samo u
pravcu jugoistoka, nego i u pravcu jugozapada. Ja sam, polaze}i od moje povi-
jesne i povijesno-filozofske spoznaje najdubqe uvjeren, da bi to oru|e ob-
rane, koje mi lebdi pred o~ima, da bi ta hrvatska dràva imala sva svojstva
da bude jugozapadni mostobran ovog velikog pojasa bedema, u kome bi kraqe-
vina Poqska tvorila sjeveroisto~ni mostobran.” (str. 414.) Da bi razuve-
rio sve koji sumwaju u hrvatsku sposobnost ispuwavawa takvog zadatka, fon
Sidland kaè: “Taj stari dràvni narod, koji se znao odràti usprkos svim
neda}ama svoje mukotrpne povijesti, koji nije ostao u ìvotu poradi toga,
{to je mo`da mogao provoditi svoj ìvot u nekom zaba~enom kuti}u zemqe,
nego poradi toga {to je na ugroènom mjestu znao svagda oru`jem u ruci i
hrabro{}u lava braniti svoj poloàj, taj narod }e svoje mjesto svakako do-
bro ispuniti. Svojim povijesnim plemstvom, svojim plemi}kim tradicija-
ma, svojim toliko simpati~nim ~ovje~anskim idealom, zasada dodu{e malo
gurnutim u pozadinu, ali toliko zna~ajnim za razdobqe narodnog preporo-
da, Hrvati su upravo pozvani da odigraju svoju ulogu na mjestu na kome se na-
laze.” (str. 403.)
311
Tre}i deo
PLASIRAWE OÎGLEDNIH
FALSIFIKATA KAO
AUTENTI^NI METOD
HRVATSKE ISTORIOGRAFSKE [KOLE
I. Glavni hrvatski istoriografski falsifikator
Dominik Mandi}
Nema nikakve sumwe da je u celoj hrvatskoj pamfletskoj istoriografi-
ji Dominik Mandi} (1889-1973) najve}i krivotvoriteq istorijskih ~iwe-
nica, koji je u tolikoj meri preterivao da je danas retko koji istori~ar ili
politi~ki ideolog u Hrvatskoj spreman da se javno poziva na Mandi}eva de-
la i izraène stavove. Nije bez zna~ajne simbolike i ~iwenica da je Man-
di} ro|en u [irokom Brijegu, u zapadnoj Hercegovini, najve}em upori{tu
i rasadniku usta{kog pokreta. I majka mu je bila iz poznate usta{ko-fra-
tarske porodice Zovko, koja je u Drugom svetskom ratu dala nekoliko najpo-
znatijih koqa~a, a u posleratnom periodu izumiteqa “gospe u Me|ugorju” i
opsenara fra Jozu Zovka. Upravo je {irokobrije{ko fraweva~ko sjemeni-
{te oblikovalo Mandi}ev pogled na svet, a ovaj kasniji stare{ina frawe-
va~kog reda u mladosti }e pokazati veliki interes za politi~ko delovawe
s klerofa{isti~kih pozicija. U sedamnaestoj godini, slede}i sopstvene
homoseksualne sklonosti, stupio je u fraweva~ki novcijat kao |ak petog
razreda klerikalne gimnazije i ubrzo dobio neku crevnu bole{tinu od sta-
rijih qubavnika, od koje je jedva ìv ostao. Natprose~nom bistrinom, mar-
qivo{}u i zavr{iv{i dva posledwa razreda dràvne gimnazije u Mostaru,
fra Dominik Mandi} je poslat na daqe {kolovawe na {vajcarski dràvni
univerzitet u Frajburgu, na wegov teolo{ki fakultet, kojim su upravqali
dominikanci. Tamo je zbog Prvog svetskog rata odbranu doktorske diserta-
cije morao da odloì do 1921. godine, a 1914. vratio se u [iroki Brijeg, ta-
mo neko vreme bio pomo}nik ùpnika fra Didaka Bunti}a, da bi ve} slede-
}e godine postao prefekt bogoslova u Mostaru i ure|ivao ~asopis “Kr-
{}anska obiteq”. Zabeleèno je da je 1918. godine poslat u Be~ da od cari-
ce Zite izmami pomo} za svoje izgladnele zemqake. Iste godine postavqen
312
je za upravnika {tamparije i sekretara Hercegova~ke fraweva~ke provin-
cije. Pokrenuo je ~asopis “Savremena pitawa” i u~estvovao u pokretawu li-
sta “Narodna sloboda”.
1. Mandi}eva karijera politi~ara
Iako su bosanskohercegova~ki frawevci prihvatili be~ku Majsku de-
klaraciju zastupnika iz Jugoslavenskog kluba u be~kom parlamentu, kojom
se zahtevalo formirawe posebne dràvne jedinice od slovena~kih, hrvat-
skih i srpskih zemaqa pod habzbur{kom krunom, sled istorijskih doga|aja
i{ao je drugim putem. Godine 1918. i u Mostaru je bilo formirano Narod-
no ve}e pravoslavaca, katolika i muslimana, u ~ije ime je fra Dominik
Mandi} preuzeo vlast od austrougarskog vojnog komandanta Mostara i orga-
nizovao sve~ani do~ek srpske vojske. Kao predvodnik mostarskog Hrvatskog
katoli~kog pokreta, Mandi} je 1919. godine u~estvovao u formirawu izra-
zito klerikalne Hrvatske pu~ke stranke, koja je ipak prvobitno prihvati-
la koncept nacionalnog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca kao tri pleme-
na istog naroda. Postao je ubrzo sekretar te stranke za Hercegovinu. Na iz-
borima za ustavotvornu skup{tinu 1920. Mandi} je izabran za poslanika, pa
se na skup{tinskom zasedawu suprotstavio bojkotu ustavotvornog rada od
strane Stjepana Radi}a i Hrvatske seqa~ke stranke, da bi uskoro i posla-
nici wegove stranke napustili parlament uo~i samog izglasavawa Vidov-
danskog ustava. Radi}evci su Hrvatsku pu~ku stranku napadali smatraju}i
da je ona suvi{e pomirqiva prema tada{wem reìmu. Na izborima 1923. go-
dine klerikalce je u Hercegovini predvodio Dominik Mandi} i wegova
stranka nije osvojila nijedan poslani~ki mandat. Tako lo{ rezultat se po-
novio i 1925. godine, mada Mandi} nije vi{e bio nosilac liste jer se pret-
hodno kompromitovao u katoli~kom javnom mwewu susretom sa radikalskim
prvakom Lazom Markovi}em, prilikom wegove posete Mostaru. Listu }e
opet nositi na izborima 1927. godine, ali opet bezuspe{no. Ipak, posle
skup{tinskog atentata, u novu Koro{~evu vladu u{la je i Hrvatska pu~ka
stranka, a wen najvi{i funkcioner Stipe Bari} postao je ministar soci-
jalne politike. Iste godine Mandi} je postao provincijal Hercegova~ke
fraweva~ke provincije. Kako pi{e wegov biograf Bazilije Panyi} (@i-
votopis dr fra Dominika Mandi}a, OFM, Zajednica izdawa “Raweni la-
bud”, îkago 1994.) u dvanaestoj kwizi Mandi}evih sabranih dela, {to se
Mandi}a ti~e, “s povjerewem je gledao na djelovawe Antona Koro{ca i
Stipe Bari}a. To se vidi iz izjave, koju je dao uredni{tvu lista “Narodna
sloboda”, kad se povratio iz Beograda, u rujnu 1928., gdje je posjetio predsjed-
nika vlade Koro{ca i izloìo mu te{ko stawe seqaka u Hercegovini... Po-
sjetio je tom prigodom tako|er i ministra Veqka Vuki~evi}a, Qubu Davi-
dovi}a, Mehmeda Spahu i posebno Stipu Bari}a.” (str. 45.)
Mandi} je javno opravdavao {to se Koro{ec i Bari} kao rimokatoli~-
ki sve{tenici bave politikom i obavqaju ministarske du`nosti, etiketi-
raju}i wihove kriti~are kao nosioce kampawe framasonskih krugova. Na-
kon uvo|ewa {estojanuarske diktature, Dominik Mandi} je politi~ku ak-
tivnost nastavqao kroz parapoliti~ke organizacije, poput Udruèwa sadi-
313
laca duvana i Hrvatske katoli~ke {tedionice. Kako je 1923. godine uspe-
{no od Nikole Pa{i}a izmolio zna~ajnu pomo} za izgradwu nove zgrade
{irokobrije{ke fraweva~ke gimnazije, 1928. mu je ministarski savet za
iste svrhe odobrio milion dinara, novi ministar prosvete Stjepan Radi}
je obustavio izvr{ewe prethodne odluke, {to govori kolika je bila netr-
peqivost izme|u Radi}a i klerikalaca. Kako iznosi Panyi}, u “Spisima
provincije” povodom toga je zapisano: “Naàlost, kad je ta stvar do{la u
financijski odbor, tada{wi ministar prosvjete g. Stjepan Radi}, iz mr-
`we na hercegova~ke frawevce, koji nisu htjeli ni mogli da wegovu poli-
tiku u narodu potpomaù, dao je brisati u buyetu gorwu subvenciju koja je
prije ulaska g. Radi}a u vladu bila unesena.” (str. 53-54.) Godine 1929. Man-
di} se za finansijsku pomo} obratio papi Piju XI. Papa se odazvao, te go-
dine primio je u audijenciju fra Dominika, izvesnu pomo} mu uputio, ali
nedovoqnu da graditeqi gimnazije pokriju i ve} napravqene dugove. “Da bi
se oduìo, fra Dominik je, 16. veqa~e 1931., traìo pripomo} od Boìda-
ra Maksimovi}a, tada ministra prosvjete. Ali prije nego se obratio na mi-
nistra, bio je primqen od kraqa Aleksandra koji je potvrdio “opravdanost
i potrebu dràvne subvencije” za gimnaziju na [irokom Brijegu.” (str. 54-
55.) Nije mu smetalo {to je dve godine pre toga umro Stjepan Radi}, niti je
kraqa sumwi~io za wegovo ubistvo.
Godine 1934. fra Dominik Mandi} je postao direktor {irokobrije{ke
fraweva~ke gimnazije, a 1939. izabran je za ~lana Vrhovne uprave frawe-
va~kog reda i pre{ao u Rim. I otuda je intenzivne li~ne politi~ke kontak-
te odràvao sa Ivanom [uba{i}em i Vlatkom Ma~ekom, kao i sa ministri-
ma Bari{om Smoqanom, Ivanom Andresom, Mihom Krekom, Jurajem [ute-
jom i Yaferom Kulenovi}em. Ve} na po~etku Drugog svetskog rata sa funk-
cionerom Paveli}eve vlade, fra Radoslavom Glava{em, ugovorio je prese-
qewe slovena~kih ~asnih sestara, koje su Nemci proterali, u hrvatsku usta-
{ku dràvu. Angaòvao se i na izvla~ewu istaknutijih Hrvata koje su Ita-
lijani internirali sa dalmatinskih podru~ja, direktno prikqu~enih Ita-
liji. Shvataju}i blagovremeno da }e prevagu u Drugom svetskom ratu odneti
zapadni saveznici, Mandi} je unapred tragao za varijantam koje }e sa hrvat-
skog naroda skinuti ili ublaìti krivicu za savezni{tvo sa Hitlerom i
genocid nad Srbima.
a) Panyi}eva geneza genocida nad Srbima u NDH
Kako isti~e Panyi}, “Hrvati su uglavnom odu{evqeno primili Neza-
vinu Dràvu Hrvatsku, jer su u woj vidjeli ostvarewe svojih stoqetnih è-
qa i to glasno slavili. Naprotiv, Srbi nisu to mogli podnositi, ni pro-
gla{ewe dràve ni wezino slavqewe. U tom su se na osobit na~in istica-
li ~etnici, poluvojni~ki pokret zagriènih Srba, koji nisu mogli ili ni-
su htjeli shvatiti da Hrvati mogu èqeti ono {to im Srbi ne dozvole, pa
su se borili i protiv progla{ewa hrvatske dràve i protiv wezina sla-
vqewa. Tako je npr. u Mostaru 10. travwa progla{ena hrvatska dràva, a 15.
travwa srpski ~etnici s vojskom navalili su na hrvatske ku}e, palili ih i
ubijali Hrvate. Na te napadaje odgovarali su Hrvati. To su ~inili posebno
oni u~laweni u usta{ki pokret. Tako je nastalo me|usobno ubijawe, paqewe
314
ku}a i mjesta itd. Nove hrvatske vlasti vidjele su ubrzo da }e biti wihovo
najteè pitawe kako umiriti Srbe. Jedan izgled za rje{ewe toga pitawa da-
la im je odluka wema~ke vlade da iseli Slovence iz onih dijelova Sloveni-
je koji su pripojeni Wema~koj. Zatraìla je, stoga, od hrvatske vlade da ih
primi na podru~je hrvatske dràve. Budu}i da je hrvatska vlada traìla na-
~in kako bi se oslobodila od Srba, primila je ponudu wema~ke vlade pod po-
godbom da Nijemci presele toliki broj Srba iz Hrvatske u Srbiju koliko
}e broj Slovenaca ona primiti u Hrvatsku.” (str. 77-78.)
Dakle, Srbi su sami krivi za pokoqe koji su nad wima vr{eni jer nisu
mogli da se pomire da se nad wima uspostavi hrvatska fa{isti~ka dràva
kao kvislin{ka tvorevina. Oni su i prvi po~eli ubijawa, pa je bilo sasvim
normalno da Hrvati na|u na~ina da ih se otarase. Zato je Paveli} i formi-
rao Dràvno povjerenstvo za obnovu, koje }e se baviti iseqavawem Srba i
useqavawem Slovenaca. “Prije nego se uredio na~in toga preseqavawa, ne-
ki hrvatski du`nosnici po~eli su na svoju ruku preseqavati i slati u Sr-
biju Srbe sa svojih podru~ja. To je me|u Srbima u Hrvatskoj proizvelo veli-
ku uznemirenost. Da bi izbjegli raznim pote{ko}ama pred hrvatskim vla-
stima, neki su se utjecali katoli~kim sve}enicima da ih za{tite. Sve}eni-
ci su mogli nekima pomo}i, posebno onima koji su prije bili katolici, ili
obiteqima gdje jedna stranka pripada ili je pripadala katoli~koj crkvi.
Ali bilo je pojedinaca koji su pre{li u katoli~ku crkvu i tako bili sigur-
ni. Tako su na{li rje{ewe pojedinci. Ali kako su morali seliti ~itava se-
la, u wima je nastao pokret za prijelaz u katoli~ku crkvu. Na taj na~in htje-
li su izbje}i preseqewe u Srbiju.
Vijesti o preseqewu pravoslavaca iz Hrvatske u Srbiju i wihov prije-
laz na katolicizam neobi~no su se dojmile fra Dominika. Wegove vijesti
koje je primao, nisu bile uvijek to~ne ni potpune, ali je znao da su odnosi
Srba i Hrvata napeti i bojao se da se ne bi ta napetost pove}ala nepraved-
nim postupkom hrvatskih vlasti. Stoga je pisao utjecajnim qudima u Hrvat-
skoj, iako oni nisu bili na vlasti, da bi svojim utjecajem na hrvatske vlasti
poradili da se ne ~ini ni{ta {to bi bilo nezakonito i {to bi moglo pro-
izvesti jo{ vi{e sukoba izme|u Srba i Hrvata.” (str. 78-79.) Tako hrvatske
usta{ke zlo~ine opravdava i ublaùje fra Bazilije Panyi}, rimokatoli~-
ki sve{tenik, doktor teologije i skoro ~etiri decenije rukovodilac vati-
kanskog Generalnog arhiva fraweva~kog reda. Uz to je dugogodi{wi pot-
predsednik Hrvatskog povijesnog instituta u Rimu i vawski saradnik pap-
ske Kongregacije za progla{ewe svetaca. Kakvi su kriterijumi za progla-
{ewe katoli~kih svetaca, mogao je i Dominika Mandi}a i Antu Paveli}a
proglasiti za “blaène”. Na~in Panyi}evog pisawa ogledalo je sistemat-
skog pristupa rimokatoli~kih intelektualaca zata{kavawu krvave uloge
wihove crkve i wenih najvi{ih velikodostojnika u usta{kim zlo~inima.
Sa àqewem je Panyi} morao zakqu~iti da je projekat preseqewa Sr-
ba iz Hrvatske (misli na celu Paveli}evu NDH) u Srbiju uglavnom bio ne-
uspe{an. “Iako su pravoslavni Srbi radije napu{tali vjeru nego iseqava-
li, ne izgleda da su hrvatske vlasti do toga mnogo dràle. Ali u svakom slu-
~aju htjele su da srpske vlasti iz Srbije, odnosno Beograd, nema ni vjerskog
315
utjecaja na pravoslavne Srbe u Hrvatskoj.” (str. 84.) U tom smislu opravda-
va dekret usta{ke vlade o preimenovawu “srpsko-pravoslavne” u “gr~koi-
sto~nu vjeru”, ukidawu julijanskog kalendara i Paveli}evu izjavu da je bilo
sporadi~nog nasiqa, ali da u hrvatskoj dràvi ne moè postojati Srpska
pravoslavna crkva, pa je zakonski 1942. godine uspostavqena Hrvatska pra-
voslavna crkva. “Fra Dominik je isprva pozitivno ocijenio uspostavu Hr-
vatske pravoslavne crkve. Osnivawe Hrvatske pravoslavne crkve izgleda-
lo je razuman ~in, jer se davala pravoslavnom svijetu mogu}nost da ostane
ono {to jest i ìvi po svojoj vjeri. Stvarno u nekim mjestima (oko Bawa Lu-
ke i Tuzle) donijelo je neki mir me|u pravoslavni svijet. Ali bilo je kasno
da se umire pravoslavni vojnici i politi~ari. Oni su tada imali smi{qen
ustanak, dobro razvijen me|u srpskim pu~anstvom. Osnovao ga je Draà Mi-
hajlovi} koncem lipwa 1941. Okupiv{i oko sebe izvjestan broj biv{ih ju-
goslavenskih oficira, qude vjerne monarhiji i izbjegli~koj vladi u Londo-
nu, odlu~io se boriti protiv novoosnovane hrvatske dràve. Protiv Neza-
visne Dràve Hrvatske po~eli su se boriti odmah i komunisti... Odlu~ili
su stvoriti pravu vojsku protiv Wema~ke i Hrvatske. Tako su protiv hrvat-
ske dràve – takore}i od po~etka – postojale dvije pobuweni~ke vojske, ~et-
nici, koje je vodio Draà Mihajlovi}, i partizani (komunisti), koje je vo-
dio Josip Broz Tito. U po~etku su vodili borbu zajedni~ki, a kasnije su se
razi{li. êtnike je pomagala jugoslavenska vlada tada u Londonu, a parti-
zane Sovjetski Savez. S vremenom su komunisti prevladali i oni su predvo-
dili borbu protiv Hrvatske i sila Osovine. Wihov na~in borbe u prvo vri-
jeme bila su ponajvi{e nenadana napadawa na pojedina mjesta, paqewe ku}a,
ru{ewe javnih ustanova i spomenika, ubijawe qudi i uni{tavawe stoke.”
(str. 85-86.)
Dosta blag u suprotstavqawu hrvatskim zlo~inima nad Srbima, gde po-
tencira da osnovni problem nisu masovna ubijawa, nego proterivawe, oti-
mawe imovine i nasilno pokatoli~avawe, dok ubistva pripisuje pojedinci-
ma, Dominik Mandi} u navodnom pismu papi, koje citira Panyi}, pi{e:
“Mnogi pravoslavni sve}enici i ugledni Srbi bivaju od pojedinaca po no-
}i odvedeni i bez suda ubijeni ili poslani u Srbiju.” (str. 81.) Ali, krajem
1942. godine, kad su srpski ustanici oja~ali, Mandi} je usplahiren, pa pi{e
fra Didaku Buri}u: “Veoma me àloste nasiqa koja su u~inili partizani
i ~etnici, osobito u isto~noj Hercegovini i prozorskom kotaru. Bojim se
da jednoga dana, u stalnom razvoju prilika, ne bude jo{ gore. Ja poduzimqem
sve mogu}e preko Sv. stolice i drugih veza, da se zaprije~i me|usobno uni-
{tavawe Srba i Hrvata i da se ~etnicima i partizanima zabrani paqewe
hrvatskkh sela i ubijawe mirnoga hrvatskoga naroda. I vi tamo trebali bi
na vrijeme organizirati narod da se mogne obraniti od sva~ijeg nasiqa. Hr-
vati katolici neka niukoga ne diraju, neka sa svakim ìve mirno i po{te-
no, ali ako netko napane na na{a sela i sigurnost na{ega imetka, neka se
odlu~no brane. Uzor bi vam moglo biti Rakitno koje se, kako ~ujem, u veoma
opasnim prilikama znalo dobro obraniti i od partizana i od ~etnika.
Sli~no bi trebalo organizirati sva sela i sve ùpe zapadno od Neretve.
Brzo mogu do}i veoma opasni i smrtonosni dani za hrvatski katoli~ki ì-
316
vaq. Napose u danima prelaznim, kada se ne}e znati niti tko pije niti tko
pla}a, dok se ne uspostavi mir i redovite vlasti.” (str. 86-87.)
b) Poku{aj spasavawa usta{ke dràve
Krajem te 1942. godine celom svetu je bilo jasno da Hitler dugoro~no
nema nikakvih {ansi za pobedu, a Dominika Mandi}a najvi{e je brinuo
eventualni savezni~ki napad “na Hrvatsku”, kako pi{e, nakon o~ekivane
prethodne invazije Italije. Kako wegovo stanovi{te interpretira
Panyi}, “napad saveznika na Hrvatsku mogao bi joj nanijeti te{ke posqedi-
ce, ako se na taj napad ne pripravi. Predvi|aju}i te te{ke prilike, o koji-
ma je naravno i s drugima raspravqao, fra Dominik je jo{ prije napada sa-
veznika na Italiju traìo na~ina da neizravno do|e u dodir s tadawim hr-
vatskim vlastima i savjetuje im da se na vrijeme snalaze. U tu svrhu pozvao
je u Rim, u oùjku 1943., @arka Vlahu, nekada svoga dugogodi{weg suradnika
iz Hercegovine, koji je bio visoki ~inovnik u predsjedni{tvu hrvatske dr-
àve. S wim je razgovarao o prilikama u svijetu i Hrvatskoj. Posebno su
razmotrili kako rat ide prema svr{etku i bit }e na {tetu Osovine te pre-
ma tome i Hrvatske, koja se s Osovinom povezala. Hrvatska bi se vlada tre-
bala pripraviti na taj poraz i na vrijeme traìti put kako }e pro}i sa {to
mawe {tete.” (str. 87.)
Uz to, Panyi} navodi da je Mandi} mislio kako su pu~isti iz 1944.
godine Lorkovi} i Voki} bili inspirisani wegovim idejama. U svakom slu-
~aju, on je najvi{e ra~unao s opcijom Vlatka Ma~eka i Hrvatske seqa~ke
stranke, kojima je pripremio koncept s ~etiri na~ela kojima bi se trebali
rukovoditi u daqim politi~kim aktivnostima. To su na~ela demokratije,
dràvne samostalnosti, mirne razmene stanovni{tva i me|udràvnog save-
za suverenih dràva Slovenije, Hrvatske, Srbije i mo`da Bugarske. “Po-
sebno je zanimqivo tre}e na~elo, da je jedan od glavnih izvora ~estih rato-
va u Evropi bila pomije{anost narodnih skupina i nestalnost granica nu-
`no je stvoriti ~iste narodne teritorije da bi se izbjegli budu}i sukobi.”
(str. 89.) U tom smislu Mandi} pi{e: “Slavenski narodi na jugu Evrope, na-
pose Hrvati i Srbi, vaqa da sporazumno odrede svoje narodne granice i da
izmjene narodno pu~anstvo iz jednoga u drugi teritorij mirnim na~inom i
pravednom o{tetom imetka priseqenicima u novom kraju. Ukoliko se na-
rodna granica ne bi mogla odrediti izravnim bratskim sporazumom, neka se
odre|ewe granica povjeri arbitra`nom sudu velikih saveznih naroda...
Bra}u Hrvate muslimanske vjere iz isto~ne Bosne i isto~ne Hercegovine
primaju Hrvati u svoj narodni teritorij kao sastavni dio hrvatskog naro-
da.” (str. 89-90.)
Kad je krenula masovna usta{ka beànija neposredno pred kraj rata,
Dominik Mandi}, kao predsednik nadzornog odbora Bratov{tine Sv. Jero-
nima, maksimalno se angaòvao na pomagawu usta{kih izbeglica. “Zajedno
sa Bratov{tinom nastojao je da se hrvatske izbjeglice smjeste u logore, a za
one koji su bili u opasnosti od komunisti~kih uhoda, traìo je samostane,
pojedine ustanove i sli~no, gdje su se mogli skloniti bez bojazni.” (str. 97.)
Posebno je Mandi} bio spretan u pronalaèwu novca. âk je finansirao
osnivawe izbegli~ke {tamparije u logoru Ferme, u kojoj je krajem 1946.
317
godine po~elo {tampawe ~asopisa “Kroacija”. Poku{ao je da stotinak srp-
ske siro~adi, koje su usta{e svojevremeno sakupili i proveli na katoli~ku
veru, dovede iz Austrije u Italiju, gde bi ih frawevci pripremali za fra-
tre. Kako mu to nije uspelo, àli se u jednom pismu 1947. godine: “U spome-
nutom siroti{tu (Ramsau) bilo je lijepo odgojene djece sa sigurnim sve}e-
ni~kim zvawem, i ja ne}u mo}i nigda preàliti taj gubitak za crkvu i na{
rad. Sirote jadne, ne samo da ne}e mo}i ostvariti svoje redovni~ko i sve}e-
ni~ko zvawe, nego }e mnogi nasilnim odgojem izgubiti i svetu vjeru. Kakva
{teta i kakav grijeh.” (str. 109.) Godine 1952. Dominik Mandi} je postavqen
za stare{inu Hrvatskog fraweva~kog komesarijata u SAD, i na toj funkci-
ji ostaje naredne tri godine. Posle toga se posvetio u potpunosti pseudoi-
storijskoj i politi~koj pamfletistici. Decenijama je radio na istraìva-
wu i ve{ta~koj post festum nadogradwi lika i dela malo poznatog hri-
{}anskog mu~enika Nikole Taveli}a, koji je 1970. kanonizovan za prvog hr-
vatskog katoli~kog sveca.
2. Idol poraènih klerofa{ista

Pravi kvaziintelektualni kult Dominika Mandi}a razvijan je me|u
fraweva~kim fratrima i usta{kim emigrantima {irom sveta. Zna~aj we-
gove uloge vidi se u tome {to je bio spreman odbaciti svaki iole ozbiqan
nau~ni metod u istoriografiji ako mu se u~ini da je on nesvrsishodan za re-
alizaciju ideolo{kih zamisli i politi~kih ciqeva. Pro{lost je skoro
umetni~ki preoblikovao u skladu sa dnevnopoliti~kim potrebama. Revizi-
jom svih dotada{wih nau~nih iskaza odstrawivao je i prepravqao sve ono
{to se ne uklapa u idealnu sliku romanti~arski zami{qene hrvatske pro-
{losti. Besomu~no je udarao na Johanesa Luciusa, Frawu Ra~kog, Vatrosla-
va Jagi}a, Ferdu [i{i}a i Nadu Klai}. Kako se o Mandi}evom delu 1973.
izrazio istaknuti hrvatski emigrant Du{an @anko, “Mandi}evi povijesni
radovi u ovom smislu odli~na su znanstvena potpora Star~evi}evim, [u-
flajevim, Lukasovim, Cimermanovim i Makan~evim filozofsko-politi~-
kim tezama o hrvatskoj kulturno-povijesnoj tradiciji. Osim toga, oni }e bi-
ti dokumentarna baza za budu}u izradu smisla hrvatske povijesti na planu
jedne filozofije povijesti, koja jo{ nije napisana... Logika Mandi}eve me-
dievalne dràvno-etni~ke i kulturne povijesti Hrvata, kao i “narodno pi-
tawe”, ukoliko je “osnovno” u povijesti Bosne i Hercegovine – “i u dana-
{woj stvarnosti” – da, ta logika je sama u sebi uvjet wene vrijednosti. Ona
povezuje narodni duh i mentalitet od prvih dana geneze do zna~ewa najnovi-
jih doga|aja. U svojoj genezi je hrvatski narod dràvni narod, kao takav pri-
znat i tretiran u tada{woj kulturno-politi~koj zajednici naroda Zapada,
i ni jedna generacija Hrvatske, kroz sve politi~ke oluje ... nikada nije na-
pustila ni zaboravila karakter svoje dràvnosti.” (str. 216-217.)
a) Izmi{qawe srpske dominacije u eri komunizma
Kwiga “Hrvati i Srbi – dva stara razli~ita naroda”, kqu~na je “umo-
tvorina Dominika Mandi}a, prakti~no sinteza svih wegovih radova. On se
prihvatio pore|ewa paralelnih tokova hrvatske i srpske istorije, napadno
318
nagla{avaju}i ~itav spektar razlika i dokazuju}i neophodnost politi~ko-
pravnog razlaza. Wemu nije bilo te{ko da dokaè da Srbi i Hrvati nisu je-
dan narod, a imao je i dosta argumenata za tezu o proma{enosti jugosloven-
skog projekta. Ali on kroz to ve{ta~ki izvla~i paralelu izme|u ubistava
Stjepana Radi}a i Aleksandra Kara|or|evi}a i o me|usobnom pokoqu Sr-
ba i Hrvata u Drugom svetskom ratu. Iako su Hrvati i Slovenci 1918. gro-
zni~avo teìli dràvnom jedinstvu sa Srbima jer je to bio jedini na~in
o~uvawa wihovih nacionalnih teritorija, nekoliko decenija kasnije, Man-
di} i autori sli~nih pogleda insistiraju da pojedini narodi nisu ni pita-
ni da li èle Jugoslaviju ili ne. Iako je na ~elu komunisti~kog reìma de-
cenijama bio Hrvat Josip Broz Tito i wegova diktatura imala izrazito an-
tisrpsku orijentaciju, prostom zamenom teza Mandi} insistira da su Srbi
i pod komunizmom dominirali jugoslovenskom dràvom. Tako u predgovoru
prvog izdawa 1970. godine pi{e: “Putem centralisti~koga ure|ewa komuni-
sti~ke partije u Jugoslaviji, Srbi, koji ~ine nadmo}nu broj~anu ve}inu u
svim partijskim ustanovama, odlu~no utje~u i stvarno vladaju u svim fede-
rativnim republikama, iskori{}avaju}i cijelu jugoslavensku dràvnu za-
jednicu u svoje posebne srpske narodne ciqeve. To, naravno, kod drugih na-
roda stvara opravdano nezadovoqstvo i otpor, koji }e u danom ~asu nu`no
dovesti do novih me|usobnih borbi i ponovnoga raspada Jugoslavije. U sa-
da{woj Jugoslaviji Srbi najve}i pritisak ~ine na Hrvate. Danas, naime,
nitko vi{e ne tvrdi da su Slovenci i Makedonci isti narod sa Srbima, ali
ima uglednih u~ewaka i vode}ih politi~ara u Jugoslaviji i u svijetu, koji
jo{ slijede zablude Prvoga svjetskog rata, naime, da su Srbi, Hrvati i Cr-
nogorci jedan te isti narod s jednim zajedni~kim jezikom. Na osnovu toga
mnogi dana{wi srpski politi~ari zanose se mi{qu da }e s vremenom odna-
roditi Hrvate i pretvoriti ih u Srbe. Zbog toga svukud potiskuju hrvatsko
ime i hrvatske kulturne osobnosti; po Hrvatskoj stvaraju srpske kolonije i
ja~aju Srbe; prekomjernim nametima za centralnu federaciju Hrvatsku is-
crpquju; kreditnom, deviznom i investicionom politikom hrvatsku pri-
vredu uni{tuju i onemogu}uju razvoj i ja~awe hrvatskih nerazvijenih kraje-
va. Tim u {irokim hrvatskim predjelima stvaraju veliku nezaposlenost,
{to tamo{we Hrvate sili da se masovno isequju u inozemstvo na veliku
{tetu i zator hrvatskoga narodnog bi}a.” (Dominik Mandi}: Sabrana djela,
kwiga 6., ZIRAL–îkago, Rim, Cirih, Toronto 1980., str. 12.)
Srbi su zaista ~inili broj~anu ve}inu unutar Komunisti~ke partije
ili Saveza komunista, ali je partijska organizaciona struktura bila tako
pode{ena da su srpski politi~ki funkcioneri, u slu~aju potrebe, s lako-
}om mogli biti preglasavani. Zar su srpski narodni ciqevi mogli biti ve-
{ta~ko inaugurisawe novih nacija; makedonske, crnogorske i muslimanske?
Pod komunisti~kim reìmom nisu Hrvati odnaro|avani i pretvarani u
Srbe, nego je dovr{en proces pretvarawa Srba katolika u Hrvate. Problem
govorewa Srba i Hrvata istim, srpskim jezikom moè se lako re{iti po-
vratkom Hrvata svom hrvatskom, ~akavskom jeziku, umesto {to decenijama
ve{ta~ki unakara|uju srpski stvaraju}i neku sopstvenu grotesknu varijan-
tu. Hrvatsko ime nigde nije potiskivano, ali jeste srpsko. U Hrvatskoj
319
nikada pod komunizmom nikakva srpska kolonija nije stvarana, ali su iz we
voqom reìma Srbi masovno iseqavani da bi se naselila napu{tena ne-
ma~ka imawa po Vojvodini. Nameti, odnosno porezi i takse koji su i{li u
centralnu blagajnu, ravnomerno su napla}ivani po ~itavoj Jugoslaviji, a
kreditna, devizna i investiciona politika su tendenciozno prilago|avane
slovena~kim i hrvatskim interesima kao primarnim. U hrvatskoj federal-
noj jedinici ekonomski nerazvijeni su ostajali izrazito srpski krajevi.
Nezaposlenost u hrvatskim predelima uvek je bila daleko ispod jugosloven-
skog proseka, a ve}e iseqavawe Hrvata nego Srba rezultat je ranijih migra-
cionih procesa koji su hrvatsku nacionalnu dijasporu u~inili mnogobroj-
nijom od srpske, pa je ona imala i ve}u mo} privla~ewa novih migranata i
azilanata.
b) Konstruisawe prapostojbine Hrvata
Navode}i najstarije vesti o Hrvatima i Srbima u raznim istorijskim
izvorima, Mandi} na osnovu dva pomena “Horoatos” na gr~kom jeziku na ka-
menim plo~ama s po~etka tre}eg veka, prona|enim na u{}u Dona, pretenci-
ozno izvla~i zakqu~ak o postojawu “donskih Hrvata” i odmah konstrui{e,
kao naslov odeqka “Donsku Hrvatsku”. Mo`da je tu re~ o pukoj lingvisti~-
koj slu~ajnosti, a mo`da je zaista zabele`no postojawe dvojice Hrvata u ne-
koj prilici. U svakom slu~aju, za ozbiqne istori~are re~ je o jo{ nere{i-
voj misteriji, ali za Mandi}a nema dileme. “Ako se u oba natpisa odbaci
gr~ki nastavak “-os”, dobivamo ~isto hrvatsko ime u starom kajkavskom iz-
govoru: “Horvat”. (str. 15.) Tu nije re~ ni o kakvom starom kajkavskom izgo-
voru, jer su razni stranci Hrvate nazivali “Horvatima”, me|u wima Ma|a-
ri i Srbi, a ni kajkavski uop{te nije hrvatski jezik ni u najstarijoj svojoj
varijanti. Naga|aju}i poput Nike @upani}a da se pod Plinijevim imenom
Korite ili Korte za neko iransko pleme krije zapravo naziv Hrvati u is-
krivqenom obliku, Mandi} odmah zakqu~uje da su od prvog do tre}eg veka “u
podru~ju Dona ìvjela razna iranska plemena Sarmata, pa su i Hrvati, ko-
ji su tu ìvjeli, morali biti Iranci.” (str. 15.)
Slede naga|awa o izvornom zna~ewu imena Hrvat i pozivawe na autore
koji su pretpostavqali da je ono izvedeno iz iranskih re~i “horvac” – Sun-
~eva posteqa ili “hurvata” – prijateq. “I nazivi: kraq, ban, ùpan, kako su
se zvali stari upravnici Hrvata, iranskoga su podrijetla. I vjera starih
Hrvata nosila je iranske oznake: bog svjetla i tame, {tovawe vatre, spaqi-
vawe mrtvih, itd. I hrvatske su rije~i vjerskih pojmova iranske: Bog, vjera,
`rtva, roj, vazam; vapiti, zazivati, gatati itd. Po iranskom na~inu stari su
Hrvati ozna~ivali bojama strane svijeta i zemaqa, u kojima su stanovali.
Bijela boja nazna~ivala je zapadnu stranu, crvena ju`nu, zelena isto~nu, a
crna sjevernu. Odatle Bijela ili zapadna Hrvatska, Crvena ili ju`na Hr-
vatska, Zelena ili isto~na Hrvatska. I stara hrvatska narodna umjetnost
nosi oznake isto~ne i iranske, napose hrvatski troplet. I svoj narodni grb
sa 64 crvene i bijele kocke Hrvati su donijeli iz Irana.” (str. 16.) Naziv
kraq je slovenski izraz imena Karl, a re~ ban je avarskog porekla i kod Hr-
vata je prvobitno u upotrebi u Krbavi i Gacki gde su i nakon hrvatskog do-
seqewa jo{ dugo ìveli Avari pod vla{}u hrvatskih knezova. @upan je
320
op{ti slovenski izraz, kao i ve}ina re~i koje Mandi} navodi kao hrvatske.
Natko Nodilo je dokazao u kwizi “Stara vjera Srba i Hrvata” da je tu re~ o
staroj slovenskoj religiji, dok sve ostalo moè ukazivati na praslovensko
ili praindoevropsko poreklo, pogotovo termini koji su bliski sanskrit-
skim izrazima. Navode}i zapadnu, isto~nu i ju`nu “Hrvatsku”, Mandi} je za-
boravio severnu, kojoj bi odgovarao naziv “Crna Hrvatska”. [to se ti~e grba,
Hrvati su ga mo`da poneli iz Irana, ali im je negde na putu ispao iz aviona.
Jo{ je skarednije kad Mandi} navodi “Harauvati{” kao jedan od 23 na-
roda koji su pokoravali persijskom vladaru Dariju I pet vekova pre Hrista,
kao i narodni naziv “Harahvaiti” iz iranske svete kwige Avesta, dovode}i
ih u vezu sa Hrvatima. Kad je re~ o podacima Konstantina Porfirogenita,
Mandi} bira one koji mu odgovaraju i prima ih zdravo za gotovo, a one koji
ne idu u prilog wegovim tezama automatski diskvalifikuje. Podaci o Ve-
likoj ili Beloj Hrvatskoj na podru~ju dana{weg Krakova verovatno su ta~-
ni. Potvr|uje ih i nekoliko arapskih pisaca, kao i stare ruske hronike. “Da
se Hrvata najvi{e doselilo na jug iz sjeverne Slova~ke, govori nam velika
sli~nost izme|u hrvatskoga i slova~koga jezika, koji su izme|u sebe daleko
bliì nego s drugim slavenskim jezicima.” (str. 20.) Mandi} pri tom pomi-
we neke hrvatske porodice na dana{wim ~e{kim i ju`nopoqskim podru~-
jima iznose}i da je u vreme ~e{kog kraqa Boleslava I sredinom desetog ve-
ka “malo po malo hrvatsko ime i{~ezlo i tamo{wi su se Hrvati slili s ê-
sima, Moravcima i Slovacima.
Nekoliko decenija kasnije, u vreme poqskog kraqa Boleslava Hrabrog
i u krajevima oko gorwe Visle “nastupa polako polonizacija starih vislan-
skih Hrvata. Tamo se ipak hrvatsko ime i hrvatska svijest zadugo o~uvala...
Doseqenici iz okolnih krajeva oko Krakova jo{ po~etkom 20-st. registri-
raju se kod ameri~kih vlasti kao Bijeli Hrvati.” (str. 21.) Verovatno su svi
ti podaci ta~ni, ali posle wih dolazi nova Mandi}eva proizvoqna kon-
strukcija prema kojoj, “da su zakarpatski Bijeli Hrvati istoga roda s don-
skim Hrvatima, govori nam wihovo narodno ime. Hrvatsko ime nije izvede-
no od op}ega pojma, da bi moglo na raznim mjestima neovisno nastati, nego
je specifi~no vlastito ime s odre|enim zna~ewem. Zbog toga, gdje god se
spomiwu Hrvati, bilo na Donu, bilo za Karpatima, bilo na Jadranu ili dru-
gdje, oni su pripadnici istoga naroda Hrvata, koje smo na{li na Donu po-
~etkom 3-st. po Kr. Da su zakarpatski Hrvati do{li iz podru~ja Dona, govo-
ri nam i wihov naziv Bijeli ili zapadni Hrvati. Oni su “Bijeli” ili za-
padni Hrvati prema ju`nim ili “Crvenim” Hrvatima, koji su ostali na Do-
nu. Iako nemamo izvora, koji bi nam to izri~ito svjedo~ili, sve nas upu}u-
je da je jedan dio donskih Hrvata za provale Huna u Europu (g. 375. po Kr.)
bio povu~en na zapad i dospio sjeverno od dana{wih Karpata. Tu su se iran-
ski Hrvati izmije{ali s brojnijim mjesnim slavenskim plemenima i od wih
primili slavenski jezik. Me|utim, nakon pada hunske velevlasti, Hrvati su
zakarpatske Slavene dràvno organizirali i dali im svoje narodno ime.”
(str. 21-22.)
O~igledno je da Dominik Mandi} zastupa neslovensku teoriju o pore-
klu Hrvata, a i sam konstatuje da, {to je mawe relevantnih izvora, to boqe
321
jer moè dati odu{ka svojoj pesni~koj slobodi i praznim naklapawima.
Ako su zaista Hrvati izvorno neslovenski narod koji je slovenizovan dose-
liv{i se u slovensku masu severno od Karpata, onda je wihovo ime samo pra-
zna qu{tura, spomen na narod koji je odavno nestao. To je pojam koji je pre
sedamnaest vekova izgubio svoje originalno zna~ewe i poprimio sasvim no-
vo. Sve to }e se navodno ponoviti na Balkanu, gde slovenizovani Hrvati do-
laze u novu slovensku masu, poprimaju wen jezik, a name}u joj sopstvenu vlast
i ime. Pa potom, kad su i ti Hrvati istorijski skoro sasvim nestali, novi
Hrvati se prave od Slovenaca, odnosno slavonskih kajkavaca, pa u novije
vreme od Srba katolika. Re~ je dakle o pet razli~itih etni~kih supstrata
koji nose isto ime. Prvi supstrat, azijatski ili iranski Hrvati koji su do-
selili na Don s ko zna kakvim jezikom i da li su ga tamo sa~uvali. Drugi sup-
strat, Azijati utopqeni u slovensku masu ~iji su jezik prihvatili i dali joj
svoje ime. Tre}i supstrat, Sloveni koji su primili hrvatsko ime, doseliv-
{i se na Jadransko more, etni~ki se utapaju u zate~ene Slovene, uzimaju wi-
hov jezik, a nad wima uspostavqaju svoju vlast i name}u hrvatski naziv. ê-
tvrti supstrat, hrvatski velika{i, po{to im se istorodni narod na razne
strane razbeào pod Turcima, doseqavaju se na nova imawa u Zapadnoj Sla-
voniji i zate~enim kajkavcima name}u hrvatsko ime. Peti supstrat, kad je
propao ilirski projekat Rimokatoli~ka crkva sprovodi {iroku akciju
identifikacije svih Srba katolika kao pripadnika hrvatskog nacionalnog
korpusa, uz prihvatawe srpskog narodnog jezika – {tokavskog kao kwièv-
nog, kako bi se denacionalizacija Srba olak{ala. Kakve onda uop{te dana-
{wi Hrvati mogu imati veze sa navodnim iranskim Hrvatima.
v) Proizvoqni zakqu~ci o srpskim korenima
Sli~nu konstrukciju Mandi} poku{ava i kad je re~ o najstarijoj srp-
skoj istoriji, po~ev{i od Plinija Starijeg, koji u prvom veku i Ptolomeja
u drugom veku nove ere pomiwu Srbe, koje @upani} smatra precima dana-
{wih Srba i za prapostojbinu im odre|uje severni Kavkaz. @upani} je pri
tome tvrdio da navodni kavkaski Srbi, kao autohtoni alarodijski narod,
nisu bili ne samo slovenskog, nego ni indoevropskog porekla. Mandi}u je u
svakom slu~aju va`no da naglasi kako je sigurno “da navedeni Srbi nijesu
bili Slaveni” (str. 24.), jer Slavena u to vreme nije bilo ni na Kavkazu ni
na Azovskom moru. Navode}i stare pomene Srba ili navodnih Srba u malo-
azijskoj Bitiniji, Tesalici, Frigiji itd., dolazi do pretpostavke da su Sr-
bi poreklom iz Kurdistana! Tako tvrdi a u dana{wem kurdskom jeziku, kao
i u turskom, “ser zna~i glava, poglavar; a serb stado, mno{tvo.” (str. 25.)
Prebacuje se potom na sedmi vek, u kom su Srbi navodno ve} slovenizovani
sa isto~ne strane reke Labe. Me|utim, i sam priznaje da frana~ki letopi-
sac Fredegar 631. godine pi{e da su Srbi rodom Slaveni. “To zna~i, da su se
Srbi ve} prije te godine poslavenili i govorili jezikom zapadnih
Slavena.” (str. 27.) Za tvrdwu da su Srbi zaista govorili zapadnosloven-
skim jezikom apsolutno nema nikakvih dokaza. Me|utim, oni su naseqavali
prostor od Labe do Balti~kog mora i srpska plemena, Bodri}i, Quti}i,
Pomorjani i drugi, ìveli su neposredno do dana{wih Belorusa, pa su naj-
verovatnije govorili isto~noslovenskim jezikom. I Natko Nodilo je izno-
322
sio da su Hrvati le{kog (poqskog), a Srbi antskog (ruskog) porekla. Uosta-
lom, nigde na srpskim prostorima na Balkanu nema ni traga nekom zapadno-
slovenskom dijalektu, poput ~akavskog kod Hrvata. Ako su Srbi i zatekli
neke ranije doseqene Slovene, i oni su bili isto~noslovenskog porekla, pa
su im jezi~ke razlike bile zanemarqive. Dana{wi Luì~ki Srbi govore je-
zikom koji je bliì poqskom ili ~e{kom zbog ~etrnaestovekovnih jezi~-
kih uticaja, kao {to su se i hrvatski – ~akavski i slovena~ki – kajkavski
vremenom mewali trpe}i sna`ne lingvisti~ke uticaje srpskog – {tokav-
skog jezika.
Po pitawu Srba i wihovog porekla, Dominik Mandi} nastoji da ispra-
vi Konstantina Porfirogenita, jer mu se nimalo ne svi|a kad Porfiroge-
nit tvrdi da su Srbi ìveli od po~etka ili od starine u zemqi Bojki, se-
verno od Ma|arske, a u susedstvu Frana~ke na zapadu i Velike ili Bijele
Hrvatske na jugoistoku. Prema Mandi}evom shvatawu, to “bi govorilo da je
na Labi, u dana{woj sjevernoj ê{koj, bila pradomovina Srba. Me|utim,
ime “Srb” je specifi~no narodno ime, pa gdje god se spomiwu Srbi, ti mo-
raju biti istoga narodnog podrijetla sa Srbima na Kavkazu i u Maloj Azi-
ji. Iz tih krajeva Srbi su morali do}i na Labu. To je bilo tako davno, da me-
|u Srbima desetog stoqe}a nije vi{e postojala predaja, da potje~u s istoka.
Jedino u nazivu “bijeli”, tj. “zapadni”, kako su sebe nazivali polapski Sr-
bi, sa~uvana je nesvijesna predaja da dolaze s istoka ili juga: polapski Srbi su
bili “zapadni”, jer je bilo i drugih Srba: “isto~nih” ili “ju`nih”.” (str. 27.)
g) Tra~ak svetlosti u samostanskom mraku
Ipak, moramo se sloìti sa Mandi}evim mi{qewem kad povodom slo-
venskog naseqavawa Balkana opovrgava tezu Frawe Ra~kog, Vatroslava Ja-
gi}a i austrijskog istori~ara Dimlera, koju su na odre|en na~in podràva-
li Vjekoslav Klai} i Ferdo [i{i}. “Dimler, Ra~ki i Jagi} dokazivali su,
naime, da su svi ju`ni Slaveni, kada su pre{li Dunav blizu wegova u{}a,
bili jedan narod s jednim zajedni~kim jezikom, koji se dijelio u tri narje~-
ja, a pripadao isto~noj grani slavenskih jezika. Negdje tijekom 7. ili po~et-
kom 8. st. u tom zajedni~kom bezimenom slavenskom moru po~ele su se stva-
rati dvije plemenske jezgre: hrvatska u Dalmaciji izme|u Cetine i Zrmawe,
i srpska u Ra{koj. Te jezgre svojom posebnom ìvotnom snagom i borbeno-
{}u okupile su oko sebe susjedna slavenska plemena i na taj na~in stvorile
dvije dràve: Hrvatsku i Ra{ku.” (str. 29.) Posle interpretacije osporava-
nog stava, sledi Mandi}ev: “U novije vrijeme temeqitijim prou~avawem
starih izvora o dolasku pojedinih slavenskih skupina u Podunavqe i na
Balkan, sve vi{e prevladava mi{qewe da u povijesti ju`nih Slavena tre-
ba razlikovati dvije selidbe: prvu od konca 4. do po~etka 7. st., u kojoj je do-
{lo na desnu obalu Dunava bezimeno slavensko mno{tvo, i drugu selidbu u
7. st., kada su do{li na jug najprije Hrvati, pa Srbi i, napokon, Bugari kao
izgra|eni narodi, koji su se tokom vremena stopili sa Slavenima prve se-
lidbe i osnovali svoje narodne dràve Hrvata, pa Srba i Bugara. Jedino
onaj dio ju`nih Slavena prve selidbe, koji je na skrajwem sjeverozapadu
ostao van hrvatske dràve pod vla{}u Franaka i Nijemaca, ~ekao je duga
stoqe}a, da postane posebnim narodom Slovenaca.” (str. 30.) Dve selidbe su
323
nesporna ~iwenica, kao i dolazak Srba, Hrvata i Bugara pod svojim ime-
nom, ali za razliku od Hrvata koji su zatekli ve} naseqene Slovene, Avare
i Romane, i Bugara koji su se utopili u slovensku masu daju}i joj ime i ne-
{to antropolo{kih karakteristika, Srbi, osim u Makedoniji i ne{to u
Panoniji, isto~no od Dunava, nigde nisu zatekli ranije doseqene Slovene ili
Avare, ali jesu ne{to romanskog stanovni{tva koje su ubrzo asimilovali.
I sam Mandi} priznaje da su kajkavci posebna slovenska grupa, ali pre-
teruje kad tvrdi da su oni na Balkan do{li petsto godina pre Hrista. On o
tome pi{e: “Jo{ prije propasti luì~ke kulture oko g. 500. prije Krista,
jedan dio zakarpatskih Slavena morao je do}i na lijevu obalu Dunava preko
zapadnih obronaka Karpata izme|u rijeke Morave i Vaga, traè}i povoq-
ne poqoprivredne krajeve kao poqoprivrednici. Samo dugim boravkom u
Podunavqu, otrgnuti od drugih Slavena visokim karpatskim gorama, moè
se rastuma~iti kako je nastao kajkavski govor, kojemu nema srodna me|u za-
karpatskim ni drugim slavenskim jezicima.” (str. 30.) Za kajkavce kaè da
su ~etiri veka posle Hrista pre{li na desnu obalu Dunava. “Prvi barbar-
ski narodi, koji su pre{li na desnu stranu sredwega Dunava, bili su german-
ski Goti i wima podlo`ni Slaveni kajkavci. U po~etku su se naseqavali u
rimskim provincijama Valeriji i Gorwoj Panoniji, a u drugim pokrajina-
ma su pqa~kali. Kada su Huni u zimi g. 394/95. pre{li na desnu stranu Duna-
va, Goti i Slaveni kajkavci, koji su se tu bili ve} smjestili, priznali su
hunsko gospodstvo. Uto je Atila g. 441. zauzeo Dowu Panoniju, Saviju i No-
rik, pa su se Slaveni kajkavci po~eli i tamo naseqavati, no u znatno mawoj
mjeri, nego u Valeriji i Gorwoj Panoniji... Naseqivawe Slavena kajkavaca
nastavilo se u Saviji i Noriku i nakon propasti hunske dràve, za gotske
uprave u ovim pokrajinama g. 489. do 555., jer su Slaveni kajkavci priznali
vrhovni{tvo Gota i s wima sura|ivali.” (str. 31.)
Oko Panonije su se u to vreme pregawali Langobardi i Gepidi, pa su se
prvi iselili, a druge su uni{tili Avari. “Naseqewe ispra`wene Gorwe
Panonije, Savije i nori~kih pokrajina Avari prepuste potkarpatskim
Slavenima kajkavcima: onima, koji su ve} bili pre{li na desnu obalu Du-
nava, i onima, koji su do toga doba jo{ ostali na lijevoj strani te rijeke. I
jedni i drugi priznavali su vrhovni{tvo avarsko i pomagali ih u wihovim
ratnim pothvatima. U to doba su potkarpatski Slaveni kajkavci potpuno
ispraznili lijevu obalu Dunava i prepustili je svojim sjeverozapadnim sla-
venskim susjedima, koji su bili istoga roda i jezika, kao negda{wi prarodi-
teqi dana{wih Slovaka. Nakon langobardskoga ispra`wewa Gorwe Pano-
nije i Norika, Slaveni kajkavci brzo se ra{iri{e do bavarskih granica i
do ju`nih obronaka Furlanskih Alpa. God. 595. i slijede}e ve} vode borbu s
bavarskim vojvodom Tasilom, a tri godine kasnije prodru u Istru, gdje ih su-
zbije ravenatski egzarh Kalinik. God. 600. papa Grgur Veliki àli se so-
linskom biskupu Maksimu zbog pogibli, koja prijeti Italiji od panonskih
Slavena, koji preko Istre prodiru u Italiju. God. 602. Slaveni s Avarima
i Langobardima ponovno su te{ko oplijenili Istru, a slijede}e godine po-
maù Langobardima osvajati gradove u dana{woj Lombardiji i Veneciji. S
prvim godinama 7. st. dovr{eno je naseqewe potkarpatskih Slavena kajka-
324
vaca u Gorwoj Panoniji, Saviji i Noriku, od Dunava do Bavarske i do lom-
bardskih ravnica u dana{woj Italiji. Wihovi potomci i danas govore kaj-
kavski u sjeverozapadnoj Hrvatskoj, Sloveniji, jugoisto~noj Austriji i u ju-
gozapadnoj Ugarskoj (Vindi{i).” (str. 32-33.)
U prikazu kajkavskih Slovena Mandi} je iznena|uju}e objektivan i svo-
je teze zasniva na iskazima starijih pisaca, poput Hijeronimusa, Paulusa
Dijakonusa, Menandera, Ampodiusa i Gregoriusa Magnusa, na ~ije spise se
poziva. Me|utim, krajwe su mu neubedqivi i faktografski nategnuti poda-
ci o odvojenom dolasku Slovena {tokavskih ikavaca i {tokavskih ekavaca
na Balkan, jer se {tokavski jezik, po svoj prilici, razgranao na ikavski,
ijekavski i ekavski izgovor tek na Balkanskom poluostrvu. Za {tokavske
ikavce kaè: “Najkasnije po~etkom 3. st. pod vodstvom Gota, Slaveni, koji su
potjecali iz ju`ne Ukrajine, stigli su na lijevu obalu Dunava. Jezi~no su
bili {tokavci ikavci, kao i wihova bra}a Ukrajinci, od kojih su se odije-
lili slijede}i svoje gospodare Gote.” (str. 33.) Po Mandi}u, kad su Goti do-
{li na Dunav i tu pokorili Slovene kajkavce, Sloveni {tokavski ikavci
su se “ra{irili po cijeloj gepidskoj dràvi, bave}i se poqodjelstvom i po-
maù}i svoje gospodare u ratnim pothvatima. Kada su oko g. 378. mongolski
Huni pokorili Gote i Gepide u dunavskoj kotlini, pod wihovu vlast potpa-
li su i Slaveni {tokavski ikavci izme|u Alute i Maro{a, koji su dotle
bili podlo`ni Gepidima. Oko g. 441. Atila je zauzeo Srijem s glavnim gra-
dom Sirmiumom, pa su Slaveni {tokavski ikavci pre{li Dunav i po~eli
se naseqavati u Dowoj Panoniji isto~no od Mursijskoga jezera, koje se ste-
ralo ju`no od Osijeka preko Vinkovaca do utoka Bosuta u Savu.” (str. 34.)
Zabeleèno je da su 454. godine Sloveni i Gepidi podigli ustanak pro-
tiv Huna i naterali ih da se povuku do Dona. Narednih sto godina opet su
vladali Gepidi, a “wihovi podanici Slaveni {tokavski ikavci pre{li su
u veoma velikom broju na desnu obalu Dunava i gusto naselili Srijem od
Mursijskoga jezera na istok... Kako je u rimsko doba Dowa Panonija obuhva-
}ala i Bosansku Posavinu, isto~no od razvoda rijeke Ukrine i Usore, te Ma-
~vu do Kolubare, gepidski su Slaveni, {tokavsko-ikavskoga govora, naseli-
li i te krajeve istovremeno, kada i Srijem, naime, izme|u hunskoga osvaja-
wa Sirmiuma g. 441. i propasti Gepida g. 567. U rimsko-bizantskoj Dalmaci-
ji, od Drine do Istre, Slaveni {tokavski ikavci naselili su se, kada su te
krajeve, u slu`bi Avara, zauzeli u vrijeme cara Foke (602-610.) i prvih go-
dina cara Heraklija (610-641.). Politi~ka granica izme|u Dalmacije s jed-
ne strane, Savije i Norika s druge strane, dijelila je {tokavske ikavce od
kajkavaca, a Drina ikavce na zapadu i ekavske {tokavce na istoku. Te su gra-
nice stari Slaveni morali dogovorno urediti, ili su im tako odredili wi-
hovi tada{wi gospodari.” (str. 35.)
Za Slovene {tokavske ekavce Mandi} navodi da su se naselili u Daki-
ji, kad su je napustili Goti, Gepidi i Sloveni {tokavski ikavci. Re~ je, po
wemu, o isto~nim Slovenima, “koji su potjecali iz podru~ja rijeke Dwepra,
a govorili su {tokavskim narje~jem ekavskoga govora, kao i wihovi ro|aci
u starim krajevima oko Dwepra i wemu na istok. Ovi su Slaveni vi{e sto-
qe}a ìvjeli na lijevoj obali Dunava slobodni i samostalni, ne priznava-
325
ju}i tu|u vlast, ni gotsku ni avarsku, a po svoj prilici ni hunsku... Isto~ni
Slaveni ekavci po~iwu provaqivati preko Dunava u rimsko-bizantsku dr-
àvu prvih godina cara Justina I (518-527.). God. 547. Slaveni ekavci dopiru
sve do Dra~a. Svrha je ovih provala bila u po~etku pqa~kawe, ali ve} od g.
550. isto~ni Slaveni ekavci po~iwu se stalno naseqavati na Balkanu. God.
589. oni osnivaju samostalnu slavensku dràvu na Peloponezu, koja se odr-
àla do g. 806. pod imenom Sklavinija. Posebno brojan priqev isto~nih
ekavskih Slavena ju`no od Dunava bio je izveden za unutarwih smutwa i
prijestolnih borba u bizantskom carstvu za nevrijednoga cara Foke (602-
610.) i prvih godina cara Heraklija I (610-641.). Tada su isto~ni Slaveni
ekavci naselili sve zemqe prefekture Ilirika do rijeke Drine, izuzev{i
primorske krajeve pokrajina Predoqa (Prevolis) i Novoga Epira, koje su
prije wih zaposjeli Avari i wihovi podanici Slaveni {tokavski ikavci.”
(str. 35-36.) Ovde Mandi} uop{te ne pomiwe Slovene {tokavce ijekavce,
ali je veoma va`no {to potvr|uje da Sloveni kajkavci i Sloveni {tokav-
ski ikavci nisu Hrvati, jer ostali hrvatski istori~ari uporno izbegavaju
da se otvoreno upuste u razmatrawe ovog pitawa.
d) Garnirawe istorijskih doga|aja hrvatskim imenom
O dolasku Hrvata na Balkansko poluostrvo Mandi} ponavqa ve} pozna-
te ~iwenice, ali prosto ne moè da ih ne garnira sopstvenim konstrukci-
jama, poput one da su Avari odustali od opsade Carigrada kad su ~uli da su
Hrvati pre{li Dunav ili kada smelo tvrdi da je pod nazivom Sloveni Isi-
dor Seviqski u svojoj Etimologiji opisivao kako su Hrvati osvajali gr~ke
provincije. Zato on, slede}i Veliku hroniku Isidora Seviqskog iz 743. go-
dine, tvrdi da su Hrvati isterali Avare iz Dalmacije, Predoqa (Pre-
valis), Novog i Starog Epira. Dakle, gde god su se Sloveni borili protiv
Avara, tu je moralo biti re~i zapravo o Hrvatima, mada svi istorijski iz-
vori govore da su Hrvati zauzeli oblasti izme|u reka Ra{e u Istri i Ce-
tine ispod Splita. Podatke vizantijskog pisca Georgija Piside iz 629. go-
dine o veoma krvavim sukobima izme|u Slovena i Avara on proizvoqno tu-
ma~i “da su se Slaveni kajkavci i {tokavski ikavci, biv{i avarski poda-
nici u Panoniji i Dalmaciji, pod utjecajem hrvatske borbe, pobunili i pri-
druìli Hrvatima u borbi protiv svojih starih gospodara Avara.” (str. 43-
44.) Ako za tu tvrdwu nema nikakvih dokaza, onda Mandi}u dokazi i ne tre-
baju. [ta ga ko{ta da napi{e: “Zadwe borbe izme|u Hrvata i Avara odigra-
le su se u Srijemu oko g. 635.” (str. 44.) Ba{ ga briga {to u tim borbama uop-
{te nije bilo Hrvata niti je moglo da ih bude. Istorijski izvori svedo~e
da je tu re~ o pobuni gr~kog i {ire romanskog stanovni{tva koje su Avari
dràli u poluropskom odnosu da im obra|uje zemqu. Pobediv{i Avare, sa
svojim vo|om Kuverom oni su se preselili u okolinu Soluna. Kako anonim-
no delo “ûdesa Svetog Dimitrija” govori da su se Kuveru u pobuni prikqu-
~ili i drugi narodi, Mandi} zakqu~uje da bi ti “drugi” svakako morali bi-
ti Hrvati, pa iznosi: “U stvari ovdje imamo zabiqeène zadwe borbe Hrva-
ta sa Avarima, koje su oni vodili izme|u Save i Dunava uz pomo} pobuwe-
nih Slavena prve selidbe. Za vrijeme tih borbi pobunio se i Kuver s potom-
cima gr~kih zarobqenika. I nakon {to su Hrvati u dvije bitke, u kojima su
326
sudjelovali Slaveni prve selidbe, romanski ostaci iz bosanskih planina i
Kuver s potomcima gr~kih zarobqenika, Avare hametice potukli, ovi su
bili prisiqeni povu}i se u sjeverno podunavqe iznad rijeke Tise. Kuver je
nato ostavio Srijem i zaputio se na jug prema Solunu.” (str. 45.)
Ni jednog jedinog podatka Dominik Mandi} nema da tu svoju tvrdwu pot-
krepi. Da nedostatak dokaza nadomesti posluìo mu je Konstantin Porfi-
rogenit u 30. poglavqu svog dela “O upravqawu carstvom”, gde stoji: “Od Hr-
vata, koji su do{li u Dalmaciju, odijelio se jedan dio i zavladao je Iliri-
kom i Panonijom.” (str. 46.) Hrvati nisu nikad zauzeli celu Dalmaciju ne-
go ta~no odre|eno podru~je, a ako se jedan wihov deo odvojio i oti{ao u
Ilirik i Panoniju, onda je to svakako mali deo; pa ako je i mogao zavlada-
ti, svakako nije mogao etni~ki prevladati ni u Panoniji ni u Iliriku.
Ilirik je prvobitno obuhvatio prostor od reke Matica u Albaniji do Ina
iznad Be~a, a u vreme Dioklecijana prostor od Drine do Rodopa. Mandi} in-
sistira da je prostor Ilirika u osmom i devetom veku suèn na Albaniju i
Epir. I nije nemogu}e da se zaista deo Hrvata iselio u dana{wu Gr~ku, jer
se tamo nalazi nekoliko hrvatskih toponima. To je, videli smo, bilo mogu-
}e i u Slavoniji, ali je re~ o usamqenim hrvatskim naseqima koja su ubrzo
izgubila svoj etni~ki karakter. Nekriti~ki tuma~e}i Porfirogenita,
Mandi} bi da nas ubedi da su Hrvati ovladali celom Dalmacijom, celim
Ilirikom i celom Panonijom, pa ih jo{ uz to gusto naselili. Ako ih je za-
ista toliko bilo, gde su onda, u me|uvremenu, nestali. Malo tu pomaù fan-
tazmagorije Popa Dukqanina, za koje je ve} odavno u nauci utvr|eno da su iz-
mi{qotine. A Mandi} pi{e: “Stari hrvatski izvor svjedo~i nam da se ne-
gda{wa hrvatska dràva protezala do biv{ega rimskoga grada Apolonije,
nedaleko od dana{we Valone, koja je leàla na dnu Porfirogenitova Ili-
rika.” (str. 50.) Ispade da je ta stara “hrvatska dràva”, poput mitske
Atlantide, netragom nestala, ne ostavqaju}i ni jedan jedini dokaz o svom
postojawu. Uostalom, da je Mandi} itekako svestan koliko su u nau~nom smi-
slu tanke i providne wegove konstrukcije, pokazuje ~iwenica da on pre}ut-
kuje da u istom poglavqu svog dela Konstantin Porfirogenit precizno od-
re|uje granice Hrvatske i mesta srpsko-hrvatskog teritorijalnog razgrani-
~ewa. Tamo stoji: “Od Rijeke Cetine pak po~iwe zemqa Hrvatska i prote-
è se primorjem do me|a istarskih, to jest do grada Labina. A s planinske
strane leì i ne{to iznad granice teme istarske. Primi~e se pak kod Ce-
tine i Hlijevna zemqi srpskoj, jer je zemqa srpska su~elice svim ostalim
zemqama; na sjeveru se primi~e Hrvatskoj, na jugu pak Bugarskoj.” (Nada
Klai}: Izvori za hrvatsku povijest do 1526. godine, “[kolska kwiga”, Za-
greb 1972., str. 42.)
Da ne bi bilo nikakvih nedoumica da je Cetina zaista granica izme|u
doseqenih Srba i Hrvata, svedo~i i 36. poglavqe dela Konstantina Porfi-
rogenita “De administrando imperio”, koje ima naslov “O Paganima koji se
nazivaju i Neretqani i zemqi u kojoj sada obitavaju”. Tu se nalazi slede}i
tekst: “Zemqu u kojoj sada stanuju Pagani tako|er su ranije dràli Romani,
koje je car Dioklecijan iz Rima preselio i u Dalmaciji naselio. Isti Pa-
gani vode podrijetlo od nekr{tenih Srba, iz vremena onog arhonta koji je
pribjegao caru Herakliju. Avari su tako|er i ovu zemqu porobili i opusto-
327
{ili, pa je za cara Heraklija ponovo naseqena. Pagani se zovu zbog toga
{to nisu primili pokr{tewe u ono vrijeme kad su pokr{teni svi Srbi. Pa-
gani na jeziku Slavena zna~i nekr{teni. A na jeziku Romeja wihova se ze-
mqa zove Arenta, zbog ~ega ih Romeri nazivaju Arentanima. U Paganiji su
naseqeni gradovi: Mokro, Veruqa, Ostrok, Slavinica. A drè i ove otoke:
veliki otok Kor~ulu na kome se nalazi i grad; drugi veliki otok je Mqet
koji Sv. Luka spomiwe u Djelima apostola nazivaju}i ga Malita, a na kome
je zmija ugrizla Sv. Pavla za prst, koju je Sv. Pavao bacio u vatru; drugi ve-
liki otok je Hvar; drugi veliki otok je Bra~. Tu su i drugi otoci koje ne dr-
è isti Pagani, otok Hoara, otok Vis, otok Lastovo.” (str. 44.) Pomenuti
gradovi danas se zovu Makarska, Vruqe, Zaostrog i Gradac, a ostrvo Hoara
je dana{wi Hvar. Dakle, ako su ta~ni Porfirogenitovi podaci o preseqe-
wu dela Hrvata u Panoniju i u Ilirik, o~igledno je da to nisu veliki delo-
vi i da to ne zna~i da su automatski Panoniju i Ilirik prikqu~ili Hrvat-
skoj, pa ~ak i sve zemqe – naseqene Srbima – koji se izme|u wih nalaze.
|) Hrvatski pe~at nad Akropoqem i antropolo{ki tipovi Hrvata
Videli smo ve} da Vjekoslav Klai} pi{e o grupi Hrvata koja se iseli-
la u Slavoniju, a tamo se svakako etni~ki utopila u zate~ene kajkavce. Ni-
ko @upani} je u godi{waku “Starinar” broj 6. (Beograd 1914.) objavio op-
{irnu studiju “Hrvati kod Atine. Prilozi antropologiji i istorijskoj et-
nologiji Atike”, u kojoj je multidisciplinarno obradio tri sela u gr~koj
koja se zovu Hrvati. @upani} potencira ~iwenicu da dana{wi Grci nisu u
pravom smislu re~i potomci starih Jelina. “Novogrcima je mio ose}aj da se
u wihovoj zemqi odigrala istorija Jelina i da je tamo procvetala i razvi-
la se anti~ka kultura, iako oni nisu ni po krvi ni po duhu pravi potomci
starih Jelina, ve} dobrim delom predstavqaju etni~ki konglomerat raznih
tu|ih plemena, kojim su organizacija gr~ke crkve i sistem vizantijske dr-
àve nametnuli gr~ki jezik.” (str. 96.) Tri sela s hrvatskim nazivom dokaz
su da su i Hrvati, bar u nekoj meri, u~estvovali u stvarawu tog etni~kog kon-
glomerata. U tom smislu @upani} isti~e da “prijatno ose}awe obuzima jed-
nog Jugoslovena, osobito Hrvata, kad posmatra sa atinskog Akropoqa kla-
nac izme|u Pentelikona i Himeta, a zna da tamo leì selo Hrvati, uspome-
na na ìvot na{ih predaka u blizini Akropoqa i breùqka Kalona kao
vidno znamewe da je sudbina nas Jugoslovene izabrala da vaskrsnemo novi
ìvot na anti~kim ru{evinama i propaloj Vizantiji. Dakako da moè ova-
ko suditi onaj, ko je posve}en u istoriju slovenskog doseqewa u Jeladu u to-
ku sredweg veka, ko zna da je car Konstantin Porfirogenit pisao o poslo-
vewenoj Jeladi i ko zna da u XV veku jo{ na{ govor nije bio izumro u Lako-
niji.” (str. 96.)
Selo Hrvati, koje se nalazi na putu od Atine prema Maratonskom po-
qu, “nije veliko, jer ima svega oko dvadeset porodica izme|u ogradnih zido-
va i dve tri izvan wih. Seqaci danas ne govore hrvatskim jezikom niti {to
znaju o Hrvatima na severozapadu trupa Balkanskog poluostrva. Oni nisu
ni Grci ve} Arbanasi. Mada u porodici govore arbana{kim jezikom, oni ne
znaju ni{ta pri~ati o svome poreklu, ne znaju od kuda i kad su se doselili u
Atiku... Arbanasi u Hrvatima su dobri gr~ki patrijote i vole da ~itaju
atinske novine. Jelinizovawe je postiglo toliki stepen, da }e arbana{ki
328
jezik u Hrvatima izumreti ve} mo`da u idu}oj generaciji.” (str. 100.) U sva-
kom slu~aju, “danas se ne govori u ati~kim Hrvatima hrvatski, jer je uop{te
svuda u Jeladi i na Arhipelagu izumro slovenski govor u toku sredwega i
novoga veka. Ali nema sumwe da se jednom u sredwem veku u klancu izme|u
Ilinta (Himeto~a) i Pentelikona orio na{ govor po {umama od pinija i
gajevima od maslina, tamo gde pored reke Valanaris cveta ruì~asti olean-
der. Ovo istina do sada nismo na{li nigde zapisano, ali ime naseqa i op-
{te prilike slovenskog naseqavawa u Jeladi sa najve}om verovatno}om do-
vode do ovakvog zakqu~ka. Pa i kad bi bilo ovo topografsko ime usamqeno
u Atici i uop{te u Jeladi, ono bi samo po sebi vi{e dokazivalo slovensko
poreklo nekada{wih wegovih stanovnika, nego {to mogu protivrazlozi
slovenofoba dokazati. Samo dva primera neka pokaù kako ima neozbiq-
nih i neprirodnih tuma~ewa o postanku imena “Hrvati”, samo da bi utajili
ìvot na{eg naroda u blizini Atine. Kad sam naime u Atini jednog gr~kog
istori~ara zapitao {ta on misli o slovenskim naseqima u Atici, a naro-
~ito o selu Hrvati, on mi odgovori da topografsko ime “Hrvati” nije ni-
kakav dokaz da su nekada wegovi stanovnici bili po narodnosti Hrvati, ve}
da se najverovatnije zvao sopstvenik sela Korvatus, a prema latinskom ge-
nitivnom obliku Korvati (tj. Hrvatovo selo) prozvalo se i selo samo.
Upravnik ~ifluka Hrvati g. Gudos izpri~ao mi je opet etimilo{ko tuma-
~ewe nekog drugog u~enog Grka, po kojem bi “Hrvati” bilo turskog porekla
i dolazilo od re~i harab = ru{evina. Mi se ovima izlagawima koja su ve}
na prvi pogled neprirodna i imaju svoj izvor u suvi{e osetqivom patrio-
tizmu ne}emo daqe baviti, jer u istorijskoj nauci treba da istraìva~a ru-
kovodi samo qubav prema istini i saznawu. Uostalom, danas svi ozbiqniji
istori~ari i etnolozi priznaju da Novogrci nisu ~isti potomci anti~kih
Jelena, ve} da ih treba smatrati kao antropolo{ki amalgam od Jelina, Slo-
vena, Arbanasa i Cincara. Sude}i po mnogobrojnim naseqima Slovena u Je-
ladi slovenske krvi te~e u ìlama dana{wih Grka mo`da toliko isto ko-
liko i gr~ke, samo su kulturniji Grci pomo}u dràvnog i crkvenog sistema
nametnuli svoj jezik ovom etni~kom amalgamu.” (str. 107-110.)
Na osnovu takvog zakqu~ka @upani} smatra da je “lako pojmqivo da je
pored mase ostalih Slovena zalutao u Jeladu i jedan mawi broj Hrvata i na-
selio se u Tesaliji, Atici i Argalidi, kao {to se opet izvestan broj Srba
naselio u Pieriji severozapadno od Olimpa i podigao grad Srp~i{te Ta
Servlia za vladavine cara Heraklija u prvoj polovini VII veka.” (str. 110.)
@upani} napomiwe da su neki Srbi oti{li jo{ ju`nije, u Tesaliju, Ko-
rintiju, Arkadiju, Kalavriju, Meseniju i Lakedemoniju, o ~emu svedo~e to-
ponimi Sotrpi, Serboksija, Serbianika, Servot, Serpani, Servota, Serpi-
sia, Sarmpica i Servejka. “Nastaje samo pitawe, da li su Hrvati zaista do-
{li u Atiku prilikom velikih slovenskih migracija u toku VII-VIII veka
ili mo`da docnije, posebice. Na ovo pitawe nije tako lako ta~no odgovori-
ti jer nisu jo{ svi izvori za sredwevekovnu i novovekovnu istoriju Jelade
pokupqeni i izdati.” (str. 110.) Tamo gde nema izvornih podataka i Niko
@upani} pribegava pretpostavkama, ali su wegove pretpostavke, za razli-
ku od Mandi}evih, ozbiqne i razlo`ne. “Nije mogu}e dakle ta~no kazati
kad su do{li Hrvati u Atiku. Da sada progovorimo o jednoj mogu}nosti
329
wihovog naseqewa u blizini Atine krajem sredweg ili u toku novog veka.
Posle pada pod Turke (1458.) bila je Atika usled dugotrajnih ratova bez sum-
we opusto{ena, a wenim gospodarima turskim agama i begovima svakako
trebala je radna snaga sa strane, kad nije bilo dovoqno doma}e raje. Ba{ u
onim trima decenijama posle propasti ati~kog vojvodstva Turci su u veli-
kim masama odvodili robqe iz Hrvatske i jugoisto~ne Krawske i po{to je
blizu pameti da to nisu ~inili da zarobqenike pobiju ve} da ih prodaju, ne
bi bilo iskqu~eno da su i tada postale kolonije pod imenom Hrvati u Ma-
}edoniji i Jeladi. I u oblasti Dowe Prespe (u nekada{woj bitoqskoj kazi)
naime nalazi se selo Hrvati ili Ervati, koje danas broji 160 Srba i 100 mu-
slimanskih Arbanasa (svega 325 du{a). Jo{ vi{e topografskih nomenkla-
tura u predelima izme|u [ar-planine i Solunskog zaliva svedo~i da su do-
ti~na sela ustanovili Srbi bilo to u staro doba ili docnije za vreme tur-
ske vladavine: Srbinovo (u gorwoj yumajskoj kazi), Srbica (u ki~evskoj ka-
zi), Srpci (u bitoqskoj nahiji), Srbjani (u ki~evskoj kazi), Srbjan (u bitoq-
skoj kazi), u Dowem Palogu (gostivarska nahija) selo Srbinovo, u kojem da-
nas nema Srba ve} samo 440 muslimanskih Arbanasa, kao {to nema ni Hrva-
ta u anti~kim Hrvatima ve} samo Arbanasa.” (str. 111.)
Ta @upani}eva paralela ipak nije odrìva, jer je nau~no vi{estruko
dokazano da su svi srpski toponimi u Makedoniji nastali u vremenu pre tur-
ske okupacije, a odatle se srpsko stanovni{tvo iseqavalo pod albanskim
pritiskom. Takvog albanskog pritiska nije moglo biti na Atici, jer je ona
dovoqno udaqena od severnog Epira. Zato albansko pravoslavno selo, koje
se zove Hrvati, upu}uje na zakqu~ak da se tu naselila grupa Albanaca koji
su se zvali Hrvati. To zna~i da su se prvo wihovi preci Hrvati naselili u
Albaniji, tamo bili albanizovani, a onda se u novom etni~kom identitetu
i pod starim imenom naselili u dubini Gr~ke. Ina~e, teorija da su Turci
mogli tamo naseliti hrvatsko robqe neodrìva je s obzirom da su svi robo-
vi brzo denacionalizovani i posle vojno-pqa~ka{kih pohoda Turaka ras-
prodavani po raznim trì{tima robova. Nikako nije nemogu}e da su se po-
jedine grupe Hrvata naseqavale i u okvirima granica sredwovekovne srp-
ske dràve i traga o svom postojawu ostavqali kroz razne toponime. Ali
nema nikakvih dokaza da su se Hrvati bilo kad masovno naselili na nekom
podru~ju ju`no od Cetine, isto~no od Une ili u Slavoniji pre dolaska Tu-
raka. Kako @upani} navodi, zna~ajni istori~ar Gregorovius utvrdio je da
se deo Hrvata naselio “u okolini Mikene u op{toj migraciji Slovena u Je-
ladu od VII-VIII veka. Ako je mi{qewe Gregoroviusa ta~no, onda postoji ve-
rovatno}a da su tada do{li Hrvati i u Atiku i da je tada anti~ko ime Pa-
lada zameweno imenom Hrvati.” (str. 112.) Me|utim, tako se ne moè obja-
sniti ~iwenica da su dana{wi ati~ki “Hrvati” zapravo Albanci. Dodu{e,
na to podru~je su u vi{e navrata upadali albanski banditi radi pqa~ke, u
vreme turske vlasti, ali je nemogu}e da su se naselili pravoslavni Alban-
ci prethodno oterav{i zate~ene Hrvate. O~igledno je da su se tu mnogo pre
dolaska Turaka naselili Hrvati koji su govorili albanskim jezikom. Isto-
rijski podaci svedo~e da je pravoslavne Albance na Atici krajem ~etrnae-
stog veka naseqavao atinski suvereni vojvoda Pedro VI iz aragonske dina-
stije.
330
Me|utim, problemati~no je i Mandi}evo situirawe Porfirogenito-
vog Ilirika na podru~ju dana{we Albanije, s obzirom da su Ilirikom u
razli~ita vremena nazivani razli~iti prostori. Tako je 10. godine nove ere
rimski imperator Avgust Ilirikom slu`beno nazvao Dalmaciju i Panoni-
ju, pa ga jo{ podelio na gorwi i dowi, kao dve provincije. To i sam Mandi}
potvr|uje, pa navodi prostore koje su obuhvatali Dowi Ilirik ili Pano-
niju i Gorwi Ilirik ili Dalmaciju: “Prva provincija obuhva}ala je rav-
ni~ke krajeve od bosanskih gora do Ina kod Be~a, a druga gorske krajeve od
Petrove gore i Borja – planine u Bosni do Jadranskog mora.” (str. 55.) Da-
kle, tada u sastavu Ilirika uop{te nema dana{wih albanskih predela, a
Mandi} je spreman da skoro celu Albaniju strpa u izmi{qene granice ima-
ginarne hrvatske dràve. Nije nimalo slu~ajno {to prvi pomeni Hrvata da-
tiraju iz dokumenata devetog veka. Da je bilo kakva hrvatska dràva posto-
jala u sedmom ili osmom veku, pogotovo dràva koja se navodno prostirala
od Istre do Valone, apsolutno je sigurno da ona kroz istoriju ne bi mogla
prohujati potpuno nezapaèno. Takve dràve jednostavno nikada nije bilo,
a celi Balkan je bio u sastavu Vizantije.
Po doseqewu na Balkan, nastavqa Mandi}, Hrvati su se me{ali sa za-
te~enim Slovenima i Romanima, nastalim romanizacijom ostataka svih na-
roda koji su od najstarijih vremena na tom prostoru ìveli. On tvrdi da su
na taj na~in nastala tri antropolo{ka i karakterolo{ka tipa Hrvata i to
“Hrvati Dinarci, Hrvati Mediteranci i Hrvati Panonci.” (str. 58.) Za
Hrvate Dinarce pi{e da su poprili~no udaqeni od op{teg slovenskog ti-
pa. “Hrvati Dinarci su qudi visokoga uzrasta, prosje~no 170-180 cm, dugu-
qaste glave s kratkom obodnicom (dolikefalni s indeksom glave 80-95), cr-
nih o~iju i vlasi, crnomawaste boje lica. Hrvati Dinarci od sredwega vi-
jeka ìve u Lici, Dalmatinskoj zagori, zapadnoj i sredwoj Bosni, u Herce-
govini i Crnoj Gori (sredovje~na hrvatska Dukqa). Svoje tjelesne osobine
Hrvati Dinarci jednim dijelom donijeli su sa sobom sa sjevera, gdje su te
osobine naslijedili od Slavena, koji su ìvjeli na podru~ju zakarpatskih
Dinaraca. Drugi dio tjelesnih osobina ba{tinili su od pretpovijesnih Di-
naraca, od kojih su se sa~uvali ostaci u ilirsko-romanskom pu~anstvu, koje
su Hrvati na{li u svojoj novoj domovini. Tre}i dio dinarskih osobina raz-
vio se na licu mjesta: ìvotom u zdravim gorskim krajevima, mlije~nom i
biqnom hranom, te posebnom narodnom wegom djece. Udio pojedinoga od ta
tri ~imbenika te{ko je izraziti u postocima. Ipak vaqa re}i da je udio
mjesnih romaniziranih ostataka pretpovijesnih Dinaraca te{ko iznosio
vi{e od 20-30% prema Hrvatima.” (str. 58-59.) Mandi} zapravo ovde opisu-
je antropolo{ke osobine dinarskih Srba, pa i pomiwe etni~ki ~isto srp-
ske krajeve. Da bi zaista pisao o Hrvatima morao bi da prou~i iskqu~ivo
~akavce, jer su oni jedini pravi Hrvati u dinarskim krajevima, {to mogu do-
kazati izvornim jezikom kojim govore.
Ve} u Mandi}evoj odrednici o “Hrvatima Mediterancima” moèmo
prepoznati antropolo{ke osobine pravih Hrvata, izme{anih sa roman-
skom masom, ali i dosta korigovane docnijim sve intenzivnijim doseqava-
wem Srba u te krajeve, pogotovo katoli~kih, ali i pravoslavnih Srba. “Me-
diteranski tip Hrvata stanuje u dalmatinskom primorju, na jadranskim oto-
331
cima i u Istri. Hrvati Mediteranci su sredwega stasa, ne{to niì od Hr-
vata Dinaraca; lubawu imaju dosta okruglu, kosu i o~i crne, a boju lica za-
tvorenu. Hrvati Mediteranci su nastali stapawem novodo{lih Hrvata sa
starosjediocima iliro-romanskim Mediterancima. To je stapawe zapo~elo
odmah kod dolaska Hrvata. U primorskim romanskim gradovima, koji su sta-
li pod upravom Bizanta i Venecije, stapawe se odvijalo cijelim sredwim
vijekom... U postanku mediteranskoga tipa Hrvata nijesu imali udjela Sla-
veni prve selidbe. Do dolaska Hrvata na Jadran g. 626. na otocima je ìvje-
lo iskqu~ivo staro ilirsko-romansko pu~anstvo s prebjezima iz rimske
Dalmacije i Panonije.” (str. 59-60.) I na ostrvima je situacija sli~na. Tamo
gde su Hrvati odnosili etni~ku prevagu u populaciji sa~uvao se ~akavski je-
zik, a to su ostrva severnije od Bra~a. Na Bra~u, Hvaru, Kor~uli i Mqetu
naselili su se Srbi i tamo je {tokavski vrlo brzo odneo prevagu nad roman-
skim.
Najsme{nija je svakako Mandi}eva konstrukcija antropolo{kog tipa
“Hrvata Panonaca”, o kome pi{e: “Kada su Hrvati zavladali Dowom Pano-
nijom i panonskom Savijom, oni su se odmah po~eli stapati s tamo{wim
Slavenima kajkavcima. Iz toga je nastao tre}i tip Hrvata Panonaca: sred-
wega stasa, plave kose, crvenkaste boje lica i dosta velika opsega glave. U
panonskim krajevima i Hrvati su, kao mawina, primili kajkavsko narje~je,
u koje su ipak unijeli mnoge osobine ~akavskoga govora. Iako je za borba s
Turcima od konca 15. do po~etka 18. st. u te krajeve do{lo mnogo Hrvata Di-
naraca i Mediteranaca, u starim panonskim krajevima odrào se sve do da-
nas vidno primjetqiv tip Hrvata Panonaca, koji su od svih Hrvata svojim
tjelesnim i du{evnim osobinama najbliè op}em slavenskom tipu. Blage su
i mirne naravi, ali uporni u obrani svoga doma i svojih prava. Odlikuju se
posebnom qubavi prema domovini i snagom asimilacije stranaca.” (str. 60-
61.) Interesantno je da kod prva dva tipa Mandi} uop{te ne pomiwe ~akav-
ski govor kao jedino neosporno autenti~no hrvatsko svojstvo. Ovde prizna-
je da su Hrvati bili mawina, {to zna~i da su ih panonski Sloveni asimilo-
vali i nametnuli im kajkavski, a opet govori o tipu Hrvata Panonaca. Vaq-
da treba govoriti o Slavoncima ~iji su antropolo{ki tip eventualno Hr-
vati obogatili donose}i im neku sopstvenu karakteristiku, kao {to je uno-
{ewe ~akavskih osobina u kajkavski govor, na primer. A {ta je s najve}im
delom Slavonije, gde nema ni kajkavice ni ~akavice? Koji “Hrvati” tamo
ìve?
3. Osporavawe Porfirogenita u svetlu doseqavawa Srba
Naga|aju}i koje bi godine Srbi mogli do}i na Balkan, Mandi} pokazu-
je da mu je veoma va`no da to bude nakon dolaska Hrvata, kad su ve} Hrvati
navodno oterali Avare pa tako Srbima otvorili put. Na osnovu nekih Por-
firogenitovih podataka o prvobitnom srpskom naseqavawu u Tesaliji,
Mandi} zakqu~uje: “Tesalski Srbi vi{e su stoqe}a ìvjeli pod srpskim
imenom, imali su i svoju srpsku eparhiju (biskupiju), ali su se tijekom vre-
mena utopili u makedonskim Slavenima i u novije vrijeme pogr~ili. Srpsko
ime i srpsku narodnost sa~uvali su potomci onih Srba, koji su se htjeli
332
povratiti na Labu i bili naseqeni u sredwem Balkanu.” (str. 63-64.) Wegov
je sad osnovni problem pisawe Konstantina Porfirogenita o Srbima. U
tridesetom poglavqu dela “O upravqawu carstvom” Mandi} nailazi na ode-
qak u kome car-istori~ar razgrani~ava pojedine srpske zemqe, od kojih jed-
na kneèvina nosi naziv Srbija, a ostale Dukqa, Travunija, Hum i Pagani-
ja. On to poku{ava rastuma~iti kao da Srbi ìve samo u Srbiji, ali kod
Porfirogenita to ovako izgleda: “Dukqa se primi~e utvrdama dra~koga te-
mata: Qe{u, Ulciwu i Baru, pa ide do Kotora, a u planinama se proteè do
Srbije. Od grada Kotora po~iwe arhontija Travuwa i pruà se do Dubrov-
nika, a u svojim planinama doti~e se Srbije. Od Dubrovnika po~iwe arhon-
tija Zahumqana i proteè se do rijeke Neretve; na morskoj strani grani~i
s Paganima (oblast Neretve), u planinama na sjeveru s Hrvatima (Bijeli-
ma), u planinama, s ~eone strane, sa Srbijom. Od rijeke Neretve po~iwe Pa-
ganija (Neretva) i pruà se do rijeke Cetine, a ima tri ùpe: Rastok, Ma-
kar i Doqe.” (str. 64.) Tu je Mandi} bar u zagradi morao da dopuni da je re~
o navodnim “Bijelim Hrvatima”.
Me|utim, pravi Mandi}ev problem nastaje kad Konstantin Porfiro-
genit na kraju tog poglavqa precizno kaè da se zemqa Hrvatska “na Ceti-
ni i Hlivnu grani~i sa zemqom Srbijom.” (str. 64.) Uz to ~uveni car pi{e
u poglavqu 32. i 36. “da su Srbi u po~etku naselili Travuwu, Zahumqe i Ne-
retvu.” (str. 64.) Sad Mandi}, bez ikakvih argumenata, nastoji da demantuje
Porfirogenita na slede}i na~in: “Ove tri pokrajine prvotno su Hrvati
naselili i one su pripadale Crvenoj ili ju`noj Hrvatskoj. God. 948., kad su
u Hrvatskoj nastale unutrawe smutwe zbog umorstva kraqa Miroslava, srp-
ski veliki ùpan âslav zauzeo je Bosnu, Travuwu, Zahumqe i Neretvu i
tim pro{irio srpsku dràvu do Cetine i Hlivna. Porfirogenit je bio op-
sjednut mi{qu, koju vi{e puta naglasuje, da hrvatske i srpske zemqe pripa-
daju Bizantu i da ti narodi imaju priznavati vrhovni{tvo bizantskih ca-
reva. Pod utjecajem te misli, Porfirogenit je Neretvane, Zahumqane i
Travuwane, koji su u wegovo vrijeme bili politi~ki Srbi, tj. podanici srp-
skoga vladara, proglasio etni~kim Srbima. Da Srbi u po~etku nijesu nase-
lili Travuwu, Zahumqe i Neretvu, doti~no da se prvotna, etni~ka Srbija
nije protezala do Cetine i Hlivna, nego da je imala one granice, koje je
Porfirogenit opisao u pogl. 30. govore}i o prvoj Srbiji, dokazuju ovi raz-
lozi: 1. Sam Porfirogenit tvrdi na osnovu nekoga staroga izvora, koji je on
prepisao, da su Hrvati kod svoga dolaska naselili Dalmaciju, Ilirik i Pa-
noniju. Predjeli, koji }e se kasnije prozvati Travuwa, Zahumqe i Neretva,
~inili su glavni dio jugoisto~ne Dalmacije. Sam nam zdravi razum kaè da
Hrvati nijesu i{li naseqavati Ilirik u dana{woj Crnoj Gori i alban-
skom primorju do Valone, ako prije toga nisu naselili jugoisto~nu Dalma-
ciju, doti~no krajeve budu}e Neretve, Zahumqa i Travuwe, i time osigura-
li jedinstvo svoga narodnoga i dràvnoga prostora. Kada su Hrvati g. 626. i
627. oslobodili Dalmaciju i Ilirik od Avara, i te krajeve sami naselili,
oni nijesu mogli misliti na Srbe, da im ostave krajeve budu}e Neretve, Za-
humqa i Travuwe, jer tada se nije znalo da li }e uop}e Srbi do}i na jug. Te
misli nije imao ni Bizant, koji je Srbe, kada su do{li na Dunav, izravno
preveo preko dana{we Srbije u Tesaliju.” (str. 65-66.)
333
Da se malo zadrìmo na prvom Mandi}evom razlogu, pre nego {to raz-
motrimo ostala tri. Ako su i hrvatske i srpske zemqe pripadale Vizanti-
ji, onda je Porfirogenitu sasvim svejedno jesu li Travunija, Zahumqe i Ne-
retva srpska ili hrvatska etni~ka teritorija. On nije pristrasan ni prema
Srbima ni prema Hrvatima, a pi{e kako je ~uo i saznao, uz pomo} svojih
obrazovanijih dvorana. Da su slu~ajno Neretqani, Zahumqani i Travunci
zaista Hrvati, trenutno pod vla{}u srpskog vladara, on bi to i konstato-
vao, a âslav bi se prozvao velikim ùpanom ne samo Srba, nego i Hrvata.
âk bi jedva ~ekao da moè tako ne{to da uradi jer u to daleko vreme nije
bilo sramota biti Hrvat. Mandi} svoju polaznu pretpostavku da Porfiro-
genit pod Ilirikom podrazumeva upravo Albaniju uzima zdravo za gotovo
kao neprikosnoveni postulat, pa na wemu bazira celu konstrukciju. Zabora-
vqa pri tom da su stari pisci nekada Dalmaciju, koja se protezala duboko u
unutra{wost, delili na Ilirik i Panoniju, ili su, u drugim slu~ajevima
Ilirik delili na Dalmaciju i Panoniju. Zato nema nikakvih dokaza da se
deo Hrvata zaista naselio u Albaniji. A ~ak i da je to ta~no, za{to bi u to
vreme Hrvati nastojali da zauzmu kompaktnu teritoriju, ako su ionako sve
te zemqe bile pod vizantijskom vla{}u? Za{to su Hrvati, pored prvobit-
ne Hrvatske, naseqavali i podru~ja dalmatinskih gradova i wima pripada-
ju}a ostrva, iako ti gradovi nikad nisu bili pod vla{}u hrvatskih vladara.
Po Mandi}evoj logici Hrvati su morali zauzeti sve teritorije od Krako-
va do Epira, jer nisu mogli naseqavati najju`nije krajeve ako prethodno ne
nasele bliè i severnije!? Ima dokaza da su Hrvati u izvesnom broju dospe-
li u Gr~ku, ali apsolutno nikakvih dokaza nema da ih je ikada bilo u Alba-
niji, a nikakvih toponima nema koji bi svedo~ili o wihovom prisustvu u
Dukqi, Ra{koj, Travuniji, Zahumqu, Neretvi i prvobitnoj Bosni. Nisu
vaqda u more potonuli!
Naredni razlozi jo{ su naivniji i neozbiqniji, jer Mandi} pi{e: “1.
Porfirogenit je zabiqeìo da je car Heraklije I sve Srbe, koji su do{li
na Balkan, smjestio u Srbi{tu u Tesaliji. Wegov izraz “Ho topos” moè
zna~iti jedno mjesto, logor ili kraj. Ako u ovom {irem zna~ewu shvatamo
Srbi{te i re~emo da su Srbi po~etno bili naseqeni u cijelom prodoqu ri-
jeke Bistrice, tu se nije moglo naseliti ni ìvjeti vi{e od 7-8.000 du{a,
imaju}i u vidu onodobnu ekstenzivnu poqoprivredu. Od toga broja Srba ma-
wi dio, najvi{e 3-4.000 du{a, vratio se je na Dunav i bio naseqen u sredwem
Banatu. Tako malen broj Srba nije mogao zaposjesti {iroke predjele od Ko-
sova do Cetine i Hlivna, kojima su se prostirale: Ra{ka, Travuwa, Zahumqe
i Neretva. 3. Da je Porfirogenit od politi~koga stawa u wegovo vrijeme
stvorio etni~ke zakqu~ke o po~etnom naseqewu Srba u Travuwi, Zahumqu
i Neretvi, govori nam ~iwenica da on nigde ne tvrdi da su Srbi naselili
Dukqu, koja u wegovo vrijeme nije pripadala srpskoj dràvi. Za cara Hera-
klija I kod Bizantinaca je jo{ bila jaka svijest o rimsko-bizantskim pokra-
jinama; usto je postojala povoqnija mogu}nost saobra}aja gustom cestovnom
mreòm izme|u mjesta u samoj pokrajini, nego s mjestima u drugoj pokrajini.
Zato bi bizantski namjesnik, kada je Srbe naselio u sjevernom dijelu pokra-
jine Predaqa, dao im i ju`ni dio te pokrajine, budu}u Dukqu, da im je htio
334
dati primorske krajeve, a ne bi ih slao u drugu pokrajinu, Dalmaciju, koju su
Hrvati naselili. Porfirogenit pak nigdje ne tvrdi da su se Srbi naseli-
li ili stanovali u Dukqi. 4. Da su Srbi u po~etku naselili samo Porfiro-
genitovu Srbiju, koja }e se kasnije prozvati Ra{ka, to tvrde stari vjerodo-
stojni izvori i hrvatski i srpski. Staro hrvatsko djelo Metodos iz g. 753.
navodi da se od Duvna i Cetine do Valone u Albaniji prostirala Crvena
ili ju`na Hrvatska, koje su bili dijelovi budu}a Neretva, Zahumqe, Travu-
wa i Dukqa. Granice prvotne Srbije Metodos ovako opisuje: “od iste rije-
ke Drine prema istoku do Lipqana i Laba, koju nazva Ra{ka”. Stari srpski
vladari dobro lu~e po~etnu, etni~ku Srbiju ili Ra{ku od tu|ih, kasnije
osvojenih zemaqa. Etni~ka Srbija ili Ra{ka, to je wihova “djedovina”, ko-
ja obuhva}a “sve srpske zemqe”, a Dukqa (Zeta), Travuwa, Zahumqe i Dalma-
cija (Neretva) su kasnije osvojene tu|e pokrajine, koje su bile pripojene po-
~etnoj, etni~koj Srbiji.” (str. 66-67.)
a) Diskreditovawe srpskog naroda vatikanskim metodama
Pogre{no rezonuju}i da je mogu}e da se celi jedan narod, koji se spora-
zumno preseqava na nove prostore, preseli u jednom danu i maltene u jedan
hotel useli, Mandi} naga|a o brojci od svega nekoliko hiqada izvornih Sr-
ba koji su do{li na Balkan. Me|utim, ako se ima u vidu koliko su veliki
prostor Srbi na severu zauzimali, izme|u Labe i Sale s jedne, i Visle s dru-
ge strane, wihovo preseqewe na Balkan moralo se odvijati u duèm vremen-
skom periodu, verovatno izme|u 620. i 640. godine. Uostalom, i hrvatski
istori~ari pi{u o Srbima Timo~anima i Srbima Brani~evcima, a slavon-
ski knez Qudevit je, po~etkom devetog veka, pred Francima prebegao Srbi-
ma tako {to je Savu pre{ao. Porfirogenitovo delo nije moglo da bude sve-
obuhvatno, a i hrvatski istori~ari se slaù da su wegovi iskazi o pro{lim
doga|ajima neretko zasnovani na legendama, {to relativizuje wegovu isto-
rijsku verodostojnost. Hrvati nemaju nikakvo pisano delo iz 753. godine ni
uop{te iz sedmog i osmog veka, a wihovo hrvatsko ime se prvi put pojavqu-
je u dokumentima u devetom veku, u vremenu kneza Borne. Sve ostalo su baj-
ke. Ako su Hrvati slu~ajno i u kratkim vremenskim periodima ovladavali
delovima Slavonije, Dalmacije i Bosne, automatski su, po Mandi}evoj lo-
gici, Dalmacija, Slavonija i Bosna u celini postajale za sva vremena hrvat-
ske zemqe, a wihovi stanovnici su se, makakvog etni~kog porekla bili, od-
jedanput pretvarali u Hrvate. Sredwovekovna titula srpskih vladara kao
gospodara sve srpske zemqe, Dukqe, Travunije, Zahumqa i Neretve obi~aj je
tog vremena da se nabrajaju sve teritorije koje su imale bilo kakav politi~-
ki identitet u pro{losti. Uostalom, Nemawi}i kao najzna~ajnija srpska
vladarska dinastija, poreklom su iz Huma.
Da bi {to vi{e Srbe diskvalifikovao i u svojoj ideolo{koj viziji i
sistemu vrednosti omalovaìo, pored tvrdwe o wihovom neslovenskom azi-
jatskom poreklu, Mandi} proizvoqno iznosi da su oni govorili zapadno-
slovenskim jezikom, da su se poput Bugara jednostavno utopili u zate~enu
isto~noslovensku masu, a da su ìveli i s velikim brojem Mavara, s kojima
se nisu me{ali zbog wihove crna~ke rase. Prosto neverovatna lupetawa,
ali i sasvim o~ekivana ako se ima u vidu zlo~ina~ka priroda Rimokatoli~ke
335
crkve kojoj Mandi} pripada. Govore}i o stvarawu antropolo{kog tipa
sredwovekovnih Srba, on pi{e: “Po~etni, maloazijski tip Srba jako je pre-
ina~en na Labi. Tu su se Srbi stopili s brojnijim doma}im Slavenima i
primili wihov zapadni slavenski jezik. Od tih Slavena, koji su se bili sli-
li s ostacima starijega doma}ega nordijskog pu~anstva, polapski Srbi ba-
{tinili su neka svojstva nordijske rase. U novoj domovini u sredwem Bal-
kanu Srbi su na{li Slavene prve selidbe, {tokavske ekavce. Ovima su Sr-
bi dali svoje narodno ime i dràvnu organizaciju, ali su se poput Bugara
utopili u mnogobrojnijim Slavenima {tokavskim ekavcima: izgubili su
svoj zapadni slavenski govor i primili {tokavsku ekavicu. Od tih Slave-
na doseqeni Srbi su primili velikim dijelom i tjelesne osobine. Na iz-
gradwu narodnoga tipa sredovje~nih Srba utjecali su i ostaci staroga tra~-
koga i makedonskoga pu~anstva, a pone{to i Grci, koji su se doseqavali u Ra-
{ku za dugoga bizantskoga gospodstva. U Ra{koj i u okolnim planinama do
dolaska Srba sa~uvao se osobito velik broj potomaka starih maurskih voj-
ni~kih veterana, ali sredovje~ni Srbi nijesu s wima sklapali ènidbe, ka-
ko }emo kasnije vidjeti, jer su crna~ke osobine Maurovlaha tada jo{ bile
istaknute i vidqive.” (str. 67-68.)
Prosto ne postoji nijedan falsifikat iz starije hrvatske istoriogra-
fije koji Mandi} zdravo za gotovo ne prihvata kao su{tu istinu, a onda im
dodaje mno{tvo sopstvenih izmi{qotina. Tako ponavqa odavno razobli~e-
nu pri~u da se slovenski jezik i glagoqica koriste u Hrvatskoj, mada je
odavno dokazano da su bili u upotrebi samo na podru~ju Dalmacije i Libur-
nije. Navodi da je splitska metropolija formirana ve} 641. godine, kad je
navodno papa Ivana Ravewanina imenovao za prvog splitskog nadbiskupa i
metropolitu. âk tvrdi da je ve} u sedmom veku postojala dràvna i crkve-
na zajednica Hrvatske i Slavonije, kazuju}i: “I u panonskoj Hrvatskoj izme-
|u Gvozda i Drave moralo se kr{}anstvo zarana ra{iriti, dok su Hrvati u
tim krajevima ìvjeli u dràvnoj i crkvenoj zajednici s jadranskim Hrva-
tima, koji su se pokrstili ~etrdesetih godina 7. st. Budu}i da su panonski
Hrvati pod konac toga stoqe}a potpali pod vrhovni{tvo Avara, koji su se
bili oporavili poslije poraza pretrpqena od novodo{lih Hrvata, to je na-
predak kr{}anstva u Sloviwu jako zapeo.” (str. 72.) Dakle, prvo su Hrvati
naneli teàk poraz Avarima, a onda su se Avari oporavili i ovladali Hr-
vatima!
Za Mandi}a je i izmi{qeni Duvawski sabor iz 753. godine nesporna ~i-
wenica. Samo mu je ào {to Pop Dukqanin uop{te ne pomiwe “panonsku
Hrvatsku”. Iako Dukqanin pi{e da se Srbija delila na Bosnu i Ra{ku,
Mandi} i to nastoji da ispravi, ~ine}i neprikosnovenim samo one Dukqa-
ninove iskaze koji se uklapaju u wegov koncept. U tom smislu navodi: “Ne-
{to malo prije duvawskoga sabora i Srbi su se pridruìli hrvatskoj drà-
vi, po svoj prilici iz bojazni pred vawskim neprijateqima: Avarima ili
Bugarima. To je bio uzrok da je na duvawskom saboru stvorena nova hrvatska
dràvna jedinica, koja }e biti dovoqno jaka, da se i sama u potrebi brani.
U tu jedinicu bili su ukqu~eni hrvatski zagorski krajevi, koji su nazvani
Bosnom, i srpske zemqe, koje su prozvane Ra{kom. Ovoj novoj jedinici hr-
336
vatske dràve dato je zajedni~ko ime Surbija, jer su Srbi ~inili glavni dio
te hrvatske dràvne jedinice, a ta je poglavito bila i osnovana, da se poja-
~a obrana Srba od vawskih neprijateqa.” (str. 76.)
[ta ko{ta Mandi}a da bez ikakvog nau~nog upori{ta napi{e da su Ne-
retqani “bili hrvatsko samoupravno pleme, koje se g. 626. naselilo uz ja-
dransku obalu od Neretve do Cetine.” (str. 77.) A {ta ako nije 626. nego 629.
godine? Otkud dokazi za 629. godinu? Nema ih, kao ni za 626. Kad Porfiro-
genit kaè da su Neretqani Srbi, on ne zna {ta govori, ali Mandi} zna jer
mu je neophodno da Neretqane po svaku cenu proglasi izvornim Hrvatima.
Sporazum frana~kih i vizantijskih careva Mandi} naziva hrvatsko-vizan-
tijskim razgrani~ewem na reci Drimu. S druge strane, uprkos istorijskoj
istini da su se Hrvati na strani Franaka borili protiv Slavonaca, Man-
di} samouvereno veli: “Qudevita Posavskoga vaqa ubrojiti me|u velike i
zaslu`ne hrvatske vladare. On se digao protiv mo}noga frana~koga car-
stva u obrani svoga hrvatskog naroda. Svojim otporom, koji su nastavili
drugi doma}i vladari, a kasnije ih pomagali i vladari jadranske Hrvatske,
Qudevit je zaustavio prodirawe germanizacije na zapadnoj granici panon-
ske Hrvatske.” (str. 81.) A oko godine 854., zna to Mandi}, Hrvatska je pod
Trpimirom grani~ila sa Bugarskom na reci Drini. Nego {ta, sve do Drine
je i moralo biti hrvatsko. Nijedan ozbiqniji hrvatski istori~ar nije ni
pomi{qao da to potvrdi. A kako Mandi} proizvoqno zakqu~uje manipuli-
{u}i istorijskim ~iwenicama i prilago|avaju}i ih svojim èqama, svedo-
~i i slede}i citat: “Kako je poznato, od 6. st. pa do osnutka dubrova~ke me-
tropolije (887/8.) i zagreba~ke biskupije (1094.) splitska se metropolija
protezala od Ra{e u Istri do Drave i Dunava na sjeveru, te rijeke Drine i
Budve na istoku. Budu}i da je g. 852. hrvatska dràva bila prostranija nego
splitska metropolija, to nam govori da je tada Dukqa bila u hrvatskoj dr-
àvi, koja nije spadala pod splitsku metropoliju.” (str. 82-83.)
Za ~uvenog srpskog vladara Stefana Vojislava, Mandi} pi{e da je “po-
tomak stare hrvatske vladala~ke obiteqi u Dukqi” (str. 98.), a za hrvatskog
kraqa Petra Kre{imira IV da je dràvne granice pro{irio do Drima u
Albaniji samo na osnovu toga {to ga je navodno papa 1063. oslovio kao kra-
qa Dalmacije (str. 99.) i podrazumevaju}i da se to moralo odnositi na Do-
wu i Gorwu Dalmaciju. On prisvaja i neretqanskog vladara Slavca kao hr-
vatskog kraqa iako je ta zabluda u istoriografiji odavno ra{~i{}ena.
[to se ti~e “Kvolitera” ili teksta “Pakta konventa”, Mandi} priznaje da
tu nije re~ o doslovnom prepisu izvornog ugovora, ali tvrdi da je tu ipak u
pitawu “autenti~ni izvadak iz slu`benoga dokumenta, koji je bio izdan, na-
kon {to su se Hrvati g. 1102. nagodili s Kolomanom.” (str. 110.) Povodom tog
teksta iz ~etrnaestog veka, Mandi} je ube|en da je re~ o dokazu da su i pored
gubitka vladara narodne krvi, hrvatski velika{i “ipak sa~uvali suvere-
nost hrvatske dràve i wezino jedinstvo od Jadrana do Drave i Dunava. Do-
govorna nagodba bila je pravi me|unarodni ugovor izme|u dvije samostalne,
suverene dràve: Ugarske i Hrvatske; prvu je zastupao kraq Koloman, a dru-
gu predstavnici dvanaest hrvatskih plemena. Velik je nedostatak Dogovorne
nagodbe bio taj, {to Hrvati nijesu izri~ito pridràli hrvatskom saboru
337
pravo izbora hrvatskoga bana i kraqevskih zamjenika u Hrvatskoj. Budu}i
da o tome nije bilo ni{ta utvr|eno u Nagodbi, Arpadovi}i su zarana po~e-
li imenovati i Mayare za hrvatske banove, {to je bilo {tetno za hrvatsku
dràvnu samoupravu i nezavisnost.” (str. 114.)
Wemu sada ne smeta {to u popisu tih dvanaest plemena nema dva tada
najmo}nija, bribirskih [ubi}a i krbavskih Gu{i}a. To Mandi}u nije dovo-
qan signal da se treba zamisliti nad ishitrenim stanovi{tem, jer se ono
uklapa u ideolo{ku koncepciju, pa iako je u koliziji sa stvarnim istorij-
skim ~iwenicama, tim gore po ~iwenice. Nema ni Frankopana, a vi{e je ne-
go o~igledno da su svih dvanaest nabrojanih plemi}kih grupacija iz samo
jedne, Lu~ke ùpanije. Ta Lu~ka ùpanija je nastala spajawem Lu~ke, Nin-
ske, Bribirske i Sidra{ke ùpanije. U isto vreme su nastale jo{ tri nove
ùpanije, Kninska, Li~ka i Poqi~ka, a nastavile su paralelno s wima da
postoje stare velika{ke kneìne i starohrvatske ùpanije, poput Modru-
{ke. Sve one su odavno izgubile plemenski karakter i izgradile tipi~na
feudalna svojstva. Dakle, nema nikakve sumwe, a u hrvatskoj istoriografi-
ji je to pitawe odavno ra{~i{}eno, “Kvoliter” je nastao u ~etrnaestom ve-
ku i reguli{e tada{wa dru{tvena i politi~ka pitawa na vrlo ograni~e-
nom prostoru, pa se nikako ne moè smatrati me|udràvnim ugovorom, a
svako wegovo prebacivawe u dvanaesti vek drasti~an je istoriografski
falsifikat. Mandi} je svestan da je re~ o falsifikatu i uporno na wemu
insistira, jer je koristan za wegovu tezu o “drugarskim kraqevstvima” (str.
111.) Ugarske i Hrvatske.
4. Tri izmi{qene hrvatske dràve

Wegovi falsifikati i daqe jedan drugog sustiù. Tako, posle 1463. go-
dine “u osvojenoj Bosni Hrvati bogomili listom su pre{li na islam, a s
vremenom i ve}i dio Hrvata katolika. Ovi su postali zagrijani {iriteqi
islama i odsada su se poznatom hrvatskom hrabro{}u i uporno{}u svim si-
lama borili da sve hrvatske zemqe osvoje, prevedu na islam i okupe oko bo-
sanskoga sanyakata, zatim pa{aluka.” (str. 122.) Tako su se “Hrvati” èsto-
ko me|usobno poklali na Krbavskom poqu. “God. 1493. bosanski sanyak Ja-
kub-pa{a provalio je u Hrvatsku i Krawsku s jakom vojskom doma}ih bosan-
skih Hrvata muslimana potpomognut ~etama rumelijskoga pa{e. Na povrat-
ku Hrvati su Jakuba do~ekali na Krbavskom poqu pod gradom Krbavom (da-
na{wa Udbina). U qutoj borbi, koja je trajala ~itavi dan, 9. rujna 1493., s jed-
nakom hrabro{}u i uporno{}u borili su se sinovi istoga hrvatskog naro-
da, razdijeqeni vjerom i dràvnom pripadno{}u. Krivwom neiskusnoga ba-
na Emerika Deren~ina, vojska slobodne Hrvatske bila je hametom potu~e-
na.” (str. 123-124.) A vojska druge slobodne Hrvatske, “turske Hrvatske”, sla-
vila je veliku pobedu. Ispade da jednim Hrvatima ne moè da svane dok dru-
gim Hrvatima ne smrkne.
Posebno poglavqe Mandi} posve}uje “samostalnim hrvatskim dràva-
ma”, u koje ubraja “Crvenu Hrvatsku”, Bosnu i Dubrovnik. Polazna mu je
tvrdwa da su navodne hrvatske zemqe na izmi{qenom duvawskom saboru 753.
bile razdeqene “na dvije hrvatske samoupravne jedinice: Bijelu (= zapadnu)
338
Hrvatsku od rijeke Ra{e u Istri do rijeke Cetine u dana{woj Dalmaciji,
te Crvenu (= ju`nu) Hrvatsku od Cetine do Valone i gorja Himare u dana-
{woj Albaniji. Crvena Hrvatska bila je na duvawskom saboru razdijeqena
na samoupravne pokrajine: Neretvu, Zahumqe, Dukqu i Ilirik. Od tada ove
pokrajine ~inile su jednu dràvnu cjelinu, mawe vi{e izme|u sebe poveza-
nu, koja je priznavala vrhovni{tvo op}ega hrvatskoga vojvode, pa kraqa u
Bijeloj Hrvatskoj.” (str. 124-125.) Najugledniji hrvatski istori~ari su
utvrdili da je taj duvawski sabor potpuno izmi{qen, a i takva podela zema-
qa na posebne dràvne jedinice bila bi bez presedana u celokupnoj istori-
ji ~ove~anstva. Neretva, Zahumqe, Travunija, Dukqa i navodni Ilirik ni-
kada nisu ~inili jednu dràvnu celinu, osim kad su se nalazili u sastavu je-
dinstvene srpske dràve. Pogotovo nikada nisu priznavali nikakvo vrhov-
ni{tvo nekakvog op{teg hrvatskog vojvode ni hrvatskog kraqa. Ni u doba
najmo}nijih hrvatskih kraqeva Hrvatska nije uspevala da se pro{iri ni na
teritoriju od Cetine do Neretve, a kamoli daqe. Nije nimalo slu~ajno {to
se u vreme sazivawa splitskog crkvenog sabora papa obra}a hrvatskom kra-
qu Tomislavu i humskom knezu Mihailu Vi{evi}u kao ravnopravnim vla-
darima, a i na samom saboru su prisustvovali i hrvatski i srpski velika{i.
Nikada Hrvati nisu vladali Ilirikom ako to podrazumeva dana{wu Alba-
niju i nikada wihova ju`na granica nije mogla biti ni na reci Drimu. Da
skarednost wegovog “metodolo{kog” postupka bude ve}a, Mandi} je Mihai-
la Vi{evi}a preimenovao u Mihajla Vu{evuk~i}a i nazvao ga najugledni-
jim hrvatskim velika{em uz kraqa Tomislava.
Prava kvaziistoriografska groteska tek sledi, kad Mandi} napi{e:
“Po~etkom druge polovice 10. st. vodstvo Crvene Hrvatske preuzimqe Du-
kqa, koja se prostirala uz more od Kotora do Drima. Tu se razvila hrvatska
pokrajinska dinastija, koje se poglavar slu`beno nazivao ban ili vojvoda, a
narod ga nazivao “kraq”, prema starom hrvatskom obi~aju. Vladimir, ~lan
te doma}e dukqanske dinastije, vladao je Crvenom Hrvatskom po~etkom zad-
we ~etvrti 10. st. Budu}i da je Stjepan Drìslav, op}i hrvatski kraq, stu-
pio u prijateqstvo s bizantskim carstvom, bugarski car Samuel g. 990. ili
slijede}e navalio je na Crvenu Hrvatsku i zarobio vojvodu Vladimira. Do-
malo ga je oènio sa svojom k}erkom Teodorom – Kosarom i predao mu Cr-
venu Hrvatsku na upravu pod bugarskim vrhovni{tvom.” (str. 125.) Ba{ bri-
ga Mandi}a {to svi, aposlutno svi originalni istorijski izvori svedo~e
da je ovde iskqu~ivo re~ o Srbima. [ta }e jadni Srbi kad nisu bili ni sve-
sni da su oni zapravo “Crveni Hrvati”. Za Stefana Vojislava i Mihaila
Vojislavqevi}a tvrdi da su priznavali vrhovnu vlast Stjepana I i Petra
Kre{imira IV, ali da Mihailo 1074. “nije priznao izbor Slavca za hrvat-
skoga kraqa, pa je Dukqu odcijepio od Hrvatske i osamostalio. God. 1077.
Mihala je dobio kraqevski naslov i krunu od bizantskoga cara Nikifora
Brianija. Tim je osnovao novo hrvatsko kraqevstvo u Crvenoj ili ju`noj
Hrvatskoj. Budu}i da je u dràvi bilo ~imbenika, koji nijesu odobravali
cijepawe jedinstvene hrvatske kraqevine, Mihala je dao napisati qetopis
“Kraqevstvo Hrvata”, u kojemu je qetopisac dokazivao da je prvotno sredi-
{te stare hrvatske dràve bilo u Dukqi, prema tome Mihala je samo obnovio
staro zakonito stawe.” (str. 128.) Re~ je tu o “Letopisu Popa Dukqanina”
339
ili “Barskom rodoslovu” za koji je nesporno da nikakve veze nije imao sa
Mihailom. Koliki je Mandi} laòv ipak najupe~atqivije svedo~i slede}i
citat: “Tek kraqu Bodinu (1081-1101.), sinu i drugom nasqedniku kraqa Mi-
hale, uspjelo je od protupape Klementa VIII Viberta dobiti metropolitan-
ski pla{t za barskoga nadbiskupa i papinsko priznawe dukqanskoga kra-
qevstva.” (str. 127.) Ni re~i o tome da je tada barski nadbiskup stekao zva-
we primasa Srbije, koje i danas nosi!
a) Prisvajawe loze Nemawi}a i srpskih zemaqa
A po Mandi}u i Nemawi}i su ~isti Hrvati, ~ije hrvatsko poreklo ova-
ko obja{wava: “Prvih godina svoje vladavine Bodin je oslobodio Ra{ku od
Bizanta i tu postavio za velike ùpane svoja dva dvorjanika: Vukana i Mar-
ka, dukqanske Hrvate, starinom iz Ribnice kod dana{we Podgorice. Ovo je
bilo sudbonosno za budu}nost hrvatske Dukqe. Kada je, naime, iza Bodinove
smrti Dukqa oslabila usqed borbi u kraqevskoj obiteqi, ra{ki ùpani
po~eli su se mije{ati u Dukqu, koju su smatrali svojom starom domovinom,
dok nije Stefan Nemawa, praunuk Bodinova dvorjanika Marka, g. 1189. pot-
puno uklonio dukqansku kraqevsku obiteq i sam zavladao tom starom hr-
vatskom zemqom. Hrvatsko pu~anstvo Crvene Hrvatske bilo je od starine
katoli~ko, rimskoga obreda, sluè}i se djelomi~no latinskim jezikom, a
djelomi~no glagoqicom.” (str. 127.) Kako nema nikakvih dokaza da je to sta-
novni{tvo zaista hrvatsko, Mandi} za svaki slu~aj insistira na podatku da
je ono bilo prvobitno rimokatoli~ko, pa na kraju dolazi na pozicije skoro
svih hrvatskih ideologa koji i nesvesno potvr|uju da je u wihovoj ideolo-
{koj vizuri pojam hrvatstva sveden na Srbe katolike. Usput, uglaste glago-
qice, koja je hrvatska specifi~nost, nikada nigde u Dukqi nije bilo. Zato
Mandi} bosan~icu progla{ava za hrvatsku }irilicu, kako bi naknadno po-
hrvatio i Miroslavqevo jevan|eqe. “Taj evan|elistar pisan je hrvatskom
}irilicom (bosan~icom) u wezinu po~etnom razvoju, na osnovu hrvatske re-
cenzije staroslavenskih glagoqskih kwiga.” (str. 128.) Kad su se srpski vla-
dari definitivno opredelili za pravoslavno hri{}anstvo i nacionalnu
srpsku crkvu, “budu}i da je doma}e pu~anstvo bilo ustrajno u starom rim-
skom obredu”, prema Mandi}u, srpski kraqevi Uro{ I i Uro{ II Milutin su
“upotrebqavali i silu, da doma}e katoli~ko pu~anstvo prevedu na pravo-
slavqe: katoli~ke biskupe progonili su iz biskupija, ili nijesu dopu{tali da
se rede, katoli~ke su ùpe i samostane oduzimali i u wih smje{tali pravo-
slavne sve}enike i kalu|ere.” (str. 128.) I na kraju, “taj je pritisak prestao,
kada je nakon Du{anove smrti doma}a hrvatska obiteq Bal{i}a oslobodi-
la Dukqu od srpskoga gospodstva i uspostavila doma}u upravu.” (str. 128.)
I Crna Gora je, prema Mandi}u, sa~uvala hrvatsku nacionalnu svest.
“Uza sve politi~ke i vjerske promjene u Crnoj Gori, kako se nazivqe sredo-
vje~na hrvatska Dukqa od polovice 15. st. nije nigdje bila prekinuta hrvat-
ska predaja, niti se u stanovni{tvu utrnula svijest o wegovu hrvatskom pod-
rijetlu. Osim neznatnih iznimaka, u kr{ne krajeve Crne Gore nije se nigda
doseqivao strani narodni ìvaq, nego su tu stalno ìvjeli potomci negda-
{wih Hrvata Dinaraca, koji i danas govore hrvatskim ijekavskim govorom
s jakom primjesom hrvatske ~akav{tine i ~akavskim naglaskom.” (str. 130.)
340
âk je i ~akav{tinu Mandi} na{ao u Crnoj Gori, ali je potom odmah sve
tragove te ~akav{tine dobro sakrio, da ih niko drugi ne moè prona}i. “I
podjela Crne Gore na plemena i wihove uredbe hrvatskoga su podrijetla. I
u mjesnim imenima, narodnim obi~ajima i predaji sa~uvala se uspomena na
Hrvate i Crvenu Hrvatsku. Kada je turski putopisac Evlija êlebija g.
1644. do{ao u dana{wi crnogorski kraj Pivu me|u pravoslavne Crnogorce,
navodi da su tu ìvjeli “~isti, pravi Hrvati”. Kada su crnogorski muslima-
ni za pokoqa g. 1709. i za pro{irewa Crne Gore u 19. st. bjeàli u Bosnu i
Sanyak, nosili su sa sobom hrvatsko ime i to su davali svojim obiteqima i
mjestima, gdje bi se nastanili. Tako: Hrvati, Hrvi}i, Hrve, Hrva~i}i, Ar-
vati, Arvatovi~i, Hrvacka, Hrvatsko Brdo, itd... Potiskivawe hrvatskoga
imena i srbizirawe Crne Gore po~iwe u 17. st. putem pravoslavne crkve.
Ali to nije imalo ja~eg uspjeha do sredine 19. st. Pravi apostol Srpstva u
Crnoj Gori bio je vladika Petar II Wego{ (1830-1851.). Pod jakim utjecajem
srpske propagande Ilije Gara{anina i Vuka Stefanovi}a Karayi}a, We-
go{ je spjevao svoje veliko pjesni~ko djelo “Gorski vijenac”. To djelo, koje
je hvalospjev srpskom pravoslavqu, najvi{e je pridonijelo posrbqewu cr-
nogorske inteligencije. Me|utim, u {irokim narodnim slojevima ìvjela
je jaka narodna podsvijest, koja im je govorila da oni nijesu Srbi. To je pri-
sililo stvaraoce druge Jugoslavije, da su dràvnim ustavom stvorili crno-
gorsku republiku i priznali da su Crnogorci narod, koji je razli~it od dru-
gih naroda u Jugoslaviji.” (str. 130-131.)
Iako Konstantin Porfirogenit izri~ito pi{e da je Bosna izvorno
srpska zemqa, Mandi} to prenebregava pa, potenciraju}i uop{ten Porfi-
rogenitov podatak da su se Hrvati naselili u Dalmaciji, Panoniji i Ili-
riku, zakqu~uje: “Na tom prostoru leàla je dana{wa Bosna i Hercegovi-
na, pa su ih Hrvati naselili za svoga doseqewa g. 626.” (str. 132.) Odmah po-
tom sledi pozivawe na “Letopis Popa Dukqanina” u wegovoj hrvatskoj re-
dakciji, koji uporno naziva “Kraqevstvo Hrvata”. Naredni argument mu je
institucija bana, pa iznosi: “Da su Hrvati naselili Bosnu odmah kod svoga
dolaska na jug, govori nam i politi~ko ure|ewe zemqe. Bosna je bila od naj-
starijih vremena banovina: banovi su wom neprekidno vladali do g. 1377.,
kada se tada{wi bosanski ban Tvrtko I proglasio kraqem. Banska ~ast je ~i-
sto hrvatska ustanova. Wu ne poznaju ni Srbi ni Bugari, niti drugi narodi
sredwovjekovne Europe. Zbog toga svugdje, gdje vladaju banovi, moramo re}i
da su tu ìvjeli Hrvati, jer su samo oni mogli dati zemaqskom vladaru svoj
~isto hrvatski naziv bana. I banska nam ~ast, dakle, svjedo~i da su u Bosni
ìvjeli Hrvati od najstarijih vremena pa tijekom cijeloga sredwega vije-
ka.” (str. 132-133.) Banstvo je ~isto avarska ustanova, a Hrvati su je preuze-
li zajedno sa Likom, Krbavom i Gackom, gde su Avari nastavili da ìve u
izvesnom autonomnom statusu i po doseqewu Hrvata. Potom su instituciju
banstva preuzeli Ma|ari, osnivaju}i nekoliko banovina na podru~jima svo-
je dràve, koja nikakve veze sa Hrvatima nisu imala. Tek kad je Bosna do{la
pod ma|arsku vlast u woj je uvedena ustanova bana, a dotad su postojali kne-
zovi i ùpani, kao po svim ostalim srpskim zemqama, ali i hrvatskim. Daqe,
kod Mandi}a stare laì u novom pakovawu. Tvrdi da je na izmi{qenom du-
vawskom saboru “Bosna bila samoupravna jedinica hrvatske dràve” (str. 133.),
341
da su Trpimir, Tomislav i Kre{imir II imali granicu na Drini, da bi se
kqu~na Mandi}eva nebuloza svela na slede}e: “I dru{tveno ure|ewe sred-
wovjekovne Bosne bilo je hrvatsko. Bosna je tada bila tijesno povezana s hr-
vatskim zemqama. To nam potvr|uju i danas arheolo{ki ostaci crkava, kra-
qevskih i velika{kih dvorova te brojni nadgrobni spomenici, zvani ste}-
ci. Svi ti nose obiqe`ja zapadna i hrvatska.” (str. 133.)
Nakon izmi{qotine da je hrvatski kraq Petar Kre{imir IV osnovao
oko 1060. godine katoli~ku biskupiju u Bosni, Mandi} pi{e da je tu bosan-
sku biskupiju “papa Klement III Vibert g. 1089. podvrgao novoj metropoliji
u Baru, {to nam govori da se Bosna ne{to prije toga bila pridruìla no-
vom hrvatskom kraqevstvu u Crvenoj ili ju`noj Hrvatskoj. U sastavu te dr-
àve ostala je Bosna kao samoupravna jedinica do g. 1138., kada se povrati-
la u zajednicu hrvatsko-ugarskoga kraqevstva.” (str. 134.) Slu~ajno se ta
“Crvena ili ju`na Hrvatska” zvala Srbijom, kao i barski metropolita po
izri~itom papskom aktu primasom Srbije. Za{to on nije bio primas “Cr-
vene ili ju`ne Hrvatske”? Prvi u istoriji poznati bosanski ban Bori} bio
je vazal ugarskog kraqa polovinom dvanaestog veka, a ne nikakvog hrvatsko-
ugarskog. Mandi} falsifikuje spise vizantijskog letopisca Jovana Kina-
mosa, koji, u vreme vladavine cara Manojla, pi{e da Bosnu od druge srpske
zemqe deli reka Drina tako {to ubacuje zapetu, pa tekst dobija druga~ije
zna~ewe – “dijeli Bosnu od druge, srpske zemqe.” (str. 134.) Sledi dezinter-
pretacija Kinamosa da wegov slede}i citat dobije zna~ewe etni~kih razli-
ka izme|u Srba i Bosanaca: “A Bosna nije podlo`na velikom ùpanu Srba,
nego je sama za se; drugi narod, koji svojim na~inom ìvi i sam sobom upra-
vqa.” (str. 134.) Tu onda dolazi Mandi}evo “znala~ko” tuma~ewe: “Kinamos,
koji je s carem Emanuelom osobno bio u Ra{koj te iz vlastitog uvida pozna-
vao narodne prilike u toj zemqi i Bosni, ovde neprijeporno tvrdi da u Bo-
sni ne ìve Srbi, nego drugi narod, naime Hrvati, jer tada, kao i danas, u
sredwem Balkanu nije bilo drugih naroda osim Hrvata i Srba.” (str. 134-
135.) âk i bogumilstvo, kao autenti~nu isto~wa~ku jeres u hri{}anstvu,
Mandi} bi da prikaè kao zapadwa~ki produkt. A i bosanska dinastija po
prirodi stvari morala bi biti hrvatska. “Od sredine 13. st. bosanski bano-
vi i kraqevi nazivaju se Kotromani}i, po svoj prilici po Prijezdi Veli-
kome, koji je bio sin k}eri hrvatskoga velika{a Kotromana.” (str. 138.) Taj
navodni “hrvatski velika{ Kotroman” sasvim je nepoznat u istoriji, ali
{ta je sa planinskom obla{}u Kotroman u dana{woj Srbiji, od Uìca pre-
ma Drini? Nisu li po Kotromanu Kotromani}i prezime dobili?
Za kraqa Tvrtka I Mandi} pi{e da je imao nameru da oko Bosne okupi
sve hrvatske zemqe, a da se krunisawem srpskom krunom samo nameravao do-
mo}i svetodmitarskog danka koji su Dubrov~ani pla}ali srpskim vladari-
ma. Iznosi i precizne podatke o popisu stanovni{tva “iz 1463. godine, kad
je Bosna pala u turske ruke”. “Uz mali broj neslavenskih Vlaha i oko 25.000
Srba u Podriwu, tada je u bosanskom kraqevstvu jo{ ìvjelo iskqu~ivo
staro hrvatsko pu~anstvo, i to oko 750.000 katolika i 80-90.000 bogomilskih
vjernika.” (str. 142.) Svi su oni uporno prikrivali da govore ~akavskim je-
zikom kao materwim, pa su u dru{tvenom ìvotu glumili da govore {tokav-
ski. Dok su bogumili vrlo brzo pre{li na islam, Mandi} za katolike kaè
342
da ih je progonila turska vlast. “Da se za{tite od dru{tvene podre|enosti
i da spase svoju vjeru, jedan dio Hrvata katolika iselio se u slobodne hrvat-
ske i druge katoli~ke zemqe. Wihov se broj pewe do 300.000 du{a. To su bi-
li: Hrvati Buwevci, Hrvati Uskoci, Vodeni (=bosanski) Hrvati, Hrvati
Predavci i Hrvati [okci. Jedan dio, osobito gdje za duqe vremena nije bi-
lo katoli~kih sve}enika, kao u isto~noj Hercegovini i zapadnoj Bosni, sta-
vio se pod za{titu pravoslavne crkve, koja je uìvala posebne povlastice
u turskoj dràvi. Najve}i dio Hrvata katolika prihvatio je islam: u grado-
vima i trgovi{tima u punom smislu, a po selima samo vawskim na~inom.”
(str. 143-144.) To mu je samo uvertira za tvrdwu da je 1624. godine u Bosni i
Hercegovini ìvelo 900.000 muslimana, katolika 300.000, “a pravoslavnih,
ve}inom neslavenskih Vlaha i popravoslavqenih Hrvata katolika oko
150.000. Do be~kih ratova katolici }e se smawiti vi{e od polovine iseqe-
wem i prijelazom na islam i pravoslavqe. Nakon iseqewa g. 1684-1699. Hr-
vati katolici }e pasti u Bosni i Hercegovini na 25.000 du{a.” (str. 144.)
Hrvata tu nikada gotovo da i nije bilo, osim u najzapadnijim predelima, ali
sada Mandi} priznaje da je i katolika skoro potpuno nestalo do 1700. godi-
ne. Me|utim, odmah zatim tvrdi: “Pu~anstvo Bosne i Hercegovine, iako je
mijewalo vjeru i prije i poslije pada Bosne (1463.), ostalo je i za turske
uprave ono isto staro hrvatsko stanovni{tvo, koje se doselilo u zemqu g.
626.” (str. 144.) Kako je onda tako uspe{no zaboravilo svoj lepi ~akavski jezik.
Po Mandi}u, Hrvat je bio i veliki vezir Mehmed-pa{a Sokolovi}. Za-
to je i obnavqao Pe}ku patrijar{iju. Vukli ga wegovi hrvatski koreni i
visoko izraèna hrvatska nacionalna svest. “I muslimani i katolici,
iako su ih drugi, pa i oni sami sebe, obi~no nazivali Bo{wacima i Herce-
govcima, bili su svijesni da su Hrvati. I jedni i drugi govorili su starim
hrvatskim jezikom ikavskoga govora s jakim primesama ~akav{tine; upotre-
bqavali su i daqe hrvatsko pismo, zvano bosan~ica; zadràli su mnoge sta-
re hrvatske narodne obi~aje u obiteqskom i dru{tvenom ìvotu, te starin-
sko narodno sujevjerje o vilama, vje{ticama i vukodlacima. I danas Hrvati
katolici i muslimani Bosne i Hercegovine ~ine posebnu zajednicu jezi~nu
i biolo{ku, razli~itu od doseqenih Srba. Da su b-h katolici i muslimani
bili svijesni svoje hrvatske narodnosti i u turskim vremenima, navodimo
ove ~iwenice: Kada su koncem 15. i po~etkom 16. st. bosanski starosjedioci
po~eli bjeàti na zapad: Buwevci, Vodeni Hrvati, Predavci i drugi, oni
sami sebe nazivqu Hrvatima, a tako ih zovu i wihovi suvremenici. Papin-
ski legat A. Burgio g. 1526. pi{e da “Bosna pripada Hrvatskoj”. Drugi pa-
pinski izaslanik g. 1580. biqeì da je Una “glavna rijeka Hrvatske”. Hrvat-
ski pisac fra Frawo Glavini}, ro|en 1585. u Glamo~u u Bosni, svoj jezik na-
ziva “hrvatski”. U svom djelu “Po~eci (fraweva~ke) provincije Bosne Hr-
vatske”, on pi{e: “Bo{waci su isti narod s Hrvatima; a i jezik im je isti”.
Bosanski starosjedioci katoli~ke vjere, kada bi stupili u tursku vojni~ku
slu`bu, nazivali su sebe: “Junaci Hrvati”. To wihovo ime vi{e puta zabi-
qeìo je turski putopisac Evlija êlebija, koji je Bosnu proputovao neko-
liko puta u 17. st. êlebija je zapisao da su i pravoslavni stanovnici crno-
gorske Pive bili “~isti pravi Hrvati”. (str. 145-146.) Ali, najimpresivniji
343
su ipak Mandi}evi statisti~ki podaci, utemeqeni na “demografskim” pro-
u~avawima. “Dana{wi muslimani u Bosni i Hercegovini po svom etni~kom
podrijetlu potje~u: od b-h uro|enih Hrvata, bogomila i katolika, 80-85%;
od doseqenih Hrvata muslimana iz okolnih hrvatskih krajeva i Crne Gore,
12-13%; turskoga su i drugoga stranoga podrijetla wih 3-5%.” (str. 148.) A
{ta je samo sa onim desetinama hiqada muslimana koji su se po sultanovom
nalogu u Bosnu preselili iz Srbije, nakon Prvog i pogotovo Drugog srpskog
ustanka?
I Mandi}evo svojatawe Dubrovnika po~iwe od 626. godine, kada su se
navodno Hrvati “naselili na padinama brda Sv. Sr|a sve do morskoga kana-
la.” (str. 149.) Ispade da su Hrvati tom gradu i ime dali po {umovitoj “Du-
bravi”, jer to je vaqda stara “hrvatska” re~, koja zna~i dubiti na glavi u smi-
slu hrvatske nacionalne logike, koja je sva naopaka. “Da bi mogli nesmeta-
no uìvati zemqi{ta oko grada, Ragusa od g. 879. pla}a hrvatskim knezovi-
ma Zahumqa i Travuwe po 36 zlatnika godi{we. Za kraqa Tomislava (923-
29.) i Drìslava (969-95.) Ragusa je bila pod hrvatskom upravom sa svom bi-
zantskom Dalmacijom.” (str. 150.) Samo, kako ~uveni dubrova~ki arhiv nije
uspeo da se dokopa makar jednog izvornog dokumenta koji bi o tome svedo-
~io? Laì se nastavqaju, pa Mandi} pi{e: “Na otocima i uz morsku obalu
od Neretve do kotorskog zaqeva, kao i u cijeloj primorskoj Dalmaciji, ni-
je bilo Slavena prve selidbe. Te su krajeve naselili iskqu~ivo Hrvati kod
svoga dolaska g. 626... Kada se hrvatsko naseqe Dubrovnik, koje je leàlo su-
~elice gradu Ragusi, spojilo s tim romanskim gradom, to je imalo za posqe-
dicu da je hrvatski ìvaq postao sastavnim i znatnim dijelom novoga gra-
da Ragusa – Dubrovnika. Najvjerojatnije je, da su Ragusa i Dubrovnik bili
ujediweni u jednu op}inu, kada je Ragusa postala glavnim gradom bizantske
vojni~ke oblasti Crvene Hrvatske i Bosne g. 1018-1042... Drugi put, kojim se
Ragusa i wezino plemstvo pohrva}ivalo, bile su ènidbe Raguàna s okol-
nim Hrvatima i doseqewe uglednih obiteqi iz okolnih i daqwih krajeva,
u kojima su ìvjeli Hrvati katolici. Ovaj priliv Hrvata u Ragusu bio je
znatan osobito g. 923-1074., za hrvatskih kraqeva Tomislava do Petra Kre-
{imira IV, koji su upravqali, ili imali u svojoj vlasti bizantsku Dalma-
ciju, pa i grad Ragusu.” (str. 153.) Iako je u to vreme geografski pojam Dal-
macije bio veoma suèn i obuhvatao obalski pojas od Zadra do Omi{a, Man-
di} prvo Dalmaciju pro{iruje do Dubrovnika i daqe, a onda nekriti~ki
prihvata stanovi{te starije hrvatske istoriografije da su dalmatinski
gradovi, Split, Zadar, Trogir itd., bili inkorporisani u hrvatsku dràvu,
a onda sa svoje strane me|u wih ubacuje i Dubrovnik, pa je kompletan “nau~-
ni” iskaz gotov.
[to se Srba ti~e, oni “nijesu imali udjela u poslavewewu Raguse. Oni
su izbili na Jadran tek koncem 12. st., kada je Ragusa ve} bila uglavnom po-
hrva}ena. Usto Srbi su do cara Vasilija I (867-886.) ve}inom bili pogani, a
tada su primili kr{}anstvo isto~noga obreda, a od g. 1054. slijedili su is-
to~ni raskol. Raguàni, koji su od starine bili revni katolici i sqedbe-
nici rimske ltiurgije i rimske crkve, nijesu se ènili sa Srbima isto~wa-
cima, niti su dopu{tali da se oni nasequju u gradu.” (str. 154-155.) Kada je
344
1333. srpski kraq Stefan Du{an Dubrov~anima prodao Ston i Peqe{ac,
on se “tada pobrinuo da s prodanoga zemqi{ta povu~e sve Srbe, tako da su u
Stonu i Ratu ostali samo starosjedioci Hrvati: katoli~ke, patarenske i
pravoslavne vjere, na koju su mjesne Hrvate katolike srpski vladari bili
silom preveli.” (str. 158.) Istina je sasvim druga~ija, jer ne samo da Du{an
nije povla~io nijednog Srbina, nego je ugovorno obavezao Dubrov~ane da se
u Stonu zadrì pravoslavna episkopija. “Dràvnim pro{irewem tijekom
14. i po~etkom 15. st. s ~isto hrvatskim pu~anstvom Dubrovnik je kona~no
postao potpuno hrvatska dràva. Iako se po tada{wim obi~ajima i zbog
vawske trgovine uredovalo latinskim jezikom, u ku}ama se govorilo hrvat-
ski. U to doba pohrvatile su se zadwe romanske obiteqi u Dubrovniku pod
utjecajem hrvatske okoline i ènidbama.” (str. 159.) Za dubrova~ki dràv-
ni arhiv, Mandi} kaè da se u wemu “do danas o~uvalo veliko mno{tvo ve-
oma vrijednih izvora za poznavawe povijesti Dubrova~ke republike, Crve-
ne Hrvatske, Bosne, Srbije, Turske i dobroga dijela zemaqa Sredozemnoga
mora. Dubrova~ki dràvni arhiv spada u red najve}ih i najznamenitijih ar-
hiva u Europi.” (str. 163-164.) Na wegovu veliku àlost, upravo u tom dubro-
va~kom arhivu nema ni jednog jedinog dokumenta koji bi dokazivao da je bi-
lo kada postojala nekakva “Crvena Hrvatska” ili da je Dubrovnik imao bi-
lo kakve politi~ke veze sa hrvatskim vladarima.
Pri~u za sebe predstavqa na~in na koji Mandi} nasilno pohrva}uje du-
brova~ku kwièvnost i jezik na kome je ona nastala, mada se na naj{irem du-
brova~kom podru~ju ~akavski govorio samo na Lastovu. Mandi} iznosi:
“Najzna~ajniji kulturni prinos Dubrov~ana jest hrvatska dubrova~ka kwi-
èvnost. U svojim po~ecima ona nije samonikla, nego je nastala i razvijala
se na predradwama crkvene glagoqske kwièvnosti u zapadnoj Hrvatskoj,
napose na otoku Krku. U hrvatskoj glagoqskoj kwièvnosti izra|eni su pje-
sni~ki jezik i pjesni~ki oblici u 10. i 11. st., dok je dubrova~ka vlastela jo{
ve}inom govorila dalmatinsko-romanskim jezikom. Pjesni~ko blago hrvat-
ske glagoqa{ke kwièvnosti u Dubrovnik su prenijeli sve}enici glagoqa-
{i svjetovni i redovni, zvani “}irilice” po Sv. ]irilu, po~etniku glagoq-
ske slu`be Bo`je. Na prve dubrova~ke pjesnike djelovala je i svjetovna hr-
vatska kwièvnost iz zapadnih hrvatskih krajeva, napose iz Splita i Hva-
ra. Tu se hrvatsko svjetovno pjesni{tvo najprije razvilo, budu}i da je bilo
najbliè àri{tima glagoqske kwièvnosti u sjevernim jadranskim oto-
cima. Me|utim, ve} u po~etku 16. st. Dubrov~ani preuzimqu vodstvo u hrvat-
skom kwièvnom stvarawu. Tada je u Dubrovniku i vlastela op}enito govo-
rila hrvatski i samo jo{ pokoji starac znao je stari dalmatinsko-romanski
jezik... I u cvatu dubrova~ke kwièvnosti pjesnici odràvaju veze sa zapad-
nim hrvatskim pjesnicima: svoja djela izmjeni~no ~itaju i jedan na drugoga
utje~e. I jedni i drugi bili su svijesni svoga hrvatstva i to su u svojim pje-
smama isticali.” (str. 165-166.) Me|utim, od tog hrvatstva u Dubrovniku ni-
kad ni{ta nije bilo, ali su Dubrov~ani bili zaneseni slovenstvom, idejom
slovenskog narodnog jedinstva na podlozi katoli~anstva, s bosanskim dija-
lektom kao zajedni~kim kwièvnim jezikom i srpskom }irilicom kao na-
cionalnim pismom. A ako je nekad neko od dubrova~kih kwièvnika uop{te
345
pomenuo Hrvate, poput Vladislava Men~eti}a (1600-1666.) koji je jednu svo-
ju pesmu posvetio hrvatskom banu i zavereniku Petru Zriwskom, onda je to
redovno bilo u funkciji ideje o sveslovenskoj uzajamnosti.
Ose}aju}i da mu je teza o navodnom dubrova~kom hrvatstvu, ako se na
trenutak zanemari katoli~ki faktor i fratarsko praznoslovqe, na veoma
slabim, staklenim nogama, Mandi}u je veoma va`no da kategori~ki porek-
ne srpski faktor u dubrova~kom literarnom identitetu. “Srbi nijesu ima-
li nikakva udjela u postanku i razvoju dubrova~ke kwièvnosti. Do 18. st.
Srbi uop}e nisu imali prave kwièvnosti. Sve srpsko pisawe do toga doba
sastojalo se u nekim prijevodima iz bizantskoga i bugarskoga jezika, ve}i-
nom crkvenoga i pou~noga zna~aja; zatim u prijepisima, a od g. 1494. i tiska-
wu crkvenih “trebnika”, molitvenika i liturgijara. To srpsko pisawe nije
ni u ~emu utjecalo na razvoj dubrova~ke kwièvnosti, a niti je ta utjecala
na srpsko pisawe. Suvremeni nosioci srpske pismenosti, pravoslavni ka-
lu|eri, odgojeni u isto~noj liturgiji i u bizantskom duhu, nijesu se zanima-
li za dubrova~ku kwièvnost, koja je bila zapadna i katoli~ka. Suvremeni
Srbi nijesu katoli~ki Dubrovnik smatrali srpskim gradom, niti su o we-
mu i wegovoj povijesti pisali u svojim qetopisima i zgodovinarima.” (str.
168.) Srbi su svojim stalnim prilivom postepeno mewali dubrova~ku et-
ni~ku strukturu, a svi istorijski motivi stare dubrova~ke kwièvnosti
uglavnom prikazuju srpsku pro{lost, {to je najboqi dokaz nacionalne sa-
moindentifikacije wihovih autora. I srpska kwièvnost do osamnaestog
veka neuporedivo je bogatija od hrvatske. Dubrova~ka kwièvnost jeste bi-
la zapadna i katoli~ka, ali nipo~emu nije bila hrvatska. A {to se savreme-
nih Srba ti~e, wihovoj vlasteli je Dubrovnik ~esto sluìo kao dragoceno
uto~i{te, diplomatski posrednik i nezamewiv trgova~ki partner. Za Hr-
vate ni prvo, ni drugo, ni tre}e – jednostavno nikakvih zna~ajnijih konta-
kata nije bilo.
b) Preure|ivawe srpske najranije istorije
Ina~e, za Srbe Mandi} tvrdi da za prvih pet vekova wihove balkanske
istorije nema nikakvih dokumenata. Logika je jednostavna. Ono {to mi je
neugodno jer protivre~i mom konceptu, najboqe je da proglasim da uop{te
ne postoji. Zato opet pribegava o~iglednim laìma i ogoqenim falsifi-
katima, pa kaè: “U starom hrvatskom djelu “Metodos” sa~uvana je vijest, da
je Ra{ka na duvawskom saboru g. 753. bila u sastavu hrvatske dràve. Po svoj
prilici, Ra{ka se u drugoj ~etvrti 8. st. stavila pod okriqe hrvatske drà-
ve, da se za{titi od Avara, koji su ponovno oja~ali nakon poraza g. 626-635.,
ili od Bugara, koji su do{li na Balkan g. 681. i u drugoj ~etvrti 8. st. po~e-
li provaqivati u sredwi i sjeverozapadni Balkan. Kako moramo zakqu~i-
ti iz bijega Qudevita Posavskoga u Ra{ku g. 822. tada Ra{ka nije bila u sa-
stavu hrvatske dràve, niti je priznavala vrhovni{tvo Karla Velikoga,
kojega Hrvati priznaju od g. 803. Najvjerojatnije je, da su se Srbi odcijepili
od Hrvata i priznali vrhovni{tvo bizantskoga cara Nicefora I (802-811.),
kada je taj g. 805/6. uspostavio kopnenu vezu izme|u Bizanta i Dra~a i Hrva-
tima oteo stari Ilirik.” (str. 169-170.) Kada se Mandi} upla{i sopstvenog
preterivawa u laìma, falsifikatima i pseudonau~nim konstrukcijama,
346
onda pribegava izrazima “verovatno”, “po svoj prilici”, “najvjerojatnije”,
“kako moramo zakqu~iti” itd. Ne samo da je duvawski sabor sasvim izmi-
{qen, nego Ra{ka nikada nije bila u okriqu nikakve hrvatske dràve, pa
~ak nije s wom neposredno ni grani~ila. Qudevit Posavski nikada u svom
ìvotu nije bio u Ra{koj. On je iz Siska prebegao Srbima, ali negde veoma
blizu, samo {to je pre{ao preko Save ili Une.
Krajwe je sme{no kako Mandi} hrvatizuje staru srpsku istoriju. Tako
pi{e: “Uz pomo} i pod vrhovni{tvom Bizanta âslav je sredio i u~vrstio
Ra{ku. God. 944. za dinasti~kih borba u Hrvatskoj âslav je zauzeo Crvenu
Hrvatsku, Bosnu i tri ùpe Bijele Hrvatske. Zadwih godina cara K. Por-
firogeneta (+ 959.) âslav je Ra{ku osamostalio od Bizanta, ali je domalo
poginuo u borbama s Mayarima. Na to su Hrvati Bosnu i druge hrvatske ze-
mqe oslobodili od Srba i ponovno ujedinili s Hrvatskom.” (str. 175.) Da-
qe kazuje: “Za svoje vlade u Ra{koj Bugari su potpuno istrijebili sve ~la-
nove stare srpske vladarske obiteqi. God. 1036-42. Dobroslav, zvan Stjepan
Vojislav, ~lan stare hrvatske dukqanske obiteqi, pobunio je i oslobodio
Dukqu i Ra{ku. On je sebe smatrao zakonitim ba{tinikom izumrle srpske
velikoùpanske obiteqi, jer je po majci bio unuk zadwega srpskoga veliko-
ga ùpana Qutomira.” (str. 176.) U skladu s tim, “novi politi~ki ìvot u
Ra{koj po~iwe s Bodinom (1081-1101.), kraqem sredovje~ne hrvatske Duk-
qe.” (str. 176.) Za ~uvenog Srbina Belo{a, sina srpskog velikog ùpana
Uro{a I, koji je do{ao u Ugarsku sa sestrom Jelenom, udatom za ugarskog kra-
qa Belu II, Mandi} veli: “Taj je u Ugarskoj vr{io palatinsku slu`bu, a u Hr-
vatskoj je bio dugo banom, gdje su ga smatrali svojim kao unuka hrvatskoga
plemi}a Marka iz Ribnice u Dukqi.” (str. 177.) U svakom slu~aju, “za prvih
petsto godina Srbi su ìvjeli u sredwem Balkanu redovito pod tu|om vla-
sti: Bizantinaca, Bugara i Hrvata.” (str. 179.) Po Mandi}u i Stefan Nema-
wa je nesumwivo hrvatskog porekla, ali je uneo “u srpsku povijest osvaja~ki
duh, koji srpsku dràvu pro{iruje i gradi, uklapaju}i u wu tu|e dràvne
prostore i razne narodne skupine.” (str. 179.) Pa i odakle uop{te Srbima
osvaja~ki duh ako im ga nisu Hrvati udahnuli. Kako se Stefan prvoven~ani
potpisivao kao gospodar “sve srpske zemqe i Diokleje i Dalmacije i Travu-
nije i Humske zemqe”, Mandi} samouvereno zakqu~uje da “sva srpska zemqa
jest etni~ka Srbija, naime stara sredwevjekovna Ra{ka; ostale zemqe: Dukqa,
Dalmacija i Humska zemqa su osvojene hrvatske pokrajine.” (str. 181.) Po-
red toga, “Srpska samoupravna crkva postat }e mo}no sredstvo, koje }e Srp-
stvo {iriti u okolnim nesrpskim zemqama.” (str. 183.)
Sama ~iwenica, koju Mandi} pomiwe, da se srpski vladar Stefan Du-
{an proglasio carem samodr{cem Srba, Grka, Bugara i Arbanasa, nije mu
bila dovoqna da se upita za{to se u toj vladarskoj tituli uop{te ne pomi-
wu Hrvati, ako je wen nosilac ve} uveliko vladao brojnim hrvatskim teri-
torijama i ogromnom masom hrvatskog stanovni{tva. Me|utim, nailazimo
na novu konstrukciju kojom Mandi} poku{ava opovrgnuti ~iwenicu da je
Du{an vladao sve do reke Cetine, pa ~ak i boravio u Omi{u. “U Zahumqu,
koje je smatrao svojom zemqom, u vi{e mjesta ostavio je svoje posade, ali su
mjesni Hrvati, pomognuti ~etama bosanskoga bana Stjepana II Kotromani}a,
347
ta mjesta iste godine oslobodili, kada je Du{an morao oti}i na istok, da su-
zbije bizantsku vojsku, koja je bila provalila u Tesaliju.” (str. 186.) Na osno-
vu toga Mandi} zakqu~uje: “Zato je povijesno neispravno Du{anovo carstvo
protezati na Zahumqe i jadransko primorje do Cetine. Du{anovo carstvo
na zapad nije se protezalo daqe od Travuwe i Konavqa.” (str. 186.) Nakon
Du{anove smrti i po~etka dràvnog raspada, “u Zeti, gdje je jo{ bila jaka
katoli~ka vjera i dràvna svijest stare Crvene Hrvatske, doma}i Hrvati
Bal{i}i proglasili su neovisnost od Srbije.” (str. 187.)
v) Plansko prenagla{avawe vla{ke komponente
u srpskom etni~kom bi}u
Uskoke Mandi} naziva Hrvatima katolicima koji su po padu Bosne pre-
begli “na zapad u slobodne hrvatske zemqe”. Vlahe koji su sluìli u pomo}-
nim turskim i pograni~nim trupama on smatra neslovenskim Vlasima pra-
voslavne vere, iako je istorijski neosporno da se taj naziv Vlah nije kori-
stio za ozna~avawe etni~ke pripadnosti nego dru{tvenog statusa qudi ko-
ji nisu podlegali kmetskom poloàju. Uostalom, svi su ti Vlasi govorili
srpskim, {to zna~i {tokavskim jezikom. Mandi} pi{e da je 1629. “hrvatski
sabor novodo{le Vlahe izjedna~io s niìm hrvatskim plemstvom i u~inio
ih slobodnim i punopravnim dràvqanima Hrvatske. Nagovoreni od
austrijskih grani~arskih zapovjednika, Vlasi to nijesu prihvatili. Mjesto
skladnoga suìvqewa i suradwe s hrvatskim narodom, koji ih je primao u
svoju sredinu kao slobodne i punopravne dràvqane, Vlasi su odabrali slu-
ìti tu|incima na stvarnu i trajnu {tetu svoju i hrvatskoga naroda.” (str.
212.) Kritikuju}i Ferdu [i{i}a, koji je poistovetio te Vlahe, doseqene u
Hrvatsku i Slavoniju, sa Srbima, Mandi} u posebnoj napomeni tvrdi da to
“nije ispravno. Vlasi, kada su se u 16. i 17. st. doseqavali u hrvatske zemqe,
bili su svijesni svoga vla{koga etni~kog podrijetla i nijesu se priznavali
Srbima. I tada{wi slu`beni izvori dobro razlikuju “Vlahe” od “Ra{ana”
ili Srba.” (str. 212.) Povodom poveqe koju je Ferdinand II izdao 1630. dose-
qenim Vlasima da oni kao kraji{ki vojnici ne}e biti podlo`ni hrvatsko-
slavonskim velika{ima, niti pravno podlegati banu i plemi}skom saboru,
on kaè: “Odsada }e vojna krajina i doseqeni Vlasi postati te{ka briga hr-
vatskih sabora i velika zapreka u o~uvawu starih hrvatskih prava i odrà-
wu hrvatske dràvne samostalnosti. Iznimno stawe Vlaha i postojawe voj-
nih krajina neovisno od redovite uprave hrvatskih zemaqa, Hrvati nijesu
nigda odobrili. Na zahtjev hrvatskih sabora i zajedni~kih ugarsko-hrvat-
skih izbornih sabora u Poùnu, novi vladari Habzburgovci u krunidbenim
zavjernicama g. 1608., 1618., 1637. i 1657. zakletvom su se obvezivali da }e po-
{tivati stara prava i ustav kraqevine Hrvatske i uspostaviti punu vlast
hrvatskoga bana od Drave do Jadrana. Prema tome, opstanak iznimnoga sta-
wa vojnih krajina i Vlaha ispod redovite vlasti hrvatskoga sabora i bana
bilo je ustavno nasiqe i nezakonita samovoqa kraqeva.” (str. 213.)
Obja{wavaju}i motive aktera zavere Zrinskih i Frankopana, Mandi}
konstatuje: “Neispuwavawe krunidbenih obveza, postojawe vojne krajine na
{tetu hrvatske samouprave; bahatost, obijest i ne}udore|e mnogih austrij-
skih kraji{kih ~asnika jako su umawivali ugled Habzburgovaca i odanost
348
Hrvata prema wima.” (str. 213.) Nastoje}i po svaku cenu za~etnika zavere
hrvatsko-slavenskog bana Nikolu Zrinskog Mla|eg prikazati kao “osvedo-
~enog Hrvata”, iako je re~ o jednom od najboqih tada{wih ma|arskih pesni-
ka, Mandi} kaè da je on u nameri “da pokaè prijateqstvo prema Mayari-
ma i da ih pridobije za borbu protiv centralizma i Turaka, pjevao pjesme na
mayarskom jeziku.” (str. 214.) Svestan da je te{ko objasniti etni~ki karak-
ter stanovni{tva u Hrvatskoj i Slavoniji nakon wihovog preotimawa od
Turaka, s obzirom da ih je pre nekoliko vekova hrvatsko i slavonsko stanov-
ni{tvo masovno napustilo, Mandi} opet pribegava faktoru bosanskih ka-
tolika. On navodi da je jedna od glavnih posledica neuspeha carske vojske da
i Bosnu otme Turcima da se od g. 1686. do 1718. iselilo iz Bosne preko sto
tisu}a Hrvata katolika. Istina, tim su bosansko-hercegova~ki iseqenici
sa~uvali Slavoniju od germanizacije i jadranske krajeve od romanizacije,
ali su jako ispraznili {iroka podru~ja po svoj Bosni, a napose u “Turskoj
Hrvatskoj”, kamo }e se kasnije doseliti veliki broj nehrvatskog ìvqa.”
(str. 217.) S druge strane, “u nekim krajevima kopnene Dalmacije i na jadran-
skim otocima za turskih ratova staro hrvatsko pu~anstvo izginulo je ili
pobjeglo u druge zemqe, ali te su napu{tene krajeve ponovno naselili Hr-
vati iz Bosne i Hercegovine i drugih krajeva, koji su izbjegli ispod turske
vlasti.” (str. 219.)
Prenebregavaju}i ~iwenicu da mi Srbi ne samo da nikada nismo pri-
krivali, nego smo se uvek ponosili zna~ajnom vla{kom komponentom u na-
{em etni~kom bi}u, koja nas je dodatno oplemenila i slovenskom krvotoku
ulila sveù i zdravu krv, Mandi} neprekidno prenagla{ava vla{ko pita-
we, vaqda o~ekuju}i da }e nas uvrediti svojim tvrdwama da su Kara|or|e i
Nikola Pa{i} izvornog vla{kog porekla. Staro romansko stanovni{tvo
koje su zatekli na{i preci nisu pobili, nego asimilovali, dok su Hrvati
asimilovali i poprili~an broj Avara. Zato se kod nas Srba i danas mogu
prepoznati vla{ke romanske karakterne crte, a kod Hrvata avarske. Kod
pravih Hrvata, a ne kod Srba katolika koji se danas izja{wavaju za Hrvate.
Iako ni to ne bi bio nikakav problem, Vlasi ipak nisu bili “tamnocrne pu-
ti” (str. 245.), kako tvrdi Mandi}, nego qudi romanske civilizacije, ne{to
tamnije boje koè i kose u odnosu na izrazito bele i plavokose Slovene. Mi
smo Srbi i èleli malo da potamnimo. Zato smo se intenzivno sun~ali i
jo{ intenzivnije me{ali sa Vlasima, razvijaju}i me|usobno krvno srod-
stvo. Zato je naziv “Vlah” me|u Srbima vrlo brzo izgubio etni~ko zna~ewe
i postao socijalna odrednica za slobodne seqake-sto~are, pa pod Turcima
slobodne hri{}ane-pomo}ne vojnike. I sam Mandi} navodi da su Mle~ani
od petnaestog veka Vlasima ili Morovlasima nazivali kompletno seqa~ko
stanovni{tvo u zale|u jadranskih gradova. “Poqaci zovu Vlasima pravo-
slavne Ukrajince, a Hrvati sve Srbe, napose one tamnocrne koè.” (str. 246.)
Neverovatno je koliko se Mandi} trudi da dokaè da su Vlasi izvorno
Ccrnci, kao da je to neka moralno, rasno ili politi~ki diskvalifikuju}a
odrednica. Veoma mu je va`no da kaè kako “Vlasi nijesu bili Slaveni, kao
i to da ne mogu potjecati od starih balkanskih naroda Ilira i Tra~ana, jer
su ti imali bijelu boju lica. Postanak pak Vlaha vaqa traìti u nekoj pot-
349
puno ili napola crnoj rasi. Da praroditeqi Vlaha nijesu bili crne ili ja-
ko zatvorene mrke boje, oni ne bi mogli dati tamnomrku boju dana{wim svo-
jim potomcima na Balkanu i drugdje.” (str. 246.) U svojoj rasnoj netrpeqivo-
sti Mandi} ide tako daleko da dokazuje kako su Vlasi potomci nekada{wih
rimskih vojnika iz Mauritanije. A nama dana{wim Srbima nimalo ne sme-
ta ako u svojim venama imamo i krvi afri~kih naroda. Ali Mandi} najgr|e
laè kad tvrdi da su se Srbi ustru~avali od bra~nih veza sa Vlasima, impu-
tiraju}i im tako rasne predrasude. “Tamnocrna put i druge tjelesne osobi-
ne Vlaha bile su toliko zazorne Bugarima i Srbima, me|u kojima su Vlasi
ve}inom ìvjeli, da s wima nijesu htjeli sklapati ènidbe, ni stvarati
obiteqske zajednice.” (str. 251.) A kako su onda Srbi te Vlahe na kraju asi-
milovali?
Mandi}u je veoma va`no da naglasi kako “u rimsko doba nije bilo maur-
skih kolonija u dana{wim hrvatskim zemqama.” (str. 252.) Oni su tamo do-
{li mnogo kasnije, u sve ve}em broju, kao da su ih Srbi namerno poslali da
potisnu Hrvate. “Zbog velikog broja Vlaha, koji su se naravnim prirastom
i bijegom pred Turcima bili znatno umnoìli, krajevi ispod velebitskog
gorja od Obrovca do Sewa zvali su se u 16. st. “Morovla{ka”, a more izme|u
kopna i otoka: Morla{ki kanal.” (str. 255.) Pa ipak, pored svih predrasu-
da, “izme|u Hrvata i Vlaha do dolaska Turaka vlada dràvno jedinstvo i qu-
bav prema zajedni~koj domovini Hrvatskoj, ali potpuna krvna, obiteqska
odijeqenost. Sredwevjekovni Vlasi u zapadnim i isto~nim krajevima bili
su katoli~ke vjere. U ku}ama su govorili svojim romanskim jezikom, ali u
javnom ìvotu upotrebqavali su hrvatski jezik onoga narje~ja i govora, ko-
jim su Hrvati govorili u onom kraju, u kojemu su ìvjele pojedine skupine
Vlaha.” (str. 255.) To bi vaqda zna~ilo da su Vlasi govorili ~akavski, kaj-
kavski i {tokavski, odnosno hrvatskim, slovena~kim i srpskim jezikom ko-
ji se naziva jedinstvenim hrvatskim jezikom. Iako se u strahu od Turaka po-
prili~an broj Vlaha selio na zapad, prema Mandi}u, “ogromna ve}ina Vla-
ha, i pravoslavnih u sredwem Balkanu i katoli~kih u Hercegovini i Du-
kqi, s veseqem je prihvatila novo stawe, tursku upravu, koja im je po {iro-
kim prostorima osiguravala slobodu kretawa sa stokom i stavqala u izgled
boqi dru{tveni poloàj.” (str. 256.) [to se Hercegovine ti~e, “kada je u
drugoj polovini 16. st. u tim krajevima nestalo katoli~kih ùpa i sve}eni-
ka, katoli~ki Vlasi pre{li su na islam, a ve}im dijelom na pravoslavqe.
U sredwem i zapadnom dijelu Zahumqa Vlasi su ostali katolici i s vreme-
nom se etni~ki stopili s doma}im katolicima Hrvatima.” (str. 257.) Man-
di} detaqno navodi kako su Turci veliki broj Vlaha naseqavali na svim no-
voosvojenim prostorima. Kad su, na primer, Turci pravoslavne Vlahe iz is-
to~ne Hercegovine naselili u biha}kom kraju, oni su, po Mandi}u, doneli
“hercegova~ko-dukqanski ijekavski govor hrvatskoga jezika, koji }e s vre-
menom primiti i Vlasi romanskoga govora, koji su do{li u ove krajeve iz
smederevskoga sanyakata.” (str. 258.)
Krajem {esnaestoga veka Vlasi, kako nastavqa Mandi}, u sve ve}em
broju napu{taju tursku i prelaze na austrijsku teritoriju. Za svoju tvrdwu da
su ti doseqeni Vlasi jo{ uvek govorili romanski jezik, Mandi} kao
350
kqu~ni argument navodi ~iwenicu “{to Vlasi, koji su dolazili u hrvatske
zemqe iz Srbije, nigdje nijesu stvorili ni mali oto~i} srpske ekavice, ne-
go su primili {tokavsku ikavicu i ijekavicu, koju su na{li u hrvatskim ze-
mqama.” (str. 269.) A {to onda nisu primili zate~enu ~akav{tinu i kajkav-
{tinu, koje su jedine postojale u Hrvatskoj i Slavoniji do dolaska Srba? I
kako to da im nije nametnuta hrvatska nacionalna svest, nego ba{ srpska?
Ovako to Mandi} obja{wava: “U hrvatske zemqe dolaze pravoslavni Vlasi
u turskoj vojnoj slu`bi iz srpskih zemaqa, po~ev{i s padom Bosne (1463.) i
daqe. Prate ih pravoslavni sve}enici i kalu|eri, koji su ovisili o vladi-
kama u Dabru i Mile{evu, a ovi od srpskih patrijarha u Pe}i. I upravo ovi
srpski popovi i kalu|eri u slu`bi neslovenskih Vlaha, istovjetuju}i pra-
voslavnu vjeru sa srpskom narodno{}u, donose srpsko ime u Bosnu i Herce-
govinu, a od konca 16. st. prenose ga i u slobodne hrvatske zemqe (banovinu)
i u Dalmaciju. I tako jo{ od 16. st., iako rijetko, susre}emo nazive Vlaha
“srpske vjere”, koji se, dapa~e, nazivqu i Srbima. Srpski kalu|eri, prose}i
po Rusiji, srpsko su ime protezali u Hrvatskoj sve dotle, dokle su dopirale
naseobine prebjeglih turskih Vlaha filuryija. Vlasi su ipak u hrvatskim
zemqama sve do konca 18. st. bili svijesni svoje etni~ke posebnosti i raz-
like od drugih naroda. Istom po~etkom 19. st., kada se na Balkanu stvaraju
poluslobodne i slobodne dràve srpska, gr~ka i bugarska, potomci negda-
{wih Maurovlaha napu{taju svoju vla{ku etni~ku posebnost i pretapaju se
u narode navedenih dràva. Sustavni rad za posrbqewe neslavenskih Vlaha
i pravoslavnih Hrvata u hrvatskim zemqama, a tim i postanak Srba u tim
krajevima, po~iwe s “Na~ertanijem” Ilije Gara{anina, g. 1844., a napose s
osnutkom srpskoga odbora u Biogradu g. 1862., koji je sebi uzeo za zada}u da
u duhu “Na~ertanija” {iri srpsko ime i utjecaj u susjednim turskim i
austrijskim zemqama.” (str. 270-271.)
Kako samo Mandi} veze pri~u da je pod tim uticajem iste godine u Sa-
rajevu osnovan “srpski odbor pod vodstvom pravoslavnoga sve}enika Bogo-
quba Petranovi}a. Dru{tvo je etni~ko ime Vlaha proglasilo podrugqi-
vim i uzelo za zada}u da mjesto naziva “Vlasi” i “hri{}ani”, kako su se do-
tle redovito zvali pravoslavni u Bosni i Hercegovini, uvede srpsko ime.
Rad oko posrbqewa Vlaha i drugih pravoslavnih osobito je bio ìv za bo-
sansko-hercegova~koga ustanka 1875-1878., te prvih godina austro-ugarske
uprave u Bosni i Hercegovini (1878-1918.). Srpstvo se {irilo putem pro-
pagandnih odbora, pravoslavnim konfesionalnim {kolama, {tipendijama
na visokim {kolama, {tampom, pjeva~kim i {portskim dru{tvima (So-
kol). Posebno je bilo aktivno pravoslavno sve}enstvo, koje je uìvalo ve-
lik ugled me|u pravoslavnim vjernicima. U Hrvatskoj i Dalmaciji pod utje-
cajem narodnoga duha i ilirskoga pokreta pravoslavni (potomci Vlaha i
drugi) su se ve}inom osje}ali jedno s Hrvatima i borili se za ujediwewe
svih hrvatskih zemaqa u jednu hrvatsku dràvu. Ban Kuen-Hedervari (1883-
1903.) me|u hrvatskim pravoslavnima {irio je srpsko ime i svijest, da ih
odijeli od Hrvata i u~ini svojim oru|em u borbi protiv hrvatskih dràv-
nih prava i slobo{tina. Ipak sve do g. 1918. mnogo se pravoslavnih u Hrvat-
skoj priznavalo Hrvatima. Tako pjesnik Petar Preradovi}, general Boro-
351
jevi}, M. Mihaqevi} i drugi. God. 1871., kada je zaneseni hrvatski rodoqub
Eugen Kvaternik podigao ustanak u Rakovici, da Hrvatsku oslobodi od
“{vapsko-mayarskog gospodstva” i uspostavi slobodnu dràvu Hrvatsku, ve-
}ina wegovih ustanika bila je pravoslavne vjere. Istom za prve i druge Ju-
goslavije hrvatski pravoslavci se ve}inom priznaju Srbima. Prema na{im
istraìvawima, dana{wi Srbi u Bosni i Hercegovini potje~u: 32-35% od
pravoslavnih Hrvata, 50-52% od neslavenskih Vlaha, 6-7% od posrbqenih
Bugara, Grka, Armenaca i Albanaca, 8-10% od pravih etni~kih Srba, koji
su do{li u ove zemqe ve}inom za austro-ugarske uprave i za dviju Jugoslavi-
ja.” (str. 271-272.) Nevoqno priznaju}i da su se “pravi” Srbi naseqavali u
Boku Kotorsku, Srem i isto~nu Slavoniju, Mandi} opet nastavqa sa svojim
nebulozama: “U druge hrvatske zemqe malo se etni~kih Srba doselilo pri-
je g. 1918. U sjeverozapadnoj Dalmaciji, u Lici, Kordunu i Baniji od dana-
{wih Srba wih preko dvije tre}ine (66-60%) potje~e od pravoslavnih ne-
slavenskih Vlaha, koji su s Turcima do{li u te krajeve preko Bosne i Sla-
vonije. Oko jedne ~etvrtine tih Srba vu~e lozu od pravoslavnih Hrvata:
“predavaca”, “Slavonaca”, doma}ih Hrvata ~akavaca i kajkavaca u vojnim
krajinama, te popravoslavqenih Hrvata ijekavaca iz isto~ne Hercegovine
i sredovje~ne Dukqe. Najvi{e 2-3% od tih potje~u od pravih etni~kih Sr-
ba.” (str. 272-273.)
Sasvim u skladu s tim konstrukcijama su i Mandi}eve teze o prelazu
zna~ajnog broja hrvatskih katolika na pravoslavnu veru. “U jugoisto~nim
hrvatskim krajevima, u Travuwi i sredwovjekovnoj Dukqi, jo{ za Nemawi-
}a bio je jedan dio Hrvata katolika silom preveden na pravoslavqe time, da
su katoli~ki biskupi, sve}enici i redovnici bili protjerani i na wihova
mjesta postavqeni pravoslavni popovi i kalu|eri. Daleko ve}i, i to veoma
zna~ajan broj Hrvata katolika po svoj Bosni i Hercegovini, pre{ao je na
pravoslavqe za turske vladavine (1463-1878.). Glavni uzrok tome bio je ma-
wak katoli~koga du{obrizni~kog sve}enstva. Naime, prije nego bi Turci
zauzeli koji kraj, katoli~ko sve}enstvo, svjetovno i redovno, bjeàlo bi iz
zemqe s jednim dijelom doma}ega pu~anstva. S Hrvatima katolicima, koji
nijesu htjeli napustiti djedovinsku zemqu, ostali su samo frawevci i ovdje
onde po koji pop glagoqa{. Ali i jednih i drugih bilo je nedovoqno, osobi-
to poslije g. 1524., kada su bili poru{eni gotovo svi fraweva~ki samosta-
ni u turskoj Bosni. Posebno je bio velik mawak katoli~koga sve}enstva u
trebiwskoj biskupiji, u isto~noj Bosni i u Turskoj Hrvatskoj izme|u Vrba-
sa i Une. Daqwi uzrok prijelaza Hrvata katolika na pravoslavqe bio je du-
gotrajni pritisak srpskih i carigradskih patrijarha, wihovih vladika, po-
pova i kalu|era. Ovdje ondje i sami su katolici svojevoqno prelazili na
pravoslavqe, da se za{tite od turskih progona i ostanu kr{}anima, iako
druge vjeroispovijesti. Kada je uveden novi gregorijevski kalendar u Bosni
g. 1590., neki je broj katolika pre{ao na pravoslavqe, da ostanu u “staroj vje-
ri.” (str. 262-263.)
I po ovom pitawu Mandi} opet unosi rasni momenat razlikovawa na-
vode}i kako je na podru~ju izme|u Une i Vrbasa u toku velikih borbi {esna-
estog veka “veliki dio tamo{wih Hrvata izginuo, ili je bio odveden u rop-
352
stvo ili se iselio u slobodne hrvatske krajeve. Znatan je ipak dio Hrvata
katolika ostao na djedovinskim ogwi{tima i pre{ao na islam i pravosla-
vqe. Dana{wi pravoslavni u tim krajevima tamnomrke boje lica potje~u od
neslavenskih etni~kih Vlaha, koje su Turci doveli iz Staroga Vlaha, dur-
mitorskih planina i isto~ne Hercegovine; oni pak svijetloga rumenoga li-
ca i s plavim o~ima i kosom potomci su doma}ih Hrvata katolika, koji su
za turskih vremena pre{li na pravoslavqe. To potvr|uje i predaja mnogih
tamo{wih pravoslavnih obiteqi, koje tvrde da su starinci u tim krajevi-
ma, kakvi su bili samo Hrvati katolici.” (str. 266.) S druge strane, “i ~i-
wenica da dana{wi pravoslavci u Dalmaciji ìve poglavito na sjedi{ti-
ma starih hrvatskih Vlaha oko Obrovca, Benkovca, Knina i Vrlike, govori
nam da su se stari Vlasi katolici i u tim krajevima pomije{ali s novim
turskim filur{kim Vlasima i pre{li na pravoslavqe, kada su Turci zau-
zeli te predjele. Neki potomci tih starih hrvatskih Vlaha odràli su do
danas ikavski govor. I ~akavsko narje~je jednoga dijela @umber~ana svjedo-
~i nam da su sewski uskoci katolici, ~akavskoga narje~ja, koji su g. 1617. bi-
li naseqeni u @umberku, s vremenom pre{li na isto~ni obred i uniju.”
(str. 268.)
U sferi lingvistike Dominik Mandi} je “stru~wak” neverovatnog,
prosto neprirodnog kalibra. On ovako rezonuje: “[tokavsko narje~je dije-
li se na tri govora: ekavsko, ikavsko i ijekavsko. Srbi, kada su s Labe do{li
na Balkan, nijesu govorili {tokavski, nego zapadnim slavonskim jezikom,
kojim danas govore Luì~ki Srbi. Srbi, kao i Bugari, {tokavsku ekav{ti-
nu primili su od Slavena prve selidbe, u koje su se utopili kao mawina. Hr-
vati su sa sjevera donijeli ~akavsko narje~je ikavskoga, ekavskoga i jekav-
skoga govora. U isto~nom dijelu svoga narodnoga prostora, u sredwovjekov-
noj Dukqi, Travuwi, isto~nom Zahumqu i isto~noj Bosni, Hrvati ~akavski
ikavci stopili su se sa {tokavskim ikavcima i stvorili ijekavsko narje~-
je. U sredwem dijelu svoga narodnoga prostora, u sredovje~noj Bosni i zapad-
nom Zahumqu, Hrvati ~akavci su se slili u jedno sa Slavenima {tokavskim
ikavcima prve selidbe. Kako je Hrvata na tom podru~ju bio znatan broj, oni
su u {tokavsku ikavicu sna`no utisnuli duh i rje~nik ~akav{tine i zapra-
vo stvorili novo narje~je {tokavsko-~akavsko. Srbi nijesu nigdje i nigda
govorili {tokavskom ikavicom. Gdje su ti govori pomije{ani s ~akav{ti-
nom, kao u Bosni i Hercegovini, tu su od starine ìvjeli Hrvati i te su ze-
mqe hrvatske. Pu~anstvo u BiH, iako je tijekom vremena i pod raznim pri-
likama mijewalo vjeru, uvijek je u svojoj ve}ini etni~ki ostalo hrvatsko. Od
tih hrvatskih starosjedilaca potje~e preko 90% svih dana{wih Hrvata ka-
tolika i muslimana. Etni~ki Srbi nisu se doselili u dana{wu Bosnu i
Hercegovinu kod svoga dolaska s Labe, niti se moè povijesno dokazati da
ih se kasnije doselila koja ja~a skupina. Dana{wi Srbi u tim pokrajinama
u velikoj ve}ini potje~u od pravoslavnih neslavenskih Vlaha, koje su Tur-
ci doveli za svoga vladawa. Do be~kih ratova (1683-1699.) pravoslavci u
BiH nijesu ~inili vi{e od 12-15% od sveukupnoga stanovni{tva. Istom,
kada je za velikih zaraznih bolesti 1782/83., a napose za druge kuge 1813-
1817., pomro velik dio muslimana seqaka, i na wihova kmetska seli{ta
353
bili dovedeni pravoslavni iz sjeverozapadne Crne Gore i Like, pravoslavci
su postali najja~a vjerska skupina, ali uvijek apsolutna mawina prema do-
ma}im starosjediocima Hrvatima katolicima i muslimanima.” (str. 283-284.)
Vrlo je interesantno kako Mandi} shvata srpska statusna prava na te-
ritorijama koje su, navodno, naknadno naselili. “Poloàj doseqene pravo-
slavne mawine u BiH, koja je u 19. i 20. st. bila posrbqena, sli~an je polo-
àju crnaca u Saveznim Ameri~kim Dràvama (SAD = USA). Crnci, dose-
qeni iz Afrike, ~ine danas u vi{e ju`nih ameri~kih dràva velik posto-
tak pu~anstva, a u Va{ingtonu, D.S., i apsolutnu ve}inu. Oni imaju u SAD
pravo na sva qudska i gra|anska prava, kao i drugi ameri~ki gra|ani, ali
nemaju prava traìti da koju ameri~ku dràvu odcijepe od SAD i pripoje
Nigeriji ili kojoj drugoj afri~koj dràvi. Tako i potomci doseqenih Vla-
ha u BiH imaju pravo uìvati sva gra|anska prava u novoj domovini, koja
uìvaju i hrvatski starosjedioci zemqe, da nesmetano slijede svoju pravo-
slavnu vjeru, da se sluè }irilicom, kwièvno{}u i drugim srpskim kul-
turnim tekovinama. Ali nemaju prava traìti da se BiH odcijepe od hrvat-
skoga povijesnoga i etni~koga prostora i pripoje srpskom dràvnom i et-
ni~kom prostoru. Prema tome, te`wa Srbije g. 1914. da Bosnu i Hercegovi-
nu ujedini sa Srbijom, nije bila osnovana na me|unarodnim pravnim i mo-
ralnim zasadama, nego je bila pohlepa za tu|im i povreda etni~kih prava
hrvatskoga naroda. Dosqedno tome, umorstvo prijestolonasqednika Frawe
Ferdinanda g. 1914. u Sarajevu, koje je organizirala srpska vojni~ka organi-
zacija “Ujediwewe ili smrt” na ~elu s Dragutinom Dimitrijevi}em Api-
som, bilo je pravi moralni zlo~in, koji se ne da opravdati teorijom da je mo-
ralno dopu{teno ubiti tiranina koji nasilno vlada ili ne dopu{ta ujedi-
wewe etni~kih i povijesnih dijelova jedne narodne bitnosti.” (str. 285-285.)
Ako su se Srbi utopili u zate~enu ekavsku slovensku ve}inu i nametnu-
li joj ime, morali su bar nekog traga ostaviti u navodnom zapadnosloven-
skom jeziku koji su doneli. Nedostatak tih tragova dokaz je da na srpskim
prostorima nije bilo isto~noslovenskog i zapadnoslovenskog me{awa, kao
i da su se Srbi na Balkanu pojavili kao isto~noslovenski narod, jezi~ki ve-
oma blizak na nekim prostorima zate~enim Isto~nim Slovenima. Hrvati
jesu do{li s ~akavskim jezikom, ali je veoma problemati~na teza da je taj ~a-
kavski pre doseqewa bio diferenciran na ikavski, ekavski i ijekavski.
Uostalom, ijekavski ~akavski nikada nije ni postojao. Na severu hrvatskih
podru~ja, u Istri i Kvarneru, govoren je ekavski ~akavski, verovatno pod
dejstvom susednog kajkavskog, dok je na hrvatskom jugu, u zale|u dalmatinskih
gradova govoren ikavski ~akavski, pod sna`nim uticajem susednog {tokav-
skog ikavskog. To je jedino razumno obja{wewe jer je ina~e hrvatski prostor
suvi{e mali i etni~ka masa veoma ograni~ena, da bi tako krupno lingvi-
sti~ko diferencirawe moglo biti rezultat prirodnog unutra{weg jezi~-
kog razvoja. Ne postoji apsolutno nijedan ozbiqan lingvista koji bi pri-
hvatio Mandi}evu tezu da je ijekavski {tokavski jezik nastao stapawem
~akavskih ijekavaca i {tokavskih ikavaca. [tokavsko-~akavsko nare~je ni-
kada nigde nije postojalo, a ako su se Hrvati i pojavili u izvesnom broju na
nekom {tokavskom podru~ju i u wega utopili unose}i mu i tragove ~akavi-
354
zma, to ne moè zna~iti da su oni te {tokavce asimilovali u Hrvate, nego
su Hrvati asimilovani i tako su izgubili svoja primarna nacionalna svoj-
stva. Aleksandar Beli} je dokazao da su Srbi jednim delom govorili ikav-
ski {tokavski, pa je prona{ao u wegovo vreme jo{ ìve tragove ikav{ti-
ne u Srbiji, u isto~nom Podriwu. Ali, najva`nije je da cela Ra{ka, dakle i
po Mandi}u nesumwivo srpska dràva, odvajkada govori ijekavski, a ne
ekavski. A to {to su Srbi posrbili Vlahe, Cincare i druge balkanske sta-
rince sluì na ponos srpskom narodu i ne moè biti nikakav argument za
nacionalnu diskvalifikaciju, osim u posuvra}enoj svesti i nakaradnoj ho-
moseksualnoj logici mr`wom zadojenog rimokatoli~kog fraweva~kog mo-
zga, ~ija verska netrpeqivost i iskqu~ivost vekovima predstavqa ideolo-
{ku podlogu svirepih zlo~ina.
Konstrui{u}i tezu po kojoj su skoro svi dana{wi Srbi maltene sto-
procentni Vlasi, Mandi} se upu{ta u svojevrsnu nakaradnu karakterologi-
ju Srba u kojoj dominira vla{ki karakter, a on ga, ne prikrivaju}i vlasti-
te rasisti~ke predrasude, ovako predstavqa: “Glavne odlike Vlaha, potoma-
ka rimskih veterana i sredwe i novovjekih ratnika, jesu: borbenost, reali-
sti~ko snalaèwe u novim, posebno te{kim prilikama; lako prilago|ewe
okolici, u koju do|u. U potrebi, oni su zadovoqni s malim. Tjelesno su iz-
dr`qivi, okretni i brzi. Vatreni su rodoqubi onoga naroda, kojemu se pri-
klone. To je posqedica vla{ke borbenosti i nagona, da tim prekriju svoje
strano etni~ko podrijetlo, a i crna~ke tjelesne osobine, koje su kod mnogih
jo{ uvijek primjetqive.” (str. 287-288.) Da bi bar jednim argumentom pot-
krepio tezu o crna~kom poreklu dana{wih Srba, prvobitnih Vlaha, Man-
di} u posebnoj napomeni iznosi: “Svetozar Pribi}evi}, vo|a pre~anskih
Srba za prve Jugoslavije, bio je tamnijeg lica nego dobar dio Crnaca u SAD
(iz osobnog poznavawa).” (str. 288.) Tekst nastavqa izno{ewem srpskih, od-
nosno vla{kih karakternih mana, onako kako ih on iz svoje rimokatoli~ke
vizure posmatra: “Stoqetna dru{tvena odijeqenost od drugih naroda, polu-
nomadski i ratni~ki ìvot, slaba i povr{na vjerska pouka, stvorili su me-
|u Vlasima vi{e moralnih nastranosti i mana, koje su ~estim opetovawem
i obiteqskim nasqedstvom pre{le u navike i trajne poroke Vlaha. Na pr-
vom mjestu, stoqetna podre|enost i nejednakost s drugima Vlahe je silila
na pretvarawe, prijevaru, la` i podvalu, koje su s vremenom kod Vlaha pre-
{le u krv. Me|u Srbima, koji potje~u od Vlaha, osobito onim u srpskim ~ar-
{ijama: prijevara, la`, posebno podvala, ne smatraju se moralnim zlom, ne-
go juna{tvom, napose, ako je netko drugome dobro, lukavo i vje{to podva-
lio.” (str. 288.)
Da su Vlasi zaista vekovima bili socijalno segregisani, onda bi bilo
nemogu}e da se tako ~vrsto ugrade u srpsko nacionalno bi}e i neretko pred-
wa~e u razvoju kolektivne nacionalne svesti. Polunomadski i ratni~ki
ìvot su do vrhunca razvili ose}awe individualne i kolektivne slobode,
uzdiù}i je na pijedestal najvi{e vrednosti. To ose}awe slobode je veoma
prigu{eno kod naroda koji su zarobqeni rimokatoli~kim crkvenim okovi-
ma. Ono {to Mandi} naziva slabom i povr{nom verskom poukom zapravo je
odsustvo krute dogmatske religiozne svesti i izraèno li~no i grupno tra-
355
gawe za Bogom kao smislom postojawa, vrhovnim principom pravde i krite-
rijumom moralnih vrednosti, a ne robovawe praznim crkvenim floskulama
koje sterili{u qudski um. Nije nimalo slu~ajno da je Evropa krenula putem
humanizma i renesanse, liberalizma i demokratije tek kad je protestantska
reformacija duboko uzdrmala i razbila vatikansko leglo dotad svemo}nog
katoli~kog inkvizitorskog mra~wa{tva. Gde ima vi{e nastranosti nego
kod katoli~kih fratara, pogotovo jezuita i frawevaca? Ko je vi{e laì,
prevara, podvala i pretvarawa na balkanskim prostorima prosuo od rimo-
katoli~kih misionara i ideologa ve{ta~ke hrvatske nacije, kao oli~ewa
vekovnog papskog zlo~ina~kog projekta da se uni{ti srpska nacionalna cr-
kva, zatre pravoslavqe i srpska nacija pretvori u stado rimskog arhizli-
kovca i |avoqeg {egrta. Mi Srbi ne}emo da budemo stado, da nam izrastu
rep i rogovi, da verujemo u nepogre{ivost Sataninog otelotvorewa na ze-
mqi. Radije }emo biti crnci.
I ostale mane koje Mandi} pripisuje posrbqenim Vlasima, zapravo su
podsvesno izraàvawe sopstvenih karakternih osobina i negativnih mo-
ralnih vrednosti. On pi{e: “Druga velika mana ~ar{ijskih Vlaha, Cinca-
ra, jest koristoqubqe tu|im dobrom. Vlasi su stoqe}ima ìvjeli kao rat-
nici u provalnim i pograni~nim ~etama. Kao takvi pqa~kali su tu|a dobra,
sebi prisvajali i o tu|oj muci ìvjeli. Na taj na~in me|u Vlasima je nasta-
lo uvjerewe da nije grijeh tu|e prisvojiti, krasti i drugoga u poslu preva-
riti, poimence, ako se radi o neprijatequ, inovjercu i op}inskoj i dràv-
noj zajednici. U toj mani vaqa traìti kqu~ ~este nesolidnosti u trgova~-
kom i obrtnom poslovawu me|u ~ar{ijskim srpskim svijetom, napose ~esta
prisvajawa i pronevjerewa dru{tvenih i dràvnih dobara. Cincari su ina-
~e {krti, dok se ne obogate. Kod Srba je pojam {krtosti istovjetan s Cin-
carima, cicijama. Tre}a, ~esta mana Vlaha i wihovih potomaka jest naklo-
nost na prolivawe qudske krvi, ubojstva i zavjere. Sluè}i stoqe}ima kao
ratnici i pograni~ni vojnici, Vlasi su ~esto ubijali qude, {to je u wima
razvilo potcjewivawe qudskoga ìvota, krvolo{tvo i okrutnost. Tim nam
postaje razumqiv pokoq muslimana na po~etku Prvoga srpskoga ustanka,
borba do istrijebqewa izme|u srpskih dinastija Kara|or|evi}a i Obreno-
vi}a, te pokoqi Hrvata i muslimana za Drugoga svjetskoga rata i neposred-
no iza wega. Daqwa mana Vlaha jest pretjerana hvastavost, juna~ewe i isti-
cawe svojih osobnih odlika. Da se pojuna~i, izgubit }e glavu. Svadqivi su i
veliki stran~ari.” (str. 288-289.)
g) Mandi}eva averzija prema Jugoslaviji
Pun hvalospeva za ilirski pokret kao podlogu bu|ewa hrvatske nacio-
nalne svesti, Mandi} analizira jugoslovenstvo nekih hrvatskih intelektu-
alaca kao vremenski vrlo ograni~enu iluziju koje }e se i weni tvorci, po-
put [trosmajera, odre}i. “Vide}i sebi~nost Srba, koji u Srbiji gledaju sa-
mo svoje srpske interese, a u Hrvatskoj pomaù tiranski reìm Kuen He-
dervarija, koji je uz srpsku pomo} zatirao hrvatski narod i wegove dràvne
slobo{tine, [trosmajer se ohladio prema jugoslavenstvu i povratio hr-
vatskoj dràvnoj misli i hrvatskom narodnom imenu.” (str. 297.) On tu ci-
tira i stavove iz [trosmajerovog pisma Ra~kom od 10. aprila 1884. godine,
356
prema [i{i}evom zborniku [trosmajerove korespondencije. Prema Man-
di}evom citatu, [trosmajer pi{e: “Narod nam je u vrlo opasnom poloàju.
Srbi su nam krvavi neprijateqi. Dobro je rekao – mislim Markovi} – da do-
~im se mi quto borimo proti Mayara, Srbin brat iza le|a na nas navaqu-
je.” (str. 297-298.) Sli~no tome, u pismu Luji Vojnovi}u, od 25. jula 1893. go-
dine, [trosmajer isti~e: “Mi Hrvati pratimo borbu srpsku sa ìvom è-
qom da ~im prije Srbi potpuno svoju svrhu postignu... Mjesto toga vidimo
Srbe svagdje u qutoj opreci prema nama, vidimo jih svud i svagdje sa vrago-
vima na{im prot nama u savezu. Misle siromasi da bi na{ grob bio wihov
Uskrs, a kad tamo grob kog nam spremaju i wi bi za vijeke progutao.” (str. 298.)
Za prvodecembarski akt ujediwewa 1918. godine, Mandi} smatra da je
bio “neovla{ten, samovoqan i prijevaran, prema tome nezakonit. Prema
@enevskom sporazumu, Dràva Slovenaca, Hrvata i Srba sa sjedi{tem u Za-
grebu imala je postojati, dok konstituanta u ustavu ne donese ure|ewe nove
dràve. Delegacija Narodnog vije}a SHS oti{la je u Biograd bez ovla{te-
wa cjelokupnoga narodnoga vije}a i bez odobrewa hrvatskoga sabora; postu-
pala je samovoqno, ne drè}i se uvjeta koje je Sredi{wi odbor Narodnog
vije}a bio utvrdio. Ujediwewe izvr{eno je protiv duha samoodre|ewa na-
roda, jer je hrvatski narod tada u ogromnoj ve}ini bio za daqwi opstanak dr-
àve Hrvatske i protivan unitarnoj centralisti~koj dràvi, kakva je stvo-
rena 1. prosinca 1918. To ujediwewe nije nigda odobrio hrvatski sabor ni-
ti ga je prihvatio hrvatski narod.” (str. 234.)
Za Aleksandra Kara|or|evi}a, Nikolu Pa{i}a i Svetozara Pribi}e-
vi}a, Mandi} isti~e da “nigda nijesu bili iskreni sqedbenici ideje narod-
noga jedinstva Hrvata, Srba i Slovenaca. Oni su se smatrali predstavnici-
ma srpskoga naroda i trajno su radili u smislu srpske dràvnosti. Naziv
dràve SHS prihvatili su zbog vawskoga svijeta, posebno, da pod tim ime-
nom daqe pro{ire srpsku dràvu. Oni su ve} od po~etka imali namjeru: uni-
{titi dràvnost hrvatsku i crnogorsku; oja~ati Srbe u pre~anskim kraje-
vima; Hrvate i Slovence tako oslabiti gospodarstveno i kulturno, da po-
stanu bezna~ajni privjesak u dràvi Srba, Hrvata i Slovenaca.” (str. 324.)
Pri tom tvrdi da su srpski politi~ari u ciqu dràvnog razvoja u srpskom
duhu i prema srpskim interesima ra~unali na brojnost Srba, velikosrpsku
dinastiju i u istom duhu odgajanu vojsku, nasle|eno diplomatsko osobqe i
dràvni upravni aparat, ujediwewe Srpske pravoslavne crkve i privilego-
van ekonomski poloàj srpskih poslovnih subjekata.
Kad je re~ o navodnim srpskim ekonomskim privilegijama, karakteri-
sti~an je slede}i Mandi}ev argument: “Ukidawe kmetstva i kolonata,
agrarna reforma, te unutra{wa kolonizacija bile su mjere kojima je nova
dràva uveliko o{tetila Hrvate i oja~ala Srbe. Kmetova u BiH, koji su
vlasnicima zemqe pla}ali ~etvrtinu, a negdje i tre}inu godi{wih priho-
da, najvi{e je bilo Srba pravoslavnih. Dràva SHS ukinula je kmetstvo i
kmetove oslobodila od svih obaveza, ali nije istovremeno uredila praved-
nu od{tetu vlasnicima zemqe. Na taj je na~in u BiH uni{ten muslimanski
vode}i stale` begovski i aginski. Po agrarnoj reformi nitko ubudu}e ni-
je mogao posjedovati zemqe vi{e od 50 hektara. Sav vi{ak imao je pripasti
357
onima koji su zemqu obra|ivali neprekidno zadwih 10 godina ili dràvi.
Zemqi{ta, koja je dràva dobila, bila su razdijeqena u 90% Srbima pod
imenom “solunskih dobrovoqaca”. I na dobrima, koja su bila oduzeta kato-
li~kim biskupijama, samostanima i ùpama, bili su od reda naseqeni pra-
voslavni Srbi. Hrvatskim seqacima iz kr{evitih krajeva Hercegovine,
zagorske Dalmacije i zapadne Bosne nije se dodjeqivalo zemqi{te za unu-
tra{wu kolonizaciju, jer nijesu bili “Solunci”.” (str. 328-329.) Pri tom,
pozivaju}i se na rezultate popisa stanovni{tva Bosne i Hercegovine iz
1910. godine, Mandi} posebno napomiwe da je tamo bilo 73,92% pravoslav-
nih kmetova, 21,49% katolika i 4,58% muslimana. Zamera Srbima i {to je
najve}i deo ratne od{tete plasiran u Srbiji.
Mada je odavno poznato da su katoli~ki klerikalni krugovi naru~ili
ubistvo Stjepana Radi}a, Mandi} ponavqa staru la`nu optu`bu da su iza
toga stajali dvorski faktori. “Ubojstvo vo|a hrvatskoga naroda usred bio-
gradske narodne skup{tine bilo je vrhunac velikosrpskoga nasiqa nad Hr-
vatima, ali i konac vidovdanskoga ustava i dràve.” (str. 334-335.) [to se
ti~e sporazuma Cvetkovi}-Ma~ek o stvarawu Banovine Hrvatske 1939. go-
dine, Mandi} kaè da je to bio “kompromis, koji nije zadovoqavao ni jednu
ni drugu stranu. Hrvati su bili nezadovoqni {to je autonomija Banovine
Hrvatske bila ograni~ena, te {to su Bosna i Hercegovina bile raskomada-
ne, a Boka Kotorska i Srijem nijesu u{li u Banovinu Hrvatsku.” (str. 340.)
Ni hrvatska omladina nije bila zadovoqna, kako iznosi Mandi}, jer je hte-
la potpunu nezavisnost. “Nakon povratka Mila Budaka iz emigracije pro-
vedena je tajna organizacija usta{kog pokreta... Usta{ki se revolucionar-
ni duh sve vi{e {irio u hrvatskim zemqama.” (str. 342.) [estoaprilski rat
je “tamnicu hrvatskog naroda”, Jugoslaviju, sru{io. “Za opstanak takve dr-
àve i za wezinu obnovu Hrvati se nijesu mogli boriti. Iako su uslijed
Drugoga svjetskog rata prilike bile veoma te{ke i zamr{ene, Hrvatima
kao starome dràvnom narodu nije preostalo drugo, nego da osnuju svoju Ne-
zavisnu Dràvu Hrvatsku (NDH).” (str. 243-245).
d) Rasisti~ka zloba umesto nau~nog zakqu~ka
Izvode}i kona~ne zakqu~ke na kraju ove kwige, Mandi} ponovo insi-
stira da su Hrvati Arijevci, a da Srbi uop{te nisu indoevropskog porekla.
Kao jednu od kqu~nih me|unacionalnih razlika navodi kako “hrvatski kra-
qevi, i vojvode prije wih, nijesu nigda bili samovoqni vladari (“samodr-
{ci”), kao bizantski carevi i srpski kraqevi. Vlast hrvatskih vladara bi-
la je ograni~ena hrvatskim saborima. Kao demokratski narod, Hrvati su od
najstarijih vremena sve javne i dràvne poslove rje{avali dogovorno na
svojim saborima. Prema donesenim zakqu~cima vladari su morali upravqa-
ti dràvom.” (str. 353.) S obzirom da su, kako Mandi} rezolutno navodi, Hr-
vati “uvijek bili demokratski narod”, oni “nijesu nigda osvajali tu|e ze-
mqe, niti su svoju voqu silom nametali drugima, pa ni svojim plemenskim
jedinicama, kada bi se previ{e osamostalile.” (str. 355.) Nasuprot wima
srpski narod je uvek bio nekome pot~iwen, pa ~ak i Hrvatima!? U osmom ve-
ku, kako Mandi} pi{e, pred novom avarskom i bugarskom opasno{}u “Srbi
358
su se stavili pod za{titu hrvatske dràve, koja je na duvawskom saboru g.
753. stvorila posebnu jedinicu hrvatske dràve za za{titu Srba od vawskih
neprijateqa.” (str. 356.)
5. Ignorisawe validnih istorijskih izvora

U ostalim svojim kwigama Mandi} do pojedinosti razra|uje tradicio-
nalne hrvatske i svoje sopstvene historiografske falsifikate. Tako mo-
nografiju “Hrvatske zemqe u pro{losti i sada{wosti” (Sabrana djela,
kwiga 1., ZIRAL, îkago–Rim 1973.) po~iwe tvrdwom o postojawu sve~anog
carskog pisma kojim je vizantijski car pozvao Hrvate da se nasele na Bal-
kan. Na osnovu ~iwenice, koju navode stari izvori, da je oko osamdeset hi-
qada Avara po~etkom sedmog veka opsedalo Carigrad, Mandi} zakqu~uje da
je bar toliko hrvatskih ratnika moralo do}i na Balkan, kao da su oni i{li
direktno ka vizantijskoj prestonici. Dodaju}i tome ène, decu i starce, do-
lazi do 300.000 Hrvata koji su se selili. Prosto neverovatan metodolo{ki
postupak. Tu ponavqa tezu bez ikakvog upori{ta u izvorima da su oni zau-
zeli celu jadransku obalu od Istre do Valone, a da su pojedine wihove gru-
pe odlazile da ratuju protiv Avara sve do Egejskog mora. Naravno, tu je opet
re~ o nakaradnom tuma~ewu spisa Konstantina Porfirogenita, kome se
pripisuje apsolutna ta~nost kad iznosi ne{to povoqno za Hrvate i krajwa
nepouzdanost ako su vesti o Hrvatima nepovoqne po wihove dana{we teri-
torijalne pretenzije ili, {to je jo{ gore, povoqne za Srbe. Ako su Hrvati
do{li u Dalmaciju onda je svakako tu re~ o vrlo maloj teritoriji na koju je
svedena u to vreme Dalmacija, od Zadra do Omi{a, sa pripadaju}im ostrvi-
ma. Ako se od tih Hrvata odvojio jedan deo i zavladao Ilirikom i Panoni-
jom, onda je tu Ilirik ozna~avao prostor u unutra{wosti, isto~no od dal-
matinskih gradova, koji se tradicionalno zvao Hrvatskom, dok “Panonija”
nikako nije mogla da zna~i celu Panoniju, nego samo jedan wen deo, verovat-
no ravnicu u dolini Kupe, ili u najboqem slu~aju prostor izme|u Kupe i
Save. Samo su tu Hrvati istorijski poznati kao narod i mogu se prona}i
objektivni dokazi o wihovom postojawu. Sve ostalo su puste bajke, poput one
iz “Letopisa Popa Dukqanina” koja govori o vlasti hrvatskog vladara od
Ilirije do Panonije, {to zna~i da bi ta imaginarna dràva mogla i Poq-
sku obuhvatati. Me|utim, umesto takve, Mandi} Panonijom naziva nekada-
{wi rimski grad Apoloniju, ~iji ostaci navodno leè u blizini Valone.
Da bi takvu nebulozu bar nekako potkrepio, Mandi} se poziva na to da
su jezikoslovci “utvrdili da u albanskom jeziku ima nesumwivih ~akavskih
rije~i i naglasaka. To je moglo nastati samo tako {to su Hrvati ~akavci du-
go vremena ìvjeli na podru~ju dana{we Albanije, u jadranskom podru~ju.”
(str. 21.) Potom tvrdi da se i dràva prvog istorijski poznatog hrvatskog
vladara kneza Borne s po~etka devetog veka “jo{ protezala do Valone u Al-
baniji.” (str. 21.) Istorijski je sasvim pouzdano da Borna nije mogao ni pro-
viriti ju`nije od reke Cetine. Me|utim, i nehoti~no Mandi} potvr|uje da
se deo Panonije po~eo nazivati Hrvatskom tek posle Moha~ke bitke, a u to
vreme su Turci Hrvatsku bili zauzeli sve do Obrovca. “Uslijed navedenih
gubitaka hrvatsko plemstvo i slobodni qudi povla~ili su se prema sjeveru,
pa su ime Hrvatska dali zapadnom dijelu Sloviwa (Panonska Hrvatska).”
359
(str. 33.) Uz to, on navodi kako je “velik broj Hrvata katolika odveden u rop-
stvo g. 1415., kada su Turci u slu`bi hercega Hrvoja opqa~kali hrvatske ze-
mqe sve do Zagreba. (str. 36-37.) Slede jo{ frapantniji podaci. “Suvreme-
ni mleta~ki qetopisac Marin Sanuto zabiqeìo je da su Turci do konca
tre}e vojne Sulejmana II (g. 1532.) odveli u ropstvo iz hrvatskih zemaqa pre-
ko 600.000 du{a. Za daqwih vojna Sulejmana II (1541., 1543., 1566.) te za ~estih
provala bosanskih vezira od g. 1575. do Karlova~koga mira g. 1699. odvedeno
je u ropstvo preko milijun i po Hrvata katolika.” (str. 37.)
I ovde se Mandi} àli kako su “od Vlaha u Vojnoj krajini Habzburgov-
ci stvorili u hrvatskom narodnom tijelu tu|u kost, koja }e trajno ubita~no
djelovati na hrvatsko narodno bi}e i smetati hrvatskoj narodnoj konsoli-
daciji i dràvnoj samobitnosti.” (str. 45.) S obzirom da su ti Vlasi, zapra-
vo Srbi “odabrali sluìti tu|incima na stvarnu i trajnu {tetu svoju i hr-
vatskog naroda”, on konstatuje da }e “Vojna krajina i doseqeni Vlasi posta-
ti te{ka briga hrvatskih sabora i najve}a zapreka ujediwewu hrvatskih ze-
maqa, oja~awu hrvatske dràve i postignu}u wezine pune suverenosti.”
(str. 46.) Za Bosnu i Hercegovinu navodi kako tamo sve do Karlova~kog mi-
ra “i muslimani i katolici govorili su istim hrvatskim jezikom ikavsko-
ga govora s jakim primjesama ~akav{tine; sluìli su se istim hrvatskim
pismom, zvanim bosan~ica; dràli su se starih hrvatskih obi~aja (pobra-
timstvo, {i{ano i vjen~ano kumstvo, svadbeni i sto~arski obi~aji). I da-
nas Hrvati katolici i muslimani ~ine posebnu zajednicu, jezi~nu i biolo-
{ku, razli~nu od doseqenih Srba.” (str. 51.) Muslimanski element u Bosni
dodatno je oja~ao nakon turskog poraza pod Be~om 1683. godine. “I oni Hr-
vati, koji su pre{li na islam u Dalmaciji, Lici, Slavoniji i ju`noj Ugar-
skoj, kada su te zemqe do{le u kr{}anske ruke, povukli su se u Bosnu i Her-
cegovinu. Bilo ih je preko 100.000 du{a.” (str. 51.)
U ovoj kwizi Mandi} izraàva izvesno po{tovawe i divqewe Titu, od-
nosno wegovoj mudrosti, ustrajnosti i lukavosti, pogotovo {to je komuni-
sti~ku Jugoslaviju uredio kao konfederaciju, “jer samo u konfederaciji su
dràve ravnopravne i suverene. Ipak, zamera mu {to Srbi brojno domini-
raju u vladaju}oj partiji i {to je Hrvatska uskra}ena za mnoge teritorije na
koje pretenduje. “Krivwa je Komunisti~ke partije da je vi{e op}ina u Me-
|umurju, u Bijeloj krajini i u sjevernoj i zapadnoj Istri dodijeqeno SR Slo-
veniji, iako u tim op}inama ìve etni~ki Hrvati. Protuhrvatski je ~in
Komunisti~ke partije i wezine dràvne tvorevine, {to je od Hrvatske ot-
cijepila ve}i i nadasve va`ni dio hrvatskog teritorija, Bosnu i Hercego-
vinu, od koje je na~inila jednu novu “socijalisti~ku republiku”, a u zadwe
vrijeme ho}e da na tom tlu “stvori” politi~kim dekretom poseban narod.
Srijem, Ba~ku i dio Vojvodine ta ista partija je, bez pitawa i samoodre|e-
wa naroda, samovoqno pripojila Srbiji. Na jugu je tako Boku Kotorsku pri-
pojila Crnoj Gori. Kad se, naime, ispituje kojemu narodu i dràvi pripada
neki kraj, ne smije se polaziti od stanovi{ta pojedinih op}ina ili kotare-
va, nego vaqa uzeti u ra~un cijelu zemqu, o kojoj se radi. Budu}i da Srbi u
dana{woj Republici Hrvatskoj ne ~ine vi{e od 14,2 posto svega pu~anstva,
Srijem i Boka Kotorska nijesu se smjeli otcijepiti od Hrvatske, iako da-
360
nas u tim krajevima uslijed povijesnih neda}a Hrvati vi{e nisu u ve}ini.
I dio Ba~ke, zapadno od crte potegnute od Horgo{a i Vrbasa na Ba~ku Pa-
lanku, imao je biti pripojen “SR Hrvatskoj”, jer u tim krajevima etni~ki
najve}i dio pu~anstva ~ine Hrvati Buwevci i [okci.” (str. 82-83.) Ipak, ni
po pitawu granica jugoslovenski komunisti nisu ba{ bez ikakvih zasluga.
“Istra zapadno od rijeke Ra{e, iako su u woj ìvjeli Hrvati od svoga dose-
qewa g. 626. po Kr. do g. 1945., nije nigda politi~ki pripadala hrvatskoj dr-
àvi. Od te godine i politi~ki je sjediwena s Hrvatskom, {to treba pri-
znati kao pozitivno djelo komunisti~ke Jugoslavije.” (str. 82.)
a) Kontradiktornosti Mandi}eve
projekcije inferiornosti srpskog naroda
U prevelikoj èqi da po svaku cenu dokaè nedokazivo, Mandi} upada
u neverovatne kontradiktornosti. Na primer, za Bosnu pre pada pod tursku
vlast kaè da je u woj ìvelo samo 15 do 18 hiqada romanskih Vlaha, pa se
onda logi~no name}e pitawe otkud posle onoliki Vlasi nagrnu{e u Hrvat-
sku i Slavoniju. Slobodno operi{u}i brojkama, Mandi} neprekidno poku-
{ava da pokaè da su Hrvati u svakom pogledu bili superiorniji od Srba.
Tako mu se prvo omakne da kaè da se svega oko ~etiri hiqade Srba naseli-
lo na Balkanu, a trista hiqada Hrvata, a onda, zaboraviv{i {ta je prethod-
no lagao, proizvoqno mewa te broj~ane odnose. I kad najvi{e laè, on iz-
nese i poneki koristan podatak, poput onog o masovnim razmerama hrvat-
skih iseqavawa. Ovde nailazimo i na slede}e iskaze: “Kod svoga dolaska na
Jadran Hrvati su bili do deset puta brojniji nego Srbi i punih 300 godina
prije wih osnovali su svoje hrvatsko kraqevstvo. Uza sve povijesne neda}e,
Hrvati su prije pada Bosne bili triput brojniji nego Srbi, i da nije bilo
turske provale, Hrvati bi danas brojili najmawe 12 do 15 milijuna du{a.
Ali u stoqetnim borbama na kobnoj granici Zapada i Istoka, u srcu Hrvat-
ske, poginut }e Hrvata, s jedne i druge strane, preko 300.000. Blizu milijun
Hrvata bit }e odvedeno u ropstvo i raspr{eno po turskim i drugim zemqa-
ma do Perzije, Indije i Abisinije. Iz Bosne i pograni~nih krajeva slobod-
ne Hrvatske iselit }e se preko 500.000 Hrvata u Slavoniju, Austriju, ê-
{ku, Mayarsku, Italiju i drugdje, koji }e za hrvatsko narodno bi}e biti
potpuno izgubqeni.” (str. 112.) Iz svega toga usledi}e ovakve reminiscen-
cije: “Nakon Be~kih ratova u cijeloj Bosni i Hercegovini nije ostalo vi-
{e od 25.000 Hrvata katolika. Svojom vanrednom ìvotnom snagom i zdra-
vim }udore|em, od toga broja oni su se do g. 1970. umnoìli na 700.000, dakle
za punih 24 puta.” (str. 113.)
Ovde Mandi} potpuno prenebregava faktor takozvanih “kofera{a”,
veliki broj Nemaca, Ma|ara, êha, Poqaka i ostalih doseqenika katoli~-
ke vere, koje je Austro-Ugarska naseqavala da bi joj popuwavali dràvni bi-
rokratski aparat. Svi su oni od strane sve{tenstva smi{qeno navo|eni da
se izja{wavaju kao Hrvati, bar od drugog kolena. A Mandi} jo{ dodaje, “da
nije bilo navedenih iseqavawa, danas bi u Bosni i Hercegovini bilo pre-
ko dva milijuna Hrvata katolika i u Bosnu se ne bi doselili Vlasi, da ob-
ra|uju begovske zemqe, koje su napustili Hrvati katolici. Tako bi danas
361
Hrvati katolici i muslimani ~inili ogromnu ve}inu stanovni{tva, a vla-
{kih potomaka, koji se danas zovu i osje}aju Srbima, ne bi bilo nego u is-
to~noj Bosni i Hercegovini, i ti ne bi ~inili vi{e od 12-15% pu~anstva,
koji broj oni nijesu nigda prekora~ili do be~kih ratova g. 1683-99.” (str.
113.) Postaviv{i prvo u obliku hipoteze da su Hrvati predstavqali iskqu-
~ivo stanovni{tvo prvobitne Bosne, on je daqe tretira kao neprikosnove-
ni dokaz koji potkrepquje sve novije izmi{qotine. Tako navodi da su “sre-
dovje~ni bogomili u Bosni i Hercegovini bili pravi i ~isti Hrvati, kao
i wihova bra}a Hrvati katolici.” (str. 115.) Pri tom svesno prenebregava
~iwenicu da su se bogumili masovno preselili u Bosnu, kad ih je Stefan
Nemawa proterao iz Srbije, u nameri da wihovu jeres zatre. Nije Nemawa
proterivao Hrvate bogumile, nego Srbe bogumile. Jesu ti Srbi bili kivni
na vladara koji ih je proterao s rodnog ogwi{ta, ali ih ta, makoliko veli-
ka qutwa, nije mogla pretvoriti u Hrvate.
Ovde ga hvatamo u novoj kontradiktornosti. Kaè da “prije pada Bosne
nije bilo bogomilskih vjernika vi{e od 80-90.000. Da su svi ti pre{li na
islam, od navedenoga broja ne bi se moglo namnoìti do g. 1624. ni 150.000
muslimana, a kamo li wih 900.000.” (str. 115.) Dakle, devedeset hiqada bogu-
mila za 150 godina nije, ako su svi pre{li na islam, moglo dovesti do 150.000
muslimana. Ali 25.000 katolika 1700. godine, moglo je proizvesti 700.000 ka-
tolika 1970., dakle za 270 godina. Stru~na neka demografsko-statisti~ka
analiza. Ili su u me|uvremenu Hrvati nau~ili da se bespolno razmnoàva-
ju, jednostavnom deobom i geometrijskom progresijom. Sva lupetawa o iz-
vornom hrvatskom poreklu stanovnika Bosne i prelasku Hrvata-katolika
na islam Mandi} ~ini iz vrlo jednostavnih i prakti~nih razloga. “Bez Bo-
sne i Hercegovine hrvatska dràva bila bi prostorno unakaèna i gotovo
prekinuta; ne bi imala pravoga jedinstva ni zaokruènosti. Hrvatska bez
Herceg-Bosne, kako je jedanput mudro rekao Ante Radi}, ideolog HSS-e, bi-
la bi sli~na jednoj polovici kruha, kojemu je izrezana sredina i ostala sa-
mo vawska kora. Slikovita je poredba i Kr. Draganovi}a, koji je Hrvatsku
bez Herceg-Bosne usporedio s pijavicom od Kotora do Srijema, ili s ~ovje-
kom, koji ima ispruène noge i ruke, a nema trupla, kojemu, naime, mawkaju
prsa i trbuh, u kojima se nalaze glavni qudski organi. Kao {to takav ~ovjek
ne moè ìvjeti, tako ni Hrvatska u starini nije bila bez Bosne i Herce-
govine, niti moè biti u budu}nosti bez wih. Prirodna granica izme|u hr-
vatskih i srpskih zemaqa jest Drina. Na toj crti Rimqani su dijelili svo-
ja carstva i na woj je stoqe}ima izgra|ena i dana{wa vjerska i kulturna
razdioba isto~noga i zapadnoga svijeta. Na toj crti vaqa da se dijeli Hr-
vatska od srpske dràve. Bez Bosne i Hercegovine Hrvatska bi vojni~ki bi-
la te{ko obrawiva. Wezini saobra}ajni putevi i turizam, na koji budu}a
hrvatska dràva mora mnogo ra~unati, ne bi imali naravnih kratkih spoje-
va, nego bi bili usmjereni dugim zaobilaznim putevima. Bosna i Hercego-
vina jako bi popuwale Hrvatsku i u gospodarstvenom pogledu svojim boga-
tim sto~arstvom, vo}arstvom i {umama. Jaka hrvatska narodna industrija
te{ko bi se mogla izgraditi bez b-h bogatih èqeznih i drugih rudnih le-
àja. A {to je najglavnije, bez Bosne i Hercegovine ostala bi bez hrvatske
362
dràve preko jedna tre}ina ~istih Hrvata dinarskoga tipa, koji predsta-
vqaju najzdraviji i najìvotniji dio hrvatskoga naroda.” (str. 155-156.)
b) Instrumentalizacija muslimana
Dragoceno sredstvo da se to postigne mogli bi, po Mandi}evoj zamisli,
da budu bosanskohercegova~ki muslimani. “Iako su Bosna i Hercegovina
povijesno neprijeporne hrvatske zemqe, one danas bez b-h Hrvata muslima-
na nijesu hrvatske, niti bi ih Hrvatska mogla dobiti bez wih. Hrvati kato-
lici sa~uvali su Bosnu i Hercegovinu kao hrvatski narodni prostor same
u zajednici s b-h muslimanima Hrvatima... Da Hrvati dobiju Bosnu i Herce-
govinu, vaqa da to ho}e i da to slo`no traè i Hrvati katolici i Hrvati
muslimani.” (str. 156.) Problem je {to su se posle Drugog svetskog rata ti
bosanskohercegova~ki muslimani na popisima stanovni{tva u najve}em
broju izja{wavali kao nacionalno neopredeqeni, a posle toga i kao pose-
ban narod deklarisali. “Zbog toga se neki boje da bi se oni jednoga dana mo-
gli priznati i Srbima.” (str. 157.) Mandi} tvrdi da su Srbi pod komuni-
sti~kom vla{}u dràli apsolutnu vlast, gospodarili nad ìvotom i smr-
}u. “Kod takvoga srpskoga pa{aluka, juna{tvo je ne izjaviti se Srbinom i
ne zasjesti za bogati ~awak, koji su oni nedemokratskim nasiqem prisvoji-
li i drè ga iskqu~ivo u svojim rukama. Ako se pod takvim pritiskom b-h
muslimani izjavquju “neopredjeqenima” ili “narodom Muslimana”, oni
stvarno nijesu neopredijeqeni, nego time izjavquju da nijesu Srbi. Kada je-
damput do|e do prave qudske i dràvne slobode u Bosni i Hercegovini, ta-
da }e ti “neopredijeqeni” muslimani progovoriti jezikom krvi, koja u wi-
hovim ìlama te~e, naime, da su oni Hrvati i drugo da ne mogu biti.” (str.
157.) I vaqda }e se tada vratiti svom izvornom ~akavskom jeziku i odbaci-
ti s gnu{awem {tokavski kao tu|inski.
Ovde je samo va`no da Dominik Mandi} “pouzdano zna” za{to bosansko-
hercegova~ki muslimani nikako ne mogu biti Srbi. “Bosanskohercegova~-
ki muslimani ne mogu biti Srbi, jer to oni stvarno nijesu. Po hrvatskoj kr-
vi i jeziku, po svom vjerskom uvjerewu i misli, po kulturnom ìvotu i pra-
vom, dubokom osje}aju, oni su potpuno razli~iti od Srba i nigda se ne}e mo-
}i s wima zdruìti i u jedan narod stopiti. Pojedinac iz osobnih interesa
i sebequbqa moè izdati svoju krv i svoj narod. Takve mi preciznim ime-
nom zovemo izdajicama i renegatima. Ali jedan cijeli narod i jedan wegov
znatan dio, kao {to su b-h muslimani Hrvati, ne moè i ne}e nigda po~ini-
ti op}e i potpuno izdajstvo samoga sebe, svoje krvi i svoje prave narodno-
sti. Bosansko-hercegova~ki muslimani ne mogu se izjaviti Srbima ni zbog
toga, {to bi to zna~ilo wihovu vjersku propast u nedalekoj budu}nosti. Ka-
toli~ka i muslimanska vjera obje su univerzalne, op}e qudske vjere, i pre-
ma tome nijesu vezane ni istovjetne s pojedinim narodima. Katolik i musli-
man moè biti Hrvat, Francuz, Englez, Egip}anin, Indijanac i Kinez. Do-
sqedno tome, i katolici i muslimani shva}aju i znaju da vjerni pripadnici
raznih vjera mogu biti dobri ~lanovi istoga naroda. Kao {to su danas i
protestanti i katolici dobri Nijemci, Englezi i Amerikanci, koji se iz-
me|u sebe po{tuju i vole kao pripadnici istoga naroda, tako se i katolici
i muslimani u Bosni i Hercegovini i u cijeloj Hrvatskoj mogu i moraju
363
voqeti, pomagati i braniti kao ~lanovi istoga hrvatskoga naroda. Kod Sr-
ba je potpuno druga stvar. Kod wih pravoslavna vjera nu`no ulazi u narod-
ni pojam. Srbi nijesu vjernici koje mu drago pravoslavne crkve. Oni su sa-
mo i iskqu~ivo vjernici “Srpske pravoslavne crkve”, sa Svetim Savom i
drugim srpskim svetiteqima, sa srpskim narodno-vjerskim obi~ajima (kr-
sna slava, badwak, itd.) i sa svojim srpskim patrijarhom, vrhovnim poglava-
rom wihove srpske crkve. Srbin nije puni ni pravi Srbin, ako nije ~lan
Srpske pravoslavne svetosavske crkve. Zbog toga, da se b-h muslimani izja-
sne Srbima, wih bi sami duh i poimawe integralnoga i potpunoga Srpstva
prisilili da jedanput prigrle srpsko pravoslavqe, bilo pojedina~no i po-
stepeno, bilo skupno i najedamput.” (str. 158-159.)
Dosada{wa istorija je zabeleìla pojavu velikog broja Srba katolika,
pogotovo zna~ajnih kwièvnika i nau~nika, a prema wima nikada nije iska-
zivana verska netrpeqivost niti prozelitske namere. Prozelitizam i mi-
sionarstvo su karakteristi~na svojstva Rimokatoli~ke crkve. Ono {to su
istaknuti hrvatski intelektualci i istori~ari poimali kao hrvatsku
istorijsku slabost – nedostatak nacionalne crkve, Srbi su blagovremeno
prevladali formiraju}i sopstvenu autokefalnu crkvenu organizaciju i
sad im to Mandi} spo~itava kao negativnu karakteristiku. U srpskoj pro-
{losti je ogroman broj primera vrlo visoko izraène verske tolerancije,
{to je kod hrvatskih katolika neshvatqiv pojam, jer su oni sve do najnovi-
jeg vremena apsolutno zabrawivali i nemilosrdno progonili svaki poku-
{aj uno{ewa protestantskog u~ewa. Poznat je i slu~aj pokatoli~avawa
li~kih muslimana, nakon potiskivawa Turaka iz tih krajeva. Zato je krajwe
licemerno i neubedqivo kad Mandi} insistira na slede}em zakqu~ku: “Iz
toga ukqu~ivawa pravoslavne vjere u Srpstvo i wihovog istovjetovawa pro-
izlazilo je, i uvijek }e proizlaziti, traèwe Srba da b-h muslimani prije-
|u na srpsko pravoslavqe ili da budu uni{teni.” (str. 159.)
v) Kvazilingvisti~ke konstrukcije
Ovde su opet najzanimqivije Mandi}eve kvazilingvisti~ke konstruk-
cije, u kojima nalazimo naredne iskaze: “U sredwem vijeku bosanski banovi
i kraqevi, velika{i i {iroki narodni slojevi govorili su {tokavskim
narje~jem ikavskoga govora. Poveqe vladara i vlastele, i nadgrobni spome-
nici (ste}ci) pisani su ikavicom u sredwoj i zapadnoj Bosni. I sva kwièv-
nost bosanskih krstjana ili bogomila napisana je ikavicom. Jo{ od sredwe-
ga vijeka u sredwoj i zapadnoj Bosni katolici i muslimani govore {tokav-
skom ikavicom, a u isto~noj Hercegovini i Bosni pravoslavni ijekavski.
Potomci pravoslavnih Vlaha iz tih krajeva raznijeli su ijekavicu po svoj
Bosni, Slavoniji, Hrvatskoj i Dalmaciji. Selo uz selo, ku}a do ku}e, ali
jedni govore ikavski, a drugi ijekavski. Taj je slu~aj bio sve do na{ih vre-
mena. Druga upadna jezi~na pojava, koja muslimane i katolike spaja u tijesnu
jezi~nu zajednicu izme|u sebe i s drugim Hrvatima, jest ~akav{tina. âkav-
skih osobina nalazimo u starim bosanskim poveqama, u sredwovjekovnim
natpisima na ste}cima i u ostav{tini bosanskih krstjana. I danas musli-
mani i katolici u Bosni i Hercegovini izgovaraju neke rije~i po ~akavski
i naglasuju ih po ~akav{tini.” (str. 170.) Vrlo je va`no {to se ovde Mandi-
364
}u omakla konstatacija da ijekavski {tokavski nije hrvatski jezi~ki pro-
dukt. [tokavski ikavski tako|e ne moè imati nikakve veze s Hrvatima jer
je i sam Mandi} naveo da taj govor poti~e iz ju`ne Rusije i Ukrajine. E sad,
da su Vlasi zaista raznosili neki jezik, onda bi to bio romanski, a ne srp-
ski {tokavski ijekavskog izgovora. Taj su govor raznosili pravoslavni Sr-
bi, u ~ijim venama je tekla, kao {to i danas nesporno te~e, delimi~no i vla-
{ka krv.
6. Manipulacije Letopisom Popa Dukqanina

îtava Mandi}eva kwiga “Crvena Hrvatska u svjetlu povijesnih izvo-
ra” (ZIRAL, îkago-Rim 1973.) predstavqa varirawe i nategnuto obja{wa-
vawe apsolutno neutemeqnih iskaza iz “Letopisa Popa Dukqanina” i we-
gove hrvatske recenzije, koju poku{ava predstaviti kao samostalno delo
pod naslovom “Kraqevstvo Hrvata”. U predgovoru on obja{wava da zapravo
polemi{e sa svim ostalim hrvatskim istori~arima, po~ev{i od Joanesa
Luciusa iz sedamnaestog, do Ra~kog iz devetnaestog, kao i Tadije Smi~ikla-
sa, Vjekoslava Klai}a i Ferde [i{i}a krajem devetnaestog i po~etkom
dvadesetog veka. “U mnogobrojnim i vrijednim radwama Ra~ki obra|uje po-
vijest samo Hrvata izme|u Cetine i Ra{e, dakle negda{we Bijele Hrvat-
ske. [to je ju`no od Cetine, doti~no Neretve, a isto~no od Vrbasa, to on
mimoilazi, jer ne smatra hrvatskim narodnim prostorom. Od tada pa do da-
nas pisawe hrvatske povijesti ostaje pod sjenom Frawe Ra~koga, najja~ega
hrvatskog povjesni~ara. I T. Smi~iklas, i Vj. Klai} pi{u hrvatsku povi-
jest, ali u woj obra|uju samo pro{lost Kraqevine Hrvatske, Slavonije i
Dalmacije, dakle negda{we Bijele Hrvatske. I dr Ferdo [i{i}, priznati
u~ewak i dugogodi{wi profesor hrvatske povijesti na zagreba~kom sveu-
~ili{tu, ne udaquje se od teza I. Lu~i}a i F. Ra~koga. Na [i{i}a je nepo-
voqno djelovalo i to, {to je morao za izdavawe svojih glavnih djela iz hr-
vatske povijesti traìti pomo} od Srba, u Sv. Pribi}evi}a i kod Srpske
akademije u Beogradu. Naravno, ovakvo dràwe hrvatskih povjesni~ara do-
bro je do{lo srpskim histori~arima, koji su bez ozbiqnih prigovora pro-
tegli granice povijesnoga srpskog narodnog prostora do rijeke Cetine u
Dalmaciji i do Livna u zapadnoj Bosni.” (str. 11-12.)
Bez obzira {to se fantazmagorija o potpuno izmi{qenom duvawskom
saboru u ozbiqnoj nauci odavno odbacuje kao potpuno irelevantna, pa u tom
kontekstu i Dukqaninovo pomiwawe “Crvene Hrvatske”, Mandi} je uporan
u svom insistirawu da je tu re~ o autenti~nom istorijskom svedo~ewu.
“Svjedo~anstvo Popa Dukqanina o Crvenoj Hrvatskoj ima prvorazrednu
vrijednost. On kao doma}i sin znao je kako se zove wegova ro|ena zemqa i
kojemu narodu ona pripada. Ako veli da Dukqa pripada Crvenoj Hrvatskoj
i prema tome da u woj ìve Crveni Hrvati, kao {to u Bijeloj Hrvatskoj ì-
ve Bijeli Hrvati, to mu treba vjerovati. Bez obzira na povijesnu vrijednost
“Qetopisa”, o ~emu nije jo{ re~ena zadwa rije~, u ovoj stvari Pop Dukqa-
nin sve da je htio, nije mogao neistinu govoriti. Kako sam veli u predgovo-
ru, on je svoje djelo napisao na molbu i za uporabu sve}enika u sjedi{tu bar-
ske nadbiskupije i za svoje sugra|ane svjetovwake, stare i mlade. Ovima Pop
365
Dukqanin nije mogao nepostoje}e nazive wihove vlastite zemqe izmi{qa-
ti niti dukqanski narod dovoditi u vezu s Bijelim Hrvatima, ako te veze
nijesu uistinu postojale.” (str. 20.) Pri tome Mandi} je spreman toliko da-
leko da ide, da ~ak plasira tezu da je navodno “Kraqevstvo Hrvata”, a zapra-
vo hrvatska prerada “Letopisa”, delo po vremenu nastanka starije od samog
“Letopisa”. O kolikom je falsifikatoru re~ svedo~i ~iwenica da na stra-
ni 44. svoje kwige uporedo objavquje fragment iz Dukqaninovog predgovo-
ra na latinskom i srpskom jeziku, pa ono {to u latinskom izvoru pi{e
“sklavinika litera” on prevodi kao “hrvatski jezik”.
Progla{avaju}i “Kraqevstvo Hrvata”, odnosno kasniju hrvatsku re-
dakciju “Letopisa” kao starije delo kojim se sam Dukqanin sluìo, Mandi}
taj falsifikat pripisuje dukqanskom kraqu Mihailu, odnosno tvrdi da je
po wegovom nalogu pisano da bi se opravdalo progla{ewe Dukqe za kraqe-
vinu, a i pokazalo “da je u starini hrvatsko zajedni~ko kraqevstvo imalo
svoje sjedi{te ba{ u Dukqi, i da je nadbiskup u staroj Diokliji, koje je na-
sqednik Bar, zakqu~kom glasovitog sabora na Duvnu bio progla{en metro-
politom svih biskupija Crvene Hrvatske, doti~no Gorwe Dalmacije. Djelo
je napisano hrvatski i dat mu je naslov “Kraqevstvo Hrvata” upravo zato,
{to je imalo svrhu da djeluje i uvjerava hrvatske krugove u novom kraqev-
stvu, da Mihajlo nije uveo nikakvu novotariju, nego samo uskrisio staro-
drevnu stvarnost. Budu}i da stvarno Dukqa nije nigda bila sredi{te dota-
dawe dràve i kraqevstva Hrvata, to je Mihajlo, kako se moramo domi{qa-
ti, dao nalog piscu “Kraqevstva Hrvata”, da s pripovjedawem ne ide do naj-
novijih vremena, nego da zavr{i s doga|ajima koju stotinu godina prije, ta-
ko da se ìvi qudi ne bi mogli sje}ati stvari, o kojima djelo pri~a, niti po-
bijati neistinitost glavne teze toga prvoga i najstarijega djela na narod-
nom jeziku o povijesti Hrvata.” (str. 56-57.) Dobro je {to Mandi} ipak pri-
znaje da ovaj spis obiluje neistinama i izmi{qotinama, plasiranim u kon-
kretne politi~ke svrhe, ali za tim svrhama traga u pogre{nom vremenu i na
pogre{nom mestu. Zato Mandi} i prikriva vreme nastanka ovog teksta, na
osnovu vrlo slobodnog prevo|ewa “Letopisa” sa latinskog, pa brè boqe
dodaje sopstveni komentar: “Djelo je bilo napisano starom ~akav{tinom,
kojom su Hrvati govorili od svoga dolaska na jug i u Dukqi.” (str. 59.)
Hrvatska redakcija sadrì i pozivawe na neki navodni stariji spis
pod nazivom “Metodos”, za koji su i hrvatski istori~ari utvrdili da nikad
nije postojao. Mandi} zato kritikuje Ferdu [i{i}a koji je to i dokazao, pa
govori: “[i{i}evo dokazivawe da je ovaj stavak naknadno umetnut i da “Me-
todios” uop}e nije postojao kao pisano djelo hiperkriti~no je i neuvjerqi-
vo.” (str. 59.) “Letopis” je prepisivao i sopstvenim gledi{tima prilago|a-
vao u prvoj polovini ~etrnaestog veka mleta~ki du`d Andrea Dandolo. Ali
taj spis su povremeno citirali i neki dubrova~ki pisci, mada je bilo i onih
koji su ga osporavali, {to i Mandi} priznaje kad napomiwe: “Od svih sta-
rijih dubrova~kih pisaca, ukoliko je dosada poznato, bio je jedino neki bez-
imeni benediktinac 17. stoqe}a, iz samostana Sv. Petra i Pavla kod Du-
brovnika, koji je osporavao op}u vrijednost Qetopisa Popa Dukqanina, pa
naravno i wegove navode u devetomu poglavqu o jedinstvenoj hrvatskoj dr-
àvi od Istre do Dra~a u Albaniji. On se u tom uglavnom oslawao na Lu~i-
366
}evo djelo “De regno Dalmacie et Kroacie”. Navodi i Porfirogenita i ne-
ke druge bizantske i zapadne pisce, ali je wegovo znawe starih izvora ne-
potpuno u usporedbi s na{im dana{wim znawem. Rukopisno delo bezimeno-
ga dubrova~kog benediktanca danas se nalazi u gradskom muzeju grada Pado-
ve pod naslovom Antikvitatum Ilirikarum”. (str. 69-70.) Koliko napadno
insistira Mandi} da je tu re~ o delu anonimnog autora, ali je nepoznat i
pop koji je pisao “Letopis” i wegov kasniji hrvatski redaktor ~iju umotvo-
rinu progla{ava “Kraqevstvom Hrvata”.
a) Prepravqawe “Hronike”” Ivana \akona
Kako tek sme{no deluje Mandi}ev poku{aj da prepravi “Hroniku” mle-
ta~kog letopisca Ivana \akona s kraja desetog veka, koji pi{e kako je hum-
ski knez Mihailo uhvatio sina mleta~kog du`da Petra II Orseola na gra-
nici Hrvatske. Mandi} pi{e da izraz “fines” (kraj) ovde ne zna~i granicu
nego predeo. A s obzirom da se u staroj “Splitskoj hronici”, koju je 1653. go-
dine zadarski plemi} [imun Qubavac ustupio Joanesu Luciusu, navodi ka-
ko su se neki splitski izaslanici ma|arskom kraqu Kolomanu predstavili
kao “Bijeli Hrvati”, Mandi} “o{troumno” zakqu~uje: “Ako predstavnici
Hrvata sredwe Dalmacije i Like zovu sebe i svoje zemqake “Bijelim Hrva-
tima”, mora da je bilo i nekih drugih Hrvata, koji nijesu bili “Bijeli Hr-
vati”, u ime kojih dva Petra nijesu mogli govoriti. To su bili “Crveni Hr-
vati” u Crvenoj Hrvatskoj, koji su g. 1102. imali svoga vlastitoga kraqa Bo-
dina, ili wegova nasqednika Dobroslava, pa nijesu imali ni potrebe ni vo-
qe da krunu svoga kraqevstva nude tu|em, ugarskom vladaru.” (str. 75.) Na
sli~an na~in Mandi} manipuli{e sa starim ruskim dokumentom s kraja je-
danaestog i po~etka dvanaestog veka, “Nestorovom hronikom”, u kojoj stoji
da su svi Sloveni poreklom iz Ilirika i da su se odatle iseqavali na se-
ver i istok. Nestor u svojoj hronici pomiwe “Bele Hrvate”, a Mandi} onda
veze pri~u po kojoj, ako su postojali “Beli”, morali su postojati i “Crveni”
Hrvati, jer bela boja ne moè da opstane bez crvene. Ili, po toj logici, gde
god postoji ne{to belo mora postojati i wegov crveni pandam. Nestorovo
}utawe o “Crvenim Hrvatima”, Mandi} ovako obja{wava: “Crveni Hrvati
ìvjeli su u jadranskom slijevu i nijesu se nigdje doticali Dunava. Zato je
Nestor, nabrajaju}i dunavske Slavene, spomenuo od Hrvata samo Bijele Hr-
vate, jer su ti sami dràli podunavske zemqe od Karantije, zemqe sredovje~-
nih “Horutanaca”, do Srbije, koja se tada prostirala isto~no od Drine i ju-
`no od Save.” (str. 79.) Me|utim, Nestor u svome spisu pomiwe sve Slove-
ne, od balkanskih preciziraju}i Karantance (dana{we Slovence), Bele
Hrvate i Srbe. Mo`da su u to vreme negde daleko postojali i “Crveni Hr-
vati”. Verovatno su kao i ostali crvenoko{ci ìveli negde po ameri~kim
prostranstvima, ali Nestor za wih nije znao. A Mandi} se trudi da nas uve-
ri da je Nestor ipak za wih znao, ali nije hteo da ih pomene. Ali je zapawu-
ju}i Mandi}ev zakqu~ak, izveden iz tog apsolutnog nepomiwawa: “U Nesto-
rovoj kronici imamo dakle izri~iti spomen Bijelih Hrvata u zapadnom di-
jelu stare hrvatske dràve na Jadranu, a neizravni spomen Crvenih Hrvata
koji su u Nestorovo vrijeme imali svoju samostalnu dràvu hrvatsku ju`no
od Neretve.” (str. 79.)
367
b) Geografske karte po papskim èqama
[irokom raspravom o razli~itom zna~ewu termina Ilirik, Panonija
i Dalmacija u razli~itim istorijskim periodima, ili u delima pisaca
istog perioda, Mandi} u krajwem ishodu nastoji po svaku cenu da Ilirik su-
zi na podru~je dana{we Albanije i Epira, a Dalmaciju da pro{iri na sever
do Ra{e i na jug do Valone. Me|utim, i u vreme Konstantina Porfirogeni-
ta mnogi su Ilirikom smatrali svu brdovitu unutra{wost Balkana, a Dal-
macija je bila sasvim precizno ograni~ena na podru~je izme|u Krke i Ce-
tine. âk i prostor od Skradina do Rijeke niko tada nije nazivao Dalmaci-
jom nego Liburnijom, kao {to se na jugu vrlo brzo izgubio naziv Gorwe Dal-
macije, dok ime “Crvena Hrvatska” nikad nije ni postojalo, niti je igde u
dokumentima zabeleèno. Ali Mandi} u~estalom frekvencijom ponavqa-
wa tog termina nastoji nadoknaditi nedostatak iole verodostojnijeg isto-
rijskog rukopisa. Pa je u stawu bezbroj puta, u raznim stilskim varijacija-
ma, da ponovi apodikti~ni iskaz: “Razdioba Dalmacije na Gorwu i Dowu, i
wihovo istovjetovawe s Bijelom i Crvenom Hrvatskom osnovne su geopoli-
ti~ke tvrdwe najstarijih hrvatskih kronika Kraqevstvo Hrvata i Qetopi-
s Popa Dukqanina.” (str. 130.) Zaista je golem problem {to niko nikad,
osim autora “Letopisa”, nigde ne pomiwe nikakvu “Crvenu Hrvatsku”, a na-
uka je ve} odavno ustanovila da sam “Letopis” nema skoro nikakvu istorio-
grafsku vrednost, nego samo literarnu, i to kao svojevrsni kwièvni kuri-
ozitet vremena u kome je nastao. Zato Mandi} dosledno insistira da su “Le-
topis” i wegova kasnija hrvatska redakcija dve odvojeno nastale hronike, od
kojih je redakcija starija. Kad neki autori – savremenici poistove}uju ta-
da{wu Hrvatsku i Dalmaciju, oni redovno imaju u vidu onu najuù Dalmaci-
ju, a ne onakvu kakvu bi Mandi} èleo. Ni wegov krunski dokaz da se svoje-
vremeno splitska metropolija protezala do Bara ni{ta ne zna~i, jer su to
sve prostori vizantijske dràve, a Split nikad nije bio u sastavu Hrvatske,
nego su Hrvati centar svoje rimokatoli~ke crkvene organizacije imali van
dràvnih granica. A s druge strane, hteli bi naknadno da prisvoje kao svo-
ju iskonsku dràvnu teritoriju sve prostore koji su bili pod jurisdikcijom
splitskog metropolite.
Porfirogenitov podatak da su preci humskog vojvode ili kneza Miha-
ila Vi{evi}a do{li sa Visle, Mandi} prepravqa kao da su do{li s gorweg
toka Visle, gde je bila postojbina Hrvata. Me|utim, oko sredweg i doweg
toka Visle, prema pouzdanim podacima, ìveli su Srbi, isto~no od wih Be-
li Rusi, a ju`no od wih Beli Hrvati. I papino pismo hrvatskom kraqu To-
mislavu i humskom knezu Mihailu uo~i splitskog sabora 925. ne moè biti
nikakav dokaz o podre|enosti Mihaila Tomislavu, nego samo da je tu re~ o
dvojici ravnopravnih i me|usobno nezavisnih vladara ~ije se crkveno sedi-
{te nalazi u Splitu, dakle na tre}em dràvnom prostoru. îwenica da su
humski, travunski ili dukqanski Srbi u to vreme, pre kona~nog hri{}an-
skog raskola, pripadali rimskom obredu i crkvenoj organizaciji, ne moè
biti dokaz da su samim tim oni Hrvati. Da bi svoj falsifikat potkrepio,
Mandi} insistira na tezi da su prvobitni Srbi ìveli samo izme|u reke
368
Labe i Sale, a ne i izme|u Labe i Visle, mada se tako suprotstavqa ogrom-
nom broju istorijskih izvora koje je pedantno sistematizovao Reqa Novako-
vi} u kwizi “Odakle su Srbi do{li na Balkansko poluostrvo”. Uostalom,
hrvatskom kraqu Tomislavu kao vladaru bio je podloàn samo ninski, hr-
vatski biskup, ali ni u kom slu~aju i splitski metropolita. Tomislav se
bar u crkvenim pitawima poslu{no pokoravao splitskom metropoliti.
Splitski metropolita je ostvarivao nadle`nost u zemqi Slavena, a nigde
ne stoji dràvi Slavena. To zemqi Slavena zna~i raznih Slavena, zapravo
Srba, Hrvata i mo`da Slavonaca, ~ak kad bi se i prihvatilo da je Slavoni-
ja bar nekad bila u sastavu splitske nadbiskupije. Uostalom, najboqe u pri-
log tome svedo~i prisustvo srpskih velika{a na splitskom saboru 925., ko-
je niko ozbiqan ne dovodi u pitawe. Ali, Mandi} dosledno svaki iskaz u iz-
vornim dokumentima, makar to bila i papska pisma, gde stoji “zemqa Sla-
vina” ispravqa u “zemqa Hrvata”. Gde god je re~ o Slavenima on je uveren da
se tu radi o Hrvatima, ili zna da nije tako, ali ~itaoce smi{qeno poku{a-
va da obmane. Tako na strani 155. on daje izvod iz originalnog pisma pape
Leona VI iz 928. na latinskom jeziku, gde jasno stoji “Sklavinikam teram” i
“Sklavinorum tera”, a u sopstvenom prevodu fragmenta on pi{e “zemqa
Hrvata”. Dakle, i ne trudi se da prikrije sopstvene falsifikate. Da bi
falsifikat koliko toliko osnaìo, Mandi} je kategori~an u stavu da ni-
jedan srpski velika{ nije prisustvovao splitskom saboru o kome je ovde re~.
Potom, on bezbroj puta ponavqa da i samo pomiwawe Ilirika i Panonije
pokazuje da je i Porfirogenit potvr|ivao postojawe “Crvene Hrvatske”.
v) Dva ar{ina za isti istorijski dokument
Kad Konstantin Porfirogenit pi{e o Srbima onda je on krajwe nepo-
uzdan, makoliko precizan bio. Kad makar slu~ajno i uop{teno negde pome-
ne Hrvate, onda su mu iskazi potpuno ta~ni. Tako Mandi} postupa, a nije se
moglo desiti da ne iskoristi i ne zloupotrebi bilo koji tekst stranih pi-
saca, me|u wima vizantijskih i arapskih, koji zapravo pokazuju da zbog sop-
stvene neupu}enosti, nisu pravili razliku izme|u Srba i Hrvata, pa su ih
sporadi~no i jedne drugima identifikovali. Koliko je zaista validan
Mandi}ev “nau~ni” metod, pokazuje i wegov poku{aj da sugeri{e da Ana
Komnena, u ìvotopisu svog oca cara Aleksija I, polovinom dvanaestog ve-
ka, pod izrazom Arbanitoi ne misli na Arbanase iz Bodinove dràve, nego
na Hrvate. Na strani 187. on tvrdi da tu “b” treba ~itati kao “v”, jer je “i
Sv. ]iril u slavenskom alfabetu uvrstio gr~ko slovo beta u zna~ewu na-
{ega “v”. (str. 187.) I to je sasvim neta~no, jer je gr~ko “beta” u slovenskom
“b”, a ne “v”. Mewaju}i “b” za “v” Mandi} dobija “Arvanitoi”, a to mu je ve}
dovoqno sli~no izrazu “Hrvati”. Nakon toga, sledi wegov zakqu~ak kao vr-
hunskog “nau~nog” autoriteta: “Ana Komnena, suvremenica Popa Dukqani-
na i kraqa Bodina, svjedo~i nam dakle, da su podanici kraqa Bodina bili
Hrvati. Bodinova se dràva protezala od Neretve do rijeke Drima u Alba-
niji. Kod Ane Komnene dakle nalazimo suvremeno svjedo~anstvo, da su Hr-
vati u 11. stoqe}u ìvjeli od Neretve do Drima. Time i ona potvr|uje da je
navod Popa Dukqanina o Crvenoj Hrvatskoj stvaran i istinit.” (str. 190.)
369
Tako isto Mandi} postupa i sa delom vizantijskog istori~ara iz jeda-
naestog veka Mihavilom Ataleiatesom. Ataleiates pi{e kako je vizantij-
ski protivcar Vasilakes 1077. i 1078. godine skupio u svoju vojsku, formi-
ranu u okolini Dra~a, Vizantijce, Bugare i Arbanitoi, o~igledno Arbana-
se. Mandi} i to sasvim proizvoqno prepravqa u Arvanitoi, jer otkud Ar-
banasi oko Dra~a, kad ih tu nikad nije bilo, jer su tu ìveli iskqu~ivo Hr-
vati. I opet zakqu~ak: “Ataleiates nam dakle svjedo~i da su polovicom 11.
stoqe}a Hrvati ìvjeli u susjedstvu dra~ke pokrajine u Dukqi. To je zapra-
vo prvi spomen Hrvata u Dukqi poslije Porfirogenita, zabiqeèn g. 1080.,
a mi smo o wemu ovdje govorili u vezi sa svjedo~anstvom Ane Komnenove, ko-
ja nam je zabiqeìla da “Arvanitoi” potje~u iz dràve Bodinove, iz Dukqe.
I Ataleiates, koji je svoju Povijest napisao oko 70 godina prije Ane Kom-
nenove, svjedo~i da su oko g. 1077-78. Hrvati ìvjeli na granici bizantske
pokrajine Dra~a, i to u Dukqi, u dràvi prvoga kraqa Crvene Hrvatske.”
(str. 192.) Tako on naziva Mihaila, koji je krunisan kao srpski kraq, ali mu
Mandi} daje svojstvo, na koje je navodno nai{ao u delu Ivana Skilicesa iz
jedanaestog veka, kao “vladara onih, koji se zovu Hrvati.” (str. 192.) Me|u-
tim, i sam Mandi} priznaje da je Ferdo [i{i} tvrdio da se tu Hrvati po-
miwu u kontekstu vojnog odreda koji je hrvatski kraq Petar Kre{imir IV
poslao u pomo} bugarskim ustanicima, kojima je dukqanski kraq Mihailo
poslao i svog sina Bodina, pa su ga tamo i carem progla{avali.
Mandi} ~ak i ne sakriva da su neki vizantijski pisci me{ali identi-
tet Srba i Hrvata, pa citira poznatog istori~ara Jovana Zonaru iz dvana-
estog veka koji u svom obimnom “Pregledu povesti” na jednom mestu kaè:
“Tre}e godine (= 1073.) ovoga cara (=Mihajla VII Duke) narod Hrvata, koje
neki zovu i Srbima, podiè se, da sebi podloì zemqu Bugara.” (str. 193.)
Potpuno zanemaruju}i to pomiwawe Srba, Mandi} komentari{e da “i ovdje
dakle imamo svjedo~anstvo da su podanici prvoga dukqanskoga kraqa Mihaj-
la i wegova sina Bodina bili Hrvati, doti~no da su Dukqa, Travuwa i Za-
humqe, kojima su wih dva vladala, bile hrvatske zemqe, u kojima su stanova-
li Hrvati.” (str. 193.) Me|utim, odmah nakon toga Mandi} obja{wava kako
je, po wegovom mi{qewu, do{lo do pomiwawa Srba: “Zanimqiv je po~etak
Zonarasova navoda. On je ~itao kod Kedrenosa opis bitaka u Dukqi g. 1040.
i 1042., gdje je Kedrenos opetovano spomiwao Srbe. îtao je u Kedrenosovu
prijepisu i kratku biqe{ku Skilicesovu, da su g. 1073. napad na Bugarsku
izvr{ili Srbi. Zonaras je znao da to nije ispravno, pa je jasno naglasio da
su navalu na Bugarsku g. 1073. izvr{ili Hrvati, a ne Srbi, kako neki tvrde
u svojim spisima, stavqaju}i ime srpsko, gdje mora stati ime hrvatsko, i
pripisuju}i Srbima ono {to su u~inili Hrvati. I bizantski dakle povje-
sni~ar Zonaras potvr|uje navode svoga vr{waka i suvremenoga pisca Popa
Dukqanina o Crvenoj Hrvatskoj i o Hrvatima, koji su nastavali sredovje~-
nu dukqansku dràvu. Zonaras izri~ito tvrdi da su oni, koji su g. 1073. pro-
valili u bizantsku Bugarsku i u woj vodili ratove, bili Hrvati. A to su bi-
li Bodin i wegov pomo}nik Petrilo. U tim borbama su sudjelovali i bugar-
ski pobuwenici i Srbi. Ali kako je vodstvo rata bilo u rukama Hrvata Bo-
dina i Petrila, a po nalogu “Mihajla, vladara onih koji se zovu Hrvati”, to
370
Zonaras cijeli napadaj pripisuje Hrvatima.” (str. 194.) Na sli~an na~in
Mandi} poku{ava da ispravi Jire~eka koji podatke vizantijskog pisca Ni-
kite Koniatesa o Nemawinom napadu na Hrvatsku i Kotor tuma~i kao dva
odvojena napada, poku{avaju}i da prikaè da je zapravo napad na Kotor bio
napad na Hrvatsku. Me|utim, wemu je ostajala te{ka muka s obzirom na ~i-
wenicu da svi ozbiqni hrvatski istori~ari, pogotovo Ra~ki, [i{i} i [u-
flaj dosledno dukqanske vladare nazivaju srpskim knezovima i srpskim
kraqevima, {to i sam nevoqno prime}uje u napomeni na strani 201.
Tamo gde izri~ito vizantijski pisci iznose da je Dukqa srpska dràva,
a Stefan Vojislav srpski kraq, Mandi} wihovo svedo~ewe nipoda{tava.
Wemu su vredniji iskazi nedovoqno upu}enih, koji stvaraju zabunu, poput
Ivana Skilicesa, koji pi{e “narod Srba, koje tako|er zovu Hrvatima” (str.
202.) ili Brianija, koji koristi “ime “Hrvat” kao sinonimno za “Srbi” i
“Dukqani”. (str. 203.) Za bugarski ustanak 1073. Mandi} kaè da su glavnu
pomo} ustanicima pruìli “Srbi, ali pod vodstvom Hrvata.” (str. 203.) Tu
on i dalekose`niji zakqu~ak izvla~i: “U to vrijeme u Ra{koj je bio veliki
ùpan Petrislav, sin dukqanskoga kneza Mihajla, pa se sve {to su ~inili
Srbi u vazalnoj pokrajini Ra{i, pripisivalo vladaju}em narodu Hrvata u
Dukqi.” (str. 203.) Sli~nu tezu o Hrvatima kao vladaju}em narodu nad Sr-
bima on iznosi u vi{e navrata. Najvi{e mu ipak smeta podatak Konstanti-
na Porfirogenita da su Srbi odmah po dolasku na Balkan naselili Nere-
tvu, Zahumqe i Travuniju. Tome on uporno suprotstavqa ma{tarije Popa
Dukqanina i svoja nategnuta tuma~ewa pojedinih istorijskih doga|aja.
Glavna mu je teza osporavawa da je na nekim mestima u svome obimnom delu
Porfirogenit “samo izrekao svoje osobno mi{qewe, stvoreno na osnovu
nekih ~iwenica, koje je on mogao krivo shvatiti. Takav wegov osobni sud
bio je i onaj odlomak, gdje govori o naseqewu Srba u Travuwi, Zahumqu i
Neretvi. Kada je, naime, Porfirogenit pisao svoje djelo, spomenutim ze-
mqama vladao je ra{ki ùpan âslav, koji je najprije bio izbjeglica u Hr-
vatskoj pa zarobqenik u Bugarskoj, te napokon vladalac od Cetine do Boke
Kotorske, i od Jadrana do Posavine u Bosni. âslav je bio sqedbenik isto~-
ne crkve i priznavao je suverenu vlast Bizanta. Radi toga je on i wegov srp-
ski narod bio posebno simpati~an Porfirogenetu. Iz te podsvijesne quba-
vi prema Srbima, a glavno da pokaè veli~inu i ra{irenost bizantskoga
carstva, Porfirogenet je sve zemqe, kojima je tada vladao srpski knez âl-
sav, bizantski {ti}enik, pripisao Srbima i ustvrdio neispravno da su Sr-
bi te zemqe posjedovali jo{ od svoga dolaska na Balkan u 7. stoqe}u. Me|u-
tim, ja sam ve} u radwi “Hrvatstvo Bosne i Hercegovine”, drìm, dovoqno
dokazao, da se iz Porfirogenetova djela ne smije vi{e izvesti, nego da su
stanovnici Bosne, Travuwe, Zahumqa i Neretve bili polovicom 10. stoqe-
}a podanici srpskoga ùpana âslava, a nikako etni~ki Srbi, jer su te ze-
mqe kod svoga dolaska na jug naselili Hrvati, u wima neprekidno ìvjeli
i pripadali svojoj narodnoj hrvatskoj dràvi od rijeke Ra{e u Istri do
Drima u Albaniji.” (str. 206-207.)
Dakle, Konstantinu Porfirogenitu Mandi} suprotstavqa sebe, jer ne-
ma koga drugoga. On je u stawu da posle hiqadu godina u|e u podsvest vizan-
371
tijskog cara i znamenitog istori~ara. A kao dodatni argument mu sluì ~i-
wenica da Porfirogenit nigde nije izri~ito iznosio da Dukqu naseqava-
ju Srbi. Ali on pogotovu nije rekao da su u Dukqi ìveli Hrvati. Pri to-
me Mandi}u posebno smeta {to vizantijski pisac Kekaumenos krajem jeda-
naestog veka u svom delu “Strategikon” pi{e o “Trebiwcu Srbinu” koji je
u Dukqi uni{tio vizantijsku vojsku od 40.000 vojnika, misle}i na Stefana
Vojislava. Iako je iz istorijskih ~iwenica neosporno da je tu re~ upravo o
Vojislavu, Mandi} tvrdi da “Kekaumenos jasno lu~i “Trebiwca Srbina” od
“Vojislava Dukqanina”. Po Kekaumenosu, to su dvije potpuno razli~ite
osobe, pa se na osnovu ovoga bizantskoga pisca ne smije proglasiti Srbinom
Vojislava Dukqanina... Kekaumenos je bio iskusni stari vojni~ki ~asnik,
koji je dobro poznavao Balkan, pa je po svoj prilici iz osobnog iskustva
znao da Dukqa nije srpska zemqa, pa on, govore}i o Stjepanu Vojislavu, we-
ga ne zove Srbinom niti ga istovjetuje sa “Trebiwcem Srbinom”, koji je g.
1402. razbio bizantsku vojsku. Prema toma, Kekaumenosa se ne smije nava|a-
ti kao pisca koji bi govorio o srpstvu Dukqe.” (str. 208-209.) Kao krunski
dokaz za tu svoju tezu, Mandi} navodi podatak da u nekoj drugoj prilici Ke-
kaumenos Vojislava ne zove “Trebiwac Srbin”, nego punim imenom. “Kada je
pisao o slu~aju dubrova~koga stratega Katakalona, on je znao da je ovoga nad-
mudrio Stjepan Vojislav, Vladar Dukqe, koji je vladao Zetom i Zahumqem i
svoju sporednu prijestolnicu imao u Stonu, glavnom gradu Zahumqa.” (str. 209.)
g) Mandi}evo osporavawe vizantinca Kedrenosa
Me|utim, najve}i problem Mandi}u kao da predstavqa vizantijski
istori~ar Georgius Kedrenus. “Jedini bizantski pisac, koji Stjepana Voji-
slava zove “vladarom Srba” i govori o wemu i o wegovim djelima u vezi sa
Srbijom, bio je Georgije Kedrenos. U svom djelu “Pregled povijesti” on tri
puta spomiwe Stjepana Vojislava u vezi sa Srbima i Srbijom.” (str. 209.)
Kedrenos izri~ito kaè “Stjepan, koji se zove Vojislav, vladar Srba”, koji
se povratio “u zemqu Srba”, odande je protjerao Teofila Erotika.” (str.
209.) Kad je Vojislav pobegao iz Vizantije, zauzeo je “ilirske gore, i Triba-
le i Srbe i okolni narod svladao je.” (str. 210.) Kad je car Monomah poslao
vojsku na Vojislava, Srbi su se namerno povla~ili, pa su onda Srbi iz zase-
de napali Vizantijce i katastrofalno ih porazili. Na tre}em mestu Ke-
drenos pomiwe kako je Vojislavov sin Mihailo, kao vladar “Tribala i Sr-
ba”, sklopio mirovni sporazum sa carem. Kedrenos je bio savremenik i Ste-
fana Vojislava i Popa Dukqanina. Mandi} ga nipoda{tava kao monaha ko-
ji verovatno nije mnogo putovao (kao da i sam Mandi} nije monah) i kompi-
latora, koji je prepisivao druge pisce. Kad Kedrenos pomiwe Tribale iz
ilirskih gora, Mandi} tvrdi da on tu misli na Hrvate, mada je o~igledno tu
re~ o Arbanasima. “Drugi bizantinski pisci ~esto, moèmo re}i redovito,
zovu Srbe Tribalima, ali Kedrenos Srbe zove wihovim pravim narodnim
imenom, a starim ilirskim imenom Tribala okrstio je drugi slavenski na-
rod, kojim su vladali Stjepan Vojsilav i wegov sin Mihajlo, a to su bili Hr-
vati Crvene Hrvatske, kako nam je Kedrenosov suvremenik doma}i qetopi-
sac Pop Dukqanin ostavio zapisano. Prema tome Kedrenos, iako izri~ito
govori o Srbima kao podanicima Stjepana Vojislava i wegova sina Mihajla,
372
on ne nije~e opstanak Hrvata u Dukqi. Dapa~e on opstanak Hrvata u Crve-
noj Hrvatskoj potvr|uje time {to u svojim opisima pred Srbe stavqa drugi
slavenski narod u tim zemqama, a taj je mogao biti samo hrvatski, jer u 11.
stoqe}u nije bilo drugih slavenskih naroda u Ra{i i Dukqi nego Srba i
Hrvata.” (str. 215.) Jadni Mandi}, pravi se da ne prime}uje kako Kedrenos
nigde ne govori da su Tribali slovenski narod.
Ta podvala, makoliko naivna i primitivna, za Mandi}a ima dubqi smi-
sao, jer on nakon toga veli: “O znamenitoj bitci g. 1042. govore i Kekaume-
nos i Ivan Zonaras. Kekaumenos, doti~no wegov izvor, kojega on nije pravo
ni shva}ao, zove pobjednika ove bitke “Trebiwac Srbin”, jer je Stjepan Vo-
jislav imao svoje glavno sijelo u Trebiwu, u nasqednoj zemqi svoga oca Dra-
gomira, a Srbinom ga zove, jer je Vojislav u prvom i drugom ustanku glavno
podigao Srbe protiv Bizantinaca i tu pokrajinu oteo Bizantu, do koje su
Bizantinci posebno mnogo dràli. Ivan Zonaras zove Vojislava “Skitom”,
a tako su neki bizantski pisci zvali Ruse i Slavene uop}e. I on veli da je
Stjepan Vojislav vladao “Tribalima, Srbima i drugim srodnim narodima”.
Dakle i wemu su Srbi na drugom mjestu, kao i Kedrenosu, od naroda kojima
Vojislav vlada, a Tribali su mu, kojim imenom ozna~uje Hrvate, na prvom
mjestu.” (str. 216.) Ali, Hrvate nikada niko nije zvao Tribalima. Jeste Go-
tima, ali se ni Goti u Dukqi ne pomiwu. Kao uzgred, Mandi} pomiwe da je
zagreba~ki letopisac prve polovine ~etrnaestog veka, Ivan Arhi|akon Go-
ri~ki, Vojislava nazvao kraqem Hrvata, a na wega se 1956. nadovezao hrvat-
ski profesor Zlatko Tanodi poistove}uju}i Stefana Vojislava sa hrvat-
skim kraqem Stjepanom. Tanodi za dukqanskog kraqa Mihaila tvrdi da je
brat hrvatskog kraqa Petra Kre{imira IV. Mandi} se od takvih tvrdwi
ogra|uje, ali za svaki slu~aj ih detaqno izlaè znaju}i unapred da me|u Hr-
vatima ima mnogo onih kojima }e se i takve nebuloze svideti.
d) Traèwe alibija u neotkrivenim arheolo{kim nalazima
Kad zapadni pisci Vilim Tirski i Rajmund de Agiles u dvanaestom ve-
ku, opisuju}i krsta{ki rat 1096. i 1097. godine, nazivaju prostor od Istre
do Skadra Slavonijom i Dalmacijom, Mandi} to prepravqa u “Hrvatsku”.
Narod koji su tu zatekli oni dosledno zovu Sklavima, a Mandi} tuma~i da
su Sklavi Hrvati, kao i sklavonski jezik hrvatski. Bodina su smatrali
“kraqem cijele “slavinske zemqe”, tj. Hrvatske, budu}i da tada nije bilo
kraqa u Bijeloj Hrvatskoj po izumr}u ku}e Trpimirovi}a.” (str. 220.) Na
isti na~in Dominik Mandi} tuma~i i papu Aleksandra III koji 1180. godine
“upu}uje u Dalmaciju i ~itavu Slavoniju” svoga legata pod|akona Teobalda.
Ovaj nosi posebna pisma bosanskom banu Kulinu i zahumskom knezu Miro-
slavu. Dakle, po uvjerewu rimskih slu`benih krugova Zahumqe i Bosna su
pripadale u “~itavu Slavoniju”, a tim su u Rimu tada ozna~avali cijelo
“kraqevstvo Hrvatske i Dalmacije”.” (str. 220.) îtava Slavonija u ovom
kontekstu mogla je da zna~i samo sve slovenske zemqe, bez specifikacije dr-
àva na koje su one u tom trenutku podeqene. Ali, Mandi} uporno nastavqa
po svome. “Izraz “Dalmacija i ~itava Slavonija” nije ni{ta drugo nego za-
jedni~ki naziv za razdijeqeno kraqevstvo Hrvata.” (str. 220.) Pa je li sam
hrvatski naziv ve} u to vreme bio toliko sramotan da papa uporno izbegava
373
da ga pomene, a mewa ga nekim sasvim uop{tenim. Sledi Mandi}eva zapawu-
ju}a konstrukcija: “Tada su naime hrvatske zemqe bile razdijeqene na dvo-
je: na slobodnu Hrvatsku (regnum Kroacie et Slavonie), kojom je vladao Be-
la II (1172-1196), i na bizantsku Hrvatsku (regnum Dalmacie et Kroacie), ko-
jom je vladao Emanuel Komnenac, doti~no wegov sin Aleksije II. Nazivom
“Dalmacija i ~itava Slavonija” Rim je obuhva}ao obadva kraqevstva naro-
da hrvatskoga. Da li je pod tim nazivom Rim ukqu~ivao i najju`niji dio hr-
vatskih zemaqa, Travuwu i Dukqu, nije jasno. Ukoliko znamo, papinski le-
gat Teobald nije zalazio u te krajeve. Bizantinci su te krajeve bili uredi-
li u posebnu upravnu jedinicu, kojoj su dali ime “Dalmacija i Dukqa”.” (str.
220-221.) Da nam je bar Mandi} objasnio za{to je pod ma|arskom vla{}u Hr-
vatska slobodna, a Hrvatska pod vizantijskom vla{}u nije slobodna?!
A koje nam to kqu~ne dokaze Mandi} nudi za svoju tvrdwu da je Zahumqe
oduvek bilo hrvatsko? “Da su Hrvati uvijek smatrali Zahumqe hrvatskom
zemqom i sastavnim dijelom hrvatskoga kraqevstva, dokazuje nam trajno na-
stojawe hrvatskih banova i hrvatsko-ugarskih kraqeva da Zahumqe oslobo-
de od tu|inske vlasti i da ga pripoje zemqama kraqevstva hrvatskoga. Tako
je hrvatski ban Andrija g. 1198-1205. oslobodio Hum od Nemawi}a i pripo-
jio ga banovini Hrvatskoj. Od g. 1234. do 1249. Zahumqem vlada veliki knez
Andrija, potomak stare hrvatske vladarske ku}e u Zahumqu. On je bio u ne-
prijateqstvu sa srpskim kraqevima i priznavao je vrhovni{tvo ugarsko-
hrvatskih kraqeva. Wegov sin Radoslav, ùpan humski, izri~ito veli g.
1254. da je on “verni kletvenik kraqu ugarskomu”. Oko g. 1278. srpski kraq
Stj. Dragutin ponovno zauzimqe Hum, ali opet od g. 1304. do 1321. vladaju Hu-
mom hrvatski banovi [ubi}i. God. 1322. Stjepan Kotromani} pripaja Hum
hrvatskoj banovini Bosni, i od tog doba do g. 1918. Srbi nijesu nigda vi{e
vladali Zahumqem. U drugom ìvotu Zahumqa od g. 626. do 1918. srpski vla-
dari nijesu vladali Zahumqem ni punih 100 godina, ura~unav{i tu i vlada-
we âslava Klonimirovi}a (o. 949-o. 960.) i raznih Nemawi}a u 12. i 13. sto-
qe}u. I to srpsko vladawe bilo je ~esto prekidano, kako smo malo prije spo-
menuli, od predstavnika hrvatske vlasti: svaki put, kada su oni imali sna-
ge za to.” (str. 222-223.) Ugarski kraqevi su nastojali Zahumqe da pripoje
Ugarskoj. U wihovim geostrate{kim namerama nikada nije bilo nikakvog
prohrvatskog sentimenta, makoliko ih hrvatski istori~ari svojatali kao
sopstvene voqene vladare. Za{to humski ùpan Radoslav nije pisao da je on
verni kletvenik kraqu “ugarsko-hrvatskomu”? Ako se pripadnost Huma me-
ri iskqu~ivo duìnom vladavine, i ako se tu|inska okupacija moè tako
svojatati, kao {to Hrvati svojataju ma|arsku, onda bi Srbi komotno mogli
svojatati tursku vladavinu, pogotovo kad se ima u vidu koliko su neverova-
tan stepen crkveno-narodne autonomije u vrlo dugom periodu pod wom uì-
vali. Mogli bi sve turske sultane nazivati tursko-srpskim, po ugledu na
Hrvate, koji ma|arske kraqeve nazivaju ugarsko-hrvatskim.
Kada rimski biskupi ili papa hrvatske vladare nazivaju kraqevima
Dalmacija (u mnoìni), Mandi} brè-boqe izvla~i zakqu~ak kako “iz sa-
mih, dakle, kraqevskih naslova, koje slu`bene osobe daju hrvatskim kraqe-
vima Tomislavu i Kre{imiru IV Velikomu, vaqa zakqu~iti, da se hrvatska
dràva za wihova vladawa protezala cijelom Dowom i Gorwom Dalmacijom,
374
a to je cijela Bijela i Crvena Hrvatska Popa Dukqanina.” (str. 226.) U stva-
ri, to je bila samo nominalna vlast nad nekoliko gradskih podru~ja, izra-
ène politi~ke individualnosti, poput Zadra, Trogira ili Splita, koji su
imali status skoro samostalnih kneèvina na prostoru tada veoma suènog
teritorijalnog opsega Dalmacije, izme|u Krke i Cetine. Kao kad se u dana-
{we vreme ponegde kaè “u Indijama”, imaju}i u vidu da Indiju ~ini mno-
{tvo samostalnih i polusamostalnih kneèvina pod britanskom vla{}u,
pre sticawa nezavisnosti. S druge strane, iz titula srpskih vladara kao go-
spodara “sve srpske i pomorske” zemqe, Mandi} izvla~i tezu da su i oni sa-
mi svesni da je Ra{ka samo srpska, a sve ostalo tu|e. “Srpski kraqevi, a ta-
ko i srpske vjerske glave, ne ubrajaju “pomorske zemqe” u “sve srpske zemqe”,
jer su oni dobro znali da u Dukqi, Travuwi i Zahumqu ne ìve Srbi, nego
Hrvati, i prema tome da te zemqe nijesu srpske nego hrvatske.” (str. 230.) Za-
pravo, srpski vladari imaju u vidu primorsko romansko stanovni{tvo, ko-
me su davali izvesna autonomna prava, kao na primer Kotoru.
Mandi}u mnogo zna~i i argument da je stanovni{tvo Huma, Dukqe i
Travunije bilo podlo`no rimskoj crkvi, kao i da sakralni objekti imaju ne-
ke karakteristi~ne sli~nosti sa onim na hrvatskom prostoru. U nedostat-
ku ne~eg opipqivijeg, on bar nadu ne gubi. “Kada se jedamput arheolo{ki i
umjetni spomenici ju`nih krajeva ispitaju stru~no i potanko, nepristrano
}e znanost, nema sumwe, u wima na}i obilno gradivo za hrvatstvo Crvene
Hrvatske.” (str. 239.)
|) Sudar sa realnom lingvistikom
Potom se prebacuje na podru~je lingvistike. Po~iwe sa àlbom na Do-
brovskog i Kopitara. “Na osnovu narje~ja i govora prvi je po~eo dijeliti
narode i zemqe slavenskoga juga moravski êh Josip Dobrovski (1753-1829.),
zvan “otac slavistike”. Wemu je hrvatski jezik onaj koji se u wegovo vrije-
me govorio u tada{woj prijestolnici Hrvatske, Zagrebu i wegovoj okoli-
ci, dakle kajkavsko narje~je. Prema tome, Hrvati su oni koji govore kajkav-
ski, a to su svi oni koji stanuju sjeverno od Kupe i zapadno od Bjelovara pa
sve do tirolskih granica. Na taj je na~in Dobrovski i Slovence ukqu~io u
Hrvate, a sve druge proglasio je Ilirima ili Srbima. Da Slovence izbavi
ispod hrvatske kape, Jernej B. Kopitar (1778-1844.), uvaèni slovenski sla-
vista, borio se cijeli ìvot. On je dokazivao obratno, da je kajkavsko nar-
je~je slovensko, i prema tome da su Hrvati kajkavci Slovenci i da bi se ta-
ko imali zvati. Kopitar je samo ~akavsko narje~je proglasio hrvatskim.
[tokavsko narje~je istovjetovao je sa srpskim jezikom kao i Dobrovski i
sve je krajeve ju`no od Kupe, a sjeverno i isto~no od Velebita, darovao Sr-
bima... Ideje Dobrovskoga i Kopitarove razradio je i svesrpstvu nastojao
dati “znanstvenu” osnovicu slova~ki protestant Pavao Josip [afarik
(1795-1861.), najprije profesor, pa ravnateq srpske gimnazije u Novom Sadu
(1819-1833.). On je hrvatsku kwièvnost: bosansku, dalmatinsku i dubrova~-
ku prisvojio Srbima i po{ao je dotle da je Hrvate proglasio prostim
ogrankom srpskoga naroda. [afarikove nastrane jezi~ne i etnografske
tvrdwe ra{irile su se po Zapadu, jer je on ina~e bio na glasu slavista, a dje-
la su mu bila obelodawena na velikom wema~kom jeziku. Stazama Dobrov-
375
skoga, Kopitara i [afarika stupao je i prvi profesor slavistike na be~-
koj univerzi, Slovenac Frawo Miklo{i} (1813-1891.), priznati u~ewak i
pisac mnogih djela o jeziku i povijesti ju`nih Slavena na wema~kom jeziku.
Utjecaju slu`bene slavistike nijesu se znali oteti ni glasoviti hrvatski
slavisti Vatroslav Jagi} i Milan Re{etar. Wih je slu|ivalo stawe tada-
{we hrvatske historiografije, prema kojoj Hrvati od svoga dolaska do 11.
stoqe}a ne bi ìvjeli ju`no od rijeke Cetine niti isto~no od rijeke Vr-
basa u Bosni (Ra~ki).” (str. 240-242.)
Mada i sam konstatuje da “~akavski govore Hrvati u hrvatskom i dalma-
tinskom primorju od rijeke Cetine do Kopra u Istri” (str. 240.), Mandi}
ne moè nikako da se pomiri sa realno{}u, pa nastavqa sa pseudonau~nim
{pekulacijama. Vrhunskim slavistima zamera {to nisu pitali narod u ra-
znim krajevima kakvo mu je nacionalno ime, previ|aju}i da bi po~etkom de-
vetnaestog veka upravo odgovori na to pitawe {irom Bosne, Hercegovine,
Dalmacije, Vojne krajine i Slavonije potpuno sahranili hrvatsku nacio-
nalnu ideologiju, jer tamo{wem stanovni{tvu bila je strana svaka pomisao
o hrvatstvu. Hrvatstvo je tamo mnogo kasnije ve{ta~ki rasejavano ogrom-
nim pregala{tvom prvenstveno rimokatoli~kih fratara, kad je wihova va-
tikanska centrala definitivno odustala od “ilirskog” projekta podvo|e-
wa Srba u sferu zapadnog hri{}anstva. Mandi} na slede}i na~in kritiku-
je utemeqiteqe slavistike: “Osnovna pogrje{ka spomenutih slavista i
svih onih koji su ih slijedili, bila je ta {to oni nijesu pitali narod u po-
jedinim pokrajinama, {to je on i kako se zove, nego su mislili da mogu sami,
na osnovu svojih jezi~nih teza, stvarno neispravnih, odre|ivati tko kojemu
narodu pripada i kako bi se imao zvati. Nijesu vodili ra~una o tome da sa-
ma narje~ja, pa ni jezici ne ~ine bitne osobine kojima se jedan narod dijeli
od drugoga. U sredwoj i ju`noj Americi {esnaest naroda govori {pawol-
ski, pa nijesu [pawolci. Irci, Kana|ani i Ameri~ani (USA) govore en-
gleski, pa nijesu Englezi. Slovenci i jedan dio Hrvata govore kajkavski,
ali se osje}aju kao dva naroda. Ikavski govor {tokavskoga narje~ja iskqu-
~ivo je jezik Hrvata dalmatinske Zagore, Like, Bosne, zapadne Hercegovi-
ne te dalmatinskoga primorja izme|u Cetine i Neretve. I ijekavski je go-
vor hrvatski na podru~ju negda{we Dubrova~ke republike, u ju`noj Herce-
govini te u prodaqima rijeke Neretve i Bosne. Samo ekavski govor {tokav-
skoga narje~ja je srpski, ali ni taj nije specifi~no srpski, wihov jedino i
iskqu~ivo, jer ekavski govore Makedonci, Hrvati u Srijemu, te Hrvati kaj-
kavci i Slovenci. U Kopitarovim i Vukovim tvrdwama ima ipak ne{to
istinito. Kajkavsko naime narje~je i {tokavsko ne mogu se zvati i nijesu is-
kqu~ivo ni slovensko, ni hrvatsko, ni srpsko narje~je. Jedino je ~akav{ti-
na iskqu~ivo hrvatski govor, kojim danas govore samo Hrvati i nitko dru-
gi. To je prva i neprijeporna jezi~na ~iwenica.” (str. 242-243.)
Da je ~akavski iskqu~ivo hrvatski, u to apsolutno nema nikakve sumwe
niti je bilo ko ikad poku{avao da Hrvatima otme ~akav{tinu. Me|utim,
kqu~no je pitawe za{to su oni napu{tali sopstveni i prihvatali tu|i je-
zik? U Latinskoj Americi [panci su kao osvaja~i pokorenim Indijanci-
ma nametali {panski. To isto su uradili Englezi u zemqama kojima su vla-
376
dali. Me|utim, strani osvaja~i, ni Ma|ari, ni Turci, ni Nemci, ni Itali-
jani uglavnom nisu uspevali da Hrvatima nametnu sopstveni jezik. A uspe-
li su Srbi iako nad Hrvatima nisu vladali. Ikavski nije ~akavski, a ije-
kavski je daleko od svakog hrvatskog etni~kog prostora. Da bi prisvojili
{tokavski, Hrvati prvo prisvajaju srpske zemqe u kojima se on izvorno go-
vori, a onda prisvajaju i Srbe koji su ijekavski doneli u Hrvatsku, Dalma-
ciju i Slavoniju, pogotovo ako su prethodno uspeli da ih pokatoli~e. A ka-
ko tek nespretno Mandi} poku{ava dokazati da se u pro{losti ~akavski go-
vorio na mnogo {irim prostorima: “Druga ~iwenica, koju je znanost utvr-
dila, iako je jo{ nije dovoqno prou~ila, jest ta, da se negda ~akavsko narje~-
je protezalo daleko preko wegova dana{weg podru~ja. Jaki tragovi, ostaci
~akav{tine nalaze se po svoj Dalmaciji, u Slavoniji, Bosni, Hercegovini
i Crnoj Gori. To nam veli da se jedamput govorilo u narodu ~akavski od Is-
tre do Albanije i od Jadranskoga mora do Drave na sjeveru i Drine na isto-
ku. Svi ti krajevi u stara doba ~inili su jednu jezi~nu cjelinu, koja je bila
najja~e zastupana i svoje àri{te imala u dana{wem ~akavskom prostoru,
gdje se ~akav{tina mogla do danas odràti zahvaquju}i svojoj iskonskoj sna-
zi i uvreènosti. Jezi~na ra{irenost hrvatske ~akav{tine podudara se i
potvr|uje kazivawe stare hrvatske kronike “Kraqevstvo Hrvata” i “Qeto-
pis Popa Dukqanina” o hrvatskom narodnom i dràvnom prostoru. Ti nam
hrvatski doma}i izvori, sastavqeni polovicom 11. i 12. stoqe}a, svjedo~e
da su Hrvati od svoga dolaska u ju`ne zemqe pa za duga stoqe}a imali svoju
veliku hrvatsku narodnu dràvu, koja se protezala od Istre do Dra~a, do-
ti~no do Valone u Albaniji i od Jadrana do Drave i Dunava na sjeveru. Jaki
tragovi ~akav{tine u svim tim krajevima potvr|uju da je kazivawe tih dvi-
ju najstarijih hrvatskih kronika istinito i stvarno.” (str. 243-244.)
Tragove ~akav{tine je vrlo te{ko prona}i ju`no od Cetine u primor-
skom pojasu. Zabeleèni su na Peqe{cu, ali samo tragovi, dok je ostrvo La-
stovo razvilo svoj specifi~ni ~akavski oblik, na ~ije tragove se ponekad
moglo nai}i u Dubrovniku. Bosna je samo u svom najzapadnijem delu imala
dodira sa ~akav{tinom, a Hercegovina skoro nikako. Prona}i tragove ~a-
kav{tine u Crnoj Gori gotovo je nemogu}e. Da se ~akavski govorilo od Is-
tre do Albanije i od Jadrana do Drine i Drave, apsolutno je nemogu}e. Ali
i kad bi sve to bilo istina, {ta bi zapravo Mandi} time mogao da dokaè?
Da su Hrvati nekad davno postojali, ali su se izgubili asimilovawem od
strane {tokavske, odnosno srpske mase. On dodu{e tvrdi da ta {tokavska
masa nije izvorno srpska, kao i da se svega nekoliko hiqada Srba doselilo
na Balkan, donose}i “svoj” zapadnoslovenski jezik. Kad bi i to bilo ta~no,
zna~ilo bi da su se ti Srbi odmah utopili u zate~enu {tokavsku masu, koja
je preuzela wihovo ime. I opet su ti {tokavci Sloveni, preuzev{i ime Sr-
ba ostali ne{to sasvim razli~ito u odnosu na Hrvate. Hrvati su do{li s
~akavskim jezikom, taj su ~akavski jo{ skoro hiqadu godina na Balkanu go-
vorili, sluìli se wime kao svojim materwim jezikom, dok ih Turci kao na-
rod nisu uni{tili. I danas se ~akavski odrào tamo gde su sa~uvani osta-
ci nekada{weg hrvatskog naroda. S obzirom da se i sam Mandi} slaè da “je-
zici ju`nih Slavena pripadaju isto~noj skupini slavenskih jezika, doti~-
377
no da su toj skupini srodni” (str. 244.). Mi Srbi smo ponosni na svoje rusko
poreklo. Pa i jedna od prvih srpskih dràva, Ra{ka, svojim nazivom asoci-
ra na Rusiju, a naziv Srba Ra{ani, Rasci, Rascijani tako|e upu}uje na Ruse.
Me|utim, nisu svi ju`noslovenski jezici isto~noslovenskog porekla, nego
samo srpski, bugarski i makedonski, ako se uop{te moè govoriti o make-
donskom kao posebnom jeziku. Uporedna slavenska lingvistika je odavno
ustanovila da su slovena~ki-kajkavski i hrvatski-~akavski neuporedivo, po
svojim izvornim osobinama, bliì zapadnoslovenskim jezicima, a kasnije
su trpeli zna~ajan uticaj {tokavskog.
Povodom toga, Mandi} insistira da su Hrvati, kao slovenizovani na-
rod iranskog porekla, sa~uvali i mnogo izraza svog drevnog jezika, ali su
govorili jednom varijantom zapadnoslovenskog. “Kada su do{li na jug u da-
na{we hrvatske zemqe, Hrvati su govorili tim svojim slavenskim jezikom,
koji je ve} iza Karpata poprimio glavna obiqe`ja ~akavskoga narje~ja hr-
vatskoga jezika. Od drugih srodnih jezika razlikovao se time, {to su se u hr-
vatskom jeziku ve} tada, kako mislimo, bile razvile posebne ~akavske odli-
ke hrvatskoga jezika s jakim ostacima stare iranske ba{tine. Idu}i dakle
na jug Hrvati su nosili sa sobom hrvatski jezik ~akavskoga narje~ja, a u no-
voj su domovini na{li Slavene kajkavce i {tokavske ikavce, koji su ve}
prije wih bili do{li u te krajeve sa slavenskoga sjeveroistoka.” (str. 256.)
A onda dolazi celovita bajka koju Mandi} konstrui{e nategnutim tu-
ma~ewem istorijskih izvora, nekriti~kim preuzimawem svih starih nasle-
|enih istoriografskih falsifikata i svojim sopstvenim fraweva~kim
laìma, inspirisanim vi{evekovnom rimokatoli~kom tradicijom. “Kada
su Hrvati do{li na jug i Dalmaciju o~istili od Avara, prema ugovoru s bi-
zantskim carem Heraklijem najprije su naselili cijelu Dalmaciju od Ra{e
u Istri do Budve u Boki Kotorskoj. Glavno, vode}e pleme Hrvata zauzelo je
sredi{wi poloàj i naselilo se oko biv{ega glavnoga grada Dalmacije,
Salone, od rijeke Cetine do Krke. Druga plemena zauzela su druge dijelove
rimske Dalmacije: staru Liburniju od Krke do Ra{e, Liku, Bosnu, Zahumqe
i Travuwu do Kotora. Kako je Hrvata do{lo mnogo sa sjevera, to se jedan dio
otcijepi i zaposjedne rimsku Dowu Panoniju izme|u Kupe, Mure i Drave, a
drugi dio po|e na jug i zauzme Ilirik, kako su u doba Porfirogeneta zvali
primorske krajeve negda{wih rimskih pokrajina Prevalis i Novoga Epi-
ra, ~emu je odgovarala sredovje~na Dukqa, a dana{wa Crna Gora i primor-
ska Albanija.” (str. 257.)
Ali ne samo da u pisanim izvorima nema ni pomena o tako {irokoj ras-
prostrawenosti Hrvata, nego ni usmena tradicija Srba, Arbanasa i Grka
takvu pojavu nije upoznala. Pogotovo kad je re~ o drugom delu Mandi}eve
konstrukcije, u kojoj stoji: “Na cijelom zauzetom prostoru onu ulogu, koju su
prije imali Avari prema Slavenima prve slavenske seobe, preuzeli su sada
Hrvati. Oni su postali vladaju}i sloj, predstavnici hrvatske dràvnosti
i ~uvari hrvatskoga imena i hrvatskoga narodnog jedinstva. Kao {to je sa-
ma narav takva poloàja traìla, Hrvati su se rasprostranili po cijelom
novom hrvatskom narodnom prostoru.” (str. 257.) Rasprostranili se, a onda
netragom nestali. “Dràvnu organizaciju proveli su prema svojim slaven-
378
skim i starim iranskim navikama na osnovu {irokih plemenskih samoupra-
va, ali tako da su sva plemena priznavala vrhovnu vlast glavara prvoga, sre-
di{wega hrvatskog plemena, koji je nosio naslov “kral’ Hrvata” (“duks Kro-
atorum”).” (str. 257-258.) Uzgred re~eno, duks zna~i vojvoda, a ne kraq. Ne-
prekidna Mandi}eva te`wa za hrvatskom rasnom superiorno{}u i domina-
cijom nad svim ostalim Slovenima, s kojima su imali dodire, tako|e je naj-
obi~nija fantazmagorija, jer posle Avara Sloveni vi{e nisu priznavali
ni~ije predvodni{tvo na Balkanu osim vizantijskog, sa izuzetkom Bugara
koji su zaista ovladali jednim delom Slovena, u wih se utopili, ali im i
svoje ime ostavili. Mandi} zapravo ~ezne da Hrvatima ve{ta~ki pripi{e
onakvu istorijsku ulogu kakvu su imali azijatski Bugari. I sledi zavr{ni
deo bajkovite konstrukcije: “U bizantsko doba, kako smo gore izloìli,
Dalmacija se dijelila na Gorwu Dalmaciju od juga do rijeke Cetine, i na Do-
wu od Cetine do rijeke Ra{e u Istri. Tako su i Hrvati razdijelili svoju ze-
mqu, samo {to su pojedine dijelove nazvali imenima uzetim iz iranskih
uspomena. Hrvati su naime ju`nu Hrvatsku od Cetine do Voju{e u dana{woj
Albaniji nazvali Crvena Hrvatska, a zapadnu Hrvatsku od Cetine do Ra{e
Bijela Hrvatska. Sjeverni dio nosio je staro ime: Panonska Hrvatska ili
“Slavonija”, prema imenu “Slaveni”, kako su obi~no Hrvate zvali zapadni
narodi u sredwem veku.” (str. 258.) Dakle, kad god zapadni narodi u bilo kom
kontekstu pomenu Slovene, mi danas znamo da je tu re~ o Hrvatima, jer o ko-
me bi drugom? Ne postoji nikakvo staro ime Panonska Hrvatska. To ime je
izmislio Ferdo [i{i}, dvoume}i se izme|u “Posavske” i “Panonske”.
Interesantno je da Mandi} ipak priznaje da je nad Hrvatima postojala
vrhovna vizantijska vlast, pa se postavqa pitawe kako je mogu}e da postoje
dve vrhovne vlasti, vizantijska nad Hrvatima i hrvatska nad ostalim Slo-
venima? Istina je da puna dva veka po dolasku na Balkan ni Srbi ni Hrva-
ti nisu imali dràvne organizacije u pravom smislu re~i, nego su kao dove-
deni kolonisti ìveli na starim, prethodno uglavnom varvarskim najezda-
ma opusto{enim vizantijskim teritorijalnim posedima. Me|utim, fratru
Mandi}u |avo ne da mira. “Uza sve to za vrijeme od dolaska pa do smrti Kre-
{imira Velikoga g. 1073. o~uvalo se dràvno jedinstvo svih hrvatskih ze-
maqa, iako negda radi vawskih utjecaja u dosta oslabqenom obliku. U tom
dugom odsjeku vremena Hrvati su se slili i potpuno stopili sa starijim sla-
venskim slojem, i jezi~no i krvno. Iz po~etka su Hrvati po svim krajevima
hrvatskoga narodnog prostora, dakle od Trsta do Valone, te od Jadrana do
Drave na sjeveru i Drine na istoku, govorili svojim ~akavskim narje~jem,
koje su donijeli iza Karpata. S vremenom su se i jezi~no slili sa starim
slavenskim pu~anstvom isto~noga govora i to tako da je staro pu~anstvo
primilo ~akavsko narje~je ondje gdje su novodo{li Hrvati bili gu{}e na-
seqeni i ~inili ve}inu prema starim Slavenima, kao u primorskim kraje-
vima Bijele Hrvatske od Cetine do Istre. To se jezi~no stapawe ipak odvi-
lo tako da je mnogo odlika isto~nog govora uni{lo u novu ~akav{tinu. On-
dje, gdje su Hrvati prema starom slavenskom pu~anstvu ~inili razmjernu ma-
winu, kao u ju`nim, isto~nim i sjevernim krajevima, Hrvati ~akavci pri-
mili su kajkavski, doti~no {tokavski govor starih Slavena, ali su po svim
379
krajevima utisnuli u ta narje~ja snaàn utisak ~akav{tine, i to tim ja~i,
{to je bio brojniji sloj Hrvata u pojedinom kraju. Poslije Bijele Hrvatske
utjecaj ~akav{tine je bio najja~i u ju`nim primorskim krajevima od Ceti-
ne do Bojane, dakle na teritoriji Crvene Hrvatske: u Neretvanskoj Kraji-
ni, u zapadnoj i ju`noj Hercegovini, na teritoriju stare Dubrova~ke Repu-
blike, u Boki Kotorskoj i Crnoj Gori. U tim krajevima ima i danas u narod-
nom govoru jakih ~akavskih ostataka.” (str. 258-259.)
Me|utim, prave muke za Mandi}a nastaju kad treba da iznese bilo kakve
relevantne dokaze za svoje tvrdwe. Redovno je ogromna disproporcija izme-
|u wegovih ma{tovitih hipoteza koje redovno saop{tava kao neprikosno-
vene apodikti~ke sudove i tanu{ne argumentacije, koju potom nudi. Tako i
ovde “jake ~akavske ostatke” svodi na slede}e: “M. Tentor u svom ~lanku “O
dubrova~kom jeziku s leksi~ke strane”, nabrojio je 223 ~akavske rije~i koje
su se upotrebqavale u istom smislu na Cresu i Dubrovniku, a kojih nema u
hrvatskom kwièvnom jeziku. Od tih rije~i wih 114, dakle preko polovice,
govorio je hrvatski narod u okolici [irokoga Brijega, u mom rodnom kra-
ju, kada sam ja bio dijete. U {irokobrije{koj okolici bilo je tada, a vaqda
ima i danas, i drugih ~akavskih ostataka kao na pr. da se do~etno “m” izgo-
vara kao “n” (rukon, nogon), “jes” mjesto “jest”, itd. Hrvati muslimani u Mo-
staru i drugdje izgovaraju “j” mjesto “q” (“jubav” mjesto qubav). U Bosni se u
mnogim rije~ima govori “{}” mjesto “{t”. U Crnoj Gori se odrào i stari
~akavski naglasak na zadwem slogu.” (str. 259-260.) Hrvati su kao narod ne-
sumwivo postojali i doselili su se na Balkan. Dokazano je da su govorili
~akavski jezik. Po doseqewu me{ali su se s drugim narodima. Tamo gde su
bili u etni~koj ve}ini asimilovali su druge; tamo gde su bili u mawini
drugi su ih asimilovali. A sada bi Mandi} da sve narode do kojih su uop{te
doprli Hrvati na balkanskim prostorima, u koje su se utopili delovi hr-
vatskog naroda, svakako periferni, u celini proglasi Hrvatima. Kao da su
Hrvati kuga, pa gde se jedan pojavi, odmah celu okolinu okuì.
A {to se Srba ti~e, Mandi} uvek ide u drugu krajnost. On je siguran “da
Srbi, koji su ne{to kasnije od Hrvata do{li isto sa sjevera, nijesu izvr{i-
li nikakav utjecaj na razvoj ju`nih slavenskih narje~ja. Kako nam Porfiro-
genet “De administrando imperio” kazuje, Srba je do{lo sa sjevera veoma
malo, tako da ih je car Heraklije mogao smjestiti u jedan logor u Tesaliji,
koji se po wima prozvao “Srbi{te” (“Serblia”). Osim toga, bugarski je car
Simeon oko g. 920. tako strahovito uni{tio i raselio Srbe, da ih u cijeloj
zemqi Ra{koj nije ostalo nego 50 slobodnih qudi, plemenitih Srba, uz ne-
{to izbjeglica u Hrvatskoj i Bizantu. God. 1020., u prvom poznatom popisu
biskupija sredwega Balkana cara Vasilija, u cijeloj tada{woj Srbiji (Ra-
{koj) nije bila nego jedna biskupija sa samih 15 parohija, dok su Hrvati u to
doba imali vi{e od 15 biskupija. Sa Srbima se dogodilo u pogledu jezika
isto {to s Bugarima. I jedni i drugi radi svoga maloga broja izgubili su
vlastiti jezik i primili govor brojnijih starih Slavena, koje su na{li u
svojoj novoj postojbini. Srbi su negda ìvjeli na skrajwem slavenskom zapa-
du i morali su imati svoj govor, koji je morao biti zapadni, s bitnim oso-
binama jezika wihovih srodnika, dana{wih luì~kih Srba. Kada su Srbi
380
po{li na jug, oni su, kako je naravno, nosili sa sobom govor slavenske zapad-
ne skupine. Na Balkanu su oni zavladali ve}im brojem Slavena prve seobe,
politi~ki ih organizirali i dali im svoje narodno ime, ali su me|u starom
brojnijom sredinom izgubili svoj zapadni slavenski govor i poprimili
{tokavsko narje~je tadawih Slavena sredwega Balkana, koji su tu bili do-
{li sa slavenskoga isto~nog podru~ja.” (str. 260-261.)
Re|aju}i i na narednim stranicama sasvim proizvoqne stavove, Man-
di} pi{e kako “o hrvatstvu Crvene Hrvatske govori nam i neprekidna na-
rodna predaja i hrvatska svijest stanovni{tva ju`nohrvatskih zemaqa od
najstarijih vremena do danas.” (str. 263.) Naravno, tog predawa nigde nije
bilo, kao ni hrvatske narodne svesti, osim izme|u Istre i Cetine. Moramo
ovde priznati da je Mandi} u pravu kad isti~e da su Srbi i Hrvati trajno
“~inili dvije zasebne dru{tvene skupine i nigda se nijesu osje}ali kao je-
dan narod i jedna jedinstvena istovjetna etni~ka i kulturna cjelina, pa ni
onda kada je jedan od ta dva naroda zaposjeo potpuno ili djelomi~no narod-
ni teritorij drugoga naroda.” (str. 263.) Ali je potpuna nebuloza kad on tvr-
di da “~akavsko jezi~no blago sadrì dragocjeno gradivo, koje nam uz druge
izvore dokazuje da su se Hrvati kod svoga dolaska na jug naselili po svim ze-
mqama od Trsta do Voju{e u Albaniji, te od Jadranskog mora do Drine na
istoku i Mure, Drave i Dunava na sjeveru.” (str. 262.) Jo{ je nebuloznije kad
kaè da su sve “te zemqe dugo vremena ~inile jedinstveno ~akavsko podru~-
je; pripadale su zajedni~koj i jedinstvenoj hrvatskoj dràvi, a i danas ~ine
nedvojbeni povijesni prostor hrvatskog naroda.” (str. 262.) Nebuloza potom
kod Mandi}a gubi svaku jedinicu mere kad obja{wava kako su Srbi i Hrva-
ti jedni drugima zaposedali narodne teritorije: “To je bio slu~aj kada se Ra-
{a polovicom 8. stoqe}a stavila pod za{titu Hrvatske, ili kada je hrvat-
ska Dukqa osvajala Ra{u, ili hrvatska Bosna zapadne srpske krajeve, ili ka-
da je Ra{a zaposjela zemqe Crvene Hrvatske.” (str. 263-264.)
Kao jedan od kqu~nih dokaza krvnog, kulturnog i duhovnog jedinstva Hr-
vata i stanovnika Slavonije, Bosne, Zahumqa, Dukqe i Dalmacije, Mandi}
navodi podatak da su stranci sve te stanovnike nazivali Slovenima i wi-
hov jezik slovenskim. Slede}i su mu dokazi pripadni{tvo rimskoj crkvi,
slovenski jezik u bogosluèwu i glagoqica, a da bi potkrepio tezu da je sve
to hrvatsko, Mandi} upozorava: “Hrvati su naime prvi od svih Slavena pri-
mili kr{}anstvo. Sve}enici, koji su me|u Hrvatima {irili kr{}anstvo,
morali su odmah od po~etka propovjedati rije~ Bo`ju na hrvatskom narod-
nom jeziku, jer bi ina~e sav wihov rad bio uzaludan i bezuspje{an.” (str. 266-
267.) I onda sledi neverovatno prisvajawe staroslovenskog jezika kao hr-
vatskog: “Po zakonu potrebe, sve}enici su prevodili na hrvatski jezik vjer-
ske pouke, koje su Hrvatima davali, na prvom mjestu nedjeqna sveta evan|e-
qa i poslanice. Tokom nekih 200 godina, od polovice 7. do polovice 9. sto-
qe}a, crkveni hrvatski jezik se lijepo izgradio i bili su u~iweni prvi
prijevodi nedjeqnih evan|eqa i poslanica. Ovi prijevodi na hrvatskom cr-
kvenom jeziku preko Crvene Hrvatske doprli su do “Sklavinije” u Gr~koj i
odatle do Slavena u Makedoniji. Od ovih je za crkvene prijevode na hrvat-
skom jeziku saznao Sv. ]iril i upotrijebio ih kod izrade prvih liturgij-
381
skih kwiga, koje je g. 863. sa svojim bratom Metodom ponio moravskim Sla-
venima. U Moravskoj su sveta bra}a prevela cijelu slu`bu Bo`ju (misu i ~a-
soslov) na jezik tada{wih Moravqana, naravno pridràvaju}i se duhovnih
i crkvenih izraza, koje su bili Hrvati stvorili u svom dvjestagodi{wem
ìvotu kr{}anskome.” (str. 267.) Dakle, prvo su Hrvati prevodili na “hr-
vatski”, ali kojim pismom? Mora da su Hrvati imali neko svoje pismo, sta-
rije od glagoqice ]irila i Metodija?! Pa gde su ga sakrili? Ili su Hrva-
ti izumeli glagoqicu, a ]irilo i Metodije je od wih preuzeli!
U svakom slu~aju, Mandi} nepokolebqivo istrajava u svojim falsifi-
katima. [to je neki od wih glupqi i besmisleniji, Mandi} ga upornije po-
navqa. U tom smislu nastavqa: “U crkvenim djelima pisanim glagoqicom
stoqe}ima se ~uvao staroslavenski jezik, kojega je osnovicu ~inio stari hr-
vatski jezik.” (str. 271.) On potom prisvaja oblik }irili~nog brzopisa, ta-
kozvanu bosan~icu, nazivaju}i je hrvatskom }irilicom, iako je nastala na
srpskom dvoru Nemawi}a. Kad je bosan~icu prisvojio, izvodi novi “daleko-
se`ni” zakqu~ak: “îwenica da se Hrvati Bosne i Crvene Hrvatske nijesu
htjeli sluìti srpskom }irilicom, jak je i neprijeporan dokaz da se stanov-
ni{tvo tih zemaqa od najstarijih vremena nije osje}alo srpskim nego pot-
puno razli~itim od Srba, tako da su i za pismenost, u kojoj se najvi{e isti-
~e narodna osebujnost, stvorili svoj vlastiti, novi alfabet, kojega Srbi
}irilovci nijesu znali ~itati, a tako ni Hrvati, poznavaoci “hrvatskoga
pisma” ili “bosan~ice”, nijesu znali ~itati srpsku }irilicu. Stvarawem i
uporabom posebnoga hrvatskoga pisma kulturni je jaz izme|u Hrvata i Srba
produbqen i odrào se u punoj snazi sve do na{ih dana i kod Hrvata kato-
lika i Hrvata muslimana.” (str. 272.) Me|utim, Hrvati su pisali i latini-
com, ali samo tekstove na latinskom jeziku. I sam Mandi} priznaje da nema
“spomenika na hrvatskom jeziku pisanih latinicom prije polovice 14. sto-
qe}a.” (str. 273.) Mandi} dodaje: “Hrvatski kwièvni jezik, koji se poste-
peno razvijao u hrvatskoj crkvenoj i svjetovnoj kwièvnosti, sve do 15. sto-
qe}a, zadràvao je jake ostatke ~akav{tine, kojom su Hrvati govorili po
svim hrvatskim zemqama, od svoga dolaska na Jadrana. Od 15. stoqe}a vod-
stvo u hrvatskom kwièvnom stvarawu preuzimqe slobodna hrvatska repu-
blika Dubrovnik i to vodstvo zadràje sve do svoje propasti 1806., tako da
se s pravom Dubrovnik zove “Hrvatska Atena.” (str. 274.) Taj naziv Dubro-
vniku sigurno nisu mogli prikop~ati pre dvadesetog veka, ali je intere-
santno kako se ovde Mandi} suprotstavqa svim dosada{wim nau~nim tuma-
~ewima prisustva tragova ~akav{tine u dubrova~koj kwièvnosti. Kako on
veli: “Kwièvni povjesni~ari tvrde da je ~akav{tina u najstarijoj dubro-
va~koj kwièvnosti nastala pod utjecajem gorwo i sredwodalmatinske ~a-
kavske kwièvnosti... To nije ispravno. âkav{tinu su Dubrov~ani ba{ti-
nili od svoga zahumsko-dukqanskoga zale|a, od kojega su primili ijekavski
govor {tokavskoga narje~ja. Na tom podru~ju u narodnom govoru ima i danas
jakih ~akavskih ostataka, a u 13. i 14. stoqe}u bilo ih je, naravno, i vi{e.”
(str. 274.)
Imaju}i u vidu da su se razne varijante staroslovenskog dugo zadràle
kao kwièvni jezik kod Srba, Mandi} konstrui{e da je Vuk Karayi} pri-
382
bliìo “srpski jezik hrvatskom na taj na~in {to je uzeo za osnovu novoga
srpskoga kwièvnog jezika govor hercegova~kih Hrvata, kojim su govorom
dubrova~ki, bosanski i drugi hrvatski kwièvnici pisali svoja djela neko-
liko stoqe}a prije Vuka. Da svlada op}i otpor Srba protiv usvajawa hrvat-
skoga mjesto dotada{wega srpskog jezika, Vuk je mjesto hercegova~ke ijeka-
vice zadrào u svom kwièvnom jeziku srpsku ekavicu.” (str. 284.) Mandi}
je u stawu da hrvatstvo retroaktivno pripisuje dubrova~kim pesnicima, po-
gotovo ako se nekom od wih i omaklo da Hrvatsku i Hrvate pomenu u svojim
pesmama. I svi strani pisci koji su pomiwali “Ilire” i ilirski jezik, po
Mandi}u, imali su u vidu Hrvate i hrvatstvo. Kada poznati arapski geograf
iz dvanaestog veka Abu Abdalah Muhamed Ibn Idris pi{e da se na obala-
ma Jadrana nalaze dve dràve, “dràva Hrvatska i Dalmacija i dràva Is-
klavonija” (str. 307.), Mandi} odmah tuma~i da je tu re~ o dve hrvatske dr-
àve jer su Sloveni redovno Hrvati. “Zemqi od Dubrovnika do Dra~a
Idris daje naziv “Isklavonija”, jer je ta zemqa u wegovo doba ~inila poseb-
nu hrvatsku kraqevinu Crvenu Hrvatsku. Da ~itatequ bude jasno, da na is-
to~noj strani Jadrana postoje dvije hrvatske nezavisne dràve, Idris im da-
je dva razli~ita imena. Zapadnu dràvu zove prema ve} od prije prihva}enu
nazivu “Hrvatska i Dalmacija”, a ju`noj hrvatskoj dràvi daje naziv “Is-
klavonija” prema uobi~ajenomu imenu Hrvata u Italiji “Sklavi” ili po
gr~kom nazivu “Sklavinoi”, “Sklavonia.” (str. 308.) Rado }e do~ekati Man-
di} i ako neki strani putopisac pobrka Srbe i Hrvate, ali na kraju mora da
za~ini sa [tedimlijom, jer drugog upori{ta nikada nigde nije na{ao sve od
Popa Dukqanina. “Ro|eni Crnogorac Savi} M. [tedimlija napisao je ci-
jelo djelo i u Zagrebu objelodanio g. 1937., u kojem iznosi hrvatsku predaju u
Crnoj Gori u na{im danima: u mjesnim imenima, narodnim obi~ajima i pre-
daji. Mi upu}ujemo ~itateqe na to djelo, jer ovdje potawe ne moèmo o tome
raspravqati.” (str. 322.) Svoje crvenohrvatske àlopojke Mandi} zavr{a-
va na ovaj na~in: “Stara Dukqa jedini je kraj gdje su Hrvati uzmakli uslijed
povijesnih neda}a, a najvi{e radom vjerskih predstavnika Srpsko-pravo-
slavne crkve. Ovi, da u~vrste pravoslavqe, od 17. stoqe}a stalno {ire u na-
rodu Srpstvo, kao da nema pravoslavqa i bez srpskoga! Uza sve to {iroki
narodni slojevi u Crnoj Gori, uslijed svoje povijesne podsvijesti, trajno se
opiru srbizirawu i traè da im se prizna ime i dràva crnogorska. Bez ob-
zira na dana{we stawe, sredovje~na Dukqa je bila neprijeporno hrvatska
zemqa. I zato hrvatski povjesni~ari trebaju ubudu}e obra|ivati povijest
Dukqe, napose dukqanske kraqevine 11. i 12. stoqe}a kao sastavni dio hr-
vatske povijesti. A dana{we Crnogorce, u kojima te~e krv starih Hrvata,
vaqa da Hrvati sa simpatijama susre}u i pomaù wihovu borbu za neovisno-
{}u i samostalno{}u Crne Gore i crnogorskoga naroda.” (str. 326.)
7. Mandi}eve spekulacije o Bosni
U tri obimne kwige Mandi} je koncentrisao svoja razmi{qawa, ma-
{tawa i ideolo{ke konstrukcije po kqu~nim istorijskim pitawima Bosne
i Hercegovine. Prva od wih, “Dràvna i vjerska pripadnost sredovje~ne
Bosne i Hercegovine” (ZIRAL, îkago-Rim 1978.), predstavqa izrazito
383
politi~ki tendenciozno preispitivawe bosansko-hercegova~ke istorije,
kako bi joj se naknadno prilepio hrvatski nacionalni karakter. Da nije
krajwe tu`no, s obzirom na izrazito nagove{tene intelektualne pretenzi-
je, bilo bi veoma duhovito kako Mandi} obja{wava nastanak Bosne, wenog
naziva i dràvne organizacije, prikazuju}i sme{nim argumentima sve to
izvorno hrvatskim. “Sama zemqa Bosna u svom sredovje~nom ograni~enom
zna~ewu za kraj od Ivan-planine do Zavidovi}kih vrata ju`no od Maglaja
dobila je svoje ime putem politi~ke organizacije stare hrvatske dràve.
Naime, kod razdiobe osvojenih zemaqa me|u razna hrvatska plemena, na ko-
jima se osnivala uredba stare hrvatske dràve, Hrvati su se dràli grani-
ca starih rimskih pokrajina. Radi toga su zemqe oko dowega toka rijeke Bo-
sne bile dozna~ene drugom hrvatskom plemenu nego zemqe, koje su leàle
oko sredwega i gorwega toka te rijeke i u rimsko doba pripadale rimskoj
pokrajini Dalmaciji. Na taj su na~in zemqe oko dowega toka rijeke Bosne
do{le u sastav panonske Hrvatske ili Sloviwa (regnum Sklavonie), a one
ju`no od Zavidovi}kih vrata, u sastav jadranske ili dalmatinske Hrvatske.
Panonski krajevi oko dowe Bosne zarana su se prozvali Usora i Soli, po
istoimenim ùpama, i tokom cijeloga sredwega vijeka nijesu se zapravo zva-
li Bosnom. Hrvatsku dràvnu jedinicu koja je nastala oko sredwega i gor-
wega toka rijeke Bosne, Hrvati iz primorja, gdje se nalazilo sredi{te ja-
dranskih Hrvata, u po~etku su zvali Zagorjem, ali se zarana taj kraj po~eo
nazivati i Bosnom po imenu glavne rijeke, koja je tom pokrajinom protjeca-
la.” (str. 53.) Kakve veze ima politi~ka organizacija stare hrvatske drà-
ve sa imenom Bosna? Nikakve! Relevantni izvori govore da je stara hrvat-
ska dràva nastala po~etkom devetog veka. Do tada su i Srbi i Hrvati ì-
veli u svojim sklavinijama, ùpama pod vizantijskom vla{}u, u kojima su
uìvali izvestan stepen unutra{we autonomije. Nikakvih dràva prvih
dvesta godina po doselewu nisu imali, pa zato istorijski dokumenti }ute o
wima. Bili su izvan ozbiqnih istorijskih tokova. Nikakve “razdiobe”
osvojenih zemaqa nije bilo. Hrvati su se tako|e naseqavali tamo gde je bi-
lo praznog prostora i uslova za ìvot. Tako oni Hrvati koji su naselili
Istru nikada nisu bili u sastavu hrvatske dràve, niti su o tome razmi-
{qali. Jedinstvena hrvatska dràva im uop{te nije bila preokupacija.
Niko od slovenskih naroda nije vodio ra~una o granicama starih rimskih
pokrajina, a i te granice su se neprestano mewale jo{ pod rimskom vla{}u.
Ko je to uop{te tako “dozna~avao” zemqe? Vaqda neka stambena komisija.
Videli smo ve} da nikakva panonska Hrvatska nije ni postojala, a i sam
Mandi} na nekoliko mesta potvr|uje da su u Slavoniji ìveli Sloveni kaj-
kavci, me|u koje se mo`da naselio izvestan broj Hrvata, ali su oni morali
biti vrlo brzo asimilovani. Nikada Bosna nije postojala kao hrvatska dr-
àvna jedinica, a kako joj i samo ime moè biti hrvatskog porekla ako su je
pravi Hrvati nazivali Zagorjem?
Slede novi “dokazi” sa standardnog Mandi}evog repertoara: “Da je ze-
mqa Bosna dobila svoje ime putem hrvatske dràvne uredbe, imamo dokaz u
sli~nim nazivima drugih hrvatskih krajeva u staro doba. U zapadnoj ili Bi-
jeloj Hrvatskoj po rijekama dobile su svoje ime stare hrvatske ùpe: Pliva,
384
Gacka i Cetina. U Crvenoj Hrvatskoj pokrajina Neretva dobila je naziv po
istoimenoj rijeci. I pokrajina Zeta u Dukqi prozvala se po rijeci Zeti. I
u sjevernoj hrvatskoj domovini po rijeci Moravi zvala se je Moravska, koja
i danas nosi taj naziv, a spada u ~e{ku dràvu.” (str. 53.) Ovde je samo pro-
pustio da pomene jo{ jedan dokaz pa da svoju argumentaciju kompletira. U
“naranyastoj Hrvatskoj”, stara “hrvatska” pokrajina Ra{ka dobila je naziv
po reci Ra{koj. Ali, {to je ovde propustio, vaqda }e negde na drugom mestu
nadoknaditi, pa Mandi} daqe veze svoju pri~u: “Naziv stare hrvatske obla-
sti “Neretva” pruà nam primjer kako je hrvatska dràvna uredba, doti~no
jedna hrvatska politi~ka pokrajina, mogla imati odlu~nu rije~ u postanku
imena zemqe Bosne. Kod po~etne, naime, hrvatske dràvne uredbe, posebno
je pleme naselilo primorske krajeve od Cetine do Neretve. I samo oni kra-
jevi, zapadno od Neretve, u kojima je to pleme stanovalo i samoupravno vla-
dalo, nazvali su se “Neretva”, dok su drugi krajevi uz sredwi i gorwi tok
Neretve dobili drugo ime, Zahumqe, po drugom hrvatskom plemenu, koje je
samoupravno ìvjelo u tom kraju. Tako se i Bosnom prozvao samo onaj kraj
koji je spadao u hrvatsku dràvnu jedinicu oko gorwe i sredwe Bosne, kojom
je upravqao plemenski vladar zvan ban, a da se to ime nije proteglo na kra-
jeve oko dowe Bosne, koji su u po~etku bili dozna~eni panonskoj Hrvatskoj
i nijesu do{li u sastav sredovje~ne Bosne nego tek pod konac 12. stoqe}a, i
to kao poseban upravni kraj.” (str. 54.) Pogre{no tuma~e}i da se Porfiro-
genitovo pomiwawe dolaska dela Hrvata u Ilirik pouzdano odnosilo na
dana{wu Albaniju, Mandi}u je osnov da i sve zemqe izme|u Hrvatske i Al-
banije proglasi hrvatskim, dakle Neretqansku kneèvinu, Zahumqe, Travuni-
ju i Dukqu, mada istorijski izvori svedo~e da su tamo{wi Srbi sami sebe
tako prozvali ili su im drugi taj naziv vremenom nametnuli. Pogotovo ako se
ima u vidu da je ta oblast, dugo samostalna kneèvina, nazivana i Paganijom.
Naredne Mandi}eve spekulacije iskqu~ivo su zasnovane na “Letopisu
Popa Dukqanina”, a on uporno poku{ava predstaviti da je zapravo re~ o
tri dela, potenciraju}i takozvani “Metodos”, pomenut u “Letopisu” i dva
veka kasniju hrvatsku redakciju “Letopisa” kao potpuno samostalne teksto-
ve. Me|utim, pre Konstantina Porfirogenita u desetom veku, niko nigde
Bosnu nije pomenuo, a Mandi} nesvesno sebi protivre~i navode}i kako je
ugarski vladar Bela II, uporno ga nazivaju}i “hrvatsko-ugarskim” kraqem,
dukat Bosnu 1139. dodelio svome sinu Ladislavu. Po primeru Slavonije, ~i-
jim dukatom je formalno raspolagao herceg, odnosno vojvoda, redovno ~lan
kraqevske porodice, a neposredno upravqao ban, sli~no se desilo sa Bo-
snom. Formalno je bila u nadle`nosti kraqeva sina, a prakti~no pod vla-
{}u kraqevskog guvernera koji se zvao banom. Prvi istorijski potvr|eni
ban je bio Bori}, a Bosna sigurno nije imala nikakve banove sve do dolaska
pod ma|arsku vlast. Mogla je imati samo knezove ili ùpane, poput Hrvat-
ske ili svih ostalih srpskih zemaqa. Puke su Mandi}eve ma{tarije i sva
wegova naklapawa o naseqavawu Hrvata u podru~ju gorwe Bosne i sve do
Drine, pogotovo pozivawe da je na izmi{qenom duvawskom saboru 753. “ta-
da{wa Bosna zdruèna s Ra{kom, koja se u to vrijeme podvrgla hrvatskoj dr-
àvi, u posebnu hrvatsku jedinicu pod nazivom Surbia.” (str. 65-66.)
385
Naravno, ni pravilo da su se “hrvatske” diferencirale po staroj rim-
skoj administrativnoj podeli kod Mandi}a ne traje dugo, jer se ne moè pri-
meniti na Hum i Travuniju. Tako je on prinu|en da sada veze druga~iju pri-
~u, pa kaè: “Ni u prvo doba Hrvata, koji su na osnovu posebnog ugovora s ca-
rem Heraklijem I g. 626. naselili cijelu rimsko-bizantsku Dalmaciju, Zahu-
mqe i Travuwu nijesu bili ure|eni kao posebna upravna jedinica. One se
naime ne spomiwu na glasovitom duvawskom saboru g. 753., kada je hrvatska
dràva na osnovu postoje}ih plemenskih razdioba, a i radi lak{e uprave,
bila razdijeqena na tri velike samoupravne jedinice: zapadnu ili Bijelu
Hrvatsku, ju`nu ili Crvenu Hrvatsku, Zagorje ili Bosnu. Prostor budu}e-
ga Zahumqa i Travuwe bio je na duvawskom saboru ukqu~en u ju`nu ili Cr-
venu Hrvatsku. No kako je duvawski sabor zakqu~io da se svaka velika dr-
àvna jedinica razdijeli na vi{e banovina ili kneèvina, a ove na ùpa-
nije, drìmo da su Zahumqe i Travuwa postali kao posebne upravne jedini-
ce neposredno iza duvawskoga sabora g. 753. na osnovu donesenih saborskih
zakqu~aka.” (str. 90.) Ovde je Mandi} postigao novi “nau~ni kvalitet”, nad-
ma{iv{i u lagawu i Popa Dukqanina. Govori o podeli na banovine o ko-
jima nema ni pomena u “Letopisu”. Dosad je Mandi} slepo tvrdio da je sve
{to stoji u fantazmagori~nim Dukqaninovim naklapawima su{ta istina.
Sada govori za ono {to “Letopis” ne pomiwe da uop{te nije postojalo ili
wegovo postojawe naknadno prilago|ava Dukqaninovim iskazima. Me|u-
tim, kad posle toga govori o progla{ewu Stefana Vuk~i}a Kosa~e za her-
cega 1448., pre}utkuje da je puna titula “herceg od Svetog Save”, pa se ubi do-
kazuju}i da je i herce{tvo zapravo manir hrvatskih vladara. “Po sredovje~-
nom shva}awu naslov hercega nazna~ivao je u hrvatskim zemqama vladara
koji je bio prvi iza kraqa.” (str. 133.) ali Hrvati nikada nisu imali tu ti-
tulu. Tek kad su pripojeni ugarskoj dràvi, ma|arski kraq je svoga sina ime-
novao za hercega Slavonije, Hrvatske i Dalmacije. Sama Hrvatska je bila
suvi{e malena za jednu ovako mo}nu titulu. Tri zemqe zajedno – to je ve} ne-
{to drugo. Ovde je veoma va`no da je Stefan Vuk~i} Kosa~a titulu herce-
ga nosio kao vladar prakti~no nezavisne dràve. Primer da je Ladislav Na-
puqski 1403. Hrvoja Vuk~i}a Hrvatinovi}a kao svog namesnika imenovao
splitskim hercegom zato nije nimalo pogodan za pore|ewe. Bilo kako bilo,
ipak je termin “herceg” ozna~avao isti pojam kao termini “vojvoda” ili
“duks”. Svestan je Mandi} i tih zavrzlama, pa bi po svaku cenu da ospori da
je Stefan Kosa~a sam sebe imenovao za hercega. Radije bi da mu je neki stra-
ni vladar tu titulu dodelio kao svome vazalu, pa makar to bio turski sul-
tan. “Na{e je mi{qewe, sukladno s bosanskom povjesnom predajom, da je
Stjepan Vuk~i} dobio naslov hercega zakonitim putem od cara Fridriha
III, koji je u to doba bio skrbnikom svoga malodobnog stri~evi}a, ugarsko-
hrvatskoga kraqa Ladislava V Posmr~eta. U navedenoj poveqi od 20. sije~-
wa car Fridrih III zove Stjepana Vuk~i}a wegovim starim hrvatskim na-
slovom “vojvoda”, ne prevode}i ga sa “duks”. Dakle, tada Stjepan nije jo{ bio
dobio naslov hercega. Poslije, dakle, nego je primio navedenu povequ, Stje-
pan Vuk~i} morao se ponovno obratiti caru Fridrihu, koji mu je èqni na-
slov hercega podijelio tokom g. 1448. Da svom novom dostojanstvu dadne
386
posve}eno zna~ewe, Stjepan Vuk~i} morao je moliti cara da mu dadne na-
slov “hercega Sv. Save”, jer je Stjepan vladao Mile{evom, u kojemu su leà-
le kosti Sv. Save, a od toga mjesta nije bio ni daleko tada{wi wegov glav-
ni grad Sokol, koji se nalazio u me|urije~ju rijeka Pive i Tare.” (str. 135-
136.) Zar je Stefan Vuk~i} prvi srpski vladar koji je sam sebe proglasio za
nosioca neke zvu~ne titule? A mo`da je bio zaista hrvatski vladar? Za{to
se onda nije proglasio za hercega od Svetog Nikole Taveli}a, na primer.
[ta }e mu srpski nacionalni svetac? Pored toga, kmetska du{a Mandi}e-
va uverena je da mnogo ve}u vrednost za velikodostojnike predstavqa kad mu
mo}ni strani vladar dodeli zvu~nu titulu, nego kad je dovoqno snaàn i ne-
zavisan da sam sebe proglasi.
a) Tuma~ewe Bosne kao samoupravne pokrajine
savezne hrvatske dràve
Svoje marifetluke u kvaziistoriografskim razmatrawima, Mandi} je
u stawu da za~ini i tako so~nim laìma kojih se mora svaki iole obrazova-
niji Hrvat postideti. Tako navodi da je od polovine sedmog do kraja devetog
veka Bosna ìvela “mirno kao jedna od samoupravnih pokrajina u saveznoj
hrvatskoj dràvi. Bosna u to doba, ukoliko znamo iz izvora, nije pokaziva-
la nikakvih te`wi niti za odcijepqewem od op}ehrvatske dràve niti za
pro{irewem svojih granica na ra~un drugih hrvatskih saveznih jedinica.”
(str. 190-191.) Mada nije sporno da je u vreme turske najezde i jedan deo Hr-
vata potur~en prelaskom na islamsku veru, groteskno deluje Mandi}eva
tvrdwa da su se povla~ewem turskih granica sa severa na jug samo hrvatski
muslimani naseqavali u Bosni: “Po gradovima i na ispra`wena seoska sje-
di{ta katoli~ka i pravoslavna, u Bosni i Sanyaku bili su naseqeni Hrva-
ti muslimani, koji su se povukli iz Ba~ke i Barawe, a napose iz Slavonije,
Like i Dalmacije. Wihov je broj prelazio stotinu tisu}a du{a. U Sanyak
se kasnije doselio i velik broj muslimana, starinom Hrvata iz Crne Gore,
ijekavskoga govora.” (str. 170.) Kako su se hrvatski muslimani mogli iseli-
ti iz Ba~ke i Barawe kad tamo ni Hrvata nikad nije bilo? Bosanskim bogu-
milima, ~iju pojavu poku{ava datirati sto godina ranije kao bugarsku zao-
stav{tinu da bi izbegao ~iwenicu da ih je Stefan Nemawa proterao iz Ra-
{ke, Mandi} spo~itava te`wu za bosanskom posebno{}u, poniklu iz nago-
na samoodràwa. To ovako obja{wava: “Da se “bo{wa{tvo” nije moglo raz-
viti u pravcu nebrige za druge hrvatske zemqe, niti u smjeru potpunog iz-
dvajawa bosanske jedinice iz zajedni~koga tijela hrvatskoga naroda i pri-
kqu~ewa kojemu drugomu narodu, prije~ile su dvije osnovne sile, koje su
utjecale na povjesni razvoj Bosne: geopoliti~ka povezanost bosanskih kra-
jeva s drugim hrvatskim zemqama i narodno jedinstvo bosanskoga pu~anstva
s Hrvatima u drugim hrvatskim pokrajinama. Na osnovu ovih dviju sila sre-
di{wa hrvatska dràva na Jadranu, sa sjedi{tem izme|u Zrmawe i Cetine,
dràla je iz po~etka u svom dràvnom poqu sve hrvatske zemqe, me|u wima
i dana{wu Bosnu i Hercegovinu. Kada bi vawske sile na neko vrijeme otki-
nule ove pokrajine od hrvatske sredi{we dràve, ova bi na osnovu geopoli-
ti~koga i narodnoga zakona uspjela ponovno ih povratiti svomu narodnom
sredi{tu.” (str. 191-192.)
387
Mada su bosanski vladari postepeno {irili svoju vlast na sve okolne
zemqe, posebno insistiraju}i na svom pravnom sledbeni{tvu srpske dina-
stije Nemawi}a, pa su ~ak u svojoj kraqevskoj tituli na prvo mesto stavqa-
li Srbe, Mandi} im neprekidno pripisuje wima apsolutno stranu te`wu da
pod svojom vla{}u okupe sve hrvatske zemqe. Za Istru, Kvarner i Liburni-
ju oni verovatno nikada nisu ni ~uli. Nastojali su da zauzmu Hrvatsku ju`no
od Velebita i Dalmaciju, neretko i delove Slavonije, pa su i te zemqe po-
stepeno dodavali svojoj kraqevskoj tituli, ~ak i Dowe kraje i Zapadne stra-
ne, gde su verovatno izvorno ìveli Hrvati, ali ih nisu nazivali Hrvat-
skom. Mandi} jadikuje {to je Hrvatska pala pod vlast stranih vladara, ko-
ji su im postavqali hercege i banove, naj~e{}e strane krvi, pa nije vi{e
imala nikakve centripetalne sile da u svoj sastav druge privla~i. “Radi
ovakvih prilika i Bosna je postala sredi{te, oko kojega }e se okupqati hr-
vatske zemqe. Svaki put, kada je na vladarskoj stolici u Bosni sjedio podu-
zetan vladar, èqan mo}i i vlasti, taj je nastojao prikupiti pod svoju vlast
{to vi{e hrvatskih zemaqa. I bosanske su vladare pomagali geopoliti~ki
zakoni povezanosti bosanskih zemaqa s hrvatskima i narodno jedinstvo pu-
~anstva u Hrvatskoj i Bosni. To }e se okupqawe hrvatskih zemaqa oko Bo-
sne osobito sna`no zapaziti kada budu sami kraqevi Hrvata radi svojih
osobnih ili mayarskih interesa gledali oslabiti kraqevinu Hrvatsku ili
kada nezadovoqni Hrvati s ug.-hrv. kraqevima budu traìli oslon i pomo}
bosanskih vladara.” (str. 194-195.) [to je babi milo to joj se snilo. Bosan-
ski vladari su osvajali one teritorije koje su mogli, ~iji su dràoci bili
dovoqno slabi. Ali, Mandi} upada u novi paradoks, pa kaè: “Da sredove~-
noj Bosni nije ipak nigda uspjelo okupiti oko sebe ve}inu hrvatskih zema-
qa, glavnom su zaprekom bili Hrvati kraqevine Hrvatske i Dalmacije.
Oni su u dugim stoqe}ima bili navikli na dràvni ìvot i upravu, pa ni-
su bili voqni odre}i se hrvatske dràvnosti i prepustiti je hrvatskoj spo-
rednoj, pograni~noj jedinici, Bosni. Drugi, neupravni uzrok bili su “bosan-
ski krstjani”, upravo oni koji su najvi{e pridonijeli sredovje~nom “bo-
{wa{tvu”, bosanskoj posebnosti. Protiv ovih je katoli~ka crkva, najve}a
sredovje~na sila, iz vjerskih razloga vodila borbu preko 250 godina, od g.
1203. do pada Bosne 1463. Ta je borba, koju su vojni~ki redovito vodili ugarsko-
hrvatski kraqevi i hrvatski hercezi, Bosnu trajno slabila i nije joj dopu-
{tala da svoju vlast ra{iri na sve hrvatske zemqe.” (str. 195-196.)
b) Raspadawe nepostoje}e kraqevine po Dominiku Mandi}u
Ali, na su{tinsku Mandi}evu glupost tek nailazimo, kad on katego-
ri~ki izjavquje: “Nastojawe da se Bosna ra{iri na istok preko Drine, ne
o~ituje se nigde u bosanskoj povijesti. Od najstarijih vremena pa do propa-
sti kraqevstva, Bosna se bori da odrì svoje zemqe do Drine, ali ne nasto-
ji pro{iriti se isto~no od te rijeke. Tomu su se protivile dvije osnovne si-
le, koje su utjecale na povjesni razvoj Bosne: zemqi{wi razvoj tla i narod-
na razlika pu~anstva, koje je stanovalo isto~no od Drine... Ova rijeka sa
svojim dubokim koritom i okomitim obalama prije~ila je bosanskim Hrva-
tima prijelaz u isto~ne strane, a u tamo{wem stanovni{tvu prijelaz u Bo-
snu.” (str. 196.) Dakle, mnogo su ve}e razlike izme|u {tokavaca koji ìve u
388
Bosni i Srbiji, nego izme|u bosanskih {tokavaca i hrvatskih ~akavaca. To-
liko {to se ti~e razlike u “pu~anstvu”. Ali Usora i Soli su duè bili u
sastavu Srbije nego Bosne, verovatno i Srebrenica. Da o Humu i Travuniji
i ne govorimo. Na vrhuncu mo}i Bosna nije mogla da se {iri preko Drine,
jer je tamo bila jaka Despotovina, a na zapadu slaba i feudalno razdrobqe-
na Ugarska. Ali nije slu~ajno posledwi bosanski kraq Stefan Toma{evi}
postao srpski despot i nekoliko meseci li~no drào Smederevo pred pad
Despotovine.
Kako koju ma{tovitu pri~u Mandi} iznova veze, tako joj jo{ poneki
element dodaje. Ovde, daqe {pekuli{u}i sa Dukqaninovim letopisom i po
ko zna koji put pomiwu}i izmi{qeni duvawski sabor, obja{wava: “Da poja-
~aju i {to boqe osiguraju obranu tada{we Srbije, koja se stavila pod za-
{titu hrvatske dràve, Hrvati su na duvawskom saboru jedan dio svoga dr-
àvnoga prostora, Zagorje ili Bosnu, pridruìli Ra{i i stvorili novu hr-
vatsku dràvnu jedinicu, kojoj su postavili na ~elo jednoga ~lana hrvatske
vladarske ku}e ili, mogu}e, tada{wega vladara Ra{e. Budu}i da je Ra{a bi-
la znatniji dio nove hrvatske dràvne tvorevine, a ujedno da time iskaù i
priznawe Srbima, koji su pristupili hrvatskoj dràvi, Hrvati su dali na-
ziv Srbija svojoj tre}oj dràvnoj jedinici. Ipak da ne bude krivo doma}im
bosanskim Hrvatima, sabor je Bosni sa~uvao dotada{we granice i osigurao
wezinu unutra{wu samoupravu i u novom dràvnom ure|ewu.” (str. 205-207.)
Za Qudevita, slavonskog kneza, pi{e da je 822. prelazio Drinu kad je prebe-
gao Srbima. Mogao je tako isto da napi{e kako je Qudevit i Volgu prega-
zio! Ali, slede}i svoju bajku, Mandi} konstrui{e kako mu sasvim iluzorne
misli i proizvoqno iznesene teze pruàju dovoqno osnova “da po~etak srp-
ske samostalnosti, doti~no, da odcijepqewe Srba od hrvatske dràve, sta-
vimo u vrijeme kada je Bizant vodio borbu protiv Hrvata g. 807. do 817., tj.
nakon {to su ovi g. 803. priznali vrhovni{tvo novoga zapadnog cara Karla
Velikoga. God. 822., kada je Qudevit Posavski ispred Franaka prebjegao Sr-
bima, ti vi{e nijesu priznavali vlast Borne, vladara jadranskih Hrvata,
nego su bili u protivnom bizantskom politi~kom krugu.” (str. 208.) Kao da
su Srbi uop{te nekada priznavali Borninu vlast nad sobom. Pored toga,
Mandi}u je veoma va`no da pokaè kako je navodno Bosna svojevoqno pri-
znala vrhovnu vlast ugarskog kraqa, “hrvatsko-ugarskog”, kako on kaè. “Do-
kaz” mu je to {to ban Bori} u~estvuje uz kraqa Gejzu u ugarsko-vizantijskom
ratu. “Da je Bosna koju godinu prije bila silom podvrgnuta ugar.-hrv. kraqu,
Bori} i Bo{waci bi iskoristili priliku rata i oslobodili se od kraqa
Gejze. Ako Bori} i Bosna vjerno i ustrajno pomaù ugar.-hrv. kraqa u wego-
vim borbama s Bizantom, zna~i da mu se ni on, ni wegov pred{asnik, ni Bo-
sna nijesu silom pokorili nego svojevoqno na osnovu narodnoga zajedni-
{tva s hrvatskim narodom u kraqevinama Hrvatskoj i Dalmaciji te Slavo-
niji, koji je Gejzu priznavao kao svoga zakonitoga kraqa. Bosanski narod i
wegovi banovi bili su naime svjesni da pripadaju hrvatskom narodu, pa su
htjeli, nakon raspada kraqevine Crvene Hrvatske, stupiti u sklop onih dr-
àva, u kojima su se od g. 1102. nalazile kraqevine Hrvatska i Dalmacija, ko-
joj je dràvi Bosna pripadala u pro{losti za duga stoqe}a.” (str. 218.)
389
Kad bi kod Mandi}a bilo i trunke nau~ne korektnosti i akademskog
morala, on bi objektivnije rezonovao, pa bi iz ~iwenice da je Bosna po~et-
kom dvanaestog veka do{la pod ma|arsku vlast izvukao zakqu~ak da je bana
Bori}a na to mesto postavio ugarski kraq na isti na~in na koji je posta-
vqao slavonske i hrvatsko-dalmatinske banove. [ta onda ima prirodnije
do da kraqevskom voqom postavqeni ban sledi svog vladara u ratovima.
Uostalom, istorija evropskog feudalizma pokazuje da redovno feudalni in-
teresi odnose prevagu nad ose}awima, èqama i nacionalnim strastima. I
bosanskog bana nije postavqao narod, nego je on postavqan da upravqa naro-
dom. S obzirom da nikada nije postojala nikakva kraqevina Crvena Hrvat-
ska, nepostoje}a kraqevina se nije mogla ni raspadati. A {to se ti~e even-
tualne svesti stanovnika Bosne da pripadaju hrvatskom narodu, pa da stoga
èle da slede wegovu sudbinu pod vla{}u stranog vladara, nemogu}e je da bi
i Mandi}ev bolesni mozak u to poverovao. Uostalom, kako su formirane ba-
novine i imenovani banovi, pokazuje i sam Mandi} na drugom mestu, otkri-
vaju}i pritom da wegov intelektualni sklop ne moè svojim ve{ta~kim
konstrukcijama da nadvlada ~iwenice do kojih i sam dopire. “Kada je Bela
IV pobijedio bana Ninoslava g. 1254., oduzeo je Bosni lenske ùpe Usoru i
Soli i od wih stvorio posebnu banovinu, koju je davao u leno raznim ugar-
sko-hrvatskim velika{ima. Koncem g. 1272. banom Usore i Soli bio je Hen-
rik, razli~it od bosanskoga bana Stjepana Prijezde.” (str. 236.) Ina~e, po-
vremena spremnost banova i ostalih feudalnih velika{a da se odmetnu i
osamostale od centralne kraqevske vlasti, pri~a je za sebe, toliko puta u
feudalnoj Evropi ispri~ana.
v) Skrnavqewe Miroslavqevog jevan|eqa
I ~emu se sve ne}e dovijati Dominik Mandi} ne bi li umawio zna~aj
srpske dràvnosti i vladarske tradicije za sredwevekovnu bosansku drà-
vu. I glavni problem mu je, opet, prvi bosanski kraq Tvrtko. “Kada se kru-
nisao srpskom ra{kom krunom, Tvrtko dakle nije imao pred o~ima srpsku
dràvu ni srpski narod. On nije imao na umu da Srbe okupqa i da srpsku ca-
revinu obnavqa. Wemu je bila pred o~ima samo Bosna i wezini interesi.
Kruna staroga i poznatoga kraqevstva ra{koga sluìla mu je samo kao sred-
stvo da postigne me|unarodno priznawe samostalnosti Bosne i da se domog-
ne Mitrovdanskoga prinosa, koji su Dubrov~ani pla}ali ra{kim kraqevi-
ma. Nemar Tvrtkov za srpske ciqeve i interese zapaàli su i suvremeni
Srbi, pisci tadawih srpskih qetopisa i kraqevih rodoslova. Oni, ni wi-
hovi nastavqa~i, nijesu smatrali Tvrtka, niti wegove nasqednike, srpskim
vladarima i zato ih nijesu brojili ni o wima vodili spomena me|u srpskim
kraqevima.” (str. 285-286.) Mandi}, naravno, gubi iz vida da je docniji vla-
darski kult izgra|ivan unutar Srpske pravoslavne crkve, a da bosanski vla-
dari u woj nisu mogli biti naro~ito popularni upravo zbog krivoverstva
wihovog, bogumilstva ili katoli~anstva. Kad bi Srbi prihvatili hrvatske
istoriografske manire onda bi i oni “s punim pravom sve ma|arske kraqe-
ve tretirali kao “ugarsko-srpske” vladare, s obzirom da su se oni po svojoj
vladarskoj tituli skoro sedamsto godina nazivali i kraqevima Srbije. Pa
bi tako svako ma|arsko istorijsko dostignu}e, ratnu pobedu ili teritori-
390
jalno pro{irewe mogli tretirati kao srpski uspeh. Primera radi, ~iwe-
nicu da su Ma|ari svojoj dràvi 1137. prikqu~ili predele izme|u Cetine
i Neretve, takozvanu Ramu, Mandi} ovako elabori{e: “Za vrijeme Gradihne
Hrvati iz zapadnoga hrvatskoga kraqevstva upali su oko g. 1137. u sjeveroza-
padni dio Podgorja i ùpu Ramu odcijepili od dukqanskoga kraqevstva i
pripojili kraqevstvu Hrvatske i Dalmacije. Od toga doba ugarsko-hrvat-
ski kraqevi nose naslov “kraq Rame”, pod kojim nazivom su mislili na ju-
`no hrvatsko kraqevstvo Crvene Hrvatske, ili Dukqe, kojoj je dotle pri-
padala ùpa Rama.” (str. 341-342.) E jest, ba{ to su mislili!
Iz krajwe opskurnih razloga Dominiku Mandi}u je veoma va`no da “do-
kaè” da humski knez Andrija nije bio sin Nemawinog brata Miroslava,
ali on ide i mnogo daqe. Poku{ava velikom knezu Miroslavu oteti ~uveno
“Miroslavqevo jevan|eqe”, osporavaju}i da je pisano po wegovom nalogu
jer sadrì elemente rimske liturgije: “Miroslavov Evan|elistar nije sa-
stavqen prema isto~nom obredu, niti je pisan bugarsko-srpskom recenzijom
ekavskoga govora, niti bugarsko-srpskom crkvenom }irilicom, kao {to je
bio obi~aj kod Srba tokom 11. i 12. st. Na{ Evan|elistar pisan je hrvatskom
}irilicom ili bosan~icom, i to u wezinom po~etnom razvoju, dok je stala
pod utjecajem hrvatske glagoqice i latinskoga pisma. Jezik Miroslavova
Evan|elistara je onaj hrvatske recenzije staroslavenskih glagoqskih kwi-
ga, koja je jezi~no blià izvornom prijevodu sv. bra}e ]irila i Metoda ne-
go bugarsko-srpska recenzija. Umjetni~ki uresi u Miroslavovu Evan|eli-
staru ra|eni su u romanskom slogu pod utjecajem Zapada, napose Italije, kao
i sli~na djela u tada{woj dalmatinskoj Hrvatskoj. Me|u tim uresima nala-
zi se i hrvatski dvo- i tropleter, koji Srbi nisu nigda upotrebqavali. U
Miroslavovu Evan|elistaru nema, dakle, nijedne posebne zna~ajke srpske:
ni u pismu, ni u jeziku, ni u umjetni~kom izraàju, ni u obredoslovqu. Sve su
te zna~ajke hrvatske, pa radi toga Miroslavovo Evan|eqe vaqa ubrojiti me-
|u djela stare hrvatske kwièvnosti, a ne srpske.” (str. 371.)
I to nije sve. Sledi posve fantasti~no razja{wewe Mandi}evog zaple-
ta. Re~ je, naravno, o poetskoj fantastici krajwe slobodnog izraza. “Do g.
1163. pripadalo je Zahumqe, gdje je nastao Miroslavov Evan|elistar, kra-
qevini Hrvatskoj i Dalmaciji. Tu su vladali hrvatski doma}i pokrajinski
knezovi katoli~ke vjere rimskoga obreda. Oni su zadràli vlast i nakon g.
1163., kada je car Emanuel Komnenac zauzeo ove krajeve. Kulturni i umjet-
ni~ki ìvot u Zahumqu razvijao se pod utjecajem Zapada, napose Italije,
kao i u obli`woj dalmatinskoj Hrvatskoj. U bogo{tovqu Zahumqani su kao
i drugi Hrvati upotrebqavali staroslavenske glagoqske kwige hrvatske
recenzije, ali u gra|anskom ìvotu sluìli su se svojom vlastitom, hrvat-
skom }irilicom, koju mi danas obi~no zovemo bosan~icom. Za jednoga zahum-
skoga kneza doma}e hrvatske obiteqi katoli~ke vjere |akon je Grigorij na-
pisao Evan|elistar hrvatskom }irilicom sluè}i se kao podlo{kom gla-
goqskim Evan|elistarom hrvatske recenzije, koji se tada upotrebqavao u
Zahumqu. Po svoj prilici taj je knez bio otac Andrije Humskoga, koji je vla-
dao Zahumqem u tre}oj ~etvrti dvanaestoga stoqe}a. Orbini je zabiqeìo
da se otac Andrije Humskoga zvao Miroslav. Kada je srpski knez Miroslav,
brat Stjepana Nemawe, oko g. 1174. zauzeo ve}i dio Zahumqa s glavnim gra-
391
dom Stonom, on je u jednom dvoru biv{ega kneza Miroslava na{ao Evan|e-
listar i darovao ga svomu bratu Nemawi ili wegovu sinu Rastku (Savi).
Ovi su, kada su se zakalu|erili, odnijeli Evan|elistar u manastir Hilan-
dar na Atosu, gdje se to dragocjeno hrvatsko djelo ~uvalo, dok nije bilo da-
rovano srpskom kraqu Aleksandru Obrenovi}u i objelodaweno u Be~u g.
1897.” (str. 371-372.)
g) Fusnote kao dokazi falsifikovawa
Posebne bisere gluposti u ovoj kwizi predstavqa nekoliko Mandi}e-
vih napomena o “hrvatskoj” Karantaniji i srpskom plemenskom ure|ewu. Ta-
ko isti~e da on ima opravdanih razloga {to se prvim pitawem ne bavi po-
drobnije: “Ja ovdje, i na drugim mjestima u ovom djelu, ne spomiwem Karan-
tansku Hrvatsku, jer je ta brzo iza naseqewa Hrvata u tim krajevima do{la
pod tu|u vlast i nigda nije pripadala hrvatskoj dràvi, osim prvih po~et-
nih godina.” (str. 395.) A kao, prvih po~etnih godina je ipak pripadala hr-
vatskoj dràvi. Sam nije imao vremena da i ovu bajku ma{tovito konstrui-
{e, ali vaqda }e se jednom neko na}i da to uradi po wegovoj po~etnoj zami-
sli. S druge strane, kao da je plemensko ure|ewe neka visoka civilizacij-
ska tekovina, hteo bi da preotme sve studije srpskih nau~nika na tu temu. Za-
to insistira: “Ono, {to srpski povjesni~ari pi{u o srpskom plemenskom
ure|ewu, ve}inom je uzeto iz hrvatskih ju`nih i isto~nih krajeva i odnosi
se na hrvatsko plemensko ure|ewe.” (str. 414.) Re~ je o delima Konstantina
Jire~eka, Jovana Radoni}a i Nikole Radoj~i}a. A bar kurioziteta radi, ni-
je na odmet izneti ono {to Mandi} pi{e za srpskog kraqa Dragutina Ne-
mawi}a, koji je kao vojvoda Ma~ve, Usore i Soli, navodno, zbog narastaju}eg
bogumilskog krivoverja 1291. godine molio papu Nikolu IV “da u Bosnu po-
{aqe nekoliko frawevaca, koji poznaju hrvatski jezik bosanskoga naroda,
da isti obra}aju na katoli~ku vjeru. Dragutin je traìo hrvatske frawev-
ce, jer ih je upoznao kao dobre i revne sve}enike na dvoru svoje majke Jele-
ne, koja je dràla na svom dvoru dva hrvatska frawevca kao svoje duhovnike
i tajnike za pisma na narodnom jeziku.” (str. 481.) Problem je samo {to se u
prepisci kraqa Stefana Dragutina i pape Nikole IV apsolutno nigde ne
pomiwe termin “hrvatski”, {to nehoti~`no potvr|uje i sam Mandi}, navo-
de}i u fusnoti fragment papinog pisma na latinskom jeziku. Ina~e, Man-
di}ev je standardni manir da tekstove svojih kwiga optere}uje mno{tvom
fusnota koje naj~e{}e nemaju nikakve veze s wegovim tezama i izmi{qoti-
nama. Tu je i dosta citata na latinskom jeziku, da zaseni prostotu svojom “ve-
leu~eno{}u”, ali oni zapravo upu}enijem ~itaocu na licu mesta predsta-
vqaju dokaz Mandi}eve falsifikatorske rabote, koja se naj~e{}e svodi na
prevo|ewe termina “slovenski” sa latinskog kao “hrvatski”.
8. Dokazivawe da jeres nastala u pravoslavqu

pripada katolicima
Preko 600 strana kwige “Bogumilska crkva bosanskih krstjana” (ZI-
RAL, îkago–Rim–Cirih–Toronto, 1979.) sluì Dominiku Mandi}u da do-
kaè nedokazivo, da su se bogumili u Bosni pojavili po~etkom jedanaestog,
392
a ne krajem dvanaestog veka i da je to jeres nastala u katoli~anstvu, a ne u
pravoslavqu. On prihvata tezu da su bogumili kqu~ni faktor bosanske po-
sebnosti, ali bi po svaku cenu da zatre ~iwenicu da su se u Bosni pojavili
nakon {to ih je Stefan Nemawa proterao iz Srbije. Uz to wihovo manihej-
sko u~ewe, pored bugarskih izvora, vezuje uz francuske i italijanske kata-
re ili albigeneze, kako bi mu dao op{tije dualisti~ko zna~ewe. Rimokato-
li~ke aktivnosti na wihovom suzbijawu, ukqu~uju}i i krsta{ke ratove, ko-
risti kao jedan od dokaza hrvatskog etni~kog porekla bosanskog stanovni-
{tva. Me|utim, u obiqu materijala koji je nesumwivim trudom sakupio,
Mandi}u se desilo da mu je promakao podatak kako su prve vesti o bosanskim
bogumilima potekle od kraqa Vukana, sina Stefana Nemawe. “Vukan je g.
1199. javio papi Inocenciju III, da se manihejsko krivovjerje jako ra{irilo
u Bosni i Zahumqu.” (str. 79.) Pre toga informacija u izvorima jednostav-
no nema, pa su Mandi}eve tvrdwe o pojavi bosanskih “krstjana” na po~etku
jedanaestog veka bez ikakvog upori{ta, kao i, uostalom, wegova teza da su
nadgrobni spomenici, takozvani ste}ci, hrvatskog porekla.
Kad se upu{ta u dokazivawe hrvatskog porekla ste}aka, Mandi} se ne-
prekidno poziva na praksu delova srpskog naroda da podiù takve spomeni-
ke, nasilno ih pohrva}uju}i. “Podizawe nadgrobnih spomenika s velikim i
lijepo ra|enim kamenom cjelacem, prvi su po~eli raditi Hrvati pogani u
pokrajini Poganskoj ili Neretvi, izme|u Cetine i Neretve, u 7. i 8. st., da-
kle preko 200 godina prije pojave bogumila u Bugarskoj. Pogane Hrvate ka-
snije su nasqedovali i Hrvati katolici, a od 11. st. i Hrvati sqedbenici
bosanskih krstjana. Od 13. st. podiù nadgrobne ste}ke u Dukqi i Travuwi
i popravoslavqeni Hrvati, koje su Nemawi}i silom preveli na pravosla-
vqe, najvi{e za vrijeme kraqa Uro{a” (1282-1321.).” (str. 122.) Podizawe
ste}aka se prvenstveno vezuje za sahranu umrlih na sopstvenom imawu, a ne
na crkvenim grobqima, {to je ina~e postojalo u svim delovima srpskog na-
roda, i {to je jedan od elemenata razlikovawa srpske i hrvatske nacional-
ne tradicije. Ali, Mandi} je u stawu da i frapantne razlike koristi kao
dokaze sli~nosti i analognosti. U tom smislu govori: “U ovome se Bosna i
jugoisto~ne hrvatske zemqe (Crvena Hrvatska) razlikuju od zapadnih hrvat-
skih zemaqa (Bijela Hrvatska) i sjevernih krajeva (Panonska Hrvatska ili
Sloviwe), gdje se pokop vr{io iskqu~ivo u crkvama ili u zajedni~kim po-
sve}enim grobqima. Ovo nam govori da su u Bosni i Crvenoj Hrvatskoj dje-
lovale vjerske sile, koje su dopu{tale i odobravale pojedina~no pokopava-
we po privatnim posjedima, razli~ito od katoli~ke crkve, kojoj su iskqu-
~ivo pripadali Hrvati Bijele i Panonske Hrvatske. U ranom sredwem vi-
jeku u Evropi su samo pogani, a kasnije jedino novomaniheji smatrali dopu-
{tenim i ~asnim pokopavawe u privatnim posjedima. Iz toga vaqa zakqu-
~iti da je u isto~nim i jugoisto~nim hrvatskim zemqama, na podru~ju dana-
{we Bosne i Hercegovine, bilo novomaniheja, koji su izvr{ili utjecaj na
tamo{we stanovni{tvo, da se sve do propasti bosanskoga kraqevstva na ci-
jelom bosanskom podru~ju pokopavalo pokojne po privatnim posjedima. Ure-
si i crtwe na sredwovjekovnim ste}cima Bosne i Hercegovine nose nesum-
wive tragove hrvatske narodne umjetnosti, a misaono redovito izraàvaju
vjerske motive u vezi sa zagrobnim ìvotom. Neke od tih ukrasa Hrvati su
393
poprimili od kr{}anstva nakon svoga pokr{tewa, kao {to su kri`, palma,
qiqan, vinova loza, kqu~evi sve}eni~ke vlasti i sli~no. Ali ve}ina vjer-
skih motiva na ste}cima potje~u od hrvatske poganske, dapa~e iz najstarije
hrvatske iranske ba{tine, kao {to su svastika, prikazivawe vje~noga ì-
vota i milosti tropleterom i valovitim crtama, razni nacrti sunca i svi-
jetla, drvo ìvota itd.” (str. 124.)
a) Hrvatizovawe srpske krsne slave
I daqe optere}uju}i, ~ak i nesumwivo vredne delove studije, stalnim
ponavqawem floskule o hrvatskoj Bosni, hrvatskim narodnim obi~ajima
bosanskog stanovni{tva itd., Mandi} se upu{ta u prisvajawe jednog od naj-
starijih srpskih, izrazito srpskih i iskqu~ivo srpskih obi~aja – krsne sla-
ve, koja je nepoznata kod svih ostalih naroda sveta, a ne samo slovenskih.
Mandi} srpsku krsnu slavu naknadno hrvatizuje, pa kad je prona|e i kao obi-
~aj bosanskih bogumila, tu mu sluì kao dodatni “dokaz” wihove hrvatske
etni~ke pripadnosti. O tome on pi{e: “Napose je zna~ajno, da je gost Radin,
a prema tome i drugi bosanski krstjani, slavio “krsno ime”. To je bio stari
narodni obi~aj Hrvata Crvene Hrvatske, koji se slavio na dan za{titnika
obiteqi: glazbom, plesom i pjevawem. Prema opisu biskupa fra Pavla Dra-
gi}evi}a Hrvati katolici u Hercegovini jo{ sredinom 18. st. krsno ime
slavili su puna tri dana. Za vrijeme slave rodbina, prijateqi i znanci do-
lazili su ~estitati obiteqi i bili su ~a{}eni; u dugim pijankama nepre-
stano se nazdravqalo doma}inu i zazivao blagoslov “krsnoga” sveca na obi-
teq i wezino imawe, napose da se u toj ku}i nigda ne ugasi vatra, tj. da obi-
teq trajno ima sinova i ba{tinika. U izvorima se “krsno ime” prvi put
spomiwe u Bosni g. 1391., kada se humski ùpan Bjeqak Sankovi} i wegov
brat vojvoda Radi~ kunu svojim krsnim imenom Sv. Jurjem i Sv. Mihovilom
arhan|elom... O “krsnom imenu” i wegovoj slavi dosta je pisano, ali jo{ uvi-
jek nije dovoqno prou~eno kada je ta slava nastala i koje ima zna~ewe. Po
na{em mi{qewu slava “krsnoga imena” nastala je kada su se neretqanski
Hrvati pokrstili krajem 9. st. Svetkovina “ku}nih bogova”, koju su stari
Rimqani i Slaveni pogani s velikom slavom slavili, kada su se Hrvati po-
krstili, utjecajem crkve prenesena je na svetkovinu onoga sveca, kojega je
ime starje{ina svake obiteqske zadruge dobio na kr{tewu. Odatle naziv:
slava “krsnoga imena”. Slavqewe krsnoga imena, nedjeqe i svetkovina jed-
na je od najupadnijih vidqivih razlika izme|u bosanske crkve i svih drugih
bogumilsko-katarskih crkava.” (str. 467-468.) I onda groteskan krajwi za-
kqu~ak: “Svetkovawe nedjeqe i svetkovina u bosanskoj crkvi moralo je na-
stati pod jakim pritiskom i utjecajem katoli~ke okoline i narodnih vjer-
skih obi~aja, napose slavqewa “krsnoga imena”... U Crvenoj Hrvatskoj, gdje
se bogumilstvo u hrvatskim zemqama najprije pojavilo, narod je toliko dr-
ào do slavqewa glavnih sveta~kih svetkovina, na koje su padali dani obi-
teqskih “krsnih imena”, da bogomili nijesu uspjeli to svetkovawe pokole-
bati ni iskorijeniti, nego su se na koncu i oni prilagodili ne samo svetko-
vawu nedjeqe i zapovjednih velikih blagdana, nego su slavili “krsno ime”
svojih porodica.” (str. 469.)
394
Potpuno nesvesno Mandi} je izneo glavni dokaz da su bosanski bogumi-
li Srbi ukazuju}i da su oni slavili krsnu slavu. I kod katolika koji su za-
dràli krsnu slavu, pomeraju}i eventualno datum wenog slavqewa prema
gregorijanskom kalendaru, to je najupe~atqiviji dokaz da je re~ o pokatoli-
~enim Srbima pravoslavcima.
b) Lirski zanos umesto nau~nog rada
Ina~e, u dvema posebnim kwigama Mandi} je obradio neka zna~ajna pi-
tawa istorije rimokatoli~kog crkvenog organizovawa u Bosni i Hercego-
vini. Wegova “Duvawska biskupija od XIV do XVII stoqe}a” (Hrvatska bo-
goslovska akademija, Zagreb 1936.) predstavqa wegov poku{aj da poja~a cr-
kveni zna~aj Duvna za hrvatsku istoriju, polaze}i od nepouzdane vesti Po-
pa Dukqanina da je u wemu krunisan kraq Tomislav. U predgovoru Mandi}
pi{e: “Kada su Hrvati zaposjeli ove krajeve, Duvno je postalo sjedi{te kne-
za jednoga hrvatskog plemena, ùpana, po ~emu je dobilo sredwovjekovni na-
ziv @upawac.” (str. V.) Studiju “Fraweva~ka Bosna. Razvoj i uprava bosan-
ske vikarije i provincije 1340-1735.” (Rim 1968.) Mandi} je i ozna~io kao
dopunu svoje trotomne monografije o Bosni i Hercegovini. Po~iwe je kon-
statacijom prema kojoj “uro|eno stanovni{tvo tih zemaqa hrvatskoga pori-
jekla, koje je u 12. i 13. stoqe}u bilo gotovo listom prihvatilo bogumilstvo,
fraweva~kim radom bilo je povra}eno na kr{}anstvo u velikoj ve}ini. Za
turskih vremena (1463-1878.) frawevci su bili pastiri katolika u Bosni i
Hercegovini; nosioci zapadne kulture, ~uvari narodnoga hrvatskog imena
i predstavnici Hrvata katolika u javnom ìvotu.” (str. V.) I ovde, citira-
ju}i izvorne dokumente, Mandi} redovno izraz “Sklavonija” u latinskim
spisima prevodi sa “Hrvatska”, obja{wavaju}i to na slede}i na~in: “Po~ev-
{i od ranoga sredwega vijeka pa do 13. stoqe}a, “Slavenima” su se nazivali
svi Slaveni uop}e, ali to se ime posebno i najobi~nije davalo Hrvatima
kao Slavenima najbliìm romanskim zemqama. Prema tome, i zemqu, u ko-
joj su Slavi-Hrvati stanovali, stranci su nazivali “Slavonijom” (= Hrvat-
ska). Imena “Slavi” i “Slavinia” prihvatili su i sami Hrvati kao naziv za
svoj narod i svoju zemqu, kada su govorili sa strancima ili pisali isprave
na latinskom jeziku. Od sredine 11. stoqe}a, kada je Bizantsko carstvo Hr-
vatima ustupilo svoju “Dalmaciju”, tj. niz primorskih gradova i jadranskih
otoka, tada su Hrvati po~eli nazivati svoju dràvu: Kraqevina Hrvatska i
Dalmacija, ili Kraqevina Dalmacija i Hrvatska. To su stranci prevodili
redovito sa: Kraqevstvo Dalmacije i Slavonije.” (str. 27-28.)
Mandi}evo obja{wewe krajwe je naivno. Sklavonijom je nazivana pr-
venstveno dana{wa Slavonija, a onda i sve balkanske slovenske zemqe za-
jedno. To posredno potvr|uje i sam Mandi} poku{avaju}i da te zemqe treti-
ra kao hrvatske, {to se vidi iz narednog fragmenta: “Kod osnutka frawe-
va~ke provincije “Slavonije” woj su bile dodijeqene sve zemqe, u kojima su
tada ìvjeli Slaveni – Hrvati, od Trsta do Skadra u dana{woj Albaniji.
Ipak prvi pokrajinski starje{ina “Slavonije”, kako se vidi iz najstarijih
izvora, nije odabrao za svoje sijelo Zadar ili koji drugi grad, koji su tada
imali u svojim rukama Mle~ani, nego je po{ao u pravu, slobodnu “Slavoni-
ju”, gdje je ìvjela ve}ina “Slavena” – Hrvata, i udario je sijelo provinci-
395
je u Splitu, koji je bio najve}i grad i sredi{te tada{we kraqevine Hrvat-
ske i Dalmacije. U tom je gradu imao sijelo i tada{wi nadbiskup – primas
Hrvatske.” (str. 28.) Uzgred re~eno, splitski nadbiskup nikada nije imao ti-
tulu “primasa Hrvatske”, bar ne samo Hrvatske. A kada Mandi} pi{e o do-
lasku generala fraweva~kog reda 1339. godine u posetu fraweva~koj pro-
vinciji Dalmaciji, on tu provinciju preimenuje u Hrvatsku, a onda se àli
{to stranci celu dràvu nazivaju Ugarskom. “Koncem veqa~e 1340., kada mu
je papa Benedikt XII pisao pismo tih dana, on se jo{ nalazio u Splitu ili
kojemu obli`wemu samostanu kraqevine Hrvatske i Dalmacije, koju su kra-
qevinu stranci vi{e puta nazivali “Ugarskom”, jer je imala istoga kraqa
kojega i Ugri.” (str. 49.) A kada je 1340. godine fra Peregrin Saksonac ime-
novan za fraweva~kog vikara Bosanske vikarije, Mandi} pi{e da je fra
Peregrin “i sam brzo nau~io hrvatski jezik bosanskoga naroda i traìo je
i od drugih misionara, koji su do{li u Bosnu sa strane, da nau~e narodni je-
zik bosanskih Hrvata.” (str. 58.) Ali odmah vidimo i fusnotu, gde se Man-
di} poziva na originalni izvor iz Qubi}evih “Listina” da je tu re~ o “lin-
gve slavonike”, a da se Hrvati nigde i ne pomiwu.
Za bosanskog fraweva~kog vikara fra Bartula Alvernskog, koji je tu
funkciju obavqao od 1378. do 1408. godine, Mandi} pi{e da je ve} na po~et-
ku svog misionarskog rada “s pravom apostolskom du{om zavolio hrvatski
narod, koji je do{ao obra}ati na Bo`ji put; nau~io je hrvatski jezik i ubu-
du}e je hrvatsku zemqu qubio kao svoju novu domovinu i za wu neumorno ra-
dio.” (str. 79.) Ne trepnuv{i, s punim samopouzdawem, Mandi} pi{e o qu-
bavi staroj pet vekova, o kojoj nikakvih tragova nema u autenti~nim doku-
mentima. Za takav lirski zanos on smatra da je sasvim primeren studij s
ozbiqnim nau~nim pretenzijama.
9. Neistine o etni~koj strukturi Bosne i Hercegovine

Okosnica ove Mandi}eve trilogije je kwiga “Etni~ka povjest Bosne i
Hercegovine” (ZIRAL, Toronto–Cirih–Rim–îkago, 1982.). Po~iwe je po-
navqawem svojih, u vi{e navrata izloènih, nebuloza o ogromnom broju
Hrvata koji su se doselili na Balkan i ovladali celom Dalmacijom, Pano-
nijom i Ilirikom u najobuhvatnijem mogu}em zna~ewu tih geografskih poj-
mova. Tu otvoreno laè navode}i, na primer, da “Porfirogenit izri~ito
napomiwe da su Zahumqe naselili Hrvati iz podru~ja gorwe Visle, gdje je u
gradu Hrvatu, na mjestu dana{wega Krakova, bilo sredi{te i glavni grad
sjevernih Bijelih Hrvata.” (str. 25.) Tog podatka kod Konstantina Porfi-
rogenita jednostavno nema, a u Zahumqe su se naselili Srbi s dowe Visle.
Nebulozno je i Mandi}evo insistirawe na jednom od hrvatskih plemena ko-
je je, navodno, naselilo Bosnu, a onda sledi krajwe groteskno obja{wewe.
“Svakim plemenom vladao je samoupravno vladar doti~noga plemena, ali su svi
priznavali vrhovnu vlast vladara svih Hrvata, koji je u po~etku stolovao u Ni-
nu, blizu Zadra. U hrvatskom slu~aju imamo primjer starodrevnoga slaven-
skoga zadru`nog vladawa jednim narodom, gdje pojedinim dijelovima dràve
vladaju razni ~lanovi vladarske ku}e, ali pod vrhovni{tvom najstarijega
brata, ~im se osiguravalo jedinstvo i zajedni~ka obrana dràve.” (str. 26.)
396
Ovakvim nesuvislim i ispraznim pri~ama Mandi} redovno nadome{}uje
nedostatak ozbiqnih istorijskih izvora kojim bi potkrepio svoje suvi{e
proizvoqne teze. Tako, slede}i fantazmagorije Popa Dukqanina, Mandi}
prede pri~u, koja moè goditi razweènom katoli~kom hrvatskom uhu, ali
je sa aspekta metodologije moderne istoriografije sasvim nenau~na. Kao,
na primer, kad po ko zna koji put pi{e o sasvim izmi{qenom duvawskom sa-
boru 753. godine s takvom samouvereno{}u kao da je li~no na wemu prisu-
stvovao. “Prema onodobnim obi~ajima na koncu saborskih vije}awa sasta-
vqen je zapisnik, koji je najprije potpisao vladar Hrvata, za wim papinski
i carski izaslanici, splitski metropolit i svi biskupi hrvatske dràve,
zatim svjetovni velika{i Hrvata. Taj je zapisnik bio sastavqen na latin-
skom jeziku, koji je tada bio slu`beni jezik dràvama na podru~ju nekada-
{wega zapadnoga rimskog carstva. Budu}i da ve}ina hrvatskih velika{a i
upravnika nije tada poznavala latinski, to je po èqi hrvatskoga vladara,
ili po savjetu vawskih izaslanika, jo{ za vrijeme sabora, ili odmah iza we-
ga, latinski zapisnik saborskih odluka bio preveden na hrvatski jezik, da
sluì kao priru~nik hrvatskim slu`benicima za dobru upravu dràvom.
Kako u hrvatskom jeziku tada nijesu imali zgodan, odgovaraju}i izraz, to su
izdanom djelu dali gr~ko ime “Metodos”, tj. “Kwiga za sustavnu upravu dr-
àvom”.” (str. 26-27.)
Sledi standardno Mandi}evo falsifikovawe Ivana Kinamosa i Ibn
Idrisa. Kad Idris pi{e o Slovenima i naziva ih “Sakalibah”, Mandi} to
redovno prevodi sa “Hrvati”. Dukqaninove prepisiva~e iz ~etrnaestog ve-
ka, Andriju Dandola i Flavija Bonda, nastoji predstaviti kao ozbiqne pi-
sce, naro~ito kada Bondo kaè; “Ra{ka i Bosna se smatraju krajevima kra-
qevstva Hrvatske.” (str. 34.) Tamo gde vizantijski pisac iz petnaestog veka
Laonih Halkokondiles pi{e o Ilirima, Mandi} redovno tvrdi da je tu re~
zapravo o Hrvatima, pa ~ak i dopune “Supetarskog zbornika” iz dvanaestog
veka, koje su u wega uba~ene u ~etrnaestom veku, gde ma{toviti pisac obja-
{wava kako je sedam banova, me|u wima i bosanski, biralo hrvatskog kra-
qa, Mandi} tretira kao ozbiqno istoriografsko {tivo. Kao dokaz da Bo-
sna nije bila srpska zemqa navodi ~iwenicu da Stevan Nemawa nije poku-
{avao da je pripoji svojoj dràvi, a Sveti Sava u woj nije osnivao pravo-
slavne episkopije. “Da je u sredwovjekovnoj Bosni ìvio srpski narod, taj
bi kod mnogobrojnih politi~kih promjena u sredwem vijeku nastojao i ne
jednom ostvario dràvno jedinstvo s ostalim Srbima u srpskoj narodnoj dr-
àvi. Ako Bo{waci za tolikih stoqe}a nigda nijesu bili u sklopu srpske
narodne dràve, osim za trenuta~noga âslavova osvojewa, to zna~i da Bo-
{waci to stvarno nijesu htjeli, doti~no da se nijesu osje}ali Srbima niti
teìli da s wima stvore zajedni~ku narodnu, kulturnu i dràvnu cjelinu.”
(str. 39.) Pismo kraqa Vukana Nemawi}a papi iz 1199. godine, u kome mu ja-
vqa kako se krivoverje pro{irilo “u zemqi kraqa Ugarske, naime u Bosni”
(str. 40.), Mandi} ovako obja{wava: “Vukan ne veli da je Bosna bila tada
srpska zemqa, niti da je tu srpsku zemqu zaposjeo i drào kraq Ugarske, ne-
go jednostavno, da je Bosna zemqa kraqa Ugarske. Tim, naravno, Vukan nije
htio re}i da je Bosna mayarska zemqa, jer Bosnu Mayari niti su naselili
397
kod svoga dolaska u Podunavqe, niti su je kada oru`jem osvojili, niti po
sredwovjekovnom poimawu od koga dobili u nasqedstvo. Pod imenom “kra-
qa Ugarske” Vukan razumijeva kraqa ugarsko-hrvatskoga, koji se radi krat-
ko}e ~esto nazivao samo “kraq Ugarske”. Kako smo ve} u prvom dijelu na{e-
ga djela “Bosna i Hercegovina” izloìli, ugarsko-hrvatski kraqevi sred-
wega vijeka Bosnu su smatrali svojom zemqom na osnovu hrvatskoga narod-
noga i dràvnoga prava, i to im je svatko priznavao, pa i Vukan Nemawi}.
U Vukanovu, dakle, svjedo~anstvu imamo dokaz da sredwovjekovni Srbi nije-
su Bosnu smatrali srpskom zemqom, nego hrvatskom, u kojoj su ìvjeli Hr-
vati i pravno pripadali hrvatskoj dràvi, koja je od po~etka 12. st. ìvjela
u savezu s mayarskom dràvom.” (str. 40.)
a) Egzorcir srpskog i uterivawe hrvatskog duha
Povodom pohoda srpskog cara Stefana Du{ana Silnog 1350. godine,
Mandi} tuma~i otpor Stjepana II Kotromani}a i bosanske vlastele na sle-
de}i na~in: “Da su sredwovjekovni Bo{waci i Zahumqani bili Srbi i osje-
}ali narodnu zajednicu sa srpskim narodom u staroj Ra{koj, oni bi bez sum-
we srpskoga cara Du{ana Silnoga na wegovu pohodu g. 1350. objeru~ke pri-
mili i ostali bi trajno u wegovoj velikoj i tada slavnoj dràvi srpskoj.
Ako se oni pak kriju pred Du{anom u gorovite i utvr|ene gradove i ako od-
bacuju wegovu vlast, ~im se on s vojskom udaqio iz Bosne i Zahumqa, zna~i
da su Du{ana smatrali tu|inom, doti~no da se nijesu osje}ali Srbima. Za-
baciv{i Du{anovo srpsko carstvo, Bo{waci i Zahumqani uspostavili su
u svojim zemqama vlast svoga doma}ega bana Stjepana II Kotromani}a, koji
je tada priznavao vrhovni{tvo ugarsko-hrvatskoga kraqa Qudevita I i ì-
vio u tada{woj dràvnoj zajednici, u kojoj se nalazio cijeli hrvatski na-
rod.” (str. 42.) Kad mu je to politi~ki potrebno, Mandi} u potpunosti pre-
nebregava faktor bosanskog bogumilstva kao najkohezivniji, a i ~iwenicu
da su Du{anove preokupacije bile usmerene prema Carigradu, da je radije
osvajao etni~ki izrazito gr~ke ili bugarske zemqe, ako je to bilo u funk-
ciji wegovog krajweg ciqa, nego {to je èleo da oko Srbije ujedini sve srp-
ske. A koliko je bosansko stanovni{tvo zaista volelo Hrvate i Ma|are po-
kazuju krsta{ki ratovi koje su, po papinom nalogu, “ugarsko-hrvatski” kra-
qevi i hrvatski hercezi vodili protiv Bosne, kao i koliko je imao ose}aja
za “hrvatsku” narodnu celinu.
Sve {to predstavqa osnovne karakteristike slovenskog rodovskog i
plemenskog ure|ewa Mandi} kvalifikuje kao hrvatsku specifi~nost, pa na
isti na~in postupa s procesom wegovog prerastawa u feudalno i na~ina
funkcionisawa feudalnog sistema. I onda tendenciozno insistira na iz-
mi{qenom distancirawu i diferencirawu od srpskog. Tako kaè: “Kako
vidimo iz najstarijih izvora, Srbi nijesu bili podijeqeni na plemena, ka-
da su do{li na Balkan. Prema tome, wihovo se dru{tveno i dràvno ure|e-
we nije razvijalo na plemenskoj osnovi kao u Bosni i u drugim hrvatskim
krajevima. Kod starih Srba u Ra{koj nije bilo poznato zajedni~ko plemen-
sko dobro niti su oni poznavali pojmove niti upotrebqavali nazive: ple-
me, plemenita zemqa, plemenito. U tom je sredwovjekovna Bosna imala jed-
398
nako dru{tveno ure|ewe i sluìla se istim nazivima kao i druge hrvatske
zemqe, {to nam govori da su sredwovjekovni Bo{waci pripadali hrvatskoj
dru{tvenoj i narodnoj zajednici, a ne srpskoj.” (str. 54-55.) Daqe, Mandi}
izlaè da bosanski banovi i kraqevi nisu bili samodr{ci poput srpskih
vladara, nego ograni~eni voqom vlastelinskih sabora, takozvanih stanaka.
“Bosansko dràvno ure|ewe... vjerna je slika staroga hrvatskoga dràvnoga
poretka. Kao u Bosni, tako su se i u Hrvatskoj od najstarijih vremena bira-
li vladari iz iste vladarske ku}e, i to po na~elu starje{instva (seniorat),
a ne po prvoro|ewu (primogenitura). Kao u Bosni, tako i stari hrvatski
vladari nisu bili samovoqni, neodgovorni despoti, nego su u svojim vladar-
skim odlukama bili vezani u mawim ~inima na pristanak vladarskoga vije-
}a, a u ve}im stvarima na suglasnost dràvnoga sabora. U Hrvatskoj se jo{
od prvih stoqe}a nakon dolaska na Jadran s vladarom klelo i potpisivalo
na poveqe po vi{e svjedoka i jamaca.” (str. 63.) To nikako ne moè biti od-
lika nacionalnog duha nego svedo~anstvo o slabom vladaru i jakoj vlasteli.
Mandi} insistira da je re~ “sabor” hrvatska, a “zbor” srpski termin, mada
je kod Srba vekovima odràvan princip sabornosti, a ne “zbornosti”. âk
i u sredwevekovnim vladarskim ispravama on “pronalazi” izraze “hrvat-
skog” duha, pa zakqu~uje: “Do krunidbe kraqa Tvrtka I srpskom krunom, bo-
sanske su poveqe i sastavom i diplomati~kim zna~ajkama bile pisane po
uzoru i obrascima hrvatskih poveqa, a razlikovale su se od srpskih poveqa,
koje su bile pisane po uzoru bizantskih krisovuqa s dugim i napuhanim uvo-
dom. Bosanske su poveqe kao i sve hrvatske bile datirane po ro|ewu Kri-
stovu, dok se u Srbiji ra~unalo godine i datiralo od stvarawa svijeta po bi-
zantskom obi~aju. Srpske poveqe pisane su jezikom crkvene slaven{tine,
koja se je jako razlikovala od obi~noga narodnog govora. Bosanske su pove-
qe pisane ~istim narodnim govorom ikavskoga narje~ja kao i one u Hrvat-
skoj, koje su bile pisane hrvatskim jezikom. U bosanskim poveqama, kao i u
onim hrvatskim, nalazi se jaka primjesa ~akav{tine, koja je nepoznata u srp-
skim poveqama. To nam sve govori da bosanske poveqe vaqa svrstati u diplo-
mati~ko blago hrvatskoga naroda, a ne srpskoga.” (str. 66.)
Takvim argumentima Mandi} jo{ dodaje ~iwenicu da je Bosna, prven-
stveno intenzivnim delovawem rimokatoli~kih misionara, potpala pod
zapadwa~ki kulturni uticaj. Kako je ve} u drugim svojim spisima bosansku
varijantu }irili~nog brzopisa proglasio hrvatskom }irilicom, mada je
ona odvajkada u nauci poznata kao bosan~ica, Mandi} ovde izvodi dalekose-
`niji zakqu~ak. “îwenica da uro|eni stanovnici BiH u sredwem vijeku
ne prihva}aju }irilicu, kakvom su se Srbi sluìli, nego stvaraju novo pi-
smo, razli~ito od srpskoga, kao i to, da oni trajno upotrebquju svoje poseb-
no pismo, dok se Srbi sluè svojom }irilicom i onda, kada su ovi pre{li u
BiH, dokaz je da se uro|enici Bo{waci i Hercegovci od najstarijih vreme-
na pa do na{ih dana nijesu nigda osje}ali Srbima niti pripadnicima srp-
ske narodne kulture.” (str. 77.) On insistira i na jezi~kim razlikama tvr-
de}i da su Srbi govorili iskqu~ivo ekavsku {tokavicu, koju su navodno
preuzeli od donskih Slovena prve seobe. [to se Hrvata ti~e, svoju po~etnu
pseudolingvisti~ku konstrukciju Mandi} ovde do kraja elabori{e, i to
399
ovako: “U svojoj sjevernoj domovini Hrvati su govorili ~akavskim narje~jem
u dva govora: ikavski i ijekavski. Ikavski su govorili oni Hrvati, koji su
stanovali u dana{woj isto~noj ê{koj i sjevernoj Slova~koj, a ijekavicom
oni koji su stanovali izme|u gorwe Visle i Sala, gdje narod i danas govori
i(j)ekavski. Kad su do{li na jug, zauzeli i naselili rimske pokrajine Dal-
maciju, Ilirik i Panoniju, Hrvati su svukuda govorili svojom ~akav{ti-
nom, koju su donijeli sa sjevera. U Jadranskom primorju od Cetine do Istre,
gdje je bilo malo Slavena prve selidbe, te na otocima, Hrvati su do danas
sa~uvali op}enito ~akavsko narje~je. U dana{woj Bosanskoj Posavini za-
padno od Ukrine te u me|urije~ju izme|u Save i Drave zapadno od Vukovar-
skoga jezera, Hrvati ~akavci pomije{ali su se sa Slavenima kajkavcima pr-
ve selidbe. U ju`nom Jadranskom primorju, sa sredi{tem u Zahumqu, te u bo-
sanskom Zagorju, Hrvati ~akavci ijekavskoga govora zagospodarili su i na-
selili se me|u Slavenima prve selidbe {tokavcima ikavskoga govora. Me-
|u ikavske {tokavce prve selidbe naselili su se i Hrvati ~akavci u kraje-
vima od Imotskoga i Duvna do Bosanskoga Petrovca, te od Dinare do Vla-
{i}a i Borja-planine.” (str. 79.)
Me|utim, u komparativnoj slovenskoj lingvistici nesporna je ~iweni-
ca da se ~akavski grana na samo dva izgovora: ekavski (koji Mandi} uop{te
ne pomiwe) i ikavski. Mogu}e je da je severni ekavski ~akavski razvijen pod
uticajem obli`wih kajkavaca, a ju`ni ikavski trpe}i uticaj susedne {to-
kav{tine. Ali ijekavski govor nema nikakve veze sa ~akavskim. âkavski u
ijekavskoj varijanti nikada nije postojao. Ali, Mandi} se uop{te ne osvr-
}e na nepobitne nau~ne ~iwenice ako se one ne mogu uklopiti u wegove ide-
olo{ke konstrukcije. Pona{a se kao da te ~iwenice uop{te ne postoje ili
ih tretira kao sasvim irelevantne, pa nastavqa da veze sopstvenu pri~u.
“Izuzev{i dana{we podru~je ~akavskoga narje~ja, u svim drugim krajevima
Hrvati ~akavci ve} tokom prvoga i drugoga stoqe}a iza doseqewa stopili
su se, krvno i jezi~no, sa Slavenima prve selidbe u skladno jedinstvo, i to
tako, da su Hrvati ~akavci primili kajkavsko, doti~no {tokavsko narje~je
ikavskoga govora od Slavena prve selidbe, a ovi hrvatsko ime kao dràvno
i narodno. Kod jezi~noga stapawa Hrvati su ~akavci utisnuli snaàn uti-
caj ~akav{tine u svim krajevima, gdje su se naselili. U Crvenoj Hrvatskoj
ju`no od Neretve ~akavska ijekavica dapa~e prevladala je {tokavsku ika-
vicu. Sli~no i u sredwevjekovnoj Bosni na istoku od prodoqa istoimene ri-
jeke, iako u mawoj mjeri. Uza sve to, stara se {tokavska ikavica odràla u
narodu uporedo sa ~akavsko {tokavskom ijekavicom i u ju`noj Crvenoj Hr-
vatskoj, a napose u sredwovjekovnoj Bosni, sve do dolaska Turaka.” (str. 79.)
Ipak, ono {to Mandi} nikako ne moè da opovrgne jeste ~iwenica da se
nigde ijekavski {tokavci nisu identifikovali kao Hrvati, makar bili za-
kleti katolici, sve dok polovinom devetnaestog veka vode}i hrvatski in-
telektualci nisu Vukov srpski kwièvni jezik prihvatili kao svoj sop-
stveni. Mandi} jo{ dodaje, vaqda da bi mu konstrukcija uverqivije delova-
la: “Srbi nijesu nigda govorili ~akavski niti {tokavskim narje~jem ikav-
skoga govora. Zato gdje god na|emo ~akav{tinu, ili {tokavsku ikav{tinu i
ijekav{tinu pomije{ane sa ~akavskim osobinama, tu su Hrvati ìvjeli od
400
starine i te krajeve vaqa pripisati jezi~nom podru~ju hrvatskoga naroda.”
(str. 79.)
[to mu je mawe relevantnih dokaza na raspolagawu, Mandi} je sve samo-
uvereniji i apodikti~niji u svojim tvrdwama. U tom smislu on daqe iznosi:
“Mi moèmo iz sigurnih i nedvojbenih izvora utvrditi, da je narod sredi-
nom 14. st. u sredwovjekovnoj Bosni i u zapadnim dijelovima Zahumqa govo-
rio ikavski, a u isto~nim ikavski i ijekavski, ali svuda s jakim primjesama
~akav{tine. Ikavski pak govor s mnogo ~akavskih osobina bio je uredovni,
slu`beni jezik na bosanskom banovinskom, doti~no kraqevskom dvoru i na
ùpanijskim i plemi}kim dvorovima.” (str. 80.) [to se ikavice ti~e, ona je
zaista prisutna u Bosni, pa Mandi}u nije bilo te{ko da ponudi dokaze iz
starih spisa. Ali ima tu i ijekavice i ekavice, za koju Mandi} okrivquje
srpske pisare u Dubrovniku. Kako komentari{e Mandi}, navodno, “ekavica
se ipak u primjetqivom obliku pojavquje u isto~noj Hercegovini tek po-
slije pada Bosne (1663.), kada su u ove krajeve uselili ra{ki Vlasi, predvo-
|eni srpskim popovima i kalu|erima. Ovi su u isto~ne krajeve Hercegovi-
ne unijeli ekavicu i novi na~in datirawa godina od stvarawa svijeta pre-
ma bizantsko-srpskom obi~aju.” (str. 86.) Ali gde je tu ~akavski? Mandi} nu-
di samo jedan “dokaz”, izraz “greb” umesto “grob”. Glupost! A jo{ glupqi ko-
mentar sledi: “Ovo nam veli, da su novi doseqeni ekavci podlegli utjecaju
brojnijega uro|enoga hrvatskoga pu~anstva, koje je u svom govoru jo{ uvijek
bilo zadràlo i upotrebqavalo mnoge ~akavske izraze i osobine.” (str. 87.)
b) Omalovaàvawe originalnih dokumenata
Na najve}im mukama Mandi} se nalazi kad je prisiqen da dezinterpre-
tira stare originalne dokumente koji izri~ito svedo~e da su Srbi stanov-
ni{tvo Bosne i Zahumqa. Za papske bule, poput one Urbana III od 28. marta
1187. godine, u kojoj stoji da je Bosna kraqevstvo Serbije, kaè da predsta-
vqaju podvalu Dubrov~ana, povodom nadgorwavawa dubrova~kih i barskih
nadbiskupa oko prostirawa wihovih dijaceza, odnosno podvrgavawa bar-
skog biskupa dubrova~kom metropoliti. Ali tu se moè izvesti zakqu~ak
da je, posle barskog, dubrova~ki nadbiskup bio metropolita srpskih kato-
lika. Za ~uvenu povequ bosanskog bana Mateje Ninoslava iz 1234. u kojoj se
Srbi ozna~avaju kao bosansko stanovni{tvo i reguli{u wihovi eventual-
ni sporovi sa dubrova~kim romanskim Vlasima, Mandi} tvrdi, krajwe in-
fantilno, da se ona odnosi na Srbe koji su na proputovawu kroz Bosnu. U
poveqama cara Du{ana pomiwu se Srbi, Vlasi i Dubrov~ani, dakle tri et-
ni~ke grupe na tim prostorima. Gospodar ju`nog Zahumqa Grgur Vukosali}
1418. tako|e ure|uje carinu za Srbe, Dubrov~ane i Vlahe. Humski knez Vla-
dislav 1451. i herceg Stefan 1454. isto tako svoje stanovnike dele na Srbe
i Vlahe, pa ~ak i Juraj Hrvatini}, gospodar Dowih Krajeva 1434. godine, kao
sinovac vojvode Hrvoja. Niko nigde ne pomiwe nikakve Hrvate. Ali, insi-
stiraju}i potom na verskom aspektu, Mandi} postavqa sasvim neodrìvu
tezu da su svi Srbi toga vremena pravoslavci, mada i sam u nekoliko navra-
ta potvr|uje da su Srbi prvobitno primili hri{}anstvo po rimskom obredu,
{to bi podrazumevalo da ih je i docnije prili~an broj morao ostati u ri-
mokatoli~koj veri. Zato je deplasiran wegov zakqu~ak da na prostorima
Bosne i Huma nisu ìveli Srbi jer tu na mnogim prostorima nisu podizane
401
pravoslavne crkve. Kako on kaè, “da ih je tada u Bosni i Zahumqu bilo u
ve}em broju, oni bi, nema sumwe, imali svoje isto~ne pravoslavne sve}eni-
ke i crkve. Ali mi u cijeloj Bosni ne nalazimo traga u vjerodostojnim po-
vjesnim izvorima ni pravoslavnim sve}enicima ni crkvama sve do dolaska
Turaka.” (str. 163.)
I Mandi}eva osnovna lingvisti~ka fabula ovde dobija nove konture, u
odnosu na prethodne varijacije. “Slaveni prve selidbe do{li su na Balkan
pod vodstvom Huna, Gota, Gepida i Avara, ìvjeli su u dràvama ovih naro-
da i bili su razbijeni na male plemenske skupine bez zajedni~ke narodne
svijesti. Kad su pak Hrvati i Srbi do{li na jug, oni su se, svaki na svom dr-
àvnom prostoru, slili sa Slavenima prve selidbe u jedno: dràvno, jezi~-
no i narodno. Od Drine do Istre i od Drave do Jadrana, a u primorju sve do
rijeke Voju{e u dana{woj Albaniji, prostirala se dràva hrvatska, u kojoj
su se svi Slaveni, prve i druge selidbe, zvali i osje}ali Hrvatima. Ondje,
gdje je bilo malo Slavena prve selidbe, kao u jadranskom primorju od Ceti-
ne do Istre i na otocima, Hrvati su sa~uvali svoje staro ~akavsko narje~je.
U Zagorju, od Like preko sredwe Bosne i dana{we Hercegovine do Dukqe,
od ~akavskoga govora vladaju}ih Hrvata i {tokavske ikav{tine starih
Slavena nastalo je {tokavsko-~akavsko narje~je. Na zapadnom dijelu toga
prostora govorilo se {tokavskim narje~jem ikavskoga govora s jakim pri-
mjesama ~akavskoga narje~ja, a u ju`no-isto~nim dijelovima, od rijeke Bosne
i Neretve do Drine i {irom cijele sredovje~ne Dukqe, govorilo se {to-
kavski ijekavskoga govora.” (str. 168.) Za Srbe ponavqa da su govorili “sla-
venskim zapadnim govorom, koji je bio istovjetan s govorom praroditeqa
dana{wih luì~kih i ka{ubskih Srba.” (str. 168.) Po{to za takvu tezu ne-
ma nikakvih lingvisti~kih dokaza, Mandi} opet mora da se upu{ta u nena-
u~ne spekulacije. “Budu}i da je Srba bilo premalo prema Slavenima, {to-
kavskim ekavcima prve selidbe, oni su se jezi~no potpuno utopili u ekavi-
cu, i wihov je govor od najstarijih vremena iskqu~ivo bio ekavski {tokav-
skog narje~ja.” (str. 168.)
Kao {to je potpuno nesporno da su Hrvati govorili iskqu~ivo ekavski
kao zapadnoslovenski dijalekat, tako nema nikakvih dokaza da su Srbi iz-
vorno zapadnoslovenski narod, a Natko Nodilo je ustanovio da su isto~no-
slovenski. Nikad se nigde van podru~ja izme|u Istre i Cetine, odnosno
Gvozda i mora, Sloveni nisu zvali niti ose}ali Hrvatima, niti je van te
precizno ome|ene teritorije bilo ikakve hrvatske dràve. Hrvati su vero-
vatno zatekli ne{to ranije doseqenih Slovena i asimilovali ih tako {to
su im nametnuli ~akavski jezik. Nije nemogu}e da se izvestan broj Hrvata
sporadi~no nalazio u dubini srpske teritorije, ali su i oni tamo asimilo-
vani prihvataju}i {tokavski, pa im se tako izgubio svaki hrvatski etni~-
ki trag. Na stranu to, {to Mandi} neprekidno èli da Hrvate predstavi
kao neku vi{u rasu koja vlada pokorenim Slovenima. Nikada nigde nije
stvoreno {tokavsko-~akavsko nare~je. âkav{tina je, poput kajkav{tine,
vekovima trpela jak uticaj {tokav{tine, pa se tako udaqavala od karakte-
ristika zapadnoslovenskih i pribliàvala isto~noslovenskim jezicima.
Taj proces je bio sasvim prirodan. S druge strane, i ~akavski je morao neki
uticaj da vr{i na susedni srpski – {tokavski, ali uglavnom se to svodilo
402
na preuzimawe pojedinih re~i i izraza. Svi su Srbi bili iskqu~ivo {to-
kavci, i nema nikakvih dokaza da im je kao mawini {tokavski nametnut. Ve-
}ina Srba je govorila {tokavski ijekavski, dok ~akavski ijekavski nikada
nije postojao. [tokavski se deli na staro{tokavski govor Makedonije,
sredwe{tokavski odnosno prizrensko-timo~ki, kao i novo{tokavski koji
obuhvata ekavski, ijekavski i ikavski. Tu se u lingvistici ekavski smatra
modernijim izrazom u odnosu na ijekavski, dok se ikavski tretira kao ana-
hron.
Kao neverovatno bezo~an laòv, Dominik Mandi} se ovde dokazuje i
tvrdwom da Kinamos iznosi podatak da je bosansko stanovni{tvo hrvatsko.
On pi{e da je “koncem 12. st. bizantski pisac Kinamos zabiqeìo iz vla-
stitoga iskustva i uvida, da u Bosni, zapadno od Drine, stanuje hrvatski na-
rod, koji ìvi za se, sa svojim posebnim narodnim obi~ajima, razli~it od
srpskog naroda.” (str. 169.) Kinamos apsolutno nije ni pomiwao bilo kakve
Hrvate koji bi ìveli zapadno od Drine. S druge strane, problem {to ni
srpsko pravoslavno ni muslimansko stanovni{tvo Ra{ke oblasti, na koju
svodi prvobitnu Srbiju, ne govori ekavski nego ijekavski, Mandi} poku{a-
va ovako da re{i: “Predratni Sanyak bio je sredi{wa stara srpska oblast,
gdje je narod govorio iskqu~ivo ekavskim narje~jem. Ako je zadwih stoqe}a
u tim krajevima jako zavladala hrvatska ijekavica, tu su donijeli crnogor-
ski muslimani Hrvati iz negda{we Crvene Hrvatske, gdje se od starine go-
vorilo ijekavski.” (str. 34.) Ina~e, Mandi} minimalizuje ulogu bogumila u
islamizaciji Bosne, za pravoslavce tvrdi da su se samo u pojedina~nim slu-
~ajevima preobra}ali u muslimane, dok za bosanske katolike, prethodno ih
bez ikakve wihove krivice proglasiv{i za Hrvate, tvrdi da su se u vi{e na-
vrata masovnije tur~ili. Za nas je posebno zna~ajno da on ovde detaqno opi-
suje duga turska pusto{ewa Hrvatske i Slavonije i odvo|ewe ogromnog bro-
ja stanovnika u ropstvo. “Broj robqa u suvremenim izvorima obi~no se na-
vodi u okruglim brojkama, koje }e vjerojatno biti pretjerane. Ali kada se
svi brojevi, koje izvori navode, zbroje i tome doda broj robqa, {to je bio za-
robqen u ~estim, mnogo puta opetovanim mawim okr{ajima, tada }emo mo-
rati zakqu~iti, da je od konca 14. do konca 18. st. iz svih hrvatskih zemaqa
odvedeno u tursko ropstvo blizu milijun Hrvata.” (str. 306.) Posle defini-
tivnog turskog sloma pod zidinama Be~a 1683. i docnije austrijske ofanzi-
ve, veliki broj muslimana iz Slavonije, Srema, Ba~ke, Banata, Ugarske i
Hrvatske nesumwivo se iselio u Bosnu. Me|utim, sve te “muhayire” Mandi}
naziva Hrvatima, iako je me|u wima bilo mnogo Srba i Slavonaca, pa na-
ravno i Hrvata, jer su i Hrvati pod turskom vla{}u islamizovani. Nema ni-
kakve sumwe da dana{wi bosanskohercegova~ki muslimani u svojim venama
imaju i ne{to hrvatske krvi, ali jezik kojim govore svedo~anstvo je wiho-
vog primarno srpskog porekla.
v) Prvi srpski ustanak iz vatikanskog ugla
Po{to nije mogao ba{ sasvim prenebregnuti proces iseqavawa musli-
mana iz oslobo|enog dela Srbije u Bosnu, Mandi} ga kvantitativno nipoda-
{tava, a koristi priliku da Prvi srpski ustanak nazove pokoqem muslima-
na. Tako pi{e: “God. 1804., kada su Srbi poklali muslimane po svoj Srbiji
403
(“pokoq dahija”), neki broj muslimana prebjegao je u Bosnu. Odatle prezime-
na: Vaqevac, Uì~anin, Beogra|anin, itd. Po neki od tih prebjega mogao je
uistinu potjecati od starih Srba, koji su pojedina~no bili pre{li na
islam. Ali ve}ina tih izbjeglih muslimana potjecala je ili od onih musli-
mana Hrvata, koji su se koncem 17. i po~etkom 18. st. povukli iz Slavonije,
Srijema i ju`ne Ugarske i naselili u Srbiji, ili od muslimana Hrvata iz
Bosne, koji su tijekom stoqe}a, a posebno koncem 18. i po~etkom 19. st., u
turskoj slu`bi kao upravnici ili vojnici doselili se u Srbiju. Jedan dio
tih prebjega potjecat }e i od azijskih muslimana, koji su se u Srbiji posla-
venili. U svakom slu~aju, broj prebjega srpskoga etni~koga porijekla, koji
su se od pokoqa spasili u Bosnu, bio je tako malen, da taj ne ulazi u stati-
sti~ki ra~un onih, od kojih potje~u dana{wi b. h. muslimani. Neznatan broj
Srba, koji su pre{li na islam, mi }emo u slijede}oj statistici prikqu~i-
ti pravoslavnim Vlasima.” (str. 341-342.) Potom Mandi}, pozivaju}i se na
svoja navodna istraìvawa starih i savremenih izvora, mada je to po prin-
cipima teorijske statistike sasvim nemogu}e, iznosi ni~im potkrepqene
rezultate po kojima 10-12% muslimana poti~e od bosanskohercegova~kih
“Hrvata” bogumilske, a 70 do 75% katoli~ke vere. Doseqeni hrvatski mu-
slimani iz okolnih “hrvatskih” zemaqa, ukqu~uju}i i crnogorske, predsta-
vqao je udeo od 12 do 13%. Tu su jo{ oni turskog i ostalog azijatskog pore-
kla 2 do 3%, kao i vla{kog (ukqu~uju}i srpskog) 1 do 2%. I onda ide, ume-
sto obja{wewa metodolo{kog postupka kojim je do{ao do okvirnih proce-
nata, “visokou~eni” zakqu~ak: “Kako iz navedenih statistika slijedi, dana-
{wi muslimani u Bosni i Hercegovini 95-97% potje~u od Hrvata i u wiho-
vim ìlama nema vi{e od 3-5% strane krvi. Prema tome, b. h. muslimani
krvno spadaju me|u naj~e{}e Hrvate. Panonski Hrvati izme|u Save i Dra-
ve i oni u Dalmaciji, na otocima i u Istri imaju daleko vi{e strane krvi.
Prvi su tijekom stoqe}a pohrvatili i krvno se slili sa znatnim brojem do-
seqenih Mayara, Germana, Slovenaca i drugih slavenskih naroda, a drugi su
pohrvatili i slili se s velikim brojem starih Romana, Talijana i Vlaha,
pred turske selidbe.” (str. 342.)
Ali, kako iza}i na kraj sa ~iwenicom da, mada Mandi} nemilosrdno i
retroaktivno ubacuje pridev “hrvatski” i komentari{u}i stare spise u ko-
jima je on sasvim nepoznat, da nema dokaza o postojawu bilo kakve hrvatske
nacionalne ili uop{te etni~ke svesti kod bosansko-hercegova~kog stanov-
ni{tva, ~ak ni kad je re~ o vatrenim katolicima. Pri~a koja sledi prete-
rano je naivna i za malu decu: “No{eni novim vjerskim zanosom i prodor-
nom silom turskoga carstva, poislamqeni Hrvati BiH htjeli su sve hrvat-
ske zemqe prevesti na islam i podvr}i islamskoj turskoj dràvi. Neposred-
nu zapreku nalazili su u Hrvatima kraqevine Hrvatske, Dalmacije i Sla-
vonije, koji su se nazivali i borili pod svojim narodnim hrvatskim imenom.
Zbog toga hrvatsko ime postaje u turskoj Bosni neprijateqsko i politi~ki
sumwivo. Hrvati katolici svoje hrvatsko ime prikrivaju, da ne bi pali pod
sumwu, da se istovetuju i sura|uju s Hrvatima kraqevine Hrvatske, koji su
bili jedna od glavnih zapreka prodirawu Turske na zapad. Hrvati muslimani
hrvatsko ime sve to rje|e upotrebqavaju, jer su bili neraspoloèni prema
404
Hrvatima kraqevine Hrvatske, koji spre~avaju {irewe islama, koji su oni
prihvatili, i ja~awe islamske Bosne, koju oni qube i za koju se bore. Ali
uza sve to hrvatska svijest i hrvatsko ime nijesu nikada potpuno zamrli ni
me|u Hrvatima katolicima ni me|u Hrvatima muslimanima u BiH. Katoli-
ci i muslimani BiH dobro su znali i bili su svijesni, da su oni me|usobno
jednokrvna bra}a, koja su razdijeqena samo vjerom, koju slijede. I jedni i
drugi znali su da govore isti jezik, kao i drugi Hrvati, i bili su svijesni da
su ogranak hrvatskoga naroda.” (str. 346-347.)
Ova specifi~na mimikrija, sadràna u prisutnoj svesti o svom navod-
nom hrvatstvu, ali i upornom }utawu o tome, dobija i svoje kvaziteorijsko
obja{wewe. “ûvari i nosioci narodnoga imena kod Hrvata, kao i kod dru-
gih naroda, bili su naobraèni qudi, koji imaju {ire poglede i dolaze u do-
ticaj s qudima drugih naroda. Ugledni i naobraèni muslimani iz Bosne,
kada bi u Carigradu ili drugdje na istoku do{li u dodir s istovjernim pri-
padnicima turske, perzijske ili arapske narodnosti, jasno su vidjeli da su
jezi~no i narodno od wih posve razli~iti. Tu bi osjetili da su iz Bosne, Bo-
{waci, i da govore “bosanskim” jezikom, ali u isto vrijeme oni su tako|er
znali da je Bosna jedna pokrajina, kao i tolike druge turske pokrajine, pa da
su oni ~lanovi op}ega hrvatskog naroda i da govore hrvatskim jezikom. Ta-
ko isto katoli~ki sve}enici i trgovci iz Bosne, kada bi do{li na zapad me-
|u Talijane, Nijemce i druge narode, i vidjeli da ovi uz pokrajinska imena
imaju i zajedni~ko narodno ime, odmah bi osjetili da i oni, uz pokrajinsko
bosansko ime, imaju i svoje op}e narodno hrvatsko ime. Za turskih vremena,
kada se u Bosni nije htjelo, ili je politi~ki bilo opasno isticati hrvatsko
ime, tada se govorilo o “Bo{wacima” i “bosanskom jeziku”, ili naprosto:
“na{ narod”, “na{ jezik” i “na{a zemqa”. Naobraèni pak Hrvati katoli-
ci u BiH upotrebqavali su tako|er nazive “slovinski” ili “ilirski”, kao
i drugi Hrvati, da se prilagode onda{wim nazivima stranih naroda, koji su
Hrvate tako nazivali. Ali je me|u uro|enim Hrvatima, katolicima i mu-
slimanima u BiH trajno ìvjela svijest da su oni Hrvati i upotrebqavalo
se hrvatsko ime za narod, za jezik i za zemqu bosansku. Tih naziva naj~e{}e
nalazimo kod bosanskih pisaca, napose kod povjesni~ara i pjesnika, koji su
u Bosni kao i kod drugih naroda bili glavni ~uvari i {iriteqi narodnoga
imena i slavne narodne pro{losti.” (str. 347-348.)
Nastoje}i bilo kakvim dokazima potkrepiti svoj osnovni stav, Mandi}
se poziva na ~iwenicu da je po padu glavnine Bosne pod tursku vlast i seve-
rozapadnog dela pod ugarsku, bosanska fraweva~ka vikarija 1514. godine po-
deqena na srebreni~ku i hrvatsku, s tim {to je Bosna hrvatska uglavnom ob-
uhvatala teritorije koje su nekada, zapadno od Vrbasa, pripadale Hrvatskoj.
Drugi mu je “dokaz” {to takozvani “Vodeni Hrvati” oko Blatnog jezera u
Ma|arskoj govore {tokavski, {to znaì da su se iz Bosne doselili, pa ~ak
i za wihov naziv na nema~kom jeziku tvrdi da je nastao nepravilnim izgovo-
rom prideva “bosanski”, odnosno permutacijom “bosen” u “vosen”. Kao tre-
}i dokaz sluì mu ni~im utemeqena hipoteza da su Buwevci, Hrvati pore-
klom iz Bosne i Hercegovine. êtvrti je zasnovan na pretpostavci da su bo-
sanski katolici u turskoj vojnoj slu`bi, takozvani Predavci, po etni~kom
405
poreklu Hrvati. U tom sklopu, za @umber~ane kaè da su “starinom potje-
cali negdje iz okolice Skadarskoga jezera i prema tome rodom bili stari
dukqanski Hrvati, koji su za srpske vladavine Dukqom bili pre{li na pra-
voslavqe i primili bizantsku liturgiju.” (str. 362.) Turci su ih kao svoje
vojnike preselili u Glamo~, odakle su oni “usko~ili” u @umberak. Ina~e,
on navodi da su iz Turske u “slobodnu Hrvatsku” prebegavali Vlasi, Slavi
i Predavci. “Vlasi su bili neslavenski ìvaq, koji su Turci upotrebqava-
li kao brze provalne ~ete, kao pomo}ne posade u tvr|avama i kao ~uvare
klanaca i puteva. Istu du`nost imali su i “Slavi” i predavci. Izvori na-
zivqu “Slavima” starosjedioce Hrvate iz onih krajeva negda{wega “kra-
qevstva Slavonije”, koje su Turci bili zauzeli, dakle iz dana{we Slavoni-
je. Predavci su bili oni Hrvati katolici iz tada{we Bosne i Hercegovi-
ne, koji su stupili u tursku vojni~ku slu`bu. Slavonci su sluìli kao tur-
ske pomo}ne ~ete u Slavoniji, a Vlasi i predavci po svim krajevima tada-
{wega bosanskoga pa{aluka, pa i u Slavoniji.” (str. 363.) Povodom proble-
ma Predavaca Mandi} jo{ iznosi: “Hrvatski povjesni~ar Baltazar Kr~e-
li} zabiqeìo je g. 1770. da su predavci u hrvatskim zemqama 17. st. bili ka-
tolici rimskoga obreda, ali da je ne malo wih bilo prevedeno na gr~ki ob-
red od pravoslavnih episkopa i popova.” (str. 365.)
Kao {esti argument Mandi} navodi kako su se predvodnici grupe kato-
lika iz zapadne Hercegovine, preseliv{i se 1719. godine u Dalmaciju, sma-
trali Hrvatima. I to je sve {to se ti~e doma}ih izvora i wihove nakarad-
ne reinterpretacije u Mandi}evoj kwizi. Mada mu nijedan od {est navede-
nih “dokaza” to objektivno ne omogu}avaju, Mandi} se nimalo ne ustru~ava
da, rukovo|en sopstvenom ma{tom i ideolo{kim ciqevima, konstrui{e da-
lekose`niji zakqu~ak po kome: “Iseqenici iz svih krajeva Bosne i Herce-
govine od 16. do po~etka 18. st. sebe zovu Hrvatima, a takvim ih smatraju i
zovu i oni, me|u koje su do{li u Hrvatskoj, Ugarskoj i mleta~koj Dalmaci-
ji. Sebe Hrvatima smatraju i zovu “bosanski Hrvati”, koji su potjecali iz
sjeverne i sredwe Bosne. Te su kasnije u Austriji i Mayarskoj prozvali “vo-
deni Hrvati”. Hrvatima pak zovu se i smatraju “buwevci” i uskoci, koji su
ve}inom potjecali iz zapadne Bosne i Hercegovine. Tako isto i “predavci”,
koji su potjecali iz raznih krajeva BiH. Hrvatima se zove iseqeno mno-
{tvo staroga doma}ega naroda iz zapadne Hercegovine i jugozapadne Bosne
u Dalmaciji. Hrvatsku narodnu svijest iseqenici iz BiH nijesu mogli ste-
}i prijelazom u strane slobodne zemqe, napose u Austriji i Ugarskoj, nego
su je morali imati u svojoj staroj rodnoj zemqi, i odatle je sa sobom ponije-
ti. Takvu hrvatsku narodnu svijest morali su imati i wihova bra}a i ro|a-
ci, koji su ostali pod turskom vlasti u raznim krajevima BiH, i to i oni,
koji su i daqe slijedili staru katoli~ku vjeru i svijest svoje narodne pri-
padnosti koju su bjeè}i morali sa sobom ponijeti. Takvu hrvatsku narodnu
svijest morali su imati Hrvati muslimani. Ovi zadwi sve do be~kih rato-
va (1683-1699.) ìvjeli su u istim selima, ~esto u istim obiteqskim domo-
vima s izbjeglim Hrvatima katolicima, pa su morali imati i istu spoznaju
i svijest o svojoj pripadnosti hrvatskom narodu, kao i iseqeni Hrvati ka-
tolici.” (str. 368-369.)
406
g) Insistirawe na stavu katoli~kog suda
Pored nekoliko stranaca koji su periferne bosanske delove, poput Bi-
ha}a ili Livna, nazivali hrvatskim, Mandi} posebno insistira na ~iweni-
ci da je vrhovni katoli~ki sud, Rimska rota, 1656. godine na svojoj general-
noj sednici odlu~io “da pod Ilirik spadaju samo hrvatske zemqe: Dalmaci-
ja, Hrvatska, Bosna i Slavonija, i da samo stanovnici tih zemaqa imaju pra-
vo na pogodnosti kolegija Sv. Jeronima.” (str. 374.) Kad odmah potom Man-
di} citira samu sudsku odluku, vidimo da se u woj nigde ne kaè da su to hr-
vatske zemqe, nego zemqe ilirskog naroda. “Odlu~ujemo i izjavqujemo, da
istinita i stvarna zemqa naroda ilirskoga prema Buli i misli re~enoga
Siksta V bila je i jest, i razumjeti se ima Dalmacija ili Ilirik, kojega su
dijelovi: Hrvatska, Bosna i Slavonija, potpuno iskqu~iv{i Koru{ku,
[tajersku i Krawsku; i samo oni, koji su ro|eni u tim ~etirma pokrajina-
ma: u Dalmaciji, Hrvatskoj, Bosni i Slavoniji mogu biti primani.” (str.
375.) Dakle, stav vrhovnog katoli~kog suda da je Bosna ilirska zemqa za Do-
minika Mandi}a je neosporni dokaz da je ona hrvatska. Pored toga, ma u kom
kontekstu da je nekoliko fratara, poreklom iz Bosne, pomenulo Hrvatsku
ili hrvatski jezik, makar oni tada slu`bovali i u pravoj Hrvatskoj i Dal-
maciji, za Mandi}a je to dokaz wihove duboko ukorewene hrvatske narodne
svesti, ponesene sa bosanskog ili hercegova~kog rodnog ogwi{ta. Tu je
stradao i sasvim nedu`ni Mavro Orbin, za koga Mandi} u tekstu tvrdi da je
napisao kako “Bo{waci me|u svim plemenima hrvatskoga jezika imaju naj-
~i{}i i najqep{i govor; oni se, dapa~e, hvale, da oni jedini danas ~uvaju ~i-
sto}u hrvatskoga jezika.” (str. 398.) Me|utim, po{to sam Mandi} u napome-
ni ispod teksta taj Orbinov fragment daje u wegovoj izvornoj latinskoj ver-
ziji, odmah vidimo da je Mavro Orbin hvalio Bosance kako od svih Slove-
na imaju naj~i{}i i najlep{i govor, kao i da oni danas jedini ~uvaju ~isto-
}u slovenskog jezika.
d) Problemi u fratarskim redovima
Najve}e probleme Dominiku Mandi}u ipak prave fra Matija Divko-
vi}, ro|en u {esnaestom, i fra Dominik Andrija{ iz sedamnaestog veka, pa
on ovako poku{ava da omalovaì wihovo svedo~ewe o srpstvu Bosne: “U
ovom stoqe}u zapadni katoli~ki pisci dva puta spomiwu srpsko ime u Bo-
sni. Bosanski frawevac i prvak bosanskih pisaca, fra Matija Divkovi}
(1563-1631.), u Mlecima je u g. 1611. sam dao saliti slova hrvatske }irilice
ili bosan~ice i tim je tiskao svoja djela. U tim djelima Divkovi} ta pisma
naziva “sarpskijemi slovima”. Divkovi} je rodom iz Jela{ka u isto~noj Bo-
sni. Taj dio Bosne ve} prije drugoga desetqe}a 17. st., kada je Divkovi} svo-
ja djela pisao i tiskao, bio je postao gotovo potpuno pravoslavni. Osnova-
ne su i brojne pravoslavne parohije i manastiri u Papra}i i Vozu}oj. Div-
kovi} je u rukama pravoslavnih popova i kalu|era, koji su potpadali pod
srpskoga patrijarha u Pe}i, vidio kwige crkvene i svjetovne, koje su bile
pisane iskqu~ivo }irilicom. Zbog toga je mislio da je }irilica “srpsko
pismo”. Kako je i bosan~ica, kojom su se narod i sve}enstvo u BiH sluìli
od davnina, jedna vrsta }irilice, to je Divkovi} pogrje{no do{ao do za-
407
kqu~ka da su to “sarpska slova”. Me|utim, on nije znao da po~etnici }iri-
lice nijesu bili Srbi nego bugarski sve}enik ]iril Preslavski i da su
Hrvati u ju`nim bosansko-hercegova~kim zemqama poznali }irilicu ne
preko Srba, nego preko Bugara za wihove vladavine u Zahumqu i Bosni od g.
990-1018. Od te bugarske }irilice Hrvati su napravili svoju vlastitu }iri-
licu pod utjecajem latinske azbuke i oble glagoqice, kojom su se u to doba
b. h. Hrvati sluìli. Ta hrvatska }irilica sa srpskom }irilicom, gra|an-
skom i crkvenom, imala je dodire samo utoliko, {to je hrvatska, kao i srp-
ska }irilica, potekla od bugarske }irilice. Me|utim, Divkovi}, iako je iz
nepoznavawa povjesnoga razvoja azbuke, slova hrvatske }irilice ili bosan-
~ice nazvao “sarpskijemi slovima”, on nigda ne zove srpskim ni svoj jezik
ni narod u Bosni. God. 1611. on je izdao svoja djela “Nauk krstjanski” za na-
rod slovinski... u jezik slovinski... Divkovi} naziva svoj jezik i narod u Bo-
sni “slovinskim”, kako su u ono doba Dubrov~ani i drugi Hrvati u primor-
skoj Hrvatskoj nazivali svoj jezik i svoj hrvatski narod. U to doba nitko ni-
je nazivao Srbe “Slovinima” niti wihov jezik “slovinski”. Wih su tada na-
zivali: Srbima, Racima ili Ra{anima, Vlasima i Hrka}ima. Ako Divkovi}
svoj jezik naziva “slovinski”, i katoli~ke ~itateqe u Bosni, za koje pi{e,
“slovinski narod”, on tim ispovijeda da su Bo{waci Hrvati kao i wihovi
sunarodwaci u Dubrovniku, Dalmaciji i u drugim hrvatskim krajevima, koje se
tada ~esto nazivalo “Slovinima” i wihov jezik “slovinski.” (str. 381-382.)
[ta god da je neko rekao i napisao o Bosni, Mandi} wegove re~i prevo-
di i misao reinterpretira tako da i najsuprotstavqeniji stav u odnosu na
wegovo mi{qewe pretvara u svedo~ewe da su Bosanci – Hrvati i da je Bo-
sna hrvatska zemqa. U tom smislu nastavqa: “Drugi spomen Srbije imamo u
rimskom “Postupku” (Procesus) g. 1624. za premje{tewe skadarskoga nadbi-
skupa fra Dominika Andrija{a na biskupsku stolicu “stefansku” ili “mo-
starsku”. U tom “Postupku”, dva su svjedoka izjavila, da je Andrija{ ro|en
“u Popovu u Srbiji”, i da se “stefanska”, doti~no “mostarska” biskupija na-
lazi “u dowoj Srbiji”. Svjedoci, koji su bili prijateqi i prista{e fra Do-
minika Andrija{a, i s wim radili, da on do|e do biskupa u sredwoj Herce-
govini, gorwu svoju izjavu dali su, jer su znali iz djela Mavre Orbinija, da
su Popovo i sredwa Hercegovina neko vrijeme bili u srpskoj dràvi pod
vla{}u srpskih vladara. Ali glavni je razlog bio, da su oni g. 1624. Popovo
i “mostarsku” biskupiju strpali u Srbiju, da tim lak{e postignu premje-
{tewe skadarskoga nadbiskupa Andrija{a na “stefansku” ili “mostarsku”
biskupiju, koja stvarno nije postojala. Da izmi{qenu biskupiju {to boqe
zaviju tajnom pred tada{wim rimskim krugovima, koji su o balkanskim ze-
mqama imali veoma slabo znawe, Andrija{evi su svjedoci posvjedo~ili da
se Popovo i “mostarska” biskupija nalaze u “dowoj” Srbiji, za koju se je zna-
lo u Rimu, da leì negdje u sredwem Balkanu.” (str. 382-383.) Dakle, kad we-
gova rimokatoli~ka sabra}a izjave ne{to {to se retroaktivno, bar tenden-
cioznim tuma~ewem, moè uskladiti sa te`wama hrvatske nacionalne ide-
ologije, onda je tu, po Mandi}u, re~ o su{tinskim i besprekorno verodostojnim
izvorima. Ako neki od wih, makar bili i nadbiskupi, javno iznesu ne{to
{to ide u prilog Srbima, a protivi se hrvatskim aspiracijama, redovno tu
408
mora biti re~i o notornim laòvima i prevarantima, koji su zbog sebi~ne
i sitne koristi naneli veliku {tetu “op{tim” interesima.
|) Seme zla daje plodove
Ina~e, Mandi} ovde otvoreno saop{tava da su zapravo fratri frawev-
ci intenzivno radili na usa|ivawu i oblikovawu hrvatske nacionalne sve-
sti. On isti~e da je “velika zasluga bosanske fraweva~ke provincije da je u
najteìm vremenima me|u Hrvatima podràvala svijest zajedni{tva i pri-
padnosti jednom te istom hrvatskom narodu... Ona se prostirala od Jadrana
do Budima i od Drine do Trsata. Svojom crkvenom organizacijom ona je je-
dina tijekom vi{e stoqe}a povezivala u jedno rastrgana uda hrvatskoga na-
rodnoga tijela. Sastavom svoga ~lanstva i svojim radom ona je u narodu po-
dràvala svijest da Bo{waci, Dalmatinci, Slavonci i Hrva}ani u slobod-
noj banovini ~ine jednu narodnu zajednicu i da pripadaju jednom, starom i
neko} jedinstvenom narodu hrvatskome.” (str. 395-396.) Ova ocena uloge fra-
wevaca u osnovi je ta~na, ali se moè odnositi samo na period od kraja de-
vetnaestog veka i u tome su u~estvovali i svi ostali rimokatoli~ki sve-
{tenici. Ranije takvih nacionalnih nastojawa jednostavno nije bilo i va-
`nost je pridavana iskqu~ivo verskoj pripadnosti. Zato je slede}i sud kraj-
we problemati~an. “Svojim `rtvama i radom u o~uvawu katoli~ke vjere
frawevci su u BiH sa~uvali i narodno onaj dio Hrvata, koji i danas, u naj-
isto~nijem i najizloènijem dijelu hrvatskih zemaqa, neustra{ivo ispo-
vijeda svoje hrvatsko ime.” (str. 395.) U stvari, frawevci su bosanskim {to-
kavcima, zapravo srpskim katolicima, koji su vremenom denacionalizova-
ni jer su verski bili izolovani od svoje pravoslavne matice, ve{ta~ki uli-
vali hrvatsku nacionalnu svest, koriste}i pritom wihov krajwe nizak
obrazovni nivo i istorijsko znawe, a posebno poistove}uju}i veru i naciju.
Mandi} to unekoliko druga~ije predstavqa: “Ve} samim time, da su se u is-
toj redovni~koj zajednici, bosanskoj provinciji, okupqali ~lanovi iz ra-
znih hrvatskih krajeva i raznih dràvnih pripadnosti, me|u fraweva~kim
~lanstvom podràvana je svijest da su svi oni ~lanovi jednoga te istoga na-
roda i da sve pu~anstvo u raznim krajevima, iz kojega su oni potjecali, pri-
pada istom narodu Hrvata. Ta je narodna svijest razvijana najprije u doma-
}im samostanskim {kolama, kada se sve sve}eni~ke pripravnike, iz raznih
dràvnih pripadnosti, u~ilo, da su oni svi “mi Hrvati”... Svijest zajedni~-
ke pripadnosti hrvatskom narodu ~lanovi bosanske provincije prenosili
su u {iroke narodne slojeve, ìvu}i i rade}i sada u jednome, a sada u drugo-
me kraju svoje prostrane provincije.” (str. 396.)
U jednom je Mandi} sigurno u pravu. Srbi katolici su sistematski i
uporno “u~eni” da su Hrvati i posle nekoliko generacija koje su pro{le ta-
kvo ispirawe mozga, seme zla je dalo svoje plodove. Pored o~uvawa katoli~ke
vere i usa|ivawa hrvatske nacionalne svesti u mozgove svojih naivnih ova-
ca i ~itavih stada, kako daqe potencira Dominik Mandi}, “tre}a velika za-
sluga frawevaca bosanske provincije bila je ta, da su utrli put i pridoni-
jeli znatan doprinos stvarawu jedinstvenoga kwièvnog jezika kod Hrvata
u {tokavskom narje~ju. U sredwem vijeku svi hrvatski krajevi od Neretve do
409
Trsata i od Jadranskoga mora do Kapele govorili su ~akavski. Od Kapele do
Blatnoga jezera i od Srijema do Slavonije govorili su kajkavski. I najsta-
rija hrvatska kwièvnost, napose ona vezana uz glagoqsko bogosluèwe, bi-
la je pisana ~akavskim narje~jem. Me|utim, u primorskim i sjevernim kra-
jevima, pod utjecajem stranih ~imbenika i kultura, latinski jezik u javnom
ìvotu potiskivao je hrvatski govor. Jedino su se Bosna i Zahumqe tome
otimali. U ovim oblastima i vladari i plemstvo i crkva bosanskih krstja-
na pisali su ~istim narodnim jezikom, {tokavskim narje~jem ikavskoga go-
vora. Od ~etrdesetih godina 14. st. i frawevci bosanske vikarije pridru-
ùju se tome radu, zadràv{i samo glavne liturgijske ~ine na latinskome,
i nastavqaju ga, kada je padom Bosne nestalo i bosanskih narodnih vladara,
velmoà i crkve bosanskih krstjana. Za pouku vjernoga katoli~kog naroda
bosanski frawevci pi{u i tiskaju kwige na ~istom narodnom jeziku, {to-
kavskim narje~jem, a ikavskim i ijekavskim govorom. Preko pisanih djela
bosanskih frawevaca otvoreni i napredni duhovi ~akavskoga i kajkavskoga
narje~ja upoznali su da je bosanski {tokavski govor savr{eniji od drugih
narje~ja, kojima su govorili Hrvati.” (str. 397-398.)
Nekoliko ~akavskih hrvatskih i kajkavskih slavenskih fratara zaista
su, poput Bartola Ka{i}a, Jakova Mikaqe i Matije Petra Katan~i}a, ve}
od {esnaestog, posebno od sedamnaestog veka, po~eli da pi{u i na {tokav-
skom, bar neke svoje radove. “Od po~etka 16. do po~etka prve ~etvrti 18. st.
bosanski {tokavci, beè}i sa svojim pastirima frawevcima ispred Tura-
ka, poplavili su ve}i dio Dalmacije, napose Zagorje, zatim cijelu Slavoni-
ju, Ba~ku i ju`nu Ugarsku. Na taj na~in, ve} od po~etka 18. st. {tokav{tina
je postala govorom ve}ine hrvatskoga naroda. I na jugu negda{wi bizant-
sko-romanski grad Raguza prilijevom okolnoga hrvatskog ìvqa iz sredwo-
vjekovne Dukqe, Travuwe i Zahumqa, pod narodnim imenom Dubrovnika,
primio je {tokavsko narje~je ijekavskoga govora. Od konca 15. st. tu se stva-
ra zamjerna hrvatska kwièvnost, pisana hercegova~kom ijekavicom. I za-
to, kada se tridesetih godina pro{log stoqe}a, za hrvatskog narodnog pre-
poroda, radilo, da se kona~no na|e zajedni~ki kwièvni jezik Hrvata, ni-
{ta nije bilo naravnije, nego da se za to uzme {tokavsko narje~je, kojim su
tada frawevci ve} bili stvorili zamjernu hrvatsku kwièvnost. Budu}i da
su pokreta~i hrvatskoga narodnog preporoda, Qudevit Gaj, Janko Dra{ko-
vi}, Stanko Vraz i drugi, bili odreda kajkavci, oni su {tokavsko narje~je
po~eli u~iti iz pjesmarice fra Andrije Ka~i}a (1704-1760.), koji je bio od-
gojen u fraweva~kom redu u bosanskoj provinciji i svoje pjesme pjevao u na-
rodnom duhu, sluè}i se bosansko-hercegova~kom {tokav{tinom.” (str.
398-399.) Ovde Mandi} kao ~etvrtu zaslugu frawevcima pripisuje o~uvawe
“hrvatske” dijaspore, navode}i: “Na koncu vaqa tako|er upisati u posebnu
zaslugu frawevcima bosanske provincije, {to su za turskih vremena prati-
li u izbjegli{tvo hercegova~ke, dalmatinske i bosanske Hrvate i svojim du-
hovnim radom me|u wima ~uvali ~isti hrvatski jezik, hrvatske uspomene i
svijest. To napose vaqa naglasiti za Buwevce i [okce u Vojvodini, te za
“bosanske Hrvate” u zapadnoj Ugarskoj, koji su kasnije bili prozvani “vode-
nim Hrvatima.” (str. 399.)
410
e) Nasilno usa|ivawe hrvatskog porekla
Mehmed-pa{e Sokolovi}a
Za bosansko-hercegova~ke muslimane do be~kih ratova Mandi}, bez
ikakvog upori{ta u dokumentarnim izvorima, tvrdi da su bili “potpuno
svjesni da su im doma}i Hrvati katolici jednokrvna bra}a, te da i jedni i
drugi pripadaju istom, hrvatskom narodu, koji ìvi u okolnim hrvatskim ze-
mqama. Nadaqe, bosansko-hercegova~ki Hrvati muslimani sa~uvali su svoj
stari hrvatski jezik ikavskoga govora s jakim primjesama ~akavskoga nar-
je~ja; upotrebqavali su nadaqe posebno hrvatsko pismo, zvano bosan~ica, pa
hrvatski na~in brojewa godina i nazive mjeseci; zadràli su mnoge stare
hrvatske narodne obi~aje u obiteqskom i dru{tvenom ìvotu, te starinsko
narodno vjerovawe, odnosno sujevjerje o vilama, vje{ticama i vukodlacima.
Hrvatska narodna svijest bosansko-hercegova~kih muslimana osobito je do-
lazila do izraàja kada bi oni izvan Bosne do{li u dodir s pripadnicima
drugoga narodnog porijekla. U Carigradu bosanski jawi~ari svoj jezik na-
zivali su hrvatskim; tim su ujedno ispovijedali da su hrvatskoga roda i da
pripadaju hrvatskom narodu. Pa i oni, koji bi doprli do najvi{ih dràvnih
poloàja u turskom carstvu, do velikoga vezira, mnogi su se s ponosom nazi-
vali Hrvatima i pod tim nazivom biqeè ih stari turski izvori.” (str. 400-
401.) O~igledna je Mandi}eva àrka i beskrajna èqa da je u pro{losti
upravo tako bilo, pa on pi{e kao da je zaista bilo, nastoje}i svoju bujnu ma-
{tu predstaviti kao realnost i su{tu istinu. Zatim, on navodi kako su be~-
ki ratovi i ~este epidemije najteìh zaraznih bolesti doveli do velikog
preseqavawa stanovni{tva, iseqavawa katolika i doseqavawa muslimana.
“Tim je, naravno, slabila i blijedila stara krvna, rodbinska veza i ujedno
ona stara o~evidnost i znawe o jednorodnosti bosansko-hercegova~kih mu-
slimana i katolika. A {to je jo{ glavnije, iza be~kih ratova Bosna se za-
tvara u se i postaje jaka tvr|ava islamstva. Hrvati muslimani iz okolnih
hrvatskih zemaqa, kako smo ve} rekli, povla~e se u Bosnu i tu, zajedno s do-
ma}im Hrvatima muslimanima, bore se da odbrane svoju islamsku vjeroispo-
vijest. Borbu vode s jedne strane Hrvati katolici iz slobodne Hrvatske, ko-
ji navaquju da osvoje Bosnu i ujedine je s ostalim hrvatskim zemqama; s dru-
ge strane bosansko-hercegova~ki Hrvati muslimani, koji brane Bosnu, da u
woj mogu ìvjeti po svojoj islamskoj vjeri.” (str. 401.)
Bosanski muslimani su toliko bili zagrièni u islamskoj veri i ver-
ski motivisani da su Turcima bili dovoqna odbrana Bosne, da su svoje re-
gularne vojne snage mogli slobodno angaòvati na drugim frontovima. “Za
tih borba, kako je i razumqivo, mjesto bratske i narodne qubavi, rasplam-
salo se me|usobno neprijateqstvo, pa bosanski muslimani vi{e ne spomi-
wu da su istoga narodnog porijekla s Hrvatima katolicima, s kojima se bo-
re, da o~uvaju Bosnu, u kojoj oni – bosansko-hercegova~ki muslimani – vide
jamstvo i jedinu sigurnost svoje islamske vjere. I turska dràva, koja u BiH
nije imala oslona ni narodnoga ni jezi~nog, zarana je po~ela nastojati da
svoj poloàj utvrdi u zemqi istovjetuju}i islamsku vjeru s turskom narod-
no{}u. Dràvni predstavnici i ostali nazivali su islam “turska vjera”,
411
a muslimane “Turci”. Me|utim, i u tom ledenom razdobqu bosansko-herce-
gova~ki muslimani ~uvaju svoj hrvatski ikavski govor i svoje stare hrvat-
ske obi~aje; pi{u hrvatskom }irilicom (bosan~icom) i Bosnu brane ~ak i
od Carigrada, kada misle da taj dira u ono, {to je wima staro i sveto. A ka-
da su b. h. muslimani, poslije zaposjednu}a BiH 1878., vidjeli da nova kr-
{}anska dràva i Hrvati katolici nijesu neprijateqi islama i da ne teè
da im otmu wihovu islamsku vjeru, nastala je promjena me|u wima i u narod-
nom izraàju. Tako, nakon zaposjednu}a BiH, muslimani u BiH ubrzo po~nu
opet ponovno nagla{avati svoje hrvatsko narodno ime, najprije {kolovani
qudi, a onda i oni iz {irokih narodnih slojeva. Hrvatska svijest i jedin-
stvo Hrvata katolika i muslimana osobito su do{li do izraàja za bosan-
skoga sabora g. 1910-1914. i onda za Prvoga (1914-1918.) i Drugoga svjetskoga
rata.” (str. 401-402.)
Navode}i konkretne primere uobraènog uspeha potur~enih Hrvata,
Mandi} opet prisvaja tu|e. Tako Mahmud-pa{u Velija naziva Hrvatom, iako
istorijski izvori svedo~e da mu je otac bio Grk, a majka Srpkiwa. Ahmed-
pa{a Hercegovi} je bio sin hercega Stefana Vuk~i}a Kosa~e i ni{ta hr-
vatsko u sebi nije imao. Sinan-pa{a Borovini} bio je ro|ak bosanskog voj-
vode Radoslava Pavlovi}a. Za Rustem-pa{u u literaturi postoji nedoumi-
ca da li je Srbin ili Albanac. âk i za Mehmed-pa{u Sokolovi}a Mandi}
bi po{to-poto da utvrdi “hrvatsko” poreklo. Kako to nakaradno hrvatizo-
vawe moè groteskno izgledati pokazuju slede}i Mandi}evi fragmenti,
koji se ti~u jezika i narodnih obi~aja bosanskih muslimana. Tako, “u izvje-
{tajima dubrova~kih izaslanika u Carigradu ~esto se isti~e da su bosan-
ski muslimani u dalekom Carigradu nagla{avali da su oni istoga jezika sa
Dubrov~anima, {to je u wihovoj misli zna~ilo: istoga naroda hrvatskoga,
kojega su Dubrov~ani bili odli~na grana.” (str. 420.) Ne samo da je Mandi}
u stawu da ~ita tu|e misli, nego je sposoban da prodre u tanane misaone ni-
janse qudskih mozgova i sa vremenske distance od nekoliko vekova. Ili,
“stare hrvatske obi~aje, koji su vezani za pojedine svetkovine, b. h. muslima-
ni obdràvaju do danas po starom julijevskom kalendaru. To nam govori da
te obi~aje muslimani nijesu primili poslije reforme gregorijevskoga ka-
lendara g. 1581., nego su ih nastavqali obavqati od svoga prijelaza na islam,
koji je kod ve}ine bio prije devedesetih godina 16. st. kada su katolici u Bo-
sni napustili julijevski kalendar i poprimili novi popravqeni gregori-
jevski.” (str. 435.)
`) Verski i rasni faktori u dokazivawu
katoli~kih prava na Bosnu
Dominik Mandi} je izgleda ma~ka poreklom. Kako ga god bace i s koje
god visine, on se na noge do~ekuje. Obja{wewe uvek ima, da bilo {ta prika-
è retroaktivno hrvatskim, samo je upotrebqeni kvantum re~i razli~it.
“I narodne juna~ke pjesme jednako su u BiH uz gusle pjevali katolici i mu-
slimani, samo {to kod prvih redovito pobje|uju Hrvati katolici, a kod
drugih muslimani. I prastaro narodno praznovjerje: vjerovawe u vile, vje-
{tice i vukodlake jednako se odràlo kod bosansko-hercegova~kih musli-
412
mana i katolika. I melodija bosanskih lirskih pjesama, sevdalinka, nasta-
la je qubkim spojem doma}ih hrvatskih narodnih napjeva s isto~nim moti-
vima, koje su bosanski muslimani donijeli u Bosnu iz Carigrada i drugih
isto~nih zemaqa. Pa i narodno vezivo i rezbarije nadahnuti su istim sta-
rim hrvatskim motivima kod katolika i muslimana u BiH, ~esto puta prot-
kani isto~nim motivima.” (str. 345-436.) Saìmaju}i raspravu poznatog
usta{kog “antropologa” ]ire Truhelke “O porijeklu bosanskih muslima-
na”, objavqenu 1942. u okupiranom Sarajevu, Dominik Mandi} konstrui{e i
navodno “somatolo{ko-biolo{ko svjedo~anstvo” da su bosanskohercegova~-
ki muslimani i katolici bitno razli~iti od pravoslavnih Srba. “U Bosni
i Hercegovini ima tamnookih muslimana 46,9%, katolika 46,8%, pravo-
slavnih 56,3%. Tamnom tipu koè pripada pravoslavnih 47,9%, a katolika
i muslimana 11% mawe. îsto svijetlom tipu pripada 9,4% muslimana,
7,5% katolika i 5,6% pravoslavnih. I upravo zbog slavenske rusoplave i
bijelo-crvenkaste boje lica, kojim se bosansko-hercegova~ki muslimani
najvi{e odlikuju, Truhelka je zakqu~io da su oni naj~i{}i Slaveni u Bo-
sni. To zna~i da su muslimani najboqe sa~uvali izvorni tip staroga hrvat-
skog pu~anstva u Bosni i Hercegovini.” (str. 436.) Navode}i nekoliko spo-
radi~nih primera uzajamnog prijateqstva katolika i muslimana, Mandi}
slavodobitno konstatuje: “Za Drugoga svjetskoga rata Hrvati su iz cijele
dràve Hrvatske s najboqim vojnim snagama za{ti}ivali bra}u muslimane
od pokoqa i uni{tewa, napose u isto~nim krajevima BiH, do onoga ~asa, kada
su pobjedonosne savezni~ke vojske imale preuzeti na se du`nost obrane ì-
vota i imetka qudi na svim podru~jima zara}enih naroda u Evropi.” (str. 454.)
Kubure}i s problemom kako da objasni i potom relativizuje ~iwenicu
da su najistaknutiji bosansko-hercegova~ki fraweva~ki fratri, poput To-
me Kova~evi}a, Stjepana Verkovi}a, Grga Marti}a, pa ~ak u izvesnim peri-
odima i Ivana Frawe Juki}a, bili istaknuti privrènici srpske nacio-
nalne ideologije, Mandi} olak{awe nalazi u faktu da su ve}inski katoli-
ci ipak bili pristalice austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, na-
vedeni da ipak najvi{e poverewa ukaù verski jednorodnoj evropskoj sili.
[to se ti~e muslimana, nekoliko pojedinaca, poput Osmana Nurije Hayi}a,
Hamdi-bega Yini}a, Safet-bega Ba{agi}a, Edhema Mulabdi}a, Hayi Meh-
meda Yemaludina âu{evi}a, Ademage Me{i}a i drugih, koji su prigrlili
hrvatsku nacionalnu ideju, Mandi}u su dragoceno upori{te za izvo|ewe do-
datnih zakqu~aka o hrvatskoj etni~koj prirodi muslimanskog stanovni-
{tva. “[to se ti~e b. h. Srba, svatko je znao iz dnevnoga saobra}aja, da oni
govore drugim govorom (ijekavicom) i da upotrebqavaju drugo pismo (}iri-
licu), nego muslimani i katolici. Svakomu je nadaqe upadalo u o~i, da mno-
gi b. h. Srbi imaju jako mrku boju tijela. Naobraèni muslimani pak znali
su iz povijesti i obiteqskih predaja, da Srbi nijesu bosanski starinci, ne-
go da su kasniji doseqenici, novi etni~ki sloj u zemqi, koji nema iste pre-
|e ni narodno zajedni{tvo s b. h. muslimanima i katolicima. Povjesno pro-
u~avawe i osobno razmi{qawe uvjerilo je b. h. muslimane, da su oni Hrva-
ti i da drugo ne mogu biti, ako ne}e zanijekati sami sebe i svoje rodno po-
rijeklo.” (str. 491.)
413
Ipak, u svemu tome, pored rasnog faktora, Mandi} verski faktor sma-
tra najzna~ajnijim osnovom diferencijacije. “I u shva}awu koji odno{aj
ima narodnost i vjera, muslimani su bili bliì Hrvatima katolicima ne-
go Srbima srpsko-pravoslavne vjere. Muslimani i katolici kao sqedbeni-
ci op}ih univerzalnih religija, dobro lu~e vjeru od narodnosti. Katoli~-
koj i muslimanskoj vjeri s jedne strane mogu pripadati pripadnici raznih
naroda, a s druge strane, pripadnici tih vjera mogu biti jednako dobri gra-
|ani svoga i bilo kojega naroda. Tako muslimani Hrvati jednako su dobri i
savr{eni Hrvati kao i katolici, kojima katoli~ka vjera ne daje nikakvu
prednost, da budu boqi i savr{eniji Hrvati od muslimana Hrvata. Kod Sr-
ba je druk~ije poimawe. Srbi imaju svoju narodnu srpsko-pravoslavnu vjeru,
koja ukqu~uje u sebi {tovawe srpskih narodnih svetaca, odràvawe srpskih
narodnih obi~aja i slavqewe srpske pravoslavne pro{losti. Tko to u cje-
losti ne prihva}a i u svojoj du{i ne qubi, taj nije pravi, puni i savr{eni
Srbin. Prema tome, katolici i muslimani, ako se izjave Srbima, ostaju ne-
savr{eni Srbi, ~lanovi srpskoga naroda drugoga reda, ili }e ih dosqedno
i potpuno Srpstvo dovesti u krilo srpsko-pravoslavne vjere.” (str. 491-492.)
Ali, Dominik Mandi} bi izgubio svoj nau~ni identitet i fratarski kre-
dibilitet, ako i ovom prilikom ne bi u svoj tekst uneo neki flagrantni
falsifikat, poput slede}eg, da je “Gajret” bio prohrvatske orjentacije,
kako je to vrlo ve{to upakovao u slede}em pasusu: “Svoje hrvatsko ubjerewe
b. h. naobraèni muslimani {irili su rije~ju i perom najprije u naprednim
krugovima po gradovima i varo{ima, odakle su se hrvatsko ime i hrvatska
svijest malo pomalo {irili do u najzabitnija sela. U tom su posebno zaslu-
`ni povjesni pisci i kwièvnici muslimani od osamdesetih godina 19. sto-
qe}a pa daqe. Posebno mo}na sredstva u {irewu prosvjete me|u b. h. musli-
manima, a s tim hrvatskoga imena, bili su muslimanski kwièvni ~asopisi
“Behar” u Sarajevu od g. 1900. do 1910. i “Biser” u Mostaru od g. 1912. do 1918.
Vrijedno je spomenuti i ~asopise “Muslimanska svijest”, te glasila |a~kih
potpornih dru{tava “Gajret” do g. 1922. i “Narodne uzdanice” poslije te go-
dine.” (str. 492.) “Gajret” je bilo dru{tvo izrazito srpskog nacionalnog duha.
Op{irno jadikovawe zbog privilegovanog poloàja pravoslavaca i
progona katolika u turskoj dràvi, {to je navodno dovodilo do velikog
broja verskih konverzija i prelaska na islam i pravoslavqe, Mandi} zavr-
{ava pregledom po pojedinim delovima Bosne i Hercegovine. Karakteri-
sti~an primer wegovog na~ina zakqu~ivawa imamo u slede}em citatu: “Da
je velik broj Hrvata katolika u dana{wem Pouwu i cijeloj Bosanskoj Kra-
jini pre{ao s katoli~ke vjere na pravoslavqe, govori nam i predaja mnogih
pravoslavnih obiteqi, da su oni u tim krajevima starosjedioci, kakvi su bi-
li samo Hrvati katolici. I plavi tip prili~noga broja dana{wih pravo-
slavnih Srba u sredwoj i zapadnoj Bosni: svijetla, rumena lica, s plavim
o~ima i plavom, ri|om kosom, govori nam da oni starinom potje~u od doma-
}ih Hrvata katolika.” (str. 584.) Mada takva istraìvawa on nikada nije
vr{io niti su ona uop{te s nau~nog aspekta mogu}a u tom smislu, Mandi}
tvrdi da su wegova “istraìvawa” pokazala da dana{wi bosansko-hercego-
va~ki Srbi poti~u: “1. Od bosansko-hercegova~kih Hrvata bogomilske vje-
414
re 2-3%; 2. Od b. h. Hrvata katolika prevedenih na pravoslavqe 30-32%; 3.
Od neslavenskih Vlaha 50-52%; 4. Od drugih neslavena: Grka, Armenaca, Al-
banaca i Cincara 6-7%; Od doseqenih pravih etni~kih Srba 8-10%.” (str. 609.)
Toliko obimna Mandi}eva falsifikatorska rabota jednostavno nije
imala nikakvih {ansi da sa~uva bar prividnu konzistentnost, jer se Man-
di} prosto morao izgubiti u obiqu istorijskih ~iwenica, koje nije uspeo da
obuhvati svojim manipulacijama, koje su mu promakle kao kontradikcija we-
govim ve{ta~kim konstrukcijama. Tako u obimnom zborniku wegovih nau~-
nih radova “Rasprave i prilozi iz stare hrvatske povijesti” (Hrvatski po-
vijesni institut, Rim 1963.), u nau~no respektivnom ~lanku “Dalmacija u
Ravenatskom egzarhatu od sredine 6. do sredine 8. stoqe}a”, sam Mandi} pi-
{e “da se god. 732. prefektura Ilirika prostirala samo do Drine i da nije
obuhvatala bizantsku Dalmaciju, nego da se ta nalazila u sastavu bizantsko-
ga zapadnoga egzarhata u Raveni.” (str. 50.) Dakle, nema nikakvog razloga da
se traga za Ilirikom u dana{woj Albaniji do reke Voju{e, ili da se Alba-
nija svodi na Ilirik. Irilik je u vreme doseqewa Hrvata i dva veka po wi-
hovom doseqewu predstavqao unutra{wost, zale|e uskog pojasa dalmatin-
skih gradova na koje je ~itava Dalmacija svedena. Zato kad Konstantin Por-
firogenit pi{e da su se Hrvati naselili u Dalmaciji, misli upravo na to
podru~je gradova Splita, Trogira i Zadra, kao i neka okolna ostrva. Ako se
jedan wihov deo odvrgo i ovladao Ilirikom, to nikako ne zna~i celim Ili-
rikom, nego upravo onom teritorijom od Gvozda do Dalmacije koja je dobila
etni~ki naziv Hrvatska. Deo Hrvata koji je oti{ao u Panoniju najverovat-
nije je ovladao samo obroncima Panonije severno od Gvozda, jer celom Pa-
nonijom nikako nije mogao, a da je tu re~ o masovnom naseqavawu u Slavoni-
ji onda bi hrvatski ~akavski prevladao nad slavonskim kajkavskim. Pored
toga, u tekstu “Dolazak Hrvata na Jadran” Mandi} priznaje da se “imena Hr-
vata i Srba u izvorima pojavquju tek u 9. stoqe}u.” (str. 52.)
S obzirom da je poznati slovena~ki istori~ar B. Grafenauer ustano-
vio da, po Porfirogenitu, Ilirik i Panonija “ne mogu biti dvije razli~i-
te, jedna od druge udaqene pokrajine, jer tamo{wi Hrvati imaju samo jednog,
dakle zajedni~kog arhonta” (str. 70.), Mandi} prime}uje, u èqi da ga deman-
tuje, da bi u tom slu~aju “Ilirik, o kojemu ovdje Porfirogenet govori, bio
u rimsko-bizantskim pokrajinama Norika, u dana{woj Sloveniji. Po Dio-
klecijanovoj su, naime, dràvnoj razdiobi dvije nori~ke provincije sa ~e-
tiri panonske i Dalmacijom ~inile panonsku diecezu, koja se obi~no zvala
Zapadni Ilirik. Tako su Porfirogeneta shvatili tako|er J. P. [afarik,
Q. Hauptman i neki drugi, naime, da je Porfirogenetov Ilirik istovjetan
s Norikom.” (str. 70.) Kad mu je to potrebno kao potpora wegovim konstruk-
cijama, Mandi} Porfirogenitu ukazuje maksimalno poverewe i wegovo de-
lo tretira kao potpuno koherentan i konzistentan spis. Kad mu se neki
Porfirogenitovi navodi, pogotovo o Srbima, ne svi|aju, Mandi} je spre-
man da caru istori~aru prona|e stotinu mana. âk za potpuno izmi{qeno
delo “Metodos” tvrdi da je daleko vrednije od Porfirogenitovog spisa. Ta-
ko u Mandi}evoj raspravi “Neispravne tvrdwe K. Porfirogeneta o povije-
sti Ju`nih Slavena” nailazimo i na slede}i stav: “Ovo hrvatsko, doma}e,
415
narodno svjedo~anstvo Metodosa je od prvorazredne povjesne znamenitosti
i daleko je vrednije od djela K. Porfirogeneta, koje je pisano puna dva sto-
qe}a poslije Metodosa.” (str. 235.) Po{to je Porfirogenit, po Mandi}e-
vom mi{qewu, izrazito prosrpski pristrasan, sve je kod wega neta~no i ne-
istinito, {to se ne moè uklopiti u osnovnu Mandi}evu bajku, ~ije kontu-
re u ovoj raspravi na slede}i na~in rezimira: “Kada su Hrvati oslobodili
Dalmaciju, Ilirik i Panoniju, oni su te zemqe naselili, i to tako da su sva-
kom od sedam plemena dozna~ili zasebni dio osvojenih zemaqa. Prvo hrvat-
sko pleme, kojim je izravno vladao Klukas, najstariji brat vladaju}e poro-
dice, naselilo se izme|u Cetine i Zrmawe sa zale|a do Vla{i}-planine u
dana{woj Bosni. Jedno drugo od sedam plemena naselilo se izme|u Cetine
i Neretve. Tre}e izme|u Neretve i Boke Kotorske, a ~etvrto u Iliriku, na-
ime, u jadranskom slijevu biv{ih rimsko-bizantskih pokrajina Prevalis te
Novoga i Staroga Epira, od Boke Kotorske do Valone u Albaniji. Peto u
sredovje~noj Bosni izme|u Borja planine (Borje, Vla{i}, Komar i Vrani-
ca planina) i Drine. [esto od Zrmawe do Istre, a sedmo u Panoniji. Na ~e-
lu svakoga plemena stao je jedan od sedam bra}e i sestara iz hrvatskoga vla-
dala~kog doma. Svako je pleme ìvjelo samoupravno u svojoj pokrajini, ali
su ipak sva plemena po starom slavenskom obi~aju priznavala vrhovnu vlast
najstarijega brata vladala~ke ku}e.” (str. 241.)
U ovom zborniku interesantan je i ~lanak “Nenapisano poglavqe hr-
vatske pismenosti”, u kome Mandi}, pored op{irnog razglabawa o hrvatskoj
pismenosti na narodnom jeziku odmah po doseqewu, daje dodatnu “argumenta-
ciju” za svoju tvrdwu da zapadni pisci pod Slovenima redovno podrazumeva-
ju Hrvate. “Izraz “Sklavorum” moè se odnositi samo na Slovene u Istri
i Dalmaciji... Papa Hrvate zove “Sklavi”, jer su oni kao susjedi i najbliì
od svih Slavena bili za stanovnike Apeninskog poluotoka nosioci slaven-
stva. Rim i Italija slavenstvo su upoznali preko Hrvata, i za wih Slavene
predstavqaju Hrvati, pa im ne treba davati nikakvo specifi~no narodno
ime. Kada se bude reklo “Slaveni” (Sklavi), svatko }e znati da se radi o Hr-
vatima, slavenskim susjedima Talijana. U Italiji i danas izraz “Slavo” na-
zna~uje na prvom mjestu Hrvate, a tek na drugom mjestu Slavene uop}e. Uosta-
lom, izraz Agatonov “Sklavorum” (misli se na dokument pape Agatona iz
680. godine – nap. V. [.) ne moè se odnositi na druge slavenske narode, jer
je poznato da kr{}anski misionari koncem VII stoq. nijesu nigdje djelova-
li me|u drugim Slavenima, osim me|u Hrvatima.” (str. 393.)
A. Neodrìvost Mandi}evog metodolo{kog postupka

1. Rimokatoli~ka zloupotreba istorijske nauke
Politikantska nasrtqivost kao najupe~atqivija odlika celokupnog
Mandi}evog publicisti~kog opusa neupu}enima bi mogla predstavqati do-
kaz wegove neukosti i diletantizma. Me|utim, re~ je o vrlo obrazovanom
rimokatoli~kom fratru koji disciplinovano i s fanati~nom uporno{}u
obavqa jedan konkretan zadatak, koji je verovatno sam sebi postavio, pod-
strekavan od ideolo{kih istomi{qenika i potpuno predan jednom projektu
416
u kome se princip moralnosti `rtvuje principu politi~ke korisnosti.
Kad god je korisno, Mandi} je spreman da poluistine ili notorne neistine
proglasi za savr{enstvo istinoqubivosti i kriterijum objektivnosti.
Wegove improvizacije sa stanovi{ta osnovnih na~ela nau~ne metodologi-
je ~esto deluju haoti~no, prili~no su naivne i povr{ne, svedo~anstvo su u
najmawu ruku intelektualne brzopletosti u kombinaciji sa verskom zagri-
èno{}u i ideolo{kom stra{}u. Ali im je teleolo{ka usmerenost uvek
precizno odmerena, dejstvo na neupu}ene mase ve{to programirano, a u
skladu je s vi{evekovnim mi{qewem wegovih duhovnih orjentira da ciq
opravdava sredstvo. Zloupotreba nauke u krajwe prizemne i primitivne po-
liti~ke svrhe odgovornost i krivicu aktera uspostavqa proporcionalno
wegovom znawu i sposobnosti. Iako svestan neutemeqenosti svojih osnov-
nih teza i konstrukcija, Mandi} smi{qeno o sebi gradi sliku ~oveka kome
je sve jasno i koji je u stawu da svoje znawe krajwe jednostavnim, lapidarnim
stilom prenese na neupu}ene ~itaoce, ina~e, èqne upravo takve “istine”
koja im se servira, a nespremne za bilo kakvu sumwu ili problematizaciju.
Raspoloìve ~iwenice i zate~ene nau~ne iskaze Mandi} bri`qivo selek-
cioni{e, pa onda doteruje, prepravqa, falsifikuje, ume}e u sasvim druga-
~iji kontekst ili krajwe tendenciozno tuma~i, da im neretko daje sasvim
obrnuti smisao.
[to su neki istorijski periodi tamniji ili zagonetniji za savremenu
istoriografiju, Dominik Mandi} se lak{e po wima kre}e i ma{tovitije
popuwava nau~ne praznine. Svoje savremene vizije vrlo lako projektuje u
najdaqoj pro{losti, retroaktivno stvarnim ili izmi{qenim doga|ajima
uliva novi sadràj i smisao, prilago|ava ih svom romanti~arskom zanosu i
trivijalnosti politi~kih interesa ~ijoj realizaciji predano sluì. U we-
govim vizijama stvarna istina se sistematski mora prekomponovati u è-
qenu istinu i nemilosrdno pri tome `rtvovati svaka ~iwenica koja se ne
da toj èqenoj istini prilagoditi. Istorijska nauka je i do sada ~esto bi-
la optere}ena starim mitologijama, ali je za Mandi}ev obrazac mi{qewa
i istraìvawa karakteristi~no da se prvo stvara nova mitologija, a onda
joj se sistematskim ideolo{kim preispitivawem podvodi u slu`bu svo do-
sad ste~eno nau~no znawe. Ideolo{ka reinterpretacija nau~nih iskaza
uni{tava nauku a afirmi{e la`nu, iluzornu svest, kojoj su fantazmagori-
je osnovni oblik postojawa. [to je publicista ma{tovitiji, to je dostojni-
ji sveop{teg divqewa ideolo{kih sledbenika. U istoriografiji je sve mo-
gu}e, ako je danas upotrebqivo u politi~koj akciji i ideolo{ki svrsishod-
no. Qudi poput Dominika Mandi}a nisu `rtve zablude, nego svojevrsne pse-
udointelektualne narkomanije iz koje, kad joj se neko bar jednom prepusti,
vi{e nema izlaza jer poto~i} laì, da bi se odrào, mora izazvati bujicu,
a bujica sveop{ti potop. U poplavi laì ne samo da je te{ko do}i do pra-
ve istine, nego istina malo koga interesuje. Nakaradni sistem moralnih
vrednosti svako tragawe za objektivnom istinom unapred diskvalifikuje
kao otpadni{tvo od preovla|uju}e psihologije ~opora. Misaona retrograd-
nost se afirmi{e kao vrhunsko intelektualno dostignu}e, a kriti~ki su-
dovi i metodolo{ki pristupi nipoda{tavaju kao podmetawa protivni~ke
ideologije i konkurentskih politi~kih projekata.
417
Dominik Mandi}, wegovi u~iteqi i sledbenici, nisu nikakvi akadem-
ski zanesewaci nego moralni pokvarewaci. Oni svesno izbegavaju da isto-
riografske ideje grade na proverenim izvornim dokumentima, neto te do-
kumente naknadno prilago|avaju idejama, {to zna~i da realne izvore pod-
re|uju svojoj nabujaloj ma{ti. Ma{tovitost unapred propisuje poèqni
metodolo{ki pristup i metodolo{ki postupak. Stvarna istorija se dote-
ruje, preoblikuje, neprekidno usavr{ava i u kona~nom ishodu pretvara u
bajku koja dodatno zaglupquje mase, ionako nakaradno nacionalno indok-
trinirane. To je oblik potiskivawa, pokoravawa i ugwetavawa individual-
ne i kolektivne qudske svesti, pa ~ak instrumentalizacije qudi koji pod-
legnu takvoj indoktrinaciji. Pokazalo se da nacionalna sujeta u trenutku
moè imati mnogo vi{e energije samoodràwa nego te`wa za istinom kao
jedan od glavnih elemenata ~ove~nosti. Megalomanija novokomponovane na-
cije dokaz je gotovo neizle~ive bolesti qudskog stada koje joj je podleglo i
koje je, wome zadojeno, krenulo u politi~ku akciju kao instrument centra
mo}i, usavr{enih manipulativnih mogu}nosti i sposobnosti. Tvorci laì
i falsifikata su prevashodno u stawu da svojoj zabludeloj pastvi, qudskim
ovcama, uliju karakteristi~nu oholost neznawa, koje se razmetqivo, igno-
rantski i netrpeqivo odnosi prema svakom znawu, kao produktu kriti~ke
svesti i misaonih napora. Neznawe gomile verski zatucanih i ideolo{ki
indoktrinisanih sledbenika stvara utisak superiornosti i samouvereno-
sti, a intelektualna povr{nost i relativizacija morala ciqno projekto-
vanoj grupi stvara la`ni ose}aj samodovoqnosti.
Svojim kwigama Dominik Mandi} nam je pokazao da on u istoriografi-
ji moè da ostvari sve {to prethodno zamisli. On nauku shvata kao vola
upregnutog u rimokatoli~ki plug, nad kojim s vremena na vreme fijukne
ideolo{ki bi~. Kao pravi virtuoz ne samo tendencioznog tuma~ewa stvar-
nih istorijskih izvora, nego i kao “tvorac” novih, izmi{qenih, falsifi-
kovanih, Mandi} je na delu pokazao koliko su krhka na~ela pouzdanosti i
verodostojnosti u sudaru sa pseudonau~nom propagandom i pamfletskom pu-
blicistikom, koja bi na silu da navu~e oreol nau~nosti. Mandi}a uop{te
ne interesuje diferencijacija vremenskih slojeva istoriografskih izvora
kojima se sluì. Stepen verodostojnosti on im uspostavqa na osnovu wiho-
ve korisnosti i upotrebqivosti pri razradi wegovog polaznog ideolo{kog
koncepta. On istorijskom istraìvawu ne daje zadatak da ustanovi, prove-
ri ili preispita, nego da u odnosu na fakte nemilosrdno “dokaè” istini-
tost polaznih hipoteza. Za hipotezu se unapred zna da je su{ta istina, a on-
da je ciq “nau~nika” da tu neprikosnovenu “istinu” {to ma{tovitije i ori-
ginalnije potkrepe produktima mitomanije. Zato se na svaki kriti~ki pri-
laz istoriografskim istraìvawima unapred treba obru{iti kao na naci-
onalno {tetan i za klerofa{isti~ku dogmu opasan poduhvat. Sve istorij-
ske ocene moraju slediti propagandnu svrhovitost i uklapati se u ideali-
sti~ki konstruisan obrazac. Zadatak je “nau~nika” da se u svemu tome me|u-
sobno takmi~e ko }e vi{e izmisliti “stvarala~kih” dopuna da bi se po~et-
ni model uspe{no razvijao.
418
2. Letopis Popa Dukqanina, delo jedinstvene nejasnosti
Glavno i naj~e{}e jedino Mandi}evo upori{te u dokumentarnim isto-
rijskim izvorima je “Letopis Popa Dukqanina” i na wemu on konstrui{e
sve svoje fantazmagorije. U op{irnoj raspravi, u formi predgovora za po-
sledwe izdawe tog spisa (Stara srpska kwièvnost, kwiga prva, Prosveta
– Srpska kwièvna zadruga, Beograd 1988.), Slavko Miju{kovi} je na pre-
gledan i sistematski na~in izloìo preovla|uju}a nau~na stanovi{ta o,
kako ga je definisao Nikola Radoj~i}, “delu osobite vrste i jedinstvene ne-
jasnosti.” (str. 9.) Kako Miju{kovi} dodaje, to je spis mutnog i zbrkanog sa-
dràja, sa~uvan “u jednom prepisu iz sredine XVII vijeka, koji predstavqa
samo dio nekada{weg integralnog Dukqaninovog teksta. Prvi dio ovog kr-
weg Dukqaninovog teksta, do âslavqeve pogibije, sa jednog ranijeg nesa~u-
vanog latinskog prepisa, preveo je na na{ jezik neki nepoznati Hrvat, koji
}e ovom svom prevodu dodati opis legendarne smrti kraqa Zvonimira. Za
razliku od krweg latinskog teksta Qetopisa, wegov jo{ krwiji hrvatski
prevod, odnosno hrvatska redakcija, naziva se “Hrvatska hronika”.” (str. 9.)
Hrvatska redakcija sa~uvana je u prepisu iz 1546. godine i zajedno sa latin-
skim prepisom iz sedamnaestog veka ~uva se u Vatikanu. Ve} je Ivan Lu~i}
(Joanis Lucius) primetio da Dukqanin “tako brka oblasti, genealogiju i
hronologiju da je jasno da je on ra|e pisao bajke nego istoriju.” (str. 13.) Da
se to delo ne moè uop{te smatrati ozbiqnim istorijskim izvodom tvrdio
je 1798. godine i Engel, “smatraju}i wegov sadràj besmislenim, a sumwa i u
ve}u wegovu starost.” (str. 13.) Miju{kovi} se ovde sluì prethodnim kri-
ti~kim izdawem Ferde [i{i}a, koji je naveo kako je 1854. Kraus odbacivao
Letopis “s toga {to je kazivawe wegovo u neprekidnom i stalnom protivu-
re~ju s ostalim nam sa~uvanim izvorima.” (str. 14.) Takvog mi{qewa je 1856.
bio i Dimler.
a) Kukuqevi}evo amortizovawe {upqina Letopisa
Polovinom devetnaestog veka jedan od najautoritativnijih hrvatskih
istori~ara i nacionalnih ideologa, Ivan Kukuqevi}, pisao je: “Kakovu
ima kriti~nu vrijednost Kronika hrvatska i Dukqaninova kronika (Qeto-
pis), to }e svatko znati, koji je malo dubqe prou~io staru povjesnicu Hrva-
ta i Srba. U obadvije te kronike ima veoma malo historijske istine i wi-
hovi autori nijesu se dràli niti potrebitoga razre|ewa niti te~aja hi-
storije. Tu ima tako smije{nih anahronizama i tako poreme}enoga nagomi-
lavawa imena raznih op}e hrvatskih, kao i neretqanskih, srpskih itd. kne-
zova, ùpana i kraqeva, da bi ~ovjek morao za~uditi, kako si je mogao tko-
god truda uzeti za biqeèwe ovakovih neistinitih i pomije{anih stvari,
kad ne bi znao da se u ono vrijeme sve onako pisalo kako su starci pripovi-
jedali ili pjevali, pa da su onda qudi tako pravili historiju kao {to narod
na{ gradi narodne juna~ke pjesme... No pokraj svega toga ne moèmo tvrdi-
ti da ova na{a kronika... nema ba{ nikakve vrijednosti. Tko zna razlu~iti
kukoq od p{enice, mo}i }e i na ovom zara{tenom poqu na}i po koje ~isto
zrno za budu}u kriti~nu povjestnicu, te }e se mo}i ovom na{om kronikom
419
upravo tako posluìti kao {to se sluè npr. Ugri svojim Bezimenim nota-
rom kraqa Bele.” (str. 14.) Naàlost, Kukuqevi} nije mogao ili nije hteo
da ukaè na bar jedno takvo istoriografski relevantno zrno kod Dukqa-
nina.
b) Poetsko, nikako nau~no delo
Ukazuju}i da je Mavro Orbin nekriti~ki prihvatao sve Dukqaninove
iskaze, a da su ih, pored Lucijusa, energi~no osporavali vizantolozi Di-
fren i Banduri, Ilarion Ruvarac je zakqu~io: “Dukqanin je poremetio i
pome{ao red starih dalmatinskih, hrvatskih i srpskih ùpana i kraqeva;
tako je najpre pome{ao Srbe s Gotima u Sendladu, Ostroilu, Svevladu, u pr-
va tri, kao {to on veli, dalmatinska i srpska kraqa; zatim je pome{ao voj-
vode moravske s knezovima srpskim, ... i same hrvatske knezove jedne s dru-
gim pome{ao tako, da uop{te cela wegova povest o prva trideset i tri kra-
qa, sve do Vladimira I, vere ne zasluùje.” (str. 15.) I Frawo Ra~ki je kon-
statovao kako Dukqaninov letopis “~im zasiè u doba starije, tim je nepo-
uzdaniji... Historijska vrijednost dukqanskoga qetopisa je neznatna, a kro-
nike hrvatske ba{ nikakova.” (str. 17.) Po mi{qewu Vatroslava Jagi}a, “za-
uzima kronika dukqanska va`nije mjesto u historiji na{e kwièvnosti,
imenito narodnoga pjesni{tva, kao literarni spomenik nego li kao doku-
menat historijski.” (str. 17.) Kao na zna~ajnu, [i{i} je skrenuo pa`wu na
ocenu koju je Giqfarding dao o Dukqaninovom spisu napisav{i da je “Leto-
pis tako pun imena kraqeva srpskih i hrvatskih, kojih nije nikad ni bilo,
da na prvi pogled nije lako odlu~iti se ~ovjeku da se wime posluì. Ali
ima li u wemu ipak kake god istorijske osnove, ili je ba{ sve prosto izmi-
{qeno? Ne, po~ev{i od XII veka Letopis Popa Dukqanina nosi na sebi ja-
san pe~at istorijskog pri~awa, ne potpuno ba{ verodostojna, ali osnovana
na pravom predawu, saglasnom u op{tim crtama sa savremenim svedo~an-
stvima vizantijskim; tako isto ima u wemu i za starije vreme mnogo tra~a-
ka nesumwivih istorijskih fakata, kojih nije mo`no ta~no odrediti, jer su
isprepleteni izmi{qotinama i pri~ama. Najve}a je nezgoda to {to je kod
Popa Dukqanina sve zbrkano, doga|aji srpski i hrvatski, imena pravih,
istorijski poznatih vladalaca obadvaju naroda, sa tamnim imenima malih
banova i ùpana; i uza svu ovu zbrku pridati je jo{ golemu ~ast izmi{qo-
tina. Potpuno o~istiti istorijsku podlogu Popa Dukqanina, izvu}i iz we-
gova pri~awa jasnu i potpuno vjerodostojnu istoriju Srbije, u onoj eposi za
koju nam je on jedini svedok, nije mogu}e; no op{ti karakter te epohe ozna-
~ava se kod wega dosta ìvo i jasno.” (str. 20-21.)
v) Prepoznat rukopis ~etvorice autora
Na osnovu stilske i konceptuolo{ke analize Konstantin Nikolajevi}
je zakqu~io da se Letopis sastoji od fragmenata najmawe ~etiri autora.
Stojan Novakovi} je bio mi{qewa da su Dukqaninove pri~e “o mnogim do-
ga|ajima smetene ili o~evidna poezija” (str. 21.), ali su mu geografski po-
daci zna~ajni. Ludovik Taloci je 1896. pisao da Letopis “vaqa – ukoliko se
wegovi podaci ne dadu potkrepiti drugim pouzdanijim izvorima – bezuvet-
no zabaciti.” (str. 22.) Qubomir Jovanovi} je u akademijskoj besedi iz 1902.
420
godine insistirao da u Letopisu, “sem jednog sredweg koji je kao neka spona,
imaju dva glavna dela. Prvi je Hrvatski letopis, takozvani Libelus Goto-
rum, koji nije mogao poni}i u Baru ni sredinom XII veka ni pre toga (kako
neki uzimaju), jer mogu}nost wegove pojave ne dopu{ta op{te razvi}e srp-
ske prosvete i kwige, jer je to duhom ~isto hrvatski sastav (a hrvatstva u
oblasti dukqanske arhiepiskopije nije nikad bilo), jer on doga|aje ne loka-
lizuje u Zeti ili u susjednim joj krajevima. Naprotiv, wemu je pozornica do-
ga|aja u severnom jadranskom pomorju sa susednim krajevima, gde su duh, svest
i tradicije hrvatske prirodno bili razvijeni, gde je cvetala sredove~na
u~enost kojoj se tragovi vide u celom sastavu, gde je bila op{te primqena
teorija da su Goti bili Sloveni i da je onamo{we hrvatsko stanovni{tvo
wihovo potomstvo (dok su u Srba vladale sasvim suprotne teorije o Goti-
ma). Ali da ni tamo nije Libelus Gotorum mogao poni}i sredinom XII veka
ili i pre toga, dokaz je wegova fabulozna sadrìna, te se kritikom wego-
vih podataka kao i ispitivawem jezika hrvatske redakcije toga spomenika
moè utvrditi fakat, da je on, od raznovrsnih pisanih spomenika, od tam-
nih narodnih predawa, kao i kombinovawem sve te gra|e i izvo|ewem iz we,
morao poni}i od prilike po~etkom druge polovine XV veka negde u primor-
ju blizu reke Cetine. Naprotiv, onaj drugi deo Dukqaninov ima u sebi jedan
sastav, koji bi se mogao nazvati Ze}anskim letopisom, jer je doista morao
biti napisan u zetskom primorju ali posle XII veka... Primeri pogre{aka
Dukqaninovih o doga|ajima XI veka svedo~e da ih nije pisao ~ovek koji se,
kako se dosad uzimalo, rodio pred kraj toga veka. Tako se moglo gre{iti kra-
jem XIII ili po~etkom XIV veka. A u razmaku toga vremena Pomorje se podi-
glo do takve kulturne visine, da su se tada mogli u wemu javqati kwièvni
radnici s takvim radovima. Taj rad je imao po svoj prilici da podmiri i jed-
nu prakti~nu, politi~ku potrebu, potrebu one srpske katoli~ke politike,
koju je Zeta u vreme nemawi}ko isticala vrlo mnogo puta. O tom zadatku
svedo~i cela sadrìna ovoga sastava. Od toga ze}anskoga i od onoga hrvat-
skoga letopisa sastavqen je sada{wi pseudo-Dukqaninov letopis. Pred
wim je i poznati predgovor, ~iji je prevod u Lu~i}evom izdawu bio uzrok
mnogim dosada{wim krivim mi{qewima o sastavu ovoga spomenika. Aka-
demik se duè zadrào na tom predgovoru i pokazao da ga je morao pisati
onaj koji je pseudo-dukqanski letopis sa slovenskoga originala prepisao
latinskim slovima i to na molbu svojih sugra|ana (negde u severoisto~nom
jadranskom primorju) i ujedno na molbu sve{tenika barskih, koji su jama~-
no saznali da on ima takav spomenik. To je moralo biti ura|eno istom u XVI
veku, i od tada se spis ra{irio, i u raznim prepisima dopro je do onih koji
ga prvi izda{e {tampom na svet.” (str. 23-25.)
I Konstantin Jire~ek je 1911. godine izrazio stav da upadqive jezi~ke
razlike u delovima Letopisa svedo~e da to nije pisao jedan ~ovek. “U gene-
alogiji nema velike ve}ine vladalaca, koji su nam poznati iz natpisa, pove-
qa, mleta~kih, papinskih i vizantijskih spomenika; namesto wih javqa se
masa imena, za koje nemamo nikakve potvrde u dokumentima.” (str. 26.) Pavle
Govinski je 1915. izneo mi{qewe da je Letopis srpska hronika i da je to pra-
voslavni Srbin pisao na svome jeziku, a onda je neki katoli~ki sve{tenik,
421
poreklom Hrvat ili Dalmatinac, preveo na latinski. Kako je Ferdo [i-
{i} rezimirao, Rovinski je isticao “da je prevodilac, prilikom prevo|e-
wa unosio u svoj posao “koje{ta svojega”. Pre svega postradala su li~na i ge-
ografska imena, a onda je prevodilac i dodavao neka obja{wewa, gdekada ne-
ispravna, i jo{ drugih umetaka, tako o poganstvu Slovena i ono o tobo`wem
kr{tewu poganskih Slovena po Sv. Konstantinu – Kirilu, kao i ono o sabo-
ru na Duvawskom poqu pa wegovim zakqu~cima.” (str. 27.) Nasuprot Niko-
li Radoj~i}u, koji je ~ak neumereno hvalio [i{i}evo izdawe i obradu Le-
topisa iz 1928. godine, Slavko Miju{kovi} se odlu~io da u vatikanskoj bi-
blioteci proveri koliko je [i{i}ev prevod verodostojan. O svojim rezul-
tatima on ovako izve{tava: “Prona{li smo gre{ke kod Lu~i}a, a kod [i-
{i}a daleko vi{e; naime [i{i} prilikom vr{ewa kolacionirawa Vati-
kanskog rukopisa sa Lu~i}evim {tampanim tekstom, nije ispravio neke te-
è Lu~i}eve gre{ke koje ne samo da sasvim mijewaju smisao pojedinih frag-
menata teksta, nego te fragmente prave paradoksalnim, ve} je po~inio no-
ve gre{ke kako uslijed pogre{nog ~itawa Vatikanskog rukopisa tako i
uslijed nedozvoqenih intervencija u samom tekstu.” (str. 32.) Pokazalo se da
su “u pore|ewu sa Lu~i}evim gre{kama [i{i}eve ne samo brojnije, ve} i
daleko opasnije u odnosu na vjerno preno{ewe Dukqaninovog teksta kakav
nam se sa~uvao u Vatikanskom rukopisu.” (str. 32.) Ovde je posebno zanimqiv
podatak da od svih onih koji su dosad objavqivali Letopis Popa Dukqani-
na, samo su trojica verodostojnost raspoloìvog prevoda poredila sa naj-
starijim prepisom, koji poti~e iz sedamnaestog veka, Lu~i}, [i{i} i Mi-
ju{kovi}.
g) Zna~ajni rezultati Miju{kovi}evog istraìvawa
Tako je uvidom u Vatikanski rukopis Miju{kovi} ustanovio da u Du-
kqaninovom predgovoru “uop{te nema pomiwawa nikakvih pisanih izvora,
a [i{i} ih je u svom izdawu Qetopisa umetnuo prema Orbinijevom prevo-
du iako je Orbini, a u to se, kako smo ve} rekli, i [i{i} uvjerio, dao vi{e
dokaza proizvoqnih modificirawa Dukqaninovog teksta. Istina, do ne-
kih istorijskih crkvenih imena, imena vizantijskih careva, zatim Totile,
Atile, poznate bra}e Soluwana itd., kao i do nekih istorijskih zbivawa
kao npr. saracenskog pusto{ewa na{e obale i sl. Dukqanin je do{ao svaka-
ko putem ~itawa u okviru wegovog op{teg obrazovawa, ali wegove mnogo-
brojne zbrke i hronolo{ke nemogu}nosti u vezi i sa poznatim i krupnim
istorijskim li~nostima i doga|ajima jasno dokazuju da se on pri pisawu ni-
je direktno sluìo nikakvim pisanim izvorima. Istina, on u qetopisnom
tekstu pomiwe dvije kwige: “Metodius” i “Liber gestorum beati Vladimi-
ri”, ali sem toga {to se u postojawe ovih dveju kwiga s pravom sumwa, on i
za ove kwige ne kaè da ih je koristio kao izvor, ve} naprotiv, upu}uje na
wih one koji bi ne{to vi{e htjeli saznati od onoga {to je on kazao... [to
se ti~e pomiwawa Crvene i Bijele Hrvatske, koje je nazive, po na{em mi-
{qewu, svakako prije Dukqanina ostavio zabiqeène du`d Andrea Dando-
lo (+ 1354.), ne iskqu~ujemo mogu}nost Dukqaninovog saznawa i putem ne-
kog pisanog izvora, mo`da istog koji je posluìo i Dandolu. S obzirom na
na{e uvjerewe o vremenu stvarawa Qetopisa popa Dukqanina, mi bismo
422
mogli pretpostaviti da je u ovom detaqu Dandolo posluìo kao wegov iz-
vor, ali da je tako, tj. da je Dukqanin imao u ruci Dandolovu Hroniku, on se
ne bi ustru~avao da je prepi{e od rije~i do rije~i. Iako ne moèmo sasvim
iskqu~iti i direktno Dukqaninovo kori{}ewe nekih pisanih izvora,
ipak moèmo, prema ~itavom sadràju tim tvr|ewem da nije ni{ta drugo
napisao osim onoga {to je ~uo da se prenosi putem pri~awa, ali s na{om
konstatacijom da je on i ta pri~awa stra{nom zbrkom i pomu}eno{}u svog
istorijskog “znawa” kao i vlastitim fabuloznim izmi{qawima u tolikoj
mjeri alterirao da ne moèmo kazati da nam je Qetopis sa~uvao tradiciju
o na{oj davna{woj pro{losti.” (str. 43-44.)
Miju{kovi} smatra da Letopis ne moè predstavqati nikakav istorij-
ski izvor niti izraàvati usmenu narodnu tradiciju, a za najjaloviji poku-
{aj kaè da je “onaj koji se odnosi na identifikovawe wegovih pisanih iz-
vora.” (str. 44.) On posebno spori da je Dukqanin pisao o doga|ajima do svog
vremena i o svom vremenu. “Dosada{wa interpretacija Dukqaninovog uvo-
da i “o~evidna ~iwenica” da posqedwa opisana zbivawa Dukqanin pi{e na
osnovu svog neposrednog saznawa, kao o~evidac tih posqedwih zbivawa,
predstavqaju glavnu argumentaciju tvr|ewa da je Qetopis napisan u XII vi-
jeku. Ali rezultat kombinacije ovih dvaju, po na{em mi{qewu sasvim pro-
ma{enih argumenata, ugroàvala je ~iwenica da se u Lu~i}evu izdawu na
kraju Qetopisa pojavquje skra}enica “etc”, {to jasno ukazuje na to da Qe-
topis nije zavr{en. Uostalom, da Qetopis nije zavr{en jasno se vidi i iz
toga {to su posledwa pri~awa prekinuta bez ikakvog, ne samo sadràjno,
ve} i stilski zakqu~nog karaktera.
Da bi obesnaìo ovu ina~e tako nepobitnu kontraargumentaciju rezul-
tatu zasnovanom na navedenoj kombinaciji, [i{i} je izvr{io jedno veoma
te{ko nau~no ogre{ewe: kategori~ki je ustvrdio da se “etc”, koje je “pripi-
sano” na kraju Lu~i}eva i ^rn~i}eva izdawa, ne nalazi u rimskom (Vatikan-
skom) rukopisu, kao {to ga nema ni u Orbinijevom {tampanom izdawu. Nas
je prilikom koalicionirawa u Vatikanu ne malo iznenadilo ovakvo [i-
{i}evo tvr|ewe jer smo na kraju “rimskog” rukopisa na{li veoma markan-
tan, jasan i kaligrafski izveden ina~e konvencionalan znak za “etc”, i to
ba{ onakav kakav se nalazi u {kolskim priru~nicima. I da se ovakav znak
nalazi samo na ovom mjestu Vatikanskog rukopisa, pa i da ga je Lu~i} izo-
stavio iz svog {tampanog izdawa, ba{ zbog istaknutih wegovih svojstava
nikako ne bi mogli ni pomisliti da ga mo`da [i{i} nije uo~io ili, pak,
da ga nije znao razrije{iti. Osim toga, u ovom slu~aju, postoji za [i{i}a
jo{ jedna oteàvaju}a okolnost: on se sa isto takvim znakom sreo na jo{ jed-
nom mjestu Vatikanskog rukopisa (na kraju pri~awa o Sv. Vladimiru) i tu
ga je, isto kao i Lu~i} u {tampanom izdawu, pravilno razrije{io.” (str. 45-46.)
Ovakvim falsifikatom [i{i} je smi{qeno nastojao da obezvredi
svaku daqu raspravu o nepotpunosti ili nedovr{enosti teksta Letopisa,
kako bi wegov nastanak ubedqivije mogao situirati u dvanaesti vek. [i{i}u
se u nau~nim krugovima toliko verovalo da u wegovu tvrdwu niko nije sum-
wao, ~ak ni Radoj~i}, koji je ipak bio ube|en da Letopis nije dovr{en, pa je
pretpostavqao da je “mo`da zbog smrti pi{~eve – naglo prekinut.” (str. 47.)
423
Bez ikakve provere, Vladimir Mo{in je 1950. verovao na re~ [i{i}u i na
osnovu toga tvrdio da je otpao kqu~ni argument za tezu o nepotpunosti Le-
topisa. Kako nastavqa Miju{kovi}, “tvr|ewa da je Qetopis nastao u XII vi-
jeku demantuju i mnogobrojni elementi i izrazi sadràni u wemu samom. Je-
dan veliki dio tih elemenata i izraza koji su nemogu}i ne samo za XII ve} i
za XIII, a neki ~ak i za gotovo ~itav XIV vijek, konstatovali su i neki dosa-
da{wi prou~avaoci Qetopisa, a naro~ito [i{i}, ali su oni sasvim jedno-
stavno, neosnovano i neodgovorno sva ona mjesta i izraze za koje su smatra-
li da su nemogu}i za XII vijek, a i kasnije, proglasili docnijim umecima. Ta-
kvih progla{enih umetaka je toliko da kad bismo ih (mislimo na takve kon-
statacije nekoliko prou~avalaca Qetopisa) sumirali sa onima koje bismo
i mi morali dodati kad bismo bili uvjereni da je Qetopis napisan u XII vi-
jeku, onda bi od Qetopisa malo {to ostalo, pa i to malo ne bi bilo samo
istorijski ve} i stilski bezvezno. Ne samo zbog toga {to je ipak intimno
morao osje}ati sasvim veliku nesigurnost osnovne “argumentacije” za tvr-
|ewe o postanku Qetopisa u XII vijeku, ve} i zbog nekih vrlo trezvenih mi-
{qewa o svakako mnogo kasnijem vremenu pisawa Qetopisa, [i{i} je po-
ku{ao, ali ne i uspio, da dokaè da su Qetopis po~ev od sredine XIII vije-
ka koristili: tvorci poznatih falsifikovanih lokrumskih isprava, du-
brova~ki arhiepiskop Jovan Mle~anin, Toma arhi|akon, dubrova~ki hroni-
~ar Milecijus, neki glosator iz XIV vijeka registra isprava manastira Sv.
Petra u Poqicama, du`d Andrea Dandolo itd. Da mi nijesmo uvjereni u bez-
malo potpuno odsustvo Dukqaninovih pisanih izvora, ve} naprotiv da je pi-
sao uglavnom na osnovu onoga {to je slu{ao i izmi{qao, mogli bismo sa vi-
{e uspjeha nego [i{i} dokazivati da su navedeni tobo`wi korisnici Du-
kqanina bili od wega kori{}eni.” (str. 47-48.)
Bez samopouzdawa povodom svojih tvrdwi da su razni autori od XIII ve-
ka Letopis koristili kao jedan od svojih izvora, a u èqi da se suprotsta-
vi mi{qewu da je ovaj spis nastao nekoliko vekova kasnije, [i{i} kon-
strui{e sedam argumenata, koje je Miju{kovi} pedantnom analizom pretvo-
rio u kontraargumente, dokazuju}i da na~in obeleàvawa datuma, nekih ge-
ografskih pojmova, sakralnih objekata itd. zapravo svedo~e o kasnijem po-
reklu Letopisa. U prilog stavu da je Letopis mnogo mla|i nego {to se to
uobi~ajeno u nauci pretpostavqalo, Miju{kovi} iznosi i slede}e: “Pored
utvr|ene ~iwenice da Dukqanin ne zna za osniva~a dinastije Vojislavqe-
vi} – ~iwenice koja bi za nas, i bez mnogobrojne argumentacije koju smo ve}
naveli u prilog na{eg tvr|ewa o daleko kasnijem postanku Qetopisa, bila
dovoqna da iskqu~i wegov postanak u XII vijeku – konstatuju se u wegovom
opisivawu tobo` savremenih ili vremenski vrlo bliskih zbivawa veoma
te{ke gre{ke. A osim toga, on uop{te ne pomiwe najkrupnije doga|aje dr-
àvnog i crkvenog karaktera iz vremena Vojislavqevih nasqednika Miha-
ila i Bodina.” (str. 76.) Kako je Dukqanin, izme|u ostalog, pisao i o dva vla-
dara Bodina, gde je, kako ispada, stric vladao nakon sinovca, “ovu fanta-
sti~nu zbrku, koju dokazuju ne samo Vatikanski rukopis i Lu~i}ev {tampa-
ni tekst ve}, s malom varijantom, i Orbinijev italijanski prevod, [i{i}
je poku{ao, svojom intervencijom u Dukqaninovom tekstu, i to na sasvim
424
nedozvoqen na~in, da unekoliko ublaì, stvarawem umjesto dva jednog Bo-
dina.” (str. 77.) Tako nebulozne pri~e Dukqanin nije mogao pri~ati savre-
menicima odnosnih doga|aja nego ih je samo “mogao servirati ~itaocima ko-
ji su ìvjeli daleko docnije od posqedweg doga|aja opisanog u sa~uvanom
latinskom rukopisu wegovog djela.” (str. 78.) Na osnovu velikog broja ube-
dqivih indikatora, Miju{kovi} je odredio da je Letopis mogao nastati iz-
me|u kraja ~etrnaestog i polovine petnaestog veka.
Pored toga, Miju{kovi} zakqu~uje da je celi opis delo jednog autora, a
Ivanu ^rn~i}u, Ferdi [i{i}u i Vladimiru Ma{inu zamera {to su u svo-
jim izdawima Letopis delili na poglavqa, pa tako jo{ ve}u zbrku napravi-
li. Kad se ima u vidu haoti~no prikazivawe doga|aja iz jedanaestog i dvana-
estog veka, s ogromnim sadràjnim i hronolo{kim proma{ajima, “onda sva-
kom ~itaocu mora biti jasno sa kakvim }e se tek nemogu}nostima sresti u
wegovim pri~awima iz ranijih vremena. Tamo }e, pored mnogo ~ega drugog,
na}i li~nosti iz {estog vijeka koje ìve i djeluju kad i li~nosti iz dvana-
estog vijeka, kao Totila i papa Gelazije Drugi, zatim kraqeve iz petog vije-
ka koji ratuju protiv kraqeva iz desetog vijeka, kao Atila i Tomislav, pa i
takve kraqeve koji su za svega tri godine uspijevali da se rode, da vladaju,
da stvaraju djecu i da umru, a takvih kraqeva, kao {to je utvrdio i Jire~ek,
nije malo. Naravno da pri ovakvom stawu stvari, a po{to se ve} upoznao sa
vladavinama Bodina-sinovca i Bodina-strica, ~itaocu ne}e biti nimalo
~udno {to }e za ranija vremena na}i djedove koji vladaju poslije svojih unu-
ka... Qetopis popa Dukqanina treba potpuno odbaciti kao istorijski iz-
vor.” (str. 89.)
Miju{kovi} ne prihvata ni ocene o bilo kakvoj Dukqaninovoj geo-
grafskoj pouzdanosti ili preciznosti. “[to se ti~e Qetopisa kao izvora
za istorijsku geografiju, mi na prvom mjestu isti~emo da ga kao takvog, i to
s naro~itom rezervom, treba smatrati tek od druge polovine XIV vijeka, ka-
da je on najranije mogao nastati. Kao i za istorijske, tako i za geografske
Dukqaninove podatke, treba da se primijeni isti kriterijum, naime da se
odbace ukoliko ih se ne moè provjeriti drugim izvorima, jer kasnije doka-
zano postojawe geografskih naziva uz koje Dukqanin vezuje svoja pri~awa
iz mnogo ranijih vremena ne moè biti nikakva garancija da je odgovaraju-
}i naziv stvarno postojao i ranije, pa i uop{te prije druge polovine XIV
vijeka. Nasuprot navedenim, za Dukqanina laskavim ocjenama u odnosu na
pouzdanost wegovih geografskih podataka, koje ocjene mi smatramo nereal-
nim, stoji ta~na konstatacija Rovinskog, naime da su i geografska imena po-
stradala da ih se nikako ne moè sa sigurno{}u identifikovati, a neka –
{to je jo{ gore – zbog slu~ajne sli~nosti sa nekim vjerovatno i kasnije po-
stalim nazivima, krivo su interpretirana, {to naravno ne rezultira samo
u gre{kama istorijsko-geografskog obiqeàvawa nekih lokaliteta ili
krajeva, ve} i znatno komplikuje tuma~ewa Qetopisnog teksta.” (str. 90.)
Utvrdiv{i da se Dukqaninovo delo ne moè zapravo nazvati ni letopisom
ni rodoslovom, nego samo istorijskim fantazirawem ili paradoksirawem,
Miju{kovi} je ipak spreman da ga kvalifikuje literarnim spisom, naziva-
ju}i wegovog tvorca na{im prvim originalnim beletristi~kim piscem.
425
“Qetopis popa Dukqanina treba smatrati samo literarnim djelom, a ta-
kvim ga kvalifikuje ne samo wegova fabulozna nota, ve} i pripovjeda~ka
manira pisca, wegova bujnost ma{te kojom stvara doga|aje koji se nijesu de-
sili i lica koja nijesu nikada postojala, wegov izvjestan smisao za kori-
{}ewem tradicije u, iako skromnoj, ipak umjetni~koj obradi, wegovo nasto-
jawe da moralne pouke o dobru i zlu, o juna{tvu i slabostima, nenametqivo
koalicira ~itaocu, wegovo ponekad i teatralno opisivawe izvjesnih deta-
qa, wegovo nastojawe da osvjeì svoja izlagawa elementima kao {to su dvo-
boji, trova~ke konspiracije, zasjede, izdaje pri opsadi i sl. Dakle, po ovim
svojim svojstvima Qetopis pripada lijepoj kwièvnosti. Wega je kao ta-
kvog, ili u najmawu ruku daleko vi{e kao takvog nego kao istorijski izvor,
ocijenio Ivan Lu~i}, pa zatim i Vatroslav Jagi}. Pa i [i{i}, koji je Qe-
topisu pripisivao ne mali zna~aj istorijskog i geografskog izvora.” (str. 91.)
Povodom pitawa Bijele i Crvene Hrvatske kao naziva za Dowu i Gor-
wu Dalmaciju, Miju{kovi} smatra da je to Dukqanin mogao negde ~uti ili
pro~itati, s obzirom da ih je pre wega upotrebio mleta~ki du`d Dandolo.
S obzirom da je taj problem okupirao i [i{i}evu pa`wu, Miju{kovi} u
posebnoj napomeni povodom toga iznosi mi{qewe Nikole Radoj~i}a, koji
kaè: “No s podelom primorja na Belu i Crvenu Hrvatsku, ipak je velika ne-
prilika, jer je naziv Crvena Hrvatska sasvim nejasan. Kriti~ni istori~a-
ri ne znaju {ta }e s wim. Ni [i{i}, naravno. Ali ipak je ba{ zbog Crve-
ne Hrvatske, koje ne moè da se odrekne, bar delimi~no ostao uz svoje staro
mi{qewe, da je kod vizantinskih istorika XI i XII v., gde oni govore o Hr-
vatima, doista re~ o wima, a ne o Srbima. Ja sam, me|utim, skupio ~itav niz
dokaza, da se hrvatsko ime tamo upotrebquje samo kao sinonim za srpsko...
Iz wih se jasno vidi da je tamo govor o svim Srbima, ili Dukqanima, kao
Hrvatima, a ne o jednom delu, pa je ipak [i{i} smislio sada novu hipote-
zu... da se ovdje spomiwu Hrvati kao deo Srba; mislio je na sli~an slu~aj kod
êha i Poqaka. Izvori ne daju nikakva prava na to. U wima se govori o Sr-
bima (ili Dukqanima) ili Hrvatima. Ve} sam ja podvukao neobi~nost ovo-
ga identificirawa i istakao da vizantinski pisci obi~no daju modernim
narodima stara ili geografska imena kao sinonimna, a ne nova.” (str. 156-
157.) Povodom toga, Miju{kovi} sa svoje strane dodaje: “Mi smo mi{qewa
da rje{ewe enigmati~ne pojave naziva Crvene Hrvatske – koji naziv nije
ostavio ja~eg traga u istoriji zbog nepostojawa ni politi~kog, ni admini-
strativnog ni etnografskog, ni geografskog osnova koji bi taj naziv prav-
dao – treba traìti u ~iwenici koju je istakao Radoj~i}, naime da se kod ne-
kih u neko vrijeme hrvatsko ime upotrebqavalo “kao sinonim za srpsko”. Da
je upotreba naziva Crvena i Bijela Hrvatska bila ne samo rijetka ve} i sa-
svim sporedna, najboqi je dokaz da se ti nazivi ne pomiwu ni u jednom doku-
mentu ni papske ni bilo koje druge kancelarije.” (str. 157.)
Ovde je dodatno raspravqen i problem takozvanog “Metodiusa”, koji
pomiwe Dukqanin. “O ovoj rije~i pod kojom se tobo` podrazumijeva kwiga
zakona koje je ustanovio kraq Svetopelek, dosad je veoma mnogo raspravqa-
no. [i{i} se na woj veoma op{irno zadrào. Naveo je ono {to su o “Meto-
diusu” kazali prije wega razni pisci da bi se zatim negativno izrazio o
426
raznim mi{qewima i pretpostavkama iznesenim u vezi sa ovom tobo`wom
kwigom zakona.” (str. 159.) Miju{kovi} pritom citira slede}i [i{i}ev
stav: “Mogu li se graditi, pa bilo ba{ samo kombinacije i hipoteze na osno-
vu re~i, koja ne postoji i nikad nije postojala sa zna~ewem (pa bilo ba{ i u
prenesenom smislu) “zbirka raznih spisa i dokumenata” ili “zbornik zako-
na” ili razvod me|a izme|u op{tine i op{tine”. Taj fakat spram onih neo-
snovanih zakqu~aka i domi{qavawa ve} je sam po sebi dovoqan, ne samo da
pobudi sumwu, nego da poru{i sve {to se iznosi o tobo`woj Dukqaninovoj
misterioznoj slovenskoj kwizi “Metodius”.” (str. 159-160.) Miju{kovi} se
s takvim stavom slaè, ali pri tom prime}uje: “Zaista, samo vrijeme u ko-
jem je Dukqanin zamislio stvarawe ove kwige, koja nije ni{ta drugo nego
produkt wegove ma{te, daje [i{i}u za pravo da weno postojawe smatra ne-
mogu}im. Ali [i{i} kad god misli da moè, poku{ava da mnoge Dukqani-
nove apsurdnosti prebaci na druga lica, na kasnije glosatore. Tako je ura-
dio i sa ovom.” (str. 160.) Uz to je Miju{kovi} egzaktno dokazao veliki broj
[i{i}evih falsifikata kod samog prevoda i iskrivqenih imena kod
transkripcije.
B. Komparacija Mandi}evog pisawa i ozbiqnog

nau~nog pristupa Reqe Novakovi}a
Srpska istoriografija u celini mnogo je ozbiqnije i kriti~kije pri-
stupala istraìvawu najstarije srpske i hrvatske istorije od doseqewa na
Balkan, a karakteristi~an primer savesno i nau~no fundirane studije sva-
kako je kwiga Reqe Novakovi}a “Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka”
(Nau~na kwiga – Istorijski institut u Beogradu, Beograd 1981.). Novako-
vi} uporedo izlaè ste~eno istorijsko znawe i probleme nau~nog istraì-
vawa koji jo{ nisu re{eni, isti~u}i da je problema mnogo vi{e nego stvar-
nog znawa. Ali ve} je samo objektivno uo~avawe problema neuporedivo dra-
gocenije od umi{qenog znawa i spremnosti da se ono utemeqi na vi{e ili
mawe spretnim falsifikatima. [to je najva`nije, uspeh u ispravnom defi-
nisawu problema ve} je pola puta u wegovom razre{ewu. Prvi problem u ra-
svetqavawu najstarije srpske istorije ve} se u startu pojavquje. “Jo{ uvek
ne znamo pouzdano da li je prilikom naseqavawa Balkanskog poluostrva u
VI i VII veku do{la samo jedna grupa Srba ili je postojalo vi{e etni~kih
zajednica sa tim imenom, koje su mogle stizati sa razli~itih evropskih pod-
ru~ja u razli~ito vreme i naseqavati razli~ite prostore. Ako je takvih
slu~ajeva bilo, moèmo mnogo pogre{iti ako sve te Srbe ukqu~ujemo u jed-
nu srpsku dràvnu zajednicu.” (str. 8.) Stari pisci daju dosta podataka o ras-
prostrawenosti tog naziva na me|usobno vrlo udaqenim prostorima, a uka-
zuju i na delove srpskog etniciteta koji su ìveli pod druga~ijim plemen-
skim ili oblasnim nazivima.
U svakom slu~aju, veoma je va`no ista}i da, u koliko god grupa da su se
Srbi naselili, oni nova podru~ja nisu zatekli apsolutno prazna, pa je bilo
i nemogu}e da ne pretrpe uticaj starosedelaca u antropolo{kom, lingvi-
sti~kom, kulturnom i civilizacijskom pogledu. “Po{to je sigurno da su na
balkanskim podru~jima, koja su naselili Srbi, ranije ìveli najve}im
427
delom poromaweni ilirski i gr~ki starosedeoci, da ne spomiwemo druge iz
daqe pro{losti, a zatim delimi~no i Avari i razne slovenske grupe, mawe
ili ve}e, koje su, bilo sa Avarima, bilo samostalno, decenijama pre Srba
pridolazile iz raznih pravaca, razli~itih od onih iz kojih su do{li Srbi,
pitamo se smemo li istoriju tog, maweg ili ve}eg prostora, podvesti samo
pod istoriju Srba, i to uglavnom zato {to ostalim stanovnicima ne znamo
ni ime ni poreklo?” (str. 9-10.)
Oskudnost istorijskih izvora iz doba srpske nepismenosti ostavqa
mnogo nere{enih tajni i zagonetki, a savesni istra~iva~ mora pedantno i
kriti~ki da se odnosi prema svakom podatku, bez podlegawa proizvoqnosti
i ose}awima. “Istorija nije osetqiva na naklonosti, niti ih podnosi, kao
{to ni pro{lost ne vredi prepravqati prema na{im èqama. Istorija ne
trpi nikakvu ni “qubav” ni “mr`wu” niti zauzvrat moè ponuditi i{ta
drugo osim ~iwenica. Ona postaje jasnija i shvatqivija samo onda kad sve te
~iwenice sagledamo na wihovim izvornim mestima i pratimo ih kroz veko-
ve u wihovom pravom odnosu.” (str. 22.) Autor je potpuno svestan svih pro-
blema koji optere}uju istraìvawe najranije srpske i slovenske istorije,
ne pretenduje na postizawe kona~nih re{ewa, a uz to je “ube|en da su mnoge
dosada{we nejasno}e i neprihvatqiva re{ewa rezultat neshvatqivog ne-
po{tovawa ili nerazumevawa geografske osnove i prostornih relacija.”
(str. 21-22.) Do kakvih je to apsurdnih situacija dovodilo mi smo se ve} uve-
rili na primeru hrvatskih pamfletskih istoriografa, ~ije su mnoge bajko-
vite konstrukcije bile geografski apsolutno nemogu}e, iako su lepo zvu~ale.
1. Prvo pomiwawe Srba doseqenih na Balkan

Prvi put se Srbi na Balkanu pomiwu u spisu frana~kog letopisca i bi-
ografa Ajnharda iz prve polovine devetog veka, koji je opisivao frana~ke
ratove sa panonskim knezom Qudevitom. Istori~ari su prili~no olako tu-
ma~ili wegovu vest da su se 818. godine u Heristalu kod frana~kog cara Lu-
dviga na{li poslanici, me|u kojima Abodrita, Guduskana, Timo~ana i Qu-
devitovi. Ajnhard pi{e da je Borna bio knez Guduskana. “Istori~ari, i to
ne samo doma}i, smatraju ga u tom trenutku knezom Primorske Hrvatske i
drè da je sasvim normalno da se on kao hrvatski knez na{ao u Heristalu sa
ostalim izaslanicima. Me|utim, ~ini se da je problem ipak malo sloèni-
ji nego {to bi se na prvi pogled reklo.” (str. 24.) Me|utim, u ovom starom
spisu stoji da je “Borna bio knez Guduskana i da se kao wihov stare{ina na-
{ao na skupu u Heristalu. Ako je tako, a po svoj prilici jeste, postavqa se
pitawe za{to je u~eni Ajnhard, koji je zbivawa opisao sa toliko detaqa, na-
zvao Bornu samo knezom Guduskana, a ne knezom Hrvata... O Hrvatima i Hr-
vatskoj na tom mestu, po na{em mi{qewu neobi~no va`nom, nema ni re~i.
Ajnhard je to sigurno s razlogom u~inio, pa moramo poku{ati da saznamo za-
{to.” (str. 24-25.) Novakovi} skre}e pa`wu na Ahenski mir Frana~ke i Vi-
zantije iz 812. godine. Dosada{wa istoriografija je smatrala da je tim spo-
razumom Vizantija zadràla dalmatinske gradove, a wihovo zale|e da je
pripalo Francima, {to zna~i i cela Hrvatska. Takav zakqu~ak je izveden
iz op{tih principa sporazuma, s obzirom da wegove pojedina~ne odredbe
nisu sa~uvane.
428
Me|utim, te{ko je i pomisliti da je Ahenskim mirom mogla biti izvr-
{ena takva podela kojom bi Vizantija dobila samo dalmatinske gradove, u
najuèm smislu, a da je Frana~ka okupirala sav ostali deo Primorske Hr-
vatske, zna~i i najneposrednije zale|e primorskih gradova. Nikakva, ni di-
plomatska ni ratna logika ne bi mogla opravdati jedno takvo teritorijal-
no razgrani~ewe. Kao {to je poznato, Karlo Veliki je morao pristati na
onakve odredbe Ahenskog mira o Dalmaciji pre svega zbog nedostatka flo-
te i nemogu}nosti da eventualne dalmatinske posede brani s mora. Zakqu-
~ivawe Ahenskog mira usledilo je posle o~iglednog uspeha Vizantije na mo-
ru, {to je bio povoqan momenat za sticawe ve}e i sigurnije prednosti na
dalmatinskoj obali. Ta wena prednost bila bi svedena na minimum da je
Ahenskim mirom ona dobila samo gradove sa najuòm okolinom, a Frana~-
ka sve ostale posede, tako re}i odmah iza gradskih zidina. Takvo razgrani-
~ewe ne bi odgovaralo ni Frana~koj. Te svoje posede ne bi mogla da brani s
mora, a gotovo bi isto tako te{ko bilo da ih brani i s kopna, jer bi ovi pri-
morski delovi bili isuvi{e daleko od Panonije, pa i od nekih drugih delo-
va gde je frana~ka mo} bila ne{to ve}a i odakle bi kontrola mogla biti
neposrednija i brà. Osim toga, kad bi podru~je Primorske Hrvatske bilo
pod frana~kom vla{}u bilo bi neposredno ugroèno od strane Vizantije,
kojoj bi, u takvom slu~aju, utvr|eni dalmatinski gradovi, uz prednost na mo-
ru, mogli biti veoma pouzdano upori{te u borbi za osvajawe gotovo neza-
{ti}ene zale|ine u eventualnom frana~kom sastavu. Uostalom, zar Fra-
na~ka nije vodila ~etvorogodi{wi rat sa Qudevitom, koji je u jednom delu
Panonije organizovao, tako re}i, iskqu~ivo odbrambeni rat, pa je ipak je-
dva uspela da slomi ustanak, a {ta bi tek mogla da u~ini da je u pitawu bi-
la odbrana Primorske Hrvatske, i to u borbi protiv mnogo ja~eg i opasni-
jeg protivnika nego {to je bio Qudevit?” (str. 25-26.)
Zakqu~ak se prosto name}e. Okolina vizantijskih primorskih gradova
morala se protezati do velebitsko-dinarskog razvo|a, {to zna~i da je ve}i
deo Hrvatske ostao u sastavu Vizantije. S druge strane, izvesno je da su se
“sva zbivawa u vezi sa Qudevitovim panonskim ustankom de{avala iskqu-
~ivo na teritoriji koja je posle 812. godine pripala Frana~koj.
S tim zbivawima, po svemu sude}i, Primorska Hrvatska nikakve veze
nije imala. Ona s tim nikakve veze nije mogla imati ni zbog toga {to tada
nije ni postojala kao samostalna dràva, ve} je bila pod vizantijskom vr-
hovnom vla{}u, pa bi weno eventualno ukqu~ivawe u zbivawa oko Qudevi-
tovog ustanka zna~ilo povredu odredaba Ahenskog mira od strane Vizanti-
je, a kako znamo, Vizantija se nije me{ala u frana~ko-slovenski rat u Pa-
noniji od 818. do 823. godine. Kako, me|utim, znamo da je Borna kao knez Gu-
duskana bio neposredno ukqu~en u sukobe Qudevitove s Francima, {tite-
}i interese Franaka, kao da je jasno da podru~je wegove delatnosti moramo
traìti samo na teritoriji koja je bila sastavni deo frana~ke interesne
sfere, a to je moglo biti jedino van podru~ja tada{we Primorske Hrvatske
u sastavu vizantijske interesne sfere.” (str. 26-28.) To podru~je Guduskana i
kneèvska titula wihovog predvodnika mogli bi biti razlog kasnijeg po-
sebnog statusa Krbave, Like i Gacke u hrvatskoj dràvi. Borna se u ratu is-
takao na frana~koj strani, pa je 819. od vojvode Guduskana postao vojvoda
429
Dalmacije, a 821. vojvoda Dalmacije i Liburnije, ali se ni tu Hrvatska nig-
de ne pomiwe. Naravno, kad se u Borninoj tituli pomiwe Dalmacija, misli
se samo na frana~ki deo Dalmacije, a nikako ne i na vizantijski. Borna je
o~igledno bio gospodar frana~kih oblasti izme|u Velebita i Qudevitove
Panonije. I kad Ajnhard pi{e da je “Qudevit s vojskom upao u Dalmaciju, za-
{to bi to moralo da zna~i da je oti{ao ~ak u wen primorski deo? Zar nije
prirodnije i logi~nije da pomislimo da je Qudevit, pre{av{i granicu svo-
je provincije, u{ao u onaj deo kontinentalne Dalmacije koji se grani~io s
wegovom Panonijom?” (str. 29.) Potpuno je i nelogi~no da usred stra{ne
frana~ke opasnosti Qudevit kre}e u pqa~ka{ki pohod dvesta-trista kilo-
metara daleko od Panonije, da bi kaznio Hrvatsku. “Upad u tzv. Primorsku
Hrvatsku doveo bi ga u sukob sa Vizantijom, jer je taj deo bio pod wenom vr-
hovnom vla{}u. Nemamo dokaza da je ve} dvadesetih godina IX veka postoja-
la tu neka samostalna hrvatska dràva koja je mogla na svoju ruku voditi
ofanzivne ratove.” (str. 30.)
a) Indirektni podaci o Srbima
Podatak, koji Novakovi} naziva dragocenim, a odnosi se na Srbe kod
kojih je panonski knez 822. potraìo uto~i{te, “tuma~en je veoma razli~i-
to, ali naj~e{}e tako da je Qudevit oti{ao me|u Srbe u Bosni, negde oko
Vrbasa, navodno nedaleko od Primorske Hrvatske, a neki su ~ak smatrali
da je pobegao jo{ isto~nije, me|u Srbe nedaleko od Drine. Sve to govori ko-
liko se malo zna o prvobitnim stani{tima Srba na Balkanu i koliko je
opravdano poku{ati da se o wima sazna {to je mogu}e vi{e. Za razliku od
ranijih tuma~ewa ovog Ajnhardovog spomena Srba, N. Klai} uz gorwi leto-
pi{~ev podatak ukazuje na Srb, {to je ne samo iz osnove nov, ve} i vrlo zna-
~ajan i prihvatqiv nagove{taj o kojem svakako vredi voditi ra~una u traga-
wu za oblastima koje su Srbi naselili prilikom dolaska na Balkansko po-
luostrvo. Srbe kojima je prebegao Qudevit treba, svakako, traìti negde ne
mnogo daleko od wegovih panonskih poseda, odnosno od Sisa~ke oblasti, jer
Ajnhard pod “Siscia civitate” sigurno nije mislio samo na grad, kao {to
po svoj prilici ni “civitatemejus” ne zna~i grad u uèm smislu, ve}, sigur-
no, i {ire podru~je ili kraj. Dakle, vrlo je verovatno da spomenute Srbe va-
qa traìti ili na popri{tu dotada{wih doga|aja ili negde u neposrednoj
blizini. Nije iskqu~eno da je gore re~ ne samo o Srbima koji su ìveli oko
dana{weg Srba, ve} i u Lici i, mo`da, na jo{ {irem prostoru ove terito-
rije. Ne treba, me|utim, iskqu~iti ni mogu}nost da je u pitawu podru~je
oko Grme~a i Kozare. Pitaju}i se gde su se ti Srbi mogli nalaziti, vaqa
imati u vidu i razlog zbog kojeg Qudevit prelazi na srpsko podru~je. Sa-
svim je mogu}e da je k wima oti{ao u nadi da }e nai}i na razumevawe, koje
su, moè biti, ispoqili jo{ u vreme ratova s Bornom, osobito prilikom su-
koba na Kupi. Nema nikakvog smisla ove Srbe traìti ~ak u predelu sred-
weg ili gorweg Vrbasa, dve stotine i vi{e kilometara daleko od Siska, a
jo{ mawe negde isto~nije. Bilo bi krajwe besmisleno da je Qudevit kao be-
gunac, zna~i sa mawim vojnim snagama, pobegao nekim prostorno udaqenim
Srbima, s kojima nije dotad imao nikakve veze, pa jo{ da u toj nepoznatoj
sredini, koja ga je gostoqubivo primila, ubije kneza i prisvoji wegovu
430
zemqu. Sasvim, me|utim, druga~ije zvu~i kada ove Ajnhardove Srbe zamisli-
mo na podru~ju koje je za sve vreme bilo ili neposredno ukqu~eno u opisana
zbivawa ili se nalazilo negde u blizini. Vrlo je verovatno da je na tom pod-
ru~ju jedan deo plemena bio protivan politici koju je Borna vodio kao fra-
na~ki {ti}enik. Qudevit je mo`da to znao i kada je iz svog sredi{ta oti-
{ao me|u Srbe, verovatno dolinom Gline ili Une, mogao je poku{ati da
uklawawem protivnika u novoj sredini u~vrsti svoje pozicije.” (str. 31-33.)
Veoma logi~no deluje mogu}e obja{wewe uslova u kojima je do{lo do
Qudovitovog verolomstva u srpskom uto~i{tu, koje nudi Reqa Novakovi}.
“On je takav poduhvat mogao da preduzme samo na podru~ju koje je dobro po-
znavao i gde je jo{ od ranije imao izvestan broj svojih oprobanih pristali-
ca, dok bi takav potez negde u sredi{tu Bosne ili jo{ isto~nije bio ravan
bezumqu. Bila bi besprimerna drskost da jedan begunac u dalekoj zemqi, u
tu|oj sredini, ubije doma}eg kneza i, jednostavno, wegovu oblast pripoji
svojoj. Sasvim, me|utim, druga~ije zvu~i kad pod tom srpskom zemqom razu-
memo podru~je nedaleko od granice Panonije, negde, recimo, od Plitvi~kih
jezera prema Srbu ili dubqe prema Lici, ili prema Uni i Sani. Ta srpska
zemqa nije morala biti prostorno mala ~im Ajnhard kaè da je Qudevit
ubio jednog od wihovih knezova. Najpre }e biti da je re~ o vi{e ùpanija.
Jedino pod ovim uslovima je prihvatqivo Ajnhardovo tvr|ewe da je Qude-
vit, ubiv{i jednog od knezova koji ga je primio, pripojio wegovu zemqu svo-
joj. Naime, u uslovima u kojima se tada Qudevit nalazio, to pripajawe je
shvatqivo samo u slu~aju ako je novopripojeno podru~je nalegalo na Qude-
vitove dotada{we zemqe. Bilo bi, ~ini se, besmisleno kad bismo smatrali
da je ta prisvojena zemqa bila odvojena od postoje}e Qudevitove teritori-
je nekim mawim ili ve}im pojasom zemqe koja bi pripadala nekom tre}em
licu, i ko bi to mogao biti. Dakle, ako gorwi Ajnhardov navod malo pa`qi-
vije razmotrimo, name}e nam se zakqu~ak da pod Qudevitovim bekstvom me-
|u Srbe treba razumeti samo Srbe koji su u to vreme ìveli oko Une, da li
zapadnije ili isto~nije – te{ko je re}i. Oni su, u svakom slu~aju, morali bi-
ti negde u Qudevitovom susedstvu, na {ta je, u svoje vreme, i Smi~iklas uka-
zao: “Vide}i da se ne}e mo}i odràti, uzma~e k susjednim Srbam.” On se iz
Siska sklonio kod najbliìh Srba, jer ve} wegov akt ubistva kneza i pri-
pajawe wegove teritorije pokazuje da Qudevit povla~ewem iz Panonije ni-
je sasvim odustao od namere da ponovo oja~a svoje ugroène pozicije. Uosta-
lom, to se moè zapaziti i iz onoga {to Ajnhard odmah zatim kaè, naime
da je Qudevit, skloniv{i se iz Siska, poslao carskoj vojsci delegate obe}a-
vaju}i da }e i sam do}i. Po svoj prilici ovde je re~ o jednom takti~kom po-
tezu zbog kojeg nije morao da beì ~ak u Bosnu ili u neku, kako neki ho}e,
pravu Srbiju – ukoliko je takva u ono vreme i postojala. Qudevit se privre-
meno sklonio iz Panonije na bezbednije planinsko podru~je, gde je, kako se
~ini, poku{ao da me|u Srbima na}e upori{te. Verovatno bi kasnije, ako mu
ne bi uspeo manevar sa slawem delegata carskoj vojsci, poku{ao da sa tog
podru~ja produì borbu protiv Franaka. îni se da je samo tako shvatqi-
vo za{to Qudevit {aqe delegate frana~kom vojskovo|i. Da je oti{ao na
neko udaqeno podru~je, ne bi gotovo ni bilo potrebno da uverava Franke u
431
svoju privrènost. Ovako, s obzirom na to {to se sklonio svakako na pod-
ru~je koje je bilo pod frana~kom vrhovnom upravom, razumqivo je {to je
kao ustanik i begunac, pa makar i iz takti~kih razloga, poùrio da ubedi
Franke kako je nepotrebno da nastave ofanzivu na wegovu oblast, jer je, eto,
bio spreman da ~ak i svojim dolaskom potvrdi lojalnost frana~kom caru.”
(str. 33-34.)
Qudevitov plan je propao i on je uskoro ubijen u Dalmaciji kod Borni-
nog ujaka, {to su istoriografi tuma~ili kao da je Qudevit ubijen u Hrvat-
skoj. Po svemu sude}i, on je ipak oti{ao u frana~ki deo Dalmacije, koji je
obuhvatao i Guduskance. “Ne treba izgubiti iz vida da Ajnhard zna kako se
pri~a da su Srbi u wegovo vreme, a svakako i pre, dràli (nastawivali) ve-
liki deo Dalmacije... Kad ovome dodamo da je Qudevit ubio jednog od srp-
skih knezova i da on govori o Srbima kao o narodu, ~ini se da sa jo{ ve}im
pravom moèmo re}i da je sasvim mogu}e da u veliki deo Dalmacije moè-
mo ukqu~iti i pore~je Une, utoliko pre {to ~itav Ajnhardov opis Qudevi-
tovog ratovawa sa Bornom i wegov sukob sa srpskim knezom upu}uje gotovo
jedino na podru~je od Kozare i Grme~a, preko Une, do Kupe. Iz drugih izvo-
ra, ne{to kasnijih, vide}emo da je Ajnhard bio sasvim dobro obave{ten kad
je istakao da Srbi me|u koje je oti{ao ìve i na drugim prostranstvima
Dalmacije, bez obzira na to {to ta wegova opaska zvu~i dosta uop{teno.
Kad se, pak, ta vest uporedi sa drugim vestima o geografskom poloàju Sr-
ba u tim ranim vekovima, slika postaje znatno jasnija. Me|utim, vaqa odmah
re}i da nam Ajnhardov spomen ne daje za pravo da odmah, jo{ u to vreme, ra-
~unamo s pojmom Srbije. Postojawe Srba na, svakako, dosta prostranom pod-
ru~ju Dalmacije ne zna~i da se za nepunih dve stotine godina od doseqava-
wa svuda gde su bili Srbi javqa i pojam ili naziv Srbija. Mi ne znamo ka-
ko je taj naziv nastao, ~ak, vide}emo, nismo sigurni ni na kom prostoru. Na
pojam Srbije prvi put nailazimo kod Porfirogenita, ali se sa wegovim
opisima ne snalazimo tako dobro. Mada on na jednom mestu spomiwe naziv
“sada{wa Srbija”, jo{ niko u istoriografiji nije uspeo ~ak ni pribli`no
da odredi wen geografski poloàj. Zato je svaki i najmawi podatak o nekoj
etni~koj skupini na podru~ju nekada{we rimske Dalmacije u ranom sred-
wem veku dragocen.” (str. 35.)
Ajnhard se pokazao kao vrlo pouzdan i za svoje vreme stru~an pisac, ali
Srbi kao narod nisu predstavqali neku wegovu zna~ajniju preokupaciju, pa
se nije ni upu{tao u detaqe wihovog geografskog razme{taja. “âk ni spo-
men “velikog dela Dalmacije” ne govori mnogo. Ajnhard nam ne kaè jasno
da li to zna~i da tada Srba nije bilo i van Dalmacije. Ako bismo Ajnharda
shvatili da je s pravom rekao da su Srbi tada nastawivali smo veliki deo
nekada{we rimske Dalmacije, a ne i druge provincije i ako bismo u drugim
izvorima na{li makar neki nagove{taj da je zaista tako bilo, onda bi to ve-
oma mnogo zna~ilo u na{em tragawu za prvobitnim stani{tima Srba na
Balkanu i za nastankom, {irewem i nestajawem pojma Srbije na pojedinim
podru~jima u periodu koji nas interesuje. [to se ti~e zapadne strane, pre-
ma Ajnhardovom kazivawu, reklo bi se da je, kako i Smi~iklas misli, “pre-
ko Velebita bila posebna banovina, koja se sterala tamo prema Istri, to
432
moèmo naslu}ivati, jer se jo{ po~etkom devetoga veka one tri ùpe: Lika,
Krbava i Gacka, {to Franci spomiwu pod “Guduskani”, otimqu za samostal-
nost”. Ta, da kaèmo, i geografski izdvojena oblast, ~ijem slovenskom sta-
novni{tvu ne znamo poreklo, osim da se jedan deo zvao Guduskani, bila je sa
severa ome|ena tada slovenskom Panonijom, s juga i jugoistoka Primorskom
Hrvatskom, a sa istoka zemqom na kojoj je u ono vreme moglo biti i Srba i
Hrvata. To }e, po svoj prilici, biti ona oblast koja }e posle nekoliko de-
cenija u}i u sastav Hrvatske i {to }e sastavqa~ glave 30. DAI (De admini-
strando imperium – prim. V. [.) zabeleìti napomenuv{i kako se jedan deo
Hrvata odvojio iz Dalmacije i zavladao Ilirikom i Panonijom. Vrlo je mo-
gu}e da je pisac pri tom nekada{wu Borninu Dalmaciju i Liburniju nazvao
Ilirikom, za razliku od Primorske Dalmacije. Taj prodor Hrvata prema
severu usledio je, svakako, posle oslobo|ewa od vizantijske vlasti i u vre-
me prestanka frana~kog uticaja u Panoniji. Hrvati su svoju vlast u zapad-
nom delu dowe Panonije u~vrstili verovatno pre stabilizovawa Ma|ara u
gorwoj Panoniji posle poraza kod Augburga 955. godine.” (str. 35-36.)
2. Novakovi}eva analiza Porfirogenitovog teksta
a) Teritorijalno odre|ewe rasprostirawa Hrvata
Povodom 29. glave spisa Konstantina Porfirogenita i wegovog nabra-
jawa slovenskih plemena koja su naseqavala Dalmaciju, Novakovi} smatra
sasvim logi~nim zakqu~ak “da su Srbi u wegovo vreme ìveli odmah uz Hr-
vate i u zale|u Neretqana, Zahumqana, Travunaca, Konavqana i Dukqana,
mada }emo videti na drugom mestu u DAI da pisac i stanovnike ovih obla-
sti smatra poreklom Srbima osim Dukqana. Za{to ih i sastavqa~ glave 29.
ne naziva Srbima na znamo sigurno, ali je mogu}e da se u toku dva-tri veka
od osnovne mase Srba u Dalmaciji, zbog posebnih geografskih okolnosti,
razvilo nekoliko oblasti koje su brè napredovale od onih krajeva u unu-
tra{wosti Dalmacije gde su tako|e ìveli Srbi. Mo`da ih zato pisac 29.
poglavqa, kao i drugih glava DAI, naziva imenima oblasti koje su nastawi-
vali, a ne etni~kim nazivom sa kojim su do{li na Balkansko poluostrvo.
No, pored obave{tewa o nazivima slovenskih plemena koja su naselila obe
Dalmacije, pisac nas obave{tava i kada su ta plemena zbacila vizantijsku
vlast. Iz tih obave{tewa dobijamo potvrdu na{e pretpostavke da su Hrva-
ti i pre i za vreme Qudevitovog ustanka (od 818. do 823. godine) bili pod vi-
zantijskom vla{}u, {to govori da primorski Hrvati nisu mogli na svoju ru-
ku u~estvovati u frana~ko-slovenskom ratu u Panoniji.” (str. 39.)
[to se ti~e 30. glave, u kojoj autor, izme|u ostalog, navodi da se Hrvat-
ska grani~ila sa Srbijom na reci Cetini i u Livnu, Novakovi} se posebno
osvr}e na podatak “da su se iz Dalmacije izdvojili neki Hrvati i oti{li u
Ilirik i Panoniju. Iz koje bi se Dalmacije mogli izdvojiti ako ne iz Pri-
morske? Isti smisao, ~ini nam se, proizlazi i iz podatka da su Hrvati u
Iliriku imali nezavisnog arhonta, koji je prijateqska pisma slao samo ar-
hontu Hrvatske, misle}i tu o~igledno na Dalmatinsku Hrvatsku, u wegovo
vreme jedinu Hrvatsku, jer on, po svoj prilici, u Iliriku i Panoniji jo{ ne
nalazi nikakvu Hrvatsku ve} samo Hrvate, mada je simptomati~no da pisac
433
i za wih kaè da su imali svoga arhonta. Da on pomi{qa samo na Primor-
sku Hrvatsku svedo~i i wegovo nabrajawe jedanaest hrvatskih ùpanija. î-
ni nam se da je sasvim jasno da je wemu u vreme kad poimeni~no nabraja jeda-
naest ùpanija samo to Hrvatska. On tada ne zna za drugu. âk mu ni Krba-
va, Lika i Gacka nisu tada bile u sastavu pojma Hrvatske; wih hrvatski vla-
dar drì samo pod svojom vla{}u. Na wih se pojam Hrvatske prenosi tek ka-
snije. Zanimqivo je, me|utim, za{to pisac ni{ta vi{e ne kaè o onim Hr-
vatima koji su oti{li u Ilirik i Panoniju, osim da wihov arhont {aqe
prijateqska pisma arhontu Hrvatske. Mi ne znamo pouzdano gde je po~ela da
se razvija ta nova Hrvatska i kada, ali naslu}ujemo da je re~ o Krbavi, Li-
ci i Gackoj i onom delu Panonije kojim je u svoje vreme vladao Qudevit. Ve-
rovatno da su Bornine i Qudevitove oblasti u toku IX i po~etkom X veka
postale privla~ne za oja~anu Dalmatinsku Hrvatsku i ona je postepeno te
oblasti ukqu~ila u svoj sastav. Pre nego {to je nastalo takvo stawe, koje
vi{e naslu}ujemo nego {to pouzdano znamo, pisac nam je opisao jedno skoro
sasvim jasno teritorijalno prostranstvo Hrvatske svoga vremena. To je pro-
stor onih jedanaest ùpanija i za wega je samo to Hrvatska.” (str. 42-43.)
b) Srbi i Hrvati, stanovnici vizantijskih provincija
Krajwe precizno Porfirogenitovo teritorijalno odre|ewe Hrvatske
veoma je zna~ajno jer iz 31. i 32. glave vidimo da je Srbija zauzimala sav pro-
stor izme|u Hrvatske i Bugarske, s tim {to Novakovi} problematizuje da
li je i Ra{ka bila u sastavu Srbije ili bar da li je uvek bila. Iz glave 3.
nedvosmisleno se vidi kako “Porfirogenit smatra da su Srbi u Zahumqu
istog porekla kao i Srbi u sada{woj Srbiji, onoj o kojoj govori u glavi 32.,
ali Zahumqe ipak ne naziva Srbijom. U tragawu za re{ewem, pada nam na um
da su mo`da na po~etku sada{wa Srbija i primorske oblasti sa~iwavale
jednu celinu, ali da su se vremenom, verovatno pod uticajem primorskih ro-
manskih gradova, obrazovale posebne teritorijalno-politi~ke zajednice
na Primorju, bilo po nekim geografskim osobenostima ili po nekoj rani-
joj administrativno-etni~koj podeli. Osnovnu masu stanovni{tva posle do-
laska Slovena mogli su sa~iwavati slovenski do{qaci, prete`no Srbi,
ali svakako izme{ani sa ranijim stanovnicima raznog porekla.” (str. 69.)
Ovde Novakovi} posebno nagla{ava da, “kad je do{lo do tog izdvajawa iz pr-
vobitne Srbije” i do osnivawa “sada{we Srbije” i zemqe Zahumqana, ne
znamo, ali je mogu}e da se to desilo izme|u vlade vizantijskog cara Mihaj-
la II (820. do 829. godine) i po~etka druge polovine IX veka, nekako u vreme
vlade srpskog arhonta Vlastimira (arhonta sada{we Srbije?). To je doba
previrawa u Vizantiji i osloba|awa pojedinih slavenskih podru~ja od vi-
zantijske vlasti, pa nije iskqu~eno da je to bila prilika da se iz prvobit-
ne jedinstvene Srbije izdvoje primorske oblasti Paganija, Zahumqe, Travu-
nija sa Konavqem i (mo`da) Dukqa, a da se od ostalih delova obrazuje jedna
izdvojena ve}a arhontija koju je Porfirogenit nazvao “sada{wa Srbija”.
Zasad ne vidimo kako bi se ovo sloèno pitawe moglo objasniti na neki
drugi na~in.” (str. 70.)
Poglavqem 34. Porfirogenit nas, kako daqe iznosi Novakovi}, obave-
{tava ne samo da su u Travuniji od po~etka ìveli Srbi, istog porekla kao
434
i oni iz Zahumqa i Srbije, nego i da je “Travunija nekako u vreme srpskog
arhonta Vlastimira postala samostalna, ali da su weni arhonti i daqe
priznavali vrhovnu vlast srpskog arhonta, {to je moglo odraàvati stawe
dok je Travunija zajedno sa sada{wom Srbijom bila jedna jedinstvena teri-
torijalno-politi~ka tvorevina (prvobitna Srbija?)” (str. 72.) Problem
nastaje u poglavqu 35, gde “pisac za Dukqane ne navodi kog su porekla, on za
wih ne kaè da vode poreklo od onog arhonta koji je prebegao caru Irakli-
ju, a kad isti~e da je Dukqa naseqena kao i Hrvatska, Srbija, zemqa Zahu-
mqana, Travunija i Konavqe izostavqa iz ovog niza Paganiju, mada }e ve} u
slede}em poglavqu podvu}i da i weni stanovnici vode poreklo od onih Sr-
ba iz vremena cara Iraklija. Za{to i ovde nije postupio kao i obi~no za-
sad ne moèmo pouzdano znati, ali je neki razlog morao postojati. U stva-
ri, ~ini se da postoje samo dve pretpostavke: ili je car slu~ajno propustio
da kaè da Dukqani pripadaju onim istim Srbima koje je spomenuo u pret-
hodnim poglavqima i koje }e spomenuti i u slede}em, ili je znao da tada-
{wi stanovnici Dukqe nisu u pravom smislu Srbi. îni se da tre}e pret-
postavke nema. Ali ako Dukqani nisu bili Srbi, za{to car nije rekao ko
su bili? Pored ovog pitawa, mora se odmah postaviti i pitawe kojim su pu-
tem ti Sloveni stigli u Dukqu? Dukqa je od svih spomenutih hrvatskih i
srpskih oblasti bila najju`nija i od pisca glave 30. DAI saznajemo samo da
su joj prema planinskim stranama susedi bili Srbi. Srbi su joj bili susedi
i prema zapadu (Travuwani), ali ne znamo kojeg su porekla bili slovenski
stanovnici prema drugim stranama. Izvesna sumwa postoji i u odnosu na
stanovnike Metohije. Pretpostavqamo da su weni slovenski stanovnici
mogli biti Srbi, i to samo zbog toga {to zami{qamo da se planinske stra-
ne, gledano iz Dukqe, odnose i na pravac prema Metohiji. Prema tome, ako
bismo sudili po susedima o kojima nam govore pisci DAI, i stanovnici Du-
kqe su mogli biti istog porekla kao i stanovnici ostalih primorskih
oblasti i “sada{we Srbije”, ali u to ne moèmo biti sigurni sve dotle dok
ne saznamo barem ko su bili i ostali susedi Dukqana.” (str. 74-75.)
Dilema ostaje i ~ini se nere{ivom, bar ne sa stoprocentnom pouzdano-
{}u. “Ako bismo utvrdili da su susedi Dukqana sa svih strana bili Srbi
mogli bismo pretpostaviti da su i stanovnici Dukqe bili Srbi, ali da je
Porfirogenit oma{kom to propustio da kaè. Zasad to ostaje pretpostav-
ka. Mo`da bi arheolo{ka, lingvisti~ka, antropolo{ka i druga istraìva-
wa mogla da pomognu da o ranim stanovnicima Dukqe saznamo ne{to pou-
zdanije. Za period posle H veka uglavnom ih svi nazivaju i Dukqanima i Sr-
bima, ali za Dukqane u doba Porfirogenita ne moèmo kategori~ki tvr-
diti da su pripadali srpskoj etni~koj grupaciji, ali isto tako ne moèmo
tvrditi i da nisu. Jednostavno o wima u to vreme ne znamo ni{ta pouzdano.
Ono {to o wima znamo iz kasnijeg vremena ne razre{ava problem wihovog
porekla. Ina~e, kao {to smo videli, Porfirogenit i ovde spomiwe Srbi-
ju i to uz Hrvatsku i primorske srpske oblasti, ~ime nam jo{ jednom potvr-
|uje da je u wegovo vreme ta Srbija postojala neposredno uz Hrvatsku, zemqu
Zahumqana, kao i uz Travuniju i Konavle. To susedstvo ne remeti nikakva
druga oblast, ina~e bi je car sigurno spomenuo, a po{to, da ponovimo, znamo
435
pribli`ne granice Hrvatske i primorskih srpskih oblasti, jasno nam je da
se “sada{wa Srbija” mogla nalaziti u wegovo vreme odmah u wihovom sused-
stvu.” (str. 75.) îwenica da su se srpske zemqe, kao i Hrvatska, o ~emu pr-
venstveno svedo~i Porfirogenit, polovinom devetog veka osloba|ale vi-
zantijske vlasti i osamostaqivale, zapravo je po~etak wihove istorije. Do
tada su one bile vizantijske provincije sa izvesnim autonomnim pravima
wihovih ùpa, na primer, u pogledu izbora ùpana. O postojawu nekih srp-
skih ili hrvatskih dràva u prvih dvesta godina wihovog balkanskog ìvo-
ta apsolutno ne moè biti ni govora.
To zna~i da je i Hrvatska, tek kad se oslobodila od vizantijske vlasti,
“mogla voditi samostalnu politiku i zapo~eti pro{irewe svoga podru~ja
i uticaja najpre prema Krbavi, Lici i Gackoj, a onda daqe prema Savi i Vr-
basu. To je verovatno moglo biti tek posle tridesetih godina IX veka. Sve
dotle je Bela Hrvatska (Dalmatinska) u okviru vizantijske vlasti, bila, po
svoj prilici, samo jedna od upravnih jedinica carstva i u woj su doma}i ar-
honti regulisali jedino neke odnose u okviru unutra{weg ìvota hrvatske
etni~ke zajednice i vodili ra~una o obavezama prema carstvu. Mo`da se iz
tih razloga i u Beloj Hrvatskoj, kao i u “sada{woj” Srbiji (“pokr{tenoj”)
za pojedine arhonte po~iwe saznavati ne{to vi{e tek od IX veka, pa se zna
i za wihova imena, jer se oni tek od tog vremena javqaju kao arhonti – voj-
skovo|e, te ih Vizantinci i drugi suparnici spomiwu kao legitimne pred-
stavnike zemaqa sa kojima ratuju ili uspostavqaju savezni~ke odnose.” (str.
80.) Novakovi} ovde iznosi i da ta tek oslobo|ena, “sada{wa” i “pokr{te-
na” Srbija, koja se protezala u zale|u Hrvatske, Paganije, Zahumqa, Travu-
nije i Dukqe, prvobitno nije obuhvatala Bosnu i Ra{ku, nego se naknadno i
na wihovo podru~je pro{irila. Ra{ku je tek trebalo osloba|ati od bugar-
ske vlasti. Novakovi} smatra da je “verovatno da se ona nije sama oslobodi-
la, jer su u me|uvremenu oja~ale “sada{wa” Srbija i Dukqa i poloàj Ra{ke
je u to vreme i ubudu}e zavisio od snage i uticaja jedne od wih ili od oba-
dve.” (str. 81.) [to se ti~e prvobitne Srbije, o kojoj govori Porfirogenit,
“~ini nam se da je wegova sada{wa Srbija zajedno s pomenutim srpskim pri-
morskim oblastima sa~iwavala prvobitnu Srbiju, ali da su se vremenom
primorske oblasti izdvojile, postale, u neku ruku, samostalne i po~ele se
nazivati prema geografskim karakteristikama, a da se pod Srbijom sve vi-
{e po~ela razumevati teritorija u zale|u primorskih oblasti od Metohi-
je do granice sa Hrvatskom. I dok smo, prate}i Porfirogenitovo kaziva-
we, sigurni da je krajwa severozapadna granica sada{we Srbije dopirala
pribli`no do Cetine, Livna i Plive, za wen jugoisto~ni pojas nismo sa-
svim sigurni, ali pretpostavqamo da je obuhvatao i Metohiju.” (str. 85.)
3. Srbi u izve{}u arhi|akona Tome

Povodom razli~itih tuma~ewa naziva Urborum iz vesti Tome Arhi|a-
kona o crkvenom saboru u Splitu 925. godine, s obzirom da naziv sam po se-
bi ni{ta ne zna~i, a sledi nazivu Kroatorum, jer se govori da su prisutni
hrvatski predstavnici, Novakovi} prihvata stanovi{te Frawe Ra~kog da
je re~ o gre{ci, te da je trebalo da stoji “Serborum”, jer da se misli na pred-
436
stavnike gradova bilo bi “urbium”. “Imaju}i u vidu da crkvena jurisdikci-
ja splitske nadbiskupije nije bila ograni~ena samo na etni~ku i politi~ku
teritoriju tada{we Hrvatske i da je sasvim verovatno da u to vreme nije ni
postojala neka stroga etni~ka granica izme|u Hrvata i Srba, ve} da je u po-
grani~nim podru~jima bilo uzajamnog proìmawa, ~ini nam se da je sasvim
prirodno {to su se na splitskom saboru na{li i predstavnici Srba. Jo{
ako je ta~no, kao {to neki misle, da je na saboru prisustvovao i Mihailo
Vi{evi}, knez Zahumqana, onda nam ne treba boqa potvrda da su u Splitu
925. godine, pored Hrvata, bili i Srbi, bez obzira na to {to je Mihailo bio
iz roda ili plemena Litcika; on je tada bio knez Zahumqana, a Porfiroge-
nit jasno kaè da su Zahumqani poreklom Srbi, misle}i svakako na ve}inu
Zahumqana. Da vidimo sada {ta bi jo{ moglo i}i u prilog mi{qewu da Ur-
borum zna~i Serborum. Ako pa`qivo pogledamo neke zapadne hronike zapa-
zi}emo da Polapske Srbe nazivaju razli~itim imenima, kao npr. Srbi, Ser-
bli, Servi, Sirbi, Siurbi, Sorabi, Serbi, Suburbi, Surabi, Surpe, Surfe,
Surun, Survi, Suurbi, Sverbi, Svorbi, Zrbi itd. Me|utim, ima rukopisa u
kojima se spomiwe i naziv Urbi (Zrbi), od ~ega je drugi pade` mnoìne “Ur-
borum”, dakle ba{ onako kao i kod Tome Arhi|akona. Vaqa ovde dodati da
postoji i oblik Urbium, ali ne u zna~ewu gradova, ve} Srba.” (str. 91-92.) Ta-
ko na primer, [etgen i Krajzig tvrde da “Urbi” iz Reginove Hronike treba
~itati kao Surbi, {to su ~inili Jordan i Monah Egolismansis. S tim se
slaè i Aseman. Riter skre}e pa`wu da je Fredegar za kneza Dervana pisao
da je duks Urbiorum, {to treba ~itati kao duks Surbiorum. I Gebhardi na-
vodi da je jedan od naziva za Srbe Urbi. Adelung je tako|e Fredegarove Ur-
be tuma~io kao Srbe, na {ta i Cojs 1837. ukazuje. Re~ je o vrlo autoritativ-
nim piscima i izvorima.
Novakovi} smatra da su svi ovi dokazi dovoqni za kompetentno “opre-
deqewe povodom Tominog Urborum. To mogu biti samo Srbi, a po{to se na
saboru u Splitu pored Srba spomiwu jo{ samo Hrvati, gotovo da nema sum-
we da su ta dva naroda ìvela tada u susedstvu. Da je izme|u wih bio i neki
tre}i narod i on bi, bez sumwe, prisustvovao tom crkvenom saboru. Tako|e,
da je izme|u Hrvata i Srba postojao neki tre}i narod spomenuo bi ga me|u
prvima sam Porfirogenit, a kad on kaè da se Hrvatska sa Srbijom grani-
~ila negde prema Cetini i Livnu, {ta bi moglo biti prirodnije nego da ka-
èmo da nam je Tomin podatak jedna potvrda vi{e da su Srbi crkvenom sa-
boru u Splitu prisustvovali pre svega zato {to su i oni u Zahumqu i oni u
sada{woj Srbiji bili neposredni susedi podru~ja koje je gravitiralo cr-
kvenom centru u Splitu. Vaqalo bi samo prou~iti da li se ovo Urborum od-
nosi jedino na Srbe u primorskim oblastima, mo`da samo na Pagane i Za-
humqane, ili i na Srbe u ostalim primorskim oblastima. Malo je verovat-
no da se odnosi i na Srbe u sada{woj Srbiji.” (str. 93.)
Istovremeno, svi najzna~ajniji srpski sredwovekovni pisci, poput
Svetog Save, Stefana Prvoven~anog, Domentijana, Teodosija itd., izri~i-
to tretiraju primorske oblasti, pre svega Zahumqe i Travuniju kao nepri-
kosnoveno srpske od starine. U wima, kao i u Dukqi i Podgorju je “po~elo
da se {iri i ime Srbije i srpske dràve... Jasno je da se ime Ra{ke ni geo-
437
grafski ni dràvno-politi~ki nije nikad ra{irilo van prostora na kojem
nalazimo to ime ili ga barem naslu}ujemo. [irilo se samo ime Srbije i
srpske dràve, i to svakako nije slu~ajno. Mogli smo jasno zapaziti da je je-
zgro srpske sredwevekovne dràve nastalo u oblastima u kojima jo{ Por-
firogenit nalazi potomke Srba iz Bele Srbije. Dakle, nametawe ili spon-
tano pro{irewe naziva Srbije zapo~eto je iz sredine gde je nastala prvo-
bitna srpska dràva... Ra{ka je dugo bila van ovog prvobitnog prostora, ali
je kasnije, iz razumqivih razloga, postala veoma zainteresovana za zbivawa
u koja je sticajem okolnosti bila ukqu~ena, pogotovu otkad su joj i vlasto-
dr{ci bili nametnuti iz “starog kraqevstva”. Ti su je vlastodr{ci i uve-
li u borbu za prevlast, ~ime je, vide}emo, postepeno uz ime Ra{ke sve ~e{}e
i sve, na izgled, uverqivije spomiwano i ime Srbije, zemqe koja je preko Du-
kqe (Zete) i nametnula svoju vlast novim i za daqi razvoj veoma zna~ajnim
podru~jima. Identifikovawe Ra{ke sa Srbijom ili Srbije sa Ra{kom oti-
{lo je toliko daleko da je stvoreno uverewe da je re~ o jednoj zemqi sa dva
imena. Ne treba, me|utim, mnogo ni uveravati kakve su zablude mogle proi-
za}i, i kakve su i proizlazile, iz ovakvog shvatawa.” (str. 138.)
4. Ostali vizantijski izvori
Obra|uju}i spise vizantijskih pisaca izme|u jedanaestog i trinaestog
veka, Novakovi} prime}uje da su wihovi pojmovi ~esto neprecizni i kom-
plikovani za tuma~ewe. Za nas je ovde va`no da su ti spisi sabrani u tre}em
tomu kwige “Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije” (Beograd,
1966.) i na osnovu neposrednog uvida u wih moèmo se uveriti koliko je Do-
minik Mandi} bezo~an falsifikator. Povodom Skili~ine vesti o ponov-
nom pokoravawu Srbije Vizantiji, Novakovi} iznosi svoj komentar: “Mi-
{qewe da je ovde re~ samo o Dukqi ili Zeti verovatno je ispravno, mada za-
paàmo da drugi vizantijski pisci XI i XII veka, kad govore o Srbima i Sr-
biji, zami{qaju mnogo {ire podru~je od Dukqe. U prilog pretpostavci da
je ovde, po svoj prilici, re~ samo o Dukqi govori podatak da je “zauzeo ze-
mqu Srba proterav{i odande Teofila Erotika.” Da su u pitawu bile sve
srpske zemqe verovatno da Vizantija ne bi ostavila jednog jedinog namesni-
ka, ako je Erotik zaista to bio. Pretpostavqamo da je ovde Skilica, opisu-
ju}i samo zbivawa u Dukqi, upotrebio re~ Srbija ne smatraju}i da je u~i-
nio neku oma{ku, jer je mogao biti uveren da je to jasno samim tim {to je uz
doga|aje spomenuo i wihove glavne aktere – Vojislava i Mihaila. Wemu kao
savremeniku moglo se u~initi da }e u takvom sklopu biti jasno da je re~ sa-
mo o jednom delu Srbije.” (str. 156.) Pored toga, “jedan drugi vizantijski pi-
sac, Kekavmen, koji opisuje ista zbivawa kao i Skilica, Vojislava naziva
dvojako, i Travuwanin Srbin i Vojislav dukqanski toparh.” (str. 157.) Ski-
li~in nastavqa~ je pisao “narod Srba, koje i Hrvatima nazivaju”, pokazuju-
}i da je nekim autorima s velike prostorne distance bilo te{ko uo~iti
razliku izme|u Srba i Hrvata, kao dva slovenska naroda sa sli~nim, ali ne
i istim jezikom. Osporavaju}i svako tuma~ewe da su Hrvati ìveli u Du-
kqi, Novakovi} kaè da su Hrvati “i 1072. godine ostali ono {to su bili i
do tada i ìveli tamo gde su jo{ od doseqavawa bili, obuhvataju}i mo`da,
438
u tom trenutku i deo nekada{we Paganije, dok su i Dukqani 1072. godine bi-
li oni isti koje drugi nazivaju ~as Dukqanima ~as Srbima me{aju}i, moè
biti, geografski pojam sa etni~kim. Nigde dosad nismo osetili ~ak ni ne-
ki nagove{taj da su Hrvati od Cetine i Livna prodrli ~ak do Dukqe. Zato
kad Vrijenije kaè da su se pobunili i Hrvati i Dukqani zlostavqaju}i ceo
Ilirik, to moè jedino da bude da su u pitawu i Hrvati i Dukqani u stva-
ri Hrvati i Srbi, koji su zaista ustali protiv Vizantije, ali svako sa svog
podru~ja. Ako se to doga|alo u vreme kada je vlast dukqanskih vladara za-
hvatila celu Srbiju, moglo se desiti da neki Vizantinci ime Dukqe pro{i-
re na ~itavo srpsko podru~je, pa bi bilo sasvim razumqivo da je uz takvu Du-
kqu Hrvatska bila prvi sused, nalaze}i se tamo gde se i ranije nalazila.”
(str. 160.)
a) Dukqani i Hrvati, dva razli~ita naroda
Povodom Vrijenijeve vesti o nastupu carske vojske protiv Dukqana i
Hrvata, Novakovi} prime}uje kako “ve} sama formulacija “Dukqana i Hr-
vata” ukazuje da je re~ o razli~itim narodima koji su se u tom trenutku mo-
gli zajedno suprotstaviti vizantijskoj vojsci, ali je mogu}e da je Vrijenije
potukao najpre Dukqane (i Srbe), a onda i Hrvate “nametnuv{i svim grado-
vima pot~iwewe prema Romejima...” Dakle, Vrijenijevo izlagawe ne mora da
stvara nikakvu zabunu niti po wemu treba uop{te i pomisliti da su Dukqa-
ni i Hrvati jedno isto. On uvek jasno razlikuje Hrvate i Dukqane. Oni we-
mu nisu Hrvati ili Dukqani.” (str. 160.) Za razliku od Ni}ifora Vrijeni-
ja, Skili~in nastavqa~ koristi izraz “narod Srba, koje i Hrvatima naziva-
ju”, a Jovan Zonara “narod Hrvata, koji neki nazivaju Srbima”. Uostalom,
“kao {to je poznato, samo ova dva vizantijska pisca prave ovakvu zbrku; ni-
ko vi{e. Ako ovu zbrku odbacimo kao obi~nu zabludu, lako }emo utvrditi
da su krajem XI veka Hrvati i Srbi (Dukqani) boravili uglavnom na pod-
ru~jima na kojima su se u Primorju nalazili jo{ od dolaska na Balkan.”
(str. 162.) Ana Komnina i Kinam su izri~ito Srbe smatrali dalmatinskim
narodom. Ovde potvr|ujemo na{u tezu da je Mandi} falsifikovao Kinama
ubacivawem zapete koja potpuno mewa smisao wegove re~enice, jer u origi-
nalu stoji da reka Drina “odvaja Bosnu od ostale Srbije. Bosna nije pot~i-
wena arhiùpanu Srba nego narod u woj ima poseban na~in ìvota i upra-
vqawa.” (str. 168.) Ovde je jo{ posebno va`no {to “Kinam kaè da su Vizan-
tinci, da bi do{li u Dalmaciju, pro{li kroz zemqu Srba, dospev{i ~ak do
Skradina, i pri tom ne spomiwe ni~iju drugu zemqu; ne moè biti jasnije
da je pod zemqom Srba podrazumevao i stare primorske srpske zemqe. Mora
biti da su se glavna vizantijska osvajawa i de{avala prete`no na srpskom
tlu, ali je ~udno da Kinam ne spomiwe zemqu Hrvata kada je o~igledno da su
Vizantinci osvajali i wihove gradove; on ~ak, osim Dukqe, jedino i spomi-
we gradove na hrvatskom podru~ju.” (str. 171.) Kinamovi podaci su dragoce-
ni jer svedo~e o srpskim granicama druge polovine dvanaestog veka. “Zapad-
na granica srpskih zemaqa i{la je jo{ uvek negde do Cetine, dok se isto~-
na zadràvala na Ibru ili na zapadnim padinama Kopaonika, sa o~igled-
nom te`wom da prodre i u doline Rasine i Toplice i time se pribliì Za-
padnoj Moravi i Ju`noj Moravi. Na severu se nalazila Bosna, zapadno od
439
Drine, koja je tradicionalno bila vezana za Srbiju, ali koja, u ovo vreme
“nije pot~iwena arhiùpanu Srba.” (str. 172.)
Na osnovu sinteti~kog razmatrawa podataka iz spisa starih vizantij-
skih spisa, Novakovi} izvla~i slede}i zakqu~ak: “Jo{ od Porfirogenita
pa zakqu~no sa Honijatom u svim spisima o Srbiji i srpskoj dràvi govori
se kao o zemqi ~ije jezgro treba traìti u Primorju, odakle se, ako ne od-
mah, ono svakako vrlo brzo, pro{irila i na podru~je u Zagorju (“prema pla-
ninskim stranama”). Nema nikakvih podataka da je istovremeno i Dukqa
ulazila u sastav toga jezgra, ali se ve} veoma rano o Dukqi govori kao o sa-
stavnom delu srpske dràve. Ostaje, ~ini se, neosporno, da se u razvoju rane
srpske dràve ose}aju dva, a mo`da i tri, dràvotvorna sredi{ta. Jedno bi
bilo travunsko-zahumsko (verovatno najstarije), drugo podgorsko (zagor-
sko), koje bi zajedno sa primorskim zemqama moglo sa~iwavati Porfiroge-
nitovu “sada{wu Srbiju”. Krajwe je neizvesno da li je u tu “sada{wu Srbi-
ju” ulazila i Bosna ili je ona, kao i Dukqa, bila jedna posebna celina, ~ije
je stanovni{tvo moglo biti veoma srodno sa Srbima i koje je jedno vreme,
~ak i nekoliko prvih vekova, bilo dosta povezano sa zbivawima u Srbiji.
No, mo`da ve} od X veka, Bosna postaje sve samostalnija, a sredinom XII ve-
ka sigurno nije pot~iwena arhiùpanu Srba, {to ne zna~i da su u potpuno-
sti prekinute i wene politi~ke veze sa Srbijom. Mogu}e je da su i Srbija i
Bosna, kao i Dukqa (tre}e dràvotvorno sredi{te) nastojale jo{ vrlo ra-
no, mo`da opet jo{ od X veka, da dejstvuju samostalno i u pogledu teritori-
jalnog pro{irewa.
Zanimqivo je da nema nikakvih jasnijih podataka koji bi govorili da je
srpska dràva imala neke teritorijalne aspiracije preko tradicionalnog
grani~nog pojasa “prema Cetini i Livnu”, dok je Bosna u tom smislu bila
dosta aktivna i dejstvovala, u prvom redu, prema Vrbasu i Uni, a onda i pre-
ma severu i istoku.” (str. 174-175.) Samo je Honijat pisao da je Stevan Nema-
wa pot~iwavao i Hrvatsku, ali bez preciznijeg odre|ewa koje wene delove,
pa Novakovi} misli da bi to mogao biti prostor plemena Ka~i}a pored Ce-
tine. “[to se ti~e Srbije i srpske dràve i tu se pojmovi nisu uvek zadrà-
vali na jednom geografskom prostoru. Sa ja~awem vojne i politi~ke mo}i i
sa zao{travawem neprijateqstva prema Bugarskoj i Vizantiji, rana srpska
dràva je, po svemu sude}i od X veka, po~ela jasnije pokazivati interesova-
we za zemqe isto~no od Podgorja. Mogu}e je da su na weno interesovawe za
zemqe isto~no od Lima, i uop{te u tom smeru, delovali i doga|aji u Ra{koj
i Hvosnu posle povla~ewa Bugarske, odnosno u vreme vizantijsko-bugarskih
sukoba na ovim podru~jima. U svakom slu~aju, ako ne jo{ u X veku, ono u XI
sigurno, srpska, odnosno srpsko-dukqanska dràva, uspe{no prodire na tlo
Ra{ke, po{to su u woj prethodne unutra{we dinastijske borbe stvorile po-
voqne uslove za ja~e povezivawe interesa, {to je Ra{ku sve o~iglednije do-
vodilo u zavisnost od srpsko-dukqanskih vladara. Ali vremenom, s obzirom
na geografski poloàj u odnosu na zna~ajna podru~ja sa kojih je uvek mogla
da se poajvi opasnost od Bugarske ili Vizantije, Ra{ka se u sklopu srpske
dràve sve vi{e isti~e kao novo sredi{te dràve.” (str. 175.)
440
5. Koreni istorijskih zabluda
Docniji istoriografi su neretko, mahom iz neznawa, stvarali zabunu
po pitawu odnosa Srbije i Ra{ke, smatraju}i ta dva naziva maltene sino-
nimnim. “Mada se Ra{ka u istoriji javqa relativno kasno, o woj se odmah
po~iwe govoriti i pisati kao o zna~ajnom podru~ju, jer kad vizantijski i do-
ma}i pisci pi{u o vizantijsko-srpskim odnosima u XI i XII veku, srpska dr-
àva je uglavnom preko Ra{ke dolazila u sukobe sa Vizantijom, pa se tako
postepeno Ra{ka izjedna~avala sa Srbijom i sticao se utisak kao da druga
Srbija i ne postoji osim one koja se prostirala izme|u Ibra, Lima, Drine
i Zapadne Morave. Stara Dukqa se pod imenom Zete dosta rano istakla kao
uticajna oblast, i vremenom se u istoriji javqa period kad se izme|u Zete i
Ra{ke (u stvari Srbije i Zete) vodi bespo{tedna borba za prevlast i u toj
borbi stari centri srpske dràve, Zahumqe, Travunija i Podgorje, bivaju
potisnuti do te mere da se gotovo i gube iz vidokruga. Kada se, tako, kasni-
je govori o pro{losti srpske dràve, spomiwe se i pojam Srbije, ali se o
wenom geografskom poloàju pi{e toliko neodre|eno da ga je prema tim
opisima prosto nemogu}e ocrtati. Zato mnogi, u nemogu}nosti da uhvate
nit koja prostorne i hronolo{ke okvire povezuje u jednu celinu, koja se u
su{tini nikad bitnije nije ni prekidala sve do pred kraj sredweg veka, pri-
begavaju onome {to je jasnije, {to je bogatije istorijskim podacima, pa jed-
nostavno pod istorijom Srbije izlaù prete`no istoriju Ra{ke nejasno
ukqu~uju}i i stare srpske krajeve, prikazuju}i ih ponekad kao tekovine ra-
{ke dràve, mada su zbivawa bila sasvim obrnuta.” (str. 175-176.) Pored
sna`nih upori{ta u izvornim istorijskim spisima, Reqa Novakovi} je
prikupio i sistematizovao vi{e ili mawe podudarnosti u tradicionalnoj
istoriografiji, osvr}u}i se na dela Mavre Orbina, \or|a Brankovi}a,
Farlatija, Ludviga Albrehta, Ebhardija, Jovana Raji}a, Simeona Pi{~evi-
}a, Frawe Ksavera Peja~evi}a, Johana Engela, Kaspera Cojsa, Pavla Josi-
fa [afarika, Vjekoslava \or|i}a, Konstantina Nikolajevi}a, Frawe
Ra~kog, Alfreda Ramboa, Aleksandra Majkova, Stojana Novakovi}a, Kon-
stantina Jiri~eka, Konstantina Grota, Vjekoslava Klai}a, Venijamina Ka-
laja, Qubomira Sovalevi}a, Qubomira Jovanovi}a, Milo{a Milojevi}a,
Ivana Markovi}a, Vica Adamovi}a, Natka Nodila, Stanoja Stanojevi}a,
Lubora Niderlea, Vladimira \orovi}a, Ferde [i{i}a, Marka Vega, do
Dvornika, Ivana Boì}a, Sime ]irkovi}a, Jadrana Ferluke, Boge Grafe-
nauera, Jovanke Kali}, Nade Klai} i Ante Babi}a, koji su, svako na svoj na-
~in, pruìli doprinos politi~ko-istorijskom i geografskom sagledavawu
rane Srbije.
Posebnu pa`wu Reqa Novakovi} je posvetio kwizi “Crvena Hrvatska”
Dominika Mandi}a i wegovom poku{aju dokazivawa da je, kako je pisao Du-
kqanin, Crvena Hrvatska zaista postojala na prostoru od Cetine od Voju-
{e u Albaniji. Op{tu ocenu da je Mandi} “prekrajao izvorne podatke po-
de{avaju}i ih svojim kombinacijama” (str. 356.), a uz to se nemilosrdno u ci-
tirawu izvora “oslobodio svega {to mu je smetalo” (str. 357.), Novakovi}
detaqno obrazlaè kako se u vi{e mahova uverio “da Mandi} izbegava da
441
navede podatke koji mogu da poremete wegove kombinacije.” (str. 360.) Bez-
o~ni Mandi}evi falsifikati nisu nikakav problem za istorijsku nauku, pa
glavoboqu mogu izazvati samo u sferi politi~ke propagande. Me|utim, na-
~in na koji je Vinko Foreti}, slede}i Dukqanina, dokazivao nekada{we
postojawe Crvene Hrvatske, lociraju}i je na podru~je Dukqe i ublaàvaju-
}i istoriografske kontroverze i paradokse tezom da su se Srbi i Hrvati
na podru~ju od Neretve do Bojane vekovima me{ali kao dva srodna naroda,
nije nimalo naivan. Wegov ciq je da bilo kako dokaè “preovla|uju}i” hr-
vatski etni~ki karakter Dubrovnika i Kotora. I Foreti} se, poput Man-
di}a, pozivao i na Porfirogenitov podatak da se po doseqewu deo Hrvata
odvojio i oti{ao u Ilirik i Panoniju, kao i ~iwenicu da je car-istori~ar
iz nepoznatih razloga propustio da saop{ti etni~ki karakter Dukqe, kad
je za Travuniju, Zahumqe, Paganiju i Bosnu posvedo~io da su izvorno srpske.
Ovde do izraàja dolazi i Novakovi}ev problem {to nije u potpunosti od-
bacio podatke iz Dukqaninovog spisa, nego je nastojao da spis, bez obzira
na faktografske i logi~ke nedostatke, tretira kao izvorni istorijski
tekst.
a) Poseban kriti~ki osvrt na Dominika Mandi}a i Vinka Foreti}a
Novakovi} se upu{ta samo u Mandi}eve i Foreti}eve logi~ke slabo-
sti i nedoslednosti, osporavaju}i da je Porfirogenitov “Ilirik” ozna~a-
vao Dukqu. “Moramo se ponovo zapitati kad su, kako i za{to ti Hrvati oti-
{li u Ilirik i Panoniju, u koji Ilirik i u koju Panoniju, i koliko ih je
moglo biti? Za razre{ewe pojma Crvene Hrvatske sve je to va`no. Ali da
ne zaboravimo pojam Dalmacije. Imamo utisak da i Porfirogenit i Ano-
nim Dukqu ubrajaju u Dalmaciju, a tu istu oblast ubraja u Dalmaciju i Pop
Dukqanin. Wemu ona ulazi u sastav Gorwe Dalmacije. Ali ako je tako, ako
ova dva osnovna izvora Dukqu ubrajaju u Dalmaciju, pitamo se kako je mogu-
}e tuma~iti da su oni Hrvati koji su napustili Dalmaciju da bi naselili
Ilirik i Panoniju mogli naseliti Dukqu kao Ilirik, kad oba pisca tu
istu Dukqu ubrajaju u Dalmaciju? Onda, koliko je pribli`no Hrvata napu-
stilo jasno ome|enu Dalmatinsku Hrvatsku (Belu Hrvatsku). Ako jedna
oblast (Crvena Hrvatska) dobija naziv po narodu koji je naseqava, moramo
pretpostaviti da je tog naroda bilo pribli`no onoliko koliko i u onoj ze-
mqi iz koje su oti{li, jer je Crvena Hrvatska, kako je neki zami{qaju, po
obimu bila mo`da i prostranija od one na severu (Dalmatinske, Bele). Ali,
ako je tako, pitamo se za{to pisac, koji nam je ostavio taj podatak o prese-
qavawu jednog broja Hrvata, i daqe naziva oblast izme|u Cetine i Skadra
svojevrsnim imenima i stanovnike u wima (osim Dukqe) zna kao potomke
Srba? Dukqa ostaje neobja{wiva, ali ako je i ona bila u Dalmaciji zar bi,
da ponovimo, Porfirogenit, misle}i na wu, rekao da je jedan deo Hrvata na-
pustio Dalmaciju i pre{ao u Ilirik? Zatim, veoma je va`no utvrditi i kad
je do{lo do tog preseqewa. Ako verujemo Porfirogenitovom izlagawu
kratkih istorija Dukqe, Travunije, Zahumqa, Paganije, pa i Hrvatske i Sr-
bije, ne moèmo, i pored najboqe voqe, ni da naslutimo da se to desilo u
vreme svih onih zbivawa o kojima car u tim poglavqima pri~a. Pisac ovih
redova je na odgovaraju}em mestu rekao da sluti da se to iseqavawe odnosi
442
na vreme posle ugu{ivawa Qudevitovog ustanka i da se odnosi na podru~je
Krbave, Like i Gacke (nekada je Ilirik i tu bio) i daqe na podru~je biv{e
rimske provincije Panonije.” (str. 368-369.)
Po{to Vinko Foreti} smatra da i pomiwawe Hrvata u Dukqi od stra-
ne vizantijskih pisaca jedanaestog i dvanaestog veka, iako kao etni~ke ma-
wine, potkrepquje Dukqaninov podatak o Crvenoj Hrvatskoj i docniju tezu
da se ona nalazila ba{ na podru~ju Dukqe, “na ovakvu tvrdwu moramo posta-
viti, nadamo se s pravom, nekoliko pitawa, i to: 1) Ako se Crvena Hrvatska
pruàla jo{ od po~etka od Cetine do Skadra, a u zale|u, pored primorskih
oblasti, imala jo{ i Podgorje, za{to se kao mati~na zemqa spomiwe samo
Dukqa? Kad su, odakle, kojim putem i u kom broju nai{li Hrvati u Dukqu
stvoriv{i od we ~ak i mati~nu zemqu Crvene Hrvatske? 2) Ako su ve} u XI
i XII veku u Dukqi Hrvati ostali u mawini, s pravom o~ekujemo obja{we-
we za{to je i kako do{lo do toga? Koji se doga|aji uzimaju kao odlu~uju}i
za tako krupne promene u Crvenoj Hrvatskoj, koja je, navodno, u Dukqi po-
stojala od VII do IX veka? 3) [ta se za to vreme de{avalo na drugim podru~-
jima Crvene Hrvatske izme|u Cetine i Skadra? 4) Kakav je stav imala Be-
la Hrvatska, navodno mati~na zemqa, prema procesu nestajawa Crvene Hr-
vatske u Dukqi? 4) Ako su sve do dvadesetih godina IX veka i Hrvati i Sr-
bi priznavali vrhovnu vlast Vizantije, kako nam tvrdi Porfirogenit, pi-
tamo se kakav je stav imala Vizantija prema procesima koji su dovodili do
postepenog nestajawa Crvene Hrvatske u periodu od VII do po~etka IX veka
i do pretvarawa prvobitno prete`no hrvatskog stanovni{tva u hrvatsku
mawinu ve} u XI i XII veku? 6) Ako je vizantijska vlast bila dominantna u
periodu od VII do IX veka, pretpostavqamo da u tom periodu nije bilo nekih
znatnijih promena u odnosima me|u pojedinim oblastima, jer Vizantija sva-
kako ne bi dozvolila da me|u slovenskim stanovni{tvom do|e do nekih ve-
}ih sukoba koji bi mogli ugroziti wenu vrhovnu vlast, a pogotovo je mora-
la voditi ra~una o primorskim oblastima, jer bi neèqene promene u wi-
ma mogle pruìti priliku spoqnim neprijateqima da se ume{aju u eventu-
alne sporove. 7) Pretpostavqamo da su u najranijem periodu, od VII do XI ve-
ka i srpske i hrvatske oblasti bile jo{ uvek ekonomski i kulturno dosta ne-
razvijene, osobito oblasti u zale|u primorskih krajeva. Ako je tako bilo,
moramo se pitati {ta je nagonilo ve}e ili mawe grupe da se kre}u i da li
je ve} u tom periodu dolazilo do pojave “da se, na primer, Srbi “u re|im mla-
zevima” pokre}u da bi naselili “udaqenije” primorske oblasti?...
Nama se ~ini da je u slu~ajevima hrvatske i srpske etni~ke grupacije do
~vr{}ih ekonomsko-politi~kih i vojnih teritorijalnih organizacija do-
{lo najpre u primorskim oblastima i da je i wihovo {irewe i{lo odatle
prema unutra{wosti. Otuda utisak da i Ra{ka i Bosna u prvo vreme nema-
ju nikakvu vode}u ulogu u dràvi Slovena. Ra{ka je, ~ini nam se, preko Pod-
gorja bivala postepeno ukqu~ivana u doga|aje koji su se odvijali u Dukqi i
u primorskim oblastima od Dukqe do Paganije, a mogu}e je da je i prvobit-
na Bosna tim putem stupala u te{wi dodir sa dràvicama u primorju, s tim
{to se na wu dosta rano moglo uticati i sa jugozapada i sa zapada, od Hrvat-
ske. Ali, da ponovimo, pitawe je da li se sve ovo moglo de{avati dok su i
443
srpski i hrvatski krajevi bili pod vizantijskom vrhovnom vla{}u. Ne ve-
rujemo da se bitnijim promenama me|u Hrvatima i Srbima moèmo ra~una-
ti pre po~etka IX veka.” (str. 371-372.)
Dok je Frawo Ra~ki izbegavao da se decidno izjasni o Dukqaninovoj
Crvenoj Hrvatskoj, a Vjekoslav Klai} gotovo stidqivo s tom izmi{qoti-
nom koketira, pre Mandi}a i Foreti}a jo{ nekoliko hrvatskih istori~a-
ra je zdravo za gotovo tretiralo ovaj iskaz. Tako je Ivan Markovi} 1902. go-
dine, pi{u}i o barskoj nadbiskupiji, tvrdio da je Dukqa predstavqala Cr-
venu Hrvatsku, kao i da je u woj mnogo vi{e Hrvata ìvelo nego Srba, a da
su naknadno Srbi, beè}i od raznih ratova, pogotovo od najezde bugarskog
cara Simeona, masovno preplavili Zetu, Zahumqe i Travuniju i tako te ze-
mqe etni~ki preoteli Hrvatima. “Dakle, odbacuju}i gotovo doslovce Por-
firogenitove podatke o poreklu i pripadnosti slovenskih stanovnika
imenovanih primorskih oblasti, Markovi} svoja razmatrawa gradi na tad
jo{ uvek nedovoqno jasnom Dukqaninovom podatku o postojawu Crvene Hr-
vatske u gorwoj Dalmaciji, ali po{to je ose}ao da se ipak ne moè suprot-
staviti kasnijim spomenima srpskog imena u tim istim oblastima, Marko-
vi} poziva u pomo} Porfirogenita preuzimaju}i od wega vesti o bekstvu
srpskih pretendenata na presto u Hrvatsku, kao i o odlasku jednog dela Sr-
ba posle upada Simeonovog u Srbiju. Naravno, ne treba mnogo ni dokaziva-
ti koliko su apsurdne tvrdwe da je bilo dovoqno samo da do|u ove srpske iz-
beglice pa da u Zeti, Zahumqu i Travuniji uzmu maha i potisnu hrvatsko ime
u ovim oblastima, koje bi, ako je tu ve} postojalo, moralo biti staro najma-
we tri veka.” (str. 274.)
b) Falsifikati Ferde [i{i}a i Marka Vege
Iako se Ferdo [i{i} u svojim istraìvawima rane hrvatske i srpske
istorije ~vrsto drào spisa Konstantina Porfirogenita, on “u preuzima-
wu Porfirogenitovih podataka, rekli bismo, nije dosledan. I kad je prvi
put spomenuo Neretqane, Zahumqane, Travuwane i Konavqane, [i{i} ne
navodi {ta car govori o wihovom poreklu... On ih naziva ju`nodalmatin-
skim Slovenima.” (str. 300.) Tako [i{i} postupa u nekoliko slu~ajeva, “pa
i kad opisuje geografske poloàje ju`noslavenskih oblasti [i{i} ne
obra}a mnogo pa`we na Porfirogenitove napomene da stanovnici nekih
od tih oblasti vode poreklo od nekr{tenih Srba. On, dodu{e, nije mogao da
izbegne taj podatak, ali kao da se ùrio da brè-boqe pre|e preko wega.”
(str. 302.) [i{i}evu megalomaniju u prikazivawu hrvatskih dràvnih gra-
nica u vreme Petra Kre{imira IV do Neretve, gorwe Drine, blizu Zvorni-
ka, preko \akova do Drave, Reqa Novakovi} na slede}i na~in komentari{e:
“Ovakvu ogromnu teritoriju Hrvatske XI veka te{ko je objasniti bez po-
drobnije analize odnosa Hrvatske prema susednim slovenskim zemqama na
~iji ra~un je pro{irila svoje podru~je, u prvom redu prema Bosni i Du-
kqanskoj dràvi, koja ba{ nekako u to vreme i sama ja~a i pro{iruje svoje
granice. îni nam se da ne postoje dokazi da bi se me|u slovenskim zemqa-
ma u zapadnom delu Balkanskog poluostrva sredinom XI veka mogla pojavi-
ti jedna toliko prostrana dràva a da weno ja~awe ne izazove dubqi potres
me|u ostalim dràvama tog dela Balkana.” (str. 304.) U tom pogledu je
444
Marko Vego bio mnogo bezo~niji jer je tvrdio u “Povijesti Humske zemqe”
(Samobor, 1937.) da su se Hrvati po doseqewu ra{irili po celoj Dalmaci-
ji, Panoniji i Iliriku, a da je Hum sigurno etni~ki, a mo`da i dràvno-po-
liti~ki bio hrvatski. Prisvajao je i ~itavu Bosnu, tvrde}i da je hrvatsko
ime prvobitno bilo mnogo ra{irenije nego srpsko. Vego je velikom ùstri-
nom nastojao “da uveri ~itaoce da je Porfirogenit pogre{io {to je za slo-
venske stanovnike Zahumqa rekao da su poreklom Srbi. Postavqaju}i bez
prethodne provere tezu da je Humska zemqa od prvog svog po~etka pripada-
la “hrvatskoj narodnoj, a mo`da i dràvnoj cjelini”, Vego je, da bi to doka-
zao, bio primoran da pravi kombinacije koje su, dodu{e, originalne, ali ne-
prihvatqive.” (str. 307.)
Neprekidno kombinuju}i svoje pretpostavke i izmi{qotine, poku{a-
vaju}i ih predstaviti kao istinite fakte, rezultate temeqnih istraìva-
wa i razumna obja{wewa, Vego se u jednom momentu morao prekombinovati,
pa je upao u lavirint sopstvenih konstrukcija i izgubio se u haosu protiv-
re~nih stavova. “Vego je najpre rekao da je Humska zemqa od svog po~etka
pripadala hrvatskom imenu. Ali kad je to mi{qewe trebalo uskladiti sa
carevom tvrdwom da su Zahumqani Srbi, Vego je izmislio srpske izbegli-
ce i srpskog kneza koji je, navodno, bio vizantijski eksponent, pa je tako car
zbog tih srpskih izbeglica i srpskog kneza, i ne razmi{qaju}i mnogo, Zahu-
mqane pripisao Srbima. Me|utim, Vego odjednom konstatuje da nije sigur-
no da je srpski knez âslav zauzeo Hum, pa se moramo pitati kako je moglo
nekoliko desetina izbeglica, koji u stvari i nisu beàli u Zahumqe, ve} u
Hrvatsku, potisnuti hrvatski upliv koji je tamo, kako Vego kaè, postojao
jo{ od po~etka, i kako onda protuma~iti da je Humska zemqa posle smrti
âslavqeve do{la opet pod hrvatski upliv ako âslav nije ni upravqao
Zahumqem.” (str. 312.) Takvi su maniri prisutni kod gotovo svih hrvatskih
istori~ara. Wihovo srce neprekidno krvari {to je Porfirogenit kao do-
sad najautoritativniji izvor izri~ito potvrdio da su stanovnici Bosne,
Paganije, Zahumqa i Travunije Srbi. Oni bi to bilo kako da neutrali{u, a
poku{aji im se mogu klasifikovati u {irokom dijapazonu pretpostavki, od
navo|ewa da su to neki neidentifikovani Sloveni, do krajwe beskrupulo-
znog insistirawa da je re~ o Hrvatima. Tako, slede}i neka razmi{qawa
Ferde [i{i}a, F. Dvornik tvrdi da je Bosna krajem devetog i po~etkom de-
setog veka pripadala Hrvatskoj, sve dok je âslav nije pripojio Srbiji. Me-
|utim, to je direktno suprotno Porfirogenitovim informacijama, jer on
“nijednom re~i ne nagove{tava da je âslav za wegova ìvota vodio neki
osvaja~ki rat, ve} kaè da je samo obnovio zemqu i u woj se u~vrstio. Ako je,
pak, ovako bilo, kako je mogu}e smatrati da je Bosna do âslava pripadala
Hrvatskoj, jer bismo se morali pitati na koji je na~in âslav obnovio Sr-
biju zajedno sa Bosnom ako ona do 950. godine nije ni pripadala Srbiji?
Osim toga, ako je pre âslava pripadala Hrvatskoj, moramo se pitati kako
se moglo desiti da Ma|ari upadom u Bosnu nisu zaratili sa Hrvatskom, jer
bi bio red da se Hrvati suprotstave napada~u brane}i svoju teritoriju, a ne
da sa Ma|arima zarati âslav i to ~ak u predelu gorwe Drine. I kako se
uop{te moglo desiti da Porfirogenit unese u poglavqe o Srbiji i poda-
tak o dva naseqena grada u Bosni samo na osnovu jednog vojnog uspeha koji se
445
zavr{io âslavqevom smr}u, {to bi, ako Bosna do tada nije bila srpska,
onemogu}ilo da posle âslavqeve smrti ostane u sastavu Srbije.” (str. 324-325.)
v) Primedba na rad Nade Klai}
Cene}i “Povijest Hrvata u ranom sredwem veku” Nade Klai} kao delo
koje je obra|eno na najsavremeniji na~in, Reqa Novakovi} najozbiqniju
primedbu izri~e povodom wene teze da Neretqani nisu pripadali ni srp-
skoj ni hrvatskoj jezgri u vreme doseqavawa, kao i da ih je Porfirogenit
smatrao Srbima jer je politi~ke prilike svoga doba projecirao u sedmi vek.
“Iz ovog proizlazi da nam je nepoznato kojeg su porekla bili Neretqani i
ko je u toj oblasti ìveo od VII do X veka, a ako se kaè da Porfirogenit,
govore}i o srpskom poreklu Neretqana, prenosi sliku svoga vremena, onda
to moè da zna~i da su u X veku u Neretqanskoj oblasti ipak bili Srbi. No,
ovakvo tuma~ewe dosta komplikuje stvar, jer se mora odmah postaviti pita-
we gde su bili Srbi od VII do X veka i na koji na~in su uspeli da svoje ime
nametnu slovenskim stanovnicima Neretqanske oblasti.” (str. 37.) Tu ide
i dodatno pitawe, “kako je mogu}e da je pripadnost Neretqana Srbima po-
liti~ka prilika Porfirogenitovog vremena.” (str. 37.)
II.. Kriti~ki pristup Nade Klai}

najstarijoj hrvatskoj istoriji
Profesor Zagreba~kog sveu~ili{ta, Nada Klai}, dosad je najobjektiv-
nije pristupila najstarijoj hrvatskoj istoriji, u odnosu na sve druge hrvat-
ske istoriografe. Sintezu wenih saznawa, nau~nih pogleda i sumirawe re-
zultata ostalih istraìva~a predstavqa kwiga “Povijest Hrvata u ranom
sredwem vijeku” (“[kolska kwiga”, Zagreb 1971.). U prvom delu, na stotinak
strana teksta, Klai}eva elabori{e najva`nije istoriografske izvore i
rezultate dotada{we hrvatske i jugoslovenske istoriografije o osnovnim
problemima istraìvawa tog perioda. Ona za tridesetak sa~uvanih ispra-
va koje se odnose na Hrvatsku i Dalmaciju do po~etka dvanaestog veka kon-
statuje da je “kriti~ka analiza, prije svega diplomati~kih oblika isprava,
a zatim i wihova historijskog sadràja pokazala da je, na àlost, rije~ o ka-
snijim tvorevinama” (str. 3.), iako one ni u tom slu~aju nisu bez izvesne
vrednosti. Izvestan kriti~ki pristup tim ispravama su pokazali, u mawoj
meri Frawo Ra~ki i ne{to ve}oj Ferdo [i{i}, ali naslednika na tom po-
slu nisu imali, a i sami su se ustru~avali od dalekose`nijih zahvata. “Zbog
toga historijska kritika otad sve vi{e nazaduje; {tovi{e, ona danas goto-
vo ne postoji.” (str. 4.) Tako, na primer, u radovima Josipa Nayia nema ni
“tragova objektivne kriti~ke analize”, a on “za svaki falsificirani po-
datak ili oblik nalazi tuma~ewe koje otklawa sumwe u neispravnost kra-
qevskih darovnica.” (str. 4.)
Miko Barada nije uspeo da dokaè autenti~nost isprava kneèva Trpi-
mira i Mutimira, ali on “nije mnogo mario za o~ita protuslovqa u dokazi-
vawu kad mu se ~inilo da je ne samo utvrdio pouzdanost isprava, ve} i pismo
kojim su bili pisani originali.” (str. 5.) Lovro Kati} je “do kraja ìvota
ostao dosqedan u obrani osumwi~enih isprava” (str. 5.) u okviru osporavanog
446
izvornog materijala splitske crkve. Kada je Viktor Novak utvrdio da su
falsifikati navodne darovnice Zvonimira i Stjepana II splitskim bene-
diktinkama, onda su “protiv wega ustali gotovo svi histori~ari”, ali “ni-
tko nije mogao iznijeti nau~ne dokaze u korist protivnoga mi{qewa.” (str.
5.) Ali ti napadi su ostavili posledice na li~ni sklop Novakov, pa on u na-
rednim radovima bitno smawuje svoju kriti~ku o{trinu. Milan [uflaj
“polazi s pogre{nog stajali{ta da pojedine etni~ke skupine odre|uju i
pravne kategorije.” (str. 5.)
1. Udarac u temeqe najve}ih obmana
Dokazuju}i da su mnogi istorijski falsifikati nastali usled prozai~-
nih potreba tvoraca, naj~e{}e samostana, koji su tako poku{avali da od-
brane neka svoja prava, Nada Klai} posebnu pa`wu posve}uje {pekulacija-
ma oko “Letopisa popa Dukqanina”. Povodom toga ona pokazuje kako “nije
slu~aj da je najve}u pa`wu u jugoslavenskoj historiografiji privuklo djelo
koje to kao stvarni historijski izvor najmawe zasluùje”. Kako je to delo
nastalo krajem dvanaestog veka, do dana{weg vremena je do{lo u ~etiri re-
dakcije; izvornoj latinskoj, wenom italijanskom prevodu iz 1601. Mavra
Orbinija, hrvatskoj redakciji iz XV veka, prva 23 poglavqa kojima je doda-
ta legenda o smrti kraqa Zvonimira, kao i prevod hrvatske redakcije na la-
tinski, koji je obavio Marko Maruli} 1510. Za taj letopis Klai}eva kaè
da je “odvi{e dalek izvor za povijest Hrvata u doba narodne dinastije”, kao
i da wegov pisac “zna malo ili gotovo ni{ta o doga|ajima u krajevima sje-
vernije ili zapadnije od Cetine.” (str. 17.) Posebno wegova hrvatska redak-
cija “pokazuje namjerno ubacivawe hrvatskog imena u prvotni Dukqaninov
tekst.” (str. 17.)
Nikada nijedan ozbiqan istori~ar Letopis popa Dukqanina nije tre-
tirao kao pouzdan istorijski izvor, mada je Ra~ki “cijenio wegove geograf-
ske podatke”, a [i{i} ga smatrao za “na{ega prvog kwièvnika.” (str. 17.)
U predgovoru me|uratnog izdawa Letopisa, [i{i} pi{e da je pop Dukqa-
nin najverovatnije bio Srbin. Nada Klai} kaè da je tu re~ o skupu “doista
razli~itih vijesti koje katkad nisu sadràjno ni povezane” (str. 17-18.), u
koje su uneseni razni raniji rodoslovi, ìtija i legende, ~iji izvornici ni-
su sa~uvani. U svemu tome, pravi dukqanski letopis obuhvata samo zbivawa
iz jedanaestog i dvanaestog veka dukqanske istorije. Pop Dukqanin sa svo-
je strane u uvodu potvr|uje da je sa slavenskog na latinski preveo spis “Kra-
qevstvo Sklava”, odnosno Slovena.
a) Nau~ni osvrt na falsifikate Dominika Mandi}a
Po ovom pitawu Nada Klai} se osvr}e na glavnog hrvatskog istorio-
grafskog falsifikatora Dominika Mandi}a, pa napomiwe: “Poistove}uju-
}i naziv Sklavi s nazivom Hrvati, D. Mandi} je u nizu svojih radova nasto-
jao dokazati da je hrvatska redakcija starija od latinske i da je regnum Skla-
vorum = kraqevstvo Hrvata. Mandi} misli da je kronika “Kraqevstvo Hr-
vata” nastala u Dukqi i da je “djelce bilo napisano najprije i glavno da
opravda progla{ewe Dukqe kraqevstvom”..., jer je toboè “od starine Du-
kqa bila sastavni dio op}ega hrvatskoga kraqevstva”. Bez ikakva smisla za
447
stvarni historijski razvitak tvrdi da je ta kronika napisana “izme|u god.
1074., kad je Mihajlo poslije smrti Kre{imira Velikoga po~eo raditi o sa-
mostalnoj kraqevini Crvene Hrvatske, i god. 1081. kada je umro Mihajlo,
prvi kraq Dukqe.” (str. 18.) U svojim “Raspravama i prilozima iz stare hr-
vatske povijesti” Dominik Mandi}, kako zapaà Klai}eva, “ipak mora pri-
znati “neispravnu osnovicu i druge slabo}e” ovog izvora kojemu je, kako on
misli, glavna svrha da pokaè kako je Dukqa “sredi{te i dukqanska vladar-
ska obiteq glavni nosilac dràvnoga ìvota svih Hrvata u prvim stoqe-
}ima wihova ìvota na Jadranu.” (str. 18.)
Uostalom, kad bi se zdravo za gotovo prihvatila Dukqaninova fanta-
zmagorija o prvobitnom postojawu jedinstvene srpsko-hrvatske dràve pod
izvesnim vladarem Svetopelegom, onda treba imati u vidu da on Crvenu Hr-
vatsku locira u Gorwoj Dalmaciji. Gorwa Dalmacija svakako ne moè biti
Dukqa. Kako Klai}eva komentari{e, slede}i tekst Letopisa, “Svetopele-
kova se dràva raspadala na dva dijela, od kojih je jedan, Primorje, bio po-
dijeqen na Bijelu Hrvatsku (Kroacia Alba) ili Dowu Dalmaciju i na Cr-
venu Hrvatsku (Kroacia Rubea) ili Gorwu Dalmaciju. Onaj dio te Svetope-
lekove dràve koji se nalazio sa sjeverne strane jadransko-pontske razvod-
nice nazvao je Svetopelek, kaè Dukqanin, Srbijom ili Zagorjem (Tran-
smontana), koja se opet dijelila na Ra{u i Bosnu. Ostaju}i i daqe vjeran
slici te Svetopelekove “hrvatsko-srpske” – dakako izmi{qene dràve, Du-
kqanin je katkada govorio i o vladarima ili banovima Bijele Hrvatske.
Sve su to prili~no nepouzdane vijesti, tako da ih kriti~ka historiografi-
ja jedva uzima u obzir.” (str. 19.)
Za istoriografiju mogu biti va`ni podaci iz Letopisa kojima je pop
Dukqanin bio savremenik ili koji su se nedugo pre wegovog dolaska na svet
desili, kao, na primer, podaci o kraqu Tomislavu i wegovoj borbi protiv
ugarskog kraqa Arpada. “Iz citiranih Dukqaninovih vijesti nije te{ko
razabrati da qetopisac nije znao gotovo ni{ta o Hrvatima ni o onom dije-
lu Svetopelekove dràve koju on zove Bijelom Hrvatskom ili Dowom Dal-
macijom. Stoga je prebacivawe tzv. duvawskog sabora u Hrvatsku Trpimiro-
vi}a bilo pogre{no. I to ponajvi{e zbog toga {to je danas dokazano da se
Dukqanin sluì za sastav jednog dijela svoga IX poglavqa @i}em Sv. Kon-
stantina ili slavenskim originalom Konstantinove legende, ali tako da je
prera|uje prema svojoj potrebi. To je toliko prijeporni “liber Metodios”.
Dukqanin je svjesno i namjerno doveo pokr{tewe Slavena na Jadranu u vezu
s misionarskim radom Sv. Konstantina. Koceq Konstantinove legende po-
staje Budimir koga Metodije krsti na prolazu u Rim. Dukqaninov opis sa-
borovawa na Duvawskom poqu protivi se pretpostavci da u Svetopelegu
(Svatopluku) treba gledati bilo kojega od hrvatskih vladara. Sabor se odr-
àva u Omi{u, na Dukqaninovoj granici izme|u Bijele i Crvene Hrvatske,
dakle ta~no na polovici izmi{qene Svetopelekove dràve. Sredi{te te
dràvne jedinice nije neko mjesto u Hrvatskoj – Dukqanin zna samo za Vi-
nodol kao granicu Bijele Hrvatske – jer Svetopelek se dodu{e kruni na “du-
vawskom” saboru, ali je pokopan u Dukqi (in civitate Dioklitana), a ondje
su se izabirali i svi wegovi nasqednici. Najvi{e se dukqanski qetopisac
448
odao tada kad je govorio o tobo`wem kraqevu nalogu da se na saboru posve-
te dva nadbiskupa, salonitanski i dukqanski.
Politi~kim granicama Bijele i Crvene Hrvatske odgovara i tobo`wa
jurisdikcija novopostavqenih nadbiskupa. Prema tome, Dukqanin je èlio
dokazati da dubrova~ka nadbiskupija uop}e nije postojala, {to je razumqi-
vo zbog borbe koja se vodi izme|u Bara i Dubrovnika od kraja XI st.” (str.
19-20.) Ipak, u nekim slu~ajevima hrvatska istoriografija je na Dukqani-
novim podacima temeqila neke svoje iskaze “kad ih je mogla bar donekle
opravdati drugim izvornim materijalom.” (str. 20.) Nada Klai} kao kon-
kretne primere izvodi podatke da se upravo na osnovu Dukqaninovog pisa-
wa pretpostavqa “da je Mihajlo Kre{imir II zavladao Bosnom, da su Kre-
{imir i Gojslav priznali vlast Bazilija II koji je prodro sve do granica
Bijele Hrvatske. Potpomognuta i nekim drugim podacima mogla se braniti
i tvrdwa o Tomislavovim uspjesima u Slavoniji. Ali, nema razloga da i da-
qe podràvamo mi{qewe da je “duvawski sabor” odràvao Tomislav ili
bilo koji drugi hrvatski vladar. On otpada dakle i kao podloga za tvrdwu
da se na wemu okrunio Tomislav za hrvatskoga kraqa.” (str. 20.)
Ono {to je u svemu ovome najva`nije jeste ~iwenica da “historiogra-
fija jo{ nije na{la odgovor koji zadovoqava na pitawe kako je Dukqanin
do{ao do naziva Bijela i Crvena Hrvatska. Mo`da bismo wegove nazive od-
bacili kao plod ma{te da se s Dukqaninom ne slaù i neki bizantski pi-
sci iz XI i XII st. koji spomiwu Hrvate u Dukqi. Stoga je postavqena hipo-
teza da je Crvena Hrvatska (Dukqa + Dalmacija) bila samostalna politi~-
ka jedinica do Nemawe (V. Klai}). Prema jednom drugom mi{qewu do takva
je naziva do{lo zato {to su bizantski pisci identificirali Srbe i Hrva-
te. îni se ipak da je najprihvatqivije tre}e, prema kojem je rije~ o “nekoj
postoje}oj, realnoj skupini qudi, koji su nosili hrvatsko ime... dakle o ne-
kom kraju (u Dukqi) koji je bio nastavan Hrvatima”. Posve je razumqivo da
takva pretpostavka ne zna~i da je Crvena Hrvatska bila sastavni dio hrvat-
ske dràve, “pa ~ak ni to da se ovdje radi o etni~kim Hrvatima u onom smi-
slu kao i u Hrvatskoj gdje je to ime bilo ne samo nacionalno, nego i poli-
ti~ko (dràvno).” (str. 20.) Po mi{qewu Nade Klai}, za hrvatsku istoriju
je mnogo va`nija hrvatska redakcija Letopisa zbog dodatka koji sadrì ve-
sti o ubistvu kraqa Zvonimira. Kod novijih istori~ara preovla|uju}e je
mi{qewe Ferde [i{i}a da je hrvatska redakcija Dukqaninovog letopisa
nastala u ~etrnaestom veku “zbog sadràja pripisa u kartularu samostana
Sv. Petra u Solinu koji je tako|e datiran tim stoqe}em. [i{i} se pri ta-
kvom datirawu sloìo s Ra~kim, ali nije s Jagi}em i Crn~i}em koji su bi-
li za XV st. Vladimir Mo{in se, naprotiv, u tom pribliìo odavno izre-
~enom mi{qewu Luke Jeli}a prema kojem je hrvatska redakcija nastala pri-
je latinske te je wezina prerada.” (str. 20-21.) Na takvim proizvoqnim kon-
strukcijama Dominik Mandi} je 1957. prvi put izneo hipotezu o duvawskom
saboru datiraju}i ga 753. godinom. “Hipoteza je tipi~na za Mandi}ev na~in
rada jer je wemu stran ne samo kriti~ki odnos prema izvorima, ve} on izgra-
|uje hipoteze na potpuno nedokazanim pretpostavkama.” (str. 21.)
449
b) Dokazi grubog prekrajawa izvornog Letopisa u hrvatskoj redakciji
Tekstovna veza i me|uzavisnost Letopisa popa Dukqanina i wegove hr-
vatske redakcije je nesumwiva, ali su sve tvrdwe da je redakcija starija od
izvornika deplasirane. Hrvatska redakcija nije ni prevod “nego, na nekim
mjestima vrlo slobodna prerada”, a hrvatski redaktor se “nije ustru~avao
mijewati tekst gdje mu je to bilo potrebno. Ne mislimo samo na sitne do-
datke kojima pro{iruje re~enicu. Rije~ je o takvim mjestima na kojima na-
mjerno mijewa latinski tekst i koja upravo upadaju u o~i, jer pokazuju da
autor poznaje mnogo mawe historije od Popa Dukqanina i da je upu}en samo
na wegovo djelo. Karakteristi~no je za autora hrvatske redakcije i to da
ume}e Hrvate i ondje gdje ih latinska redakcija nema. Autor hrvatske redak-
cije ne poznaje naziva Slaveni o~ito zbog toga {to ne èli upotrebqava-
ti izraz koji u wegovo vrijeme vi{e nije poznat. Dukqaninovo IX poglavqe
koje je neobi~no bogato podacima zbuwuje ga. On Svetopelega pretvara u Bu-
dimira koji vlada svetim pukom, a izbacuje vladarska i papinska imena ka-
ko mu se svidi. Zna~ajno je tako|er da izostavqa naziv Crvena Hrvatska i
poznaje samo Bijele Hrvate i Gorwu Dalmaciju. Vjerojatno misli da se Du-
kqanin zabunio jer u wegovo vrijeme vi{e nema Crvene Hrvatske. U po-
sqedwem zajedni~kom poglavqu ne ustru~ava se izvr{iti temeqite promje-
ne latinskog predlo{ka jer mu treba logi~an uvod u prikaz Zvonimirove
pogibije, koju dodaje. On prikazuje Hrvate kao nedostojne dobroga vladara.
A Zvonimir je taj dobar vladar koji “ne moga{e zlo videti” i zato “on ne
bi{e za Hrvate”. Prera|iva~ latinske redakcije ostaje vjeran slici ideal-
ne politi~ke jedinice Budimira, jer i Zvonimir vlada Primorjem i Zagor-
jem. Me|utim, kad su “papa i cesar velikoga grada Rima” pozvali Zvonimi-
ra u kriàrski rat “Bogom prokleti i nevirni Hrvati” ubijaju svoga kra-
qa govore}i “Boqe da jedan umre nere tolik puk da pogine”. Umiru}i ih
kraq zato prokliwe “da bi ve}e Hrvati nigdar ne imali gospodina od svo-
ga jazika, nego vazda tuju jaziku podlo`ni bili”. Kad je ugarski kraq Bela
~uo za Zvonimirovu pogibiju, dolazi u Hrvatsku i pokorava Hrvate kazniv-
{i ih tako zbog ubojstva dobroga kraqa Zvonimira.” (str. 21-22.)
Ina~e, i hrvatska redakcija sadrì pri~u o podeli prvobitne zajedni~-
ke srpsko-hrvatske dràve, ali se tu kaè da je ju`ni deo, od Dalme (zapra-
vo Omi{a na u{}u Cetine) do Dra~a naseqen Srbima. “Od Dalme do Val-
demina prozva Hrvate Bile, {to su Dalmatini Ni`wi. I jo{ od mista Dal-
me do Bandalona grada, ~a se sada zove Dra~, dotla prozva Gorwu Dalmaciju
i to(li) koje Surbiju, ~a jest Zagorje.” (str. 22.) [to se dodate pri~e ti~e,
Nada Klai} zakqu~uje: “Danas je sasvim jasno da je Dodatak legenda koja ne-
ma historijsku ve} izmi{qenu jezgru. Posqedwe rije~i umiru}ega kraqa
pokazuju da je ova legenda – za razliku od drugih – èqela protuma~iti za-
{to Hrvati nemaju vladara “svoga jezika”. Mi{qewe koje ima pisac hrvat-
ske redakcije o Hrvatima tako je nepovoqno da je malo vjerojatno da je ovaj
oblik legende o Zvonimirovoj smrti nastao u Hrvatskoj. Kako autor hrvat-
ske redakcije ne zna ni u Dodatku ni vi{e ni boqe o Hrvatima od Popa Du-
kqanina, to je sva prilika da je i on ìvio daleko od Hrvatske. Vrlo je
450
te{ko odrediti vrijeme postanka hrvatske redakcije bez prethodnih lin-
gvisti~kih ispitivawa. Slika dru{tvenih i politi~kih odnosa u posqed-
wim poglavqima hrvatske redakcije mogla bi upu}ivati na XV st. Hrvatska
redakcija je, dakle, mla|a varijanta Qetopisa popa Dukqanina. Izmjene ko-
je nepoznati autor hrvatske redakcije provodi u Dukqaninovu djelu nisu za
nas ni od kakve vrijednosti. A legenda o Zvonimirovoj smrti samo je najsta-
rija dosad poznata varijanta, i to joj daje odre|enu prednost pred mla|im le-
gendama.” (str. 22.)
v) Demistifikacija dela arhi|akona Tome
Nada Klai} smatra da je i delo splitskog arhi|akona Tome nepouzdan
istorijski izvor, iako je sto godina mla|i Toma, neuporedivo u~eniji i
obrazovaniji od Dukqanina. On je identifikovao Slovene uop{te i Hrva-
te posebno sa Gotima. Me|utim, dragocen je wegov katalog splitskih nadbi-
skupa koji su zapam}eni, u koji paralelno unosi imena hrvatskih vladara.
“Zbog takva sistema uno{ewa podataka Toma je spomenuo Tomislava i Bra-
nimira kao knezove (duces) i Drìslava kao prvoga hrvatsko-dalmatinsko-
ga kraqa koji je iz Bizanta dobio znakove kraqevske vlasti i naslov epar-
ha i patricija.” (str. 24.) Povodom jedne hronike i jednog izvornog fragmen-
ta gori~kog arhi|akona Ivana iz ~etrnaestog veka vo|ena je polemika da li
je re~ o falsifikatu ili ne. Vjekoslav Klai} i Ferdo [i{i} su smatrali
da je re~ o falsifikatu, dok je Frawo Ra~ki “uzeo u obranu i autora i sam
tekst Kronike.” (str. 29.) Me|utim, kako komentari{e Klai}eva, “treba na-
glasiti da je sadràj tog fragmenta bio u drugoj polovici XIX st., u razbuk-
taloj borbi izme|u Hrvata i Ma|ara vrlo nezgodan jer je donosio vijesti
koje nisu èqele prihvatiti kao vjerodostojne ni ugarska ni hrvatska hi-
storiografija. Autor fragmenta po~iwe svoj prikaz s kraqem Stjepanom I
Arpadovi}em i pita se kako je zapadni dio Slavonije (od Lowe do {tajer-
ske granice) izgubila Ugarska u korist hrvatskih kraqeva. Hrvatskoj je hi-
storiografiji bilo te{ko prihvatiti taj podatak jer nije htjela ~uti o
ugarskoj vlasti u Slavoniji od Tomislava do Kre{imira IV.
Ma|arima tako|er nije bilo svejedno dokaè li se da je Stjepanu I po-
magao hrvatski kraq Kre{imir i da mu je zato ustupqen dio Slavonije ko-
ji je kasnije predan Kre{imirovoj k}eri i Emerikovoj zaru~nici. Jer taj je
dio Slavonije prema podacima Fragmenta zahtijevao hrvatski kraq Zeanus
(Stjepan) poslije 1035. god. Kronika daqe pripovijeda kako je u doba kad je
car Henrik vodio Petra natrag na prijestoqe, hrvatski kraq Stjepan “Voj-
sklavus apelatus” pqa~kao srpske krajeve do Drine i kako je postavio za ba-
na Prasku. Ali, kad je do{ao na ugarsko prijestoqe Andrija, on obnavqa
kraqevska prava nad Slavonijom i zato ondje postavqa za bana svoga brata
Adalberta (Belu). Bra}a su na to primorala hrvatskoga kraqa da vrati
Slavoniju na stare granice, tj. na Cetinu. Pri~aju}i daqe o zbivawima u XI
st. dolazi do Zvonimira koji je dobio sa ènom, sestrom Gejze i Ladislava
onaj dio Slavonije koji je neko} Stjepan I namijenio Kre{imirovoj k}erci.
Oja~an ovim srodstvom Zvonimir je do{ao do hrvatskoga prijestoqa. Pre-
ma tome, autor je Odlomka htio pokazati kako se u XI st. neprestano mijewa-
451
la vlast nad zapadnim dijelom Slavonije, ali je pravo na wu imao hrvatski
vladar jer je jo{ od 1035. god. bila miraz hrvatske princeze.” (str. 29.)
Milan [uflaj je vrlo ozbiqnim radom utvrdio da je “Ivan Gori~ki
autor i Fragmenta i Kronike i da se za sastav sluì nekom pe~ujskom kro-
nikom iz XI st. Na to ga upu}uju podaci o Adalbertu (Beli) i neki drugi po-
daci. On ispravno isti~e da se granice ustupqene Slavonije podudaraju sa
granicama zagreba~ke biskupije, dok su podaci o hrvatskom vladaru Stjepa-
nu Vojislavu uzeti vjerojatno iz neke ju`nodalmatinske kronike, ali su is-
kvareni. Pisac je zamijenio hrvatskog i dukqanskog vladara, a to se lako
moglo dogoditi u doba kad su imena Hrvat i Srbin bila sinonimi. Sa spo-
menutim se mi{qewem nije sloìla ni hrvatska ni ugarska historiogra-
fija, iako nitko nije uloìo odvi{e truda da opovrgne [uflajevu ocjenu
Odlomka.” (str. 30.) Frawo Ra~ki i Miho Barada koristili su ovaj izvor u
tuma~ewu ugarsko-hrvatskih odnosa jedanaestog veka, a Nada Klai} kaè ka-
ko “upravo ~iwenica da su li~nosti i neka zbivawa opisana u Fragmentu hi-
storijski ta~ni, ne dopu{ta nam da se povedemo za onim autorima koji su
potpuno zabacivali ovaj izvor. Nije, {tovi{e, nevjerojatno da je autor
Fragmenta zaista bio Ivan Gori~ki.” (str. 31.)
g) Epsko tuma~ewe Pakta konvente
Ipak, najzna~ajniji dokument o kome su stariji hrvatski istoriografi
najvi{e raspravqali, svakako je Kvoliter ili Pakta konventa, zato {to su
iz wega izvo|ena oficijelna, politi~ka i nau~na mi{qewa o prirodi ugar-
sko-hrvatskih odnosa kroz vekove. “Politi~ki su obziri, dakle, historio-
grafiji nametali du`nost da pod svaku cijenu brani autenti~nost Pakta
konventa.” (str. 31.) Wegov nepoznati autor pi{e kako je ugarski kraq Ko-
loman sklopio ugovor sa predstavnicima dvanaest hrvatskih plemena, koji
se sastojao od tri ta~ke: “prvo, da spomenuti plemi}i drè u miru sve svoje
posjede; drugo, da ni jedno od dvanaest plemena ne pla}a kraqu porez ili
tribut, i tre}e, da u slu~aju obrambenoga rata svako pleme – ukoliko kraq
po{aqe po wih – dovede deset kowanika na svoj tro{ak do Drave, a odatle
po Ugarskoj du`ni su ratovati na kraqev tro{ak tako dugo dok traje rat.”
(str. 32.) Kako isti~e Nada Klai}, “starijoj je historiografiji bilo naro-
~ito stalo da dokaè kako su Pakta konventa “dràvno-pravni” ugovor, ka-
ko je prema tome hrvatski narod po svom predstavni{tvu pregovarao s Ko-
lomanom kao ravnopravan faktor. Ne vode}i ra~una o tome da su takvi ugo-
vori za pojmove XII st. potpuno nepoznati i nemogu}i, neki autori, osobito
pravnici (Kostren~i}, Mandi}) podràvaju jo{ i danas teoriju o dràvno-
pravnom karakteru Pakta konventa. Me|utim, [i{i}eva kolebawa u tuma-
~ewu toga izvora mogla su odavno histori~are uputiti u osnovni problem.
Naime, ako je on sam pod pritiskom nau~ne savjesti i objektivne analize iz-
vora porekao jo{ 1914. god. Pakta konventa javnopravni karakter, onda je,
unato~ tome {to je on kasnije {utke pre{ao preko svoga mi{qewa, bilo ja-
sno {to se o tom izvoru moè kona~no zakqu~iti.” (str. 32.)
U tom pogledu je otvarano jo{ jedno va`no pitawe, koje Klai}eva izla-
è na slede}i na~in: “Zna~ajno je da se u starijoj historiografiji nije mnogo
vodilo ra~una o stvarnom postojawu plemstva dvanaestoro plemena po~et-
kom XII st. Novija je historiografija u tom pogledu napredovala. Budu}i da
452
su Pakta konventa sluìla kao izvor za dru{tvene odnose, a ne politi~ke,
trebalo je ipak rje{avati i pitawe kako, gdje i kada je u Hrvatskoj nastalo
plemstvo dvanaestoro plemena. U rje{avawu toga pitawa dosta se lutalo,
ponajvi{e zbog toga {to je polazna ta~ka ispitivawa, tj. tvrdwa da je dva-
naest plemena doista postojalo u 1102. god. bila neispravna. To je glavni
razlog za{to M. Barada nije mogao spasiti svoju teoriju o dvanaestoro ple-
mena odnosno o postanku “vlasteoskog plemstva”, pa ju je Q. Hauptmanu bi-
lo lako pobiti. Me|utim, ni Hauptmanu nije po{lo za rukom dokazati da su
Pakta konventa zaista nastala u XIII st. Nitko, naime, nije sumwao u to da
su neka od dvanaest plemena postojala u XII i XIII st. samo nikome nije pola-
zilo za rukom dokazati postojawe plemstva dvanaestoro plemena prije sre-
dine XIV st. Zapravo otkad je Hauptman proglasio Pakta konventa falsi-
fikatom, kriti~kom je histori~aru samo preostalo da s pomo}u autenti~-
nih izvora o dvanaestoro plemena odredi vrijeme postanka Pakta konven-
ta.” (str. 32-33.)
U ~etrnaestom veku se pojavio prvi autenti~ni dokument o ustanovi
dvanaest plemena i najstariji rukopis u kome je upisan tekst Pakta konven-
ta. “Autenti~ni su izvori pokazali da osnovni sadràj Pakta konventa ni-
je laàn. ^lanovi dvanaestoro plemena zaista su uìvali oprost od pla}a-
wa poreza – dakako poslije 1347. god., kad se savez formirao. îni se da je i
vojna obaveza svakoga plemena u Pakta konventa ta~no zapisana, jer je vrlo
vjerojatno kraq smawio vojnu obvezu tome nièm plemstvu u Lu~koj ùpa-
niji na taj na~in {to u vojsku nije morao i}i pojedinac nego po deset kowa-
nika iz svake plemi}ke op}ine (ili plemena). Prema tome, Pakta konventa
nisu nikakav “dràvno-pravni” ugovor ili diploma ili “slobodni povjesni
sastav” (Barada), nego pri~a o tobo`woj plemenitosti plemstva dvanaesto-
ro plemena od 1102. god. Legenda je, kao i tolike druge, imala zada}u da po-
kaè kako je stara plemenitost nièga hrvatskog plemstva, i zato nema do-
kaza da je ikada bila upotrijebqena u javnom ili slu`benom ìvotu sred-
wovjekovne Hrvatske.” (str. 33.)
d) Sedam nepostoje}ih banova
Nesporni je istorijski falsifikat Pripis kartularu samostana Sv.
Petra u Solinu, poqi~ko primorje kod Splita, u kome anonimni autor pi-
{e da je u Hrvatskoj bilo sedam banova (hrvatski, slavonski, poè{ki, po-
dravski, albanski i sremski) koji su birali kraqa ako je prethodni umro ne
ostaviv{i mu{kog naslednika. Pri tome su navodno iz {est plemena bira-
ni banovi, a iz ostalih {est ùpani. “O nekoj historijskoj jezgri u toj pri-
~i ne moè biti govora.” (str. 34.) I splitski tekst anonimnog autora, po-
znat po obelodawiva~ima kao “Lukari – Qubavac”, falsifikat je bez ika-
kve istorijske vrednosti, iako je Ferdo [i{i} smatrao da bi mogao biti
autenti~an.
|) Rasprava o sumwama u ta~nost Porfirogenitovih navoda
Nada Klai} raspravqa dovo|ewe u sumwu i pisawe Konstantina Por-
firogenita o vizantijskoj dominaciji na Balkanu u vreme doseqewa Srba i
Hrvata i wenoj presudnoj ulozi u pokr{tavawu Hrvata. Car-istori~ar je
453
opisivao da su se Srbi i Hrvati, po naredbi cara Iraklija, naselili u Dal-
maciji, “i to po{to su odanle istjerali Avare (Hrvati) ili po{to su avar-
sku zemqu na{li napu{tenu (Srbi).” (str. 37.) Komentatori su zapaàli
protivre~nosti u wegovom delu, a neki konstatovali da je to poglavqe na-
knadno u delo uba~eno, kad je re~ “osobito o podacima o poloàju Velike
ili Bijele Hrvatske ili u opisu politi~kog poloàja Bijelih Hrvata u
pradomovini.” (str. 37.) U tome se i{lo tako daleko da su carevi iskazi
apriori diskvalifikovani kao rezultat wegovog ma{tawa. “Me|utim, kad
je i svestrano ispitivawe imena Hrvat u ~e{kim, ruskim i poqskim izvo-
rima do XI st. pokazalo da careva Bijela ili Velika Hrvatska nije “zemqa
fantazije”, kako je to tvrdio V. Jagi}, carev je autoritet ponovo usposta-
vqen. Otad mu se jedino jo{ zamjeralo da nije ni{ta znao o naseqavawu Sr-
ba, a da je ipak prema hrvatskoj seobi sastavio tekst o srpskoj seobi (Grafe-
nauer), kao, posve razumqivo, i to da je uveli~avao ulogu Bizanta ondje gdje
je imao za to najmawe razloga.” (str. 37.)
Ipak, kako Klai}eva nastavqa, “sadràj 32. poglavqa upu}uje na zakqu-
~ak da car mnogo boqe poznaje srpsku nego hrvatsku povijest, {to je uosta-
lom razumqivo. On osobito dobro poznaje Srbiju X stoqe}a. Detaqno se za-
dràva na prikazu politi~kih prilika i zavr{ava i ovo poglavqe popisom
“naseqenih” gradova u pokr{tenoj Srbiji; wemu dodaje i gradove u “zemqi-
ci” Bosni.” (str. 38.) Od ostalih vizantijskih izvora interesantno je da
Ivan Scilices polovinom jedanaestog veka, u svome letopisu povodom Bo-
dinovog ustanka protiv Vizantije 1073. godine pi{e “narod Srba, koje tako-
|er zovu Hrvati.” (str. 39.) I kasnije }e se neretko de{avati da stranci, ne
uo~avaju}i specifi~nosti dva slovenska naroda, vr{e zamenu wihovog ime-
na ili ta dva imena identifikuju kao sinonime.
e) Ocena vrednosti radova hrvatskih istori~ara
Ocewuju}i vrednost istoriografskih dela hrvatskih pisaca, Klai}eva
isti~e zna~aj dela Johanesa Luciusa koji je 1966. u Amsterdamu objavio kwi-
gu “Kraqevstvo Dalmacije i Hrvatske u {est kwiga”, s obzirom da je ovaj
autor obra|ivao mnogo izvornog materijala. Dela Josipa Mikocija iz 1806.,
Ivana [veara iz 1839-1842. i [ime Qubi}a iz 1864. ve} bi se po kvalitetu
materijala mogla smatrati svojevrsnim istorijsko-publicisti~kim kurio-
zitetima, bez nau~nog zna~aja. Prve istoriografske sinteze rane hrvatske
istorije, koje su dali Tadija Smi~iklas u “Povijesti hrvatskoj” iz 1882. i
Vjekoslav Klai} u prvom tomu svog petokwi`ja, odavno su zastarele i danas
bez nau~nog zna~aja. Tako su najzna~ajniji autori dela kojima se obra|uje naj-
stariji period hrvatske pro{losti, po mi{qewu Nade Klai}, Frawo Ra~-
ki u drugoj polovini devetnaestog i Ferdo [i{i} u prvoj polovini dvade-
setog veka. Zna~aj ovog drugog utoliko je ve}i {to Ra~ki nije uspeo da pru-
ì celovitu i zaokruènu sintezu. [i{i}evo delo “Povijest Hrvata u do-
ba narodnih vladara” faktografski je ta~no, a {to se nedostataka ti~e, Na-
da Klai} je mi{qewa da se me|u wima “najteè osje}a [i{i}eva te`wa da
karakter najstarijih hrvatsko-ugarskih odnosa prikaè modernim pojmovi-
ma. Prenose}i pojam moderne dràve u rani sredwi vijek, [i{i} je – i za
wim wegovi sqedbenici – uzalud nastojao dokazati me|unarodni karakter
454
tzv. Pakta konventa ili tobo`wu personalnu uniju Hrvata s Ugrima po~et-
kom XII st.” (st. 56.) Svi koji su kasnije pisali preglede hrvatske istorije
dràli su se [i{i}evog okvira i wegove osnovne slike, kao Kati} 1936.,
Barada 1943. i Hauptman 1944. Za delo Josipa Horvata “Kultura Hrvata
kroz tisu}u godina” iz 1939. Klai}eva kaè da je napisano “u slobodnom pu-
blicisti~kom duhu”, uz op{tu ocenu prema kojoj: “Nevezan nau~nom strogo-
{}u Horvat je, posve razumqivo, mogao sebi dopustiti slobodu kakvu ne
podnosi stroga nau~na i kriti~ka historija.” (str. 58.) Povodom kwige Zvo-
nimira ^rwe “Kulturna historija Hrvatske” iz 1965. Nada Klai} isti~e da
^rwa vrlo ~esto zamewuje ~iwenice vulgarizacijama i smjelim, ali i ne-
ta~nim tvrdwama.” (str. 58.)
Po pitawu etnogeneze Hrvata, zbog nepostojawa dovoqno izvornog ma-
terijala, u devetnaestom veku veliki uticaj su imale “politi~ke prilike
koje su iskrivqavale rezultate do kojih je mogla do}i objektivna nauka.”
(str. 59.) Frawo Ra~ki je smatrao da su Hrvati u etnografskom smislu u vre-
me doseqavawa predstavqali samo jedno pleme, koje se daqe geneti~ki de-
lilo u pet ili sedam rodova, kao i da je wihovo tada{we plemstvo izraslo
iz tipi~nih slavenskih dru{tvenih odnosa toga vremena. “Slavensku }e te-
oriju Ra~koga zamijeniti nekoliko godina kasnije Klai}eva hrvatska teo-
rija. Ta promjena od slavenske do hrvatske teorije ili ta~nije od slavenske
do neslavenske otvorila je vrata nakon Klai}a razli~itim kombinacijama
koje su se nastojale iskoristiti u politi~ke svrhe.” (str. 60.) Na osnovu spi-
sa Konstantina Porfirogenita i splitskog arhi|akona Tome, Klai} je po-
reklo hrvatskog plemstva prona{ao u doseqewu, pa Nada Klai}, obja{wa-
vaju}i osnovnu tezu Vjekoslava Klai}a, donosi citat iz jednog wegovog de-
la: “Svi osvaja~i Hrvati smatrali su se odslije prema starijim pokornim
ìteqima ma kojega porijekla odabranim, plemenitim razredom pu~anstva;
oni su bili gospodari osvojene zemqe, a svi prija{ni ìteqi wihovi poda-
nici.” (str. 60.) Ona prime}uje da je Klai} “dodu{e dopustio da je tijekom
vremena prestala svaka razlika u etnografskom pogledu”, ali “ostala je
bitna razlika u socijalnom i pravnom obziru”. “Zato se otad stanovni{tvo
dijelilo na plemenite Hrvate i neslobodne qude ili kmetove na “plemen-
{tinama plemenitih Hrvata”... îm se, dakle, postavilo pitawe socijalnog
dualizma nedostajao je samo jedan korak da se Hrvate – osvaja~e ili “gospo-
dare Slavena” u~ini strancima.” (str. 60.)
Taj korak, dodu{e, nije napravio Vjekoslav Klai}, ali jeste Poqak
Gumplovi~. “Kao sociolog ne mare}i mnogo za ta~nost historijske metode
i potrebu historijskog dokaza, on je na osnovi vrlo povr{nih argumenata
tvrdio da su Hrvati slavizirani Goti, i to potomci onih Gota koji su se na-
kon 375. god. povukli u Galiciju i ondje zavladali Slavenima. Kao jedno od
upori{ta wegove teorije sluìli su mu podaci arhi|akona Tome o Gotima...
Upravo primjer Gumplovi~a pokazuje kako je opasno i, gledaju}i s nau~nog
stajali{ta, pogre{no upotrebqavati sredwovjekovnog pisca XIII st. za do-
kazivawe historijskih ~iwenica koje su starije devet stoqe}a. Uza sve to
gotska teorija o porijeklu Hrvata i daqe je podràvana samo na osnovi “go-
tomanije” dvaju pisaca: popa Dukqanina i arhi|akona Tome. Ona je, dakako,
imala korijewe i u Herderovu shva}awu “pitome slavenske du{e” i slavenske
455
miroqubovisti, sve odlike koje toboè nisu dopu{tale da Slaveni sami
stvore dràvnu organizaciju. Sociolo{ka su istraìvawa toboè dovela
do istih rezultata, pa se odjednom javilo uvjerewe da su u svih Slavena stra-
ni osvaja~i organizirali dràve.” (str. 60.) Takvo gledi{te zastupao je i
slovena~ki geograf J. Rus. “Za razliku od Gumplovi~a, on je smatrao da su
Hrvati “gotizirani” na Balkanu. U novim raspravama... Rus se nije ustru~a-
vao tvrditi da su Hrvati jedno od najbrojnijih isto~nogermanskih plemena.
Me|u te toboè germanske Hrvate do{li su Slaveni kojima su Hrvati da-
li “dràvotvornost” odnosno dinastiju i plemstvo.” (str. 60.) Rusov stav je
podrào J. Kelemina. “Kritika je uglavnom vrlo o{tro odbila ovu gotsku
teoriju. Nije dodu{e imala mnogo posla jer su Rusove konstrukcije bile
plod ili nepoznavawa problematike ili wegove ma{te... A kritika je lin-
gvisti~kih Rusovih izvora – osobito {to se ti~e imena – tako|er pokazala
da je on bio u zabludi koja je potekla iz nepoznavawa “germanskih glavnih
zakona”... U pohvalu gotske teorije upustio se me|u histori~arima samo K.
[egvi}... Prema tome, zasnovana na odve} labavim temeqima i pri tom kat-
kad optere}ena pritiskom nezdravih politi~kih tendencija, gotska teori-
ja o porijeklu Hrvata nije se mogla odràti.” (str. 60-61.)
Qudomil Hauptman je do kraja izgradio iransko-kavkasku teoriju o po-
reklu Hrvata, inspirisan, poput jo{ nekih istori~ara i filologa, prona-
laskom li~nog imena Horoatos na krimskim Tanajskim plo~ama iz drugog i
tre}eg veka. Niko @upani} je poku{ao dokazati da “prvobitni Hrvati ni-
su bili Sloveni, ve} tu|e pleme iz azijske Sarmatije, koje je u oluji seobe
naroda udes bacio u transkarpatsku slovensku domovinu, pa je sebi podvrglo
neki dio puka, a taj se po~eo nazivati Hrvatima.” (str. 61.) Pri tome se @u-
pani} pozivao na M. Vasmera koji je svojim filolo{kim istraìvawima
konstruisao zakqu~ak da su svi ju`noruski narodi, poput Skita, Sarmata,
Alana, Oseta i Kimeraca iranskog porekla, kao i da na starom persijskom
jeziku re~ “hurvata” zna~i “prijateq”. Neki su slavisti i êrkeze ubrajali
u Slovene-Ante, kao narod kavkasko-iranskog porekla. “Poslije Hauptma-
na poku{ao je i M. Barada od histori~ara dokazivati antsko porijeklo Hr-
vata, ali je wegov poku{aj kao nenau~an kritika posve zabacila.” (str. 62.)
Ovakve proizvoqne rasprave o etnogenezi morale su ostati potpuno bes-
plodne i pokazati se besmislenim. “Ta da se i moglo dokazati da osobno ime
Horoatos potje~e od nekoga plemena, bi li se moglo samo na osnovi te ~iwe-
nice traìti porijeklo ~itava plemena? Geneza je nekog plemena mnogo za-
mr{eniji proces koji je gotovo nemogu}e otkriti samo u histori~arskim
okvirima. Arheolo{ki nalazi ukazuju na mije{awe razli~itih kultura na
podru~ju koje se smatra prvotnom domovinom Hrvata. Zato se zasad moèmo
vratiti na mi{qewe starije historiografije koja nije vidjela razlog da
Hrvate i Srbe izdvoji od ostalih Slavena.” (str. 62.) Ni re{avawe proble-
ma porekla imena “Hrvat”, u svakom slu~aju, “uz sebe nije nu`no vezivalo i
pitawe geneze naroda koji to ime nosi.” (str. 62.) Pri tome je Tomo Mare-
ti} ustanovio da se ne mogu “etimolo{ka ispitivawa potvrditi zna~ewem
re~i.” (str. 63.)
456
2. Korak nazad u istorijskoj nauci
Demaskirav{i veliki broj istoriografskih legendi koje su istorijski
i pseudoistorijski pisci jedan od drugog nekriti~ki preuzimali, poput
prisvajawa neretqanskog kraqa Slavca kao navodnog hrvatskog vladara
ili o ubistvu hrvatskog kraqa Zvonimira, jer je na papin poziv hteo Hrva-
te da vodi u krsta{ki rat, mada u tom periodu apsolutno nema mogu}nosti
da je uop{te spreman neki krsta{ki pohod, Nada Klai} se ponovo zadrà-
va na pitawu Pakta konventa. “Jo{ se nekako moè razumjeti da su tzv. Pak-
ta konventa ili Kvoliter (kako je taj izvor po~eo nazivati M. Barada), tj.
tobo`wi ugovor izme|u kraqa Kolomana i predstavnika dvanaestoro ple-
mena kraqevine Hrvatske, sluìli do 1918. god. kao oslonac teoriji prema
kojoj su se najstariji hrvatsko-ugarski odnosi zasnivali na nekom tobo-
`wem “me|unarodnom ugovoru”. Starija je historiografija ... namjeravala
pomo}u Pakta konventa pobijati tvrdwe ma|arskih histori~ara da je Hr-
vatska osvojena zemqa. Borba je izme|u hrvatskih i ma|arskih histori~ara
bila to ù~qivija {to protivnici nisu mogli dokazati svoje tvrdwe
autenti~nim izvornim materijalom. Sakupiv{i tu golemu literaturu, F.
[i{i} se 1914. god. ipak odlu~io na to da Pakta konventa odre~e javno-
pravni karakter. Tada je tvrdio da to nije nikakav “dràvno-pravni spis”
ili ~ak “me|unarodni”, nego obi~na kraqevska diploma za stanoviti ,ina-
~e vrlo veliki broj qudi u Hrvatskoj, Kapeli na jugu”... Ali, ovaj odlu~an
korak do kojega su [i{i}a, kako je sam priznao, dovela “originalna istra-
ìvawa u prvom redu izvora samih, a onda i ukupne literature”... bio je ta-
ko smion da ga se i sam pobojao i da se doskora vratio na mi{qewe starije
historiografije. Zato su u Povijesti Hrvata Pakta konventa opet “dràv-
nopravni ugovor” ili “sporazum” koji je toboè u skladu “s dràvnim ure-
|ewem onoga vremena”... Time je [i{i}, koji je jo{ 1914. god. vrlo jasno vi-
dio problem, ne samo vratio besplodno raspravqawe na pogre{nu polaznu
ta~ku ve} je i potpuno nepotrebno pre{u}ivawem vlastitih objektivnih
rezultata onemogu}io da se ona nastavi.” (str. 73.)
S obzirom da moderni dràvnopravni istori~ari, poput Marka Ko-
stran~i}a i Olega Mandi}a, ugledni univerzitetski profesori, “svaki na
svoj na~in podràvaju tu zastarjelu “dràvno-pravnu” teoriju o Pakta kon-
venta, onda se wihova mi{qewa mogu ocijeniti kao proma{ena. To vi{e
{to je u me|uvremenu i historijska kritika odbacila Pakta konventa kao
autenti~an izvor. Naime, Pakta konventa su poslije [i{i}a zanimala hi-
stori~are samo kao izvor za dru{tvenu problematiku, a ne politi~ku povi-
jest Hrvata... Hauptman se najzad odlu~io na to da Pakta konventa proglasi
falsifikatom koji je, prema wegovu mi{qewu, nastao u prvoj polovici XI-
II st. Budu}i da on nije ni~im osim tobo`wom analogijom s Andrijinom tzv.
Zlatnom bulom iz 1222. god. opravdao postanak Pakta konventa upravo u to
vrijeme..., ostala je i nakon wegova rada zada}a historiografije da poku{a
odgovoriti na to pitawe. Taj posao i nije bio tako teàk. Naime, kad se kri-
ti~ki histori~ar treba odlu~iti izme|u jednoga jedinog falsifikata, tj.
Pakta konventa, i nekoliko autenti~nih izvora – to je nekoliko isprava iz
457
druge polovine XIV st. – onda on u izboru nije slobodan; on se mora odlu~i-
ti za autenti~ne izvore. A ti su vi{e nego jasno pokazivali da je oko 1350.
god. postala ustanova plemstva dvanaestero plemena plemi}a kraqevstva
Hrvatske... Wezini su se ~lanovi nalazili na podru~ju lu~ke ùpanije, da-
kle ondje kamo ih je stavqao jo{ M. Barada... Kako je gotovo nominalna
vlast Arpadovi}a i Anùvinaca u Hrvatskoj do 1347. god. prije~ila da se u
woj podigne poseban sloj nièg plemstva, sam se od sebe nametao zakqu~ak
da postanak navedenog plemstva treba datirati onim razdobqem kad je ugar-
sko-hrvatski kraq stekao u Hrvatskoj svoja prva upori{ta. To nije moglo
biti prije 1347. god. Tako su stvarno autenti~ni izvori pokazali put pra-
vilnom rje{ewu postanka plemstva dvanaestero plemena.
Gledana u svjetlu tako rije{enog problema, tobo`wa Pakta konventa
nisu ni{ta drugo nego vjerojatno neuspio poku{aj toga malog hrvatskog
plemstva da pri~om o tristogodi{wem nobilitetu prikrije doba stjecawa
stvarne plemenitosti. Ta bilo je mnogo otmjenije pohvaliti se plemenito-
{}u kakvu nisu mogle pokazati u tada{woj Hrvatskoj ni istaknute velika-
{ke porodice kao {to su bili Bribirci, Frankopani, krbavski Gu{i}i i
drugi. Prema tome, kad se i histori~ari... vra}aju na Pakta konventa kao na
izvor za postanak navedenoga plemstva ili kao “dràvno-pravni” ugovor,
onda dvostruko grije{e: jer ne samo da nisu u mogu}nosti autenti~nim izvo-
rima dokazati postojawe plemstva dvanaestero plemena prije sredine XIV
st., nego ostaju du`ni odgovor na pitawe kako je takav ugovor mogao nastati
u feudalnom XII stoqe}u. Uostalom, objektivna se historiografija ipak da-
nas odlu~ila na to da zabaci Pakta konventa..., pa je i to jedan od dokaza da
je neobrazloèno podràvawe zastarjelih teorija u bilo kojem vidu {tet-
no po historiografiju. Osim toga, ono prikazuje hrvatsku povijest u potpu-
no krivom svjetlu jer daje Kolomanu u Hrvatskoj takvu vlast kakvu on nika-
da nije imao.” (str. 73-74.)
Da bi obuzdao krupne feudalce, velika{e, kraq je ~esto bio u situaci-
ji da sklapa saveze sa niìm plemstvom, kao uostalom, {to se to de{avalo
svuda u Evropi. “Legenda o postanku dvanaest plemena za Kolomana 1102.
god., nije imala drugu svrhu nego da pokaè tobo`we staro porijeklo seqa~-
koga plemstva lu~ke ùpanije.” (str. 81.) Zato nema nikakve sumwe, “ako se
unato~ takvome razrje{ewu problema plemstva dvanaestero plemena poja-
vquju u literaturi razli~iti poku{aji da se oìvi zastarjela “dràvno-
pravna” teorija o tzv. “Pakta konventa”, onda se to moè raditi samo na me-
todi~ki nedopu{ten na~in. Jer svaki histori~ar ili pravnik koji se upu-
{ta u rje{avawe problema posle Hauptmana mora po~eti raspravqati s
kritikom izvora. A tzv. Pakta konventa ili postanak plemstva dvanaeste-
ro plemena u 1102. god. mogu se i daqe braniti samo na taj na~in ako se dade
prednost falsifikatu pred autenti~nim izvorima. Prema tome, bilo rado-
vi samoga Mandi}a... ili neke toboè kriti~ke primjedbe... drugih autora
nemaju za kriti~ku historiografiju nikakve vrijednosti jer zna~e korak
nazad. Osim toga, ona su plod nezdravih pojava u hrvatskoj istoriografiji.”
(str. 81.)
458
a) Pseudoistoriografija na primeru Grgura Ninskog
Posledwih decenija ubedqivo je opovrgnuta pseudoistoriografskom
metodom dugo gra|ena i dozi|ivana legenda o ulozi Grgura Ninskog u borbi
za upotrebu glagoqice, kao prvog nepobitno slovenskog pisma, u crkvenim
spisima. Lovro Kati} i Miko Barada su, kako izve{tava Nada Klai}, “s do-
voqno jakim dokazima utvrdili da se spomenuti ninski biskup bori za pri-
mat me|u dalmatinskim biskupima i da on nije bio vo|a glagoqa{a. Otad se
svako vra}awe na starija tuma~ewa politike Grugra Ninskog mora smatra-
ti proma{enim. To vi{e {to je Barada, po mom uvjerewu ispravno, posebno
nagla{avao da su dalmatinski biskupi kao carigradski sufragani bili za-
{titnici glagoqice. Dakle, kad bi i bilo dopu{teno na osnovi jezika di-
jeliti crkvu na latinsku, toboè feudalnu i bogatu, i glagoqa{ku, toboè
narodnu i siroma{nu, slika bi stvarnih prilika bila obrnuta: Hrvati
vjerni Rimu i od wega zavisni mogli su braniti samo latinski liturgijski
jezik, dok su dalmatinski biskupi imali dovoqno razloga da zadrè dotada-
{wi obi~aj u upotrebi crkvenog jezika. Stoga treba odbaciti i mi{qewe
Vladimira Babi}a (Historija naroda Jugoslavije I, str. 194. i d.) kao zastar-
jelo i neosnovano. Ali, jednako i neuspjele poku{aje Josipa Hama (Glagoli-
zam i wegovo zna~ewe za Ju`ne Slavene...) koji je nastojao dokazati da je
“glagolizam” izrazito hrvatski pokret. Zato sam smatrala potrebnim upo-
zoriti na neodrìvost teorije o hrvatskom glagoqa{tvu i vratiti raspra-
vqawe na onu osnovu koju je djelomi~no utvrdio ve} i M. Barada (Historij-
ska podloga hrvatskoga glagoqa{tva u X i XI stoqe}u).” (str. 88.)
Ina~e, po pitawu slavenskoga liturgijskoga jezika dokazivani su rani-
ji falsifikati, ali su uporno ~iweni novi. Tako je Ivan Srebrni} dokazi-
vao navodnu tolerantnost pape Jovana H prema crkvenom jeziku, ali je “is-
konstruisao svoju teoriju samo na taj na~in {to je nastojao izbaciti iz iz-
vora upravo ono {to mu je smetalo.” (str. 88.) Kerubin [egvi} je “drào da
moè ustvrditi kako se ne samo borba za unifikaciju crkvenoga jezika vo-
dila u XI st., nego kako je u to vrijeme ìvio i djelovao ninski biskup Gr-
gur.” (str. 88.) Oni su u tu svrhu poricali autenti~nost sa~uvanih saborskih
akata uprkos ~iwenici “da se ni danas ne bi mogao na}i pisac koji bi znao
krivotvoriti takav izvorni materijal.” (str. 88.) Ferdo [i{i} je prihva-
tio neta~nu sliku sukoba “glagoqa{a” i latina{a iz jedanaestog veka. “Za-
to je vidio hrvatsku dràvu podijeqenu u dvije stranke: niè plemstvo i
sve}enstvo koje se bori protiv zakqu~aka sabora i dvora, velika{e i vi{i
kler koji ~ine toboè “reformisti~ku stranku”. Ta ga je slika toliko osva-
jala da je nije ni provjeravao izvorima i, {tovi{e, on se nije ustru~avao da
takvim toboè razrovanim stawem u dràvi protuma~i propast “dràvne
nezavisnosti”. Glavni je smisao toj borbi dao, prema [i{i}u, sve}enik
Vulfo koji se toboè borio za otcjepqewe hrvatske crkve od dalmatinske.”
(str. 89.) Frawo Fancev je dokazivao da je i Slavonija bila glagoqa{ka do
jedanaestog veka, nadovezuju}i se tako na stanovi{te Josipa Mikocija, s ko-
jim su se slagali Ivan Kukuqevi} i Ivan Tkal~i}, ali Nada Klai} zakqu-
~uje da ta “teorija stoji na vrlo labavim temeqima.” (str. 90.)
459
Nakon op{irnog uvodnog dela i osvrta na istorijske izvore i prethod-
na istraìvawa, Nada Klai} svoju interpretaciju po~iwe podatkom da je
nakon doseqewa na Balkansko poluostrvo i najbliìm “hrvatskim susjedi-
ma hrvatsko ime dugo vremena gotovo nepoznato.” (str. 96.) Tako “frana~ki
anali daju hrvatskom knezu Borni naslov liburnijsko-dalmatinskog vojvo-
de, a wegova suparnika Qudevita zovu dowopanonskim knezom; ugarski kro-
ni~ari jo{ u razvijenom sredwem vijeku upotrebqavaju izraz Dalmacija kad
misle na Hrvatsku.” (str. 95-96.) U svakom slu~aju, “proces najprije oko{ta-
vawa i zatim pro{irewa hrvatske jezgre odigrava se u historijskim pokra-
jinama: Istri, Dalmaciji, Liburniji i Panoniji. No, bilo bi neta~no kad
bismo pretpostavqali da je taj proces u svim dijelovima toga prostranog
teritorija tekao ravnomjerno. îni se da prvotna jezgra zahva}a one dijelo-
ve anti~ke Dalmacije i Liburnije koji }e i u kasnijem sredwem vijeku osta-
ti klasi~an hrvatski teritorij: to su banska i kraqevska Hrvatska. Od ta
dva dijela hrvatske jezgre prekovelebitski je, bez sumwe, stariji i nije neo-
pravdano pomi{qati na to da je iz toga àri{ta najvi{e zra~ila snaga
mladom organizmu hrvatske kneèvine.” (str. 96.) Ovde je o~igledno da i
Klai}eva misli da su Hrvati, doseliv{i se na nove teritorije, na wima za-
tekli ranije doseqene Slovene. U tom smislu, ona pi{e: “Ratni~ka skupina
hrvatskih osvaja~a, iako je vjerojatno malobrojna, uklawa Avare i sama or-
ganizira politi~ku vlast na zauzetom podru~ju. No, to je tek po~etak orga-
nizacije hrvatskog plemena jer je atomizirani slavenski svijet tek trebalo
ujediwavati. Put do stvarawa ve}ih politi~kih jedinica bio je dugotrajan
i mu~an zbog vi{e razloga.” (str. 96.)
b) Slavonija bez hrvatskih obele`ja
Ve}a hrvatska politi~ka jedinica, prema shvatawu Nade Klai}, nije se
mogla stvoriti bez strane pomo}i. “Prije svega, priroda je negativno djelo-
vala na poku{aje stapawa mawih jedinica u ve}e cjeline. Dinarske su pla-
nine svojom divqinom i oporo{}u spre~avale da se sto~arski element koji
ìvi posvuda rasto~en u wima poveè pod ~vrstom rukom jednoga vladara.
Uvjeti za zemqoradwu u planinskim predjelima sjeverozapadnog Balkana
tako su neznatni da su obradive povr{ine otoci u beskrajnom moru {uma i
mo~vara. A zemqoradwa je jedan od sigurnih temeqa na kojem po~iva sred-
wovjekovna dràva. Ako dakle ekonomska osnovica javne vlasti nije bila
odve} ~vrsta, trebalo ju je oja~ati na drugi na~in; zato se traì pomo} iz-
vana. Dok we nije bilo, proces je ujediwavawa tekao vrlo polagano. Kako je
tek frana~ki osvaja~ bio hrvatskom vladaru odlu~an oslonac, to se hrvat-
ska kneèvina tek na po~etku IX st. naglo uzdigla me|u slavenskim poli-
ti~kim jedinicama na rubu frana~koga carstva. Ipak je i u to vrijeme pro-
ces stapawa jo{ u toku pa se periferne pokrajine otimaju centralnoj vla-
sti. Zato i Ga~ani prelaze iz Bornina tabora na Qudevitovu stranu iako su
primorani da se vrate pod wegovu vlast. Deseto stoqe}e ~ini, koliko se da-
nas moè zakqu~iti, u tom pogledu zna~ajnu prekretnicu: hrvatski je vla-
dar ne samo pre{ao dinarske vrhunce nego se spustio u Panoniju i na pod-
ru~ju izme|u Drave i Gvozda postavio svoj pobjedonosni stijeg. Time je i
460
ravna Slavonija u{la u interesnu sferu politi~ke jedinice s Jadrana. Me-
|utim, Hrvatima kao ni Ugrima, koji su s druge strane Drave organizirali
svoju dràvu, nije dostajalo snage da trajno prikqu~e svojoj vlasti otvore-
nu Slavoniju. U izmjeni vlasti nad panonskim bazenom ili vjerojatno ta~-
nije, u stvarnom bezvla|u proteklo je deseto stoqe}e slavonske povijesti.
A tada se i ondje, u jo{ nedovoqno razja{wenim okolnostima, ra|a nova po-
liti~ka jedinica – dukat ili banat slavonski. Sve do kraja XI st. Slavoni-
ja nije trajno ni pod hrvatskom ni pod ugarskom vla{}u. Zato se na wu ne
prenosi ni jedno od spomenutih imena; ona je ~itav sredwi vijek nosila op-
}e slavensko ime – slavonska zemqa ili Slavonija – koje su joj dali weni pr-
vi slavenski naseqenici u VI st.” (str. 96-97.)
Nema sumwe, Sloveni su naselili Slavoniju stotinak godina pre dola-
ska Hrvata u Dalmaciju. To obja{wava i ~iwenicu da Slavonci i Hrvati go-
vore razli~itim jezikom, iako su oba slovenska. Prvi su kajkavci, kao i
Slovenci, a drugi ~akavci. Za razliku od svojih prethodnika na istorio-
grafskom poqu, Nada Klai} ne prisvaja Bosnu i Neretqansku kneèvinu,
ali i zanemaruje izvorne dokumente koji svedo~e o wihovom prvobitnom
srpskom karakteru. Woj je draè insistirawe na politi~koj posebnosti.
Ako se ve} nikako ne mogu tretirati kao hrvatske zemqe u etni~kom pogle-
du, onda bar da ne budu ni srpske. U tom smislu, ona pi{e: “Me|u susjedne po-
liti~ke jedinice spada i Bosna. îwenica da je ime ovoj posebnoj politi~-
koj jedinici dao stari naziv za rijeku oko koje se stvarala bosanska dràva
dokaz je da je politi~ka organizacija nastojala postepenim sazrijevawem
uvjeta me|u doma}im slavenskim elementom. To drugim rije~ima zna~i da ni
hrvatska ni srpska jezgra ne utje~u neposredno na formirawe bosanske dr-
àve. Me|utim, u neprestanoj promjeni politi~kih granica na Balkanu u
ranim stoqe}ima sredwega vijeka ni Bosna nije po{te|ena od povremenog
iznena|ivawa bilo sa zapada odnosno jugozapada – iz Hrvatske, bilo s isto-
ka – iz Srbije. Izvori su dodu{e za to najranije razdobqe Bosne rijetki i
nepouzdani, no uza sve to oni jasno pokazuju da je Bosna imala svoj individu-
alni razvitak, koji je kao i kod Slavonije, do{ao do izraàja u formirawu
posebnoga bosanskoga banata. Ali, udaqenost je centralne Bosne i najva-
`nijih susjednih politi~kih jedinica tolika da joj je i ona osiguravala
uglavnom nepomu}en razvitak. Stoga Bosna ne igra gotovo nikakvu ulogu u
politi~kom programu Hrvatske za Trpimirovi}a. Sli~no bi se moglo re}i
i za Neretqansku kneèvinu koja je tek u XIII st. u{la zajedno s Hrvatskom,
Slavonijom i Bosnom u isti politi~ki okvir, tj. me|u zemqe koje su Arpa-
dovi}i okupili pod krunom Sv. Stjepana. S toga nas stajali{ta i zanima
razvitak ove susjedne kneèvine koja je stoqe}ima odràvala prvenstvo na
sredwem Jadranu. Prate}i razvitak Neretqanske kneèvine tijekom sto-
qe}a postajemo svjesni koliku je prednost imala ta “sklavinija” pred osta-
lima, prije svega zbog toga {to joj nisu pred vratima smetala “korpora ali-
ena” odnosno tu|i gradovi. Zato se neretqanski gusar slobodno otiskuje na
morsku pu~inu kojoj je on gospodar.” (str. 97.)
461
3. Demografska kretawa u nau~nom radu Nade Klai}
Demografske procese koji su se odvijali na podru~ju hrvatskog naseqa-
vawa i hrvatsko-romanske etni~ke amalgame koji su se tamo odvijali kao
trajniji procesi, Nada Klai} ovako obja{wava: “Hrvatski se etni~ki ele-
ment posve razumqivo, pri naseqavawu u novu domovinu nije zaustavio u
granicama koje je kasnije obuhva}ala hrvatska dràva. On je u prodirawu po-
tiskivao staro romansko stanovni{tvo sve do obale i, {tovi{e, daqe na
otoke. Me|utim, ni Slaveni u VI st. ni Hrvati u VII st. ne zadovoqavaju se
time: sami prodiru do morske obale i u Dalmaciji prelaze na otoke. Tako se
i dogodilo da su dvije bizantske pokrajine – Istra i Dalmacija – zbog in-
tenzivne kolonizacije u VI i VII st. daqe mijewale etni~ku i dru{tveno-
ekonomsku strukturu. Slaveni i Hrvati dobivaju na taj na~in u stranim po-
liti~kim tijelima svoje mjesto i pridonose oìvqavawu i daqem razvitku
gotovo propalih isto~norimskih provincija. To je razlog za{to u sredwo-
vjekovnu hrvatsku povijest ukqu~ujemo obje bizantske provincije od Justi-
nijanove rekonkviste daqe. Istra je dodu{e potkraj VIII st. zamijenila bi-
zantsku vlast frana~kom, ali su Slaveni i novoj vlasti pomagali u izgrad-
wi. Slavenska se op}ina u Istri pro{iruje i na smawene gradske kotare, a
wezina organizacija tako u~vr{}uje da se odràva uz neke izmjene, tijekom
~itavog sredweg vijeka. Prema tome, Slaveni su sredwovjekovnoj Istri i
etni~ki i politi~ki udarili sna`niji pe~at nego gradske komune na wezi-
nim obalama ili razli~iti strani velika{i koji su u woj vr{ili vrhovne
~asti (markgrofovi, knezovi, grofovi itd.).
I bizantsku Dalmaciju vra}aju u ìvot poslije tzv. seobe naroda upra-
vo Slaveni i Hrvati. Zahvaquju}i wihovoj kolonizaciji otoka Dalmacija
se budi na novi ìvot, i skelet koji ~ine ostaci romanskoga stanovni{tva
oìvqen je tek slavenskom krvqu i mesom. Stoga Hrvati i Romani ìve u
bizantskoj Dalmaciji u nepomu}enoj zajednici tijekom ~itava sredweg vije-
ka. Skladan ìvot potpomaù dvije ~iwenice: prvo, postepeno se bri{u je-
zi~ke razlike jer Hrvati neprestano naseqavaju romanski grad unose}i u w
svjeè snage; drugo, bez obzira na razlike u jeziku, i jedni i drugi imaju svo-
ju politi~ku organizaciju. Tako je slobodna op}ina bez sumwe najdragocje-
nija ba{tina iz antike, pridonosila da su “ostaci ostataka” rimske Dalma-
cije stoqe}ima odolijevali pritisku s kopna i mora. Ni Hrvat ni Roman
nisu na podru~ju bizantske Dalmacije imali razloga da `rtvuju svoju poli-
ti~ku slobodu osvaja~u iz zale|a ili s mora. Zajedni~ki ìvotni i politi~-
ki interesi svih etni~ki razli~itih stanovnika tako su ~vrsto povezivali
teritorijalno razbijene dijelove bizantske provincije da je ona, po{to se
sredila u IX st., ne samo o~uvala u daqem razvitku integritet ve} je izvoj-
{tila i autonomiju. Dakako, da bi i to bilo mogu}e da je Carstvu na Bospo-
ru dostajalo snage da nominalnu vrhovnu vlast pretvori u stvarnu. Tek po-
~etkom XII st., kad je pritisak s kopna dobio novi sadràj, tj. kad je “kraq
Panonaca” stekao po ba{tinskom pravu s hrvatskom krunom i dalmatinsku
provinciju, Dalmacija je oru`jem primorana na pokornost. Ona je li{ena
svoje autonomije i sa XII stoqe}em nastupa novo razdobqe dalmatinske po-
vijesti.” (str. 97-98.)
462
a) Svesno nerazja{wena teza o Hrvatima u tu|im dràvama
Kako mnogi pisci ukazuju da su se Srbi u {estom veku naseqavali na
potpuno opusto{enu i od stanovni{tva gotovo ispra`wenu teritoriju, a
Hrvati na prostor na kome su ve} ìveli Sloveni i Avari, potiskuju}i Ro-
mane, Nada Klai} je u nedoumici koji je etni~ki element prete`niji, da li
nespecifikovani Slaveni koji su do{li u petom veku, ili Hrvati koji su
pod svojim imenom do{li vek kasnije. Me|utim, o istovetnoj prete`noj et-
ni~koj strukturi stanovni{tva tada{we Dalmacije i Istre svedo~i ras-
prostrawenost ~akavskog jezika, pa malo ima mesta sumwi u wene iskaze.
Me|utim, sledi teza Klai}eve o razbijenosti hrvatskog etni~kog elementa
u tu|im politi~kim jedinicama, pa je bilo nu`no da ona razjasni o ~emu je
tu re~, jer je sasvim izvesno da hrvatskog etni~kog elementa u pomena vred-
noj meri nije bilo u Slavoniji, Bosni i Neretqanskoj kneèvini, a da se ne
govori o Humu, Travuniji i Dukqi. Ona u slede}em delu teksta verovatno
svesno ostavqa zna~ajne nedoumice i mogu}nosti razli~itog tuma~ewa, kad
pi{e: “Pet je stoqe}a u ìvotu Hrvata na Jadranu proteklo u naporima da
se vlast hrvatskih vladara iz prvotne jezgre pro{iri i na susjedne politi~-
ke cjeline. Ako su takva nastojawa ~e{}e svr{avala s neuspjehom nego uspje-
hom, onda krivicu za to ne snose toliko hrvatski vladari koliko priroda
zemqe i prejaki susjedi. Jer bedem Dinarida nije s morske strane uspio sa-
vladati ni rimski osvaja~, a Isto~no je Carstvo bilo dovoqno jako da Hr-
vatima nametne svoje rje{ewe dalmatinskog pitawa. Zato je hrvatski et-
ni~ki element ìvio razbijen u tu|im politi~kim jedinicama sve do kraja
XI st. kad je neke od wih ujedinio Arpadovi}. Tek u XII st. ~ine Hrvatska,
Slavonija, Dalmacija i Bosna s obizrom na vrhovnu vlast ugarskoga kraqa
jednu cjelinu. No, ni tada ni jedna od spomenutih zemaqa nije izgubila svo-
ju politi~ku individualnost, jer se u stoqetnom procesu u wima stvorilo
feudalno dru{tvo i gospodarstvo, a jedan je dio javne vlasti pre{ao iz ru-
ku vladara na velika{e. Oni su sada bili nosici politi~kog ìvota u to-
likoj mjeri da je pravi vladar bio gotovo stranac u zemqi. Uostalom, ta nas
slika feudalne raskomadanosti nimalo ne iznena|uje jer na wu tada naila-
zimo posvuda u Evropi.” (str. 98.)
[to se Istre ti~e, Klai}eva pi{e o dve hrvatske kolonizacije, pa na-
pomiwe: “S najstarijom hrvatskom, tj. ~akavskom kolonizacijom, podudaraju
se prema mi{qewu filologa ~etiri grupe ~akavskoga dijalekta: to su li-
burnijska, `miwsko-pazinska, labinska i boqunska. Preostale dvije ~akav-
ske skupine – ~epi}ka i ~i~ka – pripadaju mla|oj hrvatskoj kolonizaciji.”
(str. 102.) Izvesno je da se u Slavoniji nikad nije govorio ~akavski. Kako su
Langobardi 568. napustili Slavoniju i prodrli u Italiju, slavonske prede-
le zapadno od Dunava naseqavaju Avari i Sloveni. Sloveni su bili mnogo-
brojniji, ali su Avari vojni~ki dominirali. Slavisti su poku{ali da od-
gonetnu koji su jezik govorili slavonski Sloveni, pa su se pojavile tri
osnovne teorije, panonska, slova~ka i slovena~ka, odnosno slavenska kako
su je prvobitno imenovali. Po panonskoj teoriji Slavonci su govorili
autenti~nim slovenskim dijalektom. Negde pod kraj vladavine vizantijskog
cara Tiberija (koji je umro 582. godine), slavonski Sloveni se osloba|aju od
463
avarskog tutorstva i sve samostalnije nastupaju, a to je ~etrdeset do {ezde-
set godina pre dolaska Srba i Hrvata na Balkansko poluostrvo. I Nada
Klai}, ina~e, skre}e pa`wu na povezanost slovena~kog (slovenskog – kako
ga naziva) sa zapadnoslovenskim jezicima (str. 127.) Podaci iz spisa Kon-
stantina Porfirogenita o sukobu Hrvata i Avara oko Dalmacije verovat-
no su ta~ni, kao i o hrvatskoj pobedi, te da su neke “od Avara poklali, osta-
le prisilili da se pokore.” (str. 136.) Kako Klai}eva komentari{e, “mo`da
s tom vije{}u smijemo povezati izuzetan poloàj “banskih ùpanija” u Hr-
vatskoj H stoqe}a. Ne}e biti slu~aj da upravo anonim izdvaja Liku, Gacku i
Krbavu kao posebnu upravnu jedinicu pod banom, pa vjerojatno u tom dijelu
Hrvatske vaqa traìti ostatke Avara.” (str. 137.)
Ozbiqna istoriografija smatra da je hrvatska dràva nastala prvih
decenija devetog veka i da, prema tome, nije slu~ajno {to je i Borna prvi
vladar koji se pomiwe u izvorima. Dotad dràve nije bilo, a Nada Klai} do-
kazuje da plemena nisu formirala ùpe jer one nisu ni nazivane plemen-
skim nazivima. “Naziv za ùpaniju nije vezan za bilo koje “pleme”. Nazivi
su geografski, topografski ili historijski, preuzeti iz antike ili jo{
stariji. To drugim rije~ima zna~i da su ùpanije kao administrativne jedi-
nice dobivale imena po kraju u kojem su nastajale. Da su Slaveni koji su se
zajedno s Avaraima naselili na Balkanu imali svoja plemena, i oni bi ih
zadràli. Prema tome, nazivi za ùpanije u Hrvatskoj govore protiv mi-
{qewa da su se Hrvati naselili u takvim plemenima kako ih zami{qa
istoriografija. Drugo je pitawe kakvim }emo terminom ozna~iti politi~-
ku jedinicu koju su Hrvati stvorili nakon doseqewa. Obi~no se govori o
plemenskom savezu u kojem su se spojili Hrvati i Slaveni, odnosno o jedin-
stvenom narodu koji je dobio hrvatsko ime samo zbog toga {to su Hrvati
preuzeli vodstvo nad Slavenima u doba borbe protiv Avara. Pri tom se mi-
sli na politi~ku organizaciju kojoj je centar bio izme|u Cetine i Velebi-
ta, a koja se mo`da u VII i VIII st. pro{irila i na “oblasti u blièm susjed-
stvu.” (str. 146.) Nada Klai} smatra da su elementi tipi~ne dràvne orga-
nizacije kod Hrvata morali nastati ranije, odmah po doseqewu i pobedi nad
lokalnim Avarima. “Uostalom, kad bi se doista vlast Hrvata po~ela osje-
}ati u Dalmaciji tek po~etkom IX st., onda ne bismo znali protuma~iti
dvjestogodi{wi sku~eni poloàj bizantske Dalmacije. Jedino ako pretpo-
stavimo da su Hrvati od doseqewa ~vrsto dràli u svojoj vlasti preotete
krajeve od Avara, onda nalazimo odgovor na pitawe za{to se dalmatinski
gra|ani vi{e ne vra}aju na svoja stara sjedi{ta.” (str. 147.) Ali, o tih pr-
vih dvesta godina ne postoje nikakva istorijska svedo~anstva.
b) Frana~ka teorija o pokr{tavawu Hrvata
Sve do po~etka devetog veka Slavoniju je naseqavalo nomadsko avarsko
i slovensko stanovni{tvo. Tek {irewe frana~ke dràve prema Dunavu ra-
dikalno je izmenilo strukturu stanovni{tva i na~in wegovog ìvota. “Ne-
stankom avarske vlasti uklowen je onaj element koji je dotad spre~avao da
se panonski bazen ja~e naseli. Zato je tek po~etak IX st. doba intenzivne ko-
lonizacije alpskih Slavena u Dowu Panoniju. Pretpostavqa se da je takav
opseg kolonizacije bio mogu} samo zbog toga {to u dotada{wim slavenskim
464
zemqama nije bio uveden tropoqni sistem koji bi omogu}avao racionalni-
je iskori{tavawe zemqe. Zato je, bez sumwe, potreba za zemqom bila osnov-
ni poticaj koji je slovenske seqake tjerao u dotada{we nomadske predjele.”
(str. 169.) Dakle, prva jaka dràvna vlast koja se pojavila u Panoniji, nakon
dolaska Slovena, omogu}ila je da se nomadski na~in ìvota promeni u ze-
mqoradni~ki, uz dodatnu masovnu kolonizaciju Slovena sa alpskih podru~-
ja. “Sve do tre}eg desetqe}a IX st. karantanski se Slovenci ni po ~emu ne
razlikuju od ostalih slavenskih plemena u okviru isto~ne granice frana~-
ke dràve.” (str. 167.) Na isto~nim granicama frana~ke dràve ìveli su
Slovenci, Slavonci, êsi i Slovaci, dakle pripadnici zapadnoslovenske
grupe naroda, o ~emu svedo~e i wihove lingvisti~ke podudarnosti. Ina~e,
Slovene uop{te Nada Klai} dosledno naziva Slavenima, dok alpske Slove-
ne, odnosno Slovence, naziva Slovenima. Po woj bi Sloveni ~inili Slove-
niju, a Slaveni mo`da imaginarnu Slaviju.
Hrvatska je predstavqala najju`niji deo frana~ke dràve na Balkanu.
“Hrvatski je knez podvrgnut neposredno furlanskome markgrofu, a taj je
bio pod vrhovnom vla{}u onoga ~lana karolin{ke dinastije koji je drào
italijansko kraqevstvo.” (str. 206.) S obzirom da je u nauci sada nesporno
da se pokr{tavawe Hrvata nije moglo obaviti pre 800. godine, to je presud-
ni momenat koji je opredelio Nadu Klai} da, za razliku od dalmatinske,
prihvati takozvanu frana~ku teoriju o pokr{tavawu Hrvata. “Ona se mo-
è smatrati gotovo logi~kom posqedicom politi~kih promjena po~etkom
IX st., a opravdava je i frana~ka crkvena politika. Savez izme|u pape i
Karla Velikoga ukqu~ivao je ne samo du`nost ovog drugog da kao “patrici-
jus Romanus” brani papinsku dràvu nego i da pomaè {irewe kr{}anstva
me|u poganskim narodima. Svakako u prilog frana~koj teoriji ide to da se
po hrvatskom teritoriju pro{irio kult frana~ko-akvilejskih svetaca, a za
wu govore i imena sve}enika u najstarijim hrvatskim spomenicima. Budu}i
da su romanski gradovi bili pod bizantskom, dakle za Hrvate tu|om vla{}u,
sredi{te je novoga crkvenoga ìvota u Hrvatskoj morao postati obnovqe-
ni Nin. Pokr{tavawe je po~elo vjerojatno odmah na po~etku IX st., ali su
ga mo`da slabile promjene na prijestoqu i promjene vrhovni{tva nad Hr-
vatskom. Nitko ne moè sumwati u to da su prvi hrvatski vladari, koji su
kona~no s pomo}u Franaka stvorili kneèvinu, podràvali katoli~ku cr-
kvu. Ali doista je jo{ u XI st. intenzivan kr{}anski ìvot usredoto~en na
uskom obalnom pojasu, pa bi to moglo ukazivati na dugo poganstvo zaba~enih
planinskih krajeva. Malo je vjerojatno da je neki op}eniti val kristijani-
zacije za Franaka zahvatio hrvatske krajeve u cijelosti, a vrlo vjerojatno
tada jo{ nije ni osnovana ninska biskupija.” (str. 204-206.) Ina~e, svi pro-
na|eni hrvatski grobovi po Dalmaciji i Istri, a datiraju do 800. godine,
svedo~e da Hrvati nisu bili hri{}ani. I prvi hrvatski knez je Borna, ~i-
je postojawe potvr|uju neporecivi pisani izbori oko 818. godine.
v) Tvrdwe bez dokaza
Nada Klai} se upu{ta i u razmatrawe podatka iz Ajnhardove hronike o
Qudevitovom sklawawu kod Srba, kad je 822. pobegao iz Siska i napustio
Slavoniju. “Napustiv{i grad Sisak sklonio se bjeè}i kod Srba, naroda
465
koji, kako se kaè, drì veliki dio Dalmacije.” (str. 211.) Po Klai}evoj,
“Srbi kod kojih se Qudevit bjeè}i prema jugu sklawa, bez sumwe su istoi-
mena sredwovjekovna ùpanija i plemi}ka op}ina u XIV st. (dan. Srb) koja
se nalazila na unskom putu, koji je povezivao stoqe}ima jadranske i panon-
ske zemqe. Svaka kombinacija u vezi s tim podatkom anala o Bosni koja bi
toboè bila u vlasti Srba ne samo da je nategnuta nego i iskqu~ena.” (str.
211.) Tada{wa Bosna je bila isto~no i vrlo daleko od Srba, ali je ovde va-
`no da su Srbi ìveli na Uni, {to zna~i da se Hrvatska mogla protezati
samo do Une. Istorijski bi bilo nemogu}e da su Hrvati ìveli do Une, na
Uni Srbi, a od tih Srba nadaqe prema Bosni i Drini Hrvati. Doseliv{i
se na Balkan, Srbi i Hrvati su stekli jasno izdvojene i me|usobno razgra-
ni~ene teritorije. U grani~nim oblastima je moglo biti wihove simbioze,
ali i Klai}eva kaè da je dana{wi Srb bio samostalna ùpanija i plemi}-
ka op{tina jo{ u ~etrnaestom veku, nadìvev{i tako i hrvatsku dràvu
dvesta i vi{e godina ma|arske vlasti, uz nepromeweni etni~ki identitet.
I sve ono isto~no od Srba moralo je biti srpsko, o ~emu nedvosmisleno sve-
do~i podatak da to stanovni{tvo neprekidno govori iskqu~ivo {tokavski,
za razliku od Hrvata koji su iskqu~ivo ~akavci, pa i sama Nada Klai} kad
dokazuje hrvatsku kolonizaciju Istre, kao najprikladnijim argumentom ba-
rata ~iwenicom da su oba kolonizatora govorila ~akavskim. Ovde svakako
treba navesti i wenu napomenu, koja se prvenstveno odnosi na dela Ferde
[i{i}a i Sime ]irkovi}a, ali i druge autore tog uverewa: “Kako se u hi-
storiografiji gotovo i ne zna da je dana{wi Srb bio u sredwem vijeku od
XIV st. daqe posebna plemi}ka op}ina i kastrum, to se “nacio Sorabi” Aj-
nhardovih anala traè ponajvi{e u dana{woj Bosni.” (str. 211-212.)
Svesna da se Neretqani i samostalna neretqanska kneèvina ne mogu
nikako nijednim objektivnijim metodom svrstati u delove hrvatskog naro-
da i hrvatske zemqe, Nada Klai} grozni~avo traga za nekim sredwim ili
kompromisnim re{ewem, kako bi se izbeglo wihovo tretirawe kao izvor-
no srpskih. U tom smislu ona pi{e: “Od slavenskih plemena koja su tihim
naseqavawem zaposjela jadransku obalu i otoke nisu se posebno izdvajala
ona koja su ispunila prostor izme|u Cetine i Neretve. Nazivi koje su ti
slavenski stanovnici dobili poslije naseqewa – oni se nazivaju Mariani
(primorci), Arentani (Neretqani) ili Pagani (pogani) najboqe pokazuju
da u vrijeme naseqavawa nisu pripadali ni hrvatskoj ni srpskoj jezgri.”
(str. 212.) To joj nije nikakav argument jer naziv Pagani moè biti dokaz sa-
mo za ~iwenicu da su najkasnije pokr{teni, pa su se ~ak odlu~no i uporno,
neretko krvavo, odupirali hri{}anskim misionarima. S druge strane, za-
{to bi se neki Srbi regionalno mogli nazivati Timo~ani i Brani~evci, a
drugi u istom smislu ne bi mogli biti Neretqani?! Uostalom, kako i sama
Klai}eva priznaje, “o wihovoj pripadnosti Srbima govori dodu{e car
Konstantin Porfirogenit, ali on to ~ini zato {to sliku politi~kih pri-
lika svoga razdobqa prenosi u VII stoqe}e.” (str. 212-213.) Ali, od sedmog
do desetog veka proteklo je samo trista godina, a Neretqani su i kao Kon-
stantinovi savremenici odolevali hri{}anstvu, pa je osnovano zakqu~iti
da se i u wihovom etni~kom identitetu ni{ta nije promenilo.
466
Me|utim, ne{to drugo je ovde gotovo neverovatno za ina~e vrlo pedant-
nu i savesnu Nadu Klai}. Opisuju}i kako su se Neretqani naseqavali na
obli`wa jadranska ostrva, poput Bra~a i Hvara, pa tamo postepeno apsor-
bovali zate~eno romansko stanovni{tvo, ona kaè: “Neretqani koji su ap-
sorbirali romansko stanovni{tvo bili su ~akavci.” (str. 214.) Samo gola
tvrdwa, bez ijednog jedinog dokaza. Morala je bar jedan dokaz ponuditi jer
ako je to ta~no, onda bi Neretqani nedvosmisleno i nepobitno bili Hrva-
ti. Kad je re~ o Bra~u, Hvaru, Kor~uli i Mqetu, wihovo izvorno stanovni-
{tvo je govorilo romanskim jezikom, a potom, kad su Srbi prevladali u we-
govoj strukturi, {tokavski. âkavci su se naselili samo na Lastovu, kad je
re~ o tom delu Jadrana, o ~emu su jasni tragovi do danas sa~uvani, ~ak speci-
fi~na lastovska me{avina ~akavskog i {tokavskog, na koju i Aleksandar
Beli} u nekoliko navrata skre}e pa`wu u svojim delima. Pored toga, Kla-
i}eva isti~e da }e se, zahvaquju}i ~vrstini i odlu~nosti svog stanovni-
{tva, “neretqanska dràva sa~uvati gotovo do svr{etka XIII st. Takvim se
politi~kim razvitkom ne moè pohvaliti ni jedna slavenska kneèvina na
jadranskoj obali.” (str. 215.) Po{to osim “De administrando imperio” Kon-
stantina Porfirogenita nema nikakvog drugog ozbiqnog istorijskog izvo-
ra koji saop{tava etni~ku pripadnost Neretqana, Nada Klai} cara isto-
ri~ara poku{ava dezavuisati sasvim proizvoqnim pretpostavkama, pa ka-
è da je on “izvodio porijeklo Neretqana od nekr{tenih Srba jer se na{ao
u neprilici kad je trebalo da prikaè sebi nepoznatu wihovu pro{lost.”
(str. 215.)
U ube|ewu da su Neretqani sve do devetog veka bili potpuno nezavisni,
Klai}eva daqe konstatuje kako “o nasqednicima prvih neretqanskih kne-
zova u IX st. i o onima iz H st. nema nikakvih podataka. No, {utwa izvora
nije nikakav dokaz da ih nije bilo. Nema razloga pretpostavqati – kao {to
se ponekad ~ini pogre{no u historiografiji – da je neretqanska kneèvi-
na u to vrijeme trajno pripojena bilo kojoj susjednoj kneèvini. S namjerom
da se bri{e wezina politi~ka individualnost, u literaturi se govori
obi~no o neretqanskoj “oblasti”, a ne o kneèvini. Premda je Tomislavo-
va Hrvatska iza{la daleko izvan svojih dotada{wih granica, neosnovano je
mi{qewe da se ona pro{irila i na neretqanski arhipelag ili na kopneni
dio kneèvine.” (str. 218.) Tu ona posebno demantuje tvrdwe Ferde [i{i-
}a iz wegove “Povijesti Hrvata”, da je Tomislav Hrvatsku pro{irio do Ne-
retve. “Polazna ta~ka [i{i}eve teorije o pro{irewu Tomislavove vlasti
nad neretqanskom oblasti pogre{an je broj vojnika kojima toboè raspo-
laè Tomislav.” (str. 218.) Me|utim, iako nerado, Nada Klai} je morala da
prizna da je u vreme napada bugarskog cara Simeona na Vizantiju, srpski
vladar Petar Gojnikovi} uspeo “pro{iriti vlast na jedan dio Paganije.”
(str. 218.) Konstantin Porfirogenit pi{e da je u to vreme ~itava Pagani-
ja “u vlasti arhonta Srbije.” (str. 218.) On uz to navodi da se Paganija pro-
stire od Cetine do Neretve, da ima tri ùpanije, kao i da se u unutra{wo-
sti “grani~ila sa Zahumqanima i jednim dijelom s Hrvatima” koji “prema
Cetini i Livnu grani~e sa Srbijom.” (str. 220.)
467
d) Drugorazredni izvori o Tomislavu
Paradoksalno je da je, iako niko ne spori Tomislavovu istorijsku ulo-
gu kao jednog od najzna~ajnijih hrvatskih vladara, izvorni “materijal iz we-
gova razdobqa neobi~no oskudan i djelimi~no nepouzdan. Ni na jednom ka-
menom spomeniku nije zabiqeèno wegovo ime, nikakvi ostaci crkava ne
svjedo~e neposredno o gra|evnoj djelatnosti wegovih qudi.” (str. 275.) Tako
se i o navodnoj Tomislavovoj vladavini nad Slavonijom moè samo naga|a-
ti ili se ona, kako rezonuje Nada Klai}, moè naslu}ivati na osnovu dru-
gorazrednih izvora. Vrlo je verovatno da je Tomislav imao uspeha u oruà-
nim okr{ajima s nadiru}im Ma|arima, ali se sve ostalo i kod Klai}eve ba-
zira na pretpostavkama. “Pobjeda nad Ugrima ili Bugarima nije zna~ila i
u~vr{}ewe vlasti. Ako je Tomislavu i uspjelo u Slavoniji organizirati
ùpanije, on, bez sumwe, nije mogao u wima trajno postavqati svoje ~inov-
nike, dakle ùpane. Stoga je za hrvatske vladare H stoqe}a Slavonija bila
vi{e prisajediwena nego podlo`na pokrajina, pa }e i to biti jedan od raz-
loga za{to car Konstantin Porfirogenit govori o wenom samostalnom
arhontu ve} u Tomislavovo vrijeme. Slavonija }e ostati u takvom, dosta ne-
stalnom odnosu prema Hrvatskoj sve do prvih desetqe}a XI st., kad }e se tek
pod utjecajem sre|ene Ugarske s druge strane Drave i Dunava pokrenuti pi-
tawe wezine organizacije.” (str. 279.) O prostirawu Tomislavove Hrvatske
jedina saznawa imamo u tekstu anonimnog dopuwiva~a spisa Konstantina
Porfirogenita, koji ina~e Tomislava uop{te ne pomiwe. Na osnovu toga
Nada Klai} rezimira: “Jugoisto~na je granica Hrvatske u H st. Cetina – ko-
ju je bez sumwe Tomislav prekora~io – dok je Livno vjerojatno bilo grani-
ca prema Srbima. Me|utim, kako spomenuti pisac ubraja u hrvatske ùpa-
nije i Imotu, Plivu i Pset u dana{woj Bosni, to je o~ito hrvatska granica
napu{tala Cetinu i preko Dinare obuhva}ala ne samo Livno i Imotski ne-
go i udaqenije krajeve u podru~ju gorweg Vrbasa.” (str. 284-285.) Klai}eva
uz to konstatuje da nema nikakvih verodostojnih podataka da je Tomislav
ikada krunisan za kraqa, a zabludom smatra ranije istoriografske tvrdwe
da je Tomislav raspolagao jakom flotom i da je od Vizantije preuzeo vlast
nad dalmatinskim gradovima.
Zabludu da je Tomislav vladao Dalmacijom svojevremeno je lansirao
Frawo Ra~ki. Me|utim, kako je utvrdila Klai}eva, “odnos dalmatinskih
gradova prema Tomislavu za crkvenih sabora iskqu~uje mogu}nost za{tite
hrvatskoga vladara nad wima. Odnos je Dalmatinaca bio prema hrvatskom
vladaru tako neprijateqski da on sam o~ito nije ni pomi{qao na to da ih
za{titi.” (str. 292-293.) Uostalom, Bugari te gradove nisu ni ugroàvali,
nego su se ustremili na Konstantinopoq. “Pa sve kad bismo mimoi{li do-
kaze koji se protive mi{qewu o Tomislavovoj vlasti nad Dalmacijom uvi-
djeli bismo da su korjenite promjene {to ih doìvqava bizantska tema
upravo za Tomislava osnovni razlog da je Dalmacija i bez Bizanta i bez hr-
vatskoga vladara po{la svojim ta~no odre|enim putem.” (str. 293.) Dva vla-
dara, hrvatski Tomislav i zahumski Mihailo Vi{evi}, obratili su se papi
Jovanu H pred splitskim saborom, s molbom da se re{e osnovni problemi
468
crkve. “Papa, ne spomiwu}i uop}e ninskoga biskupa, koji dalmatinsko sve-
}enstvo zbog toga {to se na podru~ju wegove crkvene jurisdikcije upotre-
bqava slavenski liturgijski jezik. Papa je tako na neki na~in unaprijed od-
redio stav crkvenoga sabora prema pitawu crkvenoga podru~ja, jer je mimo-
i{ao hrvatsku crkvu na ~elu s ninskim biskupom.” (str. 294.) To je pretho-
dilo uspostavqawu splitske nadbiskupije. Nada Klai} je ubedqivo deman-
tovala sve svoje istoriografske prethodnike i dokazala da Tomislav uop-
{te nije prisustvovao splitskom saboru. Dalmatinski biskupi su tom pri-
likom elegantno izbegli da provedu papin nalog o ukidawu slovenskog jezi-
ka kao bogoslu`benog. Ninskoj biskupiji je oduzet veliki deo teritorijal-
ne nadle`nosti, biskup Grgur preme{ten u Skradin, a metropolit crkve u
Hrvatskoj imao je sedi{te van hrvatskih granica.
Mada su banske funkcije predstavqale oblik autonomije tri verovat-
no avarske ùpanije, Like, Gacka i Krbave, wihovi nosioci su vremenom
sticali sve ve}u politi~ku mo}, prvu do kneève, da bi posle Tomislava
prakti~no postali suvladari. O tome Klai}eva kaè: “Neosporno je da je u
ìvotu primorske Hrvatske nastalo novo doba u kojemu su wezini vladari
morali pokraj sebe trpjeti kao suvladare samostalne banove planinske Hr-
vatske. Simbioza dviju dotad odijeqenih politi~kih jedinica prouzrokova-
la je sudar koji je znatno oslabio snage tek ujediwene Hrvatske. Iako bismo
mogli o~ekivati da je pripajawe urodilo i odgovaraju}im politi~kim
uspjehom, do toga, na àlost, nije do{lo.” (str. 313.) Dakle, zbog geografske
konfiguracije te{ko je bilo ujediniti primorsku i planinsku Hrvatsku, a
kamoli prikqu~iti joj Slavoniju kao sastavni deo dràvne teritorije. Tek
kad je svrgnut hrvatski vladar Svetoslav u unutra{wim borbama me|u Tr-
pimirovi}ima, pa se sa sinom Stjepanom sklonio u Ugarsku, Ma|ari su 1027.
napali Hrvatsku. “Tako je vaqda ugarski dvor preuzeo na sebe zada}u da vra-
ti u Hrvatsku svrgnutoga kraqa, ~ime je stvarno produìo dinasti~ki ras-
cjep u porodici Trpimirovi}a. Ali ugarska je politika bila bar utoliko
pozitivnija po Hrvatsku {to je nastojawem Arpadovi}a stvorena, mo`da za
protjerane Trpimirovi}e, nova politi~ka jedinica u Slavoniji – to je ba-
nat ili dukat slavonski – koji je najzad potkraj XI st. sjediwen s Hrvatskom
Trpimirovi}a.” (str. 333.)
|) Argumentovana kritika vode}ih hrvatskih
istoriografskih autoriteta
Govore}i o politi~kom raspletu nakon smrti vizantijskog cara Vasi-
lija II, Nada Klai} potvr|uje da su Zeta, Travunija i Zahumqe srpske zemqe.
“Za slabih Bazilijevih nasqednika Zeta pod Vojislavom i wegovim nasqed-
nicima preuzima vodstvo u srpskim zemqama. Svi bizantski poku{aji da to
skupqawe pokrajina zaustave ne uspjevaju, pa ve} Vojislav vlada Travunijom
i Zahumqem.” (str. 342.) Vojislavov sin i naslednik Mihailo jo{ vi{e je
pro{irio granice svoje dràve, a papa Grgur VII poslao mu je 1077. kraqev-
sku krunu. Me|utim, Klai}eva istovremeno opovrgava dotad op{te uverewe
hrvatske istoriografije da je Dalmacija u drugoj polovini jedanaestog ve-
ka, pa jo{ uz saglasnost Vizantije, do{la pod vlast hrvatskog kraqa Petra
Kre{imira IV. “Iako je mo`da Petar Kre{imir IV nosio u ponekoj ispravi
469
titulu reks Kroacie et Dalmacie – naslovi sami po sebi nisu dokaz stvar-
ne vlasti – danas poznati autenti~ni izvorni materijal ne daje nam pravo
da u tom hrvatskom vladaru gledamo novoga upraviteqa Dalmacije. Ta~na je
dodu{e tvrdwa da sve do Manojla Komnena nema u Dalmaciji carskih ~inov-
nika ili namjesnika, ali se takva ~iwenica moè protuma~iti i na drugi
na~in. Naime, ako hrvatski vladari nakon Kre{imira IV ne nose u auten-
ti~nim ispravama titule koje bi ih osposobqavale kao carske namjesnike,
a dalmatinski pisari ipak unose u svoje isprave imena bizantskih careva,
onda o~ito vaqa na nestanak vrhovnog bizantskog ~inovnika gledati kao na
krajwi rezultat raspadawa teme, odnosno katepanata. Gradovi pod formal-
nim vrhovni{tvom bizantskih careva nastavqaju svoju samostalnu politi-
ku koju vi{e nitko ne sputava. [tovi{e, dalmatinski gra|ani potpuno sa-
mostalno odlu~uju stalno o svojim prijateqima i saveznicima. Ta oni su sa-
mi doveli Normane 1074. god., na {to je, kako }e se jo{ vidjeti, reagirala
Venecija. Zato su posqedwa desetqe}a dalmatinske autonomije doba ni~im
ograni~ene samouprave, iako je Zvonimir do{ao do Dalmacije s pomo}u pa-
pe i Arpadovi}a. Tek dolazak dinastije Arpadovi}a zna~i prekid stoqet-
nog razvitka i potpuno nov poloàj za gradove koji su se kona~no na{li pod
Hrvatskom pod istom krunom.” (str. 346-347.)
S obzirom da se krajem jedanaestog veka “izdizawe srpskih kneèvina
odigrava preko neretqanskog bedema koji stoqe}ima dijeli Hrvatsku uz
more od isto~nih susjeda” (str. 348.), zna~ajniji hrvatski vladari Petar
Kre{imir IV i Zvonimir morali su svoje teritorijalne ambicije na drugu
stranu orjentisati. Kako nije moglo biti ni govora o ovladavawu dalmatin-
skim gradovima, “promjenu je mogla unijeti samo Slavonija, dakle upravo
ona pokrajina koja je prije dinasti~kog rascjepa u posledwem desetqe}u H
st. bila za Hrvatsku izgubqena. Prema tome, ako je kona~an rezultat nasto-
jawa Trpimirovi}a bilo prikqu~ewe Slavonije Hrvatskoj, onda se zaista
moè svladavawe politi~kog dualizma (Hrvatska – Slavonija) ocijeniti
kao jedan od najzrelijih politi~kih poteza hrvatskih vladara u drugoj polo-
vici XI st. Drugo je, dakako, iako ne tako bitno, pitawe jesu li jedino oni
pridonijeli pro{irewu hrvatskih granica do Drave ili su wihova nastoja-
wa na{la istovetne interese i s one strane Drave.” (str. 348.) Vizantijska
dominacija nad Dalmacijom zadràla se sve do kraja dvanaestog veka, ali je
Zvonimir svojoj tituli kraqa Hrvatske dodao naslov kraqa Dalmacije pap-
skom voqom, s vrlo jasno izraènim politi~kim ciqem rimskog pontifek-
sa. Kako Nada Klai} isti~e, “i pape toga vremena traè na~in kako da Dal-
maciju podloè svom utjecaju. Zato najzad u ~asu kad se wima prepu{ta od-
luka o dalmatinskom vladaru krune Zvonimira dvostrukom krunom: Hrvata
i Dalmatinaca.” (str. 349.)
Demantuju}i Ferdu [i{i}a i ostale hrvatske istori~are sli~nog mi-
{qewa, Nada Klai} je dokazala da Neretqanska kneèvina nikada nije bi-
la u sastavu hrvatske dràve. Ili je bila samostalna ili pod vla{}u Vizan-
tije, Srbije, odnosno makedonskog cara Samuila, u odre|enim periodima.
Nepobitno je ne samo da je Neretqanska kneèvina od 1025. godine ponovo
samostalna, nego i da weni vladari nose naziv kraqa, poput hrvatskih ili
srpskih. Klai}eva je dokazala da je i famozni Slavac bio neretqanski a ne
470
hrvatski vladar, kako je tvrdila dotada{wa hrvatska istoriografija. âk
su u sastavu Neretqanske kneèvine primorske padine Poqica, izme|u
splitskog kotara i reke Cetine, odnosno od @rnovnice pa prema jugu. U
unutra{wost je dopirala do mosorskih obronaka. Wena prestonica je vero-
vatno bio grad Omi{. Vladar Slavac je pouzdano nosio naziv kraqa (reks)
dok su neki poznati neretqanski vladari jedanaestog veka imali naziv pri-
morskog vojvode. “U sudbonosnim ~asovima Hrvatske po~etkom XII st. Nere-
tqanska kneèvina nije, koliko je danas poznato, uop}e sudjelovala. Nere-
tqanski su knezovi i daqe sa~uvali vlast u svojoj zemqi. Neposredan dokaz
da Neretqanska kneèvina nije 1102. god. u{la u sklop arpadovskih zemaqa
jest ~iwenica da Arpadovi}i nisu nikad nosili u svojoj tituli ime bilo ko-
je zemqe koje bi moglo upu}ivati na stjecawe vlasti nad Paganijom. Potpu-
na {utwa izvora za prvu polovicu XII st. uzrok je da se jo{ ne moè utvrdi-
ti kako i kada su Ka~i}i postali nasqedni neretqanski knezovi.” (str. 485.)
Metodolo{ki postupak, koji Nada Klai} primewuje u svojim istorio-
grafskim istraìvawima, nesumwivo je kriti~ki, iako ne uvek dosledan i
bez slabosti. Preterano bi bilo i o~ekivati da jedan nau~nik – pojedinac,
ma koliko bio talentovan i sposoban, izvr{i kriti~ku reviziju celokupne
dosada{we hrvatske istoriografije, mahom romanti~arske i pamfletske.
Posebno kada je ona u svom, po obimu publikovanih dela, najplodnijem peri-
odu bila politi~ki najpristrasnija i pretvorena u sredstvo ideolo{kih
manipulacija i obra~una. Takva usijana atmosfera nije mogla ostaviti
hladnokrvnim ni najozbiqnije ni najobjektivnije pisce. Kako i Klai}eva
zapaà, petnaestak godina nakon Drugog svetskog rata, “upravo predratne
politi~ke prilike ~esto su nametale i objektivnim histori~arima neo-
bjektivno tuma~ewe historijskih ~iwenica.” (Godi{wak Istorijskog dru-
{tva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1959., str. 333.) Samo {to su poslerat-
ne prilike u tom smislu bile jo{ nepodno{qivije. U osvrtu, iz koga poti-
~e taj citat, pod naslovom “Noviji radovi na dru{tvenoj problematici
sredwovjekovne Hrvatske”, Klai}eva se dokazuje ne samo kao ve{t polemi-
~ar, nego kao temeqit teoreti~ar, uspe{no kritikuju}i radove nekih od ta-
da najpriznatijih nau~nih autoriteta, poput Olega Mandi}a, Mihe Barade
ili Ivana Boì}a. Ona je kroz to dala zna~ajan doprinos rasvetqavawu na-
stanka i razvoja hrvatskog feudalnog dru{tva.
`) Sveobuhvatna analiza hrvatskog feudalnog dru{tva
U raspravi “Historijska podloga hrvatskoga glagoqa{tva u X i XI sto-
qe}u” Klai}eva dokazuje da je glagoqica bila pismo Hrvata izvan granica
tada{we Hrvatske, nastalo uprkos protivqewu hrvatskih vladara, slepo
odanih papstvu. Za razliku od tada{weg pape Aleksandra II, koji je insisti-
rao na iskqu~ivoj upotrebi latinskog kao crkvenog jezika, protivpapa Ho-
norije V je odobravao staroslovenski jezik i glagoqicu u crkvama pod svo-
jom kontrolom, pa se osnovni sukob i odvijao na toj relaciji. Dalmatinska
marka sa sedi{tem u Bakru, istarsko-krawskog markgrofa Ulrika, pred-
stavqala je pogodan politi~ki okvir {irewa slovenske liturgije. Zabunu
oko locirawa tog dela Dalmacije izazvala je ~iwenica da se to podru~je ra-
nije zvalo Liburnijom. Dalmatinsku marku je, verovatno uz ugarsku pomo},
471
posle 1070. godine osvojio ban Zvonimir i na osnovu toga se proglasio za
dalmatinskog kraqa, i tu titulu je zadrào dok ga papa Grugur VII nije kru-
nisao za hrvatsko-dalmatinskog kraqa. Zvonimir nije ni poku{avao, a sve
i da je hteo, u to vreme ne bi mogao s tih poseda da iskoreni glagoqicu i slo-
vensku liturgiju.
Autoritet vladara sredweg veka bazirao se prvenstveno na veli~ini i
ekonomskoj snazi wihovih li~nih i porodi~nih poseda kojima su se odmera-
vali s feudalnim velika{ima. Stvarno mo}an kraq bio je samo onaj koji je
svojim bogatstvom predwa~io i uspevao sve ostale naterati na pokornost.
Oni koji nisu imali velike posede redovno su slabi vladari i uglavnom ma-
rionete u velika{kim rukama. Posledwi hrvatski kraqevi su tako|e ima-
li veoma male posede, a velika{i koji su ih okruìvali sve vi{e su eko-
nomski ja~ali. To je uslovilo i slabu realnu mo} ma|arskog kraqa Koloma-
na i wegovih naslednika u pripojenoj Hrvatskoj nakon 1102. godine. U poseb-
nim skriptama koje su prethodile wenom uybeniku, pod naslovom “Povijest
Hrvata u sredwem vijeku” (Sveu~ili{te u Zagrebu, Zagreb 1965.) ona to na
ovaj na~in obja{wava: “Poloàj Arpadovi}a u Hrvatskoj ve} je od samog po-
~etka vladawa bio prili~no nesiguran, jer se nije zasnivao na nekim “ugo-
vorima”, pojmu za patrimonijalni tip dràve XI st. potpuno nepoznatom,
ve} jedino na rodbinskim odnosima. Upravo je ta ~iwenica bila odsudna i
za daqi razvitak i poloàj hrvatske u sklopu arpadovskih zemaqa, kao i za
sam poloàj Arpadovi}a. Budu}i da vi{e nisu na{li u Hrvatskoj kraqev-
ske posjede na kojima bi mogli izgraditi svoju vlast, oni su se zadovoqili
sa stawem koje su u woj zatekli. Kako je ve} Zvonimir po~eo poklawati kra-
qevska prava, a anarhija je proces feudalizacije javnih prava poja~ala, Ar-
padovi}ima jedva uspijeva da podijele koju ~ast u Hrvatskoj. No nije im
uspjelo ondje uvesti marturinu kao osnovni porez na zemqu.
Poku{aj Kolomanov u vezi s tim propada, pa vladari koji su u XII st. su-
vi{e zauzeti dinasti~kim problemima, pu{taju, ~ini se, Hrvatsku samo-
stalnom razvitku. A taj je mogao i}i samo u pravcu potpunog osamostaqiva-
wa ùpana, koji su najzad potkraj vladavine Arpadovi}a postali samostal-
ni dinasti. Primjer [ubi}a, koji drè sredinom XII st. nasqednu ùpansku
~ast u bribirskoj ùpaniji, samo je jedan od najpoznatijih. Iznimni polo-
àj koji je Hrvatska uìvala s obzirom na odnos prema kraqu nije se zasni-
vao na nekom posebnom ugovoru – tobo`wa “Pakta konventa” – ve} na stvar-
nom razvitku koji je potkopao temeqe kraqevske vlasti i prije nego {to su
Arpadovi}i zasjeli na hrvatsko prijestoqe. Dosada{we mi{qewe da je Ko-
loman privilegirao ~lanove plemstva 12 plemena zasnivalo se na uvjerewu
da je tzv. Kvoliter – tj. tobo`wi ugovor izme|u predstavnika 12 plemena i
Kolomana – autenti~an. Danas je dokazano da je to falsifikat iz XIV st.
Prema tome, gubitak dràvne samostalnosti bio je za politi~ki poloàj
Hrvatske od neobi~ne va`nosti. Kako se s novom dinastijom politi~ki
centar preselio u Podunavqe, Hrvatska je u novom, posve perifernom po-
loàju, nastavila svoj vlastiti politi~ki razvitak. On je vodio, dodu{e,
bròj pobjedi feudalne anarhije, ali je istovremeno iskqu~ivao neposred-
nu vlast vladara. Takav je izuzetni poloàj sa~uvala Hrvatska sve do ponovne
uspostave kraqevske vlasti sredinom XIV st. No i to se osamostaqivawe
472
vr{ilo postepeno. Za prvih Arpadovi}a, hrvatske zemqe povezivao je zajed-
ni~ki ban, a katkad i herceg, a i posebna je krunidba bila jedan od znakova
formalne povezanosti. Me|utim, posebne krunidbe doskora nestaje, a svaka
zemqa dobiva i svoga bana. Tek bi po koji herceg, kao npr. Andrija, brat kra-
qa Emerika, ili Koloman, brat Bele IV, uspio oko sebe okupiti i ùpane
od Drave do mora, ali su takve pojave za 200-godi{we vladavine Arpadovi-
}a bile gotovo iznimka.” (str. 25.) Dakle, umesto bajke o hrvatskoj autonom-
noj celokupnosti, u praksi imamo krajwu feudalnu razdrobqenost i samo-
vla{}e.
Situacija u Slavoniji sasvim je druga~ija. “U doba kad Arpadovi}i u
Hrvatskoj nisu uop}e imali posjeda, gotovo ~itava Slavonija je wihova.
Kraq je dakle prvi i najve}i vlastelin u zemqi. I ondje }e dodu{e postepe-
no zemqa prelaziti na privatnike, ali je osnova zemqi{nog posjeda bila
neuporedivo ve}a.” (str. 28.) S obzirom da je Slavonija trajno “pod nepo-
srednim ugarskim uticajem, ima isti i politi~ki i dru{tveni razvitak kao
ugarske zemqe. Kako su i ondje bile organizirane ùpanije, ostale su ipak
i nakon wihova postepenog propadawa osnovni temeq na kojem se izgra|i-
valo stale{ko dru{tvo. Velika{i su dodu{e i ondje doskora zamijenili
kraqevsku vlast, ali su se kraqevi mogli protiv wih povezati s niìm
plemstvom i gradovima koje su sami stvorili. Traè}i protuteù oligar-
hijskoj mo}i, oni su dopustili da se niè plemstvo pod vodstvom bana orga-
nizira u ùpanije novog tipa: plemi}ke ùpanije. Ali upravo zbog toga {to
je novo dru{tvo bilo jo{ preslabo, a Arpadovi}i nisu na{li na~in da pa-
trimonijalno gospodarstvo zamijene drugim, oni i ondje gube postepeno
vlast u korist oligarhije.” (str. 27.) Sve vreme, nakon avarskih i posle mon-
golskih pusto{ewa Slavonija je vrlo slabo naseqena, a u petnaestom i {e-
snaestom veku feudalna renta je tako visoka da su kmetovi masovno beàli
sa vlastelinskih ili crkvenih poseda. Prikazuju}i kwigu J. V. Brimleja o
seqa~kom ustanku u Hrvatskoj, Nada Klai} konstatuje da je to “razdobqe kad
vi{e nema kolonizacije, a migracije uzrokovane turskim naletima nisu
jo{ po~ele bitno utjecati na dru{tvene promjene, tako jedan od uzroka pu-
sto{i na vlastelinstvima treba traìti u materijalnoj diferencijaciji
kmetova.” (“Historijski zbornik” 1960., str. 13.) Sve ve}i kuluk, neretko
pet dana u sedmici, predstavqao je jo{ ve}i problem od ionako te{ko pod-
no{qivih nov~anih i naturalnih obaveza kmetova.
4. Studija Nade Klai} o rasprostrawenosti imena Hrvat
Od ostalih brojnih nau~noistraìva~kih radova Nade Klai}, za tema-
tiku ove studije veoma je zna~ajna wena rasprava “O Kasezima i Hrvatima u
sredwovjekovnoj Hrvatskoj” (“Dostignu}a” br. 1-2/1965.), u kojoj se ona bavi
i pitawem rasprostrawenosti imena Hrvat u sredwem veku. Prvo ukazuje
kako je Vjekoslav Klai} “utvr|ivao tragove imena Hrvat u gotovo ~itavom
slavenskom svijetu osim u Hrvatskoj. Mo`da i to nije bilo slu~ajno. Me|u-
tim, wegov propust nisu nadoknadili ni oni koji su nastavili wegov rad,
iako je pojava imena Hrvat morala biti jednom od osnovnih podloga spome-
nutih teorija o postanku i podrijetlu plemstva kod Hrvata.” (str. 14.)
473
Taj problem je i ina~e zanemaren u hrvatskoj istoriografiji, a sopstve-
no stanovi{te povodom wega Nada Klai} izlaè u saètom ali koncentri-
sanom vidu. “Na{e ispitivawe o rasprostrawenosti imena Hrvat mora po-
~eti i zavr{iti u granicama sredwovjekovne Hrvatske, dakle teritorija
izme|u Gvozda i mora. Kako je upravo to ona politi~ka jezgra iz koje je po-
~elo ujediwavawe susjednih politi~kih jedinica, vaqa utvrditi u kakvom se
zna~ewu ondje upotrebqava ime Hrvat. I to prije nego {to su na tom teri-
toriju migracijama izmije{ani etni~ki odnosi. Jer postojawe imena Hr-
vat, izvan granica sredwovjekovne Hrvatske, dakle u Slavoniji, Istri, Bo-
sni itd., nije rezultat doseqewa ve} kasnijeg procesa. îni se da bi najpri-
je trebalo ista}i ~iwenicu da unutar granice Hrvatske u sredwem vijeku
nema toponima Hrvat! Dodu{e, mo`da bi se pomnim ispitivawem mogao po-
neki primjer i prona}i, no taj bez sumwe ne bi promijenio zakqu~ak koji se
iz te ~iwenice name}e. Naime, ako pojava hrvatskog imena u slovenskim ze-
mqama upu}uje na posebno naseqewe Hrvata me|u alpske Slavene, onda ta-
kvog naseqewa Hrvata u Dalmaciji nije bilo. Ono bi i ovdje moralo osta-
viti tragove u toponomastici. Ne govori li to u prilog pretpostavci koju
je iznio Grafenauer, naime “da se doselio dodu{e mawi broj Hrvata, ali u
nekom naro~itom, od Avara odvojenom seobenom valu; taj seobeni val je, us-
prkos svojoj broj~anoj slabosti, me|u dalmatinskim Slavenima izazvao ta-
ko sna`nu historijsku prekretnicu, da se na wih pro{irilo ime do{qaka.”
(str. 14-15.)
a) Mawak hrvatskih toponima nadokna|en
politi~kom intervencijom
Grafenauer je skretao pa`wu na {iroku disperziju Hrvata od Duqep-
sko-Voliwanovske oblasti do Baltika i Karantanije na zapadnoj i Gr~ke na
ju`noj strani, i to u vreme kad je ukupni slovenski prostor postajao sve ma-
wi. “Ta je disperzija”, kako nastavqa Nada Klai}, “nastala u doba avarskih
pohoda u Zakarpa}e kad je raspr{en duqepski savez i jedan je dio stanovni-
{tva iselio iz domovine. Preuzmemo li Grafenauerovo dokazivawe i pre-
nesemo li ga na Hrvatsku, moramo do}i do zakqu~ka da ta hrvatsko-duqepska
disperzija nije ostavila traga u sredwovjekovnoj Hrvatskoj. Jer kad bismo
uzrok pomawkawu hrvatskih toponima samo unutar sredwovjekovne Hrvat-
ske traìli u jednoj seobi Hrvata, onda bismo morali odgovoriti na pita-
we za{to je niz hrvatskih toponima od Baltika do Gr~ke prekinut samo u
Hrvatskoj. Ovako moèmo ipak na neki na~in protuma~iti uzroke toj neo-
bi~noj pojavi. Mo`da ih uostalom vaqa traìti i u sku~enosti prostora
koji je bio zahva}en drugim hrvatskim valom. U pore|ewu s hrvatskim topo-
nimima izvan Hrvatske to nije ni{ta neobi~no ukoliko se dokaè da svi
navedeni toponimi od Baltika do Gr~ke potje~u od istog seobenog vala. Po-
mawkawe toponima Hrvat obilno je nadokna|eno u sredwovjekovnoj Hrvat-
skoj politi~kim i dru{tvenim zna~ewem toga imena. Ve} prva sigurna po-
java toga imena u doba narodne dinastije – duks Kroatorum na Branimiro-
vom natpisu – svjedo~i o zavr{enom procesu formirawa dràve koja je naj-
zad ipak okr{tena imenom organizatora. Put do potpune prevage tog imena
bio je vrlo dug. Jo{ Trpimira naziva Got{alk, koji boravi na wegovu dvoru,
474
vladarem Slavena (reks Sklavorum), dok papa Ivan VIII tako|er pi{e Zde-
slavu “glorius komiti Sklavorum”. Tek od sredine XI st. u~vr{}uje se na-
ziv reks Kroatorum da bi kasnije u oba oblika, tj. Kroatorum i Kroacie,
u{ao u titulu ugarsko-hrvatskih vladara. Tako regnum Kroacie, kojemu se
pridruùje Dalmacija, a kasnije i Slavonija, postaje politi~ki pojam sve
do svr{etka sredweg vijeka. Ne treba posebno isticati da je taj regnum po-
stepeno mijewao teritorijalni opseg.” (str. 15-16.)
[to se ti~e socijalne diferencijacije, “u tom kraqevstvu Hrvata ne-
ma sve do sredine XIV st. neke posebne oznake za bilo koji dru{tveni sloj.
âk ni velika{i u Hrvatskoj nisu nobiles Kroati! Mo`da }e poneki dal-
matinski pisar napisati za hrvatskog velika{a da je Hrvat, no za wega je sve
{to se pruà izvan granica wegova kotara – Sklavonia. A onda odjednom
sredinom XIV st. nastupa nagla promjena u terminologiji. Pojavquju se no-
biles Kroati kao odre|en pojam. Dakako, ne vi{e samo politi~ki, ve} u to
vrijeme kao potpuno jasan dru{tveni termin.” (str. 16.) Tada se prvi put po-
javquje i sabor, “koji se pod anùvinskim banovima postepeno formira”
(str. 16.), na koji pored plemi}a u po~etku dolaze komandanti utvr|ewa i
vojnih jedinica, “pa sabor tek kasnije postaje iskqu~ivo stale{ka plemi}-
ka ustanova... Prema tome, Kroati kao stale{ki termin je sredinom XIV st.
sinonim za ono niè plemstvo u Hrvatskoj koje se po~elo pod pokroviteq-
stvom Ludovika postepeno organizirati. Iako je zahvaquju}i kraqu niì
plemi} dobio svoje organizacije i drugdje po Hrvatskoj, termin se nobiles
Kroati vrlo ~esto vezivao uz prvotne plemi}ke organizacije, dakle one u
Luci i Kninu.
Takav se pojam upotrebqavao osobito tada kad se èqelo ozna~iti dru-
go privilegirano i neprivilegirano stanovni{tvo u Hrvatskoj, koje nije
bilo ukqu~eno me|u niè plemstvo. U to se vrijeme dakako jo{ uvijek upo-
trebqava i naziv Hrvati za regnum Kroacie. Me|utim, i taj politi~ki po-
jam Hrvati = regnum Kroacie postepeno se mijewa potkraj sredweg vijeka
pod pritiskom turskim i mleta~kim. Naziv Hrvati, odnosno Kroacia, po-
stepeno prelazi Kupu da bi se najzad u XVI st. u~vrstio izme|u Kupe i Dra-
ve. Ali, i stale{ka oznaka imena Hrvat gubi izvan granica stare Hrvatske
svoj pravi nekada{wi smisao. U Slavoniji ili u slovenskim zemqama nije
se Hrvatom nazivao samo plemi}. Hrvat je prije svega onaj koji dolazi iz Hr-
vatske bez obzira na dru{tveni poloàj. Tako je upotreba imena Hrvat jo{
jednom pokazala na neodrìvost teorija o socijalnom dualizmu kod Hrvata
od VII do XIV st. Nobiles Kroati nisu ni osvaja~i Hrvati niti wihovi po-
tomci, ve} niè plemstvo od XIV st. daqe.” (str. 16-17.)
5. Klai}kino suprotstavqawe romanti~arskom zanosu

hrvatskih kvazinau~nika
^lankom “Diplomati~ka analiza isprava iz doba hrvatskih narodnih
vladara (I dio)”, (“Historijski zbornik” XVIII, Zagreb 1965), Nada Klai}
kriti~ki pretresa obimnu nau~nu literaturu koja se bavi ispitivawem i
verifikovawem isprava iz vremena narodnih vladara, o{tro se suprotsta-
vqaju}i svakom romanti~arskom zanosu i idealizaciji koji su hrvatsku
475
istoriografiju doveli u jadno stawe. “Ta jedva se koji od histori~ara na-
rodne dinastije mogao oslobditi du`nosti da zauzme stav prema izvornom
materijalu na osnovu kojega je radio. Uvrijeèno mi{qewe da se posao hi-
stori~ara sastoji prije svega u tome da bezuvjetno brani svaki sa~uvani po-
datak dalo je toj literaturi poseban pe~at. Ona je sve prije negoli kriti~-
na. U krajwoj liniji nisu u diskusijama bili va`ni dokazi i protudokazi,
nego odjek u patriotskoj javnosti. Kako je dakle ta javnost upravqala disku-
sijama, nije bilo nade da }e trijeznu kriti~ku ocjenu zamijeniti krivo shva-
}eni patriotizam. Zato se svakom histori~aru narodne dinastije nu`no na-
me}e zada}a da savjesnom kritikom izvornog materijala, kao i novim pogle-
dima i shva}awima utre put zaista znanstvenom prikazu toga, nesumwivo
najinteresantnijeg, razdobqa hrvatske povijesti.” (str. 141.) Od savesnog
nau~nog istraìva~a traìla se zna~ajna doza hrabrosti da istinito pro-
govori nasuprot ve}inskom ideolo{kom mi{qewu u uzavreloj politi~koj
javnosti. “Slu~aj V. Novaka koji je podvrgao kritici falsifikate split-
skih benediktinki klasi~an je primjer na koji na~in javnost reagira na ta-
kve poku{aje. I [i{i} se vrlo te{ko odlu~ivao na to da isprave ocijeni
kao falsifikate, a Barada i Na|i nisu u tom pogledu postupali mnogo bo-
qe. Svakako se me|u svima naro~ito isti~e L. Kati}, koji je do kraja ìvo-
ta branio ~ak i nesumwive falsifikate.” (str. 141.) Po mi{qewu Klai}e-
ve, prvi je objektivnijem nau~nom prikazivawu istorijskih dokumenata i
proveri wihove autenti~nosti pristupao Frawo Ra~ki, ali i wegovi iska-
zi zahtevaju temeqitu reviziju.
Kad je re~ o zasluzi koja se Ra~kome svakako ne moè osporiti, “isprav-
no je upozorio na ~iwenicu, o kojoj se na àlost premalo vodi ra~una, nai-
me, da ovjerovqewe isprava nije nikakva garancija za wihovu ispravnost.”
(str. 143.) S druge strane, “Ferdo [i{i}, koga je u plodnom radu na hrvat-
skoj povijesti uop}e najvi{e privla~ilo razdobqe narodnih vladara, nije
i{ao stopama Ra~koga. A ipak je on bio najvi{e pozvan da taj posao nasta-
vi. Potreba se kriti~ke ocjene materijala nametala [i{i}u utoliko vi-
{e {to je on i u posebnim raspravama i u Priru~niku izvora za hrvatsku
povijest pristupao samostalnoj ocjeni izvora.” (str. 145.) Mada je za veliki
broj dokumenata i [i{i} utvrdio da su falsifikati, prema mnogima je bio
bole}iv pa ih je prihvatio jer, wegova su nastojawa i{la za tim da pokaè
kakvu je va`nu ulogu igrala Hrvatska u to doba u op}eevropskom zbivawu, pa
mu je u tu svrhu mogao najboqe posluìti upravo izvorni materijal, i to
“nepro~i{}en”.” (str. 148.) Josip Na|i je po~etkom dvadesetog veka nasto-
jao da {to bliè javnosti predstavi izvorne dokumente iz perioda hrvat-
ske narodne dinastije, posebno 1925. godine, koja je obeleàvana kao jubi-
larna hiqadugodi{wica splitskog sabora. “No, pri tom je radu i wega vo-
dila èqa da materijal prikaè u {to qep{em svijetlu, pa je, kako }emo vi-
djeti, vrlo nerado prihva}ao sumwe i negativne ocjene Ra~koga.” (str. 148.)
Za razliku od Ferde [i{i}a koji, na primer, “za svoju teoriju o Slav-
cu nije ispitivao doma}i materijal, a odu{evqen idejom o nasilnoj smrti
Zvonimira nije se ustru~avao na svoj na~in tuma~iti poznate ~iwenice iz
kriàrskih ratova” (str. 148.), Na|i nagove{tava da bi mogao druga~ije
476
interpretirati neke isprave, ili op{irnije nego dotada{wi recenzenti.
“Me|utim, ovo navije{teno udaqavawe od dotada{wih mi{qewa ogleda se
odmah u po~etku u prikazu kneèvskih isprava u tome, {to oprezne pretpo-
stavke prethodnika zamjewuje smjelijim tvrdwama.” (str. 149.) I tamo gde su
isprave nepobitno falsifikovane, on ne odustaje od poku{aja da falsifi-
kovawe objasni kasnijom materijalizacijom qudskog se}awa na stvarni do-
ga|aj. “Zaveden nekom pretjeranom qubavqu prema izvornom materijalu da-
je wegov potpuno nekriti~ki prikaz, {to se kao nedostatak najteè osje}a
u opisu Zvonimirovih isprava. Ni jedna, pa ~ak ni “isprava, kojom on bra~-
kim plemi}ima dozvoqava slobodno trgovawe”, nije, prema wemu, neisprav-
na, a kamoli falsifikat. Na|i nalazi za svaki falsificirani oblik ili
podatak tuma~ewe, koje otklawa sumwe u neispravnost kraqevskih darovni-
ca. Jer ako se ne{to ne moè ba{ nikako pripisati kraqevskoj kancelari-
ji, onda je sastavqa~ primalac i sve je rije{eno.” (str. 149.)
Podrobnije obra|uju}i uzorak od 11 isprava, od kojih je za sedam ve} bi-
lo utvr|eno da su falsifikati ili se ozbiqno sumwalo u autenti~nost,
Na|i konstrui{e obja{wewa po obrascu da je zaista bilo onako kako bi on
èleo da se ne{to desilo. “Uzme li se u obzir da je Na|i i “formular kne-
èvskih i kraqevskih isprava” opisivao sluè}i se i falsifikatima, la-
ko se moè razabrati vrijednost wegovih rezultata. U osnovi isti nekri-
ti~ki stav zauzima Na|i i u prikazu privatne isprave i wenih formulara...
Ocjewuju}i zatim preostale isprave narodnih vladara, on }e nastojati da
kod svakog od wih istakne koje bi isprave mogle biti izra|ene od primala-
ca, a koje od samih vladara, jer je na takav na~in mogao ispri~ati nastanak
i opravdati postojawe svakog diplomati~kog i stvarnog falsifikata.”
(str. 151.) Grubo odbijaju}i da su neke od isprava falsifikati, iako je to
ve} bilo dokazano, umesto na argumente Na|i se poziva na, po nepouzdano-
sti sli~no, mi{qewe Kerubina [egvi}a i Milana [uflaja. “Wegova je
ocjena Zvonimirovih isprava korak natrag, jer nije èlio prihvatiti ni
one rezultate koje je nauka do wegova pisawa usvojila. To u jednakoj mjeri
vrijedi i za wegovu ocjenu isprava posqedweg Trpimirovi}a Stjepana II.”
(str. 152.)
Iako je Miho Barada pronicqivo dokazao da su neke Trpimirove i
Mutimirove isprave zaista falsifikovane, u svom radu je stao, kako pro-
cewuje Nada Klai}, na pola puta. “Vaqa poàliti {to Barada provodi
uistinu detaqnu paleografsko-diplomati~ku analizu nesmiqeno prilago-
|avaju}i osnovne paleografske zakone unaprijed postavqenom ciqu. Ne
smeta ga ni to {to se wegovi zakqu~ci ponekad uop}e ne mogu uskladiti.”
(str. 153.) Drìslav [vob je potvrdio da su odnosne isprave falsifikova-
ne. “O tome da je Trpimirova isprava falsifikat, svjedo~i i podatak o gra-
nicama splitske nadbiskupije do Dunava.” (str. 154.) Ipak, po oceni Klai-
}eve, “iako se poneka misao iz [vobovog priloga moè prihvatiti, u cjelo-
sti je on ipak proma{en, jer je [vob podvrgao na nespretan i neta~an na~in
kritici upravo ono, {to je u spomenutim ispravama najmawe prijeporno.”
(str. 154.) Solinsko-splitski istori~ar Lovre Kati} je “s nevjerojatnom
uporno{}u i dosqedno{}u branio osumwi~ene isprave. I{ao je, {tavi{e,
477
tako daleko da je branio poznate Pincijeve falsifikate, nastoje}i protu-
ma~iti grube pogre{ke falsifikata lo{im prijepisom... Nije, dakle, slu-
~aj {to se i u ocjeni falsifikata splitskih benediktinka i on pridruìo
Novakovim protivnicima, braniocima autenti~nosti.” (str. 154.) A i Vik-
tor Novak, koji ima velikih zasluga za razotkrivawe mnogih falsifikata,
pokazivao je prili~nu bole}ivost, pa je “niz pogre{aka – osobito krivih
datirawa – nastojao protuma~iti radije lo{im prijepisom, izbacivawem
teksta, zabunom itd., nego svijesnim radom falsifikatora.” (str. 156.) Kad
se ima u vidu ovakvo stawe hrvatske istoriografije i “pribroje li se na-
brojenoj literaturi op}eniti prikazi isprava u razli~itim pravnim hi-
storijama – koji, na àlost, uop}e ne ulaze u pravnu analizu isprava, lako
}e se razabrati da je nau~noanaliti~ki rad na izvornom materijalu do 1102.
jo{ uvijek na po~etku.” (str. 156-157.)
a) O naknadnom hrvatizovawu dalmatinskih isprava
Nisu nimalo retki slu~ajevi da se neke izvorno dalmatinske isprave
naknadno hrvatizuju, u ~emu se isticao Milan [uflaj “upravo u ocjewiva-
wu izvornih podataka o dalmatinskoj ispravi kao i o “~isto hrvatskoj is-
pravi”, [uflaj je grije{io kad je odre|ene pravne institucije pripisivao
odre|enim etni~kim skupinama i kad je stvarao karakteristiku dalmatin-
ske isprave bez prethodne kriti~ke analize izvornog materijala.” (str. 157-
158.) Primera radi, “samo zato {to se osniva~ samostana Sv. Petra Spli-
}anin Petar zove ^rni i {to se samostani Sv. Petra u Solinu i Sv. Ivana
u Biogradu nalaze “izvan” dalmatinskih gradova, [uflaj je wihove kartu-
lare predstavio kao prve po~etke ~isto hrvatske privatne isprave u Dal-
maciji.” (str. 158.) Op{ti je sud Nade Klai} da su hrvatski istoriografi,
primewuju}i sasvim pogre{an metodolo{ki postupak, “utvr|ivali karak-
teristike isprava doma}ih vladara tako da su provodili diplomati~ku ana-
lizu i utvr|ivali formule isprava, a da nisu uop}e posvetili pa`wu sadr-
àju isprave ili centru u kojem je isprava nastala. Zato se i moglo dogodi-
ti da nitko, osim [voba, nije posumwao u autenti~nost Trpimirove ispra-
ve, iako se u woj pribrajaju splitskoj crkvi sela, koja ona ne samo u IX st.,
nego ni kasnije nije imala. Me|utim, obra|ivawe isprava prema vremenu
wihova postanka, tj. kronolo{kim redom prema datumima, koje one nose,
onemogu}ilo je wihovo jasnije grupirawe i prikrilo kriterije koji su vr-
lo jasno ukazivali na zajedni~ku provenijenciju. Nikome, npr., tko je pre-
gledao materijal sadràn u kartularu samostana Sv. Kr{evana nije mogla
izbje}i ~iwenica da tri najstarije oporuke imaju istu pogre{nu dataciju i
na kraju isprave isti pogre{ni aktum. Ili, da Zvonimirove tobo`we is-
prave u korist splitske nadbiskupije imaju jedan, a one u korist samostana
Sv. Marije drugi oblik koroboracije i da dva falsifikata u korist split-
skih benediktinka upotrebqavaju formule koje ne poznaje javna isprava u
doba narodnih vladara. Takve nas ~iwenice neminovno vode do spoznaje da
zajedni~ke karakteristike – osobito ako je rije~ o pogre{nim ili neta~-
nim formulama – vaqa pripisivati istoj provenijenciji.” (str. 161.) Pitawe
datirawa je, pri tome, pri~a za sebe, kojoj skoro niko ne posve}uje dovoqnu
478
pa`wu, pa ~ak i Frawo Ra~ki pokazuje sklonost da se nemarno prema tome
odnosi. “Nehaj se izraàva osobito u ~iwenici da se ispitivawe zavr{ava
jednostavnim konstatacijama, iako formula datirawa sigurnije nego preo-
stali dijelovi upu}uje na provenijenciju. Pogre{na datacija nekih isprava
sluì Ra~kom samo kao jedan od dokaza la`nosti, ina~e upravo on u “Doku-
menta” bez mnogo okoli{awa ispravqa datume, spasavaju}i na taj na~in
ugled ugroènih isprava.” (str. 170.)
b) O{tro protiv verifikovawa falsifikata
U drugom delu te obimne rasprave (“Historijski zbornik XIX-XX, Za-
greb 1966-1967.) Nada Klai} zakqu~uje da je u pogledu istraìvawa verodo-
stojnosti ove vrste istorijskih spomenika hrvatska istoriografija postu-
pala lakoumno, pa ne samo da nije ispravqala ono {to je neta~no, nego je
o~igledne falsifikate podupirala i prosle|ivala u budu}nost kao auten-
ti~ne. “To je imalo i ima te{ke posqedice po hrvatsku povijest. Zatvaraju-
}i o~i pred o~itim nedostacima isprava i dokumenata iz razdobqa narod-
ne dinastije histori~ari su izgradili krhku zgradu od karata, koju lako mo-
è sru{iti prva kritika. Ve} ovaj rad, premda je samo po~etak, ukazuje na
tu ~iwenicu.” (str. 260.) Ona zatim obja{wava i svoje li~ne akademske mo-
tive koji su je orijentisali da se posveti ovako te{kom nau~nom zadatku, ko-
jeg se od Frawe Ra~kog do Nade Klai} niko nije temeqito prihvatao. Str-
pqivom i sveobuhvatnom studijom strukture vladarskih isprava i uspe-
{nom komparativno istorijskom analizom uspela je da stvori model razli-
kovawa istinitog od la`nog. Svesna je pri tome da je takav posao tek u po-
voju i da }e nailaziti na mnogo vi{e politi~kih i ideolo{kih, nego nau~-
nih prepreka. “Upravo zbog toga {to je prva kriti~ka diplomati~ka anali-
za isprava za Trpimirovi}a u cjelini ovaj rad ne moè odgovoriti svim
onim zahtjevima koje diplomatika postavqa pred istraìva~a. Mnoga ne sa-
mo sporedna nego i vrlo va`na pitawa ostaju otvorena, ili tek na~eta. Za-
to }e daqwa detaqna analiza, koja nu`no slijedi poslije ovog poku{aja,
provjeriti moje rezultate i opovr}i ili u~vrstiti izre~ene pretpostavke.
Ali, ~ini mi se, da se moè u daqwi rad na tom poqu uputiti samo onaj tko,
osim znawa, ima dovoqno snage i nau~ne svijesti da se bori za historijsku
istinu... U nauci se vrlo ~esto doga|a da analiza odre|enog problema sama
dovede istraìva~a do rezultata koji on nije èlio. Tada on, stoje}i na ras-
kr{}u, treba da odlu~i na koju }e stranu: ho}e li onim putem koji zna~i hi-
storijsku istinu ili }e odabrati jeftinije lovorike u svijetu la`ne slave
koju obi~no donosi pre{u}ena istina. Svaki od nas stvara odluku prema
svojim sklonostima i nazorima. Odabirem prvi put, jer mislim da je on je-
dino ispravan.” (str. 260-261.)
Bitno je da se za sve te falsifikovane isprave utvrdi prava istina, ali
ne treba potcewivati ni wihovu korisnost za sagledavawe izvesnih isto-
rijskih fakata, o kojima wihovi sastavqa~i svedo~e, kad se zanemari ono
{to ih navodi da neki svoj konkretni interes la`no potkrepe, pogotovo
kad je re~ o imovinskim pravima pojedinih samostana. Ali, svakako treba
akademski ìgosati, podvr}i o{troj polemi~koj analizi, “{to se nekri-
479
ti~ka historiografija – osobito u najnovije doba – ustru~ava ne samo pod-
vr}i kriti~kom ispitivawu izvorni materijal ve} a priori osu|uje svakog
histori~ara koji se te nezahvalne zada}e prihvati. Takvi histori~ari ne
samo da ko~e napredak historijske nauke nego i zavode javnost iskrivqenim
prikazivawem stvarnog stawa u izvornom blagu iz vremena Trpimirovi}a.”
(str. 263.) S druge strane, “istini za voqu, vaqa priznati i to da nas je kri-
ti~ka analiza izvornog materijala dovela, kao {to je naprijed spomenuto,
i do zakqu~aka koji su opre~ni na{em dosada{wem shva}awu i tuma~ewu ne-
kih historijskih ~iwenica. To osobito vrijedi za odnos Trpimirovi}a pre-
ma bizantskoj Dalmaciji u XI stoqe}u. Premda su nas takve ~iwenice s jed-
ne strane neugodno iznenadile, otvorile su, s druge strane, nove vidike i ot-
krile nove momente iz povijesti bizantske Dalmacije. Sada nam je, npr., po-
stalo jasnije za{to dalmatinski gradovi u drugoj polovici XI st. vode samo-
stalnu politiku koja se ne obazire na interese hrvatskih vladara i za{to
je, npr., tek Zvonimir, potpomognut Arpadovi}ima i papinstvom, doista za-
vladao jednim dijelom bizantske Dalmacije. Ali, rezultati do kojih sam do-
{la prvi su koraci na novom putu kriti~ke analize izvora iz razdobqa Tr-
pimirovi}a koja se poslije Ra~koga tek sada ponovo otvara.” (str. 263.)
III. Raskorak ma|arske i hrvatske istoriografije

Ma|arska istoriografija je konstantno imala ofanzivan pristup hr-
vatskoj pseudoistorijskoj megalomaniji, ali je i sama bila optere}ena ro-
manti~arsko-idealisti~kim nacionalnim zanosom, razvijaju}i uporno tezu
da kompletno ugarsko stanovni{tvo, bez obzira na izvorne etni~ke razli-
ke, predstavqa ma|arski politi~ki narod. To pitawe ipak ovde nije pred-
met moje posebne pa`we. Sa aspekta kompleksnog sagledavawa hrvatske pse-
udoistorijske pamfletistike bilo bi zna~ajno sagledati kako teze o “ugar-
sko-hrvatskom kraqevstvu”, “ugarsko-hrvatskim vladarima”, “ugarsko-hr-
vatskim vojskama”, “saveznim dràvama”, “personalnoj uniji”, mogu eventu-
alno na}i upori{ta u radovima ma|arskih istori~ara. Kao orjentir moè
posluìti jedno od najnovijih, sinteti~ki pisanih dela, “Istorija Ma|a-
ra” (“Klio”, Beograd 2002.), ina~e rezultat kolektivnog rada Petra Rokaja,
Zoltana \erea, Tibora Pala i Aleksandra Kasa{a. Pisana je bez tradici-
onalisti~kih optere}ewa, a weni autori ne kriju sklonost ka prihvatawu
savremenih globalisti~kih ideolo{kih obrazaca, pa forsiraju krajwe po-
mirqiv ton prema dràvama i narodima s kojima su se Ma|ari kroz istori-
ju konfrontirali. U kwizi ne postoji ni jedna jedina re~enica za koju bi se
moglo re}i da je napisana u antihrvatskom duhu, ali raspoloìva faktogra-
fija neumoqivo razara sve hrvatske pretenzije i zablude o o~uvawu dràv-
no-pravnog kontinuiteta pod ugarskom krunom. Ogoqena istina za Hrvate
mora biti porazna jer, nema nikakve sumwe da je wihova dràva svojevreme-
no poraèna, pa pripojena Ugarskoj. U tituli ugarskih kraqeva Dalmacija,
Hrvatska i Slavonija nisu imale razli~it tretman u odnosu na Srbiju, a iz-
vesna autonomna prava su predstavqala izraz feudalne organizacije dru-
{tva, a ne odràwe dràvnog identiteta.
480
1. Ra|awe ma|arske dràve
Ma|ari su se u Panoniju doselili 896. godine i narednih decenija upu-
{tali se u surove pqa~ka{ke pohode mahom po nema~kim zemqama. Kad su
955. doìveli teàk poraz na Lehovom poqu kod Augzburga, preorjentisali
su se na pohode na hrvatske i srpske zemqe i uop{te Vizantiju. “Oni su, do-
du{e, i ranije kretali u tom pravcu. Jedan wihov napad na Hrvatsku odbio
je jo{ Tomislav (910-930.), vladar ove zemqe. Me|utim, posle poraza kod
Augzburga ponovo su po~eli da ih napadaju. U borbi sa wima poginuo je, 960.
godine, srpski knez âslav Klonimirovi}.” (str. 20-21.) Krajem desetog ve-
ka po~eo je proces hristijanizacije Ma|ara, koje su gr~ki i slovenski sve-
{tenici prvobitno kr{tavali po isto~nom obredu, ali su ubrzo u tom po-
slu primat preuzeli benediktinski misionari. Wima su pomagali, kao oru-
àna pratwa, nema~ki, ~e{ki i poqski vitezovi. Kako je proces pokr{ta-
vawa brzo napredovao, papa Silvestar II je ma|arskom vladaru Stefanu I go-
dine 1000. poslao kraqevsku krunu, a krunisawe je obavio ostrogonski nad-
biskup Astrik. “U ranijoj istoriografiji, primewuju}i ideale 19. i 20. ve-
ka na sredwi vek, Ma|arska je u to doba smatrana jedinstvenom dràvom na
~itavoj svojoj teritoriji, iako se i ranije znalo da se ma|arska dràvnost
izgra|ivala postepeno, ukqu~ewem paradràvnih formacija i stvarawem
novih razli~itih jedinica. Me|u prvima treba pomenuti oblasti posled-
wih nezavisnih ili poluzavisnih plemenskih (rodovskih) poglavica, Er-
deq (Transilvaniju, Sedmogradsku), \ule i teritoriju Ajtowa. Wih je kra-
qevskoj vlasti podvrgao Sveti Stefan. Mawe se zna o ukqu~ivawu Slavo-
nije u okvire zemaqa ugarske krune, o ~emu postoji vi{e verzija.” (str. 25.)
Autori pretpostavqaju da je mo`da Stefan I tek prilikom krunisawa do-
bio to ime, s obzirom da na gr~kom jeziku stefanos zna~i krunisani, oven-
~ani.
a) Osvajawe Slavonije i pot~iwavawe Hrvatske
[to se osvajawa Slavonije ti~e, istori~ari jedino pouzdano mogu da
kaù da se to desilo u jedanaestom veku. “Tokom toga veka, u vreme koje se za
sada ne moè bliè odrediti, Ma|ari su zauzeli Slavoniju, odnosno kasni-
je severozapadnu Hrvatsku, sa Zagrebom kao sredi{tem.” (str. 44.) Pouzdano
se zna samo da je na osnovu saglasnosti protivpape Klimenta III, “godine
1091. Ladislav osnovao dijecezu u Slavoniji i katedralu u wenom sedi{tu –
Zagrebu. Zagreba~ka (arhi)dijeceza obuhvatala je, gotovo devetsto godina,
podru~je ~itave sredwovekovne Slavonije, dana{we severne Hrvatske. Za-
greba~ka katedrala posve}ena je novokanonizovanom svetitequ, ugarskom
kraqu Stefanu. Wegov kult je na taj na~in pre{ao granice Ugarske u uèm
smislu. Za prvog zagreba~kog biskupa Ladislav je postavio êha Duha, bez
sumwe da bi razumeo jezik slovenskih sve{tenika i vernika. Zagreba~ka bi-
skupija bila je podre|ena Ostrogonskoj mitropoliji sve do 1852. godine, ka-
da je Zagreba~ka dijeceza podignuta u rang nadbiskupije. Na taj na~in je,
kroz ceo sredwi vek, bila vezana za crkvu u Ugarskoj.” (str. 41.) Bez sumwe,
u Slavoniji i wenom centru Zagrebu, ìveli su Sloveni, ali nema nigde ni
re~i da je tu bilo Hrvata u vreme ugarskog osvajawa i vekovima posle toga.
481
Kao jedan od razloga zahla|ewa odnosa Ladislava i pape autori navode
“{to je on pri kraju svoje vladavine vodio pohod i protiv Hrvatske, koju je
papstvo smatralo svojim vazalom.” (str. 40.) O samom osvajawu Hrvatske ce-
la pri~a u ovoj kwizi glasi: “Smr}u Zvonimira, posledweg kraqa iz roda
Trpimira, 1089. godine, hrvatski presto je ostao bez naslednika. Wegova
èna, Jelena Lepa, bila je k}erka ugarskog kraqa Bele I i sestra Geze I i La-
dislava I. Te okolnosti su otvorile put ma|arskom osvajawu Hrvatske. La-
dislav I je jo{ 1091. godine preduzeo jedan pohod u Hrvatsku, ali se, zbog upa-
da Kumana, morao vratiti u Ma|arsku. Pre{av{i Tisu kod Be~eja, Ladi-
slav je kod mesta Pogran~ pobedio Kumane. Osvajawe Hrvatske nastavio je
i skon~ao Ladislavqev naslednik, wegov sinovac kraq Koloman. Do{av{i
na ugarski presto 1095., on je 1097. godine preduzeo novi pohod prema jugoi-
sto~nom susedu. Tokom ovog pohoda, u bici na planini Gvozd (Petrova gora),
poginuo je, prema ugarskoj hronici iz 14. veka, posledwi narodni vladar Hr-
vatske Petar Sva~i} (Sna~i}). Koloman je posle toga prodro do jadranske
obale i u Biogradu se krunisao za hrvatskog kraqa. Prema hrvatskoj tradi-
ciji, ovom ~inu prethodio je ugovor izme|u Kolomana i predstavnika hrvat-
skog rodovskog plemstva. Taj sporazum, zakqu~en 1102. godine, poznat je kao
“Pakta konventa”. Podatak o ovom sporazumu sa~uvan je i u izvorima iz 14.
veka, zbog ~ega ga je ma|arska istoriografija odbacivala kao neverodosto-
jan. Bez obzira na wegovu verodostojnost, neki sporazum izme|u ugarskog
kraqa i hrvatskog “plemstva” je ipak postojao. Drugim re~ima, Hrvatska ni-
je pot~iwena ugarskoj kruni iskqu~ivo silom oru`ja, kao {to se ranije tvr-
dilo. Tome protivure~i okolnost da su se, i pored kasnije vi{evekovne vla-
davine ugarskih kraqeva, do wenog kraja 1918. godine sa~uvali elementi dr-
àvnosti i nekada{we nezavisnosti Hrvatske, kao {to su: naziv kraqevi-
na (regnum), zvawe bana, sabor, ùpanija i plemstvo. Posle prikqu~ewa
Slavonije i Hrvatske Ugarskoj po~elo je doseqavawe stanovni{tva iz ovih
krajeva u plodnu Panonsku niziju. Ovde su se, me|u ostalima, nastanili
predstavnici roda Osla i Ka~i}a, {to je doprinelo ja~awu slovenskog sta-
novni{tva u Ugarskoj. Posle prikqu~ewa Hrvatske svojim zemqama, Kolo-
man je produìo svoj pohod na Dalmaciju. O osvajawu severne Dalmacije, za-
hvaquju}i ve}em broju sa~uvanih izvora koji se odnose na taj doga|aj, mnogo
smo boqe obave{teni nego o zauzimawu Hrvatske, a naro~ito Slavonije...
On je dalmatinskim gradovima 1108. godine izdao, a 1111. potvrdio, privile-
gijalne poveqe, koje se mogu smatrati verodostojnim. Tim poveqama kraq
Koloman je dalmatinskim komunama, zbog priznavawa vrhovne vlasti ugar-
skog kraqa, garantovao unutra{wu samoupravu (autonomiju). Pored toga, on
je zadrào za sebe pravo na dve tre}ine gradskih prihoda, kao i pravo na po-
tvr|ivawe izbora gradskog kneza i biskupa.” (str. 44-45.)
S obzirom da su Slavonija, Hrvatska i Dalmacija osvojene u kra}em
vremenskom rasponu, da su teritorijalno povezane, a da su od ranije hrvat-
ski vladari u svom naslovu imali da su kraqevi Hrvatske i Dalmacije, na
~elo ovih zemaqa kraq je postavio namesnika koji se zvao ban. Ban je bio
obi~no neki ma|arski plemi} ili ~lan ugarske vladaju}e ku}e. Upraviteq
ovih pokrajina bio je herceg. Mada se Ma|ari nikada nisu masovno naseli-
482
li na neplodnom tlu Hrvatske i naro~ito Dalmacije, prikqu~ewe ovih ze-
maqa ugarskoj kruni ipak je imalo veliki zna~aj, jer je Kraqevina Ma|ar-
ska time postala, u mawoj ili ve}oj meri, mediteranska sila. Preko ovih ze-
maqa u narednom periodu delimi~no se odvijala spoqna trgovina Ugarske.”
(str. 45.) To je bukvalno sve {to se kaè o ma|arskom osvajawu Hrvatske, i
ne samo Hrvatske, nego i Slavonije i Dalmacije. Feudalno rasulo u Hrvat-
skoj je ve} postojalo nakon Zvonimirove smrti, a mnogi velika{i nisu Pe-
tra Sva~i}a priznavali za legitimnog kraqa, pa im je utoliko lak{e pao
dogovor sa ugarskim vladarem, koji im je ukidao dràvnu nezavisnost, ali
garantovao o~uvawe plemi}kih privilegija.
Plodna Panonska nizija se o~igledno prostirala van Hrvatske i Sla-
vonije, pa je postala privla~na wihovim stanovnicima. Slavonija je zapra-
vo zahvatala prevashodno kasniju zagreba~ku, krièva~ku i vara`dinsku
ùpaniju, koje su se prostirale na prete`no breùqkasto-brdskom prosto-
ru, kao i dana{wa Zapadna Slavonija, odnosno podru~je oko Papuka. Za ce-
li dvanaesti vek Hrvatska se jo{ dva puta pomiwe. Kad se pomiwe kako je
kraq Geza II (1141-1162.) formirao posebne mona{ke vite{ke redove za bor-
bu protiv nevernika, i to templare (bo`jake) i hospitalce (jovanovce), na-
vodi se i slede}e: “Najpoznatija ku}a vitezova bila je u Vrani, u Hrvatskoj.
Ona je prvo pripadala templarima, a kasnije hospitalcima.” (str. 51.) Po-
sle toga, iznosi se da je Bela III godine 1194. “svom, tada ve} dvadesetogodi-
{wem sinu, ustupio Hrvatsku i Dalmaciju, delove nekada{we svoje ba{ti-
ne. Tom prilikom je princ Emerik ponovo krunisan, mo`da za kraqa ovih
zemaqa.” (str. 58.) Kad je Bela nakon dve godine umro, wegov sin Emerik je
nasledio celu dràvu, ali ga je uz pomo} Austrijanaca pobedio mla|i brat
Andrija, prinudiv{i ga da sad wemu ustupi Hrvatsku i Dalmaciju na upra-
vu i izdràvawe.
b) Bosna u ugarskim istorijskim izvorima
Na tri mesta se ovde i Bosna pomiwe. Prvo kad se navodi kako, nakon
{to je Bela II godine 1136. povratio ve}i deo Dalmacije, “u jednoj wegovoj
poveqi javqa se naslov kraqa Rame (reks Rame), oblasti na gorwem toku
istoimene reke. Tu oblast, sa naslovom bana (hercega), poverio je Bela na
upravu svom drugom sinu Ladislavu. Naslov kraqa Rame zadrà}e se me|u
naslovima ugarskih kraqeva do 1918. godine.” (str. 50.) Teritorija Rame za-
pravo je teritorija tada{we Bosne, uz mogu}a mawa teritorijalna odstupa-
wa. Godine 1165. Vizantija je, “isterav{i ugarskog vazala bana Bori}a, zau-
zela Bosnu i onostrani Srem.” (str. 54.) Krajem dvanaestog veka ugarski
kraq Emerik je doìveo neuspeh u Bosni. “On se, dodu{e, po nalogu pape,
revnosno borio protiv ovda{wih bogumila, spremaju}i protiv bana Kuli-
na ~ak krsta{ki rat, ali je papa “obra}awe” bosanskih jeretika ipak pove-
rio svom legatu a ne ugarskom kraqu.” (str. 59.) Bosna je dvadesetih godina
trinaestog veka bila “podvrgnuta duhovnoj jurisdikciji kalo~ko-ba~kog
nadbiskupa Ugrina. On je zaduìo Kalojana, sina vizantijskog cara Isaka
II An|ela i unuka Bele III, da povede krsta{ki rat protiv bosanskih jereti-
ka. Ovaj pohod ostvario je, posle vi{egodi{weg odlagawa, tek 1235. slavon-
ski herceg Koloman. Wegove rezultate, me|utim, uskoro je poni{tila
483
mongolska najezda.” (str. 64.) Pored toga, u Ma|arskoj je negde u to vreme
formirana ugarska dominikanska provincija. “Dominikancima iz Ugarske
je u prvo vreme poverena duhovna briga o Bosni (borba protiv bogumila) i
Albaniji, kao i pokr{tavawe Kumana u dana{woj Vla{koj niziji.” (str. 71.)
v) Banovine kao pograni~ne odbrambene teritorije
Nailazimo i na obja{wewe razloga formirawa banovina u Ugarskoj,
kao pograni~nih teritorija sa istaknutom vojno-odbrambenom ulogom.
“Bezbednosti Ugarske trebalo je da doprinese osnivawe novih banovina
(banata) na wenim granicama. Tako su osnovane Ma~vanska banovina na pod-
ru~ju severozapadne Srbije i Ku~evsko-brani~evska na tlu severoisto~ne
Srbije, banovina Soli u severoisto~noj i Srebrni~ka banovina u severnoj
Bosni. Na ~elo ovih banovina postavqeni su ~esto ~lanovi ili srodnici
vladarske ku}e. Slede}i primer svog oca, mladi kraq Stefan }e od oblasti
Vidina, osvojene od Bugarske, obrazovati Vidinsku banovinu. Me|u ove ba-
novine spada, tako|e, obnovqeni Severinski banat, koji je obuhvatao Malu
Vla{ku (Olteniju, u jugozapadnoj Rumuniji) sa sedi{tem u Turn-Severinu.
Ban ovog banata bio je ~esto ujedno upraviteq ju`nougarskih ùpanija iz-
me|u Mori{a, Tise, doweg Dunava i transilvanskih planina. Zbog toga se
naziv Severinskog banata pro{irio i na wihovu teritoriju. A kada je Se-
verinski banat turskim osvajawem prestao da postoji, naziv Banat se ogra-
ni~io na tle ovih ùpanija, i taj naziv u tom zna~ewu sa~uvao se do danas.”
(str. 83-84.) Dakle, banovine i banovi nisu nikakva hrvatska specifi~nost.
Ina~e, u prikazu cele ma|arske istorije trinaestog veka Hrvati i Hrvat-
ska se nigde ne pomiwu, osim napomene da se dràvni porez u Slavoniji i
Erdequ “pla}ao koàma kune”. Otuda poti~e naziv hrvatskog novca. Ovaj je
porez nazivan kunovinom i kada se kasnije pla}ao u novcu. Srbija i Nema-
wi}i se pomiwu vi{e puta, a jedan od wih je ~ak do{ao u posed Slavonije.
“Vladislav, Dragutinov sin, oènio se Konstancom Morozini, Alberto-
vom unukom, i 1292. godine dobio Slavoniju u miraz.” (str. 91.) âk su se po
izumirawu Arpadovi}a Nemawi}i pojavqivali i kao pretendenti na ugar-
ski presto. Herce{tvo Slavonije Vladislavu Nemawi}u priznao je posle
1301. godine i novi ugarski kraq Karlo Robert.
Tek tu, na po~etku ~etrnaestog veka opet se pomiwe termin “hrvatski”,
kad se kaè da su Karla Roberta “podràvali hrvatski velika{i [ubi}i.”
(str. 93.) Po konsolidaciji Karla Roberta na prestolu, “Slavonijom su vla-
dali Baboni}i, a u Hrvatskoj [ubi}i. Oblasni gospodari su imali svoje
privatne vojske, upravu i sudstvo i prisvojili su regalna prava. Oni su bi-
li na putu da postignu potpunu nezavisnost od kraqevske (centralne) vla-
sti. U tome ih je spre~avala jedino okolnost {to su se, pored slabih pred-
stavnika centralne vlasti pod posledwim Arpadovi}ima, borili i jedni
protiv drugih. U toku svoje borbe za presto Karlo je bio prinu|en da ~ini
znatne ustupke velika{ima koje je hteo da pridobije. [ubi}e je morao po-
tvrditi za hrvatske, a Baboni}e za slavonske banove.” (str. 95-96.) Tek kad je
pobedio sve suparni~ke pretendente na kraqevski presto, Karlo Robert je
bio u mogu}nosti da krene u obra~un sa osionim oblasnim gospodarima, sa-
vla|uju}i ih jednog po jednog. “Baboni}e, oblasne gospodare u Slavoniji,
484
Karlo je pobedio 1322. godine. Oni su se, dodu{e, pobunili 1326-1327. godi-
ne, ali ih je Karlo savladao i ostatke wihovog gospodstva prikqu~io kru-
ni. Preostale su jo{ jedino wegove prve pristalice – [ubi}i u Hrvatskoj.
Karlo, zauzet borbom u Ugarskoj, prepustio je vlast nad ovom zemqom 1312.
godine Mladenu [ubi}u, koji je vladao u wegovo ime, ali u stvari nezavi-
sno. Protiv svojih prvih pristalica [ubi}a Karlo Robert je koristio po-
mo} ve} pokorenih Baboni}a, bosanskog bana Stjepana I Kotromani}a i
Mleta~ke republike.
Protiv [ubi}a, ~iju vlast ni po koju cenu nisu hteli da prihvate, is-
tupili su i dalmatinski gradovi. Oni su se sa Karlovim znawem stavili
pod mleta~ku za{titu. Karlo je napao [ubi}e 1322. godine i odveo Mlade-
na kao zarobqenika sa sobom u Ma|arsku. Wegove tvr|ave su, me|utim, pri-
grabili hrvatski velika{i. Ako u Hrvatskoj nije u potpunosti uspeo, u Vla-
{koj je pretrpeo poraz.” (str. 97.) Posla }e tu mnogo imati posle i Karlov
sin i naslednik Lajo{ (Ludovik), neposredno pre zauzimawa Napuqa. “Od
osvajawa Napuqa mnogo realniji zadatak bio je pot~iwavawe osamostaqe-
nih hrvatskih velika{a, koji su svoju mo} izgradili na ru{evinama gospod-
stva [ubi}a. Lajo{ je od po~etka svoje vladavine teìo da zavr{i na tom
poqu zapo~eto delo svog oca Karla Roberta, koji je nekada bio zarobio
Mladena [ubi}a, ali daqe nije dospeo. Posle poku{aja slavonskog bana
Mikca 1344., idu}e godine je sam Lajo{ do{ao sa vojskom u Hrvatsku. Zauzeo
je Knin, gde je postavio ma|arsku posadu, a hrvatski velika{i, krbavski
knezovi, Nelipi}i i [ubi}i, pokorili su mu se bez otpora. Lajo{ je 1347.
godine zamenio posede [ubi}a u Hrvatskoj za dobra u Slavoniji. Tom pri-
likom su [ubi}i postali vlasnici tvr|ave Zrin, po ~emu su nazvani Zrin-
ski. Oni }e kasnije imati zna~ajniju ulogu u istoriji Ma|arske.” (str. 111.)
g) Hrvati bez politi~kog uticaja u Ugarskoj
U svim unutra{wim balkanskim ratovima najmo}niji ma|arski kraq
svih vremena Lajo{ I se, “kao i u slu~aju borbe protiv hrvatskih velika{a
i Mleta~ke republike, oslawao na svog ro|aka, a od 1353. godine i tasta, bo-
sanskog bana Stjepana II Kotromani}a, koji je bio veran vazal jo{ wegovom
ocu.” (str. 113.) A veoma je zna~ajan podatak da su Ma|ari “u prvoj polovini
1356. godine od Srba zauzeli Klis, tvr|avu koja je nadzirala put iz Splita
za Bosnu.” (str. 114.) Niti se negde izraàva qubav niti prijateqstvo sa Hr-
vatima, a malo ko drì do wihovog politi~kog zna~aja kao pokorenog naro-
da, osim kad treba ugu{iti pobunu lokalnih odmetnutih velika{a. Me|u-
tim, kako je Lajo{ I 1370. krunisan i za poqskog kraqa, dvanaestogodi{wa
personalna unija Ugarske i Poqske “predstavqa}e vrhunac bliskosti dveju
zemaqa u dràvnopravnom pogledu. Bilo da je ostalo na tom nivou, ili upra-
vo zbog toga, ovo doba ma|arsko-poqske unije, ili bar susedstva dvaju naro-
da, za veliki broj Ma|ara predstavqa}e neponovqiv ideal na~ina saìvo-
ta dvaju naroda tokom istorije. Bio je to najprisniji period ma|arskog pri-
jateqstva sa Poqacima, jedinim slovenskim narodom sa kojim su Ma|ari u
to vreme uglavnom ìveli u srda~nim odnosima i ~ije su prijateqstvo ve-
kovima èleli.” (str. 117.) S druge strane, Ma|ari nisu imali nikakvog raz-
loga da èle srda~ne odnose i prijateqstvo sa Hrvatima jer su Hrvate na
485
vreme pokorili i ponizili, a wihovu zemqu pripojili svojoj, zadràv{i
ne{to hrvatskih aristokrata da im sluè kao oblasni i lokalni gospodari.
Za ~etrnaesti vek imamo jo{ da je pomenuta uloga izvorno ma|arskog
fratarskog reda pavlina za po~etke hrvatskog {kolstva, a za po~etak pet-
naestog da su u vreme pobune protiv kraqa @igmunda, od hrvatske aristo-
kratije kraqu ostali verni samo krbavski i kr~ki knezovi (Frankopani).”
(str. 130.) Ni u petnaestom veku Hrvati se nisu zna~ajnije isticali u isto-
riji ugarske dràve. Pored opaski o mleta~kim poku{ajima “podmi}ivawa
ugarskih i hrvatskih velika{a (str. 140.) u vreme ugarsko-venecijanskog su-
koba oko Dalmacije u vreme kraqa @igmunda, oruànog sukoba Matije Kor-
vina sa Mle~anima “oko ostrva Krka, poseda hrvatske velika{ke porodice
Frankopana” (str. 171), Matijine namere da svog vanbra~nog sina Ivani{a
“imenuje za hrvatsko-slavonskog hercega i bosanskog kraqa” (str. 173.), zna-
~ajan je i podatak o Krbavskoj bici, dat u jednoj jedinoj re~enici: “Kada je
hrvatski ban Emerik Deren~ewi poku{ao da spre~i jednu pqa~ka{ku tur-
sku vojsku da odnese plen i odvede robqe, do{lo je 1493. godine do bitke na
Krbavskom poqu kod Udbine, u kojoj je izginulo mnogo hrvatskih plemi}a.”
(str. 176-177.)
Mnogo ve}a pa`wa je posve}ena @igmundovu udaru na Ivana Frankopa-
na, a to pitawe je u cjelosti ovako predstavqeno: “Ivan (An`) Frankopan,
sin vernog @igmundovog pristalice Nikole Frankopana, bio je oèwen
Katarinom Nelipi}. Wen otac Ivani{ Nelipi} imao je prostrane posede
u Hrvatskoj, a u Dalmaciji Ivan Frankopan s osmoro bra}e. Smr}u svog oca,
Katarina, zna~i i Ivan Frankopan, nasledila bi i wegova dobra. To bi sva-
kako dovelo do ogromnog pove}awa Frankopanove porodi~ne imovine. @ig-
mund to nije hteo da dozvoli i odbio je da potvrdi da Katarina nasledi oca.
Kada je Ivan odbio da preda kraqu Nelipi}eva dobra, @igmund je 1436. go-
dine protiv wega uputio novog slavonskog bana Matka Talovca. Li{iv{i
Frankopana funkcije dalmatinsko-hrvatskog bana, @igmund je i to preneo
na Matka Talovca. Ume{av{i se istovremeno u spor bra}e Frankopana, on
je me|u wima podràvao Ivanove protivnike. Matkov pohod se zavr{io
potpunim uspehom. On je ve} po~etkom 1437. godine zaplenio, u @igmundo-
vo ime, Nelipi}eve posede. Upravu nad wima @igmund je poverio Matku Ta-
lovcu i wegovoj bra}i.” (str. 137.)
d) Posledice poraza ko Moha~a
Povodom Moha~ke bitke 1526. godine, navodi se da je u ma|arskom voj-
nom taboru bilo mi{qewa da ne treba odmah ulaziti u bitku nego se povu-
}i prema Erdequ i sa~ekati poja~awa koja su predvodili vojvoda Jovan Za-
poqa, palatin I{tvan Verbeci, kalo~ki nadbiskup Pavle Timori, pa i
“hrvatsku vojsku pod vo|stvom Krste Frankopana.” (str. 186.) Posle kata-
strofalnog ma|arskog poraza, pomiwe se da je Ferdinand I Habzbur{ki do-
{ao “na upra`wene prestole ê{ke, Ma|arske, Hrvatske i Slavonije” (str.
188.), ali su se ipak “ma|arski i hrvatski staleì... podelili izme|u dva
pretendenta: Ferdinanda i Jovana Zapoqe.” (str. 189.) Varadskim mirom,
sklopqenim izme|u zara}enih strana u borbi za ugarsko kraqevsko nasle-
|e, 1538. godine, “je izvr{eno i razgrani~ewe teritorija: zapadni delovi
486
Ma|arske, Hrvatske i Slavonije do{li su pod Ferdinandovu vlast, a Erdeq
pod vlast Jovana I, dok su nad ostalim teritorijama zadràli kontrolu wi-
hovi gospodari prema zate~enom stawu.” (str. 198.) Posle pada Sigeta 1566.
godine “prostrane oblasti Ma|arske i Hrvatske pale su pod osmansku
vlast.” (str. 203.) Zanimqivo je da se u kwizi govori i o prelasku mnogih Gr-
ka, Bugara, Srba, Bosanaca i Albanaca na muslimansku veru, pod turskom
vla{}u, ali se u tom kontekstu Hrvati uop{te ne pomiwu. “Ve}i deo “tur-
ske” vojske u osvojenim ma|arskim i hrvatskim zemqama ~inili su Ju`ni
Sloveni” (str. 218.), ali je tu re~ o pravoslavcima ili biv{im pravoslav-
cima koji su pre{li na islam. “Katoli~ko i protestantsko stanovni{tvo
zaposednutih oblasti radije je napu{talo ove oblasti nego ostajalo da ì-
vi pod turskom vla{}u, {to je, zajedno sa te{kim gubicima tokom turskih
pohoda, dovodilo do toga da cele oblasti opuste i da se na wima nastani pra-
voslavni slovenski, prvenstveno srpski ìvaq.” (str. 218.)
Be~ki dvor je ostatke Ma|arske pretvorio u stalno boji{te radi od-
brane nema~kih zemaqa. Tamo su pograni~na utvr|ewa organizovana da ~i-
ne {est generalnih kapetanija, od kojih su dve hrvatska i slavonska. “Visi-
na ratnog poreza u drugoj polovini 16. veka u Hrvatskoj je u proseku iznosi-
la 3.500 forinti, a izdaci odbrane izme|u 200.000 i 550.000 forinti.” (str.
221.) To svedo~i da je carstvu bio vaàn samo prostor, a da je zna~aj Hrvat-
ske u pogledu qudskih i materijalnih resursa bio zanemarqiv, te da se u woj
svega pola jednog procenta ratnih tro{kova moglo naplatiti. Sli~an pro-
blem imali su i Turci. “U nekim periodima ukupni izdaci za plate vojnika
na Vojnoj granici prema{ivali su ukupne prihode iz osvojenih ma|arskih i
hrvatskih oblasti, te je mawak nadokna|ivan iz centralnih carigradskih
kasa, a u 17. veku od poreza sakupqanih na Balkanu. Stoga se postavqalo pi-
tawe isplativosti okupacije pomenutih teritorija.” (str. 223.) Sa kraja {e-
snaestog veka jo{ datira podatak da su 1591. i 1592. godine Turci zauzeli Bi-
ha} i Sisak. “Tokom te dve godine Turci su u Hrvatskoj i Slavoniji osvoji-
li 26 tvr|ava i zarobili 35.000 qudi.” (str. 236.) Naredne godine izbio je
Dugi rat, koji je trajao petnaest godina i zavr{en @itvatoro~kim mirom
1606., ~ija je jedna od odredaba bila da }e ubudu}e grani~ne sporove “re{a-
vati pograni~ni kapetani, hrvatski ban i budimski pa{a, u krajwem slu~a-
ju car i sultan.” (str. 242.)
|) Restauracija katoli~anstva u Ma|arskoj XVII veka
Na Poùnskom saboru ma|arskih staleà 1608. godine, izme|u ostalog,
ozakoweno je “pravo da sva zvawa u dràvnoj upravi dobijaju iskqu~ivo li-
ca ro|ena u Ma|arskoj, Hrvatskoj i Slavoniji iz redova plemstva i da se u
upravu nad Ma|arskom ne smeju me{ati stranci.” (str. 247.) Mada su kalvi-
nisti~ki protestanti svojevremeno ovladali skoro celom Ma|arskom, se-
damnaesti vek je protekao u znaku temeqite rimokatoli~ke restauracije.
Taj proces je zna~ajno olak{ala ~iwenica da je be~ki dvor ve} posledwih
decenija prethodnog veka “postigao prve uspehe u potiskivawu protestanti-
zma u Gorwoj i Dowoj Austriji, Vojnoj granici i Hrvatskoj.” (str. 248.) Naj-
uspe{niji i najuporniji u tom poslu bili su jezuiti. “Rekatolizacija se od-
vijala od gorwih dru{tvenih slojeva ka niìm, a u geografskom smislu
487
napredovala je iz pravca Hrvatske i Prekodunavqa prema zapadnim i sever-
nim oblastima Kraqevine Ma|arske.” (str. 250.) Pre tog talasa agresivne
rekatolizacije ve}ina stanovnika cele Austrije prihvatala je protestan-
tizam, “sem Tirola, [tajerske, Krawske i Hrvatske, gde protestanti nisu
~inili ve}inu.” (str. 251.)
Habzburzi, dosledni u svojoj odanosti rimskom papi i s ambicioznim
imperijalnim planovima, nastojali su svoju dràvu {to vi{e centralizo-
vati i suzbiti tradicionalnu mo} feudalnih staleà u dràvnoj upravi.
“Otpor ma|arskih staleà i pohodi erdeqskih kneèva spre~ili su ostva-
rivawe pomiwane politike dvora u Kraqevini Ma|arskoj i Hrvatskoj...
Ma|arska nije samo u dràvnopravnom pogledu bila zasebna celina ve} i
zaokruèna stale{ka autonomija, sa palatinom i zemaqskim sudijom na ~e-
lu, a u Hrvatskoj banom kao punopravnim kraqevim namesnikom.” (str. 261.)
Odmah posle Vestfalskog mira 1645. godine, koji je Evropi doneo dragoce-
no zati{je u verskim borbama, “u sredi{tu pa`we ma|arskih i hrvatskih
politi~ara, ali i {irih slojeva stanovni{tva, nalazila su se pitawa uje-
diwewa Ma|arske i proterivawa Osmanlija sa wenih teritorija. S obzi-
rom na nove politi~ke okolnosti, hitno re{avawe tog problema smatralo
se nezaobilaznim uslovom opstanka nacije.” (str. 262.) Dakle, jedinstvene
nacije Ma|ara i Hrvata, koji se nisu mirili sa neaktivno{}u Habzburgo-
vaca u su~eqavawu s Turcima. “Posebno nezadovoqstvo ma|arskih i hrvat-
skih staleà izazvala je ~iwenica da su tokom va`nosti @itvatoro~kog
mira Osmanlije stavile pod svoj nadzor 20 ùpanija i da su tokom upada pro-
dirale sve dubqe iza grani~nih utvr|ewa. Carska vojska je, prilikom ve}ih
ugarskih upada bila spremna da brani Be~, ali je pasivno posmatrala opsa-
de ma|arskih i hrvatskih gradova.” (str. 263.)
e) Hrvati, gorqivi ma|arski patrioti
Da su u tom pogledu Hrvati zaista tretirani kao sastavni deo ma|arske
nacije, pokazuje i slede}i fragment: “Najistaknutije li~nosti ugarskog po-
liti~kog ìvota i dràvnih ustanova (palatin Pal Palfi, banovi Niko-
la i Petar Zrinski, palatin Ferenc Ve{elewi, Laslo Esterhazi, zemaq-
ski sudija i hrvatski ban Adam Ba}awi, zemaqske sudije Adam Forga~ i Fe-
renc Nada`di), bez obzira na razli~itost wihovih politi~kih opredeqe-
wa, bile su nezadovoqne unutra{wom i spoqnom politikom habzbur{kog
dvora i slagale su se u tome da je formalni mir s Osmanskim carstvom, usled
pretrpqenih gubitaka, vi{e {tetio Ma|arskoj nego otvoreni rat i da na-
stala op{ta vojno-strate{ka, ekonomska i politi~ka situacija preti ko-
na~nim slomom dràve i propa{}u nacije.” (str. 263.)
Uostalom, “ve}ina ma|arskog i hrvatskog plemstva prihvatila je stav,
koji je uobli~io istaknuti vojskovo|a protivturskih borbi i najistaknuti-
ji ma|arski kwièvnik 17. veka, grof Nikola Zrinski, koji je smatrao da
oslobo|ewe od Turaka moraju izvojevati doma}e snage, jer ako bi to u~inio
be~ki dvor, cena bi bila gubitak nezavisnosti. Zrinski je uspe{nost podu-
hvata uslovqavao prethodnim korenitim reformama u upravi, privredi,
vojnoj organizaciji, ali i u shvatawima vode}ih li~nosti i dru{tvenih
slojeva Ma|arske. Najve}i zna~aj u pripremama za predstoje}i rat imala je
488
reorganizacija vojske, o ~emu je Zrinski napisao poseban traktat. Predvi-
|ene mere usmerene na ja~awe i centralizaciju dràvnih organa i admini-
strativnog sistema Kraqevine Ma|arske, sem {to bi otklonile mnoge ma-
ne zastarelog administrativnog sistema i omogu}ile efikasnije suo~avawe
s Osmanlijama, u~vrstile bi pozicije zemqe u odnosu prema habzbur{koj
dinastiji. U ciqu pronalaèwa najboqeg re{ewa za osigurawe budu}nosti
zemqe, ma|arski i hrvatski politi~ari su, sem kontakata sa be~kim dvorom
i odgovaraju}im centralnim uredima Habzbur{ke monarhije, stupili u di-
plomatske veze sa francuskim, {vedskim i poqskim dvorovima, nema~kim
kneèvima i, naravno, s erdeqskim knezom \er|om Rakocijem II.” (str. 263-264.)
Hrvatskog bana, ina~e i autori ove kwige, smatraju, pored palatina i
zemaqskog sudije, jednim od tri najzna~ajnije politi~ke li~nosti Ma|ar-
ske, i to tre}om u rangu. Me|utim, jednim jedinim povodom na dva mesta ter-
min “ma|arsko-hrvatske snage” nailazimo na strani 270., gde se navodi kako
je ta vojska 1664. oslobodila Pe~uj, bore}i se pod komandom Nikole Zrin-
skog i u sadejstvu vojske Rajnske lige. Nekoliko puta se pomiwe “ma|arsko i
hrvatsko plemstvo”, ali je najzna~ajnija ~iwenica da se ono, {to Hrvati na-
zivaju “zrinsko-frankopanskom urotom” u ma|arskoj istoriografiji zove
Ve{elewijevom zaverom. Istina, kad je do{lo do otvorene pobune, ona je
imala dva centra: jedan koji su predvodili Zrinski i Frankopan sa {tajer-
skim feudalcem Erazmusom Tatenbahom, i drugi, koji je predvodio Ferenc
Rakoci I u Gorwoj Ma|arskoj. Uvidev{i da ustanak nema {ansi, Zrinski i
Frankopan su se upla{ili, izdali Rakocija, ali ih to nije spasilo od smrt-
ne kazne. Potom, “u Hrvatskoj se, zaplenom imawa Zrinskih i Frankopana,
odnos snaga toliko promenio u korist kraqa da je pobeda kraqeve politi-
ke bila obezbe|ena ve} u okviru stale{kih ustanova.” (str. 276.) Tu je i na-
pomena da je Petar Zrinski pisao kwièvna dela, pesme, na hrvatskom jezi-
ku, za razliku od svog brata Nikole, najzna~ajnijeg ma|arskog kwièvnika
tog vremena.
`) Konkretni dokazi o zloupotrebi ugarskih titula
Koliko je benevolentno kori{}ewe etni~kih oznaka, koje nema konkre-
tan dràvno-politi~ki i pravni sadràj, pokazuje i podatak da je 1691. go-
dine vojska cara Leopolda bila sastavqena “od carske pe{adije i ma|arske,
srpske i hrvatske kowice.” (str. 302.) Re~ je o etni~koj pripadnosti glavni-
ne vojnika, a ne o nekim stvarnim nacionalnim jedinicama. Ina~e, za celi
osamnaesti vek i doga|aje koji su ga obeleìli, autori su smatrali zna~aj-
nim da Hrvatsku i Hrvate pomenu samo nekoliko puta. Prvi put iznose}i da
je ma|arski dràvni sabor, koji je zasedao od 1712. do 1715. godine, izme|u
ostalog, potvrdio samostalne zakone Hrvatske i Slavonije. Sledi podatak
da je hrvatski sabor “jo{ pre zvani~nog progla{ewa Pragmati~ke sankcije
(1713. godine) prihvatio nasle|ivawe prestola od strane Habzburga po
ènskoj liniji.” (str. 325.)
Ali, ovde je, po prvi put nakon 1102. godine, hrvatski politi~ki subjek-
tivitet do{ao do izraàja. “îwenica da je Hrvatski sabor jo{ 1712. godi-
ne prihvatio ovaj dokument skrivala je opasnost da, u slu~aju da ga ma|arski
sabor ne prihvati, odnosno da izabere li~nost iz druge dinastije, do|e do
489
raskida vi{evekovne dràvne zajednice sa Hrvatskom. Usled ove mogu}no-
sti, kao i zbog {iroke aktivnosti koju je dvor pre po~etka zasedawa sabora
razvio me|u ma|arskim krugovima, ma|arski sabor je odmah na po~etku za-
sedawa “dobrovoqno” ponudio da prihvati nasle|ivawe i po ènskoj lini-
ji.” (str. 325-326.) Naravno da ovo nije nikakav dokaz eventualne hrvatske sa-
mostalnosti i samosvojnosti, nego samo puko svedo~anstvo koliko su u tom
trenutku hrvatski i slavonski feudalni staleì bili pod kontrolom Be-
~a. S druge strane, “Ma|arska pragmati~ka sankcija sadràvala je jo{ jed-
nu odredbu koju su u momentu dono{ewa ovog dokumenta savremenici sma-
trali drugorazrednim pitawem, a koja je kasnije postala izuzetno va`na: ze-
mqe u okviru krune Sv. Stefana, {to zna~i Ma|arska, Hrvatska, Slavoni-
ja i Erdeq, tako|e predstavqaju nerazdvojnu cjelinu. Pomenuta tri zakona
postali su osnova razvoja javnopravnih odnosa i dràvnopravnog poloàja
Ma|arske do 1918. godine.” (str. 326.)
z) Etni~ka struktura Ma|arske krajem XVIII veka
Za sagledavawe posebnih statusa Slavonije i Hrvatske u okviru Ugar-
ske zna~ajan je podatak da je carica Marija Terezija proglasila 1756. godi-
ne urbare za Slavoniju, a tek jedanaest godina kasnije za Ma|arsku i Hrvat-
sku, potom za ostale austrijske zemqe. Po{to su ti urbari prili~no {ti-
tili kmetska prava i, {to je najva`nije, transformisali odnose plemi}a i
kmetova iz privatnopravnih u javnopravne, “uvo|ewe urbara izazvalo je ve-
liko nezadovoqstvo ma|arskog i hrvatskog plemstva.” (str. 352.) Posebno je
upe~atqiv podatak da je 1787. godine u Hrvatskoj i Slavoniji ìvelo 19.000
plemi}a, pripadnika svetovnog, izuzimaju}i duhovno plemstvo, jer otkriva
enormnu brojnost tog izrazito parazitskog sloja dru{tvene strukture. Vrh
tog plemi}kog staleà predstavqali su baroni ili aristokratija “od pre-
ko 150 doma}ih aristokratskih porodica i preko 200 naturalizovanih stra-
nih plemi}kih porodica koje se, ve}inom, nikad nisu doselile u zemqu.”
(str. 368.) Ina~e, autori ovde, na osnovu crkvenih i drugih popisa, donose
podatke o etni~koj strukturi stanovni{tva cele Ma|arske i posebno we-
nog uèg dela, kao i Hrvatske, Erdeqa, Slavonije i Vojne granice. Iz tih
podataka vidimo da je 1790. godine u Hrvatskoj ìvelo 396 hiqada Hrvata,
~etiri hiqade Srba i po dve hiqade Ma|ara i Nemaca, procentualno 98%
Hrvata i 1% Srba, s tim {to su Hrvatsku ~inile samo zagreba~ka, vara-
`dinska i krièva~ka ùpanija. U Slavoniji je ìvelo 131 hiqada Srba,
128 hiqada Hrvata, 19 hiqada Ma|ara i dve hiqade Nemaca, {to zna~i Sr-
ba 46,8%, a Hrvata 45,7%. U Vojnoj granici je ìvelo 388 hiqada Srba i 325
hiqada Hrvata. [to se ti~e verske strukture, u Hrvatskoj je ìvelo 98,8%
katolika i 1% pravoslavnih, a u Slavoniji 52,1% katolika i 46,8% pravo-
slavnih, {to zna~i da se devet hiqada slavonskih katolika izja{wavalo
kao Srbi. “U stale{kom politi~kom i dràvnom ure|ewu Ma|arske koje je
opstajalo do 1848. godine od svih narodnosti Ma|arske pravno je posebno
regulisan poloàj Hrvata, erdeqskih Sasa i Srba. Hrvati i Sasi su smatra-
ni stale{kim nacijama (nacio) i imali su teritorijalnu autonomiju, dok su
Srbi, na osnovu dobijenih privilegija, imali {iroku crkveno-{kolsku
autonomiju (do kraja sedamdesetih godina 18. veka mitropolit je imao inge-
490
rencije ~ak i nad svetovnim licima). Slovaci, Rumuni, Rusini i drugi nisu
imali odvojene stale{ke organizacije.” (str. 378-379.)
Neminovno je bilo da ma|arski nacionalni preporod dodatno podstak-
ne nacionalno bu|ewe ostalih naroda u Ugarskoj, {to se na razli~ite na~i-
ne ispoqavalo, s ve}om ili mawom vremenskom distancom. “Jedino izme|u
ma|arskog i hrvatskog (ilirskog) pokreta nije bilo ve}e razlike, zbog
sli~nosti strukture dru{tva. Naime, Hrvati (iako u mawoj meri), kao i
Ma|ari, imali su potpunu dru{tvenu strukturu – od kmetova, do inteligen-
cije i plemstva.” (str. 417.) Takva situacija imala je odraza i u politi~kom
i u kulturnom ìvotu. “U najpovoqnijem poloàju bili su Hrvati, koji su
imali svoju autonomiju u okviru Kraqevine Ugarske i svoje stale{ke in-
stitucije (ùpanije, sabor, upravni aparat, hrvatske poslanike na ma|ar-
skim dràvnim saborima itd.) preko kojih su mogli organizovano istupati.
Zbog toga se prvo kod wih javila ideja o odre|enoj samostalnosti u odnosu
na centralnu vlast. Tu ideju su u po~etku nameravali da ostvare u saradwi
s ostalim ju`noslovenskim narodima (ideja, zatim pokret ilirizma). Jedan
od prvih takvih politi~kih programa, koji je razmatrao ve} i neka dru{tve-
na i ekonomska pitawa, bila je “Disertacija” grofa Janka Dra{kovi}a iz
1832. Iako su bili u nepovoqnijem poloàju nego Hrvati, Srbi su se tako-
|e javili sa svojim politi~kim zahtevima, i to ve} krajem 18. veka.” (str.
420.) Nakon {to je 1843. godine ugarski sabor uveo ma|arski kao slu`beni
jezik, “u hrvatskim zemqama (Hrvatska i Slavonija) i daqe je slu`beni je-
zik ostao latinski.” (str. 428.)
i) Ma|arska posle revolucije 1848. i nagodba sa Hrvatima
Revolucionarna 1848. godina, koja je prodrmala ~itavu feudalnu Evro-
pu, uskome{ala je i nacionalne mawine u Ugarskoj. “Od prole}a do jeseni
1848. najvi{e je oja~ao pokret Hrvata, Srba i dela Rumuna iz Erdeqa. Re{a-
vawu hrvatskog pitawa veliku pa`wu su posvetili i Be~ i Pe{ta. Ma|ar-
ska vlada je u ovom slu~aju, da bi se na{lo re{ewe, bila voqna najvi{e da
u~ini jer su Hrvatska i Slavonija bile zdruène (autonomne) zemqe krune
Svetog Stefana. Me|utim, be~ki dvor je spre~io kombinacije ma|arske
vlade. Jo{ 23. marta Josip Jela~i}, poverqiv ~ovek dvora, imenovan je za hr-
vatskog bana, koji je u~inio sve da se prekinu veze izme|u Hrvatske i Ugar-
ske. Radio je samovoqno, bez dogovora sa ma|arskom vladom, ~ak i u slu~aju
osloba|awa kmetova, kada je postupao ne obaziru}i se na novodonesene za-
kone. Hrvatsku je u~inio jakim upori{tem be~kog dvora. Kada je ma|arska
vlada, 27. avgusta 1848. priznala potpunu autonomiju Hrvatske, bio je odlu-
~an u tome da, prema uputstvu dvora, pokrene vojsku protiv Ugarske. Srpski
pokret je pre hrvatskog do{ao u oruàni sukob sa Ma|arima.” (str. 436.) Ne-
zavisno od toga gde su izbili prvi sukobi i pored ~iwenice da je u prvom po-
hodu u Ugarskoj Jela~i} poraèn i suzbijen, ipak “glavni adut u rukama dvo-
ra bio je Josip Jela~i}, koji je, iako nakratko li{en banske funkcije, po-
~etkom septembra vra}en na mesto bana Hrvatske i Slavonije... Napredova-
wem carske vojske, pod komandom bana Jela~i}a, situacija se sve vi{e kom-
plikovala. Dana 23. septembra zemqu je napustio posledwi palatin Ugar-
ske, nadvojvoda Stefan Habzbur{ki, koji je, pre nego {to se povukao u Be~,
491
poku{ao da se sretne sa Jela~i}em, kako bi ga odvratio od wegovih namera,
ali ovaj nije hteo ni da ga saslu{a.” (str. 440-441.)
Posle poraza ma|arske revolucije, Ugarska je 1849. bila teritorijalno
raskomadana. Od we su odvojeni Erdeq, Vojvodstvo Srbija i Tami{ki banat.
“Tako|e je i Hrvatska bila izdvojena iz sastava zemaqa krune Sv. Stefana
i postala je nezavisna od Ugarske, a pod upravom Be~a.” (str. 450.) Oktobar-
skom diplomom iz 1860. godine car je izrazio spremnost na izvesne ustupke
Ma|arima. “To bi ujedno zna~ilo i povra}aj nekih, posle revolucije otce-
pqenih, delova zemqe, kao {to su Hrvatska i Slavonija, ili Vojvodstvo Sr-
bija i Tami{ki banat (koji su krajem 1860. bili i ukinuti, a teritorija pri-
kqu~ena Ma|arskoj).” (str. 457.) Tek nakon Austro-Ugarske nagodbe iz 1867.
godine Erdeq je vra}en Ugarskoj. “Odnosi sa Hrvatskom i Slavonijom regu-
lisani su tako|e 1868. Hrvatsko-ugarskom nagodbom. Dràvnopravni odno-
si izme|u Hrvatske i Ma|arske su jo{ 1848. bili prekinuti. Hrvatska stra-
na je èlela normalizaciju odnosa, ali na osnovama zakona donetog 1861.
Prema wemu, prihvatani su zajedni~ki vladar i neki tzv. zajedni~ki poslo-
vi, u slu~aju da ma|arska strana prizna Hrvatima odre|ene teritorijalne
zahteve (Rijeka, Me|umurje, Vojna granica, Dalmacija). To je zapravo bio
stav Narodne stranke, koja je tada imala ve}inu u Hrvatskom saboru, dok su
unionisti postavqali mawe zahteva. Pregovori su se vodili, ali bez uspe-
ha. Tada se ume{ao i sam vladar, koji je 25. maja 1867. raspustio Hrvatski sa-
bor i, na Andra{ijev predlog, za hrvatskog bana imenovao Levina Rauha,
unionisti~kog velika{a. Na izborima 1867., uz pomo} izmewenog izbornog
zakona, pritisaka i podvala, unionisti su pobedili, te su od tada pregovo-
ri o Hrvatsko-ugarskoj nagodbi ubrzani i naredne godine je do{lo do spo-
razuma. Prema Hrvatsko-ugarskoj nagodbi, “Ma|arska i Hrvatska” su jedna
dràva i prema ostalim delovima monarhije i prema stranim zemqama. Hr-
vatska strana je naknadno tada prihvatila Austro-Ugarsku nagodbu, uz uslov
da se ubudu}e sli~ni sporazumi donose uz wenu saglasnost. Prema Nagodbi,
Hrvatska i Slavonija su u okviru Ma|arske dobile svoju unutra{wu samou-
pravu (administracija, obrazovawe, sudstvo, verska pitawa, neki ekonomski
poslovi itd.), na ~ijem je ~elu bio sabor sa vladom, kojom je upravqao hrvat-
ski ban. Slu`beni jezik je postao hrvatski i ma|arska vlada je u svom op-
{tewu sa Hrvatskom koristila hrvatski jezik. U ma|arskoj vladi je jedan
ministar bez portfeqa bio zaduèn za hrvatska pitawa. U ma|arskom par-
lamentu je, posle usvajawa Nagodbe, sedela i delegacija hrvatskih poslani-
ka (ukupno 42 ~lana). Zajedni~ki poslovi izme|u Hrvatske i Ma|arske po-
stali su finansije, odbrana i ve}ina ekonomskih poslova. Hrvatska je u fi-
nansirawu zajedni~kih hrvatsko-ma|arskih poslova u~estvovala sa 44%.
Ma|arska strana je priznala teritorijalne pretenzije Hrvatske na Hrvat-
sko-slavonsku vojnu granicu i Dalmaciju, ali su se oko Me|umurja i Rijeke
lomila kopqa. Tako su, na kraju, Me|umurje i grad Rijeka (“Rije~ka krpica”
– koja nije bila direktno povezana sa teritorijom Ma|arske) bili prikqu-
~eni Ma|arskoj, dok je teritorija Rije~ke ùpanije prikqu~ena Hrvatskoj.
Do revizije Hrvatsko-ugarske nagodbe do{lo je 1873. godine, ali nije mewa-
na su{tina prvobitne nagodbe.” (str. 469-470.)
492
Ma|arska je tako uspela da se konsoliduje kao dràva, dok Hrvatska, za-
pravo, ni{ta opipqivo nije dobila. “U osnovi, posle Austro-ugarske i Hr-
vatsko-ugarske nagodbe, Ugarska je povratila teritorijalnu celovitost.
Van wene teritorije u upravnom smislu ostala je samo Vojna granica. Vla-
da \ule Andra{ija je ve} 1868. pokrenula to pitawe, zahtevaju}i od vlada-
ra da se Vojna granica pripoji i u upravnom smislu teritoriji Ugarske.
Ovaj proces se, me|utim, oduìo i potrajao je vi{e od jedne decnije (ta~ni-
je od 1871. do 1884.), pri ~emu je na kraju Vojna granica ukqu~ena u teritori-
ju Ugarske i Hrvatske.” (str. 470.) Me|utim, Ugarska nije trajno re{ila pi-
tawe svojih nacionalnih mawina, ~iji su pripadnici u ukupnom broju uve-
liko prelazili brojnost ma|arskog stanovni{tva. âk ni Hrvati nisu mi-
rovali, pa su svoje megalomanskije politi~ke ambicije iskazivali. “Od ne-
ma|arskih naroda Ma|arske jedino su Hrvati dobili svoju autonomiju (Hr-
vatsko-ugarskom nagodbom iz 1868.), {to im je pomoglo u izgra|ivawu osnov-
nih elemenata dràvnosti. U isto vreme tzv. “Mala nagodba” ipak nije smi-
rila situaciju u potpunosti, jer je hrvatska javnost na wu gledala samo kao
na trenutno popu{tawe.” (str. 498.)
493
êtvrti deo
HRVATSKI NACIONALNI IDEOLOZI
OD QUDEVITA GAJA DO ANTE PAVELI]A
KAO INSTRUMENTI ZA REALIZACIJU
POLITI^KIH CIQEVA
RIMOKATOLI^KOG KLERIKALIZMA
I. Uvodne napomene
Ve} skoro hiqadu godina Rimokatoli~ka crkva nema nikakvih dilema
u pogledu svojih krajwih ciqeva me|u slovenskim narodima. Ona ih èli
pot~initi, podjarmiti, prikqu~iti svojoj totalitarnoj organizacionoj
strukturi i verskoj iskqu~ivosti. Prvi na udaru su Srbi kao najbliì, a
najva`niji su svakako Rusi zbog mnogobrojnosti, ogromnog geografskog pro-
stora koji naseqavaju i kqu~nog geostrate{kog poloàja. Osnovni recept
za postizawe tog ciqa identi~an je i jednostavan – unija}ewe pa katoli~e-
we. Me|utim, u realizaciji rimokatoli~ki misionari nailaze na mnoge
prepreke i probleme, prema kojima se oblikuju konkretni koncepti delova-
wa. Ve} u startu, kod Srba problem je u wihovom nacionalnom imenu jer se
za wega tradicionalno veè veoma sna`na svest o sopstvenoj, nacionalnoj
hri{}anskoj crkvi pravoslavnog obreda. Svaka istorijska nevoqa i trage-
dija koja je srpski narod zadesila, od strane Rimske kurije obilato je isko-
ri{}avana da se srpski “{izmatici” privole na poklowewe biskupu Rima.
Onima koji se lakomisleno priklone i prevere, potom se ubrzano ispira
mozak kako bi se iz wega izbacila srpska nacionalna svest tako {to se sa-
mom pojmu “srpski” pridaje iskqu~ivo verski sadràj. Kao {to su islami-
zovani Srbi automatski postajali “Turci”, tako su se pokatoli~eni pretva-
rali u Slovine, Latine, [okce, Buwevce itd.
Slom feudalizma na evropskim prostorima ukinuo je princip ~ija je
dràva wegova je i vera, a prouzrokovao ubrzano bu|ewe nacionalne svesti
evropskih naroda, koja u gra|anskom dru{tvu postaje dominantni oblik ko-
lektivne svesti, potiskuju}i versku iz prvog plana. Rimokatoli~ka crkva
se tome procesu morala prilago|avati. Ona nije imala velikih problema
sa tradicionalno katoli~kim narodima, poput [panaca ili Poqaka, ali
494
jeste tamo gde je protestantska reformacija imala uspeha, kao kod Nemaca,
a posebno na Balkanu, gde se unutar etni~kog bi}a srpskog naroda vekovima
odvijao sukob izme|u isto~ne i zapadne varijante hri{}anstva. Odjednom je,
nakon delimi~ne obnove srpske nacionalne dràvnosti, zapretila opa-
snost da se kod potomaka u ranijim vekovima pokatoli~enih Srba obnovi
nacionalna svest i oni svom snagom osete duhovno jedinstvo sa svojom pra-
voslavnom bra}om, ~iji je osnovni temeq svakako jedinstven jezik. Rimoka-
toli~ki prelati su tada prinu|eni da tragaju za varijantom koja }e u wiho-
vom naru~ju zadràti ranije ve} pokatoli~ene, ali i primamiti preostale
pravoslavne Srbe u zagrqaj zapadne crkve kako bi se pod wenim okriqem
postiglo puno nacionalno jedinstvo u novom politi~kom i kulturnom okvi-
ru. S obzirom na visok stepen identifikacije Srpstva sa pravoslavqem i
svetosavqem i zvani~ni naziv nacionalne verske zajednice kao Srpske pra-
voslavne crkve, tragalo se za novim, “adekvatnijim” nacionalnim nazivom,
koji bi objedinio rimokatolike i pravoslavce, ali i politi~kim sredstvi-
ma i ideolo{kom indoktrinacijom privoleo pravoslavce na postepeno
unija}ewe pod parolom hri{}anskog jedinstva i bratske solidarnosti. Ta-
kve te`we otvorile su put dirigovanoj afirmaciji prvo ilirstva, potom ju-
goslovenstva.
Paralelno s tim, rimokatoli~ki prelati posegnuli su za imenom neka-
da{weg hrvatskog naroda ~ijih je ostataka bilo na jadranskoj obali, ~akav-
skih etni~kih ostrva, ali se i politi~ki odràlo zahvaquju}i feudalnim
stale{kim strukturama u zagreba~koj, krièva~koj i vara`dinskoj ùpani-
ji, u kojima su pred Turcima izbegli hrvatski plemi}i nametnuli hrvatsko
nacionalno ime svojim kajkavskim kmetovima. Iako sveden na samo tri ù-
panije pod kraqevim administrativnim poverenikom – banom, vekovima se
odrào prvobitni naziv Banovine Dalmacije, Hrvatske i Slavonije, mada
je ona odavno ostala i bez Dalmacije i bez Slavonije. Upornim proklamaci-
jama da su Srbi i Hrvati jedan narod s dva plemenska imena otvoren je put
da se hrvatsko ime postepeno protegne na sve pokatoli~ene Srbe, uz nepre-
kidno insistirawe da je to najprirodniji put da se postigne puno nacional-
no jedinstvo rimokatolika i pravoslavnih. Pritom, jedan ostvareni proje-
kat ve{ta~kog kreirawa nacionalnog identiteta postaje obrazac pona{a-
wa za budu}e istorijske poduhvate. Kako je to jo{ 1807. godine Fihte efek-
tno definisao, nacija je jezik, odnosno zajednica jezika, jezi~ko pitawe je
trebalo prvo razre{iti. âkavski jezik je ve} bio uveliko zakr`qao, go-
tovo izumro, i nije se vi{e mogao reanimirati u moderan kwièvni jezik,
a sve da je to i bilo mogu}e, ograni~ilo bi ga na vrlo usku populaciju kojoj
je ~akavski materwi. Kajkavski je mogao postati kwièvni, ali je to jezik
Slovenaca. Da su Hrvati kajkavski proglasili za kwièvni, on bi se bes-
perspektivno rasprostirao po svega tri ùpanije.
Zato je bilo neophodno “{irokogrudo” Hrvate i Srbe progla{avati za
jedan jedinstven narod, pa mu jo{ nuditi zajedni~ki ilirski ili jugosloven-
ski naziv. Usagla{avawe stanovi{ta da je re~ o jednom slovenskom narodu
otvorilo je put progla{ewu zajedni~kog kwièvnog jezika. A takav jezik je
mogao biti samo {tokavski, odnosno srpski. Be~kim sporazumom bilo je
495
mogu}e srpski jezik nazivati i hrvatskim, a etni~ku razliku izme|u Srba i
Hrvata svesti iskqu~ivo na versku. Unutar jedinstvenog naroda Srbi su
pravoslavci, a Hrvati katolici. Ali, trebalo je potom vi{e od pola veka
da se milionska masa, vi{e ili mawe nacionalno probu|enih Srba katoli-
ka, natera da prihvati hrvatski nacionalni identitet. Po{to su Srbi ve}
tada imali dve obnovqene nacionalne dràve, a s obzirom da je evropsko
akademsko javno mwewe, polaze}i od stava Francuske enciklopedije iz
1752. godine, naciju tretiralo kao zajednicu jezika vezanu za dràvni suve-
renitet, kreatori ve{ta~ke hrvatske nacije lansirali su pseudoteorijski
koncept sa~uvanog kontinuiteta hrvatskog dràvnog prava od 1102. godine.
Zato je bila i neophodna ogromna pamfletisti~ka produkcija vi{e ili ma-
we ma{tovitih istorijskih falsifikata i romanti~arskih konstrukcija
stvarnih doga|aja u wihovoj politi~ki najpoèqnijoj varijanti.
Kad je standardizacija kwièvnog jezika izvedena na leksi~koj podlo-
zi koja nije imala ni{ta zajedni~ko sa izvornim hrvatskim etni~kim sup-
stratom, ni odnos prema wemu nije mogao biti prirodan stav bri`qivog ne-
govawa i ~uvawa. Kad su stvarni Hrvati – ~akavci i umi{qeni Hrvati – kaj-
kavci preuzeli srpski narodni jezik kao sopstveni kwièvni, i daqe su ga
ose}ali kao strani, ali neophodan, kao dotad latinski, ma|arski ili nema~-
ki. Ne ose}aju}i nikakvu prirodnu, organsku vezu s wim, bili su spremni da
ga ubrzano ve{ta~ki mewaju kako bi se naknadno {to vi{e razlikovao od
srpskog izvornika. Taj proces mewawa, izmi{qawa mno{tva novih re~i, za-
pravo beskrupuloznog kvarewa srpskog jezika, traje i danas. Sintetizuje se
i ve{ta~ka “nacionalna” kultura, planski se kreiraju wene “tradicional-
ne” tekovine i vrednosti, a na nametnutoj “nacionalnoj” svesti jedino se i
mogao razviti varvarski nacionalizam, ~ije su odlike nekontrolisana vo-
qa za mo}, te`wa ka uni{tavawu svega suprotstavqenog i totalitarna kon-
trola dru{tvene zajednice. Prave nacije su produkt dugog prirodnog i
spontanog procesa razvoja etni~kih zajednica, dok su ve{ta~ke rezultat
striktnog ideolo{kog usmeravawa u okviru kratkoro~ne politike reali-
zacije izvesnih interesa, uglavnom mo}nih stranih faktora.
Ideolo{ka lutawa kroz ilirizam i jugoslovenstvo predstavqaju prvo-
bitni izraz tragawa za varijantom politi~kog objediwavawa ju`nosloven-
skog stanovni{tva Austrije, ~iji bi centar bio u izrazito katoli~kom Za-
grebu. Zvani~ni naziv sa~uvanog banovinskog feudalnog relikta bio je Ba-
novina Dalmacija, Hrvatska i Slavonija, mada je teritorija do naknadnog
prikqu~ewa Slavonije i Vojne krajine obuhvatala samo Hrvatsku od tri
ùpanije, u sastavu Ugarske, dok je Dalmacija beznade`no bila u sastavu
Austrije. Zato su kreatori velikog projekta u prvoj fazi èleli objediwe-
we Dalmacije, Hrvatske, Slavonije i Vojne krajine u jednu autonomnu jedi-
nicu, u kojoj bi rimokatoli~ko stanovni{tvo predstavqalo znatnu ve}inu.
U drugoj fazi bi se pod firmom “nacionalnog” jedinstva toj teritorijalnoj
celini prikqu~ile Bosna i Hercegovina, a mo`da i Ba~ka i Banat. Zado-
voqavawe sa realizacijom same prve faze u strate{kom pogledu je bilo du-
goro~no neodrìvo, jer se tu “trojednica” istegla kao kifla. Zato je treba-
lo ubediti bosanskohercegova~ke rimokatolike da su oni potomci drevnih
496
Hrvata; poku{ati sa ube|ivawem muslimana da su oni direktni kolenovi-
}i nekada{we hrvatske vlastele, dakle “cvet” hrvatskog naroda; a tamo{we
ve}inske Srbe, kao i vojvo|anske, uquqkivati frazama da su Srbi i Hrva-
ti jedan jedinstven narod, da treba slo`no politi~ki da deluju i kao drà-
votvorni okvir koriste “hrvatsko istorijsko pravo”. Tom frazom, razume
se, morali su biti obuhva}eni i Srbi iz svih ostalih srpskih zemaqa, ne-
retko i Bugari, ali se nikada nije iskreno verovalo u mogu}nost formira-
wa tako {iroke politi~ke celine. Hrvatski ideolozi su austrijske, odno-
sno austrougarske, granice smatrali ~vrstim i nepromenqivim, pa je fra-
za o jedinstvu sluìla samo kao sredstvo ideolo{kog razoruàvawa tamo-
{wih Srba. Formula je bila vrlo prosta i jasna: mi Srbi i Hrvati smo je-
dan narod; izvorno katolici se prete`no nazivaju Hrvatima, a pravoslavci
Srbima; u Austro-Ugarskoj je ve}ina rimokatolika pa bi svi trebalo da
primimo jedinstveni naziv – Hrvati, dok bi onima van granica habzbur{ke
imperije preostalo da se nazivaju Srbima.
Upravo to je glavni sadràj raspravqawa svih hrvatskih ideologa od
Qudevita Gaja do Ante Paveli}a, a ti ideolozi su se me|usobno razlikova-
li samo po tome {to je jednima osnovni nastup bio slatkore~iv, topao, pri-
jateqski, dok su drugi istupali nabusito, prete}im tonom i neretko psova~-
kim izrazima. Tako su, i pored stalnih me|usobnih verbalnih nesuglasica,
na primer, [trosmajer i Star~evi} zastupali istovetan velikohrvatski
ciq i osvaja~ke pretenzije. Za razliku od Gaja i [trosmajera koji su neu-
tralnim istorijskim imenom ilirstva i jugoslovenstva èleli da odobro-
voqe i pridobiju Srbe, mo`da i Slovence, Star~evi} je svojim netrpeqi-
vim i silovitim nastupom poku{avao da ih upla{i i na silu natera da se
asimiluju u Hrvate ili motivi{e na bekstvo iz hrvatske sredine. I Gajev i
[trosmajerov pokret su imali samo qu{turu ilirsku ili jugoslovensku,
dok im je su{tina bila izrazito velikohrvatska. Star~evi} je odbacio te
qu{ture i velikohrvatstvo predstavio u svojoj ogoqenoj formi.
Saznawe da nije lako privoleti ni naterati Srbe Hrvatske i Slavoni-
je da se priklone hrvatskoj ideologiji istorijskog prava i dràvotvorno-
sti i na toj osnovi uklope u koncept hrvatskog politi~kog naroda, navelo
je mnoge hrvatske ideologe da tim Srbima negiraju i samo srpsko etni~ko
bi}e. Progla{avali su ih etni~kim Vlasima i nazivali najpogrdnijim ime-
nima, optuùju}i Srpsku pravoslavnu crkvu da ih je tek u devetnaestom ve-
ku ubedila da se prozovu Srbima. U istorijskoj nauci postoji ogroman broj
radova vrsnih nau~nika koji su argumentovano pisali o naseqavawu Srba u
Hrvatsku i Slavoniju. Najistaknutiji i najautoritativniji me|u wima su
Radoslav Gruji}, Jovan Radoni}, Aleksa Ivi}, Slavko Gavrilovi} i Rajko
Veselinovi}. Za potrebe ovoga rada koncizno }u interpretirati osnovne
zakqu~ke iz sinteti~kog saop{tewa Slavka Gavrilovi}a “Srbi kao narod
u Slavoniji i Hrvatskoj od sredine XVI do sredine XIX veka” (“Nacional-
ni identitet i suverenitet u jugoisto~noj Evropi”, Istorijski institut
Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 2002).
Gavrilovi} pi{e da je najve}i talas srpskog naseqavawa bio izme|u
1594. i 1606. godine, tokom Dugog rata i pod vodstvom episkopa Vasilija.
497
“Do kraja Dugog rata sav prostor izme|u Drave i Save do Ivani}a, Kriè-
vaca, Koprivnice i Vara`dina (istorijska Slavonija!) bio je popuwen srp-
skim stanovni{tvom, predvo|enim wegovim narodnim stare{inama i pra-
voslavnim sve{tenstvom. Po{to je doseqavawa iz turske Slavonije bilo i
posle toga, sve do Velikog be~kog rata 1683-1699., srpsko stanovni{tvo u
carskoj Slavoniji (Vara`dinskom generalatu), kompaktno naseqeno u woj,
predstavqalo je narod u punom smislu te re~i, naro~ito posle carskih de-
kreta iz 1627. i 1630. godine, kojima je teritorija na kojoj su oni bili nase-
qeni fakti~ki bila odvojena od ostalog dela Trojedne kraqevine, od Sabo-
ra, bana, ùpanija i plemstva i postala korpus separatum; godine 1627. kra-
ji{nici (Srbi) dobili su pravo na zemqu, a 1630. i na ograni~enu samoupra-
vu odnosno na niì stepen autonomije pod vrhovni{tvom Generalata u Va-
ra`dinu, Dvorskog ratnog saveta u Gracu i, naravno, cara u Be~u.” (str. 93-94.)
Sli~no je bilo u Baniji, na Kordunu, u Lici i Primorskoj krajini. U
nekim slu`benim spisima ti doseqeni Srbi nazivani su Vlasima ili Mor-
lacima, a u verskom pogledu {izmaticima ili nesjediwenim Grcima. “Me-
|utim, savremenici naseqavawa Srba u Trojednicu, a prvenstveno oni iz
crkvenih, katoli~kih krugova, biskupi, prelati pa i kardinali, nisu beà-
li od naziva Srbin, Ra{anin, Rascijanin kao sinonim za “Vlahe”, ali ne kao
socijalne skupine nego kao naroda.” (str. 94.) Gavrilovi} iznosi i ~itav niz
primera. Tako ih austrijski car Ferdinand 1611. naziva Vlasima i Ra{ani-
ma; zagreba~ki biskup Benedikt Vinkovi} mar~anske “Vlahe” defini{e
kao “ra{anske {izmatike” i u nekoliko spisa termine “Vlah” i “Ra{anin”
koristi kao sinonime; rimski kardinal Kaponi 1643. govori da su “Vlasi”
ili “Ra{ani” doseqeni iz Srbije; iste godine i Rimska kurija tako naziva
Srbe; zagreba~ki biskup Petar Petreti} 1651. pi{e da je 1600. pre{ao iz
Turske “dosta veliki broj Vlaha ili Ra{ana odnosno Srba”, itd. “Biskup
Petreti} jo{ odre|enije govori o “Vlasima” kao Srbima u svom spisu iz
1662. o preseqavawu Srba u austrijski deo Slavonije u toku Dugog rata kad
tvrdi da su “Vlasi” ili Ra{ani ili ta~nije re~eno Srbi, jer su do{li iz
Kraqevine Srbije, ispod turske vlasti i bili locirani na slavonske gra-
nice.” (str. 96.) I za wihov jezik ovaj biskup izri~ito veli da je srpski, kao
i da ga po Slavoniji i Hrvatskoj jo{ nazivaju i vla{kim. Gavrilovi} jo{
navodi primere Kongregacije za propagandu vere iz 1667., zagreba~kog bi-
skupa Aleksandra Mikuli}a iz 1688., sewskog biskupa Sebastijana Glavini-
}a iz 1696., hrvatskog bana Adama Ba}awa iz 1696., austrijskog cara Leopol-
da I iz 1700., unijatskog mar~anskog vladike Rafaila Markovi}a iz 1717.,
sewskog biskupa Martina Brajkovi}a iz 1702. itd., koji izjedna~uju “Vlahe”
i “Ra{~ane” smatraju}i iz Srbima. Tako biskup Martin Brajkovi}, “izve-
{tavaju}i o prilikama u Lici, za Srbe kaè da su tamo “peti i najve}i” na-
rod nastawen u kompaktnim selima, mahom sa svojim crkvama i sve{ten-
stvom.” (str. 97.)
U krajwe oteànim prilikama kraji{kih podru~ja i pod stalnim pro-
zelitskim nasrtajima, srpska nacionalna svest se o~uvala uglavnom kod
pravoslavnog stanovni{tva. Unijatski i pokatoli~eni Srbi smi{qeno su
terani da se odreknu nacionalnog imena. Nazivani su [okcima, Latinima,
498
Slovinima itd. Kako Gavrilovi} na osnovu brojnih dokaza zakqu~uje, “pou-
zdani istorijski izvori nedvosmisleno svedo~e da su Srbi u staru Slavoni-
ju i Hrvatsku u XVI, XVII i XVIII veku dolazili kao deo naroda koji je imao
svoje ime, jezik, veroispovest kao i svoje narodne stare{ine iz crkvene i
svetovne sredine. Moglo bi se re}i da je srpska narodna sredina bila struk-
turisano dru{tvo, naro~ito od po~etka XVIII veka, sastavqeno od Kraji-
{nika i seqaka – komorskih i spahijskih podlo`nika, tankog trgova~ko-za-
natskog sloja, sve{tenstva i mona{tva, a od kraja XVIII veka i od mawih sku-
pina intelektualaca i grani~arskih oficira. Ipak, u zvani~nim izvorima
austrijskih i hrvatskih vojnih i civilnih vlasti za doseqene Srbe upotre-
bqavani su nazivi “Vlasi” i “Morlaci”, koje hrvatska klero-nacionali-
sti~ka istoriografija i politika interpretiraju samo kao naziv socijal-
ne grupe i tako pori~u postojawe Srba kao naroda i nacije u okviru svojih
“povjesnih” granica. Me|utim, u ovom radu obilato citirani izvori, koji
poti~u od katoli~kih biskupa i Rimske kurije, izri~ito svedo~e u prilog
tvr|ewu srpske i svake druge kriti~ke istoriografije da je re~ o Srbima
kao narodu, “Vlasima” – Ra{anima koji se sluè svojim, srpskim jezikom i
}irili~kim pismom a ispovedaju pravoslavnu veru i imaju svest o sebi kao
posebnom narodu koji je od kraja XVIII veka stvarao uslove za svoju afirma-
ciju kao posebna, srpska nacija.” (str. 103-104.)
Pored dominantnog rimokatoli~kog verskog, svakako je veoma zna~ajan
austrijski politi~ki faktor, od Juraja Kriàni}a do Gaja i [trosmajera,
koji je podràvao ilirske, jugoslovenske i hrvatske projekte u onoj meri u
kojoj su mu oni mogli posluìti pri uspostavqawu ravnoteè prema sve
ekstremnijim ma|arskim dràvotvornim prohtevima. Nije nimalo slu~aj-
no {to je austrougarski prestolonaslednik Franc Ferdinand nekoliko go-
dina pred Prvi svetski rat vrlo ozbiqno radio na elaboratu trijalisti~-
kog preure|ewa Habzbur{ke monarhije. Po tom elaboratu Hrvati su pred-
vi|eni da budu nosioci politi~ko-teritorijalnog oblikovawa ju`noslo-
venskog faktora, ~ije bi sedi{te bilo u Zagrebu. Iz tog razloga je ve} car
Franc Jozef 1850. godine dao saglasnost, a papa Pije IX 1852. papskom bu-
lom zagreba~ku biskupiju podigao na rang nadbiskupije i podlo`nom joj kao
metropoliji odredio bosansku ili |akova~ko-sremsku, krbavsku ili sew-
sko-modru{ku i krièva~ku biskupiju.
A. Rimokatoli~ki projekat ilirizma
Ilirska ideja kao na~in parirawa srpskoj nacionalnoj misli u poku-
{aju katoli~ewa zapadnog dela Balkana latentno je postojala u sedi{tu Ri-
mokatoli~ke crkve i s vremena na vreme kori{}ena za porodi~ne potrebe.
Kada je be~kom dvoru zatrebala efikasna poluga za sputavawe nabujalog ma-
|arskog nacionalizma, reinkarnisana je ta ideja radi politi~kog pokreta-
wa ju`nih Slovena u Ugarskoj, s namerom da se obuzdaju najekstremniji ma-
|arski prohtevi, ali i dugoro~no Sloveni instrumentalizuju tako {to }e
im se ve{ta~ki nakalemiti “ilirska” nacionalna svest i primarno kato-
li~ki verski duh, kako bi se oni izolovali i od uveliko probu|enog srpskog
nacionalizma.
499
1. Studija ilirizma Viktora Novaka
Najobuhvatniju studiju o realizaciji tog projekta napisao je Viktor
Novak i ona je posthumno objavqena tek 1987. godine u izdawu beogradske
“Nove kwige” pod naslovom “Magnum tempus. Ilirizam i katoli~ko sve-
{tenstvo. Ideje i li~nosti 1830-1849”. Hrvat po nacionalnoj pripadnosti
i iskreni Jugosloven u ideolo{kom pogledu, izrazito antiklerikalisti~-
ki orijentisan, o ~emu svedo~i wegovo monumentalno delo “Magnum kri-
men”, Novak je skrupulozni nau~nik i uporni politi~ki borac istovreme-
no. Kod wega nalazimo kriti~ki istoriografski pristup, savesno istra-
ìvawe ~iwenica i idealisti~ki zanos konceptom srpsko-hrvatskog naci-
onalnog jedinstva. Mada Novakov idealisti~ki zanos nije mogao da izdrì
nijednu ozbiqniju istorijsku probu, wegovo delo nam je dragocen materijal-
ni oslonac za obja{wewe jednog neuspe{nog rimokatoli~kog politi~kog
eksperimenta, projekta ilirizma, za kojim }e uslediti jo{ jedan proma{aj
– jugoslovenstvo, da bi se nakon toga sve katoli~ke politi~ke te`we kon-
centrisale u ideologiji klerofa{isti~kog hrvatskog nacionalizma.
Uo~i ilirskog pokreta Hrvatskom i Slavonijom je besnela ubrzana ma-
|arizacija, koju su feudalni staleì pasivno posmatrali, pa je ~ak delat-
no{}u saborskih zastupnika potpomagali. Dotad je u primeni bio iskqu~i-
vo latinski kao slu`beni jezik, a ne{to {to bi se moglo nazvati hrvatskim
jezikom jednostavno u javnom ìvotu nije postojalo. I hrvatska nacionalna
svest je postojala u zagreba~koj, vara`dinskoj i krièva~koj ùpaniji s ru-
dimentarnim literarnim poku{ajima na kajkavskom, dok je u {tokavskoj
Slavoniji, kod slavonskih katolika, postojala izvesna slavonska svest i po-
~eci kwièvnosti na ikavskom govoru. Dalmacija je bila potpuno odvojena
od Banovine i Ugarske jer je, po preotimawu od Mletaka pa kona~no od
Francuza, direktno prikqu~ena Austriji. Ono malo tamo{wih pisaca na
narodnom jeziku smatrali su se Slovinima, a pisali su {tokavski ikavski.
a) Nema~ki koreni Qudevita Gaja
Sam Qudevit Gaj, osniva~ ilirskog pokreta, i po ocu i po majci bio je
Nemac. Ro|en je 1808. u Krapini, materwi jezik mu je bio nema~ki, a kajkav-
ski je postepeno u~io od svoje okoline. U toku {kolovawa druìo se s ne-
kim vode}im panslavistima svoga doba, poput Jana Kolara, pa tako i sam po-
~eo da se bavi pitawem slovenskih jezika i kwièvnosti, postaju}i svestan
jadnog stawa u kome su se nalazili Hrvati i wihova kultura prve polovine
devetnaestog veka. Brojne razgovore, mno{tvo ideja, romanti~arski polet
Gajev i wegovih istomi{qenika dobio je krila kada je Qudevit Gaj 1833. go-
dine primqen u audijenciju kod austrijskog cara Franca I, od koga je traìo
dozvolu za pokretawe novina na hrvatskom jeziku. Car mu je, po Gajevim
dnevni~kim bele{kama, tada rekao: “Da, da, Ma|ari ~ine vam mnoge nepri-
like. Pi{u odvi{e a hteli bi da Hrvati ni{ta ne pi{u... Budite mirni, ja
}u u~initi sve potrebno.” (str. 62.) Ve} naredne godine Gaju je stigla carska
dozvola, sa obrazloèwem grofa Sedlmickoga da “ne leì u previ{woj na-
meri Va{eg Veli~anstva da narodni jezik Hrvata bude istisnut onim
500
Ma|ara.” (str. 63.) Tako je presudno sa najvi{eg mesta vlasti podstaknuto
bujawe hrvatskog nacionalizma kako bi se bar delimi~no sputao ma|arski.
b) Mobilizacija klera i vode}a uloga zagreba~kog semeni{ta
u propagirawu ilirizma
îm je dobio dozvolu, Gaj je krenuo u realizaciju najozbiqnijeg posla,
koji je narednih godina predstavqao osnovnu okosnicu ~itavog ilirskog po-
kreta. Kako pi{e Novak, “Gaj je iz realnog oportunizma dobro uvideo da }e
mu jedini posrednik biti izme|u vode}e inteligencije i {irokih slojeva
narodnih samo narodno sve{tenstvo. Zato odatle i neobi~no fino i tak-
ti~no spremawe po~etka delovawa bila je jednodu{na te`wa da se okupe na
tom velikom narodnom poslu sve narodne snage, me|u koje se naro~ito ra~u-
nalo niè sve{tenstvo. Zato je Gaj oprezno spremio teren kod mladih kle-
rika u Pe{ti, a preko wih i Rakovca u zagreba~kom semeni{tu, a onda i kod
mla|ih sve{tenika u Zagrebu i u provinciji. Tako je Gaj mogao da o~ekuje od
klera povoqni prijem za svoju akciju. Tim vi{e, {to je i sa samim biskupom
Alagovi}em, jo{ za vreme posete caru Frawi, u Be~u, postigao puno wego-
vo odobrewe i obe}awe za pomo}i koje mu je mogao on ukazati kao crkveni
poglavar u zagreba~koj dijecezi. Tome se obe}awu i Gajevoj molbi, kad je za
to do{lo vreme, biskup Alagovi} nije oglu{io.” (str. 63.) Najbliì Gajevi
saradnici i savetnici tada su bili Qudevit Vukotinovi}, Vjekoslav Babu-
ki} i Antun Maùrani}. “Pored spomenutih prvih i glavnih Gajevih savet-
nika posle stiglog re{ewa, uzima u tim sednicama ìvog u~e{}a i Pavle
[tos, ~ije je prisustvo imalo zna~ewe a bilo od koristi pri svemu {to se
ticalo sve{tenstva na koje se pri samome po~etku mnogo polagalo. Jer,
[tos je imao dodira ne samo sa svojim mla|im drugovima u semeni{tu, nego
i sa svojim vr{wacima koji su ve} kao mladi duhovni pomo}nici u{li u na-
rod.” (str. 63.)
Oglas o pokretawu lista “Novine horvatske” i ~asopisa “Danica hor-
vatska, slavonzka i dalmatinska” Gaj je izdao na kajkavskom jeziku i kao jav-
ni poziv uputio ga Hrvatima, Slavoncima, Dalmatincima, Dubrov~anima,
Srbima, Krawcima, [tajercima, Koru{~anima, Istranima, Bo{wacima i
ostalim Slovenima, napomiwu}i da }e se prilozi objavqivati u ~asopisu,
ne samo na hrvatskom, nego i na ostalim ilirskim nare~jima. “Samo ~etiri
dana posle objave oglasa zagreba~ki biskupski konzistorij... izdao je okru-
`nicu na sve sve{tenstvo u zagreba~koj dijecezi u kojoj mu se preporu~uju
“Novine” koje }e od po~etka 1835. izdavati dr Q. Gaj.” (str. 65.) Prva godina
izlaska novina je vreme mobilizacije svih raspoloìvih intelektualnih
snaga i afirmisawa ideja radi stvarawa atmosfere ju`noslovenskog narod-
nog jedinstva, a Gaj je postizao neverovatan uspeh prvenstveno “blagodare}i
svojim neustra{ivim saradnicima, me|u kojima su bogoslovi i mladi sve-
{tenici u prvome redu, potpuno srasli s novom ideologijom. Po prvi put je
manifestovano kolika je mo} rimokatoli~kog sve{teni~kog organizovawa
radi promovisawa jedne op{te ideje, kojoj su vrhunski prelati dali zeleno
svetlo, podstakli je i uporno pomagali. Sazreli su svi uslovi da Gaj krajem
1835. godine objavi svoj “Proglas” u kome }e izloìti sva programska na~ela
501
ve} sazrelog pokreta. “Gaj je za sve Hrvate, bez obzira da li govore kajkav-
ski, ~akavski ili {tokavski odabrao {tokav{tinu, da s wome sjedini du-
hovno najpre sve Hrvate, a onda da ih pribliì i sjedini i sa Srbima, i po
ro|ewu {tokavcima, kojima je tek Vukova reforma zamenila dosada{wu
umetnu slavenoserp{tinu sa narodnom {tokav{tinom koja na kraju osvoji
sve pisce kao jedini kwièvni jezik. Ali, u ciqu da sva ta brojna raznoime-
na pokrajinska i plemenska imena podredi jednom op{tem i zajedni~kom,
koje bi sjediwavalo ta plemena jednoga jezika i kwièvnosti, priklonio se
imenu ilirskom, za koje je u zabludi verovao, kao i mnogi wegovi prethod-
nici, da je ono pradedovsko i praroditeqsko svih Slovena na Balkanu.”
(str. 93.)
Gaj je insistirao da su svi Iliri, zapravo ju`ni Sloveni, jedan narod,
koji je nesre}nim spletom istorijskih okolnosti razbijen na pojedina ple-
mena, pa da bi se taj narod ponovo ujedinio potrebno mu je jedinstveno ime
i jedan kwièvni jezik s konzistentnim pravopisom. Zemqe u kojima, po we-
mu, ìve Iliri nabraja ovim redom: Koru{ka, Gorica, Istra, Krawska,
[tajerska, Hrvatska, Slavonija, Dalmacija, Dubrovnik, Bosna, Crna Gora,
Hercegovina, Srbija, Bugarska i dowa Ugarska. Ali i kad u istom tekstu
Ilire ili Ju`ne Slovene ne{to zatim svodi na Srbe, Hrvate i Slovence
(ispu{taju}i Bugare kao vaqda previ{e udaqene), Gaj zapravo otkriva gde
smatra realnim ostvarewe svojih politi~kih ciqeva. Me|utim, uprkos po-
~etnog odu{evqewa, prvi problem je nastao kad se videlo da se samo pojedi-
ni intelektualci iz Hrvatske, Slavonije i [tajerske deklari{u kao Ili-
ri. Bilo je o~igledno da ilirstvo dubqe korene moè pustiti iskqu~ivo u
katoli~kim sredinama, a i zato {to su rimokatoli~ki sve{tenici u ogrom-
noj ve}ini {irewe te ideologije shvatili i prihvatili kao svoju osnovnu
crkvenu du`nost. Zagreba~ko semeni{te je u pravom smislu re~i pretvore-
no u rasadnik ilirskih ideja i wegovi ~elnici su predano i s ogromnim en-
tuzijazmom prionuli da u “semeni{tu odgajaju sve nove i nove poslanike i
borce za op{te preporodne ideale.” (str. 144.)
Novak navodi ogroman broj imena sve{tenika koji su predwa~ili u
ilirskim aktivnostima, inspirisani na propagandni rad u narodu, pisawe
literarnih dela, uglavnom pesama i politi~kih pamfleta itd. U tome su
upravo predwa~ili zagreba~ki semeni{tarci, ~iji je najve}i deo “ostao ve-
ran semeni{tu datom narodnom zavetu, i wihovim je apostolskim delova-
wem mnogi predobiven za zajedni~ke ciqeve, kao {to je i mnogi uticaj pro-
tivnika oslabqen ili posve uni{ten. Na sve na~ine su se kri{}ani i mla-
di sve{tenici dovijali da im rad bude plodan i pobedonosan. Uspesi su se
mnoìli, a ideja snaìla u semeni{tu kao i van wega za raspusta, pa onda
odmah u narodu, a da su kao i duhovni pomo}nici do{li s narodom u najpri-
{niji odnos. A mla|i semeni{ni drugovi, ponosni na svoje prethodnike, do-
stojno su i{li stazama wihovim.” (str. 144.)
Delovawem u okviru ilirskog pokreta rimokatoli~ki sve{tenici su
lako i uspe{no pridobijali omladinu za svoje ciqeve, smi{qeno joj arti-
kuli{u}i kolektivni duh i pregala{tvo. “Prije ilirske dobe bila je mla-
de` surova, bez misli, samo pohlepna zabave i uìtaka, a sada je nastalo
502
natjecawe u obrazovawu duha i srca, sva je bila skladnija i boqa.” (str. 146.)
Tako Novak interpretira mi{qewe jednog od ilirskih prethodnika, grofa
Janka Dra{kovi}a koji, uz biskupa Maksimilijana Vrhovca, predstavqa za-
~etnika osnovne ilirske ideje. I, kako Novak sa svoje strane komentari{e,
“doista ogromna je razlika izme|u omladine u po~etku XIX stole}a i ove
tridesetih godina. Mladi sve{tenici, kapelani i katehete, pa onda bogo-
slovi, wen je ponosni sastavni deo. Svu svoju duboku intenzivnost, ali i
obimnu ekstenzivnost, zahvaquje ilirizam upravo vatri sve{teni~kih sr-
daca i wihovoj rodoqubivoj energiji, voqi i zanosu, istrajnosti i uporno-
sti da se zapo~eto delo doista i dovr{i.” (str. 146.) Koliki je zaista bio
zna~aj rimokatoli~kog sve{tenstva za napredak i {irewe ilirskog pokre-
ta najboqe pokazuje primer Dalmacije, gde je sve{tenstvo po tom pitawu bi-
lo pasivno, pa pokret nije imao nikakvih {ansi za uspeh. “Dok su Slavoni-
ja i Bosna odmah pri samom pojavu dale sjajne pregaoce, dotle je Dalmacija,
ne samo u po~etku nego i tokom ~itavog ilirizma, oskudevala u zamahu i sna-
zi saose}awa pri saradwi na velikom narodnom poslu. Narodno sve{ten-
stvo ni izdaleka nije na onakvom poslu i s onakvim àrom kakvim }e pomo-
}i narodni preporod u Dalmaciji, koji }e se u woj u stvari javiti i razviti
tek od {ezdesetih godina.” (str. 163.) Iako je bilo nekoliko pojedinaca, ma-
hom mla|ih intelektualaca koji su pratili delatnost i podràvali ilir-
ski pokret, “ilirska ideja nije hvatala korena u Dalmaciji. Kad bismo hte-
li da ozna~imo razloge takvom stawu, onda bismo jedan nesumwivo veoma va-
àn na{li u ~iwenici da za tu ideju nije jo{ bilo pridobijeno sve{ten-
stvo. Jer, kada je ono {ezdesetih godina uzelo stvar u ruke, onda je pravi po-
srednik izme|u vo|a i naroda izveo ogromno delo osve{tewa naroda.” (str. 163.)
Istorijskog kurioziteta radi, verovatno nije suvi{no navesti da je je-
dan od osniva~a i tre}i po redu predsednik Ilirskog narodnog dru{tva za-
greba~kog semeni{ta bio bogoslov Mavro Broz. “Rad zagreba~kih klerika
sa rado{}u su posmatrali narodni prvaci i sa gordo{}u su ukazivali na jed-
nu sigurnu i pouzdanu ~etu zanosnih boraca koji }e u prvoj liniji izdràva-
ti u narodu svakovrsne borbe i te}i postepeno znatne uspehe u op{tem po-
kretu. Kao {to su Brozovi prethodnici bili u stalnom dodiru sa prvacima
u Zagrebu, tako je i Broz po{ao utrtim stazama, ~asno i mu{ki. Brozu je bi-
lo veoma stalo da svoje ~lanove upozna sa vo|om pokreta, sa oboàvanim
Qudevitom Gajem. Broz je pozvao Gaja u ime svih semeni{taraca – jer, najve-
}i ih je deo bio u~lawen u wihovu udruèwu. Uskoro – klerici su mu prire-
dili upravo veli~anstven do~ek – pa je i taj do~ek uveliko pokazao koliko
je li~nost Gajeva bila visoko uzdignuta u o~ima omladine.” (str. 173.) Tri-
jumfalni do~ek koji je u zgradi semeni{ta prire|en Gaju prilikom wegovog
gostovawa na prire|enoj tribini toliko je razbesneo zagreba~ke ma|arone,
pogotovo one iz uprave semeni{ta, da su èstoko pritisli zagreba~kog bi-
skupa Haulika i naterali ga da zabrani daqe delovawe ovog udruèwa seme-
ni{taraca, pod optu`bom da se vi{e bavilo politikom nego kwièvnim
pitawima, zbog kojih je formalno osnovano. O~igledno je u krugovima ri-
mokatoli~kih prelata u tom trenutku prevladao stav da je uprava udruè-
wa predaleko oti{la u svom mladala~kom poletu. “Podsvesni, pa i svesni
503
oportunizam prema ma|arizmu, a jo{ vi{e negodovawe zbog pribliàvawa
~lanova dru{tva u slavenofilskoj toleranciji prema pravoslavnima i
protestantima izazvalo je pred o~ima opasnosti od verskog indiferenti-
zma protiv kojeg su po svome pozivu stare{ine semeni{ta kao i najvi{e cr-
kvene vlasti imale da istupe i da budno paze da se ne dopusti ni{ta {to bi
moglo tome ciqu voditi. Odatle, u ovim osnovima, istup stare{ina protiv
dru{tva koje je, po wihovom sudu, imalo posluìti takvom opasnom ciqu,
mada od svega toga ni~ega u stvari nije bilo {to bi pokazalo da je versko
ose}awe i àr za crkvenim propisima popustio.” (str. 177.)
v) Antiprotestantski stav kqu~nih iliraca
Viktor Novak ima razumevawa za antiprotestantski stav koji je zastu-
pala ve}ina predvodnika ilirskog pokreta, a neki su se i me|usobno nadme-
tali u iskazivawu verske netrpeqivosti prema tim radikalnim hri{}an-
skim reformatorima. On smatra da se to de{avalo zbog toga {to su ilir-
ci u ma|arskom zalagawu za versku ravnopravnost rimokatolika i prote-
stanata videli jedan oblik nastojawa da se lak{e obavi ma|arizacija Hrva-
ta i Slavonaca, posebno u tom smislu ukazuju}i na stav Janka Dra{kovi}a
iz wegove “Disertacije”, u kojoj je stari grof skretao pa`wu kako se u slo-
va~kim protestantskim crkvama forsira ma|arski jezik kao bogoslu`be-
ni. “Me|utim”, kako Novak skre}e pa`wu, “dok je jedan deo ilirskih rodo-
quba ovako iskreno interpretovao ovo pitawe i zalagao se samo za takvo
eventualno re{ewe, ne moè se to re}i za hrvatske sabore, ni za pojedine
wegove ablegate, koji su itekako odu{evqeno glasali za uvo|ewe ma|arskog
jezika u hrvatske {kole i nadle{tva, a protestvovali protiv izjedna~ewa
protestanata u gra|anskim pravima sa gra|anima katolicima. Jer, sasvim je
sigurno, da je naro~ito kod predstavnika crkve prvu i osnovnu notu davalo
versko ose}awe, a s wime i svesne te`we da svoje izuzetne privilegije dr-
àvne religije sa~uvaju u svim podru~jima javnoga ìvota. Zato, kao {to je
ve} unapred re~eno, svi ovi odlu~ni istupi protiv protestantizma od stra-
ne Hrvata, laika i sve{tenika, nemaju svoje iskqu~ivo verske ili nacio-
nalne motive, nego su oni u svojim dubinama bili i izrazi verske netrpeqi-
vosti, kao podsvesni geneti~ki refleksi feudalnih i crkvenih preimu}-
stava koja su u Hrvatskoj ste~ena posle pobedonosne protureformacije.
Stoga, Gaj i ~itavo ilirsko kolo ovo pitawe osmatraju i u wemu sudeluju sa
najvi{e obzira i politi~kog takta, svesni te{ko}a koje su se istavqale, u
kajkavskim stranama, wihovim glavnim ideolo{kim te`wama.” (str. 200.)
Gaj je tako postigao da se ne zameri rimokatoli~kom sve{tenstvu, ali je i
na osnovu toga “od strane ma|arona docnije sve vi{e stavqena u sumwu ~i-
sto}a ilirskih slobodarskih te`wi.” (str. 200.)
Ve} 1840. godine, nakon promene rukovodstva zagreba~kog rimokato-
li~kog semeni{ta, obnovqeno je kwièvno dru{tvo semeni{taraca, koje je
s jo{ ve}im entuzijazmom prionulo propagirawu ilirskih ideja. Iste godi-
ne osnovano je sli~no dru{tvo semeni{ta krièva~ke unijatske, “grko-ka-
toli~ke” episkopije, sa sedi{tem u Zagrebu, ~iji je prvi predsednik postao
Juraj Smi~iklas. Tim pounija}enim Srbima, ve} denacionalizovanim, ali
koji su sa~uvali isto~ni crkveni obred, ilirsko ime je pruàlo optimalno
504
uto~i{te jer su ih pravoslavni Srbi odbacili kao izrode, a hrvatska naci-
onalna svest im je bila potpuno strana. Ova dva udruèwa sve{teni~kih
podmladaka, rimokatoli~ko i unijatsko, uspostavila su me|usobnu blisku i
srda~nu saradwu. Ma|aroni su i ina~e bili potisnuti iz kulturnog ìvota,
pa je ilirski pokret dobio novi zamah.
g) Dodvoravawe Rusiji i pravoslavqu
Kult wegove li~nosti, koji su ilirci neprekidno izgra|ivali u svom
romanti~arskom zanosu, uquqkao je Qudevita Gaja u uverewu da je on auten-
ti~ni i neprikosnoveni lider ilirskog pokreta, pa se sve vi{e upu{tao u
samostalne ideolo{ke kreacije, koje su mu diktirale wegove sve bujnije po-
liti~ke ambicije. To }e mu i slomiti vrat, jer prave vo|e pokreta, koje su
konce vukli iz senke, nisu mogli dozvoliti da im se organizacija izmakne
kontroli. Zato su se otarasili Gaja ~im im se u~inio suvi{e osamostaqe-
nim, a neposredni povod bio je wegov boravak u Rusiji 1840. godine i ina~e,
{urovawe s ruskim politi~kim faktorima. “Jedno je sigurno, da Gaj nije ni
u najve}em poverewu saop{tio o svojoj poverqivoj misiji koju je imao u Ru-
siji, kao {to, izgleda po svemu, nije celu istinu izrekao nikome iz svog kru-
ga, a ta na veliko zasnovana politi~ka akcija poznata nam je tek onda kad su
progovorili arhivi u kojima se ~uvaju ~uveni Gajevi memorandumi. Tu Gaje-
vu politi~ku akciju u Rusiji za daleke ciqeve, naro~ito u pogledu pridobi-
jawa ruske spoqne politike za wegove balkanske planove, a posebno za we-
govu Iliriju, izgleda da, u stvari, u Hrvatskoj niko nije pravo poznavao,
iako se 1843., posle zabrane ilirskog imena, upravo u toj akciji nazirao naj-
ve}i krivac i povod zabrani. Utvr|eno je da je Gaj predao ruskim dràvni-
cima od 1838. do 1840. ~etiri pismena memoranduma. U onome, predanom
1838. u Be~u pukovniku Ozereckovskome za grofa Benkendorfa, koji je uì-
vao najve}e poverewe samog cara Nikolaja I, Gaj izme|u ostalog kaè da je
jo{ uvek znatan deo hrvatskog plemstva i katoli~kog vi{eg sve{tenstva
pod uticajem ma|arske aristokratije, a ona je sna`na barijera rusko-slo-
venskim interesima na Balkanu. Gaj se ponosi da stoji na ~elu “patriota ko-
ji deluju na rusko-slovenske interese” i da mu je uspelo “u svim ilirskim
provincijama probuditi te`wu za o~inskom vladavinom rusko-slovenske
matere zemqe”. I drugi svoj memorandum predao je Gaj pomenutom Ozerec-
kovskome (u Be~u) koji je smesta poslao u Petrograd Neselrodeu.” (str. 225.)
Interesantno je da je ovaj drugi memorandum tek 1931. godine otkrio je-
dan ameri~ki istori~ar u Lewingradskom arhivu. Po Novakovom mi{qe-
wu, to je “neobi~no vaàn dokument i za Gajevu li~nost, wegovo shvatawe o
eventualnoj ulozi Rusije prema ilirstvu i Balkanu uop{te, kao i o neobi~-
no smeonim, u stvari fantasti~nim planovima za oslobo|ewe podjarmqeno-
ga jugoslovenstva od Turaka i Ma|ara. Qudevit Ivanovi~ Gaj, kako se pot-
pisivao na tom drugom, nema~ki sastavqenom memorandumu, podvla~i da su
mu se iz tursko-ilirskih provincija stavili na raspoloèwe predstavni-
ci obeju hri{}anskih crkava za veliku akciju oslobo|ewa, wemu “kao najak-
tivnijem posredniku izme|u ilirskih Slovena i Rusije”. Gaj, pored ostalog,
tvrdi da ilirsko sve{tenstvo gleda na pravoslavqe kao na ìù sloven-
skog nacionalizma, o ~emu godine 1840. u tom pogledu govori odre|enije i
505
iscrpno. Iz tog vremena poti~u jo{ dva memoranduma, tre}i i ~etvrti. Gaj
je sada u Rusiji do{ao u doticaj samo sa li~nostima od nauke i kwièvno-
sti, dok mu nije uspelo pri}i odgovornim ~iniocima ruske politike. Kula-
kovski je objavio ova dva dokumenta koji pripadaju godini 1840. u svom zna-
menitom delu o ilirizmu (1894.), od kojih je naro~ito prvi zanimqiv (nosi
naslov Sekreta arkana) jer nam se tu otkriva Gajevo mi{qewe o mla|em
ilirskom sve{tenstvu kao i o mogu}nostima koje odatle izviru za op{tu
politiku Rusije na Balkanu.” (str. 225.)
Saznav{i da }e ruski imperator Nikolaj I posetiti Var{avu, Gaj se od-
mah tamo uputio i uspeo da se sretne s grofom Benkendorfom, obja{wava-
ju}i mu politi~ke ciqeve svog planiranog putovawa u Rusiju. “Gaj je op{ir-
no obrazloìo Benkendorfu poloàj ilirskog slovenstva, a naro~ito Hr-
vatske i Slavonije, koje su bile izloène nasilnoj penetraciji osionog ma-
|arizma. Me|utim, wegovo je delo da su se ilirski Sloveni osvestili i od-
lu~ili sjediniti u ciqu oìvotvorewa zajedni~kih nacionalnih interesa.
Gaj je u svom istorijskom prikazu ustvrdio da je “ve}i deo rimokatoli~kih”
rodoquba Ilirije, a poimence brojni mla|i kler u semeni{tima stekao
uverewe da se samostalna isto~na crkva posmatra kao prava slovenska na-
cionalna crkva, od koje se neko} odvojio ve}i deo Ilira, delom zavedenih,
delom prisiqenih od neprijateqa slovenskog jedinstva. Samo wenom pomo-
}i moè se do}i i do}i }e u ilirskim pokrajinama do potpunog izjedna~ewa
svih suprotnosti i ponovnog duhovnog sjediwewa. Sledstveno tome, kako }e
o~igledno morati uzma}i sa oprezom i energijom pro{irena doktrina pa-
pizma ispred ~isto slovenskog nacionalizma, tako }e u religioznom obzi-
ru biti upravqeni svi pogledi rodoquba prema onoj strani slovenstva, gde
se slovensko-nacionalno hri{}anstvo uzdràlo u svojoj neokrwenosti.”
(str. 225-226.)
Dodvoravaju}i se tako velikoj slovenskoj sili i bastionu pravoslavqa,
Gaj se predstavqa kao ~ovek koji bi bezrezervno sluìo wenim interesima
i provodio wenu politi~ku i kulturnu propagandu, ja~aju}i i {ire}i wen
ve} postoje}i uticaj. “Dakako, u tome smislu prvenstveno dolazi u obzir
slovensko-ruska azbuka koju svi od reda rodoqubi poznaju. [tavi{e, mada je
u rimokatoli~kim semeni{tima pre Gaja bila ozna~avana }irilica kao po-
ganska, sada se ona “u~i i qubi je se kao paladij ~iste nacionalnosti”. No-
va ortografija, kao i novo kwièvno nare~je, koje najvi{e govore pravo-
slavni, bi}e spona izme|u latinskih Ilira i pravoslavaca (Srba), most iz-
me|u latinizma i ~istoga slavizma. Takvo je sada raspoloèwe me|u ilir-
skim Slavenima, predstavqa Gaj Benkendorfu, ponose}i se da je on posle
stole}a prvi kome svi Iliri obeju crkvi poklawaju bezuslovno poverewe.
Jedni stoga da ih pravim putem vodi, drugi {to im privodi bra}u, a svi za-
jedno zato {to vide da on me|usobnu mr`wu pretvara u me|usobnu qubav. Za
sve ovo, dakako, potrebna su materijalna sredstva. Zato se on i obratio ru-
skim rodoqubima za tu pomo}, “kako je nevoqni brat s pravom kaè od obi-
qem blagoslovenog brata.” (str. 226.)
O~igledno je da su Gaja prvenstveno rukovodili finansijski motivi.
Do{av{i u Moskvu, on je preko Benkendorfa prosledio svoj memorandum
ruskom caru, ponavqaju}i sve ono {to je ranije ve} iznosio i àle}i se
506
kako do tada nije imao uspeha. “Sada se, kaè, obra}a po ~etvrti ali posled-
wi put. Jer ne uspe li, bi}e primoran da napusti izdavawa oba svoja lista,
koji su dosad delovali najposlenije za ruske interese. Objasniv{i sve mogu-
}e {tetne posledice koje mogu odatle nastati u pogledu slabqewa intere-
sovawa ju`nih Slovena za Rusiju, a snaèwa neprijateqskog zapada, Gaj upo-
zorava i u tom memorandumu da je qubav i mladog katoli~kog sve{tenstva i
kod ilirske mladeì, koja je na visokim {kolama za ruski jezik i }irilicu,
kao i za slovensku crkvu, ogromna i da zasluùje svaku pa`wu.” (str. 226.)
Ruski slavenofili su Gaju prikupili izme|u sedamnaest i dvadeset hi-
qada rubaqa svojom privatnom inicijativom, a Novak nema podataka da li
je i ruski ministar prosvete dao neku dràvnu donaciju ilirskom lideru.
O~igledno je ipak da su ruski zvani~nici u Gaju prepoznali hvalisavog pre-
varanta, ~iji je glavni ciq da se po svaku cenu do~epa ve}e sume novca. “Od-
luka grofa Benkendorfa i wegov izve{taj milostivom Gosudaru knezu Iva-
nu Fedorovi~u... o dolasku Gaja u Var{avu i Petrograd i wegovoj izjavi oda-
nosti, kao i wegovih ilirskih domorodaca, ilirskih Slavjana, ali i pred-
lozima za veze, kulturne i literarne, izme|u Rusije i Ilira, bila je za Gaja
i wegove planove porazna. Jer, Benkendorf je re{io da je nemogu}e s Gajem
u}i u ma kakve odnose, pa je stoga otklonio i sve wegove predloge.” (str. 227.)
Konstatuju}i da je ovo putovawe bilo “po~etak tragedije samoga Gaja,
koja }e se u nizu raznih spletova zavr{iti 1848.”, kao i da “sve ono posle bi-
}e samo wen epilog” (str. 227.), Viktor Novak ipak poku{ava da na|e malo
razumevawa za tada{wu Gajevu poziciju jer mu je to potrebno u kontinuite-
tu apologetskog tretirawa ilirizma i wegovih glavnih predvodnika, pa re-
~i prekora upu}uje Rusiji: “Gaj je u svome povi{enom optimizmu, uz koji ga
stalno prati razigrana fantazija, nesumwivo precenio idealisti~ko slo-
venofilstvo pobuwenog hrvatskog duha, koji je omladinu poneo prema ne-
slu}enim dotad idealima, a naro~ito je preterano uveli~avao mogu}nosti
koje su izvirale iz istinskog zanosa mladih klerika prema Rusiji i Sloven-
stvu uop{te, iz wihovog razumqivog mladena~kog slobodarstva i iskrene
tolerancije. Sve je to ustvari bilo daleko od prave stvarnosti o kojoj je Gaj
govorio u Var{avi i Petrogradu sa ìvo{}u koja je bila vi{e plod bujne
fantazije, li~nih pobuda i èqa, nego istinskog izraza te`wi preporodi-
teqske misli. Me|utim, ona nije toliko {iroko zahvatila pored sveg we-
nog silnog prostornog i dinamskog zamaha.” (str. 226.)
Pri tome Novak gubi iz vida da su poslovi~na Gajeva srebroqubivost,
pohlepa i be{~a{}e u jo{ drasti~nijem vidu do{li do izraàja prilikom
pqa~kawa kwaza Milo{a Obrenovi}a, koji je imao tu nesre}u da nabasa u
“bratski” Zagreb, da bi tamo Gajevom intrigom bio zatvoren i ucewen za po-
zama{an nov~ani iznos. Prozai~ne crte Gajeve beskarakternosti, Novak
poku{ava izbrisati op{tijom politi~kom pri~om o wegovom nesnalaè-
wu u konkretnim istorijskim okolnostima svoga vremena. U tom smislu on
pi{e: “Pored toga nepoznavawe sila koje su tada formirale svetsku poli-
tiku – a koja je zahvatala svojom snagom i Rusiju cara Nikole, koja je èlela
da ne poremeti odnose ni sa Meternihom kao ni sultanom – moralo je dove-
sti uskoro do potpunog razo~arawa i sloma zablude u koju se svesno i pod-
507
svesno uìveo sam Gaj. Jer, izgleda po svemu, s jedne strane ne samo nerazu-
mevawe ruskih odgovornih ~inilaca, nego jo{ vi{e ruske spoqne politike,
koja nije mogla da napusti, zbog izvesnih tre}estepenih razloga, svoje veli-
ke ciqeve, u prijateqstvu s Austrijom i sa Turskom, nije nikako mogla da
bude naklowena Gajevim politi~kim zalagawima iz 1838., kao ni ovim kul-
turno-politi~ke prirode.” (str. 226.)
Novak ide tako daleko u odbrani Gajevih namera, svesno ignori{u}i
~iwenicu da je tu ipak re~ o pohlepnom i neiskrenom licemeru, hoh{taple-
ru omawe pameti i naivnih svetonazora, da je ~ak spreman da tvrdi, iako ne
navodi odakle mu taj podatak, da je “u ~asu egoisti~kih politi~kih kompro-
misa, carski poslanik Tati{~ev u Be~u pred Meternihom po{ao tako dale-
ko da je ozna~io Gaja kao “du{u zavere” u slovenskim stranama turske impe-
rije. Naivnost i zanos, zabluda i fantazija bile su te{ko ka`wene. Suste-
kla su se dva izdajstva i to ne samo izdajstvo biskupa Bari{i}a, kome se u
Be~u pridruìo i papski nuncije, nego i nedostojna dostava pravoslavne
ruske diplomatije, i izazvala u Be~u najozbiqnija i najopasnija podozrewa
na koja su tako glasno u ma|arskom saboru ukazivali protivnici ilirizma.
Panslavisti~ki bauk, denunciran i demantovan na o~igledan na~in iz Pe-
trograda, ipak je ostao na snazi za celo vreme ilirizma. Jer idealizam ili-
raca nije znao za prepreke koje bi mogle zaustaviti wegov zanos za veliko
Slovenstvo i wegovu mo} u svetu. To nije razumevala da iskoristi diploma-
tija ruske carske politike nikada u pravoj meri, pa ni onda, kad bi to bilo
o~igledno woj u prilog. Ali, treba da se kaè, ko zna kojim bi se tokom raz-
vijao ilirizam da je Gaj nai{ao na puno razumevawe i punu materijalnu po-
mo} za planove kulturne i politi~ke, izloène u wegovim memorandumi-
ma.” (str. 226-227.)
d) Potpuni slom ilirskog pokreta
Me|u ma|aronima kao najo{triji protivnici ilirizma pokazali su se
turopoqski plemi}i. Zalagali su se za kajkavski kwièvni jezik, napadaju-
}i {tokavski kao “prqavi vla{ki”. Umesto ilirskog nacionalnog imena
insistirali su na hrvatskom, prenebregavaju}i ~iwenicu da je hrvatstvo bi-
lo potpuno strano kao nacionalno ose}awe {tokavskim katolicima u Sla-
voniji, Dalmaciji, Bosni, Dubrovniku i Hercegovini. Istaknuti ilirac
Mato Topalovi} 1842. godine u kwizi “Odziv rodoqubnog serdca”, objavqe-
noj u Poègi, upozorava zagovornike hrvatskog ekskluzivizma: “Hej! Vi vi-
sokomudri Horvati, koji ne}ete ni{ta da ~ujete o imenu ilirskom! Kojim
pravom moète vi i pomisliti samo, da se na{ narod ju`ni, na{ jezik, na-
{a literatura imenom horvatskim oven~a? Kaìte mi, molim vas, otkad
vam se ra~una glavni va{ grad Zagreb da spada u Horvatsku? Ja u starini sa-
mo slavonsko ime tamo nalazim. “Bani tocijus Sklavonije” imadijahu
oblast od Hortija do Dunava. Gdi je tad Horvatska bila? U starini nalazim
treveronu Slavoniju. Jednu na moru balti~kom, za gerb imaju}i ogwevima
okruwena zmaja; drugu na Dunavu, za gerb imaju}i tri herta, i Slavoniju, sav-
sku ili sada{wu, s kunom i zvezdom za zlamewe. O ovoj Slavoniji veli se da
wezina stara moneta s natpisom “Moneta Regis Slavonie” s jedne strane
ima istu spomenutu kunu me|u dvemi rekami i bodqikavimi ruàmi, s druge
508
pako strane ima cara i caricu okruwenu kako glede u dvostruk kerst, i nad
kerstom lunu i zvezdu, tj. mlad mesec i Danicu. Veli se daqe da su nasledni-
ci kraqa Vladislava ovaj dvostruki kerst me|u zlamewa od Ugarske uzeli.
Da je patrijarhalni kerst negda imao biti u gerbu slavenskom i otud nije te-
{ko sledstvovat, {to, kako nam neki dan u Danici na{ verli Juki} iz Bo-
sne priop}i, tamo je na{ao me|u ostalimi slikami i slavonskog kraqevstva
zlamewe. A to je {e{ir, ili skriqak patrijarhalni, a da li je jedno zlame-
we tako, obi~no i drugo se nalazi. Nu neka bude kako mu drago, samo to znam,
da re~ena moneta u istinu onaka jest kako sam ju opisanu {tio. A de poka-
ìte vi monetu ili novac kraqevstva horvatskog. Vitite ako }ete nato,
imamo i mi dokazah za na{e ime, i ~im nekoji na{i nesu|eni ro|aci i kra-
sni prijateqi nastoje toga imena nas li{it, tim nam to ime na{e dra`je i
milije postaje, pa tko }e odu{evqenom pesniku zamerit, ako on to ime i ma-
lo daqe pruì?” (str. 297-298.)
Iako je spreman olako da pre|e preko raznih upe~atqivih manifesta-
cija Gajevog lo{eg karaktera i pokvarenosti, Viktor Novak nije mogao da
ne pomene bar najeklatantnije primere be{~a{}a Qudevita Gaja, “~ija su
zakulisna poslovawa vezana s materijalnim interesima i nagradama za po-
vereni~ke poslove u Be~u, Petrogradu i Beogradu danas ve} dovoqno pozna-
ta i ra{~i{}ena.” (str. 407.) Ipak, Gajev {pijunski rad nije se mogao pre-
}utati. “Qudevit Gaj bio je meseca maja u Srbiji (re~ je o 1846. godini – nap.
V. [.) gdje je do{ao u vezu i sa knezom Aleksandrom Kara|or|evi}em, kao i
sa glavnim i vode}im li~nostima u Srbiji. Ni najintimniji Gajevi sarad-
nici nisu bili posve}eni u ciqeve ovog Gajevog putovawa po Srbiji. Niko,
sem u Be~u na dvoru i pri Meternihovoj kamarili, nije ni naslu}ivati mo-
gao da je Gaj i{ao u Srbiju da prikupi podatke o tamo{wim prilikama i da
onda izvesti o svemu {to je video i saznao iz najpoverqivijih izvora, sve-
silnog Austrijanca – kneza Meterniha. Niko nije smeo ni kod Hrvata da na-
sluti takav karakter povereni~ke misije Qudevita Gaja. U to tada nije ni-
ko posumwao ni u samoj Srbiji – jer je hrvatska emigracija, naro~ito poje-
dini popovi i bogoslovi, bila sasvim odana srpskoj i jugoslovenskoj akciji
koja se organizovala u Beogradu u najprisnijem kolu velikog dràvnika Ga-
ra{anina.” (str. 407.) Qudevit Gaj se “iz Srbije vra}ao sa saznawima po-
trebnim Meternihu, sa saznawima za koja je Gaj od tog neprijateqa sloven-
stva primio i nov~anu nagradu, a koja su bila posve nepoznata ilirskom ko-
lu, naro~ito wihova namera i svrha.” (str. 410.) Pogotovo ilirski ideali-
sti, kojih je svakako bilo i me|u sve{tenicima, uprkos izvorno manipula-
torskom karakteru celog pokreta, nisu bili svesni “Gajevog koristoqubqa
stavqenog u ovom ~asu u slu`bu tu|ih interesa.” (str. 410.)
Be~ki dvor i Rimokatoli~ka crkva su promovisawem ilirskog pokre-
ta pustili opasnog duha iz boce, pa im se neretko i ne bez razloga pojavqi-
vao strah da bi se taj duh mogao oteti kontroli. Nastojali su da neprekidno
doziraju intenzitet wegovog delovawa. Dràvna vlast ga je, pri tome, in-
strumentalizovala u onoj meri u kojoj je bio koristan kao prepreka aspira-
cijama nabujalog ma|arskog nacionalizma, a Rimokatoli~ka crkva je u tom
pokretu videla sredstvo relaksacije tradicionalne opreznosti srpskih
509
pravoslavaca pred prozelitskim nastojawima centrale zapadnog hri{}an-
stva. Lideri ilirskog pokreta, bez obzira na stepen wihovog obrazovawa,
sposobnosti ili iskrenosti idealisti~kog zanosa, bili su puke marionete,
naj~e{}e nesvesni manipulacija za koje su kori{}eni. Kad god bi se pojavio
prevelik panslavisti~ki ili rusofilski naboj ili preteralo u tolerant-
nom tretirawu pravoslavqa kao ravnopravne varijante hri{}anske reli-
gije, i dràva i crkva su pritezale dizgine. Be~ je 1843. godine u potpuno-
sti zabranio kori{}ewe ilirskog imena, kad je to bilo potrebno u~initi
kao izvestan ustupak Ma|arima ili kad je izgledalo da bi se ilirski pokret
mogao izma}i kontroli. Nedugo zatim, stizala je dozvola da se ilirski na-
ziv moè koristiti u kwièvnosti i uop{te kulturi, ali ne i u politi~-
kom ìvotu. Ilirizam je izbacio na povr{inu i istaknute politi~ke li~-
nosti, poput bana Josipa Jela~i}a, ali opet iskqu~ivo kao instrument be~-
kih centralisti~kih nastojawa, ma {ta sam Jela~i} o sebi mislio i wego-
vi sledbenici smatrali o pravoj banovoj ulozi. “Slom ilirskih iluzija kao
da je nastupio ve} istorijskog datuma 11. septembra 1848., kad je Jela~i} pre-
{ao sa svojim ~etama Dravu. Dok su se hrvatski ratnici okupqali pod hr-
vatskim trobojnim barjacima i pod wima pevali, ... na drugoj strani Drave,
posle progla{ewa Me|umurja sastavnim delom kraqevine – ban je razvio
austrijski crnoùti barjak – u nadi, kako su ga izviwavali razo~arani Ili-
ri – da privu~e kolebqive delove austrijskih i ma|arskih ~eta. Iza toga su
sledili i sve teì i teì udarci preostalim nadawima. Oktroj i diktator-
ski proglas novog zakona o {tampi. Jela~i} se ve} javno i odlu~no kritiku-
je.” (str. 601.)
Nema nikakve sumwe da ni ban Jela~i}, “kao ni Hrvati nisu nagra|eni
za krvave usluge Be~u, prestolu i ~itavoj dinastiji. [ta vi{e, oni su za sve
to ka`weni.” (str. 603.) Meternihov apsolutizam zamenio je Bahov apsolu-
tizam, a Hrvati, Slavonci i ostali Sloveni ponovo su postali samo mone-
ta za potkusurivawe u ukupnim austro-ma|arskim odnosima. Nesporno je i
Novakovo gledi{te, prema kome, “sve{tenstvo je bilo doista u ilirizmu
wegov najboqi ali i najve}i deo, istinska maksima pars.” (str. 638.) Ali, da
li je to mo`da i glavni razlog kompletnog sloma ilirskog pokreta ve} 1849.
godine, kada ga je najvi{a rimokatoli~ka hijerarhija odbacila kao istro-
{enu i proma{enu koncepciju.
B. Papska obmana zvana jugoslovenstvo

Obmawivawe pravoslavnih Srba ilirskom ideologijom i demagogijom
nije uspelo, pa se pribeglo novoj koncepciji – jugoslovenstvu, a na tu udicu
i Srbi su se kasnije upecali. Pokazalo se da nije bilo nimalo slu~ajno {to
je austrijski car upravo te 1849. godine za |akova~kog biskupa postavio Jo-
sipa Juraja [trosmajera. On je bio pravi tvorac koncepta jugoslovenstva,
koji svoj vatreni panslavizam i rusofilstvo razvija u nadi da }e olak{ati
unija}ewe i pokatoli~avawe pravoslavnih {izmatika. Sam [trosmajer o
tome pi{e u svom prvom politi~kom tekstu, objavqenom u “Narodnim novi-
nama” 1849. godine: “Ja drìm da i u crkvenom obziru Rusi prvi }eju biti ko-
ji iz raskolni{tva u naru~aj Svete Matere Crkve obratit }eju se; prije
510
sigurno nego na{i isto~ni Srbi. Kako sada{wa jarost i samosiqe vladar-
stva prestane, prestala je najve}a prepreka tom za Slavjanstvo veleva`nom
koraku.” (str. 624.) Dakle, treba samo sru{iti ruski carizam, pa }e pravo-
slavci kao beslovesno stado pohrliti u zagrqaj pohlepnom rimokatoli~-
kom pastiru.
2. [trosmajerov projekat jugoslovenstva
îwenica da je Josip Juraj [trosmajer postavqen za bosansko-|akova~-
kog i sremskog biskupa kao jedan od tada najsposobnijih rimokatoli~kih
prelata ve} sama po sebi otkriva namere rimokatoli~kog vrha u pogledu
pridobijawa srpskog pravoslavnog stanovni{tva ovih predela za uniju, ~i-
ji je projekat potkrepqen i sveìm nacionalnim konceptom, u kome sloven-
stvo sluì za potiskivawe ili apsorpciju Srpstva. Svoj dugi ìvotni vek
i intelektualni anga`man [trosmajer (1815-1905.) posvetio je ideji privo-
|ewa svih pravoslavnih Slovena katoli~koj crkvi, kulturi i civilizaciji
zapadwa~ke varijante hri{}anstva, nastavqaju}i tako jo{ u sedamnaestom
veku zapo~etu prozelitsku delatnost Juraja Kriàni}a. Verovatno nije sa-
mo slu~ajna koincidencija da je i [trosmajer, poput Qudevita Gaja, nema~-
kog porekla, s tim {to je wemu pradeda bio Nemac, koji se iz gorwe Austri-
je doselio u Slavoniju i u Osijeku oènio lokalnu katolkiwu. Ve} u svom
prvom politi~kom ~lanku iz 1849. godine zalagao se za ujediwewe “trojedne
kraqevine” Hrvatske, Slavonije i Dalmacije sa upravo stvorenom srpskom
Vojvodinom. Ina~e, veliki autoritet [trosmajer je 1869. godine stekao me-
|u liberalnim svetovnim krugovima suprotstavqaju}i se na Dvadesetom va-
tikanskom op{tem crkvenom koncilu prihvatawu dogme o nepogre{ivosti
pape, pri ~emu ga je naro~ito motivisalo mi{qewe da bi takva dogma ote-
àla daqe unija}ewe, odnosno privo|ewe pravoslavqa pod okriqe Rimoka-
toli~ke crkve, kao i eventualno izmirewe sa protestantima.
a) Li~no priznawe prozelitskih namera
Ipak, i [trosmajer je 1873. godine, kao i svi ostali biskupi koji su na
koncilu pruàli otpor, prihvatio dogmu o papskoj nepogre{ivosti. Ali je
veoma zna~ajno da je svojim nervoznim reagovawem na nekoliko {pekulaci-
ja bulevarskih listova da bi nezadovoqni biskup |akova~ki mogao pre}i na
pravoslavqe, jo{ 14. maja 1870. ~lankom u engleskom katoli~kom listu “To-
blet” otkrio svoje prave prozelitske namere. Tom prilikom je napisao i
slede}e: “Cijeli moj ìvot i sva moja politi~ka i crkvena djela u toku zad-
wih 20 godina dovoqno demantiraju ovu tvrdwu. Ja sam bio uvijek ~vrsto
uvjeren da }e katoli~ki dio mog naroda, kada bude usvojio na~ela op}ega na-
pretka, biti odre|en da ih daqe {iri i da onaj dio na{ih zemaqa, koji je da-
nas od nas odijeqen, vrati katoli~kom jedinstvu. Iskqu~ivo zato da bi po-
stigao taj ciq, osnovao sam javne ustanove kao {to su Akademija znanosti i
umjetnosti i katoli~ko Sveu~ili{te u Zagrebu, glavnom gradu katoli~ke
Hrvatske; samostan u \akovu, sjedi{te moje biskupije, namijewen obrazova-
wu sve}enika reda Sv. Frawe koji treba da {ire evan|eqe i civilizaciju u
turskoj Bosni. Obnovio sam stari razoreni zavod Sv. Jeronima u Rimu, osno-
van jo{ od Ilira, zato da uspostavim vezu izme|u Sv. Stolice i Ju`nih Sla-
511
vena. Podièm veliku katedralu na teritoriji gdje ve}ina stanovni{tva
pripada pravoslavnoj crkvi. Bo`jom pomo}i bi}e ova katedrala uskoro po-
sve}ena Sv. Petru, sredi{tu katoli~kog jedinstva. Sve ove ~iwenice jasno
svedo~e da je sve ono, {to se reklo na moj ra~un, samo zlonamerna kleveta.”
(cit. prema – Kosta Milutinovi}: [trosmajer i jugoslovensko pitawe, In-
stitut za izu~avawe istorije Vojvodine, Novi Sad 1976., str. 35.) Kad su za-
greba~ki listovi preneli prevod te izjave, prvobitno {tampane na fran-
cuskom jeziku, [trosmajerov najbliì prijateq i saradnik Frawo Ra~ki
nije mogao da poveruje svojim o~ima. Smatrao je da se radi o falsifikatu
~iji je ciq da se u javnosti predstavi da taj veliki zagovornik srpskohrvat-
skog nacionalnog jedinstva zapravo samo èli da Srbe “po{ok~i”. [tro-
smajer se posle u pismima pravdao Ra~kom da je morao da objavi takvu izja-
vu. Dakle, nije bio sporan wen sadràj nego ~iwenica obelodawivawa i ta-
ko unapred raskrinkavawe tajnih planova kojima je sluìla, kao dragoceni
instrument, vatreno propagirana jugoslovenska ideja.
Iako je [trosmajer odràvao dobre odnose sa Jovanom Risti}em i Sto-
janom Novakovi}em, ipak je ve}ina srpskih politi~ara bila protiv wega, a
na vrlo nepovoqan odjek u Srbiji nai{lo je [trosmajerovo imenovawe za
vikarnog biskupa beogradske i smederevske dijeceze, s pravima administra-
tora katoli~ke crkve i kanonskog vizitatora. Na~elno je ve} bilo proble-
mati~no {to je re~ o austrijskom biskupu, a srpske vlasti su uporno nasto-
jale da se ukine starateqstvo austrijskih vlasti nad Rimokatoli~kom cr-
kvom u Srbiji. Srpskim intelektualcima je ve} posle prvih [trosmajero-
vih nastupa u javnosti bilo jasno da taj biskup po svaku cenu èli da pravo-
slavne Slovene “povrati u krilo svete katoli~ke crkve”. [trosmajerove
stavove po tom pitawu Slobodan Jovanovi} rezimirao je slede}im re~ima:
“Izmirewe dveju crkava bilo je uostalom i li~na potreba samog [trosma-
jera. On nije bio u stawu druk~ije pomiriti svoju narodnost, koja ga je vukla
na Istok, i svoju veru, koja ga je vukla na Zapad. [trosmajer je teìo ne~em
mnogo vi{em nego {to je bilo prosto pokatoli~avawe pravoslavnih Slo-
vena. Ipak kao dobar katolik on je bio uveren da je zapadna crkva blià
Hristovoj istini od isto~ne crkve i da }e se stoga spajawe dveju crkava svr-
{iti pre ili posle pobedom katoli~anstva.” (str. 63.)
b) Sumwe u [trosmajerovo rusofilstvo i panslavizam
Prvi konkretan problem koji su Ra~ki i [trosmajer uspeli da re{e
bilo je, nakon prihvatawa srpskog kwièvnog jezika kao sopstvenog i odri-
cawa od kajkavskog, te posle Be~kog dogovora srpskih i hrvatskih intelek-
tualaca, pitawe kako }e se taj jezik zvani~no nazivati u Hrvatskoj i Slavo-
niji. Hrvatski sabor je 1861. godine vodio o tome raspravu i prihvatio zva-
ni~ni predlog lingviste i kanonika zagreba~kog kaptola Adolfa Vebera
Tkal~evi}a, inspirisanog stavovima [trosmajera i Ra~kog, a povodom od-
lu~nog odbijawa Slavonaca da se kwièvni {tokavski jezik nazove hrvat-
skim. Tkal~evi}ev osnovni stav su{tinski je izraèn slede}im re~ima:
“Istina, da je ~udnovato i ne~uveno, da nemamo imena za svoj narodni jezik.
Ali to nije na{a krivwa, nego onih na{ih neprijateqa, koji su nas razdvo-
jili i koji su znali potaknuti mr`wu. Mi sada ne}emo popustiti ime hrvatsko,
512
a Slavonci ne}e da se kaè hrvatski jezik... Hrvati ne bi rado da se slavon-
ski naziva; Srbima se tako|er ovi izrazi ne dopadaju... Ja mislim da bi se
morao prona}i nekakav posredniji izraz, i mislim da bi se mogla upotrije-
biti rije~ jugoslavenski.” (str. 64.) Tako, zbog ~iwenice da u Slavoniji ni-
je bilo apsolutno nikakve hrvatske nacionalne svesti, saborskom odlukom
prihva}eni srpski kwièvni jezik progla{en je jugoslovenskim, uz punu
slobodu sluèwa latini~nim ili }irili~nim pismom. [est godina kasni-
je, tako|e na osnovu [trosmajerovih politi~kih stavova, done{ena je sa-
borska odluka po kojoj je srpski narod progla{en potpuno istovetan i rav-
nopravan sa hrvatskim. Nema nikakve sumwe da je [trosmajer imao kqu~nu
ulogu u sejawu hrvatstva u Slavoniji i podvo|ewu slavonskih katolika u hr-
vatski nacionalni korpus. Ideja jugoslovenstva |akova~kom biskupu dobro
je posluìla i pri podsticawu politi~kih zahteva da se Dalmacija u admi-
nistrativnom pogledu prikqu~i Hrvatskoj i Slavoniji, s obzirom da je pre-
ma hrvatskom etni~kom nazivu u dalmatinskom stanovni{tvu postojala jo{
ve}a averzija nego u slavonskom. Mada su se skoro svi drugi hrvatski poli-
ti~ari {ezdesetih i sedamdesetih godina devetnaestog veka energi~no za-
lagali za austrijsku okupaciju Bosne i Hercegovine, [trosmajer i Ra~ki
su, to im se mora priznati, zastupali stav da Bosna treba da se prikqu~i Sr-
biji a Hercegovina Crnoj Gori. Ipak, u istoriografskoj literaturi ni do
danas nije potpuno rasvetqena motivacija takvog stanovi{ta.
Poput Qudevita Gaja, i Josip Juraj [trosmajer je poku{avao da {uruje
s oficijelnom Rusijom. Prvi konspirativni kontakt ostvario je sa ruskim
generalnim konzulom [i{kinim u Beogradu, prilikom kanonske vizitaci-
je koju je 1869. godine obavqao u Srbiji. Nakon tog sastanka i konzulovog iz-
ve{taja, ocena [trosmajerove li~nosti je u ruskom ministarstvu inostra-
nih poslova bila negativna. [trosmajer se nadao da bi ga ruske vlasti mo-
gle finansijski potpomo}i, poàliv{i se da su wegovi resursi presu{ili
zbog stalnog finansirawa nacionalnog rada. Trudio se da maksimalno do-
prinese sklapawu rusko-vatikanskog konkordata, a u perspektivi se nadao
da je mogu} ozbiqniji rad na uniji. Ruske diplomate su uporno sumwale i u
[trosmajerovo rusofilstvo i u panslavizam. Tako je ruski ambasador u Be-
~u 1867. godine izve{tavao svoje pretpostavqene: “[to se kaè da je i
[trosmajer pridobiven, ja u to nimalo ne vjerujem. Ovaj prelat je jedan sa-
wa~, nemiran duh koji traì da igra rolu usvojiv{i narodne ideje, no ja ga
smatram kao jezuita i kao izazivaju}eg agenta, tajno odanog caru Frawi Jo-
sifu ~iji je bio kapelan.” (str. 180.)
[trosmajerov poetski inspirisan pozdravni telegram rektoru Uni-
verziteta u Kijevu, gde se 1888. godine odràvala centralna sve~anost povo-
dom devet vekova od pokr{tavawa Rusije, stvorio mu je velike probleme u
austrougarskom javnom mwewu. Optu`ba za optu`bom, pretwa za pretwom, a
onda je “Kelni{e cajtung” objavio [trosmajerovo pismo papi, u kome je sta-
jalo: “Za moje delovawe, Sveti o~e, da se pred Tobom opravdam za moje nepa-
trioti~ko-nehri{}ansko delovawe, koje mi je priredilo jedan od najàlo-
snijih ~asova mog ìvota. Zaista se bavim ve} od vi{e godina s veroispove-
{}u milijuna moje nekatoli~ke slovenske bra}e, ali – radosnim ponosom to
513
danas priznajem – samo u tu svrhu da ih prevedem u naru~ja na{e svete kato-
li~ke crkve. To smatram za ~in moga starawa, za apostolsku svoju misiju, pa
ako bih ikada s tvojim apostolskim blagoslovom, hvala milosti Gospodwoj,
taj uzvi{eni ideal postigao, tada }e najskromniji sin Tvoje svetosti svoju
umornu glavu na po~inak le}i. Pokatoli~ewe Rusa svakako je, hvala inteli-
genciji i kulturi toga najmo}nijeg naroda Evrope, lak{e negoli pokatoli-
~ewe Bugara i Srba. U tom pravcu imade dakle Rusija osvajaju}u civiliza-
torsku kulturnu misiju ispuniti, sjajniju i uzvi{eniju od svake krvave bit-
ke na bojnom poqu ovoga sveta.” (str. 185-186.) Zagreba~ki “Obzor” je reago-
vao tvrdwom da je to pismo falsifikat, dok je sam [trosmajer tajanstveno
}utao. Kako navodi Milutinovi}, “[trosmajerovi prijateqi, ose}aju}i svu
teìnu ovoga falsifikata i naslu}uju}i eventualne nepovoqne posledice
daqega {irewa, pre{tampavawa i prepri~avawa ove mistifikacije, zahte-
vali su od wega da on sam demantuje autenti~nost famoznog pisma, publiko-
vanog preko lista “Kelni{e cajtung.” (str. 186.)
[trosmajer je isprva oklevao, a onda se stidqivo i neubedqivo ogla-
sio samo preko “Obzora”, napisav{i samo dve re~enice: “List, iliti tobo-
è moje opravdawe, koje je iz “Kolowskih novina” u novine austrougarske
pre{lo, zlobna je izmi{qotina, koja o~evidno na la`, prijevaru i klevetu
smjera. Molim uvrstite ovo u va{ cijeweni list.” (str. 187.) Me|utim, u raz-
govoru sa carem Francom Jozefom te iste godine, na carev prekor {to je
slao pozdravni telegram u Kijev i suverenovu konstataciju prema kojoj:
“Djelo Kijevskog skupa bilo je djelo najgorih revolucionara; tamo se na{ao
na okupu pravi izbor revolucionarnih elemenata. Tu je bilo konspirisano
protiv katoli~ke crkve i protiv pape.” (str. 187.) – [trosmajer je odgovo-
rio: “Ja ponavqam, Veli~anstvo, moja savjest je potpuno mirna, i ja sam se
zbog toga ve} izjasnio Svetom ocu. I kad bi mi se dopustilo da sa Va{im Ve-
li~anstvom mirno o tome govorim, nadam se da bi mi uspjelo da potpuno umi-
rim Va{e Veli~anstvo.” (str. 187.) S obzirom da je sigurno da te godine
[trosmajer nije i{ao u Rim, kako bi se li~no opravdao, on je slao pismo pa-
pi. Dakle, pismo je postojalo. Ali, nijedna druga verzija tog pisma ne posto-
ji u istorijskoj dokumentaciji osim one koja je objavqena u “Kelni{e caj-
tungu”.
v) Poku{aj vatikanske obmane pomo}u kulta slovenskih svetaca
Uticaj Josipa [trosmajera i Frawe Ra~kog na srpske politi~ke pred-
vodnike 1861. godine bio je dovoqno velik da ih ubede da pristanu na pri-
kqu~ewe Srema Hrvatsko-slavonskoj banovini, na ~emu su insistirali svi
hrvatski politi~ki krugovi, ~ak neki od wih uz obe}awe da je to samo pri-
vremeno, do obnove Srpske vojvodine. Srbi su bili toliko zaneseni idejom
srpsko-hrvatskog jedinstva, da ih nisu mogli otrezniti retki trezveni gla-
sovi, poput onog patrijarha Raja~i}a, koji je Jovanu Suboti}u, kako sam Su-
boti} svedo~i, jednom prilikom rekao: “Ne moèmo se mi sa Hrvatima skop-
~ati; ti wih ne poznaje{, a ja ih dobro poznajem. Ta oni su nama ve}i nepri-
jateqi nego i Nemci i Ma|ari.” (str. 194.) Me|utim, kada je enciklikom pa-
pe Lava XIII godine 1880. Rimokatoli~ka crkva promovisala kult ]irila i
Metodija i nudila “raskolnicima” naklonost u ciqu ponovnog ujediwewa,
514
Srbi su ve} bili prili~no osve{}eni. Usledila je prava propagandna
ofanziva zapadnobalkanskih katoli~kih crkvenih ispostava, pa je, prime-
ra radi, list “Katoli~ka Dalmacija”, {tampan u Zadru, pozivao Srbe: “Bra-
}o Srbi, vi koje krsti{e tako|er ]iril i Metod, i va{i kraqi primi{e
krune posve}ene iz Rima, budite s nami toga dana na grobu ]irilovu. Zove
vas Otac svih naroda vjeruju}ih u Krista, zove vas sveti prah na{eg i va{eg
Apostola, budite s nami toga dana. Vi ste bra}a na{a po krvi i jeziku, vi
ste zavedeni, ali sve| sinovi u brigam sv. katoli~ke crkve. Se}ajte se da su
]iril i Metod bili u~enici Focija, ali ga ne slu{ali, pa~e odbjegli, ~im
se odcijepio od crkve rimske. Bog }e dati, kad }emo opet u jedno zapjevati:
“Vjeruju i v Duha Svjatago Gospoda ìvotvora{ago ot Otca i ot Sina isho-
da{ago”, itd. “Vjeruju v edinu svjatuju, sabornuju, apo{tolskuju, rimskuju cr-
kvu.” (str. 232-233.) Povodom tih osveènih prozelitskih nastojawa, arhi-
vista Vatikanskog arhiva don Petar Balan napisao je na latinskom jeziku
kwigu “Katoli~ka crkva i Slaveni u Bugarskoj, Srbiji, Bosni i Hercego-
vini”. Kwigu je preveo na unekoliko iskvareni srpski jezik i objavio u Za-
grebu 1881. godine Josip [tadler, tada{wi profesor zagreba~kog teolo-
{kog fakulteta, a kasniji vrhbosanski nadbiskup.
Balanova kwiga je u celini posve}ena ube|ivawu pravoslavnih Slove-
na da se preobrate u katoli~anstvo, a osnovne teze su mu sadràne u slede-
}em fragmentu: “Kraqevstva slavjanska, koja su vjerna ostala rimskoj cr-
kvi, koja se nisu dala zanesti varkami bizantiskimi, niti su se dala pokva-
riti herezijom ili {izmom, uzdràla su se proti svakomu napadaju vawsko-
mu i nutarwemu; ni cijela mo} turska nije im mogla slomiti jedrine; do~im
su kraqevstva Ju`nih Slavjana, koja su se podala {izmi ili nagiwala na he-
rezu, lahko postala plijenom nevjernika, iznevjerili su im se wihovi vla-
stiti kwazi, i ona su pala re} bi bez borbe... @ivot naroda jest u Rimu, gdje
je sredi{te vjere, gdje je namjestnik Isusa Krista, ~uvar vje~ni ~iste i ci-
jele vjerske istine; kada se narodom dozvoli, da se obrate u Rim, onda oni od-
mah o}ute, da je ondje ona voda spasonosna, koja jim moè è|u ugasiti te
slijede nagon, koji jih goni da se bace u naru~aj ob}enitomu ocu svih vjerni-
ka... Nadat se je, da }e Bugari, Bo{waci i Srbi razumjeti taj nagon prama
Rimu, te }e ga slijediti. Rim je blagosiqao i krunio wihove kraqe, wihove
care; on je ovih branio prava, posvetio autoritet, tje{io progonstvo; Rim
danas hrli bri`no da pruì ruku wihovim narodom... Staro suglasje ~uv-
stva izme|u Rima i Slavjana, kojega nisu mogle slomiti ni nesre}e, ni pro-
mjene vremena, ni opa~ine qudi, u~vrstit }e se sada vi{e nego ikada pod za-
{titom apostola i mu~enika slavjanskih, koji, blagoslovqeni od Rima, ili
su se znojili da naobraze i pokatoli~e one narode mile crkvi, ili su krvqu
zape~atili vjeru ]irila i Metoda. Pa ]iril i Metod... dovest }e tako|er
i odmetnike k vjeri, koja je bila slava wihovih kraqeva, utjeha slavjanskih
naroda, ufawe domovine poti{tene, i koja }e biti ìvot domovine uskr-
snule.” (str. 233-234.)
Postupak autora i prevodioca Kosta Milutinovi} komentari{e na
slede}i na~in: “Karakteristi~no je da prevodilac Balanove kwige, Josip
[tadler, nijednom re~ju nije upozorio ~itaoce da mnoge konstatacije u ovoj
515
kwizi ne odgovaraju istorijskim ~iwenicama. Iskqu~eno je da on nije
uo~io da kwiga kipti gre{kama i te{kim neznawem. Ni u predgovoru, ni u
primedbama ispod teksta, [tadler se nijednom re~ju nije ogradio od grubih
falsifikata i o~iglednih mistifikacija u Balanovoj kwizi. Kada se odlu-
~io da prevede i objavi ovu bezvrednu i nenau~no pisanu kwigu, [tadleru je
o~evidno bilo stalo samo do tendencije i unijatske propagande. Nije iskqu-
~ena pretpostavka da je [tadler i preveo Balanovu kwigu prema dobijenom
nalogu. Wena je tendencioznost o~igledna, a wen sadràj ispod svake kri-
tike.” (str. 234.)
Povodom te papine enciklike biskupi su za svoje dijeceze pisali po-
sebna cirkularna pisma s dodatnim obja{wewem svrsishodnosti kulta slo-
venskih apostola. Pri tom je najve}u pa`wu i publicitet izazvala [tro-
smajerova okru`nica, koja se izri~ito zalaè za crkveno jedinstvo prikla-
wawem isto~ne crkve rimskoj, prezrivo se uz to izraàvaju}i o vizantijskoj
kulturi i civilizaciji. [trosmajer, izme|u ostalog, pi{e: “[to se pak ti-
~e pitawa, kud i kamo teè sveti na{i apostoli, da u nevoqi svojoj mir i
olak{icu na|u, to nam svi onedobni doga|aji jasno odgovaraju: ne obra}aju
se na istok, gdje su jur bili ìvi svjedoci onoga nemira i nereda, one strav-
stvenosti i pohlepnosti, koja je imala istok od zapada na àlost i {tetu
cijeloga svijeta otcijepiti... Ne obra}aju se sveci na{i na bizantinsku cr-
kvu, koju, dodu{e, svatko ìv saàliti, ali ujedno i osuditi mora, jer je po-
najvi{e ona sama te{ke one negve i verige sebi sakovala, u kojima jo{ i da-
nas ~ami i cvili. Ne obra}aju se sveci na{i na novi Rim, nego se obra}aju
na stari, znaju} dobro, da je to prestoqe Petrovo... Obra}aju se na nasqed-
nike Svetoga Petra... mirnom du{om i s potpunim povjerewem, jer vode mno-
ìnu u~enika svojih, da ih u Rimu posvetiti i slu`bi Boìjoj med Slaveni
opredjeliti dadu... Hvala Bogu, crkva isto~na ne razilazi se daleko od za-
padne... Lako je jaz, koji obje te crkve razdvaja, premostiti, samo ako bude mu-
drosti, umjerenosti, prave pobo`nosti i iskrenosti.” (str. 234-235.)
g) Reakcija Svetozara Mileti}a na [trosmajerov prozelitizam
Sa srpske strane na [trosmajerove prozelitske stavove najburnije je
reagovao Svetozar Mileti} ~lancima u novosadskoj “Zastavi”. Mileti}
otvoreno upozorava: “Okru`nica papina iznenadila je, a [trosmajerova
prenerazila slavenski svet pravoslavne veroispovesti... Rimska kurija gu-
bi sve ve}ma maha na katoli~ke dràve i narode, i od kako je be~ka politi-
ka u Bosnu–Hercegovinu nogu metnula i po~ela i o Solunu i uop{te o ovla-
davawu istokom sawati, rimska kurija kao da mi{qa{e da se be~kom poli-
tikom spram istoka posluìti moè da svoj upliv na istok pro{iri, i za-
to joj se za najzgodniju polugu ~iwa{e ]irila i Metoda za svete u svojoj ka-
toli~koj crkvi proglasiti, wih predstaviti u obliku da su oni i{li na sje-
diwewe isto~ne i zapadne crkve pod Rim–papom, i pravoslavnim Slaveni-
ma preporu~iti da se u ime i slavu ]irila i Metoda sjedine sa katoli~kom
crkvom... Ne znamo kojim pravom [trosmajer, koji s po~etka nije bio za dog-
mu papine nepogre{ivosti, a sad je u nebo diè, moè toliko pravoslavnom
slavenskom svetu popovati o rimskom primatu? To neka zadrì za sebe i
svoje... Moète se mirnom du{om vi pribliàvati rimskoj stolici, i u we
516
potpunim uverewem vazda traìti saveta, obrane i utehe – no manite se vi
nas pravoslavnih! ... Vidimo mi va{u èqu: da vam jedinstvo crkve putem
unije bude most narodnom odro|ewu veru svoju izneveriv{ih Srbaqa – po-
katoli~ewu i tim i pohrva}ewu srpskog naroda. Ali od toga ne}e biti ni-
{ta... [trosmajerova okru`nica nije most slozi, i moè doneti – nesre}u...
Hrvatstvo {trosmajerovskom crkvenom politikom dolazi u Be~u politi~-
ki na cenu. S toga su Hrvati najè{}i pobornici Rim–papine crkvene po-
litike spram istoka. [trosmajer je prvi okru`nicu izdao. On je na ~elu ho-
do~a{}a u Rimu. On je predstavio papi ne samo Hrvate, nego i Poqake i ê-
he... katoli~ko Slavenstvo prema Rusiji, hrvatsko katoli~anstvo prema
Srpstvu.” (str. 235-236.)
Isti~u}i kako “Mileti} progla{ava [trosmajera kao instrument va-
tikanske imperijalisti~ke politike prema Slovenima” (str. 236.), Milu-
tinovi} smatra da je on “osetio da u [trosmajerovoj okru`nici ima ne~ega
nedore~enog i neiskazanoga, ne~ega {to ostavqa otvorena vrata za razne
pretpostavke i naga|awa.” (str. 237.) Iz svega toga se vidi kako, “pou~en is-
kustvima iz ranije pro{losti, Mileti} je pretpostavqao da se iza kulta
]irila i Metodija krije odluka Berlinskog kongresa da se Austriji pro-
kr~i put prodirawu na istok, a iza austrijskog imperijalizma nazirao je
opasnost od vatikanskog imperijalizma, koji teì da probije put daqem {i-
rewu katolicizma me|u pravoslavne narode na Balkanu. Mileti} nije sma-
trao papinu encikliku “Grande munus” kao neku bezazlenu pojavu, ograni~e-
nu samo na obeleàvawe jedne hiqadugodi{wice, nego je iza te enciklike
naslu}ivao bauk unija}ewa. [trosmajer je iza kulta ]irila i Metodija na-
zirao most izmirewa izme|u Istoka i Zapada. Mileti} je smatrao da se vi-
{e ne radi o borbi izme|u Rima i Carigrada, kao nekada u sredwem veku, da
je Carigrad u toku daqeg istorijskog razvoja ostao bez primata, nego da se
radi o odnosu izme|u Rima i nacionalnih hri{}anskih crkava ~ija je ideo-
logija vremenom postala jedna komponenta nacionalne svesti pravoslavnih
naroda u borbi protiv odnaro|avawa.” (str. 237.)
Na sli~an na~in su reagovali i dalmatinski Srbi. Wihov predvodnik
Sava Bjelanovi} u zadarskom “Srpskom listu” pi{e: “Mi smo znali sve {to
nam biskup [trosmajer kaè. Znali smo da je pravoslavna vjera opaka a ka-
toli~ka sveta, da je Rim na pravom putu a Carigrad na krivom. To nam je ka-
zao prije nekoliko godina kanonik Pavlinovi}, te nam danas okru`nica ni-
{ta nova ne otkriva u vjerskom pogledu. Ali u narodnom pogledu okru`ni-
ca otkriva nam zna~ajni fakt, naime, da je prorok Pavlinovi} bio Sveti
Jovan prete~a mesije [trosmajera... Jo{ su nas hteli uvjeriti da biskup
[trosmajer ne odobrava djela kanonika Pavlinovi}a.” (str. 238.) “Srpski
list” je odlu~no branio i stanovi{te Svetozara Mileti}a, na koga se naro-
~ito obru{io zagreba~ki “Obzor”. Tako u ~lanku anonimnog Srbina kato-
lika stoji: “Ja pitam: ako u vjerskom sada{wem pokretu ovako pi{u ~e{ko-
katoli~ki “Narodni listi”, ako “Narodni listi” kaù da je ovaj pokret na-
peren protiv Srba, imamo li se mi ~uditi “Zastavi” ako isto tako misli,
ako u pokatoli~ewu pravoslavnih vidi pohrva}ewe i radi toga odbija
[trosmajerove ponude? ... Ko pametan moè pore}i ovaj “Zastavin” zakqu-
~ak: “[trosmajerova okru`nica nije most slozi, a moè donijeti nesre}u”.
517
Tako ne misli “Obzor”, “Obzor” kaè “Zastavi” da je slijepa. Prepo{tova-
na gospoda u zagreba~kom kaptolu vide slamku u Mileti}evom oku, a u svo-
me ne vide brvna.” (str. 238.) Istaknuti kwièvnik i vatreni srpski naci-
onalista, ina~e Srbin katolik, Qudevit Vuli~evi}, ogor~en pona{awem
|akova~kog biskupa, [trosmajeru upu}uje posebnu poslanicu, u kojoj pi{e:
“Biskupe presvijetli, ne mutimo du{e, {to su ve} smu}ene. Srbi se prepo-
ra|aju: te{ki su ~asovi ovi, trudni veoma; ne diraj u nas! Ti si vo|a Hrva-
tima, a ne nama; Tebi je svrha u Rimu; nama drugdje; Ti nas ne shva}a{, ne
shva}a{ Srpstva, Slavjanstva ne shva}a{, a i mi Tebe ne shva}amo, ali o Te-
bi, znaj, da sumwamo... Biskup si, ali nijesi ni ~udotvorac, ni Slavjanstvu
vo|a, takovom Te silom i sre}om nebo ne odlikova.” (str. 238.)
Srpski pravoslavni vladika gorwokarlova~ki Teofan @ivkovi}, dr-
è}i arhijerejsku besedu 31. maja 1881. godine, skretao je pa`wu svojim ver-
nicima na [trosmajerove stavove, govore}i da tako “misli ne~istim duhom
zane{eni vrtqivac, taj koji se pojavio me|u nama kao nekakav prorok veli-
ke budu}nosti slavenske, ako se samo mi sjedinimo sa wegovim prvostolni-
kom rimskim, i tako mu pomaèmo premostiti onaj jaz, {to od toliko vjeko-
va dijeli zapad i istok.” (str. 339.) Povodom toga je episkop dalmatinski
Stefan Kneèvi}, misle}i na [trosmajera, upozoravao da “mnogi la`ni
proroci izi|o{e u svijet” (str. 339.), a episkop bokokotorski, dubrova~ki
i spi~anski Gerasim Petranovi} pripisivao je [trosmajeru “pakosna sum-
wi~ewa, potvarawa i nemoralna sredstva prozelitizma.” (str. 240.) Petra-
novi}evi sve{tenici su na poslanicu svog vladike odgovorili posebnom
adresom, stavqaju}i u prvi plan insistirawe katoli~kih biskupa da i pra-
voslavni krenu u Rim na poklowewe povodom proklamovanog kulta: “îta-
li smo poziv da u Rim idemo na poklonenije, da tamo pravu vjeru na|emo. Ne-
go ko je toliko lud da se zavede i primi vjeru onijeh koji su Husa na vjeru zva-
li, pa ga izgorjeli; koji su trgovawem Lutera na}erali da novi zakon napra-
vi; slu{ali smo ih, kako se krive sa crkvenih amvona protivu na{e vjere;
ali usprkos svemu tome, na{e pravoslavije tvrdo stoji, da ni vrata adova ne-
}e mu odoqeti.” (str. 240.)
d) Ja{a Tomi} i Franko Poto~wak o [trosmajerovom licemerju
Prikazuju}i [trosmajera “kao glavnog eksponenta vatikanske politi-
ke na Balkanu i kao inicijatora, organizatora i predvoditeqa “slovenskih
hodo~asnika” u Rim” (str. 240.), tada{wi kninski protoprezviter Nikodim
Mila{ u svojoj bro{uri “Slavenski apostoli Kiril i Metodije”, objavqe-
noj te godine u Zadru, pi{e: “Prema ustanovqenome nacrtu, po{to je papa
ovaj svoj oglas pustio i prvi pokret dao, posao daqi morali su preduzeti bi-
skupi, koji od Rima zavise. Da vi{e sjajnosti bude, biskupi smisle i ustro-
je slavensko “hodo~a{}e” u Rim. I po~e{e propovijedati sa predikaonica
narodu “hodo~a{}a”... Glavna misao papine enciklike bila je da se obrate
papi “raskolnici”; tu su misao morali razviti rimski biskupi i tom su na-
mjerom i latili se prire|ivawa “hodo~a{}a”. Treba sada na “hodo~a{}e” u
Rim pozvati i te “raskolnike”, i biskupi ih po~e{e zvati... Du{om svega
pokreta bio je |akova~ki biskup gosp. Josip Juraj [trosmajer.” (str. 240.)
518
Srpska i hrvatska publicistika prepune su hvalospeva i panegirika
[trosmajeru i wegovoj politi~koj ulozi, a Milutinovi} svoju kwigu zavr-
{ava citiraju}i stavove nekih najzna~ajnijih intelektualaca. Me|utim,
moju pa`wu pre svega su privukla dva izrazito kriti~ka stanovi{ta, jednog
Hrvata i jednog Srbina. Tako istaknuti hrvatski politi~ar Franko Po-
to~wak, nesporni demokrata i uticajni mason, pi{e 1905. godine: “Ujediwe-
we, za kojim je teìo [trosmajer, i{lo je za tim da se Slovenstvo okupi pod
vrhovnim glavarstvom rimskoga pape, da ga prekrije katoli~anstvom, jer je
on u rimskoj stolici gledao pravi ìvot, spas i budu}nost narodnu, a u ka-
toli~anstvu jedinu pravu i spasonosnu veru... Uz ovako odlu~ne “strogo ka-
toli~ke” nazore [trosmajerove nije ~udo ako je on pobudio neku senzaciju
u svetu svojim telegramom, kad je pozdravio ruski narod prilikom slavqa
900-godi{wice kr{tewa Sv. Vladimira... Onda svakako nastaje interesno
pitawe, iz kojih je motiva i s kakvim je namerama to u~iweno. O~igledni
ukor kraqev u Belovaru pokazuje da taj pozdrav nije “gore” konvenirao, a
uvaì li se o{trina s kojom je ukor podeqen i demonstrativan odlazak
[trosmajerov iz Belovara pred sam dne, na koji mu je vaqalo po}i, pa da je
ipak ~itav taj incident svr{io po wega bez ikakvih posledica, onda je sva-
kako logi~an zakqu~ak da je i tom prilikom morao biti za{ti}en od neko-
ga koji je i mogao i morao da ga za{titi, jer mu je wegovo stupawe napred
i{lo u ra~un...
Kao katoli~ki biskup, [trosmajer je mogao da bude pozvan na odgovor-
nost ili od rimske stolice ili od kraqa. A kad se zna da ga rimska stolica
nije toga radi ni popreko pogledala, onda nam se sama od sebe name}e misao
koja tu zagonetku re{ava. Nije zgorega uo~iti i tu ~iwenicu da je onda rim-
ska stolica, kod koje je prvu re~ imao jedan od najumnijih kardinala minu-
loga veka, Rampola, nastojala stupiti u {to boqe odnose s Rusijom, narav-
ski ne ni za ~ije lepe o~i, ve} prosto iz ra~una o svojim interesima... Sta-
jali{te sa koga je polazilo politi~ko delovawe [trosmajerovo, nije staja-
li{te narodne misli... Wegova se qubav prema narodu delila s predano{}u
katolicizmu i rimskoj stolici, i odano{}u prema dinastiji, a ni vreme mu
ni odnosi nisu dali mogu}nosti da to sve troje neguje jednakom merom i sna-
gom. U tom leì nutarwi sukob [trosmajerov, pa jer je u wemu nedostajalo
smelosti i odva`nosti da polaznom ta~kom svoga rada u~ini ~istu narodnu
misao, nije on svoj poloàj kao politi~ar ispunio onim radom kojim bi ga
bio ispunio da je to u~inio. Istina je, u tome slu~aju bio bi bezuslovno po-
stao mu~enik, ali taj martirij oven~ao bi ga auerolom heroizma. Umesto to-
ga – pored sviju sjajnih darova, kojima ga je priroda obilno obdarila, pored
velikog uma, goleme obrazovanosti i li~nih vrlina, kojih mu, uza sve mane,
ni protivnici ne mogu odre}i – politi~ki rad [trosmajerov ispoqava se
ne samo kao samorodna narodna akcija u narodnom smislu, nego kao rad koji
se, mada mu to s wegove strane nije nameweno, ipak pokazuje kao sredstvo ko-
jim se sluè elementi nama i narodnom na{em napretku protivni. Zato ni-
je nikakvo ~udo da se protivnici austrijanskih pretenzija grupiraju u
[trosmajerove protivnike, od kojih neki posve korektno shvataju àlosnu
ulogu {to je hrvatska politika vr{i kao oru|e Be~a.” (str. 250-251.)
519
Poto~wakova rasprava je objavqena u Srpskom kwièvnom glasniku, a
wen autor je bio afirmisani pobornik politike jugoslovenskog narodnog
jedinstva, ~lan Jugoslovenskog odbora u Londonu i u~esnik Krfske konfe-
rencije. Kao podban i predstojnik unutra{wih poslova zemaqske vlade u
Zagrebu 1920. godine je naloìo hap{ewe Stjepana Radi}a. Ina~e, izme|u
dva rata bio je ~lan Pa{i}eve Radikalne stranke. Drugi autor koji o{tro
kritikuje [trosmajera je slavni srpski radikalski lider iz Vojvodine Ja-
{a Tomi}, koji je, tako|e 1905. godine, objavio nekoliko ~lanaka u novosad-
skoj “Zastavi”, glasilu Srpske radikalne stranke u Vojvodini, Hrvatskoj,
Slavoniji i Dalmaciji. On, pored ostalog, pi{e: “Svoje bogato znawe, pa i
ènijalnost, da je iskreno uloìo u svoj ispolinski pothvat, stvorio bi
bio sebi veliko ime, da ga vekovi s blagodarno{}u spomiwu... ali: on je ra-
dio kao vojnik Rima, prozelita vere katoli~ke, u slu`bi nema~kog “prodi-
rawa na istok” – on im je bio jedan od onih naj~vr{}ih stubova me|u Hrva-
tima, koji u sebi drà{e “most zapadnoj kulturi za istok, {to je trebalo da
se stvori od hrvatstva”... Pre svega gledao je da istakne svoju osobu: wegova
li~na ambicija je bila glavni pokreta~ u svima wegovim poslovima... Ali
neiskrenost, koja je svojstvena svima jezuitima, izbila je naskoro i kod we-
ga: klerikalni pokret u ovostrawem Srpstvu umeo je on da upotrebi na na-
{u {tetu. U to doba je on dozvoqavao da se zovu Srbima svi katoli~ki po-
povi u Sremu: Miler, Okrugi}, Oyi}, Lobmajer, Turmajer, dr Babi}, Rado-
wi} itd. – sve su to bili katoli~ki Srbi s wegovim blagoslovom, a on je, me-
|utim, radio: u~vrstio je u Hrvatskoj i Slavoniji konkordat, a |akova~ko
semeni{te je od mladih qudi stvaralo budu}e vojnike koji }e svim svojim
mladala~kim zanosom u}i u borbu protiv Srpstva i pravoslavqa...
I ba{ ono sa ~ega ga mnogi wegovi katoli~ki Hrvati slave – ba{ zbog
toga mi Srbi ne moèmo se pomiriti s wegovim radom: {irewe katolici-
zma bio je jedini istaknuti ciq ìvotu wegovom, konkordat s Rimom, koji
jo{ uvek potiskuje na{u pravoslavnu crkvu u Hrvatskoj i Slavoniji; {ire-
we hrvatstva u tim krajevima, u Dalmaciji, Bosni i Hercegovini – to je we-
govo delo, a to je ba{ ono, ~im je nas wegov rad dirnuo u srce... Uspeha je bi-
lo donekle: svi katolici u zemqi, i ro|eni i doseqenici, unijati, pa i Je-
vreji po~e{e se zvati Hrvatima, i sve to stupilo je u ovoreno neprijateq-
stvo prema Srpstvu, u zemqi je me|u narodom rastrojstvo, a to je sve plod te
politike, koja je silom htela da stvori jedan “hrvatski politi~ki narod”!...
U politi~kom ìvotu me|u Hrvatima igrao je veliku ulogu i kao aktivan i
vrlo agilan politi~ar: u ùpanijskim sednicama (bio je ~ak i veliki ù-
pan viroviti~ke ùpanije), u zemaqskom saboru i ina~e vodio je u svoje do-
ba glavnu re~; name{tao je i smewivao vlade i banove, ude{avao prosvetni
program u Hrvatskoj i Slavoniji – i onda, kad je on sa svojima vedrio i obla-
~io u tim zemqama – onda su ugu{ene i srpske narodne {kole!” (str 254-255.)
Od takve ocene ne odudaraju mnogo ni stavovi zna~ajnih inostranih
autora. Tako nema~ki istori~ar Joakim Kiov zapaà: “Unutar slovenskog
kulturnog kruga [trosmajer dodequje Ju`nim Slovenima istaknutu ulogu,
ali re{ewe wihovih politi~kih problema vidi samo u okviru Habzbur{ke
monarhije. Na takvo re{ewe svakako su ga podstakli i crkveno-politi~ki
520
razlozi. Ako je èleo da savlada verske suprotnosti me|u slovenskim naro-
dima, onda je polagawe nada u jednu uniju imalo smisla samo ako bi se dalo
ostvariti u okviru prete`no katoli~ke dunavske monarhije.” (str. 259.) I
prema austrijskom istori~aru Hugu Hansu [trosmajer je bio “veran prista-
lica dinastije i, uprkos svim razo~arewima, nepokolebivi branilac
austrijske misije”, a britanski istori~ar Siton-Votson isti~e da je on “ve-
rovao u misiju Austrije i da ju je èleo videti veliku i cvetnu.” (str. 259.)
|) Ferdo [i{i} o [trosmajerovim zaslugama
za kreirawe hrvatske nacije
[trosmajerovih ogromnih zasluga za ve{ta~ko kreirawe hrvatske na-
cije od pravih Hrvata – ~akavaca, pohrva}enih Slovenaca – kajkavaca i po-
katoli~enih Srba – {tokavaca, kao i za projektovano nametawe hrvatske
nacionalne svesti Dalmatincima i Slavoncima, itekako je svestan Ferdo
[i{i}. Ve} u prvom delu svoje kwige “Josip [trosmajer i ju`noslovenska
misao” (Srpska kwièvna zadruga, Beograd, kwiga broj 162.), on sagledava
stawe u kome su se Hrvati nalazili u vreme pred istorijski nastup Qudevi-
ta Gaja i [trosmajera i zbog ~ega im je isprva bio neophodan ilirski ili
jugoslovenski pla{t. [i{i} raspolaè s dovoqno istorijskih ~iwenica
da moè bez ikakve dileme izneti da se u prvim vekovima nakon slovenskog
doseqewa na Balkansko poluostrvo “ime Hrvati za zemqu i narod u isti
~as” odnosilo iskqu~ivo “na teritoriju izme|u u{}a dalmatinske Cetine
i istarske Ra{e.” (str. 113.) Po~etkom devetnaestog veka Hrvatima su sebe
smatrali samo stanovnici zagreba~ke, krièva~ke i vara`dinske ùpani-
je, a i drugi su samo wih tim imenom nazivali. [i{i} pi{e “da su u to do-
ba u na{em narodu prevladala lokalna pokrajinska imena, to jest Hrvati
bijahu iskqu~ivo ìteqi uè geografske Hrvatske, Slavonci Slavonije
(ovoga su gledi{ta osobito zanimqive dvije Gramatike Slavonaca Reqko-
vi}a (1767.) i Lanosovi}a (1778.) “slavonskoga jezika” – primedba V. [.), i
tako redom daqe Dalmatinci ([iben~anin Faustin Vran~i} nazivqe u
svom rje~niku, {tampanom u Luki u Italiji 1595., na{ narodni jezik “dal-
matinskim”.), Bo{waci (vi{e bosanskih pisaca XVII i XVIII vijeka, nazi-
vqe jezik “bosanskim”.), Srbi, Krawci, [tajerci, Koro{ci itd. Ni nacijo-
nalnoga hrvatstva ni nacijonalnoga slovenstva – kao {to ga susre}emo po-
slije 1850. – tada jo{ nije bilo, a tako isto zna~ilo je u to doba i ime Srbin
– izvan granica Srbije – u prvom redu ~ovjeka pravoslavnoga zakona.” (str. 122.)
Svestan da se krajwom formulacijom poprili~no zaleteo i da je ona
neodrìva, [i{i} u posebnoj napomeni kaè da je najve}i deo srpskog na-
roda mislio onako kako on poistove}uje Srpstvo i pravoslavqe, “a ne tek
pojedini geniji, kao {to bijahu Dositej i Vuk. No ina~e bija{e kod ovih
pravoslavnih na{ih qudi srpska svijest veoma sna`no i duboko razvijena,
kad kod katolika malo wih – osim u Hrvatskoj – zna da su nacionalni Hrva-
ti.” (str. 122.) [i{i} tu svesno prenebregava ~iwenicu da je pokatoli~e-
nim i islamizovanim Srbima ve{ta~ki suzbijana srpska nacionalna svest,
na sli~an na~in na koji im je kasnije nametana hrvatska. Sve u svemu, zbog
takvog stawa je, prema [i{i}evom mi{qewu, “ime ilirsko, kao zajedni~ka
oznaka za ~itav na{ narod, bez obzira na vjerozakon, lasno moglo u hrvatskoj
521
inteligenciji nai}i ne samo na razumijevawe, nego i na simpatije, dok kod
{irokih narodnih masa, kod kojih je ìvjelo samo lokalno, pokrajinsko, pa
~ak i oblasno ime, tada budu}i bez politi~kih prava i ikakvog uticaja na
politi~ki ìvot zemqe, uop}e nije ni dolazilo u obzir. Me|utim, na bu|e-
we hrvatske narodne svijesti i po~etke hrvatske kwièvnosti i qubavi
spram materiwe rije~i, u velikoj je mjeri uticao i rad onovremenih wema~-
kih pisaca, sqedbenika takozvane romanti~ke {kole.” (str. 122-123.)
Ne zanemaruje [i{i} ni istaknute slaviste tog vremena. “Opat Do-
brovski prvi je stao graditi etnografi~ki sistem slovenskih naroda pre-
ma jezi~noj srodnosti, u kojem je sistemu Ju`ne Slovene podijelio u ove sku-
pine: 1. Vindi (Sloveni Koru{ke, Krawske, Primorja, [tajerske, Preko-
murja) i provincijalni Hrvati (tj. svi kajkavci); 2. Srbi, Bo{waci, Slavon-
ci, Dalmatinci, Crnogorci i Hrvatska Krajina, ili jednim imenom Iliri
(tj. svi {tokavci) i 3. Bugari. Ova razdioba ostade za slovensku nauku u
glavnome mjerodavna sve do Miklo{i}a (u drugoj polovini XIX vijeka). Tek
Jagi}evim i Dani~i}evim radom u drugoj polovici XIX vijeka stalo se ina-
~e posmatrati srpsko-hrvatsku skupinu. Prema tome, dakle, bija{e kod in-
teligencije u prvoj ~etvrti XIX vijeka ime hrvatsko ograni~eno iskqu~i-
vo na kajkavce, naime na sjeverni dio ùpanije zagreba~ke do Kupe, ~itavu
vara`dinsku (s Me|umurjem), zapadni dio krièva~ke, dakle ono je bilo
ba{ neugledno spram ra{irenoga imena ilirskoga, pod kojim su se tada ra-
zumjevali {tokavci. Suvi{e jo{ se ilirstvu pribrajahu svi stariji dalma-
tinski i dubrova~ki pisci.” (str. 124.)
e) Star~evi} i [trosmajer, dva lica iste medaqe
Bla` Juri{i} u eseju “[trosmajer iza kulisa” (“Hrvatska revija” br.
3/1929.) pravi vrlo zanimqivu paralelu izme|u [trosmajera i Star~evi}a.
Pi{u}i o |akova~kom biskupu kako nije uvek bio dosledan, kako je neretko
upadao u malodu{nost, kompromiserstvo itd., Juri{i} pi{e: “Poradi toga
bio je [trosmajer mnogo napadan od drugoga velikog narodnog vo|e onoga
vremena, od dr Ante Star~evi}a. A ipak – kolika je programska i na~elna
srodnost izme|u ova dva hrvatska velikana! Da samo sumarno napomenem ne-
koliko dodirnih to~aka. [trosmajer ubraja Srbe u na{ narod, kao {to ih
Star~evi} smatra Hrvatima, kad npr. govori o “prejasnoj hrvatskoj dinasti-
ji Nemawi}a”, koji “kao kraqi vladahu isto~no-sjevernim pokrajinama Hr-
vatske”, ili kad tvrdi, da Arsenije Crnojevi} “bija{e iz vi|ene obiteqi
hrvatske”, ili kad kaè “da je Sv. Sava Nemawi} isto~nu crkvu hrvatsku ot-
cjepio od patrijarha carigradskoga” itd. [trosmajerovo jugoslavenstvo i
Star~evi}evo velikohrvatstvo stvarno se dakle poklapaju. Obojica su, i
[trosmajer i Star~evi}, bili za federativnu dràvu na slavenskom jugu,
odnosno na Balkanu. Obojica stoje u politici na stajali{tu hrvatskoga dr-
àvnoga prava. Obojica postavqaju geslo: ni Be~ ni Pe{ta! Obojica su pro-
tiv hrvatsko-ugarske nagodbe i wezine revizije. I kona~no, obojica o~eku-
ju spas hrvatskoga naroda od vawskih doga|aja. âk i u taktici politi~koj
uze{e obojica isto sredstvo, pasivitet: [trosmajer ne ide u hrvatski na-
godbeni sabor, kao {to Star~evi} ne ide u nagodbom ustanovqeni “zajedni~ki”
522
parlamenat pe{tanski. Prema tome, diferencijacije i neprijateqstvo iz-
me|u [trosmajera i Star~evi}a ne izviru toliko iz wihove ideologije, ko-
liko iz opre~ne }udi. [trosmajer je veliki gospodin od prirode, kre}e se
u visokom dru{tvu, uvijek me|u aristokracijom po rodu, po poloàju i po
duhu, elegantan je i elasti~an, salonski ~ovjek, ìvahna duha, brzih kretwa
i agilne naravi, dok je Star~evi} tvrdi li~ki seqak, bistar i jednostavan,
sa seqa~kom tvrdoglavo{}u, koja je wegovom karakteru davala katonsko
obiqe`je. [trosmajer se mnogo kretao u svijetu, gdje se ~ovjek i neprijate-
qu ~esto mora nasmije{iti i rukovati se s wim, a Star~evi} je quto i ne-
smiqeno reào iz svoje sobice na svakoga neprijateqa hrvatskoga naroda.
Kad bi se wihova politi~ka borba usporedila s borbom na ratnom poqu, on-
da bi nam se [trosmajer ukazao kao tip koji je prikladan za ulogu parlamen-
tera, dok je Star~evi} nalik na borca iza {an~eva, koji ne zna i ne}e da zna
za primirje i obustavu neprijateqstava, nego vodi borbu na smrt ili ì-
vot.” (str. 157-158.)
Za Stjepana Radi}a Juri{i} smatra da je ideolo{ki i politi~ki nasta-
vqa~ i [trosmajera i Star~evi}a. “Poslije Star~evi}a i [trosmajera ni-
je se bitno mijewala niti na{a politi~ka ideologija niti frazeologija
sve do god. 1918. Tada je nastao, pod utjecajem vawskih doga|aja – kako su oba
velikana ispravno predvi|ala – potpun preokret u prilikama. Je li nastao
i preokret ideologije? Je li hrvatska politi~ka linija pomaknuta u drugi
smjer? Odgovor na to pitawe moèmo na}i u politici najve}ega pu~koga
tribuna hrvatskoga, Stjepana Radi}a, kojemu su u posqedwih deset godina
podijelili svoje povjerewe naj{iri narodni slojevi. U predratnom progra-
mu svoje stranke zauzima Radi} protivunagodbeno stajali{te poput Star~e-
vi}a i [trosmajera. Odmah u po~etku svoga politi~kog rada isti~e Radi}
slavensku uzajamnost i nagla{ava prijateqstvo sa Srbima, ali usto naje-
nergi~nije zastupa zahtjev hrvatskoga narodnog i dràvnog individualite-
ta, u ~emu je srodan sa [trosmajerom.
Radi} se stavqa na princip hrvatskoga dràvnoga prava kao i Star~e-
vi}, te uvijek dosqedno pred rat i za ~itavo vrijeme rata po~iwe svoje sa-
borske govore s invokacijom: visoki dràvni sabore! Na toj liniji hrvat-
skoga dràvnoga prava odnosno hrvatske narodne i dràvne individualno-
sti ostaje Radi}, uz razli~ite peripetije, ipak do kraja, barem u bitnosti.
Kazano je, kako je [trosmajer prepustio rje{ewe na{e sudbine vawskim do-
ga|ajima jednako kao i Star~evi}, koji je, protiv oslona na austro-ugarske
narode, postavio geslo: Bog i Hrvati! Ovo je geslo preuzeo Radi} uz malu va-
rijantu: Vjera u Boga i seqa~ka sloga!, koja nas jo{ ja~e podsje}a na ovu
Star~evi}evu izreku u saborskom govoru 1861.: Vjera u Boga i u svoje deoni-
ce! Tako vidimo, da Radi} ostaje ideolo{ki na tradiciji. I taktika Radi-
}eva ostala je tradicionalna hrvatska taktika. Poput Star~evi}a i [tro-
smajera gleda i Radi} u vawski svijet, pa~e se oku{ava, kao i Kvaternik, i
u vawskoj diplomatskoj akciji, koja je imala ba{ tako malo uspjeha kao Kva-
ternikova. Napokon se je Radi}, kao Star~evi} i [trosmajer, sluìo tak-
tikom apstinencije. Prema tome je Radi} i po ideologiji i po taktici sa-
svim srodan Star~evi}u i [trosmajeru. Po karakteru pak, koji je najo{trije
523
markiran izvanrednom agilno{}u, pred kojom uzmi~u ~esto i na~elna gle-
di{ta, bio je Radi} srodniji [trosmajeru nego Star~evi}u, premda je
[trosmajer bio po svojoj naravi gospodin, a Star~evi} seqak kao i Radi}.
Ove dodirne to~ke i srodnost u politi~koj ideologiji i taktici izme|u
trojice velikih politi~kih vo|a hrvatskih u posqedwem stoqe}u toliko
su napadne i toliko krupne, da bi vrlo pogre{no bilo poku{ati da se sve-
du na puku imitaciju. Uzrok ove srodnosti mora da leì mnogo dubqe. Ona
mora imati korijen u narodnoj psihi hrvatskoj. A budu}i da se psihi~ka
struktura bitno ne mijewa, dok ìvi wezin subjekt, o~ito je, da }e one te-
meqne konture, koje su se tako markantno o~itovale u javnom radu ove tro-
jice narodnih vo|a, ostati i ìvjeti i nadaqe u svijesti hrvatskoga naroda,
dok ga bude.” (str. 158-159.)
Ono {to je zajedni~ko [trosmajeru i Star~evi}u svakako je i wihov
bezgrani~ni fanatizam, kod prvog u pogledu katoli~ke ujediniteqske vari-
jante slovenstva u kojoj bi Hrvati igrali vrlo va`nu pokreta~ku ulogu, a
kod drugog u pogledu hrvatskog ekskluzivizma i ekspanzije u ciqu asimila-
cije susednih Srba.
`) Analiza Slobodana Jovanovi}a
Kako o [trosmajeru sudi jedan od najve}ih srpskih intelektualaca
svih vremena, Slobodan Jovanovi}, vidimo iz wegove kwige “Politi~ke i
pravne rasprave” (“Geca Kon”, Beograd 1932.), u kojoj Jovanovi} kaè:
“[trosmajer je teìo ne~em mnogo vi{em nego {to je bilo pokatoli~ava-
we pravoslavnih Slovena. Ipak, kao dobar katolik, on je bio uveren da je
zapadna crkva blià Hristovoj istini od isto~ne crkve, i da }e se stoga
spajawe dveju crkava svr{iti pre ili posle pobedom katoli~anstva. U jed-
nom pismu kardinalu Rampolu iz 1888. on nagove{tava tu svoju krajwu èqu
o povra}awu ruskog naroda u krilo Svete katoli~ke crkve.” (str. 272.) To je
zapravo osnovni orjentir svih [trosmajerovih aktivnosti, a wihov idejni
supstrat Jovanovi} ovako rezimira: “Za{to se katoli~ka crkva, koja je ve}
uhvatila korena kod Poqaka, êha, Hrvata, ne bi ja~e zainteresovala za Ju-
`ne Slovene? Ona nije smela pri tome zaboraviti da su kod wih jezik i na-
rodnost srasli s bi}em crkve; crkva je za wih {tit narodnosti, i {to ih naj-
ve}ma odbija od katoli~anstva, to je latinska slu`ba, koja im se ve} ~ini
po~etak odnaro|avawa. Ako bi katoli~ka crkva usvojila na slovenskom ju-
gu slovensku slu`bu, to joj bez sumwe ne bi odmah privuklo sve Jugoslovene,
ali bi bar umawilo kod wih ovaj strah od katoli~anstva koji je toliko sme-
tao izmirewu dveju crkava.” (str. 270-271.)
Na drugom mestu je problem razlika u obredima. “Popustqivost Vati-
kana prema Slovenima trebala je da bude prvi korak za izmirewe zapadne i
isto~ne crkve. [trosmajer je verovao da se dve crkve mogu spojiti u “jedno
moralno i juridi~ko telo”. Glavna su smetwa bili obredi, svaka je crkva
imala svoje obrede koje je od pamtiveka ~uvala kao svetiwu i koje nije hte-
la `rtvovati ni po koju cenu. Ali ako bi se i jednoj i drugoj crkvi ostavi-
li weni obredi nedirnuti, [trosmajer je drào da onda sa spajawem dveju
crkava ne bi i{lo tako te{ko... Izmirewe dveju crkava bilo je uostalom i
524
li~na potreba samog [trosmajera. On nije bio u stawu druk~ije pomiriti
svoju narodnost koja ga je vukla na istok, i svoju veru koja ga je vukla na za-
pad.” (str. 271-272.) Jedinstvo Slovena u katoli~anstvu postao je wegov
osnovni moto.
z) Pot~iwavawe Vatikanu, preduslov slovenskog jedinstva
êmu se sve Josip Juraj [trosmajer dovijao da bi pravoslavne Slovene
priveo pod tutorstvo papstva, svedo~i i wegov tajni memorandum ruskoj vla-
di iz 1876. godine, s molbom da wegovo ime zauvek bude pre}utkivano, kao
autora teksta u kojem obja{wava Rusima kakve bi im sve politi~ke koristi
donelo sklapawe konvencije sa Svetom stolicom. Rimokatoli~ke prozelit-
ske motive tuma~i slede}im re~ima: “Crkva, koja se nazivqe majkom svih na-
roda, ne moè iz svoje materinske brige i qubavi iskqu~iti narod koji je u
svijetu o~ito pozvan za vi{e i boànskije svrhe. Sveti otac, koji se nazi-
vqe zajedni~kim ocem svih naroda, mora èqeti da konac svog ìvota okru-
ni sve~anim djelom, kojim }e zasluìti slavu i naslov tako|er oca slaven-
stva.” ([trosmajer–Ra~ki, Politi~ki spisi, “Znawe”, Zagreb 1971., str.
222.) Kao glavni argument kojim bi ubedio ruske vlastodr{ce da se priklo-
ne Rimu, [trosmajer navodi kao kqu~ni problem evropske misije ruske dr-
àve pona{awe Poqaka. “Poqaci su nepomirqivi mrzioci Rusa. Poqaci,
zaslijepqeni mr`wom na Ruse ... slo`no rade s najmrìm svojim i svega qud-
skog roda neprijateqima, pa bi se stoga zdruìli, da je mogu}e, i sa samim
paklom samo da mogu {koditi Rusima i osujetiti wihove namjere. Poqaci
katkada toliko luduju u svojoj mr`wi protiv Rusa da ~ak pori~u egzistenci-
ju Slavena u Evropi i kaù da su Bugari na jugu potomci Tatara, a Rusi na
sjeveru potomci Mongola. Poqaci kao da neprestano sjede za u{ima ~ita-
voj Evropi i svaki pothvat Rusa prikazuju kao atentat protiv zajedni~ke
slobode i kulture. Poqaci, u prvom redu, obilaze oko vrata Vatikana i pri-
kazuju du{u Rusa tako divqu i okrutnu da Rutene raznim mukama i nasiqi-
ma sile na otpad. U tu svrhu ~ini se da su i osnovali u Rimu posebnu bratov-
{tinu resurekcionista. Velike nesre}e tako su pokvarile svijest Poqaka,
da se oni vi{e hrane iluzijama, nego istinama, i uvijek radije prihva}aju
iluzorne razloge, nego istinite i prakti~ne. Stoga su vrlo ~esto i prija-
teqima, jednako kao i neprijateqima svojim, na sprdwu, a na svoju veliku
propast.” (str. 210-211.)
Kra}om digresijom [trosmajer svedo~i i o sopstvenim iskustvima sa
Poqacima, optuùju}i ih kao glavne krivce {to uo~i sklapawa austro-
ugarske nagodbe i uvo|ewa dualizma nije prevladao federalisti~ki kon-
cept preure|ewa habzbur{ke monarhije. “To su prvi wihovi qudi gotovo i
rado priznali, a ipak su pristali uz dualisti~ki ustav zato {to su dopusti-
li da ih neprijateqi Slavena uvjere kako }e dualisti~ka Austrija biti
glavno oru|e kojim }e Rusi biti svladani i, po mogu}nosti, istrijebqeni iz
granica Evrope. Tolika je odvratnost Poqaka prema Rusima da oni, kao po
nekoj nu`di usuda, uvijek i svugdje se izvrgnu u protivnike Rusa, i to se mo-
è nazvati polonizmom. Taj se polonizam ne moè svladati ni dobro~in-
stvima, ni porazima. Ne prvim, jer odbija dobro~instva, ili, ako ih primi,
okre}e ih u oru`je. Ne drugim, jer u samim nesre}ama raste i neprestano
525
pribavqa nove snage da {kodi. Ima ipak, barem po mom mi{qewu, jedno ne-
pogre{no sredstvo kojim }e se taj polonizam svladati a to je konvencija ko-
ju treba sklopiti sa Svetom stolicom. Takva bi konvencija kao jednim udar-
cem presjekla onu osvadu kao da je }udi Rusa priro|eno da pravi nasiqa na
savjesti i da katoli~koj vjeri radi o glavi. Takva bi konvencija bila javno
i sjajno svjedo~anstvo za svu Evropu da Rusi toliko {tuju i cijene slobodu
vjere i savjesti te su potpuno vrijedni qubavi i prijateqstva cijele Evro-
pe i najkulturnijih naroda. Tom bi se konvencijom jednom zanavijek za~epi-
le u{i cijele Evrope pred vikom, tu`bama i jadikovkama Poqaka kao da se
oni bore pro aris et focis kad se bore protiv Rusa.” (str. 211-212.)
Paktom o pot~iwavawu Vatikanu, po [trosmajerovom mi{qewu, Rusi-
ja bi bitno oja~ala svoju geopoliti~ku poziciju i lak{e realizovala stra-
te{ke interese. Nema sumwe da je [trosmajer iskreni pobornik ideje op-
{teslovenskog jedinstva, ali u rimokatoli~kom ruhu. U tom smislu on da-
qe sugeri{e: “Tom bi konvencijom slavno rusko carstvo najvi{i u Evropi
moralni autoritet, to jest Svetog oca, dobilo kao jamca svoje nevinosti i
najboqe svoje namjere. Osim toga bi takva konvencija spremala put izmire-
wu duhova izme|u Rusa i Poqaka, a to bi opet bilo na op}e veseqe i uzvi-
{ewe svih Slavena. Postoji zdraviji dio Poqaka koji svoju boqu sre}u tra-
ì u izmirewu sa Rusima. Jasno je da bi po toj konvenciji morala porasti
snaga i uticaj toga zdravijega dijela me|u Poqacima. A potpuno je dostojno
plemenitog ruskog naroda da ima samilosti s nesretnom sudbinom svoje bra-
}e Poqaka te da, izlaze}i u susret wihovim pravim i realnim potrebama i
wihovim pravednim èqama, osje}ajima bratske dobrohotnosti i obiqem
darova, pretekne ih na svaki na~in i skloni na slogu sa sobom. Takvim mu-
drim i veledu{nim na~inom postupka spomenuta bi konvencija pripravila
siguran uspjeh u du{ama Poqaka. Kad ne bi bilo nikakvih drugih razloga
koji opravdavaju spomenutu konvenciju, meni bi se ovaj jedini ~inio tako va-
àn i tako koristan da bih bez ikakva oklijevawa i zatezawa odmah stavio
ruke na posao.” (str. 212.)
Ovim je slavni biskup [trosmajer otvoreno priznao da je su{tina
poqskih antiruskih animoziteta zapravo mr`wa rimokatolika prema pra-
voslavcima kao nabe|enim “{izmaticima”. Ina~e, tekst memoranduma je sa-
svim slu~ajno sa~uvan. Original je [trosmajer poverio svom prijatequ
Ra~kom da organizuje prepisivawe tada standardnim “krasopisom” i slawe.
Ra~ki je rukopis sa~uvao u svojim papirima, a posle wegove smrti svi wego-
vi dokumenti su spakovani i upu}eni u biskupsko sedi{te u \akovu. Tamo
ih sve do [trosmajerove smrti niko nije ozbiqnije pregledao, a kad je bi-
skup umro, poslati su Akademiji u Zagreb, gde je tekst memoranduma i pro-
na|en.
i) Protivqewe papskoj dogmi kao produkt pogre{ne
procene politi~kih snaga
Ono po ~emu se [trosmajer pro~uo {irom Evrope bilo je wegovo o{-
tro suprotstavqawe uvo|ewu dogme o nepogre{ivosti pape na vatikanskom
koncilu 1870. godine, kojom je papa Pije IX poku{ao kompenzovati gubitak
526
vatikanske svetovne dràve nametawem jakog moralnog autoriteta papske
funkcije; {to bi u~vrstilo crkveni centralizam na principima monarhi-
sti~kog apsolutizma i u izvesnom obliku obnovilo politi~ku dominaciju
pape nad katoli~kim zemqama. Prvi put je [trosmajerov govor objavqen u
“Obzoru”, a potom u obliku posebne bro{ure u Zagrebu 1926., pod naslovom
“Govor biskupa [trosmajera na vatikanskom saboru protiv papinog pogla-
varstva i nepogrje{ivosti, odràn 2. VI 1870.” Govor je [trosmajer po~eo
osporavawem utemeqewa u Svetom pismu teze da je papa naslednik Svetog
Petra, Hristov namesnik i nepogre{ivi crkveni u~iteq, iznose}i da tamo
o woj ni traga nema. U Novom zavetu ~ak nema nijednog stiha iz koga bi pro-
izlazilo da je uop{te Hrist Svetom Petru poverio vlast nad apostolima
niti da ga je imenovao svojim namesnikom. Svi su apostoli bili ravnoprav-
ni i jednaku mo} imali, a Hrist im je zabranio da gospoduju, koriste silu
ili raspolaù vla{}u poput paganskih vladara. “Mi dakle ne moèmo i ne
smijemo re}i, da je apo{tolska crkva krivovjerna bila, nego moramo i pri-
znati, da crkva nije bila nigde qep{a, ~istija i svetija nego za vremena, gdje
jo{te nije bilo pape.” (str. 6.)
Sveti Petar nikada nije bio papa, a vrlo je nepouzdan podatak da je ika-
da bio i rimski biskup. “[utwa Sv. Petra je vjerodostojan dokaz. Kad bi
ovaj apo{tol bio nasqednik Isukrstov na zemqi, za kakvoga ga mi progla-
{ujemo, to bi i on sam jama~no morao za to znati, no kad je on za to morao
znati za{to nije barem jedanput postupao kao papa? Mogao je postupati na
Duhove, drè}i prvu propovijed, ali on toga nije ~inio; mogao je postupati
i na crkvenom saboru u Jeruzalemu ili u Antiohiji, no ni toga nije u~inio,
pa nije u~inio ni u ona dva pisma, koja je na crkvu upravio. [tovana bra}o,
moète li si takovog papu predstaviti, kad bi Petar bio zaista papa? Ako
ga ve} ho}ete dràti, naravno je da morate i priznati, da je i wemu samom ta
okolnost nepoznata. No pitam svakoga, koji je u stawu misliti, da li su ta-
kova umovawa mogu}a. Ja tvrdim, da crkva za vremena apo{tola nije imala
pape, a ako se protivno tvrdi, morali bi sva sveta pisma ili popaliti ili
sasvim mimoi}i.
Sa sviju strana ~ujem: nije li Petar bio u Rimu? Nije li bio raspet gla-
vom dole obrnut? Nisu li mjesta, sa kojih je nau~ao, i oltari, na kojima je
svetu misu sluìo, u ovom vje~nom gradu? Da je Petar bio u Rimu, temeqi se,
{tovana bra}o, samo na predaji; no neka je bio i biskupom u Rimu, kako mo-
ète iz wegove biskupske ~asti dokazati wegovo vrhovni{tvo? Skamper, je-
dan veleum, nije se ustru~avao tvrditi, da se biskupstvo i stanovawe Petro-
vo u Rimu mogu ubrojiti me|u smije{ne pri~e.” (str. 6-7.)
Istorijske se ~iwenice pogotovo ne mogu prenebregnuti ili trajno
falsifikovati, pa [trosmajer nastavqa uprkos uvredqivim povicima i
negodovawima sa svih strana: “Budu}i da za apo{tolsko vrijeme ni traga o
papinstvu ne na|oh, pomislih da }u to mo`da na}i u crkvenoj povijesti.
Otvoreno vam kaèm, traìo sam u prva ~etiri stoqe}a, da li se gjegod na-
lazi ime “papa”, pa gle, nigdje nisam na{ao.” (str. 7.) Nema sumwe da je rim-
ski biskup odmah po legalizaciji hri{}anstva sav ugled i vlast u sopstve-
nim rukama koncentrisao, kao i da ga je car Justinijan ozvani~io kao prvog
527
biskupa, a carigradskog kao drugog. “Ovdje je ustanovqeno samo prvenstvo,
ali nije ujedno dana i mo} vrhovne uprave... Va`nost rimskih biskupa ne
proizlazi iz boànstvene punomo}i, nego poradi va`nosti samoga grada u
kojemu su stanovali.” (str. 7.) Docnije su se i po tom pitawu stvari prome-
nile. “Ve} od prvih stoqe}a, rekoh, trsio se rimski patriarha da zadobije
vrhovnu upravu, te na nesre}u umalo je ne dostiè – wegovi zahtjevi na|o{e
otpora u zakonu, kojeg je izdao car Teodosije II, da patrijarha carigradski
ima isti ugled, kao i onaj rimski a na crkvenom saboru u Kalceronu u~ini-
{e biskupa staroga i novoga Rima tako|er u crkvenim stvarima jednakima.
[esti crkveni sabor, dràn u Kartagi, zabranio je svima biskupima pri-
miti naslov prvaka ili vrhovnog gospodara.” (str. 8-9.) Sveti Grgur je, kri-
tikuju}i te`wu carigradskog patrijarha da se nazove op{tim biskupom,
upozorio je svoje naslednike na papskoj stolici da se nikada ne usude takvu
te`wu iskazati. Upravo zbog te`we carigradskog patrijarha Jovana da se
proglasi prvosve{tenikom, papa Pelagije II ga je nazvao bezbo`nim.
I teolo{ko obja{wewe koje daje [trosmajer, pozivaju}i se na neospor-
ne op{tecrkvene autoritete, poput Svetog Avgustina, podudarno je sa isto-
rijskim faktima. “Skupiv sve u jedno tvrdim: 1. Da je Isus dao apo{tolima
istu mo}, koju i Petru. 2. Apo{toli nisu nikada priznavali u Petru namje-
snika Isukrstovog i nepogre{ivoga u~iteqa crkve. 3. Petar ni pomislio
nije, da bude papom, niti je ikada djelovao kao papa. 4. U prva ~etiri stoqe-
}a obdràvani sabori, priznali su veliku ~ast rimskoga biskupa nad cr-
kvom poradi znamenitosti grada Rima; podijelili su mu samo ~ast, a nikako
vrhovnu upravu. 5. Sveti oci ono znamenito mjesto: “Ti si Petar i na stije-
ni sagraditi }u crkvu svoju” – nisu nikada tako razumjeli: kao da je crkva na
Petru sagra|ena, ve} na stijeni (ne: super Petrum, – ve}: super petram), tj.
na vjeroispovjedawu tog apostola. U sasvim dobroj namjeri i kr{}anskoj sa-
vjesti, stvaram taj neoborivi zakqu~ak iz povijesti i razuma, da Isukrst
nije Petru podijelio vrhovni{tvo, da rimski biskupi nisu imali biti vla-
dari crkve, nego su to postali prisvajaju}i si pomalo sva prava biskupske
~asti.” (str. 10-11.)
Uostalom, ako se tada{wi papa Pije IX proglasi nepogre{ivim, to po
doslednom tuma~ewu zna~i da su i svi wegovi prethodnici bili nepogre{i-
vi. Me|utim, to sama istorija svojim neumoqivim faktima ne dozvoqava,
“uvjeravaju}i nas”, kako nastavqa [trosmajer, “da su gdjekoji pape stra{no
zabludili. Proti ovom moète prosvjedovati, ili to zanijekati, kako vam
je voqa; no ja }u da to dokaèm. Papa Viktor (192.) odobrio je isprva mon-
tanizam, zatim ga je progawao. Marcelin (296-303.) bio je sluga krivobo-
{tva; poha|ao je hram Veste, oboàvaju}i tu bogiwu. – To je samo ~asak sla-
bo}e, odgovorit }ete vi, ali ja kaèm: pravi namjesnik Isukrstov umire ra-
dije, nego da bude otpadnikom. Liberij (385.) odobravao je progawawe Ata-
nasija, i prizvao se arianizmu, da bude iz prognanstva opozvan i opet u slu-
`bu postavqen. Grgur I (578-590.) naziva bezbo`nikom svakoga koji bi se dao
nazvati op}enitim biskupom; a naprotiv Bonifacij III (607-608.) naveo je
cara Foka, oceubojicu, da mu taj naslov podijeli. Eugen IV (1431-1439.) odo-
brava{e bazelski sabor i podjeqivawe kaleà ~e{koj crkvi, do~im je
528
Pije I (1458.) tu dozvolu opozvao. Hadrian (867-872.) proglasio je gra|anske
ènidbe vaqanima, koje Pije VII osu|uje. Siksto V (1585-1590.) izdao je je-
dan svezak Biblije i preporu~io ~itawe iste nekom bulom, {to je Pije VII
osudio. Klement XIV (1700-1721.) ukinuo je red jezuita, koji je Pavao III
(1540.) dopustio, a Pije VII opet ga podigao. Ali ~emu da tako daleko traì-
mo dokaze? Nije li ovdje prisutni sveti papa u svojoj buli (papinski list)
koja ovaj sabor ure|uje, za slu~aj svoje smrti, dok sjednice ovoga sabora tra-
ju, sve opozvao, {to je s ovim saborom od pro{lih vremena u protuslovqu, pa
ma bilo to od samih wegovih pred{asnika nare|eno? Zaista, ovo ne bi tako
va`no bilo, kad bi Pije IX ovu naredbu sa predikaonice proglasio; ali je
ovo ~udo, {to isti svoju voqu iz dubine svojega groba ostalima glavarima
crkve nalaè. Nikada ne bi dokon~ao, ~asna bra}o, kad bi vam sva protuslo-
vqa papa i wihova nau~ewa tuma~iti htio. Kad, dakle, nepogrje{ivost sa-
dawega pape izreknete, to ujedno morate i dokazati (a ba{ to je nemogu}e)
da si pape nikada protuslovili nisu; ili morate izjaviti, da vam je Duh sve-
ti objavio da nepogre{ivost papa po~ima od god. 1870. Imate li toliko dr-
zovitosti jedno ili drugo u~initi?” (str. 11-12.)
Mada se obi~ni vernici, kao ni ~itavi narodi, uglavnom ne razumeju u
sva teolo{ka pitawa, pogotovu ona najkomplikovanija, ne moè im nikako
proma}i prakti~no pona{awe najvi{ih crkvenih velikodostojnika i pot-
puno su svesni wegovih reperkusija. “Ne varajte sami sebe. Ako nauk o nepo-
gre{ivosti potvrdite, to }e se protestanti, na{i protivnici, tim ve}om
drzovito{}u popeti na razvaline, kojima smo mi sami uzrokom, jer ve} i po-
vijest za se imadu; do~im mi samo na{e zanijekawe proti wima imamo. [to
im znamo odgovoriti, ako nam sve rimske biskupe po~am od po~etka pa do
wegove svetosti Pija IX navedu? ... Ne vi~ite, gospodo, na mene. Ako se vi
povijesti bojite, to se svladanima priznajte, a osim toga, ako svu vodu rije-
ke Tibra preko povijesti pustite, niste u stawu nijednoga wezinog lista
uni{titi... Papa Virgil (538.) kupio je papinsku ~ast od Belizara, namje-
snika cara Justiniana. Istina je, da nije svoju rije~ odrào, niti obe}anu
svotu platio. Je li to zakoniti na~in, da se trostruka kruna pribavi? Dru-
gi kalcedonski sabor osudio je ovaj postupak ovako: Svaki biskup, koji tu
~ast novcem postigne, ima se zbaciti. Papa Eugenij III (1145.) slijedio je
Virgila. Sv. Bernhard, sjajna ta zvijezda svojega vremena, ukorava toga papu
slijede}im rije~ima: “Jeste li u stawu jednoga mi samo ~ovjeka velikog gra-
da Rima nazna~iti, koji bi vas za papu priznao, da nije novca za to dobio?”
[tovana bra}o, je li mogu}e, da je papa, koji pod kapijama hrama nov~ane za-
vode podiè, od Sv. Duha nadahnut? Imaju li takovi pravo pou~avati da je
crkva nepogre{iva? [to je bilo sa Formozom, jama~no je svim poznato.
Stjepan XI dade wegovu qe{inu, koja je u papinsko odijelo obu~ena bila, is-
kopati, prste, kojima je blagoslov dijelio, odsje}i, te sa izrekom, da je vje-
rolomac i kopile bio, u Tibar baciti. – Wega je zatvorio, otrovao i zagu-
{io narod. Da vidimo kako je ta stvar opet ure|ena! Roman, nasqednik Stje-
panov i za wim Ivan X, odobri{e djela Formozova. Odvratit }ete mi – to
su pripovjetke, a ne povijest. – No po|ite u vatikansku kwi`nicu pa ~itaj-
te Platina, povjesni~ara papinstva i spise Baronijeve (898.) Ovo su doga-
529
|aji, koje bi radi ~asti Svete stolice mimoi{li, no kada se o tomu radi, na-
uku odraditi, koja u na{oj sredini veliki jaz prouzro~iti moè, zar da on-
da iz qubavi prema {tovanoj materi crkvi {utimo.” (str. 13-14.)
Posebnu pri~u predstavqa znameniti period vatikanske pornokratije.
“U~eni kardinal Baronije govore}i o papinom dvoru ovako veli: “êmu je u
ono doba nali~ila rimska crkva? Kakove su izvikane, nu mo}ne qubovce
vladale tada u Rimu? One su biskupske ~asti dijelile, mijewale i oduzima-
le; i àliboè, one su bile u stawu svoje qubavnike, one krive pape, na pri-
jestoq Petrov podizati”. To nisu bili pravi pape, re}i }ete; pa neka bude
tako; ali kada su na prijestoqu u Rimu kroz pedeset godina nepape sjedjeli,
gdje }ete nasqedstvo papinstva zapo~eti? Kako je mogla crkva sto pedeset
godina bez glavara opstajati? I ~udnovato, ve}i dio tih nepapa proizlazi
iz plemena samih papa, i to }e biti oni, koje je Baronije opisao. Pa sam Ge-
nebredo, najve}i laskateq papa, usudio se je u svojim zapiscima re}i (901.):
“Ovo stoqe}e je ba{ nesretno, jer skoro je tomu 150 godina od kako pape vr-
line svojih pred~asnika ne slijede i mogu se prije odmetnicima nego li apo-
{tolima zvati”. Mogu misliti, kako je taj znameniti Baronije rumenio,
kadno je djela rimskih biskupa pripovijedao. O Ivanu XI (931.), sinu pape
Sergija sa Marocijom, napisao je ove rije~i: “Sveta crkva, to jest rimska,
osramo}ena je stra{no ovim izrodom”. Ivan XII (966.) u svojoj 18. godini po
svojim qubovcama papom izabran, ni za dlaku nije boqi bio od svojih pred-
{asnika. @ao mi je, ~asna bra}o, {to sam morao iznijeti na svijet toliko
prqotina, zato }u {utjeti o Aleksandru VI, ocu i qubavniku Lukrecije; ne-
}u da navedem Ivana XXII (1316.) koji je umrlost du{e nijekao, koji je po op-
}enitom saboru u Konstanci li{en dostojanstva. Neki }e mo`da prigovo-
riti, da taj sabor nije bio javan; ako je tomu tako, onda slijedi da se ni iz-
bor Martina V (1417.) ne moè vaqanim smatrati. A kamo }e tada papinsko
nasqedstvo? Moète li ovomu opet tok na}i?
Ne}u da govorim o razdoru, koji je crkvu obe{~astio. U ono doba bilo
je prijestoqe u Rimu po dvojici, a ~esto i po trojici natjecateqa zauzeto.
Koji od wih bija{e pravi papa? Opetovano vam velim: ako nepogre{ivost
sadawega biskupa rimskog zakqu~ite, morate potvrditi nepogre{ivost
sviju prija{wih biskupa bez razlike. A kako bi to bili u stawu u~initi,
kad vam povijest bjelodano veli da su pape u svom nau~awu ~esto zabludili.
Moète li dakle tvrditi da su lakomci, rodoskrvnici, ubojice i radi si-
monije okrivqeni – namjesnici Isukrstovi? – Ah! ~asna bra}o, takvu rugo-
bu tvrditi zna~ilo bi Isukrsta izdati. Gore bi zgrije{ili proti Isusu ne-
go Juda: to bi zna~ilo wemu blato u lice baciti.” (str. 14-15.)
Mada je Hrvatska starokatoli~ka crkva, sve dok je Paveli} nije ukinuo,
zbog ovog govora na vatikanskom koncilu [trosmajera smatrala za svog
idejnog utemeqiteqa, |akova~ki biskup nije ostao dosledan tada izre~enim
stavovima. Upla{en da bi mogao biti uklowen sa biskupskog trona, [tro-
smajer postepeno revidira svoje stavove i prihvata stav o papskoj nepogre-
{ivosti. Tako 28. aprila 1877. godine, povodom pedesetogodi{wice bisku-
povawa Pija IX [trosmajer upu}uje encikliku svojoj pastvi, u kojoj, izme|u
ostalog, pi{e: “Papa rimski je namjesnik Isusov, temeq jedinstva crkvenog,
530
vrhovni pastir i nau~iteq u crkvi Bo`joj. To je Pio IX, koji }e 3. lipwa 50-
godi{wicu svoga biskupovawa slaviti, komu smo svi qubav, {tovawe, pri-
vrènost i poslu{nost du`ni, i to zna~i katolikom biti, i katoli~ko ~uv-
stvo bez u{trba qubavi i dobrote, koju cijelom svijetu dugujemo, gajiti. Da
toj du`nosti svojoj i mi... i puk na{ pod na{om upravom ~im svjesnije i iz-
vrsnije zadovoqi, jo{ mi je razloìti: kako glava crkve na{e Pio IX vr{i
sveto zvawe vrhovne mo}i i oblasti svoje... Evo {to je osobito zvawe one vr-
hovne vlasti, koja od Isusa samoga i od Sv. Petra poti~e, da od koqena do
koqena bez prestanka sve do konca svijeta u nasqednicima Petrovim ìvi
i djeluje. Evo zvawe sveto, koje i dana{wi Sv. otac Pio IX onom postojano-
{}u vr{i, kojom ga je Sv. Petar vr{io; vr{i ga onim istim skoro udesom,
kojim ga je vr{io i Sv. Petar.” (Cit. prema – Andrija Stiletak: [trosma-
jer i pape, tre}i dio, “Glasnik biskupije |akova~ke”, \akovo 1929., str. 43-44.)
Namesnikom Hristovim na zemqi [trosmajer je i narednih godina na-
zivao i Pija IX i wegove naslednike. Godine 1884. [trosmajer pi{e kako je
“Gospodin i Spasiteq na{ svojoj crkvi dao u rimskom papi, nasqedniku Sv.
Petra, boànsku glavu i vje~iti temeq, kao i glavno sredi{te jedinstva i
nezabludivo proro~i{te, pa je stoga wegovo trajno pravo i nepovrediva du-
`nost u prvom redu, da jedinstvo crkve i roda qudskoga ne samo ~uva i bra-
ni, nego i da ga naporom svih sila uvijek nastoji {iriti i rasprostraniti,
dok kona~no svane onaj sre}ni dan, koji je sam Gospodar unaprijed kazao: kad
}e biti sav qudski rod u jednom ov~iwaku, pod jednim vrhovnim pastirom
okupqen i ujediwen. Sasvim je dakle jasno, da je Krist Bog i Spasiteq na{,
ovo bitno pravo i atribut crkve i Svete stolice apostolske, kao i sve osta-
lo i otajstvo na{ega spasewa zauvijek odstranio od mo}i, suda i odluke sva-
ke qudske vlasti i svakog naroda.” (str. 111-112.) O~igledno se biskup [tro-
smajer 1870. godine prera~unao u proceni odnosa politi~kih snaga me|u
ostalim biskupima, pa je ostatak ìvota opovrgavao svoje stavove.
3. Politi~ka uloga Frawe Ra~kog

Nerazdvojni prijateq i najva`niji [trosmajerov saradnik Frawo
Ra~ki (1828-1894.), ro|en je u Fuìnama, u Gorskom kotaru. Posle pu~ke
{kole i gimnazije, obreo se u sewskom rimokatoli~kom semeni{tu. Kako
pi{e wegov prvi ozbiqni biograf Tode Smi~iklas (@ivot i djelo dra
Frawe Ra~koga, Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb
1895.), povodom prvih pesama Ra~kog u religioznom duhu, “dijete iz ~iste kr-
{}anske hrvatske obiteqi zanosom se posve}uje crkvi majci svojoj, slu`be-
nici Isusovoj.” (str. 4.) Biskup Oègovi} ga je 1849. godine poslao u Be~ na
daqe {kolovawe, uz preporuku tada{wem dvorskom kapelanu i “ravnatequ
sve}eni~kog doma” [trosmajeru. Pored teologije, Ra~ki je u Be~u prionuo
na izu~avawe istorije, posebno slovenske, uz osnovni orjentir, u wemu te-
meqno usa|en, prema kome su vera i crkva sredi{te “svih najplemenitijih
i najuzvi{enijih nastojawa naroda i dràve.” (str. 5.) Za sve{tenika je za-
re|en u Sewu 1852. godine, gde je odmah postao i gimnazijski profesor.
Uskoro ponovo odlazi u Be~ da studira filozofiju, matematiku i fiziku.
531
Godine 1855. doktorirao je teologiju, a po povratku u Sew po~iwe da istra-
ùje spomenike stare hrvatske pismenosti, glagoqa{ke i }irili~ne, upo-
redo pi{u}i studije i rasprave o crkvenoj istoriji. Ve} kao kanonik, 1857.
odlazi u Rim i duè vreme boravi u Zavodu sv. Jeronima. Tu je kona~no nau-
~io da svoja izvorna panslavisti~ka ose}awa dosledno stavi u slu`bu stra-
te{kih interesa Rimokatoli~ke crkve. Kao ve} ugledan nau~nik, Ra~ki se
1860. vratio u Zagreb i ukqu~io u politi~ko delovawe, vrlo brzo se afir-
mi{u}i kao [trosmajerova desna ruka.
Uporedo se zalagao za ujediwewe i dràvnu samostalnost “hrvatskih”
zemaqa i srpsko-hrvatsko narodno jedinstvo kroz ideju jugoslovenstva. S
posebnim àrom je dokazivao da je Rijeka istorijski, geografski, etni~ki
i ekonomski sastavni deo Hrvatske a ne Ugarske, uporedo se bore}i za pri-
kqu~ewe Dalmacije Hrvatskoj, smatraju}i da joj ona istorijski pripada.
“Isto je tako sna`no branio pod naslovom: “Sriem i Hrvati”, da je Sriem
ve} od vremena na{e narodne dinastije i uvijek poslije bio sastavni dio dr-
àve Hrvatske. Radio je i o tom veoma pomno na temequ izvora najvi{e di-
plomati~nih, a radwa mu ima i danas vrijednost.” (str. 37.) Hrvatski sabor
mu je bio glavna pozornica za projugoslovenske govore i zalagawe za part-
nerske hrvatsko-ugarske odnose umesto hrvatske pot~iwenosti. Kako Smi-
~iklas isti~e, “dokazao je kontinuitet istorijskoga prava kraqevine Hr-
vatske tako, da tomu i ozbiqni protivnici mawe prigovaraju.” (str. 40.) Sa
entuzijazmom se Ra~ki ukqu~io u politi~ke aktivnosti Narodne stranke, u
publicisti~kim i nau~nim spisima kritikovao je dela Konstantina Por-
firogenita, a popu Dukqaninu argumentovano je opovrgao svaku verodostoj-
nost i relevantnost. Godine 1867. postao je prvi predsednik tek osnovane Ju-
goslovenske akademije znanosti i umetnosti. Zajedno sa [trosmajerom sa-
wari o ujediwewu hri{}anskih crkava. Od svih ruskih nau~nika najdraì
mu je Vladimir Solovjev. Kako iznosi Smi~iklas, “Solovjeqevo sveto uvje-
rewe, da }e se za decenija Rusija ujediniti sa zapadnom crkvom, nije Ra~ko-
ga uvjeravalo. Visoko je cijenio ipak wegovo ~isto uvjerewe, da sjediwewe
Slavenstva u jednu crkvu ima da bude jedan od najznamenitijih momenata za
cijelo ~ovje~anstvo.” (str. 88.)
To pitawe je ipak osnovna preokupacija Frawe Ra~koga. “Vjerovao je u
jedinstvo crkava i nazirao mu je budu}i oblik. Isto~ni patriarkati dobi-
ti }e koncesije, kojih crkve na zapadu ne imaju. Sadawi rodovi jo{ tomu ni-
su dozorili. îni pogled po slavenskom svijetu, gdje vidi toliko nezrelo-
sti, da mora zakqu~iti: “ostavimo ovo pitawe providnosti bo`joj”. Crkva
po wegovu ne bi se samo imala ogledati za mogu}nicima svijeta, mawe bi
imala raditi sa diplomacijom, imala bi vi{e paziti na narode, potrebne
wezine pomo}i. Naravno, da je wegovo slavensko srce mislilo prije svega
na svoj narod, da ga po pravdi i potrebi ogrije ~isto svjetlo crkve Isusove.”
(str. 120-121.) Paralelno s tim, Ra~ki se posebno bavi Dubrovnikom, siste-
matski prisvajaju}i i naknadno hrvatizuju}i wegove dràvotvorne tradi-
cije i kulturne tekovine.
532
a) Lamentacije nad hrvatskom sudbinom
Kao poseban prilog svojoj monografiji Smi~iklas je objavio pisma
Frawe Ra~kog Ivanu Kukuqevi}u, svojevremeno upu}ivana iz Rima, koja
svedo~e o po~etnim intelektualnim nastojawima autora. U jednom od wih,
pisanom 16. februara 1859. godine, Ra~ki se osvr}e na svoju raspravu o deli-
ma Konstantina Porfirogenita, u kojoj je tvrdio da “Konstantin mie{a
politi~ku Hrvatsku i Srbiju svoje dobe s prostorom, kojega oba naroda po-
sjedo{e do{av{i u Ilirik. Isti Konstantin dade mi povod, da potraìm,
jedali nije hrvatski narod wegda imao Bosnu i jedali ju odmah iz po~etka ne
naseli. Po{to se u toj razpravi ne htjedoh odmaknuti od Konstantina, ne
htjedoh se upu{}avati ni u pitawe: jedali nije hrvatski narod i Dalmaciju
ispod Cetiwe rijeke bio posjeo, koja bija{e za Konstantina razdieqena na
ùpanije, {to samostalne, {to Srbiji pod~iwene? I ja sam toga mniewa od
davna bio, da se i u one strane na{ narod naseli; ali u rie{ewe ovoga pita-
wa upustit }u se prigodom iztraìvawa u kriti~nu vriednost hrvatskoga
qetopisca i popa Dukqanina. Ovi pisci ìvu}i u onih dolwih stranah
znat }e nam kazati: {ta je isti narod govorio, kojega li plemena bija{e. Da-
kle – ja htjedoh u Konstantinu ono pitawe samo mimoi}i; jer mi se vidilo
prerano rie{iti ga, dok ne ~ujemo koga staroga zemqaka.” (str. 197-198.)
U istom pismu vrlo je interesantna lamentacija nad trenutnim stawem
i dugoro~nom sudbinom “hrvatskog” naroda. Ra~ki kaè: “Razdrobqeni smo
u dvie azbuke; {to je na{a najve}a tuga i àlost. Nas latiwakov jest malo;
a svi se i ne prenusmo. Dalmacija spava; ona se ra|e nasla|uje talijan{ti-
nom nego li na{tinom; pa }e se brzo i Dubrovnik odmetnuti. O Bosni ni
spomena; hrvatska i slavonska krajina za nas kao drugi sviet; pa {to moè-
mo mi kukavci provincialci? Borit }emo se dok moèmo, ali pobjedi sla-
bo se nadati – pa ako nam su|eno kako narod i{~eznuti; da bar kakovu uspo-
menu za nama ostavimo; da se bar o nas vi{e bude znalo, nego li mi sada zna-
mo: tko bijahu stari Iliri. Ni o srbskoj budu}nosti ne obe}ivam si mnogo.
Srbski narod jest dodu{e elasti~niji od hrvatskoga, ali i on sve {to se to-
bo` vi{e civilizira, sve vi{e gubi svoju originalnost – mi Jugoslovjeni
obi~no presko~ismo iz naravskoga stawa na filistarstvo. Nikada ne mogo-
smo konstituirati se kano narod slovjenski.” (str. 198-199.)
b) Emotivni pristup Viktora Novaka
Pi{u}i u superlativnim hvalospevima o Ra~kome i veli~aju}i wegovo
iskreno jedinstvo, Viktor Novak prime}uje da je upravo Frawo Ra~ki “de-
finitivno poru{io barijeru hrvatskom, slavonskom, dalmatinskom pro-
vincijalizmu i regionalizam privodio pod op{ti zajedni~ki ideal ujedi-
wenog hrvatstva, a onda i jugoslovenstva.” (Viktor Novak: Frawo Ra~ki,
“Bratstvo”, Beograd 1929., str. 27.) Za Ra~koga Novak kaè da je bio “najdo-
stojniji, najumniji, najistinitiji i najistrajniji ideolog jugoslovenskog je-
dinstva”, a uz to i “najintimniji saradnik i drugo ja vladike Josipa Juraja
[trosmajera. Jer, na razvojnoj liniji od ilirizma do ~istoga jugosloven-
stva, sve {to je najumnijeg i najidealnijeg u hrvatstvu, u wegovim perspekti-
vama i zadacima za wegovu budu}nost kao dela celokupnog na{eg naroda,
533
nalazi se sintetizovano u duhu i srcu, kao i u delawu Frawe Ra~koga.” (str.
4.) Po Novakovom mi{qewu, [trosmajer i Ra~ki su “podràvali svetu va-
tru na kojoj su se razgrejavala srca i nada u zajedni~ku budu}nost Jugoslove-
na. Oni su sa dubokim ube|ewem predskazivali doga|aje i uzdizali veru u
biolo{ke zakone na{e rase. Oni su apostolskom predano{}u tu veru pro-
povedali, sigurni da }e ti zakoni ujediniti jednom na{ narod, rascepan i
podeqen u raznim dràvama i pod raznim uticajima, politi~kim, prosvet-
nim i religijskim.” (str. 4.)
Samo {to su Hrvati donekle svarili prihvatawe srpskog jezika kao
kwièvnog, definitivno odustav{i od ~akavskog i kajkavskog, Ra~ki bi,
slede}i sopstvene panslavisti~ke aspiracije, na prozelitski na~in krei-
rane i osmi{qene, da i Slovencima i Bugarima nametne “srpsko-hrvatski”
kwièvni jezik. Iz wegovih ~lanaka, objavqivanih krajem 1860. godine u
“Pozoru”, Novak izdvaja jedan fragment iz koga se vidi da je takva misao do
kraja eksplicirana. Ra~ki je pisao: “@eli li jugoslovjenstvo jednim naro-
dom u duhovnom smislu postati, to bi imalo nastojati da se sjedini u kwi-
èvnom jeziku. Tkogod od Jugoslovjena ne èli da mu narod ìvotari samo,
ili u nekim stranama propada lu~e}i se u susjedne tu|e, mnogo ja~e i ìvqe,
taj ima nastojati, da se ovo jedino spasonosno kwièvno jedinstvo {to pri-
je oìvotvori... Ne treba biti zaslijepqenim borcem ovoga ili onoga od
ona tri jugoslovjenska narje~ja, pa }e svatko nepristran sudac zakqu~iti, da
je srpsko-hrvatski opredijeqen biti kwièvnim. Toga prava ~ini ga dostoj-
nim i pro{lost, u kojoj s wige i s politi~ke vrijednosti slovija{e, i pro-
stor nad kojim gospoduje, i budu}nost koja mu se otvara, na|e li samo dostoj-
ne wege. Slovensko narje~je imalo bi se najprije s wim stopiti. I onako
hvale i svega priznawa dostojnim trudom slavenskih pisaca u novije doba
tako se srpsko-hrvatskomu pribliì, da izobraèni Slovenci prigrliv{i
i prisvojiv{i ovo posledwe u kwizi ne o}uti{e nikakve ve}e tegobe, nego
li je bijahu o}utili provincijalci, navla{ kajkavski Hrvati prionuv{i uz
na{ kwièvni jezik.” (str. 23.)
Jedinstvo, puno jedinstvo i samo jedinstvo, parole su kojih se Ra~ki dr-
ì sve do onog momenta dok ne oseti da se dovodi u pitawe ne{to {to se
smatra ve} uveliko prisvojenim od hrvatstva, dakle, hrvatizovanim. Srem-
ski problem je jedan od takvih, povodom kojih se iz Ra~kog pomaqa wegovo
izvorno ube|ewe i politi~ka te`wa, {to se vidi i iz narednog odlomka iz,
ina~e op{irnijeg, citata koji je Viktor Novak odabrao: “K ~emu Srbqi u
Srijemu traè otcjepqewe od trojedne kraqevine? Zar im je vjera ili na-
rodnost u pogibeqi? Ta crkvene svoje poslove upravqaju tako slobodno, ka-
ko si sami èle. Narodnost srpska i hrvatska jest jedna; tog vaqda ne}e ni-
ko tajiti. Zato, traè li Srbqi u Ba~koj i Banatu od Ma|ara jamstva svojoj
narodnosti, ovo zahtijevawe ima svoj razlog; no smije{no bi bilo da Srbqi
od Hrvata, koji su iste narodnosti, jemstvo ovo traè. [to se politi~ke
slobode ti~e, ona je Srijemu jednaka kao {to svakom onom predjelu kraqe-
vine Hrvatske i Slavonije; a bit }e Srbqima k Hrvatima i Slovencima ve-
}a i ~vr{}a, budu li je traìli i branili. Na temequ narodnom, a ne histo-
ri~nom, sabor trojedne kraqevine bio je god. 1848. ~l. 7. odstupio Srbqima
534
Srijem, kao sastavni dio nove vojvodine srpske; no pod tim uvjetom, da voj-
vodina stupa u uski dràvnopravni savez s trojednom kraqevinom. Na ovom
istom temequ narodnom moèmo se mi Hrvati i Srbqi sporazumiti o sve-
mu i sva~emu; jer po na{em mnijewu Hrvatima i Srbqima jedna je budu}nost.
Ako bra}a u Srijemu imaju tegoba – evo im sabora trojedne kraqevine. U
wem svi smo jednaci – u wem svima jednaka prava.” (str. 41.)
Uporno idealizuju}i li~nost, intelektualno stvarala{tvo i politi~-
ko delovawe Frawe Ra~kog, ni sam Viktor Novak nije u stawu da u svojim
raspravama izbegne fragmente koji Ra~kog i wegovu ideologiju u pravom
svetlu oslikavaju. Takvi su i odlomci iz ~lanaka Frawe Ra~kog, objavqiva-
nih u “Obzoru” 1886. godine, pod zajedni~kim naslovom “Zablude srpske po-
litike”, u kojima, izme|u ostalog, stoji: “U Srbstvu je razvijena prekored-
na narodna samosviest i narodna izkqu~ivost. Odavle mogu se mnogi pojavi
u javnom ìvotu, te u nedavnoj pro{losti i u sada{wosti srbskoj i hrvat-
skoj protuma~iti... Srbi gaje i izti~u sveudiq svoju narodnu i plemensku
osebnost te nisu voqni ni{ta od we `rtvovati zajednici za voqu; ovu ple-
mensku osebnost ogra|uju pa~e takovim obiqe`jem, koje u narodnih pitawih
i u odno{ajih politi~kih ne ima smisla, ne govore} o tom, da nije opravda-
no znano{}u. Takovo obiqe`je je vjera... Hrvati su ve} dva puta poslije 1835.
nudili ob}eniti naziv, koji ne bi posebno ime hrvatsko i srbsko izbrisao,
ali dao zajednici o{triji izraz. Nu Srbi svaki put ovu ponudu odbili, osta-
ju}i iskqu~ivo kod svoga imena. To je dalo povod, {to se i kod nas stalo ime
“hrvatsko” pomwivije gajiti, i {to su se uspomene s wim spojene stale vi{e
izticati... Ali posebna imena ne bi smetala zajedni~komu radu prema zajed-
ni~koj svrsi, kad bi se osebine podredile zajednici. Na Balkanskom poluo-
toku stanuju od pamtivieka Hrvati sa Slovenci, Srbi i Bugari, svaki s
osobnimi historijskimi predajami. Ova razlikost nije ni sre}a ni nesre}a,
te ne bi ni{ta prie~ila ni razvoju osebnosti ni u~vr{}ewu zajednice, da
svaki od tih ~lanova radi s drugim suglasno. Srbi, kano u sredini, bili bi
pozvani posredovati; a imaju}i svoju vlastitu dràvu mogli bi i sebi i za-
jednici mnogo koristiti. Ovakovo jedinstvo imala je zastupati Srbija; ali
u tu svrhu zahtievalo se dvoje: prvo, da bude uzor – dràva, drugo da ne gaji
osvaja~kih aspiracija prema svome bratu.” (cit. prema – Viktor Novak: Naj-
ve}i Jugosloven XIX stole}a. O tridesetoj obqetnici smrti Frawe Ra~ko-
ga, “Nova Evropa” kw. IX, br. 6., Zagreb 1924., str. 173-174.)
v) Nedoslednost Ko{}akove analize
U predgovoru izabranih tekstova [trosmajera i Ra~kog (Josip J. [tro-
smajer – Frawo Ra~ki: “Politi~ki spisi. Rasprave – ~lanci – govori – me-
morandumi, “Znawe”, Zagreb 1971.), prire|iva~ Vladimir Ko{}ak, isti~u-
}i da ta dva imena idu zajedno, poredi ih sa Geteom i [ilerom, a mogao je i
sa Marksom i Engelsom. U su{tini, [trosmajer je bio kreator politi~kog
programa na rimokatoli~koj verskoj podlozi, a Ra~ki mu je svojim istraì-
vawima gradio istorijsku podlogu. “Kao prvaci Narodne stranke, obnovqe-
ne 1861., oni su se borili neumorno i ìlavo za federalisti~ko ure|ewe
habzbur{ke monarhije, za ujediwewe svih ju`nih Slovena, kojima je kultur-
no sredi{te imao biti Zagreb. Tome je imala sluìti i Jugoslavenska aka-
535
demija znanosti i umjetnosti, koju je [trosmajer osnovao, a Ra~ki joj bio du-
gogodi{wi predsjednik, Sveu~ili{te i druge osnove, koje su izveli ili sa-
mo projektirali.” (str. 7.) Kako se ni Srbija, ni Srbi iz Hrvatske i Slavo-
nije, pogotovo iz razvoja~ene Krajine, nisu dali uklopiti u wihove pro-
gramske ciqeve, politi~ku projekciju i ideju unije, u posledwe dve deceni-
je dvadesetog veka, Ra~ki i [trosmajer postepeno napu{taju sveobuhvatnu
jugoslovensku ideju i zalaù se za trijalisti~ko ure|ewe Austrije, u kom bi
Zagreb bio pandan Be~u i Budimpe{ti. “Ostala je jedino jo{ stara borba za
okupqawe hrvatskih zemaqa na temequ hrvatskog dràvnog prava. U tom
kontekstu dolazi i do mirewa s prava{ima ({to dovodi i do sastanka sa
Star~evi}em 1893.) i do nastojawa oko formirawa ujediwene opozicije
protiv Kuenovog reìma.” (str. 12.) Ko{}ak ovde izri~ito potvr|uje da sa
zalagawem [trosmajerovim za ju`noslovensko jedinstvo, “paralelno te~e i
borba za formirawe hrvatske nacije.” (str. 15.)
Do [trosmajera i Ra~kog, potom Ante Star~evi}a, hrvatska nacija u
pravom smislu re~i nije ni postojala. Svestan te ~iwenice, a nespreman da
je otvoreno eksplicira, Ko{}ak je nastoji zamagliti tada standardnom
marksisti~kom frazeologijom, pa kaè: “îni se da u fenomenu naroda, ka-
kav se javqa na povjesnoj sceni, moèmo razabrati dvije glavne komponente:
objektivnu, tj. skup faktora, koji odre|enoj zajednici qudi daju karakter na-
roda, i subjektivnu, tj. svijest te zajednice o svojoj narodnoj pripadnosti, ko-
je je glavni elemenat voqa usmjerena prema budu}nosti, voqa ne samo za kon-
tinuitetom nego i za razvojem. Ili, parafraziraju}i Hegela, postoji narod
po sebi i narod za sebe.” (str. 23.) Famu o hrvatskom dràvnom pravu plasi-
rao je 1832. godine Janko Dra{kovi}, ali ona zadugo nije mogla prodreti do
svesti qudi, koji su planirani da joj se podvrgnu, jer je pojam novovekovne
Hrvatske obuhvatao samo tri ùpanije. Da bi se prostor pro{irio, lansi-
rana je ilirska ideja. “Hrvati su i nakon ilirskog pokreta isticali svoje
dràvno pravo, a u tom pogledu narodwaci, na ~elu sa [trosmajerom i Ra~-
kim, nisu se mnogo razlikovali od Star~evi}a i Kvaternika. âk su i uni-
onisti na tim osnovnim na~elima proveli nagodbu, prema kojoj su Hrvati,
kao historijski narod, imali nakon Nijemaca i Mayara, najpovoqniji dr-
àvnopravni status u Monarhiji.” (str. 30.)
Slede}i romanti~arski zanos hrvatske pamfletske istoriografije, i
Ko{}ak revnosno granice sredwevekovne hrvatske dràve, bez ikakvog re-
alnog upori{ta u ~iwenicama i dokumentima, pomera do Drine i Neretve,
ukratko prikazuju}i zlehudu sudbinu hrvatskog naroda na kulturnim razme-
|ama i popri{tima civilizacijskih sudara. “Politi~koj razdrobqenosti
hrvatskog naroda izme|u triju imperija – mleta~kog, austrijskog i turskog
– pridruìla se... i etni~ka nekompaktnost. Turska je najezda, naime, baci-
la na historijsko hrvatsko tlo masu doseqenika, koji se nisu htjeli, ni mo-
gli asimilirati, jer su ve} imali izgra|enu narodnu svijest. Tako je do{lo
do koegzistencije izme|u Hrvata i Srba na velikom dijelu Hrvatske, a ta
~iwenica postala je jedan od bitnih faktora hrvatske politi~ke orjenta-
cije.” (str. 33.) Hrvati su kao narod vekovima politi~ki, kulturno i etni~-
ki drobqeni, {to je uni{tavalo i wihovu narodnu svest. Sveobuhvatna
536
dekroatizacija morala je ostaviti duboke posledice u sferi politi~kog
mi{qewa i ideja. “Niknule su razli~ite koncepcije, koje su bile to {ire
i sveobuhvatnije {to je poloàj hrvatskog naroda bio teì, dok su se wego-
vim oslobo|ewem i okupqawem i one suàvale. [irina politi~kih kon-
cepcija kod Hrvata bila je obratno razmjerna s jedinstvom hrvatskog naro-
da. Taj fenomen mogao bi se grafi~ki prikazati u formi dvaju me|usobno
penetriranih stoàca, od kojih svaki ima vrh u sredi{tu baze drugog sto-
{ca. Kada se, naime, cjelovitost hrvatskog naroda stawila na sam vrh sto-
{ca, onda je baza slavenske ideje bila naj{ira.” (str. 34.)
Upravo u takvom istorijskom kontekstu Ko{}ak sagledava politi~ko
delovawe [trosmajera i Ra~kog, smatraju}i wihovim idejnim prete~ama Ju-
raja Kriàni}a, Pavla Ritera Vitezovi}a i Qudevita Gaja. Juraj Krià-
ni} (1618-1683.), smatrao je da su “svi Slaveni jedan narod, koji treba ujedi-
niti pod svjetovnom vla{}u moskovskog cara i duhovnom rimskoga pape, a
na temequ zajedni~kog slavenskog esperanta koji je izmislio sam Krià-
ni}. U toj globalnoj koncepciji i problem Hrvata i Srba na{ao je, dakako,
svoje najjednostavnije rje{ewe. Tako je kod Kriàni}a do{lo do najjasnijeg
izraza ono odricawe od svog narodnog bi}a i jezika, koje }e karakterizira-
ti mnoge Hrvate i pokrete u Hrvatskoj. Tu je ve} na punom djelu ona rasci-
jepqenost hrvatske svijesti, koja je afirmaciju hrvatstva vidjela u wegovoj
negaciji. Kriàni} je zapravo u svojem stavu ujedinio i dvije struje, koje su
ve} do tada imale lijepu tradiciju: dalmatinsko slovinstvo i proturefor-
macijski interes za pravoslavne zemqe i narode.” (str. 34.)
Ono {to hrvatski istori~ari redovno prenebregavaju jeste ~iwenica
da se turskim nadirawem radikalno promenila etni~ka struktura stanov-
ni{tva, ne samo u Dalmaciji, nego i u Slavoniji. Primorski Latini i Hr-
vati su masovno odlazili, a na prazan prostor su se naseqavali Srbi. Poka-
toli~enim Srbima je postepeno negirana nacionalna svest perfidnim na-
metawem stava da samo pravoslavci mogu nositi takav nacionalni naziv, pa
je za katolike uvo|en op{teslovenski. Potom, Tridentski koncil, odràn
izme|u 1545. i 1563. godine zao{trava antiprotestantsku politiku, a, kako
daqe navodi Ko{}ak, “u okviru katoli~ke protureformacije djeluje niz
Hrvata (Temporica, Budini}, Komulovi}, Ka{i}, Glavini}, Alberti, Le-
vakovi}) na jezi~nom, kulturnom i vjerskom okupqawu i pridobijawu razli-
~itih slavenskih naroda, osobito pravoslavnih, ~ime je Rimska kurija po-
ku{ala nadoknaditi otpadawe ve}eg dijela germanskih naroda od katolici-
zma. Ta katoli~ka linija vidqiva je i u Kriàni}a. Zbog we }e biti mnogo
kasnije osumwi~eno i jugoslavenstvo [trosmajera... Tu je, kao i kod Krià-
ni}a koji je svoj slavenski zanos platio dugogodi{wim zato~eni{tvom u
Sibiru, a Supilo ludilom, o~ita fatalna dvostrukost koja se, katkada, ~i-
nila i kao dvoli~nost hrvatske sudbine. Na Zapadu su Hrvate smatrali za
Slavene, ruske agente, dok su ih Rusija i pravoslavno slavenstvo dràli za
agente Rima i Be~a.” (str. 34-35.)
Pavao Riter Vitezovi} (1652-1713.) je ne{to kasnije Kriàni}ev op-
{teslovenski naum suzio na jugoslovenski. “Za Vitezovi}a je zna~ajno da je
sve Ju`ne Slavene htio okupiti – kao {to je neprestano sugerirao caru
537
Leopoldu – na temequ hrvatskog dràvnog prava, a tu misao preuzet }e i
mnogi drugi hrvatski politi~ari nakon wega. Za razliku od Kriàni}a,
koji je bio o{tro protuwema~ki raspoloèn u skladu sa svojom generaci-
jom zrinsko-frankopanskog revolta, Vitezovi} svoje planove stavqa pod
okriqe habzbur{kog apsolutizma.” (str. 35.) Takav koncept Qudevit Gaj jo{
vi{e suàva, svode}i ga na Hrvate, Slovence i Srbe, a iskqu~uju}i Bugare.
Po wemu su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod, “koji je ba{ zato mogu}e
ujediniti na temequ hrvatskog dràvnog prava i u jednom {irem podunav-
skom sklopu... Gajeva historijska zasluga sastoji se u tome da je u tada{wu
Bansku Hrvatsku, koja je jo{ jedina raspolagala atributima dràvnosti, bo-
qe re}i u weno kajkavsko sredi{te, a to su tri ùpanije: zagreba~ka, vara-
`dinska i krièva~ka, unio {tokav{tinu, koju nije uzeo, ni morao uzeti od
Vuka Karayi}a, jer je i prije wegove reforme standardni hrvatski jezik iz-
van kajkavskog podru~ja bila {tokav{tina, koja se bazirala na dubrova~koj
kwièvnosti i na pisanoj jezi~noj dalmatinsko – bosansko – slavonskoj
praksi, u prvom redu frawevaca s fra Andrijom Ka~i}em na ~elu. Usvaja-
wem {tokav{tine Gaj je poloìo temeq za kulturno i politi~ko jedinstvo
hrvatskog naroda.” (str. 36.) Kako Ko{}ak zapaà, “ni sam trijezni Star~e-
vi} nije se katkada mogao oteti toj romanti~noj grandomaniji, trpaju}i pod
hrvatsko ime cijeli slavenski jug, kao nekada Vitezovi}.” (str. 37.)
Razo~aranost srpskim neprihvatawem `rtvovawa sopstvene nacional-
ne svesti i dràvotvornih ambicija za qubav jugoslovenstva, a i politi~ka
orjentacija zvani~nog Beograda, po Ko{}akovom mi{qewu navele su [tro-
smajera da napravi veliki zaokret u svojoj politi~koj koncepciji “od jugo-
slavenstva k hrvatstvu, od balkanske zajednice k federativnoj, eventualno
trialisti~koj Austriji. Na toj liniji dolazi i do poku{aja ujediwewa Ne-
zavisne narodne stranke i Stranke prava.” (str. 38.) Identi~an zaokret na-
pravio je i Frawo Ra~ki. “Od osamdesetih godina wihova je jedina briga
jo{ samo Hrvatska. Dodu{e, ujediwewe svih Ju`nih Slavena ostalo je kao
neki daleki ideal i wih i onih, tada ve} rijetkih jugoslavenski orijenti-
ranih pojedinaca iz redova hrvatske inteligencije, ali se to jugoslavenstvo
prakti~ki suzilo na podru~je Austro-Ugarske monarhije, koje su nastanili
Slovenci, Hrvati i Srbi, a koje se podru~je imalo okupiti i osamostaliti
na temequ hrvatskog dràvnog prava.” (str. 39.) U tom smislu Ra~ki se nije
ustru~avao i da falsifikuje pojedine istorijske ~iwenice koje se ti~u wi-
hove ranije delatnosti i javnih stavova, “korigiraju}i pro{lost za voqu
nove politi~ke situacije.” (str. 39.) Daju}i ipak vrlo pozitivnu ocenu efe-
kata ranijih {irih slovenskih koncepcija, zakqu~no s wihovim vrhuncem
razvoja u prethodnim pogledima [trosmajera i Ra~kog, Ko{}ak zakqu~uje:
“U to vrijeme ilirsko-jugoslavenska ideja ve} je uglavnom izvr{ila svoju
povijesnu ulogu u prevladavawu hrvatske dijaspore i u formirawu moderne
hrvatske nacije, suzbiv{i pokrajinske partikularizme i – zahvaquju}i po-
mo}i, koju joj je pruìlo hrvatsko historijsko pravo – otvorila jasan put
kulturnom i politi~kom ujediwewu Hrvatske.” (str. 39.)
Me|utim, jugoslovenskoj ideji }e se ve}ina hrvatskih politi~ara vra-
titi pri samom kraju Prvog svetskog rata iz sasvim pragmati~nih razloga.
Tada se, po wihovoj vizuri, nad tek formiranom hrvatskom nacijom pojavila
538
nova pretwa. “Tada se nadvila nad taj stoqetni mukotrpni rad opasnost, da
kod komadawa Monarhije bude ponovno raskomadan i hrvatski narod izme|u
razli~itih dràva. Nasuprot toj opasnosti ponovno je oìvjela jugoslaven-
ska misao, ~iji je zadatak bio ve} sasvim konkretan, to jest: da izradi poli-
ti~ki program za ostvarewe ju`noslavenske zajednice. Bilo je, naime, o~i-
to da }e srpska dràva, rukovo|ena svojim jo{ u Na~ertaniju odre|enim ve-
likosrpskim programom, htjeti zahvatiti i one zemqe na koje je polagala
pravo hrvatska dràva. Plauzibilan odgovor mogao je tada biti dan samo u
okviru jugoslavenske koncepcije.” (str. 39.) Glavnim protagonistima obno-
vqene jugoslovenske ideje i dràvotvornog projekta Ko{}ak smatra Frawa
Supila, Stjepana Radi}a i Svetozara Pribi}evi}a. “Sva trojica doìvqa-
vaju osobne drame i preokrete u osnovnom pitawu: da li su Srbi i Hrvati
jedan narod sa dva imena, ili su to dva, dodu{e srodna i bratska, ali razli-
~ita naroda, dakle na pitawu integralnog ili federativnog, odnosno kon-
federativnog jugoslavenstva. Kroz prethodne faze jugoslavenstvo je kod
Hrvata bilo integralno. Ali generacija kojoj je palo u dio da to dugo sawa-
no i pripremano jedinstvo ostvari po~ela se kolebati pred samim ciqem,
{to je i razumqivo, jer je tek ona mogla osjetiti punu odgovornost prema
ideologiji koju je trebalo primijeniti.” (str. 40.)
Ko{}ak smatra da je Radi} “procesu formirawa hrvatske nacije dao de-
mokratsku i pu~ku dimenziju. On je hrvatsku nacionalnu svijest, a to }e re-
}i voqu za svojom narodnom dràvom – u skladu sa seqa~kom ideologijom –
ucijepio duboko u hrvatsko seqa{tvo, {to je do tada uspijevalo, ali u ogra-
ni~enom opsegu, jedino prava{ima. S obzirom da se u to vrijeme hrvatski
narod sastojao od osamdeset posto seqaka, to je wegovo kona~no prerastawe
u naciju dobrim dijelom Radi}evo djelo. Tako je u protekla ~etiri stoqe}a
slovinstvo – ilirstvo – jugoslavenstvo izvr{ilo svoju zada}u prevladava-
wa unutarwe hrvatske dijaspore i formirawa moderne hrvatske nacije. Ne-
tko }e mo`da poàliti da nam je bila potrebna takva proteza da stanemo
opet na svoje noge. Mo`da, ali na povjesniku nije da àli, nego da konstati-
ra ~iwenice i da ih po mogu}nosti objasni. Slavenska ideja kod Hrvata bi-
la je izraz wihova geopoliti~kog poloàja izme|u sna`nih imperijali-
sti~kih sila i s time povezane te{ke razjediwenosti wihovog narodnog bi-
}a na kulturnom, politi~kom i etni~kom planu. Ona se javila kao posqedi-
ca gubqewa narodne svijesti u ~itavim pokrajinama nekadawe hrvatske dr-
àve i me|usobnog otu|ivawa. Ta koncepcija bila je izraz slabosti i lijek,
koji je katkada bio gori i od same bolesti, jer je prijetio da potpuno negira
hrvatsku samobitnost i da je pretopi u neki “{iri” i “univerzalniji”
okvir. Ipak, kontinuitet hrvatske dràvnosti, koji je unato~ svemu sa~u-
van kroz sve povijesne oluje, i zdrava snaga hrvatskog puka uspjeli su prevla-
dati opasnosti koje je takva jedna koncepcija sa sobom nosila. U dijalekti~-
koj borbi s wome hrvatski narod je i formirao hrvatsku naciju.” (str. 42.)
g) Mirjana Gros o osnovnoj motivaciji Ra~kog
Da su i ilirizam i jugoslovenstvo zna~ajno doprineli formirawu hr-
vatske nacije slaè se i Mirjana Gros, pa to na slede}i na~in formuli{e:
“Nacionalno integracijske ideologije u Hrvata bile su va`na povijesna
539
snaga pri konstituirawu hrvatske nacije od razdobqa i ideologije iliri-
zma do me|uratnog vremena i ideologije seqa~kog pokreta. Specifi~nost
je integracije hrvatske nacije u 19. stoqe}u da se jugoslavizam (uz ekskluziv-
ni hrvatski nacionalizam) javqa kao nacionalno-integracijska ideologija
u razli~itim oblicima, u skladu sa stupwem povijesnog i dru{tvenog raz-
voja, s dru{tvenom sredinom, s mogu}nostima i dostignu}ima politi~ke,
kulturne i ekonomske akcije, te ulogom vawskih utjecaja.” (Mirjana Gros: O
ideolo{kom sustavu Frawe Ra~koga – Zbornik Zavoda za povijesne znano-
sti Istraìva~kog centra Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti,
kwiga 9., Zagreb 1979., str. 5.) Za Grosovu nema dileme da je Ra~ki, kao ideo-
lo{ki istomi{qenik [trosmajerov, bio iskreno predan ideji punog slo-
venskog jedinstva i integralnog jugoslovenstva, ali se podrazumevalo da se
to postigne prevashodno ujediwavawem zapadne i isto~ne crkve, odnosno
priklawawem isto~ne zapadnoj kroz takozvanu “uniju”, {to podrazumeva
papski primat i o~uvawe tradicionalnog pravoslavnog obreda. “Te`we za
sjediwewem isto~ne i zapadne crkve ima u ideolo{kom sustavu Ra~koga
funkciju povezivawa wegovih osnovnih religioznih uvjerewa s konkret-
nom situacijom prije svega na hrvatskom i srpskom podru~ju. Ujediwewe cr-
kava, mislio je, oduzelo bi tlo postoje}em antagonizmu izme|u Hrvata i Sr-
ba i stvorilo uvjete za provo|ewe u ìvot wegove vizije.” (str. 10.)
Problem prevashodno nastaje kad Srbi odlu~no odbijaju uniju, qubo-
morno ~uvaju}i potpunu samostalnost i nezavisnost svoje nacionalne cr-
kve, pa makar ona u to vreme bila razbijena na nekoliko organizacionih ce-
lina. A uz to ne pristaju ni da se odreknu nacionalnog imena za qubav ilir-
skog ili jugoslovenskog. Povodom toga, Grosova veli: “Kao i biv{i ilirci,
koji u vrijeme pokreta nisu isticali hrvatsko “plemensko” ime, i Ra~ki je
bio uvjeren da je srpsko odbijawe ilirskoga, odnosno jugoslavenskoga ime-
na, koje ne bi brisalo posebno ime i osobnost Hrvata i Srba ali bi izraà-
valo wihovu “du{evnu” zajednicu, bilo povod da se i u Hrvata po~ne sna`ni-
je nagla{avati hrvatsko ime. U isticawu hrvatstva i definirawu wegova
odnosa prema jugoslavenstvu leì nova kvaliteta ideologije Ra~koga s ob-
zirom na ilirizam.” (str. 18.)
U vi{e pojedina~nih pisanih i usmenih nastupa Ra~ki je stavqao do
znawa da mu je “du{evno i kwièvno jedinstvo Hrvata bilo “kategori~ki
imperativ”. êsto je isticao da je jugoslavenska “misao” uskrsnula hrvatski
narod, da Jugoslavenska akademija ima dodu{e zada}u da podiè znanost na
cijelom slavenskom jugu, ali da sluì prije svega hrvatskom narodu i hrvat-
skoj domovini.” (str. 18.) Velika ujediniteqska ideja imala je za osnovni
ciq da postigne ujediwewe malog, da Hrvatima privede Slavonce i Dalma-
tince, pa {ta se daqe postigne. “Iz logike wegovih ocjena osnovnih povi-
jesnih tokova jasno izlazi opravdawe za uvjerewe i konkretnu djelatnost
Ra~koga da najpre treba svladati hrvatski “dualizam”, tj. stvoriti “du{ev-
no jedinstvo” hrvatskoga naroda i obnoviti wegovu dràvnost ujediwewem
sjeverne Hrvatske i Dalmacije. Zato jugoslavenska ideologija Ra~koga i
jest hrvatska nacionalno-integracijska ideologija.” (str. 21.) Na primeru
animoziteta koji Ra~ki pokazuje prema rezervama dalmatinskih narodwaka
540
prema hrvatskom nacionalnom imenu, Grosova izvla~i zakqu~ak o wegovoj
osnovnoj ideolo{koj motivaciji. Ta motivacija “sastojala se u poticawu
kulturne i politi~ke akcije za “du{evno jedinstvo” hrvatske nacije i wen
dràvni okvir koji je potreban za postizavawe toga ciqa.” (str. 24.)
d) Hrvatski interesi ispod glazure jugoslovenstva
Ra~kome su redovno puna usta jugoslovenstva, srpsko-hrvatske sloge i je-
dinstva, ali malo-malo, pa iz wega provale hrvatske megalomanske preten-
zije. Neprekidno su one usmerene prema Slavoncima i Dalmatincima, ali
neretko i prema Bosni. Tako u eseju “Teritorijalni opseg hrvatske dràve
za naredne dinastije”, pi{e: “Hrvati i Srbi, jedan narod po krvi i jeziku,
utemeqi{e dvije razli~ite dràve kojima se ka{we pridruì nekada hr-
vatska Bosna.” ([trosmajer – Ra~ki: Politi~ki spisi, “Znawe”, Zagreb
1971., str. 292.) Ni{ta zato {to nema nijednog dokaza da je Bosna zaista ne-
kada bila hrvatska, {to prenebregava Konstantina Porfirogenita koji je
eksplicite naziva srpskom, ili jo{ starijeg Ajnharda, iz ~ijih spisa im-
plicite zakqu~ujemo o wenom srpskom karakteru, s obzirom da je Qudevit
Posavski pred frana~kom navalom prebegao Srbima. Porfirogenita mo-
è i direktno da falsifikuje, kad ga parafrazira kako su Hrvati zapose-
li “u vrijeme cara Heraklija, dakle, prve polovice VII stoqe}a, Dalmaciju,
Ilirik i Panoniju ili, kako veli kad{to, svu Dalmaciju u op{irnijem zna-
menovawu ove rije~i.” (str. 294.) Niti Porfirogenit kaè “svu Dalmaci-
ju”, niti napomiwe da je re~ o Dalmaciji u {irem zna~ewu tog pojma, nego je
o~igledno da govori o tada{woj vizantijskoj Dalmaciji, svedenoj na gradska
primorska podru~ja izme|u reka Krke i Cetine. Severno od we je Liburni-
ja, ju`no Neretqanska kneèvina, a isto~no Hrvatska.
Dodatno pripisuju}i Porfirogenitu da je celu Dalmaciju, Ilirik i
Panoniju ozna~io kao stani{te novodoseqenih Hrvata, Ra~ki traga za naj-
{irim opsegom ovih geografskih pojmova pa izvla~i zakqu~ak po kome u
“znamenovawu geografskom Dalmacija ili Ilirik i posavska Panonija, op-
sizale bi zemqu med Jadranskim morem, Julskim Alpama, Dravom, Dunavom,
Drimom i Bojanom.” (str. 295.) Krajwe nategnutim tuma~ewem Porfiroge-
nitovog opisa Ra~ki zakqu~uje: “Novoutemeqena Hrvatska protezala se od
Bara ili Bojane, gdje se oslawala o dra~ku vlast, do Dunava i Julskih Alpi
s jedne, a s druge strane od Jadranskoga mora do rijeke Drine.” (str. 298.) We-
ga nimalo pri tome ne brine {to je tako obuhvatio bukvalno sve zemqe ko-
je Porfirogenit izri~ito smatra srpskim. Ovde moè komotno da ponovi
svoju tezu kako su Srbi i Hrvati jedan narod, pa sve {to je izvorno srpsko
zapravo je hrvatsko. Panonske Slovene, koji su govorili sasvim razli~itim
jezikom od Hrvata, Ra~ki komotno naziva Hrvatima, dopu{taju}i da je tu do-
{lo i do me{awa Hrvata i Slovenaca. “Cijenimo da u panonskoj Hrvatskoj
dubqe no sada na istok stica{e se ìvaq slovenski s hrvatskim. U tim
predjelima zemqe Hrvatske, pa~e u isto~noj strani onodobne Koru{ke, hr-
vatski ìvaq prepli}ao se sa slovenskim. Tako na rijeci Muri oko Lubna
(Leben u [tajerskoj) sje|ahu Hrvati, kojih sjedali{ta med srodnim Sloven-
cima spomiwu se ~esto u listinama X i XI vijeka. Obratno, stanovnici
predjela sada{we Krawske ispod Krke kod Metlike na me|u Kraqevine
541
Hrvatske, koje nova filologija Slovencima prozva, zovu se bijeli Horvati,
nazna~uju}i time svoju vi{estoqetnu svezu politi~ku sa svojom srodnom
prekokupskom bra}om, od koje ih samovoqno otrgnu navisna ruka tu|inska.”
(str. 301.)
Kad bismo ~ak Ra~kom prihvatili da su i ~akavci i kajkavci izvorni
Hrvati, kako je tu uop{te mogu}e smestiti {tokavce, ako je filologija
odavno na~isto s tim da {tokavski pripada isto~noslovenskoj, a ~akavski
i kajkavski zapadnoslovenskoj jezi~koj grupi? Srpski problem pritom Ra~-
ki na slede}i na~in razmatra na osnovu Porfirogenitovih podataka: “O
Neretqanima, Zahumcima, Travuwanima i Dukqanima naro~ito veli da su
Srbi. Ove ~etiri ùpanije polovicom X vijeka leàhu, po Konstantinu,
med rijekom Cetinom i Barom, jer Neretva leà{e med Cetinom i Nere-
tvom, a najnià od wih, Dukqa, grani~ila je s gr~kom oblasti dra~kom kod
Bara. Granice wihove nutra{we bijahu Konstantinu slabije poznate; jedi-
no opazuje da Dukqa, Travunija i stranom isto~na Zahumqa u podgorju ti~u
se velike ùpanije Srpske. Ove ~etiri ùpanije, koje bile bi naseqene srp-
skim narodom, opsizahu, dakle, ju`ni dio stare Dalmacije, stoga ne bi bila
~itava Dalmacija, kako mi gore razviemo, naseqena hrvatskim narodom, ve}
samo wezin sjeverni dio med Ra{om i Cetinom, a ju`ni, tj. med Cetinom i
Bojanom, bio bi odmah po~etkom napu~en srpskim narodom. Zar si nije Kon-
stantin ovdje nedosqedan? Narod hrvatski i narod srpski polaze iz jedne
zakarpatske pradomovine, naseli{e se u tra~ko-ilirskom poluotoku jedan
tik drugoga, govore jedan te isti jezik, imaju jednake obi~aje i jednu }ud. Ova
srodnost u svem {to narode ina~e karakterizuje sada je prevelika, a nekada
bija{e jo{ ve}a. Stoga nije ~udo da u starih pisaca oba naroda mije{aju se
i drè za jedan narod. Nu, po{to Hrvati i Srbi pojavi{e se na pozori{te
povijesti pod ovim dvjema raznim imenima, te kao dva politi~no razna na-
roda imadu odijeqenu i razli~itu pro{lost, to nam nitko ne zamjeri {to
ih nastojimo i geografski razlu~iti.” (str. 303-304.)
Tu Ra~ki razvija nove {pekulacije, kojima problem ne}e re{iti, ali
}e ga dodatno zaba{uriti. “Tko je Konstantina iole prou~io, taj ne}e ni
najmawe dvojiti da seoba naroda hrvatskoga bija{e mu mnogo boqe poznata
od seobe naroda srpskoga. Po wegovu izvje{}u narod hrvatski najprije do|e
na jug, pobijedi oru`jem silne Obre i naseli Dalmaciju s Ilirikom i Pa-
nonijom. Za narodom hrvatskim do|e srpski te si najprije od cara Herakli-
ja isprosi solunsku pokrajinu... Nu za kratko vrijeme Srbima se prohtjede
vratiti se u zakarpatsku domovinu. Ali, pre{av{i Dunav, pokajahu se, te
kroz beogradskoga pretora opet pro{ahu Heraklija da bi im dao inu zemqu,
koji im zbiqa podijeli Srbiju, Neretvu, Zahumqe, Travuniju i Dukqu. U toj
Konstantinovoj pripovijetki istinito je da Hrvati bijahu predvojna u sta-
rom Iliriku, ko {to im svjedo~i isti geografski poloàj. Nu ono, o~evid-
no, zaudara bajkom {to Konstantin pripovijeda da narod srpski naseli se
najprije u solunskoj oblasti, pa odanle otputova k Dunavu te zatim namjesti
se med Cetinom i Barom, i u Srbiji. Takva seoba dolikuje pastirskoj dru-
`bi, a ne ovakvu narodu kao {to je srpski. A kako moèmo si ga predo~iti
stisnuta u maloj pokrajini solunskoj, pa taj malen narod moga{e napustiti
542
one prostrane pokrajine koje mu Konstantin na drugom mjestu podvrgava?!
Iz svega toga vidi se da Konstantinu ne bija{e jasno poznat geografski od-
no{aj naroda hrvatskoga naprama srpskom, kao {to je on uop}e zemqopisac
samo sredwe ruke, stoga u toj vrsti treba mu svagdje kontrole. On ~esto vre-
mena mije{a. Zar nije, dakle, i tu onaj dio Dalmacije leè}i med Neretvom
i Barom, koji po izvje{}ima, iz kojih on svoje podatke o srpskoj dràvi cr-
pi, bija{e ovisan politi~ki od Srbije, mogao otrgnuti ga Hrvatskoj i u et-
nografskom smislu? Zar ne bija{e zaveden time {to, ~uv{i da pomenuti ju-
`ni dio Dalmacije bija{e neko}, ili za wega, ovisan od vrhovne vlasti srp-
skih velikih ùpana, pomisli da je i wegovo pu~anstvo srpskoga podrjetla,
naseliv{i se ondje jo{ pod Heraklijem? Ove sumwe, koje se u nama ra|aju,
nisu bez temeqa, pa~e, izva|aju se iz gore navedenih protuslovqa.” (str. 304-305.)
Omalovaàvaju}i Ajnharda i konstrui{u}i bez ikakvog utemeqewa da
je Humska kneèvina pod Mihailom Vi{evi}em predstavqala hrvatsku ze-
mqu, poteù}i kao dokaz ~iwenicu da je Mihailo prisustvovao Splitskom
saboru 924. godine, Ra~ki nastavqa u tom stilu: “U svijesti ~itavoga pu~an-
stva med Cetinom i Bojanom leàlo je, od nekada do danas, da je ono kost od
kosti naroda hrvatskoga i da jezik, kojim zbori, jest hrvatski; ova svijest je
usko skop~ana s najstarijom povijesti naroda hrvatskoga.” (str. 307-308.) Ov-
de se poziva na popa Dukqanina i wegovu fantazmagoriju o Crvenoj Hr-
vatskoj, kako bi potvrdio da su prvobitne ju`ne hrvatske dràvne granice
bile na reci Bojani, a ne na Cetini. Me|utim, u bro{uri “Skriptores re-
rum kroatikarum pred XII stoqe}em” (Zagreb, 1880.) sam Ra~ki apsolutno
negira bilo kakvu verodostojnost Dukqaninovog spisa za hrvatsku istori-
ju. Pomiwu}i Dukqaninov letopis i wegovu hrvatsku redakciju Ra~ki veli:
“Koliko taj spis vriedi za na{u poviest, ve} sam drugdje ob{irnije razlo-
ìo. Dokle se oba primjerka slaù, ima spis samo histori~ko-literarnu
vriednost; {to je hrvatski izradak dodao i Zvonimiru, zanimivo je, u koli-
ko bi se tradicije u narodu ti~e. Gdje se pop Dukqanin primi~e kraju, ima
neku vriednost za zemqopis i poviest Dukqe ili Zete i bliìh joj priede-
la, a za hrvatsku nikakovu.” (str. 70.)
Citiraju}i Trpimirovu povequ iz 852. i podatak iz we da skoro ~itava
hrvatska pripada solinskoj metropoliji, Ra~ki zamenom teza zakqu~uje da
je Hrvatska obuhvatala ~itavu solinsku metropoliju. “Odavle slijedi da je
neki dio hrvatske zemqe bio u ono doba izvan podru~ja metropolije solin-
ske, koja je tim na~inom posvema leàla unutar politi~kih granica Hrvat-
ske, nu ove bijahu prostranije od granica solinske metropolije, prem je ova
skoro ~itavu Hrvatsku opsizala. Ta druga crkva, kojoj bija{e tako|er pot-
~iwen jedan, prem malen dio zemqe Hrvatske, bija{e bezdvojbeno patrijar-
{ija oglajska, koja ima{e u svojoj duhovnoj vlasti Istru, Norik i dio Pano-
nije do gorwe Drave. Nu iz onoga o~itovawa tako|er slijedi da metropoli-
ja solinska, kako primijetismo, leà{e u opsegu dràve Hrvatske, a po{to
na metropoliju solinsku od prastarih vremena spada{e ~itava Bosna, to je
ova bila i cjeloviti dio dràve Hrvatske, koja se na taj na~in na istok pro-
tezala do Drine. Ova rijeka, koja i staroj Dalmaciji ~iwa{e isto~nu gra-
nicu, bija{e dakle i Hrvatskoj granica na istoku. Da je Bosna bila cjeloviti
543
dio Hrvatske moè se izvesti jo{ odanle {to Ajnhard, kako vidjesmo, o Sr-
bima govori kano o narodu s kojim wegovi zemqaci ne do|o{e u nikakav do-
ticaj i koga samo pone{to poznava{e iz pripovijedawa, zatim, {to Hrvati
i Bugari, koji ve} po~etkom IX vijeka gospodovahu na Timoku, Moravi i do-
wem Dunavu, bje{e se zaratili, bez da se i{ta govori o Srbima, kano o na-
rodu stanuju}em med Hrvatskom i Bugarskom.” (str. 309-310; Politi~ki
spisi).
A jedini zakqu~ak koji se iz obra|ivanih podataka moè izvu}i je taj
da granice solinske metropolije u devetom veku nisu bile podudarne ni sa
kakvim dràvnim granicama, kao i da u vreme ratnog sukoba hrvatskog kra-
qa Tomislava Srbija jednostavno nije bila slobodna, nego pod bugarskom
vla{}u. Sme{taju}i Srbe isto~no i ju`no od Drine i neosnovano tvrde}i
da je Ras bio jezgro stare srpske dràve sve do Nemawi}a, Ra~ki pokazuje da
wegov pseudoistoriografski inìwering nema nikakvih obzira prema
istini i akademskom moralu. Pozivaju}i se na Arhi|akona Tomu, kod koga
zaista za takve tvrdwe nema utemeqewa, Ra~ki ponavqa tvrdwu da su hrvat-
ski kraqevi vladali “od Jadranskoga mora, naime, do Drine i Dunava, od Ne-
retve do Drave, Mure i Koru{ke s jedne, a do unutar Istre s druge strane.
Kraqevina Hrvatska opsiza{e, dakle, u XI vijeku, izim sada{we Hrvatske
i Slavonije, jo{ Dalmaciju, bar do Neretve, ju`ni, slovenski dio [tajer-
ske, ju`nu Krawsku, sijelo bijelih Hrvata, i ve}i dio Istre. Kraqevina
Hrvatska u najve}oj svojoj snazi i mo}i grlila bje malone sav narod hrvat-
ski: samo maleni dio istoga na jugu po~e se kristalizirati politi~ki oko
Dubrovnika i Dukqe, baciv tako zamet dubrova~koj republici i zetskoj kne-
èvini. Na sve ove zemqe, koje u toj glavi opisasmo, narod hrvatski ima
pred Evropom takvo pravo, kakvo ikoji ini narod na svoje; pravo po histo-
riji, pravo po narodnosti, po starim listinama i po bratskoj krvi.” (str. 326.)
Da ne bi bilo mo`da neke zabune {ta Ra~ki pod tim podrazumeva, su-
{tinsku misao on potom jo{ decidnije izraàva: “Ono isto, dakle, uslovqe
ste~evine teritorijalnoga posjeda, koje imadu ostali evropski narodi
oru`jem i juna{tvom osvojiv{i zemqe u doba seobe naroda, ima i narod hr-
vatski za zakonito i neostarjelo pravo svojine na sav prostor od Bojane do
Drine i Dunava.” (str. 327.) Uz to, Ra~ki tvrdi da hrvatskom narodu takvo
pravo teritorijalne svojine garantuje Vatikan. “U kr{}anskoj Evropi mo-
ga{e samo onaj narod postati ~lanom dràvne obiteqi koji krstom posta
~lanom crkve. Ova, pak, hrvatski ne samo primi u svoj naru~aj, nego uze ga
tako|er pod svoje okriqe i pod osobitu za{titu Sv. Petra i Pavla, tj. Sve-
te apostolske stolice, sklopiv s narodom hrvatskim dvostrani uzajamni
ugovor, s kojim on se obveza ne nasrtavati oru`jem na susjede, no jedino bra-
niti svoju dràvu; ona, pak, obveza se da }e biti neprijateqica wegovim ne-
prijateqima, ili, drugim rije~ima, svojom apostolskom vla{}u ujam~i na-
rodu hrvatskomu cjelokupnost wegove dràve. Tim pravo svojine naroda hr-
vatskoga na vi{e opisane zemqe, osnivaju}i se na pravednom i zakonitom
uslovqu posjeda, u o~i kr{}anske Evrope dobi neko vi{e jamstvo i svetu po-
mast.” (str. 327-328.)
544
|) Kritika Jovana Radoni}a istoriografskih radova Frawe Ra~kog
Mada je ve}ina srpskih intelektualaca, preokupirana jugoslovenskim
idealizmom i romanti~arski spremna na stalne ustupke hrvatskim, izbega-
vala da se u skladu s osnovnim na~elima nau~ne kritike pozabavi delima
[trosmajera i Ra~kog, bilo je i onih s trezvenijim pristupom. Jedan od ta-
kvih je istaknuti istori~ar Jovan Radoni}, koji se u uvodu kwige Ra~kog
“Borba Ju`nih Slovena za dràvnu neodvisnost – bogomili i patareni”
(Srpska kraqevska akademija, Beograd 1931.) pozabavio metodolo{kim sla-
bostima dela, bez sumwe, vode}eg hrvatskog istoriografa devetnaestog ve-
ka. Zapaàju}i da su studije Ra~kog pisane “te{kim stilom i nesvarqivim
jezikom, tako da se one veoma te{ko ~itaju”, Radoni} za kwigu “Borbe Ju-
`nih Slavena” kaè da “wen pisac èli sve da protuma~i i objasni”. On je
vrlo ~esto sklon da rekonstrui{e doga|aje ~ak i onda kad nema nikakvih
istorijskih podataka, ili ako ih i ima, oni su potpuno nepouzdani, pa, kat-
{to, i tendenciozni. Otuda se ~esto u ovoj studiji Ra~koga radu pojedinih
li~nosti iz davne pro{losti pripisuju i takvi motivi kojima se oni, u ono
vreme, nikako nisu mogli rukovoditi.” (str. IV-V)
Ra~ki je sada{wost, svoju savremenost, transcendirao u daleku pro-
{lost, daju}i tako istorijskim doga|ajima sasvim druga~iji smisao i in-
strumentalizuju}i istoriju, tendencioznim pristupom i tuma~ewem, u aktu-
elne politi~ke svrhe i ciqeve. “Moderne ideje i ose}aji nacionalizma ni-
su mogli upravqati radom jednoga kraqa Tomislava, kraqa Petra Kre{i-
mira, cara Samuila, Stevana Vojislava, kraqa Mihaila i sina mu Bodina.
Crtaju}i X i XI vek, Ra~ki se, sem toga, nije mogao oteti politi~kim pri-
likama vremena u kome je ìveo. U prikazu hrvatsko-mayarskih odnosa na
prelomu XI i XII veka, kada je Hrvatska do{la u usku vezu sa kraqevinom
Ugarskom, zatim u izlagawu odnosa tzv. posavske prema primorskoj Hrvat-
skoj razabiru se, ovde onde, odjeci tada{we politi~ke borbe izme|u Hrva-
ta i Mayara o dràvno-pravnom poloàju Hrvatske prema Mayarskoj. Iako
je nakon ~etrnaest godina Ra~ki, kao istorik, daleko ostavio za sobom pi-
sca “Odlomaka iz dràvnoga prava hrvatskoga za narodne dinastije” (Be~,
1861.), ipak u “Borbi” Ra~koga, istina diskretnije, zazvu~i ~e{}e politi~-
ki ton.” (str. V-VI)
Radoni} detaqno opovrgava stav Ra~koga da je Samuilo bio bugarski
car, a da je Makedonija zapadna Bugarska; iznosi niz neta~nosti kojima ba-
rata hrvatski istoriograf. U pogledu hrvatske rane istorije Radoni} kri-
tikuje nedokazane stavove Frawe Ra~kog i Ferde [i{i}a o vladavini kra-
qa Tomislava. “Wihovo izvo|ewe o vladavini kraqa Tomislava i opsegu
wegove dràve bi}e ta~no samo onda ako su akta splitskih crkvenih sabora
od 925. i 927-8. autenti~na, a ne falsifikovana i podmetnuta kako su misli-
li, pored drugih, kriti~ni pisci Lu~i} i Jire~ek. Wihovu sumwu kao da de-
li i odli~ni pravni istorik dr Marko Kostran~i} (Hrvatska pravna povi-
jest, 128-130.). Zastarelo je mi{qewe Ra~koga da je Zadar sa vizantijskom
Dalmacijom, izme|u 986-992. godine, dospeo pod vlast hrvatskoga kraqa
Kre{imira I. Po domi{qawu Ra~koga, ovaj Kre{imir iskoristio je borbe
545
cara Samuila Ma}edonskog s Vizantijom, pa je izveo okupaciju Dalmacije.
Za to, veli Ra~ki, nema istina nikakvih potvrda, ali taj ~in potvr|uju, to-
boè, docniji doga|aji. Me|utim, [i{i} u svojoj “Povijesti Hrvata” na
str. 446-7. kaè da je Mihailo Kre{imir II (Kre{imir I vladao je od 935-
945.), koji je umro oko 969., samo postigao to da Bosnu pripoji sa Hrvatskom,
a sa dalmatinskim gradovima uspeo samo da obnovi dobre veze. S pogledom
na Bosnu, nije mnogo verovatno ni mi{qewe [i{i}a. On se za to poziva na
mnogo poznijega popa Dukqanina... koji mu je za ovo doba “mjestimice bez
sumwe pouzdan izvor.” (str. VIII-IX)
Navode}i kako ni genealogija hrvatskih vladara kod Ra~kog nije ta~na,
kako je Ra~ki i dve poveqe bugarskog begunca Pincija iz 994. i 1000. godine
tretirao kao ta~ne, iako je nesumwivo dokazano da je tu re~ o neve{tim
falsifikatima iz petnaestog veka, Radoni} posebno insistira da Ra~ki
krajwe neistinito tvrdi da je Kedrinov, “u prvoj ~etvrti XI veka, bio hrvat-
ski velika{ u Sremu, zakqu~iv{i odatle da je kraj izme|u Save i Dunava do
1019. bio u rukama hrvatskoga kraqa. Docniji hrvatski istorici, Smi~i-
klas i Klai}, mislili su tako|er da je ovaj Sermo bio ban u Sremu i poda-
nik hrvatskoga kraqa. Ra~ki je u poznijoj studiji “Hrvatska prije XII vije-
ka”... napustio ovo svoje mi{qewe, proglasiv{i ovoga Serma bugarskim ve-
lika{em u Sremu. Tako misli i [i{i} koji je u svojoj “Povijesti” na str.
482. nap. 36. pribrao sve podatke i stru~nu literaturu o Sermu.” (str. IX)
Sluè}i se Dukqaninovim spisom, a znaju}i za wegovu krajwu nepou-
zdanost, Ra~ki ~ak i dukqanskog vladara Vojislava naziva Stjepanom Do-
broslavom Vojislavom, mada je Dobroslav bio sin Dragomirov. “Sklon raz-
mi{qawu i rekonstrukciji doga|aja i onde gde nema nikakvih podataka,
Ra~ki tvrdi da ima veze izme|u ustanka Petra Deqana i ustanka Stevana
Vojislava. On ~ak misli da su se oni i li~no poznali u Carigradu.” (str. X)
Krajwe je problemati~no i to {to Ra~ki svoje spise temeqi i na krajwe ne-
pouzdanim podacima gori~kog |akona Ivana, koji je “ne samo pozni pisac
XIV veka, nego je i hotimi~no izvrtao doga|aje, kako je to dokazao Klai}
1874. u studiji o Ivanu \akonu... Poku{aj hrvatskog istorika Milana [u-
flaja, da rehabilitira Ivana Gori~kog, po mi{qewu [i{i}a, nije uspeo...
Ali je Ra~ki... ostao i daqe pri mi{qewu da je \akon Ivan pouzdan izvor
i za mnogo ranije epohe od one, u kojoj je ìveo. Nije onda ~udno {to Ra~ki
na str. 142. kaè da je hrvatski kraq Kre{imir II ili boqe III, 1030. dobio
od ugarskog kraqa Sv. Stevana Slavoniju izme|u Save i Drave kao nagradu
{to je ugarskoga kraqa pomagao u wegovoj borbi sa nema~kim vladaocem
Konradom II. Tu je vest uzeo on iz Ivana Gori~kog, koji je prvi poku{ao da
rasvetli odnos Slavonije prema Ugarskoj za doba hrvatske narodne dinasti-
je.” (str. X-XI)
Ove izmi{qene podatke Ra~ki je tretirao kao istinite i pouzdane da
bi potkrepio iskonstruisanu tezu o bliskosti Slavonije, koju bez ikakvog
upori{ta u ~iwenicama naziva Posavskom Hrvatskom, i Hrvatske. “Ra~kom
je, daqe, mnogo stalo da dokaè kako su hrvatski kraqevi dugo vremena bi-
li gospodari dalmatinskih primorskih gradova.” (str. XI). Pri tom se po-
ziva na spis mleta~kog hroni~ara iz ~etrnaestog veka Andriju Dandola,
546
koji je pisao da je po~etkom jedanaestog veka hrvatski kraq Kre{imir II
ili III uznemiravao dalmatinske gradove, prvenstveno Zadar. “Sem pomenu-
te neodre|ene bele{ke u poznoga Dandola, za tu tvrdwu nema nikakvih dru-
gih dokaza. Oprezni i kriti~ni [i{i}, istina, nema snage da ostavi neis-
kori{}enu ovu vest Dandola iz polovine XIV veka, ali zato ne tvrdi kate-
gori~ki, kao Ra~ki, da je Kre{imir III na po~etku druge decenije osvojio
Dalmaciju... Me|utim, [i{i}, kao i Ra~ki, uzima na osnovu mutne i unaka-
ène bele{ke Lupa Protospatara i Barijske hronike o deportirawu u Ca-
rigrad patricijke Cismiga ili Kosmica (toboè korumpirano od Kre{i-
mira) da je Kre{imir III napao posle 1024. na dalmatinske primorske gra-
dove, {to je izazvalo akciju vizantijske flote pod komandom stratega Lon-
gobardije Bugijana ili boqe Bojoana. Ali, na kraju krajeva, i [i{i} (Po-
vijest, 490.) kaè da kraqu Kre{imiru III nije po{lo za rukom da stalno
pot~ini svojoj vlasti dalmatinske gradove.” (str. XII)
Na osnovu pukih naga|awa Ra~ki obra|uje vladavinu hrvatskog kraqa
Stjepana, sina Kre{imira III Surowe, za koga tvrdi da je zajedno sa ma|ar-
skim kraqem Petrom Mle~i}em napao Zadar. [i{i} se s tim slaè, pa tvr-
di da je tom prilikom Zadar i pao, ali da je ubrzo vra}en pod vizantijsku
vlast. “Ali, i pored najboqe voqe, ne bismo se mogli sloìti sa [i{i}em
da zajedni~ka akcija hrvatskog kraqa Stevana I i ma|arskog kraqa Petra
Mle~i}a nesumwivo svedo~i da je hrvatska kraqevina grani~ila sa Ugar-
skom i da je, prema tome, prostrana teritorija izme|u Save i Drave bila pod
vla{}u hrvatskoga kraqa Stevana I.” (str. XIII) Povodom tvrdwi Frawe
Ra~kog da je zbog vizantijske slabosti Petar Kre{imir IV uspeo da u~vr-
sti svoju vlast u Dalmaciji, Radoni} podse}a na sopstvenu studiju u kojoj je
dokazao da su sve do kraja desetog veka dalmatinski gradovi ostali pod vi-
zantijskom vla{}u. “Pri tom mi{qewu ostajem i danas, a za XI vek mislim
da su vizantijski carevi mogli, mo`da, fakti~ki prepustiti dalmatinske
gradove Petru Kre{imiru IV, ali su ipak oni formalno ostali gospodari
tih gradova. Za to govori ta ~iwenica da se u ispravama dalmatinskih pri-
morskih gradova, pored hrvatskoga kraqa, pomiwe i vizantijski car, pa ~ak
i u jednoj poveqi iz g. 1070. u hrvatskom Ninu!” (str. XIII-XIV) Petrovi
prethodnici su svakako imali mnogo mawi upliv u tim gradovima, ali i we-
gova vlast je bila vi{e simboli~na nego efektivna. To je pitawe jo{ nedo-
voqno istraèno, ali Radoni} i ovde prime}uje “da je Ra~ki kraqu Petru
Kre{imiru IV pripisao i takve ideje koje ovaj nije mogao imati kao i osta-
li, slabo prosve}eni vladari toga doba.” (str. XIV)
Obra|uju}i period vladavine kraqa Zvonimira, Ra~ki, kako ispravno
konstatuje Radoni}, “ne navodi nikakvih neposrednih dokaza” za svoju tvrd-
wu da je papa Grgur VII uticao “preko legata Gerarda, na izbor Zvonimira za
kraqa da bi i Hrvatsku imao u kolu svojih saveznika protiv nema~kog cara
Hajnriha IV.” (str. XV) Po{to se [i{i} jo{ intenzivnije bavio ovom pro-
blematikom, Radoni} opet kritikuje i wegovo stanovi{te iznose}i da “ni-
je dovoqno pozivati se na Be~ku ilustrovanu hroniku iz druge polovine
XIV veka kao dokaz da je Zvonimir, jo{ kao ban u drugoj polovini XI veka,
za vlade Petra Kre{imira IV, upravqao zemqom izme|u Save i Drave. Re-
kao bih, daqe, da je isuvi{e smela pretpostavka [i{i}eva da je Zvonimir,
547
kao ban, iz Slavonije krenuo protiv kraqa Slavca u nameri da sa suha po-
mogne akciju normanskog kneza Amika... Nama se ~ini da bi ipak trebalo
imati ja~ih dokaza za tvrdwu da je papa Grgur VII posredovao u Carigradu
kod Cara Mihaila VII da se Dalmacija pripoji Hrvatskoj. Isto tako treba-
lo bi ja~e potkrepiti tvrdwu da je kraq Zvonimir sa papom Grgurom VII na-
~inio politi~ki savez kojim Hrvatsku nikako nije doveo u zavisan poloàj
prema papi.” (str. XV)
Ozbiqne kriti~ke primedbe Jovan Radoni} iznosi i na studiju Frawe
Ra~koga o bogumilima. Istorijski dokumenti, posebno papska pisma i dru-
gi spisi na latinskom jeziku, koje je Ra~ki obilato koristio, “poti~u od
protivnika verskih, od rimokatolika, te se wihovo kazivawe mora uzimati
sa najve}om pa`wom i kritikom, tim pre {to se iz doma}ih izvora ne mogu
izvu}i oni zakqu~ci koje izvodi Ra~ki kao vatren i u~en rimokatolik. Ra~-
ki se, istina, trudi da opravda Rimokatoli~ku crkvu {to nije birala sred-
stva pri suzbijawu jeresi, ali ipak, i pored najboqe voqe, nije uvek mogao
ostati objektivan pri oceni izvora i tuma~ewu odnosa tzv. bosanskih pata-
rena prema Rimskoj kuriji.” (str. XXIV) Ra~ki je, na primer, potpuno izmi-
slio da su se patareni ra{irili i po Slavoniji, “koja je toboè nekada, za
vreme narodne dinastije, spadala pod jurisdikciju ninskoga biskupa.” (str.
XXIV-XXV) U istorijskoj nauci problem bosanskih bogumila jo{ nije u
potpunosti apsolviran, ali doprinos Ra~kog svakako nije za potcewivawe.
Radoni} posebno skre}e pa`wu na ~iwenicu da Ra~ki uporno zagovara tezu
da bogumili nisu nikakva sekta “koja je postala otcepqewem od pravoslav-
ne i rimokatoli~ke crkve. To je sekta ~iji je koren u dualizmu i paganskoj
teozofiji. Ona je dakle van hri{}anstva, a hri{}ansku dogmu uzima utoli-
ko, ukoliko se ona otvoreno ne protivi dualisti~kom shvatawu.” (str.
XXIX)
e) Rasprave Frawe Ra~kog o bogumilima pod
kriti~kom lupom Vase Glu{ca
Iz obiqa literature na tu temu, Radoni} izdvaja kwigu Vase Glu{ca
“Sredwovekovna bosanska crkva”, kao autora koji ima sasvim suprotno mi-
{qewe od Ra~kog. “Dr Glu{ac podvrgao je detaqnoj kritici raspravu Ra~-
koga o bogomilima. On isti~e da je Ra~ki u prvom redu bio rimokatoli~ki
sve}enik koji nije mogao da bude objektivan prema latinskim izvorima, pi-
sanim od strane katoli~kih propovednika i progoniteqa jeresi. Po mi-
{qewu dra Glu{ca, papski inkvizitori podmetali su “bosanskoj crkvi”
dogmati~ka verovawa pravih jeretika, zbog ~ega su wihovi spisi u pogledu
“bosanske crkve” potpuno neistiniti. Na osnovu doma}ih izvora dr Glu{ac
zakqu~uje da su uz tzv. “bosansku crkvu” pristajali kroz ceo sredwi vek svi
bosanski vladari, sva vlastela, velika i mala, i celokupan narod, ali da je
ta bosanska crkva po svom dogmati~nom verovawu bila pravoslavna.” (str.
XXXIII)
Posebno se velika rasprava po tom pitawu vodila povodom otkri}a iz-
vornog dokumenta, testamenta gosta Radina, koji je uz sopstvene komentare
i tendencioznu interpretaciju {tampao ]iro Truhelka. Protivno Truhel-
ki, koji drì da je ovaj testament tako|e dokaz da je “crkva bosanska” bila
548
patarenska, dr Glu{ac tvrdi da je testament gosta Radina napisan u ~isto
pravoslavnom duhu. Nadgrobni spomeni i crkvine, po mi{qewu Glu{ca, go-
vore tako|e za to da je “bosanska crkva” bila pravoslavna, pa se ona posle
dràvne propasti utopila u Carigradskoj patrijar{iji. Glu{ac daqe po-
ri~e da su pristalice “bosanske crkve” pre{le na islam. Takav prelaz ni-
ko i nikada nije zabeleìo, a ako ga je i bilo, prelazili su na islam pravo-
slavni i katolici, pa i to u malom broju. [to se ti~e muslimana u Bosni i
Hercegovini, oni nisu starosedeoci nego u velikom broju doseqenici iz
drugih pokrajina, najvi{e ~inovnici iz Turske i muhayiri iz Ugarske, Sla-
vonije, Dalmacije, Hrvatske, Srbije i Crne Gore. Seobe Bosanaca i Herce-
govaca u Dalmaciju i Hrvatsku od XV veka na daqe govore, po mi{qewu Glu-
{ca, u prilog wegova mi{qewa da su tobo`wi bosanski patareni bili pra-
voslavni... Mi{qewe Glu{ca ne moè se tako lako odbaciti. Ima detaqa
koji govore za wegovu tezu, ali ima ih i takvih koji je obaraju. Ako bi bosan-
ski patareni bili pravoslavni, na koji na~in onda da se protuma~i da ih
srpski izvori prokliwu i govore o wihovom obra}awu u pravoslavqe...?
îtavo bogomilstvo u Bosni nije jo{ rasvetqeno potpuno. Daqe i podrob-
nije studije, a mo`da i eventualno novi nalasci, osvetli}e ovo zapleteno
ali vrlo zna~ajno pitawe.” (str. XXXIV)
`) Obrazac metodolo{kog postupka Frawe Ra~kog
Frawo Ra~ki nije tako beskrupulozan falsifikator istorijskih ~i-
wenica kao, na primer, Dominik Mandi}. Tamo gde su fakti nesporni i do-
kumentovani on ih ne opovrgava nasilno, ali u svim slu~ajevima kad nema
verodostojnih i proverenih istorijskih podataka o izvesnim ~iwenicama,
on pu{ta ma{ti na voqu, pa neumorno konstrui{e. To vidimo i u kwizi o
Ju`nim Slovenima i wihovoj borbi za dràvnu nezavisnost. Ra~ki ne moè
otvoreno da negira srpski karakter Zahumqa, Travunije, Dukqe i Nere-
tqanske kneèvine, ali ga zato poku{ava neutralisati konstatacijom da su
prve tri pod vrhovnom vla{}u srpskog velikog ùpana, a ~etvrtu pre}utku-
je. Za Bosnu pronalazi sasvim neutemeqenu formulaciju da je bila ~as srp-
ska ~as hrvatska. To se sve jasno vidi u slede}em fragmentu: “Jo{ polovi-
com X vieka postojale su ~etiri ùpanije ili kneèvine, na ime srbska, za-
humska, trebiwska i dukqanska, stoje}e u dosta rahlom savezu, a ùpani tri-
ju posqedwih priznavali su vrhovnu vlast velikoga ùpana srbskoga. Ove
ùpanije prostirale su se uglavnom izme|u Ibra i Jadranskoga mora, koje-
ga obale od iznad Bara do Cetine bijahu tada u wihovoj vlasti. Pram sjeve-
ru prostirao se taj savez ùpanija do Save, ali tako da pokrajina oko rieke
Bosne bija{e sada srbska sada hrvatska. Ali ovaj savez stade se ve} u prvoj
polovici X vieka slabiti: najprije odvrati se Zahumje, kojega ùpan Mihaj-
lo bje{e neprijateq bizantinskoj politici, on je drugovao s hrvatskim kra-
qem Tomislavom, volio je bugarskomu caru Simeonu, te ve} stoga okrenuo
le|a srbskomu velikomu ùpanu Petru, vjernomu vasalu carigradskoga dvo-
ra.” (str. 7.)
Nigde u svojim spisima Ra~ki nije poku{ao da rastuma~i kako su to
“drugovali” zahumski knez Mihailo Vi{evi} i hrvatski kraq Tomislav,
ali on plasira taj izraz, pa ko se upeca. Poruka je jasna. Drugovala su “dva
Hrvata”, a to {to je prethodno Zahumqe bilo pod vla{}u centralnog srp-
549
skog vladara stvar je samo trenutnih politi~kih okolnosti. Upravo to je
obrazac metodolo{kog postupka Frawe Ra~koga i wegovog autoritetnog
doprinosa hrvatskoj pamfletskoj istoriografiji. S jedne strane ulagao je
nesumwivo ogromne intelektualne napore i upu{tao se u teàk, mukotrpan
i iscrpquju}i nau~no-istoriografski rad, a s druge u svakoj prilici davao
odu{ka osnovnom politi~kom ciqu ne prezaju}i od krajwe pretenciozno-
sti i tendencioznosti intelektualnih iskaza. Iako je svestan krajwe ne-
pouzdanosti spisa popa Dukqanina, on se neprekidno na wih poziva, zaba-
{uruju}i ih neodre|enim nazivom “doma}eg qetopisa” ili “doma}eg qeto-
pisca”, {to se vidi u produètku ovog odlomka: “A savez onaj upravo se raz-
pane, kada Srbija do|e god. 971. s Bugarskom u vlast gr~ko-izto~ne carevi-
ne. Srbski veliki ùpan traìo je uto~i{te kod travuwskoga ùpana; po-
mo}ju wegovom bude oslobo|en diel Ra{e; ali ni tadawe ni nastupiv{e
okolnosti nisu vi{e prijale, da uzkrsne onaj savez i da mu se srbski veliki
ùpan metne na ~elo. Jer druga bugarska carevina zahvati sav izto~ni i ju-
gozapadni diel srbske ùpanije. Od ove samo kraj na Ra{i ostade pod svojim
ùpanom, koj stisnut izme|u silne Bugarske i obse`nijih ùpanija dukqan-
ske, zahumske i trebiwske nije mnogo utjecao u sudbinu srbskoga naroda. Do-
ma}i qetopisac podmi}e Ra{ku pod vrhovnu vlast trebiwske ùpanije.” (str. 7.)
Iako obiqe istorijskih dokaza spre~ava Ra~kog da negira srpski et-
ni~ki karakter Dukqe, on bar paralelnim tretirawem “srpske” i “dukqan-
ske” odrednice daje malo odu{ka svojim èqama. U tom smislu formuli{e:
“Sada mjesto potamwele srbske do|e do ugleda ùpanija dukqanska, ... ili
Zeta s Podgorjem. Ona je zapremala uglavnom podru~je rieka Zete i Mora-
~e: teì{te bija{e joj na Skadarskom jezeru; a grani~ila je na jugu s dra~-
kom pokrajinom bizantinskom, u koje su obsegu leàli susjedni gradovi Bar,
Qe{ i Olgun, s druge strane na sredwem Drinu s bugarskom dràvom. Pri-
morje od Kotorskoga zaqeva do Bara, a moèbiti osim ovoga grada i do Bo-
jane, pripadalo je tako|er Dukqi ili Zeti. Zeti na zapad-sjeveru navode se
sveudiq u doma}em qetopisu davne ùpanije trebiwska i humska, koje su do-
pirale do onkraj Neretve, uz more od Kotorskoga zaqeva do Peqe{a~koga
poluotoka; a dokle su dosizale na iztok u nutra{wu zemqu. Moè se jo{
te`je ustanoviti; sude} ipak po ùpah, koje se ondje navode, rekli bismo, do
gorwe Drine. Ove dvije ùpanije, trebiwska i humska, bile su u ono doba ~e-
sto sdruène pod jednom dràvnom vlasti, kano {to to bija{e prema koncu
X vieka pod ùpanom Dragomirom.” (str. 7-8.)
Koliko god ovde bio oprezan, po pitawu Neretve, Bosne, Slavonije i
Srema, Ra~ki postaje beskrupulozan. “Sve {to je iza ovih srbskih ùpani-
ja”, kako nastavqa svoje izlagawe, “na sjevero-zapadnom okrajku balkansko-
ga poluotoka preostalo, bija{e sastavni diel hrvatske dràve. Jezgrom hr-
vatske kraqevine bjehu i sada ùpe, koje se polovicom X vieka spomiwu i
koje su se prostirale od rieke Cetine do Kupe s jedne i od Vrbasa do mora s
druge strane. Ova starodavna jezgra hrvatske dràve privla~ila je te~ajem
vremena druge susjedne ~esti, u kojih se bio prije razvio oseban ìvot. Ta-
ko nalazimo ve} prema koncu X vieka neretvansku ùpu, koja se protezala
ispod Cetine do Neretve, du` mora a u nutarwost k Duvnu, u tiesnom odno-
{aju s hrvatskom dràvom, a ne{to kasnije postade ondje hrvatska ùpa
550
“Morska”. Tiem je hrvatska kraqevina postala na jugu neposrednim susjedom
trebiwskoj i zahumskoj ùpaniji. Na iztoku onkraj Vrbasa pridruì si hr-
vatska dràva Bosnu, i to od Kriesimira, Drìslavova pred{astnika. Ova
viest doma}ega qetopisca slaè se s povjestnimi od druguda poznatimi
okolnostmi one dobe; jer Bosna, koja se jo{ polovicom H vieka napomiwe u
tiesnoj svezi sa Srbijom, ne dolazi vi{e, po{to je ova podpala, najprije
(971.) pod bizantinsku vlast, onda oslabqena Bugarskom, u nikakav doticaj
sa Srbijom. Ovu prikladnu sgodu imala je hrvatska dràva, da razmakne svo-
je izto~ne granice preko Vrbasa u podru~je rieke Bosne: a tim je ona posta-
la ovdje susjedom bugarskoj dràvi. S Bugarskom je Hrvatska grani~ila ta-
ko|er na u{}u Save, do~im Beograd bija{e bugarski, kako rekosmo, a Sri-
em hrvatski. A i zemqa me|u Dravom i Savom bje{e pod hrvatskom vla{}u
bar od prve polovice X vieka, prem su se ondje u prvoj polovici sqede}ega
veka, kano {to }emo vidjeti, narodni hrvatski i dràvni ugarski interesi
~esto protivni~ki susretali. Sjevero-zapadne granice hrvatske dràve, u
gorwoj Podravini i Posavini, postat }e nam jasnije, kada povedemo rie~ o
odno{aju hrvatske dràve naprama Wema~koj. Ovo bijahu dràvne osebine
triju jugoslavenskih plemena koncem X i po~etkom XI stoqe}a i ove jim on-
da od prilike granice. Hrvatska kraqevina bija{e ve} salila u jednu dr-
àvnu cjelinu one dvie autonomne dràve, dalmatinsku i panonsku, od kojih
je druga bila jedan viek prije zakva~ena wema~kom vla{}u; a okoristiv{i
se raspadnu}em srbskoga saveza razmakla i daqe na iztok svoje me|e. Srb-
skomu narodu nije po{lo za rukom ve} u ono doba sastaviti onakovu dràv-
nu tvorbu, pa~e razrie{iv{i i onako krhke sveze izme|u weko{wih auto-
nomnih ùpanija izloì se pogibeqi, da }e mu zemqi{te usvojiti ovdje bu-
garska ondje hrvatska dràva.” (str. 8-9.)
I pored sve tendencioznosti, Ra~ki na vi{e mesta koristi izraz “srp-
ske zemqe”, obuhvataju}i pod wim Ra{ku, Zetu, Hum i Travuniju, ali Bosnu
tretira kao teritoriju u kojoj su srpsko-hrvatski interesi isprepletani,
dok pre}utkuje etni~ki karakter Neretqanske kneèvine, insistiraju}i
da je ona vrlo rano do{la u sastav Hrvatske. U studiji “Bogomili i patare-
ni” Ra~ki potanko opisuje nastanak bogumilske jeresi i iznosi podatak da
se ona pro{irila po Srbiji dok je Stevan Nemawa nije iskorenio. “Kwige
bogomilske budu spaqene, na~elniku crkve jezik odrezan a onda u zato~i-
{te prognan, neki od bogomila na loma~u, drugi na izagnawe iz dràve od-
su|eni, a svim imetak oduzet i me|u pravovjerne razdijeqen... Izagnanim iz
Srbije bogomilom bija{e susjedna Bosna i Hum najbliè uto~i{te. Iz Ra-
{e vodi u ovu zemqu najkra}i put; pa nam se zbiqa u wih pojavqa ova sekta
na izmaku XII stoqe}a.” (str. 377-378.) To priznawe da su bogumili u Bosnu
do{li iz nemawi}ke Srbije veoma je zna~ajno jer pobija bezo~nije hrvatske
istoriografske falsifikatore. Kroz XIII vek “kruna ugarsko-hrvatske
smatra{e Bosnu sveudiq kano zemqu svojoj vrhovnoj vlasti pod~iwenu; s to-
ga se ban hrvatski Pavao [ubi}, knez bribirski, navodi u svih spomenicih
hrvatskih gospodarom i banom Bosne, prem je ovom zemqom srbski kraq
Stjepan Uro{ vi{e godina fakti~no vladao.” (str. 422.) Tolerisao je bogu-
mile.
551
4. Prepiska [trosmajera i Ra~kog
S obzirom da se [trosmajer nije ozbiqnije bavio pisawem politi~kih
tekstova, a radovi Ra~kog su prili~no umiveni i ciqno oblikovani, da iz
wih nije uvek mogu}e u celosti sagledati autorov izvorni stav o nekom pi-
tawu, wihova sa~uvana privatna prepiska veoma je dragocena istorijska gra-
|a bez koje se ne mogu pouzdano prou~iti ideolo{ki pogledi najzna~ajnijih
hrvatskih intelektualaca druge polovine devetnaestog veka. Prepisku je u
pet obimnih tomova za {tampu priredio Ferdo [i{i}, uz napomenu da je
redigovao i odstranio mawe delove pisama koji se ti~u iskqu~ivo privat-
nih i porodi~nih poslova. Kwige je u periodu od 1928. do 1933. godine u Za-
grebu izdala Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti. Nas, naravno,
u toj ogromnoj gra|i interesuju samo oni fragmenti u kojima se obra|uje
problematika srpsko-hrvatskih odnosa i stavovi Ra~kog i [trosmajera o
srpskom narodu kao takvom.
a) Jezuitska uvertira pokatoli~avawa
Moèmo videti ve} iz pisma [trosmajera Ra~kom, upu}enog iz \akova
15. decembra 1861. godine, kako se biskup àli da su mu Srbi krivi {to mu
je namesni{tvo ukinulo neka zna~ajna finansijska davawa i uporedo mu za-
dràlo izvesne nov~ane obaveze, {to ocewuje kao stra{an udarac za wego-
vo semeni{te i wega li~no. On zapravo ne zna da li je to u~iweno na pred-
sedni{tvu ili na plenarnoj sednici. “Ako je prvo, onda ni{t drugo nije, ne-
go quta osveta. Ako je drugo, onda sam opazio, da se neke ruke po srpskih ru-
ku sasvijem srpski, ili boqe reku} turski rje{avaju. Ima Srbina u na-
mjes(ni{tvu), koji se gledaju i meni i crkvi kat(oli~koj) osvetiti, {to se
ne}emo posrbiti.” (kwiga I, str. 7.) To namesni~ko ve}e je bilo tada{wa hr-
vatsko-slavonska vlada pod kontrolom bana, a nekad ga zovu i konzilijem,
kao u [trosmajerovom pismu od 29. februara 1864., u kom se on àli na prav-
nu regulativu u sferi prosvete. “Gdjekoji put take odluke dolaze u {kol-
skih stvarih, da bi ~ovjek mislio, da je sav konzilijum “srbi~eski”. Veliki
ùpan srijemski mora imati velikih prijateqa kod na{ega namjesni~koga
vije}a. A vjerujte mi da ~ovjek ovdje nema energije i da se na{i Srbi u Sri-
jemu ne boje, jao i u zao ~as katolicima! Ja mnijem, da Srbima ne treba pro-
stiti gdje ne imaju pravo, jerbo upravo tim bivaju smjeliji i drzovitiji.”
(str. 21.) Dana 24. juna 1865. [trosmajer pomiwe predstoje}e sremske izbo-
re: “Dakako da je bio me|u nami ~esto put razgovor o izborih u Srijemu, gdje
Srbi èle i u sredini samih katolika svoje qude izabrati. Dakako da sam ja
rekao, da bi to za katolike sramota bila.” (str. 31.)
Opet biskup 24. januara 1869. godine saop{tava Frawi Ra~kom: “Srpska
vlada voli Mayare i Tursku nego sebe i nas... U Srbiji se misli, da je to ko-
rist Srbiji, {to smo mi utu~eni i nemo}ni. Koliko sqepo}e, koliko upra-
vo bizantinske zlo}e i zavisti!” (str. 72.) S druge strane, [trosmajer i Ra~-
ki u svojoj internoj komunikaciji nisu se nimalo ustru~avali da o{trim re-
~ima kritikuju Rimsku kuriju i pona{awe pape Pija IX kadgod su smatrali
da wihovi postupci u odnosu na slovenske narode nisu u saglasnosti sa
552
dugoro~nim i strate{kim interesima Rimokatoli~ke crkve. Wihovo po-
sebno ogor~ewe izazvale su slede}e papine re~i, uperene protiv ruske oslo-
bodila~ke i antiturske ratne akcije na Balkanu, izgovorene pri prijemu sa-
vojskih hodo~asnika 30. aprila 1877. godine: “Ovih dana, {tavi{e ba{ ovaj
~as, u kome govorim, velika heterodoksna sila stavqa na bojno poqe silne
~ete, provo|ene stra{nim topni{tvom, a to sve u svrhu, da kazni mo} pagan-
sku, koju okrivquje, da je nepravedno ravnala, tla~e}i mnoge od svojih pod-
lo`nika, koji ispovijedaju istu heterodoksnu vjeru. Boj je ve} zapo~eo, ali
ja ne znam, koja }e od te dvije mo}i biti pobjediteqica. To samo dobro znam,
da na jednoj od tih mo}i, koja se zove pravoslavna, a u stvari je {izmati~ka,
te{ko po~iva ruka boànske pravde zbog èstoka progonstva, koje je od to-
liko i toliko godina protiv katolika zapo~elo, a nije jo{ prestalo.” (kwi-
ga II, str. 105.)
I [trosmajeru i Ra~kom je veoma stalo da nastup Rimokatoli~ke crkve
prema pravoslavnim slovenskim narodima bude prijateqski i slatkore~iv,
kako bi se oni {to pre privoleli na uniju i kasnije temeqito pokatoli~a-
vawe. U tom smislu 28. marta 1878. [trosmajer pi{e Ra~kom kako je poseb-
nim memorandumom savetovao “Svetu stolicu, ako moè u dana{wih okol-
nosti do kakvoga upliva do}i, da gleda, da bugarski knez bude katolik.” (str.
155.) Po tom pitawu, novi papa, Lav XIII mnogo promi{qenije se postavqao
nego wegov prethodnik, pa Ra~ki u pismu od 5. aprila 1878. saop{tava [tro-
smajeru: Papina alokucija u~inila je na mene dobar utisak, osobito onime,
{to je obi{la. I ton joj je druga~iji, negoli je bio onih pro{lih godina.
Osobito sam se radovao ~itaju}i pismo papino na cara Rusije i toga odgo-
vor. I ruski listovi pozdravi{e pismo papino. îm minu isto~ni zamr{a-
ji, bit }e hora, da se papinstvo i isto~no Slovenstvo, koje je sada Rusijom za-
stupano, pribliè. A tuj mogli biste rimskoj stolici pomo}i mnogo. Sto-
ga bit }e potrebito, da – bude li Bog dao zdravqa – budu}e zime bar koji mje-
sec sprovedete u Rimu.” (str. 165.) Kako Srbi, s vremena na vreme, ipak po-
kazuju da se ne daju podvesti rimskom papi, ina~e mirni Ra~ki, daje mesta
odu{ku nagomilanom besu, pa 8. oktobra 1878. poru~uje iz Zagreba |akovi}-
kom biskupu: “Ovdje vam je na dnevnom redu serbofagija. U Srbih nazire se
najopasniji elemenat na{oj budu}nosti. Pa taj vam duh ulazi ve} i u kwi-
èvnost.” (str. 185.)
b) Izbor metoda za uni{tewe pravoslavqa
Svoj stav prema isto~noj prozelitskoj akciji Rimokatoli~ke crkve i
najprikladnijim metodama da se ona realizuje, Frawo Ra~ki je 1880. godine
saop{tio ~lankom “Misli povodom okru`nice pape Lava XIII od 30. rujna”,
objavqenim u “Obzoru”. Tu je iskqu~ivu krivicu za duboki hri{}anski ras-
kol pripisao Grcima, a ~iwenicu da isto~ni slovenski narodi imaju svoje
nacionalne crkve ocenio kao povoqnu okolnost za zbliàvawe i uniju sa
Vatikanom. “Velika ve}ina slavenstva pripada isto~noj crkvi: Rusi, Buga-
ri i Srbi skoro iskqu~ivo, do~im samo Poqaci, êsi, Hrvati i Slovenci
pripadaju zapadnoj rimokatoli~koj crkvi. A rimska stolica nije nikada za-
vrgla nade, nije se nikad odrekla inicijative u nastojawu oko ujediwewa
obiju dijelova jedne kr{}anske crkve. Do zauze}a Carigrada zastupnikom
553
isto~ne crkve bija{e gr~ki ìvaq, bija{e pa~e jedinim skoro, a svakako
glavnim zastupnikom. Gr~ki carevi i carigradski patrijarsi vodili su ve-
liku rije~ u ime cijele isto~ne crkve. Stoga kano {to je odanle potekao
raskol u crkvi, imaju}i svoj korijen vi{e u narodno-dràvnih negoli u re-
ligioznih razmiricah, bilo je papam – kada god im se zgodno vidilo poku-
{ati, da se jedinstvo uspostavi – obra}ati se jedino na Carigrad. Pravo-
slavno slovenstvo igralo je u tom velikom pitawu, kojim se je kr{}anski
svijet kroz vi{e stoqe}a bavio i zanimao, skoro nikakovu ili veoma pod-
re|enu ulogu. Ni u Rimu ni u Carigradu nije se mnogo pitalo za mnijewe u
Kijevu, Ohridu ili Skopqu, budu}i ondje uvjereni, da }e se ovdje pristati na
sve, {to prvi zastupnici gr~stva i latianstva utana~e.” (str. 319.)
U me|uvremenu se istorijska situacija bitno promenila. Kako Ra~ki
zakqu~uje, “sada se je list okrenuo. Sada je slavenstvo, imenito Rusija, glav-
nim zastupnikom isto~ne crkve; ono slavenstvo, koje nije raskola u crkvi
proizvelo, ve} ga od majke svoje duhovne, od Gr~ke ba{tinilo. Prem je Tur-
~in, zauzev{i Carigrad, postupice predao bio gr~komu patrijarhu nekada-
we autonomne crkve carevine, da preko patrijarha uzmogne tim lagqe osu-
jetiti svaki narodni pokret, to je upravo taj upliv Porte polagano rastvo-
rio patrijarhat carigradski, od kojega su se postupice odijelili pojedini
dijelovi, te je stoga vlast patrijarha carigradskoga ostala ograni~ena go-
tovo samo na gr~ki ìvaq turske dràve. Novi indi Rim (Carigrad) nije
vi{e premac staromu Rimu. Ova potpuna i korenita promjena situacije u is-
to~noj crkvi dobro je poznata u starom Rimu – koji shva}aju}i va`nost sla-
venstva u tom religioznom, kao i u kulturnom pitawu uop}e – stao je sada na
tu stranu obra}ati svoju pa`wu.” (str. 319.) Upravo zbog toga, odnosnom pa-
pinom enkciklikom obnavqa se kult Sv. ]irila i Metodija, koji se progla-
{avaju za op{tekatoli~ke svece, kao i afirmi{e wihovo svojevremeno uvo-
|ewe liturgije na slovenskom jeziku. Ra~ki smatra da bi narodni jezik sada
trebalo {iroko uvesti i u zapadnoj crkvi, a kroz stalno zagovarawe ideje
potpunog hri{}anskog jedinstva, ne dirati u autonomni karakter isto~nih
pravoslavnih crkava jer je on srastao s wihovim nacionalnim bi}em.
Iznose}i primere verske tolerancije na Balkanu u vreme Nemawi}a,
Ra~ki tvrdi da do turskog vremena nema ni traga verskoj mr`wi izme|u ri-
mokatolika i pravoslavaca. “Najugledniji dostojanstvenik propadaju}e
gr~ke carevine, veliki admiral Luka Notaras, uskliknuo je u o~igled tur-
ske vojske pred Carigradom, kada se radilo o sporazumu sa Zapadom: da voli
u gradu prijestolnom viditi turski turban negoli latinski {e{ir. A u tom
se ve}ina gr~ke inteligencije, osobito sve}enstvo, slagala s tim gr~kim pa-
triotom. Fanariotski biskupi, koji su pod Tur~inom zapremili balkanske
zemqe, prenijeli su u we prije, dok su samosvojne bile, skoro nepoznati vjer-
ski razdor. Stoqetne razmirice izme|u gr~stva i latinstva imao je primi-
ti na svoja le|a nedu`ni slavenski narod. Nepovjerewe s jedne strane nije
moglo drugo poroditi na drugoj strani negoli nepovjerewe, te se stalo gri-
je{iti na obje strane. I Tur~in je doprinio svoje, da se ~lanovi jednoga na-
roda zbog vjere ~im vi{e mrze, jer mu tada bje{e gospodstvo osigurano. Pod
sjenom qubavi nema ropstva.” (str. 322.)
554
Kako Ra~ki potpuno pre}utkuje sve zlo~ina~ke nasrtaje rimokatoli~-
kih misionara na pravoslavne Slovene, prvenstveno Srbe, a usteè se da
pomene i slovenske animozitete prema Vatikanu, na wegovom udaru ostaju
samo Grci, a ~ak nijednom re~ju ne pomiwe Vizantiju koja je predstavqala
Isto~no rimsko carstvo. Za sve krivi zapravo fanariote i wihovo {uro-
vawe s Turcima. “Papina okru`nica prelazi preko ove àlosne periode.
Ona uskrisuje spomen samo onih vremena, kada izme|u Zapada, poimenice
rimske stolice i jugoslavenskih plemena, ne bija{e ni u vjerskih osje}ajih
one pregrade, koja je ka{we stranom rukom podignuta. I pravo je, da se sje-
}a one davnije, a da ne spomiwe ove novije dobe. Kamo sre}e, da moèmo tu
dobu izbrisati iz povijesti na{e!... Zna~ilo bi bolest zaba{uriti, ranu
kriti, kada se ne bi priznalo, da se i danas razlikost vjere i crkve u na{em
narodu upotrebquje proti narodu samom. Ovim se oru`jem sluè ~esto i
oni, koji ina~e ne drè do nikakove vjere ni{ta. Ovo se oru`je o{tri i on-
dje, gdje bi vjerska pitawa imala ostati po strani. Mayar, kalvin, lutoran
i katolik smiju slo`no vije}ati i raditi o boqku domovine, a kada se kato-
li~ki Hrvat i pravoslavni Srbin spremaju na isti posao, isti~e se opa-
snost, da bi se prvi mogao povla{iti, a drugi po{ok~iti. Ali bi li se mo-
gao itko sluìti tim oru`jem, da nema u nas vjerske surevwivosti, da vide,
kako se katolik i pravoslavni, osobito pak sve}enstvo obiju crkava, u duhu
prave kr{}anske sno{qivosti uzajamno paze, pa kako se tijem utire put, da
se onaj nesporazumak po vremenu ukloni, koji nisu na{i oci posijali, nego
nam ga strana ruka nametnula.” (str. 322-323.)
Tezom da su Srbi i Hrvati jedan jedinstven narod, Iliri ili Jugoslo-
veni, Gaj, Ra~ki i [trosmajer su prvo postigli da se mno{tvo slavonskih, a
potom bosanskih, hercegova~kih i dalmatinskih Srba katolika uklopi u
hrvatski nacionalni korpus, koji se radi toga odrekao ~akav{tine i kajkav-
{tine. Potom se insistira i na prevazilaèwu verskih razlika koje se vi-
di u postepenom priklawawu pravoslavaca uniji, u ime hri{}anskog jedin-
stva. “A papa misli, da }e se tim svim Slavenim oduìti, ako wihovom pr-
vom prosvjetiteqem iskaè najve}u ~ast, koju moè crkva iskazati, prene-
sav na cijelu katoli~ku crkvu {tovawe wihovo s dojako{wega u krilu sla-
venstva uèga kruga, i ako ih osjegura svoje osobite qubavi u to doba, kada
se slavensko pitawe u cijelom opsegu svojem rje{ava, kada isto~na slaven-
ska plemena ulaze kano slobodni ~lanovi u evropsku zajednicu.” (str. 323.)
Povodom te iste papine enciklike, [trosmajer pi{e Ra~kom 24. okto-
bra 1880. godine: “Vrlo ste dobro pisali o enciklici. Evo, sve je to od ma-
lo vrijednosti. Austrija i dinastija morala bi drugim posve putem po}i.
Sto i sto razloga ima i dinastija i dràva, da nas ju`ne Slovene sve u jed-
no spoje, skupa sa Bosnom i Hercegovinom. To bi ovde na jugu barem jedini
na~in bio podignuti hrvatsko-katoli~ki ìvaq; ostalo je sve krparija.
Ovo pako poleg prepotencije Mayara i poleg trulosti, mrtvila i skrajne
pokvarenosti hrvatskoga ìvqa, nikad ne bude, barem redovitim na~inom,
a Bog ne bi pravo ~inio, da ni{tarijama pe~ene golube u grlo trpa.” (str. 324.)
555
v) Pozivi na unija}ewe i lobirawe za konkordat
Uz to je [trosmajer svojom biskupskom enciklikom od 4. februara 1881.
godine izri~ito pozvao pravoslavne Srbe na jedinstvo vere i crkve s kato-
licima, dakle na uniju. Povodom toga ga je èstoko napao karlova~ki prota
Nikola Begovi}, a protino publikovano pismo [trosmajer je Ra~kome
okvalifikovao kao “oholost, bahatost i ispraznost!... Budala! U glavi mu
sigurno ni{t nije. [to se pako srca ti~e, to je opako.” (str. 392.) Istovre-
meno, posle velikih napora koje je uloìo interveni{u}i kod Stojana No-
vakovi}a, nekih drugih uglednih Srba i kod srpske vlade da Srbija sklopi
konkordat sa Vatikanom, [trosmajer se Ra~kom 26. novembra 1881. godine
àli posebno na êdomiqa Mijatovi}a: “Na{i profesori u Biogradu pra-
vi su slijepci. Ja ne mogu se dost natuìti na Mijatovi}a. Ovoga qeta u Be-
~u i na putu bio je najprijazniji sa mnom. Molio me, da mu razloìm na~in,
kako bi stvar katoli~ku uredili. Ja sam sve to u~inio tako uqudnim na~i-
nom, da ne moè boqe, a kad tamo, ja nikad ne dobih odgovora, a morao bi mi
jedan moj izvorni spis natrag poslati. Poslije povratka iz Rima i opet sam
ga molio da mi odgovori. I opet muk. Sad }u mu tre}i put pisati, da{to da
}e biti uqudnim tonom, ali ujedno i tako odlu~nim, da }e ga – ako ima }udi
– dugo boqeti. Kukavice su to siwe! Kad ~ovjek na to pomisli, onda bi zdvo-
jio. Osobito ako mi je slutwa istinita, a po svoj prilici da }e biti. I bo-
qi na{i qudi nose sama sebe na va{ar.” (str. 424.)
Pismo Ra~kog od 14. maja 1882. godine ve} odi{e skepticizmom i rezig-
nirano{}u u pogledu mogu}nosti skorog crkvenog ujediwewa. “Pojmqivo je,
{to nastojawe pape Leona XIII ne nalazi odziva, pa~e nailazi na otpor u Ru-
siji. Obje stranke, koje se bore u Rusiji za mo}, nisu prijazne jedinstvu cr-
kve: slavenofili ne ve} po svojem programu, u kojem pravoslavje zauzimqe
prvo mjesto; zapadwaci ne, jer su indiferentni naprama crkvi. Svi napori
ostat }e bez uspjeha, ako ne do|e milost boìja u pomo} i ne navrati prija-
zne doga|aje. Mi tako ostali Sloveni jesmo slabo oru|e u ruci Providno-
sti. Poqake, a i êhe, vaqa iskqu~iti iz kombinacije. Hrvatski pako na-
rod jeste u okolnostih tako traqavih, tako prevla|uje korupcija, da se na w
u tako zama{nom pitawu ne moè ni ra~unati. U Rimu kano da precjewuju
silu na{u. K drugim okolnostima nepovoqnim sada dolazi i ta, da se i u na-
{e sve}enstvo (bar ovdje) uvla~i strahovita korupcija, koja se sa svih stra-
na podupire u politi~ke svrhe. Na{e sve}enstvo npr. s malom iznimkom
protivno je slavenskoj liturgiji, jer znade, da su joj i vlastodr{ci protiv-
ni, ili joj je malo do we stalo. Naprotiv, mr`wa Srba proti nam raste. U
tih dakle okolnostih ona {aka qudi, koja shva}a uzvi{enost ideje o crkve-
nom jedinstvu, jest bez vojske i nemo}na; stoga mora se potegnuti u svoj uì
djelokrug, a ideju, za koju na{ narod nije dorastao, ostaviti Providnosti.”
(kwiga III, str. 20.) Novi problem se pojavio, kako prime}uje Ra~ki, 17. jula,
{to je u Zagrebu do{lo do velike agitacije protiv slovenske liturgije.
“Nadbiskup je pisao tako|er u Rim osva|aju}i prijateqe slavenske liturgi-
je s nagiwawa raskolu te pla{e}i, da }e katolici ovdje{wi pre}i k isto~-
noj crkvi, a ne pravoslavni ka katolicizmu.” (str. 28.)
556
Po{to su u~estala odbijaju}a reagovawa srpskih i ruskih crkvenih i
intelektualnih krugova na rimokatoli~ki poziv da se prihvati unija,
[trosmajer 20. marta 1883. godine poru~uje svom najblièm prijatequ: “Da-
{to da ja tvrdim, da je fanatizam samomu obredu istinomu prisuditi pravu
vjeru. Obredi i jedni i drugi su sveti, ko {to ja to i opet u svojoj okru`ni-
ci velim, ali budu} se Rusi, Rusini, Bugari itd. nikada svoga obreda odre}i
ne }eju – a pravo imaju, da ne }eju – a s druge strane budu} se êsi, Poqaci,
Hrvati itd. ne }eju nigda odre}i svoga obreda, zar je neplemenito o tomu go-
voriti i raditi, da svaki pri svojemu ostanemo, ali da ujedno gledamo, ne bi
l’ se u jedno moralno i juridi~no tijelo tako sloìli, da nijedan ni{t od
onoga, {to nam na srcu leì, nikad i nikako ne izgubimo, nego da ono, {to
imamo i od pamtivijeka ~uvamo, oplodimo i na prave svrhe i ovoga i onoga
svijeta uporabimo? Rusi, osobito pako na{i Srbi, odbijaju od sebe ludo naj-
ve}e svoje prijateqe. Moè bit }e do}i i tomu vrijeme, da se to javno i bez-
dvojbeno dokaè.” (str. 60.) Dana 24. marta Ra~ki mu uzvra}a: “Skoro da je sa-
da zaludan svaki posao oko izmirewa sa Srbi. Sada{wi razdor smatram bo-
le{}u, koja mora svoju krizu pro}i. Najvi{e su krivi s jedne strane Novo-
sa|ani s Mileti}em na ~elu, s druge na{i star~evi}ijanci. Novosa|ani, bu-
du}i kod ku}e od Ma|ara pritisnuti, traè odu{ak kod nas; sada su ovamo
prenesli svoju agitaciju. Sami ina~e bez vjere (Mileti} je rekao jednom, da
je on pravoslavni ateista) traè svoje politi~ke svrhe pod pla{tom pravo-
slavne vjere. A ovaj se razdor zao{trio od okupacije Bosne, kojom su pore-
me}ene misli politike srpske. U Rusiji opet slavenofili, napose Aksakov,
istovjetuju narodnu rusku politiku s pravoslavjem, prem se i u tom opaà
napredak na boqe.” (str. 61.)
[trosmajer je svestan te{kih prilika u kojima je trenutno nemogu}e
realizovati uniju, ali on od te namere uop{te ne odustaje jer je svestan da
katoli~anstvo na drugi na~in nema {ansi da ozbiqnije prodre na pravo-
slavne slovenske prostore. “Katoli{tvo u zapadno-latinskoj formi ostat
}e uvijek egzoti~na biqka na Istoku”, svestan je i Ra~ki, smatraju}i da
“ovom istinom morao bi biti Rim skroz i skroz proniknut.” (str. 68.) Po-
red toga, biskup dodaje da “nemaju Rusi pravo, {to se barbarstvom srpskim
zavesti daju. I jedni i drugi kleve}u najve}ega svoga prijateqa.” (str. 69.)
Po{to je [trosmajer od 1851. imao biskupsku nadle`nost i nad svim kato-
licima u Srbiji, poslao je 1883. godine fratra Tondinija kao svog misiona-
ra, ali je wegov boravak u Srbiji bio vrlo lo{e primqen od vlasti i naro-
da. Ubrzo se morao vratiti, a biskup povodom toga 25. juna pi{e: “Tondini
je ìv. Ja sam wega morao poslati, jer sam morao providiti, da se strani ka-
tolici, kojih na hiqade i hiqade sad u Srbiji ima, ispovijediti i pri~esti-
ti itd. mogu. Barbarstvo je skrajno i nesnosqivost brutalna, to zamjeriti.”
(str. 69.) U svakom slu~aju, taj problem velikog pravoslavnog nepoverewa
prema Rimokatoli~koj crkvi ovde se obja{wava srpskim “varvarstvom”, dok
su u ruskom slu~aju odgovorni Poqaci i wihov antiruski {ovinizam. Tako
rezonuje i Ra~ki 16. marta 1884. godine: “[to Rusi goje toliko predrasuda
ne toliko proti katolicizmu, koliko proti Svetoj stolici, mnogo su kri-
vi Poqaci, preko kojih samo poznaju Rusi katoli~ku crkvu. Ta neprestana
557
trvewa izme|u oba plemena mnogo su kriva.” (str. 114.) Svi mogu biti krivi
za hri{}anski raskol i nepoverewe, samo ne Rimokatoli~ka crkva, koja ga
je prouzrokovala svojom neobuzdanom te`wom za dominacijom nad celim
hri{}anskim svetom.
g) Radost zbog srpskog poraza
Stvari postepeno napreduju na poqu srpsko-hrvatskih antagonizama, s
obzirom da su Srbi prili~no lako prozreli pozadinu ilirskih i jugoslo-
venskih parola, koja je u osnovi imala prozelitske te`we. I |akova~ki bi-
skup je zato sve nervozniji, pa vernom prijatequ pi{e 10. aprila 1884. godi-
ne: “Narod nam je u vrlo opasnom poloàju. Srbi su nam krvavi neprijate-
qi. Dobro je rekao – mislim Markovi} – da do~im se mi quto borimo prot
Mayara, Srbin brat iza le|a na nas navaquje. Pak da bi to barem bilo we-
mu na uhar, nego bi mogao onaj grob, kog Srbi nama kopaju, ujedno i wih po-
kopati.” (str. 118-119.) Mada s jedne strane koristi svaku priliku da veli~a
ruske intelektualce, koji su pokazali sklonost uniji, [trosmajer ne moè
da suzdrì bes kad ga javno napadnu i moskovske novine, pa 29. juna 1885. pi-
{e da je “posve nenaravno i znak skrajne blesavosti, da novine ruske toli-
koga glasa pre`vakavaju, bquvotke, koje @idi i Srbi, koji ne vide daqe od
nosa, sa najsmradnijih |ubri{ta kupe i Hrvatom katolikom u lice bacaju.”
(str. 183.)
Ina~e, i Ra~ki i [trosmajer samo Jevreje mrze vi{e od Srba i jo{ ru-
`nijim ih izrazima obasipaju, {to se vidi iz mnogih wihovih pisama. Sav
radostan zbog srpskog poraza u ratu s Bugarskom, [trosmajer 29. novembra
1885. godine poru~uje Ra~kom: “Ne mogu vam re}i, koliko me veseli, da je
pravedna stvar Bugara, pod za{titom bo`je Providnosti, pobijedila. Ruka
je to boìja! Tako je potu~ena tu|a, slavjanstvu skroz naskroz protivna na-
misao. Tijem su i na{e namjere pobijedile. Ludi su Srbi mislili, kad satru
pomo}u vje~itih neprijateqa slavjanstva dràvnu ideju hrvatsku, pod kojom
bratsku za{titu na|o{e i kroz stoqe}a je uìvahu, i kad satru dobri bugar-
ski narod – eto im gotovo Du{anovo carstvo! A sad Bog bi dao da progleda-
ju: morali bi vidjeti, da grob, koji drugom kopaju, samima sebi najprvo pri-
pravqaju. Uop}e, ta ideja uskrsnu}a Du{anovoga carstva luda je ideja i puka
opsjena.” (str. 199.) Takav stav jo{ vi{e eksplicira 11. decembra: “Hvala
Bogu, da su Bugari nadvladali. U wihovoj stvari nadvladalo je po{tewe, kr-
{}anski zakon i ~isto slavjanska stvar; u srpskoj stvari pobijeno je nepo-
{tewe skrajno, nemoralnost i mr`wa mayarska prot slavjanstvu. Pobjede
bugarske su i na{e pobjede. Ruska politika i ruska diplomacija ne vrijedi
ni pi{qiva boba.” (str. 201.)
d) Uporno insistirawe na uniji
Ma koliko puta da je bio razo~aran stavom pravoslavaca prema uporno
nu|enoj uniji, [trosmajer ipak od tog nauma nikada ne odustaje. U svojoj en-
ciklici od 18. januara 1891. godine on ponovo potencira da je jedan od osnov-
nih zadataka Rimokatoli~ke crkve “kao crkve bo`je, da sve one dijelove cr-
kava, koje su se nesre}om vremena od prave crkve boìje razdvojile, u jedno
opet skupi i onomu svetomu jedinstvu povrati, na koje smo svi po Isusu
558
Kristu i po svetom otajstvu otkupqewa pozvani i upu}eni. Budu}i pako da
izme|u onoga, {to se je te~ajem vijekova od svete crkve i od wezinoga jedin-
stva odbilo i razdvojilo, skoro sama i jedino crkva isto~na ime crkve za-
sluùje, slijedi, da na posqedwu i vrhovnu svrhu i zada}u svete majke crkve
spada, da se sa starom posestrimom svojom, crkvom isto~nom, izmiri i da ju
u krilo svetoga boìjega jedinstva privede.” (kwiga IV, str. 245.) To “pri-
vo|ewe” pravoslavaca vekovima je preokupiralo rimokatoli~ku pa`wu, pa
[trosmajer podse}a na stavove Lionskog i Florentinskog sabora, primere
gr~kih i ukrajinskih unijata itd. “Srce, Bogu i Isusu Kristu privrèno,
otale sluti, da }e se jednom i jedna i druga ta crkva sa crkvom boìjom iz-
miriti i u svetom jedinstvu bez ikakvoga na svijetu u{trba zalog novoj svo-
joj snazi, novomu ìvotu i novoj slavi traìti. Ako mene slutwa srca moga
ne vara, ovo }e se koncem ovoga stoqe}a ili u prvoj polovici drugoga, pod
uplivom boìje providnosti i onih velikih doga|aja, koji se spremaju i ko-
je Bog u ruci svojoj drì, zbiti i ispuniti, na ni~iju da{to na svijetu {te-
tu, nego na uhar i korist, kao {to se to tako uzvi{enoj i svetoj stvari pri-
stoji, cijeloga roda qudskoga. Da je to pako svrha i zada}a svete majke crkve,
ne moè biti ni najmawe dvojbe... Tko god pomisli, da je u svetom jedinstvu
sva snaga, jakost, pobjeda i slava crkve, i tko ujedno na slabo stawe kr{}an-
stva i Svetoga evan|ewa i u Evropi i u Aziji pomisli, taj }e si i nehotice
odmah re}i: Ah, da se sre}om nikad crkva isto~na od zapadne razdvojila ni-
je!” (str. 245-246.)
Nestanak gr~kog primata i vo|ewa glavne re~i u pravoslavqu i afir-
macija slovenskih pravoslavnih crkava, po [trosmajerovom mi{qewu,
otvara nove mogu}nosti postizawa jedinstva. “Danas je u poslu izmirewa i
sjediwewa dviju crkva glavna rije~ sa Gr~ke o~evidno pre{la na veliki,
mo}ni i slavni narod slavjanski, kojemu je promisao boìja o~evidno opre-
dijelila zada}u, da u ime cijele isto~ne crkve sveto djelo izmirewa i zdru-
èwa s crkvom zapadnom, koje Isusu Krstu toliko na srcu leì i koje na
bitnu du`nost crkve spada, izvede.” (str. 248.) Od svega {to je li~no na tom
planu radio, [trosmajer isti~e da smatra najzna~ajnijim {to je “barem ne-
kim povodom bio” da je Vladimir Solovjev, koga obasipa atributima “vele-
umni, veleu~eni i veleizvrsni”, napisao bro{uru kojom obrazlaè neop-
hodnost pristupawa Ruske pravoslavne crkve uniji. Za wu |akovi~ki biskup
tvrdi da je po wegovom “osvedo~ewu najboqe i najizvrsnije djelo, u kom se
~ista i sveta na~ela jedne svete, apostolske i sveop}e crkve na Rusiju i we-
zine okolnosti upravqaju i istoj u ime izmirewa i sjediwewa crkva na du-
{u stavqaju. Divnomu tomu djelu nema u cijeloj kwièvnosti od po~etka
razdvoja crkva pak do dana dana{weg premca. Djelo je to veliku pa`wu u
u~enom svijetu pobudilo i ne}e jama~no danas sutra bez svojih plodova osta-
ti... Poznato je, da u onaj ~as, kad je taj slavni narod vjeru Isusovu primio,
nije bilo me|u crkvama razdvoja i razdora, da je, dakle, sveta vjera, koju je taj
veliki narod poprimio, bila ~ista, neporo~na i ona ista sveta vjera, koju i
mi svi katolici ispovijedamo, i da je Sveti Vladimir, pod kojim se je to do-
godilo, svetac jedne i druge crkve.” (str. 248-249.)
[trosmajer je 1891. godine ogor~en ve{}u o progonstvu kraqice Nata-
lije iz Srbije, pa 20. maja pi{e Ra~kom: “To je zlo~in oskrvwenoga veli~an-
559
stva i boìjega i kraqevskoga... U sli~nih slu~ajevih opaà se najboqe,
{to je prava crkva, {to li pravi biskup i prava glava crkve. Da je u Srba
prave crkve i pravoga biskupa, jedva bi se to dogodilo.” (str. 269.) Dodatno
ogor~ewe kod wega izaziva pona{awe crnogorskog kneza Nikole, koga je na
sve na~ine nastojao da privoli da prihvati konkordat. U pismu svome “bra-
tu Frawi” od 19. januara 1893. àli se: “Ne znam, znate l’, da je crnogorski
knez izdao pjesni~ko djelo pod imenom “Pjesnik i vila”. To je djelo krasno,
posve sli~no i prili~no “Gorskom vijencu”, jezik krasan, misli krasne, ~uv-
stva krasna. Djelo je to ko stvoreno, da srpski narod u srce dirne, da ga u
oblake digne i na djela heroi~ka podèè... Ali je u tom u djelu jo{ jedna
mana, prije u crnogorskoga kneza nevi|ena, a ta je, da zbog Kosovske bitke i
poraza Srbaqa na dva na tri mjesta kori Rim i svetu rimsku stolicu, kao i
sav kr{}anski Zapad, Rimom zaveden. To je u peru crnogorskoga kneza ne{to
posve novoga. Vi }ete da{to boqe znati od mene, da to biva bez ikoga histo-
ri~koga povoda i dokaza. To mr`wu prema Hrvatu u Srbima gori. Bit }e da
je djelo samo u malo primjeraka tiskano. Ja bi knezu odgovorio i pohvalio
djelo, ali zbog napadaja na Rim ne}u. Mislim, da se je s neke strane dao nahu-
{kati; ogromno protuslovqe sa samim sobom!” (str. 352-353.) Ra~ki mu odgo-
vara 28. januara: “Va{e opaske na kneèv pjesmotvor jesu temeqite. Odvi{e
isti~e Srpstvo i pravoslavje. Upliv novosadski!” (str. 353.)
Prepun je àlosti [trosmajer zbog procvetalog Srpstva u Dubrovni-
ku, pa “bratu Frawi” jadikuje 13. juna: “Mi Hrvati, koji smo prvi izdavati
po~eli dubrova~ke i dalmatinske pisce, mi smo se morali od prvoga po~et-
ka cijeloj stvari na ~elo staviti i zna~aj joj hrvatski utisnuti. Sad, kad su
to Srbi u~inili, sve {to mi u tom smislu u~inili budemo, bit }e samo sje-
na onoga sjaja, kojim se srpstvo u opreci prema hrvatstvu obasija. Sad svi mi,
koji u Dubrovnik idemo, idemo vi{e zabave radi, nego kakve politi~ke de-
monstracije radi. Tako smo u svemu i sva~emu nezrela djeca... To je uzrok, da
se na{i narodni zavodi, Akademija i Matica, usteù u Dubrovnik putova-
ti. Ja, iskreno velim, ne bi im ni mogao drugo svjetovati.” (str. 376.)
|) Tri Nemca, ugaono kamewe ve{ta~ke hrvatske nacije
Nije naodmet ovde napomenuti da i [trosmajerova pisma mnogim dru-
gim li~nostima obiluju prozelitskim strastima i te`wama. Tako, ve} 23.
juna 1849. godine, [trosmajer pi{e Andriji Torkvat Brli}u: “Ja drìm, da
i u crkvenom obziru Rusi prvi }eju biti, koji iz raskolni{tva u naru~aj
Svete matere crkve povratit }eju se; prije sigurno nego na{i isto~ni Sr-
bi.” (Josip Juraj [trosmajer: Dokumenti i korespondencija, kwiga prva, Ju-
goslavenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb 1933., str. 45.) Para-
doksalno, u istom ovom zborniku prepiske, wen prire|iva~ Ferdo [i{i}
iznosi podatke o [trosmajerovom nema~kom poreklu, navode}i da je wegov
deda Paul [trosmajer iz gorweaustrijskog Linca, kao narednik carske voj-
ske, do{ao u Osijek. Dakle, i iz [i{i}evih istraìvawa, rezultata do ko-
jih je do{ao, moè se konstatovati da su tri hrvatizovana Nemca: Qudevit
Gaj, Josip Juraj [trosmajer i Frawo Tu|man, ugaoni kamenovi, temeqci
projektovawa ve{ta~ke hrvatske nacije, uz prethodno po{tapawe ilir-
stvom i jugoslovenstvom, {to je bila podloga [trosmajeru i Ra~kom da
560
prvo pohrvate Slavonce, a onda da se orijenti{u na Dalmatince, Bosance i
Hercegovce, dokazuju}i da su svi srpski katolici “Hrvati”, a baziraju}i ta-
kvo nastojawe na tezi da su Srbi i Hrvati jedan i jedinstven narod.
5. Glavni kroatizator dalmatinskih Srba

Mihovil Pavlinovi}
Onaj veliki posao ve{ta~ke kroatizacije slavonskih Srba katolika,
koji su uspe{no sproveli [trosmajer i Ra~ki sistematskom klerikalnom
ideolo{kom indoktrinacijom, u Dalmaciji je obavio istaknuti rimokato-
li~ki sve{tenik Mihovil Pavlinovi}. Ro|en je 1831. godine u Podgori, u
Makarskom primorju, na podru~ju nekada{we srpske Neretqanske kneèvi-
ne ili Paganije, kako su je stranci nazivali. Po zavr{enom splitskom se-
meni{tu i zadarskoj bogosloviji, bio je ùpnik u rodnom mestu. U wegovo
vreme Dalmacija kao austrijska provincija obuhvatala je mnogo ve}i pro-
stor, sve do Boke Kotorske, u odnosu na Dalmaciju, iz vremena postojawa hr-
vatske dràve, koja se prostirala izme|u reke Cetine i Zadra. Kao posla-
nik prvog dalmatinskog sabora 1861. godine, Pavlinovi} je u{ao u sukob sa
italijana{ima, a sara|ivao sa srpskim politi~arima unutar Narodne
stranke. Ubrzo po stupawu u kontakt sa Ra~kim i [trosmajerom, Pavlino-
vi} postaje vatreni zagovornik ujediwewa Dalmacije sa Banovinom Hrvat-
skom i Slavonijom i nametawa hrvatske nacionalne identifikacije dalma-
tinskih Srba katolika pod parolom potpunog srpsko-hrvatskog nacional-
nog jedinstva. Godine 1864. ~ak se pobratimio s pravoslavnim sve{tenikom
i istaknutim pesnikom Jovanom Sunde~i}em. Me|utim, ubrzo je pokazao
pravo lice ideologa hrvatskog nacionalnog ekskluzivizma i verske iskqu-
~ivosti, koje }e u kontinuitetu odràvati u velikom broju politi~kih bro-
{ura sve do svoje smrti 1887. godine. Takvu tendenciju Pavlinovi} je iska-
zivao i kroz skupqawe narodnih pesama, poslovica, izraza i re~i, ali i sop-
stvenim pesmama, besedama i putopisima. Kroz sve svoje literarne poku{a-
je on se zapravo otvoreno postavqao kao politi~ki agitator i propagandista.
a) Hrvatski nacionalni ekskluzivizam verni ~uvar rimokatoli~anstva
Svoja izrazito klerikalna uverewa Mihovil Pavlinovi} je precizno
izloìo u bro{uri “O vjeri i politici” (“Narodni list”, Zadar 1885.), ko-
ja predstavqa polemi~ki pamflet kojim se autor obru{io na antikleri-
kalna stanovi{ta Dubrov~anina Nik{e Gradija. Pavlinovi} tvrdi da je
bezumno razdvajati veru i politiku, idealizuje istorijsku ulogu Rimokato-
li~ke crkve, a Francusku revoluciju osu|uje kao vrhunski izraz zlo~ina~-
ke prirode istrajavawa u neverni~kim zabludama. Rimokatoli~ku veru sma-
tra jedinom pravom verom i wene dogme apsolutnom istinom, a u politi~koj
delatnosti uporno insistira na konceptu istorijskog hrvatskog dràvnog
prava. Pavlinovi}eva osnovna poenta je da se verske razlike ne mogu preva-
zi}i za qubav imaginarnog jugoslovenstva, a da je hrvatski nacionalni eks-
kluzivizam veran ~uvar rimokatoli~anstva. Te na~elne stavove Pavlino-
vi} je petnaestak godina ranije u mnogo konkretnijoj formi izloìo u “Be-
sjedi svojim bira~ima” (“Narodni list”, Zadar 1897). Pritom podjednaku
561
netrpeqivost iskazuje prema protivnicima klerikalizma i potcewiva~i-
ma zna~aja hrvatskog dràvnog prava, koji nastoje da se politi~ki proble-
mi re{avaju u okviru Dalmacije kao austrijske Cislajtanije, bez imalo è-
qe da se za qubav ujediwavawa sa Hrvatskom i Slovenijom podrede ugarskoj
kruni i pe{tanskom centru politi~ke mo}i. Kako s neskrivenom jetko{}u
prime}uje Pavlinovi} tom prilikom, “misle neki da rodoqubno nije, jer to
zgoqno hrvatstvo da zaudara katolicizmom, pa muti i srdi Srbe na{e sudr-
àvqane; da presijeca velike osnove i nade cjelokupnoga naroda hrvatsko-
ga i srbskoga; da muti napredwake i liberalce; da prekrijeva jagodine qe-
poti toj smi{qenoj Jugoslaviji. Misle neki, da najkoristnije nije, jer da mi
danas u Cislajtaniji boqe zakone imamo od zakona hrvatskih, boqu vladu od
hrvatske vlade; da }emo sjutra s Ma|arima udariti na jade gore od dana-
{wih. Neki donapokon misle, da najpametnije nije, jer da je pravo to dràv-
no pitawe snage i vremena; da smo rascijepani i nemo}ni da do prava do|e-
mo; da i onako sjediwewe do}i }e i samo kad bude sazrijalo.” (str. 7.)
b) Prividna verska tolerancija kao mamac za unija}ewe Srba
U toj svojoj prvoj fazi politi~kog delovawa Pavlinovi} se jo{ nada da
je mogu}e da se i pravoslavni Srbi priklone floskuli o hrvatskom dràv-
nom pravu, nadaju}i se da bi tako mogli prvo postati deo hrvatskog politi~-
kog naroda, a kasnije biti pokatoli~eni. Dakle, po obrnutom redosledu u od-
nosu na dotada{wu istorijsku praksu. Zato je wegov predizborni govor i
koncipiran kao propoved katoli~kog sve{tenika zabludeloj pastvi: “Ima,
naàlost, u nas nerodoqubnih katolika, koji hri{}ane preziru, ne drè
vjere u wima; potvaraju ih ru{tinom, izdajom; te se pla{e wima dràti slo-
ge. Ima i nekih hri{}ana, koji u svakom napretku narodnom sawaju o napret-
ku svoga pravoslavja i svoga imena; koji misle kad su hri{}ani, da moraju, ma
bilo gdi, srbsku ideju gojiti; te wih muti pomiwawe narodno-dràvnoga
imena hrvatskoga. To su rane; ali su rane koje, kao {to ne vaqa vrije|ati, da
se ne razjede, tako ne vaqa ih ni pretarivati, da se ne pozlede. [to je ve}a
pogibel od nesporazuma i tajnih sumwi~ewa, koja truju bezazlene, zavode ne-
dorasle, qubav ubijaju; to ve}a je na{a du`nost, da lukavu zlotvoru otmemo
to ubojito ratilo, kojim nas sve najedanput moè sputiti. To mnogo la{wa
du`nost, kad Bogu hvala, ima s jedne i s druge strane dosta qudi, koji su po-
znati sa svoga po{tewa i nesumwiva rodoqubja; qudi za koje djela jam~e da
mrziti ne umidu, a znawe dokazuje, da ne mogu ne znati za povjestnicu zname-
nitoga dijela plemena svoga.” (str. 8.)
Pavlinovi}ev govor ovde odi{e prividnom verskom tolerancijom u na-
di da se ipak moè posti}i hri{}ansko crkveno jedinstvo, naravno prikla-
wawem isto~nih crkava rimskom biskupu. Po wegovoj pridici, “qudi dakle,
koji pojme katoli~anstvo, vaqa da jednom ustanu, te izrodim i zane{ewacim
reku: hri{}ani, pravoslavni, gr~ko-isto~ne crkve, bili Hrvati bili Srbi,
to su nam bra}a; jedno van|eqe drìmo, jedna svetotajstva primamo, jedna
nam se qubav u~i. Ako su nam razdijeqene crkve, nek na{a srca ne budu raz-
dijeqena; u krijepostima se natje~imo; i Bogu se molimo da se primakne, na-
rodu na spas, dan crkvenoga jedinstva. Dotle, ~uvajmo svi skladno, u narod-
nom i u dràvnom ìvotu, na~elo kr{}ansko, a odbijajmo nevjerstvo, nehaj-
562
stvo, poganluk, koji ho}e da nam se u narod silimice ucijepe, i da mu otmu i
ono {to mu Turci ne ote{e, vjeru. Drìmo se tvrdo narodno-dràvnoga je-
dinstva, bez kojega nema domovine, nema dràve, nema slobode, nema la{}i-
ne nikomu do tu|inu. Ako su hri{}ani sad hrabreniji rad na{ega sklada, ne
budi vas strah navale ni srbske ni ruske; pustite im da se slobode nauìva-
ju u imenu i u slovu, u crkvi i na poqu; nek uvide da im je Hrvatska prava maj-
ka, da smo im mi prisna bra}a, bez kojih ne bi wim ostalo u ovoj zemqi nego
staro ponièwe, ili novo ropstvo. A vi, sqedbenici gr~ko-isto~ne crkve,
koji znate razlu~iti vjeru od narodnosti, crkvu od dràve, otresito reci-
te lu|acim i lukavcim: na stranu, djeco; daqe, bezna~ajnici, ne skrivajte se
pod imena sveta. Nit vam je do pravoslavja, nit vam je do Srpstva; nego vam
je do svoje sebi~nosti; vam je do laìsawa. Jak i napredan narod hrani jake
i slobodne crkve; a nijednomu nema jakosti bez vlastite dràve. Dràva je
na{a u na{oj domovini; domovina na{a jest Hrvatska; Hrvatska je jedno na-
rodno-dràvno tijelo, jednim vlastitim pravom i jednom vlastitom povije-
sti. Ova zemqa srbskoj je na domaku; susjeda i posestrima je, ali je ovo hrvat-
ska. Hrvatstvo u povjesnoj dràvi i vlastitoj zada}i ne smeta Srbstvu u na-
rodu, po jeziku i po krvi, jednu: dràvno hrvatstvo znajte da smeta, jako sme-
ta, neprijateqem hrvatskoga i srbskoga narodnoga ìvota; hrvatstvo smeta
neprijateqem na{e slobode.” (str. 8-9.)
Kako se koncept hrvatskog dràvnog prava u wegovoj krajwe iskonstru-
isanoj istorijskoj perspektivi pokazao najprimerenijim klerikalnim ide-
olozima za formirawe rimokatoli~kih prozelitskih ciqeva, oni bi da
ubede pravoslavne Srbe da je to i za wih najprimereniji dràvno-pravni
okvir na austrougarskoj teritoriji. Pavlinovi} Srbima nudi i bratstvo, i
solidarnost i potpuno jedinstvo, ali pod uslovom da prihvate hrvatske dr-
àvotvorne ambicije kao sopstvene. On i sunarodnike katolike poziva da
ne budu verski iskqu~ivi i politi~ki kratkovidi, nego da tragaju za onim
{to im je s pravoslavnim zajedni~ko, {to ih pribliàva i spaja, kako bi se
i na taj na~in doprinelo realizaciji hrvatskih politi~kih te`wi. “Pro-
svjedujem proti onim hri{}anim, Srbim, koji me sta{e mrko gledati i sum-
wi~avo svojim {aputati da sam fanatik postao, od kad sam stupio da odlu~-
nije branim pravo svoje i wihove hrvatske domovine; od kad me du`nost zov-
nu da branim tako nazore crkve katoli~ke, koji sudaraju s nazorima isto~-
ne crkve; i da prosvjedujem proti onim koji me glase jezuitom, jer, {tuju} tu-
|u, drìm do svoje vjere; da prosvjedujem proti onim katolicim, koji me kr-
ste ultramontancem i papistom, jer mislim da niko ne moè biti katolik
mimo rimskog pape; da prosvjedujem proti onim liberalcem, koji misle da
moè biti ~estita naroda bez vjere, slobode bez }udore|a, dràve bez vje-
rozakona; koji nepoznavaju} potrebe niti li srce naroda svoga, name}u mu se
zastupnici slova, da mu budu krvnici duha.” (str. 10.)
Prividno propovedaju}i versku toleranciju on bi da nametne katoli~-
ka verska na~ela kao zajedni~ka. Zagovaraju}i saradwu i jedinstvo sa pravo-
slavnim Srbima on bi da ih upregne u realizaciju proklamovanog hrvatskog
dràvnog prava. U tom smislu isti~e: “Ja sam vjerom katolik; al’ mi s toga
nije ni u miso i~ije vjere vrije|ati, niti u politiku upli}ivati ~isto vjer-
563
ska pitawa. Ja sam plemenom Hrvat; al’ ne kanim s toga svijet hrvatiti. To
su moja vlastita osvjedo~ewa, koja su potpuno mirna uz jednako tvrda osvje-
do~ewa svakog ~estitoga hri{}anina Srbina, kad na javnom poqu svi slo-
`no radimo za dràvno pravo hrvatske na{e domovine, kad u pitawih vjer-
sko-zadru`nih radimo za kr{}anska zajedni~ka na~ela.” (str. 10-11.) Ovu
priliku Mihovil Pavlinovi} koristi da odbaci sve prigovore koje mu kri-
ti~ari upu}uju zbog klerikalisti~kih nastupa u politi~kom ìvotu: “Ne
mu~i me èqa, da narodni sabor pretvorim u crkveni sabor ka’ {to bi ne-
ki htjeli da mi podmetnu; nego }u iskreno re}i, pla{i me misao, da bi rad
moj i mojih sudrugova crkvewaka, najbrojnijih i najuspje{nijih narodnih
radnika, pomogao da se dokopaju sabora qudi nikakve vjere; da sabor narod-
ni postane izvor narodnoj vrtoglavici i vjerskomu nehaju; pla{i nas misao,
da mi crkvewaci ne bi radili na protukr{}anske ciqeve.” (str. 11.)
Deklari{u}i se kao Sloven i Jugosloven slobodarskog opredeqewa, on
se ipak zakliwe na odanost svom “~estitom slobodnom izabranom kraqu” i
odbacuje svako protivdràvno rovarewe, jer, navodno, kroz tog – ugarskog
kraqa “mi hrvatsku dràvu imamo.” (str. 11.) Srbe i Hrvate, kao narod po-
cepan imenom i verom, Pavlinovi} poziva da zajedni~ki iza|u na poqe
ustavne borbe kako bi se za{titila hrvatska dràvnopravna tradicija.
“Hrvatska na{a domovina, u ob}enitoj jagmi Nemca, Ma|ara, Tur~ina, Ta-
lijana, ta nas danas pozivqe, da branimo prava wezina, prava i slobode nas
sviju koji izrodi nijesmo, koji majku zovemo: majko moja!, koji se Bogu moli-
mo: O~e na{. Narode pocijepani, narode potla~eni, ustaj na ustavne borbe!
Majka te zove, Hrvatska, domovina tvoja pla~e.” (str. 12.) Jedan od kqu~nih
argumenata kojim Pavlinovi} potkrepquje zahtev za prikqu~ewe Dalmaci-
je Hrvatskoj je i taj {to banska vlast tamo nije zapostavila Rimokatoli~-
ku crkvu, dok se u Cislajtaniji pod direktnom be~kom upravom sprovodi
princip odvojenosti crkve od dràve. Zato ga jednostavno ne interesuje ni-
kakav koncept dalmatinske samouprave niti autonoma{ki politi~ki program.
Kroz poku{aj literarnog dijaloga katolika i pravoslavaca u svom
“Razgovoru o slavenstvu, jugoslavenstvu i srbo-hrvatstvu” (“Narodni list”,
Zadar 1876.), Pavlinovi} ulazi u polemiku sa srpskim nacionalnim ideo-
lozima, posebno potenciraju}i sadràj “Povjestnice srpskog naroda” Da-
nila Medakovi}a, objavqene u Novom Sadu 1851. godine. Najvi{e mu smeta
konstatacija da je rimska crkva nanosila ogromnu {tetu srpskom imenu i
narodnom napretku, pretvaraju}i pokatoli~ene Srbe u najve}e neprijateqe
svoje pravoslavne bra}e. Dijalog otpo~iwe vrlo {irokom temom, ~iji je pr-
vi rezultat konstatacija da sveslovenstvo nema realnih {ansi na uspeh jer
ne postoji jedinstven slovenski jezik, ali moè da postane paravan za rusi-
fikaciju mawih slovenskih naroda od strane najve}eg. Jugoslovenskoj ideji
spo~itava da je prikrivena svesrpska i da joj je uzor nekada{we Du{anovo
carstvo. Kroz usta jednog od u~esnika fiktivnog dijaloga Pavlinovi} se iz-
ja{wava da je pravi naziv za pravoslavnu crkvu vla{ka ili gr~ko-isto~na
crkva. Neshvatqivo mu je kako bi se pravoslavni Srbi “zakonom zvali pra-
voslavni: jer tad svi drugi naravno cijenit je da su neslavni iliti po va{oj
gramatici krivoslavni. Nu, budi re~eno bez zamjerke: {to biste vi kazali,
564
da se katolici nazovnu pravovjerci? Bi li ste ih vi tim imenom zvali? Ja-
ma~no ne biste; jer bi vam se ~inilo, da biste tim vi nekud priznavali, da
ste vi krivovjerci. Vidi{, katolika svak moè zvati, bez svoga ponièwa,
katolikom; jer to ime ne kaè nego ono {to biva, to jest, vjeru posvemnu,
iliti po svem svijetu rasprostrawenu: kako i jest; jer ti }e{ na}i katoli-
ka u Evropi, u Aziji, u Americi, u Africi, u Oceaniji, u svakom kutu svi-
jeta: a gr~ko-isto~nih (vosto~no pravoslavnih) nema nego nekojih naroda i
po nekojih zemqah. Pa gle, ni dràvni zakon ne dopu{ta, da koja vjera sebe
naziva takim imenom, kojim bi se moglo nanijeti uvrede drugoj kojoj prizna-
noj vjeri. S toga je pametno odre|eno, da se vi pi{ete i zovete gr~ko-isto~-
waci, ko {to i jeste; jer se drìte crkve carigradske, gr~ke; a mi da se pi-
{emo rimokatolici, ko {to i jesmo; jer se drìmo rimske crkve: pa mirno
i jednim i drugim.” (str. 13.)
v) Kritikovawe Srbije i idealizovawe Hrvatske
Potom Pavlinovi} podse}a da su Dubrov~ani od davnina pravoslavne
nazivali Vlasima, a Dalmatinci grka}ima, {to se vremenom promenilo u
hrka}i. Tvrde}i da su prilike u zami{qenim srpskim zemqama takve da se
“ne}e vi{e ni tu|e pile posrbiti” (str. 15.), posebno ismejava zamisao da
Srbija me|u ju`nim Slovenima odigra ulogu Pijemonta. Za Hrvate i Srbe
kaè da su narod “jedan te isti po krvi i po jeziku; ali nisu jedan po ìvo-
tu du{evnome; nisu jedan povjestnicom i te`wom; nisu jedan narodno-dr-
àvnim pravom: u jednu rije~, Hrvati i Srbi ne imadu jedne iste narodne
svijesti, ni jedne te`we.” (str. 20.) Kqu~ni problem jezika Pavlinovi} ne
moè re{iti, pa poku{ava da ga zaobi|e, tvrde}i da je on samo vawsko obe-
le`je narodnosti, a ne weno jezgro. Primat daje svesti. “Narodnosti u pr-
vom redu ho}e se svijest iste zajednice; a tu svijest izva|a poglavito du{ev-
na zajednica, kad dràvnom, kad prosvjetnom, kad vjerozakonskom jednom te
istom te`wom. Pa da ba{ i jest jezgra narodnosti u samu jeziku, ko {to ni-
je, ne bi se opet misao narodna mogla prtiti u sve ostale misli. Nego, na-
rodnost postavqena u temeqe uredbi naroda i kraqevina, vaqa da se sloì
s ostalim temeqima jednako pravednim, jednako svetim, bez kojih ne bi bi-
lo reda u qudstvu... Da bismo mi Hrvati i Srbi, svi koliko nas je, i htili
zbiqa da se ujedinimo, {to bi nam bilo raditi? Ili, da svi Srbi do|u pod
kraqa hrvatskoga... Kad bi Srbi to i htili, Hrvati ne bi, mislim, nipo{to;
jer taj prirast lako da bi ih izvrgao mnogoj pogibeli u slobodi i vjerskoj i
ustavnoj. Ja ne}u da ponizujem Srbiju ni Srbe; ali }ete mi priznati, da ne
bi po Hrvatsku osobita sre}a bila, kad bi se wezin sabor prepunio vrstom
{to se ogr}e u biogradsku skup{tinu.” (str. 21-22.)
Da bi tu opasnost {to plasti~nije predstavio, Pavlinovi} ukazuje na
primer Srba koji ìve u Hrvatskoj. “Moè se kazati, da oni mal’ da ne go-
spoduju: tako se majstorski znadu posvuda proturivati. Dok, nema ti `rtve,
sveca, ni zasluge, da iznese katolika u Srbiji ili u Crnoj Gori.” (str. 22.)
Srbiji zamera {to spre~ava gradwu katoli~kih crkava na svojoj teritori-
ji, {to proziva papstvo i katolicizam kao najve}e neprijateqe srpskog na-
roda. “Ve}ina Hrvata katoli~anstvo drì pravom, jedino spasavaju}om vje-
rom. Hrvati, pu{taju} slobodu inovjercem, naosob bra}i svojoj isto~ne
565
crkve, nisu nijednoj vjeri pogibelni; dok slobodi wihove vjere i crkve ka-
toli~ke bila bi velika pogibel, kad bi se Hrvati napustili u dràvnu za-
jednicu, ve}inom nekatoli~ku.” (str. 23.) Katolici i pravoslavni, po Pa-
vlinovi}evom mi{qewu, kao kr{}ani i hri{}ani, samo onda mogu ìveti
u miru “da su svud u mawini hri{}ani, ili da svud vlada dràvni zakon, ko-
jeg nadahwiva vjerska sloboda, ko {to biva u Hrvatskoj, pa i u Boki.” (str.
23.) Sve u svemu, nije “mogu}e do}i do pravoga jedinstva bez iste svijesti i
bez iste te`we. Usqed te istine, jasno se kaè u odno{ajima izme|u Srbije
i Hrvatske, Srbija ne bi nipo{to do{la pod krunu hrvatsku. A bi li zar
Hrvatska pod Du{anovu krunu? Ni u snu.” (str. 23-24.)
Razloge nepomirqivosti dve nacionalne ideologije Mihovil Pavli-
novi} nagla{eno svodi na tezu prema kojoj “Hrvatska od pamtivijeka do da-
nas ima svoju dràvnu osobinu, ima svoje pravo, ima svoje du`nosti, ima svo-
ju krunu i zakonite svoje vladare; ima zajednicu, ima misao, koje ne moè da
se odre~e, a da prije ne uni{ti svoju svijest, izbri{e svoju povjestnicu, za-
boravi svoje ime. Kad bi bilo mogu}e da to sve u~ini dana{wi nara{taj, i
da pokida sve dràvni~ke i dinasti~ke sveze, {to bi se tad dogodilo? Hr-
vatske bi dràve nestalo; hrvatsko bi se povijesno pravo utrnulo; ali ne bi
nikad nestalo hrvatskoga naroda, koji bi rodio nara{taj, {to bi zubqom
prirodnoga prava i misli hrvatske, traìo me|e svojoj dràvi, na temequ
svoje vjerske i dràvne slobode. Da bi i nestalo dràve hrvatske, tim ne bi
Srbija postala drugo do prva susjeda pogibelna inoroda: jer je ludost i po-
misliti, da bi se buna Hrvatske na pravo svojih kraqeva i na povjesne odno-
{aje s Austro-Ugarskom, mogla izvr}i na blagoslov po narod hrvatski; ili
ga otrgnuti od obstoje}ih odno{aja, pa ga stopiti sa Srbijom.” (str. 24.)
g) Neosnovane teorije o Bosni i u~e{}u Hrvata u Kosovskom boju
Pitawe Bosne i Hercegovine je jedna od nepremostivih protivre~no-
sti srpske i hrvatske nacionalne ideologije. Pavlinovi} po wemu zauzima
kategori~an i iskqu~iv stav, tvrde}i da je to nesumwivo hrvatska etni~ka
i politi~ka teritorija: “Da je Bosna srbska, to vam nije~e povjesnica. Ta,
{to ne prima mita, nit komu nosi hatora, zna da je do Drine od postawa bi-
la vlast hrvatska. Starinska dioba ùpana i bana u~inila da se i bani jed-
nog dijela Bosne, ko {to posavski bani i bani dalmatinski, razmaknu u vla-
sti, pa se kad{to i trli izme|u sebe. Ali pravo kraqevine Hrvatske osta-
lo je nepovrije|eno. Ban bosanski bio je jedan izme|u sedam bana bira~a
kraqa hrvatskoga. Kre{imir Veliki Bosnom je sam vladao. Hrvatsko pra-
vo na Bosnu uzdràlo se i pod ugarsko-hrvatskom krunom, i onda kad, s osla-
bqene primorske Hrvatske, u Bosni nastado{e osebiti kraqi. Ti kraqi
uvjek, po vjerskim i politi~kim odno{ajima, stali su uz Hrvatsku, tako da
svaki ozbiqniji doga|aj u Bosni, upleo je sa sobom Hrvatsku, i obratno. Eno
Hrvoja bosanskoga u Splitu; eno Tvrtka; eno svih raspra s Ugarskom; eno ba-
na Pavla [ubi}a do Skopqa i Ivan-planine bosanske; eno kraqice Kata-
rine u Rimu; eno u Bosni bana Espergana (Auersperga), kojeg jo{ pjeva na-
rodna pjesma; eno kneza Evgenija, kojeg jo{ danas klanci i mostovi uz Bosnu
spomiwu, a pusta Zenica pogotovo pla~e. Eno bana Jela~i}a god. 1845. kod
Podzvizda! A Srbija {ta ima u Bosni?” (str. 24-25.)
566
Pavlinovi}a mnogo ne interesuje istorijska istina, a dijalog komponu-
je ~isto pamfletski, tako da su dva glavna sagovornika “umni i zreli” Hr-
vat i mladi i nedozreli Srbin, pa Srbin iskqu~ivo izgovara parole dok
Hrvat toboè trezveno i razlo`no odgovara. U tim odgovorima se izlaù
sve izmi{qotine hrvatske romanti~arske istoriografije, koje su plasira-
li Ivan Kukuqevi} Sakcinski, Tadija Smi~iklas i Vjekoslav Klai}, poput
one iz navodne Trpimirove poveqe iz 837. godine u kojoj stoji da je Slavo-
nija kao hrvatska pokrajina u crkveno-organizacionom pogledu bila sastav-
ni deo splitske mitropolije. Tvrdi se da je to bilo tako sve dok Metodije
nije obnovio dowopanonsku mitropoliju u Sremu. Pored toga, po toj falsi-
fikovanoj poveqi tvrdi se da su se od Cetine do Bara prostirale hrvatske
ùpe. I Pavlinovi} navodnoj kraqevini Hrvatskoj pripisuje da je ve} u de-
vetom veku svoje ju`ne granice utvrdila na Crnom Drimu. “Vaqa znati, da
jo{ za Lucija, tj. pro{loga vijeka, sva zemqa od Nina do Bara, izim Zadra i
{est drugih otoka i mjestija, zvala se u narodu: Hrvatska (Kroacija). To svje-
do~e sva ratna ugarska i mleta~ka izvje{}a, i sgodopisci pro{lih vjekova.”
(str. 27.) Kqu~ni Pavlinovi}evi argumenti su spisi Popa Dukqanina i An-
drije Dandola, ali je po wihovoj uobraziqi i cela Srbija, odnosno Ra{ka
bila sastavni deo Hrvatske.
U skladu s takvom falsifikatorskom megalomanijom, Pavlinovi} ni-
poda{tava celokupnu srpsku istoriju. Iznosi da “za Hrvatima do|o{e iz
Zakarpatske Velike Hrvatske i Srbi, sa tri vo|e... Za Ra{iju, Zetu (Du-
kqu), Travuwu, tj. za zagorski dio rimske ju`ne Dalmacije, ... kwige staro-
stavne kazat }e ti, da ka{we na to hrvatsko zemqi{te, Hrvati Srbe primi-
{e u za{titu od Bugara. Ipak je ostao do danas sve jednako hrvatski temeq
u Popovu, te sve Primorjem dubrova~kim i kotorskim do Bara i do Skadra.
U ùpah zagorskih Romanije, Gora`de, Nevesiwe, za hrvatske dinastije,
ostao je nepovrije|en odno{aj podani{tva zahumskih knezova prema hrvat-
skom vladaru, premda se od Carigrada navalice zakidalo i rasklimavalo...
Kako su se pape sluìli svjetovnim povlasticami, da unaprede katoli~ku
misao, tako su se bizantinski carevi sluìli vjerom i crkvom, da gone svo-
je bizantinske te`we. Odatle dva sustava Hrvate i Srbe razlu~i{e i sve-
do{e ih na dva razli~ita pravca... Konstantin, kazivaju} kako koncem IX vi-
jeka Hrvati oslobodi{e Srbe od bugarskoga jarma, broji sve gradove srbske,
pa ne zalazi u Bosnu. Dapa~e, broje} u bizantinske milostive darovine Sr-
bam, i Zahumqe i Konavqe i Trebiwe, da bi ih tobo` dokazao podlo`nicim
carstva ({to Hrvati nisu bili), on i ne spomiwe Bosne, koju ne bi o~ito
bio propustio, da je ikako mogao. A kako bi, kad sam bizantinac Cedrenos
jo{ XI vijeka zove Bo{wake narod hrvatski... Nije jo{ nikomu poznato, da
bi Srbi bili stekli kakve zasluge u borbi proti Obrim, ili da bi oni dru-
go koje juna{tvo u~inili.” (str. 29-30.)
Pun hvalospeva za stvarne i izmi{qene hrvatske pobede nad Bugarima
i tvrde}i da Bosna nikada nije bila sastavni deo Srbije nego se oduvek s
wom na Drini grani~ila, Pavlinovi} daqe veze pri~u do momenta kad je
Vizantija savladala Bugare i wihovu zemqu osvojila. “U Bosnu ne taknu{e,
jer ju jednako s ostalom Hrvatskom naslijedi Stjepan sin Kre{imira II.
567
Hilferding, razlikuju} pravo imenovanu Hrvatsku od wezinih banata Po-
pova, Gacka, Zahumqa i Trebiwa, ispovijeda, da je ùpa dukqanska (Zeta) bi-
la jedina u primorju, {to je priznavala vrhovnu vlast velikih ùpana srp-
skih.” (str. 32.) Za Pavlinovi}a je sasvim nesporno “da u starije doba nema
spomena ni o pravoj samosvojnosti Srbije, nekmoli da bi govora bilo o ka-
kvoj pripadnosti Bosne k woj.” (str. 33.) Ne pomiwu}i hrvatski poraz na
Gvozdu nego predstavqaju}i kao osnovni razlog ~iwenicu da su Hrvati osta-
li bez kraqevske porodice i da su Arpadovci rodbinski vezani s wihovim
posledwim kraqem, Pavlinovi} navodi kako je Hrvatska prihvatila ugar-
skog kraqa da bi sa~uvala “samostalnost i da utvrdi doma}i mir.” (str. 34.)
I kako bi druga~ije; “Bosna stupi naravno skupa s Hrvatskom u isti dràv-
ni odno{aj.” (str. 34.) I od tada, navodno, “kraqi ugarsko-hrvatski, po sta-
rom obi~aju kraqa hrvatskih, u Bosni namjesti{e bane, da wom vladaju, pod
vrhovni{tvom wihovim.” (str. 34-35.) Za Tvrtka Pavlinovi} kaè da se
“dao okruniti arhiepiskopom gr~ko-isto~nim u Mile{evu, poglavito iz
namjere da lak{e poda se dobije Srbiju, ko tobo`wi nasqednik Nemawi}a;
ko {to g. 1848. Jela~i} se prisegao patriharu Raja~i}u, ne bili za se lak{e
dobio Vojvodinu.” (str. 36.)
Za Hrvate Pavlinovi} tvrdi da su se borili i na Kosovu i u juna{tvu
daleko prevazilazili srpske ratnike. “Turci tad bili jo{ prili~no dale-
ko od wih, a Hrvati sami imali kod ku}e dosta neprilika. Ipak ~uv{i srb-
sku nevoqu, i ne obziru} se na se, s banom svojim pohiti{e na Kosovo, wih
30 hiqada. Ali, koja hvajda... kad truhlew i nesklad, crna izdaja Brankovi-
}eva, upropasti na{e mu~enike. Zna se, da Hrvati na Kosovu uzmako{e sto-
pro tre}i dan, kad ve} bijahu krenuli u bijeg svi Srbi; a glas se prosuo o
Brankovi}evoj izdaji.” (str. 37.) Busaju}i se u prsa navodnim hrvatskim ju-
na{tvom u okviru ugarske vojske koja je 1463. ratovala u Bosni protiv Tura-
ka, Pavlinovi} ovde iznosi jo{ jednu bajkovitu konstrukciju: “Kad se i{lo
preko Drine, preko Ra{e (Lima) i preko Neretve, vojnici se ozlovoqili i
stali se misliti: smijedu li oni po du{i, ka’ kr{}anski kriàri, izbavqa-
ti gr~ko-isto~ne sqedbenike, te ih jo{ u svoju domovinu una{ati? Da umi-
ri vojsku i ugarsku i hrvatsku, kraq zamoli papu da pismeno izjavi, kako i
jest sve~ano izjavio: da im je od Boga prosto izbavqati iz turskih ruku sqe-
dvenike gr~ko-isto~ne crkve, i k sebi ih primati, jer su i oni kr{}ani.
Otud seobe u Srijem, u Liku i u Krbavu.” (str. 37-38.)
Ispredaju}i daqe fantasti~nu pri~u imaginarnom sagovorniku, Pa-
vlinovi} kaè da “Srba starinom u Bosni nije bilo. Nego ih, na vi{e na-
vrata... primili Hrvati k sebi, pa ih se rasulo po Bosni i po Hrvatskoj,
premda mnogo mawe nego neki misle; jer nisu svi Srbi oni koji se drè is-
to~ne crkve. Zna{ bo, kako su IX vijeka neko vrijeme Hrvati priznavali
pravomo}je carigradskog patrihara. Kako se Focijev raskol dogodio, ve}i-
na je Hrvata ostala uz rimsku crkvu; a opet neki, radi obreda, volili osta-
ti uz isto~nu crkvu, ostaju} dakako, sve|er Hrvati, ko {to su i prije bili.
To pak mije{awe Srpstva sa vjerom isto~nom iliti s pravoslavjem, to se ka-
{we dogodilo u Srbiji, po naviki bizantinskoj. U novije vrijeme, u to se
upelo na sve na~ine, ne bil’ se kakotijem u Hrvatsku unijela srpska misao;
568
pa prosti Hrvati vosto~ne vjere uzimqu to ime srpsko, nametnuto kroz pro-
povjed i nauk hristjanski, ko ime svojoj vjeri; a qudi koji razume, ako su po-
{teni, smiju se tomu vjerozakonskomu Srbstvu, ko glupoj bludwi zane{enih
sawara. [arewaci, dakako, igraju se Srbstva na svoje osobne svrhe... Daka-
ko, Srbin je Srbin; ali u srbskoj domovini, u srbskih dràvnih me|ah.”
(str. 45-46.)
Na pitawe imaginarnog bokeqskog sagovornika, Pavlinovi} odgovara:
“Ima vas, po krvi, i Hrvata i Srba; ali vi ste na dràvnom zemqi{tu hr-
vatskom; pa ste s toga svi narodno-dràvni Hrvati. Ta i za samog Du{ana
Boka s Kotorom se priznavala kruni hrvatskoj! A da neki vas vole uz ime
pravoslavno nadjenuti i srbsko, to vam ne}e nitko braniti, kad narodno-dr-
àvnomu imenu hrvatskomu ne budete podmetali, ko tobo` u supor, srbsko
narodno-vjersko ime.” (str. 46.)
Po{to se rasprava ponovo vra}a na bosansko pitawe, Pavlinovi} s
prezirom govori o tamo{wim Srbima kao primitivnim ~obanima bez ika-
kve nacionalne svesti. Srpske trgovce interesuje samo novac i zarada, a Sr-
biju smatra vojni~ki suvi{e slabom da ovlada Bosnom i Hercegovinom.
“Tur~in Bo{wak prvo }e se prisloniti Nijemcu, Latinu, paklu, nego Vla-
hu.” (str. 47.) I tamo{wi katolici radije prièqkuju austrijskog }esara
nego srpskog kwaza, a za hrvatske pretenzije smatra pogodnijim geografske
uslove. “Vidite li, kako je Hrvatska sa svih strana opasala Bosnu! I zemqi-
{te i ob}ewe i trgovina, sve ih veè nerazdruìvo. Skoro svi hrvatski ko-
tari na suhoj me|i dali bi se lako i naravski protegnuti i nadopuniti na
Trebiwe, na Mostar, pa na Qubu{ki, na @upawac, na Livno; te preko Bi-
{}a i preko Novoga; tako, da Dalmacija turska (Hercegovina do Neretve) i
Hrvatska turska (Bosna do Vrbasa) pripale bi, ko {to }e danas sutra pri-
pasti vojni~ka granica, bez ikakve smetwe. Dapa~e, samo takim pro{ire-
wem Dalmacija dobiva svoje lice i svoje naravno zale|e, a posavje hrvatsko,
preko Bawe Luke i preko Jajca, veè se, ko {to je od pamtivjeka bilo veza-
no, s primorjem dalmatinskim. Qudi najprosvjetqeniji, fratri bosanski,
po svoj Bosni rasijani, uplivni kod istih Turaka, nosioci su misli i uspo-
mena hrvatskih. Sve to ìvo djeluje; sve to priteè.” (str. 49.)
Svestan da bi to bio jo{ ve}i teritorijalni zagrqaj nego za Srbiju, Pa-
vlinovi} hrvatsko robovawe pod austrijskom krunom progla{ava kao vrli-
nu, prednost i dobrobit, pa veli: “Da sjutra osamqena Hrvatska uprti na
svoja le|a svukoliku Bosnu, Hrvatska jo{ nestopqena do kraja s Vojni~kom
krajinom, s osiroma{enom Dalmacijom, Hrvatska ne bi, bojim se, ni nov~a-
nomu tro{ku, ni du{evnomu naporu sama odolila. Od pusto{i i divqa~i
bosanske, i to turske, urediti pokrajinu evropejsku?! Nego, Bogu hvala, gdje
je nesre}e, tu je i sre}e. Po{to je hrvatska zapala u svezu kraqevina i zema-
qa habsburgske carevine, i mnoge i te{ke `rtve kroz vjekove toj zajednici
prinila, ona danas, uz jamstvo da tu|in ne}e oteti wezinu starinu, ima u toj
zajednici i to jamstvo, da }e joj ona, radi vlastite koristi, pripomo}i da se
urede i pridignu zemqe, koje, uz obnovqeni ìvot i napredak Hrvatske, do-
dat }e ìvotne snage cijeloj carevini. Pa i to je, {to sam htio da ti ka-
èm... ni Ugarska ni Austrija, dok su ìve, nipo{to ne smidu dopustiti, da
569
se ikoja nova dràva razmakne na Bosnu; jer ta, ne samo po zemqi {to spada
u okvir hrvatske kraqevine, nego i po svom poloàju, lako da bi postala u
tu|im rukam silnom prijetwom nezavisnosti gospodarskoj i dràvnoj, sve-
mu posavju i primorju hrvatskomu.” (str. 49.) Za razliku od tada{we Srbije
koja je razmerno zaokruèna i ima prirodan pravac {irewa prema jugu i ju-
goistoku, po Pavlinovi}evim re~ima, “bez Bosne i Hrvatska je od Kotora
do Zemuna neprilika. Oko na zemqovid samo ti kaè, da je Bosna dio Hrvat-
ske. Za Bosnu je Hrvatska, a ne Srbija, svoju najplemenitiju krv za vjekova
prolijevala.” (str. 50.)
Negiraju}i da su Hrvati Srbima ve} oteli srpsko primorje, Srem i
Slavoniju, pa da se sad spremaju da im otmu i Bosnu i Hercegovinu, Pavli-
novi} nastavqa svoje teoretisawe: “Kad bi sve i bila, ko {to nije istina,
da je Dalmacija srbsko primorje; da je Srijem i Slavonija, Srbija; pa se us-
prkos tomu utvrdila hrvatska kraqevina, i tamo danas mah otimqe hrvatska
svijest, to bi ti bio tvrd dokaz, da je ìva i zdrava hrvatska misao i hrvat-
ska te`wa: ko {to bi to bio lo{, veoma lo{ znak po du{evnu snagu Srbstva.
Nego ja mislim da pametan Srbin pojmi danas ozbiqnost poloàja srbsko-
ga, i da sve razmetawe za Bosnom, sva vika na Hrvate nije nego puka igrari-
ja, nebil’ ih se tko popla{io, i od svoga wim {to odstupio. Znak je àlo-
san po Srbstvo... {to ono, ne samo tjelesno pada u Ba~koj i u Banatu pred
[vabam i Rumuwem; nego opada i tjelesno i du{evno u Staroj Srbiji pred
Bugarom, pa i pred samim Arnautom. Dapa~e Srbstvo ima te{ka posla s ru-
muwstvom, s bugarstvom i s cincarstvom u samoj srbskoj kneèvini. A zna{,
da ka{aq i potreba ne mogu se sakriti.” (str. 54.)
d) Negirawe etni~kih vrednosti
celokupnog srpskog naroda
Po Pavlinovi}u, Srbi su nepopravqivi nasilnici i primitivci, koji
se ne mogu tako lako povesti za modernim civilizacijskim uzorima. On je
spreman, zdravo za gotovo, da prihvati za potpuno istinite sve izmi{qoti-
ne koje su srpski neprijateqi plasirali evropskoj javnosti o Srbima, ali i
da sam sopstvenom ma{tom doprinese oboga}ewu tog repertoara. Potom
slede nove pridike srpskom narodu: “Radite, radite, ko {to je Vuk radio: sa-
birajte blago narodno, rije~i, pjesme, predaje i mudrosti. Radite, ko {to je
Vuk radio; pa ba{ i jeli hrvatske rije~i i pjesme, ko {to ih je on jio, mi-
sle} da }e tim pojest i Hrvate! Eto, siromahu starcu, nek mu je prosto, kad
je ob}e na{e blago na svjetlost iznio! Radite, moja gospodo, ko {to Dani-
~i} radi: pobo`nom rukom prikupqajte stare uspomene, da se malko usvije-
stite; Sveto pismo u~ite da vjere ne gubite; na trijezno rasu|ivawe narod
upu}ivajte, da mu du{evna snaga napregne, da velika djela izvi|a, koja }e vam
sama podi}i Srbstvo. Boqa je, mnogo boqa, i mala koba, nego prazna torba.
Pjevajte iz naroda, ko {to je pjevao Petrovi}. @ivite s narodom i za narod,
ko {to ìvi knez Nikola; gonite Turke, kako ih gone Crnogorci. Tim, a ne
hvastom, se razme}ati i batinom prijetiti; i tako mrznuti svakomu, koji vam
nerazborne te`we iole upozna. Kreposnim radom a ne preotimawem, i sta-
vqawem vike na Hrvate i srbqewem svakoga hri{}anina, vi }ete proslaviti
570
Srbstvo, da bude priznano bez podmite i bez nepovjerewa. Po{ten rad mo-
è sam di}i Srbstvo, da ne{to zbiqa postane na jugu slovinskom.” (str.
56-57.)
Za razliku od Srba, kojima negira etni~ke vrednosti i duhovne tradi-
cije, za Hrvate Pavlinovi} pi{e da su oni ve} “popili svoju ~a{u naiskap;
pa da su se i oni pameti dozvali. Hrvatom je o vratu poglaviti teg: ujediwe-
we cjelokupne Hrvatske, {irewe kr{}anske prosvjete, tvr|ewe vjerske i
dràvne slobode u istoku, da se otrese bizantinstva. Hrvatom je zasvjedo~i-
ti narodnu samostalnost prama zapadu: da ga upute o vrijednosti juga slavin-
skoga na nove tvorbe u napretku ~ovje~anstva.” (str. 57.) Po pitawu srpsko-
hrvatskih odnosa Pavlinovi} smatra da tu i nije potrebno neko posebno
uskla|ivawe, pod uslovom da se Srbi striktno ne upli}u u ono na {to Hr-
vati pretenduju. “Srbi imadu svoju ku}u, a Hrvati svoju; da svak u svojoj ku}i
iliti dràvi radi, kako boqe zna; pa da }e tako lako skladovati. Hrvati
svoju ku}u rede za se, a Srbi za se; pa u tom nema smetwe jednomu od drugoga.
Ako }e svoje ogra|e razmicati, Srbi imaju svoje podvornice i obore i sta-
rine, kako rekosmo, a Hrvati svoje. [to }e se Srbi posvud pribijati uz Hr-
vate? Kao pravi junaci, nek se razmi~u u istok: oni imadu svoje glavne po-
sle s Turcim, a po{togod i s Rumuwim, s Bugarim i s Arnautim. Hrvati opet
imadu svoje s Ma|arim, a po{togod i s Turcim i s Talijanim i s Nijemcim.
Srbinu vaqa da je, uz tjelesnu snagu, poglavito uzdawe sposobnost dràvno
i prirodno pravo. Hrvatu je, uz du{evnu snagu, veliki naslon povjesno pra-
vo. Tko je neprijateq Srbu, ne moè da bude prijateq Hrvatu: ipak Hrvat se
bori na jednu ruku, a Srb na drugu. Oba mogu raditi uporedo: ipak, ko {to bi
bili smije{ni, kad bi radili jedan proti drugomu, tako bi bili nesvjesni,
kad bi jednom brazdom radili... Naravno, kad se kaè Hrvat i Srb, to se po
sebi razumi, da je Hrvat oni koji ìvi u hrvatskoj dràvi, a Srb onaj koji
ìvi u srbskoj. Ta dva imena, Hrvat i Srb, vaqa svakako uzeti ka’ dva narod-
no-dràvna imena; jer bi bio ina~e nesmisao uzet ih samo ko dva sgoqa na-
rodna imena; po{to i Hrvati Srbi, po krvi i po jeziku tj. rodoslovno, jesu
jedan te isti narod.” (str. 57-58.)
Na pitawe da li uop{te ima Srba u hrvatskoj dràvi, Mihovil Pavli-
novi} kroz usta svog kvaziliterarnog junaka odgovara: “Srba ima u hrvat-
skoj trojednoj kraqevini, ima ih, ako }e{ po seobi ili po vjeri tobo` srb-
skoj; ali nema Srba u Hrvatskoj kao naroda razli~na od hrvatskog naroda:
nema ga po domovini, nema ga po dràvi; a po vjeri ne moè da ga bude.” (str.
58.) Po wemu, izjedna~avawe pravoslavnih sa Srbima vodi “na to, da cio na-
rod srbski ostane bez svoje dràve, ili na to, da ostane bez crkve ili vjere.
Ili, ili. Al’ prije svega vodi na to, da onaj tko nije hri{}anin, ne moè da
se zove Srb; a svaki koji pripada crkvi isto~noj, bio Rus, bio Rumun, bio
Francuz, morao bi da postane Srb.” (str. 58.) Na primedbu pretpostavqenog
sagovornika, prema kojoj “svaki pravoslavni u trojednoj kraqevini, koji
srpsku pravoslavnu veru ispoveda i srpski govori, taj je pravi Srbin”, Pa-
vlinovi} odgovara retorskim pitawem: “A {to }ete vi re}i onim qudem,
koji, ne dosiù} bogoslovnih powatja tih novih vjerou~iteqa, nau~e isti-
nabog u crkvi to ime srbsko; ali kaù opet, da jesu Srbi naroda hrvatskoga
i da hrvatski govore.” (str. 58.)
571
|) Nametawe hrvatskog nacionalnog imena
Zaba{uruju}i problem ~akavskog jezika kao izvorno hrvatskog, koji
uop{te nije u stawu da objasni, Pavlinovi} u nastavku poku{ava da pred-
stavi da su Hrvati oduvek {tokavski zvali hrvatskim jezikom. “Srbski je-
zik i srbska tobo` vjera ne mogu da preokrenu ime jeziku i narodu, koji se
po vlastitoj domovini i dràvi zove, a govori jednako ko i Srbi. Gle, ime
je hrvatsko tako postalo, i ostalo ime narodno-dràvno u hrvatskoj trojed-
noj kraqevini... Ako nije Hrvatska hrvatskom, jer ima u woj ~etvrtina to-
bo` Srba tj. naroda istoga jezika, samo razli~ne vjere, kako da bude Srbija
srbskom, kad ima u woj vi{e od ~etvrtine Rumuwa i Bugara, naroda, i pore-
klom i jezikom, razli~na od Srba?” (str. 59.) Na primedbu da su Dalmacija,
Boka i Srem potpuno srpski, Pavlinovi} ukazuje da u Dalmaciji ìvi sve-
ga petina hri{}ana, a povodom Boke i Srema dodaje: “Ako vi iskreno pri-
znajete dràvno pravo hrvatsko, recimo trojedne kraqevine, vi priznajete
i jedinstvo zemqi{ta te kraqevine. Vi znate vrlo dobro, da pojedini kota-
ri u cjelokupnoj kraqevini ne mogu da imadu posebnog dràvnog prava: ko-
tari su sastavni dio dràvne cjeline. Sve dakle va{e spomiwawe Boke i
Srijema prava je politi~ka i narodna nesmislica. Vi Srbi sami sebe najbo-
qe posijecate, kad u isto vrijeme, dok po va{em vjerozakonskom ra~unu, ve-
}ini trijuh ~etvrtina Hrvata ne biste dopustili narodno-dràvno ime hr-
vatsko u Hrvatskoj, hotili biste nametnuti srbsko ime hrvatskoj ùpaniji
Srijemu, na temequ svoje jedva nadpolovi~ne ve}ine. Vi najboqe posijecate
sami sebe, kad tre}ini Hrvata u kotaru bokeqskom, name}ete srbsko va{e
ime, dok vi sedmina u hrvatskoj Dalmaciji (bez Boke) ne primate se imena
narodno-dràvnog hrvatskoga. Vidi{ li, kako je te{ko krivo sjediti, a pra-
vo suditi!? Eto kamo vodi nerazbor i zane{enost!” (str. 60.)
Ne spore}i da u Hrvatskoj ìve hri{}ani (koje dosledno razlikuje od
kr{}ana, da bi zaobi{ao termine pravoslavni i katolici), Pavlinovi} i
od onih Srba, za koje se precizno zna kad su se doselili u Hrvatsku, zahteva
da se izja{wavaju kao Hrvati. “Svi znamo, kako su, od prvoga rata s Bugari-
ma do zadwega s Turcima, Srbi uvijek bjeàli u Hrvatsku, i kao bra}a sve-
|er primqeni bili, i ko vlastita sirotiwa za{ti}eni. Ali je ne{to dru-
go, kad u Hrvatskoj Srb ho}e da usporedi svoje ime vjersko ili rodoslovno
sa dràvno-narodnim imenom hrvatskim. Eh, to {iba na stranu, koja nije hr-
vatska! Ina~e, na {to ta sumjesica? Na {to ta razlika dvaju imena jednoga
naroda u jednoj domovini? Na {to to napoli~ewe? A {to je to hri{}anim
da se u Hrvatskoj srbe?” (str. 61.) Privilegije srpskog crkveno-narodnog sa-
bora smatra da imaju smisla samo u drugim delovima Ugarske. “Tamo su ino-
jezi~ni narodi, od kojih se je red ograditi. U Ba~ku i u Banat Srbi su pod
Leopoldom I doselili, i dobili osobitih povlastica, uz pravo da se povra-
te opet u staru domovinu, u Staru Srbiju, kad wu cesar oslobodi. Nego, ne
razumim, koje ciqeve i koje osebine narodne i prosvjetne moè u Hrvatskoj
imati istojezi~ni sudràvqanin hrvatski. Tu, nit mu treba povlastica nit
ograda. Kad Hrvati iz Turske primi{e uskoke, primi{e ih u svoje; i ti u
Hrvatskoj na|o{e bra}e po vjeri i po jeziku. Vjera gr~ko-isto~na od stari-
572
na je slobodna u Hrvatskoj: jezik hrvatski jednak je jeziku srbskomu.” (str.
62.) Zato bi svi pravoslavci morali “biti u Hrvatskoj dobri Hrvati isto~-
ne crkve, ko {to bi wihova djeca bili dobri Talijani, ili dobri Francu-
zi, da su pribjegli u Italiju ili u Francusku.” (str. 62.)
Prema tome, “Srbi, tj. sqedbenici gr~ko-isto~ne crkve, imadu svoje cr-
kveno-narodne povlastice u Ugarskoj raznojezi~noj; ali te ne mogu, pri
zdravoj pameti, da od Srba (hri{}ana) na~ine, u Hrvatskoj istorodnoj, ose-
ban narod. Kad sudràvqani i suplemenici Hrvata napiru na priznawe
osobnega narodnoga imena, na temequ tobo` vlastite neke osebine i svije-
sti narodne, tad se name}e sumwa, da osebnim imenom narodnim, ho}e da se
tjeraju te`we nehrvatske; te`we, koje bi napokon ciqale na ru{ewe ili na
rastvarawe hrvatske domovine. I tad vjera i ime bile bi puke izlike za po-
liti~ke ciqeve... Ja znam, da ima u Hrvatskoj sqedbenika gr~ko-isto~ne cr-
kve, kojih se nekolica jednom u pradomovini zvala po rodu, pa se danas zove
i po vjeri, Srb; ali priznati ne smim, da su ti hrvatski Srbi kakav osobit
narod, sa kakvim osobitim pravom narodnim ili dràvnim, koje bi pobija-
lo, ili se ne bi slagalo s pravom naroda i dràve hrvatske. Stoga ja te vjer-
ske iliti geneti~ke Srbe u Hrvatskoj priznajem po narodu i domovini za
qude istovjetne ostalim qudem Hrvatom, pa ih s toga i zovem sve jednim te
istim narodno-dràvnim imenom, Hrvati. Tako su od starine svi stanovni-
ci Hrvatske uvjek zvani, i priznani ~isti i slavni Hrvati.” (str. 62-63.)
Na pitawe kako bi se reagovalo ako se pravoslavni Srbi zainate pa do-
sledno sebe identifikuju i Srbima kao narodom i pravoslavnim po veroi-
spovesti, Mihovil Pavlinovi} odgovara: “Hrvati nisu jo{ tako spali u
svijesti svoga prava i svoga bi}a, da bi se bojali va{ega imena. Ali, ko {to
nije razumno traìti od katolika, da on sam zove sqedbenike gr~ko-isto~-
ne crkve pravoslavnim, tako nije razumno traìti od Hrvata, da on u svojoj
kraqevini zove drugim, tobo` narodnim, imenom qude s kojima mu je jedan
jezik i jedna domovina: bra}u s kojom dijeli sve {togod ima, prava, slobode,
slave dràvne i narodne hrvatske... Prije dvaestak godina, èlila se, za qu-
bav slogi, samo izjava, da ima i Srba u trojednoj kraqevini: tim da }e biti
sve mirno. Po{to sqedbenikom isto~ne crkve ime srbsko od nekog vreme-
na po~elo se nadjevati ko tobo` vjerozakonsko ime, pogodilo se i toj, pri-
vidno bezazlenoj, èqi. Opet se ka{we zaèlilo, da se prizna, da su Srbi
s Hrvatima u trojednoj kraqevini ravnopravan narod. Po{to je stvar o~e-
vidna, da u Hrvatskoj i oni koji se po~e{e zvati Srbi, isti su narod kao Hr-
vati, te ne moè ni biti me|u wima govora o narodnoj neravnopravnosti,
u~inila se mnogim ~udnovata ta èqa. Ipak, da bude mira i sloge, i toj se
èqi ugodilo. Nego ta ravnopravnost, koja nema predmeta, ako se ne radi i
o razli~itih narodih, ta dràvqanska ravnopravnost, koja u vjeri od pam-
tivijeka obstoji u Hrvatskoj, za~ela se u nekih glavah tako, kanda ve} ne bi
smjelo ni{ta ~isto hrvatskoga postojati u Hrvatskoj. Dapa~e, ni ime hrvat-
skomu narodu ne bi se ~isto smjelo odsele spomiwati, bez tobo` povrede
bratinske sloge sa narodom srbskim, koji ne bi vi{e ni ìvio u Hrvatskoj,
nego u trojednoj kraqevini, ko u nekoj bezimenoj ku}i zajedni~koj. Tako ti
je, moj gosparu; dokle prosi (prava) zlatna usta nosi; a kad vra}a (du`nosti),
573
ple}a obra}a. A nu, zbiqa, govorimo ko qudi. Ili su Srbi jedan narod sa Hr-
vatima, ili nisu. Ako su jedan te isti narod, ime hrvatsko, u dràvi hrvat-
skoj, to je narodno-dràvno ime, jednako Srba, ko {to Hrvata. Nisu li Sr-
bi jedan narod s Hrvatima, tad, uprav tad, Hrvati ne mogu dopustiti da se
prekrste u Srbo-Hrvate; jer bi tim prestali biti ono {to su, da postanu ne-
{to polutanskoga, pa mo`da i suvi{na.” (str. 63-64.)
Tako tim pseudologi~kim spekulacijama Pavlinovi} dolazi do relati-
vizovawa pitawa samog nacionalnog imena, implicite otkrivaju}i ideolo-
{ku su{tinu i ciqeve koji vrebaju iz pozadine. “Ne radi li se nego o ime-
nu? Srbsko ime u hrvatskoj dràvi vaqa da se pokloni imenu kraqevine, ko-
ja zajam~uje i Srbu i Hrvatu jednu te istu narodnost, jedan te isti jezik, jed-
nu dràvqansku i vjerozakonsku slobodu. Zar bi bila dokaz bratinske qu-
bavi i domoqubqa sryba proti imenu hrvatskomu u hrvatskoj zemqi: sryba
proti imenu koje ti ni{ta ne otimqe, a sve ti daje; dok se klawa{ duboko u
Ma|arskoj imenu dràvnomu ma|arskomu, koje ti ni{ta, do vjere, ne prizna-
je? ... Nepriznavawe dràvnoga imena, {to ti pravo, narodnost, slobodu
ozna~uje, pora|a sumwu da sve javno bratimqewe drugo nije, nego koprena po-
tajnomu nastojawu o propasti Hrvatske... Ta novija nequbav prema svemu
{to je hrvatsko, ta, da pravo re~emo, proti-hrvatska bjesno}a Hrvatu o~i
otvara, da se jednom ubrani od zlotvora, opasnijega, jer doma{wijega, koji
pod pla{tom vjerozakonskoga imena uvla~i se u prosti narod, da mu u du{i
podìè mr`wu na vlastiti rod, na krv svoju i na domovinu svoju... Ta ne-
bratska podìgawa, ta, vjerujte mi, najve}ma nagawaju prosvjetqenije Hrva-
te isto~ne crkve, da zamrze na to ime srbsko, koje bi kanilo da im razdere i
otme slobodu i slavu hrvatske wihove domovine. Kad tad, vaqa da budemo na
~istu!” (str. 64-65.)
Povodom inicijativa da se radi kompromisa, u ciqu sloge i jedinstva,
prihvati odrednica “srpsko-hrvatski narod”, Pavlinovi} rezonuje: “Pravi
Srbin, vjeruj mi, uvijek }e odbijati od sebe to polutansko ime, isto ka’ pra-
vi Hrvat. To }e ti ime primiti samo oni laì-srbi hrvatski, koji vjeroza-
konske mr`we ili nehrvatske te`we ne smidu da javno po Hrvatskoj isti~u;
pa su zadovoqni da nas zapli}u u razvoju misli i svijesti hrvatske, i da u
svijetu potkapaju ugled hrvatskomu narodu i hrvatskoj jedinstvenoj kraqe-
vini. Primit }e vam ime hrvatsko-srbsko oni velikodu{ni rodoqubi, koji
bi htjeli, da od `rtva hrvatskih, smijese meku, na koju bi navabili sve suple-
menike Srbe van-hrvatske, da se skupa late rada o umi{qenoj nekoj zgradi,
koja àliboè nema temeqa u ìvotu. Pa }e na hrvatstvo-srbstvo pristat
i djeca, koja ve} po~e{e bu~iti, a ne po~e{e misliti i qude poznavati, a
nekmoli za slobodu naroda raditi. Kad se baje, u o~i se gleda, moja gospodo.
Gle, gdje si ti u kojem srbskom kraju ~uo, da bi se to ime srbsko-hrvatsko pri-
milo?” (str. 65.) Za odrednicu “srpsko-hrvatski jezik” Pavlinovi} smatra
da je “jo{ gr|a nesmisao. Dva naroda mogao bi opet kojekako u imenu sloì-
ti iz jednoga, po{to si ga, po turskoj nesmilici, razlu~io, broje} ime vjere
u ime narodnosti. O tom prostodu{no i misle neki na{i prostaci. Ali dva
jezika na~initi od jednoga te istoga jezika, pod vidom da ga slaga{ u neku
cjelinu, to je ne~uvena stvar, mislim, i kod samih crnaca. Bratu i sudrà-
574
vqaninu, pustiv srbsko ime, da se wim ponosi ko vjerozakonsko-narodnim
imenom, dok sam uvidi svoju bludwu, mogu mu, da, pustiti da to ime nadije i
svome jeziku. Ali da ja svoj hrvatski jezik nazovnem hrvatsko-srbskim jezi-
kom, to je od mene pitati, ili da ispovijedam, da nemam vlastitoga jezika
ili da mi je taj oplemewen i popravqen smjesom srbskoga jezika.” (str. 65-66.)
Sve dok ne uspe Srbima nametnuti hrvatsko nacionalno ime i wihovom
jeziku hrvatski naziv, Pavlinovi}, prividno “tolerantno”, ostavqa im na
voqu da se oslovqavaju kako èle. “Nazivawe jednoga jezika dvoma imenima
suzna~nim (srbski iliti hrvatski) moè pro}i, jer imenu naroda dràvno
ime pridolazi i ozna~uje posebice dva skupa narodna, koja tim jezikom go-
vore. Ali dva razli~na naziva jednoga istoga jezika sloìti u jedan, to mi
se ~ini gore, nego da mi tko kaè: ja idem kruha – hleba, ili: di{em vazduh
– zrak. To su besposlice, koje proizlaze iz neopravdane popustqivosti s jed-
ne strane, a s druge opet iz one nehrvatske poùde, nalik poùdi neprave
majke, pri sudu Salamunovu... Ja te nazivne Srbo-hrvate niti {tujem, niti
psujem. Ali nek od Hrvata ne pitaju, da ovi ne zovu ~isto hrvatskim jezik i
narod svoj hrvatski. Hrvatom ne smetaju ni~iji nazivi; ali bi im smetale
nehrvatske te`we, koje bi sama wihova nesvjestica donekle podupirala, kad
bi se dali nasukati na daqe pustolovine. Svjestan Hrvat ima se ~uvati, da
ne muti u glavi inozemaca na{e odno{aje, kako je dosad àliboè na {ko-
du Hrvatske toga mnogo bilo. Hrvatu se ~uvati od svakoga povla|ivawa
urotnika, zanijekivaju} sama sebe i zava|aju} nezrelu svoju mlade`. Ima tu
za Dalmaciju jo{ ve}e neprilike. Po{to posavski Hrvati svoj jezik zovu
hrvatski, a Srbi u kneèvini i daqe srbski: kad Dalmatinci kaù da im je
jezik srbsko-hrvatski, tad tu|inci misle da je to neki tre}i jezik, koji ni-
je ni hrvatski ni srbski, nego neka nedorasla smjesa, kojoj se ne smjedu dati
prava naukovna jezika. Bar tako se ogovaraju visoko sjede}e Be~lije, kad im
se pita narodni jezik u sredwe u~ione u Dalmaciji. Srbsko-hrvatski! To je
{potwa.” (str. 66-67.)
e) Optu`be na ra~un Srba zbog navodne kolaboracije
sa austrougarskim vlastima
Srbima Pavlinovi} u daqem izlagawu imputira da svojim insistira-
wem na nazivu narodnog jezika idu na ruku austrijskim vlastima, koje spre-
~avaju administrativno ujediwewe Dalmacije sa Hrvatskom i Slavonijom.
“Neslanim primjesami povla|uju se urotnici. Ime hrvatskoga jezika u Dal-
maciji ne miri{i cislajtanskoj vladi; ko {to joj ne miri{i na{a te`wa na
sdruèwe s Hrvatskom. Vladini poslova~i po uredih i po kasarnah napiwu
se na sve na~ine, da bi i{~upali iz du{e puku svijest hrvatsku i ime hrvat-
sko, koje nosi u srdcu, u odijelu, u zemqi, a da mu ucijepe novoskovano ime,
naroda dalmatinskoga. Naravno je da vladi u tom pomaù autonoma{i, koji
znaju} da ne mogu puku bar pod o~i iznositi ime talijansko, podme}u mu dal-
matisnko, tim uzdaju} se dvoje dobiti; jedno da na{ puk, ko tobo`wi Dalma-
tinac, pomisli da je razli~an od Hrvata, a drugo da ime dalmatinsko zaogr-
ne jezik i narodnost talijansku, pa ilirsku, pa slavensku, pa srbo-hrvatsku,
i jo{ koju, ~ega, po rabo{u te gospode, svega ima ko pqeve: ko {to wim ima
Bokeza, Morlaka, Primorjana, Konavqana, Neretvana, Bodula, pasmine svake,
575
u po miliona du{a dalmatinskih!? To nijekawe ili bar pritajivawe hrvat-
stva dobro dolazi onim zane{ewakom, koji bi razlikom vjerozakona htili
utisnuti puku svijest razlike narodnosti, pozvane da pod imenom srbskim
raskroji hrvatsku kraqevinu u primorja i zagorja budu}ega Du{anova car-
stva. Na taj lijepak “srbo-hrvatska”, i vladin i autonoma{ki i veliko-srb-
ski, na taj lijepak nasijedaju oni bezazleni Hrvati, koji sawaju o jedinstve-
noj Jugoslaviji, nalik jedinstvenoj Italiji; pa oni, kojim su najve}a misa da-
nas bira~ki glasovi, a za sutra{wi dan nek se misli tko bude ìv.” (str. 67.)
Interese ta tri faktora koji uporedo, po wegovom mi{qewu, podupi-
ru “srbo-hrvatstvo”, Pavlinovi} sagledava na slede}i na~in: “Srbo-hrvat-
stvo vladi cislajtanskoj dvostruko pomaè: jedno {to brka temeqe dràv-
nomu hrvatstvu, a drugo, {to joj daje izgovore za nevr{ewe zakona o pravi-
ma narodnosti. Srbo-hrvatstvo autonoma{im pomaè: {to znadu da se uz to
la{we moè podme}ati dalmatinstvo, koje je opet u puku ne{to starije, bar
ko ime zemqe i pokrajine Dalmacije; pa se moè braniti boqe nasprama ne-
poznatomu i sumwivom imenu srbo-hrvatskomu. Ovo jo{ pomaè autonoma-
{im, da lak{e vi~u na na{ pismeni jezik i da opet sva{ta laù o na{ih po-
liti~kih te`wah. Srbo-hrvatstvo pomaè du{anovcim, kojim je zazubno da
hrvatstvo napreduje; pa po{to ne smidu jo{ da iza|u na vidjelo nepoznatim
Srbstvom, nastoje da ga, pod izlikom bratinske qubavi i sloge, udoma}e uz
hrvatstvo; dok im zgoda naleti, da stupe na jav bez obrazine, i da dokaù, ka-
ko je suvi{no, kad i ne bi bilo ludo, dràti dva imena za jedan jediti narod
i za jedan jediti jezik, koji bi bio, naravno, srbski. Zar da ne? Po{to za ime
naroda i jezika srbskoga stoje svi Srbi u Srbiji i van Srbije, to, po osnova-
nom na~inu, vremenom bi imali stati i svi hri{}ani, dakle dobar dio sa-
mih Hrvata, dosqedno bi bilo, da pridjevak hrvatski, radi jednostavnijeg
izgovora, otpao bi od imena i naroda i jezika: pa eto gotovo ono Vukovo: Sr-
bi svi i svuda.” (str. 67-68.)
`) Ekskluzivno hrvatstvo umesto ilirstva i jugoslovenstva
Prenebregavaju}i sve objektivne sklonosti koje su wegove ideolo{ke
prethodnike naterale da poseù za ilirstvom i jugoslovenstvom, kako bi se
afirmisalo hrvatstvo u zajednici sa Srpstvom i privoleli Srbi katolici
da prihvate hrvatski nacionalni identitet, Pavlinovi} im sada, kad su
ogromni posao obavili, zamera {to odmah, na po~etku nacionalne akcije,
nisu krenuli putem ekskluzivnog hrvatstva. U tom smislu on insistira: “Da
su se s prve Hrvati za put boqe pitali, ne bi se bili toliko naskitali po
slavenstvu, po ilirstvu i po jugoslavenstvu. Bit’ }e{ opazio, osobito od po-
stanka omladinske urote, kako kwièvni hri{}ani, primaju} se van Srbi-
je imena srbskoga, ne primaju se toliko vjerskoga naziva koliko te`we na
Du{anovo carstvo, {to misle da }e im kroz ime uskrsnuti. Ali oni tu te-
`wu prostomu narodu name}u, ko i popovi, samo kroz vjerozakonske nazore,
pa tim preokre}u stvari; te na koncu, kako gori vidismo, prosti narod uzi-
mqe Srbstvo kao ~lanak vjere hri{}anske... Ba{ s toga dakle mi Hrvati, i
katolici i hri{}ani, na vrijeme moramo biti oprezni, da takoj te`wi srb-
skoj ne pu{tamo odu{ka u Hrvatskoj, gdje nije ni~im opravdana, a ciqa da
nas upropasti. Prosti narod, dakako, ne zna ni{ta o tom, {to se namjerava
576
bezazlenim imenom srbskim, da se izva|a kroz wegovu vjerozakonsku }ut.
Narod ne vidi, kako naziv te vjere srbske, naperen je na to, da se on otu|i od
brata svog inovjerca i da se odvrati od svoje domovine Hrvatske, da ju lak-
{e podmetne drugoj domovini, {to bi tobo` bila sla|a i uharnija wegovoj
vjeri. A po{to je vjera bila od prozemana i biti }e na vijeke glavno kreta-
lo najve}im narodnim osnovam, `rtvom i poduze}im, svjesnu Hrvatu se ~uva-
ti, da svomu narodnomu imenu ne pridijeva imena koje u Hrvatskoj nema smi-
sla, ako ne ozna~uje vjeru, i koje je kadro da Hrvatskoj otu|i lijep broj we-
zinih sinova sredstvom }uti i te`we vjerozakonske.” (str. 68-69.)
z) Versko ispred nacionalnog ose}awa
Potenciraju}i snagu verskog ose}awa kao dominantnu i u odnosu na na-
cionalni identitet, bilo da se izraàva qubavqu ili mr`wom, Pavlino-
vi} ukazuje da transformacija verskog u nacionalno moè da pocepa narod
dvaju vera. “Iz hri{}ana (dakle, pravoslavaca – nap. V. [.) Hrvata stvara-
ti Srba po narodu, biva jednako ko napu}ivati ga na te`wu da se sa srbskim
narodom dràvno sdruì. Ta je te`wa proti pravu, proti du`nostima, pro-
ti koristima du{evnim i tvarnim hrvatskoga naroda. Tu te`wu vaqa da sva-
ki svjesni Hrvat odbija. Toj te`wi vaqa da se svaki katoli~ki Hrvat nao-
sob, svom du{om suprotstavi. Ta te`wa i{la bi na prevrate, na najve}u na-
rodnu propast. Ta je nepametna, nerodoqubna, nedu{evna, neizvediva. Evo
ti s ~ega ne}u da budem Srbo-Hrvat, nego Hrvat, kakva me Bog stvorio i maj-
ka domovina odhranila.” (str. 69-70.) Ovde nastupa i momenat u kome Pavli-
novi} plasira tezu o superiornosti rimokatoli~ke vere i wenoj maksimal-
noj primerenosti hrvatskom nacionalnom bi}u. Kako isti~e, “ja katoli~an-
stvo spomiwem, ne s toga da bi vaqda imao kakve neprijateqne namjere pro-
ti bra}i druge vjere, nego ga spomiwem, samo da dokaèm, kako, po{to ve}i-
na Hrvata ispovijeda vjeru katoli~ku, ta vjera wim pribavqa du{evno je-
dinstvo, blago skupocjeno, koje vaqa da ~uva svaki narod ko osobiti dar
Bo`ji i kao jamstvo me|usobnoga mira i sklada.” (str. 70.)
Za Srbe kaè da im ne zamera zato {to pravoslavqe neguju i brane, “ne-
go mi Srbam zamjeramo {to oni sad ho}e svud pravoslavju da podme}u Srb-
stvo, tako da ga smatraju poglavitim sredstvom srbqewa politi~koga; i na
neku ruku to svoje pravoslavje drè sastavinom, neodruènom ~esti svoje
narodno-dràvne osebine. Tim Srbi ne samo kvare i vrije|aju nezavisnost
i ~ast svoje crkve i svoje vjere, nego od sebe odbijaju sve one, koji bi mo`da
mogli biti po narodu i po dràvi Srbi, a ne}e da budu po vjerozakonu. [ta
vi{e, odbijaju od sebe i one susjede, koji u posjedu svoje narodno-dràvne
osebine, ne}e da ju `rtvuju pukoj krvnoj vezi, od straha nepovoqnih posqe-
dica za svoju vjeru. Dapa~e, da spase svoju dràvnu samostalnost i da obezbi-
jede napredak svoje prosvjete i slobodu svoje vjere, prinu|eni su na neku ru-
ku, da se oprezno ogra|uju proti susjedu i proti i srodniku, koji polugam vje-
re, ho}e da im raskopa jedinstvo naroda i dràve. To mi zamjeramo i toga se
~uvamo.” (str. 70-71.) Na re~ima, Pavlinovi} se zalaè za punu versku slo-
bodu, ali ujedno tvrdi da su na na~elima te slobode od pamtiveka ure|ivani
me|uverski odnosi i u Hrvatskoj i u svim drugim katoli~kim dràvama.
577
“Da katolik zna biti sno{qiv, to je on dokazao i u Francuskoj i u Austri-
ji i u samom Rimu. Glasine o {pawolskoj inkviziciji, o no}i Sv. Bartula,
to su pojedini, osamqeni doga|aji sredwih vjekova, koje nije nikad crkva ka-
toli~ka izvela, nego su izva|ale vlade, kad su sve dràve u poreme}ewu ob-
stoje}ega jedinstva vjere smatrale poreme}ewe ob}ega mira; kad zakonici
svih naroda dràhu, da uvredu vjerozakona vaqa pedipsati prije svake uvre-
de; kad su napokon dràvnici i taj vjerski sud, ko svaki sud, zlorabili u svo-
je dràvne svrhe. I u papinskoj dràvi bilo je suda inkvizicije; ali nije bi-
lo nesmiqa sudova Filipa {pawolskoga, koja su pape ukoravali i blaìli.
Ti sudovi nisu bili za nekatolike.” (str. 71.)
Ublaàvaju}i tako stvarno stawe u katoli~kim zemqama, Pavlinovi}
poku{ava izneti bilo kakve dokaze da je u nekatoli~kim bilo gore i da su
rimokatolici ~esto sistematski progawani. Navodna zverstva Engleza, Ru-
sa, Nemaca i [vajcaraca, po wemu, “ìvi su nam dokazi, ~emu bi nam se bi-
lo nadati od srbske ve}ine. Hrvati vaqa da se ~uvaju srbo-hrvatstva, jer na-
rodno Srbstvo istovjetuje se sa Srbstvom vjersko-narodnim; a ovo opet o~e-
vidno teì na to da se prometne u svijesti hrvatskih dràvqana u Srbstvo
vjersko-dràvno iliti narodno-dràvno. A narodno-dràvno Srbstvo za
Hrvata je samoubojstvo: ono ga li{ava prava na samostalnost dràvnu; ono
sa temeqa zakonitosti, u~uvane i utvr|ene stoqetnom borbom i `rtvom, ba-
ca ga na pusto poqe bune: ono ga izlaga sigurnoj propasti i du{evnoj i stvar-
noj; ve}, ako se ne bi taj junak na svijet rodio, koji bi, gvozdenom toqagom,
utukao ujedanput Tursku, opuhao austrijsku carevinu i cio ma|arski narod
izbrisao sa lica zemqe... Razum vam kaè, da Hrvati i Srbi, ako i jesu narod
isti plemenom i jezikom, nisu ni jedne misli, ni jedne dràve, ni jednih pra-
va, ni jednakih du`nosti; pa mi ve} ne moèmo da te danas bri{emo, a da se
sami ne kopamo i ne ubijamo. Razlika izme|u Srbstva i hrvatstva nije puka
razlika rije~i. Tu su dvije povijesti, dvije dràve, dvije izuke, dva uqudstva,
pa napokon dva zadru`no-dràvna sustava. Te razlike, uza svu zajednicu kr-
vi i jezika, nisu prividne: dioba od pamtivijeka nije bez stanovitih posqe-
dica; osobni razvoj nije bez osebnosti. Hrvatstvo je u svojih razlikah, do za-
pada; Srbstvo je do istoka. Povijest se ne da pomrsiti: ìvoj osobi ho}e se
vlastita ìvota. Te sve razlike, dakako, da se mogu nagoditi, i u vi{u zajed-
nicu sloìti; ali se to ne da vi{e u jedinicu natjerati, bez uni{tewa jed-
ne ili druge strane.” (str. 72-73.)
Da bi jo{ vi{e potkrepio tezu o nemogu}nosti potpunog srpsko-hrvat-
skog nacionalnog jedinstva, Pavlinovi} nudi i dodatnu argumentaciju:
“Osobito ime, koje mi spomiwe osobitu povijest, osobito zemqi{te, osobi-
ti dràvni bitak, to nije prazno ime; to se ime ne da, ko kakva haqina, po
voqi izmijeniti, aja! Zadruga, {to je izvedena i odgojena s jedne, na najslo-
bodnijem i najprostranijem zemqi{tu, na siwem moru; s druge, na poqu
ustavne borbe, na~elima dràvnoga prava evropejskoga, kroz jezik uqu|ene
Evrope (latinski), kroz pojmove kr{}ansko-evropejske, tu zadrugu ne moè
da se pomije{a i istovjetuje sa zadrugom, koju je Bizant oblijepio slaveno-
srbskim slovom, kalu|erstvom i dvorjanstvom; te turstvo pritisnulo, ras-
porilo, i u sami crkveni oblik stjeralo. Nauka je srbska po{la tragom
578
Dositejevim, toga raskalu|era prosvjetiteqa, po kadu volteranskom; pa vi-
dimo da sami sve{tenici vole bogoslovne kwige lutorske, koje prije i la-
{we to~e pravoslavje isto~no nego katolicizam. Za svjetovne qude kaù i
preve} javna predavawa i |aci Velike {kole. I u Hrvata dosta zle nauke
àliboè dopire kroz tu|a glasila, kwige i sveu~ili{ta; ali su te nauke
mah otele u Srba, bez prigovora. Hrvat, bio on vjere koje ho}e{, napokon
osje}a u du{i da nije Srb; ko {to Srb pobjesni, ako mu kaè{ da je Hrvat.
To moè biti àlosno, ali je istinito; a najgr|a je àlostiwa, politika
koja snuje na neistini, na neìvotu.” (str. 73.)
Po pitawu azbuke, Pavlinovi} smatra da su i }irilica i latinica pod-
jednako slovenska pisma, ali prednost daje latinici. Kako “da primimo tu
skrpqenu azbuku, kad smo uvjereni da }ete se je i vi (misli na Srbe – nap. V.
[.) pro}i, kad se jednom osvjedo~ite da su slova puka ratila prosvjeti: pa
{to jednostavnija, to zgodnija. ]irilica vam ne pro{iri Srbstva, ko {to
vam ne obrani pravoslavja. Gle kako se i Nijemci otresaju goti~kih slova,
tobo` narodnih!” (str. 74.) @alostan je, pri tome, {to Hrvati nisu ikavi-
cu uzeli za kwièvni izgovor. “Mi dobri~ine Hrvati najedanput odreko-
smo se, za qubav sloge, ko {to na{ega imena, tako i na{e ikav{tine, koja
skoro sama vlada na{om starom kwigom, i danas je u ve}ini na{ega puka od
Osika do Visa. Bratja za neko vrijeme slijedi{e; pa kad vidi{e da u hrvat-
skoj kwizi mah otimqe pravopis po izgovoru dowo-hercegova~kom, kojeg je
Vuk proglasio najqep{im, naj~i{}im srbskim izgovorom, bratja se stala
izmicati; i, da se vaqda ne pomije{aju s Hrvatima, povuko{e se u {umadin-
sku ekavicu.” (str. 76.) Za srpske narodne pesme Pavlinovi} tvrdi da su ono-
liko srpske koliko i hrvatske. Po wegovom mi{qewu, nije dovoqno da bu-
du samo srpske “s toga {to su ih Srbi prvi na svijet iznijeli. Ali pjesma
nije djevojka, da tko prvi k djevojci, wegova djevojka. Pjesma je cijeloga na-
roda. Takozvane ènske pjesme, te posvuda pjevaju jednako i Hrvati i Srbi.
A juna~ke pjesme sredwega vijeka, te su gotovo sve hrvatske, od usko~kih do-
ba sewskih i kotarskih.” (str. 79.)
Pavlinovi} je u stawu da ponudi obja{wewe i za ~iwenicu da te stare
epske pesme opevaju srpske careve i knezove, a ni re~ju ne pomiwu nekada-
{we hrvatske vladare. Po wemu, “to je sasvim naravno. Gradivo, slike, pje-
sni{tvo narodno, to je staro kolik i narod. Kako se koji narodni doga|aj
zbivao, tako se poglavito oko wega i savijala narodna pjesma. Hrvatsko sta-
ro juna~ko doba davno minulo; pa u hrvatskom ìvotu narodnom sve teklo
redovito i mirno. U to prispi strahota Tur~ina i udesno Kosovo. Okolo
rasapa kosovskoga, {to promije{a jug slovinski, a gotovo uni{ti Srbiju;
oko junaka, {to se u tom krvavom kolu na|o{e, okupila se sasvim naravno
cijela starija narodna pjesma, da jadikuje; ter sve narodne vaje i slave stare
i nove uza we nabrojila. Pa ipak ima jo{ prastare pjesme hrvatske. Gle sa-
mo one o Strahini banu!” (str. 79.) Da bi {to teè povredio Srbe, Pavli-
novi} im spo~itava ne samo da su ve}inu narodnih pesama pokupili od Hr-
vata, nego da su kao narod duhovno prazni i dràvotvorno nesposobni, a kao
na dokaz upire prstom na zaveru radi ubistva kneza Mihaila Obrenovi}a,
579
dok srpskoj omladini pogotovo zamera na slobodarskim stremqewima u
dru{tvenom ìvotu. Za Srbe jo{ tvrdi da su bez ìve vere, zapravo prazno-
verni, pohlepni za tu|im i lukavi. âk im zamera zbog neprijateqskog od-
nosa prema zapadwa~kim krsta{ima na proputovawu kroz srpske zemqe. Ka-
rikaturalnim i zluradim prikazivawem celokupne srpske istorije, Pavli-
novi} sugeri{e da iz toga “treba da uvide svi sinovi Hrvatske, i katolici
i hri{}ani, koliko su nesvjesni, kad misle da }e narodnoj stvari pomo}i,
ili sebe podi~iti, nazivaju} se Srbi. Treba da nadri-Srbi i laì-Srbi od-
ujme jednom od usta ~a{e pijanice oholosti i hvaste, {to im zatvaraju o~i
nad ponorom srbskih nevoqa.” (str. 90.)
Za Hrvate Pavlinovi} kaè da su zaista papisti. “Papiste, dakako,
ukoliko papu priznaju duhovnom glavom svoje crkve katoli~ke i ukoliko,
sredwega vijeka, pape, jedini nosioci napredne dràvne misli, bijahu sudi-
je me|unarodnom pravu; pa su oni uprav Hrvate i uveli u red dràvnih na-
roda... Nije sam Grgur, nego su mnogi pape prije wega ìvo radili o tom, da
u~vrste hrvatsku dràvu; dok cari bizantinski naproti nastojahu po svaki
na~in, da je rastroje... Grgur je VII hotio da, uz otruhlu bizantinsku, posadi
pravu kr{}ansku dràvu: da ju ta u svoje vrijeme naslijedi. On mi{qa{e da
jedina Hrvatska ima snage dovoqne, da se primi ~uvawa isto~nih vrata i da
se odupre navali islamstva.” (str. 97-98.) Hrvati se uzdaju da im Rimokato-
li~ka crkva “bude potpora dràvnoj samostalnosti, i da bude crkvi bo`je-
ga blagoslova u narodu. Crkva }e u isto~nih stranah procvasti kroz Hrvat-
sku; a ugled Hrvatske kroz crkvu }e se odesetiti... U Hrvatskoj je bilo sqed-
benika gr~ko-isto~ne crkve, koje od pamtivijeka, koje od turskih ratova;
ali do skoro svi su se ti zvali Hrvati; jer su oni i oci otaca wihovih, ro-
|eni u Hrvatskoj, hrvatski govorili, hrvatsku misao gojili, za Hrvatsku
krv svoju kroz vjekove prolivali i pravice hrvatske bez prigovora sve|er
uìvali. Ime srbsko do{lo je u Hrvatsku iz kneèvine srbske, {to preko
Srba naseqenika, {to kroz popove i kalu|ere odgojenike Sremskih Karlo-
vaca. Srbstvo isprva se prijazno dojmilo milokrvnih politika hrvatskih,
radi mladih nada, koje su se oko srbske nezavisne dràvice prirodno u be-
zazlenih srdcih gojile. Srbska je ustajala, Hrvatska je jo{ drijemala, uvita
ma|arskom powavom i mleta~kom dolamom. Ime srbsko stalo se spajati sa
vjerozakonom; te mu se po~elo uklawati hrvatsko ime kod sqedbenika is-
to~ne crkve. Rat na Turke, juna{tvo Kara|or|a i Milo{a davalo narodno-
ga ponosa, kakva se u Hrvatskoj nije javqalo od zadwih turskih ratova. Zad-
wa ratovawa s Nijemci, s Francuzi, s Talijanci, pod samom carskom zasta-
vom; ponijem~eni, poma|areni i potalijan~eni velika{i, crkovwaci, kwi-
èvnici, svi ti zakopavali ponos hrvatskoga imena. Dapa~e, hrvatsko je ime
kroz pokrete talijanske po Evropi ozlogla{eno: dok ime srbsko, kroz juna-
{tvo naroda {to ustaje, a jo{ ve}ma, kroz djelovawe nekolice kwièvnika
pristranih i neupu}enih ([afarika, Stefanovi}a, Kopitara, Grima, Mi-
klo{i}a), postajalo ~asnije i milije. Tako se do{lo do dana{we pometwe;
i odatle Hrvatu ve}a du`nost da osvjetla pravo i ~ast hrvatskoga imena.”
(str. 105-106.)
580
i) Pavlinovi}ev bes povodom samostalnog politi~kog
nastupa dalmatinskih Srba
Pavlinovi} nudi srpskim pravoslavcima slobodu veroispovesti i sva
gra|anska prava, potpunu jednakost, pod uslovom da ispuwavaju du`nosti
prema “jedinstvenom” hrvatskom narodu i “celokupnoj” hrvatskoj dràvi.
“Kad svi uìvamo jedne hrvatske slobode; kad smo svi sinovi jedne hrvatske
domovine, svi smo i du`ni ponositi se dràvqanstvom hrvatskim; svi smo
du`ni pred svijetom se kazati ro|eni sinovi jedne majke Hrvatske. Ako, ne-
ka ne}e bra}a hri{}ani u Hrvatskoj, ne}e da se zovu Hrvati po plemenu, ne-
ka priznadu, {to svak ìv zna, da su Hrvati po hrvatskoj zemqi i po hrvat-
skoj dràvi.” (str. 106.) Hvali{u}i se tradicijama izmi{qene hrvatske
ustavnosti i ~ak tvrde}i da je “hrvatski ustav” stariji i samosvojniji od en-
gleskog, Mihovil Pavlinovi} ipak sve hrvatske nacionalne aspiracije
podvodi pod interese vladaju}e austrijske dinastije. Smatra da je habzbur-
{koj carskoj ku}i trajni interes da se cela dràva okrepi okrepqewem Hr-
vatske “zakonitim sjediwewem Dalmacije, te, putem najpovoqnijim po di-
plomaciju, pritjelbom Bosne i Hercegovine; popravio bi se poloàj
Austrije u sredwoj Evropi, kakav je najprikladniji po mir Zapada. Tako bi
se rije{ilo isto~no pitawe u prvoj to~ki, i prokr~io bi se put preporodu
Istoka, bez nagle propasti Turske i bez pogibeqi od Ruske. Rad na ukrije-
pqewu Hrvatske, rad je za dinastiju i za ravnopravni savez onih kraqevina
Wegova veli~anstva, koje ne imadu van granica carevine nikakva teì{ta.
Ugled i upliv {to ga jo{ danas ima u svijetu austrougarska dràva, velika
je potpora Hrvatskoj, koja }e tako, radi dràvni~ke nu`de, najboqu od{te-
tu imati za neizmjerne `rtve, koje je kroz vjekove za kr{}anstvo, za uqud-
nost i za carevinu prinijela. Ujediwena Hrvatska, sa nategnutom zemqom u
Bosni, s nebrojenim lukami na putu k Suecu, postat }e, akobogda, ponajglav-
nija savezna kraqevina.” (str. 107-108.)
Potenciraju}i tezu da Hrvati, za razliku od Srba, dostiù visoki ste-
pen duhovne samosvojnosti, Pavlinovi} svoju bro{uru i zavr{ava dodatnim
nipoda{tavawem srpskog naroda. Po wegovom stanovi{tu, “Srbstvo }e
mu~no do ~ega do}i, dok se bude otiralo pravoslavjem: to istovjetovawe
(identificirawe) Srbstva sa pravoslavjem {kodi mu pred Evropom, rad
straha od Rusije; smeta mu pred katolicim, rad straha od isto~ne nadulosti
i nesno{qivosti. Dapa~e, to istovjetovawe Srbstva sa pravoslavjem pla{i
i same srbske suvjernike Bugare, i odvra}a ih od wih, radi straha od posr-
bqewa, koje bezobzirno tjera jaka u Srbiji stranka Sionova. Da, narod i dr-
àva srbska ima na sebi obiqe`je gr~ko-isto~no iliti bizantinsko, ka’
{to narod i dràva hrvatska naravno nosi zna~aj rimokatoli~ki (evropej-
ski). Ali Srbi vaqa da iz du{e o~iste mr`wu na katolike... Srbi vaqa da
o~iste mr`wu, koju je Du{an grozno iskalio... Du{an je naredio da se kato-
licim o~i iskopaju; premda je u vojsci svojoj imao mnogo prebranih vitezo-
va, i glavnoga svoga vojvodu katolika; premda se opetovano s papom naga|ao
radi sjediwewa: zvao ga svojim duhovnim ocem, sam znaju} da je Stefanu Pr-
vovjen~anomu do{la kruna iz Rima. Kad je Du{an oteo banu Stjepanu Bosnu
581
do pod Travnik, naputio je srpske episkope i igumane, da potjeraju katoli~-
ke ùpnike i redovnike, i da silom nagone puk, da se istanova krsti, od pri-
like ko danas u Rusiji. Raznilo se srebro i zlato iz katoli~kih crkava u Ze-
ti, i u~inila se sva najne~ovje~nija nedjela, {to su se god desila najhu|ih
vjerozakonskih progonstva.” (str. 110.)
Iste godine Pavlinovi} je objavio “Pu~ke spise” (“Narodni list”, Za-
dar 1876.), u kojima je polupripoveda~kim stilom i tendenciozno prepra-
vqanim narodnim pesmama nastojao da populari{e svoje osnovne ideje, a ve}
naredne godine u “Hrvatskim razgovorima” (“Narodni list”, Zadar 1877.)
pro{irio je svoju raspravu u formi dijaloga, ukqu~uju}i mnoga trivijalna
pitawa. Politi~ko pohrva}ivawe dalmatinskog stanovni{tva pod firmom
administrativnog sjediwewa sa Hrvatskom i Slavonijom u po~etku je
nalazilo upori{ta i kod pravoslavnih Srba, koji su naivno poverovali u
iskrenost propagatora srpsko-hrvatskog nacionalnog jedinstva. Osvestiv-
{i se i shvativ{i o kakvoj se kroatocentristi~koj rimokatoli~koj podva-
li tu radi, Srbi su po~eli da samostalno politi~ki nastupaju, prezrev{i
prazne fraze o “trojednici”, {to je Pavlinovi}a motivisalo da sopstveni
bes, ù~ i mr`wu izlije u bro{uri “Misao hrvatska i misao srbska u Dal-
maciji od godine 1848. do godine 1882.” (“Narodni list”, Zadar 1882.). Tu se
najvi{e obru{io na Boìdara Petranovi}a i Stjepana Mitrova Qubi{u.
Za srpsku nacionalnu misao u Dalmaciji Pavlinovi} kaè da se isprva sra-
me`qivo i pritajeno pojavila iz grmena “zavadi pa vladaj” i tek 1880. iza-
{la na svetlost dana “uz kumove” kalu|ere i dadiqu omladinu gr~ko-isto~-
noga sjemeni{ta.” (str. 24.) Srbi, i to ne samo pravoslavni nego i katolici,
afirmisali su srpsku nacionalnu svest i zahtevali politi~ki individua-
litet u Dalmaciji. Uz to su odbacivali fraze o istorijskom pravu i hrvat-
skom politi~kom narodu. Pavlinovi}u najvi{e smetaju dalmatinski kato-
lici sa~uvane srpske nacionalne svesti, pa za wih kaè da deluju “pod ime-
nom Srba-katolika opadaju} i grde} sve {to je katoli~koga i hrvatskoga na
svijetu, i {ire} prevratne teorije vjerske i dràvne.” (str. 25.)
Srpska stranka i nacionalna misao na Primorju pokvarila je mnoge
planove centrale rimokatoli~kog hrvatskog projekta, pa za wu Pavlinovi}
kaè da se “danas samostalno uobli~ila, glavnim ciqem jedinstva i nezavi-
snosti srbske, sa pokrajinami primorskim, zagorskim i podunavskim Du{a-
nova carstva; u kojem ima mjesta dakako, ako i nema imena Hrvatskoj i Bu-
garskoj. Ali, koliko se god toj srbskoj stranci u Dalmaciji danas na pore-
klo samostalnosti i politi~kih te`wa, toliko joj nitko na svijetu ne pri-
taja mutna i nesamostalna za~etka, ko {to prvih pobuda ni politi~kih ni
patrioti~nih.” (str. 27.) @ale}i se da mu treba mnogo strpqewa da prika-
è postepeni razvoj srpske ideje i wenih te`wi, Pavlinovi} kaè da su
srpske glave vremenom nabijene tim mislima i nedoslednostima. “[to im
je prili~no u Zagrebu, to je nepodnosivo u Zadru. [to pod grmom tiwa na
Cetiwu, to se piri u Novom Sadu, a plamca u Biogradu. Vanredno izobiqe
neiskrenosti, protuslovja, razli~nosti zahtjeva. Ali sve to ne smeta jedin-
stvenoj misli: Srbstvo sve i po svuda uz prirodno pravoslavje, da zagospoduje
na ru{evinam Hrvatske. Trovati narod da se lak{e ujedini, u~iti mrziti
582
bra}u da se odgoji rodoqubje, grditi vjeru i slobodu svijesti da se odwivi
narodna sloboda! Raditi o glavi ìvoj domovini, da se od mrtvi uskrsne
umi{qena otaybina!” (str. 27.)
V. Direktni ideolo{ki prethodnici genocidne

klerofa{isti~ke tvorevine NDH
1. Ante Star~evi} kao utemeqiva~ savremene
hrvatske nacionalne ideologije
Do Ante Star~evi}a hrvatska nacionalna ideologija nije ni postojala
u pravom smislu re~i. Pojedina~ni ideolo{ki napori nekolicine autora
svodili su se na tematski ograni~ene romanti~arske izlive emocija, a
ilirska i jugoslovenska lutawa najboqe su svedo~anstvo o nedostatku naci-
onalnog identiteta i kolektivne svesti koja bi okupqala razli~it etni~-
ki supstrat, ~akavski, kajkavski i {tokavski, na rimokatoli~koj verskoj
podlozi. I Ante Star~evi}, ro|en u @itniku kod Gospi}a 1823. godine, pi-
tomac je rimokatoli~kog semeni{ta, i to onog u Pe{ti, gde je 1848. godine
stekao doktorat filozofije i slobodnih nauka. Godine 1861. osnovao je Hr-
vatsku stranku prava, a politi~ki ekstremizam koji je propovedao, okvali-
fikovan je kao antiugarsko buntovni{tvo, pa je Star~evi} 1863. u Zagrebu
osu|en na mesec dana zatvora. U zatvor je ponovo na nekoliko meseci upao
1871. godine. U vi{e navrata bio je saborski zastupnik, biran u razli~itim
izbornim jedinicama, a wegova stranka izdavala je kao svoja glasila listo-
ve “Horvat”, “Horvatska” i “Sloboda”. Saborski klub Stranke prava po~eo
je 1893. godine da izdaje wegova sabrana dela, a reprint izdawe publikova-
no je 1995. godine (“Ina~ica”, Vara`din 1995.)
a) Tu|man na zlo~ina~kom Star~evi}evom kursu
Pi{u}i predgovor reprint izdawu Star~evi}evih dela, tada{wi pred-
sednik Republike Hrvatske, Frawo Tu|man, ovako je okarakterisao isto-
rijsku ulogu svog ideolo{kog rodona~elnika: “Kada danas, u na{e vrijeme,
stotinu godina nakon smrti dr Ante Star~evi}a – ideologa modernoga hr-
vatskoga nacionalnog programa o stvarawu samostalne hrvatske dràve, na
osnovi hrvatskoga povijesnog dràvnog prava – imamo u rukama wegova “Dje-
la”, pred na{im o~ima kao da se iznova pojavquje sva zamr{enost politi~-
ke sudbine hrvatskoga naroda u drugoj polovici XIX stoqe}a, koja je ba{ u
Star~evi}u na{la jednoga od svojih najslojevitijih i najdosqednijih tuma-
~a. Iako je wegov interes bio i ostao svijet vremena u kojem je ìvio i dje-
lovao, Star~evi} je svoje najlucidarnije misli posvetio hrvatskomu naro-
du i wegovom poloàju u zamr{enom kolopletu politi~kih odnosa onoga
doba. Posebno zna~ewe sve do na{ih dana imaju Star~evi}evi tekstovi u ko-
jima upozorava na hrvatske qude koji nisu razumjeli bit politi~ke sudbine
vlastitog naroda i time ga neprestano stavqali u okvire tu|ih politi~kih
interesa. Dosqednost i ~vrstina u promi{qawu i promicawu hrvatske dr-
àvnosti i narodne samobitnosti, u~inili su dr Antu Star~evi}a uteme-
qiteqem samobitne hrvatske dràvotvorne politi~ke misli, tvorcem
583
moderne ideje o hrvatskoj nacionalnoj neovisnosti.” (Djela dr Ante Star-
~evi}a, kwiga I, Govori, str. 4.)
Tu|man izri~ito potvr|uje da je sledbenik Star~evi}eve ideologije
“hrvatskog povijesnog prava”, da mu je Star~evi}evo delo predstavqalo
istinsko i trajno nadahnu}e pri kreirawu sada{we nezavisne hrvatske dr-
àve. Te stavove izrazio je slede}im re~ima: “Nije slu~ajno {to je i dana-
{wa suverena i samostalna Hrvatska na{la jedno od svojih najva`nijih iz-
vori{ta u djelu Oca Domovine, temeqe}i svoj program, osim na op}im de-
mokratskim na~elima suvremene civilizacije, izme|u ostalog, i na star~e-
vi}anskom hrvatskom povijesnom dràvnom pravu. Qudima koji su tijekom
te{kih i burnih vremena najnovije hrvatske povijesti nasqedovali i pro-
micali misao o slobodnoj Hrvatskoj, “Djela dr Ante Star~evi}a” bila su
trajno i istinsko nadahnu}e koje je posebno pridonijelo stvarawu suverene
samostalne dràve. Vjerujem da }e i dana{wi, a posebno mladi nara{taji, i
u ovom dopuwenom i oboga}enom izdawu “Djela dr Ante Star~evi}a” prona-
}i iste one poticaje koji su najizvrsnije hrvatske qude u borbi za ostvare-
we hrvatske dràvnosti neustra{ivo vodili na te{kom putu do hrvatske
slobode i suverenosti s vjerom u samostalnu Hrvatsku.” (str. 4.)
Pokazalo se da su Frawo Tu|man i wegov neousta{ki reìm posebnu
aùrnost, doslednost i nepokolebqivost pokazali u realizaciji Star~evi-
}evih ideolo{kih stavova prema srpskom narodu, a za ovu studiju upravo je
najzna~ajniji taj aspekt ukupnog Star~evi}evog politi~kog nauka. Celo-
kupna srpska sudbina tokom Prvog i Drugog svetskog rata, kao i u gra|an-
skom ratu povodom raspada jugoslovenske dràve, precizno je projektovana
u Star~evi}evim delima. Vekovima taloèna rimokatoli~ka mr`wa pre-
ma narodu koji je uporno odbijao da prihvati papski primat, a nalazio se
kao nesavladiva prepreka prodoru prema isto~nim evropskim i azijskim
prostranstvima, kao bujica je pokuqala iz pera glavnog hrvatskog nacio-
nalnog ideologa i artikulisana kao zlo~ina~ki zavet koji }e slediti na-
redne generacije Srba katolika, nateranih da se identifikuju kao pripad-
nici hrvatskog naroda, s kojim ina~e nikakve etni~ke veze nemaju skoro dve
hiqade godina.
b) Izjedna~avawe Srba sa robovima i svrabom
Pripisuju}i starim rimskim i gr~kim piscima olako me{awe glasova
“v” i “b”, Star~evi} 1868. godine u raspravi “Ime Serb” nastoji izjedna~i-
ti pojmovno zna~ewe izraza “servus” i “serbus”. Na osnovu toga tvrdi da pot-
puno isti smisao imaju imenice “Serbi” i “Servi”, pa zakqu~uje: “Da budu
tu istinu {to znali {to pazili oni pisci, koji se imenom Serb nasla|iva-
ju, po svoj prilici wih bi bila pro{la voqa pisati ili govoriti o narodu
Serbah.” (kwiga 3., Znanstveno-politi~ke rasprave, str. 54.) Iz toga proiz-
lazi da naziv “Serbi” ozna~ava robove, ali Star~evi}u je i to malo, pa da-
qe konstrui{e da su Srbi poreklom skitska ropska kopilad. I za termin
“Slavi”, odnosno Slaveni ili Sloveni, kaè da ozna~ava robove, pa bi
“Serbi” i “Slavi” imali identi~no zna~ewe.
S obzirom da su neki slavisti na osnovu anti~kih dela zakqu~ivali da
je srpsko ime bilo u davnini rasprostrawenije od slavenskog, Star~evi}
584
iznosi stav da “time nije ~udo {to se ime Serb i prije negoli se imena
Slav, Vend, Anta, itd. pokaza{e, i skupa s ovimi imeni i poslie ovih ime-
nah, kao ime ob}enito, na sve Slave pruà, nije ~udo, da je ime Serb tako
raz{ireno. Tko ne vidi da je Slav i Serb sve isto, da oba ta imena znamenu-
ju su`wa, i dosledno, da to nisu vlastita imena, nego obi~ajne, ob}enite re-
~i?” (str. 63-64.)
Pored toga {to su Srbi izvorno “narod robova”, Star~evi} wihovo et-
ni~ko ime vezuje i za izraz svrab, za koji kaè da se u starini kod Hrvata go-
vorilo “serb”, pa nastavqa: “Odprie serb bia{e ve}ja neprilika negoli gu-
ba, a zna se koliko su starinski narodi od gube terpili. Pa~e, guba bia{e
samo jedna vrsta serba.” (str. 68.) Pored toga, “Serba bia{e mnogo verstah,
pa se hvatao ne samo ~eqadi nego i blaga. Serbiva ili gubava ovca danas je
samo re~, nu Virgilij gorko pla~e {to mu: “merzki serb ovce napastuje”. Tko
danas ~uje o serbivu brav~etu ili goved~etu? Pak itako, kato vi~e iza sve-
ga glasa: “pazi na goveda i na ìvinu za da ti se neoserbaju. U kratko, kod
istih Rimqanah, kod kojih serb bia{e re|i negoli u iztoku i daqe na jugu,
kod istih Rimqanah mo}i se je svaki ~as na serb i na serbe` nameriti... Kod
Gerkah serb se kopitio èstje nego ista guba. Danas se malo zna i za u{i, za
stvar koja sporedi sa serbeòm; nu starinskim narodom one zadavahu mnogo
posla... Dakle, za poznalca davninah, nema nikakova ~uda u imenu Serbsko-
mu, ako se ono od serbeà izva|a.” (str. 68-69.)
ôvek bi ve} pomislio da su “serb” i “serbe`” internacionalni izra-
zi za svrab, tako to bar Star~evi} predstavqa u svojim prevedenim citati-
ma. “Josip Flavij tuì se na pisce koji ubileì{e da @idovi biahu u Egip-
tu serbivi, i {to bia{e isto – gubavi.” (str. 69.) Zanemaruju}i kako u ori-
ginalu glasi taj izraz, Star~evi} svojoj, mahom neukoj publici, stavqa do
znawa da je on identi~an i da je tu re~ o “serbivom” narodu. “[to se tu neda
tajiti, to je istina, da }e @idovi iz Egipta biti bili doneli serba; u naj-
stariih bo kwigah govori se o toj bolesti pome{anoj s gubom.” (str. 70.)
Otud zamerka doma}im piscima koji “zovu mnoìnu hervatskoga pu~anstva
Serbi, zovu komad hervatske zemqe Serbiom, i to sve na temequ imena koje
niti razume, niti znadu kako je u Hervatskoj postalo.” (str. 71.)
v) Srbi, glavni krivci za ma|arizaciju i ostali paradoksi
Ti na~elni stavovi i pseudoistoriografske {pekulacije Star~evi}u
su samo podloga za politi~ke obra~une sa srpskim narodnim predstavnici-
ma. Obra~un zapo~iwe raspravom “Stranke u Hervatskoj”, objavqenom iste
godine u “Hervatu”, uperenom prvenstveno protiv “ma|arona”, mahom hrvat-
skih plemi}a koji su pristajali uz pe{tanske velikoma|arske ideologe.
Navodno trovawe hrvatskog nacionalnog bi}a slovensko-srpskim duhom po
wemu je dodatni faktor opasnosti u vreme intenzivne ma|arizacije i dokaz
dvostruke krivice denacionalizovanih plemi}a. “Na mesto da sataru Ili-
ro–Slavo–Serbstvo; da se svojski zauzmu za Hervatstvo; da dokaù da Ili-
ro–Serbia nije drugo nego Hervatska, kroz vekove u povesti i u pravu, a i da-
nas u narodnosti; da Iliro–Serbo–Slavstvo nije drugo nego obsena, pod ko-
jom Hervati imadiahu sami sebe izdat i unesre}it, na mesto svega toga, ma-
|aroni se uhvati{e Ma|arah.” (str. 98.)
585
Slavoserbima Star~evi}, pored ma|aron{tine, zamera o{tro i na ru-
sofilstvu, pa to ovako obja{wava: “Za krimskoga rata ustade Zapad na Ru-
siu. îme? Svom svojom snagom: ~er~kawem i ~averqawem, psuju} i gerde}
protivnike. [to dobi Hervatska za tu naklonost naprama Rusii? To, da je
uz pohvalu nemalo cele Europe, Nem{tina kod nas posve uvedena; to, da nam
verige biahu pritegnute; to, da k nesre}i u kojoj biasmo, dobismo jo{ i
mer`wu svega prosvetqena, svega napreduju}ega sveta: to nam sve dado{e
kao oru|u Slavjanstva. Je li nam Rusija pomogla? Dokazano je i naravom
stvarih, i {to je jo{ jasnije, ~inom, da zapad ne terpi u istoku rusko gospod-
stvo; da on ne da Rusii ni tver|avu na Cernom moru; da je on ja~ji od Rusie;
da Krstjani, kon {to proli{e toliko kervi i sater{e svoju domovinu, pa-
do{e samo zato, jer su se dignuli u duhu Rusie; da se Rusia na malu gro`wu
zapada, na mesto Kretjanom pomo}i, prekliwala i prisizala da ona u Kre-
ti neima svoje perste. Nad tim obstojanostmi, Slavoserbi pripovedaju o
svamogu}nosti Rusie i kaù da ona ide nas osloboditi... Rusia bez da probi-
ra sredstva, ho}e da zatare i veru, i narodnost, i narod, i ime Poqakah, i to
sve biva ne za pedepsati, nego za zaterti na konac. Nad ovim wezinim postu-
pawem, Slavoserbi pevaju rusku himnu.” (str. 100-101.)
Star~evi} navodi kako su se Srbi prvobitno suprotstavqali preuzi-
mawu vlasti od strane ma|arona, a potom im se potpuno prilagodili. Po pr-
vobitnoj politi~koj galami izgledalo je “da nijedan Slavoserb ne}e ostati
u Hervatskoj, ili barem u slu`bi, nego da }e se svi odseliti u svoju Slaviu
i Serbiu, ili da }e iz Europe proterati Ma|are i Ma|arone. A kad im po-
sao neizpao za rukom, oni ne samo da se ne izseli{e, ne samo da se ~versto
derè svojih slu`bah, nego oni plaze pred Ma|aroni, oni se tako pona{aju,
da kako odprie nebia{e do wih Nemacah, tako danas neima do wih Ma|arah
ni Ma|aronah.” (str. 101.) Zaslepqen prosto kipe}om mr`wom, Star~evi}
optuùje Srbe kao da su oni krivi {to su se uop{te Hrvati na{li pod ma-
|arskom vla{}u. Poziva se ~ak na Aristotela, kome pripisuje da je ve} u
svoje vreme primetio postojawe ~itavih naroda ropske, “suàwske” naravi.
“Mora da od te ne~iste pasmine poti~u oni Slavoserbi, koji su ne samo u
svemu su`wi, nego i rade da svatko, i isti oni, u suàwstvo dojde, ili da u
wemu ostane. Ima Slavoserbah koje su tu|inci takovimi u~inili. Tu|inci
bo gledaju na}i u narodu nekoliko ~ove~uqakah verstnih za wihove sverhe,
berzih na ~ast i na novac. Ove qude oni gledaju dignuti u narodu na glas, ovi
qudi, u svoje vreme, zasu~u i obmame narod tako, da on i sam u propast her-
li.” (str. 107.) U Star~evi}evom kategorijalnom aparatu termin “Slavoser-
bin” postaje odrednica za sve lo{e i nemoralno, za svako snishodqivo i iz-
dajni~ko pona{awe. “Doseqenici u Hervatskoj spadaju me|u Slavoserbe.
Oni qudi preziru narod kad vide, da ni on sam do sebe ni{ta ne derì. Tu-
|inac se u Hervatskoj rodi, i ostari, bez da se nau~i hervatski: me|u petde-
set Slavoserbah neka dojde jedan tu|inac, neka je me|u wimi pet godinah, ne-
ka je pivni~ar, oni }e se svi wemu prilagodit i govorit, ako znadu wegov je-
zik. Ima Slavoserbah koji dobro misle a zlo rade, narod i slobodu qube,
pak itako oboje izdavaju. Amo spadaju qudi koji idu na tu|ih nogah, koji se
derè bezumne sloge i ve}ine. Ako u 10 qudih osam kaè da boì} stoji u
586
o~i badwaka, i da tako mora biti, oba ona Slavoserba budu na to pristati,
i proglasiti lu|akom i lopovom svakoga ko muti tu slogu. U jednu tih petih
verstah spada svaki Slavoserb, svaki Ma|arolac. Nu, u stvari oni su svi jed-
naki: suàwstvo im je svima ìvaq, i oni su ìvaq suàwstva. S toga, dok
bude suàwstva, biti }e i Slavoserbah, i, dok bude Slavoserbah, biti }e i
suàwstva.” (str. 108.)
g) Izraziti Star~evi}evi antislovenski stavovi
Star~evi}u beskrajno smeta ~iwenica da Srbi imaju tako visoko raz-
vijenu nacionalnu svest, a on bi ih tako rado pohrvatio pa se iz petnih ì-
la trudi da im ocrni nacionalno ime predstavqaju}i ga nedostojnim i od-
rednicom za razne nemoralnosti. Pored Srba, rado bi i Slovence pohrva-
tio, a srpsko narodno ime poku{ava predstaviti kao ve{ta~ku i podmetnu-
tu tvorevinu, obja{wavaju}i takvo stanovi{te na slede}i na~in: “Tomu ni-
je jo{ ni sto godinah odkako Slavoserbi, qudi Rusije i Austrije, nastoje da
ime serbsko u~ine narodnim imenom. Jo{ nije ni ~eterdeset godinah odka-
ko su po~eli to ime nametati Cernogorcem. U na{emu narodu, me|u Mace-
doniom i Nema~kom, osim Slavoserbah nitko ne smatra to ime narodnim.
Kroz osam vekovah {to nam kwi`tvo te~e, neima ni traga serbskoj narod-
nosti, neima serbskoga kwi`tva ni serbske narodne povesti. Do ruskoga ca-
ra Petra I nije se znalo nigde, ni u Ger~koj, za veru koja je danas poznana pod
imenom “izto~ne pravoslavne”. Do tada izto~na cerkva ostade kod svojih
starinskih obredah i scenia{e, da ima prigovorah proti stanovitim cer-
kvenim sborom i wihovim zakqu~kom. Nu ona nije nikada zakqu~ila {to-
god protivna onim zakqu~kom, nego i tu ostade kod starinskoga. Ove, prave
izto~ne cerkve bia{e, u stanovita vremena, nemalo sve pu~anstvo na{e iz-
to~ne i izto~no severne domovine. Oko polovice XIV veka i nadaqe, opazi-
ti je da se nekakovo, nestalno pu~anstvo carstva turskoga povla~i po her-
vatskih pokrajinah Turske. Toga je pu~anstva prebegnulo ispod Tur~ina, i
nastanilo se na dana{we na{e me|e naprama Turskoj, u dolwem Savo-Dra-
vju, i u susednoj Ungariji. Onoga pu~anstva bia{e osobito rumuwske narod-
nosti. Onoga pu~anstva bia{e nijedne kerstjanske vere, ter je amo primqe-
no pod uvetom, da primi kerstjanstvo. Ono se je pu~anstvo, i samo, zvalo Al-
banezi, Raci, Vlasi, Gerci, Iliri, svakako samo ne Serbi. Primiv kerstjan-
sku veru kakovu je na{lo kod doma}ega pu~anstva hervatskoga, ono se pu~an-
stvo ènitbami tako pome{alo, ono se je tako pohervatilo, da danas, po
onih krajih ima plemenah jedne i druge vere, bezda moè{ u i~emu razabra-
ti jednog ~oveka od drugoga.” (str. 115.)
Srbi u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, dakle, poreklom mogu biti
bukvalno sve, ali im Star~evi} uporno negira da su pravi Srbi. âk i pra-
voslavne “pohrva}uje” iako nikada niko nije uspevao da im nametne hrvat-
sku nacionalnu svest. Rusima pripisuje osnovnu krivicu za identifikova-
we pravoslavqa sa Srpstvom. “Ruski Petar I u~ini sebe glavom cerkve i ve-
re, to }e re}i, on u~ini veru prostim oru|em dràve. No koliko je taj duh
provalio u izto~nu cerkvu Hervatske i Turske, to mi ne znamo; nu ruska cer-
kva mora u~it ono i onako {to i kako joj wezin car zapovedi. To je starin-
ska Ger~tina, novia Bizanti{tina, dana{wa Ru{tina; nu cerkva hervatska,
587
ni zapadna ni izto~na, zakonitim putem nije na to nikada pristala. Odkako
se Rusia baci na Iztok, odtada kaè da je ona za{titnica izto~ne cerkve.
Slavoserbi ker~e joj put. Austria, znadu} da Rusie nebude na Iztoku, poma-
è Slavoserbe, oni bo upravo za wu rade. Jer, {to joj moè biti pogodnie
nego da se Hervati cepaju, da se ne sloè, da ìvu u sawariah? Pu~anstvo iz-
to~ne cerkve, ve}inom je starinsko pu~anstvo hervatsko, a i ostalo preto-
~ilo se je u Hervate. I nut, na celo ovo pu~anstvo spadaju povlastice, {to
ih je car Leopold I podelio Arseniu Cernovi}u i wegovim beguncem, celo
ovo pu~anstvo i wegova vera, samo tolerirana, ili ako to ne, ona nije na do-
stojno mesto postavqena ni ocewena. I nikada nepada Slavoserbim na um,
da se pomogne dignuti vi{ja u~ili{ta vere za ovo pu~anstvo, ili da mu se
olak{a uzderàvati svetjeni~tvo. Ali, Slavoserbi se brinu za Tirolce,
Austriance, êhe itd. Dakle ovo, ~isto hervatsko pu~anstvo, ho}e Slavo-
serbi da u~ine serbskom narodnostju.” (str. 116.)
Pravi Srbi su, po Star~evi}u, nesumwivi Hrvati, a i od Srba iz Kne-
èvine Srbije on zahteva da se {to pre pohrvate jer jedino tako mogu opsta-
ti pred ozbiqnom opasno{}u da budu porumuweni. “U Kneèvini Serbii,
izuzev upliv isusovacah i wihovih drugovah, s narodnostju stoji sasvim ka-
ko i kod nas. Sudili na{i ~itateqi o tih obstojnostih {to im drago, do
ovoga {to }emo nase}i, mora bezuvetno svaki deràvnik deràti. Ona tu-
|a pasmina, {to no se je iz Turske prosula i pohervatila, po zemqah, koje
napomenusmo, gdje se nije pome{ala sa hervatskom pasminom, ima i danas
osobito, nehervatsko obli~je, i osobitu }ud. Nu to je malenkost. Ali nut,
one pasmine derì se narodnost tako slabo, da ju Rumuw{tina pokosi. To
vaqa i o prostu pu~anstvu. U kneèvini Serbii ima Rumuwah; pa itako,
prem ih je, po razmerju ostalog pu~anstva i upliva nerumuwske vlade malo,
neima prilike, da }e se razrumuwiti. A kako stoji, i s prostim pu~anstvom,
npr. u Banatu? Tu se na{e, budi re~eno serbsko pu~anstvo porumuwi. Uzmi-
mo u ra~un samo 50 godinah, prispodobimo po narodnosti, mnoga mesta Ba-
nata, na po~etku ovoga veka, i danas. Tu }emo na}i, da se je Rumuw{tina kroz
to vreme, na na{u {tetu prejako raz{irila. Dosada izto~na cerkva na{e
narodnosti imadia{e vlast i na Rumuwe. Pa, kad nas Rumuw{tina dosada
tako gu{i, {to }e biti za kakovih 50-100 godinah unapred, kad je evo Rumuw-
{tina novom snagom ovako zamahnula? Na ovo pitawe odgovoriti }e svaki
ve{tak kojega ne~iste strasti nevladaju: ako serb{tina i nadaqe ostane
ovako osamqena, ako se Serbi nezauzmu za Hervat{tinu, ter se iz we ne
okrepe, za kakovih sto godina slu{ati }e se u Beogradu ovaj isti jezik, koji
se danas slu{a u Bukare{tu. Serbi neimaju snagu uzderàti svoju narod-
nost, na toj narodnosti neda se gradit. Evo drugoga pojavqewa: ona tu|a pa-
smina, na koliko se nije pome{ala s pasminom hervatskom, propada. Neka
~itateqi uzmu razmatrati ènitbe, brake. Neka paze i na prosvetqenie qu-
de, i na prosto pu~anstvo. îtateqi }e opaziti da ènitbe ~iste, u kojih je
mu` i èna one pasmine, neimaju poroda. A protivno, gde je samo jedno, mu`
ili èna, one pasmine, tu neka ~itateqi gledaju plodnost i blagoslov bo`-
ji. To }e re}i ona tu|a pasmina neima budu}nost.” (str. 116-117.)
S druge strane, Star~evi} bi pohrvatio i sve Slovence, naslawaju}i se
na ~iwenicu da su zagreba~ki, krièva~ki i vara`dinski Slovenci, kajkavci,
588
ve} uveliko pohrva}eni. Povodom toga pi{e: “Sloven{tinu }emo jo{ u kra-
tje razpraviti. Opazili smo, da se i prosto pu~anstvo zove Slovenci. Otka-
da, ne znamo. Nu znamo da se ta grana Hervatah preselila u svoju dana{wu
domovinu jo{ prie negoli su ostali Hervati osvojili celu nekadawu Dal-
maciju; znamo tako|er, da ta Slovenia bia{e udom ostale Hervatske, i da je
od we po komadih odcepqena po~ev od kakovih 700 godinah; napokon znamo
da to pu~anstvo govori hervatskim jezikom ili, kako drugi kaù, nare~jem.
Kako su Nemci, kroz to vreme, ob~iwali ovo pu~anstvo, mi potanko ne zna-
mo. Kako ga danas ob~iwaju Slavoserbi, to znamo, i dosta kaèmo kada veli-
mo da je u Krawskoj i [tajerskoj najvi{e ruskih evangelistah i u~enikah.
Smer slovenskoga Mesie odvi{ je o~it; nedati da se katolicizam na Izto-
ku oja~i, nedati da se hervatska narodnost sloì i oja~a. Ovako, dok se go-
vori o trih narodnostih, dok se radi na tri kraja tako, da svaka strana radi
proti obim susedom, dok se pu~anstvo iste vere ne skupi, dotle u Hervatskoj
neima napredka, dotle Slavoserbi mogu sluìti platju, dotle Rusia moè
imati nade. Za dover{iti pitawe o Sloven{tini; mi upravqamo na Slo-
vence ova pitawa: na temequ pro{losti i sada{wosti, kako dugo kanite ~e-
kati va{e spasewe od Rusie? Ho}ete li u tomu ~ekawu i sami propasti i
va{ narod upropastiti? Ako vam stoji do vere, moète li ju obraniti od
protestantizma koji vam je na pragu? Ako vam je do narodnosti, moète li
ju razviti i uzderàti proti nem{tini i talian{tini koje vas gerle? Ako
marite za blagostawe, za tergovawe, za obert, moète li mu se nadati kao
primitak Italie ili Nema~ke? Ako qubite mir, moète li ga imati kao
udo Talianske ili Nema~ke, kao udo zemaqah koje se ne mogu nijednoj smut-
wi u zapadu ukloniti? A protivno, ako ste udo va{ega naroda hervatskoga,
poku{ajte na ona pitawa odgovoriti ter prosuditi: koga ~eka, ako ne vas,
plod ovoliko zemqe preplodne a zanemarene, plod zanatah, obertah i tergo-
vawa, kojim se skoro nije ni klica kod nas pokazala? Dosta, da bi mi, koji
ovo pi{emo, bili npr. Gerk, da bi nam domovina bila kneèvina Serbia ili
Krajinska, mi bi ovakav sud i onda izrekli o stawu i budu}nosti na{ega na-
roda i domovine. Pazimo, da nas jedan drugoga ne bude prekasno traìo. Bi-
a{e li treba, za do}i do ovako prosta i o~evidna zakqu~ka, zamer~iti ovo-
liko papira odgovaraju} na pervo pitawe ovoga ~lanka? To ne bia{e treba
za one koji su privikli klawati se svakoj re~i koju ~uju od Austrie ili Ru-
sie kroz usta, ili vide iz pera Slavoserbah. Za takove mi ne pi{emo.” (str.
117-118.)
U polemi~kom àru i kroz beskrupulozne napade na sve svoje oponente
i politi~ke protivnike Stranke prava, Star~evi} ih neretko sve zajedno
naziva “Slavoserbima”, smatraju}i to vaqda najniìm mogu}im nivoom ni-
poda{tavawa i najve}om uvredom. “Mi smatramo Slavoserbe tako ni{tat-
nom herpom, da derìmo da ona, izvan svoje dru`be, ni ne moè imati niko-
ga, a kamo li nas, svojim navidnikom ili neprijateqem; nu ona herpa qudih
prodanih svakomu tko ho}e, sluìa{e i sluì oru|em proti na{emu naro-
du i domovini, ter wezina snaga prestaje dok joj se krinka skine, pa narod
vidi i pozna onu herpu onakovu kakova je. Mi smo onu krinku skidali, ski-
dati }emo, i skinuti }emo. îtateqi znadu, da onaj na{ sud o Slavoserbah
589
nisu prazne re~i, ~itateqi bo znadu da se je ona herpa nudila na{oj stran-
ki, da se je htela s nami pome{ati; nu da mi odbismo taj ne~isti ìvaq. Na-
stojati }emo da nas ova sveta strast ni ubudu}e ne ostavi.” (str. 129.) I svi
koji kritikuju prava{ki program, “Slavoserbi” su po Star~evi}evom mi-
{qewu. “I u istinu, tko prigovara na{emu programu? Slavoserbi i wiho-
vi me{tri. Za{to prigovaraju? Zato, jer su Slavoserbi, neprijateqi slo-
bode, naroda i domovine; zato jer im samo na{ program na putu stoji; zato
jer znadu da samo muì na{ega programa nisu delnici wihova delovawa; za-
to jer vide da oni {kakqivo stoje dok je na{ program. A kako nam prigova-
raju? Tako da u svakom prigovoru same sebe obsu|uju, a na{ program u~ver-
stvuju, i, {to je najqep{e, to niti vide oni ni wihovo ob}instvo. Ali zna-
mo da je to osobita pasmina pa se tomu ni ne ~udimo.” (str. 130.) Osnovna za-
merka Srbima i Slovencima neprekidno se izri~e povodom wihovog odbi-
jawa da se pohrvate. “Nu ako Serbijanci i Krajinci sude da mogu biti bez
Hervatstva, kako je to da Slavoserbi ne stoje kod Hervatstva, nego ga èr-
tvuju Serbiancem i Krajincem? Ako ovi puci, bez svake narodne povesti,
bez stariega kwi`tva, nameravaju ostati o sebi; za{to Slavoserbi izdava-
ju hervatsko kwi`tvo i hervatsku povest, za{to oskverwivaju hervatsku na-
rodnost kojekakovimi ne~istimi primesami? Dok oni puci rade za se, ne za
skupno Hervatstvo, moèmo li wihove sinove, koji ìvu u na{oj domovini,
smatrati za ne{to drugo nego za tu|ince, za neprijateqe? Jednom re~ju: dok
oni puci ne mare za Hervate, za{to Slavoserbi ne samo mare za one puke,
nego im Hervate upravo podlaù? Ali, osim Slavoserbah i wihovih me-
{tarah, tko je izmislio, tko podti~e, tko li razjaruje te narodnosti proti
Hervatstvu? Nitko. Da ne bi bilo Slavoserbah i wihovih me{tarah, koli-
ko bi trajalo to rogoborewe, te narodnosti? Ni godinu danah. Tko je, dakle,
krivac te smutwe i nesloge? Sami Slavoserbi i wihovi me{tri.” (str. 131.)
Izraz “Slavosrbi” za Star~evi}a je zbirni pojam koji obuhvata sve vr-
ste izdaje, pokvarenosti, podlosti. “Dok Slavoserbi za platju svakomu izda-
vaju na{u domovinu, nau~e li, neovlastjuju li oni i drugoga svakoga na izda-
ju? Jer, ako tko radi da u~ini na{u domovinu ob}inom npr. talianskom ili
turskom itd., {to mu mogu prigovarati oni Slavoserbi koji su Hervatsku
u~inili ob}inom ma|arskom? Nisu li sve izdaje u stvari jednake, ne ubija-
ju li sve narodan obstanak? Slavoserbi smatraju sav narod samo podno`jem
za podmiriti svoje sebi~nosti. [to bi dakle bilo da jednoga Slavoserba
plati Rus, drugoga Talian, itd. Tu ne samo ne bi mogla biti sloga u narodu,
nego mi bi rado gledali {to bi Slavoserbi me|u se radili! (str. 131.) “Sla-
vosrbi” i wihove dru{tvene zajednice po Star~evi}u su “me{ine koje mu~e
i revu, kao {to ih Austria, Rusia, ili tko drugi napuhne; to su glave koje
prakti~nost mere samo po svojih osebnih koristih i {tetah, to su qudi ko-
ji u znawu, u razumu, stoje ispod najniè prostote.” (str. 135.)
d) Negirawe celokupne srpske istorije i obra~un sa ilirizmom,
panslavizmom i jugoslovenstvom
Zastupaju}i izrazito antislavenske stavove, u raspravi “Bi li k slav-
stvu ili ka hrvatstvu”, improvizovanoj u obliku dijaloga, Star~evi} sve
ono {to ina~e podrazumeva pod pojmom “Slavosrba”, podrugqivo naziva
590
sinonimnim terminom “Ma|arolaca”. Obra}aju}i se “umerenijim” gra|an-
skim javnim delatnicima, on s krajwom zagrièno{}u insistira: “Gre{ite
proti Hervatom i Hervatskoj, kada Slavjane, Ma|arolce i kako se sve zove
taj ne~isti nakot, zovete blagom, marvom ili kojim drugim dosada obi~aj-
nim imenom. ûvajte va{u ~ove~nost, va{u ugla|enost, za qude; izdajice na-
roda i domovine treba zvati pravim imenom. Do}i }e vreme gde }e ovi
okrinkani urotnici proti Hervatskoj, sami na sav glas vapiti da su bili
glupani, nemo blago, kadno su Hervatsku izdavali. Jeli pravo, da im taj iz-
govor, ta izpoved pomogne, da ih obrani od pedepse koja jih ide? Nije. Jer,
neznati stvar koju se nisi nau~io, nije uvek greh; nu upustjati se navla{ u
posao od kojega stoji ~ast i sre}a domovine, bez da se u taj posao razumi{;
hotice, u supor opomenam razumnikah, ostaviti pravan temeq, pak se dati
na bezakowe; izmi{qavat sawarie ter wimi narod obmanqivat i trovat;
izdavati se za zastupnika slobodna naroda, ìviti iz ùqah tog naroda, pak
taj narod progla{avati su`wem svakoga, komu se prohtie izdati se gospoda-
rom wegovim; jednom re~ju: svaki korak, svaku re~ naperiti za osramotiti,
poniziti, zasu`witi svoj narod, tako raditi: lupeìna je, koju jo{ na ovo-
mu svetu ~eka sekira. Ne vidite li, da Slavjani, da Ma|arolci, po ure|enoj
osnovi rade o propasti Hervatah? Ne vidite li, da sami hervatski narod ra-
|a i svojom kervqu uzderàva svoje izdajice? Ne vidite li, da nas hervatski
Nehervati cepaju nemilie i na tawe, negoli su to u~inili svi izvawski ne-
priateqi Hervatske, sva stole}a, sve nesre}e koje smo do danas preìvili?
Ne vidite li, da je ova ker{tena ìvina, starinska ìca one proklete pa-
smine, koja je od nekada omrazila narod i ime hervatsko, kod svih muèvah
i narodah napredka i slobode? Ne vidite li da vo|e Ma|arolaca, i svi wi-
hovi aktivni prista{e nisu bezumna marva, nego prepredeni tati slobode,
~asti i sre}e Hervatah?” (str. 41-42.)
Ovde Star~evi} po~iwe da negira celokupnu srpsku istoriju kao obi~-
nu izmi{qotinu, sve Srbe naziva Hrvatima i kipti od besa {to oni to po-
istove}ivawe ne priznaju, ali se s podjednakom èstinom obra~unava i sa
hrvatskim ilirizmom, jugoslovenstvom i panslavizmom. U tom smislu na-
stavqa s retorskim pitawima: “Ne vidite li, da oni, pomo}ju tu|inacah, iz-
mi{qavaju u Hervatskoj narodnosti, kojih u woj neima; da nalaze nekakove
kraqevine i carevine, kojih nikada nije bilo; da prazne, po tu|incih skova-
ne naslove, oni primaju za gotove deràve; da oni govore u ime nekakove
“trojedne kraqevine”, u ime nekakovih jugoslavjanah i Ilirah, o zemqah i
narodih, o kojoj nitko uman ni{ta ne zna? Ne znate li za{to se oni derè
te izmi{qotine “trojedne kraqevine”, tih izmi{qenih imenah i narodah?
Zato da nam se svet smije; da se Hervatu ne povrate prava i domovina; nitko
bo neima du`nosti naprama “trojednoj kraqevini”, koje neima na svetu ni u
javnu pravu, nitko nije vezan naprama sawarii poznatoj pod imenom Jugosla-
vah ili Ilirah, a mnogi imaju du`nostih naprama kraqevini Hervatskoj,
naprama narodu hervatskomu.” (str. 42.)
Ovde Star~evi} o~igledno previ|a ili ignori{e da je sve do wegovog
vremena Slavoncima i Dalmatincima bilo nemogu}e nametnuti hrvatski
nacionalni naziv, a on bi ve} da ga nametne svim pravoslavnim Srbima.
591
“Dokazaste kako vaqa, da celo pu~anstvo me|u Macedoniom i Nema~kom, me-
|u Dunajem i Adriati~kim morem, ima samo jednu narodnost, samo jednu do-
movinu, samo jedan ìvot, ìvot hervatski; pak itako ne}ete da vidite, {to
radi ta urota svom svojom i tu|inskom silom, nego te o~ite izdajice smatra-
te samo blagom? (izraz “blago” ovde zna~i “stoka” – nap. V. [.) Ako i u bu-
du}e ostanete kod toga imena i kod te ugla|enosti, ako budete i nadaqe sa-
krivali te lupeè, nemojte se ~uditi kada ~ujete, da pravi Hervati zovu vas
Stekli{e blagom (“stekli{” u Star~evi}evom vokabularu zna~i “divqak”
ili “obesnik” – nap. V. [.); obra~unajte va{e zasluge i grehe s va{om ~ove~-
nostju, ako se najdete pome{ani me|u izdajicami Hervatske; i zapamtite da
je izdajicam naroda i domovine sudac i over{iteq svaki onaj koj i besnu pa-
{~etu. Vidite li, da vam kaèm i pravo i istinu, znate li da uz suho gori ta-
ko|er i sirovo.” (str. 42.)
Koliko je beskrajna i nekontrolisana Star~evi}eva antisrpska mr-
`wa, pokazuje i to {to u obimnom eseju “Ustavi Francezke”, obra|uju}i
o~igledno kompilatorskom metodom francuska revolucionarna zbivawa
tokom posledwe decenije osamnaestog do potkraj devetnaestog veka, termin
“Slavoserbi” koristi za ozna~avawe svih nosilaca najnegativnijih poli-
ti~kih pojava i izdajni~kog pona{awa. Svaka mu je tu prilika pogodna da,
kao uzgred, pore|ewa radi, pomene: “Slavoserbi koji uvek rade proti naro-
du hervatskomu, i uvek ga kvare, kaù da je ovaj narod mlitav i kukavan, prem
sva wegova nesre}a i sve zlo}e i mane wegove dolaze samo od wih, i oni ih
sami brane.” (kwiga 5., str. 9.) Potom, komentari{u}i stav francuske javno-
sti prema Napoleonovom prevratu, prime}uje: “Nu kakovi bi bili Slavo-
serbi koji ne bi samo za se radili, koji ne bi zagovarali svako zlo koje im u
torbu nosi, a ne bi vikali na svako dobro i na one koji o wemu za ob}instvo
rade.” (str. 45.) âk mu je i kraq Luj XVIII iz vremena restauracije pogodan
da ga nazove “Slavoserbom” zbog wegovog raspusnog i nepatriotskog pona-
{awa, kao i ~itavu wegovu dvorsku kamarilu. “Gleda{ bolestne mo`|ane na
koliko ih je, gleda{ otrovano serdce, licumerstvo, bezobraznost, sebi~-
nost, her|u, zlobu: ti }e{ od toga ~oveka te{ko na}i podpunoga Slavoser-
ba.” (str. 73.) Podràvaju}i dràvni udar i obnovu carstva od strane Luja
Bonaparte, Star~evi} se podruguje francuskim republikancima, pa kaè
da se oni “u ovom veku naroda boja{e, i pla{e ga se, jer znadu da su oni i sve
wihovo, narodu merzki; jer su uvereni da su oni u narodu neznatna otrovna
mawina, za koju se, kako i za ostale Salvoserbe, zna samo u petqawu, u zlo-
}ah, u zlih porabah, u globqewu, kvarewu i izdavawu naroda, ter u svakako-
vu brawewu tih svih i jedinih uvetah svojega obstanka. Mo}i je razumeti ta-
kojer, za{to su republikanci i wihovi izvawski drugovi, Slavoserbi svih
narodnostih, onaj udarac prikazali prostoti kao osobitu strahotu.” (str. 138.)
Nadaqe, on “Slavoserbima” pripisuje da svoja uverewa slede samo kad
im to donosi li~nu ili grupnu materijalnu korist, dok im re~i o uverewu,
svedo~anstvu, veri, savesti i du{evnosti u javnom ìvotu sluè samo da op-
sene prostotu. “Vidi{ da se samo zlotvori narodah, i samo pred prostotom,
u javnih posli pozivqu na svoje uverewe, na svoju savest itd.; vidi{ za{to
Slavoserbi svimi na~ini narod kvare i poìvin~uju, za da veruje ludorie
koje ni koko{i ne mogu verovati. Kada prostota zagazi, pa o}uti posledice
592
svoje ludosti, Slavoserbi joj kaù i razlaù da oni nisu zlo mislili, to im
je dosta; a wih ni jedan ne bi terpio kuharicu koja bi obed pokvarila, prem
bi se klela da je dobro mislila, i da je radila po svojem osvedo~ewu. Dok na-
rod terpi samo kroz svoju ludost, Slavoserbi uìvaju “precium sangvinis”,
i snuju novu obsenu, za izvesti novu izdaju. I za rukom im ide.” (str. 163.)
Netrpeqivost Star~evi} otvoreno iskazuje i prema Jevrejima. Wih na-
ziva “pasminom koja je, odkada se za wu zna, uvek bila kakova je i danas: pa-
smina, izuzev nekoje iznimke, bez svakoga morala i bez svake domovine, pa-
smina koje svako udo podano je samo dobitku osebnu, ili onomu svojih ro|a-
kah.” (str. 189.) Uz to izraàva uverewe da su “@idovi, bez razbora pu{te-
ni u javan ìvot, premnogo pokvarili i raztrovali narod francezki.” (str.
189.) Ali, dok je Srba, po Star~evi}u ni Jevreji ne mogu biti najgori. “@i-
dovi su mawe {kodqivi nego Slavoserbi. Jer @idovi gledaju samo za se i za
svoje, kada im to ne ide za rukom, oni se ne protive dobitku, napretku, kori-
sti drugih; a Slavoserbi su uvek samo za zlo: ako ne mogu sebi pribaviti ko-
rist, oni gledaju da na{kode dobroj ili pravednoj stvari, ili onim koji su
za wu.” (str. 189-190.) S obzirom da je re~ o tako opasnoj “pasmini”, Star~e-
vi} isti~e: “Mi neimamo razlog verovati da slavoserbske pasmine, ovog
ili onog imena, ove ili one dlake, ne bia{e i da nije i u ostalih zemqah.”
(str. 188.) Da bi paradoksalnost wegovih stavova bila maksimalna, Star~e-
vi} poteè i primer ~uvenog “Hrvata”, cara Du{ana. “U Du{anovom zako-
niku vidi se da u wegovoj zemqi pasmina Slavoserbska imadia{e samo po-
vlasticah, tj. da kao tu|a i ne~ista moè svaki ~as proterana biti. – Ni u
ostalih hervatskih zemaqah ta pasmina nije uìvala javno pravo, nego se
kao strawska po wih klatila dok nije proterana, ili dok sama nije drugamo
odi{la, za povratiti se u prigodi.” (str. 187-188.)
Ipak, tek u raspravi “Pasmina slavoserbska po Hervatskoj”, Ante
Star~evi} je zaokruìo svoj antisrpski ideolo{ki koncept, posebno moti-
visan svojom odiozno{}u prema srpskim ustanicima protiv turske vlasti.
Povodom toga, u predgovoru napomiwe: “Proletos kaìvali mi prijateqah
kako se Slavoserbi Turske, neznaju}i i nemogu}i ve}je zlo u~initi, bune,
kako izmi{qavaju boje i dobitja, kako u prigodi pale i raàju, kako krivwu
i barbarstvo bacaju na muhamedovce i na druge, kako ih je, i verstnih za tu~-
wu, na desetke tisu}ah amo uteklo. Ja im odgovorih: u slavoserbskoj pasmi-
ni zapadne cerkve ìvete, dakle, moète ju poznati, samo ovi pasmina u Ru-
sii, u Turskoj i u Austrii slaè se s onimi obestnimi ustalci, i sre}u im
èli; ostala Europa, koja im pokaùje priklonosti, ili je u neznawu ili je
kupqena: Slavoserbi Turske zametju} smutwe pa beè} drugim na vrat, od
nekada radi{e kako danas rade.” (kwiga 3., str. 139.) Ukazuju}i da su privi-
legije koje je car Leopold 1743. godine izdao Srbima formalno glasile na
ilirsko-rascijansku naciju, Star~evi} negira i samo postojawe srpske na-
cije. “U~enu je svetu poznato da ime Serb ili Serv starinom, ime Slav u
sredwem veku bia{e kod svih narodah ob}enito za su`wa; da su se tomu ime-
nu, tu|u, Hervati i Poqaci vazda ugibali; i da ono na ove narode ne spada
vi{e nego npr. na Engleze. Ali jer to ima, u obih oblicih dolazi i po her-
vatskih pokrainah, ja sam oba oblika spojio, {to znanost ne moè nego po-
tverditi i nastaviti.” (str. 140.)
593
Kako tek groteskno zvu~i kad Star~evi} pi{e kako se u caru Stefanu
Du{anu ugasio “posledwi trak prejasne hervatske dinastie Nemani}ah, ko-
ji kroz vekove i kao kraqi, vladahu izto~no-severnih pokrajinah Hervat-
ske. On uze naslov Cesara, nepaze} da li mu ga drugi priznavaju. Prostota
zvala i zove ga carem, neznaju}i da ga time te`ko sramoti. Po wegovoj smer-
ti zavlada u ovih zemqah nered, ter nakon prequta kome{awa, postade vla-
darem u ve}ini zemqah, Lazar Brankovi}, poherva}enik, nu po svoj prilici
ne~iste kervi. S wime tu|i ìvaq nadja~a u onih krajih.” (str. 158.) Po
Star~evi}u, taj tu|i ìvaq ne~iste krvi su Vlasi i Cigani. Pored toga,
“Milo{ Kobili} pokaza se Hervatom, ter mu sam Tur~in, proti wegovom
zemqakom, obrani po{tewe i slavu.” (str. 158.) Hrvatski porazi u Kosov-
skoj bici i posle we, dakle, prouzrokovani su prodorom ne~iste vla{ke kr-
vi na hrvatske prostore, a prema Star~evi}u, ti Vlasi se pod imenom Raci
ve} od 1404. godine pojavquju na dunavskom ostrvu êpequ ispod Pe{te.
“O~ito, ne~isti puk onih zemaqah kroz tolika beàwa, klawa i zarobqe-
na, moradia{e ve} onda posve izginuti, pa da bude i plodnii negoli se kroz
vekove pokazao. Ali primese uzderàva pasmina.” (str. 161.) Slavoserpska
ne~ista pasmina opstajala je stalnim prilivom “~iste” krvi. “Bia{e li
Tur~in XIV i XV veka sbiqa onako jak kako se u povestnicah i ~inom poka-
zao? Bi li on bio uznapredovao kako jest, da ne bude hervatska pasmina ne-
~istom pasminom u Arbanskoj, u Ra{ii i u Serbii prevladala, u Bosni raz-
trovana?” (str. 162.)
Smatraju}i Srbe koji su pre{li na ugarsku teritoriju divqim razboj-
nicima i moralnim razvratnicima, Star~evi} tvrdi kako i “Ungarci gle-
dahu da pasmina nije van za kra|u i u prilici za razbojni{tvo; da nikada ni-
je za dobru stvar; da je uvek kriva i da uvek druge za svoje krivce izdaje; da je
junak samo prie i poslie boja, a druga~ie uvek gde nije pogibeli; da namesto
vojevati proti Tur~inu qudski, ona od wega beì kao od ìve vatre: to sve
gledahu Ungarci kroz vekove, pak itako, ona se terpa u Ungariu kao u svoju
zemqu, i tamo ju èqno ~ekaju.” (str. 165.) A razliku izme|u te “srpske ne-
~iste pasmine” i “pravih” Hrvata, Star~evi} pronalazi u ~iwenici da Sr-
bi nisu imali prezimena, a navodno Hrvati jesu. O tome kaè: “Jo{ i u sre-
dini XVIII veka imadiahu qudi tu|e pasmine, kako i Turci samo jedno, kao
kerstno ime; o plemenu ili imenu obiteqi, ne bia{e ni traga. Dakle, do na
sver{etak onoga veka, dok se u hervatskih zemaqah najdu dva imena, tu je do-
kaz, da wih nosioc bia{e Hervat ili poherva}enik.” (str. 165.)
Star~evi} tvrdi da su ti “nesjediweni”, pravoslavci, poznati pod ime-
nom Raci i Iliri, srpsko ime prigrlili tek u devetnaestom veku. “Na uspeh
Milo{a Obrenovi}a u Serbii, pretvori{e se Iliri u Serbe, ter nakon
probirawa imenah kroz vekove, pasmina uze ime, koje joj najboqe pristoji.
Be~, navaliv{i na ustav Hervatske i Ungarie, najde pomo}nike u onih Ser-
bih i u hervatskih Ilirih, protivnike u samih Ma|arih.” (str. 205.) Potom
Star~evi} zakqu~uje: “Vidismo koliko je imenah, kao narodnih, pasmina
promenila, da pojedinci u Ungarii imadiahu ~ista ma|arska prezimena, i
da prezimenah u Hervatskoj neimado{e ni u sredini XVIII veka. Na zapoved
morado{e ih i ovde primiti i htedo{e ih mewati, {to nekoji ro|aci im i
594
danas rade. U “imenu Serb” videlo se kako se Tribali skitaju, kako se me{a-
ju Ra{ia, Serbia, Tribalia, i kako su im me|e neizvestne.” (str. 208-209.)
Jo{ od vremena kada je “Sv. Sava Nemawi} izto~nu cerkvu hervatsku od-
cepio od patriarke carigradskoga” (str. 213.), po Star~evi}u, “slavoserbska
pasmina” prodire u sve “hrvatske” zemqe. “Vidimo da se pasmina prili~no
pohervatila u ovoj Hervatskoj. Kad Tur~in prestao vojevati, pasmina ve}i-
nom ostade gdje ju mir zatekao. U hervatskih pokrajinah Turske, pone{to na-
tuca hervatski, drugde turski, bulgarski, rumuwski, ger~ki. Ni u kneèvi-
ni Serbii, ni po Ungarii jo{ se nije nau~ila pravo hervatski, nego itako
jezik je wezin najsli~nii hervatskomu.” (str. 214-215.) S jedne strane, Sla-
voserbi su najgori razbojnici, oli~ewe kriminala, svireposti, laì i ne-
moralnosti, a s druge glavni oslonac austrijske samovoqe i birokratske
strahovlade. S takvim rezonovawem u ~lanku “Turska” Star~evi} optuùje
Srbe {to u svemu povla|uju austrijskoj vlasti i ujedno la`no prikazuju unu-
tra{we turske dru{tvene prilike. “Austria, za oteti narodu i posledwu
iskru slobode, za u~initi narod slepim su`wem svoje samovoqe, gleda i na-
rod, i wegove zakone i wegovo celo stawe ozloglasiti, ocerniti pred jav-
nim mnewem. U tu sverhu, kako i za sve {to je zlo, verno joj sluì wezina vi-
`lad, kod nas Slavoserbi. A za{to Austria ocerwuje i gerdi izvawske vla-
de? Zato, da svojemu glupu pu~anstvu sakrije nevoqu u kojoj ovo pogiba, i da
to pu~anstvo, u svoje vreme, razjari proti onim vladam, deràvam. I tu ona
ima Slavoserbe za svoje vredne apostole. Na{i ~itateqi znadu kako sudi
nemalo celo hervatsko pu~anstvo Austrie o Turskoj. Do Turske, kaè se i
veruje se, neima barbarstva, suànstva, nesre}e, her|e. Tko to kaè? Slavo-
serbi. A tko to veruje Slavoserbam? Prostota. Otkuda znadu Slavoserbi
stawe Turske? Od Austrie i Rusie i wihovih ~erekarah. Upitaj Slavoser-
ba je li prou~io povest Turske, je li pozna Koran, wezin zakonik, je li po-
zna stawe Turske iz izvestjah koja su dostojna, da im se veruje, upitaj ga, pa
}e{ odmah opaziti da on, {to bi sam znao, nije ni vidio ~oveka koj te stva-
ri zna. Ali Slavoserbi znadu sve, bez da su se i{to u~ili.” (str. 220.)
U nastavku istog teksta Star~evi} kaè da su Slavoserbi “gwusna stvo-
rewa suàwstva, pak ho}e da sav svet sebi izjedna~e, ho}e da sav svet urede,
a ne znadu urediti ni svoje jezike nego ~ekaju dok im drugi i me{ine wiho-
ve urede.” (str. 223.) Tvrde}i da je verska tolerancija vrlo razvijena u Tur-
skoj i realna sloboda ve}a nego u Austriji, on se obru{ava na srpske vika-
re da se poboq{a poloàj wihovih hri{}anskih sunarodnika u Bosni. “Ka-
ko mogu vikati na nevoqni{tvo kerstjanah Turske oni Slavoserbi, koji su
do godine 1848. svom svojom i Austrie snagom branili kod nas kmetiu mno-
go te`ju i nepravedniu nego li je ona u Turskoj; oni Slavoserbi proti ko-
jim je Ko{ut ukinuo kmetiu; oni Slavoserbi koji su na{u granicu zakovali
u nevoqni~tvo austriansko, u nevoqni~tvo kojemu se ono Turske ni izdale-
ka ne moè prispodobiti.” (str. 226.) Slavoserbima Star~evi} pripisuje
nevi|enu sebi~nost i samoìvost. “Po wihovoj smerti, bila Hervatska naj-
sre}nija, ili propala u bezdan, ili ostala suàwskom, to je za Slavoserbe
ni{to. Daj ti Slavoserbam danas; za druge qude, za narod, za svoju detcu, za
sutra oni ne mare. Istina, tako blatna skota neima izvan Hervatske; nu se-
595
bi~nost i neuztrpqivost, i glupost, u stvari su sve jednake.” (str. 228.) Bo-
sanskim hri{}anima on poru~uje kako “Slavoserbi izdado{e za svoje ter-
buhe nas, pa gledaju da i vas izdadu.” (str. 237.) Po{to u wegovo vreme nije
bilo {ansi da se Bosna i Hercegovina prikqu~e malenoj Hrvatskoj, nego sa-
mo Austriji ili Srbiji, Star~evi} smatra da je u tom slu~aju boqe da osta-
nu u sastavu Turske.
Zato bi Star~evi} po svaku cenu da primiri ustani~ko raspoloèwe
bosanskohercegova~kih hri{}ana, pravoslavaca i katolika. “Kaè se da
Bosna ima prelepu zemqu, koja bi dobro do{la Hervatom Austrie... Tu ze-
mqu obe}avaju Slavoserbi, vi`lad Austrie, osobito grani~arom, za razspo-
lidetije.” (str. 238.) U tom smislu, “do{la Bosna pod Austriu kao posebna
kod nas, tako bi, za prelazno i u Bosnu bili doterani i domamqeni Slavo-
serbi. Taj se nakot izdaje za Hervate ne samo pred prostotom koja ga ne po-
zna, nego i pred svakim, pred kim sudi da moè osramotiti i omraziti Her-
vate.” (str. 241.) Sa austrijskom vojskom do{lo bi sve ono negativno u we-
nom policijskom i birokratskom aparatu, {to bi Bosnu sigurno unesre}i-
lo i opusto{ilo. “Svu tu svoju nesre}u pritpisivali bi Bo{waci nami
Hervatam, Austria bi ih sa Slavoserbi to u~ila i u tomu mnewu potver|i-
vala. Tada, tko da uvede qubav i slogu me|u Bo{waci i me|u nami, ostali-
mi Hervati? Ne leì li u tomu sdruèwu, ako se sbude, o~ita propast Her-
vatah? Tko, dakle, ne èli da ili Bosna ili mi ra|e propadnemo u bezdan,
nego li da se sastanemo pod Austriom? To èle samo Slavoserbi.” (str. 241.)
Zbog toga bi bilo najboqe da Bosanci do daqweg ostanu pod turskom vla-
{}u, a Star~evi} ih podu~ava: “Bo{waci svih trijuh verah, znajte da za vas
neima budu}nosti, nego ako se budete priznavali i smatrali bratjom jedno-
ga naroda i jedne domovine; ako vas jedan drugoga bude bratimski pomagao;
ako se uputite da Bosna i Dalmacia biahu, i da opet moraju biti ogwi{tem
hervatske slave i veli~ine; ako va{e Slavoserbe onako izob}ite kako smo
mi na{e izob}ili; ako budete izdajicam i neprijateqam smatrali svakoga,
tko radi ili bi radio da Bosna dojde pod budi koga; ako se svom pomwom bu-
dete dali na korisne nauke; ako budete marqivo radili i trezno ìvili;
ako se ne pustite od nikoga za sredstvo budi ~ije i kakove sverhe rabiti; ako
ne budete poku{avali bez krilah letiti; ako u pravo vreme budete za se svoj-
ski radili. Ako tom stazom udarite doìviti }ete, makar i pod Tur~inom,
polak{icah i napredka i vi, koji ste danas sredwove~ni. Druga~ie, vi }ete
samo propadati, dok naskoro i propadnete.” (str. 237.)
|) Osuda protestantizma
Esej “Jubilei” predstavqao je Star~evi}ev poku{aj da sistematski iz-
loì svoje stavove o crkvenom pitawu, ali on ne uspeva da se uzdigne nad
standardnom apologijom katolicizma i papstva, uz o{tru osudu pravosla-
vqa i protestantizma. Kao i uvek, to mu je prilika da makar uzgred saspe i
ne{to antisrpskih uvreda. Tako i kad nastoji da protestante moralno dis-
kvalifikuje, kaè da su i wima, “kako i Slavoserbam, zloba i obsewivawe
glavnimi ìvqi.” (kwiga 4., str. 10-11.) Uz to, on rezonuje da “protestanti
moraju biti proti papi ve} zato da opravdaju svoj odstup od wega”, dok kato-
lici mogu biti “protu papi iz neznawa ili iz her|e.” (str. 10-11.) Otvoreno
596
se izruguje zalagawu biskupa [trosmajera za ujediwewe zapadne i isto~ne
crkve, posebno na balkanskim prostorima. Star~evi} ne veruje u plodo-
tvornost dijaloga pravoslavnih i katolika, imaju}i u vidu wihove nepremo-
stive politi~ke razlike. “Jer Slavoserb, dok zine, u saboru, o javnih stvari
ne moè nego bezumje kazati ili prigovarati svojemu delu, dakle jer ga svat-
ko lahko moè oprovergnuti: cvet slavoserbske inteligencie odlu~i ni-
{ta ne ~averqati u saboru, “za nedati protivnikom, da briliraju”. I ti
isti qudi u isto vreme pripovedahu kako se vlada hvali, da je saterla opo-
ziciu, i nije im drago kada ih svatko razuman derì za krilo vladine stran-
ke, odre|eno, da pravednoj stvari {kodi, i da gleda do}i na korito. Cvet
slavoserbske inteligencie ne zna ili ne}e da zna, da u javnih poslih i pro-
tivnici, bili ovi ili oni, imaju pravo kazati svoje mnewe o sva~emu, ako to
pravo i drugi zahtjevaju i rabe; da neima razpravqawa ako se ne ~uju razli~-
na i protivna mnewa; i da nije u redu izdavati se za zastupnike naroda, a na-
rod po mogu}nosti ne zastupati. Kad ni ta kukav{tina ne po{la za rukom u
meri u kojoj je zapetqana, dru`ba g. bi{kupa staja za zdvojiti, i mi neuzter-
pqivo ~ekasmo {to }e Slavoserbi nova skovati za obsewivati svoje verni-
ke.” (str. 22.)
e) O{tro protivqewe oslobodila~koj borbi balkanskih naroda
âk i kad krajwe naivno i upro{}eno u eseju “Ruski odno{aji” Star~e-
vi} razmatra dru{tvene i politi~ke prilike Rusije, on ne moè da bar us-
put ne izrazi svoju beskrajnu antisrpsku mr`wu, nazivaju}i ovde ruske ni-
hiliste “Slavoserbima”. (kwiga 8., str. 48.) Daqe, rugaju}i se u ~lanku “O
poqa~kome ustavu” pamfletu poqskih emigranata koji su nerealno èleli
obnovu svoje dràve, Star~evi} kaè da je wihov spis “kao slavoserbski: u
jednoj su polovici same neistine, u drugoj nema ni jedne istine, i obe su po-
lovice pune bezumja.” (kwiga 3., str. 457.) Potom, u ~lanku “Rusija” do kraja
eksplicira svoje vi|ewe ruskih politi~kih problema: “U Rusii je vlada tu-
|a i Rusom protivna, pravi Rusi tu|inci su u svojoj, kako i mi u na{oj domo-
vini. [to rade Slavoserbi kod nas, to rade Slavoserbi i u Rusii: oni su
oru|e, pomo}nici tu|inacah proti narodu. Kada ~uje{, da ovaj ili onaj u Ru-
sii radi o slavjanstvu, o sveslavjanstvu, znaj da je to ruski Slavoserb, i da je
brat onom, koji kod nas rade o Jugoslavii, o Serbii, o slavjanstvu: o i~emu
osim o Hervatskoj i o Hervatstvu. Ruski slavoserbi, kako i na{i, mute na-
rod, hrane ga ludoriami, odbijaju ga od uma i od prave staze, po kojoj samoj
idu} on moè napredovati. Time ruski narod, kako i hervatski, vertoglavi-
ju} ne pazi na svoju nesre}u, ne misli kako bi si pomogao, nego samo u~ver-
struje svoju nevoqu i oja~uje gospodstvo tu|inacah u svojoj domovini.” (str.
425.) Slavoserbi su tu i “apostoli zemqe u~initi neodvisnom deràvom,
ili im dati autonomiu, znamenuje dopustit, da se dve protivne pasmine ko-
qu i dave, bez da ih jedna ima uvete koje pita deràvan ìvot. Ovo bi isto
bilo kad bi se ove zemqe raztergale u vi{e autonomnih ili neodvisnih der-
àvicah: pasmine bi se progonile, vladar ne bi mogao na nijednu osloniti
se. Dati koj komad ovih zemaqa Cernojgori ili Serbii, znamenovalo bi oja-
~iti neprijateqe Turske, koji su o sebi ni{tetni, a kao oru`je Rusie Tur-
skoj pogibqeni.” (str. 39-40.)
597
Isto~no pitawe Star~evi} bi re{avao po istim rasisti~kim na~eli-
ma. “Nije nikakova {ala re{iti izto~no pitawe, ali ako Serbi zasu~u ru-
kave, a hvale se da ho}e, ono biti }e re{eno za dve ure, ako ne i ber`je. Zna
se da su Serbi posebna pasmina, u Rumuwskoj rumuwske, u Bulgarii bulgar-
ske, u Rumilii turske ili ger~ke, u hervatskih pokrajinah hervatske narod-
nosti ili jezika. Ovde vam govorim o Serbih u dana{woj kneèvini Ser-
bii, nekada{wem delu Hervatske. U kakovoj je ceni ta pasmina? Drugde ve}
napisah, kako su postali, i da hervatski govore. Po formacii glave, po ce-
lu obli~ju, i po zna~aju lak{e razaznati }ete Serbina od Hervata nego npr.
Rusa od [pawolca. Sada pogledajte kod Lamartina, kod Hamera, pak }ete na-
}i, da su Turci ovih Serbah obi~avali toliko uhvatiti, da su ovi bili to-
liko vredni, da biahu prodavana po dva Serba za samu glavu brav~eta, najlep-
{a Serbkiwa za opanke ili ~izme, da ih bia{e po 50.000 uhvatjenih, da su
oni Tur~inu izdali Belgrad na Savi itd. itd. Prispodobite ovu cenu Ser-
bah u XIV, XV veku, kad no ih u Turskoj bia{e najmawe, s onim u XVI, XVII
veku, kad no ih bia{e najvi{e, pa znate {to do te pasmine derè narodi
Turske. Setite se da je ta pasmina imala razli~na imena, da ju je kao Rasci-
ane ili Race opisivao Busbekij na svojem putu, da ju je motrio, da joj je iztra-
ìvao postanak, i nakon svega iztraìvawa kaè da ne zna odkuda su posta-
li ti ~udni qudi.” (str. 41-42.)
Star~evi} smatra da je najboqi na~in re{avawa takozvanog isto~nog
pitawa temeqita reforma turske dràve, u kojoj bi ostali svi balkanski
narodi, a on se upu{ta i u izlagawe detaqa sopstvene vizije tog re{ewa i
konkretnih reformskih mera. “Ili bi kerstjani pristali uz Tursku, i nau-
~iv se slu`ben jezik mogli s ~astju i koristju primati i obna{ati sve der-
àvne slu`be, ili bi oni nadaqe ostali wezini protivnici, neprijateqi.
U onom slu~aju bila bi dostignuta jedna velika sverha: mir, zadovoqnost,
sre}a Iztoka, i po tom ostale Europe. U drugom slu~aju bio bi put proker-
~en za dostignutu onu istu sverhu. Jer ako je turska pasmina preslaba za ì-
vot, wu treba èrtvovat, a na wezino mesto postaviti narode koji su za ì-
vot. Ti narodi Bulgari i Hervati, u kratko vreme posvetili bi se tako, da
bi mogli sa~iwavati deràve dosta jake za ìveti u slogi bez {tete drugih
narodah. Dakle u oba slu~aja bilo bi “izto~no pitawe” re{eno i u oba slu-
~aja i po Rusiju boqe nego li }e ga ona ikada re{iti.” (str. 45-46.) Samo kad
bi se na{ao neko da taj istorijski zadatak Hrvatima na tacni ponudi.
Svojim esejem “Izto~no pitawe”, objavqenim prvi put u “Hrvatskom
pravu” 1899. godine, Star~evi} se najotvorenije izjasnio protiv oslobodi-
la~kih napora balkanskih naroda i wihovih poku{aja da se oslobode iz tur-
skog ropstva. On posebno ube|uje bosanske hri{}ane, pravoslavce i katoli-
ke, da im je najboqe da ostanu pod turskom vla{}u. Pri tom je prepun prezi-
ra prema pravoslavnoj veri uop{te, a za wene sledbenike kaè “da je ta pa-
smina od katolikah jo{ neizmerno ne~istia, neurednia, lenia, nemarnia,
tverdokornia, licumernija, nevernia; da nikada nije zadovoqna; da se tuì
na svakoga prem je ona uvek kriva drugim i sebi; da se uvek buni; da uvek za-
griza, kad u muhamedovce ne smi, a katolikah nije, u @idove. To je uznemiri-
vawe u wezinoj kervi, i biti }e ga dok i we i drugih narodah i verah me|u
598
wom ili uz wu. Na svako zlo ona je berza, kao slepa; na pervi pogled ~ini se
serd~ena, smiona; ali to se samo ~ini, jer ona traì zasedu, potaju, serd~ena
je na jeziku, a uzmi~e dok opazi znatnu zapreku.” (kwiga 7., str. 23.)
Za bosansko muslimansko plemstvo tvrdi da je ~istokrvnog hrvatskog
porekla, a postojawe srpskog naroda u potpunosti negira, tvrde}i da je od
rimskog vremena taj termin bio odrednica za robove koji su prisilno kopa-
li u rudnicima. “Tih jadnikah mora da bia{e mnogo, kad su u putopisu cara
Antonina i drugde dobili zemqopisnu znamenitost ter dolaze kao puk pod
imenom Servetium, Serbetium, Servitium, suàw~ad skupitelno, Servi,
Serve, Serbi, Serbe. Ne ~udimo se Serbetium i Orbitium, kad znamo da jed-
ni zovu velikoga pesnika Vergeliem, drugi Virgiliem, ne ~udimo se {ara-
wu sa b i sa v, kad znamo da su Rimqani tako radili ter istu re~ servus bi-
qeìli serbus, i da Francezi i Taliani u rimskih re~ih ta slova zamewu-
ju. Dakle vidite da je starinom srb znamenovao su`wa, kako slav u sredwem
veku, ter da g. Tomson, bez da zna, ima pravo derè} te re~i za istovetne. Ni
jedan narod nije se u svojemu jeziku zvao slavskim po narodnosti; jo{ nije ni
100 godinah {to se nekoji pohervatjenici, na tu|e poticawe, zovu Serbi,
ter hervatski jezik serbskim kerste.” (str. 29-30.)
Zadiru}i svojom alhemi~arskom pseudoistorijskom metodom i u dubqu
istoriju, Star~evi} tvrdi kako “Serbi na levoj strani Dunaja biahu robovi
Poqakah, Hervatah, Avarah; we niti je zvao Heraklij ni itko drugi; oni ni-
su proti Avarom vojevali; nego kad su ove Hervate svladali, Serbi se ute-
ko{e ka Herakliu koj im nazna~i pristani{te u Macedonii; ovde oni nisu
bili o sebi, nego kao naselbina, podlo`nici Bizanca; Serbia, zemqopisno
ime, nekada gorwa Mesia ili Misia, bija{e tako neznatna da joj Hervati iz-
me|u sedam banah ne dado{e ni jednoga, nego ju kroz ùpana upravqa{e.”
(str. 33.) Iako su se u to vreme Srbi ve} delimi~no oslobodili i stekli dve
nezavisne, me|unarodno priznate dràve, Star~evi} taj uspeh nipoda{tava
slede}im re~ima: “Serbi kneèvine dokaza{e da nisu za deràvan ìvot;
da kod wih ne bi bilo fanatizma vere, i da im Rusia ne bi obe}ivala Bosnu
i Hercegovinu, oni bi se sutra podloìli Turskoj, jer im je u svakom pogle-
du gorje nego Bo{wakom. Ovoj pasmini hteti podloìti plemstvo Bosne,
bilo bi jo{ ~udnie nego hteti Ircem podloìti Engleze. Ovaj ~as pobuwe-
ne nema{tine” (str. 427.) koje Rusija izdràva, a oni proteìraju nema~ke
interese. “Tko je pravi neprijateq svih potla~enih narodah na Iztoku ako
ne Nemac i prijateqi Nemca? Samo Slavoserbi vi~u na Turke i Ma|are:
razumni qudi smatraju te narode za kamare, napram glavnomu neprijatequ,
Nemcu.” (str. 428.) Potom tvrdi da “Slavoserbi truju i oslabquju narode ko-
ji bi Austriju stezali.” (str. 429.)
Ukazuju}i da je kroz dosada{wu istoriju propalo mnogo naroda i drà-
va zbog odsustva snage i vitalnosti, Star~evi} se u ovom ~lanku tako|e pi-
ta: “Tko moè re}i, da s vremenom ne moè tako biti i kod narodah, koji bez
svakog razloga dolaze pod sramotnim, pod suàwskim imenom slavskim ili
serbskim? Nikada, u nikakovu obliku, nije se zvao, i ne bude se zvao razuman
~ovek Slavim ili Serbom. Ta imena ne podnosi znanost, oba s prosvetle-
wem moraju propasti. Samo neznawem i zane{enostju derè se ta imena, a
one obe bolesti iz~ezavaju iz naroda. Samo prava, povestni~ka, narodna
599
imena imaju snagu. Samo kroz nadteciawe u napredku moè slabie ime popu-
stiti ja~jemu; moè se mawe pu~anstvo ve}jemu pu~anstvu s dobra, iz osvedo-
~ewa, pome{ati. Dakle, tu je glavna stvar: otvoriti to nadtecawe i dati mu
priliku da se u slobodi razvija. Po povesti i po narodnosti samo su dva na-
roda na Iztoku srodna Rusom: to su Hervat i Bulgar. Ako Iztok o sebi i u
wemu Rusia, imaju kakovu budu}nost, ta budu}nost stoji od ovih dvaju naro-
dah, i samo od wih. Oba ova naroda imaju snagu ìvota i napretka. Pak ita-
ko, Rusija {kodi ovim narodom gde i kako moè.” (str. 430-431.) Posebno ga
quti {to se Rusija kontinuirano postavqa kao za{titnica pravoslavnih
naroda, savetuju}i ruskoj dràvnoj politici da se okane verskih motiva.
“Znamo, da }e se mnogi na{ ~itateq nad ovim razlagawem podsmehnuti. I
mi se podsmehivamo. [ta, re}i }e nam se, mislite li da se Rusi mogu okani-
ti bizantin{tine? Mislite li da je za bizantin{tinu sloboda ili napre-
dak? Mislite li da je bizantin{tina ne{to drugo nego slavoserb{tina?
Mislite li da Rusiu um vodi? Mislite li da Rusia vidi da Serbia, u supor
slobodi kroz 50 godinah, u supor tolikim sredstvom i pomagawem, danas her-
|avie stoji nego li je stajala prie 50 godinah? Mislite li da je Rus za dru-
go, ili da }e raditi za drugo osim za suànstvo i za glupost? Mislite li da
Rus vidi svoje ponièwe, svoju sramotu, svoju nevoqu?” (str. 432.)
Sli~no pi{e i u ~lanku “Na ~emu smo”, isti~u}i da bi istorijski tok
bio sasvim druga~iji da je hrvatski narod blagovremeno uspeo da se otme tu-
|inskom duhu, da je oslobodio i ujedinio svoje teritorije uz ~vrstu ruku spo-
sobnog vo|e, koji bi ga preporodio maksimalnim angaòvawem umnih i ma-
terijalnih snaga. “Pasmina slavoserpska, koja propada sama od sebe, i prem
je neprijateqi Hervatah galvaniziraju, bila bi ve} davno u slobodi i uz bu-
jan ìvot naroda izniknula. Tu|e narodnosti, u Hervatsku nacepqene, bile
bi se u hervatskoj narodnosti raztopile, kako no se rastopi{e sve, dok je
Hervat snage i ponosa imao. Bulgari, u svom deràvnu zametku grana Her-
vatah, ter zato i padnuv{i oslabqewem Hervatah, bili bi se s vremenom po-
me{ali u svoju kerv. Ostali susedi na{i, ili bi bili s nami sporedili u
slobodi i napredku, ili bi bili sami po sebi iz~eznuli ter narodu ìvota
mesto ustupili. Izto~no pitawe ili ne bi bilo u javnost do{lo, ili, ako bi
se bilo izleglo, bio bi Hervat re{io na korist svoju i time i ~ove~anstva.”
(str. 393-394.) Hrvatske interese i wihovu realizaciju, po Star~evi}u, ne-
prekidno podriva unutra{wa srpska subverzija, sistematska i kontinuira-
na. U ~lanku “Ukinu}e granice”, pita se “{to derè Slavoserbi do cele
Hervatske, do svega naroda hervatskoga? To, da Hervatska nije za ni{to, da
Hervati nisu nego za su`we Tirolcem, Ma|arom, Ciganom, Rusom, i svako-
mu tko Slavoserbe plati.” (str. 245.)
Takav problem on vidi u pitawu Vojne granice, ~ije ukidawe Hrvati
uporno zahtevaju, a Srbi se jo{ upornije odupiru. “Na sva boqa i lak{a me-
sta terpa Austria u granicu svoje sme}e. Taj austrianski nakot ima u grani-
ci onaj isti posao, {to ga ima nakot slavoserbski u provincialu. Taj je po-
sao: {pionirat, denuncirat, pijan~ovat, obiteqski mir i bra~nu vernost
trovat, mito nagawat i primat, krivicu i svu nesre}u razprostirat i narod
otupqivat i zamamqivat. Kako biva po{tenim qudem u provincialu od
Slavoserbah, tako biva boqim grani~arom od bratje Slavoserba, od legla
600
austrianskoga.” (str. 247.) On se nada da je struktura grani~arskog stanovni-
{tva ipak druga~ija od utiska koji ostavqaju najglasniji protivnici hrvat-
skih aspiracija. “U granici je jako malo pravih Slavoserbah, tj. qudih su-
àwske naravi, qudih koji su se zakleli proti Hervatom, ter rade javno i
potajno za Austriu. Ti qudi budu spaziti, makar i kasno, da ih poznamo i mi
i svi ostali Hervati, da niti }e Slavoserbi pomo}i Austrii, ni Austria
Slavoserbom; ti qudi budu viditi, da }e ih suditi upravo oni koje oni pre-
ziru, zabacuju i izdavaju, tj. Hervati.” (str. 248.) Me|utim, to su wegove nade
i o~ekivawa, a nasuprot wima stajala je realnost, koju vi{e od jedne dece-
nije pre zvani~nog ukidawa Vojne granice Star~evi} nije mogao da prene-
bregne. “Dok bude stajalo od Austrie i Slavoserbah granica se ne bude ni-
kada ukinuti. Austria i Slavoserbi iskreni su samo kada zlo rade.” (str. 256.)
Iznose}i daqe da “neima zla ni sramote koje ne bi Slavoserbi u~ini-
li proti Hervatom” (str. 273.) i tvrde}i da tamo gde “prestaje um, tu je Sla-
voserbstvo, tu se ne zna je li ve}je bezumje ili bezobraznost” (str. 270.), An-
te Star~evi} u ~lanku “Nagodbe” odre|uje Slavoserbe kao najgore izdajni-
ke Hrvatske, pa kaè: “Neprispodabqajmo Slavoserbe ni s najgorjimi qudi,
a kamoli s Ma|ari. Svaki, i najgori Ma|ar, qubi slobodu i veli~anstvo
svoje domovine, on svestno ne moè Ungariu izdati. S Austriom sklapa{e
nagodbu muì koji u drugih prigodah pokaè i deràvna znawa i ota~beni-
{tva. A Slavoserbi su pasmina posebna, sme}e naroda: oni su Hervatsku iz-
dali, i ako uztreba opet }e ju izdati, makar i bez svoje koristi, samo za da ju
izdadu, oni su po svojoj naravi bez uma i po{tewa, proti slobodi i proti
svakom dobru.” (str. 299.) Ta pasmina slavoserbska, koja se, kako kaè Star-
~evi}, povla~i po Hrvatskoj, u wegovoj politi~koj vizuri je “zakleti urot-
nik proti Hervatom, i da Be~ tu pasminu diè, neguje, uzderàva samo za ne-
sre}u i sramotu naroda hervatskoga.” (str. 330.) Wima neretko pripisuje i
sasvim fantasti~ne stvari, poput slede}e insinuacije: “Slavoserbi stvo-
ri{e i proglasi{e dogmu koja u~i da Hervati ne mogu o sebi biti, nego da
moraju ili pod Ma|are, ili pod Austriju.” (str. 331.) Potom sledi dodatno
obja{wewe: “Svatko vidi da ta dogma ne podnosi svetlost ni razpravqawe:
ona gola ne moè se naroda hvatati. Kako, dakle da ju rasprostrane Slavo-
serbi? Sa strane, posredno: udri na one koji su proti woj, udri na we psov-
kami, la`mi, sofisteriami, obsenami, udri javno i potajno, udri svimi
sredstvi, koja pita zla stvar i pruà lupe`tina.” (str. 331-332.)
Interesantno je kako u bro{uri “Nekolike uspomene” Star~evi} pri-
kazuje saborske sukobe sa “Slavoserbima”. Tako na neki govor, koji im na-
vodno nije bio po voqi, “zarok}a{e Slavoserbi kako i ona ìvotiwa na ko-
joj slanina raste. A nakon nekolika udarca, iz onih istih Slavoserbah gle-
daj prave pse, koji svi beè dok je jedan udaren. Nekolikimi re~mi umu~ka-
smo Slavoserbe.” (str. 339.) Tu on Slavoserbe naziva i “austrijskim {ten-
cima”, koji beè i od verbalnih sudara, ako im se demonstrira samouvere-
nost i odlu~nost protivnika. Prema Star~evi}u, Slavoserbi “nikada ne ka-
ù {to ho}e {to li ne}e, kod wih ~ovek nikada ne zna na ~emu je. Nu to je,
kasnie opazih, u redu, jer samo lu|ak moè pitati qude vertoglave i proda-
ne, da kaù {to ho}e {to li ne}e; samo lu|ak moè se zaneti na wihov
601
odgovor: oni ho}e i ne}e ono {to i wihov gospodar. Ali dosta tih razmatra-
wah, ona posvema ru{e moje nazore pervi{we, ona me osloba|aju sumwe, ona
mi davaju istinu: da su Slavoserbi zakleti izdajice Hervatske.” (str. 340.)
Tu opet dolazi do nove definicije Slavoserba. “Slavoserbi su sme}e naro-
da, versta qudih koji se prodavaju svakomu tko i po {to ih ho}e, i svakom
kupcu daju Hervatsku u nametak; versta qudih, koje }e svatko, ako se ne da vi-
{e, kupiti i za zdelu krumpirah; qudih koje imati svatko bi se stidio osim
Austrie i drugih her|avih vladah; qudih kojih najverstnii mo`da bi dobi-
li od prave vlade da ~iste lule; qudih koji su po svojoj suàwskoj naravi
proti svemu {to je dobro, slavno, veli~anstveno; koji su se kao zakleli na-
rod hervatski obrisati s lica zemqe, ter o tomu i rade. To su Slavoserbi,
to snaga Austrie u Hervatskoj. Dok ne bude iz naroda iztrebqena, neka
Austrii bude ta pomo}, nitko joj ju ne navidi.” (str. 342.) U tom smislu, “da
bi Slavoserbi imali iskru uma i po{tewa, oni ne bi bili Slavoserbi, a da
bi imali iskru ota~beni{tva, oni ne bi bili izdajice naroda hervatskoga.”
(str. 346.)
`) Pripoveda~ skromnog literarnog dara
Po{to je “slavoserpstvo” za Star~evi}a ne{to mnogo vi{e od etni~ke
pripadnosti; ono je mentalitet, obrazac pona{awa, sistem vrednosti, ote-
lotvorewe nemorala i primitivizma; on tu odrednicu i koristi, kako smo
videli na francuskom i ruskom primeru, za karakterisawe sli~nih nega-
tivnih pojava u drugim dràvama. Wegova je èqa da termin “Slavo-
serpstvo” nametne kao sinonim univerzalnog zla, o~ekuju}i da bi on tako
mogao biti diskvalifikovan i u srpskom narodu, omogu}uju}i {iroku dena-
cionalizaciju i pohrva}ewe. Dok se to ne postigne, on je protiv slabqewa
Turske, pa su mu na ruskoj politi~koj sceni na udaru oni faktori koji se
uporno zalaù za osloba|awe hri{}anskih naroda iz turskog ropstva. “Ta-
kojer u Rusii je slavoserbske pasmine. Ova je pasmina, kako i drugde, koli-
ko her|ava, toliko nemirna. Woj nije do slobode ni do prosvetlewa; we, ka-
ko ni nema~ke pasmine, ne prima se znanost, ona po naravi ne moè misli-
ti, wezin duh odbija svaku plemenitu i uzvi{enu misao: ona ostaje barbar-
ska, i slepo herli na promene i na osvojewa. Ta je pasmina u Rusii velika, i
vladari Rusie, moraju joj drugda popustjati. Gde? Dosada nigdje prili~nie
nego u Turskoj.” (str. 397.)
Rusiji prigovara da slovenstvo i pravoslavqe instrumentalizuje kao
sredstvo realizacije svojih velikodràvnih interesa. “Rusi se ne}e odre}i
svojega imena, za primiti gwusno ime slavsko ili {to je isto, serbsko... Ta-
ko razvikana slavska Rusia, ima u~ewakah svake struke; nu ne pokaza Slav-
ca, koj bi mogao uz nogu stati npr. Jordanu, Dobrovskom, Kopitaru, Kolaru,
[afariku, Miklo{i}u, itd. Slavstvo je ~edo Austrie, ova ga je rodila i od-
gojila za da se Poqaci, Hervati i êsi puste u sawarie, propustiv svoja pra-
va i svoju osebnost, za da ona uzmogne ove narode terti kao Slavce, koji da
teè na sever, i za da ona od Zapada dobiva priznawe i pomo} proti ubita~-
nu ìvqu slavstva. Slavoserbstvo, bilo kojeg oblika, po naravi vodi u Ru-
{tinu i u woj se raspada. A tko, kako li bi bio mogao, u Austrii, raditi o~i-
to za Rusiu? Slavoserbstvo zamenu ime, prideràv stvar. Razvitak slavo-
602
serbstva okrenu proti Austrii, i te`ko da ona i danas vidi zamku koju si je
sama splela. Ma|ari, po svojoj mogu}nosti, pomaga{e Austriu u tom poslu.
Rusia, govore} o ovim razli~nih narodih, upotrebqiva ime Slavoserbsko:
ona time ubija osebnosti ovih narodah, kratkovide mo~i i obsewuje; ona, bez
prigovora, da uz pomo} Austrie, pripravqa svoju stvar.” (str. 398-399.)
S jedne strane Star~evi} nipoda{tava sve hri{}anske muke pod tur-
skom vla{}u, a s druge same hri{}ane optuùje kao da su oni krivi za sop-
stveni ropski poloàj. “Nesre}a kerstjanah Turske dolazi neposredno od
wihova nepo{tewa, neverja i bezdu{ja, ter dok su kakovi su, ne moè im bi-
ti boqe, i dok im je kako im je, oni ne mogu biti boqi. U nikakovu pogledu
nije mogu}e ovako pokvaren, izro|en puk izjedna~iti muhamedovcem i u po-
vesti ne bia{e i nije takove jednakosti me|u tako razli~nimi i neprija-
teqskimi staleì.” (str. 399.)
Wegova zamisao sasvim je jasna, ali i duboko nerealna. Prema woj bi
svi Srbi trebalo da ostanu u turskom ropstvu sve dok Hrvatska ne oja~a i
osamostali se, a onda bi ih ona sebi pripojila i pretvorila u Hrvate, odno-
sno objasnila im i ubedila da su oduvek i bili samo Hrvati. Me|utim, ta hr-
vatizacija pravoslavnih Srba pokazala se kao nemogu}a i u samoj Hrvatskoj
i Slavoniji. Tu je poreklo nesavladivog Star~evi}evog besa, kome mnogo
doprinosi i li~na frustriranost, s obzirom da mu je majka bila pravoslav-
na Srpkiwa. Problem wegovog individualnog nacionalnog identiteta mo-
gao bi biti efikasno re{en samo ako bi tamo{wim pravoslavnim Srbima
mogao da nametne hrvatsku nacionalnu svest. To ~ini poku{avaju}i da im
ogadi srpsko ime, da moralno diskvalifikuje wegove etimolo{ke izvore i
u savremenosti da samom pojmu promeni zna~ewe tako {to }e pod jedinstve-
ni imeniteq “Slavoserba” podvesti sve elemente negativnog politi~kog
pona{awa, posebno izdaju i nemoral. U takvom nastojawu nastalo je mno-
{tvo Star~evi}evih kratkih pamfleta, koje je u dva navrata, 1878. i 1898.
godine objavio pod naslovom “Pisma Ma|arolacah”, u uvodu ve} obja{wava-
ju}i da su “Ma|arolaci” samo sinonim za “Slavoserbe”. U tim pismima, ka-
ko sam navodi, hteo je da se prikaù “skokovi, }utewa, èqe, }ud, sverha,
sredstva, narava, na~ini, znawe: celo ìvqewe wihovo. To pisawe ima biti
verno, istinito slikawe, ima nositi zapovedi pastirah, zapovedi zvonarah
ili gon~inah, izvestja kerda, itd., i mora propu{tati osebnosti, ove bo su
znak her|e, bilega Slavoserba.” (kwiga 6., str. IV)
Da ve} u startu ne bi bilo nikakve zabune, Star~evi} nagla{ava “Ime
“Slavoserb” etni~ko je za tu pasminu, ono se nikakovim drugim imenom ne
da dostojno zameniti. A imena pastir, gon~in, zvonar, kerdo, pristoje da ne
mogu boqe i herpi i ravnateqem.” (str. V) Svoju zagriènost ispoqava i
kroz tvrdwu kako se osvedo~io “da Slavoserbi bez razloga ne rok}u i ne
bleje; da su oni na to primorani; da je sverha wihovu poslu nagerditi i ti-
me omraziti hervatski jezik; da wihova ~er~kawa bez obzira na drugo, ne
moè izgovarat ni Nemac, toliki neotesanac.” (str. VII-VIII) Na prigovore
iz okruèwa na politi~ku kontraproduktivnost wegovih antisrpskih ti-
rada, on odgovara da mu “vi{e vredi pet po{tenih, radinih, razumnih ~ita-
teqah, nego pet milionah Slavoserbah.” (str. VII) Prema Anti Star~evi}u,
603
Slavoserbi su “suàwska pasmina, skot gwusnii od ikojega drugoga. Uzmimo
u ~oveku tri stupwa saver{enstva: stupaw ìvotiwe, stupaw razbora, i stu-
paw uma, du{evnosti. Slavoserbi nisu podpuno dostignuli ni najni`ji stu-
paw, a iz wega ne mogu se dignuti. Oni neimaju svest; oni ne znadu kao qudi
~itat; wih se nikakav nauk ne prima; oni ne mogu biti boqi ni gorji nego li
su; oni su, izuzev okretnost i prepredenost koje daje ve`bawe, svi u svemu
posve jednaki; oni o sebi, bili siti, bili gladni, ne mogu mu~at ni lajat, mi-
rovat ni skakat, nego se u svemu vladaju kako im wihovi pastiri odre|uju.
Wihovi zvonari budu na{ spis pod tu|im imenom deràt i ~itat marqivie
nego itko drugi, i jer ne imaju razuma, oni }e ga svojim pastirom dostavqat
i od wih naputke pitat, a zabranit }e ga kerdu, ter svi slo`no budu mu~at o
wemu i radit da on ne dojde u veliku javnost, i da propadne. Ne smidu bo spis
hvaliti, jedno jer im je proti naravi i te`wi, onda jer bi svoje kerdo izgu-
bili. Ne smidu spis ni kuditi, jer svatko, ikoliko razuman i po{ten, zna i
derì da je najboqe ono na {to oni najve}ma vi~u. Dakle i su|ewem bi sebi
{kodili.” (str. VIII-XI)
Na sumwe najbliìh saradnika, ~ak i Eugena Kvaternika, da li zaista
ozbiqno misli to {to o Slavoserbima govori, Star~evi} precizira: “Ne-
ima istine o kojoj bi ja tver|e bio osvedo~en nego li sam o tomu {to vam ka-
zah o Slavoserbah, ja nisam tako siguran da iz toga vi`leta ne bude kowa,
kako sam siguran da iz Slavoserba ne bude ni najher|aviega ~oveka.” (str. H)
Obja{wavaju}i kako me|u Slavoserbima nema nikakve razlike, on daqe iz-
nosi: “Zna{ da je razlika, npr. me|u englezkom i me|u turopoqskom sviwom,
itd. Tako je i kod Slavoserbah. Ovo je sme}e suàwah Evrope, Azie i Afri-
ke. Nu svi su Slavoserbi za suàwstvo, za svako zlo, za svaku her|u, po nara-
vi onako, kako npr. sve sviwe za blato. Da se sbroje sve opa~ine svih zlo~i-
nacah Lepoglave, one ne bi dale tri postotka opa~inah {to ih u potaji snu-
je, i u sgodi ~ini najboqi, najpo{tenii Slavoserb. Ako to ne}ete deràti
za nedvojbenu istinu, vi se budete vazda nalazili prevarenimi.” (str. XI) Ja-
dikuju}i {to je hrvatsko plemstvo upropa{}eno, {to hrvatskog gra|anstva
u pravom smislu re~i i nema, kao ni inteligencije, a da je seqa{tvo krajwe
nazadno i neprijateqski se odnosi prema svemu dobrome i uzvi{enom, on i
za takvo stawe glavne krivce vidi u Slavoserbima. “U tom ob}instvu imaju
vlast Slavoserbi. Sada pazimo: dokle god budu Slavoserbi vlast imali,
ovaj narod mora biti ovakov kakav je: a dok je ovakov, on ne moè k sebi do-
}i ni i{ta dobra raditi. Tko moè pomislit da }e Slavoserbi dopustit, a
kamo nastojat, da se narod prosvetli, nau~i, oja~i, kad oni ìvu ba{ iz we-
gove ludosti, her|e, slabo}e?” (str. XIV)
Svoje sledbenike i simpatizere, pogotovo one sklone oklevawu i skep-
ticizmu Star~evi}, iz petnih ìla se upiwu}i, uverava “da je hervatska pa-
smina u prevelikoj pogibeli; da }e se ona te{ko oporaviti; da slavoserbsku
pasminu, oru|e suàwstva i her|e, svi tu|inci negovahu, neguju i budu nego-
vati; i to jer nijedan tu|inac ne bi mogao ovaj narod satert kako ga Slavo-
serbi sater{e; da je isto, u~iti Slavoserba ili vola; da }e Slavoserb, kako
ho}ete, sve priznat, sve dopustit, i svakako govoriti nu itako po svoju ra-
dit; da Slavoserb, kada god izusti re~i narod ili domovinu, ili slobodu,
604
ili budi koju dobru re~, ili je ve} narodu na{kodio, ili upravo gleda na-
{koditi.” (str. XIX-XX) U obiqu nebuloznih konstrukcija, kozerskih i
pripoveda~kih ambicija, ali bez imalo literarnog dara, Star~evi} nasta-
vqa s nizawem uvreda, kleveta i pakosti, me|u kojima, kao duhovni orjentir,
stoji: “Da su slavoserbi {tap u {akah slepca, to znadu i prelice hervatske.
Slavoserbom govoriti o domovini, o narodu, o i~emu osim o terbuhu, bilo
bi isto {to govorit ne~istoj ìvotiwi o ~inorednosti, etiki. Da ovo ne
bi bila istina, tko bi mogao razumeti da se Slavoserbi derè upravo ono-
ga tko je na{ narod iz veli~anstva bacio u nevoqu, tko, na wihovu mestu, ne
bi se ra|e bratio s vragom nego li s onim s kim se oni brate? Vrag bo ubija
samo du{u, a wihovi za{titnici, ravnateqstvo ravnateqstva, ubijaju i du-
{u i telo. U pakao se dolazi kroz zlo}e, a glavni je vrutak zlo}ah suàw-
stvo, neznanstvo, siroma{tvo. Iz despociah dolazi najvi{e du{ah u pakao.
Suàwstvo, ludost, siroma{tvo, to su ìvqi Slavoserbah i wihovih rav-
nateqstvah. To je sve jo{ u redu. Ali gledajte ~udo: Slavoserbom je, kako i
nemoj marvi, sva svetiwa u wihovu terbuhu... Ako, dakle, mislite, da Slavo-
serbi ne stoje duboko ispod neme ìvotiwe, da oni nisu prava suàwska pa-
smina: pokaìte mi ijednu drugu ìvotiwu, koja se ne uklawa od one strane
od koje dobiva udarce. Tomu nakotu daj koru kruha, pa ga udri, pa ga deri do
kosti, itako ima{ ga u svako zlo, ima{ ga proti Hervatom.” (deo prvi, str.
75-76.)
Kroz omiqenu formu paskvilnog dijaloga Star~evi} zakqu~uje: “Her-
vatska je narodnost najstarija, ona je hrast, a sve ostale narodnosti slaven-
ske nisu drugo nego ìri ili {i{ke. Da ne bi bilo pogibeqno od Austrie
i Ma|arah, ja bi bio ve} davno dokazao da moje pleme poti~e od Buge, mla|e
sestre onih petih Hervatah koji su desnodunajsku Hrvatsku osvojili. Bez ve-
re ne moè biti sre}na ni obiteq a kamo li dràva. Me|u svimi verami naj-
boqa je rimo-katoli~anska. Ona bo vodi qude i narode k prosvetlewu, k sre-
}i i k slobodi; protestantizam razuzdava strasti; izto~na vera ostavqa i
u~vers}uje qude u ìvinstvu i suàwstvu.” (str. 138-139.) Antislovenskim
animozitetima Star~evi} je dao odu{ka pravom bujicom najpogrdnijih iz-
raza u neve{to sro~enim i neuspe{no duhovitim sentencama. “Slaven je
brav. Jer kako brav, tako i Slaven, za runo, ~uva se dok ne do|e pod no`...
Slavjan je smrad. Jer kako smradu, tako Slavjenu uklawa se tko ga ne treba.”
(deo drugi, str. 116.) [to se Slavoserba ti~e, po Star~evi}u, oni su poti-
{tenost smatrali krepo{}u, “izdaju zaslugom, dojavu zakonostju, laskawe
qubavju, siroma{tvo zlo}om, smernost ludostju, pristojnost her|om, pra-
vednost slabo}om, iskrenost bezobrazno{}u, po{tewe izmi{qotinom za-
varati neuke, istinu porugom.” (str. 164.)
2. Rodona~elnik prava{ke ideologije Eugen Kvaternik
Najbliì Star~evi}ev saradnik i ideolo{ki istomi{qenik, Eugen
Kvaternik (1825-1871.) u mladosti je poku{avao da igra na rusku kartu, stu-
piv{i i u rusku {pijunsku slu`bu, stekav{i 1858. ~ak i rusko dràvqan-
stvo. Ipak je povremeno izraàvao ogor~ewe {to petrogradski politi~ki
krugovi u wega nemaju dovoqno poverewa zbog wegove katoli~ke vere. Godi-
605
ne 1859. putuje u Italiju i Francusku, propagiraju}i hrvatsko nacionalno
oslobo|ewe i agituju}i protiv habzbur{ke vladavine. U kwizi “Hrvatska
i talijanska konfederacija”, objavqenoj u Parizu 1855. u osnovi je ve} pru-
ìo zaokruèn program budu}e Stranke prava, koju je sa Antom Star~evi-
}em proklamovao 1861. godine. Hrvatima je proglasio sve Ju`ne Slovene,
ukqu~uju}i i Srbe. Prethodne godine je stigao i da Luju Bonaparti ponudi
hrvatsku krunu. U emigrantskim danima veliku pomo} mu je pruào Nikola
Tomazeo, ali su se uskoro ù~no prepirali jer je Tomazeo bio odlu~ni pro-
tivnik hrvatskih pretenzija na Dalmaciju. Kako je svojevremeno u Petro-
gradu imao uvid u “Tajnu kwigu” o ruskoj i zapadnoj politici u Palestini i
uspeo da iz we prepi{e {iroke izvode, 1860. godine Kvaternik se obreo u
Rimu i Kongregaciji za propagandu vere predao deo svojih zapisa. Kardinal
Barnabo ga je povezao sa austrijskim diplomatama, da bi “hrvatski nacio-
nalni revolucionar” uskoro stupio u kontakt i sa austrijskim ministrom
inostranih poslova Rehbergom, {to ga je potpuno odvelo u suprotni tabor
u odnosu na prethodni italijanski revolucionarni.
a) Saradwa policijskih agenata [trosmajera i Kvaternika
Kako pi{e Qerka Kunti} u predgovoru kwige Eugena Kvaternika “Po-
liti~ki spisi. Rasprave, govori, ~lanci, memorandumi, pisma” (“Znawe”,
Zagreb 1971.), “Kvaternik je posebno nastojao predobiti Rehberga i kato-
li~kom propagandom, traè}i od{tetu za “Rusku tajnu” kao vjerski spis.
Novac je, zapravo, traìo zato da bi mogao povesti politi~ku akciju u Hr-
vatskoj. Prema Rehergovoj uputi, u kontakt s Kvaternikom stupio je mini-
star policije Tijeri. Agent ovoga ministra odobrio je Kvaterniku povra-
tak u domovinu.” (str. 21.) Pre povratka Kvaternik se obra}ao i [trosma-
jeru, a be~ki ministri su procenili da je re~ o vrlo ve{tom agentu, koji mo-
è biti itekako opasan u neprijateqskim rukama. Sumwali su da i daqe
odràva veze s Rusima, ali i smatrali da relacije s wim treba odràti ka-
ko bi se eventualne opasnosti lak{e i blagovremenije neutralisale. Neza-
dovoqan austrijskom suzdràno{}u, Kvaternik se ponovo obratio nude}i
saradwu wenom zvani~niku Novosiqskom, pomiwu}i mu “Tajnu kwigu”. Ka-
ko Kunti}eva daqe iznosi, “on se tim spisom, kao mamcem, sluìo na razli-
~itim stranama, ali, po wegovom uvjerewu, na diskretan na~in. Tako je No-
vosiqskome javio da su mu ruski i slavenski interesi suvi{e va`ni a da bi
ih mogao iznevjeriti. Ovome, ruskome i slavenskome stavu, Kvaternik je
uistinu ostao dosqedan i u vi{e je mahova, godine i godine, javno i privat-
no izjavqivao da je ruska, slavenska i srpska politika, pored hrvatske i za-
padwa~ke, stalna alternativa za Hrvate. U to ime, pozivaju}i se na zani-
mqivu gra|u “Tajne kwige”, on je Novosiqskome predlagao da ga prime u ru-
sku konzularnu slu`bu u Sisku.” (str. 22.) Povodom Kvaternikova slu~aja
pokazalo se da je i [trosmajer bio u slu`bi austrijske policije. “Op}a
ocjena be~kih ministara o Kvaterniku rezultirala je u kontaktu izme|u
ministra policije i [trosmajera; [trosmajeru je stavqeno u du`nost da
obavijesti Kvaternika o povoqnome rezultatu tih razgovora, {to je i u~i-
weno 21. IX 1860.” (str. 23.)
606
[trosmajer je prvo Kvaternika pozvao u Be~, a potom i u Zagreb, daju-
}i mu instrukcije o ~emu da pi{e i nastoje}i u zagreba~kim intelektual-
nim krugovima da ga proteìra. Politi~ki program koji je Kvaternik u to
vreme zastupao, o~igledno je bio po voqi be~kih vladaju}ih krugova, jer je
nastupao antima|arski i zalagao se za poseban status Hrvatske u okviru
Austrije. Kvaterniku je u to vreme [trosmajer omogu}io da {tampa neko-
liko politi~kih bro{ura. Kako je, zajedno sa Star~evi}em, naredne dve go-
dine sve odlu~nije nastupao, Kvaternika su 1863. godine ban [ok~evi} i
kancelar Maùrani} proterali iz Hrvatske, nakon {to je obelodaweno da
je on ruski dràvqanin. U mnogim novinama je otvoreno optuìvan da je
dvostruki rusko-austrijski {pijun, a neki su mu zamerali da je nemoralni
politi~ki agitator koji se prodaje onome ko mu vi{e plati. Obreo se po iz-
gonu u Francuskoj i opet se obratio Napoleonu Tre}em. Me|utim, prilike
su se tamo zna~ajno promenile jer je francuska vlada u balkanskoj politi-
ci sve vi{e u obzir uzimala srpske interese. U to se Kvaternik vrlo brzo
uverio. “Kad je do{ao u Pariz, francuska je {tampa pisala o Srbiji onako
kako je on èlio da se pi{e o Hrvatskoj.” (str. 31.) Naredne godine postao
je poqski agent i po zadatku delovao protiv austrijskih interesa, za ra~un
poqske nacionalne emigracije. Dok je Kvaternik u emigraciji sawario o
raznim ustani~kim poduhvatima, [trosmajer se svojski trudio da mu se omo-
gu}i povratak u Zagreb. Me|utim, kad se Kvaternik 1866. pojavio, ponovo je
proteran iz Hrvatske. Naredne godine zahvatila ga je op{ta amnestija, pa
se definitivno vratio, a 1869. godine dobio je i re{ewe o otpustu iz ruskog
dràvqanstva. Godine 1871, koriste}i nezadovoqstvo kraji{kih seqaka dr-
àvnim tretmanom wihovih {uma, odvaìo se na sulud ~in, organizuju}i
oruànu pobunu u Rakovici kod Ogulina. Vlasti su ubrzo ugu{ile pobunu,
pa je tom prilikom Kvaternik poginuo.
b) Prodaja ruske dràvne tajne
U pismu Nikoli Tomazeu, upu}enom iz Pariza 22. aprila 1860. godine,
Kvaternik se àli kako u Rusiji u wega nisu imali poverewa zato {to je ka-
tolik, govore}i za ruske dràvnike da su lukavi i obuzeti slepim varvar-
skim fanatizmom i iznose}i da je zbog toga zamrzeo ceo ruski rod. Prvim
pismom grofu Rehbergu, datiranim 12. jula iste godine, nude}i svoje {pijun-
ske usluge i traè}i novac za uzvrat, on detaqnije obja{wava svoj rimoka-
toli~ki ekskluzivizam i antiruski stav. Nude}i tajne ruske spise austrij-
skom ministru policije, on nagla{ava da se wegova ponuda ti~e “najsveti-
jih politi~ko-religioznih i trgova~kih interesa katolicizma naprama
elementima pravoslavnim.” (str. 98.) U tom smislu, daqe navodi, “svidjelo
se Providnosti da sam mogao do}i do sadràja vrlo tajne ruske kwige, putem
i na~inom uostalom posve moralnim, no tajnu toga puta, me|utim, moram naj-
savjesnije ~uvati i sada, a mo`da jo{ i zadugo; wen su sadràj ne mawe tajni
sustavni planovi, od gotovo neprora~unqive va`nosti i zama{aja, a o ~emu
sam gospodinu poslaniku u Rimu (re~ je o austrijskom poslaniku Baku – nap.
V. [.) dao kratak izvadak da bi o tome imao potpun pojam; to su osnove {to
ih je utvrdila ruska carska vlada da bi ih slijedila i izvr{ila u svetoj ze-
mqi, kako bi, izvr{avaju}i ih striktno i pa`qivo, ostvarila politi~ki
607
utjecaj i prevlast Rusije na Istoku, da bi odavde iskqu~ila katolicizam i
svaki drugi vjerski utjecaj Zapada; napokon, da u tim blagoslovqenim kra-
jevima preko svoje politi~ko-religiozne predominacije zasnuje i iskqu~i-
vo svoj probitak, i to trgova~ki.” (str. 99.)
Nastoje}i da objasni kako je kao Hrvat do{ao u posed tajnog spisa veli-
ke slavenske i pravoslavne sile, Kvaternik se opet pozva na vi{e, nadze-
maqske sile: “Ba{ kao da je Providnost ravnala ~itavom onom poplavom
nesre}a, razo~arawa, {to su se skupqali nad mojom glavom godinama, da bi
taj spis – jamstvo za trijumf pravoslavqa i ruskog utjecaja na Istoku, pre-
ma visokim autorima bro{ure namijewene za 7 najvi{ih li~nosti carstva
– pao u ruke jednome katoliku nakon toliko nevoqa! – Tako|er u Rusiji sam
morao osjetiti mu~no kolebawe slavenske ideje kakvu sam sebi stvorio, kao
i mnogi drugi iz moga naroda; i ste}i uvjerewe da se Rusi odnose sustavno ne-
prijateqski prema mojoj domovini i narodu koji je ve}inom katoli~ki, i to
zbog same te jednostavne okolnosti! Jer su se Rusi odlu~ili, mada puni ne-
povjerewa, da me prime i upotrijebe u korist moga naroda i protiv Austri-
je, ne zbog qubavi za slavenstvo, ve} potaknuti strahom da ne zakaù pred
hrvatskim narodom, odbijaju}i prvog Hrvata koji se utekao wima; ili, boqe,
zbog mr`we prema Austriji u to vrijeme, da bi me kasnije napustili utoli-
ko apsurdnije, dopu{taju}i da se kompromitiram na sve strane, a ponajvi{e
objavom diplomatsko-politi~kog djela “Hrvatska i talijanska federacija”,
djela {to je objavqeno pro{le godine u Parizu, za talijansko-austrijskog
rata.” (str. 101.)
To posipawe pepelom zbog ranijih antiaustrijskih nastupa vodi ga
obrazlagawu motiva odavawa ruske tajne. U tom smislu, kako navodi, “dvije
su glavne okolnosti koje su me navele da neku vladaju}u katoli~ku ku}u oba-
vijestim o re~enoj tajnoj kwizi; ponajprije: katoli~ka vjera, kojoj pripadam
sa osvjedo~ewem; ta je vjera ugroèna u svojim temeqima ako bi se ispunile
namjere wenih smrtnih neprijateqa; zatim: politika. Ova posqedwa goni
me prema vladaju}oj ku}i moga naroda vi{e nego prema bilo kojoj drugoj u
Evropi, usprkos onome {to sam ~inio posqedwe tri godine. A za{to? Ja
sam osvjedo~en, na temequ iskustva i ~iwenica, da hrvatski narod od svake
evropske vlade i svakog narodnog pokreta moè o~ekivati samo smi{qen
jaram i zlu voqu; dok habzbur{ka ku}a, ako uistinu ho}e da opstane, ne samo
da prije ili kasnije mora uspostaviti hrvatsku narodnost u svoj wenoj sla-
vi i historijskoj i narodnoj snazi, suprotstavqaju}i je ìvqima svojih ne-
prijateqa, ve} se tako|er mora osloniti na wu, jer joj je to jedini oslon ko-
ji joj ostaje od ~itave zgrade, jo{ danas tako sjajne.” (str. 101-102.) Potom de-
nuncira namere Francuske i Rusije, u ~ijoj je slu`bi bio, pa kaè: “Rusija
ru{i hrvatsku narodnost uz pomo} fanati~nog Srpstva u hrvatskim posje-
dima u Turskoj; u austrijskim posjedima ona je `rtvovana mayarstvu, kako bi
se prevagom slavenskog elementa postigla ravnoteà prema francuskome
mije{awu u Ugarskoj; vjerski fanatizam pod pla{tom Srpstva intrigira
protiv hrvatskog naroda, cijepaju}i tako Hrvate, za budu}nost, u dva velika
tabora, odakle treba da slijedi trijumf bugarsko-srpskog pravoslavqa protiv
hrvatskog katoli~kog elementa od 4 milijuna.” (str. 102-103.) Po wegovom
608
mi{qewu, Rusija organizuje spletke radi uni{tewa hrvatskog naroda kao
“prirodnog predstavnika katolicizma sred Ju`nih Slavena.” (str. 103.)
Okrenuo se i protiv Italijana, predstavqaju}i ih kao ma|arske saveznike
i odri~u}i se dotada{weg prijateqstva s talijanskim nacionalnim lide-
rima. “Pokret kr{}ana u Turskoj, {to ga organizira Rusija, suprotan je in-
teresima ku}e Habsburg; oduzima hrvatskoj narodnosti ponajprije ~itavu
tursku Hrvatsku od Save sve do Neretve i Bune (neta~no je zvati je Hercego-
vina), a zatim hrvatsku Bosnu izme|u Bosne i Drine.” (str. 103.)
Po pitawu obelodawivawa ruskog tajnog spisa Eugenu Kvaterniku je
ipak od primarnog zna~aja novac, o ~emu on otvoreno govori, ispostavqaju-
}i i sasvim konkretan nov~ani zahtev. U tom smislu otkriva: “Po svojoj sa-
vjesti, vi{e sam volio da se prije svega obratim sili koja je posve moralna
i vjerska, to jest Rimskoj kuriji; woj sam prepustio izbor, kojoj }e katoli~-
koj sili htjeti dati prednost za obavje{tewe o politi~kim i trgova~kim
tajnama. U tu svrhu otputovao sam pred mjesec dana u Rim, gdje sam govorio s
wegovom eminencijom monsiworom Barnabom, prefektom Propagande.
Prema wemu, financijsko stawe rimskog dvora tako je nepovoqno, da Pro-
paganda ovog ~asa nije u stawu da podnese financijske `rtve. Savjetovao mi
je u skladu s tim okolnostima, da se obratim wegovoj ekselenciji gospodinu
poslaniku Austrije; utoliko vi{e, {to kwiga sadrì va`ne obavijesti o
vezama {to su tajno utana~ene izme|u rimskog i pari{kog dvora u pogledu
palestinskih poslova, na koje sam ga veze upozorio.” (str. 103-104.)
Kvaternik je ube|en da Austrija ima velikog interesa da do|e u posed
tih tajni, jer je re~ o tajnama od ìvotne va`nosti za opstanak austrijskog
pomorskog dru{tva “Lojd”, ali pre svega ona bi morala do}i do “tajni koje
se we ti~u kao sile za{titnice katolicizma prvog reda, predstavnice we-
ma~ko-slavenskog ìvqa; napokon tajni koje se we ti~u kao velike evropske
sile.” (str. 104.) Ube|uju}i austrijske vlasti koliko je va`no da mu se ispla-
ti traèna suma novca, Kvaternik napomiwe da je “pro{le godine primio od
Rusije za tro{ak 40.000 franaka, {to ih je Rusija, tako re}i, bacila.” (str. 105.)
Poùruju}i Be~ da {to pre odlu~i po wegovom zahtevu, Kvaternik svo-
je nestrpqewe obrazlaè: “Moje prilike ne dopu{taju mogu}nost da produ-
bqujem neizvjesnost u kojoj sam do sada mogao ustrajati jedino iz qubavi pre-
ma katolicizmu.” (str. 106.) Pored toga, kako napomiwe, “savjest mi kaè da
sam za svoje katoli~ko uvjerewe podnio ve} dosta vlastitih materijalnih
`rtava.” (str. 106.) [to se ti~e op{tih politi~kih okolnosti, iznosi da-
qe u ovom veoma op{irnom pismu, “bilo bi poèqno da, za sre}u katolici-
zma protiv pravoslavqa, Austrija preuzme na sebe ste~evinu kakve tajne ko-
ja joj, u isto vrijeme, osigurava politi~ku i trgova~ku korist u Svetoj ze-
mqi; i mada je potpisanome bilo mu~no da stekne àlosno uvjerewe u Rimu
da se tamo vi{e brinu za taj grad i wegovu okolicu negoli za ugroènu vje-
ru, mada o woj, govore}i u smislu vjere, ovisi i sam grad Rim, bilo bi mu ipak
jo{ mu~nije kad bi se morao obratiti Francuskoj, koja bi bez sumwe znala
da sasvim druga~ije ocijeni va`nost ponude o kojoj ovise interesi stoqe}a.
Dakle, ja nipo{to ne pretpostavqam Austriju Francuskoj jedino s gledi-
{ta sakristije. Napokon, a {to nije mogu}e, da i Francuska, s bilo kojeg
609
razloga, odbije da spasi katolicizam iz zamki i opasnosti koje su vi{e ne-
goli bizantinske, tada bih znao {to mi vaqa raditi. Sam Bog bi tako htio,
tada bi se morale izvr{iti wegove neoborive odluke, a ne vi{e odluke ru-
skih dràvnika. U takvom slu~aju ja sam se odlu~io ve} unaprijed i potpu-
no.” (str. 106-107.)
v) Kvaternikova geopoliti~ka analiza
Nadugo i na{iroko Kvaternik raspreda kako bi za habzbur{ku vlada-
ju}u ku}u “bio najpromi{qeniji potez da na temequ hrvatskog dràvnog
prava obnovi hrvatsku kraqevinu nad svim teritorijama na koje Hrvati
pretenduju, koja bi bila ravnopravna sa ma|arskom i protezala bi se do Pe-
trovaradina. Isto~no od Petrovaradina, od Banata, Erdeqa, Bukovine i
rumunskih ùpanija, po wegovom mi{qewu, trebalo bi formirati od Ma-
|ara nezavisnu Rumuniju, pa bi tako Hrvati i Ma|ari bili najefikasnije
sredstvo u rukama Be~a, kojim bi se efikasno suzbijale sve budu}e ma|arske
pretenzije. Uz to, kako je ube|en, “Austrija jednim udarcem bri{e srpsko-
mayarske spletke {to ih vodi Rusija, odrezav{i potpuno Mayare od Srba;
izoliraju}i, s te strane, mayarski element od inozemstva.” (str. 120.) Uosta-
lom, “hrvatski je narod za austrijsku ku}u prirodna i glavna za{tita – pro-
tiv sviju ruskih nakana uz potporu Srpstva i mayarstva.” (str. 124.) Tu se
Kvaternik poziva i na svoja li~na saznawa i iskustva, navode}i da je, dok je
bio u ruskoj slu`bi, shvatio ruske ekspanzionisti~ke namere, na temequ
pravoslavqa. “Rusija u tu svrhu svim svojim snagama traì za Srbe pokraji-
ne u Turskoj, koje su historijski, zakonski i prirodno hrvatske; u tome ona
slijedi potpun sistem koji }u Va{oj ekselenciji opisati ako ona èli.
Zbog toga i nije Rusija ni odlikovala ni prstenovala moje ~esto spomiwa-
no djelo, jer sam dokazao, nasuprot sumwivim izvorima gospodina [afari-
ka, da je ono {to se èli traìti za Srbe, sveta i prirodna svojina kato-
li~kih Hrvata... Spajaju}i dijelove turske Hrvatske s onima bosanskih Sr-
ba, Rusija ra~una sa sigurno{}u, i to vrlo vje{to, ako se wene namjere ne po-
mrse, da }e pravoslavni elemenat apsorbirati ne samo katolike (100.000 na-
prama 600.000) ve}, tako|er, uz politi~ki i broj~ani utjecaj na tok stvari u
zami{qenoj bosansko-srpskoj dràvi, i hrvatski muslimanski element
(450.000), nagone}i ga dvostrukim pritiskom da prihvati pravoslavqe, {to
bi potpuno uni{tilo katolicizam.” (str. 124.)
Wegova geopoliti~ka analiza, za wegovo vreme vrlo uverqiva, popri-
ma zaokruèn oblik ukqu~ivawem {irih balkanskih faktora i procene
istorijskih mogu}nosti eventualno planiranih politi~kih i vojnih akci-
ja strate{kog karaktera. U tom pravcu Kvaternik nastavqa elaboraciju
svojih pogleda, pa pi{e: “Da bi se postigao taj ciq, bro{ure i novine ne
prestaju spomenute hrvatske krajeve smatrati za srpske; odatle se sistemat-
ski iskqu~uje hrvatsko ime. Otuda tako|er potje~u i one najpodlije rusko-
srpske spletke kad se, usred hrvatskog pravoslavnog naroda, zloupotrebqa-
va svetost vjere kako bi ga uvjerili da sve {to je na hrvatskome jugu pravo-
slavno nije hrvatsko ve} srpsko; vjerski fanatizam svr{ava taj posao oso-
bito u turskim pokrajinama {to grani~e sa Srbijom i Crnom Gorom, gdje su
umjeli uliti narodnu vjeru da ga jedino Srpstvo moè osloboditi. Ali tu
610
nesre}i nije kraj. Masa od 3 milijuna Srba Turske, kad se oslobode i budu
predobiveni prikqu~ewem i hrvatskih dijelova Bosne, pa ujediweni u jed-
no politi~ko tijelo, treba da najprije djeluju na Srbe Ugarske i pravoslav-
ne Hrvate u Austriji. A poznato je da je jedna petina hrvatskog naroda pra-
voslavna; ona ìvi upravo uzdu` te nove bosansko-srpske dràve, u Vojnoj
krajini, pa je, prema tome, izloèna neposrednom i vjerskom utjecaju svojih
ve} srbiziranih suvjernika. Hrvati uop}e, potla~eni i razjediweni
Austrijom, a posebno pravoslavni, po~et }e da se okre}u prema svojoj bra}i,
izdat }e svoje ime i svoju prirodnu domovinu hrvatsku i srbizirati se pod
utjecajem strahovitih sredstava Rusije. A da nesre}a bude ve}a, Vojna je kra-
jina potpuno izuzeta od svakog utjecaja gra|anske Hrvatske.” (str. 124-125.)
Krajwi zakqu~ak Kvaternik izvodi uz pomo} nekoliko retorskih pita-
wa, da bi pove}ao dramatiku sadràja celog teksta. “Je li, dakle, ~udo, ako
pola milijuna pravoslavnih Hrvata i Srba Ugarske po~nu gravitirati pre-
ma 3 milijuna ruskih Srba? I to mawe, ako se uvaì fatalna politi~ka
sqepo}a onog poteza, po kojem se karlova~ki patrijarh na hrvatskome tlu i
usred hrvatskoga naroda naziva patrijarhom srpskog naroda! Zar je srpski
patrijarh, dolaze}i pod Leopoldom I iz Makedonije u Ugarsku, svojim dola-
skom srbizirao Hrvate? Ili kad se gospodin êrnig usu|uje, a Ju`ne Sla-
vene poznaje isto tako malo kao ja Kineze, jer ne poznaje ~iwenice, stvara-
ti srpsko-hrvatsku narodnost. Ne zna~i li to, ekselencijo, i}i fatalno i
bezglavo na ruku Rusiji koja se tome ruga? [to da se kaè o tim ludorijama?
Mjesto da se hrvatski narod ja~a, a napusti Srpstvo, wega se slabi u korist
prirodnih neprijateqa Austrije. Kome nisu poznati ruski emisari koji su
obi{li ~itavu Dalmaciju, poti~u}i pravoslavne Hrvate protiv wihove hr-
vatske narodnosti, kojoj su, me|utim, oni toliko odani? Dok Austrija, mje-
sto da ih u~vrsti u wihovom prirodnom narodnom po{tewu, sistematski
uni{tava taj ~estiti hrvatski narod od 430.000, katoli~ki u ve}ini, i to po-
mo}u morlakizma; wega su himbeno izmislili izdajice svoje zemqe, stanov-
nici dalmatinskih gradova, da bi tako prikrili svoju izdaju i nevjernost
prema narodu, jer gravitiraju talijanstvu; isto se ~ini i s pomo}u odvajawa
od preostalog hrvatskog narodnog tijela; napokon, Hrvate se nacionalno
ubija pomo}u upotrebe talijanskog jezika, koji je smrtni neprijateq
Austrije.” (str. 125-126.)
Krajwe Kvaternikovo upozorewe vrlo je ozbiqno. “Ako se austrijski
jaram bude produàvao in infinitum, postoji li pravoslavni Hrvat koji
napokon ne}e podle}i? No, ne samo da }e to narodno renegatstvo oslabiti
hrvatsku narodnost, koja je i pocijepana slovenskom narodno{}u, nego }e hr-
vatski katoli~ki elemenat, potla~en i u samoj narodnosti pocijepan u dva
tabora, morati podle}i, prije ili kasnije, pred 4 milijuna Srba i posrbqe-
nih Hrvata, koji su slobodni i ujediweni s Bugarima; jer, napokon, i sami }e
se katolici sjetiti da su Slaveni, pa }e se na kraju prikqu~iti Srpstvu i
time Rusiji, ako Austrija nije kadra da ih obrani od mayarstva. Taj je pro-
ces tako prirodan da bi se sve {to je pravoslavno i po{teno u narodu pri-
klonilo posredstvom Srpstva Rusiji, ako bi Austrija ili bilo tko drugi
Hrvate podloìla Mayarima.” (str. 126.)
611
Kvaternik izraàva àlost {to Austrija do tada nije ni{ta u~inila
“da se hrvatska narodnost osigura od tih opasnosti, koje su o~itije nego i sa-
mo mayarstvo? Mjesto da u~vrste hrvatsku katoli~ku narodnost i da je uje-
dine, kako bi se mogli oduprijeti bugarsko-srpsko-ruskome pravoslavqu,
oni su je podijelili, ne vide}i u susjedstvu, zbog glupog straha pred hrvat-
skim narodom, ve}eg neprijateqa i ve}u opasnost. Stvaraju}i – protiv po-
vijesti i prirode – slovensku narodnost, otimqu}i tako hrvatskome kato-
li~kome elementu pomo} od 800.000 du{a, oja~ali su neprijateqa od 4 mili-
juna! Ne èle uzalud srpski pisci da propadnu Nori~ki Hrvati, oni pola-
ze od austrijskog slijepog postupka, vide}i kako ih je besmislena austrijska
politika otkinula od ostalog narodnog tijela Hrvata. Ne}u govoriti o dru-
gim politi~kim pogre{kama u tom pogledu; kad bi samo Austrija doista
htjela da jednog dana vidi hrvatski narod jak i ujediwen u jednu narodnost,
mimo razlike u vjeri i krajevima, samo kad bi se svidjelo nebu, da se to ne
desi prekasno! Kako Austrija danas ima dva velika neprijateqa, napoleoni-
zam pomo}u mayarstva i rusizam pomo}u Srpstva, potrebno je da ona na vri-
jeme za sebe uspostavi hrvatski element, da bi ga suprotstavila i desno i li-
jevo.” (str. 127.)
g) Antisrpstvo kao glavna Kvaternikova odrednica
Srbi su, ipak, po Kvaterniku glavna opasnost, pa otud i wegova ve}a
okupiranost tim problemom. I u ovom pismu, svojevrsnom memorandumu, ne-
prekidno mu je Srpstvo u centru pa`we: “Naro~ito dodajem {to se ti~e
Srpstva: da u hrvatskim krajevima u Turskoj broj~ani argument ide u prilog
katolicizmu i hrvatstvu, ako se hrvatski krajevi odijele od srpskih. U tim
krajevima ima 200.000 katolika, 150.000 pravoslavnih i 400.000 muslimana.
Ako kraq ~itave Hrvatske uspije da te krajeve ponovno osvoji – jure post-
limini – i da ih sjedini s ostalim narodnim tijelom, posve je prirodno da
}e 400.000 muslimana, pod utjecajem katoli~ke dràve, postati katolici, a
ne pravoslavni; a pravoslavni Hrvati u Turskoj dijelit }e sretno i slavno
sudbinu svojih suvjernika, austrijskih pravoslavnih Hrvata. Tada }e ~itava
hrvatska rasa, okupqena oko svoga ustavnoga kraqa, sa svoje strane vr{iti
pritisak na 2,5 milijuna Srba, {to je povoqno za vladaju}u ku}u, jer }e oni,
smje{teni izme|u Hrvata i Bugara, biti prisiqeni – {to svjedo~i i histo-
rija – da protiv bugar{tine i bizantizma na pomolu, traè ujediwewe s Hr-
vatima.” (str. 127.) Tako bi Austrija brane}i Hrvate najefikasnije brani-
la samu sebe. Po Kvaternikovom stanovi{tu, {to je Hrvatska ve}a i ja~a, to
je Austrija bezbednija. Pri svemu tome, on pomalo preti i da bi se u o~aja-
wu Hrvati mogli prikloniti ruskoj opciji. “Bezo~no mayarstvo moglo bi
sklonuti po{teni dio katoli~kog naroda ~ak da prihvati pravoslavqe ka-
ko bi se spasio mayarstva i napokon ga uni{tio.” (str. 128.)
Nakon {to mu je austrijski ministar unutra{wih poslova posredstvom
biskupa [trosmajera relativno povoqno odgovorio, Kvaternik grofu
Rehbergu 26. oktobra 1860. godine upu}uje novo pismo, prepuno snishodqi-
vosti i najraznovrsnijih udvori~kih izraza. Politi~ki deo pisma uglav-
nom je posve}en izlagawu standardnih floskula o hrvatskom dràvnom pra-
vu i ponovnim izlivima antisrpske i antiruske mr`we. Od konkretnih
612
pojedinosti zna~ajno je {to Kvaternik upozorava na ve} postignute uspehe
“ruske politike u najju`nijem dijelu Dalmacije. Samo je slava hrvatskog
imena, koje je duboko ukorijeweno u narodu onih krajeva, prkosila do sada
Srpstvu; ho}e li se presvijetla austrijska ku}a htjeti okoristiti time?”
(str. 159.) Re~ je, o~igledno, o Boki Kotorskoj, u kojoj u to vreme nije bilo
ni traga od hrvatskog imena i u kojoj su vekovima ìveli Srbi pravoslavci
i Srbi katolici. Kvaternik se pita, “ne bi li bilo politi~ki pametnije
ujediniti taj dio Hrvatske s gorwom Hrvatskom, priznaju}i povijest i
Pragmati~ku sankciju, pa ga tako sa~uvati za wema~ki utjecaj? Ne bi li
obrana toga dijela Hrvatske bila boqa kad bi ga nadzirala ~itava narodna
sila hrvatskog naroda u savezu s Austrijom, negoli kad ga nadzire Austrija
sama.” (str. 159-160.) Ispuwavawem ovog hrvatskog megalomanskog prohteva,
po Kvaternikovom mi{qewu, “civilizacija i kr{}anstvo izvr{ili bi ti-
me samo staru obvezu, koju su hrvatskome narodu ostali du`ni, i to zbog uslu-
ga za dobro ~ovje~anstva {to ih je hrvatski narod u VII stoqe}u u~inio pro-
tiv avarskog barbarstva, uni{tiv{i ga.” (str. 160.)
Kqu~ni argument kojim potkrepquje zahtev da se Srem prikqu~i Hr-
vatskoj je uklawawe teritorijalne veze izme|u Ma|arske i Srbije. Poziva-
ju}i se opet na Pragmati~ku sankciju, Kvaternik insistira da se “svakako
mora opet povezati s Kraqevinom Hrvatskom dio Srijema koji je god. 1848.
nezakonito ukqu~en u Vojvodinu (protiv ~ega je na{ sabor godine 1848. naj-
sve~anije protestirao) – bila Vojvodina ukinuta ili ne, i to ne samo s ob-
zirom na to pravo; jer, ako Vojvodina bude sjediwena s Ugarskom, i u slu~a-
ju ako se Srijem opet ne utjelovi Hrvatskoj, Mayari }e do}i u neposrednu
vezu s inozemstvom; ako pak ostane Srbima, oni su opet u neposrednome kon-
taktu sa Srbijom. Za svijetlu austrijsku ku}u je povoqnije, i u jednom i u
drugom slu~aju, da se taj historijski i nacionalni posjed ostavi u rukama
Hrvata.” (str. 162-163.) Tu je i upozorewe, ukoliko Austrija zanemari hrvat-
ske interese i ignori{e opasnosti koje joj realno prete, da bi se u igru mo-
gao ukqu~iti engleski imperijalni faktor. Kvaternik izraàva uverewe
“da }e Engleska u pogodno vrijeme i pogodan ~as znati cijeniti hrvatstvo
protiv francusko-ruskog srbo-mayarizma ako Austrija bude toliko slijepa
da wegovu vrijednost ne spozna ili je potcijeni. Nisam bez razloga ve} ne-
gdje rekao da bi Austrija zbog sebe ~ak morala stvoriti jako i jedinstveno
hrvatstvo i kad ga ne bi bilo.” (str. 164.)
Kako Kvaternik u zavr{nom delu pisma nagla{ava, “hrvatski je narod
pozvan da u kruni austrijskoj bude prvi dragi kamen poslije wema~koga, i to
po svome geografskome poloàju, historijsko-politi~kome poloàju u svi-
jetu, ... zbog kompaktne ~iste narodnosti, kadar da odrì jedinstvo i kohezi-
ju Austrije, jer to je, napokon, i naoruàn narod. âk }e i razdraèni Srbi
tada gravitirati Zagrebu, a ne Beogradu; ako hrvatski narod bude jak, jedin-
stven i zadovoqan pod austrijskim èzlom, povu}i }e svojim sjajem i Srbe
za sobom; opet }e do}i vrijeme kad }e do bezumqa samosvjesni Srbin u pro-
cesijama hodo~astiti u Zagreb – i opet na korist Austrije. Suprotno tome:
najmawe zanemarivawe Hrvata za qubav Mayara, pou~it }e prve da govore
jedan isti jezik kao i Srbi, pa }e sve {to je po{teno gravitirati Beogradu,
Rusiji.” (str. 165-166.)
613
d) Materijalizacija Kvaternikovog koncepta u NDH
U ova dva pisma sadràna je kompletna hrvatska nacionalna ideologi-
ja koju zastupa Eugen Kvaternik, do kraja eksplicirana. Po povratku u Za-
greb on je prikrivenije nastupao, u bro{urama i politi~kim govorima da-
qe je raspravqao o osnovnim odrednicama hrvatskog dràvnog prava, a u pr-
vo vreme svoje stvarne programske ciqeve prikrivao neiskrenim pozivima
na solidarnost sa Srbima i ostalim Slovenima. Kasnije je sve ~e{}e kori-
stio retori~ke konstrukcije i izraze iz Star~evi}evog vokabulara. Kva-
ternikovi radovi svedo~e da je on bio inteligentniji i obrazovaniji od
Star~evi}a, kao i za konspirativne politi~ke aktivnosti talentovaniji.
Rakovi~ka pobuna je ipak bila krajwe nepromi{qeni ~in i izraz nekontro-
lisanog avanturizma, kome je i ranije sklonost pokazivao. Li{en moralnih
dilema i pohlepan na novac, poput Qudevita Gaja, bio je sklon da prodaje
svoje usluge, a i redovno spreman da, koriste}i panslavisti~ku idejnu pli-
mu svoga vremena, poku{a ste}i rusko poverewe, pa {pijunirati veliku
slovensku i pravoslavnu silu, za ra~un zapadnih katoli~kih.
Sa Kvaternikom, hrvatska nacionalna misao je stekla zrelost. On je
uveliko prevazi{ao po~etni~ku naivnost Janka Dra{kovi}a i Qudevita
Gaja. Ra~ki, [trosmajer i Ivan Maùrani} su mu razvili podlogu za poli-
ti~ku akciju, ubediv{i Slavonce i delimi~no Dalmatince da se identifi-
kuju sa hrvatstvom, dok mu je Star~evi} dodavao redovne doze politi~kog
ekstremizma i verbalne agresivnosti. Mada oni to nikada nisu otvoreno
priznali, o~igledno je da su bra}a Antun i Stjepan Radi} svoje kqu~ne po-
liti~ke poglede utemeqili upravo na Kvaternikovom konceptu, a do wego-
ve prve istorijske materijalizacije doveo je usta{ki poglavnik Ante Pa-
veli} u toku Drugog svetskog rata. Nije bez zna~aja ni istorijska simboli-
ka da je Kvaternikov potomak, “vojskovo|a” Slavko Kvaternik, 1941. godine
proglasio Nezavisnu Dràvu Hrvatsku pre Paveli}evog dolaska u Zagreb.
3. Istoriografske i etnolo{ke floskule Antuna Radi}a
Prvi pravi hrvatski etnolog nesumwivo je bio Antun Radi}, stariji
brat Stjepanov. Wegov osnovni pristup nau~nim istraìvawima panslavi-
sti~ki je usmeren i na liniji narodnog jedinstva Srba i Hrvata, jer je to je-
dina varijanta u kojoj zna~ajne delove srpskog narodnog stvarala{tva moè
nazvati hrvatskim. Hrvatskim zemqama i on naziva Dalmaciju, Hrvatsku,
Slavoniju, Istru, Bosnu i Hercegovinu, ali se i sam osvedo~io, putuju}i po
Bosni i Hercegovini 1899. godine da tamo po katoli~kim selima jednostav-
no nema ni pomena hrvatskog imena. Narodu je ono sasvim nepoznato. Kad taj
problem nije u stawu da razre{i, on ga zaobquje i apsolvira lukavim zaobi-
laèwem su{tine. Tako u ~asopisu “Dom”, iz 1900. godine, ~iji komplet, s
obzirom da je on sam pisao sve tekstove, predstavqa prvi tom wegovih sa-
branih dela, pi{e: “Ovaj komadi} hrvatske zemqe me|u Dravom i morem, gdje
je grad Krièvci, Vara`din i Zagreb – taj je komadi} zemqe i narod na wem
do danas sa~uvao staro ime hrvatsko. Ovdje se svaki ponosi hrvatskim ime-
nom, a u drugim zemqama na{im po~elo se to staro ime zaboravqati, pa su
se jedni po~eli zvati samo Dalmatinci, drugi Slavonci, tre}i Bo{waci,
614
~etvrti Hercegovci, pa i jo{ druga~ije. A kako je to, pitate, da je narod u
drugim hrvatskim zemqama mal ne zaboravio svoje staro ime? Tako, {to je
izgubio svoju vladu, svoga bana i svoju u~enu i bogatu gospodu. Sve je bilo u
rukama tu|incu: Talijan i Tur~in, ili, {to je jo{ gore: potalijan~enik i
poturica, to je bio gospodin i gospodar, a Hrvat je bio sluga i kmet. [to je
bilo u~eno i bogato, to je bilo tu|insko. A na onom komadi}u hrvatske ze-
mqe – tu je ostao hrvatski ban, tu su ostala hrvatska gospoda, tu je i narod
~uvao barem svoje ime.” (Antun Radi}: Sabrana djela, “Seqa~ka sloga”, Za-
greb 1936., kwiga II, str. 36.)
a) Unapre|ewe Zagorja u hrvatski Pijemont
Naravno, hrvatski narod nigde nije zaboravio svoje ime ako je sa~uvao
sopstveni jezik, ali se pred Turcima masovno iseqavao. I u novim krajevi-
ma ime je sa~uvao dok ne bi bio jezi~ki asimilovan. Hrvatski ban nikad ni-
je stolovao u Zagrebu, nego slavonsko-hrvatsko-dalmatinski, makar ni de-
li} Dalmacije ne bio u wegovoj banovini, a preseqena vlastela zate~enom
kajkavskom stanovni{tvu je kroz vekove nametnula hrvatsko ime. Svestan
tih ~iwenica koje porazno deluju na wegov nacionalni koncept, Radi} se
upu{ta u ispredawe bajki. Tako beslovesnoj seqa~koj masi u Hrvatskom Za-
gorju pripisuje neverovatne elemente kolektivne svesti, navode}i: “Hrvat-
ski narod u ovoj zemqici, iako ga je bilo samo {aka: taj je narod uvijek i
svagda imao u pameti i u srcu, da ima bra}e, koja su s wim nekada bila pod
jednim krovom. Kad je ova zemqica me|u Dravom i morem bila najmawa i naj-
nesre}nija, i onda su pradjedovi na{i dràli na pameti i na jeziku: da su
oni samo ostaci, samo ru{evine nekada{wega kraqevstva hrvatskoga. Na-
{i su pradjedi u ovoj zemqici uvjek i neprestance uzdisali sa bra}om svo-
jom, ovdje nikad nije umrla misao na ~itavi hrvatski narod, ovdje se uvijek
znalo: da ova {aka naroda, da to nije ~itav hrvatski narod. ûjte samo, kako
su to ovi Hrvati me|u Dravom i morem i velikim jednim ~inom pokazali.
Ovi Hrvati govore malo druga~ijim govorom, nego oni Hrvati po drugim ze-
mqama hrvatskim. Ali kad su ovi Hrvati pred 60 i vi{e godina po~eli na-
novo pisati kwige i izdavati novine – nisu oni pisali novina i kwiga svo-
jim govorom, nego onim govorom, kako govori ve}i dio naroda hrvatskoga po
Dalmaciji, Slavoniji i Bosni i Hercegovini!” (str. 36-37.)
Tako ti vajni Hrvati ostavi{e sopstveni jezik i prihvati{e tu|i, je-
zik {tokavaca, nabe|enih “Hrvata”, kod kojih nije bilo ni trunke hrvatske
nacionalne svesti. Preuzimamo va{ jezik kao sopstveni da bismo vas lak-
{e ubedili da ste i vi Hrvati. “I dan dana{wi oni Hrvati me|u Dravom i
morem – najvi{e misle, najvi{e pi{u i najvi{e govore o jedinstvu hrvat-
skom, o jednom hrvatskom domu. Me|u ovim Hrvatima u Zagrebu – tu su viso-
ke hrvatske {kole, tu se izdaju hrvatske kwige i novine za ~itav hrvatski
narod. Svakoj stvari, koja je na korist ~itavomu narodu hrvatskomu, najvi{e
pomaù ovi Hrvati oko Zagreba. Prosudite samo to: da bi malo koje novine
i malo koja hrvatska kwiga mogla iza}i na svijet – kad je ne bi kupovali Hr-
vati oko Zagreba. A ipak te hrvatske kwige moè ~itati i ~ita ih sav hr-
vatski narod. Eno vam kwiga “Matice hrvatske”, eno vam kwiga “Dru{tva
Sv. Jeronima”: tih kwiga ne bi bilo, da ih ne drè i ne pla}aju Hrvati u ovoj
615
maloj Hrvatskoj i s wom spojenoj Slavoniji. A evo vam i na{ega “Doma”: od
svake stotine “Domovih” pretplatnika – samo ih je po pet iz Bosne i Her-
cegovine, po pet iz Istre, a ni tri od stotine iz Dalmacije! I tako vidite,
gdje je sa~uvano staro hrvatsko ime, gdje je ìva hrvatska misao i qubav za
~itav hrvatski narod: to vam je u Hrvatskoj. I zato je ova mala Hrvatska –
ona je matica svih hrvatskih zemaqa. Ona je kao iskra, koja je ostala na og-
wi{tu pod pepelom. Dao Bog, da se iz te iskre razgori ogaw, sjajan i topao,
koji }e sve Hrvate rasvijetliti i ogrijati!” (str. 37.)
b) Prisajediwewe Slovenaca u hrvatski nacionalni korpus
Da bi iole potkrepio takav nacionalni koncept, Antun Radi} odmah
mora da pribegne falsifikatima, da prisvoji staru dubrova~ku kwièv-
nost i naknadno je ve{ta~ki pohrvati, pre svega Ivana Gunduli}a i wegovo
delo. Mada u wemu nema ni{ta hrvatsko, Radi} bez ikakvog upori{ta u ~i-
wenicama tvrdi da je, pored opevawa dubrova~ke slobode, Gunduli} “smi-
{qao ve} onda, kako bi se Hrvati u Bosni i Hercegovini mogli oslobodi-
ti ispod turskoga jarma.” (str. 53.) Kako je u praksi bilo vrlo te{ko nave-
sti hrvatskog Zagorca, Istranina i bosanskog katolika da se me|usobno
svojim smatraju, da poveruju kako jednom plemenu pripadaju, Radi} tuguje
{to “svi mi Hrvati nemamo jedne narodne misli. Mi qude svojega jezika i
plemena drìmo za tu|ince i strance, mi jedni od drugih ni{ta ne treba-
mo, mi se jedni od drugih ni~emu ne nadamo, jednom rije~ju: Bog nas je stvo-
rio da budemo jedno, ali mi o tom jo{ ni{ta ne znamo, mi toga prava ne vi-
dimo.” (str. 84.)
Prisvajaju}i sve zemqe do Dunava i Drine kao hrvatske, Radi} mora da
tako megalomanski zami{qene Hrvate razgrani~i od drugih Slovena. Pri
tom prvo traga za varijantom kojom bi Slovence ubacio u ve{ta~ki hrvat-
ski nacionalni korpus, prethodno iznose}i da su Hrvati Sloveni: “Najpri-
je }u vam kazati za dva plemena, koja nemaju svoga posebnoga imena, nego se
zovu onako, kako i svi mi zajedno, koji govorimo sli~no slovo. To su vam
Slovenci i Slovaci. To vam je tako, kao kad se na|e sirota, koja nema ni oca,
ni matere, ni doma, pa se ne zna ni ~ija je: onda ju zovu po selu iz kojega je. I
sami znadete, kad u va{e selo do|e ~ovjek bez doma i naseli se u tu|em domu,
onda ga ~esto zovu samo po selu, od kuda je. Tako su vam i Slovenci i Slova-
ci. Oni nijesu nikada imali svoga doma, to jest svoje dràve i vlade, pak za-
to ni nemaju posebnoga imena. Slovenci ìvu najvi{e na jednu i drugu stra-
nu gorwe Save. Sava ba{ i izvire u wihovoj zemqi. Zemqe, u kojima ìvu
Slovenci, zovu se: Krawska, [tajerska i Koru{ka, a ima ih i u Istri. Zato
se Slovenci zovu i Krawci i [tajerci. Svih Slovenaca zajedno ima mnogo
mawe nego pol toliko, koliko ima svih Hrvata. Neki Hrvati, a i sami Slo-
venci kaù, da su Krawci i [tajerci planinski Hrvati, a nekim je Sloven-
cem to ào ~uti. Ali svejedno se Hrvati i Slovenci uvijek i svuda lijepo
slaù. Slovenci sve vi{e vide da }e ih Nijemci sve pomalo podaviti, ako
se ne sloè sa najbliòm svojom bra}om, s Hrvatima. “Dom” je javio kako je
Slovenac Ferjan~i} govorio u Be~u u delegaciji za hrvatsko pravo i za jed-
nu vladu za Hrvate i Slovence.” (str. 86.)
616
v) Radi}eva preporuka za re{ewe srpskog pitawa
sa akcentom na bosanski ~vor
Za obja{wewe srpskog pitawa Radi} ima druga~iju varijantu. Po wenoj
op{toj odrednici, “Srbi su i Hrvati od jednoga plemena i jezika. Ali sam
vam razloìo, kad smo razgovarali o hrvatskoj narodnoj misli, da nije do-
sta jedan jezik i jedno pleme: treba jo{ i jedna misao. A Hrvati i Srbi ne-
maju jedne misli, svaki ho}e svoj posebni dom. A daqe je istina i ovo: me|u
Hrvate do{lo je mnogo tu|ega svijeta, na primjer Nijemaca, pa se je to nau-
~ilo hrvatski, i danas su to Hrvati. A me|u Srbe je do{lo mnogo Grka, Ar-
banasa, Rumuna, Cincara, [}iptara, pa i Cigana, pa je to sve nau~ilo i do-
bro, a i pokvareno na{ govor, koji se tamo na istoku zove srpski, i to su vam
sada sve Srbi ili Srbqi. K tomu jo{ dolazi i to, {to su Srbi gr~koga za-
kona, pa ih malo i wihovi popovi vuku na drugu stranu. Zato je, ako gledamo
samo na jezik, te{ko re}i gde ìvu Srbi, jer je jezik isti i Hrvatu i Srbi-
nu. Ali ako pitamo za misao, onda moramo re}i da Srbi ìvu na desnoj stra-
ni najdoqwe Save i Drine, u Srbiji, gdje imadu i svoga kraqa. Ovdje u Srbi-
ji ima pravih Srba vi{e od poldrug milijun, to jest za dvije do tri stotine
hiqada vi{e nego svih uz Bosnu i Hercegovinu. Crnogoraca ima po prili-
ci pet puta toliko, koliko sam Zagreb ima stanovnika, tj. 260.000. Crnogo-
raca gr~koga zakona ima dosta i po Bosni i Hercegovini, pa u Lici i Sri-
jemu. Znate i to da su ovi Li~ani i Srijemci poslali na hrvatski sabor mol-
bu za svoju zastavu i drugo koje{ta.” (str. 86-87.)
Srbima pre~anima Antun Radi} izri~ito negira srpsku nacionalnu
pripadnost. On iznosi da su u vreme velike turske najezde “austrijski cesa-
ri pustili u na{u zemqu svakakvih bjegunaca. Onda su se ovi bjegunci zvali
ponajvi{e Vlasi i Raci, pa ih i danas narod tako zove. A tek nedavno sam
vam javio da danas ve} i hrvatski sabor u Zagrebu ima posla s wima, jer su se
danas okupili pod srpskim imenom, pa traè i srpsku zastavu i jo{ koje-
{ta.” (str. 121.) Uz to Radi} poku{ava i detaqno da razjasni etni~ko zna~e-
we pojma i termina “Vlah”, zadràvaju}i osnovnu antisrpsku tendenciju. “U
Hrvatskoj i Slavoniji kaù katolici Vlah svakomu ~ovjeku gr~koga zakona,
svakomu pravoslavnomu; a sami ovi “Vlasi” zovu se hri{}ani, ili pak “Sr-
bi”. – U Dalmaciji kaù primorci Vlah svakomu zagorskomu seqaku, koji je
daqe od mora, pa bio on rimskoga ili gr~koga zakona. – U Herceg-Bosni ka-
ù Turci Vlah svakomu kr{}aninu, bio on katolik ili “Srb”, kako tamo ka-
ù. – Stari Hrvati zvali su Vlahom svakoga Talijana ili Latina, pa im je
vla{ki jezik bio isto, {to mi danas kaèmo talijanski. I danas se u Zagre-
bu jedna ulica zove “Vla{ka” ulica, a to zato {to su nekad u woj stanovali
talijanski zidari. Onda su jo{ i u Zagrebu svakoga Talijana zvali Vlah.
Slovenci (Krawci) i danas kaù Talijanu Vlah ili Lah, a la{ki – to im je
isto {to i talijanski. Ni êh ni Poqak ne zna {to je Talijan, nego svako-
mu Talijanu i on kaè Vlah ili Vloh, a mjesto “talijanski” kaè “vloski”,
tj. “vla{ki”. – Mayar kaè opet Rumunu – Vlah, ili po mayarskom izgovoru
Olah. A i Nijemcu je poznata rije~ “vla{ki”, i to Nijemac kaè opet Fran-
cezu i Talijanu, da govori vel{ki, to jest vla{ki. – Po svem se ovom vidi,
617
da svi narodi zovu “Vlasi” Talijane i wihove ro|ake, to jest sve one naro-
de, kojih je jezik sli~an staromu rimskomu jeziku, jer je wihov jezik i postao
od rimskoga, a neki su sa~uvali i rimsko ime – a to su Rumuni ili mayarski
“Vlasi”. (str. 125.)
Posle ovako op{irne eksplikacije dolazi do krajwe tendenciozne kon-
kretizacije, koju Radi} po~iwe s tri pitawa: “Kako to da i Hrvati jedni
druge zovu “Vlasima”? Za{to Hrvati u Hrvatskoj i Slavoniji zovu na{ svi-
jet gr~koga zakona – Vlasi? Za{to u Dalmaciji zovu na{ega ~ovjeka seqaka
“Vlah”? Na prvo pitawe odgovorit }u vam ovako: pred turskom silom bjeào
je u na{e zemqe svakojaki narod, me|u kojim je bilo i na{ega naroda, ali je
bilo mnogo i pravih Vlaha, to jest Rumuna, to jest podanika staroga rimsko-
ga carstva, kojemu je car stanovao u gr~kom Carigradu. A na{ narod, kao i
drugi slovenski narodi (êsi i Poqaci) sve rimsko od starine zove – vla-
{kim, pa je sve doseqenike iz rimskoga carstva prozvao: “Vlasi”. A dobro
je poznato da su Grci svoje carigradsko carstvo zvali “rimskim” carstvom,
pa i sebe su zvali “Romajori”, tj. Rimqani, a jo{ se danas dio bugarske zemqe
zove “Rumelija” ili “Romanija”. A ba{ iz susjedstva ove zemqe najvi{e se je
svijeta salilo u na{e zemqe. Ovo neka pamte na{i qudi gr~koga zakona, pa
im neka ne bude ào, ako ih tko jo{ i danas nazove starinskim imenom “Vla-
si”. Doklegod oni budu htjeli biti na strani i we{to posebno u hrvatskoj
zemqi, dotle }e ih narod i zvati ovim imenom, jer ovo ime nije izmi{qeno,
nije nikakva pogrda, nego je starinska prava hrvatska i slovenska rije~.”
(str. 125-126.) Zna~i, oni nikako ne mogu biti Srbi; trebalo bi da se utope
u Hrvate, a dok se to ne postigne, Hrvati }e ih zvati Vlasima.
Iako je i te 1900. godine u Bosni i Hercegovini ìvelo pravoslavnih
Srba za sto hiqada vi{e nego muslimana, a dvaput vi{e nego rimokatoli-
ka, Antun Radi} neprekidno nastoji da ih sve pohrvati. Pri~a kako je pret-
hodne godine tamo putovao i da mu je neki Srbin rekao kako bi Srbi s ve-
}im veseqem i{li u boj nego u svatove, pa da su u tom smislu spremni sve nad
glavom da zapale, bez obzira na posledice. “E, sad vi prosudite: {to moè
biti od naroda koji bi zapalio sve nad glavom, pa krenuo u boj, a ne zna ni
za{to, jer kaè: pa {to bilo! On bi razorio, popalio, uni{tio sve – a ne
zna za{to. On zna samo da mu nije dobro – ali nema toliko pameti, pa da se
zamisli malo: kako bi bilo boqe i bez paleà i bez boja. Zato je s ovim srp-
skim na{im svijetom u Bosni i Hercegovini vrlo te{ko, jer je u tami, kao
u vre}i, on misli da se jo{ uvijek moè we{to bojem i paleòm – a nema
pravoga prijateqa, koji bi mu rasvijetio pamet. Imade i we{to prosvije-
tqenijih Srba u Bosni i Hercegovini, koji we{to vi{e misle: oni misle
da bi se Bosna morala spojiti s Kraqevinom Srbijom, a Hercegovina s Cr-
nom Gorom. Tako se pi{e po srpskim novinama. Ali ne samo {to toga ne da-
du velike vlasti, nego od toga ne bi bilo nikakvoga dobra. Na{i muhamedan-
ci ne mogu Srba ìva vidjeti, pa bi bilo trista ~uda, kad bi oni do{li pod
srpsku vlast. A povrh toga sama je Srbija u stra{nom neredu, pa {to bi tek
onda bilo kad bi pod srpsku vladu do{li Turci – muhamedanci i rimokato-
lici!” (str. 182-183.)
Zato Radi} ima gotovo re{ewe za taj problem, koje izlaè odgovaraju-
}i na pitawe “{to bi htjeli rimokatolici? Seqa~ki i neuki katoli~ki
618
narod na{ u Bosni i Hercegovini – i on malo zna {to bi htio. Ali ima za-
to od starine svoje vo|e, fratre frawevce, o kojima je “Dom” ve} govorio.
Oni su ve} od davnina u misli slo`ni s narodom na{im u Dalmaciji, oni bi
dakako najvoqeli da se sjedine s hrvatskom bra}om u Dalmaciji i Hrvatskoj.
A sad se u novije vrijeme na{lo i drugih {kolovanih qudi, koji u srcu nose
ovu hrvatsku misao, pa se je to pokazalo i kod ove slave “Trebevi}eve” zasta-
ve. Tu su uz katoli~ke Hrvate pristali i gotovo svi mladi {kolovani muha-
medanci – Hrvati... Ja kao Hrvat – ja vam ne znam drugo kazati, nego ono u
{to ~vrsto vjerujem, a to je ovo: osim hrvatske narodne misli – nema druge
misli koja bi mogla okupiti i sjediniti sav na{ narod od Dunava do mora i
od gore Triglava do gore Balkana. Ja u ovo tako stalno vjerujem, kako vjeru-
jem da me je mati rodila i da }u umrijeti. A lak{e }u umrijeti, ako budem na
smrtnom ~asu mogao kazati da sam i ja malo pomogao tomu da se u jednoj mi-
sli i qubavi sjedini ~itav na{ narod, kojega je toliko stotina godina sva-
kojaki vrag vukao svaki na svoju stranu, napajao ga otrovom i jadom na bra}u
svoju i uza to ga davio i gulio.” (str. 183.)
Obja{wavaju}i da su Slovenci s Hrvatima skoro potpuno isti narod i
da je me|u wima vrlo lako posti}i politi~ku slogu i jedinstvo, Radi} kao
sasvim suprotan primer navodi Srbe. Za razliku od Slovenaca, ~iji pojedi-
ni predvodnici pokazuju sklonost da prihvate hrvatsku nacionalnu misao,
“Srbi su na stran, i to ba{ oni koji su s nama pomije{ani. Kaè se da je to
zato {to su Srbi druge vjere, nego Hrvati. I to je istina. Niti jednomu na-
{emu Srbu ne bi palo na pamet da je “Srb”, da nije pravoslavne vjere za ko-
ju oni kaù da je “srpska”. Ali nije samo to. Bugari su iste vjere, koje i Sr-
bi, pa se ipak Srbi svade i s Bugarima. A Bugari su barem narod miran i
marqiv. Zato ja mislim da je najvi{e krivo to, {to bi Srbi htjeli biti ve-
liki i svuda prvi – kao i mala djeca. A znate, djeca su takova, dok ne do|u k
pameti. Zato se mi nemojmo s wima ni prepirati, ni sva|ati, jer bi to bilo
zaludu. Jedno }e samo koristiti, a to je ovo: treba ih pou~iti. Ne treba se
pred wima juna~iti ni hvalisati – oni se rado juna~e i hvale – nego {utiti
i ozbiqno raditi kao qudi a ne kao mala djeca. Ako koji umije ~itati, neka
mu na{ seqak podade na{u pametnu kwigu. To bi morala biti jedna velika
briga na{ih seqaka, koji su pomije{ani s tim na{im narodom “srpske” vje-
re, jer ako se seqaci hrvatski ne okrenu i ne privuku u na{e kolo, gospoda
na{a ne}e toga nikad u~initi.” (str. 248.)
Komentari{u}i stihove narodne pesme “Ala Rac du{u gubi, kad [oki-
cu qubi”, Antun Radi} daqe potencira svoju tezu da su Srbi pravoslavni
Hrvati, pa obja{wava: “A za{to se zovu Raci? – Sad }u vam re}i: zemqa ili
pokrajina izme|u dana{we Crne Gore i Srbije, pa i daqe u dana{woj Tur-
skoj – ta se je zemqa u staro vrijeme, prije 500 i vi{e godina, zvala Racija
ili Rascija. Prije 200 godina, kad su Turci potukli kr{}ansku vojsku, ise-
lilo se iz ove zemqe Racije mnogo stotina tisu}a naroda u Ugarsku i Hrvat-
sku. A bio je to narod dobrim dijelom na{ega jezika i gr~ke kr{}anske vje-
re, pa se jo{ ni danas nije pravo stopio s ostalim na{im narodom, i danas
jo{ eto nosi ime od stare svoje domovine, tj. govori racki i zove se Raci.
I me|u na{im narodom u dolwoj Hrvatskoj ìvi dosta toga naroda, pa bi
619
najboqe bilo da te qude na{ svijet pomalo upu}uje da oni sad nisu nikakvi
Raci i da ne govore racki, nego da su Hrvati i da govore hrvatski. A oni, ko-
ji se od nas Hrvata dijele i odstrawuju, pa ako jo{ ni{ta ne vrijede, ovih ni-
je ni vrijedno zvati k nama. Ovi neka idu k Ciganima, jer Cigani su takav
narod – kao i @idovi – koji se nikako ne mogu pripitomiti i udoma}iti u
tu|oj zemqi, u koju do|u. Dakle: ili Hrvati – ili Cigani, a nikako Raci! Ta-
ko im recite ~isto i hrvatski.” (tom 3., str. 266.)
g) Papski dekret generi{e hrvatsku naciju
U ~lanku “Hrvati, rimska vjera i politika”, objavqenom u “Domu” od 27.
septembra 1901. godine, Antun Radi} otvoreno govori da je rimski papa pre-
sudno uticao da se svi katolici {tokavskog (srpskog) jezika tretiraju kao
Hrvati i da im se takva kolektivna svest nametne. O tome pi{e slede}e:
“Ona stvar, {to se je dogodila u Rimu, jo{ ne da svijetu mirovati. Vidi se
da je papa u~inio we{to ve}u stvar, a nije samo staro kona~i{te pretvorio
u dvore od nauke. A to we{to ve}e – to je ovo: svaki rimokatolik, ili barem
svaki rimokatoli~ki sve}enik na{ega jezika, bio on iz Istre, iz Dalmaci-
je, iz Crne Gore, Hercegovine, Bosne, Srijema, ili gorwe Hrvatske – to je
Hrvat... I u tom ima, ho}e{-ne}e{, dobar komad politike. To ne treba, a i
ne hasni tajiti... treba dràti na pameti ovo dvoje: 1) Ima ve} 30 do 40 go-
dina, a mo`da i vi{e, {to su se qudi u na{im zemqama, koji su gr~ke ili
pravoslavne vjere – po~eli nazivati Srbqi: svaki pravoslavni u nas – to je
Srbqin. Tako su npr. weki doseqeni Grci, po{to su nau~ili na{ jezik, po-
stali Srbqi samo zato {to su gr~ko-pravoslavne vjere. Po~elo se ve} govo-
riti da ima i srpska vjera. Vidi se po tom, da je ta vjera stvarala Srbqe, pa
su tako mnogi pristali uz Srbqe, koji bi mo`da ili stalno bili Hrvati, da
se nije postavilo pravilo i kao weki zakon: tko je pravoslavne vjere – to je
Srbqin! – Proti ovomu diè se sada drugo pravilo: tko je rimokatoli~ke
vjere – to je Hrvat! 2) Ako je vrijedilo pravilo da je svaki na{ ~ovjek Sr-
bqin, koji je pravoslavne vjere, ipak su Srbqi ra~unali k sebi i rimokato-
like na{ega jezika, i to po jeziku. Tako ve} ima, kako znate, i rimokatoli~-
kih sve}enika, koji kaù da su Srbqi. Ovi sad, ho}e-ne}e, moraju me|u Hr-
vate barem onda, ako ho}e da do|u na vi{e nauke u Rim. Ali i bez toga se to
samo po sebi razumije, da }e biti malo rimokatoli~kih sve}enika koji bi
htjeli biti Srbqi, kad vide {to se èli u Rimu, tj. da rimokatolici budu
Hrvati. – A ako koji na{ pravoslavni ili “Tur~in” ho}e da bude Hrvat – to
mu ni od sada nitko ne brani. I tako su sad Hrvati i Srbqi jednaki: svi na-
{i pravoslavni – to su Srbi, a svi rimokatolici – to su Hrvati; ali ako ko-
ji rimokatolik ili “Tur~in” ho}e da bude Srbqin – Srbqi ne brane; i opet
ako koji pravoslavni ili “Tur~in” ho}e da bude Hrvat – Hrvati ne brane.”
(str. 318-319.)
Dilema, koja se u hrvatskoj javnosti pojavila odmah po odràvawu Pr-
vog katoli~kog kongresa 1900. godine u Zagrebu, a jo{ vi{e po vatikanskom
sankcionisawu ovog wegovog osnovnog zakqu~ka, da li }e hrvatska misao
predstavqati samo instrument u sprovo|ewu politike rimske crkve i we-
ne vere, ili }e taj odnos biti obratno postavqen, Radi}a nije mnogo brinu-
la. On smatra da je tu li~na i grupna motivacija od sporednog zna~aja, ako
620
oni kojima je primarna nacionalna misao i oni kojima je najva`niji crkve-
ni interes iskreno i slo`no rade. Radi}e ujedno za obe stvari, jer one ni-
kako nisu me|usobno suprotstavqene. “Pa gdje je tu “politika”? Ovdje je: ka-
ko je do sada najve}i dio Srbaqa hvalio svoje popove i pomagao im {iriti
i u~vr{}ivati srpsko-pravoslavnu vjeru, jer je na taj na~in bivalo sve to vi-
{e Srbaqa, tako }e od sada najve}i dio Hrvata hvaliti i pomagati rimoka-
toli~kim sve}enicima u {irewu i u~vr{}ivawu rimske vjere, jer }e se ta-
ko {iriti i u~vr{}ivati i hrvatska misao. Mnogi Hrvati, koji ina~e ne bi
marili za rimsku crkvu, marit }e za wu i bit }e prijateqi rimskim sve}e-
nicima – radi hrvatske narodne stvari. A opet mnogi rimokatoli~ki sve-
}enici, koji si ina~e ne bi mnogo trli glave za hrvatsku stvar, pazit }e na
hrvatsku stvar i bit }e prijateqi Hrvatima – da im vrate milo za drago.
Ovoj se “politici” ne moè ni{ta prigovoriti. Od kad ima svijeta, jedna
stvar sluì drugoj, jedna misao zove drugu u pomo}, jedna je drugoj pomagalo,
ili, kako bi na{a gospoda rekla: sredstvo. A za dobru i po{tenu stvar mo-
è{ se posluìti svakim dobrim i po{tenim pomagalom ili sredstvom.
Zato proti ovoj politici moè biti samo onaj ~ovjek, koji drì, ili da
rimska vjera i crkva, ili da hrvatska misao – nije dobra i po{tena stvar.”
(str. 319.)
Potom Radi} daje i direktan odgovor na pitawe, “{to je ovdje samo
sredstvo, a {to je glavna stvar? Je li rimska vjera i crkva glavna stvar, a
hrvatska misao treba da joj sluì kao pomagalo i sredstvo – ili je hrvatska
misao glavna stvar, a rimska vjera }e nam samo pomagati?” (str. 319.) Wegov
odgovor je krajwe pragmati~an i vi{e sluì za zamagqivawe su{tinskog
problema, nego {to doprinosi wegovom razja{wewu. On kaè: “Ne samo da
je jednomu glavna stvar rimska vjera i crkva, a drugomu je glavna stvar hrvat-
ska misao – nego ima i takvih qudi, kojim je danas vi{e za hrvatsku misao, a
sutra im je vi{e za rimsku crkvu. Pa za{to ne bi jedni i drugi mogli slo-
`no raditi?! Za{to ne bi i onaj, koji visi izme|u ove dvije misli – za{to
on ne bi mogao raditi za obadvije ove stvari, kad one nijesu jedna drugoj pro-
tivne! Razumije se: svagda }e jedni raditi, drugi pomagati. A i jedan isti ~o-
vjek – jedan put }e raditi, drugi }e put pomagati.” (str. 320.) Ali su Srbi ka-
tolici stavqeni pred veliku dilemu, da li }e se odre}i vere ili nacije.
Pod sistematskom indoktrinacijom upornih i beskrupuloznih frata-
ra narednih decenija ve}ina se odrekla srpske nacije i priklonila ve{ta~-
koj “hrvatskoj”. Samo sna`ne li~nosti i veliki umovi tome su odoleli, po-
put Milana Re{etara, Vladimira Dvornikovi}a i Ive Andri}a, koji su
ostali verni Srpstvu. Me|utim, u prvo vreme je bilo otpora hrvatizaciji
srpskih katolika, pa i kolebawa u Vatikanu povodom toga. Tako Radi} u
“Domu” od 25. oktobra 1901. pi{e: “Pravda za Zavod Sv. Jeronima u Rimu jo{
nije svr{ena. Sada je crnogorski knez poslao u Rim po svom nadbiskupu i
jednom ministru pismo papi. U tom pismu knez traì da se i Srbima u tom
zavodu prizna isto pravo, kao i Hrvatima. Kakvoga tu posla imadu Srbi, to
Bog zna! Ba{ kod ove stvari se je vidjelo da se sve i sa svih strana diè pro-
ti hrvatskoj misli. Nigdje nemamo prijateqa mi Hrvati. Na papu su navali-
li sa svih strana, {to je odredio jednu stvar, pravednu za Hrvate. Qudi oko
pape tako su se prepla{ili i kao zasramili, {to bi morali braniti Hrvate.
621
Oni su odmah po~eli sami ru{iti sve ono, {to je papa sve~ano obe}ao i po-
tvrdio svojim pe~atom.” (str. 376.)
d) Svojatawe Kraqevi}a Marka
Beskrajnu hrvatsku nacionalnu mitomaniju i megalomaniju Antun Ra-
di} u vi{e svojih tekstova izraàva i prisvajawem Marka Kraqevi}a, tre-
tiraju}i ga kao velikog hrvatskog junaka. U “Domu” od 13. decembra 1901. on
ga poredi sa Antom Star~evi}em, pa, izme|u ostalog, pi{e: “Eto vam npr.
Kraqevi}a Marka! Cijeli ga na{ narod slavi i hvali kao junaka. A mi zna-
mo i pjesma nam kaè, da je Marko bio po{tena lola, ali dobra na{a lola,
dobra srca i dobar sirotiwi. Ali na sve se to ne pazi, jer je onda bila glav-
na i najve}a pogibao od Turaka i od turske sile (zuluma) – a Marko je bio
proti Tur~inu, on je branio sirotiwu od turskoga zuluma. Premda bi se
Marko bio za inat i potur~io – narod nije pazio na to, nego na wegovo juna-
{tvo u borbi proti Tur~inu. To je ono glavno, i zato je Marko do danas, jo{
poslije 500 godina na glasu.
Poslije 500 godina bio je hrvatski narod opet u velikoj pogibli: htje-
li su nam neprijateqi uni{titi staro hrvatsko kraqevstvo i izbrisati nas
s lica zemqe. I opet se je na{ao novi Kraqevi} Marko, koji je isto tako ne-
smiqeno udarao jezikom i perom, kao ono Marko topuzinom. To je bio pok.
Star~evi}, Bog mu du{u pomilovao! Nije ni on bio an|eo, kao ni Marko: i
Stari bi se bio za inat pomayaronio (kao {to kaù da je s mayaronom baru-
nom Rauhom jedan ~as u jednu tikvu puhao) – ali narod je pazio samo na wego-
vo postojanstvo proti svim neprijateqima – i Stari je do danas na glasu u
narodu. Ali Marku nije bilo vi{e mjesta na svijetu, kad su kojekakve kuka-
vice htjele i mogle biti junaci, kao i on: kad je ono do{la pu{ka na svijet,
koja moè iz potaje ubiti najve}ega junaka – onda je Marko morao u grob. A
tako je u grob legao ne samo Stari, nego i wegova druìna – od kada svaki
@idovi}, koji ne zna pravo ni jedne hrvatske rije~i – ho}e biti ve}i Hrvat
od Star~evi}a. [to }e te{ka topuzina u ruci junaku proti takoj pu{ki u
ruci kukavici? [to }e hrvatsko srce i po{tewe proti – nije vrijedno ni
izre}i do kraja.
Slava zato Star~evi}u, jer je nosio te{ku topuzinu u po{tenoj i juna~-
koj hrvatskoj ruci. A ta topuzina – to je bila misao hrvatske slobode. Ta je
misao tukla nemilosrdno na{e neprijateqe, oni su se we bojali, kao Turci
Markova topuza. Ali ni Marko ni Star~evi} nisu svoga naroda oslobodi-
li. Ima, istina je, qudi, koji jo{ onako na pol u drijemeù uz ogwi{te slu-
{aju staru pri~u, da }e opet ustati Marko i potu}i Turke; a tako ima i do-
brih i po{tenih Hrvata, koji jo{ ~ekaju spas od jedne mrtve Star~evi}eve
rije~i. Ali kad ovi junaci nisu naroda oslobodili dok su bili ìvi, ne}e
ga ni mrtvi. Slava zato i vje~ni spomen u narodu jednomu i drugomu, jer su to
doista bili junaci. Ali junaci wihova kova za dana{wi boj bome vi{e ni-
su.” (str. 408.)
Sad je vreme za “junake” novoga kova, poput bra}e Radi}a, koji }e sve svo-
je nacionalne uzore prevazi}i perfidno{}u i licemerno{}u, pre svega po-
litikantskom demagogijom. Koliko je ta demagogija i u delu Antuna Radi}a
do{la do izraàja svedo~i i zapawuju}i primer wegovog obja{wewa za{to
622
je Zagreb postao hrvatski glavni grad, iako se nalazi na dalekoj periferi-
ji zemaqa na koje hrvatska nacionalna misao u celosti pretenduje. Obja-
{wavaju}i zna~aj glavnog grada za svaki narod i dràvu, Radi} isti~e po pi-
tawu Zagreba da je to “glavni grad hrvatski od onda, odkad su izumrli na{i
doma}i kraqi, tj. od onda, od kad nam je po~ela prijetiti i groziti pogibeq
sa sjevera: odmah smo pomaknuli svoje srce i snagu bliè neprijatequ. Tako
su radili i drugi narodi: Pariz je bliè staromu neprijatequ Englezu, ne-
go slabomu ro|aku Talijanu. Rus je imao stari glavni grad, “svetu” Moskvu
ba{ u srcu ruske zemqe. Ali kad se je car ruski Petar Veliki uhvatio u ko-
{tac sa [vedom, kad je po~eo iz jedne zdjele tre{we jesti s Nijemcem – ni-
je mu bilo ào ostaviti stare i svete Moskve, jer je morao: morao je srce i
snagu premjestiti neprijatequ pod nos, pa je pri moru, u blatu, velikom mu-
kom osnovao novi grad: Sv. Petrograd. Eto vidite! U glavnom gradu stoji
snaga naroda – a snaga i jakost naroda mora biti udarena ravno proti ~elu
neprijateqa.
Krivo je zato mislio onaj, koji je wegda lupio da bi Sarajevo za hrvat-
ski glavni grad bilo zgodnije od Zagreba. To je bedasto}a. To bi bilo tako,
kao kad bi tko s glavnom vojskom bjeào pred neprijateqem! Ni{ta zato
{to je Sarajevo usred hrvatske zemqe, jer narod ne razmje{}a svoje snage sa
{estilom. Na tu misao mogla je do}i samo luda, koja je iz zatvorene sobe ko-
mandirala narodu: naprijed – glavom u zid! Je li Sv. Petrograd u srcu ruske
zemqe? Nije, nego ba{ na kraju. Pa je li i samo srce usred ~ovje~jega tijela?
Je li ~ojeku glava mo`da – na trbuhu?! Kad bi ve} trebalo promijeniti glav-
ni grad hrvatski, boqe bi bilo prenesti narodnu snagu u bijelu krawsku
Qubqanu – Nijemcu pod rebra!” (str. 338.)
|) Odu{evqewe Star~evi}evim idejama
Znao je Antun Radi} i da se naquti na rimskog papu, kad bi kroz ekvi-
libristiku vatikanske politike i usagla{avawe italijanskih ili ma|ar-
skih interesa on zapostavqao hrvatske. Tako u “Domu” od 27. februara 1902.
ovaj istaknuti hrvatski nacionalni ideolog jadikuje: “Hrvati su papi bili
vazda odani, ba{ kao nevina djeca, koja nigdje zla ne vide, jer za zlo ne zna-
du. Uza sve to, {to su se mnogi tu|i, a i doma}i qudi rugali Hrvatam radi
toga, {to su toboè papske sluge i vjerni papi kao propali {pawolski ve-
lika{i, Hrvati na to nisu mnogo pazili. Osobito posqedwih godina, za
vlade pape Lava XIII, bili su se Hrvati ponadali da }e im papa we{to po-
mo}i i u hrvatskoj stvari, tj. koliko to na wega spada, pa da }e npr. odredi-
ti da se po cijelom hrvatskom narodu sluì sv. slu`ba bo`ja u starom hr-
vatskom jeziku, a ne u latinskom. Onda su se obradovali Hrvati, kad je papa
nedavno bio osnovao u Rimu zbor s hrvatskim imenom i za Hrvate: neka se
tamo gotovi sve}enici u~e, i neka se u tom svjetskom gradu znade da su to Hr-
vati, kad jesu Hrvati, a ne “Ilirci” ili “Jugoslaveni”. Ali od svega toga ni-
{ta. Niti papa dade Hrvatam hrvatske slu`be bo`je, niti je {to postalo
od onoga zbora. Ba{ je ovih dana sam papa natrag uzeo svoju rije~ i opet
osnovao wekakvi “ilirski” zbor za sve}enike, a hrvatskom zboru ni traga.
Kaù da je papa to morao, jer su se proti tomu digli Talijani, Mayari i Sr-
bqi – Crnogorci. Ne znam {to kaù pametniji qudi, ali ja mislim ovako:
623
nije bilo ni pravo nadati se od pape da }e on {togod pomo}i Hrvatam zato
{to su Hrvati. To na wega i ne spada. Na wega spada vjera, vjerski nauk i dru-
gi vjerski posli, i u tom mu Hrvati katolici moraju biti vjerni i poslu-
{ni. A {to spada na hrvatstvo, tu on i ne traì nikakve rije~i ni poslu-
ha.” (str. 79.)
Ove re~i svedo~e da je Rimokatoli~ka crkva odnegovala ve{ta~ku na-
cionalnu svest koja u jednom trenutku postaje sposobna za samostalnije de-
lovawe u odnosu na svog tvorca. To }e biti jo{ prisutnije kod Antunovog
brata Stjepana, koji }e ste}i veliku popularnost u narodu, ali i protiv se-
be usmeriti ogromni bes klerikalnih krugova. Bra}a Radi}i su beskrajno
odani Vatikanu kad Rimska kurija bezrezervno podràva hrvatske nacio-
nalne aspiracije, ali nemaju razumevawa za wene diplomatske manevre ili
alternativne opcije. Poput Gaja, [trosmajera, Ra~kog i Star~evi}a, nisu
oni gadqivi ni na {urovawe sa Rusijom, ako smatraju da bi to u odre|enom
trenutku moglo biti politi~ki korisno.
Takva preorijentacija je najprisutnija u periodima velikih razo~are-
wa, kad se Vatikan pokaè spremnim da trguje hrvatskim nacionalnim in-
teresima, da bi zadovoqio Italijane, Nemce ili Ma|are. Zato verbalno za-
lagawe za rusku opciju predstavqa i najefektniju hrvatsku pretwu da se ne
pretera sa zanemarivawem hrvatskih nacionalnih interesa. To 27. marta
1902. u “Domu”, u ~lanku “Hrvati, vratimo se na pravi put!”, Antun Radi}
ovako obja{wava: “Danas za nas Hrvate nitko i ne pita, nama se samo zapo-
vijeda, s nama se radi, {to tko ho}e. Nije ~udo, da smo u toj nevoqi i zapu-
{tenosti posvema zdvojili i o~ajali, pa se i za slamku hvatamo. Tako su we-
koji na{i qudi uhvatili onu tanku slamku, koja se pokazala u Rimu, kad je
Sv. otac papa uredio tamo wekakvu kao {kolu za katoli~ke hrvatske sve}e-
nike – a wekoji kod nas odmah pomislili da }e nam Rim pomo}i i da }e Rim
tim jednim pismom urediti i rije{iti “hrvatsko pitawe”, to jest, pitawe o
jedinstvu i slobodi hrvatskoga naroda! Kao da to spada na Sv. oca papu! Pa
eto – i ova je slamka potonula – papa je porekao, {to je obrekao. A u~inio
je to – kaù – i na èqu crnogorskoga kneza. Eto, knez male Crne Gore i {a-
ke Crnogoraca – moè i u Rimu vi{e nego dvadeset hrvatskih biskupa! Ali
zato je on – “jedini prijateq ruskoga cara”! – Tu bi morao i slijepac progle-
dati – ako ga nije strah svjetla. Ali od wekoga vremena na{i se wekoji qu-
di boje svjetla i istine, pa ne}e da otvore o~i. Jedina nam je zato nada zdra-
va pamet hrvatska: ona mora nadvladati, kako je ve} vi{e puta nadvladala i
pravi nam put pokazala. Svi na{i veliki qudi – Gaj i wegovi drugovi, Pre-
radovi}, [trosmajer, Ra~ki, Kvaternik, pa i Star~evi} – svi su, koji vi{e,
koji mawe, poznavali ovaj pravi put, jer je to Hrvatu u krvi, kao {to je pti-
ci u krvi, {to ho}e da leti. Opet }e do}i veliki Hrvati, koji }e svoj narod
povesti na pravi put.” (str. 86-87.)
Ali svi glumqeni panslavisti~ki izlivi i lukavo zalagawe za srpsko-
hrvatsko jedinstvo, i to na temequ “hrvatskog dràvnog prava”, padaju kad
Antun Radi} i kasnije wegov brat Stjepan daju odu{ka svojim apologetskim
tiradama misli i delu Ante Star~evi}a. Tako u ovom istom broju “Doma”
Antun Radi} upozorava: “Nitko ne bi smio iza}i pred lice naroda, tko se
samo i ~as diè proti onoj misli, koja je vodila i nosila one qude, koji su
624
bili uz pok. Antu Star~evi}a. Nitko, pa ni oni, koji druga~ije gledaju na
Srbqe, nego {to je gledao pok. Star~evi} i drugi weki prava{i. Rekao tko,
{to mu je drago, istina je ovo: kad nestane Star~evi}eve misli, nestat }e i
hrvatske misli, i to ne zato {to ju je Star~evi} izmislio, nego zato {to je
on tu misao djedova na{ih u najpogibeqnijem ~asu ponovio, bez straha ju
branio usprkos svim porugam, i za wu postojano i strpqivo stradao i tako
spasio toliko, koliko mi jo{ ni procijeniti ne moèmo. Pa da wegovo ime
odvra}a Hrvate od hrvatske misli! Pustimo imena, sva prolazna imena – a
drìmo se misli! Nemojmo se boriti za ime stranke prava, nego za wezinu
misao. Ako treba (a treba!) da koga “progutamo”, “po`deremo” i “uni{ti-
mo” – uni{timo onda i zadwi trag onima, koji su proti prava{koj, tj. proti
djedovskoj hrvatskoj misli, ili su sad za wu, a sad opet mogu biti i bez we.
Uni{timo sve kukavice i petqance, koji su svagda i ovamo i onamo, i opet
nisu ni ovamo, ni onamo; koji vazda i uvijek samo toboè “promi{qaju”, a
uistinu se boje za svoju koù, jer nemaju hrvatskoga srca. Uni{timo to, pa }e
opet oìvjeti hrvatska mlade`, opet }e oìvjeti hrvatski gradovi, opet }e
se na}i qudi koji }e nas izbaviti ove stra{qivosti i pospanosti, ove pra-
ve sramote narodne u kojoj smo danas. A ako to uni{timo, nije nam ba{ mno-
go do toga, ho}e li se nova stranka i zvati “stranka prava”, jer bi to bila
uistinu stranka prava, a ne samo po imenu. Kako ja mislim, nikoga ne smije
smetati ni ime “stranka prava” – ali svaki Hrvat, a ne samo prava{, mora
paziti i nastojati da nova stranka ne bude po imenu stranka prava, a po svem
drugom sva{ta i ni{ta.” (str. 91-92)
I u ovom broju “Doma” Radi} pi{e o peripetijama oko rimskog Zavoda
Sv. Jeronima, wegovog preimenovawa u hrvatski, pa potom vra}awu izvor-
nog ilirskog naziva. “Kad je to papa u~inio, neke su novine pisale da je to
velika stvar, {to je papa taj zbor nazvao za hrvatski narod, a prije se je to
zvalo “ilirski” ili “slavonski gostiwac”. Ali eto neprilike! Proti tomu
se digo{e neki Talijanci iz Dalmacije govore}i da to nije za Hrvate, nego
samo za Dalmatince, pa bili oni Hrvati ili Talijani. Wekoliko tih Dal-
matinaca provali silom u taj zavod i tamo se ugnijezdi, dok nije stvar do-
{la pred sud i onda u ruke austrougarskom poslaniku. U to se digne proti
papinom pismu i crnogorski knez, i to zato {to je papa odredio da se i ka-
toli~ki Crnogorci mogu u~iti u tom zavodu, a Crnogorci su Srbqi, a taj je
zavod za hrvatski narod, a ne za srpski – pa knez ne}e da wegovi qudi dola-
ze u Rim pod hrvatsku kapu, pod hrvatsko ime. Papa je popustio i povrati za-
vodu staro ime: da je to zavod za “Ilire”. Na to je crnogorski knez pristao,
ali da bi se znalo da wegovi Crnogorci nisu ni Iliri, ako nisu Hrvati, od-
re|eno je i papa je na to pristao da se Crnogorci mogu slobodno u~iti srp-
ski jezik, i to }irilskim slovima. Sad su tek po~ele na{e novine pravo sr-
dito pisati, a mladi qudi se po~eli kupiti i dogovarati da }e ostaviti
rimsku vjeru i prije}i u pravoslavqe. Poslije svega toga odputi se u Rim sa-
rajevski nadbiskup [tadler i predade papi jedno dugo pismo, i to u ime svih
hrvatskih biskupa, u kojem pismu kaè da je Hrvatom u~iweno krivo, pak i
to da bi Hrvati mogli skupiti novaca, pak u Rimu osnovati drugi, novi za-
vod, koji bi se zavod slobodno zvao hrvatski zavod.” (str. 107.)
625
U ne{to pomirqivijem tonu Radi} o istom pitawu pi{e i u “Domu” od
24. aprila 1902. godine. ^lanak po~iwe pitawem: “Ho}e li se sad Hrvati
primiriti radi svoga Sv. Jeronima u Rimu? Sv. otac papa pisao je na ime za-
greba~komu nadbiskupu Posilovi}u dosta dugo pismo i odredio da se to pi-
smo priop}i i svim drugim hrvatskim biskupam i ~itavomu hrvatskomu na-
rodu. U tom pismu kaè papa da se je vazda i uvijek osobito starao za hrvat-
ski narod, a da su Hrvati bili papi zahvalni i sve rado primali, {to im se
je iz Rima davalo, a sad su se eto uznemirili radi toga {to se Sv. Jeronim u
Rimu ne zove hrvatski nego opet ilirski. A nitko se nema, pi{e papa, nika-
kvoga razloga tuìti, jer je sve ostalo kako je i bilo, pa~e je sad i boqe. A
{to se ti~e imena, bilo je tu svakakvih neprilika, pa je papi bilo te{ko.
No {togod je papa u toj stvari u~inio, nije u~inio, pi{e, radi toga {to bi
bio neprijateq hrvatskoj politici, tj. neprijateq tomu, da se sav hrvatski
narod po svim hrvatskim zemqama sjedini. Sve je ovo lijepo. Vidi se da je
hrvatska misao ipak we{to, tako da za wu mora ve} znati cijeli sivjet – jer
{to papa pi{e biskupima cijeloga jednoga naroda, to se zna po cijelom svi-
jetu. Vidi se da je jaka ba{ ona misao, koja brani i diè pravo narodno ime
hrvatsko, i to i u tu|em svijetu, a do nedavna su mnogi, i to prvi na{i qudi,
bili zadovoqni i doma s tu|im nenarodnim i izmi{qenim imenom “ilir-
skim” ili “jugoslavenskim”, za koje nitko ne zna {to je. To treba dràti na
pameti. Kad je papa odredio da se Sv. Jeronim nema zvati “hrvatski Sv. Je-
ronim”, potuìo se papi na to nadbiskup vrhbosanski [tadler, kako znate.
Sad papa pi{e da se nitko nema razloga tuìti. Bog zna je li papa po tome
mislio da se ni nadbiskup [tadler nije imao razloga potuìti? Nadbisku-
pu [tadleru neprestano dolaze ~estitke sa svih strana od sve}enika i dru-
gih odli~nika, {to je onako otvoreno branio hrvatsko ime i otvoreno ka-
zao rije~ prijatequ i neprijatequ. “Dom” se me|u posqedwima pridruùje
tim ~estitkama, èle}i nadbiskupu [tadleru svako dobro od Boga, osobi-
to jakost u svakoj nevoqi i neprilici, jer ima dosta i jo{ }e vi{e imati da
pretrpi i nevoqe i neprilike. Ve} smo rekli jedan put, da je on na te{kome
mjestu, ali za to mjesto boqega ne bi mogli na}i.” (str. 125.)
Koliko ovaj problem mu~i Antuna Radi}a, pokazuje on i 29. maja 1902.
godine, komentari{u}i vest da se i nadbiskup [tadler, pod pritiskom iz
Rima, predomislio i povukao sve {to je ranije u svom protestnom pismu iz-
neo. Po Radi}u, da je pitawe Zavoda Sv. Jeronima re{eno “onako kako èli-
mo mi Hrvati, to bi bio jedan korak k na{oj narodnoj sre}i i slavi. Na za-
povijed papinu pustio je tu stvar nadbiskup [tadler, a vaqda }e za wim i
drugi biskupi i sve}enici, i tako od toga ne}e biti ni{ta. Lako je vjerova-
ti da su na{i crkveni poglavari ve} mnogo puta na zapovjed iz Rima ostavi-
li narodnu stvar, a mo`da su bili i proti woj. To se lako ne doznaje, ali sad
moèmo vjerovati. – Traì li to rimska vjera? To je pitawe!” (str. 155.) Sva
ta zbivawa Radi} naziva stra{nim smutwama jer “nikako druga~ije se ne mo-
è kazati ~itavomu onomu poslu oko nesretne one wekakve {kole Sv. Jero-
nima u Rimu – nikako druga~ije, nego stra{na smutwa, stra{an {kandal. Ja-
dan li je i nesre}an hrvatski dom i rod! Na sve ga strane varaju, gore nego
slijepca, ba{ kao pravu ludu.” (str. 154.)
626
Daju}i jo{ jednom kra}i istorijat ~etiri veka starog zavoda i isti~u-
}i da se wegova imovina procewuje na osam do deset miliona kruna, Radi}
opisuje italijansko “razborni~ko” pona{awe kao reakciju na promenu
ilirskog naziva u hrvatski i dodatno obja{wava daqa zbivawa, nakon zagre-
ba~kog odu{evqewa povodom prvobitne papine odluke. “Za weko vrijeme
papa je zavodu opet povratio ilirsko ime i priznao da pod to ilirsko ime
spadaju i “Srbqi”, a hrvatskomu imenu ni traga! Hrvati se po~eli qutiti i
vikati na Crnu Goru i wezina kneza i wegova poslanika Vojnovi}a (koji je
u tom poslu bio kod pape i isposlovao da se je priznalo srpsko ime i jo{ ko-
je{ta), vikalo se i na Mayare, i na Nijemce: da su oni prisilili papu na tu
krivicu. Na to ode nadbiskup [tadler pred papu i gorko mu se potuì {to
je popustio hrvatskim neprijateqima, a me|u tima neprijateqima osobito
je spomenuo be~ku i pe{tansku vladu. Jo{ je [tadler papu molio i zakli-
wao da popravi krivicu i vrati zavodu pravo hrvatsko ime. [to je [tadler
papi govorio, to je poslije dao i u novine. Sad su Hrvati po~eli slaviti
[tadlera kao pravoga Hrvata i junaka, koji je bez straha rekao na{im ne-
prijateqima istinu javno i u lice. Pohvalio ga je i biskup [trosmajer, za-
greba~ki kanoni~ki kaptol, mnogo sve}eni~ke skup{tine i pojedini sve}e-
nici s narodom. A papa – on je napisao pismo nadbiskupu zagr. Posilovi}u,
gdje kaè: neka se Hrvati umire, papa im je prijateq, ali su s mnogih strana
na papu navalili i prisilili ga, pa je morao u~initi {to je u~inio, ali mu
nije, kaè, bila nakana da tim umawi ~ast hrvatskomu narodu. Cijelu tu
stvar spomenuo je u delegacijah delegat Vukovi}, a ministar mu je odgovorio
da nije istina, {to je [tadler prigovorio be~koj i pe{tanskoj vladi: pape,
kaè, nitko nije silio, nego je po svojoj voqi promijenio ime zavodu, a [ta-
dler je, kaè ministar, hotimice klevetao. Sad su tek po~eli [tadleru do-
laziti pozdravi i ~estitke sa svih strana. I jo{ su ~estitke dolazile, kad
eto ti u novinah osvane pismo [tadlerovo, u kojem sam kaè da nije onako
kako je papi govorio i u novinah pisao; a nije ovako zato jer su ga iz Rima
pou~ili da nije onako. Sad su tek udarile na [tadlera mayarske i ìdov-
ske novine rugaju}i se wemu i cijelomu hrvatskomu narodu.” (str. 154-155.)
Da bi malo smirio konsterniranu i ogor~enu hrvatsku javnost, u istom
broju Antun Radi} poru~uje: “Radi [tadlera, tj. radi toga {to je opozvao i
porekao sve ono, radi ~ega su ga hvalili i u wega se uzdali – svi su po{teni
qudi u Zagrebu, a vaqda i po svim hrvatskim zemqama kao popareni pa~e kao
ubiti. Na sve se strane govori da ovakve sramote nismo jo{ doìvjeli. Ima
ih koji se i vesele – radi sebe i svoje {pekulacije. Najvi{e ih ima koji se
ne znadu razabrati, pa ne znadu {to bi rekli, a dosta ih ima koji se i boje
re}i {to im je gotovo na jeziku. Ja }u re}i jo{ samo ovo: sramota ovamo, sra-
mota onamo – ovo nam je i za gospodu i za narod vi{e koristilo, nego da smo
se pedeset godina pravdali i klali radi toga: kojim }emo putem. We{to je
puklo, pa }emo i tu mo}i korak daqe – k slobodi, tomu prvomu dostojanstvu
~ovje~anskomu, i k istini, tomu najve}emu blagu. Sad samo treba paziti da
se ne prenaglimo, pa da se ne bacimo odmah u naru~aj @idovima i wihovim
prijateqima.” (str. 158.)
627
Podlogu za te umiruju}e tonove Radi} pronalazi u svojevrsnoj raciona-
lizaciji postoje}eg stawa, pa povodom papske smutwe i izneverenih hrvat-
skih o~ekivawa potencira dva momenta, u koje treba narod uputiti. “Prvo:
ova stvar i smutwa nema posla s na{om vjerom. To je rimska politika, a mi
Hrvati treba da toj rimskoj politici vjerujemo toliko, koliko i svakoj dru-
goj politici. Da je ovo politika, to je najboqe dokazao sam sv. otac papa, kad
je u toj stvari we{to rekao, pa porekao; a to se moè u politici, ali u vje-
ri se to ne moè. U ovoj stvari je papa ili prvi ili drugi put pogrije{io,
a u vjerskom nauku ne moè on pogrije{iti. Drugo je ovo: rimsku politiku
vode samo neki visoki crkveni poglavari, tj. biskupi i nadbiskupi, a ne se-
oski ùpnici i kapelani. Zato pazite: ako se moè dogoditi da narod ne vje-
ruje politici koju vode biskupi, nikako se ne bi smjelo dogoditi da narod
ne bi imao povjerewa u svoje doma}e vjerske poglavare, koji nikako nisu od-
govorni za politiku visokih vjerskih poglavara. @upnici i kapelani ne
moraju slu{ati svoga biskupa ako im {to zapovijeda {to se ti~e politike,
pa na{i hrvatski ùpnici i zbiqa ve}inom nijesu slu{ali takvih zapovje-
di, nego su i onda bili uz narod, kad to nije bilo po voqi kojemu biskupu.
Gdje bi npr. bila Dalmacija i Istra, kad bi na{i hrvatski popovi morali
u politici raditi po voqi hrvatskih biskupa, koji su malo ne svi i svagda
bili i jesu Talijani ili talijana{i! To treba dràti na pameti, pa se ni
unaprijed ne}e nimalo pomutiti stara sloga izme|u pravih hrvatskih popo-
va i naroda. Pa kud }e suza nego na oko! Kud }e pop bez svoga naroda, a narod
bez popa!” (str. 170.)
e) Idejni tvorac “Hrvatske pravoslavne crkve””
U nekoliko tekstova Antun Radi} varira svoje stanovi{te o navodnoj
ve}oj bliskosti bosanskih muslimana sa lokalnim katolicima nego pravo-
slavcima. U “Domu” od 10. jula 1902. on poku{ava dati detaqniji odgovor za-
{to je do toga do{lo, “da na{i “Turci” u Bosni i Hercegovini mnogo vi{e
mrze “ri{}ane”, nego katolike. Istom u na{e dane po~eli su se wekako vi-
{e druìti i dogovarati i s “ri{}anima”, tj. sa Srbqima – ali to je “poli-
tika”. Ja sam ne{to malo bio po Bosni i Hercegovini, pa sam i sam vidio i
druge pitao, za{to je to tako. Razloìt }u vam najprvo to, a onda }emo daqe,
dok do|emo na ono pravo. Kaù, a i istina je, da se je na{ narod “srpske” vje-
re bez prestanka bunio protiv Turaka – Osmanlija i doma}ih poturica – bu-
nio se i klao bez milosr|a; a katolici, “latini” – oni nisu: oni su bili po-
korni, poslu{ni, ponizni. Prvo nego {to je do{la “Austrija” (tj. vojska
be~koga cesara) u Bosnu, zadali su hajduci “Turcima” trista jada, i to je bi-
la ona glasovita “e{kija” (tj. hajduci) – a to su najve}om ve}inom bili – Sr-
bqi. To na{i “Turci” i danas pamte. Kad sam ja to ~uo, pitao sam: a za{to su
se bunili samo “ri{}ani”? Za{to se nisu bunili i “kr{}ani”, katolici?
We{to su mi drugi kazivali, a we{to sam i sam vidio. A i nije to Bog zna
{to – to se lako razumije, kad ~ovjek promisli ovo.” (str. 194.)
Mada je Radi} motivisan neugodnim saznawem da su bosanski katolici
tradicionalno suvi{e poslu{ni, pokorni i ponizni pa zbog toga u wegovo
vreme najvi{e stradaju i potpuno su zapostavqeni jer se wihova dreka ne ~u-
je, wegovo “promi{qawe” daje i druge, po wega neèqene rezultate. To se
628
upravo vidi u slede}em fragmentu: “Na{i takozvani “ri{}ani” – i oni su
kr{}ani, samo {to wihovi popovi ne spadaju pod papu (ili kako narod kri-
vo kaè: “ne vjeruju u papu”). A katolici spadaju pod papu – i to je velika raz-
lika. Razlika je u tom {to katoli~ki popovi, koji spadaju pod papu, oni ima-
du posve druge {kole i drugi red. Pod papom nema popa koji ne bi svr{io
svojih “dvanaest {kola”, a “ri{}anskih” ili “srpsko-pravoslavnih” popova
ima i takovih, koji nisu svr{ili nijedne {kole, nego su pasli manastirske
koze, nau~ili za dugih zimskih ve~eri od kojega bradata monaha (patra) we-
{to “azbuke”, tj. ~itati (slabo pisati), pa se onda zapopili. Takvih, koji su
takove “{kole” svr{ili, ima jo{ i danas pomalo, a prvo su bili svi takvi.
Gdje ste vi vidjeli katoli~koga popa da ore ili da gnoj tovari itd? A koli-
ki “srpski” popovi to rade, kao i svaki kom{ija Pantelija, Tanasija ili
Ilija! Sad vi recite: je li to ~udo {to su katoli~ki fratri (ili ujaci, ka-
ko ih tamo zovu, drugih katoli~kih popova nije prvo u Bosni ni bilo) – je li
~udo {to su oni druga~ije pazili na svoju bra}u kr{}ansku, a “srpski” po-
povi opet druga~ije, tj. nikako? Nije to ~udo, nego je to posve naravski. Kad
se je “ri{}anski” ili pravoslavni narod radi nasiqa ili zuluma znao di}i
na turske svoje gospodare, mnogo je puta sam pop bio s narodom, klao, grabio
i palio, kao i svi ostali; a kad bi se katoli~ki narod uzbunio, eto ti me|u
wih wihova “ujaka”, tj. fratra frawevca, da svijet okupi i umiri, a onda mo-
`da skokne do age, do bega, do kadije, pa i do samoga pa{e: da razloì {to je
i kako je, pa da se i malo pomoli za svoj narod. Eto, tako vam je wekako bilo,
i zato “Turci” i danas drug~ije gledaju “ri{}ane”, drug~ije katolike.” (str.
194-195.)
Kao idejni prete~a Paveli}evog projekta “Hrvatske pravoslavne cr-
kve”, Antun Radi} je, pod naslovom koji se sastojao upravo iz te odrednice,
u “Domu” od 26. februara 1903. godine, komentari{u}i to kao ideju o kojoj
su zagreba~ke novine ve} pisale, izneo osnovne motive inicijative. Izme-
|u ostalog, on pi{e: “Vjera narod dijeli i rastavqa, tako da moè{ re}i:
dvije vjere – dva naroda, i gotovo bih rekao: dva neprijateqa. To se osobito
vidi kod nas Hrvata, jer je nas eto vjera razdvojila i rastrojila, pa~e nas jo{
i danas razdvaja. To ste stalno ve} ~uli, jer o tome na{e novine pi{u: tko-
god je pravoslavne vjere, taj ne}e da bude Hrvat, nego – Srbqin. To ide tako
daleko da ve} majke Hrvatice ra|aju sinove Srbqe, i to prosto ovako: mati
je, recimo, Hrvatica katoli~ke vjere, a otac je Srbqin pravoslavne vjere:
djeca, osobito mu{ka, bit }e Srbqi, koji }e se svom du{om boriti proti
Hrvatima, koji su za to da se Hrvatskoj dadu wezine “pravice”. A ima pri-
mjera da i od oca Hrvata djeca budu Srbqi, ako je mati ogwevita pravoslav-
na Srpkiwa. Ima napokon i ovakvih primjera: krstimo dijete u pravoslav-
noj crkvi, ali dijete poslije do{lo k svojoj pameti, pa misli ovako: A za{to
bih ja bio zato Srbqin, {to sam pravoslavne vjere, i ako se ta vjera zove
“srpsko-pravoslavna”?! Za{to bih ja bio Srbqin i proti Hrvatima – kad
sam ro|en u Hrvatskoj i kad su ovo oko mene sve sami Hrvati, i kad govorim
istim jezikom, i kad vidim da su hrvatski neprijateqi ujedno i moji nepri-
jateqi!” E, ali se na wega diè vika, kada do|e me|u ostale pravoslavne:
“Pa kako bi ti bio Hrvat, kad smo svi mi Srbqi, a i ti si na{e srpsko-pra-
629
voslavne vjere!” Vide}i sve ovo do{li su weki na{i qudi na ovu misao: do-
bro, neka svatko drì svoju vjeru, kako mu drago; ali tko ho}e da bude Hrvat,
neka bude. I ne samo to, nego i ovo: kad pravoslavni Srbqi imadu svoju Srp-
sku pravoslavnu crkvu: Srbqi – srpsku, Hrvati – hrvatsku! Bude li tako, on-
da }e pravoslavni Hrvat i ostati Hrvat, jer ne}e morati u srpsku crkvu! – I
to bi vam bila ta “Hrvatska pravoslavna crkva”.” (str. 51-52.)
Obja{wavaju}i pravoslavni koncept nacionalnih crkava i razlike cr-
kvenog organizovawa u isto~nom i zapadnom hri{}anstvu, Radi} daqe raz-
vija svoju osnovnu zamisao, pa kaè: “Ima Hrvata koji su pravoslavne vjere.
Sad pazite: pravoslavni Grk ima svoju gr~ku crkvu, pravoslavni Rus ima svo-
ju rusku, pravoslavni Rumun rumuwsku, pravoslavni Srbqin srpsku, a pravo-
slavni Hrvat – on nema svoje crkve, nego mora u – Srpsku pravoslavnu crkvu.
Svaki u svoju, samo Hrvat u – srpsku! A kako su u ruskoj crkvi Rusi, u gr~koj
Grci, – ne}e ni u srpskoj crkvi biti Kinezi, nego vaqda Srbqi – nije li ta-
ko?! Za{to bi se onda zvala srpska, ako u woj nisu Srbqi? Nema dakle dru-
ge, nego i pravoslavni Hrvat treba da postane Srbqin! A to na{i qudi ne-
}e, nego pomisli{e: a kako bi bilo da i mi, koji smo pravoslavni Hrvati,
stvorimo svoju hrvatsku crkvu – kad ve} svaki pravoslavni narod ima svoju,
pa kako su u ruskoj crkvi Rusi, u srpskoj Srbqi, u hrvatskoj crkvi neka budu
Hrvati! – To su eto razlozi, radi kojih su neki na{i qudi do{li na tu mi-
sao. Tim razlozima, mislim, ni{ta se ne moè prigovoriti.” (str. 53.) Me-
|utim, kad je to sve lepo izloìo, pripisuju}i svoje ideje nekim drugim, ne-
identifikovanim, Radi} postaje svestan glavne prepreke, koja ga sasvim u
ovom pogledu obespokojava i deprimira: “Sude}i po tom {to bi bilo da pra-
voslavni Hrvati stanu traìti svoju “Hrvatsku pravoslavnu crkvu” (str.
54.), odgovor je nepovoqan jer on ima u vidu kako se ranije anatemama ka`wa-
vala crkvena samovoqa. “Ni{ta od toga ne bi bilo. Recimo, da se na|e ({to
nije mogu}e) mnogo naroda i jo{ koji pravoslavni episkop (biskup), koji bi
htio osnovati hrvatsku crkvu, to bi bilo prvo da bi ga srpski patrijarh pro-
kleo i izbacio iz pravoslavne crkve. A daqe nije vrijedno ni govoriti. Be~
i Pe{ta bili bi protiv, a ni izvana ne bi bilo pomo}i, jer bi i Rus bio pro-
tiv. Recimo, da bi to svakako htjela hrvatska vlada – ne znam {to bi bilo;
vaqda ni{ta – jer danas nije vrijeme da se crkve osnivaju.” (str. 54.)
U ~lanku “Tko je spasio hrvatski narod?”, objavqenom u “Domu” od 3. de-
cembra 1903. Antun Radi}, izme|u ostalog, obja{wava kako su Slovenci
pretvoreni u Hrvate. “U staro vrijeme, i jo{ pred 300 do 400 godina nije oko
Zagreba, Krièvaca, Siska, Poège itd., tj. uop}e u Hrvatskoj s druge stra-
ne gore Velebita do mora – u cijeloj toj zemqi nije bilo nijednoga Hrvata;
Hrvati su bili preko Velebita, bliè moru, a oko Zagreba itd., pa na zapad
sve preko Qubqane i daqe doqe uza Savu – sve su to bili Slovinci ili Slo-
venci. A danas su tu Hrvati! A gdje su Slovinci? Jesu li Slovinci propa-
li? – Sudite, jesu li propali: kad je hrvatska vlada i dràva preko Velebi-
ta pri moru propala, preselili su se hrvatski bani me|u Slovince, u Za-
greb, ali su se svejedno zvali hrvatski bani, i vlada se wihova zvala hrvat-
ska. I tako su Slovinci imali hrvatskoga bana, ali to wima nije bio tu|i
ban, jer su i Slovinci govorili sli~no, ili posve jednako kao i Hrvati.
630
Ali kad imadu hrvatskoga bana i hrvatsku vladu, po~eli su qudi sve po ma-
lo govoriti da je to i narod hrvatski. I tako su se Slovenci sve po malo
prozvali Hrvatima – izgubili su svoje ime, tako da danas nijedan seqak oko
Zagreba ne zna {to je to Slovenac ili Slovinac, nego kaè da je Hrvat.”
(kwiga peta, str. 328.)
Naredne godine, u “Domu” od 31. marta 1904., Antun Radi} nastoji da do-
datno relativizuje srpsko-hrvatske nacionalne razlike, svode}i ih iskqu-
~ivo na verske. U ~lanku “Srbqi katolici i pravoslavni Hrvati”, on pi-
{e: “Obi~no se misli da na{ ~ovjek rimskoga zakona (katolik) ne moè bi-
ti Srbqin, a ~ovjek “staroga” ili pravoslavnoga zakona (ili “Vlah”) da ne
moè biti Hrvat. No usprkos tomu na|e se gdjekoji “pravoslavni Hrvat”, i
to gdje u Lici ili oko Zagreba; a na jugu naprotiv, osobito pri moru oko Du-
brovnika i Kotora ima ve} dosta “Srbaqa katolika”. [to vi{e: u samom
Dubrovniku i okolici ima, ~ujem, {est rimskih (katoli~kih ili latin-
skih) popova, koji kaù da su Srbqi. I za ~udo – kakvi smo mi qudi! Hrva-
tima je drago, ako se na|e koji “pravoslavni Hrvat”, a ne mogu razumjeti ka-
ko bi latin mogao biti Srbqin; isto se tako Srbqi di~e {to ima i Srba-
qa katolika, a onamo opet kaù i dokazuju da je sav pravoslavni narod po
banskoj i bosanskoj Hrvatskoj – da su to sami pravi Srbqi. Eto, takvi su qu-
di! Pa da i mene upitate, ja bih vam kazao da mi se vrlo ~udno ~ini kad, npr.,
pop – latina{ kaè da je Srbqin. [ta nam je, dakle, misliti u ovoj stvari?
Ja mislim ovako: vaqda nema sumwe da su nekada Hrvati bili drugo, a Srbqi
drugo, pa su i jedni i drugi znali za{to su Hrvati, ili za{to su Srbqi. Kad
ne bi bilo tako, ja ne znam za{to bi se jedni zvali ovako, drugi onako. No i
ako su vaqda Hrvati bili drugo, a Srbqi drugo, svakako je stalno da su go-
vorili vrlo sli~nim jezikom, te da su bili iste naravi, obi~aja i ìvota.
Samo tako je bilo mogu}e da su se ubrzo tako pomije{ali, da ih svijet nije
mogao raspoznati. Kaèm: svijet ih nije mogao raspoznati, ali oni su svejed-
no znali tko je od wih Srbqin, a tko Hrvat. No i ove bi razlike bilo s vre-
menom nestalo, tj. na{ ~ovjek ne bi danas nikako znao za{to je Hrvat, a za-
{to Srbqin, da nije do{lo we{to drugo. Vi mislite da }u ja kazati: da ni-
je do{la vjera, pa je na{ katoli~ki svijet ostao uz Hrvate, pa i ne bio sta-
rinom Hrvat, a pravoslavni uz Srbqe, pa ne bilo u wem i na wem ni{ta srp-
skoga. Ali nije to samo vjera.” (kwiga {esta, str. 107.)
Radi} smatra da je od vere jo{ zna~ajniji faktor dràva, odnosno pri-
roda politi~ke vlasti nad jednim narodom ili wegovim delovima. “Treba
naime dobro znati kako se je wegda vjera {irila, tj. ovako: {to je naroda bi-
lo pod katoli~kim vladarom, to je s vremenom moralo postati katoli~ke
vjere. To je moralo biti. Mo`da se sje}ate {to smo se razgovarali, kako su
u staro vrijeme i{le ~itave vojske u Bosnu, da bogomilski narod privedu na
katoli~ku vjeru. Ali nije svuda trebalo ni vojske, nego je to i{lo mirnijim
na~inom. Svakako je stalno to da su podanici, bilo ovako ili onako, s vre-
menom primili vjeru svojih gospodara. Zato u na{oj zemqi, koliko je bila
pod vladom katoli~kih vladara, i to najprije doma}ih kraqeva hrvatskih,
onda ugarskih i napokon cesara be~koga – u ~itavoj na{oj zemqi pod vladom
katoli~kih vladara ne bi danas bilo nijednoga sela koje druge vjere – da se
nije poslije doselilo pravoslavnoga naroda, i to nedavno, pred kojih 200 go-
631
dina. A tomu je doseqenomu narodu morao cesar obe}ati i dati pismeno, da
mu ne}e u vjeru dirati. Pa ni to nije pomoglo, nego su ipak pravoslavni pre-
lazili u katoli~tvo i nastali tzv. “unijati” (sjediweni). Dakle, znate li sa-
da? Nije vjera prva bila, koja je na{ narod razdijelila, nego je to bila vla-
da i politika: {to je bilo pod jednom vladom, to je bilo jedne vjere i crkve.
Da je u nas malo vi{e razbora, mi bismo se iz ovoga mogli i we{to nau~i-
ti, i to ukratko ovo: Hrvati su imali od starine svoju dràvu, a poslije i
Srbqi svoju. Pa kad danas nema razlike me|u Hrvatom i Srbqinom, i kad
nijedan ne zna kazati po ~em se razlikuje od drugoga – ne bi li bilo najpa-
metnije da sav na{ narod u hrvatskoj dràvi bude Hrvat, a u srpskoj dràvi
Srbqin? A {to tu treba pitati za vjeru? Ta vjeru smo ionako dobili ona-
kvu, kakvu smo imali vladu. [to bi nas to dijelilo?! Ali upravo tu ima je-
dan grm u kojem leì zec. Ima naime na{ega naroda koji nije nikako za hr-
vatsku dràvu, nego za srpsku. Tu se zato ne pita za drugo, nego za to, {to tko
misli i èli, tj. kakvu ho}e politiku. Tko je “na{” ~ovjek, pa ho}e hrvatsku
dràvu – taj je Hrvat, pa bio on koje mu drago vjere; a tko ne}e hrvatske dr-
àve, taj nije Hrvat, pa bio tri puta katolik. To dakako vrijedi za inteli-
genciju, pa me|u {kolanim Hrvatom i Srbqinom nema druge razlike, nego
jedina razlika – politi~ka. Neuki narod naravski misli da je zato Srbqin,
{to je “srpske” (pravoslavne) vjere.” (str. 107-108.)
`) Pseudoistorijska bajka umesto realnog
sagledavawa procesa hrvatizacije
Radi}eve romanti~arske tirade, kojima obiluje svaki broj “Doma”, za-
pravo svedo~e da novokomponovana hrvatska nacija ni po~etkom dvadesetog
veka nije jo{ bila konsolidovana. To i Antun Radi} posredno priznaje, pa
taj problem raspravqa u “Domu” od 10. novembra 1904. godine povodom poli-
ti~ki tada aktuelnog pitawa “Tko je stvorio Hrvate”? (kwiga {esta, str.
306.) Pri tom prvo navodi dva standardna mi{qewa, ~esto prisutna u naro-
du, kojima se sve zasluge za formirawe hrvatske nacije pripisuju Anti
Star~evi}u. Prvo mi{qewe, koje Radi} pripisuje neidentifikovanom sa-
govorniku, glasi: “Lako vam je danas govoriti, moj gospodine! Ali da ste vi
jo{ pred 20 godina do{li tamo daqe u Hrvatsku, npr. u Vinkovce, pa da ste
rekli da ste Hrvat i da su oni qudi tamo Hrvati – vi biste sre}ni bili kad
bi vam se sav svijet smijao, jer biste lako bili dobili i batina. A nije ta-
ko bilo samo me|u gospodom, nego jo{ vi{e me|u seqacima: i to su bili “Ra-
ci” i “[okci” – a Hrvatima kakovim ni traga. – A tko je to u~inio, da su da-
nas i gospoda po Slavoniji ve}inom Hrvati, te ima i seqaka, koji ponosno
kaù da su Hrvati, hrvatski seqaci? Tko je to u~inio? Tko je te Hrvate ta-
ko reku}i stvorio? – To je u~inila Stranka prava. Nauka Ante Star~evi}a
– ona je od nesvjesne mase stvorila Hrvate! Tako je to, moj gospodine, a lako
vama danas govoriti!” (str. 306.) Drugi Radi}ev imaginarni sagovornik tu-
ma~i: “Ne znam kako je tamo u Hrvatskoj, no ja vam mogu re}i da mi Dalma-
tinci nismo bili Hrvati, dok nismo postali star~evi}anci, pa da nije bi-
lo wega, pa i Spin~i}a, ja ni danas ne bih bio Hrvat, nego mo`da najqu}i
protivnik, neprijateq svemu {to je hrvatsko. U najboqem slu~aju bio bi
“[}av”, Slav, Slaven – ali Hrvata od mene nikada!” (str. 306.)
632
Naravno, Star~evi}u se redovno preuveli~avaju zasluge, jer su akciju
hrvatizacije Slavonije provodili rimokatoli~ki sve{tenici, neposredno
rukovo|eni [trosmajerom i Ra~kim. Sli~no su u~inili i u Dalmaciji, ma-
da tamo nisu imali biskupa [trosmajerovog kalibra. Tamo su rimokato-
li~ki fratri organizovano i sistematski stvarali dru{tvenu podlogu za
politi~ki koncept Mihovila Pavlinovi}a. Antunu Radi}u smeta divini-
zacija Star~evi}eve politi~ke uloge, ali u vreme velikih previrawa oko
dileme kakva uloga treba da bude klerikalizma u hrvatskom politi~kom
ìvotu i treba li da klerikalci formiraju samostalnu politi~ku partiju,
on ne èli izneti pravu istinu, pa nastavqa mudrovawe slede}i izneseni
stav navodnog slavonskog i dalmatinskog sagovornika: “Mogao bih vam jo{
i daqe nabrajati ovakove, osobito za Bosnu i Hercegovinu – ali dosta je i
ovo, da se malo zamislimo. Pa i zbiqa, promislimo li dobro ove pripovje-
sti, ~ovjeku se najedanput otvore o~i, te wekako tu`no priznade: “Bome je
istina! Osim ono we{to zagreba~kih zagoraca, pa komadi} gorwe Posavi-
ne i Podravine – Hrvata bome nije ni bilo prije Star~evi}a. No onda se ~o-
vjek sjeti, kako smo wekada bili slavni, veliki i jaki – mi Hrvati, pa kako
nas je i kamo nas je i kada nas je nestalo?! Nije nas nestalo, nego nismo zna-
li da smo Hrvati! Nije narod imao svijesti! To je ono! A tu svijest, da je Hr-
vat, da je sin slavnoga hrvatskoga naroda – to je stvorio Star~evi}”. Na to
bih ja daqe mogao upitati: Ako nas nije nestalo, kako smo se, kada smo se i
za{to smo se pretvorili u “[okce” i “Race”, “Dalmatince” itd? Ali ne}u
daqe pitati, nego }u vam sam kazati kako mislim, i to ovako: Ovdje vrijedi
ona rije~: tko ho}e da previ{e dokaè, taj ne dokaè ni{ta. Pa~e jo{ vi-
{e: taj dokazuje zlo, a mo`da protivno onomu, {to ho}e da dokaè. Tako je
na vlas i u ovoj stvari. U velikom vesequ {to se je narod na{ po~eo buditi
i sve vi{e se prikupqati u jedno i osje}ati jednako, a sve pod hrvatskim
imenom – u tom dakle velikom vesequ, a u prevelikom po{tovawu svoga vo-
|e pok. Ante Star~evi}a, weki Hrvati kao da su zaboravili da je Hrvata
ikada prije i bilo, te po~eli onako govoriti i pisati, kako smo ~uli: da bi
jedva gdje god i bilo Hrvata, da nije bilo Star~evi}a. A to ne samo da nije
istina, nego je to i proti nama.” (str. 306.)
Upotrebqenom frazeologijom Radi} zapravo izbegava da razmotri su-
{tinsko pitawe i umesto egzaktnog odgovora on nudi pseudoistorijsku baj-
ku, kojom bi da opovrgne realno stawe pre procesa kroatizacije. On jedno-
stavno ne sme da prihvati istinu da oni qudi koji se danas predstavqaju kao
Hrvati u ogromnoj ve}ini nemaju nikakve veze sa izvornim Hrvatima, nego
im je hrvatska nacionalna svest naknadno nametnuta. “Kad bi to bila isti-
na, onda bi nam na{i protivnici mogli prigovoriti: da je Hrvata u po~et-
ku bilo vrlo malo, nego da su to bili Slovinci, Slavonci, Bo{waci, Dal-
matinci, a ponajvi{e Srbqi itd., a samo wekakva “propaganda” iz Zagreba
i Bog zna jo{ od kuda kroz desetu ruku da je od toga stvorila Hrvate, samo
da pokvari ra~une Srbqima i Mayarima. Pa i zbiqa ima dobrih na{ih
“prijateqa”, koji su tako govorili i jo{ govore. A pomaù im u tom i neho-
tice mnogi vatreni Hrvati, kad kaù da je Hrvate stvorio ovaj ili onaj. A
s tom stvarju nije nikako drug~ije, nego ovako: wegda, tamo pred poldrugu
633
tisu}u godina, a jo{ i mnogo kasnije bilo je ovako: cijeli na{ narod nije jed-
nako ni govorio – kako ni danas ne govori – niti se je jednim imenom zvao,
nego je tu bilo Hrvata, Srbaqa, Neretqana, Zahumaca, poslije Bo{waka,
Slavonaca itd. Tako je bilo i kod drugih naroda, pa su npr. Nijemci imali
barem deset imena (Alemani, [vabi, Sasi, Franci itd.). Ako tko danas pi-
ta: jesu li npr. wegda{wi Zahumqani bili Hrvati ili Srbqi – to pitawe
nema pravoga smisla, jer su Hrvati bili Hrvati, a Zahumqani su bili Zahu-
mqani. No drugo je ono, kad je jedno pleme po imenu Hrvati osnovalo svoju
dràvu i imalo svoga vladara. Onda se je naime pitalo: jesu li npr. i Zahu-
mqani spadali pod hrvatskoga ili pod kojega drugoga vladara? A kad su i Za-
humqani osnovali svoju dràvu, onda se je moglo re}i za one Hrvate, koji su
bili pod zahumskim vladarom: to nisu Hrvati, to su Zahumqani.” (str. 306-307.)
Ovde ga sad mu~e mnoga izvorna istorijska svedo~anstva da su Zahumqa-
ni bili etni~ki Srbi, pa Radi} daqe, sve neuverqivije, razglaba: “Nema
smisla pravdati se o tom da li su Zahumqani, Li~ani, Bo{waci itd. bili
Hrvati, ili su bili Srbqi, ili {to drugo. Oni su bili Zahumqani, Li~a-
ni, Bo{waci itd. sve dotle, dok nisu do{li pod hrvatskoga vladara, pa i jo{
poslije. Istom sve malo po malo po~eli su se nazivati Hrvati sva ona ple-
mena, koja su bila pod hrvatskim vladarom. A da su npr. Li~ani osnovali
svoju dràvu i vladu, pa da su svoju vladu nametnuli ostalomu narodu – sav
bi se narod, koji bi bio pod tom li~kom vladom – sve bi se to zvalo Li~ani.
U jednu rije~: cijeli narod dobije jedno ime tek onda kad stvori jednu drà-
vu, pa se onda dràva zove po onom plemenu, koje je dràvu stvorilo, a po dr-
àvi se onda zovu, sve malo po malo, svi qudi koji su u toj dràvi. Tako je
bilo svuda po svijetu, pa i kod nas. A u tom nema nikakve sumwe, da je hrvat-
sko pleme osnovalo dràvu ve} pred tisu}u i vi{e godina, i da ta dràva
kakva-takva obstoji jo{ i danas. No kako je ta dràva dosta brzo raskomada-
na, te nije imala ni doma}ega gospodara, nego joj je gospodar bio u Pe{ti i
u Be~u, nije ~udo {to se narod u svakom komadu wegda{we hrvatske zemqe
zvao ili starim svojim imenom, ili su mu dali kakvo novo ime po kraju u ko-
jem je ìvio. Tako se je narod u Dalmaciji po~eo nazivati Dalmatincima, u
Bosni Bo{wacima itd. No pok. Star~evi} i wegovi prista{e, premda nisu
stvorili Hrvata, ipak su u~inili we{to drugo, i to ovo: oni su {irili mi-
sao da su Hrvati imali wegda svoju dràvu, pa bi trebalo i pravo bi bilo,
kad bi ju i opet imali. A to je ono {to sam prije razlagao: kad narod jedno-
ga plemena ima jednu dràvu, onda s vremenom dobije i jedno ime, i to je on-
da tek pravi narod.” (str. 307.)
êsto ponavqaju}i da su Srbi i Hrvati jedan narod, Antun Radi} nasto-
ji da nametne tezu da su zapadno od Drine i Dunava svi Hrvati, a isto~no svi
Srbi. Rado bi pri tome razvijao me|usobnu saradwu i insistirao da se uza-
jamno pomaù radi realizacije wihovih dràvotvornih ideja, ovako
striktno teritorijalno razgrani~enih. Tako u raspravi “Tuma~ k programu
ili {to je i {to ho}e Hrvatska pu~ka seqa~ka stranka” potencira: “Hrva-
ti i Srbi jedan su narod, pa se ve} zato moraju sporazumjeti i u politi~kom
radu, naro~ito ondje, gdje ìvu zajedno. Tu se misli na sve Hrvate i na sve
Srbe, a ne samo na Hrvate i na pravoslavne u banskoj Hrvatskoj. Svi pravo-
634
slavni u banskoj Hrvatskoj nisu naime porijetlom Srbi, Srbi su samo Sri-
jemci. Ostali pravoslavni nazivqu se Srbi radi svoje vjere, koja se po jed-
noj Kuenovoj naredbi slu`beno zove srpsko-pravoslavnom, pa radi toga na-
ziva ve} i pravoslavni seqaci u gorwoj Hrvatskoj vele da su Srbi, te su po
naputku svoje gospode po~eli ve} zahtijevati i srpsku zastavu i uop}e neka
posebna srpska prava, ili jednom rije~ju voditi srpsku politiku u Hrvat-
skoj. Te srpske politike na hrvatskom tlu seqa~ka stranka ne priznaje. Ali
ona èli i nastoji da pravoslavnu seqa~ku bra}u {to boqe uputi u hrvat-
sko dràvno pravo i u seqa~ki program. – Drugo su Srbi u Srbiji. Oni ima-
du od starine tako|er svoju dràvu, kao i Hrvati svoju, i mi im èlimo kao
bra}i istoga jezika i plemena i obi~aja sve dobro kao bra}i.” (kwiga sedma,
str. 108-109.)
Drugom prilikom, u “Boì}nici 1902.” sve Ju`ne Slovene Radi} treti-
ra kao Hrvate, pa kaè: “Ju`noslovjensko pleme {iri se od Jadranskoga mo-
ra i uz to more na jug, od toga mora prema sjeveru i istoku uz Dunav i dunav-
ske pritoke sve do Crnoga mora. Na ~itavom ovom prostoru govori se jedan
jezik, hrvatski jezik; ~uje se jedna pjesma, pjesma o Kraqevi}u Marku... Onaj
dio na{ega plemena, {to je uz Crno more, malo da nije potonuo u azijatskoj
poplavi: pokvario dosta na{u krv, i na{ obi~aj, na{ jezik, pa~e primio i
drugo ime, tako da se danas na{i suplemenici uz Dunav do Crnoga mora ne
zovu Hrvati, ni Slovenci, nego Bugari. A to je azijatsko ime. Dana{wi Bu-
gari – to je jedna grana na{ega ju`noslovjenskog plemena. Uz Jadransko mo-
re sa~uvalo je na{e pleme tisu}u godina kako tako i svoje ime i svoju slobo-
du. To je druga grana, to su bili i ostali su Hrvati, a uz wih su, {to hotice,
{to nehotice patili i Slovenci. Onaj dio naroda na{ega, {to je podaqe od
jednoga i drugoga mora, naslawao se sad ovamo, sad onamo, sad na Carigrad i
na Grke, sad na Rim i na zapadne narode. To su Srbqi.” (kwiga osma, str. 7-8.)
Potom iznosi da je ovde re~ o pripadnicima jedinstvenog hrvatskog
plemena, uz napomenu da pojam plemena treba razlikovati od pojma naroda.
“Tako ni ~itavo hrvatsko pleme nije jedan narod, jer nema jedne èqe ni jed-
ne misli. Bugari imadu svoju dràvu i misle samo na sebe. Srbqi imadu svo-
ju dràvu i misle samo na sebe, a ~esto i protiv Bugara i protiv Hrvata. A
i Crnogorci imadu svoju dràvicu i wihov knez snuje na svoju stranu. Buga-
ri, Srbqi, Hrvati i Slovenci – to je jedno pleme, ali nije jedan narod. Ni-
su jedan narod jer nemaju jedne misli, jedne èqe, jedne te`we.” (str. 2.)
Za hrvatsku misao Radi} tvrdi da je oduvek bila najja~a u celom ju`no-
slovenskom plemenu. “K hrvatskom narodu broji se danas svaki onaj ~ovjek
hrvatskoga ili ju`noslovjenskoga plemena, koji ima tu èqu i misao: da se
{to vi{e na{ega plemena sloì i sjedini u jednu slobodnu domovinu i dr-
àvu hrvatsku, kojoj }e srce biti u Zagrebu. Tko vu~e u Qubqanu, ili u Bio-
grad, ili ~ak u Sofiju – to nije Hrvat... Hrvatske misli ima ve} svuda, kuda
ima na{ega plemena, ovdje vi{e, ondje mawe. Jedino tamo uz Crno more, a ni
u dràvi srpskoj nema vi{e ni traga hrvatskoj misli. Ali po Dalmaciji,
Hrvatskoj, Slavoniji, Istri, Primorju, Krawskoj i [tajerskoj, pa po Bosni
i Hercegovini ima svijeta u~ena i neuka, bogata i siroma{na, koji znade za
hrvatsku misao i za wu radi. Istina je, po ovim zemqama ima i takvoga svi-
635
jeta, koji nije za jednu hrvatsku domovinu, nego ili za slovensku ili – i to
osobito – za srpsku. Ali ako bude sre}e i pameti, moèmo mirne du{e re}i
da }e one spomenute zemqe, ako Bog da, biti jednom hrvatska domovina.” (str. 8-9.)
Zbrojiv{i prvo statisti~ke podatke o stanovni{tvu svih tih zemaqa,
pa odbiv{i Nemce, Italijane i Ma|are, Antun Radi} zakqu~uje da u wima
ìvi {est miliona Hrvata. “Ali ne treba nikako zaboraviti da me|u ovim
narodom ima preko jednoga milijuna naroda, koji je – nau~ili su ga – “srp-
ske” vjere, a u~e ga i to da pripada srpskomu narodu, tj. u~e ga srpsku misao.
Ima tu daqe drugi milijun naroda, koji ne ~ita kwiga koje se pi{u ~istim
hrvatskim jezikom, nego ~ita (i dosta ~ita) slovenske kwige: to su Sloven-
ci u Krawskoj, [tajerskoj, Koru{koj i u primorju. Napokon ima u tom bro-
ju preko pol milijuna naroda “turske” vjere, koji jo{ malo zna na koju }e
stranu. I tako nam od toga broja od blizu {est milijuna ostaje jedva tri mi-
lijuna pravih korenitih Hrvata.” (str. 10.) Problem jezika, postojawe “tri
hrvatska govora”, Radi} na slede}i na~in obja{wava: “Jedni Hrvati govore
{to i {ta, drugi mjesto {to kaù }a, a tre}i kaj ili kej. Ali nije samo to
razlika: oni koji govore }a ili kaj, oni i drugo govore druga~ije. Nijedan
ovaj govor nije ba{ kao {estilom podijeqen na bijele, crvene i crne Hrva-
te, nego sve tri grane govore po dva ova govora. Tako bijeli Hrvati govore
kaj na zapadu (prema Krawskoj), a {to na istoku (prema Srijemu i Srbiji).
Crveni Hrvati govore pri moru }a, daqe od mora {to, a tako i crni Hrva-
ti pri moru }a, a daqe kaj.” (str. 11.)
Poseban kuriozitet ovde predstavqa ~iwenica da Antun Radi} stan-
dardnoj klasifikaciji Hrvata na “bele” i “crvene”, u hrvatskoj pamflet-
skoj istoriografiji dodaje kategoriju “crnih” Hrvata. Tako govori o “tri
hrvatske grane”, daju}i detaqno, ali krajwe proizvoqno i komi~no obja-
{wewe: “Ve} stare kwige, starije od tisu}u godina, spomiwu bijele i crve-
ne Hrvate, i bijelu i crvenu Hrvatsku. Pa i zbiqa i danas ima bijelih i cr-
venih Hrvata. Bijeli su Hrvati oni koji ìvu u ravnici, gdje rodi lan i ko-
nopqa, i zato nose ponajvi{e bijelo odijelo. Crveni su Hrvati oni koji ì-
vu u gorskim krajevima, gdje ima ovaca i koza, koje daju ~ovjeku vunu i kostri-
jet. Od vune i kostrijeti odijelo je vi{e mrko, kao crvenkasto, pa ako i ni-
je ba{ crveno, nazvani su ti Hrvati crveni, kad su oni drugi bijeli. Danas
se mogu pravo nazvati crveni, jer nose na glavi crvene kape, a svi bijeli Hr-
vati nose klobuke ({e{ire ili krilake, {krqake). Imamo jo{ i crne Hr-
vate. To su oni koji su bliè Nijemcu i Talijanu, pa su od wih primili cr-
no odijelo. Sve su ovo ba{ pravi Hrvati. Tko smije re}i Posavcu ili Za-
gorcu da nije Hrvat? A to je bijeli Hrvat. – Tko smije re}i Li~anu ili dal-
matinskom Poqi~aninu ili Podgoraninu da nije Hrvat? A jedan se i drugi
di~i svojom crven-kapom. A tko smije re}i Vrban~aninu s otoka Krka ili
Starogra|aninu s otoka Hvara da nije Hrvat? A ipak se nose ve} prili~no
na talijansku. Ovo je sre}a za nas Hrvate i za hrvatsku misao na{u. Za{to?
Zato: crveni Hrvati veù nas s onim narodom na{ega plemena koji ho}e ili
ostati sam za se u Bosni i Hercegovini, ili ho}e daqe od nas bilo prema
Crnoj Gori, bilo prema Srbiji. Crni Hrvati veù nas sa Slovenci ne samo
po no{wi, nego gdje{to i po govoru. A bijeli Hrvati veù nas i s jednima i
636
s drugima. Bijeli Hrvati hvataju se odmah bijelih Krawaca na zapadu, a sri-
jemski bijeli Hrvati ne razlikuju se od bra}e preko Save u Srbiji.” (str. 10-11.)
z) Disciplinovawe Srba po hrvatskoj politi~koj meri
U “Hrvatskom narodu” 1905. godine polemi{e Radi} sa zagreba~kim
“Srbobranom”, koji je kritikovao skup{tinu Hrvatske pu~ke seqa~ke
stranke pa, izme|u ostalog, isti~e: “Srbobranci drè i pi{u da su Hrvati
za sebe narod, a Srbi za sebe, dok na{ program kaè da su Srbi i Hrvati je-
dan narod, pa da se ve} zato moraju u politici sporazumjeti. Po na{emu su-
du mi smo jedan narod, ali imamo dvije dràve: Srbi srpsku, Hrvati hrvat-
sku dràvu. Po na{em sudu moè se u Hrvatskoj voditi samo hrvatska poli-
tika, tj. takova politika koja radi za hrvatsku dràvu, tako da i Srbi, koji
su u Hrvatskoj, imadu raditi za tu hrvatsku dràvu, za zajedni~ku na{u do-
movinu. Srbi o toj stvari tako ne govore i ne pi{u, pa~e, kad mi Hrvati go-
vorimo o hrvatskom dràvnom pravu (a bez dràvnoga prava nema dràve),
Srbi rado tomu prigovaraju, vele}i da su takovi Hrvati “stekli{i” (tj.
star~evi}anci). U jednu rije~: Srbi se ne mogu pravo, ili pa~e nikako, po-
goditi s hrvatskom dràvom, tj. sa mi{qu da ima hrvatska dràva u kojoj bi
bilo Srba. Zato su Srbima mnogo miliji oni Hrvati, koji ne drè mnogo do
hrvatskoga dràvnoga prava. A budu}i da je i HPSS za hrvatsko dràvno
pravo, nazvali su srbobranci i wu ve} vi{e puta “stekli{kom”, pa se po tom
lako razumije wihovo dràwe prema na{oj stranci. Ho}e li se sada srbo-
branci i ostali Srbi pomiriti s mi{qu o hrvatskoj dràvi, to je te{ko ka-
zati. Mi drìmo da je to mogu}e.” (kwiga deveta, str. 106.)
Kada ve} ni za ìvu glavu ne prihvataju da se deklari{u kao “pravo-
slavni Hrvati”, Antun Radi} u ~lanku “Seqa~ka stranka u Srijemu”, obja-
vqenom u “Domu” 1907. godine, daje recept kakvi bi Srbi trebali da budu u
politi~kom ìvotu, da bi bili po hrvatskoj meri. Povod mu je ~iwenica da
su na saborskim izborima u Sremu pobedili Srbi koji se ne osvr}u na kon-
cept hrvatskog dràvnog prava. “Koliko nam i ne bi bilo ào, kad bi veli-
ka ve}ina srijemskih zastupnika bili pravi Srbi, tj. pravi narodni qudi,
koji jednako qube srpski narod i hrvatsku na{u domovinu, wezinu slobodu
i wezino pravo, koje bi spremno branili proti svakomu tu|inu – toliko ni
onda ne bi bilo u redu kad bi Srijem u hrvatskom saboru zastupali sami pra-
voslavni Srbi, kao {to je to sada ne samo krivo, nego i àlosno i sramot-
no. Ta mi vidimo, kako smo spomenuli, da u Srijemu imade podjednako i ka-
tolika i pravoslavnih. Pa kad od trinaest srijemskih zastupnika nema ba{
nijednoga pravoga Hrvata – onda je to dokaz da tu we{to nije u pravome re-
du: to je dokaz da do 150 hiqada katoli~koga ~isto hrvatskoga naroda nema
svoga zastupnika, te da nitko za taj narod i ne pita. To tako ne smije biti, a
i ne}e biti. U na{oj domovini Hrvatskoj treba da imadu prvu rije~ Hrvati,
koji su ovu domovinu prvi naselili, koji su ju od tu|ina branili i obrani-
li, i koji su, {to je glavno, jo{ i danas, velika ve}ina naroda u cijeloj do-
movini. S ovom istinskom i pravednom mi{qu po{la je seqa~ka stranka u
Srijem. Ona je ovu misao iskreno i otvoreno kazala i na{im Srbima, koji
su na{ega jezika i plemena, a jo{ ju je ja~e naglasila na{ima ovamo doseqe-
nim Ma|arima i [vabama (Nijemcima). Svi oni treba da znadu da im je svima
637
zajam~ena sloboda, pravica i po{tovawe svega {to im je drago i sveto, ali
u isti ~as treba da znadu i to da ìvu u Hrvatskoj i da su ju du`ni nada sve
qubiti, po{tivati i cijelu slo`no s Hrvatima braniti proti svakomu
strancu, a Hrvati kao najstariji i kao ve}ina naroda u domovini imadu pr-
vu rije~, oni su vo|e. Pa neka je u kojem kraju samo deset Hrvata od stotine,
oni treba da vode prvu rije~, jer samo oni mogu pravo shvatiti, pravo osje-
}ati pravu misao i prave te`we ostaloga hrvatskoga naroda.” (kwiga dese-
ta, str. 117-118.)
Smatraju}i da se lepim re~ima, odlu~nim stavovima i politi~kom ak-
cijom Srbi mogu privoleti na uprezawe u hrvatska politi~ka kola, Antun
Radi} se u vi{e ~lanaka suprotstavqa otvorenoj hrvatskoj netrpeqivosti
prema srpskom narodu, pozivima na lin~ i progon. Tako u “Domu” 1908. godi-
ne, u ~lanku “Pogibeqna politi~ka spekulacija”, on poru~uje frankova~-
kim legijama koje pozivaju na krvoproli}e: “Mi Srbe poznamo i na{e je mi-
{qewe o wima poznato! Mi treba da s wima radimo sporazumno. Na zemqi-
{tu hrvatske dràve nema mjesta srpskoj politici – jer Hrvati imaju svoju,
Srbi svoju dràvu. Bosna je po narodu i pro{losti hrvatska, a politi~ke
prilike dovele su ju pod istoga vladara s ostalom Hrvatskom. U Bosnu se na-
selilo Srba kao i u Hrvatsku. Oni su u Bosni na{a narodna neprilika kao
i u Hrvatskoj – no krvava legija u~init }e tu nepriliku i ve}om.” (str. 212.)
Dakle, ne razlikuje se Radi} od Franka i ostalih Star~evi}evih sledbeni-
ka u pogledu krajweg politi~kog ciqa, nego samo po pitawu primerenosti
pojedinih metoda delovawa.
U ~lanku “Srbi i hrvatska narodna politika”, objavqenom u tom ~aso-
pisu iste godine, Radi} daqe eksplicira svoje antisrpske stavove: “Srbi su
postali ne samo kamen smutwe, nego i kamen ku{we za hrvatske politi~are.
Da nije ni{ta drugo, evo ovo: poznata je i o~ita stvar da Hrvatska nema da-
nas sabora – radi Srba. Za{to? Zato, {to ne samo da su i Srbi u toj ve}ini,
te bez wih te ve}ine ne bi ni bilo, nego bez privole Srba ne moè ta ve}i-
na u wekim va`nim stvarima ni{ta. To je dobro poznato onima koji s najvi-
{ih mjesta upravqaju politikom cijele carevine, pak zato nemaju povjere-
wa u tu ve}inu i ne dadu joj vlade. A da se razumije za{to nemaju povjerewe,
dosta je spomenuti jednu stvar: da je na vladi ta ve}ina, ona bi se protivila
tomu da se Bosna i Hercegovina pripoji carevini, kako je to cesar i kraq
nedavno proglasio. Ova ve}ina ni sada ne smije o Bosni i Hercegovini go-
tovo ni pisnuti, sve radi Srba, koji su proti pripojewu Bosne i Hercegovi-
ne.” (str. 213.)
Podràvaju}i 1909. godine poznati zagreba~ki antisrpski “veleizdaj-
ni~ki” proces, Antun Radi} se u ~lanku “Optu`nica proti Srbima radi ve-
leizdajstva” i sam obru{ava na velikosrpsku propagandu i srpsku nacio-
nalnu svest uop{te. U afirmativnom tonu na{iroko prepri~ava politi~-
ku optu`nicu, pa sa svoje strane potencira: “U slu`bu te velikosrpske pro-
pagande uzeta je prije svega “crkva” i wezine konfesionalne “{kole”, koje
imadu du`nost {iriti Srpstvo, {to i ~ine. Kada se ovako me|u gr~ko-is-
to~ni ìvaq ra{irilo srpsko ime i on odgojen kao “Srbin”, stali su me|u
narod {iriti “srpski grb”, “srpski barjak” i “srpsko pismo”, a po{to je to
638
bilo ra{ireno, stali su narodu, po “vjeri Srbinu”, dokazivati da se je pod
tim znakovima doselio iz Kraqevine Srbije, te da je on identi~an (isti) sa
narodom koji ìvi pod srpskim imenom u kraqevini Srbiji, jer i on ima
“srpski barjak” i “srpski grb”, “srpsko pismo”, {to da je uz “krsno ime” obi-
qe`je jednoga i sveukupnoga srpskoga plemena i naroda. Putem svetosavskih
beseda i prigodnih drugih zabava stala se {iriti uspomena na biv{e srp-
sko carstvo, na cara Du{ana, cara Lazara itd., a u sv. savsku pjesmu bi uvr-
{ten velikosrpski politi~ki program, koji obzirom na zemqe Austro-
Ugarske monarhije ide za tim da su Ba~ka, Banat, Srijem, Lika, Krbava i Ba-
nija srpske zemqe, a Srpstvo sve od mora do Dunava. Od kako je zasio na pri-
jestol Kraqevine Srbije kraq Petar I Kara|or|evi} i osnovano u Beogra-
du dru{tvo “Slavenski jug”, ... a u ovim krajevima provedena organizacija
“Srba”, odgojen je gr~ko-isto~ni ìvaq u tzv. “srpskim zemqama” van grani-
ca “Srbije”, da ve} govori “ovo su srpske zemqe, tu je Srbija i biti }e”, i po
tom ve} drì da su te zemqe po pravu dio Kraqevine Srbije, te da ve} sada
smatra srpskoga kraqa svojim kraqem, a da su “[okci Hrvati” u tim zemqa-
ma odnaro|eni Srbi, renegati i austrijski pla}enici. Ova tendencija ve-
likosrpske propagande jasno upu}uje na to da je wen pokreta~ onaj, u ~iju ko-
rist se ova provodi, a to je Kraqevina Srbija, i da su oni koji na toj propa-
gandi rade, u slu`bi Kraqevine Srbije.” (kwiga 10., str. 32-33.)
Svestan da apsolutno nikakve hrvatske nacionalne misli nije bilo u
Bosni i Hercegovini do polovine devetnaestog veka, a u katoli~kim seli-
ma ni na po~etku dvadesetog, Radi} u ~lanku “Hrvatska i katoli~ka misao u
Bosni i Hercegovini”, objavqenom u “Domu” 1910. godine, to sasvim izri~i-
to priznaje. “Hrvatska narodna misao javqa se po malo u Bosni i Hercego-
vini ve} pred 50 godina, za osmanlijske vlade, a prvi su ju poprimili oni
frawevci koje je {kolovao biskup |akova~ki [trosmajer u svojem sve}e-
ni~kom sjemeni{tu. Poslije okupacije Bosne oja~ala je hrvatska narodna
misao naukom pok. A. Star~evi}a, koji je osobito cijenio bosanske musli-
mane i wihovu vjeru, pa je bilo sve to vi{e i muslimana, osobito mla|ih, ko-
ji su se priznavali za Hrvate.” (str. 202.) Zato Radi} gorko zamera vrhbosan-
skom nadbiskupu [tadleru zbog wegovog katoli~kog ekskluzivizma u {ire-
wu hrvatske nacionalne svesti. [tadler je otvoreno insistirao da “sve
{to je hrvatsko mora biti i katoli~ko. Pod tim se samo po sebi razumije da
Hrvati mogu biti samo katolici, a to zna~i od Hrvata goniti i muslimane
i pravoslavne (“Srbe” po vjeri). I doista je ova misao izre~ena na katoli~-
kom kongresu (sastanku) u Zagrebu god. 1900., kod kojega je kongresa prvu ri-
je~ vodio nadbiskup [tadler. Kamo vodi ova misao, po kojoj bi svi Hrvati
imali biti katolici, to se vidi iz dana{wih smutwa me|u samim katolici-
ma Hrvatima u Bosni i Hercegovini, naime u protiv{tini izme|u nadbi-
skupa [tadlera i biskupa Markovi}a.” (str. 203.)
i) Radi}eva formula jezi~kog razgrani~ewa
Sa posebnom èstinom Antun Radi} se obru{io na kwigu Tome Mare-
ti}a “Gramatika i stilistika hrvatskoga ili srpskoga kwièvnog jezika”,
objavqenu u Zagrebu 1899. godine. Posebno mu zamera zbog stava da “hrvat-
639
ski kwièvni jezik ne samo po~iwe s Vukom Karayi}em, nego da mu je Vuk i
jedini izvor i pravilo. Tu|in }e ~italac s pravom dràti da hrvatskoga
kwièvnoga jezika prije Vuka nije bilo, a kad nije bilo kwièvnoga jezika,
nije bilo ni kwièvnika ni kwièvnosti.” (kwiga petnaesta, str. 8.) Radi}
tvrdi da je i pre Vuka bilo hrvatskih pisaca koji su pisali pravilnim hr-
vatskim jezikom, ali kao dokaz svoje tvrdwe navodi primere srpskih pisaca
– katolika Andrije Ka~i}a Mio{i}a, Matije Reqkovi}a i Ivana Gunduli-
}a, za koje je hrvatstvo bilo potpuno stran pojam. On otvoreno strahuje da
Mareti}ev pristup otvara mogu}nost za zakqu~ak “da hrvatskoga kwièv-
noga jezika prije Vuka nema – ili, ako ga ima, da su Hrvati kwièvni svoj je-
zik ostavili, a primili drugi, tj. Vukov. Ima ih koji idu i daqe, pa kaù:
Vukov je jezik – srpski jezik, pa je i dana{wi kwièvni jezik Hrvata – srp-
ski.” (str. 15.) Pored toga, Radi} iznosi stanovi{te da bi “pravilnoga hr-
vatskoga jezika bilo i da ga ima i bez Vuka i wegovih djela, dok naprotiv ni
Vukove slave, ni Vukova ni onoliko pravilna jezika, koliko jest pravilan,
ne bi bilo bez hrvatske jezi~ke pro{losti.” (str. 17.)
Kritika Mareti}evog pristupa osnovnim jezi~kim pitawima rezulto-
vala je Radi}evom ponudom wegove vlastite formule kwièvno-jezi~kog
razgrani~ewa, prema kojoj: “Hrvati imadu kwièvni jezik od konca XV sto-
qe}a. No taj jezik nije bio jedan, nego je bilo vi{e kwièvnih narje~ja. U
prvoj polovici XIX stoqe}a ostavio je velik dio Hrvata svoje kwièvno
narje~je i pristao uz kwièvno narje~je {tokavsko, u kojem je do tada napi-
sana ve}a i vrednija kwièvnost, nego u ikojem drugom. Vi{e o tom govori
povjest kwièvnosti. Budu}i da je u jednu ruku i kwièvni rad na {tokav-
skom narje~ju bio weko vrijeme slabiji, pa~e gotovo i prestao, a u drugu je
ruku {tokavsko narje~je bilo kwièvnicima drugih narje~ja mawe poznato,
opaà se u hrvatskom kwièvnom jeziku u jednu ruku utjecaj staroga kwi-
èvnoga narje~ja {tokavskoga, a u drugu utjecaj ìvoga govora drugih nar-
je~ja. U novije se vrijeme na{lo u Hrvata jezikoznanaca, koji su ku{ali da
iz kwièvnoga hrvatskoga jezika istrijebe ne samo i jedan i drugi ovaj utje-
caj, nego i sve druge tvorevine, {to ih je u jeziku ostavila kwièvna tradi-
cija. Ovi jezikoznanci prekidaju dakle svaku tradiciju hrvatskoga kwièv-
noga jezika i grade kwièvni jezik jedino na osnovu djela Vuka Stefanovi-
}a Karayi}a, slavno poznatoga izdava~a narodnih umotvorina, koji je mate-
rinski svoj jezik poznavao kao malo tko. Taj wegov materinski jezik isto je
ono kwièvno {tokavsko narje~je, kojim su Hrvati stoqe}a prije Vuka pi-
sali, pa se i on od wega mnogomu nau~io. No kako Vuk nije bio pisac-umjet-
nik, nedostaje wegovu pisawu svega onoga {to kwièvnomu jeziku podaju pje-
snici i pisci-umjetnici. Povrh toga nema to pisawe nikakove gotovo tra-
dicije. Uz Karayi}evo pisawe nije dodu{e pristao ni pristati mogao goto-
vo nijedan hrvatski pjesnik ni pisac-umjetnik, ali to ni{ta ne smeta da se
napi{e ogromna gramatika wegova pisawa, pa da se nazove “gramatika kwi-
èvnoga jezika hrvatskoga i srpskoga.” (str. 15-16.)
Mareti}u Radi} zamera i to {to je {tokavskom, ~akavskom i kajkav-
skom dodao torla~ki kao ~etvrti glavni govor, koji se “pribliàva bugar-
skome jeziku onako, kako se govor kajkavski pribliàva jeziku sloven-
640
skome.” (str. 25.) Prvo Radi}evo pitawe je da li uop{te postoji Hrvat koji
bi torla~ki ose}ao kao hrvatski i odmah kategori~ki odgovara da takvog
nema. “Za Srbe to ne pitam jer ne sumwam da narod, koji tako govori, kaè
da govori srpski.” (str. 26.) Wegov je osnovni stav da “osobitosti torla~ko-
ga govora nijesu osobitosti na{ega jezika, nego tu|ega, da to nije nikaki, a
kamoli glavni govor na{ega jezika, koji bi se mogao staviti uporedo sa ~a-
kavskim i kajkavskim govorom.” (str. 29.) Mada torla~ki govor sasvim obez-
vre|uje kao govor koji nije stvorio nikakvu kwièvnost, poput ~akavskog i
kajkavskog, Radi} je bar u jednoj stvari ovde u pravu, kad zapaà da je i tor-
la~ki {tokavski, dok }e vode}i lingvisti, poput Aleksandra Beli}a, usta-
noviti da je re~ o sredwe{tokavskom, za razliku od makedonskih govora i
koji su staro{tokavski, kao i novo{tokavskog, u koji spada ekavski, ijekav-
ski i ikavski.
[to se ti~e Vuka Karayi}a i wegovog kwièvnog jezika, po Antunu Ra-
di}u, “hrvatski pisci i ~itaoci odavna ve} te{ko, no vrlo razborito pod-
na{aju onaj filolo{ki jaram, {to im se bezobzirno name}e protiv osje}a-
ja ~itavoga hrvatskoga obrazovanoga svijeta, protiv stoqetnih tradicija
hrvatske kwièvnosti.” (str. 32.) Poziva se i na zagreba~ke jezi~ke “~istun-
ce” koji Vukov jezik nazivaju “govedarskim”. “No uza sve to nema obrazova-
na Hrvata koji bi drào da se hrvatski kwièvni jezik po~iwe s Vukom.”
(str. 34.) Ali svi tvrde da su hrvatskim jezikom pisali Srbin Gunduli} i
Ivan Maùrani}, koji je ukrao Wego{ev spev o Smail-agi êngi}u. Po Ra-
di}u, “drugo je, dakle, kwièvni jezik hrvatski, drugo kwièvni jezik srp-
ski; hrvatski je kwièvni jezik starinom svojom me|u prvim jezicima kul-
turnih evropskih naroda, srpski je kwièvni jezik me|u najmla|ima. Uzme-
mo li na um da Srbi danas zovu i hrvatsku kwièvnu starinu svojom, srp-
skom, a prije po stoqe}a nikomu ni na pamet nije palo da je drì svojom i
nazove srpskom, moèmo biti zadovoqni: vidimo da idu – pa bilo to i za pe-
deset godina – za Hrvatima. A kad idu u ovom, i}i }e s vremenom i u drugom.
A {to u isti ~as kaù da ona kwièvna starina nije hrvatska, nadajmo se da
}e se i u tom – budu li i{li istim putem – povesti za Hrvatima. Protivni
razvoj te{ko je i zamisliti.” (str. 36.)
j) Odbrana klerikalizma i Radi}evo zadovoqstvo
kroatizacijom bosanskih muslimana
Godine 1900. obru{io se Antun Radi} ~lankom “Protivnik hrvatstva”,
objavqenim u “Obzoru”, na ~e{kog publicistu Josipa Hale~eka koji, kako
kaè, “znalice ili neznalice vidi malo dobra na hrvatstvu, te je neumoran
u nastojawu da prikaè Hrvate i hrvatstvo ~eskomu i slavenskom svijetu u
{to je mogu}e tamnijoj slici, kao izdajnike slavenske misli, kao tla~iteqe
Srba u Hrvatskoj, ukra{enih svima krijepostima i prednostima nad Hrva-
tima i u na{em me|usobnom sporu ~istih i nevinih kao bijela jawad.” (kwi-
ga {esnaesta, str. 67.) On Hale~eku posebno zamera {to Srbe u svakom po-
gledu smatra superiornim, a Hrvate inferiornim, pa kaè povodom wego-
vog stava da su “glavni pokreta~i narodno-kulturnih nastojawa kod Hrvata
rimokatoli~ki sve}enici”, mada, po Radi}evom mi{qewu, Hale~ek “ne moè
tajiti da ima i utjeha tih narodno-kulturnih nastojawa. Pa ipak je vje~ni
641
refren pojedinih sastavaka u wegovoj kwizi, da je svemu zlu, zastoju i dege-
neraciji u Hrvatskoj i Dalmaciji, koja se privi|a oku Hale~ekovu, krivo je-
dino katoli~ko sve}enstvo.” (str. 68.) Po Radi}evom shvatawu, “okrivqava-
we katoli~kog hrvatskog sve}enstva radi tobo`weg zastoja i degeneracije
hrvatskoga naroda na narodno-politi~kom i narodno-kulturnom poqu da-
kle je specijalitet nastranog Hale~ekova umovawa, s kojim on stoji u opre-
ci sa ~e{kim svojim suplemenicima. Hale~ek dakako mudro izbjegava spo-
men biskupa [trosmajera, da se ne primijeti apsurdnost wegova mi{qewa
o degenerativnom utjecaju hrvatskoga katoli~koga sve}enstva na hrvatski
narod, u kojem se je rodio biskup [trosmajer, taj predstavnik uzora kato-
li~kog sve}enstva u narodnom ìvotu.” (str. 68.)
Daqe Hale~eku Radi} prigovara {to kritikuje “Obzor”, napada Antu
Star~evi}a “kao uzro~nika svega zla u Hrvatskoj” (str. 68) i iznosi da su
Hrvati “~ak morali od Srba uzeti jezik za svoju kwièvnost.” (str. 68.) Naj-
gadnijim mestom u Hale~ekovoj kwizi Antun Radi} smatra ono “gdje s nekom
cini~nom maliciozno{}u govori o tobo`woj fizi~koj degeneraciji Hrva-
ta u Dalmaciji, o mnoìni “rahiti~nih lubawa”, {to ih je wegovo oko vi-
djelo na jednoj procesiji u Splitu.” (str. 69.) Brane}i Star~evi}a Radi} po-
tvr|uje da je Star~evi} negirao Srbe i obasipao ih pogrdnim imenima, ali
postavqa pitawe povoda za takve izjave. “Kad je ta ù~ provalila iz Star-
~evi}eve du{e? Onda, kad je bio izazvan srpskim geslom: Srbi svi i svuda.
U ovom posrbqivawu hrvatskoga imena, turawu hrvatskih narodnih pjesama
i svega {to je hrvatsko, samo pod srpskim imenom u tu|i svijet – tome se ima
poglavito zahvaliti {to drugi narodi, pa i sami êsi, drè Srpstvo kul-
turom i brojem daleko ja~e od hrvatstva. A mi Hrvati – {to smo mi u tom
pogledu radili? Na{e {kolske svjedoybe zovu na{ materinski jezik “hr-
vatski ili srpski” – a neka se pogledaju svedo~be srpskih {kola, ima li ta-
mo mjesta hrvatskom imenu? Dakle, {to je hrvatsko, to je i srpsko, a {to je
srpsko, to je samo srpsko. Za voqu sloge – u kojoj su Hrvati gledali uvijek
vi{e, idealnije ciqeve, a i spas narodnosti jednih i drugih – za voqu sloge
zvali smo se mi Hrvati Ilircima, Jugoslavenima i Hrvato-Srbima i {i-
qali pod tim imenom u svijet na{e kwièvne plodove. Srbi (i to neznatan
broj) pristajali bi kod ku}e uz tu slogu, ali u vawskom svijetu govorili su
samo o srpskoj kwizi, srpskoj umjetnosti i srpskom narodu.” (str. 70.)
Da bi takvo stanovi{te potkrepio, Radi} navodi nekoliko primera:
“Na{ najvi{i kulturni zavod zove se i danas “jugoslavenski”; Srbi takvoga
imena nemaju, znak da nemaju ni onog pronicavog pogleda u svoj i u na{ na-
rodni ìvot, koji je bio uzrok da plodu svoje ro|ene kulture dademo ovo ob-
}enitije ime. Na{e salonsko bratsko susretawe bra}a su Srbi u svojoj we-
`nosti zvali (i zovu) slabo}om, priznawem vlastite nemo}i, koja nas na
wih upu}uje itd. Da{to, da mi osje}amo osamqeni svoju slabo}u, od koje puno
stradamo, a tegnuli bi stradati u budu}nosti jo{ i vi{e; ali jesu li oni ja~i?
Ozbiqni hrvatski listovi i pisci prate s qubavqu i sa ~uvstvom srp-
sku politiku, literaturu i umjetnost; Srbi se na nas gotovo ni ne osvr}u, ne-
giraju nas i turaju radove hrvatskih literata i umjetnika pod srpskim ime-
nom u strani svijet. Hrvatske {kolske, beletristi~ke i nau~ne kwige obra-
642
|uju jednakom mjerom i qubavqu srpsku povijest, kulturni narodni ìvot
srpski kao i svoj hrvatski; srpske kwige iz kraqevine, kao i one {to kod nas
izlaze, jedva znadu za hrvatsko ime. Mi znamo tko nas sva|a, a bra}a Srbi ne
znadu. Oni ne vide odakle dolazi wihov {ovinizam i koja mu je svrha; ina~e
ne bi ìvjeli u utvarawu da Hrvata nema, da je to samo {ala Krawaca (kaj-
kavaca), da se srpske zemqe {ire sve do mora itd. itd. – Tako i gosp. Hale-
~ek u~i i êhe da Hrvati nijesu ni imali svoga kwièvnoga jezika, dokle ga
nijesu od Srba uzeli. Nije li drzovitost i neoprostiv grijeh ~ovjeka, koji
ulazi u javnost, sudi autoritativno i druge nau~a o Hrvatima, za koje nema
dovoqno stru~ne spreme, kojih ne pozna ili ih hotimice krivo iznosi?”
(str. 70-71.)
S posebnom èstinom Antun Radi} je u “Obzoru” 1902. godine polemi-
sao sa autorom teksta u “Srpskom kwièvnom glasniku”, koji je Hrvatima
negirao da imaju razvijenu nacionalnu svest, navode}i da su ih rimokato-
li~ki popovi vekovima onesposobqavali za politi~ku akciju, a klerikali-
zam uglavnom stavqao u tu|insku slu`bu. Odgovaraju}i na te osnovne navo-
de, Radi} pi{e: “Hrvat je dakle identi~an pojam s klerikalcima! Tko nije
klerikalac, nije Hrvat! I to nama predbacuju Srbi. Oni Srbi, koji su sa
svoga vjerskog fanatizma poznati na daleko i {iroko, koji vjerske istine i
ne upotrebquju u drugo, do li u svrhe najbjesnijega nacionalnog {ovinizma,
a htjeli bi taj svoj u pravom smislu rije~i “srpsko-pravoslavni klerikali-
zam” prikriti isticawem nekakvog “slobodoumqa”, prema kome je u nas sva-
ki i najzasukaniji “rimski klerikalac” napredan ~ovjek! I ti “slobodoum-
waci” bez razlike stranaka podràvaju i traè konfesionalnu {kolu, pa
jo{ imadu obraza predbacivati nama Hrvatima, koji smo svoje {kolstvo go-
dine 1874. postavili na nove osnove radi “klerikalizma”! Naravski da zato
ni ne trebaju jo{ posebne kakve “klerikalno-konzervativne” stranke! Za-
zorno im je {to hrvatsko sve}enstvo tako ìvo radi na kulturnom i poli-
ti~kom poqu. Ali {to je kod Srba zasluga, to je kod Hrvata zlo~in.” (str. 109.)
U “Obzoru” 1914. godine Radi} je objavio poluesej a poluputopis “Na{i
Turci”, u kome izraàva zadovoqstvo rezultatima sistematske akcije kro-
atizacije bosanskohercegova~kih muslimana. “Napokon eto muslimana –
Hrvata, s dosta brojnom inteligencijom, kojoj je kwiga i jezik arapski, per-
zijski i turski sva du{evna hrana, a jezik turski do nedavna, a arapski i sa-
da, najpre~a potreba.” (str. 229.) Odaju}i priznawe Anti Star~evi}u {to je
prvi ozbiqno na tom planu radio, Antun Radi} potencira sav zna~aj postig-
nutog uspeha, makar i nepotpunog, pa pi{e: “Pred pedeset godina izre}i da
su i oni “Turci”, o kojima su jo{ 1878., za okupacije Bosne i Hercegovine,
kolale po ustra{enim i gorwoposavskim selima bajke, da ih ima i s – kow-
skim repovima, koje si oko pasa smotaju – da su i to Hrvati; ili, da ne gleda-
mo na tu`no zalupano mno{tvo, re}i i na{emu {iremu koliko-toliko
obrazovanomu dru{tvu, da su nam oni “nujani” i “balije” – bra}a, da su to Hr-
vati, dapa~e nekakvo najstarije i naj~i{}e hrvatsko plemstvo; pa i visoko
obrazovanomu na{emu dru{tvu, na{oj crkvenoj i ostaloj aristokraciji da-
ti naslutiti, da bi se hrvatska dràvna i narodna budu}nost imala graditi
u jedinstvu, ili barem s obzirom na ove tako nama “tu|e”, tako u svem od nas
razli~ne “Turke” – to je, kakogod se to nama danas ~ini prirodnim, bio
643
takav uzlet hrvatske narodne misli, takova svijest i uvjerewe o nesatarivoj
wezinoj historijskoj snazi, takva emancipacija hrvatske narodne misli od
svih umjetnih – vjerskih i politi~kih – toboè nepremostivih pregrada, da
joj se o bok moè staviti samo preporodna misao kwièvnoga na{ega narod-
noga jedinstva i odu{evqeni onaj i pijetetni zagrqaj stare kwièvnosti
hrvatske. A da je uprkos svemu spomenutome i usprkos u gdjekojem pogledu ne-
simpati~noj li~nosti za~etnika te misli A. Star~evi}a, ova misao o hrvat-
stvu na{ih muslimana najprije dodu{e mu~ke, a onda op}eno prihva}ena, do-
kazuje kako je neosnovana tvrdwa da je hrvatski narod u robovawu “jezuiti-
zmu”, “papizmu”, austrijan{tini itd. izgubio svoje narodno bi}e – koje{ta
sli~no. Ta ako se danas moè govoriti i o narodnom jedinstvu, to je nesum-
wivo vje~na, neprolazna zasluga – Hrvata. Ali Istok je u~inio svoje. Ne}e-
mo govoriti o ekskluzivnosti pravoslavnoga Srpstva, koje dugo i dugo, dok
su Hrvati iz pra{ine iskapali staru dubrova~ku kwièvnost, nije za tu “je-
ùvitsku” kwièvnost imalo nikakvoga razumijevawa ni osje}aja. Mnogo je
grdnije hara~io islam.” (str. 232-233.)
4. Nacionalna ideologija Stjepana Radi}a
Kao neosporni hrvatski politi~ki lider prve polovine dvadesetog ve-
ka, Stjepan Radi} (1871-1928.) pruìo je zna~ajan doprinos artikulaciji na-
cionalne ideologije, ~ine}i prelaz od [trosmajera i Star~evi}a do Pave-
li}a, ali i dodaju}i tom ideolo{kom konceptu sopstvenu originalnu vari-
jantu seqa~ke demagogije. Godine 1904. sa bratom Antunom formirao je Hr-
vatsku pu~ku seqa~ku stranku, koja }e kasnije u nazivu imati i republikan-
sku odrednicu, da bi se nakon izmirewa s kraqem Aleksandrom Kara|or|e-
vi}em partijsko ime konsolidovalo kao Hrvatska seqa~ka stranka. U poli-
ti~kom ìvotu hrvatsko-slavonske banovine u vreme Austrougarske, Star-
~evi} je nakratko imao kontakte sa Hrvatsko-srpskom koalicijom, da bi ih
ubrzo prekinuo i uo~i Prvog svetskog rata ~vrsto sara|ivao prvo sa Hrvat-
skom strankom prava, a potom sa frankovcima. Godine 1918. ùstro se su-
protstavqao ulasku Hrvatske u jugoslovensku dràvu. Vi{e puta je hap{en
i zatvaran, pre rata zbog politi~kog buntovni{tva, a posle rata zbog sepa-
ratizma. Stigao je ~ak 1924. u Moskvu da svoju stranku u~lani u Seqa~ku in-
ternacionalu. Godine 1925. odrekao se republikanskih aspiracija i u{ao u
koaliciju sa srpskim radikalima, koja se odràla do 1927. godine. Bio je mi-
nistar prosvete. Politi~ka taktika mu se neprekidno temeqila na dosled-
nom stavu da apsolutno nikad ne bude dosledan. U zrelom dobu je delovao kao
izraziti antiklerikalac, pa pored wega ìvog Rimokatoli~ka crkva nije
uspevala da stekne zna~ajnije pozicije na politi~koj sceni. To je verovatno
glavni razlog wegovog ubistva 1928. godine, iako je radikal Puni{a Ra~i}
bio neposredni izvr{ilac, a atentat je o~igledno reìran da se u javnosti
krivica {to lak{e prebaci na vladine i dvorske krugove.
a) Tu|manova procena Radi}eve uloge u hrvatskoj istoriji
Procewuju}i Radi}evu istorijsku ulogu i zna~aj, Frawo Tu|man je u
predgovoru kwige Stjepana Radi}a “Politi~ki spisi, govori i dokumenti”
(“Dom i svijet”, Zagreb 1994.) naveo: “[est i pol desetqe}a poslije mu~e-
644
ni~ke smrti Stjepana Radi}a moè se s punom povijesnom osvjedo~eno{}u
ustvrditi da on spada u red onih hrvatskih velikana {to su svojim imenima
obiqeìli opstojnost i samobitnost hrvatskoga naroda u europskoj i svjet-
skoj povijesti. U nizu znamenitih i velikih hrvatskih muèva, vladara, na-
cionalnih prvaka i mu~enika, od prvih hrvatskih knezova Trpimira, Doma-
goja i Branimira, kraqa Tomislava, Kre{imira i Zvonimira, preko hrvat-
skih velika{a [ubi}a, Berislavi}a, Zrinskih i Frankopana, do bana Jela-
~i}a i Maùrani}a, Star~evi}a, Kvaternika i Pavlinovi}a u pro{lom
stoqe}u, Stjepan Radi} postat }e glavna li~nost hrvatske povijesti u ovom
stoqe}u, u prekretni~kom razdobqu poslije Prvoga svjetskoga rata, nakon
raspada Habzbur{ke monarhije i ujediwewa hrvatskih zemaqa 1918. sa Sr-
bijom, Crnom Gorom i Slovenijom u Kraqevinu SHS, novu dràvnu tvorbu
u europskoj povijesti u kojoj su se na{li okupqeni svi ju`noslavenski na-
rodi, osim Bugara. Za svoga ìvota S. Radi} postao je ne samo strana~kim
prvakom seqa~kog nacionalnog pokreta, nego i u~iteqem i neospornim vo-
|om hrvatskoga naroda, {tovi{e tvorcem moderne hrvatske nacije, pa je s
pravom smatran “neokruwenim hrvatskim kraqem” ili plebiscitarno iza-
branim predsjednikom hrvatske republike. Nakon smrti Radi} }e postati
simbolom svega hrvatstva, {to }e mu gotovo beziznimno priznati i idejno-
politi~ki protivnici iz hrvatskih redova, od prava{a na desnici do komu-
nista na qevici. Po prvi puta u novijoj hrvatskoj povijesti, Radi} }e svo-
jom `rtvom zdruìti sve hrvatske staleè i dru{tvene slojeve u jedinstve-
ni nacionalni pokret za hrvatsku slobodu i republiku pod visoko uzdignu-
tim stijegom pred ~itavim svijetom na op}e~ovje~anskom demokratskom
programu.” (str. 9.)
Ina~e, ovaj predgovor predstavqa integralni tekst Tu|manovog preda-
vawa “Stjepan Radi} u hrvatskoj povijesti”, odràvanog 1988. godine u sedi-
{tima usta{ke emigracije u Kanadi i Sjediwenim Ameri~kim Dràvama.
Imaju}i u vidu da je Radi} svoje politi~ko delovawe po~iwao upravo kad su
javnu i ìvotnu pozornicu napu{tali Star~evi}, Pavlinovi}, Maùra-
ni}, Ra~ki i [trosmajer, Tu|man ovde iznosi tezu da je Stjepan Radi} bio
“izdanak sveukupne wihove politi~ke misli, ali u prvom redu izravan plod
Star~evi}eva dràvotvornog hrvatstva, kao {to to bijahu i druga dva naji-
staknutija hrvatska prvaka wegova doba – Trumbi} i Supilo, ali se od wih
duboko razlikovao. Dok }e Trumbi} i Supilo radi postizawa hrvatskih ci-
qeva traìti dodu{e nove puteve, ostaju}i me|utim u postoje}im strana~-
kim okvirima i polaù}i nade na razvoj me|unarodnih prilika te na vaw-
ske saveznike, Radi} je od samog po~etka obuzet spoznajom da }e budu}nost
Hrvatske ovisiti o ja~ini i programu nacionalnog pokreta vlastitog, hr-
vatskog naroda, i stoga svu svoju djelatnost usmjerava na wegovu apsolutnu
ve}inu, na seqa{tvo.” (str. 14.) Tu|man smatra da je Radi}eva istorijska ulo-
ga bila mesijanska jer je od neuke i obespravqene mase naroda stvorio sna-
àn, dobro organizovan i politi~ki svestan subjekt, koji je najvi{e dopri-
neo uobli~ewu i samoodre|ewu hrvatskog nacionalnog bi}a.
Iako navodi da je Radi} nastavqa~ svih hrvatskih nacionalnih ideolo-
ga devetnaestog veka, Tu|man ipak insistira da je wegova veza sa Star~evi}em
645
najdirektnija, potkrepquju}i to isticawem jakih ideolo{kih podudarno-
sti, ali i pseudoistorijskih fantazmagorija. “Kao {to je Ante Star~evi}
proizi{ao iz hrvatskoga preporodnog pokreta pod ilirskim imenom, tako
se i Stjepan Radi} mogao pojaviti tek iz krila Star~evi}eva samohrvatstva
i wegova suprotstavqawa novim romanti~arskim zabludama. Shvativ{i du-
bqe i odlu~nije od svih svojih suvremenika pogibeq utapawa hrvatstva u
bilo kakvim nadnacionalnim idejama, svejedno ilirskim ili slavenskim,
austroslavisti~kim ili ju`noslavenskim, Star~evi} }e domisliti i raz-
viti ideologiju samohrvatstva na razini suvremene europske misli. Za w
nije bilo nikakve dvojbe da hrvatski narod mora svoju opstojnost i budu}-
nost graditi iskqu~ivo na svojoj zasebnoj nacionalnoj samobitnosti i na
svom povijesnom dràvnom pravu. To ~ine i svi drugi narodi, a hrvatski je
jedan od najstarijih i malobrojnih europskih povijesnih naroda, koji je od
pojave na tlu sadawe domovine (ve} u 7. st. Hrvati sklapaju ugovor s papom
Agatonom) i uspostave svoje sredwovjekovne dràve (poznate u Europi i po
povijesnim spomenicima od 9. st. nadaqe) – sa~uvao u neprekinutom slijedu,
unato~ svim povijesnim previrawima, i makar u okrwenom vidu, svoju povi-
jesno-dràvnu samosvojnost. To je bila osnova na kojoj Star~evi} uzdiè
ideal ponovne uspostave sjediwene i potpuno samostalne Hrvatske, oslobo-
|ene svakih sveza i od Pe{te i od Be~a, ali i neovisne od Srbije, u kojoj su
zagovornici ju`noslavenskog jedinstva traìli oslon, unato~ tome {to je
netom oslobo|ena od turske vladavine ve} o~itovala ekspanzionisti~ke
prohtjeve prema hrvatskim zemqama.” (str. 15.)
Pored Star~evi}a, Radi}ev ideolo{ki i politi~ki uzor je bio i Eugen
Kvaternik, tako|e utemeqiteq prava{ke misli. “Od Star~evi}a i Kvater-
nika Radi} }e preuzeti hrvatski povijesno-dràvni program daju}i mu so-
cijalnu sadrìnu, ali i politi~ko iskustvo, objediwuju}i u sebi Star~evi-
}evu doktrinarnu, a od Kvaternika, uz ovu, jo{ i prakti~nu djelatnost.
Star~evi} mu je mogao biti uzorom u nepokolebqivoj dosqednosti u zastu-
pawu hrvatskih ideala, ali i u filozofskoj u~enosti, da u politici – kao i
u ìvotu – vaqa neprestano u~iti i pronalaziti prilikama sukladna rje-
{ewa... Tragi~na sudbina Kvaternikove pogibije u bezizglednoj pobuni upu-
}ivala je na tek moralnu veli~inu `rtve, ali ne i wenu svrhovitost, dok je
nasuprot tome pragmati~na dràvno-politi~ka i kulturna djelatnost Iva-
na Maùrani}a bila itekako na korist domovine.” (str. 16.)
Osvr}u}i se na kratki period Radi}evog interesovawa za koncept sve-
slovenske solidarnosti i zajedni{tva, na kome su radili Kriàni}, Gaj,
Kukuqevi}, [trosmajer, Ra~ki, Trumbi} i Supilo, Tu|man je vrlo svestan
{ta se krilo u pozadini te ideje i kako je Vatikan planirao da mu ona po-
sluì za realizaciju vi{evekovnih prozelitskih aspiracija. Zato Tu|man
ovde i kaè: “Razvoj ideja o slavenskoj uzajamnosti poticala je i te`wa da
se ponovno ostvari jedinstvo rimokatoli~ke i pravoslavne crkve. Vjer-
skim su raskolom, naime, ba{ slavenski narodi bili podvojeni izme|u Is-
toka i Zapada, pa se te`wa Svete stolice za obnavqawem crkvenog jedin-
stva nu`no o~itovala i u zagovarawu wenih predstavnika jedinstva slaven-
skih naroda. No, upravo zbog toga te ideje ne}e nai}i na {iri prijem u pra-
voslavnoj Rusiji i Srbiji, ve} }e biti shva}ene kao poku{aj rimskih papa
646
za unija}ewem. Tamo }e slavenstvo biti poistovje}eno s pravoslavqem, a
ovo s velikoruskom i velikosrpskom dràvnom idejom. Sve te protuslovno-
sti do}i }e do izraàja na primjeru i Kriàni}a, i ruskih slavenofila, i
austroslavizma i jugoslavenstva Ra~kog i [trosmajera. Uzalud }e Juraj
Kriàni} (1618-1683.), rimski redovnik i zagreba~ki kanonik, prvi ideo-
log etni~kog i jezi~kog jedinstva slavenskih naroda, namijeniti vode}u
ulogu reformiranoj Rusiji, kao protuteì wema~kom ({to }e re}i i prote-
stantskom) ekspanzionizmu. Sa svojim zapadnokr{}anskim idejama, makar i
u obli~ju sveslavenstva, bit }e u Moskvi progla{en sumwivim i od cara
prognan u Sibir gdje }e provesti punih 15 godina, da bi navukav{i sumwu i
u Rimu, pao pod Be~om u borbi s Turcima, u redovima poqske vojske Jana So-
bjejskog.” (str. 16-17.)
Za ideju austroslavizma Tu|man kaè da su je razvijali zapadni, kato-
li~ki slovenski narodi, taksativno ih nabrajaju}i kao Poqake, êhe, Slo-
vake, Hrvate i Slovence. Smisao te ideje je bio istovremeno suprotstavqa-
we pangermanizmu i ma|arskom hegemonizmu s jedne strane, kao i “slaveno-
filskom pravoslavnom panrusizmu”, s druge. Ako ideje panslavizma i
austroslavizma, s obzirom na osnovnu motivaciju wihovih glavnih pobor-
nika, nisu na{le plodno tlo, Hrvati su se preorjentisali na ideju ju`no-
slovenskog jedinstva, imaju}i u woj sasvim jasan prakti~ni interes i smi-
sao. Kako Tu|man nastavqa s obja{wavawem, “ideja o slovensko-hrvatsko-
srpskom jedinstvu zasnivala se na tada op}eprihva}enoj teoriji da etni~ki
i jezi~no srodni narodi treba da tvore jednu naciju i dràvu. Ta ideja o ju-
`noslavenskom jedinstvu, na hrvatskom je tlu trebala prvotno posluìti
narodnom jedinstvu i stvarawu jedinstvenog dràvnog tijela od svih ju`nih
Slavena na temequ povijesne dràvnosti Hrvatske, i postizawu wene rav-
nopravnosti s Ma|arskom i Austrijom. Koliko je tad ciq vi{e postajao ne-
dosti`nim u politi~kom smislu, to je vi{e ja~ala ideja o jedinstvu svih ju-
`noslavenskih naroda, tj. o opravdanosti i potrebi ujediwewa Slovenaca,
Hrvata i Srba iz Monarhije sa Srbijom, Crnom Gorom i Bugarskom. U vri-
jeme Prvog svjetskog rata ideja o ju`noslavenskom narodnom jedinstvu po-
sluìla je kao podloga zahtjevu Jugoslavenskog odbora, na ~elu s Trumbi}em
i Supilom (u po~etku ~ak i protiv voqe Srbije) za ujediwewe u zajedni~ku
dràvu da bi se sprije~ile namjere pobjedni~kih savezni~kih sila da veli-
ka podru~ja Hrvatske, svu Istru i ve}i dio Dalmacije prepuste Italiji, a
tako|er i Srbiji, koja je zahtijevala Srijem, ve}i dio Slavonije, Bosne i
Hercegovine, te ju`nu Dalmaciju.” (str. 17.)
b) Radi} kao kohezioni faktor u borbi protiv srpskog naroda
Svestan etni~ko-jezi~kog jedinstva svih slovenskih naroda, Stjepan Ra-
di} je ipak neprekidno insistirao na istorijskoj i nacionalnoj posebnosti
hrvatstva, pa je i sva svoja slavisti~ka nastojawa podre|ivao ja~awu auto-
nomije i teritorijalnom pro{irewu hrvatske banovine, nastoje}i i Srbe
privoleti na tu soluciju: “Me|utim, jedno su bila o~ekivawa a drugo poli-
ti~ka stvarnost u kojoj su se redom razbijale sve iluzije o narodnom jedin-
stvu. Nakon {to su predstavnici pravoslavnog pu~anstva Vojne krajine bi-
li na strani Be~a protiv wenog vra}awa pod bansku vlast, a srpski politi-
647
~ari bili su ne samo protiv sjediwewa Bosne i Hercegovine nego i Dalma-
cije s banskom Hrvatskom, srpski oslonac Kuenovu reìmu i otvoreno na-
vje{tawe rata za uni{tewe hrvatstva – doveli su do otre`wewa i najgor-
qivijih pobornika hrvatsko-srpskog i ju`noslavenskog jedinstva, osim jo{
neiskusne nesazrele mladeì i prista{a klasnog internacionalizma.”
(str. 18.) Kako se Srbi uglavnom nisu dali instrumentalizovati i sledili
su sopstveni nacionalni ideal, ve} su i naizgled gorqivi Jugosloveni
[trosmajer i Ra~ki sve otvorenije osu|ivali srpsku politiku, mire}i se i
sa Star~evi}em. Upravo u to vreme pojavquje se Radi}, pozivaju}i Hrvate da
udruènim snagama suzbiju politi~ku snagu srpskog elementa.
Demago{ki populizam i princip – ne imati nikakvog principa, Radi-
}u je doneo veliki politi~ki uspeh, pa je i hrvatski klerikalizam vrlo br-
zo posle wegove smrti zaboravqao sve ranije sporove i sukobe, pona{aju}i
se kao da mu je on oduvek pripadao. Opisuju}i Radi}evo politi~ko nasle|e,
Tu|man svesno zanemaruje i ~ak ignori{e delovawe klerikalne komponen-
te, ali isti~e da su se kao wegovi sledbenici deklarisali ne samo ma~ekov-
ci, nego i usta{e i komunisti. “Radi}eve su ideje, naime, do te mjere proè-
le hrvatsko nacionalno bi}e da je samo wegovo ime postalo pojam i simbol
nacionalne svijesti i te`wa hrvatskog naroda da ostvari svoju slobodu i
suverenu republiku. Zbog toga, i poradi toga, na Radi}a }e se pozivati – na
wegov program i misli – podjednako sve tri struje {to su se na{le na rat-
nom popri{tu kao glavni ~imbenici hrvatske politike u razdobqu Drugog
svjetskog rata: kako Ma~ekova HSS, tako i Paveli}ev usta{ki pokret, a ne
mawe i Titov komunisti~ki pokret. I pri tom to ne}e biti samo iz dema-
go{ko-propagandnih razloga. Svaka od te tri struje, bez obzira {to su ide-
olo{ko-politi~ki bile o{tro suprotstavqene, imale su osnova za poziva-
we na Radi}a, makar i samo jednostranih a ne u cjelosti. Ma~ekova HSS, kao
ba{tinica i nositeq cjelovita Radi}eva programa, naravno, ponajvi{e.”
(str. 29-30.)
Me|utim, ratne okolnosti su tu stranku odbacile na marginu politi~-
kih zbivawa, a u prvi plan isturile usta{e i komuniste. Kako Frawo Tu|-
man obja{wava, “Paveli}ev usta{ki pokret prikazivao je uspostavu NDH
kao izravno revolucionarno ostvarewe ciqeva kojima je teìo “Veliki Ra-
di}ev narodni oslobodila~ki pokret” (“Hrvatski narod”, 8. kolovoza
1941.). Paveli} je naloìo da se dan atentata na Radi}a i drugove u beograd-
skoj skup{tini (20. lipwa) slavi kao “sveti dan hrvatskog naroda” i spomen
na sve “hrvatske mu~enike”. Nauk i djelo S. Radi}a prikazivani su kao pret-
hodnica usta{kog pokreta, a NDH kao “seqa~ka dràva”, ostvarena “revo-
lucionarnim zamahom” u ru{ewu versajskog i stvarawu novog europskog po-
retka... Na toj, radi}evskoj, osnovi usta{ki }e pokret nastojati pridobiti
za sebe hrvatski narod, koji je primio raspad monarhisti~ke Jugoslavije kao
nestanak zla, i u prvi mah NDH kao svoju dràvu. A na toj }e se osnovi i je-
dan mawi dio same HSS-e, s wenog desnog krila, aktivno ukqu~iti u izgrad-
wu NDH, pa~e i pristupiti samom usta{kom pokretu. Tako }e u qetu 1941.
potpisati izjavu o pristupawu Paveli}evom pokretu 126 narodnih zastup-
nika i funkcionera seqa~kog pokreta (od kojih je bilo 15 zastupnika i
648
14 wihovih zamjenika), a zabiqeèno je i petnaestak pristupa cijelih mje-
snih organizacija, {to je ipak bilo srazmjerno malen broj. Neki od wih po-
stat }e i ministri, veliki ùpani i drugi du`nosnici NDH.” (str. 30.) [e-
zdeset narodnih poslanika i ~lanova glavnog odbora Hrvatske seqa~ke
stranke po~etkom 1942. godine direktno su kooptirani u usta{ki Hrvatski
dràvni sabor. Nastoje}i HSS-ovce predstaviti kao ipak demokratsku po-
liti~ku snagu, Tu|man pre}utkuje da je obi~no ~lanstvo ove partije masov-
no pristupalo usta{kom pokretu, kao i kompletni sastavi takozvane Se-
qa~ke za{tite, paravojnih formacija koje je HSS formirala u okviru Ba-
novine Hrvatske. “Kad je uz sve to postajalo sve o~iglednije da }e NDH di-
jeliti sudbinu poraènih osovinskih sila, onda je razumqivo da su se pre-
ma Paveli}u po~eli odnositi sa sve ve}om uzdràno{}u, nezadovoqstvom
pa i neprijateqstvom, i oni {to su u po~etku blagonaklono i s nadom pri-
mili progla{ewe nezavisne Hrvatske.” (str. 31.)
v) Sledbenici Radi}eve ideologije u partizanskim redovima
Dakle, kad je usta{ka opcija postala o~igledno gubitni~ka, dolazi do
velikog preusmeravawa na komunisti~ku, ~emu je znatno doprinela totali-
tarna priroda oba pokreta i wihova paralelna antisrpska orijentacija.
“Komunisti~ki pokret u Hrvatskoj isticao je jo{ od vremena ubojstva Ra-
di}a i {estosije~awske diktature, da on ide za tim da revolucijom ostvari
ono {to Radi} nije mogao svojim mirotvorstvom. To je bila osnova suradwe
hrvatskih nacionalista i komunista u robija{nicama hegemonisti~ke Ju-
goslavije, a i proìmawa lijevog krila radi}evskog pokreta i revolucio-
narnog radni~kog pokreta u nastojawu komunista da zasnuju antifa{isti~-
ku pu~ku frontu pred Drugi svjetski rat. Za vrijeme rata i revolucije, Ti-
tov partizanski pokret zadobivat }e u Hrvatskoj ba{ pozivawem na Radi}a
i wegove ideale postupno sve vi{e prista{a. U provedbi takve politike,
za koju se osobito zauzimao Andrija Hebrang, jedna od {ezdesetak partizan-
skih brigada, pod Glavnim {tabom Hrvatske, nosit }e ime “Bra}e Radi}a”...,
a listopada 1943. na oslobo|enom partizanskom teritoriju, od prista{a
HSS-a aktivnih sudionika i funkcionera NOP-a, bit }e stvoren i Izvr-
{ni odbor HSS, kasnije Hrvatske republikanske seqa~ke stranke (HRSS)
da bi se i imenom istaklo vra}awe na Radi}eve tradicije.” (str. 31.) Mnogi
istaknuti radi}evci postavqani su na najvi{e funkcije revolucionarnih
organa vlasti.
Zna~ajnu ulogu su odigrali i istaknuti radi}evci u emigraciji. Najzna-
~ajnije je bilo, kako iznosi Tu|man, “sudjelovawe dijela vodstva (Krwevi},
[utej, [uba{i}) u izbjegli~koj jugoslavenskoj vladi, {to je bilo od neo-
bi~no velike va`nosti, jer je afirmiralo hrvatska gledi{ta, u odnosu na
velikosrpska, pred me|unarodnom javno{}u i na{im iseqeni{tvom, ali
nije bilo od utjecaja na razvitak doga|aja u zemqi... A ~iwenica da su iz kru-
ga vode}ih qudi HSS-a, koji su bili hrvatski predstavnici u jugoslavenskoj
vladi i pred saveznicima, dr I. [uba{i}, ban Banovine Hrvatske i mini-
star dr J. [utej, pristali na suradwu s Titovom revolucionarnom vladom,
govori da su i oni u wegovu socijalisti~kom federalizmu vidjeli na neki
649
na~in oìvotvorewe Radi}eva programa, jer je na avnojskim na~elima fe-
deralnoj dràvi Hrvatskoj imala biti zajam~ena puna ravnopravnost s pri-
znawem prava na samoodre|ewe do otcjepqewa... A to {to na hrvatskom tlu
nijedna ideja, ni usta{ki ni komunisti~ki pokret nisu mogli ~ak ni poku-
{ati ostvariti svoje posebne ciqeve bez poziva na Radi}a svjedo~i samo po
sebi, koliko o povijesnim zasadama wegovih programskih ideja, toliko i o
wihovoj dubokoj i trajnoj ukorjewenosti u duhovno bi}e hrvatskoga naroda.”
(str. 32-33.)
g) Gra|ewe politike na o~iglednim falsifikatima
Prve kwige koje je objavio Stjepan Radi} bile su bukvar, ~itanka i re~-
nik ~e{kog jezika, a posle nekoliko politi~kih ~lanaka i bro{ura, zna~aj-
nu javnu pa`wu 1902. godine izazvala je wegova rasprava “Hrvati i Srbi”,
pisana kao polemi~ko reagovawe na tekst srpskog autora u zagreba~kom
“Srbobranu”, koji je Hrvate optuìo za prisvajawe srpskog jezika. Radi} od-
govara da je “apsurdno tvrditi da mi Hrvati Srbima jezik ukradosmo i kako
nam se samo u besvijesti moè prigovarati da nemamo svoga posebnoga na-
rodnoga jezika. Da se dobro razumijemo, sjetimo se samo kako bi zadovoqni
bili Nijemci da im Poqaci i êsi wihov jezik ukradu, pa makar ga umah na-
zvali poqskim i ~e{kim. A da se primjer ne ~ini nezgodnim, spomenimo se
koliko Rusi progone Poqake, a Poqaci Maloruse i kako se êsi jo{ i da-
nas gorko tuè na Slovake, i to samo zato {to Poqaci ne}e da u~e ruski,
Malorusi poqski, a Slovaci ~e{ki. No imamo primjera i bliè, kako nam
je krivo kad koji bugara{ iz Skopqa na silu zavla~i na bugarski, a mi zna-
mo da on umije ~isto srpski. Ne bismo li voqeli da nam on bugarsku svoju
svijest zasvjedo~i ~istim i biranim srpskim kwièvnim govorom? Uzmimo
sada da su Hrvati, sirotiwa tu`na, ne imaju}i jedini od svih qudskih stvo-
rova qudskoga govora, a hote}i na svu silu biti qudima, da su ti Hrvati, ve-
qu, s onom vjerom koja, kako pi{e evan|eqe, gore prena{a, poèqeli govo-
riti srpski i da se Duh sveti u goru}im srpskim jezicima izlio nad wiho-
vim glavama, ne bi li u tome slu~aju zasluìli da budu spa{eni, pa makar i
pod hrvatskim imenom. A kad znamo i promislimo da Hrvati srpski ne pro-
govori{e ~udom, nego da jedni (u Dalmaciji, Slavonci, u banskoj i u gorwoj
Krajini, u Bosni) od pamtivijeka govorahu i govore ikavskim podnarje~jem
{tokavskoga narje~ja, a me|u drugima da prevladava{e narje~je kajkavsko,
koje je po glasovnim zakonima ~ista ekav{tina, kad to, vequ, znamo i promi-
slimo, razumjet }emo psiholo{ki razlog radi kojega u Zagrebu tako lako
prihvati{e i tako brzo usavr{i{e kwièvnu ijekav{tinu: sav stari hr-
vatski provincijal ~isto je ekavski, a ostale hrvatske zemqe zvonka su
ikav{tina pa je tako zagreba~ka kwièvna {kola, utvrdiv{i taj kwièv-
ni govor i u posavskoj Hrvatskoj, zavazda kwièvno i kulturno ujedinila
hrvatski jugozapad s hrvatskim sjeveroistokom.” (Stjepan Radi}: Izabrani
politi~ki spisi, “Menora”, Opatija 1995., str. 140-141.)
Ovakva konstrukcija iziskuje sve vi{e laì, a od wih se Radi} ne
ustru~ava kad god misli da su mu politi~ki korisne. Tako je u stawu da iz-
nese nebulozu da su Dubrov~ani nekada govorili ikavski, ali i jo{ daleko-
se`niju izmi{qotinu da je ijekavski uop{te nastao od ikavskog. Tako poku-
650
{ava razjasniti svoj osnovni stav: “Zagreba~ka {kola ugleda se na dubro-
va~ke uzore: Dubrov~ani, isprva ikavci, posta{e kasnije ijekavci, kao da i
izgovorom htjedo{e ostati vezom me|u hrvatskim (ikavskim) zapadom i me-
|u srpskim (ekavskim) istokom. Vuk, mjesto za dubrova~ke klasike, zanio se
za hercegova~ke narodne pjesme, uz koje se, tako bar slutimo, odwiha{e i du-
brova~ke vile. I zato se Vukova i zagreba~ka {kola ne na|o{e samo na
istom putu, nego po|o{e ba{ istim stopama, te se ~iwa{e da }e se u Beogra-
du i u Zagrebu navlas jednako pisati, ako se navlas jednako i ne govori. No
od Beograda je ikav{tina vrlo daleko, pa se zato u wemu nije odràla Vu-
kova {kola s hercegova~kim izgovorom: u Srbiji prevlada i u kwizi onaj
izgovor koji prevladava u ìvotu, dok u zagreba~koj kwièvnoj {koli osta
i usavr{i se takav kwièvni govor kakvoga nema nigdje u onoj osaka}enoj
Hrvatskoj, poznatoj pod historijskim nazivom: Ostaci ostataka slavnoga
neko} kraqevstva hrvatskoga... Eto tako se i to ù~qivo pitawe o kra|i je-
zika svodi, na kraju krajeva, na pitawe teritorijalno i imensko, pita se, na-
ime, je li Hrvatska prije turske provale obuhva}ala i takvih krajeva u ko-
jima se govorio i govori dana{wi hrvatski kwièvni jezik. Pak onda, ima-
de li Hrvata {tokavaca? Na prvo pitawe i srpski ozbiqni histori~ari
jednodu{no odgovaraju tim {to priznaju da je Dalmacija na sjever od Nere-
tve bila najprije kolijevka, a poslije i jezgra hrvatskoj dràvi; odgovara i
dana{wa geografija, {to pokazuje na Slavoniju kao na sastavni dio dana-
{we Hrvatske. Dalmacija pak i Slavonija ~isto su {tokavske zemqe. Na
drugo pitawe moè sebi odgovoriti svaki Srbin kad putuje Slavonijom u
Zagreb, Bosnom u Dubrovnik, Dalmacijom na Rijeku i daqe. Svuda }e ~uti i
vidjeti dosta qudi – na mnogim je mjestima to velika ve}ina mjesnoga pu~an-
stva – koji govore ~isto {tokavski, a kaù da su Hrvati.” (str. 141-142.)
U slu~aju da mu neko tu elaboraciju stru~no i nau~no opovrgne, Radi}
odmah nudi i rezervni odgovor: “Ali, recimo, da to sve nije istina i da je
prava Hrvatska samo onaj komad zemqe {to se vidi sa zvonika prvostolne
zagreba~ke crkve, a Hrvata {tokavaca da nema kudikamo vi{e od kajkavaca,
nego da ni kajkavci nisu bili Hrvati, nego Slovenci, i da su ti Slovenci
po be~kom ili “rimokatoli~kom” nagovoru navrat-nanos stali u~iti srp-
ski, i kad to svi nau~i{e – me|u wima i ja, jer i ja sam ro|eni kajkavac – da
taj nau~eni jezik nazva{e hrvatskim, opet po nagovoru be~kom i “rim – pap-
skom”. Bi li i to bila kra|a? Jer od dvijega jedno: ili su Hrvati od pamti-
vijeka srpski govorili, i srpski pisali – nazivqu}i to, dakako, hrvatski –
onda im nije bilo potrebe da kradu: ili je wihov kajkavski govor takva ble-
zgarija da su se trebali qudski oznojiti dok su nau~ili kako tako, a ja mi-
slim i vrlo dobro srpski govoriti, ~itati i pisati. Onda su tom svojom mu-
kom stekli pravo da svome djelu dadu i ime, bilo po svojoj voqi, bilo po tu-
|em nagovoru. Ali ~uje se i ovaj prigovor: Hrvati najprije ukrado{e srpski
jezik, a onda ga nagrdi{e. Pravni~ki, mjesto nagrdi{e, veli se preradi{e.
I u tom slu~aju Hrvati imaju svoj jezik, jer po pravu svakomu pripada ono
{to je preradio, tek je duàn vlasniku nadoknaditi {tetu za ono iz ~ega je
to preradio. Kako god dakle promatramo to va`no pitawe, uvjeravamo se da
Hrvati imaju, uistinu, pravi svoj ro|eni ili, boqe, po jednima pravi svoj
651
govoreni, a po drugima nau~eni jezik. Istina, taj jezik nije poseban, ali da
je poseban, ne bi ~lanka “Srbi i Hrvati” u Zagrebu bili razumjeli, pa svje-
sno gra|anstvo na{e prijestolnice ne bi bilo na w tako odgovorilo kako u
Pragu 1898. odgovori{e na tu|inska wema~ka nasiqa.” (str. 142-143.)
d) Pravdawe pogroma Srba i zlonamerno tuma~ewe panslavizma
Ovde Radi} aludira na poznate zagreba~ke antisrpske demonstracije
koje su se pretvorile u pravi pogrom. On tvrdi da su to sami Srbi isprovo-
cirali, ~ak da je ~lanak iz “Srbobrana” zna~io nagove{taj rata, pa su Hr-
vati odjednom sko~ili na noge, mada ih ranije nisu mogli pokrenuti nika-
kvi ma|aronski nasrtaji, finansijska pqa~ka i stalno suàvawe banovin-
ske autonomije. Demolirawe srpskih radwi i stanova pratile su surove re-
presalije prema zate~enim Srbima. Kako opisuje Radi}, “Zagreb kao da se
pomladio, sve ti se ~ini da se vra}a{ u god. 1895., kad je radi srpske zastave
pred Srpskom pravoslavnom op}inom i pred Srpskom pravoslavnom cr-
kvom, za takozvanih kraqevih dana, nepregledna svjetina vikala da se skinu
dvije srpske zastave {to se vijahu na srpskom vlasni{tvu, dok nikomu ni na
um ne pane da se samo upita {to veli zakon o mayarskoj zastavi {to pono-
sno lepr{a{e i na banskoj pala~i i na Sabornici i na gradskom slavolu-
ku.” (str. 14.) Srbima zamera {to se suprotstavqaju Hrvatima i wihovom dr-
àvnom pravu, a zaboravqaju patwe svojih sunarodnika pod turskom vla{}u
i zapostavqaju opasnost od sve o~iglednije ma|arizacije. Srpskim novina-
ma ve} je Ra~ki imputirao da ih finansiraju ma|arske vlasti, da bi sejale
slepi fanatizam, tu|insku pokvarenost i podlost.
Glume}i i daqe sveslovensko ideolo{ko ube|ewe, Stjepan Radi} ovako
opisuje svoje motive da se 1900. godine izvesno vreme nastani u Zemunu: “Ze-
mun u Hrvatskoj! Koliko je pro{lo vremena i koliko je trebalo dokaziva-
wa da beogradske svoje znance uvjerim o tom faktu! Vazda je najvi{e djelo-
vao dokaz da Zemun i Srijem i cijela Slavonija – ili }e ostati dio Hrvat-
ske, ili }e postati Ma|arska. Gdje god sam u Beogradu stavio tu alternati-
vu, svugdje se odlu~no izjavi{e za prvo, pa ja, govore}i i pi{u}i za Srbe, ni-
sam Slavonce druga~ije ni zvao, nego slavonska Hrvatska. Pro|o{e dakako
~itavi mjeseci, a da srpski moji znanci ne postanu samo moji osobni prija-
teqi, nego i prista{e one politike koja hrvatske te`we za dràvnom i na-
rodnom samostalno{}u posvema izmiruje i s ju`noslavenskim narodnim je-
dinstvom i sa sveslavenskom uzajamno{}u. Ja sam tu politiku branio i raz-
vijao pred mnogim mla|im i starijim odli~nim Srbima, i tko god je me|u
wima postao mojim prijateqem, u~inio je to radi odlu~nosti kojom sam te
svoje nazore zastupao i radi jasno}e s kojom sam ih razvijao.” (str. 148-149.)
On bi da se me|u Srbima i Hrvatima uklone sve nagomilane predrasude i
nerazumevawa, da se razvije saradwa i uzajamnost, jedinstvena politi~ka ak-
cija, ali sve striktno u skladu sa teritorijalnim aspiracijama koje hrvat-
ski politi~ari izvode iz svojih umi{qenih istorijskih prava.
Mada za sejawe me|usobne mr`we Radi} na~elno okrivquje i srpske i
hrvatske intelektualce, on tvrdi da je situacija kod Srba po tom pitawu
mnogo gora i navodi dva razloga. “Prvi je razlog u tom {to se srpska novija
652
kwièvnost osniva na Srpskom rije~niku i na srpskim narodnim pjesmama
pu~anina Vuka Karayi}a, ènijalna radnika u profesorskom kabinetu
austrijskoga ~inovnika Kopitara, dok je sva hrvatska novija kwièvnost, s
malim iznimkama u najnovije doba, nikla iz klasi~ke slovinske, tj. dubro-
va~ke kwièvnosti, koja se s Gunduli}em obra}a{e k poqskomu suncu, a s
Gunduli}evim nasqednicima k dvoglavom orlu ruskomu. U juna~kim kosov-
skom pjesmama lijeva se krvca i neprestano spomiwe srpsko ime; dubrova~-
ki pjesnici slave slobodu i uzdiù do zvijezda slovinske vile, tj. slovinsku
prosvjetu. Zato je sre}a da je Preradovi} po{ao Vrazovim stopama, jer bi
nam ina~e bio mjesto ~udotvornoga kipa “Djed i unuk” ostavio krvavu sliku
osvetni~kog hanyara. Drugi je razlog u tom {to Srbi ima|ahu, a i danas ima-
ju pravih i jakih veza samo s Rusijom, dok za ostalo slavenstvo gotovo i ne
mare. Ali ni u Rusiju ne polaze Srbi da je upoznaju, a potom jo{ vi{e uzqu-
be, nego redovno idu zato da tamo posvr{avaju nauke, obi~no kao ruski ili
srpski stipendisti, tj. da na~ine karijeru. Takvi stipendisti ìve obi~no
u zavodima, a ~esto poslije jedne, dvije ili vi{e godina ne nau~e dobro ru-
ski. Ruske kwièvnosti ne prate, jer je u zavodu ne mogu pratiti, a o pozna-
vawu ruskoga inteligentnoga dru{tva ne moè biti ni govora. I tako se
obi~no de{ava da su Srbi, koji svr{i{e u Rusiji, rusofobi, ili tek poli-
ti~ki rusofili, tj. poklonici ruske dràvne mo}i, a da me|u wima gotovo
ni nema qudi koji bi poznavali djevi~anski idealizam znatnijega dijela ru-
ske, osobito mla|e, inteligencije, divsku energiju najboqih predstavnika
ruskoga boqega dru{tva i neiscrpivu stvarala~ku snagu ruskoga narodnoga
duha.” (str. 153-154.)
Tako su, po Radi}u, za razliku od Srba, Hrvati svesni i iskreni rusofi-
li jer ih odu{evqava {iroka ruska du{a i weni intelektualni dometi. On
i daqe uporno insistira da su Srbi i Hrvati jedan narod i odmah to obja-
{wava: “Prema vani treba da se sa Srbima upravo stopimo, tako da }e za iz-
vawski svijet od Rijeke do Zemuna biti samo Hrvatska, a tamo daqe Srbija;
ali tek kao dvije oznake jednoga te istoga narodno-kulturnoga pojma, kao
dvije predstavnice jedne te iste najopravdanije i najprirodnije kulturne i
gospodarske zajednice. Na tom je putu jedna velika zapreka: Hrvati i Srbi
– ili boqe wihova inteligencija – koji se kroz tisu}u godina nigdje i ni za
{ta ne sukobi{e, podlego{e u posledwih dvadesetak godina toliko tu|in-
skim utjecajima da su danas sli~ni bra}i koja si rade o glavi... Srbi i Hrva-
ti nisu za mene samo etnografski pojam, samo jedan narod od prirode. Srbi
i Hrvati – da ne govorim za sada o Slovencima i Bugarima – u mojoj svijesti
su etni~ka nerazdjeqiva cjelina, te je moj patriotizam hrvatski samo zato
jer je najrazumnije i najprirodnije da ga ~inima zasvjedo~im u hrvatskom di-
jelu te cjeline, i jer, u drugu ruku, kao Hrvat imadem ve} neki ba{tiweni
okvir za svoj rodoqubni rad: dràvu Hrvatsku. I Srbin, rade}i u tom okvi-
ru, hrvatski je rodoqub srpskoga imena ili pravni~ki: hrvatski je drà-
vqanin, tj. radnik na hrvatskom dijelu narodne wive, ali nije politi~ki
Hrvat, {to bi zna~ilo da je wegovo hrvatstvo posqedica dràvne dresure,
dok je onako, kako prije razloìh, posqedica fakti~ne razdiobe jedne hr-
vatsko-kulturne cjeline na dva glavna dràvnopravna podru~ja.” (str. 159-160.)
653
|) Tuma~ewe srpske i hrvatske nacionalne svesti
Po Radi}evoj ideolo{koj vizuri, srpsku nacionalnu svest je fatalno
iskvario niko drugi do Vuk Karayi}, dok se hrvatska pravilno razvijala.
“Ideja o slavenskoj uzajamnosti to je dobri genij, an|eo ~uvar na{ega narod-
noga preporoda tako kao {to nam je ideja o sveop{tem narodnom jedinstvu
pod ilirskim imenom bila zvijezdom Danicom narodnoga uskrsnu}a. Mo} te
ideje Srbi danas tek po~iwu osje}ati ba{ kao {to i Poqaci, jer srpska Vu-
kova deviza – prvobitno tek radosni usklik priprostoga pu~anina koji je,
putuju}i, svuda ~uo i razumio svoj materiwi govor – “Srbi svi i svuda” i po-
qa~ko geslo “Poqska od mora (Balti~koga) do mora (Crnoga)” jednako iz-
viru iz istoga samopouzdawa, koje se i u Srba i u Poqaka javqa kao prirod-
na posqedica prejakoga historizma. Razlika je jedino u tom {to se u Poqa-
ka taj historizam razvio do teritorijalne megalomanije samo kod aristo-
kracije, dok je u Srba megalomanija zahvatila ba{ najnarodnije i najdemo-
kratskije qude. Kod nas Hrvata fanati~ki su megalomani samo prerevni tu-
|inski neofiti i takvi doma}i qudi kojim se tek ime svr{ava na – i}, a
ina~e im svu pamet sole iz Pe{te, ili iz Be~a, ili iz Rima. Sve drugo, {to
je iole zadojeno slavenskom mi{qu, spremno je svaki ~as da se sa Srbima iz-
miri, dapa~e da se s wima prema vani posvema stopi i sjedini. Otuda je to
na{e ilirsko i jugoslavensko “lutawe”, otuda i to {to se u nas iznimno ja-
vqaju qudi koji govore o “tobo`woj”, o “nekoj” slavenskoj uzajamnosti. To je
jedina na{a prednost pred Srbima, prednost koja bi ve} bila i na{a op}a
narodna krepost i izvor nesavladive narodne snage, kad bi Zagreb ovih da-
na mjesto najve}ega ìvu}ega Hrvata bio slu{ao najve}ega slavenskoga ge-
nija, Hrvata kajkavca, Jurija Kriàni}a. Ali, da, velika ve}ina zagreba~-
koga “svjesnoga” gra|anstva jo{ ni ne zna tko je bio Juraj Kriàni}.” (str.
154-155.) Dakle, osnovni hrvatski problem je u tome {to nisu svi Hrvati u
stawu da shvate neophodnost krajwe perfidne koncepcije nastupa prema Sr-
bima kako bi se oni uspe{no instrumentalizovali u ciqu realizacije hr-
vatskih dràvotvornih interesa, a kamoli dalekose`ni zna~aj svojevreme-
nih Kriàni}evih prozelitskih napora i poku{aja unija}ewa Rusije.
e) Lukavo kroatizovawe Dubrovnika
Godine 1902. Stjepan Radi} je objavio kwigu svojih zatvorskih se}awa
pod naslovom “Uzni~ke uspomene”, koja nema neke zna~ajnije literarne
vrednosti, ali je va`na po tome {to je kroz navodni dijalog sa nekim za-
tvorskim sapatnikom, uhap{enim srpskim buntovnikom, izrazio sopstvene
stavove o srpsko-hrvatskim odnosima, koji zapravo predstavqaju koncen-
trisani oblik ukupne hrvatske nacionalne ideologije u tom pogledu. Dija-
log po~iwe razja{wewem teze Eugena Kumi~i}a u romanu “Urota Zrinsko-
Frankopanska” da je Petar Zrinski imao veze s Dubrovnikom, pa ~ak da se
i Gunduli}ev sin stavio u odbranu dubrova~kog hrvatstva. Radi} tom pita-
wu pristupa lukavo. Ne slaè se sa Kumi~i}em, smatraju}i wegove teze pre-
teranim. A onda, glume}i umerenost, iznosi ne{to blaù la` da su Dubrov-
~ani svoj jezik, pored slovinskim, ~e{}e nazivali i hrvatskim. Iz nared-
nog fragmenta se vidi da on ipak insistira na mnogo realnijem argumentu,
654
s obzirom da je Dubrovnik po~etkom dvadesetog veka bio u sastavu austrij-
ske provincije Dalmacije, koju Radi} naziva dalmatinskom Hrvatskom. Ra-
di} po tom pitawu kaè: “Kumi~i} ima krivo kad Gunduli}eva sina prika-
zuje kao radikalnoga Hrvata. U Gunduli}a, kao i u svih Dubrov~ana, patri-
otizam (rodoqubqe) bija{e bezuvjetno samo dubrova~ki, a narodna svijest
slovinska, slavenska. Ali to je istina, a i posvema je prirodno da je tako, da
su Dubrov~ani, koliko su izvan me|a svoje republike gledali narod istoga
jezika kojim su pisali i govorili, taj jezik uz slovinski zvali ~e{}e i hr-
vatskim. Ali ~emu da se sva|amo zbog pro{losti, kad nam sada{wost jasno
veli da je Dubrovnik u dalmatinskoj Hrvatskoj, a dalmatinska Hrvatska u
Habzbur{koj monarhiji, koja bi je mogla izgubiti samo na korist Italije,
a nipo{to na korist Crne Gore, a kamoli Srbije.” (Stjepan Radi}: Uzni~ke
uspomene, Matica hrvatska – “Zora”, Zagreb 1971., str. 80.)
Na direktno pitawe da li u Dalmaciji i Dubrovniku ima Srba, Radi}
odgovara da su to Hrvati koji se izja{wavaju kao Srbi, pa ih poredi sa svo-
jim odro|enim sunarodnicima ma|aronima i talijana{ima. “Ima ih i u Du-
brovniku i u Dalmaciji, ali se moè lako dokazati da su to politi~ki Sr-
bi, to jest takvi Hrvati koji u svakom katoliku vide jezuitu, a u svakom
“Austrijancu” [vabu, pak zato prigrli{e srpsku misao ba{ tako kao {to
drugi neki Hrvati prigrli{e talijansku ili ma|arsku. Razlika je samo u
tom da takve Hrvate, koji rade za Talijansku ili Ma|arsku, smatramo izda-
jicama, dok Hrvatima koji rade za Srbiju to ne moèmo re}i, jer smo mi je-
dan narod, pak srpska iridenta u Hrvatskoj nije izdajni~ka, ako sve hrvatske
i slovenske zemqe ho}e oteti austrijskom rimskom i ma|arskom uplivu srp-
skom snagom i ruskom pomo}i. Ali ~im bilo koji biv{i Hrvat, sada poli-
ti~ki Srbin, bilo koji pravi Srbin, samo dio Hrvatske, primjerice ju`nu
Dalmaciju, ho}e pripojiti recimo Crnoj Gori, a sjevernu Dalmaciju i Is-
tru dao bi mirne du{e Talijanskoj, a dana{we hrvatsko Primorje s Rijekom
Ma|arskoj, onda je takav Hrvat ili Srbin jo{ ve}i izdajica nego onaj ma|a-
ron ili talijana{ ve} i zato, jer u ime slavenske pravoslavne vjere i u ime
slobode jednoga dijela naroda drugi dio naroda rastvara i upropa{}uje.
Uostalom, da vam iskreno kaèm, kako god je to zlo~ina~ki posao, meni ga je
te{ko nazvati izdajni~kim, jer ni najmawe ne sumwamo tom da su takvi Hr-
vati i Srbi vi{e slijepi nego pokvareni. Mene s wima izmiruje to {to oni
ipak brane srpski dio naroda, i {to ima izgleda da }e, bilo sami, bilo wi-
hova djeca, uvidjeti na kakvoj su stranputici.” (str. 80-81.)
Naravno, Radi} sve vreme sebe poku{ava predstaviti kao maksimalno
razlo`nog i staloènog u~esnika u dijalogu, a svog srpskog sagovornika kao
violentnu i nasrtqivu neznalicu. Kad mu taj sagovornik, za koga je sumwi-
vo da li je ikada postojao, zameri na prakti~nim implikacijama Radi}evog
stava koji podrazumeva da “svi mi Srbi koji nismo slobodni morali bismo
pristati uz papu i uz Austriju i pomagati da se sagradi velika Hrvatska, ko-
ja bi onda gu{ila i ugu{ila obje slobodne srpske dràve” (str. 81.), Radi}
spremno odgovara: “I o tom smo ve} dosta razgovarali, kako Hrvatska ima
biti i kako }e biti i kako ve} i jest najja~a obrana Srbiji i Crnoj Gori.
Ali za sada ne idemo tako daleko, pa ostanimo kod dalmatinske Hrvatske.
655
Ja sam se tamo putuju}i pje{ice kao osmo{kolac uvjerio svuda, a osobito u
Bukovici, da je Srpstvo u narod une{eno vjerskom agitacijom, jer sam na
svoje u{i ~uo vi{e puta, gdje mi je seqak govorio da je Srbin, ali da hrvat-
ski zbori.” (str. 81.)
`) Perfidna demagogija po najvi{im jezuitskim standardima
Prividno saàqevaju}i Srbe pre~ane {to nemaju nikakve ome|ene na-
cionalne teritorije, nego su bespomo}no izloèni ma|arizaciji i germa-
nizaciji, Radi} odjednom daje odu{ka svojoj hrvatskoj nacionalnoj megalo-
maniji. U tom smislu iznosi tri ve} kod hrvatskih ideologa ukorewene ali
~iwenicama nepotkrepqene teze: “Prvo, da je Slavonija i Hrvatska isto, pa
su se i hrvatski banovi zvali u sredwem vijeku banima ~itave Hrvatske i
Slavonije, to jest slovenske zemqe; drugo, da je vlast hrvatskih banova, do-
ti~no hrvatskih kraqeva sezala i u dana{wu sjeverozapadnu Srbiju, tj. u ta-
kozvanu Banovinu Ma~vansku i – da je Srijem u najstarije vrijeme kratko do-
ba pripadao Bugarskoj, pa onda u sredwem vijeku gr~kom Bizantu, napokon i
Turskoj, ali nikada Ma|arskoj ili boqe Ugarskoj, jer ga je hrvatsko oru`je
s ostalom isto~nom Hrvatskom uvijek sretno vratilo ostaloj Hrvatskoj;
tre}e, da je u toj stvari glavno to: Srijem, kao i cijela Slavonija, dio je Hr-
vatske i ako se od we otrgne, ne}e pripasti Srbiji nego – poma|arenoj Ugar-
skoj. I ja vas sad pitam, {ta volite kazati, da je Slavonija u Ugarskoj ili u
Hrvatskoj?” (str. 83-84.) Ne{kolovani Srbin na to, prema Radi}evoj uobra-
ziqi, odgovara: “Meni je oboje te{ko re}i. A da vam pravo kaèm, za nas bi
Srbe bilo boqe da je u Ugarskoj, jer bismo onda bili svi na okupu i lak{e
bismo se branili... sa svojom srpskom svije{}u, sa svojim imenom i sa svojim
pravoslavqem.” (str. 84.)
To je tek povod za pravu bujicu Radi}eve nipoda{tavaju}e i omalovaà-
vaju}e netrpeqivosti prema pravoslavqu, ali i prema samom srpskom ime-
nu: “Prvo ste kazali dobro; za svaku narodnu obranu treba narodne svijesti;
drugo dvoje kazali ste zlo: srpsko ime i srpsko pravoslavqe samo po sebi ne
brani nikoga, nego jo{ treba obrane. Eto ja sam kao peto{kolac bio u Tr-
stu i saznao sam od vo|e tamo{wih Hrvata, od urednika “Na{e sloge”, da u
Trstu ima koja stotina qudi koji su pravoslavni i zovu se Srbima, ali go-
vore, misle i osje}aju talijanski. Vra}aju}i se iz Rusije godine 1888. posje-
tio sam pe{tanskog ruskog sve}enika sa dva srpska sveu~ili{tarca iz Te-
kelijanuma, pa smo tu uz ostalo dosta i o tom govorili, kako u Pe{ti ima
dosta pravoslavnih koji se zovu Srbima, ali ma|arski govore, misle i osje-
}aju. Napokon i vi ste mi se gorko tuìli, a ja sam se donekle na svojim pu-
tovawima uvjerio, da u Novom Sadu i u Pan~evu, u Beloj Crkvi i u Vr{cu, u
Velikoj Kikindi i u Somboru ima sve vi{e srpske inteligencije koja je
ostala pravoslavna i koja se nazivqe srpskom, ali ma|arski govori, osje}a,
misli i radi. Srpsko ime i srpsko pravoslavqe ne moè, dakle, obraniti
Srpstvo u Ugarskoj, nego tu treba ja~ega temeqa i o{trijega oru`ja.” (str. 84.)
Srbin mu u tom, verovatno zami{qenom, dijalogu odgovara: “Znam ja,
kamo vi ni{anite: vi ho}ete da se mi svi pohrvatimo pa onda i pokatoli~i-
mo; i zato ste nam vi pogibeqniji od Ma|ara: Ma|ar mora prije skinuti gla-
vu, mora i{~upati srpsko srce, srpske nade i uspomene, a onda istom moè
656
poma|arivati; a Hrvat lijepo glave ne dira, ve} samo kapu promijeni i na
woj napi{e: ti si Hrvat i hrvatski sin, Hrvatska je tvoja domovina, a sveti
otac papa tvoja duhovna glava. I zato jer je nas lak{e pohrvatiti nego po-
ma|ariti, ja velim da bi boqe bilo po nas, da smo svi u Ugarskoj nego u Hr-
vatskoj.” (str. 84.) Naravno, i na to Radi} odmah ima spreman odgovor: “To
ste sve nau~ili iz novosadske “Zastave” ili iz zagreba~kog “Srbobrana”, pa
je uistinu {teta da ni toliko ne vidite, da biste spoznali kako vas biju i
va{e vlastite rije~i i va{e iskustvo. Ta sad smo eto o tom govorili, kako
se Srbi potalijan~uju i poma|aruju, a gdje se koji pohrvatio? A onda, kad bi
se i pohrvatio ili, kako vi slikovito kazaste, kad bi promijenio samo kapu,
bilo bi to mnogo boqe nego da mijewa glavu, srce i du{u. Ja barem iskreno
i otvoreno velim: ne dao Bog, da moram birati izme|u Srpstva i ma|arstva
ili koje druge tu|in{tine; ali da do toga do|e, sto put bih volio biti Sr-
bin nego Ma|ar, Talijan ili [vaba.” (str. 85.)
Na ove re~i se, bar u Radi}evom ve{to vo|enom dramatur{kom zapletu,
i najokorelija Srbenda morala otkraviti i pripitomiti. Otud i skru{eno
priznawe od strane utamni~enog Srbina koji je imao tu sre}u da u zatvoru
nai|e na u~enog i “dobronamernog” Hrvata: “Po srcu mogu vam samo jednu od-
govoriti: ako ne mogu biti Srbin, onda mi ne treba ni ìvjeti; ali po razu-
mu priznajem svakako je boqe za Srbina da postane Hrvat nego Ma|ar.” (str.
85.) To je, ipak, samo povod za novu bujicu prividno razlo`nih ali krajwe
tendencioznih argumenata sa Radi}eve strane: “Vi ste samo Srbin i to ta-
kav, koji misli da je Srpstvo samo u osje}aju, u srpskom imenu, u srpskom pra-
voslavqu. Drugim rije~ima, vi ste jo{ negdje u sredwem vijeku, kad nije bi-
lo narodne svijesti, nego samo plemenski ponos ili boqe prkos. Vi ste sa
tim ponosom do{li u gorwu Hrvatsku i zapali u hrvatsko dru{tvo isto ta-
ko prkosno kao i vi sam. Tu ste po~eli isticati kraqevinu Srbiju i srpsko-
ga kraqa, a rugati se hrvatskomu banu. Da je u vas bilo narodne svijesti, vi
biste bili poàlili {to na stolici hrvatskih banova sjedi danas ~ovjek
koji se sam nazvao ma|arskim patriotom, a koji zapravo nije ni{ta drugo,
ve} prakti~ni tirolski grof, koga tako dugo u Hrvatskoj drì samo hrvat-
ski i srpski plemenski prkos. Da ste narodno svjesni, vi biste onim Hrva-
tima bili pripovijedali, kao {to ste to meni u~inili, sve muke i patwe
Srba u Ugarskoj, pa bi svoj govor bili otprilike ovako zavr{ili: gospodo,
~im sam za{ao u Hrvatsku, pre{av{i iz Pan~eva u Zemun, odmah mi je sva-
nulo. Istina, i tamo se jo{ nijem{tina ko~i, a ma|ar{tina name}e. Jedna
i druga dapa~e i ovamo u gorwu Hrvatsku prodire, ali je hrvatski jezik ipak
u {kolama, u sudovima i kod svih politi~kih oblasti. Na{e kazali{no
dru{tvo ima dosta posla s oblastima, mi govorimo srpski, a kod vas se ure-
duje hrvatski, pa kako se lijepo razumijemo. Tu ~ovjek osjeti da na{e narod-
no jedinstvo nije {upqa fraza, jer da nas sve dijeli, spaja nas zajedni~ki je-
zik, to najja~e sredstvo prosvjete, najsigurnije jamstvo narodnosti. Ja sam
Srbin, kao Srbin }u ìvjeti i umrijeti, ali, gospodo, Srbin iz Ugarske, ko-
ja je danas samo Ma|arima mati, dok je svim drugim nema|arskim narodima
zlo}udna ma}eha. I jer nisam Napoleon da mijewam dràvne granice, nego
tek skroman glumac i jer za svoje rodoqubqe traìm ~vrsto upori{te, na-
zdravqam na{emu narodnomu jedinstvu u habzbur{koj carevini i najja~emu
657
oslonu za to jedinstvo: hrvatskoj dràvnoj autonomiji, kojoj }e na ~elu biti
takav ban, koga ne}e predlagati ma|arski ministar – predsjednik. Kao ne-
sretni Srbin iz Ugarske, kao Srbin koji nema domovine, kli~em: – ìvjela
Hrvatska!” (str. 85-86.)
To je ve} gotov recept kako bi trebalo da izgledaju Srbi, da bi bili po
hrvatskom ukusu. Otud i pouka srpskom robija{kom kolegi da ne bi bio u za-
tvoru da je umesto antihrvatskih drào govore po Radi}evom uputstvu. Ka-
ko mu Radi} iznosi u direktnom obra}awu: “Poslije takvoga govora ne bi
vas zaslijepqeni hrvatski star~evi}anci bili denuncirali kao veleizdaj-
nika. Ali kad ste ih vi htjeli prevesti preko Drine i to kao Srbe, pa jo{
pod vladu jednoga Milana, onda se nemojte ~uditi da ste samo podègli wi-
hov prkos.” (str. 86.) Srbin je sam kriv za sve {to je doìveo jer je zastupao
protivhrvatske stavove. Kad je vaqda to shvatio, oma~e mu se slede}e pita-
we: “Znate li koliko moè biti tih Srba, za koje vi velite da smo ih vjer-
skom agitacijom posrbili, koji po va{em jo{ govore hrvatski, a samo misle
da su srpske vjere?” (str. 87.) Prethodno je konstatovao da Radi} priznaje po-
stojawe Srba u Sremu. I ovog puta Radi} strpqivo i velikodu{no obja{wa-
va: “Dosta sam vam o tom govorio koliki je to nesmisao, kad Hrvat “ne pri-
znaje” Srbina ili Srbin Hrvata. Tuma~io sam vam i to, kako je zlo {to se
hrvatstvo sve vi{e oslawa, a u Bosni dapa~e istovjetuje sa katoli~anstvom
ba{ kao i Srpstvo s pravoslavjem. Nemojte dakle tako nezgodno govoriti da
ja Srbe priznajem samo u srijemskoj ùpaniji slavonske Hrvatske. Ta za Bo-
ga, zar se ne sje}ate kako smo se sloìli u tom da je narodnost stvar svije-
sti a ne izvawskoga priznavawa ili nepriznavawa, i da pravi Hrvat ostaje
Hrvatom a pravi Srbin Srbinom, pa ne priznavao ga cijeli svijet. Nego sad
se radi o tome, ne ru{e li se i sami osnovi na{ega narodnoga opstanka, kad
se {aka dalmatinskih Srba najodre{itije protivi sjediwewu s Hrvatskom
slaù}i se u tom s Talijanima i s talijana{ima, i kad opet druga {aka Sr-
ba u nekada{woj Krajini kao jedan ~ovjek glasa za mayaronsku, tj. za ma|ar-
sku politiku u banskoj Hrvatskoj. Velim – {aka Srba – jer ne ra~unaju}i
srijemske ùpanije, bit }e ih svih nekako oko 300 tisu}a, dakle jedva dvade-
setina svega na{ega naroda i, gle, zbog te dvadesetine glo|e se Hrvatska i
Srbija i rastvara se sav na{ narodni ìvot.” (str. 87.)
Na Srbinovu primedbu da se od wegovog naroda ne moè traìti da ide
pod Rim i Austriju, kao i da Radi}evo licitirawe ~as o dvesta ~as o trista
hiqada Srba stvara veliku zabunu, Radi} opet deklamuje kao navijen: “O ~em
}e baba nego o u{tipcima, a vi o Rimu i o Austriji. Kad sam ono spomenuo
200 tisu}a Srba, mislio sam na pravoslavne u podru~ju me|u Kupom, Unom i
Jadranskim morem. To je sklop hrvatskih zemaqa, tuda prolazi put na Rije-
ku, a doskora }e prolaziti i k Splitu, tu nema gotovo ni traga tu|instvu i,
gle, ba{ tu smo mi Hrvati najnemo}niji i najslabiji, jer se tu Srpstvo po-
liti~ki najja~e isti~e. Kako znate, osu|ujem Srpstvo kao politi~ku opre-
ku hrvatstvu u Srijemu i u Dubrovniku, a {to da istom kaèm za takvo Srp-
stvo u dalmatinskoj Bukovici pak u Lici i u Krbavi! I govore}i o tom re-
koh vam da je pravo narodno zlo~instvo putiti pravoslavne u tim krajevima
na neku politi~ku srpsku misao. Danas sam mislio i na slavonske Srbe i
658
zato sam kazao, da ih svih ima oko 300 tisu}a. Ali bit }e ih prije vi{e ne-
go mawe. No da je to sasvim tu|i narod mongolskoga jezika i nekr{}anske
vjere ovako rastrkan i prema Hrvatima malobrojan, mogao bih pojmiti da
moè vr{iti samo ubojni~ki posao protiv Hrvatske; u Dalmaciji u rukama
talijanskim, u Hrvatskoj u rukama ma|arskim, a kamoli {to smo svi mi i jed-
na krv i jedan rod, jedna patwa u pro{losti, jedna nevoqa u sada{wosti i
jedna nada u budu}nosti. Ali uza sve to Srbi su u Hrvatskoj, bili oni Srbi
od davnine kao u Srijemu ili odnedavna kao u ostaloj Hrvatskoj, zakleti ne-
prijateqi hrvatskoj dràvnoj samostalnosti, jer utuvi{e sebi u glavu, da to
ne moè biti bez pape i bez Austrije.” (str. 88.)
Stalna srpska kritika papske politike i apsolutno nepoverewe u we-
gove namere, kao da je Radi}u najbolnija ta~ka. Ali je tu wegov odgovor naj-
kra}i jer on jednostavno beì od detaqnog razja{wewa: “[to se ti~e pape,
koliko je on na{a vjerska glava, morali biste o wem govoriti barem s toli-
kim po{tivawem s kolikim biste govorili o carigradskom kalifu, da ste
u dru{tvu kojega bosanskoga bega; a koliko je papa ili boqe papinski dvor
predstavnik grabe`qive rimske politike, to su ve} davno pro{la ta vre-
mena, kad bi toj politici sluìli i romanski a kamoli slavenski narodi.”
(str. 88.) Na srpsku primedbu da Rusija ne veruje Hrvatima, Radi} uzvra}a
ve{to glumqenim sveslovenskim zalagawem: “Mi smo Hrvati veliki Sla-
veni, ali na{a gospoda imaju mnogo predrasuda o Rusiji, ~emu je najvi{e
krivo ovakvo politi~ko pravoslavqe, s kakvim se razme}e srpska inteli-
gencija; Srbi su opet vi{e-mawe barem za politi~ki savez s Rusijom, ali za
kulturnu uzajamnost s ostalim Slavenima ba{ nimalo ne mare, a tomu je
kriva politi~ka nemo} Slavena u Habzbur{koj monarhiji koja se Srbiji
prikazuje kao posve wema~ko-ma|arska dràva. A gle, stari Dubrovnik za
kojim se mi, eto, otimqemo bio je i za slavensku kulturu i za poqsko, a ka-
snije za rusko prvenstvo me|u slavenskim narodima. Mi to dvoje danas raz-
dijelismo jer Hrvat ide u Prag, Krakov i Lavov ili barem u Be~ da se na|e
sa Slovencem, êhom, Poqakom, Malorusom i sa Slovakom, a kloni se Mo-
skve i Petrograda, dapa~e i Beograda i Sofije, ba{ kao i Srbin koji u Be~
ide k Nijemcu, koji u ê{koj traì Karlove Vari a ne Prag, dok za Zagreb
i za Qubqanu, za Krakov i Lavov, a pogotovo za Var{avu i ne pita.” (str. 90.)
Na~elno Radi} lamentira zbog nedostatka srpsko-hrvatske nacionalne
sloge, ali krivicu prevashodno sagledava na srpskoj strani, pa isti~e da su
Srbi u Hrvatskoj “danas glavna zapreka i glavni krivci {to Hrvatska ne
moè odahnuti i {to je danas fakti~no (zapravo) puka ma|arska pokraji-
na.” (str. 91.) Na primedbu kako moè Buwevce smatrati Hrvatima, Radi}
odgovara: “Koji nisu ti }e postati, kao {to posta{e ili postaju srijemski
i slavonski “[okci”. @alim quto da smo narodno osvje{tavawe, ili boqe,
to narodno pokr{tavawe, tako usko svezali na jednoj strani s katoli~kom,
a na drugoj strani s pravoslavnom vjerom. Bilo bi boqe da se u Beogradu i u
Zagrebu radilo na ~isto narodnoj osnovi, pa bi danas bila koja stotina ti-
su}a katoli~kih Srba i isto toliko otprilike pravoslavnih Hrvata. Ali
kad se ve} dadosmo na agitaciju i na puko kr{tewe, mi u tom ne}emo presta-
ti dok ne svr{imo tu rabotu. Jo{ malo pa ne}e biti pravoslavnoga koji
659
govori na{im jezikom, a da se ne bi priznavao Srbinom, pa ìvio pod sa-
mim Triglavom. Isto }e tako katolici i u bosanskom Podriwu postati li-
stom Hrvati.” (str. 91.) Potom ide gorka zamerka {to se, navodno, “Srbi
smatraju u Ugarskoj ne~im vi{im ba{ kao Nijemci i @idovi i ba{ zato se
uz Nijemce i @idove najbrè poma|aruju, jer im miri{u dràvne slu`be i
jer je za wih neodoqiv ~ar dràvne vlasti, pa bila ona i ma|arska i nasil-
na.” (str. 92.)
z) Pridobijawe Rusije bla}ewem srpskog rusofilstva
Radi} ne samo da glumi “veliko” rusofilstvo kad mu se ~ini da bi mu to
moglo biti politi~ki i finansijski korisno, nego je spreman da Srbe, tra-
dicionalno odane Rusiji, optuì za antiruski stav. U kwizi “Hrvatski po-
liti~ki katehizam”, objavqenoj 1913. godine u Picburgu, on jo{ direktnije
napada Vuka Karayi}a {to je svojom pravopisnom reformom Srbe jezi~ki
udaqio od Rusa. O~igledno je da Radi} zapravo àli {to Srbi nisu zadrà-
li srpskorusku ili slavenosrpsku hibridnu varijantu kao svoj kwièvni je-
zik, kako bi se {to vi{e i Srba katolika, ali i Srba pravoslavaca, s obzi-
rom da im to nije materwi jezik, lak{e ve{ta~ki uvuklo u hrvatski nacio-
nalni korpus, kad su se ve} Hrvati lukavo dosetili da srpski narodni jezik,
{tokavski, proglase za sopstveni kwièvni, mada hrvatski narod nikada
wime nije govorio. Radi} pi{e: “Srbi su sve do polovine XIX vijeka pisa-
li ruskom }irilicom i ruskim pravopisom. Onda se najedanput dogodilo
ovo: austrijski ~inovnik (profesor i dvorski savjetnik) rodom Slovenac a
imenom Kopitar, upozna vrlo domi{qata Srbina Vuka Karayi}a, i spora-
zumno s be~kom vladom upotrijebi toga Vuka da rastrga svaku kwièvnu ve-
zu izme|u Srbije i Rusije. Vuk s Kopitarovom pomo}i odbaci rusku }irili-
cu i uvede u srpsku }irilicu toboè latinsko slovo j, a zapravo francusko
slovo `, jer Francuzi to slovo samo tako izgovaraju. îm se to dogodilo, ni-
je vi{e nijedan Srbin znao ~itati ruski, a nijedan Rus nije ba{ ni{ta ra-
zumio srpski. A to je be~ka vlada i htjela. Zato je narodna srpska vlada pod
knezom Mihajlom (koji je ubijen 1868., jer je bio opasan Austriji) taj Vukov
pravopis u Srbiji zabranila. No kasnije, osobito pod vladom zloglasnog
kraqa Milana, ovaj se Vukov pravopis posve udoma}io, dok ga nije napokon
i grof Kuen uveo i u banskoj Hrvatskoj, gdje sre}om nije mogao mnogo na{ko-
diti, jer mi Hrvati ionako pi{emo latinicom.” (Stjepan Radi}: Hrvatski
politi~ki katehizam. Za svjetsku, slavensku i hrvatsku politiku, “Menora”,
Opatija 1995., str. 188.)
Ruse je Radi} na sve mogu}e na~ine poku{avao privoleti da podupru hr-
vatske nacionalne pretenzije. Sam se u ispovesti “Moj politi~ki ìvo-
topis” hvali kako se 1909. godine intenzivno u Petrogradu kod uticajnih
intelektualnih krugova zalagao da Rusija prizna austrougarsku aneksiju
Bosne i Hercegovine. Kaè da je i ruskom ministru baronu Frideriksu jed-
nom prilikom rekao da je “aneksija Bosne za slavensku stvar dobit, uz uvjet
da Rusija koliko-toliko vodi, mjesto pravoslavne ili teritorijalne poli-
tike, slavensku nacionalnu (narodnu) politiku, koja stvarno zna~i politi-
ku seqa~ke demokracije. Razlagao sam ovu stvar kratko tako|er usmeno a
660
osobito sam tako uvjerqivo govorio o bezumnosti i o stra{noj opasnosti za
Rusiju (radi unutra{we revolucije), ako se ona zarati oko Bosne.” (Stjepan
Radi}: Politi~ki spisi, govori i dokumenti, op. iz., str. 52-53.) Naravno,
ovo je objavio tek 1928. godine, naknadno se la`no predstavqaju}i kao dale-
kovidi vizionar. Interesantno je da je Radi} prilikom jednog svog petro-
gradskog predavawa toliko iritirao prisutne Srbe, da su oni burno nego-
dovali. “U Petrogradu je tada postojalo Dru{tvo javnih pregalaca, komu na
~elu bijahu Miqukov i Maklakov. Postigao sam da u tom dru{tvu predajem
o pravu Hrvatske i Hrvata na Bosnu i Hercegovinu s gledi{ta zemqopisno-
ga, kulturnoga i narodno-gospodarskoga, a najvi{e s gledi{ta ~isto narod-
noga, radi toga jer se bosanski muslimani, koji su svi Slaveni i najstariji
narod u Bosni, sve vi{e priznaju Hrvatima u narodnom i politi~kom smi-
slu, te je ve} sada (1909.) Bosna i Hercegovina stvarno, s obzirom na narod,
bar toliko hrvatska, koliko i srpska. Moje je predavawe trajalo blizu dva
sata uz silne smetwe i zapreke prisutnih Srba, koji su naro~ito na po~et-
ku prekidali svaku moju izreku te ironi~ki (podrugqivo) popra}ivali sva-
ku moju rije~. Ja sam ipak postigao to da se u petrogradskim politi~kim
krugovima po~elo ozbiqno raspravqati o svem {to sam ja govorio.” (str. 51.)
i) Uobi~ajene hrvatske pretenzije na Bosnu i Hercegovinu
Ina~e, te bosanske pretenzije Radi} je detaqno izloìo prethodne go-
dine u bro{uri “@ivo hrvatsko pravo na Bosnu i Hercegovinu” (Hrvatska
seqa~ka pu~ka stranka, Zagreb 1908.). Svoju kvazipravnu konstrukciju Ra-
di} po~iwe pretpostavkom nekog imaginarnog evropskog prava na Bosnu i
Hercegovinu, zami{qaju}i Evropu kao neku moralnu i politi~ku celinu,
~iju kolektivnu voqu konstitui{u velike sile me|usobnim usagla{avawem
interesa. Upravo su one odlu~ile na Berlinskom kongresu, s obzirom da tur-
ske vlasti nisu bile u stawu da uspostave red i mir u Bosni i Hercegovini,
da Austro-Ugarska zaposedne tu teritoriju. Tako je, navodno, Evropa svoje
pravo prenela na jednu od sopstvenih sila, kako bi ono uop{te bilo mate-
rijalizovano. Habzbur{ka monarhija je, prema takvoj konstrukciji, svoje
pravo potkrepila ostvarewem mandata i provo|ewem unutra{wih refor-
mi, ukqu~uju}i ubrzan ekonomski razvoj i uspostavqawe ustavnog poretka.
Dakle, evropsko i austrougarsko pravo na Bosnu i Hercegovinu po Radi}e-
vom mi{qewu je nesporno, ali mu problem predstavqa {to se Hrvati u to-
me nigde ne pomiwu. Zato se mora daqe prepu{tati ma{tawima, koje uobli-
~ava u slede}u formulu: “Po hrvatskom pravu na Bosnu i Hercegovinu nema
nijednoga novoga pisanoga dokumenta, te bi se po tom na prvi mah moglo ~i-
niti, da to pravo niti nije aktuelno, da nije ìvo. No ~im stvar dubqe is-
pitamo, uvjerit }emo se, da dinastija i monarhija ne moè Bosne i Hercego-
vine bez Hrvatske odràti isto tako, kao {to ni Evropa nije mogla Bosne
i Hercegovine povu}i u direktnu svoju sferu bez Habzbur{ke dinastije i
monarhije. I kao {to na{a dinastija i monarhija nije od Evrope dobila ni-
kakvoga pisanoga ovla{tewa da on Bosnu i Hercegovinu prisvoji, a ipak je
to u~inila s punim pravom, a kako se ve} vidi, i s voqkim ili nevoqkim
priznawem svih evropskih velikih vlasti, tako }e i hrvatsko pravo na
661
Bosnu i Hercegovinu ba{ zato, jer je aktuelno i ìvo, bez ikakvoga poseb-
noga dokumenta pokazati toliku svoju snagu, da }e to pravo priznati svi
faktori.” (str. 28-29.)
Po Radi}evom mi{qewu, hrvatsko pravo na Bosnu i Hercegovinu sasto-
ji se od dve komponente – dràvnog i narodnog prava. Kad je re~ o navodnom
dràvnom pravu, on ga opet deli na istorijsko i pozitivno, pa u tom smislu
navodi: “Veliki dio Bosne, ozna~ivao se i prije i poslije okupacije na we-
ma~kim, francuskim i engleskim zemqovidima pod imenom Turske Hrvat-
ske. To je bilo zato jer je hrvatski ban jo{ dugo poslije pada Bosne vladao
tim krajevima kao sastavnim dijelom hrvatske dràve. Ova je ~iwenica po-
znata dakle i izvan Hrvatske. Mawe znadu i u Monarhiji i u cijeloj Evropi
za to, da je ba{ Bosna bila jezgrom staroj hrvatskoj dràvi i da se naro~i-
to za dana{wu Bosnu sve do Vrbasa dade neprijeporno dokazati teritori-
jalno pravo hrvatske dràve. Uostalom nije ni potrebno da se pred javno
mnijewe monarhije i ostale Evrope iznose davne historijske ~iwenice, ko-
jima temeqitost mogu prosuditi samo povjesni~ari; a politi~arima ba{
nije obi~na krepost da temeqito poznaju povijest i svoga naroda, a kamo li
povijest tu|u. Zato je mnogo uspje{nije pozvati se pred Monarhijom i pred
Evropom na pozitivno hrvatsko dràvno pravo, toli u teritorijalnom, to-
li u ustavnom smislu i iz toga pozitivnoga dràvnoga prava izvesti pri-
padnost Bosne kao neumoqivu logi~ku posqedicu.” (str. 29-30.)
Prave muke za Radi}a tu tek dolaze. On moè dokazati izvestan auto-
nomni status Hrvatske i Slavonije u okviru Ugarske. Ali tu ne moè biti
govora o bilo kakvom dràvnom pravu, pogotovo pozitivnom. Ni on se ne po-
ziva na famozna “Pakta konventa”, vaqda i sam svestan da je re~ o istorio-
grafskom falsifikatu, ali navodi Cetinski ugovor iz 1527. kojim su hrvat-
ski feudalci posle Moha~ke bitke Ferdinanda Habzbur{kog priznali za
svoga kraqa i Pragmati~ku sankciju iz 1712. kojom je hrvatsko-slavonsko-
dalmatinski feudalni sabor prihvatio pravo nasle|ivawa kraqevskog
prestola po ènskoj liniji. I to je bilo sve do hrvatsko-ugarske nagodbe iz
1868., u kojoj su dva zakona o po{tovawu nekih pojedina~nih i ne naro~ito
zna~ajnih autonomnih prava. “Kraqevska krunitbena zavjernica od 1867. da-
je Hrvatskoj – Slavoniji – Dalmaciji, ne samo formalno pravo na “sve one
strane i pokrajine ... {to }e bo`jom pomo}ju biti natrag pribavqene”, ne-
go i pravo realno, zbiqsko, s osobitim obzirom na Bosnu i Hercegovinu;
o~ito je naime, da se zemqe i narodi ne smiju ispod jarma turskoga osloba-
|ati zato, da se onda podvrgnu jarmu ma|arskomu.” (str. 34.)
Svestan da su Hrvatska i Slavonija i posle nagodbe u potpunoj zavisno-
sti od Ugarske, Radi} kaè da ta zavisnost nema pravnog, ekonomskog, soci-
jalnog ni kulturnog opravdawa, pa da }e ona u bliskoj budu}nosti nestati
~im se demokratizuje ugarski parlament. “Onda }e istom dobiti pravu svo-
ju vrijednost organi~ka veza Hrvatske s cijelom carevinom, a onda }e tekar
unutra{wa snaga hrvatskoga dràvnoga ure|ewa i zemqopisnoga poloàja
Hrvatske po~eti sna`no i neodoqivo djelovati na Bosnu. A moè dakako
nastati i nagliji razvoj svih na{ih odno{aja prema Ugarskoj, te se Hrvat-
ska i bez ponovne godine 1848. moè i fakti~no i pravno na}i izvan dosega
662
i najmawe ma|arske politi~ke vlasti; a drugoga upliva Pe{ta na Hrvatsku
i nema. Hrvatsko dràvno pravo ne}e, dakle, i ne moè djelovati na Bosnu
i Hercegovinu kao kakva suha pravni~ka formula, ili to~nije, ne}e ni dje-
lovati to pravo samo po sebi, nego }e djelovati hrvatska dràvna snaga, ko-
ja izvire iz organi~ke veze s ostalom carevinom, iz wezinih modernih
evropskih dràvnih uredaba (uprava, sudstvo, {kolstvo, zdravstvo itd.), iz
zemqopisnoga poloàja, kojim Hrvatska Bosnu gotovo sa svih strana obu-
hva}a, napokon i osobito iz banske ~asti i vlasti, koja je po svojoj tradici-
ji istodobno jamstvo i za dinastiju i za narod, a po svojoj ustavnoj odgovor-
nosti dovedena je u sklad s modernim politi~kim shva}awem. Jednom rije~-
ju: mi Hrvati ve} sada djelujemo, a djelovat }emo sve to sna`nije i uspje{ni-
je na Bosnu i Hercegovinu ne samo svojim dràvnim pravom, nego i svojim
dràvnim uredbama, osobito, kad te uredbe postavimo na zdravi pu~ki i se-
qa~ki temeq i to u svekolikoj unutra{woj politici, naro~ito u narodnom
gospodarstvu.” (str. 36-37.)
Radi} insistira da je bosanskohercegova~ko pitawe iskqu~ivo unutra-
{wa stvar Austro-Ugarske otkad je ta teritorija postala sastavni deo hab-
zbur{ke imperije. Pored toga, on smatra da tamo ne ìvi neki poseban na-
rod koji bi mogao da postane poseban dràvotvorni element ili samostal-
ni subjekt javnog prava. “Austrijska vlada sporazumno sa vladom ugarskom
svojski se dodu{e trsila da stvori poseban bosanski narod, pa je zato narod-
ni govor u Bosni – Hercegovini i nazivala sad bosanskim, sad zemaqskim,
pozivaju}i si u pomo} i mnijewe u~ewaka svjetskoga glasa dra Vatroslava
Jagi}a. Uza sve to ovaj se je poku{aj posvema izjalovio, te uz bo{wa{tvo,
kao uz posebnu narodnost onda, kad je bilo u najve}em cvijetu, pristaja{e sa-
mo mawina bosansko-hercegova~kih muslimana, dok katolici i pravoslav-
ni ne htjedo{e za wu ni ~uti. I tako je Bosna-Hercegovina ostala razdije-
qena na tri vjerske skupine, kojima se uzalud ho}e dati posebno narodno
obiqe`je.” (str. 38.)
Radi}u je jasno da tu ne moè biti re~i o tri posebne nacije, a dovoqno
je inteligentan, istorijski i etnografski upu}en, da ne nazove sve Bosance
i Hercegovce Hrvatima. Tamo gde se hrvatske teritorijalne pretenzije ni-
kako ne mogu potkrepiti samo hrvatstvom, Radi} je pristalica narodnog je-
dinstva sa Srbima, jugoslovenstva i sveslovenstva samo zato da hrvatske
aspiracije ve} u startu ne bi bile izba~ene iz igre. Prvo progla{ava pot-
puno jedinstvo sa Srbima, a onda politi~kim merama nastoji da srpski na-
cionalni interes suzbije. Tu je on opet dosledni {trosmajerovac, pa ovako
rezonuje: “Pu~anstvo Bosne i Hercegovine s gledi{ta objektivne etno-
grafske znanosti sa~iwava sa Slovencima, Hrvatima i Srbima jedan te
isti narod; s gledi{ta subjektivnoga, tj. po svojoj svijesti i po svojim te-
`wama to se je pu~anstvo razdijelilo u troje: jedni prigrli{e svom du{om
hrvatske narodne i politi~ke te`we, drugi te`we srpske, a tre}i koleba-
hu ~as ovamo, ~as onamo, a naj~e{}e ne bijahu ni amo, ni tamo. Jo{ pod Tur-
skom ~inilo se je da }e srpske te`we prevladati i to svojom politi~kom, a
ne narodno-kulturnom sadrìnom. Naro~ito neposredno prije same okupa-
cije bio je ìv i jak pokret za pripojewe Bosne Srbiji, a Hercegovine Crnoj
Gori. No ~im je nastupila okupacija, Srbi malo pomalo sami se odreko{e,
663
barem javno, svojih politi~kih te`wa i samo da pridobiju muslimane, po~e-
{e raditi za to, da se na Bosnu–Hercegovinu opet protegne suverenitet
turskoga sultana. I to je trajalo ~itave godine, u tom duhu bila je u Bosni
sva sila demonstracija, iza{iqala su se izaslanstva u Carigrad, i punili
su se stupci tamnih evropskih novina i revija o tobo`wim grozotama bo-
sansko-hercegova~ke uprave, samo da se dokaè kako je habzbur{ka monarhi-
ja nekulturnija i nepravednija od Turske.” (str. 39-40.)
Tako je i u odnosu prema austrougarskoj okupaciji jaz izme|u srpske i
hrvatske politike postao nepremostiv. Jedni su se energi~no odupirali
okupatoru i kasnijoj aneksiji, a drugi su okupaciju i aneksiju zdu{no podr-
àvali vide}i u wima sopstvenu nacionalnu {ansu. Radi} je, prirodno, sa-
svim pristrasan, pa srpska nastojawa da se okon~a austrijska vladavina ma-
kar po cenu privremene obnove turske ovako tuma~i: “Ovaj postupak srp-
skih politi~ara nehotice ~ovjeka sje}a na biblijsku sliku Solomonova su-
da. Do|o{e, kako znamo, pred kraqa Mudraca dvije ène, sva|aju}i se radi
jednoga ìvoga djeteta, dok se je drugo u no}i zagu{ilo. Solomon, ne promi-
{qaju}i dugo, re~e neka se ìvo dijete razreè na pol i podijeli. Ovu je od-
luku s odu{evqewem pozdravila èna, koja ne bija{e mati djetetu. No ma-
ti na tu odluku krikne, neka se dijete dade onoj drugoj èni, i tim je krikom
izazvala Solomonovu osudu, da se woj ìvo dijete preda, jer da je ona mati.
Hrvatska i Srbija to su te dvije ène. Srbija ve} punih trideset godina tra-
ì da se dijete ubije, tj. da se preda Turskoj, a Hrvatska kao prava mati ne-
brojeno je puta izjavila da je boqe, neka Bosna bude i u Srbiji, nego da opet
do|e pod Tursku. Ova ~iwenica nepobitnije dokazuje hrvatsko narodno pra-
vo na Bosnu, nego li sva mudrovawa. Va`no je spomenuti jo{ i to, da je Sr-
bija s Crnom Gorom ve} toliko puta predlagala, i sada predlaè, da se Bo-
sna – Hercegovina podijele, i to ne samo izme|u dviju srpskih dràvica, ne-
go izme|u wih i obiju dana{wih polovina na{e monarhije. Kao da to nije
dosta, predlaè sada predsjednik crnogorskoga ministarstva, dr Tomano-
vi}, da Bosna ostane i daqe pravno turskom, a fakti~no austrijskom, ili da
se proglasi samostalnom pod za{titom, tj. pod skrbni{tvom svih velevla-
sti, koje bi ju za stalno natezale prema narodnoj rije~i kao vrag grije{nu
du{u. Sve te osnove i svi ti predlozi stra{an su upravo dokaz, kako izme|u
Srbije i Crne Gore i izme|u Bosne nema nikakvih u istinu narodnih, tj. moral-
nih veza, nego su to sve sami politi~ki prohtjevi najniè vrste.” (str. 40-41.)
Odgovaraju}i na srpske teze da u Bosni nema Hrvata, Radi} iznosi da je
Hrvata mnogo bilo u ê{koj i Poqskoj. Tako svoju nakaradnu argumentaci-
ju, kojom podupire hrvatske pretenzije, dovodi do apsurda. Istovremeno,
srpska nastojawa tretira kao puke politi~ke prohteve bez etni~ke podloge
i iskqu~ivo zasnovane na sebi~nosti. “Da se tu uistinu radi samo o poli-
ti~kim prohtjevima, dokazuje, ako jo{ dokaza treba, naro~ito jo{ i ovo dvo-
je: jednodu{nost, s kojom Srbi tvrde da u Bosni nema od starine Hrvata, ne-
go da je tamo Hrvate uvela i podigla istom austrijska okupacija. Druga je po-
java srpsko pona{awe prema slavenskoj ~inovni~koj i ne~inovni~koj inte-
ligenciji u Bosni. Prva je tvrdwa u savezu s ob}im srpskim uvjerewem, ili
to~nije s op}im neznawem srpske inteligencije, radi kojega je neznawa
664
do{la u zabludu, da je Austrija stvorila uop}e hrvatsko ime i hrvatski na-
rod. Da se u srpskim {kolama u~i stara povijest ruska, ~e{ka i poqska, zna-
li bi i Srbi, kako jo{ kijevski qetopisac Nestor me|u ruskim plemenima
spomiwe i Hrvate; kako su Hrvati kao razgraweno pleme sve do 11. stoqe}a
ìvjeli u velikom dijelu sjeveroisto~ne ê{ke i kako jo{ i danas ima u ê-
{koj mnogo mjesta, koja se zovu Harvatice i mnogo prezimena Harvat; kako
se je cijela zapadna dana{wa Galicija oko Krakova nazivala Hrobacija ili
Horvacija, te o toj Horvaciji ima u krakovskoj jagelonskoj biblioteci naj-
zanimqivijih historijskih dokumenata; kako je o Velikoj Hrvatskoj u is-
to~noj Galiciji do{ao glas u Carigrad do carskoga pisca premnogo spomi-
wanoga Konstantina Porfirogenita itd. No bra}i, koja bi osje}ala potre-
bu unutra{wega narodnoga jedinstva, ne bi istom trebalo svega ovoga spo-
miwati, te bi im bilo glavno i najva`nije, kako je to nama Hrvatima, {to
svi govorimo jedan jezik, {to smo bili, a i danas smo u jednoj te istoj narod-
noj nevoqi i {to nam svima treba zajedni~koga kulturnoga i gospodarskoga
rada kao ozeblu sunca. Ovomu zajedni~komu radu mi smo Hrvati postavili
besmrtne spomenike i mnogi i mnogi put smo radi wega posvema zatomili i
najopravdanije svoje politi~ke te`we, a ~esto smo sami potisnuli i svoje
posebno narodno ime. No Srbi, umjesto da u tom vide pravu narodnu cjelinu
barem u zajedni~koj prosvjeti, vidjeli su i vide ba{ u tom na{u toboù ne-
sviest, kad se eto tako slabo drìmo svoga narodnoga imena.” (str. 41-42.)
U ~lanku “Bosna i Hercegovina”, objavqenom u “Domu” aprila 1907. go-
dine, Stjepan Radi} tvrdi da “u Bosni i Hercegovini ìve sami Hrvati, tj.
sav narod govori jednim jezikom, i to na{im, hrvatskim. No taj je narod raz-
dijeqen na tri vjere: rimokatoli~ku, grkoisto~nu i muhamedansku ili mu-
slimansku (“tursku”). Katolika bi moglo danas biti oko 420.000, pravoslav-
nih oko 790.000, a muhamedanaca oko 620.000. Katolici koji su ikoliko pro-
svije}eni, drè se svi za Hrvate, pravoslavni za Srbe, a muhamedanci se zo-
vu Turci. Mnogi Bo{waci i Hercegovci svoj jezik zovu hrvatskim, osobito
katolici i muhamedanci (pa i oni koji nisu prosvije}eni), no ve}ina kaè
da govori bosanski. [kolani muhamedanci drè se ve}inom za Hrvate, a sa-
mo neki, i to radi politike, pristaju uz Srbe.” (str. 186.) Najvi{e ga ipak
mu~i budu}nost Bosne i Hercegovine, s obzirom da pravoslavci ne}e ni da
~uju za hrvatsku opciju, a muslimani bi se najradije vratili pod tursku
vlast. “Mi smo se Hrvati nau~ili ve} tako misliti da slobodne i ujediwe-
ne Hrvatske nema bez Bosne i Hercegovine, koje bi, zajedno s Dalmacijom,
na{u domovinu za jedan i pol puta pove}ale. Nema ga vaqda me|u nama tko
ne bi èlio da nam domovina bude {to ve}a, ja~a, slavnija i sretnija; no ma-
lo nas ima koji bismo mislili na to kako je to te{ko i kako se za to treba
primiti posla.” (str. 189.)
j) Napadi na srpsku dràvotvornost
Za razliku od Hrvata, koji, po Radi}evom mi{qewu, {irom sveta pro-
pagiraju ideju o ju`noslovenskom narodnom jedinstvu, Srbi se pona{aju
krajwe sebi~no. “Srpski politi~ari svi bez iznimke {ire samo posvema
jednostrane, a ~esto i posvema iskrivqene informacije po slavenskom i ne-
slavenskom svijetu s iskqu~ivom osvaja~kom srpskom tendencijom.” (str. 44.)
665
Dok su Hrvati beskrajno topli i srda~ni u svom sveslovenstvu, dok odi{u
razdraganom slovenskom jednodu{no{}u, kako Radi} nastavqa, “u Srbiji,
naprotiv, ne samo katolike, nego i pravoslavne iz na{e monarhije zove i
inteligencija, a pogotovo priprosti narod [vabama ili [ojkama, te se na
Srbe – pre~ane gleda i u samom Beogradu kao na tu|ince jo{ poslije ~ita-
voga niza godina. Kad to prosudimo, onda se ne}emo ~uditi, {to u srpskoj
kwièvnosti i u politici kao u narodnom ìvotu uop{te nema gotovo ni
traga slavenskoj uzajamnosti. Tek od vremena do vremena znade planuti Sr-
bija, a jo{ vi{e Crna Gora jednostranom simpatijom za Rusiju, i to samo u
svom politi~kom ra~unu. Ova je pojava neugodno iznenadila ve} i same Ru-
se, osobito one koji su imali priliku Srbiju boqe upoznati i na svoje se
o~i uvjeriti, kako srpska inteligencija nepovoqno sudi o svemu {to je ru-
sko, a kako i ne pita za ono {to je slavensko. Tako sam za svoga spomenutog
boravka u Zemunu doìvio u Beogradu ovaj slu~aj: odli~ni jedan ruski pu-
blicista, putuju}i po slavenskim balkanskim zemqama i borave}i ve} par
dana u srpskoj prijestolnici, re~e mi pred vi{e Srba kako ga to boli kad
vidi da u Srbiji nema uvjerenih prijateqa Rusije. I nastavqaju}i daqe u
tom smislu, okrene se prema Srbima s ovim prikorom: eto, vi Srbi ve} dvi-
je stotine godina {aqete svoje sinove u na{e duhovne akademije, a ve} bli-
zu sto godina i u druge na{e, osobito vojni~ke {kole; izme|u Rusije i Srbi-
je postoje dakle najtjesnije veze: pa gle, me|u vama nisam na{ao nikoga tko
bi Rusiju tako poznavao, a {to vi{e vrijedi, o woj s tolikom qubavqu govo-
rio i pisao kao evo ovaj Hrvat.” (str. 44-45.)
Za trenutak da ~ovek pomisli da je Stjepan Radi} u stawu i sam sebe da
uveri u verodostojnost sopstvenih izmi{qotina. Pa ~ak i fantazije da se
li~no na{ao u situaciji da Srbe brani od prekora neznanog ruskog intelek-
tualca. Kako tek groteskno zvu~e slede}e wegove re~i: “Ja sam naravski taj
prikor nastojao umawiti, upozoruju}i odli~nog Rusa, da se iz Srbije {aqu
qudi iz Rusije slu`benom protekcijom, da su tamo u pojedinim zavodima kao
u zatvoru, da o pravoj Rusiji obi~no ne mogu ni dobiti jasne slike, dok sam
ja u mladena~kom zanosu, koji je danas moje muèvno uvjerewe, u prvom redu
prou~avao neslu`benu Rusiju, rusku kwièvnost i ruski seqa~ki puk, slo-
bodan kao ptica, bez druge obveze, osim {to ju ima po{ten ~ovjek prema
istini i svjestan Slaven prema svoj svojoj narodnoj bra}i. Ipak onaj Rus ni-
je popustio, nego je jo{ o{trije navalio na jednostrano srpsko rusofilstvo,
koje od Rusije samo traì pro{irewe zemqi{wih granica i ~im to Rusija
ne u~ini, obore se Srbi na wu kao na najve}eg du{manina svoga.” (str. 45-46.)
Na àlost, razni srpski austrofilski krugovi u politi~kim elitama svo-
jom prozapadnom snishodqivo{}u i pomodarstvom mogli su Radi}u deli-
mi~no da posluè kao empirijska podloga za ovu tako perfidno konstrui-
sanu tezu.
Ve{to ubacuju}i i pomalo la`ne hrvatske samokriti~nosti, Stjepan
Radi} to ~ini kako bi se jo{ sna`nije obru{io na srpski nacionalni ka-
rakter i dràvotvorna nastojawa. U tom smislu pi{e: “Moglo bi se i nama
Hrvatima prigovoriti radi na{ega star~evi}anstva, doti~no frankov-
stva, koje je negacija slavenstva, a jo{ vi{e Srpstva. Ali tu treba naglasi-
ti da je i star~evi}anstvo i frankovstvo reakcija u jednu ruku proti preko-
666
mjernomu politi~komu popu{tawu Srbima, radi kojega su se toliki na{i
politi~ari znali odre}i i hrvatskoga dràvnoga prava i hrvatskoga imena,
a u drugu ruku to je reakcija proti nebratskom postupku Srba u Hrvatskoj,
koji su vazda gotovo bez iznimke pristajali najodlu~nije i najaktivnije uz
sve hrvatske neprijateqe. Dosta je spomenuti da su Srbi u Hrvatskoj kroz
punih dvadeset godina bili najo{triji {iqak na ostrugama ma|aronskoga
sistema grofa Kuena. I kao da to nije bilo dosta, smatrali su Srbi potreb-
nim da brane svoju narodnost u Zagrebu mnogo ìvqe, negoli recimo u No-
vom Sadu, pa zato izdaju u Zagrebu “Srbobran”. Dapa~e u ~asu kad se je ru{io
Kuenov sistem, zagazi{e tako daleko, te u tom “Srbobranu” prenije{e beo-
gradsku poruku da s Hrvatima vaqa povesti rat do uni{tewa. Na to je dr Jo-
sip Frank, kako se je kasnije u saboru sam pohvalio, priredio ono sramotno
pqa~kawe pravoslavnih trgovaca od 1. do 3. rujna 1902.” (str. 46-47.)
Tako bukvalno svaki antisrpski postupak sa hrvatske strane ima puno
opravdawe u prethodnom srpskom pona{awu ili je adekvatan odgovor na
smi{qenu politi~ku provokaciju. Radi} je dovoqno lukav da direktno ne
opravdava nedela, ubistva, pqa~ke i pogrome, ali ih redovno racionalizu-
je kao emotivnu reakciju koju je bilo nemogu}e civilizovano artikulisati.
“No koliko god bili ti rujanski zagreba~ki doga|aji i àlosni i sramot-
ni, ipak se ne daju ni prispodobiti s onim Kainovim ìgom, {to si ga uda-
ri{e Srbi u kraqevini, kad 1885. onako nebratski nasrnu{e pod vodstvom
kraqa Milana na Bugare samo zato {to se je Bugarska svojom snagom, svojom
svije{}u i svojim radom pove}ala onda{wom Isto~nom Rumelijom, dakle
samo na turski ra~un. Da Srbi nemaju druge krivwe pred Slavenstvom, ovo
je dosta, da ba{ svi slavenski narodi odbiju wihove prohtjeve na Bosnu i
Hercegovinu, to vi{e, {to ~itavo srbijansko spremawe na rat ima ~isto
sredovje~no osvaja~ko obiqe`je, te se usred Beograda bez straha i stida go-
vori o usta{kim ~etama, koje bi imale iz Bosne u~initi drugu Macedoniju,
a s obzirom na to, {to u Bosni ima preko ~etiristo tisu}a Hrvata katoli-
ka, pripraviti i izazvati tamo pokoq sli~an pokoqu armenskomu 1897. Da
je ovo na àlost i odvi{e mogu}e, dokazuje ta ~iwenica, o kojoj sam se sam
uvjerio, da je sva Srbija od Beograda do Vrawa rujanske zagreba~ke doga|aje
od 1902. upisala na rova{ cijelomu hrvatskomu narodu, te sam u samom Vra-
wu slu{ao, kako su se i we`ne Srpkiwe prijepale najuàsnije Hrvatima, o
kojima zaslugom srpskih {kola i srpske {tampe ne znadu do li to, da su u
rujnu 1902. toboè htjeli poru{iti pravoslavnu srpsku crkvu u Zagrebu.”
(str. 47-48.)
To je, po Radi}u, samo jedan osnov diferencijacije nacionalne svesti
Srba i Hrvata, koji u najmawu ruku svedo~i o {irokoj hrvatskoj du{i, po-
put ruske, i o srpskoj uskogrudosti. “Kolika je razlika u narodnoj svijesti
kod nas Hrvata i kod Srba, dokazuje vrlo pou~no i ~itava povjest dana{we
hrvatsko-srpske koalicije. U toj koaliciji, kako svi znamo, najja~a je Hrvat-
ska stranka prava, koja dugo vremena nije Srba na hrvatskom dràvnom pod-
ru~ju ni priznavala, s obzirom na to, {to su s nama istoga jezika. Ta stran-
ka sad ve} pune tri godine daje takav primjer narodne svijesti, da se to ~i-
ni upravo nejverojatnim. Ne mislimo tu na one ~lanove te stranke, koji bi
u bezumnoj mr`wi na “Austriju” odmah s pu{kom na Be~ i koje je sa Srbima
667
sprijateqila wihova strast; nego mislimo na one hrvatske rodoqube – to su
qudi oko osje~ke “Narodne obrane” i oko zagreba~ke “Hrvatske”, koji u Sr-
bima vide narodnu na{u bra}u i onda, kad su puni bojazni, da }e nam se ta
bra}a prije ili kasnije onako iznevjeriti, kako je to bilo pod Kuenom, te u
svojoj rodoqubnoj svijesti ne mogu nikako preuzeti na sebe odgovornosti, da
su Srbima dali razlog, ili makar samo izliku, da tako urade. I zato vidimo
upravo rijetku samozataju kod boqega dijela te stranke, samozataju, koja je
uop}e obiqe`jem svih hrvatskih odno{aja prema Srbima. Kod Srba napro-
tiv – ne govore}i o onima u Srbiji, ili u Crnoj Gori, a ni o Srbima u Bo-
sni – ovako hrvatsko pona{awe nije izazvalo jo{ ni takvoga preokreta, da
bi se kod nedavnih izbora u Dalmaciji bili pripravni za vremena sloìti
proti Talijanima u Zadru, nego naprotiv, najavi{e da o tom nema ni govora.
Istom kad je to prenerazilo hrvatsku stranku u Dalmaciji, koja se onako po-
na{a prema Srbima, kao Hrvatska stranka prava u banovini, onda je istom
zagreba~ki “Srbobran” prikorio dalmatinske Srbe, za{to ne bi primili
hrvatskih glasova, doti~no dvaju saborskih mandata, kad Hrvati zato od Sr-
ba ne traè nikakve protuusluge. No svi ovi primjeri ne odlu~uju toliko,
koliko najnoviji seqa~ki pokret u banovini, koji ve} ~etvrtu godinu obu-
hva}a ~itave krajeve na temequ potpunoga narodnoga jedinstva Hrvata i Sr-
ba i doslijedne slavenske uzajamnosti, i to upravo u naj~i{}im hrvatskim
kotarima.” (str. 48-49.) Tako se Radi}u nehoti~no oma~e da prizna da su pot-
puno narodno jedinstvo i dosledna slovenska uzajamnost me|u Srbima i Hr-
vatima mogu}i samo u ~isto hrvatskim sredinama, dakle tamo gde uop{te ne-
ma Srba, pa nije potrebno saslu{ati {ta su to wihovi izvorni nacionalni
interesi i ciqevi.
Problem postoji samo tamo gde pored Hrvata ìve i Srbi, pa ~ak ~ine
i ve}insko stanovni{tvo. Pokazalo se da je u wihovu svest nemogu}e utisnu-
ti ideju hrvatskog dràvnog prava i asimilatorsku, prozelitsku nacional-
nu misao. Ponosno konstatuju}i kako se ta ideja ve} duboko ukorenila u se-
qa~kom stanovni{tvu, naravno samo katoli~kom, Radi} kaè da su upravo
ti, nacionalno osve{}eni hrvatski seqaci, “one hrvatske legije, koje }e
Bosnu sjediniti s banskom i s dalmatinskom Hrvatskom.” (str. 50.) Tu on da-
qe isti~e kako su hrvatski seqaci posledwih decenija doìveli i dru-
{tveni i ekonomski preporod, te da su sopstvenu naraslu politi~ku snagu
artikulisali kroz sopstvenu seqa~ku stranku, koja se naglo razvija i sve
uspe{nije deluje. “Sve je ovo trebalo spomenuti i upravo naglasiti zato, jer
samo ovakovim gospodarskim i kulturnim razvojem seqa~koga svoga puka hr-
vatski narod dolazi do onoga stepena, na kojem }e wegov upliv na Bosnu po-
stati neodoqiv, i hrvatsko pravo tako aktuelno i ìvo, te se ne}e mo}i ni-
kako i ni~im izigrati... Bez svojih êha, Slovenaca i Poqaka, a pogotovo
bez Hrvata jedva bi na{a monarhija Bosnu bila i zaposjela, a za stalno je ne
bi bila ni umirila, ni uredila. Ovo je tako va`na stvar, da se kod we treba
posebice zaustaviti. U Bosni – Hercegovini djeluje danas toliko slavenske
i hrvatske inteligencije, da je primjerice samo Sarajevo po vrstno}i svoje
inteligencije ve} u istinu isto tako kulturno sredi{te i ogwi{te, kao
{to je Qubqana i Zagreb, Beograd i Sofija. Sarajevo dapa~e ima u koje~em
i prednost pred spomenutim centrima. U Sarajevu se kud i kamo mawe poli-
668
tizira nego u Beogradu, a i mawe je stran~arstva, nego u Zagrebu. U svakom
slu~aju sarajevsku inteligenciju ne vaqa suditi samo po broju, nego i po
vrstno}i. [to se prigovara ovomu ili onomu upravnomu ~inovniku, osobi-
to Nijemcu, to ne obara, nego ja~a tvrdwu, da je u Bosni – Hercegovini ulo-
èn toliki slavenski i hrvatski du{evni kapital, da bi bez wega Bosna –
Hercegovina bila i nadaqe ostala puki vojni~ki tabor, u kojem bi nastalo
sveop}e reàwe i klawe, ~im bi vojni~ka sila popustila, ili se mo`da uda-
qila.” (str. 52-53.)
Glavni problem za tako idili~nu viziju opet su Srbi, a uz wih i Ma|a-
ri. “Ba{ Srbi, koji Bosnu tako drsko svojataju, i Ma|ari, koji ve} otvori-
{e usta, da ju pro`dru, ti jedni i drugi ne}e ni da ~uju o tom slavenskom i
hrvatskom du{evnom kapitalu, te je i srpska i ma|arska nekulturnost toli-
ka, da u stotinama i tisu}ama hrvatskih, slovenskih, ~e{kih i poqskih kul-
turnih radnika u Bosni vidi samo dotepene kruhoborce, iliti kufera{e,
kao da tisu}e i tisu}e te na{e bra}e ne doneso{e u Bosnu ni srca ni uma, ni
po{tewa, ni radinosti, nego samo “{vapske kofere”. Kod Ma|ara se ova ne-
kulturnost dade barem razumjeti, jer oni kao pravi Azijati osje}aju in-
stinktivnu odvratnost proti svemu {to je uistinu evropsko; ali Srba ne
moè ~ovjek ni razumjeti, a kamoli opravdati, to mawe, {to êsi, pa i dru-
gi Slaveni dolaze u Bosnu – Hercegovinu ne samo sa jednostranim simpati-
jama za Srbe, nego i s tim krivim mi{qewem da u Bosni autohtonoga bosan-
skoga pu~anstva ni nema. Ovako naime pi{e gotovo svekolika slavenska
{tampa, a pogotovo ostalo evropsko novinstvo, koje o toj stvari dobiva
obi~no u Beogradu napisane i jo{te dobro “honorirane” ~lanke. I da Srbi
nisu ni{ta drugo krivi, nego {to su stvorili tzv. protukufera{ki pokret,
radi kojega bi, da nije do{lo do aneksije, Bosna bila izgubila ponajboqe
svoje javne radnike i {to po~ev{i od okupacije pa do danas najbezobzirni-
je i najbestidnije pori~u i sam opstanak autohtonoga hrvatstva u Bosni –
ve} im ovo dvoje oduzimqe svako pravo da Bosnu zahtijevaju u ime narodno-
ga na~ela. Istina je, Hrvati su danas u Bosni – Hercegovini u mawini; ali
u Evropi se ni qudi, ni narodi ne broje kao u Aziji, nego se vaù, tj. prosu-
|uju po kulturnim i gospodarskim svojim sposobnostima. Te se sposobnosti
o~ituju prije svega u obiteqskom }udorednom ìvotu, u smislu za gospodar-
sku privredu, u po{tivawu sva~ijega dobra, a prema tomu i u smislu za javni
red i poredak. Ako bosansko-hercegova~ko pu~anstvo s ovoga gledi{ta pro-
su|ujemo – a kao Evropqani i Slaveni ne moèmo ga druga~ije prosu|ivati
– onda su Hrvati u Bosni – Hercegovini bezuvjetno prvi i najva`niji ele-
menat. O tom se moèmo nepokolebivo uvjeriti, ~im prispodobimo s hrvat-
skim elementom bosanske muslimane i pravoslavne.” (str. 53-54.)
k) Fabrikovawe nacionalnih kontrasta
Bosanski muslimani predstavqaju ipak veliki problem i smetwu Radi-
}evoj hrvatskoj megalomaniji iz dva osnovna razloga – zbog iskrivqene sve-
sti o sopstvenom turskom identitetu i zbog podlo`nosti srpskoj nacional-
noj propagandi. “Bosansko-hercegova~ki muslimani na{i su qudi po krvi i
po jeziku, tj. pravi pravcati Slaveni. I ne samo po krvi i po jeziku, nego i
po svojoj }udi i po svom po{tewu. Ali ti su na{i qudi tako zane{eni za
669
Carigrad i za turskoga sultana i to ne samo kao za svoga kalifa, kao za svo-
ju vjersku glavu, nego i kao za svoga cara i gospodara, te druge politi~ke mi-
sli ni nemaju. Putuju}i Bosnom i Hercegovinom i razgovaraju}i s tim na-
{im dobrim i vrijednim svijetom, ja sam ~uo svagdje samo jedan upit: kad si
toliko svijeta vidio, ded, kaì nam, jesi li vidio i na{ega cara. Kolika je
ova privrènost sultanu kao caru i gospodaru, vidjelo se je najboqe 1897. za
gr~ko-turskoga rata. Da vam je onda bilo do}i u koju tursku kavanu ili jo{
boqe negdje u prikrajak stati, vidjeli biste kako na{i “Turci” poùdno
slu{aju sve vijesti o ratu, kako im o~i plamte i govore: e, da je nama sada ta-
mo biti i za cara krv svoju proliti. Ova je odanost i privrènost simpa-
ti~na pojava, ali ona je ujedno razlogom da su na{i muslimani toliko puta
nasjeli srpskim agentima. Nasjeli su osobito onda, kad su se listom po~eli
seliti, naro~ito iz Krajine, a jo{ vi{e nastrada{e u tom, {to djece svoje
ne dado{e tobo` u {vapske i kaurske {kole. Pustiti iz {aka djedovsku ze-
mqu i sam si zazidati okna, da k tebi ne do|e prosvjeta, to je zaista znak ve-
like politi~ke slabosti. A kad uz to uvaìmo da su na{i muslimani na jed-
noj strani imu}nici, a na drugoj sirotiwa, te sredwega staleà kod wih go-
tovo ni nema, onda }emo se jo{ vi{e uvjeriti o tom, da imadu budu}nost sa-
mo tada, ako ~uvaju}i svoje vjerske svetiwe, prigrle hrvatsku dràvnu na-
rodnu misao, jer to ujedno zna~i prigrliti pravi dràvni red i onakvu
evropsku prosvjetu, koja odgovara na{emu slavenskomu karakteru.” (str.
54-55.)
Dok prema muslimanima izraàva saàqewe zbog wihove kvazinacio-
nalne zabludelosti, prema pravoslavnima Radi} izraàva otvoren prezir
i gnu{awe. Prema wegovim re~ima, “pravoslavni su tako|er ili veliki
imu}nici ili kukavna sirotiwa. Ni kod wih dakle nema sredwega staleà.
Imu}nici su {pekulanti, i to ne samo u trgovini nego i u politici. U po-
litici {pekuliraju s najsvetijim osje}ajima muslimana, pa se zato i pretva-
raju da su i oni za sultana; a kad tamo, oni nisu ni za kraqa Petra, ni za kne-
za Nikolu, nego samo za svoju korist. Ti gazde {pekuliraju i sa nevoqom
pravoslavne sirotiwe, a jo{ vi{e s ratoborno{}u te sirotiwe. Mjesto da
toj sirotiwi daju za solidnu cijenu solidnu robu; mjesto da je poti~u na bo-
qe gospodarstvo i na zanate, da joj kupuju boqe plugove i drugo poqsko oru-
|e, oni joj dijele pu{ke i municiju, ili slike kraqa Petra i kneza Nikole,
s obe}awem da }e doskora velika pravoslavna Rusija osvojiti Bosnu za Sr-
biju i Crnu Goru, da }e protjerati sve {vapske kufera{e, a i sve begove i
age, da }e zemqu podijeliti samo me|u pravoslavne, a isto tako svi ~inovni-
ci da }e biti samo pravoslavni, da }e porezi biti maleni ili nikakvi, pra-
voslavni Srbi svi i svuda, jednom rije~ju, pravi srpski raj na zemqi. Svako-
mu ~ovjeku, a osobito siromahu i neuku, najsla|e je i najmilije slu{ati ka-
ko }e mu biti dobro, osobito ako mu to govori kakav prvak, gazda, bogata{,
koji svaki dan ~ita {to vladari i wihovi ministri misle i snuju. Kad ti ka-
ù da }e Bosna biti samo srpska, a onda vaqda tako jest. I u toj stalnoj vje-
ri pravoslavna sirotiwa, koja ~esto mjesto doma ima samo hrpu kamewa po-
kritu slamom, jedva ~eka ~as da plane pu{ka i da po|e u rat veselije, nego u
svatove. Tko nema pravog doma, taj ne moè znati ni {to je domovina, taj
uop}e nema i ne moè imati ni obiteqske qubavi, ni dru{tvenosti u evrop-
670
skom smislu: wegova vjerna quba to je pu{ka, a najboqi pobratim – quti
hanyar. Tu moè biti i sr~anosti sve do o~ajnosti, ali tu nema uvjeta, ni
elemenata za izgradwu domovine i dràve, kako se to traì na dohvat
evropskim kulturnim sredi{tima.” (str. 56-57.)
Ovakav opis bosanskohercegova~kih muslimana i pravoslavaca Radi}u
je potreban i da bi postigao {to ja~i kontrast u odnosu na tamo{we kato-
like, ~ije nabe|eno hrvatstvo odu{evqeno idealizuje. “Pogledajmo sad na-
{e Hrvate. Jo{ onda, dok su Turci imali svu vlast u {akama, proti kojoj su
se pravoslavni ili javno bunili ili potajno rotili, jo{ onda su Hrvati
divnom ustrajno{}u gradili temeqe dana{we svoje snage: obiteqsku }udo-
rednost prema nauku kr{}anskomu. Taj nauk davali su im redovnici fra-
wevci, idu}i od sela do sela, od ku}ice do ku}ice, u obi~nom odijelu s br-
kovima i s bradom, kao krvni ro|aci, kao “ujaci”. Ti bradati i brkati “uja-
ci”, koji su i proti najsurovijoj sili znali braniti i obraniti svoje stado,
ti frawevci bili su, i danas su takvi prosvjetiteqi, kakvih }emo jedva na-
}i u svoj evropskoj povjesti. A ~im je turska sila popustila, k tim prosvje-
titeqima dolaàhu i dolaze neprestance novi drugovi i to ne samo iz sve-
}eni~koga staleà. Dolaàhu tu zanatnici i obrtnici svake ruke, ~inovni-
ci svake struke, privatni i javni slu`benici svake vrste. Istodobno prema
tomu primjeru i po vlastitoj ponuci sami bosanski Hrvati pohrli{e u
{kole i do danas si stvori{e takvu inteligenciju, koja svojim karakterom
i svojim znawem ulijeva najve}e povjerewe i po{tovawe. K tomu svemu Hr-
vati su se s ostalom slavenskom bra}om iz carevine upravo squbili, prem-
da su svi Slaveni, kako je ve} spomenuto, bili prete`no srbofili, naro~i-
to pri svom dolasku u Bosnu. I tako su bosansko-hercegova~ki Hrvati stvo-
rili pravo narodno dru{tvo, tj. potpunu narodnu cjelinu, brinu}i se osobi-
to da seqa~ki narod bude svoj na svom i da bude {to prosvje}eniji. I zato
Hrvati imadu tamo najvi{e seqaka svojih gospodara, najvi{e obrtnika, naj-
vi{e vrsnih tvorni~kih i {umskih radnika i najvi{e ~inovnika i slu`be-
nika svake struke, najvi{e akademski obrazovane inteligencije. Jednom ri-
je~ju, Hrvati su najorganizovaniji i kulturno najja~i elemenat u Bosni.”
(str. 57-58.)
Hrvatizacija bosanskih i hercegova~kih katolika je delatno{}u rimo-
katoli~kih sve{tenika sistematski kroz nekoliko decenija okupacije oba-
vqana, iako su joj se suprotstavqali oficijelni ma|arski faktori, svesni
opasnosti od naglog ja~awa hrvatskog nacionalnog korpusa. Wihovo poli-
ti~ko svrstavawe i sve ~vr{}a organizacija najvi{e raduju Stjepana Radi-
}a, pa on na slede}i na~in koncipira wihovo daqe angaòvawe, mada mu
osnovno i polazno pitawe o navodnom nekom “ìvom” hrvatskom pravu na
Bosnu i Hercegovinu ostaje bez ikakvog smislenog odgovora. On na slede}i
na~in zakqu~uje ovu svoju raspravu: “Sad }emo razumjeti za{to Kalaj nije
mogao hrvatstvo uni{titi, premda do 1895. nije u Bosni dao hrvatskoga ime-
na spomenuti, {to sam i sam na sebi iskusio, jer me 1891. u Mostaru zatvo-
ri{e i “per {up” otjera{e u Metkovi} samo zato {to sam u jednom “hanu”,
makar sam, prigovorio cijeloj ~eti Srba, kad “{aku Hrvata” nazva{e lopo-
vima i {to sam ponosno spomenuo prekrasnu tada{wu hrvatsku izlo`bu u
Zagrebu, kao sjajni dokaz hrvatske kulturne snage. Nije uspio Kalaj, a sve je
671
uzalud bilo i Burijanu, koji je Srbe tako bio ve} podigao, te su se ponajbo-
qi upravnici Hrvati i drugi Slaveni bili ve} spremali da ostave Bosnu,
jer im je ìvot bio postao jur nesnosan i nesiguran. Zato je Hrvatska narod-
na zajednica u jednoj godini dana kao ~udom prekinula Bosnu i Hercegovinu
i to gotovo bez najmawe pomo}i banske i dalmatinske Hrvatske. Zato se Hr-
vati u Bosni – Hercegovini umnaàju godimice za 1,7%, Srbi za 1,1%, a mu-
slimani za 0,9%. Zato je Bosna – Hercegovina danas organi~ki dio ostale
Hrvatske po ìvom pravu, a bit }e doskora, ako Bog da, i po gotovom faktu.”
(str. 58-59.)
Da bi se to u celosti i definitivno postiglo, Radi} nudi gotov recept.
“Samo treba da svi mi Hrvati – a naro~ito Hrvati u bosanskoj Hrvatskoj –
u ovom pitawu sjediwewa budemo Evropqani, dakle najodu{evqeniji brani-
teqi prava Habzbur{ke monarhije; da budemo Slaveni, dakle najsusretqi-
vija bra}a i prema muslimanima i prema pravoslavnima i prema svim sla-
venskim kulturnim radnicima iz ostale carevine; da ne budemo niti na ~as
stran~ari, tj. da ne prenosimo dana{wih banovinskih i dalmatinskih stra-
naka u Bosnu; no ponajpa~e da ne budemo za ìvu glavu ni u snu ono isto, {to
su bili i {to }e jo{ biti srpski usta{e, tj. da ne budemo Frankovi le{i-
na{i. Proti Pe{ti istaknimo Jela~i}evu o{tricu: hrvatsko dràvno
pravo i organi~ku svezu s ostalom carevinom; prema Beogradu visoko podig-
nimo lu~ svoga preporoda: slavensku i pu~ku kulturnu i gospodarsku svoju
organizaciju. Uz te uvjete Bosna – Hercegovina mora postati sastavni dio
ujediwene Hrvatske. Ili }emo povjerovati da }e talijanska iredenta, ma-
|arski ko{utizam i velikosrpska agitacija rastepsti Habzbur{ku monar-
hiju i uni{titi dana{wu hrvatsku dràvu i sav hrvatski narod? Ali tko }e
pri zdravoj pameti i u snu ra~unati s ovom “~iwenicom”, kad je Habzbur{ka
monarhija uz jedinu Rusiju odoqela Napoleonu i kad su se ba{ na hrvatskom
narodu ispunile rije~i velikoga Franceza Mi{eleta: nijedna narodna du-
{a ne moè poginuti.” (str. 59-60.)
l) Jedinstvo pod uslovima Stjepana Radi}a
Neprekidno Radi} deceniju i po pred Prvi svetski rat propoveda srp-
sko-hrvatsko narodno jedinstvo i uzajamnost, ali redovno pod uslovom da sve
zapadno od Drine nosi hrvatski naziv, a isto~no od te reke srpski. Kako na-
vodi u bro{uri “Kako }emo iz na{ega zla u dobro”, objavqenoj u Zagrebu
1902. godine: “Istina je da na{ svijet po zdravom razumu sudi da su Hrvat i
Srbin dva ro|ena brata, da govore jednim jezikom, da vjeruju jednu kr{}an-
sku ili hri{}ansku vjeru i da ìve u jednoj domovini, koja od Drave i Duna-
va preko Save, Kupe i Une do mora nosi drago i slavno ime Hrvatska, kao
{to je, u susjedstvu, me|u Savom i Drinom, Dunavom i Timokom drugi na{
narodni dom koji nosi milo i di~no ime Srbija. I zato se na{ narod jo{ do-
nedavna, bez razlike vjere i imena, bratimio i kumio, drè}i se one na{e
narodne: brat je mio koje vjere bio, ako bratski radi i postupa.” (Stjepan Ra-
di}: Izabrani politi~ki spisi, “Menora”, Opatija 1995., str. 60.) Me|utim,
ranije sporadi~no prisutne sva|e i prepirke kao da su odjednom prerasle u
otvorenu mr`wu i netrpeqivost, koje neretko dostiù stadij divqa{tva i
zverskog besa. Za takve pojave Radi} okrivquje nerazumno i nerazlo`no po-
na{awe hrvatske i srpske gospode, nesvesnih da bi narodna sloga jedino
672
bila pametna i korisna za obe strane. “Sjetimo se samo toga da se u na{oj
Krajini narod predobro slagao dok su svi pravoslavni sami govorili da su
Vlasi i da je isto tako prekrasna sloga bila u slavonskoj Hrvatskoj dok su
se katolici sami zvali [okcima. Sad u svoj hrvatskoj Krajini gotovo sva-
ki Vlah znade da to nije wegovo narodno ime i da treba da se ponosi svojim
imenom srpskim. Isto tako u slavonskoj Hrvatskoj ima sve vi{e i seqa~ko-
ga katoli~koga svijeta koji ve} znade da je ime [okac besmislica i uvreda
kao i naziv Vlah, te se staro i mlado, i mu{ko i ènsko po~iwe di~iti pra-
vim svojim narodnim imenom hrvatskim.” (str. 61-62.)
Radi}eva perfidnost ovde se izraàva kroz ve{ta~ke paralelizme u
posmatrawu nacionalnog identiteta Vlaha i [okaca. Kraji{ki Vlasi su
taj naziv doneli prebegav{i sa teritorija pod turskom kontrolom, gde je on
prvo ozna~avao poseban socijalni status slobodnih seqaka sto~ara, potom
pripadnika pomo}nih vojnih snaga i na kraju sinonim za hri{}anina, bez
obzira na nacionalnost. Srpska nacionalna svest kraji{kih Vlaha bila je
neprekidno veoma jaka i nepokolebqiva, o ~emu svedo~i sva narodna tradi-
cija, predawe, posebno narodne pesme. Za razliku od wih, slavonski [okci
su nesporno pokatoli~eni Srbi kojima je Rimokatoli~ka crkva sistemat-
ski potiskivala nacionalnu svest, kako bi ih {to vi{e odvojila od pravo-
slavnih sunarodnika koji su vekovima razvijali svoju nacionalnu crkvu.
Hrvatska nacionalna svest je slavonskim [okcima ve{ta~ki nametnu-
ta, u najve}oj meri angaòvawem Ra~kog i [trosmajera, kao i kompletne ri-
mokatoli~ke crkvene strukture, uz neprekidno ponavqawe parole da su Sr-
bi i Hrvati narod sa dva imena, pa da u tom slu~aju hrvatski naziv ozna~ava
rimokatoli~ku, a srpski pravoslavnu versku pripadnost. Radi} to smatra
pravim narodnim osvje{}ivawem, ali mu zato smetaju prate}e pojave. “Ako
poslu{amo {to govori kraji{ki Srbin o Hrvatu i {to slavonski i srijem-
ski Hrvat misli o Srbinu, uvjerit }emo se da za ovih dvadeset godina nismo
napredovali, nego da smo nazadovali. Mjesto da kraji{ki Srbin, ba{ zato
{to je preporo|en, svom snagom mlade svoje svijesti privine k sebi Hrvata
i Hrvatsku, a slavonski i srijemski Hrvat, mjesto da cijelim zanosom pre-
poro|enoga ~ovjeka spozna vrijednost i mo} bratimstva sa Srbima i sa Sr-
bijom, vidimo obadva kako u gostionici lupaju {akom po stolu i kako jedan
vi~e: “Hvala Bogu da nas je Star~evi} grdio, sad }emo mi Hrvatima pokaza-
ti da li nas ima”, a drugi se juna~ki kune da }e prije i radije nositi ma|ar-
sku zastavu negoli srpsku. A sve je to plod wema~kog i ma|arskog sjemena,
sve je to djelo tu|inskoga duha koji na{a gospoda neprestance upijaju u ka-
vanama i gostionicama, gdje nema ni pravoga zbora, ni pravoga dogovora, jer
ne ima narodnoga osje}aja ni narodne misli.” (str. 62.)
m) Zagreba~ka Kristalna no} i Radi}evo uputstvo za progon Srba
U vreme velikih antisrpskih demonstracija i pogroma u Zagrebu te
iste 1902. godine, Radi} je krajem avgusta objavio u “Obzoru” ~lanak “Svoj k
svomu”, u kome i sam daje odu{ka svojoj, dotad ve{to prikrivanoj antisrp-
skoj mr`wi. On poru~uje uzavreloj hrvatskoj masi: “Okrenimo i mi svoju
taktiku, ne jadajmo se samo kao {to smo se jadali do sada, a svojom snagom ja-
~ali elemenat koji se, eto, digao protiv nas gore nego ikoji drugi inorodni
673
i neskloni nam narod. Moramo gledati da oslabimo taj elemenat; ~im bude
ja~i, bit }e nam opasniji, teè }emo mu se oprijeti. Ne uzradimo li tako,
sud drugih naroda o nama moè biti dvoj: ili da smo dotle pali te nam zbi-
qa nije vi{e stalo do na{eg narodnog ponosa – ili da smo luda {to grije u
svojim wedrima zmiju koja sprema otrov da ga u svoje vrijeme u{trca u na{u
krv. Ili – Hrvati – imamo li {to da izgubimo ako se skroz otu|imo tom
elementu? Gdje su nas podupirali? Gdje su stupili s nama u borbu kad se ra-
dilo bilo o kojem na{em politi~kom pravu ili kulturnoj kojoj ste~evini?
Gdje? Nigdje! Obratno! Svuda su protiv nas – svuda! Ovdje s mayaronima, u
Slavoniji s mayaronima i sa [vabama, u Dalmaciji s Talijanima. Neka se
prelomi svaka na{a zajednica s wima; mi nemamo {ta od toga izgubiti –
obratno: moèmo samo dobiti.” (str. 136.) A povod za svu tu antisrpsku hi-
steriju, kojoj se naknadno Radi} priklonio, bio je samo jedan ~lanak beo-
gradskog studenta Nikole Stojanovi}a, prene{en u zagreba~kom “Srbobranu”.
Verovatno je Stjepan Radi} jedan od prvih hrvatskih politi~ara koji je,
po star~evi}anskom uzoru, otvoreno i javno propagirao bojkot srpskih rad-
wi i sveukupnu dru{tvenu diskriminaciju Srba. To je izrazio slede}im re-
~ima: “U Zagrebu – a i svuda po hrvatskim zemqama ìve srpski trgovci,
obrtnici i radnici najvi{e i gotovo od nas Hrvata. Ja sam sluìm se kroz
toliko godina u zagreba~koga pravoslavnoga trgovca, u ~ijem sam du}anu
ostavqao svaki mjesec redovno preko 30 forinta. Od prvog rujna ostavqam
ga, a tako }e, mislim, u~initi svi Hrvati koji drè do svoga ponosa. Digni-
mo se svi kao jedan, nedajmo posla, zarade, ni zaslu`be, nijednome Srbinu!
Ne stidimo se toga, oni nas odavno pquskaju, a mi smo ih podupirali: sad su
digli no` protiv nas – udarite po toj sramotnoj bratoubila~koj ruci! Pod-
uprite svoje Hrvate – svoj k svomu! O Srbima eto, àliboè, ne moèmo re-
}i da su nam svojta – a {to i jesu: àlosna je to svojta! Brat je mio koje vje-
re bio – dokle bratski ~ini i postupa. Nemamo se stidjeti nikoga ako bude-
mo tako nastojali oslabiti elemenat koji nam se grozi propa{}u. Oni na-
vaquju – na{a je du`nost da se branimo. Uz takve wihove osje}aje i misli
bit }e na{e politi~ko i ekonomsko stawe to vi{e ugroèno {to oni budu
ja~i. Nastojmo se, dakle, odbiti od wih – ili se ja~ajmo sami, podupiru}i
svoje hrvatske trgovce, industrijalce i radnike. Ako se ne budemo odbili od
wih, a ne ja~ali sebe – oni, eto, ne taje da }e nas najprije oslabiti – pa onda
pro`drijeti. Tko ne bude iza svake provale wihove mr`we protiv nas okre-
nuo Srbima le|a – taj neka ne pripovijeda o nekakvom rodoqubqu: neka uzme
u ruku preslicu pa sjedne u zape}ak.” (str. 136-137.)
Tu je Radi} izri~it u oceni da su krivi svi Srbi, a ne samo pojedinci,
pa makar im se krivica sastojala samo u tome {to kupuju i ~itaju “Srbo-
bran”. On insistira da ne vaqa da se neki wegovi sunarodnici izgovaraju da
su me|u Srbima samo “krivi pojedini bijesni qudi. “Srbobran” usred Za-
greba ne bi mogao donositi takvih ~lanaka (a vrije|a nas i bez toga quto go-
tovo u svakom svom broju!) kad ne bi s wime bili suglasni wegovi pretplat-
nici – a ti su Srbi u Hrvatskoj. Oni se slaù s wegovim pisawem, zato ga
uzdràvaju. Oni }e pred vama, kad im re~ete da se ne}ete u wihovom du}anu
sluìti (a ne treba to ni re}i, nego jednostavno izostati) – oni }e hiniti
da se ne slaù s pisawem “Srbobrana”. Ne vjerujte im dok ne uskrate svoju
674
potporu listu, sve dotle dok nas taj list ne prestane vrije|ati, izazivati i
fanati~ku mr`wu protiv nas piriti. Srpski trgovci ìve od nas, neka se
nau~e {tovati na{e najprvqe svetiwe, ako }ete da budete wihove mu{teri-
je. Ima ih koji kaù da su vezani uza srpske du}ane dugom. Takvima bi mogli
pomo}i hrvatski trgovci da preuzmu na se dug, koji }e im stranka makar u
najmawim obrocima vratiti. Organizirajmo se, poduprimo hrvatskoga tr-
govca. Odlu~imo se na ovu organizaciju {to prije – odmah. Srbi su u nas u
pitawu trgovine i onako ve} davno ~vrsto organizirani protiv Hrvata,
svojih gostoprimaca. Gdje }ete na}i u wihovoj trgovini nau~nika ili po-
mo}nika Hrvata? Bit }e to rijetka ptica! Ako ga na|ete, vjerujte da je ta-
kvi pomo}nik izvrstan pomo}nik kojega ne moè nadoknaditi Srbin. Bio
sam do sada optimista u pitawu hrvatsko-srpskoga spora, drè}i stalno da
}u i sam doìvjeti konac toga rata i gledati onda na nedavnu pro{lost ka-
ko su do dva brata bile dvije lude. Oni su pokazivali u svojoj trgova~koj or-
ganizaciji mnogo vje{tine i prakti~nosti – a na{ hrvatski novac mislio
sam – ostaje u hrvatskoj zemqi. Sad vidim da je to takav elemenat s kojim se
ne da nikako, a kamoli bratski ìvjeti. Dakle na rad! Opakog i obijesnog
brata treba ve} jednom dozvati pameti; Hrvati, dakle, koji imate srca za
svoj narod, podupirite odsele hrvatske trgovce, obrtnike i radnike. Svoj k
svomu!” (str. 137-138.)
n) Ode hrvatskim zlo~inima u Prvom svetskom ratu
Da je Stjepan Radi} itekako imao razloga da se ponosi Hrvatima koji su
se kao austrougarski vojnici borili na srpskom frontu, pokazuju pouzdane
i upe~atqive istorijske ~iwenice. Pre svega, na delu su se raspr{ile sve
srpske iluzije o iskrenosti ranijih hrvatskih panslovenskih i ju`noslo-
venskih izliva verbalnog odu{evqewa, zalagawa za srpsko-hrvatsko nacio-
nalno jedinstvo itd. “Iako su ~inili dobru ve}inu u korpusima koji su po-
hrlili preko Drine (sem jednog, ~e{kog), Ju`ni Sloveni iz Dvojne monar-
hije nisu ni pomi{qali na to da masovno okrenu le|a carskim zastavama i
sa oru`jem u ruci pre|u na srpsku stranu. Umesto da ve} na prvi pucaw po-
hitaju svojoj bra}i u Srbiji u zagrqaj – {to su o~ekivali mnogi Srbi, a ne
samo Pa{i} – Hrvati, muslimani, Slovenci, oni su, pre svega, kidisali na
srpske poloàje kao tigrovi, nadma{uju}i u tome, ali i u svojoj bezobzirno-
sti prema srpskim vojnicima – rawenicima kao i civilnom stanovni{tvu,
vrlo ~esto i same Nemce i Ma|are. Tako kako su se Ju`ni Sloveni u austro-
ugarskim uniformama poneli u po~etku rata 1914. godine, tako su se u Sr-
biji pona{ali do samog kraja svetskog krvoproli}a.” (Vasa Kazimirovi}:
Srbija i Jugoslavija 1914-1945., “Prizma” Kragujevac – “Centar film” Be-
ograd, Kragujevac 1995., kwiga prva, str. 35.) U vojni~koj revnosti posebno
su Hrvati predwa~ili, o ~emu svedo~i ogroman broj dodeqenih odlikovawa,
kao i unapre|ewa u vi{e oficirske i podoficirske ~inove. “U odnosu na
êhe, mobilisane u Osmi korpus (Pra{ki), Ju`ni Sloveni su se naj~e{}e
tukli do posledweg metka i mnogo puta odbijali da se predaju srpskim voj-
nicima ~ak i kad bi im preostalo samo hladno oru`je. Takvo wihovo drà-
we bilo je, pogotovu kod Hrvata, rezultat i planskog rasplamsavawa mr`we
prema Srbiji.” (str. 62.)
675
Kako je posle rata svedo~io Nikola \ur|evi}, “{iroke mase naroda hr-
vatskoga i{le su sa istim odu{evqewem u “sveti” boj za uni{tewe naroda
srpskoga kao i {iroke mase naroda ma|arskog i nema~kog. Sa istim svirep-
stvom ubijali su srpske ène i neja~ad, palili srpska sela i pqa~kali srp-
sku imovinu. Lelek i jauk srpske sirotiwe nije ganuo ni mogao ganuti kamen
– srce wenih krvnih neprijateqa, a oglu{ile su se tome leleku i jauku i one
stranke, u kojima su sedili qudi, koji su bili krv wene krvi, ali koje su pod-
upirale politiku krvnih neprijateqa naroda srpskoga iako su do tog vre-
mena ispovedale ideju narodnog jedinstva.” (str. 63.) Dok joj to zvani~na
vlast nije onemogu}ila, “Politika” i drugi listovi su u toku rata i nepo-
sredno po wegovom okon~awu iznosili veliki broj ~iwenica o zverstvu na-
vodne hrvatske bra}e. “S kakvom su mr`wom juri{ali Ju`ni Sloveni u
austrougarskoj vojsci, izuzev Srba, na poloàje srpske vojske, kako su kidi-
sali na srpske vojnike, po pravilu nikad im ne daju}i “pardona”, videlo se
to svuda, na svim mestima na kojima su vo|ene borbe 1914. godine. Samo kad
bi bili sasvim razbijeni, i kad bi im preostalo jo{ jedino da izaberu smrt
ili da se predaju, oni su dizali ruke uvis. Takav je slu~aj bio pred Beogra-
dom, u decembru 1914. godine, u onim èstokim borbama na Torlaku, gde je
svoj grob na{ao najve}i deo 79. Jela~i}evog puka austrougarske vojske. U
ovom puku, sastavqenom najve}im delom od Hrvata, a koji je bio ostavqen da
{titi odstupnicu glavnini austrougarske vojske koja je napu{tala Beograd,
bilo je naro~ito mnogo Li~ana. Zasipani artiqerijskom vatrom sa srpske
strane bez prestanka, oni su re{ili da se predaju tek kad ih je na nogama
ostalo jo{ samo nekoliko stotina.” (str. 64.)
Svuda su se Hrvati najvi{e isticali, a posebno u zlo~inima nad civil-
nim stanovni{tvom. Ma~va je najvi{e stradala od hrvatskog rimokatoli~-
kog milosr|a. “Upadaju}i u sela poput vojnika Yingis-kana, isterivali su
iz ku}a ~itave porodice, ne obziru}i se na uzrast i zdravstveno stawe, da bi
ih zatim vezane konopcima, koje su nosili sa sobom, gonili ispred sebe kad
su nastupali prema poloàjima srpske vojske. Tako su postupili, izme|u
ostalog, u selu Le{nici, gde su, prethodno, ubili vi{e seqaka, seqanki i
dece. Prema izve{taju u~iteqa Vel. Jonei}a, me|u stanovnicima Le{nice,
koji su upotrebqeni kao ìvi za{titni zid, nalazilo se i vi{e èna sa de-
com koja jo{ nisu bila prohodala.” (str. 64.)
U borbama na srpskom frontu istakli su se i Josip Broz i Vlatko Ma-
~ek. Kako povodom toga iznosi Kazimirovi}, “me|u trupama austrougarske
vojske koje su se s naro~ito velikom èstinom ustremqavale na srpske voj-
nike nalazila se i 42. domobranska divizija iz Zagreba. Pri drugom prela-
sku preko Drine, 2. septembra 1914. godine, ona je puna tri dana kao fanati-
zovana naletala na rovove srpske vojske na Adi Kurja~ici, nastoje}i da se
prebaci na desnu obalu Drine i da dejstvom dolinom Jadra potpomogne ak-
cije trupa ju`no od Loznice i severno od Le{nice. Ona je nanela velike gu-
bitke jedinicama Drinske divizije II poziva, koje su joj se ovde suprotstavi-
le. Na srpskoj strani palo je 9 oficira, 6 podoficira i 550 vojnika. U sa-
stavu ove austro-ugarske divizije, juri{ao je na srpske poloàje i Josip
Broz, kasnije nazvan Tito, u to vreme pripadnik 10. ~ete 25. pukovnije.
676
[ta je tada sve doìveo i preìveo, on o tome nije nikad hteo da govori, ni-
{ta nije kazao ~ak ni svom biografu Vladimiru Dedijeru... Dedijer, ina~e,
iznosi (u Novim prilozima za biografiju Josipa Broza Tita, u drugoj kwi-
zi), da je imao u rukama tri Titova autobiografska teksta – iz 1935., 1945. i
1952. godine, i da samo u jednom od wih, u onom iz 1935., Tito govori o u~e-
{}u u ratu protiv Srbije, od avgusta do decembra 1914. godine. Kad je hteo,
na osnovu prvog autobiografskog teksta iz 1935. godine, da pi{e o Titovom
u~e{}u u operacijama na srpskom frontu, dobio je, navodno, direktivu od
Milovana \ilasa da to ne ~ini. Kao i Tito, u 42. domobranskoj diviziji
(“Vra`joj diviziji”, kako je jo{ nazivana), u 25. puku, protiv Srba borio se
i Vlatko Ma~ek, vo| Hrvatske seqa~ke stranke.” (str. 65-66.)
U svim austrougarskim jedinicama sistematsko neprijateqstvo i netr-
peqivost iskazivani su prema prinudno mobilisanim Srbima. “Svaki onaj
ko bi oklevao sa otvarawem vatre na svoju bra}u ili pak pucao uvis, bio bi
otpozadi ubijen. Za gre{ke, propuste, ogre{ewa o disciplinu i propise
uop{te, za neizvr{ewe nare|ewa do u najmawu sitnicu, Srbi u austrougar-
skoj vojsci bili su vrlo strogo ka`wavani... Ponekad su najteè kazne izvr-
{avane na najsuroviji na~in, i to samo po odluci vojnih stare{ina a bez
prethodnog sudskog postupka.” (str. 71.) Krajwu antisrpsku indoktrinaciju
hrvatskih vojnika i sistematsko podsticawe na masovne i krvoèdne zlo~i-
ne nad srpskim civilima u Prvom svetskom ratu proveli su Rimokatoli~-
ka crkva, politi~ke partije (najvi{e Stranka prava Josipa Franka i Hr-
vatska seqa~ka stranka) i hrvatska {tampa. “Uz organe vlasti i oficirski
kor, ta tri faktora bili su glavni seja~i mr`we prema Srbiji i glavni
ratni hu{ka~i uop{te.” (str. 80.) Glavnu ulogu je ipak imala crkvena orga-
nizacija. “Weni najvi{i dostojanstvenici, ali i niè sve{tenstvo, bili
su neumorni u agitovawu za stvar Habzburga. A to je u svemu bilo u skladu
sa tada{wim stavovima Vatikana... Bespogovorni poslu{nici Vatikana,
visoki i najvi{i dostojanstvenici Katoli~ke crkve u ju`noslovenskim ze-
mqama skoro da su se nadmetali u o{trini izraza koje su upotrebqavali u
svojim poslanicama i svojim govorima protiv Srbije i wenog naroda. (str.
84-85.) Stranka prava i Hrvatska seqa~ka stranka prosto su se me|usobno
nadmetale koja }e vi{e antisrpskog otrova izbquvati u javnim nastupima
svojih funkcionera, a kad je re~ o {tampi, “u listu bra}e Radi}a “Dom”, mo-
glo se pro~itati i sve ono {to su i austrougarski oficiri govorili svo-
jim vojnicima o Srbima – da su Srbi “divqi i svirepi”, da su “zvijeri” i da
svuda i uvek pokazuju “svoju nekr{}ansku i divqa~ku }ud i mr`wu”, da “mu-
~e i iznakazuju na{e rawenike da se to ne moè ni opisati.” (str. 88.) Sve
su to, naravno, bile najogoqenije laì i izmi{qotine.
Hrvatima je Prvi svetski rat predstavqao generalnu probu za siste-
matske genocidne zlo~ine nad srpskim narodom u Drugom svetskom ratu. To
zna~i da nisu fa{izam i nacizam pravi uzroci masovnih klawa, nego tradi-
cionalna rimokatoli~ka mr`wa prema “{izmati~kim” pravoslavcima, ma-
terijalizovane kroz jednu ve{ta~ku naciju sa~iwenu od zalu|enih verskih
fanatika, ispranih mozgova i podlo`nih totalnoj manipulaciji i instru-
mentalizaciji. îne}i gro austrougarskih invazionih snaga, hrvatizovani
677
rimokatolici, pored ratni~kog elana na bojnom poqu, pokazivali su kraj-
we divqa{tvo i surovost prema protivniku. Zarobqeni srpski vojnici ~e-
sto su na licu mesta streqani ili pogubqeni nakon dugotrajnog mu~ewa.
Srpski rawenici bivali su dotu~eni na licu mesta. Srpske ène su silova-
ne i ve{ane. Srpska deca su se~ena na komade. Srpski starci su masakrira-
ni. Nakon okupacije Srbije, glavninu okupacione administracije tako|e su
~inili Hrvati. Pqa~kali su i otimali na sve strane. Desetine hiqada qu-
di su odvodili u internaciju iz koje se malo ko ìv vra}ao. Za najmawu ne-
poslu{nost okupatoru u srpskim gradovima i selima po kratkom postupku
izricane su drakonske kazne. Ni{ta lak{e nije bilo ni Srbima pre~ani-
ma. Pored toga {to su prinudno mobilisani i sistematski izlagani masov-
noj pogibiji na najopasnijim frontovima, bosanski, hercegova~ki, vojvo-
|anski, slavonski i ostali podjarmqeni Srbi izlagani su konstantnom
maltretirawu i {ikanirawu. Najvi|eniji su ubijani, slati u logore, oduzi-
mana im je imovina itd. Ogroman je broj dokumenata, ali i kvalitetnih
istoriografskih studija koje o tome svedo~e. Hrvati su se oduvek na isti
na~in pona{ali prema Srbima, bez obzira da li su bili organizovani u
austrougarske domobrane, usta{ke bojne ili komunisti~ke odrede.
Kad su videli da Austrougarskoj monarhiji nema spasa, mnogi Hrvati su
se priklawali Srbima i traìli nacionalno jedinstvo. Zapawuje lakomi-
slenost s kojom su tada{wi srpski vlastodr{ci opra{tali zlo~ine nad
sopstvenim narodom i dokazanim zlo~incima poveravali odgovorne dràv-
ne funkcije. Vrlo brzo se pokazalo da Hrvati nisu iskreno èleli Jugosla-
viju. Prihvatali su je kao jednokratno sredstvo za{tite od italijanskih i
ma|arskih teritorijalnih aspiracija. îm je opasnost pro{la udruìli su
se u jedinstveni front otpora ju`noslovenskoj dràvi u Beogradu, koji je od
prvih dana predvodio Stjepan Radi} sa svojom strankom. Nova dràva nije
imala {anse da se konsoliduje zbog kontinuirane subverzivne delatnosti
hrvatskih ~inovnika i oficira. Mnogi od wih su vrbovani da intenzivno
rade za strane obave{tajne slu`be. Kako Kazimirovi} ukazuje, “u leto 1923.
zbio se jedan doga|aj koji je u punoj meri pokazao koliko je bilo krhko isto-
rijsko pomirewe i kolike je opasnosti sobom nosilo masovno ukqu~ewe hr-
vatskih oficira iz biv{e Austro-Ugarske u jugoslovensku vojsku. Tada je,
naime, otkrivena jaka tajna organizacija biv{ih austrougarskih oficira,
Hrvata, koji su se spremali da novoj dràvi, pod ~iju su zastavu stupili, za-
daju smrtni udarac. Centar te organizacije nalazio se u Zagrebu, a “filija-
le” u Vara`dinu, Virovitici, Skopqu, Bitoqu i Debru (odakle su veze
i{le daqe u Albaniju, u Tiranu)... U trag ovoj antidràvnoj organizaciji
u{lo se posle hap{ewa izvesne Danice Androli}, sekretarice vo|e Hrvat-
ske seqa~ke stranke Stjepana Radi}a, na jugoslovensko-italijanskoj grani-
ci kod Rakeka. Kod we je prona|eno vi{e kompromituju}ih dokumenata, ko-
ji su se pre svega ticali tajne organizacije biv{ih austrougarskih ofici-
ra u jugoslovenskoj vojsci. Me|u uhap{enim oficirima, ali i li~nostima
koje su imale visoke poloàje u dràvnoj upravi, bankarstvu i industriji,
nalazio se – i od kraqa Aleksandra odlikovani Slavko Kvaternik. Prona-
|ena je i wegova studija, namewena Italijanima, o stawu na jugoslovenskim
678
granicama. Kako je to izneo u jednom svom napisu, objavqenom u ma|arskom
listu “Pester lojd”, broj 177. od 8. avgusta 1923. godine, Stjepan Sarkoti},
svojevremeni poglavar Bosne i Hercegovine, a posle 1918. godine li~nost
oko koje su se u Austriji okupqali Hrvati – protivnici Jugoslavije, u pr-
vom redu usta{e, bila je to devetnaesta po redu {pijunska afera u Hrvat-
skoj za ~etiri i po godine postojawa jugoslovenske dràve.” (str. 205-206.)
U septembru 1917. godine u “Domu” i u “Hrvatskoj” Radi} objavquje ~la-
nak “Hrvatsko dràvno pravo kao cimer protuslavenskoj srpskoj politi-
ci”, koja je, po wegovom mi{qewu “protuhrvatska, jer za na{e srpske poli-
ti~are niti je postojala, niti postoji hrvatska dràva i zato su svi na{i
Srbi bili i do danas ostali mayaroni. Protuslavenska, jer su se srpski po-
liti~ari u cijeloj na{oj primorskoj Hrvatskoj vazda lako snalazili s po-
litikom talijanskom, koja, evo, u ove dvije godine bije jedanaestu se~ansku
bitku zato da se ne samo Hrvatima i Slovencima, nego i êsima i Slovaci-
ma zakr~i zauvijek put k Sredozemnom moru, k tomu glavnomu europskom tr-
gova~kom i prometnom popri{tu.” (str. 194.) Me|utim, dve godine ranije, u
saborskom govoru od 23. juna 1915. godine Stjepan Radi} se otvoreno busa u
prsa hrvatskim ratnim zaslugama na strani centralnih sila, pa izjavquje:
“Hrvati nikada vi{e nisu dali ovoj monarhiji, nego {to daju i {to }e dati
do konca ovoga rata. Sve {to smo za monarhiju u~inili do sada, ne da se ni
prispodobiti s ovim {to sada dajemo. Ono {to su prije ~itave carevine po-
dizale, to danas diè sama kraqevina Hrvatska. Mi znamo da u pojedinim
kotarima, kao {to npr. u mom, osamdeset i sedam posto odrasloga mu{koga
pu~anstva nalazi se u vojsci. Na{a hrvatska vojna snaga ide na stotine hi-
qada. Vrsno}a te snage je tolika da smo svi dirnuti svjedoci najvi{ega pri-
znawa, za kakovo ja u povijesti ne znam.” (Stjepan Radi}: Izabrani politi~-
ki govori, “Menora”, Opatija 1995., str. 144-145.)
Najvi{e ponosa uliva pohvala koja je hrvatskim vojnicima upu}ena di-
rektno iz habzbur{ke vladaju}e porodice. “Ja ne mogu sebi zamisliti ve}e
stvari od one koja se zbila u subotwoj sjednici, kad je bio pro~itan brzojav
nadvojvode Fridriha. Istina, u onom brzojavu nije niti najmawega spomena
na na{a prava i na na{u boqu budu}nost. Vrhovni vojni zapovjednik ne}e
niti ne moè voditi ba{ nikakve politike jer to nije wegov djelokrug; ali
smo zato tu mi. Mi znamo, ili bismo bar trebali znati, da je onaj brzojav za-
pravo samo polovina brzojava. Kad smo mi dali monarhiji sve, kad smo dali
i dajemo vi{e nego je itko od nas o~ekivao, kad dobivamo takovi priznawa
da ve} nema vi{e rije~i, kad nam se veli da smo mi strah i trepet neprija-
teqima, Rusiji i Srbiji, znate {to to zna~i? Zar se moè kazati da je to tek
prazna rije~, kad to kaè onaj koji vidi i zna kao vrhovni vojskovo|a na{e
vojske, kad to stotine hiqada na{ih vojnika potvr|uje? Na{i vojnici pono-
sno isti~u da }e se prije sami ustrijeliti nego se predati... Mi Hrvati ni-
smo qudi koji radimo svoj posao po pogodbi. Hrvati se s kraqem ne poga|a-
ju. Mi se nismo nikada poga|ali. Mi smo vazda na prvi poziv kraqev i{li
u rat, jer smo znali da se ne borimo za koga god i pod kim god, nego pod zasta-
vom najuglednije i naj~estitije dinastije u Europi.” (str. 145.)
679
Sutradan, u novom saborskom govoru, dakle tako|e 1915. godine, Stjepan
izri~e prave panegirike hrvatskom seqaku – ratniku i wegovoj zlo~ina~koj
misiji u Srbiji. On tom prilikom isti~e: “Do{ao je rat, koji je pokazao
neobi~nim na~inom u cijeloj Europi a napose u Hrvatskoj, da je najve}a vri-
jednost i poglavito vanredna snaga svakoga naroda i svake dràve u seqa-
{tvu. Odmah na po~etku rata donijele su sve na{e novine zanimqivo izvi-
je{}e {to ga je dao jedan vojni~ki stru~wak o tom kako je na wega djelovala
hrvatska “Vra`ja divizija” na Crnom vrhu, i drugdje na boji{tu u Srbiji. U
mirno doba, dok nismo bili u vatri – veli se u tom izvje{}u – znamo da su
na{i qudi mlitavi, gotovo bih rekao lijeni i tupi; u wih je premalo nape-
tosti, veseqa i gipkosti; ~ine jednom rije~i na ~ovjeka dojam neinteligent-
ne mase. Ali kad je trebalo i}i u bojnu liniju, stvar se do temeqa promije-
nila. Svaki na{ ~ovjek je gotovi vojskovo|a, svaki samostalno misli, samo-
stalno radi, vazda misli na druge, vazda osje}a i zna da i drugi isto tako ra-
de. U ovakvim prilikama radi na{ ~ovjek promi{qeno i ustrajno i ne po-
pusti dok ne postigne svoju svrhu.” (str. 151.)
w) Ogor~eni protivnik ujediwewa sa Srbijom
Na no}noj sednici Narodnog vije}a Slovenaca, Hrvata i Srba od 24. no-
vembra 1918. godine, Radi} se èstoko suprotstavio ujediwewu sa Srbijom,
obru{avaju}i se na Slovence, Srbe pre~ane i naro~ito Dalmatince kao we-
gove najve}e zagovornike. U nemo}nom besu zbog po wega nepovoqnog odno-
sa snaga, Dalmatincima poru~uje: “Sveukupna politi~ka povijest Dalmaci-
je kroz pet stoqe}a, od 7. do 12. vijeka – ~isto je hrvatska. Dalmacija, to je
zaonda bilo par gradova i otoka, kako svi znate, a sva dana{wa Dalmacija,
i jo{ daqe, ovamo do Kupe, i jest bila prava pravcata Hrvatska... Ali, gle
posledwih pedeset godina nije dalmatinski Hrvat politi~ki ni uzdahnuo
ina~e, ve} za sjediwewem s banskom Hrvatskom u jednu jedinstvenu dràvu i
domovinu Hrvatsku. A sad, kad vam se pruìla zgoda da taj narodni hrvatski
dalmatinski program oìvotvorite, vi ste se, gospodo, bez naroda i protiv
naroda otcijepili od Hrvatske, te sad bez pitawa naroda ho}ete pod Beo-
grad u centralisti~ko dràvno jedinstvo s Kraqevinom Srbijom.” (str.
233-234.)
Srbima najvi{e zamera zbog èqe da obnove nekada{we Du{anovo car-
stvo, pa ih prekoreva; “Vi Srbi iz Hrvatske i Ugarske i Bosne, vi ste uisti-
nu samo du{anovci, vi ste za veliku srpsku dràvu, za jako i slavno carstvo,
za kosovsku “zavjetnu misao”, za osvetu na sve strane, za devet Jugovi}a, za
Kraqevi}a Marka itd. itd. Mi Hrvati za to nismo.” (str. 234.) [to se Hr-
vata ti~e, on ovde ve} uveliko odri~e vernost habzbur{koj dinastiji, pa hr-
vatskog seqaka predstavqa kao odvajkada zakletog republikanca. U tom
smislu iznosi: “Vi nemate ili ne}ete da imate ni pojma da sav na{ narod,
napose na{ narod hrvatski, èli, ho}e, traì i zahtijeva da mu wegova pro-
livena krv donese onakvu pravu i potpunu republikansku slobodu kakvu je
vidio i okusio mnogi na{ ~ovjek u Americi, a one nebrojene nevine suze da
mu pribave onakvu pravicu za kakvu se bore – i kakvu }e posti}i – wegova
seqa~ka bra}a u Rusiji.” (str. 235.)
680
o) Posleratni Radi}ev separatizam i otvoreno nastavqawe
Star~evi}eve antisrpske politike
Prvih posleratnih godina separatizam je bio jedina ideologija koja je
muwevito ovladala hrvatskim masama i predstavqala je sr` politi~kog
programa Radi}eve Hrvatske seqa~ke stranke. “Za celo vreme rata 1914-
1918., veliki protivnik Srbije i wenog jugoslovenskog programa, odayija i
himnopevac Habzburzima, Radi} je jo{ u novembru 1918. izjavio da on vi{e
voli da se tri hrvatske ùpanije konstitui{u kao nezavisna dràva hrvat-
ska, nego da se stvori jugoslovenska zajednica sa Beogradom na ~elu. Tom
svom stavu on je ostao veran i po progla{ewu jugoslovenske dràve. U janu-
aru i februaru 1919. organizovao je prikupqawe potpisa na memorandum
predsedniku SAD, Vilsonu, u kojem se traìlo formirawe “mirotvorne se-
qa~ke hrvatske republike. Zahvaquju}i, sigurno, najvi{e Radi}u i wegovoj
stranci, separatisti~ko raspoloèwe zahvatilo je brzo sve krajeve Hrvat-
ske. Pro{irilo se ono i na Dalmaciju, u kojoj se u novembru 1918. zdu{no
klicalo srpskoj vojsci, kao osloboditeqici, blagosiqala svaka wena sto-
pa.” (Kazimirovi}, op. cit., kwiga druga, str. 362-363.) Ali, takav politi~-
ki prevrtqivac, kakav je Radi} bio, nije dorastao Aleksandru Kara|or|e-
vi}u. “Oboriv{i Radi}a jednom s nogu, navode}i ga da se izjasni za Jugosla-
viju kao monarhiju i da prizna Vidovdanski ustav protiv koga se toliko bo-
rio, zalaù}i se za “neutralnu hrvatsku republiku” – kraq Aleksandar mu
je za nagradu, ali i iz èqe da partijama u Srbiji pruì svedo~anstvo da mo-
è da vlada i bez wih, ~ak poverio mandat za sastav vlade. îne}i to, kraq
Aleksandar je ta~no procenio da je “vo| Hrvata” spreman na sve – samo da bi
se dokopao vlasti, pa i na politi~ka re{ewa izvan parlamenta, kad je u pi-
tawu formirawe vlade. I bio je u pravu, potpuno u pravu. Kad nije uspeo da
sastavi vladu, i kad je bio prinu|en da vrati mandat, Radi} je bio taj koji je
predloìo da se obrazuje koncentraciona vlada i na weno ~elo postavi ne-
utralna li~nost, {to je prakti~no zna~ilo da se vlada obrazuje bez u~e{}a
politi~kih stranaka, zapravo, bez wihove saglasnosti.” (str. 443.)
Nikada nikakva ideolo{ka na~ela i politi~ki principi Radi}a nisu
interesovali. “Potomak srpskih izbeglica iz Bosne, koji su se kroatizova-
li po prelasku na katoli~ku veru, Stjepan Radi} se skoro na vol{eban na-
~in vinuo do neslu}enih politi~kih visina i postao de fakto vo| hrvat-
skog naroda. Ne{to ve{tinom, a ne{to demagogijom, on je oko sebe, prvo,
okupio seqake i prakti~no ih mobilisao za ciqeve hrvatske nacionalne
politike. Negiraju}i Srbe, on je me|u hrvatskim seqacima jo{ vi{e raspa-
lio stotinama godina postoje}a antisrpska raspoloèwa... êsto sav u kraj-
nostima, ponekad i dijametralno suprotnim, i ponosan na to {to je, kako je
sam govorio za sebe, “najve}i akrobata prema politici”, Radi} je na jednoj
strani vikao – “Dole popovi – lopovi”, a na drugoj je pak sklapao aran`ma-
ne sa katoli~kim sve{tenicima, za koje je opet glavno bilo da je on, Radi},
“ustanik protiv pravoslavnog Beograda”.” (str. 501.)
Godine 1923. Stjepan Radi} se okomio i na crnce, rasisti~ki zameraju-
}i Srbima da su s wima bili ratni saveznici. Tako je odgovarao na zamerke
sa srpske strane zbog hrvatskog angaòvawa u ratu na austrougarskoj
681
strani. Po tom pitawu Radi} kaè: “Oni nam prebacuju, bili ste udruèni
sa [vabama i Mayarima i ni s kim. Ali vi ste bili udruèni s Francuzi-
ma pa i s crncima. Mi smo imali za saveznike samo Europejce, ako dopusti-
mo da su nam to bili saveznici. Ovo {to se govori sa srpske strane nerazu-
mqivo je zato jer Antanta, kako god je imala velike ciqeve da se bori za
pravo narodnoga samoodre|ewa, ona je u~inila jednu pogre{ku, koju }e povi-
jest tek potpuno osvijetliti, {to je to zna~ilo – ja se tome veselim – dove-
sti crnce na Rajnu, to je zna~ilo, mo`da }emo doìvjeti jo{ i to da }e bi-
jelci morati iz Afrike.” (str. 263.)
Uostalom, Radi}ev mentalni sklop i politi~ki koncept postaje do kra-
ja jasan ako se pogleda sadràj wegovog govora na grobu Ante Star~evi}a u
[estinama 11. juna 1922. godine. Tom prilikom Stjepan Radi} je izgovorio
i slede}e re~i: “Hrvatski narode! Na svetom smo mjestu koje je kao pravi
hram. Svaki je ovaj humak kao mali `rtvenik, a veliki ovaj grob, oko kojega
smo se danas okupili kao qudi i kao Hrvati, veliki je `rtvenik one besmrt-
ne i veli~anstvene ideje koja daje pravi sadràj i pravu vrijednost na{emu
hrvatstvu. To je ideja prava, koje je ja~e od svake sile, ideja narodnoga samo-
odre|ewa protiv svake tiranije.” (str. 241.)
Za Radi}a je Star~evi} pravi sin i pravi predstavnik hrvatskog naro-
da, pa mu se retorski obra}a: “Veliki, nepopustqivi sine malene kr{ne Li-
ke! Kad si ti udarao temeqe stranci narodnoga samoodre|ewa, rugali su ti
se vlastodr{ci da }e sve tvoje prista{e mo}i u jednom ko{u prenijeti pre-
ko zagreba~koga Sqemena. A gle: danas smo svi mi Hrvati prava{i, tj. pri-
sta{e ~ovje~anske politike mira i rada. I sada istom Tvoje rukovawe s be-
smrtnim [trosmajerom u Krapinskim Toplicama dobiva svu svoju vrijed-
nost. Gorwa tvrda i vje~no buntovna Hrvatska, Hrvatska u prvom redu poli-
ti~ka, nikad ni od koga nepokorena i ni od koga nepodjarmqena, spojila se
i stopila s Dowom, slavonskom Hrvatskom blage du{e i mekane pjesme, spo-
jila se s Primorskom (Hrvatskom) sve tamo do Lov}ena, a u tom hrvatskom
bloku danas nije samo Ivan~ica, Papuk i Fru{ka Gora, nego i Triglav, Di-
nara i sve tamo daqe. I Tvoja je velika i besmrtna zasluga {to smo mi Hr-
vati danas, iznutra, du{evno ovako slo`ni i u toj unutra{woj slozi ovako
jaki i nepobjedivi. Slava Anti Star~evi}u!” (str. 242-243.) Sve ranije li~-
ne i konceptuolo{ke razlike, koje su ga povremeno uvodile u polemi~ke
rasprave sa Star~evi}em i wegovim sledbenicima, Radi} je ve} u toku Pr-
vog svetskog rata potpuno ostavio po strani, da bi se sa prava{ima maksi-
malno zbliìo u vo|ewu antisrpske politike.
p) Potpuno razobli~ewe Stjepana Radi}a pred sudom istorije
Za zavr{ni sud o istorijskoj ulozi i politi~kom delovawu Stjepana Ra-
di}a, koji je kroz svoje demago{ke vratolomije, u pojedinim trenucima bio
spreman da deklamuje prave hvalospeve Aleksandru Kara|or|evi}u i Niko-
li Pa{i}u, pa ~ak i da se zalaè za otcepqewe Rimokatoli~ke crkve u Ju-
goslaviji od Vatikana i weno sjediwewe sa Srpskom pravoslavnom crkvom
u celovitu Jugoslovensku hri{}ansku crkvu, vrlo korisna moè biti Kazi-
mirovi}eva interpretacija stanovi{ta Stjepana Sarkoti}a. Kazimirovi}
iznosi: “Najporaznije o Stjepanu Radi}u govorio je i pisao, ali posle Radi-
682
}evog aran`mana sa kraqem Aleksandrom i Nikolom Pa{i}em, Stjepan
Sarkoti}, svojevremeni poglavar Bosne i Hercegovine, a posle 1918. godi-
ne glavni zagovornik me|u Hrvatima odcepqewa Hrvatske od Jugoslavije i
wenog ukqu~ewa u jednu podunavsku federaciju pod egidom Habzburga. U ma-
|arskom listu “Pester Lojd”, od 9. i 11. avgusta 1925., Sarkoti} je rekao za
Radi}a, da je – nenormalan ~ovek”. “Ja ne mogu dràti za normalnog ~oveka
onog, koji se pretvorio od glorifikatora Marije Terezije, Franca Jozefa,
jednom re~i od oboàvaoca Habzburga u habzburgo`dera i poklonika dina-
stije Kara|or|evi}”, pisao je Sarkoti}. “Normalan ne moè biti ~ovek,
koji prisvaja naj~istiji hrvatski program dr Ante Star~evi}a, me{a ga sa
nekoliko kapi socijalisti~kog uqa i, potom, izdaje za svoj, odlazi na zave-
tovawe na grob Star~evi}a, tamo i svuda na zborovima drì ultrahrvatske
govore, govore za “svetu Hrvatsku” i preko no}i odbacuje sve zajedno sa “sve-
tom Hrvatskom” i polaè kao `rtvu na oltar velikosrpstva.” (str. 507.)
O~igledno je da Stjepan Radi} nikada ni prema kome nije iskreno na-
stupao, a uvek je govorio onako kako je to prijalo onome od koga je neku ko-
rist o~ekivao. “Kao dokaz za Radi}evu “abnormalnost”, Sarkoti} je naveo i
to da je Radi} prilikom krunisawa kraqa Petra rekao, “da Hrvatima ne}e
biti boqe sve dotle dok oni ne budu raskrstili sa papom”, a u Bjelovaru,
“povodom osve}ewa jedne srpske zastave”, da “svaki onaj, koji srpsku zastavu
ne po{tuje, zasluùje da bude skra}en za glavu”. Isti~u}i da se Radi} pri-
premao “za prizemqewe na srpskom aerodromu, istina uz uslov da mu nijedan
drugi let ne uspe”, Sarkoti} je za Radi}a u navedenim ~lancima u ma|arskom
listu rekao i slede}e: “Jedna tako stalna promena mi{qewa i raspoloè-
wa je bez sumwe abnormalna. Najvi{u svoju ta~ku on je dostigao u vatrenom
patriotizmu, u borbi za samostalnost “svete Hrvatske”. Prelazak od monar-
hizma preko republikanstva ka sovjetizmu i od sovjetizma preko republi-
kanstva monarhizmu, sve za kratko vreme, pokazuje da je u pitawu politi~ki
klovn sasvim retke nenormalne vrste”. Zaboravqaju}i da je u istom ma|ar-
skom listu, “Pester Lojdu”, dve godine ranije, 8. avgusta 1923., Radi}a dizao
u nebeske visine, vide}i u wemu “inkarnaciju hrvatskog naroda”, Sarkoti}
je, u avgustu 1925., Radi}a jednostavno proglasio ne samo za izdajnika svog na-
roda, ve} svih nezadovoqnika, svih onih koji nisu Srbi na Balkanu, a koji su
sve svoje nade polagali u borbu Hrvata.” (str. 507-508.) Na identi~an na~in,
poput Sarkoti}evog, rezonovali su svi hrvatski klerikalni krugovi, pa je
Radi}evoj politi~koj i ìvotnoj sudbini ubrzo besprizivno presu|eno.
5. Ma~ekova banovina kao priprema za

osnivawe usta{ke dràve
Nesporni lider Hrvatske seqa~ke stranke i celog hrvatskog naroda
posle Radi}eve smrti postao je Vlatko Ma~ek, mada nikada zvani~no nije
izabran za partijskog predsednika. Bez ikakvog intelektualnog renomea i
lo{ govornik, bio je dobar strana~ki organizator i ve{t pregovara~. U
sporazumu s knezom Pavlom postigao je formirawe Banovine Hrvatske, ko-
ja je imala 20 odsto srpskog stanovni{tva, pa tako otvorio proces razbija-
wa jugoslovenske dràve. Nikakva ga demokratija nikada nije interesovala,
683
kao ni druge hrvatske politi~are. Wihov je jedini ciq bio postizawe hr-
vatske samostalnosti, a nacionalisti~ka ideologija, koju su propovedali,
prepuna predrasuda i netrpeqivosti. Ona je zapravo bila wihov izraziti
“kompleks inferiornosti – upravo jedna vrsta hrvatskog kompleksa niè
vrednosti.” (Kazimirovi}, op. cit., kwiga druga, str. 529.) Ma~ek je bio spo-
soban da u svoja kola upregne ve}inu srpskih opozicionih partija i manipu-
li{e wihovim beslovesnim rukovodstvima, pa im se ~ak stavio na ~elo je-
dinstvene izborne liste. “Da bi se po drugi put mogao oèniti, Ma~ek je na-
pustio katoli~ku i pri{ao starokatoli~koj crkvi. To mu je stvorilo mno-
ge te{ko}e kod visokih dostojanstvenika katoli~ke crkve u Hrvatskoj, ali
samo privremeno – dok nije do{ao na ~elo Hrvatske seqa~ke stranke. Tada
se odmah sve promenilo, pa ga je na sva usta po~eo hvaliti i sarajevski nad-
biskup dr Ivan [ari}, poznati frankovac i klerikalac. U izjavi “Jutar-
wem listu”, [ari} je rekao da se divi “mudrosti i jakosti duha dr Ma~ka”.
Nadbiskupa [ari}a, kao i ostale visoke dostojanstvenike katoli~ke cr-
kve, Ma~ek je posebno zadobio onog ~asa, kada je izjavio, da on, “ne samo kao
katolik, ve} i kao dràvnik, mora biti uz Svetu stolicu”. Ova izjava dobi-
la je veliki publicitet u listovima naklowenim katoli~koj crkvi, a po-
znati {vajcarski list, “@urnal de @enev”, u broju od 5. avgusta 1935. pisao
je, tim povodom, da se Ma~ek kao politi~ar oslawa koliko na hrvatski na-
cionalizam, toliko i na katolicizam.” (str. 531-532.)
Ipak, iako je Ma~ek, realno posmatrano, mnogo postigao sporazumom sa
Cvetkovi}em, granicama novouspostavqene banovine nisu zadovoqene
aspiracije vode}ih hrvatskih politi~kih struktura, pa one nastavqaju sa
svojatawem drugih prostora. “Pretenzije prema drugim krajevima, me|utim,
imali su i klerikalni krugovi u Hrvatskoj. Zbog toga oni i nisu bili zado-
voqni granicama koje je Ma~ek uspeo da isposluje sa dvorom i predsednikom
jugoslovenske vlade Dragi{om Cvetkovi}em. Oni su hteli da Banovina Hr-
vatska dobije u mnogom pogledu drugoja~ije granice. U stvari, klerikalni
krugovi u Hrvatskoj 1939. godine polazili su od stavova Prvog hrvatskog ka-
toli~kog kongresa, odrànog u Zagrebu 1900. godine. Prema wima, granice
Hrvatske imale su da idu, na istoku, do linije koja bi se povukla od Kotora,
pa Drinom, sve do Zemuna. To, u biti, nije bilo ni{ta novo, jer je sli~nih
koncepata o hrvatskim etni~kim granicama bilo i ranije. I [trosmajero-
va Narodna stranka imala je svoju predstavu o granicama Hrvatske, polaze-
}i od toga da bi se u wenom okviru trebalo da na|u sem uè Hrvatske i Sla-
vonije jo{ i Dalmacija, Istra do reke Ra{e, Novo Mesto, êrnomeq i Me-
tlika na slovena~koj teritoriji, kao i deo zapadne Bosne do reke Vrbasa.
Granice, za koje je pledirao Prvi hrvatski katoli~ki kongres iz 1900. godi-
ne, bile su tobo` “povijesne i prirodne granice”. Uz isticawe toga, nagla-
{avano je, da su one ne samo razdvojne linije izme|u Hrvata i Srba, ve} u
isti mah me|a izme|u dveju sasvim razli~itih civilizacija. Banovinom Hr-
vatskom, uop{te uzev, nisu bili zadovoqni ni hrvatski ekstremni naciona-
listi~ki krugovi, usta{e i drugi. Usta{ki prvak Mile Budak, koji se vra-
tio u zemqu na zauzimawe Milana Stojadinovi}a, najo{trije je napao Vlat-
ka Ma~eka u listu “Hrvatski narod”, zbog sporazuma sa knezom Pavlom i
684
Dragi{om Cvetkovi}em, isti~u}i da je sporazum napravqen radi spasava-
wa Jugoslavije i da nije ni{ta drugo do “prodaja hrvatskog naroda.” (str.
592-593.)
a) Progon Srba u hrvatskoj banovini i fa{isti~ki karakter
Ma~ekovih paravojnih partijskih jedinica
Banovinom Hrvatskom formalno je upravqao ban Ivan [uba{i}, ali
je stvarna vlast bila u Ma~ekovim rukama. Srbima su postepeno i sistemat-
ski uskra}ivana gra|anska prava, a mnogi su otvoreno maltretirani, {ika-
nirani, prebijani, prognani ili ubijeni. Pokaza}e se da je od presudnog
istorijskog zna~aja bilo Ma~ekovo formirawe Hrvatske seqa~ke za{tite
i Hrvatske gra|anske za{tite. To su bili paramilitarni “odredi Hrvatske
seqa~ke stranke, juri{ni odredi, ne{to nalik na Hitlerove SS-odrede u
Nema~koj, kako je to jednom prilikom izjavio \uro Kempfeqa, zapovednik
i jedne i druge formacije. Li~no Ma~ek, kao vo| Hrvatske seqa~ke stran-
ke, poklawao je naro~ito po osnivawu Banovine Hrvatske veliku pa`wu i
jednoj i drugoj vojnoj organizaciji, i Hrvatskoj gra|anskoj za{titi i Hrvat-
skoj seqa~koj za{titi, isti~u}i da se “mora i nadaqe dràti red i pore-
dak”. Prema “Pravilima Hrvatske seqa~ke za{tite”, donesenim u januaru
1940. godine, wen zadatak je bio “~uvawe ustavnih prava Hrvatske, suzbijawe
prevratni~kog i hrvatskom seqa~kom pokretu protivnog, protuzakonitog i
uop}e ru{ila~kog djelovawa”. Kako je u ovim pravilima bilo jo{ nazna~e-
no, Hrvatska seqa~ka za{tita bila je organizovana po srezovima (kotare-
vima). Weni “posebni odjeli” u gradovima ~inili su pak Hrvatsku gra|an-
sku za{titu. U po~etku, kad su mawe-vi{e delovale kao neslu`bene i samo
tolerisane partijske formacije, i Hrvatska seqa~ka za{tita i Hrvatska
gra|anska za{tita naoruàvale su svoje qudstvo uglavnom {tapovima. Po
osnivawu Banovine Hrvatske, me|utim, naoruàvawe je obuhvatilo i sve
vrste lakog naoruàwa, od pu{aka pa do mitraqeza. Formirane su tada i
posebne jedinice – juri{na satnija, motorizovani “odjel”, kowi~ki eska-
droni. Jednom re~i, od partijske vojske krenulo se ka ubrzanom stvarawu
prave (domobranske) vojske, sve u duhu izjava pojedinih prvaka HSS, “da nema
slobode Hrvatima dok Hrvati ne dobiju svoju pu{ku na svoje rame.” (str. 618-619.)
Po{to je organizovana prava partijska vojska, totalno antisrpki in-
doktrinisana i verski fanatizovana, pristupilo se i formirawu wenih
oficirskih {kola, a konspirativno su vrbovani mnogi aktivni jugosloven-
ski oficiri hrvatske nacionalnosti. Oni su me|usobno organizovani i
pripremani da u odre|enim situacijama striktno slede politi~ke instruk-
cije i nare|ewa. Paravojna organizacija Hrvatske seqa~ke stranke ve} je
krajem 1939. godine u svom sastavu imala oko dvesta hiqada pripadnika.
“Svoju snagu i uve`banost, pa i stepen naoruàwa, Hrvatska seqa~ka za-
{tita i Hrvatska gra|anska za{tita pokazale su javno i u punoj meri pri-
likom posete kneza Pavla i knegiwe Olge Zagrebu, 1940. godine. Vi{e od 15
hiqada “za{titara”, ukqu~uju}i tu pripadnike kowi~kih i motorizovanih
jedinica, osiguravalo je goste iz Beograda. To je ura|eno na najboqi mogu}i
na~in, zapravo spektakularno. Knez Pavle bio je u toj meri impresioniran
685
dràwem “za{titara”, da je odmah, po povratku u Beograd, dodelio ~itavom
wihovom komandnom sastavu visoka i najvi{a odlikovawa i time, kako se s
pravom govorilo u Beogradu, priznao de fakto za{titu za legalnu vojsku
Banovine Hrvatske. Me|u odlikovanima nalazili su se uglavnom qudi koji
su samo koji mesec kasnije, u aprilu 1941., rukovodili svim akcijama za{ti-
te protiv jugoslovenske vojske, dok su nema~ke trupe nadirale u zemqu. Oni
su bili ti koji su prakti~no omogu}ili {aci usta{a, na ~elu sa Antom Pa-
veli}em, da bez problema uspostave svoju vlast i uvedu svoj reìm, i to ne
samo u Hrvatskoj nego i u Bosni i Hercegovini.” (str. 619-620.)
Nisu nema~ka i italijanska okupacija, kao ni instalisani usta{ki re-
ìm, nametnuli fa{isti~ki karakter hrvatskoj paravojnoj organizaciji.
Mnogo pre po~etka rata i okupacije Hrvatska seqa~ka za{tita i Hrvatska
gra|anska za{tita “pokazale su svoje fa{isti~ko lice. Prave “tojage” u ru-
kama i banske vlasti i vodstva Hrvatske seqa~ke stranke, u kojem su pred-
stavnici usta{kog pokreta stalno dobijali na uticaju, wihovi pripadnici
àrili su i palili po Banovini Hrvatskoj, ustremquju}i se na sve one ko-
ji bi se usudili da im se suprotstave ili koji su bili obeleèni kao pro-
tivnici hrvatstva, u prvom redu Srbe. U mnogo mesta, kao u Gospi}u, jo{
krajem 1939. godine rukovodstva Za{tite sa~inila su spiskove Srba koje je
“trebalo usmrtiti”. Isti~u}i da su teror i ubistva bili glavni metod dej-
stvovawa i Gra|anske i Seqa~ke za{tite, hrvatski istori~ar Qubo Boban
je izneo da su pripadnici Za{tite bili ne samo inicijatori, nego i direkt-
ni po~inioci najve}eg broja zlo~ina u Banovini Hrvatskoj. A `rtve tih
zlo~ina, u najve}em broju slu~ajeva, bili su, kako se to moè ve} i pretpo-
staviti, ugledni Srbi, u prvo vreme oni koji nisu pripadali Samostalnoj
demokratskoj stranci, ve} drugim srpskim partijama, pa i samoj Jugosloven-
skoj radikalnoj zajednici. Prema jednom poverqivom izve{taju iz aprila
1940. godine, pripadnici Gra|anske i Seqa~ke za{tite mogli su prakti~no
da rade tada {ta ho}e. Jer, ni politi~ki ni upravni aparat nije im ni u ~e-
mu stajao na putu. Naprotiv, identifikovao se sa wima i pruào im svaku
pomo}, pa i onda kada je kr{ewe zakona bilo vi{e nego o~igledno. Kad su
bili u pitawu progoni Srba i vr{ewe represalija nad wima, upravne vla-
sti su se i same u tome angaòvale.” (str. 620-621.) Ina~e, u taj birokratski
aparat vra}ena je masa nekada{wih austrougarskih ~inovnika.
Kako vrlo dokumentovano pokazuje Velimir Terzi}, “me|u funkcione-
rima Hrvatske za{tite bilo je dosta usta{kih elemenata, kao Zvonko Ko-
va~evi}, zapovednik Gra|anske za{tite i Kvaternikov saradnik, koji je ve}
21. aprila 1941. postao usta{ki pukovnik, a i sam Kvaternik je davao Ma~e-
ku uputstva o na~inu organizovawa i strukturi Za{tite. Stvarawe Hrvat-
ske seqa~ke i gra|anske za{tite donekle je zajedni~ko delo HSS i usta{a.
Ideja o wenom stvarawu rodila se kod usta{a zbog wihove neefikasne te-
roristi~ke delatnosti u zemqi (na primer neuspeli atentati na èlezni-
cama, koje je organizovao Gustav Per~ec, i “velebitski ustanak”, koji su or-
ganizovali Vjekoslav Servaci i Artukovi}). Kada su 1932. godine kod Pave-
li}a (koji se nalazio u Italiji) do{li Slavko Kvaternik iz Zagreba i
Per~evi} iz Be~a, razgovarano je o potrebi stvarawa izvesne poluvojni~ke
organizacije u zemqi. Ma~ek je prihvatio wihove sugestije za takvu organi-
686
zaciju, jer je imao iste namere kao i oni.” (Velimir Terzi}: Slom Kraqevi-
ne Jugoslavije 1941. – Uzroci i posledice poraza, Narodna kwiga – Beograd,
Partizanska kwiga Qubqana i Beograd, Pobjeda – Titograd, Beograd 1982.,
kwiga prva, str. 177.) Pred sam rat Gra|anska i Seqa~ka za{tita imale su
ve} oko dvesta hiqada qudi u svom sastavu, dobro organizovanih i delimi~-
no naoruànih i uniformisanih. Sve u svemu, mobilizacija regularne jed-
inice jugoslovenske vojske u Ma~ekovoj banovini vi{e nikada nije bila mo-
gu}a u znatnijem procentu, kad je re~ o hrvatskom stanovni{tvu.
b) Ma~ekov poziv na iskrenu saradwu sa usta{kim reìmom
I 1941. godine mobilizacija na prostoru Banovine Hrvatske je uglav-
nom propala, ali je kompletna Ma~ekova paravojna organizacija bila na
okupu, patroliraju}i gradovima i selima i sputavaju}i odbrambene napore
centralne vlasti, bez obzira {to je Ma~ek postao ~lan pu~isti~ke vlade.
“Posle Kvaternikovog progla{ewa NDH i Ma~ekovog poziva pripadnici-
ma HSS da se s novom vladom iskreno sara|uje, Gra|anska za{tita u Zagre-
bu je osigurala, skupa sa redarstvom, ceste, ulice, po{tu i telegraf, èqe-
zni~ke stanice, vodovod, elektri~nu centralu, dràvne zgrade i urede. U
isto vreme ona je razoruàvala pripadnike jugoslovenske vojske koji su pro-
lazili kroz Zagreb. Prema Kvaternikovoj izjavi, 10. aprila je dovedeno i
zapovjedni{tvo Za{tite oko 100 oficira i nekoliko generala, koje je Ko-
va~evi} smestio u hotel “Milinov” i kasnije predao Nemcima. U nekim de-
lovima Hrvatske od 10. aprila je stupila u akciju Seqa~ka za{tita. Ona je
razoruàvala delove jugoslovenske vojske, prikupqala vojnu opremu i ~uva-
la red. U tome se posebno istakla Seqa~ka za{tita na putevima: Zagreb –
Sv. Ivan Zelina – Vara`din; Zagreb – Osijek; Zagreb – Sisak – Sl. Brod.
Kao zapovjednik Gra|anske za{tite u Zagrebu, Zvonko Kova~evi} je 10.
aprila poloìo zakletvu Kvaterniku, koji ga je sutradan unapredio u ~in
pukovnika Zbora javne sigurnosti. Zapovednik Kopnene vojske general
[tancer, u naredbi od 12. aprila, obra}a se “svim hrvatskim za{titni~kim
organizacijama da odmah pristupe prikupqawu svega oru`ja i ratnog mate-
rijala”. Pod zapovedni{tvom Zvonka Kova~evi}a Za{tita je bila glavni
Kvaternikov oslonac za uspostavqawe nove vlasti i u odràvawu reda i mi-
ra u Zagrebu.” (str. 179.)
Istog dana kada je Kvaternik proglasio NDH, 10. aprila 1941. godine,
zagreba~ki radio je emitovao izjavu aktuelnog potpredsednika jugosloven-
ske vlade i predsednika Hrvatske seqa~ke stranke Vlatka Ma~eka, u kojoj je
stajalo: “Hrvatski narode! Pukovnik Slavko Kvaternik, vo|a nacionali-
sti~kog pokreta u zemqi, danas je proglasio slobodnu i nezavisnu dràvu
Hrvatsku na celokupnom podru~ju Hrvatske, te je preuzeo vlast. Pozivam
sav hrvatski narod da se ovoj vlasti pokori. Pozivam sve prista{e seqa~-
ke stranke, koji su na upravnim poloàjima, te sve kotarske odbornike itd.,
da iskreno sara|uju sa novom vladom.” (kwiga druga, str. 373.) Hrvati su to
propratili s velikim odu{evqewem. Svuda su istaknute hrvatske zastave i
okupacionim nema~kim trupama prire|ivan srda~an i sve~an do~ek. “Ovaj
proglas su po gradovima i selima prihvatile unapred pripremqene usta-
{ke grupe i klerofa{isti~ke organizacije, kao i ma~ekovski “za{titari”.
687
One su u mnogim mestima po Hrvatskoj, Slavoniji, Bosni i Hercegovini od-
mah preuzele vlast, s tim {to su im se u najve}em broju pridruìli i dota-
da{wi organi vlasti. Petokolona{ka akcija, koju su protivjugoslovenski
doma}i fa{isti~ki elementi vi{e godina razvijali, pokazala se tih dana
u punom svetlu. Jednu od glavnih uloga u organizovawu nove usta{ke vlasti,
naro~ito u selima i mawim gradovima, imali su katoli~ki ùpnici. Upra-
vo je neverovatno kako su vrhovi dràvne vlasti u Kraqevini Jugoslaviji
bili zaista gluvi i slepi prema tolikim usta{kim i klerofa{isti~kim
petokolona{kim elementima ~ak i na visokim dràvnim poloàjima, od
kojih neki i nisu mnogo krili svoje antijugoslovensko i profa{isti~ko
raspoloèwe.” (str. 373.)
Kako u posebnom prilogu Terzi} obja{wava, “nema~ki agenti u Zagre-
bu zakqu~ili su da je situacija pogodna za progla{ewe, jer su znali da }e ne-
ma~ke trupe u toku toga dana u}i u Zagreb. Po{to su ra~unali da je Ma~ek
najpogodnija li~nost za preuzimawe vlasti, oni su poku{ali da ga nagovore
da li~no proglasi Nezavisnu Dràvu Hrvatsku. Me|utim, da se ne bi tako
brzo i suvi{e izloìo, Ma~ek je odbio tu ponudu i pristao da u tome pomog-
ne Slavku Kvaterniku.” (str. 719.) Paveli} Nemcima nije predstavqao naj-
pogodniju li~nost jer su ga smatrali italijanskim ~ovekom, a Ma~ek je kal-
kulisao ~ekaju}i daqi razvoj situacije. Terzi} ovde prenosi pisawe Jakova
Blaèvi}a iz 1980. godine, koji sagledava pona{awe Ma~eka i Stepinca pr-
vih ratnih dana, pa kaè: “Kada nije do{lo do izravnog sporazuma Ma~eka
sa Hitlerom preko {pijuna Vezenmajera, traìo se neki drugi, mawe upa-
dan, ali ipak isti izlaz. Na{ao se u Paveli}u. Ali uz pomo} Ma~eka Pave-
li}u je trebala legitimacija za vlast, jer je u hrvatskom narodu nije imao.
Legitimaciju su mu mogli dati samo Ma~ek i Stepinac. Istoga dana, 10.
travwa 1941., Ma~ek mu je dao. Bez ikakvog kolebawa stilizovao je s Ko{u-
ti}em deklaraciju u kojoj poziva hrvatski narod da dade podr{ku novoj vla-
di, nakon prethodnih konsultacija sa spomenutim nema~kim {pijunom Ve-
zenmajerom koji je bio kod wega.” (str. 724.) Ma~ekov proglas je imao veoma
{iroke politi~ke reperkusije, a o wemu se i u istoriografiji mnogo ras-
pravqalo. Poku{avano je i sa davawem raznih obja{wewa, “uglavnom sa ci-
qem da se Ma~ek politi~ki opravda i da se wegov stav prikaè tako kako
bi najvi{e odgovaralo aktuelnim politi~kim interesima wegove sredine
u emigraciji. I on sam u svojim memoarima ... izostavqa sve {to bi bilo ne-
zgodno, a isti~e ono {to mu vi{e odgovara. On tvrdi da je jedan nema~ki
emisar (kome je zaboravio ime) bio glavni faktor i pregovara~, da mu je na
wegov zahtev predao proglas narodu i da ga je pod wegovom kontrolom sasta-
vio i potpisao.” (str. 724-725.)
Terzi} detaqno obja{wava da je “Ma~ek ovakvim proglasom ne samo
“primio na znawe” osnivawe NDH, nego i usvojio taj ~in. On je kao predsed-
nik HSS istakao da je Kvaternik proglasio slobodnu, samostalnu hrvatsku
dràvu”. Otkuda “slobodna, samostalna dràva”, kada je i sam na po~etku re-
dakcije ovog proglasa naglasio da je nema~ka vojska “predala vlast” pukov-
niku Kvaterniku?! Nije li time Ma~ek izrazio usvajawe okupatorskoga ~i-
na, i to “na celokupnom historijskom teritoriju hrvatskoga naroda”, iako
688
se jo{ nisu znale ni granice “Nezavisne Dràve Hrvatske”? Ne zna~i li to
da je on time istodobno izrazio i prestanak Banovine Hrvatske i razbija-
we zajedni~ke jugoslovenske dràve i prihvatio osovinsko raskomadavawe
Jugoslavije, iako je tada jo{ bio potpredsednik vlade Kraqevine Jugosla-
vije i predsednik HSS? Pored toga, wegov apel na “sav hrvatski narod da se
novoj vlasti pokorava”, zna~i da podràva usta{ki reìm i da na okupator-
sku tvorevinu NDH gleda kao na “novu vlast”, kojoj se “sav hrvatski narod”
ima pokoravati. Ma~ekov poziv istodobno zna~i i priznavawe okupatorske
vlasti nad ovom satelitskom tvorevinom i konstataciju da je okupatorska
vlast istodobno uklonila dotada{wu legitimnu dràvnu vlast u Banovini
Hrvatskoj. A kad Ma~ek poziva “sav hrvatski narod” da podrì tu “novu
vlast”, a “sve prista{e seqa~ke stranke, koji su na upravnim poloàjima, te
kotarske odbornike da ostanu na svojim mestima, onda “Nezavisnoj Dràvi
Hrvatskoj” osigurava i neophodno potreban aparat vlasti. Kona~no, kako
vaqa protuma~iti wegov poziv da svi funkcioneri i “sav hrvatski narod”
“iskreno” sara|uju s “novom vladom”? Ma~ek nije imao nikakvo pravo da
prenosi vlast na Kvaternika, jer niko ne moè preneti na drugoga ono {to
sam nema. A na tom wegovom “prenosu vlasti” usta{ki vrhovi izgra|ivali
su svoj politi~ki kurs, kao {to je i osovinska propaganda zasnivala svoju
postavku o navodnom legalnom postanku NDH. Ma~ek u vreme sastavqawa
svog proglasa nije imao, niti je na wega preneo legitimitet za promenu dr-
àvnopravnog stawa Banovine Hrvatske u “Nezavisnu Dràvu Hrvatsku”,
jer nije imao nikakavog ovla{}ewa da to u~ini. Wegova stranka niti mu je
dala takvo ovla{}ewe, a ona ga nije ni mogla dati. Ni u pogledu Banovine
Hrvatske Ma~ek nije imao nikakav sli~an mandat, jer nije bio wen funkci-
oner. Isto tako nije imao pravo na “prenos legitimiteta” ni kao prvi pot-
predsednik vlade Kraqevine Jugoslavije, jer ni ~itava ta vlada nije imala
takav mandat.” (str. 725-726.)
v) Presudna uloga Ma~eka i Stepinca u uspostavqawu NDH
U svakom slu~aju, nema nikakve sumwe da je uloga Ma~ekovih “za{tita-
ra” bila presudna u uspostavqawu usta{ke dràve. [a~ica usta{kih emi-
granata, koja se pojavila za okupatorskim trupama, bez Ma~ekove podr{ke
bila bi nemo}na. “U stvari, sva postoje}a vlast, po~ev od seoske, op{tinske
i sreske, do banske uprave, na Ma~ekov poziv stavila se na raspolagawe svi-
ma koji su re{ili da stvore Nezavisnu Dràvu Hrvatsku i bitno im olak-
{ala ispuwewe wihove namere. To zna~i da se dràvni policijski aparat
Banovine, koji je izgradio Ma~ek, u prole}e 1941. u celini stavio na raspo-
lagawe i Paveli}u i Nemcima, tako da je Paveli} do{ao kad je bilo “sve go-
tovo” da dovr{i i “kruni{e zapo~eto delo. U momentu kada je Paveli} po-
bedni~ki uveden u Hrvatsku u senci nema~kih tenkova i avijacije, Ma~ekov
dràvno-policijski aparat planski i spremno je do~ekao novog gospodara.”
(str. 728.) I prve pokoqe srpskog stanovni{tva, kao onaj u Gudovcu kod Bje-
lovara, izvr{ili su “za{titari”, pre nego {to su se zvani~no transformi-
sali u usta{e. Oni su organizovano razoruàvali, predavali Nemcima ili
ubijali jugoslovenske vojnike srpske nacionalnosti, pqa~kali magacine i
na sve mogu}e na~ine sabotirali odbrambene napore.
689
Interpretiraju}i stavove Vladimira Dedijera iz 1981. godine i wego-
va saznawa na osnovu memoara Jakova Blaèvi}a, Terzi} posebno potenci-
ra da su uloge Ma~eka i Stepinca bile neizmerno va`ne za uspostavqawe i
konsolidaciju usta{ke dràve. “I Stepinac je zajedno s Ma~ekom doprineo
da se NDH ideolo{ki, propagandno i organizaciono u~vrsti. Da nisu Ma-
~ek i Stepinac iza{li sa konstitutivnim dokumentima, bez wih ne bi bi-
lo Paveli}a. NDH ne bi imala svoga osnova. Paveli}, s par stotina usta{a
koje je doveo iz Italije, ne bi mogao tako da u~vrsti vlast. Stepinac je od-
mah izdao okru`nicu, u kojoj je konstatirao program kako da se crkva drì
i podupre temeqe Paveli}evom reìmu. Jo{ pre rata crkva je pomogla da
se u Hrvatskoj stvori kriàrska organizacija, sastavqena od fantizova-
nih studenata i malogra|ana. Ta se kriàrska organizacija po nalogu Ste-
pinca prikqu~ila usta{kom pokretu i mnogi od wih su postali najzadrti-
ji koqa~i. Mislim da sve ovo nismo jasno uo~ili 1946. godine za vreme Ste-
pin~eva procesa. Tada smo videli samo ne{to od toga. NDH je zaista tvore-
vina, pre svega, Ma~eka i Stepinca. Stare klasne snage opredme}ene u cr-
kvi i Ma~eku, omogu}ile su Nemcima da legalizuju kvislin{ku tvorevinu,
kakva je bila NDH. Samo uz ovu pomo} Paveli} je izbio u prvi plan, a Ma-
~ek i Stepinac poku{avali su za vreme rata da se skrivaju. S vremena na
vreme udarali bi po neku packu Paveli}u, kako treba pametnije raditi.
Na kraju rata, kada je postalo jasno da Paveli} mora da ide via fakti,
Ma~ek i Stepinac su zajedni~ki istupili s ogoqenim rukovodstvom HSS-
a, tvrde}i da su oni nekompromitovani za vreme rata. Oni su uputili zajed-
ni~ki apel zapadnim saveznicima da ratni program saveznika o Federativ-
noj Jugoslaviji pod Titom zbri{u, a da oni treba u su{tini da preuzmu vlast
tvrde}i da }e se kona~na forma dràve utvrditi na slobodnim izborima
posle rata. Stepinac je organizovao posebnu biskupsku konferenciju u mar-
tu 1945. godine, gde se iza{lo otvoreno sa ovakvom platformom: hrvatski
narod ima svoju dràvu, bez obzira na NDH. Hrvatska dràva je me|unarod-
ni subjekat. Paveli} vi{e nema nikakve vlasti, a Ma~ek i Stepinac, kao
qudi koji se nisu kompromitovali za vreme rata, stvori}e jednu hrvatsku
dràvu potpuno u duhu zapadnih saveznika. Jakov Blaèvi} isti~e da je na-
i{ao na jedan izve{taj Paveli}evog diplomate @idoveca, napisan u zatvo-
ru, koji umnogome potvr|uje ovu tezu.” (str. 374.)
6. Ante Paveli} i ideologija hrvatskog usta{kog pokreta

U vrlo pogodnim istorijskim okolnostima Ante Paveli} i wegov usta-
{ki pokret kroz projekat “Nezavisne Dràve Hrvatske” doveli su do kraj-
wih konsekvenci hrvatsku nacionalnu ideologiju Qudevita Gaja, Josipa
[trosmajera, Frawe Ra~kog, Mihovila Pavlinovi}a, Ante Star~evi}a,
Eugena Kvaternika i bra}e Radi}a, a direktni su nastavqa~i politi~ke
koncepcije Vlatka Ma~eka. Posle Prvog svetskog rata minorni politi~ar,
predvodnik male Hrvatske stranke prava i zagreba~ki gradski odbornik,
Paveli} se povezao sa liderima hrvatske politi~ke emigracije, austrou-
garskim generalom baronom Stjepanom Sarkoti}em i predsednikom îste
stranke prava Ivicom Frankom, koji su ve} odràvali ~vrste veze sa ita-
lijanskim i ma|arskim tajnim slu`bama, planiraju}i razbijawe Jugoslavije.
690
U zemqi je tada Paveli} ve} bio u ~vrstoj sprezi sa Hrvatskim blokom, Hr-
vatskom federalisti~kom seqa~kom strankom Ante Trumbi}a i dobro or-
ganizovanim klerofa{isti~kim Hrvatskim sokolom. S Radi}evom stran-
kom tajno je sara|ivao jer su im uzajamne simpatije obezbe|ivali zajedni~-
ki ciqevi, {to su ve{to prikrivali povremenim javnim polemikama i pro-
pagandnim varnicama. Godine 1927. i sam Paveli} je u Rimu uspostavio kon-
spirativnu spregu s vrhom Musolinijevog reìma.
a) Paveli}eva teroristi~ka aktivnost u dosluhu
sa fa{isti~kim silama
Na parlamentarnim izborima 1927. godine Ante Paveli} i Ante Trum-
bi} su kao kandidati Hrvatskog bloka izabrani za poslanike Narodne skup-
{tine. Zbog paktirawa s kraqem i Pa{i}em, Stjepan Radi} je tom prili-
kom izgubio skoro tre}inu glasova, rimokatoli~ki krugovi mu nisu zabora-
vqali antiklerikalne nastupe, a separatisti~ki su mu zamerali {to je pra-
vio Seqa~ko-demokratsku koaliciju sa Svetozarom Pribi}evi}em, kad su
ga beogradski politi~ki krugovi izigrali povodom formirawa nove vlade.
U skup{tinskoj polemici 5. marta 1928. godine Paveli} je za Stjepana Ra-
di}a rekao da nije uvek odgovorna li~nost i da nije odgovoran za ono {to
govori. Jo{ ve}i bes Radi} je na sebe navukao kada je od kraqa prihvatio
mandat da iste godine formira {iru koncentracionu vladu. Poku{aj mu je
propao zbog radikalskog otpora, ali su ga od tada hrvatski separatisti i
klerikalci definitivno otpisali. Nakon skup{tinskog atentata 23. juna
raweni Radi} je ~ak i u pisanoj poruci, koja je pro~itana na sahrani wego-
vih najbliìh saradnika, izrazio puno poverewe u kraqa. Sa svoje strane,
kraq je ponovo rawenom Radi}u ponudio mandat za sastav koncentracione
vlade, ali je Radi}, iako otvoreno odu{evqen kraqevom posetom, smatrao
da u tada{woj situaciji nije mogu}e formirawe takve vlade i da je najboqe
re{ewe raspisivawe novih izbora. Smatrao je da }e mu li~no mu~eni{tvo
i pogibija saradnika povratiti izgubqene glasa~e.
Me|utim, Radi}u su stvari izmicale kontroli i, {est dana pred wego-
vu smrt, Ante Paveli} i Ante Trumbi} najavili su pristupawe poslani~-
kom klubu Hrvatske seqa~ke stranke. Na Radi}evoj sahrani glavni govor je
odrào Ante Trumbi}, u pateti~nom zanosu pozivaju}i na uskrsnu}e Hrvat-
ske. Paveli} je po~etkom oktobra u Zagrebu osnovao paravojnu organizaci-
ju “Hrvatski domobran”, pod maskom sportskog dru{tva. U dogovoru s Pave-
li}em, krajem oktobra Trumbi} je oti{ao u Be~ radi dogovora sa emigrant-
skim predvodnicima Stjepanom Sarkoti}em i Ivanom Per~evi}em. Odatle
se Paveli}u javio pismom i zamolio ga da priloèni izve{taj preda Ma~e-
ku. Taj izve{taj po svom sadràju svedo~i da je ve} uspostavqen ~vrst poli-
ti~ki ortakluk Ma~eka, Trumbi}a i Paveli}a i da oni zajedni~kim napo-
rima rade na internacionalizaciji hrvatskog pitawa, posebno se oslawaju-
}i na nema~ki i italijanski faktor, a sara|uju}i sa ma|arskim i bugar-
skim. Pored toga, pismo odi{e netrpeqivo{}u i sumwi~ewem Ma~ekovog
koalicionog partnera Svetozara Pribi}evi}a. Po prirodi Trumbi}evog
putovawa u inostranstvo do{lo je i do malog javnog ko{kawa, jer se Pribi-
}evi} od wega ogradio, a Ma~ek ga podrào i potvrdio da je re~ o politi~koj
691
misiji koja je s wim dogovorena. I narednih nekoliko izve{taja Trumbi} je
slao Paveli}u, s uputstvom da ih, kad pro~ita, prosledi Ma~eku. Nakon us-
postavqawa li~ne kraqeve diktature, i sam Paveli} je, u dogovoru s Ma~e-
kom, 19. januara 1929. godine krenuo u emigraciju da li~no organizuje anti-
jugoslovensku delatnost.
Da je taj Paveli}ev odlazak zaista bio u dogovoru s Ma~ekom, posvedo-
~io je Slavko Kvaternik 7. februara 1947. godine u izjavi istra`nim orga-
nima u Zagrebu. Kvaternik o tome pri~a: “Ne sje}am se to~no koje je to go-
dine bilo, sigurno poslije smrti Stjepana Radi}a i nastupa apsolutisti~-
kog reìma kraqa Aleksandra, do{ao je k meni (A. Paveli}) u moje slu`be-
ne prostorije (u Parcelarskoj banci) i saop}io meni da on ide u inozemstvo
u sporazumu sa seqa~kom strankom dr Ma~eka, radi obavje{tewa stranih
politi~ara i dràvnika o pravom stawu koje vlada u Jugoslaviji, a naro~i-
to radi razja{wewa smrti Stjepana Radi}a, koja je bila organizirana sa na-
padom u parlamentu i za{to je znao i kraq Aleksandar, jer inozemstvo ni-
je pravilno i ispravno upu}eno o svemu {to se radi i doga|a u Hrvatskoj.
Radi ~ega je Paveli} k meni do{ao, mislim radi toga, jer sam ja bio vi|eni
~lan Stranke prava i jer sam bio u najboqim vezama sa seqa~kom strankom
dr Ma~eka. Ne znam je li Paveli} oti{ao legalno ili ilegalno u inozem-
stvo. Paveli} je rekao da ide najprije u Austriju na dogovor sa generalom
Sarkoti}em, a poslije toga u Wema~ku, jer mu je uglavnom stalo da bude We-
ma~ka orjentirana, jer su oni najslabije upu}eni u na{e doga|aje. On nije re-
kao da definitivno ide a mislim da nije bila to ni namjera, jer je ostavio
svoju obiteq ovdje, nego se je tekar kasnije odlu~io, kako predijevam, kad je
do{lo u zemqi do gustoga, tj. kad su po~eli progoni sa Ma~ekom i Pribi}e-
vi}em.” (cit. prema – Bogdan Krizman: Ante Paveli} i usta{e, “Globus”,
Zagreb 1986., str. 51.) Povodom ovoga podatka Krizman napomiwe da je u
istorijskom pogledu “neodrìva legenda da je Paveli} prije svog odlaska u
emigraciju osnovao usta{ki pokret.” (str. 51.)
U emigraciji je Paveli} naj~vr{}e odnose imao sa italijanskom tajnom
policijom, a blisku saradwu je ostvario sa makedonskim emigrantima koji
su bili probugarski orijentisani. Ubrzo je prvenstvo dao teroristi~kim
aktivnostima u odnosu na politi~ko delovawe. Prva `rtva organizovanog
usta{kog terorizma bio je ugledni hrvatski intelektualac jugoslovenskog
opredeqewa Anton [legel, koji je mu~ki ubijen u martu 1929. godine u Za-
grebu, na ulazu u svoj privatni stan. Usledile su potom diverzije na va`nim
saobra}ajnicama, od kojih su najzna~ajnije na drumu kod Brezovice i na è-
lezni~koj pruzi kod Velike Gorice. U avgustu iste godine dignuto je u va-
zduh skladi{te oru`ja àndarmerijske kasarne u Zagrebu. Prilikom poku-
{aja hap{ewa [legelovih ubica jedan policijski agent je rawen, a drugi
poginuo. Istragom je utvr|eno da je oru`je teroristima dostavqano preko
organizacione mreè Hrvatske stranke prava. Pored toga, usta{ki terori-
sti~ki centar iz Be~a podmetao je eksploziv u vozove za Jugoslaviju, {to je
1930. godine dovelo do eksplozija u blizini Zemuna, Zidanog mosta i Vin-
kovaca. Teroristi~ka mreà je {irena po raznim evropskim zemqama, a nisu
zapostavqane ni propagandne aktivnosti. Paveli} se sastajao i sa Ma~ekom,
692
prilikom wegovog putovawa oktobra 1930. u êhoslova~ku. Pored toga, kao
prvu svoju emigrantsku bro{uru usta{ki vo|a je objavio svoj rad “Usposta-
va hrvatske dràve – trajni mir na Balkanu”, u kojoj vrlo naivno pristupa
prikazivawu hrvatske istorije, tvrde}i ~ak da su Hrvati stole}e ranije, u
{estom veku, do{li na Balkan i ve} prvih dana po dolasku formirali sop-
stvenu dràvu, “uzorno” ure|enu po tada{wem evropskom obrascu. Me|u Hr-
vatima se publika i za takva pisanija lako nalazila.
Posebnim memorandumom Paveli} se 1929. godine obra}ao i Dru{tvu
naroda, zahtevaju}i da se Hrvatskoj prizna pravo na samoopredeqewe. Istoj
me|unarodnoj instanci identi~nim povodom uskoro su se sa dva memorandu-
ma obratili ~elnici Hrvatske seqa~ke stranke, Juraj Krwevi} i Anton
Ko{uti}, {to je tako|e indikator wihovog sinhronizovanog delovawa.
b) No`, revolver i zakletva u rimokatoli~ku veru
U listu “Usta{a”, koji je ozna~en kao “vjesnik hrvatskih revoluciona-
raca”, Paveli} u februaru 1932. godine pi{e uvodnik u kome, u formi po-
liti~kih direktiva, izme|u ostalog poru~uje: “Tko misli, da je sramota, da
hrvatski narod u svojoj borbi proti beogradskoj tiraniji upotrebquje i naj-
krvavija i najokrutnija sredstva, taj ne misli ozbiqno na oslobo|ewe i ne
zna, da se proti razbojnicima ne moè boriti lijepim rije~ima i kompli-
mentima, nego samo qutim i krvavim oru`jem... No`, revolver, bomba i pa-
kleni stroj – isti~e Paveli} – to su idoli, koji imaju povratiti seqaku
plodove wegove zemqe, radniku kruh, a Hrvatskoj slobodu. To su argumenti
koji su jedini kadri osvjedo~iti Evropu, da i Hrvati imaju pravo na slobo-
du, na ìvot. To su gusle, na kojima hrvatski narod ima odguditi posmrtnu
kora~nicu tu|inskoj vlasti. No`, revolver, strojna pu{ka i pakleni stroj,
to su zvona koja }e navjestiti osvit zore i uskrsnu}e nezavisne dràve hr-
vatske.” (Krizman, op. cit., str. 85.) Sve Paveli}eve bro{ure i novinski
~lanci iz emigrantskog perioda, pored stalnih fraza o hrvatskom dràv-
nom pravu, civilizacijskoj ulozi i zakliwawu u rimokatoli~ku veru, obi-
luju i ovakvim krvoèdnim parolama. Kako Paveli} u istom listu pi{e u
maju 1932. godine, hrvatski revolucionarac i usta{a “mora biti krut i ne-
milosrdan, bez milosti i pardona, jer je wegova du`nost da gvo`|em, vatrom
i krvqu skrati muke hrvatskoga naroda, da silom skrha vrat tu|inskome na-
metniku i tako oslobodi svoju domovinu.” (str. 86.)
Paveli}eve usta{e su, oru`jem pribavqenim sa italijanske teritori-
je, u septembru 1932. godine napali àndarmerijsku kasarnu u Bru{anima
kod Gospi}a, pa se posle eksplozije i pucwave, povukli u velebitske {ume
uzvikuju}i “@ivio Paveli}!” U napadu je jedan usta{a poginuo, a ostali su
u uniformama i s oru`jem pobegli u Zadar, na tlo Italije. Pona{awe za-
darskog policijskog prefekta i wegovih karabiwera svedo~i da je usta{ki
“ustanak” u Lici organizovan u ~vrstoj sprezi sa italijanskim fa{isti~-
kim vlastima. Uostalom, u Italiji i Ma|arskoj (Janko Pusta) legalno su
postojali usta{ki paravojni logori, opremqeni raznim naoruàwem i po-
ligonima za obuku. Italijanska i ma|arska {tampa sam usta{ki napad na
objekat, koji su u prvom trenutku branila samo dva àndarma, propagandi-
sti~ki su preuveli~avale i dramatizovale kao da je u Jugoslaviji maltene
693
po~eo gra|anski rat. U znak priznawa za uspeh ovog operetskog “ustanka”
Paveli} je Andriju Artukovi}a imenovao za komandanta svih usta{kih je-
dinica u Italiji. U decembru 1933. usta{e su u Zagrebu organizovale aten-
tat na kraqa Aleksandra, ali ih je policija preduhitrila i nesu|ene aten-
tatore pohapsila. Prilikom hap{ewa jedan policajac je ubijen, a jedan ra-
wen. Sa liderom makedonskih probugarskih terorista, Van~om Mihajlo-
vim, Paveli} je 1934. godine planirao i organizovao atentat na kraqa
Aleksandra u Marseju. Istraga je pokazala da je Vladimir, sin Stjepana Ra-
di}a, sve vreme bio vrlo blizak organizatorima zavere, a ina~e je poznat
kao pisac mno{tva najekstremnijih tekstova u raznim usta{kim emigrant-
skim listovima.
Da bi umirio svetsku javnost i bar delimi~no otklonio sumwe o sop-
stvenoj ume{anosti u marsejski atentat, Musolinijev reìm je uhapsio Pa-
veli}a, nekoliko stotina usta{a internirao, a wihov logor zatvorio. Iz
zatvorskog sanatorijuma Paveli} je pu{ten u prole}e 1936. godine i odmah
nastavio sa teroristi~kim aktivnostima, mada je u Francuskoj, u odsustvu,
osu|en na smrt.
v) Mobilisawe Nema~ke za katoli~ke potrebe
Krajem te godine dostavio je nema~kom ministarstvu inostranih poslo-
va op{iran elaborat o hrvatskom pitawu, s predlogom da se wegovi zahtevi
uvrste u nacisti~ku revizionisti~ku politiku. U elaboratu je, izme|u
ostalog, dokazivao da “Hrvati uop}e i nisu slavenskog nego gotskog porije-
kla.” (str. 237.) U o~ekivawu {ireg evropskog ratnog zapleta, Paveli} ka-
è da “u ratu ne}e biti bez zna~ewa na kojoj }e strani stajati hrvatski na-
rod, a on }e bez sumwe i posve prirodno stajati na strani neprijateqa Sr-
bije.” (str. 238.) Zalaù}i se za uni{tewe Jugoslavije i uspostavqawe hr-
vatske dràve na prostoru Hrvatske, Slavonije, Srema, Dalmacije, Bosne i
Hercegovine, on tvrdi da “hrvatstvo ima na te pokrajine ne samo povijesno
pravo, ve} i ìvo pravo u sada{wosti, jer u wima ìvi hrvatski narod u ne-
prekidnom narodnosnom kontinuitetu i tvori kao iskonski ìvaq znatnu
ve}inu. Nehrvatske narodne skupine, koje u ovim pojedinim pokrajinama na-
lazimo kao narodne mawine, prodirale su u zatvoreno hrvatsko podru~je
kao raspr{ene skupine, djelomice za vrijeme Turaka, a djelomice u najnovi-
je vrijeme, po jednoj politi~ki prora~unatoj kolonizacionoj osnovi. Svoju
pripadnost hrvatstvu i svoju voqu za ujediwewe u jednu nezavisnu dràvu hr-
vatsku, dokazalo je s ogromnom ve}inom pu~anstvo svih tih pokrajina u sva-
koj danoj prilici.” (str. 239.) Po Paveli}evom mi{qewu, glavni hrvatski
neprijateqi su Srbi, masoni, Jevreji i komunisti.
Jugoslaviju u ovom memorandumu Paveli} predstavqa kao ogoqeni pro-
dukt masonske zavere, a Srbiju tradicionalnim neprijateqem Nema~ke.
Verno slede}i izrazito antisemitsku orjentaciju [trosmajera, Ra~kog,
bra}e Radi}a i mnogih drugih istaknutih hrvatskih intelektualaca, Pave-
li} se obru{ava na Jevreje, za koje kaè da se najè{}e suprotstavqaju re-
alizaciji hrvatskih nacionalnih interesa. Kako isti~e, “wihova djelat-
nost bila je uperena ve}inom i iskqu~ivo protiv pokreta za potpunom ne-
zavisno{}u koji nije ni slobodnozidarski ni demokratski, nego se bori za
694
oslobo|ewe Hrvatske i za izgradwu unutra{weg reda i poretka na zdravim
nacionalisti~kim na~elima s pomo}u kojih bi zauvijek bio odstrawen sva-
ki utjecaj ìdovsko-slobodnozidarske demokracije. U Hrvatskoj su danas –
konstatira Paveli} – gotovo cjelokupno bankarstvo i gotovo sva trgovina
u rukama @idova. To je bilo mogu}e samo zato {to ih je dràva povla{}i-
vala jer je i u tome vidjela slabqewe hrvatske narodne snage. @idovstvo je
s velikim veseqem pozdravilo osnivawe tzv. jugoslavenske dràve, jer im
hrvatska narodna dràva ne bi nikada tako odgovarala kao Jugoslavija – dr-
àva raznih naroda! “U narodnosnom meteù – pi{e Paveli} – leì Judi-
no carstvo; tu se moè ìdovstvo kao nov~ano jak i prividno odan elemenat
dràvnoj vlasti dodvoriti i zadobiti naklonost vlastodràca. Hrvatska
narodna dràva nije se svi|ala ìdovstvu i iz razloga, jer je osniva~ moder-
nog hrvatskog nacionalizma dr Ante Star~evi} bio otvoreni protivnik
ìdovstva (antisemita). I doista, Jugoslavija se razvila onako, kao {to su
to @idovi predvidjeli, u pravi eldorado ìdovstva zbog podmitqivosti
javnoga ìvota u Srbiji. Ono je bilo veoma zahvalno Beogradu za pruàno
za{titni{tvo na taj na~in, da je od hrvatskog naroda ukradeni kapital upo-
trebilo za borbu protiv hrvatskog oslobodila~kog pokreta. U svakoj pri-
lici o~itovalo je ìdovstvo u Hrvatskoj na wemu svojstven i bu~an na~in
svoju odanost jugoslavenstvu i dràvnom jedinstvu, da bi u inozemstvu stvo-
rilo dojam, kao da su Hrvati zadovoqni svojom sudbinom. U ìdovskim ru-
kama se nalazi cjelokupno novinstvo u Hrvatskoj. To ìdovsko-slobodnozi-
darsko novinstvo neprekidno napada Wema~ku, wema~ki narod i nacional-
socijalizam, a nakon toga pojavquju se predstavnici Beograda i prikazuju da
se radi o novinstvu iz Hrvatske, te iz toga izvode kao da su Hrvati neprija-
teqski raspoloèni prema Nijemcima.” (str. 241.)
Nipoda{tavawe kvaliteta i sposobnosti jugoslovenske vojske Paveli-
}u je pogodna uvertira da izrazi hrvatski stav prema odbrambenim nastoja-
wima cele dràve. “U ozbiqnom slu~aju Hrvati, Makedonci i Albanci ne
samo da se ne}e boriti za tu dràvu nego }e, {tovi{e, oru`je koje im bude
dano u ruke upotrijebiti za borbu protiv we. Zbog takvih prilika nije se
ni jedanput mogla provesti mobilizacija u Hrvatskoj. Raspad bi nastao u ~a-
su kad bi bila izdana naredba za mobilizaciju. [to se ti~e oficirskog ko-
ra, on se, prije svega u pogledu vi{ih oficira, sastoji gotovo iskqu~ivo od
Srba i tim se jednoj vojsci ne moè dati jedinstveni duh narodne vojske... Uz
to je, uslijed sklapawa brakova prezaduènih oficira sa @idovkama, ofi-
cirski kor posqedwih godina “opasno poìdovqen”: tre}ina mladih ofi-
cira beogradskog oficirskog kora oèwena je @idovkama, a takve su pri-
like za komunizam u vojsci plodno tlo.” (str. 243.) Paveli} posebno poten-
cira ~iwenicu da Hrvati, u skladu sa svojim vekovnim tradicijama, upiru
poglede nade “na wema~ki narod kao cjelinu, ~ije sredi{te predstavqa We-
ma~ki rajh, a koji je danas utjelovqen u nacional-socijalisti~kom pokretu
pod vodstvom wegovog najve}eg i najboqeg sina Adolfa Hitlera. U borbi za
slobodu i nezavisnost, koju vodi hrvatski narod proti nametnutog mu jarma
preko mirovnog diktata, on teì za naklono{}u (simpatijama) Hitlerove
Wema~ke, u kojoj gleda najmo}nijeg borca za prirodno pravo, istinsku uqud-
bu (kulturu) i vi{u obrazovanost (civilizaciju).” (str. 245.)
695
Naglo poboq{awe italijansko-jugoslovenskih me|udràvnih odnosa i
potpisivawe politi~kog sporazuma, navelo je Musolinijevu vladu da raspu-
sti u martu 1937. sve usta{ke logore u Italiji, a Paveli}a i wegove sledbe-
nike konfinira u razli~ita mesta, me|usobno ih izoluju}i. U usta{kim re-
dovima zavladala je rezignacija i rasulo, a usta{e su se i me|usobno dife-
rencirali na frankovce i ma~ekovce. Mnogi su odlu~ili da se vrate u Ju-
goslaviju. Godine 1938. pokajni~ki se vratio i Paveli}ev doglavnik Mile
Budak, poru~uju}i Milanu Stojadinovi}u da je spreman da se maksimalno
angaùje na rasturawu hrvatske politi~ke emigracije na evropskom i ame-
ri~kom kontinentu. Kako procewuje Bogdan Krizman, Budakov povratak do-
prineo je oìvqavawu usta{ke struje unutar Hrvatske seqa~ke stranke.
“Tako se teì{te usta{ko-frankova~ke akcije prenijelo iz inozemstva u
domovinu, jer vani prilike za usta{e vi{e uop}e nisu bile povoqne.” (str.
310.) Po{to nije bilo mogu}e obnoviti Hrvatsku stranku prava, sam Budak
je podsticao sve usta{ke elemente da se ubrzano u~lawuju u Hrvatsku seqa~-
ku stranku. Pokrenuo je i list “Hrvatski narod”, koji je ubrzo stekao veli-
ki broj pristalica, dok je u humanitarnoj zadruzi “Uzdanica” okupqao naj-
ekstremnije usta{e. U sprezi s wim, Slavko Kvaternik je {irio mreù
simpatizera i usta{kih aktivista me|u jugoslovenskim oficirima hrvat-
ske nacionalnosti. Po~etkom 1940. godine Italija je ponovo u igru ukqu~i-
la i usta{ku kartu, pa su Paveli} i italijanski ministar inostranih po-
slova, grof ]ano, po~eli da kuju planove o prekrajawu Jugoslavije. Pave-
li} je, uz to, uspostavio pismene kontakte sa Miletom Budakom u Zagrebu,
povremeno i sa Slavkom Kvaternikom. Pred odlazak u Zagreb, Paveli}a je
u dva navrata, 29. marta i 11. aprila, primio Benito Musolini.
g) Paveli}ev mit i wegov trijumfalni povratak u Zagreb
Za vreme dvanaest godina Paveli}evog emigrantskog ìvota o wemu je
izgra|en pravi mit me|u Hrvatima u Jugoslaviji. Taj mit nije moglo proiz-
vesti Paveli}evo politi~ko delovawe pre odlaska u emigraciju. Nije ga
moglo izgraditi dvadesetak spoqa organizovanih teroristi~kih akcija, ko-
je ukqu~uju ubistvo nekoliko jugoslovenski orijentisanih Hrvata i podme-
tawe eksploziva. Nisu ga mogle stvoriti Paveli}eve bro{ure i leci sa
proglasima, uno{eni u zemqu u vrlo malim tiraìma. Mit Ante Paveli}a
me|u Hrvatima iskqu~ivo je stvorila wegova glavna uloga u organizovawu
ubistva kraqa Aleksandra Prvog Kara|or|evi}a. Zapravo, Paveli}ev mit
stvorila je beskrajna hrvatska mr`wa prema Srbima. On je koncentrisani
izraz svih antisrpskih animoziteta, netrpeqivosti i zluradosti. Preko
radio-stanice “Velebit”, ~iji je program u reìji italijanskih tajnih slu-
`bi emitovan, Ante Paveli} je 8. aprila 1941. uputio proglas hrvatskom
narodu, prepun odu{evqewa {to su srpski narod i wegova vojska ve} pora-
èni, koji se zavr{ava pozivom da se sve~ano do~ekaju nema~ka i italijan-
ska okupatorska vojska. Paveli} u tom pogledu poru~uje: “Do~ekajte svagdje
i svagda hrabre vojnike na{ih prijateqa i za{titnika s veseqem, s odu{e-
vqewem, po{tovawem i s bratskom qubavqu. Okitite ku}e hrvatskim tro-
bojnicama i znakovima prijateqskih naroda i vojske. Ovi vojnici znadu, da
prolaze kroz prijateqske zemqe, nu neka se i na licu mjesta osvjedo~e da su
696
ih Hrvati u hrvatskim zemqama primili onako bratski i s qubavqu, kako
to u~initi znadu samo ~estita, zahvalna i vjerna srca hrvatskog naroda. S
wima dolaze u tvoju sredinu, hrvatski narode, s pu{kom u ruci, hrabro se bo-
re}i i tvoji sinovi, dolazi i hrvatska usta{ka vojska! Ru{i se neprijateq-
ska sila, a hrvatski narod doìvquje svoj uskrs!” (str. 391.) Nacisti~ku ar-
madu su zagreba~ki Hrvati do~ekali s toliko odu{evqewa, da se s tim, po
svedo~ewu nema~kih oficira, moè porediti samo dobrodo{lica u Hitle-
rovom rodnom mestu u Austriji.
O~evidac Paveli}evog trijumfalnog povratka, SS – {tandartenfi-
rer Edmund Vizenmajer 14. aprila 1941. javqa nema~kom ministru inostra-
nih poslova Joakimu fon Ribentropu da Paveli} izraàva ogromnu zahval-
nost Hitleru i èli da Rajh {to pre prizna hrvatsku nezavisnost. Zatim
dodaje: “Paveli} ne namjerava uop}e voditi neku vawsku politiku; to oba-
vqa firer, a Paveli} èli samo to da vodi svoj narod u boqe dane i doka-
è kako Hrvati nisu Slaveni, nego da rasno pripadaju germanstvu. Bio je
dirqiv susret Paveli}a s wegovim vjernima. Svojstvo vo|e izvan je disku-
sije, uslijed discipline wegovih prista{a i qubavi naroda. Paveli} je ga-
rant za to da firer s wim ne}e doìvjeti nikakvo razo~arewe.” (str. 422.)
I sam Vlatko Ma~ek bio je zaprepa{}en ogromnim razmerama Paveli}eve
popularnosti u celom hrvatskom narodu, pa i me|u ~lanstvom Hrvatske se-
qa~ke stranke, {to je glavni motiv wegove politi~ke pasivnosti i izbega-
vawa liderskog rivalstva. Usta{ki reìm je odmah ukinuo sve politi~ke
stranke i dru{tvene organizacije i kompletan politi~ki ìvot ~vrsto je
ukalupqen u institucionalnu strukturu totalitarne dràve.
d) Konstrukcija usta{ke dràve po vatikanskom nacrtu
Pored usta{ke dràvne, postojala je jedna jedina relativno samostal-
na institucionalna struktura, koju je predstavqala Rimokatoli~ka crkva.
Me|utim, svi weni biskupi su mawe ili vi{e otvoreno podràli glavne
usta{ke ciqeve, a masa niìh sve{tenika aktivno se ukqu~ila u konkret-
ne delatnosti usta{kog pokreta, mnogi od wih i sa isukanim noèm u ruci.
Rimokatoli~ka crkva je ~vrsto podupirala novouspostavqeni hrvatski
usta{ki reìm, a mnogobrojni weni sve{tenici su bili aktivno angaòva-
ni u usta{kom pokretu, ~ak i kao istaknuti koqa~i. Nezavisna Dràva Hr-
vatska je u potpunosti skrojena prema klerofa{isti~kom receptu, ali se
Vatikan na{ao na mukama kakvu vrstu zvani~nih odnosa s wom da uspostavi.
Pri Svetoj stolici i daqe je funkcionisalo diplomatsko poslanstvo Kra-
qevine Jugoslavije, a po slovu me|unarodnog javnog prava Vatikan nije mo-
gao priznavati novouspostavqene dràve, dok je rat jo{ trajao. Kraqevski
poslanik Niko Miro{evi} Zorgo, rodom s Kor~ule, dakle dubrova~ki Sr-
bin katolik, insistirao je da Vatikan javno osudi usta{ke zlo~ine. Ali do
pravog isku{ewa dolazi u maju 1941. prilikom Paveli}eve posete Rimu, ko-
ji je do{ao s velikom svitom, spreman da sa Italijom potpisuje me|udràv-
ne ugovore i jednom princu iz savojske kraqevske porodice ponudi hrvatsku
krunu. Kakvo je re{ewe tom prilikom papa Pije Dvanaesti prona{ao, Kri-
zman koncizno opisuje: “Talijanska ambasada pri Vatikanu navaqivala je na
Svetu stolicu da Paveli}u odobri audijenciju kod pape, kao i vojvodi od
697
Spoleta – budu}em designiranom kraqu Hrvatske. Qubqanski biskup najto-
plije je Vatikanu preporu~ivao usta{ku dràvu, zbog wenog katolicizma, i
monsiwor Domeniko Tardini, kao “prvi slu`benik” dràvnog tajni{tva,
zakqu~io je da se audijencije odobre i papa Pije XII je, ujutro 17. V, donio
odluku: pristao je na audijencije, no one imaju biti privatne i osobne. Voj-
voda od Spaleta bit }e primqen kao princ savojske ku}e, prije nego {to bu-
de designiran za hrvatskog kraqa; Paveli} }e biti primqen bez ceremoni-
jala, kao obi~an katolik. Ne}e do}i do posjeta dràvnom tajniku da bi se ta-
ko odstranilo svako politi~ko svojstvo posjeta. Papina odluka bila je smje-
sta saop}ena savjetniku talijanske ambasade u Vatikanu, Tardini mu je tom
prilikom saop}io kako Sveta stolica za vrijeme rata èli da se ogradi od
svega {to bi moglo nositi pe~at nekog politi~kog izja{wavawa i isto se
tako ogra|uje od toga da donosi politi~ke odredbe. Iste ve~eri papa je pri-
mio vojvodu Ajmonea i povjerio mu kako mu je nemogu}e da ga prizna kao kra-
qa Hrvatske sve dok ne bude rije{en ugovorom o miru kompleks pitawa ko-
ja se odnose na novu dràvu (NDH). Sutradan, nave~er, primio je i Paveli-
}a kojemu je Pio XII izloìo da obi~aji Svete stolice jo{ ne dopu{taju da
se izjasni o hrvatskoj dràvi, dodaju}i da su na svim stranama katolici za
koje Sveta stolica mora pokazivati blagost. Istog dana i dan kasnije (18. i
19. V), dràvno tajni{tvo Vatikana uputilo je nuncijima i apostolskim de-
legatima cirkular u kome razlaè razloge i svojstvo tih audijencija.” (Bogdan
Krizman: NDH izme|u Hitlera i Musolinija, “Globus”, Zagreb 1986., str. 139.)
Najsve~aniji do~ek Paveli} je imao u rimskom Zavodu Svetog Jeroni-
ma, gde su u wegovu ~ast bile izve{ane hrvatske zastave, mada je po me|udr-
àvnom ugovoru sam zavod bio pod za{titom jugoslovenske vlade. Ve} 6. ju-
na zvani~na italijanska novinska agencija je saop{tila da }e na zahtev hr-
vatske vlade Vatikan u Zagreb uputiti svog diplomatskog predstavnika. Na
to je o{tro i energi~no reagovao jugoslovenski poslanik Miro{evi}.
“Tardini je odgovorio Miro{evi}u kako se protivi obi~aju Svete stolice
da uspostavqa diplomatska predstavni{tva ili (formalno) prizna nove
dràve za vrijeme rata, no da je Vatikan sebi uvijek pridràvao pravo da
po{aqe, prema vlastitoj ocjeni, sve}enika u misije iskqu~ivo vjerskog
svojstva. Nerviran Miro{evi}evim insistirawem, Tardini se qutito
osvrnuo na op}e dràwe jugoslavenske vlade i savjetovao poslaniku neka bu-
de mirniji i neka mawe izlaè neprilici vlastitu osobu, jer je mnogo boqe
da se ~uva za kasnije djelovawe, a ne da se sad tro{i u nepotrebnom i opa-
snom ratobornom istupawu. Ubrzo se Tardini smirio i u odgovoru od 14. V
Vatikan je istakao kako je du`nost Svete stolice da se zanima za duhovno
dobro katoli~kih vjernika, bez obzira na dràvu u kojoj ìve; ima i pravo
da ocjewuje sredstva i osobe najprikladnije za to; Sveta stolica }e pri sve-
mu tome voditi brigu da izbjegne sve {to bi se moglo protuma~iti kao pri-
stajawe uz politi~ke ciqeve ove ili one dràve. Miro{evi} je dobio do-
jam da Vatikan namjerava uputiti u Zagreb svoga predstavnika i da }e to bi-
ti – bez obzira kakva }e biti formula – prvi korak u pravcu priznawa usta-
{kog reìma.” (str. 139.)
Papa je 11. juna 1941. godine odlu~io da u Zagreb po{aqe opata \uzepea
Ramira Markonea u svojstvu stalnog apostolskog vizitatora kod hrvatskog
698
biskupa. Kako je usta{ki ministar Mladen Lorkovi} obavestio nema~kog
poslanika Ka{ea, Vatikan je saop{tio Paveli}u da apostolskog vizitato-
ra {aqe “da bi tako u~inio odre|enu gestu prema hrvatskoj dràvi, gestu
koja, dodu{e, ne predstavqa priznawe, ali ipak vodi ra~una u odre|enom
smislu o ~iwenici osnivawa nove dràve.” (str. 141.) Paveli} je time bio
razo~aran pa je papi uputio kneza Ervina Lobkovica, vrlo uticajnog u ka-
toli~kim krugovima i nosioca titule papinog tajnog komornika, da poku{a
izdejstvovati promenu odluke i eventualno obezbediti potpuno priznawe
nezavisnosti hrvatske usta{ke dràve, {to bi podrazumevalo i da poglav-
nik akredituje stalnog hrvatskog poslanika u Vatikanu. “Papa je primio
Lobkovica u privatnu audijenciju, 20. VII, i komornik mu je spomenuo u raz-
govoru Paveli}evu èqu da NDH uspsotavi normalne diplomatske odnose
sa Svetom stolicom. Sutradan, kod kardinala Maqonea, Lobkovic je bio
mawe diplomatski zakop~an... Naime, rekao je dràvnom tajniku da je Pave-
li} jarostan zbog oda{iqawa apostolskog vizitatora. [to on èli, jest: da
Vatikan prizna NDH, kao katoli~ku dràvu, i da je uz to priznawe vezano
istinsko diplomatsko predstavni{tvo. Da ne bi i nadaqe uzrujavao usta-
{ki reìm, Vatikan je popustio, odustav{i od naslova “vizitator”, koji je
toliko razbjesnio Paveli}a, i potraìo drugi naslov za sve}enika u misi-
ji, pa je kardinal Maqone pozvao Lobkovica, 23. VII, da mu to saop}i pri-
znav{i mu tako implicitno izvjesnu kvalitetu da saobra}a s novim vlasti-
ma u Hrvatskoj. Tako je na kraju bio poslan u Zagreb bez titule opat Marko-
ne, premda se Markone i nadaqe u dokumentima Svete stolice naziva “apo-
stolski vizitator”.” (str. 141.)
|) Po~etak nasilnog pokatoli~avawa u NDH
Benediktinski opat Markone i wegov sekretar \uzepe Masu~i, koji je
vodio sa~uvane dnevni~ke bele{ke, do{li su u Zagreb 3. avgusta, sutradan
posetili Stepinca, a narednog dana Paveli}a. Paveli} je, prema Masu~ije-
vim zapisima, rekao da mu je “drago {to su do{li i stoga zahvaquje papi.”
(str. 142.) U mno{tvu raznih prijema Masu~i beleì da je papskog predstav-
nika 22. septembra 1941. posetio tek ustoli~eni pomo}ni biskup Lah. “On
na~iwe razna pitawa, koja se odnose na konverziju {izmatika. Prema wego-
vom mi{qewu, ne bi se trebalo spre~avati da prigrle katoli~ku vjeru, ako
je wihova èqa iskrena, ali bi se moralo posve}ivati najve}u pa`wu, jer
mnogi prihva}aju katolicizam samo zato da bi izbjegli mjerama gra|anskih
vlasti, koje su, ne priznavaju}i pravoslavnu crkvu, ~esto uporne u tome da
pravoslavci prigrle jednu od priznatih vjera (katoli~ku, protestantsku
ili muslimansku).” (str. 142.) Kako zapaà Krizman, “to su prvi tragovi u
dnevniku tajnika opata Markonea – i to po izrazu vrlo nedu`ni – o novom
obliku usta{kog terora: akciji prekr{tavawa (katoli~ewa), koja je Ste-
pinca pribliìla Paveli}u... “Da bi izbjegli mjerama gra|anskih vlasti”
– kako to umiqato formulira Masu~i – Srbima je u NDH bio prijelaz u ri-
mokatoli~ku vjeru mogu}nost da se kako-tako za{tite. înilo se pojedin-
cima – suo~enim s terorom koji je neposredno prijetio fizi~kom likvida-
cijom ili opet iseqewem – da im taj prijelaz na katolicizam omogu}uje ~ak
status ravnopravnih gra|ana i stoga je od kasnog qeta 1941. sve vi{e molbi
699
“grko-isto~waka” da prije|u na katolicizam i tako poku{aju spasiti ìvo-
te i imovinu.” (str. 143.)
Apsolviraju}i ovo pitawe, ovde Krizman citira podatke iz kwige Fi-
krete Jeli}-Buti} “Usta{e i Nezavisna Dràva Hrvatska 1941-1945.” (Za-
greb 1977.), koja pi{e: “Od kolovoza 1941. akcija prisilnog prekr{tavawa
Srba po~iwe poprimati sve {ire razmjere. U pojedinim podru~jima uslije-
dila su masovna prekr{tavawa, koja su usta{ki organi po~eli da sve vi{e
poùruju, ne obaziru}i se vi{e s dotada{wom pa`wom na spomenute for-
malnosti. MUP NDH je u posebnoj okru`nici, sredinom rujna 1941., konsta-
tirao da se na terenu doga|a “da pojedini uredi ~ine takovim prelazima
smetwe bilo traèwem suvi{nih formalnosti, bilo zatezawem izdavawa
propisanih potvrda”, te apelira da se “poslove oko vjerozakonskih prelaza
svr{ava hitno i bez otezawa”. U tu svrhu osnovan je pri Ravnateqstvu za po-
novu Vjerski odsjek, u ~iju nadle`nost dolaze poslovi oko prijelaza s pra-
voslavne vjere na katoli~ku, protestantsku i islamsku. Prema tome, akcija
prekr{tavawa pretvarala se u pravi sistem, a da su wegove dimenzije tre-
bale biti goleme najuvjerqivije svjedo~i broj od “milijun obra}enika”, ko-
ji je bio predvi|en u planu prekr{tavawa srpskog stanovni{tva. Sama pak
praksa prekr{tavawa dosegla je najve}e razmjere u jesen i zimu 1941-1942.,
kada se radilo na prisilnom prekr{tavawu ~itavih sela i podru~ja. Ona,
dakako, nije mogla posti}i èqeni rezultat od “milijun obra}enika”, ali
je velikim brojem prisilnih prekr{tavawa, koji je postigla, udarila va-
àn pe~at politici usta{kog terora. Prema raspoloìvim podacima, ra-
~una se da je prisilno prekr{tavawe u NDH obuhvatilo u razdobqu 1941-
1942, kada je ono bilo uglavnom obavqeno, oko 240.000 Srba.” (str. 143.)
e) Ma~ek kao rezervna usta{ka varijanta
S obzirom da je Jozef Frank bio jevrejskog porekla, Paveli} je, slede-
}i nacisti~ke antisemitske predrasude, izbegavao da se poziva na wegovo
li~no ideolo{ko i politi~ko nasle|e. Utoliko se vi{e deklarisao kao di-
rektni sledbenik i nastavqa~ dela Ante Star~evi}a i Stjepana Radi}a. Ta-
ko 28. februara 1942. godine u uvodnom delu svog govora na zavr{noj sabor-
skoj sednici, Ante Paveli}, povodom godi{wice smrti “oca i u~iteqa”
Ante Star~evi}a, izjavquje: “Vama, ~lanovima Hrvatskog dràvnog sabora,
pristoji najve}e pravo i najve}a du`nost, da se ovoga dana sjetimo uspomene
toga velikog hrvatskog oca, koji je ujedno i otac hrvatskog saborovawa, jer
u Hrvatskom saboru, u pro{losti, u doba wegovo bio je on onaj, koji je dao
pe~at te`wama i voqi hrvatskog naroda, da sabor ne bude spravi{}e, nego
da bude pravi hrvatski sabor. On je u Hrvatskom saboru dao najizrazitije
obiqe`je ~e`wama i te`wama, borbi i radu hrvatskog naroda za uspostavu
potpunu, za uspostavu samostalne i nezavisne dràve Hrvatske i za potpuno
ozna~ewe hrvatskog naroda kao samostalne, jedinstvene eti~ke (“eti~ke” –
stoji u originalu, dakle nije moja {tamparska gre{ka – prim. V. [.) jedini-
ce. On je u Hrvatskom saboru u jednom te{kom i velikom ~asu dao bogoduhom
providno{}u i predvi|awem onu veliku parolu, da u Hrvatskoj i hrvatskim
narodom nema vladati nitko nego Bog i Hrvati! (Odu{evqeni poklici: ta-
ko je!). Ja }u stoga zamoliti predsjednika Hrvatskog dràvnog sabora, da pri
700
koncu ove sjednice stavi Hrvatskom saboru prijedlog, da mi svi ~lanovi Hr-
vatskog dràvnog sabora poslije dana{we sjednice po|emo korporativno
na dva groba dviju velikana hrvatskog naroda, na grob Stjepana Radi}a i An-
te Star~evi}a!” (Ante Paveli}: Poglavnik saboru i narodu, DMPU, Za-
greb, 1942., str. 5-6.)
U nastavku govora, pra}en pqeskom i burnim odobravawem, usta{ki po-
glavnik je definisao osnovni sadràj duhovne ba{tine Ante Star~evi}a i
Stjepana Radi}a. On kaè: “Mi smo, hrvatski narod, imali dva velika
ogromna kapitala. Jedan veliki ogromni kapital, {to ga je stvorio Ante
Star~evi}, a iz wega drugi veliki ogroman kapital narodni, {to ga je stvo-
rio Stjepan Radi}. Od prvoga velikog kapitala hrvatski narod je imao u
svoje vrijeme i veliku korist. Nu priznajem, mnogi nasqednici Ante Star-
~evi}a proigrali su taj veliki kapital, i ja vam kaèm, da je 1918. godine
prava{tvo, star~evi}anstvo, bilo ono {to je bilo 40 godina prije toga, ne
bi Srbija nad nama bila zavladala 1918. [to su bili razlozi, {to je do to-
ga dovelo, danas nije od va`nosti, nego samo da konstatiramo ~iwenicu,
1918. god., mi svi znamo, bila je Hrvatska, ali nije bilo na mjestu Hrvata, da
je uzmu. To je bila povijest. A onda je do{ao drugi veliki mu`, koji nije po-
ru{io Star~evi}evo djelo, nego je na wemu nastavio, on je to djelo razvio,
pro{irio, i prostorno, a i idejno, i dao toj velikoj misli hrvatske dràv-
ne samostalnosti veliki unutra{wi i socijalni zna~aj, zna~aj ~ovje~ne i
seqa~ke pravice i ~ovje~nosti. Napravio je ogroman kapital. Mu` uman,
sposoban, radin kao crv, marqiv i po`rtvovan za svoju stvar, za stvar svo-
jeg naroda. Znamo, kako se ~itav hrvatski narod, kako se hrvatski seqa~ki
narod okupio u ~vrstu falangu na jednom ciqu, na jednom programu: hrvat-
ski narod, hrvatska dràva ili kako se onda reklo, hrvatska seqa~ka repu-
blika. Znamo, da je za to on svoju glavu dao. Isto, {to sam rekao za kapital
Ante Star~evi}a, dozvolite mi, a i siguran sam da ste i vi svi toga osvjedo-
~ewa, bilo je i s kapitalom Stjepana Radi}a.” (str. 19-20.)
Ma~eku Paveli} zamera {to se nije sna{ao 1941. godine kad se ukazala
prilika da se pod okupacijom fa{isti~kih sila obnovi hrvatska dràva i
{to je odràvao veze sa svojim partijskim saradnicima u okviru emigrant-
ske jugoslovenske vlade. Kako daqe iznosi, “ja to nisam mogao, ja to nisam
smio dozvoliti i zato sam odredio za wega jedan prisilan boravak utoliko,
da bude onemogu}en ovaj i ovakav kontakt, u interesu wegovom, u interesu
naroda i u interesu dràvnom. Jedna izolacija kulturna, dostojna ~ovjeka i
dostojna biv{eg predsjednika i uop}e dostojna nas sviju.” (str. 24.) Tako je
Paveli} za svaki slu~aj ~uvao i alternativnu opciju, koja je o~ekivala po-
bedu zapadnih saveznika, kao {to je ~uvao komunisti~ku opciju, personifi-
kovanu u Andriji Hebrangu i Vladimiru Bakari}u, za situaciju prevage So-
vjetskog Saveza. Ma~eka je Paveli} sklonio i kao li~nu konkurenciju, ali
je u potpunosti preuzeo wegov partijski, ~inovni~ki i paramilitarni apa-
rat. Odbaciv{i na~elno vi{epartijski politi~ki sistem kao jevrejski i
kapitalisti~ki produkt, Paveli} isti~e da hrvatsku narodnu individual-
nost najadekvatnije izraàva Hrvatski usta{ki oslobodila~ki pokret sa
svojim idejama i na~elima. Pri tom odaje priznawe za prethodno delovawe
dvema “starim i jedinim” hrvatskim strankama, Hrvatskoj stranci prava i
701
Hrvatskoj seqa~koj stranci, ~iji su predstavnici direktno u{li u Hrvat-
ski usta{ki sabor, kao i poslanici izabrani pre rata, pa ~ak i oni iz
austrougarskog vremena. Na primedbe da se na autoritativan na~in kr{e
osnovni principi parlamentarizma, Paveli} odgovara da su i samu re~ “de-
mokracija” Hrvati “brisali iz na{eg rje~nika zato da se izbri{u i sramot-
ne uspomene, koje je demokracija iza sebe ostavila, kad su je izbrisali i naj-
prosvje}eniji, najboqi i najmo}niji narodi.” (str. 11.) Uostalom, “zar je de-
mokracija jedini na~in, putem kojega svaki narod moè izraàvati svoju vo-
qu? Zar je to jedino sredstvo, putem kojega moè narod vr{iti svoje narod-
ne poslove i o wima odlu~ivati?” (str. 10.) Kqu~ni mu je argumenat da ni
kraqevi Tomislav i Zvonimir, ni velika{i Zrinski nisu bili demokrati,
ali su znali da re{avaju narodne i dràvne poslove.
Ovom prilikom Paveli} je proklamovao stvarawe “Hrvatske pravo-
slavne crkve” i ~i{}ewe “hrvatskog” jezika od srpskih lingvisti~kih uti-
caja. Tvrde}i da je na hrvatskom prostoru postojala gr~ko-isto~na crkva,
koja je nazvana srpskom kada je saborskom odlukom podvrgnuta srpskoj patri-
jar{iji, Paveli} deklamuje: “U pravoslavqe ne dira nitko, ali u hrvatskoj
dràvi ne moè biti srpske pravoslavne crkve. (Odu{evqeni pqesak. Svi
ustaju i odu{evqeno odobravaju – uredni~ki komentar, {to zna~i da su me-
|u onima koji su odu{evqeno ustali i aplaudirali bili opat Markone kao
papski legat i zagreba~ki nadbiskup Alojzije Stepinac – prim. V. [.). Ka-
èm jo{ jednom: ne moè biti srpske, a ne moè biti ni gr~ko-pravoslavne
crkve! Za{to? Zato, jer su svagdje na svijetu pravoslavne crkve nacionalne
crkve. Srpska pravoslavna crkva jest sastavni dio srpske dràve, Srbije.
Hijerarhi~ki je Srpska pravoslavna crkva vo|ena po dràvnoj vlasti Sr-
bije. Srbija, wezini dràvni predstavnici postavqaju patrijarha ili bar
u najmawu ruku prete`no sudjeluju kod wegova postavqawa, a od wega ovisi
~itava dràvna hijerarhija od ùpnika do kapelana. Sve to ovisi o dràv-
noj vlasti Kraqevine Srbije. To moè biti u Srbiji, mo`da je to moglo bi-
ti u biv{oj nesretnoj Jugoslaviji, ali u Hrvatskoj dràvi to ne moè i ne-
}e biti! (Odu{evqeno odobravawe). U hrvatskoj dràvi moè biti inter-
nacionalne crkvene organizacije, koja ne ovisi o ni jednoj dràvnoj vlasti,
jer ima i takvih organizacija, ali ako crkvena organizacija nije interna-
cionalna, ako je partikularna, onda moè biti samo hrvatska, onda moè
biti samo takva organizacija crkvena, koja u svome duhovnom ìvotu vr{i
i uìva potpunu duhovnu slobodu, slobodu savjesti, ali u svim drugim stva-
rima mora biti pod nadzorom hrvatske dràve i wezinih oblasti. (Odobra-
vawe). U nikakvu ruku ne}emo dozvoliti da bilo koja crkva postane jednim
politi~kim sredstvom, sredstvom napose uperenim protiv opstanka hrvat-
skog naroda i hrvatske dràve. (Svi ustaju i odu{evqeno pqe{}u). Zato }e
pametni qudi, qudi kojima je do narodnih probitaka, a kojima je i do vjer-
skih probitaka, znati }e se sna}i, znati }e skupiti glave i prou~iti, pro-
misliti i to pitawe na zadovoqstvo pravoslavqa, na zadovoqstvo naroda i
na probitak hrvatske dràve rije{iti.” (str. 35-39.)
[to se jezi~kog pitawa ti~e, Paveli} iznosi da je “hrvatski” jezik
kroz istoriju najvi{e lo{eg pretrpeo upravo u jugoslovenskoj dràvi,
702
najve}a nedela i nasiqa. “Najprostije, najgr|e, najgadnije balkanske rije~i
postale su sastavnim dijelom hrvatskog jezika, i to po rije~ima, po zna~ewu
i po obliku, kako su se donosile i kako su se izgovarale. Na{ lijepi jezik,
na{ zvu~ni jezik, na{ kulturni jezik, u pravome smislu rije~i gospodski je-
zik – jer je cijeli hrvatski narod, i seqak i radnik, gospodski narod (odo-
bravawe i pqesak) – taj je jezik bio postao obi~nim àrgonom, u kojemu smet
qudskog dru{tva u no}nim kavanama razgovara... Kad smo uspostavili na{u
dràvu i kada imamo na{u nezavisnost, narodnu individualnost, moramo us-
postaviti i na{ jezik, ~isti, onakav kakav jest.” (str. 41-42.)
`) Tajni vatikanski cirkular otvara pacovske kanale
Pred bekstvo iz Zagreba Paveli} je krajem aprila 1945. godine pobio
svoje politi~ke suparnike, predvo|ene Mladenom Lorkovi}em i Antom Vo-
ki}em. “Oslobodio je usta{kog nadzora u obiteqskoj ku}i na Prilazu br. 9
svoga starog suparnika i u~inio sve da mu omogu}i bijeg iz Zagreba, {to je
wemu (Paveli}u) i odgovaralo. Inicirao je da Ma~eka me|u prvima posje-
ti nadbiskup Stepinac koji mu zasigurno nije savjetovao da ostane i sa~eka
partizane, a i sam Ma~ek vidio je svoju {ansu da bjeì na Zapad kako bi ta-
mo okupio svoje. Na sam dan povla~ewa (6. V 1945.) pohranili su diplomat-
ski arhiv NDH u sigurne ruke, u ruke nadbiskupa Stepinca, vjeruju}i u brz
povratak uz pomo} Britanaca. Zato ga i nisu spaqivali, nego pohrawivali
na privremeno ~uvawe.” (Bogdan Krizman: Paveli} u bjekstvu, “Globus”, Za-
greb 1986., str. 9-10.) Sa sobom su poneli zlato, devize i druge dragocenosti
iz bankarskih trezora. U usta{kim i domobranskim redovima nastupilo je
rasulo, a ~elnici usta{kog reìma nastojali su da se do~epaju angloame-
ri~ke okupacione zone na austrijskoj teritoriji, o~ekuju}i da im Vatikan
obezbedi za{titu zapadnih saveznika. Ra~unalo se i na Ma~ekovu podr{ku,
s obzirom da su ga usta{e internirawem politi~ki sa~uvali. Paveli} je na-
redio usta{kim ministrima Edi Bulatu i Mehmedu Alajbegovi}u “da odu
nadbiskupu Stepincu i zamole ga da ode k Ma~eku na Prilaz i da s wim raz-
govara. Stepinac je oti{ao Ma~eku i kad se vratio, rekao je ovo: Ma~ek je
velik ~ovjek; zaboravio je sve {to mu se ~inilo; pred o~ima mu je samo Hr-
vatska, ali da prije svega èli razgovarati sa svojim qudima, to mu, po Ste-
pincu, treba ùrno omogu}iti. Paveli} je nato dao nalog {efu vojnog re-
darstva J. Rukavini da omogu}i nesmetan dolazak Ma~ekovih qudi u stan, a
“Zdravi{i”, tj. Erihu Lisaku da pusti iz zatvora Ma~ekove qude koji se ta-
mo jo{ nalaze. General Mo{kov odvezao je Ma~eka u Tu{kanac Paveli}u na
“~a{icu razgovora”; Paveli} mu je odobrio pomo} od 1000 zlatnika da mu se
na|e pri ruci i stavio mu dva automobila na raspolagawe za put.” (str. 37.)
Po ~itavoj Austriji rimokatoli~ki ùpnici, svi mu{ki i ènski sa-
mostani s velikim entuzijazmom i srda~no{}u su primali, sakrivali, hra-
nom, novcem i ode}om pomagali izbegle usta{e, ne ustru~avaju}i se pri to-
me ni od izlagawa li~nom riziku. Kako je posvedo~io usta{ki general Vla-
dimir Kren, wegova grupa je u svom probijawu kroz savezni~ku okupacionu
zonu, prosto prelazila iz ruku jednog u ruke drugog ùpnika. On potanko
pri~a: “Dana 14. svibwa krenuli smo ujutro {umom od Frajsaka te smo
703
stigli do sela Fejstrica, na putu za selo Oberhof, i ondje smo preno}ili
kod ùpnika. Lijepo nas je primio i nahranio. Dne 15. dostigli smo selo
Oberhof. Vi{e od pola puta pratio nas je osobno vrlo qubazni ùpnik se-
la Fejstrica, koji nam je na{ao i seoska kola za prijevoz na{e robe. Tu smo
ostali kod ùpnika, neki kod poznate obiteqi jednog {umara. Ovo nam je
mjesto bilo kao postaja za duqi odmor i hvatawe veze s na{ima. Tu smo, za-
hvaquju}i neobi~noj qubaznosti tamo{weg ùpnika Aleksandra Moca, kao
i tamo{weg stanovni{tva, proveli dne 16., 17., 18. i 19. svibwa. Taj je ùp-
nik saop}io u povjerewu na{em ùpniku, da postoji tajna okru`nica Svete
stolice svim ùpnicima Austrije, da se izbjeglice prima najsrda~nije, da
im se pomogne svim mogu}im raspoloìvim sredstvima.” (str. 132.)
Paveli} je odmah po prelasku jugoslovensko-austrijske granice napu-
stio svoju vojsku i, presvu~en u civilno odelo, nezainteresovan za wenu sud-
binu, nastojao samo sebe da spasi. “S razvijenim smislom za konspiraciju
Paveli}u se gubio svaki trag. Diskretno povezan s nekolicinom sve}enika
i redovnika koji su zajedno s wim pobjegli iz zemqe i na{li uto~i{te u
Austriji, gdje su ubrzo razvili ìvu “karitativnu” djelatnost zbriwavawa
usta{kih izbjeglica, a priman u krugovima klera kao “persona grata” i na-
oruàn toplim zagovorom sarajevskog nadbiskupa I. E. [ari}a (tako|er
izbjeglice), Paveli} se stao skrivati po pojedinim austrijskim samostani-
ma. U wima se osje}ao za{ti}en, jer savezni~ke patrole u pravilu nisu ula-
zile u wih, a on se za svaki slu~aj i dobro zamaskirao: pustio je bradu i br-
kove, nosio nao~ale, a po potrebi navla~io i redovni~ke haqe da djeluje
uvjerqivo kao “pobo`ni redovnik”. Bio je zasigurno vrlo malen broj onih
koji su znali gdje se usta{ki poglavnik skriva, mo`da to nisu znali ni ~la-
novi wegove najuè obiteqi.” (str. 146.)
O ulozi nadbiskupa [ari}a u skrivawu usta{kog poglavnika i wegovih
doglavnika i sledbenika, pone{to je istra`nim organima ispri~ao usta-
{ki ministar Mehmed Alajbegovi}. Iz wegove izjave Krizman izvodi dva
fragmenta koji se odnose na [ari}a i Vilima Cecequ: “Jedanput sam, dr-
ìm, negdje sredinom mjeseca maja u pratwi g|e Su{i} posjetio nadbiskupa
[ari}a u Klagenfurtu, s kojim je htjela g|a Su{i} razgovarati o tome, {ta
da u~ini wen mu` u toj te{koj situaciji, obzirom na svoju istaknutost u
usta{kim redovima s jedne, te obzirom na tajnovito dràwe Engleza prema
izbjeglicama iz NDH, s druge strane. [ari} je izrazio svoju vjeru da }e pa-
pa pomo}i Hrvatima, a on da se sprema u Rim, pa da }e i on sa svoje strane
poraditi za hrvatske emigrante, {to je bilo u maju 1945. godine u Klagen-
furtu... Od duhovnih lica prije hap{ewa, vidio sam se jo{ sa sve}enikom
Ceceqom, koji je htio da mojim zagovorom do|e do nekih novaca, koje je imao
dr Oskar Turina. Me|utim, ja se u toj stvari nisam htio mije{ati. Ceceqa
je htio taj novac imati za hrvatski Crveni kri` u Salcburgu i wime poma-
gati usta{ki logor u Salcburgu. Tu akciju Ceceqe denuncirali su navodno
Srbi, odnosno jugoslovenski komitet kod Amerikanaca, optuùju}i Cece-
qu da Crveni kri` upotrebqava kao bazu za organizaciju, uslijed ~ega je
Ceceqa kasnije (bio) i uhap{en.” (str. 164.)
704
z) Teroristi~ke akcije u organizaciji Rimokatoli~ke crkve
Povodom posleratne kriàrske akcije, ubacivawa usta{a u Jugoslavi-
ju i operacije “Gvardijan”, Krizman citira Gorana Vukovi}a, koji pi{e: “I
dio klera, koji je bio fa{isti~ki orjentiran, prikrivao je mnoge istaknu-
te ratne zlo~ince po samostanima pa i privatnim ku}ama. Pri tome je sva-
kako najva`niju ulogu odigrao sve}enik Slavko Kruni}, koji je mnoge usta-
{e opskrbio propusnicama, one najugroènije sklawao u samostan, hranio
po samostanima i u menzi dru{tva Sv. Jeronima u Rimu. Kruni} je ratne zlo-
~ince opskrbqivao i novcem, a neke od wih, u dogovoru s usta{kim pukov-
nikom [pirom, slao u zemqu radi prikupqawa obavje{tajnih podataka.”
(str. 166.) Ina~e, “Slavko Kruni}” je pseudonim Krunoslava Draganovi}a.
Usta{ki glave{ina Mate Frkovi} u svojim emigrantskim uspomenama opi-
suje i kako je sa Josipom Balenom iz Austrije pre{ao u Italiju, pa kaè:
“Prof. Balen imao je uza se izvrsnu preporuku od nadbiskupa dr A. Stepin-
ca i ona mu je imala prokr~iti put u Vatikan, a onda prema prilikama i mo-
gu}nostima daqe, a ja sam dobio zadatak da poku{am spasiti bar neki dio
dràvne imovine (oko 500 kg zlata), koju su neki beskarakterni pojedinci
iz najuè poglavnikove pratwe ukrali, kasnije podijelili i nestali iz
Evrope.” (str. 167.)
U jednoj od grupa usta{kih terorista koje su ubacivane u zemqu i uhap-
{ene u operaciji “Gvardijan”, bio je i rimokatoli~ki sve{tenik @elimir
Leko. Wihov glavni vo|a Boìdar Kavran “se sastajao s vi{e istaknutijih
usta{a u Rimu, izme|u ostalih sa sve}enikom Jolom Bujanovi}em, velikim
ùpanom u Gospi}u za vrijeme NDH. Bujanovi} ga je op{irno obavijestio o
stawu u Italiji. Govorio mu je o svojoj djelatnosti; povjerio mu je da je uspo-
stavio veze s frawevcima oko lista “Danica” u îkagu i da je od wih zatra-
ìo nov~anu pomo} za izbjeglice u Italiji, a daju}i ocjenu o pojedinim qu-
dima u Italiji, istakao je da smatra dra Krunoslava Draganovi}a najutjecaj-
nijom osobom u wihovim redovima. Draganovi} ima odobrewe od nekih ju-
`noameri~kih dràva da u wih moè upu}ivati izbjeglice iz Evrope! Bu-
janovi} ga je podrobno obavijestio o Draganovi}u i stavu prema upu}ivawu
qudi u domovinu. Povjerio je Kavranu da je Draganovi} prista{a slawa, ali
je uvrije|en {to sve ide mimo wega. Vrlo je, naime, ambiciozan i voli se is-
ticati. Poku{avao je i sam ubacivati qude preko jugoslavenske granice, no
nije uspio. Gotovo sve one koje je uz pomo} pukovnika [tira, Drage @ubri-
ni}a i ostalih ubacivao u zemqu pohapsile su jugoslavenske vlasti. Kad je
saznao da je veza s domovinom uspostavqena mimo wega, kao da ga je povrije-
dilo. Ipak, primije}eno je – po Bujanovi}u – da u zadwe vrijeme nov~ano po-
maè one koji se iz Italije prebacuju u Austriju radi odlaska u zemqu. Ka-
vran se s wim sloìo u pogledu Draganovi}a, jer je on – kad god bi Drago Ji-
lek traìo da izvu~e nekog izbjeglicu iz logora na Liparima – to u~inio.
Stoga mu je i Lovro Su{i} napisao ve} ranije pismo u kojem se zahvaquje na
pruàwu pomo}i i moli ga da i nadaqe pomaè wihovu akciju protiv “sr-
bokomunisti~kog reìma” u zemqi. Govore}i o ostalima, Bujanovi} je spo-
menuo fra Dominika Mandi}a, ekonoma fraweva~kog reda u Rimu, koji je
705
izbjeglicama u logoru Fermo poklonio tiskaru na kojoj {tampaju list
“Kroacija”, no jednog se dana sjetio i odnio im tiskaru ispred nosa.” (str. 189.)
Sve ove detaqe Kavran je ispri~ao zagreba~kim islednicima, nakon
hap{ewa u Jugoslaviji, a Krizman ih preuzima posredstvom kwige Gorana
Vukovi}a, koja se temeqi na izvornim policijskim i sudskim dokumentima.
“Kavran se propitao kod Bujanovi}a èli li se i on prebaciti u zemqu, a
on mu je odgovorio da prije mora razgovarati sa svojim crkvenim starje{i-
nama, jer mu za odlazak treba od wih specijalna dozvola.” (str. 189.) Sve{te-
niku Bujanovi}u Kavran je dao detaqne informacije o funkcionisawu
usta{kog pokreta otpora i zamolio ga da zajedno s Krunoslavom Draganovi-
}em uti~e na {to vi{e usta{kih oficira da se vrate iz prekomorskih ze-
maqa kako bi se stavili na raspolagawe pokretu. Bujanovi} je Kavranu omo-
gu}io susrete s mnogim istaknutim usta{ama, s kojima on po bekstvu iz ze-
mqe nije imao nikakvih kontakata. “Preko Bujanovi}a Kavran se sastao i
sa Zvonimirom Fròpom, usta{kim stoèrnikom u [ibeniku. Fròp je
bio sklowen u samostanu Grongaferata gdje je bio zaposlen kao ekonom...
Najva`niji su za Kavrana, ipak, bili razgovori {to ih je u Rimu vodio s
Krunoslavom Draganovi}em, centralnom li~no{}u me|u izbjeglicama.”
(str. 190.)
Sadràj tih razgovora posebno je interesantan zato {to je u wima Kru-
noslav Draganovi}, kao kqu~na vatikanska li~nost me|u usta{kim emi-
grantima, elaborisao strate{ku projekciju vatikanskih nastojawa i ulogu
Hrvata u wima kao vojno-politi~kog instrumenta. O~ekivao je sukob zapad-
nih sila sa Sovjetskim Savezom i bio uveren da }e Amerika u tom sukobu po-
bediti, pa wenoj politici treba na vreme prilagoditi hrvatska nastojawa.
“U tom bi slu~aju hrvatska dràva bila uspostavqena, ali ne u prvobitnom
obliku ve} u sklopu podunavske federacije. On je osobno zadovoqan takvim
rje{ewem, jer vjeruje da }e Hrvatska u takvom sklopu jo{ boqe prolaziti
nego da bude samostalna dràva. Svoju djelatnost usmjerio je kako bi ame-
ri~ke slu`bene krugove upoznao s hrvatskim problemom. S obzirom na gro-
zote rata smatrao je da je najboqe ako se hrvatske izbjeglice nalaze van
Evrope.” (str. 190-191.) Draganovi} nije osporavao korisnost Kavranovih
poku{aja ubacivawa usta{kih terorista u Jugoslaviju, ali je smatrao da }e
“glavnu ulogu u toj borbi odigrati hrvatske ~ete koje }e u zemqu do}i u sa-
stavu ameri~ke vojske. Zbog toga je dobar dio izbjeglica oti{ao u Ameriku.
Ameri~ki slu`beni krugovi priznaju stanovi{te hrvatske dràve i on vje-
ruje da }e izbjeglice iz Hrvatske, u slu~aju sukoba, biti svrstane u posebne
legije. Naglasio je da mu je poznato kako Amerikanci ve} sada pripremaju
takve legije i za Poqsku, Ma|arsku i ostale isto~ne zemqe protiv kojih }e
se voditi rat.” (str. 191.)
i) Prakti~ne aktivnosti usta{kog teoreti~ara Dominika Mandi}a
Pored sve{tenika dr Krunoslava Draganovi}a, Krizman posebno iz-
dvaja i ulogu frawevca dr Dominika Mandi}a. “Najvi{e svakovrsne pomo-
}i usta{koj emigraciji u novcu, intervencijama, skrivawu po samostanima,
pribavqawu paso{a i viza te omogu}avawu odlaska u prekomorske zemqe
pruàli su u Rimu Dominik Mandi} i Krunoslav Draganovi}.” (str. 194.)
706
Povodom toga istaknuti usta{a Marko Sinov~i} u predgovoru za jednu od
brojnih Mandi}evih bro{ura potvr|uje: “Nakon uàsne tragedije, koja je
zadesila hrvatski narod u svibwu 1945., otac Mandi} se zauzeo iz svega srca
za preìvjele hrvatske izbjeglice u Austriji i Italiji, posebno za ugroè-
ne hrvatske ~asnike i politi~ke qude. Tako uz druga djela, puna kr{}anskog
i hrvatskog samoprijegora, osniva u Groteferata konvikt za hrvatske sveu-
~ili{tarce, a u Grotemare hrvatsku gimnaziju za izbjegle hrvatske mladi-
}e. Preko 50 izbjeglih hrvatskih sve}enika poslao je u Sjevernu i Ju`nu
Ameriku na rad me|u hrvatske iseqenike. Posebnu je brigu posvetio bole-
snicima i onima, koji su u logorima sklapali ènidbe. Wegovim prinosom
osnovana je u logoru Fermo hrvatska tiskara, gdje su se tiskale novine i
kwige za hrvatske izbjeglice. Kada je god. 1946. i 1947. u Italiji nastao lov
za uglednim Hrvatima, otac Mandi} je sredstvima Reda desecima najistak-
nutijih i najugroènijih hrvatskih ~asnika i intelektualaca omogu}io da
se spase od progona i izru~ewa u prekomorskim zemqama, napose u Argenti-
ni.” (str. 194.)
U razgovoru sa jednim od najistaknutijih usta{kih publicista u emi-
graciji Vinkom Nikoli}em, koji je on objavio 1966. godine, Dominik Man-
di} se hvali da su on i wegovi saradnici u toku rata u Vatikanu poku{ali
sve u~initi “da se prikaè Hrvatska u najboqem svjetlu i isprave pogre-
{ke, koje su tamo nastale... Vatikan se veselio svakom dobru i àlio nepri-
like, koje su u Hrvatskoj nastale u ratnom vihoru. Imao je mnogo i raznih
tu`ba protiv NDH. Mi smo nastojali neispravne tu`be pobiti, a stvarne
pogre{ke rastuma~iti.” (str. 195.) Pored tih ratnih pravdawa postupaka
usta{kog reìma, jo{ ve}i zna~aj ima wegova posleratna aktivnost. Tu je
Mandi}eva ispovest mnogo detaqnija: “îm sam saznao za deportacije na-
{ih qudi u Italiju, nastojao sam preko Vatikana, da se te ograni~e i da se
sa zato~enicima postupa qudski. Preko Vatikana slali smo u logore lije-
kove i mawe nov~ane potpore. Kada se broj zato~enika uve}ao, s pokojnim
Augustinom Jureti}em sam poradio da se akcija pomagawa odvija pod ime-
nom me|unarodnog Crvenog krià u @enevi. U Hrvatskom zavodu Sv. Jero-
nima u Rimu osnovali smo dva odbora: {iri i uì. U ovaj zadwi u{li su:
Ivica Elija{, kao predstavnik zagreba~kog nadbiskupa Stepinca, vele~a-
sni Ku~an i moj tajnik fra V. Naletili}. Veze s Crvenim krièm i Vati-
kanom obavqao sam ja, a uì je odbor pakovao i slao pomo} u logore. Nov~a-
ne pomo}i dobivali smo iz Londona, hranu nam je slao zagreba~ki nadbi-
skup, a iz Vatikana sam dobio 43.000 m razne tkanine. Za dvije godine posla-
no je u logor 38.000 paketa i pri opremi zato~enika ku}ama podijeqeno je
45.000 obroka i u novcu izdano 1,600.000 lira. U svibwu 1944., neko vrijeme
prije pada Rima, kada su bile prekinute i vatikanske veze s Londonom, s odo-
brewem pre~asnog oca generala kao generalni ekonom Reda pozajmio sam iz
fonda za gradwu nove Generalne kurije Crvenom kriù 2,250.000 lira za po-
magawe zato~enika.” (str. 195.)
Posebno Nikoli}evo pitawe ticalo se Mandi}evih poku{aja preko va-
tikanskih krugova da se na kraju Drugog svetskog rata sa~uva Nezavisna Dr-
àva Hrvatska tako {to bi se promenio wen reìm i umesto usta{a na
vlast dovela neka, za ukus zapadnih saveznika pogodnija garnitura. “Prije
707
rata ja sam bio za razvojni postupak HSS s Banovinom Hrvatskom, kao pr-
vim stepenom k samostalnosti hrvatskog naroda... Ali kada je taj godine
1941. stvorio svoju dràvu, èlio sam i radio, da se ona odrì. Odmah od po-
~etka ìvo sam preporu~ivao da Hrvati tako usklade svoj rad, kako }e na-
kon rata mo}i sa~uvati svoju dràvu. Ve} od druge polovice 1942., po~eo sam
raditi na tome, da vlada NDH prekine veze s Osovinom i uspostavi sarad-
wu sa saveznicima. To sam ~inio preko krièva~kog vladike dr [imraka,
hercegova~kog provincijala Panyi}a i prijateqa @arka Vlaha, kojega sam
zato pozvao da iz Zagreba do|e u Rim, koncem oùjka 1943. Naàlost, ta na-
stojawa nijesu uspjela. Odràvao sam veze i s HSS u domovini i s wezinim
ministrima u Londonu. Jednima i drugima sam savjetovao da na vrijeme sve
poduzmu, kako bi hrvatski narod bio za{ti}en na koncu rata. I dru [uba-
{i}u na wegovom prolazu u domovinu koncem g. 1944. ìvo sam preporu~i-
vao da gleda sprije~iti krvave obra~une izme|u Srba i Hrvata, zato {to
sam se ve} tada ozbiqno bojao... Apokalipti~nu tragediju hrvatskog naroda
na koncu rata proìvio sam s najve}om boli u du{i. S hrvatskim sve}eni-
cima u Rimu putem Bratov{tine Sv. Jeronima, a i sam osobno poduzimao
sam sve mogu}e, da se izbjegli Hrvati spase, da im se pomogne za wihova bo-
ravka u Italiji, i da se {to prije prebace preko mora i upute u novi ìvot.
Za one, koji su bili posebno ugroèni, gledali smo na}i skloni{ta po re-
dovni~kim samostanima i crkvenim ku}ama. Mnogima od tih iz sredstava
Reda pozajmio sam velike svote, da se prebace preko mora. Osim rada preko
Bratov{tine Sv. Jeronima, za pomagawe izbjeglih Hrvata i izdraàvawe
raznih ustanova, koje sam osnivao u wihovu korist, iz sredstava Reda potro-
{io sam preko 100.00 USA-dolara. A sada, evo me ovdje kao pukoga siroma-
ha, koji i za tiskawe svojih povijesnih djela o~ekuje dobrotvornu ruku rodo-
qubnih Hrvata.” (str. 195-196.)
Ovo je bila prilika da na kraju razgovora Dominik Mandi} iznese i
svoj osnovni programsko-politi~ki stav. U tom smislu on kaè: “Jo{ od
1945., kada sam vidio {to je u~iweno s Hrvatima na koncu rata, i ~uo iz usta
istaknutih Srba, kakvu oni osvetu i uni{tewe Hrvata èle i spremaju..., do-
{ao sam do dubokoga uvjerewa da Hrvati i Srbi ne}e nigda mirno i sretno
zajedni~ki ìvjeti; dosqedno, da Hrvati moraju imati svoju vlastitu drà-
vu, odijeqenu od srpske dràve, ako ho}e da se odrè kao narod. Tako mislim
i danas. Nikakav narod, naime, ne moè ìvjeti prema svome duhu i razvija-
ti vlastitu narodnu kulturu, ako nije samostalan. Dràvna suverenost je na-
ravni zahtjev svakoga naroda, uvjet i kruna wegova ìvqewa. Zbog toga an-
glosaski narodi istovje}uju narod s dràvom; u wihovu jeziku dràva se zo-
ve “nacion”, narod. U novije vrijeme na desetke zaostalih naroda u Aziji i
Africi postigli su svoju suverenost, pa kako to ne bi postigao kulturni
narod hrvatski, koji je ìvio dràvnim ìvotom 1300 godina, od godine 626.
do 1918. Za to vrijeme Srbi i Hrvati nijesu nigda imali zajedni~ke dràve,
koja bi obuhvatila ta dva naroda u wihovoj ve}ini. Nesno{qivi ìvot za
45 godina u obje Jugoslavije dokazuje, da ta zajednica ne moè opstajati ni u
budu}nosti. Hrvati }e posti}i svoju dràvu, prije ili poslije, samo ne smi-
ju izgubiti vjeru u sebe, nego postojano htjeti svoju dràvnu samostalnost i
za wu raditi. Ja samo jedno molim dragoga Boga, naime, da na{ razlaz sa
708
Srbima bude miran i bez prolijevawa krvi. @elim, nadaqe, da Hrvati i Sr-
bi dogovorno izmijene pu~anstvo tako da prostor svake dràve postane ~i-
sto narodni: Hrvati iz srpske dràve, katolici i muslimani, neka se pre-
sele u Hrvatsku, a Srbi iz hrvatske dràve u Srbiju. Tada }e tek nastati me-
|u wima dobri qudski i susjedski odnosi, kakvi su bili me|u Hrvatima i
Srbima u stara vremena, kad je svaki od ta dva naroda imao vlastitu drà-
vu.” (str. 196-197.)
Jedan od najve}ih koqa~a tokom Drugog svetskog rata i vode}i lider
usta{ke emigracije nakon Paveli}eve smrti, Vjekoslav Maks Luburi},
1963. godine u svom listu “Drina”, koji je {tampao u Madridu, promovi{e
Dominika Mandi}a u glavnog usta{kog ideologa. Taj Luburi}ev tekst Kri-
zman naziva pravom odom frawevcu Mandi}u, pod naslovom “Otac Dominik
Mandi} utvr|uje granicu na Drini”, i kaè da Luburi} “kuje u zvijezde we-
gov znanstveni rad – pored politi~kog – u vezi s objavqene dvije kwige “Po-
vijesti Bosne i Hercegovine”.” (str. 197.) Kad opisuje fundamentalni Man-
di}ev doprinos dotada{woj usta{koj ideologiji, Luburi} isti~e: “Nedo-
stajala je ~etvrta dimenzija. Nije dosta stranom svijetu govoriti o na{em
dràvnom pravu i doktrini Oca domovine. Nije dosta govoriti bezbo`nom
svijetu o blagoslovu Alaha Bunkeru na Drini. Nije dosta samo pokrenuti
mase s pu{kom u ruci pod vodstvom odluke i voqe hrvatskog dràvnog po-
glavara. Trebalo je dokazati da je zaista na{e ono, za {to se borimo. Eto,
to je sada u~inio otac Dominik Mandi}. Pedeset dugih godina otac Domi-
nik je kao p~ela skupqao dokaze, dokumente, zapise, sudove drugih, prevrtao
po zbirkama svih susjeda i svih zainteresiranih, dok nije ve} u dubokoj sta-
rosti, staloèn, miran, bez velikih gesta i skromno, fraweva~ki, rekao:
granica je na Drini i evo dokaza! Ti dokazi su, izme|u ostalog, kao kruna na-
stojawima stoqe}a i legija dosada{wih istraìvawa, wegova “Povijest
Bosne i Hercegovine”.” (str. 197.)
j) Glavni organizator pacovskih kanala Krunoslav Draganovi}
Za Krunoslava Draganovi}a Krizman kaè da je lukav, prodoran i vrlo
delatan, “ali po svojoj unutra{woj gra|i sloèniji tip od Mandi}a.” (str.
197.) Kao istaknuti zagreba~ki teolog i univerzitetski profesor, 1943. go-
dine Draganovi} je “dodijeqen predstavni{tvu NDH kod Svete stolice, a
ujedno mu je bilo stavqeno u du`nost da pomaè dobrotvornu instituciju
zagreba~ke nadbiskupije Karitas i Hrvatski Crveni kri` u vezi s inter-
niranim Hrvatima po talijanskim zatvorima i sabirnim logorima. Imao je
pri tom toplu preporuku nadbiskupa Stepinca.” (str. 197.) U tom svojstvu
Draganovi} je u februaru 1944. godine sa~inio i uru~io britanskom poslan-
stvu u Vatikanu politi~ki memorandum po pitawu sudbine Nezavisne Dr-
àve Hrvatske, s obzirom da je pobeda zapadnih saveznika ve} izgledala iz-
vesna. “U wemu se zagovara o~uvawe samostalnosti hrvatske dràve, a ako to
nije mogu}e, onda weno ukqu~ewe u podunavsku federaciju sredwoevrop-
skih naroda.” (str. 198.) U tom memorandumu Draganovi} se poziva na navod-
nu hrvatsku dràvotvornost ve} u sedmom veku, pripadnost zapadnom duhu i
kulturi za razliku od vizantijski usmerenih Srba, nepostojawe zajedni~kih
politi~kih interesa Srba i Hrvata, osnovne postavke teorije hrvatskog
709
dràvnog i istorijskog prava, kao i konstataciju da su Hrvati bili diskri-
minisani u jugoslovenskoj dràvi. Prema Draganovi}evim re~ima, kad u
tom istorijskom pregledu do|e do 1941. godine, “uspostava Dràve Hrvat-
ske, ostvarewe sawa stoqe}a dugih, odu{evqeno je pozdravqena od 99 posto
Hrvata. Usprkos svim te{kim ku{wama, kojima je masa qudi podvrgnuta, ta
istina sveudiq ostaje i nakon gotovo tri godine postojawa Hrvatske kao za-
sebne dràve. Dràva i hotimi~no posvjedo~ewe wenog postojawa od stra-
ne Hrvata, ne smije biti pomije{ano (poistovje}eno) s nekom odano{}u
usta{kom pokretu. Akoprem je demokratska du{a Hrvata protivna dikta-
torskim i germanofilskim usta{ama, (ipak) postojawe hrvatske dràve
ostaje za sve Hrvate wihov najvi{i ciq.” (str. 199.)
Govore}i o ratnim isku{ewima hrvatske usta{ke dràve, Krunoslav
Draganovi} insistira da weni problemi nisu u svetu ispravno procewiva-
ni. “Gwev Hrvata protiv Srba, koji je bio silom zatomqen kroz 23 godine,
vodio je do nesretnih ekscesa. Gotovo je nemogu}e odlu~iti koga se treba na-
~elno koriti. îwenica ostaje, da su stotine tisu}a Hrvata i Srba plati-
li svojim ìvotom radi politi~ke pogre{ke. Treba ipak primijetiti da je
vi{e Hrvata smaknuto, negoli Srba. êtnici pod vodstvom Draè Mihai-
lovi}a igrali su, u ekscesima protiv Hrvata, posebno veliku ulogu... U naj-
uòj saradwi s Talijanima, a pod izlikom protukomunisti~ke aktivnosti –
doslovno su istrijebili Hrvate u mnogim podru~jima Bosne, Hercegovine i
Sanyaka. U zadwe vrijeme nailazi se na dokaze, prema kojima se vidi da se
Mihailovi} sporazumio sa Nijemcima u pogledu kooperacije... Mnogi par-
tizani pripadaju Ma~ekovoj Seqa~koj stranci i ovi, premda se odlu~no
protive usta{ama, ni u kojem pogledu nisu komunisti i èle odràwe Dr-
àve Hrvatske... Danas se osje}a, u tre}oj godini nakon propasti Jugoslavi-
je, jedna substancijalna i neo~ekivana promjena u situaciji. Dok Srbi i
Slovenci kooperiraju sve prisnije i prisnije s Nijemcima, me|u Hrvatima
pove}ava se averzija protiv wema~ke politike, ~ak i u vladinim krugovi-
ma. Da to stawe stvari nije izbilo u konkretnijem obliku i (tako) proizve-
lo dalekose`ne u~inke, mora se pripisati strahu od gubitka nacionalnog
identiteta. To je tako|er glavni razlog za{to svi Hrvati ne oponiraju re-
ìmu. Oni se boje gubitka toga vi{ega dobra – nacionalne dràve. Oìvo-
tvorewe Jugoslavije, da li u komunisti~kom ili u ju`noslovenskom nacio-
nalnom obliku, bila bi te{ka pogre{ka, koja bi zacijelo nosila u sebi za-
metak novoga rata. Nekoliko stotina tisu}a grobova, koji leè izme|u Hr-
vata i Srba, bio bi vje~ni razlog za trajnu krvnu osvetu.” (str. 200.)
Na kraju memoranduma, da bi potkrepio svoj osnovni stav o besmisleno-
sti obnavqawa jugoslovenske dràve, uz pozivawe na demokratski princip
samoodre|ewa, Draganovi} nagla{ava: “Plebiscit, proveden pod svakom
potrebnom oprezno{}u, uvjerqivo bi dokazivao da je velika ve}ina Hrvata
protiv ujediwewa sa Srbima. Ako Hrvatska ne moè produìti da bude pot-
puno nezavisna, tada svakako ne treba sa~iwavati dio balkanske unije, bilo
na komunisti~koj ili nacionalisti~koj bazi, nego Hrvatska treba biti dio
zapadne, sredwoeuropske podunavske federacije. Jedino tako bilo bi mogu-
}e osigurati mir u najosjetqivijem dijelu Europe. Ova opaàwa su istiniti
izraz postojawa uvjerewa svih pozitivnih elemenata u suvremenoj Hrvatskoj
710
i sasvim napose crkvenih krugova s nadbiskupom Zagreba (Alojzijom Ste-
pincem) na wihovom ~elu. Istovjetne poglede imaju isto tako predstavnici
velike hrvatske politi~ke stranke, koja je, pod vodstvom dr Ma~eka, defi-
nitivno naklowena obdràvawu postojawa hrvatske dràve. To se potpuno
slaè s ~vrstim protukomunisti~kim i protusrpskim stavom Hrvata.”
(str. 201.)
k) Dokazi o kqu~noj ulozi Rimokatoli~ke crkve
u spasavawu usta{a
Prilikom uru~ewa memoranduma Krunoslav Draganovi} se sastao sa
savetnikom britanskog diplomatskog poslanstva u Vatikanu Hjuyom Mont-
gomerijem, a Bogdan Krizman je do{ao do Montgomerijeve slu`bene bele-
{ke o tom razgovoru. Montgomeri izve{tava svoje pretpostavqene, izme|u
ostalog, o slede}em: “Profesor Draganovi} pokazao mi je isto tako jednu
molbu nadbiskupa Zagreba, adresiranu na papu, u kojoj se monsiwor Stepi-
nac na{iroko bavi zlo~inima koji su, navodno, bili po~iweni protiv Hr-
vata od obojih – komunisti~kih partizana i od srpskih ~etnika. To pismo
tereti generala Mihailovi}a i wegove prijateqe, da su imali namjeru ute-
meqiti jednu “Veliku Srbiju”, koja bi ukqu~ivala Bosnu i ve}i dio Hrvat-
ske, u kojoj bi katoli~ki i muslimanski ìvaq bio “eliminiran”. Jedino
oko jedne desetine sada{we Hrvatske bilo bi dozvoqeno na samostalno po-
stojawe (“po prilici toliko, koliko bi se moglo vidjeti sa zagreba~ke ka-
tedrale:) i ta bi bila potpunoma odrezana od mora; “istrebqewe” bi se pro-
vodilo na tri na~ina: s pokoqem, s izgonom i s prisilnim prekr{tavawem
na pravoslavqe. Me|u onim poklanim bili bi svi intelektualci i ~lano-
vi dobrostoje}ih dru{tvenih klasa. Oni po{te|eni, bili bi stavqeni pred
zahtjeve da se prikqu~e pravoslavnoj crkvi, ve}inom seqaci i zanatlije, iz
kojih se nadalo u~initi “prave Srbe”. Nadbiskupovo pismo polaè veliku
akcentuaciju na mr`wu pan-Srba na katolicizam, mr`wu koja je, kaè on, ja-
sno izraèna u ~etni~kim manifestima. Ta je mr`wa, veli se, poprimila
prakti~nu formu kroz zlo~instva, koja prema{uju ~ak i ona koja su po~ini-
li partizani. Navo|ewe ovih zlo~ina “ispunilo bi – kaè se – volumene”,
a u pismu su tek spomenuti neki od najgorih: tu ukqu~uju ubojstva sve}enika,
~ija su imena data i koji su, izgleda, bili podvrgnuti najgroznijim mukama,
a isto tako i postupak u~iwen prema pet opatica samostana Pale blizu Sa-
rajeva, koje su sko~ile kroz prozor u smrt, samo da izbjegnu oskrvwewe od
strane winih uhvatiteqa (tj. ~etnika). Navodi se da je stotine i tisu}e ka-
toli~kih laika bilo poubijano kao i mnogo sve}enika.” (str. 201.)
Dakle, Stepinac sav hrvatski usta{ki genocidni program, koji je pro-
vo|en nad srpskim narodom, jednim potezom pera preobraàva, pripisuju}i
ga Srbima i prikazuju}i “nevine” Hrvate kao glavne `rtve. “U pismu se na-
daqe nagla{avaju katoli~ke tradicije Hrvatske, jednom znane kao “predzi-
|e kr{}anstva”, a naglasak je poloèn na navodnu diskriminaciju katoli-
ka za vrijeme 23-godi{weg vladawa iz Beograda, dok bi pobjeda pansrpskog
ideala zna~ila, kaè se, kraj katolicizma na Balkanu, s posqedicama koje
bi se osjetile daleko na terenu. Nadbiskup apelira na papu da misli na
“stra{ne uvjete u kojima se na{la mlada Dràva Hrvatska”, koja se o~ajni~ki
711
bori za svoje nacionalno opstajawe i jedino èli ostati vjerna svojim iz-
vrsnim katoli~kim tradicijama i osigurati boqu budu}nost za katolici-
zam na jugoistoku Evrope. On (Stepinac) kaè, da bi tisu}e Hrvata, sve}e-
nika i laika, bili radosni `rtvovati svoje ìvote u svrhu sprje~avawa
stra{ne mogu}nosti, naime, da bi, ne samo ~etvrt milijuna konvertita na
katolicizam, nego i cijelo katoli~ko stanovni{tvo, sa svim wezinim (hr-
vatskim) crkvama i samostanima, ostvari li se takozvana Velika Srbija –
moglo biti razoreno. On zavr{ava pismo papi govore}i da je, qudski kaza-
no, progres katolicizma na Balkanu usko povezan s nastavkom opstojawa Dr-
àve Hrvatske.” (str. 201-202.)
Montgomeri sa svoje strane potvr|uje ~iwenicu da je Hrvatska “jedina
katoli~ka dràva na samom Balkanu, i stoga je prirodno da bi Vatikan tre-
bao biti duboko zabrinut s wezinim usudom. Ali to pitawe, koliko ja zna-
dem, nije nikada pokrenuto od sekretara vatikanske dràve kod ovog pred-
stavni{tva, a ~iwenica da Sveta stolica jeste u diplomatskim odnosima s
Jugoslavijom (tj. jugoslavenskom vladom u Londonu), dok s Dràvom Hrvat-
skom ima tek neslu`bene kontakte, u~init }e je, bez sumwe, opreznom u po-
gledu davawa bilo kakvih mnijewa u odnosu na budu}nost Hrvatske. (Nada-
qe), ~iwenica da je monsiwor Montini poslao profesora Draganovi}a k
ovom predstavni{tvu mo`da je ipak va`na; ja malo sumwam da papa ne bi
bio u suglasnostima s datim zakqu~cima u obojem – u memorandumu (profe-
sora Draganovi}a) i u pismu nadbiskupa (Stepinca), naime, da Hrvatska ne
bi smjela biti prisiqena protiv svoje voqe stupiti u bilo koje udruèwe
sa Srbijom ili s jugoslavenskom dràvom, dominiranom od Srba.” (str. 202.)
Ivan Tomas je 1964. godine u “Hrvatskoj reviji”, koja je izlazila u Bue-
nos Airesu, objavio biografiju Krunoslava Draganovi}a. U woj posebno is-
ti~e Draganovi}evu ulogu u spa{avawu izbeglih usta{a po okon~awu Dru-
gog svetskog rata. Kako on pi{e, “iz Austrije su tisu}e hrvatskih prognani-
ka preba~ene u Italiju. Rim je pun izgladwelih i izbezumqenih na{ih qu-
di, èna, djece. Svatko instinktivno hrli u Rim, jer, osim {to je u wemu pa-
pa kao vrhovni moralni autoritet, u Rimu je stoqetna hrvatska ustanova,
Zavod Sv. Jeronima, koji se sav stavqa na raspoloèwe unesre}enom naro-
du. Bo`ji ~ovjek isusovac O. S. Saka~ predlaè da se obnovi starinska hr-
vatska bratov{tina Sv. Jeronima. Rektor Zavoda monsiwor Ma|arec obje-
ru~ke prihva}a tu zamisao i prima se predsjedni{tva bratov{tine, dok je
potpredsjednik otac dr fra D. Mandi}, tajnik je dr Draganovi}, blagajnik
V. Naletili}, odbornici su svjetovwaci: Kqakovi}, Rusko, Elija{, Spala-
tin, Bo{wak, kancelar je tihi i neumorni monsiwor Golik. Deset, dvanaest
godina bratov{tina vodi glavni teret brige za pomo} i preseqavawe hr-
vatskih izbjeglica. Ni ìvima ni mrtvima ne smije biti krivo, ako pi{e-
mo da je glavni teret bratov{tine pao na dra Draganovi}a, koji je dan i no},
u sva ~etiri godi{wa doba, vje~no u pokretu, sluè}i se svima mogu}im pro-
metnim sredstvima, govore}i, pi{u}i, telefoniraju}i, prevode}i akte i
dokumente, tje{e}i, pomaù}i, lije~e}i, vade}i iz zatvora, tamnica, bo-
dqikavih ìca, koje je trebalo ~esto rezati i kidati, salije}u}i Ameri-
kance, Engleze, Francuze, Nizozemce, crkvene, vojne i svjetovne vlasti sva-
ke vrsti i stupwa, a da ni ~asa nije sustao pod golemim bremenom hrvatske
712
bijede, ni{tavila, jada, ~emera, o~aja, bezna|a, nesnala`qivosti, pregaè-
nosti. Trebalo je spasavati qude, koji su po samovoqi pobjednika i po luka-
vosti komunista i boq{evika bili progla{eni “ratnim zlo~incima”, a da
u ve}ini slu~ajeva nijesu ni{ta imali ni s ratom ni sa zlo~instvom. Tim
progowenim moralo se priskrbqivati skloni{te i traìti {to hitnije
preseqewe u prekooceanske strane.” (str. 202-203.)
Tomas opisuje te{ko stawe u zarobqeni~kim logorima u pogledu osnov-
nih ìvotnih uslova i govori o navodnim brutalnim zlostavqawima zato-
~enih usta{a. Posebno potencira atmosferu me|usobnog {pijunirawa i
denuncijacija, nesnala`qivost nekad mo}nih usta{kih glave{ina i stalnu
opasnost izru~ivawa jugoslovenskim vlastima. “Draganovi}, kao da nije
bio od tijela u one dane i godine: nitko ga nije mogao stignuti, niti mu se
znalo ni za stan ni za po~inak, ni gdje se hrani, a ipak je vazda bio u najgo-
rim situacijama, kad je qude trebalo spasavati. Nije prezao ni pred kakvom
opasno{}u po svoj ìvot, i{ao je u logore i tamnice, nije ga smetala ni bo-
dqikava ìca, ni anglosaske vojne straè; kad je bila potreba, nosio je
ugroène pojedince na svojim le|ima, da odmah poslije takvih pothvata stu-
pi pred najvi{e svjetovne i crkvene vlasti, te u propisanim formulama iz-
nosi hrvatske nevoqe, apelira na humanost i kr{}anstvo, pravdu, demokra-
ciju i slobodu, traì za{titu za svoj ponièni narod. Tko je stigao u anglo-
saske i komunisti~ke panye, ìvot mu nije ni{ta vrijedio: poznate su na{e
`rtve, koje su bile izru~ene Beogradu i uz najcini~nija zlostavqawa li-
kvidirane. A bez Draganovi}a te bi `rtve bile jo{ teè.
U svojoj je osobi Draganovi} u ono doba ujedinio sve}enika i laika, di-
plomatu i vojnika, arhitekta i zidara, a nebo mu je postostru~ilo snagu, i
on je svojom historijskom spremom, poznavawem hrvatskih krajeva, qudi,
plemena, neumorno{}u i vidovito{}u, iskustvom i spoznajama iz me|una-
rodnog ìvota, crkve, kulture, znanosti, dobrotvornosti, raspore|ivao
svoja svestrana nastojawa, poticao druge suradnike, sokolio na{e bjegunce,
stizavao u krajwi ~as na najugroènija podru~ja hrvatske tuge, donosio rje-
{ewa, iznalazio to~ke, s kojih je ponovno pokretao slu~ajeve, ve} osu|ene
na propast. Dok smo mnogi pred golemom nesre}om Hrvatske i pred neiz-
mjernim potrebama skoro o~ajavali, Draganovi} nije znao {ta zna~i umor,
malodu{je, o~aj, neuspjeh; iz wegove sve}eni~ke, hrvatske i ~ovje~anske du-
{e izbijao je vulkanski zanos, koji je obarao pojave klonulosti i umornima
ulijevao novu snagu, da se pomaè poraènoj, poruènoj, poniènoj i pre-
zrenoj Hrvatskoj! Wegov je udio onda bio takav i tolik, da nitko izme|u nas
nije ni pomi{qao na to {ta bi bilo, da nam Providnost nije poklonila
Draganovi}a, ili da mu se, ne daj Boè, {to desi, pa da bude onemogu}ena we-
gova djelatnost. Kad bi ugroèni Hrvati osjetili da je blizu opasnost, pr-
va bi im pomisao bila da treba obavijestiti Draganovi}a: sa dna Sicilije
do Hamburga, od Austrije i Italije do Francuske i Engleske dosezala je we-
gova silna misao i neumorna ruka, on je stupao pred kardinale i admirale,
pred biskupe i generale, pred opate i guvernere, pred kulturne gra|ane i
pred mnogoli~ne vojni~ine anglosaske, pred kukavne evropske slugane obi-
jesnih okupatora pobjednika, govorio im je o nasiqu i nepravdi, {to se vr{i
nad progowenim Hrvatima, a najqu}i i najokrutniji hrvatski neprijateq
713
bio je pred Draganovi}em nekako sitan i stra{qiv, popustqiv i mo`da i
ne{to human, i zasluga je bila Draganovi}eva, da je te nequde silio na ~o-
vje{tvo, kojeg ina~e ne ima|ahu po svojoj formaciji, postupku ni iskustvu.”
(str. 203-204.)
Draganovi}eve zasluge su najve}e, ali Tomas hvali i wegove brojne sa-
radnike, crkvene qude i katoli~ke intelektualce. Vo|a usta{ke emigraci-
je Branimir Jeli} u tekstu se}awa, objavqenom 1964. godine, ali pisanim
povodom Paveli}eve smrti, potvr|uje da su u spa{avawu, zbriwavawu i upu-
}ivawu izbeglih usta{a u prekomorske zemqe najva`niju ulogu imale rimo-
katoli~ke karitativne organizacije, a po wegovom mi{qewu kqu~na je bi-
la uloga Krunoslava Draganovi}a i Zavoda svetog Jeronima. Draganovi} je
kroz svoju aktivnost razgranao svestrane veze sa zapadnim obave{tajnim
slu`bama. Istaknuti hrvatski emigrant Ante Ciliga pisao je 1964. godine
da je Draganovi} “i Paveli}a prebacio u Argentinu, on mu je priredio i
uru~io krivi paso{ sa kojim je ovaj putovao i u Argentinu u{ao. To prizna-
ju i slu`beni usta{e – paveli}janci usprkos svih svojih polemika i optu-
`bi protiv Draganovi}a.” (str. 208.) Me|utim, Krunoslav Draganovi} je
bio i posrednik preko koga je Rimokatoli~ka crkva poku{avala da ubedi
Antu Paveli}a da se, kao suvi{e kompromitovan u zapadnom javnom mnewu,
povu~e iz politike i rukovo|ewe hrvatskom emigracijom nekom drugom
prepusti. U tome su ga podupirali katoli~ki nastrojeni intelektualci, pa
su i u emigrantskoj publicistici po~eli da se pojavquju sve otvoreniji zah-
tevi u tom pravcu. Jedan od wih je bio Vinko Nikoli}, kao istaknuti usta-
{a koji se razo~arao zbog sebi~nosti svog poglavnika. Godine 1984. on ta
zbivawa ovako opisuje: “Bilo je qudi, koji su ve} u prvo vrijeme na{e tu`ne
emigracije upozoravali dra Paveli}a na {tetnost wegova ponovnog ulaska
u hrvatsku politiku, ali sve te opomene nisu ni~em sluìle. Tako, na pri-
mjer, umni i zaslu`ni hrvatski javni radnik, prof. Krunoslav Draganovi}
(ne ulaze}i ovdje u wegov zagonetan prijelaz iz emigracije u domovinu) ve}
je po~etkom listopada 1948. u Napuqu upozoravao dra Paveli}a. Kod toga je,
u razgovoru s wim u jednom talijanskom samostanu, istakao wegove zasluge,
priznav{i da je dr Paveli} “najzaslu`niji ~ovek za uspostavu hrvatske dr-
àve nakon 800 godina”, i naglasio da mu to “hrvatski narod ne}e nikada za-
boraviti”. Kod toga mu nije izbjegao i naglasiti i to, da je on kroz ~etiri
godine dràve “u~inio mnogo dobra i mnogo zla”, ali to prepu{ta hrvat-
skom narodu i povijesti, da o tome sude.” (str. 206.)
Iz Nikoli}eve kwige “Tragedija se dogodila u svibwu I”, Krizman pre-
uzima nekoliko fragmenata koji se odnose na taj Draganovi}ev razgovor sa
Paveli}em, pa se on tu ovako interpretira: “@ivot hrvatske dràve nasil-
no je prekinut – nastavio je prof. Draganovi}. – Ona je mogla prirodno da-
qe ìvjeti. Utopila se u moru. Ali ono, {to se nije utopilo, jest ~vrsta vo-
qa i odluka hrvatskog naroda, da opet uspostavi svoju slobodu i svoju drà-
vu”. “Hrvati }e zato uloìti sve svoje sile i podnijeti sve `rtve”, ali za
postignu}e narodnog ciqa – izlagao je nadaqe prof. Draganovi} – Hrvati
se moraju na nekoga osloniti: “Imali smo do sada nesre}u, da smo se uvijek
oslonili na onoga, koji je izgubio rat”. Izloìv{i mu, zatim, tko sve dolazi
u obzir za taj na{ oslon, zakqu~io je da preostaju jedino zapadni saveznici:
714
“s wima moraju i}i Hrvati, da ostvare svoju slobodu i dràvu”... “Ali – iz-
ravno se obratio dru Paveli}u – ti zapadni saveznici vas, gospodine dokto-
re, ne}e. Oni vas odbacuju i vi ste na wihovim crnim listama. Svaka borba
za Hrvatsku vo|ena u imenu Paveli} unaprijed je od wih odba~ena i osu|e-
na. I vi ste – ào mi je to re}i – danas zapreka za hrvatsku narodnu borbu.
I zato, kad se jednom spasite i do|ete u Argentinu, zahvalite se najprije Bo-
gu za svoje spasewe i onda dignite ruke od hrvatske politike”. To je, eto,
molba koju je, putem prof. Draganovi}a uputio dru Paveli}u “cijeli iskr-
vavqeni, mu~eni~ki hrvatski narod”. – Jo{ ne{to – dodao je prof. Draga-
novi} – da se krivo ne razumijemo. Ovo ne zna~i da se va{i sqedbenici,
usta{e, me|u kojim toliki naj~estitiji hrvatski rodoqubi, ne trebaju daqe
boriti za Hrvatsku. [to vi{e, izdajte im zapovijed da se bore do zadwe ka-
pi krvi, ali ne vi{e pod va{om kapom i va{im imenom.” (str. 206-207.)
Paveli} je bio duboko pogo|en i uvre|en, ali nije reagovao dok se nije
do~epao Argentine. Ovaj razgovor je vo|en u oktobru 1948. u Napuqu, a ve}
6. novembra Paveli} je “pacovskim kanalima” stigao u Buenos Aires. “Pa-
veli} nikako nije mogao oprostiti ovakvu Draganovi}evu kritiku politi-
ke i “derànstva” usta{kog poglavnika, pa ga je zatim u Argentini stao ne-
prekidno optuìvati kako ga je Draganovi} htio izru~iti Englezima u Ri-
mu odnosno u Napuqu, pa da stoga nije htio do}i na aerodrom gdje ga je, po do-
govoru, ~ekao Draganovi}, nego se kri{om ukrcao na parobrod “Ostrijere”
i pod tu|im imenom do{ao u Argentinu. I Paveli}evi qudi neprestano su
{irili najgore pri~e o K. Draganovi}u. Optuìvali su ga, izme|u ostalog,
da je za sebe zadrào najve}i dio zlata, Paveli}eve otima~ine, koje je nakon
rata prenio kri{om iz Austrije, gdje je bilo zakopano, u Rim.” (str. 207.)
Ante Ciliga je otvoreno sumwi~io Draganovi}a da je povezan sa jugoslo-
venskom tajnom policijom. Kada je {ezdesetih godina Tito uspostavio sr-
da~ne veze sa Vatikanom i papom Pavlom [estim, Krunoslav Draganovi} je
amnestiran za svoju zlo~ina~ku delatnost u toku i posle rata, pa se vratio
u Jugoslaviju i do smrti mirno ìveo u Sarajevu. Tada su u hrvatskoj emigra-
ciji po~ele da se pojavquju optu`be da je Draganovi} pomagao organizova-
we atentata na Paveli}a. Po svemu sude}i, ponovio se slu~aj Stjepana Ra-
di}a. Paveli} je mnogo smetao katoli~kim klerikalcima i zato je bilo naj-
pogodnije da bude ubijen od “srbo-komunisti~ke” ruke.
Usta{ki komandant ratnog vazduhoplovstva, general Vladimir Kren,
uhap{en je od strane britanske vojske prilikom poku{aja da brodom iz \e-
nove pobegne za Argentinu i ubrzo isporu~en jugoslovenskim vlastima. U
istrazi je opisao li~na iskustva o svestranom angaòvawu Vatikana na pru-
àwu pomo}i usta{kim zarobqenicima u savezni~kim logorima. Najistak-
nutijim me|u wima sami sve{tenici su organizovali bekstvo iz logorskih
ìca i sklawali ih na sigurnija mesta. Kad je kao zarobqenik pobegao iz
transporta èleznicom, Kren se po Draganovi}evom uputstvu sklonio u
“samostan sestara u Cento Celeu kod Rima. To je samostan sestara Hrvati-
ca i Slovenki... U wemu je bilo preko 30 sestara Hrvatica i Slovenki, ko-
je su ve}inom pobjegle iz Jugoslavije... Za vrijeme dok sam ja bio tamo, tamo
su se nalazili ministar Be{lagi}, poslanik Gaj, poslanik Berkovi} Stje-
pan (neto~no: Josip) sa ènom, Sajc Aleksandar sa ènom, Rai} Vlaho sa
715
ènom, poslanik @idovec sa ènom i djetetom, sve}enik Balokovi} \uro...
Svi emigranti koji su bili smje{teni u samostanu imali su i posebne sobe
za stanovawe.” (str. 208-209.) Kako je Kren tamo obave{ten, “talijanska po-
licija po nare|ewu wihove vlade, koja je u tijesnoj vezi s Vatikanom, uop}e
ne smije ulaziti i pregledati samostane.” (str. 209.) Posle izvesnog vreme-
na, Draganovi} je Krena prebacio u samostan trapista “Tri fontane” u bli-
zini Rima.
U nastavku Kren je ispri~ao kako je oti{ao u Zavod sv. Jeronima: “Ta-
mo sam na{ao sve}enike Marjanovi} Dragutina i Beluhana. Od wih sam ~uo
da Vatikan organizuje prebacivawe emigranata u Argentinu i da za tu svr-
hu daje posebne brodove. Onima pak, koji ne èle i}i sa tim brodovima u za-
jednici sa drugima, nego svaki za sebe, posu|uju frawevci u Rimu novce, a na-
ro~ito to ~ini Dominik Mandi}. Ja sam se onda odlu~io da pozajmim novce
i da sa svojom suprugom odem u Argentinu traìti posla, koji se, kako su mi
rekli, tamo lako dobije. Prilikom ovog razgovora ~uo sam i to da je Draga-
novi} ve} ranije poslao u Argentinu za sondirawe terena Vjekoslava Vran-
~i}a i jo{ jednog sve}enika, a isto tako da {aqe u [paniju Beluhana i Kam-
bera. Za odlazak u Argentinu organizirao je Vatikan u Rimu poseban ured.
Rekli su mi isto tako da je najboqe da i ja idem u Argentinu, a da se dokumen-
ti za putovawe lako dobiju preko Crvenog krià. Tako sam i u~inio. ûo
sam poslije u zatvoru da je u Argentinu oti{ao veliki broj emigranata sa
papinskim brodom, a i mnogi pojedinci drugim brodovima.” (str. 210.)
Emigranti koji su imali dovoqno novca smatrali su da je najsigurnije
da samostalno beè, s la`nim dokumentima, u ~ijem pribavqawu su im ta-
ko|e rimokatoli~ki sve{tenici pomagali. “One koji nemaju novca savjetu-
ju sve}enici, vjerojatno po direktivama Vatikana, da idu u Argentinu gdje
}e se emigracija grupirati i gdje se moè dobiti zarade, pa takove preporu-
~uju papinskom uredu za besplatan prevoz... Taj papinski ured posreduje i za
va|ewe putnica, a za argentinske vize nalaze se u argentinskom konzulatu
kao posrednik dr Perovi} i in`. Mavrak, koji je ujedno i delegat Crvenog
krià. Onima koji su dokumente dobili odre|uje taj papinski ured i dan po-
laska.” (str. 210.) Kren je zatim ispri~ao kako je Draganovi} potkupqiva-
wem iz zatvora izbavio poznate usta{ke glave{ine Balena i Frkovi}a.
Oni su pre dolaska u Italiju bili u nekom austrijskom samostanu sa Kule-
novi}em, Artukovi}em, Kavranom i Bla{kovim. “Nabrojio je i pojedince
razmje{tene po raznim samostanima: u samostanu San Paolo i Rehala u Ri-
mu nalaze se V. Nikoli}, Eterovi} i jo{ desetak drugih; kod samog Draga-
novi}a Fedor Dragojlov, Frkovi}, a bio je do odlaska u Ameriku i Feliks
Poqani}. U Viterbu bio je Rub~i}, a ~uo je da je s wim jo{ nekoliko wih. U
samostanu dominikanaca u Rimu: general âni} s jo{ nekolicinom, dok je u
samostanu Cento Cele Seic, a u jednoj bolnici kraj crkve Santa Marija
Mayore ministar St. Peri} i ]iril ûdina. U samostanu frawevaca u Ri-
mu nalazi se nekoliko usta{a Hercegovaca.” (str. 212.)
Supsumiraju}i ukupnu pomo} koja se pruà izbeglim usta{ama, Kren je
objasnio: “Moralno ovu akciju pomaè Vatikan, talijanske a i savezni~ke
vlasti... Materijalno daje dosta vatikanska Asistenca pontifi~e, milionske
716
svote dao je sam Vatikan, zatim me|unarodni Crveni kri`, iseqenici iz
Sjeverne i Ju`ne Amerike, preko frawevaca u îkagu i Buenos Airesu, ne-
{to je sredstava bilo spremqeno kod Draganovi}a jo{ prije propasti NDH,
ne{to mu je predao Pe~nikar, a koliko mi je poznato dali su wemu na ~uva-
we i pojedinci kao Peri}, Tot, Frkovi}, Kavran iz Austrije itd. Mandi}
raspolaè i sa velikim sumama fraweva~kog reda jer je generalni ekonom
toga reda, koji je imu}an. Svakako oba raspolaù sa velikim sredstvima.
Draganovi} je nabavio i nekoliko stotina hiqada argentinskih pezosa, sva-
kako kao glavnicu za rad, ako i on bude tamo i{ao. Gotovo svi koji su do sa-
da napustili Italiju, uspjeli su to wihovom (Draganovi}a i Mandi}a) mo-
ralnom i materijalnom pomo}i, osim rijetkih pojedinaca, koji su imali
novce ili dobili od porodice u Americi.” (str. 216-217.)
l) Paveli}ev beg u Argentinu i smrt u [paniji
Fraweva~ki fratri su predstavqali i glavnu motornu snagu reorgani-
zovawa politi~kog delovawa usta{ke emigracije. “Glavni faktor za odr-
àvawe duha kod emigranata je wihova propaganda, jer kad bi bila samo po-
liti~ka bez popovske, ve} emigracija ne bi pretstavqala organiziranu cje-
linu.” (str. 217.) Frawevci su delovali u usta{koj masi, dok su se jezuiti
koncentrisali iskqu~ivo na instruisawe vode}ih politi~kih i vojnih
li~nosti. Po Krenovom svedo~ewu, bili su “isusovci protiv odlaska cjelo-
kupne emigracije u Ameriku, jer da }e emigracija igrati veliku ulogu kod
vo|ewa talijanske politike prema Jugoslaviji. Poznato je u Rimu, da su isu-
sovci dobro obavje{teni, a oni vaè i kao najelitniji red katoli~ke crkve,
koji vodi i crkvenu politiku. Od isusovaca na{e narodnosti znam da su u
Rimu, u samostanu isusova~kog generala fratri Saka~ i Markovi}. Oni se
ne mije{aju u sitne stvari pomagawa emigracije, izuzev svojih osobnih pri-
jateqa, ali su oni kao neke vrsti popovski general{tab, koji se brine samo
za velika i krupna op}a pitawa.” (str. 220-221.) Prema Krizmanovim poda-
cima, vatikanskim kanalima je samo u Argentini uto~i{te prona{lo tri-
naest hiqada okorelih usta{a, ~iji ih je profa{isti~ki diktator Huan
Peron rado primao. Tamo je ve} od ranije delovala Paveli}eva organizaci-
ja “Hrvatski domobran”, na ~ije je ~elo kao li~ni Paveli}ev eksponent stao
rimokatoli~ki sve{tenik [tefani}.
U Argentini je Paveli} kontrolisao list “Hrvatska” i u wemu objavio
veliki broj ~lanaka. Sara|ivao je i u drugim emigrantskim novinama, pi-
{u}i nadugo i na{iroko o sopstvenom vi|ewu balkanskih politi~kih zbi-
vawa prve polovine dvadesetog veka. Umesto naziva “poglavnik” za sebe je
lansirao terminolo{ku oznaku “vrhovnik”, koja bi vaqda obeleàvala “su-
verena”, a bila je toliko bliska i draga wegovom jedinom pravom politi~-
kom nasledniku Frawi Tu|manu. Pored toga, Ante Paveli} je formirao
Hrvatsku dràvotvornu stranku i hrvatsku emigrantsku vladu. U zborniku
“Hrvatska” 1949. godine objavio je obimnu esejisti~ku raspravu politi~ko-
memoarskog karaktera “Dràva Hrvatska ìvi”. Tu, izme|u ostalog, raspre-
da na slede}i na~in: “Hrvatska dràva i danas postoji! Zar i sad ne postoji
Republika Hrvatska, i zar nisu zapadne sile, kada su pod izvjesnim okolno-
717
stima priznale takozvanu Narodnu Federativnu Republiku Jugoslaviju,
priznale i opstojnost Republike Hrvatske, koja se u toj federaciji sada na-
lazi? I zar je ta republika mawe dràva, nego {to je Ukrajina ili Bijelo-
Rusija? Ne pita se, kada se o ovom govori, kakav je danas reìm tamo. Reìm
danas jest a sutra nije, kao i svi reìmi na ovome svijetu i zar }e – kad taj
reìm jednom prestane – zato prestati egzistencija ove republike? A {to
se ta republika ~asovito nalazi u jednom izvjesnom odnosu prema izvjesnom
broju drugih republika, zar ona ne moè u danom ~asu i u danim prilikama
re}i da ne èli u tom odnosu biti? Dràva Hrvatska uspostavqena je godi-
ne 1941., a godine 1945. nije ona ni brisana ni nestala, tek je dobila druga-
~ije oznake i drugi reìm: dok se prije zvala Nezavisna Dràva Hrvatska,
danas se zove Narodna Republika Hrvatska. Za{to, dakle, nijekati opstoj-
nost Dràve Hrvatske, kad ona postoji i za{to praviti pitawe od ne~ega,
{to uop}e nije u pitawu. Ili, zar su zapadne sile mogle priznati jednu fe-
deraciju dràva, a da ne priznaju egzistenciju dràva, u ovom slu~aju repu-
blika, pa i Republike Hrvatske, koje tu federaciju momentalno sa~iwava-
ju? ... Hrvatski se narod jama~no ne bori danas u domovini, i isto tako i we-
govi sinovi u inozemstvu, proti Republici Hrvatskoj, nego proti boq{e-
vi~koj vladavini, koja u woj vlada, i koja ju je stavila u federativni odnos
s izvjesnim drugim republikama, a koga odnosa on ne}e, i koja je vladavina
prekrojila granice toj hrvatskoj republici na {tetu wezinu i hrvatskoga
naroda.” (str. 228-229.)
Prvih nekoliko posleratnih godina moglo je izgledati da se Paveli}
~vrsto ustoli~io kao politi~ki lider hrvatske emigracije, ali su fratri
frawevci ve} ~vrsto odlu~ili da ga detronizuju. Od wega su postepeno
odvajali intelektualce, pa onda instrumentalizovali prvo Eugena Didu
Kvaternika koji se ranije s poglavnikom sukobio, a potom i Vjekoslava
Maksa Luburi}a, koji pedesetih godina u svom listu “Drina” iz broja u broj
optuùje Paveli}a za sva zla koja su zadesila hrvatski narod. Glavna cen-
trala hrvatskih frawevaca bila je u îkagu, odakle su svi konci vu~eni.
Kada je 10. aprila 1957. u Argentini Paveli} preìveo atentat, zadràv-
{i dva metka u telu, a wegov dugogodi{wi za{titnik general Huan Peron
ve} je bio oboren vojnim pu~em, nove argentinske vlasti na{le su se pod
pritiskom svetskog javnog mwewa da ovog ratnog zlo~inca najve}eg forma-
ta isporu~e Jugoslaviji. Dat mu je mig da napusti zemqu, pa je Paveli} pre-
ko îlea pobegao u [paniju. Rimokatoli~ki fratri su u strahu pred prete-
}om ekstradicijom opet po~eli da mu organizovano pomaù i da ga skriva-
ju. Zbog zaga|ewa rana Paveli}u se u Madridu zdravstveno stawe naglo po-
gor{avalo i on je neposredno pred smrt napisao testament, kojim je za svog
politi~kog “opunomo}enog” naslednika imenovao Stjepana Hefera, ina~e
istaknutog aktivistu Hrvatske seqa~ke stranke. Oko Paveli}eve samrt-
ni~ke posteqe sjatili su se rimokatoli~ki sve{tenici, a li~no mu je papa
Jovan XXIII “podijelio svoj posebni blagoslov.” (str. 437.) Hefer nije bio u
stawu da stekne politi~ki autoritet u usta{kim redovima, pa }e ipak u pr-
vi plan izbiti Luburi} kao najuticajniji hrvatski emigrantski lider.
Ovde je jo{ zna~ajno navesti da je kao podloga zahteva za Paveli}evo iz-
ru~ewe posluìla optu`nica koju je u Zagrebu podigao okru`ni javni
718
tuìlac Dragutin Desput 7. maja 1956. godine, koja je zapravo ubedqiv dokaz
da su komunisti sistematski prikrivali usta{ke zlo~ine. U woj se Pave-
li} optuùje za ubistvo 3.055 dece, 6.315 èna i 479 staraca u Jasenovcu i
Novoj Gradi{ci. Potom se navode imena ~etrdeset Hrvata koje su usta{e
ubile u tri sela Kotara Krapina i opisuju 22 slu~aja pqa~ke i uni{tavawa
imovine, u kojima su o{te}eni iskqu~ivo Hrvati, i to je sve. Sli~no je tri-
desetak godina kasnije postupqeno u procesu Andriji Artukovi}u.
q) Rehabilitacija Paveli}a u Tu|manovoj NDH
Uspostavqawem Tu|manovog reìma stvoreni su uslovi za postepenu
javnu rehabilitaciju Ante Paveli}a i svojevrsnu afirmaciju kroz {tampa-
we wegovih kwiga i govora. Ponovno izdawe kwige “Strahote zabluda”
(Kroacijaprojekt, Zagreb 2000.) sadrì u formi pogovora ~lanak Vinka
Nikoli}a iz emigrantske “Hrvatske revije” iz 1960. godine, koji poglavni-
ka posthumno kritikuje {to je pred komunistima 1945. pobegao iz Zagreba,
umesto da je pruìo odsudni otpor i “slavno” poginuo, dosledan idejama za
koje se borio. Nikoli} je smatrao da je Paveli} svojim delovawem smetao
aktivnosti hrvatske politi~ke organizacije, ali on bezuslovno opravdava
hrvatsku kolaboraciju sa fa{isti~kim silama 1941. i izdaju Jugoslavije.
“Hrvati je nisu mogli braniti. To od nas nije nitko mogao traìti, pa ni
saveznici, da za voqu i~ije strategije branimo dràvu, koja je od svog osnut-
ka bila na{a tamnica, a na{im su tamni~arima, naàlost, pomogli upravo
ti isti saveznici. Morali smo se pridruìti onima, koji su pokazivali u
tome ~asu, da su voqni pomo}i ostvarewe na{ih stoqetnih te`wi za dràv-
nom samostalno{}u i slobodom, onima koji su ru{ili Jugoslaviju. Tako,
eto, mi nismo imali {ta birati. Na{e je mjesto me|u zara}enim stranama,
bilo ve} unaprijed odre|eno, bez na{eg izbora, i mi smo se na{li na stra-
ni Nijemaca i Talijana.” (str. 275.)
Piscu predgovora i prire|iva~u ovog izdawa Frawi Leti}u bitno je da
protiv Paveli}a nikada nije podignuta nikakva optu`nica za ratne zlo~i-
ne, a Srbe smatra krivim {to su svojim suprotstavqawem u novousposta-
vqenoj usta{koj dràvi izazvali represalije protiv sebe. Potom usta{ke
zlo~ine izjedna~ava sa partizanskim i ~etni~kim. “Na tlu Hrvatske buknuo
je krvavi rat izme|u hrvatskih nacionalista, srpskog ~etni~kog pokreta i
partizana, od kojih su se jedino hrvatski nacionalisti borili za hrvatsku
dràvu. U tom ratu nije bilo nevinih. Zlo~ine su ~inile sve tri strane, a
uz wih i okupator (Nijemci, Talijani). Samo {to su se ~etnici na vrijeme
priklonili partizanskom pokretu koji je bio na strani saveznika, ratnih
pobjednika. Jedino su borci za Hrvatsku kao samostalnu dràvu do kraja ra-
ta ostali na strani gubitnika, sila Osovine, i tako, zajedno s wima, ozna~e-
ni jedinim ratnim zlo~incima i gubitnicima, iako su kroz sve to vrijeme
vodili obrambeni a ne osvaja~ki rat.” (str. 18.) Izme|u Paveli}a i Tu|ma-
na Leti} ne vidi su{tinsku razliku jer su im ciqevi bili potpuno isti,
ali Tu|manu su i op{te istorijske okolnosti bile neuporedivo povoqnije.
Posle tragi~nog poku{aja osnivawa nezavisne hrvatske dràve pod okri-
qem fa{isti~kih sila, “trebalo je pro}i pola stoqe}a da se na razvalina-
ma komunizma i samoupravne socijalisti~ke Jugoslavije, ali, naàlost,
719
opet ratom, ponovno ostvari hrvatski san – samostalna, demokratska hrvat-
ska republika, ali ovaj puta vlastitim snagama, bez potrebe za i~ijim po-
kroviteqstvom i pot~iwavawem – jugoslavenstvu i velikosrpstvu nasu-
prot.” (str. 19.) Mo}nih pokroviteqa je ipak bilo, ali oni jo{ nisu pobe-
|eni i savladani na globalnom planu.
Interesantno je kako u ovom predgovoru Leti} pravi istorijsku para-
lelu i podudarnost liderske sudbine trojice najve}ih Hrvata dvadesetog ve-
ka – Ante Paveli}a, Josipa Broza Tita i Frawe Tu|mana. Po wegovom mi-
{qewu, “Hrvati su osoben narod. Skloni su svakog novog “vo|u” koji im se
nametne ili ga sami izaberu, do~ekati kao spasiteqa, bezrezervno mu se po-
kloniti, izraziti mu krajwu odanost i podlo`nost, i stoi~ki, “radi vi{eg
interesa”, trpjeti sve wegove prohtjeve, lopovluke, pa ~ak i zlo~instva. A
onaj malobrojni sloj kriti~ke inteligencije koji vidi i upozorava da je
“car gol”, i svakog pa i najbezazlenijeg kriti~ara “poglavara”, ne samo da
progla{avaju unutarwim dràvnim neprijateqem ili pla}enikom vawskih
sila nesklonih Hrvatskoj, nego i neprijateqem cjelokupnog hrvatskog na-
roda (svedenog na puk), kojega se denuncira, omalovaàva, a nerijetko mu
prijeti i fizi~kom likvidacijom, ili ga se u najblaèm slu~aju progla{a-
va neznalicom i {arlatanom koji ne shva}a kretawa povijesne zbiqnosti i
silnice svjetskih kretawa. I tako “oficijelna povijest” ove zemqe po~i-
we s dolaskom svakog novog vlastodr{ca, svake nove vlasti, koja se, k tome,
bez imalo stida progla{ava jo{ i demokratskom. A kada takav “poglavar”
si|e s vlasti, uglavnom zbog svoje fizi~ke dotrajalosti ili vi{e sile, sli-
ka se stubokom mijewa. Oni koji su ga najvi{e oboàvali, najve}i su wego-
vi protivnici. Pquju po wemu, blate ga jo{ mokrih obraza od suza koje su za
wim lili, bacaju na wega drvqe i kamewe kao na najgoreg skota i vucibati-
nu koja je ìvjela na ovim prostorima, ne prezaju}i ni od toga da ga ocijene
zlo~incem i izrodom hrvatskog naroda. A potom se pronalazi novi “pogla-
var”, novi “vo|a”, novi spasiteq, i cjelokupna komedija po~iwe iznova. Ta-
ko je to u novijoj hrvatskoj povijesti bilo s Antom Paveli}em, Josipom
Brozom, a sada i sa Frawom Tu|manom.” (str. 5-6.) Me|utim, glavni konci se
redovno vuku u Vatikanu, ~ija je osnovna politika konstantna, dok se weni
neposredni izvr{ioci tretiraju kao potro{ni qudski materijal po devi-
zi – iskoristi pa baci.
Paveli} je bio nesporni fa{ista, Tito komunista, a Tu|man je sinteza
wihovih karaktera, ideologija i metoda politi~kog delovawa, a neretko i
vrlo sme{na figura po obrascu javnog pojavqivawa.
m) Fa{izam kao Paveli}eva izvorna ideolo{ka orijentacija
Da Paveli}a nije stvorila nema~ka i italijanska okupacija, nego da mu
je fa{izam izvorna ideolo{ka orijentacija, svedo~i i ova wegova kwiga,
napisana pre Drugog svetskog rata i prvi put objavqena u Italiji 1938., pa
u Zagrebu tri godine kasnije. U woj Paveli}, o~igledno u ulozi priu~enog
kompilatora, prepri~ava kqu~ne teze zapadwa~kih kriti~ara marksizma,
odnosno komunizma i wegovog boq{evi~kog modela prakti~ne realizacije, da
bi u kona~nom ishodu opravdao fa{izam. Fa{izam je Paveli} nazivao no-
vim narodwa~kim ure|ewem dràve i dru{tva i pojavquje se kao naslednik
720
demokratije i antiteza komunizmu. Po wegovom mi{qewu, “fa{izam je ni-
kao na Zapadu na razvalinama demokracije koja se nije bila kadra suprot-
staviti boq{evizmu kada je iz Rusije htio prodrijeti na Zapad. Wezin su-
stav, wezini na~ini rada i wezina sredstva kojima ona moè raspolagati,
nisu bila kadra mjeriti se a jo{ mawe suzbiti i potu}i na~ine rada boq{e-
vizma i wegova sredstva borbe, ba{ kao {to se ribarska la|a ne moè su-
protstaviti ratnoj oklopwa~i. Trebalo je do}i ne{to novo, ne{to ja~e i
sposobnije za borbu protiv boq{evizma, sposobno da ga porazi. A to je na-
{lo svoj ishod u fa{izmu. Naravno, fa{izam je najprije morao odstraniti
demokraciju koja se je pokazala nedoraslom i nesposobnom za tu borbu, da mu
se ne plete oko nogu, dok se rve s boq{evizmom, i da si na taj na~in na~ini
~isto i ravno tlo za rvawe. Da mu u toj borbi bude mogu}e razviti svu svoju
snagu, morao je fa{izam naravno odstraniti sve ono {to je demokracija bi-
la uvela, ukoliko god je to moglo smetati borbi ili bi, {to vi{e, neprija-
teqa ja~alo ili mu pomagalo. To je u prvom redu slobodarstvo (liberali-
zam), naravno, slobodarstvo takozvanih zapadnih demokracija, odnosno ono
{to se u wima slobodarstvom naziva, a u stvari nije ni{ta drugo nego pot-
puni nehaj za narodne vrijednosti, jer se po tom slobodarstvu mora svakome
putnom i namjernom dopustiti da te vrijednosti uni{tava i razara, a narod-
no ime, ~ast i ponos naroda vu~e po blatu i gazi, sve to potpuno neka`wivo
a ~esto i uz nagradu. Sa slobodarstvom se ne moè boriti protiv boq{evi-
ka koji ga na svom tlu ne poznaju i ne trpe, a na protivni~kom se tlu ba{ s
wim sluè kao najja~im oru`jem u stvarawu protivni~ke slabosti, ba{ kao
{to se ne moè pobijati zlo~instvo (kriminal) pjevawem “litanija” nego
kaznenim zakonom i tamnicama.” (str. 245-246.)
Savremenim demokratijama Paveli} posebno zamera sklonost ka spo-
razumevawu i postizawu kompromisa s komunistima, {to je tipi~ni oblik
manifestovawa wihove slabosti i nesposobnosti, ali i sklonosti ka samo-
zavaravawu negirawem “pogibqenosti i odvratnosti” komunizma. Demo-
kratski reìmi sami sebe ru{e jer “sada, poslije svjetskog rata, u kome su
se dràve zapadnih demokracija napqa~kale do prezasi}enosti, nemaju one
druge èqe ni te`we, nego da se stawe stvoreno mirovnim “diktatom” ni-
kada vi{e ne promijeni. Do te promjene naravno ne moè do}i nego ratom,
jer je one po dobru ne dozvoqavaju, i zato do rata vi{e nikada ne smije do}i.
Ve} dakle radi toga, a i bez obzira na strahote rata kao takvog, tko moè u
o~ima naroda zapadnih demokracija biti omraèniji od onoga tko ugroà-
va mir i sprema rat? Eto, zato boq{evici u svojoj promiybi me|u narodi-
ma zapadne demokracije trajno i usko veù ime fa{izma s imenom rata.”
(str. 247.) Strah od rata je, dakle, glavna odlika demokratskih dru{tava,
Paveli} dodaje da demokratija odavno nije u narodnim rukama, nije narodna
tekovina za koju su qudi spremni da se bore. “A fa{izam, onaj pravi, kako
su ga dale Italija i Wema~ka, jest odraz voqe naroda, wegovih naj{irih
slojeva, koji treba razlikovati od prora~unatih smi{qenosti ({pekula-
tivnih kombinacija) {to sluè samo za odràvawe na vlasti u demokraci-
jama na umoru... Demokracije narod rasto~uju, ba{ kako to èle boq{evici,
a boq{evizam je mogu} samo u jednom narodu, jedinstvenom po krvi, po osje-
}aju i po jedinstvenoj voqi, pa je on stoga tvr|ava koju boq{evizam ne
721
moè osvojiti, i sila pred kojom on mora uzmaknuti. Fa{izam se ne moè
stvarati odozgora, od vlade, kao {to se stvaraju izvjesne stranke izvjesnih
vladavina u poludemokraciji i u pseudofa{izmu, nego on nastaje odozdo, iz
naroda, te dolazi s prirodnom snagom na vlast i na woj se drì trajno ba{
snagom {to je crpi iz {irokih narodnih slojeva, do~im one druge spomenu-
te vlade drè dràvnu vlast u rukama do prve sqede}e nove “kombinacije”
ili “koalicije”, koja je zvana da uvede novu zbrku i nove daqwe “kombinaci-
je” i “permutacije” u narodnom i dràvnom ìvotu.” (str. 248-249.)
Fa{izam Paveli} smatra politi~kim pokretom “kome je providnost
namijenila da izvr{i ulogu spasiteqa ~ovje~anstva u ovom razdobqu od naj-
ve}e pogibeqi, koji za ~ovje~anstvo i za wegove najve}e tekovine predsta-
vqa boq{evizam po svom sadràju, po svojim na~inima i po zna~aju onih ko-
ji su ga stvorili, koji ga vode, i koji ga ho}e nametnuti cijelome svijetu.”
(str. 250.) Marksizmu se, po Paveli}u, morala suprotstaviti italijanska
kultura i civilizacija na rimskim tekovinama. “Zemqa Katona, Cicerona
i Cezara morala je dati i Musolinija.” (str. 250.) Bio je to izraz prava i
pravednosti, zasnovanih na po{tewu, moralu i za{titi privatne svojine,
ali i vrhunske umetnosti i kwièvnosti, a posebno porodi~nih vrednosti.
Musolini je, po Paveli}u, vo|a koga je narod iznedrio da za{titi te vred-
nosti, oblikuju}i uz to fa{isti~ki pokret u skladu sa svojim li~nim ka-
rakteristikama. “Wema~ki je narod dao tako|er iz sebe, iz svojih {irokih
slojeva, vo|u koji je vrlo brzo obnovio veliku snagu i vrijednost svog naro-
da, te ga podigao jo{ ja~eg i jo{ svjesnijeg, jo{ mo}nijeg i jo{ spremnijeg,
negoli je ikada do sada bio, i protiv okova nametnutog mirovnog “diktata”,
i protiv boq{evi~ke najezde. Oìvjele su stare wema~ke vojske koje we-
ma~kom narodu osiguravaju wegovu domovinu, a nacionalsocijalisti~ka ra-
sna Wema~ka se je otresla zaraze boq{evi~ke rasne “permikstuacije”, te se
uhvatila u ko{tac s otrovnim boq{evi~kim zmajem koji je bio po~eo {i-
riti krila nad cijelom Europom. I satrt }e mu glavu. Zaludu je danas htje-
ti ograni~iti fa{izam samo na re~ena dva naroda. Zaludu je i govoriti, da
fa{izam nije roba za izvoz. Boq{evizam je uop}e zlo i ho}e zavladati svu-
da. Fa{izam stoji u borbi s wime na ìvot i smrt, pa ga stoga mora pobije-
diti svuda, u svakom kutu zemaqske kugle, a neizbjeìva je posqedica toga,
da i on postane op}i, “univerzalan”, te da se {iri i onamo kuda se ne izvo-
zi, i to sam od sebe, jer to nosi u sebi borba naroda za ìvot protiv smrti
{to je nosi boq{evizam. Mo`da je to zna~ewe Musolinijevih rije~i, da je
ovaj vijek – vijek fa{izma. O tome danas govore topovi u [pawolskoj, gdje
se krvqu pi{e povijest borbe izme|u dvaju svjetova.” (str. 254-255.)
n) Paveli}eve manipulacije bogumilima
Paveli}eva k}erka Vi{wa je 1968. godine u Madridu po~ela da izdaje u
privatnoj produkciji “Djela” svoga oca. Prvi tom predstavqa kwiga memo-
arske proze “Doìvqaji”, u kojoj se Paveli} selektivno osvr}e i na neka po-
liti~ka pitawa. Pri tom pokazuje solidnu pismenost, ali i nedostatak op-
{teg obrazovawa, dok mu je istorijsko znawe katastrofalno lo{e i na ni-
vou seoskih pripoveda~a koji prepri~avaju sadràj istoriografskih pam-
722
fleta Dominika Mandi}a. U nizu lamentacija zbog tu`ne istorijske sudbi-
ne hrvatskog naroda, Ante Paveli} se ovde bavi veli~awem juna{tva vojvo-
de Hrvoja Vuk~i}a, pa prenebregavaju}i ~iwenicu da je upravo on najve}i
krivac za dovo|ewe Turaka u Bosnu, jadikuje {to je Hrvoje prerano umro, ne
ostavqaju}i potomke. “Tko zna, ne bi li hrvatska povijest bila krenula sa-
svim drugim pravcem, da se je wegova osnova ostvarila. Vjerojatno Turci ne
bi bili mogli osvojiti bo{wa~kog dijela Hrvatske, da je cijelo kraqevstvo
bilo na okupu, nego bi se bio i taj dio odhrvao, kao {to se je odhrvao i sje-
verozapadni dio. Bile bi izostale sve te{ke posqedice trajne turske oku-
pacije Bosne; ne bi bilo toliko pu~anstvo iselilo iz ovih krajeva i rase-
lilo se izvan hrvatskih granica po Ba~koj, Banatu, po Gradi{}u u Austri-
ji i ~ak po ju`noj Italiji, kao {to je slu~aj s onim Hrvatima, {to se nase-
li{e u talijanskoj pokrajini Abruzi. Niti bi se taj hrvatski puk bio ise-
lio, niti bi se na wihova jo{ vru}a ogwi{ta bili sjeli martolozi, sasta-
vqeni od raznovrsnog balkanskog elementa, {to su pratili turske vojske i
za wih vr{ili slu`bu pqa~kawa u svrhu opskrbe vojnika hranom, a turskih
pa{a i inih dostojanstvenika haremskim robqem.” (str. 98.)
Tako Paveli} pi{e o Srbima, izbegavaju}i i ime da im pomene, a i ne-
giraju}i da su to uop{te etni~ki Srbi. On tvrdi da je svojevremeno turska
vojska vukla za sobom “po Balkanu pokupqene ostatke romanskoga ìvqa,
{to je zaostalo jo{ od Rimskog carstva, kako im prezimena: Mamula, Zacu-
la, Drakula, \ermani, Suputi, Bilbije, Principi i toliki drugi kazuju, ko-
ji su vr{ili pqa~ku i paleè, te odvodili i Turcima prodavali nejaku dje-
cu, koja su poslije popuwavala hareme i redove glasovite jawi~arske vojske.
Poslije ratova se ovi martolozi nisu vi{e vra}ali otkuda su do{li, nego
su ostajali na opusto{enim zemqi{tima, da i kasnije, sve do najnovijega
vremena, sluè svakom tu|incu koji na bilo koji na~in traì nametnuti
svoju voqu hrvatskom narodu.” (str. 98.) Ina~e, Paveli} najvi{e zamera voj-
vodi Hrvoju {to je do kraja ìvota ostao odani bogumil, jer, kako smatra, da
je pristao da se pokatoli~i mogao je da zasedne “na prijestoqe cjelokupno-
ga hrvatskoga kraqevstva.” (str. 99.) Obja{wavaju}i tu tezu, on kaè da je u
ono vreme “rimski papa bio smatran ne samo vrhovnim duhovnim poglavi-
com cijeloga kr{}anstva, nego je on stajao i u svjetovnim stvarima nad svim
kraqevima i ostalim vladarima, pa se nikoga nije smatralo pravim i s dru-
gim ravnopravnim vladarom, ako nije dobio od pape krunu i ostale znakove
vladarske mo}i, odnosno ako ga nije okrunio on sam ili wegov koji izasla-
nik. I oni slabi}i na bo{wa~kom prijestoqu bili su svi redom bogumili,
nu svaki je, kada bi na prijestoqe zasjeo, prelazio u krilo katoli~ke crkve,
ne bi li tako to papino odobrewe dobio. Naravno, niti su oni doista posta-
jali katolici, niti su kada papina odobrewa dobili. Hrvoj je bio ~vrsti
zna~aj i nije se mogao ni htio pretvarati i za krunu moqakati, a papa narav-
no ne bi nikada bio pristao da na prijestoqe hrvatskoga kraqevstva zasjed-
ne heretik, kakvima se je bogumile smatralo, tim ve}ma, {to bi na taj na~in
imali si}i za vazda s hrvatskog prijestoqa oni koji su na glavi nosili i
krunu apostolskoga kraqa Sv. Stjepana. Tu je leào i povod, {to su apostol-
ski kraqevi opetovano navaqivali na bo{wa~ke kraqeve da iskorijene bo-
gumilsko “bezvjerstvo.” (str. 99.)
723
Za bogumilstvo Paveli} tvrdi da se direktno prenelo iz Bugarske u
Hrvatsku, a da ga u Srbiji nikada nije bilo. Po wegovim re~ima, “sigurno je
da je bogumilstvo bilo ra{ireno i u Bugarskoj i u Hrvatskoj, {to najboqe
dokazuje sama pojava islama kod Bugara i kod Hrvata, to jest pojava prela-
èwa jednoga dijela Bugara i jednoga dijela Hrvata na islam, i to takozva-
nih Pomaka u Bugarskoj, te hrvatskih muslimana u isto~nim hrvatskim ù-
pama, napose u Bosni i Hercegovini. Me|u drugim balkanskim narodima,
me|u Grcima, Srbima i Rumuwima nije bilo bogumilstva, pa je stoga i razu-
mqivo da me|u wima nije bilo ni prelaèwa na islam. Posebna je pojava
prelaza na islam u Novopazarskom sanyaku, odakle se moè zakqu~iti da je
i tu bilo ra{ireno bogumilstvo, i to sigurno ne me|u srpskim nego me|u
hrvatskim ìvqem, koje se je vjerojatno tu nalazilo, tamo gdje su danas mu-
slimani, i to po svoj prilici jedan takozvani gorwi sloj pu~anstva.” (str. 101.)
Po{to su navodno bogumili, potur~iv{i se, postajali fanati~ni mu-
slimani, kako daqe veze Paveli}, po~eli su svoje katoli~ke sunarodnike
“siliti na prihva}awe islama, odnosno preduzeli su si uni{tavati svesno,
{to nije bilo sklono prelaèwu na islam. Ovdje je i jedna druga zanimiva
pobuda bo{wa~kih Hrvata za ovakvi postupak. Nado{lo je naime vrijeme,
kada su oni instinktivno osje}ali potrebu osloba|awa svojih sunarodwaka,
ne samo politi~ki, nego i vjerski.
Kao {to su prije sawali osloboditi Hrvatsku od tu|inske dinastije i
tako je spasiti politi~ki, tako su sada, postav{i uvjereni muslimani, u
~vrstoj vjeri, da je jedino u prorokovoj vjeri siguran spas za drugi, posmrt-
ni ìvot, htjeli osloboditi ih od kr{}anstva i privesti ih k islamu, da ta-
ko i oni na|u spas u vje~nosti. Kada su k tome prido{le i provale turske
vojske, pra}ene od vla{kih Martologa i haramija, koji su robili i palili,
te otimali ène i djecu onuda kuda je vojska prolazila, uàs je pu~anstva
bio tako velik, da je napu{talo svoja ogwi{ta i sve svoje, te odlazilo gla-
vom bez obzira ~im daqe od dohvata ovoga Bo`jega prokletstva. Tako se je
slu~ilo, da je u ovim krajevima uglavnom ostalo samo ono pu~anstvo, {to je
pre{lo na islam, do~im je ve}ina ostaloga pu~anstva izbjegla u sjeverne i
zapadne strane. Na mjesto izbjeglog pu~anstva, naselilo se je tokom vreme-
na drugo i to na dva na~ina. Dijelom su re~ene vla{ke haramije zasjele na
ispra`wena ogwi{ta, a dijelom su veleposjednici nabavqali s Balkana no-
vu radnu snagu za obra|ivawe opustjelih poqa i to uglavnom istoga podri-
jetla kao {to su bili i oni, {to su pratili tursku vojsku, te ih naseqavali
na svoja seli{ta. Sve te prido{lice s Balkana pripadale su, naravno, is-
to~noj crkvi, kao i ostalo balkansko pu~anstvo, te su tako unijeli u na{u
zemqu i pravoslavqe, koje je potpadalo pod Gr~ku pravoslavnu crkvu.”
(str. 113.)
Bo{wacima Paveli} pripisuje da su zadràli ~ist “hrvatski” jezik.
“Upravo se je naj~i{}i hrvatski jezik sa~uvao u muslimanskim ku}ama i
obiteqima (kao uostalom i naj~i{}a rasa), jer su iz vjerskih i obi~ajnih
razloga one bile najvi{e ogra|ene od vawskih upliva i mje{avina.” (str.
117-118.)
724
w) Karikaturalna srpska i hrvatska etni~ka geneza
Za kraj devetnaestog veka, u vreme kad je banovao ma|arski eksponent
Kuen Hedervari, Paveli} kaè da je tada “cijeli hrvatski narod, sve seqa-
{tvo i gra|anstvo, listom zadojeno idejama Ante Star~evi}a, velikog vo|e
i u~iteqa naroda, koji je utemeqio Stranku prava na programu hrvatske na-
rodne samostalnosti i nezavisnosti hrvatske dràve, koji je program saèo
u jednom svome saborskome govoru u dvije kratke re~enice: “Bog i Hrvati”
i “Hrvatska Hrvatom”, to jest, u Hrvatskoj nema vladati nitko drugi, nego
Bog i sami Hrvati, te Hrvatska nema biti ni~ija nego samo hrvatskoga na-
roda. Svoj je program temeqio na hrvatskom dràvnom pravu, to jest na po-
vijesnom i od vajkada uzakowenom pravu u pro{losti obstoje}e Nezavisne
Dràve Hrvatske, pa je prema tome stranku i nazvao Strankom hrvatskog dr-
àvnog prava, ili skra}eno Strankom prava.” (str. 185.) Da bi razbio hrvat-
sku narodnu slogu i lak{e vladao, Kuen Hedervari se, kako navodi Paveli},
prvenstveno oslawao na pravoslavqe, pa ih je upravo on proglasio Srbima,
{to zna~i izme|u 1885. i 1903. godine. “Obzirom na ~iwenicu, da je taj dio
pu~anstva pripadao pravoslavnoj crkvi, kao {to pravoslavqu pripada i
srpski narod u Srbiji, Kuen je pomislio da }e ga biti najlak{e razlu~iti
od ostaloga hrvatskoga pu~anstva, ako se proglasi da oni nisu Hrvati, nego
Srbi. Oni koji su, kako je gore re~eno, odmah iz svojih koristoqubivih raz-
loga pristali uz Kuena, prihvatili su to objeru~ke, te je odmah zapo~ela ve-
lika promiyba i rabota na tome da se to pu~anstvo predobije za tu novu iz-
mi{qenu teoriju, a Kuen je u tu svrhu stavio na raspolagawe svu vlast koju
je imao u rukama i sva nov~ana i ina sredstva, s kojima je kao ban raspola-
gao. Iz po~etka nije to pu~anstvo marilo za tu novu teoriju, te su se ti qu-
di kao i do tada iskazivali i nazivali pravoslavnim Hrvatima, nu kada je
Kuen dobio pomo} raznih intelektualaca ({kolovanih osoba), koje su bile
ve} i ina~e do{le pod utjecaj jedne izvjesne promiybe, te napose pravoslav-
nih popova i pu~ko{kolskih u~iteqa, onda se je promiyba srbovawa po~e-
la {iriti i u pu~anstvu. Rad na tome nije bio samo pu~ke promiybene nara-
vi, nego je bio sustavan i temeqen na davawu velikih pogodnosti i osobnih
i imovinskih koristi svima, koji su u tom radu sudjelovali i tu Kuenovu po-
litiku podupirali.” (str. 190.)
Paveli}u, naravno, u svemu tome najvi{e smetaju srpski intelektualci,
koji su najvi{e ja~ali srpsku nacionalnu svest. On poku{ava imputirati
da su ti intelektualci bili potpla}eni da {ire jednu tu|insku ideologiju,
pa kaè: “Tako je bio zaveden sustav pogodovawa svih intelektualaca, koji
su dobivali najboqa mjesta i namje{tewa u javnim slu`bama, a trgovcima,
obrtnicima i drugim pravoslavcima u slobodnim zvawima davane su razne
dozvole i koncesije, kojih drugi gra|ani nisu mogli dobivati. Sve su se te
osobe dale naravno na veliko rovarewe u narodu, te su pomalo po~ele i pri-
dobivati pravoslavno pu~anstvo za tu stvar. Kasnije je, {to vi{e, donesen
i zakon, da se pravoslavno pu~anstvo izuzima ispod nadle`nosti Gr~ko-is-
to~ne crkve, podvrgav{i ga pod Srbsko-pravoslavnu patrijar{iju, i time je
kona~no bio potpuno otvoren put posrbqivawu toga dijela pu~anstva u Hr-
vatskoj. Kuen je u tome uspio u svojoj namjeri, te je time nanio najve}u {tetu
725
hrvatskome narodu, jer je on, a i kasnije svaki neprijateq hrvatskoga naro-
da, tkogod on bio, i od kuda god on dolazio, mogao to pu~anstvo, jedanput na
ovaj na~in zavedeno, iskori{}avati i upotrebqavati kao sredstvo proti hr-
vatskom narodu i wegovim narodnim i dràvnim probicima.” (str. 190-191.)
Prenebregavaju}i ~iwenicu da su se svi pravoslavci u Hrvatskoj i Sla-
voniji vekovima nazivali Rascima ili Ra{anima, pa i rimokatolici u Sla-
voniji – Rasci [okci, Paveli} pi{u}i o svom boravku u novopazarskom
sanyaku navodi da je “Ra{a nekadawa izvorna srbska dràva... Kroz tu zemqu
te~e rijeka Ra{a, ili kako su je Rimqani u doba rimskoga carstva, pod koje
je i ova zemqa nekada spadala, zvali Rascia. Radi toga se je i Srbe prije ob-
}enito zvalo Rasci. Od imena Rasci ostala je sada samo spomen u nazivu Ra-
ci, kojim se imenom jo{ i danas u Vojvodini nazivqu pod vodstvom vladike
Crnojevi}a ispred Turaka izbjegli i tamo naseqeni Srbi, a koji su se onda
jo{ zvali Rasci ba{ po tome, {to je wihova dràva bila Ra{a.” (str. 195.)
Dakle, on bi Rasce da veè iskqu~ivo za Vojvodinu, i to za Ba~ku i Banat,
negiraju}i wihovo doseqavawe u Hrvatsku, Slavoniju i Srem. Tamo{wi
pravoslavci za wega nisu Srbi nego Vlasi, bez obzira {to su oduvek govo-
rili iskqu~ivo srpskim jezikom i ogroman jezi~ki uticaj vr{ili na preo-
stale ~akavce i kajkavce.
[to se ti~e hrvatske etni~ke geneze, Ante Paveli} je izvodi na na~in
koji iole upu}enijem intelektualcu mora izgledati karikaturalno. On ob-
ja{wava: “Od kuda je i kako hrvatski narod prvotno potekao, tuma~i se na
razne na~ine, nu to je danas te{ko to~no i sigurno utvrditi. îwenica je,
me|utim, da je na ovom predjelu na{ao trovrsno, a mo`da i ~etverovrsno pu-
~anstvo i to za vrijeme ve} zapo~ete seobe naroda ovdje ve} naseqeno got-
sko, koje nije moralo biti mnogobrojno, slavensko, koje je bilo mnogobrojno
napose u takozvanom panonskom podru~ju, to jest u posavskim, podravskim i
podunavskim ravnicama, i koje se je bavilo poqodjelstvom, te ostatke rim-
skog latinskoga stanovni{tva, napose uz more i ispod Dinare, i kona~no
mo`da i male ostatke starosjedila~kog ilirskoga pu~anstva napose u Du-
kqi, dana{woj Crnoj Gori. Hrvati su, kako se o~ito vidi gledaju}i sada una-
trag, svu tu mje{avinu razli~itoga pu~anstva potpuno pretopili i asimi-
lirali, dav{i mu i svoje ime i ukqu~iv{i ga u svoju dràvu, jednom rije~ju
pohrvativ{i ga narodnosno i politi~ki, tako da je tih osebujnih stranih
narodnih ~imbenika nestalo, a hrvatski je ~imbenik ostao ne samo gospodu-
ju}i, nego i jedini. A to upu}uje na veliku snagu te organizatornu i asimi-
latornu mo} nado{lih Hrvata. Naravno, iako su ti narodi bili potpuno
pohrva}eni, tragovi wihovih etni~kih obiqe`ja nisu mogli potpuno i{-
~eznuti ni do danas, te se u mawoj ili ve}oj mjeri mogu jo{ i danas u pojedi-
nim krajevima na pu~anstvu opaziti. Tako se nedvojbeno opaàju slavenska
obiqe`ja, i to tjelesna i du{evna, u dobroj mjeri kod pu~anstva na panon-
skom podru~ju, napose u podru~ju kajkavskoga narje~ja izme|u Save i Drave,
gdje prevladava i plavokosi tip, miroqubivoga, poqodjelskoga slavenskoga
elementa; obiqe`ja stasitoga, organizativnoga i bojovnoga izvorno hrvat-
skoga pu~anstva ne{to tamnije kose na podru~ju Kapele, Velebita, dinarske
visoravni i svim krajevima Bosne i Hercegovine, te maweg ostatka tipi~-
no romanskoga pu~anstva u Imotskoj krajini, napose u Gorwem i Dowem Do-
726
cu, koje je prili~no sa~uvalo i somatolo{ke i du{evne oznake romansko-
vla{koga pu~anstva.” (str. 284-285.)
Paveli}u sve vrste misaonih spekulacija imaju vrednost ~iwenica. Ta-
mo gde se one sudaraju sa nepobitnim ~iwenicama, ipak ~iwenice stradaju
kad se ne mogu uklopiti u nacionalnu ideologiju. A i sam je u nedoumici kad
treba da precizira ostatke praslovenskog stanovni{tva na stvarnom ili
umi{qenom hrvatskom etni~kom podru~ju. “Naravno, da je danas te{ko lo-
kalizirati ove ostatke, osim u re~enom tipi~nom dola~kom slu~aju, budu}i
da je s vremenom, a napose za turskih provala unutarwe preselivawe pu~an-
stva potpuno poremetilo te okolite granice, pa je danas primjerice slavon-
sko i srijemsko pu~anstvo uglavnom izvorno hrvatskoga podrijetla, budu}i
da su ove zemqe poslije azijatskih provala, a zatim turskih, bile opetova-
no ostale bez svoga pu~anstva, a na wegovo je mjesto nadolazilo pu~anstvo iz
drugih krajeva, od kuda je tako|er bilo od neprijateqa potiskivano. Da li
su izvorni Hrvati bili gotskoga ili iranskoga podrijetla, da li su slaven-
ski jezik nau~ili jo{ u svojim prija{wim postojbinama, ili su ga primili
od slavenskoga pohrva}enoga pu~anstva istom u novoj domovini, drìm da se
ne}e mo}i nikada posve sigurno ustanoviti, jer su vrela za to premalo obil-
na i sigurna. Uostalom, {to se ti~e jezika, meni se ~ini, da je hrvatski je-
zik kraj litvanskoga i kraj nestaloga isto~no-pruskoga jezika od svih indo-
europskih jezika najbliì izvornome, ili izvornoj grupi indoeuropskoga
jezi~noga stabla, jer su se mnoge rije~i u wem sa~uvale gotovo u izvornom
obliku, dok s druge strane gotovo sve rije~i hrvatskoga jezika ~uvaju u sebi
korijen, a ne rijetko i nastavke svih jezika, koji se dadu svesti na indoeurop-
sku jezi~nu bazu, i to u tom prvotnom obliku.” (str. 285.)
Rimokatoli~koj crkvi Paveli} istovremeno pripisuje velike zasluge
za istorijski opstanak hrvatskog naroda, ali i prekore da je u te`wi za {i-
rewem i ja~awem katoli~anstva neretko prenebregavala wegove nacional-
ne interese. On je ube|en da je hiqadugodi{wa tradicija o~uvawa dràvo-
tvorne svesti najvi{a hrvatska nacionalna vrednost, a legenda o nekada-
{woj dràvnoj i vladarskoj slavi trajna narodna inspiracija: “U hrvatskom
je narodu neprestano ìvjela uspomena na ta vremena i podràvala u wemu
svijest o vlastitoj vrijednosti, sposobnosti i ìvotnoj snagi. Ta je svijest
u svakom vijeku, pa i u najnovije doba, ne samo podràvala duh hrvatskoga na-
roda, nego ga uvijek i bodrila, da ~uva svoju osebujnost, da brani svoju dràv-
nost, i da nakon svake neda}e i nesre}e opet uzdigne glavu, na noge se osovi
i napokon, da nikada ne napusti misli na svoju potpunu narodnu i dràvnu
nezavisnost, pa ni onda, kada je opetovano bio tako re}i smrvqen, i kada bi
po svim vawskim znacima bio morao potpuno propasti i i{~eznuti. Ja sam
uvjeren, da bi hrvatski narod obzirom na prilike u kojima je kasnije ìvio,
doista bio i{~eznuo kao etni~ki pojam, da u ono vrijeme nije bio osnovao
svoje jake jedinstvene dràve, i da ga nije odràla ona visoka i budna svi-
jest nekadawe vlastite dràvnosti, a napose obzirom na ~iwenicu da je od
po~etka, otkada je primio kr{}anstvo, pripadao rimskoj crkvi, da nije pri-
stao uz isto~nu crkvu, i da nije osnovao vlastitu narodnu crkvu. Svi su na-
rodi, koji su imali svoju vlastitu narodnu crkvu, napose oni na Balkanu,
imali i u najteèm vremenu i u ~asovima gotovo wihova istrebqewa najve}u,
727
a ponekad, i jedinu polugu za svoje odràwe u vlastitoj narodnoj crkvi. U
pro{losti, kada narodna svijest u dana{wem smislu rije~i nije kod naroda
postojala, bila je upravo crkva ona, koja je osebujnost tim narodima sa~uva-
la. Hrvatski narod nije imao toga oslona. [to vi{e, wegova pripadnost za-
padnoj rimskoj crkvi bila je uvijek na u{trb wegovim narodnim i dràvnim
te`wama. Rimski pape, nasqednici svjetovne vlasti rimskoga carstva, ni-
su po naravi stvari mogli gledati na isto~nu obalu Jadranskoga mora dru-
gim o~ima, nego li o~ima Latina, pa su nas i zvali latinskim jezikom i la-
tinskim mentalitetom, po~ev{i od vremena hrvatskih knezova, uz ~ija su
imena pisali “duks Sklavorum” (knez Slavena), pa preko vremena “Regni
Hungarie” (Kraqevine Ma|arske), s kojom su nas poistovje}ivali ve} za vo-
qu Svetoga Stjepana, i preko “narentanstva”, “morla{tva” i “{}avstva”
mleta~koga lava Svetoga Marka i katoli~anstva austrijskih careva, pa sve
do po~asnoga nam imena “Jugoslavi”, u znaku kojega su Hrvati po zabludi Va-
tikana imali sluìti za {irewe katoli~anstva na Balkanu.” (str. 291-292.)
Napadno tendenciozno tuma~e}i sadràj jedne stare lirske pesme, koju
je s latinskog izvornika svojevremeno prepevao Pavao Riter Vitezovi},
Paveli} i svojevremeno prikqu~ewe Hrvatske Ugarskoj obja{wava kao re-
zultat sukoba rimokatoli~kog i pravoslavnog politi~kog faktora unutar
hrvatske vlastele i prevagom onog koji je bio odan interesima rimske cr-
kve. “Nu ima nekih znakova, da su te dvije suprotne stranke postojale i u me-
|usobnoj borbi bile jo{ za ìvota kraqa Zvonimira. Misli se, da je Zvoni-
mir bio previ{e vezan uz rimsku politiku, koju je pobijala, da ju tako nazo-
vemo, Sva~i}eva stranka, a ako je istinita verzija da je Zvonimir bio ubi-
jen, tko zna, nije li u tome imala svoje prste ta stranka, koja je mo`da misli-
la na taj na~in u~initi kraj uplivu papinskoga Rima u Hrvatskoj. Nije is-
kqu~eno, da se je tu radilo i o borbi izme|u Rima i Bizanta, te da je poli-
tika bizantinskoga carstva imala kakove veze s tom strankom, odnosno pod-
upirala je u wezinoj oporbi proti Rimu. Ako Rim i nije mogao sprije~iti
Zvonimirove smrti, sigurno je sve poduzeo da poslije wega ne zavlada u Hr-
vatskoj ta protivni~ka mu stranka, i da ne postane kraqem koji wezin pri-
sta{a, {to bi mo`da zna~ilo ne samo politi~ko udaqewe od Rima, nego vje-
rojatno i vjersko, odnosno crkveno. Lako je mogu}e, da je Rim drào za naj-
boqe jamstvo svoga upliva na Hrvatsku, ako na prijestoqe do|e dinastija
Arpad, ~iji kraqevi nose na glavi krunu Svetoga Stjepana, apostolskoga
osniva~a arpadske dinastije. Nitko ne drì da bi Hrvati bili onaj ugovor
potpisali iz straha pred ma|arskom vojskom, nego radi vi{ih politi~kih
razloga, a ti su leàli u pogibeqi, koja je prijetila i Hrvatskoj i Ma|ar-
skoj od bizantinskoga carstva. Po tom je jo{ razumqivije i vjerojatnije, da
je upravo Rim odigrao glavnu ulogu u pitawu toga ugovora, te da su ona ple-
mena pod wegovim uplivom i pritiskom pristali na to, da na hrvatsko pri-
jestoqe do|e Ma|ar. Vawsko opravdawe Rim je lako na{ao u okolnosti, {to
je Zvonimirova udovica bila sestra ma|arskoga kraqa. Iz ovako postavqe-
noga pitawa dade se lako zakqu~iti i za{to je s vremenom do{lo do toga, da
se nasqednici Kolomanovi kao hrvatski kraqevi nisu vi{e krunili hrvat-
skom Zvonimirovom krunom na hrvatskom tlu, nego samo ma|arskom krunom
Svetoga Stjepana, ni ne dolaze}i vi{e na kruwewe u hrvatski krunidbeni
728
grad Biograd na moru. U ono je vrijeme krunidbu obavqao samo papinski
izaslanik, i ona nije bila smatrana pravnovaqanom (naravno na Zapadu),
ako je nije on obavio, a nije se na koji drugi na~in mogla obaviti. O~ito po
èqi ma|arskih kraqeva nisu pape vi{e svoga krunitbenoga izaslanika
iza{iqali u Hrvatsku, nego samo u Ma|arsku, a to je odgovaralo i wihovim
èqama, da kruna Svetoga Stjepana postane i hrvatskom krunom, pa je tako
Zvonimirova kruna pala u zaborav i nestala.” (str. 294-295.)
o) Usta{ka dràva na temequ Star~evi}eve mr`we
Kao sledbenik Ante Star~evi}a i istaknuti politi~ki aktivista Hr-
vatske stranke prava, koju je naknadno transformisao u usta{ki pokret,
Paveli} svom idejnom vo|i i u~itequ pripisuje u zaslugu {to je prvi otvo-
reno, precizno i do kraja izrazio pravo politi~ko raspoloèwe hrvatskog
naroda, baziraju}i ga na istorijskom pravu i tezi o neprikosnovenom drà-
votvornom kontinuitetu. “Nauka se Ante Star~evi}a moè ukratko saèti
u ove rije~i: Hrvatski je narod osebujna i samostalna etni~ka jedinica. Sva-
ko etni~ko mije{awe hrvatskoga naroda s kojim drugim narodom jest etni~-
ko-povijesna zabluda, {tetna po wegove probitke. Hrvatski narod ima svo-
je povijesno pravo na svoju dràvnu samostalnost. Od osnutka hrvatske sa-
mostalne dràve u najstarije povijesno doba, pa sve do novoga vremena, svi
su politi~ki ~ini hrvatskoga naroda emanacija wegove hrvatske dràvno-
sti, a svi zakoni {to ih je hrvatski narod kroz vjekove stvarao, te svi ugo-
vori, {to ih je s drugim narodima i dràvama sklapao, izvori su wegovoga
dràvnoga prava, te izraàj suverenosti hrvatske dràve i hrvatskoga na-
rodnoga vrhovni{tva u woj. Na temequ toga povijesnoga prava ima hrvatski
narod pravo ìvjeti slobodnim narodnim ìvotom u svojoj vlastitoj neza-
visnoj i suverenoj dràvi Hrvatskoj. Ta nauka primijewena u politi~kom
programu Star~evi}eve stranke zna~i da se iz Hrvatske ima odstraniti sva-
ki strani politi~ki upliv, da samo hrvatski narod ima u woj vladati, da ona
treba ostvariti svoju potpunu dràvnu nezavisnost prema vani, prema svim
ostalim narodima i dràvama, pa isto tako i prema Austriji i Ma|arskoj,
te da s ovima dvjema potowima ima prestati svaka dràvnopravna veza, a da
hrvatski narod ima ~ak i pravo odrediti svoje stanovi{te i prema habzbur-
{koj dinastiji, te istim onim pravom, kojim ju je nekada izabrao i na hrvat-
sko prijestoqe podigao, moè taj izbor poni{titi i dinastiju s prijesto-
qa svrgnuti. Dosqedno ovoj povijesno-pravnoj podlozi Star~evi}eve nauke
dobila je i wegova stranka ime: “Stranka hrvatskoga dràvnoga prava” ili
kako se je skra}eno upotrebqavalo “Stranka prava”.” (str. 348-349.)
Ante Paveli} je prepun hvalospeva i kad opisuje Star~evi}eve li~ne
karakteristike. Po wegovim re~ima, “Ante je Star~evi} bio ne samo veli-
ki hrvatski rodoqub i naj~eli~niji zna~aj, {to ga je ikada hrvatski narod
iz sebe dao, nego i u~en ~ovjek, te je svojoj nauci dao i znanstvene temeqe, za-
snivaju}i je na nau~nim zasadima i na postoje}im pravnim i dràvnoprav-
nim ~iwenicama i ~inima. On je ovu svoju nauku obrazloìo u nebrojenim
svojim spisima i govorima, te nikada nitko, pa niti naju~eniji i najbjesni-
ji protivnici te najokoreliji pokvarewaci nisu uspjeli da je bilo u ~emu i
na bilo koji na~in pobiju. Ante Star~evi} nije bio niti demagog, a zapravo
729
niti strana~ki organizator, ili kako se danas ru`nim izrazom veli “orga-
nizator masa”, nego je bio katonski u~iteq narodne politike, narodni ge-
nij i idealni narodni vo|a te dalekovidni politi~ki prorok, a ipak je ~i-
tav hrvatski narod grnuo pod wegovu zastavu, odobrio wegovu nauku i slije-
dio wegovu politiku, te se okupio u wegovu stranku. Kroz nekoliko dese-
tqe}a nije bilo ~ovjeka u {irokim slojevima hrvatskoga naroda, koji ne bi
bio prista{a Star~evi}a i Stranke prava, a kamoli da bi bio proti wemu
i wegovoj nauci. To je i razumqivo, jer jedini narod, jedino wegovi {iroki
slojevi, seqaci radnici i takozvani mali qudi, nepokvareni nezdravim na-
ukama i tu|inskim idejama imaju pravi i sigurni osje}aj za ono, {to je pra-
vo i po{teno, {to je bezuvjetno dobro i spasonosno i {to je wihovo vlasti-
to i po wihovim èqama. Tko slu{a u politici narodno bilo, ne}e i ne mo-
è nikada pogrije{iti. A Star~evi}, nepatvoreni narodni ~ovjek, nikao je
neposredno iz naroda, poznavao je dobro narodno bilo, i na wegova je usta
govorio sam narod, a u wegovom se je radu izravno odrazivala nepatvorena
narodna voqa.” (str. 349-350.)
Srbe i Srbiju Paveli} optuùje da su samo instrument ruske politike
na Balkanu. Za Petra Kara|or|evi}a kaè da je od dana wegovog dolaska na
vlast “vawskom politikom Srbije upravqalo rusko poslanstvo u Beogradu,
a to je bila politika ruskog pro{irewa na Balkan. Za tu je politiku pra-
voslavna Rusija odabrala pravoslavnu Srbiju. Balkanska politika Rusije
nije bila ni{ta drugo, nego rusko nastojawe da do|e do va`nog upliva na
Sredozemno more, a za to je, naravno, trebalo u prvom redu odstraniti sva-
ki austrijski upliv na Balkanu, a zatim Austriju sasvim odgurnuti s Jadran-
skoga mora. Budu}i da je Austrija bila pomorska dràva samo preko hrvat-
skih zemaqa, trebalo je od we ove zemqe odcijepiti i pripojiti ih jednoj
balkanskoj dràvi, koja stoji pod ruskim uplivom, dakle Srbiji. Nu budu}i
da je za to trebalo u prvom redu predobiti Hrvate, bilo milom, bilo silom
ili prevarom, to je Srbija dobila ulogu da to provede, a ona je za to upotri-
jebila takozvane Srbe u Hrvatskoj, wihovu Pribi}evi}evu stranku i naiv-
ne hrvatske intelektualce bez ki~me i bez hrvatskoga nacionalnoga pono-
sa. To je bilo oru`je u rukama Srbije, odnosno Rusije, kojim }e hrvatske ze-
mqe biti otrgnute od Monarhije i pripojene Srbiji, kada do|e do oruàno-
ga sukoba izme|u Rusije i Austro-Ugarske, jer }e tako zavedeni Hrvati, ka-
da se oslobode od Austro-Ugarske, sami traìti pripojewe Srbiji, da tako
wihova zemqa postane sastavnim dijelom Srbije, koja }e time postati veli-
ka i jaka, te najve}a i najja~a dràva na Balkanu, a Hrvati }e postati Srbi.”
(str. 358.)
Povodom dubokog raskola koji je zahvatio Hrvatsku stranku prava pred
kraj Prvog svetskog rata, Paveli} osu|uje stavove i pona{awe Mileta
Star~evi}a i zubara Antu Paveli}a zbog prihvatawa jugoslovenske opcije
i kompromiserstva povodom srpskog pitawa uop{te. “Matica je stranke
ostala dosqedna nauci Ante Star~evi}a, da u Hrvatskoj ne mogu biti dva
politi~ka naroda, to jest hrvatski i srbski, kada srbskoga naroda u woj ni
nema, nego bi ga samo neprijateqska politika htjela napraviti od doseqe-
noga vla{koga pravoslavnoga ìvqa, a napose, da se ne moè i ne smije
730
zabacivati hrvatska narodna osebujnost (individualitet), te je i daqe vodi-
la èstoku borbu proti takozvanim srbsko-hrvatskom narodnom jedinstvu i
jugoslavenstvu.” (str. 364.)
I u emigraciji je usta{ki hrvatski poglavnik nastavqao da opravdava
svojevremenu austrougarsku aneksiju Bosne i Hercegovine i poznati anti-
srpski veleizdajni~ki proces u Zagrebu. “Srbija, odnosno velikosrbska po-
litika i promi~ba, dala je i povod Austriji, da aneksiju poùri i da je go-
dine 1908. proglasi. Nakon uspona dinastije Kara|or|evi} na srbsko prije-
stoqe, po~ela je odmah jedna neobuzdana velikosrbska promi~ba ne samo u
Srbiji, nego i u Hrvatskoj, a napose u Bosni i Hercegovini, koja je progla-
{avala ove potowe dvije pokrajine za srbske zemqe i otvoreno traìla wi-
hovo pripojewe Srbiji. Ne samo razna privatna dru{tva u Srbiji, nego i
ona slu`bena “bilo javna ili tajna, u kojima su sudjelovali i najodgovorni-
ji ~inbenici dràve, bila su razvila jednu bjesomu~nu promi~bu za Srbstvo
Bosne, a u samoj su Bosni i Hercegovini prova|ali organizirawe pravo-
slavnoga pu~anstva u srbske organizacije i u srbijanska dru{tva. Austrij-
ska politika i upravne okupacione oblasti u Bosni i Hercegovini trpjele
su dugo vremena tu promi~bu, {to vi{e, one su je podupirale, ne htiju}i se
zamjeriti Srbiji i nadaju}i se neprestano, da }e ipak i Kara|or|evi}eva
Srbija po}i putem prijateqstva s Austrijom i da }e postati wezinim sate-
litom.” (str. 365-366.) Takvu austrijsku politiku Paveli} naziva luda~kom
i tvrdi da je u celoj dràvi vlast u me|unacionalnim odnosima podupirala
onu opciju koju su vawski faktori podmetali, na u{trb lojalnih naroda.
“Ta je lu|a~ka politika austrijskih i ma|arskih dràvnika najboqe dola-
zila do izraàja u Bosni, gdje su oni podupirali srbsku promi~bu i sami
stvarali Srbstvo, te mu davali prvu ulogu, do~im su prijekim okom gledali
svaku hrvatsku djelatnost. Oni su sami progla{avali sve pravoslavne Sr-
bima, nu katolici i muslimani nisu po wihovoj velikoj dràvni~koj mudro-
sti mogli ni smjeli pripadati nikakvoj narodnosti, nego su bili jednostav-
no katolici i muslimani, odnosno ovi potowi “muhamedanci”, kako su ih po-
gre{no bili prozvali.” (str. 366-367.)
p) Paveli}eva pretwa prelaskom u pravoslavqe
Sa ovolike vremenske distance vi{e kao anegdota deluje podatak da je
i Ante Paveli} pripadao grupi studenata Zagreba~kog sveu~ili{ta koja je
javno zapretila prelaskom na pravoslavqe ako se podru~je Rijeke u crkve-
nom pogledu odvoji od sewske rimokatoli~ke biskupije i formira sopstve-
nu. Kako iznosi, “najprije smo na djelo pri{li mi, koji smo bili pripadni-
ci sewsko-rije~ke biskupije, kako se je ova tada slu`beno zvala. Nakon ne-
koliko sastanaka i dogovora – bilo nas je iz ove biskupije oko stotinu – do-
nijeli smo zakqu~ak, kojim se prosvjeduje proti namjeravanom odcjepqewu
Rijeke i poziva sve nadle`ne politi~ke i crkvene ~inbenike, da ustanu od-
lu~no proti tome nasiqu uperenom proti Hrvatskoj i hrvatskom narodu.
Podjedno smo svi potpisali izjavu i obvezu, da }emo u slu~aju da Rijeka doi-
sta bude odcijepqena, svi pre}i na pravoslavqe i zaloìti se da isto u~i-
ni i cjelokupno pu~anstvo ove biskupije. Kada je slijede}ega dana ovaj na{
zakqu~ak bio objavqen u novinama, nastala je op}a graja, a cjelokupno je
731
hrvatsko sveu~ili{no |a{tvo uskipjelo, te uprili~ilo velike manifesta-
cije u znak solidarnosti s nama. Bila je sazvana ob}a skup{tina cjelokup-
noga |a{tva, na kojoj je ovo istupilo u najo{trijem obliku ne samo proti
Ma|arskoj, nego i proti hrvatskoj vladi i proti nehajnim crkvenim obla-
stima u Hrvatskoj, pa i proti istome Vatikanu i papi. Poslije skup{tine
uputilo se je cjelokupno |a{tvo u povorci na Kaptol, da pred nadbiskup-
skim dvorom demonstrira proti nadbiskupu i proti nehajnom dràwu cr-
kvene uprave. Kako se je ono vrijeme na Kaptolu nalazilo sjemeni{te, izi-
{li su na prozore svi bogoslovi, te se pridruìli ovoj demonstraciji, da-
vaju}i i oni odu{ka svome nezadovoqstvu i negodovawu proti namjeravanom
otcjepqewu. Cijela je stvar bila zadobila vrlo ozbiqan zna~aj, te su vjero-
jatno crkvene oblasti bile dobile dojam da bi otcjepqewe Rijeke moglo
imati dalekose`ne posqedice na vjerskom poqu i radi toga je izvr{ewe na-
mjere do{lo u zastoj, a onda je malo po malo cijela stvar po~ela padati u za-
borav, dok kona~no nije bila skinuta posve s dnevnoga reda. Vatikan je bio
prisiqen traìti od Ma|ara, da za tada odustanu od svoga zahtjeva.” (str.
397-398.)
To se sve de{avalo 1911. godine, a Paveli}u je u wegovim emigrantskim
meditacijama posluìlo ne samo za nove antisrpske àoke, nego i za povra-
tak na wegov neuspe{ni projekat formirawa “hrvatske” pravoslavne crkve.
Kako on daqe raspreda, “odlukom za prelaz na pravoslavqe bili su najvi{e
pogo|eni Srbi. Oni su se na Sveu~ili{tu najvi{e bunili proti tom za-
kqu~ku, i nisu nimalo prikrivali svoga otvorenoga nezadovoqstva. A to je
bilo i razumqivo. Srbska se je politika u Hrvatskoj temeqila na pravosla-
vqu, to jest, ta je politika proglasila nekad doseqene pravoslavne Srbima,
iako je to bio ìvaq ne srbskoga, nego vla{koga podrijetla. Da je u vrijeme
wihova doseqewa u Hrvatskoj postojala Hrvatska pravoslavna crkva, sav bi
taj ìvaq prirodnim putem uni{ao u tu crkvu i ne bi se nikada bila mogla
pruìti prilika da ga se razlikuje od ostalih Hrvata. Kako u Hrvatskoj ni-
je bilo onda pravoslavne crkve, to je taj ìvaq ostao vjerski razdijeqen od
ostaloga naroda, ovi su se doseqenici s vremenom pohrvatili, te su se i sa-
mi sve do polovice devetnaestoga stoqe}a nazivali pravoslavnim Hrvati-
ma, nu vjerski su bili podloèni Gr~ko-isto~noj crkvi, a nikada nikome ni-
je u Hrvatskoj palo na um, da bi trebalo osnovati za wih narodnu crkvu, kao
{to su i sve ostale pravoslavne crkve narodne, dakle Hrvatsku pravoslav-
nu crkvu. Kada je kasnije pod ma|arskim uplivom pravoslavni ìvaq u Hr-
vatskoj bio podvrgnut srbskoj patrijar{iji, uni{ao je u vjerskom pogledu
automatski u Srbsku narodnu pravoslavnu crkvu. To je dalo podlogu srbskoj
politici, da proglasi sav ovaj pravoslavni ìvaq u Hrvatskoj, i to onaj
vla{koga kao i onaj gr~koga etni~koga podrijetla, Srbima. Kako je pozna-
to, Srbska je pravoslavna crkva od uvijek najve}a poluga srbske narodne po-
litike, a i sam je wezin osniva~ Sv. Sava (Sava Nemawi}) kao drugoro|eni
kraqevski sin dao svojoj crkvi jasna narodno-politi~ka obiqe`ja. Tako je
srbska politika putem pravoslavne crkve i pravoslavnoga sve}enstva zapo-
djela najve}u promi~bu za posrbqivawe pravoslavnoga ìvqa u Hrvatskoj, a
napose je ta djelatnost postigla svoj vrhunac za Kuenove vladavine, koja je iz
ve} navedenih razloga to posrbqivawe najizda{nije podupirala.” (str. 399-400.)
732
[to se ti~e ovog konkretnog slu~aja navodnog srpskog protivqewa po-
liti~koj pretwi hrvatskih katoli~kih studenata da }e pre}i na pravosla-
vqe, Paveli} ga na slede}i na~in obja{wava: “Ove zgode, kada smo mi bili
preuzeli obvezu, da }emo pre}i na pravoslavqe i u wega prevesti pu~anstvo
sewsko-rije~ke biskupije, osjetila je srbska politika svu pogibeq, koja je u
tome leàla za wu i za wezinu promi~bu, jer je bilo poznato, da smo mi bi-
li iskqu~ivo pripadnici star~evi}anstva i da ne}emo pre}i na srbsko pra-
voslavqe, nego da mislimo osnivati vlastitu Hrvatsku pravoslavnu crkvu.
Ta je pogibeq za srbsku politiku bila tim ve}a, {to se je radilo ba{ o sew-
sko-rije~koj biskupiji, koja se prostire na cijelu Liku, to jest na cijelu ta-
dawu Li~ko-krbavsku ùpaniju i na cijelu tadawu Modru{ko-rije~ku ùpa-
niju, dakle na predjele, u kojima je ve} postojao vrlo veliki broj pravoslav-
noga pu~anstva. Osnivawe Hrvatske pravoslavne crkve na tome podru~ju i
me|u ve} postoje}im pravoslavnim pu~anstvom, zna~ilo bi zatvoriti zauvi-
jek vrata svakoj srbskoj promi~bi, jer bi time bilo nestalo vjerske razlike
izme|u naroda ovoga velikoga dijela Hrvatske, dotadawe bi se pravoslavno
pu~anstvo bilo na{lo po naravi stvari upravo u sredi{tu hrvatskoga pra-
voslavqa, te bi time bilo sigurno i gotovo neopazice postalo sastavnim
dijelom Hrvatske pravoslavne crkve. Time bi preko no}i bio propao sav
politi~ko-promi~beni rad, {to ga je srbska promi~ba vr{ila vi{e od po-
la stoqe}a, a u kojemu se je radu napose odlikovao Kuenov suradnik i dugo-
godi{wi veliki ùpan Li~ko-krbavske ùpanije Bude Budisavqevi}, koji
je u tim krajevima stvarao Srbstvo, i koji se je s pravom smatrao wegovim
ocem. Eto odatle velika zabrinutost srbske politike radi toga doga|aja, a
nije posve pogre{no ni zakqu~ivati, da je i ta zabrinutost uveliko dopri-
nijela da do odcjepqewa Rijeke od Sewske biskupije nije do{lo, jer je srb-
ski dio Hrvatsko-srbske koalicije tako|er uloìo kod Ma|ara svoj upliv,
da odustanu od svoga zahtjeva i da za onda puste da stvar padne u zaborav.”
(str. 400-401.)
r) Tuma~ewe Sarajevskog atentata kao antihrvatskog akta
Optuùju}i Srbiju da je organizovala Sarajevski atentat i ubistvo
Franca Ferdinanda da bi spre~ila trijalisti~ko preure|ewe Austro-
Ugarske, Paveli} tvrdi: “Srbija nije onda imala namjere izazvati rat, nego
sprije~iti izvjesne doga|aje, za koje je velikosrbska politika dràla da bi
mogli nado}i, a koji bi zauvijek i kona~no imali onemogu}iti svaku daqwu
velikosrbsku propagandu u hrvatskim zemqama, uslijed ~ega bi se bila po-
sve izjalovila velikosrbska nada, da }e jedno} Srbiji pripasti hrvatske ze-
mqe, kada se habzbur{ko carstvo raspadne, ili kada bude ono prije ili ka-
snije u jednom europskom ratnom sukobu razoreno.” (str. 416.) Zato taj aten-
tat tuma~i kao prvenstveno antihrvatski akt, da bi se osujetila nastojawa
da se Hrvati u dràvotvornim pravima izjedna~e sa Nemcima i Ma|arima.
“Kod nas se je u Hrvatskoj taj zahtjev za jednako{}u izraàvao rije~ju “tri-
jalizam”, to jest s hrvatske se je strane traìlo da se umjesto dvojnoga susta-
va uvede trojni sustav, po kome bi kraj Austrije i Ugarske bila uspostavqe-
na Hrvatska kao tre}i ~imbenik, naravno uz istodobno ujediwewe svih hr-
vatskih zemaqa, to jest Dalmacije, Bosne, Hercegovine i Istre u Kraqevinu
733
Hrvatsku. Na taj bi na~in, {to se je nas ticalo, bio rije{en problem osa-
mostaqewa i ujediwewa Hrvatske “unutar okvira habzbur{ke monarhije”,
kako je to bilo izraèno u programu Stranke prava od godine 1893.” (str.
417-418.) Francu Ferdinandu je otvoreno pripisivano da se sprema za takvo
preure|ewe ~im preuzme carski presto, a znalo se da ima dosta prohrvat-
skih simpatija.
U tim ~iwenicama Ante Paveli} poku{ava sagledati razloge zbog ko-
jih je “velikosrpska politika”, kako kaè, na sve mogu}e na~ine htela da
spre~i prohrvatski nastrojenog austrougarskog nadvojvodu da do|e na hab-
zbur{ki tron. “Oni su ra~unali da bi se Hrvati potpuno zadovoqili s no-
vim poloàjem, koji bi Hrvatska zadobila u preobraènoj carevini, a to bi
imalo dvije katastrofalne posqedice po wih: prvo, u hrvatskim zemqama
ne bi nakon toga mogla vi{e imati nikakova uspjeha velikosrbska propa-
ganda, jer se ne bi Hrvatima, to jest intelektualnim slojevima imalo {to
vi{e obe}avati i zavaravati ih, i drugo, nakon {to bi prestao svaki ma|ar-
ski upliv na unutarwe politi~ke prilike u Hrvatskoj, to jest, kada ma|ar-
ski vlastodr{ci ne bi vi{e mogli uplivati na postavqawe bana i vlade,
propala bi zauvijek mogu}nost da u Hrvatskoj dolaze na vladu umjetno i pro-
ti voqi hrvatskoga naroda podràvane i podupirane stranke, koje su bile
zakaparene po velikosrbskoj politici Kraqevine Srbije, dakle stranke sr-
bohrvatovawa i jugoslavenovawa, kakove su bile okupqene u Hrvatsko-srb-
skoj koaliciji, te bi propala ona posrbqivawa mawine pravoslavnoga ì-
vqa, koja je po direktivama iz Srbije uvijek sluìla Ma|arima, pa i svakom
drugom neprijatequ hrvatskoga naroda, samo da moè biti na vlasti i ovu
iskori{}avati proti Hrvatskoj, a u korist velikosrbskih ciqeva vlasto-
dràca Kraqevine Srbije i dinastije Kara|or|evi}a. Otpala bi mogu}-
nost praviti u Hrvatskoj politiku koja ide izravno za pogor{avawem poli-
ti~kih i gospodarskih prilika, a koja je imala sluìti za to da se hrvatski
narod dotjera do ~im ve}ega o~aja, pa da tako s jedne strane postane slab i
nemo}an, a s druge strane i ~im nezadovoqniji i uslijed toga ~im pristupa~-
niji srbijanskoj propagandi, te da se na|e u takovom du{evnom raspoloè-
wu, da mu postane posve svejedno {to }e od wega biti poslije, samo da se iz-
bavi od habzbur{ke monarhije. Trebalo je dakle svakako sprije~iti da se to
ne dogodi i zato je trebalo ukloniti nadvojvodu Frawu Ferdinanda, za ko-
ga se je dràlo da bi to bio proveo, pa kako nije i{lo druga~ije, trebalo se
je latiti staroga, u Srbiji i na vlastitim vladarima ve} toliko puta uspje-
{no proku{anoga sredstva, te ga jednostavno li{iti ìvota. I to je izvr-
{eno u Sarajevu, ~im se je prva prilika pruìla, i to na dan 28. lipwa, to
jest na Vidovdan, dan zavjetne srbske osvetne misli. Nije dakle Srbija htje-
la ovim atentatom izazvati svjetski rat, nego je ona u prvom redu htjela ot-
kloniti jednu pogibeq, koja je prijetila wezinim politi~kim ciqevima,
koji su bili tempirani na kasnije vrijeme i u prilikama za koje je ra~unala
da bi bile mnogo povoqnije za wihovo ostvarewe.” (str. 422-423.)
734
Peti deo
RIMOKATOLI^KI KARAKTER
USTA[KOG GENOCIDA NAD
SRPSKIM NARODOM
1. Kapitalna studija Viktora Novaka
o hrvatskom klerikalizmu
Prof. dr Viktor Novak, jedan od najve}ih hrvatskih nau~nika dvadese-
tog veka, u Zagrebu je, 1948. godine, objavio kwigu “Magnum krimen. Pola vi-
jeka klerikalizma u Hrvatskoj”. Autor je, kao vrsni istori~ar svojevreme-
no bio i nau~ni saradnik Vatikanskog arhiva, prethodno intelektualno
stasav{i kao ube|eni katolik, ali duboko razo~aran i potresen dominaci-
jom klerofa{izma u crkvi kojoj je pripadao. Odmah po izlasku, intelektu-
alna javnost je Novakovu kwigu pre}utkivala, da bi ona ubrzo bila povla-
~ena iz kwiàrskih izloga i spaqivana, sistematski gurana u zaborav. Dru-
go izdawe objavqeno je posle skoro ~etiri decenije (“Nova kwiga”, Beograd
1986.) Novak je planirao jo{ ambiciozniji poduhvat u tri ogromne kwige,
kojima bi obradio svu noviju hrvatsku istoriju sa aspekta uloge crkve u woj,
razvrstav{i je na tri perioda: vreme ilirskog pokreta, delovawe [trosma-
jera i prvu polovinu dvadesetog veka. Nameru nije uspeo do kraja da reali-
zuje, ali je zato ovaj tre}i period organizovanog klerikalizma, koji po~i-
we Prvim hrvatskim katoli~kim kongresom 1900. godine, temeqito elabo-
risao.
a) Klerofa{izam na plodnom tlu okupacije
To je period rimokatoli~kog klerofa{izma, a “uvijek }e wegovo
osnovno sredstvo biti – furtim, kra|a, neistina, falsifikat i mistifi-
kacija – maskirano brigom oko spasewa hrvatskih du{a, starawem za crkvu
i vjeru, koja mu je uvijek bila progowena. Sve to samo zato, da se posluì in-
teresima najve}ih i najupornijih neprijateqa naroda.” (str. XI.) Klerofa-
{isti su pokrenuli, kroz crkvene propovedi i sopstvenu {tampu, {iroku
ofanzivu protiv svega {to je napredno, demokratsko i slobodarsko. “Kle-
rofa{izam je vje{to zauzeo svoje mjesto i u tzv. hrvatskom narodnom pokretu,
735
sklopiv{i s V. Ma~ekom najprisniji “sporazum”. Od Minhena se vidjelo, da
}e klerofa{izam odigrati punu ulogu, koju mu je namijenio wegov vrhovni
zapovjednik. Jer, slom êhoslova~ke i osnivawe klerofa{isti~ke Slova~-
ke izazvalo je kod klerikalaca u Hrvatskoj odu{evqeno odobravawe i su-
glasnost sa prvim potezom Hitlerove agresije. Ova slavenska nesre}a ozna-
~avala se u novinama i propovijedima klerikalaca kao “pobjeda katoli~ke
i vjerske misli nad bezbo`nim materijalizmom”. Sve {to se sada odigrava-
lo pod reìmom Cvetkovi}–Ma~ekova “sporazuma” slutilo je na priprema-
we najve}e izdaje. I ona je nai{la ~im je agresor poloìo svoju pqa~ka{ku
ruku i na Jugoslaviju.” (str. XI-XII.)
U toku Drugog svetskog rata “sav taj usta{ki teror, za{ti}ivan i plan-
ski podjarivan od oba okupatora, ne bi ni izdaleka dobio toliko na zamahu
i {irini, da ga nije pomagao i raspaqivao najborbeniji neprijateq svega
{to je bilo slobodoqubivo u “NDH” – katoli~ki klerikalizam, pravi na-
kazni klerofa{izam. [to je vi{e odmicalo vrijeme, s wime su se mnoìle
strahote okupacije i stjecalo se uvjerewe, da u infernalnoj politici oku-
patora i wihovih usta{kih pla}enika u~estvuju ne samo vi{i i niì “pred-
stavnici neba”, nego i sav ostali razgranati klerofa{isti~ki aparat, ko-
liko god ga je bilo odnegovanog u prvoj Jugoslaviji. U uàsima sredwevje-
kovnih inkvizitorskih fenomena, koji su se povampireni razbuktavali u
mnogobrojnim konclogorima “NDH”, naro~ito u onom najstrahovitijem, u
Jasenovcu, gdje su se, pored usta{kih zvijeri, nalazili kao aktivni izvodi-
oci svih tih ne~ovje~nosti i predstavnici najja~e organizacije Katoli~ke
akcije, kriàri, i wihovi nekada{wi odgajateqi i voditeqi – sve}enici.”
(str. XII.) Klerofa{isti~ka ideja, decenijama razvijana, upravo je u uslovi-
ma okupacije dostigla svoju kulminaciju. “Ako je “Prvi hrvatski katoli~-
ki kongres” politi~ki sra~unato identificirao katolicizam s hrvat-
stvom (dakako u Hrvatskoj), onda je teroristi~ko katoli~ewe u “NDH” bi-
lo zajedni~ki posao usta{a i klerofa{ista. Stvarala se rasisti~ko-usta-
{ka “NDH” a istodobno i jedan ov~iwak s jednim pastirom, klerofa{i-
sti~ka “Civitas Dei” – pa ma i pomo}u Jasenovca i ostalih konclogora. To-
me su klerofa{istima imali da posluè jednako usta{e kao i okupator, sva
aparatura moderne inkvizicije, kakvu nije sawao ni sadist, veliki inkvi-
zitor Torkvemada. Sva ta sredstva imala su da opravdaju i ostvare davno ve}
postavqeni ciq. A wegovo dostignu}e ~inilo se ve} tako blizu. Odatle ta-
ko intimna simbioza usta{a i klerofa{ista. Odatle su je pomagala oba Rima.
Oba wihova Drang nah Osten, fa{isti~ki i Propagande fidei.” (str. XIII.)
b) Austrougarska, bedem katoli~anstva
Po~etkom dvadesetog veka, ideologija Ante Star~evi}a, Eugena Kva-
ternika i Josipa Franka, zasnovana na {ovinisti~koj iskqu~ivosti, zao-
kruìla je svoj stvoreni antisrpski koncept i hrvatski katoli~ki eksklu-
zivizam. Mada je Star~evi} bio izraziti antiklerikalac, Frank je wegov
politi~ki program uveo u simbiozu sa klerikalnim nastojawima, na kome
}e se razviti specifi~na varijanta hrvatskog fa{izma – klerofa{izam.
“Klerikalci su namjerno pre{u}ivali {to je o wima govorio i pisao Star-
~evi}, koriste}i se wegovom mr`wom na srpstvo i jugoslavenstvo i pra{ta-
736
ju}i mu stoga uvrede, koje im je ne jednom bacio u crn obraz.” (str. 5.) Polo-
vinom devetnaestog veka po~iwu sve ja~i pritisci da se jezuiti, kao krajwe
fanatizovani i beskrupulozni katoli~ki red, vrate u Hrvatsku, ali oni na-
ilaze i na zna~ajni otpor, posebno inteligencije. Ipak, 1901. godine u Za-
grebu je postavqen kamen-temeqac za jezuitski dom i crkvu. “Svakako, jezu-
itima je bio pripravqen teren ve} ranije radom klerikalaca i wihovih vo-
|a u Hrvatskoj i Bosni, koji su za svoja nastojawa morali potraìti vje{te
i proku{ane vo|e militantnog klerikalizma u borbi protiv omraènog
naprednog slobodoumqa.” (str. 8.) Rim i Be~ su skr{ili sve otpore dolasku
jezuita, a “oni su do{li u Hrvatsku i svojim proku{anim metodama stali
djelovati na svim poqima javnog hrvatskog ìvota, udaraju}i vidqivo i
skrovito mnogim politi~kim potezima svoj crni pe~at.”(str. 8.)
Na Svehrvatskom katoli~kom kongresu, 1900. godine, glavnu re~ je vo-
dio nadbiskup [tadler, odràv{i i programski govor o identifikaciji
hrvatstva sa katoli~anstvom. âk se taj kongres izjasnio i za obnovu papske
dràve. Pokrenut je veliki broj klerikalnih listova, od kojih su se po za-
griènosti i ekstremizmu naro~ito isticali “Hrvatstvo”, “Dan”, “Hrvat-
ska straà”, “Vrhbosna”, “Katoli~ki list” i drugi. Vremenom su otpori ju-
goslovenski orijentisanih intelektualaca utihnuli, a klerikalci su is-
pleli ~vrstu i gustu mreù politi~ke mo}i i uticaja, uìvaju}i potpunu
austrijsku i vatikansku podr{ku. “Sav talog od jednog decenija fanati~ne
mr`we i nacionalnog {ovinizma izbio je na povr{inu u jezivom obliku
mjeseca juna i jula 1914. godine, poslije sarajevskog atentata. Crnoùti kle-
rikalizam je orgijao, uvjeren da je do{ao trenutak za prvu ètvu sjetve kroz
jedan i po decenij. Zato ima i odvi{e dokumenata razasutih po velikom bro-
ju klerikalnih listova, ali i u uspomenama savremenika koji su preìvjeli
tu nesre}u i sramotu.” (str. 20.)
Posle Sarajevskog atentata, pokrenuta je èstoka antisrpska kampawa
u celoj Austro-Ugarskoj, sa krvavim i pqa~ka{kim pogromima u Hrvatskoj,
Slavoniji, Dalmaciji, Bosni i Hercegovini. “Mnogobrojni napisi kleri-
kalnih i frankova~kih listova uzbudqivim su rije~ima zahtijevali osvetu
za poginulim prijestolonasqednikom – “tom nadom i uzdanicom Hrvata i
Slovenaca” kako su ga tada oplakivali. Klerikalne dnevne i nedjeqne no-
vine, pa i poneki crkveni pastoralni list, unosili su u antisrpski huk ve-
liki broj svojih priloga. Na sve se strane denuncirala hrvatskosrpska ko-
alicija, kao i srodne stranke revolucionarne omladine radi veleizdaje. Ta-
ko iz dana u dan. U novinama, crkvama, na procesijama, na zborovima, demon-
stracijama i demolirawima, paqewima i uni{tavawima, gdje god bi se nai-
{lo na srpsku imovinu. Jeziv i barbarski vid pobje{welog terora. Nema
sumwe da su svi ti izrazi jednog neshvatqivog revolta morali imati i svo-
ju pozadinu. I imali su je. U Be~u, a tako i u Rimu... Politika Be~a i kleri-
kalne rimske propagande i{le su ruku pod ruku decenijama, po sistematski
izvo|enom planu. Ne samo u Austrougarskoj, nego i u svim onim zemqama ko-
je su spadale u wihovu interesnu sferu. Rje~itije i uvjerqivije nije mogao
nitko drugi dati o tome dokaza nego {to su to u~inili najvi{i predstavni-
ci Rimske kurije.” (str. 21.) Upravo je ta ~vrsta be~ko-vatikanska koalici-
ja i dovela do Prvog svetskog rata. “Austrijski car, koji je objavio rat
737
Srbiji u Bo`je ime, zacijelo zato {to je bio najkatoli~kiji od svih kato-
li~kih vladara i apostolski kraq ugarski, èlio je da ima punu podr{ku
Svete stolice za ovaj rat. I on ju je u punoj mjeri i dobio.” (str. 21.)
Austrougarski poslanik u Vatikanu, Moric Palfi, 29. jula 1914. godi-
ne, neposredno nakon {to je Kraqevina Srbija sklopila konkordat sa Va-
tikanom, izve{tava svoju centralu {ta mu je u razgovoru rekao kardinal dr-
àvni sekretar: “On je, istina, ozna~io notu upu}enu Srbiji kao vrlo
o{tru, ali ju je ipak odobrio bez ograde i izrazio u isto vrijeme, na jedan
posredan na~in, nadu da }e monarhija i}i do kraja. Dakako, mislio je kardi-
nal da je {teta {to Srbija nije ve} mnogo ranije “u~iwena mawom”, jer ta-
da bi se ovo moglo mo`da izvesti bez tako velikih opasnosti kao danas. Ova
izjava odgovara mi{qewu pape, jer u toku ovih posqedwih godina, Wegova
Svetost je u vi{e mahova izrazila svoje àqewe, {to je Austrougarska pro-
pustila da kazni svog opasnog dunavskog susjeda. Moglo bi se upitati zbog
kakvih se razloga katoli~ka crkva pokazuje tako ratoborna u vrijeme kad
wome upravqa poglavar koji je pravi svetac i sav proèt istinski apostol-
skim idejama? Odgovor je vrlo jednostavan. Papa i Kurija vide u Srbiji ra-
zornu bolest, koja malo-pomalo nagriza monarhiju do srì i koja }e je, vre-
menom, rasto~iti. Pored svih drugih poku{aja, koje je Kurija poduzimala u
toku posledwih decenija, Austrougarska jeste i ostaje katoli~ka dràva
par ekselans, najja~i bedem koji je preostao u ovom vijeku Kristovoj crkvi.
Ru{ewe toga bedema zna~ilo bi za crkvu gubitak naj~vr{}eg oslonca; u svo-
joj borbi protiv pravoslavqa, ona bi izgubila svoga najja~eg pobornika. S
tih razloga, dakle, kao {to je za Austriju neodlo`no potrebno da zbog sa-
moodràwa oslobodi, po potrebi silom, svoj organizam od zla koje ga nagri-
za, tako je i za katoli~ku crkvu posredno nu`no da u~ini sve, ili da odobri
sve, {to bi moglo posluìti postizawu toga ciqa. Ako stvari promatramo
u ovoj svjetlosti, moèmo vrlo lako otkriti vezu izme|u papinih osje}awa
i ratni~kog raspoloèwa.” (str. 22.)
Taj vatikanski dràvni sekretar bio je kardinal Meri del Val. Sli~-
no Palfiju, izve{tavao je i bavarski opunomo}enik u Vatikanu baron Ri-
ter, 26. jula 1914. godine, svoje {efove u Minhenu: “Papa odobrava, {to
Austrija vrlo o{tro istupa protiv Srbije. Ne cijeni uveliko ruske i
francuske armije u slu~aju rata protiv Wema~ke. Kardinal dràvni sekre-
tar nada se da Austrija ovaj put ne}e popustiti, pa makar i svojim vojskama
satrla stranu agitaciju koja je dovela do ubojstva prijestolonasqednika, a
koja na kraju ozbiqno prijeti, pod savremenim okolnostima opstanku
Austrije. Sve ovo utvr|uje koliko veliki strah ima Kurija od panslavi-
zma.” (str. 22.) Kako su kasnije rimokatoli~ki krugovi nastojali uobi~aje-
nim falsifikovawem istorijskih ~iwenica predstaviti papu u sasvim
druga~ijem svetlu, kao navodnog pobornika miroqubive politike i odlu~-
nog protivnika rata, grof Sforca je dokazao da je to od po~etka do kraja la-
`na legenda, u svojoj kwizi “Neimari Savremene Evrope”. Kompletan hr-
vatski i slovena~ki episkopat sledio je s ogromnim entuzijazmom papinu
ratobornu politiku sve dok se verovalo da }e Nema~ka i Austro-Ugarska
pobediti u Prvom svetskom ratu. Kao jedan od najistaknutijih zagovornika
austrougarske antisrpske politike, zagreba~ki nadbiskup dr Ante Bauer, u
738
svrhe ratne propagande javno “blagosiqa hrvatske domobrane, kojima je ne-
prijateq turio u ruke pu{ku i bode` da idu na ubijawe svoje ro|ene bra}e,
ili kad vodi velike procesije, frankofurtima{kim poticawem okupqene
mase, da izmole od Matere Bo`je pobjedu nad neprijateqem, tj. nad Srbima.”
(str. 23.)
U govoru odrànom u êrnomercu kod Zagreba, 31. jula 1914. godine, na
prigodnoj vojnoj sve~anosti povodom ulaska u rat i odlaska jedinica na srp-
ski front, nadbiskup Bauer je, izme|u ostalog, izgovorio: Hrvati junaci,
qubqeni na{ kraq zove vas u boj. Vi sr~ano i odu{evqeno polazite, jer se
Hrvat nigda nije oglu{io glasu svoga kraqa. U najteìm vremenima staja-
li su djedovi va{i vjerno uz prijestol, pa }ete i vi u staroj vjernosti za kra-
qa dati krv i ìvot svoj... Domovina vas zove u boj... a Hrvat je vazda znao gi-
nuti za dragi svoj dom. Hrvati junaci! Bog vas zove u boj. Bog, vje~na pravda,
zove vas da u rukama wegovim budete osvetnici onoga nedjela u Sarajevu ko-
je je kraqu na{emu otelo ~vrstu potporu u starim danima, a wegovim vjer-
nim narodima smjeralo ugrabiti nadu u veliku budu}nost... Hrabro po|ite
u boj i znajte da se u najteè ~asove va{e ruke milijuna diù Gospodu na po-
bo`nu molitvu. Neka pobjedu dade vama i sre}u oru`ju va{em.” (str. 23.) Jo{
{iru eksplikaciju opravdanosti rata protiv srpskog naroda, posle mesec
dana, Bauer je pruìo u govoru postrojenim trupama u Remetama, nadomak
Zagreba, mole}i se Bogu “da ponizi oholost neprijateqa na{ih i tvrdokor-
nost wihovu jako{}u desnice svoje.” (str. 25.)
Najvi{i hrvatski rimokatoli~ki verodostojnik je pruào primer i na
taj wegov na~in se i ina~e unutar Rimokatoli~ke crkve “s propovjedaonice
govorilo neukom i zavedenom svijetu da je taj rat protiv Srbije pravedan,
da je svet, {tovi{e, da je Hrvatska u pogibeqi, da je narod u opasnosti da iz-
gubi svoje ime i narodnost, a crkva izloèna najve}im isku{ewima. Na kra-
ju, sve ovo uvjerewe dovodi ih pred Boga i Mater Bo`ju da oni pomognu ca-
ru i wegovoj napada~koj vojsci i da zajedni~ki izvojuju pobjedu u pravednoj i
svetoj borbi. Tako se {irokim masama u bratoubila~kim aluzijama i namje-
rama la`no predstavqalo, sve u vidu molitava, da su Hrvati od strane Sr-
ba izazvani i da je u tom ratu Hrvatska bila u sredi{tu zbivawa. Samo za-
to, da bi se mase {to dragovoqnije odazivale pozivu u vojsku. Ova nesumwi-
vo ratna propaganda u svom blasfemi~nom vidu maskirana molitvama Ma-
teri Bo`joj, pretvarala je hramove kr{}anskog Boga qubavi u hramove po-
ganskog boga Marsa. Poslije toga, po primjeru vrhovnog natpastira, krenu-
li su na propovjedaonice legije zatrovanih klerikalaca i na svoj su na~in
poticali u masama ratni zanos i ratno raspoloèwe... Misao izazova i pri-
siqavawe Hrvata da po|u u rat ponavqala se u ~itavoj klerikalnoj {tampi.
Tome su imale posluìti i slu`bene molitve, za to skrojene u stilu i duhu
nadbiskupova govora.” (str. 25.)
Dva osnovna sastavna dela svih tih molitvi bili su la` i mr`wa, kao
podloga ratnohu{ka~ke klerikalne propagande. U tim ratobornim propa-
gandisti~kim nastojawima za Bauerom nije nimalo zaostajao ni qubqanski
biskup dr Anton Bonaventura Jegli~, koji se, 11. avgusta, mobilisanim slo-
vena~kim vojnicima obra}a na slede}i na~in: “Muèvi! Zove vas car da
739
osvetite oru`jem u ruci krajwe nepravedno, ve} vi{egodi{we nastojawe
komadawa i uni{tewa na{e divne Austrije, pod skiptrom na{e staroslav-
ne habzbur{ke carske porodice. Zove vas car da osvetite lukavo zavo|ewe
na{e omladine na izdajstvo otaybine i cara, da, na crno sramno izdajstvo.
Muèvi! Zove vas car da oru`jem u ruci branite katoli~ku Austriju, na{u
katoli~ku carsku porodicu od zakletih neprijateqa samog Isusa, prisut-
nog u sakramentu qubavi... Muèvi! Kako uzvi{en, kako svet, kako Bogu ugo-
dan je boj u koji ste pozvani! S vama je pravda, s vama je Bog, Gospod vojnih ~e-
ta! Muèvi! U sredwem vijeku odjekivao je kroz cijelu Evropu pokli~: “Ta-
ko Bog ho}e!” I hiqade su ostavqale svoje domove i po{le da oslobode Je-
rusalem iz ruku nevjernika. Pokli~ “Tako Bog ho}e!” digao je i vas u sveti
boj za predobrog cara, u kazneni boj protiv nesavjesnih zlo~inaca.” (str. 26.)
On je, dakle, pozivao na uzvi{eni, sveti i bogougodni krsta{ki rat da bi se
kaznili Srbi kao Hristovi neprijateqi. Po Jegli~evom nalogu, klerikal-
ci su intenzivno denuncirali sve slovena~ke protivnike rata, koji su po-
hap{eni i sistematski mu~eni. Slede}i biskupa, i Slovenska qudska stran-
ka u cirkularnom pismu napada zlo~ina~ku srpsku zaveru, koja je usmerena
ka “uni{tewu kr{}anstva, naroda i trovawu otrovom velikosrpskog pro-
tiv austrijskog nacionalizma. Radi se o zavjeri protiv opstanka katoli~-
kog, slovenskog naroda!” (str. 27.) Tom prilikom je i Marko Natla~en, ka-
snije ban Dravske banovine, spevao pesmu “Srbe na vrbe”, prvi put objavqe-
nu u listu “Slovenac” 27. jula 1914. godine.
Takva antisrpska i ratnohu{ka~ka rimokatoli~ka politika u najogo-
qenijoj varijanti manifestovana je u Sarajevu. “Najnakazniji vid proau-
strijskog i frankofurtima{kog orgijawa ostvaren je u samom mjestu izve-
denog atentata na austrijskog prijestolonasqednika. Vjerne pristalice
nadbiskupa [tadlera povele su zavedene, jednako katoli~ke kao i musli-
manske mase, da razarawem i paqewem srpske imovine dadu izraza svome po-
liti~kom odgoju, tako bri`qivo wegovanom i decenijama planski izvo|e-
nom.” (str. 29.) To je bio samo krajwi izraz sistematskog favorizovawa ri-
mokatolika prethodnog perioda, a Bewamin Kalaj, “strahuju}i od panslavi-
sti~ke ideje, kojoj su skloni pravoslavni, vjerovao je, da }e, favorizuju}i ka-
tolike, u wima na}i branu protiv ovog austrijskog i ma|arskog bauka. Ka-
tolicizam, dobro organiziran, mo}i }e da prozelitisti~ki djeluje u dva su-
protna smjera, a ka istome ciqu, ka katoli~ewu, jednako prema muslimani-
ma kao i pravoslavnima.” (str. 29.) Ve} 1914. godine sve maske su pale i ra-
nije perfidna jezuitska igra prerasla je u otvoreni pogrom Srba. Kako je
to zapazio Albert Mose, “dosta o{tro suparni{tvo zapaàlo se izme|u do-
ma}ih frawevaca i jezuita sa strane; ono je imalo reperkusije na sudbinu
dviju hrvatskih grupa. Ali, za vrijeme svjetskog rata obje su se pokazale isto
tako frankova~ke i antisrpske.” (str. 30.)
Frankova~ko-klerikalni zagreba~ki list “Hrvatska”, 29. juna 1914. go-
dine, otvoreno poziva na istrebqewe Srba. “U na{em krugu, na na{em tije-
lu nalazi se sva sila krpu{a u spodobi Srba i Slavosrba, koji nam prodaju
grudu i more, a eto i kraqa ubijaju! S wima se moramo jednom zauvijek obra-
~unati i uni{titi ih. To nek nam bude od danas ciq... Ubojico, ime ti je
740
Srbin! I jesi Srbin, prokleto ti sjeme i pleme, {to ga je vjetar natrunio
po na{em hrvatskom tlu, da ra|a zlo~in i zlobu, sije neslogu i razbojni~ki
prolijeva krv”. A taj isti list, 3. jula, jo{ odre|enije poru~uje: “Narod na-
vje{}uje Srbima borbu na ìvot i smrt i progonstvo iz Bosne i Hercego-
vine.” (str. 31.) Visoki funkcioner bosansko-hercegova~ke zemaqske vlade,
Kosta Herman, javno izjavquje neposredno nakon Sarajevskog atentata: “Sa
stotinama vje{ala ne bi se mogle platiti dragocjene ubijene glave.” (str. 31.)
[to se ti~e pogroma{kih demonstracija od 29. jula, mesec dana po aten-
tatu, Novak kaè da bi one “bile prosta nemogu}nost u ma kojoj pravnoj i
kulturnoj dràvi, da se nije na sve strane i od svih glavnih ~inilaca proa-
ustrijskog politi~kog ìvota podjarivalo ru{ila~ko bjesnilo periferij-
skog olo{a. Proglas koji je izdala op}ina u vezi s objavom rata bio je iskra
koja je zapalila barut. Strahovita nedjela bila su neizbje`na. Jednako mu-
slimanski kao i katoli~ki olo{ sakupio se pred katedralom nadbiskupa
[tadlera i iza otpjevane carske himne po{ao je da razara i pali srpske
ustanove. Svuda s mirnim promatrawem policije, a na pojedinim mjestima i
uz weno u~estvovawe. Nije ni ~udo, kad se u proglasu “poziva stanovni{tvo
i pu~anstvo da takve elemente koji se daju na ovakve zlo~ine (atentate) iz
svoje sredine istrijebi. Bit }e sveta du`nost pu~anstva da tu sramotu ope-
re.” Ove demonstracije, koje su zapo~ete ve} na dan atentata, a sutradan do-
bile svoj puni zamah, imale su punu podr{ku i od strane klerikalne {tam-
pe, kao i same nadbiskupove Kurije. Postoje svjedoci koji tvrde da su izvje-
sne vo|e demonstranata poslije demonstracija, 28. VI. uve~e, bili na sastan-
ku kod nadbiskupa [tadlera, gdje se nalazilo i nekoliko politi~kih vo|a.
Smatra se da je upravo na tom sastanku bio spremqen plan za sutra{we i
daqne progone.” (str. 31-32.)
I [tadlerov biskup-koadjutor, dr Ivan [ari}, antisrpske pogrome je
podstakao svojom pesmom “Mu~enik nadvojvoda”, koju je spevao na sam dan
atentata, otvoreno u woj pozivaju}i na osvetu, a objavqena je u novinama i
kao poseban separat i u ogromnoj koli~ini deqena pred rimokatoli~kim
crkvama. Po Novakovom mi{qewu, [ari}evo pozivawe na osvetu podiglo
je “mnogu kamenicu u tim demonstracijama i da je mnogi plamen mr`we iz
zatrovanog srca probio, zasluga je ove pjesme. A da ne govorimo o propovi-
jedima, {to su u crkvama dràne povodom misa zadu{nica za ubijenog pri-
jestolonasqednika, koje su u stvari bile ne samo strahovito rasplamsavawe
bratoubila~kog bijesa i mr`we nego i vje{to izvo|en propagandni plan.”
(str. 32.) Svojom antisrpskom revno{}u [ari} je nadma{io i samog [ta-
dlera. “Biskup [ari}, kasniji himnopojac caru Francu Jozefu, dr Vladi-
miru Ma~eku i Anti Paveli}u, ostaju}i tako stalno na istoj sadràjnoj li-
niji, bio je osobito ratoboran govornik pri blagoslovu oru`ja vojnika ka-
tolika i muslimana u Sarajevu. I on, kao i wegova sabra}a u drugim kleri-
kalnim centrima, poti~e bojni duh i zaziva Boga u pomo} za svet i pravedan
rat protiv neprijateqa cara i kraqa, katoli~ke vjere i civilne vlasti u
Bosni. Odmah posle objavqene mobilizacije, [ari} je u svom elementu i ne
skriva svoj borbeni zanos, vjeruju}i da je do{ao trenutak istrebqewa ne-
prijateqa katolicizma.” (str. 33.)
741
[to se samog [tadlera ti~e, wegov “Hrvatski dnevnik” prepun je gra-
|e koja govori o jednom te istom duhu mr`we i zatrovanosti, kojim se misli-
lo zauvijek odvojiti katoli~ke Hrvate od pravoslavnih Srba. Uistinu, s
pravim sadizmom, objavquje taj list sve detaqe demonstracija u Sarajevu
kao i po unutra{wosti, ozna~uju}i taj stvarni bestijalni nagon razarawa
“kao zna~ajno djelo nacionalnog heroizma”. Nigdje ni jednom rije~i, ni jed-
nim gestom nije pokazao duh evan|eoskog pra{tawa, pomirqivosti ili qud-
skog osje}awa prema sugra|anima koji su uistinu bili stavqeni izvan zako-
na.” (str. 33-34.) [tadler je, uostalom, bio istaknuti ~lan Frankove Hrvat-
ske stranke prava. Zabrinut za opstanak Austro-Ugarske monarhije posle
smrti prestolonaslednika Ferdinanda, koga su ubili “bezbo`ni i nevjerni
ri{}ani”, {irokobrije{ki frawevac, fra Didak Bunti}, obra}a se svojim
zagreba~kim istomi{qenicima predlogom za raspu{tawe svih sabora i us-
postavqawe diktature i progla{ewe narodnog jedinstva u svim austrijskim
zemqama, {to bi za Hrvatsku zna~ilo, “po{to je narod jedan ima nositi i
jedno ime, Hrvat, zemqa Hrvatska, jedan sabor, jedno pismo, jedna zastava,
jedna i jedinstvena obuka. ]irilicu, srpsku zastavu, konfesionalne {kole
odmah dokinuti za sva vremena. Slu`be napose vi{e mjesta dati jedino Hr-
vatima, velim Hrvatima kao {to su se Hrvati zvali i prije te propagande.
Kad bi se tako oja~ao hrvatski ìvaq, osnaìla Hrvatska, mogla bi gospo-
da u Be~u mirna biti i ne tugovati.”(str. 35.)
Za dodatnu ilustraciju pisawa svekolike klerikalne i frankova~ke
{tampe moè posluìti i uvodnik “@ivio rat” u “Hrvatskoj”, od 26. jula
1914. godine, u kome stoji: “Odluka je pala, a glasi – rat! Rat sa Srbijom, da
se ta zemqa bomba{a i atentatora, zemqa kraqoubica jednom za vazda osje-
tqivo, te{ko kazni. â{a strpqivosti monarhije punila se sve vi{e i vi-
{e, dok se nije prepunila, dok nije srpska drzovitost prevr{ila mjeru. @i-
vio rat! – ori se danas monarhijom, jer kao da je na taj glas pala te{ka mora,
koja je svima pritiskivala grudi. @ivio rat! – orilo se sino} ~itavim hr-
vatskim Zagrebom, a orit }e se i svim hrvatskim zemqama, koje su bile na
udaru velikosrpske propagande, koja je zavapila èstokim glasom: odmazdu,
odmazdu! Doqe krvnici! Doqe urotnici! Doqe Srbija! @ivio rat! Za to
mora danas biti jednodu{an klik svih vjernih podanika, naro~ito Hrvata,
ove monarhije. Odluka je pala, odmazda je do{la. Rat }e kona~no odlu~iti da
}e velikosrbska propaganda zauvijek prestati u na{im hrvatskim krajevi-
ma. @ivio rat!... @ivila Hrvatska!” (str. 37.) U istom tom broju nalazi se
i ~lanak kojim autor slavi austrijskog cara {to brani hrvatski narod i we-
gove zemqe: “Danas monarhija ustaje da obrani posjed hrvatskoga naroda na
jugu, a hrvatski narod ne moè nego se staviti na raspoloèwe odgovornim
faktorima te doprinijeti opet svaku `rtvu, da se o~uva wegova djedovina,
da okrutna i moralno propala Srbija ne izvede svojih gwusnih nakana, sta-
jala pod ~ijim mu dragom okriqu... Hrvatski narode! Rat je ovaj pravedan i
po{ten! To je rat koji tebi mora doneti boqi ìvot. Po|imo odu{evqeni
proti neprijatequ, koji nam prijeti uni{tewem. Po|imo odu{evqeno za
kraqa i monarhiju i za milu na{u Hrvatsku!” (str. 37.)
742
Crkveni listovi se ~ak na Svetog Avgustina pozivaju, opravdavaju}i
austrougarski ratni pohod na Srbiju. “Kroz shva}awa klerikalnih vo|a u
vrijeme Prvog svjetskog rata, naro~ito u prvoj wegovoj polovini, ozarava se
sav misaoni i instinktivni, psiholo{ki i politi~ki kompleks povezan s dva
àri{ta, u Be~u i Rimu. U ~itavoj ogromnoj klerikalnoj i frankova~koj
publicistici, a to je u stvari jedna i nedjeqiva i u metodama i ciqevima vo-
|ewa svoje politike, kroz najprofanije i najvulgarnije izraze wihovih
shva}awa i argumentirawa, provla~i se i crvena nit prave, gotovo patolo-
{ke blasfemi~nosti, kad se i crkva i propovjedaonica, oltar i procesija,
Bog i Mater Bo`ja mobiliziraju za ratnu propagandu. Kroz govore Bauera,
[tadlera, [ari}a, Jegli~a i tolikih drugih crkvenih dostojanstvenika iz-
bija duh boga Marsa, a ne tesara iz Nazareta. Ovome je davao inicijativu jed-
nako Be~ kao i Rim. Be~ki kardinal Pifl nije oslobo|en od sli~nih nastu-
pa.” (str. 38.) Viktor Novak pritom nagla{ava da je svako ko je ozbiqno i
trezveno razmi{qao, “da su svi savremeni rodoqubi, koji nisu bili zara-
èni crnoùtim klerikalizmom, osje}ali i predvi|ali opasnost od plodo-
va, koje }e jednom dati ovo otrovno sijawe mr`we i kopawe jaza izme|u na-
roda, vjerama podijeqenih. Osje}alo se, da }e ovakva otrovna sjetva dati jed-
nako otrovnu a mo`da i krvavu ètvu poslije wegovawa i zrewa tog posija-
nog otrova. Vidjelo se, da je ve} za Prvog svjetskog rata ranije sijawe mr-
`we i razdvajawe srodnih naroda dalo samo poslije jednog decenija plodo-
ve monstruoznih oblika.” (str. 39.)
v) Prestrojavawe Vatikana uo~i sloma Austrougarske
Po{to je papa Pije X umro ve} u avgustu 1914. godine, a uskoro je posta-
lo izvesno da }e centralne sile pretrpeti teàk ratni poraz, hrvatski i
slovena~ki klerikalci postepeno po~iwu da se politi~ki prestrojavaju.
Osnovni ciq sada pred wih postavqen bio je da se po svaku cenu poku{a iz-
be}i da Zagreb i Qubqana dele gorke plodove poraza sa Be~om i Budimpe-
{tom. Novi papa Benedikt XV po~iwe mirovnu diplomatsku akciju trude-
}i se da po svaku cenu sa~uva Austriju, makar i kroz weno trijalisti~ko
preure|ewe. Hrvatski i slovena~ki epigoni vatikanske strategije prihva-
taju ideju jugoslovenstva, ali je lociraju pod habzbur{kim èzlom, {to je
predstavqalo i osnovni koncept takozvane Majske deklaracije, koju je u
be~kom parlamentu pro~itao Anton Koro{ec, krajem maja 1917. godine,
{to je predstavqalo oblik direktnog vatikanskog suprotstavqawa Krf-
skoj deklaraciji. Ti potezi su povla~eni u nadi da }e se stvoriti povoqni-
ji uslovi u kojima bi se “Jugosloveni Austrougarske sjedinili u monarhiji,
jer }e tada povoqne prilike utjecati na mogu}nost ne samo priblièwa ka-
tolicizma pravoslavqu nego i vra}awa pravoslavne crkve Rimu!” (str. 52.)
Nema nikakve sumwe u tome da “neposredni uzrok tom upornom stavu brawe-
wa Austrije i interesa Habzbur{kog carstva treba traìti samo u ve}im
garancijama koje je katolicizam nalazio u apostolskoj carevini, nego {to
bi ih na{ao u Jugoslaviji, u kojoj bi ve}ina pu~anstva bila pravoslavna.
Ili, linija Vatikan – Be~ u najo~ajnijim trenucima za Habzburgovu monar-
hiju ostaje stalna i nepromijewena za austrougarske klerikalce, pa tako i
za wihove hrvatske i slovenske saveznike.” (str. 54.) Prema toj zamisli,
743
Hrvatska, Dalmacija, Slavonija, Bosna i Hercegovina ujedinile bi se u je-
dinstveno dràvno-politi~ko telo koje bi sa Austrijom i Ugarskom ~ini-
lo trojnu monarhiju.
Biskup Makni~ i wegova “Hrvatska straà” predwa~e u zagovarawu
“ideje poslawa hrvatskog naroda na Balkanu”, a {ta to zapravo u praksi zna-
~i otvoreno eksplicira list “Dan”, odu{evqavaju}i se Makni~evim stavo-
vima: “Srbi su u skupu uzeti pravoslavan narod. Wihova je vjera skup for-
malnosti, poganskog praznoverja, bez mnogo prakti~nog vr{ewa vjerskog i
bez pravoga ìvota prema na~elima kr{}anske vjere. I sami wihovi pred-
stavnici su nereligiozni.” (str. 62.) Sama “Hrvatska straà” to dopuwava
zalagawem za prozelitsko misionarstvo, uverena da }e “katoli~ki Hrvati
i Slovenci postati “most za uniju na Balkanu”, kako bi popravili “{to je
zloba qudska i lo{a politika pokvarila”. Treba da se za taj ideal zaloè
i Slovenci i Hrvati, kako bi i oni sudjelovali u djelu spasavawa svoje bra-
}e, da se ispuni èqa Isusova, te budemo {to prije s wima jedan Isusov ov-
~iwak.” (str. 62.) Urednik tog lista, Alifarevi}, ne ostavqa nimalo mesta
nedoumicama oko ciqeva i metoda planiranog srpskog unija}ewa: “Sada je
kucnuo ~as, kad treba ovo zvawe (tj. propagande i misijsko, rimsko i proze-
listi~ko), istaknuti. Doslije je vas Balkan stajao pod uplivom mo}ne Rusi-
je. Srbija su i Crna Gora bile gotovo ruski vazali, u Bugarskoj je, radi Ru-
sije, pre{ao u isto~nu crkvu i prijestolonasqednik. Jedino se katoli~ka
crkva {irila u Macedoniji i Albaniji za turske uprave te u Bugarskoj u
zadwe doba. Rusija je bila za{titnica “svetog pravoslavqa” na Balkanu, da-
kako iz politi~kih ciqeva. Sada je taj lanac pao (misli se na Oktobarsku
revoluciju!) i balkanski su narodi slobodni, da postanu ono {to su i prije
bili – katolici. Hrvati su u IX vijeku pokrstili Srbe(!?), pak je zgodno da
im i sada donesu katoli~anstvo. Bugari su, dodu{e, u IX vijeku primili kr-
{}anstvo s istoka, ali je taj sada shizmati~an, te smo im sada hrvatski kato-
lici preko Srba susjedi. Nama je, dakle, i bra}i Slovencima namijenila
providnost da se pobrinemo kod wih za uniju... Srbija }e nova rado pripu-
stiti katoli~ke misionare k sebi, posebno u Beograd.” (str. 63.)
Ovako su klerikalci nastupali 1918. godine, neposredno pred austrou-
garski slom. I pristupali su konkretnom planirawu koji bi fratarski red
delovao na kom pravoslavnom prostoru. U tom smislu su se prilago|avali
politici sila Antante, koje su stale na stanovi{te razbijawa Austrougar-
ske monarhije. Vode}i klerikalci i nekada vatreni protagonisti antisrp-
ske mr`we sada postaju gorqivi Jugosloveni, pa ~ak i ranije zagrièni
austrofili me|u frankova~kim prava{ima. âk je i hrvatski episkopat
cirkularnim pismom, iz novembra 1918. godine, odu{evqavaju}i se idejom
narodnog jedinstva, pozvao sve{tenike da se crkve i propovedi ne koriste
za politi~ke govore i nastupe, zabrawuju}i ujedno da se bilo ko u crkveno
ime izja{wava po pitawu optimalnog oblika vladavine, monarhije ili re-
publike. Biskupska konferencija, koja je krajem istog meseca u Zagrebu odr-
àna, u pozdravnom obra}awu papi saop{tava da “sakupqeni jugoslovenski
katoli~ki episkopat radosno pozdravqa ujediwewe svih Slovenaca, Hrva-
ta i Srba u jednu neovisnu dràvu; priznaje Narodno vije}e kao vrhovnu
744
provizornu vlast, a priznat }e tako|er onu definitivnu vlast, koju }e stvo-
riti voqa naroda po konstituanti.” (str. 74.) Tom prilikom su od pape, iz-
me|u ostalog, zahtevali da se u svim rimokatoli~kim crkvama na jugoslo-
venskom podru~ju u crkveno bogosluèwe uvede staroslovenski jezik. “Pr-
vi put, a vjerojatno i jedini put, crkveni velikodostojnici stali su ovako
solidarno na branik svetiwe, koju je ugu{ivala germanizatorska politika
austrijskog dvora kao i antislavenska osje}awa Rimske kurije. Kao {to }e
simboli~no ime Jugoslavije blijediti u politi~kim potezima Jugoslaven-
skog episkopata, tako }e i ovaj uistinu vanredan historijski i gotovo neo-
~ekivan gest Jugoslavenskog episkopata postati u skoroj budu}nosti samo
jedno sje}awe na velike dane nacionalne solidarnosti u oktobru i novem-
bru 1918.” (str. 75.)
Jezuiti i frankovci su odmah posle ujediwewa pokrenuli {iroku sepa-
ratisti~ku aktivnost, po~ev{i rasturawem letaka u kojima su tvrdili “da
je katoli~ka crkva u opasnosti i od Srba, od beogradske vlade, kao {to i od
nove dràve u kojoj se prijeti i kr{}anskom braku i vjeronauku u {kolama.”
(str. 77.) I ostali rimokatoli~ki klerikalci, osetiv{i da su wihove ra-
tom uzdrmane pozicije sada poprili~no stabilizovane, krenuli su “starim
stazama velikohrvatskih i slovenskih separatizama i ekskluzivizama, ali
i direktiva koje su pristizale iz Vatikana, neraspoloènog dràvom u ko-
joj }e pravoslavci majorizovati katolike. I sada, kad je Jugoslavija posta-
la stvarnost, i kad je trebalo... u Jugoslaviji stvarati Jugoslavene, kleri-
kalci }e biti na tom putu najkonzekventniji i najuporniji protivnici. Pa,
opet, oni su prvih dana Jugoslavije bili najglasniji samohvalisavci da su
upravo i jedino oni sru{ili dvoglavog austrijskog orla!” (str. 80.)
I Vatikan je, sa svoje strane, odmah posle formirawa Kraqevine Srba,
Hrvata i Slovenaca, po~eo da podupire hrvatski i slovena~ki separatizam,
prave}i razne kombinacije sa blokom rimokatoli~kih sredweevropskih ze-
maqa. “Sigurno je da je Vatikan najvi{e poàlio raspad Austrije i da se ni-
je obradovao osnivawu Jugoslavije. Wemu je bilo politi~ki podesnije uje-
diwewe katoli~kih zemaqa Hrvatske i Slovenije izvan Jugoslavije nego u
woj.” (str. 124.) U isto vreme, s vatikanske strane su svesrdno podupirani
italijanski dràvni interesi, ~ak i kad su oni bili direktno na u{trb
slovena~kih i hrvatskih nacionalnih. Hrvati i Slovenci su qubimci Va-
tikana samo kad su instrumentalizovani protiv Srba, a u svim drugim slu-
~ajevima su zanemareni u korist Italijana ili Austrijanaca, ~ak i Ma|a-
ra. Pokazalo se, uostalom, da su sve sile jugoslovenske destrukcije bile “u
svijesnoj ili nesvijesnoj, posrednoj ili neposrednoj slu`bi Vatikana, po-
maù}i interesima fa{isti~ke Italije, ne samo neprijateqice konsoli-
dacije, nego i samog opstanka Jugoslavije.” (str. 127.)
S jedne strane, Vatikan se u potpunosti priklonio Musolinijevoj fa-
{isti~koj politici i wenim strate{kim te`wama, a, s druge, nikada nije
napu{tao ideju pokatoli~avawa Srba. U tom smislu, kao vrlo ilustrativan
primer na~ina razmi{qawa rimokatoli~kih ideologa, moè posluìti
tajno zabeleèni razgovor zagreba~kog profesora teologije dr Frana Barca
sa qubqanskim biskupom dr Antunom Jegli~em, vo|en 2. juna 1919. godine u
745
jednom pariskom hotelu, u kome je Barac saop{tio “da je od najplemenitijih
Srba ~uo i dobio izjave o krajwoj religioznoj toleranciji, da je za Srbe re-
ligija formalnost, a da je nacionalno ose}awe sve i sva za svakog Srbina;
da su srpski sve{tenici, iako stoje u pogledu obrazovawa i morala na ni-
skom stupwu (nièm od katoli~kog sve}enstva), ipak veliki patrioti i da
je wihova snaga u velikom nacionalnom ose}awu. Zatim je dodao: sve to ka-
tolici treba da imaju na umu i o tome treba da bude obave{ten Sveti Otac
jer sad svi katolici u novoj dràvi moraju postati misionari; sve {to je
najboqe, najaktivnije i najja~e me|u katoli~kim sve{tenstvom treba da bu-
de u Beogradu, i da tamo vr{e i ispuwavaju svoju misiju, ne samo nacional-
nu, nego i religioznu i moralnu. To sve treba tako izvesti da Srbi ose}aju
kako se iz Beograda razvija i {iri najprijatniji miris, koji zapaja i opija
polako sve, ali se nikako ne vidi kako i odkuda dolazi.” (str. 128.)
Vrlo brzo }e protagonisti plana unija}ewa celog srpskog naroda shva-
titi da su se zanosili utopisti~kim fantazmagorijama, ali su klerikalski
narodni poslanici u Ustavotvornoj skup{tini otvorili veoma ìvu deba-
tu, suprotstavqaju}i se odredbi iz predloènog Nacrta ustavnog teksta ko-
jim se zabrawivala zloupotreba religije u politi~ke svrhe, pogotovo poli-
ti~ko agitovawe u crkvama. “Klerikalizam, identificiraju}i se s katoli-
cizmom, osjetio se ozbiqno ugroèn. Odatle tako jednodu{an i buntovan
otpor, koji se pokazivao ne samo u wihovoj {tampi nego i u crkvenim pro-
povjedima kao i u ostalim agitacijama, naro~ito me|u neukim seqa~kim ma-
sama. U {iroke mase uba~ena je parola: “Vjera je u opasnosti!” Po selima,
sve}enici su izraàvali àqewe {to vladalac nije katoli~ke vjeroispo-
vijesti, kao {to je to bio austrijski car. Naro~ito su aktivni bili dalma-
tinski klerikalci s kojima je, mjeseca aprila te godine (1919. godine –
prim. V.[.) do{ao u dodir dr Koro{ec. Pri wegovoj posjeti u Siwu nije se
samo demonstrativno klicalo protiv Pa{i}a i Pribi}evi}a, nego su se ~u-
li i povici “Doqe Srbija!”, “@ivjela sveta vjera!”, “Doqe Jugoslavija”,
“Doqe kraq Petar”, “@ivio car Karlo!” [tovi{e, demonstranti su pjeva-
li jo{ nezaboravqenu staru carsku austrijsku himnu.” (str. 139.) Koro{ec
je dolivao uqe na vatru ponegde izjavquju}i da je Obznana done{ena protiv
hrvatskog naroda, a ne protiv komunista, iako je on li~no bio jedan od we-
nih glavnih idejnih tvoraca. Po{to wihovi zahtevi nisu dobili podr{ku,
klerikalci su odlu~ili da napuste zasedawe Konstituante.
g) Kriza katolicizma i Radi}ev antiklerikalizam
Katoli~ka crkva je svoje borbene aktivnosti nastavqala i posle dono-
{ewa Vidovdanskog ustava. Kako zapaà Viktor Novak, wena “nezadovoq-
stva nisu bila vezana samo s konkretnim razlozima koje su nametali spre-
mani projekti agrarne reforme, {kolskih zakona, naro~ito takozvane lai-
cizacije, ukazivawa na nejednakosti u podjeli buyetskih kredita, pogotovo
s obzirom na pravoslavnu crkvu, za koju je katoli~ka tvrdila da je u svemu
favorizirana, a katoli~ka namjerno prikra}ivana. Nezadovoqstva su bila
vezana i s rje{avawem politi~kih pitawa, jer su se klerikalci zalagali za
{iroke autonomije, zbog svojih osnovnih separatisti~kih koncepcija, kako
bi bili {to vi{e odvojeni katoli~ki dijelovi od pravoslavnih. Ali, ta
746
nezadovoqstva imala su i psiholo{ke osnove i ona su izvirala iz straha da
}e velika moralna i intelektualna sila, koju je predstavqala katoli~ka cr-
kva u Habzburgovoj monarhiji, postepeno biti svedena u Jugoslaviji na pod-
re|enu ulogu, protiv ~ega se ona svim svojim unutra{wim, a jo{ vi{e vaw-
skim, vatikanskim silama usprotivila.” (str. 151.) Na nadle`nom skup-
{tinskom odboru zapo~ela je, 1921. godine, dugotrajna rasprava o eventual-
noj potrebi sklapawa konkordata jugoslovenske dràve s Vatikanom, koja je
u javnosti imala poprili~no odjeka, s obzirom da je Vatikan godinu dana
oklevao da prizna Kraqevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, a veliki skandal
je izazvao imenovav{i novog |akova}kog biskupa bez prethodnog obave{ta-
vawa vlade u Beogradu.
Iako su klerikalci sve vi{e dizali glavu i razvijali svoje politi~ke
aktivnosti, Rimokatoli~ku crkvu u Hrvatskoj po~ela je razdirati unutra-
{wa kriza, izazvana nezadovoqstvom poprili~nog broja sve{tenika lo-
{im socijalnim stawem, moralnom hipokrizijom crkvenih velikodostojni-
ka, insistirawem na celibatu itd. Ve}i broj sve{tenika je zbog toga suspen-
dovan od strane nadbiskupa Bauera, a neki su i ekskomunicirani, kako bi se
taj reformisti~ki pokret u crkvenim krugovima u korenu sasekao, pogoto-
vo kako su pobuweni sve{tenici po~eli da drè javne mise na otvorenom
prostoru i na narodnom jeziku. Odmah potom, pobuwenici su, 1922. godine,
pristupili formirawu Hrvatske katoli~ke narodne crkve i za veoma krat-
ko vreme okupili su oko sebe vi{e hiqada vernika. Na zahtev nadbiskupa
Bauera, ministar unutra{wih poslova Milorad Dra{kovi}, a, posle wego-
ve pogibije, i novi ministar Vojislav Marinkovi}, represivnim policij-
skim merama suzbijali su verske aktivnosti nove crkvene organizacije, dok
je ministar vera Quba Jovanovi} tu crkvu zvani~no zabranio prete}i za-
tvorskim kaznama akterima wenih verskih obreda. Tako se desilo da su tri
srpska ministra maksimalno posluìla odràwu klerikalizma i wegove
mo}i. Sam nadbiskup Bauer ùstro je progonio sve javne i savesne protiv-
nike celibata, ali je istovremeno imao veoma blagonaklon odnos prema sve-
{tenicima koji su u praksi celibat pogazili pedofilijom ili homoseksu-
alizmom, pa ~ak i u zatvor odlazili zbog krivi~nih dela seksualne izopa-
~enosti. Na vest o zvani~noj zabrani, rimokatoli~ki reformisti su se
obratili predstavnicima starokatolika u Be~u, koji su se, 1870. godine, iz-
dvojili iz Rimokatoli~ke crkve ne mogav{i prihvatiti tada donesenu dog-
mu vatikanskog koncila o nepogre{ivosti pape. Krajem 1923. godine mini-
stru vera je podnesen novi zahtev da se odobri rad Hrvatskoj starokatoli~-
koj crkvi, s obzirom da je starokatoli~ka ispovest ve} priznata Vidovdan-
skim ustavom. Ministar sada nije imao kud, pa je priznao Hrvatsku staroka-
toli~ku crkvu. U januaru 1924. godine, odràn je i prvi sabor te crkve, na
kome je za wenog biskupa izabran biv{i kanonik i splitski ùpnik don
Marko Kalo|era.
Zanimqivo je da su najistaknutiji hrvatski politi~ki lider toga vre-
mena, Stjepan Radi}, kao i ~itava wegova Hrvatska seqa~ka stranka, do kra-
ja Radi}evog ìvota dràli dosledan antiklerikalni i antijezuitski stav,
mada je po svim drugim politi~kim pitawima Radi} bio spreman na izne-
747
nadne ideolo{ke vratolomije, pa je bio borac za narodno jedinstvo i gor-
qivi Jugosloven, hrvatski separatista ili federalista, pa onda unitari-
sta; ube|eni republikanac pa monarhista; ~ak je jedno vreme bio veoma bli-
zak ruskim boq{evicima. Mo`da wegov govor u Kra{i}u, iz 1924. godine,
najboqe ilustruje pozadinu Radi}evog protivqewa identifikacije hrvat-
stva sa katoli~anstvom. Tu on, izme|u ostalog, napada rimokatoli~ke bi-
skupe da su svojim verskim ekskluzivizmom “iz redova hrvatskog naroda is-
kqu~ili oko osamsto tisu}a muslimanskih Hrvata, od kojih {eststo pede-
set tisu}a ìvi u Bosni i Hercegovini, a oko sto pedeset tisu}a u Novom
Pazaru i u Makedoniji. Svi ti na{i muslimani vjeruju u jednoga Boga, kao i
mi katolici, svi oni vjeruju i u Isusa, samo {to je wima Isus mawi prorok
od Muhameda. Ali, {to je glavno, taj na{ muslimanski svijet tako je po-
{ten, kao i mi katolici, a vi{e puta i po{teniji nego katolici. A vi svi
znate dobro za nauk Seqa~ke stranke koji glasi: ne pita se kako se krià{
i da li se krià{ sa tri prsta ili sa cijelom rukom, ili se mo`da ne kri-
à{, jer nisi kr{}anin, nego se pita kako ìvi{ i kakav si ~ovjek. Samo je
po tom na{a vjera prosvije}ena, samo tom kr{}anskom qubavqu za svakoga
bli`wega ~ovjek postaje uistinu najplemenitiji stvor Bo`ji na zemqi. Na-
{i biskupi za to sve ne mare, nego jednim potezom pera umawuju hrvatski na-
rod za ~etvrtinu, ~ime ~ine od nas Hrvata u Bosni neznatnu mawinu i pre-
pu{taju Bosnu i Hercegovinu Pa{i}evim radikalima i Pribi}evi}evim
batina{ima, da ju po miloj voqi dave i zadave. Da u ovom pismu nema ni{ta
drugo, nego to, {to se na pet-{est mjesta upravo tvrdokornom glupo{}u po-
navqa, da smo mi Hrvati katoli~ki narod, ve} je to dosta, da zauvijek odba-
cimo ovakvu pogansku biskupsku politiku.” (str. 225.)
Ve} polovinom 1925. godine, kad je Radi} naprasno zavoleo monarhiju i
sporazumeo se s Nikolom Pa{i}em o ulasku u vladu, Stjepan Radi} u inter-
vjuu “Politici”, nagla{avaju}i kolika je opasnost od rimokatoli~kog kle-
rikalizma, izjavquje i slede}e: “To je velika opasnost. Eto, Koro{ec je tu,
i on je patriota i nacionalista slovenski, ali glava – glava mu je u Rimu.
Znate, po mom mi{qewu klerikalizam je tolika opasnost da se na{ hrvat-
ski narod ne}e nikada pravo sliti sa srpskim, dok se Hrvati ne oslobode
Rima i to posvema. Ne mogu Hrvati pre}i u pravoslavqe – to nije ni potreb-
no, jer bi tu bilo odmah velike i jake kontraakcije. Ali ja sam uvijek o tom
razmi{qao da bi trebalo stvoriti hrvatsku crkvu, nezavisnu od Rima, na-
cionalnu, koja bi se lako tokom vremena spojila sa srpskom pravoslavnom.
Zato, naravno, treba mnogo rada, jer nije dosta za to pridobiti inteligen-
ciju, ve} to moraju prihvatiti mase. A to je jako osjetqivo – seqaci i vjera,
tu treba mnogo takta i mnogo obazrivosti, ako ne}ete da napravite yumbus.
Mo`da }e vremenom biti mogu}e upotrebiti za to Starokatoli~ku hrvat-
sku crkvu – to ja sada samo mislim, jo{ ne znam da li je tako, ali mo`da. No,
svakako, to moè sprovesti samo tako {iroka i jaka organizacija kao {to
je, na primjer, ova na{a seqa~ka HSS.” (str. 232-233.) Pri svemu tome, on mi-
sli “da nema potpunog narodnog ujediwewa bez vjerskog. Zato si je svaki ve-
liki narod stvorio svoju crkvu. Kod pravoslavqa je bilo lako. Tu nije bilo
onoga {to ima katolizicam, i pravoslavqe se lako decentraliziralo, sepa-
748
riralo i nacionaliziralo. Ali kod katolicizma je to te{ko. Tu je Rim, pa-
pa, ogromna kultura i golema tradicija. Tu je borba te{ka, gotovo beziz-
gledna. Zbog Rima se katolicizam sve vi{e romanizira, i zato je prirodna
vjera za romanske narode. No, za druge narode nije... Zato mi, koji ho}emo da
izgradimo ili barem stvorimo preduvjete za potpuno duhovno srpsko-hrvat-
sko jedinstvo, moramo stvoriti jednu svoju vjeru. Naravno, to nije sada ak-
tuelno; pro}i }e tu generacije. No, na{a bi generacija morala ispuniti bar
jedan preduvjet, a to je da se Hrvati oslobode Rima. To }e biti za par godi-
na, ako mi, Hrvati i Srbi, budemo slo`ni i ako sredimo dràvu, pa dobije-
mo vremena i mogu}nosti da dobro pripravimo {iroke hrvatske slojeve, pa
makar i za Hrvatsku starokatoli~ku crkvu.” (str. 233.)
U toj antiklerikalnoj borbi Radi} nije posustajao, a dodatni motiv mu
je pruìlo pona{awe Rimokatoli~ke crkve prema Hrvatima koji su se na-
{li u sastavu italijanske dràve. S posebnom èstinom se obru{io na bo-
sanskohercegova~ke frawevce, zato {to su se oni masovno priklonili ra-
dikalnom kroatizmu i separatizmu. “Kad su se wemu obratili frawevci
molbama za pomo} da dograde na [irokom Brijegu gimnaziju, Radi} se è-
stoko oborio na tu fraweva~ku gimnaziju kao nepotrebnu i nekorisnu, {to-
vi{e {tetnu za narod. Kao da je Radi} vidio u dalekoj perspektivi razornu
djelatnost ove {kole koja je kasnije odgajala najbjesnije klerofa{iste i
usta{e.” (str. 240.) U jednom skup{tinskom govoru, 1926. godine, Stjepan Ra-
di} kaè: “Ja sam nekada drào mnogo do kulturnoga i nacionalnoga rada
bosansko-hercegova~kih frawevaca, ali sam se najzad razo~arao i uvidio da
su to qudi neiskreni i la{ci. îtav wihov ìvot i nacionalni i kultur-
ni rad nije ni{ta drugo nego zavaravawe i zaglupqivawe toga naroda, sa
tendencijom da ga onda mogu lak{e guliti i pqa~kati. Ukoliko je taj narod
jo{ neprosvije}en, nepovjerqiv i zaostao, to je jedino wihova zasluga, jer su
ga oni tako u~ili. Crkvu, propovjedaonicu i ispovjedaonicu iskori{}ava-
li su i iskori{}avaju samo u svoje niske i sebi~ne svrhe. To su vrste zele-
na{a, koji deru narod, imaju svoje banke i zajme sirotiwi novac uz zelena-
{ke kamate. Oni dràvu samo laù, da ne mogu dograditi svoju {kolu; i ja
}u nastojati ne da je potpomaèm, nego da je zatvorim. Moja je glavna briga
da rastavim narod od wih. Fra Didak Bunti} je bio laàc i varalica, a naj-
mawe prijateq toga naroda. Uostalom, ja sam protiv frawevaca, a ne protiv
popova.” (str. 240.)
I pored svih àoka upu}enih rimokatoli~koj crkvenoj organizaciji i
razorne kritike wenih metoda delovawa, klerikalce je posebno za srce uje-
dala vi{e puta ponovqena Radi}eva izjava da za hrvatski narod ne}e biti
sre}e sve dok ga papa ne prokune. So na ranu im je dolivao i Radi}ev stav
prema kome, “po svojoj povijesti i kulturi mi spadamo k Zapadu, ali po svo-
jem osje}awu i po svojim idealima mi pripadamo k Istoku, i mi }emo osta-
ti privezani na Zapad samo dotle, dok se ruski sistem opet ne pro{iri do
Dunava.” (str. 248.) Hrvatski klerikalci su u borbi protiv Radi}a savezni-
ke na{li u beogradskim politi~kim krugovima, posebno u ministru-pred-
sedniku Veqi Vuki}evi}u i ministru dvora Jankovi}u, kojima je bilo ne-
podno{qivo stalno Radi}evo zalagawe da se uspostave prijateqski odnosi
749
sa Sovjetskim Savezom. Kako prenosi Viktor Novak, samo ~etiri dana pre
skup{tinskog atentata, don Kerubin [egvi} je, 16. juna 1928. godine, u osje~-
kom “Hrvatskom listu” pisao: “Radi} je nekoliko puta naglasio da ga se na-
stoji maknuti iz javnog ìvota. Tim ho}e da ste~e su}ut i simpatije javno-
sti... A kad bi nekom doista uspjelo odstraniti iz javnoga ìvota vo|u zave-
denih, zaslijepqenih i pijanih, u~inio bi najve}e djelo, {to ga pamti hrvat-
ska povijest. Odstranio bi neprestanu opasnost za javni poredak i za me|u-
narodni mir u svijetu.” (str. 249.)
Taj isti don Kerubin [egvi}, kao i “wegovi ortaci u klerikalnim i
frankova~kim krugovima, koristit }e Radi}evu smrt, da utru putove krvo-
lo~nom i sverazornom klerofa{izmu i Paveli}evu usta{tvu.” (str. 249.)
Uprkos ~iwenici da ni na samrtni~koj posteqi Stjepan Radi} nije prihva-
tio da ga pri~esti verskim obredom nadbiskup Bauer, Rimokatoli~ka crkva
je povodom Radi}eve smrti odràvala pogrebne po~asti kao da je sam papa
umro. Kako Novak komentari{e, “klerikalizam se dao svim svojim snagama,
svim sredstvima i svim svojim vje{tinama da “popravi vjerski indiferen-
tizam i prakti~ni ateizam” koji je Radi}, kako to klerikalizam tvrdi, unio
u narod. A sa tim “popravqawem” da ga prevede u svoj i frankova~ki, klero-
fa{isti~ki tabor. Vje{tom i prepredenom taktikom prilago|avawa, stvo-
renim situacijama poslije smrti Stjepana Radi}a, u hrvatskom pokretu, ko-
ji }e voditi Radi}ev nedorasli nasqednik dr Vladimir Ma~ek, odigrat }e
jednu savr{eno organiziranu razornu ulogu. I to sa svim svojim organiza-
cijama koje su se u zajedni~kom frontu takozvanog hrvatskog pokreta stavi-
le u slu`bu antibeogradskog, antisrpskog, a za wih jo{ i antipravoslavnog
borbenog stava. U tome je i posmrtna tragika Radi}eve ìvotne borbe i we-
govih op}equdskih ideala. Poja~ali su je i doveli do paroksizma upravo we-
govi mali i bezna~ajni nasqednici, koji su po onoj biblijskoj zakopali ba-
{tiweni talenat, da ga izvadi i ukamati za sebe Radi}ev najve}i protivnik
– hrvatski klerikalizam.” (str. 252.)
d) Restauracija katoli~kih dru{tava
Dvadesetih godina dvadesetog veka, Vatikan je intenzifikovao delova-
we Katoli~ke akcije, ~iji je ciq bio unutra{wa restauracija katoli~kih
dru{tava. U jugoslovenskom slu~aju, kako Novak isti~e, “ova je ustanova u~i-
la i zahtijevala da se svaki gra|anin-katolik ima bezuslovno pokoravati
svojim crkvenim starje{inama, a samo uz wihovu privolu i saglasnost i svo-
jim dràvnim zakonima.” (str. 285.) Klerikalni krugovi su olako odustali
od zahteva da se staroslovenski ili narodni jezik uvede u crkveno bogoslu-
èwe, odbaciv{i tako glagoqa{ke tradicije, a u prvi plan je izbilo la-
tentno nezadovoqstvo jugoslovenskom dràvom u celini. Sve politi~ke de-
latnosti sve{tenstva prilago|avane su osnovnom konceptu Katoli~ke ak-
cije o obnovi papizma kroz te`wu da se stvori “jedna univerzalna zemaqska
vlast, na ~ijem bi vrhu bio rimski pontifeks.” (str. 285.) Sama Katoli~ka
akcija je zami{qena da bude “neka vrsta {kole za izgra|ivawe politi~kih
vo|a u narodu. Ona se ne vezuje za ovu ili onu politi~ku stranku, ali èli i te-
ì da uzme u svoje ruke cijeli dru{tveni i politi~ki ìvot naroda.” (str. 286.)
750
To je zapravo zna~ilo pretvarawe Rimokatoli~ke crkve u svojevrsnu poli-
ti~ku partiju fa{isti~kog karaktera, po zamisli wenog glavnog kreatora
pape Pija XI. “Odatle je jasno za{to je do{lo u Italiji do sukoba izme|u
fa{izma i Vatikana u pogledu Katoli~ke akcije. Jer, naprosto, u Italiji
nije bilo mjesta za dva fa{izma, za Musolinijev i za vatikanski Pija XI.
Mogao je da bude samo jedan. Tako prije, tako i poslije Lateranskog pakta. I,
na kraju, ostao je pobjednik Musolinijev, s kojim se na kraju sasvim slio i va-
tikanski, ostaju}i jedan i jedinstven, i pored svega tavorewa Katoli~ke ak-
cije; pod kontrolom nekompromisnog fa{izma, koji nije dopustio da Kato-
li~ka akcija bude nezavisna od wegove vlasti.” (str. 286.)
Katoli~ka akcija u Jugoslaviji je u punoj meri manifestovala svoje za-
snivawe “na na~elima nepogre{ivosti jednog ~ovjeka i na autoritetu isto-
ga ~ovjeka, na apostolatu hijerarhije.” (str. 286.) Citiraju}i rezultate
ozbiqnog i pedantnog istraìvawa engleskog publiciste Pointera u in-
terpretaciji Jovana M. Jovanovi}a, Novak u prvi plan isti~e da “jedan ~o-
vjek, sa svima wegovim konstitucionalnim osobinama ìvoga bi}a, odre|u-
je {ta je dobro a {ta zlo, {ta je pravo a {ta krivo. Glava katoli~ke crkve
odre|uje da li zakoni jedne dràve vezuju katolike ili ne, on odre|uje do-
kle }e ih oni po{tivati u svojoj dràvi i ispuwavati. Svaki katolik tre-
ba da smatra zakone svoje zemqe, ako ih glava wihove crkve ne odobri, samo
kao nu`no zlo. Sloboda {tampe, savjesti i svijesti, dobra su stvar samo uko-
liko ih odobrava crkva, u protivnome sloboda javnoga ispovijedawa vjere i
misli smatra se kao zlo~in. Glava katoli~ke crkve ne odobrava narodu da
moè sam sobom upravqati i vladati. Temeq toga shva}awa socijalnoga i
politi~koga ìvota jeste puna klerikalna vlast s punim sankcijama propi-
sanim od strane vjere. Puna pot~iwenost katolika moè biti samo duhov-
noj vlasti, a pot~iwenost dràvnim vlastima samo ukoliko ih odobri du-
hovna vlast.” (str. 286-287.) Pritom je proklamovano da Katoli~ka akcija
deluje izvan i iznad politi~kih stranaka, a me|u Hrvatima wenu najmnogo-
brojniju i najagresivniju organizaciju predstavqali su kriàri.
Papa je, 1925. godine, uveo i poseban kult Hrista kraqa s danom kad se
on kao praznik proslavqa i wime se “Pijo XI vra}a starim aspiracijama o
univerzalnoj mo}i katoli~ke crkve, pod jedinstvenom vla{}u Krista kra-
qa, ~iji je zemaqski namjesnik rimski pontifeks. Imperium Krista, u
stvari je Imperium rimskog pape. Kristu, kao ~ovjeku, treba priznati vlast
kraqa u svijetu u potpunom zna~ewu te rije~i. Tu se, naime, kaè da je to
Kristovo kraqevstvo duhovno, ali se dodaje, “da sramotno grije{i tko bi
Kristu kao ~ovjeku osporavao vlast i nad svim gra|anskim stvarima”. Pre-
ma tome, ovaj praznik treba da svake godine opomene dràvne vlasti da su i
one, kao i vladari dràva, du`ne da Krista javno po{tuju i pokoravaju mu
se, jer kraqevsko dostojanstvo wegovo zahtijeva da cijela dràva u zakono-
davstvu, u su|ewu kao i u odgajawu omladine, bude upravqana po kr{}anskim
na~elima. Prema tome je jasno da su Katoli~ka akcija i kult Krista kraqa
jedna jedinstvena cjelina i sluè velikom ciqu univerzalne dominacije
rimskih papa, otkako su izgubili svoju dràvu.” (str. 287.) Kriàri, kao
glavni mobilizatori Hrvata, na ovom planu su naslednici klerikalne
751
organizacije Orlovi, koja je formirana kao pandan sveslovenskom Sokolu.
Jedan od instrumenata je bila i Hrvatska pu~ka stranka, koja nikada u vre-
me Stjepana Radi}a i wegove Hrvatske seqa~ke stranke na izborima nije po-
stizala ozbiqnije rezultate, ali se ubrzo, uz pomo} listova “Hrvatska stra-
à” i “Hrvatski glas” transformisala, kako kaè Novak, “u pravu usta{ko-
klerofa{isti~ku organizaciju”.
Mada je me|u akterima Katoli~ke akcije i pripadnicima kriàrske
organizacije bilo i velikih me|usobnih surevwivosti i sukoba, pa je ~ak u
javnosti dolazila do izraàja netrpeqivost izme|u zagreba~kog nadbisku-
pa Stepinca i sarajevskog nadbiskupa [ari}a, postepeno su se skoro sve
verske, politi~ke i dru{tvene organizacije koncentrisale oko Ma~eka ko-
ga je rukovode}i krug klerikalaca nezvani~no, ali ubedqivo, promovisao za
lidera Hrvatskog narodnog pokreta i glavnu uzdanicu svakog antibeograd-
skog separatizma. Struktura klerikalnog pokreta sve otvorenije je popri-
mala osnovne fa{isti~ke karakteristike. Tome se ne treba ni ~uditi kad
je poznato kakvo su prisno prijateqstvo sklopili italijanski fa{isti~-
ki vo|a Benito Musolini i papa Pije XI. Fa{isti~ki reìm je u potpuno-
sti instrumentalizovao Rimokatoli~ku crkvu za svoje imperijalisti~ke
ciqeve, dok su crkveni krugovi Musolinija javno nazivali izvr{iocem vo-
qe Bo`jeg provi|ewa. Kardinali i biskupi prosto su se utrkivali ko }e du-
~ea obasuti {to laskavijim pohvalama i dodvoravawima. Tako je vatikanski
dràvni sekretar, kardinal Pa~eli, kasniji papa Pije XII, 1936. godine,
opravdavaju}i italijansku invaziju Etiopije, izrekao slede}e re~i: “Uni-
{titi Musolinija, to je ciq protivnika, a to zna~i pogoditi srce Rima,
glavu kr{}anstva, uni{titi svece i ubiti Boga. I kako se moè traìti
onda, da crkva ne podupre svog velikog kriàra, Musolinija.” (str. 332-333.)
Mada su povremeno na relacijama izme|u Rima i Vatikana izbijale varni-
ce, a Musolini je neretko javno stavqao do znawa da mu je papa zapravo pod-
re|en, Katoli~ka akcija u Italiji se potpuno stavila pod kontrolu fa{i-
sti~kog reìma. “Fa{izam je uspio u svojim namjerama, jer }e iz Katoli~-
ke akcije biti iskqu~eni qudi koji su bili ranije pristalice antifa{i-
sti~kih partija i koji su u vrijeme fa{izma provodili dvoli~nu politiku.
Sada vi{e ne}e biti katoli~kih sindikata nego samo fa{isti~kih. Osim
toga, katoli~ke omladinske organizacije, poslije ovog sporazuma, ne}e mo-
}i vi{e da dolaze u suprotnost s programom fa{izma i smjerovima fa{i-
sti~kog reìma.” (str. 335.)
Jedan od istaknutih fa{isti~kih vo|a, Karlo Skorca, fa{isti~ku
ideju naziva religijskom, pozivaju}i na mr`wu prema svim wenim protiv-
nicima, tvrde}i da je “fa{izam najoriginalniji fenomen, tipi~no talijan-
ski, pa se i ne moè ugledati ni u kakav drugi pokret pro{losti, nego jedi-
no moè da primi pouku od jednog drugog velikog rimskog fenomena, a to je
katoli~ka crkva. Ali, da se razumijemo, ... fa{izam ne uzimqe pri tome u
obzir onaj dio crkvene historije u kojoj sve vrvi od poniznih i skromnih
figura, koje su, uza svu svoju nedvosmislenu svetost, dovodile crkvu u faze
velike dekadencije, jer qubav i slatko}a ne koriste ni~emu... Fa{izam se
ugleda u konstruktivnu stranu katolicizma, u doba velikih stubova crkve,
752
velikih papa, velikih biskupa, politi~ara i ratnika, koji su znali pogra-
biti ma~ a tako i kri`, a znali su da se sluè loma~om kao i ekskomunika-
cijom, a isto tako i mu~ili{tem i otrovom. To su bile ponosne i divne po-
jave, odu{evqava se moderni fa{ista, pred kojima su se hereze sakrivale u
biblioteke i udaqena brda, kneèvi i kraqevi prigibali koqena pred Ri-
mom. Sve su to fa{isti~ki uzori, sve su to bili borci i {to je va`no, “mr-
ziteqi”, od kojih su neki pre{li sasvim zasluèno s prijestola Svetoga
Petra u red nebeskih svetaca. Upravo zato se odràla crkva dvije hiqade
godina, tvrdi ovaj fa{ista, jer je imala u svom vodstvu “mrziteqe”. Zato
treba i fa{izam da se ugleda u ovu {kolu nepomirqivosti i mr`we. Stoga, u
prvom redu, treba da se inspirira mlada generacija tim duhom, ako èli po-
stati vojska nove religije.” (str. 336-337.) S druge strane, ogroman broj kar-
dinala, nadbiskupa i biskupa blagosiqao je osvajawe Etiopije, slede}i Pi-
ja XI, koji je izjavio da Italija tu vodi pravedan rat. Tako je, na primer, mi-
lanski kardinal [uster govorio da “talijanska zastava nosi triumfalno
kriàrski krst skidaju}i okove robovima i otvaraju}i put misionarima,
propovjednicima evan|eqa. Dobru voqu svoju Bog }e nagraditi pobjedono-
snim mirom zahvaquju}i hrabroj vojsci, koja, pokoravaju}i se zapovijesti
domovine, otvara uz cijenu krvi vrata Abesinije katoli~koj vjeri i rimskoj
civilizaciji.” (str. 340.)
Taj krsta{ki rat podràvali su rimokatoli~ki biskupi i iz drugih ze-
maqa. “Sav katoli~ki svijet morao je da, prema instrukcijama koje su bile
vje{to dirigirane i rasprostirane iz Vatikana na sve strane, zauzme gle-
di{te da je ovaj agresivni rat pravedan rat, pa je, prema tome, ova slu`ba
katoli~ke crkve u interesima fa{izma i wegova imperijalizma imala da
dobije karakter jednog katoli~kog legitimiteta, a s time i opravdawe za taj
fa{isti~ki prepad na slobodu jednog jo{ nedovoqno civiliziranog svije-
ta. Dakako, sve pod vidom rimske civilizacije i rasprostrawewa pravog
evan|eqa, jer ono, koje je do{lo do Abesinaca sa koptskom crkvom bila je
hereza koju je sada{wi ratni pohod uz avione i otrovne plinove imao da
ukloni i da za svagda spase nesretne etiopske pristalice monofizitskog
kr{}anstva.” (str. 341.) Posle Etiopije, na redu je bila [panija. “Bilo je
jasno ~itavome svijetu da je Pijo XI unaprijed odobrio Musolinijevu inter-
venciju u {pawolskom gra|anskom ratu. îtavome svijetu bilo je jasno, da
su papa i visoki kler u Italiji, a tako i u ostalome svijetu, pogodovali i
za{ti}ivali onu stranu za koju je Musolini po{ao da intervenira oru`jem.
Salvemini sasvim pravilno podsje}a da je ova kolaboracija bila tako bu~-
na, da je jo{ uvijek pred o~ima i u pam}ewu svima koji su je pratili u vrije-
me te krvave borbe {pawolskog naroda za slobodu.” (str. 344.) Kad je po~et-
kom 1938. godine, Musolini sve~ano primio 600 nadbiskupa i biskupa, kao i
oko dve hiqade sve{tenika, u pozdravnoj besedi udinski nadbiskup Nogare
je rekao: “Du~e! Vi ste stekli tolike pobjede... Uz vas stoji Gospod! Mi ga mo-
limo i molit }emo ga da vam dopusti pobijediti sve bitke kojima vi mudro
i energi~no upravqate za dobrobit, veli~inu i slavu kr{}anske Italije,
ovoga Rima gdje je sredi{te kr{}anstva, ovoga Rima koji je prijestolnica
carske Italije.” (str. 344.)
753
Papa Pije XII, ve} u septembru 1940. godine, po~iwe da javno blagosiqa
Musolinijev ulazak u Drugi svetski rat na strani Hitlera, a onda povreme-
no prima u velikom broju italijanske i nema~ke vojnike, pokazuju}i da sr-
cem i du{om podràva wihove osvaja~ke akcije. U istom smislu, papa je, 18.
maja 1941. godine, sve~ano ugostio hrvatsku usta{ku delegaciju na ~elu sa
Antom Paveli}em. U govorima preko radija neprekidno je pozivao na mir,
a u susretu sa fa{isti~kim bojovnicima hvalio je wihovo juna{tvo. Pap-
ska podlost i licemerstvo su bili beskrajni. “Dok je papa od 1940-1942. go-
vorio i poticao na izvr{avawe vojni~kih du`nosti i slavio heroizam onih
koji su umirali za domovinu, u govorima odrànim Englezima, Amerikan-
cima, Francuzima, Poqacima, Senegalcima i kome sve ne, 1944. i daqe, sa-
mo o miru, pravdi, o qubavi i nu`di, da rat vodi k jednom pravednom miru.
Sada ni rije~i ni o kakvom heroizmu, ni o kakvom slavqewu vojni~kih vr-
lina.” (str. 346.)
Punih osam godina trajalo je pregawawe oko potencijalnog naslednika
ostarelog nadbiskupa Bauera, da bi, u maju 1934. godine, papa za koadjutor-
nog zagreba~kog nadbiskupa postavio Alojzija Stepinca, proteìranog od
strane jezuita, ali i po voqi kraqa Aleksandra, jer je u javnosti vaìo za
solunskog dobrovoqca, mada je u Makedoniju, kao italijanski zarobqenik,
do{ao tek po{to je Solunski front probijen. Naredne godine, Bauer se
oglasio antisvetosavskom poslanicom, zabrawuju}i rimokatoli~koj omla-
dini da u~estvuje u sve~anostima povodom sedamstogodi{wice smrti Sve-
tog Save. Povodom Papinog dana, Stepinac je u Zagrebu odrào vatreni
klerikalno-kriàrski govor, pozivaju}i na duhovni rat, da bi se potom go-
vornica pretvorila u poligon ispoqavawa beskrajne mr`we prema Beogra-
du, srpskom narodu i pravoslavqu. “Nadbiskupovu govoru dala je cjelokupna
{tampa naj{iri publicitet. Jednako kao {to je u dvorani zagreba~kog zbo-
ra na Papin dan bio interpretiran govor nadbiskupa Stepinca, tako je isto
shva}en u {irokim klerikalnim redovima izvan Zagreba. Pokazao je to slu-
~aj pobune seqaka u Sibiwu kod Broda, 20. II 1935, koje je poveo “u duhovni
rat” Mihajlo Praski}, ùpnik iz Podcrkavqa kraj Slavonskog Broda. Ve-
liki broj `rtava ovih seqaka ponio je na svojoj du{i ovaj klerikalac, ~iji
je ìvot ina~e ispuwen najodvratnijim i kriminalnim prqav{tinama. Ra-
nije ka`wavan za falsificirawe novca, od svoga biskupa Ak{amovi}a
protjeran iz ùpe zbog nemoralnog ìvota i skandala, koje je po~inio, ipak
je na{ao zaposlewe da propovijeda “evan|eqe” u zagreba~koj dijecezi, na na-
~in posebnog shva}awa, misli izre~enih na Papin dan u Zagrebu. Pa opet
ovaj prqavi tip, koji se te{ko ogrije{io ne samo pred svjetovnim nego i
pred crkvenim vlastima, na{ao je za{titu u klerikalnoj {tampi, samo za-
to {to je bio vatreni klerofa{ist. Zato }e biti sasvim dosqedno, {to }e
ga se sresti na istoj liniji i u klerofa{isti~koj usta{koj NDH.” (str. 422.)
|) Pretwe Pija XI povodom otkazivawa konkordata
Povodom parlamentarnih izbora 1935. godine, nadbiskup Bauer, uz sve-
srdnu Stepin~evu pomo}, razvija {iroku politi~ku aktivnost unutar Hr-
vatske seqa~ke stranke da bi se slomio izvorni Radi}ev antiklerikali-
754
sti~ki kurs i na uticajne pozicije dovele sada ve} gotovo otvorene prista-
lice Ante Paveli}a. Smatraju}i takav politi~ki pravac konjunkturnim,
Vlatko Ma~ek mu se u potpunosti prilagodio. “Klerikalizam stalno i pod-
upire sve one snage, koje snaè sporove izme|u Hrvata i Srba, te ih siste-
matski raspiruje na svim mogu}im sektorima. Zato je i tome posluìo kle-
rikalizam, koji komplicira vjerski antagonizam, kako bi se sporovi jo{
vi{e zao{trili i produbili. Sve se to vje{tom taktikom, koja se mijewa
prema situacijama, zavija ~as u vjersko-crkvene, ~as u politi~ke akcije, s
ciqem da na kraju klerikalizam uzme sve konce politi~kih aktivnosti u
svoje ruke.” (str. 423.) Katoli~ka akcija, predvo|ena jezuitima, postala je
osnovni politi~ki subjekt hrvatstva, daju}i mu osnovni klerikalisti~ki
izraz. Upravo u to vreme, u julu 1935. godine, sklopqen je izme|u Jugoslavi-
je i Vatikana sporazum o konkordatu, nakon {to je jedanaest godina ranije
zapo~ete pregovore, Stjepan Radi}, 1925. godine, prekinuo smatraju}i vati-
kanska nastojawa suvi{e klerikalnim.
Srpska pravoslavna crkva se energi~no suprotstavqala konkordatu,
procewuju}i da se wime proteìraju rimokatolici, pa je wegova ratifika-
cija dugo odlagana. Hrvatski klerikalci kao da su to jedva do~ekali kao do-
datni dokaz za svoju tezu o nepomirqivosti zapadwa~kog i isto~wa~kog po-
gleda na svet. “Jasno su se ustalasali najskriveniji instinkti pozlije|enih
nacionalnih osje}awa i nazirali simptomi jedne nepo{tedne vjersko-kul-
turne borbe, koju je klerikalna strana prenijela na izrazito politi~ki te-
ren. S te se strane s propovjedaonice isticala nepravda koja se nanosi ka-
tolicima {to im se ne priznaju ona prava koja su stekli pravoslavci svo-
jim zakonom o srpskoj crkvi. Ve} ionako ranije psiholo{ki pripravqen te-
ren lako je raspalio strasti, povezane sa separatisti~kim shva}awem kraj-
weg ekskluzivizma, u frankovluku, a s wime i klerikalizmu, iznose}i, po-
red dosta stvarnih, i najmonstruoznije rekriminacije, koje je izmi{qala
bolesna fantazija politi~kog pokvarewa{tva. Sve to pod vidom pozqede
vjerskih prava. Na suprotnoj strani, konkordat je ne jednom upozorio ~itav
jedan narod {to je klerikalizam i od kakve opasnosti moè da bude. Mjero-
davni, ne pripraviv{i prethodno, jo{ prije objavqivawa teksta konkorda-
ta, javno mnijewe o potrebi dono{ewa konkordata, sada su bili potpuno ne-
mo}ni da svojim sredstvima, a i onako sumwivim i kompromitiranim auto-
ritetom, zaustave ustalasanu poplavu ili barem da je pravilno kanalizira-
ju.” (str. 445-446.)
Papa Pije XI je prosto pobesneo na vest da je konkordat ostao nerati-
fikovan i bio kona~no adaktiran potpunom kapitulacijom Stojadinovi}e-
ve vlade pred hijerarhijom Srpske pravoslavne crkve. U govoru na vatikan-
skom konzistorijumu povodom progla{ewa novih kardinala, krajem 1937.
godine, papa se i na to pitawe osvrnuo, o ~emu je izve{tavao “Oservatore
Romano”: “Do}i }e dan, nastavila je Wegova Svetost i On to ne bi htio da
kaè, ali je o tome posve siguran, kada }e biti ne malo wih, koji }e jako à-
liti {to nisu {irokogrudno i velikodu{no u stvari primili jedno dobro,
koje je namjesnik Isusa Krista nudio wihovoj zemqi. Nije tu samo u pitawu
bila crkvena i vjerska strana narodne konsolidacije, nego i socijalne i
755
politi~ke, makar on odlu~no mrzi da politiku u~ini svojom stvari i svo-
jim djelom.” (str. 464.) Kako to Viktor Novak komentari{e, “ova prijetwa
o àqewu Jugoslavije imala je svoj duboki smisao u wenom oìvotvorewu u
slomu Jugoslavije, aprila 1941. S ovim mislima Pija XI potpuno se solida-
rizirala i fa{isti~ka {tampa, odraàvaju}i tako nesumwivo isto gleda-
we svoga {efa, Musolinija”. Kao ilustraciju, Novak donosi slede}i citat
iz rimskog fa{isti~kog lista “La tribuna”, od 17. decembra 1937. godine:
“Ne mawe su bile izrazite i zna~ajne rije~i, koje je papa u ju~era{wem go-
voru posvetio Jugoslaviji. Wegove rije~i su se djelomi~no odnosile na kon-
kordat i wegovu ratifikaciju, koja dosad nije izvr{ena. Rije~i papine, uko-
liko su izraàvale jedan bol, nisu bile upu}ene jugoslavenskoj vladi, kojoj
je on odao osobito priznawe, jer je nai{ao na dobru voqu u Jugoslaviji, {to se
svega ti~e, a aluzija na samu vladu bila je vi{e nego providna. Wegove ri-
je~i su ciqale na nepomirqivost uistinu bijedne pravoslavne crkve, koja
nije znala da se uzdigne na visinu istinskog patriotizma, nego je sasvim pod-
~inila interese svoje zemqe svojim li~nim i svojoj tradicionalnoj tjesno-
grudnosti {to se ti~e ideja. Treba znati da konkordat izme|u Vatikana i
Jugoslavije predstavqa posqedwu èqu kraqa Aleksandra. Ovaj vladar je
spremio konkordat uo~i wegova ubojstva u Marseju. On je uvidio, sa {iri-
nom svojih pogleda i plemenito{}u svoga srca, da bi vjerski mir za wegovu
zemqu bio od velike koristi. Zato je on li~no studirao ovo pitawe, vodio
li~no pregovore s Rimom, ispitivao stvari i temeqno ih prou~avao i tako
odredio sve to~ke, koje se nalaze u konkordatu. Ovo je, dakle, do{lo namje-
sni~koj vladi kao jedno posve}eno naslije|e, koje je trebalo o~uvati i raz-
viti daqe wegovom logi~kom razvi}u. Crkva pravoslavna, umjesto sa {iro-
kim srcem da prihvati sve ideje, ona ih je izjedna~ila sa bijednim svojim
li~nim interesima i odigrala ulogu jedne sile sasvim strane dràvi, iznad
koje je htjela da se postavi i da je paralizira u wenim iskrenim pregnu}ima
za op}e dobro.” (str. 464.)
Viktor Novak, navode}i daqa politi~ka reagovawa jugoslovenskog ka-
toli~kog episkopata, smatra da je decembarska papina pretwa, uz kasniju
biskupsku poslanicu vernicima, “u perspektivi doga|aja koji }e se straho-
vitom grubo{}u odvijati na terenu hrvatskih klerikalnih te`wi, u stvari
pre}utna objava rata, koji je imao uslijediti pod raznim oblicima i pod ra-
znim mobilizacijama, kad bude za to nai{ao najpodesniji ~as. U Jugoslavi-
ji, kao i u Italiji. Ultimativni karakter ovih dvaju veoma zna~ajnih doku-
menata u su{tini se poklapa sa sli~nom pojavom iz jula 1914. Jezive stvar-
nosti iz 1941. i daqwih godina pokazuju kako su ove dvije zna~ajne prijetwe
bile zapovijed hrvatskom klerikalizmu, i kakve su bile instrukcije i in-
spiracije za wegovo djelovawe do pojava NDH. U stvari, ove misli svetoga
oca bile su samo parafraza iz govora tada{weg kardinala – dràvnog se-
kretara Pa~elija, koji je na sve~anoj ve~eri, 25. jula 1935, u svom govoru re-
kao, da je konkordat Jugoslaviji “potreban za napredovawe i unutra{wi
mir naroda”. Odbijawe konkordata, dosqedno, moralo bi voditi k nazadova-
wu i unutra{wem nemiru naroda Jugoslavije. I doista, plan i pretwa bili
su dosqedno i sa svim sredstvima provo|eni i provedeni. Vatikanska
756
klerikalna vojska u Jugoslaviji stavqena je u stawe pripravnosti. A wezin
vrhovni {tab, jugoslavenski katoli~ki episkopat, ostao je samo dosqedan
svojoj Poslanici “ne miruju}i tako dugo, dok mu prava nisu priznata i osi-
gurana” – u Paveli}evoj NDH. Nema sumwe, konkordatomanija Pija XI ...
ovakvim okon~awem konkordatske borbe, primila je teàk, porazan udarac.
I to jo{ pod kardinalom sekretarom E. Pa~elijem, budu}im Pijom XII, tim
izrazitim predstavnikom militantne vatikanske diplomacije. Me|utim,
krivo bi bilo mi{qewe kao da su vatikanska diplomacija i Rimska kurija
napustile daqwu borbu. Naprotiv. Ona je produèna sa svim starim proku-
{anim sredstvima i oru`jima, koja se nisu povukla poslije okon~ane kon-
kordatske borbe s jugoslavenskog terena. Tu|inski “Divide et impera” i da-
qe se koristio svojim neiscrpnim zalihama otrova mr`we i nesloge, koja
je imala da i daqe razdvaja vjerski podvojene Srbe i Hrvate. Neugasiva va-
tra klerikalne mr`we sve se vi{e raspirivala prijete}i svakom poku{a-
nom otporu ovog rimskog Divide.” (str. 467-468.)
e) Pripreme klerofa{ista za Drugi svetski rat

Klerofa{isti~ki nastrojeni biskupi, poput [ari}a, Stepinca, Sre-
brni~a i Buri}a, 1938. godine su oja~ali imenovawem Pavla Butorca za ko-
torskog biskupa, ina~e zagriènog jezuite i krajwe netrpeqivog prema
pravoslavcima. Ve} prvi javni nastupi, po kojima se biskup Pavao Butorac
pro~uo, bili su, kako Novak zapaà, “produkt jednog bolesnog separatizma
i {ovinisti~kog imperijalizma, mr`wa na pravoslavqe i te`we za punim
Drangom, dakako rimskim, kojega }e jednog dana mo}i da izvodi samo fa{i-
zam i wegov jugoslavenski klerofa{isti~ki suradnik.” (str. 484.) Ali, to
nimalo nije smetalo kraqevskom namesni{tvu, koje je Butorca odlikovalo
ordenom Svetog Save prvog stepena. Sa svoje strane, Vlatko Ma~ek, sada ve}
potpuno u zagrqaju klerofa{ista, ne zadovoqava se ogromnim ustupcima
beogradskog reìma u pogledu uspostavqawa Banovine Hrvatske, nego s mu-
solinijevcima kuje planove o potpunom hrvatskom otcepqewu i stavqawu
pod protektorat Italije u nekoj konfederativnoj formi. “Nema sumwe, da
sa svega toga nije jo{ dignuta ~itava zavjesa, ali ve} i ovo, {to je slijedilo
ubrzo poslije sporazuma o Banovini Hrvatskoj, uveliko govori, posrednim
jezikom ne samo o kolebqivosti dr Ma~eka, nego o pravom janusovskom licu
prepredenog fi{kala, koji ide ka istome ciqu kao i Paveli}, samo kroz
etape i drugim sredstvima i metodama. Jer, izme|u Paveli}a i Ma~eka u tim
wihovim nastojawima nema nikakve razlike. Naprotiv, oni se dopuwuju, i
onda kad su razli~ni, kao i onda kad su isti. I onda, kad Ma~ek pregovara s
Udruènom opozicijom, i onda kad raspravqa sa knezom Pavlom. Jer, i Ma-
~ekovi govori, kao i wegovih glavnih saradnika Krwevi}a, Ko{uti}a, Per-
nara, Torbara i drugih, kojim se prista{ama obja{wavala politi~ka situ-
acija i te`wa naroda istim rje~nikom, kakvim je ilegalnim na~inom pri-
lazio narodu iz Italije kroz podzemne, mahom klerikalne kanale Paveli}.
Tu Ma~ek sli~i na fizionomiju nadbiskupa Stepinca, a Paveli}, na onu
[ari}a.” (str. 487.)
757
Banovina Hrvatska nikako nije zadovoqila sve klerofa{isti~ke i se-
paratisti~ke apetite, pa su wihovi protagonisti novu {ansu videli u rat-
noj oluji koja se pribliàvala. Politi~ke razlike izme|u Ma~eka i Pave-
li}a bivale su sve mawe, da bi se na kraju svele iskqu~ivo na personalne.
Kompletna klerikalna {tampa u zapo~etom Drugom svetskom ratu ~vrsto je
stajala na strani Hitlera i Musolinija. “Seqa~ka za{tita i Gra|anska za-
{tita sve su vi{e dobijale oblik vojnih formacija, koje }e prvih dana NDH
istupiti otvoreno kao usta{ke organizacije, dok su od 6. aprila do 10. izvr-
{ile sve zapovjesti Ante Paveli}a, prenijete u Hrvatsku preko radija.”
(str. 489.) Seqa~ku i Gra|ansku za{titu formirala je Hrvatska seqa~ka
stranka kao konture sopstvene paravojne ili parapolicijske organizacije,
kao partijsku vojsku, po uzoru na nema~ke esesovce i italijanske crnoko{u-
qa{e. “Klerofa{isti jednako su prihvatili usta{ki na~in razra|ivawa
misli o potpunoj hrvatskoj slobodi, o ukazivawu na zajedni~ke neprijateqe
crkve i hrvatstva.” (str. 489.) Kraqevski ministar i jedan od Ma~ekovih naj-
bliìh saradnika, Josip Torbar, potvr|uje na Kongresu hrvatske katoli~-
ke {tampe, maja 1939. godine u Zagrebu, “da je ìvot hrvatskog naroda neo-
dvojiv od katoli~ke crkve. Katoli~ka crkva najve}a je snaga, pomo}u koje
smo se dosad odràli, ona je i najve}e jamstvo da }emo se i od sada dràti.
Kroz 12 stoqe}a su hrvatski narod i katoli~ka crkva imali iste neprija-
teqe na istoj strani. Katoli~ka crkva je dala snage hrvatskom narodu da se
odhrva neprijateqima. Na strani hrvatskog naroda nalazi se danas gotovo
unisono cijela katoli~ka crkva, a svi neprijateqi se nalaze na protivnoj
strani. Pro{ao sam sve hrvatske krajeve i gdje je narod bliì i odan kato-
li~koj crkvi, tamo smo najja~i, nemamo se ~ega bojati. Crkva katoli~ka dok
bude svom narodu ono {to mu je bila dosada, tako|er se nema ~ega bojati.
Sve}enstvo je vanredno mnogo doprinijelo obnovi hrvatstva.” (str. 489.)
Klerikalni krugovi i hrvatske politi~ke partije formirali su Hr-
vatski narodni pokret kako bi koordinisali svoje separatisti~ke aktivno-
sti i stvarali puteve {irewa fa{isti~ke ideologije, a sam Ma~ek se u svo-
joj poslanici, koja je, krajem 1939. godine, ~itana pred papom Pijem XII, pri-
likom hodo~a{}a delegacije hrvatskih biskupa i politi~kih predvodnika,
potpisao kao “vo|a hrvatskog naroda”. I cela 1940. godina protekla je u zna-
ku ubrzane fa{izacije dru{tvene svesti svim propagandnim sredstvima,
dok je 1941. godina progla{ena za jubilarnu godinu po proteku trinaest ve-
kova od pokr{tavawa hrvatskog naroda. Besomu~no su falsifikovane isto-
rijske ~iwenice da bi se dokazalo nedokazivo, ali je masovna histerija i po-
mama neprekidno dobijala na intenzitetu, tako da je ogroman broj sve{te-
nika ve} otvoreno nastupao ne samo sa pozicija usta{ke ideologije, nego se
i javno deklarisao pripadni{tvom usta{kom pokretu. Sva {tampa je uniso-
no deklamovala la`nu istorijsku viziju koju su biskupi osmislili. “Sve je
ude{eno u tonu pisawa historije slavne pro{losti. Biskupi znaju da su Hr-
vati do{li na Balkan, negdje izme|u 630. i 640. godine s gorwe Visle “kao
velika organizirana vojska” i da su oteli Avarima staru rimsku Dalmaci-
ju sa dijelovima Ilirika i Panonije, te se “kao slobodan narod pod svojim
vladarom, po svoj prilici djedom ili ocem kasnijeg hrvatskog vo|e Borka
758
nastani{e ondje, gdje se Hrvati nalaze i danas”. Sasvim u duhu stare roman-
ti~arske {kole, ovi hrvatski pretci iz VII stoqe}a prikazuju se kao narod
golubiwe }udi, koji “ve} od po~etka (tj. otkad napadaju na Avare u Dalmaci-
ji) ne nastupaju neprijateqski protiv kr{}ana i sve je vodilo do toga, te se
me|u wima {irilo najugodnije raspoloèwe prema kr{}anstvu. Unato~ to-
me, {to arheologija neoborivo dokazuje, da su sve kr{}anske crkvice {e-
stog i ranog sedmog stoqe}a bile uni{tene i da one nisu obnavqane sve do
kraja VIII stoqe}a, ovi hrvatski biskupski “histori~ari” znaju kako je to
sve lijepo, skladno i u miru bilo izvedeno na ovom sektoru, dok je na svim
ostalim, gdjegod se kr{}anstvo {irilo, wemu prethodio ma~. Dakle, jedva
{to su stigli, sve ispred sebe poru{iti zajedno s Avarima, oni su sve to ob-
novili i psiholo{ki se spremili da napuste stare slavenske bogove, ~ija su
se imena zadràvala jo{ do danas na pojedinim dalmatinskim vrhovima, i
pri{li su Svetom Petru i svetom ocu papi. Pripraviv{i tako sve lijepo,
sastavqa~i kaù da je onda po~elo i pokr{tavawe hrvatskog naroda.” (str.
509-510.)
Trezveni glas starokatolika nije mogao da ugrozi zajapurenu ideolo-
{ku euforiju klerikalaca, koji su slavili nenaru{ivo jedinstvo pape i hr-
vatstva. Ipak, wihova poslanica ostala je kao istorijsko svedo~anstvo da je
bilo i onih koji su razumevali pogubnost klerofa{isti~ke politike i na-
stojali da joj se suprotstave. U “Poruci hrvatskom narodu”, koju su staroka-
tolici usvojili na svom zagreba~kom saboru, u maju 1939. godine, kaè se:
“Pravo je i dostojno, da hrvatski narod slavi tisu}tristogodi{wicu pri-
mawa vjere Isusa Krista i wegove boànske nauke, ali treba da odbije po-
ku{aje onih, koji tu proslavu ho}e istovjetovati sa slavqewem podlo`no-
sti hrvatskoga naroda rimskomu papi. Naprotiv, ba{ prigodom te tisu}-
tristogodi{wice treba da hrvatski narod bude pou~en o ovim povjesnim
istinama i ~iwenicama: 1. Od prvoga po~etka pokr{tavawa Hrvata rimske
pape i{li su za tim da Hrvati zajedno s kr{}anstvom prime latinski duh i
da se iznevjere svojemu narodnomu duhu i jeziku. 2. Nastojawe rimskih papa
i wihovih sve}enika oko u~vr{}ivawa rimokatoli~ke crkve i wezine du-
hovne vlasti u hrvatskom narodu i{lo je, u prvom redu, za tim da hrvatski
narod bude sluga i rob papinske politike, kojoj je bio ciq pro{iriti svje-
tovnu vlast rimske crkve i wezinih poglavara nad svim pokr{tenim naro-
dima i wihovim vladarima, a kod nas osigurati Latinima prevlast nad Hr-
vatima u wihovoj vlastitoj dràvi. 3. Hrvatski narod, stvoriv{i svoju sa-
mostalnu narodnu dràvu pod vladarima iz hrvatske narodne dinastije, ni-
je mogao uìvati mir i blagostawe, jer je bio prisiqen da od prvog po~et-
ka vodi borbu protiv rimskog pape i wegovih latinskih sve}enika, da od
wih sa~uva svetiwu bogoslu`ja na ìvom narodnom jeziku, koju je svetiwu
primio kao ba{tinu od pravih Kristovih sqedbenika slavenskih apostola
]irila i Metoda, te da spasi i sa~uva pravo sam sebi izabirati biskupe i
sve}enike, koji bi sluìli {irewu ~iste Isusove nauke i interesima hr-
vatskog naroda, a ne rimskim papama i wihovim interesima. 4. U toj borbi
hrvatskog naroda s rimskim papama i wihovim slugama, koji su u hrvatskoj
dràvi od po~etka vr{ili ulogu crva rasto~nika, a napokon se na zator
759
hrvatskoga kraqevstva zdruì{e s Ma|arima – pado{e kao `rtve hrvatski
knez Zdeslav, slavni hrvatski kraq Dimitrije Zvonimir, posqedwi neo-
kruweni kraq Petar Sva~i}, a zatim tisu}e progowenih i zlostavqanih
popova glagoqa{a, koji su ostali vjerni hrvatskoj narodnoj crkvi i bogo-
sluèwu na narodnom jeziku, pade napokon hrvatska dràva i hrvatska na-
rodna sloboda.” (str. 521.)
Proglas je u javnosti suvi{e malo pa`we izazvao. “Glas klerofa{ista
bio je ja~i i privla~niji. On je mobilizirao i potaknuo sve instinkte mr-
`we i nesno{qivosti klerikalnog {ovinizma, koji se tako skladno vezao
s op}im politi~kim vrijewem, ustalasanom ratnom psihozom koja je zalu|i-
vala prista{e i nadahwivala ih nadama na samostalnu dràvu, koju }e joj
rasplet svjetskih doga|aja podariti bez ikakvih naro~itih te{ko}a. Iz
klerofa{isti~ke {tampe, naro~ito Stepin~evog “Hrvatskog glasa” i [a-
ri}evog “Katoli~kog tjednika”, strujao je pravi opijumski miris koji je
omamqivao i do~aravao ovozemaqski raj budu}e “Nezavisne Dràve Hrvat-
ske”. Uistinu, klerikalizam je, mjeseca marta 1941, bio na svom osobitom
usponu. S tim snagama on }e do~ekati 25. i 27. mart, 6. april, i iznad svega
10. april! Klerofa{izam i svi wegovi suradnici bili su spremni za ètvu.
Sija~i su bili zadovoqni izgledima. Zrewe je bilo pri kraju. êkao se sa-
mo trenutak da se pri|e i k velikom ètvenom poslu, za koji se toliko vre-
mena i s toliko napora wegovalo posijano sjeme. Ono je dozrelo.” (str. 522.)
Ma~ek je sve logore napunio antifa{istima razli~itih politi~kih ori-
jentacija, a onda ih je u prvim danima okupacije wegova policija predala
Nemcima i usta{ama. Izdao je i proglas kojim je pozivao sve ~lanove Hr-
vatske seqa~ke stranke i svoje politi~ke pristalice da prihvate novu
vlast, s wom sara|uju i stave se u wenu slu`bu. Kako komentari{e Viktor
Novak, “Ovako je “vo|a” do~ekao najve}eg neprijateqa svih Slavena. Ovako
je “vo|a” inaugurirao zavr{nu fazu najsramnijeg nedjela, izdaju vlastitog
naroda. Za wim }e istodobno istim smjerom wegov najvjerniji saveznik, nad-
biskup Stepinac.” (str. 523.)
Sledbenici su poslu{ali Ma~eka. “Organizirani ~lanovi Gra|anske i
Seqa~ke za{tite, tih dviju kategzohen HSS ustanova, bili su, uistinu mno-
gi svijesni, a mnogi i podsvijesni nosioci budu}eg usta{kog reìma, pri-
premaju}i ga sa svojim maksimalisti~kim zahtjevima u psihozi izgradwe
sporazuma{ke Banovine Hrvatske.” (str. 527.) Sadràj Paveli}evih govora,
prvih dana aprila 1941. godine, preko be~kog usta{kog radija, svedo~i da je
on bio podrobno verziran o predstoje}oj fa{isti~koj agresiji na Jugosla-
viju, a wegova uputstva su striktno sledile mase wegovih ideolo{kih sled-
benika. “Povampireni frankovluk, u zajednici s uvrije|enim klerofa{i-
zmom, koji se poslije odba~enog konkordata gotovo otvoreno stavio u slu-
`bu neprijateqa svoje zemqe, zabiqeìo je tako trenutnu pobjedu zabadaju-
}i no` u le|a ro|enoj zemqi i dràvi, izdaju}i je na najpodliji na~in. Sve
ono {to }e sada slijediti, bit }e ponovqeno, ali u stra{nijem obliku iz-
raèna parafraza doga|aja i nastojawa iz prvih mjeseci 1914. godine, koja
}e se ovdje pretvoriti u ~etiri stra{ne godine usta{kog i klerofa{i-
sti~kog terora. Kona~no, do{ao je taj tako dugo o~ekivani ~as klerofa{i-
760
sti~ke odmazde. Kad su wema~ke {tuke razarale Beograd i pretvorile ga u
jezivu bakqu, poglavnik Paveli} obratio se hrvatskim vojnicima, koje mi-
stificira sra~unatom propagandom... Najve}i dio klera, svjetovnog i re-
dovni~kog bio je od prvih trenutaka nesklon Jugoslaviji, uistinu najpouzda-
nija peta kolona i suradnik pri zavojeva~kom ulasku Nijemaca i Talijana
– i talijanskih malobrojnih usta{a – u hrvatske krajeve. Peta kolona, koju
su sa~iwavali klerofa{isti, frankovci svih boja, zajedno s usta{ama, i
Gra|anska i Seqa~ka za{tita HSS poslu{ale su emigranta izdajnika, i po-
stupile su po wegovim nare|ewima, ne samo pri demoralizirawu vojske, ne-
go i pri wenom razoruàvawu.” (str. 537.)
Jedan od najbliìh Paveli}evih saradnika, usta{ki doglavnik Mile
Budak, izjavqivao je, ve} polovinom 1941. godine, “da nije bio rijedak slu~aj
da su se pojedini sve}enici istakli u razoruàvawu oficira jugoslavenske
vojske. Tako je, tvrdi Mile Budak, jedan seoski kapelan razoruào tri gene-
rala i 50 oficira i hiqadu vojnika. Drugi je, opet sve}enik, udruìv{i se
sa dvojicom financijskih straàra zarobio dva generala, ~etrdeset srp-
skih oficira, a jedan frawevac, uz pomo} nekolicine mladi}a, razoruào
je cijelu srpsku ~etu. To su prva usta{ka samopriznawa klerofa{ista i
usta{a o dodiru i zaslugama wihovim za usta{ku pobjedu. Drugi jedan izvje-
stilac, zabiqeìo je i Budakova obja{wewa, kako su frankovci i ostali
sve}enici pripravqali ovu zajedni~ku stvar”. Tu sledi ovaj citat: “I doga-
|alo se ono, {to vi bez sumwe niste shvatili. Dolazili su u sela i gradove
razne usta{e, koji su kao fratri pod mantijama nosili sva{ta i priprema-
li narod. Raspirivali smo usta{ku mr`wu diqem ~itave Hrvatske tako da,
kad je do{ao ~as, na{i nas prijateqi Nijemci i Talijani ne na|o{e samo
spremne ve} i oslobo|ene.” (str. 537-538.)
Usta{e i ma~ekovci su zaista u mnogim mestima dizali pobune, ulazi-
li u sukobe sa vojskom i àndarmerijom, spre~avali mobilizaciju i izazi-
vali dru{tveni haos. Jedan od usta{kih ideologa, i ve} ranije afirmisani
klerikalni publicista, Ante Or{ani} na slede}i na~in opisuje hrvatske
petokolona{ke aktivnosti 1941. godine u listu “Hrvatska smotra”: “Ona
unutarwa, revolucionarna, ru{ila~ka uloga, tj. ona uloga koja je slom po-
spje{ila ne izvana, kao wema~ka vojska, nego iznutra, tako da u toku borbe
i sloma nije ni{ta bilo u redu, ni{ta bilo na mjestu, i u pravo vrijeme, ni-
{ta spremqeno i otpremqeno u pravi ~as, ni{ta pucalo u prave ciqeve, ni-
{ta i{lo kamo treba i ni{ta izvje{tavalo kako treba, to je bila ona veli-
ka zna~ajna i odgovorna uloga Hrvata u slomu balkanske fronte. U toj svo-
joj ulozi Hrvati su se u balkanskom ratu upravo besprimjerno iskazali. I
isto onako, kao {to su Hrvati negda za vrijeme mira svi kao jedan glasova-
li protiv Srbije, protiv srbijanske megalomanije i hegemonije, protiv te-
rora i eksploatacije, tako su i sada u ovom ratu svi Hrvati kao jedan, otka-
zali poslu{nost, neizvr{avali naredbe, ometali vezu, {irili paniku, ne-
ta~no ga|ali, onesposobqavali tenkove, automobile, avione i topove, te
ostala ma{inska oru`ja za borbu, razoruàvali srbijanske raspu{tene i
divqa~ke mase.” (str. 539.)
761
`) NDH kao materijalizacija vatikanskog projekta
Dan nakon progla{ewa Nezavisne Dràve Hrvatske Radio Zagreb po-
zivao je Zagrep~ane da sve~ano i srda~no do~ekaju nema~ku vojsku i slede da-
qe instrukcije koje }e preko radija biti emitovane. “Narodu izvan Zagre-
ba poru~ilo se, da se odmah obrati na sve ùpne urede, gdje }e od sve}enika
dobiti uputstva za daqwi rad. Naravno, jasno je, da su ta usta{ka uputstva
data ùpnim uredima i wihovim {efovima ùpnicima, upraviteqima ù-
pa i kapelanima, jo{ prije 10. aprila, dakle prije progla{ewa NDH, prema
ranijem sporazumnom dogovoru. Nema sumwe zato, {to su svi ti bili ve} ra-
nije spremni kao wihovi suradnici i povjerenici za veliko usta{ko zlodje-
lo, za stvarawe NDH. To je najo~igledniji znak, da se cjelokupna crkvena in-
stitucija u Hrvatskoj stavila u slu`bu veleizdajni~kog pokreta i u slu`bu
novog stvorenog stawa, da su crkvene institucije, prvenstveno ùpni ure-
di, postali instrumenat usta{kog sistema i usta{ke NDH, o~evidno rani-
je pripremqeni za takav doga|aj. Jer, tko bi se usudio savjetovati gra|an-
stvu da se obra}aju za sva, pa i za povjerqiva saop}ewa, ustanovama za koje se
nije bilo sigurno da }e izvr{iti nare|ewa tako va`na u prvim trenucima
preuzimawa vlasti? To su mogli da budu samo najpoverqiviji. A te su usta-
nove doista i bile najsigurniji oslonac u prvim trenucima kad je izvjesna
neizvjesnost mogla jo{ mnoge neodlu~ne pokolebati.” (str. 542.)
Glavni usta{ki {tab vrlo dobro je znao da se moè potpuno uzdati u
najve}i deo rimokatoli~kog sve{tenstva i koristiti ga kao proverenu or-
ganizacionu infrastrukturu. “Hrvatskom kleru dao je pravi poticajni pri-
mer stava prema usta{koj veleizdaji i progla{ewu NDH vrhovni {ef ka-
toli~ke crkve u Hrvatskoj, zagreba~ki metropolita dr Alojzije Stepinac.
Urbi et orbi objavqena je prava povezanost izme|u nadbiskupa i usta{kih
prvaka! I to u prvim trenucima NDH. Jer, ve} 11. aprila 1941, nadbiskup
Stepinac je posjetio svoje ranije poznanike i prijateqe, koji su zauzeli mi-
nistarske poloàje u prvoj provizornoj vladinoj upravi, jo{ prije nego {to
je u Zagreb stigao Ante Paveli}. Jedan od krvavih terorista, koji }e tako-
|er proslaviti sa svojim djelima najkrvaviji reìm, {to ga je imala Hrvat-
ska od kraqa Tomislava kroz hiqadu godina, bio je dr Milovan @ani}, ko-
ji je tih dana uzeo u ruke ministarstvo policije. Tome ~ovjeku po{ao je nad-
biskup Stepinac da ga u svoje ime kao i crkve, koju je predstavqao, pozdra-
vi, i da s wime ostane u duèm razgovoru, kako je to vrlo radosno objavila
usta{ka {tampa. To joj je, pak, bio jedan od veoma va`nih propagandnih ele-
menata, s kojim su oni posredno govorili i agitirali kako treba da se pre-
ma usta{kom reìmu vlada sav ostali kler, ne samo onaj koji je bio duhovno
pripravqen za trenutak objavqivawa NDH, nego i onaj dio koji je bio ne sa-
mo rezerviran nego je i skepti~ki promatrao ovu raniju suradwu sve}enstva
s ekstremnim nastojawima usta{kih vo|a i wihovih izvoditeqa.” (str. 543.)
Usledila je zatim slu`bena Stepin~eva poseta poglavnikovom zameniku i
usta{kom mar{alu Slavku Kvaterniku, javno àqewe poginulih usta{a
itd., {to je sve detaqno i u apologetskom duhu propratila crkvena {tampa,
pokazuju}i da se ni po ~emu ne razlikuje od usta{ke partijske.
762
Na Uskrs je, u zagreba~koj katedrali, nadbiskup Stepinac pred masom
sveta blagoslovio Slavka Kvaternika, 16. aprila je zvani~no posetio Pave-
li}a, a onda je u biskupskim dvorima priredio sve~ani banket tek pristi-
glim usta{kim emigrantima. “Ovim je nadbiskup Stepinac pokazao put ko-
jim }e se kretati wegova djelatnost za vrijeme usta{kog reìma. On je NDH
uistinu do~ekao i primio je kao jedan od svojih sawanih ideala. Na prvi dan
Uskrsa odrào je uobi~ajenu propovjed u zagreba~koj katedrali, u kojoj je ob-
javio pastvi velik dan uspostave NDH, identificiraju}i se time i sa pro-
povjedaonice sa veleizdajnicima i ru{iteqima Jugoslavije.” (str. 545.) Iz-
ve{tavaju}i detaqno o Paveli}evom polagawu zakletve i o inauguraciji
usta{ke vlade, “Katoli~ki list”, koji je ure|ivan pod neposrednom Stepin-
~evom kontrolom, u redakcijskom komentaru je nagla{avao: “Dràva Hrvat-
ska je, dakle, ~iwenica. Wu su, kao ideal, stoqe}ima nosili u svojim du{a-
ma na{i pre|i, dok ju nije svemogu}a providnost ostvarila u godini velikog
narodnog jubileja. Katoli~ka crkva, koja je kroz 1300 godina duhovno vodila
hrvatski narod u svim wegovim te{kim, bolnim i radosnim danima, prati s
veseqem i rado{}u hrvatski narod u ovim danima wegova podizawa i obna-
vqawa dràvne nezavisnosti. Ona je uvjerena, da je navje{tawem Kristove
vjerske i }udoredne nauke sa~uvala hrvatskom narodu ìvotnu snagu i ìla-
vu otpornost. Da mu je dala moralnu snagu, te moè podnijeti te{ka isku{e-
wa, koja su ga kona~no dovela do obnavqawa dràvne nezavisnosti. Kako je
u te{kim danima isku{ewa vjerno stajala sa svojim sve}enstvom u wegovoj
duhovnoj slu`bi, tako }e mu u novom periodu dràvne nezavisnosti jednako
vjerno stajati uz bok, da ga ja~a i krijepi, te u svojoj narodnoj dràvi moè
u {to potpunijoj mjeri posti}i pravo, op}enito blagostawe i svestrani na-
predak. Ona se moli Bogu, da svi ~lanovi hrvatskoga naroda u me|usobnoj
slozi na|u u dràvi Hrvatskoj ispuwewe svojih opravdanih aspiracija. Da
cijeli narod sa svojim odgovornim vodstvom bude istinski bo`ji narod.
Ona je uvjerena, da postoje i objektivni i subjektivni preduvjeti, te se na
wemu ispune Bo`je re~i: “Blago narodu kome je Bog gospodin!” S tim èqa-
ma i molitvama ulazimo u NDH.” (str. 548-549.)
I sam Stepinac je, 28. aprila 1941, uputio poslanicu sve{tenicima i
rimokatoli~kim vernicima, u kojoj je, izme|u ostalog, potencirao: “âsna
bra}o! Nema nikoga me|u vama, koji u ovo posqedwe vrijeme nije bio svjedo-
kom najzama{nijih doga|aja u ìvotu hrvatskog naroda, me|u kojim djeluje-
mo kao glasnici Kristovog evan|eqa. Doga|aji su ovo, koji su na{ narod do-
nijeli u susret davno sawanom i èqkovanom idealu. âsovi su ovo, u koji-
ma ne govori vi{e jezik, nego krv svojom tajanstvenom povezano{}u sa ze-
mqom u kojoj smo ugledali svijetlo Bo`je i s narodom iz kojega smo nikli.
Je li potrebno isticati da je i u na{im grudima ìvqe zakucalo srce? Ni-
tko pametan toga osuditi ne moè i nitko po{ten toga zamjeriti ne moè,
jer je qubav prema vlastitom narodu Bo`jim prstom upisana u qudsko bi}e
i Bo`ja zapovijed! I tko nam moè zamjeriti, ako i mi, kao duhovni pasti-
ri, dajemo svoj prinos narodnom vesequ i zanosu, kad se puni dubokog ganu}a
i tople zahvalnosti obra}amo Bo`jem veli~anstvu? Jer, kolikogod i bilo
zamr{eno pletivo dana{wih sudbonosnih doga|aja; kolikogod bili hetero-
763
geni faktori, koji utje~u na tok zbivawa, ipak je lako razabrati ruku Bo`-
ju na djelu... Odazovite se stoga spremno ovom mom pozivu na uzvi{eni rad
oko ~uvawa i unapre|ewa NDH. Poznavaju}i muève koji danas upravqaju
sudbinom hrvatskog naroda, mi smo duboko uvjereni da }e na{ narod nai}i
na puno razumijevawe i pomo}. Mi vjerujemo i o~ekujemo da }e crkva u uskr-
sloj dràvi Hrvatskoj mo}i u punoj slobodi navije{tati neoborive princi-
pe vje~ne istine i pravde... Dao dobri Bog, da tako bude. A da tako bude, po-
zivam vas, ~asna bra}o sve}enici, da ne prestanete poticati povjerene vam
vjernike na molitvu... da poglavnika dràve Hrvatske napuni duhom mudro-
sti, kako bi uzvi{enu i toliko odgovornu slu`bu vr{io Bogu na ~ast i na-
rodu na spas u pravdi i istini; da narod hrvatski bude narod Bo`ji, odan
Kristu i crkvi wegovoj sagra|enoj na pe}ini Petrovoj!” (str. 550-552.)
Viktor Novak sadràj celokupne poslanice, koja je ovde samo delimi~-
no citirana, komentari{e na slede}i na~in: “Nadbiskupova okru`nica sve-
}enstvu zagreba~ke dijeceze bila je preko radija ~itana nekoliko puta kroz
nekoliko dana, u cijelosti i u izvodu. Wu su mikrofoni prenosili po javnim
mjestima NDH i tako je ne samo sve}enstvu, nego i svemu narodu objavqeno,
kako se nadbiskup Stepinac sasvim angaìrao za novi usta{ki reìm u
NDH. Ali, ne samo on, nego i katoli~ka crkva, u ~ije je ime on govorio, na-
ro~ito podvla~e}i ovu misao. [tovi{e, nadbiskup je zaèlio da katoli~-
ka crkva bude osnov i uzidana u temeqe NDH. I u wegovim je grudima, kao i
onima usta{a, zakucalo ìvqe srce kad je progla{ena NDH. I kao pred-
stavnik crkve pozivao je sve}enstvo, da sve u~ini kako bi se o~uvala i una-
predila NDH.
Da bude uvjerqiviji, nadbiskup Stepinac poziva se na poznavawe usta-
{kog vodstva, za koje vjeruje da }e dobro upravqati sudbinom hrvatskog na-
roda, i da }e i oni crkvi uzvratiti, {to je wima crkva u~inila i {to }e im
jo{ u~initi. Tako nadbiskup Stepinac sa svom usrdno{}u poziva sve}en-
stvo, kojemu je objasnio prije toga, da je NDH u stvari djelo ruku Bo`jih, da
su te ruke utjecale “na tok zbivawa” koji je vodio do NDH. A da bi bilo svi-
ma jasno, svakom sve}eniku napose i svima vjernima, da crkva kao takva nije
samo priznala jedno stvoreno stawe, nego da se za wega zalaè svim svojim
mo}ima, pa i duhovnima, nadbiskup je pozvao sve}enstvo da se moli za najve-
}eg krvnika hrvatskog i srpskog naroda, da ga Bog “napuni duhom mudrosti”,
kako bi uzvi{enu i toliko odgovornu slu`bu vr{io Bogu na ~ast i narodu
na spas, u pravdi i istini; da narod hrvatski bude “narod Bo`ji”, a osim to-
ga da se svi sve}enici i sav narod zahvale za “djelo ruku Bo`jih”, pa je sto-
ga odredio sve~ani Te Deum po svim ùpnim crkvama, na koji su trebali sve-
}enici da pozovu pored vlasti i “vjerni narod”. Ovo puno, iskreno osje}aj-
no, gotovo zanosno, ne samo pristajawe, nego i angaìrawe za usta{ki re-
ìm, pokazuje jo{ i to, {to se odmah poslije ove poslanice u cijelosti ob-
javquju u tom crkveno-pastoralnom listu i “Na~ela usta{kog pokreta”, ko-
ja je 1933. objavio Ante Paveli}! Ili, kako kaè “Katoli~ki list”, da we-
govi ~itateqi upoznaju osnovne linije po kojima se upravqa ~itav ìvot u
NDH.” (str. 552.)
764
Prepun zanosnog uzbu|ewa, sarajevski nadbiskup je svoju radost, prosve-
tqewe, sre}u i probu|ene nade povodom uspostavqawa usta{kog reìma iz-
razio lirskom pesmom, pravom odom fa{isti~koj kvazidràvnoj tvorevini,
koju je objavio u svom listu “Vrhbosna”. Kako Novak zapaà, “kao {to se u
Hrvatskoj angaìrao za Paveli}a i usta{ku NDH nadbiskup Stepinac, ta-
ko u Bosni i Hercegovini ne}e za wim zaostati ni drugi nadbiskup u kolu
hrvatskog episkopata. [tovi{e, u nekim manifestacijama, a naro~ito u me-
todi svoga otvorenog prousta{kog i usta{kog rada, on }e ga i natkriliti. A
nije ni ~udo, jer sarajevski nadbiskup dr Ivan [ari} ve} je i od ranije bio
u izravnim, neposrednim i intimnim prijateqskim i politi~kim odnosima
sa Paveli}em kao i ameri~kim emigrantima, usta{ama, kojima je 1934. podi-
jelio i svoj blagoslov za wihov “patriotski” rad... Nadbiskup je ozaren ra-
do{}u i svijetlom, i wegova je du{a zasjala sre}om i nadama. Svakako, jer je
objavqena NDH, i wegov, kao i nadbiskupa Stepinca, davno “èqkovani i
sawani ideal”... Ovako probu|en iz zlatnog sna, nadbiskup }e cijelo vrijeme
strahovitog krvavog usta{kog reìma, koji }e u Bosni i Hercegovini posi-
jati najmnogobrojnije i najstrahovitije `rtve, biti “uzdrhtalih grudi”, sav
u pjesni~kom zanosu, od triumfalnog dana dolaska poglavnika Paveli}a, do
wegova kao i svoga sramnog bijega...
Tako }e nadbiskupove po~etne lirsko-usta{ke refleksije i meditacije
postepeno prelaziti na teren prousta{kog propagirawa i organizirawa
svega i sviju “oko ~uvawa i unapre|ewa NDH”, na op}e zadovoqstvo svoje i
svoga mla|eg druga, a starijeg po dostojanstvu u Zagrebu, nadbiskupa Stepin-
ca! I primjer nadbiskupa [ari}a, kao i onaj nadbiskupa Stepinca, djelovat
}e i kod podre|enog sve}enstva i kod pastve, koja je na svoj na~in razumjela
i izvodila savjetovawa svojih nadpastira o “~uvawu i unapre|ewu NDH”. Od
literarne propagande do metoda Makabejaca – kriàra! U crkvi kao i u
usta{kim koqa~kim organizacijama. U borbama, sa bombama i noèvima, u
logorima talaca i ostalih nesretnika, zatvorenika osu|enih na polagano
ili brzo umirawe, u akcijama oko duhovnih ubojstava pri prisilnom “dra-
govoqnom” katoli~ewu pravoslavaca Srba... Odmah od prvih dana usta{ke
NDH nadbiskup [ari} bit }e u prvim redovima usta{kih boraca. U propo-
vijedima kao i u svim ostalim crkvenim funkcijama, gdje je wegova rije~ bi-
la upravqena bilo podre|enom sve}enstvu, bilo u novinskim ~lancima ili
pjesmama, bilo kao prvi dostojanstvenik Sarajeva, koji u svojoj pala~i pri-
ma usta{ke, fa{isti~ke i nacisti~ke dostojanstvenike, politi~are i voj-
nike.” (str. 554-555.)
Pod okupacijom je u Sarajevu osnovan “Sarajevski novi list” kao izra-
zito usta{ko glasilo, a u wemu je nadbiskup [ari} objavio svoje uspomene
na susret sa usta{ama u Buenos Airesu, gde je boravio kao delegat euhari-
sti~kog kongresa zajedno sa Pa~elijem, budu}im papom Pijem XII. O tome
on, izme|u ostalog, pi{e: “Koliko sam puta ~uo od na{ih usta{a {to bismo
mi bez svojih sve}enika... Pjevao sam s usta{ama na{im svim srcem i glasom
“Lijepu na{u domovinu”, a uvijek svi s krupnom suzom u o~ima. I sa ìvom
nadom u wezinu lijepu, slatku i zlatnu slobodu. Uzdi{u}i Bogu za wu, moli-
li smo se svemogu}emu i za poglavnika dr Antu Paveli}a, neka nam ga on
765
milostiv prati i doprati u slobodnu Hrvatsku. I dobri je Bog ~uo, i eto,
usli{io na{e vapaje i uzdisaje. “Tebe Boga hvalimo, tebe Gospodina ispo-
vjedamo”... I mi }emo domovinsku vjernost vezati uvijek s religioznom vjer-
nosti. Uvijek Hrvati. Uvijek katolici! Bog i Hrvati.”(str. 556.) [ari} je
tokom rata srda~no primao Kvaternika i nema~ke generale i oficire, ma-
nifestuju}i otvoreno i na svakom mestu svoje ~vrsto pripadni{tvo usta-
{kom pokretu. Kako to pokazuje slede}a ilustracija s po~etka rata, na isti
na~in je delovao sve do kraja: “Nadbiskup [ari} prisustvovao je 30. VI, na
dan pogibije Zrinskog i Frankopana, zajedno sa reis-ul-ulemom, Fehimom
ef. Spahom, ùpnikom Bralom, poglavnikovim povjerenikom za Bosnu i
Hercegovinu, i sarajevskim ùpnikom dr êlikom, zakletvi usta{ke vojske
u Sarajevu koju je obavio pukovnik – zapovjednik Petar Bla{kovi}. Zakle-
tvenu molitvu za katolike izvr{io je Mato Hailo, vojni sve}enik, a za mu-
slimane imam Hasan ef. [enbi}.” (str. 556.) Dao je [ari} odu{ka svojim
emocijama i kroz pesmu “Oda poglavniku”, posve}enu Paveli}u povodom Bo-
ì}a 1941. godine, koja je objavqivana u svoj {tampi, recitovana preko ra-
dija i u {kolama, a ~iji posledwi stihovi glase: “Ti si za Dom `rtvovao sve-
ga sebe. Smjel ko heroj, od vjere junak ìvi{. Za slobodu ustao si na{eg Do-
ma, Usta{o divni.” (str. 557.)
I svaki svoj slede}i javni nastup nadbiskup [ari} je koristio da po-
tvrdi neraskidivo jedinstvo Rimokatoli~ke crkve i usta{kog pokreta, da
propagandno potkrepi klerofa{isti~ku strahovladu i wene zlo~ine, ma-
hom prema srpskom narodu. Paveli} mu je redovno uzvra}ao laskavim kom-
plimentima i s jo{ ve}im àrom pristupao svom koqa~kom poslu. “[ari}
nije na{ao nijedne rije~i opomene ni savjetovawa da se taj krvolo~ni bijes
zaustavi. Naprotiv, wegovo javno istupawe i zalagawe za usta{ki pokret,
kao i wegovo blagosiqawe i glorificirawe usta{kih vo|a, a kasnije }emo
vidjeti i wegove govore, koje je drào i usta{ama kao i domobranima, nad-
biskup [ari} bio je u stvari jedan posredni podstreka~ za sve one brojne
zlo~ine, koji su se ve} dotad desili, a koji }e se iz dana u dan tokom ~etiri
krvavih godina mnoìti u beskona~nost.” (str. 560.)
Usta{kim reìmom javno se odu{evqavao i splitski biskup dr Kvirin
Bonefa~i}, a u~estvovao je zdu{no u svim usta{kim manifestacijama i
pretvorio crkvene propovedaonice u politi~ke tribine. Pod italijan-
skom okupacijom “splitski biskup je oti{ao tako daleko, da je dostavqao
policiji promemorije sa spiskom “politi~ki sumwivih osoba.” (str. 564.)
Zalagao se i za kolektivno ka`wavawe ~etni~kih i partizanskih porodi-
ca, o ~emu su slu`beno obave{tene italijanske vojne i policijske vlasti.
Kako se vidi iz jednog wihovog originalnog dokumenta, “splitski biskup,
podupiraju}i svesrdno molbu katoli~kog klera u onim krajevima, kako vam
je ve} saop}eno, stavqa daqi prijedlog, da se za sva zlodjela i {tete, koje su
se ve} dogodile, ili koje }e se eventualno dogoditi, proglase odgovornim
familije bandita, koji ìve u mjestima onih krajeva smatraju}i da }e ova
mjera sigurno imati za u~inak, povratak mnogih bandita svojim ku}ama.”
(str. 564.)
766
Vernost i odanost Paveli}u i ushi}ewe usta{kom vla{}u izraàvali
su i hvarski biskup Miho Pu{i}, kr~ki biskup dr Josip Srebrni~, sewski
biskup Viktor Buri}. U Buri}evoj poslanici sve{tenicima i vernicima,
koja je objavqena krajem juna 1941. godine, stoji i slede}e: “Bili smo netom
svjedoci velikih doga|aja u na{oj dragoj domovini Hrvatskoj. Bo`ja je pro-
vidnost htjela, da se ostvarilo ono za ~im su dugi vijekovi ~eznuli, za ~im
su generacije naroda uzdisale; oìvotvorilo se ono, {to je bio najvi{i ze-
maqski ideal rodoqubnog sve}enstva i vjernika na{ih dijeceza od davne
pro{losti do na{ih dana. Nakon mnogih borbi i trpqewa neodoqiva na-
rodna te`wa za slobodom, pravdom i zadovoqnim ìvotom okruèna je ko-
na~no uspostavom NDH. Domovini na{oj sinu{e boqi dani i u svakom se hr-
vatskom srcu porodi vedra nada u sretnu budu}nost. I dok stojimo pod doj-
mom op}eg narodnog odu{evqewa, pogled nam se i nehotice okre}e na dugu
i mukotrpnu pro{lost hrvatskog naroda. U neprekidnom nizu narodnog tr-
pqewa kroz sva duga stoqe}a nalazimo me|u istaknutim narodnim borcima
lijepi broj slu`benika oltara, {to nas napuwa posebnim ponosom, ali, po-
red toga, svijesni smo tako|er i preva`ne one uloge, koju je crkva odigrala
u na{oj narodnoj pro{losti.” (str. 565.)
Zanosne i sentimentalno oki}ene pozdrave Paveli}u upu}ivao je i |a-
kova~ki biskup, dr Antun Ak{amovi}, daju}i istovremeno “primjer svome
kleru kako treba da se sluì NDH, kako da je se u svim wenim izdajni~kim
nastojawima pomogne. U tu svrhu trebalo je angaìrati i oltare i propo-
vijedaonicu.” (str. 568.) Posebnom “okru`nicom”, nazvao je Hitlerov pohod
na Sovjetski Savez krsta{kim i podupro upu}ivawe domobransko-usta{kih
legionara na isto~ni front. U “okru`nici”, koja je datirana 24. septembra
1941. godine, nalaze se i slede}i redovi: “Na{ veliki poglavnik, heroj na-
roda hrvatskoga, spasiteq na{e slobode u najteè dane, kad smo zaprepa-
{teni strahovali da li }e s Jugoslavijom biti izbrisana na zemqovidnoj
karti i na{a tisu}ugodi{wa dràva Hrvatska, razvio je neslomivom sna-
gom i upravo nadnaravnu mudrost odmah u po~etku svoje vladavine. Uloìo
je nad~ovje~ne napore da NDH osigura normalan razvoj politi~koga i kul-
turnoga ìvota. Uza sve to su se zakleti neprijateqi usudili svojim nasr-
tajima prouzro~it nered u nekim krajevima na{e zemqe. Na{i hrvatski si-
novi, na{a ponosita i hrabra vojska potpuno odana poglavniku, jam~i za do-
bru sudbinu NDH. Prema visokom nalogu velikoga poglavnika hrvatska voj-
ska je podijelila vite{ku ulogu. Jedni stoje u slu`bi zemaqske obrane, a
drugi u~estvuju u kriàrskom ratu protiv boq{evika. Veliki vo|a nema~-
koga rajha je slavodobitnim ~etama wema~ke vojske pridruìo ~ete svih sa-
veznika mirotvorne “osovine”, ne zato {to bi osje}ao nedostatak snage we-
ma~ke vojske, nego da se pokaè puna solidarnost svih velikih i malih sa-
veznika, da su slo`ni i jednako po`rtvovani za uspostavu mira i slobode
svakomu narodu na evropskom kontinentu prema smjernicama velikoga vo|e
wema~koga rajha. Sveta katoli~ka crkva prati ove doga|aje punom brigom i
qubavqu prema ratnicima na fronti i prema stradalima u domu. Zato sve-
ti otac svojom porukom ujediwuje na{e du{e u zajedni~koj molitvenoj akci-
ji.” (str. 569.)
767
z) Papina javna podr{ka Paveli}u
Kako posebno prime|uje Novak, “va`no je u toj okru`nici, {to nam bi-
skup Ak{amovi} otkriva kakve su bile intencije Vatikana s tom molitve-
nom akcijom, i kakve su nade obuzele crkvene velikodostojnike, u trenuci-
ma, kad se prema mi{qewu “velikog vo|e rajha sa slavodobitnim ~etama we-
ma~ke vojske” imao pred Moskvom okon~ati “kriàrski rat protiv boq{e-
vika u Rusiji”.” (str. 570.) U poslanici, koju je taj isti biskup, kao propaga-
tor usta{ke ideologije, uputio po~etkom 1942. godine, on isti~e: “Gospodin
Bog je u svojoj milostivoj pravednosti usli{ao molitve na{e. Pro{la go-
dina 1941, na{a jubilarna godina, bila je ispuwena triumfalnim manife-
stacijama op}e narodne radosti povodom progla{ewa NDH. Veliki oslo-
boditeq hrvatskog naroda, udruèn s vo|om wema~kog rajha i s du~eom su-
sjedne Italije, nakon osam i pol stoqe}a udara temeqe uskrsnuloj dràvi
Hrvatskoj. Poglavnik na{e mlade NDH i wezine oruàne snage obnavqaju
duh hrvatskih vitezova u sna`nom zovu: Za dom spremni! Poglavnik zemaq-
skoga vrhovni{tva obnavqa duh crkvenoga jedinstva u savremenom zovu: Na-
trag vjeri otaca! Jedinstvo je u katoli~koj crkvi! U Nezavisnoj DH se viso-
ko po{tuje sloboda svete katoli~ke crkve i nadasve se cijeni uzvi{eni apo-
stolat ove od Isusa Krista utemeqene ustanove.” (str. 571.) On uz to insi-
stira na pokatoli~avawu Srba kako bi se oni {to uspe{nije denacionali-
zovali i u celoj dràvi ìveo samo jedinstven hrvatski narod. Novak povo-
dom toga konstatuje da je biskup Ak{amovi} “u trenutnom zanosu otkrio
ovako u toj poslanici svoju i ~itavog episkopata strastvenu te`wu za kato-
li~ewem Srba, “kako bi bio jedan pastir i jedan ov~iwak”, a u NDH sa po-
katoli~enim Srbima samo jedan narod hrvatski. Jer, i za wega i za cio epi-
skopat “poglavnik ... obnavqa duh crkvenoga jedinstva u savremenom zovu:
Natrag vjeri otaca! Jedinstvo je u katoli~koj crkvi!” A na tome poslu bio
je biskup Ak{amovi} osobito revnosan suradnik, kako }e se to u slijede}em
poglavqu op{irno izloìti. Ovom ispovije{}u o punoj suglasnosti epi-
skopata u NDH s poglavnikom i wegovim usta{ama u najstrahovitijem ata-
ku na slobodu savjesti – koju pozna historija. îtava ova poslanica 1942. na-
pisana je, u stvari, kao apologija, stru~na i dogmatska za opravdanost kato-
li~ewa u NDH, na osnovu “uzvi{enog apostolata svete katoli~ke crkve”. A
kada sve bude izvedeno prema “suvremenom zovu poglavnika: Natrag vjeri
otaca!”, onda }e u NDH zavladati pravi raj Bo`ji, jer }e Hrvati i Srbi bi-
ti sjediweni u katoli~koj crkvi, i u NDH }e zavladati “milost duhovnoga
preporoda” pod rukovodstvom katoli~ke crkve, wenog episkopata i cjelo-
kupnog klerofa{izma.” (str. 571.)
Papa Pije XII, 18. maja 1941. godine, srda~no je primio Antu Paveli}a i
celu usta{ku delegaciju, koja je do{la u Rim da sa Musolinijem dogovori stu-
pawe na hrvatski kraqevski presto vojvode od Spoleta, pripadnika savojske
kraqevske ku}e. Sva fa{isti~ka, usta{ka i klerikalna {tampa je odu{e-
vqeno pozdravila taj doga|aj, iako je wime papa grubo prekr{io na~elo ne-
utralnosti. [ari}ev “Katoli~ki tjednik” povodom toga je pisao da “pravo-
slavni elemenat, koji se no{en osmanlijskom najezdom razlio preko povije-
768
snog podru~ja Hrvatske, ne}e mo}i u NDH vr{iti propagandu. On }e biti po-
vra}en u svoje prirodne granice, kako to traì ne samo pravda, nego i ìvot-
ni interes zapadne uqudbe. Katoli~ka i muslimanska vjeroispovijest imat
}e za{titu i mogu}nost slobodnog razvitka s temeqnim interesima hrvat-
skog naroda. U Vatikanu su svijesni velikog uskrsnu}a NDH. Stoga je razu-
mqivo da je taj doga|aj izazvao u Vatikanu ìvo zadovoqstvo. I Vatikanu je
stalo do toga da hrvatska dràva bude {to mo}nija.” (str. 582.)
Katoli~ka akcija, Veliko kriàrsko bratstvo, jezuitske i fraweva~-
ke {kole i semeni{ta, kao i sve druge organizacije i institucije hrvatskog
nacionalnog i rimokatoli~kog karaktera, me|usobno su se prosto takmi~i-
le koja }e dubqu i ubedqiviju vernost iskazati usta{kom reìmu i wegovoj
klerofa{isti~koj ideologiji. Kad je i Vatikan javno i otvoreno podrào
Paveli}a, nikakvih dilema vi{e nije bilo u pogledu papine zamisli da pod
okupacijom uspostavqena Hrvatska predstavqa istureni bastion katoli-
~anstva i da s wene teritorije treba eliminisati pravoslavne pokoqem
ili nasilnim pokr{tavawem. “Da bi se {to pravilnije ocijenila i shvati-
la pojava pokatoli~avawa pravoslavaca u masama, kao i krvavi progon Sr-
ba od strane usta{kih avangardista, objasnit }e sami pojedini usta{ki
~imbenici, koji su davali za taj ciq direktive. Ne samo pojedincima nego
i ~itavim usta{kim formacijama i razdraènim prista{ama, podbadanim
amoralnim instinktima i strahovitom mr`wom koju je protiv pravosla-
vqa, {to je dosqedno zna~ilo protiv Srpstva, isticao jednako neki logor-
nik, kao {to je to ~inio fanati~ki frawevac, jezuita, kapelan, ùpnik, ka-
nonik pa i sam biskup ili nadbiskup. Svi su se oni na tom poslu takmi~i-
li, a opet taj i takav posao nazivala je klerofa{isti~ka {tampa kao najvi-
{u eti~ku i patriotsku du`nost.” (str. 602-603.)
i) Klerousta{ka akcija pokatoli~avawa
Po pitawu kqu~nih planova i ciqeva na kojima su se ujedinili rimo-
katoli~ka crkva i usta{ki reìm, nije moglo biti nikakvih nedoumica.
“Ve} prvih dana usta{kog reìma pokazalo se da }e se prema pravoslavqu,
u stvari prema Srpstvu u NDH, zauzeti jedan neobi~no o{tar, zlo~ina~ki
stav. Bilo je jasno, da }e se gra|ani i seqaci pravoslavne vjere tretirati
ne samo kao dràvqani drugog reda, nego kao lica izvan zakona. Prve re-
formne policijske mjere to su rje~ito pokazivale. Srbima pravoslavcima
nare|eno je u Zagrebu, kao i u ostalim gradovima da nose oko ruke plavu tra-
ku na kojoj je imalo da bude slovo “P” (latini~no “R”), jer se ni tom mjerom
nije htjelo priznati da u usta{koj NDH mogu da postoje i da ìve Srbi. Ta-
ko je ovaj znak “P” = pravoslavac, imao da bude sredwevjekovni getovski
znak za prokazanih 1.885.943 Srba, koji su imali da pri|u ili “vjeri djedo-
va”, ili da ih se ukloni iz NDH i to ili emigracijom u Nedi}evu Srbiju ili
oda{iqawem Bogu na istinu, sa spasenim i nespasenim du{ama. Tako je ovo
slovo “P” osim svog politi~kog obiqe`ja imalo i ~isto vjersko, jer je wi-
me militantni klerikalizam, sada dominantan u usta{kom reìmu, s kojim
je uspostavio punu intimnu saradwu prvih dana NDH, obiqeìo svoj krsta-
{ki pohod na omraèno pravoslavqe.” (str. 603.) I crkva i vlast su sve svo-
je potencijale mobilisali da ove ciqeve {to pre ostvare.
769
Na krajwe jednostavan na~in, kqu~ni rimokatoli~ki i hrvatski usta-
{ki program prema Srbima izrazio je na usta{koj skup{tini u Gospi}u Pa-
veli}ev doglavnik Mile Budak, rekav{i: “Jedan dio Srba }emo pobiti, dru-
gi raseliti, a ostale }emo prevesti u katoli~ku vjeru i tako pretopiti u
Hrvate.” (str. 605.) Usta{ki ministar Milovan @ani}, ina~e veliki Ste-
pin~ev prijateq, na usta{kom skupu u Novoj Gradi{ki, juna 1941, izjavquje:
“Usta{e! Da znate: ja govorim otvoreno. Ova dràva, ova na{a domovina mo-
ra biti hrvatska i ni~ija vi{e. I zato oni koji su do{li ovamo, ti treba i
da odu. Doga|aji kroz stoqe}a, a osobito ovih dvadeset godina pokazuju, da je
tu svaki kompromis iskqu~en. Ovo ima biti zemqa Hrvata i nikog drugog i
nema te metode, koju mi ne}emo kao usta{e upotrebiti, da na~inimo ovu ze-
mqu zbiqa hrvatskom i da je o~istimo od Srba, koji su nas stotine godina
ugroàvali i koji bi nas ugrozili prvom zgodom. Mi to ne tajimo, to je po-
litika ove dràve i to kad izvr{imo, izvr{it }emo samo ono {to pi{e u
usta{kim na~elima.” (str. 606.) Takvi su govori dràni {irom Nezavisne
Dràve Hrvatske, mahom posle mise na otvorenom prostoru i uz prisustvo
rimokatoli~kih sve{tenika. Usledili su masovni pokoqi, pqa~ke, hap{e-
wa i odvo|ewa u logore.
Po govorni~koj vatrenosti sve{tenici nisu nimalo zaostajali za usta-
{kim funkcionerima. “Katoli~ki sve}enik, ùpnik u Udbini, Mate Mogu{,
raspaquju}i masu svojim usta{kim nakaznim mislima, ukazivao je na potrebe
istrebqewa Srba, koji ne èle da se pokatoli~e. On je, u toj svojoj usta{koj
monstruoznosti... rekao: “Dosad smo za katoli~ku vjeru radili molitvenikom
i krstom, a sad je do{lo vrijeme, da radimo pu{kom i revolverom... Pa ako bu-
dete tako radili, savjetuje i hrabri ùpnik svoje vjerne, uìvat }ete plod-
nost mutila~kih bara”, tj. rodnoga kraja, koji su naselili Srbi! Me|utim,
vidit }e se kasnije, da udbinski ùpnik nije bio osamqen u ovakvom tuma-
~ewu Kristovog evan|eqa. Svuda i na svakom mjestu govorili su usta{e, sto-
èrnici i logornici, civilni i sve}eni~ki, o buntovnosti, koja mora dove-
sti do punog osvajawa Hrvatske za hrvatski narod. U ovoj blasfemi~noj i na-
kaznoj interpretaciji evan|eqa trudili su se i oni prvi ideolozi iz Kato-
li~ke akcije, da sve ovo dovedu u sklad sa pravom voqom Bo`jom!” (str. 610.)
Izme|u usta{a i klerikalaca nestalo je bilo kakvih ideolo{kih raz-
lika. Pravoslavnu veru je trebalo potpuno likvidirati, a toga se posla po-
duhvatio “velik broj misionara, koji se dao svim àrom na ovaj prozeliti-
sti~ki posao, ~ije su perspektive obe}avale veliku i obilnu ètvu. Silom
i milom. Pored ovako naelektrizirane atmosfere i savr{eno podràvane
psihoze kroz klerofa{isti~ku {tampu, stale su se javqati naredbe jedna-
ko usta{kih vlasti kao i crkvenih, koje }e se odnositi na katoli~ewe i pre-
kr{tavawe, u prvome redu pravoslavnih Srba... U NDH vrijedni fa{isti~-
ki u~enici odlu~ili su da izbri{u trag, koji bi ih podsje}ao na Srpstvo i
pravoslavqe. Da bi ova nasiqa odjenuli u forme zakonitosti, stale su ni-
cati raznovrsne naredbe. Katoli~ewe je imalo posluìti kroatizirawu,
pa je tako imao da bude postignut dvostruki rezultat. Usta{e su mislili da
}e tako pove}ati broj Hrvata, a klerikalci ov~iwak s jednim pastirom...
Progon pravoslavnog sve}enstva imao je u svim mogu}im izrazima da raspo-
loì psiholo{ki pravoslavne mase za prijelaz na katolicizam. To su bile
770
stvarno prve pripreme za taj veliki misionarski posao, na kome }e se s to-
liko àra i pripravnosti na}i ogroman broj slu`benika katoli~ke crkve
koriste}i najtragi~niju situaciju jednog obespravqenog naroda. Sve je po-
kazivalo, jo{ za prvih nedjeqa NDH, da postoji jedan unaprijed smi{qen
plan, na ~ijoj }e razradi i izvo|ewu sura|ivati najraznovrsniji ~inioci, a
dakako, me|u wima i sluge oltara katoli~ke crkve. Sloboda savjesti bila je
jednako napadnuta kao i goli ìvot obespravqenih Srba. Vijesti, koje su se
{irile iz svih onih krajeva NDH, gdje u ve}im skupinama ìve Srbi od vje-
kova, ili sami ili izmije{ani sa katolicima, djelovale su na sve one sve}e-
nike, koji su se opirali da napuste svoju pastvu, voqni da s wome dijele svu
nesre}u. Ali, pritisak je bio sve ve}i, moralni i fizi~ki, i sve}enici sve
vi{e napu{taju, od svoje voqe i goweni, svoje parohije i parohijane, osta-
vqaju}i ih najtragi~nijem udesu. Jer, ~im su se stale zatvarati crkve, pali-
ti i ru{iti, u takvim mjestima nije bilo opstanka ni sve}enicima. Oni, ko-
ji su bili uporniji, bili su odvedeni u logore, a drugi odmah likvidirani.”
(str. 616-617.)
Dràvne i crkvene vlasti do najsitnijih detaqa su sinhronizovale svo-
je aktivnosti kako bi se prqavi posao verske unifikacije {to efikasnije
obavio. “Atmosfera, koja je nastala uslijed sve ve}eg i brutalnijeg, bijed-
nog pritiska najnemilosrdnijih usta{a – a wu su jo{ vi{e zatrovali govo-
ri ministara i stoèrnika, ~lanci netrpeqive {tampe, koja je agitirala
za {to brè i {to efikasnije ~i{}ewe – ve} je maja mjeseca sli~ila na pa-
niku, koja je zahvatila {iroke razmjere. Sve je obuhvatila misao, da }e mo-
`da ako ne imawa, a ono gole ìvote spasiti, ako se prekrste, ako prime ka-
tolicizam. A tako su im govorili misionari, fratri, kapelani i ùpnici,
koji su ve} osjetili, da je sazrelo sjeme za jednu osobitu duhovnu ètvu, uz ko-
ju je ve} uveliko krenula ona krvava, koja nikako da izgubi na svojoj snazi.
Sve je na svoj na~in pristupilo radikalnom ~i{}ewu NDH. Otpu{tawa
pravoslavnih ~inovnika i {ikanacije pravoslavaca pred svim slu`benim
tijelima NDH, bile su prve mjere, iza kojih su slijedile one o{trije i na
kraju krvave. Misionari su se razmiqeli na sve strane, da najprije {apu}u,
a onda da javno govore i da se javno zalaù, da su u NDH, u katoli~koj zemqi
gra|ani prvog reda samo katolici. Od prijetwi do najhipokritskijih savje-
tovawa bila je veoma {iroka skala sredstava, da se postigne èqeni usp-
jeh.” (str. 617-618.) Biskupi su u svojim dijecezama {tampali letke kojima su
agitovali za pokr{tavawe, dok je Kancelarija nadbiskupskog duhovnog sto-
la u Zagrebu izdala slu`beno uputstvo kako }e se versko preobra}awe oba-
vqati.
Hrvatska usta{ka vlada je, po~etkom 1942. godine, izdala slu`beni akt
kojim se nalaè dràvnim organima da se svi Srbi koji su pre{li na rimo-
katoli~ku ili muslimansku veru upi{u u mati~ne kwige kao Hrvati. Otvo-
renu podr{ku pokatoli~avawu Srba pruìo je Vatikan, dok takav oblik po-
hrva}ivawa Jevreja nije dolazio u obzir, zbog toga, kako je pisao biskup Ak-
{amovi}, {to “dràvne vlasti pitawe @idova re{avaju po rasnom princi-
pu, a ne vjerskom, prema tome tu se ne da vi{e ni{ta intervenirati.” (str.
624.) Sa dràvne strane, akcijom pokatoli~avawa pravoslavaca neposredno
771
je rukovodio pro~elnik i predstojnik verskog odseka usta{ke vlade fra
Dionizije Juri~ev, koji je otvoreno saop{tavao: “U ovoj zemqi ne moè vi-
{e da ìvi nitko osim Hrvata, jer ovo je zemqa Hrvatska, a tko se ne}e po-
krstiti, mi znademo kud }emo s wim. Ja sam u ovim gore krajevima davao o~i-
stiti od pileta sve do starca, a, ako bude potreba, u~init }u i ovdje, jer da-
nas nije grehota ubiti ni malo dijete od 7 godina, a koje smeta na{em usta-
{kom poretku. Mi danas treba da budemo svi Hrvati i da se pro{irimo, a
kad se pro{irimo i oja~amo, ako nam bude potrebno, jo{ }emo da oduzmemo
od drugih. Nemojte misliti {to sam ja u sve}eni~koj odori, ali da znadete
da ja, kada je potrebno uzmem strojnicu u svoje ruke i tamanim sve do koli-
jevke, sve ono {to je protiv usta{ke dràve i vlasti.” (str. 627.) Za tog
istog fra Dionizija Juri~eva Novak napomiwe da “za wega svjedoci kaù da
je mijewao odje}u i obla~io se u usta{ku uniformu, stalno opasan pi{to-
qem.” (str. 627.)
Biskupska pismena uputstva i rezolucije biskupskih konferencija, ko-
je su donesene povodom usta{ke klerofa{isti~ke akcije pokatoli~avawa
Srba imale su za ciq da se celom procesu da izgled ure|enosti i nepristra-
snosti. “Jasno je, da je visoki katoli~ki kler vodio itekako ra~una o èqa-
ma i intencijama usta{ke vlade, samo je èlio da metode prisilnog katoli-
~ewa zaodjene u qep{e forme, u izraze, koji bi se pred stranom javno{}u,
koja je uveliko osjetqiva na atake, koji se organiziraju protiv slobode sa-
vjesti, mogli da brane i pravdaju, da su posve nedu`ni, da je u~iweno samo
ono, {to se od wega traìlo po slobodnoj voqi i uvjerewu prolaznika. Po-
gotovo, kad je time mnogima prelaèwe na katolicizam spasilo ìvote.”
(str. 631.) Iako su se ranije neke razlike izme|u jezuita i frawevaca mogle
primetiti, prqavi posao u koji su slo`no i revnosno prionuli, izbrisao je
sve vidqive razlike. “Utvr|ena je strahovita ~iwenica da su zlikova~ke
usta{ke bande, koje je Paveli} poslao u Bosnu i Hercegovinu, da po wegovu,
ali i Hitler-Musolinijevu planu izazovu bratoubila~ki rat, na{la upra-
vo u bosanskim i hercegova~kim frawevcima, od kojih su se samo rijetki iz-
dvajali, najodre{itije pomaga~e i suradnike. Wihovi samostani bili su
ve} od ranije usta{ka àri{ta, kako }e to oni sami ispovijediti, centri za
usta{ku i wema~ku {pijunaù, utvrde i kona~i{ta, pravi arsenali usta-
{kih stoèrnika, tabornika, logornika i ostalih du`nostnika, ali i svih
mogu}ih talijansko-wema~kih namjernika oficira i vojnika, gestapovaca i
raznovrsnih fa{isti~kih agitatora... Oni su aktivni borci, sau~esnici u
krvavim zlo~inima i zvjerstvima! Propovjedaonica nikad nije bila sra-
motnije i brutalnije oskvrnuta nego u ovom usta{kom periodu, gdje god su se
pojavqivali ovi usta{ki propagatori... Stra{na je ~iwenica da se, pred
kraj oslobo|ewa, moglo konstatirati da su “najgadnije ubojice, paliku}e i
pqa~ka{i na ruskoj fronti i na fronti u na{oj zemqi bili u~enici bosan-
skohercegova~kih fratara, a najokrutniji usta{ki koqa~i i krvnici u Ja-
senovcu i Staroj Gradi{ki, {kolovani su i odgajani u bosansko-hercegova~-
kim samostanima. Isposni~ka fratarska haqa sluìla je ovim izrodima da
podmuklo i kriomice vr{e {pijunsku slu`bu za ra~un Gestapoa i usta{ke
dojavne slu`be.” (str. 637-638.)
772
j) Detaqna sinhronizacija crkvene i dràvne vlasti
NDH u sprovo|ewu genocida
Primeri masovnih zlo~ina, koje su rimokatoli~ki sve{tenici izvr-
{ili nad Srbima, bezbrojni su. Tako je u srezovima Na{ice, Slavonska Po-
èga i Podravska Slatina najozlogla{eniji bio fra Sidonije [alc. Kako
je svedo~io u~iteq Petar Kova~evi} iz Balevice, vidi se da su “sva zla Sr-
bi podnijeli sa strane katoli~kih sve}enika preko usta{a... Svi su Srbi
pod najuàsnijim terorom pre{li na katoli~ku jedinospasavaju}u vjeru. Od
tih sve}enika gromovnik u na{em srezu (na{i~kom) bio je pater Sidonije
[alc. On je na najzvjerskiji na~in dao ubiti na{eg mjesnog paroha \or|a
Bogi}a. Odveli su ga iz stana u pola no}i i iskasapili ga (odrezali nos, je-
zik, ogulili bradu, rasporili stomak i zamotali crijeva oko vrata.” (str.
641.) Fra Vjekoslav Filipovi} je predwa~io u zlo~inima nad Srbima ba-
walu~kog kraja, o ~emu ima ogroman broj svedo~ewa neposrednih o~evidaca.
Samo ilustracije radi, prenosim izjavu \or|a Gaji}a o jednom slu~aju: “Na
osmog februara 1942. jedna grupa zagreba~kih usta{a, pod vodstvom fratra-
isusovca(!) imenom Filipovi}a, iz samostana Petri}evca kraj Bawa Luke,
oti{la je u srpsko selo Rakovica–Rudnik kraj Bawa Luke. U ovom selu ra-
dili su u rudniku Srbi radnici zajedno s radnicima katolicima i muslima-
nima. Fratar usta{a Filipovi} je po legitimacijama ustanovio radnike
Srbe, pa je te odmah odvojio od radnika katolika i muslimana, te ih isto-
dobno na licu mjesta u rudniku dao po usta{ama ubiti. Usta{e su ove radni-
ke ubili krampovima. Tada su ovdje ubijena 52 radnika Srbina. Poslije to-
ga oti{li su usta{e, pod vodstvom fratra Filipovi}a, u selo Drakuli}i
kraj Bawa Luke, otkuda potje~u ubijeni radnici rudari. U ovom selu usta{e
su i opet pod vodstvom fratra Filipovi}a, ubili oko 1.500 Srba, qudi, è-
na i djece. U ovom selu tad su ubijeni svi ìteqi, jedino se spasila jedna è-
na imenom Lenka i wezino petoro djece, te jo{ jedno dijete, ~iji su rodite-
qi ubijeni. Lenka je kasnije poludjela... Glavni inicijator svih progona i
pokoqa, te pqa~ke Srba u ovom kraju jest ve} pomenuti dr Viktor Guti}, ko-
ji je u svojim govorima stalno harangirao protiv Srba... Pored spomenutog
fratra Filipovi}a i drugi su fratri dolazili na dogovor Guti}u, ali ja
wihova imena ne znam.” (str. 646.) Svedo~e}i o istim doga|ajima, u~iteqi-
ca Dobrila Martinovi} iznosi dodatni podatak: “Vrhunac divqa{tva
predstavqa pokoq {ezdesetoro {kolske djece, koju su zatekli u {koli i sje-
kli im glave pred o~ima u~iteqice koja je od pretrpqenog uàsa poludje-
la.” (str. 647.) Ulazak usta{a u selo Rakovac i kasnije u Drakuli}e fra Vje-
koslav Filipovi} je propratio pokli~em: “Ubijajte, a ja }u vas razrije{i-
ti grijeha.” (str. 648.)
Fra Miroslav Filipovi}, dodav{i sebi i prezime Majstorovi}, polo-
vinom 1942. godine postao je zapovednik usta{kog koncentracionog logora
Jasenovac. “Svi sadisti~ki instinkti jedne monstruozne li~nosti ovdje su
se razvili do najstrahovitijih paroksizama. Postoje svjedoci koji vjerodo-
stojno svjedo~e da je ta zvijer pobila svojom rukom veliki broj unesre}enih
logora{a.” (str. 648.) Prema svedo~ewu dr Zvonka Tkaleca, “pred Boì}
773
1942. pobjegla su iz logora ~etiri logora{a @idova, inìwer Danon s tro-
jicom svojih drugova. ûv{i za taj bijeg, Majstorovi} je pomahnitao. Vra}a-
ju}i se kolima u logor, ugledao je dvojicu @idova kako stoje i razgovaraju.
Sko~io je s kola, do{ao do wih i zapitao {ta su govorili. Ne ~ekaju}i od-
govora, odmah je sazvao u tom momentu prisutne logora{e... Povukao revol-
ver i ustrijelio najprije jednoga pa onda ispalio hitac u drugoga. Taj je pao
rawen i kad se pridigao, Majstorovi} mu je ispalio i drugi metak u glavu,
no ~ovjek jo{ nije bio mrtav. Tada mu je kleknuo na prsa, povukao no` i za-
klao ga. Istog je dana po na~elu “kolektivne odgovornosti” zaklano 56 @i-
dova na radu u selu Bistrici, a drugog dana jo{ 9 wih pred zidom, u prisu-
stvu svih logora{a. Strijeqao ih je sam Majstorovi}, i kako smo ranije po
rupama na ko{uqama ustanovili, svoj devetorici nije pucao u srce, ve} u de-
snu stranu grudi da smrt ne bi odmah nastupila. I ovo nije bilo Majstoro-
vi}u dosta za do~ek Boì}a. U Kuli se nalazilo oko 600 èna i djece, dove-
denih iz nekih sela na Kozari. Najprije ih je ostavio vi{e dana bez vode i
hrane, dok se ène nisu po~ele pewati na prozore i vikati. Na Badwe ve~e
usta{e su ih pobile. Takav je bio Boì} 1942.” (str. 648.)
Drugi jasenova~ki logora{ \or|e Mili{a kaè za fra Filipovi}a-
Majstorovi}a da je “u koqa~kom poslu svojim znawem i okrutno{}u bio ne-
nadkriqiv. Dugo je vremena bio glavni izvr{iteq masovnih klawa u Gradi-
ni, za koji bi se rad posebno i obla~io. Obi~no na ve~er navukao bi ~udnu
neku zelenkastu ku}nu kabanicu, izvr{avao klawa, i tek ujutro drugog dana
vra}ao se sav krvav. Neko je vrijeme vodio sa sobom brojne usta{ke agente,
zato~enike, koji su mu pomagali pri klawu u Gradini... Navikao na stalno
klawe, nijedan se od masovnih koqa~a nije zadrào u toj satanskoj raboti,
koliko on.” (str. 648.) Kao rimokatoli~kom sve{teniku, wemu je najvi{e
odgovaralo “da obavqa najkrvaviji posao ubijawa maqem, klawa noèm i da-
vqewa zato~enika Jasenovca i Gradi{ke... Sa rukama zaprqanim jo{ to-
plom krvqu svojih `rtava, on je podjeqivao oprost od grijeha svojim surad-
nicima u klawu... Fra Filipovi}ev suradnik u Jasenovcu bio je i fra Zvon-
ko Brekalo, za koga kaù wegovi poznavaoci, da bi trebalo sastaviti ~ita-
ve kwige, da bi se opisali svi ~udovi{ni zlo~ini... pomo}nika Filipovi-
}evog u Jasenovcu... I on je u~estvovao u mu~ewu, ubijawu i klawu srpskih za-
to~enika. To ga nije smetalo da vr{i i vjersku slu`bu u crkvama kojima su
morali da prisustvuju svi zato~enici katolici.” (str. 648.)
Tre}i svedok, koji je sve te uàse gledao svojim o~ima, Lazar Jankov,
“ozna~io je kao najkrvolo~nije ubojice fratre Filipovi}a, Brekala, Mat-
kovi}a i Brkqani}a”. Kako on iznosi u svom svedo~ewu, “ove zvjeri fratri
nosili su uniformu i, kao svi koqa~i, nosili su no` za ~izmom, kojim su se
~esto sluìli i pred zato~enicima. Tako je jednom, 1942, pred strojem od
2000 zato~enika fratar Filipovi} zaklao sa svojim pomo}nikom Matije-
vi}em dvadesetoricu zatvorenika koje je izdvojio iz stroja, a ostalima je na-
redio: Ajde vi drugi u svoje nastambe. Zato~enici se okrenuli i po{li u lo-
gor, ali je Matijevi} zavapio ~upaju}i se za kosu: Daj mi jo{ jednog da zako-
qem. Nemoj, dosta je dvadeset. Krvi, krvi sam èdan! – vikao je sumanuto Ma-
tijevi}, na{to mu je fratar hladno dobacio: Koqi, ako ho}e{, sve. Usta{ka
774
zvjer zaista je uletjela u gu`vu zato~enika i uspjela zaklati jo{ trojicu, dok
su se drugi razbjegli. Na katoli~ki Badwak 1942. Filipovi} je pred stro-
jem zato~enika strijeqao trojicu, koje je okrivio da su htjeli pobje}i. Jed-
na `rtva nije bila smrtno pogo|ena, pa je jaukala. Ubojica je dohvatio svoj
no`, podmetnuo svoju {aku `rtvi pod grlo, zaklao nesretnika i popio punu
~a{u krvi: Ah, {to je slatka partizanska krv. Ti fratri zlikovci, kakve
svijet ne pamti, nisu zaboravqali ni bogosluèwe. U dvije-tri nedjeqe je-
danput sluìli su oni misu u jednom odjeqewu stolarske radionice, ~ak s
oltarom, sa sve}eni~kom rukom preko svojih uniformi natopqenih krvqu
i noèva zadjenutih u ~izme. âk su i bogougodne besjede dràli.” (str. 649.)
Wihova vera i wihov oltar su bili monstruozni i koqa~ki.
Kad je posle rata su|eno fra Vjekoslavu Filipovi}u-Majstorovi}u, on
je i pred sudom mnoge zlo~ine priznao, {to se vidi iz slede}ih fragmenata
saslu{awa: “Priznajem da sam li~no kod javnih strijeqawa ubio oko stoti-
nu zato~enika logora Jasenovac i Stara Gradi{ka. Isto tako priznajem da
su se za vrijeme moga upraviteqstva u logoru Jasenovac vr{ila masovna
ubijawa u Gradini, ali ja u tome nisam sudjelovao, iako sam za ta masovna
ubijawa znao. Ispravqam se, ja sam kod tih masovnih ubijawa prisustvovao,
ali ih nisam izvr{avao. Ta masovna ubijawa dopu{tao sam kao upraviteq,
jer sam imao usmene naloge od Qube Milo{a, a jo{ vi{e od Matkovi} Ivi-
ce, a katkada i od Maksa Luburi}a. U Gradini ubijalo se maqem, i to tako da
bi `rtva morala si}i u iskopanu jamu, na{to je slijedio udarac maqem po
glavi odostraga. Osim toga se ubijalo strijeqawem i klawem. Kad su se vr-
{ile likvidacije èna i djevojaka u Gradini, znam da su se nad mla|ima vr-
{ila silovawa... Za moje vrijeme, po mom ra~unu, likvidirano je u logoru Ja-
senovac 20-30.000 zato~enika (dakle za samo 4 mjeseca!)... Iz Jasenovca (gde
je bio od kraja juna 1942. – nap. V.[.) sam do{ao u logor Stara Gradi{ka kon-
cem listopada 1942. do 27. IV 1943. Za gorwe vrijeme doga|ale su se u logoru
Stara Gradi{ka masovne likvidacije, koje su se obi~no vr{ile izvan logo-
ra... 16. IV 1945. vratio sam se u Jasenovac, gdje sam ostao do konca. (Pori~e
da je u~estvovao pri strahovitom masovnom likvidirawu logora, mada je do
kraja bio upravnik!)... Po pri~awu Maksa Luburi}a, koji je vjerojatno vodio
evidenciju o ubijenim Srbima, ubijeno je u NDH kroz ove ~etiri godine oko
pola miliona Srba.” (str. 649.) Iako je mnogo zlo~ina priznao, to je bio sa-
mo mawi deo od onoga {to je zaista izvr{io. Prema izjavi usta{kog ofi-
cira Josipa Matijevi}a, fra Vjekoslav Filipovi}-Majstorovi} je bio
“okrutan, volio je mnogo da koqe. Mnoge i mnoge grupe zato~enika smaknu-
te su za vrijeme wegovog upravqawa logorom. Kada je ba~en na teren kao za-
povjednik bojne, mnogo je palio sela i klao stanovni{tvo, osobito po Koza-
ri i okolici Bosanske Dubice. U Bosanskoj Dubici, sa satnikom Ivanom
Sudarom, zvanim Jojo, pokupio je sve pravoslavne i potukao do zadwega, te
ih bacio u Unu. U istragama je mu~io i tukao da do|e do priznawa, prosto re-
~eno bio je veliki krvnik. Dok je bio zapovjednik u Dubici, k wemu su ~esto
dolazili sve}enici Brekalo, Lipovac i ûlina, te su u wegovom stanu po
~itavu no} pili i jeli, a tako|er su uvijek u ovakvim gozbama bile prisutne i
kojekakve pokvarene ène. Napomiwem da su isti kao sve}enici ubijali, tu-
kli, pijan~evali i na zvjerske na~ine mu~ili zato~enike.” (str. 650.)
775
Kako zakqu~uje Viktor Novak, “ovaj divni usta{ko-sve}eni~ki kvar-
tet odjekivat }e dugo kroz historiju katoli~ke crkve u Hrvatskoj kao naj-
sramniji izraz jednog moralnog pada, kakovo se rijetko u historijama javqa.
Oni ne}e ostati samo, kao toliko ogroman broj drugih sve}enika, sramno
poniàvaju}i primjer i zloupotrebe crkve i svog sve}eni~kog poloàja,
nego kao prototipa najstra{nijih krvnika u sve}eni~kim odijelima i pod
sve}eni~kim tonzurama, kojima je, u Danteovoj viziji, poplo~an pakao. –
Ovim svjedocima pridruùju se i drugi koji dopuwaju sliku strahovite fi-
zionomije ove fratarske monstruoznosti.” (str. 650.) I tu, kod ovako masov-
nih zlo~ina, nema nikakve spontanosti, jer su oni unapred smi{qeni i ru-
kovo|eni monstruoznom prozelitskom logikom. “Masovna ubijawa u jedno-
me kraju izazivala su nesumwivi, toliko potrebni “psihologijski temeq”,
koji je tako zaèlio nadbiskup Stepinac i preporu~io u rezolucijama od
17. XI 1941, za masovna katoli~ewa u drugim krajevima. Ili, jednostavnije i
stvarnije: masovnim katoli~ewima prethodila su masovna ubijawa. Glas
uàsa i jeza mu~ili{ta {irila se na sve strane kao pomamni plamen poà-
ra. Da napuni svojom grozotom preostale ìve, jo{ zadràne usred takvog
pakla snagom qubavi prema vlastitom ogwi{tu.” (str. 650-651.)
Frawevac Sre}ko Peri} rukovodio je pokoqima u livawskom srezu.
“Ovaj fratar, rodom iz sreza livawskog, imade jednu sestru, koja je u livaw-
skom srezu udata za jednog Srbina. On je prije pokoqa, jedne nedjeqe sa ol-
tara u crkvi Gorici sakupqenim Hrvatima naredio da zapo~nu pokoq Srba
sa rije~ima: “Bra}o Hrvati, idite i koqite sve Srbe, najprije zakoqite mo-
ju sestru, koja je udata za Srbina, a onda sve Srbe od reda. Kada ovaj posao za-
vr{ite, do|ite k meni u crkvu, gdje }u vas ispovijediti, pa }e vam svi grije-
si biti opro{teni!” Poslije toga je zapo~eo pokoq. Uporedo sa pokoqem
Srba pqa~kali su usta{e srpske domove i ku}e, a potom ih palili. Usta{e
su namjeravale da u livawskom srezu, poslije izvr{enog pokoqa, poru{e sve
srpsko-pravoslavne crkve, ali ih je u tom sprije~io dolazak talijanske voj-
ske. U livawskom srezu nisu Srbi nagoweni da pre|u na rimokatoli~ku vje-
ru, jer su bili osu|eni na pokoq svi do jednoga... Do 20. avgusta 1941. ubijeno
je i poklano u srezu livawskome, prema dosta to~no prikupqenim podaci-
ma, oko 5.600 Srba i to mu{karaca, èna i djece. Osobito se u progonu Sr-
ba istakao kao usta{a dr fra Sre}ko Peri}, koji je za vrijeme Jugoslavije
bio duè vremena rimokatoli~ki sve}enik u Ni{u. S ovim fratrom progo-
nili su Srbe i ostali fratri iz ovog samostana, wih oko 20, koji su tako|e
nastupali kao usta{e, ali mi wihova imena ne znamo. Uz fra Peri}a i ostali
fratri ovoga samostana podjarivali su Hrvate na pokoq Srba.” (str. 651.)
Prethodni opis zlo~ina usta{kih fratara iz samostana Gorica kod
Livna dali su Marija Bogunovi} iz Livna i Qubo Crnogorac iz êlebi}a.
Istinitost wihovog svedo~ewa potvr|uju i drugi izvori, poput slede}eg iz-
ve{taja: “Trebalo je da do|e 20. avgust 1941. godine, pa da qudi u Livnu do-
ìve stvarnost onih rije~i koje je dr Peri} uputio s propovjedaonice Go-
ri~kog samostana. Toga dana, ruqa usta{kih koqa~a pokupila je sve Srbe
Livwane i odvela ih u {umu Koprivnicu izme|u Bugojna i Kupresa i tamo
ih zvjerski pobila. Nekoliko dana iza toga odvedene su u istu {umu i poro-
776
dice ubijenih. Usta{ka ruqa silovala je ène, rezala im dojke, starcima sje-
kla ruke i noge, vadili o~i, a maloj djeci odrubqivali su glave i bacali ih
u krilo majkama. Prijetwa dr Peri}a stigla je i qude iz okoline Livna. Iz
50 srpskih domova sela Goliweva sva mu{ka ~eqad pobacana je ìva u jamu
na brdu Tu{nici, a porodice wihove, ène, djecu i starce, usta{e su baci-
le u jamu na brdu Koma{nici. Iz sela Gorwi i Dowi Rupwani su usta{e ba-
cili 500 mu{karaca, èna i djece u jamu u Klana~koj {umi, u selu âprazli-
jama zaklali su 200 du{a, u osnovnoj {koli u selu êlebi}u zaklali su 300
èna i djece, a mu{karce su bacili u jamu u {umi Diku{a. Tako su usta{e
izredali, na poziv dr Sre}ka Peri}a, sva sela livawske okoline i do 20. av-
gusta 1941. godine pobili oko 5.000 mu{karaca, èna i djece u livawskom
srezu.” (str. 651-652.)
Fra Vjekoslav [imi} bio je najve}i usta{ki zlo~inac u kninskom sre-
zu, o ~emu je svedo~io Du{an Zelenbaba iz Golubi}a: “Sva ubojstva Srba iz-
vr{avana su po wegovom nare|ewu i prema wegovim uputama. On je, {tovi-
{e, i sam li~no svojom rukom ubijao Srbe. Odlazio je sa usta{ama u Bosan-
sko Grahovo, Kijevo i Vrliku, odvodio Srbe iz tih mjesta i ubijao ih.” (str.
652.) Za wim nije mnogo zaostajao fra Petar Berkovi}, koji je vodio “ruqe
usta{kih koqa~a po kninskim ulicama u fratarskom odijelu, a sa pu{kom
u ruci. Kuda je fra Petar Berkovi} prolazio, sijao je na sve strane strah i
trepet. U wegovu kraju veliki broj qudi na{ao se zaklan u sobama, zate~eni u
krevetima. Postoji velik broj preìvjelih svjedoka, koji te{ko terete
ovog fraweva~kog doktora.” (str. 653.) Sli~nim zlo~ina~kim podvizima is-
ticali su se fra Alojzije ]osi} iz Kotor Varo{i, fra Ante Klari} iz
Tramo{nice, fra Milo Ilova~a iz Visokog, itd. Zabeleèno je da se fra
Ante Klari} sa crkvene propovedaonice obra}ao svojim vernicima ovim
re~ima: “Vi ste babe i treba da obu~ete sukwe, jer niste do sada ubili ni-
jednoga Srbina. Mi nemamo oru`ja ni noèva i treba da ih kujemo od starih
kosa i srpova, tako da gdje god vidite Srbina, zakoqite ga.” (str. 654.) Nije
nimalo zaostajao za svojom zlo~ina~kom sabra}om ni gvardijan samostana u
ûnti}u fra âstimir Herman.
Fratri frawevci, predvo|eni fra Jenkom Vasiqem, organizovali su
veliki pokoq pravoslavnih Srba u Paveli}evom rodnom mestu. O tome je
svedo~io Zdravko Hamovi} iz Kowica: “Prvi pokoq Srba u srezu kowi~-
kom izvr{ili su usta{e u selu Bradini, u rodnom mjestu dr Ante Paveli}a.
Ovaj pokoq izvr{en je nekoliko dana poslije Vidovdana 1941, i to nakon
{to se usta{ki logornik Jerkovi} povratio iz Zagreba s instrukcijama.
Prije svakog ve}eg pokoqa usta{e su odràvale ve}e savjetovawe, a na ovim
savjetovawima svaki put su uzeli u~e{}a i fratri iz Kowica. Takovo savje-
tovawe odràno je uo~i pokoqa Srba u Bradini. Usta{e su nekoliko puta
odlazili u Bradinu, tamo kupili Srbe, odvodili ih u Ivan-planinu, gdje su
ih ubijali, a wihove qe{eve bacali u neku provaliju... Kada su jednog dana
do{li usta{e iz Kowica u Borce u namjeri da kupe Srbe na Ivan-planinu,
Srbi su se tome oprli i nastala je borba... u kojoj su poginuli pored ostalih
Jerkovi} Zvonko, usta{ki logornik i wegov zamjenik fratar Drago Kama-
ri}...” Opisuju}i daqa usta{ka nedjela i stradawa Srba, Zdravko Hamovi}
777
iskazuje kako su kowi~ki frawevci sara|ivali s usta{ama pri hap{ewu
Srba. Fra Drago Kamari}, zajedno s logornikom Jerkovi}em pqa~kao je Sr-
be gdje god je mogao, izmamquju}i od wih novac. “U qeto 1941, poru~ivali su
fratri Srbima preko svojih povjerqivih qudi da bi bilo najboqe, da svi
Srbi pre|u u rimokatoli~ku vjeru pa da ih onda ne}e nitko odvoditi u lo-
gore i da }e biti ravnopravni sa Hrvatima.” (str. 657.)
Fra Marko âmu{i}, ùpnik Svetog Ante u Siv{i, u znak priznawa
za po~iwene zlo~ine unapre|en je u ~in usta{kog kapetana i odlikovan Or-
denom krune kraqa Zvonimira. Usta{ka odlikovawa su “krasila” i mnoge
druge sve{teni~ke grudi za “juna~ke” koqa~ke podvige nad golorukim Srbi-
ma. “Hercegova~ki samostan na [irokom Brijegu bio je uistinu prava usta-
{ka kula. Iz tog samostana fra Didaka Bunti}a ponikli su brojni organi-
zatori usta{kih zlo~ina u tom kraju. Svijesni svojih nedjela, pri pobjedo-
nosnom pribliàvawu Narodnooslobodila~ke vojske, po~etkom 1945, fra-
wevci iz te usta{ke kule odlu~ili su da se zajedno s Nijemcima povuku. Me-
|utim, kako su bili presje~eni, to su morali da prime borbu, u kojoj su poka-
zali da su jednako uporni sa oru`jem u ruci, kao {to su bili bili usta{ki
propagatori i misionari. Samostan, gimnazija i crkva bili su pretvoreni
u jedno pravo sna`no ratni~ko upori{te, iz koga su fratri na sve strane si-
jali smrt. Ograde od bodqikavih ìca, minska poqa i dobro izgra|eni si-
stem bunkera, zaklona i rovova opkoqavali su ovo utvr|ewe. Na svakom otvo-
ru nalazio je se mitraqez, jednako na krovu crkve kao i na zvoniku, bila su ta-
ko|er mitraqeska gnijezda. Dakako, u tom utvr|ewu bili su glavni rukovo-
dioci wema~ki oficiri i vojnici, koji su imali najsna`niju podr{ku ba{
od strane usta{kih frawevaca. Kad su sva ova upori{ta poslije nekoliko
dana te{ke bitke savladana, na|eni su u samostanu i crkvi usta{ki fratri,
koji su se borili u svojim mantijama na strani usta{a i Nijemaca kao pu-
{komitraqesci i borci. Jedan ratni dopisnik i o~evidac javio je radio-
gramom u Beograd, da su upravo ti fratri bili najogor~eniji branioci i da
su dali najè{}i otpor.” (str. 657-658.)
Kako ovom prilikom dodaje Viktor Novak, “otkriveni dokumenti po-
kazuju da su ovi frawevci uveliko bili intelektualni za{titnici usta-
{kih zlo~ina. [tovi{e, me|u wima su se nalazili i pravi usta{ki koqa-
~i. Prilikom osvojewa ovog fratarskog utvr|ewa, na|en je prtqag, spre-
mqen za bijeg s Nijemcima i usta{ama. Kod poginulih fratara na|ene su i
znatne svote dolara i milijuni kuna, kao i usta{ke legitimacije. Nekoli-
cini fratara uspjelo je pobje}i s poraènim Nijemcima i usta{ama. Me|u
wima se nalazi i fra Berto Dragi~evi}, aktivni usta{a i komandant usta-
{ke milicije. On je u posqedwe vrijeme organizirao seqake u usta{ku mi-
liciju... Kao usta{ki organizator istaknuo se naro~ito fra Didak ]ori}.
Ima jedna fotografija, koja prikazuje frawevca sa {lemom na glavi, koji
sjedi u tenku zajedno s talijanskim vojnicima. Isti ovaj fratar slikan je i
u dru{tvu usta{kih koqa~a. Fra ]ori}, kao ùpnik u Tomislavgradu, or-
ganizirao je usta{ki podmladak, drào predavawa u kojima veli~a famo-
znog usta{kog zlo~inca i vo|u “Crne legije” Juru Franceti}a i poglavni-
ka Paveli}a. Vr{io je i funkciju usta{kog logornika u sjevernoj Hrvat-
778
skoj... Svjedoci tvrde, da je fra Didak organizirao usta{ki pokoq u Neve-
siwu i Berkovi}ima.” (str. 658-659.) Mnogi {irokobrije{ki frawevci bi-
li su aktivni gestapovski {pijuni. “Takav fra-gestapovac bio je i fra
Sre}ko Grani}, profesor fraweva~ke gimnazije. Gvardijan samostana bio
je dr fra Kre{o Panyi}, koji je znao wema~ki i zajedno s fra Radom Vuk-
{i}em bio stalno u dru{tvu wema~kih oficira. Dragocjena su pisma, koja
je gvardijanu fra Kre{i pisao ùpnik iz Jablanice fra Nikola Ivanko-
vi}. Iz wih se vidi puna {pijunska saradwa ovog fratarskog izdajnika...
Fratar Ivankovi} bio je aktivni usta{a jo{ prije 1941. i u~estvovao je u
pokoqu Srba i u borbama oko Nevesiwa 1941.” (str. 659.)
U Prozoru je glavni usta{ki {pijun bio ùpnik Petar Peri}, a gesta-
povskom organizacijom u dolini Rame rukovodio je fra Viktor Sli{ko-
vi}, ùpnik iz Brajkovi}a, gdje je mnoge zlo~ine nad Srbima izvr{io. Fra
Emanuel Gaji} iz Bugojna uspostavio je, na po~etku rata, usta{ku vlast u
Gorwem Vakufu i mnoge zlo~ine izvr{io kao usta{ki tabornik. Organiza-
tor masovnog pokoqa u stola~kom srezu 1942. godine bio je fra Bakula iz
Hrasnog. Vr{e}i nevi|ene zlo~ine, pozivali su se na Bo`ju voqu i podr{ku.
“A na to ih je pozivao i wihov veliki idol poglavnik Paveli}, ~iji su pam-
flet “Strahote zabluda” sinovi Svetoga Frawe tuma~ili sa propovjedao-
nice kao kakvo novo evan|eqe, novo usta{ko i fraweva~ko vjerovawe.” (str. 660.)
Posle kapitulacije Italije, kad je abdicirao hrvatski nesu|eni pre-
tendent savojski vojvoda od Spoleta, fra Oton Knezovi} je pisao svom po-
glavniku da bi bilo najboqe da se sam Paveli} kruni{e za hrvatskog kra-
qa. Kateheta Vukovarske gimnazije fra Silvester Zubi}, najvi{e se bavio
denuncijacijama, ali je i javno podràvao svako streqawe Srba. “U Dalma-
ciji bila su naro~ita rasadi{ta usta{kog pokreta fraweva~ki samostani
u Siwu, [ibeniku, Makarskoj i Dubrovniku. Veliki broj zatrovanih klero-
fa{isti~kih agitatora ponikao je upravo iz tih samostana. Dakako da za
wima nisu zaostajali ni oni u Kninu i po otocima.” (str. 663.) U uredno vo-
|enom dnevniku {ibenskih fratara je, pred Novu 1943. godinu, zapisano:
“Ako li usta{ka Hrvatska ne uspije, propali smo i mi sve}enici, i ~asne
sestre i sve {to osje}a po{teno i kr{}anski. Jedino taj usta{ki poredak
jest ne{to pozitivno, a svaki drugi je destruktivan i anarhi~an.” (str. 664.)
U siwskom kraju najve}i strah su izazivali fra Petar Glava{ i fra Fra-
ne Raki}, obojica ùpnici i veliki agitatori pokoqa i progona, a s wima
zajedno i fra Ivan Hrsti} i fra Stanko Milanovi}–Mitre. Fra Berto
Dragi~evi} bio je komandant usta{ke milicije u Rakitnu, a me|u organiza-
torima wenih zlo~ina isticali su se fra Ante Cvitanovi} i fra Andrija
Jel~i}. Oni su bili i akteri “pokoqa izvedenog u selima Kame{nice, mje-
seca marta 1943, kad su wema~ki i usta{ki koqa~i poklali 1.800 nevinih
`rtava”, a posle pokoqa “priredio je gvardijan siwskog samostana Topi}
ve~eru i pozvao na tu ve~eru i wema~kog komandanta, koji je naredio te zlo-
~ine. Zanimqiva je bila konstatacija, da je jedan dio optuènih usta{a bio
odgojen u siwskom samostanu.” (str. 668.) Istovremeno, “dugo }e se pamtiti
da je siwski fratar Ivan Hrsti} davao upute, kad su se 82 ìva Srbina ba-
cala u jamu.” (str. 668.)
779
U Kninu je fra Vjekoslav Simi} li~no klao pravoslavne Srbe. Fra
Stanko Milanovi} Mitre je naredio da se u Imotskom formira “logor pod
otvorenim nebom za sve pravoslavne Srbe Imotske krajine. Logor je bio
strahovito mu~ili{te za mnogobrojne ène i djecu, koja su bila osu|ena da
na ki{i i hladno}i aprilskih dana, bez hrane i vode proborave strahovite
uàse, koje je taj zlo~inac izvodio nad nedu`nim svijetom.” (str. 669.) Za-
pam}ena je wegova izjava da “sve ri{}ane treba pobiti, a ne ih iz logora pu-
stiti.” (str. 669.) Wegov rimokatoli~ki istomi{qenik fra Stanko Brada-
ri} “vr{io je pokoqe i paleè gdjegod bi nai{ao na koje srpsko naseqe. Ta-
ko je u nasequ Bra}anac naredio da se spale sve ku}e pravoslavaca. Izgori-
lo je 16 ku}a, a sam je fratar ubio jednog Srbina sa poklikom: “Jedno pseto
mawe”. Ovu koqa~ku atmosferu u Imotskom su poja~avali fra Krsto Radi},
ùpnik u Runovi}u i gvardijan imotskog samostana fra ]iro Ujevi}.” (str.
669.) Ovakvih podataka je ogroman broj, pa ih ovde samo radi ilustracije vr-
lo malo navodim. “Fra Agostino Cievola, gvardijan samostana Svetog Fra-
ne na obali u Splitu, hodao je po Splitu prvih dana na zgraàwe svih rodo-
qubivih Spli}ana, opasan revolverom i pod ki{obranom predvode}i usta-
{ke patrole, da hapse Srbe i srbofile. Glavni usta{ki stan bio je u samo-
stanu na Dobrome (pored Splita), a kasnije u samostanu Poqudu. Jednako su
usta{e navra}ali u samostan u Makarskoj kao i u Dubrovniku kod fraweva-
ca kao u svoje usta{ke stanove, imaju}i u wima podr{ku za sve svoje straho-
vite podhvate. Tamo gdje nisu bili organizatori pokoqa ili pqa~ki, tamo
su se na drugi na~in oduìli usta{kom pokretu. Kao propagatori i kao do-
stavqa~i vijesti usta{kim, talijanskim, a onda i wema~kim vojnim i gesta-
povskim odjeqewima. Fra Miroslav Buzuk bio je u Sanskom Mostu pravi
gestapovski {pijun, kako je to na sudu dokazano... Dràvna komisija za utvr-
|ivawe zlo~ina okupatora i wegovih pomaga~a u Beogradu, prikupila je
znatan broj podataka o suradwi frawevaca, kao i drugih sve}enika, koji su
pomagali usta{e i sura|ivali sa talijanskim i wema~kim okupatorom. Ti
podaci, iako umnaàju broj, oni u stvari samo ponavqaju dosad utvr|enu ~i-
wenicu, koja govori o masovnom u~e{}u frawevaca na strani usta{a i oku-
patora.” (str. 670.)
U travni~kom kraju organizator usta{kog pokreta bio je fra Frawo
Udovi}. “Sa pu{kom u ruci je predvodio usta{e na pqa~ku i paqewe Kori-
}ana i Imqana, gdje je stradao velik broj Srba. Fra Udovi} je organizirao
usta{ku miliciju u Kori}anima i bio joj je komandant. Kada je opqa~kana
stoka za Jawu dovedena u Travnik, fra Udovi} je wome raspolagao, i wu je
najvi{e porazdijelio svojim usta{ama u Kori}anima koji su ga vjerno sli-
jedili u wegovom usta{kom mahnitawu. Preostale pravoslavne je nagonio
da besplatno kulu~e usta{ama.” (str. 670.) Fra Miroslav Petriva~ iz Pro-
zora “u~estvovao je u organizirawu usta{ke milicije u Ramu, koja je bila po-
kora cijelog onog kraja... Fra Silvije Frankovi} iz Bugojna vi|ao se, naro-
~ito 1941, za vrijeme pokoqa Srba, u dru{tvu najve}ih usta{kih zlikovaca
i progoniteqa Srba. Stalno je s wima konferirao, kad su se donosile odlu-
ke o progonu Srba i ostalih rodoquba... Branku Ustru, kotarskom predstoj-
niku u Bugojnu, koji je htio umiriti svoju krvqu uprqanu savjest ispovije|u
kod ovog usta{kog frawevca, rekav{i mu da je ubio 14 Srba, fra Silvije je
780
odgovorio: “Kad namiri{ na 40, onda }u te ispovijediti i sve }u ti oprosti-
ti”. Kao {to je ovaj frawevac ovako blasfemi~no poticao na ubojstva, ko-
riste}i svoju vlast razrje{ivawa od grijeha, tako je velik dio wegove subra-
}e zloupotrebqavao u tom koqa~kom vremenu ovu svoju sve}eni~ku privile-
giju. Fra Vladislav ûri}, ùpnik u Bilu, istaknuo se jednako kao denunci-
jant svih rodoquba i ostalih Srba, koji se nisu htjeli odazvati wegovom po-
zivu da pre|u na katolicizam... Jednu takvu denuncijaciju, upravqenu po-
glavniku, potpisali su zajedno sa fra V. ûri}em jo{ nekoliko wegovih
sli~nih drugova sve}enika. To su fra Borivoje Ma~, ùpnik u Vido{i, fra
Bono Grebenarevi}, ùpnik u Podhumu, fra Viktor Balti}, ùpnik u Qu-
bin~i}u, zatim ve} poznati famozni podjariva~ na pokoqe Srba, ùpnik
ùpe Livno fra dr Sre}ko Peri} i don Boò [imle{a, ùpnik ùpe Si-
{tani.” (str. 671.)
Denuncirawem su se s posebnim entuzijazmom bavili fra Marijan Sta-
{i} i fra Ciprijan Lisica iz Splita, dr fra Krsto Kràni} iz Siwa,
fra Josip Poqak iz Peru{i}a i mnogi drugi. “I fra Velimir [imi}, iz
Bukovice, srez Duvno, bio je veoma agilan u razoruàvawu jugoslavenskih
vojnika mjeseca aprila 1941, kad je pri{ao usta{kom pokretu. Sa oltara je
agitirao za usta{tvo i drào propovijedi u kojima je veli~ao poglavnika i
NDH. U crkvi je agitirao da se narod dobrovoqno javi u usta{ku “bojnu kra-
qa Tomislava” kojoj je bio na ~elu stra{an koqa~ Mirko Kaovica. Zajedno
s ovim krvnikom izvr{eni su strahoviti pokoqi Srba u Duvawskom poqu,
gdje nijedno dijete nije ostalo po{te|eno. U duvawskom srezu istaknuo se
kao usta{ki logornik fra Stjepan Naletili}, koji je ve} prije 1941. bio za-
kleti usta{a, a od 1941. u{ao je u usta{ki odbor u Duvnu. Pred o~ima mu je
bila i slava katoli~ke crkve i wena pobjeda u NDH, pa je i on, kao i wegov
sabrat fra Mijo ûji}, nagonio Srbe, milom i silom, da pre|u na katoli-
cizam. Dakako, sa oltara je agitirao za usta{ki pokret i slavio Paveli}e-
va djela o svim mogu}im dràvnim praznicima, me|u koje se ubrajao i Pave-
li}ev ro|endan. Fra Mijo ûji}, ùpnik iz Duvna, znameniti predvodilac
raznih deputacija kod poglavnika, uistinu je odgovoran jednako za fizi~ka
kao i moralna ubijawa Srba. Jer, on je bio jednako vje{t organizator ukla-
wawa Srba, kao i wihovog prevo|ewa u katolicizam, kako bi time postigao
osnovnu èqu svih klerofa{ista da u isto vrijeme rade za jedan ov~iwak
kao i za NDH... Nije mali broj svjedoka koji te{ko terete za brojna zlo~in-
stva fra Miju ûji}a... Treba pro~itati ma koji od izvje{taja preìvjelih
svjedoka wegovog teroristi~kog mahnitawa, kako bi se vidjelo pravo nali~-
je toga sve}enika, o kome su usta{ke novine pisale s najve}im priznawem.”
(str. 674.) Sli~no se u Duvnu pona{ao i fra [ime Ani}, u Bugojnu fra Jo-
sip Gaji}, fra Anto Ravli}, dok je fra Mirko Rado{ bio “glavni usta{ki
organizator pokoqa mjeseca avgusta 1942. na selo Malovan, kojom prilikom
je ubijeno oko 80 qudi, èna i djece.” (str. 674.)
Gvardijan samostana u [~itu, u prozorskom srezu, fra Mladen Luti}
“za vrijeme crkvenog zbora rekao je da bi trebalo sve Srbe pobiti u Vukov-
skom i Ravnom, a wihova dobra prisvojiti. Mnoga nedjela koja je po~inio
wegov prijateq, usta{ki komandant milicije Stjepan Si~aj, padaju i na we-
govu du{u.” (str. 674.) Prqavim usta{kim zlodelima isticali su se fra
781
Marijan Brki} iz [~ita, fra Ignacije Penavi} sa [irokog Brijega i we-
gova sabra}a po krvavom noù fra Zdravko Zovko, fra Marinko Jeli}, fra
êdo [krabo, fra Alojzije Ruìnski, fra Trpimir Musa, kao i fra Juli-
je Koùl u âpqini. “Fra Tugomir Soldo, rodom iz [irokog Brijega, kao
ùpnik u âpqini po~inio je mnoga usta{ka nedjela. On je organizator po-
koqa Srba u âpqini 1941. Kao ~lan odbora za istrebqewe Srba, isticao
se i kao revan misionar, pripravqaju}i “psihologijski temeq” terorom i
ubojstvima svih onih koji bi se ma ~ime pokazali kao protivnici wegovim
prozelitisti~kim nastojawima. U crkvi je harangirao protiv Srba koji
jo{ nisu pre{li na katolicizam. Poslije wegovih podjarivawa ~esto su vr-
{ena masovna klawa Srba. Tako je bio pokoq 600 èna i djece, koje su po-
bacali u jamu [urmanci.” (str. 675.) Soldi je zdu{no pomagao fra Andri-
ja Jel~i}, a sli~no su zlo~ina~ki delovali i fra Pa{ko Martinac i fra
]iril Ivankovi} u îtluku, âpqini i u Gradincima, kao i fra Zdenko
Zubac u Ruìci i fra Slobodan Lon~ar u Drinovcima, gde su bili ùpni-
ci. Ne sme se izostaviti ni koqa~ka delatnost fra Petra Besare iz â-
pqine i fra Mladena Barbari}a iz Mostara, dok je fra Dane êlak bio
usta{ki satnik. Nad nevinim Srbima ruke su okrvavili ùpnici fra
Marko Livarjizi} iz Be`qa kod Tesli}a i fra Bosiqko Gubi} iz Volara
kod Prijedora, kao i fra Antun Mladenovi} iz vrqi~kog samostana i fra
Qudevit Zlou{i}, direktor fraweva~ke gimnazije u Visokom. Fra Ivo
Brkan iz Kora}e kod Dervente bavio se prinudnom udajom udovica, oko hi-
qadu pobijenih Srba, za katolike. Viktor Novak navodi i daqe ogroman
broj imena katoli~kih fratara koji su aktivno u~estvovali u usta{kom po-
kretu, organizovali i sprovodili pokoqe pravoslavnih Srba.
Fra Vlado Bilobrk, koji je organizovao vi{e pokoqa Srba oko Metko-
vi}a i Opuzena, ~ak i onih koji su prethodno pokatoli~eni, pro~uo se izja-
vom da “ima nekih kukavica koji kaù da ne vaqa nagoniti Srbe da se pre-
krste i da nije qudski ubijati. Ja vam, me|utim, tvrdim druk~ije. Prelazi-
ti na katoli~ku vjeru mora se, jer druga vjera ne smije postojati, a niti }e
ma tko ostati ìv, tko ne}e katoli~ke vjere. Qude ubijati nije grjehota, ne-
go moramo sve poubijati {to nam smeta, i potpuno o~istiti na{u zemqu.”
(str. 679.) U skoro svim hercegova~kim zlo~inima nad Srbima u~estvovali
su rimokatoli~ki sve{tenici. “Jame kod Me|ugorja, Humca, [urmanaca,
Bivoqa Brda, Nevesiwa i Sebi{ne, u kojima je pobacano nekoliko hiqada
Srba, mutna krvava voda Neretve u aprilu i maju 1941, kao i Topola kod Opu-
zena ostat }e u sje}awima kao najkrvavije doba historije ovih naroda, u ko-
jem su na àlost i sramotu sudjelovali oni, koji su se pokrivali fratar-
skim i sve}eni~kim mantijama.” (str. 680.)
k) Posebni oblici vatikanskog sadizma
Masovni pokoqi pravoslavnih Srba {irom Nezavisne Dràve Hrvatske
bili su toliko mnogobrojni, da se malo ko osvrtao na blaè oblike progo-
na, kao {to su hap{ewa, prebijawa, pqa~kawa, proterivawa i nasilna poka-
toli~avawa. Biskup Ak{amovi} je najrevnosnije provodio prozelitisti~-
ku politiku prevo|ewa pravoslavaca u isto~noj Slavoniji, pa je izdao i
slu`beni nalog da se srpske pravoslavne crkve preuzimaju i pretvaraju u
782
rimokatoli~ke. U nalogu se izri~ito insistira: “Budu}i ni u jednom selu
za koje su poslati oci misionari u vukovarski kotar ne postoji katoli~ka
crkva niti ima ikakvih liturgi~kih crkvenih stvari, to se ovim ovla{}u-
ju oci misionari da svaki u svojem mjestu, u sporazumu sa nadle`nim ùp-
skim uredom i u suradwi sa ìteqima odnosnog mjesta gr~ko-isto~ne vjere,
koji su se prijavili za prijelaz u rimokatoli~ku crkvu, pristupe prigodom
pouke u vjeri preure|ewu gr~ko-isto~ne crkve, u crkvu katoli~ku, tako da
bude sposobna za katoli~ke obrede, osobito za ~itawe svete mise. U tu svr-
hu ikonostas se imade ukloniti, a za slu~aj nemogu}nosti, imade se ispred
ikonostasa postaviti provizorni oltar za sluèwe svete mise. Sve stvari,
koje se imaju ukloniti iz crkve neka se spreme na doli~no mjesto. Potrebi-
te crkvene stvari za sluèwe svete mise neka se ovim misionarima preda-
du iz ùpske crkve, tako da im se omogu}i sluèwe svete mise svaki dan u
onome selu, gdje se obavqa vjerska obuka. Svaka se crkva prije uporabe mora
blagosloviti skromnim blagoslovom za javne bogomoqe, kako je to u obred-
niku nazna~eno. Blagoslovqena voda moè se donijeti iz ùpske crkve i ~u-
vati u prostoriji gdje se ne smrzava. Za slu~aj da se u kojem selu ne bi mogla
provesti adaptacija crkve za katoli~ke obrede, neka se od nadle`ne kotar-
ske vlasti ishodi dozvola za uporabu {kolskih prostorija odnosnog sela.”
(str. 690.)
Zakonskim aktom od 3. aprila 1942. godine, Paveli} je ustanovio i Hr-
vatsku pravoslavnu crkvu kako bi se preostali Srbi pravoslavci bar dena-
cionalizovali, kad ve} ni pred pretwom pokoqima nisu odustajali od svo-
je vere. Zagreba~ko rimokatoli~ko Dru{tvo svetog Jeronima izdalo je bro-
{uru “Povratak vjeri otaca”, koja prosto kipti antisrpskom mr`wom. Po-
red ostalog, u woj se navodi: “Bilo je nerazumnika, koji su htjeli Hrvatima
gr~ko-isto~ne vjere narinuti sramotni i poniàvaju}i naziv Srba. Ime
Srbin u na{em narodu je sramno i poniàvaju}e. Prema tome, nijedan Hr-
vat, makar koje vjere bio, ne}e da se naziva tim imenom. Sada, kada je propa-
la velikosrpska pravoslavna promi~ba preko sve}enika, trgovaca i u~ite-
qa, hrvatsko pu~anstvo gr~ko-isto~ne vjere vra}a se vjeri davnih pre|a i
traì pristup katoli~koj crkvi.” (str. 692.) Ni to nije bilo sve. “Usta{e su
na mnogim stranama, kako je to ranije savjetovao Mile Budak, ru{ili srp-
ske crkve, o ~emu najrje~itije govori i Ured za ru{ewe gr~ko-isto~nih cr-
kava, koje su za Budaka bile stra{ilo srpske penetracije prema zapadu, dok
su smi{qeniji misionari to osu|ivali, jer su èqeli da, po Ak{amovi}e-
vom primjeru, pretvaraju pravoslavne u katoli~ke crkve i tako rije{e ujed-
no pitawe katoli~kih bogomoqa za prijelaznike u ~isto srpskim krajevi-
ma, gdje nije bilo nijedne katoli~ke crkve.” (str. 696.) Apostolski admini-
strator krièva~ke gr~ko-katoli~ke veroispovesti dr Janko [imrak, po-
~etkom 1942. godine, objavio je Odredbu o prijelazima gr~ko-isto~waka u
Srijemu, Slavoniji i Bosni, u kojoj saop{tava: “Za prelaznike neka se od-
mah urede i posebni crkveni odbori, koji }e ùpniku pomagati na cijelom
poslu ne samo kod organizacije prijelaza, nego i kod osnivawa ùpa prela-
znika. Svaki ùpnik neka ima pred o~ima, da su do{li povijesni dani na{e
misije, koje se ne moèmo i ne smijemo ni pod koju cijenu odre}i nego za ko-
ju moramo raditi sa svim silama. Sad se na djelu ima pokazati, {to smo kroz
783
stoqe}a u teoriji govorili. U pitawu prijelaza do sada smo jako malo u~i-
nili samo zato, {to smo bili neodlu~ni i {to smo se bojali malih zapreka
i prigovora qudi. Svako veliko djelo ima svojih protivnika, ali zato ne
smijemo klonuti duhom, jer se radi o svetoj uniji, o spa{avawu du{a i o naj-
ve}oj slavi Krista Gospodina. Na{ rad je legalan u smislu Svete stolice...
zatim u smislu odluke Svete kongregacije za isto~nu crkvu... I napokon, u
smislu Okru`nice vlade NDH, od 30. VII 1941, koja èli da grkoisto~waci
prelaze na katoli~ku vjeru.” (str. 700.) Odredba je {tampana u “Vjesniku
krièva~ke biskupije” br. 2/1942.
Taj isti Janko [imrak, u oktobru 1942, u pismu Anti Paveli}u, napo-
miwu}i prvo da je to wegovo “izvije{}e sastavqeno ne samo u najboqoj do-
bronamjernosti, nego iz prevelike qubavi prema Vama poglavni~e, i prema
NDH. Dokazi te dobronamjernosti nisu u rije~ima nego u djelima”, pa onda
saop{tava “da je krièva~ka biskupija temeqem odluka Ministarstva pra-
vosu|a i bogo{tovqa preuzela sve crkve i kapele biv{e gr~ko-isto~ne cr-
kve i da je po~ela u wima vr{iti po svojim sve}enicima redovito bogo-
slu`je i redovitu duhovnu pastvu.” (str. 701.) Ideolo{ku koncepciju tih ne-
milosrdnih i krvoèdnih krsta{a dvadesetog veka na pregnantan na~in je
izrazio propagandni list bosanskih frawevaca “Neko} i danas”, koji, 1944.
godine, obja{wavaju svoju odanost usta{luku: “Za{to ovako istupamo? Evo
za{to! U Hrvatskoj se sada vodi hrvatski rat, rat za na{u ~ast i ponos, rat
za opstanak ne samo hrvatske dràve nego i za opstanak hrvatskog naroda
kao takvog. Vodi se, dakle, ~isto obrambeni rat za sa~uvawe na{e ponosne
pro{losti, a naro~ito za na{u vlastitu trajnu budu}nost. Na{ narod, or-
ganiziran u domobranskim i usta{kim jedinicama te miliciji, brani samo
svoj goli ìvot, svoj vlastiti opstanak. Mi vodimo rat protiv – uglavnom
srpskog, ali i na{eg vlastitog olo{a, koji je djelom pokazao da je qudski ta-
log, sme}e, stoga svakog, koji ih rije~ju ili djelom pomaè smatramo isto ta-
ko talogom, sme}em i olo{em... Mi vodimo, isto tako, i vjerski rat za o~u-
vawe na{e kr{}anske kulture, za o~uvawe moralnih i eti~kih zasada na{eg
hrvatskog naroda, rat za uni{tewe najgrubqeg materijalisti~kog i senzua-
listi~kog nazirawa na svijet, dosqedno: rat do istrebqewa onih, koji su tu
nauku do u detaqe u svoj banditski program, a jo{ vi{e u svoj ìvot sme}a
i taloga preveli. Nama je u Bosni od vjekova povjerena pastva samo hrvat-
skog katoli~kog naroda. To je uzvi{ena ba{tina na{ih pre|a. Nikad, nije-
dan na{ stari fratar ni rije~ju ni djelom nije druga~ije ustvrdio! Taj hr-
vatski katoli~ki narod je danas tvorno napadnut i on vodi svoj obrambeni
rat protiv olo{a, koji se kroz stoqe}a u wegov dom uvla~io. Na{a je du-
`nost stoga, rije~ju i djelom pomagati tu borbu, jer se borba vodi za opsta-
nak naroda, kojeg mi od davnina pastoraliziramo, jer taj narod vodi rat ne
samo za svoju nego i za na{u obranu, na{ vlastiti opstanak, a s tim i rat za
o~uvawe na{e kr{}anske uqudbe, za o~uvawe naslije|enih moralnih i
eti~kih zasada.” (str. 707.)
Svedo~e}i o pokoqu Srba u stola~kom srezu, Desimir Mihi} pokazuje
da ni prelazak na katoli~ku veroispovest nekad nije predstavqao nikakvu
garanciju izbegavawa likvidacije. Mihi} o tome kaè: “Te{ko je sjetiti se
784
svih onih silnih `rtava, a nije ni mogu}e opisati grozote, koje su one do-
ìvjele prije nego {to su ih usta{ke zvijeri dotukle. Ali, ra~una se da je u
stola~kom srezu pobijeno preko 4.000 potpuno nevinih Srba. Usta{e su u
prvom redu tamanili mu{karce iznad 16 godina, ali u mnogo slu~ajeva nisu
se ustezali da ubijaju i ène, pa i malu, sitnu djecu iz kolijevke. Jedna bol-
ni~arka Hrvatica u Stola~koj bolnici, pri~ala mi je, da je prilikom bor-
bi u Berkovi}ima, gdje je i ona po du`nosti morala da ide, vidjela gomile
dje~ijih qe{eva, zvjerski pobijenih. Za{to sve to?! Tko ih ono nau~i da
onako stra{no mrze? Svoje nevine sugra|ane, bra}u svoju ro|enu? Po mojem
mi{qewu oni, ~ijim je redovima pripadao i onaj, na ~ija sam ja vrata, pozi-
vaju}i se na Hrista, zakucao. (Mihi} tu misli na don Iliju Tomasa, kome je
kad je ispred usta{kih krvnika pobjegao, kao starom poznaniku do{ao da se
za trenutak zakloni, bio od ovog Kristova sluge odagnan od ku}e). Podvla-
~im pripadao, jer kako sam ~uo, sustigla ga je osuda preìvjelih o~eva, bra-
}e i sinova, pobijenih èna, staraca i srpske neja~i iz Prebilovaca. Mno-
go desetina nesretne bra}e iz sela Klepaca i drugih okolnih sela, taj Kri-
stov sluga natjerao je da pre|u u katoli~ku crkvu, pri~estio ih, a zatim ih
otpremio u {kolu, gdje su do~ekani od usta{a i zvjerski pobijeni. Nasilno
prevo|ewe u katoli~ku vjeru bilo je i u Stocu i okolini. Ne moè se to obja-
{wavati nalogom odozgo, jer {ta bi onda trebalo don Marku Zovku, da si-
rotama pobijenih Srba, “novim vjernicima”, poru~uje i prijeti da do|u u cr-
kvu na misu i da im poslije slu`be Bo`je izgovori ove rije~i: “Varate se
ako mislite da je na{a namjera bila da va{im prevo|ewem u katoli~ku vje-
ru mislimo da spa{avamo va{a imawa, penzije ili pla}e. Nije nam bila na-
mjera ni da spa{avamo va{e ìvote. Historija u~i da je prije bilo naroda
koji su nestali, pa }e nestati i srpskog naroda. Prevode}i vas u katoli~ku
vjeru imali smo namjeru da spasemo va{e du{e.” (str. 714.)
l) Nadbiskupov vapaj za spas NDH
Kad se ve} po~eo naslu}ivati ishod Drugog svetskog rata, “18. maja 1943,
nadbiskup dr Alojzije Stepinac pi{e Piju XII promemoriju u kojoj papu mo-
li, da se zaloì svim svojim ugledom, da se NDH odrì. Jer, kada bi nesta-
lo ove klerofa{isti~ke tvorevine, propao bi i ovaj veliki rezultat obra-
}awa sa pravoslavqa na katolizicam, kako on kaè dvije stotine ~etrdeset
hiqada Srba! I upravo u ovoj ~iwenici leì i sva su{tina zajedni~kih in-
teresa Rimske kurije, hrvatskog episkopata i usta{tva u vezi sa katoli~e-
wem–pohrva}ivawem pravoslavnih Srba... Iz svega izbija odanost prema
NDH kao i Paveli}evu sistemu u kome je bilo mogu}e za crkvu katoli~ku
pridobiti ~etvrt milijuna pravoslavnih Srba, koji bi do{li u pitawe, ka-
da ne bi bilo vi{e NDH. Ovo je najstrahovitiji optu`beni komentar za po-
vredu kanona 1351, kod kojega u~estvuju episkopat u NDH, delegat Svete sto-
lice opat Markone, Sveta kongregacija za isto~nu crkvu i dosqedno svima
wima najvi{i wihov poglavar Pio XII. Jer, kakvo je duboko i istinsko uvje-
rewe u korisnost duhovnu takvih prelaznika, koji uslovqavaju svoje svjedo-
~ewe u istinitost katoli~ke crkve sa egzistencijom NDH.” (str. 788.)
U toj promemoriji, Stepinac posebno potencira slede}e stavove: “Na-
predovawe isto~ne {izme u katoli~ke redove prijeti danas s punom ozbiq-
785
no{}u da postigne svoje mra~ne ciqeve. Pobjeda velikosrpske ideje zna~i-
la bi uni{tewe katolicizma na sjeverozapadnom Balkanu, u Dràvi Hrvat-
skoj. Navedeni nam dokumenti ne ostavqaju nikakve dvojbe. [to vi{e, nema
nikakve dvojbe, da bi takav kobni doga|aj imao i daqwe posqedice daleko
preko granica Hrvatske. Valovi ortodoksnog i ofanzivnog bizantinizma
udarali bi o granice Italije, dok se do sada razbijaju u hrvatsko predzi|e.
I vi{e, utoliko, {to su radom hrvatskog klera, osobito frawevaca, bili
postavqeni temeqi za obnovqeni katolicizam u Bugarskoj, obra}awem
mnogih paolina i spa{eni ostaci vjernika u Albaniji Skenderbegovoj, {to
bi uni{tewem jedine katoli~ke nacije na Balkanu, bile pogo|ene i razne
ra{trkane posijane grupe na tome vje~no nemirnome, ortodoksnom i islam-
skom Balkanu. Sveti o~e, danas su o~i ~itavog ~ovje~anstva, koje krvari iz
hiqadu rana upravqene u Vas kao onoga, koji je po uzvi{enom zna~ewu svo-
ga imena donio bijednom qudskom rodu ono {to mu treba – nebeski mir. No-
se}i mir svijetu, mislite, sveti o~e, na hrvatski narod, uvijek vjeran Kri-
stu i Vama. Mlada hrvatska dràva, nastala u stra{nijim i teìm prilika-
ma, nego bilo koja druga dràva za vi{e vjekova, bore}i se o~ajno za svoj op-
stanak, pokazuje primjer u svakoj prigodi da èli ostati vjerna svojim kato-
li~kim tradicijama i osigurati boqu i jasniju perspektivu katoli~koj cr-
kvi u ovom dijelu svijeta. Obratno, gubitkom ili sudbonosnim suàvawima
– a hiqade najboqih hrvatskih vjernika i sve}enika rado bi i dobrovoqno
`rtvovali svoje ìvote, da sprije~e ovu stra{nu mogu}nost – bilo bi ovde
uni{teno ne samo 240.000 obra}enih sa srpsko-pravoslavne vjere, nego i ci-
jelo katoli~ko stanovni{tvo ovih podru~ja sa svima wegovim crkvama i sa-
mostanima. U prirodnom redu stvari, ako Bog ne bi u~inio veliko ~udo, na-
predak katolicizma usko je vezan sa napretkom hrvatske dràve, opstanak
katolicizma ovisi o opstanku ove dràve, wegov spas je u isti mah i wen
spas! Sveti o~e, duboko vjerujemo u Bo`ju milost i Bo`ju pravednost, ~iji
ste Vi izabrani instrument. Preporu~ujem Va{oj o~inskoj skrbi i Va{im
molitvama na{u Nezavisnu Dràvu Hrvatsku, smatraju}i da time u isti mah
na najboqi na~in preporu~ujem svetu vjeru u svojoj domovini i na Balkanu.
U presvetom srcu Isusovu uvijek najodaniji nadbiskup i mitropolita za-
greba~ki.” (str. 788-789.)
q) Novakova analiza klerofa{isti~ke ideologije
U zavr{nom delu ove veoma obimne i temeqito dokumentovane studije,
Viktor Novak obra|uje usta{ku klerofa{isti~ku ideologiju i propagan-
du, uzev{i za moto izjavu jednog od najozlogla{enijih bosanskih usta{a i
katoli~kih sve{tenika Boìdara Brala, prema kojoj “Bog ne bi bio Bogom,
kada ne bi dao hrvatskom narodu NDH.” (str. 805.) Wome je usta{ko-kleri-
kalna ideologija uzdignuta na nivo teodiceje, “kojom se s jedne strane ogra-
ni~ava egzistencija Bo`ja, a s druge uslovqava egzistencijom NDH.” (str.
808.) Sveop{tim angaòvawem maltene svih wenih sve{tenika, bogoslov-
skih semeni{ta, klerikalnih organizacija, fraweva~kih i jezuitskih sa-
mostana, kanoni~kih kurija, biskupskih i nadbiskupskih dvorova, “u~estvo-
vawe katoli~ke crkve u usta{kom pokretu dalo mu je pred {irokim masama
siguran izgled legitimiteta, koji on sam, ma i uz pomo} fa{izma i nacizma,
786
nikad ne bi osvojio. Posredno i neposredno saìvqavawe klerikalizma s
usta{tvom stalno je, sna`no je, vidqivo je upravo u prvom planu usta{kog
sistema i wegove ~etirigodi{we strahovlade. Nema sumwe, da su frankov-
ci i klerikalizam rodili usta{tvo, i da su se zajedni~ki trudili, da ga odr-
è na ìvotu pune ~etiri godine strahovite okupacije. U mnogim saznawi-
ma o usta{tvu ~esto se ne moè razlikovati {to je usta{ko, {to je kleri-
kalno. [to je zlo~ina~ko, a {to je blasfemi~no, {to je klerofa{isti~ko,
a {to je katoli~ko.” (str. 807.) Nema nikakve sumwe “da se u toj NDH nije
nitko, nijedna stranka, nijedan dru{tveni red toliko revnosno i zanosno
zalagao za usta{tvo kao katoli~ka crkva. I to ne samo sa svojim brojnim
predstavnicima, nego kao cjelina, upravo kao katoli~ka crkva. Cjelokupni
kler, gotovo u ekstazi, pozdravqa usta{ki uspjeh aprila 1941. Isti taj kler
prikazuje ovaj Paveli}ev i usta{ki uspjeh pred svojim vjernima kao djelo
Bo`je i kao Bo`ju nagradu za muke i nevoqe Hrvata, ~ije su molitve usli-
{ili i Mati Bo`ja i sam Krist. Svi su ùpni uredi tuma~ili narodu, da je
Ante Paveli} Bo`ji ~ovjek i wegov izabranik, kome je Bog namijenio tu
~ast i sre}u da izvr{i wegovu voqu i da kao nagradu podari za satisfakci-
ju NDH. O Uskrsu 1941, prikazivan je Ante Paveli} kao glavna li~nost us-
krsnu}a. Wemu je odata najvi{a slava pune blagodarnosti.
O Paveli}u govore sve propovjedi u uskrsnoj nedjeqi 1941. Te nedjeqe
Krist je bio doista iza zavjese, i nitko ga gotovo i ne spomiwe na dan wego-
va uskrsnu}a. Umjesto Krista oboàvan je Paveli}. Usta{ka propaganda –
“promi~ba” – ima najsna`niju potporu u katoli~koj crkvi. Ne samo kleri-
kalna {tampa, nego i sama propovjedaonica i oltar, jednako u malim seo-
skim crkvicama kao i katedralama, u sjedi{tima nadbiskupa i biskupa, sta-
vili su se u slu`bu usta{ke ideje, Paveli}a i NDH. Posvuda, kuda je klero-
fa{izam dopirao, ovladalo je uvjerewe, da je sve {to se u Hrvatskoj tada do-
ga|alo, djelo Bo`je providnosti. Podvla~eno je to ne samo sa propovjedao-
nice i oltara, ne samo u {tampi, dnevnoj klerikalnoj, nego i u pastoralnim
i bogoslovskim listovima. Svuda, uvijek i na svakom mjestu. Tako je i po-
sqedwi ~lan klerikalnih organizacija morao ste}i uvjerewe, da je doista
“Bog pravde podigao izmu~eni hrvatski narod na ~elu sa poglavnikom i ka-
znio krivce (tj. Srbe) po wihovoj zasluzi”. A za tim propagandnim ciqem
se i svijesno i planski i{lo. Usta{e i klerikalci–klerofa{isti – ruku
pod ruku.” (str. 807-808.)
Kada je delegacija zagreba~kih bogoslova, koju je predvodio rektor sje-
meni{ta dr Frawo [eper, kasniji kardinal, posetila Antu Paveli}a 18.
aprila 1942. godine, u ime delegacije poglavniku se obratio Stjepan Krivo-
{i}, rekav{i izme|u ostalog: “Poglavni~e! Vo|o hrvatskog naroda! Sret-
ni smo i presretni, {to smo doìvjeli dan, da moèmo svi zajedno stupiti
pred na{eg dragog poglavnika, da ga od srca i iz dna du{e pozdravimo. Sret-
ni smo, da smo to doìvjeli upravo na godi{wicu uskrsnu}a na{e dràvne
nezavisnosti, da Vam mognemo od srca k srcu izre}i s ~itavim hrvatskim na-
rodom, duboku zahvalnost na najve}em djelu u ~itavoj trinaestvjekovnoj pro-
{losti hrvatskog naroda, na djelu kakvog nije izveo jo{ nijedan sin majke
Hrvatske, na uspostavi i obnovi NDH. Tim djelom Vi ste, poglavni~e,
787
spasili hrvatski narod od sigurne propasti. Imamo i previ{e o~ite pri-
mjere, {to bi bilo od nas Hrvata, da nije bilo Vas, poglavni~e, Va{e odlu~-
nosti i snage usta{kih mi{ica, koji su poveli hrvatski narod u sigurnu i
sretnu budu}nost. Nad na{om dragom Hrvatskom bili su se nadvili gusti i
tmasti oblaci, a neprijateqi su gledali kako da je uni{te, ali dobri Bog
nije htio dopustiti da propadne Hrvatska, koja je toliko `rtvovala za o~u-
vawe nauke wegovog Boànskog sina, nego je ba{ tada naplatio hrvatskom
narodu wegovu trinaestvjekovnu vjernost kriù – svevi{wi Bog poslao je
hrvatskom narodu Vas, poglavni~e, da ga spasite. Mi vjerujemo, poglavni~e,
da }e Bo`jom pomo}u i Va{om nesavladivom odlu~no{}u Hrvatska sinuti
u svoj svojoj slavi i veli~ini, da uspje{no nastavi svoje povjesno poslawe na
raskr{}u istoka i zapada, sjevera i juga.” (str. 809.)
Kad je predsednik usta{ke hrvatske vlade, dr Nikola “vitez” Mandi},
posetio, 1944. godine, sarajevsko rimokatoli~ko semeni{te, wegovim pro-
fesorima i bogoslovima, svojoj “Crnoj duhovnoj legiji”, izgovorio je i ove
re~i: “Budite, dakle, sretni da imate za profesore one, koji su stoèr cr-
kve. Vi ste duhovne usta{e hrvatskog naroda, isto tako vrijedni kao i one
usta{e, koji se bore za na{u slobodu i pobjedu. Vi se borite za slobodu i ne-
zavisnost na{e dràve duhovnim oru`jem, koje uzgaja du{u, brani boànski
zakon, a to je oru`je ja~e od boraca, strojnice i drugog materijalnog oru`-
ja... Za kratko vrijeme po}i }ete na teren, u borbu. Na}i }ete mnogo zla, him-
be, prijevare, zlih nakana, koje su se uvukle u na{ narod kao posqedice ovog
rata. Vi ste najpozvaniji da stavqate qekovitu travu na rane na{eg naroda.
I zaista, tko }e te rane izlije~iti, ako ne vi, ~asna bra}o, kojima je otvo-
ren put u du{e? Va{ poziv dolazi u sklad s onim pozivom usta{a, koji se bo-
re za slobodu na{eg naroda. I vi }ete svojim duhovnim oru`jem braniti tu
slobodu i ~uvati je. Tu je jo{ jedna “Crna legija”, sli~na onoj pokojnog vi-
teza Franceti}a. Ta }e vijest, da ima u Bosni jo{ jedna “Crna legija”, koja
se bori za svoj narod, silno obradovati na{eg poglavnika, koga nam je Bog
darovao, a wemu opet darovao jaku snagu i ìvce, da moè ustrajati, i ja vje-
rujem, da ne}e nikada klonuti, i ta }e ga vijest silno obradovati i jo{ ga vi-
{e osvjeìti. Siguran sam da ne}u donijeti radosnije vijesti od ove. Obve-
selit }e ga vijest da duh u Bosni nije jo{ klonuo, nego je naprotiv oja~ao i
o~eli~io. Sretan sam, ~asna bra}o bogoslovi, da vas mogu pozdraviti i za-
èliti vam sre}u u radu i plemenitim nastojawima, da istrijebite zla iz
na{ega naroda. Bit }u tuma~ va{ih èqa kod na{ega velikog poglavnika,
kazat }u mu va{e odluke, da }ete uvijek biti i ostati za poglavnika i dom!”
– na{to su bogoslovi gromko odgovorili: “Spremni!” (str. 814-815.)
m) Spisak najistaknutijih usta{a iz redova katoli~kog klera
Viktor Novak u ovoj svojoj kwizi navodi imena preko dve hiqade istak-
nutih usta{a iz redova rimokatoli~kog sve{tenstva raznih hijerarhijskih
nivoa, koji su neposredno ubijali, organizovali pokoqe ili ih propagand-
no podupirali. Ali, u svemu tome su u~estvovale i milosrdne ili ~asne se-
stre skoro svih redova i kongregacija: “Bazilijanke, benediktinke, karme-
li}anke de Monte Karmelo, karmeli}anke Boànskog srca Isusovog, kla-
rise, ur{ulinke, dominikanke, sestre Dru`be Svetog Ksavera, klawateqice
788
predragocjene krvi Isusove, k}eri Bo`je qubavi, k}eri milosr|a, milo-
srdne sestre Svetog Vinka Paulskog, sestre srca Isusova, sestre Svetog Jo-
sipa od prikazawa, sestre Svetog krià, sluàvke malog Isusa, slu`beni-
ce milosr|a, tre}oretkiwe Svetog Frawe, uboge sestre u~iteqice de No-
tre Dame, a mo`da i jo{ koji red ili kongregacija, sa~iwavale su pravu èn-
sku pomo}nu vojsku za mnoge klerikalne akcije, u kojima su se i pomo}u ko-
jih su se stvarale psiholo{ke osnove za sva mogu}a presizawa osionog i mi-
litantnog klerikalizma, za pravo klerofa{izirawe svega {to je wima bi-
lo povjereno. Bolnice, ubo`nice, osnovne, sredwe, stru~ne {kole, zabavi-
{ta, domovi milosr|a kao i konvikti, kojima su ~asne i milosrdne sestre
rukovodile, uvijek su bili odraz crkveno-politi~kih nastojawa episkopa-
ta ili najve}eg dijela sve}enstva, kao i onih duhovnih rukovodilaca, koji su
imali da se staraju za wihove duhovne potrebe, pa su ih upoznavali sa svime,
{to je u Hrvatskoj bilo na dnevnom redu. Velik broj {kolskih ustanova, ko-
je su bile u wihovim rukama, uveliko je pokazivao na ènskoj omladini, po-
vjerenoj wihovu odgoju, utjecaj svih ovih klerikalnih nastojawa. Jer, upravo
ènske sredwe i stru~ne {kole ovih sestara dale su velik broj vatrenih
kriàrica, koje su, kad se NDH ostvarila, postale najgorqivije usta{ice.
NDH su ove sestre do~ekale, kao i nadbiskup Stepinac, tako|er kao svoj
“davno èqkovani ideal”. One se stoga i daju svim àrom svojih prozeliti-
sti~kih nastojawa, da i one sa svoje strane pridonesu sve {to su mogle za
u~vr{}ivawe ove usta{ke i fa{isti~ke tvorevine. Samo nekoliko mome-
nata zadràvawa na wihovu radu pokaza}e, da su i one imale udjela pri pri-
pravi za NDH, duhovnoj i politi~koj, mada bi po wihovu pozivu izgledalo,
da su najudaqenije i svakoj pomisli za ma kakvo politi~ko djelovawe. A
opet, wihova suradwa i prousta{ka aktivnost bila je op}a i sveobuhvatna
na svim sektorima wihovog djelovawa. I to prije, za, pa i poslije sloma
NDH.” (str. 820-821.)
Oblasti delovawa usta{kih ~asnih sestara vrlo su raznovrsne. “Svuda
gdjegod su bile {kole ~asnih sestara, mogle su usta{ke vlasti biti sigurne
i bez nadzora prepustiti djecu odgoju sestara, jer su znale, da }e ono biti u
duhu wihovih najvi{ih zahtjeva. Ni u samim izrazitim usta{kim ustanova-
ma nije se moglo boqe i zanosnije usta{evati, nego u tim {kolama ~asnih
sestara... “Zavjet mladih Hrvata” u{ao je u srca usta{kih odgojiteqica i
one su ga prenijele na nedu`nu dje~icu, truju}i ih otrovom usta{ke mr`we
i bratoubila~kih strasti, koje su u to vrijeme usta{e ve} svuda pokazale...
Me|utim, ove i druge ~asne odgojiteqice veoma su aktivne i onda, kad se za
usta{e skupqaju novci i darovi. Tada wihova rje~itost i usta{ko uvjerewe
djeluje kod povjerene djece, koja na wihov nagovor donose traèno. Jer, jao
si ga takvoj djeci, koja bi se oglu{ila na wihov apel, iza koga se mogla po-
javiti i nastavni~ka odmazda pri ocjewivawu krajem {kolske godine!” (str.
822-823.) U svojoj revnosti, ~asne sestre neretko predwa~e u odnosu na rimo-
katoli~ke sve{tenike. “One se odu{evqavaju krvolo~nim nedjelima najve-
}eg bosanskog krvoloka, komandanta “Crne legije” Jurija Franceti}a i ve-
li~aju ta nedjela kao najve}a juna{tva za Boga i Hrvatsku. One o tome osta-
vqaju traga i u pismu, koje {aqu tome krvoloku. Sve to odi{e pravim duhom
klerofa{izma, koji, tako|er, po uzoru crkvenih velikodostojnika angaìra
789
Boga za ta krvava nedjela, kao da je taj evan|eoski Bog neka poganska nakaza
rata, koji {titi i blagosiqa zlo~ince i ubojice.” (str. 823.)
Mnogo je svedo~anstva grozne “milosrdnosti” hrvatskih rimokatoli~-
kih ~asnih sestara, ali je ovo, na koje Viktor Novak ukazuje, verovatno naj-
upe~atqivije. “Strahovitu sliku “milosr|a” usta{kih sestara prikazuju
preostali ìvi svjedoci dje~jeg logora u Jastrebarskom, koji je bio povje-
ren jednom broju ~asnih sestara. U tom su se logoru skupqala najve}im dije-
lom pohvatana djeca partizanskih boraca. Tu su imala da osjete svu “osje}aj-
nost” i “samilost” wihova “milosr|a”. Svjedoci potvr|uju da nije bilo ne-
humanije ustanove od ove, u kojoj su ta jadna djeca, pod nadzorom “milosrd-
nih” sestara bila izloèna sigurnoj smrti. Pravi ìvi le{evi i kosturi-
}i tu su se skupqali, da dotraju svoj mali i mladi, ali mukama najstra{nije
ispuwen stradalni~ki ìvot. Kad su se, 26. avgusta 1942, pribliìli tome
mjestu partizani, da oslobode ovu djecu, koja su jo{ preostala, jer poslije
mjesec dana boravka od 400 djece 100 ih je pomrlo, saznali su za strahote za
koje }e biti jedva qudi da u wih povjeruju. Kad bi koji izgladweli mali{an
“ukrao” jabuku, ~asne su ga sestre izudarale, a ako bi koje dijete od uàsa na-
{lo utjehe u bijegu ili samom poku{aju bijega, bilo je uhva}eno i – ubijeno,
kao {to se to desilo malom Boì [ari}u. Sve je to sluìlo, da se usta-
{kim teroristi~kim metodama djeca prisile na sestrinsko-usta{ku disci-
plinu. Me|u svima bila je najzloglasnija sestra Mercedes, ~ije samo ime
izazivalo je uàs kod djece. Stalno ispitivana o roditeqima i prislu{ki-
vana, da bi se eventualno odala u svojim sje}awima na Kozaru, sa koje su bi-
la dovedena, djeca su drhtala, kad bi ugledala ovu patolo{ku nakazu s kojom
se “doglavnik” Milo Budak u Jastrebarskom fotografirao, da bi potom-
stvu ostavio spomen na taj qudski monstrum u odje}i “~asne” sestre. Da bi
izmamila ma kakvo priznawe obe}avalo se komadi} kruha. A kad su djeca na
taj èqeni kruh pojurila, onda su ih sestre tukle radi nedisciplinirano-
sti. Sva su djeca morala da budu preodgojena u usta{kom i katoli~kom duhu,
bez obzira da li su toj neja~adi od dvije do 14 godina roditeqi bili pravo-
slavni ili muslimani. Istog dana kad su partizani stali nadirati u Jastre-
barsko, zavladalo je u dje~ijem logoru uzbu|ewe, koje je izazvalo kod “odgo-
jiteqica” pravi bijes. Pogotovo onda, kad je sve jasnije bilo, da se pribli-
àvaju partizani, ~iji su pu{ke i mitraqezi navije{tali ovim mali{ani-
ma oslobo|ewe iz pakla, u kome su “svete i ~asne” sestre vr{ile ulogu po-
bje{welog kerbera. Sestre su svom silom htjele da uvedu mir i red. Ali,
dvojica mali{ana, “najneposlu{nija”, iskusili su “milosr|e” zvijeri. Jedna
ih je sestra odvela iza logorske {tale i tamo ubila krampom.” (str. 824-825.)
n) Papske garancije Paveli}u
Sve usta{ke i domobranske jedinice su imale svog slu`benog sve{te-
nika – du{ebri`nika, dok je, na Kvaternikov predlog, Paveli} za glavnog
vojnog vikara postavio ledeni~kog ùpnika Stipu Vu~eti}a, a za wegovog
zamenika Vilima Cecequ. “Me|utim, sveti otac papa druga~ije je rije{io
to crkveno-usta{ko pitawe. Papa je, naime, postavio vojnim vikarom za hr-
vatsku vojsku nadbiskupa dr Alojzija Stepinca! I to “sine titulo”. Nadbi-
skup se tada saglasio s odlukom Paveli}evom i imenovao je svojim zamjenikom
790
Stipu Vu~eti}a, vi{eg stoèrnog du{obri`nika kod Ministarstva hrvat-
skog domobranstva, i Vilima Cecequ, zamjenika vi{eg stoèrnog du{obri-
`nika kod istog ministarstva i podijelio im je u tu svrhu potrebnu juris-
dikciju sa svim ovla{tewima, koja su nadbiskupu Stepincu data od Svete
stolice. Istodobno, imenovao je nadbiskup Stepinac, kao vojni vikar, i
ostale domobranske du{obri`nike i podijelio im ùpni~ku jurisdikciju.
Ali, {to je jo{ najva`nije, nadbiskup Stepinac saop}uju}i (20. I 1942.) sve-
mu ostalom episkopatu NDH o ovoj odluci Svete stolice, javqa da je Sveta
stolica protegnula dekret o jurisdikciji vojnog ordinarija za talijansku
vojsku i na nadbiskupa Stepinca, odnosno na usta{ku vojsku, priznavaju}i
time jednu uzurpatorsku vlast i wenu vojsku. Nema sumwe, iz ovog dokumen-
ta zra~i osobita intimna povezanost i prava duhovna srodnost izme|u kle-
rikalizma i usta{tva, izme|u vrhovnih usta{kih vlasti u NDH i vrhova ka-
toli~ke crkve... Osim toga, niz zna~ajnih pozqeda neutralnosti Vatikana u
wegovu stavu prema okupiranoj Jugoslaviji, pove}ava i ovo postavqawe nad-
biskupa Stepinca za vrhovnog vojnog vikara “hrvatske vojske”, vojske pla}e-
nika i izdajnika Paveli}a, organizatora tolikih zlo~ina... Da bi to zala-
gawe za jednu nesumwivo izdajni~ku i zlo~ina~ku organizaciju, kakva je bi-
la Paveli}eva vojska, bilo sasvim u stilu fa{isti~kog najamnika, to je Va-
tikan na tu “hrvatsku vojsku” protegao i dekret o jurisdikciji vojnog ordi-
narija za talijansku fa{isti~ku vojsku.” (str. 857-858.)
Usta{ka {tampa je bila prepuna govora i propovedi tih vojnih du{e-
bri`nika, obi~no povodom polagawa zakletve novih usta{a i domobrana,
povodom verskih praznika ili Paveli}evog ro|endana. Zato, samo za ilu-
straciju, iz Novakove kwige preuzimam jedan od takvih govora koji je sat-
nik-du{ebri`nik, Nikola [abi}, odrào 12. decembra 1942. godine svojoj
bra}i usta{ama kao “hrabrim junacima”: “Danas je dan va{ih sve~anih odlu-
ka. Do{ao je ~as, kada }ete sve~anim prisegom obe}ati Bogu, da }ete poglav-
niku i domovini vjerno sluìti. Ali, svi znate da je svaki gra|anin duàn
sluìti domovini i ìvjeti za domovinu. Usta{a ima ve}u i ozbiqniju du-
`nost, a ta je kad ustreba, poginuti za domovinu! Kada ste odlu~ili stupi-
ti u usta{ke redove vi ste sigurno ozbiqno i zrelo promislili {to radi-
te, na kako smioni korak se odlu~ujete. Pa kada je va{ di~ni poglavnik po-
zvao narod pod usta{ki barjak, vi ste spremno, pra}eni jedino svetim bla-
goslovom va{ih napa}enih roditeqa, rado potr~ali u usta{ke redove. Vje-
rujem da ste duboko svjesni ozbiqnosti dana, koji proìvqujemo, ozbiqno-
sti vremena, koje danas borbu zna~i. Polaù}i usta{ku prisegu, vi ostaje-
te usta{e sve do smrti... Kao najsvjetliji primjer odràwa zakletve prema
poglavniku i domovini u cijeloj povijesti novih vremena spomiwat }e se us-
trajnost i spremnost onih prvih proku{anih boraca i junaka, koji su nam sa
Lipara i Janka Puste donijeli divne primjere ~vrsto}e i nepokolebqivo-
sti... Polaù}i usta{ku prisegu ponosni budite, jer time postajete ~lano-
vi velike usta{ke porodice, postajete suradnici, suborci i subra}a na{eg
velikog poglavnika, bra}a onih usta{a, koji su spasili ~ast hrvatskog roda
i imena, i koji su pu{kom, bombom i bodeòm stigli tamo gdje im se nepri-
jateqi na{i nikada ni nadali nisu!” Opravdav{i tako u sve}eni~kom ornatu
791
usta{ke atentate, drè}i u ruci raspe}e, u povi{enom i zanosnom tonu za-
vr{io je svoj govor. “Qube}i na{eg poglavnika, ponose}i se imenom Hrvat
i brane}i NDH, slu{aju}i predano svoje starje{ine uz prisegu na{u dana-
{wu, pomolimo se Bogu i budimo uvijek za poglavnika i za dom – spremni! U
znak vidqive na{e spremnosti za vr{ewe onoga na{to }emo se prisegnuti,
trokratno kliknimo iz na{ih grla da se do neba ~uje: Neka ìvi na{ po-
glavnik dr Ante Paveli}! – @ivio! @ivio! @ivio!” (str. 865-866.)
Staju}i svim srcem uz NDH i podupiru}i sve wene aspiracije i meto-
de delovawa, Vatikan je vodio zakulisnu diplomatsku akciju u svrhu wenog
o~uvawa kad je ve} pao Musolini, a videlo se da je i Hitlerova sudbina za-
pe~a}ena. “Ovaj stav zakulisne i diplomatske forme imao je svoje jako iz-
raène oblike i u javnosti, iz kojih su se mogli izvoditi sli~ni posve lo-
gi~ni i stvarni zakqu~ci, bez ikakvih hipoteti~kih naga|awa. Istina je,
Vatikan je poslije okon~awa rata stao da odri~e najpoznatije stvari, ili
da im daje svoje naro~ito iskonstruirano tuma~ewe za situaciju, koju je uve-
liko pripravio nadbiskup Spelman i cjelokupna pozadina wegovih na {i-
rokoj osnovi poloènih akcija, pa opet, i u tome ima osvjetqewa za wegov,
ako ne politi~ki, a ono moralni stav i dovoqno materijala za oblike i po-
trebe najstarije i najmo}nije diplomacije na svijetu. Sve je to imalo neo-
spornog utjecaja u NDH i na {tampu, propagandu, na crkvenu kao i usta{ku,
u dnevnim i povremenim listovima, u crkvi i na zborovima klerofa{ista
kao i usta{kih terorista. Uveliko je usta{ka {tampa koristila naklonost
Rimske kurije, sa i bez dozvole vatikanske cenzure, koja je ipak najrasko-
{nija u mraku pozadine i zaklowena iza zavjesa povjerqivih izvje{taja or-
dinarijata, kao i privatnih instrukcija, koje se prenose vi{e rije~ima i
tajnim sugestijama, nego otvorenim i pismenima nare|ewima i zapovijedi-
ma. Od prijema Paveli}a, 18. maja 1941. godine, do Stepin~evih akcija u Va-
tikanu 1942, 1943. pa i 1945, kako }e se kasnije vidjeti, postoji jedan vanre-
dan splet sveobuhvatnih i me|usobnih interesnih akcija, da NDH postane i
ostane jedna me|unarodna, prvenstveno katoli~ko-vatikanska stvarnost.
Dovoqno je podsjetiti na plan o katoli~ewu Srba u NDH – koji je u Vatika-
nu odobren kao i u Stepin~evoj kuriji... Sva reakcija, koja se stala kupiti
oko nadbiskupa Stepinca, u svom optimizmu i zlo~ina~kim nadama, o~eki-
vala je da }e Vatikanu uspjeti da krene Engleze na FNRJ! Usta{ki ministar
i poslanik na strani, Vladimir Ko{ak, izjavio je, kao svjedok na Stepin~e-
vom procesu, da mu je u emigraciji u Austriji izjavila supruga Paveli}a, “da
usta{e imaju garanciju sa strane Vatikana i sa strane visokog klera, da }e
se sve dobro svr{iti.” (str. 896.)
Iako iz formalnih razloga nije bilo mogu}e uspostavqawe zvani~nih
diplomatskih odnosa izme|u Vatikana i NDH, papa i Paveli} su odràva-
li izuzetno srda~ne li~ne odnose. Uostalom, “papin legat pri episkopatu u
NDH, u svoj svojoj javnoj funkciji, bio je stvarno papin legat pri Paveli-
}u. Nema tu diplomatske priredbe na kojoj taj papin legat pri episkopatu
ne bi uzeo u~e{}e. Vaqda stoga {to je episkopat bio sav povezan s usta{kim
reìmom, pa je bilo te{ko odvojiti kad su funkcije episkopata, kad opet
usta{a. Druk~ije se ne da protuma~iti wegov stav. Treba samo zagledati u
792
fotografije, koje ga prikazuju redovno u prvom diplomatskom planu, ne sa-
mo kao gosta na priredbama, na kojima u~estvuju i diplomate, nego ga se vi-
di i u diplomatskoj loì u hrvatskoj sabornici, jednako wega, kao i druge
osovinske diplomate. On u~estvuje i pri ~estitawima diplomatskog kora
kod poglavnika o novim godinama, ili li~no ili preko svoga tajnika dr \u-
zepea Masukija, vjernog prijateqa brojnih usta{a, koji im daje razne podr-
{ke za NDH, kao i poslije wenoga sloma doklegod je boravio u Zagrebu.”
(str. 903.) Papski legat opat Markone ~esto je putovao po raznim delovima
Nezavisne Dràve Hrvatske, svuda izraàvaju}i punu papsku podr{ku usta-
{koj vlasti, redovno se pozivaju}i na Bo`ju voqu i, poput Stepinca, pro-
gla{avaju}i Boga za sau~esnika. Kad je umro stari mostarsko-trebiwski bi-
skup Alojzije Mi{i}, koji jedini nije bio po voqi usta{kog reìma i ri-
mokatoli~kog episkopata, papa je poùrio da posle svega tri nedeqe na
protivpravan na~in postavi za novog biskupa dr Petra ûlu. U wegovoj sve-
~anoj inauguraciji u~estvovali su usta{ki i italijanski vojnici, ~ak svi-
rala italijanska vojna muzika, prisustvovali nadbiskupi [ari} i Stepi-
nac, a tom prilikom papski legat opat Markone je pozvao hrvatski narod da
i daqe bude “vjeran Svetoj stolici, koja ga je kroz vjekove pomagala protiv is-
to~nog barbarizma. Izrazuje svoju èqu da Hrvatska prebrodi momentalne
pote{ko}e i da procvate pod vodstvom svoga poglavnika dr Ante Paveli-
}a.” (str. 967.) Tako je izvestio o celom doga|aju “Katoli~ki tjednik” 25. ok-
tobra 1942. godine.
2. Zbirka dokumenata Vladimira Dedijera

o direktnoj vatikanskoj odgovornosti za jasenova~ki zlo~in
Jedan od najboqih srpskih istori~ara dvadesetog veka, Vladimir Dedi-
jer, objavio je, 1987. godine, zbirku dokumenata “Vatikan i Jasenovac”
(“Rad”, Beograd), probijaju}i tako decenijama odràvanu zaveru }utawa o
direktnom u~e{}u Rimokatoli~ke crkve u genocidu nad Srbima. U uvodnom
delu on izvodi istorijsku retrospektivu rimokatoli~kih genocidnih zlo-
~ina, po~ev{i od krsta{kih ratova, inkvizitorskih progona jeretika i ne-
vernika do kolonizatorskog prozelitizma. “Vatikan je Hitlerovom naci-
sti~kom reìmu pruào veliku moralnu podr{ku pre ijedne druge evrop-
ske dràve. Istina je da je Vatikan, tridesetih i ~etrdesetih godina ovog
veka, igrao na vi{e koloseka. Odràvao je ~vrste veze sa konzervativnim
snagama u Sjediwenim Ameri~kim Dràvama, Francuskoj i donekle i Veli-
koj Britaniji. Istovremeno je podsticao krsta{ki pohod protiv Sovjet-
skog Saveza i ja~awe klerofa{isti~kih partija u mnogim delovima sveta.
Istorija jo{ nije presudila ko je doveo generala Franka na vlast u [pani-
ji, da li Vatikan ili Hitler i Musolini, ali dokazi su jaki da je tu uticaj
Vatikana bio ja~i. Slova~ka je, posle 1939. godine, jo{ jedna zemqa u kojoj je
postojala puna saradwa izme|u Hitlera i Vatikana. Kao {to potvr|uju do-
kumenti {tampani u ovoj kwizi, nacisti~ka Nema~ka i Vatikan, uz podr-
{ku Musolinija, zajedni~ki su odgovorni za genocid u Hrvatskoj u toku Dru-
gog svetskog rata. Vatikan je jo{ i danas veoma osetqiv na spomiwawe kon-
793
kordata iz 1933. Kao {to smo imali priliku da se osvedo~imo, posledwih
godina su nema~ki kardinali i biskupi, oslawaju}i se na ~lan 166. zapadno-
nema~kog Krivi~nog zakonika, zapo~eli krivi~ne procese protiv mnogih
iskrenih i po{tenih gra|ana Savezne Republike Nema~ke zbog wihovog in-
sistirawa na obelodawivawu pune istine o istorijskoj ulozi Vatikana i
wegovog {urovawa sa nacisti~kom Nema~kom.” (str. 36.)
a) Vatikan, glavni organizator usta{kog pokreta
Jezikom originalnih dokumenata, Dedijer je dokazao da se Vatikan “du-
go pripremao za napad na Jugoslaviju. U vojnom uni{tewu Jugoslavije, Va-
tikan je video izvanredne mogu}nosti za prisilno pokr{tavawe Srba, pra-
voslavaca. To je oduvek bio san vatikanske spoqne politike. U ovoj zbirci
dokumentovali smo kako je pred rat Vatikan imao spremno opravdawe za ge-
nocid. Fraweva~kim u~ewacima dato je u zadatak da pi{u doktorske teze o
tome kako su pravoslavni Srbi vekovima bili u stvari katolici, pa se pri-
silno preobra}awe moè objasniti èqom da se Srbi vrate u pre|a{wu ve-
ru. Vatikan je dojavio katoli~koj crkvi u Hrvatskoj da pomogne usta{ama u
razvijawu svoje tajne organizacije, kao {to potvr|uju usta{ki dokumenti
koji su objavqeni kada su nema~ke trupe okupirale Zagreb i kada je, 10.
aprila 1941. godine, progla{ena kvislin{ka dràva Hrvatska.” (str. 36-
37.) Upravo u zagreba~koj katoli~koj kanoni~koj kuriji “organizirani su
prvi usta{e, koji su svi redom, jo{ za vrijeme biv{e Jugoslavije, ne samo
djelovali kao organizatori “usta{kog pokreta” u zemqi, nego su kao tero-
risti djelovali na podru~ju na{e zemqe... Usta{e su u znak zahvalnosti toj
kuriji podigli spomen-plo~u, koja je stajala sve do oslobo|ewa.” (str. 37.)
Mnogi katoli~ki samostani predstavqali su usta{ke {tabove, a rimo-
katoli~ki sve{tenici su u~estvovali u formirawu prvih usta{kih odre-
da, nekada ih predvodili, a Paveli}evu dràvu su progla{avali Bo`jom
tvorevinom. “Mnogi katoli~ki sve{tenici prikqu~ili su se usta{koj dr-
àvi u svojstvu visokih funkcionera. Papa je postavio nadbiskupa Stepin-
ca kao glavnog name{tenika – vikara u Hrvatskoj. U svakoj usta{koj jedini-
ci imao je svoje sve{tenike. Izme|u ostalog, jedan od zadataka sve{tenika
bio je da podsti~u usta{ke jedinice na masovno ubijawe srpskih seqaka. Ve-
likodostojnici Rimokatoli~ke crkve i usta{ka dràva organizovali su
masovno pokr{tavawe srpskog pravoslavnog stanovni{tva. Usta{e su ubi-
jali Srbe, a katoli~ki sve{tenici terali srpsko stanovni{tvo da prome-
ni veru. Na stotine srpskih pravoslavnih crkvi je opqa~kano i uni{teno,
trojica najvi{ih crkvenih velikodostojnika i 200 sve{tenika je hladno-
krvno ubijeno, a ostatak sve{tenstva je prognan. Nekoliko katoli~kih sve-
{tenika komandovalo je jasenova~kim koncentracionim logorom, gde je po-
bijeno nekoliko stotina hiqada Srba. Specijalni papin izaslanik Marko-
ne bio je u to vreme u Hrvatskoj, i nije poku{ao da spre~i zlo~ine. âk mu
je slika izlazila u novinama zajedno sa Paveli}em i nema~kim komandanti-
ma. Posle posete papi Piju XII, u maju 1941, Paveli} i on izmewali su bo-
ì}ne i novogodi{we ~estitke. Sve to objavqivala je usta{ka {tampa.
Sredinom 1986. godine, vlada Sjediwenih Ameri~kih Dràva objavila je
dokumente svoje vojne kontraobave{tajne slu`be. Iz wih se vidi da je
794
Vatikan Paveli}a i 200 wegovih savetnika organizovano sproveo iz Evro-
pe u Argentinu, gde su se skrivali po manastirima, preru{eni u fraweva~-
ke fratre. Ante Paveli} je bio poboàn ~ovek. U svome dvorcu u Zagrebu
sagradio je kapelu i imao dva ispovednika. Pred smrt u Madridu, 1959. godi-
ne, blagoslovio ga je papa Jovan XXIII, a u ruci je drào brojanice koje mu
je poklonio papa Pije XII 1941. godine.” (str. 38-39.)
b) Antisrpska konstanta papske politike
Sve pape u dvadesetom veku dosledno su vodile izrazito antisrpsku po-
litiku. Pije H je otvoreno podupirao austrougarske agresivne planove 1914.
godine, a posle Drugog svetskog rata Vatikan ga je beatifikovao kao “blaè-
nog” iznose}i da je on, toboè, bio veliki borac za mir. Wegovu stvarnu ulo-
gu do kraja je raskrinkao grof Karlo Sforca, nekada{wi italijanski mini-
star inostranih poslova i pisac ~uvene kwige “Neimari savremene Evrope”.
Nakon detaqne analize Sforcinih argumenata, Dedijer zakqu~uje da Pije H
Sarto “nije bio nikakav svetac, nego naprotiv, ~ovjek veoma opak i veoma
fatalan za ~ovje~anstvo. Ne napori za spas mira, nego napori zbog intriga
da se rat organizira ubrzali su wegovu smrt!” (str. 53.) Taj papa, koji je sve-
srdno podràvao Trojni savez, umro je ve} u avgustu 1914. godine misle}i da
je ratnim operacijama ve} po~elo realizovawe wegovih politi~kih plano-
va. “No, mo`da je upravo zato i progla{en svetim i blaènim, kao {to su ta-
kvima progla{eni neki wegovi prethodnici, jer kao ni oni, ni Pio H nije
smatrao grijehom prolivawe krvi ni ubijawe stotine tisu}a qudi. îni se,
da ni danas glavarstvo te crkve ne smatra to grijehom, nego zaslugom. Jer, na
koncu, {to su qudi na svijetu, {to je ~ovje~anstvo u ovoj “suznoj dolini”, ne-
go “mraviwak Bo`ji” koji se moè i zgaziti ako je to za ve}u slavu Boga! In-
kvizicije su ostale u historiji zapisane i obiqeène masovnim krvoproli-
}ima, a pape su li~no rukovodili wima, da bi se {to brè i radikalnije is-
trijebili oni, koji sumwaju da je papa od Boga postavqeni gospodar svijeta
i qudi. Pape vojskovo|e protiv hereza u sredwem vijeku, pape velikih in-
kvizitorskih akcija, nisu imali skrupula, nije im bilo stalo do toga, {to,
pored utvr|enih i neutvr|enih heretika, na loma~ama, u paleìma, pod ma-
~em, padaju i dobri vjernici. Oni su govorili, da }e ionako Bog na nebu odi-
jeliti heretike od vjernika, prve strpati u pakao, a drugi }e uìvati sre}u
raja, dok }e se wihova preìvjela bra}a na zemqi mu~iti i ~ekati taj sret-
ni ~as smrti.” (str. 53.)
Oba ta citata su iz fragmenta kwige “Tajni dokumenti o odnosima Va-
tikana i usta{ke NDH”, objavqene u Zagrebu 1952. godine, koji Dedijer do-
nosi kao prvi dokument ovog zbornika. I papa Benedikt XV nastavio je po-
litiku svoga prethodnika. “Odnos Vatikana i stare Jugoslavije bio je kroz
~itavo vrijeme wezina postojawa u znaku napetosti i neprijateqstva, samo
s neznatnim periodima popu{tawa i prividnog smirewa... Bitno je bilo to,
da se Vatikan nije mogao sprijateqiti s ~iwenicom, da su milijuni katoli-
ka, Hrvati i Slovenci, u jednoj dràvi morali dijeliti ìvot, prava i du-
`nosti s milijunima pravoslavnih Srba, i da nije Vatikan bio u toj drà-
vi onaj najvi{i autoritet kakav je obi~no u jednoj katoli~koj konfesional-
noj dràvi... U stvari, stalna je linija Vatikana ipak bila samo ona, koja je
795
teìla razbijawu Jugoslavije. Zato Vatikan s visokim klerom u na{oj ze-
mqi kroz ~itavo vrijeme, pa i onda kad prividno podupire jugoslavenski re-
ìm, a vjerojatno i smi{qenim pritiskom iz reìma (osobito za vrijeme
suradwe Koro{ca u reìmu) radi ìvo na radikalizirawu separatisti~-
kih nacionalisti~kih pokreta, te stvara u Hrvatskoj klerikalno-naciona-
listi~ki front, koji se ubrzo u Hrvatskoj amalgamira i pretvara u izrazi-
ti klerofa{izam. Takozvani frankova~ki nacionalisti~ki pokret dobi-
va sve ja~i klerikalni karakter. Usta{tvo je u znaku simbioze frankova~-
kih i klerikalnih ideja i snaga... Sve}enstvo je vrlo rano postalo bitnim
stupom i rukovode}im sredwim kadrom usta{tva. Katoli~ka {tampa izra-
zito je usta{kog duha, mada iz demago{kih razloga nastupa toboè odvojeno
i zastupa crkvene i vjerske interese... Postoje i tijesne veze izme|u Vati-
kana i Paveli}a. On je gost vatikanskih ustanova, i kasnije }e on javno iz-
nositi zasluge vatikanskih prelata za usta{tvo. Te }e veze biti intenziv-
nije kako postaju intenzivnije veze izme|u Vatikana i Musolinijeva reì-
ma i kad Lateranskim paktom, od 1929. godine, Vatikan i javno identifici-
ra svoje interese s interesima fa{izma. Uostalom, Musolinijev plan o raz-
bijawu Jugoslavije slaè se u bitnome s planom i te`wama Vatikana. Naci-
sti~ki faktor sloìt }e se s tom osnovom, koji dolazi iz Rima, i podijelit
}e se sasvim precizno uloge i interesi... Vatikan, pa i sam papa, vi{e je puta
dao do znawa svojim sqedbenicima, usta{ama, da mu je kona~ni ciq razbija-
we Jugoslavije, pa da blagoslivqe sve one napore i `rtve, koje se ~ine, da se
to ostvari.” (str. 58-59.) Tako se na delu dokazivao Benediktov naslednik
papa Pije XI.
v) “Kristovo kraqevstvo”” Alojzija Stepinca
Zagreba~ki nadbiskup Alojz Stepinac pisao je li~ni dnevnik u tre}em
licu mnoìne i u wemu zabeleìo svoj prvi susret sa Paveli}em, 27. apri-
la 1941. godine. “Prvih dana nakon povratka poglavnika imao je nadbiskup
prvi sastanak s wime u nekadawim banskim dvorima... Nadbiskup mu je zaè-
lio Bo`ji blagoslov u radu... Poglavnik je, kad je nadbiskup svr{io, odgo-
vorio, da èli u svemu i}i na ruku katoli~koj crkvi. Rekao je, da }e istri-
jebiti starokatoli~ku sektu, koja nije drugo nego dru{tvo za rastavu èna.
Rekao je nadaqe, da ne}e biti tolerantan prema Srpsko-pravoslavnoj crkvi,
jer to za wega nije crkva, nego politi~ka organizacija. Iz svega je nadbiskup
dobio dojam, da je poglavnik iskren katolik i da }e crkva imati slobodu u
svom djelovawu, iako se nadbiskup ne podaje iluziji da bi sve moglo i}i bez
pote{ko}a.” (str. 92.) Daju}i blagoslov jednom nespornom zlo~incu najve-
}eg formata i slu{aju}i wegove namere uni{tewa drugih hri{}anskih cr-
kava, Stepinac “na to ne reagira ni pred Paveli}em, a niti intimno u svom
dnevniku, nekim negodovawem ili kritikom takva stava, nego, {tovi{e, u
neposrednoj vezi s tom najavom grubog progona Srba, Stepinac opisuje, da je
“dobio dojam, da je poglavnik iskren katolik”! Kao da se i poveselio, da }e
na ru{evinama Srpsko-pravoslavne crkve mo}i, uz Paveli}evu pomo}, {i-
riti svoju crkvu.” (str. 92.) Odmah potom, Stepinac se svojski zaloìo da
Vatikan uspostavi diplomatske odnose sa Paveli}evom usta{kom dràvom, i
u tome je potpuno uspeo. “Papa Pio XII ne vidi nikakve zapreke i ne stavqa
796
nikakve primjedbe s obzirom na mogu}nost ili nemogu}nost uspostave di-
plomatskih odnosa i priznawa usta{ke marionetske “dràve”. Papa sigur-
no ve} znade za prve pokoqe u Hrvatskoj. Papa, naime, poru~uje Stepincu, da
se zauzme, da Srbi ne bi bili “odvi{e goweni”, ali ne osu|uje usta{ku prak-
su u na~elu, a niti napomiwe da bi o tim progonima moglo ovisiti, da li }e
se odnosi s Paveli}em uspostaviti. (Ve} je bio izvr{en i uàsan pokoq u
pravoslavnoj crkvi u Glini, ve} su @idovi klani na stotine).” (str. 93) Sa
svoje strane, u pismu, papi Paveli} pokazuje snishodqivost i pokornost po
ugledu na sredwevekovne papske vazale. U wegovom pismu stoji: “Sveti o~e!
Kad je, dakle, blaga providnost Bo`ja dala, da preuzmem kormilo svojega na-
roda i svoje domovine, ~vrsto sam odlu~io i àrko èlim, da hrvatski na-
rod, vjeran svojoj slavnoj pro{losti, ostane vjeran i u budu}nosti Sv. apo-
stolu Petru i wegovim nasqednicima, a na{a domovina, proèta evan|eo-
skim zakonom, postane Kristovo kraqevstvo. U tom zaista velikom djelu
ìvo molim pomo} Tvoje svetosti. A takovom pomo}u smatram ponajprije,
to, da Tvoja svetost vrhovnim svojim apostolskim ugledom prizna na{u dr-
àvu, zatim da se udostoji {to prije ili poslati svojega zamjenika, koji }e
mi pomagati Tvojim o~inskim savjetima, te napokon da meni i narodu mojem
udijeli apostolski blagoslov. Kle~e}i do nogu Tvoje svetosti qubim posve-
}enu desnu kao najposlu{niji sin svetosti Tvoje.” (str. 94.)
Paveli}, dakle, otvoreno traì papinu pomo} da bi realizovao svoje
zlo~ina~ke planove, o~inskim savetima i diplomatskom podr{kom, ali
najvi{e delatno{}u rimokatoli~kih sve{tenika na terenu. Pokazalo se da
je on dobio podr{ku Svete stolice, maksimalnu i kontinuiranu, ali “Pave-
li}u nisu iz Vatikana davani savjeti, koji bi djelovali na zlo~inca da pre-
stane sa zlo~inima. Ako su takvi pozitivni savjeti doista davani, za{to pa-
pa nije prestao da podràva dobre odnose s Paveli}em i za{to mu nikada
nije primijetio da svojim djelima ne pokazuje svojstva “najposlu{nijeg si-
na”? Najvjerojatnije je to, da je papi bilo glavno, {to mu Paveli} “qubi po-
sve}enu desnu” {to mu “kle~i do nogu” i {to èli da Hrvatska postane
“Kristovo kraqevstvo”, bez obzira na sredstva, kojim }e se taj ciq ostvari-
ti. Tolerirawe svega {to je Paveli} ~inio bilo je, dakle, neizre~eni sa-
vjet, bilo je pre{utno odobravawe. Vidjet }emo, da su se samo od vremena na
vrijeme, licemjerno, jezuitski, u odnosima izme|u Paveli}a i Vatikana
spomiwali usta{ki zlo~ini, ali samo u jednom smislu: blago se upozorava-
lo da se ne izaziva svjetski {kandal, koji moè da kompromitira onaj kraj-
wi, zajedni~ki ciq Vatikana i usta{tva. Vatikan je samo od vremena na vri-
jeme zabrinut, da usta{kih strahota ne bi bilo za svjetsku javnost “odvi{e”.
Savjetovawe Vatikana nije se nikad kretalo preko tih granica, {to }e nam
ova dokumentacija precizno pokazati. Nikad nije Vatikan zaprijetio pre-
kidawem ili odbijawem blagoslova. A upravo ona pomo}, koju je Paveli}
ovim pismom molio, bila je konstantna, sve do sloma “NDH”, pa je i kasnije
usta{e i Paveli} osobno uìvaju.” (str. 94.) Posle je papa i li~no, u vi{e
navrata, primao Paveli}a i druge usta{ke najvi{e funkcionere, a podr-
ào i dolazak savojskog vojvode od Spoleta na imaginarni hrvatski kraqev-
ski presto.
797
Mada je citirana kwiga objavqena 1952. godine u izdawu Dru{tva novi-
nara Hrvatske, u Zagrebu su, jo{ 1946, Joè Horvat i Zdenko [tambuk obja-
vili zbornik “Dokumenti o protunarodnom radu i zlo~inima jednog dijela
katoli~kog klera”, u ~ijem prvom delu se beleè podaci o u~e{}u rimoka-
toli~kih sve{tenika u napadima na jugoslovensku vojsku prilikom fa{i-
sti~ke agresije 1941. godine, i to u svojstvu pripadnika usta{kih oruànih
formacija. Tu je re~ o postupcima Ilije Tomasa, Jure Vrdoqaka-Bi{}evi-
}a, Ivana Mileti}a, Petra Berkovi}a, Velimira [imi}a, Radoslava Gla-
va{a, Ante Klari}a-Tepeluka, Karla Grabovca, Emanuela Gaji}a i mnogih
drugih. Me|u prvim usta{kim funkcionerima vidimo i veliki broj sve}e-
nika kao prve tabornike, logornike, kotarske i dràvne povjerenike. Svi
su se oni istakli usta{kim radom jo{ za vrijeme Jugoslavije, a pogotovo u
slomu Jugoslavije razoruàvaju}i jugoslavensku vojsku. Logi~no je da takvi
preuzimqu u svoje ruke politi~ku i civilnu vlast.” (str. 100.) Neki od wih
su, poput kapelana Dragutina Marjanovi}a, vodili poslove policijskog
isle|ivawa.
Nemogu}e bi bilo nabrojati sve ùpnike i fratre koji su javno izra-
àvali odu{evqewe zbog uspostavqawa usta{ke vlasti ili poglavniku
slali pozdravna pisma. U tome su predwa~ili aktivisti Velikog kriàr-
skog bratstva, kao tipi~ne klerofa{isti~ke organizacije. Glavnu ulogu su,
ipak, u tome igrali zagreba~ki nadbiskup Stepinac i vrhbosanski nadbi-
skup Ivan [ari}, koji je, nadahnut prvim usta{kim pokoqima, sastavio odu
svome poglavniku. Stepinac u svojoj poslanici, od 28. aprila 1941, isti~e da
u hrvatskom katoli~kom kleru nema nikoga “koji u ovo posqedwe vrijeme
nije bio svjedokom najzama{nijih doga|aja u ìvotu hrvatskog naroda, me|u
kojim djelujemo kao glasnici Kristovog evan|eqa. Doga|aji su ovo, koji su
narod na{ donijeli u susret davno sawanom i èqkovanom idealu. âsovi
su ovo, u kojima ne govori vi{e jezik, nego krv svojom tajanstvenom poveza-
no{}u sa zemqom, u kojoj smo ugledali svijetlo Bo`je i s narodom iz kojega
smo nikli. Je li potrebno isticati, da je i u na{im ìlama ìvqe zakola-
la krv, da je i u na{im grudima ìvqe zakucalo srce?... Vjerna Bogu i crkvi,
na{a }e Hrvatska ne samo ispuniti svoju du`nost prema unapre|ivawu nad-
naravnih dobara hrvatskog naroda, nego }e tako postaviti i naj~vr{}e te-
meqe i zdravog razvitka zemaqskih narodnih vrednota i svoje dràvne slo-
bode i ~vrsto}e... Odazovite se stoga spremno ovom mome pozivu na uzvi{e-
ni rad oko ~uvawa i unapre|ewa Nezavisne Dràve Hrvatske. Poznavaju}i
muève, koji danas upravqaju sudbinom hrvatskog naroda, mi smo duboko
uvjereni, da }e na{ rad nai}i na puno razumijevawe i pomo}.” (str. 109-110.)
Jedan od najistaknutijih klerofa{isti~kih ideologa, don Kerubin
[egvi}, u svom dnevniku “U prvim mjesecima stvarawa NDH”, svedo~i kako
je papa slao “svoj o~inski apostolski blagoslov Poglavniku” (str. 128.), a
rimski pontifeks maksimus je, 22. jula 1941, primio u sve~anu audijenciju
“stotinu hrvatskih sigurnosnih redarstvenika”, kako je izvestio “Oserva-
tore Romano” kao zvani~no vatikansko glasilo. Ta grupa “hrvatskih sigur-
nosnih redarstvenika nisu nikakvi nedu`ni uli~ni straàri, prometni
redari ili ne{to sli~no. To je cvijet usta{kog koqa{tva, ona stotina
798
izabranih razbojnika, koje je u Italiji poveo na takozvanu “izobrazbu” sam
Eugen Kvaternik–Dido, krvavi {ef usta{ke policije, a s wime je bio i zlo-
glasni Pe}nikar. Ta su dvojica bila na ~elu svoje bande u poklonstvu papi,
te su od wega primili blagoslov. Kvaternik i Pe}nikar su i prije toga bla-
goslova i karabiwerske “izobrazbe” izvr{ili u Hrvatskoj masovne pokoqe
sa tom svojom bandom, a nakon toga, vrativ{i se u Hrvatsku “obrazovani” i
blagoslovqeni, nastavili jo{ intenzivnijom akcijom “~i{}ewa”, to zna~i
klawa Srba, @idova i slobodoqubivih Hrvata. Ta grupa od “stotinu sigur-
nosnih redarstvenika” postala je okosnicom usta{ke policije “UNSA”, to
su diplomirani u~iteqi koqa~a po logorima itd. Papa Pio XII nije ni u
ovom slu~aju bio osobito pedantan s obzirom na svoj formalni stav neu-
tralnosti. On je jo{ jednom blagoslovio usta{e u uniformama, i to ovog pu-
ta specijalno onu usta{ku policiju, o kojoj je i sam ve} ~uo stra{ne infor-
macije. Kad je papa blagoslivqao Kvaternika–Didu, on je ve} li~no bio pri-
mio vi{e izvje{taja, koji su o tom zlikovcu bili upu}eni i wemu, papi, a u
kojima se je Kvaternik spomiwao imenom. Ali, Pio XII nije uskratio tom
razbojniku svoj “o~inski blagoslov.” (str. 129.)
Dedijer u ovom zborniku publikuje integralne tekstove najkarakteri-
sti~nijih op{tih pravnih akata koji predstavqaju upe~atqiv dokaz rapid-
ne nacisti~ko-fa{isti~ke totalitarne prirode hrvatskog fa{isti~kog
reìma. Tu su Zakonska odredba o zabrani }irilice, Provedbena naredba
Ministarstva unutra{wih poslova povodom te odredbe, Zakonska odredba
o rasnoj pripadnosti, Zakonska odredba o za{titi narodne i arijske kultu-
re hrvatskog naroda, Zakonska odredba o za{titi arijske krvi i ~asti hr-
vatskog naroda, Naredba o promjeni ìdovskih prezimena i ozna~avawu
@idova i ìdovskih tvrtki, Ministarska naredba o mjesnoj nadle`nosti
pokretnog prijekog suda, Naredba o ustrojstvu i djelokrugu rada rasnopoli-
ti~kog povjerenstva, Odredba Ministarstva pravosu|a i bogo{tavqa NDH,
od 15. avgusta 1941, da se deponovani novac i dragocenosti ne mogu izdavati
vlasnicima Srbima koji se iseqavaju, dok gotov novac i dragocenosti mogu
poneti sobom do koncentracionog logora, gde }e im biti oduzet, Okru`ni-
ca u vezi s prekr{tavawem Srba u katoli~ku veru, Uputa prigodom prelaza
s jedne vjere na drugu, Zakonska odredba o prelazu s jedne vjere na drugu, Za-
konska odredba o osnivawu zavoda za kolonizaciju, Zakonska odredba o pre-
uzimawu imovine “srbskih zavoda i ustanova” u Hrvatskim Karlovcima u
vlasni{tvo Nezavisne Dràve Hrvatske i Zakonska odredba o hrvatskom
jeziku, o wegovoj ~isto}i i o pravopisu. Slede izvodi iz sudskih dokumena-
ta o saslu{awu i su|ewu istaknutim rimokatoli~kim sve{tenicima koji
su u~estvovali u radu Paveli}evog dràvnog aparata i usta{kim organiza-
cijama, sa opisom wihovih karakteristi~nih aktivnosti. Neki su od wih,
poput ùpnika u Kriù Antona Medvena, usta{ki tabornici i na~elnici,
a drugi opet, kao ùpnik Matija Kraw~i}, usta{ki agitatori, propagandi-
sti i organizatori, neki tek bedni denuncijanti svojih ùpqana, a ~asne se-
stre milosrdnice u~esnice svih usta{kih javnih manifestacija. Tu su i
spiskovi odlikovanih sve{tenika koji su se posebno isticali u zlo~ina~-
koj slu`bi usta{kom reìmu.
799
Kada ga je papa imenovao glavnim hrvatskim vojnim sve{tenikom, nad-
biskup Stepinac je, 20. januara 1942. godine, u svojstvu predsednika hrvatske
biskupske konferencije, uputio Nadbiskupskom ordinarijatu u Sarajevu
pismo koje po~iwe slede}im re~ima: “âst mi je izvijestiti pre~asni na-
slov, da sam od Svete stolice imenovan vojnim vikarom “sine titulo” za hr-
vatsku vojsku. Svojim zamjenikom imenovao sam pre~. g. Stipu Vu~eti}a, vi-
{eg stoèrnog du{obri`nika kod Ministarstva hrvatskog domobranstva,
i vele~asnog g. Vilima Cecequ, zamjenika vi{eg stoèrnog du{obri`nika
kod Ministarstva hrvatskog domobranstva, te sam im podijelio u tu svrhu
potrebnu jurisdikciju sa svim ovla{tewima, koja su mi od Svete stolice da-
na. Nadaqe sam imenovao domobranske du{obri`nike i podijelio im ùp-
ni~ku jurisdikciju.” (str. 183.) Paveli}ev reìm nijednog trenutka nije
skrivao kakve ciqeve ima u pogledu sudbine Srba, a usta{ki ministar Mi-
lovan @ani} u Novoj Gradi{ci, 3. juna 1941, izjavquje: “Ovo ima biti zemqa
Hrvata i nikoga drugoga i nema te metode, koju mi ne}emo kao usta{e upo-
trebiti, da na~inimo ovu zemqu zbiqa hrvatskom, i da je o~istimo od Srba,
koji bi nas ugrozili prvom zgodom. Mi to ne tajimo, to je politika ove dr-
àve i to kad izvr{imo, izvr{it }emo ono {to pi{e u hrvatskim na~eli-
ma.” (str. 185.)
Pravoslavni Srbi su otvoreno stavqeni van zakona i planirana je wi-
hova surova likvidacija, a usta{ki zlikovci su bili ube|eni da tako ~ine “ka-
toli~koj crkvi ugodno delo”, pa su “od prvog dana ra~unali s najve}om pot-
porom katoli~ke crkve u svojoj brutalnoj zlo~ina~koj akciji likvidirawa
pravoslavnih stanovnika.” (str. 185.) Ideolo{ki koncept na kome bi se ba-
ziralo vatikansko u~e{}e u antisrpskom genocidu najubedqivije je inter-
pretirao usta{ki ministar Mile Budak, 3. avgusta 1941, slede}im re~ima:
“Treba se sjetiti da je katoli~ka crkva, koja nije teroristi~ka organizaci-
ja niti je vode maloumnici, vodila {est kriàrskih ratova za oslobo|ewe
Kristova groba. I i{lo se tako daleko, da su i djeca i{la na kriàrsku voj-
nu. Kad je tako bilo u XI i XII stoqe}u, mi smo sigurni, da ta crkva razumi-
je i usta{ku borbu.” (str. 185.) Kako se iznosi u kwizi “Tajni dokumenti...”,
indikativno je da je Budak “to govorio malo iza Paveli}eva posjeta papi, a
i sam je Budak bio tom prilikom u Paveli}evoj “sviti”. Da je usta{tvo nai-
{lo na “razumijevawe” i u Vatikanu i kod klera u Hrvatskoj, dokazano je bo-
gatom krvni~kom suradwom tih dviju strana u toku godina okupacije. O to-
me postoje ~vrsti dokumenti, kojih ima veliko obiqe i koji se ne mogu ni-
~im demantirati. Ta je ideja odozgo na doqe i{la do nièg sve}enstva i za-
nosila ga vjerskim fanatizmom, usta{kim {ovinizmom.” (str. 185.) Tako je
udbinski ùpnik Mate Mogu{ za “Novi list”, 24. jula 1941, izjavio: “Do sa-
da smo za katoli~ku vjeru radili molitvenikom i krstom, a sad je do{lo vri-
jeme, da radimo pu{kom i revolverom.” (str. 186.)
List sarajevske nadbiskupije “Katoli~ki tjednik” predwa~io je u veli-
~awu Paveli}a, a iz broja u broj “harangira protiv Srba pravoslavaca iz-
diù}i “usta{ku buntovnost”, to jest zlo~ina~ku praksu u postupku prema
Srbima, kao pojavu, koja je sasvim u skladu sa stanovi{tem crkve.” (str. 186.)
Rimokatoli~ki sve{tenik i usta{ki satnik na du`nosti u li~nom poglav-
800
nikovom za{titnom bataqonu, dr Ivo Guberina, u “Hrvatskoj smotri” 1943.
godine, “s nau~nim” pretenzijama obja{wava potrebu i korisnost istre-
bqivawa, to jest, ubijawa, a i prekr{tavawa Srba. On se poziva pritom na
“katoli~ku moralku”!... Ovo zna~i, da katoli~ka crkva, tj. wezina hijerar-
hija, odobrava istrebqivawe, to zna~i klawe Srba, samo zato, jer oni ne}e
da se asimiliraju, to jest, samo zato, jer ne}e da se prekrste, da postanu ka-
tolici. Guberina kaè, da ve} zato, {to ti “elementi” ho}e da ostanu i da-
qe u svojoj vjeri i u svojoj narodnosti, zasluùju da budu istrebqeni. On
spomiwe i to, da oni ulaze i u “oruàni sukob”, “{to je jo{ gore”, ali, ako
i ne ulaze u taj “oruàni sukob”, wih treba istrijebiti... [to zna~i ovo
drugo, negoli, da treba klati i sasvim mirno pu~anstvo, ono, koje se ne bo-
ri, i to iz “preventivnih” razloga! To bi mirno stanovni{tvo moglo s vre-
menom do}i na ideju, da se bori, djeca u kolijevci narasti }e, pa bi tada mo-
gla biti opasna, zato je i klawe djece – “preventivno”. Treba sve Srbe po-
klati “ne ~ekaju}i ~as napadaja” s wihove strane. To je sve pod vidom “ob-
rane”. Naglasnik je na “ma~u”, kojim treba udariti po mirnom srpskom sta-
novni{tvu iz “preventivnih” motiva! I to sve opravdava – katoli~ka mo-
ralka... U zabludi su, po mi{qewu Guberine, oni katolici, koji osu|uju
usta{ki pokret zbog wegovih kriminalnih metoda, koje on naziva “odlu~-
nim operacijama.” (str. 186-187.) Kako se potencira u Guberininoj raspra-
vi, “to su na~ela o kojima ovisi sam prirodni zakon, a zato je svaki katolik
u savjesti obvezan provoditi i pomagati, da se provedu u djelo. Ako je usta-
{tvo u sada{wim prilikama uzelo na svoja le|a, da to u Hrvatskoj provede,
to ometati zna~ilo bi u najmawu ruku biti nesvjestan svoga katoli~kog po-
ziva... U ovakvim prilikama bio bi grijeh protiv Stvoriteqa stati po stra-
ni u sudbonosnoj borbi, a pravo izdajstvo Bo`je stvari biti na protivnim
barikadama.” (str. 187.)
Ivo Guberina, sa autoritetom sve{tenika vrlo upu}enog u istinski ka-
rakter crkve kojoj pripada i sasvim otvoren po pitawu wenih vekovnih ci-
qeva, upozorava kako “hrvatskim katolicima pruà se prilika, da se poka-
ù koliko su Bo`ji borci. Katolik nije profesionalni kritik ili du{ev-
ni pigmej, nego ~ovjek koji, hrabro bore}i se, upotrebqava sve prilike da
Bo`ja stvar pobijedi. Du`nost je katolika poduzimati sve, da ono bitno i
pozitivno u usta{kom pokretu otsko~i... Vjerska je du`nost podupirati
usta{ki pokret. Crkvi }e biti mnogo ugodnije, ako je wezin vjernik toliko
svijestan, da se bori u redovima usta{kog pokreta, koji po svojoj tradiciji
i vodstvu, a osobito po programu, teì k onom dru{tvenom i politi~kom
stawu, u kome crkva nesmetano moè obavqati svoje vrhunaravno poslawe.”
(str. 187.) Time je, zapravo, sve re~eno, a koqa~ka praksa na delu je potvrdi-
la zlo~ina~ku rimokatoli~ku ideologiju. “Bilo je i previ{e sve}enika,
koji su svojim vlastitim rukama ubijali, klali, mu~ili, po~iwali li~no
najstrahovitija zvjerstva. Mnogi su od wih za to provedeno i ka`weni. Gu-
berina je bio jedan od takvih. Bio je ne samo krvoèdan i kao takav aktivan,
nego i skriboman, pa je ostavio iza sebe ovakav dokument, koji, me|utim, ni-
je karakteristi~an samo za wegovu zlo~ina~ku li~nost, nego i za redove iz
kojih je iza{ao i kojima je pripadao. To je bio jedan od ideologa klerofa-
801
{izma, jedan autoritet te bande, jedan doktor teologije, vrlo uvaèn, s pre-
tenzijama da jednog dana postane i biskup. Da li je neki wegov crkveni pret-
postavqeni i{ta u~inio protiv toga, da jedan wegov sve}enik ovako crno
na bijelom fiksira apologiju zvjerskog klawa nevinih qudi, èna i djece,
je li ga pozvao na odgovornost, kad je pro~itao taj “esej”, u kojem se klawe
opravdava katoli~kom moralkom i vatikanskom linijom vi{ih crkvenih
interesa? Guberina je s previ{e sigurnosti, s previ{e otvorenosti i deci-
diranosti formulirao svoju kriminalnu tezu, a da se ne bi pretpostavqa-
lo, da je on to ~inio sa znawem i odobrewem vi{ih mjesta, ili u najmawu ruku s
intimnim uvi|ajem u intencije i mi{qewe tih vi{ih mjesta.” (str. 187-188.)
g) Katoli~ki sve{tenici, usta{ki dobrovoqci
Prethodni citati su fragmenti iz kwige “Tajni dokumenti o odnosima
Vatikana i usta{ke NDH”, a slede}i opet iz kwige “Dokumenti o protuna-
rodnom radu i zlo~inima jednog dijela katoli~kog klera”, a ti~u se nepo-
srednog u~e{}a vatikanskih du{ebri`nika u masovnom ubijawu Srba. “Je-
dan dio katoli~kog klera u prvim danima uspostave vlasti NDH preuzeo je
na sebe organizaciju i naoruàwe usta{kih milicija u pojedinim gradovi-
ma i selima, iz kojih su se regrutovale vojne usta{ke formacije. Taj dio
usta{a – sve}enika dobrovoqno se odaziva pozivu Paveli}a i aktivno su-
djeluje u podizawu borbenog duha usta{kih jedinica. U svojstvu vojnih du{o-
bri`nika oni prate jedinice na svim poloàjima, te ih u svim wihovim ak-
cijama pqa~ke i pokoqa bodre u izvr{avawu krvavih zlo~ina, a svojim vla-
stitim prisustvom sluè im za primjer. Javnosti u Jugoslaviji i u svijetu
poznata su grozna zlo~instva koja su usta{ke i “domobranske” jedinice iz-
vr{ile. Vojni du{obri`nici redovito su pratili svoje jedinice na takvim
zlo~ina~kim pothvatima. Me|utim, na{oj javnosti nije poznat nijedan jav-
ni protest od strane vojnih sve}enika i wihova vrhovnog vikarijata kojim
bi osudili postupak vojnih jedinica. Nije ni poznato da su vrhovne crkvene
vlasti kaznile bilo kojeg vojnog sve}enika u ~ijem prisustvu i pod ~ijim
odobrewem su se vr{ila zlo~instva nad na{im narodom. Svi vojni du{o-
bri`nici bili su podre|eni “Vojnom vikarijatu” osnovanom 1941. godine
pri “Ministarstvu oruànih snaga NDH-a”, postavqao ih je sam Paveli} na
prijedlog dr Alojzija Stepinca, nadbiskupa i apostolskog vojnog vikara. U
usta{ke oruàne formacije uzimani su za vojne du{obri`nike samo sve}e-
nici, prekaqeni usta{ki dobrovoqci, ali i za ostale jedinice u NDH re-
grutirali su se vojni sve}enici iz redova dobrovoqaca. Iz kartoteke voj-
nih du{obri`nika “Ministarstva oruànih snaga NDH” vidi se da se mno-
go vi{e prijavilo za vojnu slu`bu nego {to je bilo potrebno.” (str. 190.)
Nije nimalo slu~ajno {to je veliki broj tih sve{tenika odlikovan
usta{kim ordewem. “Vodstvo NDH ocijenilo je veliku pomo}, koju su mu u
wegovu krvavom poslu pruàli takovi katoli~ki sve}enici, pa su ih za wi-
hove zasluge dostojno i odlikovali. Veliki dio sve}enstva, a naro~ito voj-
ni duhovnici, uloìli su autoritet svog sve}eni~kog staleà i crkve, da
bi {to vi{e pridonijeli ostvarewu zlo~ina~kih planova usta{a. Vojni du-
{obri`nici drè plamene propagandisti~ke govore da bi seqa~ke mase
privukli u usta{ke vojne jedinice, u vojsci {ire mr`wu i nacionalnu i
802
vjersku, najprije prema Srbima, a kasnije prema Narodno-oslobodila~kom
pokretu. Naro~ito se zalaù za to u “domobranskim” jedinicama poti~u}i
vojnike da se uporno bore protiv NOV, diù}i im moral i borbenost. Mno-
gi vojni sve}enici, da bi pokazali primjer vojnicima, sudjeluju u borbama i
pqa~ka{kim pohodima oruànih jedinica NDH. Vojni sve}enici ustrajali
su u tome do kraja, te su se ~ak i pred sam konac NDH zalagali za {to è-
{}i otpor sudjeluju}i s pu{kom u ruci u borbama. Neki fraweva~ki samo-
stani postali su tvr|ave, otkuda se davao o~ajan otpor jedinicama jugosla-
venske armije. Prema dokumentima iz usta{kih izvora, koji se ovdje navode,
katoli~ki sve}enici bili su stupovi u~vr{}ivawa i obrane usta{ke
NDH.” (str. 197.)
d) Svedo~ewa preìvelih `rtava u Dedijerovoj zbirci dokumenata
Dedijer je u ovaj zbornik uvrstio i li~na svedo~ewa slu~ajno preìve-
lih `rtava o usta{kom pokoqu i bacawu hercegova~kih Srba u Koritsku ja-
mu, klawu u Glinskoj crkvi, masovnim ubistvima srpskih civila na Kozari
i u Potkozarju, Franceti}evom pokoqu u selu Urije, usta{kim zverstvima
u Jajcu i okolini itd. Nakon toga, na osnovu izvornih dokumenata Dràvne
komisije za utvr|ivawe zlo~ina okupatora i wihovih pomaga~a ilustruje
koqa~ke pohode, sadisti~ka mu~ewa i velike pqa~ke koje su neposredno
predvodili istaknuti rimokatoli~ki sve{tenici, poput Boìdara Brala
u Reqevu i na Alipa{inom mostu, Petra Berkovi}a u Drni{u, Antuna \u-
ri}a u Dvoru na Uni, Josipa Astalo{a u Daqu, Eugena Guji}a u Busova~i,
Mate Mogu{a na Udbini i Krbavskom poqu, Petra Sivjanovi}a i Jakoba
Marjanovi}a u Grubi{nom poqu, Dragutina Kambere u Doboju, Marka Zov-
ka u Stocu, Ilije Tomasa u âpqini, Ivana Raguà u Stocu, Silvija Fran-
kovi}a u Bugojnu, Vlade Bilobrka sa Rakom Roncem i Martinom Gudeqom u
Metkovi}u, Ivana Hristi}a u Siwu, Boè [imle{e u Livnu, Mije ûnti-
}a u Duvnu, Frawe Udovi}a u Kori}anima, Mirka Brandi}a u Grada~cu, An-
te Klari}a u Bosanskom [amcu, Marka âlu{i}a u Siv{i, Sre}ka Peri-
}a u Livnu, Petra Medveda u Cetingradu, Josipa Kaurinovi}a u Prijedoru,
Branimira @upanovi}a u Bosanskoj Gradi{ki, Branka Bandi}a u Prwavo-
ru, Miroslava Filipovi}a u Bawaluci, koji je posle postao zloglasni ko-
mandant logora Jasenovac itd. Re~ je o pravom katalogu bestijalnog rimoka-
toli~kog iìvqavawa nad pravoslavnim Srbima, ubijawima metodama koje
ma{ta normalnog ~oveka ne moè ni da zamisli. Paralelno sa genocidom
nad Srbima, rimokatoli~ki sve{tenici su zdu{no u~estvovali i u masov-
nim pokoqima Jevreja i Cigana, ali i rimokatolika i muslimana, koji su
osumwi~eni kao antifa{isti ili na bilo koji na~in predstavqali nepou-
zdani element za usta{ki reìm. Dedijer sve to dokumentuje i sa nekoliko
fragmenata iz kwige Nikole Nikoli}a “Jasenova~ki logor smrti” i tro-
tomnog zbornika Antuna Mileti}a “Koncentracioni logor Jasenovac
1941-1945”.
Na Okruglom stolu o Jasenovcu, 14. i 15. novembra 1986. godine, koji je
organizovala Srpska akademija nauka i umetnosti, Dragoje Luki}, koji je
kao dete li~no pro{ao kroz jasenova~ki logor, podneo je saop{tewe “Geno-
cid nad djecom u Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj, s posebnim osvrtom na usta{ke
803
koncentracione logore 1941-1945”. On pi{e: “Nijemci, usta{e, ~etnici,
Italijani i Ma|ari, prema dosada{wim sopstvenim istraìvawima i
utvr|enim podacima, ubili su 16.137 djece od kolijevke do 14 godina. Pri
tom su primjewivali metode kakvi se ne mogu pojmiti zdravim razumom. Dje-
cu su strijeqali, klali noèvima, bradvama, sjekirama, spaqivali u sop-
stvenim domovima i krematorijumu, kuvali u kotlovima, zavezanu u yakove
bacali u rijeke i bunare, ìvu otiskivali u {piqe i pe}ine, gu{ili cijan-
kalijem i trovali kausti~nom sodom, satirali gla|u, è|u i hladno}om... Ge-
nocid nad djecom blagosiqala je i katoli~ka crkva u svojim vrhovima odmah
po uspostavqawu NDH.” (str. 410-411.) Luki} to ilustruje i nekim konkret-
nim podacima. “Masovno su ubijani qudi, ène i djeca na najokrutniji na-
~in. Razapiwani su na ku}nim vratima i spaqivani zajedno sa svojim poro-
dicama, ìvi bacani u provalije, {piqe i pe}ine. Napuwene su jame u Li-
ci, Bosanskoj Krajini i Hercegovini. U zvanu “Deli}a jamu” survano je 860
qudi, èna i djece. Bila je to prirodna {piqa, koju su kasnije Italijani za-
trpali i zabetonirali. I “Vu~ja jama” kod Cazina progutala je nekoliko
stotina ìvota. U jamu “Ravni dolac” kod Livna, duboku 47 metara, uba~eno
je 220 èna i djece. Usta{ko redarstvo iz Bile}a obavijestilo je svoje pret-
postavqene da u 75 pe}ina i jama na podru~ju wihove nadle`nosti moè da
stane preko 8.000 osoba. Iz sela Mistre kod Cazina usta{e su poklale 60
èna i 90 djece, a u ku}i Ilije Trbojevi}a zatvorili su stotinu èna i dje-
ce i spalili. U pravoslavnoj crkvi u Velikoj Kladu{i pobili su 300 èna
i djece, a u ku}i Pere Dropca poklali i spalili 200 èna i djece. U selima
oko Bosanskog Petrovca, Krweu{i, Vrto~u i Brovskom poklali su 260 è-
na i djece. U selu Tuk Yevera 52 majke sa djecom spalili su u jednoj ku}i. Tih
qetnih dana 1941. godine, jedna Paveli}eva bojna je u Bosanskoj Krajini
ubila oko 6.000 qudi, èna i 668 djece...
U anale najpotresnijih zlo~ina pod Kozarom zapisan je 7. februar 1942.
godine, kada su pripadnici Paveli}eve tjelesne bojne ubili 2.300 stanovni-
ka Drakuli}a, [argovca i Motika, sela kraj Bawa Luke. Vrhunac divqa-
{tva usta{e su ispoqile u pokoqu 538 djece. Miroslav Filipovi}, vi{e
poznat kao fra Majstorovi}, kapelan samostana u Petri}evcu i jedan od naj-
ve}ih koqa~a u jasenova~kom logoru, prvi je zaklao dijete \ure Glamo~ani-
na i uzviknuo: “Ovo ja u ime Boga pokr{tavam izrode i sve grijehe uzimam
na svoju du{u”. Nizali su se zlo~ini pod Kozarom jedan za drugim. Svjedoci
su ostavili tako stravi~ne pri~e da je u wih te{ko i povjerovati. “U ku}i
Mikana Jandri}a sasjekli su dijete koje je stajalo u stalku. Dari Banovi} su
na grudima izboli dvoje djece, ~etverogodi{wu Radoslavku i dvogodi{weg
Bo{ka; Grozda Ayi}, vezana za ku}ni prag, bila je prisiqena da gleda svoju
bebu kako gori zajedno sa kreveti}em, dok su drugo weno dijete usta{e gu{i-
le u jami zaga{enog kre~a; {estogodi{wi Miodrag Kecman bio je primo-
ran da gleda smrt babe Stake i majke Radojke, a onda mu je usta{a na pawu gdje
se cijepaju drva sjekirom odsjekao desnu ruku da ne moè pucati kad odraste;
u selu Koturevima usta{e su ubile dvoje djece Sime i Koviqke Kondi}.
Blagoja je imao tri godine, a Mara {est mjeseci kada ju je zlikovac nabio na
bajonet i nosio kroz selo.” (str. 411-412.)
804
Samo sa Kozare je odvedeno ukupno 23.858 dece u razne usta{ke logore,
Cerovqane kod Dubice, Jasenovac, Mlaku, Jablanac, Staru Gradi{ku, Nov-
sku, Prijedor i Zemun. “Vrhunac dje~je kataklizme dostignut je odlukom An-
te Paveli}a, poglavnika NDH, i Andrije Artukovi}a, ministra unutra-
{wih poslova, kada su, 12. jula 1932, osnovali tri posebna logora “za odgoj i
prevaspitawe” partizanske djece i to u Gorwoj Rijeci kod Krièvaca, Ja-
strebarskom i Sisku. Bili su to jedini logori za zato~enike u pelenama u
Evropi, a mo`da i u svijetu. Kroz logor u Gorwoj Rijeci, u ìdovskom dvor-
cu, pro{lo je 400 malih jawi~ara, od kojih je za kratko vrijeme umrlo vi{e
od polovine. Dje~iji logor u Jastrebarskom bio je najorganizovaniji i nala-
zio se pod upravom ~asnih sestara kongregacije “Sveti Vinko Paulski”, s
Bartom Pulherijom na ~elu, koja se osobito isticala zlo~ina~kim postup-
cima prema djeci. Kroz logor u Jastrebarskom je pro{lo 3.236 djece, od ko-
jih je, prema zvani~nim podacima Ministarstva udru`be, umrlo 449, a pre-
ma dnevniku Frawe Ilovara, ~uvara mjesnog grobqa u Jastrebarskom – 768.
Tre}i i najve}i logor za djecu nalazio se u Sisku i bio pod pokroviteq-
stvom “@enske loze”, usta{kog pokreta i Usta{ke nadzorne slu`be. Kroz
wega je pro{lo 6.693 djece, od kojih je za ~etiri mjeseca umrlo 1.631 dijete,
naj~e{}e s brojevima oko vrata.” (str. 413-414.)
|) Pripreme katoli~ke crkve za sprovo|ewe genocida
U sklopu priprema za taj veliki zlo~in nad srpskim narodom, nadbi-
skup Stepinac je, jo{ 14. januara 1940. godine, pozivao Srbe da se “vrate” u
rimokatoli~ku veru, o ~emu on sam svedo~i u sopstvenom dnevniku: “Stoga,
ve} u interesu katoli~ke crkve, moramo sve u~initi da narod hrvatski osta-
ne zdrav i kulturno ja~i. To ga je sa~uvalo u ovih dvadeset godina, a to }e mu
pomo}i i u budu}nosti u borbi za opstanak. Najidealnije bi bilo da se Sr-
bi vrate vjeri svojih otaca, tj. da prignu glavu pred namjesnikom Hristovim
– Svetim ocem. Onda bi i mi kona~no mogli odahnuti u ovom dijelu Evrope,
jer bizantizam je odigrao stra{nu ulogu u povijesti ovoga dijela svijeta u
vezi sa Turcima.” (str. 453.) U te svrhe je, odmah po okupaciji, zabrawena
upotreba }irilice, pravoslavci naterani da na podru~ju usta{ke dràve
nose plavu traku, listom su otpu{tani iz javne slu`be, hap{eni, ubijani.
Kako se navodi u kwizi “Tajni dokumenti o odnosima Vatikana i usta{ke
NDH”, po uspostavqawu Paveli}eve vlasti, “najprije su pohap{eni pravo-
slavni sve}enici, nad kojima su vrlo ~esto po~iwena sadisti~ka zvjerstva.
Po selima su zapo~ela masovna klawa pravoslavnog stanovni{tva, ~esto
obavqana u pravoslavnim crkvama. Neke su pravoslavne crkve ba~ene dina-
mitom u zrak, druge su spaqene, a one, koje u ostale, obe{~a{}ene su i
opqa~kane. Veliki transporti pravoslavnog pu~anstva upu}eni su, dogo-
vorno sa wema~kom okupacionom vla{}u u Srbiji, na teritoriju Srbije.”
(str. 454.) Kako bi se istrebqewe Srba sistematski i potpuno obavilo, “u
takozvanom Dràvnom ravnateqstvu za ponovu” u Zagrebu osnovan je speci-
jalni “Vjerski odsjek”, koji se je imao baviti likvidacijom pravoslavnih
crkvenih op{tina, crkava i prekr{tavawem onih Srba, koji su ostali u Hr-
vatskoj. Na ~elu tog ureda bio je sve}enik Dionizije Juri~ev, usta{ki
805
oficir, intimni suradnik i povjerqiva osoba samoga Paveli}a, kasnije
wegov “dvorski kapelan” i odgojiteq wegove djece... Zadatak tog ureda bio
je, pored likvidacija, i prekr{tavawe Srba na katoli~ku vjeru. Iz toga ure-
da izi{ao je plan o prekr{tavawu, tu su se izra|ivale direktive, koje je
provodila katoli~ka crkvena hijerarhija preko svojih crkvenih organa na
terenu, a sve je to bilo “na zakonskoj osnovi”!” (str. 454.) Kada je Paveli}
“zakonski” regulisao pitawe promene vere, Kancelarija nadbiskupskog du-
hovnog stola u Zagrebu izdala je, 15. maja 1941. godine, posebna uputstva ka-
ko }e se konverzija obavqati i ko joj moè pristupiti.
Ta uputstva su prosle|ena svim sve{tenicima zagreba~ke nadbiskupi-
je, ali i svih drugih biskupija posredstvom wihovih biskupskih ordinari-
jata. “Po svemu se vidi, da je najvi{a crkvena vlast u takozvanoj “NDH” pod-
uprla usta{ku namjeru, da se terorom likvidira pravoslavqe u Hrvatskoj,
te da se oni Srbi, koji nisu pobijeni ili istjerani iz zemqe, u {to kra}em
vremenu prekrste u katolike i pretvore automatski u “Hrvate”. Iako se u
nekim to~kama tih odredaba Duhovnog stola govori o formalnostima, koje
prelaznici imaju ispuniti, pa se nagla{ava ~ak i pitawe wihova “iskre-
nog” traèwa, da im se omogu}i pristup u katoli~ku vjeru, te wihovo “uvje-
rewe”, ipak se po svemu vidi, da je najvi{a crkvena instancija u Hrvatskoj
svojski prionula usta{koj akciji i ~itav svoj aparat stavila u slu`bu ma-
sovnog prekr{tavawa.
Kako je najvi{a katoli~ka instanca u Hrvatskoj shvatila prekr{tava-
we i s kakvom mu je tendencijom pristupila, vidi se najboqe iz ~lanaka ob-
javqenih u “Katoli~kom listu”, organu zagreba~ke nadbiskupije, gdje se ha-
rangerski pisalo o Srbima i pravoslavqu. Nije potrebno nagla{avati, da
su se te odredbe i ti komentari slu`benih crkvenih faktora kosili s po-
stoje}im kanonskim propisima o prelaèwu na katolicizam. Rijetko je ka-
da u historiji, pa ni u doba stra{nih vjerskih ratova, nasiqe nad slobodom
savjesti bilo tako brutalno i rijetko su kada najodgovorniji faktori kato-
li~ke crkve sudjelovali u takvu zlo~inu.” (str. 455.) Iz obiqa citiranih
dokumenata u ovom zborniku vidi se “kako je intimna suradwa postojala iz-
me|u episkopata i usta{ke vlade. Oni se sasvim povjerqivo dogovaraju o
metodama likvidacije pravoslavqa, pa usta{ka vlada postavqa granice
prekr{tavawa, kojih se episkopat drì, da bi olak{ao usta{tvu provo|e-
we onih daqwih mjera zami{qenih za surovu likvidaciju Srba u Hrvatskoj,
za pokoqe. Episkopat je dobio sugestiju, da ne prima one prelaznike, koji bi
u strahu pred smr}u htjeli postati katolicima, ako pripadaju obiqeènim
kategorijama, za koje su predvi|ene druge, drasti~ne mjere likvidacije! Da
je prekr{tavawe vr{eno pod najve}im terorom, a da je katoli~ki episkopat
iskori{}avao taj teror da pove}a broj vjernika (iskqu~uju}i one Srbe, ko-
je su usta{e naro~ito obiqeìli!), vidi se po okru`nici, koja je {tampa-
na u Biskupskoj {tampariji u \akovu, a poziva pravoslavce da se “~im pri-
je prijave u katoli~ku crkvu”, jer }e toboè “kao katolici mo}i ostati u
svojim domovima”, te se “nesmetano” posvetiti svojim poslovima i odgoju
svoje djece. Pravoslavci su sa strahom ~itali te pozive, koji su im jasno go-
vorili {to ih ~eka, ne pre|u li na katoli~ku vjeru.” (str. 456.) Vjerski
806
odsjek Dràvnog ravnateqstva za ponovu “{aqe na teren svoje “misionare”,
koji su agitirali za prijelaz na katoli~ku vjeru. Bili su to sve}enici, ko-
ji su, navodno, imali da (pod prijetwom i terorom, poduprti usta{kim ban-
dama) pripreme vjerski {to ve}i broj Srba za prelaèwe. Sve}enici misi-
onari bili su podvrgnuti tom uredu.” (str. 456.)
Rimokatoli~ki sve{tenici masovno su pristupili ubijawu i prekr-
{tavawu Srba pokazuju}i u praksi da je nemogu}e bilo razgrani~iti wiho-
vu crkvenu od usta{ke dràvne organizacije. “Papa i ostala vatikanska ku-
rija vrlo su dobro znali, {to se doga|a u takozvanoj “NDH”, a bio im je po-
znat i postupak sa Srbima pravoslavcima, te velika akcija prekr{tavawa,
to jest prelaèwa u masama s pravoslavne na katoli~ku vjeru. Iz Vatikana
je usta{tvo imalo potporu, a isto tako je i hrvatski episkopat za svoju su-
radwu sa usta{kom vladom imao odobrewe. Da je tome tako ima vi{e doka-
za. Dne 17. VII 1941. (Prot. N. 2116) izdala je vatikanska Sveta kongregaci-
ja za Isto~nu crkvu upute zagreba~kom predsjedniku biskupskih konferen-
cija dru Stepincu u vezi s prelaèwem pravoslavaca na katolicizam... Ovaj
je akt vrlo jezuitski sastavqen. U wemu se govori o vra}awu u isto~ni ob-
red katoli~ke vjere onih, koji su navodno bili ~lanovi katoli~ke crkve,
ali su pod prijetwom i pritiskom u pro{losti odstupili od katoli~ke vje-
re. To je, uostalom, i teza usta{a, a toga su se dràli i katoli~ki biskupi,
te su i oni propovijedali, da u Hrvatskoj u pro{losti nije bilo pravoslav-
nih, nego su oni samo doseqeni ili silom prekr{teni katolici. Sluè}i
se tom formulom, Vatikan ostaje u granicama “korektnosti”, ali ujedno po-
vezuje svoj stav s usta{kim i indirektno odobrava usta{ku tezu. Ovaj je akt
izdan stvarno u vezi s valom usta{kog terora i usta{kim teroristi~kim
pokretom za prekr{tavawe, a to se u aktu indirektno ozna~ava ovako: “... po-
stoje tolike nade za obra}awe nesjediwenih”. Svetoj kongregaciji je usta-
{ki teror samo – “nada za obra}awe nesjediwenih.” (str. 457-458.)
I na osnovu slede}eg dokumenta Svete apostolske stolice, od 18. okto-
bra 1941. godine, “tendencija Vatikana, da po{to-poto bude na usluzi usta-
{tvu vidi se jasno. Cinizam je ipak vidqiv: u vatikanskoj odredbi govori se
o nekoj “slobodi prihva}awa” latinskog obreda, kao da u Vatikanu ne znaju
kako i za{to su mase pravoslavaca prelazile na katolicizam. Kako se Va-
tikan slaè s usta{tvom i kako mu svojim odredbama daje podstreka vidi se
iz klasifikacije pravoslavaca, koji prelaze na katolicizam. To su za Vati-
kan “odijeqeni nesjediweni”... To je sasvim u duhu usta{ke teze.” (str. 458-
459.) Prema svedo~ewu visokog usta{kog funkcionera i rimokatoli~kog
sve{tenika, Radoslava Glava{a, “postojala je precizna direktiva Vatika-
na o prekr{tavawu, a ne samo ona odluka Kongregacije za Isto~nu crkvu, i
kasnija dopuna Svete stolice te prve odluke. Doista, ne moè se zamisliti,
da bi ina~e ~itav hrvatski episkopat bio onako hladnorvno i bez skrupula
u{ao u tu zlo~ina~ku akciju, kad takva op}enita i konkretna direktiva Va-
tikana, kad odobrewe od samoga pape ne bi bilo postojalo i kad legat Mar-
kone ne bi bio u ~itavoj toj akciji prekr{tavawa neposredni rukovodilac.”
(str. 463.)
807
e) Vatikansko zadovoqstvo rezultatima pokatoli~avawa
Iz izve{taja koji je usta{ki opunomo}enik u Vatikanu Ru{inovi} upu-
tio, 26. februara 1942. godine, ministru Lorkovi}u, povodom svoje posete
vatikanskom dràvnom sekretaru Maqoneu, precizno se moè videti “da je
prvi zamjenik papin, prema tome i sam papa, sa zadovoqstvom gledao akciju
masovnog usta{kog prekr{tavawa, da je to bila stvar ne samo usta{tva i hr-
vatskog episkopata, nego i stvar Vatikana, jer se je ostvarivao davni san Va-
tikana, da se barem na jednom dijelu Balkana, na zapadnom, likvidira orto-
doksna crkva i pro{iri katoli~anstvo barem do Drine. Usta{tvo i naci-
fa{isti~ka okupacija stvorila je uvjete za ostvarewe tog starog plana, iz-
razito crkveno-imperijalisti~kog karaktera, sasvim u skladu i s Musoli-
nijevim imperijalisti~kim planom. Druga~ije se ne moè shvatiti ~iwe-
nica, da kardinal Maqone ni jednom rije~ju ne kritizira usta{ku brutal-
nost u postupku sa Srbima, {to ne izraàva ni trunke negodovawa i ni naj-
mawe skrupula u vezi s nasilnim, nehumanim metodama masovnog prekr{ta-
vawa. Umjesto kritike i prigovora, najvi{i predstavnik Vatikana, pored
pape, izjavquje, da su vijesti, koje od usta{a prima – “lijepe izjave”.” (str. 465.)
Opunomo}enik Ru{inovi} je, 8. februara 1942. godine, izvestio Lorko-
vi}a i o svojoj poseti monsiworu Sigismondiju, koji je u Vatikanu bio {ef
odeqewa za Hrvatsku. “Ovaj je dokument vrlo vaàn, jer se odnosi na {efa
vatikanskog ureda za Hrvatsku! To je najkompetentnije mjesto u pitawu sve-
ga onoga {to se u “NDH” doga|a, a kako vidimo, mons. Sigismondi, jednako
kao i Maqone, izraàva samo “veseqe” nad masovnim prekr{tavawima Sr-
ba. Sigismondi izjavquje precizno, bez kolebawa, da se “tome Sveta stoli-
ca veseli”. Ne on osobno, nego Sveta stolica! I on je informiran o pravom
karakteru tog masovnog prekr{tavawa, to jest o nasiqu, ne samo zato jer
prati ameri~ke i engleske napadaje, pa i u samoj talijanskoj {tampi ~ita o
tome, ali i on smatra, kao da je i sam usta{a, to “neprijateqskom promi~-
bom”... On ne kritizira usta{ke metode, nego samo savjetuje da se previ{e
ne izaziva te “neprijateqe” u svijetu, pa da se stvar “provodi postepeno”.
[to se ti~e terora nad “prelaznicima”, Sigismondi izjavquje, da “Sveta
stolica ne vjeruje” u to! Ali, sa zadovoqstvom slu{a kad mu usta{ki opuno-
mo}enik tuma~i stvari “kako treba”(!), te sugerira da se to razradi u jednom
spisu, koji treba predati kardinalu Maqoneu. Ba{ usta{ku tezu treba, da-
kle, formulirati da bi stav “Svete stolice” u pitawu masovnog prekr{ta-
vawa Srba bio jo{ opravdaniji i ~vr{}i!” (str. 465-466.) Uostalom, iz pr-
vog izve{taja se videlo kako “kardinal Maqone napomiwe da usta{ka zlo-
~ina~ka banda ima priliku, da masovno prekr{tavawe iskoristi u svoju ko-
rist i politi~ki! Vatikan ima svoje koristi, a usta{tvo svoje, ortakluk je
koristan i jednoj i drugoj strani, samo treba raditi {to opreznije, pa Ma-
qone savjetuje, da se izbjegava ono, {to “neprijateqima daje povoda za obje-
du”. I Maqone smatra “neprijateqima” sve one, koji ìgo{u usta{tvo zbog
zlo~instva nad Srbima, zbog masovnog prekr{tavawa, i Maqone smatra
proteste i optu`be protiv usta{a “objedom”! To su sve nove potvrde intim-
ne suradwe u masovnom prekr{tavawu i o izri~itoj vatikanskoj direktivi
808
(o kojoj govori i naprijed citirani fra Glava{). Nadbiskup Stepinac bio
je, logi~no, direktni eksponent Vatikana u toj velikoj akciji prekr{tava-
wa. I on je u Vatikanu, u ime usta{tva, plasirao tezu koja je usta{ama kon-
venirala, on je i samoga papu obra|ivao u momentima, kad je kod wega moglo
jo{ eventualno biti makar i malog neslagawa ili kolebawa.” (str. 466.)
Ru{inovi} je Lorkovi}u, 9. maja 1942. godine, opisao Stepin~ev dvana-
estodnevni boravak u Rimu, gde se do kraja eksponirao kao vatreni zagovor-
nik usta{ke ideologije. “Stepinac je – {to se iz ovog pisma vidi – prili-
kom ovog posjeta Rimu radio sasvim u usta{kom duhu. Sve, ono {to iznosi
Svetoj stolici, a i samom papi, u toku jednosatne audijencije, sasvim je na
usta{koj liniji, kako svjedo~i Ru{inovi}, koji je imao uvida u Stepin~ev
izjve{taj od 9 stranica pisanih na stroju. Sve je sa usta{kog stanovi{ta
“apsolutno pozitivno”. Stepinac je Paveli}ev teror prikazao samo kao na-
stojawe, da “~im prije uspostavi red”, a prikazao ga je i kao bogobojaznog ~o-
vjeka, te kako se vidi, kao zaslu`nog za crkvu. Stepinac smatra da se ne smi-
je dozvoliti napadawe na “NDH” – “pa je zato do{ao u Rim da pobija laì
koje su servirane Svetoj stolici”! On je razgovarao i sa samim papom o Sr-
bima u Hrvatskoj. Papa se sloìo, jer Stepinac kani na povratku referi-
rati osobno Paveli}u o dobrom dojmu, koji usta{tvo ostavqa kod Svete sto-
lice i kod samog pape. Nesumwivo je, da u Vatikanu vlada velika sklonost
za usta{tvo, i da je ba{ to u~vrstilo i Stepin~evo usta{tvo, jer je Stepi-
nac na Ru{inovi}evu banketu drào zanosne usta{ke zdravice, koje i sam
ultrausta{a Ru{inovi} naziva “vrlo lijepima”. Kad bi Stepinac bio nai-
{ao u Vatikanu na kriti~an ili hladan odnos prema usta{tvu, ne bi on onako
manifestaciono prisustvovao tom banketu, pa jo{ ~ak i u dru{tvu nuncija
kod jugoslovenske vlade (koju Vatikan jo{ formalno priznaje!) Felicia, te
Pretner-Kipica, slu`benika u vatikanskom “dràvnom tajni{tvu”, iz ne-
posredne blizine Maqonea, i ne bi pritom bio drào usta{ke zdravice.
Me|utim, u Vatikanu je i masovno prekr{tavawe pravoslavnih i tragedija
Srba bila u tom ~asu povoqno gledana i odobravana, pa odatle i Stepin~ev
stav, te on nije imao razloga da se suzdràva. Da je Stepinac u Vatikanu za-
stupao usta{ku tezu i da je on u smislu usta{ke teze vodio razgovore sa sa-
mim papom, moè se dokazati. On je u toku okupacije podnio papi niz izvje-
{taja i u svim se tim izvje{tajima osvrtao i na pitawe masovnog prekr{ta-
vawa. Kao papi podre|eni, Stepinac je o~ito u svojim izvje{tajima nasto-
jao, da svom visokom {efu, “nepogre{ivom” papi, koji ne trpi oponirawa i
posebnih linija, govori jezikom, koji papa èli ~uti. Kako su Stepinac i
vatikanska kurija gledali na masovno prekr{tavawe Srba, vidi se iz poseb-
nog izvje{taja papi od 18. V 1943.” (str. 467-468.) Stepinac u izve{taju tvr-
di da su Turci pravoslavce srpske i vla{ke krvi kolonizovali na hrvatskoj
zemqi, da su katolici od strane Srba progoweni, da su ~itavi katoli~ki
krajevi nasilno prevo|eni na “orjentalnu {izmu”. Uz to iznosi kako se u Ju-
goslaviji propovedalo i propagiralo prelaèwe rimokatolika u pravosla-
vqe, a zabrawivana su katoli~ka udruèwa i aktivnosti. “Sa ovakvim la-
`nim argumentima i historijskim falsifikatima Stepinac je kod samoga
pape podupirao usta{ko istrebqivawe Srba i pravoslavqa, to zna~i i
809
likvidirawe i masovno prekr{tavawe. To je bila teza, koju je papa osobno i
~itava vatikanska kurija priznala i odobravala. Osobito je zna~ajno Ste-
pin~evo isticawe, da usta{ka Hrvatska brani i papinu Italiju od – pravo-
slavqa! Ne samo iz vatikanskih dekreta i reagirawa, koja dolaze do izraà-
ja u “diplomatskoj” korespondenciji ovdje citiranoj, nego i po svemu ostalo-
me, pa i po dràwu zagreba~kog nadbiskupa, jasno vidimo, da je Vatikanu kon-
veniralo ono {to je usta{tvo provodilo, jer je ciq bio zajedni~ki: {to ~vr-
{}a granica katoli~ke crkve na Drini! Taj ciq “opravdava” sve, pa i more
krvi i suza stotina tisu}a `rtava.” (str. 468-469.)
`) Nema~ka rasna i hrvatska verska ~isto}a
Izme|u hrvatskog i nema~kog, usta{kog i nacisti~kog rasisti~kog kon-
cepta bilo je izvesne razlike. Nema~ka vi{a rasa zasnivala se na krvnoj ~i-
sto}i, a hrvatska na verskoj. “Dok je Hitler traìo ~isto}u “arijevske kr-
vi” i tvrdio da se germanizirati moè samo zemqa, a ne narod..., za usta{e
je bilo dovoqno da pripadnik druge narodnosti i vere – a radilo se o pra-
voslavnim Srbima – primi rimokatoli~ku veru i deklari{e se kao Hrvat,
pa da za Hrvata bude i priznat. Po{to to niko nije hteo da u~ini milom,
trebalo je to posti}i silom.” (str. 472.) Citat je iz teksta Du{ana Q. Ka-
{i}a “Srpska crkva u tzv. Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj” u kwizi “Srpska
pravoslavna crkva 1920-1970”, Beograd 1971. Odmah po okupaciji usta{e su
nastojale da obezglave Srpsku pravoslavnu crkvu. Mitropolit zagreba~ki
Dositej je uhap{en, mu~en, pa proteran u Srbiju gde je uskoro umro od posle-
dica okrutnog hrvatskog zlostavqawa. Episkop bawalu~ki Platon, mitro-
polit dabrobosanski Petar i episkop gorwokarlova~ki Sava su na svirep
na~in ubijeni. Episkop dalmatinski Irinej je interniran u Italiju, epi-
skop sremski Valerijan umro je prve ratne godine, dok su episkop zvorni~-
ko-tuzlanski Nektarije i episkop zahumsko-hercegova~ki Nikolaj izbegli
u Srbiju. “U èqi da ostvare potpunu likvidaciju pravoslavne vere i crkve
u NDH, usta{ke vlasti su se svom silom okomile na pravoslavno sve{ten-
stvo. Sve do sada objavqene zbirke dokumenata, a naro~ito Spomenica pra-
voslavnih sve{tenika, kipte od strahota i uàsa, od neverovatnih zverskih
zlo~ina, koji normalnim qudima ne mogu ni na pamet da do|u. Mnogi sve-
{tenici su uhap{eni ve} od prvih dana, tu~eni i mu~eni, streqani iz pu-
{ke, ubijani noèm i maqem na ku}nim pragovima, po logorima, po planin-
skim klancima i provalijama. Masovna streqawa sve{tenika su po~ela u
koprivni~kom logoru “Danica”, odakle su gotovo svi sve{tenici preveze-
ni u Gospi} i stradali na Velebitu u provaliji Jadovno. Jadovno je stra{na
grobnica desetine hiqada Srba i mnogo sve{tenika. Spomenica ih poimen-
ce nabraja oko pedeset. Pored ove masovne grobnice pravoslavnih Srba i
wihovih sve{tenika, ima jo{ mnogo takvih mesta strahote i bola. Svakako
da su od wih najstra{nija Jasenovac i Stara Gradi{ka, gde su pored mnogih
Srba, ~iji broj tako|e ide na desetine hiqada, stradali i mnogi sve{teni-
ci.” (str. 477.)
Ka{i} iznosi podatak da su Hrvati na celom podru~ju NDH ubili 187
srpskih pravoslavnih sve{tenika, 30 monaha i 2 verou~iteqa. Vrlo ~esto su
rimokatoli~ki sve{tenici li~no u~estvovali u tim zlo~inima, a krajwe
810
su jezivi konkretni primeri koji se u kwizi navode. “Petorica sve{tenika
drni{ke krajine na{li su svoj grob sa stotinama svojih parohijana u zapu-
{tenim jamama rudnika pod Prominom; 29. juna 1941. pobijeni su na Kordu-
nu u Boì}a Jarku ~etiri sve{tenika sa preko pet stotina Srba iz Vojni-
}a i okoline; trojica sve{tenika mu~eni su i zaklani u Ra{i}a gaju kod
Vlasenice sa najuglednijim Srbima iz Vlasenice i wene okoline; dvojica
jeromonaha posle muka koje su pretrpeli sa mnogobrojnim svojim parohija-
nima u crkvi u Velikoj Kladu{i, na{li su mu~eni~ku smrt na mestu Meji-
no Stawe, nedaleko od Kladu{e; petnaestak hercegova~kih sve{tenika na-
{lo je mu~eni~ku smrt po jamama i provalijama hercegova~kog kr{a i u
hladnoj Neretvi. Svaki masovni pokoq Srba, a bilo ih je mnogo po ~itavom
podru~ju NDH, zabeleìo je mu~eni{tvo i smrt ponekog sve{tenika. Sa 700
Srba iz Li~kog Petrova Sela stradao je sve{tenik Nikola Zagorac, sa 200
gudova~kih mu~enika kraj Bjelovara sve{tenik Branko Brzin, u ilinden-
skom pokoqu, pored mnogih Glamo~ana, ise~en je nasred varo{ice sve{te-
nik Simo Bawac, dok je u provalijama izme|u Livna i Glamo~a na{ao mu~e-
ni~ku smrt sa svojim parohijanima glamo~ki paroh Mirko Stojisavqevi}.
Sa 500 Srba iz Vequna, Cvijanovi} Brda i Poloja ginu sve{tenik Dimi-
trije Skorupan i prota Branko Dobrosavqevi}, koji je svome ìvom sinu
morao da ~ita opelo. Za vreme pokoqa Srba u Kulen Vakufu ubijen je sve-
{tenik Rodoqub Samaryi}, kome su usta{e pre toga na wegove o~i zaklali
ènu i decu.
U Mejinom Stawu na{ao je mu~eni~ku smrt i mladi sve{tenik Milo{
Vuji} sa mnogim Srbima iz okoline Sluwa. “Posle tog pokoqa mu{karaca
usta{e su pristupile pokoqu èna. Wih su pohvatali 5. VIII 1941. i sve ih
pobili na bregu Baki}a Glavica, blizu {ume Lepu{wak, dva kilometra da-
leko od Cetingrada ka Krstiwi. Tu je ubijena i èna sve{tenika Vuji}a – Da-
nica, koju su ìvu rasporili i izvadili dete iz utrobe, a drugo dete od dve
godine tako|e su ubili”. Istu sudbinu doìvela je i Qubica, èna ubijenog
mladog sve{tenika Spase Lavrwe iz Suvaje kod Doweg Lapca. Ona se nala-
zila pred samim poro|ajem. Usta{e su joj rasporili utrobu, izvadili ìvo
dete i ubili ga, a zatim su joj iz pu{ke ranili i naposletku noèm zaklali
~etvorogodi{weg sin~i}a. Sve{tenik Andrej Semilucki zatvoren je sa
Kukuwev~anima u Slavoniji u crkvu i primoran da im ìvima ~ita opelo,
zatim da gleda kako su iz crkve “odvo|eni po grupama i ubijani maqevima i
se~eni noèvima nad iskopanom velikom grobnicom, nad kojom je posledwi
ubijen sve{tenik Andrej Semilucki. Slepog sve{tenika Vukosava Mila-
novi}a iz Kulen Vakufa usta{e su naterale da slu{a kako mu koqu decu i
nagonili ga da koqe }erku. I tako redom, crwe od crwega i gore od gorega.”
(str. 477-478.)
Hrvatski katoli~ki kler je zdu{no prihvatio usta{ko interkonfesi-
onalno zakonodavstvo, s velikim entuzijazmom u~estvovao u provo|ewu pre-
kr{tavawa i nije se libio ni najstra{nijih zlo~ina u tom prqavom poslu.
Imao je pri tome direktnu podr{ku Vatikana, a papski izaslanik opat
Markone je povodom toga javno izgovorio: “Crkveno je zakonodavstvo hrvat-
ske dràve veoma dobro, a vlasti podupiru katoli~ke crkve i po{tuju ih
811
s punim razumijevawem.” (str. 529.) Tu wegovu izjavu objavio je “Hrvatski na-
rod”, 12. marta 1944. Kako o tome pi{e Sima Simi}, u kwizi “Prekr{tava-
we Srba za vreme Drugog svetskog rata”, “kada se ima u vidu ova pohvalna
ocena usta{kog “crkvenog zakonodavstva” od strane opata Markonea, zatim
wegovo priznawe “hrvatskoj dràvi” i usta{kim “vlastima koje podupiru
probitke katoli~ke crkve”, onda je bilo potpuno jasno, koliko je Vatikan
bio zainteresovan za dono{ewe i sprovo|ewe “crkvenog zakonodavstva”. S
druge strane, ova izjava opata Markonea, kao predstavnika Vatikana, jeste
javno priznawe i Mirku Puhu, koji je pred usta{kim saborom izjavio da
“Nezavisna Dràva Hrvatska podupire akciju prelaza grko-isto~waka na
katoli~ku vjeru”. Sve u svemu, opat Markone stavio je do znawa shvatawe Va-
tikana da ovako kako usta{ke “vlasti podupiru probitke katoli~ke crkve”,
da se tome nema {ta ni dodati ni oduzeti.” (str. 529.) Zahvaquju}i ~iweni-
ci da je usta{ka hrvatska dràva Rimokatoli~koj crkvi pruìla punu slo-
bodu misionarskog delovawa, i da se u celosti stavila u funkciju vatikan-
skog prozelitizma, “delovawe hrvatske katoli~ke crkve protiv Srba raz-
vijalo se potpuno paralelno sa delovawem usta{kih vlasti. Wihova sprega
je bila korisna op{toj politici Vatikana u ovom delu grani~ne zone Is-
to~ne i Zapadne crkve. Ova sprega i politika imale su da sluè oko ja~awa
i unapre|ivawa katoli~anstva i panhrvatstva, a na {tetu pravoslavqa i
srpskog naroda. Prema tome, prekr{tavawem Srba i wihovim utapawem u
katoli~ku masu trebalo je da budu zbrisane sve specifi~ne osobine srpskog
naroda. A kada se ove ~iwenice imaju u vidu, onda je sasvim razumqivo za-
{to je kardinal Maqone èleo i podstrekavao hrvatske biskupe da se “ubr-
za taj povratak” – da se ubrza prekr{tavawe Srba.” (str. 530-531.)
z) Civilizacijske tekovine u tuma~ewu Vatikana
S jedne strane, Vatikan je na~elno bio prinu|en da kao civilizacijsku
tekovinu prihvati princip punih verskih sloboda i odbaci bilo kakve pri-
tiske kao vid iznu|ivawa preobra}awa na katoli~anstvo, ali se u prakti~-
nom ìvotu sasvim suprotno pona{ao. “Zvani~no, Rimokatoli~ka crkva
stoji na stanovi{tu da niko ne treba da prigrli i usvoji katoli~ku veru
protiv svoje voqe. Usta{ki konfesionalni propisi, koje je hrvatska kato-
li~ka crkva unela u svoje interno pravo, me|utim, predstavqali su osnovu
prozelitizma u NDH. O nekakvoj slobodnoj voqi i pravima Srba ili o za-
{titi slobode savesti i veroispovesti pravoslavnih vernika, nije moglo
biti ni govora u NDH. Srbi su od prvih dana NDH bili stavqeni izvan za-
kona. Uostalom, po ugledu na nacizam i fa{izam, reìm je sam sebe nazivao
autoritativnim. Hrvatski katoli~ki kler ne samo da je odobravao usta{ke
autoritativne propise, nego je donosio i svoje, koji su oteàvali poloàj
Srba. Time se na delu pokazalo kako je teorija protiv prozelitizma jedno,
a praksa drugo, odvojena. Zbog toga su vernici pravoslavne crkve, na koje su
se, uglavnom, odnosili ovi usta{ki klerikalni propisi, imali da biraju
izme|u smrti, progonstva ili prelaèwa u katoli~ku veru.” (str. 532-533.)
Kada je papin legat Ramiro Markone do{ao u Zagreb, 3. avgusta 1941. go-
dine, Stepinac je u svome dnevniku napisao da je “time Sveta stolica de
fakto priznala Nezavisnu Dràvu Hrvatsku.” (str. 551.) Kako se navodi u
812
“Tajnim dokumentima”, Markone je ostao “u Zagrebu do svr{etka usta{ke
vladavine. Svoj zadatak vr{io je na zadovoqstvo Vatikana, a s usta{ke stra-
ne uvijek se iskazivalo odu{evqewe s wime i wegovim postupcima. Uìvao
je sve po~asti i privilegije, koje je o~ekivao, smatran je najva`nijim diplo-
matom, na svim paradama davalo mu se najistaknutije mjesto. Postoje mnoge
fotografije, koje to svjedo~e, a ima i takvih, na kojima se vidi kako papin-
ski legat na paradama pozdravqa fa{isti~kim pozdravom uzdignutom ru-
kom. Wegova krupna figura u bijeloj redovni~koj mantiji benediktinca is-
ticala se uvijek. Li~io je vi{e na fa{isti~kog generala, koji se kamufli-
rao mantijom, negoli na redovnika. Volio je da javno nastupa i govorima, pa
i sadràj tih govora karakterizira tu li~nost i wegovu ulogu.” (str. 551.)
Markone se toliko politi~ki angaòvao da je obilazio i bodrio usta{ke
trupe i u jeku borbe protiv partizana ili ~etnika, daju}i podstreka daqim
zlo~inima nad srpskim civilima. Posebnu pa`wu je poklawao usta{kim
osiwacima u Sarajevu, [irokom Brijegu, Qubu{kom i âpqini. “Ovo sve
baca naro~ito jako svjetlo na odnos pape samoga prema usta{tvu, prema kr-
vavim nedjelima usta{kih razbojnika, koji su u to vrijeme i prije toga upra-
vo u onim krajevima, kuda se je opat Markone namjerno uputio, izvr{ili
strahovite pokoqe nad pravoslavnim stanovnicima, a tako|er nad ostalim
narodom, koji se je odupirao usta{kom nasiqu, pa i nad sasvim mirnim sta-
novni{tvom, nad ènama i djecom. I tim krvnicima donosi opat Markone,
papin legat, “najsrda~nije pozdrave Sv. oca”, to zna~i i novi papin podstrek
da nastave tim krvavim metodama istrebqivawa. Papin legat je vjerojatno
tada i fratre na [irokom Brijegu, koji su dali iz svojih redova velik broj
koqa~a, podstrekivao na takav put. O onome {to je vidio u Bosni i Herce-
govini papin je legat nesumwivo svom {efu poslao detaqan izvje{taj. Pa-
pa je taj izvje{taj primio, ali nije ukorio ni Markonea, a niti preko wega
ili direktno hrvatske biskupe i one sve}enike, koji su sudjelovali. Svojim
moralnim autoritetom papa je podupirao i blagosiqao, on je slao “srda~ne
pozdrave” i blagoslove.” (str. 554.)
U svojim govorima Markone je hrvatski narod izri~ito podràvao u
borbi protiv “isto~nog barbarizma” i izraàvao uverewe u procvat hrvat-
ske dràvnosti pod Paveli}evim vo|stvom. “Markone je, kao takav, nosilac
velikog dijela odgovornosti za ono {to se je doga|alo u Hrvatskoj i u Bo-
sni i Hercegovini. On je svojim rije~ima i ~itavim stavom davao direkti-
vu hrvatskom episkopatu, a prema tome i ~itavom hrvatskom sve}enstvu za
orjentaciju u prilog usta{tva i zlo~inca Paveli}a, a u tome je imao najve-
}i uspjeh. Zato ga je papa i cijenio i odavao mu priznawe. Da nije s wime bio
zadovoqan, bio bi ga opozvao. Markone je mnogo puta u ovom poslu putovao
u Vatikan i referirao papi osobno. Ina~e, slao mu je pismene izvje{taje...
Markone je manifestirao na vidan na~in svoje velike simpatije za usta-
{tvo i time, {to je èlio osobno podijeliti krizmu usta{koj omladini go-
dine 1944. Kad se u mjesecu studenome prire|uje na zagreba~kom grobqu Mi-
rogoj po~ast usta{kim koqa~ima, koji su poginuli, opat Markone je tako-
|er prisutan, da kao papin predstavnik pokaè solidarnost pape s tim usta-
{ama.” (str. 554-555.)
813
i) Panika u Vatikanu uo~i poraza fa{izma
Kako je 1943. godine bilo jasno da }e fa{isti~ke sile biti poraène u
ratu, papa Pije XII je intenzivno tragao za nekom varijantom kompromisnog
mirovnog re{ewa, lansirao ponovo ideju o Dunavskoj federaciji i gr~evi-
to ispitivao mogu}nosti za spas hrvatske dràve sa granicom na Drini.
“Poslijeratni veliki procesi usta{kim banditima u Zagrebu i detaqna
istraìvawa u vezi s djelatno{}u crkve otkrili su veze koje su postojale
izme|u tog velikog vatikanskog plana i poku{aja, i akcije u Hrvatskoj, da
se prebacivawem usta{tva na neku toboè “demokratsku” garnituru, uz po-
mo} nadbiskupa Stepinca, olak{a papi intervencija kod saveznika za “spas
Hrvatske”, to jest, za savezni~ku okupaciju na{e zemqe, barem do – Drine...
To Vatikanu nije uspjelo, mada je do posqedweg trenutka papa vjerovao u to,
{to se moè zakqu~iti po direktivama, koje je davao svojim podre|enim or-
ganima u Hrvatskoj, koji su, {to pokazuje slu~aj nadbiskupa Stepinca, vjero-
vali do dana oslobo|ewa, a i ne{to kasnije, da }e se papin plan ipak ostva-
riti. Nije samo tvrdoglavost i fanatizam Stepin~ev odlu~ivao o wegovoj
upornosti u spasavawu usta{tva u danima, kad je svakome u na{oj domovini
bilo jasno, da je likvidacija usta{tva neminovna. Samo su papine direkti-
ve mogle djelovati na wega, da se onako stopostotno zaloì u akciji spasa-
vawa usta{ke NDH.” (str. 573.) Uostalom, “da je Vatikan, posredstvom kar-
dinala Spelmana, nastojao po~etkom 1943. godine djelovati na vladu Sjedi-
wenih Dràva i za spasavawe usta{ke “NDH” moè se sa sigurno{}u tvr-
diti.” (str. 573.) Na tom poslu se najvi{e angaòvao wujor{ki nadbiskup
Spelman. “On je, svakako s velikim interesom, podupirao vatikansku lini-
ju prema usta{koj tvorevini i nastojao je da i samog Ruzvelta time kompro-
mitira. Upada u o~i wegova izjava: “Ja sam o svemu dobro obave{ten i dobro
poznam hrvatsko pitawe”. Zna~i da je u Vatikanu dobio to~no onakve suge-
stije, kakve mu i sami usta{e mogu dati. A {to da se kaè o Spelmanovom
hu{kawu Hrvata protiv Srba i o wegovom nagla{avawu “granice na Dri-
ni”? I wemu je, kao i najzadrtijem usta{i, Jugoslavija opasnost za katolici-
zam i zapadnu civilizaciju! I on govori o – Bizantu! Odu{evqava se, kao i
ostali rimski kardinali – “usta{kim na~elima.” (str. 575.)
O politi~kim stavovima Spelmana detaqno je usta{kog ministra Lor-
kovi}a izvestio hrvatski predstavnik u Vatikanu Lobkovi}. Pokazalo se
da, “iako je èlio, u smislu papinih èqa, spasavati “NDH”, vidi se iz Lob-
kovi}evih rije~i, da nije suvi{e siguran u uspjeh – “imamo mnogo neprijate-
qa”... Ovaj Lobkovi}ev izvje{taj otkriva, me|u ostalim, i to da je Spelman
u toj prilici, u jeku rata, imao dodira s fa{isti~kim vlastima. Opet na li-
niji papinskih odnosa s fa{izmom i wegovom èqom, da fa{izmu pomogne
u ve} dosta te{kim i kriti~nim momentima. Vidjeli smo ve} kako je 1942.
godine nadbiskup Stepinac djelovao u Rimu, prilikom svog posjeta papi, u
korist Paveli}a i usta{ke “dràve”, te su usta{e bili s wime osobito odu-
{evqeni. U svibwu 1943, Stepinac je bio ponovo u Rimu. Tog je puta do{ao
s izri~itom namjerom da u~vrsti pozicije “NDH” i pripremi Vatikan na
akciju, do|e li do nekih promjena me|unarodnog karaktera. I Stepinac je
814
ve} pod utjecajem nepovoqnog razvoja rata za fa{izam i usta{tvo. Zato on
predaje papi jedan memorandum, u kojem je teì{te na zakliwawu pape, da ne
propusti ni{ta, pa da “NDH” ostane, ma {ta se ina~e desilo. U tom memo-
randumu (s datumom 18. V 1943) Stepinac operira osobito s ~iwenicom, da
je usta{ka “dràva” zaslu`na za masovno prekr{tavawe pravoslavnih, pa se
tako baza katoli~ke crkve pove}ala, a nestanak “NDH” zna~io bi i gubitak
tih nasilno dobivenih masa, novih vjernika.” (str. 575-576.) Sa impozantnom
brojkom od 240.000 prekr{tenih Srba pravoslavaca Stepinac “operira
pred papom kao sa pozitivnim, sjajnim rezultatom, te isti~e, da bi taj veli-
ki uspjeh, koji je vjerojatno drag i papi, propao, kad bi propala usta{ka
“NDH”! Zar nije i u tome jo{ jedan dokaz, da je papa direktno odgovoran za
masovna prekr{tavawa u Hrvatskoj, to zna~i i za sve ono, {to je ta prekr-
{tavawa pratilo!” (str. 576.) Stepinac je u tom memorandumu krajwe jasan
i precizan, otvoren i neposredan, posebno kad nagla{ava: “Po prirodnoj
naravi stvari, ako Bog ne bi u~inio neko veliko ~udo, napredak katolici-
zma je najuè povezan s napretkom hrvatske dràve, wegov opstanak uz wen
opstanak, wezin spas – wegov spas. Sveti o~e! Duboko vjeruju}i u Boànsku
milost i providnost Bo`ju, ~iji ste izabranik, preporu~am Va{oj o~inskoj
brizi i Va{im molitvama Nezavisnu Dràvu Hrvatsku, uvjeren da time u
isto vrijeme preporu~ujem na najboqi na~in svetu vjeru u svojoj domovini i
na Balkanu.” (str. 576.)
U Stepin~evom tekstu se tu pojavquje “ponovno, dakle, apsolutna uslo-
vqenost: crkva ne moè bez usta{ke dràve, a ta dràva ne moè bez crkve.
Wihova je uzajamnost ovdje karakterizirana kao zakon opstanka, kao ne{to
sudbinsko. Treba me|utim opaziti, da Stepinac ne ograni~ava stvar na Hr-
vatsku, nego aludira i na interese crkve na – Balkanu! To zna~i, da je on ta-
ko|er smatrao, da je Vatikanu usta{ka dràva samo baza za ofanzivnost i
{irewe terena i na ostalom Balkanu, onako kako je doista tuma~eno u pro-
{losti. Po povratku Stepinca iz Rima, objavio je wegov “Katoli~ki list”
br. 23/1943, da papa blagoslivqe sve}enstvo i usta{ku Hrvatsku.” (str. 576.)
Stepincu je u Rimu intenzivno pomagao Markone, a izaslanik Lorkovi} iz-
ve{tava da je wihova misija bila uspe{na. “Opaà se, da su u Vatikanu Hr-
vatskoj sve skloniji. Nadbiskupu Stepincu, da je bilo savjetovano u Vatika-
nu neka nastoji biti u {to srda~nijim odnosima s hrvatskim dràvnim vla-
stima... Vatikanske krugove je nadbiskupov dolazak veselio, a i nadbiskup
je bio zadovoqan prijemom. Iz raznih obavijesti, a i po wegovoj vlastitoj
izjavi, nadbiskup je vrlo pozitivno izvjestio o Hrvatskoj. Naglasio je, da je
neke stvari s kojima se on ina~e nikako ne slaè – pre{utio samo da stvori
o Hrvatskoj {to boqi dojam... Nadbiskup je izjavio, da je jasno uo~io razli-
ku u dràwu Vatikana prema hrvatskoj dràvi prije godinu dana i sada.
Ustanovio je znatno poboq{awe u svakom pogledu.” (str. 576-577.) Kako ko-
mentari{u prire|iva~i “Tajnih dokumenata”, povodom vatikanskog saveta
da rimokatoli~ki prelati nastoje da budu u {to boqim odnosima sa usta-
{kim vlastima, “zna~ajno je, da se takve sugestije daju Stepincu u isto vri-
jeme dok se vodi akcija, da se usta{tvo ~vr{}e poveè s “Hrvatskom seqa~kom
strankom” iz nekih oportunisti~kih razloga, s obzirom na za wih opasan
815
ishod rata. Vatikanu je, ipak, prvenstveno na srcu samo usta{tvo s Paveli-
}em na ~elu... To pokazuje, da Stepinac nije u Vatikanu, pred papom, uop}e po-
kazivao kriti~kog odnosa prema usta{tvu i da se je zalagao svim silama za
usta{tvo, no ni Vatikan nije pravio takve primjedbe o usta{tvu, da bi Ste-
pincu pozicija bila te{ka. Papa je rado slu{ao samo dobro o usta{tvu i
Paveli}u... Oni usta{tvo podràvaju dosqedno do kraja.” (str. 577.)
Sli~ne stavove u Vatikanu je uskoro izneo i mostarski biskup ûle.
“Usta{a i nije mogao nego govoriti u prilog usta{ke “NDH”. Nema sumwe,
da je papa tom prilikom Stepincu dao garanciju ili ~vrsto obe}awe, da }e
postupiti prema èqama iz wegovog memoranduma i da }e se za usta{ku
“NDH” u svim mogu}im prilikama zauzeti, da ona ne bi svr{etkom rata pro-
pala i nestala. Tako se je i sa punim pravom tuma~ilo, taj blagoslov papin
i to obe}awe, da }e se on moliti za “domovinu”.” (str. 578.) Iz posleratnog
saslu{awa usta{kog ministra Davida Sin~i}a, koga je papa primio 9. maja
1943. godine, “vidi se da je papa utjecao na usta{e, da se i oni poku{aju spa-
siti uz pomo} Hrvatske seqa~ke stranke, a da je ba{ aludiraju}i na fa{i-
ste u Italiji i na fa{istu i kolaboracionistu Antoneskua, odobravao da
se i usta{e, pa i Paveli}, spasu nekom makinacijom, kako bi se prikazali
“pozitivnima” pred saveznicima. Uostalom, u tom je istom razgovoru papa
pitao za Paveli}a, pozdravio ga je i blagoslovio i zaèlio da ga ponovo vi-
di. Papa je sigurno kanio ba{ u tom smislu djelovati kod saveznika, a vidje-
li smo, da je angaìrao ba{ za takav ciq i ameri~kog nadbiskupa Spelma-
na.” (str. 581.) Papa je svoje snage nedvosmisleno angaòvao na “spasavawu
jedne reakcionarne, fa{isti~ke tvorevine, kakva je bila usta{ka “NDH”,
s perspektivom, da se ona uklopi u neku Podunavsku federaciju ili blok ka-
toli~kih dràva sredwe Evrope, pod direktnom kontrolom Vatikana. To je
bilo polovicom 1943. godine, blizu kapitulacije Italije. Budu}i da nije
bilo brzog o~ekivanog prodora saveznika kroz Italiju ili drugim putem na
Balkan, usta{tvo je nastavilo starom linijom, ali je i daqe, sve do konca, tra-
jala ~vrsta vjera, da papa ostaje na poznatoj poziciji i da }e on spasavati
“NDH” u svakom slu~aju. Srda~ni odnosi Vatikana s Paveli}em nastavit }e
se. To je obilno dokumentirano.” (str. 581-582.)
U svom poznatom govoru u velikom katoli~kom svetili{tu Mariji Bi-
strici, u julu 1944. godine, nadbiskup Stepinac “interpretira ono stawe,
koje je okupator i usta{ki pokret stvorio u Hrvatskoj kao ciq, kojemu su
teìli svi borci u pro{losti Hrvatske za wezinu slobodu i samostal-
nost.” (str. 582.) Nekoliko dana potom, iz uvodnika Stepin~evog “Katoli~-
kog lista” moglo se jasno videti u kojoj otvorenoj formi “hrvatski episko-
pat s nadbiskupom na ~elu, sav je svoj autoritet, sve svoje podlo`ne organe,
~itavu crkvu stavqao u slu`bu usta{ke NDH, u slu`bu suzbijawa narodnog
nepovjerewa i mr`we prema toj monstruoznoj usta{koj tvorevini. Crkva je
svoje propovjedaonice upotrebqavala da vara narod, da ga uvjerava kako
usta{ki zlo~inci èle dobro narodu, da poziva narod da qubi i po{tuje te
zlo~ince, da se ravna po wihovim stra{nim zakonima i da im daje svoj no-
vac koji se, kako “Katoli~ki list” pi{e, tro{i “samo za narodno dobro”...
Ti usta{ki razbojnici “kost su na{e kosti i krv na{e krvi”, oni di{u
816
istim duhom kao i narod, to su “doma}i” narodni sinovi... Nosioci usta{ke
vlasti su narodu “iskreni prijateqi” itd. Kakav je bio u tom ~asu odnos epi-
skopata Hrvatske i Vatikana, ne bi trebalo obja{wavati. Episkopat ne bi
bio takav, kad to ne bi bilo Vatikanu po voqi.” (str. 584.)
I povodom Stepin~eve izjave, u to isto vreme date za “Hrvatski narod”,
kako je on nepokolebivi optimista u pogledu budu}nosti hrvatskog naroda
i wegovih ratnih tekovina, ste~enih usta{kim masovnim zlo~inima, ume-
san je komentar prire|iva~a zbornika izvornih dokumenata. “Nagla{avawe
uloge Vatikana u garantirawu “sretne budu}nosti” usta{ke NDH, u vezi s
razgovorima nadbiskupa sa samim papom, koji je “ispravno obavije{ten”,
ovo nagla{avawe “optimizma” i “nepokolebivog optimizma” nadbiskupa
Stepinca, koji osje}a za hrvatsku usta{ku stvar kao nitko drugi, ovo isti-
cawe da je on optimista na osnovu vatikanskih “iskustava”, potvr|uje ono,
{to smo ve} kazali u ovom poglavqu: pomagawe usta{ke NDH i poznate ulo-
ge sve}enstva u woj, strogo, po usta{koj liniji, politika je Vatikana! Vati-
kan je za to odgovoran!” (str. 585.) Vrlo je indikativno i vreme u kome je da-
ta takva Stepin~eva izjava, kraj jula 1944. godine. “To je bilo u ~asu, kad se
je u usta{koj Hrvatskoj, sve vi{e, sistematski prebacivalo teì{te usta-
{ke ideje i “dràvnosti” na episkopat, s time da se usta{ko “djelo”, “Neza-
visna Dràva Hrvatska”, nakon sloma fa{izma i nacizma spasava na nekoj
vatikansko-angloameri~koj liniji... Tuma~ilo se, da zapadni saveznici mo-
raju ra~unati s “pozitivnim” katoli~kim elementima hrvatskog usta{tva,
koje bi se imalo samo prebaciti s fa{isti~ko-autoritativnog na “zapadno-
demokratski” sistem.” (str. 585.)
Me|utim, sva ta rimokatoli~ka i usta{ka nadawa su se izjalovila. “Do-
ga|aji su se ipak razvijali druga~ije, nego {to je Vatikan zami{qao. Obe-
}awa, koja je davao episkopatu u Hrvatskoj i usta{ama nisu se ostvarila. Dr-
è}i se vatikanskih direktiva, nadbiskup Stepinac poku{ao je u posqed-
wi ~as, u travwu i po~etkom svibwa 1945, pred samo oslobo|ewe Zagreba, dje-
lovati na razvoj doga|aja, te on postaje najva`nijom politi~kom li~no{}u.
Saziva se biskupska konferencija, {aqu se novi memorandumi u Vatikan,
da se uspostave veze sa saveznicima, sklapa se savez sa slovenskim biskupom
Ro`manom i tamo{wim klerikalcima i kolaboracionistima, ali sve je bi-
lo uzaludno. Saveznici su do{li u na{u zemqu! Paveli} je s usta{ama mo-
rao bjeàti iz zemqe. Vatikanu nije preostalo drugo, nego da u drugoj situ-
aciji nastavi svojom linijom. Uspjeva mu da ipak sa~uva ìvot Paveli}u i
velikom broju zlo~inaca oko wega, koji se sklawaju u samostane i sam Vati-
kan. Vatikan postaje slu`benom glavnom centralom usta{ke emigracije.
Vatikan se brine o usta{kim zlo~incima materijalno, on organizira wi-
hovo osloba|awe iz logora i prebacivawe “urednim” putnicama u razne
prekomorske zemqe, pod rukovodstvom sve}enika Krunoslava Draganovi}a,
koji postaje do Paveli}a glavnim ~ovjekom usta{tva, a ima sjedi{te u sa-
mom vatikanskom sklopu, razvija se nova teroristi~ka akcija i ubacuju se
grupe diverzanata u Jugoslaviju, organizira se {pijunska slu`ba, koja svr-
{ava velikim procesom u Zagrebu, srpwa i kolovoza 1948. Na tom procesu
do{le su na vidjelo sve stare i nove veze Vatikana i usta{tva, sve stare i
817
nove odgovornosti... Poznato je, da je s usta{kim zlo~incima pobjegao iz ze-
mqe, uz veliki broj te{ko kompromitiranih sve}enika, i neki biskup, ta-
ko nadbiskup sarajevski dr Ivan [ari} i biskup Bawaluke Gari}. Iz Slo-
venije je pobjegao istaknuti kolaboracionista i ratni zlo~inac biskup Ro-
`man. I oni su na{li skloni{ta u samostanima Austrije, dok se nisu, po-
~etkom 1948, preselili na boqe.” (str. 586.) Na osnovu ogromnog broja mate-
rijalnih dokaza i neposrednih svedo~ewa “zagreba~ki proces otkrio je {i-
roku zasnovanost katoli~ke crkve u saradwi s usta{kim zlo~incima. Ta dje-
latnost je sveobuhvatna, ona ide od najvulgarnijeg zlo~ina preko terori-
sti~kih trojki do kardinalskih planova o nekim katoli~kim podunavskim
federacijama... Visoki vatikanski dostojanstvenici rije~ima i djelom po-
maù usta{ke zlo~ince u emigraciji. Me|u wima se osobito istakao kardi-
nal Rufini. On posje}uje logore, daje ohrabrewa zlo~incima, drì im go-
vore i isti~e, da je wihova daqwa borba opravdana i da }e oni pobijediti i
vratiti se u svoju zemqu.” (str. 587.)
j) Papa, glavni organizator posleratnog terorizma
Jedan od istaknutih usta{kih zlo~inaca Rosandi}, na tom zagreba~kom
procesu detaqno je opisao posetu kardinala Rufinija zarobqeni~kom lo-
goru u Fermu. “Pripreme za dolazak kardinala Rufinija u logor bile su ve-
like. Ne samo logorska vlast, nego cio logor bio je na nogama, major i sve
osobqe je ~ekalo. Bio je sve~an do~ek. Kardinal Rufini do{ao je sa neko-
liko sve}enika, me|u kojima je bio i dr Mandi}, fratarski financ mini-
star, koji je mno{tvo novaca podijelio me|u emigrante. Kardinal Rufini
odrào je govor u kome je istakao, da oni znadu, da Vatikan to~no znade tko
su Hrvati, kako su oni jedni od najboqih boraca protiv nove najezde novog
nekrsta i da ih ~eka budu}nost, da oni znaju da Hrvati èle opet svoju drà-
vu i da }e je oni ponovo dobiti. U tom smislu bio je taj govor... To je djelo-
valo vanredno optimisti~ki. Djelovalo je toliko optimisti~ki, da se dola-
skom kardinala Rufinija u logoru Fermo definitivno u~vrstio poloàj
Draganovi}a, @anka i ostalih me|u svim izbjeglicama i da su se oni osje}a-
li jakima. Djelovalo je jako dobro (na usta{e u logoru i wihovu borbenost),
djelovalo je optimisti~ki na raspoloèwe i reklo se: Evo, vidimo da se za
nas brinu, a mislili smo, da smo zaboravqeni. Djelovalo je apsolutno bor-
beno na raspoloèwe usta{a u tom momentu. To je bio jedan od osnovnih
uslova za podizawe borbenosti.” (str. 588.) Kako je svedo~io optuèni usta-
{a Petri~i}, “vezu s Vatikanom odràvao je (za logor Fermo) grof @an-
ko preko popa Draganovi}a u Rimu, koji je zapravo glavna veza usta{ke emi-
gracije s Vatikanom. Pop Draganovi} je redovito posje}ivao civilne i voj-
ni~ke logore usta{ke emigracije, pa je prema tome morao imati i specijal-
nu dozvolu vlasti. Ba{ tim putem, tj. preko Draganovi}a, do{li smo i do sa-
moga pape i nekih wegovih predstavnika u Vatikanu. Vatikan nas je nov~a-
no potpomagao, pa smo i preko dra Mandi}a, glavnog blagajnika Zavoda sv.
Jeronima, dobili ve}e svote novca.” (str. 588.)
Sa svoje strane, “Pio XII je i posle rata sam, osobno, pokazao da nasta-
vqa linijom iz vremena rata u odnosu prema usta{tvu. O tajnim posjetama i
razgovorima s papom proces u Zagrebu nije iznio neka otkri}a i to zato, jer
818
na tom procesu nije sjedio kao optuènik Draganovi}, koji te razgovore vo-
di, ali do{li su na javu neki momenti, koji ipak mnogo kaù. Optuèni Ro-
sandi} govori o posjeti delegacije papi. Ta je delegacija oti{la iz logora
Fermo. Sa~iwavali su je ratni zlo~inac profesor @anko i ratni zlo~i-
nac biv{i rektor univerziteta u Zagrebu, profesor Horvat. S wima je bio
pop Draganovi}. Oni su podnijeli papi jednu peticiju ili memorandum. Oni
su traìli, kako kaè Rosandi} – “da se zauzme za Hrvate, koji su stradali,
da ih se pomogne materijalno, da se zauzme da ne bi bili izru~eni i proga-
wani. To su bili prvi po~eci cijele stvari”, zakqu~uje Rosandi}. Kako ka-
è taj isti Rosandi}, ~lanovi te delegacije @anko i Horvat govorili su na-
kon posjeta papi o tome, a pritom su iznijeli da je papa obe}ao – kako kaè
Rosandi} – “da }e se on potpuno zauzeti, da }e se brinuti za materijalna
sredstva, da }e pomo}i cijelu stvar”. Ako se, dakle, postavqa pitawe odakle
popu Draganovi}u autoritet i za{to ga pomaù saveznici, za{to on moè
da prevozi ~itave transporte zlo~inaca u Argentinu, odakle mu novac za
finansirawe vojske terorista itd., ova nam ~iwenica, to obe}awe pape iz
sredine 1945. godine, moè sve objasniti.” (str. 588-589.)
Optuèni Milo{ svedo~io je da su mu ispri~ali pukovnik [tir i do-
pukovnik Tali} “da su @anko i Horvat bili kod pape i podnijeli neku pe-
ticiju, da se ne bi Paveli}a izru~ilo i da je papa rekao da }e upotrebiti
svoj autoritet, jer Paveli}a pozna kao dobrog ~ovjeka i dobrog katolika.”
(str. 589.) Po mi{qewu komentatora, “ovo baca jo{ ja~e svijetlo na slu~aj
Paveli}a, obja{wava jo{ boqe za{to taj krvavi zlo~inac, me|u najve}im iz
pro{loga rata, nije izru~en i kad nije izru~en, za{to mu izvan Jugoslavije
nije nitko sudio, nego je naprotiv uìvao sve protekcije. Ovo baca posebno
svjetlo i na papu Pija XII, koji velikog likvidatora stotine tisu}a qudi
jo{ uvijek naziva “dobrim ~ovjekom” i “dobrim katolikom.” (str. 589.) Za
istu audijenciju optuèni Kavran kaè: “Predan je papi jedan memorandum,
u kojem se papa moli, da se zauzme, da se ne izvr{i izru~ewe tzv. ratnih zlo-
~inaca i tu je papa rekao da on znade za borbu Hrvata i da smatra da je ta bor-
ba ispravna i zbog toga }e tu borbu podupirati i da je uvjeren da }e ta bor-
ba doìvjeti svoje realizirawe.” (str. 589.) U svemu tome, posebno je indi-
kativno Kavranovo mi{qewe “da su te izjave papine djelovale na ~itavu
usta{ku emigraciju “u pozitivnom pogledu, apsolutno.” (str. 589.) Optuè-
ni Rosandi} je potanko ispri~ao kako je izgledao sastanak tih usta{kih
zlo~inaca po povratku delegacije iz Rima. “U svom govoru je @anko prika-
zao detaqno prijem delegacije kod pape, te u glavnim crtama prikazao pa-
pin govor. U po~etku svog govora papa je iznio borbu Hrvata kroz histori-
ju, a napose iznio borbu s Turcima radi ~ega su dobili ~asni naslov “pred-
zi|e kr{}anstva”, i istakao da su u najnovije vrijeme Hrvati pokazali da su
zasluìli taj ~asni naslov u borbi protiv boq{evizma i da se nada da }e
Hrvati i ubudu}e biti vjerni Vatikanu. Daqe je naglasio (papa) da }e poseb-
no o Hrvatima voditi brigu, kao i wihovoj dràvi, da ih ne}e u nikakvoj ne-
prilici napustiti, te da }e ih u wihovom nastojawu svojski potpomagati. U
~itavoj Italiji i Austriji ova audijencija kod pape izazvala je vanredni
utisak kod emigracije, trgla klonule duhom i dovela ih u poloàj jakog
819
optimizma.” (str. 589.) Stvoren je novi zlikova~ki entuzijazam. “Zato je pa-
pa oboàvan kod usta{kih zlo~inaca. Kada oni kao teroristi bivaju uba~e-
ni u Jugoslaviju oni ne nose sa sobom samo bombe, noève, radiostanice, ne-
go i papine slike.” (str. 589.)
Nema nikakve sumwe, “tako je papa i direktno, a ne samo indirektno
preko svog crkvenog aparata i pojedinih eksponenata, djelovao na razvija-
we nove zlo~ina~ke usta{ke akcije, na formirawe novih teroristi~kih
bandi itd.” (str. 590.) Slede}i put papa je primio u audijenciju usta{ko pe-
va~ko dru{tvo. “U tom zboru, kojim je dirigirao sve}enik Jole Bujanovi},
tako|er jedan od krupnijih ratnih zlo~inaca, organizator i egzekutor ma-
sovnih pokoqa u Hrvatskoj, pjevali su mnogi ratni zlo~inci istog kalibra:
veliki ùpan Juraj Markovi}, likvidator i ubica, vi{i usta{ki funkci-
oneri Nikola Jerkovi}, bojnik Slavko Hajdinovi}, Nikola Jerbi}, Maks
Hranilovi} itd. Bili su i nekoji zlo~inci, koji su se kasnije ubacili u Ju-
goslaviju kao teroristi, te su su|eni na zagreba~kom procesu. Optuèni
in`. Petra~i} kaè, da je taj posjet papi, wegove rije~i i wegov poklik na
hrvatskom jeziku usta{ama “@ivjeli!” djelovao u smislu “podizawa duhova”.
I drugi su optuèni na procesu u Zagrebu govorili o tom posjetu pjeva~kog
zbora papi, pa tako optuèni Kriàni} kaè, da je papa svojim govorom iz-
raàvao usta{ama i wihovoj borbi “simpatije”. Taj optuèni Kriàni}
kazao je da je usta{ama prilikom te audijencije bilo podijeqeno prvo mje-
sto, da budu bliè papi. On kaè i ovo: “Za vrijeme posjeta Rimu i Vatika-
nu, pjevali smo i na vatikanskoj radio-stanici”. Usta{ki ministar Vladi-
mir Ko{ak... iznio je na su|ewu nadbiskupu Stepincu, kojem je prisustvovao
kao svjedok, da mu je u emigraciji, u Austriji, izjavila supruga Ante Pave-
li}a – “da usta{e imaju garanciju od strane Vatikana i sa strane visokog
klera, da }e se vratiti u Hrvatsku, da ponovno krvni~ki vladaju protiv na-
roda. To su, dakako, samo neki momenti, koji markiraju kontinuitet vatikan-
ske linije solidarnosti sa zlo~ina~kim usta{tvom, i to nakon likvidaci-
je usta{tva u na{oj zemqi... kako Vatikan nije rezignirao, da se on ne smi-
ruje i ne priznaje stawe, koje je nastalo svr{etkom rata, porazom usta{tva
i fa{izma... Usta{ki pokret u emigraciji, s “dobrim katolikom” Paveli-
}em na ~elu, i daqe je, dakle, obiqeèn, sve do danas, papinim blagoslovom
i wegovom “o~inskom brigom”.
Dedijer objavquje i faksimil pismene potvrde nadbiskupa Stepinca,
sa svojeru~nim potpisom, da je 6. maja 1945. godine, neposredno uo~i usta-
{kog bekstva iz Zagreba, primio na ~uvawe {est sanduka arhive Paveli}e-
vog Ministarstva vawskih poslova. “Istovremeno, nadbiskup Stepinac sa-
glasio se da frawevci na Kaptolu zakopaju jedan deo Paveli}evog zlata, ma-
hom zlatnih zuba `rtava u Jasenovcu, kao i ostalo opqa~kano blago. O tome
dajemo i nekoliko fotografija.” (str. 593.) Kada je vlada Sjediwenih Drà-
va, 1986. godine, otvorila arhive svoje vojne kontraobave{tajne slu`be, iz
nekih dokumenata moglo se videti kako je Vatikan neposredno organizovao
prebacivawe Paveli}a i wegovih dvesta saradnika u zlo~inu u Argentinu.
Dan pred smrt Ante Paveli}a u Madridu, papa Jovan XXIII uputio mu je, 27.
decembra 1959. godine, specijalni blagoslov. Od 28. decembra, kada je izdahnuo,
820
do 31. decembra, telo usta{kog poglavnika bilo je izloèno u jednoj madrid-
skoj crkvi. U slu`benom saop{tewu za javnost wegovog kabineta re~eno je
i slede}e: “Hrvatski dràvni poglavar imao je u rukama krunicu koju mu je
poklonio Sv. otac Pio XII, prigodom wegovog slu`benog posjeta Sv. stoli-
ci godine 1941.” (str. 599.) Na su|ewu u Zagrebu, usta{ki ministar unutra-
{wih poslova Andrija Artukovi} je, 16. aprila 1986. godine, izjavio da je
“svoj ìvot i svoje postupke podredio moralnim na~elima, koja proizlaze
iz na~ela katoli~ke crkve... Moralni principi i zakoni kojih sam se pri-
dràvao bili su identi~ni sa principima katoli~ke crkve. Izme|u wih i
mojih na~ela nema nikakve razlike.” (str. 603.) Tada je ponovo, bar za trenu-
tak, pa`wa svetske javnosti privu~ena neverovatnim masovnim zlo~inom
koji su rimokatoli~ki i usta{ki inspirisani Hrvati izvr{ili nad srp-
skim narodom. “Povodom izvo|ewa na sud Andrije Artukovi}a, {tampa u
SAD je pisala o vezama Vatikana sa usta{ama, a posebno o ulozi koju je imao
Krunoslav Draganovi}, sekretar Zavoda Sv. Jeronima iz Rima, u prebaciva-
wu Paveli}a i drugih usta{kih vo|a, kao i drugih nacisti~kih ratnih zlo-
~inaca, u Argentinu i Latinsku Ameriku.” (str. 603.)
k) Zata{kavawe usta{kih zlo~ina u Titovoj Jugoslaviji
Posle Drugog svetskog rata, jugoslovenski komunisti~ki reìm je sve
sistematskije po~eo prikrivati usta{ke ratne zlo~ine i stvarati ve{ta~-
ku simetriju izme|u usta{a i ~etnika. General-pukovnik dr \uro Me{te-
rovi} je, 15. oktobra 1985. godine, postavio pitawe neadekvatnog tretmana
jasenova~kog logora, kao najve}eg pojedina~nog usta{kog gubili{ta. “Kada
~ovek ulazi u usta{ki logor smrti “Jasenovac”, koji je po broju `rtava i po
ogromnom prostranstvu najve}i u Jugoslaviji, a tako|e je me|u najve}ima u
Evropi, o~ekuje da }e tamo na}i o~igledne i stravi~ne dokaze svih zversta-
va kojima su su`wi bili podvrgavani pre nego {to su najsurovije ubijani.
Ono {to je izloèno u dve prostorije muzeja ni pribli`no ne daje utisak
monstruoznih mu~ewa, poniàvawa i psihi~kog iscrpqivawa hiqada nevi-
nih qudskih bi}a svih uzrasta, od novoro|enih do najstarijih, koji su, kad su
bili potpuno iscrpqeni, ubijani samo zato {to su bili neprijateqi fa{i-
sti~kog poretka ili pripadnici naroda nad kojima je vr{en genocid. Obi-
laze}i ogromna prostranstva na kojima je bio logor, kao i ona gde su su`wi
ubijani i zatrpavani, ~ovek dobija utisak da se nalazi u divnom ìvopisnom
predelu sa travnatim livadama i bujnom {umom, sa ure|enim stazama, name-
wenim turisti~kom uìvawu. Nigde obele`ja gde su su`wi mu~eni, gde su
ubijani i bacani u Savu ili jame, a zatim zatrpavani. Kada se uporedi logor
Jasenovac sa logorima smrti u Evropi, i to ne samo onima u Poqskoj, nego i
onima u Nema~koj, koji su svi sa~uvani u stawu u kom su bili dok su wima
upravqali nacisti~ki zlo~inci, moramo se upitati za{to i mi nismo po-
stupali na isti na~in.” (str. 615.) Rimokatoli~ka crkva je bri`qivo ukla-
wala sve tragove svoga zlo~ina~kog delovawa, ali su, s vremena na vreme, u
javnost ponovo izlazili podaci koji su je te{ko kompromitovali. “Po{to
je svetsko progresivno javno mwewe osudilo Kurta Valdhajma zbog wegovih
zlo~ina u minulom ratu, sada Vatikan poku{ava da mu digne ugled pozivom
u Vatikan. Ali, ova ~iwenica samo je pomogla da se osvetli i krvava uloga
821
Vatikana u minulom svetskom ratu.” (str. 743.) Posledwi citat je iz saop-
{tewa Raselovog suda, koje je potpisao akademik Vladimir Dedijer, a obja-
vqeno je u “Politikinom svetu” 29. jula 1987. godine.
3. Zbornik dokumenata Milana Bulaji}a o vatikanskoj

misiji u hrvatskoj usta{koj dràvi
O Stepin~evoj i uop{te vatikanskoj politici razbijawa jugoslovenske
dràve i pokatoli~avawu pravoslavnih Srba, kao i genocidnom stvarawu
“Bo`je dràve” kao predzi|a hri{}anstva, Milan Bulaji} je objavio dvo-
tomni zbornik “Misija Vatikana u Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj” (“Poli-
tika”, Beograd 1992), motivisan obnovqenim scenarijom razbijawa Jugosla-
vije i reprizom istorijske uloge koju je Rimokatoli~ka crkva odigrala na
balkanskom prostoru u toku Drugog svetskog rata. Paralelno s tim vo|ena
je akcija sveukupne rehabilitacije ratne uloge Alojzija Stepinca. Tako
kardinal dr Frawo Kuhari}, 1991. godine, “upornost u optu`bama protiv
nadbiskupa Stepinca, bez utvr|ivawa objektivne istine, cijeni kao “tvrdo-
glavost u mr`wi”, a “mr`wa je gluha i slijepa za svaki objektivni sud; pro-
tiv we ne vrijede nikakvi argumenti ni svjedoci”. Kardinal tvrdi da je nad-
biskup Stepinac osu|en “da bi se onda po~iweni zlo~ini mogli pripisati,
{to je apsurd, katoli~koj crkvi, a hrvatskom narodu dati epitet genocidno-
sti!” (str. 12.) Zato po svaku cenu sa Stepinca treba skinuti bilo kakvu od-
govornost. “Kardinal Kuhari} ima pravo kada, sa stanovi{ta katoli~ke cr-
kve, govori da nadbiskup dr Alojzije Stepinac nije kriv, jer sve {to je ra-
dio bilo je u saglasnosti sa Vatikanom i centrom mo}i u Svetoj stolici,
svetim ocem papom. Danas, kada vladaju}a Hrvatska demokratska zajednica
otvoreno progla{ava stvarawe Nezavisne Dràve Hrvatske i traì razbi-
jawe jugoslovenske dràve, moè se dovoditi u pitawe odgovornost kato-
li~ke crkve u Hrvatskoj u pro{losti. Me|utim, usta{ka Nezavisna Drà-
va Hrvatska je izvr{ila genocid nad Srbima, Jevrejima i Ciganima, {to
bez podr{ke katoli~ke crkve ne bi bilo ostvarqivo; prihvatano je pokato-
li~avawe pravoslavnih Srba po cijenu genocida.” (str. 12.)
Pokazalo se vrlo brzo da rehabilitacija Stepinca nije mogu}a bez upo-
redne rehabilitacije usta{ke dràve. Tako je rimokatoli~ki sve{tenik
Aleksa Benigar, u funkciji oficijelnog Stepin~evog biografa, 1974. go-
dine, u Rimu objavio kwigu “Alojzije Stepinac – hrvatski kardinal”, u ko-
joj je tvrdio da je 10. aprila 1941. godine “obnovqena Nezavisna Dràva Hr-
vatska s neizrecivim zanosom svega hrvatskoga naroda”, pa u skladu s tim
konstatuje da je Stepinac “bez sumwe bio svom du{om za slobodan i neovi-
san dràvni ìvot hrvatskog naroda, za slobodnu i nezavisnu dràvu Hr-
vatsku, budu}i da je to u onaj ~as jednodu{no htio i za to se slobodno izja-
snio sav hrvatski narod, i budu}i da hrvatski narod ima na to Bogom dano
naravno pravo bez obzira na bilo kakve, bilo me|unarodne bilo crkvene
ugovore i odredbe. To je Stepinac izraàvao jasno svim svojim dràwem za
vrijeme rata i napokon izri~ito potvrdio svemu svijetu pred “narodnim”
komunisti~kim sudom, koji ga je za to osudio na 16 godina robije.” (str. 13.)
@ivko Kusti} je, kao glavni i odgovorni urednik rimokatoli~kog nedeqnog
822
lista “Glas koncila”, 1991. godine u Zagrebu objavio kwigu “Stepin~evo do-
ba” i u woj istakao da je u vreme fa{isti~ke okupacije 1941. godine, “u onim
prvim mjesecima bila iskrena svenarodna radost {to se raspala nasilno i
nezakonito stvorena Kraqevina Jugoslavija i {to je hrvatski narod obno-
vio nezavisnost koja mu pripada po naravnom i povjesnom dràvnom pravu.”
(str. 13.) Uz to, Kusti} tvrdi da “hrvatsku dràvu 1941. nisu stvorili ni we-
ma~ki ni talijanski okupatori, ni malobrojni usta{e povratnici iz izbje-
gli{tva nego – ~im se kraqevska vojska po~ela raspadati, sam je narod po-
mo}u otprije organiziranih odreda gra|anske i seqa~ke za{tite razoruà-
vao tu vojsku i uspostavqao vlastitu hrvatsku vlast, ne znaju}i jo{ ni kako
}e se dràva zvati ni tko }e joj stati na ~elo.” (str. 13.) Iz te kwige Bula-
ji} jo{ navodi kako “Kusti} otvoreno govori da su se s narodom “radovali
i uglavnom svi wegovi sve}enici i biskupi”, da “nitko nije poku{ao pri-
kriti odu{evqewe,” (str. 13.), mada su ti isti biskupi, kako priznaje biskup
dr \uro Kok{a u kwizi “Dru{tveno-politi~ke prilike u vrijeme dr Pe-
tra ûle”, “Za kraqevstvo Bo`je”, objavqenoj u Mostaru 1991. godine, u ju-
goslovenskoj dràvi primali generalsku platu.
a) Tu|manova rehabilitacija Jasenovca
Mnogi hrvatski autori, sve{tenici i laici, devedesetih godina pi{u
da su sami Srbi ~etni~kom pobunom izazvali protiv sebe usta{ke represa-
lije, da je tu presudan faktor odmazde, dok novi usta{ki poglavnik Frawo
Tu|man, 1989. godine, u kwizi “Bespu}a povjesne zbiqnosti” rehabilituje i
jasenova~ki logor, smawuju}i broj wegovih `rtava za dvadeset puta. Tu|man
pi{e: “Promicateqi jasenova~kog mita, od samog po~etka do danas, ustraju
na tome da je jasenova~ki logor bio organiziran s izri~itom svrhom likvi-
dacije svih zato~enika, te da su se u wemu svakodnevno vr{ili pokoqi na
stotine pa i tisu}e Srba, @idova, Cigana i komunista. A istina je da je lo-
gor bio organiziran kao “radni logor” s mno{tvom poqodjelskih i tvorni~-
ko-obrtni~kih radnih jedinica. U logor su pojedina~no a ponajvi{e u ma-
wim skupinama od po nekoliko desetaka ili stotina dopremane tisu}e, pa i
deseci tisu}a nesretnih qudi, ali i otpu{tani, i otpremani u logore i na
rad u Wema~ku. Zato~enici su za sve vrijeme bili iscrpqeni i mrcvareni
pod nevjerovatno te{kim i nehigijenskim uvjetima na radu, a pri tom su bi-
li mu~eni i ubijani za najmawi neposluh pojedina~no – osobito iznemogli
i stari, a povremeno, obi~no pod izlikom odmazde za poginule usta{e ili
za poku{aj bijega, bili su zvjerski ubijani i u mawim ili ve}im skupinama
(na desetke pa i stotine qudi). Na taj na~in u jasenova~kom logoru stvarno
je stradalo nekoliko (vjerojatno 3-4) desetaka tisu}a zato~enika.” (str. 18.)
Kako komentari{e sadràj Tu|manovog intervjua listu “Start”, iz
1991. godine, “kasnije kao predsjednik nove nezavisne Republike Hrvatske,
povodom 50-godi{wice nezavisne usta{ke dràve Hrvatske, Frawo Tu|man
je istupio sa revizijom i ove brojke tvrde}i “da brojka od tridesetak tisu-
}a `rtava odraàva objektivnu sliku ukupnog jasenova~kog zlo~ina”. On
ide daqe i tvrdi da su hrvatski i srpski narod u cjelini “stradali po pri-
lici podjednako”, “rije~ je, ako ima razlike, o razlomku, a ne o postocima”,
“~ak da je u cjelini vi{e stradao hrvatski narod negoli srpski!” Frawo
823
Tu|man danas tvrdi da su navodi da su “nekoliko” katoli~kih sve}enika bi-
li zapovjednici jasenova~kog logora “~ista izmi{qotina”: “Nijedan kato-
li~ki sve}enik to nije bio a kamoli nekoliko.” (str. 18.) [to se ti~e nasil-
nog pokatoli~avawa pravoslavnih Srba, Tu|man je jo{ ve}i i beskrupulo-
zniji laòv, jer u svojoj kwizi iznosi neverovatne izmi{qotine: “S ova-
kvim i sli~nim prikazivawem “pokr{tavawa” i genocidnih zlo~ina ide se
za tim da se dokaè kako su katoli~ka crkva i usta{ki pokret poveli zapra-
vo vjerski rat katoli~anstva protiv pravoslavqa. A to ne odgovara stvar-
nosti, ne samo zato {to katoli~ka crkva nije uop}e pokrenula pogrom pro-
tiv pravoslavnog pu~anstva, ve} i zbog toga {to su Paveli} i ostali usta-
{ki prvaci, od 1941. pa nadaqe, javno izjavqivali da nisu protiv pravosla-
vqa kao vjere, ve} da ne}e dopustiti postojawe Srpske pravoslavne crkve
koja djeluje kao strana “politi~ka organizacija” na hrvatskom tlu... Potvr-
da ovoga nalazi se naro~ito u ~iwenici da je do osnutka HPC do{lo u su-
glasnosti sa sinodom Srpske pravoslavne crkve pa i vrhovnog “vaseqenskog
patrijarha u Carigradu.” (str. 18.)
Uveliko su prisutni poku{aji da se sa Hrvata u potpunosti skine odgo-
vornost za ratne zlo~ine nad Srbima i ona u potpunosti pripi{e nema~-
kim i italijanskim okupatorima. U tom smislu Tu|manov partijski doglav-
nik Stipe Mesi}, u intervjuu listu “Politikin svet”, od 5. septembra 1990.
godine, u vreme kad je postao ~lan Predsedni{tva SFRJ, na novinarsko pi-
tawe kako tuma~i konstataciju da se “Srbi, koji ìve na ovim prostorima,
pla{e pojavqivawa simbola i ikonografije koji u velikoj meri podse}aju
na ikonografiju usta{ke ideologije i usta{kog pokreta, s obzirom na to da
je to ikonografija pod kojom je izvr{en stravi~an genocid nad Srbima”, iz-
javquje: “Pa, nisu oni doìvjeli genocid na ovom prostoru od Hrvata. Oni
su doìvjeli genocid od okupatora ove zemqe. To je zabluda u koju su Srbi
dovedeni. I strah je sad kod tih qudi.” (str. 20-21.) U istom broju tih beo-
gradskih novina, advokat Ivan Gabelica, u svojstvu potpredsednika Hrvat-
ske demokratske stranke, kaè: “Nezavisna Dràva Hrvatska bila je drà-
va koja je nastala revolucionarnim putem(!), pa su stoga sve vrijeme bili
ugroèni ìvoti i osobna sigurnost wenih protivnika. Me|utim, za one
koji su bili na wenoj strani, a to je bila ve}ina hrvatskog naroda, ona je zna-
~ila ostvarewe tisu}qetweg sna. Ona je, de jure, bila posve suverena drà-
va. NDH je zna~ila silnu afirmaciju hrvatske dràvne ideje, zna~ila je
kulturni preporod hrvatskog naroda. Primjerice izdava~ka djelatnost, po-
gotovo s podru~ja hrvatske povijesti i kulture, bila je dotad nevi|eno raz-
vijena... U NDH se tako|er, u granicama mogu}nosti, nastojao podignuti na-
talitet, pomagati majkama s djecom.” (str. 20.)
b) Primarni zadatak Vatikana
Bulaji} detaqno opisuje sve svoje neuspe{ne poku{aje da ostvari uvid
u vatikanske arhive i ostvari dijalog sa predstavnicima Rimokatoli~ke
crkve o prevazilaèwu zavere }utawa i utvr|ivawu svih relevantnih ~i-
wenica o pona{awu wenih predstavnika u ratnim uslovima. Uz to, on pono-
vo analizira dokumentarnu gra|u o klerikalnom politi~kom delovawu i
vatikanskim animozitetima prema srpskom narodu i jugoslovenskoj dràvi,
824
koja je ve} obra|ena u kwigama Viktora Novaka, Vladimira Dedijera i Dra-
goquba @ivojinovi}a, ali nalazi i dosta novih izvora i podataka, kojima
se ranije obrade upotpuwuju. Bulaji} detaqno razmatra pojedine aspekte va-
tikanske antisrpske politike, posebno imenovawe |akova~kog biskupa An-
tuna Ak{amovi}a i vrhbosanskog nadbiskupa Ivana [ari}a bez prethodne
saglasnosti jugoslovenskog kraqa, kao i konkordatsku krizu. Obra|uje i
fragmente Stepin~evog li~nog dnevnika, koje je po prvi put Qubo Boban
u~inio dostupnim javnosti, po~etkom devedesetih godina, pa zatim nepo-
sredno angaòvawe rimokatoli~kih sve{tenika u organizovawu i razvoju
usta{kog pokreta, uspostavqawu Paveli}eve vlasti i masovnim zlo~inima
nad srpskim narodom. Iscrpno prikazuje podmuklu vatikansku diplomatsku
igru oko italijanskog proterivawa jugoslovenskog poslanika pri Svetoj
stolici, Dubrov~anina i katolika Nika Miro{evi}a Sorga iz Rima. Sle-
di navo|ewe konkretnog i neposrednog u~e{}a rimokatoli~kih sve{teni-
ka u pokoqima, kao i analiza pona{awa vode}ih li~nosti i crkvenih insti-
tucija u procesu nasilnog pokatoli~avawa.
Kao ilustracija revnosnog u~e{}a tu se nalazi i fragment iz teksta
apostolskog administratora krièva~ke biskupije Janka [imraka koji je u
“Eparhijskom vijesniku”, po~etkom 1942. godine, objavio, kako bi doprineo
efikasnijem provo|ewu zakonske odredbe usta{ke vlade o pokatoli~avawu,
zalaù}i se za formirawe posebnih crkvenih odbora koji bi u tom prqa-
vom poslu pomagali ùpnicima. [imrak kaè: “Svaki ùpnik neka ima
pred o~ima, da su do{li poviesni dani na{e misije, koje se ne moèmo i ne
smijemo ni pod koju cienu odre}i nego za koju moramo raditi sa svim sila-
ma. Sad se na djelu ima pokazati ono, {to smo kroz stoqe}a u teoriji govo-
rili. U pitawu prielaza do sada smo jako malo u~inili samo zato, {to smo
bili neodlu~ni i {to smo se bojali malih zapreka i prigovora qudi. Sva-
ko veliko djelo ima svojih protivnika, ali zato ne smijemo klonuti duhom,
jer se radi o svetoj uniji, o spasavawu du{a i najve}oj slavi Krista gospodi-
na. Na{ rad je legalan u smislu odluke Svete stolice. Zatim u smislu odlu-
ke Svete kongregacije kardinala za Isto~nu crkvu. I napokon u smislu
okru`nice Vlade Nezavisne Dràve Hrvatske, od 30. srpwa 1941. god., koja
èli da grkoisto~waci prelaze na katoli~ku vjeru.” (str. 444.)
Vatikan je direktno u~estvovao u zata{kavawu stravi~nih jasenova~-
kih zlo~ina pred me|unarodnom javno{}u. [estog februara 1942. godine
logor Jasenovac je posetila “me|unarodna delegacija”, ~iji su ~lanovi bili
sekretar papskog legata Markonija, \uzepe Mesuci, i sekretar nadbiskupa
Stepinca, Stjepan Lackovi}. Monsiwor Lackovi} se vratio 1990. godine u
Jugoslaviju, posle 38 godina emigracije, pa je dao intervju “Glasu koncila”,
u kome je izneo: “Ravnateqstvo za javni red i sigurnost organiziralo je po-
sjet u logor Jasenovac delegacije {vicarskog Crvenog krià i drugih pred-
stavnika, me|u kojima smo bili i mi kao crkveni predstavnici. Ravnateq-
stvo je èqelo pred svijetom pokazati da logor u Jasenovcu nije takav na ka-
kav je glas bio do{ao. Sam ravnateq Dido Kvaternik pokazao nam je u Jase-
novcu mjesto gdje su pokapani pokojni i gdje je bilo nekoliko jama otvore-
nih za – kako je rekao – svakog usta{kog namje{tenika, straàra, ako bi se
825
ogrije{io o propise logora i ako bi htio na svoju ruku obra~unati se s ko-
jim logora{em... Vratili smo se iz Jasenovca s utiskom da nikome nije do-
bro ve} samo zato {to je tamo, ali da je u logoru uobi~ajen logorski ìvot.
Bilo je sve vrlo ~isto i uredno. Rekli su nam da sve}enik moè do}i logo-
ra{ima. Bila je u logoru osigurana i lije~ni~ka briga za oboqele. Razumi-
je se da je onda{woj hrvatskoj vlasti bilo stalo da svi iz logora ponesemo
{to boqe utiske.” (str. 600-601.) Iz ovoga je o~igledno, kako Bulaji} zakqu-
~uje, da se “odgovornost predstavnika katoli~ke crkve u vezi usta{kog lo-
gora Jasenovac, moè utvrditi i prije uvida u izvje{taje koje su weni pred-
stavnici podnijeli Svetoj stolici, iz ~iwenice da stoje iza prousta{kih
la`nih izvje{taja doma}oj i svjetskoj javnosti, {to je bio i ciq “me|una-
rodne komisije”, saop{tewem da “koncentracioni logor u Jasenovcu nije
tako stra{an, kao {to mi je bilo re~eno” (\uzepe Masuci), da je “u logoru
uobi~ajen logorski ìvot”, “sve vrlo ~isto i uredno” da je “u logoru osigu-
rana i lije~ni~ka briga za oboqele” (Stjepan Lackovi}).” (str. 601.)
Kako je jedan od retkih preìvelih jasenova~kih logora{a \or|e
Mil{a napisao u svojoj kwizi “U mu~ili{tu – paklu Jasenovac”, objavqe-
noj u Zagrebu 1945. godine, “èli li crkva da sa sebe skine tu te{ku qagu,
treba da u prvom redu ìgo{e svoje prestupnike iz sopstvenih redova. Ne
u~ini li to, neka joj sudi onaj, u koga i sama vjeruje. U usta{koj Hrvatskoj,
uloga katoli~kog sve}enstva bila je nadasve va`na, presudna i odlu~na, ali
uvijek prikrita i dvoli~na. Jedan dio sve}enstva bio je zadojen vatikan-
skom, poznatom, starom politikom prekr{tavawa Srba na katoli~ku vjeru,
a drugi dio, najaktivnije je u~estvovao u usta{kom pokretu, ~iji je jedini
ciq bio smrt preostalim Srbima putem pakla Jasenovac – Stara Gradi-
{ka... I u samom paklu, presudnu rije~ imali su, a ujedno najsvirepija zlo-
~instva vr{ili, katoli~ki sve{tenici u usta{koj odori. U Jasenovcu je
bio sve}enik satnik Brekalo, a u Staroj Gradi{ki sve}enik satnik Lipo-
vac. Oba su nemilosrdno i stra{no mu~ili, ubijali i klali, naro~ito srpske
zato~enike. Isti ti sve}enici obavqali su sve vjerske slu`be u crkvama,
kojima su morali prisustvovati svi zato~enici katolici... Uz ostale koqa~e
pakla, ti sve}enici nadasve su imali na zubu srpske sve}enike.” (str. 613-614.)
De{avalo se da pojedini rimokatoli~ki sve{tenici postanu i {ampi-
oni klawa u bestijalnim orgijama koje su u Jasenovcu prire|ivane. Tako u
svojim se}awima jasenova~ki logora{ dr Nedo Zec beleì ispovest koqa-
~a @ileta Friganovi}a o rekordu koji je postigao {irokobrije{ki fra-
wevac Pero Brzi}, poklav{i za samo jednu no} 1.350 logora{a. Frigano-
vi}, koji je od dr Zeca zatraìo psihijatrijsku pomo}, pri~a: “Frawevac
Pero Brzica, Ante Zrinu{i}, [ipka i ja opkladili smo se tko }e te no}i
zaklati najvi{e logora{a. Otpo~elo je klawe i ja sam ve} bio poslije jed-
nog sata po broju zaklanih daleko izmakao ispred ostalih. Obuzeo me je te
ve~eri neki neobi~an zanos. înilo mi se da sam na devetom nebu. Nikad u
ìvotu nisam osjetio takvo blaènstvo. I ve} poslije nekoliko sati za-
klao sam 1.100 qudi, dok su ostali jedva stigli da zakoqu po 300 do 400. I ta-
da, dok sam bio u najve}em zanosu, tu ugledam jednog postarijeg seqaka koji s
nekim neshvatqivim mirom stoji i spokojno gleda kako ja koqem `rtve i
826
kako se one u najve}im mukama preturaju. Taj wegov pogled nekako me presje-
kao: u~inilo mi se kao da sam se iz onog najvi{eg zanosa najednom skamenio
i jedno vrijeme nisam mogao da se maknem. A zatim sam oti{ao do tog seqa-
ka i od wega saznao da je on neki Vuka{in iz sela Klepaca kod âpqine, ko-
me su u ku}i sve poubijali, a wega s nekih {umskih radova poslali u Jaseno-
vac. On je sve to govorio s nekim nedoku~ivim mirom koji je mene teè po-
ga|ao nego sva stravi~na kukwava oko nas. U meni se najednom razbuktala
èqa da mu razbijem mir i spokojstvo najsvirepijim mu~ewem i da u wego-
vim mukama povratim svoj zanos i blaènstvo uìvawa u bolu. Izdvojio sam
ga i posadio na jedan paw. Naredio sam mu da vikne: “@ivio poglavnik Pa-
veli}!”, ili ako to ne kaè da }u mu odsje}i uvo. Vuka{in je {utio. Otki-
nuo sam mu uho. On nije rekao ni rije~i. Ponovo sam mu rekao da vi~e “@i-
vio Paveli}!”, ili }u mu otkinuti i drugo uho. Otkinuo sam mu i drugo uho.
Vi~i: “@ivio Paveli}!”, ili }u ti otkinuti nos. A kad sam mu i po ~etvr-
ti put zapovijedio da uzvikne “@ivio Paveli}!” i zaprijetio da }u mu no-
èm izvaditi srce iz grudi, on me je pogledao i, uperiv{i pogled nekako
kroz mene i preko mene u neizvjesnost, polako i razgovjetno mi je odgovorio:
“Radi ti, dijete, svoj posao”! Poslije toga, ova wegova rije~ potpuno me iz-
bezumila, sko~io sam na wega, iskopao mu o~i, isjekao srce, preklao grlo od
uha do uha i nogama ga sjurio u jamu. Ali, tada je u meni ne{to prepuklo i te
no}i nisam mogao vi{e da koqem. Pobijedio je franciskanac Pero Brzica, jer
je zaklao 1.350 logora{a i ja sam mu bez rije~i platio opkladu.” (str. 596.)
Hrvat Stjepan Gaì, koji se kao postdiplomac zatekao u @enevi i pri-
kqu~io jugoslovenskom konzulatu, pisao je 1942. godine na osnovu informa-
cija koje su do wega do{le iz upu}enih rimokatoli~kih redova: “Niì kler,
a naro~ito fratri u Bosni i Hercegovini stoje apsolutno na strani reì-
ma, te ~ine s ostalim stra{na zvjerstva... U po~etku usta{kog dolaska na
vlast mnogi su sve}enici i redovnici bili ~ak mnogo krvoèdniji nego sa-
me usta{e i bili su osobno angaìrani u “Bartolomejskoj no}i” za pravo-
slavne gra|ane i one Hrvate koje osobno nisu trpjeli. Ovaj terorizam sve-
}enika dostigao je takve dimenzije da je postojala opasnost da politi~ko dje-
lovawe bude zaodjeveno vjerskim fanatizmom.” (str. 619.) Drugi opet Hrvat,
Vje}eslav Vilder, u julu 1942. godine, komentari{e u~e{}e rimokatoli~-
kih sve{tenika u svim usta{kim proslavama, a posebno Stepin~ev nalog da
se sluè sve~ane mise povodom Paveli}evog ro|endana: “Ovo zna~i da g.
nadbiskup dr Stepinac nare|uje da se u katoli~kim crkvama u Hrvatskoj mo-
li za pobjedu Hitlera i nacizma. Ovo ~ini gospodin nadbiskup Stepinac u
~asu kad ni Vatikan, dakle wegova pretpostavqena vlast, nije formalno
priznala ovu sprdwu od dràve, u ~asu kad u samoj Wema~koj govore javno sa
propovjedaonice katoli~ki biskupi protiv nacizma, koji je otvoreni ne-
prijateq samog kr{}anstva, u ~asu kad su u toj Hrvatskoj na silu zatvorene
sve crkve druge kr{}anske vjeroispovijesti, srpskopravoslavne, kad su po-
klani weni sve{tenici, kad i katoli~ki sve{tenici u Sloveniji stradaju
na pravdi Boga, kad ... itd. Na ovu strahotu ne moèmo za sada drugo da kaè-
mo, nego da je mrak pao na glavu i du{u nadbiskupa dr Alojzija Stepinca.”
(str. 620-621.) Ovu izjavu Vilder je dao u svojstvu zvani~nog predstavnika ju-
goslovenske emigrantske vlade.
827
S obzirom da je Ante Paveli}, cene}i neprocewive zasluge rimokato-
li~kog klera za uspostavqawe i zlo~ina~ko funkcionisawe hrvatskog
usta{kog reìma, prosto obasipao visokim odlikovawima biskupe i sve-
{tenike, upe~atqivo deluje govor |akova~kog biskupa Antuna Ak{amovi-
}a, od 28. aprila 1944. godine, povodom dodele usta{kog ordena “Velereda sa
zvijezdom”. U govoru, koji je zavr{io usta{kim pozdravom “Za poglavnika i
dom spremni!”, Ak{amovi} je rekao: “Presvijetli gospodine veliki ùpa-
ne! Ugledna gospodo! Na{ gospodin veliki ùpan dolazi danas prvi put iz
svoje ùpanijske rezidencije u na{u sredinu, u \akovo. Vi, presvijetli go-
spodine veliki ùpane, dolazite da obavite svoje redovite upravne poslo-
ve. Ali, dolazite i kao opunomo}enik hrvatske vlade na{e NDH da meni
predate visoko odlikovawe, koje mi je namijenio i za mene odredio poglav-
nik, wegova preuzvi{enost dr Ante Paveli}. Mogu vam re}i, da sam ovim
visokim odlikovawem osobito ponosan i ohrabren u svome skromnom radu
za Boga i Hrvatsku, iako je ovo visoko odlikovawe prevelika ocjena za mo-
je zasluge. U stara~ko doba mojega ìvota, kada ulazim u sedamdesetu godi-
nu, ja se ne mogu mjeriti sa velikim i po`rtvovanim rodoqubima, koji su da-
nas stupovi NDH, ali smatram svojom svetom du`no{}u, da svaki rodoqubi-
vi rad pomaèm i da u wemu sura|ujem dokle god sam ìv.
Poglavnik je na svr{etku tre}e godi{wice NDH odlikovao mnoge ro-
doqube. Odlikovao je po`rtvovane muève u visokim i niìm dràvnim
uredima, odlikovao je priznate rodoqube izvan dràvnih slu`ba. Me|u
ovima je izvolio odlikovati i sve od reda biskupe katoli~ke crkve. Ja, go-
spodo, ovu ~iwenicu nagla{avam u tu svrhu, da izrazim svoju radost, {to
poglavar, nosilac dràvnoga vrhovni{tva na{e NDH, u predstavnicima
katoli~ke crkve vidi svoje pomaga~e. Zato èlim iskoristiti ovaj sve~a-
ni ~as, te poglavniku u svojoj smjernosti i u punoj odanosti, izraziti svoju
preponiznu zahvalu za visoko priznawe. Vas uglednu, ovdje sabranu gospodu,
molim da se sa mnom sloìte i da prvoborcu za na{e hrvatske ideale, na-
{em poglavniku kliknemo trokratni: @ivio! (Svi prisutni to prihvata-
ju i kli~u poglavniku). Gospodo, u ovo sudbonosno doba na{ega narodnog i
dràvnog ìvota imaju sve na{e brige i svi na{i napori biti usmjereni,
da od neprijateqa obrane i osiguraju na{e dràvne granice. To je zadatak
na{e narodne i savezni~ke vojske. Nadaqe je na{a preva`na i neodgodiva
du`nost stvoriti uvjete za pravilan dràvni i gra|anski ìvot. Ovo je sve-
ta du`nost svakoga Hrvata, svakoga gra|anina. Stoga svaki od nas u svojem
djelokrugu mora pokazati da je hrabar i odvaàn, da je nesebi~an i po`rtvo-
van, i nadasve ustrajan. Poglavnik je pro{lih dana narodu javno i glasno re-
kao: “Hrvatska dràva postoji i ona }e ostati”. A mi }emo dodati: “Svaki
Hrvat, mlad i star, za Hrvatsku ìvi i za Hrvatsku umire”. U tom }ete ko-
lu imati svojega biskupa.” (str. 803.) Ak{amovi}ev govor i reportaù sa
sve~anosti objavio je “Hrvatski list”, 5. maja.
v) Misija spasavawa usta{ke dràve
Rimokatoli~ki kler se do posledwih dana rata nadao spasavawu hrvat-
ske usta{ke dràve, tragao za varijantom zamene Paveli}a Ma~ekom, uspo-
stavqawem nekakve podunavske federacije, prelaska usta{ke i domobran-
828
ske vojske na stranu zapadnih saveznika u pogodnom momentu itd. Interpre-
tiraju}i podatke iz kwige “[pijun u mantiji” Sini{e Ivanovi}a, Bulaji}
rezimira: “Po~etkom avgusta 1943, predsjednik biskupskih konferencija
Nezavisne Dràve Hrvatske, dr Alojzije Stepinac, pozvao je profesora dr
Krunoslava Draganovi}a i zatraìo da odmah otputuje u Vatikan u misiju
spasavawa usta{ke dràve u novim uslovima, kada se fa{isti~ka Italija
nalazila pred kapitulacijom, a savezni~ki front se sa istoka pribliàvao
zapadu. Nadbiskup Stepinac je dao zadatak profesoru Draganovi}u da stu-
pi u vezu, preko Vatikana, sa predstavnicima Engleske pri Svetoj stolici
i da im ponudi punu saradwu usta{ke Nezavisne Dràve Hrvatske i kato-
li~ke crkve u Hrvatskoj, ukqu~uju}i prelaz usta{ko-domobranskih trupa
na stranu saveznika, protiv komunista koji su se borili za oslobo|ewe oku-
pirane zemqe. Cijena ove ponude je priznawe zapadnih saveznika usta{ke
(katoli~ke) Nezavisne Dràve Hrvatske.” (str. 829.)
Draganovi} je sistematski i temeqito obavqao poverene zadatke, pa
iako spasavawe usta{ke dràve nije bilo mogu}e, Vatikan postaje presudni
faktor izvla~ewa vode}ih zlo~inaca na sigurna mesta. Rimski deta{man
Kontraobave{tajnog korpusa ameri~ke armije, 12. septembra 1947. godine, u
izve{taju svojoj centrali, konstatuje: “Paveli}evi kontakti toliko su vi-
soki a wegov sada{wi poloàj je toliko kompromituju}i za Vatikan, da bi
svako izru~ewe subjekta (Paveli}evo – prim. V.[.) nanelo udarac koji bi
uzdrmao Rimsku katoli~ku crkvu.” (str. 868.) Ne{to ranije, ameri~ka amba-
sada u Argentini uputila je memorandum svom Stejt departmanu i ambasadi
u Rimu, u kome se, izme|u ostalog, iznosi: “Neposredno poslije Drugog svjet-
skog rata ameri~ki slu`beni predstavnici su ocjewivali “usta{e” kao hr-
vatske (jugoslovenske) ~lanove jedne politi~ke i teroristi~ke organizaci-
je koju je 1923. osnovao dr Ante Paveli} s ciqem da uni{ti Kraqevinu Ju-
goslaviju. Tokom Drugog svetskog rata ova je organizacija sara|ivala s Ne-
ma~kom i preuzela vladu nad Hrvatskom u Jugoslaviji. Procewuje se da su
usta{e uni{tile oko 2 miliona qudi... Organizacija obezbe|uje besplatnu
hranu, sme{taj i eventualno ode}u svojim ~lanovima. Izgleda da neophodne
sume dolaze iz vatikanskih krugova, koji su prethodno aktivno podràvali
ovu organizaciju u razdobqu 1923-1941. Za pomo} i podr{ku u odlasku iz
Italije obavezno je ~lanstvo u usta{ama i katoli~ka vera.” (str. 868.)
Specijalna britanska komisija za izbeglice je, na osnovu kompletnijih
obave{tajnih podataka, iste godine, sa~inila detaqniji i precizniji me-
morandum o usta{ko-vatikanskoj sprezi i prosledila ga svom Forin ofisu,
ameri~kom Stejt departmanu i Centralnoj obave{tajnoj grupi Ministar-
stva rata. U wemu se navodi: “Jezgro oko kojeg se odvija celokupna usta{ka
aktivnost u Italiji bila je, i jo{ je, Bratov{tina Sv. Jeronima u Rimu. Ova
ustanova se nalazi u Ulici Tima~eli 132, i po tradiciji je hrvatski mana-
stir i semeni{te za hrvatski sve{teni~ki podmladak. Pre dvadesetak go-
dina pro{iren je stvarawem hrvatske bratov{tine, ~ija je svrha bila da ne-
guje i {titi hrvatske verske, politi~ke, kulturne i dru{tvene interese u
Italiji. U tom je ciqu primala priloge ne samo od bogatih Hrvata u Hrvat-
skoj, nego i od Sjediwenih Dràva tako|e. Do 1941, Sv. Jeronim je postao
829
centar za usta{ke emigrantske krugove. Tokom 1941-1945. uglavnom se bavio
privatnom pomo}i hrvatskim internircima i ratnim zarobqenicima u
Italiji, i upravo se u toj oblasti najpre i istakao dr Krunoslav Dragano-
vi}, mladi hrvatski sve{tenik koji je sad pokreta~ usta{kog pokreta u
Italiji. Draganovi}a, koji je ranije bio li~ni sekretar sarajevskog nadbi-
skupa [ari}a, poznatog simpatizera usta{a, Paveli} je postavio za dele-
gata Hrvatskog crvenog krsta u Me|unarodnom crvenom krstu u @enevi, te
je u tom svojstvu bio u stalnoj vezi s hrvatskim krugovima u Italiji i pri-
mao izda{nu nov~anu pomo} od hrvatske vlade, od koje je, posle sloma Pave-
li}evog reìma, poprili~an deo ostao u wegovim rukama.
Posle sloma Paveli}evog reìma 1945, Sv. Jeronim je jo{ jednom pre-
uzeo ulogu pruàwa azila usta{kim emigrantima. U leto 1945, Draganovi}
je li~no obi{ao logore u koje su bili sme{teni biv{i pripadnici usta-
{kih oruànih snaga i politi~kih organizacija. Uskoro je razvio poja~anu
politi~ku aktivnost i uspostavio kontakte s glavnim predstavnicima usta-
{a. U tome su mu pomagali drugi hrvatski sve{tenici, te se uspostavila
bliska veza izme|u Sv. Jeronima i usta{kih grupa {irom Italije, a tako-
|e i u Austriji. Ovo je dovelo do stvarawa politi~ke obave{tajne slu`be
koja je osposobila Sv. Jeronim da skupqa izve{taje i podatke o politi~kim
sklonostima me|u emigrantima. Isto je tako verovatno da su obave{tewa
dobijana iz tih izve{taja potom prosle|ivana Vatikanu. Da nastave svoj rad
s poprili~nim uspehom, dr Draganovi}u i wegovim kolegama omogu}ilo je
to {to su posedovali crkvene prostorije koje su uìvale imunitet pred pa-
skom vojnih i civilnih vlasti. U samom Sv. Jeronimu smestio se velik broj
politi~kih izbeglica, a osim toga vi{e velikih skupina ostalih hranilo
se u posebno ustanovqenim menzama za hrvatske izbeglice. Pored toga, Sv.
Jeronim je nadzirao niz drugih crkvenih zgrada kao {to su preno}i{te u
San Paola ala Regala 6, gde se moglo smestiti oko 25 osoba, ènski samo-
stan Grotaferata, tridesetak kilometara od Rima, koji je toboè bio pre-
no}i{te za hrvatske studentkiwe, i manastir Centocele u Rimu, gde je bio
sme{ten velik broj najozlogla{enijih usta{kih ratnih zlo~inaca i wiho-
vih porodica. Daqe je Sv. Jeronim razradio praksu da izdaje posebne li~ne
karte, {tampane u fraweva~koj {tampariji pod wihovim nadzorom, koje su
italijanske vlasti prihvatale kao zvani~na dokumenta na osnovu kojih su
izdavane italijanske li~ne karte i boravi{ne dozvole. Procewuje se da je
na taj na~in znatno vi{e od 300 pitomaca Fermo logora za raseqena lica
do{lo u leto 1946. u posed italijanskih dokumenata. Postoje nepobitni do-
kazi da su nekim najozlogla{enijim ratnim zlo~incima na taj na~in izdate
li~ne karte iz Sv. Jeronima sa potpuno la`nim imenom, te im je tako omo-
gu}eno da dobiju italijanske boravi{ne dozvole, vize i ostala dokumenta
koja su im omogu}avala da emigriraju (general Vladimir Kren, na primer,
koji je bio uhap{en u \enovi pred ukrcavawe, marta 1947, imao je kod sebe
dokumenta ove vrste izra|ena pod imenom Marko Rubini, a i niz ostalih is-
taknutih usta{a u istoj grupi tako|e su kod sebe imali sli~ne isprave). Fi-
nansijska organizacija Sv. Jeronima i pruàwe pomo}i usta{kim emigran-
tima u rukama je druga dva hrvatska sve{tenika, dr Mandi}a i dr Naletili}a,
830
koji s velikom ume{no{}u rukuju prilozima dobijenim iz hrvatskih krugo-
va u Americi, i sre|uju da se zlato, nakit i strani novac, {to su ga depono-
vali visoki usta{ki zvani~nici, plasira za italijanski novac.” (str. 868-
870.) Ina~e, Dominik Mandi} je bio potpredsednik, a Vitomir Naletili}
blagajnik Zavoda Sv. Jeronima.
Iako su se sile antihitlerovske koalicije ~vrsto dogovorile da }e po
pobedonosnom okon~awu rata uporno i nemilosrdno goniti sve dokazane
ratne zlo~ince, stvari su se ipak mnogo druga~ije odvijale. “Mjesto napora
za u~vr{}ewe svjetskog mira, za koji su `rtvovani milioni ìvota, me|u
pobjedni~kim saveznicima otpo~eo je hladni rat, koji je prijetio da prera-
ste u vru}i novi svjetski rat daleko razornijih razmjera zahvaquju}i novom
nuklearnom oru`ju. Tajne vojne i obavje{tajne slu`be otpo~iwu pripreme,
koje su zahtijevale temeqito prestrojavawe – preuzimawe u slu`bu doju~e-
ra{wih neprijateqa, ratnih zlo~inaca – agenata i stru~waka nacisti~ke
slu`be u ratu sa biv{im saveznikom Sovjetskim Savezom. Budu}i da je no-
va strate{ka orijentacija zna~ila ne samo kr{ewe savezni~kih dogovora i
multilateralnih me|unarodnih ugovora Ujediwenih nacija, ve} i zakona
Sjediwenih Ameri~kih Dràva, bilo je nu`no stvarawe tajnih kanala pre-
vo|ewa ratnih zlo~inaca. Ve} 1946. godine po~elo je stvarawe sistema “li-
nije pacova”..., dobijawe legalnih viza na la`na imena, putem podmi}ivawa
diplomatskih i dràvnih ~inovnika, ukqu~uju}i i me|unarodne organiza-
cije. Ameri~ke vojne obavje{tajne slu`be su ocijenile da u ovoj operaciji
“linije pacova” Vatikan moè posluìti kao najefikasnija, najorganizo-
vanija i najpoverqivija organizacija. Analize su pokazivale da je Vatikan
spreman da pomaè sve dokazane katolike, bez obzira na politi~ko uvjere-
we i nacionalnost, ukqu~uju}i nacisti~ke saradnike. Izvje{taji su poka-
zivali da putevi bjeàwa ispred pravde ratnih zlo~inaca idu preko Rima,
da katoli~ka crkva ulaè ogromna finansijska sredstva za prebacivawe
ratnih zlo~inaca u vanevropske zemqe.” (str. 872-873.)
Bulaji} te podatke uglavnom crpi iz obimnih kwiga Kristofera Simp-
sona i Nikolasa R. Domana, ameri~kih autora, a obe su objavqene 1989. godi-
ne. “Kontraobavje{tajna slu`ba (CIC) 430. grupacije u Austriji utvrdila
je da je hrvatski visoki sve}enik, dr Krunoslav Draganovi} ve} uspostavio
“liniju pacova” za usta{ke bjegunce, koje naziva “hrvatskim fa{istima”,
preko katoli~kog Zavoda Sv. Jeronima. U slu`benom izvje{taju Ministar-
stva pravde Sjediwenih Dràva re~eno je da 430-ta CIC nije imala iluzi-
je ko je monsiwor Draganovi}: “Draganovi} je poznat i upisan kao fa{ista,
ratni zlo~inac, itd., i da wegove veze sa ju`noameri~kim diplomatama
sli~ne klase nijesu na~elno odobrene od strane slu`benika Ministarstva
inostranih poslova SAD. Utvr|eno je da je wegov dolazak u Rim bio u nepo-
srednoj vezi sa stvarawem “linije pacova”, kroz koju su preba~ene “izbjegli-
ce”, “kao {to je usta{ki poglavnik Ante Paveli} i ministar policije An-
drija Artukovi}, koji su organizovali me|u sobom ubistvo najmawe 400.000
Srba i Jevreja. Da kroz “liniju pacova” hrvatskog katoli~kog sve}enika dr
Krunoslava Draganovi}a nije pobjegao i gestapovac Klaus Barbi, “krvolok
iz Liona”, ratni zlo~inac ~iju ekstradiciju Francuskoj spre~ava ameri~ka
831
vojna obave{tajna slu`ba, vjerovatno se ne bi nikada utvrdila istina o “li-
niji pacova” pod pokroviteqstvom Vatikana u Rimu. U pripremama su|ewa
ratnom zlo~incu Klausu Barbiju u Francuskoj, Ministarstvo pravde SAD
je izvr{ilo istragu odgovornosti organa Sjediwenih Ameri~kih Dràva.
Utvr|eno je da su “Barbijevi putni i wegovi novi dokumenti pripremqeni
uz pomo} hrvatske fa{isti~ke organizacije pod rukovodstvom sve}enika
imenom Krunoslav Draganovi}.” (str. 873.) Sve do 1959. godine, ameri~ka
obave{tajna slu`ba oficijelno za Krunoslava Draganovi}a iznosi da je
“drào visoki poloàj kod usta{a, hrvatske fa{isti~ke organizacije”,
“velike klerikalne partije”, da je “fanati~ni anti-Srbin”, li~ni izasla-
nik zagreba~kog nadbiskupa dr Alojzija Stepinca i da “izvje{tava Paveli-
}a svaki dan.” (str. 884.) Taj i takav Krunoslav Draganovi} iznenada se, 1967.
godine, vratio u Jugoslaviju i do svoje smrti, 1982. godine, ìveo u Sarajevu, a
da iz tajanstvenih razloga niko protiv wega nije podnosio krivi~nu prija-
vu niti mu je su|eno, iako je odmah posle rata zvani~no progla{en za ratnog
zlo~inca i o wegovoj zlo~ina~koj delatnosti prikupqeno je obiqe verodo-
stojnih dokumenata i li~nih svedo~ewa.
Aleksa Benigar, u svojoj kwizi o Stepincu, koja sadrì vi{e od devet-
sto strana, a u Rimu je objavila “Zajednica izdawa Raweni labud” 1974. godi-
ne, pokazuje da se ni posle rata Stepinac nije distancirao od Paveli}a, pa
ga je àlio kad je ~uo da je usta{ki poglavnik rawen u atentatu. “Kad je ka-
snije u Kra{i}u saznao da je na wega u Argentini izvr{en atentat, kazao je
ùpniku Vranekovi}u – “@ao bi mi bilo, da mu se zlo dogodi, makar se ni-
smo u mnogome slagali i makar mi je zadavao mnogo briga.” (str. 887.) Kako
tvrdi Benigar, zagreba~ki nadbiskup je usta{kom poglavniku “priznavao
dobru voqu da pomogne hrvatskom narodu. U mnogim stvarima ga je ispri~a-
vao, jer je bilo ratno stawe, dràva se rodila u najteìm danima, strane su
vojske poplavile Hrvatsku, a u samoj je zemqi bjesnio partizanski rat, pa je
bilo nemogu}e dràti mirno nadzor nad qudima i doga|ajima. On nije gle-
dao na Paveli}evo stran~arstvo, na usta{tvo, niti se na to kod drugih jav-
nih radnika obazirao, jer je po{tovao uvjerewe pojedinaca. Pazio je samo na
to da li su wihova na~ela, po kojima rade, u skladu s istinama svete vjere i
kr{}anskog }udore|a.” (str. 887.)
Godine 1952. oglasila su se 143 hrvatska rimokatoli~ka sve{tenika,
predvo|ena nadbiskupom Ivanom [ari}em, memorandumom koji su uputili
svim svetskim vladama, dràvnim i verskim predvodnicima, javnim li~no-
stima i informativnim agencijama, navode}i u wemu, izme|u ostaloga: “Ov-
dje hvatamo priliku da ispravimo op}enito pogre{no mwewe, da su sile
osovine ostvarile Nezavisnu Dràvu Hrvatsku. Povjesna je ~iwenica da je
hrvatski narod proglasio svoju samostalnost prije nego su se Nijemci, Ta-
lijani i predstavnici ratnog reìma pojavili na hrvatskom tlu. Progla-
{ewe nezavisnosti je bilo spontani izraz cijelog hrvatskog naroda i neo-
visno je o kasnijem razvitku i politi~kim zapletawima. Jedna izjava kardi-
nala dra Alojzija Stepinca na wegovom procesu tvrdi ovo: îtavi je hrvat-
ski narod izjavio za hrvatsku dràvu i ja bih bio kukavica da nisam shvatio
kucaj srca hrvatskog naroda, koji je bio rob u prvoj Jugoslaviji... Povijesna
832
borba hrvatskog naroda za nezavisnost pokazuje wegovu ~vrstu voqu za uspo-
stavu demokratske i suverene dràve Hrvatske, koja }e zajam~iti wegovu
vjersku slobodu i kulturni razvitak. Stoga mi, ~lanovi klera, smatramo
svojom du`no{}u napregnuti sve snage da skrenemo na ovu ~iwenicu pa`wu
~itavog svijeta: hrvatski narod ne èli biti dijelom nikakve jugoslavenske
dràve, ni u bilo kojem obliku.” (str. 887.)
g) Koqa~ki svetac Alojzije Stepinac
Uporno, postepeno i sistematsko falsifikovawe istorijske istine i
prikrivawe ratne zlo~ina~ke uloge rimokatoli~kog sve{tenstva dovelo je
do progla{ewa Stepinca za sveca i izjave zagreba~kog nadbiskupa i mitro-
polita, kardinala dr Frawe Kuhari}a “da u Jasenovcu nije stradalo vi{e
od samo ~etrdeset hiqada pravoslavnih Srba” (str. 888.), kao i {irewa per-
fidne laì da su na prostorima jasenova~kog logora krajem rata likvidi-
rane i mnogobrojne usta{e i domobrani. Rimokatoli~ka crkva u Hrvatskoj
uporno je primat davala hrvatskim `rtvama, odnosno streqawu ve}eg broja
usta{a i domobrana kod Blajburga. Tako je, nakon mise zadu{nice, 13. maja
1990. godine, u Lajbahu kod Blajburga, fra Tomislav Duka u propovedi ista-
kao: “Ovo mjesto je mjesto ujediwewa, jer su ovi hrvatski mu~enici pali za
ono {to smo mi èqeli i {to smo voqeli, a danas to u Hrvatskoj ostvaru-
jemo... Ovo mjesto zato mora postati sveop}e, narodno, hrvatsko sveti{te...
Krv mu~enika palih za ideale nije izgubqena krv, ve} sjeme iz koga mora
niknuti ideal za kojega su pali, a to je slobodna i nezavisna Hrvatska... Od-
bacimo sve razdiobe me|u nama, jer nikada na{e `rtve ne}e biti uzaludne
ako im stavimo u srce Krista i Alaha... Zato nas ova na{a komemoracija mo-
ra ispuniti svetim ponosom, jer mi komemoriramo smrt koja nije uzaludna,
smrt koja ra|a ìvotom... Hrvati, neka vam se ostvari sve ono za {ta su na-
{i o~evi krvcu lili.” (str. 892.)
Dukin govor je u celosti preneo “Glas koncila”, glavni katoli~ki list
za Hrvate, koji u broju od 24. juna 1990. godine uredni~kim komentarom pita
“za{to bi, naime, papa morao do}i ba{ u Jasenovac da ondje osudi genocid
nad Srbima, kad je poznato da velika ve}ina jasenova~kih `rtava nisu bili
Srbi, nego @idovi, Romi i ponajvi{e hrvatski antifa{isti? ... I unato~
navodno sigurnim izjavama nekih preìvjelih zato~enika iz Jasenovca, sve
je poznatije da je na tom mjestu pobijen znatan dio pripadnika oruànih sna-
ga NDH koje su se predale kod Blajburga... Ako je pak o genocidu rije~, zar
nije na na{em tlu u doba pro{log rata vr{en sustavni genocid nad musli-
manima i isto tako sustavni genocid nad hrvatskim katolicima? – ne samo
u doba rata nego i u stanovito vrijeme nakon wega? Treba li da papa – kako
se kod nas kaè “po kqu~u”, osim u Jasenovcu odmah po|e na most u Gora`de
s kojega je ~etni~ka kama tjednima punila Drinu mrtvim muslimanima, i u
Blajburg i Ko~evski Rog, pa opet u Jasenovac.” (str. 894.) Kako dodaje Bula-
ji}, “uzoriti kardinal Kuhari} nije nikada do{ao niti odrào spomen-mi-
su u usta{kom logoru smrti Jasenovac. On je juna 1991. predvodio “spomen-
misu za oko 20.000 nevinih hrvatskih mu~enika u Macequ kod Krapine”, ko-
ji su pogubqeni 4. na 5. juna 1945. na lokaciji “Lepa Bukva”, ukqu~uju}i dva-
desetoricu sve}enika, redovnika i sve}enika – pripravnika.” (str. 894.)
833
Sve u svemu, ne samo da Rimokatoli~koj crkvi nikada nije padalo na pa-
met da prizna sopstvenu odgovornost za u~e{}e u genocidu nad srpskim na-
rodom, nego weni visoki prelati uporno ponavqaju spremnost da se ti zlo-
~ini opet izvr{e. “Li~nost zagreba~kog nadbiskupa Alojzija Stepinca, od
strane Vatikana i katoli~ke crkve, postala je nedodirqivom, sveta~kom. U
stvari, to je bila odbrana politike katoli~ke crkve u odnosu na katoli~ku
Civitas Dei, usta{ku Nezavisnu Dràvu Hrvatsku... Zagreba~ki nadbiskup
Stepinac osu|en je 11. oktobra 1946. zbog “krivwe protiv naroda i dràve”
na kaznu li{ewa slobode s prisilnim radom, u trajawu od 16 godina i na gu-
bitak politi~kih i gra|anskih prava u trajawu od pet godina. Vatikan je od-
lu~no odgovorio, poslije tri dana, 14. oktobra 1946. Sveti zbor Sabora do-
nio je odluku o “izop}ewu svih sukrivaca za progon i osudu zagreba~kog nad-
biskupa Alojzija Stepinca”. Nije ni{ta re~eno koga je papa sve ekskomuni-
cirao. Nije poznato da je ranije donesena odluka o ekskomunicirawu usta-
{kih zlo~inaca genocida, sve{tenika koji su dokazano bili zakleti usta{e
i u~estvovali u zlo~inima genocida. Na ponudu vlade FNRJ da Stepinac bu-
de pu{ten iz zatvora, uz uslov da odmah bude povu~en u Vatikan, Sveta sto-
lica je odgovorila odbijawem. Na prekid diplomatskih odnosa Jugoslavije
sa Vatikanom, 17. decembra 1952, papa Pije XII je odgovorio poslije 26 dana
imenovawem, 12. januara 1953, zagreba~kog nadbiskupa Alojzija Stepinca za
kardinala katoli~ke crkve.” (str. 900-901.) Tim povodom, u sve~anom govoru,
papa je rekao: “Premda se radujemo, ~asna bra}o, {to vas vidimo ovdje pred
nama, mislimo sa àlo{}u na na{ega ~asnog brata, zagreba~kog nadbiskupa,
kome zbog okolnosti u kojima se nalazi, nije bilo dano da do|e u Rim k zajed-
ni~kom ocu i da se slobodno vrati. Iako je odsutan, mi ga o~inskom qubavqu
grlimo i ìvo èlimo, da bi cio svijet znao, da smo ga po~astili dostojan-
stvom rimskog grimiza, ali ni iz jednog drugog razloga, nego da svjedo~imo
wegovu narodu na{u dobrohotnost, da na osobit na~in pohvalimo i utje{i-
mo na{e drage sinove i k}eri, koji u tim te{kim vremenima ispovijedaju od-
lu~no svoju katoli~ku vjeru... Na{a savjest nije mogla odobriti da priznamo
i odobrimo razloge, koji se u optu`bi zagreba~kog nadbiskupa navode. A ni-
smo mogli razo~arati ni nadu i o~ekivawa katolika cijelog svijeta kao i do-
brog broja nekatolika, koji su s velikim zadovoqstvom primili vijest da je
pastir, koji je uzor apostolske gorqivosti i kr{}anske jakosti, podignut
na dostojanstvo rimskog grimiza.” (str. 901.)
d) Vatikanska javna podr{ka razbijawu Jugoslavije
Po~etkom devedesetih godina, i slovena~ki i hrvatski rimokatoli~ki
biskupi i wima podre|eno sve{tenstvo intenzivno su radili na razbijawu
Jugoslavije. Povodom Tu|manovog referenduma, od 19. maja 1991. godine, o
suverenitetu i me|unarodnom subjektivitetu Hrvatske, “Glas koncila” su-
geri{e: “Moèmo mirne savjesti re}i da je Jugoslavija, svaka dosada{wa i
sada{wa Jugoslavija, za Hrvate i katolike negativno iskustvo. Od po~etka
je u Jugoslaviji zapravo neprikladno biti po narodnosti Hrvatom i po vje-
ri katolikom. Bilo je razdobqa kad je to moglo biti mawe neugodno, ali ni-
kad nije postalo ugodno. Odrije{ito hrvatsko opredjeqewe redovito se u
Jugoslaviji smatralo dràvnom opasno{}u. Katoli{tvo se u obje Jugosla-
834
vije tretiralo kao tu|inska ideologija. Posqedica tako shva}enog i u prak-
si provo|enog jugoslovenstva je sve mawi broj Hrvata u Jugoslaviji i u samoj Re-
publici Hrvatskoj sve nepovoqniji poloàj katoli~ke crkve.” (str. 921.)
S druge strane, kako zapaà Bulaji}, “ni hadezeovska nacisti~ko-sece-
sionisti~ka grupacija devedesetih godina XX vijeka ne krije svoje katoli~-
ko-klerikalne smjernice. Papa Jovan Pavle II primio je, 25. maja 1991, kao
{to je to u~inio papa Pije XII 12. maja 1941. primaju}i usta{kog poglavni-
ka Nezavisne Dràve Hrvatske, hadezeovskog vrhovnika nove nezavisne dr-
àve Hrvatske, dr Frawu Tu|mana.” (str. 922-923.) Kako je izvestio “Glas
koncila” 2. juna, “nakon audijencije kod pape, predsjednik Tu|man posjetio
je monsiwora Angela Sodana, vr{iteqa du`nosti papina dràvnoga tajni-
ka. Taj posjet zna~io bi stanovitu neobi~nost u vatikanskom ceremonijalu,
jer papin dràvni tajnik obi~no ne prima odli~nike koje je papa primio u
privatnu audijenciju, nego samo one koje je papa primio u slu`beni (dràv-
ni) posjet. Audijencija predsjednika Tu|mana kod pape bila je formalno
privatna, jer Republika Hrvatska dosad nije subjekt me|unarodnoga prava.
O sadràju razgovora pape i predsjednika Tu|mana nije iz Vatikana izdano
priop}ewe jer se takva priop}ewa izdaju samo kad je audijencija slu`bena,
a ne kad je privatna.” (str. 923.) Istorijska koincidencija sa prijemom Tu|-
manovog prethodnika i ideolo{kog rodona~elnika nije nimalo slu~ajna.
“Tako se pona{ao i papa Pije XII, prilikom “privatne” audijencije usta-
{kog poglavnika dr Ante Paveli}a, 18. maja 1941, prije 50 godina i nedjequ
dana, jer ni tada, na osnovu pozitivnog me|unarodnog prava usta{ka Neza-
visna Dràva Hrvatska nije bila subjekat me|unarodnog prava! Iza posjete
hadezeovskog vrhovnika Vatikanu stajao je katoli~ki Zavod Sv. Jeronima u
Rimu, kao {to je to bio slu~aj 18. maja 1941. prilikom posjete usta{kog po-
glavnika NDH dr Ante Paveli}a, kada su se na Zavodu Sv. Jeronima vijori-
le usta{ke zastave, kada je skinut grb Kraqevine Jugoslavije.” (str. 923.)
Slede}i Paveli}evo hodo~a{}e po Rimu, kako “Glas koncila” daqe iz-
ve{tava, “odmah nakon razgovora s papom predsjednik (Tu|man – pr.) do{ao je
u papinski hrvatski Zavod Sv. Jeronima, gdje je sa svojom pratwom ostao na
ru~ku. Tom prilikom ga je pozdravio rektor Zavoda monsiwor Ratko Peri},
koji je naglasio da se Zavod “kroz cijelu svoju povijest zauzeto i neumorno
zalagao za o~uvawe identiteta hrvatskog naroda i za wegovu teritorijalnu
cjelovitost.” (str. 923.) Povodom posete papi, Tu|man je tom vode}em kato-
li~kom listu dao i intervju, u kome je najvi{om ocenom ocenio ulogu Rimo-
katoli~ke crkve u borbi za postizawe hrvatske nezavisnosti. Kako on ka-
è, “da se na svoj na~in nije poklopilo nastojawe katoli~ke crkve i pro-
gram Hrvatske demokratske zajednice do gotovo potpunog proìmawa, sve
ono {to smo postigli u uspostavqawu demokracije, toga duhovnog jedinstva
i preporoda hrvatskog naroda, a {to je na svojstven na~in ~udo, ne bi bilo
mogu}e.” (str. 923.) Bulaji} detaqno analizira i pona{awe doma}eg kato-
li~kog sve{tenstva. “Kardinal dr Frawo Kuhari} je sa svoje strane dao pu-
nu i sna`nu podr{ku hadezeovskoj akciji razbijawa jugoslovenske dràve –
deklaracija Sabora Republike Hrvatske “o uspostavi suverene i samostal-
ne Republike Hrvatske”, od 25. juna 1991, na isti na~in kako je to wegov pret-
835
hodnik, zagreba~ki nadbiskup i predsjednik Biskupskih konferencija dr
Alojzije Stepinac, dao progla{avawu usta{ke Nezavisne Dràve Hrvat-
ske 1941. godine. U ciqu podr{ke razbijawu jugoslovenske dràve, sazvano
je izvanredno zasijedawe u Zagrebu biskupske konferencije Jugoslavije, 27.
juna 1991, na isti na~in kako je to u~iweno u podr{ku usta{koj Nezavisnoj
Dràvi Hrvatskoj na Biskupskoj konferenciji 17-20. novembra 1941. godi-
ne... Biskupi govore o “nasiqu nad zakonito izraènom voqom naroda”, bez
obzira na kr{ewe vaè}eg Ustava Jugoslavije. Jo{ vi{e, biskupi upotre-
bqavaju pojam “ostataka dosada{weg ustavnog poretka”. Na toj osnovi bi-
skupije se stavqaju u poloàj sudija, koji ponovo smatraju da se nalaze na
opelu razorene jugoslovenske dràve... U tom pravcu biskupi javno usmjera-
vaju svoje vjernike “da dosqedno ustraju” na razbijawu jugoslovenske drà-
ve.” (str. 923-924.)
Papa Jovan Pavle II je, 29. juna 1991. godine, otvoreno podrào razbija-
we Jugoslavije, kad se ve} desio ve}i broj sporadi~nih sukoba koji su nago-
ve{tavali mogu}nost gra|anskog rata. On je izjavio: “Moja se misao danas
osobito upravqa dragim pu~anstvima Hrvatske i Slovenije. Osje}am se
blizu onima koji oplakuju svoje mrtve, rawenima, onima koji ìve u bolu i
strahu. Ponavqam jo{ jednom da se ne mogu i ne smiju gu{iti prava i zakon-
ske te`we naroda, i èlim tako ohrabriti sve inicijative k traèwu pra-
vednih rje{ewa, jedinih koja mogu jam~iti mir i bratski suìvot me|u na-
rodima.” (str. 924.) Papa bi hteo da se Hrvatska otcepi i odnese sa sobom
mnoge srpske teritorije, a da se to postigne mirno i u “bratskoj qubavi”,
dok wegov miqenik Tu|man otvoreno obnavqa usta{ku ideologiju i ozvani-
~uje stare zloglasne usta{ke simbole. U sli~nom tonu, Jovan Pavle Drugi
upu}uje poruke Anti Markovi}u, Milanu Ku~anu i Frawi Tu|manu. [iro-
ku kampawu podr{ke slovena~kim i hrvatskim separatistima pokrenule su
biskupske konferencije Austrije, ê{ke i Slova~ke, Nema~ke, Sjediwe-
nih Ameri~kih Dràva i Biskupska komisija Evropske zajednice.
Osokoqen velikim vatikanskim uticajem na vlade zapadnih zemaqa i
papinim entuzijazmom da se svim silama podupre razbijawe jugoslovenske
dràve, “Glas koncila” se, 7. jula 1991. godine, obru{io na JNA slede}im re-
~ima: “U trenutku kad je vojska, {to se slu`beno jo{ zove narodnom, posla-
na protiv naroda koji je svoj i wezin suveren, nije postojalo vrhovno zapo-
vjedni{tvo te vojske, pa nitko nije mogao izdati takav nalog. Ipak je vojska
krenula, izvr{ila grozno krvoproli}e, poslala u smrt ne samo stanoviti
broj zakonito naoruànih braniteqa narodne slobode i suverenosti, nego
tako|er mnogo nenaoruànih gra|ana, èna i djece. Vojnici su pucali po
mirnim prolaznicima, ~ak po bolnici. Svojim su dràvnim oru`jem {ti-
tili i jo{ uvijek {tite naoruàne razbojnike {to progone, obespravquju,
ubijaju, rawavaju i protjeravaju Hrvate u wihovoj vlastitoj domovini i dr-
àvi. Ta je vojska po~inila neizmjerqivu {tetu privredi, prometnicama,
nastambama. Zlo~ine je snimila televizija i vidio ih je cijeli svijet.” (str.
927.) Tako se Rimokatoli~ka crkva svim svojim potencijalima ukqu~ila u
antisrpski propagandni rat i plasirawe medijskih laì fantasti~nih
razmera, kojima je svakodnevno zasipana javnost celog sveta.
836
Tako je, na primer, rimokatoli~ko sve{tenstvo insistiralo na per-
fidno smi{qenoj obmani da se Slovenci i Hrvati bore za slobodu i demo-
kratiju, a da Srbi èle o~uvawe marksizma i komunizma. Povodom papine
enciklike iz jula 1991. godine, u kojoj je nagla{eno da kriza marksizma ni-
je donela sveop{te ukidawe nepravde i tla~ewa u svetskim razmerama,
“Glas koncila”, neposredno potom, u broju 28. komentari{e: “Mi koji ìvi-
mo na podru~ju donedavne Jugoslavije imamo se, naàlost, prilike o tome
uvjeriti. Osobito zbog toga {to ovdje marksizam nije bio ni izvorni ni
glavni, nego je gotovo od po~etka stavqen u slu`bu velikosrpstva. Nakon
{to marksizam u svemu svijetu i{~ezava, srbijanski ga vlastodr{ci poku-
{avaju odràti i u dràvi i osobito u tzv. Jugoslovenskoj narodnoj armiji.
I ta podudarnost upozorava da je ta armija u slu`bi ba{ te vlasti. O~ito
je da su poku{ali sa~uvati marksisti~ku ideologiju nemaju}i je pred svije-
tom ~ime nadomjestiti. Odreknu li se, pokazao bi se goli {ovinizam, ide-
ologija krvi {to ho}e istrijebiti svaku drugu krv da bi sama posjedovala
zemqu. No kako vrijeme prolazi, komunisti~ka maska je sve providnija. Mje-
sto kamuflaè ideologijom preostaje primjena gole sile. Militarizam.
Ne uspiju li europski i svjetski mirovni napori, s prate}im ekonomskim
posqedicama za neposlu{ne, tu silu urazumiti, preostat }e nam samo krva-
va borba – “do istrage na{e ili va{e.” (str. 928.)
Kardinal Frawo Kuhari} i wegovi pomo}ni biskupi, \uro Kok{a i
Juraj Jezerinac, svojski podupiru sve aktivnosti Tu|manovog reìma i bri-
nu se, bogosluèwem i javnim izjavama, “za sve poginule, otete i zarobqene
u ovim te{kim i tjeskobnim danima obrane hrvatske domovine i wezine
slobode.” (str. 928.) Bulaji} zapaà da “visoki predstavnici katoli~ke cr-
kve ni jednom rije~ju ne pomiwu prava i poloàj pravoslavnih Srba “u hr-
vatskoj domovini”. Tako su se predstavnici katoli~ke crkve, na ~elu sa nad-
biskupom Stepincem, pona{ali 1941–1945. u usta{koj Nezavisnoj Dràvi
Hrvatskoj.” (str. 928.) Dakle, u rimokatoli~koj crkvenoj politici nisu se,
tokom celog dvadesetog veka, nikakve bitne promene desile po pitawu vo-
|ewa antisrpske politike i aktivnosti na razbijawu jugoslovenske dràve.
Zato nije nimalo slu~ajno {to je Frawo Tu|man, po dolasku na vlast Hrvat-
ske demokratske zajednice, slu`beno saop{tio “da je Nezavisna Dràva
Hrvatska bila izraz povijesnih te`wi hrvatskog naroda; kada je za strana~-
ki simbol uzeta “{ahovnica” na hrvatskoj zastavi, {to je prvi put u~iweno
u usta{koj NDH.” (str. 928.)
Da je zaista re~ o obnovi usta{ke hrvatske dràve u delimi~no modi-
fikovanoj varijanti, pokazali su i prvi potezi Tu|manove vlasti. “Hrvat-
ska demokratska zajednica je, dolaskom na vlast uz otvorenu podr{ku klera
katoli~ke crkve, po hitnom postupku donijela novi Ustav Republike Hrvat-
ske, decembra 1990., na osnovu kojeg su Srbi izgubili status naroda i posta-
li nacionalna mawina. Na mjesto “hrvatskosrpskog” i “srpskohrvatskog”,
slu`beni jezik u Hrvatskoj postao je “hrvatski jezik”. Na mjesto latini~-
nog i }irili~nog pisma, slu`beno pismo je samo latinica, s tim da se kao
izuzetak moè uvesti “}irili~no ili drugo pismo, pod uvjetima propisa-
nim zakonom”! Srbi u Hrvatskoj nemaju svoje {kole niti obrazovne ustanove,
837
svoje novine ni televizije, ~ak ni kulturne centre. Jedna od prvih odluka
hadezeovskih vlasti u Hrvatskoj bilo je preimenovawe Trga `rtava fa{i-
zma u Zagrebu u Trg hrvatskih velikana. Trgovi i ulice dobijaju nazive kar-
dinala Alojzija Stepinca, Mila Budaka i drugih klero-fa{isti~kih li~-
nosti. U Splitu je osnovana Usta{ka stranka i 10. travwa (aprila) 1991.
obiqeèn dan obrazovawa usta{ke Nezavisne Dràve Hrvatske. Hrvatska
stranka prava zatraìla je da se u hadezeovsku Republiku Hrvatsku prenesu
posmrtni ostaci usta{kog poglavnika, dr Ante Paveli}a, i da se “dostojno
sahrane”. U hadezeovsku Republiku Hrvatsku se vra}aju ili povremeno bo-
rave usta{ki genocidni zlo~inci. Obrazovano je dru{tvo “Hrvatski domo-
brani”, po imenu regularne vojske usta{ke NDH. Po primjeru Adolfa Hi-
tlera sa nacisti~kom partijom i dr Frawo Tu|man, prvi u poslijeratnoj
Evropi, naoruàva svoju Hrvatsku demokratsku stranku.” (str. 928-929.)
Ve} po tim prvim, spoqnim znacima stvarnih namera hrvatske vlasti,
Srbi nisu imali ni~emu dobrom da se nadaju. Pogotovo kad su videli kako
zvani~ni saborski predstavnici u~estvuju u komemorativnim sve~anostima
prilikom otkrivawa spomenika istaknutim usta{kim zlikovcima. Na pri-
mer, “u crkvi Sv. Antuna, u selu Vukmani}, kod Karlovca, hadezeovska hrvat-
ska vlast otkrila je spomen-plo~u “poginulim i nestalim Hrvatima u II
svjetskom ratu”, na kojoj se nalazi nekoliko imena genocidnih zlo~inaca,
usta{kih koqa~a, me|u kojima i Dragan Muji}, organizator pokoqa kod
Ivani} jarka 1941., gdje je ubijeno oko 400 pravoslavnih Srba.” (str. 929.)
Tu|manova vlast je ubrzano obnavqala staro usta{ko ruho i uporedo pove-
la propagandni rat protiv Srba i sistematske represalije. “Po primjeru
usta{ke Nezavisne Dràve Hrvatske, svuda se uvode hrvatski nazivi. Za sa-
mo nekoliko mjeseci mnoga preduze}a su preimenovana sa hrvatskim pred-
znakom kao: Hrvatska televizija, Hrvatski radio, Hrvatska elektroprivre-
da, Hrvatska po{ta i telekomunikacije, Hrvatske ceste, Hrvatske {ume,
Hrvatska èqeznica, Hrvatska vodoprivreda, Hrvatsko novinarsko dru-
{tvo, Hrvatsko dru{tvo filmskih radnika, itd. Jugoslavenska akademija
znanosti i umjetnosti u Zagrebu, koja nosi to ime od osnivawa 1866. godine,
preimenovana je u Hrvatsku akademiju znanosti i umjetnosti. U sistemu
usta{ko-gebelsovske propagande od posebnog zna~aja je osnivawe Hrvatske
informativne novinske agencije (HINA).
Aktivisti Srpske demokratske stranke (SDS) u hrvatskim sredstvima
informisawa progla{avani su za “teroriste”, “razbojnike”, “bandite”,
“~etnike”. Mnoge srpske vo|e su privo|eni u stanice milicije, hap{eni, sa-
slu{avani, tu~eni i maltretirani od strane hrvatskih specijalaca (me|u
kojima ima dosta Albanaca sa Kosova, pla}enika). Hadezeovski aktivisti i
“specijalci” su po~eli napadati i na Srpsku pravoslavnu crkvu, wene hra-
move, parohijske domove, sve{tena lica (sve{tenik u Petriwi, Dragan Glu-
mac, povre|en je od strane hrvatske policije u oktobru 1990; sve{tenik na
slu`bi u Sluwu, Braco Sen~anin, uhap{en je 1. aprila 1991., bez razloga sa-
slu{avan i maltretiran, itd.). U mjestima gdje su Srbi u mawini (Zagreb,
Zadar, [ibenik, Split, Drni{ i dr.) od Srba slu`benika traè se pismene
izjave lojalnosti vrhovni{tvu HDZ. U selu Br{adin, 1. maja 1991., ubijen je
838
Stevan Ili}, samo zato {to je kroz selo nosio srpsku zastavu. U to vrijeme,
na ulazu kombinata “Borovo” postavqen je napis “Srbima ulaz zabrawen”; u
nekoliko zagreba~kih ugostiteqskih objekata (Dubrava) pojavili su se na-
pisi “Zabraweno za Srbe i za pse”. Poseban oblik hadezeovskog pritiska na
Srbe u Hrvatskoj o~ituje se kroz uni{tavawe wihove imovine, minirawe,
ru{ewe, kamenovawe srpskih ku}a, pqa~kawe, paqewe. Na jadranskoj obali
ru{e se srpske ku}e, pored hrvatskih koje ostaju nedirnute, samo zbog naci-
onalnosti vlasnika. Uvode se posebni vi{i porezi na ku}e ~iji su vlasni-
ci Srbi iz Srbije. Poloàj Srba u Hrvatskoj, po~etkom devedesetih godi-
na, umnogome podsje}a na poloàj Jevreja u nacisti~koj Nema~koj po~etkom
~etrdesetih godina ovog stoqe}a!” (str. 929.)
|) Srbi pod noèm pape Jovana Pavla Drugog
Uskoro po~iwu krvavi oruàni obra~uni hrvatske policije i paravoj-
nih grupacija sa srpskim stanovni{tvom u Borovu Selu, Pakracu, Tewi itd.
Srpske izbeglice su pokuqale sa avnojevskih hrvatskih prostora. “Biskupi
u Hrvatskoj, na ~elu sa uzoritim kardinalom dr Frawom Kuhari}em, ni ri-
je~ju ne pomiwu pravoslavne Srbe u hadezeovskoj demokraciji, demokraciji
Civitas Dei. Wegova svetost papa Jovan Pavle II nije ni u molitvi pome-
nuo pravoslavne Srbe 1991. U vrijeme kada je broj srpskih izbjeglica sa te-
ritorije Republike Hrvatske udvostru~en ... predsjednik Karitasa Biskup-
ske konferencije, monsiwor Vladimir Stankovi}, apeluje za pomo} za “hr-
vatske obiteqi, koje su protjerane sa svojih ogwi{ta u Kninu, u Slavoniji,
na Baniji”... [irom Republike Hrvatske katoli~ka crkva organizuje “javne
molitve za vojnike”, ne za legalne vojnike Jugoslovenske narodne armije,
ve} za paravojne organizacije Republike Hrvatske. Na “260. zavjetnom ho-
do~a{}u na Mariju Bistricu”, uzoriti kardinal Kuhari} krivicu {to se
na tlu hrvatske domovine “ratuje” baca na Ustav Jugoslavije, iako je prav-
ni osnov stvoren hadezeovskim Ustavom Republike Hrvatske.” (str. 930.)
Papa se prividno u vi{e navrata zalagao za mir, ali iz sadràja svih
wegovih govora je jasno da on insistira na definitivnom ukidawu Jugosla-
vije i mirnom razgrani~ewu Srba i Hrvata po {avovima avnojevskih gra-
nica. “Govore}i mladim Hrvatima 26. jula, papa je istakao kako se wihova
domovina, {to zna~i Hrvatska, “unato~ velikim te{ko}ama zalaè za od-
branu slobode i demokracije”. Katoli~ki tjednik pozdravqa ovaj stav pape
Jovana Pavla II kao “prvi doprinos crkve hrvatskom dostojanstvu i samo-
bitnosti pred o~ima svjetske javnosti.” (str. 932.) Kako daqe komentari{e
Bulaji}, “u isto vrijeme uzoriti kardinal dr Frawo Kuhari}, na fraweva~-
kom jubileju u Livnu 28. jula, obra}a se samo pravoslavnim Srbima: “Bra}o
Srbi, mi vas qubimo u Isusu Kristu i u ime te qubavi molimo vas i zakli-
wemo – odustanite od nasiqa”. Ove rije~i izgovorene su u mjestu u kome su
usta{e genocidno u toku rata pobile 1.587 pravoslavnih Srba, me|u kojima
od 6 dana do 6 godina 248, od 6 do 18 godina u jame je ba~eno 425 nevinih du-
{a. U srpskom pravoslavnom selu Goliwevo ni pili~nika nije ostalo, po-
bijeno je 256 pravoslavnih Srba. Uzoriti kardinal u Livnu isti~e: “Isti-
na }e otjerati la`, kao {to vjetrovi rastjeruju dim!” U ime te istine ne
839
govori o `rtvama genocida, za fra Sre}ka Peri}a, koji se nalazi na prvom
mjestu liste 56 usta{kih zlo~inaca ovog kraja, za koga se tvrdi da je javno
pozivao usta{e na zlo~in genocida protiv pravoslavnih Srba, da najprije
ubiju wegovu sestru koja se udala za Srbina, pa da onda do|u na opro{taj kod
wega, kardinal tvrdi da je nevin! Samo dvije nedjeqe poslije fraweva~kog
jubileja u Livnu, 11. avgusta, patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle i
{est pravoslavnih episkopa odràli su u Livnu arhijerejsku liturgiju i
parastos nad otkopanim kostima `rtava usta{kog genocida. Na tom tu`nom
parastosu nije se pojavio uzoriti kardinal i nijedan predstavnik katoli~-
ke crkve.” (str. 932.)
Rimokatoli~ki biskupi s teritorije Republike Hrvatske uputili su,
30. jula 1991. godine, apel javnosti koji su naslovili “Hrvatska se nalazi u
nesre}i nametnutog rata!” Su{tina tog apela je izrazito navija~ka i anti-
srpska, ocene jednostrane i bazirane na ve{ta~kom diferencirawu “do-
brih” Hrvata u odnosu na “nevaqale” Srbe. “Biskupi iznose stanovi{te
“pred cijelim svijetom” da se radi o “odbacivawu demokratskog parlamen-
tarnog puta za rje{avawe otvorenih politi~kih pitawa”, proklamuju da je
“obrana domovine i wenih demokratskih institucija pravo i du`nost zako-
nite vlasti”. Proizlazi da su na optuèni~ku klupu opet stavqeni pravo-
slavni Srbi, jer se ne pomiwe wihovo pravo na “obranu” svojih legitimnih
prava. Biskupi govore o sada{wem “zlo~inu protiv ~ovje~anstva” i gaèwu
me|unarodnih konvencija. Jugoslavija je i potpisnik Konvencije Ujediwe-
nih nacija o spre~avawu i ka`wavawu zlo~ina genocida, ali katoli~ka cr-
kva nikada nije zatraìla primjenu te konvencije na usta{ke zlo~ine geno-
cida protiv pravoslavnih Srba, Jevreja i Cigana. Nikada nije pozvala na
odgovornost katoli~ke sve}enike za koje je dokazano u~e{}e u usta{kim
zlo~inima genocida.
U ovoj dramati~noj situaciji biskupi traè me|unarodnu intervenci-
ju, apeluju “na dràvnike i me|unarodne ustanove Evrope i svijeta da se hit-
no i aktivno zaloè za mir i demokratsko rje{ewe politi~ke krize kod
nas”, pozivaju “op}u crkvu, bra}u u episkopatu i sve vjernike da nam se u mo-
litvi pridruè i djelotvorno podrè”. Hrvatski biskupi su, dan prije po-
~etka zasijedawa Sabora, “odlu~ili da posjete predsjednika Tu|mana i pre-
nesu mu stavove Biskupske konferencije, u diskreciji, da ne bi ispalo kako
se biskupi direktno petqaju u politiku”. “Biskupi o tome nisu izvijestili
javnost”. Diskreciju je razotkrio predsjednik Republike Hrvatske dr Fra-
wo Tu|man, “u svom saborskom govoru spomenuo je da ga je pohodilo izaslan-
stvo hrvatskih katoli~kih biskupa”. Posjeta hrvatskih biskupa hadezeov-
skom vrhovniku, dr Frawi Tu|manu 1991. godine, na ~elu sa zagreba~kim
nadbiskupom, kardinalom dr Frawom Kuhari}em, podsje}a na posjetu hrvat-
skih biskupa, poslije Biskupske konferencije 1941, usta{kom poglavniku
dr Anti Paveli}u – na politiku Stepinca i stvarawa Civitas Dei na ru-
{evinama jugoslavenske dràve. Na toj liniji glavna prepreka je Jugoslo-
venska narodna armija, o kojoj katoli~ki tjednik pi{e: “Dvojbe vi{e nema
– postupke jednog dijela Armije, koja nije ni jugoslovenska ni narodna, treba
nazvati pravim imenom – na djelu je armijski rat protiv hrvatskog naroda!”,
840
“tzv. Jugoslavenska narodna armija ubija hrvatske mladi}e, uni{tava obi-
teqske ku}e, crkve, {kole, ambulante”, “za Hrvatsku i hrvatski narod, nakon
svega, ona je samo neprijateqska, okupacijska i zlo~ina~ka.” (str. 933.)
Zdu{no u~e{}e rimokatoli~kih prelata i wihove centrale u antisrp-
skom propagandnom ratu nastavqa se sa sve ve}om èstinom. U avgustu 1991.
godine katoli~ki nedeqnik “Glas koncila”, kako dokumentuje Bulaji}, “na
naslovnim stranama pi{e o “stravi~nim” stradawima i razarawima, o “po-
koqu na Baniji”, pod naslovom “Genocid s predumi{qajem”!, o “~etni~kim
otmicama za ìvi {tit po Sadamovom modelu “gomile zlo~inaca koqa~a”!
U @upawi, na koncelebriranoj misi prilikom sahrane poginulih hadezeov-
skih gardista, ùpnik Ivan Varo{i} je, u ime biskupa ]irila Kosa, u pro-
povijedi istakao da su oni pali u “obrani domovine”, da “takvu `rtvu Bog
nagra|uje vje~no{}u u svome domu”: “Hrvatski sinovi kao sjeme siju se u ze-
mqu. Vjerujem da }e donijeti ploda. Uvijek je krv mu~enika bila sjeme novo-
ga ìvota. U to i sada vjerujemo!” Podr{ka u ime Boga! ... U razgovoru za
austrijsku katoli~ku novinsku agenciju, kardinal Frawo Kuhari} izjavqu-
je da oruàni okr{aji na grani~nim podru~jima Hrvatske predstavqaju
“bruku za ~itavu Evropu”, da su za sve zao{treniju situaciju “odgovorni i
krivi” “srpski ekstremisti”, koji “èle braniti sustav, ideologiju i civi-
lizaciju koja je razli~ita od one u Hrvatskoj. Oni napadaju hrvatska sela ~i-
ji stanovnici “ili su opkoqeni ili su ve} izbjegli”. Samo u regiji Banije,
koja pripada zagreba~koj nadbiskupiji, sedam je ùpnika moralo napustiti
svoje ùpe da bi spasilo goli ìvot”. Kardinal je izjavio da se “produbila
mr`wa izme|u narodnih skupina, premda ne i izme|u vo|stva crkava” i u
tom kontekstu najavio “svoju namjeru da uspostavi kontakt sa srpskim pra-
voslavnim mitropolitom u Zagrebu da bi zajedni~ki razmotrili mogu}nost
uvo|ewa dijaloga za mir”.
Radio Vatikan je u to vrijeme izvijestio o po~asti koju su “katoli~ki
vjernici u isto~noj Hercegovini odali `rtvama Drugog svjetskog rata na
dostojan na~in!” Radio Vatikan je pomenuo i parastos nekoliko hiqada `r-
tava usta{kog genocida nad pravoslavnim Srbima u srpskom selu Prebi-
lovcima na istom podru~ju (samo iz tog sela, od oko hiqadu stanovnika, po-
bijeno je, zaklano i ba~eno u jamu [urmanci preko 800 pravoslavnih Srba,
èna i djece, samo jednog dana, 6. avgusta 1941., oko 500), kada je i 4. avgusta
patrijarh SPC gospodin Pavle blagoslovio temeqe pravoslavne crkve. Na
ovoj komemoraciji nije bio nijedan predstavnik katoli~ke crkve, a Radio
Vatikan podvla~i da je tom prilikom “izravno optuèn hrvatski narod”,
{to budi sumwu “da se ne radi samo o gradwi hrama mu~enicima”, ve} “za-
pravo o gradwi jo{ jedne od grani~nih tvr|ava Srpstva”! Zaboravqa se da
je upravo stravi~ni genocid nad pravoslavnim Srbima Prebilovaca i u
drugim mjestima ovog dijela Hercegovine bio usmjeren na pomjerawe grani-
ca “predzi|a katolicizma” (Antemurale Kristijanitatis).” (str. 933-934.)
e) Vatikanska diplomatija u slu`bi nove NDH
Sva tradicionalna jezuitska pokvarenost do{la je ponovo do punog iz-
raàja prilikom posete vatikanskog sekretara @an Luj Torana, koji je u Za-
grebu podupirao hrvatska separatisti~ka nastojawa, a u Beogradu nastupao
841
s punim ustima la`ne ekumenske qubavi. Na osnovu wegovog izve{taja, “pa-
pa Jovan Pavle II je, prilikom posjete Ma|arskoj, otvorenije iznio svoje
stavove o razbijawu jugoslovenske dràve. Na misi u Pe~uju, 17. avgusta 1991.
godine, na kojoj je prisustvovalo oko dvadeset hiqada ma|arskih Hrvata i
1.300 hodo~asnika iz Hrvatske sa kardinalom Kuhari}em, pomo}nim bisku-
pom \urom Kok{om, |akova~kim biskupom ]irilom Kosom, pomo}nim bi-
skupom Marinom Sraki}em, bawalu~kim biskupom Frawom Komaricom,
suboti~kim biskupom Jano{em Penzesom i zrewaninskim biskupom La-
slom Hu{varom, papa je na hrvatskom jeziku rekao”, kako ga citira Bulaji},
po “Glasu koncila” od 25. avgusta: “Srda~no pozdravqam kardinala Kuhari-
}a, zagreba~kog nadbiskupa, i druge biskupe koji su do{li iz Hrvatske za-
jedno s brojnim vjernicima. Jo{ jedanput vas uvjeravam da sam blizu va{im
zakonitim te`wama, ponavqaju}i svoj apel me|unarodnoj zajednici da vas
pomogne u ovom te{kom ~asu va{e povijesti.” (str. 941.) Bulaji} daqe izno-
si karakteristi~na fakta koja raskrinkavaju papsku politiku: “Katoli~ki
tjednik “Glas koncila” donio je ovu izjavu pape Jovana Pavla na prvoj stra-
ni pod naslovom “Papa poziva me|unarodnu zajednicu da pomogne Hrvat-
skoj”, uz napomenu da je “papinoj misi u Pe~uju prebivao i Oton Habzbur-
{ki sa svojom obiteqi”. Torinski dnevnik “Stampa” protuma~io je ovu iz-
javu da “papa èli da ide u Hrvatsku, ali u nezavisnu Hrvatsku”, da papa “ni-
kad dosad nije na tako direktan na~in povezivao problem nezavisnosti Hr-
vatske i mogu}nost svoje posjete ovoj zemqi”.
Za razumijevawe politike Vatikana kao dràve, i Svete stolice kao
univerzalne katoli~ke crkve, va`no je utvrditi ~iwenice i me|usobno ih
upore|ivati. Porukama koje su posle audijencije kod svetog oca prenosili
{efovi secesionisti~kih dràva Slovenije, Milan Ku~an, i Hrvatske, dr
Frawo Tu|man, u Jugoslaviji se nije vjerovalo, jer su zvani~na saop{tewa
Vatikana bila sasvim druga~ije intonirana. O~igledno je da je papa Jovan
Pavle II jedno obe}avao i govorio Tu|manu i Ku~anu, a druga~ija stanovi-
{ta saop{tavao javnosti... I na misi u [ambateliju (ûbapi{tu), papa Jo-
van Pavle II srda~no je pozdravio “kardinala Frawu Kuhari}a, zagreba~kog
nadbiskupa, pomo}noga biskupa zagreba~ke nadbiskupije \uru Kok{u, i hr-
vatske hodo~asnike koji su do{li iz Ma|arske, Hrvatske, Austrije i Slova~-
ke da bi se susreli s Petrovim nasqednikom”. Kada su saslu{ali propovjed
kardinala Kuhari}a, 4. avgusta 1991., u zagreba~koj katedrali, {panski re-
porteri su zakqu~ili da je kardinal “ùdio i skoro vapio za hrvatskom
osvetom nad srpskim “teroristima”, {to je zvu~alo kao poziv na krsta{ki
rat.” (str. 941-942.)
Ve} krajem avgusta 1991. godine, u zvani~nom vatikanskom dnevnom li-
stu “Oservatore Romano” objavquje se tvrdwa da je “~itava Hrvatska u pla-
menu zbog zajedni~ke ofanzive srbijanskih pobuwenika i jugoslovenske voj-
ske.” (str. 947.) Bulaji} otkriva da je takva tvrdwa “na liniji telegrama ko-
ji je dràvni sekretar wegove svetosti pape, An|elo Sodano, koji je ranije
primio hadezeovskog vrhovnika i predsjednika Republike Hrvatske u zva-
ni~nu posjetu, uputio predsjedavaju}em Ministarskog savjeta Evropske za-
jednice, Van den Bruku, poziv “me|unarodne zajednice da svim sredstvima
842
nastoji zaustaviti oruàne sukobe” u Hrvatskoj. U tom telegramu, zna~ajno
je da dràvni sekretar izraàva nadu “da }e se uspjeti nagovoriti pojedine
republike(!) da ubrzaju proces dràvnog preure|ewa”. Ovu diplomatsku iz-
javu obja{wava Radio Vatikan da je “to u prvom redu Srbija”, kojoj predvi-
|a “totalni krah” i svo|ewe Srbije na wezinu pravu mjeru iz 1914. godine.”
(str. 947.)
Biskupska komisija, 4. septembra 1991., insistira da je Hrvatskoj spoqa
nametnut rat radi otimawa teritorije, koji, uz podr{ku Srbije i Crne Go-
re, vodi jugoslovenska vojska koja se otela bilo kakvoj civilnoj kontroli
savezne vlasti. “Biskupi, u zakqu~ku pisma, isti~u “da bi najve}i doprinos
za preovladavawe toga, za suvremenu Europu sramotnog stawa, bilo me|una-
rodno diplomatsko priznavawe Slovenije i Hrvatske”, ~ime bi me|unarod-
na zajednica, koja se zalaè za mirno rje{ewe jugoslovenske krize, za razli-
ku od odbijawa saradwe pojedinih subjekata u Jugoslaviji, dobila autenti~-
ne i pouzdane saradnike i sabesjednike za uspostavu mira i daqi razvitak
demokratskih procesa u skladu sa me|unarodnim konvencijama i na~elima!”
(str. 948.) To pismo je predstavqalo platformu za {iroku me|unarodnu ak-
ciju u prilog hrvatskom separatizmu, koju su predvodili predsednik papske
komisije “Pravednost i mir” kardinal Ro|er Elegari i predsednik Konfe-
rencije evropskih komisija “Pravednost i mir” irski biskup Yeremi Ko-
noli. “Papa Jovan Pavle II pokrenuo je svjetsku akciju razbijawa jugosloven-
ske dràve pozivom, od 5. septembra, svim katoli~kim biskupima na cije-
lom svijetu da mu se sa svim katoli~kim vjernicima pridruè u molitvi 8.
septembra na blagdan ro|ewa Marijina.” (str. 948.)
Kako je izve{tavao “Glas koncila” od 22. septembra, “vijest o tom jedin-
stvenom papinu pozivu, kakvoga hrvatska povijest jo{ nikada nije zabiqe-
ìla, a koji uz religioznu ima i izuzetnu diplomatsku va`nost, priop}io
je sam papa zagreba~kom nadbiskupu kardinalu Frawi Kuhari}u u pismu u
kome isti~e da “u ovim ~asovima boli i nesigurnosti èlim prije svega iz-
raziti svoju solidarnost i obiteqima poginulih i rawenih, sa svima koji
prestra{eni bjeè i posebno s cijelim hrvatskim narodom koji je nemo}an
da zaustavi katastrofu.” (str. 948.) U centralnoj hrvatskoj misi na zagre-
ba~kom Kaptolu, u prisustvu najvi{ih hrvatskih dràvnih funkcionera,
“kardinal propovijeda da se radi o osvaja~kom ratu, “|avolskoj mudrosti”,
“ludosti i nesre}i”, “zlu i zlim na djelu”, a {to se ti~e hadezeovskih bojovni-
ka, mupovaca i gardista, to je “zakonita obrana domovine, obiteqi, slobo-
de”, {to predstavqa “pravo i moralni ~in.” (str. 949.) Uz to je “Glas konci-
la”, od 15. septembra, obja{wavao da sama ~iwenica da je “golema katoli~-
ka crkva, s gotovo milijardu vjernika {irom globusa odràla svoj Svjetski
dan molitve za Hrvatsku” zna~i “molitvom priznatu Hrvatsku.” (str. 949.)
Politi~ki zna~aj tog ~ina obja{wava se na slede}i na~in: “U svakoj kato-
li~koj crkvi, na svim kontinentima, qudi su u nedjequ, 8. rujna, ~uli papi-
nu poruku u prilog mira u Hrvatskoj. Bila je to prilika da svi saznaju, jer
mnogi doista nisu znali da Hrvatska postoji kao dràva, gdje se nalazi, da
se bori protiv nametnutog joj rata, da se brani od posqedweg ostatka povam-
pirenog boq{evizma u sprezi s tako|er povampirenim hegemonizmom
843
srpske dràve. Od toga svjetskog dana molitve za Hrvatsku stotine miliju-
na prosje~nih qudi doista znaju da se u Hrvatskoj ne vodi tek neki etni~ki
sukob kakvih posvuda ima, nego da je to, po svemu sude}i, posqedwi krvavi
sraz istro{enog boq{evi~kog imperijalizma s demokracijom koja raste iz
korijena biblijske ~ovje~nosti. Tako je papa na~inom koji je samo wemu do-
stupan upisao Hrvatsku u svijest i u skrb ~ovje~anstva.” (str. 949.)
Angaòvawem svih katoli~kih organizacionih i propagandnih poten-
cijala na {irewu hrvatskih monstruoznih laì protiv srpskog naroda,
podgrejano je javno mwewe skoro svih zapadnih zemaqa, a papa je 15. septem-
bra ponovo javno zahtevao stranu vojnu intervenciju u unutra{wi jugoslo-
venski sukob. Kako je zna~ajna uloga vatikanske diplomatije u razbijawu ju-
goslovenske dràve obja{wava “Glas koncila” u uredni~kom komentaru od
29. septembra: “Va`no nam je uo~iti da je u ovom slu~aju nadasve va`nu ulo-
gu igrala katoli~ka crkva, upravo diplomacija Svete stolice. Ta najstari-
ja, najiskusnija, najmirotvornija, a materijalnim pomagalima najsiroma-
{nija diplomacija(!) koja ima svoja skromna a vrlo utjecajna predstavni-
{tva u ve}ini dràva koje su ~lanice OUN, ovih je tjedana, osobito posled-
wih dana, sasvim o~ito razvila vrlo {iroku djelatnost za obustavu rata u
Hrvatskoj i za ostvarewe prava naroda mirnim putem. Nakon {to je nedav-
no na najcrkveniji na~in Ivan Pavao II pokrenuo svjetsko javno mwewe u ko-
rist ugroène Hrvatske i za dobro svih naroda na podru~ju dosada{we Ju-
goslavije, posqedwih je dana upotrebqavao svaku priliku da to jo{ ja~e is-
takne. U srijedu 18. i ~etvrtak 19. rujna, papa je u generalnim i posebnim
prigodnim audijencijama nazo~nima govorio o Hrvatskoj, i wezinom stra-
dawu i wezinim pravima; o~ito nije govorio da ~uju samo ti nazo~ni nego da
ponovno odjekne u diplomatskoj javnosti. Saznajemo za neobi~no ìve kon-
takte izme|u hrvatskog episkopata i Svete stolice.” (str. 953.)
I hrvatski i strani biskupi sve su uporniji u zahtevima da zapadne dr-
àve priznaju nezavisnost Hrvatske i Slovenije. Kako iznosi Bulaji},
“Wujork tajms” je tih dana zapazio da hrvatski bojovnici nose kao znak ras-
poznavawa katoli~ki krst, da bi se razlikovali od pravoslavnih Srba. Ro-
bert D. Kaplan, u istom listu, na temu “Papa i gra|anski rat u Jugoslaviji”
zapaà da je papa Jovan Pavle II u~inio 18 intervencija za mir u Jugoslavi-
ji, da je “rat u Jugoslaviji doveo Vatikan u izuzetno osjetqiv poloàj”. Ka-
plan ukazuje da “Sveta stolica mora iza}i iz sjenke – ne samo da pomogne,
ve} i da ra{~isti pro{lost.” (str. 954.) Slede}i fragment iz Kaplanovog
teksta, Bulaji} doslovno citira: “Rimska katoli~ka crkva, pored toga {to
je sredi{wa ta~ka nacionalnog otpora u Hrvatskoj, u istoriji je igrala ulo-
gu koja je dovela do sada{weg krvoproli}a u Jugoslaviji. Zagreba~ka nadbi-
skupija je u aprilu 1941. javno pozdravila stvarawe nacisti~ke marionetske
dràve Hrvatske, ~iji je unutra{wi aparat bezbjednosti bio odgovoran za
pokoq Srba u istim grani~nim podru~jima gdje se ponovo vode borbe.” (str.
954.) Sledi opet Bulaji}eva interpretacija: “Kaplan postavqa pitawe za-
{to papa, koji je putovao na sve ~etiri strane svijeta, nikada nije posjetio
katolike u dràvi – koja se nalazi u susjedstvu Italije i Vatikana. Po we-
govoj ocjeni, radi se o dvije velike prepreke – molitva na grobu zagreba~kog
844
nadbiskupa, kardinala Stepinca u katedrali u Zagrebu, i posjeta usta{kom
logoru smrti Jasenovac. “Crkva mora primiti krivicu za ono {to se desi-
lo u toku Drugog svjetskog rata, osu|uju}i dana{wu agresiju Srbije”. Samo
na taj na~in, po mi{qewu Kaplana, papa moè upotrijebiti stvarnu snagu,
koju nema Evropska zajednica, da umiri ekstremiste u Hrvatskoj i da smiri
Srbe. Katoli~ka crkva u Hrvatskoj danas otvoreno odbacuje svaku odgovor-
nost za zlo~ine genocida u NDH u toku Drugog svjetskog rata, da su savreme-
ni me|unacionalni sukobi izme|u Hrvata i Srba “u stvari samo nastavak
onoga {to je 1941. po~elo.” (str. 954.)
Akcija rimokatoli~kih prelata ima pred sobom dva osnovna ciqa – da
dovede do hrvatske dràvne nezavisnosti, ~iji }e teritorijalni opseg obu-
hvatiti vekovne srpske zemqe, i falsifikuje istorijske ~iwenice koje do-
kazuju zlo~ina~ku prirodu genocidnog usta{kog reìma. “Glas koncila”, od
29. septembra, kako pronalazi Bulaji}, “bez okoli{awa tvrdi da Srpska
pravoslavna crkva “bez ikakva povijesnog konteksta lansira grubu optu`bu
za genocid “kakvog jo{ nikad nije bilo” nad srpskim narodom, wegovom cr-
kvom, kulturom i vlasni{tvom”. Navod da je vi{e od milion srpskog sta-
novni{tva bilo ubijeno, desetine hiqada ku}a spaqeno, razoreno vi{e od
500 pravoslavnih crkava i parohijskih ku}a, katoli~ki tjednik cijeni da je
“u duhu novokomponirane beogradske povijesti u slu`bi politi~ko-impe-
rijalisti~kih apetita”. Primjer mu~ewa zagreba~kog pravoslavnog mitro-
polita Dositeja dok nije izgubio razum, “s povijesnom istinom nema nika-
kve veze”. U vezi usta{kog logora smrti Jasenovca, pokajawa za izvr{ene
zlo~ine genocida nad Srbima, Jevrejima i Ciganima, katoli~ki tjednik su-
protstavqa tvrdwu da je “Jasenovac bio logor do 1947”, da treba progovori-
ti o Blajburgu i brojnim “jazovkama” {irom Hrvatske, da je “jedino hrvat-
ski narod, ako se usporede predratni i prvi poratni popis stanovni{tva,
iza{ao iz razdobqa s mawim brojem ~lanova”! Da se ne radi o stavu uredni-
ka katoli~kog tjednika pokazuje najnoviji intervju kardinala Kuhari}a u
kome tvrdi “da je za vrijeme rata katoli~ka crkva po svojim najvi{im pred-
stavnicima pruìla otpor nasiqu i da je javno osu|ivala nasiqe, s bilo ko-
je strane ono dolazilo”. Otvorenije nego ranije, danas kardinal Kuhari}
tvrdi da je nadbiskup Stepinac bio “u to vrijeme okupacije, nacizma i rata
jedan od najhrabrijih biskupa Evrope.” (str. 954-955.)
Tu|man je ponovo, 3. oktobra 1991, bio papin gost i po povratku odu{e-
vqeno saop{tio da je dobio nedvosmislenu i ~vrstu papinu podr{ku zahtevu
za priznawe hrvatske nezavisnosti. “Razgovori u Vatikanu su protuma~eni
u Zagrebu kao otvoreno istupawe Svete stolice na strani secesionizma Hr-
vatske, “da Vatikan s tzv. tajnom diplomacijom vodi akciju za priznavawe
suverenosti Slovenije i Hrvatske”, da papa Jovan Pavle II, “koji se otvore-
no svrstao uz Hrvatsku”, “traì da grupa zemaqa, a ne jedna po jedna, odmah
priznaju Hrvatsku i Sloveniju”. “Sveta stolica je spremna odmah priznati
Hrvatsku i traì zemqe istomi{qenike. Zbog toga je Tu|man zadovoqniji
rezultatima razgovora koje je vodio u Vatikanu nego onima u glavnom gradu
talijanske republike”. Tako je papa postupao 1941/42. godine, ali pored po-
dr{ke zemaqa istomi{qenika – osovinsko-nacisti~kih kvislinga, nije
845
do~ekao priznawe me|unarodne zajednice. Poslije ovako otvorene i sna`ne
podr{ke Svete stolice slijedila je odluka Sabora hadezeovske Hrvatske,
od 8. oktobra 1991., po kojoj Republika Hrvatska “raskida dràvnopravne
sveze na temequ kojih se zajedno s ostalim republikama i pokrajinama tvo-
rila dosada{wa SFRJ.” (str. 961.)
Mnogi evropski i ameri~ki biskupi su jo{ otvorenije u javnosti podu-
prli takve zahteve, a celokupna katoli~ka {tampa kampawu je dovodila do
usijawa. “Odràvawu borbenog pritiska katoli~ke crkve u odlu~uju}oj bi-
ci za razbijawe jugoslovenske dràve posluìlo je i redovno zasjedawe,
odràno u Zagrebu 15. i 16. oktobra 1991. godine. Papa Jovan Pavle II nije
propustio ni ovu priliku da uputi pismo hrvatskim biskupima, u kome daje
posebnu podr{ku Mirovnoj konferenciji u Hagu “oko me|unarodnog priti-
ska za me|unarodno priznawe neovisnosti Slovenije, Hrvatske i drugih re-
publika koje }e to zatraìti.” (str. 964.) Vatikan je, 26. novembra 1991. go-
dine, uputio memorandum svim dràvama u~esnicama Konferencije o
evropskoj bezbjednosti i saradwi, ~iju su{tinu odre|uju slede}i zahtevi:
“Pred ogor~enim borbama koje se vode u Hrvatskoj, Sveta stolica poziva za-
jednicu dràva da ponovo razmotri potrebu po{tovawa prava na nezavi-
snost naroda Hrvatske i Slovenije i naroda koji bi èqeli da ostvaruju to
pravo. Sveta stolica je mi{qewa da je do{lo vrijeme da se me|unarodno
priznaju Hrvatska i Slovenija i to prije boì}nih praznika. Narodi tih
dveju republika su slobodno i demokratski izabrali nezavisnost.” (str. 970.)
`) Otvoreno hvalisawe Vatikana po~iwenim zlodelima
Kako je izvestio “Glas koncila”, od 29. decembra 1991. godine, “portpa-
rol Vatikana, dr Navaro Valis, objasnio je u intervjuu na vatikanskom radi-
ju “da je Sveta stolica od po~etka krize radila na dva na~ina: diplomatskim
putem i ~estim interventima papinim: diplomatskim je putem Sveta stoli-
ca predlagala rje{ewe krize me|unarodnim priznawem odnosnih republika,
a papa je stalno i s boli izlagao razloge i uvjete po kojima se nastali pro-
blem moè rije{iti tako da se po{tuju sve strane i pravo na samoodre|ewe”.
Pred svjetskom javno{}u Sveta stolica je iznosila stav da priznawe kato-
li~ke Hrvatske i Slovenije “nije usmjereno protiv nijedne stranke kojih se
to ti~e”, da “Sveta stolica postojano èli o~uvati dobre odnose sa svim re-
publikama Jugoslavije.” (str. 971.) Po~etkom naredne godine “Vatikan je kre-
nuo na odlu~uju}i udar za razbijawe jugoslovenske dràve. Monsiwor Pjero
Panakini je obavijestio javnost, 13. januara 1992. godine, da je Sveta stoli-
ca uputila note vladama republika Slovenije i Hrvatske, obave{tavaju}i
ih da im priznaje suverenost i nezavisnost. U isto vrijeme, “nota je upu}e-
na i beogradskoj vladi kojom se ona obavje{tava da pomenuta odluka nikako
nije uperena protiv Jugoslavije”, da apostolski pronuncije u Beogradu, mon-
siwor Gabriel Montalvo, nastavqa “svoju misiju predstavnika Svete sto-
lice u Jugoslaviji”. Vatikan je ovim aktom prvi put prekinuo svoju dugu i
stoqetnu tradiciju da posledwi prizna novu dràvu. Tako je postupao sa pr-
vom jugoslovenskom dràvom Srba, Hrvata i Slovenaca 1919. godine. Bilo
je slu~ajeva da je Vatikan decenijama odbijao da uskladi crkvenu politiku
sa stvarnim stawem u pojedinim dràvama. Zna~ajno je da se u razbijawu
846
jugoslovenske dràve – priznawu katoli~ke Hrvatske i Slovenije Vatikan
na{ao samo sa Wema~kom. Namjera je o~igledna – poku{aj uticaja na opre-
deqewe posebno evropskih dràva koje, na osnovu briselskog dogovora od
16. decembra 1991. treba da se opredijele kroz dva dana – 15. januara 1992.”
(str. 972.)
Ono na ~emu su istrajavali ne samo papa Pije XII, nego i Jovan XXIII i
Pavle VI, puna rehabilitacija Stepinca postignuta je saborskom odlukom
odmah nakon vatikanskog priznawa nezavisnosti hrvatske dràve, pa ~ak i
svih ostalih usta{kih zlo~inaca. U ovoj dvotomnoj kwizi, Bulaji} objavqu-
je biografske podatke o 694 rimokatoli~kih sve{tenika, nesumwivo doka-
zanih ratnih zlo~inaca, uz napomenu da je to nepotpuna lista. Posebno se
Bulaji} bavio koincidencijom izme|u pojave “Gospe” u Me|ugorju i usta-
{kih zlo~ina u tom zapadnohercegova~kom kraju, o ~emu govori: “Dok sam
prou~avao arhive po Hercegovini, a ne zaboravite da je âpqina, prema
usta{kom planu genocida donijetom jo{ prije rata, bila jedan od centara
tog stra{nog plana, ostao sam za~u|en koincidencijom da se Gospa pojavila
23. juna 1981. godine, a tog dana prije ~etiri decenije bili su pokoqi u Ber-
kovi}ima, Rànom Dolu, Me|ugorju i drugim mjestima. U ~isto srpskom se-
lu Prebilovci, usta{e su od hiqadu stanovnika pobile 800, od toga 296 dje-
ce do 14, a 64 do dvije godine! Sve su ih bacili u jamu [urmanci, koja se li-
jepo vidi sa brda na kojem se pojavila Gospa. Dok svuda po Me|ugorju vode as-
faltni putevi, fri-{opovi, govori se o aerodromu, do [urmanaca se moè
do}i samo pje{ke. Postoji spomen-plo~a, ali najstra{nije je {to je jama za-
pe~a}ena. Niko je nije otvarao i istraìvao. U wu su bacane majke s djecom
u naru~ju. Jednom sam bio pozvan za predava~a na “plove}em univerzitetu”
po Mediteranu. Grupa ameri~kih profesora mi je rekla da je u program wi-
hove posjete Jugoslaviji ukqu~eno i Me|ugorje. Pitali su me {ta je to. Ob-
jasnio sam im uz kra}i istorijski pregled. Bili su zapaweni. Pozvali su me
da po|em sa wima i tako sam Me|ugorje posjetio kao Amerikanac. Dobili
smo bogat materijal s Gospinim izjavama da je ona namjerno izabrala ovu ù-
pu i da s wom ima posebne planove. Strategija da ne moè biti jasnija! A
wen tvorac je frawevac Zovko, osu|ivan {to je djecu u~io fa{isti~kim
pozdravima. Dva fratra Zovka sa ovog podru~ja bili su usta{ki koqa~i ko-
ji su ubijali u Gospino ime, jer je Gospa bila simbol usta{tva i “kraqica
Hrvata.” (str. 1027.)
4. Posleratna vatikanska politika prema Jugoslaviji

Dragoqub @ivojinovi} je, 1994. godine, objavio kwigu “Vatikan, kato-
li~ka crkva i jugoslovenska vlast 1941-1958.” (Beograd, Prosveta–Teraip),
obuhvativ{i tako istorijski period do smrti pape Pija XII, a pokazuju}i
skoro {estovekovni kontinuitet vatikanske antisrpske politike. “Ve} u
XV veku Rimska kurija je Srbe ozna~ila kao jeretike i {izmatike, i odlu-
~ila da se bori sa wima do wihovog istrebqewa. Kongregacija za propagan-
du vere trudila se da {izmu iskoreni, koriste}i u te svrhe ideju unije. Na-
stojawa u tom smislu bila su poja~ana, a borba za nove du{e postala je ideja vo-
diqa vatikanske politike. Ona nije gubila dah sve do najnovijih vremena, a
847
hrvatski katolici postali su najsna`nije oru|e u toj borbi. U takvim okol-
nostima, saradwa izme|u katoli~ke crkve i usta{ke vlasti bila je prirod-
na. Otuda nije nikakvo ~udo {to su Srbi i pravoslavna crkva bili predo-
dre|eni za uni{tewe, osu|eni da nestanu, bez obzira na sredstva i na~ine
kojima }e se to posti}i.” (str. 17.)
Usta{ka tvorevina, pod okriqem nema~kih i italijanskih okupatora,
Nezavisna Dràva Hrvatska, pokazala se kao u ~itavih {est vekova najde-
lotvorniji instrument realizacije rimokatoli~kih interesa. “Saradwa
izme|u Vatikana, katoli~ke crkve i usta{kog reìma zasnivala se na bo-
ànskim, katoli~kim osnovama, a ne na nesigurnim politi~kim ili drugim
temeqima. Takva osnova saradwe predstavqala je neslu}enu opasnost za wi-
hove protivnike – Srbe, pravoslavne, Jevreje, Cigane, komuniste. Vatikan-
ski vrhovi smatrali su svojom obavezom, zapravo du`no{}u, da pomognu no-
vu vlast u Hrvatskoj gde god i kad god je to bilo mogu}e. U tome su ~esto pre-
lazili dozvoqene granice i prihvatqive norme me|unarodnog prava, mora-
la i humanosti. Zbog toga su dolazili u sukob sa savezni~kim vladama i di-
plomatijama, }utali pred nasiqem po~iwenim od strane usta{ke dràve,
odbijali da osude zlo~ine i zlo~ince. Sa svoje strane, Paveli} i wegovi sa-
radnici bili su svesni papine slabosti prema katoli~koj dràvi nastaloj
na “granici hri{}anstva”, uvereni da }e pre}utati wihove zlo~ine po~i-
wene u ime militantne vere. Tako je, zaista, i bilo.” (str. 32.)
a) Vatikansko zata{kavawe zlo~ina
Uspostavqawe komunisti~kog reìma u posleratnoj Jugoslaviji Vati-
kanu je pruìlo dragocenu {ansu da pod vidom borbe protiv diktature i
ateizma prikrije sopstvenu odgovornost za hrvatske usta{ke ratne zlo~i-
ne. Na ruku im je i{la i beskrupulozna politika titoisti~kog reìma, za-
snovana na voqi da se u korenu sase~e bilo koji oblik opozicionog delova-
wa, ali i da se progone verske zajednice i nasilno smawe wihova mo} i uti-
caj. Komunisti~ki reìm je zapravo poraèn i sudskim procesom protiv
nadbiskupa Stepinca, jer ga je vodio prema uobi~ajenom boq{evi~kom
obrascu, gaze}i elementarne pravne principe i do apsurda dovode}i na~ela
funkcionisawa sudskog sistema. “Jedna arogantna i nepripremqena akcija,
uz to nedovoqno promi{qena, izazvala je neèqene reakcije u zemqi i ve-
liku galamu na strani. Kako je reìm, pak, bio odlu~an da se obra~una sa
unutra{wom opozicijom, takva akcija je bila razumqiva. Nepromi{qe-
nost je bila posledica samouverenosti i arogancije. Titova tvrdwa da se ju-
goslovenska vlast nije pla{ila nikoga u svetu pokazivala je wegovu naiv-
nost, kratkovidost i nepromi{qenost. Odsustvo politi~ke mudrosti, s jed-
ne, i èstine i samouverenosti, s druge strane, obja{wavaju odluku o pokre-
tawu procesa zagreba~kom nadbiskupu. Revolucionarna logika nije bila
prihvatqiva u svetu u kome su Vatikan i katoli~ka crkva igrali zna~ajnu
ulogu, imali na~ine da izraze svoje nezadovoqstvo i sredstva da se bore pro-
tiv onih snaga koje su smatrali svojim protivnicima. Samo okolnost da
SAD nisu bile spremne da idu do kraja u pruàwu politi~ke podr{ke Va-
tikanu, spasla je jugoslovenski reìm od mnogih me|unarodnih kritika i
politi~kih poraza.” (str. 230.)
848
Komunisti kao da su se trudili da pomognu Rimokatoli~koj crkvi da
weni prelati steknu {to ubedqiviji oreol mu~eni{tva. Stepincu je samo
polovi~no po{tovano pravo na samostalan izbor advokata, od hap{ewa pa
do kraja procesa imao je samo jedan jedno~asovni razgovor sa svojim branio-
cima. Policija je hapsila i maltretirala sve{tenike koji su mogli u~e-
stvovati u pripremawu odbrane, da bi ih tako upla{ila i destimulisala.
Sva sredstva informisawa vodila su vatrenu kampawu protiv optuènog, a
nikome nije dozvoqavano da se javno nijednom re~ju suprotstavi medijskom
lin~u. Komunisti~ka partija organizovala je prinudno potpisivawe peti-
cija od strane gra|ana sa zahtevom da se optuèni {to stroè kazni. Pred
po~etak i u toku su|ewa organizovan je javni progon i lin~ nekoliko sve-
{tenika, od kojih je izvestan broj ubijen. Na sve{tenike je vr{en pritisak
da spre~avaju okupqawe vernika ~ak i u crkvama. Stepincu je su|eno uz ne-
dozvoqenu retroaktivnu primenu specijalnog krivi~no-pravnog propisa –
Zakona o zlo~inima protiv naroda i dràve iz 1945. godine, a ne po pred-
ratnom jugoslovenskom krivi~nom zakoniku. Uz to su norme ovog specijal-
nog op{teg pravnog akta omogu}avale krajwe proizvoqno tuma~ewe.
Nadbiskupu je proces vo|en zajedno sa zlo~incima s kojima on nije imao
nikakve neposredne veze. Sudska zasedawa su trajala i po dvanaest sati dnev-
no. ^lanovi sudskog ve}a nisu se ustru~avali da u sudnici ismejavaju, oma-
lovaàvaju i poniàvaju optuènog. Sudije su se redovno pona{ale poput
javnog tuìoca. Odbrani je uskra}eno pravo unakrsnog ispitivawa svedoka.
Dokazni materijal je krajwe proizvoqno i tendenciozno tretiran, a u wega
su uvr{tavana i o~igledno falsifikovana dokumenta. Onemogu}eno je od-
brani da proverava iskaze la`nih svedoka. Svedoci odbrane su ideolo{ki
diskvalifikovani i tako je spre~eno wihovo pojavqivawe na procesu. Svi
tuìo~evi dokazi automatski su prihvatani, a dokazi odbrane a priori od-
bacivani. Ako je neki dokument koji je odbrana podnela i prihvatan u doka-
znom postupku, predsednik suda bi ga ~itao velikom brzinom i potpuno ne-
jasno, da ga niko u sudnici nije mogao razumeti. Svi tuìo~evi svedoci su
saslu{ani, a ve}ina onih koje je traìla odbrana odbijeni su. Javni tuì-
lac je govorio u toku su|ewa 48 ~asova, a Stepin~evi branioci svega dvade-
set minuta. Naknadno je mewan zapisnik o saslu{avawu svedoka u toku is-
trage kako bi falsifikat sna`nije teretio optuènog. Prepravqani su
naknadno i stenogrami procesa, pa je javnost upoznavana sa la`nom verzi-
jom. Publiku u sudskoj dvorani, uz nekoliko izuzetaka, predstavqali su ko-
munisti~ki aktivisti, koji su orkestrirano bu~no podràvali tuìo~eve
izjave, a ismevali optuènog. Predsednik suda i javni tuìlac neprekidno
su pribegavali ideolo{kim i politi~kim diskvalifikacijama optuènog.
Stepin~evi advokati danono}no su bili pod zastra{uju}om prismotrom
tajne policije. Od nezavisnog sudstva nije bilo ni traga. Kao da se reìm
uporno trudio da od Stepinca stvori mit.
Surovi Titov komunisti~ki reìm omogu}io je Vatikanu da pridobije
za saradwu najmo}nije zapadne obave{tajne slu`be u akciji spasavawa rat-
nih zlo~inaca. “Vatikan i velike sile (SAD, V. Britanija) sara|ivali su u
tom poslu, prikrivali zlo~ince, politi~ke qude usta{kog ili kvislin-
849
{kih reìma, istaknute prelate katoli~ke crkve, kao i mnoge druge koji su
beàli iz Jugoslavije svesni svoje krivice ili zbog saradwe sa usta{kim
ili drugim snagama. Istina, bilo je onih koji su bili vra}eni tamo gde su
po~inili zlo~ine. Jo{ pre po~etka “hladnog rata” vodila se politika koja
je u mnogo ~emu podse}ala na wega. Bliska sprega izme|u Vatikana i wego-
vih organizacija, kao i pojedinaca koji su delovali unutar wih, omogu}ila
je uspostavqawe puteva i kanala, veza i saradwe izme|u raznorodnih poli-
ti~kih, obave{tajnih, humanitarnih, verskih slu`bi na {irokim verskim
prostorima. Uticajni pojedinci obavqali su krupne poslove u tome, a mno-
gi ratni zlo~inci izbegavali su godinama hap{ewe, izvo|ewe pred sud i ka-
`wavawe za dela iz pro{losti. Savezni~ke obave{tajne slu`be sluìle su
se pojedincima iz crkvenih redova za svoje ciqeve.” (str. 231.)
Vatikan se najsvesrdnije angaòvao u spasavawu usta{kog poglavnika
Ante Paveli}a. “êtvrtog maja 1945. godine, Paveli} i Andrija Artuko-
vi}, doglavnik NDH, pre{li su u Austriju, gde im je katoli~ka crkva pru-
ìla uto~i{te. U èqi da zavara trag, nepoverqivi Paveli} je promenio
vi{e samostana u kojima je kra}e ili duè vremena boravio. Promenio je
tako|e i li~ni izgled: o{i{ao je guste obrve, pustio bradu i nosio la`ne
nao~ari. U se}awu mnogih ostao je zapam}en kao otac Benarez. Prema nekim
ameri~kim obave{tajnim izvorima, Paveli} je boravio u Celovcu, u blizi-
ni jugoslovenske granice, gde je imao na raspolagawu posebnu vilu i stan.
Iza sebe je ostavqao malo tragova. Drugi izve{taj je govorio da je u Austri-
ji boravio do prole}a 1947. godine, kad je do{ao u Rim. Najzad, po mi{qewu
specijalnog agenta Govena, Paveli} je uìvao podr{ku britanskih vlasti,
po{to je sa wima odràvao bliske veze u pro{losti... Do sada nepoznati i
nekori{}eni podaci iz ameri~kih obave{tajnih i diplomatskih izvora
omogu}uju da se sa vi{e sigurnosti rekonstrui{u najva`niji doga|aji i od-
redi dràwe Vatikana, ameri~kih i britanskih vojnih vlasti u igri oko
Paveli}a. Ni{ta mawa, ako ne i ve}a, bila je upletenost Vatikana i crkve-
nih institucija {irom Evrope i Italije. Dok se prvo nije moglo o~ekiva-
ti, drugo se moglo smatrati prirodnim.” (str. 253.)
b) Ameri~ki obave{tajni izve{taji o Paveli}evom bekstvu u Vatikan
Najvi{e podataka o Paveli}evom kretawu po~etkom 1947. godine obe-
lodanio je specijalni ameri~ki agent Frenklin Goven. “U Govenovom izve-
{taju se govorilo da je na osnovu vesti iz vi{e izvora potvr|eno da je Pa-
veli} boravio u Rimu u nekoliko navrata, i da se, verovatno, tu i sada na-
lazio. Nastojao je da utvrdi da li je to istina. Prema vestima kojim je ras-
polagao, Paveli} se nalazio na vatikanskoj teritoriji, u ogra|enom bloku,
na levoj obali Tibra, u delu Rima zvanom Lungo Tevere. Unutar bloka se na-
lazilo pet katoli~kih organizacija, vinski podrum, garaà, radwa i jedan
privatni stan. Od verskih institucija nalazili su se: samostan Sv. Sabine,
Qe{ka {kola za rimske studije, Vitezovi malte{kog reda, samostan Sv.
Anselma i de~ja {kola koju su vodile monahiwe. Obave{tajci nisu bili u
stawu da u|u u unutra{wost bloka, a ~ak i da je to bilo mogu}e, bilo bi te-
{ko prona}i Paveli}a, koji ìvi unutar jedne stare gra|evine. Drugi oba-
ve{tajac je saop{tio da je tramvajska linija povezivala Paveli}a sa usta-
850
{kom bazom koja se nalazila na Via Kavur 210. Goven je napomenuo da je te-
{ko prodreti u zatvoreni usta{ki krug, po{to niko od Hrvata nije bio
spreman da radi protiv Paveli}a. Goven je dopustio da obave{tewa nisu bi-
la potpuna i najpouzdanija. Jedini na~in da se utvrdi gde se Paveli} nala-
zio bio je da se izvr{i prepad na stan u Via Kavur, ilegalno upadne na va-
tikansku teritoriju ili uhapsi Draganovi}, koji je jedini mogao da otkrije
Paveli}evo skloni{te i olak{a hap{ewe. Goven je tvrdio da se Paveli}
skrivao na vatikanskoj teritoriji koja je uìvala eksteritorijalnost.”
(str. 257.)
Drugi ameri~ki obave{tajni agent, koji se zvao Klejton Mad, negde u
isto vreme kad i Goven, izve{tavao je “da je Paveli} do{ao u Rim aprila
1946. godine u pratwi li~nog telohraniteqa Dragutina Do{ena, biv{eg
oficira wegove li~ne garde. Obojica su bili preobu~eni u katoli~ke sve-
{tenike. Smestili su se u katoli~ki kolegijum u Via \akomo Beli 3, jedi-
ni koji je uìvao punu eksteritorijalnost i u koji se moglo u}i samo sa pot-
punim ispravama. Pretpostavio je da je to bio papski pe~at, po{to je to bio
jedini kolegijum koji se nalazio pod direktnim papskim nadzorom. Mad je
potvrdio da je Paveli} nedavno u {panskom konzulatu dobio paso{ na ime
Pedro Goner i vizu za Ju`nu Ameriku ili Kanadu. Trojica drugih usta{a
bili su zbrinuti na isti na~in, ali je samo jedan bio identifikovan. To je
bio general Vladimir Kren. Madov obave{tajac je utvrdio put kojim su se
usta{e prebacivale iz Italije u Jugoslaviju... îtava mreà se nalazila u
rukama katoli~kih sve{tenika, koji su bili iskqu~ivo Hrvati. Wen cen-
tralni nerv nalazio se u Zavodu Sv. Jeronim.” (str. 257.)
5. Sudski proces Alojziju Stepincu

Branimir Stanojevi} je, u kwizi “Alojzije Stepinac – zlo~inac ili
svetac. Dokumenti o izdaji i zlo~inu” (“Nova kwiga”, Beograd 1986), obja-
vio skra}enu verziju optu`nice, sudskog stenograma i presude zagreba~kom
nadbiskupu, u okviru procesa koji se, 1946. godine, vodio pred komunisti~-
kim sudom protiv grupe hrvatskih ratnih zlo~inaca. Dokazi protiv Ste-
pinca bili su veoma ubedqivi, pa je bahato pona{awe vlasti, sudije i tuì-
oca moglo samo da pokvari op{ti utisak u javnosti i pomogne Stepin~evim
sledbenicima u pribavqawu mu~eni~kog oreola jednoj opskurnoj, pokvare-
noj i krvoèdnoj li~nosti kakav je hrvatski rimokatoli~ki primas nesum-
wivo bio. Nesporno je da je Stepinac, jo{ u aprilu 1941. godine, javno podr-
ào hrvatsku usta{ku vlast, dok se jugoslovenska vojska jo{ borila protiv
fa{isti~kih agresora. Kleru svoje nadbiskupije izdao je, 28. aprila, okru-
`nicu s pozivom da svi sve{tenici i vernici sara|uju s kvislin{kim vla-
stima. U~estvovao je u svim javnim sve~anostima Paveli}evog reìma, ita-
lijanskih i nema~kih okupatora, a slu`bena katoli~ka {tampa, pod wego-
vom direktnom kontrolom, svojski se ukqu~ila u usta{ke propagandne ak-
tivnosti, da se ni po ~emu nije razlikovala od reìmske. Nikada se nijed-
nim aktom ili re~ju nije suprotstavio u~e{}u rimokatoli~kih sve{teni-
ka u usta{koj vojnoj organizaciji niti wihovoj predvodni~koj ulozi u mno-
gim pokoqima. Celokupna Katoli~ka akcija, koju je on predvodio, kao i sve
851
wene posebne organizacije, s velikim entuzijazmom i Stepin~evom podr-
{kom ukqu~ile su se u usta{ki pokret. Sve verske sve~anosti koje je pred-
vodio zagreba~ki nadbiskup pretvarane su s wegovim pristankom u usta{ke
propagandne manifestacije.
Nadbiskup Stepinac je bio na ~elu tro~lanog odbora za prisilno po-
katoli~avawe Srba, a bio je i glavni vojni vikar hrvatskih usta{a i domo-
brana. Kao predsednik Nadbiskupskog duhovnog stola odobrio je, 1944. godi-
ne, molitvenik “Hrvatski vojnik”, kojim je pozivao sve usta{e i domobrane
da budu odani Anti Paveli}u. Sve su to te{ka krivi~na dela za koja bi vr-
lo strogo bio ka`wen i da je primewen predratni jugoslovenski zakon, po-
gotovo kad se ima u vidu da je Stepinac posledwih dana rata primio na ~u-
vawe vaàn deo poverqive arhive usta{kog reìma i ~ak gramofonske plo-
~e sa snimqenim Paveli}evim govorima. Mogao je na vrlo te{ku kaznu bi-
ti osu|en i po posleratnom komunisti~kom zakonu za, objektivno gledano,
nesporno krivi~no delo direktnog pomagawa usta{ko-kriàrskih terori-
sta itd. Kazna na koju je Stepinac osu|en, {esnaest godina zatvora, nije ni
bila naro~ito stroga u odnosu na stepen dokazane krivice.
a) Pokoq u glinskoj crkvi
Sudsko ve}e je, u toku procesa, saslu{alo ve}i broj svedoka, uglavnom
`rtava usta{ko-klerikalne teroristi~ke sprege, ali i neke od najvi{ih
usta{kih funkcionera, poput vojskovo|e Slavka Kvaternika, usta{kog mi-
nistra inostranih poslova Mehmeda Alajbegovi}a i diplomate Vladimira
Ko{aka, koji su kasnije su|eni, osu|eni na smrt i streqani. Najzna~ajnije je
svedo~ewe Qubana Jednaka, jedinog preìvelog iz klanice u Glinskoj crkvi.
Jednak prvo opisuje okolnosti svoga hap{ewa i transporta u Glinu, zatvara-
wa u crkvu i po~etak mu~ewa. Onda su usta{e po~ele da se raspituju da li ne-
ko ne{to zna o ~etnicima, pa kako prvog koji je ne{to progovorio “usta{a
udari noèm preko prsiju, raspara mu sva prsa i on pade.” (str. 427.) Drugom
su naredili da poloì glavu na sto. “On je metnuo glavu na stol, a usta{e su
mu narezali grkqan. “Pjevaj sada”. Kako je on pjevao, krv mu je udarila iz gr-
kqana na 2-3 metra daleko. Kad je krv udarila prema nama, jedva mi je rekao:
“Tako }e biti i s vama, jaoj nama”. Nato su usta{e povikali: “Udri ga noèm,
majku mu wegovu...” Udarali su ga 2-3 puta noèm iza vrata, a kada je pao na
pod, prisko~ili su mu drugi, posebno odre|eni, koji su mrvili glave. Pri-
sko~i{e mu dve usta{e i smrvili su mu svu glavu. Zatim su ga bacili na jedan
kamion. Tako je to i{lo – jedan kamion – pa drugi kamion... Kada su gotovo
sve u crkvi poklali i kada je broj nas ìvih spao na svega desetak, ja sam bio
u jednom kutu crkve i u jednom ~asu vidim kako nema nikoga u crkvi. Bilo
nas je svega desetak. Pogledam iz kuta prema vratima i vidim usta{e kako
iznose krvave i zakrvavqene qude... Krv te~e svuda po crkvi. Sve je bilo
mirno, cijela crkva bila je osvijetqena svije}ama. Ja se onda bacim me|u za-
klane qude koji su leàli na podu. Ispruìm ruke i legnem me|u wih. Tro-
jica, od onih koji su bili sa mnom, sakrili su se u jedan prostor kod oltara,
gde je sve}enik imao kwige. Ostalih 5-6 nisu se mogli sakriti i tih 5-6 su
zatim zaklani. Za nekoliko ~asova po~eli su zaklane iznositi iz crkve, je-
dan, drugi, tre}i i tako redom. Ne znam vi{e koliko ih je bilo. Ja sam ostao
852
leàti. Ve} su do{li i do mene. Idu od jednog do drugog i tuku ih noèm. Je-
dan stane meni na ki~mu i tu~e sve oko mene noèm, jednog za drugim, ova-
ko... (pokazuje rukom). Do|e red na mene, udari me cokulom po glavi i re~e:
“To je sve gotovo”. Kad po|e malo daqe i vidi jednog ìvog. “Eto, nemojte
mene qudi, ja sam ìv. Nemojte mene, ja nisam nikom ni{ta kriv”. “Dobro”,
reko{e usta{e, “Diì se”. On im re~e: “Pa nemojte mene zaklati, ja nisam
kriv, evo, ve} su svi qudi ovdje poklani. Nema vi{e ~ovjeka koji nije ubi-
jen”. Ja sam malo okrenuo glavu, koliko sam mogao, i vidim – tog ~ovjeka ko-
qu. Usta{e ga pitaju koga sve ima, a on im odgovara da ima jednu sestru od 18
godina, a drugu od 22 godine. “Ho}e{ li meni dati onu sestru od 18 godina?”,
a drugi ga pita: “Ho}e{ li meni dati onu od 22 godine”? Kad sam opet malo
digao glavu, vidio sam kako ga jedan usta{a drì za jednu ruku, a drugi za dru-
gu. Jedan ga pali svije}om, i vidim – gore mu brkovi. Onda su mu po~eli pa-
liti o~i. To su bile neizdrìve muke, mislim najve}e muke na svijetu. Kad
su mu spalili jedno oko i po~eli paliti drugo, ~ovjek zavi~e, a jedan ga usta-
{a tu~e kundakom u ki~mu. “A jao!”, vikao je ~ovjek. Oni su mu i daqe pali-
li drugo oko, a zatim ga oborili na zemqu i smrvili mu glavu. Udarali su ga
noèm u rebra i svoga ga izboli. Kada su mu mrvili glavu, dijelovi lobawe
pr{tali su mu na sve strane i padali i po meni.” (str. 427-429.)
Sledi opis transporta le{eva, po koje je ve} peti put dolazio kamion.
Usta{e su iznosili zaklane qude, drè}i ih za ruke i noge. Kako Quban
Jednak opisuje: “Bacili su me na kamion na kojemu su poklani qudi bili po-
slagani u tri hrpe, svi potrbu{ke! Kada su mene bacili na tre}u hrpu, ona
se nagnula i svalila se. Ja sam udario glavom o daske. Po{to je ovaj kamion
bio pretrpan, bacili su me na drugi kamion. Jedan me primio za noge i vu-
kao me van, tako da sam sva le|a izubijao, a kad me je izvukao, udario me gla-
vom o kamen, da mi je lubawa puknula. Bacili su me na drugi kamion gdje je
ve} bilo le{ina, a zatim na mene jo{ bacili 4-5 zaklanih qudi. Jedan od za-
klanih pao je na mene tako da mi je wegov prerezani grkqan do{ao upravo
na usta. Bilo mi je jako neugodno, jer me je svega zalila wegova krv. Krv mi
je tekla u o~i, u usta, i niz cijelo tijelo. Jedan usta{a kaè: “Je li mrtav”?
“Mrtav je”, odgovori drugi. Pregledali su crkvu, nije li jo{ netko ostao.
Nisu znali za onu trojicu koja su se sakrila u oltaru. Kako sam kasnije ~uo,
ova trojica ostala su u crkvi dva dana, a tre}u no} popeli su se na toraw i
traìli od qudi vode. Usta{e su na wih pucali i svu trojicu pobili.” (str.
529-430.)
Kad su stigli na unapred planirano odredi{te, “dotjerali su kamion
tik uz jamu, da bi lak{e u wu izbacivali qude. Jedna je jama ve} bila prepu-
na. Mene su primili za noge i za glavu i bacili u jamu. Bio sam zguren, ~e-
tiri do pet su mi bacili preko nogu, jedna èna je davala znake ìvota. Aj-
me, {to sve nisu od we radili. Silovali su je nad jamom, ona jau~e i vi~e.
“Odakle si ti?” upitali su je. “Ja sam u~iteqica iz Bovi}a”. Onda su je uda-
rali u glavu i ona padne u jamu. Tada, jedan kaè drugome: “Ajde”, kaè, “da
nema zlatni prsten, to }e se dati prodati”. I drugi si|e, na|e na lijevoj ru-
ci prsten i re~e: “To }e se dati prodati”. Tamo nad jamom stajali su usta{e
i tukli ~eki}em i sjekirama. Do|e jedan kamion, pa drugi, pa tre}i, pa
853
~etvrti. Moglo se samo ~uti gdje ~ovjek rida: “Jaoj, djeco moja, joj, majko mo-
ja, pa nikom nisam ni{ta kriv”. Napola ìvog udarali su jedan do dva puta
sjekirom ili ~eki}em. Nisam mogao vidjeti koliko je jama duga~ka, nego sam
samo ~uo jauk qudi. Kada su te istrpali iz kamiona, dolaze novi. Tu su tri
jame jedna do druge. Jednu su natrpali punu, gdje nisam bio. Poda mnom je bi-
lo oko 100 qudi. Preko mene leàli su ~etiri do pet. Slu{am ja: umirilo
se sve, ni{ta se ne ~uje. Okrenem malo glavu i vidim da se ne{to mi~e, ~u-
jem gdje jedan usta{a govori: “Slu{ajte qudi, ne}e oni svi stati tu, treba
wih prebaciti u drugu jamu i trebat }emo ih sloìti lijepo da ih {to vi-
{e stane”. Tu dva do|o{e pa po~e{e odnositi. Do|e red i na one koji su ba-
~eni meni preko nogu. Bace jednog, drugog i tre}ega, a jedan, koji je bio na do-
wem kraju, taj se micao. “Majku im... evo ih ìvih, pucaj u onaj }o{ak”. Gari-
li oni dva do tri puta i jedan mene pogodi u nogu. Ide mi krv. Poku{am mo-
gu li micati prstima, vidim: dobro, nije prebijena kost. Kada su bacili one
s mene, primili su i mene za ruke da }e me baciti na drugi kraj. Tada su vi-
jdeli da imam debelu li~ku majicu: “Ovaj ima dobru haqinicu, ovo treba svu-
}i s wega”. Uhvatili su me za ruke i svukli majicu. Prestao sam disati.
Okrenuli su mi lice k zemqi i pruìli noge. Umirim se, a oni iza{li van.”
(str. 430-431.) Jednak svoj iskaz pred sudom zavr{ava opisom izlaska iz jame
i spasavawa, {to sve predstavqa neverovatnu ìvotnu storiju.
b) Svedoci Hrvati o zlodelima katoli~kog klera
Katolkiwa Mara Rup~i} iz Udbine opisala je sudskom ve}u kako je vi-
dela pona{awe sve{tenika Mate Mogu{a. Ona kaè: “Kad je otpo~elo pre-
kr{tavawe Srba kod nas, tamo je bio sve}enik Mogu{ Mate. On je okupio
oko sebe usta{e i {to bi god wima naredio, to bi usta{e u~inili. Oko Ud-
bine gdje je on bio, i okoli{nih sela, bilo je dosta pravoslavaca. Po nare-
|ewu ovog sve}enika, usta{e su ove pravoslavce klali i uni{tavali. Mo-
gu{ je najmqivao pravoslavce da dolaze kod wega i primao od wih mito. Na-
rod je kod wega dolazio jer je bio upla{en, i nosio mito. Nakon nekog vre-
mena pozvao je pravoslavce iz triju sela da do|u kod wega, jer }e ih sve pre-
krstiti. Kad je narod do{ao u crkvu, a po{li smo i mi Hrvati, rekao im je:
“Iza|ite kod spomenika kraqa Petra, ja }u vam odràti govor”. Jadan na-
rod iza{ao je da bi ~uo govor. Mogu{ je oko sebe okupio usta{e i obratio
se narodu: “Vi Srbi do{li ste da bih vas prekrstio. Ne treba vas pokrsti-
ti; ja da krstim vuka, a vuk u {umu. Vama nema spasa, da li se krstili ili ne”.
Pokazuju}i prema usta{ama, rekao je: “Pogledajte moje usta{e, to su mojih
dvanaest sokolova, kud ih po{aqem, oni sve pokoqu i uni{te, a idu}i svo-
me domu pjevaju. Oni su kadri, wih dvanaest – da uni{te dvanaest tisu}a Sr-
ba. Vi Srbi – vama nema spasa – ako idete u {umu, ja }u vas i u {umi na}i!...
Va{u zemqu }emo podijeliti, jer vama nema spasa, idite kuda ho}ete”. Na to
se ovaj jadan narod sav od straha razbjeào i nije se vi{e vra}ao. U Udbini
bila je polovica pravoslavaca, polovica Hrvata. Po nare|ewu Mogu{e svi
pravoslavci su poni{teni. Odvukli su ih pod Velebit i vi{e se nisu na-
trag vratili. Jedna èna, kad je do{la da moli za svoga muà koji je bio u
zatvoru – ona je imala desetoro djece, i i{li su s wom zajedno i civili Hr-
vati da zamole usta{e za wenog muà – ali usta{e su im rekli da im je
854
sve}enik naredio: wegovo nare|ewe, wihovo izvr{ewe... Civili su zatim
oti{li k sve}eniku i rekli: “Pustite ènu, ona je s nama i mi smo dobro
ìvjeli, neka spasi ta èna svoju sirotiwu”. A on je rekao: “Idem ubiti onu
kuju, da vi{e ne vidim te kuje, da je bacim u kanal. Svojim usta{ama }u nare-
diti i kuja }e biti uni{tena, da ne smrdi”. Tako se ovaj sve}enik zlo pona-
{ao da nije mogao gore.” (str. 438-439.)
Tako|e katolik, slu`benik Josip Ban iz Ledenica, svedo~io je o nasil-
nom prekr{tavawu Srba i izjavio: “Odmah poslije sloma Jugoslavije, Srbe
su po~eli tjerati usta{e u logore i internirati. U rujnu mjesecu 1941, po-
~eli su usta{e da ru{e pravoslavnu crkvu u selu Suhopoqsko Borovo. Zvo-
na i ostale dragocjenosti ne znam kuda su odnijeli. Cigle, kamewe i sli~no
{to je ostalo od nekadawe crkve, prodavali su [vabama, Ma|arima i Hrva-
tima koji su tada ìvjeli u Borovu. Prekr{tavawe Srba prvi put je po~elo
21. XI 1941. Na to prekr{tavawe do{la su dva fratra iz Virovitice. S wi-
ma je bio logornik Baki} i ostali usta{ki funkcioneri. Poslije 14 dana
bilo je drugo prekr{tavawe, naime prekr{tavali su one koji nisu bili pre-
kr{teni prvi puta. Prije toga prekr{tavawa dolazili su usta{e iz Suho-
poqa i Virovitice s logornikom Baki}em i jo{ jednim logornikom, ~ijeg
se prezimena ne mogu sjetiti, ali mislim da je to bio Vargoli}. Govorili su
Srbima da se moraju prekrstiti i prijetili im da }e ih poubijati, potjera-
ti u logore i sli~no. Tako|er su dolazili iz Suhog Poqa dva sve}enika, ko-
je ja ne poznam, oni su odràli neke sastanke i pozivali Srbe neka se prekr-
ste, da im se ne}e dogoditi nakon toga nikakva neprilika. Poslije toga pre-
kr{tavawa nije se prestalo s logorima, ubijawem, pqa~kom, paqewem i
sli~nim. U rujnu mjesecu 1943. godine do{la su u rano jutro 4 kamiona u Bo-
rovo. Kamioni su bili puni usta{a. Oni su opkolili cijelo selo. Sve su za-
tvorili u jedno dvori{te. Tu su izlu~ili Hrvate, [vabe i Ma|are, posebno
su ostavili Srbe. Izme|u tih Srba ostavili su oko 25 do 30 osoba, {to è-
na, djece i mu{karaca i odveli ih u jednu sobu. Tu su ih dobro ispremlatili,
a onda su izme|u wih ostavili ~etvoricu, a ostale stavili u kamion. Ovu ~e-
tvoricu su na zvjerski na~in mu~ili: istrgali im ruke i noge i iskopali
o~i. Ovako izmu~ene su pobili i zakopali u |ubre.” (str. 440-441.)
Rimokatolik Mato ûti}, seqak iz Velike Barne, izme|u ostalog iz-
neo je: “Kao doma}em Hrvatu i mje{taninu sela Velike Barne, poznato mi
je da je u na{oj crkvi sa propovjedaonice ùpnik ùpe Grubi{no Poqe, Pe-
ro Cvijanovi}, odrào govor u kojemu je rekao da }e svi stradati koji ne
prije|u na rimokatoli~ku vjeru. Nakon pokr{tavawa da }e mo}i i}i u hr-
vatsko domobranstvo, gdje }e biti osigurani od svake eventualne neugodno-
sti. Ja znam da je iz mog sela otjerano 70 porodica i dotjerano u Grubi{no
Poqe u park. Me|u ovim porodicama bilo je i onih koje su se prekrstile.
Neki od wih i{li su moliti ùpnika da im on pomogne i da im kaè za{to
su dotjerani kada su pre{li na rimokatoli~ku vjeru. On im je odgovorio da
im ne moè ni{ta pomo}i. Odatle su ti qudi otjerani u logore u Sisak i
Jasenovac, i nisu se vratili svojim ku}ama.” (str. 444.)
Brano Stankovi}, iz Slobo{tine kod Slavonske Poège, svedo~i o
zbivawima ~iji je o~evidac bio u svom kraju: “Meni je poznato da se prekr-
855
{tavawe Srba vr{ilo 1942. godine. Do{ao je u na{e selo, u parohiju, tamo
je nekada bila parohija – u Slobo{tini, neki Boìdar [anti}, misionar
ili fratar iz Zagreba. Ja sam slu~ajno s wim razgovarao kod u~iteqa i pi-
tao ga po kojem nalogu je do{ao. On mi je rekao – po nalogu nadbiskupskog
stola iz Zagreba. Kroz to vrijeme vr{io je i prekr{tavawe. Kod samog pre-
kr{tavawa prisiqavao je qude da se pokrste. Na tom svojem zadwem obredu,
kod samog prekr{tavawa i prisiqavawa da qudi prije|u na rimokatoli~ku
vjeru, traìo je da mole nekakvu molitvu, ali qudi nisu htjeli odmah moli-
ti. Naime, on je po~eo ne{to govoriti i qudi nisu htjeli to prihvatiti.
Onda je po~eo drugi put i opet se qudi nisu odazvali da pristupe toj moli-
tvi za wim. Tre}i put je opet po~eo i onda je rekao – ako ne}e govoriti, da
}e ih predati na usta{ki stan. Tako su morali da govore tu molitvu za wim,
i s tim su i pre{li na rimokatoli~ku vjeru, jer ih je toga puta prisilio. I
vr{io je i daqe prekr{tavawe po ostalim selima i natjeravao qude da se
pokrste, a ukoliko se ne bi neki htjeli prekrstiti, onda je govorio da }e
usta{e do}i po wih i kazniti ih... Kada se izvr{ilo prekr{tavawe, qeti
14. VIII 1942. godine, iz okolnih sela Deèvaca, @igrovaca, Skendrovaca, a
pokupili su i neke iz Bosne, sa Kozare, i to su sve stjerali u crkvu, mislim
oko 20-30 ~lanova wihovih, i onda su crkvu zakqu~ali i zapalili je, a osta-
lih 5-6 stotina bacili su u bunare. Napunili su s wima 4 puna bunara, i mi-
slim da se tu jo{ taj narod nalazi. Me|utim, kod samoga prekr{tavawa su
rekli da ukoliko se qudi prekrste, da }e biti za{ti}eni i da ih se ne}e
progawati. Ali to nije vrijedilo, jer su svejedno qude daqe progawali i ~i-
nili takova zla djela.” (str. 445-446.)
Rimokatolik i slu`benik iz Gospi}a, Ante Zup~i}, svedo~io je o zlo-
~inima sve{tenika Jole Bujanovi}a: “Poznato mi je da je u svibwu otpo~e-
lo prekr{tavawe Srba. Me|utim, Srbi su hap{eni i dovo|eni u zatvor u
Gospi} ve} i prije. Iz Gospi}a su slani u Jadovno. Kada su po~eli masovni
pokoqi u kolovozu, oni koji nisu pobjegli, ubijani su. Neki seqaci su pobje-
gli u {umu, a neki gra|ani pla}ali su Talijanima, koji su ih kamionima pre-
bacivali. One koje su uhvatili, ubijali su bez obzira da li su pokr{teni
ili ne... U tom prekr{tavawu sudjelovao je sve}enik iz Gospi}a. Me|utim,
1944. godine, kada je poginuo veliki ùpan Frkovi}, zamijenio ga je sve}e-
nik Jole Bujanovi}. Kada je ovaj do{ao, mislilo se da }e biti ne{to boqe.
Me|utim, uskoro se po~elo {aputati da }e i ostali Srbi biti poklani i
pobijeni. Krajem rujna po~elo je s hap{ewem mu{karaca i mla|ih èna...
Stavqeni su u zatvor, a onda je nastavqeno sa hap{ewem preostalih. To su
uglavnom bile starije ène i djeca. Ovdje u zatvoru su gladovali. Ja sam ih
s prozora zgrade u kojoj sam radio, gledao kako dobijaju malo krumpira na
dan i gladuju. Mnoge su ve} u zatvoru ubijali. U mjesecu veqa~i po~eli su
ubijati Srbe i u okolici. Iza{li su proglasi da je tu i tu obje{eno 20 Sr-
ba, zatim u drugom jednom selu opet nekoliko desetaka itd. U Gospi}u, u mo-
joj ulici, bilo je obje{eno 20 Srba. U selu O{tra, na cesti iz Gospi}a za
Karlobag, povje{ano je tako|er 20 Srba. Te obje{ene su morali drugi dan
skidati i pokapati oni isti koji su kasnije, tj. u oùjku bili tako|er povje-
{ani. To je sve u~inio sve}enik Jole Bujanovi}.” (str. 454-455.)
856
Seqak iz Vilde Adam Draga{ svedo~io je o zlo~inima rimokatoli~-
kih sve{tenika i usta{a u ûnti}u: “Godine 1941, u svibwu i lipwu mjese-
cu, opazio sam da su se u selu ûnti}u, u samostanu Sv. Antuna, usta{ke or-
ganizacije, koje su bile dotle zvane za{tita, po~ele obla~iti u usta{ke
uniforme. S wihove strane je na nas uslijedio pritisak da cijeli srpski na-
rod ove op}ine mora ili kopati ili kositi za te fratre, po{to je gvardi-
jan bio predsjednik op{tine Ja{kovec. I{ao sam mu kositi, a poslije je
trebalo i kopati. Poslije sam opazio da nas sile da prije|emo s na{e vje-
re.” (str. 456.) Potom Draga{ opisuje kako je uhap{ena ve}a grupa seqaka,
Srba, i dovedena u jedno dvori{te, gde su ih prvo usta{e tukle kundacima.
“Onda oni otvore paqbu, s eksplozivnim mecima, na nas. îm je po~ela paq-
ba, jednom se od glave odbili dijelovi, pa je nakon eksplozije preko mene
pao, na zemqu, a ja nisam vi{e ni{ta opazio od {uma u glavi, i leào sam
tako dugo dok nisu po~eli skidati mrtve i skupqati ih, i onda je mene neko
digao. Vidim, do{la su ciganska kola u dvori{te. Bacaju mrtve u kola, a me-
ni kantu vode dadu da bri{em krv sa stijene i dali mi jo{ sijena da kupim
krv po cementu i da to sve imam oprati... Poslije su nas krenuli za Banski
Grabovac... Na stanici u Grabovcu preko 300 qudi naguranih u jedno dvori-
{te, da nas nisu mogli tamo strpati. Opet nas na cestu i dadu nam ~u~awe.
Poslije su dolazili sve po dvojica usta{a i odvodili po dva do tri ~ovjeka.
Odvedu ih nekuda; nedaleko od stanice stalno se ~uju pucwi iz pi{toqa. Ta-
ko sam i ja do{ao na red. Do|u trojica i vode nas na jednu livadicu, na kojoj
imade dosta le{eva. Dovedu nas gdje je zapo~eta da se kopa jama od pola me-
tra, i dadu nam jednu lopaticu. Jedan od nas s lopaticom, a dvojica s rukama
iskopali smo jamu dva metra {iroku, dva metra dugu i mo`da jedan i pol me-
tar duboku. Onda su nas potjerali da le{eve vu~emo u tu grobu.” (str. 456-
457.) ûdnom slu~ajno{}u, usta{e su nakon toga Draga{a i jo{ dvojicu Sr-
ba pustili. “Ja sam odmah kazao qudima kako je i da se trebaju ~uvati, i tako
smo se i razbjeàli poslije. Ali, odmah je gvardijan iz ûnti}a po~eo da sa-
ziva narod na pokr{tewe. Seqane Klinca sazvao je i odveo u ûnti}. Malo
je koji ~ovjek taj dan ostao kod ku}e, sve su odveli i nema ih nazad. Selo Te-
li}, zvano vi{e Dragutinac – odatle su odvedeni isto tako na pokrst, ali se
nisu vratili.” (str. 548.)
Zagreba~ka profesorka Mirjana [imanski sudskom ve}u je opisala po-
na{awe ùpnika Gre~la u Kostajnici: “Kad se 9, 10. i 11. aprila 1941. godi-
ne jugoslavenska vojska povla~ila, prelazili su most u Kostajnici, a na hr-
vatskoj strani nalazi se pravoslavna i katoli~ka crkva. @upnik katoli~-
ke crkve bio je Gre~l. On je otvorio doma}im usta{ama toraw crkve i oni
su odatle pucali iz mitraqeza po jugoslavenskoj vojsci koja se povla~ila.
Oni su ga|ali po Bosanskoj Kostajnici i tom prilikom je dosta stradalo
gra|anstvo... Jedna baterija iz Bosanske Kostajnice pucala je u toraw da
u{uti mitraqeze i okrwila ga. To je bio povod za usta{e da koqu Srbe i on-
da je Gre~l po~eo propovjedati da }e se, mo`da, spasiti oni koji se pokrste.
Nekoliko Srba, a me|u wima i stari profesor Matija{evi} sa svojom po-
rodicom, pokrstili su se. Kad su do{li usta{e, po~eli su kupiti ~itav na-
rod i ova porodica Matija{evi} potr~ala je Gre~lu da im da potvrdu da su
857
se pokrstili. On je odbio da dade potvrdu, jer kaè da su Srbi krivi za to-
raw. U Baji}a-jamama sve su Srbe pobili i po~elo je harangirawe protiv
Srba. To je isto vaìlo i za katolkiwe koje su se udale za Srbe. Moja sestra
bila je udata za Srbina, ali je ona ostala katolkiwa, a ona je oti{la sa {e-
storo djece i traìla je jedno uvjerewe od ùpnika da je katolkiwa, i da,
iako je udata za Srbina, nije prelazila na pravoslavqe. Gre~l je rekao da su
svi jednaki i oni koji se druè sa Srbima i ène koje su udate za Srbe, da su
svi oni otpadnici od katoli~ke crkve i ne mogu dobiti za{titu... Mnogi su
kao i ja vjerovali da }e dobiti pomo} od sve}enika, ali su se prevarili... Ve-
}inom je to bilo samo obe}awe da se qudi na taj na~in namame da ostanu do-
ma, a poslije su ih usta{e hvatali i klali.” (str. 459-460.)
v) Taksa za pokatoli~avawe
Svedok Ostoja Samaryija, {umar iz Mlake, izjavquje: “Znam da je 1942.
godine, oko 15. marta, do{ao jedan sve}enik odaslan iz Zagreba da prekrsti
cijelo selo Mlaku. Kad je on do{ao, pozvao je najprije mu{karce, gotovo sve
starije qude. Taj je sastanak odràn u Mlaki u jednoj gostioni. Ja sam do{ao
na sastanak da ~ujem {to ho}e i {to govori taj sve}enik. Wegov je govor bio
otprilike ovakav: “Ja sam poslan iz Zagreba iz biskupije, po{to sam ja in-
terniran iz Istre – ima nas oko 400 sve}enika takvih – pa nema sada mjesta
i do{ao sam da vas pokrstim”. Qudi su odgovorili da je to nemogu}e i da se
ne mogu upustiti u tu stvar, jer nisu svi na okupu. “Mi sami, nas nekolici-
na, ne bismo mogli da se pokrstimo”, rekli su qudi. On je na to po~eo da vi-
~e, i kazao da su oni koji ne}e da se pokrste, neprijateqi “Nezavisne Drà-
ve Hrvatske” i da }e biti stavqeni izvan snage svih zakona. A oni koji su
prekr{teni, uìvat }e sva prava i bit }e kao “~istokrvni Hrvati”. Me|u-
tim, taj je sastanak bio prekinut i drugog dana, u 8 sati, trideset usta{a, ko-
ji su bili na stanici, pokupili su cijeli narod iz Mlake i satjerali ga u pa-
rohijalni dom u Mlaki. Tamo smo na{li istoga sve}enika i nekoliko usta-
{a, mislim nekih oficira. Kada smo se sakupili, on nam je odrào govor u
kojemu je rekao: “Ja sam poslan iz Zagreba, od zagreba~ke biskupije, da vas
pravoslavce pokrstim i prevedem na katoli~ku vjeru. Sada }u vam kazati na-
~in pokr{tavawa. Ovdje }u ostati 8 dana. Podijelit }u vam neke kwiìce –
mislim katehizme – iz kojih }ete u~iti osam dana da se za to pripremite.
Svaki ima ponijeti 40 kuna – kao neku taksu – koju }e uplatiti nama”. Tako
je tih osam dana narod i{ao u~iti vjeronauk. Svakog dana i{li su usta{e po
selu, sakupqali narod i tjerali ga u parohijalni dom. Osmi dan, kada je tre-
balo biti pokr{tavawe, do{li smo svi u veliku dvoranu parohijalnog doma
koja je bila prepuna qudi. Opet smo nai{li na istog sve}enika i nekoliko
usta{kih ~asnika. U svakom uglu dvorane bio je po jedan usta{a sa pu{komi-
traqezom drè}i ruku na opruzi. U sredini sale bio je sve}enik za jednim
stolom, a pored wega jedan usta{a, tzv. krizmani kum. Pored stola stajali su
dvojica usta{a, svaki s jednim ~irakom i jednom svije}om. Mi smo jedan po
jedan prilazili stolu. Kad smo do{li pred sve}enika, morao je svaki dignu-
ti tri prsta i ponoviti zakletvu: “Ja se zakliwem Bogom...”, ne znam ni sam
{ta je sve bilo. Uz to je svako morao re}i: “Ja nisam vi{e Srbin, pravosla-
vac, nego ~istokrvni Hrvat”. Nakon toga svaki je prilazio drugom jednom
858
mjestu gdje je platio 40 kuna u gotovom. Kada se sve to skupa zavr{ilo, onda
je sve}enik odrào govor u kojem je rekao: “Vi koji ste se danas pokrstili,
sada ste ~istokrvni Hrvati. Imat }ete pravo da idete u vojsku, koji ho}e u
usta{ku vojsku. Taj neka se javi u tabor i tamo }e biti primqen kao takav”.
Nakon toga rekao je nekoliko rije~i taj na{ usta{a – krizmani kum: “Ja sam
ovdje komandant i vi me svi poznajete u Mlaki, a od danas sam va{ krizmani
kum, i ima svaki da me zove kumom”. To je bilo 13. IV, a ve} 14, ujutro u 6 sati,
do{ao je zloglasni usta{a Vasiq Puni}, a s wim i taj krizmani kum da po-
hapse ~itavo selo. Svi su bili pohap{eni, mu~eni i poslani u logor. Dru-
gog dana poklali su 26 qudi, a ostale zajedno sa ènama i djecom otpremili
u logor Jasenovac. Od 1232 osobe, koliko su ih otjerali iz Mlake, vratilo
se ku}i poslije rata svega 145 du{a.” (str. 442-444.)
Po svedo~ewu kowi~kog trgovca Sime Manigodi}a, “odmah poslije us-
postave takozvane, zloglasne, Nezavisne Dràve Hrvatske, do{li su u na{
kraj, u Hercegovinu, ma~ekovci i usta{e. Jedan wihov transport do~ekao je
na{ ùpnik u Jablanici, fra Nikola Ivankovi}, i odrào otprilike ovaj
govor: “Udrite i koqite sve {to je srpsko, pa i dijete na maj~inim grudima”.
Poslije toga nastao je progon Srba u ~itavoj Hrvatskoj. Bacali su Srbe ì-
ve, polumrtve i mrtve u razne jame. Otpo~ela su stra{na mu~ewa Srba u ~i-
tavoj Hercegovini. Zatim su opet davane neke tiskanice, gotove, i traèno
je da se potpi{u da bi se dobio prijelaz u katoli~ku vjeru. Imalo je mnogo
i moje rodbine, koja je, da bi sa~uvala ìvot, to potpisala. Oni koji su pot-
pisali, pu{tani su ku}i, a ostali su ubijeni po zatvorima. Kasnije su opet
kupili Srbe u Qubiwu, Mostaru, Qubu{kom, Trebiwu, Kowicu, âpqini i
drugim mjestima. Sakupili su ih oko 500 i doveli u logor u Jablanici, gdje
su ih dràli nekoliko dana... Tada je do{lo nekoliko wema~kih oficira
koji su taj slu~aj snimili i zatim naredili da ove qude odvedu iz toga logo-
ra. Svi su poslije toga dovedeni u Gospi} i tamo svi pobijeni. Nitko se do
sada nije vratio ku}i i mislim da se ne}e vratiti. Poslije toga, javno se kod
nas govorilo da Srbi treba da idu pod no`, ili da se sele, ili da se prekr-
ste. Seliti se nisu mogli, a tko je htio da spasava glavu, morao je da prela-
zi u katoli~ku vjeru. Jednom mom ro|aku rekao je ùpnik fra Nikola Ivan-
kovi}, ina~e usta{ki tabornik: “Za{to se igra{ svojom glavom, za{to ne
prelazi{ na katoli~ku vjeru?” Ipak, i pored prijelaza na katoli~ku vjeru,
bilo je svakodnevnog ubijawa qudi i bacawa u jamu; po 25-30 qudi ubijano je
dnevno.” (str. 448-449.)
Kako je pred sudskim ve}em izneo zanatlija iz Br~kog Mi}o Igwato-
vi}, “godine 1941. u Br~kom po~elo je polako prisiqavawe da se prije|e na
katoli~ku vjeru, da nam se onda ne}e ni{ta dogoditi. Izvjesni qudi, penzi-
oneri, dràvni slu`benici i jo{ neki stvarno su pre{li, ali ostali, koji
su bili zatvoreni, me|u kojima i ja, mi smo ostali uporni. Kad smo iz zatvo-
ra oslobo|eni, zatvorili su nas ponovo, ali opet se niko nije prekrstio.
Biskup dr Ilija Violani, ratni zlo~inac, koji je prvih dana poslije oslo-
bo|ewa osu|en od narodnih vlasti i strijeqan, nekoliko puta se dogovarao
sa dana{wim optuènim, dr Alojzijem Stepincem, nadbiskupom, ali rezul-
tat je ostao isti. Kad je u novembru mjesecu poslao dr Alojzije Stepinac
859
dr Iliju Violanija, on je doveo dvije satnije, 18. usta{ku i 5. usta{ku sat-
niju, sastavqene od usta{kih emigranata. Komandant 18. satnije bio je sat-
nik Barjak, a 5. satnije Frawo Kastel. Do{li su 29. novembra u Br~ko. Po-
hapsili su te iste ve~eri nekoliko gostioni~ara i napomenuli da oni budu
misionari na{i i sutra kad su ih pustili, kazali su da do 1. XII do podne tre-
ba odnijeti molbe za prekr{tewe. Rekli su da }emo izgubiti glave ako se ne
prekrstimo. Od podne, od 2 sata do 4, sakupili su nas, preko 150 srpskih do-
ma}ina i sinova. Kako su nas dognale usta{ke patrole, tako su nas bacili u
gimnaziju kao u kavez. Tu su nas tukli svim {to su imali pri rukama, kunda-
cima, ìlama, svukli s nas yempere, iako je bila zima – 15 ispod nule, cipe-
le, poskidali zimske kapute, od 4 do 12 sati, tj. 7 sati neprestano nas tukli.
Gole i bose protjerivali nas u Guwu, 4 kilometra uz prugu, zatvorili 60 Sr-
ba koji nisu mogli i}i i 7 Jevreja. Tu smo bili 24 sata. Uve~er je do{ao zlo-
glasni kotarski predstojnik Montani s usta{ama i kazao: “Nismo znali da
ste predali molbe”. I mi nismo znali! “Hajde, vi ste slobodni, i sutra na
prekr{tewe”. Drugog decembra smo se prijavili u ùpni ured. Dali su nam
tamo gotove formulare, koji su doneseni iz Zagreba. Mi smo samo ispunili
na{a imena. Drugoga prosinca uve~er jo{ su opqa~kali pravoslavnu crkvu,
koja je bila najve}a i najbogatija u Bosni i Hercegovini, svu zlatninu poku-
pili, kwige od vrijednosti, a onda je zapalili i do temeqa sru{ili; na tom
mjestu su pravili zabave i sli~no. Poslije toga su oti{li na grobqe i sve
srpske – pravoslavne grobove i sve spomenike dinamitom i ~eki}em razro-
vali i razbili. Nas su pokrstili, ali nam to nije pomoglo, jer se poslije to-
ga nastavio progon, pa smo i kao katolici trpjeli i stradavali.” (str. 450-451.)
Seqak Boò Lali} iz Sremskih Laza detaqno opisuje kako su se usta-
{e i rimokatoli~ki sve{tenici iìvqavali nad tamo{wim Srbima. “Po
osnutku “NDH”, kako u preostalim selima, tako i u mom selu, otpo~ele su
zlo~ina~ke akcije nad na{im narodom. Do prve i glavne teroristi~ke ak-
cije do{lo je ve} 1. maja 1941. Toga je dana na{e selo bilo opkoqeno sa svih
strana usta{ama, i usta{e su po~eli da kroz dvori{ta ulaze u ku}e, kunda-
cima tjeraju}i qude napoqe. Usta{e su po~eli da qude premla}uju jo{ u so-
bama, tako da su mnogi ostali leàti u ku}i, i mi ja~i, koji smo izdràli,
iza{li smo na ulicu. Najprije su nam naredili da se izujemo i poslagali nas
jednog do drugoga, te su nas udarali po tabanima. Mnogi nisu znali za sebe i
onesvijestili su se. Tada su najsna`nije, koji su izdràli, natjerali da se
dignu, metnuli u kamion i otjerali nekuda, odakle se ovi vi{e nisu nikada
vratili. Do danas se ni{ta ne zna gdje su i najvjerojatnije da su ih usta{e na
zvjerski na~in pobili. Od toga dana, od 1. maja 1941, uslijedile su svakodnev-
no teroristi~ke akcije po na{em selu, premla}ivawa, mu~ewa itd. Godine
1942, po~etkom ~etvrtog mjeseca, dolazi naredba od sreskog poglavarstva
Vinkovci na na{e op}insko poglavarstvo, a op}insko poglavarstvo daje da
se probubwa kroz selo da imaju svi Srbi da po~nu podnositi molbe za pre-
kr{tavawe. Razumije se, narod, iako je to ~uo, nije uzeo za ozbiqno. Nije
htio da na to pristane, jer je te{ko bilo prije}i iz svoje vjere u drugu. Me-
|utim, drugoga dana dolazi u na{e selo sve}enik Bali~evi} Marko iz Sta-
rih Jankovaca i po~iwe da pri~a, me|u narodom, o Hrvatskoj i o tome kako
860
je katoli~ka vjera najboqa i najve}a na svijetu, kako je to jedna vjera u koju
treba da svi prije|emo, jer kad prije|emo u tu vjeru, da }emo biti pravi Hr-
vati, da smo mi u stvari i bili nekada Hrvati, pa da }emo sada svojim prije-
lazom u katoli~ku vjeru opet to biti, da }emo biti mirni i ravnopravni kao
i drugi Hrvati, ni{ta nam se zlo ne}e de{avati, a ovo {to je bilo do sada,
da }e prestati, da }emo biti potpuno slobodni gra|ani. Iako je to govorio,
mi nismo popustili. Zatim dolazi do druge akcije. Ovaj puta se uzeo o{tri-
ji kriterij i postavilo se tako da se mora prije}i. Opet je dolazio u selo
sve}enik Bali~evi} i po~eo govoriti o tome da }emo morati prije}i na ka-
toli~ku vjeru, jer da }emo ina~e svi biti odvu~eni u logore, pa da je prema
tome boqe za nas da prije|emo. Mi smo opet ostali kod svojega i nismo htje-
li prije}i. Tada dolazi zloglasni usta{ki krvolok Toq, za predstojnika
kotarskog poglavarstva Vinkovci. On dolazi i u na{e selo. Nare|uje da se
pozatvaraju svi du}ani i javne ustanove i na taj na~in sprije~io je da bilo
tko od nas nabavi i obavi ono {to mu je potrebno. Dozvolio je da se moè
i}i kupiti stvari u drugo mjesto, ali onaj tko ho}e dobiti dozvolu, mora
imati potvrdu da je podnio molbu za prekr{tewe. Qudi su tada, jer su tre-
bali stvari, po~eli da podnose te molbe. Jedne nedjeqe, ili u subotu nave-
~er, probubwano je po selu da se u nedequ imamo sakupiti svi u na{oj crkvi
gdje }e se vr{iti prekr{tavawa. A ko ne}e, da }e biti otjeran u logor. Do-
{li smo u crkvu. Tu je ve} bio sve}enik Bali~evi} i on je opet po~eo da pri-
~a {to i ranije – da }emo biti slobodni, kako smo sada Hrvati i sli~no. Na
to je jedna èna po~ela naglas da pla~e, a za kratko je vrijeme nastao u cr-
kvi op{ti pla~; jedni su plakali, drugi su zapomagali i ni{ta se vi{e ni-
je razumjelo {to je govorio sve}enik Bali~evi}. Mi smo se tada po~eli ra-
zilaziti bez pokr{tavawa. Me|utim je sve}enik Bali~evi}, kad je opazio
da se razilazimo, po~eo da vi~e kako }emo svi biti ka`weni, iako smo do-
{li u crkvu da se prekrstimo. On je rekao da }e sve popisati. Mi smo osta-
li u crkvi i onda je on opet po~eo govoriti da }emo postati slobodni i rav-
nopravni gra|ani, da se vi{e nitko ne treba ni~ega bojati, jer da smo sada
slobodni gra|ani “Nezavisne Dràve Hrvatske”. Mi smo mislili da je ta-
ko. Ali, {to se de{ava? îm nas je on prekrstio i mi do{li svojim ku}ama,
do{li su usta{e i poprijeko nas gledali. Za kojih 3-4 dana dovezao se u auto-
mobilu zloglasni krvnik Toq, zajedno sa sve}enikom Bali~evi}em. Dali su
naredbu da svi treba da se sakupimo pred op}inom, a tko ne}e do}i, da }e bi-
ti na licu mjesta strijeqan. Zloglasni Toq po~eo je da nas ismijava i kad bi
govorio o nama kao Hrvatima, vidjelo se da nas poprijeko gleda, da nas ismi-
java i da nam se izruguje {to smo pre{li s na{e vjere na katoli~ku. I sve-
}enik Bali~evi} tako|er se cini~no smje{kao kad je govorio o tome. Pri-
je odlaska, Bali~evi} i Toq su rekli da se usta{e vi{e ne}e u na{em selu
pojaviti. Mi smo mislili da je tako i bili smo donekle ~ak i veseli. Me|u-
tim, ~im je wihov auto oti{ao, do{li su usta{e, otjerali sve sa ulica i ~ak
naredili da se ne smije paliti u ku}ama svjetlo u no}i. Vidjeli smo da smo
prevareni, ali smo mislili da je to bez odobrewa Toqa i sve}enika Bali-
~evi}a, da oni mo`da za to ni ne znaju. Me|utim, nastavilo se sa svim onim
{to su usta{e radili i prije. Usta{e su po~eli da nas ispremla}uju, a neke
861
su otjerali u logore. Sve je to tako i{lo kao i prije, do 14. oktobra 1944. ka-
da su usta{e ponovo opkolili na{e mjesto, upali u selo i premlatili gdje
su god koga na{li. Sve su istjerali iz ku}a, opqa~kali su nas i po~eli da
ubijaju, strijeqaju i na drugi na~in mu~e narod. Tom prilikom strijeqano je
u na{em selu 54 osobe, od toga najvi{e staraca i djece. Smatram da je za ovo
{to su starci i djeca bili poklani i premla}eni, kriv sve}enik Bali~e-
vi}, koji nam je govorio i obe}avao da nam se vi{e ni{ta ne}e dogoditi ako
prije|emo na katoli~ku vjeru, jer da nije to govorio, na{i bi oti{li negdje,
sakrili se i ne bi bio izvr{en takav stra{an zlo~in. A ovako, dali smo se
prevariti od sve}enika Bali~evi}a. Na taj na~in palo je toliko nevinih
`rtava.” (str. 451-454.)
6. Mileti}eva zbirka dokumenata o Jasenovcu

Do sada najobimniji zbornik dokumenata o najve}em usta{kom genocid-
nom strati{tu, bez sumwe, predstavqa trotomni “Koncentracioni logor
Jasenovac” Antuna Mileti}a (“Narodna kwiga”, Spomen podru~je Jaseno-
vac, Beograd, 1986). Pored Jasenovca i Stare Gradi{ke, kao najve}ih, u je-
dinstveni sistem hrvatskih koncentracionih logora pod neposrednom ko-
mandom Usta{ke nadzorne slu`be spadali su logori \akovo, Tewe, Lobo-
grad kod Zlatara, Gorwa Rijeka na Kalniku, Kru{~ica kod Travnika, Lepo-
glava, Gospi}, Jastrebarsko i Sisak. “Po na~inu kako su `rtve mu~ene i ubi-
jane, kako su nepojmqivo zverski maltretirani logora{i, kako su stra{no
zlostavqana i ubijana deca i starci, kako su odvajane majke od dece i ubija-
ni o~evi wima nao~igled, kako su silovane k}eri i uni{tavani sinovi u
prisustvu bespomo}nih roditeqa, kako je istrebqivan srpski, jevrejski i
ciganski narod, ... koncentracioni logor Jasenovac i Stara Gradi{ka pre-
vazilaze sve ono {to bi i najpokvareniji um mogao da zamisli i ostvari.”
(str. 30.)
Stravi~ne patwe i likvidacije vi{e stotina hiqada qudi u ovim logo-
rima smrti su, prema Mileti}evom mi{qewu, u celosti prosto neopisive,
“jer sve ono negativno, patolo{ko i zlo~ina~ko {to je karakterisalo ~i-
tav usta{ki pokret – sve to, ovde skupqeno, izbilo je kao najstra{nija sra-
mota i prokletstvo prevazilaze}i svojom perfidno{}u, krvolo{tvom i ga-
do{}u sve najstra{nije grobnice i mu~ili{ta u pakao od Hitlera i Muso-
linija ba~ene Evrope. Usta{e su svakodnevno ubijale zato~enike pojedi-
na~no, u mawim ili ve}im grupama, i masovno. Taj masakr usta{e su vr{ile
na vi{e na~ina: ubijawem iz pu{aka, automata, mitraqeza i revolvera, kla-
wem noèvima, kamama, bajonetima, sekirama, bradvama i bodeìma, zatim dr-
venim maqevima, gvozdenim {ipkama, ~eki}ima, ko~evima i korba~ima.
Umorstva su vr{ena i ve{awem, spaqivawem u “Pa~ilijevom” krematori-
jumu, paqewem delova tela, gaèwem nogama i davqewem u vodi. Te{ko je i
zamisliti {ta su podnosili logora{i – ogra|eni ìcom bez ijedne zgrade,
{upe ili nastre{nice, izloèni najstra{nijoj me}avi i vejavici i tempe-
raturi do minus trideset stepeni, a uz to pregladneli i odeveni i obuveni u
drowke. Ni{ta nije bilo boqe ni u letwim mesecima, kada su zato~enici
bez vode za pi}e, danima na najstra{nijoj vru}ini, podnosili strahovitu
862
è|, sve dok ne popadaju od sun~anice. Uz to, milijarde parazita, va{i i bu-
ve, ispijale su posledwu snagu tih mu~enika i prenosile sigurno pegavac i
druge zarazne bolesti. Bez trunke hlada ili zaklona, osim senke najblièg
kraj sebe, zalazak sunca i no} do~ekivani su kao neko olak{awe. No, to je
bio samo po~etak nove nevoqe. Na podvodnom i mo~varnom podru~ju, na ko-
jem se nalazio koncentracioni logor Jasenovac, harali su rojevi komaraca
i napadali logora{e oduzimaju}i im jedinu priliku za odmor. Tako se nije
znalo da li je stra{nija zima ili leto, da li je teì dan ili no}, da li glad
i è| ili stalna groznica i temperatura tifusara i malari~ara, koju je le-
ti blaìla no}u i zorom samo pokoja kap rose.” (str. 30-31.)
a) Svedo~anstva iz arhive vlade Milana Nedi}a
Logor Jasenovac je formiran kao poseban deta{man usta{kog koncen-
tracionog logora Gospi} na ~ijem je strati{tu Jadovno, ve} 1941. godine,
pobijeno izme|u trideset i ~etrdeset hiqada Srba, i to klawem, maqevima
i bacawem u duboku kra{ku jamu na Velebitu. Zbog tih nepodno{qivih zlo-
~ina italijanska vojska je odatle oterala usta{e, ali su oni sa jo{ ve}im
entuzijazmom svoj zlo~ina~ki posao nastavili u jasenova~kom logorskom
kompleksu. Mileti} se u svom delu snishodqivo odnosi prema Titu, ali je
o~igledno da su Titovi partizanski {tabovi namerno izbegavali da napad-
nu Jasenovac, iako su po~etni planovi u nekoliko navrata pravqeni. Ne-
sporna je ~iwenica da su partizani, u zamenu za zarobqene usta{ke i nema~-
ke oficire, iz Jasenovca skoro iskqu~ivo izbavqali komuniste hrvatske
nacionalnosti i ~lanove wihovih porodica, dok ih zato~eni Srbi skoro
nisu ni interesovali. U prvom tomu svoga zbornika Mileti} objavquje ve-
liki broj dokumenata usta{ke dràvne uprave o upu}ivawu pojedinih lica
i grupa u koncentracioni logor u skladu sa zakonskim odredbama koje su
omogu}avale Ministarstvu unutra{wih poslova da sumwive gra|ane na od-
re|eno vreme izoluju. Uglavnom je tu re~ o Hrvatima i muslimanima, dok su
Srbi i Jevreji masovno odvo|eni, jer je sama wihova nacionalnost predsta-
vqala osnov najvi{e sumwe i najve}e krivice. Tu je i nekoliko izvoda iz za-
pisnika saslu{awa mawih grupa Srba, koji su na zahtev Nemaca pu{teni iz
Jasenovca i proterani u Srbiju.
Saslu{awa o wihovim stravi~nim logorskim iskustvima obavqana su
u Beogradu, u Komesarijatu za izbeglice i preseqenike Vlade Milana Ne-
di}a. Sadràji izjava su prili~no podudarni, pa kao ilustraciju prenosim
delove zapisnika sa saslu{awa Lazara Orozovi}a, jednog od retkih koji je
uspeo da pobegne, koji po~iwe opisom hap{ewa Srba u Pakracu i transpor-
ta teretnim vozom u Jasenovac: “U Ba~i}evoj ciglani pred usta{kom kance-
larijom postrojili su nas u dva reda. Usta{ki poru~nik imenom Qubo, a ko-
jemu ne znam prezime (re~ je o Qubi Milo{u – prim. V.[.), do~ekao nas je
sa usta{ama srdito i vikao: “[to ba{ ja moram sve Srbe pobiti, ima jo{
logora u Hrvatskoj”. Posle toga, izvr{ili su usta{e nad nama temeqiti
pretres i oduzeli nam sav novac, prstewe, satove, duvan, duvanske doze i uop-
{te sve stvari, koje su kod nas na{li. Posle izvr{enog pretresa, zapitao
nas je usta{ki poru~nik Qubo, koji je od nas pravnik. Javio se sudija Ili}
Vlado... Zatim je uzeo karabinku, koja je bila prislowena uza zid kancelarije,
863
pozvao sudiju Ili}a na stranu, naredio mu da skine sa sebe zimski kaput, po-
tom ga postavio uz jednu naslagu cigle i opalio u wega tri metka. Sudija
Ili} sru{io se mrtav. Posle toga, usta{e su nama ostalima, koji smo staja-
li u stroju i ovo gledali, naredili da se jave oni, koji su Li~ani i tada su se
javili... Wih su usta{e izveli iz stroja na stranu i sve do jednoga pred na-
{im o~ima zaklali. Klawe je izvr{io li~no usta{ki poru~nik Qubo sa
jo{ nekoliko usta{a. @rtve su stajale, a poru~nik Qubo i usta{e zamahi-
vali su dugim noèvima prema vratovima `rtava i rezali grkqane. Kako su
kome prerezali grkqan, tako se taj sru{io na zemqu sav obliven krvqu. Mi
ostali morali smo stajati mirno u stroju i gledati ovo klawe na{ih drugo-
va. Drugi usta{e, koji nisu vr{ili klawe, stajali su i nas promatrali, pa
onoga koji nije mogao gledati klawe, izdvojili iz stroja i predali poru~ni-
ku Qubi na klawe.” (str. 272.)
Desilo se tom prilikom da je jedan od Srba, izdvojenih za klawe, poku-
{ao da se spase govore}i da mu je ro|ak neki podùpan. Re~ je o Joci Divja-
ku. Poru~nik Qubo mu je na to tada rekao, da on ba{ takove treba. Zatim mu
je naredio da legne na zaklane Srbe i pokaè gde mu je srce. Divjak je to u~i-
nio. Poru~nik Qubo seo je tada Divjaku na noge, a jedan usta{a seo mu je ta-
da na glavu, dok su druga dvojica klekla kraj wega, svaki sa jedne strane i sa
noèvima mu ìvom izvadili srce... Sutradan smo svi morali i}i na posao.
Pravili smo nove barake. Na 27. decembra 1941. godine, oko 2 sata posle pod-
ne, postrojili su nas usta{e pred barakom i izdvojili 75 Srba, kojima su po-
vezali ìcom ruke na le|a, te ih odveli do jedne {upe u logoru, gde su ih dr-
venim maqevima sve po glavi pobili. Taj dan su le{evi ubijenih ostali le-
àti kraj {upe. Sutradan, nas 80 Srba – me|u wima i ja – odre|eni smo da
le{eve ubijenih Srba odnesemo na logorsko grobqe, koje se nalazi na jed-
nom poqu kraj Save, nedaleko od logora i tamo pokopali...
Na 30. decembra 1941. godine, bili smo na radu oko podizawa novih ba-
raka, a u baraki ostalo je 130 Srba, koji taj dan nisu mogli raditi, jer su bi-
li bolesni. Isti dan, oko 4 sata posle podne, upale su usta{e u baraku i is-
terali sve ove bolesne Srbe iz barake. One koji nisu mogli i}i, ubili su
odmah drvenim maqevima pred samom barakom, a ostalima su ìcom poveza-
li ruke na le|a i oterali ih na ve} pomenuto poqe kraj Save, gde su ih po-
tukli drvenim maqevima po glavi... Na 2. ili 3. januara 1942. godine, dopra-
}eno je u Jasenovac oko 80 Srba, seqaka i gra|ana iz Bawa Luke. Wih su usta-
{e sa èqezni~ke stanice dopremili u ciglanu, ìcom im povezali ruke na
le|a i odmah ih daqe terali na ve} pomenuto logorsko grobqe. Usput su ovi
Srbi morali pevati ~etni~ke pesme sve do grobqa. Na grobqu su ih usta{e
ubili sve sa drvenim maqevima... Slede}eg dana dopra}ena je u Jasenovac
grupa Srba iz Sarajeva. U ovoj grupi bilo je i seqaka i gra|ana, a bilo ih je
svih skupa oko 40. Ovu grupu Srba doveli su usta{e u logor, postrojili ih
kod jedne {upe i tu ih sve ubili drvenim maqevima. Ovu grupu ubijenih Sr-
ba odneli su na logorsko grobqe. ... Hrana u logoru u Jasenovcu bila je vrlo
lo{a. Svaki dan dobijali smo dva puta ~orbe od kukuruzova bra{na i to po
jednu ka{iku, a hleba nismo uop{te nikada ni videli, tako da smo trpeli
stra{nu glad. Na 4. januara 1942. godine, otpremqena je iz Jasenovca u logor
864
u Staru Gradi{ku grupa Srba, me|u kojima sam i ja bio... Na 15. januara 1942.
godine i{ao sam sa jo{ dva Srbina i tri @idova zato~enika na èqezni~-
ku stanicu u Oku~ane, gde smo istovarivali iz vagona krumpir, koji je bio od-
re|en za usta{e u Staroj Gradi{ki... Kada smo sa istovarivawem krumpira
bili gotovi, do{la su dva autobusa usta{a, koji su nekuda i{li i oni su na
èqezni~koj stanici zastali i stupili u razgovor sa usta{ama, koji su nas
~uvali. Nas trojica uhvatili smo ovu priliku i pobegli, a da nas od usta{a
nitko nije primetio.” (str. 273-275.) Lazo Orozovi} je imao sre}u da se spase po-
sle svega dvadesetak dana boravka u logoru (od 24. decembra do 15. januara).
b) Fratri, najrevnosniji koqa~i
U drugom tomu zbornika, pored mno{tva dokumenata o upu}ivawu i spi-
skova zato~enika, svedo~ewa preìvelih logora{a, Mileti} objavquje i
iskaze sa posleratnih saslu{awa glavnih jasenova~kih usta{kih krvnika,
Qube Milo{a, Miroslava Majstorovi}a Filipovi}a, Ante Vrbana i Josi-
pa Matijevi}a. Puni snishodqivosti prema partizanskim islednicima,
zlo~inci su opisivali pokoqe, nastoje}i da umawe sopstvenu krivicu i pre-
bace je na druge. Posebno se ovde ~ine interesantnim izvodi iz saslu{awa
upravnice koncentracionog logora Stara Gradi{ka Maje Bu`don, uz Nadu
Luburi}, Boìcu Obradovi} i Vilmu Horvat, najkrvavije koqa~ice. Maja
Bu`don pri~a: “Oktobra 1942. godine dobrovoqno sam stupila u usta{ki
pokret odakle sam raspore|ena u usta{ki logor u Staru Gradi{ku. Nakon
dolaska u logor postavqena sam za upravnicu zato~eni~kog logora Stara
Gradi{ka. Na toj du`nosti imala sam uglavnom du`nost vo|ewa brige oko
zato~enica i wihovog rada i kretawa. Me|u ostalim, u~estvovala sam u ma-
sovnom ubijawu, kao i ostali du`nosnici i du`nosnice spomenutog logora.
Detaqno se ne bih mogla sjetiti svih zlo~ina koje sam po~inila, ali u sje-
}awu mi je ostalo najboqe prvo ubistvo koje sam izvr{ila nad nepoznatom
staricom u kuli logora Stara Gradi{ka. Zlo~in sam izvr{ila na taj na~in,
{to sam staricu povalila na pod i opalila joj metak u sqepoo~nicu. Posli-
je toga sam pripremala za klawe stotine i stotine èna i djece, koji su bi-
li izvu~eni izvan logora i ubijani od meni nepoznatih usta{a, koje je pred-
vodio usta{ki natporu~nik ênan, Nikola Gagro, usta{ki vodnik Guwa{,
zvani Cigo i mnogi drugi. Tako|er sam li~no izvr{ila ubistvo jedne ène
pred bunarom u dvori{tu “kule” i to na taj na~in {to sam joj opalila metak
u prsa, a povod je bio taj, {to je zatraìla cigaretu od prisutnog straàra,
koji se nalazio na straàrskom mjestu. To je bilo negdje u jesen 1943. godine,
a datuma se ne mogu sjetiti. Poznato mi je da je izvr{eno ubistvo dovedene
djece sa Kozare, koje je moglo biti blizu 200, i to na taj na~in, {to su bila
zatvorena u dvijema prostorijama kojima su bila dobro obqepqena vrata i
prozori. Zatim su prostorije, u kojoma su se nalazila djeca, ispuwene ciklo-
nom, tako da su bila sva pogu{ena. Djeca su iznesena tek kad smo saznali da
je ciklon bezopasan. Sje}am se da sam vi{e puta dobivala nare|ewa iz usta-
{kog zapovjedni{tva logora, da pripremim grupu èna i djece koja su bila
odre|ena za likvidaciju. Naj~e{}e se de{avalo, da su te ène i djeca vo|e-
ni izvan logora te likvidirani u Maloj Mlaki i Jablancu, jedan dio od wih
je bacan u Savu. Le{evi ubijenih èna i djece zatrpavani su u zajedni~ke jame.
865
Na grobqu, koje se nalazi uz same zidine, ubijan je narod. Ja sam gledala ka-
ko su ubijeni zatrpavani i to tako da su u pojedine iskopane rake zakopava-
li vi{e le{eva, dok je na grob postavqen samo jedan kri`. U samom logoru
bile su odre|ene dvije prostorije u “kuli” nad kojima sam ja imala nadzor za
likvidaciju. Zlo~ine smo izvr{avali u no}i. Ja sam uvijek prethodno dobi-
vala nare|ewa da zakqu~am ostale }elije, a kako sve }elije nisu imale is-
pravne kqu~aonice, to sam zatvarala hodnik koji je vodio do tih soba. To
smo radili zbog toga da drugi zato~enici ne bi ~uli krikove ubijanih.
Ostali zato~enici znali su ipak za sve te zlo~ine. Ubijawa su se obi~no iz-
vr{avala te{kom ~eli~nom kuglom, tj. maqem, dok su pojedinci kao Stoj~i},
Ruwa{, Vukovi} i neki iz sigurnosne slu`be klali noèvima. Le{evi za-
klanih zato~enika bacani su u Savu ili zakopavani.” (str. 1047-1048.)
Kao {to su rimokatoli~ki fratri spadali u najagilnije jasenova~ke
koqa~e, tako su se ~asne sestre nadmetale u zverskom ubijawu srpske dece u
de~jem koncentracionom logoru Jastrebarsko, i to sestre dru`be Sv. Vinka
Paulskoga, predvo|ene svojom nastojnicom Pulherijom Bartom. U tre}em
tomu, pored mno{tva izvornih Paveli}evih zakonskih akata i uredbi, izve-
{taja o pokoqima, spiskova i uputnica u jasenova~ki logor, izjava preì-
velih logora{a, obdukcionih nalaza mase prona|enih le{eva i izjava sa sa-
slu{awa uhap{enih zlo~inaca, Mileti} posebnu pa`wu posve}uje analizi
podataka o masovnoj likvidaciji dece. Najupe~atqiviji dokument u tom
smislu sigurno predstavqa izjava preìvele logora{ice Mare Vejnovi}
Smiqani}, koja pi{e: “Masovno su djecu ubacivali u veliku logorsku zgra-
du. Sve prostorije te zgrade pretrpavali su, tako da su u pojedine sobe satje-
ravali i po 50 djece, koja su u tom prostoru mogla stajati jedino u uspravnom
poloàju. Zatim su 3-4 opatice (~asne sestre), u svojim uniformama, i{le
od sobe do sobe, nosile su kante s teku}inom i kistovima mazale djeci usta.
Glasno su govorile da je to teku}ina protiv è|i. Me|utim, nakon jednog do
dva sata sva djeca su po~ela vri{tati, jaukati i dozivati majku, oca, sestre
i bra}u, tetke i drugu rodbinu. Djeca su se previjala od bolova, a jauci i kri-
kovi su postajali sve uàsniji. Djeca u starosti od jedne do petnaest godina
glasno su plakala, vikala i jaukala: “Majko umirem, sejo boli me, tetka è-
dan sam” i sl., gr~ila su se i po~ela padati, a kako mjesta nije bilo, padala
su u gomili, izmje{ale su se ruke, noge, glave i trupovi. Po~elo je wihovo
raspadawe. Izmet se pome{ao sa ìvom qudskom masom. Otvarale su se ì-
ve rane na tjelima te jadne djece. Ubrzo su po~ela i umirati u najteìm mu-
kama i vapajima, i to je trajalo danima. Grupa logora{a, koju su usta{e za to
odredili, obilazila je prostorije i djecu mrtvu, ili u zadwim trzajima pred
smrt, trpala u deke i odnosila na mjesta za uni{tavawe le{eva, i tako iz da-
na u dan smawivao se broj preostale djece, na kraju su ìvotarili samo oni
najotporniji, i upravo tada usta{e su izveli veliku zlikova~ku paradu. Ma-
li broj jo{ preìvjele djece trpali su u potkrovqe logorske zgrade. Neko-
liko prostorija uàsa, u kojima su prije toga djeca umirala, pretvorili su
u bolesni~ke dje~je sobe. Namjestili su dje~je kreveti}e, sa bjelim plahta-
ma, oprali su i uredili te prostorije. U kreveti}e su stavqali zdravu dje-
cu i zasuli ih s dosta bombona. Deùrni qe~nici i medicinske sestre, u
866
bijelim uniformama, bili su raspore|eni u tim sobama i tada su doveli me-
|unarodnu komisiju Crvenog krià, koja je u pratwi nema~kih oficira i
usta{kih glave{ina obilazila logorsku “dje~ju bolnicu”. Usta{e su se hva-
lili svojom brigom o bolesnoj logorskoj djeci. Me|utim, nisu toj komisiji
pokazali prostorije u potkrovqu gdje su bila smje{tena preostala bolesna
djeca u raspadawu. Mi, deùrne logora{ice, pomagale smo djeci rije~ima
utjehe, ~istile smo ih i hranile, ali malo je sve to pomagalo, jer su fa{i-
sti u svom planu uni{tavawa djece bili ja~i.” (str. 439-440.)
v) Masakr srpske dece
Hrvatski usta{ki projekat podrazumevao je totalno uni{tewe svega
{to je srpsko, pogotovo srpskog podmlatka. Kako nastavqa Mara Vejnovi}
Smiqani}, “i prizor gu{ewa djece u plinskoj komori, koji sam gledala, bio
je takav da ga nikada ne}u zaboraviti. Svaki put kad se sjetim toga razmi-
{qam o tome, da se za fa{iste svih vrsta mora uvjek re}i istina o wihovim
postupcima, da ih se mora opisati za javnost u pravoj slici zlikovaca, ne-
qudi i krvoloka. Moraju svi qudi saznati za wihova nedjela i zlo~ine, da
bi se mogli boriti za slobodu ~ovjeka, za slobodan ìvot djece i omladine.
Plinska komora bila je puna gole djece, nabacane jedno na drugo, na gomilu.
Stalno su pove}avali tu gomilu ìvih dje~jih tijela nose}i ih u dekama.
Strpali su tako u tu prostoriju oko 500 djece. I prije pu{tawa plina, pro-
storiju je do{la pregledati usta{ka patrola na ~elu sa usta{kim satnikom
Barbari}em – ina~e, rastom niskim, ali vrlo okrutnim zlikovcem. Jedno
dijete, od otprilike godinu dana, leàlo je golo na pragu prostorije. Bar-
bari} je svojom ~izmetinom stao na jednu nogu djetenca, drugu nogu je uhva-
tio rukom, ra{~ere~io djete i bacio ga je na gomilu uz psovku wegove “srpske
ili komunisti~ke majke”. Dao je nalog da se prostorija zatvori i pusti plin
i oti{ao je daqe s grupom usta{a.” (str. 440.)
Tom problemu Mileti} se vra}a i u pogovoru svog zbornika, pitaju}i se
koliko je ukupno dece stradalo u jasenova~kom logoru. “Zlo~in nad decom
srpske, ciganske i jevrejske pripadnosti blagosiqali su vrhovi katoli~kog
klera i deo wihovog sve{tenstva odmah po uspostavqawu usta{ke NDH. Ve}
krajem aprila 1941. godine ispaqeni su prvi kur{umi mr`we u decu sela
Gudovca kod Bjelovara. Viktor Guti}, jedan od najistaknutijih usta{kih
zlo~inaca, drào je prete}e govore po Bosanskoj Krajini: “Svu srpsku ga-
mad od 15 godina pa navi{e mi }emo poubijati, a wihovu djecu smjestiti u
klostere i od wih }e postati dobri katolici”. Wemu se prikqu~io Dioni-
sije Juri~evi}, usta{a–sve{tenik, ovim re~ima: “U ovoj zemqi ne moè da
ìvi niko osim Hrvata, a ko ne}e da se pokrsti, mi znademo kuda }emo s wim
– u Jasenovac. Danas nije grehota ubiti i malo dijete koje smeta usta{kom
pokretu”. Na taj znak, u avgustu 1941. godine, usta{e su, na {irem podru~ju
Kozare, za dvadeset dana ubile 668 dece. Najpotresniji zlo~ini tada su u~i-
weni ubijawem 538 dece sela Drakuli}, [argovac i Motika, neposredno
kraj Bawaluke. Jedan od komandanata koncentracionog logora Jasenovac,
Miroslav Filipovi}, sve{tenik, poznatiji kao fra Majstorovi}, prvi je
zaklao dete \ure Glamo~anina i uzviknuo: “Ovo ja, u ime Boga, pokr{tavam
izrode i sve grijehe uzimam na svoju du{u”. Zna~i, nezapam}eni zlo~in nad
867
decom po~iwen je ve} juna 1941. i u nekoliko dokumenata objavqenih u prvoj
kwizi vidi se da je bilo “od uhi}enih lica 80% èna i djece”, ili, pak, da su
deca upu}ivana u koncentracioni logor Gospi}, gde su svoj ìvot zavr{ila
na strati{tu Jadovno.” (str. 713.)
Na osnovu verodostojnih podataka, Mileti} procewuje da je u Jasenovcu
ubijeno izme|u pet i {est hiqada jevrejske i izme|u pet i osam hiqada ci-
ganske dece. “I o ubijawu srpske dece u 1942. godini svedo~e mnogi dokumen-
ti objavqeni u ove tri kwige. Primera radi, kako su se usta{e obra~unava-
le sa decom, svedo~e objavqeni dokumenti odluka i uputnica o upu}ivawu de-
teta od 12 godina Mirka [eve u koncentracioni logor Jasenovac, pa doku-
ment o upu}ivawu u logor 502 dece od ~etiri dana do 15 godina iz sela oko
Bosanskog Broda. O stradawu dece u koncentracionom logoru Jasenovac go-
vori i podatak da je samo iz dva kotara – Bosanske Dubice i Bosanske Gradi-
{ke ubijeno, imenom i prezimenom, 3.223 dece u Jasenovcu. Isto tako, u Jase-
novcu su stradala i deca iz slavonskih sela, samo iz jednog transporta od
1.008 lica bilo je 434 dece.” (str. 714.)
Ali, to je bio samo po~etak velike de~je tragedije, kakvu svet jo{ nije
video. “Najcrwi dani za nevinu decu nastupili su po zavr{etku ofanzive
na Kozaru, u leto 1942, kada je opusto{eno 140 potkozarskih sela i u koncen-
tracione logore strpano 22.623 dece od kolevke do 15 godina. I upravo ono
{to su srpska, jevrejska i ciganska deca sa ~itave teritorije NDH, a poseb-
no Kozare, doìvela u usta{kim logorima Jasenovac, Stara Gradi{ka, Ce-
rovqani, Novska, Sisak, Gorwa Rijeka, \akovo, Jastrebarsko i Prijedor
predstavqa u istoriji Drugog svetskog rata, jedinstven i dotada nezapam}en
primer qudskog stradawa. Prema wima, toj nevinoj deci, primewen je naj-
stra{niji zlo~in – genocid. Odvojena od roditeqa, deca u ovim usta{kim
logorima masovno su umirala i gu{ena ciklonom u Staroj Gradi{ki, a jo{
vi{e je pobijeno na Gradini i pobacano u yakovima u reku Savu. U vreme od
12. jula 1942, prema sa~uvanim dokumentima, u Gorwoj Rijeci kod Krièva-
ca za kratko vreme umrlo je 250 dece, u Sisku 1.631, a u Jastrebarskom 768 i
u zagreba~kim prihvatili{tima 924, {to ukupno iznosi 3.563 dece... Za to
uàsno stradawe dece saznao je i Me|unarodni crveni krst iz [vajcarske
i poslao svog delegata, dr [irmera, da posreduje kod Crvenog krsta NDH da
se ne{to u~ini. Me|utim, rukovodstvo tog Crvenog krsta, ne samo da nije
ni{ta preduzelo, ve} je i onda... sabotiralo tu akciju.
Nije se boqe pona{ao ni krug oko Zagreba~ke nadbiskupije, iako sada
pri~aju da je Stepinac spasao 7.000 partizanske dece. Prema spisku “Kari-
tasa”, koji je bio pod okriqem nadbiskupije, nema na spisku vi{e od 666 de-
ce koju su spasli, bez obzira na nacionalnu pripadnost. Kad je iz Stare Gra-
di{ke stigao prvi transport sa 850 dece u o~ajnom stawu, iz vagona je izvu-
~eno 40 mrtvih, prilikom preno{ewa umrlo ih je jo{ 17, a za vreme rasku-
ìvawa daqih 30... Laurencija \uri}, ~asna sestra iz [irokog Brijega, vi-
kala je: “Svu tu djecu je trebalo tamo pobiti, a ne dovla~iti je u Zagreb”.
Wenim primerom po{la je i ~asna sestra Barta Pulherija, upravnica de~-
jeg logora Jastrebarsko, kad je rekla: “Ovo su partizanska, srpska djeca i
hraniti ih zna~i odgojiti qude koji }e nas sutra klati”. Prema sa~uvanim
podacima, od 2. jula do 17. avgusta 1942, izvu~eno je iz logora ukupno 12.623
868
kozara~ke dece od kojih je za to vreme umrlo 2.376, dok je u logoru Stara Gra-
di{ka ostalo jo{ oko 10.000 dece, od kojih je naknadno spaseno svega 3.591.
Prema tome, od 22.623 kozara~ke dece spaseno je oko 17.000, od kojih je 3.140
umrlo od posledica logorisawa. Isto tako se zna ime i prezime za 2.376 de-
ce sa {ireg podru~ja NDH u logoru Jasenovac... U kwizi evidencije ubije-
nih u koncentracionom logoru Stara Gradi{ka od rednog broja 1 pa do 3.926
sa podacima: godina starosti, zanimawe, kad je ubijen i adresa, ima 1.107 de-
ce do zakqu~no 15 godina, a nijedno isto tako nije sa Kozare. Posle svega to-
ga moè se konstatovati da dokumenti kojima se raspolaè, i koji su uglav-
nom objavqeni u ove tri kwige, pruàju mogu}nost da se imenom i prezime-
nom identifikuje 7.886 ubijene dece u logoru Stara Gradi{ka – Jasenovac.
Kad se tim brojevima dodaju neevidentirana ciganska (romska) i jevrejska
deca, brojka pobijene dece u Jasenovcu je stravi~na. Ta brojka daleko preva-
zilazi podatak da je samo u logorima NDH ubijeno preko 20.000 dece, a gde
su ostala strati{ta.” (str. 714-715.)
7. Srbi pred dilemom da postanu katolici ili da umru

Gojo Riste Dakina u predgovoru svoje kwige “Budi katolik ili umri. Ge-
nocid nad Srbima u Nezavisnoj Dràvi u Hrvatskoj: (Institut za savreme-
nu istoriju, Beograd 1995), motivisan ~iwenicom da “danas, nova usta{ka
hrvatska dràva nastoji da nastavi ono {to je ~inila u periodu 1941-1945.
godine, potencira problem prikrivawa istorijske istine, pa kaè: “Tema
genocida nad srpskim narodom u Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj posle Dru-
gog svetskog rata bila je decenijama tabu tema u na{oj zemqi. I{lo se od
organizovanog zaborava, ~ak do poku{aja potpunog negirawa genocida. Ge-
nocid nad Srbima u Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj je uàsna istorijska ~i-
wenica, pa je zato ~udnija te`wa da se na sve mogu}e na~ine onemogu}avalo
wegovo prou~avawe i istraìvawe. U celoj na{oj zemqi, naro~ito u Hrvat-
skoj, posle Drugog svetskog rata bila je efikasno razvijena strategija zabo-
rava i vrlo uspe{no organizovana zavera }utawa o genocidu. Tako|e, geno-
cid je prikrivan ideolo{kim velom kako bi se na taj na~in za{titio od is-
traìvawa i izu~avawa. Svako ko je poku{ao da se bavi istraìvawem ge-
nocida nad Srbima u NDH, ili, pak, da o wemu pi{e, progla{avan je naci-
onalistom i antidràvnim elementom. Proklamovana je parola “bratstva
i jedinstva” i svako pomiwawe ratnih `rtava po nacionalnoj osnovi odmah
je rigorozno gu{eno u korenu. êsta su bila upozorewa najvi{ih partijskih
i dràvnih funkcionera da ne treba “kopati po ratnim ranama”, dok je na
istori~are vr{en pritisak da se okanu “osetqivih tema”. Mnoga arhivska
gra|a o usta{kom genocidu nad srpskim narodom blagovremeno je uni{te-
na, dok se drugi deo gra|e nalazio iza “devet dubrova~kih brava”, kako bi bi-
lo onemogu}eno stru~noj i nau~noj javnosti da do we do|e i pristupi wenoj
temeqnoj i analiti~koj obradi.” (str. 7-8.)
O uni{tavawu arhivske gra|e i zabrani istraìvawa hrvatskog geno-
cida nad srpskim narodom svedo~io je i Vladimir Dedijer 1989. godine:
“Stevo Kraja~i} i wegove pristalice smatrali su da je svako ispitivawe
usta{kih genocidnih zlo~ina atak na hrvatski narod... Imam ta~ne podatke
869
da su neki najve}i mo}nici u SR Hrvatskoj naredili Arhivu Hrvatske i ne-
kim drugim arhivama da uni{tavaju svu gra|u NDH, ukqu~uju}i i dokumen-
te o Jasenovcu. Re~ je o vagonima gra|e. Izgovor je na|en u tome da gra|a tre-
ba da se {aqe u fabrike papira, jer, navodno, nije bilo sirovina za proiz-
vodwu novog papira.” (str. 8.) Uporedo s tim, kako daqe izlaè Dakina, uni-
{tavani su i materijalni dokazi na terenu. Mnoga strati{ta, gde su masa-
krirani nevini Srbi ili ìvi ba~eni u bezdane jama, zabetonirana su u Li-
ci, Baniji, Kordunu, Bosni i Hercegovini. Wihova tela nisu opojana, niti
sahrawena po hri{}anskom obredu. [ta je sa spomen-podru~jem Jasenovac,
gde je u toku NDH bio usta{ki koncentracioni logor Jasenovac? Tokom
1946. i 1947. godine iz Zagreba je stiglo nare|ewe da se uni{te svi tragovi
biv{eg koncentracionog logora Jasenovac, {to je i u~iweno. âk je Jase-
nov~anima bilo ponu|eno da se rasele i napuste Jasenovac, da se sve poru-
{i, zasadi {uma i sve zaboravi.” (str. 8.) Kako su 1948. godine u Zagrebu ob-
javqene kwige dvojice Hrvata, “Magnum krimen” dr Viktora Novaka u 4.000
primeraka i “Jasenova~ki logor” dr Nikole Nikoli}a, one su muwevitom
brzinom rasprodate, jer je Rimokatoli~ka crkva organizovala kupovinu
skoro celog tiraà i wihovo spaqivawe, dok su nova izdawa spre~avana
diskretnim zabranama od strane komunisti~ke vlasti.
a) Genocid kao rezultat vi{edecenijske katoli~ke indoktrinacije
Dakina je obradio veliki broj istoriografskih kwiga, li~nih svedo-
~ewa i sudskih dokumenata o istorijatu hrvatske i katoli~ke genocidne po-
litike kroz nekoliko vekova da bi vrlo upe~atqivim primerima, prisut-
nim i u delima drugih autora koji su se bavili ovom problematikom, poka-
zao su{tinske odlike hrvatskog nacionalnog karaktera i klerikalisti~ke
zaslepqenosti, koji su proizveli neverovatne zlo~ine u toku Drugog svet-
skog rata, ali svoje ubila~ke nagone obnovili u vreme stvarawa Tu|manove
hrvatske dràve, uz direktnu pomo} zapadnih sila i Vatikana. Tako se iz
svedo~ewa usta{kog kotarskog predstojnika u Dvoru na Uni, Marina Bu~a-
na, pred {ibenskim sudom moè videti da su usta{ki koqa~i bili i mate-
rijalno stimulisani za svoj krvavi posao: “Koncem jula 1941. godine, Mini-
starstvo unutra{wih poslova tzv. NDH, kojemu je na ~elu tada stajao An-
drija Artukovi}, izdalo je nare|ewe da se potpuno fizi~ki istrijebe svi
Srbi, bez obzira na godine starosti i na spol, a wihova imovina da se
opqa~ka, odnosno, da tu imovinu kao nagradu dobiju neposredni izvr{ioci
likvidacije. Odmah iza toga nastalo je masovno klawe Srba na kotarevima
Bosanski Novi, Krupa, Cazin i Glina, a isto tako na kotarevima Kostajni-
ca i Prijedor. Srbi su se likvidirali samo radi toga, jer su pripadali toj
naciji, a da se nije ispitivala, niti ustanovqavala bilo kakva krivica, jer
takove krivice nije ni bilo. Iza fizi~ke likvidacije, koje su se vr{ile
skoro iskqu~ivo klawem noèm ili udarcima batina, slijedila je pqa~ka
cjelokupnog imawa poklanih. Pokretnu imovinu dijelili su me|usobno iz-
vr{ioci tog klawa, jer im je prije po~etka likvidacije to bilo obe}ano kao
nagrada. Ja li~no vidio sam u jednoj {umi, na putu izme|u op}ine @irovac
i susjednog kotara u Bosanskoj Krupi, oko {ezdeset djece starih od nekoli-
ko mjeseci, pa do tri godine, koji su svi bili poklani noèm ili bili ubi-
870
jeni udarcem batine po glavi. Moj ~inovnik mi je pri~ao da je svojim o~ima
vidio kada su u Bosanskom Novom klali neke Srbe, kojom prilikom je jedan
stari Srbin izvadio iz yepa zlatan sat i dao ga usta{i, koji je vr{io kla-
we, sa molbom da ga {to prije zakoqe. Te iste prigode do{ao mu je jedan mla-
di}, koji je traìo kotarskog predstojnika u Bosanskom Novom, da mu ispla-
ti 1.800 dinara, jer je zaklao oko 900 qudi, pa je kao nagradu traìo dva di-
nara po zaklanom ~ovjeku.” (str. 41-42.)
Obja{wavaju}i istorijske uslove i razloge ~iwenice da su rimokato-
li~ki sve{tenici bili idejni inspiratori, organizatori, direktni izvr-
{ioci i sau~esnici u hrvatskim pokoqima Srba, Dakina isti~e da “progla-
{avawe celog srpskog naroda i pravoslavne vere za deùrne krivce kroz
istoriju nije moglo da se obavi preko no}i. Indoktrinacija mr`we prema
Srbima i pravoslavqu razvijana je ne samo decenijama, ve} i vekovima, a to
je imalo za posledicu masovnost zlo~ina i genocida nad Srbima. Podstre-
ka~ mr`we i zlo~ina bio je Vatikan i Rimokatoli~ka crkva u Hrvatskoj.
Neukom delu hrvatskog naroda, autoritet sve{tenika i wihove propovedi
bili su dovoqni da kod wega stvore seme mr`we. Veliki broj sve{tenika u
NDH bili su glavni inspiratori svih nedela, progona i genocida nad srp-
skim narodom. Sve je to odobravano od strane katoli~kog episkopata i sa-
mog Vatikana. Veliki broj katoli~kih sve{tenika je podupirao te`we
usta{kih vlasti da ubistvima re{e srpsko nacionalno pitawe u NDH, pa
su u narodu raspirivali nacionalnu mr`wu i podsticali ga na genocid...
Frankovluk i klerikalizam su rodili usta{tvo. Nijedna stranka, nijedan
dru{tveni red nije se tako revnosno i zanosno zalagao za usta{tvo kao Ri-
mokatoli~ka crkva u NDH. Celokupni kler, gotovo u ekstazi, pozdravqa
usta{ki uspeh aprila 1941. godine. Ovaj usta{ki uspeh prikazuje svojim ver-
nicima kao delo Bo`je i kao Bo`ju nagradu za “muke i nevoqe Hrvata, ~ije
su molitve usli{ili Mati Bo`ja i sam Isus Hristos”.
Pored usta{a, u progonu i ubijawu pravoslavnih Srba u NDH imao je
zna~ajnu ulogu veliki broj katoli~kih sve{tenika. U mnogim krajevima
oni su bili i glavni inspiratori progona i genocida nad Srbima, a mnogi
oltari katoli~ke crkve bili su u slu`bi usta{ke ideje. Nesumwivo je da
zlo~ini usta{a nikada ne bi uzeli toliko maha da se wihovoj {ovinisti~-
koj i rasisti~koj mr`wi nije pridruìla i verska, ~iji su nosioci bili
brojni katoli~ki sve{tenici. Postoji veliki broj dokaza o tome da su se
mnogi i mnogi rimokatoli~ki sve{tenici pretvorili u usta{e, uzeli no`
i pu{ku u ruke i klali nevini srpski narod, odrasle, ène, decu i iznemogle
starce. Najvi{i kler je davao podr{ku usta{kim zlo~incima. Iz pera i go-
vora sejana je duboka mr`wa protiv svega onoga {to nije usta{ko. U prvim da-
nima uspostavqawa NDH, jedan deo katoli~kog klera pristupa organizaci-
ji i naoruàvawu usta{ke milicije u pojedinim gradovima i selima, iz ko-
jih su kasnije nastale vojne usta{ke formacije. Jedan deo usta{a – katoli~-
kih sve{tenika dobrovoqno se javqa za vojne du{ebri`nike u usta{ke i do-
mobranske jedinice, bodre ih u pokoqima nevinog srpskog stanovni{tva i
svojim prisustvom sluè im za primer. Vojni du{ebri`nici su mogli biti
samo prekaqeni usta{ki dobrovoqci. Jugoslovenskoj javnosti nije poznat
871
nijedan javni protest od strane vojnih du{ebri`nika u ~ijem prisustvu su
se vr{ili zlo~ini nad srpskim narodom... Nema ni jednog jedinog dokaza, ni-
ti znaka, da su vi{i katoli~ki kler, nadbiskupi ili biskupi digli svoj glas
protiv verskih, ili fizi~kih zlo~ina, odnosno, genocida nad Srbima, ne
samo protiv usta{a, nego ni protiv sve{tenika – usta{a koqa~a.” (str. 137-138.)
b) @iva usta{ka ideja u savremenoj Hrvatskoj
Dakina posebno potencira ~iwenicu da su hrvatski intelektualci, na-
ro~ito kwièvnici, uporno izbegavali da se javno izja{wavaju o usta{kim
zlo~inima. “Rat je zavr{en, ali je ideologija usta{tva ostala prisutna u
Hrvatskoj zahvaquju}i nacionalisti~kim elementima u Komunisti~koj
partiji Hrvatske, kao {to su bili Andrija Hebrang, Stevo Kraja~i}, dr
Vladimir Bakari} i mnogi drugi. Oni su naredili da se ostaci koncentra-
cionog logora Jasenovac uni{te, zabranili popis `rtava rata, a denacifi-
kacija nije izvr{ena. âk je u Zagrebu bilo odlu~eno da se stanovnicima Ja-
senovca – Srbima i Hrvatima ponudi raseqavawe i napu{tawe Jasenovca,
da se sve poravna, zasadi {uma i na sve zaboravi. Jasenov~ani su to odbili,
a Andrija Hebrang im je poru~io: “Ekonomska bijeda }e vas raseliti”. Spo-
menik u Jasenovcu otkriven je 3. jula 1966. godine, ali ni to nije pro{lo bez
uvreda. Predsednik Sabora SR Hrvatske Stevo Kraja~i}, delegatima SUB-
NOR-a Srbije je rekao: “Malo smo vas ovde pobili”.
Risto Stjepanovi} iz Sarajeva, jedan od preìvelih jasenova~kih logo-
ra{a, 2. septembra 1974. godine, uputio je pismo predsedniku SFRJ Josipu
Brozu Titu, u kojem mu predlaè da poseti Spomen podru~je Jasenovac 22.
aprila 1975. godine, na godi{wicu proboja Jasenova~kog logora. Predsed-
ni{tvo SFRJ je potvrdilo Stjepanovi}u prijem pisma 15. oktobra 1974. i
“da se drug predsednik upoznao sa sadràjem Va{eg pisma. Kopije Va{eg pi-
sma uputili smo CK SK Bosne i Hercegovine i Izvr{nom komitetu Pred-
sedni{tva CK SKJ”. Risto Stjepanovi} je ponovo uputio pismo sli~ne sa-
drìne Josipu Brozu Titu 12. oktobra 1979. godine i predloìo mu novi da-
tum posete Spomen podru~ju Jasenovac. Me|utim, glas Riste Stjepanovi}a
je bio “glas vapiju}eg u pustiwi”. Josip Broz Tito je posetio mnoge gradove
u svim republikama i pokrajinama, neke i po deset i vi{e puta. Posetio je
i veliki broj dràva na svim kontinentima. Ali, nije na{ao za potrebno da
poseti Spomen podru~je Jasenovac, mesto gde je u vreme NDH bio zloglasni
usta{ki koncentracioni logor Jasenovac, u kome je stradalo oko
700.000–800.000 qudi, èna i dece, me|u kojima najve}i broj srpske nacio-
nalnosti. Po broju `rtava, posle Au{vica i Majdaneka, Jasenovac dolazi
na tre}e mesto u svetu. Za Srbe, Jasenovac je najve}a srpska grobnica, najve-
}i srpski grad pod zemqom.” (str. 332-333.)
8. Rimokatoli~ko varvarstvo u Hristovo ime

Dragoqub @ivojinovi} i Dejan Lu~i} objavili su, u obliku potkrepqu-
ju}ih priloga za “Magnum krimen” Viktora Novaka, zbirku dokumenata
“Varvarstvo u ime Hristovo” (“Nova kwiga”, Beograd 1988), s obzirom da se
kroz ~etiri decenije do{lo i do mnogih novih saznawa i svedo~ewa, kojima
872
Novak nije mogao raspolagati neposredno nakon Drugog svetskog rata. Ka-
ko autori isti~u u predgovoru, “na odre|eni na~in, Novakova kwiga bila je
proizvod jednog tek zavr{enog doga|aja, jednog odsudnog trenutka u istori-
ji XX veka – Drugog svetskog rata. Ona predstavqa dokumentarno svedo~an-
stvo o mentalitetu i naravima jednog vremena, o pojedincima, grupama i or-
ganizacijama; o najsurovijim i najmonstruoznijim zlo~inima, koji po svojoj
brutalnosti podse}aju na daleke verske ratove XVI i XVII veka. Kao takva,
kwiga je imala odre|enu politi~ku teìnu i predstavqala, pored ostalog,
moralnu osudu Vatikana, katoli~ke crkve, wenih redova i pojedinaca. U eri
su|ewa zagreba~kom nadbiskupu dr Alojziju Stepincu i wegovim najbli-
ìm saradnicima, kao i istaknutim li~nostima usta{kog reìma, Novako-
va kwiga je neizbe`no imala snagu svedo~anstva koje je bilo veoma te{ko
ili nemogu}e osporiti. Vremenom, sa sti{avawem uzbu|ewa, napadi na No-
vaka i wegovo delo dobili su na snazi, a osnovni ciq im je bio – obezvre|i-
vawe i gurawe u zaborav. Nove kwige, izvorna gra|a i ~lanci o tim pitawi-
ma, do~ekivani su sa velikim otporom i kritikama. Ipak, bilo je nemogu}e
ugu{iti ili potisnuti u zaborav Novakovo delo. Zna~aj i {irina proble-
ma koje je on pokrenuo, izneo i objasnio u svojoj kwizi, na{li su potvrdu, a
time i opravdawe, u potowim istraìvawima. Mirnije i sveobuhvatnije,
zalaze}i dubqe u pro{lost, svestranije i, iznad svega, koriste}i tek odne-
davno dostupnu gra|u – vatikansku, inostranu i doma}u pojavile su se nove
kwige, zbirke izvora, ~lanci.” (str. 5.)
a) Simbioza Be~a i Vatikana
Unija}ewe i prekr{tavawe pravoslavnih Srba vatikanska je preokupa-
cija jo{ od {esnaestog veka i taj projekat se kontinuirano odvija sve do da-
na{wih dana. “Vatikanu i wegovim telima (kongregacijama) ne moè se od-
re}i doslednost i stalnost u provo|ewu takve politike, bez obzira na uslo-
ve u razli~itim istorijskim epohama. To je bio ciq kome se teìlo, od ko-
ga se nikad nije trajno odustajalo – koji se mogao povremeno prikriti, ali
nikad odbaciti.” (str. 6.) Mada ima mnogo indicija da su najpoverqiviji do-
kumenti vatikanskih arhiva koji se ti~u politike pape Pija XII, sistemat-
ski uni{teni, otvarawe ameri~kih i evropskih diplomatskih arhiva pru-
à {ansu da se neka va`na pitawa dodatno rasvetle. Nova istorijska gra|a
i dokumentacioni materijal omogu}avaju “da se zaokruè stari i otvore no-
vi problemi, i sagledaju dimenzije monstruoznosti i zlo~ina koji su bili
inspirisani i vo|eni od vrhova katoli~ke crkve.” (str. 7.) Mada je, posle
majskog prevrata 1903. godine i suzbijawa dotad presudnog austrougarskog
uticaja na oficijelnu srpsku politiku, srpska vlada nastojala da uredi ne-
posredno odnose Kraqevine Srbije i Vatikana, kako bi se opovrglo
austrijsko carsko pokroviteqstvo nad srbijanskim katolicima, usposta-
vqeno Karlova~kim mirom 1699. godine, papa Pije X, koji je direktnom be~-
kom protekcijom do{ao do poloàja rimskog pontifeksa, nije umeo da pri-
kriva antisrpsku mr`wu, pa je posle Drugog balkanskog rata javno optuì-
vao Srbe da su varvari, a podràvao Bugare, nadaju}i se da su oni skloniji
unija}ewu i bekstvu iz ruskog okriqa. Konkordat je ipak potpisan 1914. go-
dine, {to je predstavqalo veliki diplomatski uspeh Srbije, ali vatikansko
873
neprijateqstvo time nije prestalo. Sarajevski atentat Vatikanu je pred-
stavqao pogodnu priliku da takvo, zapravo tradicionalno, raspoloèwe
ponovo otvoreno izrazi. “Podr{ka koju su Kurija i katoli~ka hijerarhija
pruìli u danima julske krize Austro-Ugarskoj i wenoj politici otvore-
nog obra~una sa Srbijom, bila je potpuna i bezrezervna. Ona je, tako|e, bi-
la i prirodna, uprkos povremenim nesporazumima izme|u Kurije i Hab-
zburgovaca. Mentalitet i tradicionalizam Kurije, kao i wene pretenzije,
~inili su ih prirodnim saveznicima, dok su katoli~ka fasada, politi~ki
metodi i filozofija... toj koaliciji davali posebnu snagu. U Kuriji su ~e-
sto isticali ~iwenicu, i u wu nepokolebqivo verovali, da Monarhija, upr-
kos svemu, predstavqa posledwu veliku katoli~ku dràvu u Evropi. Woj je
bila namewena posebna uloga – odbrana katoli~anstva na istoku Evrope i
na Balkanu.
Strah od pravoslavne Rusije, u kojoj je Kurija videla najve}eg neprija-
teqa svojih verskih stremqewa i politi~kih planova, u~vrstio je savez iz-
me|u we i Monarhije i u~inio ga neraskidivim. S obzirom da je Srbija u Va-
tikanu smatrana {ti}enicom Rusije u politi~kom i verskom pogledu, a po-
sle balkanskih ratova sticala i me|u Jugoslovenima u Monarhiji sve ve}i
ugled i uticaj igraju}i ulogu Pijemonta, bilo je prirodno {to je Vatikan
ba{ wu smatrao odgovornom za ubistvo prestolonaslednika u Sarajevu. Ku-
rija je nastojala da na|e saveznike u svojim nastojawima da spre~i izlaz Ru-
sije na Jadransko more. Uspeh Rusije u tome ugrozio bi katoli~anstvo i ro-
manstvo istovremeno. Prisustvo sna`ne Austro-Ugarske na Balkanu i we-
no odràvawe kao velike sile, tvrdilo se u Kuriji, trebalo je da spre~i da
do toga do|e. Pije X se na{ao u situaciji da zakqu~i konkordat sa Srbijom
da bi pomogao Monarhiji i umawio agitaciju me|u wenim katoli~ko-slo-
venskim podanicima, iako je sve vreme ukazivao da je sa Srbijom trebalo
o{tro postupiti, pa je ~ak i vojni~ki kazniti... Odsustvo diplomatskog zna-
wa i dobre voqe, odlu~na podr{ka Monarhiji i spremnost da pribegne ra-
dikalnim merama, tj. ratu protiv Srbije – wegovom, po svemu sude}i, davna-
{wem snu.
Vatikan je posebno bio pogo|en ubistvom Franca Ferdinanda, jer je
austrougarski prestolonaslednik revnosno vodio prozelitsku politiku,
proteìrao rimokatoli~anstvo u Bosni i Hercegovini i posebno potpoma-
gao jezuite i sve wihove aktivnosti. Kad je klerikalna {tampa u celoj mo-
narhiji pokrenula razjarenu propagandu protiv srpskog naroda i Srbije,
predvodni~ku ulogu su imali sarajevski nadbiskup Josip [tadler i wegov
pomo}nik Ivan [ari}. Vatikan je u potpunosti podrào rat protiv Srbi-
je, nadaju}i se da }e taj rat biti ograni~enog karaktera i stvoriti uslove za
realizaciju rimokatoli~kih ciqeva na Balkanu. “Koncepcija o “ograni~e-
nom ratu” otkrivala je, u su{tini, agresivne namere Vatikana na Balkanu.
Takvo dràwe Kurije odre|ivali su i verski razlozi. U politi~kom smi-
slu, Vatikan se zalagao za eliminisawe Srbije iz kruga nezavisnih dràva,
po{to se smatralo da je to najsigurniji na~in da se oslabe uticaj i prisu-
stvo Rusije na Balkanu. To tako|e potvr|uju izjave Pija X i Marija del Va-
la, da se u Kuriji nije poklawalo dovoqno pa`we niti verovalo u snagu ru-
874
skog oru`ja, u zemqu koja se smatrala za{titnicom Srbije. Eliminisawe
Srbije i odsustvo Rusije sa Balkana trebalo je, tako|e, da osigura teren za
prozelitski rad katoli~ke crkve. Podr{ka ratobornoj politici Monarhi-
je i ideji o “ograni~enom ratu” predstavqala je, u {irem smislu, borbu za
nove du{e i {ire prostore za katoli~ku delatnost. Opsednut takvim mi-
slima, Pije X nije bio sklon da razmi{qa o politi~kim posledicama svo-
ga dràwa, kao ni o opasnostima koje su proisticale iz mogu}nosti da ide-
ja o “ograni~enom ratu” ostane neostvarena. Uostalom, u Kuriji nisu pri-
krivali svoj optimizam u pogledu ishoda rata i obja{wavali su razloge za
eliminisawe Srbije sa politi~ke karte i za pruàwe podr{ke Monarhiji
da istraje u svojim namerama.” (str. 67-68.)
b) Vatikanska propaganda u slu`bi habzbur{kog “pravednog”” rata
Kad je ve} rat izbio, rimokatoli~ka propaganda je povela {iroku ak-
ciju wegovog opravdavawa u evropskoj javnosti, manipuli{u}i svojim ver-
nicima i {tampom. “Izjava Pija X da Monarhija vodi “pravedan rat” na{la
je odmah mesto u izjavama najvi{ih crkvenih prelata i pisawu katoli~ke
{tampe. Obja{wewe o pravednom ratu {ireno je u ê{koj, Austriji, Ugar-
skoj, Bosni i Sloveniji, iako intenzitet nije uvek bio jednak. Be~ki nadbi-
skup, kardinal Gustav Pifl, obratio se vernicima sakupqenim u katedra-
li Sv. Stefana u Be~u re~ima da “rat predstavqa glas Boìji, koji govori
kroz grmqavinu topova”. Kardinal je tvrdio da je rat sa Srbijom moralno
opravdan i da je treba kazniti za sve ono {to je po~inila u pro{losti. Be~-
kom nadbiskupu pridruìo se i kardinal Leon Skrbenski, nadbiskup pra-
{ki, tvrdwom da je rat protiv Srbije pravedan i neophodan. Skrbenski je
pozvao vernike da se mole i rade za pobedu austrijskog oru`ja. Ni katoli~-
ka hijerarhija u Ugarskoj nije propustila da se pridruì Piflu i Skrben-
skom. Primas Ugarske i kardinal Ostrogona êrnoh tvrdio je da je rat u
skladu sa “hri{}anskim moralom” i da stoga nije u sukobu sa miroqubivim
te`wama crkve. êrnoh je tako|e isticao da Monarhija ratom moè da
ostvari svoje jedinstvo. Nadbiskup Seke{fehervara Otokar Prohaska
otvoreno je traìo prolivawe krvi, iako je tvrdio da crkva nije “prijateq
rata.” (str. 71.) U osnovi, takvo pona{awe karakterisa}e katoli~ke prela-
te svih ratnih godina, mada je novi papa Benedikt XV bio unekoliko opre-
zniji i vi{e se rukovodio politi~kim interesima Italije. U svakom slu-
~aju, Vatikan je bio istrajni protivnik bilo kakve jugoslovenske ideje ~iju
bi glavnu okosnicu predstavqala Srbija. Posebno uznemirewe i zabrinu-
tost Vatikan je iskazao povodom engleskog i francuskog obe}awa da }e Ru-
sija po pobedonosnom okon~awu svetskog rata dobiti Carigrad sa Bosfo-
rom i Dardanelima. Kada se ishod rata ve} mogao naslutiti, papa je razvio
{iroku diplomatsku aktivnost kako bi sile Antante ubedio u svrsishod-
nost o~uvawa Austro-Ugarske.
Italijanske aspiracije na isto~nu jadransku obalu, okupacija delova
obalskog pojasa i nekih ostrva, kao i represalije prema hrvatskim i slove-
na~kim rimokatoli~kim sve{tenicima, pra}ene zabranom glagoqice i sta-
roslovenskog jezika pri obredima, uz nametawe latinskog i italijanskog,
motivisali su jugoslovenski katoli~ki episkopat, ukqu~uju}i Bauera i
875
[tadlera, kao najautoritativnije nadbiskupe, da podrè osnivawe Dràve
Slovenaca, Hrvata i Srba i weno ujediwewe sa Kraqevinom Srbijom. Do-
{lo je do velikog raskoraka izme|u vatikanske politike, ~vrsto orjentisa-
ne na podr{ku italijanskim ekspanzionisti~kim ciqevima i jugosloven-
ske biskupske konferencije, koji }e se postepeno otklawati od kraja 1919.
godine, kada je papa pokrenuo novu veliku prozelitsku inicijativu, prokla-
muju}i da svaki katolik treba da deluje kao misionar. Jugoslovenska drà-
va, “stvorena protiv voqe Kurije, ona je svoje me|unarodno postojawe zapo-
~ela suo~ena sa wenim upornim i neskrivenim neprijateqstvom. Upornost
i mr`wa, koje su izbijale iz svakog ~ina i svake odluke Vatikana, stavile
su katoli~ki kler, ~ija su patriotska i nacionalna ose}awa bila na zavid-
noj visini, pred velike dileme i isku{ewa. Dràwe Vatikana prema jugo-
slovenskom kleru bilo je bezobzirno, posledica ~vrste namere da mu se od-
luke Kurije nametnu po svaku cenu. Sklonost da podràva Italiju i wenu
politiku, da koristi svaku priliku da joj pomogne, predstavili su Vatikan
kao protivnika spoqnopoliti~kom i unutra{wopoliti~kom u~vr{}ewu
nove dràve. Odlu~nost da kleru nametne svoju politiku i podsti~e proze-
litski rad, odraàvala se na unutra{wu ~vrstinu, jedinstvo i konfesio-
nalni mir u novoj dràvi.” (str. 315.)
v) Interesno ujediwewe fa{izma i katoli~anstva
Vatikanski animozitet prema Jugoslaviji bi}e naro~ito poja~an dola-
skom novog pape Pija XI, 1922. godine, koji }e direktno podupreti Musoli-
nijeve fa{isti~ke imperijalne ambicije. “Podudarnost interesa ujedini-
la je Vatikan i fa{izam u Italiji, da rade svim silama protiv dràvnog
integriteta Jugoslavije. U planovima Vatikana Jugoslavija je predstavqa-
la zemqu misionarstva..., zna~i prostor koji treba osvojiti za “svetu” rim-
sku crkvu. Strategija Vatikana bila je jednostavna, ali efikasna: kad ve}
postoji Jugoslavija, Rimokatoli~ka crkva, kao mo}na organizacija, traì-
}e privilegije od dràve – da bi je zauzvrat, tolerisala! U protivnom, no-
voformirana dràva }e dobiti mo}nog neprijateqa, koji ima mogu}nosti
da ometa ne samo na diplomatskom poqu, ve} i iznutra. Jugoslavija je, po mi-
{qewu Kurije, morala u dogledno vreme postati katoli~ka, ili – nestati.
Za sprovo|ewe ovakvih planova, koji spadaju u sferu verskog imperijali-
zma, Vatikan je koristio spregu verskog i nacionalnog {ovinizma u Hrvat-
skoj, koji je poja~an u prvim godinama novoformirane Kraqevine SHS. Na
pontifikalnim institutima i kolegijumima Vatikan je spremao “tvrdo je-
zgro”, koje }e u zemqi sprovoditi ono {to se u Rimu zacrta. Svi vatikanski
vaspitanici bili su prononsirane usta{e – Stepinac, Draganovi}, Saka~,
Kamber, Lackovi}, Berkovi}...
Za vreme pontifikata Pija XI, prema Jugoslaviji su naro~ito bili
agresivni jezuiti. Papa Pije XI postavio je, u skladu sa svojim planovima, vi-
{e biskupa i nadbiskupa, koji su se pokazali kao stvarni neprijateqi jugo-
slovenske dràve. Da bi pove}ao svoj uticaj na verske i politi~ke prilike
u Jugoslaviji, ovaj agresivni papa je pomagao katoli~ke redove i radio na
osnivawu novih redova i kongregacija, koji su bili poluge preno{ewa po-
liti~ke voqe iz Vatikana i fa{isti~ke Italije. Pije XI povla{}ivao je
876
Katoli~ku akciju, koja se pokazala naro~ito sposobna kao transmisija ma-
sovne indoktrinacije katoli~kog naroda. Onima koji su se posebno istica-
li u sprovo|ewu ove politike, papa je ne{tedimice delio odli~ja. Demon-
stracije jedinstva vatikanske politike i indoktriniranih masa bile su na-
ro~ito vidqive prilikom hodo~a{}a u Rim. Tada je, pred papom, klerona-
cionalisti~ki duh prosto kiptao, u zanosu koji je retko vi|an tokom dvade-
setog veka. Hodo~a{}a u Rim bila su uvek prilika da se javno demonstrira
protiv dràvnog integriteta Jugoslavije. Rimokatoli~ka crkva u Jugosla-
viji konstantno je bila nezadovoqna. Svoju netolerantnost ù~no je ispo-
qila i prilikom agrarne reforme i naknade {tete za crkvena imawa... An-
tijugoslovenska politika pape, Kurije i klera u Jugoslaviji, bila je kon-
stanta koja je pratila diplomatske odnose, a i unutra{we. Rimokatoli~ki
kler je u novoj dràvi èleo da se izbori za {to povoqniji poloàj, sluè-
}i se svim vrstama pritisaka – pred ~ijom je uporno{}u Jugoslavija morala
da popu{ta. Konkordat, koji je davao privilegije katoli~anstvu, bio je za-
konska osnova za prozelitizam i eventualni mir. To je bio kompromis pod
kojim bi Vatikan zauzdao akcije klera protiv Jugoslavije.” (str. 319-320.)
g) Srpski narod obara konkordat
Konkordat sa Vatikanom pripremila je vlada Bogoquba Jevti}a i pita-
we wegovog potpisivawa i ratifikacije ostavila u nasle|e vladi Milana
Stojadinovi}a. Kada je 1935. godine konkordat potpisan, Stojadinovi}a je
iznenadilo veliko ogor~ewe Srpske pravoslavne crkve i snaàn revolt ce-
lokupne srpske javnosti. Op{ti stav je bio da se tekstom konkordata bitno
naru{ava ustavnim odredbama garantovana ravnopravnost crkava. Kako ka-
ù autori ovog zbornika, “obelodawewe privilegija koje je jugoslovenska
dràva bila spremna da da Rimokatoli~koj crkvi u zemqi, a koje su bile u
nekim ta~kama konkordata i poniàvaju}e za samu dràvu, a i za druge kon-
fesije, izazvalo je uznemirenost u javnosti. Vlada Stojadinovi}a je osu|i-
vana {to je potpisala ovakav konkordat kojim se Jugoslavija pretvorila u
zemqu katoli~ke misije. Pristankom dràve da svoje zakone podre|uje kano-
nima katoli~ke crkve, bila su ponièna patriotska i verska ose}awa neka-
tolika. Ovakvim konkordatom se utirao put klerikalizmu, politici koja
nije usre}ila nijednu dràvu. Katoli~koj crkvi su se ovakvim ugovorom pri-
znavala u svim oblastima javnog ìvota prava kakva nije imala ni u kato-
li~ki monolitnim dràvama. Zbog ovakvih ~iwenica, iako se prvi glas
protesta ~uo od strane Srpske pravoslavne crkve, borba protiv ratifika-
cije konkordata nije primila ni nacionalno ni religijsko obele`je, ve} po-
liti~ko! Narodni bunt se usmerio na vladaju}i reìm koji je potpisao ova-
kav poniàvaju}i akt priznawa tutorstva vatikanske politi~ke hegemoni-
je. Po{to je konkordat bio delo jedne politike u ciqu ja~awa politi~kog
uticaja i vlasti na javni ìvot, to je i borba protiv wegove ratifikacije
bila iskqu~ivo politi~ka borba. Samo kao takva ona je mogla imati razme-
re kakvih u Jugoslaviji nije bilo od wenog nastanka.” (str. 350-351.) Iako je,
1937. godine, Narodna skup{tina ratifikovala konkordat, sve ve}i revolt
javnosti, potenciran i ekskomunikacijom svih narodnih poslanika pravo-
slavaca koji su glasali za ratifikaciju iz Srpske pravoslavne crkve, krvavim
877
obra~unom Koro{ecove àndarmerije sa u~esnicima litije, koja je krenu-
la ispred Saborne crkve kroz centar Beograda, kao i do danas nerasvetqe-
no trovawe patrijarha Varnave, dovelo je do toga da Stojadinovi}eva vlada
odustane od izno{ewa pitawa ratifikacije pred Senat kao gorwi parla-
mentarni dom.
Kroz vatikanske reakcije prvo je izraàvana zbuwenost, a onda krajwe
ogor~ewe. “Sveta stolica prvo je reagovala }utawem, nadaju}i se da }e se
stvari ipak preokrenuti. No, kad je u Vatikanu shva}eno da konkordat zai-
sta ne moè da pro|e sa svim onim o~iglednim privilegijama, re{eno je da
se ponovo politika okrene na stari kolosek – rovarewe protiv dràvnog
ustrojstva Jugoslavije. Za vatikansku politiku, Jugoslavija je mogla da op-
stane jedino kao katoli~ki dominion, u suprotnom ona je morala da nesta-
ne. Konkordat je bio posledwa {ansa za prestanak antijugoslovenske kam-
pawe. Wegovo odbacivawe, za Jugoslaviju je zna~ilo ponovno dobijawe mo}-
nog neprijateqa, koji je preko crkvene hijerarhije bio prisutan svuda. Di-
rektiva donesena u Vatikanu o razarawu Jugoslavije, sistematski je sprovo-
|ena.” (str. 489.) S obzirom da je i sam papa Pije XI u svom govoru, od 15. de-
cembra 1937. godine, otvoreno zapretio da }e do}i dan kada }e zaàliti svi
oni koji su se suprotstavqali konkordatu, “re~i poglavara Rimokatoli~ke
crkve imale su zna~aj prekora i pretwe. Ujedno, to je bio podstrek, smerni-
ca delovawa za katoli~ku hijerarhiju u Jugoslaviji. Mo}na i odli~no orga-
nizovana katoli~ka elita po~ela je sistematski u zemqi da realizuje ono
{to je Vatikan èleo. Jugoslavija je odbacivawem konkordata, za Vatikan,
sama potpisala smrtnu presudu!” (str. 490.)
Svi vatikanski planovi po jugoslovenskom pitawu bili su krajwe jasni
i jednostavni. “Srbe je trebalo pokatoli~iti uz pomo} jugoslovenske drà-
ve i konkordata koji je to trebalo zakonski da omogu}i. No, kad je taj plan
postao nemogu}, Vatikan gubi interes za dobre odnose sa Jugoslavijom i ra-
di svim svojim silama, a to zna~i klerikalnom politikom, indoktrinira-
nim sve{tenicima i udarnom pesnicom hrvatskog {ovinizma – usta{ama,
na ru{ewu Jugoslavije.” (str. 511.) Su{tinu tog stava najboqe je objasnio ri-
mokatoli~ki sve{tenik i istaknuti usta{a Ivo Guberina u ~lanku “Usta-
{tvo i katolicizam”, objavqenom u “Hrvatskoj smotri” 1943. godine. Gube-
rina pi{e: “Godine 1918. Hrvati su zapali u takvu dràvnu i politi~ku kon-
stelaciju, protiv koje su se borili ~itave vijekove. Hrvatska je pala u is-
to~wa~ki kotao, u kome je po nakani vlastodràca imalo nestati hrvatske
nacije. Trebalo je uni{titi Hrvatsku kao predzi|e kr{}anskog Zapada...
Mnogi su se katolici dali zavesti, pa su ~ak stvarali i pokrete, da se stvo-
ri Jugoslavija kao nu`ni put da se do|e do crkvenog jedinstva izme|u isto~-
ne i zapadne crkve, katolicizma i pravoslavqa. Kada se to jugoslavenstvo
ostvarilo, Bizantu nije bilo ni na kraj pameti provesti crkveno jedinstvo
u smislu katoli~kih te`wi, i ve} se u toj velikosrpskoj dràvi i{lo za
tim da se ~itavi hrvatski narod kulturno bizantizira, a politi~ki posrbi...
[to Vatikan nije doìvio ni od koga u svojoj dvomilenijskoj povijesti, do-
ìvio je od Jugoslavije. Tu je Bizant preko svoga eksponenta Srbije jedno-
stavno pqunuo u lice katolicizmu i wegovom predstavniku papinstvu. Hajka,
878
koja se digla na konkordat odràva du{u, mi{qewe, te`we Srbije, Srpstva,
kao i wihovu snagu u dràvi Jugoslaviji.
Iako je naoko slu`bena vlada bila za konkordat, ona je morala poklek-
nuti pred Srpstvom i wegovim duhovnim vo|stvom: srpskopravoslavnom cr-
kvom. Katolicizam je u Jugoslaviji, u dràvi, kojoj su neki katoli~ki kru-
govi namenili ulogu, da bude most katolicizmu na Balkanu, bio ne samo u ne-
prestanoj defanzivi, nego je pri pitawu konkordata doìvio takav slom, da
je i slijepcu moralo biti jasno, da jugoslavenska dràva ne moè posluì-
ti kao sredstvo crkvenog jedinstva, kako ga shva}a katolicizam... Svi su, da-
kle, razlozi traìli, da se Hrvatska mora odijeliti od Srbije i da se tu na-
kazu od dràve, Jugoslaviju, raskroji. U prvom redu to je traìla povijesna
uloga Hrvatske, onda uloga, koju je papa Leon XIII onako sve~ano izrazio na-
zvav{i nas “predzi|em kr{}anstva”. Da se ostvari taj ciq trebalo je u}i u
otvorenu krvavu borbu s onim narodom i s onim sustavom koji je Hrvatsku
kroz zadwe 22 godine drào u ropstvu, sa srpskim narodom i wegovom drà-
vom. Do 1929. upotrebqava se parlamentarna borba, kasnije hrvatska je bor-
ba promijenila metode i latila se oru`ja. Ovaj su jezik jedino razumjeli
Srbi. On je progovorio praskawem bombi po zarobqenoj domovini, ustan-
kom u Lici, ubistvom u Marseju i kona~no narodnim ustankom 6. IV 1941.”
(str. 510-511.)
Taj sve{tenik Guberina godinama je, kao politi~ki emigrant, bio glav-
na veza izme|u Paveli}a i Vatikana. Pokazalo se da “Vatikan i Jugoslavi-
ja nisu mogli da imaju dobre odnose, jer se verska imperija nije mirila sa
~iwenicom da su milioni katolika – Hrvata, Slovenaca, Ma|ara, a delom i
Albanaca – u zajednici sa pravoslavnim Srbima, i da ona nije u toj dràv-
noj zajednici dominiraju}i faktor. Recept za ru{ewe Jugoslavije, koji je
masovno po~eo da se praktikuje, naro~ito posle odbacivawa konkordata, jer
se videlo da ne}e biti ni{ta od katolizirawa “nesjediwenih”, bio je pod-
strekivawe separatisti~kih, nacionalisti~kih pokreta. Vatikanski sa-
radnici bili su ne samo sve{tenici zaraèni nacionalizmom, ve} i ~itav
frankova~ki nacionalisti~ki pokret. Pod uticajem vatikanskih èqa,
dolazi do bliske saradwe separatista i klerikalaca... Sve{tenstvo je odi-
gralo presudnu ulogu u organizovawu usta{kog pokreta na terenu i u preno-
{ewu klero-nacionalisti~kih ideja “elite” me|u narod. Modernim jezi-
kom re~eno, sve{tenstvo je obavilo “indoktrinaciju” neophodnu za ja~awe
usta{ko-klerikalne ideje koja je razarala “jugoslovenstvo”. Katoli~ka
{tampa tog vremena izrazito je usta{kog duha, mada iz demago{kih razlo-
ga nastupa odvojeno i zastupa crkvene i verske interese. Naravno, ovaj kom-
plot ve{to je koordiniran u Vatikanu. Ante Paveli} je mio gost u ovoj me-
|unarodnoj verskoj organizaciji – i tokom svog “dràvni~kog” bitisawa,
poglavnik je ~esto isticao zasluge vatikanskih prelata za stvarawe i delo-
vawe usta{kog pokreta. Posle potpisivawa Lateranskog pakta 1929. godi-
ne, Vatikan vi{e ne krije podudarnost svojih imperijalnih te`wi sa fa-
{isti~kim. Musolinijev plan o razbijawu Jugoslavije podudara se sa vati-
kanskim, a poluga tog plana bila je usta{ko-klerikalna sprega u Jugoslavi-
ji... Vatikan nije krio svoju podr{ku usta{kom pokretu, koji se polako
879
ra|ao, razvijao i ja~ao pod okriqem Italije u inostranstvu i pod pokrovi-
teqstvom sve{tenstva u zemqi.” (str. 519.)
d) Krvavom kamom do papinog ciqa
Rimokatoli~ki sve{tenici su, po vatikanskom nalogu, sinhronizovano
delovali kao politi~ki propagandisti, organizatori fa{isti~kih udru-
èwa i teroristi~ki jataci. Usta{ki poglavnik Paveli} promovisan je u
neposrednog izvr{ioca “Bo`je voqe” i vi{ih ciqeva zbog kojih su sve vr-
ste zlo~ina dozvoqene. “Usta{ki lideri, kao i sve{tenici koji su nastupa-
li sa wima u sprovo|ewu ideologije mr`we, smatrali su da su ova varvar-
stva “Bogu ugodna” i “nacionalno opravdana”, pa }e kad tad dobiti zasluè-
na priznawa od onih koji ih u tom trenutku ne shvataju.” (str. 553.) Posle to-
liko masovnih zlo~ina koje su usta{e uz podr{ku i neposredno u~e{}e ri-
mokatoli~kih sve{tenika po~inili, sistem jedne morbidne i bastardne
klerikalisti~ke ideologije razvijen je do krajwih konsekvenci. “Da je usta-
{tvo nai{lo na “razumevawe” u Vatikanu i kod velikog dela klera u Hrvat-
skoj, dokazano je morbidnom hronikom saradwe velikohrvatskih {ovinista
i klera za vreme wihove dominacije. Vatikan je preko usta{a zaista spro-
vodio sredwevekovnu politiku verskih ratova, pa nije slu~ajna Budakova
psiholo{ka identifikacija usta{kih i krsta{kih pohoda. Verski fanati-
zam ih je povezivao. Taj faktor verskog fanatizma, kome su obi~no podlo-
`ni jednostavniji qudi – maksimalno je zloupotrebqavan od strane rimo-
katoli~kih sve{tenika koji su prihvatili sprovo|ewe politike diktira-
ne iz Vatikana, preko Kaptola. Osvajawe prostora za katoli~anstvo uz po-
mo} hrvatskog {ovinizma, ~ija udarna pest su bili usta{e, bila je jedna ko-
ordinirana akcija... Rad za katoli~ku veru – zna~io je smrt stotine i stoti-
ne hiqada qudi. Sve to nije se doga|alo slu~ajno, bez znawa nadle`nih. Ni-
je to bio niz ekscesa koje su ~inili suludi verski fanatici, za koje wihovi
pretpostavqeni ne znaju! Svi znaju da je crkva strogo centralizovana, nije-
dan wen deo u nekoj dràvi ne sprovodi sopstvenu politiku.” (str. 553.)
Svi konci se vuku direktno iz Vatikana. Uostalom, kako bi se, na pri-
mer, iz istorije mogla izbrisati poruka koju je sarajevski nadbiskup [ari}
uputio Paveli}u 1941. godine, a wen sadràj objavio u “Vrhbosni” kao ~aso-
pisu pod svojom kontrolom. “Pozdravqam Vas, gospodine poglavni~e, is-
pred mukotrpnog hrvatskog naroda Herceg-Bosne, koji je dugi niz stoqe}a
~ekao svoje oslobo|ewe i uskrsnu}e, pa smo, eto, sretni i ponosni, da nam je
donio slobodu i nezavisnost sin na{e grude, na{e uè domovine, Herceg-
Bosne ponosne... molimo se Bogu, da Vas jo{ dugo poìvi na sre}u i procvat
vjere i domovine. On svemogu}i neka svakim svojim blagoslovom blagoslovi
Va{e djelo, na{u toliko ù|enu slobodnu Nezavisnu Dràvu Hrvatsku.”
(str. 559.)
Nadbiskupi i biskupi re~ima i blagoslovima, a wima podre|eni sve-
{tenici ciqeve svoje crkve podupirali su kamama. Za ilustraciju kako
je to u praksi izgledalo posluì}e primer sve{tenika Josipa Astalo{a,
koji se, kao usta{ki tabornik, 1941. godine proglasio za predsednika op-
{tine Daq i li~no predvodio progon i ubijawe Srba. Iz svedo~ewa, na
osnovu kojih je posle rata progla{en za ratnog zlo~inca, vidi se i slede}e:
880
“Kao ùpnik u Daqu i zakleti usta{a imenovan je odmah po osnutku NDH
za usta{kog tabornika te je rukovodio upravo sadisti~kim zulumima koli-
ko u Daqu, toliko i u Erdutu. Sakupiv{i bandu od samih propalica i zave-
denih tipova vr{io je progon Srba u navedenim mjestima. Izvr{io je ne-
brojena hap{ewa i tjerawa u logor u Osijeku (biv{i Sokolski dom), gdje su
mnogi zauvijek nestali. Izvr{ena su i ubistva, za koja se znalo da su ih iz-
vr{ili wegovi qudi, ali se nitko nije usudio istraìvati boje}i se wego-
ve osvete. Po no}i znao je sa svojom bandom pokupiti Srbe sa ènama i dje-
com, istjerati ih u podrume, gdje su ih wegovi qudi batinali, a mnoge ène
su do gola svla~ili. Ne na{av{i dovoqno odu{ka u progonu Srba, nastavio
je odmah s progonom svih stanovnika koji su mu se li~no oduprli pri provo-
|ewu tiranije za vrijeme ùpnikovawa... On je glavni pokreta~ za ru{ewe
pravoslavnih crkava u Daqu i Erdutu. Fanati~ni je usta{a koji s krièm u
ruci propovijeda borbu do uni{tewa. Kao sve}enik pokazao je krajwu vjer-
sku netrpeqivost, a kao usta{a ne~ovje~nost i pakost.” (str. 562-563.)
Kako se to moè sagledati na osnovu svedo~ewa fra Kerubina [egvi-
}a, bliskog Paveli}evog prijateqa, iz wegove kwige uspomena na prve dane
stvarawa hrvatske usta{ke dràve, “NDH za Vatikan je davno prièqkiva-
na stvarnost i on je priznaje “de fakto”, odràva sa wom takore}i normal-
ne odnose. Razlika je samo {to vatikanski predstavnik ne nosi naslov nun-
cija, nego legata, a usta{ki predstavnik u Vatikanu ima zvani~nu ulogu
“opunomo}enika”. Iskusni vatikanski diplomati rado bi priznali NDH i
“de jure”, ali ne èle da se istr~avaju, da pokazuju celom svetu koliko im je
stalo do ove klerikalno-usta{ke dràve. Zbog toga oni preporu~uju zaobi-
lazni put, prvo da NDH bude priznata od neke druge neutralne dràve, re-
cimo Argentine ili Brazila. Na te dràve se posebno ra~unalo, jer je u wi-
ma ve} postojao nacisti~ki uticaj. Kada bi ova forma bila ispuwena, onda
Vatikan ne bi morao da ~eka kraj rata i usta{ke èqe bi bile usli{ene!
O~igledno, u sedi{tu rimskog pape se zna i o varvarstvima koja se ~ine u
NDH, ali o tome se diplomatski }uti. [egvi} sam priznaje da su usta{e ve}
poznati kao “~opor barbara i qudo`dera”, ali on èli da promeni takav
“imiy” pri~om o klevetama koje proturaju neprijateqi mlade dràve.
Naravno, u Vatikanu “veruju” da su to klevete, jer im to odgovara. Ne-
prijatno bi bilo za istoriju, da jedna “katoli~ka dràva”, koju Vatikan è-
li {to pre da prizna – ~ini varvarstvo u ime Hristovo. Zbog toga oni nude
[egvi}u pomo} u kontra-propagandi u razbijawu tih “kleveta”. Stavqaju mu
glavni vatikanski list “Oservatore Romano” na raspolagawe, {to [egvi}
u àru koristi. Papa je time zadovoqan, i on izjavquje: “Sveta stolica mo-
è uvek ra~unati na hrvatsku kao katoli~ku dràvu”. Naravno, jer ga je i
[egvi} obavestio da su poglavice te dràve bogobojazni qudi, na ~elu sa
Paveli}em. Prema izaslaniku Ante Paveli}a papa je izuzetno qubazan, on
ga zadràva i neuobi~ajeno dugo, }askaju... Stvarawe NDH za Vatikan nije
bilo nikakvo iznena|ewe, ve} deo plana koji se odvijao. Propast katoli~-
ke dominacije, koja je zami{qena kroz konkordat sa Jugoslavijom, zna~ila
je izmenu plana o prozelitizmu, nikako odustajawe. Vatikan nikada ne odu-
staje od onoga {to mu je glavni ciq! Jugoslovensko odustajawe od kon-
881
kordata – zna~ilo je da }e Vatikan preko svih svojih eksponenata raditi na
ru{ewu ove vi{ekonfesionalne zajednice. Okupacija Jugoslavije pruìla
je {ansu da klerikalno-{ovinisti~ki elementi u Hrvatskoj zauzmu domi-
nantan poloàj. Zavo|ewe diktature, masovni genocid pravoslavaca i Je-
vreja, {ovinizam koji je bio ne samo nacionalni ve} i verski – rezultat je
zbira interesa koji su se ukr{tali u Hrvatskoj. Papa, poglavar rimokato-
lika, svoju qubav i pokroviteqstvo prema ovoj monstruoznoj dràvi nije
mnogo krio.” (str. 578-579.)
|) Fratarski “preventivni”” pokoqi
Kada je Ante Paveli}, 23. februara 1942. godine, u Zagrebu sazvao Hr-
vatski dràvni sabor, kao punopravni saborski zastupnici, mada tome nije
prethodilo ni{ta {to bi iole li~ilo na demokratske izbore, nego su po-
slani~ki mandati oktroisani od strane usta{ke vlasti, pojavili su se za-
greba~ki nadbiskup dr Alojzije Stepinac, |akova~ki biskup dr Ante Ak-
{amovi}, sarajevski ùpnik Boìdar Brale, daruvarski ùpnik Mijo
Etinger, farka{i}ki ùpnik Ante Orgali}, sewski kanonik Ante Lon~a-
ri}, koprivni~ki ùpnik Stjepan Pavuni}, bakarski kanonik Matija Po-
li}, krièva~ki kanonik Tomo Severovi}, |elekova~ki ùpnik Frawo
[kriwar, ledeni~ki ùpnik Stipe Vu~eti} i tu~epski fratar Bonifaci-
je Sipi}. Svi oni su freneti~nim aplauzima i ~estim po~asnim ustajawem
pozdravili poglavnikov programski govor. Uostalom, ni u propagandnim
aktivnostima nije bilo nikakve razlike izme|u rimokatoli~ke verske i
usta{ke politi~ke {tampe. “U svim katoli~kim listovima, a u nekima go-
tovo na svakoj stranici, vr{i se prousta{ka propaganda – beleè se prore-
ìmske akcije sve{tenstva, iscrpno se izve{tava o usta{kim proslavama,
posvetama zastava i domova, polagawu usta{kih zakletvi, o me|usobnim
usta{ko-sve{teni~kim posetama, ~a{}ewima, odlikovawima. Dakle, sva
hrvatska katoli~ka {tampa bila je u slu`bi usta{kog reìma, ~ija ideolo-
gija je bila klero{ovinisti~ka.” (str. 618.) Svi su ti listovi propagirali
pokatoli~avawe Srba ili wihovo istrebqewe ako ne prihvate da promene
veru, i takav stav se obja{wavao vrhunskim principom rimokatoli~kog mo-
rala. “Ovo zna~i da katoli~ka crkva, tj. wena hijerarhija, odobrava istre-
bqivawe, tj. klawe Srba, samo zato {to oni ne}e da se asimiluju, to jest sa-
mo zato {to ne}e da postanu katolici.” (str. 626.) Kako je isticao ve} citi-
rani sve{tenik i usta{ki ideolog Guberina, “ve} zato {to ti “elementi”
ho}e da ostanu i daqe u svojoj vjeri i u svojoj narodnosti, zasluùju da budu
istrebqeni. On spomiwe i to, da oni ulaze i u “oruàni sukob”, “{to je jo{
gore”, ali, ako i ne ulaze u taj “oruàni sukob”, wih treba istrebiti.” (str. 626.)
Rimokatoli~ka moralka, potkrepqena sve{teni~kim zlo~ina~kim en-
tuzijazmom u svirepoj usta{koj praksi, podrazumevala je i neretko izri~i-
to nagla{avala “da treba klati i miran narod, onaj koji se ne bori, i to iz
“preventivnih” razloga! Tom bi mirnom stanovni{tvu mogla s vremenom
do}i ideja da se bori. Deca u kolevci }e porasti, pa bi tada mogla biti opa-
sna, zato je i klawe dece – “preventivno”. Treba sve Srbe poklati “ne ~eka-
ju}i ~as napadaja” s wihove strane. To je sve pod vidom “obrane”. Naglasak je
na “ma~u”, kojim treba udariti po mirnom srpskom stanovni{tvu iz
882
“preventivnih” razloga! I to sve opravdava – katoli~ka moralka... Bilo je
mnogo sve{tenika koji su vlastitim rukama ubijali, klali, mu~ili, ~inili
najstrahovitija zverstva.” (str. 626.) Uostalom, rimokatoli~ki sve{tenici
nisu slu~ajno Adolfa Hitlera proglasili za autenti~nog tuma~a Bo`je vo-
qe. Bawalu~ki sve{tenik Petar Paji} je u “Katoli~kom tjedniku”, od 31.
avgusta 1941. godine, objavio ~lanak “Hitler drì misije”, obja{wavaju}i
razdraganoj hrvatskoj pastvi: “Do sada je Bog govorio po savjetima, po pa-
pinskim enciklikama, po nebrojenim propovijedima, po katehizaciji, po
kr{}anskoj {tampi, po misijama, po juna~kim primjerima svetaca itd... Pa?
– zatisnu{e u{i svoje. Oglu{i{e se. – Op}e progawawe Evrope i ~itava
svijeta. Sada je Gospodin odlu~io upotrijebiti drugu metodu. Priredit }e
misije. Evropske! Svjetske! Dràt }e ih, ne sve}enici, nego vojskovo|e na
~elu s Hitlerom. Propovijedi }e se vrlo dobro ~uti pomo}u topova, mitra-
qeza, tenkova, bombardera. Jezik u propovijedima bit }e internacionalan.
Ne}e se mo}i nitko potuìti da ne razumije, jer svi qudi vrlo dobro znaju
{ta je to smrt, rane, bolesti, glad, strah, ropstvo, siroma{tvo.” (str. 613-615.)
Iako je u vi{e navrata i na vrlo perfidne na~ine poku{avano da se
prikriju razmere antisrpskog genocida, “te{ko je danas skrivati pred isto-
rijom ovaj zlo~ina~ki rad rimokatoli~kog klera, ne samo u vrhovima, ve} i
na terenu, me|u narodom. Bezbrojni su dokazi da su mnogi sve{tenici u ri-
mokatoli~kim uniformama postajali usta{ki predvodnici. Ti qudi koji
su trebali da propovedaju qubav me|u hri{}anima, pokazali su da im je do
hri{}anstva najmawe stalo. Uzeli su pu{ku i no` u ruke i klali nevine qu-
de, nevin srpski narod – samo zato {to je druk~ije mislio, zato {to se nije
klawao rimskome papi. Rimski duhovni imperijalizam u NDH bio je iznad
onog u doba inkvizicije, kada su stradali pojedinci. U doba ove klerikal-
no-{ovinisti~ke tvorevine svi Srbi imali su sudbinu ve{tica. Morali su
da umru u groznim mukama! Podr{ka svemu tome dolazila je iz Vatikana i
sa Kaptola. Iz usta, iz pera, pomo}u {tampe i delovawa nadbiskupa, bisku-
pa, {irena je jedna ideologija koja je po svojoj monstruoznosti ostala bez
premca u istoriji qudske gluposti. ... Hrvatska “nezavisna” dràva kako su
je realizovale usta{e i rimokatoli~ki sve{tenici, bila je simbioza veli-
kohrvatizma i verskog hegemonizma. Usta{e, kao jedna mala teroristi~ka
grupacija, nikada ne bi mogli da sprovedu svoj plan o uni{tavawu srpskog,
pravoslavnog naroda, kao i Jevreja, Roma..., da im u tome nisu odlu~uju}u po-
mo} pruìli rimokatoli~ki sve{tenici instruisani sa Kaptola i iz Va-
tikana.” (str. 633-634.)
Problemi u klerikalno-usta{koj kohabitaciji nastajali su kad bi pre-
velika usta{ka zlo~ina~ka revnost po~ela da kvari proces pokatoli~ava-
wa, a bilo je dosta slu~ajeva da su i pokatoli~eni Srbi masovno poklani ne-
posredno nakon prekr{tavawa. Stepinac povodom takvih pojava, 29. novem-
bra 1941. godine, pi{e Paveli}u, upozoravaju}i ga: “Bo`jom milo{}u nam
se danas pruà prigoda kao nikad u pro{losti da pomognemo hrvatsku stvar
i da spasimo veliki broj du{a, qudi dobre voqe, mirnih seqaka koji ìve
me|u katolicima. Oni poznaju katolike i oni wih poznaju. Wihovo preo-
bra}awe je lako i prihvatqivo. Naàlost, vlasti sa svojim uskim pogledi-
ma stavqaju zapreke hrvatskoj i katoli~koj stvari. U me|uvremenu, izgubit
883
}emo lijepu priliku u korist hrvatske stvari i svete katoli~ke stvari da u
Bosni i Hercegovini, gdje smo mawina, postanemo ve}ina.” (str. 747.)
e) Udruèni zlo~ina~ki poduhvat “Granica na Drini””
I iz kwige \oke Slijep~evi}a “Istorija Srpske pravoslavne crkve”,
vidi se da je mostarski biskup fra Alojzije Mi{i} bio “i du{om i srcem
za prevo|ewe pravoslavnih Srba na rimokatolicizam, ali je odlu~no istu-
pao protiv na~ina na koji se to vr{ilo.” (str. 742.) Autori ovog zbornika
preuzimaju nekoliko citata iz pisma koje je Mi{i}, 18. avgusta 1941, uputio
Stepincu, àle}i se na nezgodne prilike koje ometaju pokatoli~avawe. On
pi{e: “Bo`jom milo{}u sada kao nigda prava zgoda je da pomognemo hrvat-
stvu, spasimo bezbrojne du{e, qude dobre voqe, a to su dobro}udni seqaci,
koji ìve pomije{ani s katolicima. Poznaju katolike, a katolici wih.
Prijelaz je vrlo zgodan i lagan. Naàlost, vlasti uzanim pogledima neho-
tice smetaju hrvatsku i katoli~ku stvar. Nijesu krivi vrhovi. Umije{alo
se sva{ta, mlado, nespremno, neiskusno: mjesto razbora i pameti – vatra, si-
la – nije ~udo, da su za hrvatsku i katoli~ku stvar vrlo neugodne posqedi-
ce.” (str. 742.) Sledi delimi~no parafrazirawe, a delimi~no direktno na-
vo|ewe fragmenata iz Mi{i}evih pisama. “Biskup Mi{i} svedo~i, da su
usta{e i one koji su ve} bili pre{li na katolicizam, za vreme bogosluè-
wa hvatali, “staro i mlado, mu{ko i ènsko”, i ubijali. Mi{i} jadikuje nad
ovakvim “radom” i veli: “Iza nekoliko godina svatko i svi osu|iva}e ova-
kav nepromi{qen rad i djelovawe, a u sada{wosti propu{tamo vrlo lije-
pe zgode i prilike, da iskoristimo u dobre i svete katoli~ke stvari. Od ma-
wine da postanemo u Bosni i Hercegovini ve}ina. Da ne gledamo milosti
iz tu|e ruke, nego da mi milost dijelimo. Ovo smatram kao svetu i uzvi{e-
nu na{u stvar”.
U drugom pismu nadbiskupu Stepincu, od 7. novembra 1941. godine, Mi-
{i} jo{ jasnije posvedo~ava usta{ke zlo~ine nad Srbima. “Qude se – veli
on – hvatalo kao zvijeriwe. Klalo, ubijalo, ìve u ponor bacalo. @enske,
majke s djecom, odrasle djevojke, nejaku djecu mu{ku i ènsku bacali su u ja-
me”. Mi{i} navodi imena mesta gde su, koliko i kako Srbi ubijani u ovome
kraju. On veli, da su “{est vagona punih majki, djevojaka, djece ispod deset
godina”, doveli do stanice [urmanci, “gdje su izvagonirani, odvedeni u br-
da, ìve matere s djecom bacali u duboke propuste. Sve je strmoglavqeno i
ubijeno”. Sam Mi{i} kaè da bi predaleko oti{ao kada bi sve navodio. “U
samom gradu Mostaru na stotine ih je vezano, odvodilo izvan grada, pa kao
ìvine ubijali. Do{lo je napokon i raseqavawe masa u Srbiju. Jauk, pla~,
àlost – bjeàwe na sve strane, ~ak i Musoliniju u Rim oti{la deputaci-
ja... Nije ~udo, da je radi ovakvih prilika pitawe prelaza {izme na katoli-
cizam u Hercegovini do kraja stradalo. Krvolo{tvo stoèrnika, logorni-
ka, divqa{tvo pojedinih, nerazumijevawe vi{ih oblastnika te{ko je {ko-
dilo ne samo vjerskom nego i nacionalnom dobru. Da je Gospod Bog dao po-
zvanim uvi|avnosti, razbora, da je spretnije, gla|e, zgodimice provo|eno
pitawe prelaza na katolicizam, umnoìo bi se broj katolika barem za jed-
no {est stotina hiqada. Toliko treba Bosna i Hercegovina, da od 700.000
sko~i na jedan milijon i tri stotine tisu}a.” (str. 742-743.)
884
Dakle, nema nikakvih protesta za progone i uni{tavawe Srba, nego sa-
mo zbog kvarewa procesa nasilnog pokatoli~avawa. Spor se vodi po pita-
wu modela efikasnosti i maksimalne uspe{nosti, za {to je i Vatikan bio
najvi{e zainteresovan, pa je }utke prelazio preko “uzgrednih incidenata”,
kako su najokrutniji zlo~ini ozna~avani. “U Zagrebu je Vatikan imao svog
predstavnika (legata) Markonea, koji je u sve imao uvida, a i ~esto je puto-
vao u Rim, pa je tamo svakako izve{tavao nadle`ne. Me|utim, vatikanskim
ciqevima je ba{ odgovarala politika koju su sprovodili dràvni ~inioci
u NDH, pa je bilo besmisleno o~ekivati da }e se neko buniti na svoju {te-
tu! NDH je bila korisna i zbog toga je Vatikan ~inio sve da je oja~a i pri-
krije wene mane pred svetom. Ciq je opravdavao sredstvo! Usta{ka dràva
je ja~ala snagu katolicizma na Balkanu. Uni{tavawe pravoslavnog ìvqa,
uni{tavawe pravoslavnih sve{tenika i crkava, stvaralo je boqe perspek-
tive mo}noj Rimokatoli~koj crkvi. Zbog toga je Vatikan bio zadovoqan i
zahvalan Paveli}u i kompaniji, zadovoqan Stepincem.” (str. 756.)
Uostalom, vatikanski dràvni sekretar kardinal Maqone otvoreno je
izraàvao radost i usta{kim diplomatskim predstavnicima govorio da se
Sveta stolica veseli zbog uspeha masovnog pokatoli~avawa ortodoksnih
Srba, koje je nazivao {izmaticima. I {ef odseka za Hrvatsku u vatikanskoj
administraciji, monsiwor Sigismondi, usta{kom opunomo}eniku Ru{ino-
vi}u, u februaru 1942. godine, “pokazuje” samo “veseqe” zbog masovnog poka-
toli~avawa Srba. Sigismondi kaè jasno da se “tome Sveta stolica vese-
li”. On to izjavquje ne u svoje ime, ve} u ime Svete stolice, sedi{ta rimo-
katoli~kog prozelitizma. Naravno da je Sigismondi dobro informisan
{ta sve to zna~i, jer o tome pi{u ameri~ke i engleske novine, kao i itali-
janske, koje se groze {ta se sve radi u ime Hristovo u toj savezni~koj drà-
vi NDH! No, za Sigismondija sve je to neprijateqska “promi~ba” (propa-
ganda); on ne priznaje fakta, kao {to to rade i usta{e, radije zavla~i gla-
vu u pesak verskog dogmatizma. [to se ti~e podataka koji o teroru stiù, on
izjavquje da “Sveta stolica ne vjeruje” u to! Ali sa zadovoqstvom slu{a la-
ì i predlaè da usta{ke teze treba formulisati da bi se stav Svete sto-
lice po pitawu masovnog katoli~ewa ~vr{}e formulisao.” (str. 760.)
Kardinal Maqone je otvoreno izjavqivao da su neprijateqi wegove cr-
kve “svi oni koji govore istinu o usta{tvu, o zlodelima koja se ~ine pod
okriqem verske katoli~ke hijerarhije u Hrvatskoj. To su sve potvrde koje
govore o genocidnom ortakluku Vatikana, Kaptola i usta{ke dràve! U
ovaj istorijski “posao” svako je u{ao sa svojim ciqem. Kooperacija je bila
neophodna, jer nijedan od ovih ~inilaca nije bio sposoban sam da sprovede
zlo~in u delo. Nadbiskup Stepinac bio je direktni eksponent Vatikana u
toj velikoj akciji pokr{tavawa. No, on je delovao i kao hrvatski {ovini-
sta, koji mrzi ne samo pravoslavce kao vernike, ve} i kao Srbe. On je znao
da iskoristi ve} postoje}u simbiozu verskog i nacionalnog {ovinizma kod
jednog dela Hrvata, i da tu ogromnu negativnu energiju artikuli{e kroz
eliminaciju “uqeza” Srba i kroz pokatoli~avawe ostalih. Time bi bio
ostvaren i san Vatikana o verski ~istom rimokatoli~kom podru~ju koje do-
pire do Drine. Stepinac je bio najuporniji propagator usta{ke dràve i
885
kod pape. On je bio taj koji je pomo}u la`nih izve{taja, dobijanih od [ari-
}a i wemu sli~nih, manipulisao istinom. U izve{taju Ru{inovi}a Marko-
vi}u, od 9. 5. 1942. godine, otkrivamo kako je Stepinac posredovao izme|u
Vatikana i hrvatske klerikalne tvorevine, kakve je ideje plasirao Kuriji.
Ru{inovi} pi{e da je Stepinac bio 12 dana u Rimu, da je tamo bio dobro ras-
poloèn, “a upravo borbeno protiv svih mogu}ih neprijateqa na{e drà-
ve”. Nema dileme, za Stepinca je usta{ka dràva bila ne{to ~emu treba te-
ìti. Pojedine wene mane i gluposti on je kritikovao, ali ne da bi je ru-
{io, ve} da bi je u~inio funkcionalnijom i mo`da prihvatqivijom. Sva|e,
ili boqe re}i nesporazumi sa Paveli}em i wegovim pomaga~ima, tendenci-
ozno se danas obja{wavaju Stepin~evom “opozicijom”, a to su zapravo radni
sporovi istomi{qenika koji teè istom ciqu. Koliko je malo bilo te dis-
harmonije, vidimo iz delovawa ovog hrvatskog verskog prelata u Rimu.”
(str. 761.)
Iz tog izve{taja se daqe jasno vidi da je Stepinac u Vatikanu “Paveli-
}evu diktaturu i teror prikazao samo kao ne{to “apsolutno pozitivno”, za-
obilaze}i istinu. Ono {to je od terora toliko upe~atqivo, poznato i pa-
pi, Stepinac obja{wava na~inom da se “~im prije uspostavi red”. Verskom
lideru iz Hrvatske smeta svako napadawe na NDH, pa se zato u Vatikanu
trudi da stawe prikaè daleko boqim. On je razgovarao sa papom o Srbima
u Hrvatskoj, bacaju}i svu teìnu greha na wih. Papa se sloìo, jer Stepi-
nac ima nameru da podsti~e realizovawe one politike koja konvenira Sve-
toj stolici. U sedi{tu rimokatoli~anstva, za vreme Drugog svetskog rata,
vladalo je veliko odu{evqewe usta{kom prakti~no{}u, i to je jedan od raz-
loga {to je i Stepinac bez podozrivosti podràvao NDH. To se videlo i na
banketu koji je priredio Ru{inovi}, gde je verski katoli~ki lider Hrvata,
Stepinac, drào zdravice. To uzajamno podràvawe, hvaqewe i podsticawe
Ru{inovi} naziva “vrlo lijepim”. O~igledno je da Stepinac u Vatikanu ne
bi mogao da istupa sa klerikalno-usta{kom ideologijom da je nai{ao na
osudu te politike kod onih koji odlu~uju o kreirawu Kurijine politike.
Da je usta{ka politika ono {to Sveta stolica èli, potvr|uje i pri-
sustvo nuncija (zvani~nog, jer Vatikan i daqe priznaje Jugoslaviju) Feli-
cia, kao i Pretner-]ipika, slu`benika u vatikanskom “dràvnom tajni-
{tvu”. Dvojni moral Vatikana i ovom prilikom se pokazao kao konstanta
wegovog politi~kog delawa. Na prijemu, ode usta{tvu govore oni koji bi,
po svom diplomatskom ili hri{}anskom mestu u hijerarhiji – trebali da
osu|uju ne~ove{tvo! Stepinac se, kao papi podre|eni, uvek trudio da govo-
ri ono {to verski poglavica katolika èli da ~uje.” (str. 762.) Gaze}i sva
moralna na~ela i hri{}anske principe, “la`nim argumentima i istorij-
skim falsifikatima, Stepinac je kod samoga pape podupirao usta{ko is-
trebqivawe Srba i pravoslavqa, {to zna~i i likvidirawe i masovno pre-
kr{tavawe. To je bila teza, koju je papa li~no priznavao i odobravao kao i
~itava vatikanska Kurija. Naro~ito je zna~ajno Stepin~evo isticawe, da
usta{ka Hrvatska brani i papinu Italiju od – pravoslavqa! Ne samo iz va-
tikanskih dekreta i reagovawa koja dolaze do izraàja u “diplomatskoj” ko-
respondenciji ovde citiranoj, nego i po svemu ostalome, pa i po dràwu za-
greba~kog nadbiskupa, jasno vidimo da je Vatikanu odgovaralo ono {to je
886
usta{tvo sprovodilo, jer je ciq bio zajedni~ki: {to ~vr{}a granica kato-
li~ke crkve na Drini! Taj ciq “opravdava” sve, pa i more krvi i suza stoti-
na hiqada `rtava.” (str. 763-764.)
`) Podsticawe i organizovawe kriàrskih teroristi~kih bandi
Pri kraju rata, mnogo je usta{a uspelo, u pani~nom bekstvu, da se do~e-
pa Austrije i Italije, gde su se predavali zapadnim saveznicima. “Po suge-
stijama iz Vatikana, prema wima se nije postupalo kao prema zlo~incima
koji su pobili oko milion qudi, ve} kao mogu}im saveznicima u eventual-
nom sukobu sa “svetskim komunizmom”. U logorima gde su se na{li usta{e
pristupqeno je wihovom regrutovawu i obuci za specijalnu operaciju – uba-
civawa nazad u Jugoslaviju i “priprema ustanka”. (str. 859.) Ve}i broj usta-
{kih zlo~inaca odmetnuo se u {ume i prozvao kriàrima. Stepin~eva re-
zidencija u Zagrebu, kao i [ari}eva u Sarajevu, postaju centri za pomagawe
kriàrskih bandi hranom, lekovima i svim ostalim potrebama. “Kriàr-
sko-teroristi~ke grupe, inspirisane, organizovane i pomagane od jednog de-
la klera, bile su sastavqene iskqu~ivo od usta{kih zlo~inaca. Sva wiho-
va aktivnost svela se na pqa~ku i ubistva. Banditizam postaje wihovo sred-
stvo i ciq... U nali~ju tog banditizma stoji jedan deo katoli~kog klera s na-
stojawima da se osloni na stranu imperijalisti~ku reakciju.” (str. 862.)
Stepinac je veoma aktivno u~estvovao u podsticawu i organizovawu
kriàrskih bandi. “U nadbiskupskom dvoru posve}ena je zastava za usta-
{ko-kriàrske bande, pod kojom je one trebalo da vr{e zlo~ine “u ime Kri-
sta”. Zastavu su izradile ~asne sestre milosrdnice iz Gunduli}eve ulice, a
posve}ena je u nadbiskupskoj kapelici i zatim upu}ena kriàrskim banda-
ma. S posvetom zastave upoznat je i sam nadbiskup Stepinac, koji to odobra-
va, ali se interesuje da li je sam ~in posvete izveden s dovoqno ozbiqnosti,
a i opreznosti, da se stvar ne bi otkrila.” (str. 863.) Autori u zborniku do-
nose i ve}i broj izvornih dokumenata u kojima se detaqno opisuje kako je ka-
pelan fra Kruno Mikli} bio organizator kriàrsko-teroristi~ke grupe
u Vare{u, da su sve{tenici bili pokreta~i kriàrsko-teroristi~kih ak-
tivnosti u Tuzli i Bawaluci, ekonom fraweva~kog samostana na zagreba~-
kom Kaptolu, fra Mamerto Margeti}, pomaga~ i organizator usta{kih
kriàrskih grupa, sarajevski ùpnik don Ivan ôndri} rukovodilac kri-
àrskih bandi u okolini Sarajeva, zeni~ki kapelan fra Frawo [lafhau-
zer organizator kriàrskih teroristi~kih formacija u Zenici i Busova-
~i, fra Kerubin Posavac i fra Gilbert \erke{ organizator usta{kih
kriàra u Osijeku, gde je kriàrsko bratstvo posebno intenzifikovalo
svoje aktivnosti, fra Skansa i fra Bube, glavni pomaga~i kriàrskih ban-
di u okolini Dubrovnika, ùpnik don Ante Tali} duhovni vo|a usta{ko-
kriàrskih terorista u Siwu i Imotskom, itd.
887
[esti deo
TITOVA I TU\MANOVA REALIZACIJA
DR@AVOTVORNIH CIQEVA
RIMOKATOLI^KOG ZLOÎNA^KOG
PROJEKTA VE[TA^KE HRVATSKE NACIJE
I. Antisrpska instrumentalizacija nacionalnog koncepta
Velike Srbije
1. Op{te napomene
Od Qudevita Gaja, preko Josipa Juraja [trosmajera i Frawe Ra~kog, do
Ante Star~evi}a i Eugena Kvaternika, ve{ta~ka hrvatska nacionalna ide-
ologija je kreirana i razvijana tako {to je hrvatska nacionalna svest name-
tana Srbima katolicima. Po~elo je izraàvawem bratske qubavi i soli-
darnosti prema pravoslavnim Srbima, da bi se sve okon~alo neobuzdanom
mr`wom i netrpeqivo{}u. Mr`wa i netrpeqivost predstavqale su rezul-
tat saznawa da pravoslavni Srbi nikada ne}e pristati da se podvrgnu kro-
atocentri~nom konceptu, motivisanom te`wom za unija}ewem i pokatoli-
~avawem, kao i da ne}e prihvatiti Zagreb za glavni politi~ki i kulturni
centar slovenskog juga. Pokazalo se da ve{ta~ki, spoqa inspirisan, pseudo-
nacionalni projekat, ni u sferi ideja ni na poqu politi~ke stvarnosti, ne
moè da uspe{no konkuri{e istorijski duboko utemeqenoj i prirodno raz-
vijanoj ideji svesrpskog nacionalnog ujediwewa i obnovi dràvotvornih
tradicija kroz koncept Velike Srbije.
Negde s publicisti~kim delima Mihovila Pavlinovi}a intenzifiko-
vana je propagandna kampawa protiv velikosrpskih aspiracija, pra}ena
stalnim insistirawem da se Srbi i Hrvati razgrani~e na reci Drini. Pri-
sutno je to i kod Stjepana Radi}a, dok je wegov naslednik pristao na teri-
torijalno suèwe hrvatske megalomanije, smatraju}i banovinsko re{ewe
tek uspe{no okon~anom prvom fazom. Publicisti~ki radovi i politi~ki
govori Ante Paveli}a prepuni su povika protiv velikosrpske opasnosti.
Povodom toga nema nikakvih razlika u wegovom pisawu kao dràvnog po-
glavara genocidne usta{ke tvorevine i tekstova iz obe wegove emigracije.
888
Za Paveli}em nimalo ne zaostaju Josip Broz Tito i Frawo Tu|man. Upra-
vo kontinuiranim klevetawem velikosrpskog nacionalnog koncepta oni su
uspeli da rasture srpske zemqe, me|usobno suprotstave delove srpskog na-
roda i izgrade dana{wu hrvatsku dràvu na mnogim srpskim etni~kim te-
ritorijama. I zapadwa~ki hrvatski pokroviteqi, predvo|eni Vatikanom,
zdu{no su se ukqu~ili u tu orkestriranu antisrpsku kampawu, filuju}i je
~udovi{nim laìma i klevetama. U kona~nom ishodu, `rtve genocida pro-
gla{avane su ro|enim zlo~incima, dok su izvr{ioci genocida slavqeni
kao uporni borci za slobodu i demokratiju. Tako je globalizam naknadno
preraspodelio wihove istorijske uloge.
2. Su{tina projekta Velike Srbije kao okosnice

nacionalne ideologije
Velikosrpski nacionalni projekat nikada nije bio hegemonisti~ki,
sra~unat na podjarmqivawe drugih naroda, jer su srpske politi~ke ambici-
je uvek bile da se ujedine nasilno razdvojeni delovi srpskog naroda i teri-
torije na kojima Srbi vekovima ìve kao ve}insko stanovni{tvo. Postiza-
we srpskog nacionalnog i dràvotvornog jedinstva je temeqno nacionalno
pravo. Srbi ne èle tu|e teritorije, talijanske, austrijske, rumunske, ma-
|arske, bugarske, gr~ke ili albanske; oni èle samo ono {to je wihovo, {to
su trajno naseqavali ili su sa odre|enog prostora prinudno oterani. Srp-
ske prirodne dràvne granice mogu biti samo nacionalne granice i ne po-
stoji nijedan ozbiqan segment srpske nacionalisti~ke ideologije, kao i ni-
jedan respektivni nacionalisti~ki ideolog, koji bi nastupio sa {irih
pretenzija, zalaù}i se za imperijalne ciqeve. Zato kroz sve svoje ratove
u proteklih dvesta godina Srbi nikada nisu osvajali, nego redovno i iskqu-
~ivo osloba|ali svoje teritorije i delove sopstvenog naroda koji je na wi-
ma ìveo. Mala, nebitna, skoro bezna~ajna odstupawa prisutna su kod poku-
{aja da se po strate{kim kriterijumima zaokruè dràvne granice. Pri
tome je osnovno sredstvo etni~kog odre|ewa izvesne teritorije jezik koji
se prete`no na woj govori. Za razliku od, na primer, velikonema~ke ideje
na kojoj je u nekoliko navrata poku{ano realizovawe velikonema~kog dr-
àvotvornog projekta, velikosrpska nacionalna ideja je po svom osnovnom
odre|ewu i samoodre|ewu bila iskqu~ivo nacionalnooslobodila~ka i
emancipatorska, a nikada osvaja~ka i porobqiva~ka. Ali, oni koji danas na-
padaju velikosrpstvo, stvaraju}i svojevrsni bauk od wega, smi{qeno {ire-
}i strah i nezadovoqstvo, o wemu govore kao da pred sobom imaju nosioce
velikonema~ke ideje, pa su samo osnovnu terminologiju promenili.
Velikosrpstvo je ideologija srpskog nacionalnog jedinstva i dràvo-
tvorstva, te`wa za me|unarodnopravnom materijalizacijom kolektivne na-
rodne svesti koja je vekovima delovala okupacijama i ~ere~ewima sopstve-
ne etni~ke teritorije i sistematski provo|enog odnaro|avawa putem kato-
li~ewa, islamizacije ili komunisti~ke indoktrinizacije. Ta kolektivna
svest je opstala zahvaquju}i bogatom razvoju srpskog jezika, nacionalne
kulture, obi~aja, tradicije i predawa. Srpski nacionalni obi~aji nikako
nisu kolektivne navike, uobi~ajeni obrazac pona{awa, nego redovno mnogo
889
vi{e od toga, zahvaquju}i svojevrsnim sakralnim i obrednim elementima u
sebi, u kojima se krije i mitska formula o zajedni~kom narodnom poreklu,
smislu postojawa i ìvotnoj sudbini. Obi~aji nas s jedne strane povezuju s
drugim narodima, bliskog etni~kog porekla i kulturnog nasle|a, a s druge
izraàvaju glavne specifi~nosti na{eg kolektivnog bi}a. Wihova ìvot-
nost, preno{ewe s kolena na koleno i svojevrsna neprikosnovenost u kolek-
tivnoj svesti nacionalne zajednice koja ih nikada ne dovodi u sumwu obi~a-
je uzdiè na nivo predawa. Predawe je u tom smislu inkorporisawe ìve
kolektivne svesti o pro{losti u dinamiku sada{wosti u kojoj ono pokazu-
je svoju vitalnost i dokazuje delatnu snagu i energiju, {to ga ~ini ne~im vi-
{im od tradicije. Predawe je neprikosnovena i nepromewiva vera u kolek-
tivno nacionalno bi}e i wegove vrednosti, ali i podizawe na stepen vi{e
realnosti, nepodlo`ne isku{ewima svakodnevnog ìvota, mada je osnovni
orijentir delovawa celog naroda i svih pojedinaca unutar wega. Nacional-
no predawe je glavni temeq srpske nacionalne ideologije i u woj se mani-
festuje kao amanet predaka da se jednog dana realizuju svi wihovi ideali
ili u najmawu ruku da nikada ne prestane borba za wihovu realizaciju. Pre-
ma tome, predawe obuhvata i obi~aje i mitove i tradiciju, ali je i mnogo vi-
{e od toga. Narodna svest o sopstvenoj pro{losti redovno je faktor krei-
rawa sopstvene budu}nosti, bar u onoj meri u kojoj se sopstvenom voqom mo-
è na wu uticati. Kontinuirano istorijsko trajawe kolektivne nacional-
ne svesti i weno neprekidno usavr{avawe sami po sebi su dokaz wene smi-
slenosti i svrhovitosti u kombinovanoj filozofskoj i religioznoj ravni.
Mi smo neprekidno u poziciji da svojim pona{awem i delovawem pokazuje-
mo da je ìvot na{ih predaka imao dubokog smisla i da im `rtvovawe sa
aspekta kolektivnih te`wi i htewa nije bilo uzaludno. Kontinuitetom
ìvota kolektivnog bi}a mi ve} dokazujemo postojawe jednog zna~ajnog ob-
lika besmrtnosti. Ako nas ve} neprekidno razdiru sumwe po pitawu even-
tualno ve~ite egzistencije individualne du{e i duha, trajnost kolektivnog
nacionalnog duha kroz mnogo generacija stvara nam uverewe o besmrtnosti
samog bi}a nacije, bar dok postoji taj na{ deli} kosmosa.
Kolektivnim nacionalnim ìvotom stekli smo op{ta nacionalna
istorijska iskustva, saznawa, modele vrednosti, se}awa na qude i doga|aje.
Nacionalno se}awe je jedna od najva`nijih potpora stvarala~kog nadahnu-
}a, ali i preduslov osmi{qavawa daqeg trajawa, tako da nam istoriju ne
predstavqa samo kao pro{lost nego kao deo ve~ite sada{wosti. Bez preda-
wa i tradicije nemogu} je kolektivni identitet i jedinstven nacionalni
karakter. Tako isto eventualno odbacivawe predawa neminovno godi gubit-
ku nacionalnog identiteta. Nacionalno predawe je toliko autohtono, spe-
cifi~no i nacionalnom duhu saobraèno, da se ono ne moè mewati niti
tu|e prihvatiti kao svoje. Toliko je pristup prema wemu intiman da je ~e-
sto spoqa{wem svetu nerazumqiv, neshvatqiv, pa ga ne vredi ni imitirati
osim ako se upravo èli posti}i neki groteskni efekat. Na narodnoj tra-
diciji se razvija kultura i civilizacija, a na predawu duhovna su{tina ko-
lektivnog nacionalnog bi}a, pa prema tome i su{tina postojawa. Predawe
o duhovnosti je sr`, jezgro; dok su tradicija, politi~ka ideologija, dràv-
890
nost, dru{tvene institucije samo oblici manifestovawa te su{tine u
istorijskom habitusu. Nacionalni duh sadrì narodni potencijal, a isto-
rijsko delovawe, kulturni napori i politi~ka borba predstavqaju oblike
tragawa za mogu}no{}u ostvarewa duhovnog potencijala. Tradicija se mo-
è materijalizovati kroz dràvne institucije, ali predawe nikada ne
ostaje bez svoje duhovne su{tine, pa je svaki pojedinac, pripadnik nacije,
upu}en da se neprekidno okre}e predawu, na wega oslawa, iz wega napaja ì-
votnom energijom, u wemu traì motivaciju za delovawe i obja{wewe smi-
sla tog delovawa. Predawe je, dakle, glavna kop~a duhovnog zajedni{tva na-
cionalnog kolektiviteta. Pripadawem odre|enom predawu izraàva se
vernost precima, a na{i zajedni~ki preci, wihove borbe i wihove `rtve,
ulivaju veliku dozu sakralnosti u na{u èqu da sa~uvamo zajednicu kroz
koju ostvarujemo svoje kolektivno bi}e i razvijamo kolektivnu svest, a i od-
lu~nost da istrajemo na zajedni~kom putu jer redovno pred sebe postavqamo
ciqeve i projekte, vizije budu}nosti, koje samo jedna generacija ne moè
ostvariti. Na{e kolektivne zamisli i te`we proteù se s generacije na
generaciju i tako na{em trajawu garantuju ve~itost. A na{e kolektivno se-
}awe zapravo formira nacionalnu tradiciju. Nacionalna tradicija i in-
dividualni talenat su dve glavne pretpostavke svakog stvarala~kog ~ina,
pogotovo u najvi{im intelektualnim i umetni~kim sferama. A veli~ina
tog stvarala{tva meri se kriterijumima vrednosti iskristalisanim u pre-
dawu kao manifestaciji nacionalne du{e. Savremenost, ìvot koji proì-
vqavamo, uop{te ne moèmo shvatiti ni osmisliti bez duboko utisnutog
predawa u na{u svest i dobrog poznavawa istorije. Iz istorije je ro|ena na-
cionalna tradicija, a nacionalno predawe smo dobili intuicijom, nadahnu-
}em i otkrovewem.
3. Poku{aji srpskih nau~nika da se suprotstave

antisrpskoj histeriji
Srpska akademija nauka i umetnosti odràla je od 24. do 26. oktobra
2002. godine me|unarodni nau~ni skup “Velika Srbija – istine, zablude,
zloupotrebe”, sa koga su referati naredne godine objavqeni u istoimenom
zborniku, u izdawu Srpske kwièvne zadruge. Nekoliko referata na tom
simpozijumu osvrnulo se na ~iwenicu da se Ha{ki tribunal, iako nelegal-
no osnovan i protivpravnom procedurom rukovo|en, posvetio su|ewu srp-
skim nacionalnim idejama, srpskoj istoriji i srpskom narodu u celini. An-
gaùju}i nekompetentne i korumpirane istori~are da pruè poèqnu ide-
olo{ku umesto objektivne nau~ne verzije stvarnih politi~kih zbivawa, ko-
ji su doveli do krvavog ratnog raspleta jugoslovenske krize, ha{ki inkvi-
zitori su unapred utvrdili srpsku krivicu, a onda sebi postavili u zadatak
da realna zbivawa prilagode ve} “presu|enim ~iwenicama”, koje bi, kako
zapaà Kosta âvo{ki u svom referatu “Su|ewe (veliko)srpskoj ideji u
Hagu”, bile kvalifikovane “kao svojevrsni precedenti koje su sude}a ve}a
u potowim slu~ajevima preuzimala bez ponovnog razmatrawa i presu|iva-
wa”, odnosno “koje bi, kao presu|ena stvar (res judikata), mogle da budu une-
te u budu}e presude bez ponovnog razmatrawa i presu|ivawa. Me|u ovim, ve}
891
“presu|enim ~iwenicama” je i zamisao takozvane Velike Srbije na koju i
wene protagoniste Ha{ki sud, izgleda, prevaquje krivicu za rat na tlu biv-
{e Jugoslavije i te{ke zlo~ine koji su tokom wega izvr{eni.” (str. 479-
480.) Kako je istakao Milorad Ekme~i} u referatu “Pojam Velike Srbije
prema svetskim uzorima”, “dana{wi Tribunal za ratne zlo~ine u Hagu ima
isti istorijski zadatak koji su imali brojni habzbur{ki procesi 1914-1916.
(a na prvom mestu Bawalu~ki proces). Tada je zbog Velike Srbije bila po-
hap{ena bezmalo cela srpska inteligencija u Bosni, Hercegovini, Dalma-
ciji i Hrvatskoj. Na Bawalu~kom procesu je ~ak bila zvani~no odre|ena i
visina ratne od{tete koju }e poraèna Srbija morati da plati, zbog agre-
sije 1914. na tu| teritorij. Taj je sud 1914. tako|e poku{ao da odreè ocene
o istinama savremene balkanske istorije. Ne treba, ipak, zaboraviti da se
na svakom procesu sudi na dve strane – i optuènima, ali i sudijama koji ih
sude. Istorija je veliki, bez sumwe i najneumoqiviji sudija. Ona }e suditi
i Ha{kom tribunalu za poku{aj da on sam, svojom upadqivom jednostrano-
{}u i izbegavawem pravne za{tite okrivqenih, odreè istorijske istine
savremene balkanske istorije. To su, u dlaku isto, radili habzbur{ki sudo-
vi 1914-1916. Danas u svetskoj nauci niko te sudove ne smatra tuìteqima,
nego optuènima pred istorijom”.
Ha{ki tribunal, nelegalno osnovan i krajwe pristrasan, jedan je od
probnih instrumenata novog svetskog projekta, koji se manifestuje kao to-
talitarni globalizam i po ~ove~anstvo predstavqa neuporedivo ve}u opa-
snost od one koju su nekada predstavqali Atila, Yingis-kan, Napoleon ili
Hitler. Srbi su imali tu istorijsku nesre}u da su kao narod postali jedna
od prvih `rtava tog novog totalitarizma i jo{ uvek stradaju pod wegovim
nasrtajima. Kako je to formulisao Dejan Medakovi} na jednom od prethod-
nih Akademijinih nau~nih skupova, iz 1999. godine, “pred na{im o~ima su
se desili doga|aji koji su iz temeqa uzdrmali dosada{wi dru{tveni pore-
dak, a sve me|unarodne ugovore obesnaìli i sveli na ostatke jednog ju~era-
{weg sveta. Sa posebnom èstinom obru{io se taj novi poredak na one ze-
mqe u kojima jo{ nije ustoli~ena nova vlast, a nisu izmeweni pojmovi o na-
cionalnom identitetu i dràvnom suverenitetu. Upravo te promene vezane
za osvajawe globalne vlasti u savremenom svetu, najbolnije su se odrazile na
na{em tlu, a wihova prva `rtva bila je ona Jugoslavija koja je stvorena po-
sle Prvog svetskog rata. U strategiji novog poretka, pokazalo se veoma br-
zo da i tre}oj Jugoslaviji sleduje da bude prekrojena i preustrojena do raz-
mera radi kojih je razoreno i celokupno srpsko nacionalno bi}e. U tom dr-
àvnom brodolomu srpski je narod pokrenut iz svojih vekovnih stani{ta, a
wegov put u rasejawe jo{ i danas nije zavr{en. Svakodnevno stiù nam bol-
ne vesti sa raznih strana, posebno iz Hrvatske i Kosova, koje svedo~e o do-
bro smi{qenom etni~kom ~i{}ewu, ta~nije o neskrivenom genocidu, jed-
nom od najstra{nijih u novovekovnoj evropskoj istoriji. Ti zlo~ini sa
predumi{qajem uzeli su takav mah i poseduju takvu neograni~enu mo}, da
ona ve} odavno ugroàva i same temeqe evropske civilizacije.” (Nacional-
ni identitet i suverenitet u Jugoisto~noj Evropi, Istorijski institut
Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 2002., str. 9.)
892
Nauka i nau~nici su na raskrsnici, na kojoj treba da se odlu~e da li da
prihvate odgovornost sopstvene dru{tvene uloge, pa da se bore, kritikuju i
suprotstavqaju duhovnom i fizi~kom nasiqu, ili da se rezignirano pokore
i prepuste nemo}i i razo~arewu. Kako Medakovi} isti~e, “ako je na{e opre-
deqewe prihvatawe odgovornosti, onda nam predstoji borba za istinu, od-
bacivawe svih kompromisa sa na{om save{}u, pa i spremnost na `rtvu...
Ova borba za istinu, za nau~nu istinu, va`na je upravo danas kada se svako-
dnevno moèmo uveriti u onu silnu mo} kojom raspolaè smi{qena nei-
stina, ta najsigurnija prethodnica i saveznica najprqavije politi~ke igre.
Samo jo{ jevrejske nesre}e pod nacizmom mogu se uporediti sa onim patwa-
ma koje je najnoviji poredak namenio stradalnom srpskom narodu. Zlo~ini
u Ulici Vase Miskina i na pijaci Markale, izreìrani su u ciqu satani-
zacije srpskog naroda, a tek mnogo kasnije, sudije koje su nam bahato izrica-
le presude, priznale su na{u nevinost, razume se, bez posledica za posejano
zlo seme laì i obmana. Optuìvali su nas i za humanitarnu katastrofu na
Kosovu i za etni~ko ~i{}ewe, a strane misije neumorno su izve{tavale ono
{to su poru~ili wihovi naredbodavci. I sve to de{avalo se u ime svetih
na~ela humanosti, i opet bez posledica za one kojima je dokazana neistina.
Stvoren je jedan poseban oblik nereda, duhovne pometwe, bezizlaza i haosa,
a to su rane koje se najteè le~e.” (str. 10.)
a) Konkretni strate{ki ciqevi globalizma
Globalizam je spreman i da ve{ta~ki kreira nacionalne identitete,
ali i da pri tome gazi princip suverenosti naroda, samo ako je to u intere-
su vode}e sile i wenih pomaga~a. Pri tom se i najgori zlo~ini mogu oprav-
dati civilizacijskim razlozima, potrebama trijumfa zapadwa~ke kulture
ili tobo`wom borbom za za{titu qudskih prava. Pri tome je gaèwe tra-
dicionalnih moralnih na~ela uobi~ajena, svakodnevna stvar i rado pla}e-
na cena progresa, odnosno zadovoqavawa materijalnih potreba. Kako sma-
tra Slavenko Terzi}, “sve ono {to se dogodilo posledwih godina, a naro~i-
to agresija u vidu kaznene ekspedicije NATO-a protiv Srba, dovelo je do od-
bacivawa dobrog dela iluzija o zapadnom svetu ~ije su vrednosti bile uzor
drugim delovima Evrope. Pokazalo se da se jedna velika duhovna i kultur-
na ba{tina preobra}a u svet bez ose}awa za moralno dobro, svet u kome ~o-
vek nije mera stvari, u kome se ugwetavawe i porobqavawe drugih naroda vr-
{i u ime navodnih vi{ih civilizacijskih razloga, svet koji neguje strast
za razarawem, za nasiqem. Nemamo mnogo razloga da verujemo u razumnost i sud
savremenog ~ove~anstva. Iluzorno je o~ekivati unutra{we moralno preo-
bra}awe glavnih nosilaca politi~ke i vojne mo}i danas u svetu.” (str. 18-19.)
To izokretawe istorijske istine ima sasvim konkretan geostrate{ki
ciq da se srpski narod {to vi{e potisne, sabije na {to mawu teritoriju,
ekonomski upropasti i vojnopoliti~ki onemogu}i, jer je nepokoran, nesavi-
tqive ki~me, nastoji da misli svojim kolektivnim umom. Hrvati su opet
glavni instrument strane najezde, beslovesno sredstvo u ameri~kim ili ne-
ma~kim rukama, kome je rimokatoli~ki fanatizam u svaku poru ulio anti-
srpsku mr`wu kao osnovni smisao sopstvenog postojawa. Za dana{we Hrva-
te postojati zna~i uporno antisrpski delovati. To je poprimilo tako
893
drasti~ne razmere u ve{ta~ki kreiranoj hrvatskoj kolektivnoj svesti da je
sasvim izvesno, kad bi Srbi kao narod u jednom trenutku nestali, vrlo brzo
bi prestali da postoje i Hrvati, jer wihova egzistencija kao dru{tvene gru-
pe vi{e ne bi imala nikakve svrhe. Vi{e ne bi imali motiva da pruàju ot-
por asimilatorskim te`wama okolnih naroda, pa bi se vrlo lako pretapa-
li u Nemce, Italijane ili Ma|are. Mo`da jo{ lak{e u Amerikance.
b) Hrvati i muslimani, instrumenti antisrpskog programa
Srbi su na udaru zapadnih sila jer u wihovim o~ima predstavqaju male
Ruse; izrazito su rusofilski orijentisani, istovetne vere, sli~ne kulture
i tradicije kao najve}a slovenska sila. Suzbiti Srbe na Balkanu zna~i su-
zbiti Ruse. U tu svrhu najupotrebqiviji su srpski otpadnici, bilo verski
konvertiti, poput denacionalizovanih Srba-katolika i Srba-muslimana,
koji se danas izja{wavaju kao “Hrvati” ili “Bo{waci”, odnosno ideolo{ki
zalu|enih i {vercersko-mafija{kim poslovima zaokupqenih “Crnogora-
ca”. Poluvekovna komunisti~ka diktatura sa svojom zaglu{uju}om ideolo-
{kom propagandom i surovom strahovladom podrila je u toj meri srpsku na-
cionalnu svest, da se i u narodnom jezgru pojavilo toliko izdajnika i otpad-
nika, kao nikad u dosada{woj istoriji. Oni danas usred Beograda deluju kao
rimokatoli~ki i islamski konvertiti nekad. Prodaju se ko im vi{e plati
i za novac sluè svim srpskim neprijateqima. Uglavnom je re~ o potomci-
ma Titovog komunisti~kog establi{menta, od detiwstva navikavanim na
nemoral i privilegije. Izdaju sopstvenog naroda kao da su im o~evi usadi-
li u same gene i kao da ti geni i daqe napreduju u svojoj eti~koj degeneraciji.
Prema mi{qewu Milorada Ekme~i}a, “Velika Srbija je predstavqala
legitimnu ideju prava srpskog naroda da u svoje politi~ke granice okupi
sve pokrajine u kojima ìvi srpski narod. Kao i u svim drugim evropskim
uzorima, to nije zna~ilo da se okupqaju samo zemqe gde srpski narod ìvi
u etni~koj ve}ini, pa bi ve} statisti~ki na to imao pravo, nego i one gra-
ni~ne zone gde je ìveo kao znatna etni~ka skupina, iako ne i ve}inski po
broju.” (M. Ekme~i}: “Pojam Velike Srbije prema evropskim uzorima”, “Ve-
lika Srbija – istine, zablude, zloupotrebe”, Srpska kwièvna zadruga, Be-
ograd 2003., str. 16.) Propaganda tradicionalnih srpskih neprijateqa, po-
sebno ona koju su koncipirale i lansirale vatikanske i austrougarske cen-
trale za manipulisawe javnim mwewem, svakom velikosrpskom politi~kom
konceptu aprioristi~ki je nametala negativno zna~ewe sa moralnog, prav-
nog i drugih vrednosnih aspekata. “Sama po sebi, te`wa za ujediwewem svih
etni~kih oblasti jednog naroda, sa strate{kim zaokruèwem wenih grani-
ca, podloga je svake suverene dràve. Prema tome je i podloga wene demo-
kratske strukture.” (str. 16.)
Nikola @uti} potencira ~iwenicu da su se oko negativnog odre|ewa i
ideolo{kog diskvalifikovawa pojma velikosrpstva udruìli vatikanski
klerikalci, habzbur{ki legitimisti, italijanski fa{isti~ki i nema~ki
nacisti~ki revizionisti, kominternovsko-komunisti~ki demagozi i pro-
tagonisti planetarno elitisti~ke zapadwa~ke liberalne demokratije. Po-
stavqa se pitawe za{to je to tako, za{to su im ciqevi podudarni i za{to
im neprekidno smeta srpski narod i wegova te`wa da se ujedini i ìvi u
894
slobodi i nezavisnoj dràvi. Po @uti}evom mi{qewu, tokom devetnaestog
veka, “velikosrpstvo, gledano iz tada{weg narodnosnog broj~anog odnosa,
bilo je realno stawe na prostorima jugoistoka Evrope, zbog velike brojno-
sti i {iroke rasprostrawenosti Srba”, s obzirom da su “prostori biv{e
Jugoslavije i ve}eg dijela Balkana bili i naseqeni Srbima pravoslavne,
rimokatoli~ke i islamske vjere.” (Nikola @uti}: “Ideologije i “veliko-
srpstvo” krajem XIX i u prvoj polovini XX vijeka”, pret. kw., str. 219.)
Tradicionalno su vatikanski i austrijski pisci pojam ilirizma ili
ilirske nacije smatrali sinonimnim sa pojmom srpskog ili ra{kog naroda,
dok ga ideolozi ilirskog pokreta nisu po~eli tretirati sinonimnim za hr-
vatstvo, falsifikuju}i i sve ono {to je u istorijskim spisima odre|ivano
kao slavensko ili slovinsko, naknadno mu dopisuju}i hrvatsku odrednicu.
“U XVIII vijeku austrijski i wema~ki hroni~ari i pisci na pr. svjedo~e da
Srbi ìve s jedne i druge strane Velebita, dakle s kopnene i morske stra-
ne. Za morski kanal izme|u Velebita i Paga uobi~ajen je venecijanski (mle-
ta~ki) naziv “morla~ki”, dakle srpski. U drugoj polovini XIX vijeka po~eo
se, uporedo sa pojmom ilirizma (ilirskih srpskih zemaqa), koristiti naci-
onalni pojam jugoslovenstva (Ra~ki, [trosmajer). Tek od kraja XIX vijeka u
sve ve}oj mjeri se po~iwe koristiti, iz habzbur{kih dràvotvornih i va-
tikanskih misionarskih razloga, novi nacionalni pojam hrvatstva. Dakle,
stvara se novi nacionalitet od rimokatolika jugoisto~ne Evrope koji je
imao misiju {irewa rimske vjere i austrijske carevine. Uvezenom (impor-
tovanom) hrvatstvu u srpskim zemqama (Lika, Kordun, Banija, Dalmacija,
Slavonija, Srem, Bosna, Hercegovina, Crna Gora) prethodila je faza stva-
rawa i {irewa hrvatstva u mitolo{koj formi, u drugoj polovini XIX vije-
ka, od strane politi~ara, biskupa, kanonika i istori~ara, apologeta hrvat-
stva (koji su uglavnom bili stranog porijekla), i to u formi tzv. “bijelog”
i “crvenog” hrvatstva.” (str. 219-220.) Me|utim, negde u isto vreme baron
Barten{tajn u svojoj kwizi “O rasejanom ilirsko-rascijanskom narodu”
(Novi Sad, 1866.) vrlo ubedqivim argumentima dokazuje da su za srpski na-
rod u izvornim istorijskim dokumentima kao sinonimi kori{}eni nazivi
Iliri, Rajci, Rascijani, Grci, Unijati i Neunijati. Uostalom, hrvatski
autori su dokazali da je “Letopis popa Dukqanina” falsifikovan tri veka
nakon nastanka tako {to je u wega ubacivan na vi{e mesta termin hrvatski,
mada Dukqanin nikada nije ni ~uo za Hrvate. “Naime, u XV vijeku, kako tvr-
di istori~arka Nada Klai}, uba~ena je u Qetopis tzv. hrvatska redakcija
teksta u kojoj je namjerno uba~eno hrvatsko ime umjesto slavenskog. Daju}i
globalizmu ocjenu Qetopisa popa Duqanina Nada Klai} je zakqu~ila da su
vijesti iz Qetopisa “prili~no nepouzdane” pa ih kriti~ka istoriografi-
ja “jedva uzima u obzir.” (N. Klai}, Povijest Hrvata u ranom sredwem vije-
ku, Zagreb, 1971., str. 17., 20-21.) (@uti}, str. 221.)
4. Ve{ta~ko projektovawe hrvatske nacije na crnogorskim
i bosansko-hercegova~kim prostorima
Posebno je upe~atqivo kako je taj hrvatski nacionalitet ve{ta~ki
projektovan na crnogorskim i bosansko-hercegova~kim prostorima. “Pod-
ru~je dana{we Crne Gore (sa Bokom) u istorijskoj retrospektivi bilo je
895
oslobo|eno prisustva rimokatolika Hrvata. Stanovni{tvo rimokatoli~-
ke vjere narodnosno je pripadalo korpusu srpskog, albanskog i italijanskog
(“latinskog”) naciona. Sjeme budu}eg hrvatstva zasijali su srpski misiona-
ri rimokatoli~ke vjere sa podru~ja dana{we Crne Gore koji su fanati~no
mrzili bra}u pravoslavne vjere, na pr. Vi}entije Zmajevi}, Andrija Zmaje-
vi}. Iako su Zmajevi}i starinom iz Wegu{a, za apologete hrvatstva, koji su
mahom bili rimokatoli~ki sve}enici, oni su “zna~ajna pojava hrvatske po-
vijesti”. Takvo hrvatstvo koje ne postoji, ve} se stvara, dalmatinski “Srp-
ski list” je nazivao anahronizmom ~iju pogonsku snagu ~ini rimokatoli~-
ko sve}enstvo. Boka Kotorska je kod tehnologa stvarawa hrvatstva predsta-
vqana periferijom hrvatstva, mitolo{kom Dukqaninovom Crvenom Hr-
vatskom, “naj~arobnijim kuti}em lijepe hrvatske zemqe”. U stvari, prisu-
stvo hrvatstva u Boki bilo je posqedica propagandnog rada stranih doseqe-
nih rimokatoli~kih ~inovnika, profesora i sve}enika koji su sprovodili
generalnu austrijsko-vatikansku strategiju {irewa svog domena uticaja.
Velikohrvatska nacionalna nezaja`qivost u dana{wem trenutku doì-
vqava svoj vrhunac promovisawem bokokotorskog zaliva u “Zaqev hrvat-
skih svetaca” (Ozane Kotorske iz Wegu{a i drugih Srba katolika). Rimo-
katoli~ki misionari Bosne i Hercegovine, predvo|eni vrhbosanskim nad-
biskupom Josipom [tadlerom, frawevcima i svjetovnim sve}enstvom, po-
~iwu krajem XIX vijeka da promovi{u nepoznati nacionalni pojam u BiH –
hrvatstvo rimokatolika. Po~etkom XX vijeka nadbiskup vrhbosanski po-
kre}e glasilo za velikohrvatsku propagandu pod nazivom “Hrvatski dnev-
nik”, koji je uskoro po~eo otvoreno napadati Srpstvo Bosne i Hercegovine
kako bi izazvao {to o{triju reakciju Srba i {to è{}e sukobe.” (str. 220-
221.) Tako je sve po~elo. “Kao logi~na posqedica stvarawa i {irewa nove
nacije hrvatstva (koja nije vi{e toponim – geografski pojam vezan za tri
ùpanije oko Zagreba), otpo~iwe potiskivawe Srpstva sa zapadnih prosto-
ra Balkana i jugoistoka Evrope i wegovo sve izraènije brisawe iz isto-
rijskog pam}ewa.” (str. 222.) Uporedo s tim vatikansko-austrijski propagan-
disti na sva zvona galame protiv velikosrpstva kao te`we da se uspostavi
srpska hegemonija nad nesrpskim narodima.
Raskrinkavaju}i antisrpsko poistove}ivawe velikosrpstva sa bilo ka-
kvim hegemonisti~kim te`wama, Zoran Laki} u studiji “Crna Gora i veli-
kosrpski hegemonizam” kaè kako “sve govori da se pod pojmom veliki Sr-
bin i sve {to potom do|e – prvobitno podrazumijevao – odvaàn ~ovjek, hra-
bar ratnik, uman sagovornik, ponosan doma}in – podrazumijevalo se mnogo
vi{e od obi~nog i svakodnevnog, jer nije bilo lako objediniti u jednoj li~-
nosti sve navedene osobine.” (str. 265.) Crna Gora je vekovima ~uvala i sa-
~uvala srpsku nacionalnu svest, te`wu za obnovom nacionalnog jedinstva i
restaurisawem dràvotvornih tradicija. Sve do Prvog svetskog rata nika-
da se nije desilo da neko ozbiqan i posumwa u crnogorsko Srpstvo. Zemqo-
pis Kraqevine Crne Gore iz 1893. godine, koji je imao nekoliko izdawa, a
autori su mu \uro Popovi} i Jovan Roganovi}, precizira da “u Crnoj Gori
ìve sve sami i ~estiti Srbi, koji govore srpskim jezikom, a ima ih oko
300.000 stanovnika. Ve}ina su pravoslavne vjere, ali treba znati – da smo
896
svi srpskog porijekla i srpske narodnosti... Crnom Gorom vlada kraq Ni-
kola I iz slavne srpske porodice Petrovi}-Wego{... Osim Crne Gore ima
jo{ srpskih zemaqa u kojima ìve na{a bra}a Srbi. Nijedan Srbin i Srp-
kiwa, ma koje vjere bili – ne smiju poàliti ni ìvot, ni imawe – za op{tu
srpsku slobodu, dobro i blagostawe. Treba znati da je brat mio ma koje vje-
re bio.” (str. 264.) Laki} citira izdawe iz 1911. godine, {tampano na Ceti-
wu, isti~u}i da je ovim fragmentom dat “jasan odgovor na pitawe o korjeni-
ma i nacionalnoj svijesti naroda u Crnoj Gori. Kao da se predosje}alo mo-
gu}e kasnije {pekulisawe sa vjerskim i nacionalnim osje}awima i opredje-
qewem – govori se o svima Srbima ma koje vjere bili i na ma kojim prosto-
rima ìvjeli – oslobo|enim i neoslobo|enim. Onovremena dokumenta ne
dozvoqavaju nikakvu sumwu o mije{awu pojmova vjere i nacije. U wima jasno
pi{e za neke |ake da su Srbi – vjere Muhamedove. I iz brojnih |a~kih svje-
do~anstava se vidi da je narodnost – srpska, a vjera – pravoslavna ili muha-
medanska, {to govori da se nije poistovje}ivala nacionalna i vjerska pri-
padnost, kakva se podu~avawa javqaju mnogo kasnije.” (str. 264.)
Tek je Kominterna u politi~ki ìvot unela kategoriju “velikosrpski
hegemonizam”, daju}i joj krajwe negativno zna~ewe i èle}i wome diskva-
lifikovati i samu ideju jugoslovenstva, na{av{i se tako na istom antisrp-
skom poslu u savezu sa Vatikanom i usta{ama. Ta zavereni~ka rabota je i
projektovala ve{ta~ku crnogorsku naciju, a Komunisti~ka partija Jugosla-
vije i titoisti~ki reìm su na silu narod naterali da se izja{wava kako
toj “naciji” pripada. Kako je to u prakti~nom ìvotu groteskno izgledalo,
Laki} najefektnije pokazuje citiraju}i jedan ~lanak iz nik{i}ke “Slobod-
ne misli” iz 1936. godine, u kome se kaè: “Kroz sva vremena srpske istori-
je, i za sve generacije, ne bi moglo biti ve}e uvrede pravome Crnogorcu ne-
go kad bi mu rekao da nije Srbin. Oni su svagda ìvjeli i umirali za srpsko
ime, za srpsku vjeru i slobodu, i za ispuwewe srpskog zavjeta i misli koja se
sastoji u oslobo|ewu i ujediwewu svega srpskog naroda. To je bio kult i de-
viza Crnogoraca i wihovo nacionalno jevan|eqe od Kosova do dana{weg
dana.” (str. 267.)
Me|utim, u vreme raspada Jugoslavije, kada su nacionalizmi malih na-
roda do krajwih konsekvenci razvili svoju primarnu antisrpsku komponen-
tu, crnogorski reìm, sve otvorenije manifestuju}i separatisti~ke te-
`we, {iri paranoi~nu psihozu opasnosti od velikosrpskog hegemonizma i
na toj platformi stupa u otvorenu kolaboraciju sa najgorim srpskim nepri-
jateqima. Povampirena je mra~na ideologija crnogorskih usta{a Sekule
Drqevi}a, Savi}a Markovi}a [tedimlije, [pire Kuli{i}a i Save Brko-
vi}a. “Iz toga stawa se u Crnoj Gori krenulo u pravu srbofobiju, perfidno
podsticanu od strane politi~ke elite. Zato su osnivane paralelne insti-
tucije i podsticana wihova destruktivna djelatnost. Stimuli{e se neka
nova “nauka” o istoriji Crne Gore. Reafirmi{u se davno odba~ene ideje o
porijeklu Crnogoraca. Nastoji se u~initi {to spornijim i {to negativni-
jim sami pojam Veliki Srbin – pa se kvalifikuje arhai~nim izrazima kao
“Veqe Srbin”, “veqesrpstvo” itd... Tako se ugroàva identitet naroda, bez
koga (~ega) nema ni kontinuiteta. Pred takvim atakom nema uzmicawa.
897
A }utawe jeste uzmicawe. Opasno je biti ravnodu{an pred takvom stvarno-
{}u. Potom se krenulo na krivotvorewe privrednog razvoja Crne Gore u sa-
stavu Jugoslavije. Na tom putu su se isprije~ile nau~ne istine i stru~na
faktografija kao nepremostiva prepreka. Sli~no je pro{lo i nastojawe da
se potre duhovnost naroda i da se wegovi velikani proglase za ono {to ni-
kada nisu bili. (Wego{ je optuìvan za genocid).
Intelektualni profiteri javqaju se kao transmisija ove nauke od cen-
tara politi~ke mo}i do naj{ire baze. Tako srbofobija silazi u narod. Na
sportskim priredbama se ~uju naru~eni slogani – Srbe na vrbe ili ubij Sr-
bina, a na fasadama zgrada ispisuju se grafiti sli~nog sadràja. U kafana-
ma se zabrawuje srpski melos. Kroatizuju se svakojaki TV programi – putem
jezika, specijalnih emisija, nezamenqivog TV kalendara. Svaka druga misao
u}utkavana je na najgrubqi na~in. Napravqeni su i spiskovi za odstrel – i
javno saop{tavani. Svi su oni kvalifikovani kao eksponenti velikosrp-
skog hegemonizma. Ni sud nije obavqao svoj zadatak – parnice su odlagane u
nedogled. Na elektronskim medijima srbofobija je bila najè{}a i najbru-
talnija. Takozvana ùta {tampa, ali i ona oficijelna, puna je sli~nih sa-
dràja. Falsifikuje se istorija na najgrubqi na~in. âk i ona {kolska. A
onda se sve to po~elo da vra}a kao bumerang – upravo od baze. Beogradski
sportski klubovi na gostovawu u Crnoj Gori imaju vi{e simpatizera od do-
ma}ih. Na sportskim priredbama kli~e se Jugoslaviji. I grafiti su promi-
jenili sadràj. Naj~e{}i je slogan – Dosta je bilo. Zaustavqen je talas sr-
bofobije. âk i mediji donose do tada zabrawene teme i objavquju zabrawe-
ne autore. Pojam Srbin nije vi{e omraèn pojam. Vra}a mu se ranije zna~e-
we – iz vremena dinastije Petrovi}a.” (str. 271-272.)
5. Antisrpski ciqevi jugoslovenske ideje

Istorija je pokazala da je jugoslovenska ideja od strane hrvatskih naci-
onalnih ideologa plasirana u ciqu realizacije izrazito antisrpskih ci-
qeva. Srbi su veoma naivno tome naseli, a onda pokazali rezigniranost u
pogledu mogu}nosti preispitivawa ili neodlu~nost da se suprotstave u
strahu od odmazde represivnih reìma ~ijem su uspostavqawu gotovo nesve-
sno sami presudno doprinosili. Kako upozorava Vasilije Kresti}, “iz po-
treba dnevne politike, radi ja~awa jugoslovenske misli i jugoslovenske dr-
àvnosti, u na{oj nauci i politici, pa i {iroj javnosti, olako i nekriti~-
ki progla{avane su i prihvatane kao jugoslovenske i one ideje koje po svo-
joj prirodi i su{tini nisu bile jugoslovenske, a nekada su bile ~ak i usko
nacionalne, pa i nacionalno ekskluzivne. Nu`no je naglasiti da su ideje i
pokreti koji su nastajali na tlu Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, ~ak i on-
da kada za to nije bilo stvarnog osnova, progla{avani za jugoslovenske, a da
su sli~ne ideje, koje su nastajale me|u Srbima, gotovo redovno i bez izuze-
taka, ìgosane od strane Hrvata kao uskosrpske i velikosrpske. Takav od-
nos prema jednoj – odnosno drugoj strani nije slu~ajan, nije bezazlen, niti je
ostao bez posledica. Re~ je o vrlo osmi{qenoj borbi za nametawe ideje oko
koje }e se okupiti Ju`ni Sloveni i na ~ijim osnovama }e biti izgra|ena
898
zajedni~ka dràva.” (Vasilije \. Kresti}: Ideje jugoslovenstva – nastanak
i nestanak Jugoslavije, “Nacionalni identitet i suverenitet u jugoisto~-
noj Evropi, Istorijski institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Beo-
grad 2002., str. 37.)
U svom saop{tewu na ovom me|unarodnom nau~nom skupu, Kresti} je
dao celovitu retrospektivu srpskih slabosti i neodlu~nosti u blagovreme-
nom raskrinkavawu jedne opasne politi~ke zamke i suprotstavqawu name-
rama wenih kreatora. “Sude}i po razvoju doga|aja i ishodu borbe oko name-
tawa ideja jugoslovenstva, poniklih na tlu Hrvatske i na teritorijama srp-
skog naroda, Srbi su tu bitku izgubili. Oni nisu blagovremeno shvatili da-
lekose`ni zna~aj upornih hrvatskih nastojawa da ideje ilirizma i jugosla-
vizma Ra~kog i [trosmajera nametnu kao istinsko i jedino prihvatqivo ju-
goslovenstvo. Srbi se nisu, na pravi na~in i u pravo vreme, suprotstavili
hrvatskom ìgosawu jugoslovenskih integrativnih ideja iznetih u Gara{a-
ninovom “Na~ertaniju”, u politi~kim akcijama kneza Mihaila i u potowim
srpskim nastojawima oko oslobo|ewa i ujediwewa ne samo Srba, ve} i osta-
lih ju`noslovenskih naroda. Stoga {to je Srbima bilo stalo do toga da
pridobiju Hrvate za zajedni~ku dràvu, nisu èleli sa wima da zao{trava-
ju odnose brane}i svoje ideje i svoja shvatawa o na~inu stvarawa zajedni~ke
dràve.
Zbog broj~ane premo}i, zbog toga {to su imali najpre dve zavisne a po-
tom nezavisne dràve, Srbi su potcenili sistematske i do na{ih dana tra-
ju}e napade na velikosrpska nastojawa, velikosrpski hegemonizam i {ovi-
nizam. Ti napadi, naj~e{}e neosnovani, naneli su Srbima velike {tete i
na unutra{wem i na spoqnopoliti~kom planu. Paradoks je u tome {to su
napadi dolazili od partnera koji je èleo da suzbije navodne velikosrpske
ambicije, ali i da ostvari davna{we velikohrvatske te`we. Dok su Hrvati
ìgosali svaku srpsku i jugoslovensku misao poniklu me|u Srbima kao ve-
likosrpstvo, Srbi nisu u dovoqnoj meri razobli~avali velikohrvatstvo
~ak ni onda kada je ono bilo jasno uo~qivo i neporecivo. Naprotiv, Srbi
su ~isto hrvatske integrativne pokrete, koji su imali velikohrvatske am-
bicije, {to je slu~aj sa ilirizmom i [trosmajerovim jugoslavizmom, sa ne-
znatnim rezervama prihvatali kao istinske jugoslovenske pokrete. Poneki
me|u wima, veoma ugledni i uticajni, kao {to je, na primer, Jovan Skerli},
iskreno odani Jugosloven, ~ak je i jednog Antu Star~evi}a, predvodnika
prava{kog velikohrvatskog pokreta, proglasio za Jugoslovena, koji je, na-
vodno, pod hrvatskim imenom èleo da objedini sve Ju`ne Slovene. Ovaj po-
datak, koji se ti~e Skerli}a i Star~evi}a, pokazuje do koje mere se moè
krivotvoriti istorija za potrebe teku}e politike i ideologije.” (str. 37-38.)
a) Neshvatqivo potcewivawe rimokatoli~kog neprijateqa
Srpski politi~ki predvodnici devetnaestog veka suvi{e su se komot-
no odnosili prema naglo nabujalim istorijskim mogu}nostima sopstvenog
naroda, a potcewivali su stepen zlonamernosti i podmuklosti opasnog ri-
mokatoli~kog neprijateqa koji je vekovima Srbima razdirao nacionalno
bi}e i razarao kolektivnu svest. “Tako su bila otvorena vrata za nastup
899
protagonista velikohrvatske ideje: da se preko naslona na evropske tokove
pro{iruju na wihov ra~un. Prvi wihov poku{aj prisvajawa Srba katolika
predstavqala je ilirska ideja, ali je on zavr{en bezuspe{no. Srpska ideja
bila je dominantna. Drugi poku{aj upotrebqavao je jugoslovenstvo, a oli-
~avao ga je najvi{e Josip Juraj [trosmajer, ali ni on nije doneo bogate plo-
dove. Isuvi{e je bilo providno wegovo nastojawe da i pravoslavne Srbe
ukqu~i u katoli~ki okvir i da ih sve zajedno stavi pod krov Austro-Ugar-
ske. U oba slu~aja ciq je bila hrvatizacija, ali on nije mogao biti realan
jer je hrvatsku ideju nosio uski feudalni, ~inovni~ki i intelektualni sloj,
koji ni od sopstvenog naroda nije bio prihva}en kao predvodni~ka elita.”
(Veselin \ureti}: Rastakawe Srpstva u jugoslovenskom melting-potu, op.
cit., str. 194.) Indolentno{}u sopstvenih politi~ara i intelektualaca, po
\ureti}evom mi{qewu, Srbi su prakti~no ostajali “na repu velikih doga-
|aja omogu}avaju}i planerima hrvatske politike da usko~e u ovaj “prazan
prostor” i da ga ispune sa svojim nacionalno-tvora~kim iskustvom ste~e-
nim u toku autonomisti~kih hrvawa unutar Austrije i potom Dvojne monar-
hije. Preko nagodbe sa Ugarskom Hrvati su u{li u fazu operacionalizaci-
je svog naciona.” (str. 194.)
Najvi{e praznog prostora u pogledu organizovanog i sistematskog srp-
skog politi~kog delovawa bilo je me|u sunarodnicima drugih vera. “Najhr-
vatskije je ovaj “prazan prostor” koristio ekstremni protagonista hrvat-
stva dr Ante Star~evi} beè}i od svog srpskog porekla putem dokazivawa
na iskqu~ivi i izaziva~ki na~in. U svom patolo{ko-srbomrza~kom i samo-
dovoqno-narcisoidnom zanosu prisvajao je ne samo katoli~ke nego i pravo-
slavne i muhamedanske Srbe. Pomo}u istorijskih mitova i kontroverzi, ko-
je su srpski nau~nici prenebregavali, stvarao je hrvatske istorijske “~iwe-
nice”. Od maglovitih istorijskih legendi koje su uzgredno, na marginama,
pomiwale i hrvatsko ime “prodirao” je duboko u srpske zemqe. Srpski je-
zik, koji su srpski nagodbenici dodelili i Hrvatima nazivao je samo hrvat-
skim, da bi one od kojih je bio preuzet (katoli~ke Srbe) za svagda utopio u
hrvatski nacionalni korpus. Hrvatsko ime po~elo se pojavqivati kao naci-
onalna odrednica i u Dalmaciji i u Dubrovniku. Naj~e{}e, u po~etku, zajed-
no sa srpskim resentimanima koje je ozna~avala sintagma “stara vira”, “na{
jezik” i sa novim slojem jugoslovenstva koji se taloìo na staro “slovin-
stvo”. Postajalo je poznato i u Banskoj Hrvatskoj, iako je odvojenost seqa-
{tva od hrvatskog gorweg sloja davala preimu}stvo klerikalisti~koj od-
rednici. Star~evi~ansko svojatawe i pravoslavnih Srba bilo je samo igra
neutralizacije srpske nacionalne politike. Bilo je bez izgleda na uspeh
zbog wihove ~vrste vezanosti za kulturno-istorijsko tlo i duhovno bi}e.
Postizani su, me|utim, takti~ki uspesi na teritoriji Hrvatske, Slavonije
i Dalmacije, tamo gde je wihova upotreba postajala savezni{tvo u autono-
misti~kim suprotstavqawima Be~u i Pe{ti. Najefikasnije je ostvariva-
na preko koalicionih nagodbi, koje su za Hrvate predstavqale samo put pre-
ma svome ciqu, dok su ih Srbi prihvatali u nadi da }e od wih nastati jedin-
stveni jugoslovenski antigermanski i antiugarski pokret.” (str. 194-195.)
900
b) Prokockana velika istorijska {ansa srpskog naroda
Oslobodila~ki zanos, koji je celi srpski narod zahvatio po~etkom dva-
desetog veka, materijalizovan je veli~anstvenim pobedama u balkanskim i
Prvom svetskom ratu, uz ogromne `rtve i razarawa. Velika i gotovo nepo-
novqiva istorijska {ansa da se na pobedni~kom trijumfu i velikoj nacio-
nalnoj euforiji, uz vrlo povoqne me|unarodne okolnosti, ujedini celi srp-
ski narod i sve srpske zemqe nepromi{qeno je prokockana. Samozadovoq-
stvo pijemontskom ulogom zane{enih vlastodràca navelo ih je i da pre|u
preko svih zlo~ina koje su hrvatski vojnici u austrougarskim uniformama
s ne~uvenim entuzijazmom vr{ili nad srpskim civilima. Okrenuli su se ju-
goslovenstvu, spremni da se za wegovu qubav odreknu i slavnog srpskog ime-
na, dok su to u ratu te{ko poraèni i osramo}eni hrvatski politi~ki pred-
vodnici shvatili kao iznenadnu {ansu da se bez teritorijalnih i materi-
jalnih gubitaka u trenutku prebace iz tabora poraènih na sjajni pijede-
stal pobednika. U novoj jugoslovenskoj dràvi videli su {ansu da realizu-
ju ve}e nacionalne interese, uporno nastavqaju}i i stare autonomisti~ke
manire politi~kog pona{awa i neprekidnog parni~ewa.
Ekonomska superiornost Hrvata ubrzo je do{la do izraàja, uz stalnu
kukwavu da ih centralna vlast pqa~ka i osiroma{uje. Beogradska na~elna
unifikatorska politika i nehoti~no im je pruìla dodatnu {ansu da dovr-
{e proces kroatizacije srpskih rimokatolika. Vlast za wihovu srpsku na-
cionalnost nije mnogo marila, dok su fratarske legije neumoqivo opseda-
le wihove du{e, misli i emocije. “îm je jugoslovenska dràva (Kraqevi-
na Srba, Hrvata i Slovenaca) nastala, postalo je o~igledno da srpski “pra-
voslavni pijemont” nije bio po voqi ni Vatikanu ni katoli~koj Evropi.
Naro~ito ne onima koji se nisu mirili sa nestankom glavnog katoli~kog
upori{ta u sredwoj i jugozapadnoj Evropi. Wihova destruktivna uloga naj-
vi{e se o~itovala na hrvatskoj politi~koj sceni. Iako su osnovni uslovi
dràvnog ure|ewa bili dogovarani jo{ dok je rat trajao, Hrvati su ih izno-
va pokretali i pomo}u wih talasali svoje mase, predstavqaju}i novu drà-
vu kao “velikosrpski namet”. Bilo je o~igledno da nema sklada zajedni~ke
kulturno-istorijske kao duhovne osnove, da se novi proces odvija separatno,
bez od svih prihva}ene ideje vodiqe...
Najve}i udar na jugoslovenski “melting-pot” omogu}avala je sprega hr-
vatskih, {iptarskih i drugih separatista sa vatikanskom prozelitskom
strategijom na tera misionis i staqinsko-kominternovskim borcima pro-
tiv jugoslovenske dràve – kao privida belogardisti~kog upori{ta. Soci-
jalno-revolucionarna ideologija pokrenuta oktobarskom revolucijom po-
javqivala se i kao jugoslovenska destrukcija i kao srpska neutralizacija.
Kao destrukcija jer je nastupala u ime borbe protiv nepostoje}e “veliko-
srpske hegemonije”; kao srpska neutralizacija jer je srpsko rusofilstvo bi-
lo ja~e od svih ideologija i politike, zbog ~ega su i sovjetski uticaji pri-
mani kao ruski. Socijalna ideologija postajala je mawe rukovodstvo za re-
volucionarnu akciju a vi{e kalkulantska poluga za homogenizaciju nesrp-
skih masa u znaku borbe protiv “velikosrpskog ekonomskog i nacionalnog
901
ugwetavawa”. Obuhvatala je i deo srpskih masa preko predstava o “novom
dru{tvu radnika i seqaka” koje su imale “ranohri{}anske” poruke. Na dru-
{tvenu scenu izbacivan je i lumpenproleter i lumpenseqak, obu~en u “re-
volucionarno” ruho koje ga je osloba|alo od svih moralnih normi patrijar-
halnog i gra|anskog ìvota. U ovim redovima nova hrvatska nacija pojavqi-
vala se kao ciq koji opravdava sva sredstva borbe za wegovo ostvarewe.”
(str. 197.)
6. Kontinuirana antisrpska strategija Kominterne

i Brozovih komunista
Srbima su ruke bile vezane jer su i daqe u Sovjetskom Savezu gledali
svetu rusku zemqu, dok su Hrvati u toj komunisti~koj velesili iznenada na-
{li snaàn oslonac za svoj ekstremni separatizam. Komunisti~ka interna-
cionala je u svom balkanskom nastupu staru boq{evi~ku floskulu o “veli-
koruskom samodràvqu” transformisala u “velikosrpsku hegemoniju” kao
koncentrisano zlo i neprijateqa koga treba pobediti ne biraju}i sredstva.
“Srpsko jugoslovenstvo”, kako potencira \ureti}, “omogu}avalo je kreato-
rima velikohrvatske politike i razne vidove neutralizacije matice Srp-
stva kao potencijalnog suparnika wihovom naumu. To im je omogu}avala ne-
dogovorena sprega vatikanske strategije na tera misionis sa staqinsko-ko-
minternovskom “socijalnom laboratorijom” u kojoj su u borbi protiv tzv.
“velikosrpske hegemonije” dogovorene zavere protiv Srba. Po srpski na-
rod najfatalnija je bila politika proizvodwe “novih nacija” kao `rtava te
“hegemonije”; u stvari je podstican regionalisti~ki “narcizam malih raz-
lika”, a to je vodilo “samoodre|ewu” “sivih zona” srpskog etnikuma, odno-
sno wihovom izdvajawu iz komplementarnog kulturno-istorijskog bi}a. Ta-
ko su nastajale tvorevine su{ene duhovnosti i kulturni surogati, da bi u
ime neke nove “radni~ko-seqa~ke ideologije” prerastale u samodovoqne
“entitete”. Tako je socijalna ideologija dolaze}i iz Rusije postajala ne
osnova temeqnih dru{tveno-ekonomskih transformacija, nego poluga me-
tafizi~ki razbijene i ideologizatorski oblikovane svesti masa, a dru-
{tveno je operacionalizovana preko nepoverewa prema “velikosrbima” –
koje je i{lo do neprijateqstva prema ovom narodu. Istorijski nastale gra-
ne Srpstva okretane su protiv svoga stabla. Nastupaju}i u ime takve ideo-
logije “revolucionari” su ozna~avali neki novi “istorijski po~etak”, pre-
nebregavaju}i kulturno utemeqene pretpostavke; izbegavaju}i sve ono {to
je pretilo rasplinu}u wihove ideolo{ke svesti.” (str. 198-199.)
Komunisti~ka partija Jugoslavije kontinuirano je sprovodila anti-
srpsku strategiju Kominterne, a svi weni srpski, nacionalno svesniji, ka-
drovi zavr{avali su u staqinskim ~istkama. Komunistima su pogodni save-
znici bili i usta{e, i makedonski bugara{i, i balisti i crnogorski fede-
ralisti. Paralelno s ovom kominternovskom akcijom, rimokatoli~ki kru-
govi su perfidno zapadwa~ko javno mwewe obasipali propagandnim paro-
lama o “velikosrpskoj hegemoniji”, “beogradskim ~ar{ijskim ujdurmama”,
“srpskoj dominaciji nad potla~enim narodima” itd. Antisrpska histerija
902
je postepeno pove}avala intenzitet do pred Drugi svetski rat i kroz wu su
“klerikalisti~ki Hrvati i preko “desnih” i preko “levih” poluga svoje po-
litike kuvali samo mr`wu prema Srbima, kada su vri{te}i da ih svet ~uje
ukazivali na “novu pojavu starog velikosrpskog bauka”; svuda na krajwe is-
kqu~iv na~in isti~u}i svoje “dràvno i povijesno pravo.” (str. 200.) Usta-
{ki genocid nad srpskim narodom u Drugom svetskom ratu punih stotinu go-
dina je temeqito pripreman u glavama i delima najzagriènijih rimokato-
li~kih ideologa i wihovih svetovnih refleksija. Ali i tada, kad su Srbi
bili egzistencijalno najugroèniji, me|u wima se pojavio Hrvat Broz da
im spre~i koncentrisawe snaga otpora i izazove krvavi gra|anski rat. “So-
vjetski diskontinuitet ruske politike omogu}io je Titu da i u ratu nasta-
vi staru upotrebu Rusije, preko svoje partizanske (u stvari srpske) varijan-
te pokreta otpora, prikazuju}i je jugoslovenskom i nastavqaju}i istu onu
anti-velikosrpsku igru koja je pre rata Srbe ve} bila rasto~ila. Tito je na-
stupao sa ideolo{kom doktrinarno{}u koja je sovjetsku stvarnost projek-
tovala na jugoslovensku, sa predstavama pome{anih uzroka i posledica, pri-
jateqa i neprijateqa. Sa klasnom logikom koja je u srpskoj ratnoj situaciji bi-
la krajwe nelogi~na, ~ak i nasilni~ko-avanturisti~ka.” (str. 202.)
Srpsko opredeqewe u toku Drugog svetskog rata bilo je sasvim prirod-
no. Fa{isti~ke sile su srpski narod egzistencijalno ugroàvale i wegovu
s mukom ste~enu dràvnost slamale. Nacionalne tradicije, etni~ko srod-
stvo i pravoslavno kulturno nasle|e vezivali su ga za ruski narod i wego-
ve odbrambene napore. Demokratska na~ela usmeravala su ga zapadnim save-
znicima. S druge strane, svi antisrpski nastrojeni separatisti otvoreno su
se stavili u slu`bu nema~kih, italijanskih, bugarskih i ma|arskih okupa-
tora. Me|utim, Tito je s jedne strane ustani~ki raspoloèn srpski narod
gurao u revolucionarnu avanturu i bratoubila~ku borbu, a s druge, sve usta-
ni~ke uspehe prikazivao kao jugoslovenske ili im davao regionalnu odred-
nicu, a kasnije sve ~e{}e im lepio la`nu hrvatsku etiketu, vaqda po pro-
storu na kome su se naoruàni Srbi sukobqavali sa hrvatskim kvislin-
{kim snagama. A sav ustani~ki entuzijazam zasnivao se iskqu~ivo na sta-
rim srpskim slobodarskim tradicijama, iskrenom rusofilstvu i ìvotnoj
potrebi suprotstavqawa hrvatskim genocidnim nasrtajima. Ve{tom mani-
pulacijom jugoslovenstvom i politikom bratstva i jedinstva, uz zagrièni
ideolo{ki i krvavi obra~un s nacionalno svesnim ~etni{tvom, polako je
partizanski pokret pretvaran u instrument hrvatskih antisrpskih nasto-
jawa. Istovremeno obmawuju}i srpski narod i svetsku javnost, Tito je kre-
irao sopstveni koncept jugoslovenske dràvne obnove. Taj koncept je na-
metnuo “pomo}u igre sa Sovjetima i zapadnim saveznicima i uz upotrebu
srpskih ideologizatorskih “revolucionara”, ~ime je u stvari bila nasta-
vqena stara velikohrvatska politika.” (str. 203.)
Titova dvostruka igra je upalila i on je u jednom trenutku uìvao i
Staqinovo i êr~ilovo poverewe, {to mu je presudno doprinelo da u Jugo-
slaviji uspostavi li~nu diktaturu totalitarnog karaktera i komunisti~-
kog ideolo{kog odre|ewa. Kako daqe \ureti} precizira, “avnojska Jugo-
slavija inicirana na zasedawu partizanskog “parlamenta” u Biha}u, krajem
903
1942., proklamovana u Jajcu 1943. i posle rata ostvarena na Tre}em zasedawu
AVNOJ-a, 4. avgusta (koje je 10. avgusta 1945. preimenovano u Privremenu
narodnu skup{tinu) – nije bila ni obnova ni korekcija me|uratnog jugoslo-
venskog “melting-pota”, nego iskqu~ivo hrvatski okvir jugoslovenske de-
strukcije (ostvaren u znaku komunisti~ko-internacionalisti~kih paro-
la).” (str. 203-204.) Iako po pripadnicima prvih godina gotovo potpuno, a
do kraja prete`no srpski, partizanski pokret je po svom karakteru, ciqe-
vima i posledicama bio iskqu~ivo hrvatski. Tito je velikohrvatsku poli-
tiku provodio kroz komunisti~ke parole, instrumentalizuju}i srpske ru-
sofile, a uìvaju}i podr{ku i pomo} Kominterne i zapadnih saveznika.
Srpski partizani “upotrebqeni su da osujete Mihailovi}ev federalisti~-
ki trijalisti~ki model – kao “novi izraz velikosrpskog”, u korist Titovog
koji je preko simetrije hrvatsko-srpskih ratnih poroka, preko me{awa
uzroka i posledica, ubica i ubijenih nastupao kao “pravi jugoslovenski”.
Nastupao iza le|a srpskih partizanskih boraca, koji su tada mogli o~eki-
vati samo neki spoj svog epski opevanog “proleterskog internacionalizma”
sa integralnim jugoslovenstvom, jer je to bio lajt-motiv wihove borbe. I
realni odnosi snaga tada su upu}ivali na nadnacionalno organizovawe dru-
{tva, jer je takva organizacija predstavqala egzistencijalno uto~i{te za
sve u~esnike u genocidu nad Srbima.” (str. 204.)
Kroz Titov trijumf svi Hitlerovi saveznici na jugoslovenskom pro-
storu postali su ratni pobednici, nezavisno od toga {to su neki wihovi
predvodnici fizi~ki likvidirani. Pobedile su wihove politi~ke ideje i
dràvotvorna koncepcija. “Rat je zavr{en “kompromisom”, onda kada je od
savezni~kog sveta bio sakriven i osnovni motiv svih srpskih pona{awa –
hrvatsko-usta{ki pogrom. Rat je zavr{en u korist Titove varijante jugoslo-
venstva, koja je nastavqala predratne velikohrvatske projekcije, ~ak i u
ekstremnijoj formi: u hrvatsku federalnu jedinicu ukqu~ene su bile sve
srpske kraji{ke teritorije bez ikakvih autonomnih prava. Nisu ih dobili
ni Dalmacija, Dubrovnik i Slavonija. Federalna Srbija dobila je dva
“autonomna” neutralizatora, Vojvodinu i Kosovo i Metohiju, bez ikakvih
nacionalnih razloga. Delovi Stare Srbije i Makedonije upu}eni su na pu-
teve samodovoqnog novonacionalnog odre|ewa na “antivelikosrpskoj”
osnovi. Iz Srpstva izdvojena Crna Gora dobila je “pravo” institucionali-
zacije po novonacionalnom rezonu. Iz Srpstva izdvojena BiH nastupala je
kao “Jugoslavija u malom”, ali samo dotle dok nisu utihnule ratne strasti,
posle ~ega je i ona bila upu}ena na puteve hrvatsko-muslimanskog koalici-
onog ogledawa protiv doma}ih Srba.” (str. 204-205.)
7. Om~a federalizma oko srpskog vrata
Jugoslovenski federalizam komunisti su prvobitno projektovali kao
neetni~ki i neistorijski, ~ije je unutra{we razgrani~ewe puka formal-
nost, da bi mu postepeno davali sve izraèniji nacionalni karakter, do
svesti o samodovoqnosti i iskqu~ivosti. “Titov model jugoslovenstva po-
javqivao se u situaciji pobedni~ke euforije pa se i nije prime}ivao per-
fidni motiv nametnika: da se preko simetrije srpsko-hrvatskih ratnih
904
pozicija kao nacionalisti~kih i antijugoslovenskih pome{aju uzroci i po-
sledice, hrvatski genocidni zlo~ini i srpski odgovori na wih, i, s druge
strane, da se preko wihovog diskreditovawa istakne sopstveno jugosloven-
stvo kao ono pravo. Nametana je, u stvari, svojevrsna zloupotreba ideologi-
je u ime koje je pobednik nastupao. Socijalisti~kim projekcijama imanent-
ni internacionalizam zahtevao je jedinstvo u razli~itostima i put preva-
zilaèwa lokalno-retrogradnog na nivou op{teprihvatqivih univerzal-
nih vrednosti. Titovski federalizam sa wim nije imao nikakve podudarno-
sti; naprotiv, predstavqao je masku iza koje su nastupali stari koncepti o
“velikoj Hrvatskoj” u ime tog federalizma. Bili su u novom obliku obno-
vqeni i putevi hrvatske ratne upotrebe muslimana kao “cvije}a hrvatskog
naroda”. Istina, drugim smerom; smerom koji ih nije direktno vra}ao u
prethodni oblik manipulacije, jer je to tada zbog wihovog ratnog antisrp-
stva bilo nemogu}e, nego je putem wihovog odvajawa od srpskih kulturno-
istorijskih osnova vodio ka iz Srpstva izdvojenom konstituisawu na kle-
rikalnoj osnovi. Da se on ostvari, omogu}avao je okvir sve vi{e zatvorene
bosansko-hercegova~ke celine, omogu}avao ~ak i da dobije neki posebni
“novonacionalni” izraz. Paveli}eva, u ratu intenzivirana, hrvatizacija
Srba katolika dobila je institucije samoodràwa, koje su, naslawaju}i se
na iskqu~ivu ratnu homogenizaciju, razvijale neprijateqstvo do stepena
suprotstavqawa srpskim korijenima.” (str. 205-206.)
Tito je odloìo raspad Jugoslavije jer se ona 1945. godine nikako nije
mogla raspasti u varijanti koja bi odgovarala hrvatskim i vatikanskim
stremqewima. Zato je tada samo fiksirao {avove po kojima bi se ona mogla
cepati u budu}im povoqnijim istorijskim prilikama. Hrvati su za svoje
zlo~ine bili obilato nagra|eni, pa zato spremni da ih ponove ~im je Rimo-
katoli~ka crkva dala signal da su za tako ne{to opet povoqne politi~ke
prilike. Tito je za ìvota stvorio vrlo efikasan mehanizam blokade svih
dràvnih funkcija, potpunog paralizovawa centralne vlasti. Sve {to je
on sa izrazito antisrpskim namerama izgradio, bilo je mogu}e samo u uslo-
vima rigidne diktature i strogog progona svakog druga~ijeg mi{qewa. I
wegovo otvoreno koketirawe sa Vatikanom {ezdesetih godina jasno je sta-
vqalo do znawa {ta ovaj samovoqni komunisti~ki vladar smera, pa je Fra-
wo Tu|man imao sve spremno kad je krenuo u zavr{nu separatisti~ku akci-
ju. On je samo do kraja realizovao ono {to je ve} Tito programirao i sve-
strano pripremio. I politi~ki nastup mu je bio toliko podudaran da je, kad
se prvi put pojavio u uniformi glavnokomanduju}eg neousta{kih snaga,
mnogima izgledalo da se stari komunisti~ki mar{al digao iz groba.
Hrvatska federalna jedinica u komunisti~koj Jugoslaviji formirana
je voqom vode}eg revolucionarnog faktora jo{ dok je rat trajao. Proces
wenog konstituisawa po~eo je Prvim zasedawem Antifa{isti~kog ve}a
narodnog oslobo|ewa Hrvatske na Plitvicama i Oto~cu 1943. godine. We-
govom osnovnom rezolucijom je konstatovano da je to predstavni~ko telo sa-
stavqeno od “predstavnika hrvatskog i srpskog naroda, te nacionalnih ma-
wina u Hrvatskoj, bez obzira na wihovu politi~ku i vjersku pripadnost”.
Rezolucijom Drugog zasedawa ZAVNOH-a u Pla{kom u oktobru 1943. godine
905
je proklamovano da “nema, ne smije i ne}e biti Hrvatske u kojoj Srbima ne
bi bila zajem~ena puna ravnopravnost i jednakost”. Mada jo{ nisu bile pre-
cizirane granice hrvatske federalne jedinice, pred Tre}e zasedawe, koje je
u maju 1944. odràno u Topuskom, vo|ena je u ustani~kom vo|stvu rasprava da
li }e Srbi imati teritorijalnu autonomiju na podru~jima gde predstavqa-
ju ve}insko stanovni{tvo ili }e imati status konstitutivnog naroda u ce-
loj Hrvatskoj. Ova druga opcija odnela je prevagu iskqu~ivo Titovom li~-
nom voqom, pa je na tom zasedawu usvojena Deklaracija o osnovnim pravima
naroda i gra|ana demokratske Hrvatske, koja po~iwe stavom: “Hrvatski i
srpski narod u Hrvatskoj potpuno su ravnopravni”. U prvi ustav Narodne
Republike Hrvatske unesena je formulacija prema kojoj, “Srbi u Narodnoj
Republici Hrvatskoj ravnopravni su sa Hrvatima”.
U osnovnim na~elima Ustava Socijalisti~ke Republike Hrvatske ta
odredba je ve{to razvodwena preformulisawem koje sa ravnopravnosti Sr-
ba i Hrvata kao konstitutivnih naroda teì{te prenosi na pravo na samo-
odre|ewe. Tu se kaè: “Hrvatski narod, zajedno sa srpskim narodom i narod-
nostima u Hrvatskoj, u skladu sa svojim povijesnim i slobodarskim te`wa-
ma, izvojevao je u zajedni~koj borbi s drugim narodima i narodnostima Jugo-
slavije u narodnooslobodila~kom ratu i socijalisti~koj revoluciji naci-
onalnu slobodu, vlast radni~ke klase i radnog naroda, te uspostavio svoju
Socijalisti~ku Republiku Hrvatsku i na temequ prava na samoodre|ewe,
ukqu~uju}i i pravo na otcjepqewe i udruìvawe s drugim narodima, svojom
slobodno izraènom voqom, a radi za{tite svoje nacionalne nezavisnosti
i slobode”. Ali i ovde je nedvosmisleno izraèn stav da su Hrvati i Srbi
u Hrvatskoj zajedni~ki izvojevali nacionalnu slobodu, zajedni~ki formi-
rali “vlast radni~ke klkase”, zajedni~ki uspostavili hrvatsku federalnu
jedinicu, pa tako jedinstveno izrazili svoju “slobodnu voqu” kroz realiza-
ciju prava na samoopredeqewe. Paralelno s tim ustavnopravnim transfor-
macijama, prikrivenim ali sistematskim merama postepeno je smawivana
srpska populacija i ukidane su wene kulturne institucije, novine itd. Sr-
bi su politi~ki, ekonomski i verski diskriminisani, a wihova nacional-
na svest potiskivana nametawem ve{ta~ki proizvo|enih kroatizama u jeziku.
a) Ukidawe statusa konstitutivnog naroda, priprema Tu|manovog
reìma za proterivawe Srba iz Hrvatske
Odmah posle prvih parlamentarnih izbora 1990. godine, funkcioneri
vladaju}e Hrvatske demokratske zajednice u svojim politi~kim govorima
tendenciozno su pre}utkivali dràvotvornu konstitutivnost srpskog na-
roda, pa ~ak i u saborskim debatama. Ve} na Drugoj sednici Ve}a op{tina,
odrànoj 28. i 29. juna 1990. godine, saborski zastupnik Marko Atlagi} po-
stavio je poslani~ko pitawe na koje mu Izvr{no ve}e (tada{wi naziv za
vladu) nikada nije odgovorilo. Pitawe je glasilo: “Na prvoj konstituiraju-
}oj sjednici prvog vi{estrana~kog Sabora Socijalisti~ke Republike Hr-
vatske u svojim nastupnim govorima, najvi{i republi~ki funkcioneri So-
cijalisti~ke Republike Hrvatske kr{ili su odredbe Ustava SRH, na koje
nisam tada reagirao zbog sve~anog karaktera sjednice Sabora. Gospodin
906
predsjednik Predsjedni{tva SRH, predsjednik Sabora SRH, predsjednik
Izvr{nog vije}a SRH su u svojim nastupnim govorima koristili defini-
ciju Socijalisti~ke Republike Hrvatske: “SRH je dràva hrvatskog naroda
i drugih naroda i narodnosti”, ili “dràva hrvatskog naroda i drugih dr-
àvqana koji u woj ìve”, ili “dràva hrvatskog naroda i drugog pu~an-
stva”. U tim tvrdwama se nigdje ne spomiwe srpsko ime; srpski narod u SRH
ima svoju dràvu, a to je Socijalisti~ka Republika Hrvatska po vaè}em,
sada{wem Ustavu. On je konstitutivni element hrvatske dràvnosti, pa ga
tako treba i tretirati, na {to gospodu obavezuje, nadam se jo{ uvijek vaè-
}i Ustav Socijalisti~ke Republike Hrvatske”.
Zapravo, Marko Atlagi} je implicitan odgovor dobio dono{ewem
Ustava Republike Hrvatske, koji je progla{en 22. decembra 1990. godine, a
iz koga je potpuno izostavqeno pomiwawe Srba kao konstitutivnog naroda,
pa su oni jednostrano svedeni na status nacionalne mawine. Sada se u pre-
ambuli pomiwu standardne teze ideologa hrvatskog dràvnog prava, ~ak i
nebulozna tvrdwa da su prve hrvatske kneèvine stvorene u sedmom veku, ~e-
ga su se dosad ustru~avali i najzagrièniji pamfletisti~ki istoriografi.
Tu se izvori{ne osnove hrvatske dràvnosti na slede}i na~in precizira-
ju: “Izraàvaju}i tisu}qetnu nacionalnu samobitnost i dràvnu opstoj-
nost hrvatskog naroda, potvr|enu slijedom ukupnoga povijesnoga zbivawa u
razli~itim dràvnim oblicima, te odràwem i razvitkom dràvotvorne
misli i povijesnom pravu hrvatskog naroda na punu dràvnu suverenost,
{to se o~itovalo: u stvarawu hrvatskih kneèvina u VII stoqe}u; u sredwo-
vjekovnoj samostalnoj dràvi Hrvatskoj utemeqenoj u IX stoqe}u; u Kra-
qevstvu Hrvata uspostavqenome u X stoqe}u; u odràwu hrvatskoga dràv-
nog subjektiviteta u hrvatsko-ugarskoj personalnoj uniji; u samostalnoj i
suverenoj odluci Hrvatskoga sabora godine 1527. o izboru kraqa iz habzbur-
{ke dinastije; u samostalnoj i suverenoj odluci Hrvatskoga sabora o prag-
mati~noj sankciji iz godine 1712; u zakqu~cima Hrvatskoga sabora 1848. o
obnovi cjelovitosti Trojedne Kraqevine Hrvatske pod banskom vla{}u, na
temequ povijesnoga, dràvnoga i prirodnoga prava hrvatskog naroda; u Hr-
vatsko-Ugarskoj nagodbi godine 1868. o ure|ewu odnosa izme|u Kraqevine
Dalmacije, Hrvatske i Slavonije i Kraqevine Ugarske na temequ pravnih
tradicija obiju dràva i Pragmati~ke sankcije iz godine 1712.; u odluci
Hrvatskoga sabora 29. listopada godine 1918. o raskidawu dràvnopravnih
odnosa Hrvatske s Austro-Ugarskom, te o istodobnom pristupawu samostal-
ne Hrvatske, s pozivom na povijesno i prirodno nacionalno pravo, Dràvi
Slovenaca, Hrvata i Srba, progla{enoj na dotada{woj teritoriji Hab-
zbur{ke monarhije; u ~iwenici da odluku Narodnoga vije}a Dràve SHS o
ujediwewu sa Srbijom i Crnom Gorom u Kraqevini Srba, Hrvata i Slove-
naca (1. prosinca 1918.), poslije (3. listopada 1929.) progla{enoj Kraqevi-
nom Jugoslavijom, Hrvatski sabor nikad nije sankcionirao; u osnutku Bano-
vine Hrvatske godine 1939. kojom je obnovqena hrvatska dràvna samobit-
nost u Kraqevini Jugoslaviji; u uspostavi temeqa dràvne suverenosti u
razdobqu Drugoga svjetskoga rata, izraènoj nasuprot progla{ewu Nezavisne
Dràve Hrvatske (1941.) u odlukama Zemaqskog antifa{isti~kog vije}a
907
narodnog oslobo|ewa Hrvatske (1943.), a potom u Ustavu Narodne Republi-
ke Hrvatske (1947.) i poslije u ustavima Socijalisti~ke Republike Hrvat-
ske (1963-1990.).” (Ustav Republike Hrvatske, “Informator”, Zagreb 1991.,
str. 15-16.)
U toj preambuli Srbi su i izri~ito progla{eni nacionalnom mawi-
nom, a Hrvatska za nacionalnu dràvu hrvatskog naroda. Drugi deo pream-
bule glasi: “Na povijesnoj prekretnici odbacivawa komunisti~kog sustava
i promjena me|unarodnog poretka u Evropi, hrvatski je narod, na prvim de-
mokratskim izborima (godine 1990.) slobodno izraènom voqom potvrdio
svoju tisu}godi{wu dràvnu samobitnost i odlu~nost za uspostavu repu-
blike Hrvatske kao suverene dràve. Polaze}i od iznesenih povijesnih ~i-
wenica, te od op}eprihva}enih na~ela u suvremenom svijetu i neotu|ivosti
i nedjeqivosti, neprenosivosti i nepotro{ivosti prava na samoodre|ewe
i dràvnu suverenost hrvatskoga naroda, ukqu~uju}i i neokrweno pravo na
odcepqewe i na udruìvawe, kao osnovnih preduvjeta za mir i stabilnost
me|unarodnog poretka, Republika Hrvatska ustanovquje se kao nacionalna
dràva hrvatskoga naroda i dràva pripadnika inih naroda i mawina, koji
su wezini dràvqani: Srba, muslimana, Slovenaca, êha, Slovaka, Talija-
na, Mayara, @idova i drugih, kojima se jam~i ravnopravnost s gra|anima hr-
vatske narodnosti i ostvarivawe nacionalnih prava u skladu s demokrat-
skim normama OUN i zemaqa slobodnoga svijeta. Po{tuju}i, na slobodnim
izborima, odlu~no izraènu voqu hrvatskoga naroda i svih gra|ana, Repu-
blika Hrvatska oblikuje se i razvija kao suverena i demokratska dràva u
kojoj se jam~e i osiguravaju ravnopravnost, slobode i prava ~ovjeka i drà-
vqanina, te promi~e wihov gospodarski i kulturni napredak i socijalno
blagostawe.” (str. 16.)
Jednostrano ukidawe statusa konstitutivnog naroda Srbima koji veko-
vima ìve na podru~ju Dubrovnika, Dalmacije, Hrvatske, Slavonije i Voj-
ne krajine neminovno je vodilo u krvavi gra|anski rat. Nipoda{tavaju}i tu
opasnost, novi usta{ki poglavnik Frawo Tu|man je u svom ekspozeu povo-
dom usvajawa novog ustavnog teksta, izme|u ostalog, rekao: “Stojimo pred za-
da}om sre|ewa prilika na kninskom podru~ju, gdje je neodgovornim, veliko-
srpskim elementima po{lo za rukom da politikantskim obmanama zavedu
dio srpskoga pu~anstva, i izazovu pobunu protiv hrvatske dràve hajdu~kim
terorizmom, {to je nanijelo goleme {tete i tom kraju i cijeloj zemqi... U
vezi s tim, ~ini mi osobito zadovoqstvo {to mogu ista}i radi doma}e i
svjetske javnosti – da golema ve}ina Srba u Hrvatskoj ne dovodi u pitawe
svoju lojalnost prema legalnoj demokratskoj vlasti Republike Hrvatske.”
(str. 4.)
Dok su usta{ki emigranti kontinuiranim teroristi~kim akcijama
odràvali ekstremni hrvatski nacionalisti~ki duh i sluìli kao pod-
strek svojim istomi{qenicima u zemqi, Tito je postepenim ustavnim re-
formama Jugoslaviju od ~vrste federacije pretvarao u labavu konfedera-
ciju, pripremaju}i tako sistemske uslove za weno razbijawe ve} prvom pri-
likom, kad do|e do blokade centralne vlasti samovoqom i opstrukcijom po-
jedinih federalnih jedinica. Najpogodnijim da u pogodnom momentu zabode
glogov kolac u bolesno jugoslovensko dràvno telo pokazao se Titov general
908
Frawo Tu|man, koji je prethodno obezbedio podr{ku mo}nih me|unarodnih
faktora, u prvom redu Vatikana i Nema~ke. Pripremaju}i se svestrano za
takvu akciju, kako svedo~i ameri~ki publicista Jozef Bodanski u svojoj
kwizi “Ofanziva na Balkanu”, objavqenoj 1996. i na srpskom jeziku, Tu|man
je ve} 1988. godine tajno boravio u Nema~koj i dogovarao se s najvi{im dr-
àvnim funkcionerima, ~ak i sa kancelarom Helmutom Kolom. S obzirom
da je Bodanski u to vreme bio direktor veoma obave{tenog i uticajnog ame-
ri~kog “Me|unarodnog instituta za strate{ke studije” i vrlo se visoko
politi~ki kotirao kao funkcioner Predstavni~kog doma Kongresa, wego-
va tvrdwa je poprili~no verodostojna.
[ta se Jugoslaviji sprema i kojim }e putem uskoro krenuti Hrvatska
kao wena federalna jedinica, bilo je sasvim jasno jo{ 24. februara 1990.
godine, kada je Frawo Tu|man na predizbornoj konvenciji Hrvatske demo-
kratske zajednice izjavio da je Paveli}eva Nezavisna Dràva Hrvatska “iz-
raz povijesnih te`wi hrvatskog naroda za svojom dràvom”. Ta Tu|manova
izjava je sigurno najvi{e citirana u raznim medijima, uz onu da je sre}an
{to mu supruga nije Jevrejka, pa je u javnosti od po~etka prepoznatqiva kao
osnovna odrednica politi~kog programa wegove partije i reìma koji je ta
partija uspostavila nakon pobede na prvim postkomunisti~kim parlamen-
tarnim izborima. Upravo povodom te izjave i masovnog izgona srpskog sta-
novni{tva iz Hrvatske pet godina kasnije, u decembarskom broju [uvarove
revije “Hrvatska qevica” iz 1996. godine, splitski profesor Ivan Peri}
je podsetio na jedno od kqu~nih na~ela usta{kog pokreta koje je 1933. godi-
ne formulisao Ante Paveli}, da u hrvatskoj dràvi o dràvnim i narod-
nim poslovima ne moè odlu~ivati niko ko po krvi i poreklu nije pripad-
nik hrvatskog naroda. Kako Peri} zakqu~uje, “ova odredba je, nakon usposta-
ve NDH i usta{kog reìma, bila polazi{te istrebqewu Srba, @idova, Ro-
ma, koje zbog nastalih okolnosti nije do kraja ostvareno. Pedeset godina na-
kon sloma nacifa{izma, odnosno NDH, partizan u Drugom svjetskom ratu,
a kasnije i general u Titovoj Jugoslaviji, dr Frawo Tu|man, u svojstvu vr-
hovnog zapovjednika oruànih snaga Republike Hrvatske, akcijama “Bqe-
sak” i “Oluja” finalizirao je usta{ki projekat o etni~ki ~istoj hrvatskoj
dràvi. Time je povijesni krug zatvoren”.
8. Predvodni~ka uloga Vatikana u razarawu Jugoslavije

U studiji “Zlo~in diplomatije. Prilozi za jednu optu`nicu” (Kompa-
nija Bobar, Bijeqina 1988.), ra|enoj prvenstveno analizom tematski pro-
branih tekstova iz dnevno-politi~ke {tampe, Stevo Ostoji} razmatra po-
na{awe zapadnih sila u periodu zahuktavawa i kulminacije jugoslovenske
krize, pa posebnu pa`wu u tom sklopu posve}uje ulozi Vatikana. Kako on za-
po~iwe uvodni deo tog segmenta svoje kwige, “gotovo uporedo sa izuzetnim
zalagawem Kolove i Gen{erove Nema~ke “za hrvatsku stvar”, iza zidina Va-
tikana vo|ena je ne mawe ìlava i ne mawe va`na bitka za oìvotvorewe
koncepta samostalne i suverene dràve Hrvatske. Predstojnik Ureda ne-
ma~ke katoli~ke crkve u Bonu, prelat Paul Beket, rasu|ivao je u leto 1992.,
ne bez duha, kako su “Hrvati imali sre}u jer su na wihovoj strani bili pa-
pa, wema~ka vlada i dragi Bog”. ([to se nema~ke vlade ti~e, mogli smo se i
909
vi{e nego uveriti da je uvaèni prelat vrlo ta~no procewivao; u pogledu
dragoga Boga ocenu prepu{tamo za to kompetentnijima, a kada je re~ o papi-
nom angaòvawu, tj. o sudelovawu Svete stolice – o tome }emo se osvedo~i-
ti na vi{e stranica ove kwige.) Ako je Nema~ka u tom “hrvatskom trojstvu”
igrala kqu~nu ulogu i bila “polit-motor priznawa”, Sveta stolica u~ini-
la je presudni potez “deblokirawa” tog me|unarodnog priznawa! Otkri}a o
tome saznajemo iz op{irnijeg intervjua koji je podsekretar vatikanske
Kongregacije za kler, monsiwor Milan Sim~i}, dao novinaru lista “Vje-
snik”. Re~ je o jednom, bez sumwe, zna~ajnom dokumentu koji je ostao, za~udo,
nezapaèn, van doma{aja istraìvawa koja su u toj problematici ~iwena u
Italiji i Evropi. Li~nost iz samog vrha hijerarhijske piramide institu-
cije katoli~ke crkve, mons. Sim~i} iznosi u tom razgovoru pozadinu i za-
kulisne akcije u vezi sa me|unarodnim priznavawem Hrvatske (i Sloveni-
je).” (str. 59.)
Izjava Paula Beketa citirana je po kwizi Nenada Ivankovi}a “Bon,
druga hrvatska fronta” (“Mladost”, Zagreb 1993.), a intervju sa Milanom
Sim~i}em vodio je Darko Pavi~i} i objavio ga u “Vjesniku” od 25. aprila
1993. godine pod naslovom “Vatikan je deblokirao priznawe Hrvatske”. Na
pitawe o razmerama pomo}i Svete stolice postizawu hrvatskog dràvnog
suvereniteta, Sim~i} spremno odgovara: “Ne moè se sada iznijeti sve, ali
mogu vam re}i da kad historijski dokumenti i kronologija doga|aja budu do-
stupni javnosti, onda }e se vidjeti da je crkva odigrala presudnu ulogu u tom
smislu da je intervent Svete stolice zaista deblokirao ono {to je bilo za-
kovano protiv Hrvatske. Crkva ne èli time ste}i nekakav politi~ki ka-
pital, ali èli da hrvatski narod vidi kako }e u toj crkvi uvijek na}i ra-
zumijevawe i za{titu, osobito u kriti~nim momentima. Sveta stolica je
bila pod velikim pritiskom me|unarodnih ~imbenika da ne prizna i ne po-
dràva Hrvatsku. Ali crkva ima svoju liniju. Ona koliko je mogu}e nastoji
dobiti suglasnost. Ali kada treba braniti prava jednog naroda, onda je ka-
dra ostati izolirana, pred cijelim svijetom, ne boji se suda i osuda, jer è-
li ostati vjerna svojim na~elima.” (str. 59-60.) Ostoji} tim povodom poten-
cira kako “takvo bezrezervno zauzimawe crkve za nacionalno bi}e jednog,
“svog naroda”, ~ini se da ima svoje odgovaraju}e tuma~ewe u slede}oj Sim~i-
}evoj re~enici: “Crkva je mnogo puta u povijesti, ali i danas u mnogim ze-
mqama, morala preuzeti supsidijarnu ulogu jer dràva i dràvna struktu-
ra nisu bile sposobne rije{iti neka pitawa, nisu mo`da imale sredstava,
kadrova.” (str. 60.)
Osnovna je Sim~i}eva teza da je Vatikan u ciqu postizawa hrvatske ne-
zavisnosti prevashodno morao da slomi otpor evropske masonerije. Kada mu
je Pavi~i} skrenuo pa`wu da postoji tuma~ewe prema kome Hrvatskoj u me-
|unarodnim odnosima stvara prili~no problema ~iwenica da se kao drà-
va formirala na katoli~kim temeqima, a smatra se da svet ne èli nove ka-
toli~ke dràve, Sim~i} otvara masonsko pitawe i potencira spregu maso-
nerije sa socijalisti~kim pokretom, pa obja{wava: “To pitawe treba po-
staviti malo druga~ije. Vi ste mo`da o tome ne{to ~uli, a ja vam mogu sada
objasniti neke zakulisne igre u svjetskoj politici koje su dale povoda
910
va{em pitawu. Nakon {to je 1989. i 1990. proces raspadawa komunizma po-
primio veliki zamah, u travwu 1991. u Parizu sastali su se vode}i {efovi
europske masonerije. Oni su, uglavnom, predstavnici financijskog i ban-
karskog establi{menta u Europi, one strukture koje imaju efektivnu
vlast. U zatvorenom krugu raspravqali su kakvu }e strategiju taj establi-
{ment zauzeti s obzirom na one zemqe koje se osloba|aju komunizma. Za wih
je va`no da mogu imati kontrolu finansijskih i bankarskih ustanova. A za
to trebaju politi~ku polugu, jer oni ne vole ulaziti izravno u politiku.
Bilo je me|u wima debata koju stranku, s kojim politi~kim ideolo{kim
usmjerewem uzeti za politi~ku polugu u tim zemqama. S wihova vidika oni
bi bili bliì ekonomskom vi|ewu kakvo ima Demokr{}anska internacio-
nala, ali masonerija ne moè nikako prihvatiti koncepciju Europe kakvu
imaju stranke demokr{}anskog usmjerewa. To se kosi apsolutno s masonskim
svjetonazorom, koji ne moè prihvatiti kr{}ansku socijalnu koncepciju;
ova naime, premda priznaje umjereni kapitalisti~ki sustav, traì da on bu-
de temeqito revidiran i oplemewen tako da ipak u produktivnom procesu
do|e na vrh qudska osoba, a tek onda interes. Zato su masoni odbili uzeti
kao politi~ku polugu demokr{}anske stranke, pa su izabrali socijaliste.”
(str. 60-61.)
Daqim razmatrawem sprege masonerije i socijalista, Sim~i} dolazi
do sastanka rukovodstva Socijalisti~ke internacionale i glavnih evrop-
skih masonskih {efova, koji je, po wegovim re~ima, odràn u maju 1991.
godine u Madridu i na wemu je navodno postignut sporazum o usagla{avawu
interesa, podeli uloga i deobi vlasti. Potom dolazi do pro{irenog zase-
dawa Socijalisti~ke internacionale u Be~u 9. jula 1991., na kome je u veli-
koj raspravi i napetoj politi~koj atmosferi analizirano pitawe vi{ena-
cionalnih ekskomunisti~kih dràva, Sovjetskog Saveza, Jugoslavije i ê-
{ko-Slova~ke. Sim~i} smatra da je do napete atmosfere do{lo “jer soci-
jalisti iz tih zemaqa osje}ali su ipak potrebu da se prizna pojedinim sa-
stavnim narodima wihovo nacionalno pravo. No, zapadni socijalisti bili
su protiv tih te`wi, pa je na koncu pobijedila teza da se po{to-poto mora-
ju odràti unitarne i centralizirane dràve i to iz dva razloga: prvo, lak-
{e je osvojiti i dràti vlast iz jednog centra nego iz vi{e, te drugo, ako se
razbiju te multinacionalne dràve, imat }emo najmawe ~etiri nova subjek-
ta koji u dogledno vrijeme ne}e biti socijalisti, nego vjerojatnije demokr-
{}ani. A to su Slovenija, Hrvatska, Ukrajina i Slova~ka. I time se mije-
wa odnos snaga jer socijalisti sada imaju relativnu ve}inu u Europi, a to
bi sve moglo poremetiti.” (str. 61.)
Kako Ostoji} saèto interpretira nastavak Sim~i}evog intervjua,
“evropski socijalisti~ki ~elnici nisu o~ekivali da }e “na terenu Hrvat-
ska pruìti otpor”. Govorili su: kako se moè s lova~kom pu{kom izi}i
pred tenk?” – kaè mons. Sim~i}, i nastavqa: “Me|utim, nevjerojatan otpor
hrvatskog naroda ih je iznenadio i zbunio, a istodobno su unutar demokr-
{}anske internacionale odgovorni qudi uvidjeli cijelu igru europskog
socijalizma i Milo{evi}a”. Pri tome nagla{ava: “Nije jo{ vrijeme da se
otkrije tajna kako smo doznali sve te zamr{ene zakulisne igre, ali postoje
nepobitni i autenti~ni dokumenti o svemu tome”. Sude}i po citiranim
911
re~ima gospodina Milana Sim~i}a, visoka hijerarhija katoli~ke crkve ni-
je àlila ni truda ni vremena kako bi proniknula u sve slojeve jedne “zamr-
{ene zakulisne igre” i otkrila da postoje “nepobitni i autenti~ni doku-
menti o svemu tome”. Nama, smrtnim znatièqnicima, ostaje samo da se za-
pitamo da li je sazrelo vreme da se “otkrije tajna” kako su to sve doznali.
Kakvu su to “igru” prozreli rukovodioci i saveznici Demohri{}anske in-
ternacionale?
Posebnu pa`wu mons. Sim~i} posve}uje konstataciji sa be~kog zaseda-
wa Socijalisti~ke internacionale o ekonomskom i socijalnom programu
“zemaqa koje napu{taju real-socijalizam”, prema kome }e izme|u wih i dr-
àva Zapadne Evrope postojati razvojni raskorak koji se nikada ne}e mo}i
prevazi}i. To zna~i da }e “ove zemqe koje se osloba|aju sada biti u drugora-
zrednom poloàju naspram Zapadne Europe”, te da je sudbina tih zemaqa na
temequ spomenutog programa Socijalisti~ke internacionale sudbina po-
lukolonijalnih zemaqa”, zakqu~uje monsiwor, pa kaè: “Na sre}u, protiv
toga su se pobunili neki predstavnici socijalisti~kih stranaka iz Isto~-
ne Europe, pa kad je to procurilo u javnost tajnim kanalima, cijeli je pro-
gram bio dostavqen Demokr{}anskoj internacionali s napomenom da su so-
cijalisti izradili svoju strategiju za zemqe biv{eg isto~nog bloka. Do~im
demokr{}ani nemaju svoje, jer su svi bili zasko~eni doga|ajima. Tada su se
demokr{}ani aktivirali kroz nekoliko mjeseci i u studenom 1991. u Rimu
je odràn sastanak Demokr{}anske internacionale.” (str. 62.)
Naravno, ovu priliku je Milan Sim~i} morao da iskoristi za hvalisa-
vo isticawe sopstvene uloge u proteìrawu hrvatskih separatisti~kih na-
stojawa na najvi{em demohri{}anskom skupu, u kom smislu iznosi: “Tom
zgodom imao sam priliku da nastupim i prikaèm stawe Hrvatske i potre-
bu wezina priznawa tom visokom kvalificiranom skupu.” (str. 63.) Rezimi-
raju}i ostatak intervjua i citiraju}i kqu~ni Sim~i}ev iskaz, Stevo Osto-
ji} ovako apsolvira wegov zna~aj: “U prisustvu osam predsednika vlada, dva-
desetak {efova diplomatija i velikog broja parlamentaraca, u Rimu je ta-
da, u novembru 1991., uz svesrdno, vrlo ve{to i autoritativno angaòvawe
monsiwora Milana Sim~i}a, ina~e podsekretara vatikanske Kongregacije
za kler, do{lo najverovatnije do odlu~uju}eg preloma doga|aja u korist Hr-
vatske. Gotovo dva meseca pre slu`benog priznawa Hrvatske i Slovenije,
isforsiranog od Hans-Ditrih Gen{era, “rimski preokret” mons. Sim~i}
opisuje bez ikakvog uzdràvawa, doslovno: “Predstavnici demokr{}anskih
stranaka su tada (u novembru 1991.) donijeli odluke u korist hrvatske i po-
krenuli akcije unutar svojih vlada, tako da su crkvene vlasti mogle ra~una-
ti na prili~no spreman teren za priznawe Hrvatske. Tako je do{lo do po-
voqnih okolnosti da je Sveta stolica mogla donijeti svoju odluku i preki-
nuti za~arani krug {to je drào Hrvatsku u pretsobqu me|unarodne zajed-
nice”. Sve ove okolnosti i ~iwenice “jednog dana trebat }e... detaqno is-
traìti, jer hrvatski narod mora poznavati svoju povijest koja se stvarala
tako|er i izvan Hrvatske” – zakqu~io je mons. Sim~i}. No i pre stavqawa
ta~ke na kraju tog “detaqnog istraìvawa”, koje nagove{tava visoki pred-
stavnik Kongregacije za kler, moè se pouzdano utvrditi da su, jo{ vi{e od
912
same Kol–Gen{erove Nema~ke, put ka urgentnom priznavawu Hrvatske utr-
li sprega sna`nog politi~ko-institucionalnog mehanizma Demohri{}an-
ske internacionale i neprevazi|ene mo}i i karizme Svete stolice u kojoj
je samo pontefi~e kao svoju desnu ruku imao monsiwora Milana Sim~i}a.”
(str. 63-64.)
Ofanzivnim politi~kim angaòvawem koje je sve vi{e li~ilo na no-
vi, moderno sofistikovani, krsta{ki rat, rimski papa Jovan Pavle Drugi
imao je presudnu ulogu u zapadwa~kom antisrpskom pohodu devedesetih go-
dina dvadesetog veka. Kako nagla{ava Stevo Ostoji}, “vrlo odre|eno poli-
ti~ko opredeqewe, uz nemalu dozu “zainteresovanosti”, papa Vojtila ispo-
qio je ve} u relativno ranoj fazi jugoslovenske krize. Momenat je bio tem-
piran veoma smi{qeno, upravo – prostudirano. SFRJ je jo{ postojala, kao
takva, ali su centrifugalne sile ve} uveliko delovale. Pro{la su bila go-
tovo dva meseca otkako je Hrvatska (i Slovenija) izglasala u Saboru Dekla-
raciju o nezavisnosti i samostalnosti i sada se samo ~ekalo da autoritet sa
najvi{eg mesta podrì, ohrabri takav “tok doga|aja”. U~inio je to pogla-
var katoli~ke crkve, li~no, u prilici gotovo bezazlenoj i – “na neutralnom
terenu”. U Ma|arskoj. Pose}uju}i Pe~uj, ìvopisni grad podno Me~eka, u
Barawi (onom wenom severnom i ve}em, ma|arskom delu, u svakom slu~aju na
domak jugoslovenske granice), papa Vojtila pozvao je na pomirewe, qudsko
i hri{}ansko, ne samo Ma|are ve} i jednu {iru porodicu naroda. Rekav{i
pritom: “Neki me|u wima, kao Ma|ari, ve} su oslobo|eni od dugih godina
provedenih izme|u patwe i isku{ewa, drugi, nasuprot wima, kao Hrvati,
imaju jo{ potrebu za pomo} me|unarodne zajednice da bi se zadovoqile wi-
hove “legitimne aspiracije”. U svetlu ovako deklarisanog politi~kog pa-
pinog stava, vaqa dodati da je u Pe~uju Ivan Pavle II, osim hodo~asnika iz
Zagreba, primio i jednu delegaciju hrvatske crkve visokog ranga, na ~elu sa
kardinalom Frawom Kuhari}em. Dakle, ve} od tada, 17. avgusta 1991., ~eti-
ri meseca pre anticipiraju}eg priznawa Hrvatske i Slovenije od strane
Vatikana i Nema~ke, katoli~ka crkva se, ovaplo}ena u neprikosnovenoj
li~nosti svog poglavara, svrstala u odbranu jedne strane u komplikovanom
multietni~kom konfliktu na Balkanu.” (str. 65-66.)
Jednostranim podràvawem hrvatskih separatisti~kih aspiracija pa-
pa Vojtila je ~itavu Rimokatoli~ku crkvu svrstao u tabor razbija~a Jugo-
slavije i ~ak u tom taboru preuzeo vode}u ulogu. “Polaze}i od ovog nezao-
bilaznog fakta”, kako napomiwe Ostoji}, “a pogotovo uzimaju}i u obzir ka-
snija papina izja{wavawa o ovoj problematici, pojedini hroni~ari i isto-
ri~ari su angaòvawe Svetog oca u pitawima balkanskog sukobqavawa sve
vi{e stavqali u kontekst rasprava o odgovornosti. Tako jedno od najauto-
ritativnijih pera modernog italijanskog novinarstva, Eu|enio Skalfari,
osniva~ i direktor lista “La Republika”, u eseju “Kain u dolini Drine”,
tvrdi da je papa Vojtila u prvoj fazi jugoslovenskog sukoba bio “vi{e od
svedoka”. [tavi{e, Skalfari pi{e da je papa bio “jedan od protagonista na
samom izvoru krize. @urba Vatikana da navede zapadne sile na priznavawe
dostojanstva dràve Hrvatskoj, zajedno sa analognim nestrpqewem Bona u
korist Qubqane i Zagreba, doveli su do ponora jugoslovenskog raspada, kao
913
i do toga da eksplodira bosanska klaonica. Konstatacijom da su svojom
“ùrbom” odnosno “nestrpqewem” doveli do “ponora jugoslovenskog raspa-
da”, Eu|enio Skalfari odgovornost Vatikana u najmawu ruku stavqa u istu
ravan sa odgovorno{}u Nema~ke, sa posebnim akcentom na stavove Karola
Vojtile, kao “jednog od protagonista” u samim po~ecima krize, te na posle-
dice priznavawa secesionisti~kih republika, na ono {to je dovelo do toga
da “eksplodira bosanska klaonica.” (str. 66-67.)
Papini potezi su postajali sve arogantniji i ekstremniji, pa je na kra-
ju Sveta stolica “20. decembra 1991., putem svoga portparola Joakina Nava-
ro-Valsa, obznanila da }e priznati Hrvatsku i Sloveniju – “kao i druge ju-
goslovenske republike koje to zatraè” – ~im sedam ta~aka me|unarodnog
prava bude ispuweno (izme|u ostalih, u vezi sa unutra{wom demokratijom
i pravima mawina), kako je to utvrdila Evropska zajednica.” (str. 67.) I na
kraju, kako Ostoji} konstatuje, “nakon {to je izrazio “zadovoqstvo” da se
pruì takva mogu}nost, gospodin Navaro-Vals je izjavio da ova namera ni-
je uperena ni protiv jedne strane u sukobu, rekav{i: “Sveta stolica ima
~vrstu voqu da zadrì dobre odnose sa svakom od republika Jugoslavije”. Sa
republikama, objasnio je, jer je “jedinstvena federacija” ve} “sahrawena”
zahvaquju}i “vojnim akcijama federalne vojske”. Koliko neistina i proiz-
voqnosti u svega nekoliko re~enica! Pogledajmo letimi~no kako stoje
stvari. – Nikakvo uskla|ivawe odluka i postupaka sa Evropskom zajedni-
com nije po{tovano. Naprotiv! Sveta stolica je poùrila da Hrvatsku zva-
ni~no prizna dva dana pre dogovorenog roka, 15. januara 1992! Nema~ka je to
u~inila jo{ pre Boì}a 1991. Krivwu za raspad Jugoslavije Sveta stolica
pripisuje “vojnim akcijama federalne vojske”, a pri tom potpuno zanemaru-
je ~iwenicu da je armija reagovala tek nakon {to su, 25. juna 1991., Hrvatska
i Slovenija jednostrano proglasile svoju nezavisnost i samostalnost. Rea-
govala je nespretno i nesre}no, u gr~u i panici, poku{avaju}i da brani tu
Jugoslaviju, {to joj je bila i ustavna du`nost. Kada se ve} politi~ki i dr-
àvni akteri na jugoslovenskoj multietni~koj sceni nisu uspeli, mirnim
putem, sporazumeti. – Bilo bi zanimqivo, jednoga dana, ste}i uvid u doku-
mentaciju na osnovu koje je “ispuwen zahtev EZ” u pogledu za{tite mawina,
u prvom redu Srba u Hrvatskoj, kao i u pogledu “unutra{we demokratije”, i
uporediti to sa stvarnim stawem.” (str. 76-68.)
Tada{wi italijanski ministar inostranih poslova \ani de Mikelis u
septembru 1991. godine, u intervjuu rimokatoli~kom nedeqniku “Il Saba-
to” izjavquje da u Vatikanu deluje snaàn hrvatski lobi i upozorava na opa-
snost da wegova aktivnost moè izazvati me|uverski rat. “U visokim hr-
vatskim crkvenim krugovima u Rimu ocenili su da je posredi “bezo~no i ne-
prili~no uplitawe u unutra{we poslove jedne suverene dràve”. Najgru-
bqu kvalifikaciju De Mikelisove tvrdwe o postojawu “hrvatskog lobija”
pri Svetoj stolici dao je potpredsednik Evropskog parlamenta, biv{i li-
der Movimento popolare, ina~e vrlo blizak vatikanskom miqeu, Roberto
Formigoni. Po{to je ministra inostranih poslova Italije i jednog soci-
jalisti~kog prvaka nazvao “opasnom osobom”, ovaj istaknuti demohri{}an-
ski politi~ar rekao je, izme|u ostalog: “Wegove (De Mikelisove) izjave o
914
poziciji Svete stolice su obesne i ofanzivne i on ih mora opravdati pred
parlamentom”. Svoj izliv qutwe parlamentarac Formigoni zavr{io je
konstatacijom da je {ef italijanske diplomatije “onaj koji opravdava srp-
sku agresiju.” (str. 70.) Formigonijevu izjavu prenela je zvani~na italijan-
ska agencija “Ansa” 26. septembra 1991. Ina~e, rimokatoli~ke reakcije na
ministrovu izjavu bile su tako sna`ne i prete}e da je \ani de Mikelis
upla{eno za}utao, a wegovo ministarstvo se javnim saop{tewem ogradilo
od izjave svoga {efa, tvrde}i da je ona bila u medijima pogre{no i iskri-
vqeno interpretirana.
Ostoji} u svojoj kwizi iznosi vrlo lucidne stavove dvojice italijan-
skih geopoliti~kih eksperata, \uzepea Kukija i \anfranka Gasperinija,
koji otvoreno kritikuju vatikansko pona{awe u jugoslovenskoj krizi i
krajwe pristrasan prohrvatski nastup. “Autori podse}aju ina~e da je Vati-
kan uvek, barem u modernim vremenima, vodio jednu konsolidovanu politi-
ku, paze}i da se proceduri priznavawa novih dràva ne pristupi pre nego
{to iste ne budu priznate od celokupne me|unarodne zajednice. Generali
Kuki i Gasperini iznose potom frapantan podatak iz koga se vidi da se
“Sveta stolica orijentisala na deobu jugoslovenske federacije pre nego
{to to proizlazi iz zvani~nih akata.” (str. 122.) Posebno su upe~atqiva
slede}a dva citata, povezana Ostoji}evim me|ukomentarom: “Popu{taju}i
u stvari separatisti~kim pritiscima, koji su se osetili i u krilu Biskup-
ske konferencije Jugoslavije, Vatikan se ve} od novembra 1991. pobrinuo za
wenu razdeobu u separatne biskupske konferencije, pripajaju}i time teri-
torije koje su administrativno pripadale jednoj republici ili autonomnoj
pokrajini”. Najeklatantniji ali ne i jedini slu~aj bio je kada je hrvatska
dijeceza sa sedi{tem u \akovu “iza{la sa svoga teritorija, pre{av{i na
teritorij Vojvodine”. “Na taj na~in Sveta stolica ne samo da je delotvor-
no anticipirala priznawe koje je formalno bilo tek u zamisli, nego je is-
crtavala nove idealne granice, o ~emu zainteresovane strane nisu mogle ne
voditi ra~una.” (str. 122.)
Rimski papa Jovan Pavle Drugi postaje sasvim militantan u svojim po-
liti~kim nastupima ve} naredne godine. Kako je 6. avgusta 1992. izjavio va-
tikanski dràvni sekretar kardinal An|elo Sodano, “sa papom smo razgo-
varali o veoma zabriwavaju}oj situaciji u Bosni i Hercegovini. I govori-
li smo malo i o pravu na humanitarno uplitawe. Rekao bih da evropske dr-
àve i Ujediwene nacije imaju du`nost i pravo da se ume{aju, kako bi razo-
ruàli onoga koji èli ubiti. To nije favorizovawe rata, ve} wegovo spre-
~avawe.” (str. 124.) Suo~en s javnim kritikama da je po ira~kom pitawu pa-
pa bio izrazito pacifisti~ki nastrojen, a prema bosanskim Srbima veoma
agresivan, vatikanski sekretar za odnose sa dràvama @an Luj Toran izja-
vquje 9. avgusta katoli~kom listu “Avenire”: “Rat protiv Iraka i sada{wi
konflikt u Bosni su dve veoma razli~ite situacije. Prva se odigravala u
jednom me|unarodnom kontekstu izme|u razli~itih dràva; u drugom slu~a-
ju, me|utim, konflikt je nacionalni, unutar jedne dràve ve} priznate u
svojoj suverenosti, kao {to je Bosna. Ovde je civilno stanovni{tvo napad-
nuto i uzeto za taoce od strane neregularnih bandi, potpomognutih snagama
915
spoqa. U slu~aju rata u Zalivu reagovawe me|unarodne zajednice bilo je bez
oklevawa i odlu~no. U slu~aju konflikta u Bosni pak me|unarodna zajedni-
ca se na{la u situaciji da nametne mir, ali nijedna vlada nije dosad projek-
tovala oruànu intervenciju. Kao {to se vidi, to su situacije objektivno
veoma razli~ite, ali ne i ocena Svete stolice, koja ostaje ista: u oba ova
slu~aja va`no je pa`qivo vrednovati proporcije izme|u uloènih sredsta-
va i rezultata koji se mora posti}i. Ako mora, da bi se pogodilo agresora,
pasti hiqade nevinih `rtava, mo`da ima ne{to {to nije u redu.” (str. 125.)
Dakle, prema Toranu su bosanski Hrvati i muslimani civilno stanov-
ni{tvo, a bosanski Srbi neregularne bande. Nekih pola godine kasnije taj
isti Toran na zasedawu Konferencije o evropskoj bezbednosti i saradwi u
Pragu, pravdaju}i pona{awe Vatikana, izjavquje da je kroz priznawe neza-
visnosti Slovenije i Hrvatske “Sveta stolica konstatovala jednu situaci-
ju koja, de fakto, proizlazi iz legitimnih aspiracija demokratski izraè-
nih.” (str. 129.) U vi{e navrata istaknute vatikanske li~nosti su se javno
zalagale i za razne vrste me|unarodnih sankcija protiv Srba i Savezne Re-
publike Jugoslavije. Srbima je bez ikakvih stvarnih dokaza pripisano i
obarawe italijanskog transportnog aviona 3. septembra 1992. godine nad
Bosnom i Hercegovinom, kada su poginula ~etiri ~lana posade. “U jasnom
kontekstu osude agresora, o tragi~nom doga|aju dao je svoj sud i sam Vatikan.
Smatraju}i da se u Bosni ve} stiglo do krajwe granice, kardinal Jozef Ra-
cinger objasnio je, na primer, kako beleì “Korijere dela sera”, da se sa mo-
ralne ta~ke gledi{ta – mada uz rezerve i ograde – moè odobriti jedna vr-
sta ograni~ene oruàne intervencije... I kada se nije imenovalo direktno
od koje se strane trebalo braniti odnosno protiv koga oruàno interveni-
sati, podrazumevalo se da je re~ o srpskoj strani u Bosni, na koju je, uosta-
lom, i u ovom slu~aju ve} bila pala otvorena javna sumwa. Na wu je, van sva-
ke sumwe, mislio i kardinal Racinger. I wegovo, kao i prethodna a pogoto-
vo kasnija prizivawa oruànog uplitawa iz humanitarnih razloga, iz usta
pape Vojtile, iskqu~ivo su se odnosila na Republiku Srpsku.” (str. 154.)
Stevo Ostoji} je spreman u ovoj kwizi da prema kardinalu Racingeru
bude bole}iv i popustqiv, mada se ovaj rimokatoli~ki dostojanstvenik
otvoreno zalagao za oruànu intervenciju protiv srpskog naroda. U tom
smislu on kaè: “Visoki, rekao bih najvi{i doktrinarni autoritet kato-
li~ke crkve, na jedan banalan, prizeman (ovozemaqski) na~in upao je u zam-
ku koju su drugi, mawe na~elni i sigurno mawe dobronamerni, postavili.
Greh bismo upisali ne samo na wegovu du{u, nego jo{ mo`da vi{e na du{u
doktrinalnih, ali i strate{ko-geopoliti~kih eksperata kojima je uvaèni
kardinal okruèn u Vatikanu.” (str. 155.) Me|utim, kada je posle ~etiri go-
dine okon~ana slu`bena istraga, javnost je zvani~no obave{tena da su ita-
lijanski avion oborili Hrvati a ne Srbi. Ali, vatikanske osude izvr{i-
laca tog zlo~ina tada su izostale. To ni papi Vojtili nimalo nije smetalo
da se i daqe javno zalaè za humanitarnu vojnu intervenciju i pravedni rat
protiv Srba. U predve~erje masovnog zapadwa~kog bombardovawa Republi-
ke Srpske, Jovan Pavle Drugi je, 22. jula 1995. godine, saop{tio svetskoj jav-
nosti: “Pravo na odbranu mora biti ostvareno da bi se za{titilo civilno
916
stanovni{tvo u jednom nepravednom ratu. Vojna akcija je uvek jedno krajwe
re{ewe, ali jedini pravedan rat je onaj odbrambeni... Kada je neko nekome
pogazio pravo na ìvot, onda postoji i pravo da se taj ìvot brani.” (str. 159.)
Na papin poziv uzletela je mo}na NATO avijacija da bi sejala smrt u
srpskom narodu i razarala infrastrukturu Republike Srpske.
II. Antisrpska politi~ka platforma Josipa Broza Tita

1. Prikriveni hrvatski nacionalista i {ovinista
Ogromna antisrpska mr`wa Josipa Broza Tita, koju je crpeo iz rimo-
katoli~kog ideolo{kog usmerewa, kulminirala je na srpskom frontu u to-
ku Prvog svetskog rata, gde se ovaj austrougarski narednik svojski isticao
u vr{ewu zlo~ina nad civilnim stanovni{tvom. Posle rata tu mr`wu je
uskladio sa antijugoslovenskom politikom Komunisti~ke internacionale,
koja je Srbima pripisivala hegemonizam i dominaciju. Dok se najogoqeni-
jim makijavelisti~kim metodama borio da dospe na ~elo ilegalne Komuni-
sti~ke partije Jugoslavije kao sekcije Kominterne, dakle strane agenture,
pokazuju}i pri tome krajwu nemoralnost, surovost i beskrupuloznost, Broz
nikada nije napu{tao svoj osnovni antisrpski kurs. U kontinuitetu }e ga
odràvati preuzimaju}i partijske dizgine, rukovode}i komunisti~kom re-
volucijom i uspostavqaju}i posleratni diktatorski reìm, koji po ideolo-
{koj netrpeqivosti i divqa~kim obra~unima sa politi~kim protivnici-
ma i neistomi{qenicima nimalo ne}e zaostajati za Staqinovim. Tito se
kao zloduh uspravio nad Srbijom i celim srpskim narodom, sistematski po-
tiru}i skoro sve tekovine oslobodila~kih ratova koje su Srbi vodili
prethodnih vekova. Jo{ je obra~un sa Simom Markovi}em, protiv koga je
Broz pisao 1928. godine i optuìvao ga za oportunizam, frakciona{tvo,
sekta{tvo i koterija{tvo, a koji }e biti okon~an Markovi}evom fizi~-
kom likvidacijom, pokazao koliko je opasan ovaj zagorski monstrum, spre-
man da gazi reke krvi da bi prigrabio vlast i mo}.
a) Najava glavnih Brozovih smernica u politi~kom delovawu
U prvim Brozovim novinskim tekstovima, s kraja dvadesetih godina
dvadesetog veka, pomiwe se “srpska hegemonisti~ka buròazija” kao glavni
uzrok socijalnih problema i politi~ke obespravqenosti, ali i “tla~ewa”
nesrpskih naroda. Za ilustraciju karakteristi~nog Brozovog re~nika iz
tog vremena najboqe moè posluìti wegov tekst proglasa Mesnog komite-
ta Komunisti~ke partije Jugoslavije za Zagreb, od 22. juna 1928. godine, ko-
jim se pozivaju radnici i siroma{ni gra|ani da masovno iza|u na zagreba~-
ke ulice i prisustvuju sahrani prvaka Hrvatske seqa~ke stranke, Pavla Ra-
di}a i \ure Basari~eka, ubijenih u Narodnoj skup{tini. Broz pi{e: “Beo-
gradskoj krvni~koj vladi na ~elu sa kraqem i wegovom klikom nisu dovoq-
na ubojstva koja ona sprovodi u nizu godina nad radnicima i seqacima. Ta
vlada i wezini pla}enici, policija i àndarmerija, ubijaju po ulicama Za-
greba goloruki narod, koji protestira protiv krvolo~nog reìma beograd-
skih vlastodràca. Ulicama Zagreba padaju nove `rtve od iste razbojni~ke
bande. Oni prolivaju krv golorukog naroda u Dalmaciji i Vojvodini, koji
917
diè svoj glas protesta protiv krvolo~nog reìma beogradskih vlastodr-
àca. U znak protesta protiv svih zvjerstava i krvni~ke vlade na ~elu sa
dvorskom klikom, Mjesni komitet Komunisti~ke partije Jugoslavije pozi-
va sve radnike, radnice i slu`benike da na dan sprovoda palih `rtava u
“Narodnoj skup{tini” i u znak protesta protiv palih `rtava na ulicama
grada Zagreba stupe svi kao jedan u generalni {trajk.” (Josip Broz Tito: Sa-
brana djela, Izdava~ki centar “Komunist” – Beograd, Beogradski izdava~-
ko-grafi~ki zavod, Izdava~ko-kwiàrsko poduze}e “Naprijed” – Zagreb,
Beograd, 1983., tom prvi, str. 117.)
b) Osnivawe paravojnih formacija i konkretna saradwa sa usta{ama
U pismu Pokrajinskom komitetu KPJ za Sloveniju od 11. oktobra 1934.
godine Broz isti~e da “jedna od na{ih glavnih parola treba da bude oslobo-
|ewe sviju naroda Jugoslavije ispod velikosrpskog ugwetavawa.” (Tom dru-
gi, str. 49.) Okru`nicom koju je 26. novembra 1934. uputio iz Be~a svim po-
krajinskim komitetima KPJ i SKOJ-a Broz nalaè “osnivawe obrambenih
~eta u borbi protiv terora vojno-fa{isti~ke diktature velikosrpske bur-
òazije u ciqu suprotstavqawa svakom teroru i poku{aju slamawa i razbi-
jawa revolucionarne borbe radni~ke klase i oslobodila~ke borbe ugwete-
nih nacija u Jugoslaviji.” (str. 52.) To se direktno podudara sa ve} uveliko
otpo~etim teroristi~kim aktivnostima Ante Paveli}a i wegovih usta{a.
Tito se izri~ito zalaè da se u “obrambene ~ete”, pored proleterskih, re-
grutuju i nacional-revolucionarni elementi, {to je dalo podstreka ~vr-
{}oj i konkretnijoj saradwi komunista i usta{a. Po tipi~noj totalitarnoj
partijskoj paravojnoj strukturi, Tito nare|uje da “obrambene ~ete moraju
biti formirane po ugledu na vojne formacije: ~eta kao osnovna jedinica (6-
12 qudi); vod od vi{e ~eta u mawoj varo{i ili u gradskom kvartu (3-5 ~eta
jedan vod); bataqon u gradovima gdje ima vi{e vodova. Rad i djelovawe ~ete
u unutra{wem radu strogo je konspirativno; ali, da bi se ~lanovi ~ete mo-
gli okupqati, sastajati, dogovarati, neophodno je potrebno da se osnivaju u
svim mjestima razna legalna dru{tva, ~ije ~lanstvo moè biti masovno;
sportska, diletantska, planinarska udruèwa, ~itaonice, klubovi i sli~-
no... Obrambeni karakter obrambenih ~eta nikako ne iskqu~uje wihov
ofanzivni karakter po osvje{tanom principu “napad je najboqa obrana”.
Obrambena ~eta, budu}i sastavqena od borbenih radnika, seqaka i omladi-
naca, mora osigurati uspjeh svake akcije Partije, SKOJ-a i sindikata...
Osim toga obrambene ~ete imaju du`nost da razbijaju sastanke i manifesta-
cije fa{isti~kih organizacija upadicama, meteòm i nasilnim rastura-
wem, ve} prema prilikama i uslovima.” (str. 54.) “Fa{isti~kim” organiza-
cijama smatraju se proreìmske i sokolske, dok se usta{ke i kriàrske
tretiraju kao savezni~ke. “Oruàwe obrambenih ~eta biti }e individual-
no i prema prilikama, npr. komad gumene cijevi 35-40 cm poja~ane iznutra
~eli~nim uètom; bokser, kratka batina ili korba~; vatreno oru`je treba
izbjegavati; to ne zna~i da obrambena ~eta ne smije imati i vatreno oru`-
je, ali to mora biti samo u pripremi i na sigurno mjesto spremqeno, jer u
akcijama obrambenih ~eta mora se upotrebu vatrenog oru`ja izbjegavati...
Iz konspirativnih razloga obrambene ~ete ne}e imati uniforme (ko{uqe
918
ili sli~no) niti posebnih zna~aka. Disciplina u obrambenim ~etama mora
biti savr{ena.” (str. 55.) Dakle, komunisti~ke paravojne formacije po
Brozovim nalozima osnivaju se direktno po uzoru na fa{isti~ke falange.
v) Primetna Brozova naklonost prema Rimokatoli~koj crkvi
Za razliku od frontalnog napada na sve {to je srpsko i antisrpstva,
Broz je mnogo suptilniji kad provodi kominternovsku politi~ku liniju
prema Rimokatoli~koj crkvi. Primoran da kritikuje crkvenu podr{ku
Frankovoj fa{isti~koj pobuni u [paniji, Broz u proglasu svim pokrajin-
skim komitetima KPJ od 23. oktobra 1936., koji iz Be~a {aqe ve} kao opu-
nomo}eni poverenik Komunisti~ke internacionale, nare|uje da se “bezu-
slovno izbjegava rije~ “klerofa{izam” u borbi protiv la`nog i tendenci-
oznog pisawa katoli~kih listova. Treba izdvajati katoli~ku masu od ra-
znih reakcionarnih crkvenih funkcionera i raskrinkavati ove posledwe
pred katoli~kom masom.” (Tom tre}i, str. 31.) Pored toga, on sugeri{e da se
nastoji “pridobiti qevi~arske elemente iz Hrvatske seqa~ke stranke da
uti~u na Ma~eka i da s wegovim potpisom izdaju jedan proglas ili publiku-
ju izjavu simpatija prema republikanskoj {pawolskoj vladi.” (str. 31.) Sre-
dinom novembra iste godine Broz iz Be~a {aqe pismo kojim se zalaè za
intenzivniju saradwu komunista i katolika. “[ta razdvaja ova dva krupna
dru{tvena pokreta? [ta im smeta da zajedno brane mir i slobodu? Pogle-
dajmo najprije tko sa~iwava komunisti~ke, a tko kr{}anske organizacije.
Komunisti~ki pokret jeste radni~ki pokret, kome se pridruùje mawi ili
ve}i dio gradske i seoske sirotiwe i napredne inteligencije. Glavnu masu
katoli~kih organizacija sa~iwavaju seqa{tvo, malogra|ani, seqa~ka i
gradska sirotiwa i omladina tih slojeva, predvo|ena od katoli~kih sve}e-
nika. Dakle, ni za ~asak ne gube}i iz vida zna~aj sve}eni~ke hijerarhije “cr-
kvenih knezova” i izvjesnog sloja kapitalista, izrabqiva~a, mi moèmo
tvrditi: socijalno-ekonomske razlike izme|u masa iz katoli~kih i komuni-
sti~kih organizacija nisu takve da bi onemogu}avale saradwu tih dvaju po-
kreta. U Sloveniji, pa i u Hrvatskoj, ta je razlika pribli`no ista kao, re-
cimo, izme|u HSS i komunista.” (str. 45.)
Po Brozovom mi{qewu, nepremostive filozofske razlike izme|u ma-
terijalizma i idealizma treba ostaviti po strani, pa se udruìti u suo~a-
vawu sa zajedni~kim opasnostima. “Zato komunisti pruàju ruku katolici-
ma da zajedni~ki istupaju protiv fa{izma i rata – te najreakcionarnije si-
le, koja jednako ugroàva narodne mase bez obzira na vjersku pripadnost, po-
liti~ko uvjerewe. Wema~kom fa{izmu je dapa~e katolicizam suvi{e libe-
ralan i progoni ga kao buntovni~ki.” (str. 46.)
Po Brozovom mi{qewu, bilo bi “iz osnova pogre{no boriti se protiv
katolicizma “uop}e”, a jo{ pogre{nije istovjetovati katolicizam s poli-
tikom katoli~kih partija, a ove prosto krstiti u “klerofa{izam”. S time
treba prekinuti! Svaki pojedini pokret, svaku organizaciju, pa i svakoga
vo|u katolicizma moramo gledati i ocjewivati konkretno po wegovom dr-
àwu i wegovom odnosu prema ratu i fa{izmu, prema pokretu naroda za mir
i slobodu.” (str. 47.) Svode}i podr{ku fa{isti~kim reìmima samo na
919
pisawe nekoliko hrvatskih i slovena~kih katoli~kih listova, Broz se tru-
di da afirmi{e katoli~ke politi~ke pokrete, tvrde}i, bez ikakvih argu-
menata, da su oni protiv fa{isti~ke politike. U tom smislu je usmereno i
wegovo retorsko pitawe: “Zar tu politiku odobravaju one hiqade seqaka-
katolika iz “kriàrske” organizacije, iz “prosvetne zveze” i drugih masov-
nih katoli~kih organizacija? Ne.” (str. 47.) Wemu su masovne politi~ke or-
ganizacije fanatizovanih rimokatolika neophodne kao politi~ki savezni-
ci. “Ne gube}i iz vida {ta nas razdvaja, mi moramo gledati i traìti ono
{to nas pribliàva wima. A pribliàva nas prije svega, zajedni~ka borba
za kruh svagda{wi. Zajedni~ka borba za mir i slobodu, protiv rata i fa{i-
zma. Zajedni~ka borba za ravnopravnost i slobodu hrvatskog i slovenskog
naroda. Zajedni~ka borba protiv {estojanuarskih fa{isti~kih klika, ko-
je su progonile i zatvarale ne samo komuniste nego i katoli~ke vo|e i or-
ganizacije.” (str. 48.)
U januaru 1937. godine, dakle dve godine pre sporazuma Cvetkovi}–Ma-
~ek i formirawa Banovine Hrvatske, Josip Broz u “Proleteru”, polemi-
{u}i s nekim kriti~arima {panskih zbivawa, prili~no lucidno prognozi-
ra budu}a zbivawa i unapred najavquje komunisti~ku orijentaciju u wima.
“Vrlo je lako mogu}e da iz idu}ih izbora u Hrvatskoj i u cijeloj Jugoslavi-
ji nikne jedna demokratska vlada, koja }e uìvati povjerewe ogromne ve}i-
ne naroda. Nije iskqu~eno da }e se u toj vladi nalaziti i predstavnici
HSS. Takva vlada ne}e, razumije se, biti nikakovom revolucionarnom dik-
taturom, a mo`da ne}e biti ni vladom pu~ke (narodne) fronte, nego samo
vladom koja se oslawa na stranke i na snage narodne fronte, kao {to je to
bio slu~aj s Blumovom vladom u Francuskoj i kao {to je to bio slu~aj s vla-
dom Kiroge u [pawolskoj neposredno prije bune fa{isti~kih generala.
Nema sumwe da }e neprijateqi naroda takvu vladu odmah proglasiti “crve-
nom” i revolucionarnom i da }e protiv we svima silama rovariti. Pofov-
ci, ~etnici, jenesovci, “borba{i”, fa{isti oko “Zbora”, udruèni sa svim
tamnim li~nostima i snagama {estojanuarskih reìma i potpomognuti od
nazadwa~kog dijela oficira, poku{a}e tu demokratsku vladu da sru{e. Ako
to ne mogu u~initi intrigama, laìma i prevarama, onda }e pre}i k nasiqu
i uz pomo} inostranih fa{ista (Wema~ke, Italije, Ma|arske) poku{a}e
dignuti bunu protiv te demokratske vlade i onda }e u cijeloj zemqi nasta-
ti gra|anski rat, kao sada u [paniji. Nema dvojbe da }e radnici i komuni-
sti u tome slu~aju s pu{kom u ruci pohrliti u pomo} zakonitoj vladi i bra-
niti demokratiju i narodna prava od nasiqa i pobune nazadwa~kih fa{i-
sta.” (str. 49-50.)
g) Podr{ka Ma~eku, veli~awe Radi}a i opomene Srbima
Hrvatsku seqa~ku stranku Broz podràva i podupire i onda kad Ma~ek
pokazuje krajwu netrpeqivost prema komunistima i wihovoj ideologiji.
Neretko u svojim ~lancima u “Proleteru” veli~a i citira Stjepana Radi-
}a i poru~uje da ga hajka~i poput Stepinaca, Pernara i Jeli{i}a ne}e po-
kolebati u opredeqewu da i daqe pomaè nacionalisti~kim aktivnostima
wihove partije. Upravo proporcionalno snazi wihovih verbalnih napada
na komuniste uop{te, hrvatski komunisti su ih vi{e voleli i sledili u
920
wihovom separatizmu i antisrpstvu. Kako Tito pi{e u ~lanku “Komunisti
i hrvatski narod” u aprilu 1937. godine, “u borbi za slobodu i ravnoprav-
nost hrvatskog naroda komunisti su uvijek bili u prvim redovima. Oni su u
toj borbi sara|ivali sa svim hrvatskim borcima, oni su sara|ivali sa Hr-
vatskom seqa~kom strankom. Oni su u toj borbi nesebi~no u~estvovali i on-
da kad su vo|e te stranke tu saradwu iz svojih strana~kih interesa odbijale.
Komunisti to ~ine i danas, kada neki prvaci Hrvatske seqa~ke stranke vo-
de kriàrski rat protiv komunista. Oni }e to ~initi i sutra bez obzira na
hajku pojedinaca, jer se tu ne radi o taktizirawu sa strane komunista, nego
o radu koji odgovara principima komunizma i komunisti~ke nauke.” (str. 85.)
Ne ustru~ava se tu Broz nimalo da celi srpski narod optuì za ugwe-
tavawe drugih naroda. U tom smislu on deklamuje: “Hrvatski narod traì
slobodu i ravnopravnost, on traì mira i hqeba, on ho}e da se slobodno po-
liti~ki, privredno i kulturno razvija. Jesu li komunisti za to ili ne? Ne-
ma nikakove sumwe da su komunisti za to. Oni se, {tavi{e, odlu~no bore za
te zahtjeve i potrebe hrvatskog naroda. Komunisti su dosqedni pobornici
prava svakog naroda na samoopredjeqewe. To zna~i da se komunisti bore da
hrvatski narod sam, bez i~ijeg tutorstva i pritiska, svojom slobodnom vo-
qom odlu~uje o svojoj sudbini. Komunisti su odlu~ni protivnici svake na-
silne asimilacije (stapawa, pretapawa) pojedinih naroda. Zbog toga oni
osu|uju i pobijaju sve poku{aje beogradskih vlastodràca da sa lica zemqe
zbri{u hrvatski narod, da Hrvate pretvore u Srbe ili Jugoslovene, da Hr-
vate naprave plemenom jednog, makar i troimenog naroda. Komunisti sma-
traju da su Hrvati, Srbi i Slovenci tri posebna, bratska naroda. Bra}a
ostaju bra}om ako bratski rade i bratski se sporazumijevaju, ina~e postaju
nebra}om i neprijateqima. Komunisti su odlu~ni protivnici svakog ugwe-
tavawa i izrabqivawa. Zbog toga oni osu|uju i odlu~no se bore protiv
ugwetavawa hrvatskog naroda, koje provode velikosrpska gospoda i bogata-
{i u svom interesu.
Ugwetavawe hrvatskog naroda jeste jedna nepravda za hrvatski narod, a
nesre}a i za srpski narod, jer narod koji ugwetava druge narode ne moè bi-
ti ni sam slobodan. Komunisti su protivnici svakog izrabqivawa i pqa~-
kawa jednog naroda, jedne klase ili pojedinog ~ovjeka. Zbog toga se komuni-
sti bore protiv pqa~ka{ke politike beogradske gospode i beogradskih ka-
pitalista, koji privredno pqa~kaju hrvatski narod. Oni osu|uju beogradsku
privrednu politiku, kojoj hrvatski narod pla}a velike da}e i poreze, koji
se onda tro{e za veliki dràvni aparat, u kojem su u ogromnoj ve}ini, ili
se tro{e u objekte koji se grade na srpskoj teritoriji. To {to vrijedi na
privrednom, to isto vrijedi i na prosvjetnom, zdravstvenom i socijalnom
poqu.” (str. 84-85.)
Stalni komunisti~ki izlivi qubavi prema Ma~ekovoj partiji ipak ni-
su mogli ve~ito ostati neuzvra}eni. Qubav je u jednom trenutku morala da
postane obostrana, pa zadovoqni Broz o tome 26. februara 1938. godine oba-
ve{tava Vilhelma Pika, ~lana Sekretarijata Izvr{nog komiteta Komu-
nisti~ke internacionale: “Zvani~no dràwe HSS prema nama poboq{alo
se i oni nas vi{e mnogo ne napadaju. To je posqedica ~iwenice da mnogi
921
na{i prijateqi rade u hrvatskim organizacijama, u “Gospodarskoj slozi”
itd., dobro i po`rtvovano, a i sam Ma~ek nas je u posqedwe vrijeme u mno-
go slu~ajeva uzeo u za{titu i preporu~io saradwu s nama.” (Tom ~etvrti, str.
27.) Posebno je Tita odu{evilo sklapawe koalicije izme|u Hrvatske se-
qa~ke stranke i srbijanskih opozicionih partija, koje su se ujedinile u
Udruènu opoziciju, ~iji je vo|a postao Vlatko Ma~ek. O{tro se obra~una-
vao sa svakom pojavom kriti~kog odnosa prema toj koaliciji u komunisti~-
kim redovima. Tako u op{irnom pismu komunisti~kim robija{ima u Srem-
skomitrova~koj kaznioni od 9. decembra 1937., pored izno{ewa niza optu-
`bi za frakciona{tvo i sekta{tvo, Broz upozorava: “Po pitawu sporazu-
ma vi ste zauzeli pogre{an stav (to je gledi{te izneseno u ~lanku o omla-
dini i sporazumu koji je pro{ao va{u cenzuru). Mjesto toga da u wemu vidi-
te da je to krupan korak naprijed u borbi narodnih masa pa, dakle, i radni~-
ke klase, protiv glavnog neprijateqa – velikosrpske hegemonije, vi ste se
jo{ sad zabrinuli – i to je ta glavna briga i tu je teì{te va{eg stava – ka-
kva }e biti ta budu}a demokratija, unaprijed se od we ogra|ujete, {to, razu-
mije se, demobili{e radni~ku klasu, koja ve} sada na osnovu va{ega ~lanka
moè da u toj demokratiji naslu}uje svog neprijateqa. Trebalo bi da razu-
mijete da od mobilizacije radni~ke klase za borbu, od wenog aktivnog u~e-
{}a u borbi za ovakav sporazum zavisi mnogo kako }e se daqe razvijati do-
ga|aji i da li }e biti oborena velikosrpska hegemonija i izvojevana demokra-
tija.” (str. 7-8.)
U nema~kom listu “Rund{ao”, od 16. marta 1939. godine, Broz je, pod pse-
udonimom V. Viktorov, objavio ~lanak “Borba Hrvata za samoopredjeqe-
we”, u kome je potencirao pitawe istorijskog razvoja hrvatske nacije u raz-
li~itim dru{tvenopoliti~kim uslovima u odnosu na one u kojima se razvi-
jala srpska. Zbog toga nije bilo mogu}e wihovo pretapawe u “jedinstvenu ju-
goslovensku naciju”. U revolucionarnim tradicijama hrvatskog seqa{tva
on je video glavno upori{te savremenog hrvatskog nacionalnog pokreta,
koji su politi~ki artikulisali Antun i Stjepan Radi}. “Poslije imperija-
listi~kog rata i raspada austrougarskog carstva, pod kojim je Hrvatska,
ipak, uìvala izvjesnu autonomiju, “oslobo|eni” hrvatski narod je dospio
pod jaram velikosrpske buròazije, koja je vladala ovom, od pobjednika
stvorenom dràvom, koja je bila ~etiri puta ve}a nego stara Srbija i koja
je nazvana “Kraqevina Srba, Hrvata i Slovenaca”. Krajem decembra 1918.
godine hrvatski narod je masovnim demonstracijama ispoqio svoje nezado-
voqstvo novom velikosrpskom vladavinom.” (str. 161.) Za Vidovdanski
ustav Broz isti~e da je sankcionisao centralizam i “hegemoniju velikosrp-
ske buròazije s kraqem na ~elu. U toku niza godina cjelokupna privredna,
finansijska, poreska, upravna i kulturna politika Beograda bila je usmje-
rena na pqa~kawe Hrvatske, Slovenije, Makedonije i drugih pripojenih
krajeva.” (str. 161.)
^lanak obiluje floskulama o velikosrpskoj buròaziji, frazama o we-
nom teroru nad hrvatskim nacionalnim pokretom, da bi u kqu~nom delu
afirmisao Ma~ekovo programsko integrisawe nacionalnih interesa i ci-
qeva socijalne pravde. “Oko Ma~eka se obrazovao {iroki narodni pokret,
922
koji je daleko prevazilazio okvire Hrvatske seqa~ke stranke. Ovom pokre-
tu su se prikqu~ile skoro sve hrvatske gra|anske grupe, od demokratskih do
otvoreno reakcionarnih i profa{isti~kih. Posqedwi su stalno i{li na
kompromise, na kapitulaciju pred Beogradom i htjeli su da usmjere vrh po-
kreta protiv hrvatskih radnika i seqaka, protiv jedinstva demokratskih
snaga, protiv Narodnog fronta. Protiv ovih reakcionarnih uticaja bori-
li su se demokratski elementi hrvatskog pokreta, koji su na{li {iroku po-
dr{ku me|u hrvatskim radnicima i seqacima. Radni~ki pokret, s Komuni-
sti~kom partijom na ~elu, ne samo Hrvatske ve} cijele Jugoslavije, pomagao
je hrvatski nacionalni pokret na svaki na~in i borio se za ostvarewe wi-
hovih opravdanih zahtjeva. Poku{aji reakcionarnih elemenata u hrvatskom
pokretu da izoliraju hrvatski radni~ki pokret od hrvatskih seqaka i grad-
skih radnih masa, nisu uspjeli.” (str. 162-163.)
U novom ~lanku u istom nema~kom listu Tito, 25. maja 1939. godine, iz-
raàva odu{evqewe uspehom pregovora izme|u Dragi{e Cvetkovi}a i
Vlatka Ma~eka, koji su zavr{eni 27. aprila, mada je sam sporazum potpisan
26. avgusta. Prema Titovom vi|ewu, “zvani~no saop{tewe u kojem je re~eno
da su pregovara~i do{li do sporazuma o rje{ewu hrvatskog pitawa izazva-
lo je odu{evqewe u ~itavoj Jugoslaviji. Ipak kruè uznemiravaju}i glaso-
vi da beogradski vlastodr{ci oklijevaju s priznawem ve} postignutog spo-
razuma izme|u dr Ma~eka i Cvetkovi}a i da je knez-namjesnik Pavle odbio
da potpi{e sporazum. Bilo kako bilo, hrvatsko pitawe stoji u centru pa-
`we. Nedemokratsko rje{ewe hrvatskog pitawa nikako ne moè doprinije-
ti unutra{woj konsolidaciji i ja~awu dràve, jer je pitawe demokratije i
slobode jedno od najva`nijih pitawa za najve}i dio svih naroda Jugoslavi-
je, ukqu~uju}i i Hrvate.” (str. 193-194.) U izve{taju Kominterni iz septem-
bra 1939. Tito nagla{ava da su hrvatske narodne mase zadovoqne postignu-
tim sporazumom i teritorijalnim razgrani~ewem. U wegove pozitivne
strane on ubraja “to {to je Jugoslavija postala jedinstvenija, {to su Hrva-
ti spremni, isto tako kao i Srbi, da brane nezavisnost Jugoslavije, {to Hr-
vati priznaju Jugoslaviju kao cjelinu, {to je opasnost od cijepawa Jugosla-
vije postala mawa i, najzad, {to su u vladu u{li neki demokratski elemen-
ti, {to }e morati da se u izvjesnoj mjeri odrazi na demokratizaciju zemqe.”
(Tom peti, str. 7-8.)
d) Razo~arewe u Ma~eka i Brozove promene stavova
po nalogu Kominterne
U Moskvi je u septembru 1939. godine, pi{u}i ~lanak za “Di velt” Ti-
to ponovo tvrdio da su Srbi u Jugoslaviji dominirali nad ostalim narodi-
ma. On doslovno tvrdi: “Vlast i hegemoniju za 20 godina postojawa Jugosla-
vije imali su Srbi, koji su prema ostalim nacionalnostima primjewivali
gotovo polukolonijalne metode. U tom ciqu uvedeni su posebni reakcio-
narni zakoni i uspostavqena je vojna diktatura. Naro~ito jak otpor pruà-
li su Hrvati... Godine 1928. ova borba je dobila krajwe o{tar karakter, a po-
slije ubistva Radi}a, predsjednika Hrvatske seqa~ke stranke, kao i trojice
wenih vo|a, Hrvati su prekinuli sve veze sa Srbima, a kraq Aleksandar je
ponovo uspostavio reakcionarnu vojnu diktaturu da bi sa~uvao velikosrpsku
923
hegemoniju.” (str. 32.) Me|utim, naredne godine Brozovo odu{evqewe spo-
razumom Cvetkovi}–Ma~ek naglo }e splasnuti kad se ispostavi da i sam
Ma~ek u Banovini Hrvatskoj uspostavqa svojevrsnu diktaturu i progoni
ideolo{ke neistomi{qenike.
U proglasu radnom narodu Jugoslavije u aprilskom broju “Proletera”
1940. godine, Broz pi{e: “Radi o~uvawa “reda” uvedena je bila tzv. Seqa~ka
i Gra|anska za{tita, u koju su se razo~arali hrvatski seqaci i gra|ani, jer
se preko we sprovode teror, batina{ki sistem i sije razdor me|u seqa-
{tvom i gra|anstvom.” (str. 59.) Naravno, tu nema ni re~i o sistematskom
teroru koji se primewivao prvenstveno nad srpskim stanovni{tvom, ali se
daje nova definicija faktora koji su doveli do sporazumevawa. “Prisiqe-
na juna~kom borbom hrvatskog i ostalih naroda Jugoslavije, velikosrpska
buròazija je popustila hrvatskoj buròaziji da bi u woj na{la saveznika
u borbi protiv radnog naroda. Posqedica toga popu{tawa hrvatskoj bur-
òaziji bila je druk~ija nego {to su mislili velikosrpski hegemonisti.
Ma~ek je odista podupro velikosrpske hegemoniste u wihovoj protunarod-
noj borbi. Ali istovremeno hrvatska buròazija – ohrabrena uspjehom za
koji se nije ona sama borila – pokazala je svoje imperijalisti~ke pipke. Za-
traìla je Bosnu, Vojvodinu itd., {to velikosrpski hegemonisti nisu
spremni dati iz svojih ruku, drè}i da je ugwetavawe Bosne i Vojvodine
stvar Beograda, a ne Zagreba. Hegemonisti su udarili u srpski {ovinisti~-
ki bubaw, po~eli zvati “Srbe na okup”, jer su toboè u opasnosti pozicije
srpskog “naroda”. Velikosrpski su agenti u Hrvatskoj potkopavali pozici-
je svoje hrvatske “bra}e” koja s wima sjedi u vladi. Izdali su uredbu o pri-
jekim sudovima kojom nisu udarili samo po pobornicima za mir, nego su za-
grozili i Hrvatima. Jer kad nastupi “pripremno stawe” s prijekim sudovi-
ma, onda dobijaju i Hrvatsku u ruke srpski generali. I velikosrpski i hr-
vatski buròaski agenti rade na tome da raspale {ovinisti~ki hrvatsko-
srpski sukob u masama. Za svoje se pozicije upla{ila i slovena~ka reakci-
ja (Koro{ec), koja je ranije ìvjela od sluèwa velikosrpskim hegemoni-
stima u gu{ewu hrvatske oslobodila~ke borbe. Opasnost su osjetili i bo-
sanski begovi boje}i se za svoje pozicije u Bosni i Hercegovini.” (str. 78.)
Kako su se vremenom transformisale direktive Kominterne, tako su se
mewali Titovi politi~ki stavovi. Prvo se u “Proleteru” obru{avao na
englesko-francusku ratnohu{ka~ku politiku, a onda je dobio nalog da in-
tenzifikuje antifa{isti~ku propagandu. Zatvarawe komunista u koncen-
tracione logore nalagalo je da se zao{tri odnos prema Ma~eku. Tako Broz
krajem avgusta 1940. godine pi{e u “Proleteru” da “hrvatski reakcionarci
na ~elu s Ko{uti}em javno {uruju s Berlinom i spremaju se da prodaju hr-
vatski narod wema~kom imperijalizmu, pripremaju rascjep Jugoslavije,
pripremaju ropstvo hrvatskome narodu, isto onako kao {to su nekada radi-
li hrvatski velika{i, koji su prodavali hrvatski narod tu|incima... Za-
{to “Hrvatski dnevnik” i ostale novine i radio u Zagrebu tako bqutavo la-
kejski hvale wema~ki nacionalsocijalizam i talijanski fa{izam i prepo-
ru~uju ga hrvatskom narodu? Za{to se hrvatski reakcionarci pozivaju na
neke historijske “veze” s Wema~kom? Zar oni misle da je hrvatski narod ve}
zaboravio na te historijske “veze”, koje su se sastojale u tome da su wema~ki
924
grofovi i wihovi pla}enici ravnali bi~em le|a hrvatskim seqacima, a
razvratna pla}eni~ka soldateska nasilovala ène i djecu, palila sela i va-
ro{i itd.? Hrvatska reakcionarna gospoda ve} su po~ela pripremati tlo
za stvarawe nekakve “nezavisne” Hrvatske pod protektoratom Wema~ke, ne-
{to sli~no kao {to su to u~inila slova~ka gospoda na ~elu s popovima. Hr-
vatska reakcionarna gospoda misle da narod ne zna zbog ~ega su oni naumi-
li izvr{iti taj izdajni~ki posao... O toj izdajni~koj namjeri reakcionarne
hrvatske gospode ve} se prili~no glasno {apu}e, no ta gospoda i sama to ne
kriju, jer svi wihovi postupci o tome jasno svedo~e.” (str. 156.)
|) Demokratija koncentracionih logora u Banovini Hrvatskoj
Koliko je pronacisti~ka politika bila rasprostrawena u Banovini
Hrvatskoj svedo~i da se i koncept “seqa~ke demokracije”, koji je uporno za-
stupala Hrvatska seqa~ka stranka, sve vi{e u praksi realizovao kao demo-
kratija koncentracionih logora i nekontrolisanog policijskog nasiqa.
Kako Tito iznosi, “Hrvatski dnevnik”, opravdavaju}i se pred svojim ber-
linsko-rimskim prijateqima zbog “seqa~ke demokracije”, tuma~i wima ka-
ko u stvari “hrvatska seqa~ka demokracija” predstavqa prete~u i uporedni
pokret wema~kom nacionalsocijalizmu ili talijanskom fa{izmu. On do-
kazuje u svom uvodniku kako su ve} bra}a Radi}i – i jo{ prije prvog imperi-
jalisti~kog rata – bila “za sistem jedne stranke” i kako je HSS i danas za
“sistem jedne stranke”. HSS, kaè “Hrvatski dnevnik”, bila je uvijek pro-
tiv “kapitalisti~kog liberalizma”, za “dirigiranu privredu” itd., ali uz
“o~uvawe privatnog vlasni{tva”. Kao i nacionalsocijalizam i talijanski
fa{izam. Razlika je samo u tome, kaè “Hrvatski dnevnik”, da “hrvatski na-
rod” te iste principe ostvaruje na “svoj specifi~an” na~in. “Hrvatski
dnevnik”, dakle, ne samo {to razbija sve iluzije u privremeni karakter na-
siqa i gaèwa demokratskih prava naroda sa strane burùjskog vodstva
HSS u Hrvatskoj, nego poku{ava ~ak da sakrije i “demokratsku” pro{lost
radi}ev{tine i HSS – jasno i otvoreno izjavquje da je su{tina “hrvatske
seqa~ke demokracije” u stvari istovjetna sa su{tinom wema~kog nacional-
socijalizma ili talijanskog fa{izma.” (str. 150-151.)
e) Kontinuirano optuìvawe Srba i uspostavqawe ve{ta~ke ravnoteè
u tretirawu Paveli}a i Nedi}a
Ali i potom Tito za sva zla i nevoqe kontinuirano Srbe optuùje. Ta-
ko u “Politi~kom vjesniku” od decembra 1940. godine pi{e o srpskom “ugwe-
tavawu” Makedonaca. “Makedonija, ta potla~ivana zemqa, u kojoj pod srp-
skom nacionalnom hegemonijom godinama pati slobodoqubivi makedonski
narod, izvrgnut najokrutnijem teroru, gladi, odnaro|avawu i izrabqivawu,
ta krvqu natopqena zemqa nije za to tu da sluì kao ukras u ne~ijoj kraqev-
skoj kruni, niti da bude pr}ija srpske ili bugarske buròazije, nego da bu-
de oslobo|ena svakog nacionalnog potla~ivawa.” (Tom {esti, str. 87.). Po-
vodom u javnosti obnovqenih polemika srpskih i bugarskih politi~ara o
makedonskom pitawu, Tito istom prilikom zakqu~uje: “Srpska je buròazi-
ja poùdno namirisala krv. Ona postaje sve nestrpqivija i gori od èqe da
“izvede na ~istac” neke “nepro~i{}ene” ra~une na Balkanu.” (str. 87-88.)
925
U januaru 1941. Tito pi{e da “velikosrpski {ovinisti u Jugoslaviji... rade
svim silama na tome da uvuku Jugoslaviju u rat, da narodi Jugoslavije u bra-
toubila~kom ratu ginu i prolijevaju krv za interese engleske finansijske
oligarhije.” (str. 130.) U Proglasu CK KPJ povodom aprilskog rata 1941.
godine, Tito tvrdi: “Narodi Jugoslavije, ukqu~iv{i i ve}inu Hrvata, he-
rojski se bore za svoju nezavisnost protiv mnogobrojnijeg neprijateqa.”
(str. 189.) Ali ta ve}ina Hrvata je Hitlerovu soldatesku do~ekala s odu{e-
vqewem, ovacijama i cve}em.
Kad govori o izdaji u hrvatskim redovima, Tito je neprekidno svodi na
“{a~icu” frankovaca, tvrde}i da je hrvatski narod protiv Paveli}evog re-
ìma. U junu 1941. godine, pi{u}i za “Proleter” o upravo odrànom save-
tovawu Komunisti~ke partije Jugoslavije, Tito upozorava: “Za ovu brzu ka-
pitulaciju jugoslovenske vojske srpska vladaju}a klika krivi Hrvate. Ona
time ho}e da skine sa sebe odgovornost za svoj izdajni~ki rad, ona time ho-
}e da raspiri mr`wu srpskog naroda prema hrvatskom narodu isto onako
kao {to to radi {a~ica frankova~ke izdajni~ke gospode u Hrvatskoj, gdje
svim silama nastoji da raspiri mr`wu prema srpskom i slovena~kom naro-
du. Optuùje se hrvatski narod zbog izdajstva jedne neznatne frankova~ke
klike, koja je pomo}u bajoneta imperijalisti~kih osvaja~a zaja{ila na gr-
ba~u hrvatskog naroda, koji nema ni~eg zajedni~kog sa izdajom frankova~ke
gospodske bande, kao {to nema ni~eg zajedni~kog ni srpski narod sa izdaj-
ni~kom klikom vladaju}e srpske gospode. Ali srpski narod predobro zna da
je glavni krivac sada{we wegove tragedije, kao i tragedije svih naroda Ju-
goslavije, ba{ srpska reakcionarna vladaju}a buròazija i wu }e u prvom
redu pozvati narod na odgovornost kada za to kucne ~as. Ona je glavni kri-
vac svega zla koje je zadesilo kako srpski, tako i ostale narode Jugoslavije.”
(tom sedmi, str. 29.) Zato je i sasvim logi~no da “zbog te politike srpski na-
rod opet preìvqava svoju golgotu, opet wegovu zemqu gazi okupatorska ~i-
zma, opet mora da podnosi ponièwa i stradawa.” (str. 33.) I u Vojvodini
pod nema~kom i ma|arskom okupacijom, zulume biv{ih velikosrpskih `bi-
ra sada ispa{ta nedu`no srpsko stanovni{tvo.” (str. 34.)
U toku cele 1941. godine Tito kroz mno{tvo tekstova poku{ava uspo-
staviti ve{ta~ku ravnoteù u tretirawu Paveli}a i Nedi}a, pa ~ak napa-
dima na Nedi}a daje neuporedivo vi{e prostora. U pismu Pokrajinskom ko-
mitetu KPJ za Srbiju opet upozorava na opasnost velikosrpstva. Optuù-
ju}i ~etnike Draè Mihailovi}a za saradwu s okupatorom u borbi protiv
partizana, on tvrdi: “Na toj istoj liniji su i – dodu{e neprovjerene, ali vr-
lo vjerovatne – vijesti da }e okupatori prepustiti Nedi}u Sanyak, Bosnu,
Srem i Banat. Jasno je da se na taj na~in okupqa jedan reakcionarni veliko-
srpski centar, koji }e odigrati rukovode}u kontrarevolucionarnu ulogu,
bez obzira na sudbinu wema~kih i talijanskih okupatora. Taj reakcionarni
velikosrpski centar opasan je za sve narode Jugoslavije. U wemu se nesum-
wivo stvara sutra{wi glavni neprijateq oslobodila~ke borbe naroda Ju-
goslavije, a danas je glavno upori{te okupatora. Dakle, nema sumwe da je naj-
odlu~nija borba protiv tog centra glavna politi~ka zada}a na{e Partije
u Srbiji. Jasno je da su snage i mogu}nosti manevrirawa tih reakcionarnih
926
velikosrpskih snaga male i da postoje svi objektivni uslovi za wihovo pot-
puno uni{tewe.” (tom osmi, str. 11-12.) Po Titovoj direktivi, “treba najo-
dlu~nije politi~ki raskrinkavati i razbijati sve poku{aje pribirawa ve-
likosrpskih reakcionarnih elemenata na bilo kojoj bazi. U prvom redu to
vaì za razne ~etni~ke frakcije.” (str. 12.) Pored toga, on komunistima na-
laè da se suprotstave “raznim velikosrpskim bandama koje uspostavqaju
tobo`wu “narodnu vlast” u Srbiji” (str. 13.) i kaè da “treba o{tro istu-
piti protiv pokoqa muslimana i Hrvata od strane velikosrpskih elemena-
ta i otkriti srpskom narodu kome koriste takvi pokoqi. Isto tako treba
raskrinkavati Nedi}evo izdajni~ko trgovawe s okupatorima na ra~un na-
rodnih masa u Bosni, Sanyaku, Hrvatskoj, Vojvodini itd.” (str. 13.)
`) Izdvajawe Bosne od srpskog uticaja i borba protiv ~etnika
kao osnovne Brozove preokupacije
I u pismu Pokrajinskom komitetu KPJ za Crnu Goru, Boku i Sanyak, od
22. decembra 1941. godine, Tito poru~uje da komuniste nesumwivo “~ekaju
nove te{ke borbe s doma}om reakcijom, a naro~ito s velikosrpskim hege-
monistima.” (str. 35.) Glavnom {tabu narodnooslobodila~kih partizan-
skih odreda za Crnu Goru i Boku Tito 30. januara 1942. godine poru~uje da
pokret Draè Mihailovi}a treba raskrinkavati “kao poku{aj velikosrp-
ske buròazije da ve} sada stvori sebi upori{te... za novo ugwetavawe cr-
nogorskog i drugih naroda Jugoslavije.” (str. 149.) Ali osnovna wegova pre-
okupacija je da po svaku cenu spre~i ukqu~ivawe isto~ne Bosne pod Nedi-
}evu vlast. To se vidi iz velikog broja Titovih pisama. Na primer, Milo-
vanu \ilasu 5. februara 1942. godine, Tito saop{tava: “Zbog odlaska Nije-
maca izgleda da }e se povu}i i usta{e iz nekih mjesta koja su zaposjeli i, ka-
ko izgleda, prema sporazumu trebalo bi da ih zaposjednu nedi}evci. U vezi
s tim potajni nedi}evski agenti razvijaju u Bosni vrlo ìvu propagandu
pri~aju}i da }e u Bosnu do}i Nedi}eva vojska i osloboditi je od usta{a. Po-
{to smo uvjereni da se bosanske partizanske jedinice ne bi borile protiv
nedi}evaca, barem u svojoj ve}ini (mnogi se tako izraàvaju), mi preduzima-
mo mjere da teritoriju ugroènu od eventualnog nedi}evskog nadirawa osi-
guramo jedinicama Proleterske brigade i nekim sigurnim bosanskim par-
tizanskim jedinicama.” (str. 186.) êtnici su svuda za Tita najve}i problem,
pa zato neprekidno poru~uje da se oni moraju nemilosrdno istrebiti, li-
kvidirati svi wihovi pomaga~i, kao i svi petokolona{i, u koje su komuni-
sti redom svrstavali svoje politi~ke protivnike. Zapo~eli su i masovno
ubijawe “kulaka”, jer, kako Tito pi{e 20. februara 1942. Glavnom {tabu na-
rodnooslobodila~kih partizanskih odreda za Srbiju, “rije{ili smo da li-
kvidiramo sve petokolona{ke elemente koje sa~iwavaju razni kulaci i dru-
ge izdajice.” (tom deveti, str. 23.) A ti nabe|eni “kulaci” likvidirani su
samo u srpskom narodu.
I u depe{i Komunisti~koj internacionali Tito saop{tava da su ~et-
nici wegovim partizanima opasniji neprijateqi nego usta{e. Za Draù
Mihailovi}a u vi{e pisama i poruka isti~e da je eksponent “velikosrpske
klike” iz emigrantske vlade. S druge strane, domobrane ~esto naziva hrvat-
skom vojskom, Hrvatima itd.
927
z) Veli~awe uloge Hrvata u narodnooslobodila~koj borbi
U tekstu “Nacionalno pitawe u Jugoslaviji u svjetlosti Narodnooslo-
bodila~ke borbe”, koji je u decembru 1942. godine objavqen u “Proleteru”,
on bitno ublaàva neke svoje predratne stavove i insistira na diferenci-
jaciji srpskog naroda kao celine od “velikosrpske hegemonisti~ke klike”,
~iju nacionalnu politiku ovako defini{e: “1) Korumpirawe najreakcio-
narnijih elemenata Hrvata, Slovenaca, muslimana itd. i wihovo iskori-
{tavawe za unutra{we razbijawe naroda koji su se borili za svoju ravno-
pravnost. 2) Podmi}ivawe vrhova slovena~kih, muslimanskih i yemijet-
skih partija i dràwe, pomo}u wih, u pot~iwenosti hrvatskog naroda. Dru-
gim rije~ima, to je zna~ilo iskori{tavawe jednog naroda protiv drugoga, to
je zna~ilo sistematsko razjediwavawe naroda Jugoslavije, zna~ilo je sijawe
mr`we i produbqivawe jaza me|u bratskim narodima Jugoslavije. To je zna-
~ilo razjediwavawe, a ne ujediwewe naroda Jugoslavije u jednu bratsku rav-
nopravnu dràvnu zajednicu. Uporno i glupo brbqawe hegemonisti~ke kli-
ke da su Srbi, Hrvati i Slovenci samo plemena jednog istog naroda, imalo
je za ciq srbizaciju Hrvata i Slovenaca. Jugoslavija je bila samo maska za
tu srbizaciju, koja se potpuno razotkrila u vrijeme {estojanuarske vojne
diktature kraqa Aleksandra i Pere @ivkovi}a. Hrvati kao najva`nija na-
cionalna individualnost me|u ostalim ugwetenim narodima Jugoslavije
davali su i najè{}i otpor takvoj velikosrpskoj nacionalnoj politici.”
(tom 13, str. 97.) U izve{taju na Drugom zasedawu AVNOJ-a u Jajcu 29. novem-
bra 1943. godine, Tito daqe redukuje svoju tezu, pa kaè da su Hrvati, Make-
donci i drugi narodi ugwetavani od “{ake velikosrpskih hegemonista.”
(tom 17, str. 258.) Ali i tu pomiwe “dvadesetogodi{we ropstvo slovena~kog
i hrvatskog naroda” (str. 263.) koje im nije moglo oduzeti nacionalna obe-
le`ja.
I u deklaraciji, kojom je okon~ano to zasedawe, govori se da su u toku
rata skr{eni “ostaci velikosrpske hegemonisti~ke politike.” (str. 288.)
Pored proklamovawa federalnog ure|ewa, èstoko je optuèna jugoslo-
venska emigrantska vlada s tvrdwom da su u wenom sastavu ostali “najzagri-
èniji velikosrpski elementi na ~elu s Draòm Mihailovi}em i Petrom
@ivkovi}em, iako on formalno nije ~lan vlade. To je vlada otvorenog bra-
toubila~kog rata i {ovinisti~kog terora, vlada slu`be fa{isti~kim
okupatorima, vlada izrazito antidemokratska, koja svesno radi na razbija-
wu i cepawu Jugoslavije.” (str. 289.) U posebnoj odluci kojom se oduzimaju
prava zakonite vlade i kraqu zabrawuje povratak u zemqu, tvrdi se da su sve
jugoslovenske izbegli~ke vlade preko “svojih agenata u zemqi i svoje tako-
zvane “Jugoslovenske vojske u otaybini” organizovale sistematsko masovno
istrebqivawe muslimana, Hrvata i srpskih rodoquba u ciqu da fizi~kim
istrebqivawem ovih stvore uslove za osnivawe Velike Srbije, ~ime su di-
rektno pomogle Hitlerovu politiku istrebqewa na{ih naroda i navukle
na sebe odgovornost za masovna zverstva i zlo~ine po~iwene nad na{im na-
rodima.” (str. 294.) Po okon~awu zasedawa AVNOJ-a, Tito je 30. novembra
odrào sastanak sa ve}nicima iz Hrvatske i tu naglasio: “U narodnooslo-
928
bodila~koj borbi Hrvatska igra va`nu ulogu, jer su Hrvati i Hrvatska bi-
li nosioci borbe protiv velikosrpske reakcije.” (str. 302.) Iz Jajca je Ti-
to poslao i pismo Centralnom komitetu Komunisti~ke partije Albanije,
datirano 2. decembra 1943, kojim izraàva stav da “Albanci na Kosovu i
Metohiji imaju pravo da se opredijele kuda ho}e i kako èle.” (Tom 18, str.
5.) Me|utim, taj problem treba ostaviti za posleratno re{avawe. “Posta-
vqati danas pitawe prisajediwewa, to stvarno zna~i liti vodu na mlin ra-
znih reakcionara, pa i samog okupatora, koji ho}e da ometu oruànu borbu
naroda raspirivawem za wih bezopasnog i neaktuelnog pitawa.” (str. 6.)
Istovremeno, Tito razume problem s kojim se suo~avaju albanski komuni-
sti u borbi protiv okupatora, s obzirom da u slu~aju Kosova i Metohije
“razne reakcionarne klike poku{avaju da ometu tamo oruàni ustanak pro-
tiv okupatora i prikaù na{ pokret kao velikosrpski.” (str. 6.)
i) Dokazi o li~nim Brozovim naredbama za bombardovawe

srpskih gradova i po{teda Zagreba
Titova sabrana dela iz ratnog perioda sadrè i dokaze da je on li~no
nare|ivao savezni~ka bombardovawa mnogih srpskih gradova, u kojima je vi-
{e civila poginulo nego od dejstava nema~ke avijacije. Tako Tito 19. apri-
la 1944. depe{om poru~uje [tabu Tre}eg korpusa Narodnooslobodila~ke
vojske Jugoslavije: “Javite odmah koje va`ne vojni~ke objekte treba bombar-
dovati. Po{to bombardovawa odre|ujemo mi, to morate paziti da se daju za-
ista samo va`ni objekti i grupisawa neprijateqskih trupa.” (tom 20, str. 9.)
Svim jedinicama pod svojom komandom Tito je, 11. juna 1944. godine, poslao
slede}u naredbu: “Savezni~ka vazduhoplovna pomo} na{im snagama od sada
bi}e ve}a. Da bi se ovo ostvarilo nare|ujem da se savezni~kim vojnim misi-
jama i specijalno odaslatim vazduhoplovnim oficirima stalno daju slije-
de}i detaqni podaci: 1. Sva neprijateqska kretawa, koncentracije, namje-
re neprijateqa, razna slagali{ta, aerodromi i aktivnost neprijateqske
avijacije. 2. Gradovi i sela koje drè partizani, putevi koje koriste parti-
zani i maksimalan broj na{ih transportnih vozila na tim putevima, grani-
ce slobodne teritorije, napredovawe na{ih i neprijateqskih snaga. 3. Za-
htjeve za bombardovawe trenutnih takti~kih ciqeva neka postavqaju sami
{tabovi. 4. Vrhovni {tab NOV i POJ }e obezbijediti bombardovawa u
skladu ve}ih operacija na{ih snaga, strategijska bombardovawa, davati pr-
venstvo bombardovawima na pojedinim sektorima itd.” (str. 147.) Nakon
{to su srpski gradovi po Titovom nalogu razoreni i masa wihovog stanov-
ni{tva poubijana, Tito 15. januara upozorava Vladimira Velebita, koji se
u tom trenutku zatekao u diplomatskoj misiji u Londonu i ostvario kontakt
s Paveli}evim izaslanikom: “Na{a je èqa ne samo da {tedimo hrvatski
narod nego i sela i gradove od razarawa, osobito Zagreb.” (tom 26, str. 14.)
Po Titovom mi{qewu, “va`no je da to hrvatska vojska (usta{e i domobra-
ni, nema {ta tre}e – prim. V. [.) i sama pomogne. Sprije~iti na taj na~in
{to }e odmah ustati protiv Nijemaca.” (str. 14.)
929
j) Brozova tuma~ewa pojma “hrvatska vojska”” i susreti
sa Draòm Mihailovi}em
I partizane u Hrvatskoj Tito je znao da nazove “hrvatskom vojskom”, ma-
da je u tamo{wim jedinicama uvek bilo neuporedivo vi{e Srba nego Hrva-
ta. U pismu [tabu Drugog korpusa od 6. decembra 1943. godine, Tito se radu-
je omasovqewu partizanskih jedinica, pa kaè: “Uskoro }e procenat Hrva-
ta u na{im jedinicama u Hrvatskoj nadma{iti Srbe ... Hrvatske jedinice
potpuno pokrivaju cijelu hrvatsku teritoriju... ^vrsto vo|ena, ova vojska je
u stawu da rije{i sva pitawa u Hrvatskoj. Napomiwemo vam da se je hrvat-
ska vojska slomom Italije prili~no naoruàla, mada nije onako kako je to
trebalo da bude.” (tom 18, str. 22-23.) Tito je znao da }e mu jednog dana biti
itekako potrebno da se srpske partizanske jedinice, jo{ u vreme kad u wi-
ma skoro uop{te nije bilo Hrvata, nazovu “hrvatskim”. S druge strane, ne-
prekidno izjedna~ava ratnu ulogu usta{a i ~etnika, pa ~ak tvrdi da su ~et-
nici pobili desetine hiqada muslimana i Hrvata. Netremice laù}i, on i
u op{irnom ~lanku za ameri~ki ~asopis “Fri vorld”, objavqenom u junu
1944. godine, u tom smislu neistinito interpretira svoj razgovor sa Dra-
òm Mihailovi}em iz septembra 1941, pa veli: “Po{to je Draà Mihailo-
vi}, ne znam iz kojih razloga, i tada pa i dugo kasnije, drào da sam ja Rus, on
je potpuno otvoreno govorio o Hrvatima i svim ostalim narodima Jugosla-
vije. On je, kada sam ga pitao {ta misli o nacionalnom pitawu, izjavio ne-
dvosmisleno da Hrvati, muslimani i svi ostali moraju biti najstroè ka-
`weni i poslije izvjesne odmazde potpuno pot~iweni Srbima. Po{to sam
se suprotstavio, rekao je da je wegovo gledi{te sasvim pravilno, jer su svi
Hrvati krivi za usta{ke zlo~ine, svi su usta{e i izdajice, koji su prodali
Jugoslaviju Nijemcima.” (Tom 19., str. 171.)
Podnose}i obrazloèwe predloga da Predsedni{tvo AVNOJ-a usvoji
op{tu politi~ku amnestiju ~etnika Draè Mihailovi}a, hrvatskih i slo-
vena~kih domobrana, Tito 21. novembra 1944. godine potencira da se tu ra-
di o “zavedenim” qudima koji su se iz raznoraznih razloga na{li na strani
neprijateqa svoje zemqe i naroda. To je opet prilika da se “velikosrpski
hegemonisti” navedu kao glavno i najve}e zlo, pa Tito na slede}i na~in kla-
sifikuje uzroke iz predratnog perioda koji su mnoge qude odveli na stran-
puticu: “Prvo, uzroci leè u nacionalnom ugwetavawu naroda od strane ve-
likosrpskih hegemonista. Drugo, uzroci leè u raspirivawu mr`we me|u
narodima Jugoslavije od strane biv{ih vlastodràca. Tre}e, uzroci leè
u nacional{ovinizmu koji su kod pojedinih naroda razvijali tu|inski
agenti, kao {to su usta{e u Hrvatskoj i drugi. êtvrto, uzroci leè u dva-
desetogodi{woj politici hajke protiv radni~ke klase, a naro~ito protiv
Komunisti~ke partije, koju su pred narodima prikazivali kao antidràv-
nu. Peto, uzroci leè u sistematskoj propagandi i kleveti, {to su je, za vri-
jeme ovog oslobodila~kog rata, vr{ili ujediweni doma}i izdajnici i oku-
patori protiv istinskih rodoquba koji su se na poziv Komunisti~ke parti-
je digli na oru`je i pod wenim vo|stvom branili, s oru`jem u ruci, svoju ne-
zavisnost i svoje ìvote. [esto, uzroci leè u sistematskoj propagandi u
930
zemqi i inostranstvu: da nije vrijeme za dizawe na ustanak i da treba ~eka-
ti na znak za borbu protiv okupatora.” (tom 25, str. 31.)
k) Okosnica Brozove antisrpske politike posle Drugog svetskog rata
Kako je Tito bio neverovatan laòv upe~atqivo svedo~i zapisnik o
wegovom razgovoru sa Vinstonom êr~ilom 15. avgusta 1944. godine. Vo|a
jugoslovenskih komunista tom prilikom decidno tvrdi da mu nije namera da
u Jugoslaviji uvede komunisti~ki sistem, kao i da se wegovi partizani ru-
kovode demokratijom i slobodom li~nosti kao osnovnim politi~kim prin-
cipima. Prema Titovim re~ima, “sve evropske zemqe moraju imati demo-
kratske sisteme poslije rata, i Jugoslavija ne smije biti izuzetak.” (tom 22,
str. 46.) I wegove parole o bratstvu i jedinstvu su uvek bile samo {upqe
fraze jer svoje antisrpske animozitete Tito nije bio u stawu da prikrije
ni u direktnom saobra}awu sa Pokrajinskim komitetom Komunisti~ke par-
tije za Srbiju. Tako wegove ~lanove u pismu od 17. septembra 1944. godine
o{tro kritikuje povodom sadràja cirkularnog pisma koje su prethodno
uputili svom ~lanstvu. On upravo skolasti~ki cepa dlaku na ~etvero, zame-
raju}i srbijanskim komunistima da su “upali u prazna i pogre{na razmatra-
wa”, a posebno im prigovara zbog “pogre{nih” zakqu~aka u pogledu uloge i
zna~aja Srbije u predstoje}im zbivawima.
Upravo taj fragment je najzna~ajniji, jer predstavqa okosnicu komplet-
ne Titove antisrpske politike nakon Drugog svetskog rata. Tito pi{e: “U
~emu je zna~aj Srbije u posqedwe vrijeme, poslije Drugog zasijedawa AV-
NOJ-a? U tome {to se u Srbiji sakupila centralna reakcionarna grupa, po-
vezana sa svim reakcionarnim grupama u Jugoslaviji, pomagana od reakcio-
narnih krugova iz Engleske i Amerike i od wema~kog okupatora. Iz takvog
poloàja sasvim je nu`no proizlazilo da su svi reakcionari {pekulisali
na pitawu Srbije. Ali bi bilo nepravilno re}i, kao {to vi ~inite, da srp-
ski narod igra nekakvu vode}u ulogu u “re{avawu budu}nosti ostalih naro-
da Jugoslavije”. [ta to zna~i, govore}i jezikom prakse? To zna~i da narod u
Srbiji osloba|a druge narode – Makedonce, Crnogorce itd. To, me|utim,
nije ta~no. I moè kod mnogih izazvati pogre{nu predstavu o tome kako
srpski narod osloba|awem drugih naroda istovremeno treba da stekne i ne-
ku ve}u, vode}u ulogu. Pravilno je re}i da se srpski narod moè oslobodi-
ti samo u zajedni~koj borbi s ostalim narodima Jugoslavije i da u toj zajed-
ni~koj borbi ne moè do}i do svoje vlastite slobode ako ne uni{ti razne
hegemonisti~ke klike. U toj borbi on obezbje|uje svoju nezavisnost i svoju
ravnopravnost s ostalim narodima Jugoslavije. Tu stvar je trebalo postavi-
ti tako, a ne pri~ati o nekoj vode}oj ulozi, misiji ili sl. Srbije u Jugosla-
viji. Takav va{ stav i takvu politiku ne bi mogao da razumije nijedan od
ugwetenih naroda Jugoslavije, a mogli bi samo da {kode narodu u Srbiji,
~vrstini i stvarnom jedinstvu narodnooslobodila~kog pokreta u Srbiji.”
(tom 23, str. 165.)
l) Poku{aj pridobijawa vrhu{ke Rimokatoli~ke crkve za
li~nu Brozovu diktaturu
Svestan iskqu~ive zasnovanosti ve{ta~ke hrvatske nacije na rimoka-
toli~kom ekskluzivizmu, Tito je ve} 1945. godine poku{ao da vrhu{ku Ri-
931
mokatoli~ke crkve u Hrvatskoj pridobije za svoj totalitarni politi~ki
projekat i li~nu diktaturu, uvijaju}i ih u pla{t hrvatskih nacionalnih in-
teresa. Tako je u Zagrebu 5. juna te godine primio delegaciju katoli~kog sve-
{tenstva koju je predvodio pomo}ni zagreba~ki biskup Frawo Salis – Se-
vis, kao zamenik nadbiskupa Stepinca. Izrazio je radost {to visoki crkve-
ni dostojanstvenici pokazuju puno razumevawe za aktuelna politi~ka zbi-
vawa i èqu da sara|uju sa novim vlastima. Iznose}i sopstveno mi{qewe
o budu}im odnosima crkve i dràve on je sopstvenu viziju instrumentali-
zacije crkvene organizacije ovako izrazio: “Moram vam re}i da ja, kao Hr-
vat, nisam bio zadovoqan dràwem jednog dijela katoli~kog sve{tenstva u
ovim te{kim historijskim momentima, koji su stajali velikih `rtava.
Oprostite mi moju iskrenost, ali ja govorim otvoreno, onako kako mislim:
nisam bio zadovoqan. Samo, to ne zna~i da mi osu|ujemo, niti da ja osu|ujem
sve}enstvo uop}e. Mislim da vi znate da se veliki dio sve}enstva, i to ba{
mla|eg, odbio od starih sve}enika, naro~ito od sqedbenika velikog [tro-
smajera – sqedbenika jugoslovenske ideje. Razumije se, nama je u toku same
borbe bila stalno pred o~ima misao vodiqa da je pitawe religije duboko
ukorijeweno u na{em narodu i da se to pitawe, kao i pitawe crkve i odno-
sa crkve prema dràvi, ne moè rije{iti dekretom, jer su takva rje{ewa
uvijek trpjela neuspjeh i {tetila zajednici, op}oj narodnoj stvari. Rukovo-
de}i se tom mi{qu, tom idejom vodiqom, mi smo se i sada prihvatili posla,
da se dogovorimo i da na|emo najpogodnije rje{ewe. @elio bih – ja sam to
iznio i pred monsiworom Svetozarom Ritigom – da se izradi jedan elabo-
rat o tome kako vi mislite da bi trebalo rije{iti pitawe katoli~ke crkve
u Hrvatskoj; mi }emo isto tako razgovarati i s pravoslavnom crkvom. Sa
svoje strane, rekao bih da na{a crkva treba da bude nacionalna, da se vi{e
prilagodi naciji. Mo`da vam je malo ~udnovato {to ovako ~vrsto zastupam
nacionalnost. Ali proliveno je isuvi{e krvi, vidio sam isuvi{e narodnih
patwi, pa èlim da katoli~ko sve}enstvo u Hrvatskoj bude nacionalno, du-
bqe povezano sa narodom nego {to je povezano sada. Moram otvoreno re}i
da ne preuzimam pravo da osu|ujem Rim, va{u vrhovnu rimsku instancu. Ne,
to ne}u. Ali moram kazati da tu gledam na stvari kriti~ki, jer je ta instan-
ca uvijek nagiwala vi{e Italiji nego na{em narodu. Ja bih èlio da kato-
li~ka crkva u Hrvatskoj sada, kada postoje svi uslovi za to, ima vi{e samo-
stalnosti.” (tom 28, str. 86-87.)
Me|utim, kako su rimokatoli~ki prelati navikli da druge instrumen-
talizuju, a ne da sami postanu ne~ije sredstvo, ubrzo je do{lo do sukoba sa
Titovim reìmom. Biskupska konferencija pod Stepin~evim rukovod-
stvom svojim vernicima je 20. septembra 1945. godine uputila “pastirsko pi-
smo”, kojim se distancirala od nove vlasti i raspisanih izbora za ustavo-
tvornu skup{tinu. Tito je na to reagovao ~lankom u “Borbi” 25. oktobra
1945. godine, kojim je pokazao sujetu povre|enog diktatora, ali i prvi put
izneo su{tinske ~iwenice o temeqitoj crkvenoj kompromitaciji u toku ra-
ta. U ~lanku stoji: “Takozvano pastirsko pismo, potpisano od svih biskupa
koji se nalaze u zemqi, na ~elu s nadbiskupom Stepincem, svojom sadrìnom
jasno potvr|uje da su wegovi inicijatori duboko neprijateqski raspoloèni
932
prema novoj, federativnoj Jugoslaviji. Sadrìna pisma, i vrijeme u koje je
ono izdano, tako|er potvr|uje da je ono potpuno u skladu s planskom hajkom
i napadima svih neprijateqa nove, preporo|ene Jugoslavije, tj. Federativ-
ne Demokratske Jugoslavije. Dvije su stvari na koje se gospoda biskupi naj-
vi{e pozivaju u svojoj poslanici: progon sve}enika i agrarna reforma,
iako oni to ne nazivaju agrarnom reformom, ve} oduzimawem imovine cr-
kvi. U svojoj poslanici gospoda biskupi idu tako daleko da ka`wavawe kr-
volo~nih usta{kih koqa~a koji su bili sve}enici identifikuju s progo-
nom crkve. Gospoda biskupi se juna~e i govore kako su oni spremni na bor-
bu, pa ma platili to svojim ìvotima. Protiv koga su spremni na borbu? Ra-
zumije se, protiv narodne vlasti, protiv tekovina narodnooslobodila~ke
borbe, protiv nove, demokratske Jugoslavije – drugim rije~ima protiv
ogromne ve}ine naroda Jugoslavije.” (tom 29, str. 126.)
Tek sada Tito otvara problem pona{awa rimokatoli~kog klera u toku
rata, kad su prelati odbili da se povinuju wegovim politi~kim zahtevima.
Po~iwe retorskim pitawima: “Za{to gospoda biskupi nisu, recimo, izda-
li takvu poslanicu i ~itali je u svim crkvama za vrijeme Paveli}a i Nije-
maca protiv onih stra{nih klawa Srba u Hrvatskoj, gdje je izginulo stoti-
ne i stotine hiqada èna, djece i qudi? Za{to se nisu onda bunili protiv
tih stra{nih usta{kih zlo~ina koji su u{li za vje~ita vremena kao najve-
}a mrqa u historiju hrvatskog naroda? Za{to gospoda biskupi nisu izdali
takvu poslanicu i dali je ~itati u svim crkvama protiv klawa i strijeqa-
wa koja su vr{ili usta{e i Nijemci nad desetinama hiqada Hrvata, najbo-
qih sinova hrvatskog naroda? Za{to se nisu bunili protiv najstra{nije
qudske klaonice – logora u Jasenovcu, gdje su usta{e podjednako uni{tava-
li i Srbe i Hrvate na desetine i stotine hiqada? Za{to onda nisu bili
spremni dati svoje ìvote kao duhovni pastiri za stotine hiqada hri{}a-
na, a sada izjavquju da su spremni na svaku `rtvu zbog agrarne reforme i
svojih li~nih interesa? Nije li to malo ~udno i suvi{e prozirno? Znadu
li ko su bili oni sve}enici za koje se sada oni zauzimaju? To su bili okor-
jeli usta{e-koqa~i i duhovni inspiratori usta{kih pokoqa. Jesu li ikad
ijednoga takvog zlo~inca osudili ili izop}ili iz crkve? Nisu, ve} obrat-
no. Oni ho}e iz wih na~initi mu~enike. Oni se zauzimaju za grobove onih
zlikovaca, usta{kih koqa~a, koje je dostigla ruka narodne pravde. A za{to
se ne zauzimaju za grobove usta{kih `rtava? Za grobove one sitne nevine
djece koja su ginula od krvni~kog noà na maj~inim grudima? Jesu li ikad
i{li na grobove u kojima leè hiqade i hiqade nevinih usta{kih `rtava?
Nisu. [ta to zna~i? To zna~i da su wima draì grobovi usta{kih koqa~a
nego grobovi nevinih `rtava.” (str. 126-127.)
Re~ je tu, pre svega, o grobovima usta{a i domobrana, negde oko petna-
est hiqada, koje su partizani streqali kod Blajburga. Tito potom navodi i
neke konkretne primere neposrednog zlo~ina~kog delovawa rimokatoli~-
kog klera, ponovo koriste}i retorsko pitawe kao efektnu stilsku figuru:
“Znadu li oni da su se u [irokom Brijegu u Hercegovini, zajedno s Nijem-
cima i usta{ama, borili i mnogi fratri protiv na{e oslobodila~ke voj-
ske? Oni su tu, razumije se, izginuli zajedno s Nijemcima i usta{ama, i ovi
sada to nazivaju progonom crkve. Za{to je ba{ Hercegovina i Bosna dala
933
najvi{e usta{kih vo|a i koqa~a? Krvnik Paveli} i mnogi wemu sli~ni bi-
li su |aci {kola kojima su rukovodili redovnici. Redovni~ke {kole i gim-
nazije u Bosni i Hercegovini bile su glavni rasadnik mr`we me|u Hrvatima
protiv Srba i muslimana. [kole frawevaca i redovnika usadile su u srce
hrvatskog naroda u Hercegovini i Bosni stra{nu mr`wu ~iji su se rezulta-
ti ispoqili pod kriminalnim zlikovcem Paveli}em... Mnogi od onih koji
su ga zaveli umakli su ruci narodne pravde. Druge sada ovi ho}e da za{ti-
te... Znate li vi da su se maleni ostaci usta{kih grupica nazvali kriàri-
ma i da pod tim imenom ubijaju mirne seqake i putnike? Oni pozivaju u svo-
je redove u ime Boga, u ime Paveli}a, u ime Ma~eka itd., razne zavedene qu-
de. Pod ~ijim uticajem? Pod uticajem raznih starih, skrahiranih politi-
~ara i propagande, sli~ne pastirskom pismu... Ono smeta konsolidaciji na-
{e zemqe. Ono sije mr`wu me|u narodom, osobito kada ga tuma~e sve}eni-
ci usta{ki nastrojeni. Ono unosi onaj nemir u narod koji moè dovesti do
r|avih posqedica ako se na vrijeme ne sprije~i ta {tetna propaganda.” (str.
127.) Pri kraju ~lanka Tito li~no Stepinca proziva: “Iz izjava g. nadbisku-
pa Stepinca i nekih drugih crkvenih dostojanstvenika da su oni spremni us-
trajati u borbi po cijenu li~nih `rtava, ja mogu izvu}i samo jedan zakqu-
~ak: da su se svi oni mirili sa stawem pod Paveli}em, ne iz straha ve} iz
ideolo{kih razloga.” (str. 128.)
Po~etkom novembra 1945. godine, Tito u izjavi dopisniku francuskog
lista “Imanite” neka pitawa dodatno precizira, obja{wavaju}i sopstvene
stavove i politi~ku poziciju jugoslovenskog komunisti~kog reìma. Izme-
|u ostalog, on veli: “Pravoslavno sve}enstvo, u velikoj ve}ini, vezano je za
narod i ima lojalan i rodoqubiv stav. Jedan dio katoli~kog sve}enstva, na-
ro~ito dio visokog sve}enstva, crkvenih velikodostojnika, odigrao je nedo-
li~nu ulogu za vrijeme rata. Ovi qudi su ve} prije rata bili nadahnuti ~i-
sto fa{isti~kim tendencijama. Za vrijeme okupacije sara|ivali su sa oku-
patorom i paktirali protiv naroda. Izvjesni sve}enici, u saradwi s okupa-
torom i usta{ama, vr{ili su zlo~ina~ka djela, naro~ito nad pravoslavnim
stanovni{tvom, Srbima, i rodoqubivim hrvatskim katolicima. O tome
treba voditi ra~una. Kod nas je katoli~ka crkva jaka po svojoj organizaciji
i ima potporu Vatikana. Ona je glavna snaga reakcije, jer je fa{izam kod
nas uni{ten. Govori se o progawawu crkve u Jugoslaviji. To je jedna besmi-
slica. Poslije oslobo|ewa niko ovdje nije progawao crkvu, niko nije pro-
gawao ni sve}enike ni vjernike. Ali, mi smo imali strog stav prema pozna-
tim zlo~incima, prema onim sve}enicima koji su izvr{ili ili rukovodi-
li pokoqima Jugoslovena. Na{ je zadatak bio da ih kaznimo. Uostalom, to
je narod zahtijevao. Mi nismo dirnuli ni u jednog drugog sve}enika, iako su,
me|utim, mnogi od wih radili u korist usta{a i blagosiqali koqa~ke fa-
{isti~ke bande. Mi smo progawali samo one koji su se s oru`jem u ruci bo-
rili protiv naroda koji se borio protiv okupatora, za oslobo|ewe otaybi-
ne.” (str. 134.)
q) Kolaboracija sa Nemcima i usta{ama
Mada je Draù Mihailovi}a i wegove ~etnike neprekidno optuìvao
za saradwu sa okupatorom, Tito je i sam ulazio u kolaboraciju sa Nemcima
934
i usta{ama. Podaci o tome decenijama su prikrivani, a posle Titove smrti
obelodanio ih je Vladimir Dedijer, da bi Mi{a Lekovi} napisao ~itavu
kwigu o takozvanim “martovskim pregovorima” iz 1943. godine. Nakon veli-
ke nema~ke operacije “Vajs I” rukovodstvo partizanskog pokreta Nemcima
je ponudilo saradwu i pakt o nenapadawu, kako bi nesmetano moglo da se ob-
ra~una sa ~etni~kim jedinicama. U to vreme i Nemci i partizani najvi{e
su strepeli od angloameri~kog iskrcavawa na jadranskoj obali, ~ijim sna-
gama bi se ~etnici sasvim sigurno prikqu~ili. Zato je Nemcima obra~un s
Mihailovi}em bio prioritetan, ali nisu odustajali ni od eliminisawa
Titovih snaga posle toga. Hitlerov ministar inostranih poslova fon Ri-
bentrop rekao je, 19. decembra 1942. godine, svom italijanskom kolegi gro-
fu ]anu da su ~etnici opasniji od komunista. îtave 1942. godine partiza-
ni su bili u kriti~noj situaciji jer su omrznuti u srpskom narodu. Tome je
“u mnogome doprineo i od Vrhovnog partizanskog {taba i Josipa Broza Ti-
ta li~no inicirani kurs o{trog obra~una sa svim “aktuelnim i potenci-
jalnim” neprijateqima partizana. Posledica tog kursa (nazvanog “levo
skretawe”, odnosno “leva devijacija”), pogre{nog u svakom pogledu, bila je,
da su partizani bili skoro potpuno onemogu}eni u Crnoj Gori, Hercegovi-
ni, Sanyaku i isto~noj Bosni.” (Kazimirovi}, op. cit., kwiga ~etvrta,
str. 1046.)
Nema~ka operacija “Vajs II” sabila je Titove snage na prostoru izme|u
Glamo~a, Livna, Jajca i Bugojna, prete}i im potpunim uni{tewem. Potom je
planirano i uni{tewe ~etnika. Tito je tada, preko zarobqenog nema~kog
majora [trekera, uspostavio vezu sa nema~kom komandom i ponudio pri-
mirje. Strepe}i od sovjetskog reagovawa na taj kolaborantski ~in, “a mo`da
i iz opreznosti, koja je poticala iz uro|ene mu brige za vlastitu sigurnost
(iz prevelike brige za sopstvenu sigurnost on je tokom borbi preme{tao po
nekoliko puta ~ak i ve}e jedinice s jednog na drugi poloàj), ponudu Nem-
cima za otpo~iwawe pregovora Tito nije li~no potpisao. Ta ponuda nije po-
slata ni u ime Vrhovnog {taba, ve} u ime jedne vojne jedinice.” (str. 1056-
1057.) Nemcima je nudio partizansko povla~ewe s wima va`nih strate{kih
prostora, obustavqawe sukoba i orijentaciju na potpuno razbijawe ~etni-
ka. “Bio je to, polaze}i ve} od same namere Vrhovnog partizanskog {taba,
krupan doga|aj, vrlo krupan, ali koji je, iz raznih razloga, u Jugoslaviji pre-
}utkivan tokom vi{e decenija. Kad se pak po~elo o tome pisati, sve je ~i-
weno da se ceo slu~aj predstavi, pre svega, kao jedna epizoda jedva i pomena
vredna.” (str. 1058.)
I ovo ~ak nije ni bila prva partizanska kolaboracija sa Nemcima, a vr-
lo je zna~ajno {to je u tom pogledu inicijativa uvek i{la s Titove strane.
Kazimirovi} ukazuje da je “neposredno pred ponudu Vrhovnog partizanskog
{taba Nemcima za zapo~iwawe pregovora o primirju (i razmeni zarobqe-
nika, pored ostalog), u martu 1943. godine, Glavni partizanski {tab Slove-
nije uspostavio kontakt sa predstavnicima nema~ke vojne obave{tajne slu-
`be (Abvera) i da je ciq toga kontakta bio – sklapawe dogovora o primir-
ju izme|u partizana i Nemaca. Kako iznose nema~ki istori~ari, koji su svo-
ja istraìvawa uglavnom usredsredili na aktivnost vojno-obave{tajne slu-
935
`be Vermahta, u ovom krugu mislilo se tada da su kod partizana sazreli svi
uslovi za aran`man s Nemcima, budu}i da se Tito od kraja 1942. godine “po-
~eo ose}ati napu{tenim od Rusa”. Pozivaju}i se na izve{taj predstavnika
Abvera u Klagenfurtu, profesora Burgera, istori~ar Leverkin tvrdi da
su slovena~ki partizani ve} na prvom sastanku izjavili – da bi “Tito pod
odre|enim okolnostima bio spreman da obustavi borbu protiv Nemaca”.
Suprotno èqi slovena~kih partizana, predstavnici Abvera u Klagen-
furtu nisu pokazali zainteresovanost za nastavak jednom zapo~etih razgo-
vora. I to zato {to im je u me|uvremenu tako nare|eno “s vi{eg mesta”, uz
obrazloèwe, da }e “Tito u najskorije vreme biti i tako i tako likvidi-
ran”. Potrebno je naglasiti da kontakt predstavnika Glavnog partizanskog
{taba Slovenije, kao i kontakt Vrhovnog partizanskog {taba nisu bili ni
prvi ni posledwi “mirni dodiri” partizana i Nemaca. Prvi i zna~ajniji
kontakt uspostavqen je u leto 1942. godine kod Livna, a posle pregovora u
martu 1943. usledili su kontakti u kontinuitetu i oni su potrajali sve do
samog zavr{etka rata.” (str. 1058-1059.)
Na poku{aje komunisti~ki orijentisanih istori~ara da Titovu kola-
boraciju objasne taktikom, diplomatskim ispitivawem protivnika, dobija-
wem u vremenu, upozorewem zapadnim saveznicima itd., Kazimirovi} odgo-
vara: “Iz nema~kih dokumenata (a drugih dokumenata, uzgred budi re~eno, u
stvari i nema) jasno se vidi, prvo, da su pregovori izme|u predstavnika Vr-
hovnog partizanskog {taba i Nemaca (svejedno {to Nemci na wih nisu ni
gledali kao na pregovore) imali svoju duboku osnovu i da se otud nikako ne
bi mogli okarakterisati ni kao obi~na “kontakt-varka”. Na ovakav zakqu-
~ak upu}uje ve} i sama ~iwenica da su se u partizanskoj delegaciji za prego-
vore s Nemcima na{la dvojica tako visokih partizanskih rukovodilaca,
kakvi su bili Milovan \ilas i Ko~a Popovi}. Zatim, na ovakav zakqu~ak
upu}uje ve} i sam zapisnik sastavqen u Gorwem Vakufu, u kojem je ta~no za-
beleèno o ~emu partizanska delegacija èli da vodi razgovor i {ta pred-
laè. Ako se svemu ovom dodaju i nare|ewa Vrhovnog partizanskog {taba
pojedinim jedinicama da obustave sve napade na nema~ku vojnu silu, preki-
nu i sa ru{ewem èlezni~ke pruge Zagreb–Beograd, sve dobija sasvim spe-
cifi~ne dimenzije. Takve dimenzije, zapravo, da se obrazloèwe za odluku
Vrhovnog partizanskog {taba za dogovor s Nemcima u martu 1943. moè na-
}i jedino u proceni Josipa Broza da se kraj rata bliì, da se Nema~ka na-
lazi pred kona~nim porazom i da, otud, Nemci vi{e i nisu glavni neprija-
teqi, ve} – pripadnici vojske generala Mihailovi}a, koji bi, uz pomo} za-
padnih saveznika (u ~ije je iskrcavawe tada verovao i Tito) lako mogli da
uspostave staru vlast u Jugoslaviji.” (str. 1059-1060.)
Da bi {to pre sklopio povoqan aran`man s Nemcima, Tito ih je uvera-
vao da nema nikakvog razloga da vodi borbe protiv wihove vojske, kao i da
su dotad partizani u sukobe ulazili iskqu~ivo brane}i se. Obe}avao im je
da }e se partizanske jedinice svim snagama suprotstaviti eventualnoj an-
glo-ameri~koj invaziji na jadransku obalu. Titova delegacija je ve} u Gor-
wem Vakufu slu`beno saop{tila nema~kim oficirima: “U nacionalnom
~etni~kom pokretu mi vidimo najve}eg i najopasnijeg neprijateqa, po{to
936
~etnici teè da stvore Veliku Srbiju, a nas da istisnu. Pod takvim okol-
nostima mi nemamo vi{e nikakvog povoda da se borimo protiv nema~ke voj-
ske, niti da nanosimo {tete nema~kim interesima u celoj zemqi, bilo voj-
ne ili privredne prirode, a tako|e i interesima saobra}aja. Mi ne traì-
mo nikakvu protivuslugu. Treba nam samo dati priliku da se borimo protiv
~etnika da bismo ih uni{tili.” (str. 1064.) Slu`bena bele{ka koja sadrì
sve elemente sporazuma osamdesetih godina je u celosti objavqena u vi{e
istoriografskih dela, prvi put u drugom tomu Dedijerovih “Novih prilo-
ga za biografiju Josipa Broza Tita”. Sam Tito, ose}aju}i vaqda da }e to
uskoro postati predmet rasprava, pred svoju smrt, u govoru na godi{wici
bitke na Neretvi, 12. novembra 1978. godine, pomenuo je te pregovore, tvrde-
}i da je wihov ciq bio samo razmena zarobqenika i optuùju}i svoje sarad-
nike da su prekora~ili ovla{}ewa. Tek posle ~etiri godine, kad Tita nije
bilo, usudio se Ko~a Popovi} da kaè da je ta Titova tvrdwa neosnovana.
Kazimirovi} u ovoj svojoj kwizi daje {ire izvode iz jedne dosad slabo
poznate nema~ke slu`bene bele{ke od 31. marta 1943. godine, koju su sasta-
vili oficiri Abvera na osnovu razgovora s Titovim izaslanikom Vladi-
mirom Velebitom. “U tom aktu zabeleèno je, da je Velebit, pored ostalog,
izjavio: “Prema na{em mi{qewu, i kako nam je to neoficijelno stavqeno
do znawa, Nemci nemaju nikakvih teritorijalnih aspiracija na biv{em ju-
goslovenskom prostoru, ve} imaju sada samo strategijske i privredne, even-
tualno i politi~ke interese. Oni }e otud, svejedno kako se rat zavr{io, po
wegovom okon~awu napustiti zemqu”. Isti~u}i da se narodnooslobodila~-
ki pokret zalaè za slobodnu Jugoslaviju, u kojoj sva slovenska plemena tre-
ba da imaju ista prava i u kojoj ne bi vladali samo Srbi, Velebit je rekao,
“da NOP otud vidi u nacionalnom ~etni~kom pokretu svog najve}eg i najo-
pasnijeg neprijateqa, koji èli da stvori velikosrpsku dràvu”.
Slede}e {to je Velebit rekao nema~kim obave{tajnim oficirima, bi-
lo je: “Pod ovim okolnostima, mi nemamo nikakvog razloga da se vi{e bo-
rimo protiv nema~ke vojske i ne èlimo da {tetimo nema~kim interesima
u zemqi, bilo da su oni vojne ili ekonomske prirode. Nikakve kontrauslu-
ge za to mi ne traìmo, nama treba samo da se da prilika da se borimo pro-
tiv ~etnika da ih uni{timo. Da }e pri tom stradati i Italijani, to je za
àqewe, ali to je sudbina “savezni{tva”!” Vladimir Velebit je u Sarajevu
izjavio i to, “da je èqa Vrhovnog {taba NOVJ, da se povu~e u jednu odre-
|enu oblast, pre svega u neki ~etni~ki kraj. Geografski bi to mogla da bu-
de oblast na zapadu sa granicom na Neretvi, a na severu pravcem Kowic –
Kalinovik – Fo~a.” (str. 1071-1072.) Ostatak slu`bene bele{ke sadrì de-
taqna Velebitova opawkavawa ~etnika i Mihailovi}a. Titovo poverewe u
Nemce nedugo zatim je dovelo do partizanske katastrofe na Sutjesci.
m) U~vr{}ivawe komunisti~ke diktature po
avnojevskom antisrpskom receptu
Po ulasku u Beograd oktobra 1944. godine, Titove jedinice po~iwu {i-
rom Srbije masovne likvidacije ne samo ratnih protivnika, nego i sveg ide-
olo{ki sumwivog i nepouzdanog stanovni{tva. Trista hiqada novih bora-
937
ca prinudno je mobilisano u Srbiji i skoro bez ikakve prethodne obuke upu-
}eno na Sremski front, gde su masovno ginuli. Vasa Kazimirovi} skre}e
pa`wu u svojoj kwizi na svedo~ewe nekada{weg Titovog li~nog pratioca
Bo{ka ôli}a o ~vrstim vatikanskim vezama wegovog vrhovnog komandata,
{to svakako treba dovesti u vezu i sa tvrdwama Zorana Nenezi}a da je Tito
bio mason i pripadao strogo konspirativnoj vatikanskoj loì krajwe reak-
cionarnog karaktera. Kako je Bo{ko ôli} ispri~ao Pavlu Popovi}u Cr-
nom, a ovaj to objavio 1. maja 1994. godine u beogradskoj “Politici”, u ~lanku
“Tajno putovawe u Vatikan”, pa Kazimirovi} preneo, “on je pratio Tita i
kad je ovaj, u najve}oj tajnosti navodno putovao u Vatikan, na dogovor sa pa-
pom. Papa treba da je tada Tita (ne zna se po koju cenu, kako iznosi Pavle
Popovi} Crni) obavezao: 1) da se ne osloba|a logor Jasenovac, 2) da svojim
poznatim uticajem na êr~ila odvrati britanske vojne snage od bombardo-
vawa Zagreba, i 3) da uti~e na êr~ila kako treba bombardovati Beograd
(toboè zbog Nemaca). Poklawaju}i punu veru kazivawu Bo{ka ôli}a,
Pavle Popovi} Crni kaè da to {to je izneseno “predstavqa svojevrsnu crnu
kutiju” i da je ôli} zbog te tajne, posle rata, u periodu Informbiroa, naj-
svirepije mu~en na Golom otoku: stavqana mu je gromada mermera od preko
sto kilograma na gole grudi u leè}em poloàju. Vezanih uz to i nogu i ru-
ku, on je mu~eni~ki disao, a drugi su velikim ~eki}em udarali po mermernoj
gromadi.” (str. 1369.)
Kako mu je kraq Petar II Kara|or|evi} pod êr~ilovim pritiskom
obezbedio me|unarodno-pravni kontinuitet jugoslovenske dràve i lega-
lizovao AVNOJ, Tito je reìrao pod dirigovanim uslovima parlamentar-
ne izbore, falsifikovao wihove rezultate i u~vrstio komunisti~ku dik-
taturu po avnojevskom antisrpskom receptu. “Upravo odlukama u Jajcu stvo-
rena je osnova za teritorijalnu podelu Jugoslavije po {emi Kominterne; ta
podela bila je usmerena na suzbijawe “velikosrpstva” i “velikosrpske hege-
monije” u Jugoslaviji. Odlukama u Jajcu, a na liniji Kominterne, stvoreni
su uslovi za suzbijawe srpskog faktora i kroz onemogu}avawe srpskom na-
rodu da se integri{e u jednu jedinicu. Sve u svemu, rezultat “avnojske fede-
rativne formule” bi}e, u datom ~asu, stavqawe Srbije pod kontrolu anti-
srpske koalicije, prvo Ustavom iz 1963., a zatim Ustavom iz 1974. godine i,
zatim, pretvarawe avnojskih administrativnih granica u dràvne – onda
kada bude do{lo do drugog razbijawa Jugoslavije, odnosno progla{ewa re-
publika u nacionalne dràve sa atributima politi~kog, ekonomskog i kul-
turnog suvereniteta. Upravo polaze}i od avnojskih odluka i Ustava iz 1974.
godine, Evropska zajednica je stvorila svoj plan za uklawawe socijalisti~-
ke Jugoslavije sa istorijske scene i sa geografske karte.” (str. 1322-1323.)
Posleratno normativno i politi~ko provo|ewe odluka Drugog zaseda-
wa AVNOJ-a po srpski narod je bilo fatalno. “Kad se uzme u obzir {ta su
u stvari zna~ile odluke AVNOJ-a u Jajcu, i ima u vidu {ta se sve na kraju
krajeva zbilo, proizlazi da su Srbi, bez kojih ni do samog AVNOJ-a nikad
ne bi moglo do}i (u vreme AVNOJ-a Srbi su jo{ uvek ~inili 90 odsto par-
tizanskih vojnih snaga) uistinu vodili rat protiv svojih interesa, a najvi-
{e u korist etni~kog i teritorijalnog ujediwewa Hrvata, Slovenaca i
938
muslimana. U ovom svetlu, odluke u Jajcu zna~ile su u biti veliku pobedu an-
tisrpskih snaga. Da do te pobede, me|utim, ne bi do{lo, a ponajmawe bi ona
mogla biti tako velika da te antisrpske snage nisu imale podr{ku srpskih
komunista, izvan svake je sumwe. Oni su bili ti koji su se i sami upiwali da
dokaù da je Jugoslavija, stvorena 1918. godine, bila “versajska tvorevina”
i da je u woj dominirala “velikosrpska hegemonija”. Na osniva~kom kongre-
su KP Srbije, odrànom u maju 1945. godine, sve je to posebno istaknuto i,
~ak, zakqu~eno – da je i u uslovima nove Jugoslavije, “borba protiv veliko-
srpske hegemonije jedan od glavnih zadataka srpskih komunista”. Nezavisno
od toga kakve su stavove zauzeli, i zauzimali, srpski komunisti, boqe re~e-
no komunisti Srbije, posle AVNOJ-a, i u kojoj meri su oni bili nekriti~-
ki prema odlukama u Jajcu, jedna istina ostala je da prkosi mraku zaborava.
A ta istina je da su odluke AVNOJ-a u Jajcu, nasuprot mnogim tvr|ewima da
je wima kona~no re{eno nacionalno pitawe u Jugoslaviji, u stvari ponovo
otvorile – srpsko pitawe.” (str. 1325.)
Avnojskim odlukama najvi{e su politi~ki profitirali Hrvati, obr-
nuto proporcionalno koliko su Srbi izgubili. “Pre svega zato {to je tim
odlukama u stvari utrt put drugoj hrvatskoj dràvi (posle 1941. godine) iz
koje }e, na kraju, kad Jugoslavija bude ponovo razbijena, izni}i i tre}a –
stvorena kao i prva hrvatska dràva novijeg vremena, usta{ka, uz podr{ku
inostranog faktora. Po Frawi Tu|manu, bez AVNOJ-a “sudbina hrvatskog
naroda bila bi stra{na”. [to se ti~e Srba u Hrvatskoj, oni su relativno
brzo dobili priliku da se uvere kuda ih je AVNOJ odveo. Uprkos deklara-
cijama i svakojakim partijskim proklamacijama, srpski narod u Hrvatskoj
}e, samo desetak godina posle zasedawa AVNOJ-a u Jajcu, formalno izgubi-
ti pravo na zvani~nu upotrebu svoga jezika, na svoje pismo, pravo na svoje
{kole, {tampu... Upravo u vreme zasedawa AVNOJ-a u Jajcu, kad se o brat-
stvu i jedinstvu govorilo kao o neuni{tivoj tekovini, Hrvati i Srbi bili
su jedni od drugih daqe nego mo`da ikada pre u svojoj istoriji. Hrvati su ta-
da u ogromnoj ve}ini jo{ uvek stajali uz usta{ku dràvu, koja je toliko zla
nanela srpskom narodu, podupirali je pre svega s oru`jem u ruci, bore}i se
u postrojbama usta{ke vojnice, àndarmerije, u domobranskim pukovima i
divizijama, pa i u sastavu same okupatorske vojske i u SS-jedinicama. Jo{ u
posledwim danima rata, uo~i samog ulaska partizanskih jedinica u Zagreb,
u maju 1945. godine, pod zastavom NDH nalazilo se nekoliko puta vi{e Hr-
vata nego u vojsci pod komandom mar{ala Josipa Broza Tita. Svakako i od
ovog polaze}i, izre~ena su mi{qewa, da su odlukama AVNOJ-a u Jajcu u
stvari Hrvati (a s wima i muslimani) rehabilitovani – za izdajstvo Kra-
qevine Jugoslavije u aprilu 1941., za ratovawe na strani Nema~ke, za geno-
cid izvr{en nad Srbima, Jevrejima i Ciganima. Isti~e se sem svega i to, da
je odlukama AVNOJ-a rehabilitovana i sama Nezavisna Dràva Hrvatska,
koja je zvani~no bila u ratu i sa Britanijom, i sa Amerikom i sa Sovjetskim
Savezom. Na front u Sovjetskom Savezu slate su kako suvozemne trupe, ta-
ko i vazduhoplovne jedinice. Zahvaquju}i odlukama u Jajcu, usta{ka dràva
je nastavila svoj ìvot u novoj formi, u okviru jugoslovenske federacije.”
(str. 1335.)
939
Kad je kraq svoja ustavna ovla{}ewa preneo na kraqevske namesnike, a
Josip Broz Tito dobio mandat za sastav koalicione kraqevske vlade, “na-
rodnooslobodila~ki pokret, organizovan i vo|en od strane KPJ, mogao je
posle svega da trijumfuje. Odluke u Jajcu postale su prvi zakon zemqe, iako
je wima, kako }e vreme pokazati, u temeqe Jugoslavije ugra|en dinamit ko-
ji }e je na kraju razoriti i ponovo jednom staviti upravo srpski narod na
najve}e muke. Taj dinamit bilo je formirawe takvih federalnih jedinica,
kakve su, na primer, bile Hrvatska i Slovenija, u kojima je separatizam pro-
duìo da traje, da ja~a, ~ekaju}i samo povoqnu priliku da se aktivira u naj-
punijem obimu. Na kraju, takva povoqna prilika je i do~ekana.” (str. 1337.)
n) Institucionalna razgradwa jugoslovenske dràve kao
priprema za raspad na srpsku {tetu
Slom komunisti~ke Jugoslavije i raspad zajedni~ke dràve, prvenstve-
no Srba i Hrvata, bili su neizbe`ni. Hrvati nikada iskreno tu dràvu ni-
su ni èleli, Kraqevina Jugoslavija nije mogla da se konsoliduje, a pod ko-
munisti~kim reìmom vlastodr{ci su sistematski, otvorenim terorom,
superiornom propagandom i stalnim ustavnopravnim transformacijama u
pravcu dezintegracije proces razgradwe u~inili nezadrìvim mnogo pre
nego {to se socijalna situacija zao{trila dubokom ekonomskom i du`ni~-
kom krizom. Decenijama u~vr{}ivani ideolo{ki monopolizam Saveza ko-
munista decenijama je spre~avao ~itave generacije intelektualaca da otvo-
reno razmi{qaju i raspravqaju o stawu i perspektivama jednog multinaci-
onalnog i multikonfesionalnog dru{tva, pa je javnost prili~no uspe{no
uquqkivana ve{ta~ki stvorenom iluzornom sve{}u o neprikosnovenosti
samoupravnog socijalisti~kog dru{tvenog modela kao najboqeg i jedino
mogu}eg. Dok je trajala ameri~ka finansijska potpora diktatora Tita kao
jedinog uspe{nog pobuwenika protiv svemo}nog Staqina, izraèna kroz
sto milijardi dolara bespovratne pomo}i, titoisti~ka ideologija i weni
protagonisti mogli su uspe{no da kontroli{u sve dru{tvene i politi~ke
tokove i nateraju milione qudi da bar glume nepokolebqivu veru u kqu~ne
ideolo{ke postulate, mada nije mali broj onih koji su pod stalnom propa-
gandnom indoktrinacijom, u svojoj gluposti, neznawu i naivnosti iskreno
poverovali u ono {to su im Broz i wegovi satrapi tuma~ili i obe}avali.
U zatvorenom totalitarnom dru{tvu komunisti~kog tipa vladaju}a ideo-
logija, netrpeqiva prema bilo kakvim alternativnim obrascima mi{qewa
i pona{awa, bila je va`nija od ekonomije, nauke i kulture.
Pad isto~noevropskog komunizma zatekao je Jugoslaviju u stawu ve} du-
boke ekonomske i moralne krize, uzdrmanih politi~kih autoriteta i s nor-
mativnopravnom strukturom koju je blagovremeno koncipirao i projekto-
vao onaj ko je i prièqkivao da do dràvnog raspada jednog dana do|e na pr-
venstveno srpsku {tetu. Samoupravni model dogovorne ekonomije, ~iji su
akteri podvrgavani ~vrstoj dirigentskoj palici lokalnih i regionalnih
partijskih komiteta, nije u odlu~nom momentu imao ko da usmeri u pravcu
reafirmacije trì{ne privrede i privatne svojine. Me|uetni~ka mr`wa,
najve}im delom proizvedena genocidom koji su prvenstveno Hrvati izvr{i-
li nad Srbima u Drugom svetskom ratu, nasilno decenijama prikrivana
940
i zata{kavana, u me|uvremenu je zbog nerazja{wenih odnosa i izbegavawa
istine neprekidno bujala i dovela do erupcije u najkriti~nijem momentu.
Tre}i kqu~ni faktor u svemu tome bio je strate{ki vatikanski i nema~ki
ciq da se jugoslovenska dràva razbije po {avovima koje je blagovremeno
pripremio Broz da bi Srbiju sveo na {to mawu teritorijalnu meru. U tre-
nutku mobilizacije spoqa obilato potpomognutih slovena~kih i hrvatskih
separatisti~kih pokreta, organi savezne vlasti su ve} efikasno oslabqe-
ni i normativnim preprekama onemogu}eni da spre~e dràvno uni{tewe.
Aparat odlu~ivawa je bio toliko komplikovan i snabdeven instrumentima
blokade, da je vladaju}a struktura samo jedne federalne jedinice mogla na
sasvim propisan na~in da zaustavi rad bilo koje dràvne institucije.
Ekonomski pragmatizam u privrednoj sferi u odlu~nom momentu nije
mogao da nadvlada partijski ideolo{ki monolitizam po pitawu sudbine sa-
moupravqawa i predrasuda o wegovoj neprikosnovenosti. Slovenci i Hrva-
ti, kojima je Kardeq, kao glavni arhitekta svih Titovih ustavnopravnih
projekata, darovao nedosti`nu institucionalnu prednost, ni u jednoj vari-
janti nisu prihvatali obnovu federalne dràve niti reviziju bilo koje te-
kovine komunisti~kog voluntarizma, pogotovo proizvoqno povu~enih gra-
nica me|u federalnim jedinicama ili mogu}nosti formirawa novih auto-
nomnih oblika na podru~ju, na primer, hrvatske federalne jedinice. S ob-
zirom da je Savez komunista kao vladaju}a politi~ka stranka u krutom jed-
nopartijskom sistemu predstavqao koncentrisani izraz vlasti, dok su usta-
vom propisane dràvne institucije bile samo realizator wegove politi~-
ke voqe, raspad te partije pokazao je da bez wega nijedna jugoslovenska dr-
àvna institucija ne moè vi{e da funkcioni{e. Uz to je sve ve}i priti-
sak Me|unarodnog monetarnog fonda da se vodi restriktivna ekonomska
politika razgoli}avao decenijama negovan osnovni eksploatatorski odnos
na relaciji izme|u razvijenih i nerazvijenih federalnih jedinica, zapravo
privilegovanu poziciju Slovenije i Hrvatske u odnosu na ostatak Jugosla-
vije. Iako je poloàj Slovenije po Ustavu iz 1974. godine bio najprivilego-
vaniji, separatizam je prvo u woj buknuo i neprekidno generisao politi~ku
krizu sve do raspada jugoslovenske dràve. To zna~i da je Slovencima naci-
onalni ciq bio va`niji od ekonomskog prosperiteta, ili su oni bili sve-
sni da se vi{e eksploatisawe nerazvijenih ju`waka ne moè odràti jer
oni sve vi{e protestuju protiv uo~qive nejednakosti i nepravednosti. Za-
padne sile, koje su èlele kontrolisani i mekani razlaz jugoslovenskih fe-
deralnih jedinica, obe}avale su veliku koli~inu novca da bi se taj projekat
{to mirnije realizovao. Srbi kao narod nisu se mogli kupiti novcem jer za
wih postoje mnogo vredniji interesi i ideali od materijalnih.
Institucionalna razgradwa jugoslovenske dràve dovela je do situaci-
je u kojoj je jedini integrativni faktor u Jugoslaviji bio Josip Broz, a po-
sle wegove smrti politi~ari su gotovo iskqu~ivo brinuli da se ne pojavi
novi Tito i ne preuzme lidersku ulogu.
Upravo zbog takvog straha slovena~ki, hrvatski, vojvo|anski autonoma-
{i, muslimanski, donekle crnogorski i makedonski komunisti, burno su re-
agovali na pojavu Slobodana Milo{evi}a na srpskoj politi~koj sceni. Ta-
da su zao{trene ve} postoje}e konfrontacije po pitawu potrebe revizije
941
saveznog ustava i do krajwih konsekvenci dovedena polarizacija unutar ko-
munisti~kih struktura na zagovornike obnove savezne dràve i pristalice
wene daqe razgradwe koja je pogodovala separatisti~kim aspiracijama. Po-
sebno je pla{io wegov sve ve}i uticaj u srpskim narodnim masama, ~ega su
se oko{tale birokratske strukture prosto uàsavale. Po prvi put nakon
pobede komunisti~ke revolucije politika je iz mra~nih kabineta i Tito-
vih doglavni~ko-ulizi~kih krugova iza{la direktno na gradske ulice, in-
spiri{u}i obnovu svesti o demokratiji kao vladavini ve}ine, a ne ritual-
nom sle|ewu voqe samozvane proleterske avangarde. Tada{wa komunisti~-
ka politi~ka elita jednostavno nije mogla otrpeti da se jedan od wenih pri-
padnika u unutra{wim obra~unima osloni na masu naroda kao saveznika.
Kad je ve} bilo sasvim jasno da se komunisti~ka diktatura mora na neki na-
~in transformisati u parlamentarnu demokratiju, sledbenici brozovsko-
kardeqevskog antisrpskog kursa ni po koju cenu nisu pristajali da se, po lo-
gici stvari, prvo odrè savezni vi{estrana~ki izbori, da tako savezna dr-
àva dobije demokratsku legitimaciju, pa tek onda da se ide na izbore u fe-
deralnim jedinicama. Bilo je mogu}e samo ovo drugo, a saveznu vlast je i da-
qe na me|unarodnom planu bio glas da je komunisti~ka, pa nije imala ni
stvarni legitimitet ni prakti~ni autoritet.
Titove i Kardeqeve sistematske i kontinuirane reforme jugosloven-
skog komunisti~kog federalizma od ~vrste federacije do labave konfede-
racije nisu nailazile na zna~ajniji otpor jer pod diktaturom totalitarnog
karaktera pravog politi~kog ìvota nije bilo; gra|ani su ìveli u strahu
od same pomisli na slobodno javno ispoqavawe sopstvenih stavova, dok je
politi~ka elita, formirana na podlozi apsolutne poslu{nosti i negativ-
ne selekcije, svoju misiju videla u slepom sprovo|ewu onoga {to joj Tito na-
loì. Sporadi~ni slu~ajevi neslagawa unutar elite redovno su se zavr{a-
vali politi~kom marginalizacijom i eliminacijom aktera, a u slu~ajevima
direktnog protivqewa pretila je dugogodi{wa robija, o ~emu svedo~e broj-
ni montirani politi~ki procesi. Srpski komunisti su se, pored toga, ne-
prekidno me|usobno nadmetali ko }e u ve}oj meri izdati ili potisnuti srp-
ske nacionalne interese, jer je srpski nacionalizam u vizuri vladaju}e ide-
ologije predstavqao najopasnijeg protivnika. Birokratizovani komuni-
sti~ki funkcioneri bavili su se iskqu~ivo sopstvenim privilegijama i
zaglu{uju}im horskim deklamovawem bezgrani~ne vernosti i odanosti
diktatoru Titu i wegovim ideolo{kim floskulama. Tito je sve vreme delo-
vao kao prikriveni hrvatski nacionalista i antisrpski {ovinista. Pune
tri godine Tito je aktivno podràvao nacionalisti~ki “masovni” pokret
u Hrvatskoj, ali kad je uznemirenost srpskog javnog mnewa zapretila nepri-
kosnovenosti wegovog poloàja nosioca apsolutne vlasti, on je jednim po-
tezom politi~ki eliminisao glavne protagoniste “masovnog” pokreta, da
bi onda u narednih nekoliko godina ustavnim promenama realizovao sve
wihove politi~ke ideje.
Mnogim aspektima titoisti~ke ideologije i politi~ke prakse bavio
sam se u svojim ranijim radovima, koje sam sistematizovao u definitivnim
izdawima mojih kwiga “Vreme preispitivawa” i “Hajka na jeretika” (Voji-
slav [e{eq: Sabrana dela, Srpska radikalna stranka, Beograd 2000., kwiga
942
prva i kwiga druga). Osnovne stavove u wima iznesene ni danas ne smatram
prevazi|enim ili zastarelim, pa ih iz razloga prostorne ekonomi~nosti
ovde ne ponavqam, a oni predstavqaju prikaz istorijskog delovawa jedne
kompleksne li~nosti, Hrvata Broza, koja je, pojedina~no gledano, srpskom
narodu nanela najvi{e zla u celokupnoj dosada{woj istoriji.
III. Frawo Tu|man i obnova hrvatske usta{ke

klerofa{isti~ke dràve
1. Razvojni put realizatora vatikanskog
antisrpskog programa
Pripremaju}i se za projektovani raspad Jugoslavije u sklopu temeqite
destrukcije isto~noevropskog komunisti~kog sistema, rimokatoli~ki po-
liti~ki krugovi i zapadne obave{tajne slu`be zaigrali su na kartu neka-
da{weg komunisti~kog generala i kasnijeg nacionalisti~kog disidenta
Frawe Tu|mana (1922-1999.) Tu|man je svojom li~no{}u, karakterom, men-
talnim sklopom i ideolo{kim predrasudama verni izraz hrvatske nacio-
nalne svesti i politi~kih stremqewa krajem dvadesetog veka, ali i zakuli-
snih nastojawa wegovih vatikanskih, nema~kih i ameri~kih mentora. Rodio
se u Velikom Trgovi{}u, u Hrvatskom zagorju, kao sin istaknutog aktiviste
Hrvatske seqa~ke stranke, pa je u porodi~nom domu odgajan u duhu radi}ev-
skih i ma~ekovskih ideolo{kih pogleda i politi~kih ciqeva. Hrvatski
istori~ari ni danas nisu na~isto da li je poreklo porodice Tu|man nema~-
ko ili ma|arsko, ali je sasvim sigurno da ona nije izvorno hrvatska. Frawo
Tu|man je, po zavr{etku ~etvorogodi{we osnovne {kole, {kolovawe na-
stavio u Zagrebu kao stipendista svoje rimokatoli~ke ùpe, po{to je ùp-
nik organizovao prikupqawe potrebnog novca. Verovatno nije nau{trb na-
pomenuti da je Frawin otac Stjepan povremeno organizovao akcije odmazde
prema politi~kim protivnicima, seku}i vo}wake i vinograde pristalica
reìma i na drugi na~in {ikaniraju}i pripadnike Jugoslovenske radikal-
ne zajednice, koji naj~e{}e u napetoj atmosferi netrpeqivosti nisu smeli
javno ni da manifestuju svoje politi~ke stavove.
Presudan doga|aj u Tu|manovom ìvotu desio se negde oko wegove {e-
snaeste godine. Po{to mu je majka umrla kad je imao sedam godina, otac se
ponovo oènio, a onda je u jeku puberteta Frawo stupio u qubavne odnose sa
svojom ma}ehom. To je trajalo dok ga otac nije zatekao na delu, u krevetu.
Frawo Tu|man je tada morao definitivno da napusti porodi~ni dom, a ta
trauma prati}e ga do kraja ìvota. Ose}awe velike krivice potpuno ga je
psihi~ki poremetilo i dovelo u wegovoj svesti do sve ja~eg kulta mrtve maj-
ke, naknadno na taj na~in ja~aju}i Edipov kompleks. Emotivno izgubiv{i
oca, postao je potpuno opsednut izbledelim se}awem na umrlu majku, ~ija ni-
jedna fotografija nije postojala. Uo~i Drugog svetskog rata Tu|man je in-
tenzivnije ~itao marksisti~ku literaturu, a 1941. godine se, uprkos o~evom
protivqewu, prikqu~io partizanima, da bi 1942. postao ~lan Komunisti~-
ke partije. Kad je 1943. godine postalo sasvim jasno da je usta{ka politi~ka
opcija gubitni~ka, partizanima se priklonio i Tu|manov otac Stjepan,
943
postav{i, kao ma~ekovac, ve}nik Prvog zasedawa ZAVNOH-a. Sam Tu|man
nikada nije u~estvovao u oruànim borbama, nego se iskqu~ivo bavio poli-
ti~kim radom i konspirativnim aktivnostima. Tako je izgra|ivao svoj ti-
pi~ni komesarski mentalitet. Wegovi ratni drugovi uskratili su mu pra-
vo na “Partizansku spomenicu1941.”, pa tako vrlo nisko vrednovali wegov
doprinos u prvoj ratnoj godini. Tek posle velikih peripetija uspeo je da se
do~epa tog zna~ajnog revolucionarnog priznawa. Ipak, wegova karijeri-
sti~ka voqa, negativna kadrovska selekcija i nacionalni kqu~ su mu omo-
gu}ili da ve} pedesetih godina stigne do ~ina pukovnika JNA.
Kako pi{e wegov dosad najiscrpniji biograf Darko Hudelist, Tu|man
je u toku rata bio sklon da lakomisleno i pohlepno postupa s novcem iz par-
tizanske blagajne, pravio je crne spiskove za likvidaciju usta{a i wihovih
saradnika, na koje je iz sasvim privatnih razloga stavqao imena qudi pre-
ma kojima je ose}ao li~ni animozitet, a posle rata, kao direktor Instituta za
historiju radni~kog pokreta Hrvatske, falsifikovao je originale isto-
rijskih dokumenata, pripremaju}i ih za {tampu. Nimalo se nije ustru~avao
i da denuncira vi{im partijskim organima svoje saborce i saradnike, samo
ako mu je to bilo korisno, a moglo se uspe{no i ideolo{ki obrazloìti.
Iskoristio je priliku i da uni{ti odre|eni broj po wega kompromituju}ih
dokumenata. Talentovani “muqator”, kako Tu|mana u nekoliko navrata na-
ziva Hudelist, ~esto je izraàvao jednu “od prepoznatqivih crta wegova ka-
raktera: da pojedine epizode iz svog ìvota naknadno reinterpretira u
svjetlu trenuta~nih politi~kih okolnosti, kako bi ih {to djelotvornije
upotrijebio u slu`bi vlastite politi~ke promocije.” (Darko Hudelist:
Tu|man – biografija, Profil, Zagreb 2004., str. 50.)
Prema svedo~ewu wegovih saboraca, Tu|man se u vi{e navrata pokazao
kao velika kukavica, a kako je u nekoliko prilika tretiran i kao nesposo-
ban, sam je o sebi kasnije {irio famu da je 1942. godine bio na ivici samo-
ubistva. Vrlo intenzivnim istraìvawem i anketirawem Hudelist je usta-
novio da je i u ratnim uslovima “jedna od glavnih karakteristika wegove
osobnosti bio osje}aj apsolutne superiornosti prema podre|enima, uz isto-
dobno pokazivawe uslu`nosti, ili ~ak servilnosti prema onima koji su mu
nadre|eni. Kada je sastavqao svoje izvje{taje, Tu|mana, sasvim sigurno, ni-
je osobito brinulo ho}e li zbog wih nastradati netko od wegovih kolega –
boraca ili zapovjednika – u odredu, ali mu je itekako bilo va`no da wima
impresionira partijske mo}nike o ~ijem je mi{qewu ovisio daqwi tijek
wegove ratne karijere. Rezultat takva pristupa bio je o~ekivan i jedino mo-
gu}: Tu|man je u svojoj karijeri napredovao, a wegovi su ga kolege iz odreda
– zamrzili... Tu|man je bio vrlo nepopularan zbog svoje nadutosti i nepo-
tvr|enog herojstva.” (str. 133.)
Tu|manov otac Stjepan, postav{i krajwe rigidni komunista, doìveo
je psihi~ko rastrojstvo, pa je 1946. godine ubio svoju ènu i potom izvr{io
samoubistvo. Mada je iscrpno informisan o svim okolnostima porodi~ne
tragedije i prisustvovao sahrani, Tu|man je po povratku u Beograd “po~eo
{iriti sasvim druga~iju pri~u: govorio je da su mu oca i pomajku ubili usta-
{e. Odnosno – usta{ki kriàri. A onda je u drugoj polovici osamdesetih,
uo~i raspada Jugoslavije, tu pri~u samo preokrenuo i lansirao dijametralno
944
suprotnu “teoriju”: da su mu roditeqe ubili pripadnici komunisti~ke taj-
ne policije – tzv. udba{i. Po toj novoj verziji, otac mu je stradao jer se ni-
je slagao s novim komunisti~kim reìmom, posebice ne s na~inom na koji
su se nove vlasti odnosile prema Hrvatskoj i hrvatskim nacionalnim inte-
resima. Ustvari, usta{e iz one prethodne “teorije” samo su zamijenili pri-
padnici Udbe, dok je kostur pri~e ostao isti: otac i majka bili su `rtve ne-
~ijeg tu|eg zlo~ina. Da je Tu|man pritom imao posve ozbiqne namjere, po-
kazuje i to da je s tim najnovijim tuma~ewem tragedije iza{ao pred mase,
pred naj{iru javnost – pred svoje mnogobrojne bira~e na predizbornim mi-
tinzima Hrvatske demokratske zajednice, u proqe}e 1990... Onda je o tome
po~eo i pisati. Kontroverzija je dosegla vrhunac. Ta posqedwa verzija smr-
ti Tu|manova oca i pomajke na kraju je postala i kona~nom, slu`benom ver-
zijom.” (str. 161.)
Hudelist je imao velikih problema da do|e do pune istine. Kako sam ka-
è: “Nije mi bilo lako – devedesetih je to bila jedna od najve}ih tabu tema
u Republici Hrvatskoj.” (str. 162.) Tu|man je svog oca uporno predstavqao
kao doslednog radi}evca i ma~ekovca, pre}utkuju}i da se “nakon toga preo-
brazio u komunista i partizana. I to ne bilo kakvog, nego jednog od najtvr-
|ih i najrigidnijih u cijelome Hrvatskome zagorju. To je on pre{u}ivao. Bi-
lo je jasno uo~qivo da od svoje obiteqi i wezine tragi~ne sudbine u danima
neposredno nakon Drugoga svjetskog rata èli napraviti mit – takav mit za
koji je, vaqda, vjerovao da }e dodatno u~vrstiti wegovu vjerodostojnost pr-
vog predsjednika hrvatske dràve u postkomunisti~kom razdobqu. Dràve
koja se upravo osamostaqivala od SFRJ. Ukratko, predsjednik RH Frawo
Tu|man odlu~io se na temeqito revidirawe (mnogi su to nazvali “frizira-
wem” ili “pro~i{}avawem”) svoje biografije. I svoje vlastite i cijele
svoje obiteqi. Potpuno nepotrebno – mogao je, i trebao, bez toga. Ali kada
se jednom po~elo, stati se vi{e nije moglo. Stvarnost je ustuknula pred mi-
tom, {tovi{e pred cijelom serijom novostvorenih mitova. Na mit o wego-
vom ocu kao HSS-ovcu koji je to bio i ostao nadovezao se mit o tragi~noj po-
gibiji oca i pomajke 1946., a zatim i mit o razmi{qawima o samoubojstvu
potkraj 1942... Napravqena je ~itava paleta mitova, sa zajedni~kim, u biti
ipak prizemnim politi~kim ciqem: trebalo je pokazati da su me|u svim
onim okorjelim “jugokomunistima” i “hrvato`derima” u Hrvatskom zagorju
samo Tu|manovi za vrijeme rata i nakon wega bili jedini “pravi Hrvati”.
I da su to svoje hrvatstvo morali platiti ìvotima – ili ga jesu platili,
kako tko. To {to uop}e nije bilo tako – tim gore po stvarnost.” (str. 162.)
Rade}i u personalnoj slu`bi JNA Tu|man je ve} pedesetih godina bio u
prilici da kadrovi{e, pogotovo kad je stekao podr{ku mo}nog Ivana Go-
{waka, pa se upeo iz petnih ìla da potisne srpske oficire i otvara {to
vi{e prostora hrvatskim, naj~e{}e mawe sposobnim ili obi~nim diletan-
tima, kakav je i on sam bio u istorijskoj nauci. Prava prilika da wegov ka-
rijerizam, snishodqivost, licemerstvo i denuncijantski karakter do|u do
punog izraàja, ukazala mu se kad je po~ela ~istka oficira koji su se ekspo-
nirali kao pristalice \ilasovih stavova, objavqivanih u seriji ~lanaka
koje je publikovao partijski dnevni list “Borba”. Tu|man se razmahao u
945
pravom smislu re~i i sa ogromnim àrom zapo~eo progone koji su se redov-
no okon~avali otpu{tawem iz slu`be oficira sa zna~ajnim revolucionar-
nim pedigreom. Kako pi{e Hudelist, “moèmo rezimirati iz kojih je to
razloga Tu|man u sukobu Tita i \ilasa tako energi~no i beskompromisno
stao na Titovu stranu. I to s tolikom stra{}u da je unutar partijske orga-
nizacije u JNA bjelodano predwa~io u progawawu |ilasovaca. To je u~inio
iz dva razloga. Prvi je ~isto karijeristi~ke prirode. Tu|man je naprosto
bio “linija{ (titoist) i trudio se to pokazati svima, a osobito svojim
pretpostavqenima. Priop}ewe Izvr{nog komiteta CK SKJ od 10. sije~wa
1954. bilo mu je dovoqan signal {to i kada treba u~initi. I on je krenuo u
akciju. Barem mu partijska isqe|ivawa nisu bila slabija strana – znamo to
jo{ iz razdobqa Drugoga svjetskog rata.” (str. 203.)
Drugi razlog po va`nosti nimalo ne zaostaje za prvim. Po Hudelistu,
to je “moralno-politi~ka struktura Tu|manove li~nosti. Rije~ je o struk-
turi koja se zapravo nije bitno promijenila ~ak ni onda kada se Tu|man, na
prijelazu iz pedesetih u {ezdesete, po~eo iz titoista preobraàvati u “hr-
vatskog nacionalista”. Tu|man je uvijek bio impresioniran totalitetom.
Za wega je totalitet bio sve, a ~ovjek, pojedinac, jedinka, individua – ne mo-
èmo re}i ba{ ni{ta, ali puno, puno mawe od totaliteta. U svom ìvotu –
u razli~itim razdobqima svoga ìvota – Tu|man se podredio dvoma razli-
~itim totalitetima. Prvi je bila Partija, a drugi, kada je Partiju odbacio
– Hrvatska i hrvatski dràvotvorni interesi. U obje varijante za pojedin-
ca nikada nije bilo dovoqno mjesta. Tu|man ni u jednome djeli}u svog ìvo-
ta nije bio liberal, jo{ mawe liberalist – i logi~no je da mu je \ilas bio
ne{to strano, daleko, tu|e, nepoznato, u kona~nici – i nezanimqivo. A na-
dasve opasno i neprijateqsko. Zato je u tom sukobu, 1953., bio “ve}i katolik
od pape”. Odnosno, titoisti~kiji od Tita. Imao je dodatni motiv, koji vje-
rovatno drugi nisu imali. Tek }e se kasnije on malo promijeniti, ali puno
kasnije – i ipak samo djelomice. âk i potkraj osamdesetih, kada }e se, kao
predsjednik Hrvatske demokratske zajednice, otvoreno zalagati za slobod-
ne izbore i vi{estrana~je, bi}e miqama daleko od \ilasa. Jer, dok se \i-
las protiv postoje}ega, komunisti~kog sustava pobunio zato {to je bio du-
boko uvjeren u sve prednosti pluralizma i liberalne demokratije zapadno-
europskoga tipa, Tu|man je u vi{estrana~ju vidio, prije svega, sredstvo ru-
{ewa jednog totalitarizma radi uspostave drugoga – ali u kojem }e totali-
tet, ovaj put Hrvatska, opet biti u sredi{tu svega. On nikada ne}e iskora-
~iti izvan prostora u kojem totalitet nije vrhunaravni princip. Takvog ga
je Bog bio stvorio, a, uostalom, takav mu je bio i otac.” (str. 204.) Tita je
Tu|man tada oboàvao, a kasnije u manirima sve vi{e imitirao.
Tu|manovo post festum insistirawe da je celog ìvota kontinuirano
delovao kao hrvatski nacionalista, Darko Hudelist smatra tako|e mito-
manskim. On je uveren da je do velikog Tu|manovog ideolo{kog preobra}a-
wa iz komuniste i internacionaliste u hrvatskog nacionalistu do{lo is-
kqu~ivo zbog toga {to u Beogradu nije mogao da realizuje svoje li~ne mega-
lomanske karijeristi~ke ambicije. Da mu je neko tada, na primer, ponudio
da bude na~elnik General{taba, qudi koji su ga poznavali uvereni su da bi
946
Tu|man do kraja ìvota ostao titoista i superjugosloven. Wegovo nesumwi-
vo hrvatstvo tu svakako ne bi predstavqalo prepreku, jer Titov reìm ni-
kada nije bio antihrvatski, nego uvek izrazito antisrpski. Ipak, Tu|mano-
vom jo{ brèm napredovawu smetali su prvenstveno wegovi li~ni karak-
terni nedostaci, prvenstveno naduvenost, uobraènost, uskogrudost, kori-
stoqubivost i kico{ki maniri. Po Hudelistovom mi{qewu, “Tu|man je
postao “hrvatski nacionalist” u Beogradu, potkraj pedesetih, zato {to je
patio od “perifernoga kompleksa”, tj. jer je znao, a s time se nikako nije mo-
gao pomiriti, da je wegovo Hrvatsko zagorje u Drugome svjetskom ratu bilo
periferija NOP-a, a time i on sam periferna, marginalna i zapravo neva-
`na li~nost. Li~nost bez koje se u ratu moglo. Odnosno – kao da je u ratu ni-
je ni bilo. Tu|man jednako nula. Taj isti Tu|man kojem je uvijek ambicija da
bude prvi.” (str. 237.) Tu|mana bi najvi{e bolelo kad bi ga wegovi pretpo-
stavqeni, istaknuti partizanski komandanti, ismevali, a on se smatrao ta-
ko pametnijim, obrazovanijim i sposobnijim od wih.
2. Vi{estruki plagijator rehabilituje usta{e

Desetak qudi Tu|man je angaòvao da mu napi{u prvu kwigu koju je pod
svojim imenom, na oko 700 strana, objavio u Zagrebu 1957. godine. Kwigu je
naslovio: “Rat protiv rata. Partizanski rat u pro{losti i budu}nosti”.
Postoje indicije da mu je inicijalnu ideju dao sam Go{wak, kao savezni se-
kretar za narodnu odbranu, u vreme kad se po~elo razmi{qati o koncepci-
ji, doktrini i sistemu op{tenarodne odbrane. Povodom te kwige Hudelist
posebno upozorava na jedan karakteristi~an momenat: “Tu|man je za ~etni-
ke Draè Mihailovi}a na jednome mjestu napisao da su bili “najvidniji ob-
lik suradwe svih snaga neprijateqskih narodnooslobodila~kom pokretu s
okupatorom”. To je vrlo va`na teza i vrlo zna~ajan trenutak u Tu|manovoj
preobrazbi. Re}i za ~etnike da su “najvidniji oblik suradwe s okupatorom”,
a to isto ne re}i i za usta{e, koji su u NDH najtje{we sura|ivali s Nijem-
cima, zna~ilo je, u najmawu ruku, biti jednostran. No, Tu|man je znao za{to
je tako napisao. On time – ali sada jo{ vrlo oprezno i tek u najop}enitijim
naznakama – udara temeqe svom budu}em velikom “nauku”, svojoj “nacional-
noj koncepciji” narodnooslobodila~kog rata, pa i cjelokupne novije povi-
jesti naroda Jugoslavije, koju }e ozbiqnije i sustavnije razra|ivati u svo-
jim kasnijim radovima. Bit te koncepcije jest u tuma~ewu partizanskog ra-
ta iskqu~ivo kroz wegovo konfrontirawe s velikosrpskim i rojalisti~-
kim snagama (uglavnom s ~etnicima), uz istodobno minorizirawe ili pre-
{u}ivawe djelovawa antipartizanskih snaga iz doma}ih, hrvatskih redova
– usta{a i domobrana. Dok doma}e “negativce” ta “nacionalna” koncepcija
donekle {tedi ozbiqnijih kritika, “negativce” na onoj drugoj, srpsko-cr-
nogorskoj strani stavqa u prvi plan. “Centralisti~ko-unitaristi~ki” po-
vjesni~ari – kako ih je Tu|man nazivao – ~inili su to isto, ali sa suprot-
nim predznakom.” (str. 250.)
Prva Tu|manova kwiga nai{la je na pozitivne i negativne reakcije,
dok je ve} druga, “Stvarawe socijalisti~ke Jugoslavije” iz 1960. godine, iza-
zvala è{}u polemiku. U woj je Tu|man diferencirao narodnooslobodi-
947
la~ku borbu po federalnim jedinicama, proteìraju}i u pozitivnim tono-
vima wen prikaz u Hrvatskoj. “îm mu je, dakle, teritorijalni, a zapravo na-
cionalni kriterij postao jedino vaàn – on je sebi od{krinuo vrata i za re-
habilitaciju svega onoga {to se u ratu u Hrvatskoj doga|alo i na onoj dru-
goj, partizanima suprotstavqenoj strani.” (str. 261.) Po~eo je sa rehabili-
tacijom domobrana. Pored toga, eksponirao se kao kompilator i goli pla-
gijator, “tako {to je pojedine dijelove naprosto prepisao, bez navo|ewa iz-
vora, iz nekih drugih publikacija, ukqu~uju}i i dvosve{~anu kwigu Vojno-
istorijskog instituta “Oslobodila~ki rat naroda Jugoslavije 1941-1945”.”
(str. 264.) Mada je ranije neprekidno napadao politi~ku ulogu Vlatka Ma-
~eka, polemi{u}i s kriti~arima, po~eo je i o wemu da daje pozitivne sudo-
ve. Hudelist smatra da je “wegovo “uìvqavawe” u Ma~eka zna~ilo stupawe
na teren hrvatske konzervativne historiografije (i jednake takve ideolo-
gije) iz vremena prije Drugog svjetskog rata, odnosno napu{tawe revoluci-
onarne, komunisti~ke ili “pobjedni~ke” historiografije, koja je u to doba,
kao obvezuju}i standard, jedina bila dopu{tena.” (str. 265.)
Na Tu|manovu plagijatorsku rabotu prvi je javno ukazao vojni istori-
~ar i general Fabijan Trgo, koji je u Vojnoistorijskom glasniku objavio
prikaz druge Tu|manove kwige. On izme|u ostalog iznosi da je Tu|man “~i-
tave pasuse ili stranice prepisivao iz tu|ih radova ne navode}i izvore, ta-
ko da tu|i rad izgleda kao rezultat wegovog nau~noistraìva~kog rada.
Ovakav metod nije dozvoqen u bilo kom stvarala~kom radu, a pogotovo ako
to djelo nazivamo studijom, kao {to je sam autor napisao na prvoj strani
kwige.” (str. 277.) Kradu}i mnoge autore, “Tu|man bi pri prepisivawu ori-
ginalan tekst samo “preveo” na ijekav{tinu ili bi ispustio ili neznatno
preformulirao pojedine re~enice, kako prepisivawe ne bi bilo ba{ do-
slovno.” (str. 277.)
Drugi “metodolo{ki” postupak koji je Tu|man tako|e primewivao u
svim svojim kwigama bilo je angaòvawe drugih qudi koji }e mu po zadatku
pisati odre|ene delove ili prevoditi odlomke sa stranih jezika. Kako to
plasti~no opisuje jedan od Tu|manovih “pisaca” prve kwige Artur Taka~,
“Tu|man je napravio pravi stoèr i odredio qude koji }e mu udarni~ki do-
nositi materijale! Ba{ kao {to se na selu vilama dodaje sijeno ~ovjeku ko-
ji stoji u zapre`nim kolima i od tog sijena oblikuje plast. Tu|man je tako
“istesao” tu svoju kwigu, debelu kao “narodni kuhar”, koji je, doista, galima-
tijas svega i sva~ega!” (str. 275.) Kako Hudelist komentari{e, Tu|manove
kwige zato, “u ve}ini slu~ajeva i jesu toliko naporne za ~itawe, da ne ka-
èm dosadne. Gotovo da nema ve}eg mrcvarewa od ~itawa Tu|manovih kwi-
ga. Kontroverznost teme koje bi se on dohvatio uvijek je u obrnutom razmje-
ru sa zanimqivo{}u i pitko{}u samoga teksta – jer je tekst, ili ve}i wego-
vi dijelovi, pisan uglavnom mehani~ki, kao beskrajno nizawe istovetnih
ravnina ili, jo{ jednostavnije i prizemnije, najobi~nijih citata.” (str.
274.) Poznati istori~ar Qubo Boban pedantno je dokazao da je i celi tekst
Tu|manove disertacije primitivan i bezo~an plagijat. Toliko je bio drzak
plagijator, da je prepisivao ~itave pasuse i iz dela svojih politi~kih opo-
nenata i li~nih neprijateqa.
948
Paradoksalno deluje da je Tu|man petnaest godina bio na generalskom
poloàju, ali nije uspevao da se do~epa i generalskog ~ina dok nije do{lo
do javnog otvarawa wegove plagijatorske afere. Vladimiru Bakari}u se
u~inilo da bi mu mogao biti korisniji u Zagrebu kao umereni nacionali-
sta nespornog komunisti~kog opredeqewa, pa se dogovorio s Go{wakom da
bude unapre|en u generala, pa potom da napusti vojnu slu`bu i do|e na po-
loàj direktora Instituta za istoriju radni~kog pokreta Hrvatske. U Za-
grebu se uselio u vilu koju je reìm oteo nekoj jevrejskoj porodici i ukqu-
~io se u neformalni intelektualno-politi~ki krug oko Miroslava Krle-
è. Poznati akademski hoh{tapler, ina~e Srbin, Vaso Bogdanov, organizo-
vao je u Zadru da Tu|man na osnovu o~iglednog plagijata postane doktor na-
uka. Tu|man i Bogdanov su postali najbliì prijateqi. “Wihovo duhovno
jedinstvo, koje je za~eto jo{ pedesetih, kada se nisu ni poznavali, preraslo
je sada, zahvaquju}i Krleìnom posredovawu, u pravi “ortakluk”. Ali nije
ih zbliàvala samo prohrvatska nacionalna orijentacija. Obojica su, po
svom habitusu, zapravo bili kvazipovjesni~ari i veliki improvizatori –
svakako prije to nego seriozni znanstvenici (s tim da je Bogdanov, u odnosu
na Tu|mana, ipak bio na~itaniji i potkovaniji znawem). Pisali su, uglav-
nom, na temequ dojmova i apriornih stavova, vrlo ~esto i predrasuda, pa ih
“pravi” povjesni~ari s Filozofskog fakulteta u Zagrebu, na ~elu s Jaro-
slavom [idakom, ne samo da nisu uvaàvali, nego su ih prezirali. Obojica
su za wih bili kvaziznanstvenici. Bogdanovu su se ~ak podsmjehivali i stu-
denti na fakultetu jer su mu predavawa bila daleko ispod sveu~ili{ne i
akademske razine. Uza sve to, Bogdanov je bio i ~udesno prilagodqiv ~ovek,
pa se, iako specifi~nih politi~kih pogleda, dodvoravao qudima na vlasti,
a posebice Bakari}u. Volio je komociju i leèrnost, petqao se u sve i sva
(nisu ga bez razloga zvali “Vaso Petqanac”), a iznad svega je, uz novac, obo-
àvao – ène. Najva`niji dio inventara u wegovu profesorskom kabinetu
na Filozofskom fakultetu bio je kau~. Taj i takav Bogdanov, me|utim, znat-
no je vi{e imponirao Tu|manu nego svi respektabilni hrvatski povjesni-
~ari zajedno, pa ga je, s jedne strane, nekriti~ki kovao u zvijezde, a s druge
vje{to koristio, ispla}uju}i mu visoke honorare u Institutu, za svoje osob-
ne interese. A on, Bogdanov, u wemu je prepoznao svog sina. Osjetio je da ono
{to on, iz vi{e razloga, nije uspio ostvariti svojim “politi~kim isku-
stvom”, moè sada realizirati general Tu|man u Zagrebu. @ivotni su im
putevi bili neobi~no podudarni. Obojica su “velikim Hrvatima” postali
u Srbiji (Bogdanov u zavi~ajnoj Vojvodini, Tu|man u JNA), a onda su zajed-
no nastavili prohrvatski djelovati u Zagrebu. Na{li su se, kao da ih je ne-
ka sila spojila, s istim idejama na istom terenu. Zapravo, ta sila bio je Kr-
leà.” (str. 313-314.)
a) Sukob sa Bakari}em i posledice po Tu|mana
Sa Vladimirom Bakari}em Tu|man se sukobio 1964. godine hvale}i spo-
razum Cvetkovi}–Ma~ek i formirawe Banovine Hrvatske kao na~in na ko-
ji je uglavnom bilo re{eno hrvatsko nacionalno pitawe. Kako je i pored
o{trog upozorewa nastavio da javno zastupa tu tezu, naredne godine protiv
wega je poveden partijski postupak. “Sukob izme|u Bakari}a i Tu|mana o
949
kqu~nim kontroverzijama iz najnovije hrvatske povijesti nije, naravno, bi-
la znanstvena polemika izme|u dvojice znanstvenih histori~ara. Bio je to
sukob dvojice politi~ara: jednoga koji to ve} jest, i ~vrsto drì vlast u Re-
publici, i drugoga koji }e to tek postati – u formalnom smislu te rije~i.
Svatko je od wih branio svoj “koordinatni sustav”, svoju ideologiju, svoju
politiku, svoju opciju, svoje ja. Bakari} je tu ipak bio teorijski potkovani-
ji, racionalniji i intelektualno zreliji, dok je na Tu|manovoj strani bila
strast kojom je pri{ao “slobodnom stvarawu historije”... Tu|man je bio ne-
zaustavqiv. Wegova je temeqna metodolo{ka pozicija bila “ìva histori-
ja” – onakva kakvom ju je on osobno shva}ao, proìvqavao i provodio u dje-
lo. Potpuno se bio identificirao s Ma~ekom. Pretvorio ga je u samoga se-
be i dopustio mu da govori kroz wegova usta i misli kroz wegov mozak. Tu|-
man je bio Ma~ek – ali u posve druga~ijim prilikama i u drugome vremenu.
Tako je on, Tu|man, ìvio povijest. Nije ju samo “prou~avao” i “interpreti-
rao”, nego je, poni{tavaju}i vremensku distancu izme|u pro{losti i sada-
{wosti, pojedine strate{ke probleme i doga|aje iz pro{losti projicirao
u vrijeme u kojem je i sam ìvio i djelovao. Nije mu bilo ni na kraj pameti
biti nepristrasni istraìva~ historije, “sitni ~inovnik” koji je distan-
ciran od predmeta za koji se zainteresovao; bio je, naprotiv, aktivan pokre-
ta~ i stvarateq povijesti. Nove povijesti, wegove povijesti. Ma~eku je pri-
stupio nekriti~ki, Ma~eku je pristupio za sebe. I to je naprosto bilo ta-
ko. Bakari} to nije niti htio niti mogao razumjeti. Htio je i mogao, me|u-
tim, ne{to drugo: onemogu}iti Tu|mana u tom wegovom naumu “slobodnog
stvarawa historije”. Oduzeti mu tu wegovu slobodu – dok ne bude prekasno.”
(str. 334-335.)
Postepenu rehabilitaciju NDH Tu|man je po~eo rehabilitacijom do-
mobrana i svo|ewem zlo~ina na izvr{ila{tvo {a~ice usta{a kao instru-
menta okupacionih sila, koja nije imala zna~ajniju podr{ku u hrvatskom na-
rodu. U prvo vreme on nije negirao zlo~ina~ki karakter usta{ke kvislin-
{ke tvorevine. “No, iza te deklarativne osude ipak je u prvi plan stavqao
dva bitna obiqe`ja NDH prema kojima se politi~ki nije izravno opredje-
qivao, ali se mogao ste}i dojam da mu nimalo ne smetaju ili mu ~ak imponi-
raju. Prvi je momenat da je NDH bila izraz razbijawa Jugoslavije, tj. razdva-
jawa Hrvatske od Srbije (to~nije re~eno: Hrvata od Srba). A drugi da je, u
teritorijalnom smislu, predstavqala “veliku Hrvatsku”, u ~ijem su sastavu
bili i Srijem, Bosna i Hercegovina te Sanyak. Razbijawe Jugoslavije, tj.
odvajawe Hrvata od Srba, i teritorijalno {irewe “hrvatskog pereca” na
ra~un dijelova teritorija drugih jugoslavenskih republika bit }e kqu~ni
elementi Tu|manova kasnijeg politi~kog anga`mana, zakqu~no s osniva-
wem Hrvatske demokratske zajednice. Ali u ovoj “historiografskoj” fazi,
u prvoj polovici {ezdesetih, Tu|man se zadovoqio wihovim “golim” isti-
cawem, uz deklarativnu osudu fa{isti~kog i zlo~ina~kog karaktera NDH.
I sada, sredinom {ezdesetih, na vrhuncu sukoba s Bakari}em, Tu|man se od-
lu~uje na svoj novi korak, odnosno na novu etapu revizije slu`bene inter-
pretacije NDH, a ta je etapa – relativizacija zlo~ina, tj. ratnih `rtava, po-
~iwenih u NDH. Prije svega u Jasenovcu, kao najve}em usta{kom logoru u
950
Hrvatskoj. Za svoj novi veliki ciq Tu|man sebi postavqa obra~un s jaseno-
va~kim mitom, koji je ina~e bio okosnicom prikrivenih ili otvorenih ve-
likosrpskih pogleda na NOB i ratnu pro{lost naroda Jugoslavije.” (str.
404-405.)
Kad ga je krajem 1966. godine Qubo Boban javno i argumentovano zaoku-
pio kao plagijatora, prosto rasturiv{i wegovu doktorsku disertaciju, ve-
rovatno po li~nom Bakari}evom nalogu, Tu|man je izgubio nerve i prozvao
samog Bakari}a kao “rankovi}evca”. U~inio je to u oskudici argumenata,
jer Bobanu nije mogao parirati nau~nim stavovima, pa je polemiku oko pla-
gijata prebacio na politi~ki teren. Psihi~ki uzdrman, kako obja{wava
Hudelist, “Tu|man je tih dana oko sebe vidio samo urotnike, sumwao je u sve
i svakoga. Do{ao je u stawe u kojem se te{ko mogao kontrolisati. Vjerojat-
no je shva}ao da mu se om~a steè oko vrata i da su mu dani, zapravo, odbro-
jani. Na{ao se pred zidom, i to neprobojnim. A kako ga je, istodobno, uhva-
tila i euforija – jer je bio takav, mesijanski tip ~ovjeka – pa je sebe samo-
ga uzdignuo na pijedestal jedinog pravog i dosqednog borca protiv Rankovi-
}a i “rankovi}ev{tine”, u svakome tko se s wim nije slagao oko bilo ~ega,
pa i najbezazlenije stvari, vidio je – “rankovi}evca”. Zagovornika “ranko-
vi}ev{tine”. Wegov je svijet, odnosno wegova vizija svijeta, bio reduciran
na crno-bijelu sliku. Ili si “rankovi}evac” ili si quti protivnik “ran-
kovi}ev{tine”. Ako si sa mnom ili za mene, zna~i da si “antirankovi}e-
vac”; ako nisi sa mnom ili si protiv mene, zna~i da si za Rankovi}a. Nema
izme|u. Zvu~i nekako poznato – iz mnogo kasnijeg razdobqa, kada je Tu|man
ve} bio hrvatski predsjednik. Ali tada, 1967., napisati re~enicu, odnosno
pasus, zapravo nekoliko pasusa, iz kojih se moglo zakqu~iti da i u samome
Bakari}u on vidi ~ovjeka koji je na strani Rankovi}a i “rankovi}ev{tine”,
{to je bila notorna glupost i, prije svega, neistina – e to je zbiqa bilo pre-
vi{e.” (str. 425-426.)
Bakari} je uvek bio osvetoqubiv onima koji bi mu se li~no zamerili,
pa ovog puta nije oklevao da obra~un sa Tu|manom dovede do kraja. Idealnu
priliku mu je pruìla fingirana kampawa koju su te 1967. godine hrvatski
komunisti vodili protiv hrvatskih nacionalista, povodom objavqivawa
Deklaracije o nazivu i poloàju hrvatskog kwièvnog jezika. Tu|man je
prinu|en da podnese ostavku na direktorsku funkciju u institutu, a potom
je iskqu~en iz Saveza komunista. To je zna~ilo i potpunu dru{tvenu i po-
liti~ku marginalizaciju. Tu|man je potom uspostavqao sve intenzivnije
kontakte sa usta{kom emigracijom, a 1969. godine u Zagrebu je ugostio Do-
bricu ]osi}a, s kojim je raspredao mogu}nosti novog istorijskog sporazu-
ma Srba i Hrvata, kojim bi se teritorijalno prekomponovao jugoslovenski
prostor. Nekoliko godina posle, istim povodom se sastajao i sa Milovanom
\ilasom.
Godine 1970. Frawo Tu|man je postao ~lan Upravnog odbora Matice hr-
vatske. Tamo se ubrzo sukobio s Grgom Gamulinom jer je Gamulin podràvao
progla{ewe posebne muslimanske nacije, dok je Tu|man tvrdio da su osam-
deset posto muslimana hrvatskog etni~kog porekla. Matica je u to vreme na-
glo omasovqavala ~lanstvo postaju}i u pravom smislu re~i populisti~ka
951
politi~ka partija i predvodnik Masovnog pokreta. Obra~un u komunisti~-
kom vrhu i eliminisawe rukovodstva Saveza komunista Hrvatske sa poli-
ti~ke scene, dove{}e Tu|mana u devetomese~ni zatvor. Po izlasku iz zatvo-
ra povremeno se druìo sa istaknutijim “maspokovcima”, koji su ga uglav-
nom smatrali preterano ekstremisti~ki raspoloènim. Kako je Miko Tri-
palo pri~ao Darku Hudelistu 1993. godine, maspokovci su ve} sedamdesetih
godina razgovarali o predstoje}em raspadu Jugoslavije i raspravqali mo-
gu}nost saradwe s nekim drugim faktorima. “No, dogovora s Tu|manom ni-
je bilo. On je smatrao da Bosnu treba podijeliti sa Srbima, i u tom je po-
gledu ostao vrlo dosqedan. Govorio je da je takvih “humanih preseqewa” ve}
bilo u povijesti. Kad sam mu prigovorio da je nemogu}e preseliti dva mili-
juna qudi, odgovorio je: “Pa {to? I Gr~ka i Turska su poslije Prvoga svjet-
skog rata izvr{ile preseqewa pa {to im sada fali? A to se sada doga|a i
na Cipru!” Svoju ideju o podjeli BiH stalno je dovodio u vezu s tim “huma-
nim preseqewima.” (str. 492.)
b) Formirawe Tu|manovog intelekta pod uticajem fratra
Mandi}a i usta{e Luburi}a
Krajem sedamdesetih godina Tu|man je zavr{io pisawe, a 1981. godine je
u emigrantskom izdawu {tampana wegova kwiga “Nacionalno pitawe u su-
vremenoj Europi”. Pa`qivom analizom Hudelist otkriva da je u ovoj kwi-
zi Tu|man preuzeo osnovne ideje Dominika Mandi}a. O tome kaè: “I iz
aviona je vidqivo da je sredi{wu tezu u svom uratku “Nacionalno pitawe u
suvremenoj Europi”, onu po kojoj se ta kwiga bitno izdvaja od svih wegovih
dotada{wih radova – tezu s civilizacijski uvjetovanim razlikama izme|u
Hrvata i Srba u Jugoslaviji – Tu|man naprosto preuzeo od hercegova~kog
frawevca fra Dominika Mandi}a, jedne od stoèrnih li~nosti brojne i
vrlo utjecajne hercegova~ko-fratarske zajednice na sjevernoameri~kom
kontinentu. A to onda zna~i da je pod utjecaj hercegova~kih fratara do{ao
ve} u drugoj polovici sedamdesetih, odnosno ~itavo desetqe}e prije nego
{to }e s wima i wihovim politi~kim istomi{qenicima i sqedbenicima
sklopiti povijesni “pakt” na svojim velikim turnejama po Kanadi i SAD –
1987., 1988. i 1989. godine, u predve~erje raspada Jugoslavije. Kako je fra Do-
minik Mandi} osoba od neprocjewive va`nosti ne samo za svijet hercego-
va~kih frawevaca nego i za politi~ki razvoj budu}ega hrvatskog predsjed-
nika Frawe Tu|mana (od kasnih sedamdesetih nadaqe), potrebno je o wemu
i wegovom djelovawu re}i ne{to vi{e... Koliko je zna~io Hrvatima iz za-
padne Hercegovine – kako u domovini, tako i u iseqeni{tvu – dovoqno go-
vori podatak da ga je Vjekoslav Maks Luburi} u jednome svom ~lanku u ~aso-
pisu “Drina” opisao kao “hercegova~ki Vatikan”. Ono, dakle, {to je za sve
rimokatolike bio papa, to je za hercegova~ke Hrvate, u domovini i dijaspo-
ri, bio fra Dominik Mandi}.” (str. 510-511.)
Po op{irnom izlagawu Mandi}eve biografije i pregledu glavnih ra-
dova, Hudelist precizira wegov uticaj na Tu|mana. “U cjelini gledano,
Frawo Tu|man je od fra Dominika Mandi}a preuzeo ~etiri kapitalne te-
ze. Prva je teza da su razlike izme|u Hrvata i Srba uvjetovane razlikama iz-
me|u dva civilizacijska tipa ili koda, zapadnog i isto~nog, koje su nastale
952
kao posqedica velikog crkvenog raskola 1054. Druga je teza da Hrvati i Sr-
bi ne mogu ìvjeti u zajedni~koj dràvi. Tre}a je teza da su Muslimani (ili
muslimani) sastavni dio hrvatskoga naroda ili korpusa. êtvrta teza govo-
ri o potrebi stvarawa tzv. “~istih narodnih teritorija” na jugoslavenskom
prostoru, ili, kako se sam Tu|man vi{e volio izraàvati, o “humanim pre-
seqewima”. Te je teze Mandi} oblikovao u razli~itim fazama svog ìvota,
bave}i se najprije pastoralnim i politi~kim, a zatim i povjesni~arskim
radom. Kada je umro, 1973. godine, Tu|man je imao od ~ega po}i daqe i, u po-
ne{to izmijewenim okolnostima, nastaviti wegov nauk. Treba, me|utim,
re}i da je i sam Tu|man izvr{io povratni utjecaj na fra Dominika Mandi-
}a, u najkasnijim godinama wegova ìvota. U svom djelu “Hrvati i Srbi dva
stara razli~ita naroda”, Mandi} se na nekoliko mjesta poziva na wegovu
kwigu iz 1969. godine, “Velike ideje i mali narodi”. Ako je {ezdesetih, dok
je Tu|man bio direktor Instituta za historiju radni~kog pokreta Hrvat-
ske, postojalo neraskidivo duhovno jedinstvo izme|u wega i Vase Bogdano-
va, sedamdesetih se godina ono pro{irilo i na fra Dominika Mandi}a, ali
i na jo{ jednoga vrlo zna~ajnoga hercegova~kog Hrvata – Vjekoslava Maksa
Luburi}a.” (str. 513.)
To zna~i da su na Tu|manovo intelektualno sazrevawe presudno utica-
li jedan zagreba~ki kvaziakademski probisvet i dvojica najistaknutijih
usta{kih ideologa. “Od Luburi}a }e Tu|man preuzeti dvije strate{ke ide-
je: o hrvatskom izmirewu (pomirba) i stvarawu svehrvatske politi~ke or-
ganizacije planetarnih razmjera koja }e sve Hrvate u domovini i dijaspori
povesti u jedinstven pokret za stvarawe hrvatske nacionalne dràve”...
(str. 513.) Iako se sa Mandi}em i Luburi}em nikada nije sreo, jer je Lubu-
ri}a likvidirala jugoslovenska tajna policija 1969. godine, a Mandi} je
umro 1973., Tu|manovo duhovno bratstvo s wima postalo je neraskidivo.
“Tu|man je, dakle, bio wihovim nasqednikom, sintetizatorom i sublimato-
rom – ali i prakti~kim realizatorom, od kraja osamdesetih nadaqe. Narav-
no, ipak samo djelomi~nim, onoliko koliko su mu, kada je krenuo u provedbu
svog plana, ponajprije me|unarodne okolnosti to dopu{tale. A nisu ba{
previ{e. Bilo kako bilo, glavni pojmovi kojima su se Tu|man, Luburi} i
fra Dominik Mandi} sluìli bili su: “narod”, “dràva”, “teritorij”,
“granice”, “razlike”, “podjele” i – kao Tu|manova specifi~nost – “posebni
uvjeti”. U tim su se koordinatama razvijali wihovi kqu~ni politi~ki po-
gledi i koncepcije i, ovisno o situaciji, konkretna politi~ka djelovawa. S
Mandi}em je Tu|mana, me|utim, povezivalo jo{ jedno: prezir prema “hlad-
nim”, akademskim, previ{e kriti~ki nastrojenim profesionalnim povje-
sni~arima, koji su se u svom radu oslawali iskqu~ivo na ~iwenice i pro-
vjerene povijesne izvore. I Mandi} i Tu|man zagovarali su jedan posve dru-
ga~iji, “topliji” pristup historiji, koji je ukqu~ivao mnogo strasti i “qu-
bavi” prema onome o ~emu se pi{e. Naravno, qubavi ponajprije prema svom
narodu. Prema Hrvatima, prema tzv. domoqubnim vrijednostima. Dok je Tu|-
man vrijednosno neutralne, pozitivisti~ki nastrojene povjesni~are (poput
Jaroslava [idaka i Mirjane Gros) nazivao “sitnim ~inovnicima”, Mandi}
i wegovi istomi{qenici vidjeli su u wima – “namrgo|ene policajce”.”
(str. 513-514.)
953
S obzirom da je Tu|manu oduziman paso{, on vi{e godina nije mogao da
putuje u inostranstvo i neposrednije kontaktira sa svojim emigrantskim
mentorima. Jednom je ipak ilegalno oti{ao u [vedsku, koriste}i falsi-
fikovani paso{. Godine 1982. osu|en je na tri godine zatvora zbog tada fa-
moznog krivi~nog dela “neprijateqske propagande”, a uz to je dobio pet go-
dina zabrane javnih istupawa. Na su|ewu se Tu|man drào prkosno, ali su
po odlasku u zatvor nastupile wegove jadikovke i moqakawa visokim dr-
àvnim funkcionerima. Traè}i milost, neprekidno se pozivao na svoje
revolucionarne zasluge i maltene zakliwao u avnojske principe. “Tu|man
tako pi{e kada je stije{wen uza zid, kada vi{e nema kamo. Onda se poziva
na NOB, revoluciju, Partiju, AVNOJ i Ustav, jugoslovenski i hrvatski. Ta-
ko je bilo {ezdesetih, u onim wegovim pokajni~kim pismima Bakari}u, ta-
ko je bilo i sada, osamdesetih, u pismima [piqaku i Vrhovcu.” (str. 521-
522.) Napokon mu je kazna smawena, pa je odleào svega sedamnaest meseci
zatvora. Dobiv{i i paso{ 1987. godine, mogao je da se otisne na turneju pre-
ko Atlantika.
Prva Tu|manova prekomorska destinacija bila je Kanada i wegov tada-
{wi glavni ciq Hudelist ovako precizira: “Uspostavqawe kontakata, a
onda i konkretnih dogovora i aran`mana, s najja~om i najutjecajnijom zajed-
nicom hrvatskih iseqenika na svijetu – zajednicom hercegova~kih frawe-
vaca (fratara), kao i wihovih brojnih sqedbenika, istomi{qenika i su-
radnika, sve redom hercegova~kog podrijetla, koji su s fratrima bili pove-
zani po zavi~ajno-interesnoj i politi~koj liniji. Tu je zajednicu jo{ pede-
setih i {ezdesetih podignuo na noge mo`da najva`niji hercegova~ki fra-
wevac svih vremena, fra Dominik Mandi} (1889-1973.)... Kako su, s jedne
strane, hercegova~ki fratri bili planetarno najja~a hrvatska zajednica, i
to s dva glavna sredi{ta, jednim u [irokom Brijegu, a drugim u îkagu
(Dreksel bulevar 4851), a kako je, s druge strane, Frawo Tu|man svoju budu-
}u politi~ku organizaciju, Hrvatsku demokratsku zajednicu, tako|er zami-
{qao na planetarnoj razini, sa sjedi{tem u Zagrebu, “glavnom gradu svih
Hrvata” – moglo se, u neku ruku, i o~ekivati da }e se oni kad-tad spojiti i,
budu}i da su u svim bitnim stvarima bili politi~ki istomi{qenici, svoj
temeqni politi~ki ciq, stvarawe samostalne hrvatske dràve na Terito-
riju, poku{ati realizovati udruènim snagama.” (str. 590.) Tu|man je èleo
da predstavqawem svojih kwiga stekne {to ve}i uticaj u emigraciji, pove-
è se organizaciono sa istomi{qenicima i prikupi ve}u sumu novca. “Mo-
tivi hercegova~ko-fratarske zajednice za zajedni~ku suradwu bili su, me-
|utim, jo{ slojevitiji i rafiniraniji. Wima je, najjednostavnije re~eno,
trebao nacionalni vo|a koji ìvi i djeluje u domovini i s kojim oni, kao
najja~a i najorganiziranija snaga u hrvatskoj emigraciji, mogu ostvariti
svoje strate{ke politi~ke interese.” (str. 590-591.)
3. Prousta{ka klima posle sklapawa saveza Regana i Vojtile

To je ina~e vreme preorijentacije usta{ke emigracije s teroristi~kih
na politi~ko-propagandne metode borbe, s obzirom da su ameri~ke i kanadske
vlasti po~ele energi~no da suzbijaju svaki terorizam u svojim sredinama.
954
Veliki zamajac pruìo im je savez Regana i Vojtile radi slamawa komuni-
zma i ateizma, kojim je otpo~ela nova vrsta krsta{kih ratova. “Naravno da
tako sjajnu priliku hercegova~ki fratri, kojima je komunizam bio jednako
omraèn kao i Reganu i Vojtili, nisu niti mogli niti smjeli propustiti.
Svoje vlastite politi~ke interese stavili su u funkciju svjetskog procesa
ru{ewa komunizma, iza kojega su, pragmati~ki povezani, stajali Vatikan i
Amerika. Kao svoj temeqan politi~ki ciq proglasili su ru{ewe komuni-
zma u Jugoslaviji. Upravo tako: ru{ewe komunizma u SFRJ, a ne toliko (sva-
kako ne u prvom planu) ru{ewe Jugoslavije kao dràve. Ali da bi u tim svo-
jim nastojawima uspjeli, trebao im je netko “pravi” u domovini, netko tko
}e imati dovoqno htijewa, snage i odlu~nosti mobilizirati mase (hrvatski
narod) unutar same Hrvatske. Jer, bez {irewa fronte u Hrvatskoj, dijaspo-
ra nije mogla u~initi ni{ta. Izbor je pao na Frawu Tu|mana – i prije ne-
go {to je on, po~etkom lipwa 1987., prvi put sletio u Kanadu. Vrlo inteli-
gentni i domi{qati, s gotovo nejverojatnim talentom za politi~ku anali-
tiku, pa ~ak i za psihoanalizu – gotovo kao neka vrsta specijalne, izvanred-
no dobro osposobqene tajne policije – hercegova~ki su fratri izabrali
Tu|mana za svog strate{kog partnera u domovini.” (str. 592.)
Hudelist potom detaqno razmatra {est razloga koji su, po wegovom mi-
{qewu, presudno uticali da fratarski izbor padne ba{ na Tu|mana. “Pr-
vi je i najva`niji bio taj {to je Tu|man po svom karakteru ekstremno nar-
cisoidan ~ovjek. Oni su to fantasti~no dobro procijenili. Upravo im je
takav trebao: netko tko sebe smatra “najqep{im”, “najpametnijim”, “najda-
lekovidijim” i, op}enito, “najboqim”, netko tko je u svemu “naj”. Samo je ta-
kva psiholo{ka struktura, smatrali su, pogodna za stvarawe mita o samome
sebi. Naravno, ne kakvog bilo mita, nego mita vo|e, mita nacionalnog ka-
rizmatika. Fratri su bili uvjereni da budu}i hrvatski predsjednik mora,
osim {to je stvarna osoba, biti i mit. Mit sublimiran u kasnije vrlo ~esto
kori{tenoj sintagmi “otac domovine”. Djelomice i laskawem i podilaè-
wem, za susretawa s wime u Kanadi, fratri su ga uspjeli osvojiti i prido-
biti ga za sebe. Naravno da se nije odupirao. Drugo, kao dvostruki politi~-
ki zatvorenik, Tu|man je imao i neporecivu disidentsku teìnu, {to je ta-
ko|er bio vrlo vaàn uvjet da bi u skoroj budu}nosti mogao najozbiqnije
konkurirati za predsjednika hrvatske dràve. Tre}e, Tu|man je, uza sve
ostalo, bio i znanstvenik. Takvim se barem deklarirao. Imao je “znanstve-
nu”, “teorijsku”, “povjesni~arsku” teìnu – sli~no kao i wegov prauzor, pr-
vi veliki predvodnik hercegova~ko-fratarske zajednice u Americi, fra
Dominik Mandi}. êtvrto, on je bio i general. I to ba{ general Jugosla-
venske narodne armije. Tako|er va`no za ciqeve koje je trebalo ostvariti.
Jer, polazilo se od pretpostavke da se neki od tih ciqeva mo`da ne}e mo}i
ostvariti bez ratnih operacija. Bez rata u kojem }e sudjelovati i JNA. Pe-
to, bio je zagovornik luburi}evske koncepcije hrvatskoga pomirewa, odno-
sno hrvatske pomirbe – kako se on sam izraàvao devedesetih, kada je postao
hrvatskim predsjednikom. Fratri su tu koncepciju usvojili 1968. (iako su
joj se prije toga èstoko odupirali jer im nikako nije i{lo u glavu kako bi
se to oni, i za{to, trebali pomiriti s komunistima) i otada je za wih ona
955
bila zakon. I {esto, Tu|man je bio zagovornik “velike Hrvatske”, koja je
trebala nastati pripajawem teritorija izvan SRH na kojima su prete`no
ìvjeli Hrvati. Prije svega, naravno, teritorija u Bosni i Hercegovini.”
(str. 592-593.)
Izloìv{i razloge koji su fratre orijentisali na Tu|mana, Hudelist
obja{wava za{to su oni na Tu|mana tako privla~no, gotovo magi~no zra~i-
li. “Oni su u wegovim o~ima bili mo}na struktura koja je u sebi objediwa-
vala tri elementa od iznimno velike va`nosti. Prvi je element bila poli-
tika. Fratri su, po definiciji, crkveni qudi, ali takvi crkveni qudi koji
imaju “uro|eni” talent za bavqewe politikom. Politika je bila i ostala
esencijom wihovoga na prvi pogled samo pastoralnog djelovawa. Izme|u
fratarskih politi~kih ciqeva i Tu|manovoga implicitnog politi~kog
programa mogao se, kasnih osamdesetih, staviti znak jednakosti. Drugi je
element bila crkva. Katoli~ka crkva, naravno. To je imalo osobitu teìnu
zbog budu}ih parlamentarnih izbora u Hrvatskoj, koji se ni teorijski nisu
mogli dobiti bez izravne podr{ke crkve. Posredstvom hrvatskih katoli~-
kih misija (u zna~ajnoj mjeri povezanih s fratrima), crkva je kontrolirala
otprilike 600.000 hrvatskih iseqenika u cijelome svijetu. I tre}i je ele-
ment bio novac. Biznis. Hercegova~ki su fratri, uza sve ostalo, i vje{ti
biznismeni, poduzetnici koji znaju kako treba zavrtjeti novac. A bili su ga
voqni i dati onome tko je htio i}i s wima. I tko je zasluìo da bude u wi-
hovu dru{tvu. A Tu|manu je novac bio potreban. I za izbornu kampawu i
ina~e.
Dil {to su ga hercegova~ki fratri (i wihovi sqedbenici) i Frawo
Tu|man sklopili u Kanadi u razdobqu od 1987. do 1990. sastojao se od dva te-
meqna imperativa. Prvi je imperativ bio sru{iti komunizam, tj. socijali-
zam, u Jugoslaviji. Bilo je to u punom suglasju sa svjetskim procesom ru{e-
wa komunizma u Isto~noj Europi, {to su ga zajedni~kim snagama pokrenu-
li Amerika i Vatikan. Drugi je imperativ bio sru{iti samu Jugoslaviju.
Ru{ewe Jugoslavije, dakle, bio je sekundaran, {to ne zna~i i mawe vaàn
ciq. Ali primarni je ciq bio ru{ewe komunizma. Naravno, polazilo se od
toga da }e propa{}u komunizma sama od sebe propasti i Jugoslavija.” (str. 593.)
U toj igri bili su prisutni i mnogo konkretniji, prozai~niji fratar-
ski interesi. “Fratri su znali da }e nakon ru{ewa komunizma (socijali-
zma) u Jugoslaviji, dakle i u Hrvatskoj, ponovno biti uspostavqen kapita-
lizam i da }e u novoj, samostalnoj hrvatskoj dràvi zapo~eti proces tzv.
tranzicije. Wihova je ambicija bila da oni budu ti koji }e tim procesom
upravqati – hercegova~ko-fraweva~ka zajednica u naj{irem smislu rije~i,
sa cjelokupnom mreòm i suradnicima, regrutiranima po zavi~ajnom prin-
cipu. I Tu|man je na to morao pristati, morao im je dati rije~ da }e oni
imati dominantan utjecaj na dolaze}i proces tranzicije u budu}oj, osamo-
staqenoj RH.” (str. 593.) Povodom toga, Tu|man je dobio zadatak da hitno od-
strani iz kruga politi~kih saradnika sve pripadnike biv{e vladaju}e no-
menklature koji bi jednog dana mogli predstavqati smetwu hercegova~koj
interesnoj grupi. Takvim potencijalnim smetwama smatrani su Savka Dab-
~evi}-Ku~ar, Miko Tripalo, Vlado Gotovac, Ivan Zvonimir î~ak,
956
Draèn Budi{a i sli~ni. “I Tu|man je, ~im se vratio u Hrvatsku, izme|u
sebe i tih qudi, nepoèqnih za hercegova~ko-fratarsku strukturu, napra-
vio zid. Nitko od wih ni slu~ajno nije mogao postati ni ~lanom Hrvatske
demokratske zajednice, a kamoli ne{to vi{e. Tu|man je HDZ pravio s “no-
vim” qudima, koji nisu bili trn u oku hercegova~koj strukturi u BiH i ise-
qeni{tvu.” (str. 594.)
Tu|manova poseta Kanadi imala je dvostruki karakter. Spoqa{wi, ma-
nifestacioni, s kontaktima s mawe problemati~nim li~nostima, kao i
konspirativni, s hercegova~kim fratrima i zagriènim usta{kim krugom
oko wih, u kome su se isticali Gojko [u{ak i Ante Beqo. “Hercegova~ki
su fratri kao stvoreni za konspirativno djelovawe, odnosno za takvo dje-
lovawe koje je mnogo vi{e u pozadini, a gotovo nikada u prvom planu. U to-
me je osobito vje{t bio fra Qubo Krasi}, koji je potkraj osamdesetih pre-
uzeo najzna~ajnije fraweva~ko sredi{te u Kanadi, Hrvatski dru{tveno-
kulturni centar u Norvalu, smje{ten na pove}oj farmi ~etrdesetak kilo-
metara daleko od Toronta. Krasi} i ostali nisu se mnogo hvalili kontak-
tima ostvarenima s Tu|manom. Nisu se time uop}e hvalili. Dapa~e, nisu o
tome nikome ni{ta ni govorili.” (str. 594-595.) Prema svedo~ewu emigran-
ta Dragutina Hlada, fra Qubo Krasi} je smatrao da “~ovjek poput Tu|mana
treba budu}oj neovisnoj hrvatskoj dràvi kao kamuflaà. Jer, ne mogu usta-
{e tek tako do}i i preuzeti dràvu, nego se treba nametnuti netko iznutra,
netko tko je bio komunisti~ki general, tko bi bio prihvatqiv i vojsci, i
Srbima, i samim komunistima. A opet, mora imati nacionalisti~ku legi-
timaciju, {to kod Tu|mana nije bilo sporno jer je dvaput bio u zatvoru.”
(str. 596.)
Fra Qubo Krasi} je bio pravi, zakulisni i neprikosnoveni, {ef usta-
{ke emigracije. Wegov brat fra Petar Krasi} je, kao pandan norvalskom,
formirao konspirativni usta{ki centar u samostanu Masna Luka, ispod
Vran planine kod Duvna. Glavni usta{ki rasadnik i daqe je bio fraweva~-
ki samostan u [irokom Brijegu. Hudelist iznosi da je “najja~i frawevac na
[irokom Brijegu jo{ od ranih osamdesetih fra Jozo Zovko (on je, uza sve
ostalo, “stvorio” Me|ugorje), dok su se u SAD-u i Kanadi mnogo vi{e od
ostalih isticali fra Mladen ûvalo, fra Vinko Dionizije Lasi}, fra
Berto Dragi~evi} i, kao najmla|i me|u svima wima, fra Qubo Krasi}. Svu
~etvoricu moèmo smatrati nasqednicima glavnog utemeqiteqa wihove
zajednice (iako je ona postojala i prije wegova dolaska u SAD, fra Domi-
nika Mandi}a.” (str. 597.) ûvalo je ranije organizovao i usta{ke terori-
sti~ke akcije, poput otmica aviona. Sistem delovawa emigrantskih organi-
zacija, kojima su dirigovali hercegova~ki fratri, neodoqivo je podse}ao
na mafija{ki, pogotovo po primewenim metodama, ali su se one od prave
mafije prvenstveno razlikovale {to su sve bile legalne i uredno registro-
vane kao humanitarne ili kulturne.
Iz mno{tva pikantnih detaqa koje je Tu|man iznosio u svojim preko-
morskim predavawima Hudelist, po se}awu o~evidaca, izdvaja stavove i mi-
{qewa “da Tito nikada nije bio u Jasenovcu upravo zato {to se nije slagao
s preuveli~anim ciframa o srpskim zlo~inima u tom logoru; da je u SRH
957
srpska “Prosvjeta” sedamdesetih godina bila ukinuta, dok je Matica hrvat-
ska nastavila barem vegetirati; da se namjerno nije investiralo u krajeve u
Hrvatskoj u kojima prete`no ìve Srbi, upravo zato da bi se Srbi iz tih
podru~ja u {to ve}em broju i {to prije iseqavali, itd.” (str. 608.) Ipak, ono
{to je bilo najupe~atqivije svakako je Tu|manovo dosledno insistirawe na
Luburi}evom politi~kom konceptu, {to je usta{ke emigrantske krugove
najvi{e impresioniralo. “Kasnih osamdesetih nije se znalo tko je ve}i lu-
buri}evac: Frawo Tu|man s jedne ili hercegova~ki fratri s druge strane.
A svatko je tu ideju prigrlio sam za sebe: Tu|man u domovini, fratri u di-
jaspori. Wihov spoj i povijesni dil 1987-1989. imao je stoga, na odre|en na-
~in, i ritualno obiqe`je. Iako su me|usobno bili udaqeni tisu}ama kilo-
metara – ìvjeli su na dva razli~ita kontinenta, na dva razli~ita kraja
svijeta – i iako prije nikada nisu bili ni u kakvom fizi~kom kontaktu, Tu|-
man i fratri na kraju su postali jedno. A mogli su to postati upravo zato
{to ih je povezivala jedna, zajedni~ka, Maksova ideja. Da je Maks kasnih
osamdesetih bio ìv, tek bi onda o sebi pisao panegirike. Sklapawem save-
za s fratrima, na platformi Luburi}eve koncepcije o hrvatskom izmire-
wu, Tu|man je, zapravo, doìvio svoju definitivnu politi~ku inicijaciju –
pred skoro osvajawe vlasti u Hrvatskoj i preuzimawe funkcije prvog pra-
vog, “svehrvatskog” predsjednika u povijesti hrvatskog naroda. Predsjedni-
ka svih Hrvata na planetu – u domovini i iseqeni{tvu.” (str. 624.)
Svesni da bi Tu|manovo direktno dovo|ewe u vezu sa zloglasnim usta-
{kim koqa~em i osniva~em jasenova~kog logora Vjekoslavom Maksom Lu-
buri}em moglo biti politi~ki {tetno, Tu|manovi kasniji panegiri~ari
su lansirali tezu da je tu ideju zapravo oblikovao Bruno Bu{i}, Tu|manov
institutski kadar i kasniji emigrant, koga je likvidirala jugoslovenska
tajna policija. “Ideja apsolutno poti~e od Maksa Luburi}a, Tu|man je usva-
ja jo{ u domovini, u Zagrebu, dijelom kao povjesni~ar, dijelom kao politi-
~ar, a onda je operativno razra|uje u Kanadi 1987-1989. s fratrima i wiho-
vim politi~kim sumi{qenicima. I to je bit pri~e. Bu{i} tu ne smeta, ali
niti ni{ta bitno ne pridonosi. Sve bi se odvijalo potpuno jednako kao da
wega nije ni bilo. Ali wegovo se ime tu ne isti~e slu~ajno. Rodona~elni-
cima mita o Tu|manu kao “ocu domovine” (a wih tako|er treba traìti me-
|u frawevcima) mnogo qep{e zvu~i da se Tu|manovo ime, upravo kroz ide-
ju o nacionalnom pomirewu, nadovezuje na mladog, qepu{kastog romanti~a-
ra, jo{ k tome i mu~enika, Brunu, nego na ozlogla{enog usta{kog koqa~a i
osniva~a jasenova~kog logora Luburi}a. Kao, povijest bi bila vedrija i “ru-
ì~astija” kada bi Bu{i} bio u prvom planu, a Maks tamo negdje u pozadi-
ni ili na marginama. Ili nigdje. Naàlost (ili na sre}u), povijest nije ono
{to bi netko volio da jest, nego ono {to je doista bilo i {to se uistinu od-
igralo. Zato je, u najmawu ruku, nepravedno i prema povijesnoj istini, a, na-
posqetku, i prema samome Luburi}u, umawivati ili ~ak pre{u}ivati wegov
presudni utjecaj na Tu|mana, a preuveli~avati zasluge nekoga drugog, tko je
u svim tim doga|ajima ipak bio samo sporedni aktant.” (str. 624.)
Sprega Hrvatske demokratske zajednice i Rimokatoli~ke crkve ve}
1989. godine bila je veoma ~vrsta. Zvani~ni dopis Tu|manove partije sa po-
zivom na pruàwe finansijske pomo}i poslat je na nekoliko hiqada adresa
958
jugoslovenskih rimokatoli~kih ustanova i hrvatskih katoli~kih misija
{irom sveta. Hudelist rezultate te finansijske kampawe naziva fanta-
sti~nim. “Ne samo da je prikupqeno relativno mnogo novca nego je, {to je
jo{ va`nije, Katoli~ka crkva time bila u cjelini uvu~ena u HDZ-ov tri-
jumfalni pohod na vlast. Pribliàvawe je, zapravo, bilo obostrano. Crkva
je Hrvatsku demokratsku zajednicu ve} tada, u qeto 1989., prepoznala kao
uvjerqivo najozbiqniju oporbenu politi~ku organizaciju u SRH (barem s
wezina vrijednosnog i moralnog stajali{ta), dok su HDZ i wegov predsjed-
nik Tu|man znali da bez izravne podr{ke crkve pobjeda na pretpostavqe-
nim parlamentarnim izborima ne}e biti mogu}a. Odnosno, da }e pobijedi-
ti ona stranka ili savez uz koji }e biti i crkva.” (str. 647-648.)
a) Direktno akciono povezivawe sa Rimokatoli~kom crkvom
Povodom povezivawa Tu|mana i Rimokatoli~ke crkve, Hudelist inter-
pretira i mi{qewe jednog od osniva~a Hrvatske demokratske zajednice Pe-
rice Juri}a. Juri} je procenio da se to povezivawe pokazalo “najpresudni-
jim za kona~nu pobjedu na izborima. Crkva je mo}an organizacijski sustav u
kojem je opozicija mogla na}i svoje uto~i{te. Taj je sustav crkva gradila de-
setqe}ima, {irom svijeta, i trebalo ga je sada, kada su se ve} naslu}ivali
slobodni izbori, upotrijebiti i politi~ki. Kroz zajedni~ko djelovawe s
crkvom, HDZ je stvarao i svoje vlastite baze u cijeloj Hrvatskoj, pa i {ire.
Op}epoznata je stvar da nema iseqeni{tva kao takvoga bez katoli~ke cr-
kve. Preko svojih neobi~no mobilnih katoli~kih misija, crkva je sakupqa-
la i organizirala stotine tisu}a Hrvata na svim kontinentima. A to je on-
da rezultiralo i povratnim efektom u samoj Hrvatskoj. U svemu tome, od po-
jedinaca iz crkve daleko se najvi{e angaìrao biskup \uro Kok{a. On je
bio kqu~na figura u komunikaciji izme|u crkve i HDZ-a, tj. Tu|mana. Vr-
lo je vaàn bio i @ivko Kusti}, jer je ure|ivao jedine prave opozicijske
novine u Hrvatskoj, “Glas koncila”. “Glas koncila” je u SRH sa svima bio u
sukobu, ali ipak samo na konkretnim pitawima. Kusti} je osobno bio rodo-
na~elnik tog na~ina politi~ke borbe: nikada ne i}i u frontalni rat, nego
voditi borbu samo oko najkonkretnijih stvari. Za razliku od Kusti}a, nad-
biskup Frawo Kuhari} djelovao je iskqu~ivo pozicijski, a nikada direkt-
no. Wemu u zasluge treba pripisati veliki euharistijski kongres u Mariji
Bistrici 1984., na kojemu se okupilo oko 400.000 Hrvata. Iako naizgled sa-
mo pastoralni, to je ipak ponajprije bio politi~ki skup.” (str. 648.)
Jo{ 1989. godine pokazalo se da je Frawo Tu|man ~ak politi~ki umere-
niji od rimokatoli~kih fratara ~iji je instrument postao. Kad ih je kra-
jem te godine sa Daliborom Brozovi}em posetio u Norvalu u Kanadi, “fra-
tri su zagovarali Hrvatsku do Drine, dok je Tu|manova i Brozovi}eva ide-
alna opcija bila Banovina Hrvatska (ili ne{to sli~no tom teritorijal-
nom entitetu). U tome se, ~ini se, sastojala i jedina bitna razlika izme|u
stajali{ta Frawe Tu|mana i Dalibora Brozovi}a s jedne, te hercegova~ko-
fraweva~ke zajednice u Kanadi i SAD s druge strane.” (str. 653.) Prema sa-
znawima koje je Martin [pegeq nekoliko godina kasnije stekao borave}i
u Severnoj Americi, “Tu|man je fratrima obe}ao po{tovawe NDH i pri-
pajawe barem dijela BiH Hrvatskoj, dok su fratri wemu, u ime prousta{ke
959
emigracije, obe}ali “mekan” odnos prema komunistima i biv{im partiza-
nima, u budu}oj samostalnoj Hrvatskoj. Dosqedno u duhu ideje o hrvatskom
pomirewu.” (str. 653.)
Rimokatoli~ki fratri su lansirali i parolu o Tu|manu kao “ocu do-
movine”, preuzimaju}i tu odrednicu od wenog nekada{weg nosioca Ante
Star~evi}a. On je nije zasluìo ni zato {to je sru{io komunizam niti {to
je razorio Jugoslaviju. Po Hudelistu, komunizam i Jugoslavija bi svakako
propali i da nije bilo Tu|mana. Tu|man je naziv “oca domovine” u fratar-
skoj vizuri zasluìo tako {to je Hrvatsku oslobodio od Srba, koji su dotad
u woj bili konstitutivni narod. “Ne treba biti osobito dalekovidan pa
uvidjeti da se takva definicija Tu|mana kao “oca domovine” temeqi na lu-
buri}evskom nauku o hrvatskom pomirewu, po kojem se svi Hrvati, bez obzi-
ra na svoju ideolo{ku ili politi~ku pro{lost, moraju ujediniti kako bi
savladali svog zajedni~kog protivnika – Srbe. Pritom se ponajprije misli
na Srbe koji ìve, ili su ìvjeli, u samoj Hrvatskoj (kao i u onim dijelovi-
ma BiH za koje se pretpostavqa, ili se pretpostavqalo, da ih treba pripo-
jiti hrvatskoj dràvi). Drugim rije~ima, Tu|man je “otac domovine” zato
{to je, jednom za sva vremena, uspio rije{iti srpsko pitawe u Hrvatskoj.”
(str. 680.) I sam je jednom prilikom izjavio da se nikakvim novcem ne moè
izraziti ta blagodet {to se Hrvatska zauvek otarasila Srba sa svoje naci-
onalne teritorije.
b) Vatreni sledbenik Luburi}evog koncepta interhrvatskog pomirewa
Tu|man je prvenstveno bio protivnik avnojskog i zavnohovskog koncep-
ta po kome su u dotada{woj Socijalisti~koj Republici Hrvatskoj – “Srbi,
uz Hrvate bili konstitutivni narod. A on je smatrao da tako vi{e ne smije
biti i da Hrvatska mora biti nacionalna dràva iskqu~ivo hrvatskog na-
roda, tj. dràva u kojoj }e konstitutivan narod biti samo Hrvati. Naravno,
preduvjet za to bio je da se udio srpskog stanovni{tva u Hrvatskoj smawi –
s 12,2 posto, koliko ih je bilo prema popisu iz 1991., na mawe od 5 posto, na-
kon ~ega bi oni postali tek jedna od nacionalnih mawina za koju je suvi{no
i razmi{qati da bi ikada vi{e mogla ra~unati na status konstitutivnog
naroda (ili ne~ega tome sli~nog). Tu|man je do tog ciqa nastojao do}i tzv.
“humanim preseqewima”... Ali kako se taj dogovor s ]osi}em vrlo brzo iz-
jalovio (suprotstavio mu se srpski predsjednik Slobodan Milo{evi}),
Tu|man je morao traìti druge puteve i metode smawivawa broja srpskog
stanovni{tva u Hrvatskoj. Najefikasnijom se pokazala oruàna akcija
“Oluja”, u kolovozu 1995., nakon koje je iz Krajine iseqeno oko 200.000 Sr-
ba... Strate{ki je Tu|manov politi~ki ciq bila “pro{irena” hrvatska dr-
àva (na Teritoriju) s bitno smawenim udjelom srpskog stanovni{tva (iz-
me|u 3 i 5 posto). Ako se to ne razumije, ne razumije se ni{ta ~ime se Tu|-
man tijekom cijeloga ìvota bavio i za {to se kao politi~ar, a kasnije i
kao dràvnik, zalagao.” (str. 682.)
Taj svoj ciq Tu|man je realizovao tako {to je sistematski celom svetu
predstavqao da se on samo brani od Milo{evi}eve “agresije”. Kako rezonu-
je Hudelist, “rekli bismo da je tu do maksimalnog izraàja do{la “zagorska
prefriganost” Frawe Tu|mana i jedno od bitnih na~ela wegovog politi~kog
960
djelovawa, da to {to radi doista izgleda kao ne{to {to je maksimalno le-
gitimno i {to se moè braniti kao legitiman ~in.” (str. 684.) Tu mu je i{la
na ruku nema~ka, ameri~ka i vatikanska politika i wima dirigovano zapad-
no javno mnewe. I tu se on pokazao kao verni sledbenik usta{kog pukovni-
ka i domobranskog generala Luburi}a. “Biti luburi}evac ne zna~i biti
“ne{to izme|u” – izme|u biv{ih partizana (antifa{ista) i usta{a – nego
biti na kvalitativno posve druk~ijoj poziciji: i u odnosu na antifa{izam,
i u odnosu na usta{tvo, u izvornom zna~ewu te rije~i. Biti luburi}evac
zna~i biti sqedbenik, a u Tu|manovom slu~aju i provoditeq, jedne sasvim
odre|ene ideje i jednoga sasvim odre|enoga koncepta. Rije~ je o koncepciji
hrvatskog pomirewa, koju je Vjekoslav Maks Luburi}, zajedno sa svojim po-
maga~em Miqenkom Dabom Perani}em, teorijski (programatski) osmislio
1964., u Frankovoj [pawolskoj; a koju su 1968. usvojili i hercegova~ki fra-
tri u SAD-u, tada na ~elu s fra Dominikom Mandi}em... Luburi} je vlasti-
tom, vojni~kom logikom do{ao do zakqu~ka da }e Hrvati mo}i stvoriti
neovisnu hrvatsku dràvu – i to takvu dràvu u kojoj }e srpsko pitawe bi-
ti jednom zauvijek rije{eno (jer neka druga hrvatska dràva Luburi}a nije
zanimala) – tek ako se prestanu tu}i na dvije fronte i koncentriraju se sa-
mo na jednu frontu, onu gdje im je protivnik wihov najve}i i zajedni~ki ne-
prijateq, Srbi. Srbi, naravno, iz Hrvatske i BiH, jer je Luburi} Hrvatsku
zami{qao do Drine, kao {to je to bilo i u NDH. Luburi} je inteligentno
zakqu~io da Hrvati ne}e mo}i posti}i svoje dràvotvorne ciqeve ako }e,
osim protiv Srba, ratovati i me|usobno, po kriteriju ideolo{ke podjele
na (biv{e) partizane i usta{e, nego da ratne sjekire takvoga ideolo{kog
tipa trebaju zakopati i posvetiti se borbi protiv jedinoga pravog protiv-
nika koji moè ugroziti stvarawe i opstanak budu}e hrvatske samostalne
dràve. Ideja o hrvatskom pomirewu imala je, dakle, izvorno antisrpski
karakter. Bit te ideje nije bila u tome da se Hrvati naprosto mire jer vi-
{e nema smisla sva|ati se, a onda i me|usobno ratovati oko ne~ega {to pri-
pada pro{losti, nego u tome da pomireni i ujediweni hrvatski narod pobi-
jedi Srbe.” (str. 684-685.)
Sve eventualne prigovore da preuveli~ava Luburi}evu ideolo{ku ulo-
gu, Darko Hudelist unapred odbacuje slede}im obja{wewem: “Vjekoslav
Maks Luburi} apsolutno je jedna od sredi{wih li~nosti novije (poslije-
ratne) hrvatske povijesti, po mom mi{qewu jedna od tri najva`nije. Ako
bih birao tri najzna~ajnija hrvatska politi~ara u razdobqu nakon Drugog
svjetskog rata, odlu~io bih se za Josipa Broza Tita, Vjekoslava Maksa Lu-
buri}a i Frawu Tu|mana. Ako se nekome ~ini da Luburi}u u tako biranom
dru{tvu nije mjesto, spomenut }u samo ovo: da nije bilo Luburi}a, ne bi bi-
lo ni hercegova~kih fratara (u dana{wem politi~kom zna~ewu tog pojma),
ne bi bilo ni HI[AK-a (Hrvatske iseqeni~ke {kole Amerike i Kanade
– prim. V. [.) ni Sadberija, ne bi bilo Norvala, ne bi bilo [u{ka, ne bi
bilo Hrvatske demokratske zajednice, ne bi bilo Tu|mana (tako politi~ki
oformqenoga kakav je bio), ne bi bilo ni~ega. Sve bi se odvijalo druga~ije
nego {to se odvijalo. Sve {to je Tu|man kao politi~ar, kasnije i kao dràv-
nik, stvorio, stvorio je na Luburi}evim (i luburi}evskim) temeqima. U tome
961
~ak nije bio ni originalan: konzekventno je, gotovo “{treberski”, slijedio
wegove ideje i wegov nauk. S tom razlikom, naravno, {to se nije slijepo dr-
ào izvornoga usta{kog, ujedno i Luburi}eva na~ela po kojem se Hrvatska
rasprostire sve do Drine. Tu je on zauvijek ostao uz svog Ma~eka (i wegova
epigona Bogdanova), smatraju}i da su prave isto~ne hrvatske granice na Vr-
basu i Neretvi. Stranka ili pokret pomo}u kojega je Tu|man do{ao na vlast
u Hrvatskoj, Hrvatska demokratska zajednica, kopija je politi~ke organiza-
cije – tj. ideje o toj organizaciji – koju je Luburi} iznio u 11. “temeqnom na-
~elu” svoje “Deklaracije o temeqnim na~elima i du`nostima hrvatskih bo-
raca za oslobo|ewe Hrvatske: iz 1960. (dakle, tridesetqe}e prije osnutka
HDZ-a!)... Zato je Tu|man, ~esto do granice da zbog toga postane dosadan,
stalno i ponavqao da wegova Hrvatska demokratska zajednica nije obi~na
politi~ka stranka, poput ostalih na hrvatskoj politi~koj sceni, nego “sre-
di{wa” ili “stoèrna” politi~ka organizacija cijeloga hrvatskog naroda,
u domovini i dijaspori.” (str. 686.)
v) Drasti~no umawivawe broja jasenova~kih `rtava
Najzna~ajnije Tu|manovo pisano delo svakako je kwiga “Bespu}a povi-
jesne zbiqnosti. Rasprava o povijesti i filozofiji zlosiqa” (Nakladni
zavod Matice hrvatske, Zagreb, 1989.). Pisana je sa o~iglednim filozof-
sko-istorijskim pretenzijama, ali autor nije bio u stawu da dostigne nivo
vi{i od ideolo{kog traktata, ograni~enog dnevnopoliti~kim potrebama.
Osnovnu okosnicu predstavqa Tu|manov poku{aj da se razbije “mit o jase-
nova~kim `rtvama”, u sklopu kojeg je, kako kaè, od strane hegemonisti~ko-
unitaristi~kih revalorizatora istorijskih doga|aja i li~nosti, “u~iwen
poku{aj da se on i znanstveno potkrijepi teorijom o genocidnosti svakog
hrvatstva.” (str. 10.) Svoju sudbinsku povezanost sa osporavawem tog “mita”
on pretvara u lamentaciju nad samim sobom: “Budu}i da sam se ve} pred ne-
koliko desetqe}a, u okviru op}ih prosudbi temeqnih pitawa suvremene na-
cionalne povijesti, suprotstavio i manipulisawu s tim mitom, zasnovanim
na u povijesti gotovo nezapam}enom umnogostru~avawu i onako golemih `r-
tava fa{isti~kog i usta{kog terora, to sam se odavno na{ao i u àri{tu,
naàlost ne toliko znanstvenog raspravqawa o problemima, koliko u `rv-
wu “odnosa snaga”, doti~no me|usobnog nadmetawa, pa i obra~unavawa, ili
politikantskih ustupaka, razli~itih tendencija u dru{tveno-politi~kom
ìvotu jugoslavenske zajednice.” (str. 10.)
Za svaki slu~aj, Tu|man obja{wava kako su razli~ita tuma~ewa istori-
je sasvim normalna, da poti~u od nacionalne pripadnosti ili filozofskog
pristupa istori~ara, koje prati bezobzirnost pobednika i bezumnost pora-
ènih u subjektivnoj vizuri samih aktera. Jugoslovenskoj istoriografiji
pripisuje totalitarne staqinisti~ke poglede i metode, kao i nemarksi-
sti~ki pristup i odsustvo otvorenog raspravqawa spornih pitawa. “Pita-
we ratnih `rtava uop}e, a posebno i naro~ito jasenova~kih, samo je jedan,
ali i najizrazitiji, primjer takvog stawa. A budu}i da sam odavno spoznao,
da je jasenova~kom mitu namijewena stoèrna uloga u potki onih pogleda na
najnoviju povijest hrvatskog naroda u jugoslavenskoj zajednici, {to su najo-
tvorenije do{li do izraàja u raznim terzi}evskim interpretacijama – to
962
sam potaknuo wegovo znanstveno istraìvawe jo{ pred punih ~etvrt stoqe-
}a. O razlozima za{to sam u tom institucionalnom nastojawu bio onemogu-
}en bit }e re~eno i ovdje. U me|uvremenu, u svojim sam se osvrtima i rado-
vima, doti~no prosudbama spornih pitawa, izravno i posredno suprotsta-
vio jednostranom pristupu ratnim `rtvama, osobito jasenova~kom mitu,
zbog toga {to je wime sustavno stvarana sve nepovoqnija atmosfera, pa~e i
iskrivqena povijesna svijest, pod dojam koje su potpali i mnogi dobrona-
mjerni javni djelatnici, pa i povjesni~ari, ili joj se priklawali zbog opor-
tuniteta.” (str. 12.)
Tvrde}i da su u hajci protiv wega primeweni metodi politi~ko-psiho-
lo{kog terorizma jer wegovi oponenti nisu raspolagali relevantnim kon-
traargumentima, Tu|man napada {tampawe novog izdawa kwige “Magnum
krimen” Viktora Novaka kao ~isti anahronizam sa nau~nog aspekta. Ono
“zna~i vra}awe bavqewa s hrvatskim pitawem kao tobo`wim klerikali-
zmom ili ~ak ozlogla{enim “kleronacionalizmom” i “klerofa{izmom”, i
to na razini postrevolucionarnog obra~unavawa s “najokorjelijim oblici-
ma” stvarne ili izma{tane kontrarevolucije, od osobite je znakovitosti za
stawe povijesne svijesti. Ono se, zapravo, javqa na crti oìvqavawa onih
stremqewa {to teè da se, po svaku cijenu, obra~unaju sa svakim oblikom
hrvatstva koji se ne uklapa u wihovo poimawe jugoslavenskog zajedni{tva.”
(str. 14-15.) Pored Viktora Novaka, Tu|man se obru{ava i na kwige Veli-
mira Terzi}a, Vladimira Dedijera, Veselina \ureti}a i Vasilija Kresti-
}a. “Ustrajawe u nastojawu da se jasenova~ki mit ~ak i znanstveno-teorijski
potkrijepi – i nakon {to su iznijeti argumenti o wegovoj neosnovanosti –
svjedo~i o stupwu poreme}enosti povijesne svijesti, o stvorenoj atmosferi
u kojoj jo{ uvijek nije ni mogu}e ni dopu{teno racionalno raspravqawe o
meritumu problema.” (str. 15.) Pri tome posebno potencira navodno “Dedi-
jerovo manipulirawe propagandisti~kim podacima i svojim “Raselovim su-
dom”, te nastojawem da i prozivawem Vatikana pridonese u~vr{}ewu jase-
nova~kog mita.” (str. 15.)
I za kwigu dokumenata Antuna Mileti}a o jasenova~kom logoru, Tu|-
man tvrdi da izraàva atmosferu poreme}ene i sputane istorijske svijesti.
“Za tu iskrivqenu povijesnu svijest i zatrovanu atmosferu znakovito je da
teì svom ovjekovje~ewu, zlorabe}i do kraja i ideologijsko-politi~ke
okvire i kojekakvo manipulirawe znano{}u za tobo`wu verifikaciju svo-
jih sadrìna. Kad je rije~ o Jasenovcu, onda smo jo{ uvijek u takvu stawu da
pojedinci mogu i daqe sebi priu{titi pogroma{ko ìgosawe svih onih
{to su im stali na put. Organiziraju se istraìva~ki radovi, stru~ne ras-
prave, pa ~ak i me|unarodni znanstveni skupovi, na kojima pojedini dràv-
no-politi~ki uzvanici, bilo zbog nepoznavawa biti problema, bilo zbog
dokazivawa svoje “principijelnosti”, ponavqaju “ovjerovqene” istine o
“najmawe sedamsto” tisu}a pogubqenih, a prisutni povjesni~ari i ini znan-
stvenici, ne usu|uju}i se otvoreno suprotstaviti manipulacijama i pogre-
{nom tuma~ewu razli~itih izvora, ukazuju na potrebu daqeg izu~avawa ar-
hivske gra|e i interdisciplinarne obrade. Oni takvim zauzimawem za
istinu olak{avaju svoju du{u, a {to mogu ako netko tuma~i da }e se tim pu-
tem do}i do jo{ ve}eg broja `rtava.” (str. 16.)
963
Da bi autoritarno potkrepio sopstveno stanovi{te i dodatno opovr-
gao “jasenova~ki mit”, Tu|man se poziva na Miroslava Krleù, s kojim je
“intenzivno prijateqevao” celu deceniju. “Krleìna ocjena na{ih povije-
snih prilika mogla bi se u biti saèti na ovo: slijepo i zabriwavaju}e tra-
jawe obostrano nesno{qivih i zatornih tendencija; raspirivawe revan{i-
sti~kog mita uz zaborav da usta{e nisu pali s neba, niti su bili jedina eks-
tremno nacionalisti~ka i fanati~ki {ovinisti~ka pojava na ovom bal-
kanskom prostoru; uvijek su najglasniji oni {to iz povijesti nisu bili ka-
dri nau~iti da u woj ni{ta ne prolazi neka`weno, pa u pomawkawu svakog
povijesnog razbora, pozivawem na prvenstvo oslobodila~kih zasluga ili
potla~enost i `rtve, raspaquju primitivisti~ke strasti, truju}i atmosfe-
ru do zagu{qive eksplozivnosti i nove kataklizme.” (str. 19-20.) S najve}om
èstinom Tu|man se obru{ava na svog nekada{weg kolegu Jeftu [a{i}a
jer je u predgovoru Mileti}eve kwige doveo u pitawe popis `rtava Drugog
svetskog rata, koji je obavqen izme|u 1964. i 1966. godine, i po kome je uku-
pan broj ubijenih 600.000. [a{i} je smatrao da je taj nestru~ni i nepotpuni
popis predstavqao “zeleno svetlo zlo~incima” da pokrenu pravu kampawu
obmawivawa javnosti kako su raniji zvani~ni podaci namerno preuveli~a-
vani. “Moè li biti vjerodostojnijeg i uvjerqivijeg dokaza o stupwu izopa-
~enosti povijesne svijesti i pomra~ewu svakog razbora, od ovakvog ìgosa-
wa predratnih marksista, prvoboraca i revolucionara, pisaca i humanista,
kao “antikomunista i neprijateqa NOB-a”, kao “zlo~inaca”?! Nije li to
jedno od najizrazitijih upozorewa da je neprincipijelnost u povijesnim pi-
tawima dala odve} maha onim strujawima za koja je Krleà zborio da }e po-
slije Tita stremiti takvom stawu da je on sretan {to u wemu ne}e morati
ìvjeti. A da u takve neprincipijelnosti, s dalekose`nim posqedicama,
nedvojbeno, i u prvom redu spada i tolerirawe odràvawa jasenova~kog mi-
ta – svejedno da li na terzi}evskoj ili {a{i}evskoj razini – a nedopu{ta-
we i spre~avawe izno{ewa stvarne povijesne istine, o tome nije bilo ni-
kakve sumwe ni za Krleù ni za bilo kojega ~ovjeka, {to povijesno misli,
zabrinutog za kretawa na ovom trusnom tlu.” (str. 20.)
Takvim rezonovawem Tu|man dolazi do su{tinskog pitawa, “nema li su-
stavno uveli~avawe jasenova~kog mita svrhu stvarawa crne legende o povi-
jesnoj krivwi ~itavog hrvatskog naroda, koju tek vaqa ispa{tati?” (str. 21.)
Po wegovom mi{qewu, takav mit neminovno vodi generalizaciji istorij-
ske krivice i {ovinisti~kom stanovi{tu da su svi Hrvati usta{e. Svu tu
problematiku on analizira kroz nadugo i na{iroko razmatrawe svog li~-
nog politi~kog slu~aja, a kampawu protiv “tu|manov{tine” nastoji da
predstavi kao prikriveni preliminarni udar na samog Tita. Tu nameru on
direktno pripisuje Velimiru Terzi}u, koji je u svojoj kwizi efektno doka-
zao da su Hrvati najvi{e doprineli brzom slomu Kraqevine Jugoslavije u
aprilskom ratu 1941. godine. “On se”, kako pi{e Tu|man, “jo{ ustru~ava da
sam izravno optuì Tita, ali }e to ubrzo u~initi drugi wegovi istomi-
{qenici i sqedbenici. A budu}i da sam – od kriti~nih godina informbi-
rovske pogibeqi pa sve do usvajawa strategije op}enarodne obrane – bio me-
|u prvim terzi}evskim protivnicima na povijesno-teorijskom podru~ju,
964
a jo{ k tome po godinama i ~inu najmla|i, to postadoh gromobran za sve mu-
we i olujne bijesove, {to se tada jo{ nisu smjeli izravno sru~iti ni na gla-
vu Go{waka, a kamoli samoga Tita.” (str. 27.)
Ina~e, Titovo pona{awe je Tu|manu krunski dokaz, kojim potkrepquje
svoju tezu o preuveli~avawu broja jasenova~kih `rtava. Tako svojim oponen-
tima poru~uje prekornim tonom, “jesu li se ikada zapitali, a oni koji jesu
(a znam i takve) jesu li potraìli i na{li pravi odgovor na pitawe: za{to
Josip Broz nikada nije do{ao u Jasenovac?! A obi{ao je, takoreku}, svako,
imalo va`nije popri{te i mjesto NOB-e u svim republikama. Budu}i da se
tom neimaru, kako NOR-a i revolucije, tako i nove socijalisti~ke Jugosla-
vije, jama~no, ne moè pripisati nikakva pristrasnost niti popustqivost
prema hrvatskim grijesima (bez wega o~ito ne bi bilo uklawawa Hebranga
u ratu, ni progona, ni smjene vodstva u Hrvatskoj 1971.), bez obzira na to ko-
lika je uloga drugih bila u tim slu~ajevima, to tome moraju biti neki dubqi
razlozi. Odgovor na to pitawe, po mome mnijewu, vjerojatno se nalazi u to-
me, {to je on, kao povijesna li~nost, znaju}i povijesne ~iwenice, instink-
tom velikog politi~ara i dràvnika, predosje}ao kuda smjera mahnitawe
monstruozno{}u jasenova~kog mita. U krajwem: podrivawe samih osnova
wegova djela i dovo|ewe u pitawe same svrhovitosti stvarno golemih `rta-
va rata i revolucije.” (str. 57.) Tu|man je ovde bar u jednome potpuno u pra-
vu. Tito je mislio o Jasenovcu isto {to i Tu|man, ali se nije usu|ivao da to
javno kaè.
U slede}oj fazi Frawo Tu|man opovrgava i sve druge podatke o usta-
{kim zlo~inima nad srpskim narodom na drugim mestima. Prvo se obru{a-
va na memorandume Srpske pravoslavne crkve iz 1941. godine, pa onda redom
na autore poput Konstantina Foti}a, Jovana Du~i}a, Dedijera, \ureti}a,
Kurcia Malopartea i drugih, nipoda{tavaju}i wihove navode i dokumento-
vane opise stravi~nih konkretnih zlo~ina. Pri tome on posebno insisti-
ra na podatku da se o Jasenovcu nije pisalo ve} 1941. godine, ve} znatno ka-
snije, pa iz wega izvla~i dalekose`nije zakqu~ke. O tome, izme|u ostalog,
pi{e: “Uz opisano predo~ivawe i umnoàvawe ratnih `rtava u ratno doba,
vaqa podsjetiti na ~iwenicu da se Jasenovac tada gotovo ni po ~emu ne iz-
dvaja posebno. Pa~e, on se takoreku} i ne spomiwe kao neko naro~ito stra-
ti{te, u odnosu na sva druga, u cjelokupnom ratnom razdobqu. Wemu }e tek
u pora}u biti namijewena ona uloga {to su je u ratu imale `rtve u cjelini.
Tada }e monstruoznost u opisu na~ina izvr{ewa zlodjela sve vi{e zamjewi-
vati ne mawa monstruoznost u umno`bama broja `rtava u samom Jasenovcu.
Razlozi su vi{e providni negoli nedoku~ivi. Mjesto utvr|ivawa ratnih
`rtava u cjelini, u svim logorima, strati{tima i gubili{tima {irom Ju-
goslavije, zlo~in je mitski usredoto~ivan na jedno mjesto iz razloga, i radi
nakane, o kojima je i izrijekom govoreno od samog po~etka manipulirawa s
tragikom ratnih zbivawa.” (str. 89.)
Tu|man a priori sve podatke o usta{kim zlo~inima progla{ava propa-
gandnim izmi{qotinama, a usput priznaje da je nekih zlo~ina zaista bilo,
nipoda{tavaju}i ih tako {to ih svodi u istu ravan sa ~etni~kim, pa pravi
ve{ta~ku simetriju. Po Tu|manovom stanovi{tu, mora biti indikativno
965
{to se u po~etku o Jasenovcu malo govorilo. Kako on daqe iznosi, “tek u ka-
snijoj obradi bit }e Jasenovcu pripisano zna~ewe primjera kakvog nije bi-
lo ne samo “u povijesti Evrope”, ve} ni svijeta. Dakako, bilo bi zanimqivo
utvrditi od koga je to, kada, i iz kojih sve pobuda u~iweno. Moè se pretpo-
staviti da je u tome imala udjela i patrijarhalno-folklorna tradicija svo-
|ewa povijesnih zbivawa na mitomanske legende, ali je vjerojatnije da su na
sustavnom stvarawu jasenova~kog mita na{le odre|enu zajedni~ku svrhu,
ili barem pre{utnu podudarnost politi~kih interesa, dvije ina~e suprot-
ne sastavnice povijesnih zbivawa. Na to upu}uje kako ve} opisani slijed
predo~ivawa, doti~no uveli~avawa uàsa ratnih zlodjela u cjelini, tako i
wihovo daqe usredoto~ivawe gotovo iskqu~ivo u mitu o jasenova~kom gubi-
li{tu.” (str. 90.)
g) Tu|manovo izjedna~avawe Jasenovca i Blajburga
Da bi pruìo bar privid objektivnijeg pristupa, Tu|man kritikuje
preuveli~avawe broja blajbur{kih `rtava, pa ga dovodi u istu ravan sa ja-
senova~kim. Krivicu za izgradwu navodnog “jasenova~kog mita” pripisuje
izopa~enoj istorijskoj svesti komunisti~kih ideolo{kih monopolista i
srpskih hegemonista. “Tu je izvori{te sustavne (namjerne i stihijske) iz-
gradwe crne legende o povijesnoj krivwi ~itavog hrvatskog naroda. Jer, ako
se dimenzije usta{kih zlodjela proteù na stotine tisu}a, pa i na milijun-
ski broj `rtava, i ako nasuprot i istodobno s wime uop{te nema nikakve us-
poredbe zlo~ina wihovih protivnika, onda naravno odgovornost za wih ne
snosi samo {aka fanatiziranih i osvetni~kim porivom zaslijepqenih Pa-
veli}evih sqedbenika, ve}, dakako, cijeli hrvatski narod. Otuda logi~no,
ponajvi{e pre{utno ali i izri~ito, poistovje}ivawe hrvatstva s usta-
{tvom, koje je ìgosano gore negoli i sam fa{izam ili nacizam u svom iz-
vornom i najgorem ~inidbenom obli~ju.” (str. 118.) Posebno je Tu|mana za-
bolelo {to je veliki nema~ki filozof Ernest Blok u jednom intervjuu
“[piglu” sve Hrvate nazvao fa{istima, ostavqaju}i mogu}nost da neki ma-
li broj wih to mo`da i nije.
On potom skre}e pa`wu da je osamdesetih godina do{lo, “doista, nima-
lo slu~ajno ve} s predvidqivom zakonito{}u, i do najve}eg razmaha, i do
naj{ireg iskori{}avawa jasenova~kog mita za stare i za nove povijesne
~imbenosti. Jasenova~ki mit o srpskim `rtvama posluìo je kao izravan
povod cijeloj teoriji o genocidnosti svakog hrvatstva, kao i teze o neodr-
ìvosti bilo kakvog “poravnawa krivwe”. A wegova je prisutnost o~ita i
u tezama o odbacivawu ocjena o velikosrpskoj hegemoniji u versajskoj Jugo-
slaviji, jer da je sud o “tamnici naroda” bio kominternovska izmi{qotina
a ne stvarnost. A ne moè se takva mitska sjenka zanemariti, podnipo{to,
ni u procjewivawu ~ak i avnojevske povijesne prekretnice, pa i povijesne
uloge Josipa Broza Tita. A pogotovu ne u opetovanom diskreditirawu svih
sastavnica hrvatskog povijesnog ìvota, ukqu~uju}i i wegov komunisti~ki
pokret. [tovi{e, mitomanska obrada povijesti dovela je i do kulminira-
wa povijesnih krivwi. Osim za Jasenovac, hrvatski bi narod morao biti na
koqenima i za sva ina povijesna “zla”. Ona {to su ih posredstvom wega i we-
govih predstavnika prouzro~ili na ju`noslavenskom tlu Vatikan, kao vje-
966
~iti, i Kominterna kao ovostoqetni, smrtni neprijateq. Pa i jo{ odre|e-
nije: za sve ono {to je neprihvatqivo za protivnike avnojevskih na~ela i
ustavnih temeqnica iz 1974!” (str. 120.)
d) Pravdawe genocida religijskim citatima
Nesigurnost i neutemeqenost sopstvenih stavova o navodnom izmi-
{qawu i preuveli~avawu usta{kih zlo~ina, Tu|man najupe~atqivije iska-
zuje pozivawem na Bibliju i Platona i insistiraju}i da treba biti opre-
zan u pri~awu o ranijim zlo~inima, da se ne bi budilo osvetni~ko raspolo-
èwe. A onda prelazi na neposredno opravdawe genocida nalaze}i upori-
{te u Starom zavetu. Isti~e primer Mojsija i wegovog stava da su neprija-
teqi izabranog naroda ujedno i Bo`ji neprijateqi, pa to opravdava sveti
rat koji se protiv wih vodi. Tako se svi ratovi Izraela tuma~e kao Bo`ji
ratovi, ~ak i oni osvaja~ki, ~iji je ciq da se istrebe ~itavi narodi radi
preotimawa wihovog ìvotnog prostora. Navodi primere nemilosrdnosti
i poziva na ubijawe dece u kolevkama, masovno klawe, bacawe u jame itd. Tu
je ~ak i propovedawe silovawa. Pedantno to Tu|man beleì pa zakqu~uje:
“Sve biblijske “povijesne”, “proro~ke” i “mudrosne” kwige pune su takvih
kazivawa stvarnih povijesnih zbivawa i proricawa. Nema granica zlodje-
lima, koje u svom “pravednom” gwevu i jarosti ne}e u~initi Jahve i wegov
izabrani narod nad protivnicima svojim. “Nebesa }e se potresti i maknut
}e se zemqa s mjesta”. A wihovi ratnici: “koga stignu probost }e ga; kog
uhvate ma~em }e sasje}i; pred o~ima smrksat }e im dojen~ad, opqa~kati ku-
}e, silovati ène”. “Narodi }e biti sa`gani u vapno, kao posje~eno trwe
{to gori u vatri”. A svrha takvog krvolo~nog razra~unavawa jest da se
“svatko vrati svom narodu”, i prisili da u “zemqu svoju pobjegne”..., tj. da se
postigne etni~ki ~ista dràva, jer inorodci je èle uvijek pretvoriti u
svoju. Kako istrebqewe tu|eg, neprijateqskog i buntovnog naroda nije jed-
nostavan i lak posao, doti~no se ne moè obaviti na jedan na~in, to }e Ja-
hve dati upute: “Tre}inu spali posred groba ogwem... tre}inu uzmi i sasije-
ci ma~em oko grada; tre}inu baci u vjetar”, tj. u izgnanstvo, ali i na wih }e
pustiti kugu i divqe zvijeri.” (str. 130-131.)
Recept je trajan, star hiqadama godina. Kad je mogao Mojsije, {to ne bi
mogao i Paveli} da ga primewuje. Ako su Jevreji starozavetni izabrani na-
rod, onda su Hrvati danas u toj ulozi jer su ve} nekoliko vekova “predzi|e”
hri{}anstva, onog zapadnog, koje nemilosrdno insistira na ekskluzivitetu
svoje misije. Hrvati su u masovne zlo~ine u{li vr{e}i svoju “boànsku mi-
siju”, ali su im wihovi neprijateqi i uzvra}ali zlo~inima. Biblijski pri-
mer, prema Tu|manovoj interpretaciji, svedo~i da je to bilo neminovno: “I
laù i obmawuju narod oni {to govore “mir kad mira nema”, ne hote}i da se
“zid utvrdi” ve} “da se malo o`buka”, {to }e prouzro~iti da ga olujni viho-
ri obore... I poradi toga, dok se ne postigne Jahvin naum: “Ma~ `dere sve”
oko sebe, “da Filistejce istrijebi, da zatre Tiru i Sidonu”, da “izbri{e na-
rod Moaba”, da zemqe neprijateqske “pretvori u pusto{” i “raspr{i” wi-
hovo pu~anstvo, da bjegunce vi{e “nitko skupiti ne}e”. “Ustajte, udarite na
mirni narod {to ìvi bez straha – rije~ je Jahvina”, jer ne jedino “kraq ba-
bilonski” ve} i neprijateq svaki: “snuje naum protiv vas, navalu smi{qa”.
967
Stoga “za`dite Babilon”, da “od wega ni{ta ne ostane”, “nitko da ne ute-
~e”. U tom i takvom postupawu Izrael bija{e samo “maq Jahvin” i wegovo
“oru`je ratno”: “Pomlatih tobom narode, razmrskah tobom kraqevstva...
Pomlatih tobom ~ovjeka i ènu... starca i dijete... mladi}a i djevojku... pa-
stira i stado”. A na kraju Jahve }e dati nedvosmisleno znati, o ~emu je za-
pravo rije~: a “vi {to umakoste ma~u, idite, ne ostajte ovdje”. No, dakako, u
toj povijesnoj borbi na ìvot i smrt, i neprijateq uzvra}a istom mjerom.
Kad Nabukodonosor babilonski jednom osvoji Jeruzalem i zarobi kraqa
Sidkiju, najprije “pokla Sidkijine sinove pred wegovim o~ima, pobi u Ri-
bli sve Judine knezove”, Sidkiji “iskopa o~i i okovana baci u tamnicu do
smrti, a ostatak naroda odvede u suàwstvo”.” (str. 131.)
Takve svetonazore Tu|man nalazi i u hri{}anstvu, a uostalom, praksa
dugih krsta{kih ratova i inkvizicijskih pogroma daje mu za pravo, bar kad
je re~ o onom zapadnom. Tu|man o tome ovako raspreda: “Ve} u Mojsijevu “De-
kalogu” izloèna je suodgovornost pojedinaca i naroda za sve postupke. Ja-
hve je prava dao svom izabranom narodu, ali i svakom wegovu pripadniku.
Ako se netko ogrije{io protiv koje zapovijedi “Dekaloga”, na ~itav se na-
rod na neki na~in protegao taj grijeh. U svim dru{tvenim zajednicama, od-
uvijek je svatko snosio odgovornost za svoja osobna djela, ali posredno, du-
hovno, i za djela svih drugih, kao {to su i svi bili odgovorni za postupak
svakoga u odno{aju prema pripadnicima drugih naroda.” (str. 131.) Tako su
i Srbi kolektivno odgovorni za me|uratnu “velikosrpsku hegemoniju”,
“ugwetavawe Hrvata”, “ubistvo Stjepana Radi}a”, pa jo{ za ignorisawe
istorijskih hrvatskih dràvotvornih prava pod austrougarskom vla{}u,
kad su neprekidno delovali kao “remetila~ki faktor” u politi~kom ìvo-
tu Hrvatske i Slavonije. Hri{}anstvo, po Tu|manovom mi{qewu, ni{ta
bitno nije promenilo u primeni tog na~ela. “Kristovo novozavjetno nadi-
laèwe Bo`je izabranosti i posebnosti izraelskog naroda u kr{}anski
univerzalizam, unosi bitne promjene u starozavjetna poimawa povijesnoga
bivstvovawa ~ovjeka i naroda, ali ih podnipo{to ne ukida, a jo{ mawe je to
slu~aj glede promjena same povijesne ~inidbe. Istodobno, i unato~ utjelo-
vqivawa “bo`jeg naroda” u svim narodima svijeta – podjele, zavade, mr`we
i nasiqa ne nestaju. U po~etku se okre}u svi protiv kr{}ana, a kasnije zlo-
siqa traju, samo s izmijewenim intenzitetom i me|u samim kr{}anskim
svijetom, kao i ovoga u cjelini s drugim svjetovima, npr. s islamskim, budi-
sti~kim ili s ostacima mnogoboà~kim. Ili pak s ateisti~kim, kao suvre-
menim znanstvenim poganstvom, koji tako|er obistiwewe svoga bezbo{tva
o~ituje ne mawim, nego ~ak i ve}im nasiqem i protiv{tinama i prema osta-
lom svijetu ali i unutar samih “izabranih naroda”.” (str. 131-132.)
Po Tu|manu je, dakle, Hristova `rtva bila uzaludna, jer ~ove~anstvom
i daqe upravqaju starozavetni principi okrutnosti i divqa borba za op-
stanak. Tako su hrvatski masovni zlo~ini nad Srbima sasvim prirodni i,
reklo bi se, neizbe`ni. êmu onda wihovo neprekidno nabijawe na nos da-
na{woj hrvatskoj generaciji. [to smo pobili, pobili – sad }utite da ne bi-
ste isprovocirali nova ubijawa stalnom kukwavom za ranijim `rtvama. U
savremenom svetu vlada “i nadaqe nagon samoodràwa, oholost, nasilnost
968
i poùda... Iz tih poriva i pobuda izviru i sukobi, ratovi i svakovrsna zlo-
siqa. Zna~i: ili radi opstanka na vlastitoj zemqi, ili radi prestià i
osvaja~kih presizawa. I biblijska i suvremena povijest svjedo~i: od iskona
do danas odnosi Izraela i drugih naroda – svejedno bili oni srodni ili ne
– mogu se uspostaviti ako ne jedino, a ono preteìto i prije svega, na razi-
ni neprijateqstava. Ako je starozavjetno doba ovjerilo na~elo, da se izra-
elski narod mora korjenito odvojiti od drugih, tu|inskih, naroda da bi se
sa~uvao od zaraze wihovog poganstva..., onda i novozavjetna i sveukupna do-
sada{wa povijest nedvojbeno svjedo~i da je to izdvajawe bilo preduvjetom i
wegova opstanka i ponovne uspostave wegove dràve, {to }e re}i wegova su-
bjektiviteta u zajednici ~ovje~anstva. To samo po sebi, jama~no, govori da
zapravo nije bilo sukladnog rje{ewa proturje~ja izme|u Kristova ìdov-
skog izvori{ta i nauma wegovog kr{}anskog univerzalizma. Dva tisu}qe-
}a kasnije, wegova marksisti~ka negacija, sa svojim socijalisti~kim svije-
tom, jo{ }e brè ovjeravati da se i na suprotnoj, materijalisti~koj duhov-
noj potki, s idejom socijalisti~kog internacionalizma, jo{ mawe mogu pre-
mostiti, a kamoli izbrisati nacionalne posebnosti, kao nezamjewive sa-
stavnice same opstojnosti ovoga svijeta.” (str. 132.)
|) Tu|manov javni poziv na novi pokoq Srba
Pouka je jasna. Hrvati se po svaku cenu moraju razdvojiti od Srba, pa ma-
kar ih pobili ili proterali sa teritorija na koje pretenduju, kako bi pono-
vo uspostavili svoju dràvu i stekli subjektivitet u zajednici ~ove~an-
stva. Takav stav ni u kom pogledu nije protivre~an na~elu hri{}anskog uni-
verzalizma, bar u wegovoj rimokatoli~koj varijanti. Samo {to bi on staro-
zavetnom zakonu odmazde dodao princip pravednosti osvete. Qudsko, odno-
sno dru{tveno-istorijsko zlo, po Tu|manu je konstantno i nepromewivo.
“Wegovu uklawawu gotovo ni{ta, u biti, nije pridonio nijedan vi{i stu-
paw u razvitku duhovnih i proizvodnih sila qudskog dru{tva. I poslije
prijelaza iz divqa~ke prapovijesti u barbarsku povijest, u podlozi svakog
kretawa ostado{e divqa~ka nasiqa. A ni civilizacijski pomaci, {to bi-
jahu obiqeèni zamjenom poganskog mnogobo{tva s pluralisti~kim mono-
teizmom, ne ukloni{e barbarska divqawa u helenskoj i rimskoj civiliza-
ciji. Isto tako ni {irewe univerzalisti~kih monoteisti~kih religija
(kr{}anstva i islama), a za wima i ateisti~kih ideologija (od racionali-
sti~ko-prosvjetiteqskog kosmopolitizma do socijalisti~ko-marksisti~-
kog internacionalizma, doti~no od raznorodne demokracije do fa{isti~-
kog i komunisti~kog totalitarizma) nije pridonijelo uklawawu ve} umno-
àvawu zlodjela. Ukqu~uju}i i ona genocidnih zna~ajki i dimenzija.” (str.
132-133.)
Prikriveno opravdavaju}i hrvatski genocid nad Srbima tokom Drugog
svetskog rata ili bar nipoda{tavaju}i wegove oblike i posledice relati-
vizacijom teìne zlo~ina i odgovornosti izvr{ilaca, Tu|man se poziva na
mnoge znane genocidne radwe iz ranije istorije. Hrvati jednostavno nisu
Srbima uradili ne{to {to je istorijska novost, besprimerno u dosada-
{woj pro{losti ~ove~anstva. U tom smislu pomiwe rimska pusto{ewa i
istrebqewa ~itavih plemena i naroda tokom osvaja~kih ratova. Rimqanima
969
su kasnije varvarski narodi uzvratili punom merom. Pa {to smo onda mi to-
liko preokupirani jo{ sveìm hrvatskim zlo~inima, ako su oni ispuwava-
li istoriju mnogih drugih naroda, a to danas malo koga interesuje. Ako ve-
liki narodi tako pedantno ulep{avaju svoju pro{lost, potenciraju}i pod-
vige i dostignu}a, naspram moralnih padova i pokazane okrutnosti, za{to
ne bi mogli i Hrvati. Tu|man tvrdi da istorijom vlada “gotovo beziznimno
pravilo, da je svaka nacionalna povijest zaokupqena ako ne jedino a ono
preteìto onom lijepom, stvarala~kom stranom povijesnoga bivstvovawa
svoga naroda, zanemaruju}i ili ostavqaju}i sasvim u sjeni, kao toboè po-
sve neva`nu, ili nezanimqivu, onu drugu – osvaja~ko rastrojstvenu i nasil-
ni~ko asimilatorsku. Ne poimqu}i, ili ustru~avaju}i se priznati, da samo
obje ~ine cjelo}u. Doti~no, da tamo, gdje se, u neprestanu sukobqavawu raz-
li~itih etni~kih zajednica, nije u dostatnoj silini istodobno o~itovala i
ta drugotna, mra~na strana, izraèna agresivnim ili obrambenim porivi-
ma i postupcima, nije bilo opstojnosti ni onoj prvotnoj strani. Nenasilni
oblici povijesnoga ìvota mogli su “carevati” tek onda kad su imali oslon
u nadmo}i svoje sile, u zavjetrini sigurnosti.” (str. 133-134.)
Ovo je trenutak u kome se Tu|man direktno ma{io socijaldarvinisti~-
ke teorije, da bi objasnio kako su Hrvati masovno ubijali Srbe u goloj bor-
bi za opstanak svog naroda i dràve. Kao {to se vukovi ili tigrovi poko-
qu me|usobno u borbi za lovi{ta, odnosno teritoriju. “U tom pogledu, u
vje~nom zakonu samoodràwa u prirodi, i u dru{tvu, povijesno-etni~ke za-
jednice ne ~ine ama ba{ nikakvu iznimku. Ali, unato~ tome u ve}ini povi-
jesnih razmatrawa i promi{qawa prelazi se preko ove nedvojbene ~iweni-
ce, i to uglavnom zbog moralisti~kih razloga. A to onda gotovo redovito
biva i razlogom nepotpunoga pa i pogre{nog sagledavawa uzroka pojedinih
povijesnih pojavnosti i doga|awa, pa onda i jednostranih prosudbi wihovih
posqedaka. A time, naravno, i proma{enih sudova ~ak i o sudbonosnim zbi-
vawima u ìvotu pojedinih naroda, a onda i o povijesnom bivstvovawu uop-
}e. To bjeàwe iz povijesne stvarnosti i zatvarawe o~iju razbora pred ~i-
weni~nom stvarno{}u doga|a se, razumqivo, na crti moralno-eti~kih na-
~ela o potrebi suprotstavqawa svakom nasiqu i osudi svih, a navlastito
genocidnih zlodjela. Ono, dakako, ne moè promjeniti pa ni bitnije utjeca-
ti na povijesnu stvarnost. Ali, jednostranim osvjetqivawem potke povije-
snoga zbivawa – bilo uqep{avawem blistavih strana, bilo unakazbom opa-
~ina – samo se zamagquju stvarni uzroci svakoj povijesnoj zbiqi, makar ka-
ko surova i strahotna ona bila. A time se, jama~no, nimalo ne pridonosi ni
ma kakvome razvedravawu, osobito onih zamra~enih povijesnih obzora. Bez
obzira na subjektivne èqe i namjere.” (str. 134.)
Da bi takav stav jo{ efektivnije potkrepio konkretnim istorijskim
podacima, Tu|man navodi da su genocidom istrebqena ilirsko-keltska ple-
mena na ~iju su se zemqu Hrvati naselili, da su u hrvatsko-frana~kim rato-
vima devetog veka obe strane spram protivni~ke primewivale genocidne
radwe, da je genocid bio obiqe`je krsta{kih ratova i zapadnoevropskih
pogroma nad Jevrejima itd. “Po{to se u kriàrskim ratovima kr{}anstvo
kao cjelina sukobilo s islamom kao cjelinom, to se uzroci svakovrsnih zlo-
970
djela nalaze na prvi pogled prije svega u oprekama i me|usobnom poricawu
razli~itih civilizacija, doti~no u nepomirqivosti wihovih religija, je-
dinih idejnih svjetonazora dotada{wih doba. Osim toga, namjerno potica-
we, {tavi{e i blagoslivqawe zlo~ina, s obje strane, uzdizawem ubijawa
smrtnih neprijateqa na razinu oprosta grijeha i boànskih zasluga (za
“vje~ni ìvot”), imalo je posluìti ja~awu unutarweg jedinstva tih zaseb-
nih civilizacija Zapada i Istoka.
Me|utim, niti je stoqetno trajawe rata za me|usobno uni{tavawe su-
protstavqenih, svjetskih, civilizacija uklonilo me|uetni~ke i dru{tvene
sukobe unutar wih, niti su pojavnosti unutar civilizacijskih nasiqa, gle-
de na~ina i sadràja zlodjela, bile i po ~emu mawih razmjera. âk, napro-
tiv. Postupak duhovnih mo}nika i svjetovnih silnika prema vlastitim kri-
vovjernicima, ili otpadnicima i protivnicima svake vrste u vlastitim re-
dovima, bija{e uvijek jo{ okrutniji. Jer za wih nije vi{e bilo izgleda za
obra}awe na “pravu vjeru” kao za pripadnike suprotnih tabora, a i od slo-
mqena pokajnika bilo je malo kome hasnovitosti. Otuda sve grozote inkvi-
zicijskih mu~ili{ta, a i ìvo spaqivawe “vje{tica”, i opsjednutih satan-
skim idejama. Osobito onda kad su heretici i la`ni proroci pakla u~eni
qudi i narodni vo|e kao Jan Hus, ili ~itave etni~ke zajednice, pri ~emu je
ìdovstvo bilo samo utoliko iznimka {to se posvuda rasprostiralo kao
strano tijelo, dok se razra~unavawe me|u drugima odvijalo u razmjerima su-
sjedskih ili osvaja~kih nadmetawa.” (str. 136.)
e) Tu|manova teorija svrsishodnosti istrebqewa Srba
i wihove krivice za sopstvenu zlu sudbinu
Na toj podlozi Tu|man srpsko-hrvatski sukob odre|uje kao sudar civi-
lizacija, nemilosrdnu borbu izme|u pravoslavqa i katoli~anstva, u kome
je istrebqewe Srba svrsihodno i omogu}ava u~vr{}ewe isto~nih granica
pod dominacijom rimske crkve i placdrang za daqu ekspanziju. Pravoslav-
ni Srbi su u wegovoj ideolo{koj vizuri “raskolnici” i “jeretici”, pa se
utoliko wihova sudbina nimalo ne razlikuje od tretmana jeretika u rani-
jim vekovima. To je samo nastavak krsta{kih ratova koji su vo|eni protiv
albigenza, bogumila, husita, hugenota i same Vizantije. Tu|man detaqno
opisuje kako je u svim tim verskim ratovima prvenstveno civilno stanov-
ni{tvo podvrgavano pokoqima, pusto{ewima, gladi i epidemijama. Daqe
navodi masovne zlo~ine koji su s obe strane ~iweni u brojnim seqa~kim bu-
nama, redovno pra}ene pqa~kom i silovawima. Na primeru osnovnih uzro-
ka progona jevrejskog naroda Tu|man obja{wava da su Srbi krivi za hrvat-
ski genocid, koji je nad wima proveden, jer se nisu prepu{tali asimilaci-
ji, {tete}i samim svojim postojawem dobrobiti hrvatskog naroda i ugroà-
vaju}i wegov suverenitet. U tom sklopu Tu|man doslovno pi{e “da su @i-
dovi izazvali mr`wu prema sebi i time {to su zadràvali svoju etni~ko-
vjersku zasebnost u sredinama tu|ih naroda, pa makar ina~e bili gorqivim
zagovornicima kozmopolitsko-internacionalisti~kih ideja. [to vi{e,
takvo wihovo univerzalisti~ko djelovawe bilo je doìvqavano kao anaci-
onalno, a ponekad i protunacionalno, pa je kadikad ba{ i bilo uzrokom
971
wihova svakovrsna izop}ivawa. Motre}i u {irim povijesnim rasponima,
moè se zamijetiti da su kobi antisemitskih pogroma me|u stranim naro-
dima izbjegle samo one etni~ke mawine koje su se voqno ili bez ìlava ot-
pora prepu{tale asimilaciji ve}inskog naroda. Ili pak one opstojnost kojih
ni na koji na~in nije {tetila dobrobiti domovinskog naroda, niti ugroà-
vala wegov suverenitet.” (str. 140.) Ina~e, posledwa re~enica u ovom cita-
tu primer je nakaradnog Tu|manovog stila, kakvih je mno{tvo u wegovoj kwizi.
Poput Jevreja, i Srbi su glavni krivci {to su ih Hrvati morali tako
masovno ubijati. Jevreji su naj~e{}e optuìvani da su ubili Hrista, a Sr-
bi {to ne prihvataju papu kao Hristovog namesnika na zemqi. Tu|man se la-
tio i smawivawa broja jevrejskih `rtava u Drugom svetskom ratu, tvrde}i
da on nikako nije onoliki kolikim ga zvani~ne statistike prikazuju. On
tvrdi “da se spomenute procjene gubitaka do {est milijuna mrtvih zasniva-
ju previ{e; kako na emocionalno pristrasnim svjedo~anstvima, tako i na
jednostranim i pretjeranim podacima poratnog obra~unavawa ratnih zlo-
djela i razra~unavawa s poraènim po~initeqima ratnih zlo~ina.” (str.
156.) A da je svakako bilo opravdano masovno ubijawe Srba i Jevreja, poka-
zuje i slede}i Tu|manov “teorijski” stav: “Kad neki pokret ili narod, dr-
àva ili wihov savez, religija ili ideologija, ima pred sobom protivnika
kojeg drì pogibqenim za svoj opstanak, ili glavnom zaprekom za svoju pre-
vlast, u~init }e sve mogu}e, i upotrijebiti sva dostupna sredstva, da ga sa-
vlada pa i uni{ti, ako ga na drugi na~in ne moè podvr}i svojoj voqi. Od
te nakane odvra}a ga tek moèbitna pogibeq vlastitog uni{tewa u wezi-
noj provedbi.” (str. 161.)
Poseban zna~aj Tu|man pridaje istorijskom presedanu da je me|unarod-
no-pravno, saglasno{}u velikih sila, legalizovano proterivawe nema~ke
nacionalne mawine iz Poqske, êhoslova~ke i Ma|arske, odnosno weno
prinudno preselewe u suènu Nema~ku. Taj primer je sledila i Jugoslavija,
prognav{i pola miliona Nemaca, sopstvenih dràvqana. “Tom odlukom sa-
veznika formalno je sankcionirano pravo na osvetu. Wena provedba popri-
mila je zna~ajke pogroma{kog protjerivawa i bjeàwa obespravqena pu-
~anstva pred osvetni~kim nasiqem u golemim, gotovo nezabiqeènim di-
menzijama.” (str. 163.) Misao da se na sli~an na~in postupi sa Srbima koji
ìve na “hrvatskom” prostoru o~igledno je Tu|mana decenijama zaokupqa-
la, pre nego {to je devedesetih godina krenuo u wenu realizaciju. Taj metod
mu se mnogo svideo kao oblik kona~nog re{avawa nacionalnog pitawa, u po-
godnoj konstelaciji me|unarodnih snaga. “Uzrokovane povije{}u nataloè-
nim me|unacionalnim te{ko pomirqivim protimbama, koje su obrtima
ratnih zbivawa usijavane do nesno{qivosti, sva ta izmjeni~no pogroma{ka
nasiqa nad velikim pa i vi{emilijunskim mno{tvom ino-etni~kog pu~an-
stva imala su uvijek za ciq neko “kona~no” rje{ewe: uklawawe stranog –
ako ne neprijateqski petokolona{kog, a ono zbog ne~eg povijesno odvojenog
i nesukladnog elementa iz etni~ko-teritorijalnog korpusa vlastitog naci-
onalnog bi}a. Promatrane s tog zreni{ta – a jedino se u wemu moè na}i
obja{wewe neprestana opetovawa te povijesne pojave – ovakve nasilne, pa
i genocidne promjene, kakve su izvr{ene i po okon~awu Drugog svjetskog
972
rata, donose uvijek dvostrane posqetke. S jedne strane, neizbje`no produ-
bquju povijesne razdore, razjaruju me|unacionalnu mr`wu i poti~u osvet-
ni~ke porive, pa sa svime time pridonose odràvawu me|unarodne zategnu-
tosti i izbijawu sve novih i novih sukoba. S druge strane, dovode do etni~-
ke homogenizacije pojedinih naroda, do ve}eg sklada nacionalnog sastava
pu~anstva i dràvnih granica pojedinih zemaqa, pa to moè imati pozitiv-
ne u~inke na kretawa u budu}nosti u smislu smawivawa razloga za nova na-
siqa i povoda za nove sukobe i me|unarodne potrese.” (str. 163-164.)
Ukazuju}i da su pobedni~ke sile nakon rata iskqu~ivo poraènima su-
dile za agresiju i zlo~in protiv ~ove~nosti, mada su i same takva dela ~i-
nile, Tu|man zakqu~uje “da je u povijesnoj stvarnosti sve relativno, i, po-
naj~e{}e u pukoj suprotnosti s op}eprihva}enim moralno-eti~kim na~eli-
ma, proizlazi iz toga da se ona od svih ~imbenika me|unarodnog ìvota, re-
dovito i gotovo iskqu~ivo podvrgavaju vlastitoj probita~nosti. U dokaz,
uz ve} sve ino spomenuto – navedimo jo{ i ne{to iz primjera provedbe i
shva}awa “kona~nog rje{avawa” nepoèqnih vjeroispovijesti.” (str. 164.)
Tu Tu|man navodi vra}awe unijata u Sovjetskom Savezu i Rumuniji na pra-
voslavqe, zbog krajweg nepoverewa tamo{wih vlasti prema Rimokatoli~-
koj crkvi i papi, kao i izjavu rumunskog patrijarha da su u wegovoj zemqi ne-
kada{wi grkokatolici potpuno integrisani u pravoslavqe. “Svako gledi-
{te – pa tako i ono crkve, pogotovu kad je ona podre|ena dràvnom totali-
tarizmu – polazi, ako ne iskqu~ivo od vlastitog koristoqubqa, a ono pr-
votno od vlastitih iskustava i uvjetovanosti vlastite opstojnosti ili
ugroènosti. S tog }e stanovi{ta, u to vrijeme, i hrvatsko katoli~ko gla-
silo, jama~no, s punim pravom, skrenuti pozornost na razli~itost spomenu-
tog gledi{ta rumunskog patrijarha i onih {to u Jugoslaviji, u ime Srpske
pravoslavne crkve, a tako|er toboè nepristrane i marksisti~ke znanosti,
ponovno poteù pitawe odgovornosti kardinala A. Stepinca, pa i ~itavog
hrvatskog naroda, za ratni zlo~in pokatoli~ewa dvjesta tisu}a pravoslav-
nih u prvoj godini NDH.” (str. 165.) Re~ je o pisawu “Glasa koncila” iz 1987.
godine, u kome s ratnim nasilnim pokatoli~avawem Srba poredi poslerat-
no vra}awe ukrajinskih i rumunskih unijata u pravoslavqe, pa prekorno za-
kqu~uje da tamo “nitko nije bio su|en, niti to nasilno prekr{tavawe itko
ozna~ava ratnim ili genocidnim zlo~inom.” (str. 165.)
Tako istorijskom retrospektivom genocidnih zlodela Tu|man relati-
vizuje hrvatsku istorijsku krivicu i negira odgovornost za genocid nad Sr-
bima. Jednostavno, desilo se ne{to {to se i drugima de{avalo. Bilo pa
pro{lo. Sopstveni pristup relativizaciji on precizira kroz ~etiri
osnovna zakqu~ka: “Prvo, u ~itavoj povijesti uvijek je bilo poku{aja “ko-
na~nog rje{avawa” stranih ili nepo}udnih rasno-etni~kih ili vjerskih
skupina protjerivawem, istrebqivawem i obra}awem na “pravu vjeru”. Dru-
go, ima mnogo primjera koji upu}uju na to da je takvih zlodjela, {to se mogu
podvesti pod genocidna, bilo i po dimenzijama i po raznovrsnosti mnogo
vi{e po okon~awu vojni nego u samom ratu, jer tada su pobjednici mogli ne-
sputano provoditi svoju voqu, koja je za vrijeme rata ipak ograni~avana sa-
mom neizvjesno{}u ishoda ratnog razra~unavawa. Tre}e, poprili~no je uza-
ludan posao svaki poku{aj utvr|ivawa pojavnosti svih ili nekih vrsta
973
genocidnih postupaka samo u nekom povijesnom razdobqu. Jer, od pamtivije-
ka uvijek ih je bilo u ovom ili onom obliku, s istobitnom u~inkovito{}u s
obzirom na prostor i vrijeme, bez obzira na sve pojavne i srazmjerne razli-
kovnosti. I ~etvrto, potpuno je proma{eno i izvan svakog smisla povijesne
stvarnosti svako ono umovawe koje genocidne sklonosti, pa~e i uzro~nosti
i ciqnosti, pripisuje samo nekim narodima ili rasno-etni~kim zajednica-
ma, samo odre|enim kulturno-civilizacijskim sferama i dru{tveno-revo-
lucionarnim pokretima, ili pak samo pojedinim religijama i ideologija-
ma.” (str. 166.)
Prvo je Tu|man dokazao da hrvatski narod nije jedini genocidni narod,
da Rimokatoli~ka crkva nije jedina genocidna crkvena organizacija, kao i
da usta{ka ideologija nije jedina rukovo|ena genocidnim programom, poli-
tikom i praksom. Zatim dolazi do glavne teze slede}e faze “analiti~kog”
razmatrawa da hrvatski narod nije apsolutno genocidan; wemu genocid ni-
je ciq po sebi, nego samo nu`no sredstvo da re{i svoj osnovni egzistenci-
jalni problem, da se otarasi Srba. îm taj problem re{e, Hrvati }e se od-
re}i svakog daqeg genocidnog pona{awa, pa ~ak postati gorqivi protivni-
ci svakog genocida. Takvo stanovi{te je okosnica slede}eg fragmenta iz
wegove kwige: “Genocidna nasiqa, kao svevremenska i svecivilizacijska
pojavnost u qudskom dru{tvu, bivaju – ipak – sve mawa i ograni~enija, ili
dapa~e, i gotovo potpuno nestaju u pojedinim dijelovima svijeta, i u odre|e-
nim povijesnim razdobqima. I{~ezavaju tamo gdje su ukloweni uzroci wi-
hova izbijawa i povampirewa u me|unacionalnim odnosima, kao {to je to
slu~aj npr. na skandinavskom ili {vicarskom dijelu europskog kontinenta.
Ili tome i tada, gdje i kada nestaju razlozi, ili mogu}nosti, me|udràvnog
nadmetawa i navlastito osvaja~ko-imperijalisti~kog presizawa, kao {to
se to u ranijoj povijesti zbilo na primjeru Engleske i Francuske, a u najno-
vije doba Wema~ke i Francuske. Uvijek tamo i ondje gdje se – prestankom
ugroènosti pojedine dru{tveno-etni~ke zajednice, ili nestankom uvjeta
za okori{tewem zlodjelom nad drugim – stvaraju pretpostavke za nadvlada-
vawem povijesnog bezumqa i za promi{qeno traèwe puteva i na~ina su-
kladnog ìvota u miru sre|enog dru{tvenog i me|unarodnog poretka. Da je,
me|utim, i u okolnostima najvi{eg dostignutog stupwa dru{tveno-kultur-
nog razvitka, i susqedno tome najrazvijenije svijesti o nu`nosti povijesne
razboritosti, veoma te{ko i gotovo nemogu}e posve ukloniti krvoèdne
porive iz naravi ~ovjeka i slijepe ru{ila~ke sile iz povijesti qudskog
dru{tva – zorno nas podsje}a prisutnost takvih pojavnosti kao {to je to su-
ludost najraznovrsnijeg teroristi~kog nasiqa na tlu Italije i Wema~ke,
pa i [vedske, a ne samo svuda po svijetu. Ili, pak, provale potisnutih bje-
somu~ja i agresivnih nagona, ako ne drugdje a ono na sportskim borili{ti-
ma, {to se na onako jezovit na~in o~itovalo u krvoproli}u engleskih i ta-
lijanskih navija~a na nogometnoj utakmici u Briselu.” (str. 167.)
Insistiraju}i da je nasiqe jednostavno istorijska nu`nost, a genocid
samo wegov najvi{i oblik, Tu|man ga poku{ava opravdati u mitolo{ko-re-
ligijskoj i ideolo{ko-filozofskoj ravni. Po wemu, “genocidno je nasiqe
prirodna pojava, sukladna qudsko-dru{tvovnoj i mitolo{ko-boànskoj na-
ravi. Ono se ne samo dopu{ta, ve} i preporu~a, {tovi{e ~ak i nalaè
974
rije~ju svemogu}ega Jahve, uvijek kad je ono svrhovito za opstanak ili ponov-
nu uspostavu kraqevstva izabranoga naroda, ili za odràwe i {irewe we-
gove jedino ispravne vjere.” (str. 178.) Iz toga sledi osnovanost progla{e-
wa sopstvenih neprijateqa za Bo`je neprijateqe i opravdanost svih sred-
stava primewenih u borbi protiv wih. Tako Tu|man sopstvenu filozofiju
rata i opravdawa genocida bazira direktno na Bibliji i nastavqa: “Pred-
odre|ena stawem svoga naroda, biblijska ìdovska misao u~inila je Boga
stra{nim ratnikom koji poradi Izraela ubija egipatsku prvoro|en~ad,
zahtijeva anatemu, tj. posvema{we uni{tewe neprijateqa – ìvih bi}a i
materijalnog plijena. Pokoq pobije|enog protivnika postaje jedno od re-
ligijskih pravila svetoga rata koje se ne smije kr{iti, jer ako se propusti
uni{tewe neprijateqa, to kao svetogrdnu kaznu donosi i poraz. Radi posve-
ma{we omraze neprijateq se poistovje}uje s |avlom i zlotvornim zvijeri-
ma. S prijetwom divqih zvijeri posluìt }e se i sam Bog u provedbi svog
prokletstva protiv Egipta i svakog inog nevjernog naroda. A i zastra{uju-
}a slika opusto{enih gradova i naseqa, prepu{tenih divqim zvijerima, do-
~arava pogrom nad ~itavim qudskim zajednicama, pa i narodima.” (str. 173.)
Za svaki takav stav sopstvene interpretacije upu}uje i na oznaku biblij-
skog stiha na koji se poziva.
Kako je hrvatski narod u Tu|manovoj viziji neprekidno biblijski pra-
vednik, nasiqe i genocid kao sredstva borbe za wegove ciqeve nu`ni su i
opravdani, mada neprijatni. “Budu}i da genocidna nasiqa, osim iz osvaja~-
kih prohtjeva, nastaju i iz osvetoqubivosti, biblijska misao dopu{ta osve-
tu u zna~ewu ponovne uspostave pravednosti i wene pobjede nad zlom.” (str.
174.) Iako novozavetna misao bitno ublaàva okrutnost starozavetne, Tu|-
man smatra da ona ni{ta su{tinski ne mewa osim {to insistira na dubqoj
moralnoj opravdanosti primene nasiqa. Podlogu za opravdawe genocida
traì u bramanizmu, budizmu, hinduizmu i drugim azijskim religijama, da
bi se zadrào na tuma~ewu kuranskih sura. Kuran mu je vaàn u onoj meri u
kojoj sadrì opravdawe verske netrpeqivosti i vo|ewa ratova na toj osno-
vi. Kako iznosi, “za pripadnike islamske vjere, muslimane, “sveti rat” pro-
tiv “nevjernika” bio je put ne samo da se polu~e probitci ovozemaqskog go-
spodstva u {irewu islama i osvajawu tu|ih zemaqa, ve} i najboqi na~in da
se stekne rajski (a izbjegne pakleni) ìvot u vje~nome svijetu. A budu}i da
je i sam Kuran nalagao svojim “vjerovjesnicima” da se bore protiv “nevjer-
nika”, ~ije je ve} samo “prebivali{te pakao”, “ svom èstinom” i da “budu
prema wima grubi”, to su ratni pohodi muslimanskih osvaja~a poprimali
redovito oblike veoma okrutnih i bespo{tednih nasiqa prema pu~anstvu i
~itavim narodima napadanih i osvojenih zemaqa.” (str. 177.)
`) Pozivawe na Makijavelija u pravdawu pokoqa
Tu|manov uzor je i Makijaveli, posebno jedan wegov stav, koji ovako in-
terpretira: “Strasti i nagoni qudski uvijek su isti, kao {to se borba za sa-
moodràwe i prevlast odraàva i u svoj prirodi. Ako sila i nasiqe, ukqu-
~uju}i i svakovrsne varke i ubojstva sigurnije dovode do uspjeha nego isti-
na, blagost i vjernost, onda su ona svrhovitija za vladara i domovinu koja je
ugroèna od strane barbarskih napada~a.” (str. 202.) Upu{taju}i se, potom,
975
u op{irno izlagawe mi{qewa vode}ih teoreti~ara rata, Tu|man najve}u
pa`wu posve}uje ratnim apologetama, daju}i veliki prostor politi~kim
konceptima Hitlera i Musolinija, kao i wihovih filozofskih uzora i
ideolo{kih sledbenika. Po{to je glavna Tu|manova preokupacija odnos
prema ratnom protivniku i pravdawe zlo~ina i okrutnosti, prema wemu
primewenih, upori{ta traì i u kwièvnosti. “Svi duhovni predstavni-
ci svojih naroda i svoga vremena, pa i najve}i velikani kulture, slavili su
u svojim djelima, u miru i u ratu, i onda kad su motive uzimali iz davnina i
daqina, borbu za slobodu i pravdu svoga naroda, a pozivali na osvetu i uni-
{tewe prokletog neprijateqa. A to }e re}i: poticali zapravo, ako ne i
otvoreno propovijedali mr`wu i zator jedni drugih, bez obzira koliko se
pri tom ili ina~e zauzimali za mir i bratstvo me|u narodima ili zakliwa-
li na op}e~ovje~anske ideale.” (str. 267.)
Po{to su mr`wa i ostale strasti prirodno i neuklowivo svojstvo qu-
di, Tu|man smatra da rat stvara uslove u kojima one dolaze do maksimalnog
odu{ka kroz zlo~ine i razarawa. “Na ovakve nagonske sklonosti qudi i na-
roda prema mr`wi i razbje{wavawu strasti, svaki rat sam po sebi – zna~i
dolijevawe uqa na vatru. A u slu~ajevima takvih ratnih razra~unavawa u ko-
jima se na|u jo{ i posebni razlozi za raspirivawe fanatizma i krvoèdno-
sti svjetine, makar oni i ne imali racionalnu ve} samo iracionalnu podlo-
gu, dolazi do razvala bezgrani~nih nasiqa i zlodjela.” (str. 268.) Zato, po
mi{qewu novog usta{kog poglavnika, hrvatski ratni zlo~ini i Jasenovac
nisu nikakav svetsko-istorijski izuzetak i sasvim mogu biti opravdani ako
se u potpunosti sagleda ratni kontekst u kome su se odvijali i politi~ka
zbivawa predratnog dru{tvenog ìvota koja su ih prouzrokovala, odnosno
motivisala wihove aktere. Osim toga, po Tu|manovom mi{qewu, “promica-
teqi jasenova~kog mita, od samog po~etka do danas, ustraju na tome da je ja-
senova~ki logor bio organiziran s izri~itom svrhom likvidacije svih za-
to~enika, te da su se u wemu svakodnevno vr{ili pokoqi na stotine pa i ti-
su}e Srba, @idova, Cigana i komunista. A istina je da je logor bio organi-
ziran kao “radni logor” s mno{tvom poqodjelskih i tvorni~ko-obrtni~kih
radnih jedinica. U logor su pojedina~no, a ponajvi{e u mawim skupinama od
po nekoliko desetaka ili stotina dopremane tisu}e, pa i deseci tisu}a ne-
sretnih qudi, ali i otpu{tane i otpremane u logore i na rad u Wema~ku. Za-
to~enici su za sve vrijeme bili iscrpqivani i mrcvareni pod nevjerojatno
te{kim i nehigijenskim uvjetima na radu, a pri tom su bili mu~eni i ubija-
ni za najmawi neposluh pojedina~no – osobito iznemogli i stari, a povre-
meno, obi~no pod izlikom odmazde za poginule usta{e ili za poku{aj bije-
ga, bili su zvjerski ubijani i u mawim ili ve}im skupinama (na desetke pa i
stotine qudi). Na taj na~in u jasenova~kom logoru stvarno je stradalo ne-
koliko (vjerojatno 3-4) desetaka tisu}a zato~enika. Ponajvi{e Cigana, pa
@idova i Srba a i Hrvata. Uvjeren sam da se taj broj moè i to~no utvrdi-
ti – osim mo`da za Cigane – daqim sustavnim istraìvawem.” (str. 316.)
U nastavku Tu|man s neprikrivenom ironijom opisuje kako je u Jasenov-
cu funkcionisalo pravo logora{ko “samoupravqawe”, u kome su glavnu
ulogu imali logora{i – Jevreji, pa ~ak i odmewivali usta{e u vr{ewu zlo-
~ina. Kako iznosi, “neki od ìdovskih logorskih du`nosnika bili su i
976
naoruàni pa su i sudjelovali u ubijawu. [tavi{e, u wihovim je rukama uve-
liko bilo “odabirawe”, tj. izdvajawe zato~enika za “likvidaciju”, a dijelom
~ak i sama wena provedba.” (str. 318.) Jevreje daqe optuùje da su krali ra-
znu robu, oduzetu od drugih logora{a, pa ~ak i ve}u koli~inu otetih zlat-
nika. Uz to su oni, navodno, bili glavni {pijuni i potkaziva~i. A kako se
ipak usta{ki zlo~ini ne mogu u celosti negirati, Tu|man ih nipoda{tava
i na taj na~in {to tvrdi da se oni “ne mogu prosu|ivati od ne mawe genocid-
nih zlo~ina ~etni~kog pokreta.” (str. 326.) Navodno stvarawe jasenova~kog
“mita” Tu|man smatra izrazom politi~kih potreba faktora “kojima je jase-
nova~ki mit trebao za dràwe na uzdi hrvatstva, a i onih kojima je ta legen-
da o wegovoj povijesnoj krivwi sluìla ne samo za podjarivawe Srpstva
protiv hrvatstva op}enito nego i protiv neimara federativne i socijali-
sti~ke Jugoslavije. No, dopu{tawe pa ~ak i podgrijavawe mita o Jasenovcu
objektivno je imalo, a u okviru i izvan tih prora~una, jo{ i dodatnu svrhu.
Prizivawem jasenova~kog uàsa birokratsko-dogmatske snage privoqavale
su Srpstvo (naro~ito u Hrvatskoj), na suradwu, ~ine}i ga prakti~no svojim
osloncem, jer: {to bi bilo kad ne bi bilo ovakve politike, ne dopu{taju}i
istodobno hrvatstvu da se uspravi dometawem ~ak i sve novih utega u povi-
jesnoj krivwi.” (str. 328.)
Polemi{u}i s Velimirom Terzi}em, Tu|man posebno napada wegovu
tezu da je Jasenovac izraz hrvatskog klerikalizma i nacionalne doktrine
koja se u pravoj liniji razvijala od Ante Star~evi}a do Ante Paveli}a.
Tu|man smatra da su Star~evi}evi pogledi na nacionalno pitawe saglasni
Lewinovim, dok je Srpstvo poricao brane}i Hrvate od Vuka Karayi}a. “A
Star~evi}eve filipike protiv Slavoserba bile su uperene protiv onih
hrvatskih politi~ara koji su bili spremni da utope hrvatstvo u ideji jugo-
slavenstva, koje nisu prihva}ali ni Srbi ni Slovenci, i koji su bili sprem-
ni sluìti i Be~u i Pe{ti. Star~evi}evo poricawe Srpstva bilo je isto-
vjetno Vukovom poricawu hrvatstva, ali on jo{ sedamdesetih godina odusta-
je od svog iskqu~ivog stanovi{ta pa }e pozitivno pisati o Kneèvini Sr-
biji, Milo{u, itd. On }e se negativno odnositi samo prema Srbima koji ì-
ve u Hrvatskoj a rade protiv wena interesa. A da su Star~evi}eva gledi{ta
bila povijesno utemeqena, a demokratska u duhu vremena moè se zakqu~i-
ti po tome {to su izvr{ila glavni utjecaj na hrvatsku inteligenciju, a pri-
hva}ao ih je i prili~an broj pravoslavaca, od kojih su neki postali i ugled-
ni prista{e Star~evi}eve stranke prava. Prema tome, povezivawe Star~e-
vi}a sa jasenova~kim `rtvama, kako to ~ini Terzi}, znak je ili povijesne
neupu}enosti, ili negacije hrvatskog nacionalnog bi}a kojega je Star~evi}
bio najvi{im izrazom u pro{lom stoqe}u.” (str. 356.)
z) Tu|manova fanati~na odbrana hrvatskog klerofa{izma
Napadaju}i Vasilija Kresti}a zbog wegovih studija o genezi hrvatskog
genocida nad Srbima, Tu|man negira da su “Vlasi”, koji su se naseqavali na
prethodno ispra`wene nekada{we “hrvatske” zemqe, Srbi u pravom smislu
re~i, nego da su od wih razli~it narod i etni~ki i po nacionalnoj svesti.
“Me|u wima je samo dijelom bilo etni~kih Srba a na ostale se ideja Srp-
stva pro{irivala poistovje}ivawem pravoslavqa s wime, {to je poticano
977
najprije zadobivawem posebnih povlastica od Be~a u Krajini, a od 19. st. i
javnom i tajnom djelatno{}u iz Srbije. Osim toga, u svezi s naseqavawem
pravoslavnih Vlaha u hrvatske zemqe, ne moè se onako jednostrano samo
negativno suditi o postupawu hrvatskog feudalnog staleà prema wima ka-
ko to ~ini Kresti}. Dobijaju}i povlastice slobodwaka, oni nisu samo na-
ru{avali postoje}i feudalni poredak, ve} su pogodovali izdvajawu grani~-
nih pojaseva Vojne krajine ispod vlasti hrvatskoga sabora i bana. Vlasi su
posluìli naru{avawu suvereniteta hrvatske vlasti, komadawu i milita-
rizaciji teritorija hrvatskih zemaqa, a samim time i ja~awu be~kog cen-
tralizma, u odnosu na Vojnom krajinom oslabqenu bansku vlast. Neraspolo-
èwe prema Vlasima zbog tih razloga, kasnije }e se, nakon uvo|ewa duali-
zma i razvoja~ewa Krajine, poja~ati osobito zbog suradwe pravoslavnih Sr-
ba s ma|arskom hegemonisti~kom politikom ograni~avawa i slabqewa hr-
vatske autonomnosti. A u tom sklopu ne smijemo zaboraviti da su u Dalma-
ciji srpski politi~ari jedno vrijeme, zajedno s “talijana{ima”, bili pro-
tiv sjediwewa dalmatinske Hrvatske s banskom Hrvatskom, da i ne spomi-
wemo pitawe Bosne i Hercegovine.” (str. 358-359.)
Ne spore}i izvesnu osnovanost Kresti}eve tvrdwe o spremnosti hrvat-
skih feudalaca tokom sedamnaestog i osamnaestog veka da sprovedu genocid
nad pravoslavnim Srbima koji su se naselili na wihove ranije posede, ne
prihvataju}i kmetske obaveze, Tu|man insistira da ti feudalci ipak nisu
bili verski iskqu~ivi. “Odluka Hrvatskog sabora od 1608. godine, kojom se
na hrvatskoj dràvnoj teritoriji javna prava priznaju samo katoli~koj vje-
ri, ne daje za to osnove. Ona nije bila uperena prvenstveno protiv pravo-
slavqa, ve} je donesena radi obrane hrvatske suverenosti jer je Vojna upra-
va, pomo}u {irewa protestantizma u hrvatskim krajevima, teìla slabqe-
wu hrvatskog jedinstva i ja~awu be~kog centralizma.” (str. 359.) Ne spori
Tu|man ni famoznu izjavu upravnika zagreba~ke biskupije Ambroza Kuzmi-
}a da je Vlahe boqe poklati nego nastawivati, ali onda odmah pristupa za-
meni teza po principu – jesmo mi Hrvati genocidni ali ste to i vi Srbi.
Zato Kresti}u zamera {to mu nije palo na pamet “da bi i spomenuo istre-
bqewe muslimana iz srpskih zemaqa i da bi zbog toga neke srpske staleè
prekorio zbog vjerske iskqu~ivosti. Jama~no, tamo to nije genocid ve} dje-
lo dostojno veli~awa u najve}em srpskom epu “Gorskom vijencu”, nedodirqi-
vom najve}em pjesni~kom djelu i najvi{oj moralki {to ga pokoqewa redom
u~e napamet. Stoèrna teza na kojoj po~iva ~itava Kresti}eva teorija o ge-
nocidnosti hrvatstva jest ona kojom po~iwe postojawe hrvatskog “politi~-
kog” naroda.” (str. 359.)
Poenta Tu|manovih razmi{qawa na ovu temu je da nisu Hrvati glavni
krivci za genocid nad Srbima. @rtva je kriva jer je svojim ranijim pona{a-
wem prouzrokovala odmazdu nad sobom, motivisala zlo~inca. Pored nekih
srpskih intelektualaca koji su decenijama ranije negativno pisali o Hrva-
tima, do genocida nad Srbima logi~no je vodilo “tridesetak tisu}a poza-
tvaranih i iskunda~enih hrvatskih seqaka po ujediwewu zbog nezadovoqst-
va sa zamjenom novca i nametawem vidovdanskog centralizma: ubojstvo hr-
vatskog vodstva (Radi}a i dr.) usred beogradske skup{tine; tisu}e progowenih
978
i zatvaranih za vrijeme {estosije~awske diktature, kad nije bilo obiteqi
koja zbog svog hrvatstva nije na neki na~in osjetila teror i {ikanirawe;
ubojstvo hrvatskog povjesnika profesora [uflaja na zagreba~koj ulici i
isto takav poku{aj ubojstva kwièvnika Budaka, sibiwske, sewske i druge
`rtve, a ne treba zaboraviti da su u golgotu ekonomske i politi~ke emigra-
cije, u kojoj je Paveli} otvorio jezgru svojeg usta{kog pokreta, hrvatski qu-
di odlazili iz o~aja, ne vidjev{i druga izlaza do bolnog napu{tawa domo-
vine ili prihva}awa borbe do istrage. I hrvatska je strana – a ne samo srp-
ska – imala itekakvih uzro~nih poticaja za “uzvratne odmazde”, u izravno
doìvqajnom iskustvu ili u iracionalnom gomilawu nezadovoqstva i mr-
`we, {to je sve uzavrelo u nastalim okolnostima okupacije, stvarawa NDH
i ustanka uperenog protiv “hrvatske dràve” itd.” (str. 370-371.)
Napadaju}i Nikolu Stojanovi}a zbog wegovog teksta u “Srpskom kwi-
èvnom glasniku” iz 1902. godine, Tu|man se posebno zadràva na negirawu
wegove teze o poistove}ivawu hrvatstva sa nazadnim klerikalizmom, za ko-
ju smatra da se obnavqa u srpskoj intelektualnoj javnosti s kraja dvadesetog
veka. “Wezini promicateqi sme}u s uma ~iwenicu da nazadno klerikalna
struja zapravo nikada u hrvatskom politi~kom ìvotu nije igrala odlu~ni-
ju ulogu. Hrvatska je uostalom jedna od rijetkih europskih katoli~kih zema-
qa u kojoj nasuprot drugim strankama – Star~evi}evoj prava{koj i Radi}e-
voj seqa~koj – nije do{lo do oblikovawa ja~e katoli~ke stranke. Takva, Hr-
vatska pu~ka katoli~ka stranka, ostala je posve sporedna pojava i kao takva
ubrzo i{~eznula. A sudjelovawe znatnog broja sve}enika, osobito u Star~e-
vi}evoj prava{koj stranci, u vrijeme stvarawa moderne hrvatske nacional-
ne svijesti u pro{lom stoqe}u, bilo je vi{e dokaz naprednog nacionalno-
demokratskog opredjeqewa u crkvenim redovima negoli toboè nazadwa~-
kog klerikalizma te stranke koja je nastupala s nacionalno liberalno-de-
mokratskim programom. Prema tome, kad je Stojanovi} navijestio potrebu
uni{tewa klerikalizma, kao preduvjeta propasti hrvatstva, on je time sa-
mo izrazio uvjerenost da bi ideja pravoslavnog velikosrpstva bila kadra
nadvladati hrvatstvo kad bi u wegovoj potki uspjela skr{iti katoli~an-
stvo.” (str. 377.)
Kao savremenog protagonistu i nastavqa~a Stojanovi}evih antirimo-
katoli~kih ideja, Tu|man optuùje Vladimira Dedijera. “U svojim kwiga-
ma, a i drugim nastupima, on Stojanovi}evoj tezi o me|uovisnosti – posto-
jawa i propasti – “klerikalizma” i hrvatstva, dodaje nove “argumente” i od-
govornosti hrvatske katoli~ke crkve i Vatikana: za propast Kraqevine Ju-
goslavije, za genocid usta{kih vlasti i za opasnost ne samo po Srpstvo ne-
go i cijelo pravoslavqe na Balkanu. I kao {to jasenova~ki mit sluì u op-
}em protuhrvatskom usmjerewu za bubwarsku zaglu{uju}u opsjenu, tako se u
pohodu na katoli~ku crkvu, kao oli~ewe wezine krivwe prikazuje Alojzije
Stepinac, nadbiskup zagreba~ki, u svojstvu “hrvatskog metropolite”. Budu-
}i da okrivqavawe Stepinca ima jo{ mawe osnove negoli i sam jasenova~-
ki mit, onda je jasno da Dedijer i wegovi istomi{qenici ne pridaju pitawu
povezanosti katoli~ke crkve i hrvatstva ni{ta mawe va`nosti od svojih
pred{asnika, jer se ina~e ne bi upustili u veoma providne povijesne optu-
979
`be.” (str. 377.) Po Tu|manu, su{tina usta{ke ideologije nije antipravo-
slavqe nego antisrpstvo, pa tako iznosi tvrdwu da je Aleksandar Kara|or-
|evi} stvorio Antu Paveli}a, a da su ~etnici proizveli usta{e. Tako i
Dragoqubu @ivojinovi}u zamera {to zastupa “povijesne prosudbe, sudove i
presude s dalekose`nim nakanama, usmjerenim na to da se za ratna zlodjela
na teritoriju NDH utvrdi povijesna krivwa i odgovornost svega hrvatskog
naroda, ne tek jednostranom prikazbom Paveli}eva usta{kog pokreta nego
i Ma~eka i HSS-a, a navlastito Stepinca i katoli~ke crkve.” (str. 409.)
Brane}i Stepinca i Rimokatoli~ku crkvu od optu`bi da su direktno
i neposredno u~estvovali u usta{kim zlo~inima, Tu|man negira masovna
prinudna prevo|ewa pravoslavnih Srba, a opravdava i nasilno formirawe
“Hrvatske pravoslavne crkve”, kome je Paveli} pribegao da bi pospe{io
denacionalizaciju i asimilaciju ostataka srpskog naroda. Kako on rezonu-
je, “oni {to katoli~ku crkvu, i navlastito hrvatskoga primasa Stepinca,
okrivquju za genocidni zlo~in zbog vjerskih prijelaza pravoslavaca u ka-
toli~anstvo, ispu{taju iz vida date ratne okolnosti, te ulogu crkve i pri-
jelaze u wima, pa i neke druge ~iwenice koje tako|er vaqa imati na umu da
bi se i u ovom slu~aju moglo ispravno suditi. Tu mislimo prije svega na ne-
gativno nasqe|e iz Kraqevine Jugoslavije, u kojoj je svetosavska ideologi-
ja pravoslavqa bila podlogom hegemonisti~ke politike koja je imala odra-
za i na vjerskom podru~ju. Uslijed protekcijske politike reìma, sitnih
ustupaka i ucjena, te osobito mije{anim brakovima pripadnika vojni~kog i
upravnog ~inovni~kog staleà za dva desetqe}a iz katoli~ke crkve pre{lo
je na pravoslavqe oko dvjesta tisu}a vjernika. Da bi se dràvi dao {to vi-
{e pe~at pravoslavqa i{lo se za tim da se i u najkatoli~kijim sredi{ti-
ma stvori potreba izgradwe pravoslavne crkve kao simbola “nacionalne
dràvnosti” pa je tako pravoslavna crkva podignuta ~ak i na Visu. Razu-
mqivo je, da su takvi vjerski prijelazi jo{ vi{e poticali neraspoloèwe
prema “stranom”, preteìto srpskom sastavu vojni~kog i upravno-redar-
stvenog staleà, jer su bili najizrazitiji izraz asimilacijsko-unitari-
sti~ke politike. Zbog toga moèmo pretpostaviti da je dio katoli~kog pu-
~anstva zlurado do~ekao promjene 1941., kao {to je vjerojatno da je sje}awe
na te prilike potaklo i dio pravoslavnog pu~anstva na traèwe izlaza bi-
lo u prijelazu u katoli~anstvo, bilo u odseqewu u Srbiju.” (str. 414-415.)
U pogledu “Nezavisne Dràve Hrvatske” Tu|man neprekidno insisti-
ra na razlikovawu same “dràvne” tvorevine od reìma koji je u woj uspo-
stavqen. Reìm on dosledno kritikuje, ali ujedno insistira da je tvorevi-
na bila po voqi hrvatskog naroda. “Ne moè biti sporno da je hrvatski na-
rod, u cjelini uzev{i, primio raspad hegemonisti~ke Jugoslavije kao izba-
vqewe iz “tamnice” i da se to i javno o~itovalo. Isto tako ni to, da je pro-
gla{ewe samostalne, slobodne dràve Hrvatske, u prvi mah, zna~ilo za w
obistiwewe “vjekovnog sna”, {to su ga snivali nacionalni ali i klasni re-
volucionari.” (str. 434.) To je ta dodirna ta~ka usta{a i komunista, osnov-
na podudarnost u wihovim pogledima. Nova srpska insistirawa na jaseno-
va~kim `rtvama i hrvatskoj genocidnosti Tu|man dovodi direktno u vezu s
Titovom smr}u i poku{ajima da se dovede u pitawe i obezvredi wegovo
980
politi~ko nasle|e. “Javqaju}i se u sklopu povijesno neizbje`nog znanstve-
nog preispitivawa revolucionarne pro{losti, takva su gledi{ta izraz
prije svega onih tendencija, koje se ne mogu pomiriti s povijesnim ste~evi-
nama revolucije. Wihov je ciq da obezvrijede ba{ wenu neospornu povije-
snu vrijednost: titoisti~ko-avnojevsku podlogu me|unacionalnih odnosa u
SFRJ.” (str. 480.)
Posebno je pri tome Tu|man osetqiv kad se istorijska krivica zbog
prohrvatske pristrasnosti i u~e{}a u genocidu pripisuje Rimokatoli~koj
crkvi. “Kolikogod se takve optu`be upu}uju na adresu Vatikana i rimoka-
toli~ke crkve u cjelini, wihov je ciq katoli~anstvo i crkva na hrvatskom
tlu. I bez obzira na to, koliko u pravoslavno-katoli~kom suparni{tvu i
me|usobnom nepovjerewu, u ovim prostorima, ima vjerske podloge i razloga,
wihova je pozadina nacionalne naravi. Odre|enije: izviru iz postojawa
dvaju povijesno razli~itih, samobitnih nacionalnih bi}a i suprotnosti
wihovih povijesnih interesa, doti~no dràvno-politi~kih ideja hrvatskog
i srpskog naroda, koje su, stjecajem okolnosti {to su se oni na{li na raz-
djelnici velikoga crkvenoga raskola – poprimile najo{trija obli~ja ba{
u wihovoj vjerskoj odrednici.” (str. 415-416.) Obnovu tih izvornih protiv-
re~nosti u dana{wem vremenu ovako obja{wava: “I starim, revolucijom
potisnutim ali povijesno neiìvqenim shva}awima, i novim neohegemoni-
sti~kim i socijalisti~ko-integralisti~kim tendencijama, bio je potreban
i jasenova~ki mit, i na wemu zasnovane teorije o genocidnosti katoli~an-
stva i hrvatstva, kao veoma pogodno – zastra{uju}e i poticajno – sredstvo
za izravno sputavawe nastojawa oko ozbiqewa prava na jednakopravnost i
suverenost, pa~e i za detronizaciju, kako li~nosti, tako i na~ela povijesno
odgovornih za federalizaciju.” (str. 416.)
4. Hrvatski izvori o koordinaciji akcija

izme|u Tu|mana i Vatikana
U savremenoj hrvatskoj politi~koj publicistici i memoarskoj litera-
turi ogroman je broj li~nih svedo~ewa o presudnoj vatikanskoj ulozi u pod-
upirawu separatisti~kih aspiracija i antisrpskih nastojawa. Tako Stipe
Mesi} u kwizi “Kako je sru{ena Jugoslavija” (“Mislav-pres”, Zagreb 1994.),
opisuje kako su krajem maja ili po~etkom juna 1991. godine, prilikom pose-
te Italiji, “posebno sveti otac Ivan Pavao II, kao i nadbiskup Sodano, pri-
mili predsjednika dr Frawu Tu|mana. Tako nije bila primqena ni jedna
prija{wa hrvatska delegacija, niti itko drugi iz jugoslavenskih republi-
ka.” (str. 18.) Povodom prve papine posete Zagrebu, na~elnik glavnog stoè-
ra Hrvatske vojske, general Janko Bobetko, u prigodnom govoru povodom
mornari~kog praznika u Splitu kaè: “Nedavni posjet Svetog oca Hrvat-
skoj i nazo~nost milijun qudi na misi u Zagrebu – pokazuje jedinstvo i ko-
heziju, odlu~nost i mirno}u hrvatskog ~ovjeka.” (Janko Bobetko: Sve moje
bitke, izdawe autora, Zagreb 1996., str. 168.) Hrvati su zaista mogli biti
mirni i spokojni, svesni da }e rimski papa sve bitke za wih izvojevati i u tu
svrhu svoje mo}ne saveznike angaòvati, prvenstveno Amerikance i Nemce.
981
Potpredsednik Tu|manove vlade “demokratskog jedinstva”, Zdravko To-
mac, u septembru 1991. godine boravio je u Rimu na skupu Transnacionalne
radikalne stranke, koja je u potpunosti podràvala hrvatski separatizam.
Iako wegova poseta Vatikanu nije unapred dogovorena, uspeo je da tamo bu-
de primqen, pa to ovako opisuje: “Ambasador biv{e Jugoslavije u Vatikanu
dr Ivica Ma{truko mnogo mi je pomogao da nenajavqen ipak razgovaram u
Vatikanu. Pomogao je i Ivan Zvonimir î~ak, koji je tako|er bio na zasje-
dawu Federalnog vije}a Transnacionalne radikalne stranke. Zvao je iz ju-
goslavenske ambasade u Rimu nuncija u Beogradu da i on pomogne da me se
primi. Budu}i da sam traìo da me prime istoga dana, jedina mogu}nost je
bila, s obzirom na zauzetost ministra inozemnih poslova, da me primi u ka-
snim ve~erwim satima, jer su svi ostali termini bili zauzeti. Ambasador
Ma{truko, dana{wi ambasador Hrvatske u Italiji, rekao mi je da je to pre-
sedan i da ne pamti da je itko primqen u Vatikanu nakon 20 sati. Pomo}nik
ministra inozemnih poslova Slovenije Zoran Taler, koji je tako|er bio na
zasjedawu Federalnog vije}a Transnacionalne radikalne stranke, molio
me da i wega povedem, pa smo se tako u sumrak, {to je stvaralo posebnu at-
mosferu, automobilom jugoslavenske ambasade, ~iji je voza~ bio Srbin iz
Bosne, uputili u vatikansku tvr|avu. To je bio posebni doìvqaj. Vjerojat-
no jo{ neobi~niji zato {to se sve doga|alo u sumrak, u vrijeme kada su slu-
`beni prostori Vatikana bili pusti i kada je sve to djelovalo jo{ vi{e iz-
vanzemaqski i nestvarno. Gledaju}i te zidine, {vicarsku straù, prostore
u kojima djeluje poglavar Katoli~ke crkve i wegovi pomo}nici, osje}aju}i
mir i ti{inu, po~eo sam shva}ati prolaznost ìvota i si}u{nost svakog od
nas.” (Zdravko Tomac: Iza zatvorenih vrata. Tako se stvarala hrvatska dr-
àva, “Organizator”, Zagreb 1992., str. 102-103.)
Prikaz samog prijema jo{ je impresivniji. “Nadbiskup Toran i wegovi
suradnici vrlo su nas srda~no primili. Vidio sam da cijene ambasadora
Ma{truka. Prevoditeqica Iva Grgi} tako|er se ve} pona{ala kao u svojoj
ku}i, jer je bila i prevoditeqica pri susretu predsjednika Tu|mana i sve-
tog oca pape. Izgleda da sam ja bio najvi{e uzbu|en, jer nikada nisam mogao
ni sawati da }u se kasno nave~er na}i u ovoj ulozi, u razgovoru s ministrom
inozemnih poslova Vatikana. Predstavio sam se i rekao tko sam i za{to
sam do{ao. Energi~no sam zatraìo u ime onih koji su jo{ ìvi, a koji }e
biti ubijeni, masakrirani i prognani iz svojih domova ako se ni{ta ne u~i-
ni, da se tajnom diplomacijom Vatikana poku{a u~initi sve {to je mogu}e.
Zatraìo sam podr{ku Vatikana u na{oj definitivnoj odluci da 7. 10. ne
produàvamo moratorij na primjenu Deklaracije o nezavisnosti i suvere-
nosti Hrvatske kao samostalne dràve. Zatraìo sam da Vatikan svojom
mo}nom tajnom diplomacijom uvjeri dràvnike svijeta da prekinu pritisak
na Hrvatsku da odustane od svoje suverenosti, jer sam znao da u nekim zemqa-
ma postoje planovi o pre{utnoj suglasnosti vojsci da silom slomi Hrvat-
sku i zadrì je u Jugoslaviji, a da se Sloveniji dopusti odlazak. Posebno
sam op{irno govorio o opasnosti za demokratske snage u Hrvatskoj koje su
se s predsjednikom Tu|manom na ~elu neprestano zalagale za mir, pregovo-
re i politi~ka rje{ewa, ako ne bismo dobili podr{ku za ukidawe morato-
982
rija. âk sam vrlo argumentirano pokazivao da bi u tom slu~aju bila sru{e-
na demokratska vlast u Hrvatskoj. Zatraìo sam da Vatikan svojom tajnom
diplomacijom utje~e na isto~noeuropske dràve i SSSR naro~ito, kako bi
se shvatilo da se Jugoslavija silom ne moè odràti. Zahvalio sam na sve-
mu onome {to je Crkva u~inila za Hrvatsku i {to jo{ namjerava u~initi,
ali sam i posebno naglasio veliku moralnu i svaku drugu odgovornost poli-
ti~ara na Zapadu i u svjetskim institucijama, koji ne donose odluke koje mo-
raju donijeti da bi spasili qudske ìvote i da bi sprije~ili katastrofu
koja prijeti. Onim {to mi je obe}ano da }e se u~initi bio sam naro~ito za-
dovoqan. Re~eno je da Vatikan ve} sve ~ini svojom tajnom diplomatijom i na
Istoku i na Zapadu da zaustavi rat, te da }e ve}i broj dràva istodobno pri-
znati Hrvatsku i Sloveniju i ostale republike koje to èle. âk je i obe-
}ano, {to se kasnije i realiziralo, da }e Vatikan i kao dràva napraviti
presedan i biti me|u prvom skupinom dràva koje }e priznati Sloveniju i
Hrvatsku.” (str. 103-104.)
Nedugo po povratku iz Rima, Tomac se 2. oktobra 1991. susreo sa zagre-
ba~kim nadbiskupom kardinalom Frawom Kuhari}em. Iako on redovno
prenagla{ava zna~aj sopstvene uloge u tada{wim politi~kim zbivawima,
interesantan je i taj deo wegovih se}awa. Tomac pi{e: “Uo~i razgovora s
kardinalom bio sam dosta uzbu|en. Na ulazu su me do~ekale i vrlo srda~no
pozdravile ~asne sestre, te kardinalov {ef kabineta. Zamolili su me da
nekoliko minuta pri~ekam, jer da su kod gospodina kardinala predstavnici
Hrvata iz Vojvodine s Belom Tonkovi}em na ~elu. Nakon nekoliko minuta
iza{ao je kardinal i srda~no me pozdravio, te predloìo da u|em i prisu-
stvujem zavr{etku razgovora s predstavnicima Hrvata iz Vojvodine. Tu je
ve} stvorena vrlo srda~na i vrlo prijateqska atmosfera. Nakon odlaska
Hrvata iz Vojvodine, ostali smo razgovarati u ~etiri oka vi{e od dva sata.
Upoznao sam kardinala s razgovorima u Vatikanu i s obe}awima koje sam do-
bio: da }e Vatikan svojom tajnom diplomacijom posebno djelovati u Isto~-
noj Europi i u SSSR-u kako bi pomogao da i taj dio Europe {to prije pri-
hvati nu`nost priznavawa Hrvatske kao suverene i samostalne dràve; da
}e Vatikan napraviti presedan te da }e biti u prvoj skupini dràva koje }e
priznati novu dràvu; kako }e u~initi sve da do|e {to prije do mira. Upo-
znao sam kardinala i sa svojim privatnim razgovorima s predsjednikom ta-
lijanske vlade gospodinom Andreotijem, kao i sa zakqu~cima skupa Tran-
snacionalne radikalne stranke potkraj rujna u Rimu, na kojima su sudjelova-
li ~lanovi parlamenata ~etrdeset europskih dràva. To je bio prvi zna~aj-
niji svjetski skup na kojem je jasno re~eno tko je agresor, a tko `rtva, odno-
sno na kojem je zatraèno da se prizna Hrvatska kao suverena dràva. Me|u-
tim, tema na{eg razgovora bila je situacija u Hrvatskoj te Bosni i Herce-
govini. Zahvalio sam kardinalu osobno na svemu onome {to ~ini u ovim te-
{kim uvjetima.” (str. 105-106.)
Opis wegovog prvog susreta s Kuhari}em Tomcu je posluìo i kao pri-
lika da naglasi sopstveno i za Hrvate karakteristi~no gledawe na razli-
~ito vo|ewe rimokatoli~ke i pravoslavne crkvene politike. Tomac daqe
iznosi sopstvena se}awa i impresije: “Posebno sam mu zahvalio na wegovom
983
humanizmu i na golemim naporima {to ~ine on i Crkva nastoje}i sa~uvati
du{u hrvatskom narodu i ne pustiti da na mr`wu odgovorimo mr`wom, na
zlo~in zlo~inom, na ubojstvo ubojstvom. Idu}i na{ susret bio je prilikom
mise u “crvenoj katedrali”, o ~emu tako|er pi{em u ovoj kwizi. Vrlo srda~-
no susreli smo se i nakon boì}nog koncerta u Ciboninoj dvorani. Posli-
je smo ostali na bakalaru u novootvorenom restoranu “Maksimo”. Sjedio
sam kraj kardinala i bilo je dovoqno prilike da ponovno srda~no razgova-
ramo o svemu {to smo pro{li i onome {to nas jo{ ~eka. O~ito je da je stva-
rawe hrvatske dràve obiqeèno imenom Frawo, jer osim Frawe Tu|mana
i Frawe Greguri}a ni{ta mawu povijesnu ulogu nije imao i tre}i Frawo,
kardinal Kuhari}. Nekoliko sam puta u svojim govorima, a posebno na bo-
goslovnoj tribini na Kaptolu, isticao va`nost uloge Crkve u ovim prije-
lomnim povijesnim trenucima rata bez pravila i s neshvatqivom koli~i-
nom zlo~ina i nasiqa. Smatrao sam, i daqe smatram da moèmo pobijediti
samo budemo li druga~iji od na{ih neprijateqa. Bez uloge Crkve, na na~in
kako je vodi kardinal Kuhari}, to ne bi bilo mogu}e. Zato pravoslavna cr-
kva, koja nastoji pokrivati zlo~ine i velikosrpsku politiku, snosi golemu
odgovornost za sve {to se dogodilo. Kardinal Kuhari} je jedanput i napi-
sao pismo predsjedniku vlade, protestiraju}i protiv nekih pojedina~nih
pojava zlodjela prema civilnom srpskom pu~anstvu, i s na{e strane. Traìo
je energi~nu intervenciju svim raspoloìvim sredstvima, shva}aju}i opa-
snost za hrvatski narod prihvati li taktiku na{eg neprijateqa, ako ne bi-
smo imali snage da se suprotstavimo i onim malobrojnima koji su tu takti-
ku prihvatili.” (str. 106-107.) Dakle, bar prema ovoj Tom~evoj interpreta-
ciji, Kuhari} je pokazivao licemerstvo vrlo sli~no svojevremenom Ste-
pin~evom.
Brojna su i svedo~anstva o potpunoj integrisanosti svih struktura Ri-
mokatoli~ke crkve u Tu|manov izrazito mafija{ki sistem vlasti, gde su
posebno hercegova~ki fraweva~ki fratri predstavqali dodatan snaàn
faktor dru{tvene kriminalizacije. Kako isti~e poznati zagreba~ki pu-
blicista Denis Kuqi{ u kwizi “Majmuni, gangsteri i heroji” (“Globus in-
ternacional”, Zagreb 2001.), koncept tu|manovske luburi}ev{tine kao do-
minantne ideologije “ukqu~uje “nacionalno pomirewe” sa crnom usta{i-
jom, legalizaciju ultrakonzervativnog, klerikalisti~kog filofa{izma,
svih onih “norvalskih” mrakova, koje su, potisnute u podzemqe, oslobodili,
kao Ba{-êlika, fanati~ni marcijalni fratri iz {irokobrije{kog [a-
olina.” (str. 399.) Fratri su preuzimali glavne finansijske tokove, {ver-
cersku mreù, propagandni aparat i direktno odlu~ivali o kadrovskoj po-
litici. Nisu prezali ni od proizvo|ewa notornih kriminalaca u armijske
generale, ako je to podupiralo neki wihov konkretan i vrlo prizeman inte-
res. Za svako ozbiqnije napredovawe kandidat bi prethodno morao “dobiti
potporu fraweva~kog reda, siwskog samostana i hercegova~ke provincije.
U [irokom Brijegu razmatralo se i odobravalo svako unapre|ewe u Zagre-
bu, a u “norvalskom” su se uèm krugu, u pribjeì{tu Masne Luke, objediwa-
vali biv{i emigranti i minoritanci, popovi i udba{i, me|ugorski ~udo-
tvorci i hercegova~ki dràvotvorci, no to nije bila zavjera na Sionskoj
984
gori, nego, naprosto, sastanak upravnog odbora tvrtke koja kontrolira zna-
~ajne interese: jedno uhodano hodo~astili{te koje odbacuje stotine mili-
juna maraka, jedno ministarstvo s ratnim buyetom od osam milijardi kuna,
ne ra~unaju}i golem posao s drogom, stanovima i nekretninama, reket,
{verc i ostale kriminalne aktivnosti. Qudi koji su se tu okupqali, ras-
polagali su cijelom jednom paradràvom, vojnom silom i s nekoliko obavje-
{tajnih slu`bi. Da se netko primakne tom sredi{tu mo}i, morao se podvr-
gavati rendgenskom pregledu du{e, ispovjednoj provjeri, i to od ro|ewa.”
(str. 481-482.)
Mnoge, ~ak i najbanalnije, reìmske propagandne aktivnosti, progla-
si, proklamacije i manifestacije nosile su “biqeg fratarske u~evnosti i
domoqubnog zanosa hercegova~kih franciskanaca. Oci frawevci mino-
ritskog reda Provincije uznesewa Marijina, specijalizirali su se, naime,
za sastavqawe anonimnih politi~kih paskvila, poput vitriali~ne epistu-
le koju su, u ime blagopo~iv{ega Mate Bobana, svojedobno poslali biv{em
zagreba~kom nadbiskupu, kardinalu Frawi Kuhari}u. Uvijek ih odaju im-
perfekti (“prije sije~awskih izbora oni obe}aaaavahu 200.000 radnih mje-
sta”) te konstrukcije tu|e svjetovnoj upotrebi modernoga novo{tokavskog
kwièvnog standarda (“a naumqenim }e nam preinakama Ustava doista odu-
zeti slobodu i dràvu”), na koje se zalijepe nasqedovawem fra Didaka Bun-
ti}a, prosvjetiteqskog mostarskog autora kwièvnih pabiraka i zaludica.
Ukratko, to je tipi~no me|ugorsko uwkawe s propovjedaonice u sveti{tu
gdje se ve} dvadeset godina, svake ve~eri, pojavquje Blaèna Djevica Mari-
ja, angaìrana u lokalnom crkvenom prikazawu, {to se daje duè od “Mi{o-
lovke” Agate Kristi u londonskome Vest Endu. Politi~ki, to je ~ista du-
bravsko-hercegova~ka fratarsko-suzupovska subverzivna operacija, iza ko-
je, ~ini se, stoji sam princ tmine Markica Rebi}, a najposlije i wegov vi-
{i luciferski organ, Belzebub-an{ef, doktor Ivi} Pa{ali}.” (str. 353-354.)
U tom svetlu treba posmatrati apologetski pristup papi i wegovoj po-
litici, koji zastupa Stipe Mesi} u ve} pomenutoj kwizi. Po Mesi}evoj in-
terpretaciji, “Sveti otac je sve poduzimao da se zaustave ratna razarawa u
Hrvatskoj. Po~etkom kolovoza je s tim u vezi u Beogradu bio wegov izasla-
nik, sekretar Svete stolice za odnose s dràvama, Toran. Savezni sekretar
Lon~ar nas je obavijestio: “@. L. Toran je izrazio zadovoqstvo zbog svoje
misije u Jugoslaviji, isti~u}i wen prvenstveno eklezijalni karakter. Iz-
neo je da mu je papa poverio da biskupima u Jugoslaviji prenese papinu pre-
okupiranost i brigu zbog svega {to se ovde de{ava i wegovu èqu da se {to
pre uspostavi mir i dijalog, jer rat ne re{ava, nego samo stvara probleme.
Wegov boravak u Hrvatskoj uslovqen je time {to je u tom delu katoli~ke
porodice sada najteà situacija. U toku ju~era{weg dana (6. VIII) razgova-
rao je sa svim biskupima Jugoslavije i od wih ~uo potresna svedo~ewa, ne sa-
mo iz Hrvatske i Slovenije, nego i iz drugih krajeva u kojima je tako|e na-
ru{eno poverewe. Me|utim, impresionirala ga je wihova smirenost i od-
sustvo svake osvetoqubivosti i u tome vidi nadu za ponovno uspostavqawe
poverewa. Na àlost, iz razgovora s wima, zakqu~io je da predstavnici
Pravoslavne crkve na terenu ne odgovaraju u punoj meri na ponu|ene inici-
985
jative. Ipak im je rekao da i pored svih te{ko}a moraju nastaviti sa upor-
nim nastojawima da se razvije saradwa. To je danas ponovio i patrijarhu
SPC Pavlu, ali iz razgovora s wim nosi utisak da u okviru Pravoslavne
crkve ima isuvi{e podse}awa na probleme iz pro{losti, {to samo oteà-
va sada{wu saradwu i onemogu}uje gra|ewe novih odnosa izme|u crkava.”
(Mesi}, opt. cit., str. 201.)
Dakle, po mi{qewu jednog od najva`nijih rimskih prelata, ru`nu pro-
{lost bi trebalo {to pre zaboraviti i pona{ati se kao da se ni{ta nije
dogodilo. Srbi bi morali da zaborave svoje `rtve i Jasenovac. Zato Mesi}
i isti~e da je u odnosu na ostale zapadne sile i Evropsku zajednicu, te 1991.
godine Hrvatima blià “bila me|unarodna angaìranost Svete stolice,
koja se ustrajno pozivala na zavr{ni akt Helsinkija (Pravilo VIII) o pra-
vu naroda da raspolaè sobom i odlu~i, “kada to èli i kako èli, o svom
unutra{wem i vawskopoliti~kom ure|ewu”. Prate}i pomno razvoj situa-
cije u Jugoslaviji, koji te{ko zabriwava Svetu stolicu, Vatikan }e svim ze-
mqama KESS-a uputiti posebni memorandum: “Suo~en s te{kim borbama
koje se odvijaju u Hrvatskoj”, shva}aju}i “da je do{lo vrijeme da se me|una-
rodno prizna neovisnost Hrvatske i Slovenije”, jer “u stvarnosti, vi{e
elemenata ide u korist trenutnog priznawa: a) Ustav jugoslavenske federa-
cije razmatra mogu}nost odvajawa pojedine republike “polaze}i od prava
svakog naroda na samoopredjeqewe, ukqu~uju}i i pravo na odvajawe”. b) Mo-
è se utvrditi da sada{wa realnost Federacije republike Jugoslavije ne
odgovara samom Ustavu, jer federalna vlada vi{e ne predstavqa politi~ke i
etni~ke realnosti Jugoslavije. c) Ovakvo formalno priznawe moglo bi uvjeto-
vati boqe osigurawe po{tivawa obveza prihva}enih u sklopu KESS-a, po-
sebno za za{titu narodnih mawina koje obitavaju u te dvije republike.”
(str. 271.)
Identi~nost ideolo{kog obrasca po kome su delovale vatikanska i hr-
vatska politika omogu}ila je ~vrsto koordinisawe wihovog nastupa na me-
|unarodnoj politi~koj pozornici, a zapadne zemqe su postepeno prihvata-
le ve{to plasirane propagandisti~ke parole i antisrpske predrasude koje
su one podgrejavale. U tom sklopu je sistematski negiran status Srba kao
konstitutivnog naroda u hrvatskoj federalnoj jedinici, kako bi oni mogli
biti tretirani kao spoqa instrumentalisani pobuwenici protiv “legal-
ne” vlasti. Izja{wavaju}i se 22. novembra 1991. godine na direktno pitawe
lorda Karingtona “da li srpski narod u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini,
kao jedna od konstitutivnih nacija Jugoslavije, ima pravo na samoopredje-
qewe”, Stipe Mesi} odgovara: “Srbi koji ìve u Republici Hrvatskoj ni-
su niti mogu biti konstitutivna nacija. Zbog toga im ne pripada pravo na
samoodre|ewe u Republici Hrvatskoj. U Bosni i Hercegovini su Srbi, Hr-
vati i muslimani potpuno ravnopravni u pogledu prava na samoodre|ewe.”
(str. 314.) Pri tom je potpuno izmi{qeno “pravo” na otcepqewe, jer ga ta-
da{wi ustav nije poznavao. Ko je ose}ao sna`no vatikansko duvawe u puna
politi~ka jedra, mogao je u}i u oruànu secesiju i o~ekivati da }e mu rim-
ski papa izdejstvovati makar nelegalno me|unarodnopravno priznawe.
“Sveta je stolica smatrala da bi takvo formalno priznawe, dogovorno i
multilateralno, pomoglo miru, jer bi dalo osnova da se stvore uvjeti gdje bi
986
sva~ija prava bila priznata i za{ti}ena od zajednice zemaqa KESS-a.”
(str. 271.)
Razneèn ovakvom papinskom brigom za svoj “izabrani”, hrvatski na-
rod, Mesi} u posebnoj napomeni iznosi: “Ne{to prije nego {to je Sveta sto-
lica uputila ovaj memorandum zemqama koje sudjeluju u KESS-u, Svetom ocu
Ivanu Pavlu II, poslao sam ~estitku za godi{wicu otkako je u Vatikanu “pr-
vi me|u jednakima” (22. listopada 1978. godine): “U povodu 13. obqetnice
pontifikata Va{e svetosti, èlim Vam uputiti osobne èqe za dobro
zdravqe, za uspjeh Va{ih mirovnih inicijativa i djelatnosti usmjerenih
prema dobrobiti ~itavog ~ovje~anstva”... U studenom, kad prvi put posjetim
Svetog oca, umjesto kojeg me je, zajedno s monsiworom Milanom Sin~i}em,
koji ve} desetak godina djeluje u Vatikanu (podsekretar u kongregaciji za
kler), primio svestrano obavije{teni, prema meni nevjerojatno otvoreni
kardinal Angelo Sodano, dràvni tajnik Vatikana, obe}ao mi je “najutje-
cajnije zalagawe Svetog oca kod svih ambasadora u Vatikanu za priznavawe
Hrvatske”.” (str. 272.)
a) Ideolo{ka bliskost Broza i Tu|mana
Koliko je Tu|man ideolo{ki i sudbinski povezan sa Titom pokazuje
Ivica Rado{ u kwizi “Tu|man izbliza. Svjedo~ewe suradnika i protivni-
ka” (Profil internacional, Zagreb 2005.), iznose}i nekoliko karakteri-
sti~nih pokazateqa. I kad je 1972. uhap{en i osu|en na dve godine zatvora,
pa mu kazna smawena na sedam meseci, koliko je odleào u istrazi, Tu|mana
je li~no Tito spasao na Krleìnu intervenciju. “Tito i Kardeq su, naime,
prije, u nekim situacijama iskoristili Tu|mana i wegova istraìvawa u
obra~unu s unitaristima i velikosrbima. Podràvali su Tu|mana u izradi
koncepcije op}enarodne obrane dok je bio u General{tabu Jugoslavenske
narodne armije, ali i wegova istraìvawa i tuma~ewa uloge Hrvata u
NOB-u. Tito je, kako se ~ini, podrào Tu|mana i u borbi protiv Rankovi-
}evih velikosrba koji su 1965., povodom dvadesetogodi{wice zavr{etka
Drugog svjetskog rata, htjeli u Jasenovcu organizirati veliki politi~ki
skup i postaviti plo~u na kojoj bi pisalo da je u konclogorima NDH ubije-
no 800 tisu}a Srba. Tu|man je, zahvaquju}i Titu, u istra`nom zatvoru imao
boqi tretman od ostalih osumwi~enika iz Hrvatskog proqe}a.” (str. 7.) Ka-
ko iznosi tada{wi studentski lider i osu|enik Ivan Zvonimir î~ak,
“Tu|man u doga|ajima prije 1971. nije bio bezna~ajna osoba, ali nije bio “pr-
va liga”. On se nakon 70-ih na odre|en na~in distancirao od drugih sudio-
nika Hrvatskog proqe}a, posebice onih koji su bili po zatvorima, zato {to
su wega iz zatvora izvukli Tito i Krleà.” (str. 8.)
I kad je 1977. godine Frawo Tu|man pisao nacrt programskih na~ela
“hrvatskog narodnog i socijalisti~kog pokreta”, on je pokazao svoju privr-
ènost Titu, stavqaju}i ga u ravan glavnih hrvatskih nacionalnih ideolo-
ga Ante Star~evi}a i Stjepana Radi}a. Tu se “prvi put spomiwu ideolo{ke
osnove budu}e stranke – star~evi}anstvo, radi}ev{tina i titoizam.” (str.
15.) Kako Rado{ napomiwe, Titovo “poprsje zauzima po~asno mjesto u auli
predsjedni~kog dvora. Hrvoje [arini} tvrdi da je predsjednik htio posta-
987
viti i poprsje Ante Paveli}a.” (str. 48.) Sam Hrvoje [arini}, koji je oba-
vqao funkcije predsednika vlade, Tu|manovog savetnika i {efa Ureda za
nacionalnu sigurnost, ovako to opisuje: “Na ulazu u predsjedni~ke dvore po-
prsja su qudi koji su ozna~ili hrvatsku povijest, na jedan ili drugi na~in.
Tamo su poprsja Radi}a, Star~evi}a, Stepinca, Tita. Htio je staviti i po-
prsje Ante Paveli}a. Rekao je da je on ozna~io jedan dio hrvatske povijesti;
da ovdje ne govorimo o tome tko je bio pozitivan, a tko negativan, nego daje-
mo jedan povijesni presjek. – On je jedna od karika toga lanca – odgovorio je
predsjednik. Rekao sam: – Predsjedni~e, ja nisam povjesni~ar, ali za Boga
miloga, vi morate znati {to bi izazvalo postavqawe poprsja Paveli}a?!
Tu dolaze svi ambasadori, prolaze predsjednici! Mislim da bi to bio skan-
dal! – Onda je ipak prihvatio takvo mi{qewe. Dodao sam: – Predsjedni~e,
mene ste zaduìli da poku{am uspostaviti diplomatske odnose s Izraelom
ili da barem budem kota~i} u cijelom tom procesu uspostavqawa diplomat-
skih odnosa, a da stavimo poprsje Ante Paveli}a!? Odmah vam kaèm, ja vi-
{e ne}u pregovarati s wima.” (str. 48.)
Tu|man je u sopstvenoj politi~koj praksi do krajwih konsekvenci
uskladio Paveli}evu i Titovu ideologiju. Samog Paveli}a nije ~esto hva-
lio, bar ne u javnim nastupima, dok prema Titu nije bilo rezervi. Pohvale
Paveli}u svakako ne bi bile politi~ki oportune s aspekta reagovawa me-
|unarodne javnosti, a pozitivnim stavom prema Titu Tu|man se suprotsta-
vqao antikomunisti~koj iskqu~ivosti svojih sledbenika, koji su zanemari-
vali ~iwenicu da je upravo poluvekovni komunisti~ki reìm antisrpskom
politikom utro put hrvatskom otcepqewu. Po Rado{evim novinarskim an-
ketama, “svi koji su boqe poznavali Tu|mana govore da nikada ni jedne kri-
ti~ke rije~i nije izrekao protiv Josipa Broza Tita, komunisti~kog vlasto-
dr{ca koji je odgovoran za zlo~ine nad ratnim zarobqenicima i etni~ko
~i{}ewe wema~ke i talijanske mawine s prostora biv{e Jugoslavije. Tu|-
man je, kako neki tvrde, tako reagirao iz osobne zahvalnosti prema Titu, ko-
ji nije dao da ga 1972. osude na robiju zbog anga`mana u Matici hrvatskoj,
ali i zbog toga {to je duboko cijenio Titovu ulogu u povijesti. Odgovor na
pitawe zbog ~ega Tito nije dao svojim agentima i svome pravosu|u da se ob-
ra~unaju s Tu|manom, mo`da se krije u wihovom zajedni~kom prijatequ Kr-
leì.” (str. 51.)
Me|utim, takvo stanovi{te je suvi{e jednostrano i fragmentarno, jer
je nesumwivo da Tu|manov odnos prema Titu ima {ire ideolo{ke implika-
cije. Drugi studentski lider “masovnog pokreta” i politi~ki robija{ Dra-
èn Budi{a, svojim se}awem potkrepquje ovaj na~in rezonovawa: “Kad sam
u Tu|manovoj ku}i po~etkom 1989. pro~itao tekst, program HDZ-a, naveo
sam dva razloga zbog kojih nisam pristao potpisati. Prvi, u tom prvom tek-
stu stajala je jedna afirmativna re~enica o Titu. I drugi, stajao je program
objediwavawa triju komponenata hrvatske politike u zadwih sto godina –
prava{tvo, radi}ev{tina i lijeva nacionalna komponenta. Prihvatio bih
te tri komponente, iako sam izraàvao rezerve, jer sam rekao da ne stvara-
mo politi~ku stranku radi sinteze hrvatske povijesti, nego radi hrvatske
budu}nosti. Poslije se pokazalo da je Tu|man bio u pravu, a meni je to izgle-
dalo kao ideja koja ne moè okupiti, jer objediwuje ono {to ne moè zajedno.
988
Ali s obzirom na zada}e koje su se na{le pred Hrvatskom, isku{ewa, to je
bila plodonosna ideja. Objediwavawe tih komponenata meni je bilo nepri-
hvatqivo, pogotovo mi je bilo neprihvatqivo da se u pozitivnom kontekstu
govori o Titu. Tu|man mi je rekao da nastupam s antikomunisti~kih pozici-
ja. Rekao sam mu da ne}u stajati iza toga, ja sam bio Titov zatvorenik. Me|u-
tim, taj moj animozitet prema Titu nije bio tako izraèn kao {to je to Tu|-
man doìvqavao, kao nekakvu odbojnost prema lijevoj ideji. Tu|man me ta-
ko percipirao, a ja nikad nisam bio u toj mjeri proèt antikomunisti~kom
idejom koliko antijugoslavenskom.” (str. 51.)
O Tu|manovom velikom divqewu Titu, koje je iskazivao u mnogim pri-
vatnim razgovorima, govore i Andrija Hebrang, sin stradalog hrvatskog ko-
munisti~kog lidera; Perica Juri}, prvi {ef Slu`be za za{titu ustavnog
poretka; kao i supruga ministra odbrane Gojka [u{ka – \ur|a. Najdetaq-
niji iskaz o tome ipak, ponovo, daje Hrvoje [arini}: “Tu|man je govorio da
bi Tito, da je bio u Americi, s takvom politi~kom staturom za vijeke vije-
kova bio najuspje{niji predsjednik SAD. Ali male zemqe imaju svoju sudbi-
nu, dodao je predsjednik. Tu|man je govorio da je pitawe bi li Hrvatska vra-
tila Dalmaciju, i koliki dio Dalmacije, da nije bilo Tita. Predbacio sam
mu: – Da, ali u isto je vrijeme odgovoran za Goli otok i Kri`ni put! – Kad
sam to rekao, upoznao sam jednog drugog Tu|mana, kod kojega nisam bio nau-
~en na takve reakcije. On je bio jako osjetqiv na svaku bol ~ovjeka, na sva-
ki izgubqeni ìvot... No, kad smo govorili o Golom otoku i Kri`nom putu,
imao je druk~ije vi|ewe, u ~emu je bio u velikom raskoraku s Hebrangom, ko-
ji je bio antikomunist, iz razloga koji su poznati. Tu|man je rekao: – Pa
zna{, te su se stvari doga|ale, ali kad uzme{ na vagu ono {to je bilo pozi-
tivno... âk i na tom Golom otoku, Tito je morao rije{iti pitawe Infor-
mbiroa jer mu je opstojnost reìma bila u pitawu pa se ni to ne moè oci-
jeniti kao negativno. – To me malo frapiralo. Onda, za slu~aj Hebranga
Tu|man je rekao da Tito vjerojatno za to nije znao, {to me jako za~udilo. Re-
kao sam mu: – Predsjedni~e, za Boga miloga, Tito je sve znao, a za ovakvog jed-
nog ~ovjeka, koji mu je u prvo vrijeme bio prvi suradnik, nije mogao ne zna-
ti. – Tu|man je Tita branio i tamo gdje ga se te{ko moglo braniti. Toliko
je bio opsjednut, {to je mo`da prejaka rije~, ali toliko je cijenio wegovo
politi~ko djelo, wegova politi~ka stajali{ta i sve ono {to je on postigao,
tako da je Tito bio apsolutno broj jedan u wegovoj procjeni politi~kih oso-
ba u hrvatskoj povijesti. Poslije Tita najvi{e je cijenio Star~evi}a, pa
Stjepana Radi}a, a Ma~eka mu se nije smjelo spomiwati, wega je jednostavno
izbrisao, rekav{i da je u kqu~nim trenucima napravio pogre{ne odabire
i da je pobjegao. Stepinca je tako|er cijenio jer ho}ete – ne}ete, funkcija
nadbiskupa, pogotovo u onim te{kim vremenima, politi~ka je. Te ~etiri
li~nosti Tu|man je cijenio, a Tita daleko ispred svih. Tito je rekao: – Ne-
mojte pakovati Tu|manu. – Rekao mi je da je samo na jednoj slici, pokazao mi
ju je, kao general slikan uz Tita. Tito nije imao Tu|manovu kulturu ste~enu
{kolovawem, on je ipak bio strojobravar. Te{ko ga je usporediti s Tu|ma-
nom, koji je bio doktor znanosti, povjesni~ar. Ali Tito je imao jedan nedo-
ku~ivi instinkt politi~ara. Tu|man je govorio da se s tim rodi{. Ili
989
ima{ instinkt politi~ara ili nema{, bez obzira na {kolu. êsto je navo-
dio primjer kako su Tita strani dràvnici, poput êr~ila, prihvatali i
cijenili.” (str. 53.)
Sa [arini}evim, podudarne su i uspomene drugih istaknutih li~nosti
po pitawu Tu|manovog odnosa prema Titu i wegovoj istorijskoj ulozi. Kako
se prise}a glumac Zlatko Vitez svojih razgovora sa Tu|manom: “Dvaput sam
ga pitao: – Predsjedni~e, recite mi tko je najzaslu`nija li~nost u povije-
sti hrvatskog naroda? – Dvaput mi je rekao: – Josip Broz Tito. Da nije bilo
Josipa Broza, da nije napravio ovakvu granicu kao {to je danas, mi ne bismo
mogli imati dràvu i ne bismo mogli traìti dràvu. – Osim toga, on je
drào Titovo poprsje u vili, ono Augustin~i}evo.” (str. 53.) Svakako poseb-
nu teìnu ima svedo~ewe Stipe Mesi}a o Tu|manovom stavu prema Titu:
“Imao je vrlo dobro mi{qewe o Titu – pri~a Mesi}. – Smatrao ga je veli-
kim politi~arem, i da su lo{e stvari koje su se doga|ale u wegovo vrijeme
proizvod toga vremena. Tito je bio diktator, ali je uvijek popu{tao demo-
kratski, a to je i Tu|man smatrao. Kad je Zapad vr{io pritisak, ili kad su
okolnosti u dràvi bile takve, onda je popu{tao. Ali o~ito je bio vizio-
nar kad je stvarao pokret nesvrstanih i Tu|man je to prihva}ao i hvalio.
Drugo, hvalio je cijelu Titovu strategiju za vrijeme rata, pogotovo {to je
Jugoslaviju izveo iz rata kao federativnu, a na tome je 1974. prakti~ki stvo-
rena konfederativna Jugoslavija i Ustav na temequ kojeg smo od svijeta do-
bili priznawe za osamostaqewe. Tu|man je u svakom slu~aju cijenio Tita, a
Krleù je uvijek isticao kao velikog intelektualca i kwièvnika, sma-
trao ga je hrvatskim Ibzenom.” (str. 54.)
Interpretiraju}i Tu|manovo mi{qewe, nekada{wi zamenik ministra
odbrane Kre{imir ]osi} opisuje koliko je Tu|man cenio Tita u vojnom po-
gledu: “U uvjetima kad se strukturirala biv{a jugoslavenska vojska, Tito je
imao itekako veliku ulogu u sprje~avawu da ve} tada, neposredno nakon ra-
ta, ta jugoslavenska vojska ne postane ~etni~ka ili ne postane ~isto srpska
vojska. U tom smislu on je svojim autoritetom, bez obzira na poziciju koja je
i wemu tada bila vrlo problemati~na i vrlo te{ka, branio odre|ene istak-
nute hrvatske vojne i politi~ke du`nosnike, i to je bilo o~ito.” (str. 54.)
U tom pogledu je saglasan i biv{i ministar i {ef Tu|manovog kabineta
Ivica Kostovi}: “Govorio je o Titovoj veli~ini, a ja sam ga nekoliko puta
pitao je li Tito velik i u tome {to je odgovoran za zlo~ine u Blajburgu. Ni-
je bio zadovoqan takvim pitawima pa je znao re}i: – Nemoj, Tito je veliki
Hrvat, nemoj mi to govoriti. – Govorio je o tome kako je Tito uvijek htio
provoditi neku hrvatsku politiku, da je bio cijeweni dràvnik i tako daqe.
Za Tu|mana su veliki hrvatski politi~ari bili Star~evi}, Radi}, Hebrang
i Tito. Putovao sam s Tu|manom u Moskvu, kad se sastao s Jeqcinom. U mu-
zeju, u Kremqu, Tu|man je vidio da su samo petorica dobila odlikovawe
“Aleksandar Nevski”, a me|u wima i Tito. Tu|man je bio odu{evqen. To mu
je puno zna~ilo.” (str. 54.)
Kako navodi biv{i premijer Nikica Valenti}, “Tu|man je Tita sma-
trao velikim hrvatskim politi~arem, ne jugoslavenskim, nego hrvatskim.
990
Tu|manova teza bila je da je Tito na prostoru biv{e Jugoslavije maksimal-
no, koliko je mogao, neutralizirao srpski nacionalizam, zatim federali-
zirao Jugoslaviju i dao autonomiju Kosovu i Vojvodini. Prema Tu|manu, da
nije bilo Titove podr{ke, ne bi bilo elemenata dràvnosti za republike
u Ustavu ’74. Pred Tu|manom sam osporavao Titove zasluge, govorio sam da
je on ipak bio komunist i da se Blajburg nije mogao dogoditi bez wegova znawa
i naredbe. Tu|man je tvrdio da Tito nije znao sve oko Blajburga i da je to bila
engleska igra.” (str. 55.)
Interesantno je po tom pitawu i svedo~ewe generala i ha{kog optuè-
nika Slobodana Praqka, koji za Tu|mana kaè da je sve stvari sagledavao u
istorijskom kontekstu: “Koliko sam ja razumio, ta povijesna relacija glasi
ovako: partizani i antifa{isti spasili su opstojnost Hrvatske, s ~ime se
slaèm. Da nije bilo antifa{izma kod Hrvata i da su svi bili u usta{ama,
poraèni na svjetskoj razini, Hrvatske ne bi bilo. To je bio Tu|manov stav.
Ali, kad nastupa komunizam, po~iwu zlo~ini na Blajburgu i Kri`ni puto-
vi, nije se kod Tu|mana moglo osjetiti da bi na bilo koji na~in to opravda-
vao. On je smatrao da je on u tom pokretu sudjelovao na na~in izvan toga, po-
red toga, iznad toga. Tu|man je smatrao da su to, naprosto, kolateralne {tete
povijesti, da se doga|aju, a da Tito zapravo po~iwe igrati pozitivnu ulogu
jer on suzbija srpsku hegemoniju. Tito je, prema Tu|manu, sredio Rankovi}a,
Ustavom iz 1974. omogu}io Hrvatskoj ravnopravnost, preìvqavawe, Make-
doncima tako|er, dao muslimanima narodnost, autonomiju Vojvodini i Ko-
sovu.” (str. 55.)
Tu|manov poverenik za Istru tvrdi da je Tu|man u Titu pre svega video
velikog Hrvata, koji je posebno doprineo da se Istra i Dalmacija prikqu-
~e Hrvatskoj. “Tu|man je puno puta za svojim stolom znao obja{wavati go-
stima i suradnicima za{to je zadrào poprsje Josipa Broza u uredu pred-
sjednika. Iznosio je argumente da je Tito, prije svega, bio Hrvat, da je u tim
i takvim okolnostima u kojima je ìvio i radio polu~io vi{e rezultata ne-
go {to se mislilo te da su napredne lijeve vrijednosti i ideje, koje su ugra-
|ene u antifa{isti~ku borbu, ipak dugoro~no dale rezultata. Smatrao ih
je naprednim i korisnim za Hrvatsku pa je mislio da je to dio i wegovog djela.
U tom razdobqu vidio je i neke vrijedne kamen~i}e za hrvatsku nacionalnu
misao.” (str. 55-56.) Na kraju Ivica Rado{ kaè da je Zlatku Mate{u, pred-
sedniku hrvatske vlade, Tu|man “bez velikih uvijawa rekao da, bez obzira na
Badinterovu komisiju, Hrvatska ne bi do{la do me|unarodnog priznawa da
Tito nije federalizirao Jugoslaviju na temequ Ustava iz 1974.” (str. 56.)
Kako sam Mate{a o tome pripoveda, “povod na{em razgovoru bila je Titova
bista koja je uvijek bila i ostala u Predsjedni~kim dvorima. On je Titu uzimao
za dobro to {to je za wegovo vrijeme ili uz wegovu suglasnost Hrvatska unu-
tar Jugoslavije pozicionirana na na~in koji joj je omogu}io u ustavnopravnom
smislu izlazak iz Jugoslavije. Smatrao je da to nije u~iweno mimo Tita, bez
wegova znawa, i da je u tome apsolutni wegov doprinos, jer bez obzira na Ba-
dintera i sve ono {to se dogodilo, Hrvatska ne bi relativno lako do{la do
priznawa na me|unarodnom planu.” (str. 56.)
991
b) Tu|manov uzor {panski diktator Franko
Iako je Tu|man do{ao na vlast prvenstveno zahvaquju}i bezrezervnoj
podr{ci Rimokatoli~ke crkve i uz wenu pomo} realizovao hrvatski sepa-
ratisti~ki projekat, on nikada nije bio ube|eni i prakti~ni vernik. Crkva
mu je predstavqala instrument u funkciji realizacije politi~kih ambici-
ja, ali je i ona wega pretvorila u sopstveno sredstvo, polugu za realizaciju
su{tinskih crkvenih interesa. Kako kaè wegov ministar i potpredsednik
Hrvatske demokratske zajednice Jure Radi}, “Tu|man je bio ~ovjek koji nije
imao u sebi ono {to osje}a hrvatski vjernik. On nije imao u sebi vjerni~ku
klicu, vjerni~ku nit. Ali on je bio ~ovjek dubokog ìvotnog, politi~kog i
povjesni~arskog iskustva, i shva}ao je va`nost katoli~ke crkve za Hrvat-
sku. Da su ga pitali koja je institucija najva`nija za hrvatski narod, vjero-
jatno bi na prvo mjesto stavio katoli~ku crkvu. Znao je wenu va`nost, ali
je nije poznavao. U funkciju svojih planova htio je ukqu~iti i katoli~ku
crkvu. Znao je da }e narod radije poslu{ati crkvu nego politiku.” (str. 178.)
Od svetskih lidera Tu|man je najvi{e cenio rimskog papu Jovana Pa-
vla Drugog, a od evropskih dràvnika izraze najvi{eg po{tovawa iskazi-
vao je prema {panskom fa{isti~kom diktatoru Fransisku Franku, koji mu
je i politi~ki i vojni~ki imponovao. Perica Juri} povodom toga za Tu|ma-
na izjavquje: “Iznimno je po{tovao Franka, uzimao ga je kao uzor, kao mo-
del. Govorio je o tome kako je Franko uspio pomiriti nepomirqivo, komu-
niste i fa{iste, ali je prije svega mislio na qude, a ne na ideologije. Fran-
ko mu je bio uzor, sigurno. Tu|man je uvijek traìo uzore adekvatne povije-
snim situacijama u kojima se on nalazio.” (str. 152.) Na evropskoj politi~-
koj sceni Tu|mana i wegovu partiju energi~no su 1991. godine podràli
sredweevropski demohri{}ani. Mate Grani} kazuje da je po~etkom septem-
bra te godine “odràn prvi sastanak demokr{}anskih stranaka sredwe
Europe, kad je donesena deklaracija o jasnoj i neospornoj podr{ci Hrvat-
skoj. Velike stranke na tom su sastanku predstavqali dràvni tajnici.
Primjerice, austrijsku Narodnu stranku predstavqao je Busek, a demokr-
{}anske stranke sredwe Europe, tranzicijskih zemaqa, predsjednici stra-
naka. Kako je rat napredovao, simpatije za Hrvatsku {irile su se. [to je bi-
lo najva`nije, Gen{er i kancelar Kol odlu~no su podràli Hrvatsku i wen
put u samostalnost. Gen{er se, uz pomo} Austrije, Moka i Danske, izborio
i pritisnuo ostale da priznaju Hrvatsku.” (str. 133.) Sa Grani}evim mi{qe-
wem o ulozi Gen{era i Kola slaè se i tada{wi predsednik hrvatske vla-
de Josip Manoli}: “Gen{er je bio zna~ajna figura u momentu me|unarodnog
priznawa Hrvatske, i Helmut Kol, kao nositeq vlasti u Wema~koj. Oni su,
svojim autoritetom, svojom dominacijom u Europi bili zna~ajna podr{ka
na{em priznawu.” (str. 133.)
Ipak, nesumwivo je u postupku priznawa najva`niju ulogu odigrao va-
tikanski presedan. Kako obja{wava Jure Radi}, rimski papa Jovan Pavle
Drugi “uvijek je govorio o pravednoj borbi Hrvata, pravu na slobodu, ali i
o pomirbi. Jo{ 1990., ~im je postao predsjednik, Tu|man je posjetio papu i
pozvao ga da posjeti Hrvatsku. Nikola Eterovi} jedan je od najzaslu`nijih
992
qudi za priznawe. Bio je jedan od qudi koji su bili blizu papi. Kao {to sam
ja bio uz Tu|mana, tako je on bio uz papu. Bilo je ondje nekoliko Hrvata:
Sim~i} je bio u rangu pomo}nika ministra u Svetoj stolici, recimo mini-
stra unutarwih poslova, Josip Uha~ je bio ambasador Svete stolice u We-
ma~koj i dugogodi{wi tajnik Kongregacije za evangelizaciju naroda, kojeg
je papa imenovao kardinalom. On je umro izme|u imenovawa i progla{ewa
kardinalom. Eterovi} je tada bio u Zavodu Sv. Jeronima. Sad se vidi tko je
Eterovi}, postao je jedan od kqu~nih qudi u Vatikanu, imenovan je za tajni-
ka Biskupske sinode. To je u rangu predsjednika sabora ili parlamenta ne-
ke zemqe.” (str. 134.)
Pored priznawa Hrvatske, Vatikan se presudno angaòvao na interna-
cionalizaciji jugoslovenske krize i me|unarodnoj satanizaciji uloge srp-
skog faktora u woj. Tu|man je vi{e puta insistirao da papa neposredno po-
drì hrvatske ratne napore. Kako daqe iznosi Jure Radi}, “onda je 1994. na-
glo do{la vijest, bilo je qeto, da bi papa ipak èlio do}i u okupiranu Hr-
vatsku i izraziti podr{ku opstanku zemqe. Tu|manu je do papina posjeta bi-
lo silno stalo, on se stra{no uìvio, udubio. Shvatio je to i kao osobnu sa-
tisfakciju, osobnu podr{ku. Papa je tada posjetio predsjednika u wegovu
uredu, a Mesi}a nije posjetio, wega je pozvao k sebi. Odnos se vidi kroz de-
taqe, protokol ne{to govori, nije se to slu~ajno dogodilo.” (str. 134.)
5. [uvarova kritika Tu|manovog neousta{kog reìma

Jedan od najupornijih i najdoslednijih kriti~ara Frawe Tu|mana i we-
govog reìma, Stipe [uvar, period Tu|manove vladavine naziva “tre}im
razdobqem straha”, nakon prvog posleratnog, kad su se komunisti surovo ob-
ra~unavali sa svojim ideolo{kim protivnicima i drugim, u kome su se me-
|usobno obra~unavali politi~ki istrebquju}i “informbirovce”. Po [u-
varu, tre}e, tu|manovsko razdobqe straha “po svojim dosada{wim posqedi-
cama nimalo pak ne zaostaje za razdobqem nakon 1944-1945. godine. U Hrvat-
skoj je najmawe 300 tisu}a qudi maknuto sa svojih dotada{wih radnih mje-
sta, zbog nacionalne ili politi~ke nepodobnosti. Oko pola milijuna ih je
ostalo bez posla, pa ga nemaju ili su ga potraìli vani, ili su morali i}i
u prijevremene mirovine... Mnogo je qudi ubijeno, a da ubojice nisu odgova-
rale. Minirano je desetak tisu}a uglavnom srpskih ku}a, naj~e{}e na stru-
~an na~in, u gradovima i selima daleko od popri{ta hrvatsko-srpskih okr-
{aja. Upadi u stanove “nepodobnih” i prisilne deloàcije, koje organi dr-
àve nisu suzbijali ve} su, naprotiv, naj~e{}e stajali iza wih, bile su po-
primile karakter epidemije, a jo{ nisu prestale. Desetak tisu}a qudi osta-
lo je bez dràvqanstva i na taj na~in pretvoreno u strance u vlastitoj do-
movini, a bez navo|ewa obrazloèwa. Vlada op}a atmosfera sumwi~ewa
qudi koji se toboè ne pona{aju kao dobri Hrvati, koji su ostali “komuwa-
re”, a i svih koji se usude javno kritizirati postupke i namjere sada{weg re-
ìma. Srbi se sumwi~e i na razne, otvorene ili prikrivene na~ine, {ika-
niraju zbog same ~iwenice da su Srbi. Istrani koji slijede Istarski demo-
kratski sabor nalaze se na optuèni~koj klupi da maltene spremaju izlazak
Istre iz Hrvatske. Dalmatincima koji slijede Dalmatinsku akciju prire-
993
|uju se i montirani procesi, da bi se dokazalo da imaju teroristi~ke namje-
re... I za verbalne delikte izre~eno je i pod “novim reìmom” na desetine
presuda.” (Stipe [uvar: Hrvatski karusel. Prilozi politi~koj sociologi-
ji hrvatskog dru{tva, “Razlog”, Zagreb 2003., str. 15-16.)
Navode}i brojne primere neousta{izacije hrvatskog javnog ìvota
[uvar pomiwe i izru~ewe nekada{weg upravnika jasenova~kog logora Din-
ka [aki}a 1998. godine. “Izru~ewe bra~nog para [aki} posluìlo je u
stvari kao povod da ih se prikazuje kao hrvatske junake, a i za plasman tvrd-
wi kojima se vi{estruko umawuje broj `rtava usta{kih zlo~ina u Jasenov-
cu.” (str. 42.) Pored toga, [uvar potencira ~iwenicu da je Tu|manova par-
tija na izborima osvojila tesnu ili samo relativnu ve}inu, prvenstveno
glasovima iz dijaspore, najvi{e hercegova~kih Hrvata, ali i zbog ~iweni-
ce da je ve}ina Srba bila proterana, pa nisu mogli glasati. “HDZ i Frawo
Tu|man dobivali su tu ipak relativnu ve}inu i na prvim i na svim dosada-
{wim izborima uz gotovo neprikrivenu pomo} katoli~ke crkve, koja ima i
velik politi~ki utjecaj na tradicionalne vjernike, no wima se priklawao
i zna~ajan broj prosvije}enih Hrvatica i Hrvata, jer su ih jednostavno, zbi-
vawa u biv{oj Jugoslaviji, u Evropi, a i u cijelom svijetu na jednoj strani
uznemiravala, a na drugoj strani budila nade... U Hrvatskoj su isprovocira-
ni oruàni sukobi, ~ije su posqedice dugotrajne, pridonijeli da ve}ina,
ako i ne glasa za HDZ i Tu|mana, podupire wihovu “dràvotvornu”, nacio-
nalisti~ku i ksenofobi~nu politiku, a i da `miri na svu grabe`qivost i
bahatost nove vladaju}e klase, klase hrvatskih kapitalista, ~ije formira-
we kontrolira osobno hrvatski dràvni poglavar Frawo Tu|man.” (str. 49.)
Tu|manova saborska poslanica iz januara 1996. godine [uvaru je bila
povod da argumentovano ukaè na manipulacije stvarnim i izmi{qenim
statisti~kim podacima, kojima tako rado pribegava. “Vi{estruko je, reci-
mo, umawen broj Srba, koji su izbjegli pod naletima “Bqeska” i “Oluje”. Po-
daci o poginulim, ubijenima, rawenima i nestalima iskazani su samo za one
koji su u ratu bili na hrvatskoj strani, a ne i za sve qude kojima je Hrvatska
(bila) domovina i ~iji su dràvqani bili 1991. godine. Predsjednik Tu|-
man je u svojoj poslanici pobrojao `rtve “hrvatskog naroda” u raznim suko-
bima od 1991. do 1995. godine, a da nijednom rije~ju nije spomenuo i zlo~ine
nad srpskim stanovni{tvom na podru~jima kojima je prohujala “Oluja”, kao
ni besprimjernu pqa~ku, paqevine i razvla~ewe i ranije dru{tvene, sada
dràvne imovine koja se i do danas nastavqa. Svijet su pak obi{li podaci,
zbog kojih je Hrvatska stavqena na stup srama i zbog kojih se (a ne, dodu{e,
samo zbog onog {to se dogodilo i doga|a na tragu “Oluje”) jo{ nalazi u ~e-
kaonici za ulazak u evropske institucije: ubijeno je izme|u dvije i ~etiri
tisu}e Srba, a 1.500 wih se na{lo u hrvatskim zatvorima pod optu`bom za
ratne zlo~ine, razoreno je 85 posto srpskih ku}a, a opqa~kane su sve. Te po-
datke i ~iwenice nije fabricirao i u svijet lansirao kakav unutra{wi ne-
prijateq, ve} se nalaze i u izvje{tajima me|unarodnih institucija i orga-
nizacija ~iji su qudi dolazili i obilazili to golemo podru~je koje danas
nalikuje na opusto{enu zemqu.” (str. 98-99.)
994
a) Frawo Tu|man, potro{ni materijal Rimokatoli~ke crkve
U svim hrvatskim politi~kim zbivawima devedesetih godina domi-
nantnu ulogu su igrala dvojica Frawa, saveznika i ideolo{kih istomi{qe-
nika. To su Frawo Tu|man i kardinal Frawo Kuhari}, zagreba~ki nadbi-
skup i predsednik Hrvatske biskupske konferencije. Podudarne su i wiho-
ve liderske ambicije i maniri politi~kog pona{awa. “Ne znamo da li su se
poglavar i vrhovnik Frawo Tu|man i nadbiskup i kardinal Frawo Kuha-
ri} poznavali i susretali i prije nego je prvi postao to {to je danas. No ot-
kako su uporedo jedan na ~elu dràve a drugi na ~elu crkve u Hrvata, od 1990.
godine naovamo, wih su dvojica, zar ne, za sve nas u Hrvatskoj, za Hrvate i
pogotovo nehrvate u “lijepoj na{oj”, sudbonosna. Samo {to }e sveti otac
uzoritog kardinala Frawu Kuhari}a uskoro ipak umiroviti, a ve}ina }e
gra|ana po svoj prilici iznova Tu|mana izglasati za “poglavara svih Hrva-
ta”. Bez podr{ke crkve u Hrvata Frawo Tu|man i wegov pokret – stranka
HDZ ne bi pobijedili na izborima 1990. godine, a niti bi se dosad i odrà-
li na vlasti. ([uvar je ovaj tekst pisao 1996. godine – nap. V. [.)
Dvojica Frawa u po~etku, nakon izlaska svih nas iz “komunisti~kog pa-
kla”, a Hrvatske iz “jugoslavenske tamnice”, kao da su kora~ala uporedo, u
trijumfu i slavi, a u me|usobnoj slozi i qubavi, na sre}u ako ne svekolikog,
a ono ve}ine hrvatskog puka. Sam kardinal poùrio je da zatraì, na pri-
mjer u propovijedi prilikom progla{avawa za po~asnog gra|anina Jastre-
barskog 21. listopada 1990. godine, da Hrvatska bude bo`ja dràva, onako ka-
ko je to traìo Alojzije Stepinac, ~iji je kult crkva u Hrvata uporno stva-
rala, pa uspjela i stvoriti u ranijem vremenu bezbo`ni~ke komunisti~ke
vladavine.” (str. 110.)
I kult Tu|mana i Kuhari}a je uporedo i postepeno, ali uporno i siste-
matski razvijan. Kako [uvar prime}uje, “u Jastrebarskom su ina~e, progla-
{avaju}i u isti mah po~asnim gra|anima i Frawu Tu|mana i Frawu Kuha-
ri}a, rekli da hrvatski narod, eto, ima “dva velika uma”, koji se dopuwuju u
svojim ulogama: “gospodin Frawo Tu|man kao svjetovni poglavar i politi-
~ar uspje{no pronalazi najboqa rje{ewa za Hrvatsku i svakog gra|anina
koji je osje}a svojom domovinom”, a “uzoriti gospodin kardinal Frawo Ku-
hari}, politi~ki izvan strana~ke opredijeqenosti (a zar bi i trebao biti
u kakvoj politi~koj stranci? – na{a opaska), ali dokazane neizmjerne oda-
nosti svom narodu, neprekidnim isticawem mira, qubavi i sloge, ulijeva
nevjerojatnu energiju i utje~e na duhovnu stabilnost”. Stoga je “sre}a za Hr-
vatsku {to je izwedrila dvije ovako sna`ne a razli~ite li~nosti u isto
vrijeme, {to je rijetkost”.
Protekom vremena, idili~ni odnosi izme|u dvojica Frawa izgleda da
su nestali. Ta, radi se i o dvije osobne sujete, ali mnogo vi{e o tome, da Fra-
wo Tu|man, na koga se mirne du{e moè primijeniti izreka “dràva, to sam
ja!”, nije ba{ u svemu izlazio u susret nadama i o~ekivawima crkve u Hrva-
ta. A opet, kardinal Kuhari} i drugi velikodostojnici u okriqu te crkve,
jedne od najkonzervativnijih i najprovincijalnijih u katoli~kom svijetu,
bar u Evropi, nisu toliko neoprezni da bi do kraja stali iza Tu|manova
995
na~ina vladawa, pogotovo kada vide kako podr{ka hrvatskog puka (vi{e ne
tako) “mladoj hrvatskoj demokraciji” pod Tu|manovom dirigentskom pali-
com ipak kopni, te da su i Tu|man i HDZ jo{ tu tek po zakonima dru{tve-
no-povijesne inercije. Te se tako doga|a, da se kardinal uvijek ne odaziva na
pozive Tu|manovog protokola, a niti Tu|man, kao novokomponirani vjer-
nik, uvijek dolazi na celebrirane mise u zagreba~ku prvostolnicu. No, mi
koji nismo nimalo impresionirani ulogom Kaptola u hrvatskoj povijesti,
niti opijeni mirisom tamjana i koji stvari promatramo trezveno, a iz pri-
krajka, jer su nas, privremeno, i izolirali i marginalizirali, moramo upo-
zoriti i na snagu “terenske” sprege svjetovne i crkvene vlasti: nema ni je-
dan ama ni najneznatniji doga|aj iza kojeg stoji hadezeovska vlast, a da nije
prisutan i da sve to ne blagoslovi kakav katoli~ki sve}enik, a nerijetko i
biskup. [tovi{e, u svakida{wem ìvotu naseqa, {kola, institucija, ulo-
gu arbitra, a u pozadini, ~esto igra kler, oslowen i na ~asne sestre i lai-
kat. Vjerojatno se ni na jednoj dràvnoj televiziji u Evropi, a i u svijetu, ne
prikazuje toliko prizora misa, hodo~a{}a, molitvi kao na hrvatskoj tele-
viziji, itd.” (str. 110-111.)
O~igledno je Tu|man Rimokatoli~koj crkvi posluìo kao potro{ni
materijal u samo jednoj, mada presudnoj, epizodi wenih vi{evekovnih nasto-
jawa. Kad je iskori{ten, kad je postigao sve {to se od wega o~ekivalo, cr-
kveni prelati su ga mogli pustiti niz vodu. Da nije na vreme umro, izvesno
je da bi bio politi~ki poraèn, ponièn i odba~en. Me|utim, ono {to je
glavna tekovina Tu|manovog reìma, Rimokatoli~ka crkva bri`qivo ~uva
i brani. “Kardinal poglavaru pruà nedvosmislenu podr{ku barem u wego-
voj politici na tragu “Bqeska” i “Oluje”! Navodno se uzoriti Frawo Ku-
hari} bio naqutio, kada su mu u kolovozu 1995. godine, netom nakon {to je
“Oluja” prohujala, a upravo je bio u boguugodnoj posjeti Oku~anima, refe-
rirali da se pali, pqa~ka, pa i ubija srpske civile. Svejedno, gotovo godi-
nu dana poslije, a u trenucima kada Evropa Hrvatsku drì u magare}oj klu-
pi i zbog pona{awa prema odbjeglim i preostalim Srbima na podru~jima
na kojima su se odigrali “Bqesak” i “Oluja”, kardinal Frawo Kuhari} pri-
kazuje stvari onakvima kakvim ih vidi i èli vidjeti i sam predsjednik
Frawo Tu|man. Naime, na evropskoj biskupskoj konferenciji u Mariazelu
u Austriji 1. lipwa 1996. kardinal Kuhari} je (prema izvje{taju hrvatske
Informativne katoli~ke agencije – IKA) izvijestio (ne)upu}ene kato-
li~ke velikodostojnike iz cijele Evrope, da su “Srbi bjeàli jer nisu mo-
gli prihvatiti realnost hrvatske dràve”. U “Bqesku” i “Oluji” Srbi se
dado{e – u bjeàniju, ustvrdio je na{ uzoriti kardinal, iz tri razloga:
“imali su zapovijed svojih vlasti da se povla~e, a imali su i savjet od svoje
crkve, psiholo{ki nisu mogli prihvatiti realnost hrvatske dràve, jer su
stalno bili indoktrinirani propagandom da su ta podru~ja Srbija i da oni
mogu ìvjeti samo u srpskoj dràvi i mnogi su od wih sudjelovali u pqa~ki
i razarawu hrvatskih ku}a i katoli~kih crkava”. A {to su ipak, prema kar-
dinalu Kuhari}u, radili Hrvati? Frawo Tu|man je Srbe “opetovano pozi-
vao da ostanu mirni u svojim domovima i da im se jam~e sigurnost, sloboda
i mir”. Ali Srbi, kakvi ve} jesu, “nisu slu{ali”. Hrvatska vojska, uvjeravao
996
je kardinal Kuhari} evropske biskupe, nije dirala pravoslavne crkve i srp-
ske ku}e, a tek kasnije “nastupili su pojedinci i grupe koji su pqa~kali srp-
ske ku}e i palili, ~ak i ubili stanovit broj Srba koji nisu pobjegli”. Pro-
tiv toga je, rekao je kardinal, crkva u Hrvata prosvjedovala. I onda je po-
hvalio dràvnu vlast, jer da je “zaustavila te zlo~ine”. Uostalom, “ipak se
nije radilo o sustavnom uni{tavawu, kao {to se sustavno uni{tavalo kato-
li~ke crkve i hrvatske ku}e pod okupacijom.” (str. 111-112.)
Uz ironi~an i duhovit komentar koji sledi, [uvar ukazuje da je Kuha-
ri} samo reprezent jednog na~ina mi{qewa i crkvene politike koja me|u
hrvatskim rimokatoli~kim prelatima ima duboko istorijsko korewe. “Za-
{to dràvni poglavar ne po{aqe kardinala u Strasbur, da tim prema nama
Hrvatima neprijateqskim Evropqanima objasni kako je hrvatska politika
besprijekorna i kako su Srbi za sve krivi? Zar poglavar ima boqeg advoka-
ta od kardinala? O Frawi Kuhari}u kao sedamdeset i ~etvrtom zagreba~-
kom biskupu (nadbiskupu) trebalo bi mo`da pisati onako kao {to je Miro-
slav Krleà pisao o sedamdeset i prvom (re~ je o Stepincu –prim. V. [.).
Samo {to bi trebalo pokazati da za nekim svojim prethodnicima zaostaje
{to se ti~e snage intelekta, ali ne i po prepredenosti i licemjerju. A to
{to propovijeda u ovom na{em vremenu samo je nastavak politike crkve u
Hrvata da vi{e igra ulogu nacionalisti~ke predvodnice nego {to uistinu
pronosi stvar vjere, duh mirotvornosti i kr{}anskog pra{tawa. Dakako,
uzoriti kardinal nije neki osamqenik na ~elu crkve u Hrvata. Licemjerno-
{}u osobnih poruka, on reprezentira duh u toj crkvi koji se dugo taloìo,
a izraàva se i u otporu svim intencijama koncilske obnove u vremenu od
{ezdesetih godina naovamo. Ono {to kardinal Kuhari} kaè i na tipi~no
svoj zamumuqeni na~in, jedan @ivko Kusti}, na primjer, militantno ispo-
vijeda u ulozi najagilnijeg ovda{weg katoli~kog publiciste. A oni koji bi
i kao sve}enici i kao vjernici htjeli neku zaista skru{enu i mirotvornu
crkvu u Hrvata, i sami su izloèni anatemama.” (str. 112.)
Preciznim dijagnostifikovawem dru{tvenog pona{awa hrvatskih ri-
mokatoli~kih prelata, [uvar neminovno ulazi i u, makar delimi~nu, ana-
lizu politi~ke uloge pape Jovana Pavla Drugog. Taj navodni Hristov name-
snik na zemqi i istaknuti crkveni konzervativac, “Hrvatsku je prvi puta
pohodio u jesen 1994. godine, da bi nakon ~etiri godine ponovo do{ao, posje-
tiv{i ovaj put osim Zagreba i Mariju Bistricu, Split i Solin. Nakon pr-
ve posjete izjavio je da ga kao u Hrvatskoj nigdje nisu tako do~ekali, osim u
wegovoj rodnoj Poqskoj. A sada je pak izjavio kako je opet rado do{ao u “mi-
lu Hrvatsku.” (str. 144.) Frapantna je istorijska koincidencija da je nakon
odu{evqenog prijema hitlerovaca u Zagrebu 1941. godine ~esto navo|eno da
nigde u Evropi nema~ke trupe nisu tako lepo primqene od strane lokalnog
stanovni{tva, osim u Hitlerovom rodnom mestu u Austriji. “Do dvaju posje-
ta pape Vojtile Hrvatskoj do{lo je ne samo zbog upornih poziva da do|e ne-
go i iz wegove namjere, da ovdje ima izre}i neke ocjene i povu}i neke pote-
ze, a u skladu s ukupnim vatikanskim interesima i potrebama. Uostalom, po-
zivi da do|e upu}ivani su mu i s najvi{ih dràvnih mjesta i iz biv{e Jugo-
slavije, ali se ranije nije moglo ni pomi{qati na progla{ewe Stepinca
997
blaènim, ni na iskazivawe odu{evqewa hrvatskih vjernika papom i svi-
me {to radi i ho}e Sveta stolica.” (str. 145.)
I upravo povodom tih papinih poseta Hrvatskoj moè se uo~iti krup-
na kontradikcija u ukupnoj vatikanskoj politici. Na jedan na~in se papa po-
na{a prema nagomilanom negativnom istorijskom nasle|u delovawa Rimo-
katoli~ke crkve me|u Hrvatima i naspram Srba, a na sasvim drugi na~in u
odnosu prema ostatku sveta. “Duh vremena i neumitne promjene u odnosima
me|u qudima i wihovim svijestima, vi{e nego mo`da osobna stremqewa,
nametnuli su papi Ivanu Pavlu II postupke i poteze kojima je crkvu poku-
{ao rehabilitirati i za ono {to je ona ~inila ili propu{tala ~initi
kroz dvije tisu}e godina svoje povijesti, sve do neosu|ivawa holokausta u
Drugom svjetskom ratu. Izvr{io je reviziju Galilejeva procesa, ukinuo je,
recimo, regulu da se papa nosi iznad glava vjernika (pa sam rado planinari,
vozi se u papamobilu i leti s kraja na kraj svijeta u nadzvu~nim avionima, a
da nije ostario, mo`da bi se ukrcao i na kakav umjetni satelit, da se odozgo
obrati vjernicima!) prvi je papa koji je u{ao u sinagogu i ispri~ao se @i-
dovima za pasivno dràwe katoli~ke crkve dok su ih uni{tavali wema~ki
i drugi fa{izmi. @ele}i da Rimokatoli~ku crkvu prevede u tre}i mile-
nij, papa Vojtila inzistira na novoj evangelizaciji i na crkvenim odgovo-
rima na najve}e izazove ~ovje~anstva i ~ovjeka na zavr{etku 20. i ulasku u
21. stoqe}e. Pod wegovom apostolskom paskom Kongregacija za nauk vjere
(nekada{wa Inkvizicija) i kardinal Racinger na wezinom ~elu rade na do-
kumentu kojim bi crkva zatraìla oprost i za sve vlastite grijehe u povi-
jesti, za ratove i pokoqe kojima je i sama kumovala (poput bartolomejske
no}i ili protureformacijskih pohoda), spaqivawa po osudama inkvizici-
je, progone èna kao vje{tica, kolonijalna osvajawa i pokr{tavawa, pa do
progona @idova i holokausta.” (str. 144-145.)
Me|utim, s druge strane Vojtili ne pada ni na kraj pameti da klekne na
jasenova~ko strati{te stotina hiqada Srba u ~ijoj su likvidaciji nepo-
sredno u~estvovali mnogi rimokatoli~ki sve{tenici. Istovremeno za sve-
ca promovi{e kardinala Stepinca, ideologa usta{ke vlasti i inspirato-
ra genocida nad Srbima. “Prva posjeta Hrvatskoj, 1994. godine, kada je ~e-
tvrtina teritorija bila pod kontrolom pobuwenih Srba, a “Bqesak” i
“Oluja” nisu se jo{ ni naslu}ivali, izazvala je erupciju sre}e i odu{evqe-
wa hrvatskih vlasti i milijuna katoli~kih vjernika (premda se na zagre-
ba~kom hipodromu okupilo najvi{e wih pola milijuna, a ne milijun, kako
su tvrdili dràvotvorni mediji). A papa se oduìo opreznim rije~ima pri-
znawa i Hrvatskoj i Hrvatima za ulogu kroz povijest, ali i za dana{wu slo-
bodu i demokraciju.” (str. 145.) Pri tom je, bar verbalno, pozivao i na sarad-
wu balkanske narode i na versku toleranciju, {to je 1998. godine izostavio.
“U svojih osam govora dana{wi Sveti otac je, dakako, i ovaj put, nakon ~e-
tiri godine, pozivao na mir, toleranciju, pra{tawe, ali ipak nije ponovio
svoje ranije upe~atqive poruke. Razlog je bio vjerojatno u tome, {to je ovaj
put morao odraditi, u interesu probitka i {to ve}eg upliva crkve na hrvat-
ski vjerski puk, posao beatifikacije kardinala Stepinca. A govoriti o
Stepincu kao prelatu dokraja odanom crkvi i kao Hrvatu koji je do hrvat-
998
stva drào koliko i do vjere je lako, ali govoriti o wemu u kontekstu me|u-
etni~ke i me|uvjerske tolerancije nezahvalno, zar ne.” (str. 146.)
Politi~ke implikacije tog kvaziverskog ceremonijala bile su veoma
dragocene Frawi Tu|manu i wegovom neousta{kom reìmu. Kako daqe [u-
var komentari{e, “papa Vojtila nije ni ovog puta davao komplimente name-
tqivom Frawi Tu|manu, koji se pona{ao maltene kao da je i on, uz Stepin-
ca, progla{en blaènim. No, nije uputio niti neki, makar aluzivni, prije-
kor dana{wem hrvatskom reìmu, a u povodu onog {to se u Hrvatskoj danas
zbiva i nailazi na kritike i osude u svijetu. [tovi{e, moglo bi se re}i da
je papina posjeta ipak bila podr{ka Tu|manu i ovakvoj Hrvatskoj kakvu
Tu|man danas modelira. Evo, primjerice, jedne od Vojtilinih izjava: “Kr-
{}ani u hrvatskim krajevima danas su pozvani dati novo lice svojoj domo-
vini, zalaù}i se za ponovno u~vr{}ivawe eti~kih i moralnih vrijednosti
{to su ih potkopali prija{wi totalitarizmi i ratno nasiqe. Ta je zada}a
ùrna, jer bez tih vrijednosti nema ni prave slobode ni istinske demokra-
cije”. Dakle, za sve su krivi prija{wi totalitarizmi i ratna nasiqa, a na
osnovu ovakve formulacije moglo bi se pomisliti da ih nije bilo i na hr-
vatskoj strani. A od biskupa u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini papa je
ipak zatraìo da slijede Stepinca. “Poti~em vas da i daqe slijedite pri-
mjere onih koji su, po uzoru na Dobroga pastira, kao i blaèni Alojzije Ste-
pinac, poloìli svoje ìvote za Kristovo stado i koji su radili na izgrad-
wi crkvenog jedinstva”. Iz formulacije da je potrebno da “crkva u Hrvat-
skoj u~vrsti zajedni{tvo svih svojih snaga kako bi postigla ciqeve koji su
pred wom u dana{wem ozra~ju slobode i demokracije” proizlazi ipak da su
sloboda i demokracija ve} na djelu, tu, u Tu|manovoj Hrvatskoj. Premda je
wegova druga posjeta Hrvatskoj, i prema rije~ima samog pape, bila tek jo{
jedno apostolsko putovawe, ipak je dopustio da ga se instrumentalizira i za
potrebe sada{weg hrvatskog reìma.” (str. 146.)
Reìm je celi papin boravak, a posebno glavnu ceremoniju, maksimalno
iskoristio u propagandne svrhe. “Okupqawa u Mariji Bistrici i na split-
skom @wanu bila su zapravo vjersko-politi~ke, odnosno crkveno-dràvne
manifestacije, koje su zavr{avale dràvnom himnom i himnom HDZ-a “Bo-
è, ~uvaj Hrvatsku”. U tom smislu ~ini nam se da je u pravu rimska “La re-
publika”, kada je o posjeti pisala: “Hrvatska ima dva nova blaènika; kar-
dinala Stepinca i predsjednika Tu|mana. Papa Vojtila je beatificirao
mu~enika komunizma. [ef dràve, biv{i komunist Tu|man, beatificirao
je samoga sebe popev{i se na podij na kojem je bio oltar. Sna`ni zvuci na-
cionalne himne, dok su Tu|man i papa zajedno stajali okrenuti mno{tvu, a
kardinal Sodano i drugi prelati dràli desnicu na srcu, dali su pe~at do-
ga|aju”. Najtira`niji talijanski list dodaje da “sli~an zavr{etak misnog
slavqa, sa {efom dràve i papom zajedno u trijumfu, nikad nije vi|en u do-
sada{wih 80-tak papinih putovawa”.
Druga posjeta pape Ivana Pavla II Hrvatskoj imala je, izgleda, tri ci-
qa: progla{ewem na licu mjesta Alojzija Stepinca blaènim jo{ jednom,
i mo`da i posledwi put, obra~unati se s komunizmom koji je ina~e u smislu
reìma i prakse, kakvi su bili, sru{en i u Hrvatskoj, te posvuda na prostoru
999
biv{e Jugoslavije i na ~itavom prostoru od Jadrana do Tihog oceana; poti-
caj reafirmirawu crkve u Hrvata i wezinoj ulozi arbitra u svim porama
ìvota nacije, pa makar kao “Stepin~eve crkve”, a sve u namjeri da se spri-
je~i da u Hrvatskoj na vlast u dogledno vrijeme i ikada vi{e do|e bilo ka-
kva qevica; restitucija materijalne mo}i crkve u Hrvatskoj, pa je u tom
smislu pripremqen sporazum Svete stolice i Republike Hrvatske, kojim
bi se crkvi ne samo vratilo ili nadoknadilo sve nacionalizovano, ve} bi
joj se iz dràvnog buyeta, i bez uvo|ewa crkvenog poreza, davale znatne svo-
te novca.” (str. 146-147.)
Ipak, sam tretman Stepin~eve uloge i wegova beatifikacija najindi-
kativniji su doga|aj, koji do kraja razobli~uje vatikansku politiku. “Pro-
gla{ewe Stepinca za blaènog papi Vojtili bilo je samo po sebi ne{to ru-
tinsko, ne{to ~emu on ~esto pribjegava. Ta dosad je proglasio 804 blaèna
(Stepinac je, dakle, 805.). Proglasio je i 279 svetaca. Hrvati su, ina~e, ima-
li ve} ~etvoro blaènih i dva sveca. Progla{avaju}i Stepinca blaènim,
Vatikan nije ispitivao wegov ìvot i pona{awe do 1945. godine. Ograni-
~io se na to da utvrdi da je bio mu~enik komunizma. Stepinac je progla{en
blaènim samo za ono {to je ~inio u vrijeme novog, komunisti~kog reì-
ma, od svibwa 1945. godine pa do smrti 1960. u ku}nom pritvoru, nakon {to
je osu|en na procesu 1945. godine. Svih ~etrnaest to~aka argumentacije u
prilog progla{ewa blaènim odnosi se na to razdobqe. A sa strane hrvat-
skog reìma, posjetom pape htjelo se jo{ jednom, i tako|er posqedwi put,
probuditi vjersko-nacionalnu euforiju koja je kqu~na i za odràwe pokre-
ta – stranke u znaku krilatice “zna se” na vlasti. Nijedan Hrvat u cijeloj
povijesti, od stoqe}a sedmog do danas, od Branimira i Zvonimira, do Stje-
pana Radi}a i Ante Paveli}a, nije se udvarao Svetoj stolici i veli~ao Va-
tikan i papinstvo kao {to to danas ~ini donedavni rigidni komunist i bez-
bo`nik Frawo Tu|man... Samu papinu posjetu reìm je ina~e nastojao mak-
simalno iskoristiti za falsificirawe novije povijesti i za pri~u o ko-
munisti~kim zlo~inima, a da se NDH, Paveli}, pa i Stepin~evo odu{evqe-
we dolaskom usta{kog reìma nisu, dakako, ni spomiwali. Vrhunac beskru-
puloznih laì mogli smo posebno ~uti i u dokumentarnom filmu o Stepin-
cu u reìji Jakova Sedlara i po scenariju @ivka Kusti}a, a {to ga je dale-
kovidnica prikazala uve~er uo~i beatifikacije. No, pokazat }e se da ni
kult Stepinca ne}e mnogo pomo}i reìmu jednog ostarijelog recikliranog
katolika kakav je Frawo Tu|man.” (str. 147-148.)
Zavr{na [uvarova napomena po ovom pitawu zapravo predstavqa oce-
nu {irih dru{tvenih reperkusija ovakvog pona{awa rimokatoli~kih du-
{ebri`nika. On pi{e: “Spomenimo najzad i pona{awe doma}eg klera. Ono
je eufori~no, a na tragu Stepin~eve crkve. Kler ne zauzima ba{ distancu
prema dana{woj vlasti i koje~emu {to ta vlast radi ili propu{ta ~initi.
Pokazuje i crte gramzqivosti, {to se osobito vidi na primjeru pona{awa
u Splitu. Nije traìo skromnije pona{awe dràve u izdacima i pompi ugo-
{}avawa pape. Nije se ogradio ni od policijskih propitkivawa qudi u mje-
stima gdje je trebao do}i ili pro}i papa, jesu li Hrvati ili nisu. Formula-
cija o “grijehu struktura” iz pro{logodi{we boì}ne poruke nadbiskupa
Josipa Bozani}a gotovo da je ostala jedina neprikrivena osuda grabe`qi-
1000
vosti i bahatosti sada{we hrvatske vlasti. No, Bozani}eve sada{we poru-
ke, govori i intervjui u povodu papina posjeta ne daju osnovu za nadu da }e
crkva u Hrvata (i ona u Bosni i Hercegovini) tako brzo izgubiti obiqe`-
je provincijalne katoli~ke crkve, najkonzervativnije u Evropi. Premda
Hrvatice i Hrvati, ona golema ve}ina koja vjeruje i pripada Katoli~koj cr-
kvi, sada osje}a veliko zadovoqstvo i sre}u, {to je papa Vojtila, eto, opet,
pohvalio Hrvatsku, kao vaqda najkatoli~kiju zemqu na svijetu, najvjerniju
Svetoj stolici, te Stepinca uzdigao na pijedestal blaènog, morali bismo
znati da su u svijetu tu papinu odluku ipak protuma~ili kao gest prema jed-
noj kontroverznoj osobi u te{kim zbivawima na ovom tlu, u Evropi i svije-
tu polovicom na{eg stoqe}a. Pa utoliko ni “Stepin~eva crkva” nije ona
koju }e novi nara{taji Hrvatica i Hrvata, zanesenih katolika, mo}i pro-
nositi i u 21. stoqe}u.” (str. 148.)
b) Pokatoli~avawe Srba u Tu|manovoj NDH
U posebnom odeqku [uvar se bavi i fenomenom “prekr{tavawa pravo-
slavne (srpske) djece na katoli~ku vjeru (a ~ime se pre{utno stje~e i hrvat-
ska pripadnost).” (str. 211.) I u toku saborske rasprave po tom pitawu 1994.
godine desio se incident, sva|a i tu~a, dok su se poslanici verbalno nadgor-
wavali “o tome da li uop}e ima i koliko srpske, pravoslavne djece koju pri-
siqavaju na katoli~ki vjeronauk.” (str. 211.) Usledila je i èstoka javna
kampawa u hrvatskim medijima i “mnogi o{tri komentari, u kojima se kate-
gori~ki odbacuju sve tvrdwe o tome da katoli~ki vjeronauk moraju polazi-
ti i pravoslavna djeca i da ima i pojava prekr{tavawa.” (str. 211.) Te ras-
prave su uznemirile hrvatski rimokatoli~ki crkveni vrh, pa je kardinal
Kuhari} zatraìo od ùpnih ureda broj~ane podatke, kako bi se kvantifi-
kacijom nipoda{tavala sama pojava kao neznatna. “Kao {to se zna, tjerawe
pravoslavnih vjernika da se prekrste u katolike vi{e je nego sramna mrqa
iz nedavne historije crkve u Hrvata: u doba kvislin{ke NDH jedan dio ka-
toli~kog klera je poticao masovno prelaèwe (oko 300 tisu}a qudi) s pra-
voslavqa na katolicizam, a na {to su qudi bili prisiqeni po cijenu o~u-
vawa golog ìvota. Stepin~eva linija u crkvi nije to osu|ivala, naprotiv,
tolerirala je, obrazlaù}i da time pomaè ugroènima.” (str. 211.)
Problem se ni u dana{we vreme, po [uvarevom mi{qewu, ne moè za-
nemariti, “jer je ve} tri godine ipak primjetno da, u atmosferi straha u
dru{tvu i me|u roditeqima, na katoli~ki vjeronauk hrle i djeca nekato-
li~kih roditeqa i djeca ateista, ~esto nekr{tena. îni se da su brojke o 11
ili 14 tisu}a ili jo{ vi{e ili jo{ mawe djece koja su prisiqena na vjero-
nau~no pokatoli~ewe izno{ene napamet, bez istraìvawa i anketirawa.
No, podaci o tome, ako se najzad i prikupe, i nisu sami po sebi najva`niji.
Pojave mimikrije u stvari vjeronauka ne toliko djece koliko roditeqa, pa
ma kako bile ili ne bile u~estale, ne bi nas trebale toliko brinuti, koli-
ko ukupno teàk, vi{e nego nezahvalan poloàj Srba u Republici Hrvat-
skoj, bez obzira da li su vjernici ili ateisti, da li se nalaze u mje{ovitim
brakovima, da li su i koliko lojalni gra|ani, da li su se ili nisu u bilo ~e-
mu ili na bilo koji na~in zamjerili dràvi, reìmu, sugra|anima, susjedi-
ma, onima s kojim ìve, rade i dolaze u svakodnevne kontakte.” (str. 212.)
1001
Da je ~ak i [uvar potcenio razmere i politi~ki karakter pokatoli~a-
vawa pokazuju zbivawa na tom planu u narednih dvanaest godina. Mitropo-
lit zagreba~ko-qubqanski Jovan 2006. godine slu`beno obave{tava Sveti
arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve o konkretnim primerima ri-
mokatoli~ke prozelitske aktivnosti u svojoj mitropoliji: “U parohijama
koje pripadaju parohiji u Narti, arhijerejsko namesni{tvo bjelovarsko, ma-
nastiru Mar~i, Lipov~ani, Ivani} Grad – Graberje i Kri`, nadle`ni sve-
{tenik slu`benim aktom obavje{tava arhijereja: u Narti @akula Marija
pre{la na rimokatoli~ku vjeroispovijest. U selu Lominac Popovi} Mari-
ja prekrstila se u rimokatoli~ku vjeru. Gorica Sredoja prekrstila se u ri-
mokatoli~ku vjeru. Nekoliko domova u selu Bosiqevo prekrstilo se u ri-
mokatoli~ku vjeroispovijest. Jela~a Nevenka i jedna ku}a u Marinkovcu
Dowem prekr{teni u rimokatoli~ku vjeroispovijest (Puvalo \or|e i
Herceg Qiqana). U selu [ume}u samo jedna ku}a pravoslavna, a ostalih pet
do {est ku}a prekrstili se u rimokatoli~ku vjeru. U selu Dejanovac svih
pet ili {est ku}a prekrstili se u rimokatoli~ku vjeru. U Graberju Ivani}-
kom tri ku}e se prekrstile u rimokatoli~ku vjeroispovijest. U selu Deja-
novac svi biv{i pravoslavni vjernici prekrstili se u rimokatoli~ku vje-
roispovijest. U selu Blatnica prekrstila se u rimokatoli~ku vjeru Milka
Vuji~i}. U selu Lipov~ani pre{li na rimokatoli~ku vjeroispovijest Da-
vidovi} Milan sa dva ~lana familije i Davidovi} Stevo sa ~etiri ~lana
familije. U selu Dragi~evac pre{ao na rimokatoli~ku vjeroispovijest Go-
li} Josip sa dva ~lana familije (slavio Svetog Nikolu). U selu Derezi
pre{li na rimokatoli~ku vjeroispovijest Vi{wi} Nenad i Radosavac Du-
{an. U selu Dereàni dvije ku}e pre{le su na rimokatoli~ku vjeroispovi-
jest. Sva nabrojana mjesta nekada su pripadala Severinskoj (kasnije) Lepa-
vinskoj eparhiji na ~ijem podru~ju je bjesnila poznata Mar~anska unija.”
(“Pravoslavqe”, 15. april 2006., str. 45.)
Sistematski progoni srpskog stanovni{tva u hrvatskoj federalnoj je-
dinici po~eli su mnogo pre izbijawa oruànih sukoba. [uvar tu ~iwenicu
ilustruje s nekoliko karakteristi~nih konkretnih ~iwenica: “Jo{ prije
izbijawa bilo kakvih sukoba (ako se izuzmu sitniji incidenti u qeto 1989.
godine) izme|u Hrvata i Srba u samoj Hrvatskoj, na zadarskoj je tr`nici, na
primjer, tzv. obi~ni svijet, piqarski, prodava~ko-kupa~ki zatraìo da se
Srbima iz okolice zabrani da na tr`nici prodaju svoje povr}e i druge pro-
izvode, da ih se jednostavno s tr`nice potjera. Moèmo citirati vijesti,
koje su o tome donijele neke hrvatske novine u proqe}e 1991. godine. Pa je
izbio neobjavqeni rat, i ve} u prvim mjesecima eskalacije masovno su u
mnogim hrvatskim gradovima i selima, od Osijeka preko Karlovca pa do
Metkovi}a i Dubrovnika, u zrak letjele ku}e, lokali, auta u vlasni{tvu
ili posjedu gra|ana srpske, a ponekad i crnogorske i neke druge nacional-
nosti (pa i onih Hrvata koje se drì nepodobnima ili su se ne~im zamjeri-
li). Prema izjavi hrvatskog ministra vawskih poslova dr Mate Grani}a,
minirano je 5.000 ku}a, a prema tvrdwama qudi iz hrvatskog Helsin{kog od-
bora za qudska prava i 10.000. A o onom najstra{nijem: da su qudi, i opet
zbog svoje nacionalnosti, nestajali bez traga, da ih je gutala no}, a ponekad
1002
i dan, te da su kasnije nalaèni ili iskopavani le{evi nekih od wih, jo{
uvijek se u Hrvatskoj rijetko tko usudi i zucnuti (~ast pojedincima kao {to
su Slobodan Budak, Ivan Zvonimir î~ak, Anto Nobilo, Danijel Ivin, pa
i Josip Manoli} i Stipe Mesi}, koji su naknadno iznijeli pone{to od onog
{to su ranije, dok su bili u vrhu sada{we vlasti, znali), a kamoli da se sa-
~ini evidencija, povedu stvarne a ne ponekad samo fingirane istrage i na
sud izvedu po~inioci.” (str. 212.)
Umesto toga, hrvatski dràvni organi su dirigovali orkestriranom
antisrpskom propagandnom kampawom, koja je dugo dominirala svim mediji-
ma. “Mnogo se od 1990. godine naovamo lagalo o broj~anoj dominaciji Srba
u SUP-u i miliciji, u medijima, u saborskim, gradskim i op}inskim slu-
`bama, u sudstvu, u pojedinim poduze}ima, mada su oni u nekim od tih slu`bi
i institucija bili i prekomjerno zastupqeni. Pa se do danas provela wiho-
va temeqita ~istka i sa gotovo svih iole odgovornijih radnih mjesta, a da se
o rukovode}im i ne govori. Sumwamo stoga i u istinitost tvrdwe koju smo
nedavno ~uli iz ustiju predsjednika Tu|mana, da Srbi ~ine polovicu sudaca
u Karlovcu. U nekim slu`bama i institucijama Srba vi{e i nema ili je
ostao tek poneki. U Saboru, ~ija se administracija i te kako pove}ala u us-
poredbi s onom iz “komunisti~kog” vremena, Srba je me|u svim tamo zapo-
slenim jo{ 7 ili 8! Nedavno se u Poègi objesio i posqedwi Srbin, mlad
~ovjek od 28 godina, koji je ostavio dvoje malodobne djece, a koji je slu`bo-
vao (straàrio) u tamo{wem zatvoru. Srbi na rukovode}im poloàjima i
ustanovama danas su prava rijetkost, u hrvatskoj vladi je jedan, zaduèn za
nacionalne mawine, na du`nosti ambasadora (veleposlanika) nijedan, me|u
visokim ~asnicima (oficirima) Hrvatske vojske tako|er nijedan (ali me-
|u obi~nim vojnicima ima ih vaqda 5-6 posto, pa je utoliko Hrvatska vojska
ona “struktura” u kojoj su Srbi, danas zapravo najzastupqeniji!). Da se i ne
govori i o potihoj politici, da se Srbima ne dopusti da “prave poslove” i
ulaze i u redove novih kapitalista u Hrvatskoj. A tek spomenimo deloà-
cije iz stanova biv{e JNA, koje su u najve}em broju poga|ale i jo{ poga|a-
ju qude srpske nacionalnosti. A spomenimo i to da nije mali broj Srba ko-
jima se jo{ uvijek uskra}uju domovnice, pa i kada su se rodili u Hrvatskoj i
tu su im se ra|ali i ìvjeli i preci i stotinama godina unatrag, itd. Mo-
glo bi se mnogo toga iznijeti, i potkrijepiti i podacima i primjerima, a
{to bi pokazalo da je daleko od svake istine izjava zastupnika u hrvatskom
saboru [ime \odana da u Hrvatskoj ni jednom Srbinu nije pala ni dlaka s
glave (mo`da nije dlaka, ali jest glava!).” (str. 212-213.)
Oruàni sukobi sa kraji{kim Srbima dodatno su podstakli “tenden-
cije na hrvatskoj strani i me|u Hrvatima da se na doma}e i sve Srbe primi-
jeni (ne) na~elo kolektivne krivwe i odgovornosti. Pod pritiskom stawa
koje vlada od 1990. godine naovamo zna~ajan broj Srba u Hrvatskoj poku{ao
se adaptirati skrivawem svoje nacionalne pripadnosti, ili je pak izlaz po-
traìo u bijegu i iseqavawu. Dok jo{ oru`je nije bilo progovorilo, ali je
bila zavladala sumorna atmosfera i odnosi postali napeti, proveden je, u
proqe}e 1991. godine, popis stanovni{tva, u kojem su se neki Srbi ve} de-
klarirali kao Hrvati, pogotovo ako su potekli iz mje{ovitih brakova.
1003
Ako bi se pak savjesno sa~inio popis svih onih koji su mijewali svoja ime-
na i prezimena da bi sakrili srpsku nacionalnu pripadnost, onda bi se
ustanovilo da je takvih na tisu}e. Novine su pisale o tome koliko takvih
ima samo u Splitu. A i u Zagrebu ih nije malo, tako|er u drugim ve}im gra-
dovima. Najzad, prema navodima generalnog sekretara UN Butrosa Galija iz
jednog izvje{taja Vije}u sigurnosti jo{ u proqe}e 1993. godine, podru~je
Republike Hrvatske (bez UNPA) napustilo je 252 tisu}e Srba. Pa iz te sve-
ukupne situacije proizlaze i pojave da se djeca pravoslavnih roditeqa, a i
ateista i pripadnika drugih vjera i bez obzira na nacionalnu pripadnost,
“dobrovoqno” ukqu~uju po {kolama u katoli~ki vjeronauk. Jer, u protiv-
nom osu|ena su i na bojkot, prozivawa, predbacivawa, rugawa, {ikanirawa,
a bogme i na to da ku}ama dolaze okrvavqenih noseva ili, koliko ima slu-
~ajeva da oboje ili jedan od roditeqa kriju od svoje malodobne djece da su
Srbi, da ona ne bi preìvqavala te{ke traume. Ili, koliko ima slu~ajeva
da se i danas pojedini roditeqi po{to-poto iseqavaju iz Hrvatske, da bi
svoju djecu po{tedili od svih stra{nih isku{ewa otkrivawa ili pak i
skrivawa i svoje nacionalne, i vjerske ili ateisti~ke, pripadnosti.” (str.
213-214.)
v) Akcija ~i{}ewa jezika po Tu|manovom nare|ewu
Poseban ~lanak u ovom zborniku novinskih komentara [uvar je posve-
tio jezi~kom pitawu, zapravo sistematskoj akciji “~i{}ewa” jezika u Hr-
vatskoj, koja neodoqivo podse}a na ve} provedeno etni~ko ~i{}ewe. Kon-
stataciji da su Srbi i Hrvati od Be~kog dogovora imali jedinstven kwi-
èvni jezik, sledi kratko istorijsko podse}awe: “U Drugom svjetskom ratu
progla{ena je pod za{titom Musolinija i Hitlera Nezavisna Dràva Hr-
vatska. U toj kvislin{koj tvorevini forsiran je jezik pun arhaizama i na-
karadnih izmi{qenih rije~i, koji je toboè bio ~isti hrvatski jezik, iz
kojeg su protjerivane “srpske” rije~i. Stariji qudi u Hrvatskoj i danas sa
podsmijehom spomiwu mnoge “proizvode” takve prakse. Na primjer, rije~ ra-
dio zamijewena je rije~ju “krugoval”, a rije~ telefon rije~ju “brzoglas”.
Kod tzv. dubleta morale su se upotrebqavati “hrvatske” rije~i vlak, kruh,
tisu}a, prosinac, a ne i “srpske” rije~i voz, hqeb, hiqada, decembar itd.”
(str. 215.) Novosadskim dogovorom iz 1954. godine i{lo se na daqe ujedna~a-
vawe, dok je 1971. godine grupa kwièvnika deklarativno traìla odvajawe
“hrvatskog” kwièvnog jezika od srpskog, pod firmom ravnopravnosti. “U
dana{woj Tu|manovoj Hrvatskoj jezik se ponovo nemilosrdno ~isti od “sr-
bizama” i uveliko se vra}aju i rije~i i jezi~na praksa iz vremena marionet-
ske dràve na ~elu sa poglavnikom Antom Paveli}em.” (str. 216.)
Taj proces dirigovan neposredno od reìmskog vrha, ima veoma {iro-
ke prakti~ne dru{tvene posledice na planu potpune diskriminacije srp-
skog naroda i wegovog perfidnog progona. “U svakida{wem ìvotu qudi se
izlaù rizicima da se prodavac u trgovini, slu`benica za {alterom ban-
ke ili policajac na ulici ne samo pona{aju osorno prema wima, ve} i da ih
upozore ako se sluè nekom rije~ju koja je do{la na indeks da je “srpska”, od-
nosno da nije “hrvatska”. U politi~kom ìvotu slijede se i omiqene rije~i,
odnosno izvje{ta~eni rje~nik Frawe Tu|mana. Od nastavnika u {kolama
1004
traì se da govore “~isti” hrvatski i da tako pou~avaju i u~enike, a na osno-
vu raznih uputa i priru~nika o tome koje su rije~i “hrvatske”, a koje su “tu-
|ice” i nisu “u duhu hrvatskog jezika”. ]irilica, koja je od 9. stoqe}a i hr-
vatsko pismo, prakti~no je izba~ena iz {kola i iz javnog ìvota, jer se na
wu gleda kao na srpsko pismo (a hrvatsko bi bila samo latinica), a kwige
srpskih autora i sve kwige na }irilici izba~ene su iz {kolskih, ali i jav-
nih biblioteka. Dràvni i drugi uredi odbijaju primati dokumente na }i-
rilici, kada dolaze i iz drugih dràva (jer, }irilica prevladava u Srbiji,
Crnoj Gori, Makedoniji, Bugarskoj, Rusiji, Ukrajini, itd.), a i po{te }e od-
biti po{tansku uputnicu onom tko se eventualno usudi da je popuni na }i-
rilici. Uvedena je i nova profesija, tuma~ za srpski jezik. On mora polaga-
ti ispit, u kojem dokazuje da dobro poznaje razlike izme|u hrvatskog i srp-
skog jezika, a “gradivo” savladava iz posebnog “Rje~nika razlika izme|u hr-
vatskog i srpskog jezika”. Dràvna administracija, prosvjetne vlasti, ured-
nici, redaktori i lektori u novinama, na radiju i televiziji pribjegli su
pravoj hajci na sve {to nije “hrvatsko” u rje~niku i na~inu izraàvawa. Iz-
mi{qaju se i name}u nove, vrlo nakaradne rije~i, tako da obi~nom Hrvatu
doista prijeti opasnost da ne razumije hrvatski jezik. A nema, dakako, Hr-
vata koji ne razumije ama ba{ sve {to govori i Srbin iz unutra{wosti Sr-
bije! I obratno! “î{}ewe” jezika i totalitarizam u stvarima jezika iza-
zivaju strepwu s obzirom na posqedice u smislu netolerantnosti i mno-
{tva obi~nih Hrvata, ali ipak se “novom” jezi~kom politikom, koja je sada
na djelu u Hrvatskoj, ne}e uspjeti mnogo posti}i. Ona izaziva podsmijeh iz-
nutra, a i ~u|ewe izvana. îwenica je, me|utim, da se ta i takva jezi~na po-
litika sada pokazuje kao jedno od poqa legitimacije postoje}eg reìma ri-
gidnog nacionalizma.” (str. 216.)
g) Morbidni Tu|manovi planovi za skrnavqewe Jasenovca
U tom pohodu falsifikovawa svega i sva~ega, Tu|manu je najmilije
falsifikovawe istorije, jer se u tome najvi{e izve{tio, slede}i svog uzo-
ra Dominika Mandi}a, na koga se u nekoliko navrata izri~ito poziva u
svom glavnom delu. “Jedna od morbidnih ideja predsjednika Republike Hr-
vatske, povjesni~ara i akademika Frawe Tu|mana je da podru~je usta{kog
logora Jasenovac, u kojem su od 1941. do 1945. godine masovno ubijani Srbi,
@idovi, Romi i sami Hrvati, treba preurediti u “spomen podru~je hrvat-
skih ratnih `rtava”, na kojem bi “pored muzejskog i spomeni~kog obiqe`ja
`rtava fa{izma, svoj spomen na{le i sve `rtve komunizma (preno{ewem
posmrtnih ostataka i kostiju iz otkrivenih jama), te posebno sve `rtve Do-
movinskog rata, tako da se za svakog poginulog za slobodnu Hrvatsku posta-
vi spomen-kamen (ili kri`) s imenom”. Tu je svoju ideju dr Frawo Tu|man
iznio i obrazloìo i u “izvje{}u o stawu hrvatske dràve i nacije u 1995.
godini” na zajedni~koj sjednici oba doma Sabora 15. sije~wa 1996. godine.
Na taj na~in, to jest mije{awem kostiju antifa{ista i svih `rtava fa{i-
zma i samih fa{isti~kih ubojica, zajedni~kim velikim grobqem partiza-
na i usta{a, te onih koji su poginuli i ubijeni u ratovawu 1991-1995. na tlu
Hrvatske (da li i na tlu Bosne i Hercegovine?), bila bi, smatra dr Tu|man,
“osvjedo~ena pomirba i istina o svim `rtvama na putu samostalne i suverene
1005
hrvatske dràve”. Opetuju}i svoju zamisao i u razgovoru s novinarima 22.
travwa 1996. godine, a u kojem je ina~e rekao i jo{ {to{ta vi{e nego skan-
daloznog, dr Frawo Tu|man se vjerojatno nadahnuo onim {to je ~inio kau-
diqo i generalisimus Fransisko Bohamonde Franko, kada je u blizini Ma-
drida uredio Dolinu mira u znak pomirewa [pawolaca nakon gra|anskog
rata, ~iji je on bio okrvavqeni pobjednik. Samo {to je Franko bio skrom-
niji: ispod brda, na kojem je golemi kri`, ure|ena je prostrana crkva-kape-
la sa grobom jedino osniva~a (nekada{we) falange. Na stranu to {to mno-
gi koji su od usta{a stradali u Jasenovcu nisu bili “`rtve na putu samo-
stalne i suverene hrvatske dràve, ve} su jednostavno bili nedu`ne `rtve
zlo~ina~ke kvazidràve, koju su blagoslovili Hitler i Musolini, a na spo-
men za svaku od tih `rtava i ne bi se mogao staviti po jedan spomen-kamen
(ili kri` ako su bili katolici, odnosno krst ako su bili pravoslavci).”
(str. 222.)
Ipak je u svemu tome najindikativnije odsustvo bilo kakve energi~ni-
je vrste protivqewa u hrvatskoj javnosti. Kako [uvar isti~e, “u Hrvatskoj
dosad i nije bilo nekog ve}eg uzbu|ewa u povodu Tu|manovih zamisli o pre-
ure|ewu sada oskrnavqenog Jasenovca. Oglasili su se, svojim protivqewi-
ma, vodstva Saveza antifa{isti~kih boraca, Odbor antifa{ista pri SDU,
koordinacija ìdovskih op}ina u Zagrebu. Kao da su Hrvatice i Hrvati u
ve}ini ravnodu{ni prema tome {to bi se moglo dogoditi s Jasenovcem, jed-
nako kao i prema sada{wem jadnom stawu, u kojem se spomen-podru~je nala-
zi. Kao i obi~no, ve}ina Hrvatica i Hrvata mogla bi sa zaka{wewem shva-
titi na {to je pristala svojom pasivno{}u, ravnodu{no{}u, gurawem gla-
ve u pijesak, pristajawem da budu guske u magli, a sve u ime hrvatstva kao ta-
kvog, dràvotvornosti ne bez kalkulantstva i domoqubqa ne bez hiweno-
sti.” (str. 222-223.)
Nekih reakcija je ipak bilo, ali u Americi. “Nerazumijevawe za Tu|-
manovu ideju o Jasenovcu iskazao je, odgovaraju}i na pitawe u Kongresu, ame-
ri~ki sekretar za vawske poslove Voren Kristofer. A onda je direktor
ameri~kog Memorijalnog muzeja holokausta u Va{ingtonu (~ijem je otvara-
wu prisustvovao i sam Tu|man, nastoje}i se iskupiti za ono {to je o @ido-
vima pisao u svojim “Bespu}ima povijesne zbiqnosti”), Valter Rajh na stra-
nicama veoma utjecajnog “Volstrit ùrnala” napisao, da Tu|manov naum “u
ime budu}nosti i pro{losti mora biti zaustavqen”. Planom da se pomije-
{aju kosti `rtava holokausta u Hrvatskoj s wihovim izvr{iteqima Fra-
wo Tu|man nastoji ispravqati povijest lopatom, ustvrdio je Rajh. “Ne radi
se samo o Tu|manu, napomiwe on, nego i o Hrvatima koji bi mogli pomisli-
ti da u vrijeme usta{kog reìma nije bilo masovnih ubojstava na rasnoj i
etni~koj osnovi, te da holokaust nije ni postojao. Krivotvorewe holokau-
sta u Hrvatskoj moglo bi postati primjer za druge evropske zemqe, koje ta-
ko|er èle “popraviti” vlastitu ulogu u holokaustu. Iz tog razloga, zakqu-
~uje direktor Muzeja holokausta u Va{ingtonu, hrvatski narod “mora zau-
staviti svog predsjednika prije nego on obe{~asti wegovo ime, obe{~a{}u-
ju}i povijest koju èli osporiti”. Ne o~ekujemo da }e hrvatski narod zau-
staviti svog predsjednika ni u ovom slu~aju, slu~aju skrnavqewa Jasenovca,
1006
kao {to ga do sada nije zaustavio ni u provo|ewu bilo koje i kakve wegove
namjere. Da se od hrvatske javnosti ne moè ba{ o~ekivati da i u slu~aju Ja-
senovca zaustavi Tu|mana, dade se zakqu~iti i po komentaru na prvoj stra-
nici “Vjesnika” (u broju od 14. travwa 1996. godine), jer ta, Tu|manu vi{e ne-
go poslu{na novina ve} pouzdano zna da Tu|manovu zamisao “podràva ve-
}ina hrvatskih gra|ana”.” (str. 223-224.)
d) Paralela sa Radi}em i Ma~ekom
Raspravqaju}i o ideolo{kim uzorima Frawe Tu|mana, [uvar 1996. go-
dine zapaà i slede}e ~iwenice: “Povijesna je istina da je Vlatko Ma~ek
pred {est-sedam desetqe}a vodio politiku, koju je u koje~emu preuzeo Fra-
wo Tu|man u dana{wim danima, pa sam Tu|man, upravo zbog toga, kako izgle-
da, i ne voli spomiwati Ma~eka. Frawo Tu|man je, dodu{e, preuzeo {to{ta
i od politike Ante Paveli}a.” (str. 228.) Upravo wega je nastojao rehabili-
tovati falsifikovawem istorijskih ~iwenica. Pojedini poslanici Hr-
vatske demokratske zajednice, ~ak akademici, i{li su tako daleko da su ko-
muniste optuìvali za izvr{ewe masovnih zlo~ina u Jasenovcu. “Novija
povijest se, dakle, falsificira do neslu}enih razmjera, i kao da se polazi
od toga da je narod neuk, te da je posve izgubio historijsko pam}ewe. Dana-
{wa politika u Hrvatskoj, a koju personalizira Frawo Tu|man, u mnogome
ima ne samo “ideolo{ki” ve} i u nekim prakti~nim aspektima stvarni i
opipqivi kontinuitet s politikom koju su u vremenu izme|u dva svjetska ra-
ta vodili Hrvatska seqa~ka stranka i Vlatko Ma~ek. Hrvatska demokrat-
ska zajednica i Frawo Tu|man su, naime, u novim historijskim okolnosti-
ma, a nakon pola stoqe}a postojawa zavnohovske Hrvatske i avnojske Jugo-
slavije, u mnogo~emu preuzeli repertoar argumenata, odnosno “argumenata”,
rje~nik, metode i postupke prakti~ne politike iz vremena Stjepana Radi-
}a, a pogotovo Vlatka Ma~eka, kao i iskustva formirawa i borbe za “unu-
tra{we ustrojstvo” Banovine Hrvatske 1939-1941. Krilatice o hrvatskoj
pu{ci na hrvatskom ramenu i hrvatskoj lisnici u hrvatskom yepu, a koje su
toliko ponavqali agitatori HDZ-a pred izbore u proqe}e 1990., a onda je
to Frawo Tu|man i ostvario u godinama 1991-1995., rado su izgovarali jo{
Stjepan Radi} i drugi prvaci i ideolozi HSS-a u godinama nakon Prvog
svjetskog rata, a wima su se Vlatko Ma~ek i HSS rukovodili i u godinama
uo~i Drugog svjetskog rata i pogotovo u vrijeme (kratkotrajnog) postojawa
Banovine Hrvatske.” (str. 229.)
Tu|man, dakle, i po [uvarovom vi|ewu, nije nimalo originalan. Fra-
pantna je wegova ideolo{ka sli~nost sa Radi}em i Ma~ekom, s tim {to je
on uspeo da prakti~no realizuje wihove ideje jer su mu istorijski i geopo-
liti~ki uslovi bili neuporedivo povoqniji. “U Radi}evo i u Ma~ekovo
vrijeme postavqala su se pitawa Hrvatske u jugoslavenskoj konfederaciji
ili federaciji, wenih granica, poloàja Srba u Hrvatskoj, odnosa prema
Bosni i Hercegovini i muslimanima u woj, te pitawa o pu{ci, lisnici, sa-
mostalnoj diplomaciji, pa i paravojnim organizacijama i partijskim voj-
skama (Ma~ekova gradska za{tita i seoska straà!), a koja je pitawa stran-
ka koja je do{la na vlast u Hrvatskoj nakon izbora 1990. godine (a s wom su
bile vi{e-mawe suglasne i sve ostale stranke ~ija imena po~iwu s pridje-
1007
vom: hrvatska, hrvatski, po pravilu i jednonacionalne) uglavnom imitator-
ski ponavqala, dodu{e, s ve}im naglaskom na hrvatski ulazak u Evropu i sa
pomi{qu na kapitalisti~ku, a ne vi{e i na nekakvu seqa~ku republiku, te
na tehnokratske vrednote i ameri~ka mjerila umjesto na seqa~ko po{tewe
i tobo`we slavenske osobine mirotvorstva i demokrati~nosti. Jednako ta-
ko, pozivawa na slavnu hrvatsku pro{lost, na pripadnost Zapadu, na osobi-
ne katoli~kog naroda vi{e-mawe su ista, i u tom pogledu kao da se doista
ni{ta nije promijenilo. I u pozivawu na Evropu, te u zalagawu za samostal-
ni hrvatski ulazak u wu Frawo Tu|man i dana{wi “postkomunisti~ki” po-
liti~ari ugledali su se na Vlatka Ma~eka.” (str. 229.)
I Ma~eku je krajwi ciq nedvosmisleno predstavqalo definitivno hr-
vatsko otcepqewe, ali u poèqnim, skoro maksimalisti~kim granicama.
“Kao i Frawo Tu|man 1990. i 1991. godine, tako je i Vlatko Ma~ek u godina-
ma pred Drugi svjetski rat nastojao posti}i internacionalizaciju hrvat-
skog pitawa. Wegovi su emisari obilazili London i Pariz, a nakon {to je
Wema~ka anektirala Austriju i do{la na granice Jugoslavije u prvi plan
wegovih vawskopoliti~kih interesa i kontakata izbila je i ona. U razgo-
voru za {vicarski “Noje ciriher cajtung”, odmah poslije “an{lusa” Austri-
je, poru~ivao je zapadnim demokracijama da su Slovenci i Hrvati predstra-
à Zapada na jugoistoku Evrope, da }e se oni braniti od pangermanizma, kao
{to su to ~inili i u pro{losti, no da je najva`nije da se zapadne sile anga-
ìraju na rje{ewu odnosa Hrvata i Srba. Kada je pak uspostavqena Banovi-
na Hrvatska, a zapadni saveznici ve} su bili popustili Hitleru, `rtvuju}i
nezavisnost i integritet Republike êhoslova~ke, u haesesovskom tisku
uveliko se propagirao i primjer “nezavisne Slova~ke” pod za{titom Tre-
}eg rajha. A nije se u tom tisku krila ni naklonost prema silama osovine,
itd. Za stawe duhova u Hrvatskoj u Ma~ekovo vrijeme, za metode javnog i za-
kulisnog djelovawa u ciqu izvojevawa “slobodne i nezavisne Hrvatske”, a
pri ~emu moto: “glavno je da se ru{i Jugoslavija” – opravdava svaki postu-
pak i akciju, simptomati~na je i okru`nica hrvatskog narodnog pokreta, da-
tirana 28. kolovoza 1939., a koja je, izgleda, neko vrijeme uo~i samog rata kao
najstroà tajna cirkulirala me|u onima kojima je bila namijewena... Sta-
we duhova i metode vo|ewa politike 1939-1941. i 1990-1996. u svakom su slu-
~aju veoma podudarni. Ono {to je Vlatko Ma~ek postigao sa granicama Ba-
novine Hrvatske iz 1939. godine bilo je i ostalo inspiracija Frawi Tu|ma-
nu u politici prema Bosni i Hercegovini ~itavo ovo vrijeme ratovawa i
hrvawa sa Srbima i muslimanima i pregovarawa i nagodbi sa Slobodanom
Milo{evi}em oko razgrani~ewa, eventualne podjele Bosne i Hercegovine
i etni~kih inèweringa (iseqavawe Srba iz Hrvatske, te razmjena terito-
rija i stanovni{tva na zapadnom i sjevernom, pa mo`da i ju`nom podru~ju
Bosne i Hercegovine).” (str. 230.)
Posebno se [uvar posve}uje pore|ewu Ma~ekovih i Tu|manovih para-
vojnih formacija. I sam Tu|man je u svojoj kwizi “Okupacija i revolucija”,
objavqenoj u Zagrebu 1963. godine, pisao da su usta{e, preuzimaju}i bano-
vinski administrativni aparat, uspostavile svoju vlast, a u tome su im na
Ma~ekov poziv aktivno pomogle jedinice Gra|anske i seqa~ke za{tite.
[uvar detqno obja{wava o ~emu je tu re~: “Hrvatska seqa~ka stranka po~e-
1008
la je ve} 1935. godine formirati svoju partijsku vojsku, odnosno paravojne
formacije, da se izrazimo aktualnim rje~nikom. Rije~ je o Hrvatskoj seqa~-
koj za{titi i Hrvatskoj gra|anskoj za{titi, a radi, kako je to u vrijeme Ba-
novine Hrvatske formulirano, “~uvawa ustavnih prava Hrvatske i suzbija-
wa prevratni~kog i hrvatskom seqa~kom pokretu protivnog... djelovawa”.
Te su formacije bile tako organizirane da mogu posluìti kao “prelazni
oblik do ostvarewa kona~nog ciqa”, a on se izraàvao u tezi “da nema slo-
bode Hrvatima dok Hrvati ne dobiju svoju pu{ku na svoje rame”. I jo{ ne-
{to: politika se nastojala voditi u kontekstu “odnosa snaga”, budu}i da “ko-
na~na izgradwa Hrvatske, wen teritorij i poloàj u dràvnoj zajednici za-
vise prije svega od politi~kog momenta: snage, svijesti i discipline hrvat-
skog naroda”. ^lanovi Hrvatske seqa~ke za{tite u po~etku su trebali osi-
guravati skupove i aktivnosti Hrvatske seqa~ke stranke po selima, pruà-
ti za{titu od eventualnih provokacija politi~kih protivnika. Nisu ima-
li oru`ja, nosili su samo {tapove. No, u Banovini Hrvatskoj dobijaju pra-
vo da nose oru`je. \uka Komfeqa, jedan od ~elnika “za{titara”, izjavit }e
1937. godine: “Za{tita je otprilike kao i SS trupe u Wema~koj”. Grupa pro-
usta{ki nastrojenih oficira koja je ilegalno djelovala u tada{woj jugo-
slavenskoj vojsci, predala je, po~etkom veqa~e 1941. godine, wema~kom kon-
zulatu u Zagrebu memorandum u kojem su bile i ove tvrdwe: “Hrvatski narod
je stvorio svoju hrvatsku vojsku u jugoslavenskoj dràvi... i svoju vojsku na-
zvao za{titom da se wome {titi od neprijateqa Srbina... Rad organizaci-
je dr A. Paveli}a tekao je u istom smjeru sa radom dr Ma~eka. Ovi na{i dru-
govi stvorili su vojsku za ovu na{u borbu, stvorili su Za{titu kao budu}u
vojsku slobodne Hrvatske”.
Ako u po~etku i nisu bili toliko infiltrirani, usta{ki “elementi”
su najzad preuzeli glavnu ulogu u obje formacije za{tite. U oùjku 1941. go-
dine, uo~i burnih zbivawa (27. mart) i napada na Jugoslaviju, tada{wi zapo-
vjednik Hrvatske gra|anske za{tite, a kasniji pukovnik HDZ Zvonko Kova-
~evi}, naredio je wezinim pripadnicima da se ne odazivaju pozivu u jedini-
ce regularne vojske. U danima izbijawa rata 1941. godine obje za{tite su
uglavnom bile tu, da se na wih usta{ki pokret osloni u preuzimawu vlasti,
dodu{e u sjeni wema~kih i talijanskih tenkova. Slavko Kvaternik, u svoj-
stvu zapovjednika svih oruànih snaga tzv. NDH, donio je 19. travwa 1941.
godine odluku, da se za posebne zasluge pri uspostavqawu NDH, Hrvatska se-
qa~ka za{tita ukqu~i u redovne jedinice Hrvatskog domobranstva.” (str.
232-233.)
Nimalo slu~ajnih, a vrlo upe~atqivih, podudarnosti ima jo{. “U usta-
{ke i domobranske formacije tzv. NDH stupilo je ina~e oko 3.600 ofici-
ra i podoficira predratne jugoslavenske vojske, me|u kojima su bila i 32 ge-
nerala, 328 pukovnika, 245 potpukovnika, 254 majora, 1005 kapetana, 417 po-
ru~nika. Sli~no je 1991. godine iz JNA u Zbor narodne garde, kasnije Hr-
vatsku vojsku, pre{lo oko sedam tisu}a oficira JNA, a me|u wima, recimo,
i netom umirovqeni komandant Jugoslavenskog ratnog vazduhoplovstva ge-
neral Antun Tus i predsjednik Saveza komunista – pokreta za Jugoslaviju
admiral Boìdar Grubi{i}. Hrvatska seqa~ka stranka je ina~e ve} u ~asu
progla{ewa tzv. NDH 1941. godine nestala sa scene kao realna politi~ka
1009
snaga, koja }e odlu~ivati o sudbini Hrvatske i hrvatskog naroda, ali se
usta{ki pokret mogao osloniti na wezine paravojne snage i na desne naci-
onalisti~ke elemente u wezinim redovima.” (str. 233.) O~igledno je Ma~ek
trasirao put i Paveli}u i Tu|manu. “Dakako, ukazivawem na Vlatka Ma~e-
ka, kao na, u neku ruku, prethodnika Frawe Tu|mana, ne gubimo iz vida da
Frawo Tu|man ima i druge uzore iz hrvatske pro{losti. On sam se poziva
na Antu Star~evi}a i Stjepana Radi}a. Ali preuzeo je {to{ta i od Ante
Paveli}a, pogotovo u te`wi da stvori etni~ki ~istu dràvu i da svojata
muslimane, te u rje{avawu srpskog pitawa u samoj Hrvatskoj. Vlatko Ma~ek
ipak ne bi, izgleda, i{ao tako daleko u nekim stvarima kao {to je i{ao
Frawo Tu|man.” (str. 235.)
|) O{tre zamerke Jeqcinu zbog odlikovawa Tu|mana
[uvar otvoreno zamera ruskom predsedniku Borisu Jeqcinu {to je
1996. godine odlikovao Frawu Tu|mana Medaqom @ukova za wegov dopri-
nos antifa{isti~koj borbi u toku Drugog svetskog rata. “Koliko god da je
Frawo Tu|man bio antifa{ist u mladosti, u ovom vremenu otkako je na ~e-
lu Hrvatske on je i kriv i zasluàn za odre|enu rehabilitaciju onih koji
su na tlu Hrvatske ne samo bili upregnuti u fa{isti~ka kola, te su sluì-
li Hitleru i Musoliniju, nego su i po~inili stra{ne zlo~ine nad samim
Hrvatima, a posebno i nad Srbima, @idovima i Romima... Frawo Tu|man je,
me|utim, i u svijetu izloèn osudama, pa i preziru zbog toga {to je inici-
jator i pobornik mije{awa kostiju mrtvih hrvatskih partizana s kostima
mrtvih usta{a, jer su se toboè i jedni i drugi borili za Hrvatsku. U svoj-
stvu vrhovnika, vrhovnog zapovjednika sada{we Hrvatske vojske dopustio je
da neke jedinice te vojske nose imena usta{kih zlo~inaca, a da, dakako, ni
jedna jedinica ni vojarna ne nosi ime nekog hrvatskog antifa{iste. Dodi-
jelio je generalski ~in i ~ovjeku koji je bio usta{a u Drugom svjetskom ra-
tu. U Hrvatskoj kojoj je Frawo Tu|man na ~elu sru{ena je velika ve}ina spo-
menika antifa{isti~koj borbi, herojima te borbe i palima u toj borbi,
`rtvama fa{isti~kog, odnosno usta{kog terora. I dok se ru{e spomenici
borcima protiv fa{izma i `rtvama fa{izma, u isto se vrijeme, nakon po-
la stoqe}a, podiù spomenici onima koji su se borili na strani fa{izma.”
(str. 240-241.)
Za Hrvatsku [uvar kaè da je jedina zemqa na svetu u kojoj postoji ta-
ko rasprostraweno, decidno i otvoreno izja{wavawe za fa{izam, i to pr-
venstveno rehabilitacijom usta{ke ideologije i pokreta. U tom kontekstu,
“pri~om o Blajburgu i Kri`nom putu, u kojoj se broj `rtava, me|u kojima je
bilo i nevinih, uve}ava i do petine svih Hrvata koliko ih je bilo 1945. go-
dine, èli se potisnuti i sakriti istina o Jasenovcu i o jo{ 38 logora na
podru~ju tzv. NDH, a u kojima su, na osnovi Paveli}evih rasnih zakona, ubi-
jene na stotine tisu}a qudi.” (str. 244.)
e) Predsednik kakvog Hrvati zasluùju
Negde pred kraj Tu|manovog ìvota, 1999. godine, [uvar s prili~nom
rezignacijom konstatuje da “svaki narod ima vo|u kakvog zasluùje. A Hr-
vati su, izgleda, u ovom ~asu vrlo konzervativan, poboàn, politi~ki zaostao
1010
narod, i po tome raritetan u Evropi. Jedna nedavna anketa pokazala je da
znatna relativna ve}ina ima povjerewa samo u crkvu, vojsku i policiju. A
one su, dakako, u ovom ~asu uz Frawu Tu|mana, a dvije potowe i wegove.” (str.
246.) Za Tu|mana [uvar kaè da je bio slu~ajna li~nost koja je izbila na po-
vr{inu u haoti~nim istorijskim zbivawima, izraàvaju}i stawe duha svo-
je dru{tvene sredine i wenih trenutnih politi~kih stremqewa. “Frawo
Tu|man preuzeo je inicijativu zbog toga {to je bio najlukaviji i najbezob-
zirniji me|u onima koji su pretendirali na ulogu vo|e u restauracijskom
prevratu, proètom nacionalisti~kim zanosom. I postao je svemo}ni vla-
dar Hrvatske, a pod pla{tom demokracije, antikomunizma, antisocijali-
zma.” (str. 278.) Uspeo je da formira novu klasu privilegovanih i prakti~-
no nedodirqivih vlastodràca, nakon {to se hitro sna{ao i {~epao vlast
koja se, figurativno re~eno, kotrqala ulicama. “On je tu vlast jedva pri-
krivenim diktatorskim metodama zgrabio i u~vrstio, a weni su pripadni-
ci prido{li odasvud, i iz tuzemstva i iz inozemstva, iz redova “crvenih”
koji su do tada bili na vlasti, i iz redova “crnih” koji su se razbjeàli va-
ni na zavr{etku rata ili prikrivali u zemqi, konspirativno se povezuju-
}i i vrebaju}i na trenutak povratka na vlast, èle}i dràvu koja bi ipak
bila kopija NDH, samo sada, Boè moj, bez rasnih zakona i holokausta (jer
nema ni wema~kog ni ~ijeg drugog nacizma, u ulozi oslonca i pokroviteqa).
Ponovno se moglo vidjeti i qude u mantijama, kako drè govore protiv ino-
vjeraca ili ~ak za pojas zati~u pi{toqe. Neki su doslovce do{li s ulice,
regrutirani iz dru{tvenog taloga, neki i iz zatvora, u kojima su bili zbog,
primjerice, kra|a i ubojstava, a i prikazivali su se kao politi~ki zatvore-
nici i kao `rtve komunizma.” (str. 278-279.)
Sam Frawo Tu|man je, po [uvaru, “bio ~ovjek osredwih sposobnosti,
bez iole solidnijeg obrazovawa, ... manijakalno opsjednut vlastitom veli-
~inom. I sam je bio uvjeren da je najve}a li~nost u hrvatskoj povijesti. A
imao je jedino viziju etni~ki ~iste hrvatske dràve i bogme je uveliko i
ostvario.” (str. 279.) Po popisu iz 1991. godine u Hrvatskoj je ìvelo 11,2%
Srba, 2% Jugoslovena i 9,2% pripadnika drugih nacionalnosti ili onih
koji nisu hteli da se izjasne o nacionalnoj pripadnosti. Ali, treba imati
u vidu da je u vreme tog popisa Tu|manov reìm ve} skoro godinu dana vla-
dao i da su mnogi Srbi napustili uzavrelu Hrvatsku, pla{e}i se oìvqene
usta{ke simbolike i javnih manifestacija netrpeqivosti. “Srbima je odu-
zet status ravnopravnog, konstitutivnog naroda (nacije) u Hrvatskoj, izme-
|u 350 i 400 tisu}a Srba pobjeglo je iz Hrvatske u Saveznu Republiku Jugo-
slaviju, Republiku Srpsku unutar Bosne i Hercegovine i druge zemqe. Wi-
ma su uglavnom uzeti stanovi, ku}e i imawa, a pod pritiskom iz svijeta sada
im se dio tih objekata mora vratiti, ali do toga jedva da dolazi. Ku}e i imo-
vina ve}ine Srba, koji su pobjegli pred hrvatskom vojskom 1995. popaqeni
su i opqa~kani, a u one koje nisu, u wih se uselilo 140.000 Hrvata iz Bosne
i Hercegovine, Vojvodine, s Kosova, ali i iz drugih krajeva Hrvatske... Pre-
ostali Srbi u Hrvatskoj su via fakti postali gra|ani drugog reda, uklowe-
ni su sa gotovo svih rukovodnih funkcija i presti`nih radnih mjesta. Vra-
}a se tek mawi broj Srba, po pravilu starih, pomirenih sa sudbinom, a u èqi
1011
da umru tamo gdje su se rodili. Mladi qudi srpskog porijekla, oni stari do
35 godina, u urbanim sredinama ~esto se izja{wavaju kao Hrvati; tako je na
djelu proces asimilacije Srba i drugih nacionalnih mawina... Katoli~ka
crkva gotovo ima status dràvne crkve, dok ostale crkve ne mogu ra~unati
ni na vjeronauk, ni na utjecaj putem dràvne televizije, dràvnog radija i
glavnine novina.” (str. 320.)
Procewuju}i da je u Hrvatskoj 1991. ìvelo 78,2% Hrvata, a 1998. ~ita-
vih 92%, dok se broj Srba smawio na 3% i svih ostalih na 5%, [uvar pri-
me}uje da “nema zemqe u Evropi u kojoj se u 20. stoqe}u, eto, tako temeqito
uspjelo u stvarawu “~iste” dràve – nacije, kao {to je Hrvatska... Da nije po-
stojala prva i druga Jugoslavija i da nije bilo politike prema wima kakvu
je provodila Paveli}eva Hrvatska 1941-1945. godine, te politike kakvu
provodi Tu|manova Hrvatska od 1990. godine naovamo, Srba bi u granicama
sada{we Hrvatske sada bilo oko milijun i po. Ovako ih je ostalo, odnosno
ostat }e, nakon {to se provede reintegracija Isto~ne Slavonije, Barawe i
Zapadnog Srijema, ne vi{e od 150 tisu}a, i to mahom raspr{enih po ve}im
naseqima, a sa perspektivom da ih najdaqe kroz pola stoqe}a vi{e u Hrvat-
skoj i ne bude. Utoliko se Hrvatska u posqedwih pet-{est godina posve pri-
bliìla ostvarewu sna najzagriènijih i najbeskrupuloznijih hrvatskih
nacionalista – “~iste” nacije – dràve, u kojoj uskoro gotovo da ne}e biti
Srba, nekad brojnog drugog wezinog naroda, ali ni ostalih nacionalnih ma-
wina, izuzimaju}i mo`da talijansku u Istri i Rijeci. Jer, te~e i sna`ni
proces asimilacije svih mawina. A tek mawina Srba mla|e dobi usu|uje se
danas javno deklarirati svoju nacionalnu pripadnost u strahu od diskrimi-
nacije.” (str. 359-360.)
`) Genocid uz pomo} Zapada
Tokom celog dvadesetog veka odvijao se srpski egzodus s prostora Hr-
vatske, Slavonije i Dalmacije, a [uvar ga u glavnim tokovima ovako opisu-
je: “Smawewe broja i udjela Srba u stanovni{tvu Hrvatske posqedica je bje-
somu~nog nastupawa hrvatskog nacionalizma, ~ije su se eksplozije dogodi-
le po~etkom, sredinom i krajem na{eg stoqe}a... Srbi su u Hrvatskoj po~et-
kom 20. stoqe}a bili izloèni hajci, ~iji je vrhunac bio ru{ila~ki pohod
na wihove trgovine i radwe u Zagrebu. A onda su uslijedili i veleizdajni~-
ki procesi Srbima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini i manifestacije an-
tisrpskih raspoloèwa u povodu aneksije Bosne i Hercegovine, atentata u
Sarajevu i izbijawa Prvog svjetskog rata, kada se pjevalo: “Vjetar piri, Hr-
vatska se {iri, ki{a pada, Srbija propada”, a i uzvikivalo “Srbe na vrbe!”,
{to je, dodu{e, prvi uzviknuo Slovenac Marko Natla~en u Qubqani... Bol-
no iskustvo prve Jugoslavije olak{alo je hrvatskim usta{ama, da se uz bla-
goslov i oruànu silu Musolinija i Hitlera, instaliraju na vlasti u kvi-
slin{koj Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj, a pri ~emu im je strate{ki ciq
bio istrijebiti Srbe ne samo u Hrvatskoj ve} i sve do Drine i utoka Save u
Dunav, a sve prema krilatici: tre}inu pobiti, tre}inu prekrstiti, tre}i-
nu otjerati. Srbi u Hrvatskoj su utoliko bili ona skupina, ili dio jednog
naroda, koji je, uz @idove, najvi{e stradao u Drugom svjetskom ratu na pro-
storu biv{e Jugoslavije. Bili su izloèni genocidu.” (str. 360-361.)
1012
Za stawe nakon Drugog svetskog rata, u kome su Srbi uz Hrvate bili
ravnopravni konstitutivni narod hrvatske federalne jedinice, “mogle bi
se navesti mnoge ~iwenice i podaci, koji opovrgavaju tezu hrvatskih naci-
onalista da su Srbi vladali Hrvatskom i u Hrvatskoj... Podru~ja na kojima
su Srbi bili u ve}ini ili relativno visoko zastupqeni u strukturi stanov-
ni{tva, a ako se izuzmu Vukovar i Barawa, po pravilu su bila i ostala naj-
nerazvijenija podru~ja Hrvatske, a hrvatski Srbi su doìvjeli i ve}u demo-
grafsku regresiju (starewe, niski prirodni prira{taj, raseqavawe) nego
li Hrvati... Katastrofalni ishod po Srbe u Hrvatskoj, a koji je, evo, danas
o~igledan, mogao se naslutiti ve} samim dolaskom na vlast HDZ-a i Frawe
Tu|mana. U predizbornoj kampawi 1990. godine oni i nisu spomiwali Srbe
osim u smislu op}e harange... Rat je Frawi Tu|manu i pokretu koji je on
stvorio i vodio bio potreban i da jednom zasvagda “rije{i” srpsko pitawe
u Hrvatskoj onako, kako je ono, evo, i “rije{eno”. Srbi u Hrvatskoj su danas
malobrojna, raspr{ena, zapla{ena i asimilaciji sklona, uglavnom “urba-
na”, populacija, s perspektivom da u dogledno vrijeme i posve nestane. Sr-
bima se na po~etku nije davalo {anse ni na kulturnu autonomiju... Usprkos
svim pritiscima iz svijeta, a i formalnim deklarirawima sada{we hrvat-
ske vlasti, {anse ve}eg povratka Srba izbjeglih iz Hrvatske nisu velike.
Ta, nije li iz vrhova sada{we vlasti re~eno da je najve}i rezultat tzv. do-
movinskog rata upravo taj {to su Srbi oti{li, pa ne}e vi{e biti “remeti-
la~ki faktor” u hrvatskoj dràvi i nije li sam Frawo Tu|man vi{e puta
govorio o namjeri da se podru~ja Hrvatske iz kojih su Srbi izbjegli, kao i
osvojeni, a zapravo sa Slobodanom Milo{evi}em trampqeni, predjeli za-
padne Bosne nasele Hrvatima iz tuzemstva i iz svijeta, a {to }e toboè osi-
gurati budu}nost hrvatske dràve u budu}im stoqe}ima? I zar se takvo na-
seqavawe na ta opusto{ena i opqa~kana podru~ja, na kojima se preostale
malobrojne Srbe i daqe {ikanira, pqa~ka, pa i ubija, ve} intenzivno ne
provodi?” (str. 361-362.)
Ve} 1996. godine [uvar je u prili~noj meri raskrinkao operaciju
“Oluja”, koju su hrvatski generali, politi~ari i mediji veli~ali kao najve-
}u hrvatsku pobedu u celokupnoj istoriji, najteì dosada{wi poraz hrvat-
skih neprijateqa. Naspram medijske euforije koja je gradila novi nacio-
nalni mit, on u tri ta~ke obja{wava wenu su{tinu, na~in izvo|ewa, nepo-
sredne tragove i dugoro~ne posledice: “Prvo, zar Hrvati u trinaest stoqe-
}a doista nisu imali ve}e pobjede? Ako je tako, onda nam je povijest prili~-
no siroma{na pobjedonosnim pothvatima. Drugo, te{ko bi se moglo re}i da
je “Oluja” bila samo hrvatska, kada nije tajna da su zna~ajnu ulogu u wezinoj
pripremi i logistici igrali i u ovom ~asu mo}ni hrvatski vi{e pokrovi-
teqi nego saveznici. Neku su ulogu vaqda odigrali i umirovqeni ameri~-
ki oficiri (koji hrvatsku vojsku instruiraju, kako je izjavio sam hrvatski
ministar odbrane Gojko [u{ak, sa znawem i odobrewem ameri~ke vlade).
“Oluju” su prethodno blagoslovile, i vaqda nisu ostale samo na tome, dvije
najmo}nije zemqe Zapada, SAD i Wema~ka. Ne samo da je Hrvatska vojska
imala avio-snimke i detaqne podatke o svim poloàjima i naoruàwu kra-
jinskih Srba, ve} su bombardirali i uni{tili glavni radarski centar kod
1013
Knina. Tre}e, Hrvatska se upustila u “Oluju” sa pouzdanim saznawem da }e
to biti obra~un samo sa Srbima iz Krajine, da se Srbija, odnosno SR Jugo-
slavija ne}e umije{ati, a da }e eventualnu mawu pomo} krajinskim Srbima
pruìti bosanski Srbi. Da je Tu|man znao da Milo{evi} ne}e ratovati za
hrvatske Srbe i da }e ih ipak prepustiti Tu|manovoj voqi i milosti, mo-
glo se zakqu~iti i po wegovim, Tu|manovim izjavama o tome kako je i {to
razgovarao s Milo{evi}em, u vremenu dok su se sastajali.” (str. 363-364.)
Antisrpska histerija, koja je u hrvatskom narodu eskalirala 1995. godi-
ne, po [uvaru je ve}a od one iz 1941. godine. “Za jednu ideologiju i politi-
ku, koja po~iwe od Ante Star~evi}a, pa se nastavqa preko Josipa Franka i
Ante Paveli}a, da bi je danas preuzeo Frawo Tu|man, Srbi su “remetila~-
ki ~imbenik” u Hrvatskoj, pa ma kakva ona bila... Prvi put je bijes hrvat-
skog antisrpskog {ovinizma, koji je od samog po~etka izrastao, bio inspi-
riran i no{en posebno i od strane kleronacionalisti~kih krugova u kato-
li~koj crkvi, koja se izborila i za epitet crkve u Hrvata, do{ao do izraà-
ja 1902. godine. Na antisrpski pamflet ([uvarev lapsus – verovatno bi tre-
balo da stoji “antihrvatski pamflet” – prim. V. [.) u “Srbobranu”, ~asopi-
su koji je izlazio usred Zagreba, s porukom iz naslova: “Do istrage na{e ili
va{e!”, uslijedilo je razbijawe radwi trgovaca i obrtnika Srba. Pa je do-
{lo i do novih izqeva antisrpske histerije u vrijeme austrijske aneksije
Bosne i Hercegovine i, dakako, nakon pucweva Gavrila Principa u nadvoj-
vodu Ferdinanda i ènu mu Sofiju, {to je bio dobrodo{ao povod Prvom
svjetskom ratu.” (str. 371.) Taj rimokatoli~ki faktor ostaje trajan i prima-
ran u svakoj narednoj antisrpskoj akciji. “S izbijawem Drugog svjetskog ra-
ta i dovo|ewem na vlast, od strane Hitlera i Musolinija, usta{a u tzv. Ne-
zavisnoj Dràvi Hrvatskoj, Srbi u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini bili
su stavqeni izvan zakona, izloèni svirepom teroru, masovnom ubijawu i –
prekr{tavawu.” (str. 372.)
[uvar je o~igledno svestan da prekr{tavawe nije bilo mawe zlo od te-
rora i ubijawa, a {to se Srba ti~e, smatrali su ga najve}im, pa su ~esto ra-
dije u smrt odlazili nego {to su se priklawali tu|inskoj i tako ozlogla-
{enoj veri. “A onda je do{la 1990. godina i pobjeda Frawe Tu|mana na iz-
borima. U svojoj predizbornoj kampawi on Srbe nije htio ni spomiwati, za-
nemaruju}i ~iwenicu da ~ine gotovo {estinu hrvatskog stanovni{tva. Go-
vorio je o Hrvatima i “ostalom pu~anstvu”, pa je tek kasnije po~eo spomi-
wati @idove, êhe, Talijane, Ma|are, da bi kroz zube pridodao Srbe. Po-
~ela su {ikanirawa i sumwi~ewa qudi samo zbog toga {to su Srbi, pa ma
gdje da su bili i ma {ta da su radili. Jovan Ra{kovi} i ostali oko wega us-
plahireni intelektualci i poluintelektualci traìli su samo kulturnu
autonomiju i posebnu zajednicu pet-{est op}ina oko Knina, pa su sotonizi-
rani i ismijavani. Srbima se prijetilo na sve na~ine, da bi se onda uputi-
lo miliciju iz Zagreba u neke op}ine s izrazitom srpskom ve}inom, da odu-
zima oru`je rezervnog sastava tamo{we milicije. I izbila je “balvan re-
volucija”... Nije taj nesretni srpski narod, u svim tim selima i naseqima
koja su nerijetko bila i homogena, stopostotno nastawena Srbima, bio sam
svoj okupator! I nije na wega vi{e utjecala velikosrpska propaganda od ve-
likohrvatske promiybe.” (str. 373.)
1014
Po [uvarevom mi{qewu, Tu|man je èleo rat jer je samo kroz ratna
dejstva mogao da istera i progna srpsko stanovni{tvo. “Od po~etka su Fra-
wo Tu|man i reìm koji je on uspostavio ~inili sve {to im je trebalo da
Srbi u Hrvatskoj ne prihvate onakvu “hrvatsku demokraciju” kakva je svanu-
la. Htjeli su da Hrvatska bude bez Srba. Da je Tu|man to htio, mogao je iz-
bje}i rat i sva stradawa i Hrvata i Srba u granicama avnojske Hrvatske, pa
makar da se Jugoslavija i morala raspasti. I ne bi bilo ni oruàne inter-
vencije biv{e JNA. Jer, te{ko bi je ona sama mogla isprovocirati, da je to
i èqela. Najzad je, uz blagoslov i potporu mo}nika svijeta koje danas slu-
{a i kojima sluì, Frawo Tu|man postigao to {to se mo`da nije u po~et-
ku ni usudio sawati, mada je to tako àrko prièqkivao: Hrvatska je osta-
la bez Srba. Raspr{ena i prestra{ena srpska mawina po gradovima i u onih
ne{to krajeva i naseqa, gdje se odràla, vi{e }e se odsad truditi da sakri-
va svoj identitet nego {to }e uspjeti da ga sa~uva. Prema izvje{taju Butro-
sa Galija jo{ iz svibwa 1993. godine, Hrvatsku su dotad bile napustile 352
tisu}e Srba. Nakon “Bqeska” i “Oluje” ostalo ih je najvi{e 130 tisu}a. Naj-
mawe 15 tisu}a je mijewalo svoja imena i prezimena. Djeca po {kolama i on-
da kada su im oba roditeqa Srbi prisiqena su kriti svoju nacionalnu pri-
padnost i po pravilu poha|aju katoli~ki vjeronauk. Samo u hrvatskim gra-
dovima, od Vinkovaca, Osijeka i Poège do Metkovi}a, minirano je desetak
tisu}a ku}a i stanova u vlasni{tvu Srba. Nekoliko stotina Srba po tim je
gradovima ubijeno, a da nitko za to nije osu|en.” (str. 374.)
Antisrpske represalije bile su sitematske i sveobuhvatne. “Iz najma-
we 30 tisu}a stanova istjerani su Srbi kojima je netko oti{ao na “drugu
stranu” ili uop{te nije. I mnoge su se Hrvatice, sa svojom djecom, na{le na
ulici samo zbog toga {to su bile udate za Srbina, pa su, eto, “~etniku{e”.
Nakon operacije “Bqesak” Srbi u Krajini su se mogli dodatno uvjeriti
{to ih ~eka, ako do|e Hrvatska vojska i policija. Svi su mu{karci od 16 do
80 godina, koji nisu pobjegli, odvedeni u logore, mnogi od wih tamo i pre-
bijani, a nemali broj osumwi~en za pobunu protiv Hrvatske i za ratne zlo-
~ine. A koliko je civila tada stradalo, i kako, ostalo je skriveno od hrvat-
ske, ali ne toliko i od me|unarodne javnosti. (Hrvatska se javnost nije ima-
la prilike upoznati ni sa izvje{tajem Tadeu{a Mozovjeckog o tome.) U ope-
raciji “Oluja” i nakon we hrvatske su se vlasti do~epale mo`da 1.000-1.500
mu{karaca, a kako je izvijestio potpredsjednik vlade dr Kostovi}, protiv
wih 704, mahom starijih, vodi se istraga. Svaka je srpska obiteq, iz koje je
neka mu{ka glava nosila pu{ku, silom ili milom, mogla, dakle, ra~unati
da }e imati ~lana ili ~lanove na robiji. A koliko su vrijedila jamstva
Frawe Tu|mana za sigurnost onih koji do~ekuju hrvatske oslobodioce, po-
kazuju jo{ uvijek svi nepokupqeni le{evi i bezbrojna zgari{ta ku}a na
prostorima biv{e Krajine. Jednako se to odnosi i na jamstvo za imovinu,
koja je odreda opqa~kana, i za pravednu naknadu, koju nitko vi{e sa hrvat-
ske strane i ne spomiwe.” (str. 374-375.) Nakon trijumfalnog ulaska u Knin,
Tu|man je u intervjuu splitskoj “Slobodnoj Dalmaciji” pomenuo svoje rani-
je zalagawe za “humanu razmjenu stanovni{tva”, pa slegnuo ramenima povo-
dom onoga {to se upravo odigralo, rekav{i da su rezultati pozitivni bez
1015
obzira na li~nu tragediju kraji{kih Srba, s obzirom da se vi{e ne}e pono-
viti nekada{wa negativna politi~ka uloga Srba u Hrvatskoj, koja istorij-
skim kontinuitetom datira jo{ iz turskog vremena. “Sve je tu re~eno. Pi-
sac “Bespu}a povijesne zbiqnosti” je vaqda pijan od sre}e {to je on proveo
poruku iz 1941. godine: ili neka se poklone, ili neka se uklone!” (str. 375.)
Kasnija zbivawa, iste te 1995. godine, pokazala su da je i po tom pitawu
Tu|man samo sprovodio strate{ke planove svojih zapadnih gospodara. Na-
kon vi{ednevnog sistematskog NATO-bombardovawa kqu~nih srpskih po-
loàja, regularna hrvatska vojska zauzela je velike delove Republike Srp-
ske. “U Dejtonu se, me|utim, pokazalo da osvajawe Kupresa, Grahova, Glamo-
~a, Drvara, [ipova, Mrkowi} grada nije sluìlo za eventualnu trampu
osvojenog za Bosansku Posavinu ve} upravo da Hrvatska dobije trbuh, da bu-
de i s druge strane Dinare i da se tako strate{ki osigura i za sva budu}a
stoqe}a. A onda su Srbima vra}eni [ipovo i Mrkowi} grad, ne samo da bi
im se oduzeli dijelovi Sarajeva koje su dràli, ve} i da bi se, u hrvatskom
interesu, presjekla cestovna i èqezni~ka veza Biha}a sa Sarajevom. Mo-
`da “hrvatski” kanton jugozapadne Bosne ne}e u dogledno vrijeme, pa ni bi-
lo kada, biti de jure prisajediwen Hrvatskoj, ali vi{e ga bez eventualnih
novih ratova ne}e ni woj oduzeti kao prirepak.” (str. 379.) Te osvojene i od
stanovni{tva ispra`wene prostore Srpske Krajine i Republike Srpske,
[uvar naziva hrvatskim divqim istokom, prave}i paralelu sa svojevreme-
nim ameri~kim istrebqivawem Indijanaca i kolonizacijom zapadnih pre-
dela. “Sam Frawo Tu|man je izbjeglim Srbima, kako smo vidjeli, oduzeo sva-
ku nadu u povratak, a wihovu imovinu proglasio hrvatskom. Jedan od wego-
vih politi~kih skutono{a, famozni ~uvar dràvnog pe~ata, Ivan Milas
proslavio se, pored drugih svojih izjava, i izjavom da je to {to se Hrvatska
oslobodila Srba ne{to najzna~ajnije u wezinoj povijesti.” (str. 380.) Hr-
vatska dràva je direktno organizovala pqa~ku, ubistva i druge zulume, a
paqevine srpskih ku}a su vr{ene selektivno, prema unapred pripremqe-
nom planu. “Najbrè se obnavqaju poru{ene katoli~ke crkve, dok one pra-
voslavne crkve koje su ostale ~itave, zjape prazne. Op}enito, katoli~ki
vjerski ìvot buja i {to se pobo`nosti ti~e, hrvatski divqi istok daleko
nadma{uje nekada{wi ameri~ki divqi zapad. Osim pravoslavnih crkava,
tamo gdje ih je bilo, koje }e vaqda ostati spomenicima kulture, sve drugo
{to nosi srpski trag i obiqe`je netragom nestaje.” (str. 381.)
1016
Sadràj
Prvi deo
PRISTUPNA RASPRAVA ..................................................................................................... 11
I. Hrvatstvo kao najefikasnije vatikansko sredstvo za
uni{tewe srpskog naroda ......................................................................................................... 11
1. Instrumentalizacija etni~kih ostataka malog hrvatskog naroda ......................... 12
2. Otimawe srpskog jezika ........................................................................................................ 14
a) Ve{ta~ka izmena karaktera izvorne hrvatske nacije ..................................... 17
b) Razbuktala verska strast umesto nau~nih ~iwenica ........................................ 18
v) Ni pomena od hrvatskog imena u Dalmaciji ......................................................... 19
3. Brozove zasluge za prodor katolicizma na istok .................................................... 21
4. Projekat hrvatske nacije, negacija modernog pojma nacije ................................ 22
5. Formirawe hrvatske dràve na osnovu krivog tuma~ewa
stale{kih kao dràvnih prava ........................................................................................ 23
6. Uzurpatori svetosti apostola Petra ........................................................................... 24
7. Srpski otpad u genima hrvatske nacije ......................................................................... 25
8. Krsta{ki pohodi, jezik papske diplomatije ............................................................ 26
9. Papa Jovan Pavle Drugi inkarnacija Satane .......................................................... 26
a) Diktatorske ambicije Karola Vojtile ................................................................. 28
b) Papin savez sa Reganom i usta{e kao moderni krsta{i ................................ 28
v) Katoli~ka karika izme|u usta{a i balista ......................................................... 30
g) Mafija{ke akcije Jovana Pavla Drugog ................................................................ 31
d) Beatifikacija opskurne li~nosti na mestu zlo~ina ....................................... 33
10. êdo nacisti~ke kolevke Racinger ............................................................................. 34
11. Kvazireligijska manifestacija vatikanskih sposobnosti .............................. 35
II. Uspomene ameri~kog ambasadora pri Svetoj stolici ............................................ 36
1. Radikalna promena ameri~ke politike prema Jugoslaviji ................................ 36
2. Amortizovawe zlo~ina~ke delatnosti Rimokatoli~ke crkve ......................... 37
a) Razvojni put ameri~kog katolika .............................................................................. 38
3. Nervozni hrvatski biskupi poùruju secesiju ......................................................... 40
a) Ru{ila~ka akcija crne internacionale ................................................................ 41
b) Jovan Pavle Drugi hu{ka velike sile na bosanske Srbe ............................... 42
4. Licemerje jednog mo}nog katolika ................................................................................. 43
III. Studija Nikole @uti}a o katoli~koj ideji hrvatstva ........................................ 45
1. Uzlet hrvatstva na krilima strane pomo}i
i indiferentnosti establi{menta srpskog dru{tva ............................................. 46
2. Dokazivawe nepostoje}eg u hrvatskoj istorijskoj nauci ..................................... 47
a) Retka hrabrost Jeremije Mitrovi}a ....................................................................... 48
b) Hrvatski falsifikati arheolo{kih nalaza ...................................................... 50
1017
v) Fratarska ma{tawa o kraqu Zvonimiru
i Me{trovi}ev izraèni katolicizam .................................................................. 52
g) Kraq falsifikatora Frawo Tu|man ..................................................................... 53
d) Kontinuirano otimawe srpskog kulturnog nasle|a ......................................... 54
|) Rimokatoli~ka retorta za pretapawe srpskog u hrvatsko ............................ 55
3. Fatalna gre{ka odbacivawa Srba katolika ............................................................. 57
4. Hrvatska “opstojnost”” u tu|im dràvama .................................................................... 57
5. Iritiraju}e }utawe srpskih nau~nika ......................................................................... 58
a) Dominik Mandi} u kriti~kom osvrtu Nade Klai} ........................................... 60
b) Falsifikovawe po uputstvu Firentinskog sabora ......................................... 63
6. Ilirski pokret u slu`bi pokatoli~avawa ................................................................ 64
7. Demanti hrvatskih istoriografskih neistina ....................................................... 66
a) Vatikanski {pijun u carskoj Rusiji ........................................................................ 67
b) Dokazi iz katoli~kih izvora o nepobitnoj
autohtonosti zapadnih Srba ......................................................................................... 69
8. Prozelitski nasrtaji i nasilno unija}ewe ............................................................... 70
a) Oruàne pobune protiv unijatske napasti ........................................................... 72
b) “Katoli~ka nacija”” Vi}entija Zmajevi}a ............................................................. 75
v) Ilirska obuka katoli~kog klera .............................................................................. 77
g) Pravoslavqe u Dalmaciji pod razli~itim reìmima .................................... 77
9. Vitezovi} zna~ajniji ideolog od Star~evi}a ........................................................... 79
10. Rimokatoli~ki ekspanzionizam u osnovi
panslavenstva Qudevita Gaja .......................................................................................... 80
a) Kroatizacija kao su{tina ilirizacije .................................................................. 82
11. Animozitet rimske crkve prema Stjepanu Radi}u ............................................... 82
12. Katoli~ki sve{tenik Antun Koro{ec,
najpodmukliji politi~ar Kraqevine ......................................................................... 84
13. Progon bosanskohercegova~kih Srba pod austrougarskom vla{}u .............. 85
a) Kroatizacija bosanskih katolika i ekskluzivni
hrvatski kurs Bosne i Hercegovine .......................................................................... 86
IV. Vasilije Kresti} o velikohrvatskoj genocidnosti ................................................ 89
1. Vatikanski koreni antisrpske genocidne politike .............................................. 89
a) Antagonizam, prethodnica genocida ........................................................................ 90
b) Stoletna papirolo{ka borba za Hrvatsku ........................................................... 91
v) Hrvatska nacionalna misao, recidiv feudalizma ............................................. 92
g) Paveli} i Tu|man, alfa i omega istog zlo~ina .................................................. 95
d) Beskrajna antisrpska mr`wa, objediwavaju}i
politi~ki program svih hrvatskih partija ......................................................... 96
|) Paveli}ev plan za uni{tewe Srba
na osnovu prou~avawa pokoqa Jermena ................................................................... 99
e) Etni~ko ~i{}ewe kao zvani~na politika moderne Hrvatske ..................... 100
2. Srpska dràvotvornost uzro~nik hrvatskog kompleksa ...................................... 101
a) Fizi~ki obra~uni najavquju genocid ...................................................................... 104
3. Hrvati se ne}e smiriti ........................................................................................................ 105
V. Gradi{}anski Hrvati kao relikt izvornog hrvatskog naroda ............................ 106
1. Predgovor generala Tu|mana i kardinala Kuhari}a ............................................. 106
2. Iseqavawe Hrvata u austrijsko-ugarski grani~ni prostor
u 16. stoqe}u, autorski prilog Josipa Adam~eka ..................................................... 107
a) Razli~iti smerovi i tipovi migracije Hrvata .................................................. 110
b) Doseqavawe Hrvata u zapadnu Ugarsku ................................................................... 112
1018
v) Demografska kriza i u bezbednim oblastima ...................................................... 113
g) Uzaludne zabrane iseqavawa ....................................................................................... 114
3. Zapaàwa Feliksa Toblera o prvobitnom prostoru naseqavawa ................. 115
4. Jozef Bred o razlozima naseqavawa Gradi{}a ....................................................... 116
5. Johan Sedok i Gerald [lag o istorijskim zbivawima ......................................... 117
a) Euforija gradi{}anskih Hrvata povodom an{lusa
i wihov otpor Paveli}evoj nameri da ih preseli u NDH ............................. 119
6. Nikola Ben~i} o potiskivawu crkvenoslovenskog jezika .................................. 120
7. Nau~ni radovi ostalih autora .......................................................................................... 121
A. Jo{ o gradi{}anskim Hrvatima ....................................................................................... 123
a) Hrvatska vlastela prihvata tu|i suverenitet .................................................... 123
b) Uloga frawevaca u seobama Hrvata ......................................................................... 124
v) Odsustvo svesti o bliskosti sa ostalim Hrvatima ........................................... 125
VI. Kornvelova monografija o Piju XII kao Hitlerovom papi .............................. 127
1. Portret psihopatske li~nosti pape Pija XII .......................................................... 128
a) Konkordat sa nacisti~kom Nema~kom otvara vrata holokausta ................ 129
2. Katoli~ke predrasude u korenu nema~kog antisemitizma .................................. 131
a) Hitlerov nauk iz Bizmarkovog sukoba sa katolicima .................................... 132
b) Ustoli~ewe Hitlera po Pa~elijevom nalogu ..................................................... 133
v) Potpisivawe konkordata uprkos progonu Jevreja ............................................. 134
g) Koalicija antisemitskih sila .................................................................................... 135
3. Pa~elijeva podr{ka Franku i Musoliniju ............................................................... 136
a) Za “niè rase” nema papskog blagoslova ................................................................ 137
b) Vatikansko sabotirawe otpora u Nema~koj ......................................................... 138
v) Grobqanski mir pape Pija XII ................................................................................... 140
g) Pani~ni strah Pija XII za sopstvenu glavu .......................................................... 141
4. Genocid nad Srbima, najve}i zlo~in Pija XII .......................................................... 142
a) Audijencija odanosti Piju XII ................................................................................... 143
b) Kornvelovo zgraàvawe nad likom nadbiskupa Stepinca ............................ 145
v) Podlo }utawe usta{kih mentora iz Vatikana .................................................... 145
5. “Barbarosa”” , prilika za pokatoli~avawe Rusije ................................................... 147
a) Genocid osigurava katoli~ki mostobran prema istoku .................................. 147
6. Svi diktatori ro|eni i odgajani kao katolici ....................................................... 148
a) Odanost Hitleru do posledweg trenutka .................................................. 149
Drugi deo
FANTAZMAGORIJE HRVATSKIH ISTORIÂRA ........................................... 151
I. Hrvatska istorija po Vjekoslavu Klai}u .................................................................... 151
1. Klai}eva megalomanska kartografija ....................................................................... 151
a) Prisvajawe srpskog identiteta
pseudoistoriografskom ekvilibristikom ........................................................ 152
b) Jedno va`no priznawe u moru izmi{qotina .................................................... 154
v) Pripisivawe Hrvatima istorije srpskog naroda u Panoniji ................. 155
g) Pohrva}ivawe srpskih plemi}a ili za{to se
Hrvati ne se}aju kneza Qudevita ............................................................................ 156
d) Preuveli~avawe uloge jedva poznatog Tomislava .......................................... 157
|) @estoka borba oko jezika bogosluèwa ............................................................. 160
A. Falsifikovawe biografija hrvatske vlastele sa
ciqem dokazivawa jedinstva i dràvnopravnog
kontinuiteta Dalmacije, Hrvatske i Slavonije .................................................... 161
1019
1. Izmi{qawe “Crvene Hrvatske”” ................................................................................... 163
a) @al za nepostoje}im dvojnim titulama u Ugarskoj ....................................... 165
b) Ukqu~ivawe Slavonije u Hrvatsku bez istorijskih dokaza ..................... 167
v) Intrige i pobune u prvoj polovini XIV veka ................................................... 169
g) Ugra|ivawe notornih laì u temeqe Dubrovnika ........................................ 173
d) Potpuno uru{avawe konstrukcije kontinuiteta
hrvatske dràvnosti pod stranim vladarima ................................................... 174
|) êrupawe srpske Bosne u vreme Kosovskog boja ............................................. 178
e) Novi Sigismundovi pohodi i poraz u Bosni ...................................................... 181
`) Manipulacija doseqenim Vlasima, klasi~an metod
hrvatske {kole falsifikovawa ............................................................................. 183
z) Rat sa Venecijom i turske provale .......................................................................... 183
i) Gra|anski rat u Ugarskoj ............................................................................................. 185
2. Previrawa u ugarskoj provinciji Slavoniji
tokom druge polovine XV veka ........................................................................................ 189
a) Oruàni obra~uni slavonskog i hrvatskog plemstva .................................... 191
b) Hrvatski vlastelini podeqeni izme|u Nemaca i Ugara ............................. 193
v) Posledice poraza na Krbavskom poqu .................................................................. 194
3. Ulazak Dalmacije u sastav Ugarske .............................................................................. 196
a) Ugarski ultimatum Veneciji za ustupawe Dalmacije ................................... 197
4. Ugarska provincija Hrvatska na udaru Turaka ....................................................... 198
a) Nesvesno Klai}evo priznawe
razli~itosti Hrvatske i Slavonije ....................................................................... 201
b) Licitirawe verom stanovni{tva Hrvatske ....................................................... 202
v) Proizvoqne teorije o nepostoje}em hrvatskom jeziku ................................. 203
g) Turska pusto{ewa uzrok razdora izme|u Slavonije i Hrvatske ............. 205
5. Hrvatske kultne li~nosti i doga|aji iz XVI veka ............................................... 208
a) Ugarski oficir Nikola Zrinski ............................................................................ 209
b) Uloga Juraja Zrinskog u gu{ewu bune Matije Gupca ..................................... 212
6. Slavonija i Hrvatska posle
potpisivawa ugarsko – turskog mira ................................................................................ 212
a) Ugarsko potiskivawe funkcije bana ..................................................................... 214
b) Masovno naseqavawe Srba u Krajine i Klai}evo
negirawe wihovog nacionalnog identiteta ....................................................... 215
v) Sumirawe stawa u ostacima ostataka tri ugarske provincije ................. 218
g) Talas srpskih doseqenika spa{ava opustele ugarske banovine ............... 221
B. Klai}eva sistematizacija bosanske istorije ........................................................... 223
1. Neosporna srpska su{tina prvobitne Bosne .......................................................... 224
a) Naga|awe i verovawe kao pouzdane nau~ne metode
hrvatske istoriografske {kole ............................................................................... 225
II. Istorijske obmane Ferde [i{i}a ............................................................................... 228
1. Proces okupqawa oko politi~kog imena Hrvati ................................................. 229
a) Igra re~i u funkciji hrvatske ekspanzije na istok ...................................... 231
b) [i{i}eve konstrukcije o dve Hrvatske
u uybenicima obe Jugoslavije ..................................................................................... 232
v) Nerealne teze o navodnoj ugarskoj okupaciji srpskih prostora ............. 235
g) [i{i}evo tuma~ewe zvani~nih titula ugarskog plemstva ........................ 236
d) Nehoti~no pomiwawe ~akavskog kao
glavne determinante hrvatstva ................................................................................. 237
|) Zatirawe Zrinskih i Frankopana .......................................................................... 238
1020
2. Hrvatski politi~ki program posle prestanka turske opasnosti ................. 241
a) Namerno izostavqawe zlo~ina Trenkovih pandura ....................................... 242
b) Potpuna podre|enost Slavonije i Hrvatske
centralizovanoj dràvi Marije Terezije ........................................................... 244
v) Administrativno i pravno––politi~ko udaqavawe
ugarskih provincija Slavonije i Hrvatske ........................................................ 245
g) Pravoslavqe i protestantizam u [i{i}evoj interpretaciji ................ 247
d) Nepostoje}i atributi bana u funkciji dokazivawa dràvnosti ........... 249
|) Renesansa ma|arskog nacionalizma ....................................................................... 250
3. Hrvati pod vla{}u Napoleona Bonaparte .............................................................. 252
a) U francuskoj provinciji ............................................................................................. 253
4. Panslavizam i hrvatski preporod ................................................................................. 253
a) Ma|arski jezik u hrvatskim i slavonskim {kolama ...................................... 254
b) Hrvatsko preuzimawe srpskog kao materweg jezika ...................................... 255
v) Pobeda Gajevih iliraca nad ma|aronima ............................................................. 256
g) Obra~un bana Jela~i}a sa Ma|arima ..................................................................... 257
d) Slavonija i Hrvatska izvan ugarske katoli~ke hijerarhije ...................... 259
|) Hronologija birokratske borbe Hrvata za dràvnu samostalnost ....... 260
e) Od {ovinizma do saveza sa Srbima ........................................................................ 263
5. Neutemeqenost navodnih dokaza u stvarnom stawu ............................................. 264
a) Direktno ukqu~ivawe Slavonije u sastav Ugarske ........................................ 268
b) Katoli~anstvo kao spona izme|u Hrvata i Ma|ara ....................................... 269
v) Razlozi Qudevita Gaja za odustajawe od kajkav{tine .................................. 270
III. Fon Sidlandova sistematizacija hrvatskog
nacionalnog koncepta ......................................................................................................... 273
1. Srbi kao strani element .................................................................................................... 274
a) Diskvalifikovawe Porfirogenita ...................................................................... 275
b) Geometrijski dokaz da Bosna pripada Hrvatima ............................................. 278
v) Gaèwe nepoèqnih ~iwenica o Bosni .............................................................. 279
g) Krah svih hipoteza o hrvatskom karakteru Bosne ........................................... 282
d) Uvertira za {ovinisti~ku rapsodiju .................................................................... 283
2. Srpska dràvotvornost, glavni izvor
Fon Sidlandovog kompleksa ............................................................................................ 283
a) Neskrivena zavist zbog srpske nacionalne crkve ........................................... 284
b) Fon Sidlandov rad po Hitlerovim merilima .................................................. 285
v) Slovenska qubav prema slobodi ............................................................................... 286
g) Poqaci i Hrvati kao arijevske podvrste ............................................................ 287
d) Pravoslavqe i panslavizam opasni za katolike ............................................. 288
|) Srpska pravoslavna crkva, najve}i problem katoli~anstva ..................... 290
e) Habzbur{ka monarhija garant hrvatske budu}nosti ...................................... 293
3. Rasni i drugi nenau~ni
argumenti protiv srpskog naroda .................................................................................. 297
a) Nedostatak nacionalne svesti kao hrvatska prednost .................................. 297
b) Pozitivne katoli~ke osobine po Fon Sidlandu ............................................ 299
v) Lingvisti~ki lavirint sa izlazom u ambis ........................................................ 299
g) Fon Sidland protiv samog sebe ................................................................................ 303
d) Razli~itim putevima do istog ciqa ....................................................................... 305
|) Glavni ideolog trijalisti~kog preure|ewa
Habzbur{ke monarhije .................................................................................................. 308
e) Hrvatstvo, nepogre{ivo oru`je u rukama katoli~ke crkve ...................... 310
1021
Tre}i deo
PLASIRAWE OÎGLEDNIH FALSIFIKATA KAO
AUTENTI^NI METOD HRVATSKE
ISTORIOGRAFSKE [KOLE ............................................................................................. 312
I. Glavni hrvatski istoriografski falsifikator Dominik Mandi} .............. 312
1. Mandi}eva karijera politi~ara .................................................................................... 313
a) Panyi}eva geneza genocida nad Srbima u NDH ............................................ 314
b) Poku{aj spasavawa usta{ke dràve ...................................................................... 317
2. Idol poraènih klerofa{ista ..................................................................................... 318
a) Izmi{qawe srpske dominacije u eri komunizma ........................................... 318
b) Konstruisawe prapostojbine Hrvata ..................................................................... 320
v) Proizvoqni zakqu~ci o srpskim korenima ....................................................... 322
g) Tra~ak svetlosti u samostanskom mraku ............................................................... 323
d) Garnirawe istorijskih doga|aja hrvatskim imenom ....................................... 326
|) Hrvatski pe~at nad Akropoqem i antropolo{ki tipovi Hrvata ........... 328
3. Osporavawe Porfirogenita u svetlu doseqavawa Srba .................................. 332
a) Diskreditovawe srpskog naroda vatikanskim metodama .............................. 335
4. Tri izmi{qene hrvatske dràve .................................................................................... 338
a) Prisvajawe loze Nemawi}a i srpskih zemaqa ............................................. 340
b) Preure|ivawe srpske najranije istorije ............................................................ 346
v) Plansko prenagla{avawe vla{ke komponente
u srpskom etni~kom bi}u .............................................................................................. 348
g) Mandi}eva averzija prema Jugoslaviji ................................................................. 356
d) Rasisti~ka zloba umesto nau~nog zakqu~ka ....................................................... 358
5. Ignorisawe validnih istorijskih izvora ................................................................ 359
a) Kontradiktornosti Mandi}eve
projekcije inferiornosti srpskog naroda ......................................................... 361
b) Instrumentalizacija muslimana ............................................................................. 363
v) Kvazilingvisti~ke konstrukcije .............................................................................. 364
6. Manipulacije Letopisom Popa Dukqanina ............................................................ 365
a) Prepravqawe “Hronike”” Ivana \akona ............................................................. 367
b) Geografske karte po papskim èqama .................................................................. 368
v) Dva ar{ina za isti istorijski dokument ............................................................. 369
g) Mandi}evo osporavawe vizantinca Kedrenosa ................................................. 372
d) Traèwe alibija u neotkrivenim arheolo{kim nalazima ........................ 373
|) Sudar sa realnom lingvistikom ............................................................................... 375
7. Mandi}eve spekulacije o Bosni .................................................................................... 383
a) Tuma~ewe Bosne kao samoupravne pokrajine
savezne hrvatske dràve ................................................................................................ 387
b) Raspadawe nepostoje}e kraqevine po Dominiku Mandi}u ........................ 388
v) Skrnavqewe Miroslavqevog jevan|eqa .............................................................. 390
g) Fusnote kao dokazi falsifikovawa ...................................................................... 392
8. Dokazivawe da jeres nastala u pravoslavqu
pripada katolicima ............................................................................................................ 392
a) Hrvatizovawe srpske krsne slave ............................................................................ 394
b) Lirski zanos umesto nau~nog rada ........................................................................... 395
9. Neistine o etni~koj strukturi Bosne i Hercegovine ........................................ 396
a) Egzorcir srpskog i uterivawe hrvatskog duha .................................................. 398
b) Omalovaàvawe originalnih dokumenata .......................................................... 401
1022
v) Prvi srpski ustanak iz vatikanskog ugla ............................................................ 403
g) Insistirawe na stavu katoli~kog suda ................................................................. 407
d) Problemi u fratarskim redovima .......................................................................... 407
|) Seme zla daje plodove ..................................................................................................... 409
e) Nasilno usa|ivawe hrvatskog porekla
Mehmed-pa{e Sokolovi}a ........................................................................................... 411
`) Verski i rasni faktori u dokazivawu katoli~kih prava na Bosnu ....... 412
A. Neodrìvost Mandi}evog metodolo{kog postupka ............................................. 416
1. Rimokatoli~ka zloupotreba istorijske nauke ...................................................... 416
2. Letopis Popa Dukqanina, delo jedinstvene nejasnosti .................................... 419
a) Kukuqevi}evo amortizovawe {upqina Letopisa .......................................... 419
b) Poetsko, nikako nau~no delo ..................................................................................... 420
v) Prepoznat rukopis ~etvorice autora .................................................................... 420
g) Zna~ajni rezultati Miju{kovi}evog istraìvawa ....................................... 422
B. Komparacija Mandi}evog pisawa
i ozbiqnog nau~nog pristupa Reqe Novakovi}a ..................................................... 427
1. Prvo pomiwawe Srba doseqenih na Balkan ............................................................ 428
a) Indirektni podaci o Srbima .................................................................................... 430
2. Novakovi}eva analiza Porfirogenitovog teksta ............................................... 433
a) Teritorijalno odre|ewe rasprostirawa Hrvata ............................................ 433
b) Srbi i Hrvati, stanovnici vizantijskih provincija ................................... 434
3. Srbi u izve{}u arhi|akona Tome .................................................................................. 436
4. Ostali vizantijski izvori ................................................................................................ 438
a) Dukqani i Hrvati, dva razli~ita naroda ............................................................ 439
5. Koreni istorijskih zabluda ............................................................................................. 441
a) Poseban kriti~ki osvrt na
Dominika Mandi}a i Vinka Foreti}a ...................................................................... 442
b) Falsifikati Ferde [i{i}a i Marka Vege ..................................................... 444
v) Primedba na rad Nade Klai} ..................................................................................... 446
II.. Kriti~ki pristup Nade Klai} najstarijoj hrvatskoj istoriji ...................... 446
1. Udarac u temeqe najve}ih obmana ................................................................................. 447
a) Nau~ni osvrt na falsifikate Dominika Mandi}a ....................................... 447
b) Dokazi grubog prekrajawa izvornog
Letopisa u hrvatskoj redakciji ................................................................................ 450
v) Demistifikacija dela arhi|akona Tome ............................................................. 451
g) Epsko tuma~ewe Pakta konvente .............................................................................. 452
d) Sedam nepostoje}ih banova .......................................................................................... 453
|) Rasprava o sumwama u ta~nost Porfirogenitovih navoda ........................ 453
e) Ocena vrednosti radova hrvatskih istori~ara ................................................ 454
2. Korak nazad u istorijskoj nauci .................................................................................... 457
a) Pseudoistoriografija na primeru Grgura Ninskog ...................................... 459
b) Slavonija bez hrvatskih obele`ja .......................................................................... 460
3. Demografska kretawa u nau~nom radu Nade Klai} ............................................. 462
a) Svesno nerazja{wena teza o Hrvatima u tu|im dràvama .......................... 463
b) Frana~ka teorija o pokr{tavawu Hrvata .......................................................... 464
v) Tvrdwe bez dokaza ............................................................................................................ 465
d) Drugorazredni izvori o Tomislavu ........................................................................ 468
|) Argumentovana kritika vode}ih hrvatskih
istoriografskih autoriteta ........................................................................................... 469
`) Sveobuhvatna analiza hrvatskog feudalnog dru{tva .................................. 471
1023
4. Studija Nade Klai} o rasprostrawenosti imena Hrvat ................................... 473
a) Mawak hrvatskih toponima nadokna|en
politi~kom intervencijom .......................................................................................... 474
5. Klai}kino suprotstavqawe romanti~arskom zanosu
hrvatskih kvazinau~nika .................................................................................................... 475
a) O naknadnom hrvatizovawu dalmatinskih isprava ......................................... 478
b) O{tro protiv verifikovawa falsifikata ...................................................... 479
III. Raskorak ma|arske i hrvatske istoriografije ..................................................... 480
1. Ra|awe ma|arske dràve .................................................................................................... 481
a) Osvajawe Slavonije i pot~iwavawe Hrvatske ................................................. 481
b) Bosna u ugarskim istorijskim izvorima .............................................................. 483
v) Banovine kao pograni~ne odbrambene teritorije .......................................... 484
g) Hrvati bez politi~kog uticaja u Ugarskoj .......................................................... 485
d) Posledice poraza kod Moha~a ................................................................................... 486
|) Restauracija katoli~anstva u Ma|arskoj XVII veka ..................................... 487
e) Hrvati, gorqivi ma|arski patrioti ...................................................................... 488
`) Konkretni dokazi o zloupotrebi ugarskih titula ........................................ 489
z) Etni~ka struktura Ma|arske krajem XVIII veka ............................................. 490
i) Ma|arska posle revolucije 1848. i nagodba sa Hrvatima ............................ 491
êtvrti deo
HRVATSKI NACIONALNI IDEOLOZI OD QUDEVITA
GAJA DO ANTE PAVELI]A KAO INSTRUMENTI ZA
REALIZACIJU POLITI^KIH CIQEVA
RIMOKATOLI^KOG KLERIKALIZMA ................................................................. 494
I. Uvodne napomene ........................................................................................................................ 494
A. Rimokatoli~ki projekat ilirizma ............................................................................... 499
1. Studija ilirizma Viktora Novaka .............................................................................. 500
a) Nema~ki koreni Qudevita Gaja ............................................................................... 500
b) Mobilizacija klera i vode}a uloga zagreba~kog semeni{ta
u propagirawu ilirizma ............................................................................................... 501
v) Antiprotestantski stav kqu~nih iliraca ......................................................... 504
g) Dodvoravawe Rusiji i pravoslavqu ........................................................................ 505
d) Potpuni slom ilirskog pokreta ............................................................................... 508
B. Papska obmana zvana jugoslovenstvo ............................................................................. 510
2. [trosmajerov projekat jugoslovenstva ...................................................................... 511
a) Li~no priznawe prozelitskih namera .................................................................. 511
b) Sumwe u [trosmajerovo rusofilstvo i panslavizam ................................... 512
v) Poku{aj vatikanske obmane pomo}u kulta slovenskih svetaca ............... 514
g) Reakcija Svetozara Mileti}a na [trosmajerov prozelitizam .............. 516
d) Ja{a Tomi} i Franko Poto~wak o [trosmajerovom licemerju ............ 518
|) Ferdo [i{i} o [trosmajerovim zaslugama
za kreirawe hrvatske nacije ....................................................................................... 521
e) Star~evi} i [trosmajer, dva lica iste medaqe .............................................. 522
`) Analiza Slobodana Jovanovi}a .............................................................................. 524
z) Pot~iwavawe Vatikanu, preduslov slovenskog jedinstva .......................... 525
i) Protivqewe papskoj dogmi kao produkt
pogre{ne procene politi~kih snaga ..................................................................... 526
3. Politi~ka uloga Frawe Ra~kog ................................................................................... 531
a) Lamentacije nad hrvatskom sudbinom .................................................................... 533
1024
b) Emotivni pristup Viktora Novaka ........................................................................ 533
v) Nedoslednost Ko{}akove analize .......................................................................... 535
g) Mirjana Gros o osnovnoj motivaciji Ra~kog ..................................................... 539
d) Hrvatski interesi ispod glazure jugoslovenstva ............................................ 541
|) Kritika Jovana Radoni}a istoriografskih radova Frawe Ra~kog ...... 545
e) Rasprave Frawe Ra~kog o bogumilima
pod kriti~kom lupom Vase Glu{ca ......................................................................... 548
`) Obrazac metodolo{kog postupka Frawe Ra~kog ........................................... 549
4. Prepiska [trosmajera i Ra~kog ................................................................................... 552
a) Jezuitska uvertira pokatoli~avawa ...................................................................... 552
b) Izbor metoda za uni{tewe pravoslavqa ............................................................. 553
v) Pozivi na unija}ewe i lobirawe za konkordat ................................................ 556
g) Radost zbog srpskog poraza .......................................................................................... 558
d) Uporno insistirawe na uniji .................................................................................... 558
|) Tri Nemca, ugaono kamewe ve{ta~ke hrvatske nacije ................................. 560
5. Glavni kroatizator dalmatinskih Srba Mihovil Pavlinovi} ................... 561
a) Hrvatski nacionalni ekskluzivizam
verni ~uvar rimokatoli~anstva ............................................................................... 561
b) Prividna verska tolerancija kao mamac za unija}ewe Srba .................... 562
v) Kritikovawe Srbije i idealizovawe Hrvatske ................................................. 565
g) Neosnovane teorije o Bosni i u~e{}u Hrvata u Kosovskom boju ............ 566
d) Negirawe etni~kih vrednosti celokupnog srpskog naroda ....................... 570
|) Nametawe hrvatskog nacionalnog imena ............................................................. 572
e) Optu`be na ra~un Srba zbog navodne
kolaboracije sa austrougarskim vlastima .......................................................... 575
`) Ekskluzivno hrvatstvo umesto ilirstva i jugoslovenstva ........................ 576
z) Versko ispred nacionalnog ose}awa ...................................................................... 577
i) Pavlinovi}ev bes povodom samostalnog politi~kog
nastupa dalmatinskih Srba ......................................................................................... 581
V. Direktni ideolo{ki prethodnici genocidne
klerofa{isti~ke tvorevine NDH ................................................................................. 583
1. Ante Star~evi} kao utemeqiva~ savremene
hrvatske nacionalne ideologije ..................................................................................... 583
a) Tu|man na zlo~ina~kom Star~evi}evom kursu ................................................. 583
b) Izjedna~avawe Srba sa robovima i svrabom ...................................................... 584
v) Srbi, glavni krivci za ma|arizaciju i ostali paradoksi .......................... 585
g) Izraziti Star~evi}evi antislovenski stavovi ............................................... 587
d) Negirawe celokupne srpske istorije i obra~un sa ilirizmom,
panslavizmom i jugoslovenstvom .............................................................................. 590
|) Osuda protestantizma .................................................................................................... 596
e) O{tro protivqewe oslobodila~koj borbi balkanskih naroda .............. 597
`) Pripoveda~ skromnog literarnog dara ............................................................... 602
2. Rodona~elnik prava{ke ideologije Eugen Kvaternik ...................................... 605
a) Saradwa policijskih agenata [trosmajera i Kvaternika ........................ 606
b) Prodaja ruske dràvne tajne ...................................................................................... 607
v) Kvaternikova geopoliti~ka analiza ..................................................................... 610
g) Antisrpstvo kao glavna Kvaternikova odrednica .......................................... 612
d) Materijalizacija Kvaternikovog koncepta u NDH ....................................... 614
3. Istoriografske i etnolo{ke floskule Antuna Radi}a .................................. 614
a) Unapre|ewe Zagorja u hrvatski Pijemont .......................................................... 615
1025
b) Prisajediwewe Slovenaca u hrvatski nacionalni korpus ........................ 616
v) Radi}eva preporuka za re{ewe
srpskog pitawa sa akcentom na bosanski ~vor .................................................. 617
g) Papski dekret generi{e hrvatsku naciju ............................................................ 620
d) Svojatawe Kraqevi}a Marka ..................................................................................... 622
|) Odu{evqewe Star~evi}evim idejama ................................................................... 623
e) Idejni tvorac “Hrvatske pravoslavne crkve”” .................................................. 628
`) Pseudoistorijska bajka umesto realnog
sagledavawa procesa hrvatizacije ......................................................................... 632
z) Disciplinovawe Srba po hrvatskoj politi~koj meri .................................. 637
i) Radi}eva formula jezi~kog razgrani~ewa ......................................................... 639
j) Odbrana klerikalizma i Radi}evo
zadovoqstvo kroatizacijom bosanskih muslimana .......................................... 641
4. Nacionalna ideologija Stjepana Radi}a .................................................................. 644
a) Tu|manova procena Radi}eve uloge u hrvatskoj istoriji ........................... 644
b) Radi} kao kohezioni faktor u borbi protiv srpskog naroda ................... 647
v) Sledbenici Radi}eve ideologije u partizanskim redovima ..................... 649
g) Gra|ewe politike na o~iglednim falsifikatima ........................................ 650
d) Pravdawe pogroma Srba i zlonamerno tuma~ewe panslavizma ............... 652
|) Tuma~ewe srpske i hrvatske nacionalne svesti .............................................. 654
e) Lukavo kroatizovawe Dubrovnika .......................................................................... 654
`) Perfidna demagogija po najvi{im jezuitskim standardima .................... 656
z) Pridobijawe Rusije bla}ewem srpskog rusofilstva .................................... 660
i) Uobi~ajene hrvatske pretenzije na Bosnu i Hercegovinu .......................... 661
j) Napadi na srpsku dràvotvornost ........................................................................... 665
k) Fabrikovawe nacionalnih kontrasta .................................................................. 669
l) Jedinstvo pod uslovima Stjepana Radi}a ........................................................... 672
m) Zagreba~ka Kristalna no} i Radi}evo uputstvo za progon Srba ........... 673
n) Ode hrvatskim zlo~inima u Prvom svetskom ratu .......................................... 675
w) Ogor~eni protivnik ujediwewa sa Srbijom ..................................................... 680
o) Posleratni Radi}ev separatizam i otvoreno nastavqawe
Star~evi}eve antisrpske politike ........................................................................ 681
p) Potpuno razobli~ewe Stjepana Radi}a pred sudom istorije ................... 682
5. Ma~ekova banovina kao priprema za uspostavqawe usta{ke dràve ........ 683
a) Progon Srba u hrvatskoj banovini i fa{isti~ki karakter
Ma~ekovih paravojnih partijskih jedinica ....................................................... 685
b) Ma~ekov poziv na iskrenu saradwu sa usta{kim reìmom ........................ 687
v) Presudna uloga Ma~eka i Stepinca u uspostavqawu NDH ........................ 689
6. Ante Paveli} i ideologija hrvatskog usta{kog pokreta ................................ 690
a) Paveli}eva teroristi~ka aktivnost u dosluhu
sa fa{isti~kim silama ................................................................................................. 691
b) No`, revolver i zakletva u rimokatoli~ku veru ............................................ 693
v) Mobilisawe Nema~ke za katoli~ke potrebe ..................................................... 694
g) Paveli}ev mit i wegov trijumfalni povratak u Zagreb ............................. 696
d) Konstrukcija usta{ke dràve po vatikanskom nacrtu ................................. 697
|) Po~etak nasilnog pokatoli~avawa u NDH ......................................................... 699
e) Ma~ek kao rezervna usta{ka varijanta ................................................................. 700
`) Tajni vatikanski cirkular otvara pacovske kanale ..................................... 703
z) Teroristi~ke akcije u organizaciji Rimokatoli~ke crkve ...................... 705
i) Prakti~ne aktivnosti usta{kog teoreti~ara Dominika Mandi}a ....... 706
1026
j) Glavni organizator pacovskih kanala Krunoslav Draganovi} .................. 709
k) Dokazi o kqu~noj ulozi Rimokatoli~ke crkve
u spasavawu usta{a ........................................................................................................... 711
l) Paveli}ev beg u Argentinu i smrt u [paniji ................................................... 717
q) Rehabilitacija Paveli}a u Tu|manovoj NDH .................................................. 719
m) Fa{izam kao Paveli}eva izvorna ideolo{ka orijentacija .................... 720
n) Paveli}eve manipulacije bogumilima .................................................................. 722
w) Karikaturalna srpska i hrvatska etni~ka geneza ........................................... 725
o) Usta{ka dràva na temequ Star~evi}eve mr`we .......................................... 729
p) Paveli}eva pretwa prelaskom u pravoslavqe .................................................. 731
r) Tuma~ewe Sarajevskog atentata kao antihrvatskog akta ............................. 733
Peti deo
RIMOKATOLI^KI KARAKTER USTA[KOG GENOCIDA
NAD SRPSKIM NARODOM ................................................................................................. 735
1. Kapitalna studija Viktora Novaka o hrvatskom klerikalizmu ................... 735
a) Klerofa{izam na plodnom tlu okupacije .......................................................... 735
b) Austrougarska, bedem katoli~anstva ..................................................................... 736
v) Prestrojavawe Vatikana uo~i sloma Austrougarske .................................... 743
g) Kriza katolicizma i Radi}ev antiklerikalizam ........................................... 746
d) Restauracija katoli~kih dru{tava ........................................................................ 750
|) Pretwe Pija XI povodom otkazivawa konkordata ......................................... 754
e) Pripreme klerofa{ista za Drugi svetski rat ................................................ 757
`) NDH kao materijalizacija vatikanskog projekta ......................................... 762
z) Papina javna podr{ka Paveli}u .............................................................................. 768
i) Klerousta{ka akcija pokatoli~avawa ............................................................... 769
j) Detaqna sinhronizacija crkvene i dràvne vlasti
NDH u sprovo|ewu genocida ....................................................................................... 773
k) Posebni oblici vatikanskog sadizma ................................................................... 782
l) Nadbiskupov vapaj za spas NDH ................................................................................ 785
q) Novakova analiza klerofa{isti~ke ideologije ........................................... 786
m) Spisak najistaknutijih usta{a iz redova katoli~kog klera ................... 788
n) Papske garancije Paveli}u ........................................................................................ 790
2. Zbirka dokumenata Vladimira Dedijera
o direktnoj vatikanskoj odgovornosti za jasenova~ki zlo~in ........................ 793
a) Vatikan, glavni organizator usta{kog pokreta .............................................. 794
b) Antisrpska konstanta papske politike ............................................................... 795
v) “Kristovo kraqevstvo”” Alojzija Stepinca ....................................................... 796
g) Katoli~ki sve{tenici, usta{ki dobrovoqci .................................................. 802
d) Svedo~ewa preìvelih `rtava u Dedijerovoj zbirci dokumenata ........ 803
|) Pripreme katoli~ke crkve za sprovo|ewe genocida ................................... 805
e) Vatikansko zadovoqstvo rezultatima pokatoli~avawa .............................. 808
`) Nema~ka rasna i hrvatska verska ~isto}a .......................................................... 810
z) Civilizacijske tekovine u tuma~ewu Vatikana .............................................. 812
i) Panika u Vatikanu uo~i poraza fa{izma ........................................................... 814
j) Papa, glavni organizator posleratnog terorizma .......................................... 818
k) Zata{kavawe usta{kih zlo~ina u Titovoj Jugoslaviji .............................. 821
3. Zbornik dokumenata Milana Bulaji}a o vatikanskoj
misiji u hrvatskoj usta{koj dràvi ............................................................................. 822
a) Tu|manova rehabilitacija Jasenovca .................................................................... 823
1027
b) Primarni zadatak Vatikana ....................................................................................... 824
v) Misija spasavawa usta{ke dràve .......................................................................... 828
g) Koqa~ki svetac Alojzije Stepinac ....................................................................... 833
d) Vatikanska javna podr{ka razbijawu Jugoslavije .......................................... 834
|) Srbi pod noèm pape Jovana Pavla Drugog ....................................................... 839
e) Vatikanska diplomatija u slu`bi nove NDH .................................................... 841
`) Otvoreno hvalisawe Vatikana po~iwenim zlodelima ............................... 846
4. Posleratna vatikanska politika prema Jugoslaviji .......................................... 847
a) Vatikansko zata{kavawe zlo~ina ........................................................................... 848
b) Ameri~ki obave{tajni izve{taji
o Paveli}evom bekstvu u Vatikan ........................................................................... 850
5. Sudski proces Alojziju Stepincu ................................................................................. 851
a) Pokoq u glinskoj crkvi ................................................................................................ 852
b) Svedoci Hrvati o zlodelima katoli~kog klera ............................................. 854
v) Taksa za pokatoli~avawe .............................................................................................. 858
6. Mileti}eva zbirka dokumenata o Jasenovcu ............................................................ 862
a) Svedo~anstva iz arhive vlade Milana Nedi}a .................................................. 863
b) Fratri, najrevnosniji koqa~i .................................................................................. 865
v) Masakr srpske dece .......................................................................................................... 867
7. Srbi pred dilemom da postanu katolici ili da umru ......................................... 869
a) Genocid kao rezultat vi{edecenijske katoli~ke indoktrinacije ........ 870
b) @iva usta{ka ideja u savremenoj Hrvatskoj ...................................................... 872
8. Rimokatoli~ko varvarstvo u Hristovo ime ............................................................ 872
a) Simbioza Be~a i Vatikana .......................................................................................... 873
b) Vatikanska propaganda u slu`bi habzbur{kog “pravednog”” rata ........... 875
v) Interesno ujediwewe fa{izma i katoli~anstva ........................................... 876
g) Srpski narod obara konkordat .................................................................................. 877
d) Krvavom kamom do papinog ciqa .............................................................................. 880
|) Fratarski “preventivni”” pokoqi .......................................................................... 882
e) Udruèni zlo~ina~ki poduhvat “Granica na Drini”” .................................... 884
`) Podsticawe i organizovawe kriàrskih teroristi~kih bandi ............ 887
[esti deo
TITOVA I TU\MANOVA REALIZACIJA
DR@AVOTVORNIH CIQEVA
RIMOKATOLI^KOG ZLOÎNA^KOG
PROJEKTA VE[TA^KE HRVATSKE NACIJE ........................................................ 888
I. Antisrpska instrumentalizacija
nacionalnog koncepta Velike Srbije ............................................................................ 888
1. Op{te napomene ..................................................................................................................... 888
2. Su{tina projekta Velike Srbije kao okosnice
nacionalne ideologije ........................................................................................................ 889
3. Poku{aji srpskih nau~nika da se suprotstave
antisrpskoj histeriji .......................................................................................................... 891
a) Konkretni strate{ki ciqevi globalizma ......................................................... 893
b) Hrvati i muslimani, instrumenti antisrpskog programa .......................... 894
4. Ve{ta~ko projektovawe hrvatske nacije na crnogorskim
i bosansko-hercegova~kim prostorima ....................................................................... 895
5. Antisrpski ciqevi jugoslovenske ideje .................................................................... 898
a) Neshvatqivo potcewivawe rimokatoli~kog neprijateqa ........................ 899
1028
b) Prokockana velika istorijska {ansa srpskog naroda .................................. 901
6. Kontinuirana antisrpska strategija Kominterne
i Brozovih komunista .......................................................................................................... 902
7. Om~a federalizma oko srpskog vrata ......................................................................... 904
a) Ukidawe statusa konstitutivnog naroda, priprema Tu|manovog
reìma za proterivawe Srba iz Hrvatske .......................................................... 906
8. Predvodni~ka uloga Vatikana u razarawu Jugoslavije ...................................... 909
II. Antisrpska politi~ka platforma Josipa Broza Tita ....................................... 917
1. Prikriveni hrvatski nacionalista i {ovinista ................................................ 917
a) Najava glavnih Brozovih smernica u politi~kom delovawu ..................... 917
b) Osnivawe paravojnih formacija i konkretna saradwa sa usta{ama .... 918
v) Primetna Brozova naklonost prema Rimokatoli~koj crkvi .................... 919
g) Podr{ka Ma~eku, veli~awe Radi}a i opomene Srbima ............................... 920
d) Razo~arewe u Ma~eka i Brozove promene stavova
po nalogu Kominterne .................................................................................................... 923
|) Demokratija koncentracionih logora u Banovini Hrvatskoj .................. 925
e) Kontinuirano optuìvawe Srba i uspostavqawe ve{ta~ke
ravnoteè u tretirawu Paveli}a i Nedi}a ....................................................... 925
`) Izdvajawe Bosne od srpskog uticaja i borba protiv ~etnika
kao osnovne Brozove preokupacije ......................................................................... 927
z) Veli~awe uloge Hrvata u narodnooslobodila~koj borbi ............................ 928
i) Dokazi o li~nim Brozovim naredbama za bombardovawe
srpskih gradova i po{teda Zagreba ......................................................................... 929
j) Brozova tuma~ewa pojma “hrvatska vojska”” i susreti
sa Draòm Mihailovi}em ............................................................................................. 930
k) Okosnica Brozove antisrpske politike posle Drugog svetskog rata ... 931
l) Poku{aj pridobijawa vrhu{ke Rimokatoli~ke crkve za
li~nu Brozovu diktaturu .............................................................................................. 931
q) Kolaboracija sa Nemcima i usta{ama ................................................................. 934
m) U~vr{}ivawe komunisti~ke diktature po
avnojevskom antisrpskom receptu ........................................................................... 937
n) Institucionalna razgradwa jugoslovenske dràve kao
priprema za raspad na srpsku {tetu ........................................................................ 940
III. Frawo Tu|man i obnova hrvatske usta{ke
klerofa{isti~ke dràve ................................................................................................. 943
1. Razvojni put realizatora vatikanskog antisrpskog programa ....................... 943
2. Vi{estruki plagijator rehabilituje usta{e ......................................................... 947
a) Sukob sa Bakari}em i posledice po Tu|mana .................................................. 949
b) Formirawe Tu|manovog intelekta pod uticajem fratra
Mandi}a i usta{e Luburi}a ....................................................................................... 952
3. Prousta{ka klima posle sklapawa saveza Regana i Vojtile ......................... 954
a) Direktno akciono povezivawe sa Rimokatoli~kom crkvom ..................... 959
b) Vatreni sledbenik Luburi}evog koncepta
interhrvatskog pomirewa ............................................................................................ 960
v) Drasti~no umawivawe broja jasenova~kih `rtava ......................................... 962
g) Tu|manovo izjedna~avawe Jasenovca i Blajburga ............................................ 966
d) Pravdawe genocida religijskim citatima ......................................................... 967
|) Tu|manov javni poziv na novi pokoq Srba ......................................................... 969
e) Tu|manova teorija svrsishodnosti istrebqewa Srba
i wihove krivice za sopstvenu zlu sudbinu ........................................................ 971
1029
`) Pozivawe na Makijavelija u pravdawu pokoqa .............................................. 975
z) Tu|manova fanati~na odbrana hrvatskog klerofa{izma .......................... 977
4. Hrvatski izvori o koordinaciji akcija
izme|u Tu|mana i Vatikana .............................................................................................. 981
a) Ideolo{ka bliskost Broza i Tu|mana ................................................................. 987
b) Tu|manov uzor {panski diktator Franko .......................................................... 992
5. [uvarova kritika Tu|manovog neousta{kog reìma ......................................... 993
a) Frawo Tu|man, potro{ni materijal Rimokatoli~ke crkve .................... 995
b) Pokatoli~avawe Srba u Tu|manovoj NDH .........................................................1001
v) Akcija ~i{}ewa jezika po Tu|manovom nare|ewu .........................................1004
g) Morbidni Tu|manovi planovi za skrnavqewe Jasenovca ...........................1005
d) Paralela sa Radi}em i Ma~ekom .............................................................................1007
|) O{tre zamerke Jeqcinu zbog odlikovawa Tu|mana ......................................1010
e) Predsednik kakvog Hrvati zasluùju ....................................................................1010
`) Genocid uz pomo} Zapada .............................................................................................1012
1030
Sabrana dela
prof. dr Vojislava [e{eqa
1. Vreme preispitivawa
2. Hajka na jeretika
3. Fenomenologija balkanskog despotizma
4. Veleizdajni~ki proces
5. Narkomanija Vuka manitoga
6. Politika kao izazov savesti
7. Milan Pani} mora pasti
8. Na me|unarodnoj sceni
9. Su~eqavawe sa sedmom silom
10. Narodni tribun
11. Poslani~ke besede
12. Filipike ~etni~kog vojvode
13. Pali, àri, dediwski dizdare
14. Crveni tiranin sa Dediwa
15. Da sve srpsko bude kao zemunsko
16. Promene po voqi naroda
17. Bez dlake na jeziku
18. Mo} argumenata
19. Falsifikovana voqa naroda
20. Vlada nacionalnog jedinstva
21. Srbija pod ameri~kim bombama
22. Dok patriote obnavqaju izdajnici razaraju
23. Radikali se nisu obrukali
24. Pakleni planovi Zapada
25. Kontrarevolucionar u buldoèr revoluciji
26. Dosmanlijski zulum nad Srbijom
27. Kontinuitet radikalske doslednosti
28. Glavni Milo{evi}ev politi~ki robija{
29. Ubistvo ministra odbrane Pavla Bulatovi}a
30. Dosmanlijski sejmeni na Pravnom fakultetu
31. Glogov kolac u dosovskom srcu
1031
32. Dosmanlije kao novi jawi~ari
33. êtni~ka sabqa nad dosmanlijskom glavom
34. Na juna~kim rukama kroz srpsku Boku
35. Kora od banane
36. Srpski ~etni~ki pokret
37. Srpska radikalna stranka
38. Peti otaybinski kongres
39. Sudanije nepokornog vojvode
40. Ideologija srpskog nacionalizma
41. Afirmacija parlamentarizma
42. Slom savezne dràve
43. @igosawe dosmanlijskog be{~a{}a
44. êli~ni vojvoda
45. Stazom slave, u slu`bi otaybine
46. Hrabrost i savesnost u istorijskim lomovima
47. Uporna odbrana Srpstva
48. Stanko Suboti} – Cane @abac, kraq duvanske mafije
49. Mafija{ka pudlica Neboj{a ôvi}
50. Cijin major Grujica Spasovi}
51. êtni~ki vojvoda pred Ha{kim tribunalom
52. Suo~avawe sa ha{kim inkvizitorima
53. Ha{ki dosije nabe|enog ratnog zlo~inca
54. Pocepana ha{ka inkvizitorska ode`da
55. U ~equstima Kurve del Ponte
56. Genocidni izraelski diplomata Teodor Meron
57. \avolov {egrt zlo~ina~ki rimski papa Jovan Pavle Drugi
58. Va{ingtonski seksualni manijak Bil Klinton
59. Ha{ko bajramsko prase
60. La`qiva ha{ka peder~ina Yefri Najs
61. Svedok odbrane Slobodana Milo{evi}a u ha{kom procesu
62. Engleski pederski isprdak Toni Bler
63. Kriminalac i ratni zlo~inac Havijer Solana
64. Podmukli galski picopevac @ak [irak
65. Hitlerovi najverniji sledbenici Helmut Kol i Hans Gen{er
66. Krvave ru~erde Madlen Olbrajt
67. Pontifeks maksimus satanisti~ke crkve Jovan Pavle Drugi
68. Antihristov namesnik zlikova~ki rimski papa Benedikt [esnaesti
69. Najve}i izdajnik Rusije Boris Jeqcin
70. Milo \ukanovi} novi Skenderbeg Crnojevi}
71. Boris Tadi} novi Sinan Pa{a Koya
72. Izdajni~ki akreditivi usta{kog konzula Vuka Dra{kovi}a
73. Politi~ki ortakluk Kurve del Ponte i Kurve del Ko{tunice
1032
74. Vatikan glavno Satanino gnezdo
75. Rimska kurija ve~ito èdna srpske krvi
76. Evropska unija satanisti~ka tvorevina
77. Vatikanski antisrpski instrument Frawo Tu|man
78. Ameri~ki antisrpski instrument Alija Izetbegovi}
79. Holandski kurvin sin Alfons Ori
80. Ubica Slobodana Milo{evi}a Patrik Robinson
81. Korumpirani predsednik nelegalnog Ha{kog suda Fausto Pokar
82. Pitomac minhenske pivnice Volfgang [omburg
83. Podmukli malte{ki pacov Karmel Agijus
84. Varvarska gozba
85. Kad bitange mar{iraju
86. Siktawe crvene zmije
87. Skalpirawe kao smisao informisawa
88. Ko pose~e bega Gutenberga
89. Robija kao sudbina
90. Politi~ka partija Prodanovi}a
91. Ubistvo mafija{kog premijera Zorana \in|i}a
1033

Vojislav Seselj - Rimokatolicki Zlocinacki Projekat Vestacke Hrvatske Nacije PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Vojislav Seselj - Rimokatolicki Zlocinacki Projekat Vestacke Hrvatske Nacije PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dr Vojislav [e{eq

Srpska radikalna stranka

CIP - Katalogizacija u publikaciji

3. Brozove zasluge za prodor katolicizma na istok

5. Formirawe hrvatske dr`ave na osnovu pogre{nog

6. Uzurpatori svetosti apostola Petra

II. Uspomene ameri~kog ambasadora pri Svetoj stolici

III. Studija Nikole @uti}a o katoli~koj

1. Uzlet hrvatstva na krilima strane pomo}i i indiferentnosti

10. Rimokatoli~ki ekspanzionizam u osnovi

12. Katoli~ki sve{tenik Antun Koro{ec,

13. Progon bosanskohercegova~kih Srba

2. Srpska dr`avotvornost uzro~nik hrvatskog kompleksa

3. Hrvati se ne}e smiriti

V. Gradi{}anski Hrvati kao relikt

2. Iseqavawe Hrvata u austrijsko-ugarski grani~ni prostor u

3. Zapa`awa Feliksa Toblera o prvobitnom

A. Jo{ o gradi{}anskim Hrvatima

VI. Kornvelova monografija o Piju XII

A. Falsifikovawe biografija hrvatske vlastele sa

1. Izmi{qawe “Crvene Hrvatske”

2. Previrawa u ugarskoj provinciji Slavoniji

6. Slavonija i Hrvatska posle

II. Istorijske obmane Ferde [i{i}a

1. Proces okupqawa oko politi~kog imena Hrvati

III. Fon Sidlandova sistematizacija hrvatskog

2. Srpska dr`avotvornost, glavni izvor

2. Idol pora`enih klerofa{ista

4. Tri izmi{qene hrvatske dr`ave

5. Ignorisawe validnih istorijskih izvora

6. Manipulacije Letopisom Popa Dukqanina

8. Dokazivawe da jeres nastala u pravoslavqu

9. Neistine o etni~koj strukturi Bosne i Hercegovine

A. Neodr`ivost Mandi}evog metodolo{kog postupka

B. Komparacija Mandi}evog pisawa i ozbiqnog

1. Prvo pomiwawe Srba doseqenih na Balkan

3. Srbi u izve{}u arhi|akona Tome

II.. Kriti~ki pristup Nade Klai}

5. Klai}kino suprotstavqawe romanti~arskom zanosu

III. Raskorak ma|arske i hrvatske istoriografije

B. Papska obmana zvana jugoslovenstvo

3. Politi~ka uloga Frawe Ra~kog

5. Glavni kroatizator dalmatinskih Srba

V. Direktni ideolo{ki prethodnici genocidne

5. Ma~ekova banovina kao priprema za

6. Ante Paveli} i ideologija hrvatskog usta{kog pokreta

e) Pripreme klerofa{ista za Drugi svetski rat

2. Zbirka dokumenata Vladimira Dedijera

3. Zbornik dokumenata Milana Bulaji}a o vatikanskoj

4. Posleratna vatikanska politika prema Jugoslaviji

5. Sudski proces Alojziju Stepincu

6. Mileti}eva zbirka dokumenata o Jasenovcu

7. Srbi pred dilemom da postanu katolici ili da umru

8. Rimokatoli~ko varvarstvo u Hristovo ime

2. Su{tina projekta Velike Srbije kao okosnice

3. Poku{aji srpskih nau~nika da se suprotstave

5. Antisrpski ciqevi jugoslovenske ideje

6. Kontinuirana antisrpska strategija Kominterne

8. Predvodni~ka uloga Vatikana u razarawu Jugoslavije

II. Antisrpska politi~ka platforma Josipa Broza Tita

i) Dokazi o li~nim Brozovim naredbama za bombardovawe

III. Frawo Tu|man i obnova hrvatske usta{ke

2. Vi{estruki plagijator rehabilituje usta{e