UKTS-I

I. ULUSLARARASI KARADENİZ TARİHİ

SEMPOZYUMU
FIRST INTERNATIONAL BLACK SEA HISTORY SYMPOSIUM
12-14 Aralık 2019
TRABZON,TÜRKİYE
12-14 December 2019
TRABZON,TURKEY

PROGRAM
ve
BİLDİRİ
ÖZETLERİ
PROGRAM
and
ABSTRACTS

AV R AS YA Ü N İ V E R S İ T E S İ
AV R A S YA U N I V E R S I T Y
2019
 UKTS-I
I. ULUSLARARASI KARADENİZ TARİHİ
SEMPOZYUMU
FIRST INTERNATIONAL BLACK SEA HISTORY SYMPOSIUM
12-14 Aralık 2019
Avrasya Üniversitesi, Ömer Yıldız Yerleşkesi
TRABZON,TÜRKİYE
KURULLAR

Sempozyum Onursal Başkanı

Dr. Ömer Yıldız

Avrasya Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanı

Sempozyum Düzenleme Kurulu

Prof. Dr. Kenan İNAN, Rektör (Başkan)

Gülay YENÇERİ, Genel Sekreter
Öğr. Gör. Handan ERDOĞAN
Öğr. Gör. Fa h AYAN
Öğr. Gör. Ziya SELİM
Ömer HAMZA, Yazılım Sorumlusu

Sekreterya

Şeyma PEKER GÜMRÜKÇÜ

 UKTS-I
I. ULUSLARARASI KARADENİZ TARİHİ
SEMPOZYUMU
FIRST INTERNATIONAL BLACK SEA HISTORY SYMPOSIUM
12-14 Aralık 2019
Avrasya Üniversitesi, Ömer Yıldız Yerleşkesi
TRABZON,TÜRKİYE

PROGRAM
ve
BİLDİRİ
ÖZETLERİ
12-14 December 2019
TRABZON,TURKEY
PROGRAM
and
ABSTRACTS

AV R AS YA Ü N İ V E R S İ T E S İ
AV R A S YA U N I V E R S I T Y
2019
12 Aralık 2019
Açılış Oturumu
Avrasya Üniversitesi, Ömer Yıldız Yerleşkesi

09:00-10:00 Kayıt, Ömer Yıldız (Yakupoğulları) Konferans Salonu Vip Bölümü

10:00-11:00 Açılış Konuşmaları
11:00-11:30 Açılış Konferansı
Mehmet Öz, Kuşbakışı Karadeniz: Denizin Etra ndaki Tarih.
12:30-13:30 Öğle Yemeği

2
 12 Aralık 2019
Öğle Oturumu

Halil İnalcık Salonu

Panel- Trabzon Tarihinin Kaynakları

Oturum Başkanı Ersin Gülsoy

14:00-14:15 Ersin Gülsoy XVI. Yüzyılda Trabzon Tahrîrleri, Özellikleri ve
Düşündürdükleri
14:15-14:30 Ümit Kılıç Trabzon Vakfiyelerinde Kadın ve Vakıf
14:30-14:45 İbrahim Ethem Çakır Trabzon Şer’iyye Sicilleri ve Gayrimüslimlerin
Kadı Mahkemesini Kullanma Pratiği Üzerine
Bazı Bilgiler: XVII. Yüzyılın İlk Yarısı
14:45-15:00 Hikmet Çiçek Trabzon Tarihi Kaynaklarına Katkı: Trabzon Ahkam
Defterleri (1155-1329/1742-1911)

15:15-15:45 Kahve-Çay

Oturum Başkanı Gülbadi Alan

15:45-16:00 Hüseyin Albayrak Osmanlı Harfli Trabzon’da Mizâh Basını
(1909-1925)

16:00-16:15 Gülbadi Alan Amerikan Board Yıllık Raporları ve The Missionary

Ayşegül Kuş Herald’ın Trabzon ve Çevresi Tarihi Açısından
Önemi
16:15-16:30 Zeynep İnan Mıkhael Panaretos’un Trabzon Saray Kroniğini
Aliyazıcıoğlu Fallmayer’den Okumak
16:30-16:45 Ömer İskender Tuluk Yıkarak İnşa Etmek: Trabzon Şehrinin Fiziksel
Deniz Bayrak Gelişimi Üzerine Bir Tersten Okuma Denemesi

Osman Turan Salonu

Panel- Azrail’in Kara Eli: 17. Yüzyılda Kırım’da Veba (Tüccarlar, Köleler ve Sıradan İnsanlar)
Oturum Başkanı Nurcan Abacı
14:00-14:15 Zeynep Dörtok Abacı Kırım’da Bir Musibet Kol Geziyor
14:15-14:30 Z. Buket Kalaycı Kürküm Kefenim Oldu: 17. Yüzyıl Kırım’da Kürk
Veba ve Ölüm
14:30-14:45 Cemal Çetin Gidip de Dönmemek: Kırım’da Tüccarlar ve Veba
(17. Yüzyıl)
14:45-15:00 Fırat Yaşa Esaretten Ölüme: Buhran Çağında Vebalı Köleler
3
15:15-15:45 Kahve, Çay

Oturum Başkanı Kenan İnan

15:45-16:00 Turan Açık Hurûfât Defterlerine Göre Trabzon Şehrinde
Mahalle ve Câmiler
16:00-16:15 Kenan İnan Şeriye Sicillerine Göre 17. Yüzyılın 2. Yarısında
Trabzon ve Karadeniz Ticareti
16:15-16:30 Sebahittin Usta II. Viyana Kuşatmasını Takip Eden Yıllarda Trabzon -
da Eşkıyalık Faaliyetleri
16:30-16:45 Miraç Tosun Trabzon Valisi Ömer Paşa’nın Ölümü Sonrasına Ait
Kayıtlar Hakkındaki Bazı Gözlemler

16:45-17:00 Hikmet Öksüz Çaykara Tarihine Ait İki Problem : ‘‘Sultan Murat
Yaylasının Adı ve Maraşlı Kardeşler Hadisesi ’’

Ömer Yıldız (Yakupoğulları) Salonu

Oturum Başkanı Ömer İskender Tuluk

14:00-14:15 Mehmet Öz XV. Yüzyıl Tahrir Defterlerine Göre Orta Karadeniz
Yöresinde Vakıflar – Genel Bir Değerlendirme

14:15-14:30 Burak Selvi Sohumkale’nin İnşa Sürecinde Doğu Karadeniz’in

Lojistik Önemi
14:30-14:45 Yücel Dursun İşlevlerinden Ticari Kapasitelerine XVI -XIX. Asırlar-
da Trabzon Kazasında Kırsal İskeleler

14:45-15:00 Emine Ak XVII. Yüzyılın Sonlarında Trabzon Esnaflarının Yer

Aldığı Mülk Satışları

15:15-15:45 Kahve, Çay

Oturum Başkanı Ümit Kılıç

15:45-16:00 Mehmet Emin Üner 1758-1765 Yılları Arasında Bayburd Kazasından
Merkeze Yansıyan Davalar (4 No’lu Erzurum Ahkâm
Defterine Göre
16:00-16:15 Mine Keleş XVII. Yüzyıl Sonlarında Trabzon’da Yaşanan Birey -
sel Asayiş Vakaları Olarak Cinayet ve Yaralama
16:15-16:30 Kübra Afacan Trabzon’da Borç İlişkilerinin Sulh Yoluyla Çözüm -
lenmesi (XVII. Yüzyılın Son Çeyreği)
16:30-16:45 Hilâl Tok Öztekin 1922 Numaralı Şer’iyye Siciline Kayıtlı Terekelerin
Sosyal ve Ekonomik Açıdan Değerlendirilmesi

4
 13 Aralık 2019
Sabah Oturumu

Halil İnalcık Salonu

Oturum Başkanı Temel Öztürk
09:30-09:45 Fırat Küskü Karadeniz Bölgesinde Bulunan Kütüphaneler ve
Kütüphanecilik Faaliyetleri (1876-1909)
09:45-10:00 Temel Öztürk Kadı Sicillerine Göre 18. Yüzyılın İlk Yarısında Trab-
zon’da Bilim Tarihi Üzerine Okunan Kitaplar
10:00-10:15 Veysel Usta Yeni Belge ve Bilgiler Işığında Giresun Basın Tarih-
ine Güncel Bir Bakış (1908-1928)

10:30-11:00 Kahve, Çay

Oturum Başkanı Kemalettin Kuzucu

11:00-11:15 Abdullah Bay XIX. Yüzyılda Ünye Limanı: Seferler, Tüccarlar ve

Mallar
11:15-11:30 Murat Yümlü Demokrat Parti Döneminde Karadeniz’de Denizcilik
ve Liman Siyaseti Üzerine Genel Bir Değerlendirme
(1950-1960)
11:30-11:45 Zafer Benzer Trabzon Urfa Şer’iyye Sicillerinin Muhtevası
Hususunda Bir Değerlendirme (H. 1303-1309/M.
1886-1892)

12:00-14:00 Yemek

Osman Turan Salonu

Oturum Başkanı Osman Emir

09:30-09:45 Ali Genç Bizans İmparatorluğu Döneminde Trabzon ve
Çevresi (VI. Yüzyıl)
09:45-10:00 Nilgün Elam Trabzon Arkeoloji Müzesi’ndeki Bizans Kurşun
Mühürleri: Sigillografik Malzemenin Kentin Bizans
Dönemi Tarihine Katkısı Üzerine Değerlendirmeler
10:00-10:15 Hatice Tuğba Akdoğar Trabzon Metropoliti Hrisanthos’un Kaleminden
Akbulut ‘Trapezeus’ta Din ve Kültür’ Üzerine Kısa Bilgiler

10:30-11:00 Kahve, Çay

5
Oturum Başkanı Hikmet Öksüz
11:00-11:15 Harun Tuncer Misyonerlerin Hedefinde Bir Rizeli: Bahriye
Kaymakamı Mustafa Bey
11:15-11:30 İbrahim Tellioğlu Tarihçi Bakış Açısıyla Trabzon’da Çift Dillilik
Meselesi
11:30-11:45 Ahmet Köksal Trabzon Müftüsü Ahmed Mahir Efendi ve
Faaliyetleri

12:00-14:00 Yemek

Ömer Yıldız (Yakupoğulları) Salonu

Oturum Başkanı Murat Keçiş
09:30-09:45 Rustam Shukurov The Empire of Trebizond and the Golden Horde
09:45-10:00 Murat Keçiş İmparatorluk Gücünün Meşruiyeti: Trabzon İm -
paratorluğu’nun Toplumsal Kökenleri Üzerine Bir
Değerlendirme
10:00-10:15 Murat Öztürk Orta Çağ Karadenizinde İtalyan Deniz Gücü: Vene -
Fatma İnce dikliler

10:30-11:00 Kahve, Çay

Oturum Başkanı Muzaffer Demir

11:00-11:15 Kasım Oyarçin Numismatik Veriler Işığında Trapezus Kenti Roma
Dönemi Kültleri Üzerine Değerlendirmeler
11:15-11:30 Muzaffer Demir Avrasya Steplerinin Boyun Eğmez Altı n İşleyicileri
İskitler: Arkaik ve Klasik Dönemlerde Karadeniz
Çevresindeki Kentlerle Etkileşimleri ve Sonuçları
11:30-11:45 Mustafa Altunbay Kutsal İttifak Savaşlarında Küre Maden Sahasından
Askeri Kurumlara Yönelik Bakır Sevkiyatı

12:00-14:00 Yemek

6
 Öğle Oturumu
Halil İnalcık Salonu
Oturum Başkanı Mehmet Tezcan
14:00-14:15 İlhami Tekin Cinemre Orta Çağ’da Armenia ‘Coğrafyası’ nın Şekillenmesi-
nde Trabzon’un Entelektüel Etkisi
14:15-14:30 Mehmet Tezcan Çin Kaynaklarındaki Sute’nin Kırım’daki Sougdaia /
Soldaia İle İlgisi Münasebetiyle Antik Çağ’da ve
Erken Ortaçağlarda Soğdak Kolonisi
14:30-14:45 Osman Emir Halitu Ülkesi’nin Lokalizasyonu Üzerine Genel Bir
Değerlendirme ve Halitu, (K)halybe ve Haldia
İlişkisi

15:00-15:30 Kahve, Çay

Oturum Başkanı Murat Küçükuğurlu

15:30-15:45 Murat Küçükuğurlu Trabzon Şehir Tarihine Bir Katkı: Osmanlı Dönemi
Özgür Yılmaz Trabzon Şehir Haritası (19. Yüzyıl)
15:45-16:00 Ümran Karadeniz Bir Osmanlı Kalesinin Kaybı: Azak Kalesi’nin
Osmanlı Hakimiyetinden Çıkış Süreci
16:00-16:15 Sıddık Yıldız H. 1148 (1735/1736)/H. 1152(1739-1740) Tarihli
Trabzon Ulak Defteri Işığında Trabzon’un Osmanlı
Devleti’nin Ulaşım Teşkilatındaki Yeri
16:15-16:30 Ali Akyıldız Pontus Rum Cemiyeti Casusluk Faaliyetinin Hakimi-
yeti Milliye Gazetesindeki Yansımaları

Osman Turan Salonu

Oturum Başkanı M. Hanefi Bostan
14:00-14:15 Eyyub Şimşek Hurufat Defterlerine Göre Sürmene’nin İbadet
Mekânlarına Dair Bazı Gözlemler (1698-1834)
14:15-14:30 M. Hanefi Bostan Maraşlı Şeyh Osman Efendi’nin Of Bölgesinin
Türkleşme ve İslamlaşmasındaki Etkisi
14:30-14:45 Hüseyin Bayarslan Dârü’l-hikmeti’l-İslamiyye’nin Karadeniz Bölgesi’-
ndeki Faaliyetleri

15:00-15:30 Kahve, Çay

7
Oturum Başkanı İlhan Şahin
15:30-15:45 Derya Derin Paşaoğlu 19. Yüzyılda Karadeniz’in Kuzeyinden Türkiye’ye
Yapılan Göçlere (Sürgünlere) Karakteristik Yaklaşım
15:45-16:00 Ahmet Oğuz Tanzimat Sürecinde (1839-1876) Trabzon’da
Gayrimüslimler
16:00-16:15 Aslı Özcan Osmanlı Trabzon’unda Mülkiyet Aktarımına Bir
Alternatif: ‘’Hibe’’
16:15-16:30 Ülkü Köksal Vatan Müdafaasında Türk Kadınının Fedakarlığına
Bir Örnek: Trabzon Kadınlarının Balkan Savaşların-
daki Yardım Faaliyetleri

Ömer Yıldız (Yakupoğulları) Salonu

Oturum Başkanı Melek Öksüz
14:00-14:15 Melek Öksüz 1911 Yılındaki İstanbul Yangınına Trabzon’dan
Uzanan Yardım Eli
14:15-14:30 Gülsüm Mamaş XVII. Yüzyılın Son Çeyreğinde Trabzon’da Tek
Taraflı Boşanma: Talâk
14:30-14:45 Sabiha Altındeğer XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon’da Ahval-i
Şahsiye: Evlenme ve Boşanma

15:00-15:30 Kahve, Çay

Oturum Başkanı Feridun M. Emecen

15:30-15:45 Ayhan Yüksel Bir Taşra Müftüsünün Terekesi ve Kitapları:
Trabzon Müftüsü el-Hâc Mahmûd Efendi Örneği
15:45-16:00 Feridun M. Emecen Doğu Karadeniz Kıyılarında Yer Değiştiren Kasaba-
lara Bir Örnek Olarak Görele: Teşekkülü ve
Gelişmesi
16:00-16:15 İlhan Şahin Ahiliğin Trabzon’daki İzleri
16:15-16:30 Kemalettin Kuzucu Devr-i Hamid’den Cumhuriyet’e Doğu Karadeniz
Bölgesi Tarım Politikalarında Batum Etkisi

Kapanış Oturumu
Ömer Yıldız (Yakupoğulları) Salonu
17:00-17:30 Feridun M. Emecen
Mehmet Öz
Ersin Gülsoy
Ömer İskender Tuluk
M. Hanefi Bostan

14 Aralık 2019

Yeterli katılım olması halinde gezi programı düzenlenecektir.

8
 BİLDİRİ ÖZETLERİ

9
 PANEL ÖZETLERİ
(PANEL ABSTRACTS)
TRABZON TARİHİNİN KAYNAKLARI
Bu panelde Trabzon tarihinin Osmanlı
dönemine ait kaynakları üzerinde durulacaktır.
Trabzon tahrîr ve ahkam defterleri tanıtıldıktan
sonra defterlerin özellikleri ve bölgenin tarihi
için önemi vurgulanacaktır. Ayrıca Trabzon
şeriyye sicillerinde gayr-ı Müslimlerin kadı
mahkemelerindeki davaları ve Trabzon’da
kadın vakıf kurucuları işlenecektir.
1. XVI. YÜZYILDA TRABZON TAHRÎRLERİ,
ÖZELLİKLERİ VE DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ
Ersin GÜLSOY
Trabzon ve çevresi II. Mehmed
döneminde Osmanlı hâkimiyetine katılmıştır
(1461). Osmanlı yönetimi altında bir sancak
olarak belirlenen ve önce Vilayet-i Rum’a,
Erzurum Beylerbeyliği’nin kurulmasından sonra
da bu beylerbeyliğe bağlanan Trabzon çeşitli
defalar tahrîre tabi tutulmuştur. Bilindiği gibi
yeni alınan yerlerde Osmanlı düzenini hâkim
kılmak için yapılan işlemlerden birisi de
bölgenin tahrîrini gerçekleştirmektir. İşte
alındıktan sonra ve ardından çeşitli defalar
Trabzon ve çevresi de sayıma tâbi tutulmuştur.
Bu defterlerde bölgede yaşayan erkek nüfus,
tasarruf ettikleri arazi, elde ettikleri ürünler
kayıtlı durumdadır. Yine bu defterler yardımıyla
bölgedeki vakıf eserler ve bunların gelirleri,
ahalinin hukukî durumu, verdikleri vergiler
tespit edilebilmektedir. Ayrıca bölgenin idarî
taksimatı, bağlı köy ve mezraalar tahrîr
defterlerindeki bilgiler arasındadır.
Önemli bir liman şehri ve Kafkaslar ile
Safevi topraklarına yakınlığı dolayısı ile XVI.
yüzyılın son çeyreğinde bu bölgelere
düzenlenen seferler için lojistik destek
merkezlerinden biri olmuştur. Bu sebeplerle
beylerbeylik olarak teşkilatlandırılmıştır.
Trabzon’un özellikle ilk tahrîrinde bölgeye
10
Anadolu’nun çeşitli yerlerinden sürgün edilerek
veya kendi isteğiyle gelerek yerleşen nüfus
hakkında önemli kayıtlar bulunurken bölgenin
Osmanlı öncesi tarihi hakkında da bilgiler yer
almaktadır. Bu kayıtlar şehrin fizikî yapısının
oluşumuyla ilgili önemli bilgiler içermektedir.
Daha sonra gerçekleştirilen sayımlar vasıtası ile
şehrin gelişiminin tarihî seyri
incelenebilmektedir. İşte bu bildiride İstanbul
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi ve Ankara
Kuyud-ı Kadime Arşivi’nde yer alan defterlerin
özellikleri incelenecektir. Ayrıca bu defterler
vasıtası ile bölgenin idarî, ekonomik yapısı
belirlenmeye çalışılacaktır.
2. TRABZON VAKFİYELERİNDE KADIN VE VAKIF
Ümit KILIÇ
Vakıf Medeniyeti olarak da adlandırılan
Osmanlı Vakıf Sistemi, Osmanlı Toplumunda
kadının rolü açısından oldukça önemli bir role
sahiptir. Osmanlı Devleti’nin toplumsal hayatı
içerisinde var olan mahremiyet duygusu ve
geleneksel teamüller gibi olguların etkisiyle
kadınların kamusal hayattaki konumları
erkeklere göre oldukça kısıtlıdır. Ancak vakıf
kurumu bu konuda bir istisnadır. Osmanlı
vakıflarında birçok kadın vakıf kurmuş,
vakıflarda görev yapmış hatta vakıf idareciliği
görevlerini de yürütmüşlerdir. Bu bağlamda
Osmanlı toplumu içerisinde kadınlar diğer
birçok alanda ortaya koyamadıkları sosyo-
ekonomik faaliyetleri, vakıf çatısı altında bir
kısmını da yönetici sıfatıyla
gerçekleştirmişlerdir. Kendi adıyla bilinen
beylerbeyliğin merkezi olan Trabzon, ipek yolu
üzerinde bir liman kenti olması itibariyle de
diğer Osmanlı şehirlerinden ayrılan özelliklere
sahiptir. Vakfiye kayıtlarından, birçok vakıf
müessesesine ev sahipliği yaptığı anlaşılan
Trabzon’da yaklaşık kırk civarında da kadın
vâkıflar tarafından kurulan vakıf mevcuttur. Bu
çalışma ile Trabzon’da kadınlar tarafından
kurulan vakıflar farklı yönleriyle ele alınmıştır.
Bir yönüyle Trabzon’un sosyal yapısının
şekillenmesinde kadınların rolü ortaya
konmaya çalışılırken diğer bir yönüyle de
kadının Osmanlı toplum yapısı içerisinde
kendisini gerçekleştirme hedefini vakıf sistemi
üzerinden nasıl şekillendirdiği de
değerlendirilecektir.
3. TRABZON ŞER’İYYE SİCİLLERİ VE
GAYRİMÜSLİMLERİN KADI MAHKEMESİNİ
KULLANMA PRATİĞİ ÜZERİNE BAZI BİLGİLER:
XVIII. YÜZYILIN İLK YARISI
İbrahim Etem ÇAKIR
Osmanlı tarihinde toplumsal hayat,
ekonomi, hukuk vb. konularda ana kaynak
mahiyetinde kadı sicillerinin önemi herkesin
malumudur. Bu çalışmada ilk olarak Trabzon
şer’iyye sicilleri ve sicillere dayalı yapılan
çalışmalar hakkında bir değerlendirme
yapılmış, daha detaylı olarak Trabzon’da
gayrimüslimlerin kadı mahkemesini kullanma
pratiği ele alınmıştır. Evlenme, boşanma, miras,
kefalet, nafaka, alım-satım, alacak-verecek gibi
pek çok konuda gayrimüslim erkek ve kadınlar
Osmanlı mahkemesine başvurmuşlardır.
Müslüman kadınlar genellikle vekil aracılığı ile
mahkemede işlerini yürütürken gayrimüslim
kadınlar ise mahkemeyi doğrudan kullanmayı
tercih etmişlerdir. XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki
Trabzon kadı sicillerine göre zimmilerin özel
hukuk alanına giren hususlarda kadı
mahkemesini kullanma nedenleri açıklanmaya
çalışılmıştır.
4. TRABZON TARİHİ KAYNAKLARINA KATKI:
TRABZON AHKAM DEFTERLERİ (1155-
1329/1742-1911)
Hikmet ÇİÇEK
Divanıhümayun, Osmanlı Devleti’nin en
üst düzeydeki karar mekanizması olmasının
yanında bireysel şikâyet ve davaların da
görüldüğü yüksek mahkeme görevini de yerine
getirmektedir. XVII. yüzyıla kadar
11
Divanıhümayun’da alınan tüm kararlar
“Mühimme Defterleri”ne kaydedilirken, artan
şikâyetlerle birlikte bireysel müracaatlar
“Şikâyet Defterleri” adı altında farklı defterlere
yazılmıştır. XVIII. Yüzyılın ikinci yarısından
itibaren de şikâyetlerin eyaletlere göre tasnif
edildiği “Ahkâm-ı Şikâyet/Ahkâmü’ş-şikâyât”
defterleri tutulmaya başlanmıştır. Günümüzde
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı’nda toplam on altı eyalete ait 542
adet Ahkâm-ı Şikâyet Defteri mevcuttur.
XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren
ahkâm defteri tutulan eyaletlerden biri de
Trabzon’dur. Trabzon eyaletine ait toplam sekiz
defter mevcuttur. Tarih sırasına göre tutulan
defterler, çok küçük bir farkla kronolojik sırayı
takip etmektedir. Bu defterlerde Trabzon
eyaleti ve bu eyalete bağlı sancak, kaza ve
karyelere ait hükümler yer almaktadır. Bu
hükümlerde Trabzon eyaletinde klasik Osmanlı
toprak sistemi ve bu sistemin uygulanışında
yaşanan sorunlar, iktisadi hayatın bir göstergesi
olarak borç-alacak ilişkileri, vakıf kurumu ve
meydana gelen aksaklıklar, gerek tarımda ve
gerekse içmede kullanılan sular ve bunlarla ilgili
sıkıntılar, müslim-gayrimüslim ilişkileri, vergi
problemleri, asayiş sorunları vb. gibi konular
hakkında bilgi sahibi olunabilmektedir. Bu
çalışmada Trabzon Ahkâm Defterleri’nin XVIII.
ve XIX. yüzyıllar bölge tarihi için önemi az önce
verilen örnekler ışığında açıklanmaya
çalışılacaktır.
AZRAİL’İN KARA ELİ: 17. YÜZYILDA KIRIM’DA
VEBA (TÜCCARLAR, KÖLELER VE SIRADAN
İNSANLAR)
Her ne kadar en genel haliyle tüm insanlık tarihi
insanın doğa ile mücadelesi ve insanın insan
üzerinde egemenlik kurma faaliyeti olarak ifade
edilebilse de, bilgi ve teknoloji üretiminin sınırlı
olduğu dönemlerde çevre ve doğa uygarlıkları
biçimlendiren temel etkenlerden biridir.
Topoğrafya, iklim ve doğal afetler üretim
biçiminden, nüfusa, geleneklerden sanata her
alanda toplumların yaşam biçimleri ve
karakterlerine damga vurmuştur. Sosyal
bilimciler 1970’lerden itibaren elbette çevre
bilincinin yükselişi, sanayi toplumu eleştirileri
ve uluslararası konjonktürde çevreci hareketin
palazlanmasının da etkisiyle başlarını biraz
olsun savaşlar, siyasi olaylar, komutanlar ve
kahramanlardan kaldırıp, doğa-insan ilişkisi
konusuna ilgi göstermeye başlamışlardır. Bu
yeni trend salgın hastalıkların insanlık tarihini
şekillendiren önemli bir etken olarak ele alan
çalışmaların son 30 yılda her geçen gün biraz
daha artmasına yol açmıştır. Ancak
araştırmacılar başta veba olmak üzere salgın
hastalıklardan daha ziyade -elbette çok önem
arz eden- demografik açıdan yarattığı tahribat
ve sosyo-ekonomik etkileri üzerinde
durmuşlardır. Geniş bir alana yayılan, çok çeşitli
coğrafya ve iklimleri bünyesinde barındıran,
uzun bir süre ticaret yollarının kavşağında yer
alan Osmanlı Devleti de kuruluşundan yıkılışına
kadar birçok veba salgınına sahne olmuştur.
Osmanlı-Türk tarihi alanında çalışan
araştırmacılar salgın hastalıklar ve veba
konusunda çok değerli eserler ortaya
koymuşlardır: Heath Lowry’nin “XV. ve XVI.
Yüzyıllarda Osmanlı Şehir Hayatında Vebanın
Etkisi”, Feda Şamil Arık’ın “Selçuklular
Zamanında Anadolu’da Veba Salgınları” başlıklı
makaleleri Nükhet Varlık’ın Akdeniz
Dünyası’nda ve Osmanlılarda Veba, Daniel
Panzac’ın Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba
(1700-1800) isimli kitapları en önemli
çalışmalar arasında sayılabilir. Kara ölümün
Avrupa’ya yayılmasında aktarım noktası olan,
jeopolitik ve stratejik öneminin yanı sıra kürk,
köle, tahıl vb. malların ticaretinde doğu ile batı
arasında köprü işlevi gören Kırım’da 17.
yüzyılda veba ve bu hastalığın etkileri hakkında
müstakil bir çalışma bulunmamaktadır.
Buradan hareketle panelimizde eksikliğini
gördüğümüz bu hususa odaklanmayı
düşünüyoruz. Paneldeki ilk bildiride, konuya
giriş niteliğinde öncelikle veba hastalığının
karakteri, bulaşma ve yayılma yolları hakkında
bilgi verilecektir. Daha sonra 17. yüzyılda
Kırım’da veba vakaları, insanların hastalığı nasıl
algıladıkları, alınan tedbir ve tedavi yöntemleri
üzerinde durulacaktır. İkinci bildiride Kırım
coğrafyasında veba salgınının olası
12
tetikleyicilerinden kürk ticareti üzerine
yoğunlaşılacaktır. Kişilerin toplumun üst
kesimlerinden sıradan köylüye kadar ne ölçüde
kürk edindikleri, dolayısıyla kürk kullanımı ve
ticareti ile vebaya yakalanma riski arasındaki
ilişkiye odaklanılacaktır. Üçüncü bildiride
Kırım’a ticaret için gelen ancak veba hastalığına
tutulan Anadolu ve Acem tüccarların akıbetleri,
bu bağlamda tüccarların aldıkları riskler ve
hanların vebanın yayılmasındaki rolü
incelenecektir. Dördüncü ve son bildiride ise
hür insanlara göre statüleri gereği dezavantajlı,
mal konumundaki kölelerin vebaya
yakalandıklarında kendilerine karşı takınılan
tutum irdelenecektir. Hatta vebanın kölelikten
hür statüsüne geçişte onlar için vesile
olabileceğine dair ilginç örnekler
değerlendirilecektir. Bildirilerde temel kaynak
olarak Kırım kadı sicilleri, Başkanlık Osmanlı
Arşivi’nde yer alan Kırım’da tâun ile ilgili
belgeler, Tatar halk şarkıları ve hikâyeleri,
bölgeye Anadolu’dan ve Avrupa’dan gelen
seyyahların günceleri, İtalyan arşiv raporları ve
dönemin kronikleri kullanılacaktır.
1. KIRIM’DA BİR MUSİBET KOL GEZİYOR
Zeynep DÖRTOK ABACI
Dünya üzerinde insanların, kültürlerin, ticari
malların hatta hastalıkların karşılaştığı
jeopolitik ve stratejik açıdan kavşak
konumunda az sayıda özel bölge ve coğrafya
vardır. Tarih boyunca Kırım, nüfusu, stratejik
konumu, ekonomik potansiyeli ve Asya’dan
Avrupa’ya göç yolları üzerinde bulunması
nedeniyle bahsedilen özel karşılaşma
alanlarından biri olmuştur. Öyle ki bugüne
değin Kırım gerek tarihçilerin gerekse
uluslararası ilişkiler, dilbilim, folklor vb.
alanlarda çalışan araştırmacıların dikkatinden
kaçmayan, üzerinde çok kalem oynatılan bir
bölge niteliği göstermiştir. Fakat Kırım aynı
zamanda insanlık tarihinde kara ölüm olarak
adlandırılan ikinci büyük veba salgınının (1346-
1353) Asya’dan Ceneviz gemileriyle Sicilya’ya
ve sonrasında Avrupa’ya taşınmasında geçiş
noktası olarak ayrı bir öneme sahiptir. Doğu-
batı ve kuzey-güney arasında ticaret ve deniz
taşımacılığındaki konumu dolayısıyla Kırım
salgın hastalıkların aktarılmasındaki rolünü
sonraki dönemlerde de sürdürmüştür. Genelde
salgın hastalıklar özelde de veba (tâun)
salgınının başlangıç noktası, yayılma güzergâhı
ve etki alanı düşünüldüğünde boyutlarıyla
ilişkili biçimde bölgesel yahut yerel olarak ele
alınmak zorundadır. Bu çalışmada kendine has
özelliklerinden ötürü ilk olarak Kırım
coğrafyasında 17. yüzyılda veba (tâun)
hastalığının boyutları, demografik ve ekonomik
etkileri ele alınacaktır. İkinci olarak insanların
toplu halde bulundukları, hanlar, askeri
birlikler, limanlar ile kemirgen ve haşeratın
bolluğu dolayısıyla kırsal alanlar gibi ölümün kol
gezdiği mekânların vebanın yayılmasındaki rolü
ortaya konacaktır. Ayrıca vebanın sebepleri,
taşınma biçimleri ve modern karantina
yöntemlerinin henüz tam olarak bilinmediği bir
dönemde hastalığa karşı ne tür önlem ve
tedavilerin uygulandığı sorularının cevapları
aranacaktır. Son olarak vebadan ölen sıradan
insanların vefatlarının kayıtlara ne şekilde
geçtiği ve halk arasındaki veba algısının izi
sürülecektir. Bu problemler çerçevesinde
çalışmada Kırım kadı sicillerindeki ölüm
kayıtları, Başkanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan
tâun nedeniyle vergi toplamada karşılaşılan
güçlükler, askerler arasında veba salgını gibi
konulardaki belgeler ve Tatar halk şarkıları ile
hikâyelerinde hastalığa ilişkin göstergeler
temel kaynak olarak kullanılacaktır. Ayrıca
Kırım ve veba konularında kaleme alınan ikincil
literatüre başvurulacaktır.
2. ‘KÜRKÜM KEFENİM OLDU’: 17. YÜZYIL
KIRIM’DA KÜRK, VEBA VE ÖLÜM
Z. Buket KALAYCI
İnsanoğlunun yaşam mücadelesi çetin bir
yoldur. Varlığının yaşamsal özü ve devamlılığı
kendi dışında gelişen olaylar dizisi ile zaman
zaman kesintiye uğramıştır. Bu olayların en
etkilileri ne zaman ve nereden geleceği belli
olmayan doğal afetler olmuştur. Lakin
insanoğlu en trajik mücadelesini kuşkusuz
13
salgın hastalıklara karşı vermiştir. Çalışmamıza
konu olan veba ise hayvanlardan insanlara
geçen enfeksiyonel hastalıklardandır. Veba,
kemiriciler ile çeşitli hayvanlara ve insanlara
pireler vasıtası ile taşınmaktadır. Avrupa’daki
yıkımlarından dolayı “Kara Ölüm (1347-1352)”
ismini alan hastalık tüm dünyada geniş zaman
dilimlerinde büyük trajedilere ve toplu
ölümlere sebep olmuştur. Bu çalışmada Kırım
coğrafyasında veba salgınının olası
tetikleyicilerinden kürk ticareti üzerine
yoğunlaşılmıştır. Vebanın (tâun) deniz vasıtası
ile Kırım topraklarına taşınmış olması gayet
olağan bir durumdur. Yarımadada kıyı şeridi
taşımacılığının yoğun olarak yapılıyor olması,
ticarete mevzu olan metaların hassasiyetle
kürk, tahıl ve kölelerin, kemirgenler vasıtası ile
kendilerine intikal eden pirelere taşıyıcılık
yaparak vebanın taşınmasını
kolaylaştırmaktadır. Hastalığı kapmış olan
canlıların herhangi bir önleme tabi tutulmadan
farklı bölgelere gitmesi vebanın yayılmasına
sebep olmaktadır. Ahır gibi insanlarla teması
yakın olan yerlerde yaşayan kemirgenler, gemi
seyahatleri sonucu bu hastalığı başka bölgelere
taşımışlardır. Vebanın yolculuğu da farklı
yollarla olmuştur. Vebalı hastanın kullandığı
bütün eşyalar taşıyıcı görevi görmüştür. Pireler
giysiler üzerine yerleşip çoğaldığından
hastalığın yayılıp bulaşmasına sebep
olmaktadırlar. Bu çalışmada Kırım’ın özellikle
başkenti olan Bahçesaray şehrinde toplumun
üst kesimlerinden sıradan köylüsüne kadar ne
ölçüde kürk edindikleri, kürkün zenginlik
göstergesi olup olmadığı ele alınacaktır. Kürk
ticareti ile uğraşanların vebalı olma durumları
şehrin sakinlerini ne ölçüde tedirgin ediyordu?
Köylüler vebadan korunmak amacıyla herhangi
bir yönteme başvuruyor muydu? gibi sorular
cevaplandırılmaya çalışılacaktır. Temel kaynak
olarak Kırım Hanlığı kadı sicilleri, bölgeye
Anadolu’dan ve Avrupa’dan gelen seyyahların
seyahatname metinleri, dönemin kronikleri
kullanılacak, mevcut literatür ile karşılaştırma
yoluna gidilecektir.
3. GİDİP DE DÖNEMEMEK: KIRIM’DA
TÜCCARLAR VE VEBA(17. YÜZYIL)
Cemal ÇETİN
Bir ticari mal üretildiği yerde tüketilebileceği
gibi çok uzun mesafelerdeki tüketicilere de
ulaştırılabilmektedir. Üretildiği yerde
tüketilmeyen ürünlerin tüketiciye ulaşması
uzun mesafeleri kat edebilen, hastalık, ölüm,
iflas, soygun gibi riskleri göze alabilen büyük
tüccarlar vasıtasıyla mümkün olmaktaydı.
Tüccarlar kervanlarla kıtalar veya ülkeler aşarak
uzun mesafeli, bazen de köyden kente kısa
mesafeli yolculuklar yapmaktaydı. Bu
yolculuklar yalnızca talep görülen malları değil
veba gibi beklenilmeyen salgın hastalıkları da
taşıyordu. Osmanlı Devleti’nin Karadeniz’de
tam bir hâkimiyet kurmasından önce havzada
cereyan eden uluslararası ticaret, ağırlıklı
olarak Ceneviz, Venedik ve Pisa gibi İtalyan
şehir devletlerinin elinde bulunmaktaydı.
Karadeniz’in kuzeyinden Kefe ve Azak’a
ulaştırılan, buradan da Avrupa’ya aktarılan
köle, kürk, deri, balık ve havyar; tersi yönde
boğazlar üzerinden Karadeniz limanlarına
aktarılan Avrupa kökenli madenler, kumaş, şap
ve diğer ürünler bölgede kârlı ticari faaliyetlerin
yaşanmasına imkân tanımaktaydı. Osmanlı
Devleti’nin bölgedeki hâkimiyetinden sonra da
bu ticari faaliyetler benzer şekilde devam etti.
Bu bildiride 17. yüzyıl Kırım toplumunda
vebadan ölen Anadolu ve Acem tüccarları ele
alınacaktır. Evliya Çelebi seyahatnamesinde
şehirde bimarhâne (gözlemevi) bulunduğunu
ve veba şüphesi taşıyan kişilerin belli bir süre
buralarda tutulduğunu ve ölmezlerse çıkartılıp
tedavi edildiğinden bahsetmektedir. Ancak
görülen o ki vebalı tüccarlar hanlarda
ölmektedir. Vebanın bulaşmasında, farklı
yerlerden gelen insanların bir arada
bulunmasından hareketle, hanların başat
mekânlardan oldukları söylenebilir.
Bahçesaray’daki olayların seyri de bunu
doğrulamaktadır. Vebadan ölme vak’ası ilk
olarak Sefer Gazi Ağa’nın, Bahçesaray’ın Koba
Cami Mahallesi’nde bulunan hanında
görülmüş, ardından diğer hanlara da
sıçramıştır. Varislerinin haklarını korumak için
14
ölün tüccarların yanlarında bulunan para ve
eşyaları mahkemece kayıt altına alınmıştır.
Mahkeme kayıtlarının sunduğu veriler
sayesinde tüccarların kimlikleri, toplumun
hangi kesimleriyle ilişki kurdukları, hangi
malları alıp-sattıkları, mal varlıkları, borç ve
alacakları hakkında bazı bilgiler edinmek
mümkündür. Bu bildirinin amacı incelenen
dönemde tüccar olmanın beraberinde getirdiği
riskleri anlamak, aynı zamanda veba gibi salgın
bir hastalıkla yerel ölçekte mücadele edilip
edilmediğini de sorgulamaktır. Çalışmada
temel kaynak olarak Kırım kadı sicilleri
kullanılacak, konu çeşitli yönleriyle
irdelenecektir.
4. ESARETTEN ÖLÜME: BUHRAN ÇAĞINDA
VEBALI KÖLELER
Fırat YAŞA
Son yıllarda Osmanlı tarihyazımında kölelik
çalışmaları giderek zenginleşti. Osmanlı
sarayından, elit kesimlerin konaklarına, köle
tüccarlarından kadı mahkemelerine, firar
anlatılarından azat edilme hikâyelerine kadar
hemen her konuda köleler bölge bölge
incelendi. Ancak onların neler yedikleri, hangi
elbiseleri giyebildikleri, nasıl bir yerde
uyudukları, kendi aralarında neler konuştukları,
korkuları, anlam duyguları, özlemleri gibi
konular gerek arşiv belgelerinin niteliği gerekse
de tarihçilerin konu seçimlerindeki
tercihlerinden kaynaklı şimdilik araştırmaların
merceğine alınmaktan hayli uzak kalmıştır. Bu
bildiride 17. yüzyılda Karadeniz ticaretinin
önemli bir merkezi olan Kırım üzerinden köleler
ele alınacaktır. Osmanlı Devleti’nin bölgedeki
hakimiyetinden önce söz konusu ticaret
Cenevizlilerin elindeydi. Ancak 1475 yılında
Cenevizlilerin Kefe’den sürülmesi ile birlikte
köle ticareti yön değiştirecek ve bu işin aktörleri
Kırım Tatarları olmuştur. Böylelikle bir dönem
Ortadoğu ve Avrupa pazarına akan kuzeyli
köleler, Anadolu’da kendine alıcı bulacak ve bu
iş kimileri için önemli bir geçim kaynağına
dönüşmüştür. Ortadoğu ülkelerinden
Anadolu’ya getirilen siyahi kölelerin yanında
Karadeniz'in kuzeyinden tedarik edilen beyaz tenli
köleler Bursa, Edirne, İstanbul gibi büyük şehirlerin
köle pazarlarını rağbet görmeye başlamış r. Yılın
belli dönemlerinde Eflak, Bogdan, Lehistan,
Ukrayna, Moskova ve Çerkes ülkelerine yapılan
akınlar ile kaçırılıp ge rilen esirler Kırım'dan
Anadolu'ya yoğun bir şekilde sevkiya yapılan
ürünlere dönüşmüştür. Bu bölgelerden çeşitli
metalar ve kölelerle birlikte hastalıklar da gelmiş r.
Nitekim veba da bunlardan biridir. Kırım Hanlığı ve
Osmanlı Devle de bu kârlı care en hazinesine
gelir elde etmesine rağmen kaçırılıp farklı bir
topluma ge rilen insanların korunup kollanmasına
yönelik bir teşebbüste bulunmadıkları
bilinmektedir. Veba ile hür insanların mücadeleleri
oldukça güçken kimi zaman bu amansız hastalık
köle anla larına da konu olmuştur. Konuşan mal
statüsünde bulunan kölelerin söz konusu hastalığa
yakalandıklarında iyileşmek için bir mücadeleye
girişip girişmediği, başka bir deyişle seslerini
çıkar p çıkarmadıkları, tedavi edilip edilmedikleri
bu çalışmanın temel sorunlarıdır. Nihaye nde hür
insanlardan daha az yemek yiyip, daha kötü
koşullarda yaşadıkları göz önüne alındığında
vebaya yakalanma riskleri de bir o kadar
artmaktadır. İk dar merkezli tarih anla ların dışına
taşarak çeşitli seyahatname me nleri, İtalyan arşiv
raporları ve incelenen döneme ait kadı sicilleri
üzerinden vebalı köleler incelemeye konu
olacak r.

15
 BİREYSEL BİLDİRİ ÖZETLERİ
(PAPER ABSTRACTS)
II. VİYANA KUŞATMASINI TAKİP EDEN
YILLARDA TRABZON’DA EŞKIYALIK
FAALİYETLERİ
Sebahittin USTA
Kamu düzeninin, emniyet ve asayişin
sağlanması, kişilerin mal ve canlarının, seyahat
özgürlüklerinin korunması İslâm’ın temel
amaçları arasında yer almış ve İslâm
devletlerinin de birincil önceliklerinden kabul
edilmiştir. Bu bağlamda Osmanlı Devleti de bu
meseleyi kendi devlet ve toplumsal düzenini
ifade eden nizâm-ı alem düsturu içerisinde
kabul etmiştir. Genellikle silahla yahut başka bir
şekilde zor kullanarak, yol keserek veya baskın
yaparak mala ve cana kastetme, kamu düzeni
ve asayişi ihlâl ederek devlet ve toplum
düzenini bozma olarak anlaşılan eşkıyalık;
Osmanlı Devleti’nin zaman zaman karşılaştığı
en önemli sorunlardan birisi olmuştur.
Çoğunlukla iktidar mücadelelerinde, merkezi
otoritenin zaaf içerisine düştüğü zamanlarda,
savaş dönemlerinde veya iktisadi buhranlarda
eşkıyalık faaliyetleri daha da yoğunlaşmıştır.
16. Yüzyılın son çeyreğinden itibaren Osmanlı
Devleti’nin karşılaştığı problemler (iktidar
çekişmeleri, uzun süren savaşlar, celali
isyanları, iktisadi bunalımlar vd) 17. Yüzyıl
boyunca da artarak devam etmiştir. Diğer
taraftan 1683’te II. Viyana kuşatması ile
başlayan uzun savaş dönemi Osmanlı merkez
ve taşrasını da önemli ölçüde etkilemiştir.
Sürekli sefer çağrıları, vergi artırımları, yerel
idarecilerin reaya üzerindeki bir takım
uygulamaları kamu düzenini sağlama
konusunda güçlükleri de beraberinde
getirmiştir.
Merkezi otoritenin zaaf içerisine
düştüğü ve taşradaki emniyet ve asayişi kontrol
etmekte zorlandığı bu dönemlerde birçok
bölgede olduğu gibi Trabzon’da da eşkıyalık
faaliyetlerine rastlanmıştır. Bu bildiride II.
Viyana kuşatması sonrasını takip eden yıllarda
eşkıyalık faaliyetleriyle ilgili olarak Trabzon
mahkeme kayıtlarına yansıyan bir takım
olaylardan yola çıkılarak çeşitli tespitlere yer
16
verilmiştir. Trabzon’da toplumsal düzeni bozan
eşkıyalık faaliyetleri reayanın huzurunu
kaçırmış ve bunlar şikâyet edilerek gerekli
önlemlerin alınması istenmiştir. Bu bağlamda
merkezden hükümler gönderilerek halkın
huzurunu kaçıran eşkıyaların yakalanması,
hapsedilmesi veya katledilmeleri emredilmiştir.
Eşkıyalık faaliyetlerine karşı, emniyet ve
asayişle birlikte adaletin sağlanması, haksız
vergi alınmaması ve reayanın huzurunun temin
edilmesi hususunda beylerbeyi ve kadılara
azami dikkatin gösterilmesi için hükümler
gönderilmiştir. Bu suretle eşkıyalık
faaliyetlerinin türü, hangi alanlarda
yoğunlaştığı gibi başlıklar altında konu
incelenmeye çalışılacaktır.
TRABZON VALİSİ ÜÇÜNCÜZADE ÖMER
PAŞA’NIN ÖLÜMÜ SONRASINA AİT KAYITLAR
HAKKINDA BAZI GÖZLEMLER
Miraç TOSUN
18. yüzyıl Osmanlı Devleti’nin taşrası için tıpkı
bir yüzyıl öncesinde olduğu gibi oldukça sıkıntılı
bir döneme işaret etmektedir. Bu yüzyılda
özellikle merkez kaç eğilimlerin ortaya çıkışı ve
bunun ayanlık ile tezahürü bir önceki yüzyıldan
imparatorluğu farklılaştıran en önemli
karakteristik özelliklerden biridir. Bu yüzyılda
Osmanlı taşrasının önemli eyalet
merkezlerinden biri olan Trabzon da
imparatorluğun içinden geçtiği dönemin bir
aynasıdır denilebilir. Bu yüzyılda kalesi üç defa
“eşkıya” gruplarınca kuşatılan, özellikle doğu
seferlerinde bir askeri nakliyat merkezi
olmasının getirdiği karışıklıkları da bünyesinde
barındıran ve bütün bunların yanında yukarıda
ifade edilen adem-i merkeziyetçi eğilimlerin
yoğun görüldüğü bölgelerden biri olan
Trabzon’da devletin güvenlik, asayiş ve merkezi
otoriteyi tesis etmesini güçlendirmiştir. Bu
yüzyılda gerek doğu seferlerinde gerek kuzey
seferlerinde Trabzon’un oynadığı rol ve
tayini ve şehrin yönetici açısından başıboş hali
bölgeyi etkileyen en önemli meselelerdendir.
İşte bu meseleler tahtında Trabzon’da
görevlendirilen valiler arasında görevdeyken
idam edilmesiyle bir farklılık barındıran en
önemli isim Üçüncüzade Ömer Paşa’dır. Ömer
Paşa gerek valilik dönemi gerekse bu dönemde
ortaya koyduğu mimari eserler ile şehrin
tarihine damga vurmuştur denilebilir. Onun
bugün Ganita mevkiinden yaptırmış olduğu
Güzelsaray da Trabzon’da görev yapan Osmanlı
paşalarından onu çok ayrı bir yere koymamızı
sağlamaktadır. Ömer Paşa’nın idamının
akabinde kendisinin devlete olan borçları ve
mirası Osmanlı bürokrasisini oldukça
uğraştırmışa benzemektedir. Bu mesleye ait
özellikle Trabzon Şeriye Sicilleri, Maliye Ahkam
Defterleri ve Topkapı Sarayı Arşivindeki
müteferrik defterlerin muhteva ettiği verilerin
ışığında konunun çeşitli veçheleri üzerinde
durulmaya çalışılacaktır.
KUTSAL İTTİFAK SAVAŞLARINDA KÜRE
MADEN SAHASINDAN ASKERİ KURUMLARA
YÖNELİK BAKIR SEVKİYATI
Mustafa ALTUNBAY
Osmanlı Devleti’nde en önemli bakır
üretim merkezlerinden biri de Anadolu
Eyaleti’ne bağlı Kastamonu Sancağındaki Küre
maden havzasıdır. İlkçağlardan itibaren etkin
bir maden sahası olan Küre Madeni, Osmanlı
öncesinde Selçuklu idaresine geçmiş ve
işletilmeye devam edilmiştir. Küre maden
sahası, Anadolu’ya yönelik Moğol baskısı
sonrasında yörede kurulan Candaroğulları
Beyliği tarafından kontrol altına alınmış, XIV.
yüzyıl ortalarına kadar bu beyliğin en büyük
rakibi olan Osmanlı Devleti, ekonomik
getirisinden dolayı yöreyi sınırlarına katma
teşebbüsü ancak Sultan II. Mehmed zamanında
1460 yılında gerçekleşmiştir.
Küre maden sahasının Osmanlı kontrolüne
girmesi akabinde, gerekli düzenlemeler
yapılmış ve üretime yön verilmiştir. Saha, XVIII.
yüzyıl ortalarında keşfedilen Keban – Ergani
bakır madenlerinin işletilmeye başladığı tarihe
17
kadar, uzun yıllar boyunca Osmanlı Devleti’nin
Anadolu yakasındaki Gümüşhane sahasıyla
birlikte en değerli bakır üretim merkezlerinden
bir diğeri olarak önem kazanmıştır. Küre’nin
ulaşım açısından uygun bir sahada yer alması ve
merkeze yakınlığı, İstanbul’da tesis edilen
askeri sanayiye dayalı Tersane ve Tophane gibi
kurumlarındaki yoğun imalatı destekleyen
başlıca hammadde tedarikçisi bölge olmasında
büyük rol oynadı. Böylece bakıra dayalı askeri
mühimmat imalinde çeşitli çaplarda üretilen
top, gülle vs. silahlarla ordunun donanımında
etkin bir yere sahip oldu. Bu durum XIX. yüzyıl
ortalarına kadar devamlılık arz etmiştir.
SOHUMKALE’NİN İNŞA SÜRECİNDE DOĞU
KARADENİZ’İN LOJİSTİK ÖNEMİ (1723 – 1729)
Burak SELVİ
Karadeniz’in kuzeydoğusunda bulunan ve tarihi
M.Ö. 2000’li yıllara kadar uzanan Sohum şehri,
günümüzde Abhazya Özerk Cumhuriyeti’nin
başkenti konumundadır. Çok eski dönemlerden
itibaren adeta bir ticaret merkezi olan bu şehir,
çok farklı dillerin, dinlerin ve ırkların uğradığı
ortak merkezlerden bir tanesidir. Zaman içinde
Miletlilerin, Romalıların, Bizanslıların ve
Cenevizlilerin sahip olduğu bu bölgeye XV.
yüzyıl ortalarında Osmanlı Devleti’nin gelişi
bölgenin kaderini de değiştirmiştir. Bölgede
Osmanlılar tarafından tam hakimiyetin
sağlanması ise III. Murat döneminde 1578
yılında kurulan Sohum Eyaleti ile
gerçekleşmiştir. Ancak çok geçmeden gerek
ekonomik gerekse bölge halkının otorite altına
alınmasının zorluğu gibi sebepler nedeniyle bu
eyalet lağvedilerek bölge Trabzon Eyaleti’ne
bağlanmıştır.
Osmanlı Devleti’nin özellikle XVII.
yüzyılın ikinci yarısında yaşadığı zorluklar, 1683
yılında gerçekleşen II. Viyana Kuşatmasının
başarısızlıkla sonuçlanması ve ardından 1699
yılında imzalanan Karlofça Antlaşması’nın ağır
hükümleri Abhazya bölgesinde birtakım
yansımalara sebebiyet vermiştir. Osmanlı’nın
zor durumundan faydalanmak isteyen Abhaz
eşkıyalar ve korsanlar bu bölgede yağma
faaliyetlerine girişmiştir. Devlet bu eşkıyalık
faaliyetlerini önleyebilmek ve bölgede huzur ile
güvenliği tesis etmek adına Sohum şehrinde
eskiden var olan ancak harap halde bulunan
kalenin yerine yeni bir kale yapılmasını
öngörmüştür. Bu anlamda III. Ahmet
döneminde 1723 – 1729 yılları arasında Sohum
Kalesi inşa edilerek bölge güvenliği sağlanmaya
çalışılmıştır.
ŞERİYE SİCİLLERİNE GÖRE 17. YÜZYILIN İKİNCİ
YARISINDA TRABZON VE KARADENİZ TİCARETİ
Kenan İNAN
Trabzon şehri Karadeniz’in Güneydoğu
sahillerinde yer almaktadır. Şehrin Osmanlı
Devleti hâkimiyetine girmesi 1461 yılı 15
Ağustosunda Fatih Sultan Mehmet tarafından
gerçekleştirilmiştir. Osmanlı fethinden önceki
dönemde de özellikle 13. Yüzyıldan başlayarak
şehir bölgesel be uluslararası ticaret
bağlamında Avrupa ve Yakın Doğu arasında
önemli rol oynamıştır. Trabzonlu veya Trabzon
bağlantısını kullanarak ticaret yapan tüccarlar
fındık, bean, bakır ve gemi direği gibi bölgesel
ürünler taşırken bunun yanı sıra da İran
ürünleri ve Rus demirini de gemileri ile
taşımaktaydılar. Bu tüccarlar geri dönüş
yolunda tekstil ürünleri, kâğıt, yiyecek ve metal
ürünlerini geri getiriyorlardı. 17. Yüzyıl Osmanlı
seyyahı Evliya Çelebi İstanbul’da sekiz bin
kişinin iki bin dükkânda Karadeniz ticareti ile
ilgili olarak çalıştığından bahsetmektedir.
Karadeniz ticaretini Müslüman ve
gayrimüslim Osmanlı tebaası kontrol etmekte
idi. Trabzon şehri fethedildikten sonra şehir
nüfusuna yönelik iç ve dış iskân
gerçekleştirilerek bir kısım gayrimüslim nüfus
diğer Anadolu ve Balkan şehirlerine göç
ettirilmiş, yine diğer Anadolu şehirlerinden
önemli ölçüde Müslüman Türk nüfus da şehre
yerleştirilmiştir. Ancak şehirde mevcudiyetini
devam ettiren gayrimüslim nüfus şehir içi ve
dışında ekonomik faaliyetlerine devam
etmiştir. Aynı şekilde zamanla şehirde nüfus
oranını artıran Müslümanlar da giderek daha
fazla oranda ticari faaliyetlerin içinde yer
almışlardır. Şehirde yerleşik az sayıdaki Ermeni
nüfusu da değişik ticari faaliyetlerde
bulunurken özellikle İran bağlantılı ticaretin
belli bir miktarı da Ermeni tüccarlar tarafından
gerçekleştirilmekteydi. Bunlara ek olarak
18
şehirde mevcut bir Acem taifesinin de yine
ticari faaliyetler içerisinde olduğu kayıtlardan
anlaşılmaktadır. Bu bildirimizde yaklaşık 1650
yıllarından 1670’li yıllara kadar olan zaman
zarfında şeriye sicillerine yansıyan kayıtlar
ışığında Trabzon ve Karadeniz ticareti
bağlantısına ışık tutulmaya çalışılacaktır.
TRABZON ARKEOLOJİ MÜZESİ’NDEKİ BİZANS
KURŞUN MÜHÜRLERİ: SİGİLLOGRAFİK
MALZEMENİN KENTİN BİZANS DÖNEMİ
TARİHİNE KATKISI ÜZERİNE
DEĞERLENDİRMELER
Nilgün ELAM
Bizans imparatorlarının ve Bizanslı resmi
görevlilerin yazışmalarına bağlanan kurşun
mühürler (μολυβδόβολλλα), imparatorluğun
hâkimiyet alanındaki yaşam ve kültür hakkında
zengin bir bilgi kaynağıdır; çünkü Bizans
bürokrasinin özünü yoğun bir iletişim biçimi
olan resmi ve özel yazışmalar oluşur. Sigillografi
ya da sphragistik biliminin malzemesini
oluşturan mühürlerin üzerindeki yazıtlar ve
ikonografi, hem ilginç bir araştırma alanı hem
de Bizans İmparatorluğu'nun kültürü yanı sıra
idari yapısının gelişim tarihi hakkında da sağlam
kanıtlar sunmaktadır. Esasen sivil bürokrasi,
ordu ve kilise örgütü mensuplarına ait
mühürlerin incelenmesi yoluyla Bizans
eyaletlerinde bu kadrolarda görev yapmış
meçhul şahsiyetleri keşfetme imkânı
sağlayarak prosopografik katkılarda bulunması
da bu disiplinin öneminin altını çizmektedir.
Sigillografinin sunduğu veriler tarihçilere Bizans
tarihinin tüm yönlerini aydınlatarak Bizans
yazılı kaynaklarının yetersiz kaldığı alanları
doldurma imkânı vermektedir. Anadolu
Üniversitesi Bilimsel Proje Birimi’nin maddi
desteği ve Koç Üniversitesi'ne bağlı ANAMEDin
sağladığı burs sayesinde yurt içi ve yurtdışında
kırkın üzerinde müzede korunan ve
Anadolu'nun çeşitli bölgelerinin tarihine ışık
tutan sigillografik materyal üzerinde
incelemelerde bulunduğum bir proje
yürütmekteyim. Bu projenin amacı, daha önce
yayınlanmamış mühürlerin belgelenmesi ve
Bizans eyaletlerinin tarihi ile ilgili sağladıkları
yeni bilgilerin yazılı kaynakların verileriyle
karşılaştırılması suretiyle değerlendirilmesidir.
Bu sunum, Trabzon Arkeoloji Müzesindeki dört
adet kurşun mührü tanıtmayı ve bulundukları
lokasyon, ait oldukları şahıslar ve Kilikya bölgesi
arasında bağlantılar kurmayı amaçlamaktadır.
Başka bir deyişle mühürlerle yazılı kaynakların
bilgilerini birleştirerek bölgenin Bizans dönemi
tarihine katkı sağlamaktır.
1911 YILINDAKİ İSTANBUL YANGININA
TRABZON’DAN UZANAN YARDIM ELİ
Melek ÖKSÜZ
İstanbul tarih boyunca yangınlardan
çok zarar görmüştür. Binaların genellikle
ahşaptan yapılmış olması, yangınların kısa
sürede geniş alanlara yayılarak tahribatın
büyük ve yıkıcı olmasını kaçınılmaz hale
getirmekteydi. İstanbul’da meydana gelen
önemli yangınlardan biri 23 Temmuz 1911’de
Uzunçarşı ve Aksaray’da; diğeri de 24
Temmuz’da Balat’ta çıkmıştır. Bu yangınlar kısa
sürede çok geniş alanlara yayılmış ve tahribatı
ağır olmuştur.
Trabzon Vilayeti de ülkenin
başkentinde gerçekleşen ve çok sayıda kişinin
evsiz, işsiz ve aç kaldığı bu felakete karşı büyük
duyarlılık göstermiştir. Dönemin valisi Bekir
Sami Bey derhal harekete geçerek gerekli
girişimlerde bulunmuştur. Bu doğrultuda
İstanbul için yapılacak yardımın
organizasyonunu sağlamak amacıyla İane
Komisyonu oluşturulmuştur. İttihat ve Terakki
Cemiyeti de Vilayetteki şubeleri ile yardım
kampanyasına destek vermiştir. Trabzon’un
ileri gelen aileleri, resmi kurumlarda çalışanlar,
esnaf, tüccar ve sivil halk elindeki imkânları
yangında mağdur olan İstanbul halkı için
seferber etmiştir.
Yerel bir gazete olan “Trabzon’da
Meşveret” gazetesi de aynı sorumlulukla
hareket etmiştir. Bir yandan yangın ile ilgili
haber ve telgrafları gazete sütunlarına
taşıyarak halkı bilgilendirmiştir. Öte yandan
Vilayet dâhilinde başlatılan yardım
kampanyasına destek verenlerle ilgili haber ve
yardım listelerini de okuyucularıyla
paylaşmıştır.
19
Bu çalışmada “Trabzon’da Meşveret
Gazetesi” ne göre 1911 tarihli İstanbul yangını,
etkileri ve bu yangın için Trabzon Vilayeti’nde
gerçekleştirilen yardım faaliyetleri hakkında
değerlendirmeler yapılacaktır.
HALİTU ÜLKESİNİN LOKALİZASYONU ÜZERİNE
GENEL BİR DEĞERLENDİRME VE HALİTU,
(K)HALYBE VE HALDİA İLİŞKİSİ
Osman EMİR
Urartu çivi yazılı kitabelerde yer alan
bazı şehir ve halk isimleri, bunların konumları
ve geçim kaynakları değerlendirildiğinde
Urartu Krallığı’nın Doğu Karadeniz Bölgesi ile
bir şekilde temasa geçmiş olabileceğine
gösteren veriler içermektedir. Bu çivi yazılı
metinler içinde Urartu Kralı II. Rusa’ya ait olan
bir kitabede Halitu Ülkesi’nden söz
edilmektedir. Bu ülke ve halkları, Urartu
Krallığı’nın yıkılmasından yaklaşık 200 yıl sonra
antik Hellen kaynaklarında adına sıkça
rastladığımız, (K)halybes ülkesi ve halklarıyla
ilişkilendirmektedir.
Çalışmada arkeolojik ve yazılı veriler
ekseninde öncelikle Halitu Ülkesi’nin
lokalizasyonuna işaret edilecek, bu düzlemden
hareketle aynı bölgede farklı dönemlerdeki
yazılı belgelerde adları geçen Halitu, (K)Halybe
ve Haldia isimleri arasında bir ilişki olup
olmadığı tartışılacaktır.
TRABZON MÜFTÜSÜ AHMED MAHİR EFENDİ
VE FAALİYETLERİ
Ahmed KÖKSAL
Osmanlı Devleti’nde taşrada ulemanın gücü ve
etkisi dini bakımından oldukça etkin olmakla
beraber siyasi ve sosyal olarak da ön plandadır.
Taşra bürokrasisinde de yer alan bu zümre,
bölge ileri gelenleri olarak benimsenmiş ve
merkez taşra ilişkilerinde önemli bir unsur
olmuşlardır. Trabzon Vilayeti de İslamlaşma
sürecinden itibaren her daim önemli bir ilmi
merkez hüviyetine sahip bir bölgedir. Fetih
 öncesinden başlayan bu süreç günümüze
kadar süregelmiştir. Bu durumun merkezinde
ise bölgede yetişen ulemanın ve onların verdiği
dini hizmetlerin katkısı bulunmaktadır. Trabzon
ve çevresi Osmanlı Dönemi’nde mahalli
medreseler yoluyla önemli müderrisler
yetiştirmiştir. Tanzimat sonrası Osmanlı
Devleti’nin geçirdiği değişim ve dönüşüm
dolayısıyla medreselerin etkinliğinin
azalmasına rağmen XIX. Yüzyıl sonlarında ve XX.
Yüzyıl başlarında ulema hala taşrada etkin ve
saygın bir zümre olarak kabul görmekteydi.
Çalışmada yukarıda sözü geçen
çerçevede Trabzon Müftüsü Ahmed Mahir
Efendi’nin dini ve siyasi faaliyetleri ele
alınacaktır. Ahmed Mahir Efendi, Hatuniye
müderrisliği görevinde vefat etmiş olan
Mehmed Ziyaeddin Rüşdi Efendi’nin oğludur.
Aile Hatuniye Müderrisizadeler olarak
bilinmektedir. Hicri 1284 yılında Trabzon’da
İmaret Mahallesinde dünyaya gelen Ahmed
Mahir Efendi, Hacı Osman Hafız Efendi’den
hıfz-ı kuran ve mukaddemat tahsil ettikten
sonra babasından ve diğer efazıldan ilim tahsil
etmiştir. Koçmanzade Mehmed Nuri
Efendi’den icazet almıştır. Muhtelif
medreselerde müderrislik yapmış olan Ahmed
Mahir Efendi, Trabzon müftülüğü görevinde
bulunmuştur.
II. Meşrutiyet döneminden
Cumhuriyet’e geçiş sürecinde Trabzon’da
önemli sosyal ve siyasi hadiselerde ön planda
olan Mahir Efendi Trablusgarp’a destek için
şehir merkezinde kurulan komisyona başkanlık
yapmış, Trabzon Kadısı Osman Mecdi Efendi
görevinden ayrıldıktan sonra yerine vekâlet
etmiştir. Milli Mücadele döneminde ise
İstanbul’a yakın durmuştur. 1920’de Hamit
Bey’in Trabzon valiliğinden alınmasına Trabzon
halkı tepki göstermiş, 54 imza bulunan
dilekçede Müftü Mahir Efendi’nin de imzası yer
almıştır. Ahmed Mahir Efendi 1924 yılında
vefat etmiştir.
Bu tebliğde, Ahmed Mahir Efendi’nin
bulunduğu görev ve temsil ettiği kitle
bakımından Trabzon şehrindeki rolü ve
faaliyetleri ele alınacaktır. Çalışmada Ahmed
Mahir Efendi’nin Meşihat sicil kaydı yanında,
arşiv belgeleri, döneme ait gazeteler ve diğer
ikinci el kaynaklar kullanılacaktır.
20
TARİHÇİ BAKIŞ AÇISIYLA TRABZON’DA ÇİFT
DİLLİLİK MESELESİ
İbrahim TELLİOĞLU
Trabzon tarih boyunca pek çok
topluluğa ev sahipliği yapmış bir şehirdir.
Bölgedeki en eski iskân izlerini barındıran
mağara yerleşimlerinden günümüze yörede
yaşayan her topluluk çeşitli izler bırakmıştır.
Bazı kültürler yok olup giderken bazılarının
izleri günümüze kadar sürmüştür.
Trabzon tarihinin büyük kısmında çok
kültürlü bir yapıya sahiptir. Aynı anda farklı
uygarlık gruplarına mensup topluluklar bölgede
bir arada yaşamıştır. Haliyle bütün
Karadeniz’de kültürel alışverişin en yoğun
olduğu yer Trabzon’dur dense mübalağa
yapılmış olmaz. Bu kozmopolit gelişim
içerisinde Trabzon’da birbirinin dilini bilen
toplulukların var olmasından daha normal bir
şey yoktur.
Trabzon’da çift dillilik meselesi
gündeme geldiği zaman hemen din değiştirme
akla gelir. Oysa mesele bu kadar basite
indirgenemeyecek kadar çok yönlüdür.
Dilcilerin, sosyologların ya da antropologların
bu meseleye verecek cevapları olduğu gibi
tarihçilerin de vereceği cevaplar vardır. Bu
cevapların farklılığı meselenin çözümüne
yönelik bakış açılarının değişik olmasından
kaynaklanır. Tarihçilerin meseleyle ilgili
birikimleriyle diğerlerininki farklıdır.
Tarihçiler bakımından Trabzon’da
yaşayan insanların, daha da somutlaştırmak
gerekirse Türklerin Rumca, Rumların da Türkçe
başka bir dil bilmelerinin çeşitli gerekçeleri
vardır. Birincisi bir arada yaşamalarıdır.
Trabzon fethedildikten sonra Türklerle Rumlar
ayrı mahallelerde yaşasalar da XVI. yüzyılın
ikinci yarısından itibaren bir arada ikamet
etmeye başlamışlardır. Aynı durum daha küçük
yerleşim yerleri için de geçerlidir. Nüfusunun
yarısı Türk yarısı Rum köyler vardır. Hal böyle
olunca her iki taraf birbirinin dilini öğrenmeye
başlamıştır.
Trabzon’un doğusundaki bazı vadilerde
Gürcistan’dan bu bölgeye yerleşmiş olan

Kıpçaklar vardır. Trabzon’a göç etmeden önce
Hıristiyan olan Kıpçaklar XVI. yüzyıldan itibaren
de İslamiyet’i benimsemişlerdir. Bununla
birlikte ibadet dili olarak öğrendikleri Rumca
kalıntıları onların dillerinde uzun süre
yaşamıştır. Yine Rumcanın ticaret dili olarak
yaygınlaşması alışveriş yapmak isteyen
tüccarların bu dili öğrenmesine sebep
olmuştur.
VATAN MÜDAFAASINDA TÜRK KADINININ
FEDAKÂRLIĞINA BİR ÖRNEK: TRABZON
KADINLARININ BALKAN SAVAŞLARINDAKİ
YARDIM FAALİYETLERİ
Ülkü KÖKSAL
Osmanlı Devleti 1908 yılında
Meşrutiyetin ikinci kez ilanı ile anayasal düzene
yeniden geçmiş, bununla birlikte toprak
kayıplarının da yoğunlaştığı bir sürece girmişti.
Trablusgarp ve Balkan Savaşları devletin
geleceğine ilişkin umutsuzluğu arttırmış, başta
yönetici aydınlar olmak üzere toplumun hemen
her kesimi kötü gidişatı durdurmanın çarelerini
aramaya başlamıştı. Bu süreçte İttihat ve
Terakki Cemiyetinin önde gelenleri ordu ve
donanmaya maddi destek sağlamak amacıyla
kamuoyu oluşturarak halkın desteğine
başvurmaya karar verdi. Böylece Donanma
Cemiyeti ve Müdafaa-i Milliye Cemiyeti gibi
yardım dernekleri kurularak halkın manevi
duyguları özellikle vatanseverlik vurgusu ile
harekete geçirildi.
I. Balkan Savaşı’nın en sancılı
günlerinde kurulan Müdafaa-i Milliye Cemiyeti
ülkenin ücra köşelerine kadar şubeler açtı.
Özellikle basın yoluyla yoğun bir kamuoyu
faaliyeti yürütülerek halk desteği sağlandı.
İstanbul’da kurulan Müdafaa-i Milliye Cemiyeti
Hanımlar Merkez-i Umumisine bağlı olarak
çeşitli bölgelerde kadın şubeleri de faaliyet
gösterdi. Bu şubelerden biri Trabzon Müdafaa-
i Milliye Cemiyeti Hanımlar Şubesidir. Trabzon
kadınları devletin içinde bulunduğu zor
şartlarda orduya maddi açıdan destek olmaya
yönelik faaliyetler gerçekleştirdiler. Trabzon
kadınlarının bu vatanseverliği Sabah-ül Hayr
adıyla kitap haline getirilerek ebedileştirildi.
21
Bu tebliğde Balkan Savaşlarında Trabzon
kadınlarının gerçekleştirdiği yardımlara yer
verilecektir. Bu çerçevede arşiv belgeleri,
dönemin ulusal ve yerel basını ile muhtelif kitap
ve makalelerden faydalanılacaktır.
MIKHAEL PANARETOS’UN TRABZON SARAY
KRONİĞİNİ FALLMERAYER’DEN OKUMAK
Zeynep İNAN ALİYAZICIOĞLU
J. Ph. Fallmerayer 1827 yılında yayımladığı
Trabzon İmparatorluğu Tarihi (Geschichte des
Kaiserthums von Trapezunt) adlı eseriyle
Trabzon Komnenoslarının tarihini büyük ölçüde
aydınlığa kavuşturmuştur. Fallmerayer’in
eserinin ana kaynağını Panaretos’un saray
kroniği oluşturmaktadır. Fallmerayer
Venedik’te Kardinal Bessarion’un
kütüphanesinde bulduğu Panaretos’un
kroniğiyle hem Trabzon tarihini yazmaya
muktedir olmuş hem de Trabzon saray kâtibi
Mikhael Panaretos’un kroniğini bilim
dünyasına tanıtmıştır. Panaretos’un kroniği
1204’te Latinlerin Konstantinopolis’i istilasıyla
başlamaktadır. Kronik, Haçlı istilasının
akabinde Aleksios ve David Komnenos
kardeşlerin Gürcü kraliçesi Thamara’nın
yardımıyla Trabzon Rum Devleti’ni kurmasını
hikâye etmektedir. Aslında Panaretos, tarihi bir
eser yazmamıştır, sadece devlet içinde yaşanan
önemli gelişmeleri kayıt altına almıştır. Ancak
bu önemli kayıtlar sayesinde ortaçağ Trabzon
tarihi, yazılma imkanına ulaşmıştır.
Fallmerayer, Trabzon İmparatorluğu Tarihi’ni
yayımladıktan sonra Trabzon tarihiyle ilgili
elindeki mevcut metinleri 1843 ve 1844
yıllarında iki cilt halinde Original-Fragmente,
Chroniken, Inschriften und anderes Materiale
zur Geschichte des Kaiserthums Trapezunt
başlığıyla yayımlamıştır. Bu eserin ikinci cildi
tamamen Panaretos’un kroniğine ayrılmıştır.
Panaretos’un kroniğinin orijinal Grekçe metni,
Almanca tercümesi ve Fallmerayer’in
notlandırmasıyla eser, üç bölümden
oluşmaktadır. Fallmerayer’in
numaralandırılmış paragraflar şeklinde
notlandırdığı kısım yirmi bir sayfadan
oluşmaktadır. Bu kısımda Alman müellif,
Panaretos’un verdiği bilgileri yeni kaynaklar
ışığında eleştirmiş, yorumlamış, eksik ve
hatalarını tespit etmiştir. Bu tebliğ çalışmasında
Fallmerayer’in Original-Fragmente’de
yayımladığı Panaretos’un kroniğine dair
eleştiriler ve değerlendirmeler incelenerek
kroniğin tarihi kaynak değeri ele alınacaktır.
19. YÜZYILDA KARADENİZ’İN KUZEYİNDEN
TÜRKİYE’YE YAPILAN GÖÇLERE (SÜRGÜNLERE)
KARAKTERİSTİK YAKLAŞIM
Derya DERİN PAŞAOĞLU
Osmanlı Devleti’nin 19. Yüzyılda Rusya
karşısında aldığı her yenilgi toprak kayıplarıyla
sonuçlanmış ve Rusların işgal ettiği topraklarda
uyguladığı kolonizasyon hareketi ve
demografik politikalar kitlesel göçlere sebep
olmuştur. Bugün Kafkas Göçleri olarak
tanımlanan bu yüzyılda yaşanan söz konusu
göçler, yüzyılın ikinci yarısında üç büyük göç
dalgası oluşturmuştur. Birincisi, Kırım
Savaşı’nın ardından 1859’da Şeyh Şamil’in
Ruslara teslim olmasıyla başlamış ve en yoğun
Nogay ve Kırım Tatar Türklerinin göçünü
kapsamaktadır. 1862 yılının sonunda bu dalga
yavaşlarken Rusların Kafkaslarda ilerlemesiyle,
tarihte 1864 Büyük Çerkes Göçü olarak
tanımlanan ikinci göç dalgası hareketi kısa
sürede çok büyük can kayıplarıyla Osmanlı
topraklarına yansımıştır. 1877-78 Osmanlı-Rus
Savaşı’nın (93 Harbi’nin) ardında Kafkasların
yanı sıra Balkanları da kapsayan çok daha
büyük kitlesel bir göçü içeren üçüncü dalga
başlamıştır. Kafkaslarda Batum ve Sohum
muhacirleri başta olmak üzere diğer Kafkas
halklarının kara ve deniz yoluyla Osmanlı
topraklarına ulaştığı bu son dalga, yüzyılın
sonuna kadar kaybedilen topraklardan gelen
göçler şeklinde uzatılabilir. Dolayısıyla
milyonlarca insanın topraklarını terk etmeye
zorlandığı söz konusu süreç Kafkas Göçleri
olarak tek bir başlıkta sosyolojik bir olgu olarak
tanımlanmamalıdır.
Rusların Kafkaslarda vurduğu halklar
her ne kadar sonuç itibarıyla ortak kaderi
paylaşsalar da her dalgada yaşanan dram
muhacir halklara göre karakterize olmuştur.
Dolayısıyla Osmanlı Devleti’nin iskân
politikasının şekillenmesinde söz konusu etki
kendini gösterecektir. Nogayların toplu iskân
22
konusundaki ısrarları, Çerkeslerin Karadeniz
kıyısındaki liman şehirlerde yaşadığı can
kayıpları, salgın hastalıklar, muhacirlerin
Kafyasya’ya uzak bölgelerdeki boş yerlerde
iskân edilmeleri üzerine bu bölgelerin havasıyla
uyum sağlayamamaları, akraba yanında iskân
talepleri dolayısıyla belirli bölgelerde
yoğunlaşan halklardan oluşan muhacir iskân
haritasında söz konusu karakteristik etkiyi
görmek mümkündür. Bildirimizde Başbakanlık
Osmanlı Arşivindeki belgeler ışığında söz
konusu yarım yüzyılı kapsayan göçlerin ve can
kayıplarının Kafkas Göçü kavramına
sıkıştırılmaması; Büyük Nogay-Kırım Tatar
Türkü Göçü, Büyük Çerkes Göçü ve 93 Harbi
Göçleri olarak ele alınması gerektiğine
değineceğiz.
İMPARATORLUK GÜCÜNÜN MEŞRUİYETİ:
TRABZON İMPARATORLUĞU’NUN
TOPLLUMSAL KÖKENLERİ ÜZERİNE BİR
DEĞERLENDİRME
Murat KEÇİŞ
IV. Haçlı Seferiyle başkent
Konstantinopolis’in Latinler tarafından işgal ve
yağmalanmasıyla Bizans İmparatorluğu,
başkentten kaçan soylu ailelerinin kurduğu yeni
siyasi yapılarla varlığını devam ettirmeye
çalışmıştır. İşgalden sonra kurulan devletlerden
biri de 1461 yılına kadar Trabzon kenti başta
olmak üzere Doğu Karadeniz Bölgesinde
varlığını devam ettirmeye çalışan Büyük
Komnenos Hanedanlığıdır. Komnenos
Hanedanından Aleksios ve David’in baba
tarafından akrabaları Gürcü Kraliçesi
Thamara’nın yardımıyla kurdukları bu devlet,
Batı tarih yazıcılığında Trabzon İmparatorluğu
(1204-1461) olarak isimlendirilir. Yönetici
hanedan ailenin Konstantinopolis’ten geldiği ve
bölgede Gürcü Krallığı’nın desteğini sağladıkları
bilinmektedir. Aleksios ve David Komnenos’un
Konstantinopolis’ten hangi şartlarda ve
kimlerle kaçtığı ve Trabzon’a geldiğine dair
elimizde herhangi bir kayıt yoktur. Fakat
Trabzon İmparatorluğu’nun tek kaynağı
Mikhael Panaretos’un Kroniği, Gregoras ve
Lazaropoulos gibi dönemin kaynaklarından
öğrendiğimize göre, kuruluşundan yaklaşık bir
 asır sonra başkent Trabzon’da temel
olarak Mesochaldaioi 1 ve Scholarioi 2 gibi iki
farklı sosyal zümre arasında büyük çatışmalar
yaşanmıştır.
Büyük Komnenos Hanedanlığının
bölgede 257 yıl boyunca nasıl tutunduğu
konusu bugüne kadar yapılan araştırmalarda
çok detaylı bir şekilde ele alınmamıştır. XI.
yüzyıldan itibaren Gavras ailesi eliyle yönetilen
Bizans’ın Haldiya Theması’nın merkez ile idarî,
ideolojik ve kültürel bağlarının oldukça zayıf
olmasına rağmen, Komnenoslar sadece
akrabaları Gürcü Krallığı’nın desteğini alarak mı
bölgede varlıklarını iki buçuk asırdan daha fazla
devam ettirebildiler? Gürcü Krallığının,
Komnenos ailesine destek verdiği açıktır.
Bunun yanı sıra yerli soylularının da Trabzon
İmparatorluğu’nun varlığına destek vermiş
olması gerekir. Bildirimizde, yukarıda
bahsettiğimiz Yunanca yazılmış kaynaklar
üzerinden cevap arayacağımız temel sorular
şunlardır: Trabzon İmparatorları, IV. Haçlı
Seferi’nin yaşandığı hengâmede Bizans
başkenti Konstantinopolis’ten “kaçarak”
Karadeniz Bölgesi’ne (dönemin kaynaklarında
“Khaldiya Themasına”) gelmelerine ve bu
bölgenin Bizans merkezi ile siyasi, ekonomik ve
kültürel bağları XI. yüzyıldan itibaren
zayıflamasına rağmen; bölgede nasıl 257 yıl
boyunca tutunmayı başarmışlardır? Trabzon
İmparatorluğu “sürgünde” nasıl hayatta
kalmıştır? İmparatorlar/İddiacılar, hem
iddialarının yargılandığı Konstantinopolis’e
kadar uzanan geniş çerçeveli uluslararası
arenada, hem de bizzat güçlerini uygulamaya
koydukları ve büyük bir şehirde oldukça farklı
yerel halkın bulunduğu bölgede yönetimlerinin
tutunmasını nasıl sağladılar?
1 2
Bu kavram ilk defa Trabzon İmparatorluğu tarihi
çalışmalarının kurucu ismi Fallmereyar tarafından
kullanılmıştır. Jakob Philipp, Fallmerayer, Trabzon
İmparatorluğu’nun Tarihi, çev. Ahmet Cevat Eren,
Yayına Hazırlayanlar: Celalettin Yavuz-İsmail
Hacıfettahoğlu, Notlandıran: İbrahim Tellioğlu,
Ankara 2011.
“PONTUS RUM CEMİYETİ CASUSLUK
FAALİYETLERİNİN HAKİMİYETİ MİLLİYE
GAZETESİNDEKİ YANSIMALARI”
Ali AKYILDIZ
Milli Mücadele yıllarında Karadeniz Bölgesi
Pontuscu faaliyetlerin hedefi haline gelmiştir.
Fener Rum Patrikhanesi, Yunanistan ve İtilaf
Devletleri bu faaliyetlerin hamiliğini
üstlenmiştir. Milli Mücadelenin önder kadrosu
cephede mücadele verirken ülke içindeki
bölücü ve yıkıcı faaliyetleri engellemeye
çalışmışlardır. Pontus Cemiyeti adına faaliyette
bulunmak üzere Havza’da yakalanan hafiyenin
soruşturması ve elde edilen bilgiler Hâkimiyeti
Milliye gazetesine aktarılmıştır. Bu doğrultuda
yine Merzifon Amerikan Kolejinde gerçekleşen
Pontuscu faaliyetlerde gazetedeki yazı
dizisinde yerini almıştır. 1921 yılındaki yazı
dizisi gazetenin dört nüshasında yer almış olup
Pontus faaliyetleri hakkında bilgiler
sunmaktadır. Verilen bilgilerde propaganda
yöntemleri ve patrikhanenin faaliyetlerdeki
rolü ortaya konmuştur. Çalışmada Hakimiyeti
Milliye gazetesinin Pontus faaliyetlerine bakışı
değerlendirilmesi planlanmaktadır. Ayrıca
çalışma arşiv kaynakları ile de
detaylandırılacaktır.
AVRASYA STEPLERİNİN BOYUN EĞMEZ ALTIN
İŞLEYİCİLERİ İSKİTLER: ARKAİK VE KLASİK
DÖNEMLERDE KARADENİZ ÇEVRESİNDEKİ
KENTLERLE ETKİLEŞİMLERİ VE SONUÇLARI
Muzaffer DEMİR
Hellen kentlerinin MÖ VII. yy.’dan itibaren
Karadeniz kıyılarında yerleşimler kurdukları
bilinmektedir. Kuzey, Batı ve Güney
kıyılarındaki bu yerleşimlerin çoğu Miletos
metropolisi tarafından kurulmuştur. Bu koloni
yerleşimleri zaman içinde güçlü bir ekonomik
Bu kavram köken olarak Karadenizli olan Gregoras
ve Lazaropoulos tarafından dönemin Bizans
İmparatorlarının taraftarlarını belirtmek amacıyla
kullanılmıştır. Kaynaklarımız antik Yunancada “saray
muhafızları” anlamına gelen bu kelimeyi kullanmayı
tercih etmişlerdir.
23
ve siyasi yapıya sahip kentlere dönüşmüşler,
Batı Anadolu, Ege havzası ve Hellen
anakarasındaki diğer önemli kentlerle ticari ve
siyasi ilişkilerini geliştirmişlerdir. Aynı zamanda
kuruldukları bölgelerdeki komşu kabilelerle de
daha fazla etkileşim içine girmişler ve bu
süreçte kendi egemenlik alanları içinde ve hatta
ötesinde yeni ticaret merkezleri kurmuşlardır.
Bu kabile topluluklarından İskitler, Kuzey’de
Bosphoros Krallığı’nın başkenti Pantikapaion ve
Olbia gibi kentlerin ticari ortakları haline
dönüşmüşlerdir. Bu kentler, ithal keramik
buluntularından da anlaşılacağı üzere, Hellen
anakarası ve Ege havzasından genelde
zeytinyağı ve şarap ithal ederken, büyükbaş
hayvan, köle ve lüks ürünler olarak da bal, bal
mumu ve konserve balık ihraç etmişlerdir.
İskitlerin bu ticarette hayvan ve köle
sağlanmasında aracı rolü oynadıklarını
söyleyebiliriz. Metalurji ve özellikle altın
işçiliğinde Hellenlerden de önce çok önemli
sanat eserleri veren İskitli zanaatkârların, MÖ
VI. yy.’ın ikinci yarısından itibaren Atina’da
kırmızı ve siyah figürlü vazo imalatında
çalıştıkları, bu vazolar üzerine İskitçe yazıtlar
işledikleri ve hatta Atina’da polis gücü olarak
çalıştırıldıkları görülmektedir. Bazı Hellen edebi
kaynakları MÖ VI. yy. başlarında Atina’ya
seyahat eden İskitli bilge Anakharsis’in körük,
çift uçlu çapa ve hatta çömlekçi çarkını icat
ettiğini iddia etmektedir. Aynı Anakharsis’in
Hellen hayat tarzına da eleştiriler getirdiği
söylenmektedir. Ayrıca İskitlerin Spartalılarla
dinsel kabul ayinleri ve akrabalık grupları
bağlamında benzerlikleri söz konusudur. Hellen
kültürü üzerine bu türden olumlu etkileri
dikkate alındığında bilim adamları arasında bir
zamanlar Avrasya steplerini yurt edinmiş
barbar oldukları farz edilen İskitlere karşı bakış
açısının değişmesi gerekmektedir. Biz bu
çalışmamızda komşu, yerel İskit kültürünün de
Karadeniz çevresindeki kentler üzerine etkisi ve
bu kentler aracılığı ile Hellen anakarası ve Ege
havzası’na yayılımı üzerinde duracağız.
24
XV. YÜZYIL TAHRİR DEFTERLERİNE GÖRE ORTA
KARADENİZ YÖRESİNDE VAKIFLAR-GENEL BİR
DEĞERLENDİRME
Mehmet ÖZ
Selçukluların yöreyi fethiyle başlayan
Türkleşme ve İslamlaşma süreci beylikler
devrinde de devam etmiştir. Bugünkü Samsun,
Ordu, Amasya, Çorum, Tokat ve Giresun illerine
tekabül eden alanda oluşan mahalli beylikler,
meydana getirdikleri eserlerle bu yörede Türk-
İslam medeniyetinin kurulup kökleşmesine
katkıda bulunmuşlardır. Bildirimizde, XV. Yüzyıl
tahrir defterlerinden ve konuya dair
yayımlanmış belge ve araştırmalardan
hareketle, Osmanlı döneminde Rum
Beylerbeyliği (daha sonra Sivas Eyaleti) olarak
teşkilatlanan bu yörenin kendine mahsus
özelliklerini, bu bağlamda malikane-divani
sistemi çerçevesinde kurulan vakıfları ele
alacağız. Çelebi Mehmed’in iktidarı ele
geçirmesinde önemli rol oynayan mahallî
güçlerin bu vakıflarla münasebeti, Fatih’in
meşhur malî reformunun yöredeki yankıları da
bildirimizde değerlendirilecektir.
Yörede Türk egemenliğinin kurulması
döneminde ihdas edilen vakıflar arasında ahi
zaviyeleri, tekke ve tarikat erbabına (şeyh,
dede, abdal) tahsis edilen vakıflarla yörenin
kadim yönetici ailelerinin kurdukları vakıfların
yanında Osmanlı devlet ricalinin ve hanedan
mensuplarının vakıfları da bulunmaktadır.
Tebliğde bu vakıfların bölgenin idari, sosyal,
ekonomik ve kültürel hayatına etkileri
tartışılacaktır.
OSMANLI TRABZON’UNDA MÜLKİYET
AKTARIMINA BİR ALTERNATİF: “HİBE”
Aslı ÖZCAN
Trabzon, İslam-Osmanlı hukukunun
uygulamaları ile bütünleşmiş bir şehir kimliğine
sahipti. Bu kimlik aile, mülkiyet, miras gibi pek
çok konunun hukuk kuralları çerçevesinde
şekillendirilmesiyle oluşmuştu. Bu noktada
Trabzon mahkemesi de hukukun içerisinde yer
alması nedeniyle önem arz ediyordu. Özellikle
Osmanlı Trabzon’unda bir mülkün hangi
yollarla aktarıldığına ışık tutan binlerce kayıt bu
mekânda tutuluyordu. Bu kayıtlara göre
mülkiyet, alım satım ve miras yoluyla
aktarımdan sonra en çok hibe yoluyla el
değiştiriyordu. Hibe bir kişinin mülkiyeti
kendisine ait olan mülkünü karşılıklı ya da
karşılıksız bir şekilde aileden ya da aile dışından
bireylere teslim veyahut hediye etmesi
manasını taşıyordu. Bu çalışma Osmanlı
Trabzon’unda gerçekleştirilen hibelerin ne
şekilde ve hangi şartlarla yapıldığını, hibelerin
aile içi mi yoksa aile dışından kişiler arasında mı
gerçekleştiğini, dolayısıyla bireyler tarafından
hibenin hangi mantık çerçevesinde ele
alındığını şer’iyye sicillerinden elde edilen
verilerle tespit etmeyi amaçlamaktadır. XVII.
yüzyılın şer’iyye sicilleri çalışma için esas teşkil
ederken, tüm hibe davaları incelendikten sonra
örnekleme yoluyla genel bir tablo
oluşturulacaktır.
ORTA ÇAĞDA ARMENİA ‘’COĞRAFYASI’’NIN
ŞEKİLLENMESİNDE TRABZON’UN ENTELEK-
TÜEL ETKİSİ
İlhami Tekin CİNEMRE
Bütün bir Armenia coğrafyasının
çizgisel olarak Ermeni literatürüne girmesi ilk
defa VII. yüzyılın başlarına tarihlendirilen ve
gerçekte varlığı hala tartışmalı olan Anania
Širakacʿi isimli bir Ermeni entelektüelinin
başarısıdır. Ermeni tarih yazıcılığı içinde ayrı bir
yere sahip olan Anania Širakacʿi, VII. yüzyıla
kadar Ermeni literatürüne konu olmayan
Armenia’nın coğrafî sınırlarını tarafsız bir
gözlemden uzak olmasına rağmen ayrıntılı bir
şekilde not etmiştir. Anania Širakacʿi’nin Roma
ve İran kaynaklarından haberdar olmasında ve
bu bilgi düzeyine erişmesinde eğitim gördüğü
çeşitli kentlerin ardından geldiği Trabzon’un da
önemli bir etkisi olmuştur. Nitekim geleneksel
kabule göre Anania Širakacʿi, eğitiminin önemli
bir kısmını Trabzon’daki Eugenius Kilisesi’nin
bünyesinde bulunan ve Tychicus ismiyle anılan
Trabzon asıllı bir bilginin yanında almıştır.
Trabzon’da kaldığı sekiz yılın ardından
Armenia’ya dönen Anania Širakacʿi,
muhtemelen burada bir okul kurarak Armenia
ve komşu coğrafyaların ele alındığı
Ašxarhacʿoycʿ adlı eseri yazmıştır.
25
Bu çalışma Anania Širakacʿi’ye atfedilen
Armenia’nın ilk ve en geniş coğrafya
çalışmasının ortaya çıkmasında Trabzonlu
entelektüel Tychicus’un önemli bir etkisinin
olup olmadığını tartışmayı amaçlamaktadır.
XVII. Yüzyılın Sonlarında Trabzon Esnaflarının
Yer Aldığı Mülk Satışları
Emine AK
Osmanlı Devleti’nin siyasi, hukuki,
iktisadi, idari, dini ve sosyal olaylarına dair
birçok hususi konular yıllar boyunca Şer’iyye
Sicilleri ya da Kadı Sicilleri olarak anılan
defterlere kaydedilmiştir. Tarihi araştırmalarda
bu defterler, ait oldukları dönem ve bölgelere
ilişkin pek çok bilgiye ışık tutar niteliktedir.
Alım-satım işlemleri, evlenme-boşanma, vasi
tayini, veraset, vakıflar, esnaflar vb. gibi pek çok
konu ile ilgili belge içeren bu defterlerde
çoğunluğu alım-satım akitlerinin oluşturduğu
görülmektedir. Osmanlı Devleti’nde şer’î olarak
mülk edinilmesinde bir sakınca bulunmayan
alanlarda mülk edinme serbest bırakılmıştır.
Dolayısıyla reâyâ çeşitli nedenlerden dolayı
kendilerine ait olan ev, dükkân, bağ, bahçe gibi
mülklerini satmışlardır. Halkın içinde
bulunduğu sosyo-ekonomik şartların etkili
olduğu bu satışlarda Osmanlı esnaflarının da
aktif rol aldığı görülmektedir. Yalnızca
ekonomik üretime yönelik kurumlar olmayan
Osmanlı esnaf örgütleri, loncalar vasıtasıyla
şehirlerde maddi-manevi tesir bırakan
birimlerdir.
Bu bildirinin amacı, 1694-1700 yıllarına
ait Trabzon Şer’iyye Sicilleri’nde yer alan
belgelerin verdiği bilgiler doğrultusunda,
Trabzon esnaflarının mülk satışlarındaki rolleri
hakkında bir değerlendirme yapmaktır. Bahsi
geçen sicillerden tespit edilen esnafların yer
aldığı mülk satışı kayıtları, örnekler verilmek
suretiyle değerlendirilecektir. XVII. yüzyılın
sonlarına ait esnaf örgütlerine dair bu kayıtlar
incelendiğinde, Osmanlı şehirlerinin genelinde
olduğu gibi, Trabzon’da da halkın bir kısmının
tarımsal faaliyetler dışında ticaret, zanaatkârlık
gibi alanlarda çalışarak geçimini sağladığı
anlaşılmaktadır. Yine bu belgelerde, Trabzon
esnaflarının gerçekleştirmiş olduğu mülk alım-
satım işlemlerinin yer aldığı görülmektedir.
Esnaflar arasında satışı gerçekleşen mülklerin
büyük bir kısmını evler teşkil etse de, dükkân,
bağ, bahçe gibi mülklere ait satışların
yapıldığına dair bilgilere de rastlanmıştır. Bu
dönemde esnafların bir kısmının kendisine ait
bir dükkânın satışını yaptığı, bir kısmının ise
kendisi için bir dükkân satın aldığına dair
kayıtlar yer almaktadır. Müslüman ve
gayrimüslim esnafların da kendilerine ait
mülkleri diğer şahıslara sattıkları
görülmektedir. Bu satışlar karşılıklı olabildiği
gibi kendi aralarında da gerçekleşmiştir. Ayrıca
kadınların da bu tür mülk satışlarında aktif rol
aldığı görülmektedir.
KARADENİZ BÖLGESİNDE BULUNAN
KÜTÜPHANELER VE KÜTÜPHANECİLİK
FAALİYETLERİ (1876-1909)
Fırat KÜSKÜ
Osmanlı Devleti’nde padişahlar, ulema ve
yönetici sınıf yazmak ve okumak hususlarında
oldukça ilgili ve maharetli olmuşlardır. Ancak
bu durum halka aynı oranda yansımamıştır.
Devletin henüz erken dönemlerinde tesis
edilen medreseler ve bunların yanında teşkil
edilen kütüphaneler ile talebelere okuma
alışkanlığı kazandırılmaya çalışılmıştır. 19. ve
20. yüzyıllara gelindiğinde ise kütüphaneler,
merkezde olduğu kadar vilayet, sancak ve
kazalarda da görülmeye başlamıştır. Bu
çalışmamızda, II. Abdülhamid dönemini
kapsayan tarih aralığında Karadeniz bölgesinde
bulunan kütüphaneler, salname ve arşiv
belgelerine yansıyan yönleri ile ele alınmıştır.
Böylece 33 yıllık bir süreçte kütüphanelerin
tarihsel gelişimi ve değişimi gözlemlenmiştir.
Bu yapılırken; Trabzon Vilayeti ve kendisine
bağlı Canik, Gümüşhane ve Lazistan sancakları
ile Kastamonu Vilayeti ve ona bağlı Sinop,
Çankırı ve Bolu sancaklarında bulunan
kütüphaneler incelenmiştir. Kütüphaneler
incelenirken ağırlıklı olarak vilayet salnameleri,
maarif salnameleri ve arşiv belgelerinden
yararlanılmıştır. Özellikle Sultan II. Abdülhamid
döneminde (1876-1909) hazırlanan
salnâmeler, Osmanlı matbaacılığının ve devlet
yayıncılığının ulaşmış olduğu seviyeyi gösteren
26
dikkate şayan örnekler olmuşlardır. Bu nedenle
seçilen tarih aralığındaki salnameler ayrıntılı
biçimde incelenerek; kütüphanelerin
bulundukları mahaller, kuruluş tarihleri,
kurucuları ve kitap sayıları tespit edilmiştir.
XVII. YÜZYIL SONLARINDA TRABZON’DA
YAŞANAN BİREYSEL ASAYİŞ VAKALARI
OLARAK CİNAYET VE YARALAMA
Mine KELEŞ
XVII. yüzyılda Osmanlı Devleti, siyasi, iktisadi ve
sosyal sorunlarla karşılaşmış ve bunların
sonucunda birtakım değişimler yaşamıştır.
Özellikle 1683 yılında yapılan II. Viyana
kuşatması ve sonrasındaki savaş dönemi,
iktisadi sorunlar ve bunlarla ilgili meydana
gelen tüm problemler, merkezin hâkimiyetini
zorlaştırmış ve bu durum asayiş sorunlarının
artmasına sebep olmuştur. Bu çalışmada 1860-
1864 numaralı Trabzon şer’iyye sicillerinden
faydalanarak 1692-1700 yılları arasında
meydana gelen cinayet ve yaralama olayları
incelenmiştir. Kişiler arasında yaşanan
sorunların mahkemelere yansıması,
Trabzon’un XVII. yüzyıldaki sosyal durumunun
anlaşılmasına yardımcı olmaktadır. Cinayet
vakalarıyla ilgili 35 ve yaralama vakaları ile ilgili
15 kayıt bulunmaktadır. Cinayetle ilgili
kayıtların çoğu maktul olarak vefat edenlerin
mahkemeye bildirilmesi ve bunların
incelenmesi şeklindedir. Çoğu kayıtta cinayet
sebebi öğrenilememektedir. Yaralama
vakalarına bakıldığında çoğunlukla yaşanan bir
kavga sonrasında darp olayı meydana
geldiğinden vakanın sebebi anlaşılmaktadır.
Cinayet ve yaralama vakalarının, Trabzon’da
daha çok nerelerde yaşandığı hakkında
değerlendirme yapmak mümkün olmaktadır.
Sicillere ve yıllara göre dağılımı yapılarak,
suçların yoğun olarak yaşandığı dönemler
tespit edilmektedir. Bunların yanında kullanılan
suç aletleriyle ilgili tasnif de yapılmakta ve bu
olaylara karışan kişilerin unvanlarından yola
çıkılarak sosyal statüleri de
belirlenebilmektedir.
YIKARAK İNŞA ETMEK: TRABZON ŞEHRİNİN
FİZİKSEL GELİŞİMİ ÜZERİNE BİR TERSTEN
OKUMA DENEMESİ
Ömer İskender TULUK - Deniz BAYRAK
“İnşa” etmenin bir aracı olarak “yıkma”
eyleminin kentsel ölçekte en çarpıcı ve
dramatik örneklerine 1950’li yılların
İstanbul’unda rastlandığını iddia etmek abartılı
olmasa gerek. Dönemin aktörlerinin
önderliğinde şehrin modernleşmesi adına
girişilen pek çok inşa, çoğu durumda ciddi bir
yıkımın ardından gelmiştir. Görkemli Osmanlı
geçmişinin maddi kanıtı eski payitaht İstanbul’u
yeniden inşa etmek, sadece dönemin yerel
yönetimi için değil siyasi iktidarın da en önemli
emellerinden birisi olmuştur. Rahat ak an bir
trafik için modern bir yol ağı ve şehrin modern
standartlara kavuşması gayesi, artan yıkma
eylemlerinin sebebi olarak görülmüştür.
İstanbul’un Avrupa’ya açılan ucu olarak görülen
Londra Asfaltı, yeni açılan on şeritli Vatan
Caddesi, genişletilen Millet ve Ordu Caddeleri
uğruna tarihi değeri olan pek çoğuyla birlikte
binlerce yapı, dönemin popüler ifadesi ile “kör
kazma”ya kurban edilmiştir. Muhafazakâr bir
zihin dünyasına sahip dönem iktidarı, imar
faaliyetleri söz konusu olduğunda oldukça
cömert davranmış, şehri güzelleştirmek
amacıyla yıkmaktan çekinmemiştir.
Benzer bir durumun göreceli olarak
Trabzon için de geçerli olduğunu, pek çok
yıkımın şehrin yeniden inşası uğruna çeşitli
dönemlerde gerçekleştirildiğini söylemek
yanlış olmaz. Rusların, işgal döneminde askeri
hedefleri için, dönemin tanıklarına göre birkaç
mahalle yok edilerek açtığı bugünkü Maraş
Caddesi, bunun en çarpıcı örneklerindendir.
1950’li yıllarda dönemin yerel yöneticilerince
şehrin modernleşmesi adına yapılması gereken
bir fedakârlık olarak görülen yıkma
eylemlerinin geri planındaki zihniyet dünyasını,
bir belediye azasının “İmar yıkmakla olur. Biz bu
şehri baltalamazsak hiçbir şey yapamayız.”
sözleri açıkça ortaya koyar. Şehir sakinlerinin
hafızalarında hala yer tutan Sinema binas ının
yıktırılması, St. Gregory kilisesinin yıkılması, 27
Ayvasıl Kilisesi’ni yıkma girişimleri, Maraş
Caddesi’ndeki yol çalışmaları sebebi ile yıkılan
binalar, İskender Paşa Camii Medresesi’nin
yıkılması, Kavak Meydanı mezarlığının
kaldırılması, uzun süre dönemin yerel yönetimi
ve basınını da meşgul eden, şehrin yeniden
imarı ve inşası için yıkma hoyratlığının en
çarpıcı örnekleri olarak dikkati çekerler.
Bu çalışma söz konusu örnekler çerçevesinde;
“yıkarak inşa etme” temel felsefesinin Trabzon
şehrinin fiziksel gelişimindeki rolünü
irdelemeyi, meseleye dönemin aktörlerinin
zaviyesinden bakmayı ve dolayısıyla Trabzon
şehri bağlamında bir zihniyet okuması yapmayı
hedeflemektedir. Bu çalışma aynı zamanda
şehir ve mimarlık tarihinin sadece yapım ve
inşalar üzerinden değil, yıkma ve yok etmeler
üzerinden de yazılabileceği üzerine bir tersten
okuma denemesi olacaktır.
TRABZON METROPOLİTİ HRISANTHOS’UN
KALEMİNDEN “TRAPEZOUS’TA DİN VE
KÜLTÜR” ÜZERİNE KISA BİLGİLER
Hatice Tuğba AKDOĞAR AKBULUT
Karadeniz Bölgesi’nin tarihi, coğrafi ve stratejik
açıdan önemli bir kenti olan Trabzon, tarih
boyunca pek çok medeniyete ev sahipliği
yapmış ve de pek çok milletin hâkimiyet
kurmak istediği bir saha olmuştur. Bu önemine
binaen özellikle XVIII. ve XIX. yüzyıldan bu yana
araştırmacılar tarafından bu kente ilişkin, yerli
ve yabancı, farklı konularda birçok bilimsel
çalışmalar yapılmıştır. Nitekim yapılan
çalışmalar arasında, şu ana kadar batı
literatürde olmayıp Türk literatürde ise ilk kez
tarafımızca 2016 yılında bir değerlend irilmesi
yapılan ve basımı Yunanca bir kaynak olan,
Trabzon Metropoliti Hrisanthos’un Trabzon
Kilisesi (He Ekklesia Trapezountos) adlı eseri
görülür. Hrisanthos bu eserinin Din ve Kültür
başlıklı ikinci bölümünde, dönemin modern
kaynaklarının yanı sıra özellikle antik dönemin
birinci el kaynak niteliğindeki Yunan ve Latin
eserlerini sıklıkla kullanarak “Trapezous’un
Hellen Tanrıları, Mithra Kültü, Dini ve Ayinleri
ile kentteki Hellen Ruhu” üzerine önemli
bilgiler vermiştir. Çalışmamızdaki amacımız,
Hrisanthos’un bu ifadelerini Türkçeye
kazandırmakla birlikte bu alanda yapılacak olan
benzer çalışmalara da, daha güvenilir ve yeni
bilgilerle katkı sağlamaktır.
Hrisanthos’un eserinde verdiği bu
bilgiler kısaca özetlenecek olunursa, antik
dönem Trapezous’unda Hellen tanrılarından
özellikle Hermes, Sarapis, Dionysios, Tykhe ve
Nemesis ile Mithras’a saygı duyulduğu
görülmüştür. Mithra tapınımı üzerine bilhassa
ayinlerin ve “Helieia Mithrakana”/Güneş
Mithrakana diye söylenilen şenliklerin hatta
vaftizlerin yapıldığı, tüm bu etkinliklerin
Mithrios Dağı’nda gerçekleştiği anlaşılmıştır.
Mithra tapınaklarının genellikle, Mithreia
denilen mağara ve el yapımı ya da doğal oluşan
kovuklar içerisinde olduğu, kovuğun
derinliklerine doğru kemer bir direk üzerine
Mithra boğası heykeli ve sunağının, önünde ise
ateşteki külü koruyan Magoslar’ın (büyücüler)
bulunduğuna dikkat çekilmiştir. Mithra
ayinlerinin Trapezous’ta çok popüler ve de
aşırıya kaçmış bir halde olduğu, özellikle Pontos
Kralı Mithradates VI Eupator’la birlikte
Trapezous’ta, dinde olduğu kadar sanat ve
eğitimde de aşırı bir Hellen ruhunun
benimsendiği söylenmiştir.
BİZANS İMPARATORLUĞU DÖNEMİNDE
TRABZON VE ÇEVRESİ (VI. YÜZYIL)
Ali GENÇ
Karadeniz’in güney kıyılarında kurulmuş olan
Trabzon’un tarihi M.Ö. VIII. yüzyıla kadar
uzanmaktadır. Sahip olduğu stratejik konum ve
limanı sayesinde gelişme imkanı bulan Trabzon
kenti, etrafını çevreleyen engebeli coğrafi yapı
sayesinde istilalardan korunma imkanı
bulmuştur. Trabzon ve çevresi, M.Ö. I.
yüzyıldan itibaren Roma İmparatorluğu’nun
hakimiyetine girmiştir. Kentin sahip olduğu
stratejik konumun farkında olan Romalılar,
imparatorluğun doğu sınırında
gerçekleştirdikleri askeri faaliyetlerde
Trabzon’u bir ikmal noktası olarak
kullanmışlardır.
Trabzon ve çevresi, III. yüzyılın
ortalarında Karadeniz’in kuzeyinden gelen
Gotların ve Boranilerin saldırılarından sonra
eski canlılığını yitirmiş ve Roma
İmparatorluğu’nun bölünmesinden sonra
Bizans (Doğu Roma) hakimiyetine girmiştir.
Bölge, VI. yüzyıl Bizans-Sasani savaşları
sırasında ve özellikle I. Justinianos (527-
565)’tan itibaren tekrar önem kazanmış ve
dönem kaynaklarında Trabzon ve çevresi ile
ilgili bilgiler aktarılmaya başlanmıştır. Bizans
İmparatorluğu ile Sasaniler arasında yaşanan
savaşlar ve Trabzon çevresinin çatışma
bölgelerine olan yakınlığı imparatorluğun bölge
ile ilgili yeni politikalar üretmesine zemin
hazırlamıştır. Bizanslılar, doğu sınırında
Sasanilere yakın bir yerde olan Trabzon ve
çevresini muhtemel bir Sasani saldırısına karşı
korumak için çeşitli askeri ve idari önlemler
almış ve bölgenin dağlık alanlarında yaşayan
Tzan kavmini kontrol altına alarak otoritelerini
güçlendirmeye çalışmışlardır. Bu çalışma,
Bizans İmparatorluğu tarafından VI. yüzyılda
Trabzon ve çevresinde uygulanan askeri, idari
ve ticari politikaları anlatmayı hedeflemektedir.
KADI SİCİLLERİNE GÖRE 18. YÜZYILIN İLK
YARISINDA TRABZON’DA BİLİM TARİHİ
ÜZERİNE OKUNAN KİTAPLAR
Temel ÖZTÜRK
Kültürümüzde ve medeniyetimizde kitap
önemli bir yere sahiptir. Günümüzde olduğu
gibi geçmişte de bir insanın kültür seviyesi
okuduğu kitap sayısı ve kitapların niteliği ile
doğrudan ilişkilidir. Çok okumanın yanında
doğru veya diğer bir ifade ile zamanın insana
sunduğu değer yargıları ölçüsünde kişinin bilgi
birikim seviyesini artıracak derecede farklı
kitapların okunması oldukça elzemdir. Zira
okumak sadece bilgi birikimi açısından değil
kültür algısındaki genişlemenin de sağlanması
yönünde etkilidir. Bu minvalden bakılacak
olursa bir toplumda okunan kitap o toplumun
hem kültür algısında genişlemeyi sağlamakta
hem de toplumun eğilimlerinin tespiti hakkında
imkânlar sunmaktadır. Dile getirmeye
çalıştığımız bu gerekçeler bilim tarihi
28
ile alakalı kitapların okunması yönünde 18.
yüzyıl Trabzon’unda toplumun bu yöndeki
eğilimlerinin tespiti ve insanlar arasında sosyal
dengenin vazgeçilmez unsuru olarak kitap
okumaya yönelik belli bir kültürün tebarüzü
açısından oldukça dikkat çekicidir. Dikkat çekici
olan bir başka husus da Osmanlı Devleti’nde
her alanda yenileşmenin başladığı 18. yüzyıl
yanında coğrafi konumu üstünlüğü itibariyle
Anadolu’nun en önemli liman kentlerinden biri
olan Trabzon’da dönem içerisinde yenilikçi ilmi
çalışmalara yönelik hangi yazarlara ait
kitapların okunduğunun tespit edileceğidir.
Zira biz buradan bir toplumun okuduğu ilmi
kitaplar nezdinde; hem fert kategorisinde
bulunduğu konum hem de yenilikçi
çalışmaların tatmini noktasındaki okumaların
ötesinde bilimsel algıyı genişletmek için yapılan
okumaları da tespit edebilmekteyiz.
Tüm bu incelemeler hukuki, sosyo-ekonomik ve
kültürel açıdan da zengin olup bir nevi dönemin
mahkeme kayıtlarını yansıtan 55 kadı sicilindeki
tereke kayıtlarına dayanmaktadır. Ölenin
eşyalarının kadı gözetiminde tek tek fiyat ve
adediyle birlikte kaleme alındığı tereke kayıtları
toplumun her katmanındaki insanların
tercihleri ve yaşam biçimleri hakkında bilgiler
sunmaktadır. Bu yönüyle terekeler sadece
iktisadî ve kültürel tarihimize değil toplumu
oluşturan fertler açısından içerisindeki
astronomi, zooloji ve tıp gibi konularda bilim
tarihi ile alakalı kitaplar nezdinde toplumun
eğilimlerini de göstermektedir.
XVII. YÜZYILIN SON ÇEYREĞİNDE TRABZON’DA
TEK TARAFLI BOŞANMA: TALÂK
Gülsüm MAMAŞ
İslâm Hukuku’nda boşanma, yetki ve
sistem açısından talâk, muhâlaʻa ve kazaî
boşanma olarak üçe ayrılmaktadır. Talâk, tek
taraflı bir boşanma olarak erkeğin yetkisinde
gerçekleşirken, muhâlaʻada karşılıklı rıza
etkindir ve daha çok kadının isteği üzerine
gerçekleşmektedir. Kazaî boşanma ise belirli
sebepler dâhilinde bizzat hâkim olan kadı
tarafından gerçekleştirilmektedir. Muhâlaʻa ve
kazaî boşanmada boşanma, tek seferde bain
yani ayırıcı ve yeniden bir nikâha gerek
29
duyulacak bir şekilde gerçekleşirken, talâk ile
boşanmada belirli bir sistem vardır.
Evlilik bağının kopuşunu ifade eden boşanma,
Osmanlı mahkemelerinde sık rastlanmasa da
kayda geçen önemli bir sosyal hadisedir. Bu
hadisenin seyri ve nasıl cereyân ettiği kadı
sicillerinden kolaylıkla takip edilebilmektedir.
Takip edilen bu kayıtlar ise sadece mahkemeye
yansıyanlar ile sınırlı kalmaktadır. Çünkü her
boşanmanın mahkemeye kaydedilme
zorunluluğu bulunmamaktadır. Fakat boşanma
ve sonrasında vuku bulan hadiseler toplumsal
açıdan önem arz ettiğinden bazı durumlarda
mahkemeye gelmek kaçınılmaz olmaktadır.
Bizzat yahut vekiller aracılığı ile ya da bir diğer
seçenek olarak üçüncü şahıslar tarafından
hadise mahkemeye yansımakta ve bir çözüme
varılmaktadır. Bu bildiride boşanma
türlerinden talâk bahsi üzerinde durularak,
konu hakkında XVII. yüzyılın son çeyreğinde
Trabzon örneği değerlendirilecektir. Burada
talâk ile boşanmada mahkemeye yansıyan
sorunlar, bu sorunlara binaen halkın o dönem
içerisindeki sosyal durumu izâh edilecektir.
TRABZON’DA BORÇ İLİŞKİLERİNİN SULH
YOLUYLA ÇÖZÜMLENMESİ (XVII. YÜZYILIN
SON ÇEYREĞİ)
Kübra AFACAN
Toplumdaki fertler arasında uyuşmazlığın
çözümlenmesi noktasında yol gösterici bir
kavram olarak karşımıza sulh akidleri çıkar. Sulh
akidleriyle sarsılan kamu huzurunun yeniden
tesis edilme meselesi İslam hukuku ve buna
bağlı olarak Osmanlı hukuk sistematiğinde
önemli bir yer tutmuştur. Nisa suresi 128.
ayette geçen “Ve’s-Sulhu Hayrun” kelamıyla
anlaşmazlıklarda sulhun daha hayırlı olduğu
vurgulanmıştır. Bu söz kadı sicillerinde yer alan
sulh akidlerinin muhtevasına “Es-Sulhû
Seyyidü’l-Ahkâm” -Sulh hükümlerin
efendisidir- şeklinde yansımıştır. Bireysel ve
toplumsal meselelerin dar alanlardan geniş
kitlelere ulaşmaması için toplum huzurunun
yararına taraflar arasında mahkeme dışında
vuku bulan sulh akidleri, Osmanlı yargı
sistemine rahatlık ve işlerlik kazandırmıştır.
Genel manada Osmanlı sınırları içinde özelde
de Trabzon ve çevresinde insanlar arasında
sükûnet içerisinde yaşama eğilimi tarafları
anlaşmazlıkların çözümündeki çıkış yollarından
biri olan sulha doğru ittiği düşünülmektedir.
Bu bildiride Trabzon kadı sicilleri üzerinden
17. yüzyılın son çeyreğinde borçların sulh
yoluyla ödenmesi gündeme getirilerek sulhun
Trabzon’daki yansımaları izah edilmeye
çalışılacaktır. Bu çerçevede borç-alacak
ilişkisinde taraflar ve sosyal statüleri, verilen
borç meblağı ile aynî ve nakdî olarak
gerçekleşen bedel-i sulh miktarları arasındaki
farkın boyutları üzerinde durulacaktır. Ayrıca
bedel-i sulhlerde kullanılan para birimi ile
anlaşmazlığa taraf olan dini gruplar gibi
konulara açıklık getirilecektir. Öte yandan sulh
akidlerinde borç-alacak bahsinin Trabzon’un
sosyal ve iktisadi düzenindeki yerleri ile hukuk
sistemine yansıyan uygulanış biçimi ortaya
konulmaya çalışılacaktır. Böylece 17. yüzyılın
son çeyreğinde Trabzon’da borç-alacak
ilişkilerinde sulh akidlerinin İslam ve Osmanlı
hukuku bağlamında nasıl yer edindiği birinci
dereceden arşiv malzemesi üzerinden izah
edilmeye çalışılacaktır.
1922 NUMARALI TRABZON ŞER’İYYE SİCİLİNE
KAYITLI TEREKELERİN SOSYAL VE EKONOMİK
AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ
Hilal TOK ÖZTEKİN
Şerʿiyye Sicillerinin içerdiği konuların çeşitliliği
göz önüne alındığında, kaydedildiği şehrin ve
Osmanlı Devleti’nin tarihi, ekonomisi, idaresi,
sosyo-kültürel yapısı ve hukukî yapısı hakkında
ve bu hukukun işleyişi hakkında pek çok bilgi
içermektedir. Tüm bunların yanı sıra şerʿiyye
sicilleri o döneme tanıklık eden kişilerin
kaleminden çıktığı için de birinci elden kaynak
özelliğindedir. Bütün bu yönleriyle siciller tarih
çalışmaları için vazgeçilmez bir kaynaktır.
Bu çalışma, 1922 numaralı Trabzon Şerʿiyye
sicilinde bulunan tereke kayıtlarını ihtiva
etmektedir. Sicil, 1169-1170 /1756-1757
yıllarına tekabül eder ve 89 varaktan
oluşmaktadır. Sicilde toplam 456 adet kayıt
bulunmakta ve bunun 23’ünü tereke kayıtları
oluşturmaktadır. Tereke, ölen Müslümanların
30
bıraktıkları malları tespit ile bu malların şeriat
esaslarına göre taksimini gösteren belgedir.
Tereke bazı kayıtlarda “muhallefât” ve
“metrukât” şeklinde de geçmektedir. Tereke
kayıtları; vefat eden kişilerin ekonomik
durumlarını ve mal varlıklarını, kullandığı eşya
türlerini ve bu eşyaların fiyatlarını, sahip olduğu
mülklerin türü (ev, dükkân, arsa, bahçe gibi) ve
bu mülklerin kıymetini, çocuk sayısını, eş
sayısını, borç ve alacağını vb. gibi çok çeşitli
veriler sunmaktadır.
1922 Numaralı Trabzon Şerʿiyye Siciline Kayıtlı
Terekelerin Sosyal ve Ekonomik Açıdan
Değerlendirmesi isimli bu çalışma ile
hedeflenen, 1756/57 yıllarında Trabzon’da
yaşamış ve ölmüş zevatın terekelerinin tafsilatlı
bir incelemesini yaparak, tablo ve analizler ile
dönemin sosyo ekonomik durumu hakkında
bilgiler vermektir.
ORTAÇAĞ KARADENİZİNDE İTALYAN DENİZ
GÜCÜ: VENEDİKLİLER
Murat ÖZTÜRK – Fatma İNCE
Venedik, özellikle IX. ve XII. yüzyıllarda gücünü
artırmış ve coğrafi durumunu da avantaja
çevirerek Doğu Akdeniz’de güçlü bir
imparatorluk kurmayı başarmıştır. Bizans
Devleti, donanma açısından zayıfladı bir
dönemde 992’li yıllardan itibaren, kendisine
donanma desteği sağlamasına karşılık
Venedik’e bir takım imtiyazlar vermiştir. Bu
imtiyazlar sırasıyla 992, 1084, 1126, 1147,
1187, 1189 ve 1198 yıllarında verilmiştir.
Venedik, verilen bu imtiyazlar sayesinde Bizans
Devleti’nde yerli tüccarların dahi ödemek
zorunda oldukları %10 vergiden muaf
tutulmuşlar ve Konstantinopolis’te yasal olarak
ikamet etmelerine izin verilmiştir. Ancak
Venediklilere imtiyaz verilen 32 limandan
hiçbirisi Karadeniz limanları değildir. Bu durum
bize Bizans devletinin devlet politikası olarak
İtalyan tüccarları Karadeniz’den uzak tuttuğunu
göstermektedir. Ancak 1160-1200’lü yıllar
arasında Karadeniz limanlarını içeren bir Pisa
seyir kılavuzu bize İtalyanların artık yavaş yavaş
Karadeniz’e sirayet etmeye başladıklarını
göstermektedir. Bu çalışmada İtalyan deniz
güçlerinin en önemlilerinden birisi olan
Venediklilerin Karadeniz üzerindeki faaliyetleri
incelenecektir.
BİR OSMANLI KALESİNİN KAYBI: AZAK
KALESİ’NİN OSMANLI HAKİMİYETİNDEN ÇIKIŞ
SÜRECİ
Ümran KARADENİZ
Osmanlı sınır savunma sisteminin
temelini oluşturan serhad kaleleri, Osmanlı
topraklarının muhafazasında önemli rol
oynamıştır. Azak Kalesi de bu serhad
kalelerinden biri olarak Osmanlı topraklarının
kuzeydoğu sınırının en uç noktasında yer
almıştır. 1475 yılında Osmanlı hakimiyetine
giren Azak, sınır bölgesinde bulunması
bakımından önem arz etmekle birlikte, ilk
yıllarda güvenlik hususunda herhangi bir
tehlikenin söz konusu olmaması nedeniyle
daha ziyade ileri bir karakol noktası olmuştur.
Bu bölge üzerinden düzenlenen seferlerde
ikmal üssü ve askeri destek birimi olma rolünü
üstlenen Azak, XVI. yüzyılın ikinci yarısında
başlayan ciddi saldırılar karşısında, sınır kalesi
olarak ön plana çıkmıştır.
Ortalama 250 yıl Osmanlı
hakimiyetinde kalan Azak, ilk kez Don
Kazaklarının saldırıları neticesinde elden
çıkmış; 1637-1642 tarihleri arasında Don
Kazaklarının kontrolünde kalmıştır. Bu
dönemden sonra Osmanlı Devleti tekrar Azak’a
hakim olmuş; ancak 1695-1696 Rus
muhasaraları neticesinde kaleyi bir kez daha
kaybetmiştir. 1711 Prut Antlaşması ile Azak’ta
yeniden tesis edilen Osmanlı gücünün ise ömrü
uzun olmamış ve 1736 Rus muhasarası
sonucunda kale tamamen kaybedilmiştir.
Karadeniz’in güvenliği açısından önem arz eden
bu kalenin, üç kez elden çıkması, ilk aşamada
Osmanlı Devleti’nin yeterli desteği vermediğini
akla getirmektedir. Ancak bu durumu tespit
etmek için kalenin saldırılar karşısındaki
vaziyetinin ve devletin kale üzerindeki
tutumunun incelenmesi gerekmektedir. Bu
bildiride, bahsi geçen üç muhasara dönemi ele
alınarak Azak Kalesi’nin kaybedilmesine neden
olan etkenler açıklanmaya çalışılacaktır.
31
1758-1765 YILLARI ARASINDA BAYBURD
KAZASINDAN MERKEZE YANSIYAN DAVALAR
(4 NO’LU ERZURUM AHKÂM DEFTERİNE
GÖRE)
Mehmet Emin ÜNER
Osmanlı Klasik dönemde davalara genellikle
mahallinde şer‘i mahkemelerde kadılar
tarafından bakılırdı. Ancak mahalli
mahkemelerde çözüme kavuşturulamayan
davalar ya da adaletin yerini bulamadığı
davalar merkeze, Divân-ı Hümayun’a taşınırdı.
Dava sahibi ya bizzat gider ya da arzuhal
gönderirdi. Burada görülen davaların bir sureti
mühimme defterlerine kayd edilirdi. Ancak
1742’den itibaren Her eyalete ayrı ayrı
defterler ayrılmak suretiyle Ahkâm
Defterlerine kaydedilmeye başlanmıştır.
Çalışmamızın temel kaynağını da bu
defterlerden 4 nolu Erzurum Ahkâm Defteri
oluşturmaktadır. Bu defter 44x16 ebadında
olup 359 sayfadan oluşmaktadır. Ciltli ve ebru
kaplamalıdır. Defter 1758 yılından başlayıp
1765 yılında sona ermektedir. Bu deftere göre
1758-1765 yılları arasında Bayburd kazasından
merkeze yansıyan davalar incelenmiştir. Bu
davaları şöyle tasnif etmek mümkündür:
Kazada kurulmuş olan vakıflar ve bu vakıfların
bünyesinde olan medrese ve cami
görevlilerinin şikayetleri, vakfı taşınmazların
tamiri ilgili konular yer almaktadır. Tımar
sahiplerinin mahallinde çözüm bulamayıp
merkeze taşıdıkları davalar özellikle sahip
oldukları tımar köylerine dışarıdan birilerinin
müdahale etmesi ile ilgili şikayetler. Eşkıya
grupları tarafından yerleşim yerlerinin
basılması ve ahaliye ait emval ve eşyalarının
talan ve gasb edilmesi. Ayrıca bu tür eşkıyalık
olaylarına karşı mallarına korumaya çalışanların
katl edilmesi şikayetleri de yer almaktadır.
Seyyid ve şeriflerin merkeze taşıdıkları davalar.
Osmanlı tebasından gayrimüslimlerin kendi
aralarında ve kendileri ile Müslümanlar
arasında cereyan eden davalar. Alacak verecek
şikayetleri. Vergi ile ilgili hükümler. Şer‘i
mahkemede çözülemeyen arazi davaları.
Zeamet sahiplerinin çeşitli sebeplerden dolayı
merkeze ulaştırdıkları problemler. Miras
davaları. Yeniçeriler ve kale muhafızları ile ilgili
davalar. Daha birçok münferit davalar da
merkeze yansıdığı görülmektedir. Bu münferit
davalar arasında cariyelerle ilgili bir dava dikkat
çekmektedir. Ana başlıklarını verdiğimiz bu
dava çeşitleri incelenmiş ve değerlendirilmiştir.
DÂRÜ’L-HİKMETİ’L-İSLÂMİYYE’NİN
KARADENİZ BÖLGESİ’NDEKİ FAALİYETLERİ
Hüseyin BAYARSLAN
Osmanlı Devleti için yenilgiyle neticelenen
Birinci Dünya Savaşı’nın halkta yol açtığı
bunalımların sonuçlarından biri de
mağlubiyetin oluşturduğu komplekslerin yanı
sıra muzaffer Batı’ya yönelik hayranlığın da
etkisiyle ahlak ve inançtan uzaklaşmaktı. Bu
problemi bertaraf etmeyi kendine vazife edinen
kuruluşlardan biri olan “Dârü’l-hikmeti’l-
İslâmiyye” 25 Şubat 1918 tarihinde muhtelif
tartışmaların ardından kuruldu. Bu kurum bir
taraftan halkın inancını pekiştirmekle
uğraşırken, diğer taraftan Misyonerlik ve
Bolşeviklik gibi ülke için tehdit olarak görülen
faaliyet ve akımlarla fikir sahasında mücadele
etmeye çalışıyordu. Yaptırım gücü olmamakla
birlikte karşılaşılan problemlerin çözümü için
şeyhülislâmlık, Adliye Nezâreti ve polis
müdüriyeti ile yazışmalarda bulunuyordu.
Bu çalışma dini bir kuruluş olan ilgili kurumun
Karadeniz Bölgesi’ndeki faaliyetleri ve
Karadeniz halkı üzerindeki tesirlerini ortaya
koymayı hedeflemektedir. Böylelikle savaşın
sonunda ve yeni bir savaşın arifesindeki halkın
karşılaştığı manevi problemler ile devletin bu
problemlere yönelik çözümleri ortaya
konulmaya çalışılacaktır. Bâb-ı Meşîhat ile bağlı
kuruluşların ve dolayısıyla Dârü’l-hikmeti’l-
İslâmiyye'nin tâlimat, nizamnâme ve haberlerin
duyurulması için yayımlanan “Cerîde-i İlmiyye”
isimli yayın organı bu çalışmanın ana
kaynağıdır. Bunun dışında ilgili dönemde
Karadeniz şehirlerinde yayınlanan “Giresun’da
Işık” gibi yerel gazetelerden de
yararlanılacaktır.
32
TRABZON ŞEHİR TARİHİNE BİR KATKI:
OSMANLI DÖNEMİ TRABZON ŞEHİR HARİTASI
(19. YÜZYIL)
Murat KÜÇÜKUĞURLU – Özgür YILMAZ
Şehir mekânının gözlemlenmesi veya tasvir
edilmesi, geçmişi oldukça eskilere giden bir
gelenektir. Bu geleneğin ortaya çıkardığı
kaynaklar günümüzde pek çok disiplinden
araştırmacılar için eşsiz bir öneme sahiptir.
Bilhassa şehir tarihi araştırmalarında görsel
malzemelerin sahip olduğu önem son
zamanlarda yapılan çalışmalarda da
görülmektedir. Bu çalışmalarda hikâyesi
anlatılan mekâna ilişkin kullanılan görsellerin
çalışmalara katmış olduğu değer oldukça
önemlidir. Bu bakımdan Osmanlı şehir
tarihlerinin görsel kaynakları arasında
sayılabilecek gerek yerli gerekse de yabancı
kaynaklarda yer alan şehir tasvirleri veya
topografik resimler, mimari planlar, Oryantalist
resim veya gravürler gibi kaynakların yanında
19. yüzyılda yapılan detaylı şehir haritaları
şehirlerin geçirdiği dönüşümleri izlemede çok
kıymetli bilgiler aktarmaktadırlar.
Bu bağlamda şehir haritaları açısından çok fazla
bir kaynağa sahip olmayan Trabzon’un
mekânsal tarihi açısından 1898 İngiliz
konsolosu Francis Richard Maunsell tarafından
hazırlanan ve İngiliz Milli Arşivi’nde (The
National Archive) yer alan Trabzon şehri ve
yakın çevresine dair harita şehirdeki
meydanlar, mahalleler, cadde ve yollar, önemli
askeri, sivil kamu ve dini binaları, mezarlıklar, ,
konsolosluklar ve tarım alanları gibi pek çok
ayrıntıyı ihtiva etmektedir. Bu harita temel
alınarak Osmanlı, İngiliz ve Fransız arşivleri,
görsel ve yazılı kaynaklar yardımı ile yapılan
rekonstrüksiyon çalışması sonrasında
günümüzde unutulan pek çok çarşı,
imalathane, otel, han, kamu binası,
konsolosluk, mezarlık, suyolu vb. yapı, mekan
veya unsur tespit edilmiş ve harita üzerinde
gösterilmiştir. Örneğin, çalışmalarımız
esnasında Trabzon’da 20 konsolosluğun varlığı
tespit edilmiş ve bunların 9’unun yeri
belirlenerek haritada gösterilmiştir. Bu şekilde
19. yüzyılın sonlarında Trabzon şehrinin ve
çevresinin canlı bir görüntüsü çizilmeye ve
Trabzon şehir tarihi çalışmaları için önemli bir
referans kaynağı ortaya konulmaya
çalışılmıştır.
Bu bildiride haritanın rekonstrüksiyon süreci,
belgeler veya görsel kaynaklardan mekânlara
ilişkin yer tespitine dair detaylar ortaya
konularak Trabzon üzerinden konuya ilişkin bir
örneklem sergilenecektir.
H. 1148 (1735/1736)/H. 1152 (1739-1740)
TARİHLİ TRABZON ULAK DEFTERİ IŞIĞINDA
TRABZON’UN OSMANLI DEVLETİ’NİN ULAŞIM
TEŞKİLATINDAKİ YERİ
Sıddık YILDIZ
Bir haberi bir menzilden bir menzile götürmek
için görevlendirilen kişilere Osmanlı Devlet
teşkilatında “ulak” isimi verilmektedir. Ulaklar,
aldıkları haberleri yerlerine ulaştırmak için ve
gidecekleri yerin uzaklığına göre çeşitli
menzillerde konaklamaktadırlar. Bu
menzillerden birisi de Karadeniz kıyısında yer
alan Trabzon’dur. Ulakların menzillere nereden
geldikleri ve nereye gittikleri, yanlarında kaç at
olduğu gibi bilgilerin yazıldığı defterlere “Ulak
Defterleri” ismi verilmektedir. Trabzon’da
bulunan menzile gelen ulakların incelenmesi ile
ulakların hangi devlet görevlilerine ait olduğu
ve hangi devlet görevlilerinin adına haber
taşıdığına dair bilgiler tespit edilebilmektedir.
Trabzon, hem Anadolu hem de Kırım ve
Gürcistan yolu üzerinde olması bakımında
Osmanlı ulaşımında önem arz etmektedir. Bu
çalışmada H. 1148 (1735/1736) /H. 1152 (1739-
1740) tarihleri arasında tutulan Trabzon Ulak
Defterleri incelenecektir. Trabzon Ulak
Defterlerinde, Trabzon’a gelen/giden ulakların
kullanımındaki işleyişin sıklığını, menzile gelen
ve konaklayan devlet adamlarının isimleri,
görevleri, menzilden verilen atların sayısı ve
bunun masrafları hakkında bilgiler ortaya
konulmaya çalışılacaktır. Bu defterlerdeki
bilgiler analiz edilerek, Trabzon üzerinden
hangi menzillere gidildiğine dair bilgiler ortaya
konulacak ve Trabzon’un Osmanlı ulaşım
teşkilatındaki yeri ve önemi tespit edilecektir.
33
Defterdeki bilgiler ışığında Trabzon merkez
alınarak, 1735-1736 yılında İran Seferinin de
olduğu göz önüne alınarak, Trabzon’un
Osmanlı Devleti’nin muhabere sistemindeki
yerine ışık tutmaya çalışmayı amaçlamaktayız.
Yapılacak bu araştırma ülkemizde son
dönemde gittikçe ilerleyen Osmanlı Teşkilat
Tarihi açısından da önem arz etmektedir. Bu
nedenle çalışmamız Trabzon özelinde, Osmanlı
Devleti teşkilatında yer alan ulak teşkilatının
işleyişini ortaya koymak açısından değer ifade
edeceğini düşünmekteyiz.
MARAŞLI ŞEYH OSMAN EFENDİ’NİN OF
BÖLGESİNİN TÜRKLEŞME VE İSLAMLAŞMASI-
NDAKİ ETKİSİ
M. Hanefi BOSTAN
Trabzon, 15 Ağustos 1461’de Fatih Sultan
Mehmed tarafından feth edilmesi ile birlikte
bölge sancak olarak idari düzenlemeye tabi
tutulmuş ve Trabzon şehrine ve sancağa bağlı
kazalara Müslüman Türk nüfus yerleştirilirken,
bölgedeki gayr-i Müslim nüfusun bir kısmı
İstanbul ve Rumeli’ye sürüldüğü Osmanlı Arşivi
kayıtlarıyla, dönemin müverrihlerinin verdiği
bilgilerden ortaya çıkmaktadır. Trabzon
sancağına bağlı olan Of kazasında (bugünkü Of,
Hayrat, Çaykara ve Dernekpazarı ilçeleri ile
Köprübaşı ilçesinin bazı köyleri)nüfus
hareketliliği ile nüfusun artış ve düşüşüne
neden olay ve politikalar değerlendirilecektir.
Halk arasındaki yaygın olan kanaate göre; Of
bölgesinin İslamlaşmasında Maraşlı Şeyh
Osman Efendi ile kardeşlerinin büyük bir etkisi
bulunmaktadır. Bu etkinin ne düzeyde olduğu
ve Maraşlı Şeyh Osman Efendi ve kardeşlerinin
hangi dönemde bölgeye yerleştikleri, ne tür bir
görev ifa ettikleri bulunabilen arşiv kayıtları ile
değerlendirilmeye çalışılacaktır. Özellikle
Maraşlı Şeyh Osman Efendi, çocukları ve
torunlarının görev icra ettikleri sahanın neresi
olduğu ve bunlara ne tür imkânlar tanındığı,
bölgede tekkelerinin bulunup bulunmadığı,
eğer varsa nerede olduğu tespite çalışılacaktır.
Maraşlı Şeyh Osman Efendi ve neslinin
bölgenin Türkleşme ve İslamlaşmasında bir
katkılarının olup olmadığı ve eğer varsa bunun
ne düzeyde olduğu tartışılacaktır.
TRABZON VE URFA ŞER’İYYE SİCİLLERİNİN
MUHTEVASI HUSUSUNDA BİR DEĞER-
LENDİRME (H. 1303-1309/M. 1886-1892)
Zafer BENZER
Osmanlı Devleti tarihine her yönüyle ışık tutan
kaynakların başında şüphesiz arşiv kaynakları
gelmektedir. Günümüzde yapılan tarih
çalışmaları, ağırlıklı olarak sosyal ve kültürel
yapı üzerine yoğunlaşmıştır. Bunlara şüphesiz
yerel tarih ve kent tarihi çalışmaları da büyük
fayda sağlamaktadır.
Çalışmamızın amacı; Trabzon’un ve
Urfa’nın özellikle 19. asrın sonlarında kaleme
alınan şer’iyye sicilleri ışığında sosyal, kültürel
ve hukuki yapısı hakkında bilgi vermektir. Bu
sicil kayıtlarında bulunan dava türlerinin ve
içeriklerinin karşılaştırma yoluyla elde edilecek
olan bilgilerin, şehrin tarihine katkı sağlaması
düşünülmektedir. Çalışmamız 1886-1892
yıllarını kapsayacak şekilde kaleme alınacaktır.
Bu zaman aralığında her iki vilayette kadı
mahkemelerinde görülen dava çeşitleri, davacı
ve davalılar, vekalet ve vekillik hususu,
mahkemeye intikal eden davaların çözüm
yolları ve anlaşmazlık konusu olan durumların
karşılaştırmalı bir değerlendirmesinin yapılması
amaçlanmaktadır.
Adı geçen sicil kayıtlarında, Urfa ve
Trabzon’da kullanılan yerleşim bölgeleri,
kullanılan isim, unvan ve lakaplar, kullanılan
para birimleri, mahkemeye dahil olma usulleri
ve Müslüman-gayrimüslim ilişkileri gibi
konularda bilgiye ulaşmak mümkün olacaktır.
Dolayısıyla Osmanlı Devleti sınırları içerisinde
yer alan ve iki farklı bölgeyi temsil eden bu iki
vilayetin benzerliklerini ve farklılıklarını görme
imkânı elde edilecektir.
Araştırma konumuzun kaynaklarını başta 222,
225, 227 numaralı Urfa Şer’iyye Sicilleri ve aynı
döneme tarihlenen 222 ile 234 aralığında
tutulan Trabzon Şer’iyye Sicilleri oluşturacaktır.
Bu kaynakların dışında, çalışmamıza katkı
sağlayacak diğer ana kaynaklar ve ikinci el
kaynakların kullanılması hedeflenmektedir.
34
TANZİMAT SÜRECİNDE (1839-1876)
TRABZON’DA GAYRİMÜSLİMLER
Ahmet OĞUZ
Osmanlı Devletinde Fransız ihtilalinden sonra
gayrimüslimler arasında kimlik arayışı
başlamıştı. İhtilalin ortaya attığı mikro
milliyetçilik akımı özellikle çok uluslu
imparatorlukları sarsmıştı. Osmanlı Devleti de
bunlar arasındaydı. Balkanlarda başlayan
isyanlar daha sonra tüm yurda yayılmıştır.
Balkanlarda Sırplar ilk isyanı başlatmıştır.
Rumların başlattığı ve Yunan Devletinin
kurulmasıyla sonuçlanan isyan ise ilk olarak
hedefe ulaşmıştır. Rumların Mora
yarımadasından sonra Anadolu’da da
bağımsızlık girişimleri başlamıştır. Islahat
Fermanından sonra bu sürecin Anadolu’da
başladığı görülmektedir. Açıktan faaliyet
yapamayan Rumlar, okul ve kilise açarak kimlik
oluşturma çabası içine girmiştir. Hatta bunların
arasına silahlanmayı da dâhil edebiliriz. Islahat
Fermanından sonra Orta Anadolu’da
silahlanma içerisinde oldukları belgelerden
anlaşılmaktadır. Benzer durumun Trabzon ve
havalisinde görüldüğü belgelerden
anlaşılmaktadır. Bölgede okul ve kilise yapımı
artmıştır.
Trabzon ve havalisinde Ermenilerin de Rumlar
gibi faaliyet içinde olduğu görülmektedir.
Ermenilerin 93 Harbinden sonra isyan
faaliyetlerine giriştiği tam olarak gerçeği
yansıtmamaktadır. Ermeni kimliğinin
oluşturulma süreci Rumlarda olduğu gibi çok
önceden başlamıştır. Kilise ve okul açılması
kimlik oluşturma hususunda başı çekmektedir.
Ermenilerin Trabzon’da faaliyet gösterecek
kadar nüfusları vardır. Bu iki guruptan başka
Yahudiler de diğer bir gayrimüslim nüfusu
oluşturmaktadır. Bunun somut örneğini mebus
seçimi göstermiştir. Trabzon vilayetinden 1877
yılında açılan Meclis-i Mebusan’a altı mebus
seçilmiştir. Bunlardan biri Yahudi diğeri ise
Ermeni’dir.
NUMİSMATİK VERİLER IŞIĞINDA TRAPEZUS
KENTİ ROMA DÖNEMİ KÜLTLERİ ÜZERİNE
DEĞERLENDİRMELER
Kasım OYARÇİN
Antik Çağ’da Pontus Bölgesi’nin önemli
liman kentlerinden biri olan Trapezus, MÖ 7.
yüzyılda bir Grek kolonisi olarak kurulmuştur.
Bu tarih öncesinde, Kolkhlar’ın yaşadığı bir
coğrafya olan Trabzon ve çevresi, MÖ 7.
yüzyılda Miletoslular’ın ticari amaçlı koloni
kurduğu bir kent olmuştur. MÖ 6. yüzyılın ikinci
yarısından itibaren yaklaşık iki yüzyıllık bir süre
boyunca Anadolu’daki birçok kent gibi Pers
hakimiyetine giren Trapezus’da, MÖ 4. yüzyılın
sonuna doğru Pontus Krallığı hakimiyeti
başlamıştır. MÖ 63 yılında Trapezus’ta, Pontus
Krallığı’nı yıkan Roma’nın hakimiyeti
başlamıştır. Trapezus’ta MÖ 63 yılında Roma
hakimiyeti başlamasına rağmen şuana kadarki
bilimsel çalışmalar sonucunda bilinen Roma
sikkeleri İmparator Trajan (MS 98-117) ile II.
Phillippus (MS 247-249) Dönemleri arasına
tarihlenmektedir. Çalışma kapsamında
Trapezus’un Roma Dönemi’nde bastığı sikkeler
üzerinde yer alan mitolojik tipler, ikonografik
olarak incelenerek sikkeler ışığında kentte
olması muhtemel kültler üzerine; antik
kaynaklar, arkeolojik ve epigrafik verilerden de
yararlanılarak değerlendirmeler yapılacaktır.
HURUFAT DEFTERLERİNE GÖRE SÜRMENE’NİN
İBADET MEKÂNLARINA DAİR BAZI
GÖZLEMLER (1698-1834)
Eyyub ŞİMŞEK
Hurufat Defterleri, son dönemde Osmanlı şehir
tarihi çalışmalarının önemli kaynaklarından
birisi haline gelmiştir. Sadece şehir merkezlerini
değil, kazaları da içine alan bu defterler
vakıfların şehir, kaza hatta köylerdeki
varlıklarına ve işleyişlerine dair çok ciddi
ipuçları sunmaktadır. Bu defterler ayrıca ibadet
mekânları olan cami ve mescitlere dair de
önemli bilgiler ihtiva ederler. Bu tebliğde
Trabzon’a bağlı kazalardan birisi olan
Sürmene’ye ait kayıtlar incelenecektir. 25 farklı
defterde 1698-1834 yıllarını kapsayan
Sürmene’ye dair kayıtlar taranarak bu tebliğ
35
hazırlanmıştır. Çalışmada öncelikli olarak
Sürmene’de bulunan vakıflar ve ibadet
mekânlarının ilişkilerine değinilecektir. Daha
sonra cami, mescit gibi ibadet mekânlarının yer
ve isim tespitleri yapılacaktır. Camilerle ilişkili
vakıfların işleyiş ve idare şekli, gelirleri,
taşınmaz malları ve giderleri, vakıflara bağlı
camilerin görevlileri ve bunların gelir-giderleri
arasındaki ilişki genel olarak ele alınacaktır.
Böylece Cami ve köy-kasaba ilişkisinin sosyal
boyutta ifade ettiği anlam Sürmene
örnekleminde değerlendirilmeye çalışılacaktır.
HURÛFÂT DEFTERLERİNE GÖRE TRABZON
ŞEHRİ’NDE MAHALLE VE CÂMİLER
Turan AÇIK
İlk dönem oryantalist çalışmaların Osmanlı
İmparatorluğu’nu İslâmî referanslarla
incelemeleri, söz konusu siyasî mekanizmanın
ve ülkesinin geri kalmışlığın sembolü olarak
gösterilmesi ile neticelenmişti. Bununla birlikte
son zamanlarda mukayeseli imparatorluk
çalışmalarının sayısının hızla artması ve bu
çalışmalara Osmanlı İmparatorluğu’nun da
dâhil edilmesi, Osmanlıların inkâr edilemez bir
başarı ile devletlerini ve toplumlarını organize
ettiklerini göstermekteydi. İşte bu başarının
izahı için gerilemeyle eşleştirilen İslâmi
referansların yerine seküler bazı referanslar
bulma ihtiyacı hissedilmiş gibi durmaktadır. Bu
bağlamda Osmanlı toplumunun hayat alanı
mahalledeki insicamın izah edilmesi noktasında
da İslâmî referansların –bilhassa câmiin yerine-
seküler bir takım izah biçimleri aranmakta ve
uzun zamandır mahalle ve câmi arasında var
olduğu düşünülen zorunlu ilişki sorgulanmaya
çalışılmaktadır. Bu sorgulamada postmodern
akademik bir trend haline gelen “yapısöküm”
de etkili olmakta ve “büyük anlatı” olarak
yaftalanan bazı hususlarda “dekonstrüksiyon”
yapılmaktadır. Alelacele yapıldığı anlaşılan bu
sorgulamalarda henüz yeterli miktarda belge
tetkik edilmeden mahalle ve cami arasındaki
ilişkinin zannedildiği gibi katî olmadığı
zikredilmektedir. Biz, daha önce Trabzon
şer‘iye sicillerinden derlediğimiz belgeler
nispetinde ve Osmanlı İmparatorluğu’nun
“medeniyet perspektifi” istikametinde, bu
ilişkinin hemen göz ardı edilemeyeceğini izah
etmeye çalışmıştık. Şimdi de Kazasker
Rûznâmçe defterlerinden “Cihet
Rûznâmçeleri” olduğu anlaşılan Hurûfât
Defterleri’nin tetkiki neticesinde, şer‘iye
sicillerinde ve diğer kaynaklarda rastlanmayan
birçok câmiin mahallelerde var olduğu tespit
edildi. Bu tebliğde, literatürde varlığı
bilinmeyen ya da yanlış bilinen câmiler ortaya
çıkarılarak Trabzon tarihi ve mahalle
çalışmalarına Hurûfât Defterlerinin katkısı
gösterilmeye gayret edilecektir.
DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE
KARADENİZ’DE DENİZCİLİK VE LİMAN SİYASETİ
ÜZERİNE GENEL BİR DEĞERLENDİRME (1950-
1960)
Murat YÜMLÜ
Türkiye’de Cumhuriyet dönemi sivil denizcilik
tarihinin bir kesitini inceleyen bu çalışmada
Demokrat Parti iktidarı döneminde
Karadeniz’deki liman inşa stratejisi ve denizcilik
politikaları üzerinde durulmuştur. Çok partili
hayata geçişin ardından yaşanan iktidar
değişikliğiyle, çoğullaşan siyasal alanda
tartışmaların yapıldığı, tek bir partinin iktidarda
yer aldığı bu yıllar boyunca Türkiye’de siyasal ve
ekonomik yaşamın temel parametrelerindeki
değişkenlerle bağlantılı olarak denizcilik
stratejisinin geliştirilmesi de amaçlanmıştır. Bu
siyasetin tarihsel gelişimini ele alan ilk alt
başlıkta Osmanlı son döneminde ve
Cumhuriyet’in ilk yıllarında denizciliğin
modernleşmesi yolunda atılan adımlar ele
alınmıştır. İkinci alt başlıkta Demokrat Parti
dönemi denizcilik siyasetinin genel özellikleri
ve deniz ticaretinin gelişiminde liman inşa
siyaseti incelenmiştir. Ardından üçüncü alt
başlıkta 1950’li yıllarda küresel düzlemde
denizcilik siyasetinin genel çerçevesiyle
karşılaştırmalı bir incelemeye yer verilmiştir.
Çalışma, aynı zamanda denizcilik ve ulaştırma
stratejisi ekseninde, çevre ülkelerle birlikte
bölgesel düzeyde Türkiye’nin dış ticaretini
etkileyen liman stratejisinin nasıl
kurgulandığına odaklanmaktadır. Bu çalışmada
aynı zamanda bu konunun göreli de olsa çok
partili hayatın genel ajandasından bağımsız
şekilde ele alınmadan, uluslar arası ilişkilerin
36
genel çerçevesi içinde ele alınacağı tezi ortaya
atılmıştır. Türkiye’de siyasi tarih penceresinden
bakıldığında geçerlilik kazanan dönemler
ışığında düşünüldüğünde, 1950’den 1960’a
kadar devam eden DP dönemi çok partili
hayata geçişte yeni başlıkların ele alındığı uzun
süreli bir iktidar dönemi olarak dikkat çekmiştir.
Çok partili hayata geçişte yaşanan siyasal
tartışmalar bir yana bırakılırsa, Karadeniz’de
Cumhuriyet’in kuruluş yıllarında sınırlı bir
çerçevede ele alınabilen denizcilik stratejisinin
geliştirilmesinde DP dönemi belirli ölçüde bir
süreklilik sağlamıştır. Gemi inşa sanayinin
gelişmesi, limanların inşası, Kabotaj hakkı
çerçevesinde Türkiye’nin egemenlik haklarına
sahip olduğu denizlerde yük ve yolcu
taşımacılığının geliştirilmesi bu dönemin
politika çerçevesini belirlemiştir. Bu bilgiler
ışığında, ulusal denizcilik politikalarının
temellerinin Cumhuriyet’le birlikte atıldığı
dikkate alınmış, DP dönemi denizcilik siyaseti
bu bilgiler ışığında dönemin ulusal ve yerel
düzeyde basın tarihi kaynaklarına, ikincil yazına
eğilerek incelenmiştir.
XIX. YÜZYILDA ÜNYE LİMANI: SEFERLER,
TÜCCARLAR VE MALLAR
Abdullah BAY
Dünyanın en önemli iç denizlerinden biri olan
Karadeniz, deniz ve karayolu bağlantıları
kanalıyla Asya-Avrupa arasındaki deniz-kara
ticaretini birbirine bağlar. Karadeniz’in Orta
kesiminde yer alan Ünye ise gerek iç kesimler
gerekse Kafkaslarla bağlantısı yüzünden,
Karadeniz’in en önemli limanlarından biri
olmuştur. Zaman zaman önemi azalıp çoğalsa
da Ünye iskelesi, XVIII. Yüzyıl itibarıyla
Karadeniz’in uluslararası ticarete açılması
sonucu iç deniz özelliğini kaybetmesi ve buna
bağlı olarak yabancı tüccarların gelişiyle birlikte
işlem hacmini giderek artırmıştır. XIX. Yüzyılda
ticaret hacminin artmasıyla, Ünye yeni açılan
acenteler, düzenlenen seferler ve yerli ve
yabancı tüccarlarıyla Karadeniz’in işlek
limanları arasına girdi. Bu çalışma, arşiv
kayıtlarına dayanan bilgiler ışığında, XIX.
Yüzyılın ikinci yarısında Ünye limanında
gerçekleştirilen ticari faaliyetlerin açıklanması
yoluyla Osmanlı denizcilik araştırmalarına katkı
sunmayı amaçlamaktadır.
ÇİN KAYNAKLARINDAKİ SUTE’NİN KIRIM’DAKİ
SOUGDAİA/ SOLDAİA İLE İLGİSİ MÜNASEBE-
TİYLE ANTİK ÇAĞ’DA VE ERKEN
ORTAÇAĞLARDA SOĞDAK KOLONİSİ
Mehmet TEZCAN
Çin Kaynağı Weishu’da, M.S. V. yy.daki
tarihî bir hadise münasebetiyle Hunların,
Pamirlerin batısında “Sute” denilen bir ülkeyi
ele geçirdikleri bilgisi veriliyor ve bunun, üç
nesil önce vuku bulduğu belirtiliyordu. Bu
bilgiyi Batıda ilk değerlendiren kişi olan Fr.
Hirth, bunu o zaman (1900) Avrupa Hunlarını
Asya Hunları ile aynileştirme derdinde olduğu
için Karadeniz’in kuzeyinde Kırım’daki Soğdak
ile birleştirmişti. Aradan geçen zaman
içerisinde 1950 yıllarında Japon K. Enoki,
Sute’yi Kırım bölgesi ile değil, bugün kabul
edildiği üzere Maveraünnehir bölgesindeki
Soğdak ile birleştirdi.
Konuyu Karadeniz’de Soğd kolonisi ve
Soğdak / Soldaia liman kenti münasebetiyle
yeniden ele alan W.Barthold, bir kilise kaydına
dayanarak Soğdak’ın M.S. 3. yy. başlarında
kurulmuş olduğu bilgisine ulaşmıştı. Soğdak,
erken Bizans dönemi kaynaklarında “Sougdaia”
(Σουγδαία), İtalyan şehir devletlerinin bölgeyle
ilgili kayıtlarında ise “Soldaia” olarak
geçmektedir. Gerçekte Soğdak ile ilgili ilk
gerçek bilgilerimiz Batıdaki Bizans ile Doğudaki
Türk imparatorlukları arasındaki elçilik
münasebetleri dolayısıyla 6. yy. ortalarında
(570) Bizans kaynaklarından Menandros
Protektor’da geçmektedir ve bu konudaki ilk
yazılı kaynak da 7. yy.a aittir. Bugün, bölgede
yapılan arkeolojik kazılar sonucu olarak Soğdak
kolonisinin Romalılar zamanında da mevcut
olduğu, M.S. 212 tarihlerinde Alanlar
tarafından kurulduğu, Rus Kafkas araştırıcısı A.
V. Gadlo gibi arkeologlarca genel olarak kabul
edilmektedir. Kentin ismi konusunda yapılan
araştırmalar bunun “kutsal” anlamına gelen,
İran dillerindeki“sugda” kelimesiyle alâkalı
olduğunu göstermektedir. İdarî olarak Bizans’a
bağlı olan Soğdak’ta, bölgede Grek nüfüsu artışı
ve Hristiyanlaşma başladıktan sonra 8. yy.dan
itibaren kendi rahibi olan bir Doğu Kilisesi
37
piskoposluğu kuruldu ve Konstantinopolis’e
bağlandı.
Bilhassa İpek Yolu’nun kuzey karayolu
güzergâhı üzerinde ve onun Karadeniz
bölgesindeki en önemli liman kentlerinden biri
olması hasebiyle Soğdak kenti, Soğd ticareti ve
Soğd kolonileri bakımından ele alınınca
burasının Alanlarca değil Soğdlarca kurulduğu
ve Soğdların batıda ulaştıkları belki en uç
yerleşim yeri olduğu görülmektedir.
MİSYONERLERİN HEDEFİNDE BİR RİZELİ:
BAHRİYE KAYMAKAMI MUSTAFA BEY
Harun TUNCER
Makine takılmak için İngiltere’ye
gönderilen Fethiye kalyonunda “kotra hocası”
olarak görev yapan Rizeli Mustafa Bey, İngiltere
seyahati boyunca bir jurnal tutmuştu. Gemi ve
gemidekilerin başından seyahatin başladığı
andan itibaren bir hayli sıkıntı geçmişti.
Mustafa Bey’se tuttuğu günlükte bunlara değil,
özellikle İngiltere’de karşılaştığını ve bilfiil
tebliğlerine maruz kaldığını söylediği İngiliz
misyonerlere temas etmek istediğini
belirtiyordu.
Mustafa Bey jurnale şu çarpıcı sözlerle
giriş yapmıştı: “Misyoner, İngiliz papazı
demektir. İşbu misyonerlerin cem‘iyyetlerince
olan metânetlerini ve mesleklerinde olan sebât
ile ‘umûm dünyâ halkına olan ihânetlerini
beyân etmek istiyorum.”
Yapılan alıntıdan da anlaşıldığı gibi
Mustafa Bey’in amacı “İngiliz papaz” diye
nitelendirdiği misyonerlerden bahsetmek; bir
topluluk olan bu misyonerlerin ne derece metin
ve sebatkar olduklarını, ayrıca
Türkler/Müslümanlar başta olmak üzere umum
dünya halkına nasıl ihanet ettiklerini
aktarmaktı.
Yaklaşık 80 varaktan ibaret olan bu jurnal,
ilk defa tarafımızdan yapılan doktora tezinde
tam metin olarak yayımlanmıştır. Jurnalde
Rizeli Mustafa Bey’in şahsında misyonerlerin
Müslümanlarla nasıl irtibat kurdukları, onları
dinlerine kazanabilmek için giriştikleri
sistematik çaba, bu doğrultuda yaptıkları
fedakarlık ve ısrar gözler önüne serilmektedir.
İslam coğrafyasında misyonerlerin
geliştirdikleri ve takip ettikleri tebliğ sistemine
bir örnek teşkil etmesi bakımından hayli önemli
bir kaynak olduğu vurgulanmalıdır.
THE EMPİRE OF TREBİZOND AND THE GOLDEN
HORDE
Rustam SHUKUROV
Contemporary scholarship has accumulated
profound information about the role of various
Muslim powers and nations in the history of
the Empire of Trebizond. These are
Trapezuntine relations with the Seljuks, the
Ilhanids of Iran, Anatolian Beliks, Ottomans
and the like. We know in many details about
the interaction of the Grand Komnenoi with
both sedentary and nomadic Muslim societies
of the thirteenth–fifteenth centuries. The only
significant gap in the general picture of the
Grand Komnenian politics in the Orient is
represented by the Golden Horde. Sources
preserve almost nothing about the links
between Trebizond and the Golden Horde. The
objective of this paper is to discuss all known
evidence concerning the role of the Golden
Horde in the Pontos and to give a hypothetical
reconstruction of the links between the Juchid
Mongols and the Grand Komnenoi.
İŞLEVLERİNDEN TİCARİ KAPASİTELERİNE XVI-
XIX. ASIRLARDA TRABZON KAZASASINDA
KIRSAL İSKELELER
Yücel DURSUN
Trabzon Karadeniz’in en önemli ve kadim liman
kentleri arasında yer almaktadır. Bununla
birlikte kente yakın kıyı şeridinde Akçaabat ve
Sürmene gibi yine tarihi özellik arz eden birçok
liman daha bulunmaktadır. XVI-XVII. asırlara ait
Osmanlı kaynakları söz konusu limanlar ve
nispeten küçük çaplı iskelelerin geçmişine dair
kayda değer ayrıntıları ortaya koymaktadır.
Bilhassa XVII. asır Trabzon kadı sicillerinden
derlenen belge serileri Trabzon ile Sürmene
limanları arasında günümüzde varlıkları
unutulmuş pek çok iskelenin bulunduğunu
38
göstermektedir. Bu iskeleler hala yerel tarih
araştırmaları açısından bütün işlevleriyle
yeterince incelenmemiş karanlık bir alanı
temsil etmektedir. Öte yandan tesadüf edilen
belgelerden yerel iskelelerin her yönüyle kırsal
yaşama ayna tutan vazgeçilmez birer unsur
olduğu anlaşılmaktadır. Buradan hareketle
Trabzon ve Sürmene limanları arasındaki kıyı
şeridinde yer alan iskeleler kullanım alanları
başta olmak üzere ticari kapasiteleri, deniz
trafiği vb. konularda değerlendirmeye tabi
tutulmuştur. Bu çerçevede XVI-XIX. asırlara ait
Trabzon kadı sicilleri, tapu-tahrir defterleri,
seyahatnameler ve yine farklı kaynaklardan
elde edilen bilgiler ve sözlü anlatılar
karşılaştırılmıştır. Öncelikle ilgili yazında
yalnızca Kovata adlı limanla bilinen bölgede
dört ayrı iskelenin daha bulunduğu
belirlenmiştir. Söz konusu iskelelerin pazar yeri,
çömlek ve fındık gibi işlev ve ticari ürünlerle
birbirlerinden farklılaşmış oluşunun tespiti de
dikkat çekicidir. Bölgede geçmişi Osmanlı
öncesine uzanan küp sanayisi ile Eski Çömlekçi
İskelesi arasındaki ilişki, XVII. asırda Evliya
Çelebi’nin ifadelerinde yer bulan meşhur Şana
fındığının sevk edildiği Kovata limanı konu
açısından oldukça açıklayıcıdır. XIX. asırda
Durana adlı köyün pazarı ve iskelesi vasıtasıyla
yükselişi ise sahil kasabalarının gelişimine
örnek teşkil etmektedir. Kökü eskiçağa kadar
inen yerel denizcilik kültürüne dair izler ve adı
geçen iskelelerin bugünden bakılınca sıra dışı
görünen hemen her alana yönelik kullanım
yoğunlukları da değinilmesi gereken diğer
hususlardır. Netice itibariyle bütün bunlar
Trabzon limanının art alanı; kır-kent arasındaki
ekonomik ilişki ve kültürel bütünleşme
süreçleri hakkında güvenilir izah noktaları
sunmaktadır.
AMERİKAN BOARD YILLIK RAPORLARI VE THE
MİSSİONARY HERALD’IN TRABZON VE
ÇEVRESİ TARİHİ AÇISINDAN ÖNEMİ
Gülbadi ALAN – Ayşegül KUŞ
Son dönemde şehir tarihinin, kendine ait soru,
konu, yöntem ve kaynakları olan bir disiplin
veya bilim dalı olduğu kabul edilmiş ve bu
alanda yapılan çalışmaların sayısı her geçen gün
artmaya devam etmiştir. Bu alanda çalışma
yapacak araştırmacıların öncelikle sağlam bir
tarih felsefesine, tarih konusunda sağlam bir
fikre sahip olması, daha sonra mevcut
kaynakları tespit etmesi ve bunlara kolayca
ulaşması gerekmektedir.
Ülkemizde konuyla ilgili yapılan araştırmalarda
esas olarak arşiv belgeleri, yapılar ve yüzey
araştırmaları, görsel kaynaklar, edebi eserler, el
yazması eserler, mezarlıklar ve mezar taşları,
efsaneler, şehirlerdeki çeşitli kurum arşivleri
vb. kaynak olarak kullanılmaktadır.
Bu çerçevede yapacağımız araştırmada 19.
yüzyılda Trabzon ve çevresinin tarihini yazma
noktasında, Amerikan Board örgütünün,
kurulduğu 1810’dan itibaren her yıl düzenli
olarak yaptığı yıllık toplantıların raporları ve 19.
yüzyılın başlarından itibaren Amerika Birleşik
Devletleri’nden dünyanın dört bir yanına giden
misyonerlerin, buralardan gönderdikleri
mektup ve raporların bir araya getirilerek
yeniden yayınlanması sonucunda yayın
hayatına başlayan ve önce the Panoplist, daha
sonra the Massachusetts Missionary Magazine
ve nihayet the Missionary Herald olarak
yayınlanmaya başlayan derginin kaynak olarak
önemi hakkında bir değerlendirme yapılmaya
çalışılacaktır.
YENİ BELGE VE BİLGİLER IŞIĞINDA GİRESUN
BASIN TARİHİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ (1908-
1928)
Veysel USTA
Matbaanın icadı uygarlık tarihinde yeni
bir çığır açılmasına neden olmuştur. Kitap,
risale ve gazete gibi düşünce ürünlerinin
basımının kolaylaşması ve ucuzlaması,
aydınlanma sürecine ciddi bir ivme
kazandırmıştır. Bu sürece Osmanlı Devleti de
kayıtsız kalmamış; başlangıçta gayrimüslimlerin
kullanımına açılan matbaa İbrahim Müteferrika
ile Müslümanlara yönelik yayınlar yapmaya
başlamıştır. Avrupa’da gazetelerin
yaygınlaşması ile ülkelerin hem iç hem de dış
politikada algı oluşturma ve yönetme
imkanının aktif olarak kullanılmaya başlaması
Osmanlı Devleti’nin de dikkatini çekmiştir. Bu
bağlamda ilk kez II. Mahmut döneminde yayına
başlayan resmi gazete niteliğindeki Takvim-i
39
Vekayi olmuş, bunu Ceride-i Havadis gazetesi
takip etmiştir.
Tanzimat döneminin en önemli
uygulamalarından biri olan ve Osmanlı taşra
idaresindeki dağınıklığı ortadan kaldırmayı
amaçlayan 1864 Vilayet Nizamnamesi 8 Kasım
1864’te yayımlanarak yürürlüğe girmiş olup bu
nizamname tüm vilayetlerde vilayet
matbaalarının kurulmasını da beraberinde
getirmişti. Bu bağlamda Trabzon vilayetinde de
kurulan ve 1869 yılında faaliyete geçen
matbaada vilayet gazetesi ve vilayet salnamesi
neşr edilmeye başlanmıştı.
Trabzon vilayeti 1904 yılı itibarıyla
merkez, Lazistan, Gümüşhane ve Canik
sancaklarıyla Ordu, Giresun, Tirebolu,
Akçaabat, Of, Sürmene, Görele, Vakfıkebir,
Bafra, Çarşamba, Terme, Ünye, Fatsa, Atina,
Hemşin, Torul, Şiran ve Kelkit kazalarından
oluşmaktaydı. Vilayetin bu idari yapısı içinde,
başlangıçtan 1928’deki harf devrimine kadar
geçen süre içinde en fazla yayın yapılan
kazaların başında 22 çeşit yayınla Giresun
kazası gelmekteydi. Öyle ki bu dönem içinde
Gümüşhane ve Rize sancaklarında birer gazete
yayımlanmasına karşın kaza statüsünde
bulunan Giresun, ikisi Rumca, ikisi Ermenice ve
18’i Türkçe olmak üzere toplam 22 tür yayınla
sancak merkezlerini açık ara geride bırakmıştı.
Giresun kazası matbuatı hakkında bugüne
kadar Hüseyin Albayrak’ın “Dünden Bugüne
Trabzon Basını” ve Cumhur Odabaşıoğlu’nun
“Trabzon Doğu Karadeniz Gazete ve
Mecmuaları 1869-1928” adlı iki kitap
çalışmasının içindeki “Giresun” bölümünün
dışında kimi gazetelere dair kaleme alınan
makalelerden başka çalışma mevcut değildir.
Bunlardan Giresun basınını topluca ele alan ve
olabildiğince kapsamlı bir değerlendirme
yapılmış bulunan Hüseyin Albayrak’ın çalışması
da aradan geçen zaman, bazı yeni
koleksiyonlarının erişime açılması ve kimi şahıs
arşivlerindeki matbuatın günyüzüne çıkması
nedeniyle güncelliğini kaybettiği gibi bazı
maddi hataları da barındırır konumda kalmıştır.
Bu bildiride başlangıcından Harf Devrimi’ne
kadar olan süreçte neşriyat hayatında var
olmuş olan Giresun basını ele alınıp yeni bilgi ve
belgeler ışığında değerlendirilecektir. Nitekim
bugüne kadar literatürde adı geçmeyen iki
gazete bu bildiri ile Giresun matbuatı arasına
eklenmiştir.
XVII. YÜZYILIN İLK YARISINDA TRABZON’DA
AHVAL-İ ŞAHSİYE: EVLENME VE BOŞANMA
Sabiha ALTINDEĞER
Osmanlı Devleti, Türk-İslam devleti
olarak diğer alanlarda olduğu gibi aile hukuku
alanında da İslam hukukunu tatbik etmişti. Aile
hukuku İslam hukukunun en gelişmiş ve
esasları en ayrıntılı olarak düzenlenmiş alanıdır.
İslam aile hukuku genel olarak “ahval-i şahsiye”
deyimiyle ifade edilmektedir. Ahval-i şahsiye
evlenme, boşanma, velayet, vesayet
müesseselerini içine alan geniş bir anlam teşkil
etmektedir. Ancak, aile hukukunun esas
itibariyle evlenme müessesesine dayanmış
olmasından dolayı ahval-i şahsiye içerisinde yer
alan evlenme ve boşanma konusu üzerinde
daha fazla durulmuştur.
Toplumun en küçük birimini oluşturan
ailenin temeli, karşı iki cinsin bir araya gelip
evlenmesi ile atılmaktadır. İslamiyet, aile
hayatının korunup kollanması ve evliliğin
devamına önem vermesine rağmen, çeşitli
olumsuz durumlarda başvurulacak son çare
olarak evliliğin bitirilmesi konusunda da çiftlere
haklar tanımıştır. Ahval-i şahsiye içerisinde yer
alan evlilik ve boşanma, Osmanlı Devletinde
kadı sicilleri de denen şer’iyye sicil defterlerine
kaydedilmekteydi. Söz konusu bu defterlerden
evlenen taraflar, vekilleri ve şahitleri, mihrin
tutarı, evlenecek olan kadının bekar veya dul
olduğu gibi konular hakkında bilgiler
edinilebilir. Ayrıca boşanma kayıtlarında
boşanmanın ne şekilde gerçekleştiği (talak,
muhâlaa, tefrik gibi), nafaka durumu gibi
konular hakkında da önemli bilgiler tespit
edilebilmektedir.
Bu çalışmamızda köklü bir geçmişe
sahip, kültür açısından zengin ve Osmanlı
Devleti’nin önemli liman kentlerinden biri olan
Trabzon şehrine ait H.1038-1061/M.1628-1651
tarihleri arasındaki şer’iyye sicillerinde bulunan 40
nikah ve boşanma kayıtları değerlendirilmiştir.
Bu çalışmanın temel amacı, XVII. yüzyılın ilk
yarısında Trabzon halkının aile hayatının temeli
olan evlilik ile evliliğin son buluşu yani boşanma
konularını, İslam aile hukuku çerçevesinde ele
alarak inceleyip, Trabzon aile hayatına ahval-i
şahsiye bağlamında ışık tutmaktır.
DOĞU KARADENİZ KIYILARINDA YER
DEĞİŞTİREN KASABALARA BİR ÖRNEK OLARAK
GÖRELE: TEŞEKKÜLÜ VE GELİŞMESİ
Feridun M. EMECEN
Doğu Karadeniz kıyıları yerleşim tarihi üzerinde
ciddi akademik çalışmalar henüz arzu edilen
seviyede değildir. Ortaya çıkan yerleşim
yerlerinin durumu ve meskun hale geliş
süreçleri konusunda yapılacak çalışmaların
derinleştirilmesi, yeni bakış açılarıyla bunların
vaz’ı şüphe yok ki bu anlamda yeni katkılar
sağlayacak özelliktedir. Görele kasabasının
oluşum süreci de bu çerçeve içinde ele
alınmaya muhtaç bir durum sergilemektedir.
Kuruluşu kadim dönemlere inen Görele’nin
bugünkü yerinde XVIII ve özellikle XIX. yüzyılda
görülen sosyal ve siyasi çalkantıların etkisi
altında yeni bir yerleşim yeri olarak ortaya çıkışı
hayli dikkat çekicidir. Bu tebliğde Yeni
Görele’nin nasıl ve hangi sebeplerle bugünkü
yerinde teşekkül ettiği konusunda bazı yeni
tesbitlerden söz edilecektir.
BİR TAŞRA MÜFTÜSÜNÜN TEREKESİ VE
KİTAPLARI: TRABZON MÜFTÜSÜ EL-HÂC
MAHMÛD EFENDİ ÖRNEĞİ
Ayhan YÜKSEL
Siyasî tarihin yanı sıra askerî, kültürel, iktisadî
yapı ve belediyecilik bakımından çok kıymetli
bilgileri ihtiva eden Şer‘iyye Sicilleri şehir tarihi
araştırmalarında büyük önemi haizdir.
Sicillerde sosyal ve ekonomik tarih
çalışmalarının önemli kaynaklarından biri olan
tereke kayıtları, aynı zamanda ilim ve kültür
tarihine ışık tutan belgelerdir. Bu tür
defterlerde yazılan tereke kayında bu anlamda
büyük ehemmiyete haizdir. Tereke kayıtlarında
yer alan kitapların sayısı, niteliği, hangi ilim
dallarına ait oldukları ve maddî değerleri,
dönemine ait ilmî ve fikrî ortam hakkında da
bilgiler vermektedir. Bu çalışmada Hac farizası
sırasında vefat eden Trabzon müftüsü el-Hâc
Mahmûd Efendi’nin terekesinden hareketle
sahip olduğu mal-mülk, giydikleriyle, kullandığı
eşyalarla birlikte okuduğu kitaplarla taşrada bir
Osmanlı müftüsünün sosyal ve fikrî yaşantısı
ortaya konulacaktır. Böylece, Trabzon’da kitap
sahibi olma oranı üzerine bir fikir sahibi
olunacaktır.
OSMANLI HARFLİ TRABZON’DA MİZÂH
BASINI (1909-1925)
Hüseyin ALBAYRAK
1869 yılında Trabzon’da ilk gazetenin çıkışından
40 yıl sonra ilk mizâh gazetesi “Haber Anası”,
Şubat 1909’da yayına girdi. Aynı yıl içinde
İntikam “Haber Babası, Ahbâb, Leylâ ile
Mecnûn, Mehdî, Radendaz (Râd-endâz),
Lazan isimlerinde başka gazeteler de çıkmış ise
de, bunlardan örnek sayı görmek mümkün
olamamıştır.
1910 yılında Şebtab (Şeb-tâb); 1911
yılında Afacan ve Cadaloz mecmuâları ile 1912
yılında Osman Nuri Eyüboğlu tarafından Tilki
adı ile bir gazete çıkarılmıştır.
Tevfîk Yunusoğlu, ere 1919 yılında
“İğne” adı ile bir mizâhî mecmûa çıkardı.
Trabzon'da Haftada iki Defa Eşref Saatte (18
Mayıs 1338/1922)’de çıkan KAHKAHÂ Gazetesi
18 Mayıs 1338 (1922) tarihinde yayına girdi. 6
Mart 1925 tarihinde çıkarılan Takrîr-i Sükûn
Kânun ile kesinleşmiş ve bu kânunla,
Trabzon'da İstikbâl Gazetesi de aynı anda
kapatılmıştır.
Osman Nuri Eyüboğlu, 1912 yılında
“TİLKİ” adlı bir gazete çıkarmış, aradan 11 yıl
sonra bu kere aynı adla Mayıs 1923’te “Tilki
Mecmuâsı” nı yayınlamıştır.
1923’de Kelebek, 1925 yılında Halk
Şairi Baba Salim (Öğütçen), “Sivri Sinek”
isimli bir gazete çıkardı. Aynı yıl Yunus-zâde
Tevfik ise, kendisinin sahipliğini yaptığı
41
üçüncü yayını olan “Diken” isimli mizâh
mecmuâyı çıkardı.
Trabzon’da 1925 yılının en renkli
popüler yayın “DEVE KUŞU” isimli, “Haftada
iki Defa Çıkan Mizâhî, Edebî Halk Gazetesi”
dir. Gazetenin sahip ve başmuharrirliğini
Cemal Rıza Osmanpaşaoğlu, sorumlu
müdürlüğünü de Kaptan Fevzi yapıyordu.
Gazete İstikbâl Matbaası’nda, 32 x 46 cm.
ebatlarında ve 4 sayfa olarak basılıyordu.
Bu tarihlerde, İstanbul’dan sonra Anadolu’da
en zengin basın hayatının olduğu Trabzon’un,
kültür tarihimizde müstesna bir yeri vardır.
DEVR-İ HAMİD’DEN CUMHURİYET’E DOĞU
KARADENİZ BÖLGESİ TARIM
POLİTİKALARINDA BATUM ETKİSİ
Kemalettin KUZUCU
15. yüzyıl sonlarında Osmanlılar tarafından
fethedilen Batum yaklaşık dört yüz yıl Türk
idaresinde kaldıktan sonra 1877-1878
Savaşı’ndan sonra imzalanan Berlin
Antlaşması’yla Rusya’ya bırakıldı. Siyasi sınırlar
ayrılmakla birlikte Doğu Karadeniz halkının
Batum’la kültürel ve ticari ilişkileri devam etti.
İnşaat, fırıncılık, pastacılık ve benzeri
sektörlerde çalışmak amacıyla Batum’a giden
Trabzonlu, Rizeli ve Artvinli işçiler, orada
tanıdıkları birtakım bitki tohum ve fidanlarını
memleketlerine getirerek ekimini yaptılar.
Çaycılığın başlayıp gelişmesinde bunların rolü
büyüktür. Batum Harb-i Umumi’den sonra
Rusya ile imzalanan Brest-Litovsk
Antlaşması’yla Osmanlı Devleti’ne bırakılınca
idari olarak yeniden örgütlenirken, iktisadi ve
kültürel ilişkiler de yeni bir boyut kazandı.
Ziraat Nezareti’nin görevlendirdiği veya gönüllü
olarak Batum’a giden botanikçi, iktisatçı,
mühendis ve müteşebbisler buradaki botanik
bahçelerini ve tarım sahalarını gezerek ürün
türleri, zirai teknoloji ve modern tarım
yöntemleri üzerini incelediler. Batum ile
Karadeniz şehirlerinin arazi ve iklim şartlarının
benzerliğini bilimsel olarak tespit ettiler. Doğu
Karadeniz şehirlerinde çayın dışında, mısır,
pamuk, bambu ve narenciye üretimini geliştirip
yaygınlaştırmak için Batum modelinin
uygulanabilirliğini uzun uzun tartıştılar. Elde
ettikleri bulguları ve kişisel görüşlerini rapor
haline getirerek ilgili kurumlara sundular.
Mondros Mütarekesi’nden sonraki buhranlı
süreçte raporlar doğal olarak arşivlerde kaldı.
Ancak TBMM ve Cumhuriyet hükümetleri
raporlardan geniş ölçüde yararlandı. Söz
konusu raporlar ve kişisel girişimler Doğu
Karadeniz Bölgesine dönük tarım politikalarının
ilham kaynağı ve hareket noktası oldu.
Bildirinin kaynaklarını Osmanlı Arşivi belgeleri,
süreli yayınlar, hatıratlar, raporlar ve araştırma
eserler oluşturmaktadır.
AHİLİĞİN TRABZON’DAKİ İZLERİ
İlhan ŞAHİN
Osmanlı döneminde Anadolu ve
Balkanlar’da sivil toplumun öncüsü olan
kurumların başında Ahiliğin geldiği bir
gerçektir. Toplumun özellikle sosyal ve iktisadî
gelişiminde önemli bir rol oynayan Ahiliğin
kaynağının fütüvvet olduğu ve fütüvvetin de
gençlik, yiğitlik, kahramanlık ve cömertlik
anlamına geldiği bilinmektedir. Bu bağlamda
Osmanlı öncesinde Anadolu’da kurulan Ahilik
teşkilatının, İslamî-tasavvufî fütüvvet ilkeleri ve
kadîm Türk gelenekleri ve felsefesi ile zamanla
esnaf ve üretici kesime hitap ettiğini ve ahlâkî
yönden toplumu biçimlendirdiğini
şekillendirdiğini belirtmek gerekir. Kaynağı
fütüvvet olsa da Anadolu’da kendine has kültür
ve uygarlık değerleri ve yapılanmasıyla ortaya
çıkan Ahiliğin, Osmanlı döneminde sadece
Anadolu’da değil, Balkanlara ve Kırım’a kadar
geniş bir coğrafyaya yayılmıştı.
yapmak istiyoruz. Bu konuda kullanacağımız
malzemeyi hem arşiv belgeleri hem de konuyla
ilgili az sayıdaki araştırmalar teşkil etmektedir.
ÇAYKARA TARİHİNE AİT İKİ PROBLEM:
'SULTAN MURAT YAYLASI'NIN ADI VE
MARAŞLI KARDEŞLER HADİSESİ
Hikmet ÖKSÜZ
Çaykara’nın en önemli yaylalarından
biri olan Sultan Murat Yaylasının adının IV.
Murad’ın Revan Seferi dönüşüne atfen Sultan
IV. Murad’la ilişikli olarak verildiği yaygın bir
halk kanaatidir. Bunun tarihsel gerçekliğinin
araştırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Revan
Sefer defterinde mevcut olan bilgiler
çerçevesinde bu konu yeni bir bakış açısıyla
değerlendirmeye alınacaktır. Çaykara’nın
sosyal ve kültürel tarihine ilişkin yaygın bir diğer
kanaat Maraşlı kardeşlerin fetih sonrasında
Solaklı Vadisine gelerek bölgenin
İslamlaşmasına katkı yaptıklarına dairdir. Bu
konunun da Türk Mitolojisi ve Halkbilimi
çerçevesinde yeni bir değerlendirmeye ihtiyacı
bulunmaktadır. Bu çalışmada Çaykara Tarihine
ilişkin adlandırma ve inanç bağlamını tarihsel
belgeler ve kültürel bellek çerçevesinde
yeniden yorumlamaya çalışacağız.
ve

Bildirimizde 1461 yılında Osmanlı

idaresine giren Trabzon şehrinde Ahilik teşkilatı
ve bu teşkilatın kaynaklara yansıyan izleri
üzerinde durmak; bu bağlamda şehirde veya
çevresinde Ahilikle ilgili kaynaklarda rastlanan
bazı kavramlara, kavram işaretlerine, sosyal ve
dinî yapılara işaret etmek ve bunlara daha iyi
bir açıklık getirebilmek için diğer bazı şehir veya
kasabalardaki kavram ve yapılarla mukayese
42
 Katılımcılar (List of Participants)
Abdullah Bay, Recep Tayyip Erdoğan
Üniversitesi, Türkiye,
abdullah.bay@erdogan.edu.tr
Ahmet Köksal, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, ahmetkoksal@gmail.com
Ahmet Oğuz, Nevşehir Hacı Bektaş Veli
Üniversitesi, Türkiye,
ahmetoguz@nevsehir.edu.tr
Ali Akyıldız, Kahramanmaraş Sütçü İmam
Üniversitesi, Türkiye,
akyildiz461@hotmail.com
Ali Genç, Manisa Celal Bayar Üniversitesi,
Türkiye, aligencbu@gmail.com
Aslı Özcan, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, deliktasasli@gmail.com
Ayhan Yüksel, Türkiye
Ayşegül Kuş, Ondokuz Mayıs Üniversitesi,
Türkiye
Burak Selvi, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, brkselvi.bs@gmail.com
Cemal Çetin, Selçuk Üniversitesi, Türkiye,
ccetintarih@gmail.com
Deniz Bayrak, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, denizbayrak@ktu.edu.tr
Derya Derin Paşaoğlu, Karadeniz Teknik
Üniversitesi, Türkiye,
derinderya@hotmail.com
Emine Ak, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, emineak001@gmail.com
Ersin Gülsoy, Bursa Uludağ Üniversitesi,
Türkiye, ersingulsoy@uludag.edu.tr
Eyyub Şimşek, Aksaray Üniversitesi, Türkiye,
eyyubsimsek@aksaray.edu.tr
Fatma İnce, İnönü Üniversitesi, Türkiye,
fatma.ince@inonu.edu.tr
43
Feridun M. Emecen, 29 Mayıs Üniversitesi,
Türkiye, femecen@29mayis.edu.tr
Fırat Küskü, Sinop Üniversitesi, Türkiye,
fıratkusku@gmail.com
Fırat Yaşa, Düzce Üniversitesi, Türkiye,
yasafirat@gmail.com
Gülbadi Alan, Erciyes Üniversitesi, Türkiye,
gulbadi.alan@gmail.com
Gülsüm Mamaş, İstanbul 29 Mayıs
Üniversitesi, Türkiye,
gulsummamas@gmail.com
Harun Tuncer, Rumuz Yayınevi, Türkiye,
benharunt@gmail.com
Hatice Tuğba Akdoğar Bulut, Recep Tayyip
Erdoğan Üniversitesi, Türkiye,
haticetugba.akdogar@erdogan.edu.tr
Hikmet Çiçek, Dicle Üniversitesi, Türkiye,
hikmetcicek44@gmail.com
Hikmet Öksüz, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, h.oksuz@ktu.edu.tr
Hilal Tok Öztekin, Karadeniz Teknik
Üniversitesi, Türkiye, hilaltok1@gmail.com
Hüseyin Albayrak, Türkiye
albayrakhuseyin61@yahoo.com
Hüseyin Bayarslan, Kırıkkale Üniversitesi,
Türkiye, huseyin.bayarslan@gmail.com
İbrahim Etem Çakır, Atatürk Üniversitesi,
Türkiye, ietem.cakir@atauni.edu.tr
İbrahim Tellioğlu, Ondokuz Mayıs Üniversitesi,
Türkiye, telliogluibrahim@gmail.com
İlhami Tekin Cinemre, Karadeniz Teknik
Üniversitesi, Türkiye,
ilhamitekincinemre@gmail.com
İlhan Şahin, 29 Mayıs Üniversitesi, Türkiye,
isahin@29mayis.edu.tr
Kasım Oyarçin, Ondokuz Mayıs Üniversitesi,
Türkiye, kasimoyarcin@gmail.com
Kemalettin Kuzucu, Marmara Üniversitesi ,
Türkiye, kuzucuturk@gmail.com
Kenan İnan, Avrasya Üniversitesi, Türkiye,
kenan.inan1461@gmail.com
Kübra Afacan, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, kubraafacan@gmail.com
Mehmet Emin Üner , Harran Üniversitesi,
Türkiye, meuner@gmail.com
Mehmet Öz, Hacettepe Üniversitesi, Türkiye,
mehmetoz59@gmail.com
Mehmet Tezcan, Uludağ Üniversitesi, Türkiye,
2006tezcan@gmail.com
Melek Öksüz, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, moksuz@ktu.edu.tr
M. Hanefi Bostan, Marmara Üniversitesi,
Türkiye, mhanefibostan@gmail.com
Mine Keleş, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, kelesmn@gmail.com
Miraç Tosun, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, tosunmirac@gmail.com
Murat Keçiş, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi,
Türkiye, muratkecis@mu.edu.tr
Murat Küçükuğurlu , Erzurum Teknik
Üniversitesi, Türkiye,
kucukugurlu@erzurum.edu.tr
Murat Öztürk, İstanbul Üniversitesi, Türkiye,
ozturkmk@istanbul.edu.tr
Murat Yümlü, Bartın Üniversitesi, Türkiye,
muratyumluhistory@gmail.com
Mustafa Altunbay, Karadeniz Teknik
Üniversitesi, Türkiye, maltunbay@ktu.edu.tr
Muzaffer Demir, Muğla Sıtkı Koçman
Üniversitesi, Türkiye, dmuzaffer68@gmail.com
Nilgün Elam, Anadolu Üniversitesi, Türkiye,
nelam@anadolu.edu.tr
Nurcan Abacı, Bursa Uludağ Üniversitesi,
Türkiye, nurcanabaci@gmail.com
44
Osman Emir, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, osmanemir1461@gmail.com
Ömer İskender Tuluk , Karadeniz Teknik
Üniversitesi, Türkiye, otuluk@ktu.edu.tr
Özgür Yılmaz, Samsun Üniversitesi, Türkiye,
ozgur.yilmaz@samsun.edu.tr
Rustam Shukurov, Moskow State University,
Moscow, Rusya
Sabiha Altındeğer, Karadeniz Teknik
Üniversitesi, Türkiye, saltindeger@hotmail.com
Sebahittin Usta, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, s.usta@ktu.edu.tr
Sıddık Yıldız, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi,
Türkiye, s.yildiz@ahievran.edu.tr
Temel Öztürk, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, tozturk61@gmail.com
Turan Açık, Aksaray Üniversitesi,
turanacik@gmail.com
Ülkü Köksal, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, ulkukoksal@gmail.com
Ümit Kılıç, Atatürk Üniversitesi, Türkiye,
umit.kilic@atauni.edu.tr
Ümran Karadeniz, Manisa Celal Bayar
Üniversitesi, Türkiye, umrankara86@gmail.com
Veysel Usta, Karadeniz Teknik Üniversitesi,
Türkiye, veyselusta61@gmail.com
Yücel Dursun, Türkiye,
dursunyucel@windowslive.com
Zafer Benzer, Harran Üniversitesi, Türkiye,
zaferbenzer@harran.edu.tr
Zeliha Buket Kalaycı , Bozok Üniversitesi,
Türkiye, zbuketk@gmail.com
Zeynep Dörtok Abacı , Bursa Uludağ
Üniversitesi, Türkiye, zeynepdab@gmail.com
Zeynep İnan Aliyazıcıoğlu , Karadeniz Teknik
Üniversitesi, Türkiye,
zeynepinanaliyazicioglu@gmail.com
Trabzon’dur yerimuz
Ahça tutmaz elimuz
Hamsi paluk olmasa
Nice olurdi halumuz

Evliya Çelebi(1611-1682)