BÖLÜM 3: REAKTÖR TASARIMI

Çok sayıda reaktör tipi vardır, ancak bu bölümde birkaç genel tipte reaktör konu
edinilecektir. Bunlar; kesikli, sürekli karıştırmalı tank, homojen olmayan tampon akış ve sabit
yataklı reaktörlerdir.

3.1. REAKTÖR SEÇİMİ

Çok sayıda değişik tipte reaktör olmasından dolayı, bazı mühendisler reaktör
sınıflandırılmasının mümkün olmadığına inanırlar. Bununla birlikte, tasarımcılar bazı
rehberlere ihtiyaç duyarlar. Bazı reaktör tipleri herhangi bir sınıflandırma içinde uygun yer
bulamamasına rağmen, yine de aşağıdaki kriterler kullanılarak reaktörleri sınıflandırabiliriz.
1. Sağlanan enerjinin şekline göre
2. Temas eden fazlara göre
3. Katalitik veya katalitik olmayan forma göre
4. Kesikli veya sürekli olmasına göre
5. Dolgulu sabit yatak veya süspanse–akışkan yatak olmasına göre
sınıflandırma yapılabilir.
Kimyasal reaksiyonların sınıflandırılması, enerji sağlanma şekline göre aşağıdaki gibi
yapılabilir.
1. Termokimyasal (sıcaklığın etkisiyle yapılan) reaksiyonlar
2. Biyokimyasal (Biyolojik reaksiyonla sistem enerjisini kendisi üreterek yürüyen)
reaksiyonlar
3. Elektrokimyasal (Yükseltgenme ve indirgenme sonucunda oluşan enerji ile
meydana gelen) reaksiyonlar
4. Fotokimyasal (Güneş enerjisiyle sağlanan) reaksiyonlar
5. Plazma (yüksek enerji – iyonize olmuş ortam) reaksiyonları
6. Sonokimyasal (ultrasonik sistemle reaksiyon yapılması – ses ötesi) reaksiyonlar
Tablo 3.1 de bu reaksiyon türlerine birer örnek verilmiştir. En çok ve yaygın olan
reaksiyon tipi termokimyasal reaksiyon olduğu için bu kısımda detaylı incelenecektir. Alkil
halojenürler ile klorlanmış aromatik yan zincirli bileşiklerin karışımları endüstriyel olarak
fotokimyasal reaktörlerde üretilirler. Örneğin, civa ark lambaları kullanılarak, metanın klor ile
reaksiyon vermesi sonucunda kloro–metanın dört izomerinin bir karışımı üretilir.

75
Tablo 3.1. Kimyasal Reaksiyonların Sınıflandırılmasına Örnekler
Reaksiyon türü Örnek
Termokimyasal Sentez Gazından Amonyak Üretimi
Biyokimyasal Fermentasyonla Etanol Üretimi
Elektrokimyasal Glikozun Oksidasyonu ile Glukonik Asit Üretimi
Fotokimyasal Metanın Klorlanması ile Klorometan Üretimi
Plazma Elektrik-Ark Teknolojisi ile Hidrokarbonlardan Asetilen Üretimi
Sonokimyasal Fümarik Asit Üretimi
Samdani ve Gilges; organik bileşiklerin sentezlenmesine ait elektrokimyasal çok
sayıda ticari prosesin bir listesini oluşturmuşlardır. Bir örnek olarak glikozun glukonik aside
dönüşümü verilebilir. Glukonik asit, % 50‘lik sulu çözeltisi halinde satılır ve metal temizleme
(piklaj) işleminde, tofu (soy bean) – (soya fasulyesi suyunun fermentasyonundan elde edilen
bir tür peynir) nun üretiminde bir protein koagülant olarak ve diğer bir çok uygulama
alanlarında kullanılır.
Sono – kimyasal reaksiyon; termokimyasal reaksiyonun yürütülmesinin indirekt
biryoludur.
Huls tarafından işletilen bir tesiste (Almanya – Marlda) asetilen üretimi için elektrik –
ark plazma reaktörü kullanılır. Plazma, elektriksel olarak bir iletken olmasına rağmen
elektriksel olarak nötral bir gazdır. Bu proseste bir hidrokarbon ile hidrojen karışımı bir
reaksiyon odasına akar ki burada hidrokarbon; asetilen, etilen, hidrojen ve is (karbon) haline
parçalanır. Fazların temas biçimlerine göre reaktörlerin sınıflandırılması aşağıdaki şekilde
yapılabilir.
1. Gaz–sıvı 2. Sıvı–sıvı 3. Gaz–katı 4. Sıvı–katı 5. Gaz– sıvı–katı
Enerji formunu (şeklini), katalizörü ve temastaki fazları belirledikten sonra gelecek
adım reaksiyonu yürütmek için kesikli veya sürekli bir şekilde olup olmamasına karar
vermektir.
Kesikli sistemde, reaktanlar karıştırmalı bir tank reaktöre yüklenir ve belirlenmiş bir
zaman için reaksiyona girmesine müsaade edilir. Reaksiyon tamamlandıktan sonra, reaktör
boşaltılarak ürünler alınır. Bu tip işletim modu kararsız haldedir. Diğer kararsız–hal
reaktörlerinin işletme şekilleri aşağıdaki gibidir:
1. Reaktanlardan biri veya daha fazlası reaktöre sürekli beslenir, ancak reaktörden
ürün çıkışı yoktur.

76
 2. Bütün reaktanlar başlangıçta reaktöre yüklenir, ürün akımı sistemden sürekli
çekilir.
Kararlı – hal proseslerinde, reaktanlar reaktöre akarken, ürünler sürekli bir şekilde
reaktörü terk ederler. Kararlı – haldeki sürekli karıştırmalı reaktörlerde sıcaklık ve
konsantrasyon her noktada aynı kabul edilir. Reaktör seçim işlemine yol göstermek için,
Walas; işletim moduna göre (kesikli veya sürekli), reaktör tipine (geri karıştırmalı, çok
kademeli geri karıştırmalı) ve temastaki fazlara göre reaksiyonları sınıflandırmıştır. Tablo 3.2
de görülen bu reaktör sınıflandırması; belirli bir reaktör düzeninin yaygın bir şekilde
kullanıldığını, nadiren kullanıldığını veya kullanılmasının uygun olmadığını belirtmektedir.
Sürekli akım veya kesikli bir reaktörün kullanılıp kullanılmayacağında ekonomik
kriter de belirleyici olur. Eğer kalma zamanı büyük ve üretim hızı küçük ise genellikle kesikli
bir reaktör seçilir. Bu ilişki aşağıdaki şekil üzerinde gösterilmiştir (Öncelikli olarak hangi
reaktör seçilmelidir, buradan görülebilir). Uygulama alanı belirtilen sınır içine veya sınıra
yakın düştüğü zaman, en ekonomik seçimi belirlemek için dikkatli bir analiz yapılır.

Tablo 3.2. Reaktör Sınıflandırması

Reaktör Tipleri
İşletim Modu Kesikli Sürekli
Reaktör Tipi  Tank Tank Tank Bataryası Borusal
Paralel Zıt Paralel Zıt
Akış Tipi  Karıştırmalı Karıştırmalı
Akım Akım Akım Akım
Fazlar a
Gaz R R R N C N
Sıvı C C C N C N
Gaz–sıvı b C C R C R C
Sıvı–sıvı C C C C R C
Gaz–Katı C C R C R C
Sıvı–Katı C C R C R C
Gaz–sıvı–katı C C R C C C
a
C: Yaygın kullanılan reaktör işletmesi
R: Nadir (seyrek) kullanılır
N: Asla (hiç bir zaman) kullanılmaz
b
Bir sıvı içinde gaz kabarcıklarının olduğunu belirtir
—————————————————————————————————————
İşletim modu ve fazlarına göre Reaktörlerin sınıflandırılması için ilave bilgi Ek-3.1’de yer almaktadır.

77
 Reaktör boyutlandırma bağıntısını geliştirmek için iki ideal model vardır:
1. Tampon (piston) akış modeli
2. Tam karıştırmalı tank modeli
Tampon akış modelinde, reaktör boyunca akan reaktanlar, sürekli bir şekilde ürünlere
dönüşür. Reaksiyon esnasında konsantrasyonun radyal değişimi, geri karışma veya ileri doğru
karışma yoktur. Tam karıştırmalı tank reaktörde, reaktanlar mükemmel (tam – baştan dibe)
karışırlar ve böylece bütün türlerin konsantrasyonu ve sıcaklığı reaktörün her yerinde üniform
olup reaktörü terk eden akım ile aynıdır. Bazı reaktör tipleri için uygulama alanları Şekil
3.1‘de yer almaktadır.

Şekil 3.1. Birkaç Reaktör Tipi için Uygulama Alanı

3.2. KARIŞTIRMALI TANK REAKTÖR SEÇİMİ

Karıştırmalı bir tank reaktörün işletme modu, ya sürekli ya da kesikli olur. Karıştırmalı bir
tank reaktör (STR) içerisinde; reaktanların, bir ısı değiştiricinin, bir karıştırıcının ve vorteks
oluşumunu önlemek ve türbülansı arttırmak, karışmayı çoğaltmak için başlıklar – dalga
kırıcılar‘ın bulunacağı bir kaptan ibarettir. Bir STR‘yi geliştirmek ve seçmek için aşağıdaki
faktörler dikkate alınır:
78
 1. Karıştırma
2. Isı transferi
3. Ceket – basınç düşüşü
4. Temizleme
Reaktanların mükemmel karışmasını sağlayacak bir tarzda, ideal modele yaklaşmak için
sıvıya yeterli bir güç sağlanmalıdır. Kifayetsiz bir karıştırma daha uzun bir ortalama kalma
zamanını ve böylece ideal modelden daha büyük bir reaktör hacmini gerektirir. Bu karıştırma
sistemini tasarlama; karıştırıcı pervanesi, başlıklar ve elektrik motorunu seçme ve
boyutlandırmayı gerektirir. Her şeyden önce, tasarım için karıştırıcı gücünü hesaplamak
gerekir.
Bir STR‘nin boyutlandırılması yapılırken, önemli bir değerlendirme reaktör muhtevasının
ısıtılması veya soğutulmasıdır. İç veya dış ısı değiştirici olarak sınıflandırılan birkaç ısı
değiştirici tipi vardır.
 İç ısı değiştiriciler: Direkt olarak reaksiyona giren sıvının içine daldırılmıştır ve bunlar
spiral borular ile yivli veya düz plaka başlıklar ihtiva ederler. STR‘yi tasarlarken,
burada sadece spiral borular dikkate alınacaktır.
 Dış ısı değiştiriciler: Bir ceket veya çok borulu ısı değiştirici olabilir. Çok boruluda,
reaktör muhtevası ısı değiştiriciyi de içinde bulunduran bir dış akış çevrimi (dolanımı)
içerisinden sirküle olur. Ceket tipler; aşağıda gösterildiği gibi, basit bir ceketten ibaret
olup, türbülansı hızlandırmak için spiral baffle veya nozzle‘ları olur veya olmaz. Basit
ceket; reaktörün bir kısmını saran dış bir silindirden ibarettir. Isı transfer akışkanı,
reaktörü çevreleyen halka şeklinde bir alanda akar. Eğer ısı transfer hızı ceket ısı
transfer katsayısı tarafından sınırlandırılmış ise, o zaman bir spiral baffle veya nozzle
kullanmayla ceketteki türbülans arttırılır. Spiral baffle‘lar reaktörün çevresine
sarılmıştır ve reaktöre kaynak edilmiştir. Baffle, ceket girişinden ceket çıkışına kadar
akışkana kanal oluşturur. Kanal oluşturma akışkanın hızını ve türbülansını arttırır,
nihayet yüksek bir ısı transfer katsayısı oluşturur. Partial pipe coil; uzunlamasına
eksen boyunca bir boruyu baştan başa keserek oluşturulur. Bu durumda, coil reaktörün
içerisinde bir heliks şeklinde sarmalanmıştır ve reaktör gövdesi üzerine kaynak
edilmiştir.
Çukurlar bulunduran ceket; ince bir düz plaka içerisine preslenmiş yarı–
küresel çukurlardan ibarettir. Burada, bu çukurlar reaktör gövdesi üzerinde kaynak
edilmiş olup çevresini sarmalamış haldedir. Ceket alanı reaktör yüzeyinin yaklaşık %
80‘ini kaplar (Şekil 3.2).
79
 Bir ısı değiştiricinin seçimini etkileyen faktörler şunlardır:
 Isı transfer katsayıları
 Ceket basıncı
 Reaktör basıncı
 Ceket basınç düşüşü
 Temizlik
 Fiyat

Şekil 3.2. Oyuk Ceketli Reaktör

Şekil 3.3‘te karıştırmalı tank reaktörler için örnekler verilmiştir.

80
 Düz ceket Spiral-Baffle ceket

İç kangallı yarım borulu kangal ceket Oyuk ceket

Şekil 3.3. Karıştırmalı Tank Reaktörler

81
 Reaktör ısı değiştiricilerinin bir kaç tipi için hesaplanmış toplam ısı–transfer
katsayılarının mukayesesi aşağıdaki şekilde görülmektedir (Şekil 3.4). Burada hem ceket ve
hem de reaktör akışkanı olarak su kullanılmıştır. Şekilden de anlaşılacağı üzere en yüksek ısı
transfer katsayısı iç borularla elde edilmektedir ve en düşüğü ise basit cekette elde edilir. Basit
ceket klasik ceket olarak isimlendirilir. Burada spiral bir baffle veya karıştırma yoktur. İç boru
için akış hızının boru (kangal–coil) akış hızı olduğu, ceket akış hızı olmadığı kabul
edilmektedir. Yarım–boru kangalı karıştırmalı ile baffl‘lı ceketler için ısı transfer katsayıları
mukayese edilebilir değerlerdedir.
Ceket basıncı ve reaktör basıncı da ceket seçimini etkiler. Eğer ceket basıncı büyük
ise, reaktör duvar kalınlığı büyük olur ve ısı transferi azalır.

Şekil 3.4. Reaktör Isı Değiştiriciler için Hesaplanmış Toplam Isı–Transfer

Katsayılarının Kıyaslanması

82
Markovitz; ceket tipini seçmek için aşağıdaki kuralları vermiştir (Ref. 12)
1) 500 gal (1.89 m3) ≥ için basit ceket tipi kullanılır.
2) 500 gal (1.89 m3) < için çukur veya yarım – boru kangalı tipi kullanılır.
3) Eğer reaktör basıncı ceket basıncının iki katından büyük ise, basit ceket kullanır.
4) Ceket basıncı ≤ 300 psi (20.7 bar) ise, çukur (oyuk) tipi kullanır.
5) Ceket basıncı > 300 psi (20.7 bar) ancak <1000 psi (68.9 bar) ise, yarım boru kangallı
ceket kullanılır.
6) Buhar basıncı ≤ 750 psi (51.7 bar) ise, yarım boru kangallı ceket kullanılır.
Isı transferi ve yapısal değerlendirmeler yanında ceket kesiti boyunca basınç düşüşü de
önemlidir. Çünkü onu hem pompa hem de güç fiyatları etkiler. Çukur (oyuk) ve yarım–boru–
kangal ceketleri için basınç düşüşü artan türbülanstan dolayı basit ceketinkinden daha yüksek
olacaktır.
Çukur ceketteki basınç düşüşü basit cekettekinden 10–12 kat daha büyüktür. Bu
sebepten dolayı, çukur ceketteki sıvı hızı saniye başına iki ‗ft‘ civarında sınırlandırılmıştır.
Yarım–boru–kangal için giriş ve çıkış bağlantılarının sayısında bir sınırlama yoktur. Böylece
akışkan hızını azaltmak için ve dolayısıyla basınç düşüşünü azaltmak için, proses mühendisi
ısı transfer akışkanını bölgeler halinde ayıracaktır. Yarım–boru–kangal yapıdaki ceket çok
yönlü kullanıma elverişlidir. Hem yüksek ve hem de düşük sıcaklık ısı transfer akışkanını
kullanmak mümkündür. Eğer reaktör içindeki ısı transfer katsayısı ceket ısı transfer
katsayısına mukayese ile küçük ise, o zaman basit ceket kullanımı düşünülür. Oyuklu
(dimple) ceketi temizlemek zor olduğundan dolayı, bunlar kirletici akışkanlar ile
kullanılamazlar. Aynı zamanda, katıların oluşumuna sebep olan ve bozunabilen organik ısı
transfer akışkanları yüksek sıcaklıkları gerektiren uygulamlar için kullanılmazlar. Katılar
çukurlara birikir ve ceketi kirletmiş olurlar. Çok sık bir şekilde kullanılan iç–ısı değiştirici;
spiral şeklinde bir kangal borudur. Üreticiler; iç kangalları düz boruyu kıvırarak (spiral hale
getirerek) oluştururlar. Bir reaktör içine yerleştirilebilen çok sayıda kangal yığınları minimum
kangal yarıçapına bağlıdır (bu yarıçap 8–12 inç (0.203–0.305 metre civarındadır)). Minimum
kangal yarıçapının altındaki bir boru, kangal oluşturma esnasında ezilecektir.
Yaygın olan boru çapı 2 inç (5.08 cm)‘tir. Dış kangallar ısıyı transfer etmede iç
kangallardan daha az etkilidir (iç kangallar karıştırıcı pervanesine yakındır). Çünkü ısı
transfer katsayısı iç kangaldan dış kangala doğru gidildikçe azalır.
Hicks ve Gates; üç adet kangal yığını kullanarak polimer reaktörlerinin tasarımını
tanımlamışlardır.

83
3.3. SÜREKLİ KARIŞTIRMALI TANK REAKTÖR BOYUTLANDIRILMASI
Sürekli karıştırmalı tank reaktörü (CSTR) boyutlandırma Tablo 3.3‘te verilen standart
bir reaktör seçimini gerektirir (Bir üretici firmadan alınmıştır).

Tablo 3.3. Standart Karıştırmalı Tank Reaktörler

Düz Ceketli
Tahmini Kapasite, Gerçek Kapasite, Ceket Alanı, Dış Çap,
Reaktör, inç
gal. gal. ft2 inç
(aksesuar yok)
500 559 75 54 51
750 807 97 60 60
1000 1075 118 66 66
1200 1253 135 66 78
1500 1554 155 72 81
2000 2083 191 78 93
3000 3272 256 90 108
3500 3827 283 96 111
4000 4354 304 102 111
5000 4388 353 108 123
6000 6601 395 120 120
8000 8765 466 132 132
10000 10775 540 144 135
1) galon’u m3 ‘e dönüştürmek için 3.785x10–3 ile çarpılır.
2) ft2 ‘yi m2 ‘ye dönüştürmek için 9.29x10–2 ile çarpılır.
3) inç’i m’ye dönüştürmek için 2.54x10–2 ile çarpılır.

CSTR‘ye ait reaksiyon hacmi, ısı transfer alanı ve karıştırıcı gücünü hesaplamak için
kullanılan bağıntılar listesi Tablo 3.4‘te verilmiştir. Bir sonraki tabloda hesaplama yöntemi
gösterilmiştir. (3.2.4) denklemiyle belirtilen herhangi bir reaksiyon kinetiği prosedürde
kullanılabilir. Seri haldeki her bir reaktör için aşağıdaki kabuller yapılır;
1- Mükemmel (tam) karıştırma
2- Sabit hacim
3- Sabit sıcaklık
4- Sabit yoğunluk
5- Sabit ısı kapasitesi
6- Herbir reaktör için eşit karıştırıcı gücü

84
Tablo 3.4. CSTR Boyutlandırması için Eşitlikler
Mol Balansı Açıklama
( )
Enerji Balansı
( )

Hız Denklemleri
( )
( )

(3.2.1), (3.2.3) ve (3.2.5) denklemlerinde n=1 yazılırsa;

( )
( )

(1)  ( )

( )

( *

Eğer ise ( )
Eğer ise yi hesapla

( *

85
Eğer ise

Eğer ise ve
ise

Eğer ise
olur.
Burada;
: karıştırıcı gücü,
: birim hacim başına
karıştırıcı gücüdür.

Sistem Özellikleri

∑ ( )

∑ ( )

→ temsili
reaksiyon için

( *

Bilinmeyenler:

‗n‘ birinci alt indisi giren akımı veya CSTR sayısını belirtir.
(n+1) alt indisi çıkan akımı belirtir.
İkinci alt indis ‗A‘ reaktanını belirtir.

—————————————————————————————————————
Reaktör giriş sıcaklığı, Reaktör çıkış sıcaklığı, Referans sıcaklık

86
Tablo 3.5. CSTR Boyutlandırması için Hesaplama Yöntemi
1) (3.2.1), (3. 2.3), (3. 2.5) ve (3. 2.20) denklemlerinden, reaksiyon hacmi hesaplanır.
2) (3.2.6) denkleminden (tahmini kapasite) standart bir reaksiyon hacmi seçilir.
3) Tahmini kapasite kullanılarak gerçek dönüşüm ( ) hesaplanır ((3.2.1), (3.2.3) ve
(3.2.5) denklemleri).
4) Her bir reaktördeki ısı transfer hızı hesaplanır . ((3.2.2), (3.2.17), (3.2.19)
denklemleri).
5) Ceket alanının ( ) yeterli olup olmadığı belirlenir.
6) (3.2.7), (3.2.9) ve (3.2.21) denklemlerinden ceket ısı transfer hızı hesaplanır.
7) ‘nin (3.2.10) denkleminden yeterli olup olmadığı belirlenir.
8) Yeterli değilse, kangal alanının yeterli olup olmadığı bulunur.
9) (3.2.11), (3.2.13) ve (3.2.22) denklemlerinden kangal ısı transfer hızı hesaplanır.
10) (3. 2.14) denkleminden ‘nin yeterli olup olmadığı belirlenir.
11) Yeterli değilse, (ceket+kangal) alanının yeterli olup olmadığı bulunur.
12) (ceket+kangal) ısı transfer hızı ( ) hesaplanır.
13) (3.2.14) denkleminden ( )‘nin yeterli olup olmadığına bakılır.
14) Yeterli değilse, bir dış ısı değiştirici gereklidir. Bu ısı değiştiricinin alanı Bölüm 4‘te
belirtilen yaklaşık metotla hesaplanabilir.
15) Son olarak, (3.2.15) ve (3.2.16) denklemlerinden karıştırıcı gücü hesaplanır.

Sabit yoğunluk; reaktörden reaktöre volumetrik (hacimsel) akış hızının sabit olduğunu
belirtir. Tablo 3.4‘te listelenen bağıntılar herhangi bir sayıdaki seri bağlı CSTR ‗ye
uygulanabilir. ‗n‘ alt indisi sisteme giren akımın sayısına ve aynı zamanda reaktör sayısına
karşılık gelir. (n+1) alt indisi sistemi terk eden akım sayısına karşılık gelir. (3.2.1), (3.2.2) ve
(3.2.3) denklemleri ‗A‘ reaktanına ait mol balansı, enerji denklemi ve hız denklemleridir.
STR; hiçbir zaman tamamen tepesine kadar doldurulmaz. Reaktörün üst kısmında
head space (üst boşluk) ismi verilen biraz boş hacim kalmasına müsaade edilir. Blaasel, bu
boşluğun 1.9 m3 (500 gal.) ten daha az hacme sahip reaktörler için %15‘lik üst boşluğa
müsade edilmesini ve 1.9 m3 ‗ten daha büyük reaktörler için %10‘luk bir üst boşluğun
bırakılmasını tavsiye etmektedir. Reaksiyon hacmini hesapladıktan sonra, reaktör hacmini
elde etmek için bu kurallara göre üst boşluk ilave edilir. Reaktör hacmi hesaplandıktan sonra,
bir üreticiden standart bir reaktör seçilir. Standart bir reaktör, özel sipariş edilecek bir

87
reaktörden daha ucuzdur. Üreticiden üreticiye az çok değişecek olan standart–boyutlu
reaktörler Tablo 3.3 ‗te verilmiştir. Tabloda yer alan tahmini kapasite reaksiyon hacmine
karşılık gelir ve gerçek hacim üst boşluğu da içine alır. Üretici firmalar, bu durumda, üst
boşluğu hesaba kattıkları için, ayrıca yukarıdaki kurallara göre bir üst boşluk hacmine gerek
duyulmayacaktır.
Isıyı transfer etmek için, ya ceketli veya tek bir iç kangallı bir STR boyutlandırılır. En
düşük fiyata sahip olması nedeniyle, ilk önce ceketli bir reaktör için çalışma yapılır. Mevcut
ısı transfer alanı; reaktörün silindirik yüzeyi ve çanak biçimindeki alt kısmından ibarettir. Bir
STR‘nin toplam yüzey alanının ancak % 80‘i ısı transferi için geçerlidir (aktiftir–etkindir).
Reaktör şekillerinde görüldüğü üzere, üst kısımda nozzlar, karıştırıcı için bir giriş kısmı,
destekler için saplar (kulplar) ve genellikle cam muhafazalı gözleme delikleri bulunur.

Tablo 3.6. STR için Yaklaşık Toplam Isı Transfer Katsayıları

Kangal/Karışan sıvı sistemi
Kangal tarafı Karışan sıvı U, Btu/ft2–h oF
Buhar Sulu çözelti 90–160
Buhar Organik çözelti 60–130
Buhar Ağır yağ 30–60
Sıcak su Sulu çözelti 90–130
Sıcak su Organik çözelti 60–100
Soğutma suyu Sulu çözelti 80–120
Soğutma suyu Organik çözelti 50–90
Tuzlu su Sulu çözelti 60–100
Tuzlu su Organik çözelti 50–90
Organik yağ Ağır organik 60–110
Ceket/Karışan sıvı sistemi
Buhar Sulu çözelti 70–130
Buhar Organik çözelti 60–110
Soğutma suyu Sulu çözelti 60–110
Soğutma suyu Organik çözelti 50–80
Organik yağ Ağır organik 30–50
Not: Bu değerler 5.678 ile çarpılarak W//m2–h K birimine dönüştürülebilir.

88
Tablo 3.7. Karıştırmalı Tank Reaktörler için Yaklaşık Karıştırıcı Gücü

Uygulama Güç, hp/100 gal.

Reaksiyonsuz karıştırma prosesi 0.2–0.5
Homojen reaksiyon 0.5–1.5
Isı transferli reaksiyon 1.5–5.0
Sıvı–sıvı karışımları 5.0
Sıvı–gaz karışımları 5.0–10.0
Slurries (üç fazlı) 10.0
Fermentasyon 3.0–10.0
Emülsiyon polimerizasyonu 6.0–7.0
Süspansiyon polimerizasyonu 3.0–10.0
Çözelti polimerizasyonu 15.0–40.0

Not: Bu değerler 197.0 ile çarpılarak W/m3 birimine dönüştürülebilir.

Hesaplama prosedürünü göstermek için, burada spriral bir kangal kullanılmıştır. İlk
önce ceketli bir STR dikkate alınır. Eğer, ceket ısı transfer alanı yetersiz ise, o zaman bir iç ısı
değiştiriciyi dikkate alınır ve nihayetinde çok borulu bir ısı değiştirici düşünülür. Dış ısı
değiştirici kullanılması durumunda, reaktan çözeltisi sürekli bir şekilde reaktörün dışına
pompalanır, bir ısı değiştiricide soğutulur ve daha sonra reaktöre geri döndürülür. Eğer,
ceketli ısı değiştirici yeterli ısı transfer alanını sağlayamazsa, o zaman iç–helezonik (spiral)
kangallar kullanılarak işlem yapılır. Eğer, birden fazla kangal kullanılırsa, o zaman her bir
ilave kangal için ısı transfer katsayısı % 30 azaltılmalıdır.
Eğer, reaksiyon üç kangalı gerektirirse, bu durumda reaktör duvarına yakın kangal,
karıştırıcı pervanesine en yakın kangalın ısı transfer katsayısının sadece % 40‘ına sahip
olacaktır. Frank; ısı transfer katsayısındaki bu azalmanın çok kötümser olabildiğine
inanmaktadır. Her bir kangal, reaktör duvarı ile diğer kangallar arasında boşluk bırakılmayı
gerektirir. Sıvı sirkülasyonunu engellemeyi minimize etmek için, kangallar tamamiyle sıvının
yüzeyine veya tankın dibine kadar uzatılmamalıdır.
Hicks ve Gates; kangalın üst kısmının reaktörün çapının en azından altıda biri (1/6)
kadarı sıvı yüzeyinin altına gelecek şekilde yerleştirmeyi tavsiye etmektedir. Aynı şekilde,
kangalın alt kısmında STR‘nin en dibinden yukarı doğru reaktör çapının altıda biri kadar
yukarıya yerleştirmeyi tavsiye etmektedirler.

89
 Denklem (3.2.8) deki ceket sıcaklığı ( ); ceket giriş ve çıkış sıcaklıklarının
ortalamasına eşittir. Yine, aynı zamanda bir kangal için ortalama sıcaklık; giriş ve çıkış
sıcaklıklarının ortalaması alınarak bulunur.
İlk önce, basit bir ceket kabulü ile ısı transfer alanının yeterli olup olmadığı belirlenir.
Ceketin alanı Tablo 3.3 ‗te verilmiştir. Eğer ceket alanı yetersiz ise, ilave yüzey alanı
sağlanması gerekir. Reaktör hacmi; kangal tarafından işgal edilen hacmi telafi etmelidir. Yani,
reaktör hacmi hesaplanırken, kangal hacmi de dikkate alınmalıdır.

Örnek 3.1. Propilen Glikolün Sentezi için Bir CSTR Boyutlandırılması

Bu örnek Fogler‘in Kimyasal Reaksiyon Mühendisliği kitabından alınan bir problemin
adaptasyonudur. Propilen glikol; bir katalizör olarak su içinde % 0.1 ‗lik sülfürik asit çözeltisi
kullanılarak, hidrate propilen oksitle üretilir. Reaksiyon aşağıdaki şekilde ifade edilir.

Bu proses; metanol çözeltisi ve propilen oksit‘in eşit volumetrik debilerde bir

CSTR‘ye gönderilmesiyle gerçekleştirilir. % 0.1 lik H2SO4 çözeltisi de propilen oksit ve
metanolün kombine akış hızının 2.5 katı olan bir hızda aynı zamanda CSTR‘ye gönderilir.
Burada soğutucu akışkan soğuk su dur. Aşağıda verilen bilgiler ışığında reaktörü
boyutlandırınız, ısı değiştirici tipini ve alanını belirleyiniz ve karıştırıcı gücünü hesaplayınız.

Veriler:
 Metanol volumetrik akış hızı : 800 ft3/h (22.7 m3/h)
Propilen oksit volumetrik akış hızı : 800 ft3/h (22.7 m3/h)
Asit çözeltisi volumetrik akış hızı : 4 000 ft3/h (113 m3/h)
 Metanol‘ün kullanılmasının sebebi propilen oksit‘in çözünmesini sağlamaktır.
(800+800) x 2.5=4 000

Besleme giriş sıcaklığı : 75 oF (23.9 oC)

Reaksiyon sıcaklığı : 100 oF (37.8 oC)
Soğutma suyu giriş sıcaklığı : 5 oC (41 oF)
Soğutma suyu çıkış sıcaklığı : 15 oC (59 oF) [15x1.8+32=59]
Gerekli propilen oksit dönüşümü : 0.37

90
Tablo 3.1.1. Termodinamik Özellikler
(25 oC) Standart
Komponent Molekül Yoğunluk, Isı Kapasitesi, Reaksiyon
(Bileşen) Ağırlığı g/cm3 Btu/lbmol– oF Entalpisi,
Btu/lbmol
Propilen Oksit 58.08 0.859 35 –66 600
Su 18.02 0.9941 18 –123 000
Propilen Glikol 76.11 1.036 46 –226 000
Metanol 32.04 0.7914 19.5 ––
1) Btu/lbmol– oF ‘ı kJ/ kgmol–K ‘e dönüştürmek için 4.187 ile çarpılır.
2) Btu/lbmol ‘u kJ/ kgmol ‘e dönüştürmek için 2.325 ile çarpılır.

Fogler; pratik bir yöntem (el–yordamı–göz kararı) kullanarak propilen glikol için ısı
kapasitesini hesaplamıştır. Kural gereği, düşük molekül ağırlıklı oksijen ihtiva eden organik
sıvıların çoğunluğu 0.6 kcal/g– oF  % 15 (35 Btu/lbmol– oF) lık bir ısı kapasitesine sahiptir.

Reaksiyon özellikleri:
Ön üstel faktör A=16.96x1012 h–1
Aktivasyon enerjisi E=32400 Btu/lbmol (75330 kJ/kgmol)

Tablo 3.5‘ te verilen hesaplama yöntemi izlenir. Tablo 3.4‘ te listelenen denklemler
kullanılarak, ilk önce reaksiyon hacmi hesaplanır. Daha sonra, standart bir reaksiyon hacmi
seçilir (Tablo 3.3‘ ten). Buna karşılık gelen kapasite bulunmalıdır. Gerçek kapasite (reaktör
hacmi) tahmini kapasiteden daha büyüktür. Eğer Tablo 3.3‘ ten elde edilen tahmini kapasite
hesaplanan reaksiyon hacminden büyükse, gerçek dönüşüm ( ) hesaplanır. Artan
reaksiyon hacminden dolayı (ve dolayısıyla kalma zamanının artmasından ötürü) dönüşüm
artacaktır.
İlk adım reaksiyon hacmine ait sınırları hesaplamaktır. Tek bir CSTR maksimum
hacmi verecek ve bir tampon akış reaktörü minimum hacmi vercektir.
Çoklu CSTR için toplam reaksiyon hacmi bu iki sınır arasındaki bir yerde olacaktır.
Reaksiyon hacmini hesapladıktan sonra, transfer edilecek ısı ve ısı transfer alanı hesaplanır.
Daha sonra ya bir ceket, bir kangal, (ceket+ kangal) veya dış bir ısı değiştirici seçilir.

91
 İlk önce, reaksiyon hacmi hesaplanır. Reaksiyon esnasında, yoğunluğun önemli bir
şekilde değişmediği kabul edilerek, reaktör çıkışında toplam volumetrik akış hızı aşağıdaki
gibi hesaplanır.

Bu durumda Tablo 3.4‘ teki ‗A‘ alt indisi propilen oksite karşılık gelir. Propilen
oksitin molar akış hızı:

( * ( *
( ) ( *
( ) ( )

Arrhenius denkleminde reaksiyon parametreleri yerine yazılırsa,

[( *( *]

Tek bir CSTR (n=1) için (3.2.1), (3.2.3), (3.2.4) ve (3.2.5) denklemlerinden;
( )
( )

Yukarıdaki değerler denklemlerde yerine yazılırsa;

( *

( )

Böylece maksimum reaksiyon hacmi hesaplanmış olur. Minimum reaksiyon hacmi, bir
tampon akış reaktörünün hacmi olacaktır. Birinci mertebeden bir reaksiyon için;

( ) ( *

92
 İki adet CSTR için n=1 ve n=2 için bir denklem seti oluşturulur. İlk CSTR için (n=1),
denklemler yukarıda belirtilenler ile aynıdır. İkinci CSTR (n=2) için (3.2.1), (3.2.3), (3.2.4) ve
(3.2.5) denklemleri aşağıdaki şekilde yazılır.

( )
( )

( )
( )

Yukarıdaki değerler denklemlerde yerine yazılırsa;

( )
( )

( )
( )

93
 Yukarıdaki tabloda yer alan (3) ve (4) eşitliklerinden;

( *

(2) ifadesinden;

( * ( )

(1) denkleminden;
( )

( *

( )
( )
(7) ve (8) eşitliklerinden;

( *

(6) ifadesinden;

( * ( )

(5) denkleminden;

( *

( )
( )
ifadeleri yazılabilir. (I) ve (II) ifadeleri birbirine eşitlenirse;
( ) ( )
( ) ( )

( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )

( )( ) ( )( )

( ) ( ) ( ) ( )

94
 ( ) ( )

( ) ( )
( )
( ) ( ) ( )
( )

( *

( )

Eşitleme yapılırsa;

bulunur.
( )
* +
( ) ( )
( )

* + * +
( )

[ ]

Böylece toplam CSTR hacmi olarak hesaplanır. Bu değer, tampon

akış reaktörü ile tek bir CSTR‘nin hacimleri arasındadır. Tek bir CSTR ile iki adet CSTR‘nin

95
reaksiyon hacmindeki fark sadece % 11.5 kadar olup, bu fark önemli değildir. Böylece, tek bir
CSTR seçmekte fayda vardır.
Bundan sonraki basamak standart bir CSTR seçmektir. Hesaplanan tek bir CSTR‘ye
ait reaksiyon hacmine karşılık Tablo 3.3‘ten standart bir
reaksiyon hacmi seçilir . Yine Tablo 3.3‘ten reaktör hacmi
bulunur. Şimdi, çok sayıda alternatiflere sahip olunmuştur.
Birinci Seçenek; standart reaktörü tahmin edilen hacme kadar doldurmamaktır (yani
8000 galon‘a kadar), ancak hesaplanan luk reaksiyon hacmine kadar
doldurmak ve volumetrik akış hızını değerinde sabit tutmaktır.
Bu demektir ki, dönüşüm tanımlandığı gibi 0.37 olacaktır. CSTR‘ler; tam olmayan bir
karışmayı önlemek için minimum bir işletme reaksiyon hacmine sahip olmalıdır. Karıştırma;
reaksiyon karışımının özelliklerine, pervane tasarımına ve hızına ve CSTR‘nin iç tasarımına
bağlıdır. İyi bir karıştırma için minimum işletme reaksiyon hacmi CSTR‘nin üreticisiyle
istişare edilerek belirlenmelidir.

İkinci Seçenek; reaktörü ‘a kadar doldurmaktır ve kalma

zamanını muhafaza edecek şekilde (dolayısıyla dönüşümü sabit tutacak şekilde) volumetrik
akış hızını arttırmaktır.

Üçüncü Seçenek; reaktörü yine maksimum kapasiteye kadar doldurmaktır ve

volumetrik akış hızını değerinde sabit tutmaktır. Bu durumda,
reaksiyon hacminin artması sebebiyle kalma zamanı artar ve dönüşüm artar.

Üçüncü seçeneği tercih ederek, reaksiyon hacmini

ve ve ‘nın aynı değerleri yerine konarak, için ‘nın çözümü yapılır.
( )
( )

96
(1)
(2)
(3)
(4)
Bu dört denklemin ortak çözümünden;

( )

Bu tasarım, bazı esneklikler sağlayacaktır. Eğer ürün arttırılması istenirse, besleme hızı
arttırılır, ancak dönüşüm azalacaktır. Orijinal gerekli dönüşüm 0.37 dir.
Şimdi, tek bir CSTR için komple mol balansı yazılabilir. Propilen oksit için giriş molar
akış hızı yukarıda hesaplanmıştır. Metanol‘ün giriş molar akış hızı;

Suyun giriş molar akış hızı;

Giriş akım hızları (akım no: 1) ve için çıkış akım hızları Tablo 3.1.2‘de
verilmiştir.

Tablo 3.1.2. Propilen Glikolün Üretildiği Bir CSTR için Mol Balansı
Propilen oksit dönüşümü=0.4182
Sıcaklık,
Akım (no) Akım hızları (lbmol/h)

C3H6O C3H6 (OH)2 CH3OH H2O

Giriş (1) 75 (23.9) 738.6 0 1234 13780
Çıkış (2) 100 (37.8) 429.8 308.9 1234 13470
Not: 738.7(0.4182)=308.9; 738.7–308.9=429.8; 13780–308.9=13470
*kmol/h ‘e dönüştürmek için 2.205 katsayısı ile bölünür.

97
 Bundan sonraki işlemde bir ısı değiştirici seçilir ve gerekli ısı transfer alanı hesaplanır.
İlk önce, bir enerji balansından gerekli ısı transferi (Qn) hesaplanır. Tablo 3.1.1‘ deki standart
reaksiyon entalpileri ve Eşitlik (3.2.19) kullanılarak reaksiyonun entalpisi elde edilir.

Herbir komponent için reaktöre giren ve çıkan akımların entalpileri Tablo 3.1.1‘de yer
alan ısı kapasiteleri kullanılarak ‘ye göre hesaplanmıştır. Sonuçlar Tablo
3.1.3‘te verilmiştir.

Tablo 3.1.3. Propilen Glikol Üretimi için Bir CSTR’ye Ait Enerji Balansı
Komponent Entalpi (giriş), Btu/h Entalpi (çıkış), Btu/h
C3H6O 738.7(35)(68–75)=–180 981 429.8(35)(100–68)=481 376
Referans sıcaklık=68
Besleme sıcaklığı=75
C3H6 (OH)2 0 308.9(46)(100–68)=454 700
CH3OH 1234(19.5)(68–75)=–168 441 1234(19.5)(100–68)=770 016
H2O 13780(18.0)(68–75)=–1 736 280 13470(18.0)(100–68)=7 758720
Toplam –2 085 702 9 464 812
*kJ/h ‘e dönüştürmek için 1.055 ile çarpılır.
Referans sıcaklık=68
(Oda sıcaklığı = 20 ) ∫ ∫

Gerekli transfer edilecek ısıyı (Qn) bulmak için Tablo 3.4‘ teki ve Eşitlik (3.2.2) deki
enerji denklemi kullanılır.
Reaksiyon entalpisi; reaktöre giren ve çıkan akımların entalpileri (Tablo 3.1.3‘ten elde
edilen) yerlerine konularak, uzaklaştırılması gereken ısı için aşağıdaki değerler bulunur.

Böylece, reaksiyon sıcaklığını sıcaklıkta tutmak için, ısının reaktör

dışına transfer olması gerekir. Bundan sonraki basamak; (3.2.7) ve (3.2.9) eşitlikleri

98
kullanılarak luk standart reaktör için bir cekete ait ısı transferini
hesaplamaktır.

Soğutma suyu giriş ve çıkış sıcaklıkları sırasıyla dir.

Yetersiz veri sebebiyle, yaklaşık bir toplam ısı transfer katsayısı seçme problemi söz
konusudur. Bireysel ısı transfer katsayılarını ve dolayısıyla ısı transfer katsayılarını
hesaplamak için korelasyonlar mevcut olmasına rağmen, proses tasarımının başlangıç
kademesinde, detaylı hesaplamalardan kaçınılmıştır. Yapılabilecek en iyi şey; CSTR‘de
şartlara en iyi uyan bir katsayı seçmektir. Ceket sıvısı su olduğu için ve rektör sıvısı seyreltik
bir çözelti olduğundan, Tablo 3.6‘daki değeri alınabilir. Ancak bu değer
arasında değiştiği için ortalama değer olan (
) değeri kullanılabilir. Eşitlik (3.2.9) dan luk (Tablo 3.3) standart
reaktörün lik bir ceket alanına sahip olacağı bulunur. Eşitlik (3.2.7) den
cekete transfer olabilen ısı hesaplanır.

Bu değer Eşitlik (3.2.10) kriterine göre yetersizdir ( olduğundan şartı

sağlamıyor). Çünkü, 3 lik ısıyı uzaklaştırmak gerekir.
Ancak, ceket bu haliyle ‗lik ısı uzaklaştırma kapasitesine sahiptir.
Bundan sonraki adım; bir kangal için ısı transfer hızının yeterli olup olmadığını
belirlemektir. Tablo 3.6‘dan bulunan değeri (
) arasında değişmektedir. Bunun ortalama değeri
( ) alınır. Eşitlik (3.2.13) vasıtasıyla bir kangal için ısı
transfer alanı aşağıdaki gibi bulunur.
[ ]
Dönüştürme Faktörü :

(3.2.11) denkleminden bir kangal için ısı transfer hızı aşağıdaki şekilde hesaplanır.

99
 Buradan açık bir şekilde görülmektedir ki; yalnız başına bir kangal yetersizdir. Ceket ve
kangal ısı transfer hızları toplanırsa;

( *

Bu durumda, ısı transferi için yeterli alan elde edilmiş olur. Dolayısıyla, reaksiyon
entalpisini uzaklaştırmak için hem kangal ve hemde ceket kullanmak gerekmektedir.
Son Basamak; gerekli karıştırıcı gücünü hesaplamaktır. Eşitlik (3.2.16) dan, bu tasarıma
uygun olan değerlendirme, ısı transferli reaksiyon kategorisidir. Tablo 3.7‘den, gerekli olan
güç, değerleri arasında değişmektedir. Buradan ortalama güç
alınır. Bu durumda, (3.2.15) eşitliğine göre karıştırıcı gücü;
bulunur.
5. Bölümde yer alan Tablo 5.10‘dan standart elektrik motor boyutu seçilir.
Bu değer % 15.4 ‗lük bir emniyet faktörü içerisindedir.

3.4. KESİKLİ REAKTÖR BOYUTLANDIRILMASI

Kesikli reaktörler için ekipman CSTR‘lerinki ile aynıdır. Tablo 3.8‘de kesikli reaktörleri
boyutlandırma için denklemler ve Tablo 3.9‘da hesaplama yöntemi görülmektedir. İlk önce,
(3.4.3–3.4.6) denklemleri kullanılarak reaksiyon hacmi hesaplanır. Bu hesaplamada yer
alan ve (3.4.5) eşitliğiyle tanımlanan zaman ifadesi; kesikli bir reaktörün toplam zamanını
gösterir ve devir süresi olarak bilinir. Bu zaman içerisinde; yükleme, ısıtma, reaksiyon,
boşaltma, soğutma ve temizleme için geçen süreler mevcuttur.
Bundan sonraki adımda reaktör hacmi bulunur (Eşitlik (3.4.7) kullanılarak). Reaktör
hacmi reaksiyon hacminden büyüktür, çünkü üst kısımda bir boş hacim olmalıdır. Reaktör
hacmi hesaplandıktan sonra, gelecek basamak ısı transfer alanını hesaplamaktır. Reaktan
konsantrasyonu ve dolayısıyla ısı transfer hızı, reaksiyon ilerledikçe azalır. Isı transfer hızının
maksimum olduğu andaki ısı transfer alanını hesaplamak gerekir ki bu durum başlangıç
halidir. İlk önce, (3.4.4) eşitliğinden reaksiyonun başlangıç hızı hesaplanır. Daha sonra;
(3.4.1), (3.4.2), (3.4.18)–(3.4.21) eşitliklerini kullanarak transfer edilen ısı hesaplanır. Sonraki
adımda, (3.4.11) ve (3.4.15) eşitlikleri kullanılarak ısı değiştirici tipi belirlenir.

—————————————————————————————————————
*standart elektrik motorları üretici firmalar tarafından üretilmektedir. Dolayısıyla, hesaplanan gücün
üzerindeki motor seçilebilir.
100
Tablo 3.8. Kesikli Reaktörü Boyutlandırma için Denklemler
Enerji Denklemi
(3.4.1)
(3.4.2)
Hız Denklemleri
(3.4.3)
(3.4.4)
(3.4.5)

(3.4.6)

(Tablo 3.3) (3.4.7)

( ) (3.4.8)
( ) (3.4.9)
(Tablo 3.3) (3.4.10)
Eğer, ise
(3.4.11)
Eğer, ise yi hesapla
(3.4.12)
(3.4.13)
[ ] [ ] (3.4.14)
Eğer, ve ise
Eğer, ve ( ) ise (3.4.15)
Eğer, ( ) ise
(3.4.16)
(Tablo 3.7) (3.4.17)
Sistem Özellikleri

∑ ( ) (3.4.18)

∑ ( ) (3.4.19)

(3.4.20)

( * (3.4.21)

101
 (Tablo 3.6) (3.4.22)
(Tablo 3.6) (3.4.23)
Bilinmeyenler:

Tablo 3.9. Kesikli Reaktör Boyutlandırılması için Hesaplama Basamakları

1. (3.4.3), (3.4.5), (3.4.6) ve (3.4.21) eşitliklerinden reaksiyon hacmi hesaplanır.
2. (3.4.7) eşitliğinden (Tablo 3.3) standart reaktör boyutu seçilir.
3. (3.4.1), (3.4.2), (3.4.4) ve (3.4.18)–(3.4.20) eşitliklerinden başlangıç ısı transfer
hızı hesaplanır.
4. Ceket alanının ( ) yeterli olup olmadığı belirlenir.
5. (3.4.8)–(3.4.10) ve (3.4.22) eşitliklerinden ceket ısı transfer hızı ( ) hesaplanır.
6. (3.4.11) eşitliğinden nin yeterli olup olmadığı belirlenir.
7. Eğer yeterli değilse, kangal alanının yeterli olup olmadığı belirlenir.
8. (3.4.12)–(3.4.14) ve (3.4.23) eşitliklerinden kangal ısı transfer hızı hesaplanır.
9. (3.4.15) eşitliğinden ‘nin yeterli olup tespit edilir.
10. Eğer yeterli değilse, (ceket + bir kangal) alanlarının yeterli olup olmadığı bulunur.
11. (ceket + kangal) ısı transfer hızı ( ) hesaplanır.
12. (3.4.15) eşitliğinden ( ) ‘nin yeterli olup olmadığı bulunur.
13. Eğer yeterli değilse, o zaman dış ısı değiştirici gereklidir. Bölüm 4‘te belirtilen
yaklaşık metot kullanılarak alan hesabı yapılabilir.
14. (3.4.16) ve (3.4.17) eşitliklerinden gerekli olan karıştırıcı gücü hesaplanır.

Tablo 3.10. Kesikli Polimerizasyon Reaktörü için Çevrim Zamanları

Zaman, saat
Aktivite
En İyi En Kötü
Reaktöre beslenen yükleme 1.5 3.0
Reaksiyon sıcaklığına kadar ısıtma 1.0 2.0
Reaksiyonu gerçekleştirme Değişir
Reaktörü boşaltma ve temizleme 0.5 1.0

102
Örnek 3.2. Kurutucu Yağ Üretimi için Kesikli Reaktör Boyutlandırılması
Bu örnek Smith tarafından verilen bir problemden uyarlanmıştır. Tablo 3.8‘de belirtilen
kesikli bir reaktörü boyutlandırma için yöntemi göstermek üzere, Asetillenmiş Castor
yağından kurutucu yağın üretimi dikkate alınmıştır. Kurutucu yağlar; kuruduğunda koruyucu
bir kaplamanın oluşumuna yardım etmek için boyalara katılır.
Asetillenmiş castor yağı (Hint yağı–bitkisel bir yağ) birinci mertebeden bir kinetiğe
göre bozunur.

→
Castor yağı ısıtıldığı zaman kurutucu yağ ve asetik asit oluşur. Reaksiyon esnasında asit,
çözeltiden buharlaşır. Reaktör hacmini, tipini ve ısı değiştirici alanını ve karıştırıcı gücünü
hesaplayınız.
Veriler:
 Reaksiyon sıcaklığı :
 AO‘ya eşdeğer asetik asit :
 Asetik asidin molekül ağırlığı :
 Reaksiyon karışımının ısı kapasitesi :
 Reaksiyon ısısı :
 Dönüşüm :
 Ortalama besleme hızı :
 AO‘nun yoğunluğu :

Reaksiyon Özellikleri:
Reaksiyon; asetillenmiş castor yağındaki asetik asit konsantrasyonuna göre birinci
mertebedendir (castor yağının birim hacmi başına asetik asidin molü).

Aktivasyon enerjisi :
Ön–üstel faktör :

Tablo 3.9‘da verilen hesaplama prosedürü takip edilir. İlk önce, reaktör hacmi
hesaplanır. Daha sonra, ısı transfer alanı ve karıştırıcı gücü hesaplanır.

103
Reaksiyon birinci mertebeden olduğu için ;
olur.

Eğer reaksiyon esnasında hacim değişimi küçük ise, reaksiyon zamanı birinci mertebe
reaksiyon için (3.4.3) eşitliğinden hesaplanır;

( )

∫ ∫

Eşitlik (3.4.21) de,

ve değerleri
yerlerine yazılırsa;

( *

dönüşüm için reaksiyon zamanı;

(3.4.5) eşitliğinden kesikli reaktör için toplam işletme zamanı hesaplanır. Bu

reaksiyon için değerlerine sahip olunamadığından dolayı polimerizasyon
reaksiyonları için Tablo 3.10‘da verilen zamanları kullanmak gerekir.
Yükleme zamanı ve soğutma zamanı hariç, Tablo 3.10‘ dan en kötü durum seçilir.
Reaktörü ısıtmak için geçen sure, soğutmak için geçen süre ile aynı kabul edilecektir.
Materyallerin reaktöre yüklenmesi belirli bir zaman alacaktır. Yükleme işlemi bir kontrol
vanası yardımıyla yapılabilir. Yüklemenin alacağı zamanın 1.5 saat olduğu kabul edilebilir.
Böylece, (3.4.5) eşitliğinden bu kesikli reaktör için işletme zamanı aşağıdaki gibi hesaplanır.

Eşitlik (3.4.6) kullanılarak reaksiyon hacmi hesaplanır.

104
 Bir sonraki adımda, (3.4.7) eşitliğinden standart bir reaktör boyutu seçilir.
Tablo 3.3‘ten bu reaktör hacminin olduğu bulunur. Bazı esnekliklere müsaade
etmek için ‘luk reaktör hacmi seçilir. Üretim hızı ‗u
gerektirse bile, reaktör ‘a doldurulacaktır ki, bu da üretim hızını arttıracaktır.
Bu aşamada; bir ceket, bir kangal, bir ceket ile bir kangal veya dış bir ısı değiştirici
kullanarak reaksiyon entalpisinin nasıl uzaklaştırılacağı hakkında karar vermek gerekir. İlk
önce, bir ceketin yeterli olup olmayacağı kontrol edilir. Reaksiyon bir kararsız–hal prosesi
olduğu için, ısı transferi zamanla değişecektir. Başlangıçta, reaksiyon hızı bir maksimum
değer alacaktır, çünkü asetillenmiş castor yağının (AO) konsantrasyonu maksimum
değerindedir. Reaksiyon ilerledikçe, asetillenmiş yağın konsantrasyonu azalacak, ısı transfer
hızı da azalacaktır. Bu problemde verilmiştir. Böylece, (3.4.2), (3.4.18)–(3.4.20)
eşitliklerine ihtiyaç duyulmayacaktır. (3.4.4) eşitliğinden reaksiyonun başlangıç hızı
hesaplanır.

( *( *( *( *

(3.4.1) eşitliğinden hesaplanır. Bu durumda, reaksiyon hacmi ‘a eşittir.

( *( *( )( *( *

Gelecek adım, bir ısı transfer akışkanı seçmektir. Eğer, ‘de buhar
seçilirse, ceket basıncı olacaktır ki, bu değer aşırı derecede yüksektir.
Bu basınçta, ceket ve reaktör duvarı çok kalın olmalıdır, bu durumda yüksek maliyetli bir
reaktöre gereksinim duyulur.
Keza, ısıtma için yüksek basınçlı buhar kullanmak çok pratik değildir. Eğer
Dowtherm–A* (Detay tablo için bkz. Ek-3.2) buharı seçilirse, ceket basıncı
‘de olacaktır. Dowtherm–A için müsaade edilen
maksimum sıcaklık 2dir.
Bir sonraki basamakta, ceket için toplam ısı transfer katsayısı ( ) hesaplanır.
ve kabul edilerek, yaklaşık olarak aşağıdaki şekilde hesaplanır.

105
Isı transfer katsayıları ve kirlenme faktörleri Tablo 3.2.1‘de listelenmiştir.

Tablo 3.2.1. Kesikli Bir Reaktör için Isı Transfer Katsayıları

Açıklama

250 En kötü durum kabul edilerek

0 Her işlemden sonra yüzey temizlenir

0.001

360 SS–316 için Dowtherm–A kondense olur

113

birimine çevirmek için 5.678 ile çarpılır.

Termal iletkenlik katsayısının birimi
Asetik asitten dolayı konstrüksiyon materyali olarak SS–316 seçilir. SS–316‘nın
termal iletkenliği ve reaktörün duvar kalınlığı Tablo 3.2.1‘ de verilmiştir.

( *

(3.4.8)–(3.4.12) eşitlikleri kullanılarak, ‘lik ceket alanına sahip

olan 2luk reaktör için ısı transfer hızı aşağıdaki gibi elde edilir.

Bu değer kabul edilebilir aralıktadır. Çünkü reaksiyonla absorplanan ısı

dir.
Son olarak, karıştırıcı gücü hesaplanır. (3.4.17) eşitliği kullanılarak ısı transferli bir
reaksiyon için gerekli gücün arasında değiştiği görülür. Ortalama
değer olarak hesaplanır. Böylece (3.4.16) eşitliğinden
bulunur. Tablo 5.10.‘dan en yakın standart boyutlu elektrik motoru alınır. Bu
seçim için güvenlik faktörü ancak % 2.5 olacaktır. Böylece, bundan sonraki daha büyük
boyutlu motor seçilirse olacaktır. Bu seçim için güvenlik faktörü %
53.8‘dir.

106
Semboller
: Isı transfer hızı

: Reaktör girişinden standart şartlara kadar olan entalpi değişimi ∫

: Standart şartlardan reaktör çıkışına kadar olan entalpi değişimi ∫

: Standart reaksiyon entalpisi

: Reaksiyon zamanı
: Toplam işletme zamanı
: Yükleme zamanı
: Reaksiyon sıcaklığına kadar ısıtma zamanı
: Temizleme zamanı
: Boşaltma zamanı
: Molar debi
: Molar yoğunluk
: Başlangıçtaki ısı transfer hızı (Maksimum ısı transfer hızı)
: Reaktör giriş sıcaklığı
: Referans sıcaklık
: Toplam ısı transfer katsayısı
: İç kirlenmeden dolayı ısı transfer katsayısı
: Dış kirlenmeden dolayı ısı transfer katsayısı
: İç film ısı transfer katsayısı
: Dış film ısı transfer katsayısı
: Reaktör duvar kalınlığı
: Termal iletkenlik katsayısı

: Logaritmik ortalama çap

* Dowtherm–A : sentetik, organik ısı transfer akışkanı
: : dış çap, : iç çap

107
3.5. DOLGULU YATAK KATALİTİK REAKTÖRLER
Katalizörler, reaksiyon mekanizmasını ve dolayısıyla reaksiyon hızını değiştirirler.
Eğer, reaksiyon hızı artarsa reaksiyon hacmi azalacak ve reaktörün fiyatı da düşecektir.
Birçok kimyasal sentez bir katalizör kullanmadan gerçekleştirilemez.

3.5.1. Katalitik Pellet Seçimi

Saf bir katalizör yapısal olarak zayıf ise ve bir pellet haline getirilemiyorsa veya bir
pellet gibi kullanmak çok pahalı ise, bu durumda katalizör inert bir destek maddesi üzerine
ince bir film gibi oturtulur. Reaksiyon hızı katalizör yüzey alanı ile orantılı olduğu için,
pelletin geniş bir yüzey alanına sahip olması istenir, dolayısıyla pellet poröz (gözenekli)
olmalıdır.
Katalizörün kimyasal özellikleri yanında, destek maddesinin mekaniksel özellikleri de
bir katalizör seçileceği zaman, dikkate alınmalıdır. Destek maddesi çoğunlukla alümina,
silika, aktif karbon veya diatome toprağıdır. Ancak alümina diğer materyallerden çok daha
fazla kullanım alanına sahiptir. Pelletler genellikle küre, silindir veya halka halinde
şekillendirilir. Ekstrüzyon işlemi, kalıba dökme işleminden daha az maliyetlidir.
En yaygın pellet çapı 1/32, 1/16 ve 1/8 inç (0.794, 1.59 ve 3.18 mm)‘dir. Pelletler,
kırılmaya ve aşınmaya karşı direnç gösterecek yüksek basınç dayanımına, kompresör veya
güç tüketimini minimize etmek için düşük basınç düşüşüne sahip olmalıdırlar. Pelletler bir
yatak içine paketlendikleri için, pelletlerin kırılma dayanımları yatak yüksekliğini sınırlar.
Trambouze et al. Tarafından yapılan testlere göre, pelletlerin dayanımı 1.0–1.3 MPa (145–189
psi) arasında değişir (Birkaç pellet için yapılan deneylerden elde edilmiştir).
Bir pellet boyutu, şekli ve porozitesini seçme; yüksek reaktivite, yüksek kırılma
dayanımı ve düşük basınç düşüşünü temin etme arasında bir ―trade–off*‖ işlemidir.
Reaksiyon hızını arttırıcı yüksek reaktivite, küçük porları gerektiren geniş iç yüzey alanlarına
sahip, poröz bir pelletin olmasını gerektirir.

—————————————————————————————————————
Molding : Ergiterek kalıba dökme
Extrusion : Isıtarak şekil verme
Diatome toprağı : Su yosunları sınıfından mikroskopik alglerin fosilleşmiş silisli
kabuklarından oluşmuş çökelti.
*trade–off : İki şeyden birini tercih etme, örneğin; hem yüksek kalite hem ucuz maliyet ikisi bir arada
olamaz.

108
 Bununla birlikte, küçük porlar daha düşük difüzyon hızını ve pellet aktivitesinin
azalmasını netice verir. Artan por boyutuyla yüzey alanı azalır ve dolayısıyla reaktivite düşer.
Netice itibariyle, pellet reaktivitesini maksimize eden optimum bir por boyutu vardır. Eğer
pellet çapı küçültülürse (ki bu durumda reaktör içine doldurulacak pellet sayısı artmış olur),
reaktörün reaktivitesi artar, ancak bu durumda basınç düşüşü de artacaktır. Büyük pelletler
kullanılarak daha az bir basınç düşüşü oluşturulur, ancak böyle bir durumda da reaktörün
birim hacmindeki katalizör yüzey alanı azalmış olur. Aynı zamnada, porozite arttıkça kırılma
dayanımı azalır (özellikle porozite % 50‘nin üstünde olduğu durumda).

3.5.2. Dolgulu Yatak Reaktör Seçimi

Şekil 3.4‘te görüldüğü üzere, katalizör pelletleri reaktör içinde çeşitli alternatif
şekillerde bulunurlar. Bunlar:

(a) Tek bir yatak içinde,

(b) ve (d) Tek bir gövdede çoklu yataklar
(c) Tek bir gövde içinde birkaç dolgulu boru halinde
(f) Daldırılmış boruların bulunduğu tek bir yatak halinde olabilirler.

Isıyı uzaklaştırmak veya ısı ilave etme ihtiyacından dolayı veya kanallaşmadan
sakınmak için akışı dağıtma; katalizörün kırılmasını önlemek için yatak yüksekliğini
sınırlama ihtiyacından dolayı basit tek yatak kullanımından ziyade diğer alternatif yatakların
kullanımına yönelinilir.
Şekil 3.4‘te gösterilen bütün bu reaktörlerde, reaksiyona giren gazlar; akışkanlaşmayı
önlemek için ve çıkış gazlarında katalizörün taşınmasını minimize etmek için, üst kısımdan
reaktöre gönderilerek yatak boyunca aşağıya doğru akar.
En basit dolgulu yatak reaktör adyabatik olup, Şekil 3.4.a.‘da gösterilen tek bir yataktan
ibarettir. Trambouze ve arkadaşlarına göre, bu reaktör tipi çok sık bir şekilde
kullanılmaktadır. Eğer reaktanlar, katalizör kirlenmesini veya deaktivasyonunu sınırlamak
için soğutulmak zorunda ise, o zaman diğer reaktör tiplerinden birisi seçilir. Şekil 3.4.b.‘de
görülen reaktörde, besleme akımının bir kısmı başka yönden verilmiştir ve yatağın üst
kısmından gelen sıcak gazlarla karıştırılmıştır. Metanol sentez reaktörü bu tür soğutma
metodunu kullanır. Reaktanlardan birinin aşırı ilave edilmesiyle veya inert bir gaz ilavesi
yapılarak da reaktanlarda meydana gelecek sıcaklık yükselmeleri düşürülebilir. Bu gazlar
reaksiyon entalpisini absorbe ederek ısıyı düşürürler. Şekil 3.4.c.‘de gösterilen reaktörde,
109
katalizör borular içerisine doldurulmuştur ve ısıyı uzaklaştırmak veya ısı ilave etmek için
gövdede ısı transfer akışkanı akar. Eğer ısı transfer akışkanı su ise, proseste kullanılmak üzere
buhar üretilebilir. Alternatif olarak, reaksiyona giren gazlar, Şekil 3.4.d., 3.4.e. ve 3.4.f.‘de
gösterildiği gibi, içten veya dıştan soğutucularla soğutulabilirler.

Şekil 3.4. Dolgulu Yatak Reaktör Düzenlemelerine Örnekler (a), (b), (d), (e): Adyabatik;
(c) ve (f): izotermal
Şekil 3.4.a., 3.4.b., 3.4.d. ve 3.4.e.‘de gösterilen reaktörler gerçekte adyabatik
reaktörlerdir. Şekil 3.4.f.‘de gösterildiği gibi diğer bir düzenlemede, besleme gazı reaksiyona
giren gazları soğutur. Burada besleme gazı çıkış gazını soğutarak bir dış ısı değiştiricide ön
ısıtmadan geçirilmekte ve daha sonra besleme gazı yukarı doğru akarak reaktörde daha fazla
ısıtılmaktadır (ısınmış reaktanların aşağı doğru akışı ile zıt akım prensibine göre ısı değişimi
olur).

3.5.3. Yaklaşık Reaktör Boyutlandırılması

Bir reaktör tipini ve katalizör konfigürasyonunu seçtikten sonraki adım reaktör hacmini
hesaplamaktır. Detaylı bir hesaplamaya geçmeden önce, reaktör hacmini tahmin etmek
(hesaplamak) ihtiyacı duyulur. Tam bir hesaplamayı kontrol etmek için veya bir projeye ait
bütçeyi hazırlamak için reaktörleri hızlı bir şekilde boyutlandırmanın bir yolu işletme hızını
kullanmaktır.

110
 İşletme hızı; volumetrik besleme akış hızının reaksiyon hacmine oranı veya kütlesel
besleme akış hızının katalizör kütlesine oranı olarak tanımlanır.

Volumetrik besleme gaz akış hızı, bir standart sıcaklık ve basınçta hesaplanır. Böylece,
işletme hızı aşağıdaki şekillerde tanımlanır.
GHSV : Saat başına volumetrik gaz besleme akış hızı/reaksiyon hacmi, (m3/saat)/ m3
LHSV : Saat başına volumetrik sıvı besleme akış hızı/reaksiyon hacmi, (m3/saat)/ m3
MHSV : Saat başına kütlesel besleme akış hızı/katalizör kütlesi, (kg/saat)/kg
İşletme hızının birimi zamanın tersidir. Genellikle, saat başına volumetrik gaz besleme
akış hızı ve ‘de hesaplanır. Volumetrik sıvı besleme akış
hızı ‘de hesaplanır. İşletme hızı; reaktörün tasarımına, reaktör iç şartlarına,
katalizör tipine, katalizör çapına ve fonksiyonel dönüşüme bağlıdır. Walas; 102 adet
reaksiyon için işletme hızlarını derleyerek bir tablo haline getirmiştir (Bkz. Ek-3.3). Örnek
olarak, gaz fazda benzen ve toluenin homojen dönüşümü için saat başına volumetrik işletme
hızı ‗dir. Bunun anlamı; standart şartlarda, bir saatte 815 reaktör hacmi kadar benzen
dönüşmektedir.
İşletme hızının faydalılığı sınırlanmış olmasına rağmen, tanımlanmış şartlarda reaksiyon
hacmini hızlı bir şekilde tahmin etmeye (hesaplamaya) yardımcı olur. Farklı işletme
şartlarında, reaksiyon hacminin hesaplanmasına yardımcı olan kinetik bir model işletme
hızından çok daha faydalıdır, ancak bir model geliştirmek için fazla zaman gerekir ve
genellikle zaman kısıtlıdır.
Tablo 3.11; işletme hızı kullanılarak bir reaktörü boyutlandırma için denklemler listesini
ihtiva eder. Tablo 3.12 ise hesaplama prosedürünü göstermektedir.
İlk önce, bir işletme hızı kullanılarak reaksiyon hacmi hesaplanır. Daha sonra, bir boşluk gaz
hızı kullanılarak reaktör kesit alanı hesaplanır.
Wrich, boşluk hızının arasında değiştiğini
belirtmiştir. Froment–Bischoff; değerini kullanmıştır. Fulton ve Fair; o–
ksilenden ftalik anhidrit‘in sentezine ait bir metanasyon reaktörü için
değerini kullanmışlardır. Burada, aralığında bir değer
kullanılacaktır. Kesit alanından hareket ederek, 6 inç artış ile yuvarlatılarak reaktör çapı
hesaplanır. Daha sonra, yatağın üst ve alt kısmındaki inert seramik küreler için 3 civarında
bir ilave uzunluğu hesaba katarak reaktör uzunluğu hesaplanır. Küreler, katalizör yatağı
boyunca bir üniform hız oluşumunu sağlar ve giren akımın jet hareketinden dolayı üst kısımda
111
oluşacak bir bombe şekillenmesini önler. Bununla birlikte, yatağın bizzat kendisi (birinci–
esas) akış dağıtıcısıdır. Alternatif olarak, giren gazın jetini dağıtmak için reaktör girişine
kürelere ilave olarak bir baffle plaka eklenir. Yatağın yüksekliği en az ile
sınırlandırılmıştır. En fazla ise ile sınırlıdır. Bunun sebebi, üniform bir akış
dağılımı sağlamak ve katalizör kırılmasını önlemektir.

Tablo 3.11. İşletme Hızlarını Kullanarak Dolgulu Yatak Reaktörlerini Boyutlandırmak

için Denklemler
Hız Denklemleri
(3.5.1) : Hacimsel akış hızı
: standart şartlarda hacimsel akış hızı
: Dolgulu yatakta kütle akış hızı
: Saat başına kütlesel işletme hızı

: Saat başına gaz işletme hızı

: Saat başına sıvı işletme hızı
Taşınım
(3.5.2)

: Reaktör uzunluğu
(3.5.3) : Superficial hız, (boşluk hızı)
: Yatak kesit alanı
( *

Geometrik Bağıntılar
(3.5.4)

(3.5.5)

(3.5.6)

(3.5.7)
Bilinmeyenler:

112
Tablo 3.12. İşletme Hızını Kullanarak Dolgulu Bir Yatağı Boyutlandırma için
Hesaplama Adımları
1 (3.5.1) eşitliğinden yatak hacmi hesaplanır.
2 (3.5.3) eşitliğinden yatak kesit alanı hesaplanır.
3 (3.5.4) eşitliğinden reaktör çapı hesaplanır. Eğer , 30 in (0.762 m) den daha
küçük ise standart boru kullanılır. , 30 in (0.762 m) den daha büyük ise 30 in (0.762
m) den başlayarak 6 in (0.152 m) lik artışlarla yuvarlatılır.
4 nin yuvarlatılmasından sonra, (3.5.4) denkleminden gerçek yatak kesit alanı
hesaplanır.
5 (3.5.6) denkleminden yatak uzunluğu hesaplanır.
6 (3.5.7) eşitliğinden reaktör uzunluğu hesaplanır. 3 in (0.25 ft – 0.0762 m) lik
artışlarla yuvarlatılır. Örneğin, 5; 5.25; 5.50; 5.75 ft gibi
7 (3.5.2) eşitliğinden reaktör basınç düşüşü hesaplanır.
8 Düzeltilmiş yatak çapı ve uzunluğu kullanılarak, (3.5.6) eşitliğinden gerçek reaksiyon
hacmi hesaplanır.
9 (3.5.5) eşitliğinden katalizör kütlesi hesaplanır.

Son olarak, reaktör sisteminin tasarımını tamamlamak için yatak boyunca gerçekleşen
basınç düşüşü hesaplanır. Yatak boyunca üniform akış dağılımı oluşturmak için, Trambouze
ve arkadaşları; yatağın birim uzunluğu başına en düşük ‘lik bir
basınç düşüşünü tavsiye etmişlerdir.
Eğer ihtiyaç duyulursa, yatak boyunca basınç düşüşüne kap nozzle‘ları, distribütörler
(küreler veya diğer aletler) ve yatak destekleri tarafından sebep olunan basınç düşüşlerini
hesaba katarak yatak yüksekliğinin yaklaşık ‗e eşdeğer ilave bir basınç
düşüşü eklenir.

Kalma Zamanı Tanımı

⁄ (residence time): reaksiyon zamanının bir ölçüsüdür ve birimi zamandır. Bu ifadenin
tersi;
⁄ (space velocity): işletme hızı olarak tanımlanır. Pratikte, genel reaktör performansını
belirlemek için dönüşümle birlikte kullanılır.

Residence Time (Kalma Zamanı)=

113
Örnek hesaplama (Amonyak)

( *( *( *( *

Kalma Zamanı= ⁄

( *( *

Hacimler yerine volumetrik hacimler alınabilir;

( *( * ( *( *

Bütadien

( *( *( *( *

Kalma Zamanı= ⁄
Etilen

( *( *( *( *

Kalma Zamanı= ⁄
Örneğin; bir akış reaktörünün performansı üzerinde besleme hızının etkisini tanımlamak
için işletme hızına karşı dönüşümü grafiğe geçirmek en pratik yöntemdir.

Örnek 3.3. İşletme Hızı Kullanılarak Dolgulu Yatak Katalitik Reaktör

Boyutlandırılması

Aşağıdaki tabloda bileşimi verilen bir gaz karışımı; katalitik dolgulu bir reaktörde
metanasyon işlemine tabi tutulmaktadır. Bu gaz karışımında bulunan CO ve CO2‘in bir kısmı
metan‘a dönüşür. Tablo 3.3.1‘de reaktöre giren ve çıkan gazların bileşimi verilmiştir. Reaktör
çıkışındaki bu gaz karışımında bulunan CH4 gazı ayrılarak doğal gaz olarak kullanıma
sunulur. Aşağıda verilen işletme hızlarını kullanarak reaktör boyutunu hesaplayınız.

Veriler:
Katalizör : Kizelgur üzerine oturtulmuş nikel
Katalizör boyutu : 1/8 in tabletler (3.18 mm)
Yatak boşluk kesri : 0.38
Yatak yoğunluğu : 90 lb/ft3 (1440 kg/m3)
İşletme hızı : 3000 h–1 (60 oF ve 1 atm de) (289 K ve 1.01 bar)

114
Molekül ağırlığı (giriş) : 20.4
Akış hızı (giriş) : 20 350 lbmol/h (9230 kmol/h)
Superficial hız (boşluk hızı) : 1 ft/s (0.3048 m/s)

Tablo 3.3.1. Reaktör Kompozisyonu

Reaktör Bileşimi (mol kesri)
Bileşen Molekül Ağırlığı
Giriş Çıkış
18.02 0.2861 0.30887
16.04 0.4558 0.48139
2.0 0.0771 0.03730
28.01 0.1140 0.00015
44.0 0.1696 0.17253
Sıcaklık (K) 527.6 588.7
Basınç (bar) 27.92
→
→

Tablo 3.11‘de verilen denklemler kullanılarak, Tablo 3.12‘deki prosedür takip edilir.
İşletme hızı standart şartlarda verildiği için ilk önce ve ‘deki molar yoğunluk
hesaplanır. İdeal gaz kanunundan, standart şartlardaki molar yoğunluk aşağıdaki şekilde
bulunur.

( *( * ( *

Standart şartlarda volumetrik akış hızı;

( )

(3.5.1) eşitliğine göre;

Bir sonraki adımda, ilk önce molar gaz yoğunluğu bulunarak yatağın kesit alanı
hesaplanır. Sıcaklık, basınç ve molar akış hızı reaktör boyunca değişmesine rağmen, molar
yoğunluğu hesaplamak için reaktör giriş şartları kullanılır.

( *( * ( *

115
 Yataktaki volumetrik akış hızı;

( )

Fulton ve Fair tarafından teklif edilen boşluk hızı;

değeri kullanılarak, (3.5.3) eşitliğinden yatak kesit alanı hesaplanır;

( )( *( *

Daha sonra, (3.5.4) eşitliğinde tanımlanan yatak çapının ‗yi aşıp

aşmadığını belirlemek için hesaplama yapılır.

[( * ]

Kap duvarı kalınlığı ilave edildiği zaman, reaktör çapı daha büyük olacaktır.
‘lik bir tasarım basıncında, Fulton ve Fair ‘lik bir
duvar kalınlığı hesaplamışlardır. ‘lik çapın altındaki bir değeri korumak için
‘lik bir iç çap kullanılır.
Gerçek yatak kesit alanı;

( *

(3.5.6) eşitliğinden yatak uzunluğu;

Pelletlerin kırılmasını önlemek için müsaade edilen maksimum yatak yüksekliği

‘in altındadır. (3.5.6) eşitliğine göre yatak yüksekliği ‘ye
yuvarlatılır.
(3.5.7) eşitliğinden reaktör uzunluğu;
olur.
Tablo 3.12‘ deki 6. basamakta verilen kurala göre, reaktör uzunluğunu yuvarlamaya
ihtiyaç yoktur. Yatak basınç düşüşü alınarak, (3.5.2)
eşitliğinden bir basınç düşüşü hesabı yapılırsa aşağıdaki değer elde edilir.
olur. (3.5.6) eşitliğinden gerçek yatak hacmi;

( *

Son olarak (3.5.5) eşitliği kullanılarak katalizör kütlesi hesaplanır.

116
3.5.4. Tampon Akış Reaktör Modeli
Öncelikle bir reaktör düzenlemesi ve katalizör konfigürasyonu seçilir. Sonraki adımda,
reaksiyon hacmini hesaplamak için bir reaktör modeli seçilir. Reaktör performansının tam bir
modeli; reaktanların akışkan fazdan pellet içindeki katalizör aktif merkezlerine kütle
transferini, kimyasal reaksiyonu ve ürünlerin akışkan faz içine geri kütle transferini ihtiva
etmelidir (Şekil 3.5). Tablo 3.13‘ te bu basamaklar maddeler halinde belirtilmiştir.

Şekil 3.5. Katalitik Pelletler için Kütle Transfer Mekanizmaları

117
Tablo 3.13. Katalitik Bir Reaksiyonda Basamaklar
1 Reaktanların akışkan fazdan katalizör pelletinin por girişlerine kütle transferi
2 Reaktanların, poröz katalizör içerisinde iç katalitik yüzeye difüzyonu
3 Reaktanların katalizör yüzeyinde adsorpsiyonu
4 Katalizör yüzeyinde reaksiyon
5 Ürünlerin yüzeyden desorpsiyonu
6 Ürünlerin pelletin iç kısmından por girişine difüzyonu
7 Por girişinden akışkan faz içine ürünlerin kütle transferi

Reaksiyon hacmi; katalizör pelletleriyle işgal edilen hacim ile bunların arasındaki
boşluklardır. Üniform akış sağlamak için giriş–çıkış kısımlarına ait reaktör iç bölümlerinde
ilave hacim oluşturmak gerekir. Toplam hacim reaktör hacmi olarak isimlendirilir. Reaktör
hacminin hesabından sonraki adım reaktör uzunluğu ve çapını belirlemektir.
Basit bir model; tek boyutlu, tampon akışlı, psödo homojen modeldir. Bu modele göre,
akışkan ve katı fazlar tek bir faz olarak dikkate alınır. Bu modeli uygulamak için aşağıdaki
şartları yerine getirmek gerekir.
1. Adyabatik işlem
2. Düz hız profili
3. Eksenel yönde dağılım yok
4. Radyal yönde dağılım yok
5. Psödo–homojen kabulü

Şekil 3.6. Bir Dolgulu Yatak Reaktörde Akış Düzeni

118
Şekil 3.7. Dolgulu Yatak Reaktör Tasarımı

1) Adyabatik işlemin ilk şartı yeterli izolasyonu sağlamaktır. 2) Her bir yatakta düz bir hız
profilini muhafaza etmek için, kötü akış dağılımının önlenmesi gerekir. Kötü akış dağılımı
Şekil 3.6‘da gösterildiği gibi reaktör içinde durgun alanların oluşması, akışın kanallaşması
veya by–pass‘lanmasıdır. Bu kötü akışın sonucu, dönüşümde bir azalma meydana gelir (Bu
kötü akışa ve kanallaşmaya sebep olan unsur gazın jet şeklinde girişi ve kötü bir akış
dağılımıdır). Reaktörün giriş ve çıkışında akışı dengeli ve düzenli dağıtarak kötü akış dağılımı
önlenir.
By pass‘ı önlemek için, Trambouze ve arkadaşları; dolgu uzunluğu başına
lik bir basınç düşüşü tavsiye etmişlerdir. Yine bu araştırmacılar; duvar
etkilerini azaltmak için yatak çapının ortalama pellet çapına oranının 10‘dan büyük olmasını
( ) tavsiye etmektedirler. Dengeli–düzgün bir akış dağılımı sağlamak için, Şekil
3.7‘de görüldüğü gibi yatağın üst ve alt kısmında değişik çaplarda inert küresel cisimlerden
oluşan tabakalar ve giriş–çıkış için akış dağıtıcıları gerekir. En üstteki büyük küre tabakası,
aynı zamanda katalizör yatağının konik bir hal almasını (gazın jet etkisiyle oluşan) önler.
Yatak uzunluğunun ortalama pellet çapına oranı ( ) 50‘ye eşit veya 50‘den büyük
olduğu zaman geri karışmanın esas itibariyle elimine edildiği Tarhan tarafından yapılan
araştırmada belirtilmiştir. Çoğu endüstriyel reaktörler bu şartı yerine getirirler. Ortalama
pellet çapı; pellet ile aynı hacme sahip olan bir kürenin hacmi olarak tanımlanır.
119
 Üçüncü ve dördüncü şartlar Tarhan tarafından gerçekleştirilen araştırmanın sonucudur.
Eksenel dağılım; moleküler difüzyon, konveksiyon ve türbülanstan dolayı meydana gelen ve
dolgulu yatağın küçük yarıklarında eksenel ve uzunlamasına yönlerde reaktanların ve
ürünlerin lokal geri karışmasıdır. Eksenel dağılmanın sabit yatak gaz reaktörlerinde ihmal
edilebileceği gösterilmiştir. Eğer, yatak boyunca akış örneği ikinci şartı sağlıyorsa, dördüncü
şart (radyal yönde dağılımın olmaması) sağlanmış olur. Eğer bütün kesit alanı boyunca
eksenel yöndeki akış hızı sabit ise ve reaktör iyi izole edilmiş ise (birinci şart) gaz faz
reaktörlerde radyal dağılımın olmadığı söylenebilir. Böylece tek boyutlu adyabatik reaktör
modeli, büyük zorluk olmaksızın gerçekleştirilebilir.
Yalancı–homojen kabul; hem katının hem de sıvı fazların tek bir faz olarak dikkate
alındığı anlamına gelir. Bu yüzden, katalitik pelletlerden veya tersine pelletlere olan kütle ve
ısı transferini dikkate almayız. Bu model; pelletler içerisinde komponent konsantrasyonları ve
sıcaklığın akışkan fazdaki ile aynı olduğunu kabul eder. Bu kabul; katalizör pelleti küçük ve
akışkan faz ile pelletler arasındaki kütle ve ısı transferi hızlı olduğu zaman söz konusu olur.
Toplam reaksiyon hızı ismi verilen bu modele ait reaksiyon hızı, ısı ve kütle transferini de
ihtiva eder. Eğer kütle ve ısı transferi önemsiz hale getirilirse, bu durumda reaksiyon hızı
genel hızı sınırlayıcı (intrinsic) konumdadır denir.
Dolgulu yatak reaktörleri boyutlandırmak için denklemler Tablo 3.14‘te verilmiştir ve
bir hesaplama prosedürü de Tablo 3.15‘te gösterilmiştir. Reaktör boyutunu hesaplamak için
prosedür space–velocity (işletme hızı) metodu için verilene benzer şekildedir. Bununla
birlikte, bu prosedürde reaksiyon hacminin hesaplanması işletme hızını kullanan metoddan
daha kesindir. İlk önce; adyabatik işlem için reaksiyon hacmi, kinetik eşitlik ile birlikte mol
ve enerji balanslarını çözerek hesaplanır.
Yine yataktaki boşluk hızını hesaplamak için göz kararı pratik usül yerine Bird ve
arkadaşları tarafından türetilmiş olan Tablo 3.14‘teki eşitlik (3.5.4.5) ve Ergun denklemi
kullanılır. Hızı hesaplamak için eşitlik (3.5.4.5) teki yatak kesiti boyunca olan basınç düşüşü
sabit tutulur. Bu denklem; (3.5.4.14) ve (3.5.4.15) eşitlikleriyle ifade edilen, bir gaz
karışımının ortalama viskozitesini ve yoğunluğunu hesaplamayı gerektirir. Saf bileşen
viskoziteleri Bird ve arkadaşları tarafından belirtilen benzer–hal yaklaşımı kullanılarak
hesaplanır.

—————————————————————————————————————
İntrinsic: Sıcaklık ve konsantrasyon gradyenlerinin olmadığı reaksiyon hızı

120
Tablo 3.14. Tek Boyutlu Tampon Akışlı Yalancı–Homojen Model Dolgulu–Yatak
Reaktörü Boyutlandırma için Denklemler
Mol Balansı
(3.5.4.1)
Enerji Balansı
(3.5.4.2)
Hız Denklemleri
(3.5.4.3)
(3.5.4.4)

Taşınım Denklemleri
(3.5.4.5)
( ) ( )

Şart:

veya

olmalıdır. 1 psi=6.8948x103 Pa
(3.5.4.6)
(3.5.4.7)
Geometrik Bağıntılar
(3.5.4.8)

(3.5.4.9)

(3.5.4.10)

(3.5.4.11)
Sistem Özellikleri
(3.5.4.12)
( *

121
 ∑ (3.5.4.13)

∑ (3.5.4.14)

∑ (3.5.4.15)

(3.5.4.16)
(3.5.4.17)
Bilinmeyenler:

122
Tablo 3.15. Dolgulu–Yatak Reaktör Boyutlandırmasına ait Hesaplama Prosedürü (Tek
Boyutlu, Tampon Akış, Yalancı Homojen Model)
(3.5.4.13) eşitliğinden reaktör giriş şartlarında ortalama ısı kapasitesi ( )
1
hesaplanır.
(3.5.4.1)–(3.5.4.4) eşitlikleri ile (3.5.4.12)–( 3.5.4.17) arasındaki eşitlikler
2 kullanılarak tanımlanmış bir dönüşümü için gerekli olan katalizör kütlesi
hesaplanır.
3 (3.5.4.14) eşitliğinden giriş şartlarında ortalama viskozite hesaplanır.
4 (3.5.4.15) eşitliğinden giriş şartlarında ortalama yoğunluk hesaplanır.
5 (3.5.4.5) eşitliğinden superficial* (boşluk) gaz hızı hesaplanır.
6 (3.5.4.16) eşitliğinden giriş volumetrik akış hızı hesaplanır.
7 (3.5.4.7) eşitliğinden yatak kesit alanı hesaplanır.
(3.5.4.8) eşitliğinden yatak çapı hesaplanır. den başlatarak
8 lik artışlarla yuvarlatılır. Eğer den küçük
ise, standart boru kullanılır.
yi yuvarlattıktan sonra, (3.5.4.8) eşitliğinden gerçek kullanılarak gerçek yatak
9
kesit alanı hesaplanır.
10 (3.5.4.7) eşitliğinden gerçek boşluk hızı hesaplanır.
(3.5.4.5) eşitliğinden birim uzunluk başına gerçek yatak basınç düşüşü [ ]
11
hesaplanır.
(3.5.4.10) eşitliğinden yatak uzunluğu hesaplanır. Minimum ve maksimum
12
hesaplanır ve eğer gerekli ise düzeltilir.
(3.5.4.11) eşitliğinden reaktör uzunluğu hesaplanır. 3 in (0.25 ft – 0.0762 m) lik
13
artışlarla yuvarlatılır. Örneğin, 5; 5.25; 5.50; 5.75 ft gibi
14 (3.5.4.6) eşitliğinden toplam yatak basınç düşüşü hesaplanır.
15 (3.5.4.10) eşitliğinden gerçek yatak hacmi hesaplanır
(3.5.4.9) eşitliğinden gerçek yatak hacmi kullanılarak katalizör kütlesi
16
hesaplanır.

—————————————————————————————————————

Tanım: Dolgulu veya engelin olmadığı bir boru, kanal, kolon vs. içinde akan bir akışkanın
hızıdır.

123
Örnek 3.4. Tampon Akış Modelini Kullanarak Dolgulu–Yatak, Katalitik Reaktör
Boyutlandırılması

Adyabatik sabit yataklı bir reaktörde, etil benzenin dehidrojenasyonu ile stiren
üretilmektedir. Bu proses ile ilgili on adet reaksiyon ve birkaç yan ürün söz konusudur. Ancak
ana reaksiyon aşağıdaki denkleme göre cereyan eden etil benzenin stiren‘e dönüşümüdür.

Proseste sadece bu reaksiyon dikkate alınacaktır. Reaksiyon endotermik olduğundan

ve reaksiyon sırasında mol sayısı arttığı için; yüksek sıcaklıkta, düşük basınçta ve inert bir
seyreltici ilavesiyle dönüşüm artar. Seyreltici olarak buhar seçilir, çünkü bu aynı zamanda
karbon oluşumunu önler, beslemeyi reaksiyon sıcaklığına kadar ön ısıtmış olur ve bir ısı
kaynağı olarak davranış gösterir, reaksiyon esnasında sıcaklıktaki keskin bir düşüşü önler.
Buhar kullanılmaz ise, etil benzen pirolize uğrayacaktır ve karbon oluşumuyla katalizörün
yüzeyi kaplanacaktır.
Öte yandan termodinamik, yüksek bir reaksiyon sıcaklığına müsaade etmesine rağmen,
yan ürünlerin oluşum hızı artan sıcaklıkla hızlı bir şekilde artar. Böylece, gerçek reaksiyon
sıcaklığı; yan ürün oluşumunu minimize etme ile stiren‘e yüksek dönüşüm arasında bir seçim
gerektirir.
Seçilen katalizör, yan reaksiyonların minimize edildiği düşük bir sıcaklıkta kabul
edilebilir makul bir dönüşüm verir. Reaktör uzunluğu, çapı, katalizör kütlesi ve reaktör
boyunca basınç düşüşü hesaplanır. Katalizör miktarı belirlendiği zaman, reaktör basıncı sabit
kabul edilir.
Birinci adım; etil benzeni stiren‘e dönüştürmek için gerekli olan katalizör kütlesini
hesaplamaktır. Daha sonra, yığın yoğunluğunu kullanarak katalizör pelletleriyle işgal edilen
hacmi hesaplamaktır. Son olarak reaktör boyutlarını belirlemektir. Sıcaklık, basınç ve bileşim
reaktör boyunca değişmesine rağmen, sistem özellikleri giriş şartlarında hesaplanacaktır.
Yatak boyunca, sıcaklıkta ve sistem özelliklerindeki değişmeler buharın aşırı varlığından
dolayı dengelenmiş olacaktır.

124
Veriler:
Etil benzen akış hızı :
Etil benzenin molekül ağırlığı :
Buhar akış hızı :
Suyun molekül ağırlığı :
Besleme sıcaklığı :
Giriş basıncı :
Son dönüşüm :
Yatak boşluk kesri :
Bulk yoğunluğu :
Eşdeğer katalizör çapı :
Reaksiyon entalpisi : [ ]

Reaksiyon hızı : ( *

Reaksiyon hız sabiti : [ ]

: [ ]

Etil benzenin molar akış hızı eşitlik (3.5.4.1) de yerine

yazılır ve yeniden düzenlenirse aşağıdaki ifade elde edilir.

( *( *

Ortalama ısı kapasitesi, (3.5.4.13) eşitliğine göre ve literatür bilgileriyle reaktör giriş
şartlarında hesaplanır.

( *

Reaktör boyunca sıcaklık ve bileşimdeki değişimler ısı kapasitesini önemli ölçüde

değiştirmeyecektir.
Froment ve Bischoff tarafından verilen reaksiyon entalpisi
aşağıdaki gibi hesaplanır. Yine, reaktör boyunca sıcaklığın önemli bir şekilde değişmediği
kabul edilir. Aşırı miktardaki buhar, sıcaklıktaki azalmayı dengeleyecektir.
reaktör giriş sıcaklığı alınarak;

125
 ( *

değerleri enerji denkleminde yerine konularak, eşitlik (3.5.4.2) aşağıdaki

duruma getirilir.

( *( *( *

Kimyasal eşitliklere göre, reaksiyon ilerledikçe molar akış hızında bir artış olacaktır.
Toplam molar akış hızı ; reaktöre beslenen molar akış hızı ile reaksiyondan ileri gelen
mol artışının toplamına eşittir.

olur.
Böylece, toplam molar akış hızı aşağıdaki gibi ifade edilir.

Eşitlik (3.5.4.4)‘ten her bir bileşen için mol kesri hesaplanır. Hesaplama için temel
olarak etil–benzenin 1 (bir) molü alınırsa ve etil-benzenin fraksiyonel dönüşümü, olarak
tanımlanırsa, bu durumda ortamdaki bileşenlerin mol miktarları aşağıdaki gibi yazılır.

Etil benzen
Buhar 11.78
Stiren
Hidrojen
Toplam

126
Mol kesirleri;

Etil benzen
: Stiren
: Su
: Hidrojen
Bu ifadeler (3.5.4.3) eşitliğinde yerine yazılır ve dönüşüme göre düzenlenirse;

( *

* +

Burada , toplam basınçtır.

∫ ∫

( *

sıcaklığın dönüşüme bağlı ifadesi bulunur.

—————————————————————————————————————
* elde edilen stiren’in kgmol’ü başına buharın kgmol’ü

127
 ∫

[ ]

0 873.2 0.0426 0.228644 0.182316 0 7.766744 128.7541

0.05 871.2098 0.041392 0.219795 0.172525 0.000375 7.125631 140.3385
0.1 869.2273 0.040217 0.211282 0.162811 0.001549 6.485448 154.1913
0.15 867.2525 0.039075 0.203094 0.153171 0.003598 5.844499 171.1011
0.2 865.2853 0.037964 0.195218 0.143606 0.006604 5.201134 192.2658
0.25 863.3257 0.036884 0.187642 0.134114 0.010653 4.55375 219.5992
0.3 861.3736 0.035834 0.180356 0.124694 0.015838 3.900793 256.3581
0.35 859.4289 0.034814 0.173347 0.115347 0.022258 3.240747 308.5708
0.4 857.4916 0.033821 0.166606 0.10607 0.030019 2.572141 388.7812
0.45 855.5617 0.032857 0.160123 0.096863 0.039233 1.893538 528.112

Nümerik integrasyon yöntemi kullanılarak işlem yapılırsa;

katalizör miktarı bulunur.

Son sıcaklık dir. Başlangıçtan dönüşüme kadar süreç

içinde sıcaklıktaki azalma sadece 17.2 derecedir. Sıcaklık azalması düşük olduğundan
başlangıç şartlarındaki değerlere göre hesap yapmak doğru bir kabuldür. Gelecek adımda,
reaktör boyutları hesaplanır. İlk önce, Ergun denklemi (Eşitlik (3.5.4.5)) kullanılarak boşluk
hızı hesaplanır. Bu denklem ortalama viskozite ve yoğunluğu hesaplamayı gerektirir. Giriş
şartlarındaki ortalama viskozite; ‘dır. Giriş şartlarında
128
ortalama gaz yoğunluğu ve ortalama viskozite (3.5.4.14) ve (3.5.4.15) denklemlerinden
hesaplanabilir.

Ergun Denklemi;

( ) ( )

: Birim uzunluk başına basınç düşüşü

ortalama değer

Ortalama viskozite; ve ortalama yoğunluk;

literatürden bulunur.
Katalizör çapı;

Yatak boşluk oranı;

( )

( *( )

( *
( )

( *
( )

( * ( * ( *

İkinci derece cebirsel denklem çözümünden bulunur.

İyi bir akış dağılımı sağlamak için yatak boyunca tavsiye edilen basınç düşüşü aralığı
(3.5.4.5) eşitliğiyle verilmiştir .

129
 Reaktör çapı ne kadar küçük olursa, boşluk hızı o kadar büyük olur ve dolayısyla basınç
düşüşü de büyük olacaktır. Eğer, ‘lik ortlama bir basınç düşüşü
değeri olarak seçilirse;
(3.5.4.5) eşitliğinden boşluk hızı olarak hesaplanır. Reaktör
çapını hesaplamak için, ilk önce (3.5.4.16) eşitliği kullanılarak volumetrik akış hızı bulunur.
denkleminden;

( *( *( )( *

( )

Sonraki adım; (3.5.4.7) eşitliğinden yatak kesit alanını hesaplamaktır.

Yatak çapı, (3.5.4.8) eşitliği kullanılarak aşağıdaki gibi belirlenir.

* +

Tablo 3.14‘te yer alan basamak–8‘e göre çap değeri ‘ e yuvarlatılır.

Yatak çapı arttırıldığı için boşluk hızı azalacaktır ve dolayısıyla yatak basınç düşüşü azalmış
olacaktır.
Böylece gerçek yatak kesit alanı;

( * { }

olarak bulunur.

(3.5.4.7) eşitliğinden gerçek boşluk hızı hesaplanır.

( ) ( *

(3.5.4.5) eşitliğinden gerçek basınç düşüşü;

olduğu zaman;

130
 olur.
(3.5.4.9) eşitliğinden yatak hacmi bulunur.

( )

(3.5.4.10) eşitliği kullanılarak yatak uzunluğu hesaplanır.

(3.5.4.10) eşitliğine göre tavsiye edilen minimum yatak yüksekliği

değerindedir. Bir emniyet faktörü olarak müsaade edilecek
olan yükseklik, değerine arttırılır.
Mevcut hesaplama bizi kaba bir şekilde gerçeğe yakın bir konuma yönlendirir, ancak
reaktör boyutlandırmada son karar pilot ölçekli testler üzerine temel alınacaktır.
Reaktör içinde izin verilen boşluk dikkate alınarak, reaktör uzunluğu aşağıdaki gibi
hesaplanır.

Bulunan bu değer Tablo 3.15‘deki 13. basamağa göre, yuvarlatmamayı gerektirir.

Reaktör boyunca toplam basınç düşüşü (3.5.4.6) eşitliğinden hesaplanır.

olur.
Gerçek yatak hacmi;

(3.5.4.9) eşitliğinden katalizör kütlesi;

olarak hesaplanır.

131
Semboller
: Molar akış hızı
: Dönüşüm
Standart şartlarda reaktör giriş akımının entalpi
:
değişimi
: Çıkıştaki entalpi değişimi
: Standart reaksiyon entalpisi
: Isı transfer hızı, [ ]
: Reaksiyon hacmi

: [ ]

: Reaktör hacmi
: Ceket tarafından sağlanan ısı transfer hızı
Ceket için toplam ısı transfer katsayısı, [
:
]
: Ceket ısı transfer alanı
: Ceket akışkanı için ortalama sıcaklık
: Reaktör iç sıcaklığı
: Aktarılması gereken ısı transfer hızı
Spiral (coil–kangal) tarafından aktarılan ısı transfer
:
hızı
: Kangaldaki akışkan sıcaklığı
: Karıştırıcı gücü, [ ]
: Birim hacim başına güç, [ ]

132