Univerzitet u Sarajevu

Filozofski fakultet
Odsjek za bosanski, hrvatski, srpski jezik i književnost naroda Bosne i
Hercegovine

Razvoj pisma u doba evropske antike

(seminarski rad)

Mentor: Studentica:
prof. dr. Bernisa Puriš Ajla Bešlija

Sarajevo, 2019
 1. Uvod

Pismo je način grafičkog predstavljanja odnosno zapisivanja jezika. Nauka koja se bavi
izučavanjem njegovog nastanka, vrsta i razvoja naziva se gramatologija.

Pismo je sredstvo prostorne i vremenske komunikacije. U širem smislu to je svaki sistem

vidljivih oblika (slika, simbola, znakova i njihovih kombinacija) namjerno proizvedenih u
svrhu memorisanja i obavještavanja; u užem smislu, sistem znakova koji predstavljaju
određene elemente govornog jezika: pojedine riječi, slogove ili glasove.

Razlikujemo nekoliko vrsta pisama:

 Pojmovno (logografsko)
 Slogovno (pojmovno - silabičko)
 Slovno (alfabet)

Svako pismo ima sljedeće odlike:

 tačno definisan konačan skup simbola (slova)

 vezano je za određeni jezik koji predstavlja u grafičkom obliku
 kombinacijom simbola koji čine pismo i pravopisnih pravila mogu se izraziti sve riječi
jednog jezika
 koristi se za indirektnu komunikaciju između osobe koja piše i osobe koja čita

2
 2. Helenski/Grčki alfabet (Alphabetos)

Heleni su dugo vremena koristili feničanski predložak bez previše izmjena. O tome je
svjedočanstvo ostavio jedan od najpoznatijih historičara antičkog doba iz 5. stoljeća p.n.e.
Herodot. On je pripisao dolazak feničanskih pismena mitskoj ličnosti Cadmusu (Kadmu), koji
je Helenima prenio feničanska slova. Heleni su zbog svojih potreba u svoj sistem zapisivanja
unijeli vokale, kojih izvorno nije bilo u feničanskom pismu. U tu svrhu su iskoristili
neupotrebljene feničanske znakove za konsonante (aspirante), kojih nije bilo u helenskom
jeziku. Vokali su bili veoma važni u grčkom jeziku, jer se na tim prostorima i u ranijim
stoljećima razvijao sistem bilježenja glasova, u kojem je bilo 87 simbola, od kojih je 5 bilo
određeno da predstavljaju vokale. Zbog uvođenja slova za glasove grčki alfabet se s pravom
smatra prvim pravim ili potpunim pismom iz kojeg će se kasnije razviti veliki broj alfabeta
kod evropskih naroda. To je period Mikenske kulture i linearnog pisma B, koje se razvijalo na
tlu današnje Grčke od 16. stoljeća p.n.e. Propast Mikenske kulture, do koje je došlo oko
1200. godine p.n.e., dovela je do postepenog napuštanja pisma i taj period helenske historije
naziva se „mračnim stoljećima“.

Stari Heleni nisu vodili previše računa o tome da li pišu s lijeva na desno ili s desna ulijevo.
Pisali su i horizontalno i vertikalno, i s lijeva na desno, te u suprotnom pravcu. Takav način
zapisivanja se naziva bustrofedonskim (grč. boustrophedon – okretanje vola). Prilikom
oranja volovi su se okretali naizmjenično s jedne na suprotnu stranu, te je navedeni naziv
nastao iz tog razloga. Takvo pismo je danas namijenjeno za slijepe ljude i još se zove
Brailleovo (Brajevo) pismo.

Slika 1. Brajevo pismo

3
 3. Etrurski uticaj i nastanak rimskog pisma – latinice

Jednu podvrstu zapadnog helenskog pisma su preuzeli Etruščani. Za njih se pretpostavlja da

su došli na područje današnje Italije iz područja istočnog Mediterana. Mnogo toga u vezi s
ovim narodom nije još u potpunosti razjašnjeno, jer nisu ostavili jasne tragove svog
postojanja i kulture, njihov jezik nije klasificiran ni u jednu poznatu jezičnu porodicu. Smatra
se da je etruščanski posljednji od jezika kojima se govorilo prije pojave indoevropskog jezika.
Iza njih je ostalo oko 10.000 epigrafskih zapisa, a najobimniji sačuvani pisani dokument koji
svjedoči o postojanju etruščanskog jezika je Liber Linteus (Lanena knjiga). Etruščanski jezik
sadržavao je simbole „digama“, „kopa“ i „san“. Smjer pisanja je bio zdesna nalijevo, te se
njihov jezik i pismo vezuju za utjecaj na razvoj latinskog jezika i alfabeta iz kojeg je nastala
današnja latinica.

Kako je uticaj Etruščana postepeno slabio, počeo se uzdizati grad Rim. U narednih 500
godina Rimljani su se koristili grčkim jezikom i uz pomoć pisama međusobno komunicirali jer
su smatrali da je grčki jezik daleko elegantniji i kulturniji od latinskog jezika. Kasnije, pod
utjecajem antičkih Helena, Rimljani su postepeno razvili i svoje pismo, tzv. latinski ili rimski
alfabet. Taj alfabet je bio izveden od etrurskog alfabeta i sadržao je 21 slovo: A B C D E F Z H I
K L M N O P Q R S T V X. Sastojao se samo od velikih slova ili majuskula, a mala slova ili
minuskule su se razvile od kurzivnog pisanja tek u srednjem vijeku. Latinično ili rimsko pismo
nastalo je od rimske kapitale, tj. od velikih i grubih slova koja je bilo teško urezivati u kamen,
budući da su Rimljani uglavnom klesali svoja pisma.

Među sačuvanim stilovima razlikuju se:

 monumentalna kapitala
 kvadratična kapitala
 rustična kapitala

U svakodnevnoj upotrebi slova su se isrctavala calamusom (pisaljkom) na papirusu ili

stilusom na voštanim pločicama. Brzi način pisanja, koji je bio formalan i površan, stvorio je
rimski kurziv (lat. cursus – brzopis). Poslije se javlja i uncijala, čija su slova bila među sobom
nepovezana i dugačka. Od 6. do 8. stoljeća naše ere počela se javljati i poluunicijala
(ukrašavanje slova).

Neki od znakova su se koristili dvojako, pa se tako i slovo C pisalo kao G i K; I je korišteno kao
I i J, dok se V koristilo kao U i V. Grčko slovo zeta (Z) je izbačeno, a na njegovo mjesto je
stavljeno G. Kasnije, u alfabet su uvrštena i slova Y i Z, koja su stavljena na kraj, pa je alfabet
sadržavao 23 slova. Slovo W je u latinični alfabet dodano u srednjem vijeku da bi
predstavljalo glasove koji izvorno nisu postojali u latinskom, ali su bili uobičajeni u
germanskim jezicima.

4
 3.1. Širenje latiničnog pisma

Latinica se iz Italije širenjem Rimskog carstva proširila na oblasti oko Sredozemnog mora, na
germanske narode u Sjevernoj Evropi, te na slavenske narode koji su prihvatili kršćanstvo.
Razvijali su se različiti stilovi pisanja poput trajanskog, rustičnog, grčkog, uncijalnog,
poluuncijalnog, vizigotskog, merovinškog, insularnog, karolinškog, gotskog i timesa (tajmz).
Najstarija rimska pisma pisana su isključivo velikim slovima, a zbog kvadratičnog oblika
nazivana su capitalis quadrata ili scriptura monumentalis, jer su se očuvala ponajviše na
spomenicima koje su podizali istaknuti vladari poput imperatora Trajana. On je podigao
najimpresivniji stup u Rimu, te su na njemu prikazane velike Trajanove pobjede, a tekst je
ispisan elegantnim velikim slovima, zbog čega se i naziva trajanski. Takvi tekstovi nisu bili
praktični za svakodnevnu upotrebu, pa je nastalo pismo koje se naziva capitalis rustica.

3.2. Pisma nastala od velikih slova – uncijala (majuscula)

Uncijalno pismo bilo je u upotrebi do 8. stoljeća nove ere, a njegove odlike su bila slova
pisana u jednom potezu. Tokom razvoja slova su postala složenija, a način pisanja se proširio
po svijetu, pa su nastale varijacije poput afričkog uncijala, italijanskog, francuskog, kao i
ćirilica.

Slika 2. Irska latinična uncijala

5
 3.3. Pisma nastala od malih slova (minuscula)

Nakon propasti Rimskog carstva od poluuncijale nastaju brojna modificirana pisma, a među
njima se posebno izdvajaju:

 insularna minuskula – Irska, Škotska, Engleska

 beneventanska minuskula – srednja i južna Italija
 langobardska minuskula – sjeverna Italija
 zapadnogotska (vizigotska) minuskula – Španija
 merovinška i karolinška minuskula – Francuska
 gotska ili gotička minuskula – njemačke zemlje
 humanistička minuskula – veći dijelovi zapadne Evrope

Minuskula znači da u pismu nema velikih slova. Velika slova pisala su se kapitalom koja ne
poznaje mala slova.

3.3.1. Insularno pismo

Tokom 7. stoljeća nastalo je na britanskim otocima insularno pismo koje se ponekad

nazivalo sasko ili anglosasko pismo. Novodošli narodi su zamijenili svoja dotadašnja runska
slova ovom verzijom latinskog pisma, koja su im donesena iz Irske. Pismo su odlikovali obli i
oštri oblici, pri čemu su se obli koristili za svečane kodekse, a oblik je kao varijetet oštrog
upotrebljavan za svakodnevne i za manje svečane prilike. Nakon skoro 200 godina upotrebe,
insularnu latinicu zamijenila je carolina.

Slika 3. Primjer teksta napisanog insularnim pismom

6
 3.3.2. Langobardska minuskula

Langobardi su bili jako germansko pleme, koje je ime dobilo po dugim bradama, a danas se
može prepoznati i u nazivu sjeverne italijanske oblasti Lombardije. U njegovom oblikovanju
mogu se uočiti veliki utjecaji uncijalnog i poluuncijalnog pisma, međutim ono nije bilo dugog
vijeka. Nakon što je Karlo Veliki zauzeo njihovo sjedište Ravennu 774. godine i okončao vlast
Langobarda, sve više se u upotrebi počela upotrebljavati karolinška minuskula, pa se u
izvorima langobardsko pismo smatra kratkotrajnim prelazom ka beneventanskom i
karolinškom pismu.

Slika 4. Langobardsko pismo

7
 3.3.3. Beneventana

Beneventana potiče od južnoitalijanske pokrajine Benevento. Najstariji sačuvani rukopis je

knjiga, popularna enciklopedija znanja u 20 tonova Etymologiae ili Origines iz polovine 8.
stoljeća, čiji je autor biskup San Isidoro de Sevilla. Beneventana je odlikovana slovima
uglastog tipa sa jedinstvenim načinom skraćivanja. Osim južne Italije, korištena je i u
Dalmaciji, Zadru i Šibeniku. Poznati kodeks Tome Arhiđakona Historia Salonitana (Historija
Solina) ispisan je malom poluuglastom beneventanom.

Slika 5. Beneventana

3.3.4. Vizigotski stil pisanja

Ovaj stil pisanja nastao je u Španiji, kraljevini Vizigota. Tokom vladavine kralja Rekareda I,
Vizigoti su prihvatili katoličku vjeru, a sa njom i latinski jezik i pismo. Vremenom su razvili i
osobeno vizigotsko latinično pismo, koje se još naziva i scriptura visigoticha. Nastalo je iz
rimske uncijale, a sačuvano je rukopisnim i kurzivnim verzijama. Korišteni su teški oblici puni
ligatura, odnosno dva grafema spojena u jedan simbol.

Razlikuje se dokumentarna i knjižna vizigotika.

8
 3.3.5. Merovinški stil

Kralj Klodvig I., ostamostalio je franačku državu, primio kršćanstvo, prihvatio rimsku kulturu,
kao i latinski jezik i pismo.

Postoje četiri varijante ovog pisma koje su nastale u samostanima pa su tako i dobile imena:
Luxeil (Luksej), Corbie (Korbi), Laon i Chelles (Šel).

Glavne karakteristike ovog stila jesu zbijenost slova koja su najčešće nagnuta u lijevu stranu.

3.3.6. Karolinška minuskula

Nastala je za vrijeme vladavine Kralja Velikog koji je stalnim ratovima širio teritorij i želio
obnoviti sjaj Rimskog carstva. Pristupio je reformi pisma s namjerom da rimski alfabet
postane čitljiv stanovništvu iz svih krajeva svijeta, te razvio Karolinšku minuskulu. Ona se
najprije koristila u skriptorijima, a potom i u dvorskim kancelarijama. Vremenom se počela
širiti svijetom, pa je na taj način i dobila različite oblike upotrebe prilikom pisanja. U Italiji su
slova pisana tako da budu velika i obla, a u Engleskoj visoka i zbijena. Svako slovo je
ispisivano za sebe, pri čemu se njegovao kaligrafski oblik, a razmak između riječi je postao
standard. Zbog svoje rasprostranjenosti ubrzo je potisla i inzularnu i vizigotsku minuskulu.

Slika 6. Karolinško pismo

9
 3.3.7. Gotička minuskula

Svoj vrhunac gotska minuskula doživjela je 1500. godine i to kada je upotreba skraćenica
smanjena na upotrebu skraćenica određenih discpilina kao što su pravo, teologija ili
filozofija. Oblici slova postali su uski i vitki, i sve manje izduženi i šiljasti. Goticom su pisani
kodeksi dalmatinskih gradova, kao i djela književnog i historijskog značaja.

Pod sve većim uticajem humanista gotica se u Dalmaciji i Italiji preobražava u humanistiku,
premda je Gutenberg odštampao svoju prvu Bibliju goticom u 200 primjeraka.

Slika 7. Gotička minuskula

3.3.8. Humanistička minuskula

Italijanski humanisti u 15. stoljeću zalagali su se za povratak na vrijednosti antičke filozofije,

pa nisu bili skloni teškim uglatim slovima gotice, koju je Petrarca (Petrarka) smatrao
izvještačenom. Njima se više dopadala karolina, za koju su smatrali da je bila pismo antike.

Kao stil pisma razlikuju se knjižna i kurzivna humanistika. Knjižnom humanistikom su

ispisivani samo svečani dokumenti, dok je većina dokumenata bila izrađivana u kurzivnom
obliku.

10
 4. Tipografsko pismo – bezserifni stil

Kako su se otvarale štamparije širom Evrope, u drugoj polovini 18. stoljeća stvoren je i tzv.
bezserifni stil.

Odlikuje se nedostacima produžetaka na slovima koje se zovu serifi (fr. sans – bez; bez
serifa).

Prema dizajnu, bezserifni stilovi se dijele na:

1. Grotesque (Groteskni) predstavlja rani bezserifni stil.

2. Neo-grotesque (neogroteskni ili tranzicionalni) je nagovijestio moderni dizajn.
3. Humanistički stilovi su najproporcionalniji među bezserifnim oblicima, sa
nekim varijacijama u debljini linije i većom čitljivošću nego kod drugih oblika.
4. Geometrijski stilovi su bazirani na geometriju.

Ovaj oblik pisanja danas je uobičajen u elektronskim medijima jer se ovakav stil pisanja
mnogo lakše čita od serifnih.

11
 5. Zaključak

U prethodno ispisanom tekstu imali smo priliku da saznamo informacije o razvoju pisma na
područjima koja obuhvataju evropsku antiku, te se upoznati sa različitim pristupima
populacija iz različitih vremenskih perioda, na zajedničko sredstvo komunikacije, tzv. jezik i
popratni oblik sporazumijevanja – pismo.

Zahvaljujući obimnim informacijama iz historije nastanka, pojave i razvoja ovog vrlo važnog
sredstva komunikacije, u prilici smo i da naučimo što više o onome čime se koristimo
svakodnevno.

Pismo, kao grafički prikaz jezika, treba konstantno izučavati i baviti se njegovom pojavom, jer
se ono vremenom mijenja, baš kao što se mijenja i jezik kao živa materija.

Slika 8. Razvoj slova A

12
 6. Literatura

Dizdar, Srebren, (2005) Oblici i umijeće akademskog pisanja, str. 247 – 268

https://www.wikiwand.com/sh/Pismo_(znakovi)#/Vidi_jo%C5%A1, 18.11.2019.

13
 Sadržaj

1. Uvod...................................................................................................................2
2. Helenski/Grčki alfabet.......................................................................................3
3. Etrurski uticaj i nastanak rimskog pisma – latinice...........................................4
3.1. Širenje latiničnog pisma.............................................................................5
3.2. Pisma nastala od velikih slova – uncijala (majuscula)................................5
3.3. Pisma nastala od malih slova (minuscula)..................................................6
3.3.1. Insularno pismo................................................................................6
3.3.2. Langobardska minuskula..................................................................7
3.3.3. Beneventana....................................................................................8
3.3.4. Vizigotski stil pisanja........................................................................8
3.3.5. Merovinški stil..................................................................................9
3.3.6. Karolinška minuskula.......................................................................9
3.3.7. Gotička minuskula..........................................................................10
3.3.8. Humanistička minuskula................................................................10
4. Tipografsko pismo – bezserifni stil....................................................................11
5. Zaključak............................................................................................................12
6. Literatura...........................................................................................................13

14