વયકાયી અર્ટવસ & ક૊ભવસ ક૊રેજ. લંથરી.જી.જૂ નાગઢ.

પ્રથભ લ઴સ ફી.એ. ભન૊વલજ્ઞાન

ભૂ઱બુત ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રક્રિમા

વલદ્યાથીઓ ભાટે લાંચન વાશીત્મ

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 1

 Table of Contents

પ્રકયણ 1-વળક્ષણ ..................................................................................................... 4

પ્રકયણ 2-સ્ભયણ ઄ને વલસ્ભયણ................................................................................. 18
પ્રકયણ 3-પ્રેયણા .................................................................................................... 33
પ્રકયણ- 4 વ્મક્રકતત્લ ............................................................................................... 45
પ્રકયણ-5 ભાનવવક સ્લાસ્્મ ઄ને સ્લસ્થ વાભાવજક વંફંધ૊ ............................................... 57

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 2

પ્રકયણ-૧ - વળક્ષણ

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 3

પ્રકયણ-1 વળક્ષણ
પ્રાસ્તાવલક:~
અ઩ણે વાભાન્મ યીત એભ ભાનીએ છીએ કે વળક્ષણ એટરે ળા઱ા કે ભશાળા઱ાભાં
વલધાથી઩કજે કંઈ ળીખે છે તે. ઩યંતુ વળક્ષણન૊ અ ઘણ૊ ભમાસક્રદત ઄થસ છે . ભન૊વલજ્ઞાન ભાં વળક્ષણના અ
ભમાસક્રદત ઄થસ રેલાભાં અલત૊ નથી. ભન૊વલજ્ઞાનભાં વળક્ષણન૊ વ્મા઩ક ઄થસ રેલાભાં અલે છે . વભગ્ર જીલન
દયવભમાન વળક્ષણની પ્રક્રિમા વતત ચારુ યશે છે . ભાનલી જન્ભથી ભૃત્મુ વુધી કંઈકને કંઈ ળીખત૊ જ યશે છે , તેથી
જ ભાનલી વભાજ વાથે વભામ૊જન વાધી ળકે છે .જ૊ ભાનલી ળીખલાનું ફંધ કયે ત૊ તેભનું જીલન બમભાં અલી
઩ડે. તેથી જ ઘણI વલદ્લાન૊ કશે છે ," જીલલું એટરે ળીખલુ."
દયેક પ્રાણી કંઈકને કંઈ ળીખે છે . કીડી , ભક૊ડા જે લા જીલજં તુ કયતા ઩ક્ષીઓભાં ળીખલાની
ળવતત લધાયે શ૊મ છે . ઩ક્ષીઓ કયતા ઩ળુઓ લધાયે વાયી યીતે ળીખી ળકે છે , ઩યંતુ જીલજં તુ, ઩ક્ષીઓ કે ઩ળુઓ કયતાં
ભાનલીભાં વળક્ષણળવતત વલળે઴ શ૊મ છે .
ભાનલી ઄ને પ્રાણીઓની
ળીખલાની પ્રક્રિમા ઄ને શેતુષભાં તપાલત છે . જ્માયે ભાનલીભાં તેના કયતાં કંઈક વલળે઴ છે .ફીજા ળબ્દ૊ભાં કશીએ ત૊
ભાનલીભાં વળક્ષણ એ વાધન ઄ને વાધ્મ ફંને છે .ભાનલી જીલલા ભાટે ળીખે છે તેભજ જ્ઞાન ખાતય જ્ઞાન ભે઱લે છે .
અદળૉની પ્રાવતત ભાટે જ્ઞાન ભે઱લે છે . ભાનલી ઩૊તે પ્રાતત કયેરાં જીલનનાં ભુલ્મ બાવલ ઩ેઢીને લાયવા રૂ઩ે અ઩ે છે .
ભાનલીભાં ક૊ઈ઩ણ પ્રકાયનું લતસન અનુલંવળક કે ભૂ઱બૂત લત્માત્ભક નથી. અ઩ણા ફશુ જ ઓછા
પ્રવતબાલ૊ લણળીખેરા શ૊મ છે . દા.ત., અંખ૊ની ઩ાં઩ણ શરાલલી,રા઱ ઝયલી લગેયે. ભાનલી ઄ને પ્રાણીઓની
ળીખલાની કેટરીક વુ઴ુતત ળક્રકતઓ વાથે જન્ભે છે . અગલી અનુલંવળક ળક્રકતઓભાં તપાલત૊ યશેરા છે . અલી
ળક્રકતૌઓ લાતાલયણ ઄ને ઄નુબલ૊ દ્લાયા વલકાવ ઩ાભે છે .વળક્ષણ દ્રાયા અ઩ણે ઄ભુક બા઴ા ળીખીએ છીએ, કેટરાક
ક્રયલાજ૊ ઞશણ કયીએ છીએ, ઄ભૂક વ્મક્રકત્તત્લ રક્ષણ૊ વં઩ાક્રદક કયીએ છીએ ઄ને જઞતનું
પ્રત્મક્ષીકયણ કયલાની જુ દી જુ દી યીત૊ ઄઩નાલી એ છીએ. અ઩ણે જે કંઈ કયીએ છીૌએ ઄ને વલચાયીએ છીએ તે
વળક્ષણનું ઩ક્રયણાભ શ૊મ છે .
અ યીતે વળક્ષણ પ્રક્રિમાને ઄ને ભાનલીને ગાઢ વંફંધ છે . પ્રસ્તુત પ્રકયણભાં વળક્ષણન૊ ઄થસ , વળક્ષણનું સ્લરૂ઩
, વળક્ષણના વવદ્ધાંત૊ ઄ને વળક્ષણને ઄વય કયતાં ઘટક૊ની ચચૉ કયલાભાં અલી છે .
વળક્ષણની વ્માખ્મા ઄ને સ્લરુ઩ ઃઃ-
વળક્ષણની વ્માખ્મા ઃઃ-
વળક્ષણની પ્રક્રિમા એ જક્રટર પ્રક્રિમા છે . જુ દા જુ દા ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ વળક્ષણની જુ દી જુ દી
વ્માખ્માઓ અ઩ી છે .વળક્ષણની ભશત્લની કેટરીક વ્માખ્માઓ નીચે પ્રભાણે છે ઃઃ-
(1) " વળક્ષણ એટરે ઩ૂલૉ ઄નુબલને અધાયે લતસનભાં થતું વા઩ેક્ષ કામભી ઩ક્રયલતસન." - વી.ટી. ભ૊ઞૉન
(2) " વળક્ષણ એ લતસનભાં પેયપાય કયલાની ઄ને કયેરા પેયપાયને કામભી ફનાલલાની પ્રક્રિમા છે ." -
જી.ડી.ફ૊ઝ
(3) "અ઩ણી અવ઩ાવના જગતભાં જે ફને છે તે, અ઩ણે જે લતસન કયીએ છીએ તે, કે અ઩ણે જે વનયીક્ષણ
કયીએ છીએ તે દ્રાયા લત્તાઓછા પ્રભાણભાં કામભી યીતે ઩ક્રયલતસન થલાની પ્રક્રિમા એટરે વળક્ષણ." - એન.એર.ભન

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 4

(4) " વળક્ષણ એ એલી પ્રક્રિમા છે કે જે ના દ્રાયા અ઩ણે અ઩ણી પ્રવતૌક્રિમાઓનું નલીન લતસનભાં વંકરન કયીએ
છીએ." - એચ.ઈ.ઞેયેટ
(5) " વળક્ષણ એ લતસનભાં િભળઃ પ્રઞવતળીર ઄નુકૂરન પ્રાતત કયલાની પ્રક્રિમા છે ." - વસ્કનય
વી.ટી.ભ૊ઞૉનની વળક્ષણની વ્માખ્માભાં ત્રણ ભુદાૌ ભશત્લના છે ઃઃ-
(1) વળક્ષણ એ લતસનભાં થતાં ઩ક્રયલતસન૊ કે પેયપાય૊ છે .
(2) ઄નુબલ કે ભશાલયા દ્રાયા જ ઩ક્રયલતસન કે પેયપાય થલ૊ જ૊ઈએ.
(3) ઩ક્રયલતસન કે પેયપા વા઩ેક્ષ કામભી શ૊લ૊ જ૊ઈએ.
2. વળક્ષણનું સ્લરુ઩ ઃઃ-
વળખલલાની ક્રિમાભાં ઄નુબલ કે ભશાલયા દ્લાયા ઩ક્રયલતસન અલે છે .વ્મક્રકત ઄નુબલ ઄ને પ્રમત્ન
દ્રાયા વાઈકર ચરાલતાં ળીખે છે . ઩શેરાં વ્મક્રકતને વાઈકર ચરાલતાં અલડતું ન શતુ.ં વાઈકરનું શેંડર ફયાફય ઩કડી
ળકત૊ ન શત૊, ઩ેડર ફયાફય ભાયી ળકત૊ ન શત૊. વભતુરા જા઱લી ળકત૊ ન શત૊, ઄નેક પ્રમત્ન૊ કમૉ ઩છી તેણે
વાઈકર ળીખી રીધી. ઄નુબલ ઄ને પ્રમત્ન૊ દ્લાયા તેણે વાઈકર ચરાલતાં ળીખી.શલે તે વાઈકર વીધી ચરાલે છે .
વાઈકર વીધી ચરાલી ળકે છે .ક૊ઈની વાથે તે બટકાત૊ નથી.અ યીતે વ્મક્રકત ઄નુબલથી ળીખે છે . તે ઄નુબલથી
઩૊તાની ઩ક્રયવસ્થવતભાં
઩ક્રયલતસન રાલે છે .
અ યીતે વળક્ષણ એ એક પ્રકાયન૊ પેયપાય કે ઩ક્રયલતસન છે . ઩યંતુ તેન૊ ઄થસ
એભ થત૊ કે દયેક પેયપાય એ વળક્ષણનું ઩ક્રયણાભ છે . નાનાભાંથી ભ૊ટા થઈએ છીએ.અ઩ણા ળયીયના લજનભાં પેયપાય
થામ છે , અ઩ણા જીલનભાં કુદયતી વ્રક્રદ્ર જે લા કેટરાક પેયપાય૊ જ૊લા ભ઱ે છે તેને વળક્ષણ કશી ળકાઈ નશી.તેથી
વી.ટી.ભ૊ઞૉન વળક્ષણની મ૊ગ્મ વ્માખ્મા કયે છે કે, "વળક્ષણ એટરે ઩ૂલૉ ઄નુબલને અધાયે લતસનભાં થતું વા઩ેક્ષ કામભી
઩ક્રયલતસન." વળક્ષણ એ એલી પ્રક્રિમા છે કે જે ને રીધે અ઩ણે અ઩ણી પ્રવતૌક્રિમાઓને નલી બાતભાં ઞ૊ઠલીએ છીએ.
યસ્તાભાં ક૊ઈ વ્મક્રકત ભ઱ે ત્માયે અ઩ણે તેની વાથે શાથ વભરાલીએ છીએ.તેભાં ઩ણ અ઩ણે પેયપાય કયીએ છીએ કે
અ઩ણા વળક્ષક કે પ્ર૊પેવય યસ્તાભાં ભ઱ે ત્માયે અ઩ણે ફંને શાથ બેગા કયીને વલનમ઩ૂલસક નભસ્કાય કયીએ છીએ. અ
યીતે અ઩ણી પ્રવતૌક્રિમાઓભાં ઄નુબલને અધાયે પેયપાય કે ઩ક્રયલતસન થમા કયે છે .
ળીખલાની ક્રિમાભાં ત્રણ ફાફત૊ ભશત્લની ઞણામ છે .
(1) લતસનભાં થત૊ પેયપાય
(2) ઩ૂલસ ઄નુબલ ઄ને ભશાલય૊
(3) લત્તા ઓછા પ્રભાણભાં સ્થામી પેયપાય.
઩ક્રય઩કલતા,થાક કે ઄ભુક દલાઓ રેલાથી લતસનભાં થતાં પેયપાય૊ વળક્ષણ કશેલામ નશી, કાયણ કે અલા પેયપાય૊ સ્થામી
શ૊તા નથી.઩યંતુ ક્ષણજીલી શ૊મ છે .વ્મક્રકત ઩૊તાના પ્રમત્ન૊ કે ઄નુબલ૊ દ્રાયા લતસનભાં ઩ક્રયલતસન રાલે તેને વાચા
઄થસભાં વળક્ષણ ગણી ળકામ.
વળક્ષણની ક્રિમાભાં વપ઱તા કે વનષ્પ઱તા ઄ગત્મન૊ બાગ બજલે છે .દડાપેંકની યભતભાં લાયંલાય દડ૊
રાગત૊ શ૊મ ત૊ અ઩ણે તે યભત નશીં યભીએ. યડલાથી ફા઱કને ચ૊કરેટ, કે઱ું કે ચીકુ ભ઱તાં શ૊મ ત૊ ફા઱ક તે મુક્રકત
લાયંલાય ઄જભાલળે.

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 5

 અ યીતે વળક્ષણ એ પકત ફાલીવ કે ઩ચીવ લ઴સની ઉંભયે ઩ૂરું થતું ધંધાકીમ વળક્ષણ નથી.વળક્ષણ એ
જીલન઩મઁત
ચારતી પ્રક્રકૌમા છે .ક૊ઈ઩ણ ળાયીક્રયક, ભાનવવક
કે અંતક્રયક વભસ્માને ઩શોંચી લ઱લાની પ્રક્રિમા એટરે વળક્ષણ. વળક્ષણ એ પકત જ્ઞાન કે ભાવશતી ના ઄થસભાં રેલાત૊
ળબ્દ નથી. ઩ણ વળક્ષણ એ
઩ક્રયલતસન,ગવતળીર, ક્રકૌમાત્ભક જે લા ઄થસભાં રેલાત૊ ળબ્દ છે .

(3) વળક્ષણ પ્રક્રિમાનાં રક્ષણ૊ ઃઃ-

(1) વળક્ષણ એક પ્રક્રિમા છે . ક૊ઈ કામભી વવક્રદ્ર નથી. તે વલકાવળીર છે .

(2) વળક્ષણથી વ્મક્રકતના લતસનભાં પેયપાય કે
઩ક્રયલતસન થામ છે .
(3) અ પેયપાય કે ઩ક્રયલતસન વા઩ેક્ષ શ૊મ છે .
(4) અ પેયપાય કામભી શ૊મ છે .
(5) વળક્ષણભાં ઩ૂનસ઄નુબલ ભશત્લન૊ પા઱૊ અ઩ે છે .
(6) વળક્ષણભાં વપ઱તા - વનષ્પ઱તા ઄ગત્મન૊ બાગ બજલે છે .
(7) વળક્ષણ એ જીલન઩મઁત ચારતી પ્રક્રિમા છે .
(8) વળક્ષણ એ ક૊ઈ ઩ણ ળાયીક્રયક, ભાનવવક કે અંતક્રયક વભસ્માને ઩શોંચી લ઱લાની પ્રક્રિમા છે .

(3) વળક્ષણના વવદ્રાંત૊ ઃઃ-

વળક્ષણનાં ભુખ્મ ત્રણ વવદ્રાંત૊ છે , જે નીચે પ્રભાણે છે ઃઃ-
(1) પ્રમત્ન ઄ને બૂર દ્રાયા થતું વળક્ષણ
(2) ઄વબવંધાન
(3) અંતયવૂઝ દ્રાયા વળક્ષણ
વળક્ષણના અ વવદ્રાંત૊ ભાનલી કેલી યીતે ળીખે છે તે ઄ંગેની વભજૂ તી અ઩ે છે .

(4) પ્રમત્ન ઄ને બૂર દ્રાયા વળક્ષણ ઃઃ-

"પ્રમત્ન ઄ને બૂર" દ્રાયા વળક્ષણની ઩દ્રવતને પ્રામ૊વગક વળક્ષણ પ્રદ્રવત ઩ણ કશેલાભાં અલે છે .
પ્રાણી કે વ્મક્રકત વાભે ક૊ઈ વભસ્મા ઊબી થામ છે ત્માયે તે વભસ્માન૊ ઉકેર રાલલા ફનતા પ્રમત્ન૊ કયે છે . વભસ્માન૊
ઉકેર રાલલા ભાટે કયલાભાં અલેર વબન્ન વબન્ન પ્રમત્ન૊ભાં જે પ્રમત્ન નકાભ૊ વાવફત થામ તે પ્રમત્નને વ્મક્રકત કે
પ્રાણી જત૊ કયે છે ; જે પ્રમત્નથી વભસ્મા શર થઈ ળકે તેભ શ૊મ તે પ્રમત્નને વ્મક્રકત કે પ્રાણી સ્લીકાયે છે . અને
"પ્રમત્ન ઄ને બૂર " દ્રાયા વળક્ષણની ઩દ્રવત કશે છે . દા.ત ., ળા઱ાભાં ઄ભ્માવ કયતા વલધાથીષઁને ગવણતન૊ દાખર૊

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 6

અ઩લાભાં અલે ત્માયે તે દાખર૊ કઈ યીતે થામ છે તે ખફય ન શ૊લાના કાયણે ઘણા પ્રમત્ન૊ કયે છે .પ્રમત્ન૊ના ઄ંતે તે
દાખર૊ વાચી યીતે ગણલાભાં વપ઱તા પ્રાતત કયે છે ; અ દાખર૊ " પ્રમત્ન ઄ને બૂરની " ઩દ્રવતથી
વલધાથીષઁ ળીખ્મા ગણામ.
નાના ફા઱કથી ભાંડીને લૃદ્ર વુધીની ફધી વ્મક્રકતઓ ક૊ઈ નલી ઩ક્રયવસ્થત ઊબી થામ છે ત્માયે
તેભાંથી ભાગસ કાઢલા " પ્રમત્ન ઄ને બૂર " ની ઩દ્રવતન૊ ઉ઩મ૊ગ કયે છે .

(1) વભસ્મા -઩ેટીન૊ પ્રમ૊ગ ઃઃ-

પ્રાણીઓભાં "પ્રમત્ન ઄ને બૂર " દ્રાયા ળીખલાની ક્રિમા ઄ંગે થ૊નસડાઈક, ઢ૊રભેન, ડ૊રાડસ લગેયે
ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ પ્રમ૊ગ૊ કયેરા છે . થ૊નસડાઈકે ઩૊તાની પ્રમ૊ગળા઱ાભાં વભસ્મા઩ેટીન૊ પ્રમ૊ગ વફરાડી ઩ય કયેર છે .
જ્માયે વફરાડી બૂખી શ૊મ ત્માયે તેને ફાજુ ભાં દળાસલેર વભસ્મા ઩ેટીભાં ઩ૂયલાભાં અલે છે .
ફશાય નીક઱લા ઄ને ફશાયના બાગભાં ભૂકલાભાં અલેર ખ૊યાક ભે઱લલા વફરાડી ધભ઩છાડા કયે છે . વફરાડી
ફાયણાની વાભે ઩ગ ઩છાડે છે , વફરાડી ભ૊ઢેથી ખ૊રલા પ્રમત્ન૊ કયે છે . અ યીતે પ્રમત્ન કયતાં કયતાં ઄ચાનક
વફરાડીન૊ ઩ગ વભસ્મા ઩ેટીની ક઱ ઉ઩ય ઩ડ્મ૊. વભસ્મા ઩ેટીનું ફાયરૄં ખૂરી ગમુ.ં વફરાડી ફશાય નીક઱ી. તેણે
ખ૊યાક ભે઱વ્મ૊.ફીજે ક્રદલવે પયીથી વફરાડી બૂખી થઈ ત્માયે વભસ્મા ઩ેટીભાં ઩ૂયલાભાં અલી. વફરાડી ઄નેક પ્રમત્ન૊
કયે છે , ત્માં વફરાડીન૊ ઩ગ ઩ેટીની ક઱ ઉ઩ય અલે છે ,ફાયરૄં ખૂરે છે ઄ને ખ૊યાક ભે઱લે છે . અ યીતે વફરાડીને
થ૊નસડાઈકે ચ૊લીવ લખત વભસ્મા ઩ેટીભાં ઩ૂયી. છે લ્રા ત્રણ ચાય ક્રદલવ૊ દયવભમાન વફરાડી એક ઩ણ ખ૊ટ૊ પ્રમત્ન કમાસ
લગય ક઱ દફાલી ફશાય નીક઱ી જતી.
ઉ઩યના પ્રમ૊ગ ઩યથી થ૊નસડાઈકે એભ વાવફત કમુસ કે જે ભ જે ભ પ્રમત્ન૊નું ઩ુનયાલતસન થતું ગમું
તેભ તેભ વફરાડીભાં ખ૊ટા પ્રમત્ન૊નું પ્રભાણ ઘટતું ગમુ.ં ઄ંતે વાચા પ્રમત્ન૊ જ વફરાડી કયે છે ઄ને ઄ંતે એક઩ણ બૂર
લગય વફરાડી વભસ્મા ઩ેટીભાંથી ફશાય નીક઱તાં ળીખી જામ છે .

(2) બુરબુરાણીન૊ પ્રમ૊ગ ઃઃ-

થ૊નસડાઈકે બુરબુરાભણીન૊
પ્રમ૊ગ ઉંદય ઉ઩ય કમાસ શત૊. તેણે ઉંદયને બૂખ્મ૊ યાખ્મ૊ શત૊ ઄ને બુરબુરાભણી લચ્ચે ખ૊યાક ભૂતમ૊. ઉંદયને
બુરબુરાભણીભાં છ૊ડી ભુકલાભાં અવ્મ૊. બુરબુરાભણી ની યચના એલા પ્રકાયની શતી કે ઉંદય ખ૊ટા ભાગે જામ ત૊
ઉંદય ખ૊ટા ભાગે જામ ત૊ ઉંદયને ખ૊યાક ત૊ ન ભ઱ે ઩ણ શ઱લા પ્રકાયન૊ ઈરેક્રકર્ટક ળૉક રાગે. ળરૂઅતભાં ઉંદયે ઄નેક
ખ૊ટા ભાગોન૊ ઉ઩મ૊ગ કમૉ. તેથી તેને દયેક લખતે ઈરેકક્રટૌકન૊ શ઱લ૊ ળૉક રાગત૊. તે ઄ન્મ યીતે પ્રમત્ન કયત૊ ઄ને
઩ક્રયણાભે ઉંદયને વાચા ભાગસ ઄ને ખ૊યાક ભ઱ી ગમાં. અ પ્રમ૊ગનું લાયંલાય ઩ુનયાલતસન થતાં ધીભે ધીભે ઉંદયની બૂર૊
ઘટલા રાગી , ઄ને ઉંદય એક ઩ણ બૂર વલના વાચ૊ ભાગસ ળ૊ધતાં ળીખી ગમ૊.
ઘટક૊ ઃઃ-
" પ્રમત્ન ઄ને બૂર " દ્રાયા વળક્ષણની પ્રક્રિમાભાં ચાય ઘટક૊ કાભ કયે છે ઃઃ-
(1) ક૊ઈ વભસ્મા ઉત્઩ન્ન થલી
(2) ળરૂઅતની ઄વનમવભત ક્રિમાઓ
(3) ઄ચાનક ભ઱ેરી વપ઱તા
GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 7
 (4) તેનું ઩ુનયાલતસન ઄નેઃે દ્ઢીકયણ
ઈનાભની ઄વય ઃઃ-
બુરબુરાભણીના પ્રમ૊ગભાં ઈનાભ કે પ્રર૊બનની ઄વય જાણલા જુ દા જુ દા ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ ઉંદય૊
઩ય પ્રમ૊ગ કયેરા છે . અલા પ્રમ૊ગ૊ દ્રાયા જાણલા ભળમું કે ખ૊યાક રૂ઩ે ઈનાભ ભ઱તાં ઉંદય૊ની બૂર૊ની વંખ્માભાં
ઝડ઩થી ઘટાડ૊ થમ૊ શત૊.
જે લી યીતે પ્રાણીઓ ઩ય ઈનાભ ઄ને પ્રર૊બનની ઄વય થામ છે તેલી યીતે ભાનલીના વળક્ષણ ઩ય
઄વય થામ છે . જે જુ થને ભાટે ઈનાભની જાશેયાત થઈ શ૊મ તે જૂ થની કાભગીયી વોથી લધાયે વાયી યશે છે , જે જૂ થને
ક૊ઈ પ્રર૊બન અ઩લાભાં અલેર ન શ૊મ તે જૂ થની કાભગીયી વોથી નીચી કક્ષાની યશે છે .

(5) ઄વબવંધાન ઃઃ-

઄વબવંધાનના ભૂ઱બૂત ફે વવદ્રાંત૊ છે ઃઃ-
(1) ળાસ્ત્રીમ ઄વબવંધાન ઄ને
(2) કાયક (વાધનરૂ઩ ઄વબવંધાન) .

ળાસ્ત્રીમ ઄વબવંધાન ઃઃ-

ળાસ્ત્રીમ ઄વબવંધાનના પ્રણેતા યવળમન ભન૊લૈજ્ઞાવનક ઈલાન ઩ેટ્ર૊વલચ ઩ાલર૊઩ છે . ળાસ્ત્રીમ
઄વબવંધાન ભાટે પ્રવળષ્ટ કે રૂક્રઢગત એલા ળબ્દ૊ ઩ણ પ્રમ૊જલાભાં અલે છે .઩ાલર૊લની વલચાયવયણીને ઄નુવયતા
઄વબવંધાનને ળાસ્ત્રીમ એટરા ભાટે કશેલાભાં અલે છે કે પ્રકાયના ઄વબવંધાનન૊ વલસપ્રથભ પ્રામ૊વગક ઄ભ્માવ
કયલાભાં અવ્મ૊ શત૊.

(1) ઄વબવંધાન પ્રવતક્ષે઩ ઄ંગેન૊ ઩ાલર૊લન૊ પ્રમ૊ગ ઃઃ-

઄વબવંધાન પ્રવતક્ષે઩ન૊ પ્રમ૊ગ વ૊પ્રથભ ઩ાલર૊લે કમાસ શત૊. ઩ાલર૊લે કૂતયા ઩ય તે પ્રમ૊ગ કમૉ
શત૊.
કૂતયાને એક ખાવ તૈમાય કયેર ઓયડાભાં રાલલાભાં અવ્મ૊. તેને બૂખ્મ૊ યાખલાભાં અવ્મ૊. કૂતય૊
શરનચરન ન કયી ળકે તે યીતે તેને ફાંધલાભાં અવ્મ૊. રા઱ની ભાત્રા જાણલા ભાટે એક વલવળષ્ટ મંત્ર કૂતયાની ગ઱ાભાં
યાખલાભાં અવ્મું શતુ.ં
એક ઘંટડી લગાડલાની વાથે જ કૂતયાને ખ૊યાક અ઩લાભાં અલત૊. અનાથી કૂતયાની ઩ાવે
ખ૊યાક ભૂકલાભાં અલે કે તયત જ તેના ભુખભાંથી રા઱ ટ઩કતી. અ ક્રિમા ઘણી લખત કયલાભાં અલી. ત્માય ઩છી ભાત્ર
ઘંટડી લાગતાં જ કૂતયાનાં ભ૊ઢાભાંથી રા઱ ટ઩કલી ળરૂ થઈ જતી શતી.
પ્રમ૊ગની ળરૂઅતભાં ઘંટડી લાગતી, ખ૊યાક ઄઩ાત૊ ઄ને રા઱ ટ઩કતી.
પ્રમ૊ગને ઄ંતે ઘંટડી લાગતી ઄ને રા઱ ટ઩કતી.
઄શીં ભૂ઱ ઉદીૌ઩ક ખ૊યાક શત૊. તટસ્થ ઉદીૌ઩ક ઘંટડીન૊ ઄લાજ શત૊. રા઱ ટ઩કલાની ક્રિમા એ
પ્રવતક્ષે઩ ક્રિમા છે . ઄શીં રા઱ ટ઩કલાની પ્રવતક્ષે઩ ક્રિમા તટસ્થ ઉદીૌ઩ક

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 8

થલા રાગી. અ યીતે ઄લેજીરૂ઩ે ઉદીૌ઩કથી રા઱ ટ઩કલાની ક્રિમા થતી શ૊લાથી તેને ઄વબવંવધત પ્રવતક્ષે઩ ક્રિમા
કશેલાભાં અલે છે . ઄શીં રા઱ ટ઩કલાની ક્રિમાનું ઄વબવંધાન ઄લેજીરૂ઩ ઘંટડીના ઄લાજ વાથે થમું.
અ઩ણા દૈવનક જીલનભાં ઩ણ પ્રવતક્ષે઩નું ઄વબવંધાન થતું શ૊મ છે . દા.ત., અ઩ણને ક૊ઈલાય
કૂતરું કયડમું શ૊મ ત૊ ભાત્ર કૂતયાના બવલાન૊ ઄લાજ વાંબ઱તાં જ અ઩ણે ડય ઄નુબલીએ છીએ.
઩ાલર૊લના પ્રવળષ્ટ ઄વબવંધાનભાં પ્રમ૊જામેરા કેટરાક ઩ાક્રયબાક્રયક ળબ્દ૊ નીચે ભુજફ વભજાલી
ળકામ ઃઃ-
઄નવબવંવધત ઉદીૌ઩ક ( US ) :- ઄વબવંધાન ઩ૂલસ ખ૊યાક અ઩લાથી રા઱ ઝયે છે . તેભાં ખ૊યાક
઄નવબવંવધત ઉદીૌ઩ક કશેલામ છે .
઄નવબવંવધત પ્રવતક્રિમા (UR) :- (રા઱ ઝયલી ) ખ૊યાક અ઩લાથી રા઱ ઝયે તેને ઄નવબવંધત પ્રવતક્રિમા
કશેલાભાં અલે છે .

઄વબવંવધન ઉદીૌ઩ક (CS) :- ઘંટડીના ઉદીૌ઩કથી રા઱ ઝયે તેભાં ઘંટડીના ઄લાજને ઄વબવંવધત ઉદીૌ઩ક
કશેલાભાં અલે છે .

઄વબવંવધત પ્રવતક્રિમા (CR) :-

ઘંટડીના ઄લાજથી રા઱ ઝયે તેને ઄વબવંવધત પ્રવતિમા કશેલાભાં અલે છે .

(2) ઄વબવંવધત પ્રવતક્રિમા ઄ંગેન૊ લ૊ટવનન૊ પ્રમ૊ગ ઃઃ-

઄વબવંવધત પ્રવતક્રિમા ઄ંગેન૊ પ્રમ૊ગ લ૊ટવન નાભના લતસનલાદી ભન૊લૈજ્ઞાવનકે કયેર છે .
ફા઱ક૊ વવરા કે કૂતયા જે લાં પ્રાણીઓથી ફીતાં નથી. લ૊ટવને અલ્ફટસના ખ૊઱ાભાં વવરું ભૂતમુ.ં
અલ્ફટસ તેને થાફડલા રાગ્મ૊. અલ્ફટસ વવરાં વાથે યભલા રાગ્મ૊ , તેથી જણામું કે અલ્ફટસ વવરાથી જયા ઩ણ
ફીત૊ નથી.
ચાય ઩ાંચ ક્રદલવ અલ્ફટસના ખ૊઱ાભાં વવરું ભૂતમું ત્માયે લ૊ર્ટવને ભ૊ટ૊ ઄લાજ કમૉ. અ પ્રભાણે
લ૊ર્ટવને લાયંલાય કમુું. ભ૊ટા ઄લાજથી ફા઱ક૊ ડયી જામ છે . અ યીતે ભ૊ટા ઄લાજ વાથે વંક઱ામેરી ફીક વવરાની
વાથે જ૊ડાઈ ગઈ. ઩ક્રયણાભ એ અવ્મું કે ભ૊ટ૊ ઄લાજ ન શ૊મ છતાં અલ્ફટસ વવરાથી ડયલા રાંગ્મ૊. અ યીતે
અલ્ફટસભાં ઄વબવંવધત પ્રવતક્રિમા સ્થાવ઩ત થઈ. અલ્ફટસભાં ડયલાની પ્રવતક્રિમાનું ઄વબવંધાન વવરા વાથે થઈ ગમુ.ં
અ઩ણા દૈવનક જીલનભાં ઄વબવંવધત પ્રવતક્રિમાઓના ઄નેક દાખરાઓભાં જ૊લા ભ઱ે છે . રાંફ૊ ક૊ટ,
ધ૊વતમું ઄ને ભાથે ટ૊઩ી ઩શેયનાયને અ઩ણે "દાદા" કશીળું ત૊ ફા઱ક ઩ણ દાદા કશેળ.ે ફા઱કને "દાદા" ફ૊રલા ભાટેનાં
કેટરાંક ઩ુનયાલસતન૊ કયાવ્મા ઩છી રાંફ૊ ક૊ટ, ધ૊તી ઄ને ભાથે ટ૊઩ી ઩શેયનાયને જ૊તા જ ફા઱ક " દાદા " ફ૊રી
ઊઠળે. અ યીતે " દાદા " ફ૊રલાની ક્રિમાનું ઄વબવંધાન રાંફ૊ ક૊ટ, ધ૊વતમું ઄ને ભાથે ટ૊઩ી ઩શેયનાય વ્મક્રકત વાથે
થઈ ગમુ.ં વયકવભાં સવશને ફતાલલાભાં અલતી રાકડી વાથે બમની ક્રિમાનું ઄વબવંધાન થઈ ગમું શ૊મ છે .

(3) કેટરાક ખ્માર૊ :-

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 9

 ઩ાલર૊લે અ઩ેરા ઄વબવંધાન પ્રવતક્ષે઩ ઄ને ઄વબવંવધત પ્રવતક્રિમાના પ્રમ૊ગને અધાયે ઩ાલર૊લે
નીચેના ખ્માર૊ તાયવ્મા શતા :-
(1) ઄વબવંધાન સ્થા઩ના
(2) પ્રરફન
(3) વાભાન્મીકયણ
(4) વલરીનીકયણ (વલર૊઩ન)
(5) બેદફ૊ધન
(6) ઩ુનઃસ્થા઩ન

(1) ઄વબવંધાન સ્થા઩ન :-

ઘંટડીન૊ ઄લાજ ઄ને ખ૊યાકની લાયંલાય વાથે યજૂ અત કયલાથી ઘંટડી લાગે કે તયત જ રા઱
ઝયલા રાગી. અ પ્રવતક્રિમાને ઄વબવંધાન સ્થા઩ન કશેલાભાં અલે છે . દા.ત., ઘંટડી ઄ને ખ૊યાકની 51 લખત વાથે
યજૂ અત થમા ઩છી ઘંટડીના ઄લાજથી 64 થી 69 ટી઩ાં રા઱ ઝયી શતી. અન૊ ઄થસ એ કે ઄વબવંધાન સ્થા઩ન
ભાટે ઘંટડી ઄ને ખ૊યાકની લાયંલાય વાથે યજૂ અત થલી જ૊ઈએ.

(2) પ્રફરન :-
઩ાલર૊લના પ્રમ૊ગભાં ઘંટડી લગાડમા ઩છી તયત જ ખ૊યાક અ઩લાભાં અલે છે . ખ૊યાકને
ભન૊વલજ્ઞાનની ઩ક્રયબા઴ાભાં પ્રફરન કશેલાભાં અલે છે .
઄વબવંધાનની પ્રવતક્રિમાને દ્ઢ કયલા ભાટે પ્રફરન અ઩લું અલશ્મક છે . એટરે ઘંટડી લગાડમા ઩છી
તયત જ ખ૊યાક અ઩લ૊ જ૊ઈએ.

(3) વાભાન્મીકયણ :-
રાંફ૊ ક૊ટ, ધ૊વતમું ઄ને ભાથે ટ૊઩ી ઩શેયનાય ક૊ઈ઩ણ વ્મક્રકતને જ૊ઈને ફા઱ક૊ ' દાદા ' ફ૊રી
ઊઠળે. ઄શીં ઉદીૌ઩કનું વાભાન્મીકયણ થમું કશેલામ.
પ્રમ૊ગભાં પ્રવતવેકન્ડ 1500 અંદ૊રનલા઱ા ઄લાજથી રા઱ ઝયલાની પ્રવતક્રિમા થઈ શતી. ત્માય
ફાદ પ્રવત વેકન્ડ 1200 , 1300 ,1400,1500 , 1600 , 1700 ,1800 અંદ૊રનલા઱ા ઄લાજથી ઩ણ રા઱
ઝયલાની પ્રવતક્રિમા થઈ શતી, તેને ઉદીૌ઩ક વાભાન્મીકયણ કશેલાભાં અલે છે .

(5) વલરીનીકયણ ( વલર૊઩ન ) :-

ફા઱ક જ્માયે ગભે તે વ્મક્રકતને
'દાદા' કશેલા રાગે ત્માયે ભાતા વ઩તા તેના ઩ય ગુસ્વે થામ. ફા઱ક ગભે તે વ્મક્રકત ભાટે 'દાદા' ળબ્દન૊ ઉ઩મ૊ગ કયલાનું
ભૂકી દેળ.ે ઄શીં પ્રવતક્રિમાનું વલરીનીકયણ થમું ગણામ. કેટરાક વભમ વુધી ઘંટડી લગાડલાભાં અલે ઩ણ કૂતયાને ખ૊યાક
અ઩લાભાં ન અલે ત૊ ધીભે ધીભે રા઱ ટ઩કલાની ક્રિમાનું વલરીનીકયણ થળે. ઄શીં પ્રવતક્રિમાનું વલરીનીકયન થમું
ગણામ.
GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 10
(5) બેદફ૊જન :-
અ઩ણે જ૊મું કે ઉદીૌ઩ક વાભાન્મીકયણ થમા ઩છી 1500 અંદ૊રનલા઱ા ઄લાજ લખતે જ ખ૊યાક
અ઩લાભાં અલે છે ઄ને 1200 , 1300 ,1400 ,1600 , 1700 , 1800 અંદ૊રનલા઱ા ઄લાજ લખતે ખ૊યાક
અ઩લાભાં અલત૊ નથી. ધીભે ધીભે અ પ્રકાયના ઄લાજ૊ પ્રત્મે રાર ઝયલાની પ્રવતક્રિમા થતી નથી. ઩યંતુ 1500
અંદ૊રનલા઱ા ઄લાજથી જ રા઱ ટ઩કે છે . અભ પ્રાણી ઉદીૌ઩કની વલવલધ ભાત્રા લચ્ચે બેદ ઩ાયખતાં ળીખી જામ છે ,
તેને બેદફ૊જન કશેલાભાં અલે છે .
ફા઱ક ગભે તે વ્મક્રકતને દાદા કશેલા રાગે ત્માયે ભાતા વ઩તા ગુસ્વે થામ , ઩ક્રયણાભે ક૊ને દાદા કશેલામ
તેન૊ ખ્માર તે ફા઱કને ધીભે ધીભે અલે છે .ફા઱ક દાદા ઄ને ઄ન્મ વ્મક્રકત લચ્ચે બેદ ઩ાયખતાં ળીખી જળે. ઩ક્રયણાભે
ફા઱ક રાંફ૊ ક૊ટ, ધ૊તીમું ઄ને ભાથે ટ૊઩ી ન ઩શેયી શ૊મ છતાં કુટુંફની વનૌવક્ષત વ્મક્રકતને જ "દાદા" કશેળ,ે ઄ન્મ
વ્મક્રકતને તે "દાદા" કશળે નશીં. ઄શીં પ્રવતક્રિમાનુષં બેદફ૊જન થમું ગણાળે.

(6) ઩ુનઃસ્થા઩ન ઃઃ-

વલરીનીકયણ થમેર પ્રવતક્રિમાનું પયીથી ચારુ થલું તેને ઩ુનઃસ્થા઩ન કશે છે . પયીથી ઘંટડી લગાડીને
ખ૊યાક યાખલાભાં અલે ત૊ વલરીન થમેર રા઱ ટ઩કલાની ક્રિમા પયીથી તાજી થામ છે , અને ઩ુનઃસ્થા઩ન કશેલાભાં
અલે છે . ઩ુનઃસ્થા઩ન ઓછ૊ પ્રમત્ને વાધી ળકામ છે .
઄વબવંધાન વલર૊઩ન એટરે ઄વબવંવધત પ્રવતક્રિમાનું નાળ ઩ાભલું. અલું વલર૊઩ન કામભી શ૊તું નથી.
ઘંટડી લગાડમા ઩છી તમાયેક ઓસચતા રા઱ ટ઩કે છે તેને ઄ણધામુું અ઩૊અ઩ ઩ુનઃ પ્રાગટમ કશેલાભાં અલે છે .

�ભમાસદા ઃઃ-
઄વબવંધાન પ્રવતક્રિમાની ઩દ્રવતની કેટરીક ભમાસદાઓ ઩ણ છે ઃઃ-
(1) અ ઩દ્રવત ફધી જ પ્રકાયના વળક્ષણ ભાટે રાગુ ઩ાડી ળકામ નસશ. વાઈકર ચરાલલી,ટાઈ઩ ળીખલું કે
કવલતા ળીખલી લગેયે જક્રટર ક્રિમાઓ છે . અ ઩દ્રવત જક્રટર ક્રિમાઓને વભજાલી ળકે તેભ નથી.
(2) અ ઩દ્રવત વળક્ષણની ક્રિમાને મંત્રલત ફનાલી દે છે .
(3) અ ઩દ્રવતભાં ભાનલીનાં યવ, ભન૊લરણ, રાગણી લગેયેને મ૊ગ્મ સ્થાન અ઩લાભાં અલતું નથી.
અ ઩દ્રવતભાં ઉ઩મુસકત ખાભીઓ છે તે લાત વાચી ઩ણ તેનાથી અ ઩દ્રવત નકાભી છે એભ કશી ળકામ
નશીં. અ ઩દ્રવતથી પ્રાણીઓ ઄ને ફા઱ક૊ને વારું વળક્ષણ અ઩ી ળકામ છે . અ ઩દ્રવતભાં ફા઱ક૊ભાં યશેરી ઄મ૊ગ્મ
બીવતઓ તથા ખયાફ ટેલને દૂય કયી ળકામ છે .

(2) �કાયક ઄વબવંધાન (વાધનરૂ઩ ઄વબવંધાન) ઃઃ-

વસ્કનયનું કાયક ઄વબવંધાન ઩ાલર૊લના પ્રવળષ્ટ ઄વબવંધાનથી જુ દું ઩ડે છે .
઩ાલર૊લના ઄વબવંધાનભાં પ્રાણી ઄ભુક ઉદીૌ઩ક પ્રત્મે પ્રવતક્રિમા કયે છે ઄ને તે ઉદીં઩કની ઄લેજીભાં યજૂ કયેરા
઄ન્મ ઉદીૌ઩ક પ્રત્મે એલી જ પ્રવતક્રિમા કયે છે .ખ૊યાકની ઄લેજીભાં યજૂ કયેર ઘંટડીના ઄લાજ વાથે રા઱ ઝયલાની

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 11

પ્રવતક્રિમા ઄વબવંવધત થામ છે .઩ાલર૊લના ઄વબવંધાનને ઉદીૌ઩કરક્ષી ઄વબવંધાન કશેલાભાં અલે છે .વસ્કનયે જ૊મું કે
ભાનલી ઄ને પ્રાણીનું ફધું લતસન ઉદીૌ઩કની પ્રવતક્રિમાના રૂ઩ભાં શ૊તું નથી.ક૊ઈ઩ણ ઉદીૌ઩ક લગય પ્રાણીઓ અ઩૊અ઩
જે પ્રવતક્રિમાઓ કયે છે તેને વસ્કનય લતસન ગણે છે . દા. ત., પ્રાણીઓ ક૊ઈ઩ણ ઉદીૌ઩ક લગય અભતેભ દ૊ડે છે , લસ્તુઓ
વૂંઘે છે કે તેના ઩ય ઩ંજ૊ ભાયે છે . ઩૊ત઩૊તાની ભસ્તીભાં અકાળભાં ઊડે છે ઄ને ભધુય કરયલ કયે છે . ભાણવ૊ રખલું,
લાસજત્ર લગાડલું, ગાલું લગેયે ક્રિમાઓ સ્લમં કયે છે . તેભાં ક૊ઈ ઉદીૌ઩કની જરૂય ઩ડતી નથી. અલું લતસન કાયક લતસન
ગણામ છે . વસ્કનયે અલા કાયક લતસનને અધાયે ઄વબવંધાનના પ્રમ૊ગ૊ કમાસ શતા. તેથી તેના ઄વબવંધાનને કાયક
઄વબવંધાન કશેલાભાં અલે છે . વસ્કનયન૊ કાયક ઄વબવંધાનન૊ પ્રમ૊ગ નીચે ભુજફ છે ઃઃ-

� વસ્કનયન૊ પ્રમ૊ગ ઃઃ-

કાયક ઄વબવંધાનન૊ પ્રમ૊ગ કયલા ભાટે વસ્કનયે વલવળષ્ટ માંવત્રક ગ૊ઠલણી ધયાલતી વસ્કનય ઩ેટી ફનાલી
શતી. ઩ેટીની ઄ંદયની દીલાર ઩ય એક શાથ૊ (રીલય) ગ૊ઠલલાભાં અવ્મ૊ શત૊. ઉંદય તેના ઩ય ઩ંજ૊ ભાયે ઄ને શાથ૊
દફામ ત્માયે તેની નીચે યાખલાભાં અલેર ઄ન્ન઩ાત્રભાં ખ૊યાકની ગ૊઱ી ઩ડતી શતી.કાયક ઩ેટીભાં ઉંદયની
પ્રવતક્રિમાઓનું ભા઩ રઈ ળકામ તેલી વ્મલસ્થા ગ૊ઠલલાભાં અલી શતી.
વસ્કનય ઩ેટીભાં બૂખ્મા ઉંદયને છ૊ડલાભાં અલે છે . કાયક ઩ેટીભાં તદૌ ન નલા ઄ને ઄જાણ્મા
લાતાલયણથી ઉંદય ગબયાઈ જામ છે ઄ને અભતેભ દ૊ડલા રાગે છે . ઩ેટીભાંથી ફશાય નીક઱લા ભાટે ઉંદય ઄ંદય ઉ઩ય
઩ંજ૊ ભાયે છે ઄ને દીલારને વૂંઘે છે .અકવસ્ભક યીતે ઉંદયન૊ ઩ંજ૊ દીલાર ઩ય યાખેરા શાથા ઩ય ઩ડે છે . શાથ૊ દફામ
છે ઄ને તયત જ ખ૊યાકની ગ૊઱ી નીચેના ઄ન્ન઩ાત્રભાં ઩ડે છે .અ યીતે ઘણી વનષ્પ઱ પ્રવતક્રિમાઓભાંથી શાથ૊
દફાલલાની વપ઱ પ્રવતક્રિમા થઈ શતી ઄ને તેને ખ૊યાકના રૂ઩ભાં ફદર૊ ભ઱ત૊ શત૊. ઉંદયને વસ્કનય ઩ેટીભાં ભૂકલાથી
પ્રથભ પ્રવતક્રિમા ઩ંદયભી વભવનટે થઈ શતી. ફીજી વપ઱ પ્રવતક્રિમા 35 ભી વભવનટે, ત્રીજી વપ઱ પ્રવતક્રિમા 47 ભી
વભવનટે ઄ને ચ૊થી પ્રવતક્રિમા 71 ભી વભવનટે થઈ શતી.ધીભે ધીભે ઉંદયની વનષ્પ઱ પ્રવતક્રિમાઓ ફંધ થઈ ગઈ શતી ઄ને
શાથ૊ દફાલલાની પ્રવતક્રિમા પ્રફ઱ ફની ગઈ શતી. ઄શીં શાથ૊ દફાલલાની પ્રવતક્રિમા વાધનરૂ઩ ફની ગઈ શતી , અ
પ્રકાયના કાયક ઄વબવંધાનને વાધનરૂ઩ ઄વબવંધાન ઩ણ કશેલાભાં અલે છે .
વસ્કનયે અ પ્રકાયના પ્રમ૊ગ૊ કફૂતય૊ ઩ય ઩ણ કમાસ શતા.કફૂતય વલવળષ્ટ સ્થાન ઩ય ચાંચ ભાયીને
઄નાજન૊ કણ ભે઱લતા ળીખી જામ છે . વસ્કનયે કાયક ઄વબવંધાનના પ્રમ૊ગ૊ લડે કફૂતયને લતુસ઱ દ૊યતાં ળીખલેરું ઄ને
ટેફર ટેવનવ યભતાં ળીખલેરું.
ભાનલજીલનભાં ઩ણ અ યીતથી નલું ળીખલી ળકામ છે . ભાનલીના વળક્ષણભાં પ્રફરન કે ફદરાનું
ઘરૄં ભશત્લ છે . વસ્કનયે ળીખલા ભાટે પ્રફરનની ગ૊ઠલણી વલળે ઄ભ્માવ૊ કમાસ શતા.પ્રફરન દ્રાયા લતસનભાં ઩ક્રયલતસન
઄ને ઄વબિવભત ઄ધ્મમનના ખ્માર૊ વસ્કનયે અતમા શતાં.

�(6) અંતયવૂઝ દ્રાયા વળક્ષણ ઃઃ-

લધીભય, ક૊શરય ઄ને ક૊પકા એ ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ 'પ્રમત્ન ઄ને બૂર' દ્રાયા વળક્ષણની ઩દ્રવતની
વખત ટીકા કયી. તેઓનું ભાનલું છે કે ક૊ઈ વ્મક્રકત નલી ઩ક્રયવસ્થતભાં ભુકાઈ ત્માયે અંધ઱ા પ્રમત્ન૊ કયતાં કયતાં ઄ચાનક
વાયા પ્રમત્ન ઩ય અલે છે ઄ને ળીખે છે . અ પ્રકાયન૊ " પ્રમત્ન ઄ને બૂર " ન૊ વવદ્રાંત ખ૊ટ૊ છે . ક૊શરય, ક૊પકાના

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 12

ભતે વ્મક્રકત જ્માયે વભસ્મારૂ઩ે ઩ક્રયવસ્થતભાં ભુકામ છે ત્માયે તે વભામ૊જન વાધલાન૊ પ્રમત્ન કયે છે . ઄શીં વ્મક્રકત શેતુ
વાથે વલચાય઩ૂલસકના પ્રમત્ન૊ કયે છે , અંધ઱ા પ્રમત્ન૊ કયત૊ નથી. ઩ક્રયણાભે વ્મક્રકતના ભનભાં વભસ્માન૊ ઉકેર વૂઝે છે .
઄શીં નોંધલું જ૊ઈએ કે અંતયવૂઝ ળૂન્મભાંથી વજાૌઁતી નથી. તેની ફુક્રદ્ર, તેની ઄લર૊કનળક્રકત ઄ને તેની સ્ભૃવત
વ્મક્રકતભાં અંતયવૂઝ ઉત્઩ન્ન કયે છે .

�ક૊શરયના પ્રમ૊ગ૊ ઃઃ-

વ્મક્રકતની ફુક્રદ્ર,તેની ઄લર૊કનળક્રકત ઄ને તેની સ્ભૃવતને અધાયે વ્મક્રકતભાં અંતયવૂઝ પ્રગટે
છે .ક૊શરયે ઩૊તાના વવદ્રાંતને વાવફત કયલા વચમ્઩ાન્ઝી ઉ઩ય પ્રમ૊ગ કમાસ શતા.
�પ્રથભ પ્રમ૊ગ ઃઃ-
ક૊શરયે વચમ્઩ાન્ઝીને એક ઩ાંજયાભાં ઩ૂમાસ. વચમ્઩ાન્ઝી બૂખ્મ૊ શત૊. ઩ાંજયાની થ૊ડે દૂય કે઱ાંની
રૂભ યાખલાભાં અલી શતી. ઩ાંજયાની ફાજુ ભાં લાંવની રાકડીઓ યાખી શતી.બૂખ્મા વચમ્઩ાન્ઝીએ કે઱ાંની રૂભ રેલા
ઘણા પ્રમત્ન કમૉ. ત્માયફાદ ઩ાંજયાભાં યાખેરી રાકડી ઉ઩ાડી તેનાથી કે઱ાંની રૂભ નજીક રઈ રીધી ઄ને તે કે઱ાં ખાઈ
ગમ૊.
અ પ્રમ૊ગથી ક૊શરયે વાવફત કમુસ કે વચમ્઩ાન્ઝી અંતયવૂઝને કાયણે જ રાકડી દ્રાયા કે઱ાં રઈ
ળતમ૊, ઩ાંજયાથી કે઱ાંની રૂભ વુધીનું ઄ંતય ઄ને રાકડી કે઱ાં વુધી ઩શોંચી ળકળે કે નશીં તે વભજલું એ જ અંતયવૂઝ
છે .
� ફીજ૊ પ્રમ૊ગ ઃઃ-
ક૊શરયે ફીજ૊ પ્રમ૊ગ કમાસ. અ પ્રમ૊ગભાં બૂખ્મા વચમ્઩ાન્ઝીને એક ખાવ ઓયડાભાં રાલલાભાં
અવ્મ૊.ઓયડાની છત ઉ઩ય કે઱ાંની રૂભ રટકાલલાભાં અલી. વચમ્઩ાન્ઝીએ કે઱ાંની રૂભ રેલા ભાટે પ્રમત્ન૊ કમાસ. એક
ફાજુ એ ઩ડેરાં ખ૊ખાંઓન૊ ઉ઩મ૊ગ વચમ્઩ાન્ઝીએ કમૉ. ખ૊ખાઓ ગ૊ઠલી તેના ઩ય ચડી કે઱ાં ત૊ડી રીધાં ઄ને
ખાધાં. અ યીતે વાવફત થામ છે કે ખ૊ખાંઓન૊ ઉ઩મ૊ગ કયલ૊ એ એક પ્રકાયની અંતયવૂઝ છે .
ક૊શરયે અંતયવૂઝનાં નીચે પ્રભાણેનાં રક્ષણ૊ દળાસવ્માં છે ઃઃ-
(1) પ્રામ૊વગક ઩ક્રયવસ્થતની ગ૊ઠલણ અંતયવૂઝ ઉત્઩ન્ન કયલાભાં ભદદરૂ઩ થામ છે . પ્રાણી ઩ક્રયવસ્થવતને વભગ્ર યીતે
જ૊ઈ ળકે તેલી ઩ક્રયવસ્થવત શ૊લી જ૊ઈએ.કેટરીક પ્રામ૊વગક ગ૊ઠલણ૊ અંતયવૂઝ ઉત્઩ન્ન કયલાભાં લધુ ઄નુકૂ઱ શ૊મ છે .
(2) અંતયવૂઝ ઉત્઩ન્ન થામ તે ઩શેરાં પ્રમત્ન ઄ને બૂરનું લતસન થામ છે .
(3) ઄ભૂક વભસ્મા ઉકેર ભાટે એક લખત અંતયવૂઝ પ્રગટ થામ ઩છી તેના જે લી જ વભસ્માના ઉકેરભાં અલી
અંતયવૂઝનું વલધામક વંિભણ થામ છે .
(4) અંતયવૂઝન૊ અધાય પ્રાણીની ક્ષભતા, ફુક્રદ્ર લગેયે ઩ય અધાય યાખે છે .
(5) અંતયવૂઝને ઩ૂલસ ઄નુબલ૊ વાથે વંફંધ યશેર૊ છે . ભાણવના ઄નુબલ૊ જે ટરા વ્મા઩ક શ૊મ તેટરી તેની
અંતયવૂઝ વાયી શ૊મ છે .

��વળક્ષણને ઄વય કયતા ઘટક૊ ��

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 13

 ળીખલાની પ્રક્રિમા એટરે કે વળક્ષણ ઩ય જુ દા જુ દા ઘટક૊ કે ઩ક્રયફ઱૊ ઄વય કયે છે . વી.ટી .
ભ૊ગસનના ભત પ્રભાણે ળીખલાની પ્રક્રિમા ઩ય ળીખનાય વ્મક્રકત, ળીખલાની ઩દ્રવતઓ ઄ને ળીખલાની વાભગીૌ એ ત્રણને
રગતાં ઘટક૊ ઄વય કયે છે ઃઃ-
(઄) ળીખનાય વ્મક્રકતને રગતા ઘટક૊ ઃઃ-
(1) ફુક્રદ્ર
(2) ઉંભય
(3) જાગૃવત ઄ને સચતા ઄ને
(4) વળક્ષણ વંિભણ.

(ફ) ળીખલાની ઩દ્રવતઓ ઃઃ-

(1) ઄ંતયીકૃત વલરુદ્ર વ઱ંગ ભશાલયાની ઩દ્રવત
(2) ઩ક્રયણાભનું જ્ઞાન
(3) લાચન વલરુદ્ર ભુખ઩ાઠ
(4) વભગૃ વલરુદ્ર ખંડ ઩દ્રવત ઄ને
(5) ળીખલાના ઄વબગભ૊.

(ક) ળીખલાની વાભગ્રીને રગતા ઘટક૊ ઃઃ-

(1) પ્રત્મક્ષીકૃત રાક્ષવણકતા
(2) વાશચમસમુકત ઄થસ
(3) પ્રત્મમાત્ભક વભાનતા
(4) પ્રત્મમાત્ભક િભફદ્રતા ઄ને
(5) વાશચમસમુકત િભફદ્રતા.
વળક્ષણ ઩ય વળક્ષણના વનમભ૊ ઄ને ળીખલાની ઩દ્રવતના ઘટક૊ ભશત્લન૊ બાગ બજલે છે .
ળીખલાની પ્રક્રિમાભાં કુળ઱તા, વય઱તા ઄ને ઝડ઩ રાલલા ભાટે કેટરાક ઘટક૊ કે ઩ક્રયફ઱૊ ઄વય કયે છે .વળક્ષણ
પ્રક્રિમાને ઄વય કયતાં અ ઘટક૊ નીચે પ્રભાણે છે ઃઃ-
(1) પ્રેયણા
(2) ઩ુનયાલતસન
(3) તાજે તયતા
(4) ઩ક્રયણાભ
(5) ઩ુયસ્કાય ઄ને વળક્ષા
(6) વન઴ેધાત્ભક વભામ૊જન
(7) સ્઩ષ્ટતા

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 14

(1) પ્રેયણા ઃઃ-
વળક્ષણની પ્રક્રિમાભાં પ્રેયણાનું સ્થાન ઘરૄં ભશત્લનું છે . પ્રેયણા રઈને જ ક૊ઈ પ્રાણી કે ભાનલી કંઈ
ળીખે છે .જરૂક્રયમાત કે ઈચ્છાથી પ્રેયાઈને જ વ્મક્રકત કે પ્રાણી ક૊ઈ ઩ણ કામસ કયલા તૈમાય થામ છે .બૂખી વફરાડી
ખ૊યાકની જરૂક્રયમાતને પ્રેયાઈને જ ઩ાંજયાભાંથી ફશાય નીક઱લાનું ળીખે છે . બૂખ્મ૊ લાનય ખ૊યાક ની જરૂક્રયમાત૊થી
પ્રેયાઈને કે઱ાંની રૂભ ખેચેં છે . તાયી જીલન વુખી ફને એ જરૂક્રયમાત૊થી જ સલધાસથીઓ ક૊રેજભાં ઄ભ્માવ કયે છે .
ભાનલી ખ૊યાક, ક઩ડાં, યશેઠાણ, કીર્તત, વાભાવજક પ્રવતષ્ઠા લગેયે જરૂક્રયમાત૊ ઄ને ઈચ્છાઓથી પ્રેયાઈને ઄નેક પ્રકાયનાં
કામૉ ળીખે છે .

�(2) ઩ુનયાલતસન ઃઃ-

લાયંલાય પ્રમત્ન૊ ઄ને ઩ુનયાલતસન૊ કયલાથી ક૊ઈ઩ણ ક્રિમા ળીખી ળકામ છે . ક૊ઈ ઩ણ કામસના
઩ુનયાલતસન૊ વ્મક્રકત તે કામસ વય઱તાથી ઄ને ઝડ઩થી ળીખી ળકે છે .
઩ુનયાલતસન માંવત્રક કે વનયવ ન શ૊લું જ૊ઈએ.

�(3) તાજે તયતા ઃઃ-

જે ક્રિમાઓ તાજી શ૊મ તે ક્રિમા જરદીથી ળીખી ળકામ છે . ભન૊લૈજ્ઞાવનક દવષ્ટએ જે ક્રિમા છે લ્રે
કયી શ૊મ તે તાજી શ૊મ છે . દા.ત., ઩યીક્ષાખંડભાં જતાં ઩શેરાં વલધાથીઓ ઄ગત્મનાં પ્રક્ષ૊ ઩ય નજય પેયલી રેતા શ૊મ
છે .

�(4) ઩ક્રયણાભ ઃઃ-

જે ક્રિમાઓથી વ્મક્રકતને વપ઱તા ઄ને વંત૊઴ ભ઱ે છે તે ક્રિમાઓનું
઩ુનયાલતસન વ્મક્રકત કયે છે , જે ક્રિમાઓથી વ્મક્રકતને વનષ્પ઱તા ઄ને ઄વંત૊઴ ભ઱ે છે તે
ક્રિમાઓ વ્મક્રકત છ૊ડી દે છે . અ યીતે વળક્ષણ પ્રક્રિમા ઩ક્રયણાભ ઉ઩ય અધાય યાખે છે .
વ્મક્રકત જે કંઈ ળીખતી શ૊મ તેભાં તેણે કમાં વુધી પ્રગવત કયી છે તે ફાફતનું જ્ઞાન તેની
ળીખલાની ક્રિમાભાં ઝડ઩ રાલે છે .વ્મક્રકત વ઩યણાભ જાણ્મા ઩છી ઉત્વાવશત ફને છે ઄ને લધુ પ્રગવત કયલા વખત
઩ક્રયક્ષભ કયલા તૈમાય થામ છે .

�(5) ઩ુયસ્કાય ઄ને વળક્ષા ઃઃ-

વળક્ષણને ઄વય કયનાયાં ઩ક્રયફ઱૊ભાં ઩ુયસ્કાય ઄ને વળક્ષા એ એક ઄ગત્મનું ઄વયકાયક ઘટક
છે . જૂ ના વભમભાં વલધાથીઓને ળીખલતી લખતે વળક્ષા કયલાભાં અલતી. વભાજભાં નીવતવનમભ૊ બંગ કયનાયને
સનદા, વતયસ્કાય કે ફવશષ્કાય દ્રાયા વળક્ષા કયલાભાં અલે છે . કામદાન૊ બંગ કયનાયને યાજ્મ જે રની વજા કયે છે . ર૊ક૊
ખયાફ કામૉથી ય૊કામ ઄ને વાયાં કામૉ તયપ પ્રેયામ એ શેતુથી વજા કયલાભાં અલે છે .વળક્ષા દ્રાયા વળક્ષણ અ઩લાના અ
ઉદાશયણ છે .
પ્રાણીઓ ઄ને ફા઱ક૊ ઉ઩ય ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ કયેરા પ્રમ૊ગથી એભ વાવફત થમું કે વળક્ષા કયતાં
ઈનાભ એ વળક્ષણ ભાટે લધુ પ્રફ઱ ઘટક છે . ફા઱ક૊ ઉ઩યનાં પ્રમ૊ગ૊થી જાણ્લા ભળમું કે ફા઱ક૊ ઉ઩ય ળાયીક્રયક વળક્ષા કે

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 15

ઠ઩કાની ધાયેર ઄વય થતી નથી ; તેના કયતાં ફા઱ક૊ને ઈનાભ કે ળાફાળી અ઩લાથી તેઓભાં ળીખલાની ક્રિમા ઝડ઩ી
઄ને વય઱ ફને છે .
કેટરીકલાય ફા઱ક૊ને ઠ઩કા કે ળાયીક્રયક વળક્ષા અ઩લાથી તેભની ળીખલાની ઝડ઩ લધતી શ૊મ
તેભ ફને. ઩યંતુ ઩ુયસ્કાયથી જે ઝડ઩ લધે છે તે વળક્ષાથી કદી અલતી નથી. ઘણીલાય ત૊ ઠ઩ક૊ કે વળક્ષા ળીખલાની
પ્રક્રિમાભાં વલધ્નરૂ઩ ફને છે ; વલધાથી ભૂઢ ફની જામ છે .વળક્ષા કયલાથી ફા઱કભાં વળક્ષણ તયપ તેભ જ વળક્ષક તયપ
વતયસ્કાયની બાલના જાગે છે . ઩ક્રયણાભ એ અલે છે કે ફા઱ક અિભણ, સશવક, ઉદ્રત કે વભસ્મારૂ઩ ફની જામ છે .

�(6) વન઴ેધાત્ભક વભામ૊જન ઃઃ-

વન઴ેધાત્ભક વભામ૊જન એટરે વલય૊ધી ઩ક્રયવસ્થવત વાથે ઄નુકૂ઱તા વાધી રેલી જરૂયી
અલશ્મક ફાફત૊ની સ્લીકાયી રેલી , વફનજરૂયી ઄ને વલય૊ધી ફાફત૊થી દૂય યશેલું તેને વન઴ેધાત્ભક વભામ૊જન
કશેલાભાં અલે છે . દા.ત., અલતી કારે મુવનલર્તવટી ઩ક્રયક્ષા શ૊મ, અજે યાત્રે લાંચલા ફેઠા શ૊ઈએ ત્માં ળેયીભાં
બજનભંડ઱ીન૊ કામસિભ શ૊મ ત્માયે ળરૂઅતભાં લાંચલાભાં ધ્માન રાગતું નથી. ઩યંતુ ધીભે ધીભે બજન પ્રત્મે અ઩ણે
ફેધ્માન ફની જઈએ છીએ ઄ને લાંચલાભાં એકાગ્રતા રાલીએ છીએ. અ પ્રભાણે કયલું તે વન઴ેધાત્ભક વભામ૊જન છે .
અ યીતે વન઴ેધાત્ભક વભામ૊જનભાં ઉ઩મ૊ગી ઉદીૌ઩કને ચેતનાભાં યશેલા દેલું ઄ને વલધ્નરૂ઩ ઉદીૌ઩કને ચેતનાની ફશાય
કાઢી ભૂકલાનું કાભ અ઩રૄં ભન કયે છે .
વળક્ષણની ક્રિમાભાં વન઴ેધાત્ભક વભામ૊જનનું ભશત્લ ઘરૄં જ છે . ભ૊ટા બાગના વલધાથીઓને
ળેયીભાં લાગત૊ યેક્રડમ૊ કે યભતાં ફા઱ક૊ન૊ ઄લાજ લાંચલાભાં દખરગીયી કયતાં શ૊મ છે . ઩યંતુ વલધાથીઓ ધીભે ધીભે
વન઴ેધાત્ભક વભામ૊જન વાધી રે છે .

� (7) સ્઩ષ્ટતા ઃઃ-

જે ક્રિમાઓ સ્઩ષ્ટતાથી કયી શ૊મ તે ભનભાં વસ્થય ફને છે . તેથી જે ફાફત૊ને ફાયીકાઈથી યવ
રઈને ળીખી શ૊મ ત૊ તે રાંફા વભમ વુધી માદ યશી જામ છે . વળક્ષણ ક્રિમાભાં સ્઩ષ્ટતા રાલલા ભાટે લાસ્તવલક દષ્ટાંત૊
લધાયે ભદદરૂ઩ ફને છે .
અ ઉ઩યાંત ધ્માન, ઈચ્છા, યવ, તૈમાયી, વનણસમ, વુવંગતતા લગેયે ફાફત૊ વળક્ષણની પ્રક્રિમાનાં
઄વયકાયક ઘટક૊ છે . ગવણત, તત્લજ્ઞાન કે વંસ્કૃત ળીખલું શ૊મ ત૊ ળીખલાની તત્઩યતા શ૊લી જ૊ઈએ. "ભન શ૊મ ત૊
ભા઱લે જલામ " એ કશેલત વળક્ષણની પ્રક્રિમાભાં લધુ વુવંગત છે . ભાનલી ઈચ્છે ત૊ ચંદ્ર કે ભંગ઱ ગ્રશ ઉ઩ય ઩ણ જઈ
ળકે. દક્રયમાભાંથી ભયજીલાઓ ભ૊તી રાલે છે .

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 16

પ્રકયણ-2 - સ્ભયણ ઄ને વલસ્ભયણ

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 17

પ્રકયણ-2 સ્ભયણ ઄ને વલસ્ભયણ
(1). પ્રાસ્તાવલક :-
જ્માયે અ઩ણે વળક્ષણના સ્લરૂ઩ન૊ ઄ભ્માવ કયીએ છીએ ત્માયે તેની વાથે વાથે સ્ભયણના
સ્લરૂ઩ન૊ ઄ભ્માવ થત૊ શ૊મ છે . વળક્ષણ ઄ને સ્ભયણને એક પ્રકાયન૊ ગાઢ વંફંધ છે . સ્ભયણને અધાયે વળક્ષણની
પ્રક્રિમા ઝડ઩ી ફને છે તેભજ વાયાં વળક્ષણને રઈને વારું સ્ભયણ યશે છે .અ યીતે વળક્ષણ ઄ને સ્ભયણ ફન્ને
એકફીજાની ઩ૂયક છે .
ભાનલીના દૈવનક જીલનન૊ અધાય સ્ભયણ ઩ય યશેર૊ છે . જ૊ ભાનલીને ઩૊તે ભૂકેરી ચીજ કે ઩૊તે
કશેરી લાત માદ યશેતી ન શ૊મ ત૊ તેનું વ્માલશાક્રયક જીલન વછન્નવબન્ન થઈ જામ. લક્રકર, ડૉકટય, વળક્ષક, લે઩ાયી
સ્ભયણન૊ ઉ઩મ૊ગ કયીને જ ઩૊તાના ધંધાભાં પ્રગવત કયે છે . સ્ભયણને અધાયે અ઩ણે ઩ૂલસ ઄નુબલ૊ને માદ કયીએ
છીએ ઄ને નલી ઩ક્રયવસ્થવત વાથે વભામ૊જન વાધી ળકીએ છીએ.
ઘણા ર૊ક૊ને અ઩ણે ફ૊રતા વાંબ઱ીએ છીએ કે ભાયા ઩ુત્રની સ્ભૃવત વાયી છે . ઘણા ર૊ક૊ને
અ઩ણે એભ ફ૊રતાં વાંબ઱ીએ છીએ કે ભાયી ઩ુત્રીની સ્ભૃવત નફ઱ી છે . અન૊ ઄થસ એ થમ૊ કે કેટરાક ર૊ક૊ કેટરીક
ફાફત૊ વશેરાઈથી માદ યાખી ળકે છે , જ્માયે કેટરાક ર૊ક૊ કેટરીક ફાફત૊ વશેરાઈથી માદ યાખી ળકતા નથી.
વળક્ષણજગતભાં તેભ જ દૈવનક જીલનભાં જે ટરું સ્ભયણનું ભશત્લ છે તેટરું જ ભશત્લ વલસ્ભયણનું
છે . નકાભી ફાફત૊નું વલસ્ભયણ થામ તે જરૂયી છે , તેથી પ્રસ્તુત પ્રકયણભાં સ્ભૃવત ( સ્ભયણ ) ક૊ને કશેલામ ? સ્ભૃવત (
સ્ભયણ ) ના તફતકાઓ કે ઘટક૊ તમા કમા છે ? વાયી સ્ભૃવતનાં રક્ષણ૊નાં કમાં કમાં છે ? વલસ્ભયણ એટરે ળુ?
ં
વલસ્ભયણનાં કાયણ૊ કે વવદ્રાંત૊ કમા કમા છે ? લગેયે પ્રક્ષ૊ની ચચૉ કયલાભાં અલી છે .

�(2) સ્ભૃવત ( સ્ભયણ ) ન૊ ઄થસ :-

ભન૊વલજ્ઞાનભાં એક ળક્રકતવંપ્રદામ ( Faculty Psychology ) નાભે વંપ્રદામ છે .
ળક્રકતવંપ્રદામના ભતે સ્ભૃવત એ એક ભાનવવક ળક્રકત છે . એ વંપ્રદામ સ્ભૃવત કે સ્ભયણને કુદયતી બેટ તયીકે સ્લીકાયે છે .
તેના ભતે જે ભાનલીભાં અ બેટ કે ળક્રકત શ૊મ છે તે લધુ વાયી યીતે કે લધુ પ્રભાણભાં ભાવશતી માદ યાખી ળકે છે ; ઄ને
જે ભાનલીભાં અ કુદયતી બેટ કે ળક્રકત લધાયે ન શ૊મ તે ઓછા પ્રભાણભાં ભાવશતી માદ યાખી ળકે છે . અ યીતે
ળક્રકતવંપ્રદામના ભતે સ્ભૃવત એટરે ઄નુબલ૊ન૊ વંગ્રશ કયી યાખલા ભાટેની ળક્રકત ; ઩યંતુ અધુવનક ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊
ળક્રકતવંપ્રદામન૊ અ ભત સ્લીકાયતા નથી. અધુવનક ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ના ભત પ્રભાણે સ્ભૃવત ઩ણ વંલેદન, પ્રત્મક્ષીકયણ,
ધ્માન લગેયેની ભાપક એક ભન૊વ્મા઩ાય છે . તેથી સ્ભૃવતન૊ ઄ભ્માવ એક ળક્રકત તયીકે નશીં, ઩યંતુ એક કુદયતી ઘટના
તયીકે કયલ૊ જ૊ઈએ. તેથી અધુવનક ભન૊વલજ્ઞાવનક૊ અ ભન૊વ્મા઩ાય દળાસલલા " સ્ભૃવત " ળબ્દને ફદરે " સ્ભયણ ન૊
ભન૊વ્મા઩ાય " (Process of Memorization ) એ ળબ્દન૊ ઉ઩મ૊ગ કયે છે . તેથી લુડલથસ જણાલે છે કે " સ્ભૃવત
એ ક૊ઈ ભનન૊ વલબાગ કે વસ્થય ળક્રકત નથી ; ઩યંતુ વભમભાં ફનત૊ એક ફનાલ, ક્રિમા કે વ્મા઩ાય છે ." ભુરય બાય ઩ૂલસક
જણાલે છે : " સ્ભૃવત એ ક૊ઈ ભાનવવક ળક્રકત નથી. ઩યંતુ ભાનવવક પ્રક્રિમા છે . એ જ્ઞાન ભે઱લલા ભાટેન૊ એક ભશત્લ
ન૊ ભન૊વ્મા઩ાય છે ."

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 18

 સ્ભૃવત એક ભાનવવક પ્રક્રિમા છે ઄ને તે દ્રાયા બૂતકા઱ભાં થમેરા ઄નુબલ૊ ઩ુનઃ જાગૃત થામ છે .
સ્ભૃવતને ઄ંગ્રેજીભાં Memory કશેલાભાં અલે છે . અ ળબ્દ રેક્રટન બા઴ાના Memorial ઩યથી ઊતયી અલેર૊ છે .
ળબ્દાથસ પ્રભાણે રાફાં વભમ વુધી માદ યાખલું તેને સ્ભૃવત કશેલાભાં અલે છે .
�સ્ભૃવતની વ્માખ્માઓ :-
કેટરાક ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ સ્ભૃવતની જુ દી જુ દી કેટરીક વ્માખ્માઓન૊ ઩ક્રયચમ ભે઱લીએ.
(1) " સ્ભૃવત એ ળીખેરાન૊ વીધ૊ ઉ઩મ૊ગ છે ઩શેરાં જે કંઈ ળીખ્મા શ૊ઈએ તેને માદ કયલું એટરે સ્ભૃવત. - લુડલથસ
(2) " સ્ભૃવત એ બૂતકા઱ના ઄નુબલ૊ને ઄થસભમ યીતે લતસભાન ઩ક્રયવસ્થવતભાં પયીથી જાગૃત કયલાની એક ક્રિમા છે ." -
ફનસશાટસ
(3) " જે ફાફત૊ન૊ અ઩ણે થ૊ડા વભમ દયવભમાન વલચાય કમાસ નથી , ઩યંતુ અ઩ણે એ જાણીએ છીએ કે અ
ફાફત૊ન૊ અ઩ણે બૂતકા઱ભાં ઄નુબલ કયેર છે તેલું તેનું પયીથી બાન થલું તેને સ્ભૃવત કશે છે . " :- વલવરમભ જે મ્વ
(4) " સ્ભૃવત એટરે ભાવશતીનું વંકેતાકન, વંચમ ઄ને ઩ુનઃ પ્રાવતતની પ્રક્રિમા. ":- વશરગાડસ
સ્઩ષ્ટીકયણ :-
અ યીતે સ્ભૃવત એટરે કેટરાક વભમ ઩શેરાં ભે઱લેર જ્ઞાનને તાજુ ં કયલું. ફીજા ળબ્દ૊ભાં કશીએ ત૊
સ્ભૃવત એક લખત થમેર૊ ઄નુબલ ઄ભુક વભમને ઄ંતયે ઩ાછ૊ તાજ૊ થલ૊. દયેક ભાનલી દયય૊જ ઄નેક પ્રકાયના
઄નુબલ૊ભાંથી ઩વાય થામ છે . અ દયેક ઄નુબલની છા઩ તેનું ભન ઝીરી રે છે . ધીભે ધીભે ભનભાં એ છા઩ દસઢ થતી
જામ છે . અ યીતે ભને ઝીરેરી છા઩ જ્માયે ચેતન ભનની વ઩ાટી ઩ય અલે ત્માયે અ઩ણે તેને સ્ભયણ કે સ્ભૃવત કશીએ
છીએ.
�રક્ષણ૊ :-
સ્ભૃવત વલળેની ઉ઩મુસકત ચચૉને અધાયે સ્ભૃવત વલળે નીચેની કેટરીક ફાફત૊ નોંધલી જ૊ઈએ :-
(1) સ્ભૃવતભાં ઄નુબલ૊ પ્રવતભાઓ રૂ઩ે ભનભાં એકઠા થામ છે .
(2) એક ઄નુબલ થમા ઩છી થ૊ડા વભમ ભાટે અ઩ણે બુતકા઱ના ઄નુબલ૊ને માદ કયતા નથી.
(3) ઄ભુક વભમ ઩વાય થમા ઩છી બૂતકા઱ના એ ઄નુબલ૊ને ચેતન ભનની વ઩ાટી ઩ય ઩ાછા રાલલાભાં અલે
છે .
(4) સ્ભૃવતભાં અ઩ણે એ જાણીએ છીએ કે ઄ભુક ફાફત૊ન૊ અ઩ણે બૂતકા઱ભાં ઄નુબલ કયેર છે .
(5) સ્ભૃવત એક એલી ક્રિમા છે કે જે , ઩ૂલસના વલચાય૊ને ઩ુનઃ જાગૃત કયે છે ઄ને તાજા કયે છે .
(6) સ્ભૃવત એ વંલેદન, પ્રત્મક્ષીકયણ, વળક્ષણ લગેયેની જે ભ એક ભન૊વ્મા઩ાય છે .
(7) સ્ભૃવત એ જ્ઞાન ભે઱લલા ભાટેન૊ એક ભશત્લન૊ ભન૊વ્મા઩ાય છે .
(8) સ્ભૃવત એ માદ યાખલાન૊ ઄ને માદ કયલાન૊ ભન૊વ્મા઩ાય છે .

�(3) સ્ભૃવતના (સ્ભયણ) તફતકાઓ :-

સ્ભૃવત ( સ્ભયણ ) નું વલક્ષ્રે઴ણ કયતાં સ્ભૃવતના ચાય તફતકાઓ કે ઘટક૊ જાણલા ભ઱ે છે . ક૊ઈ ઩ણ
વલ઴મના સ્ભયણ ભાટે બૂતકા઱ન૊ ઄નુબલ કે વળક્ષણ જરૂયી છે . વળક્ષણ કે ઄નુબલ વલના સ્ભયણ થઈ ળકે નશીં. તેથી
વળક્ષણ ( સ્થા઩ન ) એ સ્ભયણન૊ ઩શેર૊ તફતક૊ છે . ળીખેરી ફાફત૊ને ભનભાં પ્રવતભા રૂ઩ે બેગી કયલી જરૂયી છે ,

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 19

અને ધાયણા કશે છે . ધાયણા એ સ્ભયણન૊ ફીજ૊ તફતક૊ છે .ધાયણ થમેરા ઄નુબલ૊ને ચેતનભન ઩ય રાલલા જરૂયી
છે , અને ઩ુનયાલશન કશે છે . ઩ુનયાલશન એ સ્ભયણન૊ ત્રીજ૊ તફતક૊ છે . જે ફાફત૊ને ચેતન ભન ઩ય રાલલાભાં અલે
છે તેને ઓ઱ખી જલાની ક્રિમાને પ્રત્મવબજ્ઞા કશે છે . પ્રત્મવબજ્ઞા એ સ્ભયણન૊ ચ૊થ૊ તફતક૊ છે .
અ યીતે સ્ભૃવતના નીચે પ્રભાણેના ચાય તફતકાઓ કે ઘટક૊ અલેરા છે :-
(1) સ્થા઩ન (વંકેતાકન કે વળક્ષણ) (Fixation) ,
(2) ધાયણા ( Retention ) ,
(3) ઩ુનયાલશન (઩ુનઃ સ્ભયણ ) (Recall),
(4) પ્રત્મવબજ્ઞા ( Recognition ) ,
સ્ભૃવતના અ ઄ગત્મના ચાય તફતકાઓ કે ઘટક૊ છે . તેની વલગતલાય વભજુ તી ભે઱લીએ.
(1) સ્થા઩ન (વંકેતાકન) :-
સ્ભયણના અ પ્રથભ તફતકા કે ઘટકને સ્થા઩ન કે વંકેતાકન કશેલાભાં અલે છે . વળક્ષણએ સ્ભયણનું
઩ૂલસગાભી ભશત્લનું ઄ંગ છે . વળક્ષણ વલના સ્ભૃવત થઈ ળકે નશીં.બૂતકા઱ભાં અ઩ણે ક૊ઈ લસ્તુ ળીખ્મા ન શ૊ઈએ કે ક૊ઈ
લસ્તુન૊ ઄નુબલ કમાસ ન શ૊મ ત૊ ત્માં સ્ભૃવતન૊ પ્રક્ષ જ ઉ઩વસ્થત થત૊ નથી.તેથી વળક્ષણ એ સ્ભૃવતનું ઄ગત્મનું ઘટક
છે .
વળક્ષણને સ્થા઩ન કશેલાભાં અલે છે . અ઩ણા ભગજભાં ઄નુબલની જે છા઩ ઝીરાઈ છે તેને સ્થા઩ન કશે
છે .સ્થા઩ન એટરે ગ્રશનળીરતા. અ઩રૄં ભગજ ઄નુબલને ધ્માન઩ૂલસક ગ્રશન કયે છે ત્માયે અ઩ણને તે ઄નુબલ માદ
યશે છે . ફીજા ળબ્દ૊ભાં કશીએ ત૊ જે ઄નુબલની છા઩ ભગજભાં ફયાફય ઩ડતી નથી તે ઄નુબલ અ઩ણને માદ યશેત૊
નથી. ક૊ઈ ઩ણ વલ઴મ રાંફા વભમ વુધી માદ યાખલ૊ શ૊મ ત૊ તે વલ઴મનું સ્થા઩ન ભગજભાં ફયાફય થલું જ૊ઈએ.
સ્ભૃવતન૊ પ્રથભ તફતક૊ વંકેતાકનન૊ છે . વંકેતાકન એટરે વાંલેદવનક વનલેળ૊ને ગ્રશણ કયલાની ઄ને તેને
વાચલી ળકામ એલા ચેતાંકીમ
વંકેતભાં રૂ઩ાંતય કયલાની પ્રક્રિમા. દા. ત., કવલતાની ઄ભુક ઩ંક્રકતઓ ળીખીએ છીએ ત્માયે તેનું પ્રથભ અ યીતે વંકેતાંકન
થામ છે .

સ્થા઩ન ઩ય ઄વય કયનાયાં ઩ક્રયફ઱૊ :-

અ઩ણે જ૊મું કે વલ઴મને રાંફા વભમ વુધી માદ યાખલ૊ શ૊મ ત૊ તે વલ઴મનું સ્થા઩ન ભગજભાં ફયાફય
થલું જ૊ઈએ; ઩યંતુ સ્થા઩ન ઩ય ઄વય કયનાયાં વલવલધ ઩ક્રયફ઱૊ છે . ધ્માન, ઄વબરુવચ, એકાગ્રતા લગેયે ઩ક્રયફ઱૊
સ્થા઩ન ઩ય ઄વય કયનાયાં છે . નીચેના વંજ૊ગ૊ભાં સ્થા઩ન વાયી યીતે થઈ ળકતું નથી.

(1) ભાનવવક ય૊ગ૊થી ઩ીડાતી વ્મક્રકત ક૊ઈ વલ઴મ તયપ ઩ૂયતું ધ્માન અ઩ી ળકતી નથી. તે વંજ૊ગ૊ભાં તેનાભાં
વલ઴મનું સ્થા઩ન ફયાફય થતું નથી, ઩ક્રયણાભે વલ઴મ તેને માદ યશેત૊ નથી.
(2) નાનાં ફા઱ક૊ભાં ચંચ઱લૃવત લધાયે પ્રભાણભાં શ૊લાથી તેઓ ક૊ઈ ફાફત૊ ઩ય રાંફા વભમ વુધી ધ્માન અ઩ી
ળકતાં નથી.

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 20

(3) લૃદ્ર૊ભાં ળાયીક્રયક ઄ળક્રકત શ૊મ છે , તેથી તેઓ ક૊ઈ ફાફત૊ ઩ય રાંશા વભમ વુધી એકાગ્રતા઩ૂલસક ધ્માન
અ઩ી ળકતાં નથી.
(4) જે વ્મક્રકતને કેપી ઩ીણાં ઩ીલાની ટેલ શ૊મ તે વ્મક્રકતની ગ્રશણળીરતાભાં વળવથરતા અલે છે .
(5) જે વ્મક્રકત તંગાલસ્થાભાં શ૊મ તે ક૊ઈ લાત ઩ય ઩ૂયતું ધ્માન અ઩ી ળકતી નથી. અલેગભમતા વ્મક્રકતની
ગ્રશણળીરતાભાં ઘટાડ૊ કયે છે .
(6) જે વ્મક્રકતને વલ઴મ ળીખલાની રુવચ ન શ૊મ તે વ્મક્રકતની ગ્રશણળીરતા ઘટે છે .

(2) ધાયણા (વંચમ) :-

ધાયણા એ ભગજભાં સ્થાવ઩ત થમેરાં ઄નુબલ૊ને ઄ભુક વભમ વુધી ટકાલી યાખલાની ક્રિમા છે . ધાયણા
કે વંચમ એ ળાયીયીક ક્રિમા છે , કાયણ કે ધાયણાભાં ભજ્જાતંતુંઓ ઄ગત્મન૊ બાગ બજલે છે . ધાયણાને વંચમ કશેલાભાં
અલે છે .
અ઩ણા દયેક ઄નુબલની યેખાઓ ભગજભાં ઄ંક્રકત થામ છે , અને સ્ભૃવતયેખાઓ કશેલાભાં અલે છે .
અ઩ણા ભગજભાં ઄નુબલની જે છા઩ ઝીરાઈ છે તે છા઩ ભગજભાં ઄ંક્રકત થામ છે . જે ભ અ છા઩૊ની ઄વય ગાઢ
઄ને તીવ્ર તેભ તે ઄નુબલનું ધાયણ ગાઢ ઄ને તીવ્ર ઄વય ઩ડે છે ઄ને તેથ૩ તે વલ઴મ વશેરાઈથી માદ યશી જામ છે .
દયેક વ્મક્રકતની ધાયણળક્રકત વયખી શ૊તી નથી. દયેક વ્મક્રકત વભાન યીતે એક જ ફાફતને માદ યાખી ળકતી
નથી. દા. ત., કા઩ડના લે઩ાયીને દયેક કા઩ડન૊ બાલ ફયાફય માદ યશેતા શ૊મ ઩ણ ઘય લ઩યાળ ભાટે ભંગામેરી લસ્તુઓ
માદ ન યશેતી શ૊મ. ક૊ઈ વળક્ષકને વલધાથીઓન૊ ય૊ર નંફય ફયાફય માદ યશેતા શ૊મ ઩ણ વલધાથીઓનાં નાભ માદ ન
યશેતાં શ૊મ.
સ્ભૃવતન૊ ફીજ૊ તફતક૊ ધાયણ કે વંચમન૊ છે . વંચમ એટરે વંકેતાક્રકન ભાવશતીને સ્ભૃવતભાં વાચલી
યાખલાની પ્રક્રિમા. વંચમ એલી પ્રક્રિમા છે કે જે દ્રાયા ભાવશતી વંકેત૊ રૂ઩ે ઄ભુક ગા઱ા વુધી ભગજભાં વચલામ યશે છે .
વંકેતાકન એ વંચમની ઩ૂલસળયત છે . વંચમન૊ અધાય વંકેતાકન પ્રક્રિમાના સ્લરૂ઩ ઄ને તેની તીવ્રતા ઩ય યશેર૊ છે . દા.
ત., ળીખેરી કવલતાનું વંકેતાકન થમા ઩છી તે ભગજભાં વચલામ યશે છે તેને વંચમ કશેલાભાં અલે છે .

�ધાયણાની ળયત૊ :-
ભાનલીની સ્ભૃવત ભુખ્મત્લે ધાયણા ઩ય અધાય યાખે છે . ધાયણ વળક્ષણ ઩ય અધાય યાખે છે સ્ભૃવતને
વુધાયલી શ૊મ ત૊ ધાયણને વુધાયલું જ૊ઈએ. ફીજા ળબ્દ૊ભાં કશીએ ત૊ ધાયણાની વુધાયણા ઩ય સ્ભૃવતની વુધાયણાન૊
અધાય છે , તેથી ધાયણની કેટરીક ળયત૊ન૊ અ઩ણે ઄ભ્માવ કયીએ.
(1) ળયીય ઄ને ભનની સ્લસ્થતા :-
ધાયણા ભાટે ભગજની તાજગી જરૂયી છે . ધાયણન૊ અધાયે વ્મક્રકતની ળાયીક્રયક ઄ને ભાનવવક સ્લસ્થતા
઩ય યશેર૊ છે . ભાંદી વ્મક્રકત ક૊ઈ ઩ણ વલ઴મ તયપ ઩ૂયતું ધ્માન અ઩ી ળકળે નશીં. ઩ક્રયણાભે તેનાભાં વલ઴મનું ધાયણ વાયી
યીતે થઈ ળકળે નશીં.
(2) ધ્માન ઄ને યવ :-

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 21

 ધાયણા ભાટે ધ્માન ઄ને યવ ઄ગત્મનાં ઩ક્રયફ઱૊ છે . વલધાથીન૊ જે વલ઴મભાં યવ નશીં શ૊મ તે વલ઴મ
઩યત્લે ધ્માન અ઩ળે નશીં. ઩ક્રયણાભે તે વલ઴મનું ધાયણ ફયાફય થઈ ળકળે નશીં.
(3) ઩ુનયાલતસન :-
જે વલ઴મનું લાયંલાય ઩ુનયાલતસન કયલાભાં અલે તે વલ઴મનું ધાયણ થઈ ળકે છે ઄ને ળીખેર૊ તે વલ઴મ
રાંફા વભમ વુધી માદ યશે છે .
(4) સ્઩ષ્ટતા ઄ને તીવ્રતા :-
જે વલ઴મનું ઄ધ્મમન સ્઩ષ્ટ યીતે થમું શ૊મ તે વલ઴મ માદ યશી જામ છે . જે વલ઴મ ઄વયકાયક શ૊મ તે વલ઴મનું
ધાયણ વાયી યીતે થઈ ળકે છે .
અ યીતે ધાયણક્રિમા ઩ય ઄નેક ઩ક્રયફ઱૊ની ઄વય થામ છે . થાક ઄ને વ્મગ્રતા, જ્ઞાનેવન્દ્રમ૊ ઄ને
ભજ્જાતંતુઓની નફ઱ાઈ, લૃદ્રાલસ્થા, ભાંદગી લગેયે ફાફત૊ ધાયણ ભાટેનાં વલઘાતક ઩ક્રયફ઱૊ છે .

(3) ઩ુનયાલશન (઩ુનઃ પ્રાવતત) :-

ળીખેરી ફાફતને પયીથી યજૂ કયલી એટરે ઩ુનયાલશન કે ઩ુનઃ પ્રાવતત. ઩ુનયાલશનભાં બૂતકા઱ભાં
઄નુબલ૊ને કે ળીખેરી વલગત૊ને તે ને તે જ સ્લરૂ઩ે રેવખત કે ભોવખક યીતે યજૂ કયે છે . દા.ત., નાટકન૊ ક૊ઈ વંલાદ
અ઩ણે ભ૊ઢે કમાસ શ૊મ ઄ને થ૊ડા વભમ ઩છી એ વંલાદ અફેશૂફ યીતે ભ૊ઢે ફ૊રી જઈએ ત૊ તેને ઩ુનયાલશન કે
઩ુનઃપ્રાવતત કશે છે . ચરવચત્રના કેટરાક વંલાદ૊ કેટરાક મુલાન૊ તેના તે જ સ્લરૂ઩ભાં ફ૊રતા શ૊મ છે .
઩ુનયાલશન એ સ્ભૃવતનું વોથી વક્રિમ ઩ાવું છે . ઩ુનયાલશન ધાયણ ઉ઩ય અધાય યાખે છે . ધાયણ વળક્ષણ ઉ઩ય
અધાય યાખે છે . જે ઄નુબલ૊ કે ફાફત૊નું ધાયણ વ્મક્રકતએ કયેર શ૊મ તે જ ફાફત૊નું જ ઩ુનયાલશન થતું શ૊મ છે .
શલે જ૊ ઄નુબલ૊ કે ળીખેરી ફાફત૊ભાંથી ક૊ઈ઩ણ વલગત ચેતન ભન વભક્ષ અલે નશીં ત૊ તેને
઩ુનયાલશનન૊ ઄બાલ કશે છે . જ૊ થ૊ડીક ફાફત૊ ચેતન ભન વભક્ષ અલે ત૊ તેને ઄઩ૂણસ ઩ુનયાલશન કશે છે .જ૊
ધાયણ કયેરી ફધી વલગત૊ ચેતન ભન વભક્ષ અલે ત૊ તેને વં઩ૂણસ ઩ુનયાલશન કશે છે .
સ્ભૃવતન૊ છે લ્ર૊ તફતક૊ ઩ુનઃપ્રાવતતન૊ છે . ઩ુનઃપ્રાવતત એટરે વંવચત થમેરી વંકેતાક્રકત ભાવશતીને જરૂય
઩ડ્મે પયીથી પ્રાતત કયલાની પ્રક્રિમા. ઩ુનઃપ્રાવતતની ગુણલત્તા ઄ને વપ઱તા ભાવશતીના વંકેતાકન ઄ને વંચમની તીવ્રતા
઩ય યશેરી છે .

� ઩ુનયાલશનની ળયત૊ :-
઩ુનયાલશનની ળયત૊ નીચે પ્રભાણે છે :-
(1) ળાંત સ્લબાલ ઄ને પ્રફુવલ્રત વચત:-
઩ુનયાલશન વ્મક્રકતના ળાંત સ્લબાલ ઄ને પ્રફુવલ્રતતા ઉ઩ય અધાય યાખે છે . જ૊ અ઩ણે થાકેરા કે કંટા઱ેરા
શ૊ઈએ, િ૊ધભાં શ૊ઈએ કે વચડામેરા શ૊ઈએ ત૊ ઩ુનયાલશન વાયી યીતે થતું નથી. તેથી ઩ુનયાલશન ભાટે ળાંત સ્લબાલ
઄ને વચત્તની પ્રવન્નતા શ૊લી જરૂયી છે .
(2) વાશચમસ :-
ક૊ઈ ઄નુબલ થામ ત્માયે તે ઄નુબલનું તેના વલવબન્ન બાગ૊ભાં વાશચમસ સ્થાવ઩ત થામ છે . અ઩ણ૊ એક
઄નુબલ ફીજી ક૊ઈ ઩ણ ફાફત વાથે વંક઱ામેર૊ શ૊મ છે ઄ને તેનું ઩ુનયાલશન વાયી યીતે થઈ ળકે છે . દા. ત., વુદાભા
GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 22
઄ને કૃષ્ણ બગલાન ઘણાં લ઴ૉ ઩છી એકફીજાને ભ઱ે છે ઄ને વુખ દુઃખની લાત૊ કયે છે . એક પ્રવંગ ઩છી ફીજ૊
પ્રવંગ માદ અલે છે . ફીજા પ્રવંગ ઩છી ત્રીજ૊ પ્રવંગ માદ અલે છે . અ વાશચમસને રીધે જ ફને છે . તેથી જ
઩ુનયાલશન ભાટે વાશચમસ એ ઄ગત્મનું ઩ક્રયફ઱ છે .
(3) યવ :-
વળક્ષણની દયેક પ્રક્રિમાભાં યવ ઄ને ઄વબરુવચ ઄ગત્મન૊ બાગ બજલે છે .અ઩ણે ઘણાં ઄નુબલ૊ કમાસ શ૊મ,
ઘણાં ઄નુબલનું ધાયણ કમુસ શ૊મ, તેભાંથી અ઩ણને જે ન૊ યવ શળે તે જ ઄નુબલનું અ઩ણે ઩ુનયાલશન કયીળું.
(4) વભી઩તા :-
જે ફનાલ નજીકભાં ફનેર૊ શ૊મ તેનું ઩ુનયાલશન ઘણી જ ઝડ઩થી થઈ ળકે છે .તેથી જ વલધાથીઓ
઩યીક્ષાખંડ વુધી ઩ુસ્તક૊ લાંચતા શ૊મ છે .

(4) પ્રત્મવબજ્ઞા :-
પ્રત્મવબજ્ઞા એટરે પયીથી જાણલું. લતસભાનકા઱ન૊ ઄નુબલ બૂતકા઱ના ઄નુબલ જે લ૊ જ છે એભ
જ્માયે તેને થામ ત્માયે પ્રત્મવબજ્ઞા કશેલાભાં અલે છે .પ્રત્મવબજ્ઞાને ઓ઱ખની રાગણી કશેલાભાં અલે છે . અ઩ણે
બૂતકા઱ના ઄નુબલ૊નું ઩ુનયાલશન કયીએ છીએ, એટરું જ નશીં ; ઩ણ તે ઄નુબલ જાણીત૊, ઩ક્રયવચત છે તેલું
અ઩ણને બાન થામ છે .
જ્માયે ક૊ઈ વલગત કે ફાફતને માદ કયીને ઓ઱ખી જલાભાં અલે તેને પ્રત્મવબજ્ઞા કશેલાભાં અલે છે . દા.
ત., અ ઄લાજ ઩ક્રયવચત છે . અ ભાણવ જાણીત૊ છે . દુષ્મંતને ળકુન્તરાનું ઄વબજ્ઞાન થમું શતુ.ં
અ યીતે ઩શેરાં ઩ુનયાલશન થામ છે ઄ને ઩છી પ્રત્મવબજ્ઞાની ક્રિમા થામ છે . તેથી પ્રત્મવબજ્ઞા ઩ુનયાલશન
ઉ઩ય અધાય યાખે છે .
઩ુનયાલશન ધાયણ ઉ઩ય અધાય યાખે છે . ધાયણ વળક્ષણ ઉ઩ય અધાય યાખે છે . અ યીતે સ્ભૃવતના ચાયેમ ઘટક૊
એકફીજા ઉ઩ક અધાય યાખે છે .
઩ુનયાલશન ઄ને પ્રત્મવબજ્ઞા લચ્ચે તપાલત છે . ઩ુનયાલશન વશજ યીતે થતી પ્રક્રિમા છે ,જ્માયે
પ્રત્મવબજ્ઞાભાં થ૊ડ૊ પ્રમત્ન કયલ૊ ઩ડે છે . ઩ુનયાલશનભાં ળીખેરી ફાફત૊ માદ કયલાની શ૊મ છે .જ્માયે પ્રત્મવબજ્ઞાભાં
ળીખેરી કે ઄નુબલેરી ફાફત૊ની ખાતયી કયલાની શ૊મ છે . ઩ુનયાલશન ઩વંદગીમુકત ક્રિમા છે , જ્માયે પ્રત્મવબજ્ઞાને
઩વંદગીમુકત ક્રિમા કશી ળકામ નશીં.

�(4) વાયી સ્ભૃવતનાં રક્ષણ૊ :-

વાયી સ્ભૃવત એટરે મ૊ગ્મ લસ્તુ માદ અલલી. ફીજા ળબ્દ૊ભાં કશીએ ત૊ જે ટરું માદ યાખલાનું જરૂયી
શ૊મ તેટરું માદ યશે ઄ને ફાકીનાનું વલસ્ભયણ થામ તેને વાયી સ્ભૃવત કશે છે . મ૊ગ્મ સ્ભયણ ભાટે ઄મ૊ગ્મનું વલસ્ભયણ
઄વનલામસ છે .
વાયી સ્ભૃવતનાં રક્ષણ૊ નીચે પ્રભાણે છે :-
(1) ઝડ઩થી ઄ને વશેરાઈથી માદ યશેલું
(2) પ્રત્મવબજ્ઞાનું ઄વસ્તત્લ ફયાફય માદ યશેલું

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 23

 (3) વસ્થવતકા઱ : ઘણા રાંફા વભમ વુધી માદ યશેલું
(4) ઉ઩મ૊વગતા : મ૊ગ્મ ઄ને ચ૊તકવ વભમે માદ અલલું
(5) નકાભી ફાફત૊ને બૂરી જલી
(1) ઝડ઩થી ઄ને વશેરાઈથી માદ યશેલું :-
જે ક૊ઈ ઩ણ ધાયણ કયેરી વલગત૊નું ઝડ઩થી ઩ુનયાલશન કયલાભાં અલે ત૊ સ્ભૃવત વાયી ગણામ. ઓછાભાં
ઓછા પ્રમત્ન૊થી લધુભાં લધુ માદ યશે તે સ્ભૃવત વાયી કશેલામ. જે વ્મક્રકતને ક૊ઈ ઩ણ વલગત કે ફાફતને માદ યાખલા
ભાટે ફશુ પ્રમત્ન૊ કયલા ઩ડે તેની સ્ભૃવત વાયી ગણી ળકામ નશીં. ટૂંકભાં જે ટરું સ્થા઩ન જરદી તેટરી સ્ભૃવત વાયી,
જે ટરું ધાયણ ઝડ઩ી સ્ભૃવત વાયી, જે ટરું ઩ુનયાલશન ઝડ઩ી તેટરી સ્ભૃવત વાયી.
(2) પ્રત્મવબજ્ઞાનું ઄વસ્તત્લ ફયાફય માદ યશેલ:ું
ઘણી લખત એલું ફને છે કે ક૊ઈ ફાફતને માદ કયતાં તેનું ઩ુનયાલશન થઈ ળકે છે ઩ણ તે ફાફતને
મ૊ગ્મ યીતે ઓ઱ખી ળકાતી નથી. તેથી વાયી સ્ભૃવત ભાટે પ્રત્મવબજ્ઞા જરૂયી છે .
઩યીક્ષાખંડભાં વલધાથીઓને જલાફ અલડતા શ૊મ છે , ઩યંતુ તમા પ્રક્ષન૊ તમ૊ જલાફ છે તેભાં ભૂઝંલણ થતી
શ૊મ છે . તેથી લાંચેરું મ૊ગ્મ વભમે ફયાફય યીતે માદ ન અલે ત૊ તે વાયી સ્ભૃવત ન કશેલામ. લાંચેરું ફયાફય માદ યશેલું
જ૊ઈએ.

(3) વસ્થવતકા઱ : ઘણા રાંફા વભમ વુધી માદ યશેલું :-

ક૊ઈ ઩ણ ઄ભ્માવની લસ્તુ ભાત્ર ઝડ઩થી ઄ને વશેરાઈથી માદ યશે એટરું ઩ૂયતું નથી , ઩યંતુ તે
઄ભ્માવની લસ્તુ રાંફા વુધી માદ યશે તે ઩ણ જરૂયી છે . ઘણા રાંફા વભમ ઩શેરાં ભ૊ઢે કયેર સ્ત૊ત્ર અજે ઩ણ માદ
યશે ત૊ તે સ્ભૃવત વાયી કશેલામ.કેટરાક વલધાથીઓ એલા શ૊મ છે કે ગઈ કારે ળીખેરું ફીજે જ ક્રદલવે બૂરી જામ
છે .અલા વલધાથીની સ્ભૃવત ભંદ કશી ળકામ. ળીખેરી ફાફત૊નું ધાયણ રાંફા વભમ વુધી થઈ ળકે ત૊ સ્ભૃવત વાયી
કશેલામ છે . ટુંકભાં
ળીખેરી લસ્તું રાંફા વભમ વુધી માદ યશેલી જ૊ઈએ.

(4) ઉ઩મ૊વગતા : મ૊ગ્મ ઄ને ચ૊તકવ વભમે માદ યશેલું :-

વાયી સ્ભૃવત એટરે મ૊ગ્મ વભમે લસ્તુ માદ અલલી. જીલન જક્રટર છે . જીલનના ઄નુબલ૊ જક્રટર શ૊મ છે .
અ઩ણા જીલનભાં કેટરીમ લસ્તુઓન૊ ઄ભ્માવ કયીએ છીએ. અ ફધું મ૊ગ્મ ઄ને ચ૊તકવ વભમે માદ અલલું જ૊ઈએ.
અ ફધી ફાફત૊ મ૊ગ્મ ઄ને ચ૊તકવ વભમે માદ ન અલે ત૊ તેન૊ ક૊ઈ ઄થસ શ૊ત૊ નથી.
જે ટરું માદ યાખલાનું ઄વનલામસ શ૊મ તેટરું માદ યશે ઄ને ફાકીનાનું વલસ્ભયણ થામ તેને વાયી સ્ભૃવત
કશેલાભાં અલે છે . તેથી જ ફાફત૊ની જરૂય ઩ડે તે માદ અલે ત૊ વભજલું કે અ઩ણી સ્ભૃવત વાયી છે . ભ૊ટા બાગના
વલધાથીઓ એલા શ૊મ કે જે ની જરૂય ન શ૊મ તે લાયંલાય માદ અવ્મા કયે ઄ને જે ની જરૂય શ૊મ તે જ માદ ન અલે.
અને વાયી સ્ભૃવત ન કશેલામ.
઩યીક્ષાનાં પ્રક્ષ઩ત્ર૊ રખતી લખતે જે જલાફ૊ ભાગ્મા શ૊મ તે માદ અલે ત૊ તેને વાયી સ્ભૃવત કશેલામ ; ઩યંતુ
કેટરાક વલધાથીઓ ઩યીક્ષાખંડભાંથી ફશાય નીક઱ે કે તયત જ પ્રક્ષ૊ના ભાગેરા જલાફ૊ તેઓને માદ અલલા રાગે છે ;
઩યંતુ ઩યીક્ષાખંડભાં પ્રક્ષ૊ના જલાફ૊ માદ કયલા ભાટે ખૂફ જ પ્રમત્ન૊ કમાસ શ૊લા છતાં જલાફ૊ માદ અલતા ન
GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 24
શતાં.ભાટે સ્ટાઉટ કશે છે : " મ૊ગ્મ વભમે જે ન૊ ઉ઩મ૊ગ થઈ ળકે તેને જ વાયી સ્ભૃવત કશેલામ." (A good
memory should be service able.)

(5) નકાભી ફાફત૊ બૂરી જલી :-

઄મ૊ગ્મ ફાફતને બૂરી જલી એ વાયી સ્ભૃવતનું રક્ષણ છે . મ૊ગ્મ સ્ભયણ ભાટે ઄મ૊ગ્મ વલસ્ભયણ
઄વનલામસ છે . નકાભી, વફનજરૂયી ફાફત૊ માદ યાખલાથી સ્ભૃવત ઩ય ફ૊જ૊ લધે છે , ઩ક્રયણાભ એ અલે છે કે જે ટરું
માદ યાખલાનું શ૊મ તે ઩ણ માદ યશેતું નથી. જે ટરું માદ યાખલાનું જરૂયી શ૊મ તેટરું માદ યશે ઄ને ફાકીનાનું વલસ્ભયણ
થામ તેને વાયી સ્ભૃવત કશેલાભાં અલે છે . નીચેના ભન૊વલજ્ઞાવનક૊ વાયી સ્ભૃવત ભાટે નકાભી ફાફત૊ને બૂરી જલાન૊
અગ્રશ યાખે છે .
(1) જ૊ઈવ બ્રધય ઄ને એડલડસ ઈગન:-
" માદ યાખલાની ળક્રકતન૊ અધાય વલસ્ભૃવત ઩ય છે . "
(2) ગાડસનય ભપી :-
" સ્ભૃવતના ઩વંદગીમુકત ઩ાવાંને તેની ઩૊તાની ભશાન તાકાત શ૊મ છે . જ્માં વુધી તભે વફનજરૂયી ફાફત૊
બૂરીને ભશત્લની લસ્તુઓને માદ યાખલા ભાટે ળક્રકતભાન શળ૊ ત્માં વુધી તભે સ્ભૃવત ઩ાવે વાયાભાં વારું કાભ રઈ
ળકળ૊. "

(3) થ૊ભવ કૂરય :-

" સ્ભૃવત એક ઩ાકીટ જે લી છે , એ ઩ાકીટ જ૊ એટરું ફધું બયામેરું શ૊મ કે તે ફંધ ઩ણ થઈ ળકે નસશ ત૊ અ
઩ાકીટભાં યશેરી ફધી લસ્તુઓ ઩ડી જળે. "
તેથી ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ વાયી સ્ભૃવત ભાટે શેતુરક્ષી વલસ્ભયણ ઩ય બાય ભૂતમ૊ છે . એભ કશેલામ છે કે શેતુરક્ષી
વલસ્ભયણએ વં઩ૂણસ માદ યાખલાની ચાલી છે .
અ પ્રભાણે વાયી સ્ભૃવત ભાટે ઉ઩મુસકત ફાફત૊ જરૂયી છે . વાયી સ્ભૃવત ભાટે વલવરમભ જે મ્વ જણાલે છે , "
જે વ્મક્રકત ઩૊તાના ઄નુબલ૊ને ઩યસ્઩ય વ્મલવસ્થત વંફંધ૊ભાં વાંક઱ે છે તેની સ્ભૃવત ઉતભ કશી ળકામ.

(5) વલસ્ભયણન૊ ઄થસ :-

વ્મક્રકતના જીલન દયવભમાન ઄નેક ઄નુબલ૊ વ્મક્રકતને થામ છે .વ્મક્રકત ઄નેક વ્મક્રકતઓનાં વં઩કસભાં ઘણી
ફાફત૊ ળીખે છે , ઩યંતુ અ ફધું માદ યશેતું નથી. તે વ્મક્રકત ઘણી ફાફત૊ બૂરી જામ છે .જે યીતે સ્ભૃવત એ કુદયતી
ભન૊વ્મા઩ાય છે . તે યીતે વલસ્ભૃવત કે વલસ્ભયણ એ ઩ણ કુદયતી ભન૊વ્મા઩ાય છે . વલસ્ભૃવત એ સ્ભૃવતથી તદૃન વલય૊ધી
ક્રિમા છે . તેથી વલસ્ભયણ એટરે ળું ? વલસ્ભયણનાં કાયણ૊ કમાં કમાં છે ? તે જાણલાન૊ અ઩ણે પ્રમત્ન કયીએ.

�વલસ્ભયણની વ્માખ્માઓ :-

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 25

 વલસ્ભયણ એટરે બૂરી જલું. બૂતકા઱ના ક૊ઈ ઄નુબલને અ઩ણે લતસભાનકા઱ભાં ચેતન ભન વભક્ષ યજૂ ન
કયીએ ત્માયે તેને વલસ્ભયણ કશેલાભાં અલે છે . ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ વલસ્ભયણની કેટરીક વ્માખ્માઓ અ઩ી છે તે અ઩ણે
જ૊ઈએ.

(1) " જે ફાફત ળીખેરી શ૊મ તેને માદ યાખલાભાં કે તેનું ઩ુનઃ સ્ભયણ કયલાભાં ભ઱તી વનષ્પ઱તાને વલસ્ભયણ
કશે છે . "
:- ભન
(2) " વળક્ષણની ઊરટી ફાફતને વલસ્ભૃવત કશે છે . "
:- યેતવ નાઈટ ઄ને ભાગસયેટ નાઈટ
(3) " વલસ્ભૃવત એ વનવષ્િમ ક્રિમા છે , કાયણ કે વલસ્ભૃવત ઩ય વભમની ઄વય થામ છે . જે ભ જે ભ વભમ ઩વાય થામ
છે તેભ તેભ માદ યાખેરી ફાફત૊ બૂરી જઈએ છીએ. "
:- એસફગશ૊વ
(4) " વલસ્ભૃવત એ વનવષ્િમ ક્રિમા નથી , વભમ ઩વાય થલાના કાયણે ળીખેરી ફાફત૊ બુરાઈ જામ છે તેભ નથી.
઩યંતુ ળીખ્મા ઩છીના વભમગા઱ા દયવભમાન ફીજી ઄નેક એલી ક્રિમાઓ થામ છે જે ઩ૂલસની ળીખેરી ફાફત૊ને બુરાલી
દે છે . "
:- લુડલથસ
ભાવશતીના વંચમને કે ઩ુનઃપ્રાવતતની વનષ્પ઱તાને વલસ્ભૃવત કશેલાભાં અલે છે . ભન૊લૈજ્ઞાવનકના ભતે
વલસ્ભૃવત એટરે રાંફા ગા઱ાની સ્ભૃવતભાં વંકેતાક્રકત ઄ને વંગ્રવશત થમેરી ભાવશતીન૊ નાળ.

� એસફગશ૊વન૊ પ્રમ૊ગ :-
ભાનલી ઘરૄંખરું ધીયે ધીયે બૂરી જામ છે .એસફગશ૊વે કેટરાક પ્રમ૊ગ૊ કમાસ છે . તેના ભત પ્રભાણે
ળીખેરી શકીકતન૊ 1/2 બાગ ઄ડધા કરાકભાં બુરાઈ જામ છે ; ફાકી યશેરાન૊ 2/3 બાગ 8 કરાકભાં બુરાઈ જામ છે ,
ફાકી યશેરાન૊ 3/4 બાગ 6 ક્રદલવભાં બુરાઈ જામ છે ઄ને ફાકીન૊ 4/5 બાગ 1 ભવશનાભાં બુરાઈ જામ છે .
ળરૂઅતભાં વલસ્ભૃવત લધાયે ઝડ઩ી શ૊મ છે . ઩છી ધીભે ધીભે ભંદ ઩ડે છે .એસફગશ૊વે ઄થસશીન ળબ્દ૊ની
માદી કયીને પ્રમ૊ગ૊ કમાસ શતા.
઄શીં એક યવપ્રદ પ્રક્ષ ઊબ૊ થામ છે કે અ઩ણે ળીખેરું વં઩ૂણસ઩ણે બૂરી જઈ ળકીએ ખયાં ? વંભ૊શન
઄ંગેના પ્રમ૊ગ૊ ઩યથી એભ કશી ળકામ કે તદૃન બૂરી જલું ઄ળતમ છે . માદ યાખેરું ભગજના ક૊ઈક ખૂણાભાં ઩ડેરું શ૊મ
છે . વંભ૊શનની ભદદથી તેને ચેતન ભનની વ઩ાટી ઩ય રાલી ળકામ છે .

�(6) વલસ્ભયણનાં કાયણ૊ ( વવદ્રાંત૊ ) :-

અ઩ણને ળા ભાટે માદ યશતું નથી ? કેટરીક ફાફત૊નું વલસ્ભયણ ળા ભાટે થામ છે ? અ઩ણે લાયંલાય ળા
ભાટે બૂરી જઈએ છીએ? અ પ્રક્ષ૊ન૊ વ્મલવસ્થત ઄ને પ્રામ૊વગક ઄ભ્માવ કેટરાક ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ કયેર૊ છે .

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 26

પ્રામ૊વગક ઄ભ્માવને અધાયે વલસ્ભયણનાં કાયણ૊ ઄ંગે વલવલધ વવદ્રાંત૊ અ઩લાભાં અવ્મા છે . અ વલવલધ
વવદ્રાંત૊ભાંથી નીચેના ચાય વવદ્રાંત૊ ભુખ્મ છે :-
(1) સ્ભૃવતશાવ કે સ્ભૃવતર૊઩ન૊ વવદ્રાંત
(2) ઄ંતયામ કે વલક્ષે઩ન૊ વવદ્રાંત
(3) દભનન૊ વવદ્રાંત
(4) ઩વંદગીમુતત વલસ્ભયણન૊ વવદ્રાંત

(1) સ્ભૃવતશાવ કે સ્ભૃવતર૊઩ન૊ વવદ્રાંત:-

અ વવદ્રાંત પ્રભાણે જે ભ જે ભ વભમ ઩વાય થત૊ જામ છે તેભ તેભ ળીખેરી વાભગ્રીનું વલસ્ભયણ થતું જામ
છે . ફીજા ળબ્દ૊ભાં કશીએ ત૊ રાંફ૊ વભમ ઩વાય થલાને કાયણે ધાયણન૊ ર૊઩ થામ છે . ઄શીં ધાયણન૊ ર૊઩ થત૊
શ૊લાથી અ વવદ્રાંતને સ્ભૃવતરૃાવ કે ર૊઩ન૊ વવદ્રાંત કશેલાભાં અલે છે .
જે ભ જે ભ વભમ ઩વાય થત૊ જામ તેભ તેભ ભગજભાં ઄ંક્રકત થમેરી સ્ભૃવત યેખાઓ ઘવાતી જામ છે . એટરે કે
ળીખેરી ફાફત૊ન૊ ઘણા વભમ વુધી ઉ઩મ૊ગ કયલાભાં ન અલે ત૊ ળીખેરી ફાફત૊નું િભળ: વલસ્ભયણ થામ છે .

વભક્ષા :-
એ લાત વાચી છે કે અ઩ણે ળીખેરી લસ્તુઓન૊ લાયંલાય ઉ઩મ૊ગ ન કયીએ ત૊ ળીખેરી ફાફત૊ માદ અલતી
નથી. અ વવદ્રાંત ઄ભૂક પ્રકાય૊નાં વલસ્ભયણ૊ ભાટે વાચા શળે, ઩યંતુ ફધા જ પ્રકાયનાં વલસ્ભયણ૊ ભાટે ર૊઩ન૊ અ
વવદ્રાંત જે ટર૊ વ્માલશાક્રયક છે તેટર૊ લૈજ્ઞાવનક નથી.
અ ફાફત૊ એપ. એર.રુચ જણાલે છે , " ળીખેરી લસ્તુઓને લાયંલાય ઉ઩મ૊ગ ન કયીએ ત૊ તેનાથી
વલસ્ભૃવત ઄વનલામસ઩ણે થામ છે તેલું નથી. જ્માયે વલસ્ભયણ થામ છે ત્માયે કેટરાક ગવતળીર ઩ક્રયફ઱૊નું એ કામસ શ૊મ છે .
"
કેટરાક ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ પ્રમ૊ગ દ્રાયા વાવફત કમુસ છે કે " એક લખત ળીખેરું કદી બુરાતું નથી. " એ લાત
વાચી છે કે વભમ ઩વાય થલાના કાયણે ળીખેરી લસ્તુને પયીથી માદ કયલાભાં થ૊ડીક તકરીપ ઩ડે. વભ૊શન વલળે થમેરા
પ્રમ૊ગ ઩યથી કશી ળકામ કે ળીખેરું તદૃન બૂરી ળકળે નશીં. જ૊ ળીખેરું તદૃન બૂરી જલાતું શ૊મ ત૊ વંભ૊શનના
પ્રમ૊ગભાં ભાનલીને તે ફધું કઈ યીતે માદ અલે? વંભ૊શનની ભદદથી ળીખેરી લસ્તુઓએ ચેતન ભનની વ઩ાટી ઩ય
રાલી ળકામ છે . તે લસ્તુ જ ફતાલે છે કે ભગજનાં ખૂણાભાં ળીખેરી લસ્તુ કમાંક ઩ડેરી શ૊મ છે . કેપી ઩ીણા ઩ીધા
઩છીની અલેગાત્ભક ઄લસ્થાભાં બૂતકા઱નાં ઄નુબલ૊ તાજા થામ છે ; એ ફાફત વાવફત કયે છે કે સ્ભૃવતયેખાઓ કદી
ઘવાતી નથી. તેથી ર૊઩ન૊ વવદ્રાંત વ્માલશાક્રયક રાગે છે , ઩યંતું લૈજ્ઞાવનક નથી.

(2) ઄ંતયામ કે વલક્ષે઩ન૊ વવદ્રાંત :-

અ વવદ્રાંત પ્રભાણે ળીખેરી વાભગ્રીનું ઩ુનયાલશન કયલાભાં ઄ંતયામ અલે છે .તેથી અ઩ણે ળીખેરી
ફાફત૊નું વલસ્ભયણ થામ છે .ફીજા ળબ્દ૊ભાં કશીએ ત૊ ળીખેરી ફીફત૊નું ઩ુનઃસ્ભયણ કયલાભાં ક૊ઈ ઩ણ પ્રકાયન૊

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 27

વલક્ષે઩ કે વલધ્ન અલે છે , તેથી અ઩ણે ળીખેરી ફાફત૊નું વલસ્ભયણ થામ છે . ઄શીં ઩ુનયાલશનભાં ઄ંતયામ કે વલક્ષે઩
અલત૊ શ૊લાથી અ વવદ્રાંત૊ને ઄ંતયામ કે વલક્ષે઩ન૊ વવદ્રાંત કશેલાભાં અલે છે .
઄શીં પ્રક્ષ એ થામ છે કે ઩ુનયાલશનભાં અ ઄ંતયામ કે વલક્ષે઩ ક૊ણ રાલે છે ? અ પ્રક્ષ૊ના જલાફભાં
ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ ફે પ્રકાયના વવદ્રાંત૊ અ઩ે છે :-
(1) ઩ૂલસક્રિમા વનય૊ધન
(2) ઩ક્ષાતષૃક્રિમા વનય૊ધન

(1) ઩ૂલસક્રિમા વનય૊ધન :-

મ્મુરય ઄ને વ઩રજે કય ઩ૂલસક્રિમા વનય૊ધનન૊ વવદ્રાંત વલસ્ભયણના કાયણ ભાટે અ઩ે છે . ઩ૂલસક્રિમા વનય૊ધન
એટરે જુ ની ળીખેરી ફાફતને માદ કયલાભાં નલી ળીખેરી ફાફત દ્રાયા થત૊ ઄ંતયામ. ઩ૂલસ ળીખેરી ફાફત ઩ય નલી
ળીખેરી ફાફત વલધ્ન નાખે છે .નલું જ્ઞાન જુ ના જ્ઞાનને દફાલી દે છે . તાજુ ં વળક્ષણ ઩ુયાણા વળક્ષણને દફાલી દે છે . દા.
ત., બ્રારૃણ કુટુંફન૊ ફા઱ક ભ૊ટ૊ થમાં ઩છી નલું વળક્ષણ પ્રાતત થતાં નાવસ્તક થઈ જામ છે . ઄શીં નલુષં વળક્ષણ તેના
વંસ્કાય૊ને પ્રગટ થલા દેતું નથી. દા.ત., અ઩ણે વલાયભાં વંસ્કૃત લાચ્મું ઄ને ફ઩૊ય ઩છી ભન૊વલજ્ઞાન લાંચીએ ત૊
વંસ્કૃતનું બા઴ંતય માદ યાખલાભાં ભન૊વલજ્ઞાનન૊ ઄ભ્માવ ઄ંતયામ ઩ેદા કયે છે , તેને ઩ૂલસક્રિમા વનય૊ધન કશેલાભાં અલે
છે . અભ ઩છીનુષં વળક્ષણ ઩શેરાનાં વળક્ષણની સ્ભૃવતભાં ઄લય૊ધ ઉત્઩ન્ન કયે તેને ઩ૂલસક્રિમા વનય૊ધન કશે છે .

(2) ઩ક્ષાતક્રિમા વનય૊ધન (઄નુલતી ઄લય૊ધ ) :-

ભન નાભન૊ ભન૊લૈજ્ઞાવનક ઄નુલતી ઄લય૊ધન૊ વવદ્રાંત વલસ્ભયણના કાયણ ભાટે અ઩ે છે . ઩ક્ષાૌતક્રિમા
વનય૊ધન એટરે નલી ળીખેરી ફાફતને માદ કયલાભાં જૂ ની ળીખેરી ફાફત દ્રાયા થત૊ ઄ંતયામ. જે ની ળીખેરી ફાફત
નલી ળીખેરી ફાફત઩ય વલધ્ન નાખે છે . જૂ નું જ્ઞાન નલા જ્ઞાન ને પ્રગટ થલા દેતું નથી. ઩ુયારૄં વળક્ષણ નલા વળક્ષણને
ભન૊પ્રદેળ ઩ય અલલા દેતું નથી. એક્રયસ્ટ૊ટરનું તકસળાસ્ત્ર ળીખલાડતા જૂ ની ઩ેઢીના ઄ધ્મા઩ક૊ને અધુવનક તકસળાસ્ત્ર
ળીખલાડલાભાં ઄ંતયામ નડે છે ; બૂવભવતના પ્રભેમની વાવફતી ળીખલાભાં ભુશ્કેરી ઄નુબલે છે . વ્માજ ળ૊ધલાની જૂ ની
઩દ્રવતથી જે ર૊ક૊ ટેલામેરા છે તે ર૊ક૊ને નલાં વુત્રની ઩દ્રવતથી વ્માજની યકભ ળ૊ધલાભાં ભુશ્કેરી થામ છે .
઩ૂલસક્રિમા વનય૊ધનની ઉરટી પ્રક્રિમા ઄નુક્રિમા વનય૊ધન છે . બૂતકા઱નાં કે ઩શેરાનું વળક્ષણ લતસભાન
વળક્ષણની સ્ભૃવતભાં ખરેર ઉત્઩ન્ન કયે તેને ઄નુલતી ઄લય૊ધ કશેલાભાં અલે છે . દા. ત., ગઈ કારે યાત્રે લાંચેરી એક
લાતાસ અજે વલાયે લાંચેર તકસળાસ્ત્રના ઄ભ્માવની સ્ભૃવતભાં ઄લય૊ધ ઉત્઩ન્ન કયે તેને ઄નુલતી ઄લય૊ધ કશેલાભાં
અલે છે .

�વવદ્રાંતની વાવફતી :-
વલસ્ભયણ કાયણ ભાટે ઄ંતયામન૊ વવદ્રાંત ભ૊ટા બાગના ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ યજૂ કયેર૊ છે .અ વવદ્રાંત
વાચ૊ છે તેભ ફતાલલા ઄નેક ઩ુયાલાઓ અ઩ેરા છે .અ ઩ુયાલાઓ નીચે પ્રભાણે છે :-
(1) એસફગશ૊વે વાવફત કમુું કે ઊંધભાં વલસ્ભયણનું પ્રભાણ ઓછુ ં છે ,કાયણ કે વનદ્રાંલસ્થા વલક્ષે઩૊ ઓછ૊ નડે છે .
જાગ્રતલસ્થાભાં વલસ્ભયણનું લધાયે શ૊મ છે , કાયણ કે જાગ્રતલસ્થાભાં ઄નેક વલક્ષે઩૊ નડે છે .

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 28

(2) વંભ૊શન ઄ને કેપી ઩ીણાની ભદદથી ઉત્઩ન્ન થતી અલેગાત્ભક ઄લસ્થાભાં અ઩ણને ઘણી ફાફત૊ માદ યશી
જામ છે .અ લસ્તુ ફતાલે છે કે ઩ુનઃસ્ભયણ કયલાભાં જે ઄ંતયામ૊ કે વલક્ષે઩૊ શતા તે વંભ૊શન ઄લસ્થા દયવભમાન દૂય
થતાં બુરાઈ ગમેરી ફાફત૊ માદ અલે છે .
(3) ઘણી લખત એલું ફને છે કે કેટરીક ફાફત૊ અ઩ણે તદૃન બૂરી ગમા શ૊ઈએ તે ફાફત૊ એકાએક માદ અલે છે .
તે લસ્તુ વાવફત કયે છે કે ઄ંતયામ૊ દૂય થતાં બુરાઈ ગમેરી ફાફત૊ એકાએક ચેતન ભનની વ઩ાટી ઩ય અલી જામ છે .

�વભીક્ષા :-
઄ંતયામન૊ વવદ્રાંત પ્રભાણે ળીખેરી લસ્તુઓના ઩ુનઃસ્ભયણ કયલાભાં ઄ંતયામ૊, વલક્ષે઩૊ કે વલધ્ન૊ અલે છે .
તેથી ળીખેરી ફાફત૊ અ઩ણને માદ અલતી નથી.
અ વવદ્રાંત ઄ભુક પ્રકાયનાં વલસ્ભયણ૊ ભાટે વાચ૊ શળે ; ઩યંતુ ફધા જ પ્રકાયનાં વલસ્ભયણ૊ને અ
઄ંતયામના વવદ્રાંતથી વભજાલી ળકાળે નશીં. ઄ભુક પ્રકાયનાં વલસ્ભયણ૊નાં કાયણ૊ ફીજા ઩ણ શ૊ઈ ળકે.

(3) દભનન૊ વવદ્રાંત :-

દભન એટરે ચેતન ઄લસ્થાભાંથી ધકેરી દેલાની ક્રિમા. દભન એ એક એલી પ્રક્રિમા છે કે જે ભાં અ઩ણે
અ઩ણા દુઃખદ ઄ને ઄વપ્રમ ઄નુબલ૊ ઄ચેતન ભનભાં ધકેરી દઈએ છીએ. ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ૊ઈડ ભાને છે કે જ્માયે
વ્મક્રકત ક૊ઈ કાયણવય ઈચ્છાઓનું લાચનાઓનું દભન કયે છે .ત્માયે દવભત ઈચ્છાઓનું વલસ્ભયણ થામ છે .
ભાનલીને ઩ણ જે ઄નુબલ૊,શકીકત૊ કે
પ્રવંગ૊ ઄ણગભતા કે ત્રાવદામક શ૊મ તે બૂરલા ગભે છે . તેલા ભાનલી અલા ત્રાવદામક , દુઃખદામક, ઄વપ્રમ ફનાલ૊
઄ચેતન ભનભાં ધકેરી દે છે ઄ને તેનાથી વલસ્ભયણ થામ છે .
દભનના વવદ્રાંતની જર્તવલ્ડે પ્રમ૊ગ દ્રાયા વશભામત કયી છે . તેણે ક૊રેજનાં વલધાથીઓ ઩ય પ્રમ૊ગ કમાસ. તેભને
઄વપ્રમ ઘટનાલા઱ી માદીઓ અ઩લાભાં અલી. 13.73 % વલધાથીઓને ઄વપ્રમ ઘટનાની માદી ભ૊ઢે શતી. અ લસ્તુ
ફતાલે છે કે દુઃખદ ફનાલ૊ને અ઩ણે બૂરલા ઈચ્છતા શ૊ઈએ છીએ.

�વભીક્ષા :-
પ૊ઈડના દભનનાં વવદ્રાંત પ્રભાણે દવભત ઈચ્છા, લાવના, ઄નુબલ૊ કે ફાફત૊નું વલસ્ભયણ થામ છે .
પ૊ઈડન૊ અ વવદ્રાંત ફધી જ વ્મક્રકતઓને રાગુ ઩ાડી ન ળકામ. કેટરીક એલી વ્મક્રકતઓ ઩ણ જ૊લા ભ઱ે છે કે જે ઓેએ
વલસ્ભયણનું કાયણ દભનનાં વવદ્રાંત દ્રાયા વભજાલી ળકામ નશીં. ઄ભુક પ્રકાય૊નાં વલસ્ભયણ૊ ભાટે ઄ન્મ કાયણ૊ ઩ણ શ૊ઈ
ળકે.

(4) ઩વંદગીમુતત વલસ્ભયણન૊ વવદ્રાંત :-

અ વવદ્રાંત૊ પ્રભાણે શેત઩ૂલસક, વબાનતા઩ૂલસક ઩વંદ કયેરી ફાફત૊નું વલસ્ભયણ થતું શ૊મ છે . ઄શીં
વલસ્ભયણ શેતુરક્ષી શ૊મ છે . અ઩ણે જાણીજ૊ઈને ઄ભૂક ફાફત૊ બૂરી જલાનું ઩વંદ કયીએ છીએ.ભાનલી

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 29

઩વંદગી઩ૂલસક ઄ણગભતી ફાફત૊ કે વફનઉ઩મ૊ગી ફાફત૊ ઝડ઩થી બૂરી જામ છે , અને ઩વંદગીમુકત વલસ્ભયણ કશે
છે .
અધુવનક ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ૊ઈડના દભનનાં વવદ્રાંતન૊ ઄સ્લીકાય કયે છે ; જ્માયે ઩વંદગીમુતત વલસ્ભયણના
વવદ્રાંતન૊ સ્લીકાય કયે છે .

� ઩ુનઃપ્રાવતતની વનષ્પ઱તા :-
઄ભુક ફાફત૊ ઄ભુક વભમે માદ કયતી લખતે તેની ઩ુનઃ પ્રાવતત થતી નથી , તેને ઩ુનઃપ્રાવતતની વનષ્પ઱તા
કશેલાભાં અલે છે . ઩યીક્ષાખંડભાં ઄ભુક પ્રક્ષન૊ ઉતય રખલાના કેટરાક ભુૌદાૌઓ માદ ન અલે તેને ઩ુનઃપ્રાવતતની
વનષ્પ઱તા કશેલાભાં અલે છે . અલી વનષ્પ઱તા લખતે ભુદાૌન૊ એકાદ ળબ્દ વંકેત તયીકે ક૊ઈ જણાલે ત૊ ફધી વલગત૊ની
઩ુનઃપ્રાવતત થલા રાગે છે . ઄ભુક લખતે અ઩ણે ક્રપલ્ભના ઄ભુક ર૊કવપ્રમ ગીતની ઩ંક્રકત માદ કયલા ભાંગતા શ૊ઈએ
છીએ ઄ને તે ઩ંક્રકતઓ માદ અલતી નથી. અ઩ણ૊ વભત્ર ગીતન૊ એકાદ ળબ્દ જણાલે છે ઄ને તયત જ ગીતના ફધા
ળબ્દ૊ની ઩ુનઃપ્રાવતત થલા રાગે છે . અન૊ ઄થસ એ કે ગીતની ઩ંક્રકત વંગ્રવશત થમેરી શતી. ઄ભુક વંકેત ભ઱તાં જ તે
઩ંક્રકતઓ માદ અલી ગઈ શતી. જે ફાફત૊ભાં ઩ુનઃપ્રાવતત ઄ળતમ રાગતી શ૊મ તેભાં ઩ણ ઄ભુક વંકેત૊ ભ઱તાં ફધું
માદ અલી જામ છે .

�વંક્ષે઩ :-
અ઩ણા વલસ્ભયણ ભાટે ઘણા કાયણ૊ છે . અ કાયણ૊ની વભજૂ તી અ઩તાં અ઩ણે ચાય વવદ્રાંતની ચચૉ
કયી. અ઩ણે જ૊મું કે ળીખેરી ફાફત૊નું વલસ્ભયણ લધુ વભમ ઩વાય થલાના કાયણે થામ છે . ળીખેરી ફાફત૊નું
વલસ્ભયણ ક૊ઈ ઩ણ પ્રકાયન૊ વલક્ષે઩, ઄ંતયામ કે વલધ્ન કે દભનના કાયણે થામ છે , ત્માયે કેટરીક ફાફત૊નું વલસ્ભયણ
અ઩ણે જાણી જ૊ઈને કયતાં શ૊ઈએ છીએ. ફીજા ળબ્દ૊ભાં કશીએ ત૊ ક૊ઈ ઩ણ ફાફતનું વળક્ષણ ફયાફય થમું ન શ૊મ,
ળીખેરી ફાફત૊નું ધાયણ મ૊ગ્મ યીતે થમું ન શ૊મ, ઄વબરુવચ કે યવ ન શ૊લાના કાયણે ફાફત૊ન૊ ઄ભ્માવ મ૊ગ્મ યીતે
થમ૊ ન શ૊મ કે લાયંલાય ઩ુનયાલતસન થમું ન શ૊મ ત૊ વલસ્ભયણ થામ છે . ભગજ ઩ય અઘાત રાગલાથી કે ભગજને ઈજા
થલાથી ઩ણ વલસ્ભયણ થામ છે . સચતા , િ૊ધ , બમ જે લી અલેગભમ ઄લસ્થા ઩ણ વલસ્ભયણ ભાટે કાયણબૂત ફને છે .

�વલસ્ભયણનાં ઄ન્મ કાયણ૊ :-

વલસ્ભયણ ભાટેના ઉ઩મુસતત ચાય વવદ્રાંત૊ ઉ઩યાંત જુ દા જુ દા ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ જુ દાં જુ દાં કાયણ૊ ફતાવ્માં
છે અ કાયણ૊ નીચે પ્રભાણે છે :-
(1) જે ફાફતભાં અ઩ણને યવ ન શ૊મ તે ફાફત૊નું વલસ્ભયણ જરદી થામ છે .
(2) ળીખલાની ફાફત૊નું પ્રભાણ ઄ને ઩દ્રવત મ૊ગ્મ ન શ૊મ ત૊ તે ફાફત૊જરદી બૂરી જલામ છે .
(3) ળીખલાની ફાફત૊ન૊ ઄ભ્માવ નલાં વાશચામાસ ફાંધ્મા વલના કયલાભાં અલે ત૊ ળીખેરી ફાફત૊ રાંફા વભમે
બૂરી જલામ છે . માદ યાખલા ભાટે ઄ભુક વૂત્ર૊ન૊ કે મુવતતન૊ ઉ઩મ૊ગ કયલ૊ જ૊ઈએ. દા.ત., સ્ભૃવતના ચાય ઘટક૊ને
માદ યાખલા ભાટે અ઩ણે " વળધા઩ુપ્ર " ળબ્દજૂ થ ફનાલી ળકીએ. વળ એટરે વળક્ષણ, ધા એટરે ધાયણ , ઩ુ એટરે
઩ુનયાલશન ઄ને પ્ર એટરે પ્રત્મવબજ્ઞા. બૂવભવતનાં એકરૂ઩ વત્રક૊ણની ળયત૊ માદ યાખલા ભાટે , " ફાખૂફા " , "

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 30

કાકફા " , " ફાફાફા " ળબ્દ જૂ થન૊ ઉ઩મ૊ગ કયીએ છીએ. તકસળાસ્ત્રભાં ઩દ૊ની વ્માવતત માદ યાખલા ભાટે "
શાઉનાફે શળૂનવલ " એ વુત્રન૊ ઉ઩મ૊ગ કયીએ છીએ. વાશચમસ વંફંધ૊થી ળીખેરી ફાફત૊ને રાંફા વભમ વુધી માદ
યાખી ળકામ છે .
(4) ઩ુનયાલતસન કમાસ વલના ળીખેરી ફાફત૊ રાંફા વભમ વુધી માદ યશેતી નથી.
(5) ગ૊ખલાથી ળીખલાની વાભગ્રી રાંફા વભમ વુધી માદ યશેતી નથી.
(6) ળીખલાની ઉંભય, ઄ભ્માવનું લાતાલયણ, ભનની તાજગી, ઩ૂયત૊ અયાભ લગેયે ફાફત૊ વલસ્ભયણ ઩ય ઄વય
કયે છે .
(7) િ૊ધ , બમ, ગબયાટ , સચતા, દુઃખ લગેયે ફાફત૊ વલસ્ભયણ ઩ય ઄વય કયે છે .

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 31

પ્રકયણ-3 - પ્રેયણા

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 32

પ્રકયણ-3 પ્રેયણા
પ્રાસ્તાવલક :-
ભન૊વલજ્ઞાનન૊ શેતુ ભાનલલતસનન૊ ઄ભ્માવ કયીને તેની વભજુ તી અ઩લાન૊ છે .
ભાનલી ઄નેક પ્રકાયનું લતસન કયે છે . ભાનલી ઄નેકવલધ પ્રલૃવતઓ કયે છે . અ઩ણને પ્રક્ષ થામ છે કે ળા ભાટે ભાનલી
અલી વબન્ન વબન્ન પ્રલૃવતઓ કયે છે ? તે પ્રલૃવતઓની ઩ાછ઱ તમાં પ્રેયકફ઱૊ યશેરાં છે ? અ પ્રક્ષન૊ ઉતય અ઩ી
ળકામ કે વલવલધ પ્રેયણાઓ કે જરૂયીમાત૊ લતસનનાં પ્રેયક૊ છે . પ્રેયણા વલના લતસન ળતમ નથી.તેથી જ ગેયેટે કરૃાઃુઃં છે કે
" પ્રેયણા નશીં ત૊ લતસન નશીં." વાભાન્મ જીલનભાં પ્રેયણા ભાટે જુ દા જુ દા ઩મૉમ૊ પ્રમ૊જલાભાં અલે છે . ઈચ્છા,
અકાંક્ષા, ઄વબરા઴ા, ભશત્લકાંક્ષા, જરૂયીમાત૊, પ્રર૊બન, યાગ , દ્રે઴ , સ્લાથસ લગેયે લતસન ઩ાછ઱નાં પ્રેયકફ઱૊ છે .
ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ તેને લતસનની પ્રેયણાઓ ગણે છે . ભાનલીની દયેક પ્રલૃવત ઩ાછ઱ ક૊ઈ પ્રેયણા યશેરી શ૊મ છે . ભાનલી
શંભેળા પ્રેક્રયત શ૊મ છે . અભ જન્ભથી ભૃત્મુ વુધી થતી વલવલધ પ્રલૃવતઓ ઩ાછ઱ પ્રેયણાઓ યશેરી શ૊મ છે . તેથી
ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ પ્રેયણાનાં ઄ભ્માવભાં યવ ધયાલે છે .
પ્રસ્તુત પ્રકયણભાં પ્રેયણાન૊ ઄થસ, પ્રેયણાનું સ્લરૂ઩, પ્રેયણાનાં પ્રકાય૊, ળાયીક્રયક પ્રેયણાઓ, ભન૊લૈજ્ઞાવનક
પ્રેયણાઓ, વાભાવજક પ્રેયણાઓ ઄ને ઄જ્ઞાત પ્રેયણાઓની ચચૉ કયલાભાં અલી છે .

(2) પ્રેયણાન૊ ઄થસ :-

પ્રેયણાને ઄ંગ્રજીભાં Motive ન૊ ઄થસ થામ છે - " જે ક૊ઈ કામસ ભાટે પ્રલૃત કયે તે." અ ઄થસભાં
જરૂયીમાત૊, ઈચ્છાઓ, ઉત્કંઠાઓ, ધ્મેમ૊,લૃવતઓ, ઉત્તેજનાઓ લગેયે ળબ્દ૊ન૊ ઉ઩મ૊ગ થઈ ળકે છે .
પ્રાણીઓભાં વશજલૃવત ખૂફ જ વનવક્ષત લસ્તુનું વૂચન ધયાલે છે . ઩ણ ભાનલીની પ્રલૃવતઓભાં વશજલૃવત
ળબ્દ ફંધફેવત૊ અલત૊ નથી.અધુવનક ભન૊લૈજ્ઞાનભાં વશજલૃવતને ફદરે પ્રેયણા ઄ને જરૂયીમાતના ખ્માર૊ લધુ
પ્રચવરત ફન્મા છે . વશજલૃવતન૊ ખ્માર ઓછ૊ લૈજ્ઞાવનક છે , તેથી તેન૊ ઉ઩મ૊ગ ખાવ થત૊ નથી. તેથી અધુવનક
ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ વશજલૃવતને ભાટે " ળાક્રયયીક પ્રેયક " કે " જૈ વલક પ્રેયક " એ ળબ્દન૊ ઉ઩મ૊ગ લધુ કયે છે . અધુવનક
ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ ભાનલીને વલવલધ પ્રલૃવતઓભાં પ્રેયનાય ફ઱ને પ્રેયણા કશે છે . વ્મક્રકતને જે પ્રલૃત કયે છે , ક્રિમાળીર ફનાલે
છે , તે પ્રેયણા છે .
" વ્મક્રકતને જે પ્રલૃત કયે, ક્રિમાળીર ફનાલે છે તે પ્રેયણા. "અ પ્રભાણે પ્રેયણાન૊ વ્મા઩ક ઄થસ કયીએ ત૊
પ્રેયણાભાં અંતક્રયક ઄ને ફાહ્ય ઩ક્રયફ઱૊ન૊ વભાલેળ થામ છે ; ઩યંતુ ભન૊વલજ્ઞાનભાં પ્રેયણાન૊ ઄થસ લતસન ભાટે પ્રેયનાય
અંતક્રયક ઩ક્રયફ઱૊ તયીકે ગણલાભાં અલે છે . અ યીતે પ્રેયણાન૊ ભમાસક્રદત ઄થસ ઄શીં કયલાભાં અલે છે .

�પ્રેયણાની વ્માખ્માઓ :-
પ્રેયણાની કેટરીક વ્માખ્મા નીચે પ્રભાણે કયલાભાં અલેર છે :-
(1) " પ્રેયણા એલું વલવળષ્ટ અંતક્રયક તત્લ કે ઩ક્રયવસ્થવત છે કે જે પ્રલૃવતને ઉદૃીતત કયે છે ઄ને તેને ઩૊઴ે છે . " :- જે .
઩ી. ગીલ્પડસ
(2) " પ્રેયણાનું કામસ અંતક્રયક છે . પ્રેયણા વ્મક્રકતને પ્રલૃવત ભાટે પ્રેયે છે ઄ને ઄ભૂક ચ૊તકવ પ્રલૃવતની ઩વંદગી ભાટે દ૊યે
છે . " :- ગેયેટ

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 33

(3) " પ્રેયણા એટરે વ્મક્રકતની અંતક્રયક જરૂયીમાત૊ભાંથી વંત૊઴ામ તેલાં રક્ષ્મ૊ તયપ ઄વબભુખ ફનેર લતસન .":- વી.
ટી. ભ૊ગસન
(4) " પ્રેયણા એ એક પ્રકાયની રાગણી છે કે જે ઄ભુક કામસની ઩ક્રય઩ૂણસતાના વલચાયથી વંકરામેરી શ૊મ છે ." :-
શ૊પડીં
(5) " પ્રેયણા એ વનવક્ષત કામસ કે શેતુની ઩ક્રય઩ૂણસતા ભાટેન૊ વલચાય છે . " :- ગ્રીન
(6) " પ્રેયણા એ વ્મક્રકતની અંતક્રયક ફાફત છે કે જે તેને ઄ભુક લતસન કયલા ભાટે પ્રેયે છે ." :- વ૊યેનવન ઄ને ભાભ
અ યીતે જુ દા જુ દા ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ પ્રેયણાની જુ દી જુ દી વ્માખ્માઓ અ઩ી છે . ભાનલી ળાયીક્રયક કે
ભાનવવક જરૂયીમાત૊ વંત૊઴લા ભાટે પ્રલૃવત કયલા
પ્રેયામ છે , જરૂયીમાત૊ વંત૊઴લા ભાટે વ્મક્રકતએ ફાહ્ય લાતાલયણ ઩ય અધાય યાખલ૊ ઩ડે છે . તેથી પ્રેયણાએ અંતક્રયક
઩ક્રયફ઱ છે . જે જરૂયીમાત૊ વંત૊઴લાની શ૊મ છે તે ફાહ્ય ઩ક્રયફ઱૊ દ્રાયા જ વંત૊઴ી ળકામ છે . તેથી અ઩ણે પ્રેયણાની
નીચે પ્રભાણેની વ્માખ્મા અ઩ીએ.
" પ્રેયણા એટરે ભાનલીને ક૊ઈ ધ્મેમની ઩ક્રય઩ૂણસતા તયપ દ૊યી જતું અંતક્રયક ઩ક્રયફ઱. "
�પ્રેયણાનાં રક્ષણ૊ :-
પ્રેયણાનાં રક્ષણ૊ નીચે પ્રભાણે અ઩ી ળકામ:-
(1) પ્રેયણા એ અંતક્રયક ઩ક્રયફ઱ છે .
(2) પ્રેયણા લતસન તયપ રઈ જામ છે . પ્રેયણા ગવતળીર શ૊મ છે .
(3) પ્રેયણા કામસની ઩ક્રય઩ૂણસતાના વલચાય વાથે વંક઱ામેર છે .
(4) પ્રેયણા ભાનલીની ફધી પ્રલૃવતઓનું ક્રદળાવૂચન કયે છે .
(5) પ્રેયણાઓ ભાનલીની ળાયીક્રયક કે ભાનવવક જરૂયીમાત૊ ભાટે તેને દયેક પ્રલૃવતભાં ક્રિમાળીર ફનાલે છે .

(3) પ્રેયણાનું સ્લરૂ઩ :-

અ઩ણે જામું કે પ્રેયણા એ એક એલું વલવળષ્ટ અંતક્રયક ઩ક્રયફ઱ છે કે જે પ્રલૃવતને ઉદૃીતત કયે છે ઄ને તેને ઩૊઩ે
છે .પ્રેયણાના સ્લરૂ઩ની ચચૉભાં નીચેના ભુદૃાઓન૊ વભાલેળ કયી ળકામ.
(1) પ્રેયણા એ એલું અંતક્રયક તત્લ છે કે ઉત્઩ન્ન થતાં વ્મક્રકત તનાલ ઄નુબલે છે :-
વ્મક્રકતને બૂખ કે તયવ રાગે ત૊ તેનાભાં તેન૊ ઄બાલ દેખામ છે . અ ઄બાલને ઩ૂણસ કયલા તે ચ૊તકવ યીતે પ્રલૃવતળીર
ફને છે . ટુંકભાં કશીએ ત૊ જે જરૂયીમાતથી તનાલ ઉ઩વસ્થત થામ છે , તે જરૂયીમાતને વંત૊઴લા વ્મક્રકત પ્રમત્ન કયે છે .
(2) ફાહ્ય પ્રલૃવત ઩યથી પ્રેયણા વલળે ઄નુભાન કયી ળકામ છે :-
વ્મક્રકત જ૊ ઩ાણીની ળ૊ધ કયતી શ૊મ ત૊ અ઩ણે ઄નુભાન કયી ળકીએ કે તેને તયવ રાગી છે .
(3) વ્મક્રકતને ક્રિમાળીર કયલા ભાટે પ્રેયણા ભશત્લન૊ બાગ બજલે છે :-
પ્રેયણા ઉત્઩ન્ન થલાને કાયણે ભાનલી ફાહ્ય લસ્તુઓ ભે઱લલા પ્રમત્ન કયે છે . દા. ત., વ્મક્રકતને બૂખ રાગી શ૊મ ત૊ તે
ખ૊યાક ભે઱લલા પ્રમત્ન કયત૊ યશે છે ; ઩યંતુ જ૊ બૂખ રાગી ન શ૊મ ત૊ દૂધ઩ાકનું ત઩ેરું ઩ડમું શ૊મ ત૊઩ણ તે તેના તયપ
નજય ઩ણ નાખત૊ નથી. તેન૊ ઄થસ એ થામ છે કે વ્મક્રકતને ક્રિમાળીર ફનાલલા ભાટે અંતક્રયક તત્઩યતા ઄ગત્મન૊
બાગ બજલે છે .
(4) પ્રાણીને પ્રલૃવત ભાટે પ્રેયનાય પ્રેયણા એ અંતક્રયક ઩ક્રયફ઱ છે :-
GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 34
ફશાયના ક૊ઈ ઩ણ ઉદૃી઩કની શાજયી ન શ૊મ ત૊઩ણ પ્રાણી પ્રલૃવત કયે છે . ઉંદય ઩યનાં એક પ્રામ૊વગક ઄ભ્માવથી અ
ફાફત લધુ સ્઩ષ્ટ થળે.
એક ઉંદયને ઄ંધાયા ઓયડાભાં એક ભ૊ટા ઩ાંજયાભાં ઩ૂયલાભાં અવ્મ૊. ઓયડાભાં પ્રકાળ નથી તેભ જ ક૊ઈ
઄લાજ થત૊ નથી. ઉંદયના ઩ાંજયા વાથે એક મંત્રની ગ૊ઠલણી કયલાભાં અલી , તેથી ઉંદયની વશરચાર ઄ંગેની વલગત૊
ફશાયના બાગભાં ફેઠેર વ્મક્રકત નોંધી ળકે. ઉંદયને ફે ક્રદલવ યાખેર. તેની વશરચારની નોંધે ત઩ાવલાભાં અલી. ફે-
ત્રણ કરાક વુધી ઉંદય ઩ાંજયાંભાં ઄શીં તશીં પયત૊ યશેત૊ શત૊. થ૊ડીલાય વનવષ્િમ ફની જત૊. પયીથી પ્રલૃવતળીર ફની
જત૊. તે ઩યથી વાવફત થામ છે કે પ્રેયણા એ અંતક્રયક ઩ક્રયફ઱ છે , તેને ભાટે ફાહ્ય ઉદૃી઩કની શાજયી ઄વનલામસ નથી.
(5) જરૂયીમાત, ઈયણ ઄ને પ્રર૊બન ( Need Drive Incentive ) એ પ્રેયણાનાં ત્રણ ઄ંગ૊ છે :-
પ્રાણીભાત્રને કેટરીક ભૂ઱બુત જરૂયીમાત૊ છે . દા. ત., બૂખ, તયવ , અયાભ લગેયે. બૂખ રાગે ત્માયે જઠયનું
અકુંચન થામ છે .તયવ રાગે ત્માયે ગ઱ાની ક્રદલાર૊ વુકામ છે . તેથી વ્મક્રકત જરૂયીમાત૊ને ઩ૂણસ કયલા ખ૊યાક ઄ને ઩ાણી
ળ૊ધે છે .

� પ્રેયણાનું ચિ :-
વી.ટી .ભ૊ગસન પ્રેયણાને ચિીમ ગણે છે . પ્રેયણાના ચિનાં ત્રણ ઩ાવાંઓ યશે છે :-
(1) વ્મક્રકતભાં યશેરી અંતક્રયક પ્રેયણાત્ભક વસ્થવત, જે લતસનને ઄ભુક રક્ષ્મ પ્રત્મે રઈ જામ છે .
(2) પ્રેયણાથી દ૊યેરું લતસન ઄ભુક રક્ષ્મ પ્રત્મ ગવતળીર ફને, તે પ્રેયણાનું ફીજુ ં ઩ાવું છે . અલું લતસન રક્ષ્મ વવદ્ર કયલા
ભાટેનું વાધનરૂ઩ લતસન છે .
(3) રક્ષ્મપ્રાવતત ઄ને યાશત. પ્રેયણાથી દ૊યામેરા લતસન લડે રક્ષ્મ પ્રાતત થામ છે ઄ને પ્રાણી કે ભનુષ્મને યાશત થામ
છે .અ ફાફત દષ્ટાંતથી સ્઩ષ્ટ કયી ળકામ. દા. ત., બૂખ એક અંતક્રયક પ્રેયણાત્ભક વસ્થવત છે . બુખ લતસનને ઄ભુક રક્ષ્મ
પ્રત્મે રઈ જામ છે . એટરે કે બૂખથી પ્રેયામેરું લતસન ખ૊યાકના રક્ષ્મ પ્રત્મે રઈ જામ છે . તે વાધનરૂ઩ લતસન ગણામ છે .
અ યીતે ખ૊યાકનું રક્ષ્મ વવદ્ર થામ છે ઄ને પ્રાણી કે ભનુષ્મને યાશત ભ઱ે છે . પ્રેયણાનું અલું ચિ વતત ચાલ્માં કયતું શ૊મ
છે . તેને નીચેની અકૃવતથી વભજાલી ળકામ.

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 35

(4) પ્રેયણાનાં પ્રકાય૊ :-
જે લી યીતે વ્મક્રકતભાં બૂખ, તયવ, જાતીમ પ્રેયણા, અયાભ લગેયે ળાયીક્રયક જરૂયીમાત૊ છે ; તેલી યીતે
વ્મક્રકતભાં ભન૊લૈજ્ઞાવનક ઄ને વાભાવજક પ્રેયણાઓ છે .તેથી પ્રેયણાઓના નીચે ભુજફ ચાય પ્રકાય૊ છે :-
(1) ળાયીક્રયક પ્રેયણાઓ
(2) ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણાઓ
(3) વાભાવજક પ્રેયણાઓ
(4) ઄જ્ઞાત પ્રેયણાઓ

��૧ ળાયીક્રયક પ્રેયણાઓ ��

ભનુષ્મ કેટરીક ભૂ઱બૂત જરૂયીમાત૊ છે . ળયીયને ટકાલી યાખલા ભાટે અ જરૂયીમાત૊ વંત૊઴લી જરૂયી
છે .અ ળાયીક્રયક જરૂયીમાત૊ને ળાયીક્રયક પ્રેયણાઓ કશે છે . ળાયીક્રયક પ્રેયણાઓના ફે બાગ ઩ાડી ળકામ :
(1) ફાહ્ય લાતાલયણ ઉ઩ય અધાય યાખનાય પ્રેયણાઓ
(2) ફાહ્ય લાતાલયણ ઉ઩ય અધાય ન યાખનાય પ્રેયણાઓ.
ળાયીક્રયક પ્રેયણાના નીચે પ્રભાણે ચાય પ્રકાય૊ ઩ાડી ળકામ :-
(1) ળયીય - વભતુરાલાદ
(2) બૂખ ઄ને તયવ
(3) જાતીમ પ્રેયણા
(4) અયાભ ઄ને વનદ્રા

(1) ળયીય - વભતુરાલાદ :-

ડફલ્મુ. ફી. કેનન ઄ને ફનૉડ વોથી પ્રથભ ળયીય - વભતુરાલાદન૊ વવદ્રાંત અ઩ેર છે . અ વવદ્રાંત પ્રભાણે
ળયીય ઩૊ત જ ફાહ્ય લાતાલયણ વાથે વભતુરા જા઱લી યાખે છે . ભનુષ્મના ળયીયની યચના એલા પ્રકાયની છે કે તે
અંતક્રયક ક્રિમાઓ દ્રાયા વભતુરા જા઱લી યાખે છે . દા. ત., અ઩ણા ળયીયની ગયભી 98° થી લધલી જ૊ઈએ નસશ.
જ્માયે ફાહ્ય લાતાલયણભાં ઉષ્ણતા લધાયે શ૊મ ત૊ અ઩ણા ળયીયની ગયભી ઩ણ 98° થી લધલાન૊ વંબલ યશે છે ઄ને
ત્માયે ઩યવેલા દ્રાયા અ઩રૄં ળયીય ઠંડું થામ છે .એ જ યીતે વળમા઱ાભાં ફશાયનું લાતાલયણ ફશુ ં જ ઠંડું શ૊મ ત્માયે
અ઩ણે લધાયે ગયભી ભે઱લીને વભતુરા વાચલી યાખીએ છીએ.
જ્માયે અ઩ણે વખત ઩ક્રયક્ષભ કયીએ છીએ ત્માયે ળયીયની ળક્રકતન૊ લધુ ઉ઩મ૊ગ થામ છે ઄ને તેને ઩ક્રયણાભે
ર૊શીભાં ખાંડનું પ્રભાણ ઘટે યશે છે .મકૃત ખાંડના જ્થાને છુ ટ૊ ઩ાડીને ર૊શીને અ઩ે છે . અ યીતે ર૊શીભાં ખાંડનું
પ્રભાણ જ઱લામ યશે છે . અ઩ણા ળયીયની વ્મલસ્થા એલા પ્રકાયની છે કે તે ખાંડ, ભીઠુ,ં ઩ાણી, પ્રાણલામુ, પ્ર૊ટીન,
ચયફી લગેયેભાં વભતુરા જા઱લી યાખે છે . અ યીતે ળયીયની વભતુરા જા઱લલાની ળવતત સ્લમંવંચાવરત છે .
અ યીતે ફાહ્ય લાતાલયણ ઩ય અધાય ન યાખનાય ઈયણ૊ની વભજુ તી અ઩ણને ળયીય વભતુરાલાદના
વવદ્રાંત દ્રાયા ભ઱ે છે ; ઩યંતુ કેટરીક ળાયીક્રયક જરૂયીમાત૊ એલી છે કે જે ભાટે ફાહ્ય લાતાલયણ ઩ય અધાય યાખલ૊ ઩ડે.
અ઩ણને બૂખ રાગી શ૊મ ત્માયે અ઩ણે ખ૊યાક ન ભે઱લી એ ત્માં વુધી ળયીયભાં વભતુરા અલતી નથી.

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 36

 ભાનલ ળયીયની યચના એલી છે કે કેટરીક અંતક્રયક ક્રિમાઓ દ્રાયા ળયીય વભતુરન સ્થાવ઩ત થામ છે . અ યીતે
ળયીયનું ઉષ્ણતાભાન, ળયીયભાં ખાંડ, ભીઠું , પ્ર૊ટીન લગેયેની વભતુરા ળયીયની અંતક્રયક ક્રિમાઓ લડે સ્થાવ઩ત થામ છે .
અભ ળયીય ઩૊તે જ ફાહ્ય લાતાલયણ વાથે વભતુરા સ્થા઩ે છે .

(2) બૂખ ઄ને તયવ :-

બૂખ ઄ને તયવ એ જન્ભજાત પ્રેયણાઓ છે . બૂખ ઄ને તયવ રાગે ત્માયે દયેક પ્રાણીભાં ફે પ્રકાયના પેયપાય૊
જ૊લા ભ઱ે છે . એક ફાહ્ય લતસનભાં પેયપાય થામ છે ; ફીજ૊, ળયીયભાં અંતક્રયક પેયપાય થામ છે .
બૂખના વભમે ફાહ્ય લતસનભાં થતાં પેયપાય૊ન૊ ઄ભ્઴ાવ ટ૊રભેન ઄ને ય૊વફન્વને ઉંદય૊ ઉ઩ય કેટરાક પ્રમ૊ગ૊
કયીને કયેર છે .અ પ્રમ૊ગ૊ દ્રાયા એ વાવફત થમું કે બૂખની વસ્થવતભાં પ્રાણીની ક્રિમાળીરતા લધી જામ છે ઄ને
ભાનલીની ફાફતભાં કામસકુળ઱તા ઘટે છે .
બૂખનાં વભમે ળયીયભાં થતાં અંતક્રયક પેયપાય૊ન૊ ઄ભ્માવ ડબ્લ્મું. ફી. કેનને કયેર છે . તેણે વાવફત કમુું કે
જઠયભાં અકુંચન થામ છે ત્માયે બૂખ રાગે છે ; ઩યંતુ ત્માય ઩છીના કેટરાંક વંળ૊ધન૊એ કેનના ભતને ખ૊ટ૊ ઩ડેર છે . તે
વંળ૊ધન૊થી વાવફત થમું કે ર૊શીભાં યાવામવણક પેયપાય૊ને કાયણે જઠયભાં અકુંચન થામ છે . ટુંકભાં, એટરું ત૊ વાવફત
થામ છે કે બૂખ ઄ને જઠયભાં અકુંચન ર૊શીના યાવામવણક પેયપાય ઉ઩ય અધાક્રયત છે .
અધુવનક વંળ૊ધન૊ પ્રભાણે ભગજના શામ઩૊થેરેભવ નાભના બાગભાં બૂખભાં વંત૊઴ ઄ને ઉદૃબલનાં કેન્દ્ર૊
અલેર છે . શામ઩૊થેરેભવભાં અલેર લેન્ટ્ર૊ ભીડીમર કેન્દ્ર બૂખના વંત૊઴ વાથે વંફંધ ધયાલે છે ઄ને એકસ્ટ્રીભ રેટયર
કેન્દ્ર બૂખના ઉદૃબલ વાથે વંફંધ ધયાલે છે .
બૂખના વભમે ખ૊યાકની ઩વંદગીની ફાફતના પ્રમ૊ગ૊ કયલાભાં અલેર છે .તેનાથી વાવફત થમું કે પ્રાણીઓ
ભુતત યીતે ખ૊યાક ઩વંદ કયે છે ; ઩યંતુ ભાનલીની ફાફતભાં, કુટુંફ કે વભાજન૊ પ્રબાલ શ૊લાથી, મ૊ગ્મ ઩વંદગી થતી
નથી.
તયવ ઩ણ ઄વત ભશત્લની ળાયીક્રયક પ્રેયણા છે . ઩ાણીની તયવ રાગે ત્માયે ગ઱ું વુકામ છે ઄ને ળ૊઴
઄નુબલામ છે . ઩યંતુ ભ૊ઢું ઄ને ગ઱ાને બીના કયલાથી ઩ાણીની જરૂયીમાત વંત૊઴ાતી નથી,તયવ થ૊ડીલાય ઓછી
જણામ છે . ઩યંતુ ઩ાણી ઩ીલાથી જ તયવ છી઩ામ છે .
બૂખની જે ભ તયવનું વનમંત્રણ ઩ણ ભગજના ઄ભુક બાગ૊ દ્રાયા થામ છે એલું વંળ૊ધન૊થી વાવફત થમું છે
. શામ઩૊થેરેભવભાં અલેરાં કેટરાંક કેન્દ્ર૊ ઩ાણીના ઄ઙાલ પ્રત્મે વંલેદનળીર શ૊મ છે ઄ને તેને રીધે તયવ રાગે છે
તેભજ ઩ાણી ઩ીલાની પ્રલૃવત થામ છે .

(3) જાતીમ પ્રેયણા :-

જાતીમ પ્રેયણા એ જન્ભજાત પ્રેયણા છે , ઩યંતુ જીલન જીલલા ભાટે બૂખ ઄ને તયવની તૃવતત જે ટરી
઄વનલામસ ફની યશે છે તેટરી ઄વનલામસતા જાતીમલૃવતની ફાફતભાં નથી. ભાનલી ખાધા઩ીધા લગય ચરાલી ળકે નશીં ,
઩ણ જાતીમલૃવતની તૃવતત વલના તેનું જીલન ઩વાય થઈ ળકે છે .
કાભલૃવતની ઄વબવ્મક્રકત ભાટે ક૊ઈ કે઱લણીની જરૂય ઩ડતી નથી. કાભલૃવતને વંત૊઴લાની યીત ઩ય
વાભાવજક નીવતવનમભ૊, અદળૉ ઄ને વળક્ષણની ઄વય થામ છે . ફ્ર૊ઈડ નાભન૊ ભન૊લૈજ્ઞાવનક જાતીમ પ્રેયણાને ફધી
પ્રેયણાઓ કયતાં પ્રફ઱ પ્રેયણા ગણે છે . તેને ભત પ્રભાણે ભાનલીની તભાભ પ્રલૃવતઓનું કેન્દ્ર કાભલૃવત છે . વભાજે ઩ણ
GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 37
કાભલૃવતની ઄વબવ્મક્રકત ઄ને તૃવતત ભાટે જે ટરા નીવતવનમભ૊ ફનાવ્મા છે તેટરા નીવતવનમભ૊ બાગ્મે જ ઄ન્મ
પ્રેયણાઓની ઄ને ઄વબવ્મક્રકત ઄ને તૃવતત ભાટે ફનાવ્મા શળે. અ જ શકીકત ફતાલે છે કે ભાનલીના જીલનભાં
઩ક્રયલતસન કયનાય પ્રેયકફ઱ તે કાભલૃવત છે .
જાતીમ પ્રેયણાનું વનમંત્રણ ફે ઘટક૊ લડે થામ છે :-
(1) જાતીમ ગ્રંવથના સ્ત્રાલ૊ ઄ને
(2) વળક્ષણ દ્રાયૌ પ્રાતત થતી ટેલ૊.઩ુરુ઴ ઄ને સ્ત્રીભાં જાતીમ ગ્રંવથઓ અલેરી છે . ઩ુરુ઴ના લૃ઴ણભાંથી એન્ર૊જીન્વ
઄ને ટેસ્ટ૊સ્ટેય૊ન નાભન૊ સ્ત્રાલ૊ થામ છે . તેનાથી ઩ુરુ઴ભાં જાતીમ ઩ક્રય઩કલતા અલે છે ઄ને જાતીમ લતસનન૊ ઉદ્રબલ
થામ છે . સ્ત્રીના ઄ંડાળમભાંથી ઝયત૊ એસ્ટ્ર૊જીન્વન૊ સ્ત્રાલ સ્ત્રીની જાતીમ ઩ક્રય઩કલતા ઄ને કાભેચ્છાની જાગ્રવતભાં
ભશત્લન૊ બાગ બજલે છે . વંળ૊ધન૊ પ્રભાણે શામ઩૊થેરેભવ ઄ને ભવસ્તષ્કછારનાં કેન્દ્ર૊ ઩ણ જાતીમ પ્રેયણાનાં ઉદ્રબલ
઄ને વલકાવભાં ભશત્લન૊ બાગ બજલે છે .
ભાનલના જાતીમ લતસનભાં વળક્ષણ દ્રાયા કેટરીક ટેલ૊ પ્રાતત થઈ શ૊મ છે . જાતીમ લતસનના ઉદ્રબલભાં ફાહ્ય
ઉદ્રી઩ક૊ ઄ને જાતીમ પ્રત્મેનાં ભન૊લરણ૊ ભશત્લન૊ બાગ બજલે છે .

(4) અયાભ ઄ને વનદ્રા :-

અયાભ ઄ને વનદ્રા એ ભાનવવક ઄ને ળાયીક્રયક વભતુરા પ્રાતત કયલાભાં ઄ગત્મન૊ બાગ બજલે છે . બૂખ
઄ને તયવની પ્રેયણા કયતાં ઩ણ અયાભ ઄ને ઊંધની પ્રેયણા ફ઱લાન શ૊મ છે .અ઩ણે બૂખ્મા શ૊ઈએ, થાકી ગમાં
શ૊ઈએ, જભલાનું તૈમાય થમું ન શ૊મ ત્માયે અ઩ણે જમ્મા લગય ઩ણ ઊંઘી જઈએ છીએ. ટુંકભાં કશીએ ત૊ ઄ભુક વભમ
કાભ કમાસ ઩છી અ઩ણે થાકી જઈએ છીએ ઄ને તેથી અયાભ ઄ને ઊંઘની જરૂયીમાત ઊબી થામ છે .
અ઩ણે ભશેનત કયી શ૊મ કે નસશ, ઩ણ ઊંઘના વનમત વભમે અ઩ણને ઊંઘ અલલા ભાંડે છે . રાંફા વભમ
વુધી વ્મક્રકતને જાગતી યાખલી ભુશ્કેર છે . અ ભાટે ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ પ્રમ૊ગ૊ ઄ને ઄ભ્માવ૊ કયેર છે . તે ઄ભ્માવભાં
વનવક્ષત વલગત૊ જાણલા ભ઱ી. એક વ્મક્રકત 5 કરાકની ઊંઘ ફાદ કયતાં 10 ક્રદલવ વુધી જાગી શતી . અ વભમ
દયવભમાન વલકૃવતનાં વચહ્રન૊ વ્મક્રકતભાં જણાલલા રાગ્માં. તેન૊ સ્લબાલ વચડીમ૊ ફની ગમ૊ તેના વલચાય૊ વલકૃત ફનલા
રાગ્માં, તે ભ્રભ૊ ઄ને વલભ્રભ૊થી ઩ીડાલા રાગી. દવભાં ક્રદલવ ઩છી ત૊ તેનું લતસન એટરું ફધું વલકૃત ફની ગમું કે પ્રમ૊ગ
ફંધ કયલાની પયજ ઩ડી.
અ યીતે જ૊ અયાભ ઄ને ઊંધ વ્મક્રકતને પ્રભાણભાં ન ભ઱ે ઄ને તેની ઩ાવેથી ક્રદલવયાત વતત કાભ રેલાભાં
અલે ત૊ તે ળાયીક્રયક નફ઱ાઈની વાથે વાથે ભાનવવક નફ઱ાઈન૊ ઩ણ બ૊ગ ફને છે . અલી વ્મક્રકત અિભક ફની
જામ છે ઄ને ઄નેક પ્રકાયનાં વચતભ્રભ૊ન૊ બ૊ગ ફને છે .
ઉ઩મુસકત ળાયીક્રયક પ્રેયણાઓ ઉ઩યાંત ભ઱ભૂત્ર - વલવજસ નની, સ્લાવ રેલાની, ળયીયનું ઉષ્ણતાભાન વસ્થય
યાખલાની લગેયે જરૂયીમાત૊ન૊ ળાયીક્રયક પ્રેયણાભાં વભાલેળ કયલાભાં અલે છે . જ્માયે અ પ્રેયણાઓ વ્મક્રકતભાં પ્રફ઱
થામ છે ત્માયે તેને વંત૊઴લી જ૊ઈએ. જ૊ અભ કયલાભાં ન અલે ત૊ વ્મક્રકતના અય૊ગ્મ ઩ય ખયાફ ઄વય થામ છે .

��(2) ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણાઓ ��

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 38

 ભાનવવક સ્લાસ્્મ ઄ને ઄નુકૂરન ભાટે ખૂફ જ ભશત્લની ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણાઓ છે . કેટરાક
ભન૊લૈજ્ઞાવનકનું કશેલું છે કે ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણાઓ એ ળાયીક્રયક પ્રેયણાઓનું વલસ્તૃતીકયણ છે . ઓર઩૊ટસ નાભન૊
ભન૊લૈજ્ઞાવનક જણાલે છે કે " ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણાઓ ળાયીક્રયક ભા઱ખાભાંથી ઉત્઩ન્ન થામ છે , ઩ણ તેનાથી સ્લતંત્ર
યીતે કાભ કયે છે . "
અ યીતે ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણાઓ ઄ને ળાયીક્રયક પ્રેયણાઓના સ્લરૂ઩ભાં કેટરીક વભાનતા યશેરી છે . અભ
છતાં ફંને લચ્ચે ભશત્લના તપાલત છે . ળાયીક્રયક પ્રેયણાઓભાં જરૂયીમાત૊ પ્રાતત થતાં એક પ્રકાયની તૃવતત ઄નુબલામ છે .
ખ૊યાક ભ઱તાં બૂખની પ્રેયણા વંત૊઴ામ છે ત્માયે ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણાની ફાફતભાં જરૂયીમાત પ્રાતત થામ છતાં તૃવતતન૊
઄નુબલ ન ઩ણ થામ. દા. ત., પ્રેભન૊ અલેગ વપ્રમજનને ભ઱તાં ળાંત થલાને ફદરે લધાયે પ્રફ઱ ફને. ળાયીક્રયક
પ્રેયણાઓ ઄ને ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણાઓ લચ્ચેન૊ ફીજ૊ તપાલત એ છે કે ળાયીક્રયક પ્રેયણાભાં જરૂયીમાત૊ બોવતક
સ્લરૂ઩ની શ૊મ છે , જ્માયે ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણાઓની જરૂયીમાત૊ પ્રતીકાત્ભક શ૊મ છે . દા. ત., અ઩ણે લાઘને જ૊તાં
બમ ઩ાભીએ છીએ. લાઘ બમનું કાયણ નથી. લાઘ બમનું પ્રતીક છે , તેથી અ઩ણે લાઘથી ડયએ છીએ.
ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણાઓભાં અલેગ૊ન૊ વભાલેળ થામ છે . ભાનલ પ્રલૃવતઓનું વંચારન કયલા ભાટે અલેગ૊
ભશત્લન૊ બાગ બજલે છે . ભાણવ જ્માયે અલેગભમ ફને છે ત્માયે ઄ભુક પ્રલૃવત કયે છે . િ૊ધના અલેગભાં વ્મક્રકત
વાભેની વ્મક્રકતને ભાયલા દ૊ડે છે . અલેગ૊ને ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણા તયીકે ઓ઱ખાલાભાં અલે છે .
અલેગ૊ ભુખ્મત્લે ફે પ્રકાયના છે :-
(1) દુઃખદામક
(2) વુખદામક.
િ૊ધ ઄ને બમ દુઃખદામક અલેગ૊ છે . પ્રેભ ઄ને અનંદ એ વુખદામક અલેગ૊ છે . િ૊ધના અલેગને લળ થઈ
ભાનલી વલનાળાત્ભક પ્રલૃવત કયી ફેવે છે , જ્માયે અનંદના અલેગને લળ થઈ ભાનલી યચનાત્ભક પ્રલૃવત કયે છે .અ યીતે
ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણા તયીકે નીચે પ્રભાણેના અલેગ૊ન૊ વભાલેળ કયલાભાં અલે છે :-
(1) િ૊ધ (Anger )
(2) બમ ( Fear )
(3) ળ૊ક ઄ને ક્રદરગીયી (Grief and sorrow )
(4) પ્રેભ (Love )

(1) િ૊ધ :-
િ૊ધ એ પ્રાથવભક અલેગ છે . િ૊ધ એ વનમંત્રણ વાભેન૊ પ્રવતવ્મા઩ાય છે . વ્મવતતના કામસભાં જ્માયે ઄લય૊ધ
અલે ત્માયે િ૊ધ અલે છે . ઩ાવેથી ક૊ઈ લસ્તુ રઈ રેલાભાં અલે ત્માયે તે ચીવ૊ ઩ાડળે , ફટકાં ફ઱ળે કે લા઱ ખેંચળે.
઩ુખ્ત વ્મક્રકત ફંધન કે વનમંત્રણ વાભે ઩૊તાન૊ ઄લાજ ઉઠાલે છે .
વભાજ ઄ને વંસ્કૃવત પ્રભાણે િ૊ધની ઄વબવ્મક્રકત વબન્ન વબન્ન શ૊મ છે . વંસ્કાયી ઄ને વળસ્તભમ વભાજભાં
વ્મક્રકત ઄વશકાય દ્રાયા િ૊ધની ઄વબવ્મક્રકત કયે છે . યાજ્મ વયકાય કે વંસ્થા વાભે િ૊ધ શડતાર, વયઘવ, વત્માગ્રશ,
અંદ૊રન, ઄વશકાય લગેયે દ્રાયા વ્મતત કયલાભાં અલે છે .

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 39

 દયેક વ્મક્રકત િ૊ધ ઄સશવક યીતે વ્મતત કયતી શ૊મ છે તેલું નથી. વ્મક્રકત તમાયેક િ૊ધભાં વાભેની વ્મક્રકતને ભાયે છે
કે ઈજા કયે છે . તમાયેક િ૊ધભાં વ્મક્રકત વાભેની વ્મક્રકતનું ખૂન ઩ણ કયે છે , ત૊ તમાયેક ઩૊તે અત્ભશત્મા ઩ણ કયી ફેવે છે .
(2) બમ :-
બમ કે ફીક એ પ્રાથવભક અલેગ છે . બમન૊ અલેગ એ વન઴ેધાત્ભક પ્રેયણા છે . બમજનક ઩ક્રયવસ્થવતથી
ફચલા ભાટે દૂય નાવી જલાન૊ પ્રમત્ન ઄સશ થામ છે . બમજનક લાતાલયણથી વ્મક્રકત ફચલા પ્રમત્ન કયે છે ઄ને
નાવબાગ કયે છે .
નાનાં ફા઱ક૊ ઄જાણ્મા કે વલવચત્ર વ્મક્રકતથી ફમ ઄નુબલે છે . મુલાન૊ શાંવીને ઩ાત્ર થલાભાં કે રઘુતાગ્રંથી
઄નુબલલાભાં ફીક ઄નુબલે છે . ઩ુખ્ત વ્મક્રકતઓ અર્તથક ઄ને ધંધાદાયી વનષ્પ઱તાની ફીક તેભજ વાભાવજક ભ૊બી
ગુભાલલાની ફીક ઄નુબલે છે .
બમનું વલવળષ્ટ રક્ષણ બમજનક ઩ક્રયવસ્થવતથી દૂય નાવી જલું તે છે . અ દૂય નાવી જલાની પ્રક્રિમા ઩ણ
વબન્ન વબન્ન શ૊મ છે . દા. ત., મુલાનને એભ રાગે કે તેનું વાભાવજક વન્ભાન જ઱લાળે નવશ ત૊ તે વાભાવજક
પ્રવંગ૊થી દૂય યશે છે . અર્તથક વનષ્પ઱તાની ફીકને કાયણે ધંધાદાયી વ્મક્રકત ઘણીલાય ફીકનું કાયણ ળ૊ધી છટકલાન૊
પ્રમત્ન કયે છે .

(3) ળ૊ક ઄ને ક્રદરગીયી :-

ક૊ઈ વ્મક્રકતને ઄ભુક લસ્તુથી લંવચત યાખલાભાં અલે ત્માયે તે ળ૊ક વ્મતત કયે છે . વ્મક્રકત ળ૊કભાં ઉદાવીનતા
઄નુબલે છે , નાનાં ફા઱ક૊ જ્માયે ઄મ૊ગ્મ લતસન કયે છે ત્માયે તેનાભાં ઉદાવીનતા કે ક્રદરગીયીન૊ અલેગ વ્મતત થામ છે .
ળ૊કન૊ અલેગ યડલાથી પ્રવતક્રિમાભાંથી વ્મતત થામ છે . ભ૊ટી ઉંભયની વ્મક્રકતઓભાં ળ૊કની ઄વબવ્મક્રકત રાચાયી કે
શતાળાના બાલ દ્રાયા થામ છે .

(4) પ્રેભ :-
પ્રેભને ત્રણ ઄થસભાં રેલામ છે :-
(1) પ્રેભ એટરે કાભન૊ અલેગ, જે મુલક - મુલતીઓભાં ઉત્઩ન્ન થામ છે .
(2) પ્રેભ એટરે કામભી કૂણી રાગણી , જે ભાતાવ઩તા, બાઈ ફશેનભાં લાત્વલ્મબાલથી ઉત્઩ન્ન થામ છે .
(3) પ્રેભ એટરે કામભી કૂણી રાગણી. પ્રેભભાં અિ઴સક ઄ને વશાનુબૂવતનાં તત્લ૊ યશેરાં શ૊મ છે . પ્રેભની ઄વબવ્મક્રકત
અનંદપ્રભ૊દની પ્રલૃવતઓ દ્રાયા વ્મતત થામ છે .
પ્રેભની રાગણી એ બમની પ્રેયણાથી તદૃન વલરુધની છે . બમભાં વ્મક્રકત દૂય બાગે છે , ત્માયે પ્રેભભાં વ્મક્રકત
નજીક અલે છે .

(3) વાભાવજક પ્રેયણાઓ :-

ભનુષ્મ એક વાભાવજક પ્રાણી છે . તે વભાજભાં યશીને ઩૊તાન૊ વલકાવ વાધે છે . જે પ્રેયણાઓની ઉત્઩વત,
઄વબવ્મક્રકત ઄ને તૃવતત વભાજ દ્રાયા થામ છે તે પ્રેયણાઓને વાભાવજક પ્રેયણાએ કશેલાભાં અલે છે . વાભાવજક
પ્રેયણાઓ વં઩ાક્રદત પ્રેયણાઓ છે , વ્મક્રકતની જન્ભની વાથે જ૊ડામેરી નથી . વાભાવજક પ્રેયણાઓ ભાટે વભાજનું

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 40

લાતાલયણ જલાફદાય છે . વ્મક્રકત વભાજન૊ વભ્મ છે . તે શંભેળા વાભાવજક ઄ને વાંસ્કૃવતક લાતાલયણભાં યશે છે .
વભાજના પ્રબાલથી કેટરીક પ્રેયણાઓન૊ વલકાવ થામ છે ; તેથી વાભાવજક પ્રેયણાઓ જન્ભજાત પ્રેયણાઓ નથી. જ્માયે
ળાયીક્રયક પ્રેયણાઓ ઄ને ભન૊લૈજ્ઞાવનક પ્રેયણાઓ જન્ભજાત છે .
વાભાવજક પ્રેયણાઓ નીચે પ્રભાણે છે .
(1) પ્રબુત્લ ઄થલા લચસસ્લની પ્રેયણા (Self assertion or Mastery Motive )
(2) વાભાવજક સ્લીકૃવત (Social Approval )
(3) વભૂશલૃવત (Gregariousness )
(4) વશાનુબૂવત (Sympathy )
(5) અત્ભયક્ષણ (Self preservation)

(1) પ્રબુત્લ ઄થલા લચસસ્લની પ્રેયણા :-

પ્રબુત્લ ઄થલા લચસસ્લની પ્રેયણા એ ભાનલીની વોથી પ્રફ઱ કેન્દ્રલતી પ્રેયણા છે . પ્રબુત્લ ઄થલા લચસસ્લની
પ્રેયણાને અત્ભગોયલની પ્રેયણા કશેલાભાં અલે છે .
દયેક વ્મક્રકતને એલી અળા શ૊મ છે કે તે ફીજી વ્મક્રકતઓ કયતાં લધુ પ્રબાલળા઱ી ફને ઄ને લધુ વભામ૊જન
પ્રાતત કયે. તેના ભાગસભાં ક૊ઈ ભુશ્કેરી અલે ત૊ તે ઩ય તે વલજમ ભે઱લલાની ઈચ્છા યાખે છે . અ પ્રકાયની પ્રલૃવત
અત્ભગૈયલની પ્રેયણા દ્રાયા થામ છે . પ્રાણીઓ, ફા઱ક૊ કે ભ૊ટી ઉંભયના ભાણવ૊ભાં ઩ણ અત્ભગોયલની પ્રેયણા જ૊લા
ભ઱ે છે . ગોયલળા઱ી લાંદય૊ ફીજા લાંદયાની વયદાયી સ્લીકાયળે નવશ.
નાનાં ફા઱ક૊ ઩૊તાનાં કીભતી યભકડાં ફીજાં ફા઱ક૊ને ફતાલીને અત્ભગોયલની પ્રેયણાને વંત૊઴તાં શ૊મ છે .
સ્ત્રીઓની કીભતી વાડી ઄ન્મ સ્ત્રીઓને ફતાલીને અત્ભગોયલની પ્રેયણા વ્મતત કયે છે . ભ૊ટા ભાણવ૊ વભાજ તયપથી
પ્રવંળા ઄ને વન્ભાન પ્રાતત કયલા વભાજવેલાનાં ઘણાં કામૉ કયે છે . ઩૊તાન૊ નલ૊ ફંગર૊ કે કીભતી વાધન૊ ફતાલીને
ધનલાન ર૊ક૊ અત્ભગોયલ ઄નુબલતા શ૊મ છે .
અત્ભગોયલ પ્રેયણાની વાથે વ્મક્રકતભાં ળયણાગવતની બાલના ઩ણ જ૊લા ભ઱ે છે . વ્મક્રકત ઩૊તાના કયતાં
લધાયે જ્ઞાની, ળવતતળા઱ી વ્મક્રકત કે વંત ઩ાવે ળયણાગવતન૊ બાલ ઄નુબલે છે . જ્માયે જ્માયે વ્મક્રકત ઩૊તાની જાતને
ધભસ કે વભાજને સ્લાધીન કયી દે છે . ત્માયે તે એક પ્રકાયન૊ વંત૊઴ ઄નુબલે શ૊મ છે .
પ્રબુત્લ કે લચસસ્લ પ્રાવતતની પ્રેયણા ભાનલીની વોથી પ્રફ઱ પ્રેયણા છે . ભાનલી ઩૊તાના અત્ભગોયલ કે
પ્રવતષ્ઠાસ્થા઩ન ભાટે વલવળષ્ટ પ્રમાવ૊ કયે છે . ઩૊તાના વભાજભાં ઩૊તાનું લચસસ્લ સ્થાવ઩ત કયે છે .

(2) વભાવજક સ્લીકૃવત :-

દયેક વ્મક્રકતને વગાવંફંધીઓ, વભત્ર૊, જ્ઞાવત કે વભાજની સ્લીકૃવત ભ઱ી યશે તેલી ઈચ્છા કયે છે . ઩૊તાના
વભાજભાં ઩૊તે પ્રખ્માત વ્મક્રકત ફની યશે તેલી ઈચ્છા દયેક વ્મક્રકતને શ૊મ છે .
મુલાન૊ ઄ભ્માવ, યભતગભત, વંગીત, પેળનેફર ક઩ડાં ઩શેયલાં લગેયે દ્રાયા વાભાવજક સ્લીકૃવત ભે઱લલાન૊
પ્રમત્ન કયે છે .

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 41

 વાભાવજક પ્રળંવા, વાભાવજક સ્લીકૃવત, ભે઱લલા કે વોનું ધ્માન ઩૊તાના તયપ યશે તે શેતુંથી સ્ત્રીઓ
વૌંદમસલધસક વાધન૊ન૊ ઉ઩મ૊ગ કયે છે . ઩ુરુ઴૊ અ જ પ્રભાણે ખૂફ જ ધન કભાલું, વુંદય ભકાન ફાંધલું, ભ૊ટય રેલી કે
વભાજ વેલા કયલી લગેયે પ્રલૃવતઓ કયે છે .
વભાજભાં સ્લીકૃવત ભે઱લલા ભાટે વ્મક્રકત ઩૊તાના જૂ થભાં કે વભાજભાં વભાજ ભાન્મ લતસન કયે છે . તે
વભાજના નીવતવનમભ૊ કે ઄઩ેક્ષા પ્રભાણે લતસ છે . વાભાવજક સ્લીકૃવતની ઈચ્છા ઄ને ઄સ્લીકૃવતની ફીક વ્મક્રકતના
વભાજભાન્મ લતસનનું કાયણ છે .

(3) વભૂશલૃવત :-
ભનુષ્મ ક૊ઈ ક્રદલવ એકર૊ યશી ળકત૊ નથી. કુટુંફભાં યશેલું , વભત્ર૊ ફનાલલા, વંસ્થાના વભ્મ ફનલું, વભાન
અચાય - વલચાયલા઱ા જૂ થભાં યશેલું લગેયે બાલના ભાનલીભાં યશેરી છે . અને વભૂશલૃવત કશેલાભાં અલે છે .
પ્રાણીઓ ઩ણ ટ૊઱ાં કે વભૂશભાં યશે છે . પ્રાણીઓભાં યશેરી વભૂશલૃવત જન્ભદત છે , ઩યંતુ ભનુષ્મભાં યશેરી
વભૂશલૃવત જનેભજાત નથી, ઩ણ વં઩ાક્રદત છે . વભાજભાં યશેલાને કાયણે ભનુષ્મભાં અ વભૂશલૃવતન૊ વલકાવ થામ છે .
વભૂશલૃવત એ એક ભશત્લનું પ્રેયકફ઱ શ૊લાથી વભૂશલૃવતને વાભાવજક પ્રેયણા કશેલાભાં અલે છે .

(4) વશાનુબૂવત :-
ભાનલીને વાભાન્મ યીતે ગયીફ,દુઃખી , વનયાધાય કે દદસથી ઩ીડાતી વ્મક્રકતઓ પ્રત્મે દમાની રાગણી પ્રગટે છે ,
અને વશાનુબૂવત કશે છે . વશાનુબૂવતથી દલાખાનાંઓ, ઄નાથાક્ષભઓ, ઄ંધાક્ષભ૊ કે લૃદ્રાક્ષભ૊ ફંધાલે છે .
સ્ત્રીવલકાવગૃશ જે લી વંસ્થાઓની પ્રગવત ઩ાછ઱ વભાજની વશાનુબૂવતની રાગણી જ કાભ કયે છે .

(5) અત્ભયક્ષણ :-
઩૊તાની જાતનું યક્ષણ કયલું એ દયેક પ્રાણીભાત્રભાં જ૊લા ભ઱ે છે . જ્માયે વ્મક્રકત બમજનક ઩ક્રયવસ્થવતભાં
ભુકામ છે ત્માયે તે અત્ભયક્ષણ ળ૊ધે છે .અત્ભયક્ષણ ભાટે વ્મક્રકત કાં ત૊ ફશાદુયી઩ૂલસક બમન૊ વાભન૊ કયે છે ઄થલા
઄ન્મ ક૊ઈ ભાગસ વલચાયે છે . ફા઱ક૊ ફૂભ૊ ઩ાડીને બમથી ફચલા પ્રમત્ન કયે છે .સ્ત્રીઓ ઩૊તાની યીતે અત્ભયક્ષણ કયે છે .
દેળપ્રેભી લીય મુલાન ઩૊તાની યીતે રડત અ઩ીને સ્લયક્ષણ કયે છે . અત્ભયક્ષણની પ્રેયણા બમના અલેગ વાથે
વંક઱ામેરી પ્રેયણા છે .

��(4) ઄જ્ઞાત પ્રેયણાઓ ��

વ્મક્રકતના જીલનભાં ઄ભુક પ્રેયણાઓ એલી છે કે તેની તભાભ પ્રલૃવતઓનું વંચારન કયલાભાં ભશત્લન૊ બાગ
બજલે છે , ઩યંતુ તેના વલળે વ્મક્રકતને વશેજ ઩ણ બાન શ૊તું નથી. અ પ્રકાયની પ્રેયણાઓને ઄જ્ઞાત પ્રેયણાઓ
કશેલાભાં અલે છે . ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ ભાનલભનનાં ત્રણ સ્તય૊ન૊ ઉલ્રેખ કયે છે : ચેતન , ઄ધસ ચેતન ઄ને ઄ચેતન.
અ ઄ચેતન ભનભાં યશેરી પ્રેયણાઓને ઄જ્ઞાત પ્રેયણાઓ કશેલાભાં અલે છે .઄જ્ઞાત પ્રેયણાઓને વાવફત કયલા ઘણા
઩ુયાલાઓ છે , જે નીચે પ્રભાણે છે :-
(1) વંભ૊શન :-

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 42

 ક૊ઈ઩ણ વ્મક્રકતને વંભ૊વશત કયીને જે કંઈ વૂચન૊ અ઩લાભાં અલે છે તે પ્રભાણે તે જાગૃત ઄લસ્થાભાં કયે છે .
દા. ત., ક૊ઈ વ્મક્રકતને વંભ૊વશત ઄લસ્થાભાં એભ કશેલાભાં અલે કે અલતી કારે વલાયે બલનાથ ભશાદેલન૨ ભંક્રદયે
અલજે . તે વ્મતત ફીજે ક્રદલવે વલાયે ઄ચૂક બલનાથ ભશાદેલના ભંક્રદયે ઩શોંચી જામ છે . અ઩ણે તે વ્મક્રકતને બલનાથ
અલલાનું કાયણ ઩ૂછીએ ત૊ તેને તેન૊ ક૊ઈ ચ૊તકવ ખ્માર શ૊ત૊ નથી. " ભાયી ઈચ્છા થઈ ગઈ " તેલ૊ જલાફ તે અ઩ે
છે .
(2) સ્લતન :-
ઘણી લાય ફ૊રલાભાં , ચારલાભાં, રખાણભાં વ્મક્રકતની બૂર થઈ જામ છે . તેનું કાયણ ઄જ્ઞાત પ્રેયણાઓ છે .
સ્લતન૊ઓનું કાયણ ઩ણ ઄જ્ઞાત પ્રેયણાઓ છે . જાગૃત ઄લસ્થાભાં જે ઈચ્છાઓને અ઩ણે વંત૊઴ી ળકતા નથી તે
ઈચ્છાઓની તૃવતત સ્લતન૊ દ્રાયા થામ છે . દા. ત., એક વ્મક્રકતને તેના કાકાના ભૃત્મુનાં સ્લતન૊ લાયંલાય અલતાં, તેનું
કાયણ તેના કાકાના ભુત્મુ ભાટેની તેની ઄જ્ઞાત ઈચ્છા શતી. કાકાના ભૃત્મુ ઩છી તેનું ધન ભ઱ે તે શેતુથી તે કાકાના
ભૃત્મુની યાશ જ૊ત૊ શત૊.
કેટરીક લાય ઄ભુક વ્મક્રકતને ભાન અ઩લાની ઈચ્છા શ૊મ નશી તેલી વ્મક્રકત અ઩ણા ઘયે અલે કે ક૊ઈ પ્રવંગે
બેગી થઈ. જામ ત૊ અ઩ણાથી તેભની વાથેની લાતચીતભાં એલા ળબ્દ૊ કે ચેષ્ટાઓ બૂરથી થઈ જળે કે તેભાં
઄઩ભાનની છાંટ શ૊મ. અની ઩ાછ઱ ઄જ્ઞાત પ્રેયણાઓ કાભ કયી યશી શ૊મ છે .
જે લી યીતે ફાહ્ય જગતભાં કાયણ લગય ક૊ઈ ઘટના ફનતી નથી તેલી જ યીતે ભાનવવક જગતભાં ઩ણ કાયણ
લગય કળું ફનતું નથી. ભાણવની બૂર૊, વલસ્ભૃવત, સ્લતન લગેયે અકવસ્ભત શ૊તાં નથી; ઩યંતુ તેની ઩ાછ઱ ઄જ્ઞાત
પ્રેયણાઓ યશેરી શ૊મ છે .

(3) વલકૃવત બીવત :-

કેટરીક વ્મક્રકતઓ ઄ભૂક લસ્તુઓ કે ફાફત૊ની ઄કાયણ બીવત ઄નુબલતી શ૊મ છે . બમનું કાયણ તે
વ્મક્રકતઓને વભજાતું નથી. એક મુલાનને રીરા યંગનું કા઩ડ ખયીદતાં ગબયાટ થત૊ શત૊. અ ભાટે ક૊ઈ દેખીતું કાયણ
જણાતું ન શતુ.ં તે મુલાનનું ભન૊વલક્ષ્રે઴ણ કયતાં જાણલા ભળમું કે રીરા યંગન૊ વૂટ ઩શેયનાય ક૊ઈ વૈવનકે તેને
નાન઩ણભાં ખૂફ જ ભાયેર૊, તેથી રીરા યંગ વાથે બમનું ઄વબવંધાન થઈ ગમુ.ં અલી બીવતની ઩ાછ઱ બુરાઈ ગમેર
ક૊ઈ દુઃખદ ઄નુબલ જ યશેર૊ શ૊મ છે .

(4) ઄જ્ઞાત ભન૊લરણ૊ :-

અ઩ણા કેટરાક ગભા ઄ણગભા અ઩ણે ઩૊તે જ જાણતા શ૊તા નથી. વ્મક્રકત ઩૊તે ઄જ્ઞાત શ૊મ છતાં
કેટરીક લાય ઄ભુક નાભ વાંબ઱તાં તેને ગુસ્વ૊ અલે છે . ઄ભુક વ્મક્રકતને જ૊તાં ઄ભૂક વ્મક્રકતને વતયસ્કાય છૂ ટે છે .
કેટરીક લખત એલું ફને કે ઄઩ક્રયવચત વ્મક્રકતને જ૊તાં અ઩ણે અનંદ ઄નુબલીએ છીએ. અ ફધાની ઩ાછ઱ ઄જ્ઞાત
પ્રેયણાઓકાભ કયી યશેર છે .

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 43

પ્રકયણ-4- વ્મક્રકતત્લ

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 44

પ્રકયણ- 4 વ્મક્રકતત્લ
(1) પ્રાસ્તાવલક :-
ય૊સજદા વ્મલશાયભાં અ઩ણે " વ્મક્રકત્લ " ળબ્દન૊ ઉ઩મ૊ગ ખૂફ જ છૂ ટથી કયી઄ છીએ. ' અ઩ણા
લગસભાં ઩ેરી ઉલસળી છે ને ! તેની ઩વસનાવરટી ખૂફ જ ઩ડે છે .' " જલા દે ને યભેળની લાત, તેનાવવાં ત૊ ઩વસનાવરટી
જે લું કાંઈ નથી. " વાભાન્મ યીતે ફાહ્ય દેખાલ, ળયીયન૊ ફાંધ૊, ચશેયાની અક઴સકતા ઄ને ભ૊શકતાને અધાયે ઄થલા ત૊
઄ન્મ વ્મક્રકતઓ ઩ય ઩ડતી છા઩ને અધાયે અ઩ણે વ્મક્રકતત્લનું ભૂલ્માંકન કયીએ છીએ. ઩ાઉડય, સ્ન૊, શેય ઄ઃૉઈર,
બ્રેડ,લસ્ત્ર૊ન૊ પ્રચાય કયતી વેઃેઃંકડ૊ જાશેયખફય૊ ઘણાખયા ભાનલીઓને એલું ભાનલા પ્રેયે છે કે " વાય૊ ઄ને અક઴સક
ફાહ્ય દેખાલ " એટરે વ્મક્રકત્લ ઄થલા ત૊ વાભાન્મ ભાન્મતા ઄નુવાય વ્મક્રકતત્લ એટરે ઄ન્મ ભાનલીઓ ઉ઩ય ઊ઩વતી
છા઩ એલ૊ ઄થસ અ઩લાભાં અલે છે , ઄શીં વ્મક્રકતના અક઴સણ ભૂલ્મ કે વાભાવજક ઉદ્રી઩ક ભૂલ્મને પ્રાધાન્મ અ઩લાભાં
અલે છે .
અનંદી, અક઴સક,વાય૊ દેખાલ ધયાલનાય વ્મક્રકતભાં વયવ ઩વસનાવરટી છે ઄ને ળયભા઱, એકાંતવપ્રમ, નફ઱૊
ળાયીક્રયક ફાંધ૊ ધયાલનાય વ્મક્રકતભાં ઩વસનાવરટી નથી એ ખ્માર ભ્રાભક છે . પ્રત્મે વ્મક્રકતને વ્મક્રકતત્લ શ૊મ છે જ. જ૊કે
ફે વ્મક્રકતઓનાં વ્મક્રકતત્લ વં઩ૂણસ઩ણે વભાન શ૊તા નથી. વ્મક્રકતત્લની ફાફતભાં વ્મક્રકતગત વબન્નતા જ૊લા ભ઱ે છે .
ર૊ક૊ વ્મક્રકતત્લ ઄ને ઄ન્મ ઩ય ઩ડતા પ્રબાલ વલ઴ે ઘણી લાત૊ કયે છે . ઩યંતુ વ્મક્રકતની સ્઩ષ્ટ વ્માખ્મા અ઩ી
ળકાતી નથી ઄થલા વ્મક્રકતત્લનું લણસન કયી ળકતા નથી. વ્મક્રકતત્લ એટરે વ્મક્રકત ઩ાવે યશેરું વલવળષ્ટ તત્લ એલી વભજ
કેટરાક ર૊ક૊ ધયાલે છે . અલા ર૊ક૊ વ્મક્રકતત્લનું લણસન ભૈત્રી઩ૂણસ, અિભક, પ્રબાલળા઱ી , વુંદય લગેયે ળબ્દ૊ દ્રાયા કયે
છે . અ યીતે વ્મક્રકતત્લ એ વ્મક્રકતની ઄ભુક યીતે લતસલાનીટેલ ઄ને બાત એલ૊ ઄થસ થઈ ળકે છે . વ્મક્રકતત્લના અ ફધા
ખ્માર૊ લૈજ્ઞાવનક દવષ્ટએ ઄઩ૂણસ છે . ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ એભ જણાલે છે કે વ્મક્રકતત્લ એ વ્મક્રકતની વલવળષ્ટ યીતે લતસલાની
રાક્ષવણક યીત૊ છે . વ્મક્રકતની રાક્ષવણક યીતે એ વલવળષ્ટ યીત છે . ર૊ક૊ના લતસનભાં ઘણી વલવળષ્ટતાઓ યશેરી શ૊મ છે
઄ને તેથી જ ર૊ક૊ એકફીજા કયતાં જૂ દા ઩ડતાં શ૊મ છે . વ્મક્રકતત્લનાં ઄ભ્માવભાં અલી વલવળષ્ટતાઓ ળ૊ધી કાઢલાન૊
પ્રમાવ કયલાભાં અલે છે .
' વ્મક્રકતત્લ ' ન૊ ભન૊લૈજ્ઞાવનક ઄ભ્માવ અ઩ણને તેન૊ લૈજ્ઞાવનક ઄થસ અ઩ે છે . અ પ્રકયણભાં ભન૊લૈજ્ઞાવનક
દવષ્ટએ વ્મક્રકતત્લ એટરે ળું ? વ્મક્રકતત્લનાં વલવલધ લગીકયણ કેલી યીતે અ઩લાભાં અવ્માં છે ? વ્મક્રકતત્લનાં ઘડતયભાં
તમાં તમાં ઩ક્રયફ઱૊ ભશત્લન૊ બાગ બજલે છે ? લગેયે પ્રક્ષ૊ની ભલ૊લૈજ્ઞાવનક યીતે ચચૉ કયલાભાં અલી છે .

(2) વ્મક્રકતત્લન૊ ઄થસ :-

' વ્મક્રકતત્લ ' ળબ્દ ભાટે ઄ંગ્રેજીભાં ' Personality ' ળબ્દ પ્રમ૊જામ છે . ' Personality ' ળબ્દ રેક્રટન
ળબ્દ ' Persona' ઉ઩યથી અવ્મ૊ છે . ' Persona ' ળબ્દન૊ ઄થસ 'ફુયખ૊ ' કે ' ભશ૊રું ' થામ છે . ઩શેરાંના
જભાનાભાં યંગભંચ ઩યના નટ નટીઓ ઩૊તાના ઩ાત્રને ઓ઱ખલલા ભાટે ચશેયા ઉ઩ય ઩ાત્રને ઄નુરૂ઩ ભશ૊યાં ઩શેયતાં.
યાજાયાણી, વલદુ઴ક, ખરનામક લગેયે ઩૊તાનાં ભશ૊યાં ઩શેયી ઩ાઠ બજલતાં ઄ને ઩૊તાના ઩ાત્રને રામક એલ૊ ઄લાજ
કાઢતાં. ભશ૊યાં કે ફુયખાને જ૊ઈ પ્રેક્ષક૊ નટ કે નટીના ઩ાત્રને જરદી ઓ઱ખી જતાં. અભ Personality ળબ્દની
વ્મુત્઩વત્તને ધ્માનભાં યાખી તેના ઄થસન૊ વલચાય કયતાં જણાળે કે " વ્મક્રકતત્લ એટરે વ્મક્રકતનું એ ઩ાવું કે જે ફીજાઓ

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 45

વશેરાઈથી જ૊ઈ ળકે ઄ને જે ની છા઩ ફીજાઓ ઩ય પ્રભાણભાં જરદી ઩ડે છે ." અલ૊ ઄થસ વ્મક્રકતત્લ ળબ્દના વ્મા઩ક
઄થસન૊ એક બાગ છે . વ્મક્રકતત્લની વલસગ્રાશી વભજ પ્રાતત ક઩લા ભાટે તેન૊ વ્મા઩ક ઄થસ વભજલ૊ જરૂયી છે .
ભાકસ ભે નાભના ભન૊લૈજ્ઞાવનક વ્મક્રકતત્લની વ્માખ્મા અ઩તાં જણાલે છે કે " વ્મક્રકતત્લ એટરે વ્મક્રકતનું વાભાવજક
ઉદીૌ઩ક ભૂલ્મ." ઄શીં લૈજ્ઞાવનક દસવષ્ટએ અ વ્માખ્માની ભુશ્કેરી એ છે કે વ્મક્રકતનું વાભાવજક ઉદીૌ઩ક ભૂલ્મ ભાટે વયખું
નથી. તે જુ દી જુ દી વ્મક્રકતઓ ભાટે જુ દું જુ દું છે . ક૊ઈ વળક્ષણ ભાટે તેનું વાભાવજક ઉદીૌ઩ક ભૂલ્મ વલધાથીઓની વદ્ષ્ટએ
એક પ્રકાયનું શ૊મ છે ; જ્માયે તેની ઩ત્ની, તેનાં ફા઱ક૊ ઄ને વભત્ર૊ ભાટે જુ દા પ્રકાયનું શ૊મ છે . ત૊ એ પ્રક્ષ થામ છે કે
તમા ભૂલ્મને વ્મક્રકતત્લ ભાનલું ? તેથી જ વ્મક્રકતના વાભાવજક ઉદીૌ઩ક ભૂલ્મને ફદરે વ્મક્રકતની લતસન કયલાની કે
પ્રવતક્રિમા કયલાની અગલી બાતને લધાયે ભશત્લ અ઩ીને વ્મક્રકતત્લની વ્માખ્મા અ઩લાભાં અલે છે .કેટરાક
ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ " વ્મક્રકતત્લ એટરે વ્મક્રકતની અગલી યીતે પ્રવતિીમાઓ અ઩લાની બાત (pattern) નું ફંધાયણ "
એલી વ્માખ્મા અ઩ે છે . અ વ્માખ્મા લસ્તુરક્ષી છે ઄ને લૈજ્ઞાવનક વંળ૊ધન ભાટે ઉ઩મ૊ગી છે . જ૊કે વ્મક્રકતને વભજલા
ભાટે ભાત્ર ફાહ્ય પ્રવતક્રિમાઓ કે તેની બાતની જાણકાયી ઩માસ઩ત નથી ; અંતક્રયક ભાનવવક ઩ાવાંઓ રાગણી, અલેગ,
પ્રેયણાઓ લગેયેને ધ્માનભાં રેલાં જ૊ઈએ.વ્મક્રકતત્લભાં અંતક્રયક ભાનવવક તંત્ર ઩ણ ભશત્લનું છે . અ ચચૉ ઩યથી સ્઩ષ્ટ
થામ છે કે વ્મક્રકતત્લન૊ ભન૊લૈજ્ઞાવનક ઄થસ તેના રોક્રકક ઄થસથી ખૂફ જ વબન્ન છે .

�� વ્મક્રકતત્લની વ્માખ્મા :- ��
જુ દા જુ દા ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ ઩૊તાની યીતે વ્મક્રકતત્લની વભજુ તી અ઩લાન૊ પ્રમાવ કમૉ છે . વ્મક્રકતત્લની
કેટરીક ભશત્લની વ્માખ્માઓ નીચે પ્રભાણે છે :-
(1) " વ્મક્રકતત્લ એટરે વ્મક્રકતના ભન૊ળાયીક્રયક તંત્રનું એલું ગત્માત્ભક વંગઠન જે ના રીધે વ્મક્રકત ઩૊તાના લાતાલયન
વાથે ઩૊તાની અગલી યીતે વભામ૊જન વાધે છે . "
:- જી. ડફલ્મુ. ઓર઩૊ટસ
(2) " વ્મક્રકતત્લ એટરે વ્મક્રકતનાં ભન૊ળાયીક્રયક ફંધાયણ૊ , લતસનળૈરી, ઄વબરુવચઓ, ભન૊લરણ૊, ળવતતઓ ઄ને
઄વબમ૊ગ્મતાઓનું રાક્ષવણક વંગઠન. "
:- એન. એર. ભન
(3) " વ્મક્રકતત્લ એ વ્મક્રકતનું લાતાલયણ વાથેનું રાક્ષવણક, વનયા઱ું ઄ને વુવંલાક્રદત વભામ૊જન છે . "
:- ર૊યેન્વ વેપય
(4) " વ્મક્રકતત્લ એ ઩૊તાને ઄ને ઩૊તાના ઄નુબલ૊ને રાક્ષવણક યીતે પ્રવતક્રિમા અ઩તું ગવતળીર વંગઠન છે . "
:- વ૊યેન્વ ઄ને ભાભ
(5) " વ્મક્રકતત્લ એટરે વ્મક્રકતના વલચાય૊ ઄ને અવલષ્કાય, ભન૊લરણ૊ ઄ને ઄વબરુવચઓ, તેની અગલી લતસનળૈરી
઄ને જીલનક્રપરવૂપી, અ ફધા દ્રાયા પ્રગટ થતું વભગ્ર સ્લરૂ઩."
:- લુડલથસ
વ્મક્રકતત્લની ઉ઩મુસકત વ્માખ્માઓ તેના વ્મા઩ક એલા લૈજ્ઞાવનક ઄થસને સ્઩ષ્ટ કયે છે . ઉ઩યની વ્માખ્માઓ ઩યથી
ભન૊લૈજ્ઞાવનક ઄થસ ઄ને સ્લરૂ઩ નીચે પ્રભાણે સ્઩ષ્ટ કયી ળકામ :-
(1) વ્મક્રકતત્લભાં ળાયીક્રયક ઄ને ભાનવવક તંત્ર૊નું વંગઠન છે .

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 46

 વ્મક્રકતના વ્મક્રકતત્લભાં તેનાં ળાયીક્રયક ઄ને ભાનવવક ફંધાયણ૊, ળાયીક્રયક ઘટક૊, ભન૊લરણ૊, ઄વબરુવચઓ,
ળક્રકતઓ, ઄વબમ૊ગ્મતાઓ, વલચાયવયણીઓ , ટેલ૊, લતસનળૈરી, પ્રત્મક્ષીકયણ ઄ને પ્રેયણાઓ, જીલનક્રપરવૂપી લગેયે
વલવલધ ફાફત૊ન૊ વભાલેળ થામ છે . જ૊કે વ્મક્રકતત્લ એ અ ફધી ફાફત૊ન૊ વયલા઱૊ નથી ; ઩યંતુ અ ફધા તત્લ૊નું
અગલું વંગઠન છે . પ્રત્મેક વ્મક્રકતભાં અ તત્લ૊નું વંગઠન અગલી યીતે થમું શ૊મ છે .તેથી વ્મક્રકતત્લની ફાફતભાં
વ્મક્રકતગત વબન્નતાઓ જ૊લા ભ઱ે છે .
(2) પ્રત્મેક વ્મક્રકતનું ભન૊ળાયીક્રયક તંત્ર૊નું વંગઠન રાક્ષવણક શ૊મ છે .
દયેક વ્મક્રકતભાં અ વલવલધ ળાયીક્રયક ઄ને ભાનવવક રક્ષણ૊ તત્લ૊ ઓછાલત્તા પ્રભાણભાં શ૊મ છે . અ રક્ષણ૊
અગલી યીતે એકફીજાની વાથે જ૊ડાઈને રાક્ષવણક વંગઠન યચે છે .
(3) વ્મક્રકતનું વ્મક્રકતત્લ એટરે ભન૊ળાયીક્રયક તંત્ર૊નું વંગઠન વસ્થય નથી, ઩યંતુ ગત્માત્ભક છે .
વ્મક્રકતનાં કેટરાંક રક્ષણ૊ પ્રભાણભાં સ્થામી શ૊મ છે ; ઩યંતુ વાભાવજક ઄ને વાંસ્કૃવતક લાતાલયણભાં ઄ને જીલન -
વંજ૊ગ૊ભાં ઩ક્રયલતસન અલતાં વ્મક્રકતત્લભાં ઩ણ ઩ક્રયલતસન અલે છે . અભ વ્મક્રકતત્લ ગત્માત્ભક સ્લરૂ઩ ધયાલે છે .
(4) વ્મક્રકતનાં ભાનવવક - ળાયીક્રયક તંત્ર૊નું રાક્ષવણક વંગઠન વ્મક્રકતત્લનાં ઩ક્રયણાભે વ્મક્રકત ઩૊તાની અગલી યીતે
લાતાલયણ વાથે વભામ૊જન વાધે છે .
લાતાલયણ ઩યત્લે અગલી યીતે પ્રવતક્રિમાઓ અ઩ે છે .
(5) વ્મક્રકતત્લના ઘડતય ઄ને ઩ક્રયલતસનભાં વલવલધ ળાયીક્રયક, ભન૊લૈજ્ઞાવનક, વાભાવજક ઄ને વાંસ્કૃવતક ઘટક૊ ભશત્લન૊
બાગ બજલે છે .

(3) વ્મક્રકતત્લના પ્રકાય૊ કે લગીકયણ૊ :-

વ્મક્રકતત્લન૊ ઄ભ્માવ કયલા ભાટે કેટરાક લૈજ્ઞાવનક૊એ પ્રકાયલાદી ઄વબગભ ઄઩નાવ્મ૊ છે . છે ક ગ્રીક
જભાનાથી ળરૂ કયીને અજ વુધીભાં ળયીયભાંના દ્રવ્મ૊નું પ્રભાણ, ળાયીક્રયક ફાંધ૊, ગ્રંવથઓના સ્ત્રાલનું પ્રભાણ,
જીલનભૂલ્મ૊, પ્રલૃવતની અંતક્રયક ઄ને ફાહ્ય ક્રદળા લગેયે દસવષ્ટઓને અધાયે વલવલધ ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ વ્મક્રકતત્લ ના પ્રકાય૊
઩ાડલાન૊ પ્રમત્ન કમૉ છે . વ્મક્રકતત્લના પ્રકાય૊ કે લગીકયણ અ઩લાનું ળેલ્ડન, સ્પ્રેંગય ઄ને મુંગનું પ્રદાન ખૂઃૂઃૂફ જ
઄ગત્મ ધયાલે છે . અ લગીકયણ૊ને નીચે દળૉલલાભાં અવ્માં છે :-
(1) ળેલ્ડનનું લગીકયણ :-
ળેલ્ડને િેળભય કયતાં લધાયે લૈજ્ઞાવનક ઄ને ચ૊તકવ યીતે લગીકયણ અ઩લાન૊ પ્રમાવ કમૉ છે . તેણે ચાય
શજાય મુલાન વ્મક્રકતઓના અગ઱થી, ઩ાછ઱થી ઄ને ફાજુ એથી એભ ત્રણ યીતે નગ્ન ળયીયના પ૊ટાઓ એકવત્રત કમૉ.
અને અધાયે તેણે ળયીયના પ્રકાય૊ ળ૊ધલાન૊ પ્રમાવ કમૉ. તેણે ળયીયભાં જઠય, સ્નામુંઓ ઄ને ભજ્જાતંત્રઓ એ ત્રણ
ભશત્લના ઄લમલ૊ભાંથી કમ૊ ઄લમલ વલળે઴ પ્રભાણભાં વક્રિમ છે તેને અધાયે વ્મક્રકતત્લના ત્રણ પ્રકાય૊ અતમાં છે .
વાથે વાથે દયેક પ્રકાયના સ્લબાલનાં રક્ષણ૊ ઩ણ અતમાં છે , જે નીચે પ્રભાણે છે :-
(1) ફાહ્યસ્તય પ્રધાન
(2) ભધ્મસ્તય પ્રધાન
(3) અંતયસ્તય પ્રધાન

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 47

(1) ફાહ્યસ્તય પ્રધાન :-
અલી વ્મક્રકતઓભાં વુવલકવવત ઩ાચનતંત્ર શ૊મ છે . વ્મક્રકતનું ઩ાચનતંત્ર ગબસના ફાહ્યસ્તયભાંથી વલકાવ ઩ાભે
છે . તેઓ ળયીયે ગ૊઱ભટ૊઱ શ૊મ છે . તેઓ સ્લબાલે અયાભવપ્રમ, ળાંવતવપ્રમ, ખાલા઩ીલાની ઄ને ભ૊જળ૊ખની
પ્રલૃવતઓભાં લધુ યવ ધયાલનાય ઄ને પ્રભાણભાં લધુ વાભાવજક શ૊મ છે .
(2) ભધ્મસ્તય પ્રધાન :-
અલી વ્મક્રકતઓભાં સ્નામુઓના ફંધાયણનું પ્રાધાન્મ શ૊મ છે . વ્મક્રકતના સ્નામુઓ ગબસના ભધ્મસ્તયભાંથી
વલકાવ ઩ાભે છે . તેઓ સ્લબાલે ક્રિમાળીર, ળવતતળા઱ી , વત્તાવપ્રમ,અિભક, ભશત્લાકાંક્ષી, ભશેનતુ ઄ને લધુ સ્઩ષ્ટ શ૊મ
છે .
(3) અંતયસ્તય પ્રધાન :-
અલી વ્મક્રકતઓભાં ભજ્જાતંતુઓના ફંધાયણનું પ્રાધાન્મ શ૊મ છે . વ્મક્રકતનું ભજ્જાતંત્ર ગબસના અંતયસ્તયથી
વલકાવ ઩ાભે છે . અલી વ્મક્રકતઓ ઊંચી ઄ને ઩ાત઱ી શ૊મ છે . તેઓ સ્લબાલે વલચાયળીર ઝડ઩થી પ્રવતક્રિમા અ઩નાય,
઄ત્મંત રાગણીળીર, એકાંતવપ્રમ ઄ને ઓછુ ં ફ૊રનાય શ૊મ છે .
ળેલ્ડને ળાયીક્રયક ફંધાયણ ઄ને સ્લબાલ લચ્ચે ચ૊તકવ વંફંધ છે તે દળૉલલા ભાટે વશવંફંધ વૂચલતા ઄ભ્માવ૊
કમૉ છે .જ૊કે અધુવનક ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ અ લગીકયણને ઩ણ સ્લીકાયતા નથી.

(2) મુંગનું લગીકયણ :-

વસ્લવ ભન૊વચક્રકત્વક કારસ મુંગે વ્મક્રકતના લતસન કે ભન૊લૈજ્ઞાવનક રક્ષણ૊ને અધાયે વ્મક્રકતત્લના પ્રકાય૊
અ઩લાન૊ પ્રમાવ૊ કમૉ છે . તેણે વ્મક્રકતના ભુખ્મ ફે પ્રકાય૊ ઩ાડ્મા છે : (1) ઄ંતભુસખી ઄ને
(2) ફવશભુસખી.
અ ફંને પ્રકાય૊ ભન૊લૈજ્ઞાવનક દસવષ્ટએ ખૂફ જ પ્રચવરત ફન્માં છે .

(1) ઄ંતભુસખી :-
઄ંતભુસખી એટરે અત્ભરક્ષી. ઄ંતભુસખી વ્મક્રકતઓ ઩૊તાની જાતભાં વોથી લધુ યવ ધયાલે છે . તેઓ ઩૊તાના
ભન૊જગતભાં યાચે છે . તેઓ વલચાયળીર ઄ને એકાંતવપ્રમ શ૊મ છે . તેઓ રાગણીળીર, વંલેદનળીર ઄ને વવદ્રાંતલાદી
શ૊મ છે . તેઓ ઩૊તાના કામસભાં ફશુ ચ૊તકવ શ૊મ છે . તેઓ થ૊ડા સ્લાથી ઄ને વવશષ્રૄતા ઩ણ શ૊મ છે . તેઓ સ્લભાની
શ૊મ છે ઄ને ફીજા ર૊ક૊ની ટીકા વશન કયી ળકતા નથી. તેઓ ઩૊તાની વભસ્માઓ ઩૊તાની જાતે જ અગ્રશ યાખે છે .
તેઓ નજીલી બૂરથી ઩ણ ઄સ્લસ્થ ફની જામ છે .તેઓ નાની ફાફત૊ને ભ૊ટું સ્લરૂ઩ અ઩ીને ભન૊ભન ભુઝાંમ છે .તેઓ
ળાયીક્રયક ક્ષભથી દૂય યશે છે . તેઓ વાભાવજક કે વાભૂવશક પ્રલૃવતઓથી દૂય યશે છે . તેઓ વાભાવજક વંફંધ૊ભાં ળયભા઱
઄ને વંક૊ચળીર શ૊મ છે . તેઓ ભાત્ર ઩૊તાનાભાં જ યાચે છે . વાભાન્મ યીતે લૈજ્ઞાવનક૊,તત્લજ્ઞાનીઓ , કવલઓ ઄ને
વંત૊ ઄ંતભુસખી શ૊મ છે .

(2) ફવશભુસખી :-

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 48

 ફવશભુસખી એટરે ફાહ્યરક્ષી. ફવશભુસખી વ્મક્રકતઓ કાલ્઩વનક વૃવષ્ટભ૨ઃં નવશ, ઩યંતુ લાસ્તવલક વૃવષ્ટભાં યચે
છે . તેઓ ઄ન્મ વ્મક્રકતઓભાં ઄ને વાભાવજક વંફંધ૊ભાં લધુ યવ ધયાલે છે . તેઓ એકરા યશી ળકતા નથી.તેઓ શંભેળા
઄ન્મ વ્મક્રકતઓન૊ વં઩કસ ઈચ્છે છે . એકરતા તેઓને ગભતી નથી.તેઓ ભૈત્રી઩ૂણસ વંફંધ૊ને અલકાયે છે ઄ને વાભૂવશક
પ્રલૃવતઓભાં યચ્મા઩ચ્મા યશે છે . તેઓ ક૊ઈ ઩ણ ફાફતને ગુતત યાખી ળકતા નથી.તેઓ પ્રભાણભાં
લધુ લાચા઱ શ૊મ છે . તેઓ લતસભાનભાં જીલે છે .
તેભના ઩ય ફીજાઓની ટીકાની ક૊ઈ ઄વય ઩ડતી નથી. તેઓ ફશુ ં રાગણીળીર શ૊તાં નથી. તેઓ ઩૊તાની ઈચ્છાઓ
઄ને રાગણીઓને ભુતત યીતે ઄વબવ્મતત કયે છે . તેભનાભાં અત્ભવલશ્લાવ લધુ પ્રભાણભાં શ૊મ છે , તેઓ ભુશ્કેરીઓથી
ડયતાં નથી ઄ને ભુશ્કેરીઓન૊ સશભત઩ૂલસક વાભન૊ કયે છે . તેઓ ઝડ઩ી વનણસમ રેલાભાં ળવતત ધયાલે છે . ટુંકભાં, તેઓ
઄ન્મ વ્મક્રકતઓ ઄ને વાભાવજક વંફંધ૊ભાં જ ભસ્ત યશે છે . વાભાન્મ યીતે યાજકીમ નેતાઓ, પ્રચાયક૊, ઉ઩દેળક૊,
વુધાયક૊ લગેયે ફવશભુસખી શ૊મ છે .
અભ, ઄ંતભુસખી ઄ને ફવશભુસખી વ્મક્રકત લચ્ચે વલચાય, રાગણી ઄ને લતસન એભ પ્રત્મેક ફાફતની દસવષ્ટએ
તપાલત જ૊લા ભ઱ે છે .
મુંગના લગીકયણની ભુખ્મ ભમાસદા એ છે કે લાસ્તલભાં ત૊ વં઩ૂણસ઩ણે ઄ંતભુસખી ઄ને
વં઩ૂણસ઩ણે ફવશભુસખી વ્મક્રકતત્લ ધયાલનાયી વ્મક્રકતઓ ખૂફ જ જૂ જ જ૊લા ભ઱ે છે . વાભાન્મ યીતે ભ૊ટાબાગની
વ્મક્રકતઓભાં ફંન્ને પ્રકાયના રક્ષણ૊ ઓછાલત્તા પ્રભાણભાં જ૊લા ભ઱ે છે . તેથી વ્મક્રકત ઄ભુક ઩ક્રયવસ્થવતભાં ઄ંતભુસખી
વ્મક્રકતની જે ભ લતસન કયે છે , જ્માયે ફીજી ઩ક્રયવસ્થવતભાં ફવશભુસખી વ્મક્રકતની જે ભ લતસન કયે છે .

(3) જીલનભૂલ્મ ઄ને અદળૉને અધાયે સ્પ્રેંગયનું લગીકયણ :-

સ્પ્રેંગયે વ્મક્રકતના જીલનભૂલ્મ૊ ઄ને અદળૉના પ્રધાન્મને અધાયે વ્મક્રકતત્લના પ્રકાય૊ અતમા છે . તેભણે
વ્મક્રકતનાં જીલનભૂલ્મ૊ને અધાયે વ્મક્રકતની પ્રલૃવતનાં છ ક્ષેત્ર૊ દળૉવ્મા છે , જે નીચે પ્રભાણે છે :-
(1) વૈદ્રાંવતક
(2) અર્તથક
(3) વોદમસરક્ષી
(4) વાભાવજક
(5) યાજકીમ
(6) ધાર્તભક

(1) વૈદ્રાંવતક :-
વવદ્રાંતલાદી વ્મક્રકતને વત્મની ળ૊ધભાં વલળે઴ યવ શ૊મ છે .
(2) અર્તથક :-
અર્તથક દસવષ્ટસફદુલા઱ું વ્મક્રકત જીલનની ફધી જ ફાફત૊ને અર્તથક તેભજ ઉ઩મ૊વગતાની દસવષ્ટએ જ જુ એ છે .
તે જીલનભાં લધુ વ્માલશાક્રયક શ૊મ છે . તેનાં જીલનનાં અદળસ ભાત્ર વં઩વત પ્રાતત કયલાન૊ જ યશે છે .
(3) વોદમસરક્ષી :-

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 49

 વોદમસરક્ષી વ્મક્રકત જીલનની વુંદયતાભાં જ વલળે઴ યવ દાખલે છે . તેના જીલનન૊ અદળસ વૌંદમસ ભાણલું એ જ
છે .
(4) વાભાવજક :-
અ પ્રકાયનું વ્મક્રકતત્લ ધયાલનાય વ્મક્રકત ર૊ક૊ ઩ાવેથી સ્નેશ ઄ને પ્રેભ વં઩ાક્રદત કયલાભાં યવ ધયાલે છે .તે
વાભાવજક વંફંધ૊ભાં વલળે઴ યવ ધયાલે છે . તે વભાજના કલ્માણ ભાટે કંઈક કયી છૂ ટલાની તભન્ના ધયાલે છે .
(5) યાજકીમ :-
યાજકીમ વ્મક્રકતને વત્તાપ્રાવતતભાં જ વવલળે઴ યવ શ૊મ છે . તે લચસસ્લવપ્રમ શ૊મ છે . જીલનના પ્રત્મેક ક્ષેત્ર ઩ય
પ્રબાલ જભાલલાભાં તે લધુ યવ ધયાલે છે .
(6) ધાર્તભક :-
ધાર્તભક લૃવત ધયાલનાય વ્મક્રકત જીલન ઄ને વલક્ષ્લના ઄ંવતભ તત્લને ળ૊ધલાભાં ઄ને તેની વાથે એકરૂ઩
થલાભાં જ વવલળે઴ યવ ધયાલે છે .
સ્પ્રેંગયના લગીકયણને ઩ણ, વાલસવત્રક યીતે સ્લીકાયલાભાં અલતું નથી, કાયણ કે તેભણે અ઩ેરા વ્મક્રકતત્લનાં
પ્રકાય૊ ખૂફ જ વ્મા઩ક છે . ઄શીં દયેક વ્મક્રકતને ચ૊તકવ ક્ષેત્રભાં ભૂકી ળકામ નસશ ; એટરું જ નસશ, એક જ વ્મક્રકતભાં
એકથી લધુ ક્ષેત્રભાં ઄વબરુવચ શ૊મ એભ જ૊લા ભ઱ે છે .

વભીક્ષા :-
અધુવનક ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ વ્મક્રકતત્લના પ્રકાય૊ને સ્લીકાયતા નથી. તેઓ ત૊ વ્મક્રકતત્લનાં રક્ષણ૊ કે ગુણ૊ કે
઩ાવાંને વવલળે઴ ભશત્લ અ઩ે છે .

(4) વ્મક્રકતત્લના વલકાવને ઄વય કયતાં ઩ક્રયફ઱૊ :-

ગેયેટના ભત ઄નુવાય વ્મક્રકતત્લને ઄વય કયતાં ઩ક્રયફ઱૊ને ભુખ્મત્લે ફે વલબાગ૊ભાં લશેંચી ળકામ :-
(1) જૈ વલક ઩ક્રયફ઱૊ ઄ને
(2) વાભાવજક ઩ક્રયફ઱૊.
જ૊ કે કેટરાંક વ્મક્રકતત્લનાં રક્ષણ૊ના વલકાવભાં જૈ વલક ઩ક્રયફ઱૊ એટરે કે લાયવાગત ઩ક્રયફ઱૊ ભશત્લન૊ બાગ
બજલે છે ઄ને કેટરાક વ્મક્રકતત્લનાં રક્ષણ૊નાં વલકાવભાં વાભાવજક ઩ક્રયફ઱૊ એટરે કે લાતાલયણ ભશત્લન૊ બાગ
બજલે છે . ટુકભાં વ્મક્રકતત્લ એ જૈ વલક ઩ક્રયફ઱૊ ઄ને વાભાવજક ઩ક્રયફ઱૊ની અંતયક્રિમાનું ઩ક્રયણાભ છે .

(1) જૈ વલક (ળાયીક્રયક) ઩ક્રયફ઱૊ :-

વ્મવતતત્લ ઩ય ઄વય કયતા જૈ વલક ઩ક્રયફ઱૊ભાં ઄ંતઃસ્ત્રાલી ગ્રંવથઓ, ળયીયન૊ ફાંધ૊, જ્ઞાનતંતુઓની યચના એ
ત્રણ ઩ક્રયફ઱૊ન૊ ભુખ્મત્લે વભાલેળ થામ છે .
(1) ઄ંતઃ સ્ત્રાલી ગ્રંવથઓ
(2) ળયીયન૊ ફાંધ૊
(3) જ્ઞાનતંતુઓની યચના

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 50

(1) ઄ંતઃસ્ત્રાલી ગ્રંવથઓ :-
અ઩ણાં ળયીયભાં અલેરી ઄ંતઃસ્ત્રાલી ગ્રંવથઓભાંથી સ્રલતા સ્ત્રાલને "શ૊યભ૊ન્વ " કશેલાભાં અલે છે . અ
ગ્રંવથઓન૊ સ્ત્રાલ વીધ૊ ર૊શીભાં બ઱ે છે . તેભજ તે વ્મક્રકતનાં ળાયીક્રયક ઄ને ભાનવવક લૃક્રદ્ર ઄ને વલકાવ ઩ય ઄વય કયે
છે . જ૊ અ ગ્રંવથઓન૊ સ્ત્રાલ મ૊ગ્મ પ્રભાણભાં થામ ત૊ લૃક્રદ્ર ઄ને વલકાવ મ૊ગ્મ યીતે થામ છે , ઩યંતુ અ ગ્રંવથઓ ઄વત
ક્રિમાળીર ફને ઄થલા ત૊ ઄લ્઩ક્રિમાળીર ફને ત૊ તેના સ્ત્રાલભાં વભતુરા થતાં લૃક્રદ્ર ઄ને વલકાવ ઩ય તેની વલ઩યીત
઄વય૊ ઩ડે છે . લ઱ી, અ ગ્રંવથઓ એકફીજા વાથે વંક઱ામેરી છે , તેથી એક ગ્રંવથના કામસભાં થ૊ડી ઄વભતુરા ઊબી
થામ ત૊ ફીજી ગ્રંવથઓના કામસ ઩ય તેની ઄વય થામ છે . વ્મક્રકતના સ્લબાલ, અલેગાત્ભક વસ્થવત, ળવતત, સ્ફુર્તત લગેયે
઩ય અ ગ્રંવથઓના સ્ત્રાલની ઄વય જન્ભાલે છે .
(1) કંઠ ગ્રંવથ (થાઈય૊ઈડ ગ્રંવથ) ના સ્ત્રાલનું પ્રભાણ જરૂય કયતાં ઓછુ ં શ૊મ ત૊ ઩ક્રયણાભે વ્મક્રકતભાં ળાયીક્રયક
દસવષ્ટએ વળવથરતા અલે છે . વતત થાક ઄ને અ઱વન૊ ઄નુબલ થામ છે ઄ને જ૊ જન્ભથી કે ળરૂઅતની
ફાલ્માલસ્થાથી જ સ્ત્રાલ ઓછ૊ ઝયત૊ શ૊મ ત૊ ફા઱કની લૃક્રદ્ર રુંધાઈ છે ઄ને ફુક્રદ્ર ભંદ થતાં િેક્રટવનઝભ નાભની
ભન૊દુફસ઱તા જન્ભે છે . ફીજી ફાજુ કંઠ ગ્રંવથ ઄વતક્રિમાળીર શ૊મ ત૊ ળયીયભાં લધુ ઩ડતી વક્રિમતા, ઄જં ઩૊ ઄ને
અલેગાત્ભક ઉત્઩ન્ન થામ છે . અલી વ્મક્રકતને ભાનવવક ફેચેની થામ છે ઄ને તે સ્લબાલની વસ્થયતા ગુભાલે છે . તેના
ઓછા સ્ત્રાલથી વ્મક્રકત થાકેરી, ઉત્વાશ લગયની ઄ને ભંદ ફુક્રદ્રલા઱ી જ૊લા ભ઱ે છે .
(2) ભવસ્તષ્ક ગ્રંવથ (વ઩ચ્મુટયી ગ્રંવથ) વલૉ઩યી ગ્રંવથ તયીકે ઓ઱ખાલે છે . તેના સ્ત્રાલની ળાયીક્રયક વલકાવ ઩ય
ઘેયી ઄વય ઩ડે છે . તેના લધુ ઩ડતા સ્ત્રાલથી વ્મક્રકતનું કદ લધી જામ છે ઄ને અ સ્ત્રાલ પ્રભાનભાં ઓછ૊ શ૊મ ત૊
વ્મક્રકતન૊ ળાયીક્રયક વલકાવ ઄લય૊ધામ છે .
ભવસ્તષ્ક ગ્રંવથઓ ઄ન્મ ગ્રંવથના સ્ત્રાલ૊ ઩ય વનમંત્રણ ધયાલે છે ઄ને તેભાં જાતીમ ગ્રંવથ ભૂખ્મ છે . અભ ભવસ્તષ્ક
ગ્રંવથના સ્ત્રાલ૊ વ્મક્રકતત્લના વલકાવ ઩ય પ્રત્મક્ષ કે ઩ય૊ક્ષ ઄વય કયે છે .
(3) જાવતમ ગ્રંવથઓના સ્ત્રાલ ઩ુરુ઴ ઄ને સ્ત્રીભાં ગોણ જાતીમ રક્ષણ૊ વલકવાલે છે ઄ને વાથે વાથે જાતીમ
ઈચ્છા ઩ય ઄વય કયે છે . જાતીમ ગ્રંવથ લા઱ , ઄લાજ લગેયે ફાફત૊ભાં પેયપાય વજે છે . સ્ત્રી - ઩ુરુ઴ના ળયીયનું કદ,
અકાય, ચયફી, ઄લાજ લગેયે રક્ષણ૊ જાતીમ ગ્રંવથના સ્ત્રાલ૊થી વલકાવ ઩ાભે છે .
(4) એરીનર ગ્રંવથ વ્મક્રકતના અલેગાત્ભક લતસન ઩ય ઄વય જન્ભાલે છે .
ઉ઩ય દળૉલેરી તેભ જ ઄ન્મ ઄ંતઃ સ્ત્રાલી ગ્રંવથઓના લત્તાઓછા સ્ત્રાલની વ્મક્રકત ઩ય વલ઩યીત ઄વય૊ ઩ડે છે ;
જે ને ઩ક્રયણાભે વ્મક્રકતત્લના વલકાવ ઩ય ઩ણ ભાઠી ઄વય૊ ઩ડે છે . તેન૊ ઓછ૊ સ્ત્રાલ ભાનવવક સ્લાસ્્મ ઩ય વલ઩યીત
઄વય કયે છે .

(2) ળયીયન૊ ફાંધ૊ :-

ળયીયના ફાંધ૊ભાં વ્મક્રકતની ઊંચાઈ, ચશેયાન૊ દેખાલ, તંદુયસ્તી લગેયે ફાફત૊ન૊ વભાલેળ થામ છે , ળયીયન૊
ફાંધ૊ ભુખ્મત્લે લાયવાગત છે . ળયીયના ફાધાંની વ્મક્રકતત્લ ઩ય અડકતયી યીતે ઄વય થામ છે . કેટરાક ળયીયની દસવષ્ટએ
વુંદસઢ ફાંધ૊ ધયાલે છે ઄ને કેટરાક વનફસ઱ ફાંધ૊ ધયાલે છે , જે ફા઱ક૊ ળાયીક્રયક યીતે વુૌદસઢ ફાંધ૊ ધયાલતાં શ૊મ તેઓ
વશેરાઈથી ઄ન્મ ઩ય પ્રબાલ જન્ભાલે છે . તેઓ યભતગભતની પ્રલૃવતઓભાં અગ઱ ઩ડત૊ બાગ રે છે . ર૊ક૊ ઩ણ
તેભના વતત લખાણ કયે છે ; ઩ક્રયણાભે તેભન૊ અત્ભવલક્ષાવ લધે છે . જ્માયે ફીજી ફાજુ જે ફા઱ક૊ ળાયીક્રયક દસવષ્ટએ

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 51

નફ઱૊ ફાંધ૊ ધયાલતાં શ૊મ ઄થલા ત૊ ખ૊ડખાં઩ણ ધયાલતાં શ૊મ તેઓ વતત ઄ન્મ વ્મક્રકતઓનાં ટીકા઩ાત્ર ફને છે .
તેભના ઩યત્લે વતત વન઴ેધાત્ભક લરણ ઄઩નાલલાને ઩ક્રયણાભે તેઓન૊ અૌત્ભવલશ્લાવ નાળ ઩ાભે છે ઄ને ઩ક્રયણાભે
તેઓ રઘુતાગ્રંવથથી ઩ીડામ છે . જ૊કે અલાં ફા઱ક૊ કે વ્મક્રકતઓ ઩૊તાની ળાયીક્રયક ભમૉદાઓન૊ લાસ્તવલક યીતે સ્લીકાય
કયે ત૊ તેભના વ્મક્રકતત્લ ઩ય વલ઩યીત ઄વય૊ ઩ડતી નથી. અભ ળયીયન૊ દેખાલ, કદ પ્રભાણ લગેયે ફાફત૊ મ૊ગ્મ શ૊મ
ત૊ વ્મક્રકત ફીજા ઩ય વાયી છા઩ ઩ાડી ળકે છે ઄ને ઄વયકાયક વ્મક્રકતત્લ વલકાવલી ળકે છે .
(3) જ્ઞાનતંતુઓની યચના :-
વ્મક્રકતને ભજ્જાતંત્ર ઄ને જ્ઞાનતંતુઓ ઩ણ લાયવા દ્રાયા પ્રાતત થામ છે . ભજ્જાતંત્ર, ક૊ઈ ઩ણ બાગભાં
ગબાસલસ્થા દયવભમાન, જન્ભ વભમે કે ત્માય ઩છી જ૊ ઈજા થામ ત૊ તેને ઩ક્રયણાભે વ્મક્રકતની વલવલધ ળાયીક્રયક તેભજ
ભાનવવક પ્રલૃવતઓ ઩ય તેની ઄લય૊ધક ઄વય ઩ડે છે . વંલેદન, પ્રત્મક્ષીકયણ, વળક્ષણ, સ્ભયણ, વલચાયણા લગેયે ભાનવવક
પ્રલૃવતઓનું ક્ષેત્ર ભમૉક્રદત ફનતાં વ્મક્રકતનું વ્મક્રકતત્લ કુંક્રઠત ફને છે . ફીજી ફાજુ ભજ્જાતંત્રની કામસક્ષભતા વ્મક્રકતના
વલકાવને ખૂફ જ અગ઱ ધ઩ાલે છે . ભગજના જ્ઞાનતંતુઓની વનફસ઱તા વ્મક્રકતના વ્મક્રકતત્લની ઄વયકાયકતા કે
કામસક્ષભતાને ઘટાડે છે .
ભ૊ગસન ઄ને કકગ વ્મક્રકતત્લને ઄વય કયતાં ઄ન્મ ફે ભશત્લના ઩ક્રયફ઱૊ દળૉલે છે :
(1) લાયવાગત ઩ૂલસલૃવત ઄ને
(2) ળવતતઓ.

(2) વાભાવજક - વાંસ્કૃવતક ઩ક્રયફ઱૊ :-

વ્મક્રકતત્લના વલકાવભાં જૈ વલક ઩ક્રયફ઱૊ ઉ઩યાંત વાભાવજક ઩ક્રયફ઱૊ ઩ણ ખૂફ જ ભશત્લન૊ બાગ બજલે
છે . વ્મક્રકત જન્ભથી ળરૂ કયીને ભૃત્મુ વુધી જીલનભાં એક ઩છી એક વાભાવજક ઩ક્રયવસ્થવતભાં ભુકાઈ છે . અ પ્રત્મેક
઩ક્રયવસ્થવત તેના વ્મક્રકતત્લને એક ઄થલા ફીજી યીતે ઄વય કયે છે . વ્મક્રકતને ઄વય કયનાયાં વલવલધ વાભાવજક ઄ને
વાંસ્કૃવતક ઩ક્રયફ઱૊ નીચે પ્રભાણે છે :-
(1) કુટુંફ
(2) ળા઱ાજીલન
(3) જાતીમ વળક્ષણ
(4) રગ્નજીલન
(5) વ્મલવામ
(6) વંસ્કૃવત

(1) કુટુંફ :-
વ્મક્રકતત્લને ઘડલાભાં ઄વય કયતાં ઩ક્રયફ઱૊ભાં વોથી ભશત્લનું ઩ક્રયફ઱ કુટુંફ છે . ફા઱ક વો પ્રથભ કુટુંફભાં
ઉછે ય ઩ાભે છે . ઩ક્રયણાભે તેના વ્મક્રકતત્લ ઩ય કુટુંફની વ્મા઩ક ઄વય ઩ડે છે .
ફા઱કને કુટુંફભાં જે સ્નેશ પ્રાતત થામ છે તેને ઩ક્રયણાભે તેના વ્મક્રકતત્લન૊ વલકાવ થામ છે . ભાતાવ઩તાનાં
સ્નેશ, વશાનુબૂવત , વભજ,ધૈમસ લગેયેને ઩ક્રયણાભે ફા઱કભાં વાભાવજક યીતે ઈચ્છનીમ ગુણ૊ વલકાવ ઩ાભે છે . ફીજી

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 52

ફાજુ જ૊શુ કભી,કડક વળસ્ત ઄ને ટીકાત્ભક લરણ ધયાલનાય વ઩તાના ઉછે યભાં ફેકા઱જી ધયાલનાય ભાતાના લતસનને
઩ક્રયણાભે ફા઱ક ળયભા઱, લેયબાલનાલા઱ા ઄ને અલેગની દસવષ્ટએ ઄વસ્થય ફને છે . તે વતત વફનવરાભતીની રાગણી
઄નુબલે છે . ઄વતળમ યક્ષણ ઄ને રાડના કાયણે ફા઱ક ઩યાલરંફી, સ્લાથી ઄ને
અૌત્ભવલશ્લાવ વલશ૊રૄં ફને છે .અલાં ફા઱ક૊ ઩ુખ્ત ઉંભયે લાસ્તવલક જીલનભાં ખૂફ જ ભુશ્કેરી ઄નુબલે છે . વતત
જીદ, કક઱ાટ ઄ને ધભ઩છાડા કયનાય ફા઱કનું વ્મક્રકતત્લ ખાભીમુતત ફને છે . કુટુંફભાં જે ફા઱કની કા઱જી રેલાભાં ન
અલી શ૊મ ઄થલા વતત ઄લગણના થતી શ૊મ ઄ને તેભની ઩ાવે કડક વળસ્તથી કાભ રીધું શ૊મ તેઓ વાભાવજક
દસવષ્ટએ ડય઩૊ક, જલાફદાયી સ્લીકાયલાની લાતથી દૂય યશેનાયાં, અૌત્ભવલશ્લાવ ના ઄બાલલા઱ાં ઄ને વફનવરાભતીની
રાગણીલા઱ાં શ૊મ છે . ટુંકભાં પ્રેભ, શૂ ંપ, વરાભતીની રાગણી ફા઱કને ભાટે વોથી લધુ ભશત્લની ભન૊લૈજ્ઞાવનક
જરૂયીમાત છે . અ જરૂયીમાત ન વંત૊઴તાં ફા઱ક શતાળા ઄નુબલે છે , જે તેના વ્મક્રકતત્લ - વલકાવ ઩ય ગંબીય ઄વય
જન્ભાલે છે .
ભાતા ઩ાવેથી ફા઱ક સ્તન઩ાન દ્રાયા ખ૊યાક ભે઱લે છે . સ્તન઩ાન દ્રાયા ફા઱કને પ્રેભ, શૂ ંપ ઄ને ઉષ્ભા પ્રાતત
થામ છે .઩ક્રયણાભે જે ભાતા ફા઱કને સ્તન઩ાન કયાલતી નથી ઄થલા ત૊ લશેરું સ્તન઩ાન છ૊ડાલી દે છે તે ભાતા
ફા઱કને વાચા ઄થસભાં પ્રેભ ઄ને લાત્વલ્મથી લંવચત યાખે છે . અલાં ફા઱ક૊નાં વ્મક્રકતત્લન૊ વલકાવ ખાભીમુતત થામ
છે .
ફા઱કના સ્નાન, ળોચ લગેયે વાભાવજક ક્રિમાઓ મ૊ગ્મ ટેલ વલકવાલલા ભાટે તેને તારીભ અ઩લી ઩ડે છે . જ૊
ભાતાવ઩તા અ ઄ંગે ખૂફ જ કડક લરણ દાખલે ઄થલા ત૊ વફરકુર ધ્માન ન અ઩ે ત૊ ફા઱કના વ્મક્રકતત્લના વલકાવ
઩ય તેની પ્રવતકૂ઱ ઄વય ઩ડે છે .
ફા઱ક ભાતાવ઩તાના લતસનને નભૂનારૂ઩ લતસન તયીકે સ્લીકાયે છે ઄ને તે ઩ક્રયણાભે ઩૊તે લતસ છે . તેથી ભાત્ર
વરાશવૂચન નસશ ; ઩યંતુ ભાતાવ઩તાનું લતસન ફા઱કના વ્મક્રકતત્લ ઩ય ઄વય જન્ભાલે છે . ભાતાવ઩તા વાચા ઄થસભાં
ફા઱કના પ્રથભ વળક્ષક૊ છે . ફા઱ક૊ તેભની
઩ાવેથી વીધી ઄થલા અડકતયી યીતે ઘરૄં ફધું ળીખે છે .
�� જન્ભિભ ��
઄ડરયના ભત પ્રભાણે કુટુંફભાં ફા઱કન૊ જન્ભિભ એ ઩ણ વ્મક્રકતત્લના રક્ષણ૊ નતકી કયનારું ભશત્લનું ઘટક
છે . કુટુંફભાંથી વોથી ભ૊ટુ ફા઱ક લચસસ્લલૃવત્તલા઱ું ઄ને ઩૊તાના સ્થાન ભાટે ઈષ્મૉલૃવત્તલા઱ું શ૊મ છે . ફીજી ફાજુ
વોથી નાનું ફા઱ક લધુ ઩ડતા રાડના કાયણે ફગડી જલાન૊ વંબલ છે . તે ઩યાલરંફી ફને છે . તેના વ્મક્રકતત્લન૊ વલકાવ
રુંધામ છે , જ્માયે કુટુંફભાં લચ્ચેનું ફા઱ક ભ૊ટા ફા઱કના લચસસ્લન૊ પ્રવતકાય કયલાન૊ ઄ને નાના ફા઱કને દફાલલાન૊
પ્રમત્ન કયે છે . કુટુંફભાં એક જ ફા઱ક શ૊મ ત૊ તે ઄વતળમ રાડના કાયણે સ્લાથી ઄ને ઩૊તાનાભાં જ યાચનાય ફને છે .
અધુવનક ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ એડરયની અ વભજૂ તીને સ્લીકાયતા નથી.

(2) ળા઱ાજીલન :-
ફા઱ક કુટુંફ ઩છી ળા઱ાભાં દાખર થામ છે . તે ભમૉક્રદત એલી કુટુંફની ઩ક્રયવસ્થવતભાંથી ળા઱ાની
઩ક્રયસ્થવતભાં પ્રલેળે છે . ઄શીં તેને વળક્ષક, ઄ન્મ ફા઱ક૊, ળા઱ાની વળસ્ત લગેયે વાથે વભામ૊જન વાધલું ઩ડે છે .
વળક્ષકનું વશાનુબૂવત઩ૂલસકનું ભાગસદળસક તેના વ્મક્રકતત્લને ઘડે છે . વહ્યદમ વળક્ષક તેના વ્મક્રકતત્લના વલકાવભાં ભદદરૂ઩
થામ છે . જ્માયે ફીજી ફાજુ કઠ૊ય ઄ને ઩ક્ષ઩ાતી વળક્ષક તેના વ્મક્રકતત્લના વલકાવને ઄લય૊ધે છે . અ ઉ઩યાંત ળા઱ાની
GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 53
વલવલધ વાંસ્કૃવતક પ્રલૃવતઓ ઩ણ તેનાં વ્મક્રકતત્લ ઩ય ઄વય જન્ભાલે છે . ફા઱કની ઉંભય લધે તેભ તે તેના ભમૉક્રદત
કોટુંવફક લાતાલયણભાંથી ળા઱ાના વલળા઱ લાતાલયણભાં પ્રલેળ કયે છે . ઩૊તાની વાથે ઄ભ્માવ કયતા વભલમસ્ક૊,
વલવલધ સ્લબાલલા઱ાં વળક્ષક૊, ળા઱ાનાં વનમંત્રણ૊, ઩૊તાની જરૂયીમાત૊ ઩ય વંમભ લગેયે ફાફત૊ ફા઱કના વ્મક્રકતત્લ
વલકાવ ઩ય ઄વય ઩શોંચાડે છે . ળા઱ાની નલી ઩ક્રયવસ્થવત ફા઱કને વભામ૊જનના ઩ાઠ૊ ળીખલે છે . ળા઱ાજીલનના
લાતાલયણથી ફા઱કન૊ વલાસગી વલકાવ થામ છે .
(3) જાતીમ વળક્ષણ :-
ભાતાવ઩તા ઩ાવેથી ફા઱કને જાતીમ ફાફત૊ ઄ંગે કેલું જ્ઞાન પ્રાતત થામ છે . ઄ને ભાતાવ઩તા ફા઱કની
જાતીમ પ્રલૃવતઓ ઄ંગે કેલું લરણ ઄ને લતાસલ દાખલે છે એ ઩ણ વ્મક્રકતત્લ વલકાવ ઩ય ઄વય ઩શોંચાડે છે . જાતીમ
ફાફત૊ ઩ામારૂ઩ છે એભ દળૉલલાને ઩ક્રયણાભે ફા઱કભાં જાતીમ ફાફત વલ઴ે ગુનાની રાગણી જન્ભે છે .
પ્રૌંગંડાલસ્થાની ળરૂઅતભાં તેભના જાતીમ વલકાવ ઄ંગે લૈજ્ઞાવનક ભાવશતી ઄ને ભાગસદળસન અ઩લાભાં અલે તે લધુ
વશતાલશ છે .ફા઱કભાં જાતીમ ફાફત૊ ઩યત્લે મ૊ગ્મ લરણ વલકાવ ઩ાભે ત૊ તે ઩ુખ્ત ઉંભયે રગ્નજીલનભાં ઄વયકાયક
યીતે વભામ૊જન વાધી ળકે છે .
ફા઱કની 14 થી 21 લ઴સની લમ તરૂણાલસ્થા કશેલામ છે . અ વભમગા઱ાભાં તેન૊ જાતીમ વલકાવ થામ છે . તે
જાતીમ યીતે ઩ક્રય઩કલ ફને છે ઄ને તેને રીધે તેનાભાં જાતીમ જીલન ઄ંગેની કેટરીક ભુંઝલણ૊ થામ છે . તેથી
તારૂણ્મકા઱ભાં ફા઱ક૊ને ભાફા઩ કે વળક્ષક૊ ઩ાવેથી મ૊ગ્મ જાતીમ ભાગસદળસક ભ઱લું જ૊ઈએ.

(4) રગ્નજીલન :-
રગ્નજીલન ઩ણ વ્મક્રકતત્લના વલકાવને ઄વય કયે છે . રગ્નજીલનન૊ અયંબ થતાં વ્મક્રકતના જીલનને એક
નલી ક્રદળા પ્રાતત થામ છે . ભાત્ર ઩૊તાન૊ જ વલચાય કયતી વ્મક્રકતભાં રગ્નજીલન ફાદ ઩ત્ની ઄ને બાવલ ફા઱કની
સચતા ઄ને જલાફદાયીની બાલના વલકાવ ઩ાભે છે . રગ્નજીલનભાં જ૊ વ્મક્રકત વભામ૊જન વાધી ળકે ત૊ તેના
જીલનભાં નલ૊ ઉત્વાશ અલે છે ઄ને તે જીલનની ભુશ્કેરીઓન૊ વાભન૊ અૌત્ભવલશ્લાવ઩ૂલસક કયે છે . જ્માયે ફીજી
ફાજૂ દુઃખી ઄ને વનષ્પ઱ રગ્નજીલન તેના વ્મક્રકતત્લવલકાવને રુંધે છે . રગ્નજીલનભાં વનષ્પ઱તા તેને વનયાળાલાદી
ફનાલી દે છે .
રગ્ન એક વાભાવજક વંફંધ છે ઄ને તેભાં વભામ૊જન વાધલું એ ભુખ્મ ફાફત છે . રગ્નની વપ઱તા કે
વનષ્પ઱તા વભમ૊જન ઩ય ઄વય ઩શોંચાડે છે . વભામેવજત રગ્નજીલન વુખ ઄ને વંત૊઴ ઄઩સ છે . અલી વ્મક્રકતનું
ભાનવવક સ્લાસ્્મ વારું યશે છે . વભાજભાં અલી વ્મક્રકતનું અત્ભગોયલ જ઱લામ યશે છે . રગ્નજીલનની વનષ્પ઱તા
દુઃખ૊ ઄ને ભુશ્કેરીઓનું ભુખ્મ કાયણ શ૊મ છે . વપ઱ રગ્નજીલન ઩ય વલધામક ઄વય ઩શોંચાડે છે ઄ને વનષ્પ઱
રગ્નજીલન વ્મક્રકતને વનરુત્વાશી ફનાલે છે ; અલી વ્મક્રકતનું વ્મક્રકતત્લ વલકૃત ફની જલાની ઩ૂયી ળતમતા શ૊મ છે .
(5) વ્મલવામ :-
઩ુખ્ત ઉંભયે વ્મક્રકત ઩૊તાના કુટુંફન૊ જીલનવનલાસશ ચરાલલા ભાટે ક૊ઈને ક૊ઈ વ્મલવામભાં જ૊ડામ છે .
વ્મલવામની મ૊ગ્મ યીતે ઩વંદગી થામ ઄ને વ્મક્રકત તે વ્મલવામભાં વપ઱તા઩ૂલસક વભામ૊જન થામ ત૊ તેના વ્મક્રકતત્લન૊
વલકાવ થામ છે , ઩યંતુ તે જ૊ વ્મલવામભાં વનષ્પ઱તા ભે઱લે એટરે કે તે વશકામસકાય૊ ઄ને ઉ઩યી ઄વધકાયી વાથે ઄થલા
ત૊ કામસ વાથે વભામ૊જન વાધી ન ળકે ત૊ તેની વલ઩યીત ઄વય૊ તેનાં કૌંટુંવફક જીલન ઄ને વાભાવજક જીલન ઩ય ઩ડે

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 54

છે . વ્માલવાવમક વનષ્પ઱તા તેનાં જીલનભાં શતાળા, વનરુત્વાશ, કંટા઱૊, ઄વંત૊઴ ઄ને ગભગીની જન્ભાલે છે . તેને
જીલન બાયરૂ઩ રાગે છે , ઩ક્રયણાભે કેટરીકલાય તેનું વ્મક્રકતત્લ વલકૃત ફને છે .
અભ વ્મક્રકતના મ૊ગ્મ વલકાવ ભાટે વ્મલવામની વુમ૊ગ્મ ઩વંદગી અલશ્મક શ૊મ છે . ઄ને તે ભાટે વનષ્ણાંત૊
઩ાવેથી વ્મલવાવમક ભાગસદળસન ભે઱લલું જરૂયી શ૊મ છે .

(6) વંસ્કૃવત :-
અધુવનક ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ ઩ણ જણાલે છે કે વ્મક્રકતના સ્લબાલ, વ્મક્રકતત્લ ઄ને લતસનને ઘડલાભાં વંસ્કૃવત
ભશત્લન૊ બાગ બજલે છે . પ્રત્મેક વભાજની અગલી વંસ્કૃવત શ૊મ છે .વ્મક્રકત જે વંસ્કૃવતભાં ઉછે ય ઩ાભે છે ઄ને યશે છે
તેની ઄વય૊ તેના વ્મક્રકતત્લના વલકાવ ઩ડે છે . વંસ્કૃવત વ્મક્રકતના જીલનભૂલ્મ૊ ઄ને લતસનની યીત૊ નતકી કયે છે . વંસ્કૃવત
દ્રાયા જ વ્મક્રકત ઩૊તાના વાભાવજક લાયવાને અત્ભવાતૌ કયે છે . ભાગસયેટ ભીડ,રુથ ફેનેક્રડકટ લગેયે નૃલંળળાસ્ત્રીઓએ
વંળ૊ધન૊ને અધાયે દળાસવ્મું
છે કે વ્મક્રકતત્લ ઄ને સ્લબાલના ઘડતયભાં પ્રત્મેક વંસ્કૃવત વ્મક્રકત ઩ય અગલી ઄વય જન્ભાલે છે . વ્મક્રકતના
વાભાજીકયણ દયવભમાન વલવલધ વાંસ્કૃવતક ઄વય૊ તેના વ્મક્રકતત્લને અગલી યીતે ઘડે છે .
ભાગાસયેટ ભીડે વલવલધ અક્રદલાવી વંસ્કૃવતઓન૊ તુરનાત્ભક ઄ભ્માવ કમૉ શત૊. તેભના ભતે તે વાંસ્કૃવતક
તયેશ૊ વ્મક્રકતત્લ ઩ય ઄વય ઩શોંચાડે છે . દા. ત., અયા઩ેળ નાભની અક્રદલાવી જાવતને વશકાય, ળાંવત, વશજીલનને
ભશત્લ અતમું છે . અ વંસ્કૃવત નીચે ઊછે યેરાં ર૊ક૊ સશવક શ૊તા નથી. જ્માયે ભુન્ડુગ૊ભય નાભની જાવતભાં સશવા ઄ને
અિભકતા ફશુ વાભાન્મ છે . અ જાવતના ર૊ક૊ અિભક ઄ને સશવક શ૊મ છે . અ ઄ભ્માવ૊ સ્઩ષ્ટ કયે છે કે વંસ્કૃવતન૊
વ્મક્રકતત્લ ઩ય ઄વનલામસ પ્રબાલ ઩ડે છે .

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 55

પ્રકયણ-5 - ભાનવવક સ્લાસ્્મ ઄ને
સ્લસ્થ વાભાવજક વંફંધ૊

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 56

પ્રકયણ-5 ભાનવવક સ્લાસ્્મ ઄ને સ્લસ્થ વાભાવજક વંફંધ૊
(1) પ્રાસ્તાવલક :-
ઈક્ષ્લયે ભાનલને ળયીય ઄ને ભન અતમાં છે . ળયીયને વારું યાખલા ભાટે વાય૊ ખ૊યાક રે છે , તે વારું ઩ાણી
઩ીએ છે ઄ને કવયત કયે છે . તે જ યીતે ભાનલીએ ભનને વારું યાખલા ભાટે ભાનવવક કવયત કયલી જ૊ઈએ.ળયીયભાં
ક૊ઈ ઩ણ પ્રકાયની ખાભી અલે કે તયત જ ભાનલી ડૉકટય ઩ાવે જામ છે . ઩યંતુ ભનભાં ક૊ઈ ખાભી દેખામ ત૊ વ્મક્રકત
તેની વં઩ૂણસ નોંધ રેતી નથી , તેથી ભાનવવક ઄સ્લાસ્્તા ઄નુબલે છે . તેથી ભાનલીએ ળાયીક્રયક સ્લાસ્્મ તેભ જ
ભાનવવક સ્લાસ્્મ જા઱લલાન૊ શંભેળા પ્રમત્ન કયલ૊ જ૊ઈએ.
જીલનના ઄નેકવલધ પ્રક્ષ૊ વ્મક્રકતને ભૂંઝલે છે . અર્તથક વભસ્મા , વાભાવજક વભસ્મા કે ધંધાકીમ વભસ્મા
વ્મક્રકતના ભનને ઄સ્લસ્થ ફનાલે છે . અ કાયણે વ્મક્રકત ભાનવવક સ્લસ્થતા ગુભાલે છે . ઘણી વ્મક્રકતઓ અ ભાનવવક
સ્લાસ્્મ ળું છે તે જાણતી નથી.તેન૊ લૈજ્ઞાવનક ઄ભ્માવ થત૊ નથી. તેથી ભાનવવક સ્લાસ્્મ ક૊ને કશેલામ ? તેનું સ્લરૂ઩
કેલું છે ? ભાનવવક સ્લાસ્્મને જ૊ખભાલનાયાં ઩ક્રયફ઱૊ તમાં તમાં છે ? લગેયે પ્રક્ષ૊ ઉ઩વસ્થત થામ છે . ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊
ભાનવવક સ્લસ્્મન૊ વ્મલવસ્થત ઩દ્રવતવયન૊ ઄ભ્માવ કયે છે .

(2) ભાનવવક સ્લાસ્્મન૊ ઄થસ :-

ભાનવવક સ્લાસ્્મ એટરે કે ભાનવવક તંદુયસ્તી કેલી યીતે રાલી ળકામ તેની ચચૉ કયલાભાં અલે
છે .ભાનવવક સ્લાસ્્મભાં ભાનવવક વંઘ઴સને ઉત્઩ન્ન થત૊ ય૊કલ૊ ઄ને તેને દૂય કયલાના પ્રમત્ન૊ની ચચૉ કયલાભાં અલે છે .
ભાનવવક સ્લાસ્્મની જુ દી જુ દી વ્માખ્માઓ નીચે પ્રભાણે છે :-
(1) " ભાનવવક સ્લાસ્્મ એટરે ભાનલીઓનું જગત વાથેનું તેભજ એકફીજા વાથેનું ભશત્તભ , ઄વયકાયક ઄ને
વુખપ્રદ વભામ૊જન. "
:- કારસ ભેવન્નજય
(2) " ભાનવવક સ્લાસ્્મ એટરે જગત ઄ને ઄ન્મ વ્મક્રકતઓ વાથેનું વ્મક્રકતનું એલું વભામ૊જન કે જે ને રીધે વ્મક્રકતને
લધુભાં લધુ વંત૊઴ પ્રાતત થામ. "
:- રેશનય ઄ને તમુફ
(3) " ભાનવવક સ્લાસ્્મ એટરે વ્મક્રકત ઩૊તાની વાથે ઄ને વભાજ વાથે વુભે઱ વાધી ળકે તેલી ળવતત. "
:- ફનસશાટસ
(4) " ભાનવવક સ્લાસ્્મ એટરે ભાનવવક ળાંવત. "
:- વ૊યેન્વન ઄ને ભાભ
ભાનવવક સ્લાસ્્મની ઉ઩યની વ્માખ્માઓ ભાનવવક સ્લાસ્્મન૊ વનદસળ કયે છે . જે વ્મક્રકત વુવભામ૊વજત યીતે
લતસન કયી ળકે છે તે વ્મક્રકત ભાનવવક સ્લાસ્્મ ધયાલે છે એભ કશી ળકામ. તંદુયસ્ત વ્મક્રકતત્લન૊ વલકાવ ઄ને ભાનવવક
ય૊ગના શુ ભરાથી ફચલાન૊ પ્રમાવ ઩ણ ભાનવવક સ્લાસ્્મન૊ વનદસળ કયે છે .
ઉ઩યની વ્માખ્માઓ ઩યથી કશી ળકામ કે વ્મક્રકતના તંદુયસ્ત વ્મક્રકતત્લના વલકાવ ભાટે ઄ને ઄ન્મ વ્મક્રકતઓ
વાથેના વુભે઱ ભાટે, વુવભામ૊જન ભાટે ભાનવવક સ્લાસ્્મની જા઱લણી ખૂફ જ જરૂયી છે .

ભાનવવક સ્લાસ્્મનાં રક્ષણ૊ :-

ભાનવવક સ્લાસ્્મન૊ ઄થસ વભજલા ભાટે

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 57

ભાનવવક સ્લાસ્્મનાં રક્ષણ૊ જાણલાં જરૂયી છે .
ભાનવવક સ્લાસ્્મનાં ભશત્લનાં રક્ષણ૊ નીચે પ્રભાણે છે .
(1) જીલનધ્મેમ :-
જે વ્મક્રકતનું જીલનનું વનવક્ષત ધ્મેમ શ૊મ છે તે વ્મક્રકત તેઓની વલવલધ પ્રલૃવતઓનું ધ્મેમ રક્ષભાં યાખીને વુંદય
અમ૊જન કયે છે . પ્રલૃવતઓના વુંદય અમ૊જનના ઩ક્રયણાભે તેના જીલનભાં વય઱તા , તયરતા ઄ને કતસવ્મવનષ્ઠતા જે લા
ગુણ૊ન૊ વલકાવ થામ છે . ઉચ્ચ વલચાય૊ તેને ભાનવવક ઉચ્ચ બૂવભકાએ રઈ જામ છે .અલી વ્મક્રકત તેના વભગ્ર
વ્મલશાયભાં સ્લસ્થ વચત્તે વલચાયતી શ૊મ છે .
(2) ઈચ્છાઓની જાણકાયી :-
ઉચ્ચ જીલનધ્મેમ યાખનાય વ્મક્રકત ઩૊તાની વભગ્ર ઈચ્છાઓ ઄ને જરૂયીમાત૊નું ઩ણ અમ૊જન કયે છે . જે
ઈચ્છાઓ ઄ને જરૂયીમાત૊ તેના જીલનધ્મેમને ઄નુરૂ઩ શ૊મ તે ઈચ્છાઓ ઄ને જરૂયીમાત૊ને વંત૊઴લાન૊ તે વ્મલવસ્થત
પ્રમત્ન ક઩ે છે , જે ઈચ્છાઓ ઄ને જરૂયીમાત૊ તેના જીલનધ્મેમને ઄નુરૂઃુ઩ ન શ૊મ તે ઈચ્છાઓ ઄ને જરૂયીમાત૊નું તે
ઊધ્ર્લીકયણ કયે છે .
(3) ઄નુબલ૊નું ભૂલ્માંકન :-
લાસ્તવલક જગતભાં ફનતા ઄નુબલ૊ની તે નોંધ રે છે . ઩ડ૊ળી , કુટુંફ , વગાવંફંધી કે વભાજભાં ફનતા
ફનાલ૊નું તે ભૂલ્માંકન કયે છે . વાચું ળું છે ઄ને ખ૊ટું ળું છે ? તેન૊ તે વલચાય કયે છે . કમા ઄નુબલ૊ ઉ઩મ૊ગી છે ઄ને કમા
઄નુબલ૊ વફનઉ઩મ૊ગી છે ? તેની ભાનવવક નોંધ તે રે છે . ઩ક્રયણાભે કટ૊કટીના પ્રવંગે તેનું ભન ઄સ્લસ્થ થતું નથી.
તેથી મ૊ગ્મ સ્થ઱ે, મ૊ગ્મ વભમે, મ૊ગ્મ યીતે તેનું ભન મ૊ગ્મ વનણસમ કયે છે .
(4) લાસ્તવલકતા :-
સ્લસ્થ ભાનવવક સ્લાસ્્મ ધયાલતી વ્મક્રકતને જગત ઄ને જગતના પ્રક્ષ૊ન૊ ખ્માર શ૊મ છે . તે ક્રદલાસ્લતન૊
કે તયંગ૊ભાં યાચતી નથી, તેને લાસ્તવલકતાનું બાન શ૊મ છે .
(5) વરાભતી :-
સ્લચ્છ ભન ધયાલતી વ્મક્રકતને ઩૊તાને વલક્ષાવ શ૊મ કે ઩૊તે જે યસ્તા ઩ય જામ છે તે વત્મન૊ યસ્ત૊ છે , તેથી
તે વફનવરાભતીની રાગણી ઄નુબલત૊ નથી. તેથી વાથે તેન૊ અત્ભવલક્ષાવ શંભેળા યશેર૊ શ૊મ છે .
(6) ઩ક્રય઩તલ અલેગ ઄ને રાગણી :-
સ્લચ્છ ભન ધયાલતી વ્મક્રકત ફશુ અલેશભમ ફની જતી નથી. ભાનવવક વભતુરા જા઱લલાભાં તે કુળ઱ શ૊મ
છે .િ૊ધ કે બમના અલેગભાં ઩ણ તેનું ભન વભતુરા ગુભાલતું નથી. તે ક૊ઈ ઩ણ વનણસમ ળાંત વચત્તે જ કયે છે .
(7) વજસ ન :-
સ્લસ્થ ભાનવવક સ્લાસ્્મ ધયાલતી વ્મક્રકતને વજસ નની પ્રલૃવતભાં યવ યશે છે . અલી વ્મક્રકતઓ અલેગ૊ ,
રાગણીઓ કે ઈચ્છાઓનું દભન કયતી નથી , ઩યંતુ તેના ઊધ્લીકયણ કયે છે ઄ને તેથી તેને વજસ નાત્ભક પ્રલૃવતભાં લધુ
યવ ધયાલે છે .
(8) ફનસશાટસ જણાલે છે કે ભાનવવક સ્લાસ્્મ જા઱લલા ભાટે ઄ગત્મનું ઩ક્રયફ઱ વુટેલ૊નું ઘડતય છે . જે વ્મક્રકતને
વાયી ટેલ૊ ઩ડી શળે, જે વ્મક્રકત કુટેલ૊ન૊ ગુરાભ નશીં શ૊મ તે વ્મક્રકતનું ભાનવવક સ્લાસ્્મ શંભેળા વારું યશેળે.
(9) સ્લચ્છ ભન ધયાલતી વ્મક્રકત ને જૂ થભાં યશેલાની અલડત શ૊મ છે . તે ઄ન્મ વ્મક્રકતઓ વાથે ઄નુકૂ઱ ફની જામ
છે . તેના દ્રવષ્ટક૊ણ ફુક્રદ્રમુતત ઄ને તકસવંગત શ૊મ છે .

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 58

(3) ભાનવવક સ્લાસ્્મને જ૊ખભાલનાયાં ઩ક્રયફ઱૊ :-
અધુવનક મુગભાં સચતા , વંઘ઴સ, ભન૊બાય, ઄વરાભતી , ભાનવવક તંગક્રદરીનું પ્રભાણ ક્રદનપ્રવતક્રદન લધતું
જામ છે , તેથી ભાનવવક સ્લાસ્્મ જ૊ખભામ છે . ભાનવવક સ્લાસ્્મને જ૊ખભાલનાયાં ઩ક્રયફ઱૊ નીચે પ્રભાણે છે :-
(1) સચતા (વ્મગ્રતા)
(2) દભન
(3) વાભાવજક વભામ૊જનન૊ ઄બાલ
(4) ળાયીક્રયક સ્લાસ્્મન૊ ઄બાલ
(5) અલેગળીરતા
(6) જાતીમ ભૂ઱બૂત લૃવતઓ

(1) સચતા :-
જે વ્મક્રકત લધુ ઩ડતી સચતા કયતી શ૊મ તેનું ભાનવવક સ્લાસ્્મ ફગડે છે . કેટરીક વ્મક્રકતઓને અર્તથક
ભુશ્કેરીઓ નડતી શ૊મ છે . કેટરીક વ્મક્રકતઓને કુટુંફના પ્રક્ષ૊ સચતા કયાલતા શ૊મ છે , કેટરાક વ્મક્રકતઓને ન૊કયીના કે
લે઩ાયના પ્રક્ષ૊ ભુંઝલતા શ૊મ છે . ઩ત્નીના સ્લાસ્્મની સચતા , ફા઱ક૊ના ઄ભ્માવના સચતા કે વ્માલશાક્રયક પ્રક્ષ૊ની સચતા
વ્મક્રકતના જીલનભાં ભાનવવક વંઘ઴સ ઉત્઩ન્ન કમાસ જ કયે છે . વ્મક્રકત વલાયે ઊઠે યાત્રે વુએ ત્માં વુધી તે સચતા કમાસ જ કયે
છે .અ યીતે જે ના જીલનભાં લધુ ઩ડતી સચતાઓ યશેરી શ૊મ છે , તેનું ભાનવવક સ્લાસ્્મ જ૊ખભામ છે .
(2) દભન :-
પ૊ઈડ જણાલે છે કે ઈચ્છાઓના દભનને રીધે વ્મક્રકતનું ભાનવવક સ્લાસ્્મ ફગડે છે . વ્મક્રકતના જીલનભાં
઄નેક પ્રકાયની વુખવગલડ૊ શ૊તી નથી. વ્મક્રકત ઩૊તાની ળવતત ઄નુવાય ઈચ્છાઓ કયે તે વભજી ળકામ છે .
઩યંતુ ઘણી લાય તે ઩૊તાના ગજા ઉ઩યાંત ઈચ્છાઓ વ્મતત કયત૊ શ૊મ છે , ઩ક્રયણાભે કેટરીક ઈચ્છાઓનું ઈયાદા઩ૂલસક
દભન થામ છે . ઩ક્રયણાભ એ અલે છે કે ભાનવવક વંઘ઴સ ળરૂ થામ છે ઄ને તેનું ભાનવવક સ્લાસ્્મ ફગડે છે .
ફા઱ક૊ ભાટે છૂ ટથી ઈચ્છાઓ વંત૊઴લાની ટેલ તેભ જ ફધી ઈચ્છાઓને દફાલી દેલાની ટેલ સ્લાસ્્મ ભાટે
વાયી નથી. ફા઱કની ફધી ઈચ્છાઓ વંત૊઴લાભાં અલે ત૊ ફા઱કભાં કુટેલ૊ન૊ વલકાવ થળે ઄ને ઩ક્રયણાભે ભાનવવક
સ્લાસ્્મ ફગડળે. જ૊ ફા઱કની ફધી ઈચ્છાઓ એકદભ દાફી દેલાભાં અલે ત૊ ફા઱કન૊ વલકાવ રૂંધાળે ઄ને ઩ક્રયણાભે
ભાનવવક સ્લાસ્્મ ફગડળે.
(3) વભાવજક વભામ૊જનન૊ ઄બાલ :-
વ્મક્રકત એકર૊ યશેત૊ નથી. વ્મક્રકતત્લના વલકાવ ભાટે જૂ થ ઄વનલામસ છે . ફા઱ક વ૊વામટી કે ળેયીનાં ઄ન્મ
ફા઱ક૊ વાથે વં઩કસભાં અલે છે . ળા઱ા કે ક૊રેજ૊ભાં તે વભત્ર૊ના જૂ થભાં પયે છે . ભ૊ટા થતાં તે વભાજના વલવલધ
ર૊ક૊ના વં઩કસભાં અલે છે . અ યીતે વભાજની વાથે યશેલું વ્મક્રકત ભાટે જરૂયી છે . જે વભાજના વભ્મ વાથે જ૊ તે
વુભે઱ ન વાધી ળકે ઄ને વભાજના વભ્મ૊ વાથે લાયંલાય વંફંધ ફગાડત૊ યશે ત૊ તેના વલચાય૊ વલકૃત ફની જલાના
઄ને ઩ક્રયણાભે તેનું ભાનવવક સ્લાસ્્મ જ૊ખભાળે. ફીજા ળબ્દ૊ભાં કશીએ ત૊ જે વ્મક્રકત વભાજ વાથે વુભે઱ વાધી ળકે
તે વ્મક્રકત ભાનવવક વંઘ઴સ થતા ય૊કી ળકે છે ઄ને ભાનવવક સ્લાસ્થમ જા઱લી ળકે છે . ફનસશાટસ જણાલે છે , " ભાનવવક
સ્લાસ્્મ એ વભામ૊જન વાધલાની ટેલ છે ."
(4) ળાયીક્રયક સ્લાસ્્મન૊ ઄બાલ :-

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 59

 ળાયીક્રયક સ્લાસ્્મન૊ ઄બાલ ભાનવવક સ્લાસ્્મ ફગાડે છે . ફનસશાટસ કશે છે , "ભાનવવક સ્લાસ્્મન૊
અધાયે ળાયીક્રયક સ્લાસ્્મ ઩ય છે ." ફનસશાટસ કશે છે , " તંદુયસ્ત ળયીય તંદુયસ્ત વલચાય૊ અ઩ે છે ; ફીભાય ળયીય ફીભાય
વલચાય૊ અ઩ે છે ." ભાંદી વ્મક્રકતને દદસને રીધે તાજા વલચાય૊ ભ઱તા નથી. તેનું ભન દદસની અવ઩ાવ ઘૂભતું શ૊મ છે .
તેથી તે વ્મક્રકત ભાનવવક ઄ળાંવત ઄નુબલે છે . તે વ્મગ્રતા ઄નુબલે છે . ભાંદી વ્મક્રકત ચીક્રડમા સ્લબાલની ફની જામ છે .
ક૊ઈના વલચાય૊ને તે ફયાફય યીતે વભજી ળકતી નથી. અ યીતે ળાયીક્રયક સ્લાસ્્મન૊ ઄બાલ ભાનવવક સ્લાસ્્મને
જ૊ખભાલનાય ફ઱ ફની યશે છે . "Sound mental health depends on sound physical health." -
Bernhardt.
(5) અલેગળીરતા :-
અલેગળીરતા ભાનવવક સ્લાસ્્મને જ૊ખભાલનાયા ઄ગત્મનું ઩ક્રયફ઱ છે , કાયન કે વ્મક્રકતનું જીલન
અલેગ૊થી બય઩ૂય શ૊મ છે . વ્મક્રકતનું જીલન વુખદુઃખથી વભવશ્લત શ૊મ છે . અનંક્રદત વ્મક્રકત ફીજી જ ક્ષણે ળ૊કભગ્ન
ફની જતી શ૊મ છે . દુશ્ભન૊ બમ તેને વતાલે છે . વભાજના વ્મલશાય૊ તેને િ૊ધ કયાલે છે . ફા઱ક૊ની કુટેલ૊થી તે વ્મથા
઄નુબલે છે . કાભ, િ૊ધ,દ્રે઴ લગેયે અલેગ૊ લાયંલાય વ્મક્રકતની ક્રદનચમાસભાં દેખા દેતાં શ૊મ ત૊ તેનું ભન ઄ળાંત થઈ જામ
છે . િ૊ધએ વ્મક્રકતનું ભાનવવક સ્લાસ્્મ જ૊ખભાલનાય ઄ગત્મનું ઩ક્રયફ઱ છે .વ્મક્રકત લાયંલાય િ૊ધે બયાઈ જામ ત૊ તેની
ળાંવત જ૊ખભામ છે . િ૊ધન૊ અલેગ ળાયીક્રયક સ્લાસ્્મને ઩ણ નુકવાન ઩શોંચાડે છે . ળાયીક્રયક સ્લાસ્્મની ઄વય
ભાનવવક સ્લાસ્્મ ઩ય થમા વલના યશેતી નથી. અ યીતે અલેગળીરતા ભાનવવક સ્લાસ્્મને ઄વય કયનારું ઄ગત્મનું
઩ક્રયફ઱ છે .
(6) જાતીમ ભૂ઱બૂત લૃવત :-
ભાનવવક સ્લાસ્્મને જ૊ખભાલનાય જાતીમ ભૂ઱બૂત લૃવતને કેટરાક ઄ંળે જલાફદાય ઘણી ળકામ. મુલા
઄લસ્થાભાં જાતીમ ભૂ઱બૂત લૃવતન૊ વલકાવ થામ છે , કે મુલાનભાં રાગણીઓ ઉત્઩ન્ન થામ છે . મુલાનભાં ળાયીક્રયક -
ભાનવવક ગુણ૊ન૊ વલકાવ થામ છે . મુલાન ળાયીક્રયક ઄ને ભાનવવક પેયપાય૊ને મ૊ગ્મ યીતે વભજી ળકત૊ નથી. અ ફધા
પેયપાય૊ વલકૃવતની વનળાની છે , તેભ મુલાન ભાનલા રાગે છે . મુલાન ઩૊તાની વાથે ઄ને વાભાવજક લાતાલયણ વાથે
વુભે઱ વાધી ળકત૊ નથી. મુલા ઄લસ્થાભાં વ્મક્રકત ઄ંતભુસખી શ૊મ છે ઄ને તેથી તે ભૂંઝાઈ જામ છે . ખયી લાત એ છે કે
ભૂ઱બૂત લૃવતઓને અત્ભયક્ષણ ભાટે કે જાતીમ યક્ષણ ભાટે કે વભૂશના યક્ષણ ભાટે ઉ઩મ૊ગભાં રેલી જ૊ઈએ. મુલા
઄લસ્થાભાં જાતીમ ભૂ઱બૂત લૃવત નલીન સ્લરૂ઩ ધાયણ કયે છે ઄ને તેની મુલાન ભાનવ ઩ય ઘણી ઄વય થામ છે .
કેટરીક લખત વભાજની ફીકે કેટરીક ભૂ઱ પ્રલૃવતઓને મુલાન૊ વંત૊઴ી ળકતા નથી. તેને રીધે ઄ચેતન ભનભાં ભાનવવક
ગ્રંવથઓ યચામ છે ઄ને ભાનવવક સ્લાસ્્મ ઩ય જ૊ખભ ઊંબું થામ છે .
ઉ઩મુસકત ઩ક્રયફ઱૊ ઉ઩યાંત નીચેની ફાફત૊ને ઩ણ ભાનવવક સ્લાસ્્મને જ૊ખભાલનાય તયીકે ગણી ળકામ.
(1) ભાનલી ઩૊તાની વં઩ૂણસ જરૂયીમાત૊ને વંત૊઴ી ળકત૊ ન શ૊મ તે ભાનલી ઄સ્લચ્છ ફની જામ છે .
જરૂયીમાત૊ની ઄તૃવતતને ઄સ્લચ્છ ફનલાનું કાયણ ગણલાભાં અલે છે .
(2) જીલનના પ્રક્ષ૊ વંફંધે શતાળા ઄ને વંઘ઴સ ભાનવવક સ્લાસ્્મ જ૊ખભાલે છે .
(3) ફા઱઩ણભાં ફા઱કન૊ વુમ૊ગ્મ યીતે વલકાવ થમ૊ ન શ૊મ , ત૊ ઩ણ ભ૊ટી ઉંભયે તે ભાનવવક ઄સ્લસ્થતાન૊
઄નુબલ કયે છે .
(4) બા઴ાન૊ ભંદ વલકાવ , ભંદફુક્રદ્ર, ફુક્રદ્રવલકાવની ઝડ઩, અર્તથક વસ્થવત લગેયે ઄નેક ઘટક૊ ભાનવવક સ્લાસ્્મને
઄વય કયનાયાં ઩ક્રયફ઱૊ છે .

સ્લચ્છ વાભાવજક વંફંધ૊

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 60

(1) પ્રાસ્તાવલક :-
અજથી ઄ઢી શજાય લ઴ૉ ઩ૂલસ ભશાન ગ્રીક તત્લલેત્તા એક્રયસ્ટ૊ટરે વાચું કહ્યું શતું કે ભનુષ્મ વાભાવજક પ્રાણી
છે . ભનુષ્મન૊ જન્ભ , ઉછે ય ઄ને વલકાવ વભાજની લચ્ચે થામ છે . વભાજભાં યશીને જ ભનુષ્મ બા઴ા ળીખે છે તથા
વભ્મતા ઄ને વંસ્કૃવતનું વનભાસણ કયે છે .
ભનુષ્મના જીલનન૊ પ્રાયંબ કુટુંફરૂ઩ી વાભાવજક વંસ્થાના એક વભ્મ તયીકે થામ છે . એક ભાનલી તયીકે
અ઩ણા વુખદ વાભાવજક વંફંધ૊ન૊ પ્રશ્લ વશેજે ઉ઩વસ્થત થામ છે . અ઩ણી અવ઩ાવ વલળા઱ વાભાવજક જગત
઩થયામેરું જ૊લા ભ઱ે છે . પ્રવતક્રદન અ઩ણે એક મા ફીજા કાયણે ઄નેક ર૊ક૊ના વં઩કસભાં અવ્મા કયીએ છીએ. અ઩ણે
ફીજાઓ વાથે યભત૊ યભીએ છીએ. વલવલધ વલ઴મ૊ ઩ય ઄ન્મ૊ન્મ લાતચીત કયીએ છીએ ; કાભભાં વશબાગી ફનીએ
છીએ; ક૊ઈની વાથે ખયીદી ભાટે જઈએ છીએ. અભ, અ઩ણે વભાજની એક વભ્મ વ્મક્રકત તયીકે ઄ન્મ વાથે વલચાય ,
રાગણી ઄ને ક્રિમાન૊ વલવનમ૊ગ કયીએ છીએ.
ફીજા ર૊ક૊ વાથેની અ઩ણી વાભાવજક અંતયક્રિમાભાંથી એક ભશત્લન૊ વાભાવજક પ્રક્ષ ઊબ૊ થામ છે ઄ને
તે એ કે એક વ્મક્રકત તયીકે વુખ ઄ને વંત૊઴ ભે઱લલા ભાટે ફીજા ર૊ક૊ વાથે વાયા વાભાવજક વંફંધ૊ કેભ ફાંધલા ? એ
ભાટે ળું જરૂયી છે ? જ્માયે અ઩ણે ઄ન્મ ર૊ક૊ના વશલાવભાં અલીએ છીએ ત્માયે તેભની વાથે કેભ લતસલું , કેલી
અંતયક્રિમા કયલી એ પ્રક્ષ અ઩ણને વતાલે છે . ઄ન્મ ર૊ક૊ વાથેના લતસનન૊ પ્રક્ષ અ઩ણને લૈમવતતક તથા વાભૂવશક યીતે
઩ણ વતાલે છે .વલજ્ઞાન ઄ને ટેકન૊ર૊જીભાં અગ઱ લધેરા ઄ભેક્રયકા જે લા દેળભાં અજે ખ૊યાક કે લસ્તુઓન૊ પ્રક્ષ નથી
; ઩યંતુ ફીજા ર૊ક૊ વાથે વૂવંલાદી યીતે કેભ જીલલું એ ભુખ્મ પ્રક્ષ છે .
વ્મક્રકતત્લ, યાષ્ટ્રીમ ઄ને અંતયયાષ્ટ્રીમ દસવષ્ટએ ફીજા ર૊ક૊ વાથે વુખરૂ઩ કેભ યશેલું એ અધુવનક મુગની પ્રધાન
ભન૊લૈજ્ઞાવનક વભસ્મા છે . એપ.એર. યચે ' ભન૊વલજ્ઞાન ઄ને જીલન ' નાભના ઩ુસ્તકભાં કહ્યું છે તેભ , શલે ત૊
બોવતકવલજ્ઞાને ઩ણ એ સ્઩ષ્ટ કમુું છે કે જ૊ ભાનલીએ અ ઩ૃ્લી ઩ય ટકલું શળે ત૊ અ ફધા ર૊ક૊એ ઩યસ્઩ય વભજણ
઄ને વશકાય કે઱લલાનું ળીખલું ઩ડળે.

(2) ઄વયકાયક ભાનલવંફંધ૊ના વવદ્રાંત૊ :-

ભનુષ્મ ઩૊તાના વભગ્ર જીલનકા઱ દયવભમાન વલવલધ ઄વબરુવચ ધયાલતા ઄ને ગભતા કે ન ગભતા ઄નેક
પ્રકાયના ર૊ક૊ના વંફંધભાં અલે છે . ફા઱કની ભાતા વાથેની પ્રથભ અંતયક્રિમા ળરૂ થામ ત્માયથી તેનું વાભાવજક જીલન
ળરૂ થઈ જામ છે . ળા઱ા, ઘય, ભંક્રદય, યભતગભતનાં ભેદાન૊ , વભત્ર૊, ન૊કયી - ધંધા લગેયે ઄નેક ક્ષેત્રે અ઩ણે ઄ન્મ ર૊ક૊
વાથે વાભાવજક વં઩કસ કયીએ છીએ. વભગ્ર જીલનની
઩ાશ્લૉબૂવભકા વાભાવજક શ૊લાથી વાભાવજક વંફંધ૊ યાખ્મા વવલામ ચારે તેભ નથી. અ઩ણા ઩યસ્઩યનાં વાભાવજક
વંફંધ૊એ ભાનલ - ભાનલ લચ્ચેના વંફંધ૊ છે . અ઩ણા ઩ાયસ્઩ક્રયક વાભાવજક વંફંધ૊ની અલશ્મકતા ઄ને ઄વનલામસતા
સ્લીકાયી રીધા ઩છીન૊ ભૂ઱બૂત પ્રશ્લ એ છે કે અલા ઄વયકાયક ઄ને વુખદ વંફંધ૊ ફાંધલા ઄ને જા઱લલા ભાટે
અ઩ણે ળું કયલું જ૊ઈએ ? ળું ળીખલું જ૊ઈએ ?
઄વયકાયક ભાનલવંફંધ૊ ભાટે ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊ નીચે પ્રભાણે વવદ્રાંત૊ યજૂ કમાું છે :-
(1) તભે ફીજાને ગભ૊ એલા ફન૊
(2) ક૊ઈ ઩ણ ભાનલી વં઩ૂણસ નથી
(3) વાયા ફન૊, ઉદાય ફન૊, વલચાયલંત ફન૊
(4) ફીજાન૊ વારું ફ૊ર૊

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 61

(5) ઄ન્મભાં યવ રેતાં ળીખ૊
(6) વભાન ઄વબરુવચ કે઱લ૊
(7) ફીજાને ઄નુકૂ઱ ફન૊
(8) યવવક ફન૊
(9) તભે , તભે ફન૊

(1) તભે ફીજાને ગભ૊ એલા ફન૊ :-

અ઩ણે ફીજાને ગભતા ફનીએ એ ળીખલાની ફાફત છે . જ૊ અ઩રૄ વ્મક્રકતત્લ ઄ન્મને રુવચકય ન રાગતું
શ૊મ ત૊ એભાં દ૊઴ અ઩ણ૊ વભજલ૊ , ફીજાન૊ નશીં. જ૊ અ઩ણે ફીજા ર૊ક૊ વલળે વારું વલચાયીએ , તેભનું ળુબ
ઈચ્છીએ ત૊ જરૂય અ઩ણે તેભને ગભતા ઩વંદગીના ક્ષેત્રભાં પ્રલેળી ળકાળું.વલજ્ઞાનન૊ વનમભ છે કે અઘાત કે પ્રત્માઘાત
વાભાવાભા ઄ને વયખા શ૊મ છે . ઩૊તાને જે પ્રવતકુ઱ રાગે તેલું અચયણ ફીજા વાભે ન કયલાથી અ઩ણે ફીજાને
ગભલા રાગીએ છીએ. ભન૊લૈજ્ઞાવનક૊એ પ્રમ૊ગ૊થી વાવફત કમુું છે કે જીલનભાં વુવભામ૊વજત વ્મક્રકત ફીજાઓ વલળે
ળુબ વલચાયી ળકે. એલી વ્મક્રકતને ઄ન્મના ઄વશત કે ઄ળુબના વલચાય જ ન અલી ળકે. ઈ઴ૉ઱ું , ઄વરાભત ઄ને
વનષ્પ઱તાને ઩ાભેરી વ્મક્રકત ફીજા ર૊ક૊ વલળે વાયા વલચાય કયી ળકતા નથી. ઄શભૌ કેવન્દ્રત વ્મક્રકતના શૈમે ઄ન્મનું વશત
શ૊તું નથી.
(2) ક૊ઈ ઩ણ ભાનલી વં઩ૂણસ નથી :-
ફીજા ર૊ક૊ વાથે બ઱તી લખતે એ ખાવ ધ્માન યાખલું જ૊ઈએ કે ક૊ઈ ઩ણ ભાનલી વં઩ૂણસ નથી. ભાટે
અ઩ણે વાભી વ્મક્રકત ઩ાવે લતસનભાં વં઩ૂણસતાની અળા યાખલી જ૊ઈએ. તભે દ૊઴ગ્રાશી શળ૊ ત૊ ઄ન્મના વપ્રમ ઩ાત્ર
નશીં ફની ળક૊. ફીજાભાં દ૊઴ જ૊નાયી વ્મક્રકત ક૊ઈને ગભતી શ૊તી નથી. વાભી વ્મક્રકતને ઩વંદ ન ભડે એલું ઘરૄં શ૊મ
છે . એ લખતે અ઩ણે એ વલચાયલું જ૊ઈએ કે પ્રત્મેક ભનુષ્મ ઄઩ૂણસ છે . અભ વલચાયલાથી વાભી વ્મક્રકતના લતસનનું
ભૂલ્માંકન કયતી લખતે ભાનવવક ઉદાયતા પ્રમ૊જી ળકાળે. વાભી વ્મક્રકતના ગુણ ઄ને લળે઴તા જ૊લાની દસવષ્ટ કે઱લલાથી
અ઩ણે તેને ગભલા રાગીએ છીએ. ભાનલજગતની યચના એલી છે કે જે ભાં ફીજાના દ૊઴ ળ૊ધલા ફશુ વશેરા છે , ઩ણ
તેના ગુણની કદય કયલી દુષ્કય છે . દ૊઴ ળ૊ધનાયને ક૊ઈ વભત્ર ભ઱તા નથી ઄ને ગુણગ્રાશીને ઄નેક વભત્ર૊ ભ઱ી અલે છે
એ અ઩ણ૊ દયય૊જન૊ લાસ્તવલક ઄નુબલ છે . ભાટે વાભી વ્મક્રકતના દ૊઴૊ , બૂર૊ને ઄લગણતાં ળીખ૊. ફીજાભાં શંભેળાં
વારું જ૊લાની જ દસવષ્ટ કે઱લ૊. એલી દસવષ્ટ જ તભને ફીજા ર૊ક૊ વાથે વાભાવજક વપ઱તા ઄઩ાલળે.
(3) વાયા ફન૊, ઉદાય ફન૊, વલચાયલંત ફન૊ :-
વુખદ ઄ને ઄વયકાયક વાભાવજક વંફંધ૊ કે઱લલા ભાટે અ઩ણે વાયા , ઉદાય ઄ને વલચાયળીર ફનલું
જ૊ઈએ. ક૊ઈ ઩ણ વ્મક્રકતના લતસનભાં વાયા઩રૄં ઄ને ઉભદા઩રૄં પ્રવતસફવફત થામ ત્માયે નતકી વભજલું કે તેની
અવ઩ાવ ર૊ક૊નાં ટ૊઱ેટ૊઱ાં ભધ઩ૂડાની જે ભ કેવન્દ્રત થળે. ઘણાખયા ર૊ક૊ને એલી વ્મક્રકતભાં યવ ઩ડળે. ળતમ શ૊મ ત્માં
વુધી તભાય૊ લખત ળવતત , વુવલધાઓ, વુખ૊ ઄ને અયાભ એ ફધું ફીજા ર૊ક૊ના બરા ભાટે વભર્ત઩ત કય૊. અ઩ણ૊
઄નુબલ એભ કશે છે કે ક૊ઈને કંઈ અ઩લાની ક્રદ્રગુવણત થઈને એ અ઩ણને ઩ાછુ ં ભ઱ે છે . ક૊ઈનું વારું કયલાથી
ફદરાભાં અ઩ણને ત૊ વુખ પ્રાતત થામ છે , ભાટે ઄ન્મ ર૊ક૊ ભાટે જરૂય ઩ડે ત્માયે ઘવાતાં ળીખ૊.
(4) ફીજાનું વારું ફ૊ર૊ :-
ફીજાનું વારું ફ૊રલા ભાટે તેભના ઄લગણ૊ પ્રત્મે ફેધ્માન ફનીને વદગુણ૊ પ્રત્મે ધ્માન અ઩લું અલશ્મક
છે . ક૊ઈની વફનજરૂયી ટીકા , ખ૊દણી કે વતયસ્કાય કયલાથી અ઩ણે તેના વપ્રમ઩ાત્ર ફની ળકતા નથી. ફીજા ર૊ક૊ પ્રત્મે
વાયી લાણી ઉચ્ચાયલાથી ભશાનતાનું વનભાસણ થામ છે એભ ભશા઩ુરુ઴૊નાં જીલનચક્રયત્ર૊ દળાસલે છે . અ઩ણી લાણીભાં
યશેરું વાયા઩રૄં અ઩ણી ગણતયી વાયાં ર૊ક૊ભાં કયાલે છે . ફીજાનું ખયાફ ફ૊રનાય વભત્ર૊ ગુભાલે છે .તેના વાભાવજક
GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 62
વંફંધ૊ લણવે છે . ખયાફ ફ૊રનાયને ર૊ક૊ ટીકાખ૊ય કશીને ઄લગણે છે . ક૊ઈને ઩ણ શરક૊ કે નીચ૊ ન ગણ૊. લાયંલાય
ફીજાના દ૊઴૊ જ૊નાય વ્મક્રકત ભાનવવક ઄સ્લસ્્તાન૊ બ૊ગ ફનેરી છે એભ કશી ળકામ. દયેક વ્મક્રકતએ એલા ઉતભ
ગુણ૊ કે઱લલા જ૊ઈએ કે જે થી અ઩ણે એ ભાટે ગોયલ રઈ ળકીએ ઄ને સજદગીની ક૊ઈ કટ૊કટીની ઩઱ે એ લયદાનરૂ઩
઩ૂયલાય થામ. વાયી લાણી વલનમ્રતાનું પ્રતીક છે .
(5) ઄ન્મભાં યવ રેતાં ળીખ૊ :-
જ૊ ફીજા ર૊ક૊ તભને ઩વંદ કયે એભ તેભ ઈચ્છતા શ૊ ત૊ વનઃસ્લાથસબાલે ફીજાભાં યવ રેતાં ળીખ૊. તભને
ભાત્ર તભાયી જાતભાં જ યવ ન શ૊લ૊ જ૊ઈએ. તભાયી ચ૊તયપ પેરામેર વલળા઱ વાભાવજક જગતને તભારું યવનું કેન્દ્ર
ફનાલ૊. ફીજા ર૊ક૊ને ભદદરૂ઩ થલાની દસવષ્ટએ તેભનાભાં યવ રેલ૊ જ૊ઈએ. અ જગતભાં અ઩ણે એકરા નથી , ઄ન્મ
ર૊ક૊ ઩ણ છે એ ન બૂરલું જ૊ઈએ. લવુંધયા યત્ન૊ની ખાણ છે ભાટે સ્લકેવન્દ્રત ન ફનતાં ઩યકેવન્દ્રત ફન૊ , જે તભાયા
ભાટે વુખદ, વંત૊઴કાયક ભાનલવંફંધ૊ વર્જી અ઩ળે. ફીજાનું વારું કયલાની બાલના વેલ૊, જે વાયા વભત્ર૊ ભે઱લી અ઩ે
છે . વનઃસ્લાથી ફન૊. તભારું વનખારવ લતસન ઄ને શદમનું ખુલ્રા઩રૄં વાય૊ ફદર૊ અતમા વલના યશેળે નશીં એ
વનઃળંક છે .
(6) વભાન ઄વબરુવચ કે઱લ૊ :-
વભાન ઄વબરુવચ કે઱લલાથી ફીજા ર૊ક૊ વાથેન૊ ઩ક્રયચમ વય઱તાથી થઈ ળકે છે . ફીજાઓને ળું ગભે છે એ
જાણી રઈ તભે તે ળીખી ર૊ ત૊ તભે ફીજા વાથે વશેરાઈથી બ઱ી ળકળ૊. ફીજાને ગભે તેલી ઄વબરુવચઓ કે઱લલા
ભાટે તત્઩ય યશેલું જ૊ઈએ. વયખા ળ૊ખ કે઱લલાથી ઄ન્મના વશબાગી ફની ળકામ છે . લૈવલધ્મ઩ૂણસ ળ૊ખ કે઱લ૊,
તભારું ફુક્રદ્રકોળલ્મ ઄ન્મ ર૊ક૊ને તભાયી તયપ ખેંચી રાલળે. અધુવનક જગતના ર૊ક૊ભાં ઄નેક પ્રકાય રુવચઓ જ૊લા
ભ઱ે છે ; જે ભ કે વલવલધ લાંચન , યભત૊ યભલી, જુ દા જુ દા વલ઴મ૊ ઩યની ચચૉ ઩ક્રયવંલાદ૊ , નાટક - વવનેભા જ૊લાં ,
઩લસતાય૊શણ, વંગીત - વચત્રકાભ , ઩મસટન ઩ય જલું લગેયે પ્રમત્ન ઄ને ભશાલયાથી વલવલધ ળ૊ખ૊ કે઱લી ળકામ છે .
વલવલધ ક્ષેત્ર૊ની પ્રલૃવતઓભાં રુવચ કે઱લલાથી વલવલધ વનષ્ણાત ર૊ક૊ના વશલાવભાં અલલાનું ફને છે ઄ને એ યીતે એક
ભ૊ટું વભત્રભંડ઱ યચી ળકામ છે , જે ની ભઝા ઓય છે .
(7) ફીજાને ઄નુકૂ઱ ફન૊ :-
઄વયકાયક ભાનલવંફંધ૊ પ્રસ્થાવ઩ત કયલા ભાટે એલ૊ અગ્રશ ન યાખ૊ કે ફધું જ તભાયી ઈચ્છા પ્રભાણે
થામ. ફધાના ગભા - ઄ણગભા , રુવચ - ઄રુવચ લગેયે એકવયખાં શ૊તા નથી. દયેક ઩૊તા઩૊તાની ઈચ્છાઓ શ૊મ છે .
વંબલ છે કે ફીજાની ઈચ્છા અ઩ણી ઈચ્છાથી વલરુદ્ર શ૊લાં છતાં અ઩ણ૊ વલય૊ધ જત૊ કયીને ફીજાને ઄નુકૂ઱ થલાથી
તેભની વાથે વંત૊઴પ્રદર વાભાવજક વંફંધ૊ ફાંધી ળકામ છે . અ઩લા - રેલાની લૃવત યાખલી જ૊ઈએ. અ઩ણે એ ન
બૂરલું જ૊ઈએ. કે અ઩ણી જે ભ ફીજા ર૊ક૊ ઩ણ અ઩ણી ઩ાવે કંઈક ઄઩ેક્ષા યાખે છે . ફીજા ર૊ક૊ની ભુશ્કેરીઓ ઄ને
દુઃખદદૉ વાંબ઱લા ભાટે વાયા
શ્લ૊તા ફન૊. ફીજા ઩ય અવધ્઩ત્મ ન જભાલ૊ , ફીજાને ઄નુકૂ઱ ફનલા ભાટે તેના જે લી યવ - રુવચ કે઱લ૊ , વભાન
ળ૊ખ કે઱લલાથી ફીજા વાથે લાતચીત કયલાનું કામસ વશેરાઈથી ઩ાય ઩ડે છે .
(8) યવવક ફન૊ :-
અ઩ણી યવવકતાન૊ અધાય અ઩ણા યવ લૈવલધ્મ ઩ય છે . ફીજાના યવના વલ઴મન૊ તભે ખાવ ઄ભ્માવ કય૊,
જે થી તભને ફશ૊઱ું વભત્રભંડ઱ ભ઱ી યશેળે.જીલનને પ્ર૊ત્વાવશત યાખ૊. જીલનભાં અનંદ રૂંટતા ળીખ૊. કદી ક૊ઈને
કંટા઱ારૂ઩ ન ફન૊. વ્મક્રકતત્લને વંકુવચત નશીં ઩ણ વલસ્તૃત કય૊. ખૂફ ઊંચા વલચાય કય૊. ખૂફ લાંચ૊ , વલચાય૊ ઄ને
તભાયા વચત્તને વતત જાગૃત યાખ૊. અંખ૊ ખુલ્રી યાખી તભાયી ચ૊તયપ ફનતી ઘટનાઓથી લાકેપ યશ૊. ર૊ક૊ વાથે
શ઱૊ભ઱૊, લાતચીત કય૊, દૂય ન બાગ૊. વલવલધ ઄વબરુવચઓ કે઱લ૊, અકાંક્ષાઓ વેલ૊. જ૊ તભે ફીજાની પ્રલૃવતઓભાં

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 63

યવ રેળ૊ ત૊ જ ર૊ક૊ તભાયાભાં યવ રેતાં થળે. તભને લૈવલધ્મ઩ૂણસ વલળા઱ વાભાવજક વંફંધ૊ ફાંધી અ઩ળે. ભ૊ટું
વભત્રભંડ઱ ભે઱લલાની અ ગુરુચાલી છે .
(9) તભે, તભે ફન૊ :-
તભાયે ક૊ઈની કાફસન કૉ઩ી ફનલાની જરૂય નથી. ભોવરક વ્મક્રકતત્લ ર૊શચુંફકીમ ઄વય દાખલે છે .અ યીતે
તભે ઄નેકને અક઴ી ળકળ૊. ઄રગ ઄ક્રદ્રતીમ વ્મક્રકતત્લ કે઱લલાનું કદી બૂરળ૊ નશીં. તભાયે તભાયાભાં ઩ડેરી
વલળે઴તાઓને વલકવાલલી જ૊ઈએ, કાયણ કે ઄ન્મની વલળે઴તાઓ તભાયી ન ફની ળકે. દયેક ભાનલી ઄ક્રદ્રતીમ છે ભાટે
તભે, તભે જ ફન૊ ઄ને તભાયી જાતને ળ૊ધ૊. એ જ વુખદ વાભાવજક વંફંધ૊ સ્થા઩લા ભાટેન૊ યાજભાગસ છે . તભે
તભાયા વવલામ ફીજુ ં કંઈ કદી ન ફની ળક૊ એ માદ યાખ૊. તભે તભાયા઩રૄં વલકવાલળ૊ ત્માયે ફીજા ર૊ક૊ના અક઴સણનું
કેન્દ્ર ફની ળકળ૊.

(3) કેલા પ્રકાયના ર૊ક૊ અ઩ણને ગભે છે ? :-

જ૊ અ઩ણે વુખદ વાભાવજક વંફંધ૊ સ્થાવ઩ત કયલા શ૊મ ત૊ એ ઩ણ જાણલું જ૊ઈએ કે અ઩ણે કેલાં રક્ષણ૊
કે લૃવતઓ કે઱લીએ ત૊ વાભા ભાણવને ઩વંદ ઩ડીએ.
નીચે દળાસલેરાં રક્ષણ૊ ધયાલનાય વ્મક્રકતઓ અ઩ણને ગભે છે :-
(1) ઄ન્મ વલળે વાયા વલચાય કયનાયા ર૊ક૊ અ઩ણને ખાવ ગભે છે .
(2) જે ર૊ક૊ ફીજાઓ વાથે વાયી યીતે લતસ છે તે અ઩ણને જરૂય ઩વંદ ઩ડલાના જ.
(3) જે ર૊ક૊ ફીજા વલળે વારું ફ૊ર૊ છે તેઓ અ઩ણને જરદી ગભી જામ છે .
(4) જે ભાણવ ફીજાની પ્રલૃવતભાં ભદદરૂ઩ થલાની દસવષ્ટથી યવ રે છે તે ફીજાને ઩વંદ ઩ડે જ.
(5) વયખી રુવચલા઱ા ર૊ક૊ અ઩ણને ગભે છે .
(6) વભામ૊જનળીર ર૊ક૊ અ઩ણને ફશુ ગભે છે .
(7) યવભમ વ્મક્રકતત્લ ધયાલતી વ્મક્રકત અ઩ણને ગભે છે .
(8) જે ર૊ક૊ન૊ જીલનવ્મલશાય ભુતત યીતન૊ શ૊મ છે તે અ઩ણને ઩વંદ કયે છે .

(1) ઄ન્મ વલળે વાયા વલચાય કયનાયા ર૊ક૊ અ઩ણને ખાવ ગભે છે .
઄ન્મનું વશત શૈમે યાખનાય ભાણવ૊ વશેરાઈથી ફીજાના વપ્રમ઩ાત્ર ફની ળકે છે . અટરું ખાવ ધ્માનભાં યાખલું
જ૊ઈએ કે કદાચ અ઩ણે ફીજાનું વારું ન કયી ળકીએ ત૊ કાંઈ નશીં , ઩ણ ફૂરું ત૊ ન જ કયલું. ક૊ઈના વલકાવના
ભાગસભાં ખાડ૊ ન ફન૊ , ઩ણ ઩ગદંડી ફન૊.
(2) જે ર૊ક૊ ફીજાઓ વાથે વાયી યીતે લતસ છે તે અ઩ણને જરૂય ઩વંદ ઩ડલાના જ.
઄ન્મની ઩વંદગીનું ઩ાત્ર ફનલા ભાટે લતસન કયલાની વાયી યીત યાખલી અલશ્મક છે . લતસનની વુમ૊ગ્મતા વાભી
વ્મક્રકતને અક઴ી ળકે છે .
(3) જે ર૊ક૊ ફીજા વલળે વારું ફ૊રે છે તેઓ અ઩ણને જરદી ગભી જામ છે .
વતત ટીકા કયનાય ર૊ક૊ વભત્રભંડ઱ભાં ઄ને વભાજભાં ઄વપ્રમ ફને છે . ક૊ઈના ગુણ૊ જુ ઓ , દ૊઴ નશીં. દયેક
વ્મક્રકતભાં કંઈને કંઈ વલળે઴તા ત૊ શ૊મ છે . તેને ળ૊ધીને પ્રળંવા કય૊. ઄ન્મના યાઈ જે લડા ગુણને ભ૊ટ૊ કયી ફતાલ૊.
(4) જે ભાણવ ફીજાની પ્રલૃવતભાં ભદદરૂ઩ થલાથી દસવષ્ટથી યવ રે છે તે ફીજાને ઩વંદ ઩ડે જ.

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 64

 સ્લકેવન્દ્રત ન ફનતાં ઩યકેવન્દ્ર ફન૊. ઄ન્મને ક૊ઈને ક૊ઈ યીતે વશામરૂ઩ થલા પ્રમત્નળીર યશ૊ ; એભ વભજ૊ કે
઄ન્મના વુખભાં જ તભારું વુખ વભામેરું છે . તભે ઄ન્મથી ઄રગ ન યશી ળક૊.
(5) વયખી રુવચલા઱ા ર૊ક૊ અ઩ણને ગભે છે :-
અલા વભાનધભી ર૊ક૊ ઩યસ્઩ય અક઴સણ જભાલી ળકે છે , વભાન ઄વબરુવચઓ વલકવાલલાથી ઄ન્મ ર૊ક૊ની
નજીક વશેરાઈથી જઈ ળકામ છે , બ઱ી ળકામ છે .
(6) વભામ૊જનળીર ર૊ક૊ અ઩ણને ફશુ ગભે છે .
ફીજાને ઄નુકૂ઱ થતાં ળીખ૊. પ્રવતકૂ઱તાની લૃવતને દેળલટ૊ અ઩૊. ફીજા ર૊ક૊ વાથેના તભાયા ય૊જફય૊જના
વ્મલશાયભાં ઄નુકૂ઱ યશેલાથી તભે ફીજાને જરૂય ઩વંદ ઩ડળ૊. ક્ષુલ્રક પ્રવતકૂ઱તા તયપ ધ્માન કેવન્દ્રત કય૊. વુવંલાદી
જીલન જીલતા ર૊ક૊ અ઩ણને ગભે છે .
(7) યવભમ વ્મક્રકતત્લ ધયાલતી વ્મક્રકત અ઩ણને ગભે છે .
જ૊ તભે ફીજાને કંટા઱ારૂ઩ રાગળ૊ ત૊ ફધા ર૊ક૊ તભાયાથી દૂય બાગળે. યવભમ વ્મક્રકતત્લ કે઱લીને અ઩ણે
અ઩ણી ઄વનલામસતા વાવફત કયી ળકીૌએ છીએ. ઈશ્લલય ને અ઩ણે યવરૂ઩ કહ્ય૊ છે ને !
(8) જે ર૊ક૊ના જીલનવ્મલશાયભાં ભુતત યીતન૊ શ૊મ છે તે અ઩ણને ઩વંદ કયે છે .
ક઩ટી ન ફન૊. લાણી ઄ને લતસનભાં વંલાક્રદત જા઱લ૊. વભાજભાં ર૊ક૊ વાથે ખુલ્રા ભનથી લતૉ. તભે કળું
છુ ઩ાલલા ભાંગતા નથી એલી તભાયી છા઩ ફીજા ર૊ક૊ ઩ય ઩ડલા દ૊. તભાયી જીલનક્રકતાફ ખુલ્રી યાખલાથી ફીજા
ર૊ક૊ને તભે ગભલા રાગળ૊. ગાંધીજી લગેયે ભશા઩ુરુ઴૊નાં દસષ્ટાંત૊થી અ ઩ુયલાય થામ છે .

(4) કેલા પ્રકાયના ર૊ક૊ અ઩ણને ગભતા નથી:-

દયેક વ્મક્રકત એભ ઈચ્છે કે ઩૊તે ફીજાને ગભી જામ , ઩૊તાની તયપ ક૊ઈ ઘૃણા ન ફતાલે , વતયસ્કીય ન કયે , ઩યંતુ
અલું વપ્રમ વ્મક્રકતત્લ ફનાલલા ભાટે કેટરીક ઄વપ્રમ ફાફત૊થી વાલચેત યશેલું જ૊ઈએ. ર૊ક૊ને ન ગભતાં અલાં રક્ષણ૊
નીચે અતમાં છે , જે નાથી ભુતત થલાથી ફીજા ભાણવ૊ તભને અલકાયળે.
(1) ઄વલશ્લવનીમતા
(2) દરીરફાજી
(3) ઄બદ્રતા (ફીબત્વતા)
(4) કટાક્ષ ઄ને વ્મંગ
(5) ફડાઈ ઄ને ઘોંઘાટ
(6) શસ્તક્ષે઩
(7) અિભકતા

(1) ઄વલશ્લવનીમતા :-
઄વલશ્લવનીમતા વ્મક્રકત ક૊ઈને ઩વંદ ઩ડતી નથી. ક૊ઈને અ઩ેરું લચન ઩ાડલા ભાટે શયશંભેળ તત્઩ય યશેલું
જ૊ઈએ. વલશ્લાવઘાત ફૂયી ચીજ છે , જે વ્મક્રકતને વનકૃષ્ટ ભાનવવક સ્તય ઩ય ભૂકી દે છે . અ઩ણે ક૊ઈને ભ઱લાં જલાનું
કહ્યું શ૊મ ઄ને ન જઈએ ત૊ વાભી વ્મક્રકત ફીજી લખત અ઩ણા ઩ય વલશ્લાવ ભૂકતી નથી. તેના વભમન૊ ફગાડ થામ
છે , જે ઘેય૊ પ્રત્માઘાત૊ વજસ છે . ભાટે જ૊ ર૊ક૊ના વપ્રમ ઩ાત્ર ફનલું શ૊મ ત૊ તભે ફીજા ર૊ક૊ને અ઩ણે લામદા કે

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 65

લચનનું ચુસ્ત ઩ારન કય૊. અ઩ણે વાભી વ્મક્રકતની વગલડ - ઄ગલડન૊ વલચાય કયલ૊ જ૊ઈએ. લાણી , લચન ઄ને
કભસથી એલ૊ લતાસલ કય૊ કે જે થી તભે વોના વલશ્લાવ઩ાત્ર ફની ળક૊ ઄ને એ દ્રાયા વોને ગભલા રાગ૊.
(2) દરીરફાજી :-
વનયથસક દરીરફાજીભાં યાચતી વ્મક્રકત ક૊ઈને ઩વંદ ઩ડતી નથી. ક૊ઈ ફાફતભાં ફીજા કયતાં તભાયા
઄વબપ્રામ જુ દા શ૊મ ત૊ નમ્રતા઩ૂલસક એ વ્મકત કયી ળકામ. એભાં શઠીરા઩રૄં જરૂયી નથી. જતકી ફનલાથી તભે ફીજા
ર૊ક૊ વાથેના વંફંધ૊ ફગાડી ફેવ૊ છ૊ એ વતત માદ યાખ૊ કે દરીર ભાનવવક બાયેખભ઩રૄં વજે છે , જે અખી
ફાજી ફગાડી ફેવે છે . ભતબેદ૊ન૊ લાંધ૊ નથી , ઩ણ એભાંથી ભનબેદ ઊબ૊ થલ૊ જ૊ઈએ નસશ. વાભી વ્મક્રકત વાથે
લાયંલાય ક્ષુલ્રક ફાફત૊ભાં દરીરભાં ન ઊતય૊. ફીજાના વલચાયને વશન કયતાં ળીખ૊. ઄રફત, ફીજાની ફધી લાતભાં
' શા ' બણલાની ઩ણ જરૂય નથી , કાયણ કે એભ કયલાથી ત૊ તભારું ફીકણ઩રૄં વાવફત થળે. તભાયી ભૈત્રી઩ૂણસ
વનખારવ ચચૉ ઄ન્મને પ્રબાવલત કયળે. ફીજાને એભ રાગલું જ૊ઈએ કે તભે ઊતાયી ઩ાડલાની લૃવત જ યાખ૊ છ૊.
તભાયી દરીર વાભા ભાણવભાં રઘુતાગ્રંવથ ન વજે એનું ધ્માન યાખ૊. ફીજાન૊ વાથ - વશકાય અ યીતે ભ઱ી ળકે.
(3) ઄બદ્રતા (ફીબત્વતા) :-
અચાય ઄ને વલચાયભાંવલચાયભાં યશેરી ઄બદ્રતા કે ફીબત્વતા ક૊ઈને ઩વંદ ઩ડતી નથી. ઄શ્વ્રીર ભશ્કયી ન
કય૊. વાભી વ્મક્રકત કે વબાની વાભે ફ૊રતી લખતે તભાયી લાણીભાં ફીબત્વતા ન અલી જામ એ ખાવ જ૊જ૊. કુશાડા
જે લી જીબ ક૊ઈને ગભતી નથી. વળષ્ટ લાણી ફધાને વાયી યીતે અક઴ી ળકે છે . વલજાતીમ વ્મક્રકત વાથેના વ્મલશાયભાં
઄બદ્રતા ન થઈ જામ એ ભાટે તભાયે બાયે વાલધાન યશેલું જ૊ઈએ. સ્ત્રી - ઩ુરુ઴મુતત વભત્રભંડ઱ભાં ઄શ્વ્રીર બા઴ા
વાભે કે ફીબત્વ લતસન વાભે જ૊ ક૊ઈને કંઈ લાંધ૊ ન શ૊મ ત૊ વભજજ૊ કે તભે ખ૊ટા વભત્રભંડ઱ભાં વાથીઓભાં પ્રલેળ
કમૉ છે . લાણી ઄ને લતસનભાં વંમભનું ભૂલ્મ ઘરૄં ઊંચું છે .
(4) કટાક્ષ ઄ને વ્મંગ :-
કટાક્ષ - વ્મંગની બા઴ા ક૊ઈને ઩વંદ ન ઩ડે. જે કશેલું શ૊મ તે પ્રેભ઩ૂલસક વલનમ્રતાથી કશ૊. વ્મંગભાં , દાઢભાંથી
ફ૊રલાની ટેલ તભાયા વભત્રભંડ઱ભાં તભને ઄વપ્રમ ફનાલી દેળે. ભભસસ્થ઱ લીંધાઈ જામ તેલી કટાક્ષમુતત લાણીના ઘા કદી
રૂઝાતા નથી. કટાક્ષ વાભે ભાણવના ગોયલનું ખંડન કયત૊ શ૊લાથી ઩વંદ કયલા જે લ૊ નથી. વત્મ ફ૊ર૊ , ઩ણ વપ્રમ
રાગે તેભ ફ૊ર૊. કડલી બા઴ા લા઩યનાયને વારું વભત્રભંડ઱ ભ઱તું નથી. ઄રફત , જ્માયે ક૊ઈ વ્મક્રકત અ઩ણા ભાટે
કંટા઱ારૂ઩ શ૊મ ત્માયે વીધું ન કશી ળકામ ત૊ અડકતરું કશીને છુ ટકાય૊ ભે઱લી ળકામ છે . અભ , ભુળકેર ઩ક્રયવસ્થવતભાં
વ્મંગન૊ ઉ઩મ૊ગ કયલાથી પામદ૊ થઈ ળકે. ઩યંતુ તેન૊ જ્માં પ્રમ૊ગ કયલાથી અ઩ણે ક૊ઈન૊ વતયસ્કાય ઄ને વખન્નતાન૊
બ૊ગ ફનીએ છીએ. ભાટે જરૂય ઩ડે ત્માયે ન છૂ ટકે જ છે લ્રા વલકલ્઩ તયીકે કટાક્ષન૊ ઉ઩મ૊ગ કયલ૊ જ૊ઈએ.
(5) ફડાઈ ઄ને ઘોંઘાટ :-
અતભશ્વ્રાઘાથી વભત્ર૊ દૂય બાગે છે .
ફડાઈ શાંકળ૊ ત૊ ક૊ઈને નશીં ગભ૊.તભે ઩૊તે ક૊ઈ વલળે઴તા કે કુળ઱તા શળે ત૊ જરૂય તેનું ભૂલ્માંકન વભાજ કયળે.
ભ૊ટેભ૊ટેથી લાત૊ કયલાથી, ફડાઈ શાંકલાથી વાભી વ્મક્રકત ઩ય પ્રબાલ ઩ાડલાન૊ પ્રમત્ન વ્મથસ છે . જ૊યળ૊યથી ફ૊રલાથી
તભે વાભી વ્મક્રકતની નજયભાં શરકા ઩ડ૊ છે . ળાંવત , સ્લસ્થતા ઄ને વલચાય઩ૂલસક ફ૊ર૊. ક૊ઈ ફાફતભાં તભે ભ૊ટા
જાણકાય છ૊ એલ૊ દેખાડ૊ ન કય૊. જ્ઞાનીનું જ્ઞાન ત૊ વશજતાથી પ્રગટ થલું જ૊ઈએ. તભે જ વતત ફ૊રફ૊ર ન કય૊.
ફીજાને વાંબ઱૊, કાયણ કે એને કંઈક કશેલાનું શ૊મ છે .ધીયે શ્લ૊તા ફનલાથી ઄ન્મના પ્રેભ઩ાત્ર થઈ ળકામ છે .
(6) શસ્તક્ષે઩ :-

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 66

 ક૊ઈની ઄ંગત ફાફત૊ભાં શસ્તક્ષે઩ કયલાથી ઄વપ્રમ ફની જળ૊. દખરગીયી ક૊ઈને ઩વંદ ન ઩ડે , ક૊ઈની
ખાનગી ફાફત૊ભાં ભાથું ભાયલાન૊ કે લણભાગી વરાશ અ઩લાન૊ અ઩ણને ક૊ઈ ઄વધકાય નથી. ફીજા ર૊ક૊ ળું કયે છે
એ ન જુ ઓ, અ઩ણે ળું કયલાનું છે એ જ રક્ષભાં યાખ૊. પ્રત્મેક વ્મક્રકતને કંઈક ને કંઈક ઄ંગત શ૊મ છે , જે ભાં ચંચુ઩ાત
કયલાનું ટા઱લાથી ઄ન્મના ઩વંદગીના ક્ષેત્ર૊ભાં તભાય૊ વય઱તાથી પ્રલેળ ળતમ ફનળે. ભાત્ર તભાયી કુતુશરલૃવત વંત૊઴લા
ભાટે તભે ક૊ઈને ઄ંગત ફાફત૊ ઩ૂછ૊ ત૊, તભાયા ભાટે તે પ઱દામી નશીં નીલડે. ક૊ઈની ઉંભય , ઩ગાય, ઩૊ળાક, ભાથાના
વપેદ લા઱, કાર તમાં ગમાં શતાં , અજે કમાં જળ૊ લગેયે ક૊ઈને ઄ંગત ફાફત૊ભાં કદી ઩ડળ૊ નશીં. અલી ઄ંગતતાની
વયશદ ઓ઱ંગલાથી તભે ક૊ઈને નશીં ગભ૊. ભાનવવક સ્લસ્થતા઩ૂલસક, વ્મક્રકત અલી દખરગીયીથી દૂય યશે છે .
(7) અિભકતા :-
ક૊ઈની બૂર૊ના ફદરાભાં ઠ઩ક૊ કે ધભકી અ઩લાભાં લધુ ઩ડતા અિભક ન ફનલું જ૊ઈએ. લધુ ઩ડતા અિભક
ફનીને ટીકા કયલાથી તભે ફીજાને ઩વંદ નશીં ઩ડ૊. જે ક૊ઈની બૂરને કે ઊણ઩૊ને ભ૊ટી ચીતયળ૊ ત૊ ક૊ઈ તભાય૊ વાથ
નશીં કયે.ભાનલી ભાત્ર બૂરને ઩ાત્ર છે એભ વભજી અિભકતા છ૊ડલી જરૂયી છે . ભાનલલતસનન૊ ઄ભ્માવ કયલાથી
વભજામ છે કે ભાનલી ઄નેક સ્લરૂ઩ભાં અિભકતા દાખલે છે . જે ભ કે , કડક ટીકા કયલી , લચસસ્લ બ૊ગલલું , વ્મંગભાં
ફ૊રલું, ઄વતળમ વરાશવૂચન૊ અ઩લાં લગેયે. ઄ન્મ પ્રત્મે દળૉલેરી વશાનુબૂવતની ર૊ક૊ જરૂય કદય કયળે. ર૊ક૊ને
અિભકતા નશીં ગભલાનું કાયણ એ છે કે એનાથી તેઓ શીનતા ઄નુબલે છે . રઘુતાગ્રંવથન૊ બ૊ગ ફને છે . જરૂય ઩ડે
ત્માયે ભધુય બા઴ાભાં અ઩ેર૊ ઠ઩ક૊ કે ટીકા વભજણ઩ૂલસકની શ૊લાને કાયણે ર૊ક૊ને રુચે છે . ર૊ક૊ ઩ય તેની વાયી ઄વય
થામ છે .

GACCV | B.A. Sem-1 Psychology Paper-1 67