Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof.

Ognjen Čaldarović)

SOCIOLOGIJA GRADA

Lewis Mumford: „Grad u historiji“ (njegov postanak, njegovo

mijenjanje, njegovi izgledi)

I. Svetište, selo i utvrñenje

1. Grad u historiji
- grad se neprestano mijenja: u početku je embrionalna društvena jezgra- pa kompleksne
etape zrelosti, pa starenje

2. Animalni poticaji i prvi nagovještaji

- prije grada: zaselak, svetište, selo
- prije sela: logorište, sklonište, spilja, kameni humak
- prije svega toga sklonost prema društvenom životu
- sklonost čovjeka: kretanje, mirovanje, skupljanje
- tereni za leženje i ishrana životinja- prototipovi najprimitivnijih ljudskih naseobina-
zaselaka, sela
- rani grad- obrambena izolacija i pravo na teritorijalnost- korjen u životinjskoj evoluciji

3. Groblja i svetišta
- PALEOLITIK- mrtvi prvi dobili stalno prebivalište
- Grčka, Rim- grobovi vode da grada
- PALEOLITIK- spilje- crteži- spiljski obredi doveli do nastanka grada
- u starim paleolitskim svetištima i grobnim humcima nalazimo najranije znakove
zajedničkog života
- Meka, Rim, Jeruzalem- svetišta okupljaju
- spilja- prvi dojam o arhitektonskom prostoru
- zametak grada javlja se u kultnom središtu

4. Pripitomljavanje životinja i selo

- MEZOLITIK- prvi tragovi stalnih naseobina, poljoprivreda, pripitomljavanje
životinja, povećanje uloge žene, poljoprivredna i seksualna revolucija
- NEOLITIK- žena zauzima središnje mjesto u novoj privredi
- poredak i stabilnost sela preduvjeti za grad

5. Keramika, dovoñenje vode i geotehnika

- NEOLITIK- posuñe- ženska dominacija
- kolektivna kontrola nad vodom- Nil, Eufrat
- oblikovanje zemlje bilo je integralni dio oblikovanja grada

6. Doprinos sela
- selo- 6 do 60 obitelji, vlastito ognjište, kućno božanstvo, svetište i pokapalište
- neolitsko selo- embrionalna struktura grada- kuća, svetište, cisterna, javni put,
sastajalište
- seosko vijeće staraca- 4. st. p.K.- Mezopotamija
- vlast i odgovornost podjeljeni u selu, nema diferencijacije i specijalizacije zadataka
- upotreba pluga i metalnog oruña- posljednje veliko odstupanje

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 1

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

7. Nova uloga lovca

- kasni NEOLITIK- pojava grada- udomaćivanje žita, pronalazak pluga i gradnja kanala
za navodnjavanje
- paleolitski lovac potisnut iz poljoprivrednih područja
- evolucija lovca u političkog poglavicu
- lovac- sposobnost podčinjavanja ljudi
- pastir- uvoñenje pravde

8. Paleolitsko- neolitsko ujedinjenje

- prevlast lovaca dovodi do razvijenijeg oblika trajnog naseljavanja
- grad- plod veze neolitske i anhaične paleolitske kulture
- muškarac postaje vodeći lik
- prvi gradovi- kružni oblik, vladareva kuća i posvećeni prostor su ograñeni
pravokutnikom

II. Kristalizacija grada

1. Prva urbana transformacija

- grad je nastao kao pojava u paleo-neolitskoj zajednici
- stare komponente sela su uklopljene u kompleksniju i nestabilniju strukturu
- nova zanimanja u gradu- ekspanzija ljudskih sposobnosti, mobilizacija radne snage,
porast produktivnosti u poljoprivredi, novi izumi
- kolektivno uzdizanje prema duhovnom
- kraljevska i svećenička birokracija, stari više nisu glavni autoritet
- urbana revolucija
- specijalizacija zvanja, prevlast religije
- tehnološka ekspanzija
- umjesto eksplozije moći- implozija- koncentracija moći
- organizacija- najvažniji agens kralj

2. Prva urbana implozija

- ograñena citadela- religiozno obrambena funkcija
- jačanje svećeničke klase
- ujedinjavanje političkih, ekonomskih i religioznih faktora
- nastaje nova intelektualna klasa

3. Strepnje, žrtva i agresija

- razvoj kraljevske vlasti bio praćen kolektivnim prijelazom s obreda plodnosti na širi
kult fizičke moći
- nova institucija organiziranog rata
- ritualne žrtve, robovi
- vojna kontrola, sistematska pljačka, parazitizam
- antikni grad- rat i dominacija
- grad je služio kao stalna mobilizirana rezervna armija

4. Pravo i urbani poredak

- stanovnici prvih gradova- stalno zarobljeno poljoprivredno stanovništvo
- kombinacija koncentracije, izolacije i diferencijacije- nova urbana kultura
- sa sekularizacijom društvu jača uloga grada kao sjedišta zakona i pravde

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 2

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

5. Od zaštite do uništenja
- elementi:
1) obredi i komemorativni spomenici
2) urbana jezgra
- nekropole

III. Oblici i obrasci predaka grada

1. Gradovi nizina
- 2 tipa civilizacije gdje je grad prvi put dobio oblik- Egipat i Mezopotamija
- najstariji gradovi nastali su na ograničenim geografskim područjima
- grad- proizvod mobilizacije, u početku u blizini velikih rijeka
- preobrazba sela u grad- promjena smjera i svrhe

2. Zagonetka gradskih ruševina

- prijelaz selo- grad- povećanje izgrañenih površina i porast stanovništva
- za ocjenu urbanog statusa- broj ljudi na ograničenom području i uspostava jedinstvene
vlasti
- prvi gradovi- 5 000 stanovnika
- veličinu grada uvjetuju zalihe vode i hrane, ali i razgovjetnost mreža komunikacije

3. Urbanizam i monumentalnost
- počeci institucionalnog života prvotnog grada sežu u utvrñeni logor i svetište
- monumentalna arhitektura- izraz moći
- zid- vojno obrambeno sredstvo i sredstvo za efikasnu vlast nad gradskim
stanovništvom

4. Rijeka, cesta i trg

- trgovina je posljedica povećanja broja stanovnika
- transport, komunikacija i rat- najvaćniji faktori za razvoj gradskog života
- 1. faza antičkog grada- kontrolirana totalitarna privreda sa središtem u hramu

5. Nova tehnologija i njeni nedostaci

- pravilni plan grada, kanalizacija
- sumerski bulevar
- loši higijenski uvjeti

6. Suvremena svjedočanstva
- HERODOT

7. Egipat i njegovi otvoreni gradovi

- izrazita individualnost gradova
- povijesni razvoj egipatskih gradova se razlikuje od mezopotamskih
- uspjeh faraonskog religiozno-političkog sustava nakon Menesa učinio je nepotrebnim
utvrñene gradske zidine
- tip u Egiptu- grad mrtvih
- Mezopotamija- kralj nije bog, bogovi su grešni- zahtjeva se sila, okrutna priroda
- Egipat- harmonija s prirodom, prirodno zaštićen (pustinja)

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 3

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

8. Od ritualnog središta do centralizirane vlasti

- egipatski grad- obredni religiozni centar, kompleks od palače i hrama i svetišta
- polarizacija kulture
- rani egipatski grad- grad- predgrañe
- Bliski istok- 2 prototipa urbanog života:
- EGIPAT- mir, put sela
- MEZOPOTAMIJA- opasnost, simboli moći, utvrde, put citadele

9. Prorotipovi ili geni?

- 2 500 p.K. – bitne crte grada u citadeli i urbanoj zajednici
- Sličnost Bliskog istoka, Maja i Azteka
- jungovski kolektivni prauzor
- grad je spojio u vidljivu cjelinu selo, svetište, uporište, radionicu i tržnice, ali mu se
mijenjao karakter
- Rousseau: „kuće čine naselje, ali grañani čine grad“
- sposobnost prenošenja reprezentativnih dijelova kulture putem simboličkih oblika i
ljudskih obrazaca predstavlja pravi znak grada

XVI. Od predgraña do grada budućnosti

1. Predgrañe u historiji
- prednost sela u pogledu fizičke vitalnosti
- predgrañe se javlja s početkom grada
- grañani imaju zemlju izvan gradskih zidina
- u predgrañima je prevladavao tip otvorene gradnje
- predgrañe- viš slojevi- vile- zdravstvene prednosti i osloboñenje urbanih komnucija
- krajnja posljednja odvajanja predgraña od grada postala vidljiva u 20. st.

2. Faze razvoja predgraña

- 13.st.- kuga-ljudi bježe u predgraña
- 18. st.- prenatrpanost metropola i širenje industrijskih gradova
- sredina 19. st.- strah od siromaha u centru grada
- kretanje prema predgrañu odvijalo se sporije u strogo industrijskim urbanim
područjima
- oko gradova s mješovitim stanovništvom- predgraña s aristokracijom i dokoličarima
- romantizam- laissez faire arhitektura, inovacije, antikonvencionalno, bez formalizma
- porast slobodnog vremena- važnost očuvanja zelenih površina, ekologija
- novi tip stambene arhitekture potekao iz predgraña- organski vezan za prirodu
- 19. st.- skupo predgrañe

3. Način života u predgrañu

- u početku izdvojena društvena zajednica za elitu
- u pogledu estetskih i intelektualnih poticaja predgrañe ostaje ovisno o gradu- u gradu
su ustanove

4. Prenatrpanost se ne isplati
- sredinom 19. st. pojavio se superblok u predgrañu
- Raymond Unwin: Prenatrpanost se ne isplati- kritika utilitarističkog plana s prevelikim
brojem ulica

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 4

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

5. Predgrañe kao stambena zajednica

- predgrañe je obnovilo svijest o osjećaju susjedstva, demokratskom učešću i lokalnoj
inicijativi- to je izumrlo u prenapučenim gradovima
- Clarence Perry- stvorio svoju koncepciju stambenih zajednica- putem društvenih
centara oživiti politički život SAD-a
- Perry- modernim idejama oživio gradsku četvrt- škola i društveni centar u središtu-
stambeno naselje uklopljeno u park, zeleni pojas oko naselja

6. Željeznička pruga, zeleni pojas i motorizacija

- predgraña izgrañena 1850. i 1920. duguju svoje postojanje željeznici
- ograničena naseljenost u predgrañu
- Marshallov plan 1899.- ekologija, državni porez na svježi zrak
- stvarno stapanje urbanog tkiva- konačna faza u razvoju grada, ali to znači protugrada,
urbane naplavine
- s autom se izgubio pješački kriterij predgraña
- djelotvorni lijek protiv urbane zagušenosti- industrijski i poslovni predjeli trebaju biti
bliže stambenim predjelima da se do njih može doći pješice

7. Masovno predgrañe: anti-grad

- problem auta- razaranje živog tkiva grada

8. Planiranje urbanog rasta

- kraj 19. st. prva analiza postojećeg stanja u gradu- Peter Kropotkin: Polja, tvornice i
trgovine; Ebenezer Howard; treba razbiti proizvodni proces na niz manjih dijelova
- treba decentralizirati grad, predgrañe nije rješenje- Howard unio u urbano planiranje
antičko shvaćanje o prirodnim granicama rasta svakog organizma, organski oblik, grad
sa zelenim pojasom, geto, vrtni gradovi budućnosti
- eterizirani grad budućnosti ujedinjuje urbane i seoske komponente
- grad mora biti u rukama reprezentativne javne vlasti
- V.Britanija- projekti izgradnje novih gradova od 1946.

XVII. Mit megalopolisa

1. Koncentracija moći
- porast broja velikih gradova, njihove površine i broj stanovnika

2. Robovanje velikim brojevima

- 19.st. porast velegradske aglomeracije
- moderni velegrad rezultat je proizvodne industrijske i potrošne komercijalne privrede

3. Sveprisutna birokracija
- jedna od prvih funkcija grada- središte suverene vlasti države
- veliki grad- nusprodukt rasta birokracije
- velegradom dominiraju financije, osiguranja i ekonomska propaganda

4. Brisanje granica
- urbana eksplozija- uklanjanje kvantitativnih ograničenja
- 19.st.- širenje željeznice
- Patrick Geddes- KONURBACIJA- urbanizirane cjeline

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 5

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

5. Proždrljivi gigantizam
- danas nema oštre granice izmeñu sela i grada
- rast gradova s prenaseljavanjem

6. Trijumf iluzija
- 18. st.- pojava bijele kuge u velikim gradovima

7. Zagušenost i oslobañanje
- u fizičkom smislu granice širenja velegrada zavise od 3 uvjeta:
a) količina vode za potrošnju
b) količina zemlje
c) prijevozni troškovi

8. Rasprsnuće posude
- naglo širenje vodi do rasprsnuća

9. Sudbina megalopolisa

10. Kulturna funkcija svjetskog grada

11. Nevidljivi grad

- reorganizacija velegradskog kompleksa, rezultat dematerijalizacije ili eterizacije
postojećih institucija stvorila je nevidljivi grad
- stare funkcije urbane posude dopunjene su funkcionalnom mrežom
- sveučilišta, knjižnice, muzeji

XVIII. Retrospektiva i perspektiva

- povijest- uspostavljanje reda pod vodstvom grada

- glavna funkcija grada je pretvaranje snage u formu
- ličnost grañanina čitavog svijeta

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 6

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

Ognjen Čaldarović: „Urbana sociologija“- socijalna teorija i

urbano pitanje
I. Predgovor
- razlika teorijske namjere i praktičnog rezultata
- urbana sociologija se formirala kao deskriptivna analitička znanost koja je proučavala
raznolike oblike manifestacija tzv. urbanog života

II. Uvod
- neki autora-nedostatak općih socioloških teorija fundiraju sociologiju grada
- 2 stava:
1) sociologija grada je deskripcija gradskih društava i raznolikih urbanih fenomena
karakterističnih za tzv. urbanu civilizaciju
2) sociologija grada je posebna disciplina koja ima svoje posebno područje istraživanja i
koja još razvija teorijski koncept za objašnjenje suvremenih procesa u urbaniziranom
društvu
- PARK je preuzeo Simmelove ideje
- SIMMEL- metropolis
- WIRTH- urbanizam
- za marksiste je urbanizacija bila demonstracija iracionaliteta kapitalizma, a grad
pozornica za dramu koja se odvijala na ulici

1. Rani period razvoja sociologije grada

- počela se intenzivnije razvijati 20-tih i 30-tih god.20.st. u SAD-u, posebno u Chicagu-
intenzivan rast, migracije
- ČIKAŠKA ŠKOLA- statistička graña, posebno teorije o maloljetničkoj delinkvenciji-
McKAY i SHAW- utvrñuju ekološke obrasce distribucije maloljetničke delinkvencije
u prostoru grada
- grad kao eksplanatorna varijabla- niz teorija o strukturi grada kao relativno
diferenciranoj zajednici
- disciplina HUMAN ECOLOGY- ljudska/humana ekologija- bavi se proučavanjem
čovjeka i njegovog okoliša u najširem smislu predstavlja proučavanje prostorne
distribucije ljudi, grupa i institucija, njihove odnose i promjene
- ekološko tumačenje grada primjenjuje se kao kauzalni model objašnjenja prostora
- razvoj humane ekologije dovodi do razvoja posebnih ekoloških teorija o strukturi
grada
- pr. SAD 60- tih- programi tzv. urbane obnove
- najpoznatije teorije:

1) KONCENTRIČNO- ZONALNA TEORIJA

- BURGES – knjiga „The City“ 1925.
- grad se sastoji od 5 zona:
- 1. zona- poslovno središte grada
- 2. zona-zona tranzicije/prijelaza, nema jasno definiranu strukturu
- 3. zona- zona lošijeg stanovanja, niži status
- 4. zona- zona rezidencijalnog stanovanja, viši ststus
- 5. zona- zona prometa

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 7

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

2) TEORIJA SEKTORA
- HOYT 1939. – posebni sektori imaju specifički sustav

- Chicago- sistematizacija grada prema administrativnim odlikama- objašnjava

distribuciju tzv. prirodnih područja- područja neslučajnog okupljanja

3) ekološka teorija kao TEORIJA SIMBOLIČKIH VRIJEDNOSTI

- FIREY 1946.- objašnjenje strukture grada proučavanjem simboličkih vrijednosti i
njihove rasprostranjenosti u gradu

4) tzv. PROMETNA TEORIJA O STRUKTURI GRADA

5) tzv. STATISTIČKA TEORIJA GRADA

- DUNCAN 1969.- ekološka struktura- 4 osnovna elementa: stanovništvo, okolica,

teorija i socijalna organizacija- ekološki tehnologizam
- klasična sociologija grada- neutralnost, grad kao socijalni laboratorij, fenomenološka
razina
- L. WIRTH- urbanizam, grad predstavlja poseban kulturni fenomen, posebni sustav
vrijednosti i dr. (ekološka teorija)

III. Čikaška škola urbane sociologije

- kritizira ih M. CASTELLS- zbog ideologijskog tumačenja odnosa prostornog i

socijalnog
- Čikaška škola (1892. osnovana)- karakteristike:
a) kvalitativna metodologija- case study, life history, participant observation, content
analysis, statistički duh
b) pokušaj definiranja sub-aspekata
c) 2 kruga problema:
1) human ecology
2) raznolike studije individua u gradu, pokušaj adaptacije, migracije, studije životnih
historija
- kasnije se koriste kvantitativne metode umjesto kvalitativnih

- kritike čikaške škole:

- razlika izmeñu pojma orijentacija i škola
- tehnokratski urbani etnografi
- proučavali fenomen društva u totalitetu
- izostajanje političkih i ekonomskih uzroka društvenih pojava
- empirijski pristup kombiniran s kvantitativnim tehnikama

- SHORT- Čikaška škola- mikro i deskriptivne analize

- CASTELLS- urbana sociologija nije epistemološki i teorijski utemeljena disciplina
- osnovni koncept Čikaške škole- djelovanje grada na individuu
- TEORIJA O PROSTORU KAO UZROČNOM ELEMENTU- odreñuje oblike socijalnog
ponašanja (human ecology)
- pretpostavka teorije iz Chicaga- prostorna okolica vrši stimulativno ili nestimulativno
djalovanje na pojedinca
- razvoj planiranja odvija se relativno nezavisno

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 8

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

- pojam zajednice u SAD (community) definira se pomoću socijalnih varijabli pr.

obitelj, grupa, pojedinac, meñusobni odnosi, a kao korektivna ili varijabla 2. reda se
pojavljuje odgovarajuća dimenzija prostornih odnosa

- objektivni razlozi nastanka Čikaške škole:

a) porast gradova u SAD-u početkom 20. st.
b) intenzivno doseljavanje
c) brza gradnja gradske infrastrukture
d) osnovni problem je problem adaptacije pojedinca gradu i utjecaj grada na pojedinca

- subjektivni razlozi nastanka Čikaške škole:

- karakteristike pojedinih istraživača:
- W.I. THOMAS- proučava adaptaciju imigranata
- R.E. PARK- proučava rasne odnose
- BURGESS, R. McKENZIE- human ecology
- L.WIRTH- sociologija saznanja, planiranje

- prisutna je kritika života u velikom gradu i potraga za malom community

- njemački utjecaji- THOMAS, PARK, WIRTH
- organicistički utjecaji- SPENCER, DARWIN
- utjecaj H.MEADA- socijalna interakcija

- čikaška škola kao orijentacija: FIELD istraživačke tehnike, life history, field work,
community studies, mapiranje
- prvo kvalitativna, iza 1930. kvantitativna metodologija
- Čikaška škola- problematika doseljavanja i rasnih odnosa
- ekološka analiza- proučavanje sociopsiholoških aspekata prilagoñavanja pojedinca
prostoru
- osnovna teorijska podloga: human ecology i modificirana organicistička teorija (razvio
R. PARK)
- WIRTH- odnos čovjeka i urbanizma, planiranje
- vizuelni senzibilitet

IV. Ličnosti koje su utjecale na formiranje osnovnih usmjerenja

čikaške škole

- Parkova ekologija- Simmelove spekučacije o socijalnoj geometriji, značaj distance u

društvenom prostoru
- utjecaj Windelbanda
- njemačka filozofska i sociološka misao
- A. SMALL- osnivač Čikaške škole
- F. Tonnies- GEMEINSCHAFT i GESELLSCHAFT
- Durkheim- mehanička i organska solidarnost

1. Georg Simmel (1858.-1918.)

- esej „The Metropolis and Mental Life“- utjecaj na Parka
- Simmel, Weber, Spengler- njemačka škola klasične urbane sociologije

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 9

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

- klasična urbana sociologija- njemačka i čikaška škola

- M. Weber- trgovačke i ekonomske funkcije grada
- Simmel- interakcija individue i društva- u eseju proučava položaj čovjeka u
suvremenoj, visoko razvijenoj urbaniziranoj okolici
- aspekt prilagoñavanja
- Simmel- METROPOLITANSKI TIP ČOVJEKA- intenzifikacija njegove nervne
stimulacije
- čovjek razvija poseban tip ponašanja- BLASE, kalkulativna svijest
- ljudsko grupiranje, dominacija racionalnosti i sekundarnih odnosa
- kategorije: metropolis, malo naselje, nervna stimulacija, blazirano ponašanje,
rezerviranost u ponašanju, partilukarnost individua, pojedinih gradskih naselja,
objektivna i subjektivna vrijednost (novac)
- kategorija kozmopolitanizma

2. Oswald Spengler (1880.-1936.)

- rad „The Soul of the City“
- svjetska povijest je povezana uz grad, on je središte svjetske kulture
- razlikovanje seljaka i grañanina
- urbano razumijevanje stvarnosti- intelekt i samosvjest
- provincijalac vs. kozmopolit

3. Ferdinand Tonnies (1855.-1936.)

- dihotomija zajednica/društvo
- Park- dihotomija obitelj/tržište
- najveći kontrast selo-grad je onaj u odnosu na zajednički život
- važnost ekonomskih elemenata
- pojam socijalnog entiteta- razlika socijalnog odnosa (psihičke naravi) i prirodnog
odnosa (biološke naravi)
- konceptualni parovi iz ekonomske, političke, duhovne i moralne oblasti

- ostali utjecaji: Weber, Comte, Spencer, G.Tarde, F.Haeckle, Cooley, G.H.Mead

V. Početak sociologije u Chicagu

- 1892. Small- osnovan odjel za sociologiju

- C. HENDERSON, E. VINCENT, W.I. THOMAS
- 1920.-1932.- predominacija urbane sociologije
- tzv. 2. generacija čikaških sociologa- R.E. PARK, E.W. BURGESS, G.H. MEAD,
W.F. OGBURN, L. WIRTH, E.FARIS
- McKENZIE, E. FRAZIER
- studija THOMASA I ZNANIECKOG- „The Polish Peasant in Europe and America“

VI. Osnovni predstavnici Čikaške škole

1. M.I. THOMAS (1863.-1947.)

- interesi: sociologija porodice, proučavanje odnosa spolova, adaptacija individue,
položaj djeteta, kriminalitet, etnologija

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 10

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

- definiranje situacija, 4 osnovne želje rukovode ponašanjem pojedinca, 3 tipa ličnosti:

filister, boem, kreativac
- ideja o marginalnom čovjeku
- kvalitativne metode, tzv. life history

2. ROBERT E. PARK (1864.-1944.)

- istraživao 3 područja: kolektivno ponašanje, human ecology, rasni odnosi

a) Osnovni radovi R.E. Parka

- problematika proučavanja grada i odnosa ljudi u gradu
- problemi community i adaptacije ljudi na vanjske uvjete njihove egzistencije
- „Introduction to the Science of Sociology“
- sociologija pokušava objasniti prirodu konkretnog procesa
- historija interpretira, prirodna znanost objašnjava
- niminalizam i organicizam
- kategorija socijalne kontrole
- sociologija kao prirodna znanost
- osnova kontakta je zemljište
- termin socijalna snaga
- urbana zajednica- odnos konstelacije pojedinca, institucija i organizacije
- 4 osnovna elementa: kompeticija, konflikt, akomodacija i asimilacija
- pojam vanjskog prostora i slobodnog kretanja
- socijalni procesi i socijalni poredak
- socijalna kontrola

b) Ostala značajnija djela Roberta E. Parka

- pojam grada se isprepliće s community, prirodno područje, ljudske grupe i pojedinca u
gradu
- različiti tipovi društvenih poredaka u sociološkom laboratoriju-gradu
- problematika posebnih područja zvanih prirodna područja
- aspekti strukture grada- pojmovi community, susjedstvo, moralno područje, prirodno
područje
- institucije predstavljaju elemente socijalne kontrole, socijalizacije grada
- delinkvencija- područje odnosa patološkog ponašanja i strukture grada
- opisivanje ekološke organizacije grada, problem planiranja i ograničavanja administrativnih
područja, aspekt susjedstva, industrijska organizacija grada i moralnog poredka u gradu,
utjecaj komunikacije, socijalna kontrola u gradu
- DEFINICIJA GRADA- stanje svijesti i duha, ali istodobno i geografska, ekološka jedinica,
koncentracija ljudi, ali i prirodno boravište civiliziranog čovjeka
- 2 aspekta grada- ekspresija ljudske prirode i artificijelnost- postavljanje organizacije iznad
čovjekovog normalnog ponašanja
- tzv. prirodna područja- socijalno konstruirana područja, identificiraju se preko svojih
stanovnika
- interes i novac
- slabljenje primarnih i jačanje sekundarnih odnosa
- grad nije jedinstveni organizam, sastavljen je od raznolikih područja koja mogu biti
definirana ekološki, artificijelno, moralno kao tzv. prirodna područja
- segregacija- grad kao mozaik malih svjetova
- grad priža veće šanse za ekspresiju ličnosti
- grad kao sociološki laboratorij

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 11

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

- grad se može promatrati na 3 nivoa: kao TERITORIJALNI AGREGAT, kao FIZIČKI i

KONCEPTUALNI ARTEFAKT i kao FUNKCIONALNA JEDINICA
- tzv. PRIRODNA PODRUČJA- nastaju kao priozvod djelovanja svojih stanovišta, proizvodi
snaga koje stalno djeluju utječući na stvaranje pravilne distribucije, funkcija u okviru urbanog
kompleksa, nisu planirana
- prirodna područja su rezultat premještaja i sortiranja koja zovemo segregacijom (pr.
poslovna zona)
- kategorija moralnog područja- pr. kulturni poredak
- analiza grada kroz 3 obrasca proučavanja: TERITORIJALNI, EKONOMSKI ili
KOMPETITIVNI i KULTURNI POREDAK
- ekološka razina
- human ecology- kompeticija, konflikt, akomodacija, asimilacija
- simbiotska i kulturna društva
- osnovna funkcija društva je da ograničava kompeticiju i razvija procese kooperacije

d) Procjena Parkovog doprinosa sociologiji

- značajan za iniciranje community studies
- konceptualna cjelina

3) E.M. BURGESS (1886.-1966.)

- sociologija porodice, sociološki aspekti kriminaliteta i prevencija zločina
- 2 osnovne ideje u proučavanju grada:
a) grad treba proučavati kao dinamičku strukturu, kao organizam
b) razultate sociološkog istraživanja treba primjeniti u konkretnom poboljšanju uvjeta
gradskog života
- pokušaj aplikacije modela rasta grada
- esej Rast grada
- Chicago- koncentrični model rasta grada
- 3 sile: ekološke (ekonomske), kulturne i političke

3. RODERICK McKENZIE (1885.-1940.)

- human ecology
- oblici zajednice: primarna, sekundarna i inustrijski grad
- distinkcija tipova zajednica izvršena je s obzirom na ekonomske parametre
- razvoj ljudske zajednice u cikličkim krugovima

4. LOUIS WIRTH (1897.-1952.)

- esej Urbanizam kao način života
- demografija, humana ekologija i tehnologija
- sociologija saznanja
- fenomenološki empirist
- tipovi poredaka: simbiotički, kulturni, moralni ili politički
- koegzistenciju osiguravaju- ekološka zajednica, ekonomska osnovica, interesi,
normativna osnovica
- sociološki relevantna definicija grada teži izabrati one elemente urbanizma koji ga
označava kao distinktivan oblik ljudskog života
- DEFINICIJA GRADA: relativno veliko, gusto i stalno naselje socijalno heterogenih
individua- 3 elementa: BROJ STANOVNIKA, GUSTOĆA NASELJENOSTI,
HETEROGENITET STAVOVNIŠTVA
- povećanje broja stanovnika utječe na kreiranje odnosa utilitarnosti meñu ljudima

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 12

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

- gustoća neseljenosti proizvodi diferencijaciju i specijalizaciju

- heterogenitet pojačava promjenjivost osoba u različitim grupama
- urbanizam- istraživanje u 3 aspekta:
1) kao FIZIČKA STRUKTURA- stanovništvo, tehnolohija i ekološki poredak
2) kao SISTEM SOCIJALNE ORGANIZACIJE- socijalna struktura stanovništva,
socijalne institucije i tipični obrasci društvenih odnosa meñu stanovništvom
3) kao SKUPINU TEŽNJI, IDEJA i KONSTELACIJA LIČNOSTI uključenih u tipične
oblike kolektivnog ponašanja što su podložni mehanizmima socijalne kontrole
- različite distinktivne karakteristike urbanog načina života- sekundarni impersonalni
odnosi

VII. Monografske studije u okviru Čikaške škole

- karakteristike: izbor nespecifičnih tema istraživanja i metodologija postupka,
dugotrajnost istraživanja, nepragmatična orijentacija studija

VIII. O nekim metodološkim aspektima Čikaške škole

- urbana i metodološka orijentacija

IX. Razvoj sociologije u 60-tim i 70- tim godinama

- HENRI LEFEVBRE
- human geography- socijalna geografija
- urbana politička ekonomija

X. Sociologija i urbano pitanje

1. Osnovne karakteristike kritike klasične urbane sociologije

- klasična urbana sociologija- 1. polovica 20. st.
- CASTELLS- urbana sociologija- sustav vrijednosti, društvene norme, odnosi
- teorijska pretpostavka- teorija o kauzalnoj povezanosti izmeñu fizičkog i socijalnog
- nije moguće uspostaviti hijerarhiju i tipologiju takvih sistematizacija koja bi služila za
znanstvenu eksplikaciju i prognostičke svrhe
- urbane jedinice- odreñeni socijalni proizvodi samo u hipotetičkom smislu
- radikalna geografija i marksistička urbanologija zamjera klasičnoj urbanoj sociologiji
ideologičnost, deskriptivnost, izostajanje kauzalne analize i pokušaja povezivanja
problematike prostora s problematikom prostora uopće, ekološki ili fizički
determinizam
- CASTELLS- ispod teorijskog prostora je opća teorijska organizacija- 2 principa-
princip meñuzavisnosti pojedinaca i princip centralnih funkcija
- klasična urbana sociologija- kritike- orijentacija na odvojeno proučavanje prostornog i
društvenog, prostorno- ekološko kao eksplanatorno, pojednostavljene sheme o
društvenom sustavu

2. O pitanju statusa urbane sociologije

- klasična definicija- urbana sociologija kao znanstvena disciplina- dio opće sociologije
koja se bavi proučavanjem načina života u gradovima, transformacijama takvog
načina života pod različitim utjecajima i raznim aspektima tzv. urbanog života
- pitanje dali grad predstavlja sociološki entitet
- Castells- prostornu jedinicu treba pretvoriti u specifičan socijalni sistem

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 13

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

XI. Urbana sociologija i planiranje

1. Nastanak i razvitak urbanog planiranja
- kraj 19. st.- novi utopisti, konzervativci, administracija
- Engels- Položaj radničke klase u Engleskoj
- nakon 1. svjetskog rata- definirani oblici planiranja

2. Osnovne pretpostavke urbanog planiranja

- način planiranja zasniva se na odreñenim vrijednosnim pretpostavkama koje se
konkretiziraju u vrijednosnim pozicijama nosioca planiranja- planera
- sociologija planera
- sociološki interes za fenomen urbanog planiranja operacionalizira se u ovim
dimenzijama: planibilnost, mjerljivost, ciljevi, objektivi, vrijednosni sistemi,
racionalitet, procesi donošenja odluka, ljudske potrebe, interdisciplinarni rad, grad kao
sistem

a) PLANIBILNOST
- utvrditi stupanj planibilnosti
- kategorija relativne planibilnosti obuhvaća ove fenomene:
a) STANOVNIŠTVO- broj i struktura
b) STUPANJ MOTORIZACIJE (broj auta po stanovniku)
c) NAČIN i INTENZITET KORIŠTENJA GRADSKIH SUSTAVA (voda, struja..)
d) PROGRAMIRANJE STAMBENE i DRUGE IZGRADNJE
- na stupanj planibilnsti utječe nedefiniranost tzv. institucionaliziranih stavova na
globalnoj razini
- osnovni koncept urbanističkog planiranja je koncept vrijednosno neutralne aktivnosti

b) MJERLJIVOST
- na granici izmeñu mjerljivih i nemjerljivih fenomena nalaze se mnoga područja
urbanog života, tj. kvalitativni aspekti urbane situacije
- nemjerljivi fenomeni- humanističke i sociopsihološke percepcije
- percepcija stupnja kvantifikacije- proces planiranja: analiza- ocjena situacije-
prognoza

c) CILJEVI
- planiranje započinje postavljenim ciljevima- ciljevi u odnosu na:
1) STUPANJ OPĆENITOSTI:
A) OPĆI/GENERALNI- ciljevi višeg reda
B) POSEBNI/KONKRETNI/SPECIJALNI- ciljevi nižeg reda

2) u odnosu na SEKTORE:
A) SEKTORSKI CILJEVI
B) CILJEVI PLANA UOPĆE (opći ciljevi)

3) u odnosu na ASPEKTE PLANIRANJA:

- EKONOMSKI, ARHITEKTONSKI, URBANISTIČKI itd.

4) s obzirom na VREMENSKU DIMENZIJU:

- dugoročni, srednjeročni, kratkoročni
- proces se definira u vremenu (etape plana) i u načinu provedbe (elementi plana)
- ciljevi su ovisni o stupnju razvijenosti zajednice i precesa urbanog planiranja

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 14

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

d) OBJEKTIVI
- izmeñu ciljeva 2 tipa relacija: konfliktni i kompatiblini odnosi
- definicija ciljeva: apstraktni ideali kojima odreñeni planerski proces teži
- za konkretnu primjenu ciljeve transformiramo u objektive- ciljeve nižeg reda,
operacionalizirane ciljeve
- specificiranjem objektiva ili konkretizacijom ciljeva moguće je stvarati osnove za
alternativno planiranje

e) VRIJEDNOSNI SISTEM
- tradicionalni planeri vrijednosno neutralni
- odnos izmeñu urbanizma i šire društvene zajednice može biti sinkron ili konfliktan

f) RACIONALITET
- planiranje je iracionalno jer je diskontinuirano u vremenu
- diskontinuitet u procesu planiranja- prvo se generalno obradi područje grada, a onda
tek provedbeno ili detaljno

g) DONOŠENJE ODLUKA
- donošenje odluka mora biti osnova zajedničkog planiranja u kome će planeri služiti
kao koordinatori procesa, a stvarni planeri će biti stanovnici

h) LJUDSKE POTREBE
- vrijednosno angažirani urbanizam trebao bi planskim prijedlozima investicije
usmjeravati na neuralgične točke

i) INTERDISCIPLINARNI RAD
- osnovna uloga u timskom radu je uloga socijalnog inžinjera koji istražuje ljudski
faktor

j) SISTEMATIČNOST GRADA/SISTEMIČNOST
- kritički nastrojeni teoretičari urbanizma kritički se odnose prema promatranju grada kao
sistema, kao podloge urbanističkog planiranja

3. Sociologija, pristupi i konceptualizacija planiranja

a) planiranje kao ciljno orijentirana aktivnost- tv. tradicionalno planiranje

b) ciljno i produkt orijentirano planiranje
c) planiranje orijentirano na rješavanje problema
d) planiranje usmjereno na uspostavljanje ciljeva
e) planiranje usmjereno na rješavanje konfliktnih situacija

- planiranje:
a) TRADICIONALNO
b) ADAPTABILNO
c) AKCIONO
d) TAKTIČKO
e) STRUKTURALNO
f) SISTEMSKO
g) ZASTUPNIČKO

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 15

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

1) PLANIRANJE ZA ZAVRŠNE PRODUKTE

- tradicionalno, dugoročni ciljevi razvoja, deterministički planovi, jednostavne tehnike
- tzv. generalni ili opći urbanistički plan
- rade stručnjaci

2) PLANIRANJE KAO RJEŠAVANJE PROBLEMA

- pretpostavlja konsenzus meñun stanovnicima

3) PLANIRANJE KA USPOSTAVLJANJU CILJEVA

- pluralitet ciljeva, konsenzus

a) TRADICIONALNO PLANIRANJE- UNITARNO

- ciljno i produkt orijentirano, generalni urbanistički plan, stručnjaci
- normativno, determinističko, ekskluzivno

b) ADAPTABILNO PLANIRANJE
- pluralitet interesa, procesno orijentirano
- tendencija rješavanja problema planiranjem

c) AKCIONO PLANIRANJE
- teži premostiti prazninu izmeñu planiranja i realizacije
- decentralizacija

d) TAKTIČKO PLANIRANJE
- strategija prilagoñavanja
- podvarijanta tradicionalnog

e) STRUKTURALNO PLANIRANJE
- akcentira proces u planiranju razrañujući rad modelima strukturalne kombinacije
- arhitekt urbanistički utjecaj
- razvojno planiranje

f) SISTEMSKO PLANIRANJE
- izgradnja modela i istraživačkih instrumentarija
- grad kao sistemska struktura

g) ZASTUPNIČKO PLANIRANJE
- zastupa u planiranju odreñene grupe
- radukalno

4. Nova sociologija grada, urbanizam i planiranje

- urbana sociologija- razmatranje procesa planiranja
- urbanizam- prostorno planiranje, utjecaj metropolisa na čovjeka, tehnologija,
planiranje prostora
- WIRTH- urbanizam kao način života
- koncept relativno autonomne uloge planera
- urbano planiranje: socijalna zbilja, planeri, društvo, participacija, sistem
- kapitalizam- urbanizam vrši primarnu funkciju alokacije viška vrijednosti

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 16

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

- CASTELLS- urbano planiranje je intervencija političkog nad ekonomskim sistemom

na nivou specifične socio-prostorne jedinice, a u cilju regulacije procesa potrošnje i
proizvodnje

XII. Konceptualni okvir suvremene sociologije grada

- deskriptivno analitička disciplina

- marksistički orijentirana radikalna geografija
- CASTELLS- 3 cjeline: ekonomska, politička, ideološka

XIII. Zaključna razmatranja

1. Relevantnost koncepta nove sociologije grada

2. Pogled unaprijed

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 17

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

Ognjen Čaldarović: „Suvremeno društvo i urbanizacija“

Suvremeno društvo i urbanizacija

1. Urbanizacija u nas
- urbanizacija- povećanje tzv. gradskog stanovništva i smanjivanje seoskog i još kao
proces širenja gradskog načina života, tzv. gradske kulture

2. Porast gradova i naselja u nas

- porast tzv. urbanog stanovništva
- proces urbanizacije doveo do nesklada u organizaciji mreže naselja u bivšoj
Jugoslaviji

3. Ruralizacija gradova
- pretežno doseljeničko stanovništvo u gradovima
- erozija autentične gradske kulture
- ovo dovodi i do ruralizacije sela- slabljenje socijalne i ekonomske osnovice

4. Migracije
- tzv. dnevne migracije- radnik- seljak

5. Društvenost i suvremeni grad

- H. LEFEVBRE- u prostoru svakog društva mogu se očitati osnovne vrijednosti i
značajke tog društva

6. Osnovne koncepcije o gradu

- najstarija ORGANICISTIČKA IDEJA- grad sličan organizmu- stari Grci, LE
CORBUSIER
- FUNKCIONALISTIČKA- koncepcija o funkcionalnoj i naučnoj povezanosti svih
gradskih funkcija
- ideja o gradu kao podruštvljenom prostoru
- ideja o gradu kao SISTEMU- skup kompleksnih, meñusobno povezanih sistema koji
čine ustrojstvo gradskog živote
- ideja o gradu kao ZAJEDNICI
- TONNIES- zajednica i društvo
- stupanj integracije varira i s obzirom na stupanj organiziranosti zajednice- vanjska
integracija
- Tonnies- veliki gradovi kao skupine više/manje integriranih zajednica okupljenih po
različitim osnovicama integriranja
- Durkheim- funkcionalna in tegracija pojedinaca u zajednicu
- K. Doxiadis- EKUMENOPOLIS- svjetski grad
- H. Lefebvre- urbana revolucija, totalna urbanizacija
- Čikaška škola- ekološka teorija
- prostor djeluje na ponašanje ljudi

7. Odrednice života u suvremenim gradovima

- zakoni klasične podjele rada
- tercijarne i kvartarne funkcije- deindustrijalizacija
- nova stambena naselja

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 18

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

- slumizacija središta- konzervacija

- veličina naselja je u negativnoj korelaciji s intenzitetom socijalnih kontakata
stanovnika koji žive na tom teritoriju
- teško interesno ujedinjavanje

8. Neka naša iskustva u organizaciji društvenog života u gradovima

- Korbizjeovska načela gradnje zdravih četvrti
- divlja gradnja

I. Urbana sociologija i planiranje

1. Društvene vrijednosti i ljudske potrebe u urbanističkom planiranju

- procesi regulacije odvijaju se u prostornom planiranju u najjasnijem obliku
- planiranje prostora kao kritička svijest pojavljuje se 80-tih godina 19.st.- idealni
gradovi
- Atenska povelja

2. Planiranje grada i procesi socijalne integracije

- nedostaci socijalne integracije u tzv. novim naseljima
- dimenzije:
- razlika izmeñu planiranja i realizacije plana
- stupanj kompletiranosti novih naselja
- urbano planiranje kao proces odlučivanja u različitim aspektima svakodnevnog života
- urbano planiranje mora biti prioritetno problemski orjentirano

3. Neke sociološke značajke interdisciplinarnog rada u procesu planiranja

- ciljno orijentirano planiranje
- tradicionalno (unitarno) planiranje

4. Postavljanje ciljeva razvoja grada kao sociološki problem odlučivanja

a) ciljevi u urbanističkom planiranju
- razvijena zajednica- viši kvalitativni ciljevi
- fizičko planiranje
- socijalno planiranje

b)ljudske potrebe i proces planiranja

c) neka naša iskustva

II. Sociološki okvir života u suvremenom gradu

5. Sociološki kontekst veličine naselja

- smanjenje kvalitete života s porastom veličine naselja:
a) u odnosu na socijalnu integraciju
b) u odnosu prema procesu odlučivanja
c) u odnosu prema kvaliteti života
d) u odnosu prema urbanom planiranju

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 19

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

a) veličina naselja i intenzitet ljudskih kontakata (socijalna integracija)

- s porastom veličine naselja- smanjen intenzitet primarnih odnosa
- WIRTH:
a) veći stupanj individualnih razlika
b) veći stupanj diferencijacije i socijalne segregacije
c) formalni kontakti
- MAX WEBER- tzv. institucionalna osnova urbanog poredka

b) veličina naselja i proces odlučivanja

- u manjim naseljima stanovništvo se bolje identificira s prostorom i više odlučuje

c) veličina naselja i kvaliteta života

- s porastom veličine naselja raste i tehnologijsko determiniranje naselja

d) veličina naselja i urbano planiranje

- veličina naselja povećava stupanj kompleksnosti urbanog planiranja

6. Sociološka istzraživanja stanovanja u nas

- od 1965. sistematičnije zanimanje za proučavanje različitih aspekata stanovanja
a) STAN- veličina stana, raspored prostorija
- intenzitet adaptiranja stabmenog prostora varira s promjenama u veličini obitelji
b) POMOĆNE PROSTORIJE U STANU
- kuhinje i kupaonice
- ako je stan mali- problem raspodjele prostora izmeñu pojedinačnih funkcionalnih
djelova stana
c) KOLEKTIVNE PROSTORIJE U ZGRADI
d) VISINA ZGRADE

7. Sociološke značajke novih naselja u nas

1) UVOD
- u analizi se moraju proučavati realizirane strukture i treba obaviti kritičku valorizaciju
društvenih ciljeva
- društvena infrastruktura treba ubrzati procese socijalne prilagodbe

2) NEKE OSNOVNE KONSTATACIJE O NOVIM NASELJIMA U NAS

3) OPĆENITI PROJEKTIVNI ELEMENTI
- važnost procjene stupnja zadovoljavanja različitih potreba stana budućeg naselja
- utvrñivanje socijalne strukture stanovništva- elementi:
a) lokacija budućeg naselja s obzirom na centralne gradske sadržaje
b) opservacija planova o atraktivnosti naselja
c) podaci o socijalnoj profesionalnoj strukturi stanovništva u naseljima blizu novog
naselja
d) podaci o privrednim aktivnostima

4) NASELJE
- funkcionalna i formalno morfološka priroda
5) ZGRADA
- obveze projektiranja tzv. kolektivnih prostorija multifunkcionalne naravi

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 20

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

6) STAN
- veličina stana i struktura prostorija

7) ZAKLJUČNE NAPOMENE
- osnovni elementi uspješnosti novih naselja je stupanj njihove kompletiranosti

8. Sociologija i socijalistički grad

- 1.- u smislu prve perspektive
- 2.- razmatranje položaja grada u socijalizmu
- urbanizam neutralan prema socijalnim čimbenicima- ŠUVAR
- H. LEFEBVRE- urbana revolucija- marksist- urbanizam je moguć samo u klasnim
društvima
- CASTELLS- urbanizam je stihijski

9. Urbani socijalni pokreti

1) ŠTO SU URBANI SOCIJALNI POKRETI

- EVERS: urbani socijalni pokreti- ekologisti, pacifisti, feminističke struje, squatting
pokreti, pokreti etničkih, kulturnih i samostalnih manjina, različite protestne grupe,
komiteti za protestne grañanske akcije, alternativni kolektiviteti, sektori političke
ljevice, radnici, duhovni krugovi
- BERNFELD- postoje sociološki verificirane razlike u stupnju pokretanja grañana s
obzirom na veličinu grada- s povećanjem veličine naselja raste broj spontanih
inicijativa grañana

2) OSNOVNE ZNAČAJKE URBANIH SOCIJALNIH POKRETA- FEHER i

HELLEROVA:
a) TRANSFUNKCIONALNOST- ne fiksiraju se za 1 funkciju
b) javni karakter
c) ne teže podčinjavanju cjelokupne ličnosti svojih sljedbenika
d) organizirani oko nekoliko tema
e) primarno orijentirani društveno, ne politički
f) diskontinuirani
- Pavlović- razvijanje opozicijske političke kulture
- Castells- urbani socijalni pokreti su lokalno utemeljeni i teritorijalno definirani i teže
da se mobiliziraju oko 3 osnovna cilja: zajedničke potrošnje, kulturnog identiteta i
političkog samoupravljanja

3) ČEMU TEŽE URBANI SOCIJALNI POKRETI

- Castells- pokreti teže:
- zahtjevima koji su usmjereni redistribuciji zajedničke potrošnje, obrani kulturnog
identiteta koji je povezan sa specifičnim područjem, dovode do političkog pokreta koji
teži uspostavljanju teritorijalizirane lokalne uprave
- urbani socijalni pokreti rukovoñeni su idejom osnivanja tzv. alternativnog grada-
grada kao upotrebne vrijednosti

4) BUDUĆNOST SOCIJALNIH POKRETA U GRADOVIMA

- nisu nosioci strukturnih promjena nego simptomi otpora socijalnoj prevlasti

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 21

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

III. Problemi urbanizacije Zagreba

10. Neki pokazatelji prostorne socijalne diferencijacije i socijalne segregacije

stanovništva Zagreba 1971.

1) UVOD
- pokazatelj homogenosti naseljenog područja grada je stupanj socijalne prostorne
diferenciranosti i prostorne segregacije stanovništva
- stupanj segregiranosti i diferenciranosti viši je ako se u prostornoj strukturi gradskog
područja primjećuje odreñena neslučajna homogenizacija strukture stanovništva

2) PROSTORNA RASPODJELA STANOVNIŠTVA PREMA STUPNJU ŠKOLSKE

SPREME U ZAGREBU 1971.
- visok stupanj nisko obrazovanih

3) PROSTORNA DISTRIBUCIJA ZAPOSLENOG STANOVNIŠTVA PREMA

STUPNJU STRUČNOG OBRAZOVANJA U ZAGREBU 1971. (stupanj
kvalifikacije)
- izražena diferencijacija i socijalna segregacija

4) UMJESTO ZAKLJUČKA
- socijalna homogeniziranost povezana je s odreñenim uvjetima života

11. Sociološki pristup reviziji GUP- a Zagreba

- problemi optimalne veličine grada, tj. problem broja stanovnika- dimenzije:
a) odnos grada i njegove regije
b) odnos funkcija grada i njegove regije
c) odreñivanje granica grada
d) kvaliteta života
e) decentralizacija

12. Promet i grad

1) SOCIOLOŠKI PRISTUP PROUČAVANJU PROMETA U GRADU

a) RAZVOJ PROMETNIH SREDSTAVA U ZAGREBU

a.1) JAVNI PROMET
- upotreba javnog prometa je izraz nužde

a.2) INDIVIDUALNI PROMET

- na osnovi represivne funkcije prostora u gradu pojavljuje se poseban tip ponašanja
stanovništva u gradu: regulacijski oblici i mehanizmi kretanja i ponašanja uopće nadvladavaju
spontane oblike

b) DRUŠTVENI KONTEKST PROMETA U GRADU

- mjere regulacije- elementi u prometnoj politici, može im se dati prednost
- osnovna odlika društvenog odnosa prema individualnom prometu karakterizirana je
stavovima koji potiču stvaranje razvojno orijentirane prometne politike

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 22

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

c) PROMETNO PLANIRANJE
- osnovica prometnog planiranja je uviñanje da je promet sistem

2) INDIVIDUALNI PROMET I OBITELJSKA KUĆA

3) PROMET I SREDIŠTE GRADA
- problemske teme:
a) značajke gradskog centra i promet
b) uloga prometa u centru grada
c) odnos javnog i individualnog prometa u centru
d) prometna politika i centar grada
- BUGHANAN/BUCHANAN- podjela na zone, centrifugalna teorija

4) PROMET I POVIJESNO NASLJEðE

- teorija kompenzacije vrijedi za razvojno usmjerenu prometnu politiku

13. Fenomen individualne stambene gradnje

- determinante gradnje stambenog objekta:
a) struktura graditeljeve situacije
b) struktura predjela gradnje:
- značajke postojećeg načina izgradnje
- značajke urbanističkog plana
- značajke- opća društvena situacija
- značajke šireg društvenog konteksta

1) OSNOVNE ZNAČAJKE ISPITANE POPULACIJE

2) ZNAČAJKE OBJEKATA
3) OSNOVNA OPREMLJENOST OBJEKATA
4) OSNOVNE ZNAČAJKE UNUTRAŠNJE STRUKTURE OBJEKTA
5) PREDNOSTI I NEDOSTACI OBJEKATA, DOKUMENTACIJE I VRIJEDNOST
OBJEKATA
- individualna stambena gradnja poželjna zbog ekoloških razloga

14. Sociološko istraživanje simbola i urbane fizionomije Zagreba

1) KARAKTERISTIČNI ELEMENTI FIZIONOMIJE ZAGREBA, IZVAN

TRADICIONALNOG SREDIŠTA I U OKOLICI GRADA
- ističu se tradicionalni gradski simboli, a oni koji izlaze iz tog okvira bit će manje
diferencirani i specificirani
- kako oplemeniti nove dijelove grada

15. Sociologija i kulturno povijesno nasljeñe

- degradacija povijesnih središta
- revitalizacija
- civilizacija prostora

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 23

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

Ognjen Čaldarović: „Društvena dioba prostora“

- društvena podjeljenost prostora predstavlja napor da se pojave diferencijacije i

stratifikacije apliciraju na prostor te da se konsekvancije te diobe registriraju i objasne
- prostor se shvaća kao socijalno politički i ekonomski determinirana kategorija u kojoj
se postojeće diobe društva takoñer manifestiraju i registriraju

I. Planiranje i društvena dioba prostora

1. Planirana industrijalizacija i urbanizacija

1.1) UVOD
- proces industrijalizacije i urbanizacije moguće je promatrati u opreci planirani-
neplanirani procesi

1.2) PRISTUPI I KONCEPTUALIZACIJE PROCESA INDUSTRIJALIZACIJE I

URBANIZACIJE
- 3 pristupa:
1) DIREKTIVNO PLANIBILNI MODEL INDUSTRIJALIZACIJE i URBANIZACIJE
primjenjivan u zemljama tzv. realnog socijalizma
2) TRŽIŠNI MODEL- zapadne zemlje, zakoni tržišta i ekonomije odreñuju tokove
urbanizacije i industrijalizacije
3) MODEL ZAKAŠNJELE URBANIZACIJE- skraćena ubrzana hiperurbanizacija,
zemlje trećeg svijeta, Latinska Amerika

- E. LAMPARD- 3 komponente u raspravi o industrijalizaciji i urbanizaciji-

bihevioralna, strukturalna i demografska- 4 osnovna oblika:
a) PRVOBITNA URBANIZACIJA- arhajska društva
b) DEFINITIVNA URBANIZACIJA
c) KLASIČNA URBANIZACIJE- predindustrijska društva
d) INDUSTRIJSKA URBANIZACIJA- razvijena društva 20. st.

- H. LEFEBVRE- ideja o totalnoj urbanizaciji- kroz ideju tzv. urbane revolucije

- utopijski pristupi- K.DOXIADIS i A. TOYNBEE
- DOXIADIS- EKUMENOPOLIS- planski, totalno naseljavanje
- TOYNBEE- svjetski grad, neplanski
- M. CASTELLS- intervencionistički koncept urbanizacije

1.3) NEKE VAŽNIJE TENDENCIJE PROCESA URBANIZACIJE U SVIJETU

- porast gradova i urbaniziranih područja
- metropolizacija, nastajanje metropolitanskih područja, konurbacija i megalopolisi-
srastanje pojedinih naselja
- uvoñenje tzv. zelenih pojaseva, planiranje tzv. gradova vrtova (V. Britanija) i
izgradnja novih gradova (SSSR)
- reorganizacija gradova, urbana obnova, decentralizacija aktivnosti, opadanje
migracijskog pritiska, suburbanizacija, ekološko ugrožavanje grada
- pojava tzv. divljih naselja
- sociološki procesi:
a) promjene socijalne strukture stanovništva
b) promjene u strukturi zaposlenosti

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 24

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

c) pojave novih oblika teritorijalizacije u gradovima- socijalna diferencijacija i

segregacija
d) pojava decentralizacije radnih mjesta
e) pojava rasta gradova dodavanjem novih naselja
f) propadanje i slumizacija centra grada

1.4) INDUSTRIJALIZACIJA I URBANIZACIJA U SOCIJALISTIČKIM

ZEMLJAMA
- socijalizam- primarnost industrijalizacije nad urbanizmom, ekstenzivna
industrijalizacija, zasnivanje urbanizacije na transferu seljaštva
- stanje podurbaniziranosti

1.5) NEKE KARAKTERISTIKE URBANIZACIJE I INDUSTRIJALIZACIJE U NAS

- smanjivanje ukupnog broja naselja
- urbana koncentracija
- depopulacija
- ruralizacija gradova

2. Neočekivane posljedice planiranja razvoja gradova u bivšoj Jugoslaviji

2.1) UVOD
- PLAN- REALIZACIJA- NEINTENDIRANE KONSEKVENCIJE- PLAN-
REALIZACIJA- NEITENDIRANE KONSEKVENCIJE
- adaptivno planiranje

2.2) APLIKACIJE
- nastajanje novih naselja
- nejednakost u stupnju urbaniziranosti ruralnih i urbanih područja YU
- zapuštanje starijih djelova grada
- nekvalitetna izgradnja novih naselja

3. Planiranje i regulacija komunalnog sistema

3.1) SOCIOLOŠKO ZNAČENJE KOMUNALNOG SISTEMA

- kolokvijalno- pod komunalnim sistemom misli se na podjelu urbanih jedinica na
manje administrativne jedinice
- pitanja:
- kako je grad komunalno organiziran
- utjecaj komunalne organizacije grada na doživljavanje grada od strane stanovnika
- utjecaj komunalnog sistema na kvalitetu života
- grad kao cjelina postoji samo kao simbolička ideja odreñena apstraktnim elementima
dimenzije, broja, složenosti i razvedenosti

3.2) SIMBOLIČKA PREDSTAVA GRADA (KOMUNALNOG SISTEMA)

- grad se doživljava kao skup više/manje različitih dijelova
- identifikacija grañana najprije se realizira na lokalnoj razini (ulica...)
- simbolički se grad predstavlja stanovništvu preko pojedinačnih simbola, historijskih
objekata i ambijenata
- dolazi do porasta disperzije u identifikaciji simbola
- standardna okolica postoji kao nesimboličan prostor

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 25

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

3.3) GRAðANIN, KOMUNALNI SISTEM I KOMUNALNE ORGANIZACIJE

- prednost velikih gradova- elementarna ponuda tržišta radne snage, mogućnost
iskorištavanja velike kulturne, znanstvene i edukativne mogućnosti
- komunikacija grañana s gradom odvija se ne elementarnom, efemernom, dnevnom i
nesimboličkom planu

3.4) TOKOVI URBANIZACIJE, KOMUNALNI SISTEM I POSEBAN POLOŽAJ

VELIKIH GRADOVA
- urbana koncentracija ima svoje prostorne konsekvencije- prostorna koncentracija i
pogoršavanje balansa i iskorištenosti ukupne površine zemlje

4. Sociologija i urbanizam- najnoviji trendovi

4.1) TEORIJSKE ORIJENTACIJE

- CASTELLS- osporava valjanost teorijski referentnog okvira, ukazujući i na
primitivnost istraživačkog instrumentarija urbane sociologije
- neomarksistička kritika
- D. HARVEY- pojam neutralnosti u istraživanjima klasične geografije je ideologijska
kategorija
- urbana politička ekonomija zanima se za skrivene ekonimske sile monopolnog
kapitalizma koje utječu na distribuciju kapitala, na procese centralizacije i na pojavu
razaranja i renoviranja gradova

4.2) VRIJEDNOSNE ORIJENTACIJE

- osnovna teorijska orijentacija karakteristična za klasičnu urbanu sociologiju-
vrijednosno neutralna analiza koja pokušava što preciznije deskribirati, katalogizirati i
prezentirati pojave
- 60-tih god. u urbanoj sociologiji dolazi do vrijednosno angažiranih analiza-
zastupničko planiranje (advocacy planing)- „planiranje s narodom“

4.3) TEMATSKA ORIJENTIRANOST

- najraniji temetski okvir urbane sociologije- utvrñivanje stupnja devijantnosti različitih
karakteristika gradskog prostora i stupnja njihovog utjecaja na individuu
- 60-tih i 70-tih godina 20. st. sociologija urbanizma i sociologija arhitekture-
karakteristike procesa planiranja

4.4) PREDMETI INTERESA

- evolucija temetskih interesa urbane sociologije- najranije analize odnosile su se na
evidentiranje različitih stanja pojedinaca/ grupa u visoko urbaniziranim sredinama-
kasnije utvrñivanje različitih potreba pojedinaca i grupa- primjena urbane sociologije
u različitim tipovima izrade planova

II. Društvena dioba prostora i kvaliteta života

5. Socijalna pravda i nejednakost

5.1) UVOD
- problem funkcioniranja modela distribucije socijalne pravde postaje zanimljiv kad se
pokuša problematizirati kao pokušaj razmatranja različitih distribucija pojedinih
socijalnih skupina u nužno nejednakim uvjetima urbane svakodnevice

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 26

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

- socijalna segregacija u prostoru ili rezidencijalna segregacija ili socijalna

diferencijacija- nejednaka prisutnost pojedinih socijalnih skupina u prostorima
gradova

5.2) O POJMOVIMA
- ŽUPANOV (po Sorokinu) – pojam socijalne segregacije odreñuje kao svojevrstan tip
socijalne slojevitosti
- Sistem i strukturiranost- označava relativno stabilan obrazac distribucije socijalnih
skupina u hijerarhijskom smislu na imaginarno zamišljenoj vertikalnoj ljestvici
- različiti pristupi aprioristički, različite teorijske tipologije, različiti kriteriji
- Županov- pojam sive zone i egalitarnog sindroma

5.3) NEKE OSNOVNE KARAKTERISTIKE PRISTUPA PROUČAVANJU

SOCIJALNE STRUKTURE U NAS
- nekoliko distinktivnih pristupa
a) pristup besklasnog/jednoklasnog društva
b) dihotomni pristup- 2 varijante:
- 1. varijanta- 2 klase: radnička i kontraklasa
- 2. varijanta- više klasa

5.4) ISTRAŽIVANJE SOCIJALNE SEGREGACIJE U PROSTORU

(REZIDENCIJALNA SEGREGACIJA)
- različite socijalne grupa stanovnika najvećih gradova stanuju u različitim stambenim
uvjetima
- što je stupanj heterogenosti viši, odreñeni se dio grada može smatrati naseljenim
manje segregiranom populacijom
- izražena neslučajna homogenizacija odreñenog tipa stanovništva- segregacija

5.5) ZAKLJUČNE NAPOMENE

- mehanizmi koji utječu na promjenu segregacije u Zagrebu:
1) masovna imigracija stanovništva koje se prvenstveno naseljava na perifernim/rubnim
dijelovima grada
2) izgradnja novih stambenih naselja 60-tih i 70-tih
3) opadanje broja stanovnika u centru grada
4) smanjena imigracija stanovništva u grad s krajem 70-tih i 80-tih

6. Teritorijalizacija etniciteta i problem socijalne integracije

- uz pojam integracije veže se pojam zajednice
- Tonnies- konceptualni parovi- standard zajednice, integracijska razvedenost
- porast stupnja organiziranosti dovodi do jačanja stupnja organiziranosti
- suvremeni gradovi su prostorno objedinjene zajednica
- Durkheim- funkcionalna integracija
- R.REDFIELD- podjela folk i urbana društva
- G. SJOBERG- predindustrijski i industrijski grad
- A. Toynbee i K. Doxiadis- ideja o svjetskom gradu
- SAD- teritorijalizirani etniciteti u gradovima

6.1) HISTORIJSKI RAZVOJ

6.2) STANOVNIŠTVO I ETNICITETI
- loša susjedstva- urbano propadanje

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 27

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

- teritorijalizacija etniciteta predstavlja teritorijalizirane zajednice

6.3) TERITORIJALIZIRANI ETNICITETI

- Kineska četvrt, Mala Italija

6.4) ZAKLJUČNE NAPOMENE

- elementi koji utječu na stupanj integracije na lokalnoj razini:
1) relativno visok nivo dijeljenja aspiracija i problema u zajednici
2) pozitivna socijalna adaptiranost na situaciju
3) relativno zadovoljavajući nivo stupnja zadovoljenosti osnovnih potreba
4) relativno identičan osjećaj stupnja ugroženosti članova
5) relativno identičan stupanj realne ugroženosti svih članova

7. Koncept stanovanja i oblici privatizacije u nas

7.2) STANOVANJE U NAS

- neinstitucionalno, poluilegalno djelovanje, anomijski karakter
- kolektivna gradnja
- tzv. sekundarni stanovanje

7.3) NAČINI RJEŠAVANJA STAMBENOG PITANJA

1) izgradnja obiteljske kuće
2) kupovina stana
3) stjecanje stambenog prava u društvenom vlasništvu
4) iznajmljivanje stana od privatnog/etažnog vlasnika
5) nasilno useljavanje u stvarne ili prilagoñene stambene prostore

8. Obiteljska stambena izgradnja

- individualna stambena gradnja:
a) organizirana
b) neorganizirana- bespravna- bogata i siromašna
- s organizacijskog stajališta- stambena izgradnja: individualna i kolektivna

9. Sekundarno stanovanje
- neprimarno, povremeno stanovanje
- morfologijski aspekt: aspekt lokacije, tipovi objekata, materijal izgradnje, stil i modeli
izvedbe, simboličko- identifikacijski elementi, opći uzor

9.1) MOGUĆE PODJELE I OBLICI

- rekreacijski stav

9.4) SIMBOLIČKI I IDENTIFIKACIJSKI ELEMENTI

a) slijeñenje autentičnog stila
b) nametanje osobnog stila gradnje

9.5) LEGALNA I NELEGALNA GRADNJA

9.6) MORFOLOŠKI ASPEKTI
a) tip sekundarnog stanovanja vezan uz more
b) tip sekundarnog stanovanja vezan uz planine
c) tip sekundarnog stanovanja vezan uz okolicu većih gradova

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 28

 Sociologija 2. godina – Sociologija grada (kod prof. Ognjen Čaldarović)

9.7) LOKACIJSKA ODREðENJA

a) ruralni oblik
b) suburbani oblik
c) vikend područja
d) sekundarne aktivnosti u gradu

10. Urbano uljepšavanje- početak genrifikacije

- GENTRIFIKACIJA- konverzija socijalno marginalnih područja i područja stanovanja
radničke klase centra grada u srednjeklasna područja stanovanja, predstavlja pokret privatnog
investiranja u centralna područja glavnih urbanih centara, započeo 60-tih god.

Sociološka skriptarnica – E-mail: soc.skripte@gmail.com 29