ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ.

\ ' \^^kèkn^N»OEAA|O^Ìfco^ ΕΡΕΥΝΏΝ Ϊ.
ΕΒ; Γ i v \ '^ '7,ί^

S-Î>- ; γ . Λ ί \ ^ , , - ' ' bai- -V- •-.,-•' V ^ - H .,V?
Ì . '
•ς ' - -, ν ^ τ - ^ -V&, ^ ^ ' ν «•*·
ν
% -' 1< ^ ^ ^/k~i - \«
-/Cil . ^ — Λ" ^ ^ —, ^ ,. ~^ \ • W -J? —

Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
ΕΚΤΟΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ
ΚΕΝΤΡΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ Ε.Ι.Ε.
31 ^
l'i- :( '"'«il;
ΑΛΕΞΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ "^»-
Η ΑΝΑΚΑΛΓΨΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ

ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
Προϋποθέσεις, προσπάθειες
καί ή δημιουργία της πρώτης συλλογής
Διδακτορική διατριβή
πού υποβλήθηκε στη Φιλοσοφική Σχολή
του 'Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης
ΑΘΗΝΑ, 1984
'Εγκρίθηκε άπό τό Φιλοσοφικό Τμήμα τοΰ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη« στη συ
νεδρίαση 28 της 26ης 'Ιανουαρίου 1984
Εισηγητής ή καθηγήτρια "Αλκή Κυριακίδου - Νέστορος
«Ή έγκριση της διδακτορικής διατριβής άπό τή Φιλοσοφική Σχολή τοΰ Πανεπι
στημίου Θεσσαλονίκης, δεν υποδηλώνει ότι ή Σχολή αποδέχεται τίς γνώμες τοϋ
συγγραφέα» (Ν. 5343/32, άρβρ. 102 2)
στον ΦΙΛΙΠΠΟ ΗΛΙΟΓ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΤΟ ΜΕΡ02
ΠΡΟΪΠΟΘΕΣΕΙΣ
Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΓΩΝΙΑΣ
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΕΥΡΩΠΗ, 1770-1830

Οι τομές καί οι συνέχειες — Τό εύρος καί ή πολλαπλότητα τής μεσαίας τάξης
— Ή γένεση τής εθνικής συνείδησης — Ή γένεση τοϋ Ρομαντισμού — Οι
εθνικές λογοτεχνικές σχολές 21-40
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ

ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 41-62
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ

Οί Έλληνες ατό ευρωπαϊκό προσκήνιο - Οί περιηγητές τού ελληνικού
χώρου. 'Από τόν Guys στον Leake 63-83
Δ Ε Γ Τ Ε Ρ Ο ΜΕΡΟΣ
ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ
ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΤΝΟΛΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΑΝΑΓΚΗ ΜΙΑΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ. ΑΠΟΠΕΙΡΑ TOY J.CX. DE

SISMONTI Sismondi - Ή θέση του στό κύκλωμα των ιδεών - Καί πάλι γιά
την απόπειρα τού 1804 - Ό φιλέλληνας Sismondi — Τό στίγμα 85-106
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ΚΑΤΑΡΠΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ. ΒΑΡΟΝΟΣ

WERNER VON HAXTHAUSEN Τό κλίμα της Βιέννης - Werner von Haxt-
hausen — Ό καταρτισμός τής συλλογής — Ή χειρόγραφη τύχη τής συλλο
γής 107-121
10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ME TON HAXTHAUSEN. ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ

ΑΛΛΟΙ ΩΣ ΤΑ 1821 122-131
ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΩΝ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ 132-163
ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Οι φιλελεύθεροι ρομαντικοί — Τά τραγούδια των επαναστατημένων 'Ελλήνων
- Ό J Α. Buchon - Σκόρπια δείγματα, αχνοί απόηχοι — Ή «αγγελία» του
Φοριέλ — Καί πάλι στην Γερμανία - Λονδίνο - Κέρκυρα - Λονδίνο 164-197
ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ
Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ
Α' Ο Φ Ο Ρ Ι Ε Λ
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΕΝΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΟΥ

Ό Φοριέλ ως την ένταξη του στον κύκλωμα των 'Ιδεολόγων — Ή πρώτη
ωριμότητα (1800-1810) — Ή Ιστορία της ποίησης τον Νότου έργο
ζωής 201-217
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΦΟΡΙΕΛ. ΤΑ

ΣΕΙΣ, ΚΛΙΜΑ, ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ 1800-1813: Ή κυριαρχία των 'Ιδεολό
γων - 1813-1820: Λογοτεχνικό καί ιδεολογικό κενό - 1820-1830: Ή δε
καετία του λυρισμού — Γενικές τάσεις, μερικότερα ρεύματα: πλαίσια καί
δυνατότητες τοϋ Φοριέλ. 218-237
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΟΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΕΣ ΦΙΛΟΙ 238-268
ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ΦΟΡΙΕΛ ΚΑΙ ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ

Ρομαντικός ή κλασικός; — 'Ιστορία καί λο-γοτεχνία — Ή παιδεία είναι ενιαία
— Ή έκδοση των δημοτικών τραγουδιών 269-285
ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ
Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ
Β' Η Μ Ε Θ Ο Δ Ε Ϊ - Σ Η
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟ ΣΤΟΝ ΤΥΠΩΜΕΝΟ ΛΟΓΟ

Μερικές τεχνικές καί χρονικές αποσαφηνίσεις 287-294
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΟΙ ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΕΣ «ΣΥΛΛΟΓΕΣ»

Τό παρισινό αντίγραφο Μανούση - Haxthausen — Ή «συλλογή» του Buchon —
Τό κείμενο τοϋ Leake 295-304
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 11
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Ίο Πρώτο τετράδιο — Τετράδιο Victor Cousin 1 καί 2 — Τετράδιο 5β (αρχικό) —
«Συλλογή» Victor Cousin 3 — Συναγωγή 5β.30 — Σύνολο Α' — Μεμονωμένα
Β' — Τετράδιο 5β (συμπλήρωμα) - Τετράδιο Victor Cousin 4 - Τετράδιο 4β -
«"Υλη γιά σημειώσεις» - Μεμονωμένα Γ' — Ή κυκλοφορία της «αγγελίας»
- Σώμα σέ λυτά φύλλα — ΧίινοΚο Β ' - Παρέμβλητο τεχζιάίιο - Μεμονωμένα
Δ ' — Συμπληρωματικό τετράδιο - Μεμονωμένα Ε ' - Βιβλιοδεσία τοϋ Σώμα
τος - Τό σώμα της Έκδοσης — Τό «συμπλήρωμα» του δεύτερου
τόμου 305-366
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Αποσπασματικό χρονικό της έκδοσης 369-380
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ
1. 'Αναλυτικά παραδείγματα επεξεργασίας 383-390

2. Σχηματική παράσταση δημιουργίας συλλογής 391-395
3. Περιεχόμενα της Έκδοσης 397-403
4. Σχολιασμοί τοϋ Φοριέλ γιά τήν προέλευση των τραγουδιών 404-406
5. Τό γράμμα τοϋ Buchon στον Γκαίτε 407-408
6. Τό γράμμα τοϋ Α. Μουστοξύδη στον Fauriel 409-410
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ 413-414
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 415-422
Τό δεκαεξασέλιδο της εικονογράφησης βρίσκεται ανάμεσα στίς σελ. 208 και 209
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
...αιώνια δίχως σωτηρία...
"Ενας πρόλογος μοιάζει κάπως μέ μιά διαθήκη: γράφεται τη

στιγμή πού ή προσωπική σχέση τοϋ συγγραφέα μέ τό βιβλίο κοντεύει
νά κλείσει τόν κύκλο της ζωής της, τή στιγμή πού ή ως τώρα αποκλει
στική κυριότητα πρόκειται νά μεταβιβαστεί σε τρίτους. "Αλλη ευκαι
ρία νά μιλήσει στον αναγνώστη σχετικά μέ τό θέμα, δέν θά τοϋ ξανα-
δοθεΐ.
Είναι λοιπόν στιγμή επίσημη, πού γυρεύει φρόνηση, καί συνάμα
φορτισμένη. Τά δσα θά 'θελε κανείς νά πει, εμπλέκονται συχνά από
εμπόδια προσωπικής υφής· δμως δέν γίνεται αλλιώς: πρέπει νά στρι
μώξει σέ τρεις σελίδες δλα εκείνα πού δέν είχαν θέση ατό κυρίως
σώμα. Τό γιατί καταπιάστηκε μέ τό θέμα, ποιανής προβληματικής τό
θεωρεί συνάρτηση · πώς, έπειτα, τό δούλεψε. Τέλος πρέπει νά αποδώ
σει τά χρεωστούμενα, γιατί δέν ταιριάζει νά,-παραδίδει σέ τρίτους
πράγματα αλλότρια, πού οφείλονται σέ δασκάλους, φίλους καί γνω
στούς, δσους, πρόθυμα, κάθε φορά, τόν συνέτρεξαν.
Τό θέμα πού πραγματεύεται τό βιβλίο θεωρώ πώς εντάσσεται σ'
ίνα ευρύτερο σύστημα ερωτημάτων πού σχετίζονται μέ τήν κρυστάλ
λωση της εθνικής ταυτότητας τών Νεοελλήνων. Δηλαδή μέ τό πότε
καί τό πώς αποφασίσαμε, ώς συλλογικό σώμα, δτι είμαστε ετούτο καί
δχι τό άλλο, πότε καί πώς καταλήξαμε νά λογαριάζουμε γιά εθνικά
μας χαρακτηριστικά τά αλφα κι δχι τά βήτα, πότε καί πώς επιλέξαμε
κάποιες στιγμές άπό τό παρελθόν μας καί τίς εντάξαμε στίς ιστορικές
μας παραδόσεις. Αυτά βέβαια συνέβησαν σέ πρόσφατα σχετικά χρό
νια • ό νεοελληνικός εθνισμός, δπως περίπου δλοι οί σύγχρονοι εθνι
σμοί, είναι δημιούργημα τών δύο τελευταίων αιώνων.
Στό δημοτικό τραγούδι είδαμε μιαν από τίς κύριες παραμέτρους
της νεοελληνικής συνείδησης- συχνά τοϋ δώσαμε θέση εφάμιλλη μέ
τήν αρχαία κληρονομιά. Τό λογαριάσαμε σάν ίναν άπό τους τρεις
καθρέφτες πού θά έδειχναν τό πραγματικό μας πρόσωπο: στον πρώ
το βλέπαμε τό εϊδωλό μας μέ τά χαρακτηριστικά της κλασικής 'Αθή
νας· ό δεύτερος μας έδειχνε μέ τά σουσούμια τών βυζαντινών. Έσο-
πτριζόμενοι στό δημοτικό τραγούδι άντικρύζαμε ένα γραφικό άλλα
14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ
•γνήσιο καί αρρενωπό πρόσωπο, καί ή δουλειά τής ελληνικής λογιοαύ-

νης ήταν να αποκαλύπτει διαρκώς τή λανθάνουσα ομοιότητα των
τριών άντικατοπτρισμών. Σήμερα τό Ιδεατό αυτό πρίσμα μας Επιτρέ
πει νά ανιχνεύσουμε τό ζητούμενο, δηλαδή τήν Ιστορική συγκυρία
πού διαμόρφωσε τούτη τή βούληση.
Τά νεοελληνικά δημοτικά τραγούδια ανακαλύφθηκαν στίς αρχές
τοϋ περασμένου αιώνα. Δέν ήταν Νεοέλληνες εκείνοι πού πρώτοι εν
διαφέρθηκαν γιά τήν προφορική λογοτεχνία των αγροτικών, κυρίως,
πληθυσμών της 'Ελλάδας- στην πρώτη της ορμή ή πορεία προς τήν
κρυστάλλωση της νεοελληνικής συνείδησης αναζητούσε άλλους, Ισως
πώ δύσβατους δρόμους. Τό αρνητικό αυτό συμπέρασμα συνιστά èva
αρχικό άπάντημα - καί αποτελεί τό θέμα τοϋ βιβλίου. Γιατί έδώ δέν
θά επεκταθούμε ούτε στην ενσωμάτωση, ούτε στην επικράτηση τοϋ
δημοτικού τραγουδιού ατή νεοελληνική συνείδηση. Λόγοι μεθόδευ
σης, άλλα καί λόγοι βιοτικοί επιβάλλουν, συνήθως, οι απαντήσεις νά
είναι μερικότερες, θεματικά, άπό τά ερωτήματα.
Κορμός της εργασίας στάθηκε τό προσωπικό αρχείο τον Claude
Fauriel πού απόκειται σέ γαλλικές καί ελληνικές βιβλιοθήκες. Στά κα
τάλοιπα του διασώζονται χειρόγραφα πού επιτρέπουν νά ανασυστή
σουμε τά διαδοχικά στάδια τοϋ καταρτισμού της πρώτης έντυπης
συλλογής ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, πού αποτελεί, πάντα,
πλούσιο καί σημαντικό πυρήνα γιά èva άπό τά συστατικά τοϋ δημοτι
κού τραγουδιού: τά λόγια. Θέλησα λοιπόν νά μελετήσω «φυόμενον»
τό πράγμα, ώστε νά μπορέσουμε νά τό εννοήσουμε κάπως καλύτερα.
"Ομως ή ανακάλυψη τών δημοτικών τραγουδιών δέν είναι ζήτη
μα τεχνικό. Οι προϋποθέσεις της ανάγονται ατή διαμόρφωση τών
εθνικών συνειδήσεων μέσα άπό τό πρίσμα αυτό ίδώθηκε τό λαϊκό
τραγούδι σ' δλόκληρον τόν ευρωπαϊκό πολιτισμό. "Ετσι ή δουλειά
ετούτη, αν πρέπει κάπως νά ονομαστεί, είναι περισσότερο δουλειά
συγκριτικής φιλολογίας καί ιστορίας - ως βούληση, τουλάχιστον.
"Αλλωστε καί ή δημιουργία της νεοελληνικής συνείδησης είναι τμήμα
ενός ^φαινομένου μέ ευρωπαϊκές αρχικά, παγκόσμιες αργότερα, δια
στάσεις. Χρειάστηκε λοιπόν νά επιμείνω συχνά σέ θέματα τής ευρω
παϊκής παιδείας- ελπίζω οι ανάγκες τής περιγραφής νά μήν έσκιασαν
ολότελα δ,τι πραγματικά αναζητούσα, τους αρμούς πού ενώνουν τά
φαινόμενα μεταξύ τους.
'Ενόσω πασπατεύουμε τό υλικό μας, τίς λογής πληροφορίες, μας

έρχονται στον νοϋ πολλά καί πολλαπλά- μόλις χρειαστεί νά περάσου
με ατό χαρτί τά δσα διανοηθήκαμε, τά πιθανόν πολυσήμαντα σουρώ
νουν, θέλουμε δέν θέλουμε, σέμία φράση. "Ομως, αν άπό τίς αυμπλη-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15
γάδες της γραφής δέν γίνεται νά περάσεις δίχως απώλειες, είναι φο
ρές πού, αντίστροφα, ή ευρηματικότητα κάποιας διατύπωσης οδηγεί
τήν ϊδια τή σκέψη. Ή τέρψη της γραφής προσφέρει συχνά αυτοκίνη
τη ορμή.
"Επειτα, ένώ σε τριγυρίζουν φωτοτυπίες, δελτία και πτερόεσσες
σκέψεις πού κρατήθηκαν Οσο διαρκούσε ή επώαση, τήν κρίσιμη στιγ
μή οί συναγμένες πληροφορίες χρειάζεται ν' αναζωογονηθούν - ακρι
βώς δπως δταν, αέ μετακόμιση ή άλλη ευκαιρία, παίρνεις τήν απόφα
ση νά βάλεις πιά αέ τάξη παλιά γράμματα καί φωτογραφίες, καί νά
ξεκαθαρίσεις τά περιττά. Ή μνήμη όμως ίίχει θαμπώσει άπ' τόν και
ρό· πρέπει πάλι ν' αποδυθείς σέ καινούρια διανοητική προσπάθεια -
γιατί στην ευχή τά μάζευες όλ' αυτά; "Αλλοτε λοιπόν θυσιάζεις, αμή
χανα, πράγματα πού σέ διαφορετική στιγμή λογάριαζες γι' απαραίτη
τα, Άλλοτε πάλι βρίσκεται ϊξαφνα δρόμος πούΙδένΙτόν/φανταζόσουνα
πιό πρίν - γιά νά ξανανιώσεις, πιθανόν, τό έδαφος νά χάνεται μόλις
ή γοητεία τοϋ καινούριου ξεφτίσει. "Η πάλι, καθώς ανασκαλεύεις στά
τυφλά, γυρεύοντας λόγου χάρη μιά ολότελα τεχνικής υφής πληροφο
ρία, σκοντάφτεις σέ κάτι πού μήτε τό αναζητούσες μήτε τό υπολόγι
ζες, κι όμως σον αποκαλύπτει ενα απρόσμενο κενό στους συλλογι
σμούς ή μιά διάσταση πού δέν τήν είχες προβλέψει. 'Αρχίζεις λοιπόν,
ξανά μανά, τήν πιό πρωτογενή έρευνα, ώσπου νά βρεις άκρη, είτε νά
άπαυδίσεις, νά τά κουκουλώσεις όπως όπως, δηλώνοντας -καί όχι
πάντα- πώς τόσο μόνο κατάφερες νά ερευνήσεις ή νά εννοήσεις. Κά
ποτε ή iòta ή ομολογία μπορεί νά αού δώσει τό κουράγιο νά ξαναπιά
σεις τό νήμα, μήπως καί ξεδιαλυθεϊ τό κουβάρι - ακριβώς όπως, αν
τίθετα-, ή διατύπωση μιας πρότασης είναι εκείνο πού σοϋ επιτρέπει,
κάποτε, νά συλλάβεις ότι ϊκρυβε μέσα της μιαν αντίφαση. Τέλος
παίρνεις τό ρίσκο μιας τελείας, καί μόνη παρηγοριά σοϋ μένει νά τή
θεωρείς, γιά δικό σου λογαριασμό, σάν άνω τελεία.
Είναι καί ή επαγγελματική διαστροφή πού ελλοχεύει διαρκώς.
Ή περιέργεια σέ ώθεΐ σέ λεπτομέρειες πού λίγα ϊχουν νά προσθέ
σουν, όμως μιά ερευνητικού τύπου κοκεταρία σέ πιέζει νά τίς παρα
θέσεις. 'Ακόμα, ανοίγεσαι σέ κατευθύνσεις γοητευτικές αυτές κα-
θεαυτές, πού σάν ολοκληρωθούν διαπιστώνεις πώς περισσότερο ξε
στρατίζουν παρά φωτίζουν. Είτε πάλι, πασχίζοντας νά δώσεις σάρκα
καί οστά σέ κάποιο όνομα, ϊτσι ώστε νά γίνει επιτέλους πρόσωπο,
παρασύρεσαι- αλλά τώρα εϊναι αργά νά κάνεις πίσω: ή επιμονή πού
επένδυσες έχει κι αυτή τά δικαιώματα της.
Γελιούνται όσοι νομίζουν πώς πρώτα μαζεύουμε τό υλικό, ϊ,πειτα
τό τακτοποιούμε, καί τέλος συνθέτουμε ϊνα κείμενο - έκτος αν υπάρ
χουν κάποιοι τέτοιοι χαρισματικοί συγγραφείς. Γιά μένα δλες ετούτες
οί δραστηριότητες στάθηκαν μικτές: μέ τίς επάλληλες φροντίδες
16 ΠΡΟΛΟΓΟΣ
προσπαθείς νά μειώσεις κάποιες από τίς αδυναμίες. Διαδοχικές είναι

οί προσεγγίσεις και τον νλικον, καί της διάταξης του καί της αποτύ
πωσης. Κι δσο κι αν θέλησα, τελικά, νά συμπλέξω ιδέες, πληροφο
ρίες, καί κάποιων χρόνων ζωή σέ λόγο ενιαίο, είναι στιγμές πού νιώ
θω πώς τοϋτο τό βιβλίο δέν είναι παρά ίνα ημερολόγιο όπου κατα
γράφεται ή σχέση μου μέ τό θέμα καί τή γλώσσα.
Καί ή εργασία καί ό συγγραφέας οφείλουν πολλά σέ πολλούς. Ό

προσεκτικός αναγνώστης θά συναντήσει συχνά στίς υποσημειώσεις
τίς στερεότυπες ευχαριστίες σέ δσονς, κάθε φορά μέ συνέτρεξαν. "Ας
σημειώσω καί έδώ πόση ευγνωμοσύνη οφείλω σέ δλους. "Επειτα πέρα
από κάθε βιβλιογραφική οφειλή σέ συγγραφείς παλιότερους καί ση
μερινούς, θά πρέπει νά μνημονεύσω ξεχωριστά τό βιβλίο τον Miodrac
lbrovac, «Claude Fauriel et la fortune européenne des poésies populaires
grecque et serbe», Παρίσι 1966, γιατί καί σάν θέμα, καί σέ πολλά έπί
μέρους στοιχεία, μου στάθηκε πάντα όδηγητικό.
'Αλλά ή θέση τό καλεί νά αναφερθώ σέ πιό άμεσους αρωγούς.
Τόν κύριο Κ.Θ.Δημαρά πρώτιστα. Κοντά του άρχισα, πρίν από τόσα
χρόνια, τήν επεξεργασία της διατριβής ετούτης, καί άπό τότε οϋτε
στιγμή δέν Ελειψε άπό κοντά μου, πότε μέ τόν ëvav, πότε μέ τόν άλ
λον τρόπο, τηρώντας πάντοτε έκεϊνο τό παλαιό λόγιο: «τά δώρα των
βασιλέων πρέπει νά είναι βασιλικά». "Υστερα τήν κνρία "Αλκή Κν-
ριακίδον-Νέστορος, πού ανέλαβε τήν εισήγηση της διατριβής- οί πα
ρατηρήσεις της, καίριες, καί πλούσιες, βοήθησαν σημαντικά ατή
μείωση των ελαττωμάτων της εργασίας. Επίσης τους κνρίονς "Αλκή
Άγγέλον καί Παναγιώτη Μουλλα πού κράτησαν τό βάρος της σννει-
σήγησης- τέλος δλα τά μέλη τον Φιλοσοφικού τμήματος τον Άριστο-
τελείον Πανεπιστημίον Θεσσαλονίκης πού αποδέχθηκαν τήν εργασία
ώς διδακτορική διατριβή.
"Ενα μεγάλο μέρος της εργασίας εκπονήθηκε ατό Κέντρο Νεοελλη
νικών Έρεννών τον Ε.Ι.Ε., ενταγμένο στό πρόγραμμα «Κίνηση τών
Ιδεών καί νεοελληνική σκέψη. Σχέσεις μέ τή Δύση καί τήν Ανατολή».
"Ολοι οί συνάδελφοι σννέβαλαν, μέ τόν τρόπο τονς, ώστε ή εργασία
νά πάρει έντελέστερη μορφή. "Ας μνημονεύσω δμως ξεχωριστά τήν
κνρία Λονκία Δρούλια, πού καί προσωπικά, άλλα καί ώς διενθύν-
τρια, μέ βοήθησε πολλαπλά, τους κνρίους Έμμ. Ν. Φραγκίσκο, Δη
μήτρη Γ. Άποστολόπονλο, Παναγιώτη Μιχαηλάρη, τήν κνρία Μα-
ρία-Χριστίνα Χατζηιωάννον καί Ιδιαίτερα τόν Τριαντάφνλλο Ε.
Σκλαβενίτη, στους όποίονς χρειάστηκε νά στηριχτώ τόσες φορές,
Ιδίως στά τελενταΐα χρόνια - καί δχι μόνο για προβλήματα επιστημο
νικά.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 17
"Επειτα οφείλω Ιδιαίτερες ευχαριστίες στη διεύθυνση καί ατό

προσωπικό των εκδόσεων «Θεμέλιο», πού ανέλαβαν την ευθύνη, άλ
λα καί τό ρίσκο της έκδοσης. Κι έδώ θά 'θελα νά αναφερθώ ξεχωρι
στά στην κυρία Μαρία Εύσταθιάδη γιά τη θερμή της εισήγηση, τήν
κυρία Βάσω Κυριαζάκου, πού ατό μεράκι της οφείλει πολλά ή τυπο
γραφική εμφάνιση, καί τόν κύριο Βασίλη Μαραγκό, πού έκτος από
τίς διορθώσεις, πρότεινε συχνά καί βελτιώσεις ατή γραφή.
"Ομως οι οφειλές δεν έχουν τέλος. Είναι πολλοί οι φίλοι πού μοϋ
συμπαραστάθηκαν, ποικιλότροπα, στις δυσκολίες πού κάθε στιγμή
προέκυπταν σέ δλους κάτι χρωστά ετούτη ή εργασία. Τά πιό πολλά
βέβαια τά χρωστά στην 'Ιωάννα Πετροπούλου-Πολίτη, πού κοντά στ'
άλλα, στάθηκε καί ή πρώτη πού διάβαζε καί συνάμα έλεγχε τό κάθε
ολοκληρωμένο στάδιο.
"Αφησα τελευταϊον τόν κύριο Φίλιππο Ήλιου. Νομίζω πώς ή
αφιέρωση της εργασίας α' αυτόν φανερώνει τό μέγεθος της οφειλής.
Δέκα χρόνια τώρα εισπράττω, κάτι έπρεπε ν' άντιχαρίσω.
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ
Ή αλλαγή της οπτικής γωνίας
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΕΓΡΩΠΗ
1770-1830
Στά 1830 ένας μέσος τύπος ευρωπαίου έφηβου θά αισθανόταν

τον κόσμο διαφορετικά άπό ο,τι, δυό γενιές πρίν, ό παππούς του.
Πολλά είχαν αλλάξει, καί στον κόσμο, καί στον τρόπο μέ τόν
οποίον οι άνθρωποι τόν έβίωναν. «Μέσος τόπος»- αναφέρομαι στον
έφηβο των πόλεων, και ακριβέστερα στον αστό έφηβο. "Οχι πώς ή
ζωή των υπόλοιπων δέν είχε αλλάξει, όμως, δλα όσα θά παρακο
λουθήσουμε στό βιβλίο ετούτο, αφορούν συνειδήσεις των ηγετικών
στρωμάτων της κοινωνίας. Σέ αυτά τά στρώματα άφορα καί ό
τίτλος «Ή ανακάλυψη των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών»,
γιατί, άπό λόγους καί αιτίες που θά μείνουν έξω άπό τήν προβλη
ματική μας, είναι τά στρώματα, πού καθόρισαν τους κανόνες συμπε
ριφοράς τοΰ συλλογικού σώματος, τίς αξίες καί τίς απαξίες πού
κυριάρχησαν γενικά. Ή ιδεολογία τους επιβλήθηκε, καί αυτή μάς
κληροδοτήθηκε.
"Ομως ας πάροικε τά πράγματα μέ μιά σειρά. Τί είχε αλλά
ξει καί τί είχε παραμείνει σταθερό — σάν τάση βέβαια, όχι στό
επίπεδο των γεγονότων— κατά τή διάρκεια των δυο γενεών; Τί
ήταν εκείνο πού επέτρεψε νά αλλάξει ή οπτική γωνία στίς ανθρώ
πινες θεωρήσεις, ώστε νά έρθουν στην επιφάνεια αξίες, συμπεριφο
ρές καί δημιουργήματα πού σήμερα ονομάζουμε λαϊκά, πού προέρ
χονται δηλαδή άπό τόν κόσμο, τίς πρακτικές καί τήν ιδεολογία
τών αγροτικών κυρίως στρωμάτων; Τί τελικά σημαίνει ότι τό κυ
ρίαρχο πνευματικό ρεύμα στά 1770 ονομαζόταν Διαφωτισμός, ενώ
τό αντίστοιχο τού 1830 Ρομαντισμός, καί πώς συνδέεται αυτό μέ
τό ειδικό θέμα πού εξετάζουμε;
Είναι ευνόητο πώς καί τά όρια τά χρονικά είναι κάπως συμ
βατικά, καί τά θέματα ετούτα μονάχα νά τά ύπομνήσω επιζητώ.
22 ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ: Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΓΩΝΙΑΣ
Οϊίτε απότομα πραγματοποιούνται οί αλλαγές, ούτε, πολύ περισσό

τερο, γίνονται ταυτόχρονα αισθητές από τό συλλογικό σώμα. Κι
άλλωστε δέν μας άφορα ή περιγραφή, ή έστω ή επισκόπηση, των
γενικών αυτών φαινομένων χρειάζεται απλώς νά φανεί κάπως ή
συνάφεια τους μέ τό θέμα μας.
ΟΙ ΤΟΜΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΪΝΕΧΕΙΕΣ
Στηριγμένοι συνήθως στις μαρτυρίες καί στίς εκδηλώσεις τών

ανθρώπων πού έβίωσαν τήν εποχή, τείνουμε νά θεωρήσουμε πώς ή
σημαντική αλλαγή πού πραγματοποιήθηκε στή διάρκεια τών εξήν
τα αυτών χρόνων στάθηκε ή ριζική μεταβολή του ιδεολογικού συ
στήματος: ή εκτόπιση τοΰ Διαφωτισμού άπό τόν Ρομαντισμό. Τεί
νουμε επίσης νά νοούμε τά δύο αυτά ρεύματα αντιθετικά· δπου τό
πρώτο παρουσιάζει θέση, νά αναζητούμε άρση στό δεύτερο· νά συλ
λαμβάνουμε λοιπόν τά φαινόμενα μέσα άπό ζεύγη: νοησιαρχία ό
Διαφωτισμός, συναισθηματική προσέγγιση ό Ρομαντισμός· πολιτι
κά ριζοσπαστικός ό πρώτος, συντηρητικός ό Βεύτερος — καί τά πα
ρόμοια. Εγκλωβισμένοι έτσι μέσα σ' αυτή τή λογική, τείνουμε
ακόμα νά θεωρήσουμε πώς οί μεταλλαγές τών πνευματικών ενδια
φερόντων γενικότερα εξαρτώνται άπό τά δύο αυτά ρεύματα καί,
ευρύτερα, πώς ή κοινωνία μετατοπίστηκε άπό έ'ναν προσανατολισμό
πού ακολουθούσε ως τά 1770-1800, προς κάποιον άλλον, ό όποιος
αναιρούσε -τουλάχιστον σέ αρκετά καίρια σημεία— τήν πορεία πού
είχε πραγματοποιηθεί.
"Αν απομακρυνθούμε άπό τή σύλληψη ετούτη, καί προσπαθή
σουμε νά θεωρήσουμε τό σύνολο της τροχιάς πού διέγραψε ή ευρω
παϊκή κοινωνία σ' αυτά τά χρόνια, θά διαπιστώσουμε, κάπως αντί
θετα, πώς οί αλλαγές καί οί τροπές τών τάσεων είναι μικρότερες,
καί πώς οπωσδήποτε οί συνέχειες πλειοψηφούν. Τά βασικά καί τά
κύρια χαρακτηριστικά πού διέπουν τήν κοινωνία στην πεντηκονταε
τία πού εξετάζουμε έχουν εκδηλωθεί άλλου άπό τίς αρχές, άλλου
άπό τά μέσα τοΰ 18ου αιώνα. Σχηματικά καί συμβατικά, συνοψί-
Ή Ευρώπη αυξάνει καί μεγαλώνει. Αυξάνεται ό πληθυσμός·

αυξάνονται οί δικαιοδοσίες της Ευρώπης στον υπόλοιπο κόσμο- αυ
ξάνεται ή παραγωγή τών αγαθών αυξάνονται οί ρυθμοί της παρα
γωγικότητας. Αυτό είναι τό ενα· συνάμα διογκώνεται ή παρουσία
Η ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΕΤΡΩΠΗ 23
μιας μεσαίας τάξης, καί απόλυτα καί ποσοστιαία. Πολλαπλασιά

ζονται έτσι καί τά άτομα πού παρεμβαίνουν στίς κοινωνικές διερ
γασίες.
Μιά σειρά άπό μεταλλαγές στον οικονομικό τομέα -πού ορι
σμένες τους έχουν εμφανιστεί σάν σπέρμα έδώ καί μισή χιλιετηρί
δα— έχουν αρχίσει νά οδηγούν σ' έ'ναν καινούριο τρόπο παραγωγής,
τόν κεφάλαιοκρατικό. Οι φεουδαρχικές δομές εξαφανίζονται στα
διακά, καί τό καινούριο πλέγμα τής οικονομικής ζωής επιβάλλε
ται, καί ρυθμίζει την παραγωγή ακόμα καί σέ περιοχές όπου ή
παλιά οικονομική οργάνωση δέν ανατρέπεται.
Καί στό πολιτικό πεδίο ή τάση παραμένει σταθερή: κλιμακω
τά ή μεσαία τάξη —πού στά χρόνια τούτα οργανώνεται ως αστική—
αποκτά ολοένα καί περισσότερες προσβάσεις στην πολιτική ηγεσία.
Σιγά σιγά, μέσα άπό διαδικασίες άλλοτε εμφανώς επαναστατικές,
άλλοτε δχι, ή τάξη αυτή θά κυριαρχήσει στην εξουσία.
"Ομως στό χώρο τών δικών μας ενδιαφερόντων τά πράγματα
δέν ακολουθούν τό ΐδιο σταθερή πορεία. Ένώ οι βασικές ροπές πα
ραμένουν καί ισχυροποιούνται δσο προχωράμε προς τό 1830 —μάλι
στα δέν έχουν ανατραπεί ουσιαστικά ώς στ^έρα— διαπιστώνουμε
σημαντικές αλλαγές στίς νοοτροπίες. Ή παντοδυναμία τού Διαφω
τισμού, τού αδιαμφισβήτητου τέκνου τής μεσαίας τάξης, αρχίζει
νά κλονίζεται· προβάλλουν τώρα πρωτοφανέρωτα ρεύματα πού τόν
αντιστρατεύονται. Συνάμα ή επαναστατική ορμή στό πολιτικό επί
πεδο παλινωδεί, αλλάζει πρόσωπο, καί τελικά, αντί νά διευρυνθεί,
συρρικνώνεται. Τό συνέδριο τής Βιέννης επισφραγίζει τήν ήττα τού
καινούριου προσώπου της.
'Ωστόσο δέν πρόκειται ούτε γιά στροφή ούτε γιά αντινομία:
πρόκειται γιά διάσπαση. Τό νήμα τοΰ ορθού λόγου δέν χάνεται·
απλώς μεταπηδά σέ άλλους τομείς — στην τεχνολογία, στην πολι
τική οικονομία, στην εκπαίδευση. Ούτε ή επαναστατική ορμή χά
νεται - τό μόνο πού χάνεται, προσωρινά, είναι τό πολιτικό της πρό
σωπο. Καί ακριβώς ή έ'νταση, ό πολλαπλασιασμός τών τάσεων
αυτών σέ ενα τμήμα τής μεσαίας τάξης γέννησε τήν ανάγκη αν
τίρροπων μηχανισμών. Χρειάστηκε νά εκφραστούν οι φοβίες, οί δι
χογνωμίες, οί άμφιταλαντεύσεις — τέλος πάντων τό κοινωνικό κό
στος πού απορρέει άπό εκείνο τό «τόλμησον φρονείν», ή, γιά νά
χρησιμοποιήσουμε δικά μας παραδείγματα, τό κόστος τοΰ «Οποιος
ελεύθερα συλλονάται, συλλογάται καλά».
24 ΠΡΟΤΠΟΘΕΣΕΙΣ: Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΓΩΝΙΑΣ
ΤΟ ΕΓΡΟΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΛΑΠΛΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΑΣ ΤΑΞΗΣ
Ή κυριαρχία της μεσαίας τάξης στηρίχτηκε, ξέρουμε, σε οι

κονομική βάση διαφορετική· κριτήριο της οικονομίας είναι τώρα ή
παραγωγή: ό προσπορισμός καί ή ανακατανομή του κέρδους αποτε
λεί πιά τον συνεκτικό κρίκο ανάμεσα στά μέλη της κοινωνίας. Τό
παλιό σύστημα της 'ιεραρχίας καταλύεται, καί οι παραγωγικές
διαδικασίες επιβάλλουν τόν ελεύθερο ανταγωνισμό. 'Ανοίγεται έτσι
ό δρόμος του υποκειμενισμού, της ατομικής προσπέλασης· τό οργα
νωμένο συντεχνιακά σύστημα υποχωρεί ολοένα καί περισσότερο
στους οικονομικούς ανταγωνισμούς, δπου τό κάθε άτομο είχε τή
δυνατότητα άλλα καί τήν υποχρέωση νά δοκιμάσει τήν προσωπική
του τύχη. Είχε πάψει νά αποτελεί τμήμα μιας άνωθεν δομημένης
κοινωνίας- έγινε κι αυτό ελεύθερο — καί μοναχικό.
Ή ροπή αυτή δεν είναι διόλου καινούρια- τό καινούριο είναι
δτι ή ολοκλήρωση τοϋ φαινομένου επιδρά πολύπλοκα, καί δημιουρ
γεί αλυσιδωτές αντιδράσεις, πού συχνά παίρνουν διαφορετικές,
ακόμα καί αντιθετικές μεταξύ τους κατευθύνσεις1. Αυτό σημαίνει
πώς καί οι θεωρήσεις του κόσμου, οι ιδεολογικές του ερμηνείες, δέν
εντάσσονται σέ μιά μονόδρομη πορεία. Καί καθώς τό κοινωνικό σύ-
νο\ο έ'χει αυξηθεί ποσοτικά, πολλαπλασιάζονται οί κάθε είδους τά
σεις. Στά χρόνια πού μελετάμε εμφανίζεται σαφώς ή πολυμέρεια
των ρευμάτων, γιατί ή πορεία της μεσαίας τάξης δέν μπορεί νά
πραγματοποιηθεί μέ τρόπο ενιαίο: διαφοροποιείται κατά τόπο, δια
φοροποιείται σύμφωνα μέ τι'ς συνθήκες καί τίς συγκυρίες. Τά ασα
φή της όρια προς τά πάνω καί προς τά κάτω, ό οικονομικός καί Οχι
θεσμικός προσδιορισμός της, τήν κατασταίνουν πολύμορφη· γιά νά
επιβληθεί, ή έστω γιά νά αύτοσυγκροτηθεί, καταφεύγει σέ συμμα-
1. « Ό Ρομαντισμός είναι λιγότερο ή εμφάνιση μιας καινούριας έννοιας περί

τού άνθρωπου καί πιό πολύ ή εμφάνιση μιας λογοτεχνικής μορφής πού επιτέλους
αποδόθηκε στην εικόνα τού άνθρωπου πού ό 18ος αιώνας είχε συλλάβει, δίχως νά
μπορέσει νά τήν εκφράσει αισθητικά. Ό 18ος αιώνας νοεί τόν σύγχρονο άνθρωπο,
άλλα χρησιμοποιεί τίς κλασικές μορφές (κι έτσι εξηγείται ή σημασία τής διανόη
σης του κι ή αδυναμία των καλλιτεχνημάτων του)». Gaétan Picon, «Le Romanti-
sme», στό Encyclopédie de la Pléiade, Histoire des littératures, II, Παρίσι 1956, 152.
"Αν καί ή διατύπωση αύτη προσκολλάται υπερβολικά σέ μιά μορφολογική θεώρηση
των φαινομένων, παρέχει ωστόσο μιά γόνιμη καί ευσύνοπτη περιγραφική παρου
σίαση.
Η ΚΑΙΝΟΪΡΙΑ ΕΪΡΩΠΗ 25
χίες ποικίλες, συχνά εφήμερες. Κι έπειτα στό εσωτερικό της δια

μορφώνονται πολλαπλές τάσεις, πού στην επιφάνεια τους, τουλά
χιστον, συμβαίνει νά άλληλοσυγκρούονται.
Αυτά δλα, τά γνωστά καί κάπως κοινοτοπικά, μας χρειάζον
ται γιά νά επισημάνουμε τά έξης σημαντικά γιά τό θέμα μας:
πρώτον δτι ή καλλιτεχνική απόλαυση παύει κι αυτή νά εντάσσεται
σ' ένα αυστηρά Ιεραρχημένο σύνολο, καί λοιπόν ότι οι δημιουργοί
της, οι καλλιτέχνες, ή δσοι μέ τόν άλφα εϊτε βήτα τρόπο προβάλ
λουν κάποιο καλλιτεχνικό έργο, αποδεσμεύονται άπό τίς άμεσες
σχέσεις τους μέ τήν κοινωνία, καί λειτουργούν μέ περισσότερη αυ
τονομία1 είναι κι αυτοί άτομα ελεύθερα, καί μοναχικά. Δεύτερο
—στενά δεμένο μέ τό πρώτο— πώς εμφανίζονται πιά ταυτόχρονα
πολλές τάσεις στή λογοτεχνία, καθόλου όμόγνωμες στον καλλιτε
χνικό, ιδεολογικό, κλπ. προσανατολισμό: μπαίνουμε στή βασιλεία
της μόδας, μέ τήν έννοια τοϋ πρόσκαιρου άλλα καί μερικού ρεύμα
τος. "Ας σταθούμε λίγο περισσότερο στά δυο αυτά φαινόμενα.
Ξέρουμε πώς ή παρουσία ενός πολυάριθμου καί αυτόνομου κοι
νού σήμαινε τήν απελευθέρωση τοϋ καλλιτέχνη δημιουργού άπό
τίς λογής πατρωνείες της αυλής, των ευγενών, τών ισχυρών. Σή
μαινε ωστόσο καί κάτι ακόμα: δτι ό καλλιτέχνης ήταν πιά «απο
κομμένος άπό μιαν αναγνωρίσιμη λειτουργία, πάτρωνα ή κοινό, καί
αφημένος νά σκορπίζει τήν καρδιά του σάν εμπόρευμα σέ μιά αγορά
τυφλή- νά αγοραστεί ή Οχι [...]. Ό καλλιτέχνης λοιπόν απόμενε
μονάχος, πυροβολώντας στή νύχτα, αβέβαιος ακόμα καί γιά τόν
απόηχο» 3 . Άπό τόν Ρομαντισμό καί υστέρα, γεννιέται αυτό τό εί
δος καλλιτέχνης-παράξενο δν, πού αντιστρατεύεται τίς κυρίαρχες
τάσεις τής κοινωνίας του, μένει ακατανόητος, καί πού λειτουργεί
γιά ένα μόνο τμήμα της, τό αιρετικό- είτε απλώς καλύπτει, σάν
άλλοθι ή σάν ανάγκη, δσους άκροκοιτάζουν προς τήν αίρεση.
Ή αυτονόμηση λοιπόν τού καλλιτέχνη, καί τό ομόλογο της,
ή αυτονόμηση τής καλλιτεχνικής απόλαυσης άπό τή μεριά τού δέ
κτη, εμφανίζονται καί επιβάλλονται στά χρόνια αυτά. Ή παρου
σία μιας μόδας διόλου δέν συνεπάγεται τόν αποκλεισμό άλλων.
2. Πλούσια τά στοιχεία πού προσφέρει γιά τό ζήτημα αυτό τό εγχειρίδιο τοΟ

Arnold Hauser, Κοινωνική ιστορία τής τέχνης, μτφρ. Τάκη Κονδύλη, Γ', 'Αθήνα
(Κάλβος) 1970, 21 καί ιδίως 53 κ.έ. 'Ενδεικτική, αντίστροφα βέβαια, είναι ή
απέχθεια προς τό κοινό, πού δέν χάνει ευκαιρία να μήν τη σημειώσει ο Stendhal
3. Eric J. Hobsbawm, The Age of Revolution, Α,ονδίνο (Cardinal) 1973, 3 1 .
26 ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ: Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΙΩΝΙΑΣ
Έτσι παρά την ορμητική παραγωγή ρηξικέλευθων αισθητικά έρ

γων, ή παρουσία των κλασικότροπων δεν υποχωρεί: λόγου χάρη,
γύρω στά 1820, τή στιγμή πού ή γαλλική εκδοχή του ρομαντικού
κινήματος αρχίζει τή θυελλώδη πορεία της, ένας καί μόνο εκδότης
πουλάει τριάντα μία χιλιάδες αντίτυπα μιας πενηντάτομης έκδο
4
σης του Βολταίρου .
Μέσα στό κλίμα αυτό θά πρέπει νά εντάξουμε τό ενδιαφέρον
της ευρωπαϊκής διανόησης γιά τά λαϊκά δημιουργήματα προκειμέ
νου νά τό εννοήσουμε καλύτερα. Ή εμφάνιση του μπορεί νά οφείλε
ται σέ ποικίλους λόγους —καί θά προσπαθήσουμε παρακάτω νά τους
εντοπίσουμε— άλλα δέν πρέπει, παρασυρμένοι άπό τόν όγκο πού θά
πάρει τό φαινόμενο στη διαπραγμάτευση του, νά θεωρήσουμε ότι
αποτέλεσε τίποτα περισσότερο άπό ενα μερικό ενδιαφέρον, άπό μια
επιπλέον δυνατότητα πού προσέφερε ενα πλούσιο αριθμητικά κοινό,
μία πολυμέρεια στον αισθητικό καί ιδεολογικό τομέα, ενα σύστημα
διαρκούς ανανέωσης τού λογοτεχνικού γεγονότος άπό τις αλλεπάλ
ληλες μόδες.
Τό ενδιαφέρον γιά τά λαϊκά δημιουργήματα δέν απώθησε τό
αντίστοιχο γιά τά λόγια, δέν αντικατέστησε τίποτε. Προστέθηκε.
Ή προσπάθεια μας λοιπόν είναι νά εννοήσουμε τί του επέτρεψε ν'
άναφυεί καί ν' ανθίσει. Ωστόσο, προτού προχωρήσουμε στην εξέτα
ση της γένεσης τού φαινομένου, επιβάλλεται νά εντοπίσουμε τρεις
βασικές καί κύριες, κατά τή γνώμη μου, μεταλλαγές, απότοκα
μιας επιβολής της μεσαίας τάξης στό κοινωνικό οικοδόμημα, καί
προϋποθέσεις γιά τήν εμφάνιση τού λαογραφικού ενδιαφέροντος: τή
γένεση της εθνικής συνείδησης, τή γένεση τού Ρομαντισμού, καί
τόν κατακερματισμό της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας σέ εθνικές σχο-
λές.
Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ
Δέν θα ήθελα καθόλου νά εμπλακούμε στό πολύπλοκο ζήτημα

τού τί ακριβώς είναι έθνος, σέ τί διαφοροποιείται άπό τήν εθνότη
τα, πότε εμφανίζεται σπερματικά, καί τά παρόμοια: αυτοπεριορί
ζομαι στό ζήτημα της συνείδησης τού φαινομένου, των γενικών
της τάσεων μάλιστα. Καί αυτό πού έχουμε νά παρατηρήσουμε εδώ,
είναι δτι, ένώ στά πρώτα βήματα της ανόδου της ή μεσαία τάξη
4. Hauser, δ.π., 249.
Η ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΕΪΡΩΠΗ 27
προέτασσε στην ιδεολογική της συγκρότηση μιά παγκόσμια, διεθνι

στική κοσμοθεώρηση, άπό τά 1770 —σχηματικά— διαβλέπουμε τά
στοιχεία πού θά συγκροτήσουν τό αντίθετο ρεύμα.
"Ας μήν τό θεωρήσουμε αντίφαση. Ή βαθμιαία εδραίωση της
κυριαρχίας της μεσαίας τάξης μετατοπίζει την ενότητα κάθε συνό
λου σε βάση διαφορετική. Συνεκτικός κρίκος δεν είναι πιά ό ηγεμό
νας καί ή πίστη των υπηκόων του —των οποίων υπηκόων του— σε
αυτόν, παρά ενα σύνολο ομοιογενές καί ισότιμο, ο'ι πολίτες. Πρέπει
"λοιπόν νά επισημανθούν οι δεσμοί πού τους ενώνουν, καί νά συγκρο
τηθούν σέ 'ιδεολογικό σύστημα.
Πραγματικά οι εθνικές συνειδήσεις γεννήθηκαν στην Ευρώπη
της εποχής αυτής ακριβώς — καί θά στηριχτούμε 'ιδιαίτερα στην
καινούρια ετούτη τροπή των συλλογικών συνειδήσεων. Φυσικά ό
λόγος είναι γιά έναν εθνισμό τής μεσαίας τάξης, της αστικής· οι
αγροτικοί πληθυσμοί είναι πολύ αμφίβολο αν είχαν εμποτιστεί ακό
μα τότε αρκετά, ώστε νά ξεπεράσουν τό στενό τοπικό συναίσθημα.
Οί ενδείξεις ότι τό φαινόμενο μορφοποιείται καί επιβάλλεται
είναι πολλές — καί εξω άπό τά πλαίσια μας. "Ισως ή πιό εμφαντι
κή νά είναι ή δημιουργία τών συμβόλων, ό εθνικός ύμνος τής Γαλ
λίας χρονολογείται άπό τό 1792, τής Πολωνίας άπό τό 1795, τής
Γερμανίας τό 1805, τής 'Ελβετίας τό 1811, τής Ελλάδας τό
1823, τής 'Ιταλίας τό 1848. ΟΊ χρονολογίες δέν σημαίνουν
αναγκαστικά καθιέρωση· άλλα έχει βέβαια σημασία πώς δταν,
στον 20όν αιώνα, οί Πολωνοί απόκτησαν τή δυνατότητα νά έχουν
εθνικό ύμνο, ανάτρεξαν σέ τραγούδι του 1795. Παρόμοιες παρατη
ρήσεις θά είχε κανείς καί γιά τίς εθνικές σημαίες. Ή τρίχρωμη
γαλλική, πού αντικαθιστά τους κρίνους τών Λουδοβίκων, αποτελεί
έδώ τό πιό γνωστό παράδειγμα. Κι άς θυμηθούμε ακόμα πώς στή
Γαλλία μέ τήν επανάσταση τοΰ 1830 αλλάζει ό τίτλος τοΰ ανώτα
του άρχοντα: άπό «βασιλιάς τής Γαλλίας» ονομάζεται πιά «βασι
λιάς τών Γάλλων».
'Ωστόσο αυτό πού άφορα στή δική μας συνάφεια, είναι οί δια
φοροποιήσεις πού δημιούργησαν οί καινούριες ετούτες ροπές σέ κάθε
εθνικό σύνολο. Γιατί άλλου ή μετατροπή τής βάσης τού εθνικού
συνόλου στάθηκε εσωτερικό πολιτικό πρόβλημα —όπως στή Γαλ
λία— ενώ άλλου, δπου τό εθνικό σύνολο ήταν υπόδουλο ή διασπα
σμένο -^τυπικό παράδειγμα τής δεύτερης κατηγορίας ή Γερμανία—
ή καινούρια αύτη τροπή της συλλογικής συνείδησης είχε νά υπερνι

κήσει επιπρόσθετες δυσκολίες.
Στή Γαλλία τό ζήτημα κρίθηκε άπό τόν συσχετισμό των πο
λιτικών δυνάμεων. Οι οπαδοί της δημοκρατίας είναι καί οπαδοί του
έθνους, ή λέξη «nation» σταθεροποιείται τότε στή σημερινή της
σημασία· παράλληλα πολλαπλασιάζεται ή χρήση της λέξης «pa
trie», πιό φορτισμένης συναισθηματικά, όπως εύκολα διαπιστώνου
με άπό ορισμένα παράγωγα της, πού χρονολογούνται, ακριβώς,
στην επαναστατική περίοδο — τό «patriote» γίνεται συνώνυμο του
επαναστάτης . Κάποια χρόνια αργότερα, κατά τήν παραμονή του
στην 'Ιταλία, ό Stendhal σημείωνε: « Ό πρεσβευτής της χώρας***
μοϋ επεσήμανε χτες με πόσο ενθουσιασμό χειροκροτά ό λαός αυτός
στό άκουσμα της λέξης πατρίδα. Τό ίακωβίνικο αυτό συναίσθημα
προέρχεται δίχως άλλο άπό τόν Alfieri καί τους Γάλλ<τυς»6.
Μά ακόμα πιό χαρακτηριστική είναι μιά μαρτυρία τής επανα
στατικής περιόδου. Στά 1792, στό Παρίσι, σέ θεατρική παράσταση
πού παρακολουθούσε καί ή βασίλισσα, κάποια στιγμή μιά ηθοποιός
πού κρατούσε ρολό υπηρέτριας έπρεπε νά πει «αγαπώ την κυρία
μου». Μόλις τό είπε, ενθουσιασμένοι, ορισμένοι θεατές άρχισαν νά
φωνάζουν «αγαπάμε τήν Κυρία μας», καί «ζήτω ή Κυρία μας», ή
βασίλισσα δηλαδή. 'Οπότε, εκείνοι πού είχαν διαφορετικά πολιτικά
συναισθήματα, απάντησαν «ζήτω τό έθνος». Στό πανδαιμόνιο πού
ακολούθησε, οί φιλοβασιλικοί ανταπάντησαν «κάτω τό έθνος» — «à
bas la nation» .
'Αργότερα πάλι, στά 1815, ο Maine de Biran έκρινε ότι τό
«μοναρχικό» συναίσθημα ήταν «τό μόνο πού θά μπορούσε νά μας
συνενώσει [τους Γάλλους, δηλαδή] καί νά θέσει τέρμα στίς ολέ
θριες διαιρέσεις καί νά διατηρήσει στά μάτια τής Ευρώπης, όπως
καί στά δικά μας, τό δικαίωμα νά ονομαζόμαστε ακόμα έ'θνος» .
5. Στηρίζομαι στίς ερμηνείες πού περιέχει τό Petit Robert, έκδ. 1973. Προσ
θέτω οτι ή πρώτη χρήση τοΰ επιρρήματος «patriotiquement» είναι τοΰ 1793 τού
όρου «patriotisme» τοΰ 1750: τό παράθεμα τοϋ Robert προέρχετα! άπό τόν d' Hol
bach, καί είναι άκρως χαρακτηριστικό.
6. Stendhal, Rome, Naples et Florence, III, Παρίσι χ.χ. (εκδ. Divan) 18. Τό
επεισόδιο χρονολογείται στά 1817.
7. Ή περιγραφή τοΰ γεγονότος οφείλεται στον abbéBarruel, Histoire du Jaco-
binisme, III, 1798, 184. 'Αντλώ άπό τόν Jean Plumyène, Les nations romantiques.
Histoire du nationalisme, Παρίσι (Fayard) 1979, 62-63 καί 400.
8. "Ο π, 52' τό παράθεμα άπό το ημερολόγιο τοΰ Maine de Biran
H KAINOrPIA ΕΪΡΩΠΗ 29
Θά μπορούσαν νά αρκέσουν καί μόνο αυτά τά παραδείγματα

γιά νά φανεί ή πολιτική σημασία πού έπαιρνε ή έννοια έθνος. Στά
1815 ό Maine de Biran την είχε ολότελα αποδεχθεί, εξακολουθούσε
δμως νά προβάλλει γιά κύριο συστατικό της στοιχείο τη συσπείρω
ση γύρω άπό έναν μονάρχη.
'Αντίθετα στη Γερμανία τό φαινόμενο πήρε άλλες διαστάσεις.
Καθώς έλειπε ή κληρονομημένη άπό τό παλιό καθεστώς ενιαία
κρατική συγκρότηση, ή απάντηση στό ερώτημα «ποιοί ακριβώς
αποτελούν τό γερμανικό έθνος;» δέν ήταν απλή. Υπήρχε τό πρό
βλημα τής εθνικής ταυτότητας· ένα μέρος τους ήταν υπήκοοι τής
Αυστροουγγαρίας, άλλο του ηγεμόνα τής Πρωσσίας, άλλοι ζοΰσαν
σε μικρά αυτόνομα, συχνά αδύναμα, κρατίδια. Έπειτα υπήρχαν
γύρω ένα σωρό δίγλωσσες εθνότητες ή αμφίβολα σύνολα: στά νότια
οί Τυρολέζοι, οι γερμανόγλωσσοι 'Ελβετοί· οι σλαβόφωνοι ανατο
λικά - οι Άλσατοί, οί Λορραινοί δυτικά- τά προβληματικά συνορια
κά δουκάτα μέ τή Δανία βόρεια — καί τά λοιπά.
Καί κάτι πιό σημαντικό. Ή δημιουργία ενός εθνικού κράτους
θά έφερνε τους Γερμανούς στην πρώτη σειρά τών ευρωπαϊκών
λαών, θά μπορούσε νά τους αναδείξει σε μεγάλη δύναμη. « Ή Γερ
μανία έπρεπε νά ήναι ένα καί σύμφωνη [...] πρέπει όλ' οί Γερμανοί
ν' άγαπούνται ωσάν αδέλφια, καί νά μήν ξεχωρίζουνται οί Άου-
στριακοί, Προύσσοι, Παυαροί, Σάξωνες, Βυρτενβεργέζοι» . Τό θέ
μα ξεπερνούσε τίς εσωτερικές ανακατατάξεις, καί συνδεόταν μ' ευ
ρύτερες, ευρωπαϊκές — άλλωστε είναι κοινός τόπος πώς ή μεσαία
τάξη χρειαζόταν εύρος γιά νά αναπτυχθεί.
Τά προβλήματα αυτά οδήγησαν σέ μιά διαφορετική αντιμετώ
πιση τών εθνικών αναζητήσεων. Τό καίριο ήταν έδώ νά επιτευχθεί
ή πολιτική ενότητα καί, ένόσο έλειπε αυτή, νά τονιστούν τουλάχι
στον τά στοιχεία πού αποτελούσαν τους δρους της. Έτσι προέκυψε
μιά αντίληψη πού ερχόταν νά αντιταχθεί στίς «παγκόσμιες» τάσεις
τού άιαφωτισμού καί νά επισημάνει τίς εθνικές ιδιοτυπίες.
9. Βιβλιαράκι κατ' έρωταπόκριαιν περί λογής λογιών πραγμάτων αναγκαίων μάλι

στα εις τήν Πατρίοα τών Γερμανών, οι' ολονς τους Γερμανούς Πολίτας καί χωριανούς,
μτφρ. Στέφανου Κανέλου, Ύδρα 1824, 21 καί 24. Πρόκειται γιά μιά σύντομη
πολιτική αγωγή, γραμμένη άπό σαφώς δημοκρατική σκοπιά' συγγραφέας της εί
ναι ό W. F. Schultz, βλ. G. Veloudis, Germanograecia. Deutsche Einflüsse auf die neu-
griechische Literatur, I-II, "Αμστερνταμ 1983, 60 καί 540, ύποσ. 172. Ή χρονολο
γία τοΰ πρωτότυπου είναι 1819.
30 ΠΡΟΪΠΟΘΕΣΕΙΣ: Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΓΩΝΙΑΣ
Γιά πολλές άπό τίς ευρωπαϊκές εθνότητες, Ιδίως γιά δσες

ζούσαν διαμελισμένες σε διαφορετικές ηγεμονίες, ή συνενωμένες μέ
συγγενικά τους σύνολα, δεν ήταν διόλου εύκολο νά αποκτήσει ξεκά
θαρα χαρακτηριστικά ή εθνική τους ταυτότητα, οϊίτε, πολύ πε
ρισσότερο, νά προσδιοριστούν μέ σαφήνεια τά γεωγραφικά εδάφη
πού τους αναλογούσαν.
Παρεκβατικά κάπως, καλό είναι νά σημειωθεί έδώ πώς γιά
τους Έλληνες παρόμοια ζητήματα δεν είχαν φανεί ακόμη. Ή
εθνική ταυτότητα υπήρχε —ώς τά 1830 τουλάχιστον οι βαλκανικοί
ανταγωνισμοί έλάνθαναν γιά τό ευρύ τμήμα της κοινωνίας— καί
λοιπόν τό ελληνικό εθνικό πρόβλημα είχε διαστάσεις περισσότερο
πολιτικές. Γιά νά μείνουμε στά ίδια παραδείγματα, ή λέξη «έθνος»
εισβάλλει στά χρόνια πρίν άπό τήν επανάσταση, οι λέξεις «Έλ-
λην», «Γραικός» επίσης, ένώ ή λέξη «γένος» μετατοπίζεται σημα
σιολογικά, χάνει τή σημασία της παροικίας ή τού θρησκευτικού
συνόλου καί μένει μονάχα γιά τόν εθνικό προσδιορισμό. Ή έλλειψη
πολιτικής ελευθερίας καί οί ιδιάζουσες συνθήκες τής βαλκανικής
είχαν συντελέσει ώστε τό «εμείς» νά στηρίζεται δχι στην υποταγή
σέ κάποιον βασιλιά, παρά στην κοινή πίστη. Τώρα δμως μετατοπί
ζεται προς τήν εθνική βάση, καί ή θρησκευτική υποτιμάται: καθώς
τό διαβλέπει αυτό, ό Π. Κοδρικάς —πού θά παρατηρεί, περισσότε
ρο, καί τά ανάλογα παρισινά φαινόμενα— σπεύδει νά διακηρύξει
πώς «δι' αυτής τής 'Ιεράς Πίστεως διεσώθη τό ελληνικό Γένος άπό
τέλειον άφανισμόν, καί αυτή ή διά τής Χριστιανικής Πίστεως
'Εθνική επωνυμία κατάντησεν ές τοσούτον ουσιώδες γνώρισμα τού
Έθνους, ώστε ένας Έλλην παύει νά αναγνωρίζεται Έλλην άμα
οπού παύσει νά αναγνωρίζεται Χριστιανός» 10 . Τά ίδια χρόνια ή
10. Μελέτη τής κοινής ελληνικής οιαλέκτον, Παρίσι 1818, σ. μ α ' . Δέν ξέρω
αν ήταν ό πρώτος που επισήμανε τή σύνδεση αύτη, κοινό τόπο τοϋ 19ου αίωνα και
των έπιβιωμάτων του. Γιά τίς σημασίες των λέξεων «έθνος», «γένος», βλ. τά
σχετικά λήμματα στό ευρετήριο τοϋ Κ . θ . Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός,
'Αθήνα 3 1 9 8 3 . 'Επίσης τά χωρία πού συγκεντρώνει ό N.B. Τωμαδάκης, ΟΙ "Ελλη
νες ώς Γένος καί "Εθνος κατά τήν Ιστορικήν ημών διαδρομήν καί ό Ιερός Άγων τον 1821,
'Αθήνα 1970 (ξανατύπωμα μέ προσθήκη προλόγου κλπ., άπό τήν 'Αθηνά, 71,
1969-70, 3-17). Πβ. τό μικρό σχόλιο τοϋ ίδιου, «Nazione, Rettore, Consul καί
Sindico», Ε.ΕΒ2 , 44 (1979-80) 164. Χαρακτηριστική τής ασάφειας πού είχαν
ακόμα οί δύο λέξεις γύρω στά 1750, είναι ή χρήση τους άπό τόν πατριάρχη
Σαμουήλ Χαντζερή· χρησιμοποιώ τήν έκδοση Γ. Βαλέτα, Λόγοι πατριωτικοί,
' Αθήνα 1948, 44, 62, 71 (έθνος) καί 47, 53, 54, 55-56, 71 (γένος).
H KAINOrPIA ΕΓΡΩΠΗ 31
λέξη «πατρίδα», πού παλαιότερα σήμαινε μονάχα τόν τόπο γεννή

11
σεως , αποκτά τή δεύτερη, τήν εθνική της σημασία, καί, προφα
νώς άπό γαλλική επίδραση, ή λέξη «πατριώτης» αποκτά καί τή
12
σημασία τοΰ «φιλόπατρις» .
Η ΓΕΝΕΣΗ TOT ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΓ
«Δεν υπάρχει σύστημα ρομαντικό αντίστοιχο με τή φιλοσοφία

-
τοϋ Διαφωτισμού κάτι τέτοιο μονάχα αρνητικά θά μπορούσε νά
οριστεί. Θά επισφράγιζε τή συμφωνία ανάμεσα σ' εκείνους πού δέν
θέλουν νά υποτάσσονται άλλο στους νόμους της λογικής. Μόλις οι
γενικές αρχές εγκαταλειφθούν, δέν απομένει παρά τό μερικό, τό
13
ατομικό» .
11. Βλ. λόγου χάρη τή χρήση της λέξης άπό τόν Βασίλειο Βατατζή, Περιη-
γητιχόν, publié par Ε. Legrand, ανατ. άπό Nouveaux Mélanges Orientaux, Παρίσι
1886, καί φωτομηχ. ανατύπωση Βιβλιοπ. Νότη Καράβια, 'Αθήνα 1972, μέρος
α', στίχος 126 καί 149. 'Ακόμα στά 1819 ό Κωνσταντίνος Οικονόμος περισσότε
ρο.την έννοια τοΰ τόπου καταγωγής χρησιμοποιούσε στό λόγο που εκφώνησε στίς
Κυδωνιές, βλ. Λόγος Κνδωνιακός Β' περί αγάπης πατρίδος, Αθήνα 1837. 'Αντίθε
τα σέ Ινα πολιτικό κείμενο, -γραμμένο γιά νά επικρίνει, λίγο μετά τό 1810, τή
συμπεριφορά τοΰ ανώτατου κλήρου, ή λέξη «πατρίς» χρησιμοποιείται μέ τό εθνικό
νόημα καί τόν συναισθηματικό φορτισμό, βλ. τό κείμενο στό: Πασχάλης Κιτρομη-
λίδης, «'Ιδεολογικές συνέπειες της κοινωνικής διαμάχης στή Σμύρνη», Δελτίο
Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 3 (1982) 28. Προσθέτω ενα χωρίο άπό τόν Δ.Ν.
Δάρβαρι, Χειραγωγία είς τήν καλοκαγαθίαν, Βιέννη 1802, 127 (κεφάλαιο «Περί
φιλοπατρίας, ειτουν αγάπης της πατρίδος»): «Πάντη σφαλεράς εχουσι κοινώς οι
άνθρωποι τοΰ τι ποτέ εστί πατρίς [...] όνομάζουσι κοινώς τόν τόπον ή τήν χώραν
δπου έγεννήθη τινας [...]. Πατρίς κυρίως είναι εκείνη ή μεγαλύτερα συντροφιά
της οποίας εϊμασθεν μέλος. 'Εκείνη ή επικράτεια εις τήν οποίαν ύποκείμεθα ή διά
τήν γέννησίν μας η διατί έκαταστάθημεν καί έκατοικήσαμεν».
12. Βλ. τα όσα άκρως χαρακτηριστικά σημειώνει ό Κοραής στην εισαγωγή
τών Ξενοφώντος 'Απομνημονεύματα καί Πλάτωνος Γοργίας, Παρίσι 1825, σ. ξζ'-
ξη'. Καλό παράδειγμα είναι επίσης ή αντικατάσταση της λέξης «Γραικία» άπό
τή λέξη «πατρίδα» σέ νεότερο αντίγραφο τοϋ Ρωσσαγγλογάλλου, βλ. Κ . θ . Δημα
ράς, «Δυο ακόμη απόγραφα τοϋ Ρωσσαγγλογάλλου», Ό 'Ερανιστής, 3 (1965) 5.
Δεν προχωρώ εδώ σε παράθεση χωρίων, σημειώνω ωστόσο πώς αρκετοί προεπανα
στατικοί περιηγητές εντυπωσιάζονταν άπό τήν έλλειψη πατριωτικών συναισθημά
των (βλ. C Μ. Woodhouse, The Philhellenes, Λονδίνο 1969, 57 -^χωρίς συγκεκριμέ
νη παραπομπή- καί Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην 'Ελλάδα, Tj, 'Αθήνα
1975, 222 — όπου χωρίο τοϋ Hughes). Ή παρατήρηση αυτή σημαίνει βέβαια πώς
ό ευρωπαϊκός πατριωτισμός ήταν πιό αναπτυγμένος.
13. Henri Brunschwig, Société et romantisme en Prusse au XVIII siècle, Παρίσι
(Flammarion) 1973, 338.
Ή παρατήρηση αύτη του Henri Brunschwig μου φαίνεται απα

ραίτητη γιά την κατανόηση του Ρομαντισμού- αλλιώς ή αντιφατι
κή του πολυμέρεια εμπλέκει τίς ερμηνευτικές απόπειρες, εϊτε
αναγκάζει τους ιστορικούς νά υπερτονίσουν τη μία ή τήν άλλη διά
σταση ενός φαινομένου, ενός ρεύματος, ενός εκπροσώπου. "Ας θυμη
θούμε πόσο περίπλοκα αντιφατικός εμφανίζεται λόγου χάρη ό
Ρουσσώ 14 , ή πόσο συχνές είναι οι μετατοπίσεις τών εκπροσώπων
άπό τό ενα σύστημα ιδεών στό αντίθετο του -τυπικό, συνήθως,
παράδειγμα εδώ είναι ò Fichte. Φυσικά ή απλή καί μόνο διαπίστω
ση της πολυμέρειας δέν αποτελεί παρά ενα πρώτο βήμα για τήν
κατανόηση της εποχής.
'Ωστόσο, αν δέν είναι σύστημα ό Ρομαντισμός, είναι οπωσδή
ποτε στάση, νοοτροπία. Ώ ς «νοοτροπία του θαύματος» προσπαθεί
νά τόν εννοήσει è 'ίδιος ό Η. Brunschwing15. Καθώς οι κοινωνικοί
οραματισμοί πού ευαγγελιζόταν ό Διαφωτισμός άρχισαν νά πραγ
ματοποιούνται, άρχισαν συνάμα νά διαφαίνονται καί απρόσμενες
αδυναμίες· προς τό τέλος του 18ου αιώνα οι προοπτικές δέν παρου
σιάζονται γιά δλους τόσο ρόδινες. Ή γενική αύξηση της παραγω
γικότητας δέν επέφερε μιαν αντίστοιχη αύξηση της ευδαιμονίας·
απλώς δημιούργησε καινούρια στρώματα δυστυχισμένων, πού έχον
τας τώρα αποκοπεί άπό τήν παλιά ιεραρχημένη κοινωνία, δέν αι
σθάνονταν τήν προστατευτική της κάλυψη — ώς πραγματικότητα ή
ώς ιδεολόγημα δέν έχει σημασία— καί έβίωναν ατομικά καί μονα
χικά τή σκληρότητα του ελεύθερου ανταγωνισμού. Τό παλιό κοσμο
λογικό ένδυμα πού δικαίωνε τή δυστυχία καί υποσχόταν τήν αντα
μοιβή της σέ κάποιον άλλον κόσμο είχε ατονήσει- χρειαζόταν υπο
κατάστατο: ό χώρος της λογοτεχνίας, ό μόνος προσιτός στό μονα
χικό άτομο, έγινε ό εκφραστικός του φορέας. Ή συστηματική, ή
ενταγμένη σέ φιλοσοφική άρθρωση θεώρηση τοϋ κόσμου υποχώρησε-
ενα μεγάλο μέρος τών προσεγγίσεων περνούσε τώρα μέσα άπό τά
κανάλια της λογοτεχνίας, της ατομικής έκφρασης: τό διαφορετικό
αυτό πρίσμα ονομάστηκε Ρομαντισμός. 'Αξίζει νά θυμηθούμε δτι ή
14. Βλ. τήν ανάλυση τοΰ Hauset, δ.π., 103-104· ή ερμηνευτική προσέγγιση
αρχίζει με τά λόγω: «Δέν είναι εύκολο νά κατατάξουμε κοινωνιολογικά τόν Ρουσ
σώ, παρά τά αμιγή δημοκρατικά του αισθήματα». Ό Hauser έχει σαφή αίσθηση
της αντιφατικότητας της εποχής- ή μελέτη του προσπαθεί νά τήν συνυπολογίζει
στίς αναλύσεις πού επιχειρεί.
15. Η. Brunschwig, δ.π., 279 κ.έ.
Η ΚΑΙΝΟΪΡΙΑ ΕΓΡΩΠΗ 33
έννοια τής λέξης «ρομαντικός» κράτησε, αφού κόπασε τό φιλολογι

κό ρεύμα, την πολύ εύγλωττη σημασία τού κοινωνικά απροσάρμο
στου οραματιστή.
Ή εκδοχή τοϋ Ρομαντισμού πού μας άφορα περισσότερο είναι
ή γερμανική· αυτό γιατί εκεί πραγματοποιήθηκε καί ή γένεση τοϋ
λαογραφικού ενδιαφέροντος. Καί στή Γερμανία μιά άπό τίς κύριες
σταθερές της ρομαντικής νοοτροπίας στάθηκε ή απέχθεια της γιά
τή λατρεία των νόμων τής λογικής. Κιόλας στό τελευταίο τέταρτο
τοϋ 18ου αιώνα, τό κίνημα Sturm und Drang είχε εκδηλωθεί
εναντίον της 1 6 - λίγα χρόνια αργότερα, στά 1797, ένας άπό τους
κύριους θεωρητικούς τού γερμανικού Ρομαντισμού, ό Wilhelm Hein
rich Wackenroden, δήλωνε πώς «τό νά μήν ανέχεται κανείς τό συ
ναίσθημα είναι πιό ανυπόφορο άπό τό νά μήν ανέχεται τή λογική-
καλύτερα ή δεισιδαιμονία παρά τό συστηματικό πνεύμα» 17 .
Ή ανάπτυξη τής μεσαίας τάξης άνοιγε μιά καινούρια εποχή
γιά τή Γερμανία· στίς εκδηλώσεις της διαπιστώνουμε ορμητικότη
τα καί σφρίγος πού απορρέει άπό την αυτοπεποίθηση πού τής χάρι
ζε ή συνειδητοποίηση των δυνατοτήτων της. 'Ανθούν τώρα οι επι
στήμες καί οι τέχνες, ή κρατική διοίκηση επίσης· ένα καινούριο
έθνος ανατέλλει καί διεκδικεί μιά άπό τίς πρώτες θέσεις ανάμεσα
στά άλλα: έπρεπε καί μπορούσε νά αποκατασταθεί σέ εθνική πιά
βάση.
Στην πορεία αυτή, μιά ρήξη μέ τό παρελθόν δέν ήταν αδια
νόητη. Τή διαβλέπουμε στή λογοτεχνία, στην πνευματική ζωή·
δλα είναι καινούρια, όλα επιδέχονται ανανέωση. 'Ωστόσο, μαζί μέ
τίς πρώτες επιτυχίες προβάλλουν ενδογενείς αδυναμίες καί αντα
γωνισμοί εξωτερικοί: γιά πολλούς τά εμπόδια φαίνονται έως αξε
πέραστα, καί οι απογοητεύσεις συμπλέκουν μέ τους ενθουσιασμούς.
Μιά ισχυρή τάση τής γερμανικής διανόησης έβίωσε τή ρήξη μέ τό
παρελθόν παθητικά: στά μάτια της τά δεινά οφείλονταν στους νεο-
τερισμούς πού άρχισαν μέ τήν 'Αναγέννηση καί τή Μεταρρύθμιση,
άπό τήν οποία άλλωστε ή Γερμανία είχε βγεί σπαραγμένη, κατα-
16. Η Brunschwig, δ.π., 168: «"Ετσι για τή φιλολογική ιστορία τό Sturm
und Drang είναι κίνημα αντίθετο μέ τον Διαφωτισμό. Τονίζει τό συναίσθημα καί
όχι τή λογική. 'Αναβιώνει τόν Μεσαίωνα καί τόν δοξάζει περισσότερο άπό τήν
αρχαιότητα. 'Αντιτίθεται αποφασιστικά στίς ξένε;, ιδίως στίς γαλλικές επιδρά
σεις».
17. Στό έργο του Herzensergissungen eines kunstliebendes Klosterbruders. Παίρνω
τό παράθεμα άπό τόν Paul Van Tieghem, Le mouvement romantique, Παρίσι 1940,
56.
κερματισμένη. Καί ό Διαφωτισμός, τό τέκνο αυτών των νεοτερι-

σμών, δεν είχε γίνει όπλο στά χέρια τών "Αγγλων καί των Γάλ
λων, των κύριων καί πιό επίφοβων ανταγωνιστών τους; Χρειαζό
ταν νά ανατραπεί ολόκληρη ή περίοδος, καί νά βρεθεί τό νήμα εκεί
πού είχε κοπεί, στον Μεσαίωνα, τότε πού ή Γερμανία ήταν ενωμέ
νη. Ό γερμανικός λαός δέν είχε σχέση μέ τη διαδικασία πού άρχι
σε μέ την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα καί επαναλήφθηκε μέ τήν
'Αναγέννηση — οΰτε λοιπόν μέ τήν ορθολογική σκέψη.
Καί ή εξέλιξη τών πραγμάτων ήρθε νά επιβεβαιώσει τό σκε
πτικό της τάσης αυτής. Στό δίπτυχο Άναγέννηση-Μεταρρύθμιση
προστέθηκε τώρα ή Επανάσταση. Καί μολονότι στην αρχή ένα
ευρύ μέρος της γερμανικής λογιοσύνης— δπως καί τής ευρωπαϊκής,
γενικότερα— αντιμετώπισε θετικά τή νίκη τής αστικής τάξης,
γρήγορα οι πόλεμοι τής νεαρής δημοκρατίας έφεραν σέ αντίθεση
τους Γάλλους μέ τους υπόλοιπους Ευρωπαίους· καί τά πράγματα
εντάθηκαν γιά τή Γερμανία άπό τίς επιθετικές εκστρατείες του
Ναπολέοντα. Κάτω άπό τήν πίεση τής εισβολής, ή θεωρητική αν
τίθεση μέ τήν 'Επανάσταση ωρίμαζε στηριγμένη-στό εθνικό συναί
σθημα. Ή ρήξη μέ τόν ορθό λόγο φαινόταν γερά έδρασμένη στην
ανάγκη νά επιβιώσει τό γερμανικό έθνος.
Στά πλαίσια αυτής τής συνάφειας κάθε αναζήτηση έξω άπό
τόν ορθό λόγο είχε ευνοϊκό τόν άνεμο. Μήπως ή αλήθεια βρισκόταν
στους αντίποδες τής λογικής; Μήπως δηλαδή ή διεργασία τής αν
θρώπινης διανόησης μας απομάκρυνε, διαστρέφοντας τά πράγματα,
άπό τήν αλήθεια; Μήπως τελικά ή αλήθεια ήταν προϊόν αποκάλυ
ψης; Μήπως λοιπόν τό γερμανικό έθνος βρισκόταν πιό κοντά της,
ακριβώς επειδή ήταν λιγότερο εξελιγμένο; Μήπως ή αρχική γλώσ
σα είναι κοντύτερα στην ουσία τής γλώσσας; Μήπως ή αρχική
ποίηση είναι κοντύτερα στην ουσία τής ποίησης;
Ή γερμανική επιστήμη βάλθηκε νά αποδείξει τό κύρος τών
προτάσεων αυτών. 'Ανέπτυξε τή γνώση σέ ποικίλα επίπεδα, πάντα
μέ τά νώτα στραμμένα στον ορθό λόγο. Μελέτησε τήν ινδική φιλο
σοφία, πού ερχόταν νά νομιμοποιήσει μέ τήν παλαιότητα της τόν
έξ άποκαλύψεως λόγο, καί νά στηρίξει έτσι τή χριστιανική θρη
σκεία —κατά βάθος τόν καθολικισμό— απέναντι στό ελληνορωμαϊκό
πνεύμα καί τά απότοκα ρεύματα. Μελέτησε τή γλωσσολογία, δεί
χνοντας πώς τά γερμανικά στέκονταν πιό κοντά στά σανσκριτικά,
Η ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΕΓΡΩΠΗ 35
18
την αρχική γλώσσα . Τέλος επινόησε τη μελέτη τού λαού, προ
κειμένου νά φανερωθεί ή ενότητα —καί ή υπεροχή— τοϋ γερμανικού
λαού.
Στην 'Αγγλία οι εξελίξεις των εθνικών προβληματισμών
ήταν οπωσδήποτε διαφορετικές. Ή γεωγραφική ενότητα τοϋ χώ
ρου, ή παγκόσμια επέκταση τού εμπορίου της, οί ανακατατάξεις
τοϋ 17ου αιώνα πού είχαν κάπως αμβλύνει ορισμένα προβλήματα,
άλλοι ενδεχομένως παράγοντες —όπως ή ασφαλιστική δικλείδα της
μετανάστευσης— εμείωναν τίς εντάσεις των εθνικών αφυπνίσεων.
Ή Μεγάλη Βρετανία αποδείχθηκε δτι αποτελούσε ενότητα ικανο
ποιητική γιά τίς διαφορετικές εθνότητες πού περιέκλειε. Έτσι,
παρόλο πού πολλά άπό τά πρώτα σπέρματα της καινούριας ευρω
παϊκής ιδεολογίας άναφάνηκαν στά βρετανικά νησιά -οί πρώτες
τάσεις της ρομαντικής γραφής, τό πρώτο ενδιαφέρον γιά τά με
σαιωνικά τραγούδια, ό Όσσιαν δηλαδή, ή πρώτη συλλογή ανώνυ
μων τραγουδιών κ.ά.— παρόλο πού οπωσδήποτε οί Σκοτσέζοι κι οί
'Ιρλανδοί ενδιαφέρθηκαν περισσότερο άπό τους "Αγγλους γιά τους
εθνικούς προβληματισμούς καί τά λαϊκά τραγούδια, ή ρομαντική
σκέψη καί νοοτροπία έμεινε μέσα στό κέλυφος της λογιοσύνης, δέν
απλώθηκε στην κοινωνία. Ή φύτρα ταξίδεψε κι έδωσε φύλλα καί
καρπούς μονάχα στους τόπους όπου οί εθνικές συνθήκες ζητούσαν τό
άλλοθι γιά τή διέξοδο άπό τά προβλήματα τους.
Στή Γαλλία οί καινούριες 'ιδέες εισχώρησαν μέ ρυθμούς αργό
τερους άπό όλην τήν υπόλοιπη Ευρώπη 1 9 . Γιά λόγους ποικίλους,
πού τους επέτειναν σίγουρα καί οί συγκυρίες τών ναπολεόντειων
18. Στηρίζομαι κυρίως στην εργασία τού René Gerard, V Orient et la pensée
romantique allemande, Νανσύ 1963, όπου πολλά γιά τή γερμανική φιλοσοφία,
γλωσσολογία κι αισθητική. Ή βασική θέση του συγγραφέα είναι πώς 6 νεαρός
Herder παρά τό ενδιαφέρον του γιά τήν 'Ανατολή παρέμεινε εύρωπαιοκεντρικος,
καί πώς ή στροφή της γερμανικής σκέψης πραγματοποιείται περίπου άπό τό 1800
καί έξης. Ή γενιά αυτή μέ πρωταγωνιστές τους αδερφούς Schlegel καί τόν Schel
ling, στράφηκε προς τόν άνατολισμό άπό τήν αντίθεση της προς τήν 'Αναγέννηση -
Μεταρρύθμιση - 'Επανάσταση καί τόν ελληνορωμαϊκό κόσμο. Τελικά ή εμβρίθεια
της επόμενης γενιάς φανέρωσε πώς οί προθέσεις τους αποτελούσαν καθαρό ιδεολό
γημα. ( Ό Gerard δέν χρησιμοποιεί αυτόν τόν ορο, προκύπτει ίίμως άπό τήν ανά
λυση του.)
19. 'Εκτός άπό κάποιες περιθωριακές εκδηλώσεις, ενδεχομένως. Λόγου χά
ρη, ό Henri Jacoubet, Le genre troubadour et les origines françaises du romantisme, Παρί
σι 1929, υποστηρίζει ότι τό ποιητικό αυτό είδος, απέναντι στό οποίο ή 'Επανά
σταση κράτησε τόσο εχθρική στάση, δταν, στά χρόνια της περίπου, πρωτοεμφανι-
συχνά ώστε νά καταστήσουν την ανάγνωση π ιό ευχάριστη. Μερι

κές φορές όταν λείπουν τά αυθεντικά κείμενα κατασκευάζουν άλλα,
που τά παρουσιάζουν γιά αυθεντικά» .
'Ανάλογες τάσεις εμφανίζονται καί στην ιστορία. Ό Με
-
σαίωνας αποκτά καί πάλι αξία στίς συνειδήσεις αντιπροσωπεύει τό
λίκνο άπ' δπου άφορμάται ή κάθε εθνότητα. Οι σχετικές μέ αυτόν
έρευνες πολλαπλασιάζονται· από τίς αναδιφήσεις στίς βιβλιοθήκες
προκύπτουν χρονικά, αφηγήσεις, τεκμήρια — όχι πάντα άμέμπτου
γνησιότητας. Συνάμα αλλάζουν καί οί ιδεολογικές κατευθύνσεις
των προσεγγίσεων, καί μέ τήν επικουρία της ρομαντικής καλαι
σθησίας ανακαλύπτονται άλλου τύπου αξίες στά μεσαιωνικά χρό
νια: ή πίστη στον ηγεμόνα ταυτίζεται μέ τόν πατριωτισμό, ή βαρ
βαρότητα μέ τήν εμμονή στά πάτρια έθιμα ένώ τό γραφικό καί τό
ιδιότυπο προσδιορίζουν τώρα μιαν εποχή πού άλλοτε χαρακτηριζό
ταν ώς σκοτεινή καί αποτρόπαιη.
Τό τρίτο στάδιο σ' αυτήν τήν πορεία είναι ή ανακάλυψη τών
εθνικών, τών λαϊκών δημιουργημάτων θά τό εξετάσουμε αυτό, πιό
αναλυτικά, στό επόμενο κεφάλαιο. Ό , τ ι πρέπει να επισημάνουμε
έδώ, συνοψίζοντας, είναι πώς στην έξηκονταετία πού μελετάμε ή
ευρωπαϊκή παιδεία κατακερματίζεται σέ εθνικά σύνολα. Δέν υψώ
νονται βέβαια διαχωριστικά τείχη, όμως ό κάθε συγγραφέας έχει
τήν αίσθηση πώς απευθύνεται πρώτιστα στους συμπατριώτες του.
Ή παλιότερη τάση τών ανώτερων τάξεων νά χρησιμοποιούν τή
γαλλική γιά γλώσσα της υψηλής παιδείας, ή κυριαρχία του γαλ
λικού κλασικού α'ιώνα ώς πολιτισμικού πρότυπου χάνονται· τά αν
τιστρατεύεται μιά συνειδητά μαχητική εθνική υπερηφάνεια.
Φυσικά πολλές άπό τίς αναζητήσεις αυτές πέρασαν μέσα άπό
τό φίλτρο τοΰ Ρομαντισμού- χρωματίστηκαν λοιπόν ανάλογα, καί
τό χρωμάτισαν μέ τή σειρά τους. Συχνά φαινόμενα ανεξάρτητα
μεταξύ τους προσδέθηκαν στό άρμα τού ρομαντικού κινήματος, καί
ε'ίτε οί ίδιοι οί φορείς τους είτε μεταγενέστεροι ερευνητές τά θεώ
ρησαν αλληλένδετα. Πραγματικά είναι πολλές οί φορές πού τό
ενδιαφέρον γιά τόν Μεσαίωνα καί ή αποστροφή γιά τόν ορθό λόγο
συμβαδίζουν τό ίδιο συμβαίνει μέ τή ρομαντική τεχνοτροπία καί
τήν πίστη στον καθολικισμό ή τή βασιλεία. 'Ωστόσο, έ'τσι παρου
σιασμένη, ή εικόνα γίνεται τελικά παραπλανητική· ακόμα καί στή
22. °ο.π., 302.

H KAINOrPIA ΕΓΡΩΠΗ 39
Γερμανία, δπου οί περιστάσεις έδεσαν σφικτότερα τίς ποικίλες εκ

δηλώσεις, αυτό πού χαρακτηρίζει πιό καίρια την εποχή πού εξετά
ζουμε είναι περισσότερο οί πολλαπλές τάσεις, παράλληλες ή αντι
φατικές μεταξύ τους, ή ανάγκη γιά διεύρυνση των οριζόντων —
δπως ανάλογα διευρύνθηκε καί ή κοινωνία— παρά ή ενιαία ροπή. Τό
σύνθημα της «ενότητας» πού κυριάρχησε στίς θεωρίες πολλών ρο
μαντικών είναι περισσότερο ή ιδεολογική απάντηση σ' αυτήν τήν
πολλαπλότητα, παρά τό άντικαθρέφτισμα της κοινωνικής πραγμα
τικότητας.
Ή καινούρια λοιπόν Ευρώπη, του 1830 ας πούμε, διέφερε σέ

δύο κυρίως σημεία από έκείνην τοϋ 1770. Πρώτον στό δτι ορισμέ
νες προγενέστερες τάσεις, οικονομικές καί κοινωνικές, είχαν γίνει
πραγματικότητες, ή είχαν, έστω, δοκιμαστεί. Παρά τήν αποτυχία
των επαναστατικών ονείρων, παρά τήν 'Ιερή Συμμαχία, ή Ευρώπη
τών αστών ήταν γεγονός. "Ας διατηρούσε τήν εξουσία κάποιος από
-
λυτος μονάρχης στά περισσότερα κράτη ή ουσιαστική δύναμη βρι
σκόταν στά χέρια τους, καί μονάχα οί συγκυρίες τους κρατούσαν
στην αντιπολίτευση.
"Επειτα είχαν μετατραπεί οί ιδεολογίες, ιδίως στά πνευματι
κά ζητήματα. Ό μοναχικός στοχαστής, ό ρομαντικός συγγραφέας
κυριαρχούσαν στό φιλολογικό πεδίο, ενώ οί επίγονοι τού Διαφωτι
σμού είχαν περάσει σέ χώρους της πρακτικής εφαρμογής· στην εκ
παίδευση, στην επιστήμη, στην τεχνολογία, στην πολιτική οικονο
μία. Καί είχε αντικατασταθεί ριζικά ή κρατική ιδεολογία: τή θέση
μιας ιεραρχίας, γήινου αντίγραφου της Κοσμικής τάξης, τήν είχε
πάρει τώρα τό έ'θνος.
Ή τελευταία αυτή μετατροπή, καθώς καί τό πολιτικό της
ομόλογο, ή δημιουργία δηλαδή κρατικών μηχανισμών μέ εθνική
υπόσταση, δέν ήταν δυνατό νά πραγματοποιηθεί δίχως βίαιες αντι
παραθέσεις: εξεγέρσεις, επαναστάσεις, πολέμους. "Οχι μονάχα
γιατί δέν ήταν παντού ξεκάθαρα τά εθνικά δρια, ούτε επειδή δέν
αρκούσε νά ξεκαθαριστούν γιά νά γίνουν καί αποδεκτά, παρά γιατί
μέσα από τίς εθνικές συγκρούσεις πέρασαν δλες οι αντινομίες της
καινούριας κοινωνίας, της κεφάλαιοκρατικής. Ή εθνική συνείδηση
αποτέλεσε τό ιδεολογικό πλέγμα πού αντικατέστησε τή φθαρμένη
ιεραρχία- χρησιμοποιήθηκε λοιπόν ανάλογα.
Είναι επομένως ευνόητο δτι και τό ενδιαφέρον γιά τά δημιουρ

γήματα των αγροτικών στρωμάτων —γιά τά δημοτικά τραγούδια,
στην περίπτωση μας— συγκροτήθηκε αναφορικά μέ τό ζήτημα αυ
τό, θ ά δούμε δτι πρωτοεμφανίστηκε στη Γερμανία, όπου τό εθνικό
πρόβλημα ήταν πιό πολύπλοκο καί τά στοιχεία της εθνικής ταυτό
τητας εξαιρετικά συγκεχυμένα.
ΔΕΪΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΓΕΝΕΣΗ
ΤΟΥ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ
ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
Τό 1774 κυκλοφόρησε στη Γερμανία μιά δίτομη ανθολογία με

τόν τίτλο Παλαιά λαϊκά τραγούδια, Alte Volkslieder εκδότης ήταν ό
Johann Gottfried Herder. Λίγα χρόνια αργότερα τό έργο συμπληρώ
θηκε μέ καινούριους τόμους, πού τυπώθηκαν τό 1778 καί τό 1779·
ό τίτλος παρουσιαζόταν τώρα μονολεκτικά, Volkslieder.
Δεν υποδεχόταν γιά πρώτη φορά παρόμοια έργα τό λόγιο ευρω
παϊκό κοινό: έδώ καί πενήντα χρόνια είχαν παρουσιαστεί, στή Με
γάλη Βρετανία, συλλογές παλαιών ή καί ανώνυμων ποιημάτων.
Τό ενδιαφέρον πού είχαν αρχίσει νά προκαλούν τό συνοψίζει Θαυμά
σια ή εκπληκτικά ευνοϊκή υποδοχή τών Fragments of Ancient Poetry,
πού εξέδωσε στά 1760 ό J. Macpherson- τών ποιημάτων δηλαδή
πού έγιναν γνωστά μέ τό ο^ομα. του "Οσσιαν, στον όποιο καί τά
απέδιδε ό έκδοτης τους. 'Ωστόσο ή ανθολογία τού Herder υπερακόν
τιζε τήν ευαισθησία απέναντι στά «παλιά» τραγούδια καί δημιουρ
γούσε μιά καινούρια αφετηρία- ας σταθούμε σ' ενα εξωτερικό χαρα
κτηριστικό: βιβλίο μέ επιγραφή «τραγούδια λαϊκά» ήτανε πράγμα
πρωτόγνωρο.
Βέβαια τό περιεχόμενο ήταν κάπως διαφορετικό άπ' ο,τι αφή
νει νά εννοηθεί ή κατοπινότερη σημασία τοϋ όρου: περιλαμβάνονταν
κομμάτια άπό τήν αρχαία ελληνική ποίηση, τόν Σαίξπηρ, επώνυ
μους ευρωπαίους ποιητές, τραγούδια του Γκαίτε — αυτά κοντά σέ
κομμάτια μαζεμένα άπό τήν προφορική παράδοση ή άλλα, αντλη
μένα άπό χειρόγραφα ή παλιά βιβλία. Τό καινούριο είναι δτι δλα
αυτά στην αντίληψη τοϋ Herder δεν εξέφραζαν μονάχα τόν δη
μιουργό τους, παρά ολόκληρο τόν λαό, γιατί τραγουδήθηκαν ή τρα
γουδιόνταν. Προχωρώντας ακόμη περισσότερο, δήλωνε:
«Όλα τά απολίτιστα έθνη τραγουδούν: και δ,τι λογής κι αν

είναι τό τραγούδι τους, είναι, καί είναι κυρίως τό σημείο δπου συγ
κεντρώνεται δλη ή γνώση, ή θρησκεία, τά σκιρτήματα τής ψυχής,
δ,τι τό αξιοπερίεργο άφησαν τά περασμένα, οί χαρές καί οί λύπες
τής ζωής τους. Ή φύση τους έδωσε μιά παρηγοριά την οποία δύ
σκολα οί ανθρώπινες έπιτηδειότητες μπορούν νά αντικαταστήσουν:
την αγάπη τής ελευθερίας, τής σχόλης ή τής μέθης. Καί δπου δλα
αυτά, ας πούμε, συναντιώνται, νά το τό τραγούδι. Ή φύση έκανε
τους ανθρώπους ελεύθερους, εύθυμους, τραγουδιστές. Ή τέχνη καί
ή συντεχνία τους έκαναν κλεισμένους, δύσπιστους, βουβούς»1.
'Εκεί, στό τραγούδισμα, έγκειται ή αρετή τής ποίησης, από
τόν "Ομηρο, πού «οί ραψωδίες του δέν βρίσκονται στά ράφια καί
στις παλιοφυλλάδες, παρά στο αυτί καί στην καρδιά τραγουδιστών
καί ακροατών πού ζούσαν»2. «Το τραγούδι πρέπει νά ακούγεται, οχι
νά διαβάζεται», καί μάλιστα «νά ακούγεται μέ τό αυτί τής ψυχής,
πού δέν στέκεται νά μετρά, νά λογαριάζει, νά ζυγίζει κάθε μία
συλλαβή ξεκομμένη παρά άκουει τον απόμακρο ήχο, προς τόν όποιο
καί κολυμπάει διαρκώς»3.
Άπό τη στιγμή πού ή αξία τής ποίησης μετατοπίζεται άπό
τόν λόγο στό τραγούδισμα του, οί επανεκτιμήσεις είναι ευνόητες·
τό απλό τραγουδάκι εγκλείει περισσότερη αξία άπό ένα περίτεχνο
δημιούργημα. Στην ουσία βέβαια δέν είναι ή αλλαγή των αισθητι
κών άξιων πού ενδιαφέρει τον Herder, είναι ή επανεκτίμηση τοϋ
φορέα: ζητά νά ανακαλύψει πίσω άπό τό ποιητικό έργο τόν κορμό
ενός έθνους, δχι κάποια μεμονωμένα άτομα. Ή ιστορική του ματιά
είναι εξαιρετικά σαφής: «'Ολόκληρη ή μεσαιωνική ιστορία μας εί-
1. Χρησιμοποιώ την έκδοση των απάντων, Herders Sämtliche Werke, herausge-

geben von Suphan, τ . 25, Herders poetische Werke, herausgegeben von Carl Redich, I,
Βερολίνο 1885. Ή συλλογή Alte Volkslieder στίς σελίδες 3-309, καί ή συλλογή
Volkslieder στις σελίδες 311 κέ. Ή «κριτική» αυτή έκδοση τοΰ Herder περιέχει
«παραρτήματα» μέ τραγούδια πού δέν είχαν συμπεριληφθεί στίς πρώτες εκδόσεις.
Σημειώνω ακόμα πώς|ό|ΗεΓαεΓ είχε προετοιμάσει τή δεύτερη έκδοση τής ανθολο
γίας του, δπου ό τίτλος θά ήταν Stimmen der Völker, άλλα δέν πρόλαβε νά τή
δημοσιεύσει. Τελικά ή δεύτερη έκδοση πραγματοποιήθηκε άπό τόν Johannes von
Müller τό 1807, μέ τόν τίτλο Stimmen der Völker in Lieder, κάπως περικομμένη.
Παραπέμπω μέ ένα απλό Alte Volkslieder ή Volkslieder αντίστοιχα καί τόν άρ.
τής σελίδας. Alte Volkslieder, 82.
2. Volkslieder, 314.
Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 43
ναι παθολογία καί μάλιστα παθολογία μονάχα της κεφαλής, του

αυτοκράτορα- μονομερής, μονόπλευρη. Τή φυσιολογία ολόκληρου
του εθνικού κορμού δεν τήν έχουμε πολυσκεφτεί· καί χωρίς προερ
γασία ή ιστορία τής νοοτροπίας, τού σχηματισμού ολόκληρου τού
κορμού — ποια είναι τά καλά καί ποια τά στραβά του, καί πόσο όλα
αυτά έπιδράσανε — γίνεται δύσκολη εΐτε καί αδύνατη. Ούτε έχουμε
καμιά Ιστορία τής μεσαιωνικής ποίησης, ιδωμένης σάν μέσο καί
Οργανο τής εθνικής νοοτροπίας, καί θά περάσει καιρός γιά νά τήν
αποκτήσουμε»4. Καί ή ιστορική ματιά γίνεται ακόμα πιό έκδηλη
εκεί πού ό λόγος είναι γιά τήν ίδια τήν ποίηση, γιά τους Minnen
sänger. Ή αρετή της βρίσκεται στό ότι «απλώνεται από τόν αυτο
κράτορα ώς τόν άστο, άπό τόν χειρώνακτα ως τόν πρίγκιπα. Τρα
γουδούσαν τίς γνωστές μελωδίες, καί τά ωραία τραγούδια τά επα
ναλάμβαναν»5.
Κάτω άπό όλα αυτά κείται ή παθολογία ενός έθνους, τού γερ
μανικού. «Σχετικά μέ τους τρεις μορφωμένους γειτόνους της, 'Αγ
γλία, Γαλλία καί 'Ιταλία, ή Γερμανία διακρίνεται καί γιά τοΰχο,
ότι άπολησμόνησε τίς καλύτερες κεφαλές των περασμένων της
καιρών, καί πώς επίσης αψηφά τά ιδιάζοντα δικά της φυσικά χαρί
σματα. Καί τά τρία παραπάνω έθνη καμαρώνουν τόσο πολύ για τό
παρελθόν τους, κι έχουν συλλογές, ανθολογίες τών ποιητών τους
τή μιά πίσ' άπ' τήν άλλη· έμεϊς ζούμε τώρα μονάχα μέ τόν εαυτό
μας» 6- τό απλό καθημερινό βίωμα δηλαδή, δίχως τήν προοπτική
τής ιστορίας.
Ή εθνική αντιπαράθεση βιώνεται πιό έντονα ώς προς τή
Γαλλία· εκεί βρίσκεται ό κύριος αντίπαλος: «'Εδώ καί μισή εκα
τονταετηρίδα ντρεπόμαστε γιά καθετί πού είναι τής πατρίδας μας -
χορεύουμε γαλλικά μενουέτα»7— καί τά λοιπά.
Τά προλογικά σημειώματα τά διατρέχει πέρα ώς πέρα ένας
'ισχυρός εθνικός παλμός, άλλου διάχυτα εκφρασμένος, άλλου ρητός·
ολόκληρο τό εγχείρημα θά μπορούσαμε νά τό ονομάσουμε σάν μιά
επίκληση προς τόν πατριωτισμό τών Γερμανών: «Μεγάλε Λαέ!
Μεγάλο Βασίλειο! ή μάλλον λαέ καί βασίλειο δέκα μεγάλων λαών
— εσύ δεν έχεις λαϊκά τραγούδια; Καί ευγενικέ, ενάρετε, σεμνέ,
4. Alte Volkslieder, 65.

ευπρεπή λαέ, πού πολύ αγάπησες, δεν έχεις διόλου τραγούδια της
ευγένειας, της αρετής, τής ευπρέπειας; [...] 'Ελβετοί, Σουτβοί,
Φράγκοι, Βαβαροί, Τυρολέζοι, Σάξωνες, Βεστφαλοί, Σοραβοί καί
Βοημοί, κανένα φυσικότερο, ζωντανότερο, πιό συγκινημένο; [...] —
Δεν χωρά οΐίτε στιγμής αμφιβολία [πώς υπάρχουν], άλλα βρίσκον
ται τόσο βαθιά»8. Ό άμεσος στόχος του βιβλίου είναι λοιπόν νά
φέρει αυτά τά τραγούδια στην επιφάνεια, νά δωροφορήσει τη γερ
μανική διανόηση μέ πηγαία καί γνήσια λαϊκή ποίηση.
Ό έμμεσος, ωστόσο, σκοπός είναι πιό σημαντικός. Διαφαίνε
ται εύκολα μόλις συνδυάσουμε τους επιμέρους: είναι ή ανάδειξη των
άξιων του γερμανικού έθνους, είναι ή προβολή του. Σ' αυτό τό
έδαφος ρίζωσαν τά τραγούδια του Herder, γι' αυτό άλλωστε καί τό
όνομα τής συλλογής του έμεινε στην ευρωπαϊκή Ιστορία, ένώ τά
ονόματα τών προδρόμων του —τοΰ Ramsay λόγου χάρη καί του Per
cy, τους οποίους ό ίδιος θεωρεί δτι μιμείται9— ανήκουν μονάχα στά
ειδικά εγχειρίδια 10 . Σ' αυτόν τόν έμμεσο στόχο θεμελιώθηκε καί ή
γένεση του λαογραφικού ενδιαφέροντος — δπως είδαμε οί γειτονικοί
τής Γερμανίας λαοί είχαν τους ποιητές τους, είχαν δηλαδή μιά
πολιτισμική ταυτότητα αρκετά σαφή.
'Οπωσδήποτε θά τοποθετούσαμε εσφαλμένα τήν ανθολογία
του Herder άν τή λογαριάζαμε ως ληξιαρχική πράξη τής λαογρα
φίας καί μόνο. Ποικίλα νήματα τή συνδέουν μέ πολλαπλά φαινό
μενα- είδαμε πώς τό ενδιαφέρον γιά τά ανώνυμα τραγούδια προϋ
πήρχε, δπως προϋπήρχε — καί έντονο— τό ενδιαφέρον γιά τους απο
λίτιστους λαούς11. Έπειτα ή αναγέννηση τής γερμανικής λογοτε
χνίας είχε ήδη αρχίσει καί ήδη στραφεί προς ίδιες κατευθύνσεις — ή
Λεονώρα τού Bürger είναι συνομήλικη μέ τήν πρώτη εμφάνιση τών
9. Alte Volkslieder, 7, Volkslieder, 328-329.
10. Τό βιβλίο τού ΑΙ. Ramsay, Poems, ανθολογία παλαιών ποιημάτων, τ. Ι-ΙΙ,
εκδόθηκε τό 1721-29 στό 'Εδιμβούργο, ανατυπώθηκε τό 1800 στό AovSiw, βλ. F
Brunei, Manuel du libraire et de l'amateur de livres, άνατυπ. τής ε' εκδ. %•%., στό
λήμμα. Του Thomas Percy, Reliques of English Poetry, εκδόθηκε τό 1765, βλ. Peter
Burke, Popular Culture in Early Modern Europe, Λονδίνο (Temple Smith) 1979, 5 καί
290. ( Ή πρώτη έκδ. του Burke, τό 1978). 'Επίσης Giuseppe Cocchiara, Storia del
folklore in Europa, Τορίνο (Einaudi) 1952, 160 κέ.
11. Βλ. τά πρώτα κεφάλαια τής επισκόπησης τού Cocchiara, ό'.π., καί Paul
Hazard, La crise de la conscience européenne, Παρίσι (Fayard) 1978, 3-25 (κεφ. «De
la stabilité au mouvement»).
Alte Volkslieder. "Ο,τι χαρακτηρίζει την προσπάθεια του Herder εί

ναι ή ρητή διασταύρωση τών λογοτεχνικών, των πολιτισμικών τά
σεων μέ τίς πολιτικές ανάγκες. Ή ένωση αυτή έφερε στό φώς τή
λαογραφία.
Δεν είναι βέβαια ή ίδια ή λαογραφική επιστήμη που γεννιέ
ται, είναι απλώς τό αίτημα, τό λαογραφικό ενδιαφέρον. Σωστότε
ρα, αυτό που προκύπτει είναι ή δημιουργία του ιδεολογήματος πού
λέγεται λαός. Ό Herder αναφέρεται σέ κάθε λαϊκή δημιουργία-
μύθους, παραμύθια καί τά παρόμοια. Δέν τά συλλέγει· άλλωστε
ούτε καί τά τραγούδια τά σύναξε από τό στόμα τοΰ λαοϋ, ρητά
δηλώνει δτι συγκέντρωσε δσα «τυχαία» βρέθηκαν μπροστά του 12 .
Περισσότερο, θά έλεγε κανείς, τόν ερέθισαν τά προηγούμενα παρα
δείγματα, περισσότερο τον ώθησε ή βούληση νά αποδείξει τήν αξία
τοΰ γερμανικού λαού, παρά κάποια εμπειρία του άπό τόν τρόπο πού
ζούσε καί διασκέδαζε ό λαός αυτός.
Ή στάση του αποδείχθηκε σύμφωνη μέ τά αιτήματα τοΰ και
ρού του. Τά ποικίλα ρεύματα πού είχαν προϋπάρξει οργανώνονταν
τώρα σέ μιαν ενόραση πού ξεπερνούσε τήν απλή αισθητική απόλαυ
ση. Ή έννοια τοΰ «λαού» ήταν έννοια πού κέρδιζε έδαφος· δμως
στην χωρίς εθνικά προβλήματα Γαλλία επήρε σημασία ένδοκοινω-
νική -^ταξική θά λέγαμε σήμερα— στή Γερμανία συνδέθηκε καί —
γιατί βέβαια ό Herder δέν εκπροσωπούσε τό μόνο ρεΰμα— μέ τή
λύση τού εθνικού προβλήματος. Ή λιγότερο πολιτική αυτή θεώρη
ση αποδείχθηκε γιά χρόνια ισχυρότερη- ίσως γιατί δέν έφερνε σέ
αντίθεση τό λαό μέ τή μεσαία τάξη πού διεκδικούσε τήν εξουσία.
Ευνόητο είναι δτι τό ενδιαφέρον γιά τό λαό δέν αποδεχόταν
ολόκληρο τό σύστημα άξιων πού έβίωναν τά αγροτικά στρώματα,
παρά μονάχα δσες αξίες ή μεσαία τάξη μπορούσε, ή καλύτερα έκρι
νε σκόπιμο νά ένοφθαλμίσει στον κορμό τού πολιτισμού της. Γιά νά
πραγματοποιηθεί ή ενσωμάτωση, πάντως, έπρεπε νά αποδειχθεί
πώς ή επιλογή ήταν νόμιμη, πώς δηλαδή ή ποιότητα τού οφθαλμού
ήταν ισάξια τού κορμού πού επρόκειτο νά τόν δεχθεί: έτσι τό λαο
γραφικό ενδιαφέρον βαίνει παράλληλα σέ μιαν ανατίμηση τού λαο
γραφικού γεγονότος. Στην ουσία, γιά νά επιτευχθεί αυτό τό τελευ
ταίο, χρειαζόταν νά αποκολληθεί τό τραγούδι άπό τόν φορέα του,
ή, αντίθετα, νά μεταμορφωθεί ό φορέας σέ ιδεολόγημα. Είδαμε
12. Herder, β.π., Alte Volkslieder, 308.

πώς ò Herder τείνει περισσότερο προς τη δεύτερη άποψη- αλλά καί

ή πρώτη εκφράζεται αρκετά σαφώς τά Ί'δια εκείνα χρόνια: « Ή
λαϊκή μπαλάντα [...] απολυτρώθηκε άπό τά χέρια του όχλου καί
απέκτησε θέση στη συλλογή τών καλόγουστων ανθρώπων. Στίχοι
πού έδώ καί λίγα χρόνια έθεωροΰνταν άξιοι νά τους προσέχουν μο
νάχα τά παιδιά, τώρα θαυμάζονται γιά τήν άτεχνη άπλοϊκότητά
τους, πού άλλοτε χαρακτηριζόταν ως κάτι τό άγροίκο καί τό χυ
δαίο»13.
Αυτά στην 'Αγγλία του τέλους τοΰ 18ου αιώνα. Μιά γενιά
αργότερα, στη Γερμανία τών άρχων του 19ου, ή 'ίδια αντίληψη θά
εκφραστεί μέ τρόπο πιό εμφαντικό: «Σ' Ινα ακόμα σημείο πρέπει νά
σταθούμε ιδιαίτερα: απορρίπτουμε κατηγορηματικά τη χυδαιότητα
αυτή καθαυτή, καί τη διαχωρίζουμε τελείως άπό τό λαϊκό πνεϋμα
καί τό λαϊκό αίσθημα πού δέν έχουν καμιά σχέση μαζί της, παρά
δταν ξεπέσουν καί διαφθαρούν»14.
Νομίζω πώς έ'χει γίνει φανερό, άπό τή σκοπιά πού βλέπουμε
τά πράγματα, πώς ή Ευρώπη δέν περίμενε τό σύνθημα τού Herder
δ,τι επακολούθησε δέν οφείλεται σέ κανένα μεμονωμένο έ'ναυσμα.
Ό Herder ήρθε απλώς πρώτος- φυσικά λειτούργησε καί σάν πομπός
ιδεών, όμως οί δέκτες ήταν κιόλας έτοιμοι. Δέν πρόκειται βέβαια
νά παρακολουθήσουμε τίς φάσεις μέσα άπό τις όποιες πέρασε τό
λαογραφικό κίνημα στην Ευρώπη 15- άν θά επισημάνουμε ορισμένα
του σημεία, είναι γιά νά ξεκαθαρίσουμε τό στίγμα καί τήν πορεία
του, κάθε φορά πού θά μας είναι επιβοηθητικό στην κατανόηση τού
δικού μας θέματος, τό ενδιαφέρον δηλαδή γιά τά ελληνικά τραγού
δια.
13. Τό παράθεμα είναι τοΰ Vic. Knox, Essays Moral and Literary, και τό δανεί
ζομαι άπό τόν Burke, δ.π., 5, πού παραπέμπει στη β' εκδ. τοΰ 1779. Ή πρώτη
έκδ. τού πολυτυπωμένου αύτοΰ βιβλίου έγινε τά 1778, βλ. Brunet, Manuel, δ.π.
στό λήμμα.
14. Τό παράθεμα είναι τού Joseph Görres, Die Teutschen Volksbücher, Χαϊδελ
βέργη 1807· τό δανείζομαι άπό τόν Paul Van Tieghem, Le mouvement romantique,
Παρίσι 3 1940, 88.
15. Ή πληρέστερη έκθεση που γνωρίζω είναι τοΰ Cocchiera, δ.π. Ευσύνο
πτο, άλλα μέ καλή γνώση τού φαινομένου, τό κεφάλαιο «La littérature populaire»
τοΰ Paul Van Tieghem, Le romantisme, Παρίσι 1948, 307-311 (τελ. ανατύπωση τό
1982), καθώς καί τό προηγούμενο κεφάλαιο, «Les anciens monuments des littératures
'nationales», 301-307. 'Ενδιαφέρουσα ή συνθετική προσπάθεια τοΰ Burke, δ.π.,
κεφ. «The Discovery of the people», 3-22 καί 290-294, καί χρήσιμος ό χρονολογι
κός πίνακας στις σ. 287-288.
Η ΓΕΝΕΣΗ TOT ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΤ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΓΡΩΠΗ 47
"Αν επισκοπήσουμε συνολικά κάπως την ευρωπαϊκή πνευματι

κή ζωή, καί θελήσουμε νά καθορίσουμε τό ρόλο πού κράτησε σε
αυτήν ή λαογραφία, θά διαπιστώσουμε, νομίζω, πώς ή γένεση της
καί ή πρώτη της τουλάχιστον φάση εντάσσονται στή γενικότερη
16
προσπάθεια νά προσδιοριστεί ή εθνική ταυτότητα , καί μάλιστα,
ειδικότερα στίς περιπτώσεις οπού ή Ιστορία, ή λογοτεχνία εϊτε ή
πολιτική κατάσταση αποδεικνύονταν ανίκανες νά προσφέρουν ικα
νοποιητική απάντηση: ή απλή εμφάνιση της εθνικής συνείδησης
-
δεν αρκεί χρειάζεται κάτι περισσότερο, ή συνειδητοποίηση τοΰ
εθνικού προβλήματος.
Λόγου χάρη, αν παρατηρήσουμε τό ενδιαφέρον γιά τά «λαϊκά
μνημεία του λόγου», τό βρίσκουμε νά εμφανίζεται παραπληρωματι
κό της κάθε εθνικής λογοτεχνίας: όπου ή εθνική λογοτεχνία ανθεί
—στή Γαλλία πρώτιστα, στην 'Αγγλία, στην 'Ιταλία— τό ενδιαφέ
ρον γιά τά εθνικά λαϊκά δημιουργήματα παρουσιάζεται ατροφικό,
ένώ δπου ή εθνική λογοτεχνική παράδοση απουσιάζει —Γερμανία,
Σκανδιναβικές χώρες, σλαβικοί λαοί, Ουγγαρία, Φινλανδία, υπό
λοιπες εθνότητες Μεγάλης Βρετανίας κλπ.— διογκώνεται ή στοργή
γιά κάθε υποκατάστατο της: τυχόν μεσαιωνικά δημιουργήματα ή
σύγχρονη λαϊκή παράδοση.
Κάπως σχηματικά βέβαια όλ' αυτά· μας βοηθούν ωστόσο νά
ξεπεράσουμε την περιπτωσιολογία ή νά την εντάσσουμε, κάθε φο
ρά, σέ μιά λογική.
16. Οι μελέτες πού σημειώνονται στην προηγούμενη σημείωση προσφέρουν

διαφορετική ιστορική προοπτική. Ό Cocchiata βλέπει την αρχή τοΰ λαογραφικού
ενδιαφέροντος στην περιέργεια γιά τά ήθη καί τά έθιμα των πρωτόγονων, καί
επομένως αρχίζει τήν εξιστόρηση τοΰ φαινομένου άπό πολύ πρωιμότερα χρόνια
—έτσι όμως υποτιμά, κατά τη γνώμη μου, τή μετατροπή τοΰ αντικειμένου: ότι άπό
κάποια εποχή δέν είναι οί άγριοι καί απολίτιστοι λαοί που διερευνώνται, παρά ό
λαός στον όποιο μετέχει καί ό μελετητής. Ό VanTieghem, περιορισμένος άπό τά
χρονικά όρια τοΰ θέματος του, δέν προσφέρει ιστορική προοπτική, ένώ ό Burke
έρχεται πιό κοντά προς τή θεώρηση που υποστηρίζεται έδώ· όμως ή διαπραγμά
τευση του παραμένει στό πραγματολογικό υλικό (πότε πρωτοεμφανίζεται τό φαι
νόμενο) δίχως νά προχωρεί σέ κανενός είδους ιστορική πλαισίωση. 'Αντίθετα ή
"Αλκή Κυριακίδου-Νέστορος, Ή θεωρία της ελληνικής λαογραφίας. Κριτική άνάλ.υση,
'Αθήνα (1978), στό κεφ. «Ρομαντική έννοια τοΰ έθνους καί λαογραφία», ιδίως
στίς σ. 36-39, συνδέει τή δημιουργία του λαογραφικού ενδιαφέροντος μέ τή γένε
ση της εθνικής συνείδησης, πού τή θεωρεί ώς φαινόμενο απότοκο τοΰ ρομαντισμού.
Στά ίδια πλαίσια κινείται καί ό Μ Herzfeld, Ours once more Folklore, Ideology and
the making of Modem Greece, Austin 1982.
Γιά πολλά χρόνια, τουλάχιστον γιά μιά ακόμα γενιά υστέρα

άπό τόν Herder, ή γερμανική διανόηση κρατάει τό προβάδισμα στά
λαογραφικά θέματα: εκεί πρωτοφανερώθηκε ή πρώτη συλλογή κα
θαυτό λαϊκών τραγουδιών (1806 με 1808, άπό τους Achim von
Arnim καί Clemens Brentano, Das Knaben Wunderhorn), λαϊκών βι
βλίων (άπό τόν Joseph Görres, Die Teutschen Volksbücher, 1807),
παραμυθιών (άπό τους αδελφούς Grimm). Μάλιστα οι πρόλογοι τών
βιβλίων ετούτων συνδέουν τίς επιστημονικές προσπάθειες μέ ευρύ
τερα κοινωνικά αιτήματα, πάντα μέσα άπό τό πρίσμα ενός ανερχό
μενου, άλλα καί σέ κρίση, χάρις στίς ναπολεόντειες εισβολές, γερ
μανικού εθνισμού.
'Εκτός άπό τίς συλλογές, καί οί περισσότεροι δροι καθιερώθη
καν στη γερμανική γλώσσα· ακόμα αξίζει νά προσέξουμε κάποιες
άξιες λόγου διακρίσεις πού προώθησαν τήν επιστημονική προσέγγι
ση: είδαμε κιόλας δτι ό Herder είχε συλλάβει μιά σημαντική διά
κριση ανάμεσα στην ποίηση πού ακούγεται καί σ' εκείνη πού διαβά
ζεται, ας προσθέσουμε δτι είχε διακρίνει σέ ξέχωρη κατηγορία καί
τά «επαινετικά αυλικά τραγούδια»17. Όμως ή καίρια διάκριση έγι
νε άπό τόν August Wilhelm Schlegel στά μαθήματα του στό Βερολί
νο, 1801 μέ 1804: «Είναι σημαντικό νά ορίσουμε πρώτα πρώτα
καταπώς αρμόζει τήν έννοια της "λαϊκής ποίησης" καί νά μήν
ξεπεράσουμε τόν ορισμό πού θά έχουμε δώσει [...] Συγχέουν πάρα
πολύ συχνά τή φυσική ποίηση μέ τήν καθαυτό λαϊκή ποίηση. 'Ακό
μα καί ό Herder κάνει τό σφάλμα αυτό. Προβάλλει τά ονόματα τού
Όμηρου, τού Ησίοδου, τού 'Ορφέα καί τού "Οσσιαν. Δέν είναι
δμως καθόλου έτσι: μιά ποίηση μέ τήν οποία εκφράζεται ό πιό
υψηλός πολιτισμός μιας εποχής δέν μπορεί νά ονομαστεί λαϊκή
ποίηση, αν θέλουμε νά έχει κάποια σημασία ό δρος. Πρέπει ή ονο
μασία νά περιοριστεί στά τραγούδια (Lieder) πού φτιάχτηκαν επί
τηδες γιά τίς κατώτερες κοινωνικές τάξεις, ή μέσα σ' αυτές τίς
'ίδιες, ενώ οι ανώτερες τάξεις είχαν ένα πολιτισμό αποκλειστικά
δικό τους καί ποιητικά προϊόντα σχετικά μέ τόν πολιτισμό αύ-
' 18
τον» .
'Αντίθετα μέ τή Γερμανία, στή Γαλλία τά παρόμοια ένδιαφέ-
17. Herder, 'ό.π., Volkslieder, 318.

18. Παίρνω τό παράθεμα άπο τόν Paul Van Tieghem, Le mouvement roman
tique, Παρίσι à 1940, 84-85.
ροντα έπαιρναν εκείνα τά χρόνια, καί για πολύ καιρό, ολότελα

διαφορετική τροπή. "Ετσι λόγου χάρη, στά 1794 ό abbé Grégoire
υπέβαλε στην κυβέρνηση ενα υπόμνημα Περί της ανάγκης καί των
τρόπων νά εξαλειφθούν οί διάλεκτοι καί νά γενικευθεί ή γαλλική
γλώσσα}9. Τό μελέτημα αυτό θεωρείται σήμερα σημαντικό γιά τή
γένεση της διαλεκτολογίας· όπως είναι φανερό κι άπό τόν τίτλο,
καί, βέβαια, περισσότερο άπό την ανάγνωση του, ή σκοπιά του
συγγραφέα είναι εντελώς αντίστροφη: στά μάτια του διανοούμενου
επαναστάτη ή γαλλική γλώσσα —«la langue de la liberté» όπως τήν
ονομάζει— εκπροσωπούσε τήν πρόοδο καί ενοποιούσε τό πολιτισμικό
επίπεδο στό ανώτατο του σημείο.
"Οχι πώς δέν συναντάμε καί στή Γαλλία κάποια φανερώματα
της τάσης πού αρχίζει νά τιμά τίς λαϊκές συμπεριφορές. Στά
1802, λόγου χάρη, ό Chateaubriand, μιλώντας στό Génie du Chri-
stianisme γιά τίς harmonies morales του χριστιανισμού, αναφέρεται
στά «λαϊκά σεβάσματα, δηλαδή κάποιες πίστεις καί κάποιες Ιερο
τελεστίες πού επιτελεί τό πλήθος, δίχως ή εκκλησία ούτε νά τις
παραδέχεται, ούτε νά τίς απορρίπτει τελείως. Δέν είναι πραγματι
κά τίποτε άλλο παρά αρμονίες ανάμεσα στή θρησκεία καί τή φύση.
[...] Έτσι λοιπόν, όσο περισσότερα τέτοια λαϊκά σεβάσματα έχει
μιά λατρεία, τόσο πιό ποιητική είναι». Καί θά προσθέσει λίγο πα
ρακάτω επιγραμματικά: «ό λαός είναι πολύ πιό σοφός άπό τους
φιλοσόφους»20. Καί ούτε λείπουν κάποιες σποραδικές εκδηλώσεις
ενός λαογραφικού ενδιαφέροντος. Ήταν όμως περιορισμένης σημα
σίας, συνήθως κλεισμένες σέ πλαίσια τοπικά ή συνδεδεμένες με τήν
ιστορική περιέργεια. Τέτοιο ήταν, λόγου χάρη, τό ενδιαφέρον πού
επέδειξα ή «Κελτική ακαδημία»: σκοπός της στάθηκε ή έρευνα τού
παρελθόντος- μέσα σ' αυτήν χωρούσαν βέβαια καί τά λαϊκά τρα
γούδια, περισσότερο όμως γιά νά φανερώσουν κάποια άγνωστη πτυ
χή, κάποια ξεχασμένη λεπτομέρεια: έμεναν λοιπόν καί πάλι στό
περιθώριο. Σύντομα άλλωστε, τό 1813, ύστερα άπό εξι μόνο χρό-
19. Sur la nécessité et les moyens d' anéantir les patois et d' universaliser la langue
française. Βλ. Michel de Certeau, Dominique Julia, Jacques Revel, Une politique de la
langue. La Révolutionfrançaiseet les patois: V enquête de Grégoire, Παρίσι (Gallimard)
1975, ιδίως 167-169. Τό κείμενο στις σ. 300-317. Πβ. Jean Tild, V abbé Gré-
goire, Παρίσι 1946, 168 κέ.
20. Chateaubriand, Génie du Christianisme, τρίτο μέρος, πέμπτο βιβλίο, κεφ.
έκτο. Χρησιμοποιώ μιά έκδοση τοϋ 1850, Η, Παρίσι, 60-61.
50 ΠΡΟΪΠΟΘΕΣΕΙΣι Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΓΩΝΙΑΣ
νια ζωής, ή «Κελτική ακαδημία» μετονομάστηκε καί έγινε ή

21
«Εταιρία των Γάλλων αρχαιολόγων» .
Καί είναι οπωσδήποτε χαρακτηριστικό δτι εκείνος πού πρώτος
επισήμανε τά σκόρπια φανερώματα, καί θέλησε νά τά εντάξει στό
σύνολο της γαλλικής παιδείας ήταν ό Charles Villers, δηλαδή ό
θερμότερος πρέσβης της γερμανικής διανόησης. Στά 1810 σημείω
νε τιμητικά εκείνους τους Γάλλους πού «πρώτοι ενδιαφέρθηκαν γιά
22
νά αναγεννηθεί ή παλιά εθνική ποίηση» . Καί πάλι ή πρώτη αυ
τοτελής συλλογή γαλλικών τραγουδιών, δσο τουλάχιστον ξέρω,
23
είναι άπό Γερμανό καμωμένη καί τυπωμένη στή Λιψία τό 1831 .
Ή γαλλική παιδεία, όπως παρατηρεί ό Paul Van Tieghem, «δεν
είχε τους Ιστορικούς λόγους γιά νά εξάψει τόν πατριωτισμό καί τίς
ελπίδες τής εθνικής ανεξαρτησίας, όπως έγινε στή Γερμανία, τήν
'Ιταλία, τήν Πολωνία, τήν Ουγγαρία, τή Σερβία. 'Αφιερώνει
ελάχιστο χώρο —εκτός άπό τόν Nodier— στους λαϊκούς θρύλους ή
παραμύθια [...], στίς επικές μνήμες τής ιστορίας ή τών εθνικών
24
παραδόσεων» . Μόλις μετά τό 1840 άρχισαν οι ίδιοι οί Γάλλοι νά
21. Στηρίζομαι στή λαμπερή μελέτη τής Marie-Jeanne Durry, «L'"Académie

celtique" et la chanson populaire», Revue de littérature comparée, 1929, 62-73. Στην
αρχή τής έκθεσης της ή συγγραφέας διατυπώνει μιαν εξαιρετικά συγγενική με
τήν άποψη πού αναπτύσσεται έδω θέση, ότι δηλαδή τό γερμανικό ενδιαφέρον γιά
τά λαϊκά δημιουργήματα αποτελεί μιά πολιτισμική απάντηση σ' ενα εθνικό πρό
βλημα. Πβ. M Certeau, δ π καί σ 269 ιδίως.
22. Σε άρθρο του στό περ. Magasin encyclopédique, τ . V, σ. 14. Παίρνω τό
παράθεμα άπό τόν Henri Tronchon, «Quelques notes sur le premier mouvement foklori-
ste en France. Voix françaises, voix étrangères», Mélanges d' histoire littéraire générale et
comparée offerts à Fernand Baldensberger, Π, Παρίσι 1930, 302.
23. Ο.-L-Β. Wolff, Altfranzösische Volkslieder, Λιψία 1831 (πρόκειται γιά
συλλογή μέ γραμματικές καί έξηγητικές σημειώσεις στά γερμανικά). Τήν πληρο
φορία τήν έχω άπό τόν Brunet, Manuel, δ.π., λήμμα. Στην Table méthodique τοϋ
ίδιου βιβλίου (τ. VI, 809-818) όπου συγκεντρώνονται όλα τά συναφή μέ τό θέμα
δημοσιεύματα, είναι τό παλαιότερο που φέρει στον τίτλο τή λέξη «populaires».
Δυστυχώς ό πίνακας αυτός δέν είναι βοηθητικός, γιατί περιλαμβάνει καί όσα
βιβλία είχαν ευρείας κυκλοφορίας τραγούδια, θρησκευτικά ποιήματα κλπ. Τό ίδιο
ισχύει και γιά τό έργο του De Beaurepaire-Froment, Bibliographie des chants populaires
français, Παρίσι 1911, πού είναι έργο καλοϋ γνώστη, άλλα Οχι συστηματικού
βιβλιογράφου. Ωστόσο καί έδω βιβλία πού φέρουν στον τίτλο τή λέξη «populaire»
πρωτοεμφανίζονται στή δεκαετία 1840-1850. (Δέν περιλαμβάνεται τό βιβλίο τοϋ
Wolff, τό όποϊο àyvooùv καί τά άλλα βιβλία ή άρθρα πού σημειώνω στή μεθεπόμε
νη υποσημείωση).
24.,Paul Van Tieghem, Le romantisme, Παρίσι 1948, 188.
• /
Η ΓΕΝΕΣΗ TOT ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΓ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΓΡΩΠΗ 51
απασχολούνται στα σοβαρά μέ τη λαογραφία τους, όταν δηλαδή ή

25
επιστήμη είχε πιά πανευρωπαϊκά καθιερωθεί .
Δεν ήταν, πάντως, τό ϊδιο αδιάφοροι στή Γαλλία προκειμένου
γιά τά ξένα λαϊκά τραγούδια: ή λαϊκή ποίηση τους έτερπε «αρκεί
μονάχα νά ήταν ξένη», σύμφωνα μέ τό ευφυολόγημα ειδικού μελε
26
τητή . Τό ενδιαφέρον αυτό συνδέει τό καινούριο —σχετικά— φαινό
μενο τής λαϊκής ποίησης μέ τήν περιέργεια του Διαφωτισμού γιά
-
τους ξένους λαούς ωστόσο, δσο προχωράμε στά χρόνια, τό φαινόμε
νο σφραγίζεται καί άπό μιά ρομαντική τάση: τή μεταστροφή άπό
τους «πρωτόγονους» προς τους «εξωτικούς» λαούς.
Ό δέκατος όγδοος αιώνας ήταν ό αιώνας των μεγάλων ταξι
διών. Ή Ευρώπη κατακτούσε καί συνάμα ανακάλυπτε τήν υφήλιο:
ή Κίνα, ή Σιβηρία, οί άγριοι τής 'Αφρικής καί της 'Αμερικής, ή
'Ιαπωνία συνιστούσαν εστίες ερεθισμού γιά τή σκέψη τών πολιτι
27
σμένων, προτού ακόμη φτάσουμε στον «καλό άγριο» τού Ρουσσώ .
Οί οπαδοί τού «φυσικού δικαίου» καί τής φυσικής ηθικής άνακάλυ-
25. Πιό συνθετική είναι ή μελέτη τού Η. Tronchon πού μνημονεύτηκε, ο.π.,
296-311. Πβ. καί του ϊδιου, La fortune intellectuelle de Herder en France, Παρίσι
1920, οπον πολλές διάσπαρτες πληροφορίες (ορισμένες μάλιστα ενδιαφέρουν καί
γενικότερα νεοελληνικά θέματα). Χωρίς ιστορική προοπτική τό βιβλίο τού Julien
Tiersot, La chanson populaire et les écrivains romantiques, Παρίσι 1931, ωστόσο παρέ
χει αρκετά πλήρη εικόνα. Χρήσιμη γενική θεώρηση παρέχει καί ή μελέτη τοΟ
André Denis, «Poésie populaire, poésie national. Deux intercesseurs: Fauriel et Mm<! de
Staël», Romantisme, Revue du dix-neuvième siècle, 35 (1982) 3-24, χωρίς ωστόσο νά
προβάλει κάποια ξεχωριστή άποψη. Έδώ θά μπορούσαμε νά προσθέσουμε μιά μαρ
τυρία τοΰ ενδιαφέροντος τοϋ Michelet τό 1828· έγραφε στό Journal des idées τον
Μάρτιο εκείνης τής χρονιάς: «Εγκυκλοπαίδεια τών λαϊκών τραγουδιών. Νά
προσπαθήσω νά βάλω κάποια συστηματική τάξη. Δές Herder, Φωνές τον λαού στά
τραγούδια», βλ. J. Michelet, Ecrits de jeunesse. Journal (1820-1823) - Mémorial - Journal
des idées, έκδ. Paul Viallaneix, Παρίσι (Gallimard) 1959, 243 καί 419-420, δπου στά
σχόλια ό έκδ. σημειώνει πώς ό Michelet «εμπνεόταν άπό τό παράδειγμα τού Φο-
ριέλ». (Στην παλαιότερη έκδοση τών νεανικών κειμένων τού Michelet, πού τά είχε
επιμεληθεί ή χήρα του, παραμορφώνοντας τα, τό χωριό είναι εξαιρετικά αλλαγ
μένο, βλ. Mon Journal, Παρίσι 1888, 323). Ή μαρτυρία αυτή του Michelet δέν
έχει καταχωρηθεί στίς μελέτες γιά τήν ιστορία τού γαλλικού λαογραφικού ενδια
φέροντος πού προανέφερα, τήν επισημαίνει ωστόσο ό Μ. Ibrovac, Claude Fauriel et la
fortune européenne des poésies populaires grecque et serbe, Παρίσι (Didier) 1966, 25
(πού όμως παραπέμπει στην παλαιότερη έκδοση τοϋ 1888). Ή μελέτη τοΰ Ibrovac
είναι απαραίτητη προσθήκη στή βιβλιογραφία τοϋ θέματος, τό ίδιο όπως καί ή
μελέτη τοϋ VM Yovanovitch, La «Guzla» de Prosper Mérimée, Παρίσι 1911.
26. Yovanovitch, δ.π., 133.
27. Βλ. Paul Hazard, δ.π.
πταν στους λαούς αυτούς κάποιες άπό τίς αρετές πού επιζητούσαν
νά εμφυσήσουν στον δικό τους κοινωνικό κορμό. Οι ρομαντικοί ταξι
διώτες, αντίθετα, αδιαφορούσαν αρκετά γιά τους πρωτόγονους:
«αυτή ή προτίμηση γιά τά εξαιρετικά και ξενικά οντά δεν φτάνει
στό σημείο νά εκχωρήσει κάποια θέση σ' εκείνους πού ή άγρια ε'ίτε
ακαλλιέργητη φύση τους αφήνει έξω άπό τήν πολιτισμένη κοινω
νία. Ό πρωτογονισμός, τόσο σημαντικός στον προηγούμενο αιώνα,
δέν αντιπροσωπεύεται διόλου στους ρομαντικούς, έκτος δταν συγ
χέεται μέ τόν εξωτισμό». Οι ρομαντικοί ταξιδιώτες «δέν ξεπερνούν
τίς παρυφές της Μεσογείου στην 'Αφρική καί τήν Ασία», αντίθετα
ή γοητεία «της εγγύς 'Ανατολής, της μουσουλμανικής 'Ανατολής
είναι πολύ πιό έντονη»28. Ίσως νά κατανοήσουμε τό γιατί, αν λο
γαριάσουμε πώς ένώ οι οπαδοί τών φώτων αναζητούσαν τά παρα
δείγματα πού θά μπορούσαν νά τους οδηγήσουν στην εύρεση τών
αρχικών αιτίων —καί τέτοια παρείχε ή αρχαία κοινωνία καθώς καί
οί πρωτόγονοι— ό δέκατος ένατος αιώνας επιδίωκε νά ανακαλύπτει
συνεχώς καί μιά καινούρια εκδοχή, μιά παραλλαγή ασυνήθιστη
εκείνων πού ήξερε ως τότε. Μέσα στην τάση αυτή,.καλό είναι νά
συγκρατούμε πώς ό νέος ελληνισμός έπαμφοτέριζε ως παράδειγμα:
άγγιζε καί τήν αρχαία κοινωνία καί τήν ανατολίτικη.
'Οπωσδήποτε καί γιά τά ξένα λαϊκά τραγούδια τό ενδιαφέρον
στην Γαλλία ήταν περιορισμένο καί περιθωριακό. 'Υπήρχε βέβαια
έντονη ή παρουσία του Οσσιαν , που φυσικά μετέχει κάπως στο
ρεύμα πού μελετάμε, όμως σπανίως τά λαϊκά τραγούδια περνούσαν
τό φράγμα τού περιοδικού, της εφημερίδας, τού ημερολογίου. Δέν
γνωρίζω αυτοτελή έκδοση πρίν άπό τό 1822: τότε ό Abel Hugo
δημοσιεύει, μεταφρασμένες άπό τά ισπανικά, τίς Romances histori
ques. Δύο χρόνια αργότερα, δεύτερα στή σειρά, είναι τά δημοτικά
τραγούδια του Φοριέλ. 'Από εδώ καί πέρα πυκνώνουν οί ανάλογες
εκδόσεις. Τό 1825, τόν ίδιο χρόνο μέ τό δεύτερο τόμο τού Φοριέλ,
κυκλοφορεί ή ανθολογία τού Loève-Veimars, Ballades, légendes et
chants populaires de Γ Angleterre et de Γ Ecosse, τόν αμέσως επόμενο
χρόνο ή μετάφραση της σημαντικής συλλογής του Walter Scott, The
28. Paul Van Tieghem, Le romantisme, Παρίσι 1948, 287 καί 290.
29. Λόγου χάρη ή μετάφραση τού Baour-Lormiant (πού δέν ήταν διόλου ή
πρώτη ή ή μόνη) κυκλοφόρησε τό 1801 καί είχε πέντε επανεκδόσεις ως τά 1827.
Δε εχω πάντως συμβουλευθεί τίς ειδικές μελέτες γιά τήν τύχη τού "Οσσιαν στή
Γαλλία.
Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΟΠΗ 53
Minstrelsy of the Scottish Border, άπό τόν Artaud, και στά 1827 ή
Guzla τού Prosper Mérimée.
Μπορούμε νά σταματήσουμε εδώ, και γιατί αρχίζουμε νά ξε
περνάμε τά χρονικά όρια, καί γιατί ετούτη ή λογοτεχνική φενάκη
αποκαλύπτει πολλές καί χαρακτηριστικές πτυχές πού μας ενδιαφέ
ρουν. Πρώτα πρώτα τό «ψέμα» αποτελεί συνήθως έξοχο μάρτυρα
της δεκτικότητας πού παρουσιάζει μιά κοινωνία: προκειμένου νά
έχουν επιτυχία τά ποιήματα του, ό Mérimée προτίμησε νά τά πα
ρουσιάσει σάν άπλες μεταφράσεις σέρβικων λαϊκών τραγουδιών δέν
ήταν ό πρώτος άλλωστε. Στά χρόνια εκείνα είναι συχνή ή παρα-
γωγη νόθων, είτε λαικων είτε μεσαιωνικών, κείμενων • ωστόσο η
περίπτωση του έχει τούτο τό ιδιότυπο, δέν πηγάζει άπό κάποια
ανάγκη εθνική, παρά απλώς άπό τη μόδα — είμαστε στή γαλλική
εκδοχή, μήν ξεχνάμε.
Έπειτα είναι χαρκατηριστική ή επιτυχία ενός έργου στό λό
γιο κοινό: «φαίνεται πώς ή Guzla των Σλάβων θά γίνει σύντομα τό
ίδιο διάσημη μέ τήν άρπα του Όσσιαν», έγραψε ό Globe31. Χωρίς
νά χρειάζεται νά επεκταθούμε έδώ στίς ποικίλες εκφάνσεις της
λογοτεχνικής τύχης τού έργου, ας περιοριστούμε στην απήχηση
πού είχε στον Πούσκιν: έσπευσε νά τό μεταφράσει ρώσικα, προκει
μένου νά χαρούν οί Σλάβοι τά ποιήματα στό πρωτότυπο τους μέτρο
— έδώ περνάμε στό χώρο τών εθνικών αναγκών καί πάλι.
Τό τρίτο στοιχείο είναι ή εκδοτική αποτυχία της Guzla: πα
ταγώδης. Πουλήθηκαν ελάχιστα αντίτυπα, καί ούτε αργότερα,
δταν τό όνομα τού Mérimée είχε πιά καθιερωθεί στά γαλλικά γράμ
ματα, γνώρισε τήν επιτυχία: δλες του οί επανεκδόσεις (ή πρώτη
δεκατρία ολόκληρα χρόνια αργότερα) ήταν σάν παράρτημα σε άλ
λο, επιτυχημένο, βιβλίο.
Νομίζω ότι ξεκινώντας άπό τίς σηματοδοτήσεις πού μπορεί νά
πάρει ή Guzla, ορίζεται καλά τό κλίμα: μόδα λογοτεχνική γιά τή
Γαλλία, εθνικά συναισθήματα γιά τους λαούς πού έχουν πρόβλημα
εθνικό νά λύσουν, έπαινος τών επαϊόντων, αδιαφορία τοΰ ευρύτερου
κοινού.
30. Ό Paul Van Tieghem, δ.π , 303 αναφέρει ώς πιό περίφημη τήν υπόθε
ση του τσέχικου «χειρογράφου τοϋ Kralové-dvur» πού άπό τό 1817 πού «ανακαλύ
φθηκε» ώς τά 1824 πού αποκαλύφθηκε ή φενάκη είχε μεταφραστεί σε έντεκα
γλώσσες.
31. Στίς 21 Σεπτεμβρίου 1827· παίρνω τό παράθεμα άπό τόν Yovanovitch,
δ.π , 61.
«Τίποτε δεν αγαπώ περισσότερο άπό τίς παλιές σκοτσέζικες

καί τίς γαηλικές (gaéliques) ρομάντζες» έγραφε, Αύγουστο του
1822, ή Mary Clarke στον Φοριέλ32. Βέβαια ήταν σκοτσέζα στην
καταγωγή ή ΐδια, ζοΰσε ωστόσο μέσα στή γαλλική κοινωνία: καί
παρά τόν μικρό αριθμό των αυτοτελών βιβλίων, αν προχωρήσουμε
σέ μικρής εμβέλειας μαρτυρίες -δειγματοληπτικά, έστω 33 - θά
διαπιστώσουμε πώς κάποιες ρίζες άρδευαν τό ενδιαφέρον γιά τά
λαϊκά δημιουργήματα.
Έτσι στά 1819 καί 1820 ό Augustin Thierry γράφει στό πε
ριοδικό Censeur Européen δύο άρθρα γιά τό «εθνικό ιρλανδικό πνεύ
μα»· στό δεύτερο ό λόγος είναι κυρίως γιά τόν Thomas Moore ^πού
βρισκόταν άλλωστε στό Παρίσι τότε— άλλα στό πρώτο γίνεται
αναφορά στά «εθνικά» 'ιρλανδικά τραγούδια, ευνοϊκή, πού αποτελεί
συνάμα καί θερμή συνηγορία του ιρλανδικού προβλήματος34. Τόν
επόμενο χρόνο κυκλοφορεί τό αφήγημα του Charles Nodier Smarra,
μέ υπόθεση πού ξετυλίγεται στις νοτιοσλαβικές περιοχές. 'Έτσι
δίνεται ή ευκαιρία στό συγγραφέα νά ενσφηνώσει στό κείμενο του
τή μπαλάντα Ή γυναίκα τοϋ Άσάν-άγα. Τό γεγονός είναι βέβαια
λεπτομερειακό- ωστόσο επιδέχεται ενδιαφέρουσες ερμηνείες.
'Επρόκειτο γιά κλασικό σχεδόν κείμενο της λαϊκής φιλολογίας·
γνωστή στό ευρωπαϊκό κοινό κιόλας άπό τό 1774 35 , είχε μεταφρα
στεί στά γερμανικά άπό τόν Γκαίτε καί συμπεριλήφθηκε στά Volks
lieder τοϋ Herder. Ό Nodier τήν είχε ξαναμεταφράσει καί παλαιό-
32. Correspondance de Fauriel et Mary Clarke, publiée par Ottmar de Mohl, Παρί
σι 1911, 33. Πβ. καί Alfred Galpin, Fauriel in Italy, Unpublished Correspondence,
Ρώμη 1962, 32 (τό ίδιο γράμμα).
33. Είναι ευνόητο ότι δεν έχω εξαντλήσει διόλου τη βιβλιογραφία· και προ
κειμένου γιά περιοδικά δημοσιεύματα της εποχής είναι πολύ πιθανό νά μοϋ διαφεύ
γουν καί πολύ άξια λόγου πράγματα, ιδίως αν δεν έχουν επισημανθεί άπο τα
εγχειρίδια.
34. Τό πρώτο άρθρο στίς 24 Νοεμβρίου 1819 καί τό δεύτερο στίς 27 Μαΐου
1820 ανατυπώθηκε στό Dix ans d'études historiques· χρησιμοποιώ τήν έκδοση Classi
ques Garnier, Παρίσι χ.χ., 128-130 καί 131-137, αντίστοιχα. Δεν μπόρεσα νά δώ
το παρόμοιο άρθρο του «Sur les chants nationaux des Irlandais. A propos d' une Ode à la
liberté de M William Dacker», τό οποίο, σύμφωνα μέ τά οσα σημειώνει ό Α. Augu
stin-Thierry, Augustin Thierry, Παρίσι 1922, 143, δημοσιεύτηκε στό Censeur Euro
péen ή στό Courrier Français τό 1820.
35. Περιελήφθηκε στό Viaggio in Dalmazia, τοϋ Alberto Fortis, βλ. Ibrovac,
δ.π , 257. Γιά τή σημασία του ταξιδιού του Fortis στην ανάπτυξη των λαογραφι
κών ενδιαφερόντων, βλ. Burke, δη., 7-8.
Η ΓΕΝΕΣΗ TOT ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΓ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΤΡΩΠΗ 55
τερα 36 · ή επιμονή του λοιπόν μπορεί νά θεωρηθεί αμφίσημα: άπό τη

μιά oTt ένας άπό τους πιό φανατικούς, εκείνη την εποχή, θιασώτες
της λαϊκής φιλολογίας στον γαλλικό χώρο δεν διέθετε ευρύ στάδιο
επιλογής —αυτό δταν οι μεταφράσεις τών σέρβικων τραγουδιών
ήταν άπό τό 1814 προσιτές στό γερμανόφωνο κοινό37— κι άπό την
άλλη πώς με τήν επανάληψη τής πιό γνωστής καί πιό αποδεκτής
μπαλάντας επιχειρούσε νά δημιουργήσει τό κλίμα πού επιδίωκε.
'Οδηγούμαστε έ'τσι, είτε άπό τόν έναν εϊτε άπό τόν άλλο 8ρόμο,
στό στενό καί περιορισμένο χώρο πού είχαν ακόμα στή Γαλλία τά
λαϊκά είδη.
"Αλλωστε ό ίδιος ό Charles Nodier έγραφε στά 1823: «'Ασχο
λούμαστε τόσο λίγο στή Γαλλία μέ τά παλαιικά πράγματα [...].
Στην 'Αγγλία ωστόσο, δπου κάθε τί τό παλαιικό έχει τ ' Ονομα του,
δπου όλες οι μνήμες έχουν τή λατρεία τους, υπάρχει ένα πεδίο πού
ή λαϊκή ευσέβεια τό έχει προστατέψει μέ περίβολο [...]. Ό συγ
γραφέας τών Waverley [ò Walter Scott] θεμελίωσε τήν αυθεντία του
πού τήν ασκεί πολύ δικαιωματικά στους αναγνώστες τής χώρας
του, καί στην οποία ή έλαφρόμυαλη αμεριμνησία μας υποτάχθηκε
ευχαρίστως, χωρίς νά υποψιαστεί δτι καί εμείς επίσης έχουμε μιά
ιστορία καί παραδόσεις. "Ας ευχαριστήσουμε τόν "Υψιστο γιά αυ
τήν τή φιλολογική προκατάληψη μας υπέρ τής πατρίδας τών "Αγ
γλων κάποια μέρα θά μάς θυμίσει ΐσως πώς οι Γάλλοι έχουν κά
ποια πατρίδα» 38 .
Βέβαια εκεί πού ό Nodier γράφει "Αγγλοι πρέπει νά διαβάζου
με Σκότοι- κατά τά άλλα τό χωρίο λειτουργεί, νομίζω, παραδειγ
ματικά προκειμένου νά εννοήσουμε καί τή μεγάλη εξάπλωση τών
έργων τοϋ Walter Scott —πού εντάσσεται στό ενδιαφέρον γιά τά λαϊ
κά έθιμα τών ξένων— καί τήν τροπή πού προσπαθούσαν νά δώσουν
σ' αυτές τίς προτιμήσεις δσοι πρέσβευαν πώς ο'ι εθνικές παραδόσεις
αποτελούν καιριότερο πόλο άπό τις κλασικές. Πάντως, γιά νά κα-
36. Ibrovac, ο.π., 24, δπου σημειώνεται πώς τά ταξίδια τοϋ Fortis (μαζί καί
ή Γυναίκα τοϋ Άαάν άγα) μεταφράστηκαν γαλλικά τό 1778.
37. Ή πρώτη συλλογή εκδόθηκε, όπως είναι γνωστό, άπό τόν Vuk Stephano-
vic τό 1814 στή Βιέννη.
38. Δημοσιεύτηκε στην έφημ. Quotidienne, 17 'Οκτωβρίου 1823 τό παράθε
μα τό παίρνω άπό τήν Marion Elmina Smith, Une anglaise intellectuelle en France sous la
restauration Miss Mary Clarke, Παρίσι 1927, 59, ή οποία τό παίρνει μέ τή σειρά
της άπό τήν Helen King, Les doctrines littéraires de la «Quotidienne», Παρίσι χ . χ . ,
108-109.
ταλάβουμε καλύτερα πρόσωπα καί —κυρίως— πράγματα, πρέπει νά

μη λησμονούμε πώς ό ίδιος ό Nodier, ρομαντικός, καί άπό τους
αρχηγούς, επέλεξε σάν χώρο γιά νά κινήσει τους ήρωες των μυθι
στορημάτων του -^τόσο στό Smarra δσο καί στό προγενέστερο Jean
Sbogar— τά Βαλκάνια καί οχι τή Γαλλία.
Μέσα στό ίδιο αυτό πνεύμα πρέπει νά δούμε καί κάποιες άλ
λες — μερικής σημασίας πάντα— εκδηλώσεις όπως τό ενδιαφέρον
γιά τραγούδια απομακρυσμένων νησιών39, ή, πιό χαρακτηριστικά,
τήν «άφιξη» τού «εξωτικού» ΐροκέζου βασιλιά στό Παρίσι τό 1826,
πού στάθηκε έναυσμα γιά ενα φούντωμα τοϋ ενθουσιασμού γιά τήν
«δλο δύναμη καί ιδέες, τρομακτική στή σαφήνεια καί πλούσια σέ
εικόνες» ποίηση τών έρυθρόδερμων.
Καί μάλιστα αυτές οι τόσο θετικές κρίσεις προέρχονται άπό
τό στρατόπεδο τών κλασικιστών ή παραπάνω φράση συνεχίζεται
ως έξης: «πράγματα πού τού κάκου θά τά αναζητούσαμε στά έργα
τών ευρωπαίων ιροκέζων»40. Γιατί στή Γαλλία τό ενδιαφέρον γιά
τίς εθνικές ποιήσεις λειτουργεί καί προς τίς δύο κατευθύνσεις, καί
προς τό πνεύμα πού εξέφραζε ό Nodier καί προς τό διαφωτιστικό
ενδιαφέρον. Φυσικά και προς τά ενδιάμεσα κράματα.
'Αλλά θά κλείσουμε τήν επισκόπηση μ' ενα άρθρο πού αντι
προσωπεύει, μέ πληρότητα καί συνέπεια, τήν πρώτη άπό τίς δύο
κατευθύνσεις, τήν έθνοκεντρική. Γραμμένο άπό τόν d' Eckstein, σέ
δύο συνέχειες στή φιλοβασιλική εφημερίδα Le Drapeau Blanc, έχει
συνταχθεί μέ αφορμή τήν ποιητική μετάφραση της συλλογής του
Φοριέλ άπό τόν Népomucène Lemercier41. Βρισκόμαστε στον Νοέμ
βριο τού 1824.
«Αυτό πού λείπει άπό τόν σημερινό μας πολιτισμό είναι τό
σύνολο καί ή αρμονία. 'Ανακαλύπτουμε σ' αυτόν, μόλις θελήσουμε
39. Λόγου χάρη τό δημοσίευμα τοϋ Globe στίς 21 Σεπτέμβρη 1824 γιά τά
λαϊκά τραγούδια τών νησιών Φερρόη, βλ. Ibrovac, δ.π., 138.
40. Τό χωρίο άπό τήν έφημ. Opinion· τό δανείζομαι άπό τή μελέτη τοϋ
Christian Α.Ε. Jensen, V évolution du romantisme V année 1826, Παρίσι-Γενέβη
(Droz-Minard) 1959, 57. Γιά τόν εξαιρετικό θόρυβο πού δημιούργησε στό Παρίσι ή
υποτιθέμενη άφιξη τοϋ ΐροκέζου βασιλιά, δ.π , 27.
4 1 . Τό άρθρο έχει έπίτιτλο Variétés καί τίτλο «De la littérature populaire dans
diverses contrées de Γ Europe, au sujet de Γ ouvrage de M. Lemercier sur les chants
héroïques des Grecs». Περιέχεται στά φύλλα της 13ης καί της 22ας Νοεμβρίου
1824· υπογράφεται μέ τά εύγλωττα αρχικά Β . d' Ε .. Μνεία τοϋ άρθρου άπό τόν
Η Tronchon, La fortune, δ.π., 551.
Η ΓΕΝΕΣΗ TOT ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΓ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΪΡΩΠΗ 57
νά τόν αναλύσουμε, δύο τάξεις ιδεών πού μάχονται εντός του, τοϋ
δημιουργούν την αμηχανία καί τού προξενούν την ηθική ταραχή.
Διαθέτουμε μία λογοτεχνία φτιαγμένη σύμφωνα μέ τά έθιμα καί
τους θεσμούς τών γονέων μας· έχουμε μιά δεύτερη πού είναι ξένη
προς τη μορφή της ευρωπαϊκής κοινωνίας, δπως αύτη διαμορφώθη
κε άπό τόν χριστιανισμό καί από τους πρωτόγονους θεσμούς τών
γερμανικών εθνών. Ό , τ ι μας συνέβη στή λογοτεχνία, μας συνέβη
επίσης καί στην πολιτική. Τό εγγενές, τό πρωτότυπο, παραμερί
στηκε παντού- τά αντικαταστήσαμε μέ πράγματα πού μάς είναι
ξένα στή βάση τους, καί πού γι' αυτόν ακριβώς τό λόγο δέν τά
έχουμε ποτέ μας συλλάβει καλά, ούτε καταλάβει καλά στην πραγ
ματικότητα τους. 'Αλλά, δπως τό καλό δέν είναι άλλο άπό εκείνο
πού δημιουργεί ή ΐδια μας ή φύση, ή δυσαρμονία ανάμεσα στή μορ
φή της σκέψης μας καί στή θεμελίωση της εκδηλώνεται στον ίδιο
βαθμό καί στην Ϊδια αναλογία στό επίπεδο της πολιτικής δπως καί
της λογοτεχνίας».
"Υστερα άπό τά προοιμιακά ετούτα λόγια, ό d' Eckstein εκθέ
τει, αρκετά αναλυτικά, τίς πολιτικές καί φιλολογικές εξελίξεις
της ύστερορωμαϊκής Ευρώπης. Παντού βλέπει τήν επιβολή κά
ποιας ρωμαϊκής αρχής ώς εξωτερική καί καταστροφική επέμβαση:
« Ή εισαγωγή τού ρωμαϊκού δικαίου στον κορμό της Ευρώπης, πού
βοήθησε τήν ανώτατη εξουσία νά εισχωρήσει στό δίκαιο τών εθνο
τήτων, δέν στάθηκε λιγότερο ολέθρια γιά τήν ανάπτυξη της εθνι
κής λογοτεχνίας σέ αρμονία μέ τό πνεύμα τής κοινωνίας». Παντού
ή λατινική γλώσσα είναι στά μάτια του παράγοντας ανασταλτι
κός. Όμως «ή ποίηση, αυτή ή θυγατέρα τών ουρανών, αυτή ή
φιλοσοφία τής φαντασίας, πού στην υψηλή της έκφραση μας απο
καλύπτει, μπορούμε νά πούμε, τά μυστήρια τών αναμνήσεων μας,
τά καλυμμένα άπό ενα πέπλο στό βάθος τής ψυχής μας, είχε καλύ
τερη τύχη στον Μεσαίωνα άπό τους άλλους κλάδους τής φιλολο
γίας. Δέν μπόρεσαν νά τής αρπάξουν τίς παλαιικές εθνικές μνήμες
καί νά τήν έκλατινίσουν τόσο πού νά μήν φύεται παρά σάν λουλούδι
εξωτικό στους κόλπους τών σχολείων. Αυτή ή ευρωπαϊκή ποίηση
είχε, στους μέσους χρόνους, δύο κυρίως πηγές. Ή μιά ερχόταν άπό
τόν βορρά, άπό τόν χώρο τών σκανδιναβικών καί τών γερμανικών
λαών ή άλλη άπό τή δύση, άπό ενα κέλτικο έθνος έτοιμο νά σβή
σει μέσα στή χώρα τών Γαλατών καί σκορπισμένο στην 'Αρμορική
[δηλαδή στή Βρετάνη]. Ή Έδόα τών Σκανδιναβών περικλείει τό
58 ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ: Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΟΠΉΚΗΣ ΓΩΝΙΑΣ
κοινό θεμέλιο πού μπορεί νά προσφέρει ή παγανιστική μυθολογία.

Συναντάμε σ' αυτήν τις μορφές μιας κοινωνικής οργάνωσης πού
αναπτύχθηκε παντού τής Ευρώπης δπου εμφανίσθηκαν τά γερμανι
κά έθνη. Συγχρόνως οί εθνικές εποποιίες των Γερμανών μας δίνουν
μιά ιδέα πλήρη τής πολεμικής καί πολιτικής ταυτόχρονα ιδιοσυ
στασίας των λαών του βορρά.
»Οί Νορμανδοί ανακάλυψαν καί ιδιοποιήθηκαν τίς μυστικές
μορφές τής ιερατικής ποίησης των κελτικών φυλών τής 'Αρμορικής
καί τής Γαλατίας δταν κατέκτησαν τίς περιοχές τής Γαλλίας στίς
οποίες έδωσαν τ ' ονομά τους. Ή ηρωική 'ιδιοσυστασία των Νορμαν
δών συγκεράστηκε μέ τή μυστηριακή ιδιοσυστασία τών Κελτών.
Αύτη ή μείξη έγέννησε την ιπποσύνη καί μιά ποίηση ήρωικομυστι-
κή στην οποία ό Χριστός εισάγεται ως ό μέγας κυρίαρχος ενός
συνδέσμου θρησκευτικού καί πολιτικού κάτω άπό τό μυθικό μανδύα
τού βασιλιά 'Αρθούρου, τού οποίου οί σύντροφοι είναι επίσης σύμβο
λα τών 'Αποστόλων. Αυτή ή ιπποτική λογοτεχνία, λιγότερο εθνι
κή στην προέλευση της άπό τήν άλλη, πήρε ωστόσο τό προβάδισμα
καί έγινε κοινή σε δλη τήν Ευρώπη τού Μεσαίωνα». Στην επόμενη
παράγραφο επισημαίνεται δτι ετούτη ή ποιητική φλέβα έπιασε ρί
ζες: δικά της παιδιά είναι τά έργα τής πρώιμης ευρωπαϊκής λογο
τεχνίας «τό εθνικό θέατρο τών "Αγγλων καί τών 'Ισπανών [...].»
«Αυτή ή ποίηση, πού ή πραγματική της έκφραση είναι χρι
στιανική συνάμα καί γερμανική, περιφρονήθηκε συστηματικά άπό
τά σχολεία. Μετά τήν πτώση τών ευγενικών φυλών, πού αρχικά
συμμετείχαν στό μεγαλύτερο μέρος της, αυτό τό είδος τής λογοτε
χνίας, εξορισμένο άπό τους σοφούς, παρατημένο άπό τίς υψηλές
κοινωνικές ομάδες, κατέπεσε έν μέρει στίς κατώτερες τάξεις. Οί
συντεχνίες βάλθηκαν νά καλλιεργούν χοντροειδώς τήν ίδια επιστή
μη πού άλλοτε ανθούσε σάν φιλοσοφία στά πανεπιστήμια καί σάν
ποίηση στίς αυλές τών αυτοκρατόρων καί τών βασιλιάδων». 'Ακο
λουθούν δύο λόγια γιά τήν ποίηση αυτή, καθώς καί γιά τήν «ολέ
θρια» αντίθετη τάση, τήν καλλιεργημένη — πού ωστόσο στη γαλ
λική εκδοχή της καί μόνο έδειξε ενα πρόσωπο «ευγενικό καί υψηλό,
καί στάθηκε μέ τους κορυφαίους συγγραφείς της καθαρή στό ύφος
και ολοκληρωμένη στις αναλογίες. "Αν δέν εναρμονίσθηκε μέ τήν
εθνική ΰπαρξη, είναι γιατί οί προκαταλήψεις τής εποχής, ή πιεστι
κή επίδραση τοϋ ακαδημαϊκού πνεύματος καί οί πολιτικές αναστα
τώσεις τήν εμπόδιζαν διαρκώς».
Η ΓΕΝΕΣΗ TOr ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΓ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 59
'Αφού τοποθέτησε έτσι τό λογοτεχνικό ζήτημα, εκθέτει τις

απόψεις του γιά την ίδια τη λαϊκή ποίηση:
« Ή ποίηση έχει δύο πηγές, πού μερικές φορές ρέουν χωριστά,
και πολύ συχνά τά νάματα τους συγχέονται: ή μία έχει τήν προέ
λευση της στίς εντυπώσεις της φύσης, ή άλλη στά δόγματα της
πρωταρχικής αποκάλυψης· ή μιά είναι απλή καί φωτεινή, ή άλλη
επιβλητική καί αγαπά τό μυστήριο. Όσοι λαοί είναι ποιητικά ορ
γανωμένοι, δεν αγνόησαν ποτέ αυτήν τήν έμπνευση πού αντλείται
άπό τους κόλπους της φύσης. Μπορεί νά απομακρύνθηκε ή ποίηση
τους άπό τήν τέχνη στην οποία πρέπει νά φτάνει, γιά νά είναι
τέλειο, κάθε σύστημα σκέψης ή , ακόμα, έμπνευσης· μπορεί νά
αγνόησε τόν αληθινό προορισμό της καί νά παρέμεινε ακαλλιέργη
τη - άλλα μιά μούσα άγρια δέν είναι λιγότερο άξια του ενδιαφέρον
τος καί της προσοχής του παρατηρητή. Δέν περιφρονούμε τά αυθόρ
μητα προϊόντα της φύσης μόνο καί μόνο γιατί δέν εξευγενίστηκαν
άπό ένα λόγιο μπόλι».
"Υστερα, άφοΰ επισημαίνει τήν ακρισία της κοινωνίας του
απέναντι στά απλοϊκά αριστουργήματα, διατρέχει ολόκληρη τήν
ευρωπαϊκή λαϊκή ποίηση, κελτική, 'ιρλανδική, σκοτσέζικη, γερμα
νική, σλαβική, σκανδιναβική κλπ. Στέκομαι εδώ μονάχα στά δσα
προσθέτει, σάν κατακλείδα, στην επισκόπηση της γερμανικής
ποίησης: «Δυστυχώς αυτά τά τραγούδια χάνονται, ενώ τήν ϊδια
ώρα ή 'ιδιοφυία τών λαών σβήνει- τό πνεύμα των σύγχρονων με
ταλλαγών τίς πνίγει οπουδήποτε εισχωρεί μέ τά φώτα του, καί
άπό αυτή τήν άποψη εμφανίζεται τό ΐδιο βάρβαρο δσο καί ο'ι παλιοί
είκονοκλάστες. θέλουν νά ξεριζώσουν άπό τόν λαό τίς αρχέγονες
ιδέες του καί νά δαμάσουν τή φαντασία του σέ μορφές καινούριες,
υποτίθεται φιλοσοφικές. Τιμή καί δόξα στον Herder καί στον Γκαί
τε, πού στην πατρίδα τους έσωσαν αυτά τά τραγούδια άπό μιά
άδικη λησμονιά!»
Τέλος φτάνει καί στά ελληνικά τραγούδια πού ή εκδοσή τους
του πρόσφερε τό έναυσμα. Φανερό ότι ζητούσε απλώς μιαν αφορμή:
ελάχιστα τόν απασχόλησαν τους αφιερώνει κάπου τριάντα αράδες
άπό τίς διακόσιες πενήντα του άρθρου. Τήν έκδοση τοΰ Φοριέλ μό
λις πού τή μνημονεύει· τά ίδια τά τραγούδια τού φαίνονται εξαιρε
τικά άτεχνα, καί παρατηρεί μονάχα πώς ή σκλαβιά δέν άφησε τους
"Ελληνες νά εκφραστούν ελεύθερα — θά ήταν λοιπόν άδικο νά τους
συγκρίνει μέ άλλους λαούς. Σημειώνω ακόμα πώς αναφέρεται
στους σλαβικούς εποικισμούς και θεωρεί πολλές άπό τις ποιητικές

ιδέες παρόμοιες μέ τίς σλαβικές καί τίς δαλματικές. Τέλος κάνει
μιά γενικόλογη αναφορά στη μετάφραση τοΰ Lemercier.
Είμαστε μπροστά στην πιό ολοκληρωμένη, δσο γνωρίζω, έκθε
ση άπό τη γαλλική πλευρά γιά τη γερμανική εκδοχή του λαϊκού
τραγουδιού. Δέν είναι μόνο ή ρητή αναφορά στον Herder, είναι τό
ϊδιο σύστημα σκέψης: «Αυτά τά ποιήματα δέν πρέπει νά διαβάζον
-
ται όπως θά διάβαζε κανείς στροφές μέ ψιλοδουλεμένη ρίμα πρέπει
νά τ ' ακούμε νά τραγουδιούνται, ή ακόμα καλύτερα νά απαγγέλ
λονται μέ τήν προφορά καί τόν χρωματισμό της δικής τους γλώσ
σας», γράφει ό d' Eckstein εκεί πού κάνει λόγο γιά τά τραγούδια
42
των γερμανικών λαών ακριβώς . Ή ουσία της ποίησης βρίσκεται
στην αποκάλυψη, στό μυστήριο· συχνά ή καλλιέργεια είναι μά
ταιη, κάτι περισσότερο, μοιραία, αφού μάς απομακρύνει άπό τόν
θεϊκό λόγο: μέσα σ' αυτήν τήν προοπτική κάθε λαϊκή ποίηση, αρκεί
νά εκφράζεται αβίαστα, είναι πολύτιμη.
Δέν έχω τά τεκμήρια πού θά μας επέτρεπαν νά γνωρίσουμε
πώς αποδέχθηκε ή κοινή γνώμη τίς απόψεις τοΰ d' Eckstein. Τό
πιθανότερο είναι δτι μέσα στην πόλωση πού, ιδιαίτερα εκείνα τά
χρόνια, επικρατούσε ανάμεσα στους ρομαντικούς-βασιλόφρονες καί
τους κλασικιστές-φιλελεύθερους, ενα τόσο ακραίο κείμενο θά γινό
ταν δύσκολα ευρύτερα αποδεκτό. Προς τή λογικοφανή αυτή αντί
ληψη μέ οδηγούν καί δύο μαρτυρίες πού, τυχαία, διαθέτω: άπό τή
μιά δτι ό Victor Hugo —πού άνηκε ακόμα στό πρώτο στρατόπεδο—
συγχάρηκε θερμά τόν d' Eckstein γιά τίς «υψηλές καί βαθιές» από
ψεις τοΰ άρθρου43, ένώ αντίθετα, δυό χρόνια αργότερα, ή Mary Clar
ke έκανε λόγο γιά τίς «μάταιες θεωρίες του»44 — αναφερόμενη βέ-
42. "Αλλωστε ή επαφή του μέ τόν Herder είναι γνωστή· έκτος άπό τή μελέ
τη τοΰ Tronchon, ö π , βλ. καί τή μονογραφία τού Nicolas Burtin, Un semeur d'idées
au temps de la restauration, le baron d' Eckstein, Παρίσι 1931, ιδίως σ. 230 (οπού
παράθεμα τοΰ d' Eckstein, άπό τήν έφημ. La Catholique, όπου ό Herder συνδέεται μέ
τόν Vico), καί 74. Γιά τόν ρόλο του στον τύπο καί τή φιλοβασιλική θέση των
εφημερίδων Le Drapeau blanc καί La Catholique (πού τίς διεύθυνε) βλ. Histoire généra-
le de la presse française, publiée sous la direction de Claude Beilanger, Jacques Godechot,
Pierre Guinal et Fernand Terrori, II, Παρίσι 1969, 83. Ό d' Eckstein ενδιαφέρθηκε
ακόμα περισσότερο γιά τή σέρβικη λαϊκή ποίηση, βλ. Ibrovac, δ.π,, 288-291 καί
160-161.
43. Σε γράμμα του στίς 28 Νοεμβρίου 1824, βλ. Victor Hugo, Correspondan
ce 1815-1835, Παρίσι 2 1896, 39.
44. Correspondance de Fauriel, ό.π., 224.
Η ΓΕΝΕΣΗ TOT ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΣΤΗΝ ΕΪΡΏΠΗ 61
βαια γενικότερα, κι όχι ειδικά στό άρθρο αυτό. 'Αλλά νομιίζω πώς
καί τό δτι ό d' Eckstein ενώ έχει πάρει αφορμή άπό τη συλλογή τοϋ
Lernender, αποφεύγει κάθε αναφορά στην εισαγωγή τοϋ Φοριέλ,
φανερώνει ενδεχομένως πώς επιχειρούσε νά δώσει τήν αντίθετη
άποψη. Σίγουρο είναι πάντως πώς ή γαλλική πνευματική ζωή δεν
παρουσίαζε συχνά βιβλία πού νά τοϋ έδιναν παρόμοια αφορμή.
"Αν τώρα θέλουμε νά καταλήξουμε α ένα είδος συμπεράσμα
τος, παρά τίς σκόρπιες καί ενδεχομένως συμπτωματικές πληροφο
ρίες, μποροϋμε νά πούμε δτι στή δεκαετία 1815-1824 ή γαλλική
διανόηση έτρεφε μικρό ενδιαφέρον —σωστότερα: μικρότερο άπό άλ
λες— γιά τά λαϊκά δημιουργήματα. Τίς λιγοστές τάσεις τίς κατεύ
θυναν περισσότερο οί οπαδοί των ρομαντικών ιδεών, χωρίς νά διαθέ
τουν πάντως τήν αποκλειστικότητα, θ ά χρειαστεί νά δούμε κάπως
πιό λεπτομερειακά τά δύο στρατόπεδα, δταν προσπαθήσουμε νά εν
τοπίσουμε ακριβέστερα τή θέση τού Φοριέλ στή γαλλική παιδεία.
Πολύ σχηματικά παρουσιασμένη, ή γένεση τοϋ λαογραφικού εν
διαφέροντος στην Ευρώπη ορίζεται άπό τους δύο αυτούς πόλους, τή
γερμανική καί τή γαλλική άποψη. "Οχι πώς δέν θά κερδίζαμε σε
ερεθίσματα αν παρακολουθούσαμε τίς ενδιάμεσες τάσεις- κάτι τέ
τοιο θά μάς ώθοϋσε δμως, φοβούμαι, προς μιαν εγκυκλοπαιδικού
τύπου γνώση, γοητευτική καθεαυτή, άλλα λίγο προωθητική των
αιτημάτων τού λογισμού μας. Ό , τ ι γυρεύουμε είναι νά συσχετισθεί
ή γένεση καί ή εμπέδωση τού φαινομένου μέ τά αιτήματα της
κοινωνίας πού τήν κυοφορούν οί ποικίλες παραλλαγές καί οί λογής
προσαρμογές πλουτίζουν τή λεπτότερη κατανόηση τοϋ φαινομένου,
άλλα σκοτίζουν κάπως τή διαφάνεια πού χρειαζόμαστε ώστε νά
προχωρήσουμε γοργά στό θέμα, στά ελληνικά δημοτικά τραγούδια.
'Ανάμεσα στή γερμανική στάση πού αντιπροσωπεύει τό πιό σθεναρό
καί πιό σημαντικό σύνολο πού τείνει νά διαμορφωθεί εκείνα τά χρό
νια σέ έθνος —μέ τή σημασία πού πήρε έκτοτε ό δρος— καί πού
συνάμα στερείται τόν ενοποιητικό κρατικό φορέα, καί τή γαλλική,
δπου έθνος καί εθνικό κράτος έχουν ήδη ταυτισθεί, κινούνται, φυσι
κά οχι μέ μαθηματικές αναλογίες, οί τάσεις στά υπόλοιπα εθνικά
σύνολα ή εθνικά κράτη. Συνάμα ή αντιπαράθεση επιτρέπει νά συλ
λάβουμε, κοντά στίς αδρές τουλάχιστον πτυχές τού φαινομένου, καί
τή γαλλική περίπτωση κάπως αναλυτικότερα, καί νά προϊδεαστού
με έτσι γιά τόν τελευταίο στόχο, τή συλλογή τών ελληνικών δη
μοτικών τραγουδιών άπό τόν Φοριέλ.
Μιά τελευταία, εδώ, διευκρίνιση: ό ορός.

Κάπως συνειδητά προσπάθησα νά μη διαστέλλω τόν δρο
«εθνικά» από τόν δρο «λαϊκά». Στη χρήση της εποχής διαβλέπω
μιά τάση που συγκλίνει περισσότερο προς τόν πρώτο άπό τους γάλ
λους συγγραφείς καί προς τόν δεύτερο άπό τους γερμανούς, χωρίς
ωστόσο νά ξεκαθαρίζουν τά πράγματα. Φυσικά ή σύγχυση είναι
δηλωτική· «λαός» καί «έθνος» είναι δροι πού θά διαφοροποιηθούν
αργότερα, μέ σαφήνεια πιά πολιτική. Φαντάζομαι πώς μιά στενό
τερη γνωριμία θά επέτρεπε προφανώς ακριβέστερες διακρίσεις· δέν
τη διαθέτω. Σε κάποια στιγμή, παρακάτω, θά χρειαστεί κάποιο
επιπλέον σχόλιο.
Τ Ρ Ι Τ Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ

ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ
ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΟ ΕΓΡΩΠΑΪΚΟ ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ
"Αν ή γένεση του λαογραφικού ενδιαφέροντος ανέσυρε τά λαϊ

κά τραγούδια καί τά ενσωμάτωσε στη λόγια συνείδηση, χρειαζό
ταν, προκειμένου νά συμπεριληφθούν σ' αυτήν καί τά νεοελληνικά,
καί μία δεύτερη παράμετρος: νά ενταχθούν οι Νεοέλληνες στό οπτι
κό πεδίο της Ευρώπης.
Φυσικά ή ϋπαρξή τους ως λαού δέν έπαψε ποτέ νά είναι γνω
στή. Οι Ευρωπαίοι είχαν σχέσεις με τήν 'Ανατολή, οι περιηγητές
περνούσαν συχνά άπό τά ελληνικά εδάφη, καί οί Έλληνες αποδη
μούσαν στην Ευρώπη ως λόγιοι, ως έμποροι καί ως μισθοφόροι.
Αυτό πού μας ενδιαφέρει εδώ είναι πώς ή υφή των σχέσεων με
τάλλαξε μέσα στον 18ο αιώνα.
Τό γιατί μετάλλαζε είναι μιά άλλη ιστορία, έ'ξω άπό τά
πλαίσια μας: οπωσδήποτε δύο λόγοι, στενά δεμένοι μεταξύ τους,
στάθηκαν καθοριστικοί. Άπό τή μιά οί ελληνικές, οί οθωμανικές
ευρύτερα χώρες, εντάχθηκαν στό ευρωπαϊκό οικονομικό κύκλωμα,
κι άπό τήν άλλη τά κριτήρια γιά τή διάκριση σέ ενότητες μετατο
πίστηκαν άπό τή θρησκευτική στην πολιτική βάση.
Ό πρώτος λόγος συνδέεται βέβαια μέ τή μετατόπιση τοΰ εμ
πορικού άξονα Ευρώπης-'Ανατολής προς τά βόρεια- έ'τσι τά αιγαιο
πελαγίτικα λιμάνια βρέθηκαν στους δρόμους τού ευρωπαϊκού εμπο
ρίου. Συνδέεται επίσης μέ τόν επιμερισμό της παγκόσμιας οικονο
μίας πού προέκυψε άπό τήν ανάπτυξη των καινούριων παραγωγικών
δυνάμεων καί τή μετατροπή τών παραγωγικών σχέσεων στην Ευ
ρώπη. Ό δεύτερος ανάγεται στή δημιουργία τών εθνικών συνειδή
σεων ò κόσμος παύει νά χωρίζεται σέ πιστούς καί άπιστους ή έτε-
ρόδοξους, καί τείνει νά γίνει ενα μωσαϊκό μέ ισότιμα, στό κοσμολο

γικό επίπεδο, μέλη.
Δέν χρειάζεται νά εξιστορήσουμε εδώ τή μακρά πορεία μέσα
άπό την οποία οί Νεοέλληνες έγιναν γιά τή συνείδηση των Ευρω
παίων, άπό σχισματικοί, απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Αυτό
πού έ'χει σημασία γιά τά δσα εξετάζουμε είναι ότι τά θεμέλια αυ
τής της διεργασίας είχαν κιόλας καλά στερεωθεί άπό τά μέσα του
18ου αιώνα τουλάχιστον, καί πώς τό οικοδόμημα ολοένα καί αύξαι-
νε. Στην κεντρική Ευρώπη πλήθαιναν οί ελληνικές παροικίες
—«νατσιόνες» ονομάζονταν οί οργανωμένοι σε κοινότητες ξένοι— καί
ή ποσοτική αύξηση έβαινε παράλληλα μέ μιά ποιοτική ανακατάτα
ξη. Οί Έλληνες αρχίζουν νά διαφοροποιούνται άπό τους υπόλοιπους
-
ορθόδοξους υπηκόους τοϋ σουλτάνου δέν είναι πιά μονάχα «ελληνι
1
κού τυπικού» πιστοί, παρά άπλα καί σκέτα "Ελληνες .
Δέν έ'χει γίνει, όσο ξέρω, ή μελέτη εκείνη πού θά συνδύαζε
την ελληνική παρουσία στην Ευρώπη μέ τήν αντίστοιχη ματιά των
2
περιηγητών , καί περισσότερο τών προξενικών υπαλλήλων στην
'Ανατολή — θά είχε ενδιαφέρον νά εντοπίζαμε κραδασμούς καί με
ταπτώσεις. Πάντως, έ'στω καί εμπειρικά, ξέρουμε πώς, προτού
ακόμα τελειώσει ό 18ος αιώνας, οί Έλληνες έπαψαν νά είναι μο
νάχα εντόπιοι καί θεωρήθηκαν έ'θνος.
Καί στό ίδιο τό εδαφός τους, καί έξω, στις παροικίες, είχαν
αποκτήσει αυτονομία ως συλλογικό σώμα: δική τους γλώσσα, δικό
τους όνομα, δική τους πατρίδα. Διέθεταν μάλιστα κάποια στοιχεία
παραπάνω άπό τά υπόλοιπα καινούρια έ'θνη, Οσα αναδύονταν, ενα
ενα, στην επιφάνεια. Τό κυριότερο: είχαν προγόνους.
Άπό τά μέσα τοϋ 18ου α'ιώνα, περιηγητές καί μελετητές
αρχίζουν να συνδέουν συστηματικά τους αρχαίους μέ τους νεότερους
Έλληνες 3 — παραδείγματα θετικής σύνδεσης ό Guys, αρνητικής ό
Κορνήλιος de Pauw. Τό ότι ό Pauw δέν διέθετε τήν εμπειρία της
1. Φυσικά δεν εξετάζεται καθόλου αν ενα ποσοστό, καί ποιο, ήταν ελληνό
φωνοι μονάχα: μας άφορα τό επίπεδο τών συνειδήσεων.
2. 'Οπωσδήποτε νύξεις καί αφετηρίες μπορεί νά βρει κανείς στό σχήμα πού
παρουσιάζει ή Λουκία Δρουλια, «Στροφή τοϋ ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος προς τόν
ελληνισμό», 'Ιστορία τον ελληνικού Ιθνονς, 'Εκδοτική 'Αθηνών, ΙΑ', 'Αθήνα
1975, 360-365.
3. Δέν ξέρω νά έχει γίνει αυτόνομη διαπραγμάτευση του θέματος· στηρίζο
μαι στίς —ανεπαρκείς— γνώσεις μου. Βλ. καί τό άρθρο της Λουκίας Δρούλια, δ.π.
ΤΛ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ 65
αυτοψίας, στοιχείο πού χρησιμοποιήθηκε στην εναντίον του πολεμι

κή4, αποτελεί για μας ισχυρό πειστήριο πώς οί Νεοέλληνες είχαν
κερδίσει τήν παρουσία τους στην ευρωπαϊκή σκέψη. Προς την ίδια
κατεύθυνση μας οδηγεί καί ή περίπτωση του Villoison: ενα χρόνο
μετά τήν έκδοση των περιηγήσεων του Guys, κάνει μιά σύντομη
ανακοίνωση στή Γαλλική 'Ακαδημία, Recherches critiques sur le grec
vulgaire, 1772 5 . Ό Villoison θά συνεχίσει νά ενδιατρίβει -^πάρεργα
εννοείται— στο θέμα, πού θά τόν απασχολήσει ερευνητικά στό ταξί
δι πού πραγματοποίησε τό 1784-1786 στην Ελλάδα (άπ' όπου Οά
συναποκομίσει, όπως θά δούμε, καί κείμενα δημοτικά), καί θά επε
ξεργάζεται γιά χρόνια μιά συγκριτική μελέτη τοϋ αρχαίου ελληνι
κού κόσμου με τόν νεότερο6, τήν οποία καί δεν πρόλαβε, τελικά, νά
ολοκληρώσει.
Μέ τό γύρισμα ακριβώς τοϋ αιώνα έχουμε ενα ορόσημο, στό
οποίο μπορούμε νά δώσουμε, συμβολικά καί συμβατικά, τή σημασία
της επίσημης αναγνώρισης της νεοελληνικής παρουσίας άπό τήν
ευρωπαϊκή λογιοσύνη. Στίς 6 Δεκεμβρίου 1800 τό μάθημα της
νέας ελληνικής γλώσσας αρχίζει νά διδάσκεται στην Ευρώπη άπό
δημόσιο ίδρυμα: περιλαμβάνεται γιά πρώτη φορά στό πρόγραμμα
τής École des langues orientales τοϋ Παρισιού7. Λίγα χρόνια άργότε-
4. Βλ. Έ μ μ . Ν. Φραγκίσκος, «Δύο κατήγοροι τοϋ γένους: C. de Pauw
(1788) καί J.S Bartholdy (1805)», στό Λουκία Δρουλια κ.ά., Περιηγήσεις στον
ελληνικό χώρο, 'Αθήνα 1968, 49-66, ιδίως 53-55.
5. Βλ. Charles Joret, D' Ansse de Villoison, Παρίσι 1910, 12. Μεταφρασμένο
απόσπασμα τής ανακοίνωσης δημοσιεύει ό Κ. Ν. Σαθας, Νεοελληνικής Φιλολογίας
Παράρτημα, 'Αθήνα 1870, 129-130.
6. Joret, ό'.π , 326, 331, 339. Πολλά θά μπορούσαν νά ειπωθούν γύρω άπό
τά ενδιαφέροντα του Villoison γιά τή νεοελληνική γλώσσα σημειώνω τήν πρόθεση
του νά δημοσιέψει ενα λεξικό τής αρχαίας καί τής νέας (δ π , 438-439), καί ενα
δικό του χειρόγραφο Observations sur le génie du grec vulgaire, πού απόκειται στή
Bibliothèque Nationale του Παρισιού, Suppl Gr 930, φ. 85-96", βλ. Ch. Astruc καί
Marie^Louise Concasty, Bibliothèque Nationale Département des manuscrits grecs IH, Le
Supplément Grec, Παρίσι 1960, 33.
7. Βλ. Notice historique sur Γ école des langues orientales vivantes, Παρίσι 1883,
19-20 καί πιν. 2. Δάσχ/xXoç, ήταν ό Villoison' φαίνεται πώς ή δημιουργία τής
έδρας είχε προωθηθεί άπό ορισμένους φίλους τοϋ Κοραή, προκειμένου νά καταλη
φθεί άπό εκείνον, βλ. Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, « Ή φιλία Κοραή-Villoison καί τά
προβλήματα της», Ό 'Ερανιστής, 1 (1963) 203, και ένα άρθρο τοϋ J F Boissonade
στό Journal de Ι' Empire, 15 Μαίου 1806, περασμένο στό Critique Littéraire, Ι, Παρί
σι 1863, 154.
ρα, τό 1805, ανάλογη έδρα Ιδρύεται καί στό Collège de France8.

Νομίζω ότι καί σ' αυτά μόνο νά αρκεστούμε, φτάνουν. Ό
αναγνώστης μπορεί νά φέρει στον νού του την έντονη παρουσία των
'Ελλήνων στην κεντρική Ευρώπη9, στην 'Ιταλία, τή Ρωσία 10 , ή,
παίρνοντας άλλο δρόμο, νά αναλογιστεί πώς οί καινούριες συνθήκες
επέτρεψαν στον Κοραή, τόν Καποδίστρια ή τόν Μουστοξύδη νά μήν
απορροφηθούν από τό ξενικό περιβάλλον μέσα στό οποίο διέπρεπαν.
Μέσα στό κλίμα αυτό, τό ευρωπαϊκό, θά διερευνήσουμε τό
σταδιακά αυξανόμενο ενδιαφέρον γιά τήν ελληνική λαϊκή ποίηση.
'Ακριβέστερα, θά προσπαθήσουμε νά διαπιστώσουμε τό πώς άπό τή
λαϊκότροπη, τήν αφελή ποίηση φτάνουμε στό δημοτικό τραγούδι
—αυτό πού με τή σημερινή ορολογία ονομάζουμε προφορική δημιουρ
γία— καί τό πώς, άπό τό ενδιαφέρον πού ικανοποιείται μέ τό απλό
δείγμα, φτάνουμε στό πιό σύνθετο αίτημα της «συλλογής».
'Εδώ χρειάζεται μιά διευκρίνιση. Βέβαια, ό κύριος άξονας
μας θά είναι ό χρόνος- στό ανάπτυγμα του θά προσπαθήσουμε νά
εντάξουμε τό φαινόμενο, προκειμένου νά διαπιστώσουμε τίς πυκνό
τητες. Όμως κάποιες ανακολουθίες είναι απαραίτητες, γιατί
υπάρχει καί μιά δεύτερη παράμετρος, ό τόπος. 'Εξηγούμαι: φυσι
κά, τό αρχικό ερέθισμα πρωτοδημιουργείται στον περιηγητή ή τόν
οποίον άλλον επισκέπτη τού ελληνικού εδάφους· αυτός θά προσέξει
πρώτος, αυτός θά σκεφθεί νά αποθησαυρίσει τό τραγούδι, θά δη
μιουργήσει τό κλίμα. "Ομως ή έννοια της «συλλογής» είναι δύσκο
λο νά προέλθει άπό αυτόν. Πιό εύκολα ωριμάζει στον μακρινό θεω
ρό ή ανάγκη ενός ενιαίου συνόλου θεματικού· ό άμεσος παρατηρη
τής, πλημμυρισμένος άπό εντυπώσεις κάθε λογής, τείνει νά περι
λάβει δείγματα άπό δλες.
8. Καί σ' αυτήν πρώτος πού δίδαξε ήταν ό Villoison, βλ. Joret, δ.π., 464-
465.
9. Σημειώνω ενδεικτικά πώς οί δύο Δημητριείς υπολόγιζαν τους «τουρκομε
ρίτες» πού ζούσαν στην αύστροουγγρική επικράτεια σε «περισσότεραις άπό ταϊς 80
χιλιάδαις φαμιλλιαϊς», Γεωγραφία Νεωτερική, Βιέννη 1791, 136. Τήν ίδια χρο-
vta, άπό τό Ήμερολόγιον τον παρόντος χρόνου 1791, «εις την Αοϋστρίαν ευρίσκονται
[...] έκ των 'Ορθοδόξων 'Ανατολικών Άρχιεπ. 1, Έπισκ. 8, καί έφημ. 5732»·
παίρνω τό παράθεμα άπό τόν Φίλ. Η. Ήλιου, Προσθήκες στην 'Ελληνική Βιβλιογρα
φία, Α', 'Αθήνα 1973, 228.
10. Γιά νά κινήσω τή φαντασία, προσθέτω πώς στά 1826 ή Βαρσοβία είχε
469 "Ελληνες κατοίκους, δηλαδή κάτι λιγότερο άπό τό 0,4% του συνολικού της
πληθυσμού, βλ. Revue Encyclopédique, 32 ('Οκτ. - Δεκ. 1826) 223.
ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΪΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ 67
Πραγματικά, θά διαπιστώσουμε πώς σε χρονικά πρώιμη πε

ρίοδο ένας πού δεν είχε παρά ελάχιστες γνώσεις γύρω άπό τη νεό
τερη Ελλάδα καί σχεδόν μηδενικές εμπειρίες, ό J.L.C. Sismondi,
συνέλαβε πρώτος την ιδέα μιας συλλογής. Τό 'ίδιο οι πρώτοι συλλέ
κτες, ό Haxthausen, ό Buchon, ό Φοριέλ, ούτε στην Ελλάδα ταξί
δεψαν ούτε οδηγήθηκαν στή σκέψη τής συλλογής επειδή ήξεραν τά
δημοτικά μας τραγούδια. Προχώρησαν αντίστροφα: μη ξέροντας
τα, τά αναζήτησαν.
Θά δούμε επίσης πώς, αν καί τό ενδιαφέρον γιά τά ελληνικά
τραγούδια πύκνωνε ολοένα, ωστόσο στά μάτια των επιτόπιων πα
ρατηρητών δέν συμβάδιζε μέ μιά εκτίμηση γιά τήν αισθητική τους
ποιότητα. Όσοι είχαν ακούσει τά τραγούδια, δύσκολα μπορούσαν
νά τά αποδεχθούν ή μουσική τους, ή εκφορά, τους γενικότερα, στε
κόταν δυσξεπέραστο εμπόδιο. Πιό εύκολα από τήν άμεση εμπειρία
οδηγούσε ή λογική: εφόσον τά λαϊκά ταγούδια είναι απανταχού τού
κόσμου λόγου άξια, τό ίδιο θά πρέπει νά συμβαίνει καί μέ τά ελλη
νικά. Οι τροπές τών συνειδήσεων δέν είναι συνήθως αποτέλεσμα
επιμελέστερης παρατήρησης, ό ρόλος τής ιδεολογίας είναί πιό κα
θοριστικός. Οί αλλαγές γίνονται μέ άλματα, δχι μέ τή συσσώρευ
ση.
ο ι Π Ε Ρ Ι Η Γ Η Τ Έ Σ T O T ΕΛΛΗΝΙΚΟΤ Χ Ω Ρ Ο Ϊ .
ΑΠΟ TON GUYS ΣΤΟΝ LEAKE
Τό ταξίδι στην 'Ελλάδα, μέρος του ταξιδιού στό Νότο, τήν

Ανατολή ή τους "Αγιους Τόπους, αποτελούσε γιά χρόνια τήν κύρια
πηγή γνώσης γύρω άπό τόν ελληνισμό. Στά χρόνια πού μάς ενδια
φέρουν, χρόνια οικονομικής ανόδου τής. Ευρώπης, καί γενικότερα,
όπως είδαμε, πληθυσμιακής αύξησης, είναι εΰΚο-γο πώς οί ταξιδιώ
τες πληθαίνουν, καί οί εκδόσεις τών σχετικών βιβλίων πολλαπλα
σιάζονται. Συχνά, υπολογίζοντας σέ απόλυτους αριθμούς, συμπε
ραίνουμε πώς αυξήθηκε τό ενδιαφέρον γιά τήν Ελλάδα· πιό πολύ
νόημα θά είχε ωστόσο νά ξέρουμε τους ποσοστιαίους αριθμούς.
Είτε έ'τσι είτε αλλιώς, μέσα στίς περιγραφές του τόπου, τών
ανθρώπων, τής καθημερινής ζωής, ò περιηγητής είναι φυσικό νά
περιγράφει καί τό τραγούδισμα, τή μουσική ή τόν χορό. Σ ' αυτά
δέν θά σταθούμε διόλου· δέν νομίζω πώς εντάσσονται σέ κάτι άλλο
68 ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ: Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΓΟΝΙΑΣ
άπό την απλή περιέργεια. 'Αναζητούμε ενα πιό συστηματικό εν

διαφέρον. Γιά νά αποφύγουμε κριτήρια υποκειμενικά, είναι, νομί
ζω, πιό φρόνιμο νά θεωρήσουμε τεκμήριο αύτοϋ τοϋ ενδιαφέροντος
τή δημοσίευση ενός κειμένου, είτε στή γλώσσα τοϋ πρωτότυπου
είτε καί σέ μετάφραση.
'Ανατρέχοντας σέ χρόνια παλιότερα, θά συναντήσουμε βέβαια
κάποιες σποραδικές καταγραφές ελληνικών κειμένων. Κιόλας στό
δεύτερο μισό του 16ου αιώνα ξέρουμε μία τέτοια περίπτωση, που
έφτασε μάλιστα ως τή δημοσιότητα- ό M. Crusius στην Turcograe-
cia, 1584, εκδίδει ενα δημοτικό τραγούδι11. Καί στον επόμενο αιώ
να συναντάμε \oyioui; πού δέν αδιαφόρησαν: ό Guillet αφήνει νά
εννοηθεί πώς ήξερε τουλάχιστον κάποια παραδείγματα 12 , πού τοϋ
επέτρεπαν νά θεωρεί τό είδος συγκρίσιμο μέ τά αριστουργήματα
της αρχαίας ποίησης. Στην αρχή πάλι τοϋ 18ου αιώνα μνημονεύε
ται ή ύπαρξη μιας συλλογής, τοϋ Xavier de Montaigue- ή πληροφο
ρία είναι ωστόσο πολύ θολή, ώστε δέν μποροϋμε νά τή σταθμίσουμε
επακριβώς13. Πάντως δλες αυτές οι ενδείξεις εμφανίζονται αρκετά
απομονωμένες- εκφράζουν ατομικές στάσεις καί όχι δ,τι αναζητά
με, τό κλίμα.
Θά θεωρήσουμε λοιπόν συμβατική αφετηρία τά όσα μας παρα
δίδει ό γάλλος έμπορος, λόγιος καί περιηγητής P.A. Guys. Τό έ'ργο
του, Voyage littéraire de la Grèce, ou lettres sur les Grecs anciens et
modernes, avec un parallèle de leurs moeurs, πρωτοεκδόθηκε τό 1771
στό Παρίσι σέ δύο τόμους. Καί εκεί ό Guys καταγράφει ενα τραγού
δι λαϊκό, πού αρχίζει «Φώς τοϋ ήλιου εκλαμπρον, λαμψις ωραιότα
τη» καί πού οι δώδεκα στίχοι του συνθέτουν τήν ακροστιχίδα
«Φραντζεσκέσα». Σέ άλλα πάλι σημεία τοϋ έργου του καταγράφει
ενα ακόμη τραγούδι, καί ορισμένα δίστιχα τοϋ κλήδονα14.
l i . Βλ. Μ.Ι. Μανούσακας, «'Αποκατάσταση τοϋ πρώτου δημοσιευμένου

(1584) ελληνικού δημοτικού τραγουδιού», Φίλτρα. Τιμητικός τόμος Σ Γ. Καψωμένον,
θεσσαλονίκη 1975, 225-274.
12. Βλ. La Guilletière (=Guillet), Lacedèmone ancienne et nouvelle, Παρίσι
1676, σ. 14η χ. αριθμ.
13. Ή πληροφορία άπό τόν Em Legrand, Recueil de chansons populaires grec
ques, Παρίσι 1874, σ. VIII-IXX, που τήν αντλεί μέ τήν σειρά του άπό ανέχίοτο
χειρόγραφο, προφανώς τού 18ου αίωνα.
14. Ή ακροστιχίδα στον τ. Ι. 135. Στην προηγουμένη σελίδα τό τραγούδι
εισάγεται μ' αυτά τά λόγια: «Voici la chanson la plus moderne et la plus tendre, faite
pour une belle Grecque, ma voisine, dont le nom forme Γ acrostiche. Je vous donne Γ
ΤΛ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ 69
Τό έργο τοΰ Guys γνώρισε μεγάλη επιτυχία· επανεκδόθηκε

σύντομα, 1776, μέ προσθήκες, καί ξανά τό 1783 σε τέσσερις πιά
τόμους. Είτε γιατί τά στοιχεία της λαϊκής ποίησης εκτιμήθηκαν
εΐτε γιατί ό ίδιος ό συγγραφέας τό έκρινε σκόπιμο, οί αναφορές
στην ελληνική ποίηση αυξήθηκαν15, προστέθηκαν μάλιστα καί οί
περίφημες έκτοτε «επιστολές» τής 'Ελισάβετ Lhomaca-Chénier γιά
τους ελληνικούς χορούς16. Βέβαια ή παραμονή τοΰ Guys ατά ελλη
νικά μέρη χρονολογείται άπό τό 1752 17 , άρα καί τό ενδιαφέρον του
γιά τή λαϊκή ποίηση μπορεί νά αναχθεί ως τό έσχατο αυτό όριο.
Όμως, ό,τι προσπαθούμε νά επισημάνουμε είναι ακριβώς ό άντί-
χτυπος πού είχαν τά τέτοιου είδους ενδιαφέροντα· καί ή προσθήκη
τών επιστολών τής 'Ελισάβετ Chénier, καθώς καί ή εργασία τοϋ
Villoison πού λίγο πρίν αναφέραμε, μας οδηγούν ασφαλέστερα προς
τά τεκμήρια πού αναζητούμε.
'Ακόμα, μιά εξωτερική μαρτυρία έρχεται νά επιβεβαιώσει,
έ'στω καί χλωμά, τόν άντίχτυπο. Ξέρουμε πώς στά 1788 ό γάλλος
ελληνιστής Etienne Clavier ζήταγε άπό τόν Κοραή, τόν όποιο είχε
πρόσφατα γνωρίσει, νά μεσολαβήσει ώστε νά τού έρθουν άπό τή
Σμύρνη ρωμαϊκά, δηλαδή λαϊκά, τραγούδια, μαζί μέ τή μουσική
τους 18 . Είναι πολύ πιθανό τό ερέθισμα τοΰ Clavier νά στάθηκε τό
έργο τοΰ Guys- κάτι συνέδεε οπωσδήποτε τους δύο γάλλους λόγιους,
αφού ό Clavier προγραμμάτιζε αργότερα νά εκδώσει τά ανέκδοτα
έργα τού Guys19.
original et la traduction, où j ' ai seulement adouci quelques hyperboles». Τά πέντε δίστι
χα, ο.π., 207-208. Τό άλλο τραγούδι βρίσκεται στό τέλος τού κεφ. «De la musique
chez les grecs et chez les orientaux»: τ. II, 68-88. Στίς σ. 79-80 γίνεται μνεία καί
τοΰ χωρίου τοϋ Guillet, b π.
15. Τά κείμενα πού περιλήφθηκαν στην τρίτη έκδοση τά αναπαράγει ό
Στεφ. Δ. Ήμελλος, «Λαογραφικαί ειδήσεις παρά τω Γάλλω περιηγητή P. Aug
de Guys», Έπετηρίς τοΰ Λαογραφικού 'Αρχείου, 13-14 (1960-61) Αθήνα 1962,
220 καί 222-224.
16. Άπό τή δεύτερη κιόλας έκδοση· καί στό κείμενο αυτό συναντάμε κάποια
δίστιχα ή απλούς στίχους. Τά γράμματα εκδόθηκαν καί αυτοτελώς, Lettres grec
ques de Madame Chénier précédées d'une étude sur sa vie par Robert de Bonnières, ΙΙαρίσι
1879 (τά ελληνικά κείμενα στίς σ. 141, 147, 150).
17. 'Ιφιγένεια Άναστασιάδου, « Ό φιλέλλην Γάλλος περιηγητής Πέτρος
Αυγουστίνος Γκύς και τό άνευρεθέν έζάτομον άνέκδοτον έργον του», Πρακτικά τής
'Ακαδημίας 'Αθηνών, 47 (1972) 131-141· εκεί καί ή σχετική βιβλιογραφία.
18. 'Αλέξης Πολίτης, «Κοραής καί Φοριέλ», Ό 'Ερανιστής, 11 (1974),
'Αθήνα 1980, 280-281.
19. 'Ιφιγένεια Άναστασιάδου, δ.π
70 ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ·. Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΗΣ ΙΩΝΙΑΣ
Λίγα χρόνια αργότερα, 1784-1786, βρίσκεται στά μέρη μας

ό Villoison. Ό σκοπός της περιήγησης του ήταν ενταγμένος μέσα
στά παλιά πλαίσια, αναζήτηση χειρογράφων δμως, τό ίντονο φι
λολογικό του αισθητήριο τόν κατάσταινε ικανό νά ξεπεράσει τά
αρχικά του δρια. 'Επωφελείται λοιπόν καί συγκεντρώνει ορισμένα
δημοτικά τραγούδια: μιά πολύστιχη ρίμα γιά τόν καπετάν Μανέτα,
ένα «Chanson de jeunes filles grecques», μία παραλλαγή του « Ό
Μανόλης καί ό Γενίτσαρος», κάποια ερωτικά δίστιχα καί ενα κλέ
φτικο, παραλλαγή τοΰ «Σαράντα κλέφτες» 20 . Αυτά τουλάχιστον
έχουν εντοπιστεί ώς σήμερα μέσα από τόν ωκεανό των σημειώσεων
του- ϊσως νά μήν ήταν τά μόνα: ό Legrand κάνει λόγο γιά τά χαρ
τιά τοΰ'Villoison που βρίσκονταν στά χέρια του, κι δπου είχε βρει
παραλλαγές τών κειμένων του «Χαρζιανή» καί του «Οί Γίοί τοΰ
Ανδρόνικου»21.
Ό ίδιος ό Villoison δεν δημοσίευσε κανένα άπό τά κείμενα
αυτά- άλλωστε καί οί σημειώσεις άπό τό ταξίδι του παρέμειναν
ανέκδοτες καί οπωσδήποτε όχι τελειωτικά επεξεργασμένες: δέν ξέ
ρουμε λοιπόν ούτε αν τά αποκόμισε άπό τό ταξίδι του (γιατί μπορεί
νά τοΰ τά έστειλαν καί αργότερα) οΰτε πώς καί αν σκόπευε νά τά
παρουσιάσει. Έμειναν πάντως άγνωστα· δ,τι μάς ενδιαφέρει έδώ
είναι πώς επιζήτησε νά τά συγκεντρώσει. Ουσιαστικά είναι τά
πρώτα κείμενα ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, δπως τά εννοού
με εμείς, δείγματα δηλαδή της προφορικής δημιουργίας. Είδαμε
βέβαια δτι ή εποχή δέν είχε συλλάβει αυτή τή διάκριση- δμως,
έστω καί έτσι, τό πράγμα έχει τή σημασία του. Γιατί, δταν ξέρου
με πόσο δύσκολα καταγράφεται ενα προφορικό «κείμενο», κάτι πού
20. Γιά τό ταξίδι του βλ. Renata Lavagnini, Villoisón in Grecia, Note di viaggio,
Παλέρμο 1974. Στην εισαγωγή (<x. 17) επισημαίνεται ή ύπαρξη τών τραγουδιών,
δίνεται ή παραπομπή στά χειρόγραφα (νά διορθωθεί ενα τυπογραφικό λάθος: ή
«ρίμα» βρίσκεται στό φ. 25 τοΰ Suppl. Gr. 930, καί όχι στό 35· βλ. Astruc καί
Concasty, δ.π., 31). Ευχαριστώ τους συναδέλφους Michel Lassithiotakis καί Χρήστο
Λοϋκο, που μέ τή φροντίδα τους απέκτησα τά σχετικά μικροφίλμ. Άπό τά πολλά
χωρία τών ταξιδιωτικών σημειώσεων που αναφέρονται στη μουσική, τό τραγουδι-
σμα ή τόν χορό, αντιγράφω, γιά τήν εξαιρετική του σημασία, τό. ακόλουθο: «Les
insulaires de bon ton sont ceux qui ont eu le bonheur d' aller à Contantinople, ils ne parlent
que des nouvelles chansons, des modes du Fanal, comme les provinciaux de celles de Pa-
ris», δ.π., 55. Ή ρίμα έχει εκδοθεί, βλ. Άντ. Φλ. Κατσουρός, « Ή ρίμα τοΰ
καπετάν Μανέττα», Λαογραφία, 18 (1959) 443-7.
2 1 . Ém. Legrand, Trois chansons populaires grecques, Παρίσι 1904, 10 καί 22.
ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ 71
δέν «κείται», ακριβώς, πουθενά, μπορούμε νά χρεώσουμε στον κα

ταγραφέα του τήν επιπλέον επιμονή πού κατέβαλε καί, άρα, τό
αυξημένο ενδιαφέρον του 22 .
Πλησιάζουμε στό τέλος τοΰ αιώνα. Στά 1797 τυπώνεται τό
βιβλίο τοΰ James Dallaway, Constantinople, Ancient and Modern· εκεί
συναντά κανείς δύο κείμενα από αυτά πού ονομάζουμε συνήθως φα
ναριώτικα. Σύμφωνα μέ τά όσα σημειώνει ό ϊδιος, τοϋ «τά έδωσε
έ'νας Έλληνας της καλής κοινωνικής τάξης» 23 .
Καί στό τέλος ακριβώς του αιώνα, τό λόγιο κοινό τής Ευρώ
πης μπορούσε νά έ'χει έ'να τρίτο δείγμα τής ελληνικής λαϊκής ποίη
σης: στην περιήγηση των Στεφανόπολι, Voyage de Dimo et Nicolo
Stephanopoli en Grèce, pendant les années V et VI (1797 et 1798 v. st.),
στον δεύτερο τόμο, καταχωρίζονται έ'νας στίχος, ίσως άπό μοιρολό
γι, τρία ερωτικά δίστιχα, καί μιά μακροσκελής ρίμα, πού τιτλοφο
ρείται « Ό ξένος μέ τήν Ρούμελην»24. Ή ρίμα ετούτη δέν είναι
δημοτική- πρόκειται γιά μιά σύνθεση εμφανώς λόγια. "Ομως είναι
22. "Ως σήμερα ακόμα έχει γίνει λίγος λόγος γιά τή δυσκολία τής κατα
γραφής· οι θεωρητικοί τής λαογραφίας συχνά παρακάμπτουν ή αποσιωπούν τό
θέμα. "Αν ωστόσο θελήσει κανένας νά συγκεντρώσει τίς διάσπαρτες πληροφορίες,
είτε τίς ρητές -αρχίζοντας άπό όσα σημειώνει ό Φοριέλ (Correspondance, ο.π.,
98), ή αργότερα ò G.F. Abott, Macedonian Folklore, Καίμπριτζ 1903, 7, καί μέ τή
μέγιστη ενάργεια ό Γ.Δ. Παχτίκος, «'Εντυπώσεις εκ τής ανά τήν θράκην καί
τήν Μικράν Άσίαν προς περισυλλογήν δημοτικών ασμάτων μουσικής περιοδείας»,
Ξενοφάνης, 3 (1905-06), 160, 218-220 - είτε τις έμμεσες, που προκύπτουν άπό
τίς δυσκολίες τοΰ Σολωμού λ.χ. στίς προσπάθειες του νά συγκεντρώσει υλικό (τά
γεγονότα τά αναγνωρίζει ενχολα ο αναγνώστης στά οσα αποθησαυρίζει ό Γ.Δ.
Μεταλληνός, «Οι αδελφοί Ίακωβάτοι ώς συλλογείς δημοτικών τραγουδιών χάριν
τοΰ Δ. Σολωμού», Παρνασσός, 13, 1971, 90-118), μάκαί οι άλλοι πρώτοι Έ λ
ληνες συλλογείς, δυσκολίες ανομολόγητες, που διαφαίνονται όμως στό υψηλότατο
ποσοστό αντιγραφής άπό έντυπες πηγές, διαπιστώνει πώς ή καταγραφή ενός τρα
γουδιού, μόνο απλή υπόθεση δέν ήταν. θά έχουμε συχνά τήν ευκαιρία νά επαλη
θεύσουμε αυτήν τήν πραγματικότητα.
23. J. Dallaway, Constantinople, Ancient and Modern, Αονδίνο 1797, 404-405
καί 407. Ό Dallaway βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη τό 1794 —συνόδευε τόν
Sibthorp- ενώ λίγο πριν είχε περάσει άπό τό Βουκουρέστι, δπου παρακολούθησε καί
περιέγραψε τό γλέντι ενός γάμου, βλ. G.F Cushing, «Dr Dallaway's Itinerary», Re
vue des Études Sud-Est Européennes, 8 (1970) 461-480. Πβ, και Τ Hope, «John
Sibthorp's last expedition to the Balkans: The accounts of Sibthorp and Dallaway about
their travels in 1794», δπ , 12 (1974 88-91.
24. T. II, Παρίσι 1800, 34 (μοιρολόγι), 74-79 (ρίμα), 90-91 (δίστιχα).
Πβ. καί τήν ελληνική έκδοση, μετάφραση Α. Σπήλιου, 'Αθήνα 1974, 206, 229-
ένα κείμενο αφελές, ανώνυμο καί συνθεμένο σε γλώσσα απλή - ΐσως

καί νά τραγουδιότανε μάλιστα: οι ιδιότητες αυτές επαρκούσαν γιά
νά θεωρηθεί ικανοποιητικό δείγμα της ελληνικής λαϊκής ποίησης.
'Εκείνα περίπου τά χρόνια ό Herder προετοίμαζε μια δεύτερη
έκδοση τής συλλογής του· σύμφωνα μέ τίς ενδείξεις των περιεχομέ
νων της, θά περιλάμβανε καί κάποιο νεοελληνικό δημοτικό τραγού
δι, ταξινομημένο αμέσως υστέρα άπό τά αρχαία. Καθώς δμως ό
Herder πέθανε χωρίς νά έ'χει ολοκληρώσει την προσπάθεια του, δεν
μπορούμε νά ξέρουμε τί είδους πληροφορίες είχε στά χέρια του 25 .
Στη χρονολογική σειρά έ'ρχεται αμέσως επόμενη μιά σκέψη
γιά καταρτισμό συλλογής: 1803 ή 1804 ό J.C.L. de Sismondi δια
νοήθηκε νά συγκεντρώσει ελληνικά τραγούδια. Τό εγχείρημα αυτό
θά τό εξετάσουμε χωριστά- τό σημειώνω ωστόσο καί έδώ, προκει
μένου νά πάρει μιά θέση στην ανέλιξη τοΰ χρόνου.
'Ακριβώς τήν ίδια πενταετία, άλλωστε, δύο ακόμη επισκέ
πτες τοΰ ελληνικού χώρου, ό F.C.H.L. Pouqueville καί ό J.L.S. Bar-
tholdy, αποθησαύρισαν κι αυτοί λαϊκά τραγούδια — πάντοτε σάν
δείγματα. Τά αντίστοιχα βιβλία τους εκδόθηκαν τήν ΐδια χρονιά,
1805· ας σημειώσουμε ακόμα πώς εκείνα τά χρόνια, 1800 καί
εξής, άρχιζε τίς περιοδείες του στην καθ' ημάς 'Ανατολή ό W. Μ.
Leake 26 .
Ό Pouqueville βρέθηκε άθελα του, όπως ξέρουμε, στο ελληνι
κό έδαφος. Αιχμάλωτος πο~λε\>.ου, έμεινε στην Τριπολιτσά, όπου
ρωτώντας συγκέντρωσε ενα μεγάλο μέρος τοΰ ύλικοϋ που τό πέρασε
αργότερα στό βιβλίο του. 'Ανάμεσα στά άλλα ενδιαφέροντα του
ήταν καί ή ποίηση τών Νεοελλήνων: άπό τά όσα έγνώρισε, στά
οποία περιλαμβάνεται καί ό Έρωτόκριτος, δέν τόν ικανοποίησε ή
ποιότητα της· έκρινε ωστόσο σκόπιμο νά δημοσιέψει ορισμένα δείγ
ματα. Φαίνεται πάντως πώς εΐτε τά δικά του ελληνικά χώλαιναν
ε'ίτε τοΰ πληροφορητή του- γιατί, όταν τό βιβλίο τυπωνόταν στό
Παρίσι, ό Barbie du Bocage, πού είχε επιφορτισθεί τή φροντίδα του,
231, 236-237 καί 261. Προσθέτω πώς σημειώνεται κι ενα πλασματικό μοιρολό
γι, αυτό μόνο σέ γαλλική μετάφραση, μιας βοσκοπούλας γιά τό αρνί της, σ.
135-136.
25. Herder, δ.π., σ. XI.
26. Βλ. Γ.Π. Σαββίδης, « Ό μιλόρδος-ποιητής καί ό συνταγματάρχης-
τοπογράφος», στό Λουκία Δρούλια κ.ά., Περιηγήσεις στον ελληνικό χώρο, 'Αθήνα
1968, 101.
ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΓΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ 73
ζήτησε τη βοήθεια τοΰ Κοραή γιά τά ελληνικά κείμενα. Ό Κο

ραής ενοχλήθηκε άπό πολλά σημεία τοΰ Ταξώιοϋ' στο σχετικό
γράμμα του, άρχονολόγητο, άλλα πού τοποθετείται στά 1804, αρ
χίζει τίς παρατηρήσεις του σχολιάζοντας τά σχετικά με τά τρα
γούδια: «Mon cher monsieur, ci-joint je vous renvoie le cahier du
voyage que vous m' avez remis, j ' y ai fait tout ce qui m' étoit possible
de faire, j ' ai transcrit ou traduit une partie des chansons; le reste je n'
ai pas pu venir à bout de le déchiffrer. Ce reste est d' autant moins à
regretter qu' il ne vaut pas plus que ce qu' il a été traduit, et qui,
comme vous verrez, est passablement détestable [...]» 2? .
"Ας προσπαθήσουμε νά αφήσουμε κατά μέρος τίς κρίσεις τοΰ
"Ελληνα αναγνώστη- τό βιβλίο απευθυνόταν στό ευρωπαϊκό κοινό.
'Οπωσδήποτε, χάρη στον Κοραή τά κείμενα εμφανίζονται κατα
νοητά· δσα είχαν δημοσιευτεί προηγουμένως ήταν γεμάτα ορθογρα
φικά καί τυπογραφικά λάθη. 'Αξίζει βέβαια νά αναλογιστούμε πώς
καί ό εκδότης ενδιαφερόταν γιά τήν ορθότερη παρουσίαση, άλλα
πώς καί ό Κοραής υπήρχε, καί ήταν προσιτός στό λόγιο Παρίσι. Τό
ενδιαφέρον γιά τους Νεοέλληνες τό βλέπουμε κι εδώ νά συμβαδίζει
με τήν παρουσία τους στην Ευρώπη.
Τά ελληνικά κείμενα πού τυπώθηκαν τελικά στό βιβλίο τοΰ
Pouqueville είναι τρία: ενα csów\o με πέντε οκτασύλλαβα δίστιχα,
ενα δεύτερο μέ τρία δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα, καί μιά «άλφάβη-
τος της αγάπης», πού θά ήταν κείμενο αρκετά αγαπητό εκείνη τήν
εποχή 2 8 . 'Εκτός άπό αυτά τά πρωτότυπα, τό βιβλίο παρέχει καί
κάποια δείγματα σέ γαλλική μόνον μετάφραση (τοΰ Pouqueville,
άραγε, ή του Κοραή;), δηλαδή έναν θούριο καί δύο μοιρολόγια29·
μιά οχι ευκαταφρόνητη συναγωγή, αν συγκριθεί μέ τίς προηγούμε
νες απόπειρες. Προσθέτω ακόμα πώς στίς περιγραφές τοΰ χοροΰ καί
τής μουσικής κάποιες πληροφορίες φαίνεται νά αντλούνται άπό τήν
27. Ά δ . Κοραής, -Αλληλογραφία, έκδ. Ο.Μ.Ε.Δ., Β', 'Αθήνα 1966, 220.

28. Pouqueville, Voyage en Morée, Ι, Παρίσι 1805, 273-274, 287-288, καί
282-284 αντίστοιχα· πβ. καί τήν ελληνική μετάφραση, Ταξίδι στον Μοριά, 'Αθή
να 1980, 245, 253-254 καί 251-252. (Τά κείμενα στην ελληνική έκδοση διορθώ
νονται σέ αρκετά σημεία, παρά τήν αντίθετη διαβεβαίωση πού παρέχουν οι υποση
μειώσεις. Τό ϊδιο συμβαίνει καί μέ τά κείμενα τοΰ ταξιδιού των Στεφανόπολι,
3.π.). Γιά τίς παραλλαγές βλ. Marcellus, Chants du peuple grec, II, Παρίσι 1851,
134, καί P.M. L Joss, Παραδείγματα ρωμαϊκής ποιητικής, Λονδίνο 1826, 9.
29. Pouqueville, δ.π., 320, 280 καί 280-281· στην ελληνική έκδ. δ.π , 278
και 250.
περιήγηση τού Guys. Φαινόμενο συνηθισμένο οί ταξιδιώτες νά αντι

γράφουν τους παλαιότερους- καλό είναι, ωστόσο, νά σημειώσουμε
πώς è Pouqueville έκρινε χρήσιμο νά συμπληρώσει τίς δικές του
γνώσεις καί στό σημείο αυτό.
'Αντίθετα με τόν Pouqueville, ό Bartholdy ήρθε στην οθωμανι
κή αυτοκρατορία «θεωρίης εΐνεκεν», άπό ταξιδιωτικό πάθος, όπως
λέει ό ίδιος στον πρόλογο του 30 . Είναι εκπρόσωπος της μεσαίας
τάξης, άλλα καί της Γερμανίας- δυο χαρακτηριστικά πού τοΰ δί
νουν τήν αυτοπεποίθηση δτι κάτι καινούριο θά φέρει τό οδοιπορικό
του: τήν «άνιδιοτέλεια» της τάξης του καί τήν προσωπική του κρί
ση, συνοδευμένες άπό μιά Ικανότητα γιά λεπτομερειακή παρατήρη
ση καί περιγραφή.
Μέσα σ' αυτό τό πνεύμα πρέπει νά δούμε τήν έντονα κριτική
—καί επικριτική— ματιά του πού τόσο ενόχλησε τους Έλληνες.
'Ενδέχεται βέβαια νά υπόκειται μιά λανθάνουσα —άλλα συχνά πα
ρούσα στους Γερμανούς— αντίθεση στον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό-
δμως καί ανεξάρτητα άπό αυτό, θέλει τό έργο του νά είναι κάτι
σάν αντίβαρο στην κάπως «άχρηστη», φλύαρη, καί ίδεολογοποιη-
μένη γαλλική γνώση — μνημονεύει συγκεκριμένα τόν Guys, άλλα
καί τό Mémoire του Κοραή. Στην πατρίδα του ένας καινούριος κό
σμος πάει νά γεννηθεί- ό ϊδιος εκπροσωπεί μιά άπό τίς τάσεις του 31 .
Γιά τήν ελληνική ποίηση γράφει αρκετά, προσεκτικά, καί
διόλου επαινετικά: γνωρίζει τήν Έρωφίλη, τη Στιχολογία θρηνητι-
κή τοϋ Μάνθου 'Ιωάννου, μία ρίμα γιά τή ναυμαχία τοϋ Τσεσμέ,
καί άλλα - τοϋ απαρέσκουν ολα. 'Ωστόσο μεταφράζει μέ φροντίδα
ορισμένα κομμάτια άπό τή ρίμα, καί δίνει πέντε δείγματα φανα
ριώτικης ποίησης σέ μετάφραση — εδώ μάλιστα ή γνώμη του δέν
είναι πάντα κατηγορηματικά αρνητική. Κάνει επίσης κάποιο λόγο
γιά τά τραγούδια των 'Αλβανών αρματολών καί γιά τήν «εθνική»
τους ποίηση, καί τέλος δίνει ολόκληρη μιά «νεοελληνική μπαλάν
τα», μεταφρασμένη, πού είναι μιά παραλλαγή του τραγουδιού τού
«Μαυριανού καί της αδελφής του» 32 . Πρόκειται γιά τό πρώτο τέ-
30. Χρησιμοποιώ τή γαλλική μετάφραση τού έργου, Voyage en Grèce, fait

dans les années 1803 et 1804, Ι, Παρίσι 1807, σ. VI
31. Γιά τόν Bartholdy βλ. τήν παραπομπή στην ύποσ. 4, καί Πασχάλης
Κιτρομηλίδης, «Κριτική καί πολιτική: ή ιδεολογική σημασία της επίκρισης τού
ελληνισμού άπό τόν J L.S. Bartholdy», A Ι.Ε.Ε., 24(1981) 377-410.
32. Bartholdy, S π , II, Παρίσι 1807, 113-145. Πβ. γιά τά φαναριώτικα,
ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΤΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ 75
τοιο δείγμα πού παρουσιάζεται στό λόγιο ευρωπαϊκό κοινό. Φυσικά

χρειάζεται νά θυμηθούμε εδώ οσα σημειώσαμε αναφορικά με τόν
Villoison· οπωσδήποτε τό κλίμα αρχίζει νά μορφοποιείται, καί σύν
τομα θά ακολουθήσουν καί άλλα δείγματα. "Ας προσθέσουμε καί
κάτι ακόμα· ό Bartholdy τυπώνει καί τή μουσική κάποιων τραγου
διών σε νότες.
Δύο χρόνια αργότερα, τό 1807, έχουμε μιά καινούρια κατα
γραφή δημοτικών τραγουδιών, πού είχε ως αφορμή της τελείως
διαφορετικούς λόγους. Ή γαλλική διοίκηση ενδιαφερόταν γιά τά
«Divers langages et dialectes usités dans Γ étendue de Γ empire»· επι
σημάναμε κιόλας τή συμμετοχή του abbé Grégoire σε παρόμοιες
προσπάθειες πού τίς ένέπνεε οχι τό ενδιαφέρον γιά τήν ιδιοτυπία
καθαυτή, παρά, αντίθετα, τό μέλημα νά τίς παραγκωνίσει ή νά τίς
ισοπεδώσει. Μέσα σ' αυτό τό πνεύμα ζητήθηκαν δείγματα της
γλώσσας τών Ελλήνων της Κορσικής· καί στην απάντηση πού
έφτασε στό υπουργείο, περιλαμβάνονταν καί τρία δημοτικά τραγού
δια (γραμμένα στην κοινή νεοελληνική, είναι αλήθεια, καί οχι στή
διάλεκτο της περιοχής- αλλά αυτό δέν είναι ζήτημα νά μας απα
σχολήσει). Ξέρουμε πώς τά τραγούδια αυτά πέρασαν άπό τά χέρια
του Κοραή γιά νά τά μεταφράσει καί νά τά σχολιάσει, ξέρουμε
επίσης πώς ενοχλήθηκε βαθύτατα άπό τή «χηνωδία» τους 33 : έδώ
καταγινόμαστε μαζί τους οχι γιά νά επισημάνουμε ή νά σταθμίσου
με τίς αντιδράσεις πού προκάλεσαν, παρά γιά νά προσέξουμε δτι
κάποιος Έλληνας ή Γάλλος στην Κορσική, δταν του ζητήθηκε
«γλωσσικό» δείγμα, περιέλαβε σ' αυτό καί τά δημοτικά τραγούδια.
Είχαν αρχίσει νά κάνουν πιά τήν παρουσία τους αισθητή.
"Ισως τό πιό χαρακτηριστικό τεκμήριο τού ενδιαφέροντος γιά
τά ελληνικά λαϊκά τραγούδια πρέπει νά τό αναζητήσουμε, πε
ρισσότερο κι άπό τήν καταγραφή, στην αναπαραγωγή τους: αυτή
φανερώνει εναργέστερα τό ευπρόσδεκτο τού είδους. Καί ενα τέτοιο
τεκμήριο μας παρέχει τό βιβλίο του F.A. Ukert, Gemälde von Grie-
chenland, 1810. Δέν είναι περιηγητικό καί δέν αποσκοπεί στην
'Αριάδνη Καμαριανοϋ, «Λαϊκά τραγούδια καί φαναριώτικα στιχουργήματα Ε λ

λήνων καί Ρουμάνων τοϋ 18ου και 19ου αιώνος», Λαογραφία, 18 (1959) 94-112.
33. Άδ. Κοραής, δ.π , Β', 434. Τά κείμενα καί τό συνοδευτικό γράμμα τοϋ
γαλλικού υπουργείου τά εκδίδει ό Π.Κ. Ένεπεκίδης, βλ. έδώ τή σημ. 21 στό
τρίτο κεφάλαιο τοϋ τέταρτου μέρους. Τά τρία τραγούδια πέρασαν τελικά καί στην
έκδοση του Φοριελ.
-
προσφορά καινούριου ύλικοϋ συγκεντρώνει καί τακτοποιεί πληροφο
ρίες· μέσα σ' αυτές αναπαράγει δλα περίπου τά γνωστά ως τότε
νεοελληνικά λαϊκά κείμενα, άπό τόν Guys, τόν Dallaway, τόν Pou-
queville, τόν Bartholdy, καθώς καί ένα έμμετρο παροιμιόμυθο πού
είχε αποθησαυρίσει ό Chandler (τό γνωστό «Πίσκοπε του Δαμα-
λά»). Ή σχεδόν πλήρης συναγωγή —λείπουν μόνο τά κείμενα των
Stephanopoli— μαρτυρεί βέβαια τή μεθοδικότητα του συγγραφέα·
εμάς μας άφορα δτι ή μεθοδικότητα στρέφεται προς τό είδος «λαϊ
κή ποίηση των Ελλήνων», πράγμα πού φανερώνει δτι τό είδος
αυτό άρχισε νά παίρνει στέρεα θέση στίς συνειδήσεις των ευρω
34
παίων λογίων .
Τό φθινόπωρο τοΰ 1809 φτάνει στά ελληνικά μέρη περιπαθής
ποιητής, ό λόρδος Byron. Ή γοητευτική του προσωπικότητα, ή
εκκεντρική του ζωή, τό ταλέντο του καί ή έλευθεροφροσύνη του
είχαν κιόλας αρχίσει νά δημιουργούν τόν θρύλο του· άς μή μάς
παρασύρει. Τόν μνημονεύουμε γιά τό ενδιαφέρον του γύρω άπό τήν
ελληνική ποίηση καί μόνο.
Τίς εντυπώσεις του, ανάκατες μέ τίς εμπνεύσεις του, τίς πε
ριέλαβε στό δεύτερο κυρίως canto τοΰ Childe Harold's Pilgrimage,
πού πρωτοεκδόθηκε τό 1812" οί σημειώσεις του καί ή αλληλογρα
φία του συμπληρώνουν τήν αφήγηση τοΰ ταξιδιού. Αυτούσιο ελλη
νικό λαϊκό τραγούδι ούτε κατέγραψε ούτε δημοσίεψε ό Byron· κατέ
γραψε ωστόσο δύο αρβανίτικα τραγούδια, ερωτικά, πού τά άκουσε
στην 'Αθήνα, ένα «αστικό» τραγουδάκι, πού το μετέφρασε ό Ίδιος,
καί έναν θούριο- επίσης προμηθεύτηκε ένα αντίγραφο τοΰ Ρωσσαγ-
γλογάλλον35. "Ολα αυτά μαζί φανερώνουν οπωσδήποτε κάποιο εν
διαφέρον, επικεντρωμένο κυρίως στην αστική παράδοση· ή τραχύ-
34. Δέν μπόρεσα νά φτάσω στην πρώτη έκδοση· χρησιμοποιώ τή δεύτερη

τοϋ 1833, πού σύμφωνα μέ τά οσα γνωρίζω είναι παρόμοια. Τά κείμενα στίς σ.
165, 180-190, 193-198 καί 201. Γιά τόν έμμετρο παροιμιόμυθο βλ. Ν.Γ. Πολί
της, Παροιμίαι, Δ', 'Αθήνα 1902, 259-261· άς προστεθεί μιά χειρόγραφη κατα
γραφή του, Ν.Α. Βέης, «Κατάλογος των χειρογράφων κωδίκων της έν Άροανεία
μονής των αγίων Θεοδώρων», Έπετηρίς Παρνασσού, 9 (1906) 7 1 .
35. Ή πλησιέστερη απογραφή των κειμένων πού εϊτε κατείχε, εΐτε μιμή
θηκε ό Byron είναι τού S Β. Liljegren, «Lord Byron and the Romaic Language», Fest
schrift Fr. Dornselff, Λιψία 1953, 228-230. Πβ. επίσης P. Morphopoulos, «Byron's
Translations and Use of Modern Greek Writing», Modern Language Notes, 50 (1939)
317-327 (οπού λόγος γιά τήν ελληνομάθεια καί τίς μεταφραστικές επιδόσεις τοϋ
Byron) καί CM Dawson -A E Raubitschek, «A Greek Folksong Copied for Lord
ΤΑ-ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ 77
τητα της αγροτικής ζωής δεν φαίνεται νά έτερπε τις αισθήσεις

του 36 .
Έπειτα ό Byron δέν ήταν ούτε συστηματικός οΰτε αντικειμε
νικός παρατηρητής- άλλες προτεραιότητες έδέσποζαν στον βίο του.
Ούτε έγραφε γιά νά μεταδώσει γνώσεις — κι ας κολακευόταν νά
υπενθυμίζει τα δσα ήξερε. Συγκέντρωνε πρώτη ΰλη γιά τά ποιήμα
τα του- ή δική του ποίηση τόν απασχολούσε37.
Λίγο αργότερα άπό τό Childe Harold's Pilgrimage εκδόθηκαν
στό Ao-oSiw τά περιηγητικά τοϋ συνταξιδιώτη του καί στενού του
φίλου, τοΰ Hobhouse. Αυτός καί προσεκτικός ήταν καί μεθοδικά
συγκέντρωνε τά δσα είδε καί έ'μαθε στό ταξίδι του. Συχνά κάνει
Byron», Hesperia, 14 (1945) 33-57 καί πιν. 33-37. Φυσικά ò Byron δέν ενδιαφέρ
θηκε μονάχα γιά έμμετρα κείμενα· στά 'όσα συγκέντρωσε πλειοψηφούσαν τά πεζά.
Ή μελέτη τού D.C. Hesseling, «Byron en een Nieuwgrieks Volkslied», Neophilologus,
23/2 (1938) 145-149 (καθώς καί ή αντίστοιχη τοϋ Λ. 'Αλεξίου, « Ό Byron κι
ενα νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι», Τό Κάστρο, 5, 'Ηράκλειο 1928, 30-31),
αναφέρονται στή Βοσκοπούλα. Τά δύο αρβανίτικα τραγούδια βρίσκονται σέ στερεό
τυπες εκδόσεις τοϋ Childe Harold's Pilgrimage, χρησιμοποιώ την έκδοση της 'Οξφόρ
δης, The Poetical Works of Lord Byron, 1950, σ. 878-879. 'Εκεί καί οι κρίσεις του
ε'ι'τε οι γνώσεις του γιά τη νεοελληνική ποίηση καί φιλολογία γενικότερα, σ.
882-884· συμπληρωματικά, καί χρήσιμα γιά κάποιες λεπτές παρατηρήσεις, τά
οσα σημειώνει στην αλληλογραφία του (χρησιμοποιώ τήν έκδοση τοϋ Thomas Moo
re, Letters and Journal of Lord Byron, Ι, Παρίσι 1833, 169, 185, 217, 219, 223-
224). Στον καθαυτό κορμό τοϋ ποιήματος πέρασαν μονάχα περιγραφές πού δέν μας
αφορούν.
36. Πολύ χαρακτηριστικό είναι τό απόσπασμα άπό τό ημερολόγιο του όταν,
1816, βρισκόταν στην Ελβετία: «Ένας βοσκός πάνω σ' έναν εξαιρετικά απότομο
καί ψηλό βράχο, παίζοντας τή φλογέρα πολύ πιό διαφορετικά άπ' ό,τι στην
'Αρκαδία, όπου είδα τους ποιμένες μ' ενα μακρύκανο τουφέκι αντί γιά ραβδί, καί
πιστόλες στή ζώνη. [...] Μέ τό σκηνικό πού μέ περιτριγύριζε συνειδητοποίησα
όλα όσα είχα ποτέ μου ακούσει ή φανταστεί γιά τήν ποιμενική ζωή: πολύ περισσό
τερο έτσι, οχι όπως στην Ελλάδα ή τή Μικρά 'Ασία, γιατί έκεϊ βρισκόμαστε
λιγάκι στην κυριαρχία τοΰ σπαθιού καί τού τουφεκιού, καί αν υπάρχει τό ραβδί στό
ενα χέρι, περίμενε και τό όπλο στό άλλο». Th Moore, Letters κλπ., δ.π. 488-489.
37. Μιά φορά, τό μεγάλο του κύρος, αυξημένο άπό τόν ένδοξο θάνατο του,
τοϋ προσέγραψε αναδρομικά τή δόξα νά είναι καί έδώ ό πρώτος: Ό Böttiger σέ άρθρο
του στην εφημερίδα Morgenblatt (στό 26ο ειδικό παράρτημα Literaturblatt zur Mor
genblatt, 1η 'Απριλίου 1825), αναγγέλλοντας τή γερμανική μετάφραση της συλ
λογής τού Φοριέλ, αναφερόταν σέ υποτιθέμενο σχέδιο τοΰ Byron νά εκδώσει μιά
συλλογή νεοελληνικών τραγουδιών παίρνω τήν παραπομπή άπό τόν G Caminade,
Les chants des Grecs et lephilhellénisme de Wilhelm Müller, Παρίσι 1 9 1 3 , 1 5 2 , è οποίος
δέν διευκρινίζει αν πρόκειται γιά τόν Karl August Böttiger ή γιά τόν γιό του Karl
Wilhelm.
λόγο γιά τη μουσική ή τό χορό των Νεοελλήνων, άλλα ό ίδιος δέν

κατέγραψε κανένα κείμενο38- θέλοντας όμως νά δώσει στον ανα
γνώστη του κάποια ε'ικόνα γιά τη γλώσσα καί τή φιλολογία, πρόσ
θεσε έ'να μακρύ επίμετρο, δπου αναδημοσίευσε καί ορισμένα δίστιχα
άπό τόν Pouqueville39. Είναι ή δεύτερη ανατύπωση πού επισημαί
νουμε, σημάδι πώς ένας περιηγητής, δταν επεξεργαζόταν τό κείμε
νο του γιά έκδοση, θεωρούσε παράλειψη αν δέν είχε τέτοιου είδους
εικονογράφηση, καί φρόντιζε νά τήν αναπληρώσει άπό τά βιβλία
πού ήξερε.
Σέ εκείνα περίπου τά χρόνια μας φέρνει μιά κάπως θολή καί
οπωσδήποτε μεταγενέστερη πληροφορία: κάνοντας λόγο, τό 1828,
γιά τή συλλογή του Φοριέλ, ό Pierre Dupuy (αν είναι αυτός ό
συγγραφέας τοϋ Le nouvel Anacharsis dans la nouvelle Grèce®), ση
μειώνει πώς «όλοι αυτοί ο'ι ελληνικοί ύμνοι ήταν λιγότερο άγνω
στοι στην Ευρώπη άπ' όσο νομίζει ό κ. Φοριέλ. Ό κ. Raynouard
μας είπε πώς είχε. ό ίδιος μερικούς έδώ καί δεκαπέντε χρόνια.
"Εχει επίσης τή μουσική δύο μανιάτικων τραγουδιών»41.
'Εκδότης του Choix des poésies originales des troubadours, πού
πρωτοκυκλοφόρησε τό 1816, καί ολοκληρώθηκε τό 1824 σέ εξι
τόμους, οικείος τοϋ Φοριέλ42, ό Raynouard θά ήταν αρκετά πιθανό νά
38. Γιά νά ακριβολογήσω, δημοσίεψε τήν επωδό ενός τραγουδιού, ελληνικά

καί σέ μετάφραση, καί τό νόημα ενός στίχου σέ αγγλική μόνο γλώσσα, J C.
Hobhouse, A journey through Albania, Λονδίνο 1813, 196-197. Στή «νέα έκδοση»
τοϋ 1855 τό κείμενο δημοσιεύεται χωρίς τυπογραφικά λάθη (τ. Ι., σ. 167).
39. "Ο π , 1091-1092. Προσθέτω τήν αναδημοσίευση, σέ μετάφραση μόνο,
ενός ακόμα κειμένου άπό τόν Pouqueville, σ. 1149, ορισμένων κειμένων άπό τά
"Ερωτος αποτελέσματα, 1075-1078, καί ενός λόγιου στιχουργήματος στή δημοτι
κή, 1079-1080, αυτά και στό πρωτότυπο. Τέλος, κάποια αρβανίτικα δίστιχα,
1147, καί δύο δείγματα «μουσικής» στό τέλος, χ.ά. "Ας σημειώσουμε πώς ό Byron
έμεινε Ικανοποιημένος με τίς μεταφράσεις τοϋ φίλου του, άλλα τίς γνώρισε αρκε
τά αργά γιά νά τίς χρησιμοποιήσει, βλ. Moore, δ.π., 371.
40. Βλ. τό λήμμα 1576-1577 τής Loukia Droulia, Philhellénisme. Ouvrages
inspirés par la guerre de Γ Indépendance grecque (1821-1833). Répertoire bibliographique,
'Αθήνα 1974.
41. Τό χωρίο αυτό εμφανίζεται σέ υποσημείωση ώς note de l'éditeur· [Pierre
Dupuy], Le nouvel Anacharsis dans la nouvelle Grèce, ou V hermite d' Epidaure, Π, Παρί
σι 1828, 195 ύποσ.
42. Κινούνται γιά χρόνια στους ίδιους χώρους· ό Ed. Rod, «Le roman de
Claude Fauriel et de Mary Clarke», Revue de deux Mondes, (1908) 851, αναφέρει ενα
ενδιαφέρον επεισόδιο όπου ό Φοριέλ υπερασπίζεται τόν Raynouard ενώ ό Victor
Cousin τόν κατηγορεί.
ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΓΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ 79
ενδιαφέρεται καί γιά τά ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Μπορούμε

νά θεωρήσουμε βέβαιο πώς γνώρισε τά τρία κείμενα πού είχε συγ
κεντρώσει τό γαλλικό υπουργείο στά 1807, μιά καί, στη βιβλιοκρι
σία πού ό ϊδιος έδωσε στό Journal des Savans τό 1825 γιά τό έργο
του Φοριέλ, έσημείωνε πώς τραγουδιόντουσαν στην Κορσική, πλη
ροφορία πού ό ίδιος ό Φοριέλ δέν είχε χρησιμοποιήσει ή αγνοούσε.
Μά καί αλλιώς μαρτυρείται τό ενδιαφέρον του: στά 1825 είχε στά
χέρια του ενα ανέκδοτο τραγούδι πού τό δημοσιεύει σέ μετάφραση
στην ϊδια βιβλιοκρισία- ας προσθέσουμε πώς τού τό είχε ανακοινώ
σει ό 'Ανδρέας Κάλβος 43 . Είναι λοιπόν πιθανό νά είχε καί άλλη
συλλεκτική δραστηριότητα, άγνο>στή μας· δέν μπόρεσα δμως νά
εντοπίσω αρχείο του ή τέλος πάντων κάποια κατάλοιπα πού νά μας
αφορούν.
Τό 1813 δημοσιεύεται στό γαλλικό περιοδικό Le Mercure
Étranger ενα λιγόστιχο τραγούδι μέ τόν τίτλο «Les quatres saisons d'
amour»44. Ούτε κι αυτό είναι «δημοτικό»- είναι δμως σέ δεκαπεντα
σύλλαβα δίστιχα, στή δημοτική, κι οπωσδήποτε τραγούδι. "Υστερα
άπό τό κείμενο καί τή μετάφραση του, è Duval-Destains, πού τό
παρουσιάζει45, αφιερώνει δυό τρεις αράδες στην καλλιτεχνική τους
αποτίμηση: «Τό μικρό αυτό κομμάτι συμφωνεί μέ τήν ανατολίτικη
αισθητική. Τό υφός του πλησιάζει πολύ σ' εκείνο των 'Αράβων καί
των Περσών», κλπ. Ούτε «λαϊκό» ούτε «εθνικό» ή τίποτα τέτοιο- ή
ανατολίτικη όμως χροιά πού τού αποδίδει μάς φέρνει στον ίδιο κύ
κλο ενδιαφερόντων.
Στά 1814 εκδίδεται στό Λονδίνο τό Researches in Greece τού
43. Journal des Savants, 'Απρίλιος 1825, 245 καί ύποσ.
44. Le Mercure Étranger, 2 (1813)67-69. Ή πληροφορία οφείλεται στον κ.
Φίλιππο Ήλιου· είναι βέβαιο πώς μιά συστηματική έρευνα των ευρωπαϊκών πε
ριοδικών καί εφημερίδων θά έφερνε παρόμοια παραδείγματα στό φως. Γιά τόν
τρόπο πού έφτασε αυτό τό συγκεκριμένο ώς τή δημοσιότητα ετοιμάζει ό κ. Ήλιου
σχετική μελέτη.
45. Ό ίδιος ήταν άνατολιστής· επιμελήθηκε δέκα χρόνια αργότερα μιά έκ
δοση τών Χιλίων καί μιας νυχτών Ήξερε δμως και κάπως τά ελληνικά· δάσκαλος
του, δπως μας πληροφορεί στό παραπάνω δημοσίευμα, ήταν ό Ραζής. Πρόκειται
γιά τόν Γεώργιο Ραζή, πού δίδασκε τά νέα ελληνικά τότε στό Παρίσι, βλ. τόν
εναρκτήριο λόγο του στον 'Ελληνικό Τηλέγραφο, 1813, 308-310 (ανατύπωση άπό
τόν Moniteur Universel), καί τά όσα σημειώνει ό Quérard, La France Littéraire, τ .
VIII, σ. 7. Στο αρχείο τού Silvestre de Sacy στό Institut de France, χφ. 2376, αριθμ.
465-477, άπόκεινται γράμματα τού Ραζή· είχε λοιπόν ιδιαίτερες σχέσεις μέ τους
άνατολιστές.
William Martin Leake. Έργο τρανό, πού λέγαν κι οι παλαιότεροι-

υπερακοντίζει άπό κάθε πλευρά την περιηγητική φιλολογία. Ό
συνταγματάρχης Leake έμεινε πέντε καί παραπάνω χρόνια στην
Ελλάδα 4 6 , έπειτα ήταν καί τοπογράφος, τέλος εκπρόσωπος του
πιό ισχυρού κρατικού καί κοινωνικού μηχανισμού των χρόνων του —
καί ήταν εκπρόσωπος επιτυχημένος. Τό έργο του είχε τόν εξής
υπότιτλο: Remarks on the Languages Spoken in Greece in the Present
Day γίνεται λόγος γιά τά ελληνικά, τά αρβανίτικα καί τά βλάχι
κα — ας μην ξεχνάμε δτι στην Ήπειρο διέμενε τόν περισσότερο
καιρό τής παραμονής του ό Leake.
Οι παρατηρήσεις του γιά τη νεοελληνική γλώσσα καί γραμ
ματεία είναι οί πληρέστερες πού είχαν συγκεντρωθεί. Μέσα σ' αυτό
τό πλούσιο μωσαϊκό, ένα ελληνικό κείμενο δημοτικού τραγουδιού
βρίσκει, γιά πρώτη φορά ύστερα άπό τήν Turcograecia, τή θέση του.
Δημοτικό τραγούδι: ας ξαναπιάσουμε τό σχόλιο πού άρχισε
στην αφετηρία αύτοΰ του κεφαλαίου. Διάκριση ξεκάθαρη έ'γινε γιά
πρώτη φορά μονάχα άπό τόν Φοριέλ· καί ό Leake συγχέει τά τρα
γούδια που εμείς ονομάζουμε δημοτικά μέ άλλα, δπως τά επανα
στατικά θούρια λόγου χάρη. 'Ωστόσο είναι ό πρώτος πού θά υπο
στηρίξει πώς άπό τή «λαϊκή» λογοτεχνία, άπό τή λογοτεχνική
παραγωγή γενικότερα, μπορεί νά εννοήσει ò ενδιαφερόμενος τά ήθη
καί τους τρόπους τών Νεοελλήνων, καλύτερα πάντως άπό τίς
«προκατειλημμένες καί συχνά αντικρουόμενες» αναφορές τών πε
ριηγητών 47 . Καί πάλι είναι ό πρώτος —άλλα έδώ, καί άπό τους
τελευταίους— πού θά επισημάνει ότι «παρ' δλες τίς αλλαγές πού
συντελέστηκαν τόν τελευταίο μισόν αιώνα», οί όποιες «πολλαπλα
σίασαν τίς εργασίες σέ πεζή ρωμαϊκή γλώσσα», ωστόσο «έχει δια
τηρηθεί σέ ένα βαθμό ακόμα καί σήμερα ή συνήθεια νά μεταφέρον
ται όλων τών λογιών τά θέματα σέ λαϊκούς στίχους»48.
Καίριες παρατηρήσεις. Καί νομίζω πώς θά ήμασταν πιό κον-
46. Ή πρώτη του διαμονή, 'Ιανουάριος 1800 έως 'Οκτώβριος 1802 (κυρίως
στη Μικρά Ασία καί Αίγυπτο), ή δεύτερη άπό τόν Δεκέμβριο του 1804 εως τόν
Νοέμβριο του 1807, ή τρίτη άπό τόν Φεβρουάριο τοϋ 1809 εως τόν Φεβρουάριο του
1810. Άπό την πρώτη του διαμονή λογαριάζω έναν περίπου χρόνο σέ περιοχές
κατοικούμενες άπό Έλληνες. Γιά τό χρονολογικό σχεδίασμα, βλ. Γ,Π. Σαββίδης,
« Ό μιλόρδος-ποιητής καί ό συνταγματάρχης-τοπογράφος», δ.π , 'Αθήνα 1968,
101-108.
47. W.M Leake, Researches in Greece, Λονδίνο 1814, 98.
48. Ό.π., 170.
ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΤΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ 81
τά στά πράγματα, αν θεωρούσαμε πώς οφείλονται όχι αποκλειστι

κά στις ατομικές αρετές τοΰ Leake ή στην πολυχρόνια παραμονή
του κοντά στους "Ελληνες, παρά καί στό δτι τό κοινό του είχε
αρχίσει νά δίνει βάρος σε τέτοιου είδους θέματα, καί λοιπόν ένας
απαιτητικός άπό τόν εαυτό του συγγραφέας έπρεπε νά τά διαπραγ
ματευθεί.
Άπό την πληθώρα ωστόσο τών λαϊκών στίχων που άκουσε, ό
Leake συναποκόμισε μαζί του μο^ά'χα πέντε δημοτικά (καθεαυτό)
τραγούδια, καί δυό μακρόστιχες ρίμες, την Άληπασιάδα τοΰ Χα-
τζη-Σεχρέτη καί την περιγραφή της Μάνης του Ν. Νηφάκου49.
Καί τελικά, μονάχα ένα δημοτικό άπό τά πέντε δημοσίεψε· δείγμα
απλό ήθελε κι αυτός νά δώσει. Περιέγραψε ωστόσο τόν περίγυρο μέ
αξιοθαύμαστο τρόπο- θά κάνουμε λοιπόν μιά παρέκκλιση, καί θά
τόν παρακολουθήσουμε.
«ΟΊ "Ελληνες κάνουν μπαλάντες καί τραγούδια γιά όλα τά
θέματα καί γιά κάθε περίσταση. Ό κ. Bartholdy περιέλαβε στον
δεύτερο τόμο τών Ταξιδιών του μεταφράσεις μερικών άπό τίς καλύ
τερες μπαλάντες. Οί Έλληνες της Βιέννης συνθέσανε, στίς αρχές
της Γαλλικής 'Επανάστασης, πολλά τραγούδια προκειμένου νά
παρακινήσουν τους συντοπίτες τους νά αποτινάξουν τόν τούρκικο
ζυγό- καί μερικά άπό αυτά είναι τά καλύτερα δείγματα τών δυνα
τοτήτων της γλώσσας σέ τέτοιου είδους συνθέσεις. "Ισως κανένα
δέν είναι καλύτερο άπό τό τραγούδι πού σύνθεσε ό άτυχος Ρήγας,
πού αρχίζει "Δεύτε παίδες τών Ελλήνων" καί πού τελευταία τυ
πώθηκε στό παράρτημα τοΰ Childe Harold's Pilgrimage του Λόρδου
Byron, μέ αγγλική μετάφραση. Σχετικά μέ τά τραγούδια πού ό
ταξιδιώτης ακούει νά επαναλαμβάνονται άπό τόν κοινό λαό, πρέπει
νά σημειωθεί πώς, μέ τό νά μήν είναι τυπωμένα, συναντά κανείς
μιαν ατελείωτη ποικιλία λέξων ταιριασμένων στον ϊδιο σκοπό, κα
θώς ή ζωηρή φαντασία τών Ελλήνων, τό ταλέντο τους στή στι
χουργία καί οί αξιοσημείωτες ευκολίες της γλώσσας, προσφέρουν
ανεμπόδιστα υλικό. 'Εκείνα πού προέρχονται άπό τά αγριότερα μέ
ρη της 'Ελλάδας καί της νότιας 'Αλβανίας είναι συνήθως χωρίς
49. Τά δημοτικά τραγούδια τά εξέδωσε* ό F Η Marshall, «Four Klephtic

songs», ΕΙς μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου, 'Αθήνα 1935, 42-49. Ό ίδιος ό Leake
δημοσίευσε το (αποσπασματικό) χειρόγραφο τής Άληπασιάοας (Travels in Northern
Greece, Ι, Λονδίνο 1835,_ 463-499) καί αποσπάσματα άπό τη ρίμα τοϋ Νηφάκου
(Travels in the Morea, Ι, Λονδίνο 1830, 332-339).
ομοιοκαταληξία. Έ ν α παράδειγμα, πολύ μακρύ, αυτού τοΰ είδους

υπάρχει στά Ταξίδια των Stephanopoli- θά προσθέσω έ'να πιο σύντο
μο, πού συντέθηκε γιά τό πάρσιμο τοΰ Σουλίου, καθώς καί τό πανο
μοιότυπο του, δπως καταγράφηκε γιά χάρη μου σέ κάποια ευκαι
ρία, δταν τό άκουσα νά τραγουδιέται στά βουνά της Άθαμανίας
από τους 'Αρβανίτες στρατιώτες της συνοδείας μου. Καταγράφηκε
άπό μορφωμένον άνθρωπο, ώστε πρέπει νά θεωρηθεί ενα μάλλον
ευτυχές δείγμα ορθογραφίας καί γραφής, καί τό περιλαμβάνω εδώ
γιά νά φανεί ότι ή πρόχειρη γραφή τών Ελλήνων διαφέρει συχνά
σέ μεγάλο βαθμό άπό τους τυπωμένους χαρακτήρες, καί πώς οι
ανώτερες τάξεις, δπως συμβαίνει καί μέ τους Γάλλους, είναι συχνά
πολύ άπρόσεχτες στην ορθογραφία. Τό τραγούδι τοΰ Σουλίου μοιά
ζει νά μιμείται ενα πού συντέθηκε αμέσως έπειτα άπό τήν "Αλωση
τής Κωνσταντινούπολης, τοΰ όποιου τά λόγια είναι
Πήραν τήν "Αγιαν Σοφιάν

Τό μέγα Μοναστήρι,
καί τό χορικό: κλάψετε, παιδιά, κλάψετε.
»Οι εξι πρώτες αράδες τοΰ τραγουδιού τοΰ Σουλίου συχνά χρη
σιμοποιούνται σέ άλλα τραγούδια παρόμοιας υπόθεσης. Μάλιστα
τά άκουσα στην αρχή ενός τραγουδιού γιά τόν Λιάκο, έναν ήρωα
ληστή τών ορεινών περιοχών τής Αιτωλίας καί τών γειτονικών
περιοχών. Συχνά υπάρχει μιά επωδός ή χορικό στό τέλος κάθε αρά
δας, πού συνίσταται (δπως σέ πολλά δικά μας τραγούδια) άπό λέ
ξεις δίχως σημασία, επιλεγμένες γιά τόν ήχο τους. Αύτη είναι ή
βάρβαρη επωδός τοΰ τραγουδιού τοΰ Λιάκου:
Blrem bi ri Liâko ve
Birblli lia more Liâko ve».
Στή λέξη ληστής, ό Leake υποσημειώνει τά έξης: «Κλέπτης ή
κλέφτης, ό ληστής -^κλέφτικος, ληστρικός, —καί κλεφτουριά τό
επάγγελμα τοΰ ληστή ή ή κατοικία τών ληστών καί ή χώρα πού
είναι στά χέρια τών ληστών —λέξεις μέ ευρύτατη χρήση σέ δλες
τίς περιοχές τής Ελλάδας δπου ή φύση τής χώρας επέτρεψε στους
Έλληνες νά αντισταθούν έ'νοπλα στην τουρκική κυβέρνηση. Γιά
δλους τους κατοίκους τών γύρω πολιτειών καί τής πεδιάδας, καί
γιά τόν καθένα, εξω άπό τους 'Αρβανίτες στρατιώτες, κλέφτης
σημαίνει κάτι τό τρομερό, άλλα γιά τους 'ίδιους τους ληστές είναι
ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ 83
τίτλος εξαιρετικής τιμής. Θά μου δοθεί πιθανότατα ή ευκαιρία σέ

κάποιο άλλο σημείο αυτού του υπομνήματος νά δώσω πληροφορίες
γιά τά Ιδιότυπα ήθη των Ελλήνων banditti, γιά τίς επιχειρήσεις
τους και γιά τή σκληρότητα τους, καθώς και γιά τίς αγριότητες
πού διαδοχικά διαπράττουν καί υφίστανται. Γιά τήν ώρα αρκεί νά
σημειώσω πώς αυτά τά τραγούδια έγιναν τόσο του συρμού στη δυ
τική 'Ελλάδα καί στά σύνορα με τή νότια 'Αλβανία, πού κλέφτικα
τραγούδια είναι ή κοινή ονομασία γιά τά πολεμικά ή ηρωικά τρα
γούδια των 'Ελλήνων, σέ αντίθεση μέ τά έροιτικά. Αυτά τά τελευ
ταία, στην πιό χυδαία γλώσσα αυτής της περιοχής τής χώρας,
ονομάζονται συχνά πουστικά, μιά λέξη πολύ χαρακτηριστική τής
συμπεριφοράς εκείνων πού τήν παραδέχθηκαν, καί πού προέρχεται
άπό μιά τούρκικη λέξη, γιά τήν οποία δέν έχουμε, ευτυχώς, τόν
αντίστοιχο ορο στά αγγλικά» 5 0 .
Ή πληρότητα των λιγοστών αυτών σημειώσεων, ή επάρκεια
τους, κατασταίνουν σχεδόν περιττό κάθε σχόλιο'. Ή αγγλική επι
στήμη παρουσίαζε ιδιαίτερα ισχυρές καί λεπτεπίλεπτες δυνατότη
τες· αρκούσε λοιπόν νά δημιουργηθεί τό ενδιαφέρον, γιά νά βρεθεί
καί τό κατάλληλο πρόσωπο πού θά τίς εφάρμοζε στό αντικείμενο
μας.
50. Leake, Researches in Greece, Λονδίνο 1814, 157-161. Οι υπογραμμισμέ

νες λέξεις, καθώς καί οι στίχοι, είναι ελληνικά καί στό πρωτότυπο.
ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ
Άπο τα απλά δείγματα στη συνολική εικόνα
Η ΑΝΑΓΚΗ ΜΙΑΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ.

Η Α Π Ο Π Ε Ι Ρ Α TOY J. C. L. D E SISMONDI
Ή δεκαετία 1805 έως 1814 στάθηκε γιά τό ελληνικό δημοτι

κό τραγούδι ή εποχή της πρώτης, αμυδρής βέβαια, επαφής του με
τό ευρωπαϊκό κοινό. Οί σχετικές αναφορές έρχονται, είδαμε, συχνά
προσθετικές ή μία τής άλλης· άλλοτε πάλι ήταν απόπειρες ανε
ξάρτητες μεταξύ τους: δείγματα ενός ενδιαφέροντος πού δέν περί
μενε κάποιο τυχαίο εξωτερικό έναυσμα, παρά είχε αρχίσει νά ωρι
μάζει πολλαπλά. Τό 1804 έχουμε τήν πρώτη απόπειρα γιά μιά
συλλογή ελληνικών τραγουδιών. Τό εγχείρημα οφείλεται στον Jean
Charles Léonard de Sismondi, γαλλόφωνο, 'Ελβετό στην καταγω
γή, μά ουσιαστικά ευρωπαίο λόγιο- ή πρωιμότητα τής προσπάθειας
επιβάλλει μιά κάπως μακρύτερη ανάπτυξη — άλλωστε πρόκειται
γιά μιά ενέργεια αγνοημένη, ουσιαστικά, στον ελληνικό χώρο1.
'Επιστρέφοντας ό Sismondi άπό ενα ταξίδι του στη Βενετία,
όπου είχε γνωριστεί με τήν 'Ισαβέλλα Θεοτόκη-Albrizzi, τής έγρα
φε άπό τή Γενέβη στίς 6 Μαρτίου 1804: «... ένας κ. Μουστοξύδης
άπό τήν Κέρκυρα, πού είναι φοιτητής στην Παβία, μου υποσχέθηκε
νά γράψει στην πατρίδα του γιά μιά συλλογή τραγουδιών στά νέα
ελληνικά, καί πατριωτικών καί ερωτικών καί εγώ ανέλαβα άπό
μέρους μου νά τά μεταφράσω καί νά τά κοινοποιήσω στή Γαλλία.
Μου έδωσε τήν ιταλική απόδοση ενός τραγουδιού τών Μανιατών,
καί 'ίσως νά ξέρετε τό πρωτότυπο πού πολύ θά ήθελα νά τό έχω. Θά
1. Τήν είχε επισημάνει ωστόσο ό Μ . θ . Λάσκαρις, σ' ενα σύντομο άρθρο

στην 'Ιόνιο 'Ανθολογία, 8 (1934) 196-7, άπ' όπου πήρε καί τόν μίτο ή διερεύνηση
μου. Ό Λάσκαρις είχε εντοπίσει τή μελέτη τής Τ Lodi, γιά τήν οποία βλ. τήν
επόμενη σημείο>ση. Τό άρθρο του αναδημοσιεύτηκε, μέ κάποια λάθη, καί στά
Κερκυραϊκά Χρονιχά, 14 (1968) 44-45.
88 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΓΝΟΛΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
μού κάνατε πολύ μεγάλη χάρη, κυρία, νά συλλέξετε γιά μένα τά

κομμάτια της νεοελληνικής ποίησης πού θεωρείτε άξια νά γίνουν
γνωστά άπό τους δυτικούς καί νά μού τά στείλετε μέ την ιταλική
τους απόδοση. Έσωκλείω στό γράμμα μου τή δική μου μίμηση του
μανιάτικου τραγουδιού: σέ ποιόν άλλον παρά σ' εσάς, κυρία, θα
2
μπορούσα νά τό προσφέρω τιμητικά;» .
SISMONDI
Ό Sismondi γεννήθηκε στή Γενεύη τό 1773 άπό πατέρα προ

3
τεστάντη ιερέα . Ή οικογένεια του κρατούσε ίσως άπό τήν 'Ιτα
-
λία ό ίδιος περηφανευόταν πάντως γι' αυτήν τήν απώτερη κατα
γωγή του, καί μάλιστα μετάλλαξε τό πατρικό του επώνυμο άπό
Simonde σέ Sismondi — συχνά κιόλας υπέγραφε Simonde de Sismon-
2. «Un M. Mustoxidi de Corfou, qui est étudiant à Pavie, m' a promis d' écrire dans
sa patrie pour me procurer un recueil de chansons en grec moderne, tant patriotiques que d'
amour, et je me suis engagé de mon coté à les traduire et à les faire connaître en France. Il
m' a donné la version italienne d' une chanson des Maïnotes, dont vous connaissez peut-
être Γ original, que je désirerais fort avoir. Il serait bien aimable à vous, madame, de
recueillir pour moi les morceaux de poésie grecque moderne que croiriez dignes d' être
connus des occidentaux, et de me les envoyer avec une version italienne. J' insère dans
cette lettre mon imitation du chant des Maïnotes: à qui mieux qu' à vous, madame, pour-
rais-je en faire hommage?». Τό γράμμα πρωτοδημοσιεύει ή Teresa Lodi, «Dai carteggi
inediti. Il Sismondi e la "Staël veneziana"», περ. Civiltà Moderna, 4(Φλορεντία 1932),
604-624· τό παράθεμα στις σ. 609-610. Χάρις στην καλοσύνη τοϋ κ. Μάριου
Βιττη μπόρεσα νά έχω τίς φωτοτυπίες άπό τό δυσεύρετο περιοδικό· τόν ευχαριστώ
και άπό έδώ. Τά γράμματα τοϋ Sismondi προς τήν 'Ισαβέλλα Θεοτόκη-Albrizzi,
έντεκα συνολικά, αρχίζουν άπό τίς 15 Δεκεμβρίου 1803 καί σταματούν στίς 13
Νοεμβρίου 1811· φυλάγονται στή Biblioteca Nazionale της Φλορεντίας. Ή Lodi
δημοσιεύει καί έξι γράμματα της 'Ισαβέλλας προς Sismondi Τά γράμματα τοϋ
Sismondi αναδημοσιεύτηκαν στό G CL. Sismondi, Epistolario, raccolto, con introduzio
ne e note a cura di Carlo Pellegrini, 1-5, Φλορεντία 1933 κέ. Τό γράμμα πού χρησι
μοποιώ, τ . Ι., 40-41. "Οσο γιά τήν imitation τοϋ Sismondi, ή Lodi υποσημειώνει:
«Non è rimasta unità alla lettera».
3. Ή κυριότερη βιογραφία είναι τοϋ Jean-R. de Salus, Sismondi, la vie et Γ
oeuvre d' un cosmopolite philosophe, Παρίσι 1932' σ' αυτήν στηρίζομαι γιά τά βιο
γραφικά του, όπου δέν παραπέμπω άλλου. Γιά τή σχετική βιβλιογραφία, οση
μπόρεσα νά Ίδώ, βλ. τίς παρακάτω σημειώσεις. Δέν μπόρεσα νά Ίδώ J Comin,
Lettere inedite: Foscolo, Niccolini, Mustoxidi, Sismondi, Byron, Humboldt. Nozze Calca
gno-San Marzano, Νάπολη 1874· πάντως τό γράμμα τοϋ Sismondi είναι θησαυρισμέ
νο, βλ. Lodi, δ.π , 618. Ή μόνη ελληνόγλωσση μελέτη πού συνάντησα είναι της
Η ΑΝΑΓΚΗ ΜΙΑΣ ΣΤΛΛΟΓΗΣ 89
di. Ή νεότητα του στάθηκε γεμάτη μετακινήσεις· τό 1790 βρίσκε

ται στη Λυόν όπου εργάζεται στον οίκο του Ant. Eynard, συνάδελ
φος με τον γιό τοΰ αφεντικού του, τον πολύ γνωστό μας Jean Ga
briel Eynard. 'Επιστρέφει στον τόπο του, καί τόν Φεβρουάριο τοΰ
1793 μετακομίζουν οικογενειακώς στην 'Αγγλία γιά νά αποφύγουν
τίς επιπλοκές τής επανάστασης της Γενέβης- θά μείνει γιά ενάμισι
χρόνο στην 'Αγγλία, καί θά εξοικειωθεί αρκετά μέ τη γλώσσα καί
τόν κοινωνικό περίγυρο.
Ή επιστροφή τής οικογένειας στή Γενέβη συμπίπτει μέ τίς
ταραχές τής «τρομοκρατίας» καί, καθώς ανήκουν στην αριστοκρα
τική μερίδα, θά εκπατριστούν καί πάλι, τό 1794, στην Τοσκάνη
αυτή τή φορά, 'όπου θά εγκατασταθούν σέ ενα αγρόκτημα. Ό νεα
ρός Sismondi, πού δέν είχε τήν ευκαιρία νά σπουδάσει πουθενά, πα
ρέμεινε στην Τοσκάνη ως τά 1800, οπότε καί επέστρεψε, χωρίς
τήν οικογένεια του, πίσω στή Γενέβη. Άπό τό 1801 αρχίζει τή
συγγραφική του δράση, καί λίγο αργότερα σχετίζεται στενά μέ τόν
λόγιο κύκλο τής M m e de Staël, πού συγκεντρώνονταν στον πύργο
της, στό Coppet.
Τά πρώτα έ'ργα του αναφέρονται σέ θέματα οικονομίας (1801:
Tableau d' agriculture toscane, 1803: De la richesse commerciale)· συ
νάμα προετοίμαζε σύνθετες καί πρωτότυπες εργασίες. Είναι ό πρώ
τος πού αντιμετώπισε συνολικά τήν ιστορία τής μεσαιωνικής 'Ιτα
λίας (Histoire des républiques italiennes du moyen âge), έργο πού αρ
χίζει νά εκδίδεται τό 1807 και ολοκληρώνεται δέκα χρόνια αργό
τερα. Τό De la littérature du midi de Γ Europe, 1816, είναι τό πρώτο
γαλλικά γραμμένο έργο γιά τό θέμα· ξεσήκωσε μεγάλες αντιδρά
σεις όταν πρωτοεμφανίστηκε4, καί θεωρήθηκε, μαζί μέ τό De V
Dora d'Istria, «Φιλολογικαί εικόνες, Σισμόνδος δε Σισμόνδη», "Ομηρος, 2 (1874),

389-397 — καί τά λήμματα στις εγκυκλοπαίδειες. Τέλος ενα έργο του έχει μετα
φραστεί ελληνικά, Μελέται. Περί των συνταγμάτων των ελευθέρων λαών, υπό Ι.Κ.Λ.
Σισμόνδου δε Σισμόνδη. Μετάφρασις Χ. Χριστοπούλου, Άθηνα 1846 — ακόμα τό
όνομα του μνημονεύεται δυό φορές στον Λόγιο Έρμη, σε καταλόγους βιβλίων του,
βλ. Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, Τά ελληνικά προεπαναστατικά περιοδικά, Ευρετήρια, Β',
Έρμης ό Λόγιος, 'Αθήνα 1976, στό λήμμα. "Ας προσθέσω πώς è Κοραής γνώριζε
τήν οικονομική του σκέψη, βλ. Σταμάτης Πέτρου, Γράμματα άπό τό "Αμστερνταμ,
εισαγωγή Φιλ. Ήλιου, σελ. ξα'.
4. Βλ. Ed. Eggliκαί Ρ Martino, Le débat romantique en France 1813-1830, Ι, Παρί
σι 1933, 60-79, δπου συγκεντρώνονται οί εναντίον του κριτικές. Τό βιβλίο ωστόσο
ξαναεκδόθηκε τό 1819, καί τό 1829.
90 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΓΝΟΛΓΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
Allemagne της M m e de Staël καί τό Cours de littérature dramatique τοϋ

A. W. Schlegel, άπό τά πρώτα φανερώματα τοϋ Ρομαντισμού στη
Γαλλία. "Αξια λόγου θεωρήθηκε στην εποχή της καί ή Hbtoire des
Français (1821-1844). Προσθέτω, γιά τήν πολιτική του σκέψη, τά
έργα Etudes sur les constitutions des peuples libres, 1836 (αυτό που
μεταφράστηκε ελληνικά) καί Etudes des sciences sociales, 1838.
Τά πρώτα του οικονομικά έ'ργα αντανακλούν τίς απόψεις τοϋ
Adam Smith· δμως κατόπιν απόκοψε άπό τίς κλασικές θεωρίες, καί
αντιμετώπισε τίς παρενέργειες που άρχισε νά δημιουργεί ή καλπά-
ζουσα ανάπτυξη του κεφαλαίου· διείδε άπό τους πρώτους τά δεινά
της κοινωνικής άνισομέρειας: υποστήριξε λοιπόν τήν ανάγκη μιας
κρατικής παρέμβασης πού θά εξομάλυνε τήν αθλιότητα, καί στό
μεγάλο πρόβλημα της ελευθερίας των μισθών «απευθύνθηκε στην
καλή θέληση τών αφεντικών»5· θέση που δέν είχε βέβαια, ακόμα
τότε, τήν αφέλεια πού εμφανίζει σήμερα. Κάποιοι ιστορικοί τών
οικονομικών θεωριών κρίνουν ότι στό ζήτημα της συγκέντρωσης
τών κεφαλαίων καί της προλεταριοποίησης τών εργατών άνοιξε τό
δρόμο γιά τόν Μαρξ — ό ίδιος πάντως ό Μαρξ στά 1848 αισθάνεται
πώς οί απόψεις τοϋ Sismondi είχανε κιόλας χάσει την όποια επα
ναστατική εμβέλεια.
Στην πολιτική è Sismondi ήταν φιλελεύθερος, βρισκόταν δη
λαδή στό πλευρό της κεντρώας αντιπολίτευσης ώς προς τόν Ναπο
λέοντα- στους συγχρόνους του ωστόσο έκανε αρκετή αίσθηση ή από
τομη μεταλλαγή του στό διάστημα τών εκατό ημερών, συντάχθηκε
τότε μέ τόν Ναπολέοντα καί υποστήριξε τό καινούριο σύνταγμα.
Ποτέ του πάντως δέν θέλησε νά αναμιχθεί ενεργά στην πολιτική.
Η ΘΕΣΗ TOT ΣΤΟ ΚΥΚΛΩΜΑ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ
Αυτό πού ενδιαφέρει κυρίως εμάς είναι οί απόψεις του ως τή

στιγμή πού διανοήθηκε νά επιχειρήσει τή συλλογή· θά αναζητή
σουμε λοιπόν τίς νεανικές του επιδόσεις περισσότερο, γιά νά μπορέ
σουμε τελικά νά εντοπίσουμε τό στίγμα τήν ώρα της απόπειρας.
Πρέπει νά ειπωθεί άπό μιας αρχής ότι τό στίγμα αυτό θά παραμεί
νει αρκετά θολό στην όραση μας: λείπουν — ή , μοΰ λείπουν — τά
5. Β λ . Charles Morazé, La France bourgeoise, XVIW-XIX' siècles, Παρίσι

1946, 100-101.
Η ΑΝΑΓΚΗ ΜΙΑΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ 91
απαραίτητα στοιχεία. 'Έτσι, ένα ιδιωτικό ημερολόγιο πού κρατού

σε ό Sismondi, όπως τό συνήθιζαν στον καιρό του, καταστράφηκε
υστέρα άπό τό θάνατο του· κάποια αποσπάσματα που έσωσε ή τύχη
δεν μας αφορούν παρά έμμεσα. Έπειτα ή αλληλογραφία του,
πλούσια στό σύνολο της, είναι σχεδόν ανύπαρκτη στά χρόνια αυτά:
τό γράμμα στό όποιο περιέχεται τό απόσπασμα πού χρησιμοποιήσα
με είναι τό δέκατο πέμπτο σέ χρονολογική σειρά. Οί δύο π ιό αυθεν
τικές λοιπόν μαρτυρίες εμφανίζονται εξαιρετικά περιορισμένες. Εί
δαμε ακόμη πώς δέν σπούδασε σέ πανεπιστήμιο: «Θεωρώντας συνο
λικά τή διανοητική διαμόρφωση τοΰ Sismondi», γράφει ό βιογράφος
του 6 , «διαπιστώνουμε πώς ποτέ δέν φοίτησε σέ κανένα πανεπιστή
μιο. Υπάλληλος, αγρότης, τυπογράφος, ταξιδιώτης, γραμματι
κός, ερευνητής, στατιστικός, λόγιος, κοσμικός, πολιτικός, δλα τά
έκανε ό Sismondi, αλλά φοιτητής ποτέ». Ή ποικίλη αυτή δράση
ευνοεί φυσικά κάθε νεοτεριστική ιδέα, δέν μας οδηγεί δμως πουθενά
μέ ακρίβεια,
'Αλλά καί ενα ακόμη στοιχείο παραμένει κάπως άξεκαθάρι-
στο: ό περίγυρος του. Ξέρουμε βέβαια πώς επηρεάστηκε άπό τό
κλίμα τοΰ Coppet, κοντά στην κυρία de Staël, δμως αυτά είναι σχε
τικά πρόσφατα- τήν ϊδια τήν είχε γνωρίσει οπωσδήποτε τόν Μάιο
τοΰ 1803 7 , καί ίσως μέσα στό 1802 8 : λίγο διάστημα ως τό φθινό
πωρο τοΰ 1803 όταν φεύγει γιά τήν 'Ιταλία, Οπου καί τό επεισόδιο
πού μας ενδιαφέρει. Δέν μπορώ νά διαπιστώσω πότε γνώρισε τόν
άλλο πόλο τοΰ Coppet, τόν Benjamin Constant: στό ημερολόγιο πού
κρατά ό τελευταίος άπό τίς αρχές τοΰ 1803, ό Sismondi περνά γιά
πρώτη φορά μόλις στίς 4 'Απριλίου 1804. "Ας θυμηθούμε ωστόσο
πώς καί ό Benjamin Constant καί ή M m e de Staël, πολύπτυχες εως
εκρηκτικές προσωπικότητες, κινούνται ακόμα τότε σ' ενα χώρο πού
περισσότερο ταιριάζει στην κληρονομιά τών φώτων παρά στίς νεό
κοπες ιδέες. 'Ακριβώς τόν χειμώνα τοΰ 1803-04, στό ταξίδι της
στή Γερμανία, ή M m e de Staël θά έρθει πρώτη φορά σέ επαφή μέ τή
γερμανική σκέψη καί θά γοητευθεί άπό τή νεοτεριστική 'ιδιοτυπία
της - δσο γιά τόν Benjamin Constant, ό όποιος βέβαια γνώριζε τή
Γερμανία άπό παλιότερα, είναι πολύ πιό αργά πού τρέπεται, κι
6. De Salis, δ.π., 47.

7. Epistolario, δ.π., 18-19.
8. Βλ. Carlo Pellegrini, // Sismondi e la Storia delle letterature dell' Europa meridio
nale, Γενέβη 1926, 2 1 .
αυτός, προς τόν θαυμασμό της γερμανικής διανόησης: ό Wallstein

του, με την πλούσια εισαγωγή, χρονολογείται στά 1809.
'Από τό ευρύ πλήθος των λογίων πού εϊτε επισκέπτονταν εϊτε
διαβίωναν γιά ένα διάστημα στην έπαυλη τού Coppet, χρειάζεται
οπωσδήποτε νά σταθούμε σε δύο, στον August Wilhelm Schlegel καί
στον Johannes von Müller.
Τό δνομα τοΰ πρώτου θά μας απασχολήσει αρκετές φορές.
'Από τά ηγετικά πρόσωπα του γερμανικού Ρομαντισμού σέ πολλά
επίπεδα, φιλοσοφία, φιλολογία, γλώσσα, ό Α. W. Schlegel γνωρί
στηκε με τόν Sismondi τόν Μάιο μόλις τοΰ 1804 — καί δεν τόν
γοήτεψε καθόλου. «Περίπατος μέ τόν Simonde καί τόν Schlegel»,
σημειώνει ô Benjamin Constant στό ημερολόγιο του στίς 25 Μα
ρτίου 1804. «Άλληλοκοιτάζονται σάν παλαβοί: ή φιλοσοφία πού
δέν αναγνωρίζει παρά τήν εμπειρία, καί ή καινούρια γερμανική
φιλοσοφία, πού δλα τά κρίνει a priori, δέν μπορούν, οχι νά συμφω
νήσουν, άλλα ούτε κάν νά συνεννοηθούν μεταξύ τους»9.
Ό Johannes von Müller, 'Ελβετός, γερμανόγλωσσος, ιστορι
κός της πατρίδας του καί μεσαιωνιστής, ακόμα επιμελητής της
δεύτερης έκδοσης (1807) των δημοτικών τραγουδιών τοΰ Herder,
θεωρείται ένας άπό τους κυριότερους εκπροσώπους ενός ιδιότυπου
πρώιμου λαογραφισμού, πού στήριζε μεγάλο μέρος της εθνικής ελ
βετικής ιστορίας στίς παραδόσεις, τίς δεισιδαιμονίες, τίς πίστεις
τού λαού. Ή τάση αυτή —πού τήν παρατηρεί καί τήν επισημαίνει
ιδιαίτερα ό Cocchiara10— είχε 'ιδιαίτερη απήχηση στην ελβετική,
ιδίως στή γερμανόγλωσση, λογιοσύνη τού 18ου αιώνα. Αυτό προ
φανώς γιατί δταν προβλήθηκε ή αντίληψη τού έθνους ως κυρίαρχου
στοιχείου τής ενότητας ενός συνόλου, οι 'Ελβετοί είχαν ν' αντιμε
τωπίσουν τή γλωσσική πολυμέρεια πού τους διαιρούσε καί τήν ανυ
παρξία μιας εθνικής λογοτεχνικής σχολής: αναζήτησαν λοιπόν τήν
ενότητα στίς παραδόσεις, τά ήθη, τά έθιμα- τίς ιδιαιτερότητες τού
λαού τους.
Ό Sismondi τιμούσε ξεχωριστά τόν Müller, «ό πιό μεγάλος
9. Βλ. Benjamin Constant, Journaux intimes, έ'κδ. Alfred Roulin καί Charles
Roth, Παρίσι 1952, 91. Ή μνεία τής 4ης 'Απριλίου στή σ. 75.
10. Βλ. Giuseppe Cocchiara, δ.π., τό κεφ. «J Müller e il colore locale», 182-
184, καί «La mediazione della storiografia Svizzera nella storia del folklore europeo»,
184-187. Προσθέτω οτι ó Müller αναζητούσε άπό τό τέλος τοΰ 18ου αιώνα δημοτι
κά τραγούδια τής Ιλλυρίας, βλ. Ibrovac, δ π., 257.
Η ΑΝΑΓΚΗ ΜΙΑΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ 93
ιστορικός των ήμερων μας», τόν ονομάζει11 — άλλωστε ή φήμη του

ήταν γενικώς άξια λόγου12. Οι δυο άντρες γνωρίστηκαν καί προσω
πικά, δμως πάλι υστέρα άπό τή στιγμή που μας ενδιαφέρει13. Μέ
νει βέβαια τό έργο τοΰ Müller — φεύγουμε δμως έτσι άπό τό κύκλω
μα τών γνωριμιών πού μας άφορα τώρα πιό άμεσα.
Γιά τά διαβάσματα τοΰ Sismondi δέν μπόρεσα νά εντοπίσω
σχεδόν τίποτε: φιλαναγνώστης θά ήταν βέβαια — όπως ήταν ή
εποχή του, καθώς καί όλοι οί αυτοδίδακτοι, θά σταθώ σέ ενα περι
στατικό πού κι έτοϋτο δέν είναι ολότελα ξεκάθαρο.
Όταν, πολύ αργότερα, στά 1828, ό Edgar Quinet τοΰ στέλνει
τίς μεταφρασμένες άπό εκείνον Ideen τοΰ Herder, ό Sismondi τόν
ευχαριστεί με τά παρακάτω: «θά σας χρεωστώ μεγάλη οφειλή,
κύριε, δίχως άλλο, πού χάρις σ' εσάς γνώρισα τόν Herder, γιατί αν
καί γνωρίζω λίγο τά γερμανικά, καί έχω διαβάσει μάλιστα κάποια
ποιήματα τοΰ Herder, δέν αισθάνομαι καθόλου νά εχω δυνάμεις νά
τόν παρακολουθήσω, Οταν πρέπει νά αντιπαλέψω μέ τίς δυσκολίες
τής γλώσσας καί της φιλοσοφίας συνάμα, πού ΐσως είναι γιά μένα
ακόμα μεγαλύτερες» 14 . "Ωστε λοιπόν τή θεωρητική σκέψη τοΰ Her
der δέν τήν ήξερε. Τί εννοεί όμως μέ τό «ποιήματα»; Στά 1808
μεταφράζει τόν «Ψαρά» τοΰ Γκαίτε στά γαλλικά· τό ποίημα αυτό,
ωστόσο, άνοιγε τόν δεύτερο τόμο τών Volkslieder τοΰ Herder. Μή
πως λοιπόν τά «ποιήματα» είναι αυτά ακριβώς; Πάντως τό βιβλίο
υπήρχε στή βιβλιοθήκη τοΰ Coppet15 — άλλα δέν ξέρω άπό πότε 1 6 .
11. Στον πρόλογο τοΰ Histoire des républiques italiennes du moyen âge. Χρησιμο
ποίησα τήν έκδοση τοΰ 1826, τ . Ι , σ. XIV.
12. Célèbre τόν ονομάζει κάπου ό Stendhal· πβ. καί τά καλά λόγια στό De Ι'
amour, έκδ. Arth. Schurig, Λιψία 1920, 343 (παραπέμπω στην έκδοση αύτη κατά
εξαίρεση, γιατί περιλαμβάνει καί τά «Paralipomena», οπού τό χωρίο).
13. Ό de Salis, ö.n., 95, συμπεραίνει ότι ή συνάντηση έγινε τό 1804. Είχε
λοιπόν προηγηθεί τό περιστατικό μέ τόν Μουστοξύδη.
14. Βλ. Henri Tronchon, «Une lettre de Sismondi à Quinet, au sujet de J -G
Herder», στό Mélanges Henri Lichtenberger, Παρίσι 1934, 215-218.
15. Βλ. Comtesse Jeane de Pange, August-Guillaume Schlegel et Mm'de Staël d'
après des documents inédits, Παρίσι 1938, 567.
16. Τό σημειώνω αυτό γιατί τέλος 'Απριλίου 1804 ό A.W. Schlegel αναλαμ
βάνει τή φροντίδα νά εμπλουτίσει τή βιβλιοθήκη τής M m e de Staël μέ τους σημαντι
κότερους, τουλάχιστον, Γερμανούς συγγραφείς: στην αποστολή αυτή ενδέχεται νά
περιλήφθηκαν καί τά Volkslieder, άν καί στό εμπόριο θά πρέπει νά είχε εξαντληθεί
τό βιβλίο, αφού ό Herder ετοίμαζε δεύτερη έκδοση προτού ακόμα πεθάνει. Γιά τήν
αποστολή τών βιβλίων, δ.π , 126-127.
94 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΪΝΟΛΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
Οί αρνητικές αυτές διερευνήσεις μιας σχετικά μέ τους εκπρο

σώπους της γερμανικής, της καινούριας δηλαδή σκέψης, μας βοη
θούν νά οριοθετήσουμε καλύτερα τή θέση τοΰ Sismondi. Στά 1804
ήταν τυπικός οπαδός τοΰ γαλλικού 18ου αιώνα. Γιά δλη του τή
ζωή θά κρατήσει τήν απέχθεια προς τήν a priori φιλοσοφία: δταν
λίγο αργότερα θά περάσει άπό τό Coppet στά 1808 ό αφοσιωμένος
στίς μυστικιστικές ιδέες Zacharias von Werner, ό Sismondi θά ενο
χληθεί καί θά αντιδράσει17. Άπό τους πιό στενούς του φίλους εκεί
νη τήν εποχή, ό 'Ελβετός ποιητής Charles-Victor Bonstetten —αυτός
πού σχετίστηκε αργότερα μέ τόν Κάλβο18— είναι επίσης άκρως όρ-
θολογιστής: στά 1808, πού περνάει πάλι άπό τό Coppet ή M m e de
Krüdenei, θερμή θρησκευόμενη πιά, ή οποία έχει αρχίσει νά επη
ρεάζει καί τήν M m e de Staël, ό Bonstetten θά δυσανασχετήσει: «Εί
ναι», γράφει γιά τήν κυρία Krüdener, «ολότελα τρελή· στίς συνομι
λίες τους μέ τήν M m e de Staël δέν έχουν άλλο νά πούνε παρά γιά
τόν ουρανό καί τήν κόλαση»19. Καλύτερα ακόμα χαρακτηρίζει τόν
Sismondi ενα παράθεμα άπό τήν εισαγωγή του στην 'Ιστορία τών
ιταλικών δημοκρατιών; «Άπό τά πιό σημαντικά συμπεράσματα πού
μπορεί κανείς νά αντλήσει άπό τή μελέτη της ιστορίας, είναι πως
ή διακυβέρνηση είναι άπό τίς πιό αποτελεσματικές αιτίες τοΰ χα
ρακτήρα τών λαών πώς οί αρετές ή τά ελαττώματα των εθνών, ή
ενεργητικότητα τους ή ή μαλθακότητά τους, οί χάρες τους, τά
φώτα τους ή ή άγνοια τους δέν είναι σχεδόν ποτέ αποτέλεσμα τοΰ
κλίματος, τών χαρακτηριστικών μιας ιδιαίτερης φυλής, παρά τό
έργο τών νόμων πώς δλα δόθηκαν σέ δλους άπό τή φύση, ένώ ή
17. Το σημειώνει ό August Viatte, Les sources occultes du romantisme, ο.π., H,

1927, 125, παραπέμποντας σέ γράμμα τοϋ Sismondi προς τήν comtesse d' Albany,
πρόσωπο στό οποίο έδειχνε απόλυτη εμπιστοσύνη ό Sismondi.
18. Βλ. Ν.Α. Βέης, Κάλβου Ιργα χαίήμέραι έν 'Ελβετία, ΆΘήνα 1958, 8 καί
15-19. ΓΊά τόν φιλελληνισμό τοϋ Bonstetten, Βέης, « Ό Βύρων εις τό Μεσολόγγι
.κατά τήν αλληλογραφία τού Κ. Β. Bonstetten», Νέα 'Εστία, 23 (1938) 220-222.
Φαίνεται πώς καί μέ τόν Μιχ. Σούτσο σχετίστηκε ò Bonstetten' τού στέλνει στά
1830 ενα γράμμα· βλ. Andrei Pippidi, «Notules phanariotes II», Ό Ερανιστής, 17
(1981) 82, ύποσ. 15. Όσο γιά τίς σχέσεις τού Bonstetten μέ τόν Byron, βλ. Letters
and Journals of Lord Byron, ό.π., Ι, Παρίσι 1833, 484 (θετική μνεία του άπό τόν
Byron, ύστερα άπό γνωριμία τους τό 1816 στη Γενέβη), 497 καί II, 21.
19. Σε γράμμα τοϋ Bonstetten προς τή Friederike Brun· μνημονεύεται άπό τόν
Viatte, δ.π, II, 107. Και τά Suo αυτά πρόσωπα θά τά ξανασυναντήσουμε αμέσως
παρακάτω.
κυβέρνηση διατηρεί ή καταστρέφει στους ανθρώπους πού ύποτάζει

όσες αρετές αποτελούν κατ' αρχήν την κληρονομιά τού ανθρώπινου
είδους»20. Τέτοιο ήταν τό ήθος τοϋ Sismondi, καί έτσι τό είδε ή
εποχή του: ό Stendhal, που δέν είχε βέβαια λόγο νά τέρπεται άπό
τήν αντικειμενική εξιστόρηση, τόν χαρακτηρίζει «ύπερ-φιλελεύθε-
ρο»21. "Αλλωστε καί οι σημερινοί μελετητές επισημαίνουν οτι, πα
ρά τό ενδιαφέρον του γιά τά μεσαιωνικά πράγματα, παρά τό οτι
τόν λογάριασαν κάποτε γιά αγωγό της ρομαντικής αντίληψης στή
Γαλλία μέ τό έ'ργο του De la littérature du midi de Γ Europe22, πουθε
νά δέν απομακρύνθηκε άπό τίς φιλελεύθερες τάσεις.
Δέν έμεινε δμως στον 18ο αιώνα. Τόν είδαμε νά διακατέχεται
άπό τό πνεύμα τοϋ νεοτερισμοΰ: πρώτος συνέλαβε καί πραγματο
ποίησε τήν ιδέα μιας συνολικής μεσαιωνικής ιστορίας τής 'Ιτα
λίας, άπό τους πρώτους αποδέχθηκε τήν καινούρια —έως επαναστα
τική— γιά τήν εποχή διάκριση σέ λογοτεχνίες τοϋ Βορρά καί του
Νότου, καί άλλωστε καί ή οικονομική του σκέψη στάθηκε βαθιά
ριζοτόμος. 'Ωραία διαφαίνεται ή αντίληψη του γιά τήν ιστορία σέ
ενα άπό τά λίγα αποσπάσματα τοΰ ημερολογίου του πού σώθηκαν:
«"Αλλωστε δέν είναι ή ιστορία των χωρών άλλα ή ιστορία των
λαών πού θέλει κανένας νά ξέρει, καί ή αφετηρία αύτηνής είναι ή
ζωή, τό πνεύμα πού ζωογονεί τά έ'θνη». Τό παράθεμα —δπου δια
φαίνεται οπωσδήποτε ή επίδραση τών γερμανικών 'ιδεών— δέν τό
χρονολογεί ό έκδοτης- πρέπει ωστόσο νά είναι του 1804 23 . Παρόλο
πού δέν διέθετε τή λάμψη τοΰ Benjamin Constant, λόγου χάρη, ούτε
τίς λογοτεχνικές αρετές πού θά τοΰ χάριζαν τήν υστεροφημία, πα
ρόλο πού καί στην εποχή του δέν θεωρήθηκε άπό τους κύριους πρω
ταγωνιστές, ή σκέψη του αγαπούσε τήν πρωτοτυπία 24 . Βρέθηκε
ανάμεσα σέ δύο ρεύματα — πήρε καί άπό τά δύο: « Ό Sismondi
20. Είναι τά πρώτα λόγια τής εισαγωγής στην Histoire des républibues italien-
nes du moyen âge, Ι, Παρίσι 1826, σ.ν.
2 1 . «Παράτησα τόν Sismondi, είναι ύπέρ-φιλελεύθερος (ultra-libéral), κι έπει
τα δέν βλέπει στά περιστατικά τής ιστορίας αυτό πού χρωματίζει τήν ανθρώπινη
καρδιά· εκείνο όμως είναι τό μόνο πού μ' ενδιαφέρει», Stendhal, Rome, Naples et
Florence, Ι, έ'κδ. Divan, 261.
22. Βλ. Eggli-Martino, δ.π
23. De Salis, δ.π., 87.
24. Βλ. λ.χ. τό άρθρο τοΰ Norman King, «Chevalerie et liberté», στό Sismondi
européen. Actes du colloque international tenu à Genève les 14 et 15 septembre 1973, Ilapt-
σι-Γενέβη 1976, 241-258.
βασανίζεται άπό δύο αντίπαλα συστήματα: Θαυμάζει τόν Ρασίν ή

τόν Σαίξπηρ; Μπερδεμένος καθώς είναι, δεν μας λέει μέ ποιους
είναι ή καρδιά του· ίσως νά μην είναι μέ κανενός τό μέρος». Έτσι
τόν περιγράφει, μέ την κακή του γλώσσα, ό Stendhal25.
ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΤΟΓ 1804
Μέσα σ' αυτό τό κλίμα μπορούμε νομίζω νά δούμε καλύτερα

τό τί ζητούσε άπό τόν Μουστοξύδη. Οί νέοι Έλληνες δέν τόν απα
σχολούσαν γιά πρώτη φορά, ούτε άλλωστε τά ποιητικά προβλήμα
τα. Σ ' ενα μακρύ γράμμα του προς τήν M m e de Staël στίς 21 'Ια
νουαρίου 1801 —δέν γνωρίζονταν ακόμα προσωπικά— πού αποτελεί
ενα είδος κριτικής του De la littérature, τοϋ έργου δηλαδή πού ποικι
λότροπα κλείνει τόν 18ο καί ανοίγει τόν 19ο αιώνα, ό Sismondi,
έκεΐ πού συζητά τά περί "Οσσιαν, ώς Όμηρου της βόρειας λογοτε
χνίας, σημειώνει δτι οί αρχαίοι "Ελληνες έχασαν σιγά σιγά τά
κοινωνικά καί κλιματολογικά στοιχεία πού θά μπορούσαν νά δώσουν
κάποιο μελαγχολικό ΰφος στην ποίηση τους. Καί συνεχίζει: «Είναι
πιθανόν πώς, αν γνωρίζαμε καλύτερα έκείνην των Νεοελλήνων, θά
ξαναβρίσκαμε σκοτεινές αποχρώσεις πού ή καταπίεση τού δεσποτι
σμού καί ό αφανισμός της Ελλάδας θά έχουν επιφέρει, αλλά δέν
θά αντικρίζαμε εκείνη τή δύναμη της ψυχής πού χαρακτηρίζει τους
ήρωες τού Όσσιαν, τοϋ 'Ομήρου καί της 'Αραβίας καί πού ενυπάρ
26
χει μονάχα στους αιώνες τής ελευθερίας» .
Στά 1801 κάποιος πού δέν ήξερε τά νέα ελληνικά είχε, δπως
είδαμε, ελάχιστα δείγματα νεοελληνικής ποίησης μεταφρασμένης·
μπορούσε δμως νά έχει έμμεσες πληροφορίες. "Οπως καί νά έχει τό
πράγμα, ακόμα κι αν εκείνο το «αν γνωρίζαμε καλύτερα» αποτελεί
περισσότερο σχήμα λόγου, ό Sismondi είχε κιόλας στά 1801 δια
νοηθεί πώς ή νεοελληνική ποίηση υπήρχε. Αυτό είναι αρκετό.
"Ισως νά έμαθε περισσότερα στό σαλόνι τής 'Ισαβέλλας Θεο
τόκη-Albrizzi. Μιά πληροφορία, πού δέν μπόρεσα νά εξακριβώσω
ούτε νά χρονολογήσω, αναφέρει πώς κάποια παραμονή Χριστουγέν
νων, ό Μουστοξύδης τραγούδησε εκεί ενα δίστιχο-
25. Στό Rome, Naples et Florence, δ.π., Ill, 174.

26. Sismondi, Epistolario, ο.π., 9-10.
Η ΑΝΑΓΚΗ ΜΙΑΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ 97
Ή αγάπη θέλει φρόνηση, θέλει ταπεινοσύνη,

θέλει λαγοϋ περπατησιά, θέλει γρηγοροσννη
καί πώς ή 'Ισαβέλλα τοΰ απάντησε μέ άλλα δύο27. Νά τραγουδάει

έλληνας λόγιος δημοτικά τραγούδια —έστω καί δίστιχα— εκείνα τά
χρόνια δεν ήταν φαινόμενο συνηθισμένο- τουλάχιστον δέν καταγρά
φονταν συχνά παρόμοιες πράξεις 28 . Νά υποθέσουμε πώς κάποιο εν
διαφέρον είχε δημιουργηθεί στό φιλολογικό βενετσιάνικο σαλόνι;
Πάντως ό Sismondi αποκλείεται νά ήταν μπροστά στό περιστατικό,
μιά καί τά Χριστούγεννα του 1804 ήταν φευγάτος άπό τη Βενε
τία, καί τόν Μουστοξύδη φαίνεται νά τόν πρωτοσυνάντησε στην
Παβία. Όμως, ακριβώς στό ταξίδι του προς τά εκεί, ό Sismondi
είχε την ευκαιρία νά γνωρίσει καί έναν δεύτερον ακόμα Νεοέλλη
να. Γράφει, στίς 13 Δεκεμβρίου 1803, στό πρώτο γράμμα του προς
την Ισαβέλλα, άπό τη Βερόνα: «Είχα μαζί μου», συνταξιδιώτες
δηλαδή, «γιά ένα κομμάτι της διαδρομής, έναν Τούρκο έμπορο άπό
τό Σκουτάρι καί γιά ένα άλλο κομμάτι έναν Χιώτη υφαντή. Δέν
ήταν βέβαια καμιά διάνοια ούτε ό ένας ούτε ό άλλος' μου έμαθαν
ωστόσο τόσα πράγματα,· πού άδικα θά τα γύρευα στά βιβλία ή στη
συνομιλία μέ τους λογίους»29. Αυτού τοΰ είδους τά πράγματα κάλ
λιστα θά μπορούσαν νά περιστρέφονται και γύρω άπό τά «δημοτι
κά» τραγούδια- άς θυμηθούμε μάλιστα έδώ πώς αποτελεί συνηθι-
27. Παίρνω τό παράθεμα άπό βιβλίο της Μαριέττας Γιαννόπουλου, 'Ισαβέλ

λα Θεοτόκη, Άθηνα χ.χ., 53, ή οποία, ομιως, δέν δίνει παραπομπές, καί δέν τό
συνάντησα σέ κανένα άπό τά βιβλία της βιβλιογραφίας της που μπόρεσα νά νά
ελέγξω. Στη θέση που μπαίνει τό επεισόδιο, πρίν άπό την κατοχή της Βενετίας
άπό τους Γάλλους, μας φέρνει σέ χρόνια παλιότερα άπό τό 1797· ωστόσο ή μετά
βαση τοΰ Μουστοξύδη στην 'Ιταλία χρονολογείται στά 1802 (Σπ. Δε-Βιάζης,
«Ένδοξοι Κερυκυραίοι, Α', 'Ανδρέας Μουστοξύδης», 'Ακρίτας, 3/24, 1905, 224).
Σημειώνω πώς τό δίστιχο που τραγούδησε ό Μουστοξύδης περιλαμβάνεται, μέ
ελάχιστες μικροδιαφορές, στην Έκδοση του Φοριέλ (άρ. MB').
28. Καί πάντως είναι κατοπινότερες μαρτυρίες. Μιά άπό τίς παλιότερες,
είναι τοΰ Ι. Ζαμπέλιου: «μέ τόν Φόσκολον ποσάκις ό Ζαμπέλιος έτραγώδει κλέφτι
κα τραγούδια»· αναφέρεται στην Αυτοβιογραφία του, γιά χρόνια παλιότερα τοΰ
1800. Ή Αυτοβιογραφία δμως του Ζαμπέλιου συντάχθηκε τό 1849, βλ. 'Αρμονία,
3 (1902) 228. Ή Μαριέττα Γιαννόπουλου, δ.π., σημειώνει πώς μέ την κατάλη
ψη της Βενετίας άπό τους Γάλλους, ό Μάριος Πιέρης καί ό Άρλιώτης χορεύουν
άπό τόν ενθουσιασμό τους καί «τραγουδούν δημοτικά τραγούδια». 'Αλλά εδώ ενδέ
χεται νά υπονοούνται απλώς θούριοι.
29. Lodi, δ.π , 606, καί τά ίδιο γράμμα, Epistolario, δ.π., 33-34.
σμένη πρακτική τό νά σιγοτραγουδά κανείς στο ταξίδι γιά νά περά

σει ή ώρα.
Έτσι ό Sismondi έφτασε κάπως έτοιμος στον Μουστοξύδη.
Αυτός πάλι έκλεινε τά δεκαεννιά του χρόνια εκείνη την εποχή, καί
προετοίμαζε τόν εαυτό του: ωρίμαζε νωρίς, καί προς πολλές κατευ
θύνσεις, δπως ξέρουμε. Δέν φάνηκε νά δίστασε ούτε στιγμή μπρο
στά στά αιτήματα τοΰ άγνωστου του Έλβετοϋ· τό αντίθετο, αμέ
σως του προμήθευσε την ιταλική μετάφραση ενός τραγουδιού «των
Μανιατών».
Ή Μάνη ήταν άπό τίς π ιό κλειστές κοινωνίες του ελληνι
σμού, καί δύσκολα θά μπορούσε νά ξέρει τά τραγούδια της ένας
εύγενή< Κερκυραίος, πού οπωσδήποτε δέν θά σχετιζόταν Ιδιαίτερα
μέ τους Μανιάτες πού κατά καιρούς κατέφευγαν στά Επτάνησα.
Πιό εύλογο είναι νά υποθέσουμε πώς τό κείμενο πού βρήκε στά
συρτάρια του ό Μουστοξύδης είναι ακριβώς εκείνο πού δημοσίεψαν
οί Stephanopoli στά 1800: καί λαϊκό ήταν, καί νόημα πατριωτικό
είχε, καί μέγεθος άξιο λόγου — αλλιώς δύσκολα θά βρούμε τήν
αιτία πού προτιμήθηκε ενα μανιάτικο τραγούδι άπό τά κερκυραίικα,
πού αυτά θά ήξερε, άν ήξερε, ό Μουστοξύδης. Τόν χρεώνουμε βέ
βαια έτσι μέ κάποια λαθροχειρία —όχι ιδιαίτερα ανάρμοστη στό
φυσικό του— αφού δέν φαίνεται νά αποκάλυψε τήν πηγή του, μιά
καί ό Sismondi αναζητούσε τό πρωτότυπο άπό τή Θεοτόκη· ίσως νά
τόν πίεζε ή διάθεση του νά εξυπηρετήσει.
«Καί πατριωτικά καί ερωτικά» είναι τά τραγούδια πού ανα
λαμβάνει νά συγκεντρώσει ό Μουστοξύδης. 'Ενδέχεται νά είχε
στον voû του τά κλέφτικα- ενδέχεται πάλι νά συλλογιζότανε τους
θούριους — πρόσφατα όλα τά 'Επτάνησα άντιδονοϋσαν άπό πατριω
τικούς καί δημοκρατικούς ύμνους. Όπως καί νά έχει τό πράγμα,
είδαμε πώς ό Sismondi δέν αρκέστηκε στά όσα τού υποσχέθηκε ό
Μουστοξύδης, παρά επέκτεινε τό αίτημα του καί προς τήν 'Ισαβέλ
λα Θεοτόκη-Albrizzi. 'Αλλά καί άπό μιά έμμεση μαρτυρία βλέπου
με πώς τό θέμα τόν απασχόλησε αρκετά: έκανε λόγο όταν γύρισε
στη Γενέβη στον φίλο του Ch.-V. Bonstetten, κι αυτός μέ τή σειρά
του τό κοινολόγησε σέ μιά γνωστή του πού ζούσε στή Δανία, τήν
Friederike Brun, γράφοντας της, 22 Φεβρουαρίου 1804: « Ό Si
smondi έχει φίλους στην Ελλάδα, καί θά πάμε καμιά φορά μέ σένα
καί τήν "Ιντα στην 'Ιθάκη. "Αν σέ ήξερε, δέν θά σέ αποχωριζόταν.
Νά ενα τραγούδι πού τραγουδούν οί Μανιάτες, τό τραγουδούσαν γιά
πολύ καιρό, άλλα τώρα δεν επιτρέπεται νά τό τραγουδήσουν ελεύ

θερα. Μονάχα στά Επτάνησα τραγουδιέται. Ό Sismondi σκοπεύει
νά συγκεντρώσει ελληνικά δημοτικά τραγούδια (griechische Volks
lieder) καί νά τά εκδώσει». Καί ή Friederike Brun σχολιάζει: «Αυτό
τό τραγούδι ήταν πεζότατο πολύ —και πιθανόν νά ήταν του έξοχου,
του δολοφονημένου Ρήγα, πού πρώτος έ'δωσε πάλι ορμή στή νεοελ
ληνική λαϊκή ποίηση (neugriechische Volkspoesie)»30.
Πάντως τό θέμα, παρά πού ξέφυγε άπό τά αυστηρά ατομικά
πλαίσια, δέν φαίνεται νά είχε συνέχεια. Τουλάχιστον δεν σώθηκε
καμιά απάντηση του Μουστοξύδη, πολύ περισσότερο συλλογή τρα
γουδιών31. Ούτε ή 'Ισαβέλλα Θεοτόκη-Albrizzi έ'δειξε ενδιαφέρον32,
καί τό πράγμα ξεχάστηκε. Πέντε χρόνια αργότερα ό Sismondi συ
ναντήθηκε ξανά μέ τόν Μουστοξύδη, στή Γενέβη αυτή τή φορά:
«Είδα έδώ πρίν άπό λίγους μήνες τόν κ. Μουστοξύδη», έγραφε
στην 'Ισαβέλλα τόν Δεκέμβριο τοΰ 1809, καί τόν παρουσίασα στή
M m e de Staël. Έμεινε γιά πολύ λίγο στή Γενέβη ώστε νά μπορέσω
νά επωφεληθώ τή συντροφιά του δσο θά τό ήθελα, άλλα έντυπω-
30. Briefe von Karl Viktor von Bonstetten an Friederike Brun, Herausgegeben von
Friedrich von Matthisson., Ι, Φραγκφούρτη, 1829, 186. Ή υποσημείωση της Brun
γίνεται στην έκδοση· φαντάζομαι πώς πρόκειται για σχόλιο πού έ'δωσε ή 'ίδια στον
εκδότη. Πάντως οι ^χαρακτηριστικά— λαθεμένες απόψεις της πείθουν περισσότερο
ότι τό κείμενο μπορεί νά είναι τό Τραγούδι της Ρούμελης των Stephanopoli. Χάρη
στίς ευγενικές φροντίδες της κ. Σοφίας Σκοπετέα είδα τή φωτοτυπία του γράμμα
τος αΰτοΰ· τό γράμμα αυτό δέν πέρασε σέ μιά νεότερη, επιλεκτική έκδοση επιστο
λών του Bonstetten, Briefe, Jugenterinnungén, επιλογή καί έκδ. W. Klinke, Βέρνη
1945. Τό νήμα γιά την υπόθεση τό έδωσε ή παραπομπή τοϋ C. Pellegrini, Il Sismon
di e la storia, δ.π., 43-44. Όσο γιά τόν ύστερότερο φιλελληνισμό της F. Brun βλ.
R.F Arnold, «Der deutsche philhellenismus», Euphorien, 4 (1896) 116 καί τό λήμμα
της Droulia, Philhellénisme, δ.π., άρ. 622.
31. Τά χαρτιά τοϋ Sismondi φυλάγονται στή Biblioteca Comunale «Carlo Ma
gnani» της Pescia Ό διευθυντής της Doit Ricardo Tomassucci είχε τήν χ<χλοσύνΎ\ νά
μοϋ ανακοινώσει, μέ γράμμα του άπό τίς 23 Φεβρουαρίου 1982, πώς κανένα γράμ
μα τοΰ Μουστοξύδη δέν σώζεται στό αρχείο, ού'τε, πολύ περισσότερο, συλλογή
ελληνικών τραγουδιών. Γιά τό αρχείο Sismondi αρκετές πληροφορίες στίς δύο πα
ρουσιάσεις, Η Ο. Pape, «The significance of the "Raccolta Sismondi" at Pescia for the
interpretation of Sismondi's life and work», καί Mirena Mernardini Stanghellini, «L' ar
chivio Sismondi», στον τόμο Atti del colloquio internazionale sul Sismondi, Ρώμη 1973,
στή σειρά Academia Nazionale dei Lincei, anno 370, 1973, Quaderno No 181,
σ. 159-172 καί 247-255. Στον ίδιο τόμο, σ. 291-306, «Nomenclature des sismon-
diens vivants et bibliographie de leurs travaux parus ou à paraître».
32. "Οπως διαπιστώνουμε άπό τά γράμματα πού δημοσιεύει ή Lodi, δ π.
σιάστηκα άπό τίς γνώσεις του, καί άνθρωποι πού μπορούν νά εκτι
μήσουν καλύτερα άπό έμενα τους γερούς ελληνιστές, μου μίλησαν
γι' αυτόν πολύ τιμητικά. Γύρισε στην Ελλάδα ή τόν έχετε ακόμα
κοντά σας; Πολύ θά 'θελα νά μιλήσω γιά εσάς μαζί του — άλλα
γιατί δεν έρχεται ποτέ κανένας πού νά μου φέρει νέα σας άπό
πρώτο χέρι;» καί τά λοιπά 33 .
Ή σύμπραξη γιά τη συλλογή των δημοτικών τραγουδιών είχε
διαλυθεί. Ό Μουστοξύδης κράτησε βέβαια τήν ιδέα· άπό τή σχέση
με τόν Sismondi κέρδισε καί τήν επαφή μέ τή M m e de Staël, χρήσιμη
γιά νά επαυξήσει τόν κύκλο τών γνωριμιών πού επίμονα καλλιερ
γούσε.
ο Φ Ι Λ Έ Λ Λ Η Ν Α Σ S I S M O N D I
"Αν ξεχάστηκε τό σχέδιο γιά τά δημοτικά τραγούδια, οι

Νεοέλληνες δέν έπαψαν νά απασχολούν τόν Sismondi. "Ας μήν μας
διαφεύγει πώς είχε εξάλλου οικειωθεί καλά μέ τή μεσαιωνική του
λάχιστον ιστορία μας, μιά καί ή αντίστοιχη ιταλική παρουσιάζει
τόσες πολλές επαφές καί συνάφειες- συχνά στό έργο του αναφέρε
ται στίς ελληνικές χώρες, καί, ας προσθέσουμε παρεκβατικά, βλέ
πει τό Βυζάντιο μέ τά μάτια του Διαφωτισμού. Διαπιστώνουμε
άλλωστε, άπό τήν αλληλογραφία του μέ τήν 'Ισαβέλλα θεοτόκη-
Albrizzi έναν τόνο θαυμασμού γιά τους συμπατριώτες της — φυσικά
ενδέχεται τό θερμό κλίμα της φιλίας νά υποβάλει κάποιες υπερβο
λές. «Συνάντησα στή Φλορεντία», της γράφει στίς 24 Ιουλίου
1807, «μερικούς άπό τους συμπατριώτες σας, κι ανάμεσα τους κά
ποιον κόμη Βούλγαρι άπό τήν Κέρκυρα, πού μού φαίνεται πολύ
ενδιαφέρων άνθρωπος. Δέν βρίσκω τά λόγια νά εκφράσω πόσο αγα
πώ τους Έλληνες, καί πόσο δλος ό ενθουσιασμός μου γιά τήν αρ
χαία Ελλάδα ξυπνά μόλις τους ακούω νά μιλάνε γιά τήν πατρίδα
τους. Θά μού μείνει τό παράπονο αν πεθάνω προτού ταξιδέψω στά
Ε π τ ά Νησιά. "Αν φτιάχνονταν ενα πανεπιστήμιο στην Κέρκυρα
νομίζω πώς θά υπέβαλα γιά καθηγητής. Είναι ή μόνη χώρα όπου
33. Lodi, δ.π., 622. Στό Epistolario, ο.π., 211, ή επιστολή δημοσιεύεται μέ
ημερομηνία 30 Δεκεμβρίου 1807· ξέρουμε δμως καί άπό άλλη μαρτυρία (τό γράμ
μα του Benj. Constant προς τόν Φοριέλ, βλ. πρκτ.) πώς τό 1809 γνωρίστηκε μέ τόν
κύκλο του Coppet ό Μουστοξύδης.
Η ΑΝΑΓΚΗ ΜΙΑΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ 101
βλέπω νά ξαναγεννιέται Ινα έθνος, ένώ παντού άλλου αυτά πού

υπάρχουν βυθίζονται. Μά ποιος ξέρει ποια τύχη τους περιμένει τους
Έλληνες, αυτό τό άναγεννώμενο έ'θνος, στην επόμενη συνθήκη ει
ρήνης;»34. Είμαστε, μήν ξεχνάμε, δεκαπέντε μόνον ήμερες μετά τή
συνθήκη του Tilsitt.
Λίγους μήνες αργότερα, σέ άλλο γράμμα: «Πέστε μου σας
παρακαλώ πώς υποδέχθηκε ή 'Ιόνιος Πολιτεία τήν καινούρια με
ταλλαγή πού υπέστη, καί ώς ποιο σημείο υπέφεραν άπό τήν αλλα
γή των προστατών πέστε μου κυρίως τί προβλέπουν γιά τό μέλλον
τους. 'Ενδιαφέρομαι γιά τά Ε π τ ά Νησιά δπως γιά μιά δεύτερη
πατρίδα, γιατί μου φαίνεται πώς βλέπω τήν κοιτίδα μιας καινού
ριας ελευθερίας καί ενός έθνους πού ξαναγεννιέται» 35 .
Μέ τήν επανάσταση των Ελλήνων ό φιλελληνισμός του ανα
θερμάνθηκε, προφανώς. Γράφοντας τόν 'Ιούνιο του 1822 στον Santa
Rosa, γιά θέματα πού τόν απασχολούσαν άμεσα, τίς δυσκολίες τών
'Ελβετών προσφύγων στά αυστριακά εδάφη, προσθέτει: «Τίποτε
δέν μέ εκπλήσσει πιά, ή Ευρώπη συναινεί στην καταπίεση μας,
στον χάρτη φαίνεται καθαρά πόσο αδύναμοι είμαστε- καί αυτοί πού
τώρα αποφάσισαν στά συμβούλια τους τόν όλεθρο τριών ή τεσσάρων
εκατομμυρίων Ελλήνων, δέν θά διστάσουν γιά κανένα πολιτικό
έγκλημα» 36 .
'Αργότερα ό φιλελληνισμός του θά εκδηλωθεί έμπρακτα. Σέ
μιά εγγραφή συνδρομών γιά τό έτος 1823 τό ονομά του εμφανίζε
37,
ται πρώτο αργότερα μετέχει στην ίδρυση μιας φιλελληνικής επι
τροπής στην Γενέβη, τό 1825 3 8 . 'Εκείνη τήν εποχή αρχίζει μιά
πυκνή συγγραφική δραστηριότητα, κυρίως μέσα άπό τή Revue En
cyclopédique39. Ή πρώτη αναφορά γίνεται σ' ένα άρθρο γενικό,
34. Lodi, δ.π., 617.

35. "θ.π., 620.
36. Βλ. Nicomede Bianchi, Memorie e lettere inedite di Santore Santa Rosa con
appendice di lettere di Gian Carlo Sismondi, Τορίνο 1877, 115.
37. Βλ. τή φωτογραφία του έγγραφου, στο Μνήμη Ίωάννη-Γαβριήλ Έννάρ-
òov, 1775-1863, 'Εθνική Τράπεζα της 'Ελλάδος, 'Αθήνα 1977, δίχατος τρίτος
πίνακας μετά τή σ. 128.
38. Βλ. Michelle Bouvier-Bron, Jean-Gabriel Eynard et le philhellénisme genevois,
Γενέβη 1963, 23, 26-28. Νεότερες μελέτες 'Ελλήνων γιά τόν φιλελληνισμό της
Γενέβης αγνοούν, ολότελα ή σχεδόν, τόν ρόλο του Sismondi.
39. Ή βιβλιογραφία του Sismondi, του Jean-R. de Salis, Sismondi, lettres et
documents inédits, suivis d' une liste de sources et d' une bibliographie, Παρίσι 1932,
102 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΓΝΟΛΓΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
«Revue des efforts et des progrès des peuples dans les vingt-cinq der-
nières années», τοΰ 1825 40 · ή δεύτερη, τόν 'ίδιο χρόνο, αποτελεί μιά
μεστή βιβλιοκρισία ορισμένων βιβλίων άπό τά πιό σημαντικά γιά
την ελληνική επανάσταση: ό Sismondi απλώνεται σε μιά εποπτική
παρουσίαση των Τούρκων καί των Ελλήνων 4 1 , Ίο τρίτο άρθρο «De
la Grèce au commencement de Γ année 1827», αποτελεί κι αυτό πο
λιτική κυρίως παρουσίαση τοΰ προβλήματος42- τέλος ή σειρά κλεί
νει τό 1829, «Conséquences que l'on peut désirer ou craindre pour la
civilisation de la guerre des Russes dans le Levant»43.
Ή εικόνα τοϋ φιλελληνισμού του συμπληρώνεται κι άπό άρ-
61-65, δεν επεκτείνεται, τουλάχιστον εξαντλητικά, στίς δημοσιεύσεις του. σε

εφημερίδες καί περιοδικά. Περιορίστηκα λοιπόν αναγκαστικά στίς συνεργασίες του
στη Revue Encyclopédique, πού πρέπει νά είναι καί οι σημαντικότερες, μιά καί
κυκλοφόρησαν καί σε ανάτυπα, καί σε ο,τι τυχαία συνάντησα. Ό κ. Φίλιππος
Ήλιου είχε την καλοσύνη νά με πληροφορήσει πώς στην έφημ. Le Courrier Fran
çais περιέχονται δύο ακόμη φιλελληνικά άρθρα του Sismondi, στά φ. της 15 καί 16
Μαΐου 1826 καί στό φ. της 5 'Ιουνίου τοϋ ίδιου χρόνου. Γιά τό πρώτο άρθρο, όπου
σχολιάζεται ή πτώση τοΰ Μεσολογγίου, βλ. J. Dimakis, La presse française face à Ια
chute de Missolonghi et la bataille navale de Navarin, θεσσαλονίκη 1976, 69.
40. Revue Encyclopédique, 25 (Ίαν-Μαρτ. 1825) 17-41. Περί 'Ελλάδας
στίς σ. 22-23 καί 34-36.
4 1 . "O.K., 26 (Άπρ.-Ίουν. 1825) 381-398 καί 703-716 καθώς καί 27
(Ίουλ.-Σεπτ. 1825) 61-80. Τό ίδιο άρθρο καί σέ ανάτυπο, βλ. Droulia, Philhelléni-
sme, ό.π., λήμμα 717. Κάποιες αιχμές τοϋ δημοσιεύματος γιά τήν αυθεντικότητα
των απομνημονευμάτων τοΰ Vomier, που ό Sismondi τις δανείζεται άπό τόν Ray-
baud, προκάλεσαν τήν ιδιωτική αντίδραση τοΰ συμπατριώτη του James Fazy τά δυο
γράμματα πού ανταλλάχθηκαν αποτελούν τό θέμα τής εργασίας τοϋ Sven Stelling-
Michaud, «Sismondi, Fazy et Benjamin Constant philhellènes», περ. Musée de Genève,
9e année, Ν S. 83 (Μάρτιος 1968), 12-15. Ευχαριστώ τήν κ. Μαρίνα Λεούση πού
είχε τήν καλοσύνη νά μού προμηθεύσει τίς φωτοτυπίες τοϋ άρθρου. Προσθέτω εδώ
πώς τήν επόμενη χρονιά, σέ μιά άπό τίς παρουσιάσεις του τής Collection des chroni
ques nationales françaises τοϋ J.A Buchon κάνει σύντομο λόγο γιά τό Χρονικό τον
Μορέως, δηλώνοντας ότι σκοπεύει «νά επανέλθει σ' αυτό τό δημιούργημα, ενα άπό
τά πιό διασκεδαστικά καί τά πιό διδακτικά πού γράφηκαν στον Μεσαίωνα», ο.π ,
29 (1826) 224, πράγμα πού δέν συνέβη όμως, όσο μπόρεσα νά διαπιστώσω.
42. "Ο.π., 34 (Άπριλ.-Ίουν. 1827) 305-319, καί ανάτυπο, Droulia, ο.π ,
λήμμα 1262. 'Αγγλική μετάφραση, «Greece in the Spring of 1827» στό The Oriental
Herald, No 42, τ . 13, June 1827, 423-432. Τό ίδιο άρθρο φαίνεται πώς πέρασε σέ
περίληψη καί σέ ρωσικό περιοδικό, βλ. Revue Encyclopédique, 34 (1827) 151.
43. "Ο π., 41 ('Ιαν.-Μάρτ. 1829) 5-31. "Αλλες μνείες γιά τόν φιλελληνι
σμό του στό 'ίδιο περιοδικό, 28 ('Οκτ.-Δεκ. 1825) 307-308 (είδηση γιά τό κομιτά-
το τής Γενέβης) καί 692 (τόν αναφέρει ό Blaquiere ανάμεσα σέ άλλους φιλέλλη
νες).
44
κετά σκόρπια στοιχεία· φιλελληνικές επαφές μέ τόν Constant ,
45 46 47,
τον Victor Cousin , τόνΙ.-Ρ. Vieusseux , τόν Καποδίστρια αρθρο
48
γραφία σέ αγγλικές εφημερίδες , τέλος φαίνεται πώς βοηθούσε
49
καί προσωπικά κάποιους Έλληνες πρόσφυγες .
Ό στόχος όμως δέν είναι διόλου νά αφηγηθούμε έδώ αύτη την
πτυχή του βίου του· ή μακρά παρέκβαση περί του φιλελληνισμού
του έγινε μονάχα γιά νά μας προσφέρει τό τελευταίο σημάδι ώστε
νά προσδιορίσουμε τό επιθυμητό στίγμα της προσπάθειας του 1804.
Παρά λοιπόν τό έντονο ενδιαφέρον του γιά την επαναστατημένη
50
'Ελλάδα, παρά τό δτι είχε άπό τά 1813 γνωρίσει τόν Φοριέλ ,
44. Στον όποιο συστήνει τόν γραμματέα της φιλελληνικής επιτροπής Γενέ-
βης, πάστορα Munier, Epistolario, ο.π., ΠΙ, 47.
45. Βλ. J. Barthélémy Saint Hilaire, M. Victor Cousin, II, Παρίσι 1895, 283-
284.
46. Τοϋ οποίου καί στάθηκε ό πνευματικός ηγέτης, βλ. Raf. Ciampini, Gian-
Petro Vieusseux, Τορίνο 1953, Ιδίως σ. 38.
47. Άπό τό «Ευρετήριο των επιστολών του Ί ω . Καποδίστρια», έπιμ. Χρή
στος Κ. Αοϋχος καί Βγένα Α. Βαρθολομαίου, Μνήμων, 6 (1977) 197, διαπιστώνω
πώς ό Sismondi αναφέρεται μόνο μιά φορά, σέ γράμμα προς τόν Έυνάρδο, 27
Σεπτ./Il 'Οκτωβρίου 1827: « Ή επιτυχία τοϋ σχεδίου σας μοϋ φαίνεται εξασφα
λισμένη, ιδίως αν εμπιστευθείτε στή δεξιοτέχνα πένα τοΰ φίλου μας Sismondi»
κλπ., βλ. Ε.-Α. Bétant, Correspondance du comte J Capodistrias, Ι, Παρίσι-Γενέβη
1839, 251.
48. Ό βιογράφος του de Salis, Sismondi, ο.π., 381, αναφέρει ότι την 1η
'Ιουνίου 1826 τυπώθηκε ταυτόχρονα στους Times καί τό (περιοδικό;) Representative
μιά συνηγορία του υπέρ τής 'Ελλάδας, καί ό Sismondi σημείωσε στό ημερολόγιο
του: «συνηγορώ γιά τήν πιό σημαντική υπόθεση μπροστά στό πολυπληθέστερο
ακροατήριο». Νά προσθέσουμε έδώ καί τήν αγγλική μετάφραση του άρθρου τής
Revue Encyclopédique πού μνημονεύσαμε παραπάνω· ό συνδυασμός των δύο τεκμη
ρίων άρκεϊ γιά νά υποψιαστούμε πώς φιλελληνικά του άρθρα, επώνυμα ή ανώνυ
μα, θά πέρασαν καί στον αγγλικό τύπο.
49. Άπό τό άρθρο τής Mirena Bernardini-Stanghellini, ο.π , μαθαίνουμε πώς
σώζεται στό αρχείο του τό γράμμα ενός Δ. Βασιλόπουλου, Άρτινοΰ, σταλμένο
άπό τήν Άγκόνα στίς 27 Απριλίου 1827 προς τους Έυνάρδο, Sismondi καί Favre,
τους οποίους ονομάζει «mes parents». Βρίσκω έναν Δ. Βασιλόπουλο νά έχει μόλις
επιστρέψει άπό τό Παρίσι τόν Αύγουστο τού 1830 οπού είχε σπουδάσει τήν αλλη
λοδιδακτική μέθοδο, υπότροφος τής 'Ελληνικής 'Εταιρείας, βλ. Ά π . Δασκαλά-
κης, Κείμενα - Πηγαί τής Ιστορίας τής ελληνικής επαναστάσεως, Γ'. Τά περί παιόείας,
Β', Αθήνα 1968, 1245. 'Υποθέτω επίσης ότι στό ίδιο πρόσωπο αναφέρεται μιά
επιστολή τής 17ης Νοεμβρίου 1826, άπό τήν 'Εν Σόρα 'Επιτροπή τοϋ Αιγαίου,
δπου προτείνεται στό φιλελληνικό κομιτάτο τής Γενέβης è νέος Δημ. Παπα Βασι
λόπουλος, βλ. Νέος Έλληνομνήμων, 10 (1913) 496-497.
50. "Εγραφε, 'Ιανουάριο τοϋ 1826, στή μητέρα του: « Ό Φοριέλ εργάζεται
πουθενά δεν φαίνεται νά αντέδρασε κάπως στην έκδοση τών ελλη

νικών δημοτικών τραγουδιών τουλάχιστον δεν συνάντησα οιίτε στά
έργα του ούτε στά γράμματα του έστω καί έναν υπαινιγμό. Ίο
πρώιμο ενδιαφέρον είχε πιά ολότελα εξατμιστεί.
ΤΟ ΣΤΙΓΜΑ
Ελπίζω δτι παρ' δλη τη ρευστότητα μέσα στην οποία κινη

θήκαμε, καί παρά την αρκετή άγνοια γύρω άπό τους προβληματι
σμούς της πρώτης ωριμότητας τοΰ Sismondi, μπορούμε νά επισημά
νουμε τελικά κάποιες σταθερές συντεταγμένες, πάντα σάν υπόθεση
εργασίας, βέβαια.
Τό ενδιαφέρον τοΰ Sismondi γιά τά ελληνικά δημοτικά τρα
γούδια οφείλεται περισσότερο σ' έναν φιλελεύθερο κοσμοπολιτισμό,
σέ μιά τάση προς τη γνώση, την ανάγκη νά πλατύνει ό ορίζοντας
της ευρωπαϊκής παιδείας, νά αναδειχθεί ενα καινούριο έθνος, ελπι
δοφόρο, πλάι στά οσα κιόλας υπάρχουν, παρά σέ μιά στροφή προς
το απλό, το πρωτόγονο, δπου ό πρωτογονισμός αποτελεί τό στοι
χείο πού φέρνει πιό κοντά στην αρχική, τή μόνη αλήθεια, άπό τήν
οποία ή επεξεργασία της γνώσης, ακριβώς, μας απομακρύνει. Ό
Sismondi. ενδιαφέρεται περισσότερο γιά τίς κοινωνίες, τους λαούς,
παρά γιά τόν «λαό». «Αυτό πού πρέπει νά θεωρηθεί σάν πιό έθνι-
έδώ καί τρία χρόνια γιά μιά ιστορία τών τροβαδούρων καί γιά τόν ρόλο τους στην
ανανέωση τών λογοτεχνιών τοΰ Νότου. Εργάζεται φιλότιμα, μέ πολλή γνώση
καί έχοντας μαζέψει τεράστιο υλικό. Τό βιβλίο του μπορεί νά είναι καλύτερο άπό
τό δικό μου, άλλα έχει ενα μειονέκτημα, οτι δεν θά τό κάνει ποτέ· τίποτε δεν έχει
τυπώσει ώς σήμερα καί είναι ανίκανος νά φτάσει οτιδήποτε στο τέλος του» (Epi
stolario, ό.π., Ι, 403). Ό κύριος διάμεσος ανάμεσα στον Φοριέλ καί στον Sismondi
ήταν ό Benjamin Constant· έγραφε στον τελευταίο ένα μήνα αργότερα: «Συναντή
σατε έναν φίλο μου λεγόμενο Φοριέλ; Έθαύμαζε απέραντα τό έργο σας καί σας
εκτιμούσε πολύ» (Carlo Pellegrini, Madame de Staël ed il gruppo di Coppet, Μπολόνια
1974, 261). Τό έργο αυτό είναι ή Histoire des républiques italiennes, που τό είχε
θερμότατα συστήσει ô Constant στον Φοριέλ, με γράμμα του στις 22 'Ιουλίου
1808, βλ. V Glachant, Benjamin Constant sous Γ oeil de guet, Παρίσι 1906, 117.
Ωστόσο δέκα χρόνια αργότερα, 1823, ό Φοριέλ έγραφε στη Mary Clarke-.ηή ιστο
ρία της 'Ελβετίας τοΰ κυρίου Simond, που νομίζετε πώς δέν είναι καί πολύ καλή,
κι έχετε δίκιο», βλ. Correspondance, ό.π., 62 καί τή διόρθωση τοΰ Α. Galpin,
Fauriel in Italy, Ρώμη 1964, 65. Φυσικά «Ελβετίας» άπό παραδρομή, αντί « Ι τ α
λίας».
κό», γράφει στό De la littérature du midi de V Europe, στό μόνο ση

μείο πού εντόπισα νά κάνει λόγο γιά τό θέμα, «είναι τά λαϊκά
τραγούδια, τά οποία, σε δποια γλώσσα κι αν έχουν γίνει, ανήκουν
πραγματικά στην εποχή τους καί διόλου στην αρχαιότητα. Μερικά
άπό αυτά τά τραγούδια, πού ή σύμπτωση διέσωσε, αξίζουν νά τά
προσέξουμε, πολύ λιγότερο γιά την ποιητική τους άξια, καί πε
ρισσότερο γιά τό φως πού ρίχνουν στην περίεργη καταστροφή κάθε
εθνικής γλώσσας· είναι σέ βαρβαρικά λατινικά - δέν βρίσκεται κα
νένα στίς διαλέκτους πού θά προβάλλανε σέ λίγο σάν καινούριες
γλώσσες· αυτές οι διάλεκτοι δέν γίνονταν κατανοητές άπό την μιά
πόλη στην άλλη, καί ό ποιητής, γιά νά έχει κάποιο λαϊκό εύρος,
προτιμούσε νά ανατρέξει σέ μιά γλώσσα πού μισοκαταλάβαιναν
δλοι». Τά παραδείγματα του είναι άπό τόν 9ο καί τόν 10ο αιώνα 51 ·
ωστόσο τό παράθεμα είναι αρκετό γιά νά καταλάβουμε γιατί ό
Stendhal τόν έσάρκαζε: «καταλαβαίνει καλύτερα τίς αλήθειες πού
σχετίζονται μέ την πολιτική οικονομία, παρά εκείνες πού σχετίζον
ται μέ την ανάλυση της ανθρώπινης καρδιάς»52. Καί μέσα άπό τή
νεοελληνική ποίηση, τους Νεοέλληνες αναζητούσε, όχι τή λαϊκή
ποιητική. Μ' αυτήν τήν προοπτική είναι ευεξήγητη καί ή λησμο
νιά πού κάλυψε τό εγχείρημα· άλλες περιέργειες αντικατάστησαν
τήν αρχική, κι άπ' δταν τό ελληνικό έ'θνος παρουσιάστηκε στό
προσκήνιο μέσα άπό διαφορετική οδό, άμεση, χειροπιαστή, καί κυ
ρίως πολιτική, ή εμφάνιση αυτή του ήταν, φαίνεται, αρκετή 53 .
51. Χρησιμοποιώ τήν τρίτη έκδοση, Ι, Παρίσι 1829, 23-34.

52. Δέν εντόπισα άπό πού είναι τό παράθεμα τό δανείζομαι άπό τόν de Salis,
δ.π., 6, ό όποιος τό παίρνει μέ τή σειρά του άπό τόν Philippe Monnier, La Genève de
Töpffer, Γενέβη 1914, 192.
53. Τό σημείο αυτό είναι τό πιό κατάλληλο γιά νά θέσουμε ένα ζήτημα που
απαιτεί κάποια διευκρίνιση. "Οπως μέ πληροφόρησε ευγενικά ό κ. Φ. Ήλιου, ό
Π.Κ. Ένεπεκίδης στό συνέδριο «Κοραής καί Χίος» (Χίος, 11-15 Μαίου 1983),
κάνοντας λόγο γιά τίς πολυποίκιλες έρευνες του, αναφέρθηκε,, ανάμεσα σέ άλλα,
καί στον εντοπισμό μιας μελέτης γιά τό δημοτικό τραγούδι του Fr. Thiersch, καμω
μένης στά 1804. Μιά τέτοια μελέτη θά είχε εδώ τή θέση της· θά αποτελούσε ένα
ταίρι, στό θεο>ρητικό επίπεδο, της απόπειρας του Sismondi
Στά 1804 ό Thiersch αποφοιτούσε άπό τό γυμνάσιο· ήταν είκοσι χρονών.
Σύμφωνα μέ τίς συνήθειες της εποχής «συνέγραψε μία διατριβή "Περί προελεύ
σεως τοΰ έξαμέτρου"» στά λατινικά (βλ. Heinrich W J. Thiersch, Fr. Thiersch's Le
ben, Ι, Λιψία καί Χαϊδελβέργη 1866, 15), ή οποία φυσικά καί δέν τυπώθηκε (βλ.
τόν κατάλογο των δημοσιευμάτων-του, συνταγμένον άπό τόν von Lützow, στό Jo
seph Pözl, Rede zum Stiftungslage der Ludwig-Maximilians Universität gehalten am 26. Juni
1860, Μόναχο χ.χ., 28-37· ευχαριστώ την κυρία 'Ελένη Κακουλίδη-Πάνου πού
μοΰ προμήθευσε τη σχετική φωτοτυπία). Δεν μπόρεσα λοιπόν νά τήν συμβουλευ
θώ. Πάντως στά κατοπινότερα νεοελληνικά του δημοσιεύματα ό Thiersch δέν κάνει
κανέναν λόγο όμως αργότερα πληροφορείται τά της συλλογής τοϋ Haxthausen
(βλ. έοώ σελ. 144). Καί στην αρκετά μεταγενέστερη μελέτη του, Über die Neu-
griechische Poesie, Μόναχο 1828, 10-11, δέν δείχνει καμιά ιδιαίτερη εξοικείωση:
πηγές του είναι μονάχα το δημοσιευμένο, πιά τότε, υλικό, θ ά αποτελούσε ιδιάζου
σα περίπτωση αν είχε εκδηλώσει τόσο πρώιμα ειδικό ενδιαφέρον ας περιμένουμε
λοιπόν ώσπου νά ξεκαθαρίσει τό ζήτημα ό ερευνητής που τό ανακίνησε.
ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Ο ΚΑΤΑΡΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ

ΒΑΡΟΝΟΣ WERNER VON HAXTHAUSEN
Ίσως νά ήταν πραγματικά πρώιμη ή απόπειρα τοΰ Sismondi·

οπωσδήποτε άργησε νά έχει συνέχεια. Τό αίτημα της συλλογής
ξαναπαρουσιάστηκε υστέρα άπό δέκα χρόνια· έντωμεταξύ τό έδαφος
είχε καλλιεργηθεί περισσότερο. Άπό όλες τίς συναγωγές καί τίς
παρουσιάσεις πού διατρέξαμε στό τελευταίο κεφάλαιο τοΰ πρώτου
μέρους, τοΰ Leake ήταν εκείνη που συζητήθηκε ευρύτερα· τήν επέ
βαλε ή σοβαρότητα καί ή πληρότητα της.
Τό Φεβρουάριο τοΰ 1816 ò Βαρθολομαίος Κοπιτάρ παρουσίασε
τό Researches in Greece άπό τίς στήλες τοΰ βιεννέζικου τύπου· οί
συντάκτες του Λόγιου Έρμη αναδημοσίευσαν τή βιβλιοκρισία- ενα
σημείο της μάς άφορα έδώ ειδικά:
«Μετά τήν επιθεώρησιν [τής λόγιας λογοτεχνίας δηλαδή],
αναφέρει τινά ò συγγρ. [ό Leake] σ. 157 καί περί των εθνικών
τραγουδιών τών Ελλήνων, τών οποίων ευχής άξιον ήτο νά έκδοθή
εις τύπον μία συλλογή, έάν δμως ό συλλογέας τά έκδοση γνήσια,
πράγμα προξενούν τήν ουσιώδη άξίαν τοιούτων συλλογών καί άνα-
δεικνύον τόσον άξιέπαινον τήν παρά Βούκου (Vuk) συλλογή ν τών
σέρβικων τραγουδιών τών οποίων ήδη εξεδόθη εις φώς τό β' τομί-
διον. Ταύτα τά χωρίς ρίμαν Ελληνικά καί Σερβικά τοΰ λαοΰ τρα
γούδια φαίνονται προσέτι δτι έ'χουσι μεγάλην συνέχειαν προς άλλη
λα κατά τό βάδισμα τών 'ιδεών των. Ώ ς καί αυτή ή τιμιωτάτη
(ehrenvolle) ονομασία κλέφτης συμφωνεί κατά τήν εννοιαν μέ τήν
Τουρκοσερβικήν haïduk»1.
1. Έρμης ό Λόγιος, 1816, 401. Στην νεότερη βιβλιογραφία πρώτος αποθη

σαύρισε τό χωρίο ό Γεώργιος Χρ. Σούλης, «Γύρω άπό τή συλλογή τών δημοτικών
τραγουδιών τοΰ Haxthausen», Νέα 'Εστία, 50 (1951) 1218-20 τό άρθρο αυτό πε
ράστηκε στον τόμο Γεώργιος Σούλης, 'Ιστορικά μελήματα, 'Αθήνα 1980, 237-
240.
ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΤΗΣ ΒΙΚΝΝΗΣ
Ό Κοπιτάρ καί ό Λόγιος Έρμης μας φέρνουν στό κλίμα της

Βιέννης- πραγματικά, εδώ καταρτίστηκε ή πρώτη συλλογή ελλη
νικών δημοτικών τραγουδιών.
Γιά τον απόδημο ελληνισμό ή Βιέννη είχε πάρει, άπό τις
αρχές τοΰ αιώνα, καί οπωσδήποτε άπό τή δεύτερη δεκαετία του,
θέση κεντρική. Έδώ εκδίδονται τά φιλολογικά περιοδικά, έδώ τυ
πώνεται πιά τό μεγαλύτερο μέρος του νεοτερικοϋ βιβλίου2. Δέν
έχουμε, ακόμη, τά ακριβή στοιχεία πού θά φανέρωναν αν ή κοινό
τητα —ή πιό σωστά οι δύο ελληνικές κοινότητες «των εντοπίων»
καί τών «ξένων»— είναι ό σημαντικότερος πόλος Ολου τοΰ απόδημου
ελληνικού εμπορίου, ωστόσο οί ενδείξεις είναι αρκετές γιά νά της
αποδώσουμε τήν πρωτοκαθεδρία: συνιστά πάντως τόν κόμβο που
ενώνει τή μητρόπολη μέ τίς γερμανικές παροικίες άμεσα, καί έμ
μεσα, χάρη στον τύπο, μέ δλη τή διασπορά.
Οί Έλληνες δέν αποτελούν, ωστόσο, τή μόνη 'ισχυρή ξένη
κοινότητα στή Βιέννη. Πρωτεύουσα μιας πολυεθνικής αυτοκρατο
ρίας, συγκεντρώνει ποικίλους εθνισμούς, πού, καθώς συμβιώνουν,
αλληλοεπηρεάζονται καί συμβάλλουν στή δημιουργία ενός κλίμα
τος πρόσφορου γιά τήν καλλιέργεια τοΰ καθενός. Χαρακτηριστικός
μάρτυρας ό Κοπιτάρ· Σλοβένος, πού ενσυνείδητα επιδιώκει τή δη
μιουργία ενός νοτιοσλαβικοΰ εθνικού συναισθήματος, συμβάλλει συ
νάμα στην ανάπτυξη τοΰ νεοελληνικού: οί ανταγωνισμοί δέν έχουν
οδηγήσει ακόμα σέ εχθρότητες. Έδώ μας ενδιαφέρει ότι è Κοπιτάρ
βρίσκεται πίσω άπό τήν έκδοση της Μικρής συλλογής τών σλαβο-
σέρβικων λαϊκών τραγουδιών τού Βούκ Στεφάνοβιτς Καράτζιτς,
πού κυκλοφόρησε στή Βιέννη τό 1814 3- θά δοΰμε ότι δέν πρέπει νά
έμεινε άμετογος καί στό ελληνικό ομόλογο της.
2. Στην πενταετία 1811-1815 λογαριάζω περίπου τό 40% της συνολικής

παραγωγής. Λογαριάζω φυσικά μονάχα τά λόγια νεοτερικά βιβλία, αφήνοντας
έξω τά εκκλησιαστικά, τά σχολικά, τίς φυλλάδες, τίς επανεκδόσεις. Οί απόλυτοι
αριθμοί είναι 42 βιβλία καί φυλλάδια στή Βιέννη έναντι 102 συνολικά· μολονότι
μιά διαφορετική θεώρηση μπορεί νά αποδώσει άλλους απόλυτους αριθμούς, ή σχέ
ση δέν θά διαφοροποιηθεί αισθητά.
3. Ibrovac, δ π., 270 κέ. Τά σέρβικα τραγούδια δέν ήταν άγνωστα στην
Ευρώπη· τουλάχιστον ήταν πιό γνωστά άπό τά ελληνικά: άπό τους περιηγητές,
άπό τους φιλόλογους, μά περισσότερο άπό τή μετάφραση τής Γυναίκας τοΰ Άαάν-
Ο ΚΑΤΑΡΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ 109
Ή Βιέννη παρουσιάζει καί ενα τρίτο, ακόμα, χαρακτηριστι

κό, πού δεν πρέπει νά μας διαφεύγει προκειμένου νά κατανοήσουμε
τά δσα διαδραματίζονταν: αποτελούσε πολιτικό κέντρο τού ίδιου
του γερμανικού έ'θνους. Οι Άψβούργοι ήταν οί 'ισχυρότεροι Γερμανοί
ηγεμόνες εκείνη τή στιγμή - ή ποθητή ενότητα μπορούσε νά πραγ
ματοποιηθεί καί κάτω άπό τό σκήπτρο τους. "Ολα ετούτα επέτει
ναν τίς ροπές προς τίς εθνικές αναζητήσεις στό έδαφος τής Βιέν
νης.
Τέλος τό συνέδριο τής 'Ιεράς Συμμαχίας· αυτό προσδιόριζε,
συγκυριακά, περισσότερο άπό οτιδήποτε άλλο τό άμεσο κλίμα. Γιά
εμάς που ή πολιτική ιστορία μάς άφορα πλάγια, θά πρέπει νά τό
δούμε ως τό σημείο όπου επισφραγίζεται ή ήττα τής 'Επανάστα
σης περισσότερο άπό τή συντριβή τού Ναπολέοντα — ακόμη ή ήττα
τής Γαλλίας καί τού γαλλικού πνεύματος, πού τους δύο προηγούμε
νους αιώνες κυριαρχούσε στην υπόλοιπη Ευρώπη. "Αν καί πολιτικά
τό Συνέδριο σημαίνει τήν ήττα τών λαών σέ σχέση μέ τους ηγεμό
νες τους, ωστόσο σημαίνει καί τή νίκη τών εθνικισμών σέ σχέση μέ
μιά διεθνιστική αντίληψη τής επανάστασης, ακόμα καί τή νίκη
τής θρησκείας καί τού μυστικού λόγου επί τού ορθού: ας μήν ξεχνά
με πώς ή ηγετική φυσιογνωμία ήταν ό τσάρος 'Αλέξανδρος, πού
χρόνια τώρα είναι βυθισμένος σ' έναν χωρίς Ορια μυστικισμό, όπου
τόν καθοδηγεί ή M m e Krüdener, αυτή πού είδαμε νά προκαλεί τά
ειρωνικά σχόλια τού στενού κύκλου τού Sismondi. Μέσα στό κλίμα
αυτό συμφύρεται μιά πανσπερμία διπλωματών, ακολούθων, φιλοπε-
ρίεργων κάθε εθνικότητας: ανάμεσα στους τελευταίους καί ό βαρό
νος Haxthausen.
άγα, τής καμωμένης άπό τόν νεαρό Γκαίτε, πού πέρασε στα Volkslieder του Herder
'Ωστόσο ή έκδοση τού Βούκ έδωσε καινούρια ώθηση στό ευρωπαϊκό ενδιαφέρον.
Καθώς καί οί Σέρβοι είχαν αναδυθεί στην ευρωπαϊκή επιφάνεια, ή λαϊκή τους
λογοτεχνία, ή γλώσσα τους, λογαριάζονταν αρκετά άπό αρκετούς. Ή συλλογή
τοϋ Βούκ είχε καλή τύχη· μιά δεύτερη επαυξημένη έκδοση κυκλοφόρησε τόν επό
μενο χρόνο καί μιά τρίτη, σέ τέσσερις τόμους, τό 1823-24 στή Λιψία. Έ χ ε ι
σημασία νά παρατηρήσουμε, μολονότι εξω άπό τό θέμα μας, τήν εκδοτική αυτή
επιτυχία, τόσο διαφορετική άπό τήν αντίστοιχη τής ελληνικής τοϋ Φοριέλ. Ή
σύγκριση μας επιτρέπει γόνιμους παραλληλισμούς· έδώ ας σημειώσουμε μονάχα
πώς ό σέρβικος εθνικισμός δέν είχε ανάλογο μέ τόν ελληνικό παρελθόν γιά νά
ριζώσει: έτσι ή λαογραφία τοϋ ήταν πιό πολύτιμη, πολύ περισσότερο πού οί νο-
τιοσλάβοι χρειάζονταν τόν πολιτισμικό κρίκο πού νά τους ενώνει σέ έθνος.
no ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΪΝΟΛΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
WERNER VON HAXTHAUSEN
Ό βαρόνος Haxthausen δέ θά έβρισκε καί τόσο απαράδεκτο τόν

μυστικισμό της M m e Krüdener ήταν οπαδός των καινούριων ιδεών.
Γεννημένος τό 1780 άπό παλιά βεστφαλική οικογένεια, έζησε κον
τά σ' ευγενείς καί σταδιοδρόμησε κυρίως ώς κρατικός υπάλληλος.
'Ανήσυχος στά νιάτα του ταξίδεψε αρκετά —όχι δμως όσο θά ήθε
λε— σπούδασε, ή, πιό σωστά, άρχισε νά σπουδάζει, πολλά πράγμα
τα - ας κρατήσουμε τή μαθητεία του στίς ανατολικές γλώσσες,
περσικά καί αραβικά4: δέν είναι ή μόνη περίπτωση πού ο «άνατολι-
σμός» συνδέεται μέ την κλασική αρχαιότητα καί καταλήγει έτσι
στους Νεοέλληνες.
Ή σταδιοδρομία του δέν μας παρέχει σημεία αναφοράς άξια
λόγου- τό 1808 ωστόσο γνωρίζεται μέ τόν έλβετό ιστορικό Johan
nes von Müller, έναν άπό τους δασκάλους τοΰ Sismondi. 'Αναφερόμε
νος στον Haxthausen, ό Müller σημειώνει, εκτός άπό θερμούς επαι
νετικούς λόγους, πώς «ζει καί κινείται μέσα στό 'Ιράν τελείως».
'Ακόμα, άς προσθέσουμε πώς ό Haxthausen επεδίωκε νά εργαστεί
υπάλληλος σέ πρεσβείες- έλπιζε έτσι νά Ικανοποιήσει τίς περιέρ
γειες του καί τήν ανάγκη του γιά μετακινήσεις.
Οί σχέσεις του μέ τους λογοτεχνικούς κύκλους της Γερμανίας
ήταν πολλαπλές· θά δοΰμε ότι δέν δίστασε νά πλησιάσει τόν Γκαί
τε - γνωριζόταν ακόμα μέ τους αδελφούς Grimm, τόν J. Görres
—πρόσωπα μέ σημαντικό ρόλο στή γερμανική λαογραφία— τους Bois-
serée καί άλλους. "Αλλωστε όλη του ή οικογένεια μετείχε στή
φιλολογική κίνηση, κι ας άφησε κάπως άχνα, γιά μας σήμερα,
σημάδια. Ό αδελφός του August von Haxthausen συγκέντρωνε λαϊ
κά γερμανικά τραγούδια καί ήταν έκδοτης μιας συλλογής Geistliche
Voltäieder. "Ας προσθέσουμε στους οικείους του καί τόν βαρόνο von
Stein, τόν πρώσο πολιτικό — ένα άπό τά πρόσωπα πού μνημόνευε ή
M m e Krüdener στίς προσευχές της 5 .
4. Στηρίζομαι στή βιογραφία πού προτάσσει ό Schulte-Kemminghausen στή

μεταγενέστερη έκδοση της συλλογής, Neugriechische Volkslieder gesammelt von Wer
ner von Haxthausen, Urtext und Übersetzung, herausgegeben von Karl Schulte-Kemmin-
ghausen und Gustav Soyter, Münster I W , 1935.
5. Έ ν α άλλο ήταν ό 'Ιωάννης Καποδίστριας αυτά στά 1816, βλ. Auguste
Viatte, δ.π., II, 204.
Ο ΚΑΤΑΡΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ 111
Τά λιγοστά δικά του κείμενα που ξέρουμε οριοθετούν ακόμα

σαφέστερα τη θέση του στον χώρο της διανόησης. Δημοσιεύοντας,
τό 1818, τη γερμανική μετάφραση δύο ελληνικών δημοτικών τρα
γουδιών σε ενα βραχύβιο, άκρως ρομαντικό περιοδικό, ό Haxthausen
ξεκινάει έτσι τόν πρόλογο του: «Έδώ καί τριάντα χρόνια, με τη
μανία του Διαφωτισμού, άρχισαν νά εξαφανίζονται άπό τους Έ λ
ληνες, ιδίως τοΰ 'Αρχιπελάγους, πολλές παλιές συνήθειες καί έθι
μα». Περιγράφει κατόπιν τά μοιρολόγια καί τά σχετικά έθιμα, καί
καταλήγει ώς έξης: «Αυτά τά τραγούδια, πού δέν είναι διόλου εκ
κλησιαστικά, αρχίζουν τώρα νά εξαφανίζονται σέ μεγάλο βαθμό.
Τούτο τό έθιμο κρατάει κάτι άπό τόν αρχαίο ελληνικό χαρακτήρα-
μάλιστα τά ίδια τραγούδια θά μπορούσαν νά μας παραπλανήσουν
ώστε νά θεωρήσουμε πώς προέρχονται άπο την ειδωλολατρική επο
χή· απλώς καί μόνον εκφράζουν τήν πιό βαθιά θλίψη γιά τό δτι
πρέπει νά αποχαιρετίσουμε τή γη και τη χαρά, καί νά βυθιστούμε
στή σκοτεινή νύχτα, καί καθόλου τό χριστιανικό αίσθημα τού οποί
ου τά τραγούδια μας δίνουν ελπίδα καί χαρά γιά μιά φωτεινή,
αιώνια ζωή. Τά δύο τραγούδια πού δημοσιεύονται έδώ είναι μοιρο
λόγια παιδιών, μέ τέτοιο θαυμαστό βάθος, πού τίποτε παρόμοιο δέν
μπορεί νά σταθεί πλάι τους»6.
Θυμάται κανείς αυτόματα τή «διαφωτιστική» στάση τοΰ Κο
ραή απέναντι στό έθιμο, πού διαμαρτυρόταν, κάποια χρόνια αργό
τερα, πώς «τό μωρόν εθος τούτο δέν ήφανίσθη ακόμη διόλου άπό
τήν Ελλάδα» 7 . 'Αλλά αξίζει νά σημειώσουμε τή γοητεία πού
ασκεί στον Haxthausen ή «αρχική», ή «φυσική» ύφή τού εθίμου,
γοητεία πού δέν τόν εμποδίζει νά τιμά καί τή θρησκευτική αντίλη
ψη — ή αντίθεση επισημαίνεται, άλλα δέν ενοχλεί. Τυπικά ρομαν
τικά δλα αυτά, δπως καί τό γλωσσικό ύφος: περίτεχνο, πολύλο-γο,
χαλαρό.
Τά ίδια χαρακτηριστικά συναντάμε καί σ' ένα γράμμα πού
απευθύνει τό 1823 στον Γκαίτε σχετικά μέ τά ελληνικά καί γενι-
6. Τό περιοδικό λεγόταν Wänschelruthe, καί τό εξέδιδε στό Γκαίτινγκεν ό
August von Haxthausen· τά κείμενα πού δημοσιεύτηκε ή μετάφραση τους είναι τά
XXIV, XXXVIII καί XXXIX της έκδοσης. Αυτά στά φύλλα της 5ης καί της 9ης
Φεβρουαρίου 1818 τό σχόλιο τοΰ Haxthausen είναι στό δεύτερο φύλλο. 'Αργότερα,
στό φύλλο της 27ης 'Απριλίου 1818 δημοσιεύτηκε ακόμα μία μετάφραση, αύτη
τού Η. von Schröder, πού αντιστοιχεί μέ τόν άρ. 2 της σ. 175 της έκδοσης. Γιά ολα
αυτά βλ. τήν εισαγωγή τοϋ Schulte-Kemminghausen, δ.π , 12-14.
7. Κοραής, "Ατακτα, Β', Παρίσι 1829, 255, λήμμα «έξοδιάζω».
112 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΤΝΟΛΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
κότερα τά λαϊκά τραγούδια. Τό λαϊκό τραγούδι είναι καί «φυσικό»,

ξεπηδά άπό κάποια σπλάχνα του κάθε λαού καί προσδιορίζεται άπό
τη «φύση» — δηλαδή την εξοχή· τά βουνά καί τά λαγκάδια. Συμ
πληρώνει έτσι τό τοπίο, γίνεται ό ήχος του: «Όποιος δεν είδε με
τά μάτια του», γράφει, «τόν εξαίσιο τυρολέζικο λαό στή γεμάτη
φρεσκάδα τόλμη του καί στό παιχνίδι με τόν κίνδυνο στους απάτη
τους παγετώνες του, δύσκολα θά νιώσει τήν ορμή τοΰ τραγουδιού
του, αυτό τό ακούραστο ανέβασμα τοΰ τόνου πού ξεπερνά τά όρια
της κανονικής φωνής, πότε με πηδήματα, πότε με αργό σκαρφά
λωμα, πού πάντοτε όμως ανεβαίνει άπό χαμηλότερους σέ υψηλότε
ρους τόνους (ενώ αντίθετα οί ελβετικές μελωδίες κατρακυλάνε άπό
τά βουνά) καί τέλος αυτούς τους εντελώς ιδιάζοντες λαρυγγισμούς,
αυτήν τήν αναδίπλωση της φωνής, πού αντιστοιχεί ϊσως μόνο με
τό συναίσθημα πού νιώθουμε στά βουνά τους. Τοϋτο τό τελευταίο
ταιριάζει με τόν 'ίλιγγο καί με τό εσωτερικό αυτί, δπως τό άλλο
ταιριάζει με τήν δράση. Οί ελβετικές μελωδίες κατηφορίζουν προς
τά κάτω, δπως ό λαός ήδη άπό τά χρόνια τοΰ Καίσαρα μετακινιό
ταν προς τά κάτω καί συνεχώς μετακινείται- άλλα οί βράχοι καί
τά βουνά άντιβοοΰν πάλι...» κλπ., κλπ., γιά ποΧΚοΰς, λαούς τής
Ευρώπης καί γιά πολλές αράδες, πού προστίθενται, πάντα σέ ΰφος
περίτεχνο, ή μιά πλάι στην άλλη: έγραφε, μήν ξεχνάμε, στον πρύ
τανη τής παγκόσμιας ποίησης, καί φρόντιζε λοιπόν τά λόγια του.
Στό 'ίδιο γράμμα κάνει λόγο γιά τήν απαραίτητη σύνδεση των
τραγουδιών «μέ τήν ιστορία, τό κλίμα, τή φύση» κλπ., δμως ή
ιστορία δέν είναι τώρα ό κοινωνικός περίγυρος τών διαφωτιστών
παρά ένα σχεδόν πάγιο χαρακτηριστικό κάθε λαού. Γιά τους 'Ελ
βετούς λόγου χάρη είδαμε πώς είναι κάποια κίνηση προς τά κατώ
για τους Νεοέλληνες συναντάμε, πάντα στό ί'διο γράμμα, τό ίδιο
συνολικούς χαρακτηρισμούς: «Οί μελωδίες τών Νεοελλήνων είναι
συνάμα οξείες καί φωτεινές, δπως καί ή προφορά τους, καί αρμό
ζουν στους μιμητικούς χορούς· ένα είδος άγριου κελαηδισμού πλάι
σ' ενα 'ιδιότυπο ουρλιαχτό, έντονα περιπαθές στίς μεταπτώσεις, καί
μονότονο στην έκταση τών φθόγγων καί τών. σχοινοτενών βασικών
τόνων πού δέν iwooûv νά σταματήσουν. Τέτοιους βασικούς τόνους
συναντάμε στην παλαιά εκκλησιαστική μουσική' άλλα τό ουρλια
χτό καί οί μεταπτώσεις θυμίζουν καί πάλι τά τραγούδια τών Κοζά
κων, καί κάποιες ομοιότητες μέ τά ιουδαϊκά τραγούδια μάς φέρνουν
στην ανατολή»8.
Ο ΚΑΤΑΡΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ 113
Βλέπουμε παντού τήν ανάγκη γιά νά επισημανθεί τό ενα, τό

ενιαίο καί ουσιαστικό, πού τόσο χαρακτηρίζει τήν καινούρια ρομαν
τική σκέψη. Ό Haxthausen βρισκόταν ολότελα σ' αυτό τό ρεύμα·
δευτεραγωνιστής βέβαια, άλλα γι' αυτό καί συνεπέστερος.
Ο ΚΑΤΑΡΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ
Σχολιάζοντας οί έκδοτες τού Λόγιου Έρμη τή βιβλιοκρισία

τού Κοπιτάρ πού αναφέραμε, πρόσθεσαν τήν έξης υποσημείωση:
« Ή περί της αποκαταστάσεως της γενικής ειρήνης της Ευρώπης
έν Βιέννη σύνοδος, εΐλκυσεν εις τήν πόλιν αυτήν καί πολλούς λο
γίους καί περιέργους άνδρας διαφόρων εθνών. Τούτων πολλοί ηθέ
λησαν νά γνωρίσουν καί τό γένος των Γραικών πλησιέστερον, καί
μέ πολλούς τών έν Βιέννη^λογίων διά τοΰτο έγνωρίσθησαν. Χωρι-
στήν περιέργειαν έ'δειξεν νέος τις Γερμανός παρά χρηστού νέου
Γραικού διδασκόμενος τήν γλώσσαν. Ό Γερμανός ηθέλησε νά γνω-
ρίση τήν γλώσσαν καί άπό τά τραγούδια τού έθνους, δχι άπό λο-
γιωτάτους όμως καμωμένα, αλλά άπό ανθρώπους απλούς καί
αγράμματους. Διατί δέν ηθέλησε ό Γερμανός τραγούδια άπό λογιω-
τάτους καμωμένα καθείς τό εννοεί. Έφιλοτιμήθη ό χρηστός νέος
Γραικός καί έσύναξεν έν Βιέννη υπέρ τά πεντήκοντα τοιαύτα τρα
γούδια, καί τά μέν μετέφρασεν αυτός εις τήν γερμανικήν γλώσσαν
κατά τό ίδιον μέτρον τών πρωτοτύπων, τα δε ό Γερμανός διά της
βοηθείας τού Γραικού. Τά τραγούδια αυτά ετοιμάζονται παρά τού
Γερμανού ε'ις έκδοσιν»9.
Πραγματικά, ό Haxthausen βρισκότανε στή Βιέννη, προκειμέ
νου νά παρακολουθήσει τό συνέδριο, άπό τόν 'Οκτώβριο τού 1814.
οΣυνάντησα στον δρόμο τόν Werner Haxthausen τή μέρα ακριβώς
πού έφτασε», έγραφε άπό τή Βιέννη ό Jacob Grimm στον αδελφό
του Wilhelm στίς 21 'Οκτωβρίου 1814· στό ίδιο αυτό γράμμα μάλι
στα κάνει λόγο γιά κάποιο αξιοσημείωτο ελληνικό δημοτικό'τρα
γούδι, πού ή ομοιότητα του μέ ένα παλιό γερμανικό τού είχε κινή
σει τήν περιέργεια 10 .
8. Τό γράμμα φέρει χρονολογία 23 'Ιουλίου 1823· τά δημοσιεύει ό Schulte-

Kemminghausen, δ.π., 24-33. Τό παράθεμα είναι άπό τή σ. 28.
9. Έρμης ό Λόγιος, 1816, 401, ΰποσ.
10. Δέν εχω δει τήν έκδοση τού γράμματος· στηρίζομαι στίς πληροφορίες
Νά έδωσε λοιπόν τό πρώτο ερέθισμα ό Jacob Grimm; Δέν τό

ξέρουμε- πάντως, ή ασφαλής πληροφορία είναι πώς γινόταν λόγος
καί γιά τά ελληνικά πράγματα εκείνη την ώρα στη Βιέννη· καιρό
ελεύθερο είχε ό Haxthausen, περιέργειες επίσης. "Αρχισε λοιπόν τά
μαθήματα της νέας ελληνικής. Δάσκαλος του, «ό χρηστός νέος
Γραικός», στάθηκε ό Θεόδωρος Μανούσης.
Τά γεγονότα τά αφηγείται, πολλά χρόνια ύστερα, ό Γ. Πα-
πασλιώτης, στή νεκρολογία ακριβώς πού αφιέρωσε γιά τόν δάσκα
λο του, τόν Μανούση, στην εφημερίδα Άθηνα, 8 Νοεμβρίου 1858:
« Ό έφορος τής αυτοκρατορικής βιβλιοθήκης Κοπιτάρ έξέδωκε τότε
συλλογή ν δημοτικών ασμάτων των παρά τοις Σέρβο ις· ταΰτα δέ
διήγειραν πολλών τήν προσοχήν ώς αξιόλογα. Γερμανός δέ τις έκ
τών παρά τώ Ρήνω χωρών ευρισκόμενος έν Βιέννη κατά τήν μεγά-
λην τών ηγεμόνων αυτόθι τω 1814 γενομένην συνέλευσιν, καί τω
έφόρω περί τών τοιούτων διαλεγόμενος, έμνήσατο καί τών Ελλή
νων λέγων Οτι καί παρ' αΰτοίς δυνατόν νά ύπάρχωσι τοιαύτα- ό
έφορος ευθύς άνακοινοί τήν γνώμην ταύτην τ φ Φαρμακίδη, ούτος δέ
τω Μανούση, Οστις έχων έν μέν τή οικία τήν προμήτορα αύτοΰ,
πλείστων τοιούτων ασμάτων ειδήμονα τυγχάνουσαν, έν δέ τή πόλει
πάντας τών έν τή Τουρκία πόλεων έν μεγάλω αριθμώ αυτόθι εμπο
ρευόμενους, συνέγραψεν συλλογήν ίκανήν καί λόγου άξίαν» 11 . Μο
λονότι ό Παπασλιώτης κρατούσε προφανώς τίς πληροφορίες του
άπό τόν ίδιο τόν Μανούση, ενδέχεται νά μήν παρουσιάζει ακρίβεια
σέ κάποιες λεπτομέρειες· ίσως ή γεροντική μνήμη του τελευταίου
νά παρέδραμε για ορισμένα περιστατικά — διαπιστώνουμε καί σέ
άλλα σημεία τής νεκρολογίας παρασυσχετίσεις.
Πότε ακριβώς άρχισε ή συνεργασία δέν είμαι σέ θέση νά τό
πιστοποιήσω. 'Οπωσδήποτε τό 1814 ό Θεόδωρος Μανούσης ήταν
καί τά αποσπάσματα πού δίνει ό Schulte-Kemminghausen, δ π , 5, ό Karl Dieterich,

«Goethe und die neugriechische Volksdichtung», Hellas Jahrbuch, 1929, 63-64, καί ό
Ibrovac, δ π , 82. Τό ελληνικό δημοτικό τραγούδι είναι ή μπαλάντα «Του Μαυρο-
γένη» πού είχε δημοσιέψει ό J.S Bartholdy.
11. Ή νεκρολογία τοϋ Παπασλιώτη αποτελεί τήν πληρέστερη γιά τήν άρα
βιογραφία τού Μανούση· σημειώνω πώς τήν είχε επισημάνει πρώτος ό Γιάννης
Βλαχογιάννης, Κλέφτες τοϋ Μοριά, 'Αθήνα 1935, 198, πβ. καί τού ίδιου, 'Ιστορι
κά ραπίσματα, 'Αθήνα 1937, 26. "Ωσπου νά εκδοθεί ή καινούρια βιογραφία του πού
ετοιμάζει ό κ. Κ . θ . Δημαράς, βλ. τίς δύο επιφυλλίδες του στό Βήμα, 1η καί 8
'Απριλίου 1977. Βλ. επίσης Άντ. Χατζής, «θ. Μανούσης, ό πρώτος καθηγητής
τής ιστορίας έν τώ έθνικώ πανεπιστημίω», Πλάτων, 10 (1958) 301-310.
Ο ΚΑΤΑΡΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ 115
είκοσιενός ετών βρισκόταν από τό 1808 στη Βιέννη, κι είχε μαθη

τέψει παλιότερα κοντά στον Ζαβίρα, στην Πέστη. Συνδιευθυντής
άπό τό 1813 του Λόγιου Έρμη, είχε δημοσιέψει εκεί έ'να κείμενο
«Περί Καθολικής Ιστορίας», πού, αν δέν αποτελεί παράφραση,
στηρίζεται γερά στό έ'ργο τοΰ Herder.
Άπό την άλλη ό Κοπιτάρ έλειπε στό Παρίσι όλο τό 1814·
στη Βιέννη επέστρεψε μόλις στίς 15 Φεβρουαρίου 1815, καί γιά
δώδεκα μέρες απασχολήθηκε εντατικά μέ τήν έκθεση των πεπραγ
μένων του στή γαλλική πρωτεύουσα12. "Αν λοιπόν πάρουμε κατά
γράμμα τά οσα αφηγείται ό Παπασλιώτης, ή σχέση τοΰ Haxthau-
sen μέ τόν Μανούση δέν είναι δυνατόν νά άρχισε πρίν άπό τόν Μάρ
τη τοΰ 1815 — ή έστω δεκαπέντε μέρες νωρίτερα, αν σφίξουμε όλα
τά περιθώρια. Όμως στά τέλη τοΰ 'Ιουνίου 1815 ό Haxthausen
αισθανόταν αρκετά έτοιμος άστε νά παρουσιαστεί μέ τη συλλογή
του στον Γκαίτε — καί θά διαπιστώσουμε πώς δέν ήταν τοΰ χαρα
κτήρα του οί γοργές διαδικασίες.
Άλλωστε, κιόλας στίς 21 Φεβρουαρίου 1815, ό Jacob Grimm
έγραφε στον αδελφό του: «οί Νεοέλληνες έχουν γνήσια καί εξαιρε
τικά τραγούδια. "Ισως νά βγεί μία συλλογή»13 — ή αναφορά γίνε
ται αναμφισβήτητα στή συλλογή τοΰ Haxthausen. Δέν είναι λοιπόν
τελείως βέβαιη ή άμεση παρέμβαση τοΰ Κοπιτάρ· νομίζω όμως Οτι
αρκεί τό γεγονός ότι έτσι έμεινε τό επεισόδιο στή μνήμη τοΰ Μα
νούση: ακόμα κι άν δέν ήταν ό αυτουργός, ό σλοβένος βιβλιοθηκά
ριος ήταν οπωσδήποτε τό πρόσωπο τό πιό σχετικό μέ συλλογές
δημοτικών τραγουδιών, καθώς καί ένας άπό τους κυριότερους διά
μεσους ανάμεσα στους Έλληνες καί τήν ξένη λογιοσύνη.
Παράλληλα είδαμε πώς λόγος γιά τους Νεοέλληνες γινόταν
καί χωρίς τόν Κοπιτάρ. Έδώ πρέπει νά θυμίσουμε τίς δραστηριό
τητες τίς σχετικές μέ τή «Φιλόμουσο Εταιρεία»: άπό τόν Όκτώ-
12. Ibrovac, δ.π., 82 κέ. Πβ. γράμμα τοΰ Κοραή στον Ά λ . Βασιλείου, 13
Φεβρουαρίου 1815, «ήρθε τέλος πάντων ό Κοπιτάρ τήν 4 τοΰ παρόντος καί μέ
αποχαιρέτησε», 'Αλληλογραφία, Ό.π., Γ", 'Αθήνα 1979, 385. Δέν έχω δεϊ τήν
τελευταία μελέτη του Joie Pogainik, Bartolomäus Kopitar. Leben und Werke, Μόναχο
1978.
13. Παίρνω τήν πληροφορία άπό τόν Ibrovac, δ.π., 85, πού παραπέμπει στον
Reinhold Steig, Coethe und die Brüder Grimm, Βερολίνο 1892, 161. Άπό τίς δικές
μου σημειώσεις δέν φαίνεται νά μνημονεύει αυτό τό γράμμα ό Steig· ενδέχεται νά
υπάρχει κάποιο λάθος. Τήν πληροφορία τήν έχει καί ό Dieterich, δ.π , 63 — χωρίς
παραπομπή αυτός.
βρη τοϋ 1814 è "Ανθιμος Γαζής κινητοποιείται· ή άφιξη του Καπο

δίστρια δίνει άλλες διαστάσεις στην υπόθεση. Εύρος ώς προς τίς
προσωπικότητες πού συμμετέχουν καί υποψίες γιά παρέμβαση της
ρωσικής προπαγάνδας — τουλάχιστον στά μάτια της αυστριακής
κυβέρνησης. Φυσικά ό Καποδίστριας επιζήτησε νά χειραγωγήσει
τήν κίνηση, αλλά ούτε οί βλέψεις του, ούτε οι κινήσεις του μας
αφορούν: μάς άφορα τό αποτέλεσμα, δηλαδή ή αύξηση του ενδιαφέ
ροντος γιά τους Νεοέλληνες στή Βιέννη του συνεδρίου: «άπό παντού
ακούω νά γίνεται λόγος γιά τήν Εταιρεία των Φιλόμουσων, επικε
φαλής τής οποίας είναι ό Καποδίστριας», σημείωνε ένας πληροφο
ριοδότης τής βιεννέζικης αστυνομίας14, τόν Φεβρουάριο τού 1815.
Ό Haxthausen έ'γινε κι αυτός μέλος τής Εταιρείας· κάπως
αργότερα δμως: τό δνομά του δέν βρίσκεται στον πρώτο κατάλογο
πού χρονολογείται στίς 12 Φεβρουαρίου 1815 παρά στον δεύτερο,
πού πρέπει νά είναι λίγο μεταγενέστερος. "Ας σημειώσουμε πάντως
δτι στό μεσοδιάστημα ή Εταιρεία πραγματοποίησε ενα γερό
άπλωμα προς τίς μεσαίες ή τίς μικρές προσωπικότητες: τά μέλη
της αυξήθηκαν κατά 50% περίπου, ένώ οί συνδρομές της κατά
20% μονάχα. Χαρακτηριστικά, ό Haxthausen γράφτηκε γιά τό μι
κρότερο δυνατό ποσό15.
Τό ζήτημα τής επακριβούς χρονολόγησης τού καταρτισμού
τής πρώτης συλλογής μένει λοιπόν ανοικτό· χειμώνα τού 1814-
1815 πάντως. "Αλλωστε είναι κάτι πού δέν έχει ιδιαίτερη σημα
σία· διαπιστώσαμε πώς δλη ή περίοδος ήταν γόνιμη, καί γιά χάρη
αυτής τής διαπίστωσης έγιναν οί δσες παρεκβάσεις.
Πιό πολύ θά ενδιέφερε νά γνωρίζαμε τήν εσωτερική ιστορία
τής συλλογής. Ή κατάσταση τού αρχείου Haxthausen, δπως τό
περιέγραψε ò Gustav Soyter, δέν παρέχει αρκετά στοιχεία- δέν σώ-
14. Τό παράθεμα είναι άπό τόν Μ.Η. Weil, Les dessous du congrès de Vienne,
II, Παρίσι 1917, 128· τό δανείζομαι άπό τόν Γ. Λάιο, « Ή Φιλόμουσος 'Εταιρεία
τής Βιέννης», Ε.Μ.Α., 12 (1962) 173.
15. Σε απόλυτους αριθμούς τά μέλη στον πρώτο xxxakoyo είναι 53 καί στον
δεύτερο 74, ένώ τό σύνολο τών συνδρομών είναι 1087 καί 1209 δουκάτα 'Ολλαν
δίας αντίστοιχα. Βλ. τους καταλόγους στον Λάιο, δ.π, 213 (ό πρώτος) καί 'Ελέ
νη Ε. Κούκκου, Ό Καποδίστριας καί ή παιδεία, Α ', Ή Φιλόμουσος 'Εταιρεία τής
Βιέννης, Αθήνα 1958, 164-165 (ό δεύτερος)· τό ΟΊομα τοΰ Haxthausen είναι ελα
φρά παραναγνωσμένο: W. Xunthausen, καί ή εγγραφή του είναι γιά τρία δουκάτα
τό χρόνο.^Βλ. καί Δημ. Καμπάνης, «Συμπληρωματικά τίνα περί τής 'Εταιρείας
τών Φιλόμουσων», Τά 'Αθηναϊκά^ 17 (1960) 27.
Ο ΚΑΤΑΡΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΤΛΛΟΓΗΣ 117
θηκε έπειτα καί ολόκληρο16. Περιοριζόμαστε λοιπόν στίς εξωτερι

κές μαρτυρίες: από τους κύριους πληροφορητές ήταν ή 'Αλεξάνδρα
Μανούση, γιαγιά τοΰ Θεόδωρου17, καί ό αρχικός πυρήνας περιοριζό
ταν στά πενήντα τραγούδια: τόσα αναφέρει τό σχόλιο τού Λόγων
Έρμη πού μνημονεύσαμε, καί τόσα είναι δσα έχει μεταφράσει ό
ίδιος ό Haxthausen — αυτά πού δημοσιεύονται στό πρώτο μέρος της
έκδοσης της συλλογής· τά υπόλοιπα μάλλον θά συγκεντρώθηκαν
αργότερα. Ό Μανούσης βοήθησε καί στή γερμανική μετάφραση·
άπό ένα σημείωμα πού δέν φαίνεται νά σώθηκε στό αρχείο 18 διαπι
στώνουμε πώς έδωσε καί μερικά μετρικά δείγματα, προκειμένου ο'ι
μεταφράσεις νά γίνουν —όπως καί συνέβη— έμμετρες.
Η ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΤΪΧΗ ΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ
Πενήντα τραγούδια αποτελούσαν μιά διόλου ευκαταφρόνητη

σιρμαγιά. Τό καλοκαίρι τοΰ 1815 ή συλλογή είχε πάρει λοιπόν
σάρκα καί οστά- κείμενα καί έμμετρες μεταφράσεις. Μπορούμε νά
υποθέσουμε πώς την είχαν δει αρκετοί- σημειώσαμε κιόλας τόν J.
Grimm καί τόν Κοπιτάρ. "Αν καί γιά τόν τελευταίο δέν υπάρχει
παρά ή μεταγενέστερη μαρτυρία τοΰ Παπασλιώτη, είναι δύσκολο
νά θεωρήσουμε δτι θά έμενε έξω άπό τό κύκλωμα. Τό πιθανότερο
είναι δτι ό Haxthausen θά έδειξε τή συλλογή του καί σέ άλλους· ή
Βιέννη ήταν γεμάτη άπό λόγιους πού συνόδευαν τά μέλη τοΰ Συνε
δρίου, ή τό αποτελούσαν. Όπως καί νά έχει τό πράγμα, τόν 'Ιού
νιο ό Haxthausen αποφάσισε νά παρουσιάσει τή συλλογή στον Γκαί-
16. Ή περιγραφή καλύπτει τίς σ. 148-154 της έκδοσης τού Schulte-

Kemminghauseir όσο γιά τίς ελλείψεις, βλ. τή μεθεπόμενη υποσημείωση.
Στάθηκε αδύνατο νά εντοπίσω τό πού βρίσκεται σήμερα —αν, βέβαια, υπάρ
χει ακόμα— τό αρχείο τοΰ W. von Haxthausen Ή αλληλογραφία μου με τό αρχείο
της πόλεως Münster-όπου, σύμφωνα μέ τά οσα σημειώνει ό Schulte-Kemminghausen
εκείτο τό αρχείο πρίν άπό τόν πόλεμο- κατέληξε στην κ. Dr. Ruth Steffen, διευθύντρια
τού τμήματος χειρογράφων της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης τού Westfälische Wil-
helms - Universität Münster, ή οποία μέ γράμμα της (30 'Ιανουαρίου 1984) είχε τήν
καλοσύνη νά μέ πληροφορήσει πώς δέν γνωρίζει τίποτε σχετικό.
17. Έκτος άπό τά οσα αναφέρει ό Παπασλιώτης, βλ. καί τίς σημειώσεις
στό τραγούδι άρ. ΧΧα, Schulte-Kemminghausen, δ.π , 157.
18. Βλ. τά όσα σημειώνω παρακάτω στό Τέταρτο Μέρος, κεφ. « Ή Τεχνική
της Έκδοσης», στην περιγραφή τοΰ «Πρώτου Τετραδίου».
τε - πράξη πού φανερώνει πόση εμπιστοσύνη είχε στο υλικό του.

Συνάντησε, δπως έχει επανειλημμένα τονιστεί, εξαιρετικά ευνοϊκή
υποδοχή. Δέν θά επαναλάβω έδώ τίς γνωστές εγκωμιαστικές κρί
σεις τοϋ κορυφαίου Γερμανού λόγιου· δέν μας προχωρούν πέρα άπό
τον προσωπικό ενθουσιασμό- παραθέτω μονάχα συνοπτικά τίς εκδη
λώσεις τοϋ ενδιαφέροντος του γιά νά φανεί τό στίγμα τους: εντοπί
ζονται σέ λιγοστό χρόνο — αργότερα θά τόν απασχολήσουν βέβαια
καί πάλι, πάντα γιά σύντομα διαστήματα: είχε καί άλλα πράγμα
τα στό μυαλό του ό Γκαίτε.
Πάντως στό ημερολόγιο του σημειώνει σύντομες αναφορές
στίς 30 'Ιουνίου καί στίς 2,3,4,5 και 7 'Ιουλίου: είναι οι ήμερες
πού ό Haxthausen βρίσκεται κοντά του. Στίς 5 'Ιουλίου 1815, γρά
φοντας στον γιό του καί στον Heinrich Meyer, ό Γκαίτε δέν παρα
λείπει νά εκφράσει τόν ενθουσιασμό του· στό γράμμα προς τόν γιό
μάλιστα γίνεται καί υπαινιγμός γιά δική του συμμετοχή στην έκ
δοση. Λίγο αργότερα, τόν Σεπτέμβριο, ό Γκαίτε κάνει λόγο γιά τά
δημοτικά τραγούδια στον λόγιο κύκλο τών αδελφών Boisserée, στή
Χαϊδελβέργη. Άπό τίς σημειώσεις πού κρατήθηκαν βλέπουμε οχι
μονάχα, τόν ενθουσιασμό, παρά καί την αντίληψη του Γκαίτε γΓ
αυτά: «Οι ήρωες είναι κυρίως ανεξάρτητοι πειρατές καί ληστές
στά βουνά, ή οικογένειες σέ μικρά νησιά- πρόκειται κυρίως γιά
δραματικές μυθιστορίες (Romanzen). "Ολα τά στοιχεία, λυρικά,
έπικοδραματικά, συνδυάζονται σέ ενιαία μορφή. Τό πνεύμα τους
είναι τό βόρειο, τό σκοτικό, ενωμένο με τό νότιο, τό άρχαιομυθολο-
γικό» 19 . Ή ανάμειξη τών λυρικών μέ τά έπικοδραματικά στοιχεία
ταίριαζε μέ τίς πεποιθήσεις της ρομαντικής ποιητικής σχολής- εν
διαφέρον έχει καί ή σύνδεση τού βόρειου πνεύματος, πού τό προσω
ποποιούσε ό Όσσιαν, μέ τό αρχαίο μυθολογικό. Νομίζο) πώς ό
Γκαίτε στοχαζόταν τό πολυσυζητημένο τότε θέμα της ομοιότητας
καί τών διαφορών τού Όσσιαν μέ τόν "Ομηρο, καί πώς έβλεπε τά
δημοτικά μας τραγούδια σάν έναν ενωτικό κρίκο.
Ξαναγυρνώντας στον Haxthausen, πρέπει νά υποθέσουμε πώς
θεωρούσε σχεδόν έτοιμη πιά τή συλλογή του, ύστερα μάλιστα άπό
τήν επιτυχία πού στεφάνωσε τήν επίσκεψη του στον Γκαίτε. Καί ό
γύρω του κύκλος, έτοιμη τή θεωρούσε τή συλλογή, καί τήν περίμε
νε κιόλας μέ πρόλογο τού ϊδιου τού Γκαίτε 20 . Έγινε μάλιστα κά-
19. Dieterich, δ π , 63-64. Πβ. καί Schulte-Kemminghausen, δ.π , 8-9.
20. «"Οπου νά 'ναι ό Haxthausen εκδίδει τά νεοελληνικά τραγούδια στο πρω-
Ο ΚΑΤΑΡΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ 119
ποια σκέψη νά συνεκδοθεί ή ελληνική συλλογή μέ μιαν ανάλογη

γερμανικών τραγουδιών πού είχε καταρτίσει ό αδελφός τοϋ Haxt-
21
hausen, August . 'Ωστόσο καί αυτή, καθώς καί μιά δεύτερη σκέψη
γιά μιά δίδυμη έ'κδοση ελληνικών και σέρβικων τραγουδιών, τά
οποία τά είχε συγκεντρώσει ό J. Grimm, απλώς αποτέλεσαν αιτίες
22
ή δικαιολογίες γιά τήν καθυστέρηση , πού κατέληξε, όπως ξέρου
με, στην τελική αναβολή.
Πάντως, έστω καί χειρόγραφη, ή συλλογή έκανε τόν κύκλο
της: Γκαίτε, Grimm· πρόσωπα δηλαδή μέ ακτινοβολία, που δεν
περιορίστηκαν στην 'ικανοποίηση της περιέργειας μέ τήν ανάγνω
ση, παρά κοινολόγησαν στους γύρω τους τό ζήτημα. "Αλλωστε ή
υπόθεση έ'φτασε σύντομα στή δημοσιότητα· στίς 18 'Ιανουαρίου
τότυπο καί μέ γερμανική μετάφραση, καί 'ίσως ό Γκαίτε νά τους γράψει έναν
πρόλογο»: γράμμα τοϋ J Grimm στον H.W. Tydemann, 8 Αυγούστου 1815, Ibrovac,
δ π., 89, ΰποσ. 2, πού παραπέμπει στον Α Reiffescheid, Briefe von Jacob Grimm an
H.W. Tydemann, Heilbronn 1883, 61. Πβ. καί Dieterich, δ.π., 63 καθώς καί Schul-
te-Kemminghausen, δ.π., 9.'
2 1 . Ή σκέψη αύτη θά γεννήθηκε αμέσως μετά τήν επίσκεψη τοϋ Werner von
Haxthausen στον Γκαίτε' τη μαθαίνουμε από τό γράμμα πού έστειλε ό αδελφός του
August στον J Grimm στίς 22 Αυγούστου 1815, βλ. Schulte-Kemminghausen, δ.π.,
7. Πβ. τήν απάντηση πού τοϋ έστειλε ό τελευταίος, 4 Σεπτεμβρίου 1815, όπου
τού επισημαίνει τόν κίνδυνο νά καθυστερήσει ή έκδοση των γερμανικών τραγουδιών
άν εμπλακεί μέ τήν έκδοση των ελληνικών, γιατί ό αδελφός του Werner πάντοτε
αργοπορεί, βλ. Α Reifferscheld, Freundesbriefe von Wilhelm und Jacob Grimm, Heil
bronn 1878, 29. 'Αργότερα, 13 'Ιανουαρίου 1816, ό August έστειλε στον J Grimm
«μερικά ελληνικά τραγούδια άπό τους εδώ νεοέλληνες», τού Γκαίτινγκεν δηλαδή,
καί συγκεκριμένα, δπως σημειώνει ό Schulte-Kemminghausen, δ.π., 19, πού εκδίδει
ένα απόσπασμα τοϋ γράμματος, άπό έναν φοιτητή «Γεωργάκη»· συνάμα τόν παρα
καλεί νά μήν τά κρατήσει γιά πολύ, γιατί θέλει νά τά στείλει στον αδελφό του.
Πραγματικά ό J. Grimm του τά επιστρέφει στίς 25 'Ιανουαρίου 1816, μέ τήν
παρατήρηση ότι «δέν είναι όμως διόλου γνήσια λαϊκά τραγούδια, παρά πατριωτι
κά», βλ. Reifferscheld, δ π , 32-33. Ποιος είναι αυτός ό φοιτητής Γεωργάκης δέν
μπόρεσα νά εντοπίσω· σε έναν κατάλογο 'Ελλήνων φοιτητών τοϋ Γκαίτινγκεν τό
1820 πού δημοσιεύει ό C. Iken, Leukothea, II, Λιψία 1825, 202, δέν συναντώ
κανέναν μέ τέτοιο επώνυμο· φυσικά μπορεί νά πρόκειται γιά τό μικρό όνομα, αλλά
τότε οι συσχετισμοί περιπλέκονται. Ούτε μπορούμε νά ξέρουμε τό περιεχόμενο
αυτών τών τραγουδιών ή κρίση τοϋ Grimm μάς πηγαίνει βέβαια προς τους θού
ριους, όμως στή συλλογή τοϋ Haxthausen, όπως έφτασε ως τά χέρια μας, δέν
περιλαμβάνονται τέτοια κείμενα.
22. Ή πρόταση, όπως προκύπτει άπό τά γράμματα πού μνημονεύω αμέσως
παρακάτω, έγινε άπό τόν J Grimm στίς αρχές του καλοκαιριού τοϋ 1816. "Ομως ή
απάντηση, θετική, άργησε τρεις μήνες- μόλις στίς 27 Αυγούστου 1816 έγραψε ό
120 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
1816 τό περιοδικό Wöchentliche Nachrichten für Freunde der Geschi-

chte, Kunst und Gelärtheitfdes Mittelalters δημοσίεψε την είδηση τού
καταρτισμού της συλλογής, προσθέτοντας τό ακόλουθο σχόλιο: « Ή
συλλογή αυτή Ί'σως κυκλοφόρησε κιόλας. Οι τόνοι των αρχαίων
ελληνικών τραγουδιών θά ξεκαθαρίσουν τώρα; Γιά τη γνωριμία της
λαϊκής ποίησης στίς διακλαδώσεις της καί στις σχέσεις της, αυτή
ή καινούρια προσπάθεια θά συντελέσει σημαντικά»23.
Την ϊδια εποχή ό Haxthausen βρισκόταν στό Βερολίνο· στίς 16
'Ιανουαρίου 1816 παρουσίασε τή συλλογή του στον Niebuhr. Ό
Barthold Georg Niebuhr είχε δώσει κιόλας τους δυο πρώτους τόμους
τής Ρωμαϊκής 'Ιστορίας πού τόν τοποθετούσαν στην πρώτη σειρά
τής καινούριας γενιάς τών γερμανών ιστορικών, είχε διδάξει στό
πανεπιστήμιο τού Βερολίνου, καί εκείνη τήν εποχή υπηρετούσε
στον πρωσικό κρατικό μηχανισμό. Ό ϊδιος ό Haxthausen δεν πολυά
ρεσε στον Niebuhr- τά τραγούδια δμως τόν γοήτεψαν εξαιρετικά:
August, γιά λογαριασμό τού αδελφού του, στον J. Grimm, μεταβιβάζοντας του
ταυτόχρονα κάποιες απορίες τού Werner: «Σέ παρακαλεί νά προσθέσεις, οπού είναι
δυνατό, τίποτα γιά τήν ιστορία τού λαού, τών εθίμων, γιά την ουσία αυτής τής
ποίησης κτλ. [αυτά στην κοινή έκδοση δηλαδή]. Κι ακόμα, μήπως θά μπορούσες
νά τού γνωστοποιήσεις μερικές ιστορικές πληροφορίες γιά τά ελληνικά του τρα
γούδια, λ.χ. γιά τίς δύο κύριες φυλές τών θρακών οπού ανήκαν τά νησιά καί οι
'Ασιάτες. Γιά τή φύση τών τραγουδιών τους τραγωδία, μυρολογια, χολακια Γιά
τήν τροχαϊκή καί ιαμβική ελληνική ποίηση πού μετριέται με τόν τονισμό κι όχι μέ
τήν ποσότητα» κλπ., βλ. Schulte-Kemminghausen, δ π., 11. Έντωμεταξύ δμως ό
Grimm, πού μάταια περίμενε, είχε στείλει τή συλλογή του στον Savigny. 'Απάντη
σε λοιπόν στίς 31 Αυγούστου 1816, προτείνοντας νά αρχίσει ή εκτύπωση τών
ελληνικών, καί στό μεσοδιάστημα θά ετοίμαζε τά σέρβικα αυτός. Συνάμα σύσται-
νε στον Werner τό Researches in Greece 'τού Leake, προκειμένου νά λύσει τίς απορίες
του, βλ. Reifferscheld, δ.π., 43-45. Τελικά ή υπόθεση εκφυλίστηκε, ένα γράμμα
τού August προς τόν Grimm, 24 Νοεμβρίου 1816 (βλ. Schulte-Kemminghausen, δ.π.,
12) καί ενα αντίστροφα, 7 'Ιανουαρίου 1817 (Reifferscheld, δ.π., 46) δεν παρέχουν
περισσότερες πληροφορίες, παρά τίς αναφορές τους στην επεξεργασία τών σέρβι
κων μεταφράσεων άπό τους δύο φίλους. "Ολη αυτή τήν πτυχή τής χειρόγραφης
τύχης τής συλλογής τού Haxthausen τήν διερεύνησε ό Schulte-Kemminghausen· ό
Ibrovac, δ.π., 89, τόν ακολουθεί' δέν επιχείρησα καμιά παραπάνω αναδίφηση.
Ευχαριστώ τόν συνάδελφο Κώστα Λάππα πού μέ τίς φροντίδες του απέκτησα τίς
φωτοτυπίες του Reifferscheld πού χρησιμοποιώ.
23. Παίρνω τήν παραπομπή άπό τόν Ibrovac, δ.π., 91. Ό εκδότης τού πε
ριοδικού, Johannn Gustav Büsching, ήταν άπό τους συντελεστές τής γερμανικής
λαογραφίας - στό Kleines Konversations-Lexikon τοϋ Meyer, Λιψία καί Βιέννη 1893,
σημειώνεται πώς στά 1807 είχε εκδώσει μιά συλλογή γερμανικών λαϊκών τρα
γουδιών.
Ο ΚΑΤΑΡΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΤΛΛΟΓΗΣ 121
εκείνη την ήμερα έγραψε στη γυναικαδέλφη του Dora Hensler, μέ

την οποία κρατούσε στενούς άλληλογραφικούς δεσμούς. «Σήμερα τό
μεσημέρι εντούτοις μου συνέβη κάτι τό εξόχως έλκυστικόν, τό
οποίον θά σου ανακοινώσω, ακριβή μου Δώρα. Πρέπει νά σοΰ μιλή
σει καί σένα στην καρδιά. Ένας παράξενος, επιπόλαιος τύπος μου
έφερεν έδώ μίαν συλλογήν νεοελληνικών δημοτικών τραγουδιών,
πού εγινεν εις τήν Ελλάδα, την οποίαν είδα με τήν ίδικήν του
κακήν μετάφρασιν καί έ'καμα αμέσως μίαν καλύτερην ίδικήν μου,
τήν οποία στέλλω καί τήν οποίαν θά θέλησης ίσως νά άπαγγείλης
ε'ις τους δικούς σου. Θά σας φέρουν δάκρυα, όπως τά έφεραν καί ε'ις
έμέ. Οί νεώτεροι Έλληνες πιστεύουν δτι ή ψυχή τότε αποχωρίζε
ται από τό σώμα, δταν ή σήψις καταστρέψει τήν μορφήν». Καί ό
Niebuhr μεταφράζει τρία άπό τά μοιρολόγια της συλλογής καί συ
νεχίζει: «Πολλά τραγούδια ύμνοΰν ήρωας πού δέν είναι άλλο παρά
αρχηγοί κλεφτών — άλλα τί άνδρες!»24.
Καί μόνο τά δάκρυα του Niebuhr μας φέρνουν στό αισθαντικό
επίπεδο του Ρομαντισμού· εκεί οδηγεί καί ή επιλογή τών τριών
μοιρολογιών. 'Αξίζει βέβαια νά προσέξουμε καί τή στάση απέναντι
στους αρχηγούς τών κλεφτών: μέσα άπό τό πρίσμα του εξαιρετικού
άτομου θά διαθλάται άπό έδώ κι εμπρός ή φιγούρα του κλέφτη.
24. Σ.Β. Κουγέας, « Ή προς τους Έλληνας καί τά δημοτικά τραγούδια

τών Ελλήνων αγαπητού Niebuhr», 'Ελληνικά, 12 (1952-53) 290-291. Τά τρα
γούδια πού επιλέγει ό Niebuhr είναι τά XXXIX, XXXVIII, XXXVII της έκδοσης
Haxthauscn.
ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ME TON HAXTHAUSEN

Π Ε Ρ Ι Η Γ Η Τ Ε Σ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΩΣ ΤΑ 1821
Ό καταρτισμός της συλλογής του Haxthausen έμεινε τελικά

ένα γερμανικό μυστικό, καί ό κύκλος των μυημένων στάθηκε οπωσ
δήποτε μικρός. Καθώς ή έκδοση δεν πραγματοποιήθηκε, δέν ήταν
δυνατό νά επηρεάσει στρώματα ευρύτερα: οι περιηγητές λοιπόν συ
νέχισαν, δπως καί πρίν, νά συγκεντρώνουν είτε δείγματα, εϊτε μι
κρές συλλογές· δύο ή τρία κομμάτια — κάποτε καί περισσότερα.
Τό 1819 δημοσιεύτηκαν οί περιηγήσεις τού Edward Dodwell·
τά ταξίδια του είχαν πραγματοποιηθεί παλιότερα, στά 1801 καί
1805-6, στά χρόνια δηλαδή πού άρχιζαν νά εμφανίζονται τά πρώ
τα δείγματα σέ κείμενα περιηγητικά. Έτσι καί ό Dodwell, κάνον
τας λόγο,.γιά τήν ελληνική, μά καί τήν τούρκικη μουσική, παραθέ
τει, μέ αρκετή περιφρόνηση, δύο δίστιχα ερωτικά 1, άλλωστε ό δι
κός του στόχος, όπως τό δείχνει σαφώς κι ό τίτλος τοΰ βιβλίου, Α
Classical and Topographical Tour, ήταν ή γνωριμία της αρχαίας
'Ελλάδας. Ή καθημερινή πραγματικότητα της σημερινής, μόλις
άρχισε νά διαφαίνεται, διαθλασμένη μέσα άπό τό πρίσμα της γρα
φικότητας: ό Dodwell έμεινε κάπως ανεπηρέαστος, καί έτσι ή σύγ
κριση είναι γι' αυτόν αναπόφευκτη, καί φυσικά καταδικαστική γιά
τή νεότερη Ελλάδα.
'Ωστόσο αυτού του είδους οί θεωρήσεις, οί μονόπλευρα ίδο>μέ-
νες, έχαναν πιά τήν απόλυτη κυριαρχία. Τήν άλλη χρονιά, 1820,
κυκλοφορεί ή περιήγηση τοΰ T.S, Hughes' τό ταξίδι του είχε πραγ
ματοποιηθεί τό 1813-1814, επικεντρωμένο στην Ήπειρο. Ή ισχυ
ρή φυσιογνωμία τοΰ Άλή, τό καινούριο πού γινόταν στίς χώρες
1. Ed. Dodwell, A Classical and Topographical Tour Through Greece, II, λονδίνο
1819, 18-19 ύποσ.
ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΩΣ ΤΑ 1821 123
του, κέρδιζε ολοένα σέ γοητεία ώς προς την κλασική 'Ελλάδα,

δίχως ακόμα νά την ξεπερνά. Πάντως καί ό Hughes, παρά την
προσοχή πού αφιέρωσε στην καθημερινή ζωή, δέν νοιάστηκε νά
καταγράψει τίποτε ό ΐδιος, άλλα αρκέστηκε στην ανατύπωση τού
σουλιώτικου τραγουδιού πού είχε παρουσιάσει ό Leake, φροντίζον
τας απλώς νά ύπομινήσει πώς ήταν ακόμα πολύ δημοφιλές. Σέ πα
ράρτημα προσθέτει καί μιά ρίμα γιά τόν χαλασμό του Γαρδικιοΰ· τό
μοναδικό ενδιαφέρον αύτοΰ τοΰ κειμένου είναι δτι διαβλέπουμε μιά
τάση λόγιας ανύψωσης τοΰ ε'ι'δους: ό άγνωστος συγγραφέας του
εισάγει έναν φανταστικό διάλογο ανάμεσα στό «χάνι» όπου έγινε ό
2
χαλασμός, τους «σκοτωμένους» καί τόν μεταμελημένο Άλή πασά .
Περίπου στά ίδια χρόνια, 1810 εως 1814, ό γερμανός βαρόνος
3
Otto Magnus von Stackeiberg περιηγείται τόν ελλαδικό χώρο . Με
τέχει σέ μιαν αποστολή, καί εγκαθίσταται στίς Βάσσες: σκοπός
είναι ή μελέτη τοΰ ναού τοΰ Επικούρειου 'Απόλλωνα. "Οταν εκδώ
σει, αργότερα, τό 1826, την περιγραφή τοΰ ναού, θά περιλάβει καί
τά κείμενα επτά τραγουδιών πού είχε συγκεντρώσει, καθώς καί
4
ορισμένες καταγραφές μουσικής . Ό αριθμός δέν είναι μικρός· άπό
τους περιηγητές τοΰ ελληνικού χώρου μονάχα ό Leake θά μπορούσε
νά τόν συναγωνιστεί.
Άπό τήν κλασική αρχαιότητα ξεκινά ό Stackeiberg, καί σέ
έκείνην παραμένει· είναι όμως ευαίσθητος καί στά Οσα βλέπει γύρω
του — τοΰ θυμίζουν άλλωστε τόσο πολύ τήν αρχαία παράδοση: ό
συρτός μοιάζει με τόν Γερανό τού Θησέα, ό αρβανίτικος μέ τόν
πυρρίχιο καί τους περσικούς καί ασιατικούς χορούς. Έπειτα όλα
2. TS. Hughes, Travels in Sicily, Greece and Albania, II, Λονδίνο 1820, 170-
171, ύποσ. (τό σουλιώτικο), καί 385-387 (ή ρίμα, τό ελληνικό κείμενο συνοδεύει
ή ιταλική μετάφραση: 'Ιόνια καί Ήπειρος ήταν πολύ κοντά, τότε). Στην εμπλου
τισμένη δεύτερη έκδοση (Λονδίνο 1830) δέν προστίθεται παρά τό απόσπασμα ενός
άλλου σουλιώτικου, δημοσιευμένου άπό τόν Φοριέλ, στη μετάφραση τού Sheridan
(τ. II, σ. 192).
3. Βλ. Ν. von Stackeiberg, Ο Μ. von Stackeiberg, Χαϊδελβέργη 1882, τό κε
φάλαιο «Reise nach Griechenland 1810-1814», σ. 61-292. Ένα μέρος του αρχείου
Stackelbeig έχει κατατεθεί στό Deutsches Archäologisches Institut τοΰ Βερολίνου, βλ.
Gerhard Rodenwaldt, Ο.Μ. von Stackeiberg, Μόναχο-Βερολίνο 1957, 41. Ό Dr Ing.
Wolfram Hoephner είχε τήν καλοσύνη νά μέ πληροφορήσει πώς άπό έναν πρόχειρο
έλεγχο δέν εντόπισε ελληνικά κείμενα· τόν ευχαριστώ. Τό μεγαλύτερο μέρος τού
αρχείου βρίσκεται στό Tartou (γερμ. Dorpat) της 'Εσθονίας.
4. Ο Μ. von Stackeiberg, Der Apollotempel zu Bassae in Arcadien, Ρώμη 1826,
113-120.
124 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΓΝΟΛΠίΗ ΕΙΚΟΝΑ
αυτά συμβαίνουν πλάι στον αρχαίο ναό" εκεί γίνεται τό πανηγύρι:

«θά νόμιζε κανένας πώς βλέπει Ιδώ ανανεωμένες τίς αρχαίες γιορ
τές». Καί: «Μετά άπό ποικίλους γοργούς ή αργούς χορούς, σκόρπι
σαν οί βοσκοί σε γραφικές παρέες πάνω στά τειχιά καί στίς κολό
νες γιά νά ξαποστάσουν, καί άρχισαν τώρα τό ήσυχο τραγούδι, πού
συχνά ταιριάζει σά φωνή σ' αυτά τά βουνά, καί προκαλεί μιαν
ήρεμη μελαγχολία σάν κι εκείνη των 'Ελβετών γελαδοβοσκών».
Καί ακολουθεί ή περιγραφή μιας μουσικής, πού γιά τό αυτί του
είναι βέβαια μονότονη5.
Λίγα χρόνια έχουν περάσει, δμως ή διεισδυτική ματιά τού
Bartholdy, πού γύρευε νά ξεκαθαρίσει τά πράγματα, έχει κιόλας
παραμεριστεί. Ό Stackeiberg, αν καί επτά μόλις χρόνια νεότερος6,
συντάσσεται μέ τήν καινούρια οπτική· βλέπει απλώς χαριτωμένες
εικόνες, γραφικά συμπληρώματα τοΰ απόλυτου αρχαίου κάλλους: οί
ζοσχοί είναι άδολοι φορείς ενός αρχαϊκού πολιτισμού, τό τραγούδι
τους δέν είναι δικό τους παρά της φύσης- ανήκει στά βουνά. 'Αξίζει
νά προσέξουμε καί τήν ήρεμη μελαγχολία, τό αντίβαρο δηλαδή της
τρικυμισμένης μελαγχολίας τού ρομαντισμού- στό έ'δαφός του εδρά
ζεται ή θεώρηση τού Stackeiberg.
Ή ματιά τού Γάλλου Pouqueville θά μάς φέρει σέ άλλον τόνο.
Τό 1820 εκδίδονται οί τρείς πρώτοι τόμοι τού Voyage dans la Grèce·
τόν επόμενο χρόνο θά α.νιο'Κο^-ησουν οί δύο τελευταίοι: Είδαμε πώς
καί στό πρώτο του βιβλίο ò Pouqueville είχε συγκεντρώσει κάποια
δείγματα· τώρα, υστέρα άπό πολύχρονη παραμονή στην Ελλάδα,
δέν φαίνεται νά προχώρησε περισσότερο προς αυτή τήν κατεύθυνση.
Τό μόνο «κείμενο» πού κατέγραψε ήταν ενα τραγούδι τού Μπουκου
βάλα 7 , ωστόσο πρόκειται γιά πολύ σημαντική καταγραφή: δέν τού
παραδόθηκε χειρόγραφη, παρά έγινε άπό τόν ΐδιο, όπως τό άκουγε
τό τραγούδι — ή , έστω, τό θυμόταν. "Ετσι τό κείμενο απομακρύνε
ται άπό τόν τυπικό δεκαπεντασύλλαβο' περιέχει καί τά εμβόλιμα
επιφωνήματα πού τσακίζουν τόν στίχο καί αλλοιώνουν τήν οπτική
εμφάνιση — πράγμα πού ε'κανε τόν Φοριέλ νά θεωρήσει τους στίχους
άμετρους8. Σημαντική λοιπόν καταγραφή — άλλα τυχαία. Ό Pou-
5. "Ο.π , 20 καί 20-21, αντίστοιχα.

6. Γεννήθηκε τό 1786, ένώ ό Bartholdy τό 1779.
7. F.C Η L Pouqueville, Voyage dans la Grèce, III, Παρίσι 1820, 16-17,
ύποσ.
8. Fauiiel, Chants Populaires de la Grèce moderne, Ι, Παρίσι 1824, 10. Βλ. καί
-
queville δεν ενδιαφέρθηκε γιά τά δημοτικά τραγούδια παρεκβατι
κά, σε υποσημείωση μας δίνει τό κείμενο, ίσως γιατί παραξενεύτη
κε πόσο συχνά τό τραγουδούσαν, πράγμα που ερχόταν σέ αντίθεση
με την αλγεινή ποιοτικά εντύπωση που τοΰ προκαλούσε9.
"Οπου αλλού κάνει λόγο γιά δημοτικό τραγούδι παραθέτει τη
γαλλική, μονάχα, εκφορά του: δέν είναι εύκολο νά φανταστούμε τό
πρωτότυπο. 'Από τίς τρεις άξιες λόγου περιπτώσεις, ή μία προσφέ
ρεται γιά κάποιο σχόλιο: «Chant d' un Messénien» τιτλοφορεί τό
τραγούδι, πού τό άκουσε, σύμφωνα με δσα λέει, στή Μεσσηνία,
καθισμένος τυχαία σέ μιαν ακτή, άπό μιά βάρκα πού περνούσε. Δέν
τό ονομάζει, βέβαια, ρητά δημοτικό- άλλα καί πάλι ή περίτεχνη
μορφή, μά καί τό περιεχόμενο τού κειμένου αυτού μας φέρνουν έξω
οχι μονάχα άπό τά δρια της προφορικής παράδοσης, παρά καί της
ελλαδικής λογιοσύνης — καί ή αναφορά έγινε γιά νά φανεί πώς κι
άπό τήν αληθοφάνεια απομακρύνονταν, ποτέ πότε, οί περιγραφές
του 10 . "Ισως ό Pouquevile νά θεωρούσε ότι θά έπρεπε νά προσθέσου
με στον κατάλογο καί τά δύο κείμενα τα σχετικά μέ τήν Πάργα.
Ούτε αυτά ονομάζονται δημοτικά, μα τέτοια θεωρήθηκαν άπό τους
συγχρόνους του, χάρις στην ανωνυμία, τό μέτρο καί τή γλώσσα
τους 11 . Όπως καί νά έ'χει τό πράγμα, οί πληροφορίες πού συνολικά
τήν απάντηση τού Pouqueville στη δεύτερη του έκδοση, όπου, ενοχλημένος, υπερα
σπίζεται τήν καταγραφή του, Voyage de la Grèce, III, Παρίσι 1826, 328-329,
ύποσ. 'Αλλά ως σήμερα ορισμένοι θεωρούν άμετρη τήν παραλλαγή· βλ. Δ.Α.
Πετρόπουλος, «Συμβολή στην βιβλιογραφιαν των δημοτικών τραγουδιών», Έπετη-
ρις Λαογραφικοϋ 'Αρχείου, 8 (1953-54) 65-66 καί Δημ. Σ. Λουκάτος, «Τό τρα
γούδι τοϋ Μπουκουβάλα καί ή παρουσία του στον ηπειρωτικό χώρο», Δ.Ι.Ε.Ε., 18
(1965-66) 161-176. 'Αντίθετα δύο ξένοι επισήμαναν τήν ακουστική του καταγρα
φή, ό Alex. Steinmetz, «Untersuchungen zu den Kielten liedern», Λαογραφία, 10 (1929-
32) 325-327 καί ό Sam. Baud-Bovy σέ μιά μικρή ανέκδοτη μελέτη του γιά τό
τραγούδι, πού είχε τήν καλοσύνη νά μοϋ τη στείλει δακτυλόγραφη.
9. Μνεία τοϋ τραγουδιού καί της διάδοσης υπάρχει ήδη στό Voyage en Morée,
à Constantinople, en Albanie, II, Παρίσι 1805, 312.
10. Voyage dans la Grèce, V, Παρίσι 1821, 110-112. Ό πέμπτος τόμος κυ
κλοφόρησε μετά τόν 'Ιούλιο τού 1821" τον Αύγουστο εκείνου τοΰ χρόνου είχαν
οπωσδήποτε δημοσιευτεί οί πρώτες Messéniennes τού Casimir Delavigne (βλ. Revue
Encylopédique, 11, Αύγουστος 1821, 331, ύποσ. καί 12, Σεπτέμβριος 1821, 609-
610, αντίστοιχα). Περισσότερο μ' αυτές θα πρέπει να συσχετισθεί τό κείμενο.
Όσο γιά τά άλλα δύο τραγούδια, τό ενα αναφέρεται ώς γαμήλιο (Pouqueville,
δ.π., Ι, 1820, 384), καί επίσης δέν φαίνεται γιά δημοτικό, καί τό άλλο αποτελεί
απλή επωδό γιαννιώτικου τραγουδιού (δ.π., Π, 1820, 164).
11. Ό.π., III, 1820, 420-421. Ό Φοριέλ σκόπευε αρχικά νά τά περιλάβει
m ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΓΝΟΑΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
παραθέτει γιά τά δημοτικά τραγούδια είναι εξαιρετικά ευάριθμες

μπροστά στον πλούτο τοΰ άλλου είδους υλικού πού συμπεριλαμβάνε
ται στους πέντε τόμους. Κάποια στιγμή μόνο, στά 1821, δταν
τύπωνε τό βιβλίο του, κάτι πήρε τό αυτί του άπό τίς διεργασίες πού
συνέβαιναν στή Γερμανία καί φρόνιμα πρόσθεσε μιά βιαστική υπο
σημείωση, σ' ένα σημείο πού μιλούσε γιά τους κλέφτες: «Λένε πώς
ό σοφός ελληνιστής Γκαίτε έχει συλλέξει καί δημοσιεύσει στή Γερ
μανία μία συλλογή των τραγουδιών πού συνηθίζουν οι κλέφτες,
πράγμα πού θά δεσμεύσει πιθανότατα τους ταξιδιώτες νά κάνουν
νεότερες έρευνες ώστε νά συγκεντρώσουν αυτά τά πολύτιμα λείψα
να της ιστορικής ποίησης της Ελλάδας» 1 2 .
Καί στην Histoire de la régénération de la Grèce, πού εκδίδεται
τό 1824, παράλληλα με τόν Φοριέλ, χωρίς όμως νά τόν αξιοποιεί,
δέν βρίσκουμε περισσότερες πληροφορίες. Μονάχα κάποιοι στίχοι
χρησιμοποιούνται, κι αυτοί μεταφρασμένοι στά γαλλικά, προκειμέ
νου απλώς νά διανθισθεί τό υφός της γραφής 13 . Στή δεύτερη πάλι
έκδοση του Voyage, πού βγαίνει κι αύτη υστέρα άπό τή συλλογή τού
Φοριέλ, συναντάμε δυό κείμενα ακόμη στά ελληνικά" ενα κλέφτικο
καί τό τραγούδι τής «'Αγίας Σοφίας»14. Δέν ξέρουμε αν τά είχε
αποκτήσει στή δεκάχρονη παραμονή του στον ελληνικό χώρο, ή
μήπως τά ζήτησε ή τού τά έστειλαν κατόπιν τό βέβαιο είναι δτι
δέν είχε θεωρήσει απαραίτητη τήν παρουσία τους πρίν άπό τήν
έκδοση τού Φοριέλ.
Παρά τή θέληση του λοιπόν νά προβάλει μιαν Ελλάδα ολο
κληρωμένη στό περιηγητικό του έργο, ό Pouqueville δέν χρησιμο
ποίησε παρά ελάχιστα τά δημοτικά τραγούδια. "Εκρινε, δπως άλ
λωστε καί ό Leake —μέ τόν όποιο, ξέρουμε, συναγωνιζόταν— ότι τό
πρόσωπο τής 'Ελλάδας θά φανεί καλύτερα άμα τά εξωτερικά τεκ
μήρια παρουσιαστούν πλούσια καί επακριβώς: ο'ι γραφικές περιγρα-
στή συλλογή του, όπως βλέπουμε άπό τά περιεχόμενα τής «αγγελίας», γιά τήν
οποία θά γίνει λόγος παρακάτω.
12. -Ο π., V, 1821, 415, ύποσ.
1 3 . F C.H.L Pouqueville, Histoire de la régénération de la Grèce, Ι, Παρίσι 1 8 2 4 ,
93, τ . II, 207, τ . Ill, 157· πβ. τήν β' εκδ. (Παρίσι 1825) τ . Ι, 110, τ . II, 201,
τ. III, 153. Βλ. καί αναφορά, τ . II, 94 (ΐδια σ. καί στή β' εκδ.).
14. Τού ίδιου, Voyage de la Grèce, IV, Παρίσι 2 1826, 237-238 καί 242-244·
στίς σ. 246-247 ή γαλλική μετάφραση ενός κειμένου καταγραμμένου στά 1825,
πού τού παραχώρησε è Hubert Lauvergne
φές θά νόθευαν την αντικειμενική του βούληση. Όσο γιά τό εσωτε

ρικό σύστημα των άξιων του κόσμου πού περιέγραφε, της αγροτικής
κοινωνίας δηλαδή, αυτό ήταν κάτι πού δεν μπορούσε νά τό διακρί
νει ή οπτική των χρόνων έκείνεον.
Τέλος του 1816 μέ αρχές του 1817 ό νεαρός Ambroise-Firmin
Didot βρίσκεται στή Ρόδο· εκεί συγκεντρώνει κάποια δίστιχα, πού
τά πρόσθεσε αργότερα ως παράρτημα της συλλογής τοΰ Φοριέλ,
προσθέτοντας κι αυτό τό διαφωτιστικό σημείωμα: «Τό ενδιαφέρον
πού γενικά παρουσιάζουν τά εθνικά τραγούδια τής συλλογής τοΰ κ.
Φοριέλ, είτε γιά τή μελέτη τής γλώσσας, είτε σάν Ιστορικά μνη
μεία, μέ κάνει νά στενοχωριέμαι πού δέν φρόντισα αρκετά ώστε νά
συλλέξω όλα όσα διατηρούνται στά διάφορα μέρη τής Ελλάδας
πού έχω γυρίσει. Θά μου ήταν πολύ εύκολο νά τά αναζητήσω χάρις
στίς σχέσεις πού τό όνομα τοΰ Κοραή» καί τά λοιπά 15 . Βέβαια ή
πείρα μας άπό τους άλλους ταξιδιώτες μάς επιτρέπει νά υποθέσου
με πώς δέν θά αρκούσαν οί καλές συστάσεις καί ή καλή θέληση: οί
δυσκολίες δέν παρακάμπτονταν άπό αυτές. 'Αλλά πέρα άπό τούτο,
ας προσέξουμε πώς ό Didot βλέπει τά τραγούδια ως μνημεία Ιστορι
κά καί γλωσσικά, όχι σάν αποτυπώματα τοΰ εθνικού χαρακτήρα.
Μαθητής του Κοραή καί σ' αυτό.
'Ανεξάρτητα όμως άπό ιδεολογικές επιλογές, τά δίστιχα
ήταν πιό εύκολο νά συγκεντρωθούν. Έρχονταν πρόχειρα στή μνή
μη, όπως βρίσκονταν πρόχειρα στά τεφτέρια, τά αστικά, τά φανα
ριώτικα τραγούδια. Χαρακτηριστική, εδώ, είναι ή περίπτωση ενός
Γερμανού, τοΰ von Sack. Πρώσσος ευπατρίδης, που προτού ξεκινήσει
γιά τήν Ελλάδα καί τήν ανατολή πέρασε άπό τήν 'Ιταλία, όπου,
στή Ρώμη, συναντήθηκε μέ τόν B.G. Niebuhr. Είναι πολύ πιθανό
νά οφείλει στον Niebuhr τήν ιδέα γιά τή συλλογή πού επιχείρησε-
είδαμε πόσο είχαν ενθουσιάσει τόν ιστορικό τά κείμενα τού Haxt-
hausen. Σημειώνω, γιατί θά μας χρειαστεί αργότερα ή πληροφο
ρία, πώς στίς συζητήσεις εμπρός ενδέχεται νά ήταν καί ό Wilhelm
Müller, ό κατοπινός μεταφραστής τοΰ Φοριέλ, που συνόδευε τόν von
Sack — άλλα δέν τόν ακολούθησε ώς τήν Ελλάδα. Πάντως ό von
Sack συγκέντρωσε —πότε ακριβώς δέν ξέρουμε, αλλά άπό τό 1818
καί ύστερα— αρκετά κείμενα, πολλά άπό τά οποία είναι δίστιχα
δημοτικά- ολόκληρα τραγούδια όμως, μονάχα φαναριώτικα ή λόγια
15. Fauriel, Chants populaires, ο.π., τ . Η, 292.

μπόρεσε ν' αποκτήσει. Άπό τόν τρόπο με τόν όποιο είναι συντεταγ
μένη ή συλλογή διαπιστώνουμε δτι συνεισέφεραν, προσφέροντας του
-
αντίγραφα ή κάπως έτσι, πολλά πρόσωπα καθώς μάλιστα μου εί
16
ναι άγνωστα τά βιογραφικά του , δέν μπορώ νά υποψιαστώ τό πώς
αντιμετώπιζε ό ίδιος τά κείμενα — μήπως ήταν παραγγελία του
Niebuhr ή συλλογή, καί ό von Sack απλός μεσάζων; Στά χέρια τοΰ
'ιστορικού κατέληξε πάντως, τουλάχιστον άπό τά 1822, ή συλλογή
αυτή.
'Οπωσδήποτε τείνει νά δημιουργηθεί μιά κατάσταση. Τα ίδια
-
εκείνα χρόνια βρίσκεται στην ελληνική 'Ανατολή ό L. de Marcellus
-
υπάλληλος διπλωματικός, μά μέ τό πάθος τοΰ ταξιδιώτη τόν Μάιο
τοΰ 1817 μάλιστα συνταξιδεύει στην Τροία μέ τόν Ambroise-Firmin
17
Didot . "Ανθρωπος τοΰ στενού περιβάλλοντος τοΰ Chateaubriand,
γόνος ευγενικής οικογένειας, μέ φιλολογική κατάρτιση, καλαισθη
σία καί ευαισθησία, που τον έ'φερναν πάνω άπό τό μέτριο, όχι όμως
καί στην πρώτη σειρά. Ένόσο βρίσκεται, νεαρός, στά μέρη μας,
-
κρατά σημειώσεις, συγκεντρώνει υλικό άπό αυτά θά σχηματίσει
αργότερα τά βιβλία του, σύμφωνα μέ τό πνεύμα τό μεταγενέστερο,
που έ'βλεπε ευχαρίστως τό μικτό είδος: περιήγηση, αφήγημα, αρ
χαιογνωσία, προσωπικό ημερολόγιο. Έτσι δύσκολα μπορούμε σή
μερα νά διακρίνουμε τί απηχεί τήν εμπειρία του καί τί συγγραφική
βούληση. Κάποια κείμενα συγκέντρωσε αναμφίβολα —είτε μέ τόν
18
χαριτωμένο τρόπο πού κάθε φορά τά παρουσιάζει , είτε μέ πεζότε-
ρο— κείμενα Ομως πάντα της περιφέρειας τοϋ δικού μας θέματος:
δίστιχα καί φαναριώτικα τραγουδάκια. "Οταν λοιπόν στά 1851 θέ
λησε νά παρουσιάσει μιά συλλογή, τού χρειάστηκαν περισσότερο οί
ιδιότητες τοϋ φιλολόγου: μέ έρανίσματα καί δάνεια άπό έντυπες
συλλογές κατάρτισε τή δική του — παρά τά όσα, μέ αρκετή φαντα
σία, σημειώνει στον πρόλογο του 19 .
Μόλις επιχειρήσουμε τήν ανίχνευση τού ομόλογου ένδιαφέρον-
16. Σ.Β. Κουγέας, «Ή προς τους Έλληνας» κλπ., 'Ελληνικά, 12 (1952-

53) 273-300.
17. [Ambroise-Firmin Didot], Notes d' un voyage, Παρίσι (1826), 51 - τό ταξί
δι τό μνημονεύει καί ô Marcellus οτόν πρόλογο τών Chants du peuple en Grèce, Παρίσι
1851, καί στά Souvenirs del' Orient, Ι, Παρίσι 1839, 42.
18. "Οπως λ.χ. στό Episodes littéraires en Orient, Ι, Παρίσι 1851, 170 κέ.
19. Marcellus, Chants du peuple en Grèce, O.K., τ . Ι, σελ. II-IV καί VIII-IX.
Σημειώνω πώς άπό τά 135 κείμενα πού περιέχει ή συλλογή του (δέν λογαριάζω
ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΩΣ ΤΛ 1821 129
τος στον ευρωπαϊκό χώρο καθαυτό, την περιέργεια δηλαδή δσων

δεν επισκέπτονται τό ελληνικό έδαφος, συναντάμε φυσικά δυσκο
λίες. Νά τό σταθμίσουμε είναι αδύνατο- αναγκαστικά παραμένουμε
στίς ενδείξεις, όπου βέβαια ελλοχεύει τό τυχαίο. Μιά τέτοια ένδει
ξη μας παρέχει τό αίτημα τοϋ αίδεσιμότατου Frederick Nolan προς
τόν 'Ανδρέα Κάλβο. Λίγες μέρες υστέρα άπό τη δεύτερη, μαρτυρη
μένη, δημόσια διάλεξη τοϋ τελευταίου στό Λονδίνο, στίς 15 'Ιου
λίου 1819, ό Nolan, γνωστός όπως φαίνεται (ίζολό·(ος καί γλωσσο
λόγος, σχετικός του Κάλβου 20 , τοϋ ζητούσε ενα δείγμα νεοελληνι
κής μουσικής καλύτερο άπό εκείνο πού περιείχε ό Guys, γιά μιά
συλλογή «εξωτικής καί εθνικής μουσικής» τήν οποία είχε αναλάβει
νά καταρτίσει 21 . Αύτη τη φραστική σύζευξη τής «εξωτικής» μέ
τήν «εθνική» μουσική αξίζει νά τήν προσέξουμε, καθώς μας φέρνει
στό εγκυκλοπαιδικό ενδιαφέρον πού καλλιεργούσε ό Διαφωτισμός,
ενώ ταυτόχρονα τό «εξωτικό» χρωματίζει μέ ρομαντική διάθεση
τήν προσπάθεια. Έπειτα επιβεβαιώνει πώς «εθνική» μουσική έ'ρχε-
ται πιό κοντά σ' αυτό πού σήμερα θά λέγαμε «λαϊκή»: αναφέρεται
στίς ιδιοτυπίες ξένων εθνών.
Δέν ξέρουμε ούτε τί απάντησε, ούτε τί μπορούσε ν' απαντή
σει, στά 1819, ό Κάλβος σ' ενα τέτοιο αίτημα. Σημειώνω απλώς
πώς κάποια χρόνια αργότερα —χαρακτηριστικά χρόνια, ωστόσο— σε
ανάλογο προφανώς αίτημα τοϋ Raynouard, τοϋ έδωσε ενα τραγούδι
τα δίστιχα) τά 77 αποτελούν αναδημοσίευση, πού βέβαια δέν δηλώνεται, τά 46

είναι λόγια ή φαναριώτικα (καί πάλι τά περισσότερα αναδημοσιεύσεις άπό τίς
γνωστές ανθολογίες) καί μόνο δώδεκα είναι πρωτότυπα — ή δέν μπόρεσα νά τά
ταυτίσω. Ελληνικά κείμενα —λόγια, φαναριώτικα ή λαϊκά— δημοσιεύει ό Marcel-
lus καί στό Episodes littéraires\\ό.π., τ . Ι, 63-64, 121-122 (τούρκικο τραγούδι καί
μουσική του), 189-192 καί 194, 222-225, τ . Π, 77-78 καί 196· επίσης στό
Souvenirs de Ι' Orient, δ.π., τ. Ι, 57 (καί 56-57 ή , πληρέστερη, γαλλική μετάφρα
ση), 123, τ . Π, 275-6 καί 277. Άπό αυτά τό πρώτο πάντως καί τό τέταρτο
αποτελούν αναδημοσίευση τά άλλα δέν είναι «δημοτικά» μέ τη σημασία πού
δίνουμε σήμερα στή λέξη. 'Οπωσδήποτε κι αύτη ή οικειότητα μέ τή νεοελληνική
λογιοσύνη -οι αντιγραφές δέν είναι πάντα άπό ευπρόσιτα έντυπα— παρέχει ενδια
φέρον.
20. Σ.Α. Σωφρονίου, «Νέα στοιχεία γιά τόν Κάλβο», Νέα 'Εστία, 68
(1960) 350-352.
2 1 . -Mario Vitti, Πηγές γιά τή βιογραφία τοϋ Κάλβον,ί θεσσαλονίκη 1963, 82
καί 150' γιά τή διάλεξη τοϋ Κάλβου περί νεοελληνικής γλώσσας στό AovSivo,
βλ. Κ . θ . Δημαράς, «Γύρω στον Κάλβο καί τόν Κοδρικά», στό 'Ελληνικός Ρωμαντι-
σμός, Αθήνα 1982, 116-129 καί 520-521.
της επανάστασης22, καί πώς στά 1826, όταν βρίσκονταν γιά λίγο
στην Ελλάδα, υποσχέθηκε στον J.A. Buchon νά προσκομίσει επι
στρέφοντας «quelques livres grecs que j ' ai ici et les παραμύθια»23,
θυμίζω ακόμα πώς έχει επισημανθεί ή οικειότητα τοΰ Κάλβου μέ
τόν δεκαπεντασύλλαβο «των κρητικών επών» καθώς καί ή διάθεση
του νά τόν υπερβεί24- προσθέτω καί τό κάποιο ενδιαφέρον του γιά
τίς «λαϊκές πίστεις», δπως φανερώνεται στην επεξήγηση που
προσθέτει στη λέξη «νηρηΐδες» στό μικρό γλωσσάρι των πρώτων
ωδών — ενδιαφέρον οχι συνηθισμένο ακόμα. Αυτά δμως δλα συμβαί
νουν μετά τό 1824· θά μπορούσε νά στηριχτεί μιά υπόθεση δτι
ακριβώς επειδή ζούσε απομονωμένος στό εξωτερικό ό Κάλβος ανα
ζήτησε νά συνδεθεί μέ τή χαμένη του πατρίδα μέσα άπό τή λαϊκή
της υφή, δπως δηλαδή και ορισμένοι ξένοι25.
Ξενόγλωσσος ώς εκείνη τήν εποχή ό Κάλβος, βρίσκεται ακρι
βώς σέ κάποιο μεταίχμιο ανάμεσα στους Έλληνες καί τους ξένους-
ενδεχομένως τό ερέθισμα του εγγλέζου Nolan νά τού έδωσε τό πρώ
το νήμα γιά νά αναζητήσει τήν «εθνική» του παράδοση — αν έτσι
έγιναν τά πράγματα, δέν θά ήταν ή μοναδική περίπτωση. Ό χ ι
τόσο βέβαια τό ενα, συγκεκριμένο, καί ενδεχομένως τυχαίο ερέθι
σμα, δσο τό γενικό κλίμα, ή ευρύτερη δηλαδή στροφή τών Ευρω
παίων προς τίς εθνικές παραδόσεις: θά δούμε δτι σ' αυτό τό κλίμα
εντάσσεται καί τό ανάλογο ελληνικό ενδιαφέρον.
Έδώ, στό ενδιάμεσο τών Ελλήνων καί τών ξένων, πρέπει νά
λογαριάσουμε· καί τό Exposé des faits qui ont précédé et suivi la cession
de Parga; ouvrage écrit originairement en grec, par un Parganiote, tra-
duit en français par un des ses compatriotes. Publié par Amaury Duval.
Είναι βέβαια γραμμένο άπό τόν Μουστοξύδη, δμως γιά κοινό ξενό-
22. Πού τό παραθέτει ό Raynouard σέ γαλλική μετάφραση, στην παρουσίαση

της συλλογής του Fauriel που έκανε στό Journal des Savons, τχ. 'Απριλίου 1825,
245. 'Οδηγήθηκα στην παραπομπή άπό τόν Ibrovac, δ.π., 159-160.
23. Μαίρη Ν. Βέη, «'Ανδρέου Κάλβου άγνωστος επιστολή», Παρνασσός, 3
(1961) 395-411. Άπό τό υφός της επιστολής διαφαίνονται κάποιες σχέσεις, όχι
όμως ιδιαίτερα στενές.
24. 'Από ποΧΚούζ· τελευταία βλ. Π. Μουλλας, «Σκέψεις γιά τή μετρική
τοΰ Κάλβου», 'Αφιέρωμα στον καθηγητή Λίνο Πολίτη, θεσσαλονίκη 1978, 197-203.
25. 'Ολότελα διαφορετικά αντιμετωπίζει τό θέμα ό Σ. Ι. Καργάκος, « Ό
Κάλβος καί τό δημοτικό τραγούδι», Έστιάς, 1 (1960) 81-84: διαβλέπει ένα υπό
βαθρο γνώσης τοϋ λαϊκοϋ πολιτισμού άπό τά νεανικά του χρόνια, που «άθελα κι
ανεπαίσθητα» άνάβρυσε τήν κατάλληλη στιγμή.
Πϋ,πωΉΤΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΩΣ ΤΑ 1821 131
26-
γλωσσο καί κατευθείαν στά γαλλικά τυπώθηκε στό Παρίσι τό
1820. Στην έκθεση αύτη οι Παργινοί εμφανίζονται νά τραγουδούν,
λίγο προτού εγκαταλείψουν την πατρίδα τους, κάποιο θούριο, άλλα
κοντά σ' αυτό κι ένα ακόμα τραγούδι: τό περιστατικό παρουσιάζε
-
ται θεατρικά πρώτα τραγουδούν οι άντρες, απαντούν οι γυναίκες,
τέλος οί γέροντες. "Ετσι εύλογα θά θεωρούσε κανείς δημοτικά τά
κείμενα — αν καί δεν χαρακτηρίζονται ρητά: πραγματικά ένώ τό
τραγούδι τών άντρων καί των γυναικών δέν έχει τίποτε τό κοινό μέ
τά δημοτικά τραγούδια, εκείνο τών γερόντων αποτελεί λόγια πα
ραλλαγή του τραγουδιού τού Λιάκου. "Ολα πάντως είναι σε πεζό
-
καί στά γαλλικά καί μάλιστα ή μετατροπή τού ονόματος τού διά
σημου κλέφτη σέ «Λιάσκας» φανερώνει πόσο μακριά ήταν άπό τήν
προφορική παράδοση ό Μουστοξύδης. Μιά φορά, οσοδήποτε απόμα
27
κρη, έστω καί διαστρεβλωμένη, είναι παρούσα .
26. Βλ. τήν επιστολή του προς τόν J. Querini-Stampalia, 1 'Ιανουαρίου 1820:
«έχω ωστόσο, ξεκινώντας άπό κείνο τό χαρτί πού σάς διάβασα στην Πάδοβα,
γράψει ένα βιβλίο γαλλικά 200 σελίδων» κλπ., Άγάθη Νικοκάβουρα, «'Επιστο
λές 'Ανδρέα Μουστοξύδη», Θησαυρίσματα, 2 (1963) 135. 'Ενδιαφέρουσα είναι καί
ή σχετική επιστολή προς V Cousin, 5 Νοεμβρίου 1820, που εκδίδει ό Ρ.Κ Enepeki-
des, «Documents et nouvelles lettres inédits d' Adam. Coray», Jahrbuch der österreichis-
chen Byzantinischen Gesellschaft, 5 (1956) 121-122.
27. [Μουστοξύδης], Exposé des faits, κλπ., 47-48. Στην ελληνική μετάφραση
τοΰ φυλλαδίου, Έκθεσις τών γεγονότων δαα συνέβησαν πριν καί μετά τήν παραχώρησιν
της Πάργας', μετάφραση Ι. Βαρβιτσιώτη, Κέρκυρα 1851, 45-46, τό γαλλικό κεί
μενο έχει αποδοθεί έμμετρα· κάποια παραγεμίσματα τών στίχων φανερώνουν πώς
δέν πρόκειται γιά τό αρχικό πρωτότυπο, παρά γιά μεταγενέστερη απόδοση. Καί
τό ΟΊΟ\ΙΛ τού Λιάκου συμφωνεί πιά μέ τήν παράδοση.
'Εδώ θά ήταν ίσως ό τόπος νά επισημανθεί μιά παρεξήγηση: ό Passow, Τραγού
δια ρωμαίικα, Λιψία 1860, 163, άρ. 222, σημειώνει γιά πηγή τού τραγουδιού « Ή
μετανάστασις Παργίων» τό «Ugo Foscolo, Parga, 443» κ.ά. μεταγενέστερες συλλο
γές. Δίνεται έτσι ή αφορμή —πού δέν έμεινε ανεκμετάλλευτη— νά νομιστεί πώς ό
Foscolo είχε συλλέξει τό κείμενο. 'Ωστόσο πιό προσεχτική προσέγγιση δείχνει πώς
ό Passow παρανόησε μιά κάπως ασαφή παραπομπή τοΰ Π.Α[ραβαντινοΰ], Χρονο
γραφία της 'Ηπείρου, Β', Αθήνα 1856, 204, όπου τό κείμενο τού τραγουδιού ακο
λουθεί ένα παράθεμα τοΰ Foscolo. Δέν μπόρεσα νά ελέγξω τήν παραπομπή τού
Άραβαντινού (Ugo Foscolo, Opere edite e postume [prose politiche], Φλορεντία 1850,
443), ωστόσο, όπως φαίνεται σαφώς άπό τή μεταγενέστερη έκδοση (Ugo Foscolo,
Narrazione delle fortune e della cessione di Parga, terza edizione a cura di Fr. Guardione,
Παλέρμο 1927, 141) τό χωρίο αυτό τού Foscolo δέν ακολουθείται άπό κείμενο. Ή
πρώτη πραγματική δημοσίευση τοϋ κειμένου πού γνωρίζω, Άντ. Μανοΰσος, Τρα
γούδια εθνικά, Κέρκυρα 1850, 139. Ό Άραβαντινός, δ π., έχει πηγή του τόν
Ζαμπέλιο.
ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ
ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΩΝ
ΣΤΗΝ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ
Ή συνεχώς αυξανόμενη αριθμητική καί οικονομική δύναμη

των ελληνικών κοινοτήτων στό εξωτερικό συνεπαγόταν οπωσδήπο
τε μιά διανοητική απελευθέρωση, που επέφερε κάποιες μεταλλαγές
στις συνειδήσεις. Διαφοροποιημένος ένιωθε, φυσικά, πάντοτε ό ορ
θόδοξος έμπορος στην ξένη πόλη οπού εμπορευόταν όμως ένώ στον
18ο —σχηματικά— α'ιώνα διοχέτευε τήν αίσθηση της διαφοράς κυ
ρίως στην ορθοδοξία του, μέ τό γύρισμα τού αιώνα διαπιστώνουμε
τή σταδιακή μετατόπιση της διαφοράς σε βάση εθνική. Χαρακτη
ριστικά είναι τά όσα αφηγείται ò 'Ιωάννης Πρίγκος, λόγου χάρη,
γιά τήν κοινότητα του "Αμστερνταμ στά μέσα τού 18ου α'ιώνα: τό
κεντρικό τους πρόβλημα ήταν ή έλλειψη ορθόδοξου παπά, καί μέ
τήν έ'λευση ενός ρώσου Ιερέα τό κακό θεραπεύτηκε. 'Αντίθετα, στον
19ο αιώνα, οι "Ελληνες της 'Οδησσού ζούνε μέσα σέ ορθόδοξη πο
λιτεία, μά δέν τους αρκεί: τό θέατρο τους μαρτυράει τήν ανάγκη νά
κρυσταλλώσουν μιαν άλλους είδους συνείδηση, τήν εθνική.
Είδαμε πώς στό πεδίο αυτό συμπορεύονταν μέ τους υπόλοιπους
Ευρωπαίους. Μάλιστα γιά τους Έλληνες, όπως καί γιά όλους τους
υπόδουλους λαούς, ό ξένος τόπος πρόσφερε πιό κατάλληλες υποδο
χές. Δέν ήταν μονάχα ή ελεύθερη δραστηριότητα· ήταν καί ό άμε
σος συγχρωτισμός μέ τους εντόπιους ή τίς άλλες μεινότητες. Καί
πολύ περισσότερο πού οι παροικίες αποτελούσαν πιό πλήρεις κοινω
νικές ομάδες, δηλαδή περιλάμβαναν καί οικογενειακές εστίες κι
όχι απλώς εμπορικά σπίτια. "Οπως οι εξόριστοι ευγενείς της Πο
λωνίας, όπως οί φυγάδες αστοί της 'Ιταλίας, έ'τσι καί οι παροικίες
μέ τους εμπορευόμενους απόδημους "Ελληνες θά αποτελέσουν τό
θερμοκήπιο της εθνικής συνείδησης: τό Mémoire τοϋ Κοραή σωστά
Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΩΝ ΕΓΡΩΠΑΪΚΩΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΩΝ 133
ίδώθηκε καί ώς ενα άπό τά πρώτα της μανιφέστα.

'Ωστόσο ό Κοραής ζούσε στη Γαλλία - χώρα Οπου ή εθνική
συνείδηση στηρίχτηκε στά σχήματα τά καθιερωμένα άπό τόν Δια
φωτισμό. Για τόν Κοραή τό ελληνικό έθνος —nation είναι, βέβαια,
ό δρος που χρησιμοποιεί— διαμορφώνεται χάρη ακριβώς στή βούλη
ση του νά φωτισθεί, νά απελευθερωθεί, νά απαλλαγεί άπό τό σκο
τεινό παρελθόν του: ή σύλληψη της έννοιας είναι δυναμική· τό
έθνος δημιουργείται άπό ενα λαό πού προϋπάρχει.
"Οσο κι αν ή ακτινοβολία τοϋ Κοραή στάθηκε εως εκτυφλωτι
κή γιά τους οπαδούς του, είναι αρκετά εύλογο ότι όσοι διαβίωναν
σέ διαφορετικά περιβάλλοντα αντλούσαν παραστάσεις άλλου τύ
που. Μολονότι ή διερεύνηση μου έχει γίνει προς μία καί μοναδική
κατεύθυνση, τό ενδιαφέρον των ελληνικών κύκλων γιά τά δημοτικά
τραγούδια, νομίζω πώς μπορεί νά προταθεί —οχι νά υποστηριχθεί,
ακόμα— μιά υπόθεση εργασίας: ότι στίς παροικίες της Βιέννης, της
Τεργέστης, της Γερμανίας, είχε αρχίσει νά ξεπροβάλλει μιά αντί
ληψη πού θά μπορούσε νά οδηγήσει σέ μιά σύλληψη γιά τόν εθνισμό
διαφοροποιημένη άπό έκείνην τού Κοραή καί τοϋ Διαφωτισμού, μιά
σύλληψη στηριγμένη στους προβληματισμούς της καινούριας γερ
μανικής σκέψης, ότι δηλαδή ή εθνική συνείδηση είναι δοτή, προϋ
πάρχει στον λαό καθαρότερη, καί χρέος της ηγετικής τάξης είναι
νά τήν προβάλει καί διόλου νά τήν υπερβεί.
Μέ τό γύρισμα τού αιώνα παρατηρούμε καί μιαν ακόμα διαφο
ροποίηση της νεοελληνικής κοινωνίας, εξίσου σημαντική γιά τό
θέμα μας. 'Αρχίζει, άχνα καί σταδιακά, νά συνειδητοποιείται μιά
εσωτερική διάσπαση τοϋ πολιτισμικού χώρου- ή ύπαρξη αστικών
κέντρων μέσα στην καρδιά της οθωμανικής επικράτειας καθώς καί
εξω άπό αυτήν προϋπήρχε, φυσικά, άλλα άρχισε πιά νά αποκτά
τέτοιες διαστάσεις πού νά άντικαθρεφτίζονται καί στην ιδεολογία.
Ό ελληνικός πολιτισμικός χώρος δεν μπορούσε πιά νά θεωρείται
ενιαίος, δηλαδή ό κόσμος τών χριστιανών της ανατολικής ορθόδο
ξης εκκλησίας, τών Ρωμιών. Ή διόγκωση της μεσαίας τάξης τόν
διασπούσε αναγκαστικά- άπό τή μιά ή αγροτική καί άπό τήν άλλη
μιά αστικού τύπου κοινωνία.
Ένα άπό τά πρώτα τέτοια σημάδια είναι ή ίδεολογικοποιημέ
νη θεώρηση τού αγροτικού βίου- γιά πρώτη φορά τή διαπιστώνω
στό «ποιμενικόν πόνημα» τού Κωνσταντίνου Μάνου Τά κατά Κλεάν-
θην καί Άβροκόμην, πρωτοεκδομένο τό 1801, και μέ αρκετές έπα-
νεκδόσεις στά επόμενα χρόνια. Και' στη νοοτροπία πού τό διατρέ

χει, μά καί σε αρκετές περιγραφές, προβάλλει εκείνο τό «αρκαδικό
πνεύμα», ή ειδυλλιακή Οψη της αγροτικής ζωής, πού φανερώνει
μιά κοινωνία αρκετά απομακρυσμένη άπό τά άμεσα βιώματα της,
τόσο πού νά τέρπεται όταν τά αναπολεί. Γνήσια είναι ή φύση μονά
χα στό ύπαιθρο- ή ευρωπαϊκής σύλληψης αύτη άποψη αρχίζει νά
κάνει καριέρα καί στον ελληνικό χώρο — καί ξέρουμε πόσο καλά
ρίζωσε, ως τά σήμερα.
Δέν θά σταθούμε στην παρακολούθηση του φαινομένου- θυμίζω
μονάχα τά Ειδύλλια του Στέφανου Καραθεοδωρή τό 1816· ή περί
πτωση του Κ. Μάνου δέν είναι καί ή μοναδική. Ή αναφορά έ'γινε
απλώς γιά νά ύποτυπώσει τήν πιθανότητα Οτι τά κάποια επιστημο
νικά ενδιαφέροντα γιά τά τραγούδια τοϋ αγροτικού πληθυσμού πού
θά συναντήσουμε στηρίζονται, ενδεχομένως, σέ μιά οπωσδήποτε
συνειδητοποιημένη, έ'στω καί διάχυτα, διάσπαση τοϋ ενιαίου πολι
τισμικού χώρου1.
Δέν έχω συναντήσει κάποιο ελληνικό ενδιαφέρον γιά τά δημο
τικά τραγούδια πού νά εκδηλώνεται πρίν άπό τόν 19ο αιώνα: δύ
σκολα θά μπορούσαμε νά χαρακτηρίσουμε μέ τόν ορο αυτόν τίς συ
χνές αναγραφές στίχων, δίστιχων, καί σπανιότερα κειμένων στά
περιθώρια ή τά παράφυλλα των βιβλίων. Οί πολλές περιπτώσεις
αποτελούν άπλα «δοκίμια καλάμου», σπανιότερα είναι μιά βοήθεια
της μνήμης ιδιωτική, καί μονάχα ή περίπτωση της μικρής συλλο
γής, τής λεγόμενης τού 'Αθανάσιου Καπετάνου2, αξίζει νά μάς
απασχολήσει. Έχουμε, νομίζω, μιά μουσική ανθολογία, ή, καλύ
τερα, τό παράρτημα της, δπου, είτε γιά τήν αποτελεσματικότερη
μαθητεία, είτε άπό κάποιο, διόλου ασυνήθιστο, άνοιγμα προς τίς
κοσμικές μελωδίες, σημειώνονται καί λαϊκές μελωδίες μέ τό κείμε-
1. Στηρίζομαι στίς απόψεις πού υποδήλωσε ό Σπ. Άσδραχάς στην απάντη

ση του στην έρευνα τοϋ περ. 'Λντίγιά τόν «Λαϊκό πολιτισμό», τχ. 40, 6 Μαρτίου
1976.
2. Βλ. Bertrand Bouvier, Δημοτικά τραγούόια άπό χειρόγραφο της μονής των
'Ιβήρων, 'Αθήνα 1960. Γιά τήν απόδοση τής συλλογής στον Άθαν. Καπετάνο βλ.
τίς αντιρρήσεις τοϋ Σ τ . Π. Κυριακίδη στή βιβλιοκρισία τοϋ παραπάνω, 'Ελληνικά,
17 (1962) 422-423, καί τήν απάντηση τοϋ Bouvier στό: Δέσποινα Β. Μαζαράκη,
Μουσική ερμηνεία των όημοτικών τραγουδιών τής μονής των 'Ιβήρων, ΆΘηνα 1967,
94.
Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΩΝ ΕΪΡΩΠΑΪΚΩΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΩΝ 135
3
νό τους . Αυτού τοϋ είδους οί καταγραφές είναι βέβαια μή συνειδη
τές· τό ίδιο θά πρέπει νά υποθέσουμε καί γιά ένα χαμένο σήμερα
χειρόγραφο, καταλογογραφημένο άπό τόν Άθ. Παπαδόπουλο-
Κεραμέα: «Μαντινάδαις διάφοραις· γραφείσαι εν Πάτμω κατά
4
Ίούλιον τοϋ 1773» . Καί ή τελευταία παρόμοια περίπτωση πού
γνωρίζω, τά ερωτικά δίστιχα καί τά «έκατόλογα» πού αντέγραψε
5
(η κατέγραψε;) ό Ραφαήλ Βερνάτσας γύρω στά μέσα τοϋ 18ου
αιώνα, δέν μπορεί νά θεωρηθεί τίποτε περισσότερο άπό συναγωγή
γλωσσικού υλικού. Έχουμε, στίς περιπτώσεις αυτές —προφανώς
καί σέ παρόμοιες, είτε χαμένες, είτε λανθάνουσες, είτε άγνωστες
6
μου— μιά προέκταση της προφορικής παράδοσης στή γραπτή : τό
φαινόμενο πού αναζητούμε είναι ολότελα διαφορετικό, είναι ή εν
σωμάτωση της προφορικής παράδοσης στη γραπτή. Καί μάς απα
σχολεί τό δεύτερο αυτό φαινόμενο γιατί συνεπάγεται συνειδητο
ποιήσεις, ενώ τό πρώτο συμβαίνει αυθόρμητα καί μερικά.
Γνωρίζουμε κάποιες πρώιμες κοραϊκές αντιδράσεις αναφορικά
7
μέ τά δημοτικά τραγούδια · αντιδράσεις αρνητικές, πού πάντως
παρέμειναν στον ιδιωτικό χώρο. Λόγος γιά τά δημοτικά τραγούδια
γίνεται, ενίοτε, καί σέ παραεκκλησιαστικά κείμενα, όπως λόγου
3. 'Εδώ χρειάζεται μία παραπομπή καί στην παλιότερη γνωστή μουσική

καταγραφή κοσμικών διστίχων στο χφ. 1189 τής μονής των 'Ιβήρων, πού πρώτος
επισήμανε ό κ. Μανόλης Χατζηγιακουμής, βλ. «Γύρω άπό ενα βυζαντινό τραγού
δι του 1562», Βί6Άιοφιλία',|2/3 (1976) 36· πβ. καί Γρ. θ . Στάθης, «Τό αρχαιότε
ρο, χρονολογημένο τό 1562, δημοτικό τραγούδι, μελισμένο μέ τή βυζαντινή ση
μειογραφία», Πρακτικά 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 51 (1976) 184-223. Δέν έχουμε νά
κάνουμε όμως μέ δημοτικό τραγούδι· είναι ενα κείμενο λόγιο σέ γλώσσα απλή.
4. 'Αθανάσιος Παπαδόπουλος Κεραμεύς, Κατάλογος τής έν Σμύρνη Ευαγγελι
κής Σχολής, Σμύρνη 1877 (καί ανατύπωση, εκδόσεις Ν. Καράβια, 1967), 62.
Στον ϊδιο κατάλογο, α. 58, σημειώνεται καί ενα ακόμα -χαμένο επίσης— χειρό
γραφο «εποχής του ι η ' αιώνος. Περιέχει δέ συλλογήν δημοτικών ασμάτων». ΟΊ
χρονολογήσεις όμως τοϋ Κεραμέα ενδέχεται νά είναι επισφαλείς.
5. Βλ. S G. Mercati, «Testi volgari neoellenìcì tra le carte AUaciane della bibliote-
ca Vallicelliana», Studi Bizantini e Neoellenici, 3 (Ρώμη 1931) 282-290. Γιά τή
συλλεκτική (καί στιχουργική) δραστηριότητα του Ραφαήλ Βερνάτσα, χιώτη κα
θολικού ιερέα, βλ. τήν εισαγωγή του Θωμά Ι. Παπαδόπουλου, στό "Αγνωστου χίου
ποιητή. Δαβίδ, 'Αθήνα (1979).
6. Τό φαινόμενο δέν είναι βέβαια άγνωστο στην Ευρώπη: πλάι στίς συλλο
γές εκκλησιαστικών κυρίως ΰμνων έχουν συχνά εισχωρήσει αυτούσια λαϊκά τρα
γούδια· πρόκειται γιά λαογραφικό υλικό, ενδεχομένως εξαιρετικά σημαντικό, άλ
λα όχι γιά λαογραφική δραστηριότητα.
7. Βλ. 'Αλέξης Πολίτης, «Κοραής καί Φοριέλ», δ.π., 280-282.
χάρη στην 'Αμαρτωλών σωτηρία του 'Αγάπιου Λάνδου, δμως καί

στίς περιπτώσεις αυτές, όπως καί στην περίπτωση τού 'Αθανάσιου
Καπετάνου, è λόγος είναι γιά το είδος, όχι γιά την έννοια — είναι
λόγος δηλαδή μή ενσυνείδητος.
Πρώτη φορά που συναντώ έντυπη αναφορά γιά τά δημοτικά
τραγούδια είναι στη Διατριβή έπί της καταστάσεως της ένεστώσης
κοινής ημών γλώσσης τοΰ Γεωργίου Κρομμύδου, τυπωμένης στη Μό
σχα τό 1808. Στό λήμμα «προσέληνον» ό Κρομμύδης σημειώνει:
«ούκ έχω ειπείν, ει έτι αύτη χρώνται οί παρ' ήμίν χωρικοί, ως έν
τη παρ' ήμίν χυδα'ική σώζεται φδή: "στό σέληνον, προσέληνον,
στό κάλλιο τό..."» 8 .
Ό ορισμός «χυδαϊκή ωδή» δέν είχε βέβαια τήν απόχρωση πού
απέκτησε στή σημερινή μας γλώσσα- πρέπει νά τή θεωρήσουμε
απλή αντικειμενική περιγραφή. Περισσότερο πρέπει νά προσέξουμε
πώς ή αναφορά γιά τά τραγούδια εισάγεται έμμεσα, γιά τίς
ανάγκες ενός λεξικού. Ουσιαστικά, δέν είναι κάτι πού απασχολεί
τόν Κρομμύδη- έ'χει όμως τήν έ'ννοια στό μυαλό του.
Έναν χρόνο αργότερα, στή Βιέννη του 1809, βρισκόμαστε
μπροστά στην πρώτη άμεση αναφορά, αρνητική καί πάλι, στά δη
μοτικά τραγούδια. Επικρίνοντας τή δεύτερη έκδοση της Κατ' έπι-
τομήν γραμματικής Τερψιθέας τού Νεόφυτου Δούκα, πού είχε κυκλο
φορήσει στή Βιέννη τό 1808, ό 'Αλέξανδρος Βασιλείου μνημόνευσε
διάφορους στίχους ως παραδείγματα, σημειώνοντας πώς τους ήξερε
άπό τόν Κοραή, χωρίς νά έχει φροντίσει νά τόν ρωτήσει γιά τήν
προέλευση τους9. "Ενας άπό τους στίχους αυτούς θεωρήθηκε άπό
τόν Νεόφυτο Δούκα, πώς μπορούσε νά αποτελέσει αφετηρία πολε-
8. Διατριβή, κλπ., σ. 149. Ό Κρομμΰδης σημειώνει επίσης τή λέξη «μυριο-

λόγημα» (σ. 116-117), καί παρέχει αναφορά στον "Ομηρο. 'Ακόμα στό λήμμα
«άρματα» προσθέτει: «Έν χρήσει καί τούτο παρά τοϊς παρ' ήμίν χωρικοίς έπί των
καλώς έσταλμένων γυναικών. " Ή (δείνα) αρματώθηκε κ' έβγήκε στον χορό"» (σ.
23)· πρόκειται γιά έμμετρη παροιμία προφανώς. Στό λήμμα «χοροί» ό λόγος είναι
μόνο γιά τους αρχαίους. 'Υπάρχει λήμμα «μπάλλος» (σ. 116), χωρίς όμως ή
εξήγηση του νά μας προσφέρει στοιχεία.
Όσο γιά τό τραγούδι στό οποίο αναφέρεται τό λήμμα τής σ. 149, βλ. τήν
αναγραφή των παραλλαγών του στή μελέτη τού Στ. Καψωμένου, «'Ελληνικά εκ
τής Μεγάλης Ελλάδος», Λεξικογραφικό Δελτίο, 3 (1941) 129-130.
9. 'Αλέξανδρος Βασιλείου, Έπιστολαί αυτοσχέδιοι, Βιέννη 1809, 52-55. Οί
στίχοι μνημονεύονται σέ γράμμα τού Κοραή, βλ. 'Αλληλογραφία, δ.π., Β', 'Αθήνα
1966, 275.
Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΩΝ 137
μικής εναντίον των κοραϊστών. Γράφει στην απάντηση του:

«"Θέλουν χαρείν οί φίλοι σου καί οί εχθροί πλαντάξειν".
'Αλλ' οί τοιαύτα λέγοντες έπλάνταξαν πάλαι ποτέ, καί νυν ούκ
εϊσίν. Περί ών, ως τόσον, υποκρίνεσαι καί άπορίαν, πόθεν άρά γε
έ'λαβε ταύτα ό κύριος Κοραής· πόθεν; έμέ έρωτα. Πλάσματα είναι
τοιαύτα τραγωδείων Μπουκοβαλείων, τά οποία έσύνθεσαν πρότερον
βάρβαροι, καί έτόνισεν έπειτα κάλαμος» 10 . Ό Βασιλείου, που
έσπευσε βέβαια νά μην αφήσει αναπάντητο τό φυλλάδιο τού Δούκα,
αναφέρθηκε καί στίς ειρωνείες αυτές· κάπως αόριστα ωστόσο:
«'Αλλ' έσύ αποδοκιμάζεις τάς τοιαύτας έρευνας ως Ποκοβαλικάς»
καί «περί τών μελλόντων [τής χρήσης τού χρόνου, δηλαδή] βεβαι-
ούσι τόν λόγον ιστορικώς καί τά κατά σέ Ποκοβαλικά εις τάς έπι-
στολάς ύποσημειωθέντα παραδείγματα έκ παρατηρήσεως του Κο
ραή» 11 .
Συνεπαρμένος καθώς ήταν άπ' τόν θυμό του, ό Νεόφυτος Δού
κας δέν φρόντισε καθόλου νά ελέγξει τήν πατρότητα του στίχου 12 .
Σημασία όμως έχει ή σχετλιαστική απάντηση του· Ί'σως νά αναφε
ρόταν σέ κάποια διαμάχη πού εμείς τήν αγνοούμε, αν καί κανένα
στοιχείο δέν μάς επιτρέπει νά στηρίξουμε μιά τέτοια υπόθεση: ας
κρατήσουμε λοιπόν τή ρητή του καταφρόνηση· χειρότερο προσδιορι
σμό δέν βρήκε γιά νά αποδώσει τόν βαρβαρισμό πού τόν ενόχλησε.
Λοιπόν, συνειδητή πιά καί κατηγορηματική αναφορά στά δημοτικά
τραγούδια.
Δυό χρόνια αργότερα, ό Γ. Κρομμύδης στην 'Ακολουθία τής
Διατριβής του θά παρουσιάσει, πάντα σφηνωμένους στό λεξικογρα
φικό του υλικό, κάποιους στίχους —παροιμιακούς, νομίζω: «Οί δέ
ημέτεροι χωρικοί, Αίολίζοντες, Πετεινός προπαροξυτόνως λέγου-
σιν, ώς καί έν τ φ παρ' αύτοίς ωδαρίω "Τής παπαδιάς ό πετεινός /
τό βράδ' έλάλει ό σπότεινος [προφανώς, τυπογραφικό λάθος αντί
σκοτεινός]", καθ' α καί τά Δόλια, αντί Δολία, ώς έν έτέρω ωδα
ρίω: "τό μαντύλι καί τήν έμπόλια/ γιά κρασί τά δίν' ή δόλια"» 1 3 .
10 Νεοφύτου Δούκα άπάντησις. Προς Άλέξανορον Βασιλείου, Βιέννη 1809,

80-81.
11. Έπιοτολαί 'Αλεξάνδρου Βασιλείου προς Νεόφυτον Δονχαν, Βιέννη 1809,
50 καί 51.
12 'Ανήκει στον Στέφανο Σαχλίκη· ό Κοραής θά πρέπει νά τήν είχε άπό τό
λεξικό τοϋ Ducange, λήμμα «πλανταν», στήλη 1177.
13. 'Ακολουθία τής οιατριβής Τ.Κ., Βιέννη 1811, 28.
Το 1814, στην εισαγωγή της Ρομέηκης γλόσας ό Βηλαράς

κάνει λόγο γιά τά «κηνά [=κοινά] τραγούδια» —έχοντας ωστόσο
κατά νοΰ τη μουσική— θέλοντας ν' αποδείξει δχι τήν υπεροχή τους,
δσο τήν υπεροχή τοΰ φυσικού αισθήματος ώς προς τήν τεχνική κα
τάρτιση 14 . Ό στόχος είναι βέβαια ή γλώσσα ή απλή, δμως έστω
καί έμμεσα έχουμε έ'ναν υπαινιγμό πού θά μπορούσε νά στηρίξει
κάποιες σκέψεις γιά τίς αρετές των δημοτικών τραγουδιών. Δέν
υπάρχει δμως τέτοιος προβληματισμός στή σκέψη τοΰ Βηλαρά- στό
μακρύ, καί περίπου σύγχρονο μέ τή Ρομέηκη γλόσα, γράμμα του γιά
τή γλώσσα καί τους λογιότατους, οπού σωριάζει τά επιχειρήματα
υπέρ της δημοτικής, τιμά τόν Έρωτόκριτο, τή Βοσκοπούλα, τήν
Έρωφίλη, τόν Χριστόπουλο, ή μόνη δμως αναφορά στά «κοινά τρα
γούδια» είναι γιά νά χρησιμοποιήσει σάν γλωσσικό παράδειγμα τό
γύρισμα «μαυροματούσα καί ξανθή»15.
Βρισκόμαστε πάντα στην περιφέρεια τού θέματος. Στην καρ
διά του θά μπούμε γιά πρώτη φορά μόλις στά 1816, μέ τήν αναδη
μοσίευση της βιβλιοκρισίας του Κοπιτάρ καί τό σχετικό σχόλιο τού
Λόγιου Έρμη, πού έχουμε επανειλημμένα αναφέρει.,'Εκεί ακούγε
ται γιά πρώτη φορά σέ γλώσσα ελληνική προτροπή γιά συλλογή
τών «εθνικών τραγουδιών τών Ελλήνων», καί μνημονεύεται ή
προσπάθεια τού Haxthausen καί τού Μανούση. Καταλήγει μάλιστα
τό σχόλιο τού Λόγιου Έρμη ώς έξης: «ΕΊ'θε νά φιλοτιμηθώσι καί
άλλοι λόγιοι Γραικοί, έν τή Ελλάδι ζώντες, άπό τό παράδειγμα
τοΰ έν Βιέννη διατρίβοντος [τοΰ Μανούση δηλαδή], τώρα δέ προς
καιρόν απόντος χρηστού νέου Γραικού, παρακινούμενοι, καί νά κά-
μωσι συλλογήν, όσον τό δυνατόν πλήρη τών τοιούτων τραγουδιών
καί νά τά έκδόσωσιν. Ίσως τούτο φανή εις τινας τών ημετέρων
λογίων γελοϊον, αλλ' εξ άγνωσίας βέβαια. Μεταξύ τών πολλών
καί πολυειδών συγγραμμάτων του φιλοσόφου, ιστορικού, ποιητοΰ,
τού πολυμαθούς καί περίφημου Γερμανού Έρδέρου (Herder) ευρίσκε
ται καί μία συλλογή τραγουδιών διαφόρων παλαιών καί νέων
εθνών: Stimmen der Völker in Liedern, έπιγραφομένη. Φιλόσοφος
άνήρ, φιλόσοφα φρονών, δέν έντράπη παντελώς συλλέγων τοιαύτα
τραγούδια, χαρακτηριστικά δχι μόνον της ποιήσεως, άλλα καί τών
14. Ή Ρομέηκη γλόσα, Κέρκυρα 1814, ε', πβ. 'Ιωάννου Βηλαρά, "Απαντα,
έπιμ.. Γ. Βαρβαρέτου, 'Αθήνα (1935), 236.
15. Βηλαρά, "Απαντα, ο.π., 303 καί 310.
φρονημάτων των εθνών, καί μεταφράζων έμμέτρως εις την γλώσ-

σαν του! Είθε ή ευχή του Γερμανού 'Ανακριτού [βιβλιοκριτού- τού
Κοπιτάρ δηλαδή] και ημών νά πληρωθή»16.
Ή μετάφραση της βιβλιοκρισίας καί τό σχετικό σχόλιο εμφα
νίζονται χωρίς υπογραφή. Εύλογο είναι λοιπόν νά θεωρήσουμε πώς
προέρχονται άπό τή σύνταξη τού περιοδικού- πράγμα πού δίνει στή
μαρτυρία περισσότερο κύρος. 'Αλλά ή σημασία της βρίσκεται,
ιδίως, στή σύνδεση της με τόν ευρωπαϊκό περίγυρο. Ή ανθολογία
του Herder, ή προσπάθεια τού Haxthausen, αυτές είναι οι αφορμές- ό
στόχος είναι νά εντοπισθεί τό «φρόνημα» τού έθνους, δηλαδή κά
ποιο στοιχείο παραμόνιμο, ένυπάρχον καί Οχι διαμορφωνόμενο
δπως πίστευε ό Κοραής.
Οι ζηλωτές τών κοραϊκών απόψεων βρίσκονταν λοιπόν εκτός
γραμμής. Δεν ήταν ή πρώτη τους φορά: στην αρχή τού ίδιου χρό
νου, σέ μετάφραση περί μουσικής άπό τά γερμανικά17, περιέχονταν
παρόμοιες απόψεις: «δύναται πολλάκις καί τό ηθικόν έκαστου άν
θρωπου καί ολοκλήρων εθνών, καθ' όσον μόνον eîvat αίσθητόν, νά
έκφρασθή διά μουσικής- και τφ δντι τα εθνικά άσματα, καί οι μ'
αυτά συνδεδεμένοι χοροί είναι αληθής παράστασις τών ηθών διότι
είναι εύθυμα ή σεμνά, ήσυχαστικά ή θυμικά, εμμελή ή έκμελή, ώς
είναι καί αυτών τών εθνών τά ήθη». Καί παρακάτω: «Τό Σκώτειον
τραγώδιον έ'χει πάντοτε προφανή διαφοράν τού Γαλλικού καί τά δύο
ταύτα πάλιν τού 'Ιταλικού ή τού Γερμανικού, καθώς εκαστον τρα-
γωδείται άπό τόν κοινόν δχλον»18. Φυσικά ό έλβετός συγγραφέας
δέν ήταν διόλου πληροφορημένος γιά τά νεοελληνικά πράγματα -
δέν κάνει πουθενά λόγο γιά τήν νεοελληνική μουσική, ένώ κάνει
γιά τήν τούρκικη, σημειώνοντας, χαρακτηριστικά, πώς αν καί εί
ναι άρρυθμη, αρέσει19: βρισκόμαστε εδώ μπροστά σ' έναν υποκειμε
νισμό, πού τόσο πολύ παραδέχονταν οι οπαδοί τών καινούριων
ιδεών. 'Αλλά ακόμα πιό ενδεικτική τών τάσεων τού συγγραφέα
είναι ή άποψη ότι «τό εθνικό λοιπόν τής μουσικής, σχεδόν καί τής
ποιητικής έχάθη» 20 , άποψη πού συσχετίζεται αμέσως μέ τίς κρί-
16. Έρμης ό Λόγιος, 1816, 401.

17. Άπό τό έργο τού J G Sultzer, συγγραφέα μιας σημαντικής Γενικής Θεω
ρίας τών Καλών Τεχνών (1771-1774) — έργου πού θεωρείται άπό τά πρώτα πού
στρέφονται προς τόν Ρομαντισμό.
18. Έρμης ό Λόγιος, 1816, 24 καί 43.
19. Ό.π., 46.
20. "Ο.π., 44.
σεις εκείνες μέ τίς όποιες ό Haxthausen συνόδεψε, όπως είδαμε, τη

μετάφραση των τριών ελληνικών τραγουδιών που δημοσίεψε, τό
1818: ή αίσθηση τών ρομαντικών ήταν πώς ή ισοπεδωτική τάση
του Διαφωτισμού είχε ήδη καταστρέψει τις τόσο ποθητές γι' αυ
τούς ιδιοτυπίες. "Ας προσθέσουμε πώς τό περί μουσικής άρθρο στον
Λόγιο Έρμη κλείνει μέ μιά βιβλιογραφία τής ελληνικής εκκλησια
στικής μουσικής, αντλημένη φυσικά αποκλειστικά άπό την έντυπη
παράδοση: δέν υπήρχαν τότε ακόμα περισσότερες δυνατότητες.
Μέ τό άρθρο λοιπόν αυτό, καθώς καί μέ τη βιβλιοκρισία του
Κοπιτάρ, οί εκδότες τοϋ Λόγιου Έρμη έμπαιναν σέ χώρους αντίθε
τους μέ εκείνους πού υποστήριζε τό στρατόπεδο τοϋ Κοραή. Προφα
νώς αθέλητα, προφανώς ασυνείδητα, καί πάντως όχι σέ αντιπαρά
θεση: οί αναφορές στον «φιλοσοφικό» νοϋ τοϋ Herder δέν αποτελού
σαν αιχμή προς τίς κορα'ικές απόψεις, τό εναντίον γράφονται γιά
νά πολεμήσουν τους «άντιφιλοσόφους», τόν Aouy.cn καί τους άλλους
ομοϊδεάτες του. Ό τόνος τής γλώσσας τους (ίσως... φανή γελοΐον,
άλλ' εξ άγνωσίας, κλπ.) αυτό φανερώνει. Ζώντας μέσα στη Βιέν
νη, μέσα στή γερμανική λογιοσύνη, οί εκδότες του Λόγιου Έρμη
έμεναν πιστοί στή θήρευση τών καινούριων φιλοσοφικών ιδεών ό
Herder ήταν ένας πρωτοπόρος21, τό ότι ή πρωτοπορία τής φιλοσο
φίας είχε πιά διασπαστεί σέ διαφωτιστές καί ρομαντικούς, ήταν
κάτι πού μάλλον δέν είχε περάσει στό γνωστικό τους πεδίο.
Έδώ ας θυμηθούμε πώς ό όρος «εθνικά τραγούδια» στηριζόταν
στή σημασία τού national, καί έτεινε έτσι περισσότερο προς τό ση
μερινό «λαϊκά». Κορμός τής nation ήταν οί δυνάμεις πού αντιτίθεν
ται στην παλιά διάκριση τής αριστοκρατίας άπό τή μιά καί τού
λαού άπό τήν άλλη· τό έ'θνος πρέπει νά ορίζεται άπό τό σύνολο του
σέ αντίθεση μέ τους προνομιούχους εκπρόσωπους τοϋ «παλιού καθε
στώτος»: τά «εθνικά» τραγούδια είναι απλώς εκείνα πού τραγου
δούν οί Έλληνες καί πού εκφράζουν τά «φρονήματα» τους — κι
αυτή ή έννοια χωρίς τή σημερινή της πολιτική σημασία, βέβαια.
21. Πβ. τή μελέτη τοϋ Κ . θ . Δημαρά « Ό J.G Heder καί ή παρουσία του
στην διαμόρφωση τού νεοελληνικού πνεύματος» στό Νεοελληνικός Διαφωτισμός,
'Αθήνα 3 1983, 283-299. Σημειώνω ακόμη πώς ό Ζ[ηνόβιος Πώπ], στά σχόλια
του περί τοϋ Herder που συνοδεύουν τή μετάφραση στον Λόγιο Έρμη ένος άρθρου
του γιά τή «Νέμεση» συναριθμεϊ ανάμεσα στά έργα τοϋ Γερμανού Xoyiou καί τό
«Ποιητικοί φωναί των λαών, περίεργον πόνημα, χαρακτηριστικόν τής ποιήσεως
όλων σχεδόν τών παλαιών καί νέων εθνών», Έρμης ό Λόγιος, 1816, 163-164.
Λίγες μέρες προτού δημοσιευτεί στον Λόγιο Έρμη ή βιβλιο

κρισία του Κοπιτάρ καί τό σχόλιο πού τη συνόδεψε, ό 'Αλέξανδρος
Βασιλείου, πού βρισκόταν σε στενή συνεργασία με τό περιοδικό,
έστειλε στον Κοραή μιά συλλογή με «εθνικά» τραγούδια- πρόκει
ται, όπως θά δούμε, γιά τη συλλογή τού Μανούση. «Τά Βοκοβαλι-
κά άσματα έκαμες καλά νά μέ τά στείλης- άλλ' ούδ' αυτά καιρόν
έλαβ' ακόμα ν' αναγνώσω. Τούτο μόνον έπαρατήρησα μ' εύχαρί-
στησιν, δτι δεν είναι όμοιοτέλευτα», του απαντούσε στίς 21 Νοεμ
βρίου 1816 ό Κοραής22. Ό προσδιορισμός «βοκοβαλικά» γίνεται
βέβαια σέ συνάρτηση μέ τή διαμάχη Βασιλείου-Δούκα- τό υφός
πάλι της απάντησης υποδηλώνει αναμφισβήτητα κάποιο ερώτημα
άπό μέρους τού αποστολέα, θ ά αδημονούσαν στή Βιέννη γιά τή
γνώμη τού Κοραή γύρω άπό τίς νεοτερικές τους πρωτοβουλίες· κά
ποιο σχόλιο —επιβεβαίωση ή απόρριψη— ήταν απαραίτητο. Άπό
τήν αλληλογραφία τού Κοραή δέν προκύπτει πότε περίπου είχε
στείλει τό αντίγραφο ό Βασιλείου- ή γνώση αυτής τής λεπτομέ
ρειας θά μας επέτρεπε, ενδεχομένως, τήν υπόθεση ότι ό κύκλος τής
Βιέννης περίμενε αυτήν τήν απάντηση προτού προχωρήσει στό σχό
λιο τού Λόγιου Έρμη. 'Αλλιώς γιατί νά σταλεί τότε μόνο τό αντί
γραφο πού ήταν, είδαμε, έτοιμο άπό τά μέσα τού 1815;
Καί έδώ ή μνήμη τού Μανούση δέν μας βοηθά. Ή νεκρολογία
τού Παπασλιώτη αναφέρει πώς «αντίγραφαν μέν εν παρέδωκε τ φ
περιέργω έκείνψ Γερμανφ, έτερον δέ έπεμψεν τφ 'Αδαμαντίω Κο
ραή». Είναι δύσκολο νά υποθέσουμε εδώ δύο αποστολές· προφανώς
ή φράση αυτή αντιστοιχεί στην αποστολή πού μόλις σημειώσαμε.
Τό βέβαιο είναι πώς ό Κοραής αδιαφόρησε, στην ουσία, χωρίς δμως
νά πετάξει τό αντίγραφο: θά δούμε πώς αυτό αποτέλεσε τόν πρώτο
πυρήνα τής συλλογής τοΰ Φοριέλ23.
Στον Λόγιο Έρμη τής 15ης Αυγούστου 1817, ό μεταφραστής
ενός «'Εγκωμίου στον Όμηρο διά στίχων» σημειώνει τά έξης στην
εισαγωγή του: «"Οθεν εγώ, φίλτατοι ομογενείς, έπιθυμών εκ βά
θους ψυχής Ί'να οί νεανίσκοι τής Ελλάδος, οι γνήσιοι θεράποντες
τών έλικωνιάδων μουσών, αί λαμπραί τού γένους ελπίδες, μηδόλως
άναγινώσκωσι τά άθλια εκείνα καί χαμερπή άσμάτια, τά σαφέστα-
22. Αλληλογραφία, 'ό.π., Γ", 524.

23. Γι' αυτά θά γίνει ειδικός λόγος παρακάτω. Σημειώνω ωστόσο πώς ό
Άντ. Χατζής στή μελέτη του γιά τόν Μανούση, δ.π., τό είχε ήδη επισημάνει.
U2 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΓΝΟΛΙΚΗ ΕΙΚΟΛΙΑ
τα τεκμήρια της κοινής ημών δυστυχίας, μετέφρασα» κλπ. Καί

παίρνοντας πάλι αφορμή άπό τό κείμενο του, σχολιάζει: «Άκούετε
ώ στιχουργοί της Κωνσταντινουπόλεως, άκούετε; Ζηλώσατε λοι
πόν τήν σοφίαν των τοιούτων ποιητών, καθώς ό Τάσσος, ό Μίλτων,
ό Πώπης, ό Κορνήλιος, ό Ρακίνης καί τόσοι άλλοι ποιηταί της
σοφής Ευρώπης, απορρίψατε γενναίως τάς ολέθριους προλήψεις,
πώς τολμάτε στιχουργείν τοιουτοτρόπως;
Δάκρυα πάντα τά μάτια μ' τά κατώρθωσες νά κλέν,
καί τά χείλη νά φωνάξουν, πάντοτε τό αχ νά λέν,
φεΰ της άπειροκαλλίας!»24.
Καί τά λοιπά. Ό Σωφρόνιος 'Αθηναίος πού υπογράφει τό χω
ρίο αυτό, ό Κωνσταντίνος Νικολόπουλος δηλαδή, δεν είναι, βέ
βαια, φερέφωνο του Κοραή — τό επεδίωκε όμως. Καί παλιότερα,
στά 1807, σε ιδιωτικό του γράμμα προς τόν Κοραή είχε αναφερθεί
μέ αποστροφή στους «σημερινούς αθλίους ποιητάς της Κωνσταντι
νουπόλεως» καί διαπίστωνε μέ δυσαρέσκεια τήν αποδοχή τών έρ
γων τους άπό «τόν χυδαίον οχλον»25. Ό λόγος βέβαια δέν είναι γιά
δημοτικά τραγούδια, καί ή κύρια ενόχληση τοΰ Νικολόπουλου —καί
του Κοραή— προέρχεται άπό τίς τούρκικες καί τίς ιταλικές λέξεις
πού γεμίζουν τους λαϊκούς στίχους τής Πόλης καί τής Σμύρνης·
στό δικό του οπτικό πεδίο δημοτικά τραγούδια δέν υπάρχουν δμως,
δπως είδαμε, οί διακρίσεις ανάμεσα στή δημοτική καί τή «φανα
ριώτικη» ή τήν «αστική» ποίηση δέν ήταν τόσο αισθητές, ώστε
εύκολα μπορούσαν νά δημιουργηθούν συγχύσεις. "Ας προσθέσουμε
πώς τά υποδείγματα πού προτείνει ό Νικολόπουλος τόν φέρνουν,
έστω καί ασυνείδητα, στο στρατόπεδο τών κλασικιστών ή ρομαν
τική διαμάχη είχε ξεσπάσει πιά στό Παρίσι.
Τόν ΐδιο χρόνο, αλλά μάλλον κάπως αργότερα, κυκλοφορούν
τά Γραμματικών ήτοι εγκυκλίων παιδευμάτων βιβλία Δ ' τού Κων
σταντίνου Οικονόμου, τυπωμένα στή Βιέννη 26 . 'Εκεί ό Οικονόμος,
άφοΰ κάνει κάποιο λόγο γιά τή νέα ελληνική φιλολογία, προσθέτει:
«Διισχυρίζομαι δέ μόνον προς τους αλλοφύλους εχθρούς τής Έλλά-
24. Έρμης ό Λόγιος, 1817, 399-401.

25. 'Αλληλογραφία, ό.π., Β , 370.
26. Ό συνάδελφος κ. Έμμ. Ν. Φραγκίσκος είχε τήν καλοσύνη νά μέ πλη
ροφορήσει πώς όλες οϊ μνείες στον περιοδικό τύπο τής εποχής γιά τό βιβλίο είναι
τού 1818 καί ύστερα, θ ά κυκλοφόρησε λοιπόν τέλος τοΰ 1817.
δος, οτι καί αυτά τά δημώδη καί κοινά τραγωδία τοΰ έθνους μας,
καί ελεγεία, καί πολεμιστήρια, καί ερωτικά μαρτυρούσι καί την
σήμερον την εύφυΐαν των απογόνων τοΰ Καλλιμάχου, τοΰ 'Αλκαίου
καί τοΰ Ανακρέοντος»27.
Μολονότι δεν έσπούδασε στην Ευρώπη, ό Κωνσταντίνος Οικο
νόμος ήξερε καλά τά της λογοτεχνίας· δεν τοΰ έλειπε καί μιά
ποιητική ευαισθησία — είναι ό μόνος λόγιος άπό δσους αναφέραμε ή
θά αναφέρουμε πού άφησε κάποιο φιλολογικό έργο μέ πνοή, που
επέζησε της αισθητικής της εποχής του· εννοώ τή μετάφραση τοΰ
Φιλάργυρου. Ξέρουμε μάλιστα πώς στό σχολείο τής Σμύρνης
ασκούσε τους μαθητές του στον δεκαπεντασύλλαβο28. Καί στό χω
ρίο πού μνημονέψαμε αξίζει νά επισημανθεί ή διορατικότητα του·
πρώτος διαβλέπει «εθνικά» οφέλη στό δημοτικό τραγούδι. Ωστόσο
ας προσέξουμε τόν τόνο τής έκφρασης «καί αυτά τά δημώδη»: στή
λόγια ποίηση εναποθέτει τις ελπίδες του ό Οικονόμος. 'Αλλά τό
άνοιγμα καινούριας φλέβας είναι σημαντικό βήμα- κάνοντας, σέ
άλλο σημείο, λόγο γιά τήν προομηρική ποίηση, σημειώνει: «τά
εθνικά τραγωδία έγίνοντο στοματική τών ιστορικών συμβεβηκότων
παράδοσις, ήτις υπήρξε αρχική διδάσκαλος τής πρώτης ηλικίας
τών πολιτικών κοινωνιών»29. Σάν μιά ανάγνωση τών απόψεων πού
ήρθαν στην επιφάνεια μέ τόν Herder καί τόν Wolf, αλλά άπό τήν
πλευρά τοΰ Διαφωτισμού ανάγνωση· πουθενά δεν θεωρείται αυτή ή
«πρώτη ηλικία» ως πηγή τής αρχικής αλήθειας.
Πρίν αφήσουμε τόν Κωνσταντίνο Οικονόμο, πού καί αργότερα,
μετά τήν έκδοση τής συλλογής τοΰ Φοριέλ, τόν απασχόλησαν πα
ρόμοια θέματα, ας σημειώσουμε πώς, πάντα στό ϊδιο αυτό βιβλίο,
έπρότεινε γνώμες καί γιά τή ρίμα καί γιά τόν στίχο: δέν στάθηκε
βέβαια ό μόνος εκείνα τά χρόνια, ήταν δμως άπό τους λιγοστούς
πού ενδιαφέρθηκαν γιά τόν δεκαπεντασύλλαβο καί τήν προέλευση
του. Κάνοντας λόγο γιά τήν αποβολή τοΰ μετρικού στίχου, προσθέ-
27. Κων. Οικονόμος, Γραμματικών κλπ., Βιέννη 1817, κθ'.

28. Σύμφωνα μέ τή μαρτυρία τοΰ γιου του Σοφοκλή, βλ. Κων. Οικονόμου,
Τά σωζόμενα φιλολογικά συγγράμματα, 'Αθήνα 1871, σ. ι'. Πβ. καί τίς μεταφρά
σεις τοΰ Κ. Οικονόμου άπό τόν Πλούταρχο σε ζευγαρωτούς δεκαπεντασύλλαβους,
Τά σωζόμενα, ο.π., 102, 103, 104, 108, 109, 114, 115, 117, 119, 121, 126,
127, 132, 133, 148, 157, 158, 165. Γιά τίς ποιητικές του επιδόσεις βλ. Δημ.
Σ. Μπαλάνος, Άνέκόοτοι Ιπιστολαί Κ. Οικονόμου τον έξ Οικονόμων, 'Αθήνα 1936,
12-13.
29. Κων. Οικονόμος, Γραμματικών κλπ., ό.π., σ. ιδ'.
τει: «Οι ημέτεροι "Ελληνες [...] έκράτησαν εις την στιχουργίαν

των μόνον τόν ρυθμόν καί την σύγκρουσιν των φωνηέντων. 'Από τά
τροχαϊκά φέρ' ειπείν του Αισχύλου εκείνα " ώ βαθυζώνων "Ανασσα,
Περσίδων υπέρτατη / Μήτερ ή Ξέρξου γεραιά, χαίρε Δαρείου γϋ-
ναι!" (Περσ. στ. 155) έμόρφωσαν τους όρχηματικούς δεκαπεντα
σύλλαβους στίχους, τους οποίους ονόμασαν πολιτικούς καί δημοτι
κούς (Εύσταθ. Ί λ . Α' II)» 3 0 . Ή ερμηνευτική αύτη απόπειρα δεν
έμεινε, δπως Θά δούμε, αναπάντητη.
Δέν στάθηκε ή μόνη: οί ανταπαντήσεις, οι διαμάχες ήταν
φαινόμενο συχνό εκείνα τά χρονιά· τεκμήριο ζωτικότητας βέβαια.
'Αργά στό 1817, στίς 15 Δεκεμβρίου, ό Νικόλαος Σκούφος στέλνει
άπό τό Μόναχο στον Φιλολογικό Τηλέγραφο μιά επιστολή σχετικά
μέ τά θέματα της ομοιοκαταληξίας, καί απαντητική στά δσα είχε
γράψει ό Νικολόπουλος στον Λόγιο Έρμη. Δέν φιλονικοϋσαν γιά
πρώτη φορά οί δύο λόγιοι 31, έδώ παίρνοντας αφορμή άπό τά «άθλια
καί χαμερπή άσμάτια», ό Σκούφος προσθέτει: «Αϊ! τίς ήθελε πι-
στεύσει, οτι τά άθλια ταύτα καί χαμερπή φσμάτια κρίνονται τήν
σήμερον ώς τά άξιολογώτερα όλων σχεδόν των πεφωτισμένων
εθνών της Ευρώπης; Καί δμως, ουδέν βεβαιότερον. Τοιαύτη είναι ή
κρίσις τού περιφημότερου των ζώντων Ποιητών της Ευρώπης, καί
τού κλέους τού Γερμανικού Παρνασσού, κυρίου Γέτε (Goethe). Ό
περίφημος αυτός ποιητής άναγινώσκων τήν συλλογήν των σημερι
νών τού Ελληνικού λαού άσματίων, γενομένην ύπό του Βαρώνου
Άξτχάουζεν, καί έπιγραφομένην Sammlung Neugriechischer Volks
lieder von Baron von, Haxthausen, εκφώνησε προς τόν φιλέλληνα
κύριον θήρσιον, πρόν ον χρεωστώ καί έγώ τό άνέκδοτον τούτον, ότι
κατ' αυτόν τά φιμάτια ταύτα είναι τό εύφυέστερον μίγμα των ελε
γείων, λυρικής ποιήσεως καί εποποιίας. 'Αρκεί ή μαρτυρία του πε-
ρικλεούς τούτου ανδρός προς δόξαν τού ελληνικού πνεύματος, καί οί
ταλανίζοντες τά σαφέστατα τεκμήρια της κοινής ημών δυστυχίας,
κάλλιον δέν ήτο νά ταλανίζουσι τήν άπεφοκαλλίαν των;»
Τό γράμμα τό δημοσίεψε στίς 28 'Ιανουαρίου 1818 ό Φιλολο
γικός Τηλέγραφος32. Οί απόψεις τοΰ Γκαίτε, ή ύπαρξη της συλλο
γής τού Haxthausen γίνονταν έτσι γνωστά στό ελληνικό κοινό-
30. "Ο.π., 148, ύποσ.

31. Βλ. ΦΛολογιχός Τηλέγραφος, 1817, 8-12.
32. Μέ τόν τίτλο: «"Αρθρον Κ. Σκούφου». «Κ», προφανώς, αντί γιά «Κύ
ριος». Γιά τη φιλολογική δραστηριότητα τού Ν. Σχούφου εκείνα τά χρόνια, βλ.
ωστόσο ό Σκούφος, φαίνεται καί ό ίδιος απορημένος άπό την κρίση

πού μεταφέρει: άλλωστε, έναν χρόνο νωρίτερα, μεταφράζοντας τό
έργο του F. Schoell γιά την αρχαία ελληνική φιλολογία δέν είχε
σχολιάσει διόλου έ'να χωρίο γιά τά «τραγούδια τοΰ λαού», τά αρ
χαία βέβαια, ένώ σε άλλα σημεία της μετάφρασης του συχνά
πρόσθετε ή έπισημείωνε κάποιες απόψεις του 33 . Ό προβληματισμός
γιά τά δημοτικά τραγούδια δέν υπήρχε στή δική του σκέψη· απλώς
μετέφερε τή γνώμη των ξένων άπό εθνική υπερηφάνεια.
Γιά οποίον ζει πάντως στό γερμανικό κλίμα, αύτοΰ τοΰ είδους
τά ερεθίσματα, οι δάνειες σκέψεις, υπάρχουν, ή μεταφορά τους, ή
μετακένωση τοΰ Κοραή, λειτουργεί, καί φυσικά σέ βαθμό μεγαλύ
τερο άπό δσον αποτυπώνεται στον έντυπο λόγο — άς σημειώσω,
άλλωστε, γιά άλλη μιά φορά, πόσο πιθανό είναι νά μου έχουν
διαφύγει πολλές, ίσως καί σημαντικές μνείες. Σ' αυτά τά χρόνια
1817-1818, παρατηρούμε οπωσδήποτε κάποιο πύκνωμα των ιχνών
πού άφησε ό νεοτερικός προβληματισμός τών ευρωπαίων στην ελ
ληνική λογιοσύνη.
Έτσι καί πάλι στον Λόγιο Έρμη, του 1818, ό Στέφανος Κα-
νέλος σέ «επιστολή» του σχετική μέ τήν ομοιοκαταληξία, απαντη
τική εκείνης του Σκούφου, συμπεραίνει δτι «δέν είναι άχαμνόν νά
δοκιμάσωμεν» νά γράψουμε άνομοιοκατάληκτα ποιήματα, «άφοΰ
ευρίσκεται καί ε'ις πολλά εθνικά μας τραγούδια», ένώ ό υπερασπι
στής, της ομοιοκαταληξίας στον Φιλολογικό Τηλέγραφο, ό Νικό
λαος Σκούφος δηλαδή, «τίποτε δέν αναφέρει διά τά τόσα εθνικά
μας άνομοιοκατάληκτα τραγούδια, δ,τι λογής είναι καί σχεδόν
δλα, όσα έσύναξεν ό Haxthausen»34.
τίς μνείες στον Λόγιο 'Ερμή (Έμμ. Ν. Φραγκίσκος, Τά ελληνικά προεπαναστατικά

περιοδικά, δ.π., στό λήμμα)· καί Ν. Camariano, «Ένας έγκριτος φιλικός τοΰ Βου
κουρεστίου, Νικόλαος Σκούφος», Βαλκανική Βιβλιογραφία, τχ. 2 (1974, παράρτη
μα) 263-281 ή δραστηριότητα στή Γερμανία στίς σ. 266-267. Στό Μόναχο
τυπώνει τό 1818 τή μετάφραση τοϋ Χειρογράφου ίκ της Άγιας 'Ελένης Γιά τίς
σχέσεις του μέ τόν Thiersch βλ. δύο γράμματα τοΰ "Ανθιμου Γαζή προς τόν
Thiersch, τοϋ 1815, Π.Κ. Ένεπεκίδης, Κοραής-Κούμας-Κάλβος, 'Αθήνα 1967,
111-112.
33. Συνοπτική Ιστορία της 'Ελληνικής φιλολογίας, μεταφρασθεΐσα υπό Σκούφου,
Βιέννη 1816, 39.
34. 'Ερμής ό Λόγιος, 1818, 639. Τό άρθρο υπογράφεται μέ ένα απλό Κ. Ή
απόδοση στον Κανέλο άπό τόν Έ μ μ . Ν. Φραγκίσκο, Τά 'Ελληνικά κλπ., ο.π.,
257. Παλαιότερα είχε αποδοθεί στον Κ. Κοκκινάκη.
"Ομως παρά τις αναφορές, ή μόνη συλλογή μένει εκείνη τοϋ

Haxthausen. Ό πρώτος πού διαννοείται, μέσα στό νεοελληνικό κύ
κλωμα, νά αυτονομηθεί καί νά προχωρήσει σέ δική του συλλογή
καί έκδοση είναι, δσο ξέρω, ό Κωνσταντίνος Άσώπιος: βέβαια κι
αύτουνού οί σκέψεις Ιδιωτικές θά μείνουν — είμαστε δμως σέ μιά
κοινωνία πού τό 'ιδιωτικό δεν είχε διαφοροποιηθεί καί τόσο άπό τό
δημόσιο.
Δημόσια ό Κων. Άσώπιος μίλησε μόνο γιά τή γλωσσική αξία
των τραγουδιών. Στον πρόλογο του Μαθήματα της Γραικικής γλώσ
σης όιά τό Σχολεΐον των έν Τεργέστη κατοικημένων Γραικών, Βενε
τία 1818, πρόλογο πού τόν συντάσσει τόν Νοέμβριο τοΰ 1817, ση
μειώνει δτι πολλές άπό τίς λέξεις πού εμπεριέχονται στό βιβλίο
«έπιβεβαιούνται μέ μαρτυρίας παροιμιών, τραγωδιών ηρωικών καί
δημοτικών της σημερινής Ελλάδος». Ό λόγος πού επιδίωξε νά τίς
συμπεριλάβει, εξηγείται πάλι στό προοίμιο: οί νεαροί "Ελληνες
πρέπει νά μάθουν τήν απλή, τή «γραικική» γλώσσα' αυτή πρέπει
νά είναι ή βάση. Καί αυτό μπορεί νά διευκολυνθεί, άμα «είχαμεν
συγγράμματα άπό χείρα μαστωρικήν γραμμένα, περιέχοντα εις μύ
θους, παραμύθια, ανέκδοτα καί τοιαύτα τερπνά διηγήματα, τάς
άνθηροτέρας λέξεις καί τήν δόκιμον φρασεολογίαν τοϋ όχλου, όποια
εχουσιν οί ζηλωταί της ιδίας αυτών γλώσσης Τυρρηνοί. Δύο καλά
ήθελον προκύψει έκ τούτου· τό μέν ότι ήθελεν εύκολυνθή, διά τους
νέους μάλιστα τών εις τήν Εύρώπην παρεπιδημούντων Γραικών,
της γλώσσης ή μάθησις· τό δέ άλλο ότι γραφόμενα τά τοιαύτα άπό
διαφόρων μερών της Ελλάδος ανθρώπους, ήθελαν αναδείξει τους
κεκρυμμένους μέχρι τοϋδε θησαυρούς της γλώσσης ημών, και μέ
τήν πρόοδον έπειτα τοϋ καιρού, καί εις τήν γλώσσαν μας ήθέλαμε
αποκτήσει κλασικά συγγράμματα- ετι δέ καί διά τήν έλληνικήν
παιδείαν ήθελεν άνοιχθή άλλη νέα οδός, ή μόνη ευθεία καί αληθής,
ως τό έσυμβούλευσαν οί μετά συνέσεως τά καλά καί χρηστά φρο-
νοΰντες»35.
Καί πρώτα πρώτα ας προσέξουμε καί πάλι τόν τόνο: ή τόσο
:ντονη χρήση τοϋ μέλλοντος χρόνου δείχνει, βέβαια, τήν πίστη τού
Ασώπιου στά όσα πρεσβεύει, δείχνει όμως αρκετά έ'κδηλα πώς όλα
ι:τούτα αποτελούν προοπτική ενατένιση, όχι πραγματικότητες.
'Αλλά πάνω άπό τόν τόνο προβάλλει ή «άλλη νέα οδός, ή μόνη
35. Σ. ια' και σ'-ζ', αντίστοιχα.

ευθεία καί αληθής». Κοντά στη γραμμή τού Κοραή —σ' αυτόν,
φαντάζομαι, αναφέρεται κι ò υπαινιγμός— ανανεωμένη τώρα μέ τό
«τυρρηνικό» παράδειγμα, τήν ιταλική γλωσσική αναγέννηση: μέσα
σ' αυτή τή λογική χωράει «ή δόκιμος φρασεολογία τοϋ όχλου», που
σίγουρα δέν έβρισκε θέση στον κλασικοθρεμμένο κοραϊσμό. 'Ακόμα
πάντως ό τελικός στόχος παραμένουν τά μελλοντικά «κλασικά
συγγράμματα» κι ας πρόκειται νά συμβάλει σ' αυτά, έμμεσα, ό
όχλος. "Ας σχολιάσουμε κάτι τελευταίο- τά τραγούδια ονομάζονται
«δημώδη» καί «ήρωϊκά» όχι εθνικά, άπό τόν Άσώπιο, όπως καί
άπό τόν Οικονόμο. "Αν καί έχει αρχίσει νά γίνεται συνειδητή ή
διάσπαση τοϋ ενιαίου πολιτισμικού χώρου, είμαστε ωστόσο μακριά
ακόμα άπό τή σύλληψη μιας διφυούς παράδοσης.
Λίγους μήνες αργότερα, στίς 14 Μαρτίου 1818, ό Άσώπιος
έγραφε στον Γεώργιο Μαρίνογλου: «'Εσχάτως έτόλμησα νά εκδώ
σω τόν πρώτον τόμον των Μαθημάτων της Γραικικής Γλώσσης διά
τό σχολεϊον των έν Τεργέστη κατοικημένων Γραικών καί όταν ευρω
εύκαιρίαν θέλω σέ στείλει. "Ισως άπό συγκαταβατικήν κρίσιν περί
τού πρώτου παρακινηθώ νά εκδώσω καί τόν δεύτερον. Διά τούτο
φρόντισε νά μέ στείλης τά σημερινά τραγφδια της 'Ελλάδος, τάς
τοπικάς λέξεις καί φράσεις, διά νά συνεκδώσω τά άξιολογώτε-
ρα» 36 . Τή σύλληψη του λοιπόν ό Άσώπιος θά τήν πραγματοποιού
σε, μερικά έστω, καί μόνος του- παραπέρα θά ιδούμε κάποιες ακόμα
χαρακτηριστικές τάσεις αυτής της απόπειρας, καθώς καί τή σύνδε
ση τών απόψεων του μέ τήν ευρωπαϊκή λογιοσύνη.
Μέσα στά 1818 κυκλοφορεί ή πρώτη έντυπη νεοελληνική αν
θολογία, Διάφορα ηθικά καί αστεία στιχουργήματα εκδοθέντα υπό
Ζήση Δαούτη, Βιέννη. 'Ανάμεσα στά ποικίλα περιεχόμενα της 3 7
συναντάμε καί αρκετά δημοτικά δίστιχα· είναι τά πρώτα πού ξέ
ρουμε σέ έργο τυπωμένο άπό Έλληνα: ωστόσο δέν νομίζω πώς
πρέπει νά προσδώσουμε ιδιαίτερη σημασία στό φαινόμενο. "Αν καί
ή προσωπικότητα τού Δαούτη παραμένει αρκετά άχνη, καί ό σύντο
μος πρόλογος δέν μάς φωτίζει, ή όλη δομή τού έργου δείχνει πε-
36. Ευάγγελος Μπόγκας, «Λογίων Ηπειρωτών ιστορικά τίνα ενθυμήμα

τα», Α.Ι.Ε.Ε, 12 (1957-58) 194.
37. Πβ. "Αντεια Φραντζή, «Δύο άταύτιστα έργα στην 'Ανθολογία τοΟ Ζήση
Δαούτη», Ό 'Ερανιστής, 15 (1979) 261-264, καί τής ΐδιας, Naissance d' une
anthologie neohellênique. V Anthologie de Zissis Daoutis, Παρίσι 1982 (διδακτ. διατρ.
δακτυλόγραφη).
ρισσότερο μιά γενναία ανθολόγηση, πού περιλαμβάνει καί δημοτικά

δίστιχα, παρά μιά θελημένη προσπάθεια συνύπαρξης: ό Δαούτης
φαίνεται σάν νά μην έχει συνειδητοποιήσει τη διάσπαση της πολι
τισμικής παράδοσης, σάν ή δημοσίευση των δημοτικών δίστιχων νά
μήν αποσκοπεί σε κάποιο συγκεκριμένο στόχο.
Στην Ίδια λογική θά έβαζα καί τή χρήση ενός δίστιχου σέ
ιδιωτικό γράμμα του Χριστόδουλου Κονομάτη προς τόν 'Ιωάννη
Οικονόμο, τόν Λαρισσαίο. Τελειώνοντας κάποιο γράμμα του, οπωσ
δήποτε ποϊ-ύλοΎΟ, προσθέτει, γιά χάρη:
«Τόσα εϊπαμέν καί σώνει:

κι ας λαλήσγι κι' αλλ' αηδόνι».
Στην απάντηση του ό 'Ιωάννης Οικονόμος παραλλάσσει μέ τή σει
ρά του κάπως τό δίστιχο: «Τόσα είπα 'γώ καί σώνει κι ας λαλήσει
πλιό τ ' αηδόνι». "Οτι οί αναφορές αυτές γίνονται μέσα σέ ενα
πνεύμα αναζήτησης του δημοτικού λόγου, ναί, Οχι όμως καί του
συνειδητού εμπλουτισμού του άπό δημοτικά τραγούδια, φαίνεται
καθαρά άπό τό επόμενο γράμμα τού Κονομάτη: «Τόν δέ κοινόν στί-
χον οπού σ' είχα γράψει, καί πάλιν μ' αντέγραψες κατά τό τέλος
τού γράμματος, βλέποντας τον διορθωμένον άπό τήν λογιότητά σου
ομολόγησα τό σφάλμα μου, δέν τό έγνώριζα τότε, μόν' εκατάλαβα
t <ι ιι ι ι ι 38 Α ' / ( ? /Λ
σωστά οτι έτσι πρέπει να γραφηται» . Λοιπόν και οι ασυνειόητες

—αν σωστά τίς εννοώ— μνείες, πυκνώνουν οπωσδήποτε.
Πάντα μέσα σ' αυτό τό πνεύμα εντάσσονται καί ορισμένα δί
στιχα σχετικά μέ τήν ελληνική πανίδα πού είχε συγκεντρώσει πα
λαιότερα ό Sibthorp- δημοσιεύοντας δείγματα άπό τίς μελέτες του
αυτές, ό Φιλολογικός Τηλέγραφος, τό 1819, περιλαμβάνει καί τά
δίστιχα 39 . Πρόκειται γιά μιά συναγωγή πού οφείλεται στην έρευνα
μιας φυτολογίας πού ανοίγεται καί στην εθνογραφία — μέ τό θέμα
μας συνδέεται έ'μμεσα μονάχα.
Ή φιλολογία γύρω άπό τά προβλήματα της ποιητικής είχε
εκείνη τήν εποχή φουντώσει: στά 1819 τυπώνεται στή Βιέννη ή
Καλλιόπη παλινοστοΰσα η περί ποιητικής μεθόδου τού κοζανίτη Χα-
ρίσιου Μεγδάνη. Καί ό Μεγδάνης πλαγίως πλησιάζει τά θέματα
38. 'Ιωάννου Οικονόμου Ααρισσαίου, Έπιατολαί οιαφόρων, έπιμ.. Γιάννης
'Αντωνιάδης καί Μ.Μ. Παπα'ιωάννου, 'Αθήνα 1964, 335, 338, 340.
39. «Φυτά της Ελλάδος έκ των χαρτιών τοΰ Σιπθορπίου», Φιλολογικός Τη
λέγραφος, 1819, 53, 54, 71, 76.
πού μας απασχολούν κάποια στιγμή, ανάμεσα σε άλλου είδους

τραγούδια, μνημονεύει καί τά «Τραγωδακια» με τα όποια «οι τα-
λαιπωρούμενοι καί όδοιποροΰντες άλησμονοΰσι τους Κόπους», τά
«Μοιρολόγια» με τά όποια «οι λυπούμενοι έλαφρύνουσι την θλίψιν
των καί παρηγοροϋσι τό Πάθος των», ή πάλι: «την σήμερον όμως ή
Χρήσις των Επικήδειων 'Ελεγείων δεν σώζεται ει μή μόνον εις
τά Μοιρολόγια των Γυναικών». Κάποια στιγμή, μιλώντας γιά τή
μουσική, αναφέρει «τά καθ' ημάς Τραγωδία λεγόμενα»· τέλος,
εκεί πού ό λόγος είναι γιά τά αρχαία «Σκολιά Μέλη», προσθέτει:
«Οί καθ' ημάς ποιηταί τά Σκολιά τά έχουν παντελώς ήμελημένα,
καί ό Χαρακτήρ των μόνον εις τά καλούμενα Τραγφδια των Δημο
τικών καί Χωρικών 'Ανθρώπων διασώζεται· αυτοί καταγίνονται νά
κάμωσι Σκολιά κατά τήν Κατάστασίν των εις τινας διαφέροντας
άπό τόν Κύκλον των καί φημιζομένους διά τίνα Κατορθώματα ή
Παθήματα των, καί εις ταύτα κυρίως ήδυνονται». Συνεχίζει υστέ
ρα καταφερόμενος εναντίον των ερωτικών ποιημάτων πού προτι-
μουν οι «πολιτικωτεροι και περιεργοτεροι» , οι άνθρωποι των πό
λεων δηλαδή: εύκολα συμπεραίνομε ότι εδώ συμπλέει με τήν αντί
θεση τοϋ Γεώργιου Σακελλάριου προς τόν Χριστόπουλο — εκτός άπό
συντοπίτες, ήταν άλλωστε καί συμπέθεροι. Παράλληλα, ας ση
μειώσουμε πώς ό Μεγδάνης είναι άπό τους πρώτους πού αναφέρεται
—καί στην Καλλιόπη παλινοστοϋσα καί σέ άλλα έργα του— σε έθι
μα, δίχως οΰτε νά τά επαινεί, οίίτε νά τά κατακρίνει ως δεισιδαι
μονία, όπως συνήθως έκαναν οί συγγραφείς τού Διαφωτισμού.
'Ωστόσο αυτές οί αναφορές διόλου δέν σημαίνουν πώς λοξοδρομεί
άπό τους στόχους τού Διαφωτισμού- «ό θεμελιώδης σκοπός της
Ποιήσεως είναι νά δίδει ε'ις τους 'Ανθρώπους Διδασκαλίας τών Κα
θηκόντων καί Επωφελών της Ζωής», δηλώνει στην Καλλιόπη
του 41 .
Τήν ίδια χρονιά, πάντα στή Βιέννη, εκδίδονται τά 'Ηπειρωτι
κά, ήτοι 'Ιστορία καί Γεωγραφία της 'Ηπείρου παλαιά τε καί νέα τού
'Αθανάσιου Σταγειρίτη. Στό σημείο όπου περιγράφεται ή Χαλκιδι
κή —καί όπου οί πληροφορίες είναι άπό πρώτο χέρι, μιά καί άποτε-
40. Καλλιόπη παλινοστοϋσα, Βιέννη 1819, 231, 223, 239, καί 281.
41. "Ο.π., 124. Οι αναφορές τοϋ Μεγδάνη σέ έθιμα, γίνονται καί στό έργο
του Έλληνιχόν Πάνθεον, Πέστη 1812· δέν τό εχω δει, καί στηρίζομαι στή βιογρα
φία τοϋ Μιχ. Καλινδέρη, Χαρίσιος Α. Μεγοάνης, 'Αθήνα 1971, 68-70. Γιά τή
συγγένεια του μέ τόν Σακελλάριο, δ.π , 37.
150 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΪΝΟΛΓΚΗ ΕΓΚΟΝΑ
λεί την πατρίδα του συγγραφέα— ό Σταγειρίτης επιχειρηματολογεί

γιά την ελληνικότητα της περιοχής, την οποία θεωρεί αναμφίβο
λη, παρά τά βουλγαρικά τοπωνύμια, παρά τά κάποια ονόματα καί
παρά τό ότι «σώζονται καί τίνες λέξεις καί τραγούδια εις γλώσσαν
Έλληνικήν περιέχοντα ονόματα Βουλγάρων». Καί σέ άλλο σημείο
γιά την Χειμάρα καί τους κατοίκους της: «Οι Χειμαραίοι ενθυμούν
ται ετι τόν Γεώργιον Καστριώτην, καί τραγουδούσι συνεχώς μέ
πολύν ένθουσιασμόν τους αγώνας καί τόν ήρωϊσμόν αύτοΰ»42.
Αυτά στη Βιέννη. Στην Κωνσταντινούπολη εκείνη τη χρονιά
τό πατριαρχικό τυπογραφείο τυπώνει, σέ μέγα σχήμα, τά τέσσερα
πρώτα γράμματα ενός ελληνικού λεξικού, τής Κιβωτού, όπως ονο
μάστηκε· εγχείρημα μεγάλης, οπωσδήποτε, πνοής. Στό λήμμα
«4σμα» ή ερμηνεία είναι: «"Υμνος, ωδή κοιν. <τραβούδι> καί μέ
λος ωδής είτουν μελωδία· ή τό κοιν. τραβούδισμα». Τά ίδια καί στό
λήμμα «άσμάτιον»: «τό κοιν. <τραβουδάκι>», ένώ στό λήμμα
«ΰίδω» κοντά στίς άλλες ερμηνείες προστίθεται καί: «δι' φδής λέ
γεται τούτο <μέ ρημάδα>». Λήμμα «δημοτικός»: εδώ πλάι στίς
άλλες σημασίες έχουμε καί «Δημοτικοί στίχοι- οι Πολιτικοί· ο? έκ
πεντεκαίδεκα συλλαβών συνίστανται» καί υστέρα άπό τά παραδείγ
ματα: «Τοιούτοι καί τών παρ' ήμίν πολλοί στίχων, ους Κοινούς
λέγομεν καί Καπηλικούς» 43 .
Τόν Σεπτέμβριο του 1819 ό Κωνσταντίνος Άσώπιος, πού βρί
σκεται τώρα φοιτητής στό Γκαίτινγκεν, δημοσιεύει στον Λόγιο
Έρμη μιά έπιστολιμαία διατριβή, την οποία απευθύνει στον φίλο
του Χριστόφορο Φιλητά, σχετική μέ ζητήματα ομηρικά. 'Αρέσκε
ται στίς συχνές παρεκβολές· μάς ενδιαφέρει μία, γιά τή σημασία
«πόθος» πού μπορεί νά πάρει ή λέξη «πόνος»: «Παραδείγματα εχο-
μεν άπειρα καί εις τάς κοινας φράσεις καί εις τά δημώδη τραγφ-
δια, τών οποίων τήν έ'κδοσιν, προσαρμοζομένην εις τήν Έλληνικήν
γλώσσαν έκρινες καί έκρινα πάντοτε έπωφελεστάτην, άλλα περί
αυτών ας πράττωσιν εί τι πράττωσι άλλοι, επειδή τής ώρας τά
42. *ΑΘ. Σταγειρίτης, 'Ηπειρωτικά ήτοι 'Ιστορία καί Γεωγραφία, Βιέννη

1819, 352 καί 390.
43. Κιβωτός τής 'Ελληνικής γλώσσης, Κωσταντινουπολη 1819, 419, 54, 642.
Λίγα χρόνια πιό πρίν τό Λεξικόν Έλληνιχόν του "Ανθιμου Γαζή (1809-1816) ήταν
πολύ φτωχότερο: στά λήμματα «4σμα», «δημοτικός», «πολιτικός» δεν συναντάμε
καμία νύξη· στό λήμμα «τραγωδεω» διαβάζουμε: «ή συνήθεια χρήται τό, Τραγω-
δώ, καί, Τραγουδώ, αντί του Αδω, έπί πολιτικών καί κοσμικών ασμάτων».
εδικά μου, μετ' ολίγον δε καί τά εδικά σου ώτία, πρέπει νά άκούω-
σιν άλλης λογής ρυθμούς καί $σματα. Έ κ τών πολλών δε ας ση-
μειώσωμεν τά ολίγα ταΰτα.
"'Ανάθεμα κι αν δέν πονώ, κι αν δέν αναστενάζω,

κι αν δέν μ' έπαίρν' ό πόνος σου, καί βγαίνω καί φωνάξω"
"Μ' έπήρ' ό πόνος κι ό καϋμός, δέν ξεύρω τί νά κάμω,
άπ' τήν άγάπην τήν πολλήν θά πέσω ν' αποθάνω"
καί τάς έξης φράσεις:

"Διά τον πόνον τοΰ βωδιού γλύφει ό λύκος τόν ζυγόν" ένθα
καί "πόθον" άλλοι άναγινώσκουσιν».
Καί παρακάτω, στίς σημειώσεις του: «Εις τόν έξης στίχον
π.χ. της κοινής γλώσσης, διά νά αφήσω τους άλλους
"Τίς είναι σιδερόκαρδος νά σον βαστά τόν πόνον,

νά βλέπει τό κορμάκι σον στον μήνα καί στον χρόνον;"
δέν ήξεύρω άν δύναται νά εννοηθεί άλλος πόνος, παρά ό έκ τοΰ

σφοδρού πόθου προξενούμενος» καί συνεχίζει μέ αναφορά στον Έρω-
τόκριτο καί κατόπιν στον Αισχύλο: «τό "πονήσει" (Αίσχ. Άγαμ.
1564) δέν έχει μεγάλην διαφοράν άπό τό έδικόν μας πονώ εις τόν
έξης στίχον
""Ηθελα ν' άποθήνισκα, καί πάλιν νά 'τον -ψενμα,

νά 'βλεπα ποίος μ' αγαπά, καί τίς πονεϊ διά μένα"»44.
"Ας μήν ξεχνάμε πώς ή ασχολία μέ τόν "Ομηρο εντάσσεται βέβαια

μέσα στην κλασική παιδεία, είναι ωστόσο κι άπό τά αγαπητά θέ
ματα τής ρομαντικής προβληματικής· σημειώνω πώς στην ϊδια
έπιστολιμαία διατριβή αναφέρεται κι ό Όσσιαν.
"Οπως καί νά έχει τό πράγμα, τά δσα εκθέτει ό Άσώπιος
είναι, νομίζω, δηλωτικά μιας ιδιαίτερα ενδιαφέρουσας καμπής τοΰ
ζητήματος. "Ισως μάλιστα όχι τόσο γιά τή δημόσια αναφορά στό
«επωφελέστατο» μιας έκδοσης, όσο στην αναβολή πού προτείνεται:
έχει αλλάξει ρότα ό Άσώπιος· γιά άλλου τύπου πράγματα αδημο
νεί, γιά «άλλης λογής» ρυθμούς καί άσματα- δηλαδή γιά τους
44. Έρμης ό Λόγιος, 1819, 704.

θούριους της επανάστασης45. Τέτοιους καιρούς, οί ασχολίες μέ την

έκδοση δημοτικών τραγουδιών παρέλκουν.
Τον επόμενο χρόνο, 1820, καί πάλι στον Λόγιο Έρμη, ό
Άσώπιος, μέ τό ψευδώνυμο 'Ανδρέας Άνδρεόπωλος46 τώρα, παρου
σιάζει, μέ πολύ επικριτική διάθεση, τό βιβλίο τοΰ Κων. Οικονόμου
Γραμματικών Βιβλία Δ ' . 'Ανάμεσα σ' άλλα τον κατηγορεί καί δτι
παρασιώπησε τά δημοτικά τραγούδια- αφορμή είναι κι εδώ ή ομοιο
καταληξία.
«'Αλλ' δτι μέν καί ημείς, κατά τόν σημερινόν Εύρωπαϊσμόν,
άπεκτήσαμεν αυτήν τήν είτε χάριν, κατά τινας, είτε μεγάλην ψώ-
ραν κατά πολλούς, είναι άναντίρρητον. "Οτι όμως, εκτός τών όμοι-
καταλήκτων, σώζει τό έθνος άσματα ρυθμικά χωρίς τοιαύτα στολί
δια, ή , διά νά λαλήσω ορθότερα, χωρίς της κομμωτικής της éti-
quette, δεν έπρεπε, στοχάζομαι νά παρασιωπηθή. Τά ηρωικά άσμα
τα της σημερινής Ελλάδος, δι' ών ^δονται "κλέα ανδρών" καί εις
τά οποία τόσον πολύ αρέσκονται οι κάτοικοι τών χωρίων μας, ώστε
πλήθος άπειρον στιχουργοΰσι καθ' έκάστην τά απλώς άγροικικά,
τά οποία είναι τόσον συνειθισμένα ε'ις τάς ευθυμίας των, αν Οχι διά
τούτον τόν λόγον, διότι, σώζονται λείψανα μετρικής καταμετρή
σεως, είναι πιθανόν δτι εξεταζόμενα άκριβέστερον θέλουν φέρει εις
καλλιώτερον δρόμον, τουλάχιστον διότι ως μικρόν σπέρμα, έκ του
οποίου δύνανται νά βλαστήσωσι, ως συνέβη εις δλα τά έθνη, τε
λειότερα είδη ποιήσεως, δέν έπρεπε, στοχάζομαι, νά παρασιωπη-
θώσιν.
»"Ισως μου συγχωρηθώσι ολίγα έξ αυτών παραδείγματα, τών
οποίων τήν καταμέτρησιν παρακινδυνεύω ενταύθα, ώς $δονται εις
τόν τόπον.
45. 'Εκείνη ακριβώς τήν εποχή ό Φιλητάς βρήκε στην Τεργέστη, μέσα σέ
κιβώτια μέ βιβλία καί χαρτιά τοΰ Άσώπιου, κάποιους θούριους χειρόγραφους.
θορυβήθηκε καί προγραμμάτισε τό κάψιμο τους· συνάμα σύσταινε στον Άσώπιο νά
προσέχει περισσότερο, βλ. τό γράμμα του προς Άσώπιο, άπό 8 Αυγούστου 1819
στό Κων. Διαμαντής, « Ό Φιλητάς εις τήν Έσπερίαν», Ηπειρωτική 'Εστία, 10
(1961) 395.
46. Ή ταύτιση άπό φιλική ανακοίνωση του Έ μ μ . Ν. Φραγκίσκου. Στό
«Ευρετήριο» τοϋ Λόγιου 'Ερμή, ο.π., λήμμα «Άνδρεόπωλος» είχε πιθανολογήσει
τόν Φαρμακίδη· νεότερα στοιχεία άπό τό αρχείο Άσώπιου οδηγούν, μέ ασφάλεια,
στην ταύτιση μέ τόν Άσώπιο.
»'Ιαμβικός τετράμετρος καταληκτικός:
υ — υ— υ — υ— υ — υ— υ —υ
'ς τοϋ Μόσχοβω Ι τό κάτεργον Ι Σταθας ψνχο Ι μαχάει
Βολαϊς βολαϊς Ι άναβογγα Ι την γήν ava Ι τρομάζει
κτλ.
»Τροχαϊκός τετράμετρος άκατάληκτος:
— υ —υ —υ — υ —u —u —u — u
Ai κακαϊς μου Ι συννυμφαδαις Ι άκαμάτραν Ι μέ φωνάζουν
Κι έγώ γνέθω/ τηλυγαδιάζω Ι πέντε μήνας Ι πέντ' αδράχτια
Πέντε μήνας Ι πέντ' αδράχτια Ι πότε τά 'γνε Ι σα ή καϋμένη!
»'Ωσαύτως κατά τόν ίαμβικον τονον
Σηκόνομαι πολύ ταχυά δυ' ώραις δσον νά φέξχι,
Παίρνω νερόν καί νίβομαι, δσον νά ξαγρυπνήσω·
Κούω τά πεύκα πού βροντούν, καί ταϊς όξαΐς πού στρίζουν
Και τά γιατάκια των κλεφτών σκούζουν γιά τόν Βαρζόκαν.
'σ τά δόντια φέρουν τά σπαθιά, ατά χέρια τά τουφέκια
σαν κυπαρίσσι λίγυσε, σαν πεϋκος πέφτει κάτω

κτλ.
»Των ενδεχομένων είναι νά καταγελάση ό κύριος Οικονόμος,

πρώτον ότι εις πράγματα υψηλά παρενείρω τοιαύτα ταπεινότατα,
δεύτερον δτι δεν εννοώ, ή δεν θέλω να εννοήσω, δτι γίνεται λόγος
των τοιούτων εις την Ποιητικήν διά τών λόγων " . . . 'Από τά τρο
χαϊκά φέρ' ειπείν του Αισχύλου εκείνα, Ώ βαθυζώνων "Ανασσα,
κτλ. (Περσ. στ. 155) έμόρφωσαν τους όρχηματικούς δεκαπεντα
σύλλαβους στίχους, τους οποίους ώνόμασαν Πολιτικούς καί δημοτι
κούς" Ποιητ. σ. 148. Όσον άφορα τό πρώτον της αβελτηρίας ταύ
της, τώρα είναι Ί'σως παρά καιρόν, άλλοτε δέ ευκαιρίας δοθείσης
ελπίζω νά εκθέσω κατά την γνώμην μου την κατά πολλούς λόγους
άξίαν τών εθνικών τοιούτων ασμάτων εν τοσούτω ας ανάγνωση τίς
περί τούτου, δστις επιθυμεί την περί Σκόλιων τών Ελλήνων δια-
τριβήν του Ίλγενίου, καί την εις τό Archiv für Geographie, Historie,
Staats und Kriegs Kunst. X Jahrgang M.December, 1819, Wien, της
οποίας την μετάφρασιν έτοιμάζουσι διά τόν Λόγιον Έρμήν, περί δέ
ρυθμικής ποιήσεως ιδιαιτέρως Antiquit. Poet, par C. Bauchaud. Περί

δέ του δευτέρου...» καί εδώ ό Άσώπιος αντιλέγει στίς μετρικές
απόψεις του Οικονόμου, καί βγαίνει άπό τά πλαίσια πού μας άφο-
- 47
ρουν .
Παρόλο πού ό Άσώπιος βλέπει τη δημοτική ποίηση —θεωρη
τικά— σάν «σπέρμα έκ τοΰ οποίου δύνανται νά βλαστήσωσιν τελειό
τερα είδη», παρόλο πού φαίνεται νά είχε συγκεντρώσει κάποιο υλι
κό καί πού είχε πιθανότατα προχωρήσει περισσότερο άπό κάθε άλ
λον τή γνώση του καί τόν στοχασμό του, είναι χαρακτηριστικό ότι
μέ'τήν ευκαιρία της ομοιοκαταληξίας, δπως κι οί άλλοι, αναφέρε
ται στό θέμα. Ό προβληματισμός του γιά την ποίηση γενικότερα
δέν έχει ξεφύγει άπό τό δίλημμα: ομοιοκαταληξία ή Οχι; — δίλημμα
πού μεταφράζεται: οί αρχαίοι ή οί μοντέρνοι; Είδαμε πώς καί τοΰ
Κοραή τό μάτι αμέσως στην ομοιοκαταληξία επήγε - ή νεότερη γε
νιά δέν έ'χει ακόμα απεμπλακεί άπό τά δόγματα τοΰ δασκάλου.
'Ωστόσο, κάποιες θέσεις εκφράζονται, έστω καί πάρεργα, με
τό μακρύ αυτό παράθεμα. Ό Άσώπιος φαίνεται νά βρίσκεται πιό
κοντά στην άποψη, πού θά εκφράσει αργότερα κι ό Φοριέλ, ότι τά
δημοτικά τραγούδια φανερώνουν τήν ποιητική δυναμική ενός λαού,
παρά στή στατική θεώρηση πού είδαμε νά εκφράζει ό Haxthausen.
Βέβαια ή αλήθεια είναι ότι δέν τοΰ δόθηκε ή ευκαιρία νά εκθέσει
τή θεωρία του: Οι «άλλης λογής ρυθμοί» πού επικράτησαν στον
ελληνικό χώρο τόν έστρεψαν καί αυτόν σέ διαφορετικές επιλογές.
Στον σύμμεικτο τόμο Prose varie,\ τυπωμένον στό Μιλάνο τόν
Δεκέμβριο τοΰ 1821, όπου ό Ανδρέας Μουστοξύδης συγκέντρωσε
ορισμένες μικρότερες εργασίες του, περιλήφθηκε καί ή μετάφραση
στά ιταλικά μιας επιστολής του προς τόν Δημήτριο Σχινά, χρονο
λογημένη στίς 3/15 'Οκτωβρίου 1820. Τό πρωτότυπο είχε γραφεί
επίτηδες, όπως μας, πληροφορεί σχετική υποσημείωση, γιά νά
«προηγηθεί μιας συλλογής τραγουδιών καί συλλογισμών γύρω άπό
τή σημερινή ποίηση τών Ελλήνων» 4 8 .
47. Έρμης ό Λόγιος, 1820, 243-244. Μολονότι παρέλκει εδώ, κρίνω σκόπι
μο νά επισημάνω πώς ή μετρική ανάλυση τοΰ δεκαπεντασύλλαβου άπό τόν Άσώ-
πιο στηρίζεται στή διποδία κι οχι στον πόδα. Ή νεοελληνική επιστήμη χρειάστη
κε νά περιμένει ως τό 1939 γιά νά έπανενσωματώσει τήν παρατήρηση· βλ. τήν
βιβλιοκρισία του Σ τ . Π. Κυριακιδη γιά τό La chanson populaire grecque du Dodeca
nese τοΰ S Baud-Bovy στή Λαογραφία, 12 (1938-1948) 317.
48. Α. Mustoxidi, Prose varie, Μιλάνο 1821, 213.
Τί είδους συλλογή ήταν αυτή, σε τί αποσκοπούσε ή δημιουρ

γία της, αν είχε αρχίσει κάν νά πραγματοποιείται, δεν μας πληρο
φορεί ούτε ή επιστολή, ούτε τά αρχειακά κατάλοιπα τοΰ Μουστοξύ
δη ή τοΰ Φοριέλ, ούτε τό τμήμα εκείνο άπό τήν αχανή καί πολυδιά-
σπαρτη αλληλογραφία τοΰ Μουστοξύδη πού κατάφερα νά ελέγξω 49 .
'Υποθέσεις θά μπορούσαν νά τεθούν πολλές· αφορμή νά διαλο
γίζεται τό θέμα είχε ό φιλοπράγμων κερκυραίος άπό τήν επαφή του
μέ τόν Sismondi στά 1804, καί σίγουρα θά πρόσεξε τά δσα σημειώ
θηκαν στον Λόγιο Έρμη καθώς καί τά κατοπινότερα: πολυάσχολος
καί αξεδίψαστος γιά λογοτεχνική φήμη δπως ήταν, θά διανοήθηκε
δίχως άλλο νά παρέμβει καί στό επίπεδο των δημοτικών τραγου
διών είδαμε άλλωστε στό προηγούμενο κεφάλαιο πώς κάτι κρατού
σε, οπωσδήποτε, στά χέρια του. "Ομως δέν φαίνεται νά προχώρησε
πέρα άπό ενα στάδιο εμβρυακό ή συλλογή του- αλλιώς κάτι ουσια
στικότερο θά έβρισκε νά σφηνώσει στην «εύγλωττη» —δπως τη χα
ρακτηρίζει μέ περισσή ευγένεια καί κάποια αμηχανία ό Φοριέλ—
επιστολή του- ή κάποιο δείγμα θά μπορούσε νά δώσει σε μιά άπό
τίς δημοσιεύσεις του στά ποικίλα περιοδικά, ή, έστω, μιά αναφορά
στην παρουσίαση της συλλογής τού Φοριέλ άπό τίς στήλες της
49. Δέν έχω δει τό αρχείο τού Μουστοξύδη στηρίζομαι στά όσα αναγράφει
ή Άγάθη Νικοκάβουρα, «Τό αρχείο τοΰ 'Ανδρέα Μουστοξύδη», Πρακτικά Γ'Πανιο-
νίον Σννεορίου, Α', 'Αθήνα 1967, 246-252, καί της ίδιας, «Έρευνα έργων καί
χειρογράφων Α. Μουστοξύδη». Θησαυρίσματα, 1 (1962) 88-108· σημειώνω πώς ό
Μιχ. θ . Λάσκαρις, αναζητώντας σχέσεις τού Μουστοξύδη μέ τόν Φοριέλ, δέν
συνάντησε τίποτε σχετικό, βλ. Ibrovac, δ π , 122. Ή βιβλιογραφία περί Μουστο
ξύδη, τεράστια, δέν έχει θέση εδώ μας λείπει πάντα μια αξιόπιστη βιογραφία του
ωστόσο: οι πιό πρόσφατες, του Ι. Μανή, 'Αθήνα 1960, καί τοϋ θ . Μουστοξύδη,
'Αθήνα 3 1963, δέν είναι διόλου ικανοποιητικές. Έ ν α μέρος της αλληλογραφίας
του βρίσκεται σέ αντίγραφα στό Μουσείο Μπενάκη· υποθέτω πώς αποτελεί συνα
γωγή καμωμένη άπό τόν ίδιο προκειμένου νά εκδοθεί. Οί περισσότεροι αλληλογρά
φοι του είναι, βέβαια, 'Ιταλοί' στό Epistolario τοϋ V Monti, έπιμ. Α. Bertoldi, Ι-VI,
Φλορεντία 1928-1931, βρίσκονται συγκεντρωμένες οί περισσότερες έκδομένες επι
στολές του πού γνωρίζω· μικρότερες ομάδες ή μεμονωμένες συναντάμε σε κάθε
είδους περιοδικό ή αυτοτελές δημοσίευμα. Ή σύνταξη ενός ευρετηρίου, δυσκολότα
τη καθεαυτή, μπορεί νά μήν πρόσθετε πολλά στη λογοτεχνική του φήμη, θά
αποτελούσε όμως πολύ βασικό &ο·ή6ΐ)μα, ιδίως γιά τίς συχνότατες μετακινήσεις
του.
Σημειώνω πάντως ότι, όταν τό 1841 ό Ν Tommaseo αναζητούσε ελληνικά
δημοτικά τραγούδια, ό Μουστοξύδης τοϋ απάντησε πώς δ,τι διέθετε τό είχε δώσει
στον Φοριέλ, βλ. Μ. Lascaris, Niccolò Tommaseo ed Andrea Mustoxidi, Ζάρα 1934,
27.
156 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΠΧΟΛΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
Antologia τόν Μάρτη τοΰ 1825 5 0 . Περισσότερο πιθανό είναι νά θεω

ρήσουμε πώς παρά τις νεοτερικές ανησυχίες του προτίμησε τελικά
νά επιδίδεται σε θέματα πιό παραδεκτά, τότε, άπό την επίσημη
λογιοσύνη: κλασικοί, μεταφράσεις, αρχαιολογία, αρχαιογνωσία.
Με τη δημοσίευση τοΰ κειμένου του Μουστοξύδη περάσαμε στό
1821· ας ήταν γραμμένη ή επιστολή στά 1820. Στον ίδιο χρόνο,
πρίν άπό τό ξέσπασμα της επανάστασης, συναντώ δυο, δλες κι
δλες, αναφορές. Σέ άρθρο, ίσως τοΰ 'Αθανάσιου Σταγειρίτη, «Περί
Παίδων αγωγής ή ανατροφής παρά τοις "Ελλησι», στην Καλλιόπη,
σημειώνεται, σάν σχόλιο στό νανούρισμα τοΰ Ηρακλή καί του
'Ιφικλή άπό τή μητέρα τους, τήν 'Αλκμήνη: «Τά αυτά σχεδόν
λέγουσι καί ήδη:
""Ελα, ϋπνε, κ' επαρέ το,

Καί γλυκ' άποκοίμησέ το,
"Ησυχα ανάπαυσε το
Κ' υστέρα έξύπνισέ το"».
"Ας προσθέσουμε πώς στό ίδιο άρθρο γίνεται λόγος γιά τίς επιβιώ
σεις των αρχαίων παιχνιδιών στους Νεοέλληνες51.
Τήν ίδια εποχή μεταφέρεται στό Λόγιο Έρμη ή κρίση πού
είχε εκφράσει ό γερμανός καθηγητής Βουτερβέκιος γιά τό βιβλίο
τοΰ Άσώπιου Μαθήματα της Γραικικής γλώσσης πού συναντήσαμε
παραπάνω. Στό σημείο πού μιλάει γιά τήν ωφέλεια πού μπορεί νά
αντλήσει κανείς άπό τους αρχαίους συγγραφείς, ό Bouterwek προσ
θέτει: «εις τούτο απαιτείται άναγκαίως νά μή μείνη καί ή ζώσα
μητρική γλώσσα τοΰ έθνους ακαλλιέργητος διάλεκτος (patois)» καί
50. Τό περιοδικό τοϋ J -Ρ Vieusseux πού έβγαινε στή Φλορεντία. 'Αργότερα,

τό 1851, ό Π. Χιώτης μετέφρασε στά ελληνικά ολόκληρο τό άρθρο· 'Ανδρέου τοϋ
Μουστοξύδου, Παρατηρήσεις τίνες έπί της παρούσης ελληνικής γλώσσης: «"Οχι δέ όλι-
γότερον άνερεύνητα δεν πρέπει νά διαμένωσι τά άσμωιτα, τά όποια εμπνεόμενα έξ
οικιακών περιπτώσεων, στοργής, έρωτος, θαυμασμού καί πολεμικού ενθουσιασμού
περιέχουσι τό σπέρμα παρθενικής τίνος δυνάμεως ποιητικής, καί τάς εντυπώσεις
τής φύσεως τοϋ χΚίματο!; της Ελλάδος, καί τάς εκφράσεις φυσικής καί ηθικής
καταστάσεως άνευ έπιτηδεύσεως ή άλλης φορτικής καλλονής. Διό πρέπει νά άπο-
δίδωμεν χάριτας προς τόν ϊ^δοζο^ Κλαύδιον Φωριέλον, άνδρα ψυχής φιλαγάθου,
οξείας ευφυΐας καί πλήρη παντοίας πολυμάθειας, ό όποιος εξέδωσε τοιαύτα ελλη
νικά άσματα εις φως, διατηρών αυτά πρίν φυσικός τις πολιτισμός αλλότριος εξόρ
μηση, καί μεταβάλλων διαφθείρει» (σ. 30-31).
51. Καλλιόπη, 1821, 405.
λίγο παρακάτω επαινείται ακριβώς ό Άσώπιος γιατί «μεταχειρί

ζεται ό συγγραφέας [...] νέας παροιμίας καί δημοτικά ή εθνικά
52
τραγωδία» .
Ό Bouterwek δέν ήταν τυχαίο πρόσωπο' έχει τη θέση του
στην ιστορία τοϋ Ρομαντισμού· τό ερευνητικό του έργο γιά τό ισπα
νικό θέατρο στάθηκε ενα άπό τά σημεία αναφοράς γιά τους συγχρό
νους του. Καθηγητής τοϋ Άσώπιου στό Γκαίτινγκεν, έζήτησε άπό
τόν μαθητή του νά τοϋ διδάξει τά νέα ελληνικά. Σέ κάποιο ση
μείωμα πού τοϋ απευθύνει στίς 27 Μαρτίου 1821 —ένόσο βρίσκον
ταν κι οί δυό στό Γκαίτινγκεν, δηλαδή— ό Bouterwek γράφει, ανά
μεσα σέ άλλα: «Επιφυλάσσομαι νά σας ανακοινώσω διεξοδικά τίς
σκέψεις μου γιά τήν ολοκλήρωση της ποίησης στή νέα μητρική
53
γλώσσα των Ελλήνων σέ μιαν άλλη ευκαιρία» .
Ή ροή τών πραγμάτων παρέσυρε τίς δυνατότητες γιά μιά
τέτοια ευκαιρία. Ή είδηση πώς στην Ελλάδα ξέσπασε ή επανά
σταση, άλλαξε τήν πορεία, τήν καθημερινή καί τήν ιδεολογική,
δσων ζοΰσαν στό εξωτερικό. Καί είδαμε πώς τά δημοτικά τραγού
δια εκείνους ακριβώς απασχολούσαν ό μόνος πού βρισκόταν στον
ελληνικό χώρο ήταν ό Κων. Οικονόμος, πού στά 1817 ζούσε, ακό
μα, στή Σμύρνη.
Οί μαρτυρίες πού προέκυψαν, οί μάρτυρες πού προσπαθήσαμε
νά εξετάσουμε, μας οδηγούν, συνολικά, άλλα καί σχεδόν αδιόρατα,
προς μία αντίληψη καινούρια: πλάι στην παλιγγενεσία πού θά ερ
χόταν, σύμφωνα μέ τόν Διαφωτισμό, άπό τήν πνευματική απελευ
θέρωση τών Ελλήνων, άπό τό άπλωμα δηλαδή μιας παιδείας, πού
πολύ σχηματικά θά τήν ονομάζαμε αστική, καί πού στηριζόταν
πάντως στον οπωσδήποτε περιορισμένο αριθμό τών μορφωμένων,
άρχισε τώρα νά ύποτυπώνεται ή καινούρια αντίληψη οτι ό ελληνι
σμός θά αναγεννηθεί στή βάση τοϋ υπαρκτού του εαυτού. Στά τρα
γούδια τών χωρικών διακρίνεται μιά εθνική ουσία. Μιά τέτοια θεώ
ρηση τών πραγμάτων είναι βέβαια πιό προωθημένη, άπό τήν άπο
ψη δτι έχει βιώσει —άν οχι συνειδητοποιήσει— πώς ή «αστική»
(πάντα σέ εισαγωγικά) παιδεία έχει κάποια δρια, πού ούτε ή διάδο-
52. 'Ερμής ό Λόγιος, 1821, 41 καί 42· τό άρθρο στέλνεται ώς ανταπόκριση

άπό τό Γκαίτινγκεν μέ τήν υπογραφή Λ[ιβέριος], καί ημερομηνία 3 Δεκεμβρίου
1820.
53. 'Ελένη Ι. Κοντιάόη, «Γερμανικές επιδράσεις στην ελληνική παιδεία.
Έ ν α κεφάλαιο: Κων. Άσώπιος», Ό 'Ερανιστής, 15 (1979) 174 καί 159.
ση των σχολείων ούτε ή καλή θέληση αρκεί γιά νά ξεπεραστούν.

"Εχει νιώσει τη διάσπαση τού ενιαίου πολιτισμού, πού ή διόγκωση
της αστικής τάξης έχει επιφέρει, ανατρέποντας τήν ομαλή ροή
γνώσης ανάμεσα στην παραδοσιακή ηγεσία καί τά αγροτικά ή τά
αστικά στρώματα. Και έτσι ένας πολιτισμός, αυτός που αργότερα
θά ονομαστεί λαϊκός, άρχισε νά εμπίπτει στό πεδίο οράσεως. Κάτι
τέτοιο δέν συνέβαινε μέ τόν Κοραή λόγου χάρη, ό οποίος έλπιζε
πώς ο'ι «γεωργοί» θά μπορούσαν νά βελτιώσουν τή μουσική τους
μόρφωση «αρκεί νά μαθητεύσωσι τά τέκνα των νά λυρίζωσιν ολί
γον αρμονικότερα»54, καί ζοΰσε λοιπόν σέ μία φάση που ό Διαφωτι
σμός νόμιζε πώς θά είναι καθολικός, γιά όλη τήν κοινωνία.
Φυσικά δέν διαφαίνεται νά είχαν συνείδηση της μερικότητας
τοΰ Διαφωτισμού δσοι στράφηκαν καί προς τό δημοτικό τραγούδι-
τουλάχιστον καμιά άπο τίς μαρτυρίες πού μάς άφησαν δέν επιτρέ
πει τέτοια ερμηνεία. Έμπαιναν πάντως καί σέ έναν τέτοιο δρόμο,
δρόμο πού στην Ευρώπη άλλα καί στην 'Ελλάδα αργότερα θά τόν
καλλιεργήσει ή ρομαντική γενιά. Καί λοιπόν άρχισαν νά διερευ
νούν καί προς τήν κατεύθυνση μιας «εθνικής παιδείας», προς τήν
κατεύθυνση τού Herder, ανταποκρινόμενοι στά διανοητικά ρεύματα
μέσα στά οποία ζούσαν.
Παρά τή δημιουργία ενός τέτοιου ρεύματος στην ελληνική
διανόηση, καί τήν διαρκή αύξηση του άπό τό 1816 ώς τήν επανά
σταση, δέν πρέπει νά μας διαφεύγει πόσο ή τάση αυτή παρέμεινε
εξαιρετικά περιθωριακή: λόγου χάρη στον Λόγιο Έρμη οι μνείες
είναι πέντε- σταχυολογήθηκαν άπό ένα υλικό τεσσάρων χιλιάδων
περίπου σελίδων (λογαριάζω τους τόμους 1816 εως 1821, μαζί καί
τά παραρτήματα). Δέν είναι δυνατόν νά διατυπώσουμε αντίστοιχες
αναλογίες στά αυτοτελή έντυπα — άλλωστε έδώ έμπαινε ή παρά
μετρος της κυκλοφορίας, ενώ γιά τόν Λόγιο Έρμη μπορούμε, συμ
βατικά έ'στω, νά θεωρούμε ότι διαβαζόταν ολόκληρος. Κάποιες αρ
νητικές ενδείξεις ωστόσο μας οδηγούν στην ίδια περίπου σχέση.
"Ετσι, γιά παράδειγμα, ό Στέφανος Καραθεοδωρής, στά Είούλλιά
του τοΰ 1816, σέ λόγο πεζό, βάζει ενα χελιδόνι νά τραγουδά έμμε
τρα τόν ερχομό της άνοιξης, δίχως καμιά αναφορά στό «χελιδόνι
σμα» της δημοτικής παράδοσης, ενώ, λίγο παρακάτω, οί βοσκοί
του «άρχισαν νά ψάλνωσι τό τραγουδάκι της χελιδόνος»: έδώ στη-
54. Αριστοτέλους Πολιτικών τά σωζόμενα, εκδ. Κοραή, Παρίσι 1821, σ. ρις'.

Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΩΝ ΕΓΡΩΠΑΐΚΩΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΩΝ 159
55
ρίζεται στό αρχαίο κείμενο τοΰ 'Αθηναίου .
Χωρίς βέβαια νά εχω διατρέξει τό σύνολο της έντυπης παρα
γωγής εκείνων των χρόνων, καί χωρίς νά καταφύγουμε στην ολό
τελα ανιαρή απαρίθμηση των έργων στά οποία δεν γίνεται λόγος
γιά δημοτικά τραγούδια, μπορούμε ωστόσο νά επισημάνουμε ορι
σμένα, άκρως χαρακτηριστικά, «κενά». Είδαμε κιόλας τήν αδιαφο
ρία αρκετών θυμίζω καί πάλι, γιά τή γλωσσική του άποψη καί
τήν ποιητική του ευαισθησία, τόν Βηλαρά. Ούτε καί ό 'ισόβαρος του
εκείνη τήν εποχή, ό Χριστόπουλος, στη Γραμματική του τοΰ 1805
δεν μνημονεύει κανέναν δημοτικό στίχο γιά παράδειγμα μετρικό56.
Στην πρώτη έκδοση των ποιημάτων του τοΰ 1811, προτάσσεται
μιά «Στιχουργική», γραμμένη ίσως άπό τόν Στέφανο Κανέλο: πάλι
κανένα σχετικό στοιχείο. Πιό εντυπωσιακή είναι ή περίπτωση του
•Παναγιώτη Κοδρικά· στή Μελέτη της κοινής 'Ελληνικής Διαλέκτου,
1818, ενώ συνεχώς κάνει λόγο γιά τήν καταλληλότητα της κοινής
διαλέκτου γιά τήν ποίηση 57 , τά παραδείγματα πού φέρνει είναι
είτε γιά νά υποτιμήσει τόν Κορνάρο είτε γιά νά τιμήσει τόν φανα-
ριώτη ποιητή Γιακουμάκη — τα δημοτικά τραγούδια τά αγνοεί όλό-
55. Στέφανος Καραθεοδωρής, Ειδύλλια, Τεργέστη 1816, 84 καί 104-105.

56. Άθαν. Χριστοπούλου, Γραμματική. Της ΑΙολοδοριχής, Βιέννη 1805.
57. Ε π ι λ έ γ ω ορισμένα χωρία άπό τή Μελέτη: «Τό "Υφος αυτό [ή κοινή
γλώσσα] ώς οίκιακόν, καί yopfóv, κανονισμένον τεχνικώς καί έξευγενισμένον
σπουδαιολογικώς, αρμόζει προσφυέστατα εις τήν Δραματικήν καί 'Ασματικήν στι-
χουργίαν καθώς πραγματικώς τό βλέπομεν μεταξύ εκείνων οπού κατά τό ύφος
αυτό άρμονικώτα στιχουργοΰν, καί ακολούθως ημπορεί ώς φύσει εΰρυθμον, καί
άρμονικόν, νά συντέλεση είς τήν σύνθεσιν μιας νεωτέρας Γλώσσης ποιητικής, καθ'
ην ή κοινότερα στιχουργία άναβιβαζομένη είς τό ΰψηλότερον της ποιήσεως νά
παραγάγη είς τήν άπογονίαν των Ελλήνων, άν όχι νέους 'Ομήρους (καί διατί
όχι! Τις οίδε;) τουλάχιστον ευφυέστερους καί άρμονικωτέρους ποιητάς άπό τους
Κορνάρους καί Μάνθους μέ των οποίων τά τερατώδη στιχουργήματα παραδειγμα-
τίζουν κακορέκτως τήν Γλώσσαν μας οι ξενολόγοι διορθωταί», σ. μδ'-με .' «Προς
τόν κοινόν λαόν, προς όλον έν γένει τόν Δήμον αφορά ό Ποιητής, εϊτε Δραματικός
είναι είτε Λυρικός. Δημοτικόν άρα πρέπει νά είναι το ύφος του, καί κοινή ή
γλώσσα καθ' ην στιχουργεί», σ. 94. «"Ας διάβαση [κάποιος σέ συνάθροιση Ε λ λ ή
νων] έναν λόγον του Μηνιάτη, ή του Θεοτόκη· μίαν περικοπήν τοΰ Σκούφου· ή ενα
τραγούδι του Γιακουμάκη, καί αμέσως θέλει ϊδή όλους αυτούς, γνωρίζοντας τήν
γενικήν της φράσεως γνησιότητα, νά ομολογήσουν μιιϊ φωνή, ότι αυτά είναι κα
θαρά Ρωμαϊκά», σ. 254· πβ. καί 279. Τά 'ίδια υποστήριζε καί σέ παλαιότερα
κείμενα του, ανέκδοτα, βλ. τήν περικοπή πού παραθέτει ό Κ . θ . Δημαράς, Δημή
τριος Καταρτζής, Δοκίμια, 'Αθήνα 1974, 107· πβ. τή μελέτη τοΰ ίδιου, «Προτο
μή του Κοδρικά», Φροντίσματα, 'Αθήνα 1962, 82. 'Αργότερα, τό 1825, ό Κοδρι-
τελα. Ή στάση του Κοραή είναι παρόμοια σε δλα, έκτος βέβαια

άπό τον Γιακουμάκη, τό ίδιο καί τοϋ Νικολόπουλου58: εδώ, άς μην
ξεχνάμε, βρισκόμαστε στον γαλλικό χώρο. Τό ίδιο καί με τόν Συνο
πτικό παραλληλισμό τής 'Ελληνικής καί της Γραικικής ή άπλοελληνι-
κής γλώσσης τού 'Ιουλίου Δαβίδ, Παρίσι 1820: στά παραδείγματα
του στη μετρική, περιορίζεται στον Χριστόπουλο59.
Καί τό κυριότερο: δλες οι θετικές αναφορές στά δημοτικά τρα
γούδια φανερώνουν μιά χαμηλής έντασης δυναμική. Είτε αναφέ
ρονται ρητά σέ ξένα παραδείγματα είτε δχι, σ' αυτά στηρίζονται.
Μονάχα ό Άσώπιος, καί κατά τά λεγόμενα του καί ό Φιλητάς,
δείχνουν κάποια τάση νά μεταπηδήσουν στό στάδιο τής συλλογής,
τής ενσωμάτωσης60. Οί υπόλοιπες αναφορές, είτε είναι πλάγιες,
όπως τοϋ Κρομμύδη, τοϋ Μεγδάνη, τής Κιβωτού, τού Σταγειρίτη,
είτε δέν παρουσιάζουν καμιά εσωτερική φορά. Ή ελληνική λογιο-
κάς σύνταξε ένα έμμετρο Δοκίμων περί κοινής Ποιήσεως, πού τό απεύθυνε προς τόν
Δημ. Μουρούζη, τόν ποιητή. Τό κείμενο αυτό έμεινε ανέκδοτο, φυλάγεται στην
EBE, 'Αρχεία, Φ. 32. Κάνοντας λόγο γιά τη φαναριώτικη, μαζί καί τη δική του,
ποίηση —με ταυτόχρονο υπαινιγμό κατά τοϋ Κοραή— σημειώνει: «καθ' ένας κατε-
γίνετο, όχι νά διόρθωση / τήν γλώσσαν μας τήν έθνικήν, αλλά νά τήν ύψωση», σ.
β'. Πβ. καί «'Ελλήνων κατωρθώματα, νίκας, ελευθερίας / ψάλε με γλώσσ' Έ λ -
ληνικήν, άπλήν, εΰγενισμένην», σ. ι'. Κάποια στιγμή αποστρέφεται προς τή
Μούσα: «Τήν γλώσσαν τήν δημοτικήν μη τήν έξουθενίσης, / καί ώς γνησίαν πά-
τριον μη τήν καταφρόνησης /.../ Σύ κατεκάλλυνες φαιδρώς 'Ομήρου τάς ποιήσεις,
/ άλλα κι αυτός δημοτικάς μετεχειρίσθη ρήσεις», σ. ιβ'. Ποιήματα τοϋ Κοδρικά
δημοσίεψε ό Ίωαν. Δ. Δημάκης, «Δύο πολιτικά στιχουργήματα τοϋ Π. Κοδρικά»,
Ό Ερανιστής, 10 (1972) 33-39.·
58. 'Αλέξης Πολίτης, «Κοραής καί Φοριέλ», δ.π., 280-281.
59. Πβ. καί Jules David, Méthode pour étudier la langue grecque, Παρίσι 1821
καί 1828. Δέν έχω ελέγξει δλες τίς «Γραμματικές» καί τίς «Μεθόδους» που
κυκλοφορούσαν άπό όσες έχω δεϊ, μόλις στά 1825 γίνεται αναφορά σέ δημοτικά
τραγούδια, βλ. [Fr. Tr. von Friedemann], Kurze vergleichende Grammatik, der Neu-und
Altgriechiesche Sprache (.. ) mit einem Anhage der vorzüglichsten Volkslieder, Braun-
schweich 1825, 61-71.
60. Ξέρουμε ότι αργότερα, 1826, ό Φιλητάς επιδίωκε, μέσω τοϋ Πίκκολου,
νά βρει στό Παρίσι εκδότη γιά μιά συλλογή πού είχε καταρτίσει" ό τελευταίος
διαπίστωσε ενα κλίμα διόλου ευεπίφορο, καί τού τό εμήνυσε τή μιά με τόν Άσώ-
πιο (γράμμα άπό 20 Μαίου 1826, βλ. St Maslev, «Des lettres de Ν. S Piccolos et des
données sur lui de sources grecques» στον τόμο Dr Ν.S Piccolos, Σόφια 1968, 444),
καί έπειτα κατευθείαν (γράμμα άπό 9 'Ιουλίου 1826, βλ. Ε.Γ. Πρωτοψάλτης,
« Ό Ν. Πίκολος», 'Αθηνά, 68, 1965, 86, ύποσ. 2). Τί ακριβώς περιείχε ή συλλο
γή τού Φιλητά δέν γνωρίζω στην EBE, 'Αρχεία, Φ. 125 φυλάγεται μία πλούσια
σύνη δεν εγκυμονούσε ακόμα τό δημοτικό τραγούδι, συμβάδιζε με

την αντίληψη τού Διαφωτισμού, έστω καί δταν έτεινε προς απο
κλίσεις.
Με τό ξέσπασμα τού ίνοπλοί) αγώνα ακόμα καί αυτές οι αναι
μικές τάσεις θά εξατμιστούν. Έ ω ς τόν τερματισμό των πολεμικών
επιχειρήσεων, μετά βίας θά συναντήσουμε μία ή δυο αναφορές, έμ
μεσες πάντως, καί καμιά της εμβέλειας τοΰ Άσώπιου — αφήνω
εξω άπό τόν λογαριασμό τά Επτάνησα. 'Ακόμα καί ή έκδοση των
τραγουδιών άπό τόν Φοριέλ δεν θά δημιουργήσει αντίκτυπους άξιους
λόγου- θά χρειαστεί νά φτάσουμε στον τερματισμό τού πολέμου γιά
νά εντοπίσουμε πάλι κάποιο αχνό ενδιαφέρον, πού δεν θά πυκνώσει
παρά μετά τό 1840 6 1 .
Δέν είναι ανεξήγητη μιά τέτοια αδιαφορία. Ένόσο γιά τήν
τύχη της Ελλάδας αποφασίζει ή έκβαση τών μαχών, ένόσο ό
«λαός» πολεμά, διόλου δέν χρειάζεται νά επισημανθεί ό εθνισμός
του μέσα άπό κείμενα φιλολογικά — τό πρόβλημα λύνεται τώρα
άμεσα, μέ τά δπλα. θ ά άντιπαρατηρούσε βέβαια κανένας δτι τό
ενδιαφέρον γιά τήν παιδεία δέν μειώθηκε- μειώθηκε δμως ή ποικι
λία τών προβληματισμών. Οι Έλληνες χρειάζονταν τώρα σχολεία
καί πολιτική παιδεία· οι φροντίδες γιά τήν εθνική τους ιδιοτυπία,
δπως αυτή φανερώνεται στά τραγούδια, απομένει αποκλειστικά
στους ξένους, καί ό απόηχος φτάνει μονάχα ως τους επτανήσιους62.
Στην κυρίως Ελλάδα οί θούριοι έ'χουν τόν λόγο: στέλνοντας άπό
δική του «Ανθολογία», πού δέν περιέχει όμως πρωτότυπα δημοτικά τραγούδια-
αντίθετα σε κάποιο γράμμα τού Ι. Ρώτα προς Φιλητά, άχρονολόγητο, είναι γραμ
μένα άπό ενα άλλο χέρι δύο δημοτικά δίστιχα: τό τεκμήριο αυτό μας οδηγεί στην
πιθανότητα νά υπήρχε καί κάποια άλλου τύπου συλλογή (βλ. Σ π . Λάμπρος, «Κα
τάλογος Κωδίκων 'Ιστορικής καί 'Εθνολογικής Εταιρείας», Νέος Έλληνομνήμων,
9, 1911, 82, άρ. 159).
6 1 . Βλ. τή συνοπτική παρουσίαση του ζητήματος στή μελέτη μου « Ή ενσω
μάτωση τών δημοτικών τραγουδιών στή γραπτή νεοελληνική παράδοση», περ.
Σύγχρονα θέματα, τχ. 5 (καλοκαίρι 1979), 101-108.
62. Τό ενδιαφέρον τοΰ Σολωμού είναι γνωστό· βλ. Έ μ μ . Κ. Χατζηγιακου-
μής, Νεοελληνιχαίπηγαίτοϋ Σολωμού, 'Αθήνα 1968, 124-178 καί Γ. Μεταλληνός
«Οί αδελφοί Ίακωβάτοι ώς συλλογείς δημοτικών τραγουδιών χάριν του Δ. Σολω
μού», Παρνασσός, 13 (1971) 90-118. Ό Άντ. Μάτεσης στην «Πραγματεία περί
γλώσσης», πού τήν ετοίμαζε γιά πρόλογο στά ποιήματα του, καί πού τήν έγραψε
τό 1823, άλλα τήν επεξεργαζόταν καί αργότερα, πρόσθεσε, κάποια στιγμή, λίγα
την Κέρκυρα ό 'Αθανάσιος Ψαλλίδας τίς γνώμες του γιά τό εκπαι

δευτικό πρόγραμμα προς τόν 'Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, του γρά
φει, μέ τό κύρος πού είχε: «καί κάθε ήμέραν τό δειλινόν μίαν ώραν
νά χορεύουν τά παιδιά μέ πατριωτικά τραγούδια καί τόν χορόν νά
σέρη ένας νέος πατριώτης αρματωμένος, καί ό χορός νά είναι κο
πιαστικός» 63 . Πατριωτικά τραγούδια είναι, αναμφίβολα, οι θού
ριοι64 —πού, βέβαια, τραγουδιόνταν καί χορεύονταν— καί αυτοί
χρειάζονται τώρα, καθώς καί ή σωματική άσκηση, καθώς καί ή
αίγλη τών αρμάτων.
Στην Ί'δια λογική, τοΰ εθνικού σωφρονισμού, είναι καί τό
ποίημα πού εκδίδει τόν Νοέμβριο τοΰ 1821 ό Σπυρίδων Τρικούπης
στό Παρίσι: Ό Δήμος. Ποίημα κλέφτικον. Παρά τόν τίτλο, πρόκει
ται γιά ποίημα ερωτικό στη σύλληψη του: δμως ό ερωτισμός ντύνε
ται μέ μανδύα πολεμικό, όπως κι ό Τρικούπης φοράει τήν λαϊκή του
ενδυμασία. «Μεμπτός ας μή φανώ», γράφει σέ μιά προλογική υπο
σημείωση ό συγγραφέας, «εις τόν φιλόμουσον άναγνώστην, αν μέ
τό παραλυτικόν δεκαπεντασύλλαβον μέτρον παρέλυσα τό ήρωϊκόν
μου ποιημάτιον, τό όποιον ημπορούσα καί επιθυμούσα άλλως πως
στιχουργήσας νά ζωοποιησω. Κανείς δέν αισθάνεται καλλήτερά
μου τήν εκ τούχου προερχομενην ζημίαν μου· άλλ' έγραψα διά τόν
λαόν, δθεν ήναγκάσθηκα νά μεταχειριστώ τόν στίχον του. Δι' αυ
τόν τόν σκοπόν δέν άλλαξα παντελώς καί της οίκειακής του γλώσ
σης τό ιδίωμα». Παραχώρηση λοιπόν, θυσία της ποιητικής αξίας
στίς εθνικές περιστάσεις65: οί πολιτισμικές επιλογές υποχωρούν
μπροστά στίς πολιτικές και τίς πολεμικές ανάγκες. Ή επανάστα
ση τών Ελλήνων καλύπτεται ιδεολογικά άπό τόν Διαφωτισμό.
παραδείγματα δημοτικών τραγουδιών ό ίδιος τά ονόμαζε «ανέκδοτα»· βλ. Μα-

ριέττα Γιαννόπουλου, «'Ανέκδοτα έργα Άντ. Μάτεση», 'Επτανησιακά Γράμματα, 5
(12) ('Ιανουάριος 1951) 132-133. Στην έκδοση τών 'Απάντωντον Μάτεση, Αθή
να 1968, 119-120 καί 334, πβ. καί σ. ια', ή Γλυκερία Πρωτοπαπα-Μπου-
μπουλίδη διορθώνει τά κείμενα συμφωνά μέ τίς γραφές τοΰ Passow καί τοϋ Φοριέλ.
63. Βλ. Λ.Ι. Βρανουσης, «'Αθανάσιος Ψαλλίδας», Ηπειρωτική 'Εστία, 1
(1952) 448 (καί αυτοτελής έκδοση, σ. 124).
64. Βλ. τά οσα σημειώνει ό Φίλιππος Ήλιου στην επανέκδοση τοΰ "Ασμα
πολεμιστήριον, ανώνυμο ίργο τον Κοραή, 'Αθήνα 1982, σ. 48-59 καί ίδιως ύποσ.
52. Γιά τήν ευρεία διάδοση τών θουρίων γίνεται κάποιος λόγος παρακάτω.
65. Τόσο ό ύπότιλος «ποίημα κλέφτικον», δσο καί ή επιλογή τοϋ θέματος
μπορούν νά οδηγήσουν στην υπόνοια πώς ό Τρικούπης βασίστηκε σέ παραδοσιακό
Ωστόσο, έστω καί παρεκβατικά, χρειάζεται νά σχολιάσουμε

ενα διαφορετικό κλίμα, τό επτανησιακό, τό ζακυνθινό ακριβέστερα.
Σήμερα τό γνωρίζουμε σχεδόν αποκλειστικά άπό τόν κορυφαίο εκ
-
πρόσωπο του, τόν Σολωμό δηλαδή τό γνωρίζουμε παραμορφωμένο:
ή παμμεγέθης προσωπικότητα του έσβησε στά μάτια μας τίς μι
κρότερες φωνές. Ό Άντ. Μάτεσης μας είναι γνωστός κυρίως άπό
τό θεατρικό του έργο, ό Δημήτριος Πελεκάσης έμεινε άγνωστος, ή
κατοπινή πορεία του Τερτσέτη έσκιασε τά νεανικά του χρόνια.
"Ομως λίγο μετά τό 1820 αυτοί οι νέοι —κοντά τους κάποια στιγμή
καί ό Τρικούπης— δούλευαν τόν ποιητικό λόγο τεντώνοντας τό αυτί
τους καί προς τήν προφορική ποίηση. Τά αποτελέσματα της όσμω
-
σης αυτής έμειναν κρυφά κανείς τους δέν τύπωσε τά έργα του.
Σήμερα ξέρουμε κάποια ποιήματα του Μάτεση, λιγότερα του Πε-
66
λεκάση, έχουν εντοπισθεί αρκετά ανέκδοτα τοϋ Τερτσέτη . Είναι
κάπως πρώιμο νά κάνουμε λόγο γιά τό κίνημα αυτό, τό φυτώριο
-
άπ' δπου ξεπήδησε ό Σολωμός καλό είναι πάντως νά μήν τό απο
κλείουμε ολότελα άπό τήν δρασή μας, αν θέλουμε νά έχουμε μιά
πιό καθολική εικόνα των δυνατοτήτων της ελληνικής κοινωνίας τή
67
στιγμή της ανθοφορίας της .
υλικό. Διόλου: ή ομοιοκαταληξία των στίχων, è συχνός διασκελισμός, καί γενικό

τερα ή τεχνική είναι ολότελα διαφορετική. Ένα-δυά ήμιστίχια θυμίζουν βέβαια τό
δημοτικό τραγούδι: σ. 1, στ. 9: «στό αίμα του πνιμένος», πβ. Fauriel, Ι, 134, στ.
18" σ.9, στ. 14: «νά λημεριάζη πρόκρινεν όπου φωλιάζουν Λύκοι», πβ. Fauriel, Ι,
128, στ. 4, καί σ. 3, στ. 13: «τόν λόγον δέν άπόσωσεν». Άπό αυτούς τους
στίχους, τους μόνους, νομίζω, πού συναντάμε καί στά δημοτικά τραγούδια, έ τε
λευταίος είναι αναμφίβολα δημοτικό ήμιστίχιο· όμως οι άλλοι δύο δέν ξέρω νά
είναι γνωστοί άπό άλλη πηγή παρά άπο τον Φοριέλ. Ό πρώτος μάλιστα προστί
θεται κάποια στιγμή κατά τήν επεξεργασία, άς μήν αποκλείσουμε λοιπόν τήν
περίπτωση νά είναι τό κείμενο του Τρικούπη τό αρχικό υπόβαθρο. Καί ό δεύτερος
δύσκολα νομίζω πώς μπορεί νά θεωρηθεί δημοτικός- βλ. άλλωστε καί τίς υποψίες
τοϋ Γ. 'Αποστολάκη γιά τό τραγούδι, Τά δημοτικά τραγούδια, Αθήνα 1929, 38-
39 καί Τό κλέφτικο τραγούδι, 'Αθήνα 1950, 63 ύποσ., καί 114.
66. Τά ποιήματα τοϋ Πελεκάση τά εξέδωσε ό Ντ. Κονόμος, « Ή εποχή τοϋ
Σολωμού», 'Επτανησιακά φύλλα, περίοδος Γ', τχ. 5 (Δεκ. 1957) 107-114. Πολλά
ανέκδοτα τού Τερτσέτη εντοπίστηκαν στό αρχείο Fauriel καί στά χαρτιά τοϋ W.
Brunet de Presle, βλ. 'Αλέξης Πολίτης, Κατάλοιπα Fauriel καί Brunet de Preste, 'Ανα
λυτικός Κατάλογος, 'Αθήνα 1980, 25, 52-54, 77-80, 83-85, 88, 90, 93, 94, 99.
'Ελπίζω νά τά εκδώσω σύντομα.
67. Βλ. καί έδω, Τέταρτο Μέρος, κεφ. «Περιγραφή τετραδίων», «Συμπλη
ρωματικό τετράδιο», σ. 360 ύποσ. 43.
ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
ΟΙ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΙ
Ή έκρηξη μιας επανάστασης μέ δύο, διαδοχικά, εστίες στά

βαλκάνια, στον μόνο ευρωπαϊκό χώρο πού βρισκόταν εξω από τη
δικαιοδοσία της Ιερής Συμμαχίας, ήταν ενα χαρτί αναπάντεχο
γιά τίς φιλελεύθερες δυνάμεις. Πρώτα πρώτα ήταν μιά επανάστα
ση δική τους: οι προκηρύξεις τοϋ 'Αλέξανδρου 'Υψηλάντη ή τής
Πελοποννησιακής Γερουσίας περιείχαν τίς απόψεις πού υποστήρι
ζαν καί οι ίδιες. 'Έπειτα ήταν μιά επανάσταση με έντονο τόν θρη
σκευτικό χαρακτήρα, καί οί φιλελεύθεροι, πού, κατά κανόνα, δεν
ήταν άθεοι —κι ας τους κατηγορούσαν γιά τέτοιους— μπορούσαν νά
εκδηλώσουν δημόσια τήν υποστήριξη τους. Τρίτο πλεονέκτημα· ή
επανάσταση γινόταν εναντίον τοϋ σουλτάνου, ενός απόλυτου μονάρ
χη τόν οποίο ακόμα καί οί πιό φανατικοί βασιλόφρονες παραδέχον
ταν γιά βάρβαρο.
Εύκολα τό ελληνικό πρόβλημα λοιπόν πέρασε στό πρώτο επί
πεδο τοϋ ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος. Καθώς αντιστοιχούσε μέ τά
επιτόπια προβλήματα, παρείχε εύγλωττα επιχειρήματα. Οί ειδή
σεις οι σχετικές, πού κυριολεκτικά γέμιζαν τά καθημερινά καί τά
περιοδικά φύλλα, αποτελούσαν εσωτερικές στην ουσία καί Οχι εξω
τερικές ειδήσεις1. Δέν είναι γραμμένες γιά νά πληροφορήσουν, πα
ρά γιά νά κάνουν αντιπολίτευση, νά δημιουργήσουν συσπειρώσεις·
1. Οί μελέτες πού διαθέτουμε γιά τήν αντιμετώπιση τοϋ ελληνικού προβλή

ματος άπό τόν ευρωπαϊκό —κυρίως τόν γαλλικό— τύπο, τονίζουν όλες τη σπουδαιό
τητα πού έπαιρνε τό φαινόμενο στις στήλες του, δίχως να περνούν σέ έπακριβεστε-
ρες σταθμίσεις ή συνολικότερες θεωρήσεις. 'Απλό ξεφύλλισμα μιας εφημερίδας - ή
εμπειρία μου προέρχεται κυρίως άπό τόν Le Constitutionnel— δημιουργεί εντυπώσεις
έντονες καί ξεκάθαρες.
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 165
νά προπαγανδίσουν τό ελληνικό ζήτημα, καλά, άλλα κυρίως τίς

ιδέες πού θεωρούν ότι εκπροσωπεί.
Ή ελευθερία ανασταίνεται τώρα στη χώρα δπου είχε λάμψει
άλλοτε μιά δημοκρατία, και, σημαντικό κι αυτό εξίσου, τόν αγώνα
της τόν καθοδηγεί Ινα «μεσαίο» στρώμα. Αυτό τό στρώμα στηρί
ζουν, εμποτισμένοι, βέβαια, δπως συχνά τονίζεται, από την άρ-
χαιολατρεία, άλλα, δίχως άλλο, καί άπό κοινωνική αλληλεγγύη.
Τους εμπόρους πού διεκδικούν την ηγεσία στή βαλκανική, οί φιλέλ
ληνες τους βλέπουν μιά ομάδα ομόλογη κοινωνικά μέ τή μεσαία
ευρωπαϊκή τάξη: «Σ' αυτή τήν τάξη των ανθρώπων», γράφει αμέ
σως μετά τό ξέσπασμα τού '21 ό J.A. Buchon, σ' ενα άρθρο του
στον Le Constitutionnel πού θά παρουσιάσουμε αμέσως πιό κάτω,
«συναντάει κανείς τόν πιό θερμό πατριωτισμό. Ή περιουσία τους,
πού τήν οφείλουν στίς δραστήριες καί φωτισμένες επιχειρήσεις
τους, συχνά έχει χρησιμοποιηθεί γιά νά ιδρύσουν σχολεία στή χώρα
τους, νά συνδράμουν τους νεαρούς συμπολίτες τους στά πανεπιστή
μια τοϋ εξωτερικού, νά δημοσιέψουν καλά παλαιά έργα, νά ενθαρ
ρύνουν τήν εκτύπωση ή τή σύνθεση χρήσιμων βιβλίων καί νά τά
διαδώσουν δωρεάν σ' δλες τίς τάξεις» 2 . Ή πορεία πού προοιωνίζε
ται δίνει τό δικαίωμα γιά πολλές ελπίδες, πού σήμερα βέβαια ξέ
ρουμε πώς ήταν, καί σάν ελπίδες, εξωπραγματικές. Ξέρουμε δμως
συνάμα πώς ή προβολή της ουτοπίας έρχεται συνήθως νά αντισταθ
μίσει τήν έλλειψη ουσιαστικών προοπτικών.
Σ ' αυτές τίς πολιτικές βάσεις στηρίχτηκε ό Φιλελληνισμός,
καί γι' αυτό ρίζωσε σέ μιαν Ευρώπη διχασμένη πολιτικά, μά ενι
αία κοινωνικά. 'Υψώθηκε έτσι ενα πνευματικό οικοδόμημα δπου οί
φιλελεύθεροι, ή πραγματική, έστω καί προσωρινά ηττημένη, ηγε
σία της εποχής, είχαν αναμφισβήτητα τό επάνω χέρι.
Καί ρίζωσε γιά καλά. Τό ενδιαφέρον γιά τους Νεοέλληνες,
πού τό είδαμε νά είναι πρόσφατο δημιούργημα, πολλαπλασιάστηκε
καί άπλωσε. Καλός καθρέφτης γιά νά τό παραχολοΦησοιιμε είναι
ό αριθμός των φιλελληνικών δημοσιευμάτων: 141 δημοσιεύματα
γιά τό 1821, 217 γιά τό 1822, 126 γιά τό 1823, 195 γιά το
1824· μέσος δρος κάτι παραπάνω άπό ενα δημοσίευμα κάθε δεύτερη
μέρα3. Μολονότι δέν γνωρίζω αριθμούς άπό παρόμοια φαινόμενα
2. Le Constitutionnel, 23 Αύγουστου 1821.

3. Στηρίζομαι στή βιβλιογραφία της Droulia,|Philhellénisme, δ.π. Σήμερα τά
—λ.χ. φιλοϊσπανικά δημοσιεύματα, ή φιλοπολωνικά λίγο αργότε

ρα— οι απόλυτοι αριθμοί είναι εντυπωσιακά υψηλοί. Καί, χωρίς νά
κάνουμε ιστορία τοϋ θέματος, καλό είναι νά λογαριάζουμε πώς
αποτελούν μιά έκφραση του καί μόνο.
Ωστόσο, παρά τά υψηλά νούμερα, παρά την πυκνή παρουσία
στον τύπο, παρά τά ποσά πού συγκεντρώνονταν ή τους εθελοντές
του πολέμου, ας μη μας διαφεύγει πώς ό φιλελληνισμός σάν πολι
4
τικό ρεΰμα ήταν διαρκώς αντιπολίτευση , καί λοιπόν διαρκώς αμυ
-
νόμενος δεν ένιωσε ποτέ την ισχύ πού του αναγνωρίζουμε σήμερα:
κοινός εκφραστικός του τόπος είναι δτι ή Ευρώπη δέν ενδιαφέρεται
γιά τήν Ελλάδα. Ή διάσταση αυτή σπάνια προβάλλεται οσο
χρειάζεται ώστε νά αποτιμήσουμε στά μέτρα της τήν τότε πραγ
ματικότητα.
ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
Ό πολλαπλασιασμός τοϋ ενδιαφέροντος καί ή εκδοτική πλημ

μυρίδα δέν είχαν, ωστόσο, αποτελέσματα ευθέως ανάλογα στον το
μέα τών δημοτικών τραγουδιών. Δέν πρόκειται γιά ανακόλουθο:
στον ελληνικό χώρο δέν κινούνται πιά φιλοπερίεργοι ταξιδιώτες,
καί τό κοινό αναζητούσε αναγνώσματα σχετικά μέ τά πολεμικά
γεγονότα περισσότερο. Ή μορφή τοΰ Νεοέλληνα προέκυπτε άπό
τήν πολεμική, οχι άπό τήν πολιτισμική του συμπεριφορά.
Γιά τόν λόγο αυτόν, τά θούρια τών επαναστατημένων Ε λ λ ή
νων ήταν πολύ πιό ευπρόσδεκτα· καθώς μάλιστα πολλά τους είχαν
τονιστεί στον ήχο ανάλογων ευρωπαϊκών εμβατηρίων ή καί άποτε-
λήμματα έχουν αυξηθεί, όπως είχε τήν καλοσύνη νά μέ πληροφορήσει ή ίδια.

Φυσικά μιλάμε γιά αυτοτελή δημοσιεύματα όπου περιλαμβάνονται καί οί παρτι
τούρες ή τά άπλα δισέλιδα προγράμματα. "Ας μην ξεχνάμε όμως ότι ό κύριος
αγωγός τοϋ φιλελληνικού ρεύματος ήταν ό ημερήσιος καί περιοδικός τύπος.
4. Τουλάχιστον στην επιφάνεια τών πραγμάτων. Βέβαια, δπως σέ κάθε
ισχυρό πολιτικό ρεϋμα, οί κυβερνήσεις φρόντισαν νά διεισδύσουν καί στίς τάξεις
τών φιλελλήνων, μιά καί τά ζητήματα της 'Ανατολής· τίς αφορούσαν (βλ. Λού
κια Δρούλια, « Ό φιλελληνισμός άπό τό 1821 ώς τό 1823», 'Ιστορία τοϋ 'Ελληνι
κού "Εθνους, I B ' , 'Αθήνα 1975, 320). "Ομως αυτή ή διάσταση είναι άπό εκείνες
πού αποκαλύπτονται μονάχα αφού ή δυναμική του φαινομένου ξεθυμάνει· στά μά
τια τών συγχρόνων οί κυβερνήσεις κρατούσαν στάση ανθελληνική, καί οί «λαοί»
δηλαδή οί αστοί, τίς άντιπολιτεύονταν.
λούσαν μετάφραση εκείνων, ήταν τελικά καί πιό οικεία γιά τό αυτί
ή τό μάτι των Ευρωπαίων. Ίσως νά μην αποτελεί συμπέρασμα
στατιστικών παρατηρήσεων ή διάκριση ανάμεσα στά παλιότερα
θούρια μέ κέντρο τή Ρωσία καί στά νεοτέρα, τά στραμμένα προς τή
Δύση- δμως έ'στω καί σάν ιδεολόγημα, ή μαρτυρία αυτή τοΰ 1820
είναι αξιοπρόσεκτη5. Καί πάντως οί θούριοι εμφανίζονται καί πάλι
περισσότερο στον τύπο παρά στά αυτοτελή έντυπα6.
"Αλλωστε καί στην ίδια τήν επαναστατημένη Ελλάδα οί
θούριοι τραγουδιόντουσαν. Προφανώς δχι δσο τά δημοτικά τραγού
δια- κάποιες πληροφορίες δμως μας επιτρέπουν νά υποθέσουμε πώς
ενδεχομένως έδιναν, τώρα πιά, τόν καινούριο τόνο. Δέν είναι λίγες
οι φορές πού οί περιηγητές ή οί εθελοντές αναφέρονται σέ τέτοια
τραγουδίσματα καί στον ενθουσιασμό πού προξενούσαν. Περιορίζο
μαι σέ μιά μονάχα αναφορά, μεταγενέστερη κάπως, καί αναφερό
μενη σέ περιοχή έ'ξω άπό τό πολεμικό πεδίο· γιά τους λόγους αυ
τούς τή νομίζω καί πιό χαρακτηριστική: Στά 1829 ό Ch. Mac
Farlane βρίσκεται στην Πρίγκηπο- περιγράφει τις συγκεντρώσεις
πού γίνονται σ' ενα καφενείο: «Συχνά ή ευθυμία καί ή καλή διάθε
ση της συντροφιάς πού συγκεντρωνόταν στον τόπο αυτό μου ασκού
σε μιά γοητεία καί μέ κράταγε εκεί ως τή νύχτα - καί αρκετά
αργά, ενώ έπαιρνα τόν δρόμο γιά τό σπίτι μου, έφταναν στό αυτί
μου οί απομακρυσμένοι ήχοι, φωνές, βιολιά καί κιθάρες, πού έκα
ναν νά αντηχούν οί ουρανοί άπό τά χαρούμενα τραγούδια ή τους
εθνικούς καί πατριωτικούς σκοπούς». Καί υποσημειώνει: « Ή τόλ-
5. Προέρχεται άπό τόν Α. Marcescheau, μαθητευόμενο γάλλο ϋποπρόξενο στη

Σμύρνη- βλ. Ν.Γ. Σβορώνος, « Ή ελληνική κοινωνία καί οικονομία τό 1820», Ό
Ερανιστής, 11 (1974), 'Αθήνα 1980, 395.
6. Φυσικά πρόκειται γιά «αισθητή» στατιστική, μιά καί δέν διαθέτουμε, 'όσο
ξέρω, καμιά ειδική μελέτη. Δέν είναι εδώ ή θέση νά ανοιχτούμε στό θέμα ούτε
βιβλιογραφικά· ενδεικτικά αναφέρω οτι μιά διόλου συστηματική αποδελτίωση τοϋ
Classical Journal απέφερε τρεις μνείες (άρ. XXVIII, 1823, 154-155· άρ. XXX,
1824, 414· άρ. XXXVII, 1828, 138-139). 'Ενδεικτικό της απήχησης που είχαν
αυτές οί δημοσιεύσεις είναι τό απόσπασμα άπό ενα γράμμα του Ed. Η. Barker προς
τόν J. Bowring, 11 'Απριλίου 1823· αναφέρεται στην πρώτη άπό τίς τρεις παρα
πομπές: «A greek song, called the song of Colokotrone appears in the last No of Classical
Journal, and one is, you know, given in my pamphlet» ('Αρχεία Φιλελληνικού Κομιτά-
του, EBE, τμήμα χειρογράφων, κουτί Kj) - γιά τό pamphlet υποθέτω οτι είναι τό
Ed. Barker, A letter addressed to the Rev. T.S Hughes, Λονδίνο 4 1823, δπου στις σ.
108-111 υπάρχει ένας θούριος στά ελληνικά καί στίς σ. V-VIII τοϋ προλόγου ένας
άλλος μεταφρασμένος αγγλικά.
μη τους μέ εξέπληξε: τά αγαπημένα τους τραγούδια ήταν τό

"Προσκλητήριο τοΰ άτυχου Ρ ή γ α " , "Τό σπαθί τοΰ Κολοκοτρώνη",
" Ό θάνατος τοΰ Μάρκου Μπότσαρη", " Ό γενναίος Κανάρης"
κλπ. κλπ. "Ακουσα συχνά τους Έλληνες νά τραγουδούν αυτούς
τους σκοπούς»7.
Ο JA BUCHON
Σ' αυτή περίπου τή λογική εντάσσεται καί το άρθρο τοΰ J.A.

Buchon «Poésies nationales des Grecs modernes», πού δημοσιεύτηκε
στίς 23 Αυγούστου 1821 στην εφημερίδα Le Constitutionnel, φύλλο
επίμονα αντικυβερνητικό. Τό κέντρο βάρους τοϋ άρθρου βρίσκεται
στην παρουσίαση τοΰ Ρωσσαγγλογάλλον κείμενου πού είχε κιόλας
παρουσιαστεί από τόν Leake στό Researches in Greece τό 1814. Γιά
τά δημοτικά τραγούδια ό λόγος έρχεται πάρεργος: «Κόρες της αρ
χαίας Ελλάδας οί Μούσες, πού χαμογέλασαν πότε πότε στους
σκάλδους καί στους βάρδους των σκοτεινών κλιμάτων τοΰ βορρά,
δέν θά ήταν δυνατό νά μήν στηρίζουν ακόμα πιό αποτελεσματικά
τίς εμπνεύσεις τών Τυρταίων της σύγχρονης Ελλάδας. Βρίσκουμε
λοιπόν στά τραγούδια τους κομμάτια γιά τά όποια δέν θά ντρέπον-
ταν οί προγονοί τους. Ό γερμανός Γκαίτε, πού μέ τόση χάρη έχει
μιμηθεί κάποιες σανσκριτικές ωδές, έχει συχνά διακηρύξει πώς κα
νένα σύγχρονο έθνος δέν έχει ιστορικές μπαλάντες μέ τόσο επιτυ
χημένη έμπνευση. "Αν ξαναδιαβάσει κανείς τά τραγούδια τοΰ άτυ
χου Ρήγα, πείθεται αμέσως. "Ισως κάποτε θά μπορούσαμε νά πα
ρουσιάσουμε μερικά τέτοια τραγούδια. Οί μπαλάντες γιά τόν ατρό
μητο αρβανίτη ή ληστή Λιάκο (δύο λέξεις συνώνυμες σχεδόν),
εκείνες γιά τά βάσανα τού Σουλίου καί τόσες άλλες για δημοφιλή
περιστατικά 'ίσως νά μήν είναι λιγότερο άξιες προσοχής».
7. Χρησιμοποιώ τή γαλλική μετάφραση, Ch. MacFarlane, Constantinople et la

Turquie en 1828 et 1829, III, Παρίσι 1830, 139. Γιά μιά πρόχειρη συναγωγή μαρτυ
ριών σχετικών, αν χρειάζεται, παραπέμπω πρόχειρα στό Κ. Σιμόπουλος, Πως
εΐόανοίξένοιτήν Έλλάδατον '21, τ . Α', 'Αθήνα 1979, 243, 283, 323, 433, 437.
Γιά ανάλογα τραγουδίσματα στην προεπαναστατική 'Ελλάδα, βλ. τίς παραπομ
πές που σημειώνει ό Φίλ. Ήλιου, «Τυφλωσον Κύριε τόν λαόν σου», Ό 'Ερανιστής,
11 (1974), 'Αθήνα 1980, 602 καί Ά π . Δασκαλάκης, «Τά επαναστατικά έργα
τοϋ Ρήγα», ΕΕΦΣΠΑ, 14 (1963-64), 100 κ.έ.
Αυτά μόνο- υστέρα έρχεται ή σειρά τού Ρίοσσαγγλογάλλον πού

καλύπτει δλο τό υπόλοιπο. Μά θά χρειαστεί νά παραθέσουμε καί
κάποια αποσπάσματα άπό τη γενική εισαγωγή τοϋ άρθρου, γιά νά
φανεί καθαρότερα ή τοποθέτηση τοϋ Buchon απέναντι στά «λαϊκά»
δημιουργήματα. «Γιά νά γνωρίσουμε ό'σο καλά χρειάζεται τά ιχνά-
ρια των φευγαλέων εθίμων καί των παροδικών μορφών πού χαρα
κτηρίζουν τίς διαφορετικές εποχές στην ιστορία ενός έθνους, δέν
μας βοηθούν οι ευρείες καί μεγαλειώδεις συνθέσεις, πού άπό μόνες
τους αρκούν νά απαθανατίσουν έναν συγγραφέα καί νά δοξάσουν
έναν ολόκληρο α'ιώνα. Ό συγγραφέας, απορροφημένος ολότελα άπό
τόν εαυτό του λόγω της έντασης τών διανοημάτων του, απομονώ
νεται κατά έναν τρόπο άπό τόν πραγματικό κόσμο, δπου ζει ώς
ανθρώπινο όν, γιά νά ξεπεταχθεί ώς ποιητής σ' έναν κόσμο κατα-
καίνουργο, ολότελα φανταστικό, καί νά συσχετίσει τά οντά, τά
ήθη καί τίς αρετές του κόσμου μέ τά όντα, τά ήθη καί τίς αρετές
της δημιουργίας του. Γιά νά κατανοήσουμε ορθότερα τά διάφορα
ήθη καί τίς κοινωνικές συνήθειες, πρέπει νά προστρέξουμε σέ δη
μιουργήματα λιγότερο σημαντικά». Καί συνεχίζει μέ κάποια παρα
δείγματα ελασσόνων ποιητών: Πετράρχης, Filicaja, καί άπό τους
σύγχρονους του Albo Crisso, Lebrun καί Béranger —ό τελευταίος,
γιά τήν κακία τών καιρών, αναφέρεται υπαινικτικά— καθώς καί σέ
κάποιους «ανώνυμους». Αοιπόν, ή έννοια τού Ααοϋ-Ποιητή, πού
στάθηκε τόσο γόνιμη γιά τή ρομαντική σκέψη, δέν έχει τή θέση
της στή σύλληψη τού Buchon.
Έναν μήνα αργότερα, 1η 'Οκτωβρίου 1821, ό Buchon θά δη-
μοσιέψει, πάντα στον Le Constitutionnel, ενα δεύτερο συμπληρωμα
τικό άρθρο μέ τόν ίδιο τίτλο. Ό πρόλογος του τώρα θ' αναφέρεται
στην ιστορία· επιχειρεί μιά σύγκριση τών ορεσίβιων καί πολεμικών
πληθυσμών της Ελλάδας μέ κάποιους ανάλογους Ισπανικούς, οι
οποίοι είχαν αποσυρθεί στά βουνά υστέρα άπό τήν κατάκτηση της
ιβηρικής χερσονήσου άπό τους Άραβες. Και χα,τόπιν παρουσιάζον
ται σέ μετάφραση τά τραγούδια τού Στέργιου, τού Λιάκου καί τού
'Ολύμπου. Ή κατακλείδα τού άρθρου παρέχει άρκέτά καλά τό
στίγμα της 'ιδεολογικής τοποθέτησης τού Buchon:
«Αυτά τά τραγούδια μέ τήν άγρια ομορφιά δέν τά παρουσιά
σαμε βέβαια γιά υποδείγματα σέ ποιητές ενός πολιτισμένου έθνους·
ή κάθε εποχή έ'χει τή δική της ποιητική μορφή· θά ήτανε παράξενο
καί ανόητο νά αρνηθεί κανείς τίς μορφές τίς δουλεμένες γιά πολ-
λούς αιώνες άπό την ιδιοφυία, γιά νά επαναφέρει τά ψελλίσματα

τών ακαλλιέργητων αιώνων. Μιά φορά, χωρίς νά επιτρέπεται ή
σύγκριση τών αρρενωπών καί χοντροκομμένων τραγουδιών τοΰ Όσ-
σιαν μέ την υπέροχη αρμονία τοϋ Όμηρου, ή τών ρωμαϊκών μπα
λάντων μέ τη χαρίεσσα ποίηση τοΰ Ρασίν, πιστεύουμε πώς δέν
πρέπει νά περιφρονούμε αυτά τά αρχαία μνημεία της ιδιοφυΐας ενός
λαοΰ πού ξαναγεννιέται, και τά παρουσιάζουμε μέ εμπιστοσύνη γιά
νά καταρρίψουμε μέ γεγονότα τίς επιθέσεις εκείνων πού χωρίς σκέ
ψη καί τόσο άδικα κατηγορούν τους σύγχρονους Έλληνες δτι είναι
ανάξιοι τών προγόνων τους, γιατί τους λείπει ή φαντασία καί ή
τόλμη. "Αν τό θέμα παρουσιάζει κάποιο ενδιαφέρον γιά τους ανα
γνώστες μας, μπορούμε νά τους δώσουμε αργότερα μερικά άλλα
νεοελληνικά κομμάτια, πάντοτε αυτού τού απλοϊκού είδους, πού θά
παρουσιάσουν όμως έναν ζωντανό πίνακα τών κοινωνικών τους συ
νηθειών, τών παθών καί τών ελπίδων τους».
Τό 1821 ό J.A. Buchon ήταν τριάντα χρονών. Γυμνασιακές
σπουδές στην επαρχία, είκοσιτριών χρονών στό Παρίσι, έπειτα δά
σκαλος στην 'Αγγλία γιά λίγο καιρό, ταξιδιώτης στην 'Ιρλανδία,
εγκαθίσταται οριστικά στη γαλλική πρωτεύουσα τό 1819 καί
ασχολείται επαγγελματικά μέ τή λογιοσύνη, ιδίως τήν Ιστορία τού
θεάτρου καί της λογοτεχνίας. Συνεργάζεται συχνά στον αντιπολι
τευόμενο τύπο, γνωρίζεται, στον Censeur européen, μέ τόν Augustin
Thierry· σέ λίγα χρόνια θά αρχίσει νά ασχολείται μέ τή μεσαιωνι
κή ιστορία της Γαλλίας καί θά βαδίσει στά χνάρια τού Thierry8. Ή
φιλελεύθερη τοποθέτηση του τόν φέρνει σέ συγκρούσεις μέ τό καθε
στώς- μετέχει στίς αντικυβερνητικές διαδηλώσεις καί τό καλοκαίρι
τοϋ 1820 κρατείται γιά ενα μήνα. Τόν επόμενο χρόνο καινούρια
κράτηση· καί στίς αρχές τοΰ 1822 αναγκάζεται νά εκπατριστεί —
λίγο πρίν, τήν εποχή πού μας ενδιαφέρει, αρχίζει νά εργάζεται
στή σύνταξη τού Le Constitutionnel.
Ή φιλολογική του δράση είναι ανάλογη. Τό 1821 εκδίδει,
ανώνυμα, ενα φυλλάδιο, δπου υποστηρίζει τίς εξεγέρσεις της Σικε-
8. Ή πληρέστερη βιογραφία του, άπό τόν Jean Longnon στην εισαγωγή τής
έκδοσης Alexandre Buchon, Voyage dans Γ Eubée, les ties ioniennes et les Cyclades en
1841, Παρίσι 1911, V-LXII, δεν μας πληροφορεί πάντοτε επαρκώς, ιδίως σχετικά
μιέ ημερομηνίες μέσα στον χρόνο. Ό ανιψιός του Ed Drummont, La dernière bataille,
Παρίσι 1890, παρέχει πληροφορίες σχετικά μέ τό χαρακτήρα του περισσότερο,
καί τόν περίγυρο του.
λίας - σέ πιό θεωρητικό επίπεδο μεταφράζει τό Συνοπτική Ιστορία

των μεταφυσικών, ηθικών καί πολιτικών επιστημών από την 'Αναγέν
νηση τών γραμμάτων τοϋ Dugalt Stewart, έργο πού θά ολοκληρωθεί
σε τρείς τόμους από τό 1820 ως τό 1823, καί πού ήταν αφιερωμένο
στον Victor Cousin. Εκείνα τά χρόνια ή ενασχόληση μέ τόν Σκότο
φιλόσοφο ήταν καί συμμετοχή στην αντιπολίτευση· ό Victor Cousin,
ερμηνευτής του έργου του, είχε πρόσφατα απομακρυνθεί από τήν
πανεπιστημιακή έδρα.
"Αν τό ενδιαφέρον του γιά τή νεότερη Ελλάδα οφείλεται
στην επανάσταση, δέν είμαι σέ θέση νά τό πιστοποιήσω9: πάντως,
ένόσο έγραφε τό πρώτο του άρθρο (23 Αύγουστου) δέν φαίνεται νά
είχε καί πολλές γνώσεις· όσα μνημονεύει, σάτιρα Ρωσσαγγλογάλ-
λου, τραγούδι Σουλίου καί Λιάκου, έχουν προφανώς μία καί μόνη
πηγή, τόν Leake, δηλαδή τό Researches in Greece10. Δέν χρειαζόταν
λοιπόν άμεση γνώση της νέας ελληνικής —θά δούμε πώς οπωσδήπο
τε άργησε πολύ νά προχωρήσει προς τήν κατεύθυνση αυτή— ούτε,
συνεπώς, σχέσεις μέ Νεοέλληνες. 'Αντίθετα τό άρθρο της 1ης
'Οκτωβρίου προϋποθέτει Έλληνα πληροφορητή: τά τρία τραγούδια
πού μεταφράζονται είναι ολότελα ανέκδοτα. Δέν γνωρίζουμε τίς
επαφές τοϋ Buchon εκείνη τήν εποχή· ξέρουμε δμως πώς δύο ή τρία
χρόνια αργότερα χρησιμοποιεί ως γραμματικό του τόν Χριστόδουλο
Κλονάρη (καί πιό υστέρα τόν αδελφό του Κωνσταντίνο), πώς σχε
τίζεται ιδιαίτερα στενά μέ τή Σεβαστή Σούτσου (ή, κατά τήν φα
ναριώτικη συνήθεια, Σεβαστίτσα), τή μητέρα της Μαρία Σούτσου
καί τους ά,δε'Κφούς της Γρηγόριο καί Κωνσταντίνο, τόν Παναγιώτη
Σούτσο, καί τόν 'Ανδρέα Κάλβο 11 . 'Από δλους αυτούς, μονάχα ό
9. 'Οπωσδήποτε άπό τό 1819 παρατηρείται κάποιο ενδιαφέρον. «Χαιρόμα

στε πού μας δίνεται ή ευκαιρία νά επισημάνουμε τήν ταχύτητα μέ τήν οποία οι
Έλληνες τών 'Επτά Νησιών φαίνεται οτι θέλουν νά ανακτήσουν στον φιλολογικό
καί επιστημονικό κόσμο τή θέση πού κρατούσαν οί προγονοί τους». Έτσι αρχίζει
τή σύντομη παρουσίαση τοϋ έργου τού Ν. Κεφάλα Carte du Bosphore et du détroit du
Constantinople πού δημοσιεύτηκε στή Revue Encyclopédique, 1 ( Ί α ν . - Μαρτ* 1819)
400.
10. Γιά τον Ρωσσαγγλογάλλο παρέβαλα τό κείμενο —μέ βάση τήν έκδοση τοϋ
Κ . θ . Δημαρά, «Τό κείμενο τού Ρωσσαγγλογάλλου», 'Ελληνικά, 17 (1962) 188-
201— καί διαπίστωσα οτι ό Buchon ακολουθεί πιστά τό κείμενο τού Leake. Γιά τόν
Λιάκο καί τό Σούλι βλ. τίς σ. 158-161 τού Leake (καί πρόχειρα, έοώ, σ. 79-83).
11. Γιά τίς σχέσεις του μέ τή Μαρία Σούτσου καί τά παιδιά της Σεβαστή,
Γρηγόριο καί Κωνσταντίνο, βλ. την αφιέρωση τοϋ Buchon προς τή Μαρία στό
πρώτος καί ό τελευταίος βρίσκονταν στα 1821 στό Παρίσι- τό πι

θανότερο είναι ό πληροφορητής τοϋ Buchon νά ήταν ό Κλονάρης.
Ό Χριστόδουλος Κλονάρης έφτασε στό Παρίσι τέλος τοϋ
1817 12 · γιά τη ζωή του γύρω στά 1821 ξέρουμε ελάχιστα 13 . Στε
νός φίλος του Πίκκολου, τοϋ Κ. Πολυχρονιάδη, τοϋ Γ. Πραΐδη, του
Γ. Σέκερη, καί φυσικά θαυμαστής τοϋ Κοραή, ανακατευόταν έντο
να μέ τή φιλελληνική κίνηση1*- βέβαια κι αυτά τά λίγα άρκοϋν γιά
νά σχετισθεί μέ τόν Buchon. 'Από τόν πρόλογο του Φοριέλ γνωρί
ζουμε15 πώς στον Κλονάρη παρέδωσε ό Κοραής τόν φάκελο (ή κά
ποιο αντίγραφο) των δημοτικών τραγουδιών πού τοϋ είχαν έρθει τό
1816 άπό τή Βιέννη- νά μαρτυρεί αυτό κάποιο ενδιαφέρον τοϋ Κλο
νάρη;
Τά πράγματα δέν είναι οσο ξεκάθαρα θά θέλαμε. 'Οπωσδήπο
τε, άπό τά τρία κείμενα πού δημοσιεύονται μεταφρασμένα στον Le
Contitutionnel, τό ενα, τοϋ Λιάκου, μπορούμε νά θεωρήσουμε πώς
στηρίζεται στην ϊδια ακριβώς καταγραφή πού περιλάμβανε καί ή
συλλογή τοϋ Haxthausen, τό δεύτερο, τοϋ 'Ολύμπου, δτι σχετίζεται
στενά μ' αυτήν, ένώ τό τρίτο, τοϋ Στέργιου, είναι άπό διαφορετική
πηγή. Αυτό βέβαια ενισχύει τίς πιθανότητες νά είναι ό Κλονάρης
ένας άπό τους πληροφορητές τοϋ Buchon, μιά καί πέρασαν άπό τά
Conquête de la Constantinople (στό Χρονικάν τοϋ Μορέως δηλαδή), Παρίσι 1825, σ.

XXXI Γιά τίς σχέσεις μέ τόν Παν. Σούτσο, βλ. την αφιέρωση τού τελευταίου
προς τόν Buchon της έκτης ωδής των Odes d' un jeune Grec, Παρίσι 1828, 73.
Κάλβος: βλ. Μαίρη Ν. Βέη, «'Ανδρέου Κάλβου άγνωστος επιστολή», Παρνασσός,
3 (1961) 395-411. Γιά τους αδελφούς Κλονάρη έκτος άπό την παραπάνω αφιέρω
ση στην Μ. Σούτσου (πού άφορα μόνο στον Χριστόδουλο) βλ. Enepekides, «L'
auteur et la copie de la chronique du Morée», Jahrbuch der Österreichischen Byzantini-
schen Gesellschaft, 2 (1952) 178-179.
12. Βλ. Μάνθου Οικονόμου, «Τρεις έπιστολαί τοϋ Χρ. Κλονάρη προς τόν Γ.
Πραΐδη», Ηπειρωτική 'Εστία, 15 (1966) 241-255. Ή πρώτη επιστολή φέρει στην
έκδοση δύο χρονολογίες· σωστή είναι ή δεύτερη (αυτήν χρησιμοποιώ), αφού μέσα
στό κείμενο μνημονεύεται ό θάνατος τοϋ Clavier «πρό 45 ήμερων» (γεγονός πού
προσδιορίζει επακριβώς την άφιξη του Κλονάρη στό Παρίσι). Γιά τή μηνολόγηση
τού θανάτου τοϋ Clavier βλ. τήν επιστολή τοϋ Κοραή προς τόν Βασιλείου, 'Αλληλο
γραφία, ό.π., Δ , 56.
13. Λόγου χάρη τό Οτι «στεναχωρείται άπό τήν έλλειψιν των αναγκαίων»
(γράμμα τοϋ Κ. Πολυχρονιάδη) άπό τό Παρίσι προς τόν Γ. Πραΐδη στό Μεσολόγ
γι, 'Ιστορικόν Άρχεϊον Α. Μανροχορδάτον, Α', 'Αθήνα 1963, 79) — άλλα αυτό,
γιά Έλληνα τοϋ Παρισιού, καταντάει νά μήν είναι είδηση.
14. Βλ. τά οσα σημειώνονται έόώ, σ. 252-254.
15. Fauriel, Chants, ο.π., Ι, σ. 11.
•γέρια του ορισμένα άπό τά κείμενα της συλλογής Haxthausen, μέ

σω του Παρισινού αντιγράφου.
Τό βέβαιο είναι δτι ό Buchon ίδεάστηκε νά δημοσιέψει μιά
συλλογή- συνέλαβε μάλιστα κάτι πιό μεγαλεπήβολο, μιά ταυτό
χρονη συνέκδοση στά αγγλικά καί τά γερμανικά καί διάλεξε γιά
μ.εταφζχχ.ο'τέζ πρόσωπα διόλου άσημα.
Τά καθέκαστα τά μαθαίνουμε άπό ενα γράμμα που έστειλε ό
Buchon στον Γκαίτε, τόν Φεβρουάριο του 1822 16 .
Παρίσι, 3 Φεβρουαρίου 1822

Κύριε,
Ό φίλος μου κ. Cousin, καθηγητής της φιλοσοφίας ατό πανεπι
στήμιο τοϋ Παρισιού, πού είχε τήν τιμή νά σας παρουσιαστεί ατή
Γερμανία, μοϋ είπε πώς σας είχε απασχολήσει ή συγκέντρωση των
τραγουδιών των κλεφτών της Θεσσαλίας καί της 'Ηπείρου. 'Εδώ καί
λίγο καιρό μέ απασχολούσε τό ίδιο ζήτημα, καί είχα γράψει σέ μερι
κούς "Ελληνες φίλους άπό αυτή τή χώρα γιά νά τους παρακαλέσω νά
μοϋ κοινοποιήσουν 6,τι θά μπορούσαν νά συγκεντρώσουν απ' αυτά.
Δ έν μπόρεσα ωστόσο νά αποκτήσω ώς τώρα παρά καμιά δωδεκαριά.
θά ήταν χρήσιμο δίχως άλλο γιά τή μελέτη της ιστορίας, της
ποίησης καί της ηθικής νά δημοσιευθούν αυτά τά εθνικά «τραγούδια
[ώς έχουν;] καί νά παρουσιαστεί μιά μετάφραση Ισχνή, εΌτω καί πι
στή, σέ πεζό. Μά πόσο θά πρόσθετε στην αξία τους καί ατή δημοτι
κότητα τους αν θά μπορούσε κανείς νά αποδώσει τίς ποιητικές τους
ομορφιές μέ ποιητικές ομορφιές της ϊδιας υφής. Δέν γνωρίζω παρά
δύο ανθρώπους Ικανούς νά καταπιαστούν επιτυχώς μέ αυτή τή δύ-
16. 'Απόκειται στά χαρτιά τοΰ Γκαίτε, στό Nationale Forschung und Gedenk
stätten der klassischen Deutschen Literatur στή Βαϊμάρη· ή διεύθυνση του πρόθυμα καί
ευγενικά ανταποκρίθηκε στό αίτημα μου καί μου έστειλε φωτογραφία τοΰ γράμμα
τος, άπό τήν οποία καί μεταφράζω. Σημειώνω πώς τό χαρτί τοϋ γράμματος φέρει
έπίτιτλο τυπωμένο της Administration du Constitutionnel. Τό γράμμα ήταν ενα δί
φυλλο, διπλωμένο και σφραγισμένο· στην πίσω μεριά τοΰ δΐύτερου φύλλου ή πανω-
γραφή: «Monsieur Goethe Weimar», χωρίς ταχυδρομική σφραγίδα. Συνοδευόταν άπό
τά κείμενα, τίς μεταφράσεις καί τά άρθρα, επομένως άν δλα αυτά ήταν κλεισμένα
σέ φάκελο, δέν μπορούμε νά ξέρουμε πώς στάλθηκαν στον Γκαίτε- μέ τό ταχυδρο
μείο ή μέ το χέρι; Το γράμμα τού Buchon πρωτοδημοσιεύτηκε αποσπασματικά άπό
τόν R.F.Arnold, «Zu Goethes "neugriechisch-epirotischen Heldenlieder"», Euphorion, 4
(1897) 545-547 (καί τό αναδημοσίευσε ό Ibrovac, δ.π., 99). Δημοσιεύω τό πρωτό
τυπο σέ παράρτημα στό τέλος. Τά κείμενα τών τραγουδιών τά δημοσίευσε ό G.
Soyter, «Die Quellen zu Goethes Übertragungen aus des neugriechischen», Hellasjja-
hrbuch, 1936, 67-73.
σκόλη υπόθεση. Ό ένας είναι ό διάσημος Γκαίτε πού ξέρει την τέχνη
νά παρασέρνει, σέ δλα του τά ϊργα, τόσο πολύ τό πνεϋμα τοΰ θεατή ή
τοϋ αναγνώστη ώστε νά τόν αναγκάζει νά αισθάνεται δπως κι εκεί
νος, καί νά τόν κατασταίνει, όποτε θελήσει, συγκάτοικο τοϋ κόσμου
του. Ό δεύτερος θά μπορούσε ίσως νά είναι ό "Αγγλος Thomas Moo
re.
Ό "Αγγλος ποιητής Thomas Moore, πού ϊ,χω τή χαρά νά τόν
γνωρίζω, καί στον όποιο εχω ανακοινώσει μερικές από τίς ιδέες μου
γι' αυτό τό θέμα, πού συγγενεύει σέ πολλά σημεία μέ τίς χαριτωμένες
του Irish melodies, θά ήθελε πολύ νά επιχειρήσει κι αυτός μιά παρό
μοια μετάφραση. Τοϋ έδωσα πρίν άπό μερικές μέρες δύο ή τρία άπα
τά πιό χαρακτηριστικά.
'Αλλά αν ή αγγλική γλώσσα χειρισμένη άπό ëvav τόσο Ικανό
γνώστη δπως ό Moore μπορεί νά προσφέρει μιά πιστή εικόνα αυτής
τής άγριας καί συνάμα κομψής ομορφιάς, μοΰ φαίνεται πώς ή γερμα
νική γλώσσα χειρισμένη άπό τόν συγγραφέα τής 'Ιφιγένειας, τοϋ
Φάουστ, τοϋ "Εγκμοντ, των σανσκριτικών τραγουδιών καί τόσων άλ
λων αριστουργημάτων, θά μπορούσε νά τίς αποδώσει ακόμα πιό επι
τυχημένα.
"Αν μιά τέτοια Ιδέα σας φαινότανε άξια νά πραγματοποιηθεί, θά
εισέπραττα τήν ευγνωμοσύνη δλων των σημερινών καί τών μελλοντι
κών φιλότεχνων, γιατί θά εχω συμβάλει μέ δλεςμον τίς δυνάμεις στην
υποστήριξη της. Σας στέλνω εκείνα πού μου φαίνονται τά πιό άξια
τής προσοχής σας. Φρόντισα νά αντιγραφούν καί νά μεταφραστούν
λέξη προς λέξη άπό έναν "Ελληνα ώστε νά γίνουν πιό ευανάγνωστα.
Λογάριαζα πώς θά μπορούσα νά εχω τήν τιμή νά σας τά προσφέρω
εγώ ό ϊδιος, μέ τήν ευκαιρία ενός ταξιδιού πού σκόπευα νά κάνω ατή
Γερμανία, άλλα φοβούμαι πώς ή πολιτική κατάσταση τής χώρας μου
δέν θά μοϋ επιτρέψει γιά κάμποσο καιρό νά τήν εγκαταλείψω.
Σας στέλνω συγχρόνως δύο άρθα πού έγραψα γι' αυτό τό θέμα
στον Constitutionnel. Τό ψαλίδι τής γαλλικής λογοκρισίας τά ίίχει βέ
βαια ακρωτηριάσει, ωστόσο θέλω πολύ νά σας τά προσφέρω καί σ'
αυτήν τήν κατάσταση, γιά νά σας δείξω πώς ή ποιητική σχολή πού
'έχει τήν τιμή νά σας έχει γιά άρχηγέτη απλώνεται πολύ πέρα άπό τά
δρια τής χώρας σας, ξέρουμε νά συμβουλευόμαστε τή λογική μας καί
τήν καρδιά μας γιά νά εκφράσουμε μέ τρόπο ανεξάρτητο τήν αποδο
χή τοϋ καλοϋ, τήν καταδίκη τοϋ κακοϋ.
Δέν μοϋ μένει παρά νά σας ζητήσω συγγνώμη γιά τό θάρρος μου,
πού χωρίς νά σας είμαι γνωστός ή συστημένος ϊρχομαι νά διακόψω
τίς σοφές σας μελέτες καί τους αθάνατους ρεμβασμούς σας. Θά μπο
ρούσα νά ζητήσω τήν κάλυψη ενός γράμματος τοϋ κ. Benjamin Con-
stani πού έχει νομίζω την τιμή νά σας γνωρίζει. 'Αλλά μοϋ φαίνεται
πώςμιά τέτοια παρουσίαση είναι περιττή, ιδίως με τους σοφούς, τους
λογοτέχνες καί τους διάσημους άνδρες της χώρας σας. Τή συνάντησα
παρόμοια καί στην Περσία, τή χώρα της εθιμοτυπίας. Ό διάσημος
Γκαίτε θά μέ συγχωρήσει δίχως άλλο κι αυτός πού δεν χρησιμοποίη
σα κανέναν διάμεσο γιά νά του απευθυνθώ. "Ετσι πρέπει ν' απευθύ
νεται κανείς στά όντα πού βρίσκονται σέ υψηλότερες σφαίρες.
"Εχω την τιμή νά μένω μέ πολλή εκτίμηση καί θαυμασμό ταπεινό
τατος καί αφοσιωμένος θεράπων
J Α. BUCHON
'Αρχισυντάκτης γιά τίς εξωτερικές εΙδήσεις τοϋ Constitutionnel καί τελείως

άσημος συγγραφέας ενός βίου τοϋ Tasso πού προτάχθηκε ατή μετάφραση τοϋ
Baour Lormian καί μιας μετάφρασης της συνοπτικής Ιστορίας των μεταφυσι
κών, ηθικών καί πολιτικών επιστημών τοϋ Dugald Stewart.
Ά π ό την βιογραφία τού Buchon είδαμε ότι την εποχή εκείνη

αναγκάστηκε νά φύγει από τ ή Γ α λ λ ί α , γ ι ά νά αποφύγει τίς τ α λ α ι
πωρίες πού τοϋ προξενούσε ή αντιπολιτευτική του δράση. Μέ βάση
τ ά στοιχεία πού προσφέρει τό γράμμα ετούτο μπορούμε νά υποθέ
σουμε πώς έφυγε αφού τελικά τό έστειλε: ϊσως μάλιστα ή περιπλά
νηση του αύτη ακριβώς νά συνετέλεσε στό Οτι δέν πραγματοποιή
θηκε ή έκδοση πού λογάριαζε. Σίγουρα επιπρόσθετο εμπόδιο ήταν
καί ή άγνοια τ η ς γλώσσας. Λόγοι προσωπικοί, λοιπόν αυτοί είτε
καί άλλοι. Μά γ ι ά προσωπικούς λόγους έμειναν στή μέση —ή στην
αρχή— καί ό Haxthausen καί ό Sismondi. Τό εγχείρημα είχε ωριμά
σει, ά λ λ α απαιτούσε υψηλές προϋποθέσεις. Ή τ α ν πιό δύσκολο άπό
όσο φαινόταν.
Χάρη στην ώθηση τού Buchon προστέθηκε καί ό Thomas Moo
re στον κύκλο των όσων σχετίσθηκαν μέ μιά έκδοση των Ε λ λ η ν ι
κών τραγουδιών. Σ τ ό απόγειο της δόξας του εκείνη τήν εποχή,
αποτελούσε τόν τρίτο στό Βρετανικό τρίο - ομόλογος τού Byron καί
τού Walter Scott: « Ό Thomas Moore, πού οί θαυμαστές του τόν
ονομάζουν ά γ γ λ ο Κάτουλο, έγραψε ερωτικά ποιήματα γεμάτα τρυ
φερότητα, αρμονία, συχνά όλο φαντασία καί χ ά ρ η . Στους κάπως
έλευθερόφρονες κύκλους δέν υπάρχει ποιητής πιό στή μόδα» έγραφε
στά 1821 ό Philarète Chasles 17 . Ό μ ω ς έκτος άπό «της μόδας» καί
17. Στό «Essai historique sur la poésie anglaise», Revue Encyclopédique, 9

(Μάρτ. 1821) 452. Ό Moore πρωτοπήγε στό Παρίσι τό 1817· ξαναπέρασε κά-
Π6 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
φιλελεύθερος, ό Moore είναι φιλέλληνας καί πατριώτης, καί ενδια

φέρεται γιά τη λαϊκή ποίηση. Οι Irish Melodies, από τά κύρια στη
ρίγματα της φήμης του, απηχούσαν ιρλανδέζικα λαϊκά μοτίβα,
ενώ τό Lalla Rokh μας φέρνει στον άνατολισμό· έναν άνατολισμό
εμβριθή, δπως συνηθιζόταν τότε 1 8 . Ό φιλελληνισμός είναι αυτο
νόητος βέβαια γιά έναν πού στάθηκε καί βιογράφος του Byron:
ξέρουμε δτι ήταν μέλος της Greek Committee του Λονδίνου, έπειτα
έχουμε τό ποίημα του «Evenings in Greece», πού μελοποιήθηκε μά
λιστα 1 9 , τέλος από τά γράμματα του προκύπτουν δύο ακόμα μαρτυ
ρίες. Στίς 23 Μαίου 1823 γράφει στον Samuel Rogers: «'Αγαπητέ
μου Rogers, έχω νά σου ζητήσω μιά χάρη, δηλαδή με τήν πρώτη
ευκαιρία (όσο πιό γρήγορα μπορέσεις) νά προσθέσεις τό όνομα μου
στην 'Ελληνική συνδρομή (Greek subscription) γιά 5 λίρες, καί νά
τίς πληρώσεις γιά μένα». 'Ενάμισι χρόνο αργότερα, 31 Δεκεμβρίου
1824, γράφει σέ κάποιον ανώνυμο: «'Αγαπητέ μου Κύριε, σας
έσωκλείω τόν Ελληνικό Σκοπό (Greek Air) καί σας παρακαλώ νά
ευχαριστήσετε πολύ άπό μέρους μου τόν κ. Serdin γιά τήν ευγένεια
του νά μου τόν δανείσει. Δέν ξέχασα τους ελληνικούς σας στίχους
(your Greek verses), άλλα μπερδεύτηκα άπό μιά λέξη πού μοιάζει
νά είναι τυπογραφικό λάθος, καί τό οποίο ό Hallam μέ βοήθησε νά
ανακαλύψω. Θά έχετε τή μετάφραση τήν επομένη φορά πού θά
γράψω»20. Παρά τίς κάποιες υπόνοιες πού μπορεί νά δημιουργήσει
ποια. στιγμή τό 1819, καί παρέμεινε όλο τό διάστημα άπό τίς 11 Δεκεμβρίου
1819 ώς τό τέλος τού 1822 (βλ. Allen Β. Thomas, Moore en France, Παρίσι 1911,
ιδίως 1-2).
18. Βλ. Wallace Cable Brown, «Th. Moore and English Interest in the East»,
Studies in Philology, 34 (1937) 576-588.
19. Βλ. Droulia, δ.π., άρ. 1275 καί άρ. 738.
20. The Letters of Thomas Moore, εκδ. Wilfred S. Dowden, H I , 'Οξφόρδη
1964, 517 καί 533. 'Αλληλογραφία μέ τόν Buchon δέν συνάντησα. Ούτε στό
ημερολόγιο του, The Journal of Thomas Moore 1818-1841, έκδ. Peter Quennel, Λονδίνο
1964, μαρτυρεΐται συνάντηση του μέ τον Buchon. Σημειώνω πάρεργα, πώς τό
1819 ό Moore περνάει άπό το σαλόνι της 'Ισαβέλλας Θεοτόκη-Albrizzi, χωρίς νά
ενθουσιαστεί καθόλου (σ. 35), και πώς στίς 14 'Ιουλίου 1824 συναντάει στό
Λονδίνο τόν Leicester Stanhope, μέ τον όποιο έχει μακρά συνομιλία περί Byron· ό
Stanhope θεωρούσε δτι ό τελευταίος είχε γίνει όργανο τοΰ Μαυροκορδάτου, «a mere
puppet in his hand» φαίνεται οτι ήταν ή ακριβής έκφραση τοΰ Stanhope (σ. 104).
Δέν μπόρεσα ωστόσο νά συμβουλευθώ τή βασική μελέτη γιά τόν Moore τοϋ Lord
John Rüssel, Memoirs, Journal and Correspondence of Thomas Moore, I-VIII, Λονδίνο
1853-1856. Άπό όσα στάθηκε δυνατό νά πληροφορηθώ, δέν υπάρχει κάπου ενιαίο
τό απόσπασμα αυτό, δύσκολο νομίζω θα ήταν νά υποθέσουμε πώς

αναφέρεται σέ ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Ό Thomas Moore
φαίνεται νά ξέχασε τό ζήτημα 2 1 .
Καί ό Buchon πάντως δέν έδωσε, είδαμε, συνέχεια. Ωστόσο,
άμα δημοσιεύτηκε, Μάρτη τοΰ 1823, ή «"Αγγελία» της έκδοσης
του Φοριέλ, έκρινε πώς ήταν σκόπιμο νά ξαναθυμίσει στό κοινό πώς
είχε πρωτοπαρουσιάσει εκείνος τό θέμα. Τον 'Ιούνιο τοΰ ϊδιου έτους
δημοσίεψε στό περιοδικό Mercure du dix-neuvième siècle ενα τρίτο
άρθρο μέ τίτλο «Littérature Grecque moderne»22. "Υστερα άπό μιά
εισαγωγή (δπου διακρίνονται 'ίσως κάποιες ομοιότητες μέ τό κείμε
νο της «Αγγελίας» του Φοριέλ), παραπέμπει στά δύο πρώτα άρθρα
τοΰ Constitutionnel —μέ ρητή αναφορά στην πρωιμότητά τους— καί
αναδημοσιεύει, ελαφρά τροποποιημένες, ολόκληρες παραγράφους
άπό τό πρώτο άρθρο. 'Ακολουθούν εξ ι τραγούδια μεταφρασμένα23,
καί τό άρθρο καταλήγει μέ τά έξης:
«Αυτές οί κατά λέξη καί σέ πεζό μεταφράσεις δέν μπορούν νά
δώσουν βέβαια παρά μία πολύ αδύνατη εντύπωση τών ελληνικών
πρωτότυπων ελπίζω πώς τουλάχιστον αρκούνε γιά νά αποδείξουν
πώς αυτά τά τραγούδια περιέχουν ποιητικές ομορφιές ολότελα
πρωτότυπες καί πώς ή μελέτη τους θά μάς φανερώσει τίς κανονι
κές συνήθειες αυτού τού λαού, πού αρχίζει επιτέλους νά παίρνει τη
θέση του ανάμεσα στους λαούς της Ευρώπης. Μακάρι νά τά κατα
φέρει στην ευγενική του προσπάθεια!
» Ή επιτυχία θά είναι δυό φορές πιό ένδοξη· ή ψυχρή απάθεια
τών ευρωπαϊκών εθνών σ' αυτή τήν υπόθεση, πού σέ άλλους και
ρούς θά είχε ξεσηκώσει τή θέρμη τών λαών, μά καί τών ηγεμόνων,
θά τού αποδείξει τουλάχιστον πώς δέν οφείλει τίς επιτυχίες του
παρά στην ενεργητικότητα καί τήν αξία του. Αυτό πού μπορεί νά
τό αρχείο του. Ευχαριστώ τήν κυρία "Ανη Σακαλή-Πολιτάκη που αναδίφησε γιά
χάρη μου τά κατάλοιπα τοΰ Moore στη Βολδεϊανη βιβλιοθήκη- δέν εντοπίστηκαν
τίποτε χειρόγραφα που νά μας αφορούν.
2 1 . Καλή τύχη έφερε στά χέρια μου τό προσωπικό αντίτυπο τοϋ Th. Moore
τοΰ Ch.B. Sheridan, The Songs of Greece, Αονδίνο 1825, χαρισμένο άπό τόν συγγρα
φέα (δπως σημειώνεται: «From the Author») το 1826. Δέν φέρει καμιά ιδιοτυπία.
(Σήμερα ανήκει στη συλλογή τοϋ κ. Στάθη Φινοπουλου, ό όποιος πρόθυμα μου τό
παρουσίασε· τόν ευχαριστώ θερμά).
22. Στις σ. 461-472.
23. Τά επόμενα: La mort de Γ armatolos (Τάφος Δήμου), Jannis (Σταθάς), Le
marin, Constanti (Της Εύγενουλας), La malediction καί Le départ.
μεγαλώσει ακόμα τή δόξα του, είναι τό παράδειγμα πού δίνει ό

εξαίρετος πατριώτης Μαυροκορδάτος, πού, επανεκλεγμένος γιά
δεύτερη φορά στην προεδρία, αρνήθηκε νά την αποδεχτεί γιά νά
μην εκτεθεί στον πειρασμό νά μεταμορφωθεί σε ηγεμόνα, καί γιά
νά συνηθίσει τή χώρα του νά μή στηρίζει τίς ελπίδες της σε έναν
μόνο άνθρωπο. Κάποια μέρα ή ελεύθερη Ελλάδα θά διαθέτει τρα
γούδια θριάμβου προς τιμή τοϋ Μαυροκορδάτου καί των άξιων πα
τριωτών πού τόν συντρέξανε στην απελευθέρωση της χώρας τους.
Περιμένοντας τά καινούρια αυτά αριστουργήματα, ας αποδώσουμε
δικαιοσύνη σέ συνθέσεις πιό ελαφρές, άλλα ϊσως όχι λιγότερο διδα
κτικές, πού μάς παρέδωσε ή προφορική παράδοση. Τό γαλλικό κοι
νό ας αποδεχθεί συνθέσεις φυσικές, 'ισχυρές, καί συνάμα χαριτωμέ
νες.
»Θά μπορούμε άλλωστε, πολύ σύντομα, νά αποδώσουμε σ' αυ
τά τά τραγούδια άπλετη δικαιοσύνη. "Ενας άπό τους φίλους μου, ό
κ. Φοριέλ, συγγραφέας μέ σοφία τεράστια, καί καλαισθησία ασφα
λή, έχει συγκεντρώσει, όπως καί εγώ παλαιότερα, αρκετά πρωτό
τυπα ελληνικά ποιήματα καί προετοιμάζει τήν εκδοσή τους. Οι
ευσυνείδητες έρευνες πού έχει πραγματοποιήσει γύρω άπό καθετί
πού έχει σχέση μέ αυτά τά εθνικά τραγούδια, ή βαθιά του μόρφω
ση, τό αφελές του υφός, αποτελούν εχέγγυο γιά τήν ορθότητα τοϋ
ελληνικού κειμένου καί συνάμα γιά τήν κομψότητα, καθώς καί τήν
πιστότητα της μετάφρασης. Ό Sir Walter Scott δημοσίευσε στην
'Αγγλία μέ τόν τίτλο Minstrelsy of the Scottish Borders μιά συλλογή
μέ αγγλικές καί σκοτσέζικες μπαλάντες, πού τού επέφερε επάξια
τήν ευγνωμοσύνη των συμπατριωτών του. Ό Φοριέλ θά είναι ό
Walter Scott τών Ελληνικών τραγουδιών».
Ή τόσο ευνοϊκή αναφορά στον Μαυροκορδάτο εκφράζει βέβαια
τό ιδεολογικό στίγμα τού Buchon—ό Μαυροκορδάτος ταυτιζόταν μέ
τήν πολιτική πρόοδο στά μάτια τών ευρωπαίων φιλελευθέρων— μας
δίνει όμως επιπλέον τή δυνατότητα νά υποθέσουμε πώς ό πληροφο-
ρητής του άνηκε στό κλίμα αυτό: ερχόμαστε έτσι καί πάλι προς τόν
Χριστόδουλο Κλονάρη, τόν επιστήθιο φίλο τού Γ. Πραΐδη.
"Ομως ή καίρια πληροφορία προέρχεται άπό τήν τελευταία
παράγραφο: «όπως και εγώ παλαιότερα». Δηλώνεται πιά ή εγκα
τάλειψη της πρόθεσης· λίγο καιρό πρίν είχαν κυκλοφορήσει οι με
ταφράσεις τού Γκαίτε στό Über Kunst und Altertum —όπως θά δούμε
παρακάτω— πού έγιναν άπό τά κείμενα τού Buchon, χωρίς νά μνη-
μονευθεί τ ' όνομα του. 'Ανάμεσα στον Γκαίτε καί τόν Φοριέλ οι
πρωτοβουλίες του Buchon είχαν παγιδευτεί: ό πολύ θερμός τόνος
γιά τίς αρετές τοΰ Φοριέλ ενδέχεται νά αντέχει καί σέ πλάγια
ανάγνωση — θά δοϋμε ότι κάτι δέν πήγαινε καλά στίς σχέσεις τους.
Ή εγκατάλειψη της 'ιδέας γιά έκδοση δέν σήμαινε γιά τόν
Buchon καί αδιαφορία. Τότε ή λίγο αργότερα ή Σεβαστή Σούτσου24
τοΰ έδωσε μεταφρασμένα (ή καί σέ πρωτότυπο που λανθάνει;) τρία
παραμύθια25, έπειτα είναι τά κείμενα πού τοΰ υποσχέθηκε ό Κάλ
βος 26- τέλος, σέ μεταγενέστερα χρόνια, δταν επισκέφθηκε τήν 'Ελ
λάδα, συγκέντρωσε πάλι κάτι δείγματα 27 . Όμως ή επαφή του μέ
τήν ελληνική φιλολογία θά σφραγιστεί μέ τρόπο διαφορετικό, άπό
τήν έκδοση ενός μεγάλου μέρους άπό τό Χρονικό τον Μορέως τό
1825: μέσα άπό τό κανάλι της φραγκοκρατίας θά συνεχιστεί ή
σχέση του μέ τή νέα Ελλάδα — έ'χει πιά ξεφύγει άπό τή δική μας
οπτική.
'Απομένει, γιά νά ολοκληρώσουμε έστω καί προτρέχοντας τό
θέμα, ή σχέση του μέ τόν Φοριέλ. Τό περίεργο σ' αυτήν τήν υπόθε
ση είναι δτι ένώ ό Φοριέλ δέν μπορεί παρά νά ήξερε τά άρθρα και
τό ενδιαφέρον τοΰ Buchon —κι ας μή μαρτυρεΐται ρητά— καί ένώ
έλαβε υπόψη του τή μικρή συλλογή τοΰ Buchon (δπως θά δούμε στό
24. Δέν έμεινε γιά μεγάλο διάστημα στό Παρίσι ή Σεβαστή Σούτσου. "Αν
μπορούμε νά εμπιστευθούμε τή γεροντική μνήμη τού Άλεξ. Ρίζου Ραγκαβή, έφυ
γε άπό τήν 'Οδησσό τό 1824, προκειμένου νά επισκεφθεί μαζί μέ τή μητέρα της
τους δύο αδελφούς της, καί επέστρεψε στην 'Οδησσό άνοιξη τού 1825. Τό διάστη
μα ήταν αρκετό πάντως γιά νά συνδεθεί μέ τόν Buchon, ό σκοϊος, ώς φαίνεται, τή
ζήτησε γιά γυναίκα του (Α. Ρίζος Ραγκαβής, 'Απομνημονεύματα, Α', 'Αθήνα
1894, 124 καί 137). Ή τελευταία α'ΰτή πληροφορία εξηγεί καί τήν τόσο θερμή
αφιέρωση τού Buchon της έκδοσης τού Conquête de la Constantinople
25. 'Από αυτά τό ένα τό παραχώρησε στον Nép. Lemercier, πού τό ενσφήνω
σε στό τέλος τού Suite des chants héroïques et populaires, Παρίσι 1825, 123-135.
Άπό τόν Lemercier, δ.π., 107-109, πληροφορούμαστε δτι ό Buchon συγκέντρωνε
άπό έντυπα διάφορα «λαϊκά» κείμενα· μία άπό τίς πηγές του είναι πάντως ό Guys
26. Βλ. τήν παραπομπή 10, παραπάνω.
27. Στό έργο του La Grèce continentale et la Morée, Παρίσι 1843, δημοσιεύει
τή γαλλική μετάφραση μιας παραλλαγής τοϋ «Κάστρου της Ώριας», τήν όποια
άκουσε επιτόπου (σ. 400), καί ενός αποσπάσματος γαμήλιου τραγουδιού (σ. 239).
Άπό τήν άλλη, ή αναδημοσίευση ενός διστίχου (σ. 82) καί ή πρώτη ολοκληρωμέ
νη δημοσίευση της μετάφρασης των τριών παραμυθιών της Σεβαστής Ijoxnaou (σ.
263 κέ.), φανερώνει, προφανώς, πώς ό Buchon δέν είχε άλλο πρωτότυπο υλικό στά
χέρια του. Τά παραμύθια τά αναδημοσίεψε ό Ε. Legrand, Recueil des contes populaires
grecs, Παρίσι 1881, 133-176 πβ. καί <r: XIV-XVI
Τέταρτο Μέρος), δέν τόν μνημονεύει διόλου στην εισαγωγή του.

"Οτι γνωρίζονταν καί προσωπικά δέν υπάρχει αμφιβολία· ώς «un
des mes amis» προσδιορίζεται ό Φοριέλ στό τελευταίο άρθρο του
Buchon, καί άλλωστε συναντάμε τό δνομά του, ανάμεσα σε ονόμα
τα άλλων ιστορικών (Thierry, Thiers, Guizot) στά χαρτιά τοϋ Φο
ριέλ 28 . Ή αποσιώπηση λοιπόν πρέπει νά οφείλεται σέ βούληση29.
Μέσα σ' αύτη την πιθανή διάσταση, ή «πληροφορία» του Stendhal,
ό όποιος ήτανε φίλος τοϋ Buchon30, στό λονδρέζικο περιοδικό New
Monthly Magazine της 1ης 'Οκτωβρίου 1824, δτι «οί περισσότερες
άπό τίς μεταφράσεις [της έκδοσης τοϋ Φοριέλ] είναι έργο του κ.
Buchon»31 παίρνει κάποιον ιδιάζοντα χρωματισμό. 'Ενδεχομένως ό
Stendhal νά αναπαράγει κάποια φήμη πού κυκλοφορούσε, καθώς,
παρά τήν άριστη γνώμη πού είχε γιά τόν Φοριέλ32, ήταν πάντα
πρόθυμος νά σπέρνει ζιζάνια 3 3 .
ΣΚΟΡΠΙΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ, ΑΧΝΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ
Ή πρόθεση τοϋ Buchon νά εκδώσει ελληνικά τραγούδια έχει

φυσικά τή σημασία της· παρέμεινε δμως καί αυτή σέ 'ιδιωτικά
πλαίσια. Τα Ίδια τα άρθρα του δέν αποτελούν τίποτε περισσότερο
28. Χαρτιά τοϋ Fauriel στό Institut de France, χφ. 2335, άρ. 1055 .
29. θ ά ήταν άσκοπο νά διακινδυνεύσουμε υποθέσεις προκειμένου νά λύσουμε
ένα προσωπικό πρόβλημα. Σημειώνω πάντως δυο πολύ αρνητικές μνείες γιά τόν
χαρακτήρα του Buchon σέ γράμματα τής Mary Clarke τοΰ 1829 (Correspondance,
ό.π., 295 καί 314) τίς οποίες ό Φοριέλ αφήνει ασχολίαστες· συνάμα πώς ό Buchon
σέ άρθρα του τό φθινόπωρο τοϋ 1824 στό Mercure du XIX siècle γιά τόν Manzoni (τ.
V, σ. 254-265· πηγή μου ή Dorothée Christesco, La fortune d'Alexandre Manzoni en
France, Παρίσι 1943, 33-34) δέν μνημονεύει μέ τή σειρά του ώς μεταφραστή τόν
Φοριέλ (οί μεταφράσεις του είχαν κυκλοφορήσει ανώνυμα, βέβαια). Πολύ αργότε
ρα πάντως, τοϋ αφιερώνει έναν τόμο τής σειράς Panthéon Littéraire που εξέδιδε.
30. «Mon cher et aimable ami» τόν προσφωνεί σ' ενα γράμμα του άπό 1η
Μαΐου 1823· βλ. Stendhal, Correspondance, έκδ. Η. Martineau καί V del Litto, ΙΓ,
Παρίσι (Pléiade) 1967, 13.
31. Stendhal, Courrier anglais, έκδ. Η Martineau, II, Παρίσι (Le Divan) 1935,
184-185.
32* Σέ γράμμα του προς τή Sophie Duvanccl, 21 Μαρτίου 1827, τόν χαρα
κτήριζε «le seul savant non pédant de Paris», Stendhal, Correspondance, 5.π., 112.
Βλ. καί τά όσα σημειώνει στις 'Αναμνήσεις εγωτισμοϋ, μετάφραση Τίτου Πατρι
κίου, 'Αθήνα 1983, 93-94, καί Vie de Henri Brulard, στό Oeuvres intimes, έκδ. V. del
άπό άπλες επιφυλλίδες σε μιά Γαλλία πού ζοϋσε στον πυρετό μιας
άπό τίς πιό έντονες φιλολογικές διαμάχες της ιστορίας της.
Δέν γνωρίζω εξω άπό τά άρθρα τοΰ Buchon άλλα παρόμοια
άρθρα στον γαλλικό τύπο εκείνης της εποχής. Τό μόνο πού εντόπι
σα είναι μιά αναδημοσίευση: τό 1821 τυπώνεται καί πάλι στό πε
ριοδικό Annales de la littérature et des arts τό μικρό ποίημα πού είχε
δημοσιευτεί μέ τόν τίτλο «Les quatres saisons d' amour» στό Mercu
re Etranger τό 1813 3 4 .
Καί στη βιβλιακή παραγωγή δέν διαπιστώνουμε παρουσία
των δημοτικών τραγουδιών: συμβαίνει βέβαια νά γίνονται αναφορές
σέ διάφορα έργα -στό βαθμό πού, ενδεικτικά πάντως, τά εχω δια-
Litto, Π, Παρίσι (Pléiade) 1982, 604, 625, 900. 'Ωστόσο, παρά τόν σεβασμό καί
τά καλά λόγια, ή ειρωνεία του καί ή δηκτικότητά του βρίσκουν εύκολα δίοδο προς
την επιφάνεια. Πβ. καί τη γνώμη του γιά τά ελληνικά δημοτικά τραγούδια, De V
amour, τ . II, σ. 128, Παρίσι (Le Divan) 1937, καθώς καί τά όσα σημειώνει στην
κριτική της έμμετρης μετάφρασης του Lemercier: « Ή μετάφραση των ελληνικών
λαϊκών τραγουδιών άπό τόν κ. Φοριέλ είχε μεγάλη επιτυχία, οση τουλάχιστον
μπορεί νά έχει ένα βιβλίο στό Παρίσι, όταν ό συγγραφέας ίου δέν είναι ούτε
απατεώνας οΰτε επιτήδειος», (Courrier Anglais, ό.π., 263). Βλ. επίσης τό γράμμα
τοΰ Stendhal προς τόν Φοριέλ, 7 'Ιουλίου 1822, Stendhal, Correspondance, ό.π., 78
(πάντως τό De Γ amour, γιά χάρη τοΰ όποιου είχε σταλεί αυτό τό γράμμα, δέν
άρεσε καθόλου στον Φοριέλ, βλ. τό γράμμα του προς Mary Clarke, Correspondance
de Fauriel, ο.π., 43). 'Αντίθετα oî σχέσεις τοΰ Stendhal μέ τήν Mary Clarke ήταν
αμοιβαίας αντιπάθειας· βλ. τά γράμματα της προς τόν Φοριέλ (Correspondance de
Fauriel, ο.π., 33, 34 καί 46) καί τίς παραπομπές στίς 'Αναμνήσεις έγωτισμον καί
τήν Vie de Henri Brulard, ό.π.
33. Καί αυτό, καί άλλα ζητήματα, θά έβρισκαν πιθανώς τή λύση τους άν
εντοπιζόταν τό αρχείο τοΰ Buchon. Οι αναζητήσεις μου στάθηκαν άκαρπες. Τό
χειρόγραφο που μνημονεύει ό Jean Longnon (στην εισαγωγή τοΰ Voyage en Eubée,
ό.π., σ. LVIII) «chansons et poèmes en latin et en différentes langues modernes», (3
τόμοι μέ 190, 68 καί 39 σ.), ότι βρισκόταν (τό 1911) στην κατοχή τού Pierre
Pietresson de Saint Aubin δέν μπόρεσα —παρά τή βοήθεια τοΰ κ. Michel Lassithiotakis,
πού τόν ευχαριστώ— νά τό εντοπίσω σήμερα. Τά άλλα του χαρτιά πού επισήμανα
(έκτος άπό οσα σημειώνει ό Longnon, δ.π.) στή βιβλιοθήκη τοΰ Institut de France,
τών Archives Nationales, τών Archives de Guerre, της βιβλιοθήκης Victor Cousin, της
βιβλιοθήκης Comunale της Pescia καί τοΰ αρχείου Λουριώτη στό ΚΝΕ/ΕΙΕ, μολο
νότι άπτονται σέ πολλά τους σημεία τοΰ θέματος «Buchon καί Ελλάδα» είναι
άσχετα μέ τό θέμα μας.
34. Annales de la littérature et des arts, IV (1821) 355-357. Τό κείμενο είναι
απαράλλαχτο - ή μετάφραση τροποποιείται ελαφρά, ένώ οι σημειώσεις καί τά
σχόλια περιορίζονται στό ελάχιστο. Ή υπογραφή είναι απλώς Destains (ένώ στο
Mercure Étranger ήταν Duval-Destains). Στό δημοσίευμα οδηγήθηκα άπό τήν πάρα-
182 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ: ΑΠΟ ΤΑ ΑΠΛΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΤΝΟΛΓΚΗ ΕΙΚΟΝΑ
τρέξει— μά πάντοτε παρεκβατικά. Σημειώνω λόγου χάρη δτι ό συν

ταγματάρχης Ol. Voutier, πού τυπώνει τόν Δεκέμβρη τοΰ 1823 τίς
εντυπώσεις άπό την πρώτη του παραμονή στην Έλλαδα (καλοκαί
ρι 1821 ώς τό τέλος του 1822), αναγράφει, σέ γαλλική μετάφρα
ση, τό δίστιχο του Λιάκου, καί σέ υποσημείωση σχολιάζει απλώς:
«αυτούσιες εκφράσεις άπό ενα λαϊκό τραγούδι»35. 'Αναφέρθηκα στον
Voutier γιατί στό δεύτερο ταξίδι του, υστέρα άπό τήν έκδοση του
Φοριέλ, όχι μόνο θά συγκεντρώσει κάποια δημοτικά κείμενα —επτά
δλα κι όλα, άπ' τά όποια τό ένα ρίμα, τό άλλο θούριος στό υφός τοΰ
Τσοπανάκου, τό τρίτο λόγιο— παρά καί θά βάλει γιά τίτλο τοΰ
βιβλίου του: Lettres sur la Grèce. Notes et chants populaires36.
Ούτε στην υπόλοιπη Ευρώπη παρατηρούμε καμιά εξαιρετική
προσοχή στό θέμα. 'Υπάρχουν βέβαια τά Lieder der Griechen τοΰ
Wilhelm Müller· ό δεκαπεντασύλλαβος καί κάποια μοτίβα οδήγησαν
τόν μελετητή του Gaston Caminade νά δηλώσει πώς «είναι αδύνατο
νά μήν ανακαλύψουμε μιά επίδραση πιό άμεση καί ξεκάθαρη, αν
δχι καί ευρύτατη, της ρωμαϊκής ποίησης»37. Τό θέμα δέν ξέρω νά
έχει συζητηθεί άπό άλλους- οί γνώσεις τοΰ Caminade γιά τά δημο
τικά τραγούδια δέν είναι, φυσικά, καί πολύ στέρεες, άλλα νομίζω
πώς δύσκολα θά μπορούσε νά ανατραπεί ολότελα ή άποψη του.
"Αλλωστε ή τόσο γρήγορη μετάφραση της συλλογής τοΰ Φοριέλ38
πομπή τοΰ R. Canat, V hellénisme des romantiques, Ι, Παρίσι (1951), 237 ύποσ. 11.
(Σημειώνω με τήν ευκαιρία, δτι ή δεύτερη παραπομπή τοΰ Canat, δ.π., στον Con
stitutionnel της 1ης 'Οκτωβρίου 1824 είναι τυπογραφικό λάθος, αντί 1821, οπού το
πρώτο άρθρο τοΰ Buchon). Ό Χρήστος Κ. Λοϋκος είχε τήν καλοσύνη νά διατρέξει
τόν τόμο IV των Annales, νά προσδιορίσει επακριβώς τήν ασαφή παραπομπή του
Canat, καί νά μου προμηθεύσει αντίγραφο· τόν ευχαριστώ.
35. Mémoires du colonel Voutier sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι 1823,
26.
36. Παρίσι 1825· τά κείμενα στίς σ. 193-225. Μάλιστα ό Voutier είχε
αρχικά υποσχεθεί τά τραγούδια στον Φοριέλ, βλ. Correspondance, ό.π., 220.
37. Gaston Caminade, Les chants des Grecs et le philhellénisme de Wilhelm Müller,
Παρίσι 1913, 104. Τα δύο τρίτα τοΰ κεφαλαίου «Sources et modèles littéraires»
(104-134) καλύπτονται άπό τή συγκριτική εξέταση δημοτικών τραγουδιών καί
Lieder der Griechen. Για τη σχέση των μεταγενέστερων της έκδοσης τοΰ Φοριέλ
ποιητικών έργων τοΰ Müller μέ τά δημοτικά τραγούδια, πού είναι πολύ στενότερη
τώρα, βλ. Caminade, δ.π., 157-189 καί H.A. Buk, «Kleine Beiträge zur Kenntnis der
deutschen Philhellenismus», Byzantinisch Neugriechische Jahrbücher, 1 (1920) 399-
401 (ό H A Buk σημειώνει γιά πηγή τοΰ Müller τήν Eunomia τοΰ Kind, όμως τά
δύο κείμενα περιλαμβάνονταν στον Voutier, δ.π., 212 καί 194 αντίστοιχα).
38. Τήν άρχισε τόν Σεπτέμβρη τοΰ 1824 καί τήν είχε ολοκληρώσει μέσα
συνηγορεί πειστικά. Θυμίζω πώς ό Müller είχε γνωριστεί με τόν

Niebuhr στη Ρώμη· μπορεί λοιπόν κι άπό πρίν άπ' την επανάσταση
νά είχε έρθει σε επαφή μέ τά νεοελληνικά δημοτικά τραγούδια.
Όπως καί νά έχει τό πράγμα, οι μικρές ποιητικές συλλογές
του, έξω άπό τόν τίτλο, δεν βοηθούν περισσότερο στη δημιουργία
τού χ.'λίμα.'τος πού ανιχνεύουμε: είναι καθαυτό προσωπικά τραγού
δια, κι ούτε προλεγόμενα, ούτε τίποτε σημειώσεις δέν τά συνδέουν
μέ τά ελληνικά. Τόν στίχο θά τόν αναγνώριζαν βέβαια οι μυημέ
νοι, όπως ΐσως καί κάποια μοτίβα: χαρακτηριστικός μάρτυρας είναι
έδώ ό Niebuhr πού, έχοντας τόν Müller ακριβώς στον νοΰ του, έγρα
φε στίς 20 'Απριλίου 1822 στον Karl von Stein: «θά ήθελα νά είχε
εκδώσει ό κ. von Haxthausen τά γνήσια ελληνικά τραγούδια του»39.
Τά «νόθα» του Müller—μόλις ενα μήνα πρίν είχε τυπωθεί ή δεύτερη
συλλογή, ή τετράδιο όπως ονομαζόταν— θά απάρεσκαν δίχως άλλο
στον γερμανό ιστορικό: ούτε τό υψηλό λυρικό αισθητήριο του μπο
ρούσαν νά ικανοποιήσουν, ούτε ή 'ιδεολογική τους τοποθέτηση θά
τόν έβρισκε σύμφωνο. 'Αλλά ό Niebuhr δέν μας απομακρύνει διόλου
άπό τά κυκλώματα των μυημένων.
Ό απόηχος της συλλογής τοϋ Haxthausen αντηχούσε ακόμα
έστω καί αχνά. Ή κυκλοφορία της «Αγγελίας» τοϋ Φοριέλ γιά
τήν επικείμενη έκδοση τόν αναζωπύρωσε, όπως θά δούμε. Ή σοβα
ρότητα καί τό εύρος της συλλογής διαφαινόταν στό μικρό αυτό
τετρασέλιδο40.
Η «ΑΓΓΕΛΙΑ» TOT ΦΟΡΙΕΛ
Οί τρεις άπό τίς τέσσερις σελίδες της «Αγγελίας» περιγρά

φουν τό έργο· ας αρχίσουμε άπό τήν τέταρτη, όπου δηλώνονται
απλώς οί τρόποι μέ τους οποίους θά μπορούσε κανείς νά προμηθευ
τεί τό βιβλίο: οί εγγραφές γιά συνδρομή γίνονταν σέ δύο γαλλικές
πόλεις (Παρίσι, σέ επτά βιβλιοπωλεία· Μασσαλία) καί στό Λονδί
νο, τό "Αμστερνταμ, τό Λάιντεν, τή Χάγη καί τή Λιψία. Οί έκδό-
στόν χρόνο —φυσικά τόν πρώτο τόμο— βλ. Caminade, δ.π., 148.
39. Schulte-Kemminghausen, ö π., 17.
40. Μας είναι γνωστό άπό ενα αντίτυπο πού σώθηκε στό αρχείο Haxthausen,
άπό όπου τό αναδημοσίευσε φωτομηχανικά ò Ibrovac, δ.π., 669-672.
τες προσδοκούσαν λοιπόν πανευρωπαϊκή κυκλοφορία — δίκαια, σύμ

φωνα μέ τά οσα εξετάσαμε ώς έδώ.
'"Ως προς τό έργο αυτό καθαυτό, τώρα. Τά περιεχόμενα παρου
σιάζονται αναλυτικά· παρέχονται ενενήντα τίτλοι κειμένων, επι
πλέον τά δίστιχα καί τά αποσπάσματα — αυτά πού στην έκδοση
ονομάστηκαν «κομμάτια». Καί δίνεται ή υπόσχεση δτι θά προστε
θούν δέκα ακόμη κείμενα: μιά εκατοντάδα λοιπόν τά διπλάσια άπό
δσα είχε συγκεντρώσει ώς τότε ό Haxthausen.
"Ογκος υλικού επιβλητικός. Παράλληλα ή ιδεολογία τού έρ
γου έβγαινε ξεκάθαρη άπό ενα μικρό εισαγωγικό δισέλιδο κείμενο:
«Πρίν άπό τή συλλογή θά υπάρχει μιά λεπτομερειακή έκθεση γιά
τή λαϊκή ποίηση των Ελλήνων, ή οποία θά εξετάζεται αυτή κα
θαυτή ώς έκφραση πρωτότυπη καί αυθόρμητη τού πνεύματος της
σημερινής 'Ελλάδας, άλλα καί συγκριτικά μέ τή λαϊκή ποίηση
των άλλων εθνών της Ευρώπης». Πέρα λοιπόν άπό τά δρια τού
γερμανικού Ρομαντισμού, πού έβλεπε τά τραγούδια σάν τή φωνή
της φύσης, άλλα καί έξω άπό τή λογική τού καθαρού Διαφωτισμού
πού τά έβλεπε σάν στάδιο χαμηλής διανοητικής ανάπτυξης. Θά
δούμε δτι στον «εισαγωγικό λόγο» της έκδοσης ό Φοριέλ έτεινε
κάπως περισσότερο προς μιαν 'ιστορική θεώρηση, καί πώς ή σύγκρι
ση μέ τίς άλλες λαϊκές ποιήσεις περιθωριακά καί υπαινικτικά μο
νάχα γίνεται· άλλα έδώ περιοριζόμαστε στίς εντυπώσεις πού δη
μιουργούσε ή «Αγγελία». Σ' αυτήν ή ιστορία περνούσε κυρίως μέ
σα άπό τους κλέφτες: «'Οχυρωμένοι στους αιχμηρούς βράχους, χω
ρίς γεωργία καί χωρίς εμπόριο, δέν μπορούσαν νά ζήσουν παρά άπό
τά όπλα τους- λήστευαν τους Τούρκους, καί μερικές φορές στην
έσχατη ανάγκη, τους συμπατριώτες τους πού ήταν σκλάβοι στους
Τούρκους [...]. Τό νά τους συναντήσει κανείς ήταν επίφοβο, άλλα
τους αγαπούσαν επειδή ήταν "Ελληνες» καί τά λοιπά. 'Ιδωμένοι
μάλιστα μέσα άπό τά τραγούδια τους καί άπό τόν ρόλο τους στον
επαναστατικό πόλεμο, οι κλέφτες παίρνουν τόν ιδιότυπο φωτισμό
πού επρόκειτο νά κρατήσουν ώς τίς μέρες μας — τουλάχιστον.
Ωστόσο αξίζει νά επισημάνουμε τή διαφορά ανάμεσα στον φυγάδα
της κοινωνικής αδικίας καί στό «δέν είναι παρά αρχηγοί ληστών —
άλλα τί άντρες!» τού Niebuhr.
ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ
Τά της κυκλοφορίας της «Αγγελίας» τά ξέρουμε κυρίως από

τίς αντιδράσεις των Γερμανών τους θύμισε τόν Haxthausen, καί
ξύπνησε κάποιο εθνικό φιλότιμο. Δεν θά παρακολουθήσουμε εδώ την
ιστορία αυτή· περιγράφεται μέ αρκετά στοιχεία στην εισαγωγή
της έκδοσης τοϋ Haxthausen. Τό Ίδιο καί ή δημοσίευση τών τραγου
διών άπό τόν Γκαίτε στό Über Kunst und Altertum — πού είχε πηγή
της τό γράμμα του Buchon, άλλα στηριζόταν καί στον Haxthau
sen41. Μονάχα μιά συνοπτική αναφορά τών περισσότερο σημαντικών
σημείων θά επιχειρήσω, γιά νά θυμίσω τά γεγονότα.
Μνημονεύσαμε κιόλας τό γράμμα τοϋ Niebuhr στον von Stein,
'Απρίλιο τοϋ 1822 - μεταφέρω ακόμα ενα παράθεμα πού θά μας
δώσει καί πάλι τό νήμα της Γερμανίας: «μέ είχαν», έ'γραφε γιά τά
τραγούδια, «δταν πρίν άπό χρόνια τά διάβασα, συνδέσει δσο τίποτε
άλλο μέ αυτόν τόν λαό, πού δέν τοϋ λείπει τό πνεύμα, έχει δμως
ξεπέσει, καί δέν ξέρω αν ή ποιητική πνοή είναι πιό αδύναμη σέ
αυτά άπ' δ,τι στους λυρικούς της αρχαίας Ελλάδος». Καί συνεχί
ζει, σχολιάζοντας τήν αδράνεια τοϋ Haxthausen.
Τήν 'ίδια περίπου εποχή, 1822, ό Γκαίτε άρχισε νά ασχολεί
ται καί μέ τή μετάφραση τών εξι τραγουδιών στό ημερολόγιο του
σημειώνεται εγγραφή γιά τήν 1η 'Απριλίου, τίς 24 Μαΐου, τίς 23
'Ιουλίου, τίς 12 καί 29 Σεπτεμβρίου καί τίς 13 'Οκτωβρίου
1822 42 · λίγο αργότερα θά τόν απασχολήσει τό έβδομο, στίς 2 Δε
κεμβρίου 1822 καί στίς 2 Φεβρουαρίου 1823: οί αναλυτικές ημερο
μηνίες μάς επιτρέπουν νά δοϋμε τόν χώρο πού έπιαναν τά ελληνικά
τραγούδια στίς απασχολήσεις τοϋ Γκαίτε: απασχόληση επίμονη,
4 1 . Βλ. G. Soyter, «Die Quellen» κλπ., Hellas Jahrbuch, 1936, 67-73.

42. Στηρίζομαι στη μελέτη τοϋ Κ. Dieterich, «Goethe und die neugriechische
Volksdichtung», Hellas Jahrbuch, 1929, 61-81, ιδίως 67-68. "Ας σημειωθεί πώς
εκείνη τήν εποχή, 3 Σεπτεμβρίου 1822, è Καποδίστριας επισκέπτεται τόν Γκαί
τε, Σ.Β. Κουγέας, «Καποδίστριας καί Γκαίτε», 'Ιόνιος 'Ανθολογία, 6 (1932) 43.
Ό Σ.Β. Κουγέας, στηριγμένος σέ διαφορετική πηγή, σημειώνει ενασχόληση τοϋ
Γκαίτε μέ τά δημοτικά τραγούδια στίς 4 Σεπτεμβρίου, ιτρ επομένη δηλαδή. Άπό
τό ευρετήριο τοϋ Eduard von Hellen τοϋ Goethes Sämtliche Werke, Jubiläums-Ausgabe,
τ. 4 1 , Στουτγάρδη καί Βερολίνο (1912), 265 (που υπάρχει στην EBE) μπορεί νά
οδηγηθεί κανείς στίς μνείες της νέας 'Ελλάδας στό έργο τοϋ Γκαίτε. Πβ. καί Ath.
Kambylis, «Goethe und Griechenland», «'Αρετής Μνήμη». 'Αφιέρωμα εις μνήμην
Κωνοτ. Ι. Βουρβέρη, 'Αθήνα 1983, 291-312 (τά περί δημοτικών τραγουδιών 300-
301 καί 307-309).
άλλα αραιή. ΟΙ μεταφράσεις αυτές θά δημοσιευτούν διαδοχικά σέ

δύο τεύχη τού περιοδικού του Über Kunst und Altertum την άνοιξη
τού 1823 4 3 . 'Εκεί, σ' ένα άλλο του μικρό άρθρο «Volksgesänge aber-
mals empfohlen», ό Γκαίτε έκανε καί μιά δημόσια έκκληση προς
τόν Haxthausen44. Τά ελληνικά δημοτικά τραγούδια επικυρώνονταν
έτσι με την υπογραφή τού πρώτου ονόματος της ευρωπαϊκής δια
νόησης.
'Ωστόσο ή προσφορά τού Γκαίτε ήταν απλό αντίδωρο — οι
λόγιοι ήθελαν κάτι περισσότερο. Ό εκδοτικός οιχος Cotta πρότεινε
στον Haxthausen, αμέσως μετά τήν κυκλοφορία τής «Αγγελίας»
του Φοριέλ, νά τυπώσει τή συλλογή του 45 , άλλα ό αναβλητικός
Βεστφαλός θά σκαλώσει στην «Αγγελία», καί θά επιζητήσει πρώ
τα τήν ανταλλαγή κειμένων με τόν Φοριέλ. Τήν υπόθεση αυτή θά
τήν παρακολουθήσουμε παρακάτω άπό τή σκοπιά του Γάλλου- γιά
νά φανεί δμως πώς αντιμετώπισε ή γερμανική λογιοσύνη τό ζήτη
μα, στίς περιπτώσεις πού αγνοούσε τήν προσπάθεια τού Haxt
hausen, μεταφέρω μιά είδηση πού δημοσιεύτηκε στό Literarisches
Konversationblatt στίς 8 'Ιουλίου 1823: «Ένας Γάλλος μέ πνεύμα
διαλεκτό, ό κ. Φοριέλ (μεταφραστής τής Παρθεναίδας του Bagge-
sen) πού γνωρίζει πολύ καλά τίς αρχαίες γλώσσες, καί έχει ζήσει
αρκετά στην Ελλάδα, θά δημοσιεύσει στό Παρίσι μιά συλλογή
νεοελληνικών λαϊκών τραγουδιών. Τά περισσότερα σχετίζονται μέ
τίς τολμηρές περιπέτειες καί τίς επιχειρήσεις τών κλεφτών, δηλα
δή τών 'Ελλήνων πού πρίν άπό τήν επανάσταση ζούσαν ώς λη
στές, τελείως ελεύθεροι, καί σφυροκοπούσαν συνεχώς τους Τούρκους
μέ εξαιρετικά ολέθριο γιά τους τελευταίους ανταρτοπόλεμο»45.
Παράλληλα οί ελπίδες γιά τήν πραγματοποίηση τής έ'κδοσης
43. Τά πρώτα έξι (τού Buchon) στον τόμο IV, φυλλ. 1, 54-64 καί τό τελευ
ταίο (τού Haxthausen) στον ΐδιο τόμο, φυλλ. 2, 49 κέ. θ ά ανατυπωθούν τό 1826,
τ . V, φυλλ. 3, μαζί μέ μερικά δίστιχα, ελεύθερες μεταφράσεις άπό τά κείμενα
τού Φοριέλ.
44. Über Kunst und Altertum, IV, 1 (1823) 166-168. Γνωρίζω τό κείμενο
άπό τό Goethes Sämtliche Werke, δ.π., τ . 37, σ. 230-231. Τό άρθρο αυτό τό επισή
μανε πρώτος ό Η λ ί α ς Π. Βουτιερίδης, «"Αγνωστη συλλογή δημοτικών μας τρα
γουδιών», Νέα 'Εστία, 12 (1932) 689, χρονολογώντας το ωστόσο στά 1822.
45. Schulte-Kemminghausen, δ π., 17.
46. Δανείζομαι τό παράθεμα άπό τόν Caminade, δ.π., 147-148 καί μετα
φράζω τή γαλλική του μετάφραση. Φυσικά ό Φοριέλ δέν είχε επισκεφθεί τήν
Ελλάδα.
του Haxthausen αναζωπυρώθηκαν. Στις 23 Αύγουστου 1823 ή

Dresdener Abendzeitung την άναγγέλει ως επικείμενη, με πρόλογο
μάλιστα τοΰ Γκαίτε. Λίγο αργότερα ό Fr. Thiersch στέλνει μιά
παρόμοια είδηση στην Allgemeine Zeitung- συνάμα την κοινοποιεί
στον 'ίδιο τόν Haxthausen γιά νά τόν πιέσει. Ή λογοκρισία, πληρο
φορημένη άπό τις εφημερίδες, έσπευσε νά ζητήσει από τόν Haxt
hausen τά κείμενα γιά νά τά ελέγξει- καί ό Eberhard von Groote
μετέδωσε τά νέα στον J. Grimm47: άπό δλο τό κύκλωμα γίνεται
φανερό πώς ή λόγια Γερμανία περίμενε μέ ανυπομονησία τη συλλο
γή-
Οί ιδιωτικές μαρτυρίες είναι πολύ περισσότερες. Έ ω ς την έκ
δοση τοΰ Φοριέλ, αλλά καί αμέσως ΰστερα άπό αυτήν, ό J. Grimm,
ό Kopitar, ό Ε. von Groote, ή Talvj, ό Γκαίτε, ό Haxthausen καί
άλλοι, ανταλλάσσουν γράμματα γύρω άπό τό θέμα48. Τό σημαντι
κότερο είναι βέβαια τό γράμμα τοΰ Haxthausen προς τόν Γκαίτε, 23
Αυγούστου 1823, μακρύ καί αναλυτικό, δπου εκθέτει τίς απόψεις
του: κάπως αναδρομικά εξετάσαμε τά αποσπάσματα εκείνα πού
άφηναν νά φανεί ή θεώρηση τοΰ Haxthausen. 'Εδώ θά επισημάνου
με πώς σέ αυτήν τήν εποχή ό τελευταίος πλουτίζει καί ξαναδου
λεύει τή συλλογή του: ή μορφή της, δπως τήν ξέρουμε σήμερα, δεν
ανταποκρίνεται στή φάση τοΰ χειμώνα 1814-15· περιλαμβάνει καί
μεταγενέστερες επεξεργασίες. Ή μία, πού μάς ενδιαφέρει, πρέπει
νά τοποθετηθεί στά 1823 ή εκεί γύρω.
Ξέρουμε πώς στον 'Οκτώβριο τοΰ 1823 έ'λαβε άπό τόν Leo
pold Schefer ορισμένα κείμενα49. Στην ίδια περίπου εποχή μας φέρ-
47. Schulte-Kemminghausen, δ.π., 15. Πβ. καί Ibrovac, δ.π., 107-108.

48. Schulte-Kemminghausen, δ.π., 16-17.
49. Βλ. τό γράμμα πού τά συνόδευε, ο.π., 19-21. Στό γράμμα αυτό γίνεται
λόγος γιά μιά έντυπη συλλογή, τυπωμένη άπό τόν Δάρβαρη στή Βιέννη, που είχε
άλλοτε στην κατοχή του ό Schefer· υποθέτω οτι πρέπει νά πρόκειται γιά τή Γραμ
ματική νεοελληνική, Βιέννη 1806, του Δημ. Ν. Δάρβαρι, που στίς σ. 382-395
περιέχει φαναριώτικα καί άλλα νεοελληνικά τραγούδια, έμμετρα αινίγματα, επι
γράμματα κλπ. Ό Ibrovac, δ.π., 107, θεωρεί σίγουρο ότι πρόκειται γιά τήν έκδο
ση του 1811 των Λυρικών τοΰ Χριστόπουλου· δέν ξέρω όμως νά έχει σχέση μέ
κανέναν Δάρβαρη ή έκδοση αυτή. Σχετικά μέ τόν Schefer καί τόν φιλελληνισμό
του, έκτος άπό όσα σημειώνουν οϊ Schulte-Kemminghausen καί Ibrovac, δ.π., βλ. και
Ν.Α. Βέης, «Δυο διαλογικά ποιήματα σχετικά προς τήν Χίον», 'Ελληνικά, 9
(1934) 251-254, καί Hellas Jahrbuch, 1936, 36-40 (αποσπάσματα άπό τό ταξίδι
του στην Ελλάδα)· πβ. καί τό ποίημα του, Havis in Hellas. Von einem Hadschi,
'Αμβούργο 1853.
νουν καί ορισμένα ονόματα Ελλήνων συνεργατών ή γνωρίμων πού

50
μνημονεύονται στό αρχείο του · τά αναγράφω: 'Ιωάννης 'Ολύμ
51
πιος (υπογράφει στη σελ. 48 του χειρογράφου Α) · Νικόλαος Χορ-
τάκης έκ Σμύρνης (γράφει τά δεκαπέντε δίστιχα πού περιέχονται
52
στη σελ. 49 του ίδιου χειρογράφου) . Φώτιος Ήλιάδης άπό τη
Δημητσάνα (τό Ονομα του βρίσκεται στη σελ. 80 του ίδιου χειρο
53
γράφου) · Στέφανος Δημ. Μακρής άπό τό Ζαγόρι Πίνδου Δημ.
Κόκκαλος άπό την Κοζάνη· 'Ελευθέριος Παναγιώτου άπό την
Κρήτη· 'Ανδρέας Δελούζης (γραφέας ενός γράμματος).
'Από τά πρόσωπα αυτά ό 'Ιωάννης 'Ολύμπιος βρίσκεται άπό
τά 1822 στή Γερμανία, δπου σπουδάζει ιατρική στά πανεπιστήμια
54
της Χαϊδελβέργης, της Βόννης και του Βερολίνου ώς τά 1827 .
Μαζί του ήταν κι ό Ν. Χορτάκης, φίλος του καί συσπουδαστής
55
του . Γιά τόν Φ. Ήλιάδη, έμπορο καί Φιλικό στό Ίάσι, δέν μπό
ρεσα νά εντοπίσω ποτέ ακριβώς φτάνει στή Γερμανία, ούτε πόσο
διάστημα μένει· πάντως δέν φεύγει άπό τή Μολδαβία πρίν τόν
'Ιούνιο τοΰ 1821, καί φαίνεται νά είναι περαστικός άπό τή Γερμα
56
νία γύρω στά 1821-23 . Γιά τους άλλους τέσσερεις δέν εχω στοι-
50. Στηρίζομαι στην περιγραφή τοΰ αρχείου του άπό τόν G. Soyter στό Schul-
te-Kemminghausen, δ.π., 148-154, βλ. καί σ. 19 (βλ. καί έδω, σ. 295).
5 1 . Ό Soyter, δ.π., 149, σημειώνει: «"Αν è 'Ολύμπιος ήταν ό γραφέας τοΰ
καθαρογραμμένου τμήματος τοΰ Α ή απλός διορθωτής, δέν μπορούμε νά τό διακρί
νουμε μέ ασφάλεια· ή υπογραφή του παρουσιάζει ουσιαστικές διαφορές άπό τό χέρι
πού καθαρογράφει τό Α».
52. Πρόκειται γιά τά ύπ. άρ. 70, 21, 57, 58, 59, 2, 9, 3, 62, 4, 45, 15,
56, 43, 32 της έκδοσης· γιά τή σειρά, βλ. G. Soyter, «Neugriechische Lieder,
Disticha und Sprichwörter aus der Haxthausen'schen Sammlung», Λαογραφία, 11
(1934) 192.
53. Γιά τήν καταγωγή του βλ. καί Schulte-Kemminghausen, δ.π., 26, ύποσ.
62.
54. Λόγοι εις τόν Ίωάννην 'Ολύμπιον ύπό Κωνστ. Κοντογόνου καί Άναστ.
Γοόδα, 'Αθήνα 1869, 4 καί 12-13.
55. Κ. Κοντογονης, Λόγος επικήδειος εις τόν χαθηγητήν Νικόλαον Χορτάκην,
εκφωνηθείς εις τόν ναόν της Μητροπόλεως τή 31 'Οκτωβρίου 1864· χειρόγραφος,
στό Μουσείο Μπενάκη, 'Αρχείο Κοντογόνη 327, φακ. 2, άρ. 236. Δέν μπόρεσα
νά εντοπίσω τυπωμένο κείμενο τού λόγου στίς μεγάλες αθηναϊκές βιβλιοθήκες.
Άπό τήν υπόλοιπη βιβλιογραφία τή σχετική μέ τήν -παράλληλη σέ πολλά
σημεία— ζωή των δύο φίλων, δέν συγκέντρωσα τίποτε πού νά διαφωτίζει ή νά
συμπληρώνει τή σχέση τους μέ τόν Haxthausen
56. « Ό μνησθείς Φ. Ήλιάδης, μετά τήν έκείσε καταστροφήν τοΰ δράματος
[...] ώδευσε διά Ρωσίας κ"αί διά Γερμανίας [...], διά Πετρουπόλεως μετέβη εις
57
χεία πού νά διαλευκάνουν τό θέμα .
Όπως καί νά έχει τό πράγμα, ή αναβλητικότητα, ή, νά πούμε
καλύτερα, τά ατομικά χαρακτηριστικά του Haxthausen αποδείχθη
καν ισχυρότερα από τά αιτήματα των καιρών. Γιά τη συνείδηση
της γερμανικής λογιοσυνης δεν ήταν χωρίς σημασία, ότι ή προτε
ραιότητα κερδήθηκε άπό έναν Γάλλο· είναι έκδηλη ή δυσφορία
Λονδίνον [...] εκείθεν κατήλθεν εις 'Ελλάδα τό 1823». Αυτά ό Μ. Οικονόμου,

Ίατορία της ελληνικής παλιγγενεσίας, 'Αθήνα 1873, 112-113, ό όποιος είναι καί
συγγενής μέ τον Ήλιάδη. "Ισως τό «1823» νά μην είναι ακριβές' τόν συναντώ
αργά τό 1824 στην επαναστατημένη Ελλάδα ('Αρχεία της ελληνικής παλιγγενε
σίας, Δ ' καί Ε ' , Άθηνα 1973 καί 1974, 65 καί 68 αντίστοιχα) - μπορεί βέβαια
καί νά ιδιώτευσε γιά κάποιο διάστημα, όμως ίίστερα άπό τό 1824 αφήνει γερά
ΐχνάρια στίς δημόσιες δραστηριότητες. Για τη δράση του ως φιλικού στό Ίάσι,
βλ. Ι. Φιλήμων, Δοκίμων Ιστορικόν περί της ελληνικής επαναστάσεως, Α', 'Αθήνα
1859, 393 (πβ. καί 246), Άθαν. Ξόδιλος, Ή 'Εταιρεία των Φιλικών, 'Αθήνα
1964, 96 (όπου υπογράφει, στό Ίάσι, έφορος της Φιλικής 'Εταιρείας, έγγραφο
στίς 31 Μαρτίου 1821), καί Α. Osjetei κ.ά., Documente prìvind istoria Romaniei.
Räscoale din 1821, IV, Βουκουρέστι 1960, 150-151, καί 181 (υπογράφει, πάντα ώς
έφορος 'Ιασίου, άλλα στό Σκουλένι τώρα, 25 'Απριλίου 1821) στίς 3 'Ιουνίου
1821 βρίσκεται ακόμα στό Σκουλένι, καί ετοιμάζεται νά αναχωρήσει γιά τό Κισ-
νόβι, βλ. Έ μ μ . Ξάνθος, 'Απομνημονεύματα περί της Φιλικής 'Εταιρείας, 'Αθήνα
1939, 185. Καί γιά τόν Ήλιάδη ή βιβλιογραφία -σκόρπιες μνείες, κυρίως— δεν
φωτίζει τό θέμα άπό τήν πλευρά που μας ενδιαφέρει- ή σύντομη βιογραφία του άπό
τόν Γ.Ι. Καρβελά, Ίατορία τηςΔημητσάνης, Β', 'Αθήνα 1978, 148, είναι αρκετά
πενιχρή. Σημειώνω πάντως ότι μέ βάση τον Πίνακα των συνδρομητών που έχει
καταρτίσει ό κ. Φ. Ήλιου (καί που τόν ευχαριστώ γιατί μοΰ επέτρεψε νά τόν
χρησιμοποιήσω) καί τά στοιχεία που παρέχει ό Ν. Gaitagis, Catalogul Cartilor Grece-
sti de la Biblioteca Centrala Vniversitara «M. Eminescu», Ίάσι 1978, 294, 431, 582,
601, 684 φαίνεται πώς είχε λόγια ενδιαφέροντα, πού αναπτύσσονταν μέ τά χρό
νια: μάλιστα, ένώ στίς πρώτες έγγραφες του αναγράφεται ώς έμπορος, στην
τελευταία, 1820, ό τίτλος αλλάζει σέ «έλλόγιμος κύριος». Κάποιες σπουδές πρέ
πει νά είχε κάνει πάντως· στά 1807, στό Ίάσι, αντιγράφει τό Ό 'Ινδός Φιλόσο
φος ή Μέθοδος τοϋ ευτυχώς ζήν είς τήν κοινότητα (Legrand, Bibliographie Hellénique du
XVIIIe s., άρ. 1078)· βλ. Δ. Ι. Πολέμης, «Συμπληρωματικός χα.-ζαΚο'γος τών
χειρογράφων της μονής της 'Αγίας», Πέταλον3 (1982) 152 (ό Πολέμης σημειώ
νει: «γραφή εμπείρου χειρός»). 'Αργότερα, 1834, όταν πιά βρισκόταν στή Σόρα
(είχε διοριστεί εκεί, βλ. 'Ελληνικός Τηλέγραφος, 1833, σ. 166 ό εντοπισμός έγινε
μέ βάση τό ευρετήριο: Ρωξάνη 'Αργυροπούλου- Αννα Ταμπάκη, Τά 'Ελληνικά προε
παναστατικά περιοδικά, Γ', 'Αθήνα 1983) εγγράφεται συνδρομητής γιά τρία σώ
ματα στή Δεινολογία τοϋ Μανουήλ Βερνάρδου, θ ά γνωρίζονταν, βέβαια, άπό τό
Ίάσι.
57. Γιά τόν 'Ανδρέα Δελοόζη τό μόνο που εντόπισα είναι οι πληροφορίες πού
συγκέντρωσε γ ι ' αυτόν ή γαλλική αστυνομία, όταν, 1827 έως 1829 (όλο αυτό τό
διάστημα;) βρισκόταν στό Παρίσι. Γεννήθηκε γύρω στά 1795 στην Κεφαλονιά·
58
υστέρα άπό την έκδοση του Φοριέλ . 'Αλλά ή ποιότητα της δου
-
λειάς του επιβλήθηκε τό έργο μεταφράστηκε αμέσως, δύο φορές
μάλιστα, καί ανθολογήθηκε πολύ περισσότερες — όμως αυτά μάς
οδηγούν έ'ξω άπό τά δρια τού θέματος μας.
επάγγελμα capitaine (καπετάνιος ή λοχαγός;)· άπό τό 1824 περίπου ταξίδευε ιδιω

τικά στην Ευρώπη, χωρίς ειδικό σκοπό (Archives Nationales Παρισιού, F , 6725,
dossier 47). Οικογένεια Λούζη υπάρχει στην Κεφαλονιά, μάλιστα δύο μέλη της
διακρίνονται ώς αξιωματικοί σέ ευρωπαϊκούς στρατούς - σ ' αυτήν την οικογένεια
μαρτυρείται καί τό βαπτιστικό 'Ανδρέας— ό'μως οί αναφορές τού 'Ηλία Τσιτσέλη,
Κεφαλληνιακά Σύμμεικτα, Α', 'Αθήνα 1904 (ευρετήριο) καί Β', 'Αθήνα 1960,
663, καθώς καί τού Π. Χιώτη, 'Ιστορικά 'Απομνημονεύματα Έπτανήσον, Ζ', 'Αθή
να (νέα έκδοση) 1981, 110-113, δέν επιτρέπουν συγκεκριμένη ταύτιση.
-
Γιά τόν Στεφ. Δημ. Μακρή δέν μπόρεσα νά επισημάνω τίποτε καθώς τό
επώνυμο του είναι κοινότατο, δύσκολα μπορούν νά σταθούν εικασίες (ευχαριστώ
πάντως τήν κυρία Μαρίνα Μαροπούλου γιά τίς αρνητικές, έστω, αναδιφήσεις της
στή ζαγοριακή βιβλιογραφία). "Ενας Δημ. Μακρής, ήπειρώτης, συναλλάσσεται,
-
πρώτη δεκαετία τού 1800, μέ τόν Σταύρο 'Ιωάννου ίσως, μάλιστα, είναι εγκατε
στημένος στή Βιέννη, βλ. Σ.Β. Κουγέας, «Τό ήπειρωτικόν Άρχεϊον Σταύρου
Ιωάννου», 'Ηπειρωτικά Χρονικά, 14 (1939) 187 καί 213. "Ενας Κωνστ. Δημ.
Μακρής, ήπειρώτης επίσης, φοιτά στην Πίζα γύρω στά 1817 μέ 1821, βλ. N.B.
Τωμαδάκης, «Ήπειρώται διδάκτορες του πανεπιστημίου Πίσης», 'Αφιέρωμα εις
τήν Ήπειρον είς μνήμην Χρίστου Σούλη, 'Αθήνα 1956, 13 καί τού ίδιου, «Σύμμικτα
νεοελληνικά Ι. Έλληνες ιατροί σπουδάσαντες εις Πίσαν», Μνημοσύνη, 5 (1971-
73) 396 - πβ. Έρμης ό Λόγιος, 1818, 24. θ ά μπορούσαν νά θεωρηθούν συγγενείς
του (πατέρας καί αδελφός). Για τόν Δημ. Κόκκαλο ή μόνη μνεία —αν πρόκειται
γιά τό ίδιο πρόσωπο- είναι ότι τό 1818 βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη (συν
δρομητής στή Φαρμακοποιία γενική τού Δίον. Πύρρου- πληροφορία άπό τόν Πίνακα
των συνδρομητών τοϋ κ. Φ. Ήλιου). "Ενας Κόκκαλος, πιθανότατα κάτοικος της
Βιέννης, μνημονεύεται τό 1811 στην 'Αλληλογραφία του Κοραή, ο.π., Γ', 89.
'Οπωσδήποτε τό όνομα άπαντα ώς οικογενειακό στην Κοζάνη, Ν.Π. Δελιαλής,
Σνμβολαίείς τήν έκκλησιαστικήν Ιστορίαν της Κοζάνης, Ε ' - Σ Τ ' , Κοζάνη 1964, 15.
Ή κυρία Καλλιόπη Δούγαλη-Γαλενηανού, πού επεξεργάζεται τά κοινοτικά κατά
στιχα της πόλης, είχε τήν καλοσύνη νά τά αναδιφήσει ξανά, γιά χάρη μου, μέ
αρνητικά όμως αποτελέσματα - τήν ευχαριστώ. Ό 'Ελευθέριος Παναγιώτου ίσως
νά είναι αυτός πού τό 1818 φοιτά στό Ίάσι (Ariadna Camariano-Cioran, Les Acadé-
mies princières de Bucarest et de Jassy, θεσσαλονίκη 1974, 305· τόπος καταγωγής
του αναφέρεται βέβαια ή Κωνσταντινούπολη, ενδεχομένως δμως νά πρόκειται γιά
τόν ενδιάμεσο σταθμό, εύλογο γιά Κρητικό- πβ. καί Έρμης ό Λόγιος, 1818, 199),
καί τό 1821 αναφέρεται στή διαθήκη τού αδελφού του στό Βουκουρέστι (Catalogni
Documentelor Grecesti din Archivele Statului de la ora$ul Stalin [=Brasov], Ι, Βουκουρέστι
1958, 662, λήμμα 2203). _
58. Χαρακτηριστικά είναι τά γράμματα πού αντάλλαξαν ή Talvj καί ό Γκαί

τε, 23 'Ιουλίου καί 2 Αυγούστου 1824. Ή πρώτη υποψιάζεται πώς κάποια δολιό-
τητα έφερε τά χειρόγραφα στά χέρια τού Φοριέλ, ένώ ό Γκαίτε θλίβεται πού ή
Γιά νά ολοκληρώσουμε την εικόνα τοϋ ευρωπαϊκού ενδιαφέρον

τος —του τμήματος δηλαδή πού έχω εντοπίσει— απομένουν δύο
προσπάθειες πού είχαν κέντρο τους την 'Αγγλία. Είναι περίπου
σύγχρονες, 1822-1823, καί κάπου άπτονται μεταξύ τους.
ΛΟΝΔΙΝΟ - ΚΕΡΚΥΡΑ - ΛΟΝΔΙΝΟ
Γνωρίζοντας τήν συλλογή τοϋ Φοριέλ στή γένεση της, σ' ενα
από τά πρώτα χειρόγραφα στάδια, ό John Bowring ενδιαφέρθηκε
αμέσως. Στίς 16 'Οκτωβρίου 1822, καί ένώ βρισκόταν σέ προσωρι
νή κράτηση στή Boulogne, έστειλε στον Φοριέλ ενα γράμμα, όπου,
ανάμεσα σέ άλλα, τοϋ γράφει: «Σας χρεώνω μέ τήν αποστολή, οσο
γίνεται πιό γρήγορα, είκοσι περίπου σελίδων μέ ελληνικά κομμά
τια — ας τίς συνοδεύουν σημειώσεις καί οί μεταφράσεις σας, καί θά
59
δούμε τί μπορούμε νά κάνουμε» . "Εξι μήνες αργότερα, άπό τό
60
Λονδίνο τώρα, 11 'Απριλίου 1823 , ειδοποιεί πώς βρέθηκε έκδο
της καί πώς αναλαμβάνει νά μεταφέρει ό 'ίδιος τήν πεζή μετάφρα
ση σέ στίχο.
Ή προσοχή τού Bowring στά ελληνικά δημοτικά τραγούδια
είναι, φυσικά, ευνόητη: ό πληθωρικός φιλελεύθερος περιέκλειε ανά
μεσα στά ενδιαφέροντα του τόν φιλελληνισμό καί τήν αγάπη γιά
τά λαϊκά κείμενα. Τό 1823 έγινε ό γραμματέας της λονδρέζικης
«Greek Commitee» —ϊσως διά μέσου της νά εξασφαλίσθηκε ή έκδο
ση της μετάφρασης— καί ήδη άπό τά 1821 είχε εκδώσει μιαν ανθο
λογία ρώσικων τραγουδιών σημειώνω ακόμα πώς στά 1827 έ'δωσε
μιαν ανάλογη σέρβικη, πού μάλιστα εκτιμήθηκε πολύ, καί στά
1830 μιά τρίτη μέ μαγυάρικα τραγούδια. Τά «εθνικά» κινήματα
τών υποταγμένων λαών καί τά φιλελεύθερα τών ανεξαρτήτων τόν
γαλλική έκδοση τυπώθηκε πρώτη· τά γράμματα δημοσιεύτηκαν στό Goethe Jahr

buch, 21 (1891) 42 καί 44· στηρίζομαι στην αναδημοσίευση τού Ibrovac, δ.π.,
109 καί 106 αντίστοιχα.
59. Ibrovac, δ.π., 218.
60. Στό Παρίσι έφτασε έντεκα μέρες αργότερα, όπως φαίνεται άπό τη
σφραγίδα τοϋ ταχυδρομείου. Τό γράμμα, άπό το Institut de France, χφ. άρ. 2327,
άρ. 35, τό δημοσιεύει αποσπασματικά ό Ibrovac, δ.π., 219· ή πλήρης δημοσίευση
-του δέν θά ήταν ανώφελη γιά τήν ιστορία κάποιων λεπτομερειών τοϋ φιλελληνι
κού κινήματος.
έβρισκαν άλλωστε πρόθυμο υποστηρικτή — τουλάχιστον στά χρόνια

πού εξετάζουμε61. "Οτι ή θέληση του νά γίνει αυτός è μεταφραστής
των ελληνικών τραγουδιών δεν πραγματοποιήθηκε, δέν έχει καί
πολλή σημασία, μιά καί τόν υποκατέστησε ό Ch. Β. Sheridan62.
Ή δεύτερη προσπάθεια προέρχεται άπό τήν Κέρκυρα, καί πιο
συγκεκριμένα άπό τόν βιεννέζο Paul-Maria-Leopold Joss. Γιατί βρέ
θηκε στην Κέρκυρα καί άπό πότε ακριβώς, δέν μπόρεσα νά τό εξι
χνιάσω, ούτε καί πολλά άλλα σχετικά μέ τή ζωή του. Σίγουρα θά
σχετιζόταν μέ τόν Guilford, άφοΰ καί ανέλαβε νά διδάσκει τά νομι
κά στην 'Ιόνιο 'Ακαδημία· ίσως λοιπόν νά βρισκότανε έπί χούχοιι
στην Κέρκυρα — μόλο πού δέν είναι ξεκάθαρο αν συμμετέχει στά
προκαταρκτικά μαθήματα τοΰ 1823-24 63 . 'Οπωσδήποτε εμείς έξε-
6 1 . Συνοπτική βιογραφία του στην εισαγωγή του Autobiographical Recollec

tions of Sir John Bowring, with a brief Memoir by Lewin Β. Bowling, AovSivo 1877.
Στις ενθυμήσεις του αυτές δέν γίνεται λόγος ούτε γιά τό φιλελληνικό κομιτάτο
τοΰ Λονδίνου, ούτε γιά το ενδιαφέρον του γιά τά κείμενα τοΰ Φοριέλ: άλλωστε
αποτελούν, όπως δηλώνει και ό τίτλος, σκόρπια σημειώματα: επισημαίνω τή
γνωριμία του μέ τόν Π. Ή π ι τ η (σ. 377-378), τόν Πίκκολο (σ. 317) καί τόν
Κοραή (σ. 323), καθώς καί τίς κακές του σχέσεις μέ τόν Thomas Moore (σ. 350-
351)· ενδεχομένως τό πλέγμα αυτών των σχέσεων (φιλία Φοριέλ-Bowring καί Bu-
chon-Moore, κακές σχέσεις Φοριέλ-Buchon καί Bowring-Moore) νά μάς δώσει κάποιο
νήμα. Γιά τή δράση τοϋ Bowring στό φιλελληνικό κομιτάτο τοΰ Λονδίνου, εκτός
άπό τό αρχείο που απόκειται στην EBE, βλ. καί τά γράμματα του προς Stanhope
στά ΓΑΚ (Ευρετήριο, τ . 15α, 399, λήμματα 142, 144, 148, 152) καθώς καί τά
άρθρα τοϋ Γ. Κουρνούτσου « Ό λόρδος Μπάυρον καί ή εποχή του», στή Νέα 'Εστία,
95 (1974) 820-850 (ιδίως 824 κέ.) καί στή Μνημοσύνη, «Οι Έλληνες καί ό
λόρδος Μπάυρον στην Ιταλία», 6 (1976-77) 205-216, ιδίως 211 κέ. 'Ενδιαφέ
ρον παρουσιάζουν και οι σχέσεις του μέ τόν Ί ω . Μάη, βλ. Ντίνου Κονόμου,
«'Ανέκδοτα κείμενα τοϋ 'Ιωάννη Μάη», 'Επτανησιακά Φύλλα, 6 (1968) 41-58.
62. Φυσικά κάποιες στενές σχέσεις υπήρχαν ανάμεσα στον Sheridan καί τό
'Ελληνικό Κομιτάτο: διάφορα γράμματα του προς τόν Bowring σώζονται στό αρ
χείο, EBE, κουτί Κ 5 , άρ. A 3 , E 3 , G 3 , V3, Υ3 καί D 4 . Στό τελευταίο αυτό (21
Φεβρουαρίου 1824), ό Sheridan αναφέρει πώς παράγγειλε τά δημοτικά τραγούδια
τοϋ Φοριελ, καί πως άν είχε στά χέρια του «ελληνικά τραγούδια» (greek songs) θά
άρχιζε νά μεταφράζει κι άλλα· άς μήν αποκλείσουμε όμως ό λόγος νά είναι γιά
θούριους.
63. Μιά καί τό διδακτορικό δίπλωμα του απονεμήθηκε στίς 4 'Ιουνίου 1827'
βλ. τό σχετικό παράθεμα της Gaietta Ionica, άρ. 412 (21 Μαΐου / 2 'Ιουνίου 1827)
που παραθέτει ό Πάνος Καραγιώργος, «"Αγνωστα γράμματα τοΰ Κάλβου», Δελ-
τίον 'Αναγνωστικής 'Εταιρείας Κερκύρας, 19 (1982) 71 ύποσ. 38. Δέν εχω επιση
μάνει οΰτε μιά στοιχειώδη, έστω, βιογραφία του. ΟΊ γενικές 'ιστορίες της Ιόνιας
'Ακαδημίας απλώς τόν μνημονεύουν ως καθηγητή (Γ. Τυπάλδος - Ίακωβάτος,
τάζουμε άλλες πτυχές των ενδιαφερόντων του· τά στοιχεία μάς τά

δίνει ένα γράμμα πού έστειλε στον John Bowling την 1η Σεπτεμ
64
βρίου 1823 .
«Αγαπητέ κύριε. "Ελαβα τό σημείωμα σας της 21ης 'Ιου
λίου, καί σας παρακαλώ νά δεχθείτε τίς ειλικρινέστερες μου ευχα
ριστίες γιά τό ζωηρό ενδιαφέρον πού δείξατε σχετικά μέ την εργα
σία πού έχω αναλάβει. Ή ανάγκη νά επιβλέπω ό ίδιος την εκτύ
πωση τοΰ ρωμαϊκού (Romaic) κειμένου, καθώς καί της μουσικής,
καί τά τεράστια έ'ξοδα πού συνεπάγεται κάθε δημοσίευση στην 'Αγ
γλία, μέ οδηγεί νά τυπώσω την εργασία μου στους Κόρφους (Cor
fu), μέ τη δική μου εποπτεία». Κατόπιν γίνεται λόγος γιά τόν
διορθωτή, τήν ποιότητα τοΰ χαρτιού, καί έπειτα: « Ή εργασία μου
θά αποτελέσει ένα τόμο σέ δγδοο, 250 περίπου σελίδες, ίδια στό
μέγεθος μέ τήν έκδοση τών έργων τοΰ λόρδου Byron άπό τόν Murray
τό 1817, σύν ένα μικρό μουσικό άτλα μέ 10 ή 12 σελίδες σέ φύλ
λο. Καθώς θά ήθελα νά υποβάλω πρώτα τό χειρόγραφο μου στον
εξοχότατο κόμη τοΰ Guilford πού τόν περιμένουμε στους Κόρφους
στίς αρχές τοΰ 'Οκτώβρη, λογαριάζω νά αρχίσω τό τύπωμα στά
Ιστορία της 'Ιόνιας 'Ακαδημίας, έκδ. Σπ. Ι. Άσδραχα, 'Αθήνα 1982, 58, 59, 64,
74, 188· Γ. Ι. Σαλβάνος καί Βάσω Γ. Σαλβάνου, Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία, 'Αθήνα
1949, 37, 70, 80· 42Γ.Π. Ηενδερσον, Ή Ιόνιος 'Ακαδημία, Κέρκυρα 1980, 62,
63, 120, 121, π.β. καί Γ.Δ. Μεταλληνός, « Ή 'Ιόνιος 'Ακαδημία (κριτική πα
ρουσίαση τοΰ ομώνυμου βιβλίου τοϋ G.P. Henderson)», Παρνασσός, 23 (1981) 353
καί 356. Τό πιθανότερο νά είχε γεννηθεί τήν τελευταία δεκαετία τοϋ 18ου αιώνα
(νέοι ήταν οι περισσότεροι καθηγητές που διάλεξε ό Guilford). Τό 1857 είναι
ακόμα καθηγητής (Τά κνριώτερα της περί παιδείας επισήμου τοΰ άρχοντος αλληλογρα
φίας προς τήν έκλαμπροτάτην Γερουσίαν, Μέρος Α', Κέρκυρα 1859, 13), χωρίς
αυτό νά σημαίνει πως δεν διέκοψε διόλου όλο aì/το τό διάστημα- άπό ενα γράμμα
του, χρονολογημένο 1858, που βρίσκεται συνημμένο στό αντίτυπο τοϋ Παραδείγμα
τα... κλπ., δ.π., της Γενναδείου, διαπιστώνει κανείς, άπό τό γράψιμο, πώς ήταν
προχωρημένης ηλικίας. Γιά τίς σχέσεις του με τόν Guilford καί τόν Λουζινιάν,
λίγα στοιχεία σ' ένα γράμμα τοϋ τελευταίου στον πρώτο, χρονολογημένο 18 Μαρ
τίου 1824, βλ. Π. Καραγιώργος, «Τρία γράμματα τοϋ γραμματέως 'Ιακώβου
Λουζινιάν της 'Ιονίου 'Ακαδημίας προς τόν πρυτανίν της λόρδο Γκυλφορντ», Δελ-
τίον "Αναγνωστικής 'Εταιρείας Κερκύρας, 12 (1975) 78. Τέλος τό επίγραμμα τοϋ
Σολωμού: νομίζω πώς ή μή δημοσίευση του άπό τόν Πολυλά στά Ευρισκόμενα,
μας επιτρέπει νά συμπεράνουμε οτι ζούσε ακόμα στην Κέρκυρα τό 1859, μιά καί ό
Πολυλάς έγνώριζε τό κείμενο (βλ. Δ. Σολωμού, "Απαντα, έπιμ. Λίνου Πολίτη,
Α', 'Αθήνα 1948, 302 καί 372).
64. Τό πρωτότυπο στην EBE, 'Αρχείο Φιλελληνικού Κομιτάτου, κουτί Κ 7 ,
άρ. D 3 .
τέλη εκείνου του μηνός. Στό τέλος τού επόμενου Νοέμβρη ελπίζω
νά είμαι σε θέση νά στείλω στό Λονδίνο 500 μέ 1000 αντίτυπα».
Καί συνεχίζει σχετικά μέ τό κόστος, την τιμή, καθώς καί τους
συνδρομητές πού θά μπορούσε νά τοϋ εξασφαλίσει ό Bowring. Τό
γράμμα τελειώνει μέ την έξης παράγραφο: «Μέ την φροντίδα τοϋ
captain Blaquier, πού τόν παρακαλώ νά προσθέσει στό εσώκλειστο
ενα δείγμα των μεταφράσεων μου, τίς όποιες έχετε την πλήρη
ελευθερία νά τίς χρησιμοποιήσετε όπως νομίζετε καλύτερα. Πιστός
θεράπων σας πάντα καί σέ αυτό εδώ τό τμήμα τοϋ πλανήτη μένω»
καί υπογραφή.
Τό σχέδιο τοϋ Joss δεν ήταν λοιπόν καινούριο- προφανώς τό
είχε κοινοποιήσει άπό παλιότερα, καί ό Bowring απάντησε μέ τό
γράμμα της 21ης 'Ιουλίου πού μνημονεύεται, στέλνοντας 'ίσως καί
τήν «Αγγελία» τοϋ Φοριέλ. 'Αλλά, παρόλο πού ή εργασία τοϋ Joss
φαίνεται νά είναι προχωρημένη, αφού έστελνε τίς μεταφράσεις
—γιά νά προδημοσιευθούν, θά έλεγε κανείς, σέ κάποιο περιοδικό-
έτσι εξηγώ τό «νά τίς χρησιμοποιήσετε δπως νομίζετε καλύτερα»—
δέν ολοκληρώθηκε σύμφωνα μέ τά όσα προγραμμάτιζε ό συγγρα
φέας του. Θά ήταν άλλωστε παρακινδυνευμένο νά εκδοθεί στην
Κέρκυρα ενα βιβλίο που αποσκοπούσε στό ευρωπαϊκό κοινό. Στίς 25
'Ιουνίου 1824 ό Joss έγραφε ένα καινούριο γράμμα στον Bowring,
πού έφτασε στό Λονδίνο στίς 8 Αυγούστου65.
«'Αγαπητέ κύριε. Σέ απάντηση της ευγενικής σας τής 16ης
τού περασμένου- 'Απρίλη σας παρακαλώ καί πάλι νά έχετε τήν
καλοσύνη νά τακτοποιήσετε τά τού βιβλίου μου κατά τόν δυνατόν
καλύτερο τρόπο, μόνο επιτρέψτε μου νά παρατηρήσω δτι τά 200
αντίτυπα γιά τά όποια εχω συνδρομητές είναι αμφίβολο αν θά κα
λύψουν τά έ'ξοδα στά όποια εχω υποβληθεί ταξιδεύοντας σέ διάφορα
μέρη τής 'Ελλάδας. Γνωρίζοντας πόσο υπερβολικά είναι τά τέλη
τού ταχυδρομείου παρακάλεσα τόν κύριο στον όποιο εμπιστεύτηκα
τό χειρόγραφο μου νά τό προωθήσει μέ τή συγκοινωνία άπό τό
Falmouth (;)». Τό γράμμα του συνεχίζεται γιά άλλα ζητήματα - ό
Joss προτείνει νά κάνει μεταφράσεις άπό τά Γερμανικά. Στό κάτω
άκρο τού χαρτιού, ό Bowring σημείωσε: «Ans(were)d 9 Aug(ust)»,
τήν επομένη δηλαδή. Τί τού απάντησε δέν τό ξέρουμε.
Τό Οτι μεγάλο μέρος άπό τίς φιλελληνικές εκδόσεις αποσχο-
65. Ό . π . , κουτί Κβ, άρ. Ο .

πούσε καί στον, μερικό έστω, χρηματισμό, τό γνωρίζουμε άπό ποι

κίλες πλευρές· τεκμήριο άλλωστε της ευρωστίας τού ρεύματος66.
Ευνόητο λοιπόν πού καί ό Joss κάτι προσδοκούσε ώς προς την αμοι
βή του. Τήν εποχή ωστόσο πού έγραφε τό γράμμα, στό Παρίσι είχε
κυκλοφορήσει πιά ό πρώτος τόμος της έκδοσης τοϋ Φοριέλ.
Γιά τόν λόγο αυτόν πιθανότατα ή δική του εργασία αναβλή
θηκε: τόσο τό Φιλελληνικό κομιτάτο τοϋ Λονδίνου δσο καί οι βι
βλιοπώλες θά είχαν εύλογες αίτιες νά προτιμούν τήν έκδοση του
Φοριέλ άπό τή δική του — καί πραγματικά μέσα στό 1825 κυκλοφό
ρησε ή, συντομευμένη, αγγλική μετάφραση του Φοριέλ άπό τόν
Sheridan. Ό Joss είχε κάθε λόγο νά είναι δυσαρεστημένος. Ξέρουμε
πώς τό φθινόπωρο τοΰ 1824 ό 'Ιάκωβος Λουζινιάν, οικείος του αρ
κετά, θεωρούσε πώς ή συλλογή του Joss ήταν πιό πλήρης άπό έκεί-
νην τού Φοριέλ67· ή γνώμη του θά προερχόταν δίχως άλλο άπό
κάποια συζήτηση. Γιά τή δική μας οπτική —ή συλλογή τυπώθηκε
τελικά τό 1826 στό Λονδίνο· Παραδείγματα ρωμαϊκής ποιητικής
ήταν ό τίτλος της— πρόκειται για έργο κατώτερο καί σαφώς πιό
λειψό: τρία δημοτικά τραγούδια όλα κι όλα, δύο φαναριώτικα, ό
Δήμος τοΰ Σπ. Τρικούπη —πού χρεώνεται καί αυτός στά κλέφτικα—
κάποιοι θούριοι καί ορισμένα λόγια ποιήματα, μέ παράλληλη, έμ
μετρη μάλιστα, μετάφραση· ένας τόμος 170 σελίδων μέ μιά σύντο
μη εισαγωγή, δπου καί δύο κουβέντες γιά τή μουσική — προσθέτω
πώς τό έργο είναι αφιερωμένο στον Guilford.
'Ωστόσο άπό μίαν άλλην άποψη ή έκδοση είχε καί σημασία
66. Πβ. καί τίς ανάλογες προσδοκίες τοΰ Σολωμού, Λουκία Δρούλια, «Γύρω
στίς πρώτες σολωμικές εκδόσεις καί μεταφράσεις», Μνημόσυνον Σοφίας 'Αντωνιά
δη, Βενετία 1974, 387 καί 390.
67. Ή πληροφορία άπό γράμμα τού J. Grimm (Cassel) στον Kopitar (Βιέννη)
24 'Οκτωβρίου 1824: «...Έδώ καί μερικές μέρες έφτασε ό Λουζινιάν άπό τήν
Κοπεγχάγη καί μού έφερε τό κάπως παλιό πια γράμμα σας άπό 6 Αύγουστου
[...]. Ό Λουζινιάν φαίνεται νά είναι ένας λεπτός άνθρωπος πού θά είναι στην
κατάλληλη θέση στην Κέρκυρα· μέ τή συλλογή τού Φοριέλ φαίνεται δυσαρεστη
μένος, καί κατά πώς λέει, ένας Γερμανός στα 'Ιόνια νησιά προετοιμάζει μία
πλήρη συλλογή (Jost ονομάζεται ή Joss;). Προφανώς τό επικίνδυνο είναι ίτοχηο,
νά συλλέγει κανείς λαϊκά τραγούδια άπο το στόμα ορισμένων πού δέν είναι σέ
θέση νά θυμηθούν παρά ενα ή δύο· μονάχα οί τυφλοί τραγουδιστές στην ίδια τήν
Ελλάδα θά μπορούν νά φροντίσουν γιά περισσότερα αποθέματα», M. Vasmer, Β.
Kopitars Briefwechsel mit J'. Grimm, Βερολίνο 1938, 22. Τό γράμμα τό επισήμανε ό
Ibrovac, δ.π., 235.
καί βάρος: περιείχε πραγματικά αρκετά «παραδείγματα», αποτε

λούσε καλή ανθολόγηση. "Αν σ' αυτήν οί θούριοι είχαν τήν πρώτη
θέση καί τά «δημοτικά» τραγούδια χρησιμοποιούνταν επικουρικά,
τό πράγμα δεν ήταν σε αντίθεση με τίς αισθητικές επιλογές της
εποχής: ας μήν ξεχνάμε δτι τά Ί'δια κριτήρια πρυτάνευαν καί σε
άλλες σύγχρονες συλλογές, δπως τού Marcellus ή τού von Sack,
καθώς καί σέ λίγο μεταγενέστερες, όπως τού Kind. Μόνο πού ό Joss
δεν είχε συνειδοτοποιήσει πώς τό ρεύμα πού εκπροσωπούσε έτεινε
νά ξεπεραστεί, καί πώς ή δυναμική βρισκόταν άπό τήν πλευρά τού
Φοριέλ. Όπως καί οί άλλοι «επιτόπιοι» συλλέκτες, ό Joss, οδηγη
μένος προφανώς άπό τίς εμπειρίες του, δέν είχε τή δυνατότητα νά
απελευθερωθεί καί νά συλλάβει θεωρητικά τό ζήτημα. «Τά εθνικά
68
καί λαϊκά τραγούδια των Ελλήνων», λέει στην εισαγωγή του ,
«είναι τριών διαφορετικών λογιών: είναι άνακρεοντικά, πατριωτικά
[«τραγούδια τού γένους» γράφει στά ελληνικά παρακάτω ό ϊδιος]
κλέφτικα (δηλαδή ληστρικά) τραγούδια». Προσέξαμε πώς οί ορι
σμοί έχουνε κάποτε σημασία· ό Joss συνδέει τόν δρο εθνικά (Natio
nal) μέ τό λαϊκά (Popular) μέ ενα συμπλεκτικό καί. Πάντως, παρα
κάτω σημειώνει πώς «τά κλέφτικα ή ληστρικά τραγούδια είναι
69
ολότελα πρωτότυπα, έχουν ανάπτυξη εθνική» καί γι' αυτό κρίνει
70
σκόπιμο νά παρουσιάσει τους κλέφτες μέ πολύ λίγα λόγια: κάποια
λοιπόν συμπόρευση προς αυτή τήν κατεύθυνση μέ τήν γραμμή τού
Φοριέλ.
Υπάρχει καί κάτι άκομα κοινό στίς δύο συλλογές, πολύ πιό
σημαντικό: τά τρία δημοτικά τραγούδια προέρχονται άπό τήν ί'δια
μέ τόν Φοριέλ καταγραφή. Καί δέν είναι αντίγραφα της έντυπης
συλλογής, παρά κάποιου προγενέστερου σταδίου της 7 1 . Μου είναι
68. Παραδείγματα Ρωμαϊκής Ποιητικής. Specimens of Romaic Lyric Poetry, Λον

δίνο 1826, σ. V.
69 "Ο.π., σ. VI.
70. Στηρίζεται στον Κοραή, όπως αόριστα δηλώνει, λέγοντας πώς οί λη
στείες δικαιολογούνται, κατά κάποιο τρόπο, άπό τή συμπεριφορά τών Τούρκων.
Αυτά τά λέει ό Κοραής, άλλα γιά τους Μανιάτες (Mémoire sur l'état actuel, Παρίσι
1803, 46).
71. Δέν αποτελούν αντίγραφο κάποιου άπό τά γνωστά τετράδια του Φοριέλ·
βρίσκονται πιό κοντά στο κείμενο όπως έχει στό «Πρώτο τετράδιο»· έχουν κάποιες
ασήμαντες αλλαγές που εύκολα μπορεί νά έγιναν άπό κάποιον αντιγραφέα. (Βλ.
γιά τήν περιγραφή τών τετραδίων, έδώ, ατό Τέταρτο Μέρος). 'Αντιστοιχούν μέ τό
2,112, 1,38 καί 2,120 της έκδοσης τού Φοριέλ.
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ TON ΕΛΛΗΝΩΝ 197
άγνωστο πώς έφτασαν στά χέρια τοΰ Joss· δρόμοι ανάμεσα στους
"Ελληνες του Παρισιού καί την Κέρκυρα υπήρχαν πολλοί. Αυτό
πού έχει περισσότερη σημασία νά τονίσουμε, γιά άλλη μιά φορά,
είναι δτι προκειμένου νά αποκτήσει «κείμενα» δημοτικών τραγου
διών ό Joss, ερχόταν πιό βολικό νά αντλήσει άπό μια συλλογή κα
ταρτισμένη στό Παρίσι, παρά άπό τό άμεσο του περιβάλλον, τήν
Κέρκυρα ή τά «μέρη της Ελλάδας» δπου ταξίδεψε, σύμφωνα μέ τά
δσα γράφει στό δεύτερο γράμμα του. Ή Ευρώπη ήταν ό χώρος
δπου αύτοϋ τοΰ είδους τά κείμενα βρίσκονταν στην προσιτή επιφά
-
νεια ό περίγυρος του δεν μπορούσε νά του προσφέρει παρά θούριους
ή τραγούδια γραμμένα, λόγια δηλαδή.
ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ
Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ:

Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΕΝΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΟΥ
Ο ΦΟΡΙΕΛ ΩΣ ΤΗΝ ΕΝΤΑΞΗ ΤΟΓ

ΣΤΟ ΚΪΚΛΩΜΑ ΤΩΝ ΙΔΕΟΛΟΓΩΝ
Ό Claude Fauriel γεννήθηκε τό 1772 στό Saint Etienne. Ό

πατέρας του ήταν τεχνίτης, μαραγκός, μά στην οικογένεια υπήρχε
κάποιος θείος εγγράμματος, εφημέριος στό Vivarais, μιά περιοχή
πιό βορειοδυτικά· αυτός καί φρόντισε ώστε ό Φοριέλ νά μορφωθεί,
προκειμένου νά τόν διαδεχθεί στην ενορία. "Ετσι, υστέρα άπό τά
πρώτα γράμματα στό Saint Etienne, ό Φοριέλ έλαβε μιά καλή επαρ
χιακή μόρφωση, αρχικά στό κολέγιο τών Oratoriens στό Tournon κι
υστέρα στό αντίστοιχο 'ίδρυμα τής Λυόν1. Φαίνεται πώς στή φοίτη
ση του αυτή οφείλεται ή πρώιμα πλούσια γλωσσομάθεια του (ιτα
λικά, αγγλικά, αρχαία ελληνικά καί λατινικά) - οπωσδήποτε, κρί
νοντας καί άπό τίς μεταγενέστερες επιδόσεις του, διαπιστώνουμε
πώς τόν διέκρινε κάποια φυσική ευκολία στίς γλώσσες.
1. Γιά τά βιογραφικά στηρίζομαι, οπού δέν παραπέμπω διαφορετικά, στή

βιογραφία τοΰ J.B. Galley, Claude Fauriel, Saint Etienne, 1909. Δέν τό θεωρώ απα
ραίτητο νά παραπέμπω κάθε φορά στή σελίδα· τά λεπτομερειακά περιεχόμενα
όδηγοΰν εύκολα τόν αναγνώστη. Ή πρόσφατη βιογραφία τοϋ D. Lewis, Claude
Fauriel V homme et Γ oeuvre^ Ann Arbor, Michigan (δακτυλ. διδ. διατριβή στό CCH
lumbia, 1972, αντίτυπο στό ΚΝΕ/ΕΙΕ άρ. 15607) έχει λίγα νά προσφέρει, καί
οπωσδήποτε τίποτα τό καινούριο σέ πληροφορία ή άποψη. Ή βιογράφηση τοΰ
Ibrovac, δ.π , στηρίζεται, γιά τά νεανικά ιδίως χρονιά, επίσης στον Galley. Άπό
τίς παλαιότερες βιογραφίες, εκείνη τοΰ Sainte Beuve, στή Revue des Deux Mondes,
10 (1845) 629-678 καί 935-972, ξαναδημοσιευμένη στό Portraits contemporains,
IV, Παρίσι 1889, 125-272, παραμένει άξια λόγου κυρίως γιά τό βάρος που έχουν
οι κρίσεις καί οι αποτιμήσεις τοϋ συγγραφέα της (παραπέμπω καί στό περιοδικό
δημοσίευμα, γιατί στίς αλλεπάλληλες επανεκδόσεις τοΰ εντύπου ή σελιδοποίηση
αλλάζει: στον βαθμό πού εχω ελέγξει, τό έντυπο ακολουθεί πιστά τό κείμενο τοϋ
περιοδικού).
202 Η ΔΗΜΙΟΪΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
'Επέστρεψε στό Saint Etienne πιθανότατα τό καλοκαίρι τοϋ

1790. Λείπουν τά τεκμήρια γιά μιά εξακριβωμένη βιογράφησή του
εκείνα τά χρόνια — ενδεχομένως ή ζωή του νά μήν ήταν τοΰ είδους
πού αφήνει σαφή ϊχνη. Μετακινήθηκε σέ διάφορες επαρχιακές πό
λεις, καί πάντως μπορούμε νά ξέρουμε πώς τό ενδιαφέρον του γιά
τά λογοτεχνικά πράγματα εκδηλώθηκε αρκετά νωρίς. Νωρίς εκδη
λώθηκε επίσης καί ή συμπάθεια του γιά τίς δημοκρατικές τάσεις
πού έφερνε ή γαλλική επανάσταση· τόν βλέπουμε νά υπογράφει ώς
Diagoras Fauriel καί ώς Démophile. 'Υπηρέτησε στον στρατό στά
ανατολικά Πυρηναία, ανακατεύτηκε στις πολιτικές διαμάχες, πού
στή Λυόν καί στίς γύρω περιοχές είχαν, δπως ξέρουμε, Ιδιαίτερη
οξύτητα. Κάποια έποχή 5 1793, ήταν βοηθός δημάρχου στό Saint
Etienne- καί στίς αρχές τοϋ 1794 βρέθηκε γιά πρώτη φορά στό
Παρίσι μέ αποστολή, πού ό σκοπός της δέν μάς είναι ολότελα ξε
κάθαρος. Επιστρέφοντας στό Saint Etienne εκφώνησε στίς 20 Prai
rial an II (δηλαδή στίς 8 'Ιουνίου 1794) έναν επίσημο λόγο στον
ναό τοΰ «Υπέρτατου Όντος»: αυτό στάθηκε τό πρώτο του φιλολο
γικό δοκίμιο, πού τυπώθηκε κιόλας· τό πνεύμα είναι πώς ή έννοια
τοΰ Θείου είναι απαραίτητη στον πολιτισμό, ενώ ή αθεΐα είναι
ομόλογο τού εγωισμού. Φυσικά δέν πρόκειται γιά τή Χριστιανική
έννοια τού Θείου, παρά γιά έκείνην τών επαναστατών.
Όμως ή σημαντική στιγμή της νεανικής του ηλικίας πρέπει
νά στάθηκε ή τετράμηνη φοίτηση του, από τόν 'Ιανουάριο ώς τόν
Μάιο τού 1975, στην École Normale,πού μόλις τότε είχε ιδρυθεί.
Σημαντική γιατί άκουσε τά μαθήματα πού παρέδιδαν μερικά άπό
τά πρώτα ονόματα της εποχής εκείνης —ό Monge, ό La Harpe, ό
Garât, ό Volney, ό Cabanis— σημαντική γιατί ή επιλογή τών μαθη
τών ήταν αυστηρή· μά περισσότερο βέβαια γιατί ανάπτυξε κάποιες
άξιες λόγου γνωριμίες: άπό αυτές π ιό καρποφόρα άπό κάθε άποψη
αποδείχθηκε ή σχέση του μέ τόν Cabanis2.
'Επιστρέφοντας, τό καλοκαίρι τού 1795, στην πατρίδα του,
έβρέθηκε αντιμέτωπος μέ τή λευκή τρομοκρατία πού μεσουρανούσε
τότε. 'Αναγκάστηκε λοιπόν νά ξαναφύγει, εντάχθηκε καί πάλι
στον στρατό, στίς "Αλπεις, γιά έναν περίπου χρόνο. Οι μετακινή-
2. Σημειώνω πώς ανάμεσα στους πιθανούς συμμαθητές του ήταν καί ό Thu-
rot, γνώριμος καί αυτός του κύκλου τοΰ Auteuil (Galley, δ.π., 320). Ό Quèrard, La
France Littéraire, IX, Παρίσι άναστατική εκδ. 1964, 469, σημειώνει έτος φοίτησης
τοϋ Thurot τό 1794.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΉΣΜΟΙ ΕΝΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΟΓ 203
σεις του συνεχίζονται- ξαναβρίσκεται γιά λίγο στό Saint Etienne,

καί την άνοιξη του 1797 εγκαθίσταται στό μικρό χωριό Thodure,
στην επαρχία Isère, δπου θά παραμείνει δυο ολόκληρα χρόνια. Γιά
ποιο λόγο καί μέ ποιόν τρόπο, πάλι δεν τό ξέρουμε- πάντως ασχο
λείται επίμονα μέ τη φιλολογία καί τίς σπουδές του καί φαίνεται
νά έχει εξασφαλίσει άρκετόν ελεύθερο χρόνο.
"Ετσι, αυτοδίδακτος περισσότερο, άλλα μέ καλές βάσεις καί
επίπονη προεργασία, φτάνει, μέσα 'Ιουλίου του 1799, καί πάλι στό
Παρίσι. Γυρεύει κάποια θέση που να τοΰ επιτρέπει τίς ελεύθερες
απασχολήσεις- στηριγμένος στη γλωσσομάθεια του, την αναζητά
στό 'Υπουργείο των 'Εξωτερικών. Όπως έχει διαμορφωθεί ή πολι
τική κατάσταση, έχει αρκετά ισχυρούς φίλους-· περισσότερο στηρί
ζεται στον παλιό του γνώριμο Français de Nantes πού μετέχει τώρα,
ένας άπό τους «εκατόν πενήντα», στή Βουλή τοΰ Διευθυντηρίου.
Τελικά θά προσληφθεί στό 'Υπουργείο της 'Αστυνομίας, κον
τά στον Fouché, καί σύντομα θά γίνει γραμματέας του. 'Ωστόσο
δέν αποσκοπούσε νά ενταχθεί στή διοικητική μηχανή - προσωρινή
έβλεπε τήν παραμονή του εκεί. Παρόλο πού θεώρησε αναγκαίο τό
πραξικόπημα της 18ης Brumaire, καί παρά τίς ελπίδες πού στήριξε
στην καινούρια κυβερνητική κατάσταση της Ύπατείας, απόφυγε
νά ανακατευθεί στην πολιτική. Βέβαια ή θέση του τοΰ επέτρεπε νά
έχει κάποιες εξουσίες, πού δμως τίς χρησιμοποίησε μονάχα όποτε
χρειάστηκε νά διευκολύνει μερικούς καινούριους —λόγιους τώρα πιά,
καί διάσημους λόγιους— φίλους του.
Φαίνεται πώς επανασυνδέθηκε σύντομα μέ τόν Cabanis. Ή
φιλία αυτή, οι προσωπικές του αρετές, ο'ι λογοτεχνικές του γνώ
σεις τόν έφεραν στό σαλόνι πού κρατούσε στό Auteuil ή κυρία d'
Helvétius. Ό κύκλος τοΰ Auteuil, όπου ό Cabanis είχε έναν άπό τους
πρώτους ρόλους, αποτελούσε τόν πυρήνα της ομάδας εκείνης των
διανοουμένων πού αργότερα ονομάστηκαν 'Ιδεολόγοι. Ό Daunou, ό
Destutt de Tracy, ό Ginguené —πρόσωπα μέ τά οποία σχετίστηκε,
πολλές φορές στενά, ό Φοριέλ— μ' άλλα λόγια μιά δημοκρατικής
πολιτικής κατεύθυνσης ομάδα, πού διατήρησε ζωντανό τό πνεύμα
τού 18ου αιώνα γιά δυό τουλάχιστον δεκαετίες τοΰ 19ου. 'Υποσκε
λισμένοι πολιτικά άπό τήν αριστερή πορεία της επανάστασης, οι
'Ιδεολόγοι είδαν στον Βοναπάρτη της 18ης Brumaire τόν εκπρόσω
πο τοΰ πολιτεύματος πού επιδίωκαν πέρασαν όμως γρήγορα στην
αντιπολίτευση, όταν ή αυταρχική διοίκηση τού τελευταίου άρχισε
204 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
νά αναζητά κάποια καινούρια ερείσματα, εκείνα πού θά στήριζαν

τη μελλοντική αυτοκρατορία. Τό κλίμα των 'Ιδεολόγων ό Φοριέλ
δεν τό εγκατέλειψε ποτέ. Άπό τους νεότερους εκπροσώπους τους,
πρόλαβε νά δει τήν ανάπτυξη καινούριων ρευμάτων: δεν στάθηκε
εχθρικός· μάλιστα υποστήριξε τάσεις και απόψεις παρόμοιες μ'
εκείνες πού υποστήριζαν οί καθαρόαιμοι ρομαντικοί, δπως τή με
σαιωνική ιστορία, ή τήν κατάργηση των ενοτήτων στή θεατρική
παράσταση. Έμεινε ωστόσο πιστός θιασώτης τοΰ όρθοϋ λόγου, καί
αυτόν γύρεψε νά υπηρετήσει3.
Η ΠΡΩΤΗ ΩΡΙΜΟΤΗΤΑ (1800-1810)
Σύντομα ό Φοριέλ γνωρίστηκε μέ πρόσωπα σημαντικά στό

Παρίσι. 'Ανάμεσα σε άλλους, καί μέ τόν Κοραή4- άπό τους πιό
οικείους του, στάθηκε ό Benjamin Constant καθώς καί ή M m e de
Staël. Δεσμοί πού πρέπει νά χρονολογούνται άπό τό 1800 τουλάχι
στον, καί πού μέ τόν πρώτο 'ιδίως βάστηξαν καιρό: μέσα άπό τό
προσωπικό ημερολόγιο πού άρχισε νά κρατά λίγο αργότερα ό Benja
min Constant βλέπουμε πόσο πολύ τόν λογάριαζε τόν Φοριέλ· τό ϊδιο
προκύπτει καί άπό τή σχετικά αραιή αλληλογραφία τους5- οί σχέ-
3. Ή βιβλιογραφία γιά τους 'Ιδεολόγους είναι, φυσικά, πλούσια' τελευταία

οί σχετικές σπουδές καί οί έρευνες έχουν άναρριπιστεί. θεμελιακή παραμένει ή
εργασία τοΰ Fr. Picavet, Les Idéologues, Παρίσι 1891, οπού καί λόγος γιά τόν
Φοριέλ (σ. 479-483). Μιά πρόσφατη μελέτη τους καθορίζει, επιτυχημένα, ώς τό
ισχυρότερο «groupe de pression» της γαλλικής ιστορίας (βλ. τόν πρόλογο τοΰ Jean
Paul Faivre στο Jean Capas και Jean Jamin, έπιμ., Aux origines de V anthropologie
française. Les mémoires de la Société des Observateurs de Γ homme en V an VIII, Παρίσι
1978.
4. Βλ. 'Αλέξης Πολίτης, «Κοραής καί Φοριέλ», δ.π., 264-295.
5. Benjamin Constant, Journaux intimes, δ.π.· οί μνείες γιά τόν Φοριέλ διά
σπαρτες σ' όλα τά χρόνια (1804-1816). Τά γράμματα τοΰ Benjamin Constant εκδό
θηκαν άπό τον Victor Glachant, Benjamin Constant sous Γ oeil de guet, Παρίσι 1906,
33-148, μέ προδημοσιεύσεις στή Revue Bleue (φύλλα τών 13, 20 καί 27 'Ιανουα
ρίου 1906) και στά Annales Romantiques (Ίανουάριος-Φεβρουάριος 1906· τήν τε
λευταία αυτή δημοσίευση δέν τήν εχω δει). Ή έκδοση τοΰ Glachant κρίθηκε ώς
μικρής εμπιστοσύνης, βλ. Gust, Rudier, Bibliographie Critique des oeuvres de Benjamin
Constant, Παρίσι 1908, 25-26, οπού επισημαίνονται καί δύο παλιότερες δημοσιεύ
σεις πού αγνοήθηκαν άπό τόν Glachant, καί σ. 96, όπου αναγραφή τών κριτικών.
Ό Galley αγνοεί (θεληματικά;) τήν έκδοση τοΰ Glachant καί χρησιμοποιεί κατευ
θείαν τά προιτότυπα τοΰ αρχείου Fauriel στό Institut de France.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΕΝΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΟΥ 205
σεις τους ωστόσο δέν παρέχουν στοιχεία πού νά μας ενδιαφέρουν6.

Ίο ίδιο περίπου συμβαίνει καί μέ την M m e de Staël: ώς τά 1802
τουλάχιστον, ή σχέση φαίνεται στενή· αν κρίνει μάλιστα κανείς
άπό τόν τόνο πού έχουν τά γράμματα της M m e de Staël, εύκολα θά
θεωρούσε πώς ενδεχομένως υπερέβαινε καί την απλή ερωτική φι
λία. 'Εμάς, βέβαια, δέν μας άφορα τό γεγονός- όμως καλό είναι νά
έχουμε στον νου μας πόσο έφόρτιζε πάντοτε τίς πραγματικότητες ή
θερμή κράση της M m e de Staël. Πιό μεγάλη σημασία έχει δτι ή
κριτική του έργου πού στερέωσε την λογοτεχνική της φήμη, τοΰ De
la littérature considérée dans ses rapports avec les institutions sociales,
αποτελεί καί τήν πρώτη γνωστή φιλολογική εμφάνιση του Φοριέλ
στην παρισινή λογιοσύνη. Δημοσιεύτηκε στην Décade Philosophi-
que1, τό όργανο τών 'Ιδεολόγων, καί κέρδισε τήν εκτίμηση τών
συγχρόνων του, της M m e de Staël καί τών βιογράφων του· επιση
μάνθηκε ή γνώση τών ομηρικών προβλημάτων, ό Φοριέλ είχε ενη
μερωθεί γιά τίς απόψεις του F.A. Wolf8. Ό Sainte Beuve θεωρεί δτι
μέ τήν κριτική αυτή, αλλά καί γενικότερα μέ τίς σχέσεις του, ό
Φοριέλ στάθηκε ένας άπό τους πρώτους πού επέδρασαν στή διανόη
ση της M m e de Staël9.
Σημαντικότερος σταθμός γιά τή ζωή τοΰ Φοριέλ στάθηκε ή
γνωριμία του μέ τήν κυρία Condorcet. Χήρα τοΰ φιλόσοφου, λογία,
ζωγράφος, μέ πολιτική συνείδηση αναπτυγμένη προτού κιόλας τό
τραγικά αινιγματικό τέλος τοΰ άντρός της νά τήν υποχρεώσει,
6. Σημειώνω πάντως πώς άπό τά 1803 ό Benj Constant τοΰ συσταίνει τά

έργα του Sismondi (1803: Glachant, δ.π., 142· 1808: δ.π., 117). Βλέπουμε έτσι,
γιά άλλη μιά φορά, πόσο σφικτά δεμένη ήταν ή πνευματική Ευρώπη ακόμα εκείνα
τά χρόνια. Ό Constant, τό εΐδαμε, βρίσκονταν πολύ κοντά στον Sismondi όταν ό
τελευταίος είχε πρωτοσκεφθεί τήν ιδέα μιας συλλογής, καί δέν ξέρουμε νά τοΰ τήν
είχε κοινοποιήσει· πάντως ό Benjamin Constant δέν κάνει λόγο γιά τέτοιο πράγμα
στον Φοριέλ. Πολύ αργότερα σ' ένα μπιλιέτο του, άχρονολόγητο, άλλα τοΰ 1823,
) Constant προσθέτει σέ υστερόγραφο: «Que deviennent vos Grecs ?» (δ.π , 144)
τροφανώς αναφέρεται στην προετοιμασία της συλλογής τοΰ Φοριέλ.
7. Στά φύλλα 10, 20 καί 30 Prairial an VIII, δηλαδή 'Ιούνιο του 1800. Τό
5ημοσίευμα τό γνωρίζω έμμεσα.
8. "Αλλωστε τό ομηρικό ζήτημα έχει έλθει πολύ στην επιφάνεια χάρις καί
στον "Οσσιαν. "Ας θυμηθούμε έδώ πώς καί ό Sismondi στό πρώτο γράμμα του προς
τήν M mc de Staël, πού έγινε μέ αφορμή De la littérature καί εκείνο, γύρω άπό τόν
Όμηρο καί τόν Ossian είχε κεντρώσει τή συζήτηση.
9. Revue des Deux Mondes, 10 (1845) 648. Πβ. Portraits contemporains, ο.π.,
150.
οκτώ χρόνια μιεγαλύτερή του καί εξαιρετικής, όπως μαρτυρούν δσοι

τη γνώρισαν, ομορφιάς, ήταν άπό τό 1796 κουνιάδα τοϋ Cabanis.
Αυτός θά πρέπει, βέβαια, νά στάθηκε ό διάμεσος· ή παράδοση πού
μας μεταφέρει ό Sainte Beuve είναι δτι γνωρίστηκαν στον Βοτανικό
κήπο — ό Φοριέλ είχε καί στη βοτανική άξιες λόγου επιδόσεις από
εκείνα τά χρόνια. Πότε ακριβώς έ'γινε ή γνωριμία δεν πιστοποιεί
ται· πάντως πρίν άπό τόν Δεκέμβρη τοϋ 1801, δπως μαρτυρεί ό Ch.
Β. Hase, που μόλις τότε είχε φτάσει στό Παρίσι: εντυπωσιασμένος
άπό την καλλονή της —ήτανε σίγουρα κάπως ευέξαπτος σέ τέτοια
ζ ι ìf t i ' i n
ητηματα— έσπευσε να το σημειώσει .

Ή σχέση, που γιά λόγους ιδεολογικούς, προφανώς, δέν χρειά
στηκε τήν κατακύρωση της εκκλησίας, επέτρεψε στον Φοριέλ νά
εγκαταλείψει τήν εργασία του στό υπουργείο (παραιτήθηκε τόν
Μάιο του 1802) καί νά αφοσιωθεί απερίσπαστος στις έρευνες του
και στά πολλαπλά φιλολογικά του ενδιαφέροντα: γιά τά μέτρα τής
τάξης της δέν ήταν πλούσια ή κυρία Condorcet, άλλα είχε κάποια
κατάσταση.
Τά δσα, σκόρπια, σέ περιοδικά ή αλλού, δημοσίευσε τότε ό
Φοριέλ δέν θά τά παρακολουθήσουμε αναλυτικά· αρκεί μονάχα νά
σημειώσουμε πώς τά διέκρινε μιά πολυμέρεια, ή οποία βέβαια χα
ρακτήριζε, ακόμα, τήν εποχή. 'Αξίζει επίσης νά επισημάνουμε
πώς ενα άρθρο αναφέρεται στον Charles Villers, πού τόν ξανασυναν
τήσαμε ώς τόν κυριότερο αγωγό -ης γερμανικής διανόησης στή
Γαλλία.
Πάντως, δσο περνούσε ό καιρός, ό Φοριέλ αποτραβιόταν ολοέ
να καί περισσότερο άπο τό φιλολογικό προσκήνιο. Συχνά διέμενε
στό εξοχικό σπίτι τής κυρίας Condorcet, στό Meulan —«εις τής Κα-
λυψοϋς τήν νήσον», σύμφωνα μέ τήν ειρωνική καί στυφή διατύπω
ση τοϋ Κοραή 11 - ή πάλι κλεινόταν στά διαβάσματα του. 'Οπωσδή
ποτε δυσανασχετούσε καί μέ τίς τροπές πού έπαιρναν τά πολιτικά
10. Briefe aus der Wanderung und aus Paris, Λιψία 1894, 8 1 . Γιά τήν κυρία
Cordorcet υπάρχει ειδική μονογραφία, Antoine Guillois, La Marquise de Condorcet, sa
famille, son salon, ses amis, 1764-1822, Παρίσι 1897. Είναι γραμμένη μέ διάθεση
μειωτική απέναντι στον Φοριέλ, καί λιγότερο πλούσια στά θέματα πού μας ενδια
φέρουν αποβλέπει σέ αφηγηματική καί οχι σέ Ιστορική έκθεση. Στά ίδια πλαίσια
κινείται καί μιά άλλη μελέτη του ίδιου, Le salon de M™ Helvetius, Cabanis et les
Idéologues, Παρίσι 1894.
11. 'Αλληλογραφία, ό.π., Β', 168.
πράγματα στή χώρα του: ή στάση του διαφαίνεται σαφώς στό ιστο
ρικό δοκίμιο μέ τό οποίο καταπιάστηκε τότε, Les derniers jours du
Consulat, καί τό όποιο ανοίγει τη σειρά των αδημοσίευτων, ή σω
στότερα τών μισοτελειωμένων έργων του. Γραμμένο πιθανότατα
τόν χειμώνα τοΰ 1804-1805, επικρίνει έντονα, άπό σκοπιά δημο
κρατική, τόν Βοναπάρτη (ό όποιος βέβαια έχει πιά στεφθεί ώς Να
πολέων), κρατάει δμως καί τίς αποστάσεις πού κρίνονται απαραί
τητες κι άπό τους Ίακωβίνους- κινείται δηλαδή στή γραμμή τών
'Ιδεολόγων. Θά έλεγε κανείς πώς στάθηκε ή τελευταία απόπειρα
τοΰ Φοριέλ: οΰτε ή κράση του, ούτε τά πράγματα ευνοούσαν τήν
ανάμειξη του στή δράση· προτού δμως αποφασίσει νά καταφύγει
οριστικά στή μελέτη χρόνων παρελθόντων ή τόπων μακρινών, δοκι
μάζει μιά τελευταία επίθεση μέ τά δικά του δπλα — είναι χαρα
κτηριστικό πώς δέν τήν ολοκλήρωσε12.
Κλεινόταν, είπαμε, στά διαβάσματα του: δέν ξέρουμε μέ ακρί
βεια τίς ασχολίες του· τό βέβαιο είναι δτι μελετούσε πολλά καί
ταυτόχρονα. 'Εκείνα τά χρόνια τόν ενδιέφερε κυρίως ή ιστορία της
στωικής φιλοσοφίας. Άπό ενα γράμμα τού Destutt de Tracy, 1807,
βλέπουμε πώς τό έργο είχε προχωρήσει13- στά κατάλοιπα του σώ
ζονται πολλές σημειώσεις πού φανερώνουν πόσο πολύ είχε προωθή
σει τήν ερευνά του. Όμως τά εγκατέλειψε γύρω στά 1810, οπόταν
καινούρια ερωτήματα άρχισαν νά τόν βασανίζουν.
'Επίσης τόν απασχολούσαν οι γλωσσολογικές μελέτες. Ξέ
ρουμε πώς τό ενδιαφέρον του γιά τήν τουρκική γλώσσα χρονολογεί
ται πρίν άπό τό 1802 14 . Τότε, ή λίγο αργότερα, αρχίζει νά επιδίδε
ται καί σέ άλλες ανατολικές γλώσσες: περισσότερο προχώρησε στά
αραβικά καί τά σανσκριτικά. 'Αναφέρθηκε κιόλας ή ενασχόληση
του μέ τή βοτανολογία, καί φυσικά δέν πρέπει νά ξεχνάμε τή φιλο
λογία.
"Ολη αυτή ή πολύκλαδη σπουδή δέν υποδηλώνει, ωστόσο, διά-
12. Τό έργο ανακαλύφθηκε τυχαία- οχι στά κατάλοιπα του. Τό εξέδωσε ό
Ludovic Laianne στό Παρίσι τό 1886. Κκί αυτό τό έργο έμμεσα τό γνωρίζω.
13. Galley, δ.π., 186. 'Αντίθετα ή μαρτυρία τοΰ Cabanis πού χρησιμοποιεί ό
Galley, 23 'Οκτωβρίου 1804, ταιριάζει νομίζω περισσότερο στό Les derniers jours
du Consulat, βλ. δ.π., 185-186.
14. Ή μαρτυρία προέρχεται άπό ένα γράμμα που τοϋ έστειλε ό συντοπίτης
του C.B. Ρίβιιαστίς 25 Μαίου 1802: είχε μόλις επιστρέψει άπό τήν Κωνσταντινού
πολη και του έφερνε, παραγγελία, τήν τούρκικη γραμματική του μισσιονάριου
Viguier. Βλ. Galley, δ.π , 201.
σπαση. Φαίνεται πώς ό στόχος ήταν ενιαίος- ό Φοριέλ έβίωνε τόν

εγκυκλοπαιδισμό τοϋ προηγούμενου α'ιώνα. Άλλα καθώς ή γνώση
είχε πιά μερικευθεί, τό ιδανικό των Διαφωτιστών μπορεί νά τό
επιδιώκει μονάχα οποίος δεν κεντρίζεται παρά άπό τή φιλομάθεια.
Άπό νωρίς κιόλας, μα πολύ περισσότερο στην ωριμότητα του, ό
Φοριέλ πιέστηκε άπό πολλούς γνωστούς καί φίλους νά «συγγρά
ψει»- τό απέφυγε, καί τό γεγονός αυτό δημιουργούσε πιό πολλή
εντύπωση σέ μιά κοινωνία πού έγραφε χωρίς τους δισταγμούς πού
νιώθουμε —ενίοτε— σήμερα.
Στά 1805 ό Φοριέλ γνωρίστηκε με τόν εικοσάχρονο Alessan
dro Manzoni, πού βρέθηκε τότε στό Παρίσι γιά νά συναντήσει τήν
μητέρα του 15 . Ή Giulia Beccaria-Manzoni είχε κιόλας σχετισθεί μέ
τόν Φοριέλ: κόρη τοϋ διάσημου νομικού, ήταν φυσικό νά έρθει σέ
επαφή μέ τους 'Ιδεολόγους καί τόν κύκλο τοϋ Auteuil16. Ή σχέση
τοϋ Φοριέλ μέ τόν Manzoni εξελίχθηκε γοργά σέ μιά θερμή φιλία,
ιδιαίτερα γόνιμη γιά τόν δεύτερο. 'Ωριμότερος στά χρόνια ό Φο
ριέλ, τοϋ παραστάθηκε στά πρώτα ποιητικά βήματα καί ούτε ή
απόσταση πού τους χώρισε αργότερα17, ούτε οί καινούριες 'ιδεολογι
κές τροπές τοϋ νεαρού Ίταλοϋ προς τόν καθολικισμό έσκιασαν τόν
σύνδεσμο, πού διάρκεσε σ' δλη τήν περίοδο της ζωής τοϋ Φοριέλ
πού εξετάζουμε. Άπό τό Μιλάνο τά γράμματα προς τό Παρίσι
ήταν συχνά —ό Φοριέλ ήταν ιδιαίτερα όλιγογράφος καί στην ιδιωτι
κή του αλληλογραφία— καί πολλές φορές ό Manzoni προθυμοποιή
θηκε νά βοηθήσει τόν φίλο του ερευνώντας σέ βιβλιοθήκες γιά θέ
ματα τής ιταλικής λογοτεχνίας, ιδίως γιά τόν Dante- στό σημείο
αυτό, δπως θά δοϋμε, εμπλέκεται καί ό Ανδρέας Μουστοξύδης.
Αργότερα ό Φοριέλ θά μεταφράσει τά θεατρικά έ'ργα τοϋ Manzoni,
καί θά επωμισθεί τή φροντίδα γιά τή μετάφραση τών Promessi
15. Ό Manzoni έφτασε στό Παρίσι στις 2 'Ιουλίου 1805, σύμφωνα μέ τήν
Dorothée Christesco, La fortune de Manzoni, δ.π., σ. V Ό Galley, δ.π., 172, κάπως
έμμεσα, σημειώνει 1804.
16. Είχε φτάσει στό Παρίσι άπό τό 1802, καί είχε σχετισθεί καί μέ τόν
'Αλέξανδρο Βασιλείου, βλ. Ά λ . Πολίτης, «Κοραής καί Φοριέλ», δ π., 271-272.
17. Ό Manzoni παρέμεινε στό Παρίσι ώς τόν Φεβρουάριο τοϋ 1807· ξανατα-
ξίδεψε εκεί τό καλοκαίρι τοϋ ίδιου χρόνου, καί τό επόμενο — οπότε καί παρέμεινε
δυο ολόκληρα χρόνια. Τό 1819 βρέθηκε καί πάλι στά Παρίσι, ώς τό καλοκαίρι τοϋ
1820 αυτή τή φορά. Ό Φοριέλ μέ τή σειρά του τόν επισκέφθηκε στό Brusuglio,
κοντά στό Μιλάνο, άπό τόν χειμώνα του 1823 έως τό φθινόπωρο τοϋ 1824.
ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
ù . 'S
j ·•*•
Λ ΐ 1
™ -™3%•«ί ί*ί Γ · - >. "ι •« 't. ," * '"til • "i -νΊ-! -
» ' S * - »JP · * · *
ι *t · ι ι " Ρ ' "*f*- f jli'i i l i » V
Ή Πάτρα καί τό κάστρο της· απέναντι τα βουνά της Ρούμελης: αριστερά

ή Βαράσοβα, δεξιά ή Παλιοβουνα
[HW Williams, Selected Views in Greece, AovSho 1829]

ri
-8
«IO
8
<
'"•••, •••ΐ·ν?^δΓ
5»
ΤΟ ΤΡΑΓΟΎΔΙ
ν^ 'S*.
•" * » ι Stak t
Ή '" * •"VAS»»,*
Ä.-»*
CS»w v.* ν.*ί
<
ί, » •ι
J* ·'* "«Ο
, Ί
. ' {
b
b
M
θ-
8
b
8
«if
•
- I 4
t:
rO
. * y
*
'li • «ι »'&
î> «
.
•"
Λ ι
ί *
».
'''> s.
- --
ffiî-s" .* _
11
β ο
X ίι
Ay>; ρ
4 *·ο.γ*ς* &{)j(/l· /&Όη
^ Pçoo-tu/^ê^^ï alfe.
(Piai (ν J t^y <>ùa ΟΠΛ^ V/Î^^ / mra^
υ if, y Ρ Ά Lo tir ω &ιο*>> Ι
'&/
<Ζ
ζ 11ο
' /
-7 ςίΠν^ yfy\Lr\r/yL^/A ί
[ν/ο \ο o\.œ\û-kr(ju hy~
s
* ' ι
ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΕΊΣ
•ffisj;
Werner von Haxthausen θεοδ. Μανούσης

[M Ibrovac, Claude Fauriel, Παρίσι 1966] ['Ελαιογραφία ατό Πανεπιστήμιο 'Αθηνών 'Αρ
χείο Προσωπογραφιών Κ,Ν Ε -Ε Ι Ε ]
<— Πρώτο γνωστό πανομοιότυπο κατα

γραφής δημοτικού τραγουδιού
[W Μ Leake, Reserches in Greece, Λ,ονδίνο 1814 Πβ

έδώ, σελ 79-83]
J Α. Buchon
[Μ Ibrovac, Claude Fauriel, Παρίσι 1966]
οι ΣΥΛΛΟΓΕΊΣ
/ ΙΑ V4 <f~ij3it,t]4r<ifui dt £VA <f Vu , / a j t l HC CTO V A4-
J^ìvis^Ì Tevfx.t>au\.'Xx 5 V Λ -y α fil η '.\ι<· V.-tyxi Α. ;
Τ Λ Λ Ϊ ^ ' Λ ν Λ (νλιγυΰχ ^ ^ Λ cZr.\$ix ', Α <d ΛΑ«* #"ΗΙΛ ,
apt t-vL\'ùA ue\> ie\'f>"mrfA, , yevêraj « Λ r v pc/f.wti · __
Δείγμα γραφής του Fauriel
[Institut de France, χφ άρ 2 3 3 6 , 4 4 0 ]
, ·\.
• •. "StiSSSH
*--~Ä«
-V
, * • • "3
1
α
ν:'. •
« ti
^"*ìw
Claude Fauriel
[O de Mohl, Correspondance de Fauriel et de Mary Clarke, ΙΙαρίσι 191 ij

m. - -/
Γράμμα της Mary Clarke στον Fauriel, 6 'Οκτωβρίου 1824
[Alfred Galpin, Fauriel in Italy, Ρώμη 1962]

Mary Clarke
[Ο de Mohl, Correspondance de Fauriel et de Mary Clarkey Παρίσι 1911]

ΤΟ ΠΑΡΙΣΙ
Ol ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ
Ν.Σ. Πίκκολος
'Ανδρέας Μουστοξύδης
[Μ.Π. Βρετός, Έθνικόν Ήμερολόγιον 1866 Άρ
[Μουσείο Correr, Βενετία Αρχείο προσωπογρα χεΐον προσωπογραφιών Κ Ν Ε.-Ε.Ι.Ε ]
φιών Κ Ν.Ε -Ε Ι Ε ]
<— Παρίσι, γύρω στά 1825. (Οί επι

γραφές, άπό αριστερά: «Οίνοπωλείον»,
«Μαία», «Καπελάδικο», «Επιπλωμένα
δωμάτια»). Λιθογραφία
[Massin, Les cris delà Ville, Παρίσι 1978]
Χριστόδουλος Κλονάρης
['Αρχείο Προσωπογραφιών Κ Ν Ε -Ε Ι Ε ]
•JS#-
^
"ί «^,*~^>^ ·ϊ>«3
ε>
-fr «
te
4
^Ν h
« 4 <4!
4^
•if ^ i >s
L
m
-Ι
? Co*
„*5> »
« ^ ' -
H. Y
OJW
$ •i ^
1î ut
>
« U + ι4
^ K L Κ* Vf "far
tVC**
'% βΌ eÇ i f ·
«k.
à"
Vf
«Ι» «ί
C* *s
1
J c *«?
-^ -«δ4 «* i S -«*^. <^ " • <-
5Ks
V$
«s »s ì ^ b- {HU 1Î1
J
Mia! M k*
M
Λ*
Ν
wi.1"* \M t*HKÀ^vi-i
t ψ&τη Λ
li ^*
"Λ v..
fö^
t^
V
Γράμμα του Νικ. Γ. Μαυρομάτη στον Α. Λουριώτη, 1η Ιουνίου 1826

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ
Μ.
V
ΡΗ ST
t1
f-
3 0Q
Ν™
'3
-Us.' .
-Ν
-8
Ο1
t θ-
Vf Η
ν U
",Λ Ο- Ì
„S«,
1
S.
,-*.<:
1 <a Ü
ν*
M.»
^.^* <>~
4
ΠΡΟΒΛΗΜΑΉΣΜΟΙ ΕΝΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΟΪ 209
Sposi. Οι σχέσεις γίνονται πιό αραιές άπό τό 1830, πάντα όμως σέ

ενα κλίμα θερμότητας18.
Στά τέλη του 1810 ό Φοριέλ τυπώνει τη μετάφραση ενός γερ
μανικά γραμμένου ποιήματος, της Παρθεναΐδος τοϋ Δανού Jens
Baggesen, μέ τόν όποιο σχετιζόταν άπό τό 1804 19 , τη χρονιά που
δημοσιεύτηκε τό πρωτότυπο. Ένας αρκετά μακρύς πρόλογος, πε
ρισσότερες άπό εκατό σελίδες, έδωσε στον Φοριέλ την ευκαιρία νά
αναπτύξει μιά δική του ποιητική, πού κρίθηκε άπό κριτή αρμόδιο,
τόν Paul Hazard,|cuç τό λογοτεχνικό μανιφέστο των 'Ιδεολόγων.
Μιά βασική ιδέα τοϋ μανιφέστου είναι δτι ή ταξινόμηση σέ ποιητι
κά ε'ίδη δυσχεραίνει τήν κατανόηση της ποίησης: τό ποιητικό γεγο
νός είναι άπρόσμετρα πιό πολύμορφο, καί λοιπόν αταξινόμητο.
Έπειτα τονίζεται ή αυθύπαρκτη σημασία της φαντασίας- δέν κρί
νεται τόσο απαραίτητη ή πιστότητα της, δσο ακριβώς, ή παρουσία
της. Τέλος υπογραμμίζεται πώς ή «φύση» δέν πρέπει νά παρουσιά
ζεται παρά σέ σχέση μέ τόν θεατή της - εισάγεται έτσι τό συναί
σθημα: αυτά παράλληλα μέ τήν παραδοχή ανάμειξης διαφορετικών
τόνων, τοϋ ευχάριστου μέ τό σοβαρό, τοϋ ευγενικού μέ τό χαρίεν,
υποδηλώνουν κάποιες ιδέες πού αργότερα έγιναν συνθήματα γιά τόν
18. Βασική παραμένει ακόμα ή παλιά μελέτη τοϋ Angelo de Guberaatis, //

Manzoni ed il Fauriel studiati nel loro carteggio inedito, Ρώμη 1880 (ή ίδια μελέτη
κυκλοφόρησε καί μέ διαφορετικό τίτλο, Lettere di Alessandro Manzoni, Μιλάνο
1881), δπου εκδίδεται τό μεγαλύτερο μέρος της αλληλογραφίας τών δύο φίλων
γιά συμπληρώσεις βλ. Galley, δ.π., 171 ύποσ. και Alfred Galpin, Fauriel in Italy,
δ.π., 112-117. Τά γράμματα τοϋ Manzoni ανατυπώθηκαν άπό τότε στίς συλλογές
τών γραμμάτων του, τελευταία, πληρέστερη έκδοση είναι του οίκου Mondatori, Α.
Μανζονι, Tutte le opere Lettere, I-III, 1970. Γιά τίς μεταφράσεις τοϋ Manzoni άπό
τόν Φοριέλ, βλ. D. Christesco, δ.π. 'Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι λιγοστές ενθυμή
σεις τοϋ Manzoni που κατάγραψε αργότερα ό Tommaseo, βλ. Colloqui con Manzoni di
Ν Tommaseo, G. Borri, R Bonghi, εκδ. G T. Rosa, Μιλάνο 2 1954, ιδίως 43-44,
άλλα καί σέ πολλά άλλα σημεία. Οι μελέτες γιά τή σχέση τοϋ Manzoni μέ τήν
Γαλλική παιδεία είναι πολλές, συχνά μνημονεύεται ό Φοριέλ, βέβαια, άλλα δέν
εντόπισα καμία πού νά περιέχει επιπλέον στοιχεία. Γιά τήν σχέση τού Φοριέλ μέ
τήν ιταλική παιδεία, αφετηριακό τό βιβλίο του Paul Hazard, La Révolution Française
et les lettres italiennes 1789-1815, Παρίσι 1910, 453-465.
19. Βλ. τίς αναγραφές στο Benjamin Constant, Journaux Intimes, δ.π., 182,
225 καί 235. Πβ. επίσης, Angelo de Gubernatis, «Claude Fauriel et ses amis», La
Nouvelle Revue, 3 (1880) 833-841 δπου πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία γιά τόν
Baggesen
ρομαντισμό20. "Ας μην τόν χαρακτηρίσουμε ωστόσο «πρόδρομο»· οι

Ιδέες του Ρομαντισμού πέρασαν άπό διαφορετικά κανάλια· ή σκέψη
τοΰ Φοριέλ φανερώνει περισσότερο τη ζωντανή παράδοση των δια
φωτιστών, που ήταν αρκετά ισχνή γιά νά επιβληθεί: οί καινούριες
ρομαντικές τάσεις ή τήν αγνόησαν ή έμμεσα μόνο στηρίχθηκαν σ'
' ' 21
αυτήν .
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ TOT ΝΟΤΟΤ
ΕΡΓΟ ΖΩΗΣ
Γύρω στά 1810 διαπιστώνουμε μιά ουσιαστική αλλαγή στή

ζωή τοΰ Φοριέλ: εγκαταλείπεται ή παραμερίζεται ή Ιστορία των
στωικών, καί κεντρικό θέμα τών αναζητήσεων του γίνεται πιά ή
ποίηση τοΰ Μεσαίωνα, ή γένεση καί ή εξέλιξη της, μέ κύριο ση
μείο αναφοράς τή νότια Γαλλία. 'Οραματίζεται ένα μεγάλο έργο
πού θά περιλάμβανε τήν Ιστορία της νότιας Γαλατίας άπό τους
πρώτους χρόνους έ'ως τόν 13ο αιώνα. Πολύ αργότερα τό έργο αυτό
θά προγραμματιστεί σε τρία στάδια- μονάχα τό δεύτερο πρόλαβε
καί τό τύπωσε ό ίδιος: Histoire de la Gaule méridionale sous la domi-
nation des conquerents Germains, 1836, σε τέσσερις τόμους. Τό τρί
το μέρος κυκλοφόρησε μεταθανάτιο, τό 1846, σέ τρεις τόμους μέ
τόν τίτλο Histoire de la poésie provençale· ήταν δ,τι μπόρεσε νά
τακτοποιήσει ό φίλος του Jules Mohl καί ή Mary Clarke άπό τίς
παραδόσεις καί τίς σημειώσεις του. Τό πρώτο μέρος, πού θά περι
λάμβανε τους ρωμαϊκούς καί τους παλαιότερους χρόνους, δέν φαίνε-
20. Στηρίζομαι στίς αναλύσεις τοΰ Paul Hazard, στό Joseph Bédier-Paul Ha-
iard, Histoire de la littérature Française illustrée, II, Παρίσι 1925, 158 καί 157 καθώς
καί στά αποσπάσματα πού παραθέτει ό D. Lewis, δ π , 34-36. Ό Sainte Beuve μέ
κάποια άλλη ευκαιρία επισημαίνει πώς ό Φοριέλ τόνιζε «οτι ή ουσία στην ειδυλ
λιακή ποίηση δέν συνίσταται στή φύση τών προσώπων πού παρουσιάζονται, άλλα
κυρίως στή συμφωνία τών πράξεων τους μέ τά αισθήματα τους, στην αναλογία
της περίστασης μέ τίς ανθρωπινές επιθυμίες· κοντολογίς ή αρμονική συνάντηση
της ηρεμίας, της αφέλειας καί της ευτυχίας, μιά κατάσταση πού ενυπάρχει ίσως
στή φύση, μά πού κυρίως χαρακτηρίζει τό όνειρο»· άρθρο στό Journal des débats, 21
'Απριλίου 1843, περασμένο στά Portraits Littéraires, II, Παρίσι χ.χ. 329.
2 1 . Πβ. τά όσα σημειώνει ό Charles Rerausat, Mémoires de ma vie, II,|Παρίσι
1959, 195·. «"Οταν θελήσαμε νά στοιχειοθετήσουμε τή ρομαντική φιλολογία, μας
βοήθησαν πολύ οί ιδέες πού ό Φοριέλ είχε θέσει γιά τήν ποίηση στον πρόλογο της
μετάφρασης του ενός γερμανικού ποιήματος». 'Αλλά δέν έχω συναντήσει άλλον
ρομαντικό πού νά αναφέρεται στον πρόλογο της Παοθεναΐάος
ΠΡΟΒΛΗΜΑΉΣΜΟΙ ΕΝΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΟΓ 211
ται νά έφτασε ποτέ σέ κάποια ολοκληρωμένη μορφή.

'Από αναφορές της αλληλογραφίας του διαπιστώνουμε πώς
από τά 1812 ή σύλληψη είχε αρχίσει ήδη νά παίρνει σάρκα καί
οστά. Πολύ περισσότερες λεπτομέρειες δέν γνωρίζουμε· πάντως,
όταν γύρω στά 1822-1824 τόν απασχολούσαν και τά ελληνικά
δημοτικά τραγούδια, οί φίλοι του τόν πίεζαν νά μην καθυστερεί τη
22
δημοσίευση: τό δούλευε κιόλας δέκα-δώδεκα χρόνια .
Ή αλλαγή του προσανατολισμού δέν είναι χωρίς σημασία.
'Ολόκληρη ή Ευρώπη ανακαλύπτει τόν Μεσαίωνα εκείνα τά χρό
-
νια είδαμε πώς τό ρεϋμα αυτό ήταν λιγότερο ορμητικό στή Γαλ
-
λία, γιατί δέν στέριωνε σέ «εθνικές» ανάγκες. 'Ωστόσο υπήρχε
μιά καινούρια θεώρηση τοϋ παρελθόντος γεννιόταν — εϊτε ρομαντι
κός εϊτε Οχι, ό δέκατος ένατος α'ιώνας είναι ό αιώνας μιας πνοής
Ιστορικής. Ό Φοριέλ βρίσκεται στην αφανή πρωτοπορία του κινή
ματος, στρατολογείται άπό τους πρώτους, άλλα ή δυστοκία του δέν
θά τοϋ επιτρέψει νά πάρει τή θέση πού όσοι τόν γνώριζαν προσωπι
κά πίστευαν ότι τοϋ άρμοζε. Παρά τήν εντατική'του εργασία, παρά
τίς επίμονες έρευνες, πού τίς μαρτυρούν οί σύγχρονοι του καί τά
όσα κατέλιπε, τό έργο δέν θά παρουσιαστεί στό κοινό τήν ώρα πού
έπρεπε. Ή εποχή του γύρευε νά γνωρίσει τόν Μεσαίωνα: «Είχα
τήν ευτυχία νά συναντήσω έναν άνθρωπο μέ πνεύμα πολύ ζωντανό,
καί συνάμα σοφό σάν δέκα Γερμανούς σοφούς μαζί, πού ήξερε νά
παρουσιάζει τίς ανακαλύψεις του ξεκάθαρα καί μέ ακρίβεια. "Αν
ποτέ ό κύριος F * * * τυπώσει, ό Μεσαίωνας θά προβάλει λαμπερός
στά μάτια μας καί θά τόν αγαπήσουμε»23—έτσι εκφραζόταν, εκείνα
ακριβώς τά χρόνια, ό Stendhal. Ό κύριος F * * * μπορεί νά είναι ό
ϊδιος ό Φοριέλ· καί ή περιγραφή ταιριάζει, μά καί ή εκτίμηση πού
τού είχε ό Stendhal: ωστόσο περισσότερο αξίζει νά προσέξουμε πόσο
απότομα είχε εισχωρήσει τό ενδιαφέρον γιά τόν μεσαίωνα. Στά
1822 ως καί ό Stendhal πίστευε πώς νεοτερίζει υπερασπίζοντας το.
Καί νεοτέριζε ως έναν ορισμένο βαθμό, αφού ακόμα δέν είχε
καθιερωθεί ή πλειάδα των νέων ιστορικών ό Guizot ήταν ό μόνος
πού είχε παρουσιάσει κάποιο έργο, ό Augustin Thierry έκαν,ε τά
22. Σέ γράμμα του προς τή Mary Clarke, 25 'Οκτωβρίου 1825, ό Φοριέλ

έγραφε αναφερόμενος στό έργο αυτό: «μέ απασχολεί έδώ καί δώδεκα ή δεκαπέντε
χρόνια», Galpin, δ π., 106-107.
23. De Ι' amour, IIj Παρίσι (έκδ. Divan) χ . χ . , 54.
212 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
πρώτα βήματα 24 , ό Barante δεν είχε τυπώσει ακόμα τό βιβλίο του

γιά τους δούκες της Βουργουνδίας, ό Thiers, ό Mignet, ό Michelet
δεν είχαν εμφανισθεί. Έκτος από τόν τελευταίο, καθώς και τόν
Barante, οί άλλοι υπήρξαν λίγο ή πολύ μαθητές τοΰ Φοριέλ: μπορεί
ή στροφή του προς τή μεσαιωνική Ιστορία νά μήν απέφερε καρπούς
γιά τόν ίδιο, μά γιά τήν ιστορία τής παιδείας στάθηκε αποφασιστι
κή·
Κύρια, λοιπόν, απασχόληση· όμως διόλου μοναδική. Τό ενδια
φέρον του γιά τίς ανατολικές γλώσσες παραμένει- τό μαρτυρούν τά
κατάλοιπα του καί κάποιες παρουσιάσεις βιβλίων, καθώς καί ή
αλληλογραφία του μέ κορυφαίους Γερμανούς εκπροσώπους αυτής
τής επιστήμης όπως ό A.W. Schlegel25 καί ό Franz Βορρ. Στά 1822
ό Φοριέλ είναι ανάμεσα στή δωδεκάδα πού ιδρύει τή Société Asia-
tique στό Παρίσι· λίγα χρόνια πιό πρίν, 1814, μετέχει σέ μιά Aca
démie psychologique μαζί μέ τόν Guizot, τόν de Gérando, τόν Maine
de Biran, τόν Royer-Collard, τόν Cuvier, τόν A.M. Ampère26: κά
ποιον απόηχο τών 'Ιδεολόγων διαβλέπουμε κι έδώ.
Γιά νά εννοήσουμε καλύτερα τά πλαίσια μέσα στά οποία κινή
θηκε, είναι χρήσιμο νά επισημάνουμε ορισμένες του φιλίες: καθώς
οί απτές μαρτυρίες λείπουν, μπορούμε άπό αυτές τίς έμμεσες μαρ
τυρίες νά διαπιστώσουμε τό ειδικό του βάρος μέσα στή γαλλική
κοινωνία, καί τους αρμούς πού τόν συνέδεαν μ' αυτήν. Τόν βλέπου
με νά σχετίζεται μέ τά πρώτα ονόματα τής λογιοσύνης του καιρού
του, καί οί βιογράφοι του κολακεύονται δταν σημειώνουν τίς κρίσεις
πού ετούτα τά πρώτα ονόματα διατύπωναν γι' αυτόν. Στό τελευ-
24. Στην αυτοβιογραφική εξιστόρηση πού μας δίνει è ίδιος στον πρόλογο του
Dix ans a" études historiques φροντίζει νά τονίσει τό πόσο ό Φοριέλ τόν επηρέασε στην
επιστημονική του ανέλιξη· χρησιμοποιώ τήν έκδοση Garnier, Παρίσι χ.χ., 15-16.
25. Πέντε γράμματα τοϋ August Wilhelm Schlegel προς τόν Φοριέλ (τοΰ 1821-
1822) δημοσιεύει ό Sainte Beuve, Revue des Deux Mondes, 10 (1845) 959-960, πβ.
Portraits contemprains, ό.π., 245-246, ένα έκτο (τοΰ 1823) ό J Körner, Briefe von
und an August Wilhelm Schlegel, II, Λιψία (1930) 157, καί δώδεκα (τοϋ 1821-1823)
ό Angelo de Gubernatis, «Claude Fauriel et ses amis», δ.π., 842-857· τά δύο τελευ
ταία άπό αυτά είναι τά μόνα πού παρουσιάζουν ενδιαφέρον γιά έμας (έμειναν καί
τά δώδεκα αθησαύριστα άπό τόν Körner). Τά γνωστά γράμματα του Φοριέλ προς
τόν Schlegel, τρία ολα κι δλα, τά εξέδωσε ό Gertrud Richert, Die Anfänge der roma-
nischen Philologie und die Deutsch Romantik, Halle a. S. 1914, 55 καί 94-96.
26. André-Marie et Jean-Jacques Ampère, Correspondance et souvenirs de 1805 à
1864, recueillis par M"" H.C[heuvreux], Ι, Παρίσι 1875, 82.
ταίο σημείο —ιδίως όταν οί κρίσεις προορίζονταν γιά τη δημοσιότη

τα— καλό είναι νά λογαριάζουμε μιά παράμετρο ακόμα: με τό νά
έμεινε ό 'ίδιος θεληματικά πίσω άπό τό προσκήνιο, έθρεψε, έστω
καί άθελα του, κάποιο μύθο. Έτει οί φίλοι του, σπεύδοντας νά τόν
τιμήσουν καί νά εξάρουν τόν ρόλο του, μετείχαν σε μιά δική τους
προβολή συνάμα 27 . 'Οπωσδήποτε ή φιλία καί ή εκτίμηση πού έδει
χναν στον Φοριέλ πρόσωπα εξαιρετικά φιλόδοξα δπως ò Guizot ή ό
Victor Cousin φανερώνουν τό κύρος πού είχε κερδίσει.
Μέ τόν Guizot ό Φοριέλ γνωρίστηκε τουλάχιστον άπό τά
1811. Άπό τά γράμματα πού στέλνει ό Guizot διαφαίνεται μιά
σχέση στενή, επιστημονική καί φιλική, πού μαρτυρεί τή γοητεία
πού άσκοϋσε ό Φοριέλ σέ πρόσωπα εντελώς διαφορετικής ιδεολογίας
καί, κυρίως, ιδιοσυγκρασίας. 'Αργότερα, τό 1830, δταν πιά ό Gui
zot είχε κερδίσει αρκετή πολιτική δύναμη, φρόντισε καί δημιουργή
θηκε στή Σορβόννη μιά θέση συγκριτικής φιλολογίας ειδικά γιά τόν
φίλο του 28 .
Μέ τόν Victor Cousin ή σχέση πρέπει νά άρχισε λίγο πιό υστέ
ρα- στάθηκε τό 'ίδιο θερμή, πάντως: γύρω στά 1820 ό Guizot καί ό
Cousin ήταν —άν εξαιρέσουμε τήν κυρία Condorcet βέβαια, καί τόν
27. Πβ. τίς οξυδερκείς παρατηρήσεις τοΰ Charles de Remusat πού αναφέρον
ται στό πρόβλημα αυτό, κι έχουν αφετηρία τους τόν Φοριέλ: «'Αγαπά κανείς
αρκετά εκείνους τους ξεχωριστούς ανθρώπους πού είναι σίγουρος πώς δεν θά τους
βρει ποτέ νά του κόβουν τόν δρόμο. Ό καθένας κολακεύεται πώς αυτός τους ανα
κάλυψε καί υπερβάλλει τήν ανωτερότητα κάποιου πού δέν ζηλεύει. Νομίζω πώς
αυτό συνέβη μέ τόν Φοριέλ. Ήτανε τότε αρκετά άγνωστος· πενήντα χρονών δέν
είχε δημοσιεύσει σχεδόν τίποτα. Δέν αγαπούσε τόν θόρυβο, οΰτε τήν κριτική.
Ήταν πνεύμα λεπτό, ερευνητικό, τού άρεσε ή μελέτη γιά τή μελέτη· συνελάμβα-
νε ώραΐα, παρήγε λίγο, αργός στην απόφαση καί στην πράξη».
"Ας προστεθεί πως έχω συναντήσει μονάχα μιά αρνητική κρίση γιά τόν Φο
ριέλ· είναι τοϋ Béranger: σέ γράμμα του προς τόν Mérimée, 6 Νοεμβρίου 1838,
παραπονιέται γιά τήν απουσία ιστορικών γεγονότων άπό τά έργα του Φοριέλ, βλ.
Correspondance de Béranger, recueillie par Paul Boiteau, III, Παρίσι χ.χ. 136.
28. Γιά τά γράμματα τού Guizot προς τόν Φοριέλ, εκτός άπό όσα παραθέτει
ό Galley, βλ. καί Paul καί Victor Glachant, Lettres à Fauriel, Παρίσι 1902, 11-23.
'Ενδιαφέρουσα είναι ή κρίση τού Guizot γιά τόν Φοριέλ στά Mémoires pour servir à
l'histoire de mon temps, II, Παρίσι 1859, 68· ανάμεσα στή σειρά τών επαίνων
σημειώνεται ένα «quoique un peu fantasque». Κάτι δέν πήγαινε καλά στίς σχέσεις
τους τά ύστερα χρόνια· ό Galley είχε ακούσει τήν κυρία Moni (τή Mary Clarke
δηλαδή) νά λέει πώς ό Φοριέλ κατηγορούσε τόν Guizot γιά τίς ανελεύθερες ιδέες
του (δ.π., 213, ύποσ. 1).
214 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
Manzoni— ol άνθρωποι πού έβλεπε πιό συχνά. Ή αλληλογραφία

τους πάντως παρουσιάζεται εξαιρετικά πενιχρή, αλλά ιδιαίτερα
αξιοσημείωτη γιά εμάς 29 . "Οσο γιά την εκτίμηση πού του είχε ό
Cousin, αρκεί νά σημειώσουμε τη φράση πού φαίνεται πώς είπε γιά
τόν Φοριέλ: «c'est notre maître à tous»30.
Τόν Σεπτέβριο τοϋ 1822 ή κυρία Condorcet πέθανε, καί τό
γεγονός αυτό άλλαξε κάπως τη ροή της ζωής του Φοριέλ. Τή θέση
της τή διαδέχθηκε ή Mary Clarke —ή σχέση τους είχε αρχίσει κά
πως νωρίτερα, βέβαια— δμως ούτε παντρεύτηκαν ούτε συγκατοίκη
σαν ποτέ. Ή ζωντανή προσωπικότητα της Mary Clarke, οι πολλές
φιλίες της, τό σαλόνι της —πού τό κρατούσε αρχικά ή μητέρα της—
δπΟυ συγκεντρώνονταν λόγιοι κυρίως, δημιούργησαν μιά πλούσια
φιλολογία γύρω άπό τό ονομά της: εμάς μας ενδιαφέρει περισσότε
ρο πώς χάρη στην οικειότητα πού είχαν αποκτήσει, ή αλληλογρα
φία τους έπαιρνε έναν τόνο καθημερινής κουβέντας, δπου αποτυπώ
θηκαν μέ σαφήνεια, λεπτομέρειες ολότελα ουσιαστικές: είναι τό
πιό προσωπικό μνημείο γιά τόν Φοριέλ. Ή Mary Clarke ταξίδευε
συχνά στή Σκοτία όπου είχε συγγενείς —ήταν άλλωστε άπό εκεί ή
καταγωγή της— καί δέν είναι λίγες οί φορές πού τά γράμματα
ανταλλάσσονταν μέσα στό Παρίσι- έτσι πλουτίζεται ακόμη πε
ρισσότερο ή γευστική τους αλληλογραφία 31 .
29. Γίνεται λόγος γιά τό τύπωμα της συλλογής τοϋ Φοριέλ. "Εξι γράμματα
τοϋ Cousin και τρία τοΰ Φοριέλ δημοσιεύει ό J. Barthélémy Saint-Hilaire, Μ Victor
Cousin, III, Παρίσι 1895, 9-29. Περιέργως ό Galley αγνοεί τό βιβλίο, καθώς καί ό
Ibrovac (φυσικά και ό Lewis). Ό Ibrovac, δ.π , 681 επισημαίνει την αλληλογραφία
πού φυλάγεται στή βιβλιοθήκη Victor Cousin à la Sorbonne (άπό οπού καί τά δημο
σιευμένα).
30. Galley, δ.π , 242, πού παραπέμπει σέ γράμμα ενός Μ Α. Dupin, στη La
Nouvelle Revue, 14, σ. 76.
3 1 . Ή σχέση τοϋ Φοριέλ μέ τή Mary Clarke βάσταξε γιά ολη του τή ζωή'
αύτη κληρονόμησε και διαφύλαξε τά χαρτιά του, καί τά παράδωσε κατόπιν στό
Institut de France, βλ. 'Αλέξης Πολίτης, Κατάλοιπα Fauriel, δ.π., σ. ι γ ' - ι ε ' . Ή
πληρέστερη συνοπτική εικόνα γιά τήν άκρως γοητευτική αυτή προσωπικότητα
δίνεται άπό τό βιβλίο της Marion Elmina Smith, Une anglaise, ό.π. Λιγότερο επιστη
μονικό, άλλα μέ λογιών λογιών πληροφορίες, K.O'Meara, Un salon à Paris. Madame
Mohl et ses intimes. Παρίσι 1886. Madame Mohl είναι ή Mary, πού υστέρα άπό τόν
θάνατο τοϋ Φοριέλ παντρεύτηκε τόν διάσημο άνατολιστή, φίλο τοϋ Φοριέλ, Jules
Mohl. Ή ΐδια πέθανε τό 1883, περασμένα τά ενενήντα. Γιά τά πιό ΰστερά της
χρόνια, βλ. Letters and Recollections of Julius and Mary Mohl, by M.C.M. Simson, Λον
δίνο 1887, όπου ελάχιστα καί αδιάφορα τά περί Φοριέλ. (Γιά τόν Έλληνα άνα-
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΕΝΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΟΪ 215
Τό σαλόνι της μητέρας Clarke αποτελούσε τό σημείο όπου συ

ναντιόντουσαν τακτικά δλοι οι οικείοι καί φίλοι τοϋ Φοριέλ, καθώς
καί άλλοι, λόγιοι κυρίως ή ξένοι περαστικοί. Οι καθαυτό λογοτέ
χνες έσπάνιζαν — μπορούμε πάντως νά σημειώσουμε τόν Stendhal
καί λίγο αργότερα τόν Mérimée32. Τόνος λογιοσύνης λοιπόν, τόνος
δημοκρατικής έως αριστερής αντιπολίτευσης33· τόνος σοβαρότητας
επίσης: οι καλεσμένοι τής κυρίας Clarke δέν άνηκαν στά άκρα.
'Αρχές τοϋ χειμώνα 1823 ό Φοριέλ ξεκίνησε γιά ενα ταξίδι
στον νότο. Γιά μιά στιγμή, ένώ-τό προετοίμαζε, σκέφτηκε νά φθά
σει ως την Ελλάδα 3 4 - δέν φαίνεται νά επέμεινε σ' αυτήν την προο
πτική. Πρώτος του σταθμός τό Brusuglio, προάστιο τοϋ Μιλάνου
όπου ό Manzoni είχε την έπαυλη του. Τήν άνοιξη τοϋ 1824 πηγαί-
γνώστη παρέχει ενδιαφέρον μιά παρουσία τοϋ Κολέτη στό σαλόνι της, τόν χειμώ
να τοϋ 1839-1840: « Ό Έλληνας πρεσβευτής ήρθε μέ τη μεγαλόπρεπη εθνική
στολή του. Τήν πρώτη φορά πού παρουσιάστηκε, ή υπηρέτρια τοϋ είπε πώς κάποιο
λάθος έχει κάνει· it was not a bal costumé» σ. 24, καθώς καί μιά άποψη τής Mary
γιά τό ανατολικό ζήτημα καί τόν φιλελληνισμό λίγο πρίν πεθάνει, τό 1875, σ.
354). Ή σχέση της μέ τόν Φοριέλ παρουσιάστηκε αδέξια άπό τόν Ε. Rod, «Le
roman de Claude Fauriel et de Mary Clarke», Revue des Deux Mondes, (1908) 551-587
καί 832-862, καί (1909) 131-161. Τό δημοσίευμα αυτό θεωρήθηκε ότι θίγει τή
μνήμη της, καί ή οικογένεια έσπευσε νά τυπώσει την «αυθεντική» αλληλογραφία
Correspondance de Fauriel et Mary Clarke, publiée par Ottmar de Motu, Παρίσι 1911,
οπού πολλά κομμάτια τής αλληλογραφίας απαλείφονται, ορισμένα επίμαχα ση
μεία τροποποιούνται καί αγνοείται ολότελα το «ημερολόγιο» τής Mary Clarke Ό
Alfred Galpin, Fauriel in Italy, ο.π., αποκατάστησε καί συμπλήρωσε αρκετά σημεία,
όχι χωρίς λάθη ωστόσο καί παραναγνώσεις, βλ. Alberto Cento, «La corrispondenza
Fauriel-Mary Clarke», Studi di letteratura, storia e filosofia in onore di Bruno Renel, Φλω
ρεντία (Olschki) 1965, 195-199, καί περασμένο στό Srudi di letteratura Francese,
Νάπολη 1970, 47-63. Τήν δεύτερη δημοσίευση δέν τήν έχω δει. Τό νευρικό,
άταχτο γράψιμο τής Mary Clarke καί ή φιλολογική ανεπάρκεια των δύο πρώτων
έκδοτων δημιουργούν συχνά προβλήματα· τό 'ίδιο συμβαίνει καί μέ πολλές χρονολο
γήσεις των γραμμάτων.
32. 'Ωστόσο καί ό Stendhal «ιδεολογική διατριβή» ισχυριζόταν πώς έγραφε
εκείνη τήν εποχή, έστω καί περί έρωτα· ό Mérimée πάλι μετείχε σέ μεγάλο βαθμό
στη λογιοσύνη.
33. "Υστερα άπό τή συντηρητική τροπή τοϋ 1820 στή Γαλλία, τό μεγαλύ
τερο τμήμα των διανοούμενων βρισκόταν στην αντιπολίτευση.
34. Γράφει τήν πρόταση του στή Mary Clarke στίς 19 Σεπτεμβρίου 1823,
ενισχύοντας την καί μέ τό επιχείρημα τής φτηνής ζωής στην 'Ελλάδα· (Corre
spondance, ο.π., 76)· ή απάντηση τής Mary Clarke, 6 'Οκτωβρίου 1823, δέν κάνει
λόγο γιά τό θέμα (δ.π., 94-95' καί Galpin, ο.π., 62, γιά τήν ημερομηνία τοϋ
γράμματος).
216 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΆΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕ/
νει γιά δύο μήνες στην Βενετία καί στην Τεργέστη 35 , καί μέ τη
βοήθεια τού Μουστοξύδη μαζεύει εκεί ελληνικά δημοτικά τραγού
δια. "Υστερα πάλι Brusuglio, τόν επόμενο χειμώνα Φλορεντία36, και
κατόπιν ενα μακρύ ταξίδι στή νότια Γαλλία, μαζί με τόν Augustin
Thierry, πού έφτασε εκεί γιά νά τόν συναντήσει. Στό Παρίσι γύρισε
τόν 'Ιανουάριο τοΰ 1826.
Τήν ύστερη ζωή του δεν θά την παρακολουθήσουμε καθόλου.
Οί εξωτερικοί του σταθμοί είναι άλλωστε λιγοστοί, κλείνονται σε
τρεις αράδες: άπό τό 1830 καθηγητής στην Σορβόννη, δπου διδά
σκει συγκριτικά λογοτεχνίες, κυρίως τοΰ ευρωπαϊκού Νότου (καί τό
1831-1832, δπως ξέρουμε, ελληνική -δχι μόνο λαϊκή- καί σερβική
ποίηση) 37 . 1836, Νοέμβρη, εκλέγεται μέλος τού Institut de France,
στην Académie des Inscripions. Με τά ελληνικά δημοτικά τραγού
δια ουσιαστικά έπαψε νά ασχολείται άπό τό 1826 38 , χωρίς ωστόσο
καί νά αδιαφορήσει: κάποιες μνείες, κάποιες αγορές βιβλίων δεί
χνουν πώς τό ενδιαφέρον του παρέμενε — άλλωστε δεν είδαμε νά
συνηθίζει νά κλείνει τά θέματα· παράλληλα νήματα ήταν δλα γι'
αυτόν.
Ό Φοριέλ πέθανε τίς πρώτες πρωινές ώρες της 15 Ιουλίου
τού 1844. Στό άμεσως επόμενο φύλλο της ή Revue des Deux Mon
des τοΰ αφιέρωνε αυτό τό σημείωμα:
« Ό τόσο θλιβερός και άξαφνος χαμός τοΰ συγγραφέα της συλ
λογής των Chants populaires de la Grèce εντυπωσίασε βαθύτατα τους
εξαίρετους ανθρώπους με τους οποίους ό κ. Φοριέλ ήταν φίλος, καί
τους οποίους τό οξύ καί επινοητικό πνεύμα του είχε επηρεάσει πάρα
πολύ, πράγμα πού αξίζει νά τό σημειώσουμε ιδιαίτερα, μιά καί τό
κοινό δέν είχε τή δυνατότητα νά τό εκτιμήσει. Άπό τόν κ. Φοριέλ
έλειπε ή επιμονή πού ολοκληρώνει καί ή φιλοδοξία πού αποζητά νά
φανερώσει τίς κρυφές προσπάθειες. Έτσι ή φήμη τοΰ σοφού ιστορι
κού της Gaule méridionale, δσο αξιοσημείωτη κι αν είναι, δέν άντι-
35. Στή Βενετία παρέμεινε άπό τίς 11 'Απριλίου ώς τίς 15 Μαίου καί άπό
τίς 10 εως 17 'Ιουνίου. Στό ενδιάμεσο βρέθηκε στην Τεργέστη.
36. "Οπου σχετίστηκε μέ τόν Μάριο Πιέρη. Στά οσα σημειώνω στην εργα
σία μου «Προσπάθειες και σχέδια τοΰ Φοριέλ γιά μιά δεύτερη έκδοση της συλλο
γής των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών», Μνήμων, 7 (1978-1979) 72 ύποσ.
12, νά προστεθεί τώρα το Raf. Ciampini, Gian-Pietro Vieusseux, Τορίνο 1953, 103.
37. Τά μαθήματα αυτά τά εξέδωσε ό Ibrovac, δ.π., 407-665.
38. Βλ. Άλ. Πολίτης, «Προσπάθειες», δ π , 60-83, ιδίως 73-74.
στοιχεί στην αξία καί στό εύρος τών πολυάριθμων εργασιών του-
άλλα οι βιογράφοι του δεν θά παραλείψουν νά αποκαταστήσουν γιά
τη μνήμη του κ. Φοριέλ την τιμή πού πάνω άπ' δλα τοϋ ανήκει,
δηλαδή τά εξαιρετικά πρωτότυπα ανοίγματα του στή λογοτεχνική
καί τήν Ιστορική κριτική. Ό συγγραφέας στον οποίο ό Cabanis είχε
απευθύνει τήν περίφημη επιστολή του γιά τίς Causes premières, ò
φίλος άπό τόν όποιο αντλούσε ό Manzoni τήν έμπνευση του καί στον
όποιο θεωρούσε τιμή του νά αφιερώσει τό καλύτερο έργο του, ό
άνθρωπος πού συμβουλευόταν ή M m e de Staël γιά τή γερμανική φι
λολογία, πού οδήγησε τόν κ. Cousin στην αγάπη της αρχαίας φι
λοσοφίας, τόν κ. Raynouard στην αγάπη τών τροβαδούρων, σε έκεί-
νην τών φυλών τοϋ Μεσαίωνα τόν κ. Augustin Thierry καί της συγ
κριτικής φιλολογίας τόν κ. Ampère, ό άνθρωπος πού ήξερε τέλος νά
εμπνεύσει τόσους διάσημους φίλους καί νά συνεργαστεί μέ τίς συμ
βουλές του σέ τόσα περίφημα σήμερα μνημειώδη έργα, δεν είναι
δυνατόν νά μή βυθίσει σέ θλίψη δλους εκείνους πού, όπως καί εμείς,
είχαν τήν τιμή νά τόν συναναστρέφονται. Δέν είναι της στιγμής νά
εκτιμήσουμε τό σύνολο τοϋ έργου του κ. Φοριέλ. Τά εξαιρετικά
πολυάριθμα χειρόγραφα πού αφήνει δέν θά αργήσουν σίγουρα νά
δημοσιευθούν. Αυτή θά είναι μιά καλή ευκαιρία (καί δέν θά τήν
αφήσουμε νά χαθεί) γιά νά σχεδιάσουμε τήν βιογραφία του, τήν
αξιοπερίεργη όσο καί άγνωστη, καί νά κρίνουμε τίς εργασίες, τίς
Ίοσο ποίκιλες, αυτού του ευφυούς και υπομονετικού πνεύματος» .
Πραγματικά, ενα μόλις χρόνο αργότερα ή Revue des Deux
Mondes δημοσίευσε τή βιογραφία τοϋ Φοριέλ άπό τόν Sainte Beuve.
39. Revue des Deux Mondes, 7 (1844) 496. Τό άρθρο είναι ανυπόγραφο.
ΛΕΓΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΦΟΡΙΕΛ

Τ
Τ Α Σ Ε Ι Σ , ΚΛ ΜΑ, ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ
Τά χρόνια της πρώτης πνευματικής ανάπτυξης τοΰ Φοριέλ, ας

πούμε συμβατικά 1800-1815, ή γαλλική παιδεία παρουσιάζει μιά
σταθερότητα, μιαν εμμονή καλύτερα, στίς αξίες τοϋ 18ου αιώνα.
Φαινομενικά αυτό οφειλόταν στην ισχυρή της φιλολογική παράδοση
— έτσι τουλάχιστον τό βίωναν οί άνθρωποι της εποχής. Θά ήμα
σταν νομίζω πιό κοντά στά πράγματα αν αναζητούσαμε τίς αιτίες
της σταθερότητας στην έλλειψη των ριζικών κλυδωνισμών πού
επέφερε σε πολλά άλλα μέρη τής Ευρώπης ή πιό βίαιη προσαρμογή
στίς καινούριες κοινωνικές ανακατατάξεις, καί, τό σημαντικό γιά
εμάς επακόλουθο τους, ή προβολή τής εθνικής συνείδησης.
Όμως ή σταθερότητα αυτή σήμαινε ταυτόχρονα τήν απουσία
τής πνευματικής Γαλλίας από τήν ευρωπαϊκή προβληματική, καί
λοιπόν, μιαν αναγκαστική φιλολογική υποβάθμιση- ένώ οί υπόλοι
ποι Ευρωπαίοι αντιμετώπιζαν μείζονα προβλήματα —γεγονός πού
άντικαθρεφτιζόταν στίς λογοτεχνικές τους ενασχολήσεις— οί Γάλ
λοι ανάδευαν μιά πυρά πού είχε τώρα πιά χωνέψει. Γιά λόγους πού
δέν είναι τής ώρας νά τους αναζητήσουμε, ολόκληρος ό 19ος αιώ
νας είναι εποχή παγκόσμιας υποχώρησης τοϋ γαλλικού κύρους —
φυσικά σε σχέση μέ τήν πρωτοκαθεδρία τού 17ου καί τού 18ου.
'Ακόμα καί στό πολιτικό επίπεδο, υστέρα άπό τό ναπολεόντειο εγ
χείρημα —στερνοπαίδι τής πρώιμης εθνικής καί πολιτικής της ανά
πτυξης— ή Γαλλία γνωρίζει γιά χρόνια μιά ύφεση- τό ίδιο θά παρα
τηρούσε κανείς καί αν εξέταζε τους ρυθμούς τής δημογραφικής της
ανάπτυξης.
'Ανοιχτήκαμε δμως αρκετά. Τό πρόβλημα αυτής τής στιγμής
είναι νά δούμε μέσα σέ ποιο χώρο έζησε καί ανατράφηκε ό Φοριέλ·
νά παρακολουθήσουμε σύντομα τήν ανέλιξη τής πνευματικής ζωής
Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΦΟΡΙΕΛ 219
άπό τά 1800 ως τά 1824 - καί οι τομές της γαλλικής φιλολογίας

μας επιμηκύνουν κάπως τά όρια, ώς τό 1830. Προοιμιακά χρειάζε
ται νά τονίσουμε, άλλη μιά φορά, πώς ό Φοριέλ απόφευγε την
άμεση εξάρτηση άπό τό περιβάλλον του· τό γνώριζε ωστόσο, καί
καλά. Άπό εκεί καί πέρα δλοι οί δρόμοι είναι ανοιχτοί γιά νά
διερευνήσουμε ή νά φανταστούμε τίς έμμεσες εξαρτήσεις: σχέσεις
πιό δυσδιάκριτες, ενίοτε αμφίβολες, άλλα πού οπωσδήποτε υπάρ
χουν.
Προκειμένου νά οργανώσουμε κάπως τόν χρόνο της τριανταε-
τίας αυτής μας είναι χρήσιμες δύο τομές. Ή μία, αναμφισβήτητη,
τοποθετείται στά 1820: ή δημοσίευση των Méditations τοϋ Lamar
tine δηλώνει τόν έγκαινιασμό ενός νεόκοπου λυρισμού, τήν επικρά
τηση τού λυρισμού απέναντι στην αναλυτική σκέψη επίσης, τελικά
τήν παγίωση της ρομαντικής διαμάχης. Ή δεύτερη, πιό άχνη,
τοποθετείται στά 1813 μέ 1815· στή διετία αυτή αρχίζουν νά
πρωτοπαρουσιάζονται εκδηλώσεις πού φανερώνουν πώς ό 18ος αιώ
νας έσβησε οριστικά, θ ά εξετάσουμε σύντομα τίς τρεις περιόδους
πού δημιουργούν αποτελούν τό ευρύτερο πλαίσιο: αυτό πάλι προσ
διόρισε ορισμένα μερικότερα φαινόμενα, πού επηρέασαν πιό άμεσα
τόν χώρο στον οποίο κινήθηκε ό Φοριέλ, καί πού καθόρισαν τίς
δυνατότητες του.
1800-1813: Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΩΝ ΙΔΕΟΛΟΓΩΝ
Άπό δποια σκοπιά κι άν θεωρήσει κανείς τά χρόνια της ναπο

λεόντειας κυριαρχίας, θά διαπιστώσει πώς ό προηγούμενος αιώνας,
έστω καί μεταλλαγμένος, επιβιώνει. Πολιτικά πρώτα, ή κυριαρ
χία τοϋ Ναπολέοντα θέλει νά είναι συνέχεια του επαναστατικού
καθεστώτος- καί άπό πολλές απόψεις τό επέτυχε αυτό. 'Ορισμένα
άπό τά όνειρα των επαναστατών πραγματοποιούνται- εδώ μας εν
διαφέρει περισσότερο ή σχολική πράξη, ή απελευθέρωση της δηλα
δή άπό τήν εκκλησιαστική κυριαρχία, γιατί πολλοί άπό τους λό
γιους μετέχουν στην αναδιοργάνωση αυτή, τή βιώνουν, καί συνάμα
τήν κατευθύνουν.
Ή λογοτεχνική παραγωγή παρουσιάζεται, αντίθετα, χλωμή.
Πολλοί εξήγησαν τήν πτώση άπό τήν αφαίμαξη πού προκάλεσαν οϊ
αλλεπάλληλες αποδημίες τών αριστοκρατών στή διάρκεια των
220 Η ΛΗΜΙΟΪΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
επαναστατικών χρόνων. Πραγματικά, μεγάλο μέρος της διανόησης

εγκατέλειψε τη χώρα- οπωσδήποτε όμως ή ποιοτική κρίση γιά τή
λογοτεχνία της εποχής προέρχεται καί από κριτήρια πού άντικα-
θρεφτΐζουν μεταγενέστερες περιόδους. Λογογράφοι υπήρχαν αν δέν
επιβίωσαν, ήταν γιατί τό αίτημα πού εξέφρασε ή εποχή τους, ή
αναπαραγωγή των μεγάλων προτύπων δηλαδή, δέν είχε τίποτε νά
προσφέρει στους επιγόνους. "Ας σημειώσουμε πώς καί τά μεγάλα
επιτεύγματα εκείνων των χρόνων, όπως τά πεζά τοϋ Chateau
briand, τά τίμησε, βέβαια, ή εποχή, άλλα τό νεοτεριστικό πού
προσκόμιζαν δεν επισημάνθηκε: τό αίτημα τοϋ καινούριου δέν φαί
νεται νά είχε ανταπόκριση.
Γιατί δέν ήταν ή λογοτεχνία πού δριζε τή στάθμη τής πνευ
ματικής ζωής· ήταν περισσότερο ή διανόηση, ό στοχασμός — επι
βίωση καί πάλι τοϋ 18ου αιώνα. Στον χώρο αυτό κυριαρχούσαν οί
'Ιδεολόγοι: ό Cabanis, ό Destutt de Tracy —πρόσωπα οικεία τοϋ Φο-
ριέλ, δπως είδαμε— καί άλλοι. Καί παρά τήν αντίθεση τους με τόν
Ναπολέοντα, παρά τόν παραμερισμό τους από τήν πολιτική ηγεσία
—οπού επιζητούσαν τή συμμετοχή— σφράγισαν τά χρόνια αυτά πε
ρισσότερο £·.π' δσο οί αντίπαλοι τους, οί οπαδοί ενός ανανεωμένου
χριστιανισμού.
Αυτοί οί τελευταίοι επιδίωκαν νά απομακρύνουν τή γαλλική
διανόηση άπο τη σκέψη τοϋ 18ου αιώνα καί νά ανατρέψουν τά φι
λοσοφικά δεδομένα πού οδήγησαν στην επανάσταση. Οί περισσότε
ροι τους, καί μάλιστα μερικοί άπό τά πρώτα ονόματα, δπως é Jo-
seph de Maistre καί ό Bonald, ζούσαν εξω άπό τή Γαλλία — στην
αρχή τής περιόδου, τουλάχιστον. Έριξαν έτσι ρίζες στή διασπορά
τών απόδημων, ρίζες πού αναζητήθηκαν αργότερα, δταν ή γενιά
τοϋ 1820, προσώρας φιλομοναρχική, αναζητούσε μοχλούς γιά νά
ανατρέψει τήν κατεστημένη τάξη.
Πρέπει ακόμα νά γίνει κάποιος ειδικός λόγος γιά τή M m e de
Staël πού κινείται σ' ενα τρίτο επίπεδο. Λογοτεχνικά κρατούσε τά
πρωτεία· ή Κορίννα της κρίθηκε άπό πολλούς τό κορυφαίο μυθιστό
ρημα τής εποχής, δμως ή κύρια δράση της ήταν ό στοχασμός καί
τό «σαλόνι» της. Τό έργο της De la littérature —πού συνδέεται μέ
τήν πρώτη εμφάνιση τού Φοριέλ, δπως είδαμε— τοποθετείται συχνά
στό άνοιγμα τής περιόδου- μιά άλλη πραγματεία της, τό De Γ
Allemagne, θεωρείται πώς ανοίγει τήν επόμενη. Περισσότερο ακόμα
επηρεάζει τήν εποχή μέ τό σαλόνι της στό Coppet τής Ελβετίας,
Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ TOT ΦΟΡΙΕΛ 221
όπου, άπό τη μ.ιά συνεχίζεται ò τόσο σημαντικός στην προεπανα

στατική περίοδο θεσμός τών φιλολογικών σαλονιών, κι άπό την
άλλη δημιουργείται ένας πόλος έξω άπό τό Παρίσι, πόλος γύρω
άπό τόν όποιο περιστρέφονται ποικίλες τάσεις: άντιναπολεοντικοί
—φιλελεύθεροι ή φιλομοναρχικοί— κοσμοπολίτες, απόδημοι καί ξέ
νοι- μέ μιά λέξη, έκεΐ αναδεύει τό καινούριο. Ή ίδια, όπως καί ό
Chateaubriand άλλωστε, άντιμετριέται ώς καί μέ τόν Ναπολέοντα:
θέλει νά αποτελεί ενα άπό τά κέντρα τοϋ γαλλικού κόσμου.
Τέλος, δέν πρέπει νά κλείσουμε την περίοδο χωρίς νά επιση
μάνουμε τόν ρόλο τοϋ Τύπου, πού καί σ' αυτήν καί στίς επόμενες
παίρνει κεντρική θέση στην πνευματική ζωή. Ή αρχή τοϋ φαινο
μένου βρίσκεται βέβαια στά χρόνια της επανάστασης: ή αμεσότητα
που απαιτούσαν οι γοργές εξελίξεις, ή εκλαΐκευση τών ιδεών, ή
διαμόρφωση του γούστου άπό ολοένα καί πιό νεοφανή πρότυπα προ
σέδωσαν στον Τύπο μιά δύναμη συχνά σημαντικότερη άπό εκείνη
της λογοτεχνίας ή τού καθαρού στοχασμού. Γίνεται πιά ένας άπό
τους κύριους χώρους όπου δρουν καί παρεμβαίνουν οι διανοούμενοι.
1813-1820: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΚΕΝΟ
Θα ακριβολογούσαμε περισσότερο αν λέγαμε: συνειδητοποίηση

καί προσπάθεια γιά υπέρβαση τού λογοτεχνικού καί τού 'ιδεολογικού
κενού. Γιατί τό κενό προϋπήρχε, καί ή δυναμική της επιβίωσης πού
γέμιζε τήν προηγούμενη περίοδο έφθινε προοδευτικά. Πολιτικά, ή
Παλινόρθωση δέν σημαίνει τίποτε περισσότερο παρά τήν πικρή διά
ψευση μιας χίμαιρας- ή παρουσία τών Βουρβώνων, παρόλο πού απο
τελούσε τό αίτημα μιας ολόκληρης πολιτικής παράταξης, ταυτιζό
ταν μέ τήν ήττα της Γαλλίας ώς έθνος — άλλωστε συνοδεύτηκε μέ
τήν παρουσία ξένων στρατευμάτων κατοχηζ.
Μά πιό πολύ γίνεται αισθητό τό κενό στή λογοτεχνία. 'Ο
πωσδήποτε, καί πρίν άπό τήν πτώση της αυτοκρατορίας, αρχίζει
νά επιτείνεται τό ενδιαφέρον γιά τίς ξένες φιλολογίες — εννοώ τό
λογοτεχνικό ενδιαφέρον, αυτό πού γονιμοποιείται αμέσως· συνάμα
όμως και τό ιστορικό. Ταυτόχρονα σχεδόν παρουσιάζονται τέσσερα
έργα, πού xpiQrtxxv ώς σημαντικά: 1812, ή μετάφραση της 'Ιστο
ρίας της Ισπανικής λογοτεχνίας τού Fr. Bouterwek (τού ίδιου πού συ
ναντήσαμε ώς δάσκαλο τοϋ Άσώπιου)- 1813, κυκλοφορεί στην
'Αγγλία, άλλα διαδίδεται ευρύτατα καί στην Γαλλία, τό De Γ
222 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ Σ1ΓΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
Allemagne^ τυπώνεται τό Γύρω άπό τη λογοτεχνία της Νότιας Ευρώ

πης τοϋ Sismondi, καί στό τέλος τού ίδιου έτους, με χρονολογία
1814, τά Μαθήματα θεατρικής λογοτεχνίας του Α. W. Schlegel.
Γύρω από αυτά τά «ξένα» έργα θά περιστρέφεται γιά πολύ
καιρό κάθε διαμάχη στό διανοητικό επίπεδο: ή διαμάχη των κλασι
κών μέ τους ρομαντικούς, αυτά έχει γιά αφετηρία — τουλάχιστον
ορατή. Γιά δεκαπέντε χρόνια τό ερώτημα «κλασικό ή ρομαντικό»
βασάνιζε κάθε διανοούμενο, ώσπου ή πρωτοκαθεδρία της ρομαντι
κής σχολής επιβλήθηκε, ό'χι χωρίς μεταστροφές καί συγκερασμούς.
Θά έχει περισσότερη σημασία γιά εμάς νά επιμείνουμε σέ κά
ποια καίρια χαρακτηριστικά, παρά στίς φάσεις τής διαμάχης. Αυ
τό, καί γιατί θά ξεστρατίζαμε προς την αφήγηση, άλλα καί γιατί
κατά κάποιο τρόπο οί αναταραχές στην επιφάνεια έκάλυψαν συχνά
πλευρές των φαινομένων π ιό ουσιαστικές ώς προς τη δική μας του
λάχιστον οπτική.
Έτσι άπό τήν πρώτη αυτή περίοδο τής αναμέτρησης, χρειά
ζεται νά συγκρατήσουμε μιά γαλλική ιδιοτυπία: ενώ παντού άλλου
ό Ρομαντισμός στηρίζει αξίες εθνικές, στή Γαλλία συνυφαίνεται μέ
τό ξενόφερτο. Φυσικά, αυτό δημιούργησε κάποιες αντιδράσεις· οι
κλασικοί άντέταξαν υπερήφανα τό ένδοξο παρελθόν, καί γύρω του
συσπειρώθηκαν δσοι, ιδίως μέ τήν πτώση του Ναπολέοντα, θέλη
σαν νά προστατέψουν τά εθνικά —πού ήταν καί τά δημοκρατικά,
άπό μιαν άποψη— ιδεώδη. Αυτό δμως ίσως νά μήν ήταν τίποτε
περισσότερο άπό μιά κίνηση αντανακλαστική. Καθώς προβλήματα
εθνικής ταυτότητας δέν υπήρχαν, τά ξένα λογοτεχνικά ήθη ήταν
τελικά ευπρόσδεκτα, άφοΰ μπορούσαν νά άναρριπίσουν ή έστω νά
πλουτίσουν τους λογοτεχνικούς προβληματισμούς. «"Ας δυσπιστή
σουμε στά συστήματα τής κυρίας de Staël», έγραφε ένας ορθόδοξος
κλασικιστής κριτικός τοϋ De /' Allemagne, ô Dussault, στό Journal
des débats, «μά ας διαβάσουμε τό βιβλίο της, ας διατρέξουμε μαζί
της αυτή τήν ποικίλη πινακοθήκη ξένων δημιουργημάτων, πού τά
αναδεικνύει μέ τόσο ταλέντο, τέχνη καί γοητεία· κι αν κάποια
μέρα è ζήλος κάποιου καινούριου καθηγητή μας μπάσει μέ τήν ίδια
χάρη στά μυστήρια τής κινέζικης λογοτεχνίας, ας αναζητήσουμε,
επίσης χωρίς προκατάληψη, ακόμα καί τήν κινέζικη ιδιοφυία, άλ
λα ας παραμείνουμε πιστοί' στή γαλλική καλαισθησία» . Αυτήν
1. Παίρνω τό παράθεμα άπό τους Edmond Eggli καί Pierre Martino, Le débat
Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΦΟΡΙΕΛ 223
την επίμονη ανάγκη —έστω καί έμμεσα εκφρασμένη— γιά την ξένη
λογοτεχνία θά τη συναντήσουμε σ' Ολη τη διάρκεια της περιόδου
πού μας άφορα, καί θά πρέπει λοιπόν νά την έχουμε πάντα κατά
νοΰ.
"Οπως ό Ρομαντισμός, έτσι καί ό μοναρχισμός, είναι στά
πρώτα του χρόνια ξενοκίνητος στη Γαλλία: άλλωστε ο'ί δύο τάσεις
πορεύονται μαζί' οί απόδημοι, πού επιστρέφουν άπό την 'Αγγλία
καί την Γερμανία, θητεύουν καί στίς δύο καί τίς υποστηρίζουν. Κι
έτσι, σ' ένα μέρος της γαλλικής διανόησης συναντάμε ένα φαινό
μενο «γερμανικό», τόν Ρομαντισμό πού αντιτίθεται στην επανά
σταση. Γιά χρόνια λοιπόν οι νεοτεριστές στή λογοτεχνία είναι συν
τηρητικοί στην πολιτική, καί ενίοτε τό αντίστροφο, θά χρειαστεί
νά φτάσουμε στά τέλη τής επόμενης δεκαετίας, κοντά στά 1830,
οπότε ή σκλήρυνση τοϋ καθεστώτος άπό τή μία, οί ποικίλες οσμώ
σεις ανάμεσα στίς αντιμαχόμενες μερίδες άπό τήν άλλη, θά φέρουν
τόν Ρομαντισμό στή φιλελεύθερη πλευρά.
Τό τρίτο σημείο πού πρέπει νά προσέξουμε είναι πώς ή στροφή
πού αρχίζει νά παρατηρείται, άπό τό 1810 περίπου, προς τή με
σαιωνική ιστορία, είναι φαινόμενο παράλληλο με τά ρομαντικά κι
νήματα, καί οχι, όπως στην υπόλοιπη Ευρώπη, εξαρτημένο. Έδώ
μάλιστα ή πορεία εμφανίζεται ανάστροφη· μέ τό πέρασμα τοϋ και
ρού ό ίστορισμός καί ό ρομαντισμός συγκλίνουν, γιά νά ταυτιστούν,
γύρω στά 1830, ας ποΰμε συμβατικά, στό πρόσωπο τοϋ Michelet, σέ
φιλελεύθερη βέβαια βάση.
Ή Ιστορική τροπή δέν παρουσιάζεται μέ κάποια άφετηρία-
σταθμό. Ήταν κάτι πού ωρίμασε απλώς τά χρόνια εκείνα, ποικι
λότροπα, καί πού θά εκδηλωθεί μέ πληρότητα μονάχα στην επόμε
νη περίοδο. 'Οπωσδήποτε, καλό είναι νά μή μας διαφεύγει ότι τά
πρώτα έργα στρέφονται προς ξένους λαούς. Ό Sismondi, πού αρχί
ζει τό 1809 νά τυπώνει τήν Histoire des républiques italiennes au
moyen âge, δεν είναι, βέβαια, Γάλλος, γράφει όμως γαλλικά. Σύγ
χρονη περίπου (αρχίζει νά τυπώνεται τό 1811) είναι ή Histoire
romantique en France 1813-1830 Pamphlets, Manifestes, polémiques de presse, Ι, Παρίσι

1933, 184. ( Ό πρώτος τόμος, πού καλύπτει τήν περίοδο ώς τά 1816, μέ τήν
επιμέλεια του Ed. Eggli, είναι ό μόνος πού εκδόθηκε τελικά. Ή συναγωγή αυτή,
καθώς καί όλοι οί βιβλιογραφικοί τίτλοι πού αναφέρονται παρακάτω σ' αυτό τό
κεφάλαιο, μού στάθηκαν πολύ χρήσιμοι· οί παραπομπές γίνονται μονάχα στά ειδι
κά σημεία, κι οχι σέ περιπτώσεις, κρίσεις ή γεγονότα πού είναι κοινά αποδεκτά).
224 Η ΔΗΜΙΟ ΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
littéraire de l'Italie τού Ginguené. Καί τά δύο έργα συνεχίζουν, ως

προς την ιδεολογία τους, την οπτική τοΰ 18ου αιώνα, ενώ συνάμα
προμηνύουν την καινούρια ιστορική σκέψη — είμαστε, με τόν Gin
guené ιδίως, πολύ κοντά στό κλίμα του Φοριέλ. Τό 1812 αρχίζει νά
εκδίδεται ή Histoire des croisades τοΰ Michaud. τό 1813 τό De la
Littérature du midi de V Europe, τοΰ Sismondi πάλι. Με τό έργο τοΰ
Raynouard, 1817, Des troubadours et des cours d' amours ερχόμαστε
πιά στό χώρο τών ειδικών ενδιαφερόντων τοΰ Φοριέλ· τήν ίδια χρο
νιά θά εμφανισθεί, μέ άρθρα γραμμένα στον αριστερό Censeur euro
péen, ό Augustin Thierry. Είναι ό πρώτος της γενιάς του πού εκδη
λώνεται· θά ακολουθήσει ό Villemain καί, μετά τό 1820, ό Guizot,
ό Mignet, ό Thiers, ό Barante, όλοι φιλελεύθεροι ή άντιρομαντικοί —
στην αρχή τους τουλάχιστον. Είναι ή γενιά ανάμεσα στον Φοριέλ
καί στον Michelet, ή γενιά τών ενδόξων μαθητών του αφανούς δα
σκάλου. Γιατί όπως είδαμε ρητά νά τό μαρτυρεί è Thierry, ό Φοριέλ
τροφοδοτούσε μέ τήν παρουσία του καί μέ τίς έρευνες του τίς ρίζες
τού κινήματος αυτού- γιά μερικούς στάθηκε καί è άμεσος καθοδη
γητής.
1820-1830: Η ΔΕΚΑΕΤΙΑ 1OT ΛΤΡΙΣΜΟΤ
Φυσικά καί τού ρομαντισμού ταυτόχρονα- αυτός είναι ό μονα

δικός πιά φορέας τού λυρισμού. Στίς άκρες της δεκαετίας, ό Lamar
tine- 1820 κυκλοφορούν οι Méditations —είχαν βέβαια αρχίσει νά
γράφονται άπό χρόνια— 1830 εκλέγεται στην 'Ακαδημία, πρώτος
αδιάλλακτος οπαδός τού νέου ρεύματος. Τά ενδιάμεσα λογοτεχνικά
γεγονότα είναι απανωτά- ή πλειάδα τών πρώτων ρομαντικών, Hu
go, Vigny, Musset, ό Sainte Beuve, όλοι πρωτοεμφανίζονται στην
αρχή της δεκαετίας. Περνώντας σέ μορφές έκφρασης πιό συλλογι
κές, στον τύπο δηλαδή, έχουμε τό βραχύβιο περιοδικό La muse fran
çaise, 1823-1824, πού ή απαστράπτουσα τροχιά του έθάμβωσε τά
γαλλικά γράμματα, καί τήν εμφάνιση τού Globe, Σεπτέμβριο τού
1824.
Όμως, πέρα άπό τίς απαριθμήσεις ονομάτων, περιοδικών ή
περιστατικών, πιό πρόσφορο γιά τή σκοπιά μας είναι νά επισημά
νουμε, όπως και στίς προηγούμενες περιόδους, ορισμένους τομείς
πού έμειναν στην αφάνεια. Γιατί, μέ τήν λαμπρότητα του καί τήν
Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΓ ΦΟΡΙΕΛ 225
κοινωνική του εμβέλεια, ό λυρισμός κατέστησε πιό θαμπά στά μά

τια των μεταγενεστέρων κάποια δεδομένα, εξίσου σημαντικά την
ώρα που διαδραματίζονταν.
Ίο πρώτο πού χρειάζεται νά επισημάνουμε είναι ότι ή αίσθη
ση του κενού, ή έλλειψη του αριστουργήματος ή των έργων πού θά
ανανέωναν ριζικά τή γαλλική γραμματεία, παραμένει έντονα αι
σθητή σ' ολη τή δεκαετία. Σήμερα δυσκολευόμαστε νά τό πιστέ
ψουμε, ιδίως όταν αναλογιζόμαστε δτι οι Méditations έκαναν επτά
εκδόσεις μέσα στον χρόνο. Όμως, είτε στίς στήλες των εφημερί
δων ανατρέξουμε εϊτε σέ ιδιωτικά τεκμήρια εϊτε στην αβεβαιότητα
καί τήν ανασφάλεια πού χαρακτήριζε τή νέα γενιά —καί πού εκδη
λωνόταν μέ τήν έριστικότητα πρώτιστα, άλλα καί μέ τίς υποχω
ρήσεις προς τό κλασικιστικό στρατόπεδο ορισμένων επιφανών— δια
πιστώνουμε δτι ή τομή του 1820 δέν είχε γίνει κοινή συνείδηση γιά
δλους τους συγκαιρινούς. Άπό τίς διάσπαρτες μαρτυρίες αναφέρω
μιά μονάχα, γιατί προέρχεται άμεσα άπό τό δικό μας κλίμα. Κα
λοκαίρι του 1824 ό Augustin Thierry γράφει άπό τό Παρίσι στον
Φοριέλ, πού βρισκόταν τότε στό Μιλάνο. Άφοϋ πουν τά δικά τους,
ό λόγος έρχεται στον Manzoni· θυμίζω πώς οι γαλλικές μεταφρά
σεις των έργων του άπό τόν Φοριέλ ήταν πρόσφατες. Του γράφει
λοιπόν ό Thierry: «Άν ό Manzoni είχε γεννηθεί στή Γαλλία, θά
έκανε ίσως τήν επανάσταση πού κανένας δέν τολμά νά αναλάβει-
θά τήν κάνει γιά τήν 'Ιταλία, δέν λέω, μά ποιος θά τήν κάνει γιά
μας; Ή θλιβερή κατάσταση της ποίησης μας συνεχίζεται»2. Έτσι
λοιπόν αισθανόταν τά πράγματα ένας διόλου αποκομμένος άπό τήν
πραγματικότητα λόγιος.
Τήν παρουσία τού «κενού» τήν υποδηλώνει επίσης ή επίμονη
παρουσία ξένων συγγραφέων: ό Byron, πού πρωτομεταφράστηκε
ολόκληρος τό 1819, μεταφράζεται καί πάλι στά 1825. Στό θέα
τρο, τό πιό ισχυρό έ'ρεισμα τών κλασικών, ή παρουσία τών ξένων
είναι ακόμα περισσότερο αισθητή. Είδαμε τή σημασία πού πήραν οι
2. Τό απόσπασμα τό δημοσιεύουν οι Paul καί Victor Glachant, Lettres à Fauriel,

Παρίσι 1902, 37. Πρόκειται γιά ενα γράμμα, άχρονολόγητο και ελλιπές (έχει
εκπέσει ενα φύλλο ή δίφυλλο), που απόκειται στό Institut de France, χφ. 2327 (2),
άρ. 409, καινούριος άρ. 801. Ή χρονολόγηση μέ βάση περιστατικά (πού δέν
περιέχονται στό απόσπασμα)· οί Glachant τό χρονολογούν, τελείως λανθασμένα,
στά 1827· πβ. καί Galley, δ.π., 300. Σημειώνω πώς στό ϊδιο γράμμα ό Thierry
μεταφέρει χαιρετίσματα: «Tous, Français et Grecs vous disent milles choses aimables».
μεταφράσεις τοϋ Manzoni- πιό επίμονα δίνει τό παρόν ό Schiller, καί

φυσικά ό Σαίξπηρ — έδώ αρκούμαι νά μνημονεύσω τη μαχητική
παρουσία τοϋ Stendhal, Racine et Shakespeare.
'Αλλά ό πιό αγαπητός ξένος συγγραφέας είναι ό Walter Scott.
Οί αλλεπάλληλες μεταφράσεις των έργων του, ή γενική -σχεδόν—
επιδοκιμασία, οί κριτικές καί οί αναφορές στον τύπο, ή διαρκής
τέλος πάντων παρουσία του, μας πείθουν ότι ή μόδα του δέν αποτε
λούσε οίίτε απλή φιλοπεριέργεια ούτε μονάχα κοσμοπολίτικη ανά
γκη, παρά ανταποκρινόταν σέ ενα αίτημα πού ή επιτόπια λογιοσύ-
νη δέν ήταν ακόμα σέ θέση νά τό καλύψει: τό ιστορικό μυθιστόρημα
μόλις τότε άρχιζε τά πρώτα του βήματα στή γαλλική γλώσσα.
'Αλλά καί στό πολιτικό επίπεδο υπάρχει διάχυτη ή αίσθηση
τού κενού. Ή παλινόρθωση οίίτε τήν παλιά τάξη μπόρεσε νά απο
καταστήσει —αυτή είχε πιά οριστικά χαθεί— οίίτε μέ τά καινούρια
αισθήματα νά ευθυγραμμιστεί. Οί συνεχείς αλλαγές των «υ
πουργείων» φανερώνουν αυτές τίς ανεπάρκειες· τό τελικό αποτέλε
σμα είναι ή διαρκής διόγκωση των αντιπολιτευομένων καί ή πεποί
θηση ότι ή λύση των Βουρβώνων δέν μπορούσε νά είναι οριστική.
Σ' όλα τά χρόνια αυτά παρακολουθούμε τόν μύθο τοΰ Ναπολέοντα
νά κατακυριεύει τίς πολιτικές συνειδήσεις ενός μέρους τού κοινού,
καί, σέ πιό πραγματιστικά επίπεδα, μιά υψηλή αστική τάξη νά
οργανώνει τήν πολιτική της επικράτηση. Ή επανάσταση τού 'Ιου
λίου, μέ τήν ευκολία πού επικράτησε καί τή γενική, αρχικά, απο
δοχή της, έδειξε τό κενό της προηγούμενης εξουσίας.
Έτσι, ανάμεσα στό πολιτικό καί στό πολιτισμικό στρατόπε
δο, διαδραματίστηκαν, ακριβώς μέσα στή δεκαετία 1820-1830,
άκρως χαρακτηριστικές καί σημαντικές ανακατατάξεις. Ένώ τά
δύο τρία πρώτα χρόνια της δεκαετίας μονάχα οί κύκλοι της 'Ακα
δημίας αντιπροσώπευαν τήν κλασική καλαισθησία στή φιλομοναρ-
χική παράταξη, κι ένώ στή φιλελεύθερη αντίστοιχα, καθαυτό οπα
δοί τού Ρομαντισμού δέν υπήρχαν ή δέν είχαν εκδηλωθεί, έ'τσι ώστε
τό πολιτικό συναίσθημα νά προσδιορίζει συνήθως καί τά αισθητικά
γούστα, αργότερα τά πράγματα μετατράπηκαν: μία αξιόλογη μερί
δα τών φιλελεύθερων αποδέχθηκε ή καί ασπάστηκε τόν Ρομαντισμό
σάν φιλολογικό ρεύμα, σέ τέτοιο βαθμό, πού χρειάστηκε νά ιδρυθεί
ενα καινούριο περιοδικό, τό Globe, γιά νά εκφραστεί καί νά οδηγη
θεί ή τάση. Παράλληλα διαπιστώνουμε πώς στον χώρο τών προσω
πικοτήτων τού Ρομαντισμού —τών ατόμων δηλαδή πού ή ανίχνευση
της ιστορίας τους είναι προσιτή— αρκετοί προσχωρούν στην αντιπο

λίτευση, όπως ό Chateaubriand, ή καί στό στρατόπεδο των φιλελεύ
θερων, δπως ό Hugo. Συνάμα, ενώ αρχικά ή σύγκρουση γινόταν
γύρω από την ποίηση καί τό θέατρο κυρίως, καί μονάχα στό επίπε
δο της γλώσσας ή λέξη «ρομαντικός» είχε απτό νόημα, τώρα, άπό
την ακίδα αυτήν εκκενώνονται τάσεις πού ηλεκτρίζουν δλα τά κοι
νωνικά μέλη. "Αλλαξε πολλαπλά τό σκηνικό: στό τέλος της δεκαε
τίας είναι δυνατό νά ειπωθεί πώς «ό ρομαντισμός είναι φιλελευθε
ρισμός στή λογοτεχνία»· λίγα χρόνια νωρίτερα τό αντίθετο ήταν
π ιό κοντά στον κανόνα.
ΓΕΝΙΚΕΣ ΤΑΣΕΙΣ, ΜΕΡΙΚΟΤΕΡΑ ΡΕΓΜΑΤΑ:

ΠΛΑΙΣΙΑ ΚΑΙ ΔΪΝΑΤΟΤΗΤΕΣ TOT ΦΟΡΙΕΛ
Ή εποχή πού παρακολουθήσαμε είχε ξεκινήσει τήν πορεία

της μία δεκαετία πιό πρίν, στά 1789. 'Ολόκληρο αυτό τό διάστη
μα, κατά τό οποίο παγιώνεται ή κοινωνική εξουσία της αστικής
τάξης, τό συνοδεύουν ποικίλες ανακατατάξεις- θά προσπαθήσουμε
νά εντοπίσουμε ορισμένα άπό τά φαινόμενα καί τίς τροπές πού επη
ρεάζουν τό δικό μας αντικείμενο.
Στον χώρο της λογοτεχνικής έκφρασης διαπιστώσαμε μιά
ολοένα καί πιό επίμονη παρουσία τοΰ άτομου: ό λογοτέχνης δέν
χωρά στους «κανόνες»- θέλει νά νομιμοποιήσει τή δική του εκδοχή:
οι προσωπικές δυνάμεις απελευθερώνονται καί ό λυρισμός αναδύε
ται στην επιφάνεια, χέρι χέρι μέ τόν ρομαντισμό καί τόν φιλελευ
θερισμό.
'Ωστόσο, αυτή ακριβώς ή τάση δημιουργεί μιαν αντίπαλη ρο
πή. 'Αρχικά, ή αποδέσμευση άπό τά κλασικά πρότυπα επιτρέπει νά
διαφανεί πώς ή λογοτεχνία δέν είναι μία, ή κλασική, παρά αλλά
ζει συνεχώς πρόσωπο. "Αμεσο επακόλουθο, ή αντίληψη πώς ή «λο
γοτεχνία είναι ή έκφραση της κοινωνίας». Τό σύνθημα είναι και
νούριο, τό ρίχνει ή M m e de Staël μέ τό βιβλίο της De la littérature
considérée dans ses rapports avec les institutions sociales, άλλα έχει
τύχη ποικίλη καί πλούσια. Τό ασπάζονται οί φιλόσοφοι πού εκπρο
σωπούν τό χριστιανικό ρεϋμα, ό J. de Maistre, ό Bonald — στον
τελευταίο μάλιστα οφείλεται ή επιγραμματική διατύπωση πού
χρησιμοποίησα3.
3. Στην πρώτη παράγραφο τοΰ άρθρου του «Du style et de la littérature»,

228 Η ΔΗΜΙΟΤΡΠΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
Στη σκέψη των συντηρητικών αυτών διανοητών, δπου ή κοι

νωνία δεν είναι παρά ή ιεραρχία της, οί ατομικές τάσεις ευκολύ
νουν την κοινωνική καταστροφή — ό Bonald δέν παύει νά αναλογί
ζεται καί νά καταδεικνύει τους κινδύνους πού συνεπάγεται ό απο
χωρισμός του άτομου άπό τήν κοινωνία4. Μέσα σ' έτοΰτο τό πλαί
σιο, οί συντηρητικοί εμφανίζονται ως υποστηρικτές της «κοινω
νίας», δηλαδή της ιεραρχίας, καί παρά τον αντίθετο άνεμο, τό
σύνθημα πού ενώνει τή λογοτεχνία μέ τήν κοινωνία ριζώνει πολλα
πλά, γίνεται μάλιστα κοινός τόπος. Τό 1823 περιλαμβάνεται στίς
διακηρύξεις της φιλοβασιλικής καί άκρατα ρομαντικής ομάδας πού
εκδίδει τό περιοδικό La muse française· δύο ή τρία χρόνια αργότερα
τό επαναλαμβάνουν οί Doctrinaires, ή ομάδα πού συσπειρώθηκε γύ
ρω άπό τό Globe5. Εύκολα έρχεται στον νου, δτι αυτή ή επίμονη
σύνδεση γίνεται γιά νά αντισταθμίσει, έστω καί σάν ψευδές άλλο
θι, τήν πραγματικότητα.
Επέμεινα στό σημείο αυτό, γιατί νομίζω πώς ανάλογο φαινό
μενο φέρνει στην επιφάνεια, ή έστω κάνει αποδεκτά, τά λαϊκά καί
τά παλαιικά τραγούδια: ή συλλογική έκφραση μιας άλλης κοινω
νίας, μακρινής χρονικά ή τοπικά, γοητεύει τήν εποχή οχι σάν άμε
ση αντανάκλαση τών αναγκών της, παρά αντισταθμιστικά, σάν
αντίβαρο.
Παράλληλα χρειάζεται νά επισημάνουμε, γιά άλλη μιά φο
ρά, πόσο ανοικτή στάθηκε ή γαλλική πνευματική ζωή στά ξένα
λογοτεχνικά γεγονότα. 'Αναφερόμενος στό De la littérature, ό Albert
Thibaudet σημειώνει πώς «εγκαινιάζει στή Γαλλία ένα ζήτημα λο
γοτεχνικής πολυφωνίας»6. Είδαμε μόλις ένα άπό τά παρεπόμενα
ετούτης της πολυφωνίας· ένα δεύτερο πού μάς άφορα είναι ή παρου-
γραμμένου τόν Αύγουστο τοϋ 1806, βλ. Mélanges littéraires, politiques et philosophi-
ques, Ι, Παρίσι 1838, 284. Γιά τήν τύχη τοϋ χωρίου βλ. Christian Α.Ε. Jensen, L'
évolution du romantisme, L' année 1826, Γενέβη- Παρίσι 1959, 107.
4. Albert Thibaudet, Histoire de la littérature française de 1789 à nos jours, Παρίσι
1936. Χρησιμοποιώ τήν 85η έκδοση, 1947, 76. 'Ενδιαφέροντα είναι ό'σα υποση
μειώνει ό Bonald ακριβώς στή λέξη «κοινωνία»: «La société se prend ici pour la forme
de constitution poUtique et religieuse; et Γ auteur de cet article, qui a avancé cette proposi-
tion, n' a jamais entendu dans un autre sens le mot société», Mélanges, κλπ. δ.π.
5. Γιά τό La muse française, René Bray, Chronologie du romantisme, Παρίσι
1932, καί 1963, 88. Για τους Doctrinaires, Jensen, δ.π., 53.
6. "Ο it., 60.
Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΪ ΦΟΡΙΕΛ 229
σία ξένων λογοτεχνικών προϊόντων στη γαλλική αγορά. Πραγμα

τικά, μολονότι είναι δύσκολο νά σταθμίσουμε επακριβώς ενα τόσο
λεπτεπίλεπτο θέμα, στό όποιο υπεισέρχονται πολλαπλοί παράγον
τες —πού ό κυριότερος μάλιστα είναι αρνητικός· οι μεταφράσεις
δηλαδή μνημονεύονται σπάνια άπό τά εγχειρίδια καί τους ιστορι
κούς— παρατηρούμε, με βάση τό Répertoire chronologique des littéra-
tures modernes του Paul Van Tieghem, ότι ένώ γιά τίς δεκαετίες
1790-1799 καί 1800-1809 σημειώνονται άπό επτά μεταφράσεις
στά γεγονότα της γαλλικής ζωής, στή δεκαετία 1810-1819 αυξά
νονται σέ δώδεκα, καί στην επομένη σέ σαράντα7.
"Αν πλησιάσουμε τό ζήτημα άπό τήν ποιοτική σκοπιά, οι εν
τυπώσεις παραμένουν τό ϊδιο σημαντικές. «Πιστεύουμε δτι ή εισα
γωγή τών ξένων θησαυρών θά μπορούσε νά ευνοήσει εξίσου τήν
καθαυτό λογοτεχνία, τήν ιστορία, καθώς καί τή φιλοσοφία [...].
'Υπάρχουν κάποιες απόλυτες ομορφιές τών οποίων ή αίσθηση πρέ
πει νά είναι γενική [...] μπορούμε νά καταφέρουμε νά τίς αναγνω
ρίζουμε συγκρίνοντας τίς διάφορες λογοτεχνίες. Υπάρχουν επίσης
ομορφιές σχετικές πού δέν είναι διόλου λιγότερο πραγματικές, αν
τίς συγκρίνουμε μέ τά ήθη, τους θεσμούς, τίς κλίσεις καί τίς συγκι
νήσεις πού χαρακτηρίζουν κάποιο λαό. Τό νά μελετάμε αυτές τίς
σχετικές ομορφιές δέν είναι λιγότερο απαραίτητο». Αυτά ό J.M. de
Gérando στά 1804 8 . Κάποια χρόνια αργότερα, τό 1809, ό νεαρός
Guizot, δημοσιεύει γιά τό γαλλόφωνο κοινό μιά σύντομη επισκόπη
ση της γερμανικής λογοτεχνίας, δπου έγραφε: «Οί Γερμανοί έχουν
καταστήσει τή λογοτεχνία τους ενα μεταλλείο, στό οποίο πρέπει
κανείς νά συχνάζει άμα δέν θέλει νά ξεμείνει πίσω άπό τήν πρόοδο
πού έχει πραγματοποιήσει τό ανθρώπινο πνεύμα στην Ευρώπη».
Λίγο πιό υστέρα, στά 1812, παρουσιάζοντας τή μετάφραση της
'Ιστορίας της Ισπανικής λογοτεχνίας τού Bouterwek, τόνιζε πώς ή
7. Παρίσι 1935, 198-245. Ό René Bray, δ.π., παρακολουθεί αρκετά λεπτο

μερειακά τήν παρουσία καί τήν επίδραση τών μεταφράσεων. Νεότερη μελέτη επι
σημαίνει πώς «ή περίοδος που εκτείνεται άπό τό 1789 ώς τά 1848 είναι αναμφι
σβήτητα μιά περίοδος ανοίγματος στους ξένους», βλ. R. Guise, το κεφάλαιο «Con
naissance de Γ étranger» στον τόμο Via τοΰ Manuel a" histoire littéraire en France, έπιμ.
Pierre Abraham καί Roland Desné, Παρίσι (Éditions Sociales) 1972, 402-419, ειδι
κότερα 403-4. Ή μελέτη αύτη παρέχει καί πληροφορίες γενικά, καί κάποιους
διαφωτιστικούς πίνακες.
8. Σέ άρθρο του στον τύπο. Παίρνω τό παράθεμα άπό τους Eggli-Martino,
δ.π., 16-17.
230 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
παρουσία τού έργου μπορούσε «νά μας ταρακουνήσει κάπως άπό

αύτη τή ραθυμία πού, γιά χάρη τοϋ εθνικού φιλότιμου, μας έχει
προσκολλήσει υπερβολικά καί με τό παραπάνω στά πολύ κοντινά
μας πράγματα», καί συνεχίζει, υποστηρίζοντας πώς χωρίς «εθνική
σφραγίδα» «δεν υπάρχει στή λογοτεχνία ούτε πρωτοτυπία ούτε
αλήθεια»9. Ή ανεκτικότητα λοιπόν, πού γιά τόν de Gérando απο
τελούσε τολμηρό βήμα σέ σχέση με τήν κλασική αυστηρότητα, δεν
επαρκούσε πλέον, τουλάχιστον γιά τή νέα γενιά.
"Αλλωστε οί επαφές μέ τίς ξένες λογοτεχνίες, μέ τήν ξένη
διανόηση δέν περιορίζονταν στίς μεταφράσεις. 'Αναφέρθηκα στον
ρόλο τών αποδήμων διανοούμενων ας προσθέσουμε δτι, ανάμεσα
στά 1815, τή χρονιά πού λήγει ό ηπειρωτικός αποκλεισμός, καί
στά 1830, παρατηρείται μιά ιδιάζουσα αύξηση τών περιηγητικών
κειμένων πού αναφέρονται στον αγγλικό χώρο 10 . Μάλιστα στά
1822 μιά σειρά παραστάσεων έργων τού Σαίξπηρ άπό αγγλικό θία
σο δημιούργησε μεγάλο ζήτημα αισθητικής, εθνικής καί πολιτικής
αποδοχής ή απόρριψης.
Πίσω άπό αυτή τή διαρκή αναμόχλευση τοϋ ενδιαφέροντος
γιά τά ξενικά πράγματα μπορούμε, νομίζω, νά αναζητήσουμε δύο
διαφορετικές, καί συχνά αντίθετες μεταξύ τους, τάσεις. Ή μία
στηρίζονταν στην ανάγκη νά διευρυνθεί ή γαλλική διανόηση μέ
αξίες πού είχαν παραχθεί κατά κύριο λόγο στό εξωτερικό11, ας τήν
ονομάσουμε σχηματικά ρομαντική τάση. Ή δεύτερη δέν είναι διό
λου καινοφανής, είναι ό κοσμοπολιτισμός τού 18ου αιώνα, πού δέν
σταμάτησε ούτε στιγμή. Παρά τίς αντιδράσεις πού δημιούργησαν
προσώρας οί εθνικές ταπεινώσεις τού 1814-1815 καί ή ξενική κα
τοχή πού τίς ακολούθησε, οί Γάλλοι δέν ένιωσαν κλυδωνισμούς πού
νά άγγιζαν τήν εθνική τους ταυτότητα. Δέν χρειάστηκε λοιπόν
ούτε τά σύνορα τους νά περιφρουρήσουν, ούτε, πολύ περισσότερο, νά
9. Τό πρώτο παράθεμα άπό τό άρθρο του «Coup d' oeil sur Γ état actuel de la
littérature allemande», δημοσιευμένο στον Publicist? τό δανείζομαι άπό τους Abra
ham καί Desné, δ.π , Vii, σ ελ. 152. Τό δεύτερο άπό τους Eggli-Martino, ö.it, 36.
10. Ό . » , 476-477.
11. Τό θέμα φυσικά είναι μεγάλο καί πολυσυζητημένο' συνοπτικό καί όδη-
γητικό είναι τό βιβλίο τοϋ Pierre Martino, V époque romantique en France, 1944. Ό
Henri Jacoubet, Le genre troubadour et les origines françaises du romantisme, Παρίσι
1929, ανιχνεύει τίς γαλλικές καταβολές τού φαινομένου· στό αντίθετο άκρο ή
εργασία τοϋ Louis Reynaud, Le romantisme Ses origines anglo-germaniques, Παρίσι
1926.
καταφύγουν σέ ξενηλασία. Σχολιάζοντας τή θριαμβευτική τύχη

των έργων του Walter Scott στη Γαλλία, ό Théodore Jouffroy διαπί
στωνε, στά 1826: «Δόξα τω Θεώ, άπ' δλες τις περιοχές της Ευρώ
πης, ή Γαλλία έχει περισσότερο γιατρευτεί άπό τό πάθος νά περι
κλείει ανάμεσα σέ δύο ποτάμια δ,τι τό καλό καί τό ωραίο δημιούρ
γησε ό ουρανός έπί της γης. Σ' αυτό τό σημείο, όπως καί σέ μερικά
ακόμα, διατηρούμε τά πρωτεία στον πολιτισμό, καί οί "Αγγλοι
απέχουν πολύ άπό τό επίπεδο μας. Οί εφημερίδες τους, ακόμα καί
οί πιό καλές, αποπνέουν ένα μίσος απέναντι στην ξένη αρετή, μί
σος ανάξιο γιά τόν δέκατο ένατο αιώνα» 12 . Ή διαφιλονίκηση με
τήν 'Αγγλία είναι ρητή, μέ τή Γερμανία έμμεση, άλλα είναι σέ
επίπεδο πρωτιάς, όχι εθνικής ύπαρξης. -
Καί φυσικά άπό μιά άποψη ή κληρονομημένη άπό τόν 18ο
αιώνα κοσμοπολίτικη τάση ενοχλεί κάποια μερίδα γιά τόν φιλελευ
θερισμό της. Στον επίσημο χώρο της φιλομοναρχικής «Société de
Bonnes Lettres», στην οποία μετέχει καί ή νεότερη ρομαντική γε
νιά, ό Lacretelle, τό 1823, διαμαρτύρεται γιά τήν εισβολή ξένων
έργων καί θυμίζει πώς ό σεβασμός τών κλασικών είναι ουσιώδες
χαρακτηριστικό της πίστης στή μοναρχία13.
'Οπωσδήποτε αυτές οί θέσεις είναι σποραδικές· τόν τόνο τόν
δίνουν οί αντίθετες ροπές. Έτσι, γιά νά κλείσουμε τό ζήτημα,
φέρνω ένα παράδειγμα έξω άπό τά πλαίσια της υψηλής λογιοσύ-
νης. Στά 1826 ό έκδοτης μιας μετάφρασης ανθολογίας τοΰ Robert
Burns εκθέτει μέ αυτόν τόν απλό τρόπο τους λόγους πού τόν οδήγη
σαν στό εγχείρημα του: « Ή αγάπη γιά τήν ξένη λογοτεχνία είναι
τόσο διαδεδομένη στή Γαλλία, πού», καί τά λοιπά 14 . Χρειάζεται
λοιπόν νά εντάξουμε τό ενδιαφέρον γιά τά ελληνικά τραγούδια μέ
σα στό ευρύτερο κλίμα της λογοτεχνικής καινοτροπίας καί της κο
σμοπολίτικης περιέργειας.
Ή λογοτεχνία έκφραση της κοινωνίας,· ενα- ή έξωθεν άνα-
12. Άρθρο στον Globe· παίρνω τό παράθεμα άπό τόν Jensen, δ.π., 151.
13. Παίρνω τό παράθεμα άπό τόν Reynaud, δ.π., 220. Λίγο αργότερα,
1826, στό περιοδικό Le corsaire διαβάζουμε τά έξης: «Δεν είναι σωστό νά δανειζό
μαστε τά πάντα άπό τους ξένους καί νά Ισχυριζόμαστε ότι κάνουμε μιά εθνική
λογοτεχνία μέ τά κουρέλια τών Άγγλων καί τών Γερμανών λογοτεχνών», Jensen,
δ.π., 131.
14. Morceaux choisis de Burns, poète écossais, traduits par MM. Jaurès Astoun et
J.-B. Mesnard, Παρίσι 1826, <r. I.
νέωση τής λογοτεχνίας δύο. Το τρίτο σημείο πού πρέπει νά προσέ

ξουμε ιδιαίτερα είναι ό σχηματισμός μιας νεοτερικής σχολής ιστο
ρίας, ή οποία —αυτό τό τονίσαμε κιόλας— στά πρώτα βήματα δέν
σχετίζεται παρά έμμεσα μέ τό ρομαντικό ρεΰμα. Οι σύγχρονοι συ
νέδεσαν συχνά τό φαινόμενο μέ τη μόδα τοΰ Walter Scott- φυσικά ή
αντίστροφη σύζευξη είναι τό 'ίδιο νόμιμη — καί πιό οργανική.
Κάποια χρόνια αργότερα, ένας άπό τους πιό γόνιμους καί κρι
τικούς συνεχιστές τής σχολής, ό Renan, διατύπωνε την άποψη πώς
ή νεοτερικη ιστορική ματιά ήταν μιά επανάσταση «πού άπό τά
1820 άλλαξε ολότελα τό πρόσωπο τών ιστορικών σπουδών, ή κα
λύτερα, θεμελίωσε την ιστορία»15. Παράλληλες εντυπώσεις είχαν
καί οι σύγχρονοι: «Οί ιστορικές σπουδές εισχωρούν στη λογοτεχνία
καί υπόσχονται νά ανανεώσουν δλα τά εϊδη», έγραφε στά 1826 τό
περιοδικό Pandore16. Καί βιογραφώντας τόν άρχηγέτη τής σχολής,
τόν Augustin Thierry, ό Charles Magnin επιχείρησε, στά 1841, νά
συλλάβει συνολικά τό πνεύμα τής τάσης: « Ή αλλαγή στην ιστο
ρία είχε λοιπόν τίς ίδιες α'ιτίες, καί εκδηλώθηκε μέσα στίς ίδιες
συνθήκες μέ την αλλαγή στην ποίηση. Καί ή μία καί ή άλλη,
πραγματικά, είχαν παρόμοιο στόχο. Νά μεταδώσουν δηλαδή ζωή
καί κίνηση στό δράμα καί στην ιστορία, νά καταργήσουν τήν παρα
δοσιακή ομοιομορφία καί τους συμβατικούς τύπους, νά επιστρέψουν
στην ποίηση μέ τήν παρατήρηση τών γεγονότων, τή μελέτη τών
ανθρώπων, μέ τήν πνευματώδη καί μέ αποχρώσεις απεικόνιση τών
τόπων, τών καιρών καί τών εθίμων»17.
Ή Ιστορική αυτή σχολή επικέντρωνε σέ μεγάλο βαθμό τό
ενδιαφέρον της στον Μεσαίωνα, οχι αποκλειστικά τόν γαλλικό.
'Αλλά δ,τι τη χαρακτήριζε περισσότερο, ήταν δτι επιχειρούσε νά
ζωγραφίσει, νά συλλάβει τό σύνολο τής κοινωνίας· έσπαζε τά στε
γανά ανάμεσα στους διάφορους κλάδους τής επιστήμης. Καί καθώς
ό Μεσαίων είχε πολύ πιό ευρύτερα δρια τότε, καί αγκάλιαζε δλες
τίς περιόδους πού δέν είχαν επηρεαστεί άπό τή νεοτερικη τροπή τής
Ευρώπης, ή δουλειά τού Φοριέλ γιά τά ελληνικά δημοτικά τραγού-
15. Το παράθεμα άπο τό Avenir de la science· τό παίρνω άπό τόν Henri Tron-
chon, «Histoire et philosophie de Γ histoire», αναδημοσιευμένο στό Romantisme et préro-
mantisme, Παρίσι 1930, 40.
16. Τό παράθεμα άπό τόν Jensen, δ.π , 285.
17. Charles Magnin, «Historiens modernes de ta France. Augustin Thierry», Revue
des Deux Mondes, 26 (1841) 342.
Η ΓΑΛΛ{ΚΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΪ ΦΟΡΙΕΛ 233
δια εντασσόταν στά πλαίσια της καινούριας ιστορικής σχολής.

Τέλος, δεν πρέπει νά ξεχάσουμε κάποια επιπλέον ρεύματα,
ελάσσονα ενδεχομένως μέσα στο ευρύ φάσμα της γαλλικής πνευμα
τικής ζωής, άλλα πού οπωσδήποτε περιλαμβάνονταν στίς περιέρ
γειες του κοινού. Γιά τό λαογραφικό ρεύμα έγινε κιόλας αρκετός
λόγος στό δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου μέρους, δέν χρειάζεται νά
τά επαναλάβουμε — θυμίζω πάντως πώς ή ορμή τοΰ ρεύματος δέν
ήταν στη Γαλλία τόση πού νά επαρκεί άπό μόνη της γιά νά καλύ
ψει τό θέμα. 'Απομένουν τρία ακόμα- φιλελληνισμός, άνατολισμός,
ελληνισμός.
Νομίζω πώς γιά τόν φιλελληνισμό φτάνει νά τόν υπενθυμί
σουμε μόνο. Στό επόμενο κεφάλαιο θά δούμε αμέσως τους δεσμούς
τοΰ Φοριέλ μέ τους Νεοέλληνες- καί χρειάζεται φυσικά νά συγκρα
τούμε πόσο ήταν έντονα επίκαιρο τό πρόβλημα τής 'Ελλάδας άπό
την επανάσταση καί υστέρα.
Ό άνατολισμός είναι άπό κάποιες απόψεις πιό περίπλοκο φαι
νόμενο. 'Εδώ δέν έχουμε ενα συγκεκριμένο πολιτικό γεγονός γύρω
άπό τό όποιο νά κεντρώνεται ή περιέργεια ε'ι'τε ή συμπάθεια τοΰ
κοινού. "Επειτα πρόκειται γιά φαινόμενο ευρύ- τό ενδιαφέρον γιά
την Κίνα, τήν 'Ινδία, την Περσία, τή μουσουλμανική 'Ανατολή,
άλλα καί τή βόρεια 'Αφρική, άλλοτε πλέκεται σέ ενιαίο σύνολο,
άλλοτε αποχωρίζεται σέ αυτόνομες ενότητες. Καί έχουμε δύο πα
ράλληλες αναπτύξεις, τό λόγιο ενδιαφέρον καί τό λογοτεχνικό, πού
συχνά διαποτίζουν ή μία τήν άλλη. 'Ομολογώ πώς δέν είμαι σέ
θέση νά σκιαγραφήσω αποτελεσματικά καμία άπό τίς δύο- βέβαια,
χάρη στό ανατολικό εμπόριο, ή Γαλλία είχε άπό νωρίς αναπτύξει
σχέσεις καί επαφές, ιδίως μέ τή μουσουλμανική Πρόσω 'Ανατολή
— θυμίζω εδώ τήν παρουσία τού Τούρκου κιόλας στον Άρχοντοχω-
ριάτη τού Μολιέρου. "Επειτα, σ' ολόκληρο τόν 18ο αιώνα, ή γαλ
λική λογοτεχνία ενδιαφέρεται νά πλουτίσει τίς εικόνες της μέ σκη
νές ανατολικές — οι Χίλιες καί μία νύχτες στη μετάφραση τού Antoi
ne Galland ολοκληρώνονται τό 1716 18 . Παράλληλα, σέ ενα άλλο
επίπεδο, ή ζωηρή παράδοση τών Jeunes des Langues καί, άπό τό
1795, τής Σχολής τών Langues orientales vivantes διατηρείται στά
18. Πάντως ή Πρόσω 'Ανατολή δέν κρατά τήν πρωτοκαθεδρία, βλ. Pierre
Martino, V Orient dans la littérature française au XVIIIe, Παρίσι 1906. Δέν εχω δεϊ
τήν πρόσφατη εργασία τής Hélène Desmet-Gregoire, Le Divan magique. L' Orient turc
en France au XVIIIe siècle, Παρίσι (Le Sucomore) 1980.
234 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Λ' Ο ΦΟΡΙΕΛ
χρόνια πού μας ενδιαφέρουν σέ υψηλό επίπεδο- μάλιστα ό Φοριέλ

μετέχει στη λόγια κίνηση των άνατολιστών19, δπου τόν πρώτο λόγο
εκείνα τά χρόνια έχει ό Silvestre de Sacy, άραβολόγος κυρίως.
'Οπωσδήποτε, τό κάποιο ιδιαίτερο φούντωμα τοϋ άνατολισμοΰ είναι
ελαφρώς μεταγενέστερο· οι Orientales τοϋ Hugo τυπώνονται στά
1829, τό ταξίδι τοϋ Delacroix στό Μαρόκο πραγματοποιείται στά
1832.
Τέλος ό ελληνισμός. Καί έδώ ή ανάπτυξη είναι παράλληλη:
άπό τη μιά ή φιλολογική επιστήμη καθαυτό, άπό τήν άλλη οι
λογοτεχνικές αναζητήσεις — χωρίς νά λείπει ή διαρκής όσμωση.
'Αλλά, όπως καί στον άνατολισμό, εδράζονται καί οί δυο γερά στον
18ον αιώνα, δέν αποτελούν νεοτερισμό. Συνήθως μάλιστα ό Ρομαν
τισμός θεωρείται εχθρικός στό κλασικό πνεύμα- όμως θά ήμασταν
πιό κοντά στην αλήθεια λέγοντας πώς ή νεότερη γενιά αντιστρα
τεύεται τους κανόνες της κλασικής τέχνης, ένώ τήν 'ίδια τήν απο
δέχεται καί τή χαίρεται. Καθώς οί αρχαιολογικές έρευνες έζησαν
μιαν άνθηση, οί λογοτέχνες καί οί φιλότεχνοι βρέθηκαν μπροστά σέ
έναν καινούριο αρχαίο κόσμο, πιό κοντά στην Ελλάδα παρά στή
Ρώμη, καί συνάμα πιό οικείο καί καθημερινό. Ή διαρκής αναζήτη
ση αρχαίων έργων τέχνης άπό τόν ελλαδικό μάλιστα χώρο τώρα,
φανερώνει έ'να γενικότερο ενδιαφέρον πού υπερακοντίζει τή λογιο-
σύνη. Πολλά άπό τά στερεότυπα τών ευρωπαίων κλασικών ανατρέ
πονται άπό τίς πραγματικότητες της ίδιας της κλασικής γης. Πα
ρατηρήθηκε πώς ή καινοφανής αυτή ματιά συμβαδίζει σέ πολλά
σημεία μέ τό εξωτερικό ενδιαφέρον, μέ τόν άνατολισμό" ό αρχαίος
κόσμος μπορούσε νά ιδωθεί μέσα άπό τό πρίσμα της γραφικότητας,
f
f f f if » S » ' t t t t 1 f20 Ύ7~
και να προσφέρει έτσι ιριοισμους που εγοήτευαν τήν εποχή . Και

μέ τόν νεανικό του παλμό, ό Ρομαντισμός έθετε υπερήφανους στό-
19. Έκτος άπό τα 3σα σημειώθηκαν στή βιογραφία του, θυμίζω καί τή
φίλια του, σέ κάπως πιο μεταγενέστερα χρόνια, μέ τόν Jules Mohl, άνατολιστή
επίσης.
20. Πβ. τά οσα σημειώνει ό Paul Van Tieghem, Le romantisme, Παρίσι 1948,
292-293: «Αυτός ό άνατολισμός αγγίζει σέ ορισμένα σημεία τόν ελληνισμό, πολύ
αγαπητό σέ μερικούς ρομαντικούς. Έ ν ώ εκείνον περίπου τόν καιρό ò Chénier καί ό
Foscolo, τυπικοί κλασικιστές, είχαν προσκολληθεί αποκλειστικά στό αισθητό ιδεώ
δες πού αντιπροσώπευε στά μάτια τους ή αρχαία 'Ελλάδα, ένώ τήν ίδια εποχή ό
Γκαίτε καί ό Schiller απομακρύνονταν άπό τόν προρομαντισμό τών νεανικών τους
χρόνων καί τρέπονταν προς τό ίδιο ιδεώδες, πού τό θεωρούσαν ώς τήν αιώνια
μορφή τοϋ ωραίου, ό Heinse είχε εντάξει τό μυθιστόρημα του Ardinghello α ενα
Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ TOT ΦΟΡΙΕΛ 235
χους: «'Αρχίζουμε νά διαβάζουμε τους αρχαίους», έγραφε στά

1825 ό Globe, «ή εργασία καί ή πραγματική γνώση βρίσκονται με
τη μεριά τών νεοτεριστών». Σχολιάζοντας τη φράση ετούτη ό
Ιστορικός του φαινομένου, ό René Canat, προσθέτει: «Έτσι ακριβώς
ήταν τά πράγματα. Οί κλασικοί δέν ενδιαφερόντουσαν γιά τήν
Ελλάδα - μερικοί ισχυρίζονταν δτι τή θαύμαζαν, δμως περιορίζον
ταν στίς κοινοτοπίες καί τους άντικατοπτρισμούς· άλλοι, στά χνά
ρια τοϋ δασκάλου τους, τοϋ La Harpe, τήν κακολογούσαν ψυχρά. Ό
Ρομαντισμός αντίθετα ανατρέποντας —δχι χωρίς αντιδράσεις— τόν
La Harpe, αναίρεσε τίς προκαταλήψεις καί καθάρισε τήν ατμόσφαι
ρα. Δέν παύει ούτε στιγμή νά φωνάζει στους αντιπάλους του: πιπι-
λίζετε συνεχώς τους Έλληνες καί δέν τους έχετε κάν διαβάσει»21.
Αυτά νομίζω πώς στάθηκαν τά κυριότερα πνευματικά ρεύματα
της εποχής πού συνδέονται μέ τό ενδιαφέρον πού έφερε στην επιφά
νεια, δηλαδή προκάλεσε τήν περιέργεια τοϋ ενός νά επεξεργαστεί,
καί τών πολλών νά αποδεχθούν, τά ελληνικά δημοτικά τραγούδια.
"Αλλα άπό τά ρεύματα αυτά ήταν πρωτόφαντα, άλλα τά είδαμε σέ
άνθηση ή σέ καινούρια ορμή. "Ας μήν ξεχνάμε πάντως κάτι πού
σημειώθηκε στην αρχή αρχή, πώς τό κύριο χαρακτηριστικό της
εποχής είναι ή διεύρυνση της προς δλες τίς κατευθύνσεις, τίς υλι
κές, άς τό ποΰμε έτσι. Φυσικό λοιπόν επακόλουθο καί οί πνευματι
κές διευρύνσεις.
'Ωστόσο, τό ενα κιόλας άπό τά σημεία μας, τήν περιέργεια
γιά τά ξένα ρεύματα, τή συνδέσαμε μέ μιά έλλειψη, κυρίως: τήν
έ'λλειψη νεόκοπων, ανανεωμένων λογοτεχνικών έργων. Θά ήθελα
σκηνικό δανεισμένο άπό τή νεότερη Ελλάδα. Ό Chateaubriand, περισσότερο ό

Byron, αρχίζουν νά φέρνουν στη μόδα τή νέα 'Ελλάδα, ή οποία δέν ήταν καί τόσο
γνωστή πέρα άπό τους αρχαιολόγους- ό πόλεμος γιά τήν ανεξαρτησία της ώθεϊ
έντονα προς αυτή τήν κατεύθυνση. "Αλλωστε, τό ελληνικό στοιχείο συμπλέκεται
αναγκαστικά μέ τό τουρκικό. 'Αλλά τό ενδιαφέρον γιά τήν αρχαία Ελλάδα επι
μένει καί αναπτύσσεται στον ΐδιο τόν ρομαντισμό». Έδώ θά μπορούσαμε νά προσ
θέσουμε τόν χαρακτηριστικό στίχο τοϋ Victor Hugo άπό τίς Orientales: «Grèces de
Byron et d' Homère».
21. René Canat, V Hellénisme des romantiques, τ . I, La Grèce retrouvée, Παρίσι
1951, 305. 'Ολόκληρο τό βιβλίο, όπως καί τό παλιότερο τοϋ ϊδιου συγγραφέα, La
rénaissance de la Grèce antique, Παρίσι 1911, είναι ένας πλούσιος απολογισμός τοϋ
θέματος, ωστόσο κάπως μονομερής: δέν υπολογίζει πώς ό έστω καί ψευδής κλασι
κισμός τοϋ 18ου αιώνα αποτελούσε ένα είδος μονοκρατορίας στό ιδεολογικό επίπε
δο, καί έτσι δέν αναζητά τά σημεία όπου ή μονοκρατορία υποχωρεί.
236 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
νά κλείσω αυτήν την παρουσίαση μέ δύο ακόμα παρόμοιες διαπι

στώσεις, πού ή πρώτη βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τη διεύ
ρυνση. Τά πάντα γίνονται δεκτά άπό την κοινωνία, μπαίνουν στη
μόδα. Φυσικό καί απαραίτητο συνακόλουθο νά ξεχνιούνται, άν όχι
τό ΐδιο πολύ, πάντως με ρυθμούς επίσης γοργούς. Ή ξέφρενη
εναλλαγή στό γούστο τού κοινού μπορεί νά θεωρηθεί καί σάν έλλει
ψη- ή έλλειψη μιας τάσης ενιαίας.
Ή δεύτερη σχετίζεται μ' ενα φαινόμενο πού δεν ξέρω νά έχει
προβληθεί ανάλογα με τή σημασία του. Ή εισροή τοΰ ρομαντισμού
στή γαλλική διανόηση στάθηκε, παρά τό όμολογούμενο άπό όλους
καί ολα κενό, εξαιρετικά άργόρυθμη. Χρειάστηκαν χρόνια γιά νά
επιβληθεί· στά μισά της δεκαετίας 1820-1830 ή αίσθηση τού κε
νού παρέμενε πιό έντονη άπό έκείνην τού καινούριου, συνάμα ό όρος
«ρομαντισμός» δέν είχε γίνει αποδεκτός παρά άπό τους αντίπαλους
καί τους καταφρονητές τού κινήματος22, θά ήθελα λοιπόν νά συνδέ
σω τήν εφεκτική στάση πού όπως είδαμε χαρακτήριζε τόν Φοριέλ,
μέ τή γενικότερη αύτη άμφιταλάντευση της κοινωνίας πού τόν πε
ριτριγύριζε.
"Οταν φτάνουμε στην αυστηρά προσωπική θέαση του κόσμου,
στην ατομική ψυχολογία δηλαδή, δέν πρέπει νά άπολησμονούμε
πόσο μοναχικός καί μοναδικός αισθάνεται è ένας. Καταντά λοιπόν
κάπως μάταιο τό νά επιχειρούμε νά διεισδύσουμε στον δικό του κό
σμο- ό,τι μας ενδιαφέρει, ό,τι μπορούμε νά σταθμίσουμε, είναι οι
δυνατότητες πού τού επέτρεπε ό περίγυρος του: άπό εκεί καί πέρα,
«ποΧΚοί 'ν' οί δρόμοι πόχει ό νους». Μέσα στον προσωπικό του
κόσμο, ό Φοριέλ θά αντιπάλευε μέ τό σύνολο τών προβλημάτων της
κοινωνίας του· δέν θά τόν ένοιαζε βέβαια άν ή Ιστορική προοπτική
δέν είναι καί τόσο απαιτητική, άν της αρκεί μιά μερική προώθηση
ορισμένων ζητημάτων. Ό ίδιος ενιαία θά αντίκριζε τό πρόβλημα,
καί αφού ούτε τό ρεύμα πού θά τόν συνέπαιρνε υπήρχε —στά 1820
κόντευε πιά τά πενήντα- νωρίτερα γίνονται οί στρατολογίες, συνή
θως— ούτε ένιωθε τίς δυνάμεις ή τήν ιδιοσυγκρασία νά ηγηθεί καί
22. Στηρίζομαι στά 'όσα σημειώνει, σε κάθε ευκαιρία σχετική, ό Jensen,

ό'.π, 262 (γιά τόν όρο στό μυθιστόρημα), 312 (ποίηση καί θέατρο), 340 (μουσι
κή). Γιά τους διάφορους όρους πού προτάθηκαν ή χρησιμοποιήθηκαν, βλ. τό κεφά
λαιο «Une adoption du romantisme?» στό H Tronchon, Romantisme et préromantisme,
Παρίσι 1930, 114-168 - γιά τή χρήση της λέξης, βλ. Alexis François, «Où on est
romantique?», Mélanges F. Baldensberger, S.π., Ι, Παρίσι 1930, 321-331.
νά συνεπάρει εκείνος τους άλλους, είναι, νομίζω, ευκολονόητη ή

διάθεση του νά παραμείνει στό περιθώριο. 'Υπόγεια καί έμμεσα
συνδέθηκε με την κοινωνία του, καί μονάχα όταν, άπό τη μιά μεριά
οί οικονομικές χρείες, άπό την άλλη ή αίσθηση των γηρατειών τόν
έπίεσαν, αποζήτησε ή αποδέχθηκε, στά 1830 πιά, μιαν επίσημη
σύνδεση. Άπό την άποψη αύτη, τά πράγματα τόν είχαν ξεπεράσει.
ΟΙ Ν Ε Ο Έ Λ Λ Η Ν Ε Σ ΦΙΛΟΙ
Ό πρώτος νεοέλληνας πού πρέπει νά ήρθε σέ επαφή μέ τόν

-
Φοριέλ ήταν ό 'Αλέξανδρος Βασιλείου αυτό στά 1800. 'Ακριβώς
πώς συναντήθηκαν δέν τό πιστοποιώ- καί οι δύο πάντως έχουν φτά
σει στό Παρίσι τους πρώτους μήνες τής προηγούμενης χρονιάς. Ή
μαρτυρία τής γνωριμίας είναι ενα μακρύ γράμμα —κάτι σάν έπιστο-
λιμαία διατριβή— πού απευθύνει ό Βασιλείου προς τόν Φοριέλ στίς
21 Αυγούστου 1800, κι δπου του άπαντα σέ ερωτήματα γιά τή
1
νεοελληνική παιδεία .
Τό αίτημα του Φοριέλ είναι χαρακτηριστικό: μόλις συνάντησε,
ή έ'στω, μόλις απόκτησε οικειότητα μ' έναν Νεοέλληνα έσπευσε νά
αντλήσει πληροφορίες· τόν είδαμε, άλλωστε, εκείνη τήν εποχή νά
ενδιαφέρεται καί γιά τήν τουρκική γλώσσα. Ίσως νά πήγαινε καί
στά μαθήματα του Villoison, πού άρχισαν τόν χειμώνα τοΰ 1800·
θά ήταν γοητευτικό νά εξακριβώναμε πώς συνέβη κάτι τέτοιο. Τό
πιθανότερο είναι πάντως πώς δέν έμαθε παρά αρκετά αργότερα τά
νέα ελληνικά.
Οί σχέσεις μέ τόν Βασιλείου τόν έ'φεραν σέ επαφή μέ τόν
Κοραή. Ή δυνατότητα νά τόν συναντήσει καί άλλου, υπήρχε- άνη
καν στους ίδιους Ιδεολογικούς χώρους, όμως όταν χρειάστηκε τά
φώτα τοΰ Κοραή προτίμησε νά απευθυνθεί στον Βασιλείου- τό ίδιο
συνέβη καί στην αντίστροφη περίπτωση2. Ή αναχώρηση μάλιστα
τοΰ Βασιλείου άπό τό Παρίσι τό φθινόπωρο σήμανε καί τό τέλος
τών σχέσεων τοΰ Φοριέλ μέ τόν Κοραή — καί μέ τόν Βασιλείου,
άλλωστε.
Ή επόμενη γνωριμία μέ Έλληνα είναι τό 1809, μέ τόν Άν-
1. 'Αλέξης Πολίτης, «Κοραής καί Φοριέλ», <5 π , 267-268.

2. ·θ.π., 271.
οι ΝΕΟΈΛΛΗΝΕΣ ΦΙΛΟΙ 239
δρέα Μουστοξύδη. Κρίκος έδώ είναι ό Alessandro Manzoni, πού

όπως είδαμε βρισκόταν τότε στη γαλλική πρωτεύουσα. Μέ τόν
Manzoni ό Μουστοξύδης συνδεόταν άπό τό 1803 3 , ήταν εύαολο λοι
πόν νά γνωρίσει τόν Φοριέλ μόλις έφτασε στό Παρίσι4. Οί σχέσεις
αναπτύχθηκαν, καί τόν 'Ιούνιο τού 1809 βλέπουμε τόν Manzoni νά
προσκαλεί τόν Μουστοξύδη στό σπίτι της κυρίας Condorcet στό
Meulan· έλπιζε νά μειώσει έτσι τη μελαγχολία πού αισθανόταν ό
Κερκυραίος στό Παρίσι5. Στό Meulan θά είχαν λοιπόν τήν ευκαιρία
νά γνωριστούν καλά ό Φοριέλ καί ό Μουστοξύδης· ό τελευταίος
ήτανε τότε στίς καλύτερες του στιγμές, καί τά μυστικά των συνα
ναστροφών τά χειρίζονταν, δπως είναι γνωστό, επιδέξια. Φεύγον
τας, τέλη Ίουλίου-άρχές Αυγούστου, άπό τό Παρίσι6 θά πάρει μαζί
του ενα ποίημα πού ό Manzoni είχε γράψει προς τιμήν τής κυρίας
Condorcet, τό «Urania», καί θά φροντίσει ώστε νά τυπωθεί στό
Μιλάνο7. Στό δρόμο γιά τήν 'Ιταλία θά περάσει άπό τή Γενέβη·
3. Α. Manzoni, Tutte le opere, Lettere, 1, (Mondatori) 1970, 5· πρόκειται γιά

γράμμα τοϋ Manzoni (Βενετία) προς τόν Μουστοξύδη (Μιλάνο) άπό 22 'Οκτωβρίου
1803. Έ ν α ακόμα γράμμα, δ π., 12-15, άπό 1η Φεβρουαρίου 1805 καί δυο μνείες
σε γράμματα τοΰ Manzoni προς τόν Giov. Battista Pagani, τοϋ 1804 αΰτα, δ π , 8
καί 10, φανερώνουν τή θερμή φιλία που τους ένωνε.
4. Πρέπει νά έφτασε τέλη τοϋ 1808· τό πρώτο γράμμα του προς τόν Monti
είναι άπό 10 'Ιανουαρίου 1809, τοϋ γράφει, ανάμεσα α άλλα: «γνώρισα έδώ
αρκετούς άπ' αύ-τούς τους Χογίοιις πού δέν είναι κορυφές παρά χάρη στή φήμη
τους· είδα τόν Manzoni μας» κλπ. Τυπική υπεροψία επαρχιώτη, θά λέγαμε, συν
δυασμένη βέβαια μέ αρκετή διάθεση κολακείας· βλ. Epistolario di Vincenzo Monti,
raccolto, ordinato e annotato da Alfonso Bertoldi, I-VI, Φλορεντία 1928-1931, τ . 1,
σελ. 233.
5. Γράμμα τοΰ Manzoni (Meulan) προς τόν Μουστοξύδη (Παρίσι) άπό 16 'Ιου
νίου 1809, βλ. Lettere, ο.π., 90. Έ ν α δεύτερο γράμμα τού Manzoni, προς τόν
Φοριέλ αυτό, δεκαπέντε μέρες αργότερα, δ.π , 9 1 , μας πληροφορεί γιά κάποιες
ενδεχόμενες αλλαγές στό πρόγραμμα του Μουστοξύδη. Φαίνεται ωστόσο πώς
έφτασε ό Μουστοξύδης στό εξοχικό τής Condorcet, γιατί στά χαρτιά του στην
Κέρκυρα βρέθηκε ενα σχετικό ποίημα. Ό Μ.θ. Λάσκαρις πού τό ανακάλυψε (και
τό ανακοίνωσε στον Ibrovac, δ.π., 121) τό χρονολογεί στά 1811· όσο μπόρεσα να
διαπιστώσω δέν πρέπει νά πέρασε εκείνη τή χρονιά άπό τή Γαλλία ό Μουστοξύ
δης.
6. Γράμμα τού Manzoni προς τόν Monti, άπό 2 Αυγούστου 1809, Lettere,
ό.π., 93.
7. Ή πληροφορία αυτή στηρίζεται στά «απομνημονεύματα» τού Ν. Tomma
seo περί Manzoni, βλ. Colloqui con Manzoni, con introduzione e note di Giovanni Titta
Rosa, Μιλάνο 1954, 45 (στό ίδιο έ'ργο ενδιαφέροντα «πορτραίτα» τοϋ Φοριέλ καί
τοϋ Μουστοξύδη άπό τόν Tommaseo). Πβ. καί γράμμα τού Manzoni (Meulan) προς
εκεί γνώρισε τόν Benjamin Constant: «Είδα έδώ γιά μιά στιγμή»,
έγραφε ό τελευταίος στον Φοριέλ στίς 30 Αύγουστου 1809, «έναν
Έλληνα φίλο σας πού τόν λένε Μουστοξύδη· μά δεν τό έμαθα πώς
σας ήξερε παρά άφοΰ Ιφυγε, πράγμα πού μέ στεναχώρησε εξαιρετι
κά, μιά καί θά χαιρόμουν πολύ νά μιλούσα μαζί του γιά σας. Μου
φάνηκε μορφωμένος καί ευχάριστος, καί λένε πώς στό Παρίσι τόν
λογαριάζουν γιά έ'ναν άπό τους ξεχωριστούς άνδρες του έθνους
8
του» . Πραγματικά τόν λογάριαζαν ως καί ό Κοραής είχε ενθου
9
σιαστεί .
Οί σχέσεις διατηρήθηκαν κι δταν ό Μουστοξύδης έ'φυγε άπό τό
-
Παρίσι πώς διαγράφονται τό βλέπουμε άπό δύο επιστολές του Κερ
κυραίου προς τόν Φοριέλ —τις μόνες πού σώθηκαν— καθώς καί κά
ποιες αναφορές στην αλληλογραφία του τελευταίου μέ τόν Manzo
ni. Ή πρώτη άπ' αυτές είναι στίς 29 Μαΐου του 1810· ό Manzoni
βρισκόταν στό Παρίσι καί περίμενε, φαίνεται, νά τοϋ σταλεί ή
'ιταλική μετάφραση τοϋ Όμηρου άπό τόν Monti, στην οποία ό Μου
στοξύδης είχε συνεργαστεί. Γράφει λοιπόν στον Φοριέλ, στό Meu-
lan: «Έμαθα άπό τόν κύριο Fabbroni πώς ό Μουστοξύδης είναι στή
Φερράρα· πήγε νά συναντήσει τόν Monti· νά γιατί δέν έχουμε τήν
10
Ίλιάδα» . Καί πάλι, μερικούς μήνες αργότερα, τόν Φεβρουάριο
τοϋ 1811, άπό τό Μιλάνο τώρα: «Μίλησα αμέσως στον Μουστοξύ
δη γιά τίς φιλολογικές σημειώσεις πού έ'χετε ανάγκη, καί πρέπει
νά σας πώ, πώς δ,τι θά λάβετε θά είναι άπό μέρους του. [...] Ό
Μουστοξύδης μίλησε ανάμεσα σέ άλλους στον Lambarti, πού είναι
βιβλιοθηκάριος στην Brera, καί ό οποίος δέν ξέρει τίποτα σχετικό.
'Αλλά ό Μουστοξύδης πιστεύει πώς τό γράμμα τοϋ Dante [πού γύ
ρευε ό Φοριέλ] υπάρχει τυπωμένο κάπου άλλου. [...] Μου απομένει
τόν Μουστοξύδη (Παρίσι) άπό 20 ή 27 'Ιουλίου 1809, Lettere, ο.π., 92 καί 748
(σημειώσεις).
8. Victor Glachatit, Benjamin Constant sous Ι'oeil de guet, Παρίσι 1906, 121-
122. Είχα χρησιμοποιήσει παλιότερα τήν περικοπή αυτή άπό τά χαρτιά τού Φο
ριέλ στό Institut de France, φακ. 2328/1, άρ. 536, νομίζοντας την ανέκδοτη.
9. Γράμμα του προς Στυλιανό Δόρια Προσαλέντη (Κέρκυρα) άπό 20 Σε
πτεμβρίου 1810. 'Αλληλογραφία, ο.π., Γ', 49, 'Αθήνα 1979, καί προς τόν 'Αλέ
ξανδρο Βασιλείου (Βιέννη) άπό 24 Σεπτεμβρίου 1810, δ.π., 52. Ή καλή αυτή
γνώμη, γιά τήν οποία πολύ έφρόντισε καί ό ίδιος ό Μουστοξύδης, θά διατηρηθεί
καί στά επόμενα χρόνια- αργότερα βέβαια βά ανατραπεί ολότελα· τό «ό αναίσχυν
τος Μουστοξύδης» είναι τοϋ 1832, βλ. δ π., ΣΤ', 265.
10. Manzoni, Lettere, δ.π., 99.
ωστόσο ό χρόνος γιά νά σας πώ δτι ό Μουστοξύδης παντρεύεται την

κόρη του Monti»11. Ξέρουμε τί ενοχλήσεις δημιούργησε, καί στη
ζωή του Μουστοξύδη, μα καί στίς σχέσεις του με τόν Monti αυτός ό
γάμος· αν δμως απέτυχε στά οικογενειακά του σχέδια είχε σημαν
τικότερες φιλολογικές επιτυχίες: ανέσυρε άπό δύο βιβλιοθήκες πλη
ρέστερα αντίγραφα τοΰ Περί άντιδόσεως λόγου τοϋ 'Ισοκράτη· ανα
κάλυψη πού τοϋ πρόσφερε τήν ποθητή φήμη. Έτσι όμως καθυστε
ρούσαν τά αιτήματα τοΰ Φοριέλ- καί ό Manzoni ανάλαβε νά τόν
δικαιολογήσει: ήταν οί φιλολογικές ενασχολήσεις, οί οικογενειακές
στενοχώριες, τά προβλήματα μέ τόν γάμο πού δεν τοϋ επέτρεψαν
νά ασχοληθεί μέ τόν Φοριέλ12. Φαίνεται πώς τελ»κά δλα αυτά ανη
σύχησαν τόν Φοριέλ, καί τόν Αύγουστο τοϋ 1811 ό Manzoni τοϋ
γράφει νά τόν καθησυχάσει: «Βιάζομαι νά σας ησυχάσω γιά τόν
Μουστοξύδη. Μολονότι τήν ιστορία της ρήξης τήν άκουσα άπό τόν
ϊδιο, μοϋ φαίνεται ολοφάνερο πώς δέν έσφαλε. "Αν καί φίλος τοϋ
Monti, νομίζω πώς μπορώ νά σας εκμυστηρευτώ δ,τι θά έ'λεγα κι
έκεινού αν ποτέ μέ ρώταγε τή γνώμη μου: νομίζω πώς τό λάθος
είναι δλο δικό του. Είδα τό πρωί τόν Μουστοξύδη, ήρθε άπό τή
Βενετία, θά μείνει στο Μιλάνο καί θά σας τά πει δλα- θά είναι
πολύ ευτυχής νά σας ασπασθεί»13. Τόν περίμεναν στό Μιλάνο τόν
Φοριέλ εκείνη τήν εποχή.
"Ομως, τελικά, τό ταξίδι αυτό τοϋ Φοριέλ δέν πραγματοποιή
θηκε· έτσι ό Μουστοξύδης αποφάσισε νά τοΰ γράψει ό ίδιος. Έχουν
σωθεί ως εμάς δύο μονάχα γράμματα του, άπό τό Μιλάνο καί τά
δύο- τό πρώτο χρονολογείται στίς 11 Δεκεμβρίου 1811 1 4 , καί τό
δεύτερο στίς 22 'Απριλίου 1812 15 .
Καί τά δύο κινούνται στά δρια των καλών σχέσεων πού μέ
κάθε τρόπο επιδίωκε, δλη του τή ζωή, ό Μουστοξύδης. Φιλοφρονή-
11. "Ο,π., llSi-115.

12. Γράμμα τοϋ Manzoni προς τόν Φοριέλ λίγο πρίν τόν 'Ιούνιο τοϋ 1811,
δ.π., 116-117.
13. "Ο π., 122.
14. Τό δημοσιεύει ό Angelo de Gubernatis, Il Manzoni ed II Fauriel, δ.π., 81-
82· ενδέχεται νά είναι καί απόσπασμα.
15. Δημοσιευμένο αποσπασματικά άπό τόν Gubernatis, δ.π., 91-92. Στό Πα
ράρτημα τό δημοσιεύω ολόκληρο άπό μικροφίλμ τοΰ πρωτότυπου πού απόκειται
στή συλλογή Autographi raccolti da Cipr Palloti πού φυλάγεται στη βιβλιοθήκη τοϋ
Archiginnasio της Μπολόνιας. Ευχαριστώ τή διεύθυνση της βιβλιοθήκης πού ευγε
νικά ανταποκρίθηκε στό αίτημα μου, καί τους Παναγιώτη Μιχαηλάρη καί Μαρία-
σεις καί φιλολογικές φλυαρίες ανάμικτες μέ λογιών λογιών παρα

τηρήσεις· ξέρουμε πώς δύσκολα θά βρούμε στά γραπτά του τόν στε
ρεό, τον καλοζυγιασμένο λόγο. 'Ωστόσο δέν είναι ή ψυχογραφία
-
του που μας άφορα ό,τι προκύπτει, σαφώς από τό δεύτερο γράμμα,
είναι πώς ή φιλία του με τόν Φοριέλ αποζητούσε τά δεκανίκια τοΰ
Manzoni, δέν είχε ακόμα αυτονομηθεί. "Ας σημειώσουμε πάντως
πώς έστελνε χαιρετίσματα γιά τόν Κοραή «άμα τύχει νά τόν δεί
τε».
Κατόπιν τά τεκμήρια της επικοινωνίας μειώνονται. Τό 1814
ό Μουστοξύδης ξαναβρέθηκε στό Παρίσι, καί επισκέφθηκε τόν Φο
ριέλ, δπως διαπιστώνουμε άπό ενα γράμμα, 3 Μαρτίου 1814, της
γυναίκας του Manzoni προς τόν κοινό φίλο: «ό κύριος Μουστοξύδης
16
θά σας είπε πώς είμαστε όλοι καλά» . Τίποτε δμως περισσότερο.
17
Τό 1820 ό Μουστοξύδης περνάει καί πάλι άπό τό Παρίσι ,
Χριστίνα Χατζηιωάννου πού με τη βοήθεια τους τό μετέγραφα. Σημειώνω πώς

στην ίδια βιβλιοθήκη απόκειται κι ενα δεύτερο γράμμα τοϋ Μουστοξύδη, άπό Βε
νετία, 3 'Ιουνίου 1829, προς τόν Franghesco Longhena, στό Μιλάνο, όπου λόγος
καί γιά τόν Τερτσέτη. Στό πρωτότυπο οδηγήθηκα άπό τήν ένδειξη της Άγάθης
Νικοκάβουρα, Ό Άνορέας Μουστοξύδης καί ή παιοεία, Κέρκυρα 1965, 105' κά
ποιες ασάφειες της παραπομπής διευκρινίστηκαν χάρις στην προθυμία των βιβλιο
θηκάριων της Μπολόνιας.
Τό πρόβλημα της αλληλογραφίας τοϋ Μουστοξύδη με τόν Φοριέλ παραμένει
ωστόσο άλυτο· τά γράμματα έχουν χαθεί ή λανθάνουν. Ή μνεία των Paul καί
Victor Glachant, Lettres à Faurìel, Παρίσι 1902, 35, είναι ρητή, αν καί αόριστη:
«On le voit correspondre avec [...] Γ italien Mustoxidi». Σήμερα κανένα γράμμα τοϋ
Μουστοξύδη δέν υπάρχει στά χαρτιά τοϋ Φοριέλ στό Institut de France Ό Sainte
Beuve στη βιογραφία τοϋ Φοριέλ χρησιμοποίησε ωστόσο δυό αποσπάσματα· τό ενα
είναι άπό τό γράμμα πού δημοσιεύεται έδώ, τό άλλο μάς είναι άγνωστο άπό άλλου
(βλ. παρακάτω). Ό Ibrovac, δ π., 58-59, σημειώνει τήν πιθανότητα νά κατέλη
ξαν στή βιβλιοθήκη τοϋ Forlì· όπως είχε τήν καλοσύνη νά μέ πληροφορήσει ή
διεύθυνση της, εκεί φυλάγονται εξήντα εννέα γράμματα τοϋ Μουστοξύδη (συλλο
γή Piancastelli), κανένα όμως δέν απευθύνεται προς τόν Φοριέλ. Στό αρχείο Μου
στοξύδη στην Κέρκυρα οι έπί τούτου έρευνες τοϋ Μ.θ. Λάσκαρι δέν απέφεραν
κανένα αποτέλεσμα (Ibrovac, δ π., 122) καί άπό τά αντίγραφα τής αλληλογρα
φίας του στό Μουσείο Μπενάκη προήλθε μόνο μιά έμμεση αναφορά (βλ. παρακά
τω).
16. Gubernatis, δ π,, 96.
17. Γράφοντας στον Victor Cousin ό άββάς Am. Peyron στις 15 Σεπτεμβρίου
1820 τοϋ παράγγελνε: «Saluer Mustoxidi», βλ. J. Barthélémy Saint-Hilaire, M. Victor
Cousin, II, Παρίσι 1895, 609-610.
δεν σώθηκε δμως μαρτυρία γιά τυχόν συνάντηση τους 18 . Ή σχέση

θ' αναζωπυρωθεί δταν ό Φοριέλ φτάσει, χειμώνα του 1823-24, στό
Μιλάνο. Φεβρουάριο τοΰ 1824 έχουμε ένα τρίτο γράμμα του Μου
στοξύδη, άπό Βενετία, προς τόν Φοριέλ- σώθηκε μόνο τό παρακάτω
απόσπασμα: «Στον 'Αλέξανδρο μας χίλια δυό τρυφερά λόγια. Θά
έχει δει την έκδοση των 'Ύμνων του που έγινε στό Udine, χαίρομαι
πολύ νά ακούω τους νέους νά τους επαναλαμβάνουν μέ ζωηρό ενθου
σιασμό»19. Λίγον καιρό αργότερα, άπό 11 'Απριλίου ώς τίς 17
'Ιουνίου, Φοριέλ καί Μουστοξύδης είναι στη Βενετία καί στην Τερ
γέστη καί μαζεύουν έπί τόπου τραγούδια ελληνικά. Οί αναφορές
τοΰ Φοριέλ στά γράμματα πού στέλνει εϊτε στον Manzoni εϊτε στη
Mary Clarke είναι εξαιρετικά θερμές, τό χαϊδευτικό Mousky χρησι
μοποιείται συχνότερα άπό τό Ονομα20. Ξαναβλέπονται τόν Αύγου
στο, δταν ό Μουστοξύδης περνάει γιά λίγο άπό τό Μιλάνο 21, μάλι
στα ό Φοριέλ εντυπωσιάζεται άπό την κινητικότητα τοΰ φίλου του,
ή όποια, βέβαια, μπορεί νά σχετιζόταν καί μέ τίς ποικίλες πολιτι
κές δραστηριότητες τοΰ Κερκυραίου — αυτές θά πρέπει νά τίς
αγνοούσε ό Φοριέλ. "Ετσι τόν πίεζε νά ταξιδέψει μαζί του στη
Φλορεντία22, δμως ό Μουστοξύδης φεύγει τελικά γιά τη Γενέβη,
άπ' δπου την 1η Σεπτεμβρίου 1824 γράφει στον Christoforo Ferreti
(Μιλάνο): «σέ παρακαλώ ν' αφήσεις στό σπίτι τοΰ Manzoni τό
γράμμα πού απευθύνεται στον κύριο Φοριέλ, καί μαζί τό ελληνικό
βιβλιαράκι πού τό συνοδεύει»23. Τό γράμμα έ'φτασε στον Φοριέλ24'
όχι δμως καί ώς εμάς — έτσι δέν ξέρουμε περί τίνος βιβλίου πρόκει
ται. Μέσω τοΰ Μουστοξύδη πάντως περίμενε ό Φοριέλ νά τοΰ στα
λούν αντίτυπα άπό τόν πρώτο τόμο της έκδοσης πού είχε τυπωθεί
18. Τουλάχιστον δέν γνωρίζω. Πάντως, μόλις επέστρεψε, έγραψε στον Vic
tor Cousin καί απεύθυνε χαιρετίσματα καί προς τόν Φοριέλ· τό γράμμα τό
δημοσιεύει ό Ρ Κ. Enepekides, «Documents et nouvelles lettres d' Adam Coray», δ.π.,
121-122.
19. Sainte Beuve, «Fauriel», Revue des Deux Mondes, 10 (1845), 940.
20. Correspondance, ο.π., 98, 99, 100.
2 1 . Ό.jr., 138· τό γράμμα τό χρονολογεί ό Galpin, Fauriel in Italy, ο.π., στίς
4 μέ 8 Αυγούστου 1824.
22. Correspondance, δ.π., 138, 140, 146.
23. 'Ιταλικά στό πρωτότυπο. Άπό αντίγραφο στό Μουσείο Μπενάκη.
24. Γράμμα προς τη Mary Clarke, 9 Σεπτεμβρίου 1824, Correspondance,
ο.π., 150.
244 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΤΛΛΟΓΉΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
25
στό μ.εταξύ στό Παρίσι . Έ ν α μήνα αργότερα ή Mary Clarke ρω
τάει άπό τη Φλορεντία δπου βρίσκεται: «πέστε μου αν ό Μούσκυ θά
έρθει εδώ καί αν είναι ευχαριστημένος άπό τό βιβλίο σας». Καί ό
Φοριέλ άπαντα άπό τό Μιλάνο: «Δέν έχω ιδέα περί Μούσκυ — οΰτε
καί κανείς εδώ. Πρίν λίγο καιρό μοϋ έγραψε δυό αράδες άπό τη
Βέρνη, γιά νά μοϋ πει πώς στη Γενέβη δλοι, καί ιδίως ό κ. Καπο
26
δίστριας, ήταν ενθουσιασμένοι μέ τό βιβλίο μου» . Τελικά ό Μου
27
στοξύδης πηγαίνει στή Φλορεντία , Οπου θά βρεθεί τόν Δεκέμβρη
κι ό Φοριέλ: θά συναντηθούν, μαζί καί ό Μάριος Πιέρης, στό σπίτι
28
τοϋ J.-P. Vieusseux · στό περιοδικό τοΰ τελευταίου θά δημοσιέψει ό
Μουστοξύδης τόν επόμενο Μάρτιο ενα μακρό άρθρο γιά τή νεοελλη
29
νική γλο!>σσα, δπου θά κάνει λόγο καί γιά τόν Φοριέλ .
-
Δέν συναντήθηκαν ξανά στην 'Ιταλία οι δύο φίλοι φαίνεται
άλλωστε πώς καί ή αλληλογραφία καί ή επαφή σταμάτησε. 'Έτσι
πολύ ξαφνιάστηκε ό Φοριέλ δταν τόν συνάντησε, τυχαία, στό Παρί
σι, Σεπτέμβριο του 1827 πιά: «Μαντέψτε ποιόν είδα αυτές τίς
μέρες», έγραφε στή Mary Clarke, «τόν ίδιο τόν Μουστοξύδη. Ήρθε
γιά νά συναντήσει τόν κ. Καποδίστρια πού θά περάσει άπό τό Πα
30
ρίσι, καί νομίζω πώς θά τόν ακολουθήσει στην Ελλάδα» , και ό
Φοριέλ συνεχίζει μέ αρκετές προσωπικές πληροφορίες γιά τό φίλο
του καί τήν οικογένεια του. Δέν μάς χρειάζονται πιά τέτοιες λε
πτομέρειες· ή οικειότητα ανάμεσα στά δύο πρόσωπα μας έγινε αρ
κετά γνωστή.
Οι άλλοι "Ελληνες φίλοι ήρθαν μέ τήν επανάσταση. Τουλάχι
στον αυτό είναι μιά εύλογη αιτία· τίποτε δέν δείχνει πώς ό Φοριέλ
είχε πιό πρίν κανέναν ιδιαίτερο λόγο νά σχετιστεί μαζί τους.
'Αφορμές βέβαια θά υπήρχαν, δπως καί τό γενικό ενδιαφέρον πού
είχε εκδηλωθεί άπό τά 1800, δπως είδαμε- φαίνεται δμως πώς
άλλες προτεραιότητες δέν τό άφησαν νά αναπτυχθεί. Τό μόνο σί-
25. Γράμμα τοϋ Φοριέλ προς τόν Victor Cousin άπό 20 'Ιουνίου 1824, βλ. J
Barthélémy Saint-Hilaire, δ,π., τ . Ill, 22.
26. Τό γράμμα της Mary Clarke είναι άπό 6 'Οκτωβρίου 1824, βλ. Galpin
δ.π , 91· τοΰ Φοριέλ άπό 12 'Οκτωβρίου, Correspondance, δ.π., 162.
27. Correspondance, ο.π., 170.
28. Βλ. Raf. Ciampini, Gian-Pietro Vieusseux, δ.π., 103.
29. Antologia, τχ. Μαρτίου 1825. Τό περιεχόμενο τοΰ άρθρου τό γνωρίζω
άπό τήν ελληνική του μετάφραση, φροντισμένη άπό τόν Π. Χιώτη τό 1851.
γουρο είναι δτι κάποια στιγμή ό Φοριέλ αποφάσισε νά μάθει καί τά

νέα ελληνικά —ήξερε κιόλας τίς περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες
εξω άπό τίς σλαβικές— καί πώς δάσκαλος του στάθηκε ό Ν.Σ.
Πίκκολος. 'Ανώτατο δριο είναι λοιπόν τό καλοκαίρι του 1818 που ό
Πίκκολος φτάνει στό Παρίσι — οί πιθανότητες ωστόσο συγκλίνουν
προς τό καλοκαίρι τοϋ 1821 ή λίγο αργότερα. Τά τεκμήρια πού
διαθέτουμε είναι άχρονολόγητα· τό ένα συνίσταται σέ ένα είδος
μαθημάτων, βγαλμένων άπό τό χέρι τοϋ Πίκκολου, καί τό δεύτερο
ενα μικρό σημείωμα τοϋ τελευταίου, άπ' δπου έχουμε καί τήν είδη
ση δτι συμμαθητές τοϋ Φοριέλ στό εγχείρημα αυτό στάθηκαν καί οί
αδελφοί Thierry31.
Στά πρώτα στάδια τοϋ καταρτισμού της συλλογής ό Πίκκολος
στάθηκε πολύ κοντά στον Φοριέλ- διαθέτουμε άλλωστε αρκετά τεκ
μήρια πού φανερώνουν καί τή μεταξύ τους οικειότητα καί τήν ακτι
νοβολία πού άσκησε ό γάλλος σοφός στον συνεργάτη του. "Ισως τό
δτι τό τελευταίο μέρος της ζωής του ό Πίκκολος τό πέρασε στό
Παρίσι νά είναι καί ή αιτία πού δέν ξέχασε τόν φίλο του- έ'κρινε
μάλιστα χρέος του νά τόν νεκρολογήσει καί μας έδωσε ενα θερμό
καί πιστό πορτραίτο32.
Άπό τους άλλους "Ελληνες, «nos Grecs» δπως τους αποκαλεί
συχνά ό Φοριέλ, έχουμε ονομαστική αναφορά στον πρόλογο τοϋ
Chants populaires στους Κλονάρη, Μακρή, Τριαντάφυλλο καί Μαυ-
ρομμάτη.
"Αν κρίνουμε άπό τήν αλληλογραφία τοϋ Φοριέλ με τή Mary
Clarke, ό πιό κοντινός άπό δλους ήταν ό «Τριαντάφυλλος».
Ό Τριαντάφυλλος Πατσούρης ήταν άπό τό Μέτσοβο, γεννη
μένος γύρω στά 1793 - στό Παρίσι είχε βρεθεί μέ τήν αρχή πάνω
κάτω της επανάστασης, δπου καί σπούδασε ή τελειοποιήθηκε στά
μαθηματικά 33 . Προτού φτάσει εκεί μνημονεύεται ως μαθητής στό
3 1 . 'Αλέξης Πολίτης, «Ν.Σ. Πίκκολος καί Φοριέλ», Ό 'Ερανιστής, 16

(1980) 1-27.
32. "Ο.π., 23-25. Ή νεκρολογία δημοσιεύτηκε στην έφ. Έλπίς, 28 Αύγου
στου 1844.
33. Τά στοιχεία άπό τόν ονομαστικό κατάλογο τών Ελλήνων του Παρισιού
πού συντάχθηκε μέ τή φροντίδα τοϋ Καποδίστρια, βλ. Ελένη Κούκκου, I.A. Καπο
δίστριας, 'Αθήνα 1978, 397. Τόν 'Απρίλιο τοϋ 1822 ό Τριαντάφυλλος περιλαμβά
νεται στον αριθμό τών οκτώ 'Ελλήνων φοιτητών πού ενισχύονται άπό τό γαλλικό
υπουργείο 'Εσωτερικών μέ τό ποσό τών 200 φράγκων, επειδή, λόγω τών γεγονό-
246 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΤΓΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
34
Μέτσοβο καί στη Χίο , ώς γραμματικός στό Έλληνομουσείο τοϋ
35 36
'Ιασίου , ώς δάσκαλος στην Κραϊόβα : αρκετά άχνη αφήνουν τη
φυσιογνωμία του οί πληροφορίες αυτές· όμως στό Παρίσι ή μορφή
του παίρνει άλλα χαρακτηριστικά. Σχετίζεται μέ τά πιό ζωντανά
στοιχεία, τόν βρίσκουμε —ϊσως ό διάμεσος νά ήταν ό Φοριέλ καί ή
των, δεν μπορούν νά βοηθηθούν άπό τίς οικογένειες τους' βλ. στά γαλλικά Archi
ves Nationales F 6723 dossier 25, ψ. 654-656. Ό συνάδελφος Χρήστος Λούκος
είχε την καλοσύνη νά μιού αντιγράψει ή φωτοτυπήσει όλους τους φα.αεΚοι>ζ των
γαλλικών αρχείων που μοϋ χρειάστηκαν τόν ευχαριστώ. Μη ζχοντας δεϊ τή μελέ
τη τού D. Limona, «Casa de comerts Nicolae D. Paciura din Sibili», Revista Archivelor,
8 (1965) 265-285 δεν ξέρω αν μπορούμε νά συσχετίσουμε τά πρόσωπα· συμφωνά
μέ τίς πληροφορίες τού Limona στό «Les relations commerciales du sud-est de Γ Europe
à la fin du XVIII siècle et au début du XIX siècle», Σνμπόσιον ή εποχή των Φαναριωτών,
θεσσαλονίκη 1974, 387, ό Νικόλαος Δ. Πατσιούρας καταγόταν άπό τή Χρούπι-
στα της Μακεδονίας (τό σημερινό "Αργός Όρεστικό) καί είχε εγκατασταθεί στό
Σιμπιού, έμπορος, θ ά πρέπει νά είναι ό ίδιος πού αναφέρεται αργότερα ώς έμπορος
στό Βουκουρέστι, βλ. Γ. Λάιος, 'Ανέκδοτες επιστολές καί έγγραφα τοϋ 1821, Άθηνα
1958, 14. Γιά τήν εμπορική δράση τής οικογένειας στή Ρουμανία στό Catalogul
documentelor referitoare Ια viata Economica a Jarilor Romàne tn sec XVIU-XIX, Docu-
mente din archivele statului Sibiu, I-II, Βουκουρέστι 1966-1967. Πβ. καί Catalogul
documentelor Românesti din archivele statului Brasov, II, Βουκουρέστι 1975, 968: που
θενά δεν συνάντησα όμως τόν Τριαντάφυλλο. 'Αδελφός τού Τριαντάφυλλου, έντε
κα χρόνια νεότερος του, ήταν ό Δημήτριος βρισκόταν κι αυτός στό Παρίσι άπό τό
1826 καί σπούδαζε Ιατρική, βλ. Κούκκου, δ.π., 397. Τέλος άς σημειώσω ότι
είναι άστοχη ή ταύτιση πού επιχείρησε ό Κ. Καιροφύλας μεταξύ Τριαντάφυλλου
καί Μιχ. Τριαντάφυλλου (αυτού πού μνημονεύει ό Ν.Ι. Λάσκαρης, 'Ιστορία τοϋ
Νεοελληνικού Θεάτρου, Α', 'Αθήνα 1938, 164, ώς ηθοποιού στην 'Οδησσό), βλ.
'Ελληνική Δημιουργία, 5 (1950) 396-397: τό πραγματικό επώνυμο τού Τριαντά
φυλλου προέκυψε άπό μαρτυρίες πού δέν είχαν έρθει τότε ακόμα στό φώς. Πάντως
ό Καιροφύλας ήταν ό πρώτος πού χρησιμοποίησε τήν 'Αλληλογραφία τού Φοριέλ,
στό άρθρο του «Πώς ό Φοριέλ μάζεψε τά δημοτικά τραγούδια», δ π , 217-222.
34. Στό Μέτσοβο: βλ. Ι. Λαμπρίδης, 'Ηπειρωτικά μελετήματα Ε'2, Μέταοβον
καίΣεράκον, 'Αθήνα 1888, 45. Ή 'Αγγελική Χατζημιχάλη, «Οί έν τω έλληνο-
σχολείω Μετσόβου διδάξαντες καί διδαχθέντες», 'Ηπειρωτικά Χρονικά, 15 (1940)
59-158, δέν τόν αναφέρει. Κατά τόν Τρ. Εύαγγελίδη, Ή παιδεία έπί Τουρκοκρα
τίας, Α', 'Αθήνα 1936, 181, ένας «διδάσκαλος Τριαντάφυλλος ποΧΚαγοϋ ΰπηρε-
τήσας» ήταν ανιψιός τού Νικόλαου Ζερζούλη· ίσως νά μή πρόκειται γιά τόν δικό
μας τόν Τριαντάφυλλο, παρά γιά τόν Τριαντάφυλλο Χατζη-Στεργίου, συντοπίτη
του καί σύγχρονο του, βλ. Π. Άραβαντινοϋ, Βιογραφική συλλογή λογίων τής τουρκο
κρατίας, Γιάννινα 1960, 216. Στή Χίο: βλ. τά όσα σημειώνονται (προφανώς άπό
τόν Παναγ. Σούτσο) στην έφημ. Συνένωσις, άρ. 11, 21 Σεπτ. 1844, σ. 1. (Ευχα
ριστώ τόν Έμμ. Ν. Φραγκίσκο γιά τήν πληροφορία αυτή.)
35. Καλλιόπη, 3 (1819) 33, πβ. καί Εΰαγγελίδης, δ.π., τ. Β', σελ. 401.
36. 'Ερμής δ Λόγιος, 1819, 717.
Clarke— στό περιβάλλον τού Augustin Thierry37, καί ακόμα με τόν

μαχητικό σαινσιμονιστή Armand Carrel. Στον πρόλογο του Résumé
de Γ histoire des Grecs modernes πού κυκλοφόρησε αρχές τοϋ 1826, ό
Carrel σημειώνει: « Ό κ. Τριαντάφυλλος είχε αναλάβει αύτη τη
Σύνοψη. 'Ασχολίες πού σχετίζονται με τις σημερινές ανάγκες της
χώρας του τόν εμπόδισαν νά αναλάβει την εργασία- μά είχε την
καλοσύνη νά μου προσφέρει, ό 'ίδιος καί οί φίλοι του, πολλές πληρο
φορίες πού δεν τίς βρίσκει κανείς πουθενά γραμμένες»38.
'Από τό προσωπικό ημερολόγιο της Mary Clarke αντλούμε μιά
διαφορετική διάσταση. Σημειώνει στην ημερομηνία 23 'Απριλίου
1826 — εποχής γεμάτης συναισθηματικές κρίσεις γι' αυτήν: « Ό
Τριαντάφυλλος πέρασε κι αυτός [νά τήν επισκεφθεί]. Μέ αγαπά
τρυφερά- έχει χρυσή καρδιά. Τί κρίμα πού τό πνεύμα του δέν μπορεί
νά μου δώσει καμιάν ευχαρίστηση!»39. Θά ήταν άδικο νά τόν κρίνου
με αυστηρά άπό τήν περικοπή ετούτη- τά πνεύματα πού έδιναν
ευχαρίστηση στή Mary Clarke έκείνην ακριβώς τήν εποχή ήταν τοϋ
Φοριέλ καί του Victor Cousin. "Αλλωστε ή τρυφερή αυτή σχέση
37. Galpin, δ.π., 71.

38. Résumé κλπ., Παρίσι 1825 (στό εξώφυλλο 1826), σελ. VII Ή περικο
πή αυτή φεύγει άπό'τήν β' έκδοση του 1829, βλ. σελ. XVIII. "Ισως μιά άπό τίς
πληροφορίες νά είναι ενα δημοτικό τραγούδι πού μπαίνει σέ γαλλική μετάφραση
στή σελ. 271 της α' καί τή σελ. 261 της β' έκδοσης, τό όποιο είναι τό μόνο πού
δέν προέρχεται άπό τόν Φοριέλ. Τό ενδιαφέρον τού Carrel γιά τά ελληνικά δημοτι
κά τραγούδια μάς μεταφέρει σ' ενα στάδιο πιό προχωρημένο σάν κοινωνική θεώρη
ση- βλ. τά όσα σημειώνει στό άρθρο του «Du commerce de la Grèce moderne», στό:
Oeuvres politiques et littéraires d' Armand Carrel, mises en ordre, annotées et précédées d'
une notice biographique sur Γ auteur, par M. Littré et M. Paulin, V, Παρίσι 1859, 3-4
(τίς φωτοτυπίες τοϋ χωρίου καθώς καί τήν επισήμανση του τίς χρεωστώ στον
Κώστα Λάππα) πού πρωτοδημοσιεύτηκε στό περ. Producteur στίς 24 'Οκτωβρίου
καί 5 Νοεμβρίου 1825, βλ. R.-G Nobéncourt, La vie d' Armand Carrel, Παρίσι
1930, 69. Στό ϊδιο ερ^ο, σελ. 68, σημειώνεται πώς τό Résumé γράφτηκε σέ
πλάνο τοϋ Augustin Thierry· μπορούμε νομίζω νά θεωρούμε πώς κι ό Τριαντάφυλλος
τό ϊδιο πλάνο θ' άκοΧοιβοϋσε.
39. Ed. Rod., «Le roman de Cl Fauriel et de Mary Clarke», δ.π., 857. Τόν
'Απρίλιο τοϋ 1826 ή γαλλική αστυνομία παρακολουθεί γιά ενα διάστημα καθημε
ρινά τόν Τριαντάφυλλο. Πραγματικά στίς 13 'Απριλίου σημειώνεται πώς πέρασε
άπό το οίκημα τού quais Malaquais άρ. 13. Ό αστυνομικός κλητήρας φρόντισε νά
πληροφορηθεί τά ονόματα των ενοίκων κανένα δέν μού είναι γνωστό: ξέρουμε
όμως οτι ή κυρία Clarke έμενε μέ τήν κόρη της στην διεύθυνση αυτή μετά τόν
Νοέμβριο τοϋ 1825 (Marion Elmina Smith, Une anglaise intellectuelle, S.π., 28). Βλ.
Archives Nationales, F 7 6 7 2 3 A , dossier 35, 547.
248 Η ΔΗΜΙ0ΪΡΓ1Α ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡ1ΕΛ
χρονολογείται άπό παλιά καί βάστηξε καιρό. Ό Τριαντάφυλλος

αλληλογραφεί μέ τη Mary Clarke -όπως διαφαίνεται άπό τά γράμ
ματα της προς τόν Φοριέλ— καί σχετίζεται μέ πολλούς άπό τό
κύκλωμα της. Ή πρώτη μνεία είναι ένα γράμμα τοϋ Φοριέλ προς
τη Mary πού τοποθετείται αρχές Σεπτεμβρίου 1823: «Δέν έχω δεί
σχεδόν κανέναν άπό τότε πού σας είδα την τελευταία φορά: εκτός
άπό τους καλούς μας Έλληνες. Τοϋ Τριαντάφυλλου τοΰ λείπετε
πολύ· πράγμα πού μέ συγκίνησε καί νομίζω πώς μου ήρθαν τά
δάκρυα απαντώντας του: δέν θά αφηνόμουν νά δακρύσω αν μιλούσα
40
σέ κάποιον άλλον» . Τό γράμμα αυτό διασταυρώθηκε μέ τό αντί
41,
στοιχο της Mary Clarke πού άπό τη Λοζάννη ρωτούσε τά νέα του
φανερό πώς ανάμεσα στους "Ελληνες φίλους καί συνεργάτες ό
Τριαντάφυλλος κρατούσε θέση ξεχωριστή. Λίγες μέρες αργότερα,
19 Σεπτεμβρίου, στό μεθεπόμενο δηλαδή γράμμα του Φοριέλ:
«Όλοι οί Έλληνες σας είναι μιά χαρά· ό Τριαντάφυλλος μένει
τώρα μέ τόν Μακρή, καί είμαι ενθουσιασμένος, γιατί θά έχει λιγό
42
τερες στιγμές μελαγχολίας» . Ή συγκατοίκηση φανερώνει βέβαια
φιλία, ίσως όμως καί οικονομικές δυσκολίες. Τόν άλλο χρόνο, πού ό
Φοριέλ καί ή Mary βρίσκονται στην 'Ιταλία, περίμεναν τά νέα του
43
άπό τόν Thierry · συχνά στην αλληλογραφία τους τό Ονομα του
τελευταίου συνδέεται είτε άμεσα είτε συνειρμικά μέ τόν Τριαντά
-
φυλλο: σημάδι κι αυτό κάποιας σχέσης πού τους ένωνε άλλωστε ό
Τριαντάφυλλος σκεφτόταν, είδαμε, νά γίνει κι αυτός ιστορικός —
έστω καί προσωρινά. "Οταν τό καλοκαίρι τοΰ 1825 ή Mary Clarke
περνάει άπό τό Παρίσι, φροντίζει νά γράψει τά νέα τοϋ Φοριέλ, πού
είχε μείνει στην 'Ιταλία: « Ό Τριαντάφυλλος είναι πιά ένας τέ
λειος κύριος τοΰ σαλονιού, καί ωστόσο είναι πάντα ένας βουνίσιος
Έλληνας» 4 4 . 'Εκείνη την εποχή ό φίλος του ό Μακρής έχει πιά
πεθάνει, δπως θά δούμε, καί ό Τριαντάφυλλος τόν αντικατέστησε
ως οίκοδιδάσκαλος του Γρηγορίου Υψηλάντη. Έχουμε ενα γράμμα
τοϋ Κοραή προς την 'Ελισάβετ, τή μητέρα των Ύψηλάντηδων, 7
Μαΐου 1825, πού συνηγορεί θερμά γιά τόν Τριαντάφυλλο καί τονί
ζει πόσο είναι κατάλληλος γιά τή θέση αύτη· πάντως ή επίμονη
40. Correspondance, S.π., 58.

41. "Ο.π., 62 (3 Σεπτεμβρίου 1823).
42. "Ο.π , 77.
43. "Ο.π., 133 καί Gslpin, δ.π., 71 καί 96.
αναφορά τού Κοραή ώς προς την αξία τού Τριαντάφυλλου μπορεί νά

μάς επιτρέψει νά υποψιαστούμε πώς έγινε ίσως σκόπιμα, προκειμέ
νου νά ανατρέψει κάποιες αντιξοότητες πού αγνοούμε — δέν έγραφε
ποτέ χωρίς συγκεκριμένο στόχο ό Κοραής45.
Τό 1825 ό Τριαντάφυλλος ανακατεύεται, χωρίς επίσημη ιδιό
τητα, μέ την εν Λονδίνω επιτροπή τοΰ ελληνικού Δανείου: τόν
βρίσκουμε νά αλληλογραφεί μέ τόν Ανδρέα Λουριώτη, μεταφέρον
τας νέα καί πληροφορίες άπό τό Παρίσι καί την Ελλάδα. Συναν
τιέται μέ πρόσωπα περιωπής· άπό τόν Auguste de Staël ακούει εξαι
ρετικούς επαίνους γιά τόν Καποδίστρια, καί σπεύδει νά τους μετα
δώσει. Γιά τό ελληνικό περιβάλλον τού Παρισιού λίγες είναι οί
πληροφορίες —δέν θά ενδιέφεραν, βέβαια, τόν Λουριώτη— διαπιστώ
νουμε ωστόσο μιά στενή φιλία μέ τόν Ν. Μαυρομμάτη, αυτόν πού
θά συναντήσουμε αμέσως πιό κάτω, καί μιά σύγκρουση μέ τον Χρι-
στόο'ου'Κο Κλονάρη — σέ πολλούς δέν ένέπνεε εμπιστοσύνη ό χαρα
κτήρας τού τελευταίου. Διαπιστώνουμε επίσης πώς ήξερε καλά τά
γαλλικά" δύο επιστολές του είναι γραμμένες στη γλώσσα αύτη 4 6 .
Όσο περνάει ό καιρός δένεται ολοένα καί πιό στενά μέ τόν
Φοριέλ- δταν αυτός είναι άρρωστος ή άσχημα, ό Τριαντάφυλλος
γράφει στή Mary Clarke τά νέα του, μά καί ό Φοριέλ στά γράμματα
του πάντα κάνει κάποιο λόγο: « Ό Τριαντάφυλλος είναι καλά - δέν
είναι περισσότερο μελαγχολικός άπό όσο συνήθως»· αυτά τόν 'Ιού
νιο τού 1826 47 . Καί πάλι, έναν χρόνο αργότερα: « Ό Τριαντάφυλ-
λος είναι καλά, μά νομίζω πώς δέν ξέρει ακόμα τί θ' απογίνει» 48 .
Πραγματικά είναι ή εποχή πού ό Τριαντάφυλλος ετοιμάζεται νά
φύγει γιά τή Ρωσία, ο'ικοδιδάσκαλος στην οικογένεια 'Υψηλάντη
πάντα. Σεπτέμβριο τού 1827 αναχωρεί 49- όμως γιά λόγους πού δέν
έχω εξακριβώσει αποφασίζει νά γυρίσει. Τόν επόμενο Σεπτέμβριο ό
45. 'Αλληλογραφία, Ο.π., Ε', 220-221.

46. Τά γράμματα στό Αρχείο Λουριώτη, πού απόκειται στό ΚΝΕ/ΕΙΕ.
'Οκτώ τού Τριαντάφυλλου προς τόν Λουριώτη καί τρία αντίστροφα (σχέδια αυτά)
καλύπτουν τό διάστημα άπό 14 Φεβρουαρίου εως 13 'Ιουλίου 1825, φακ. Ι Δ ' , άρ.
24-34. Ή μνεία γιά τόν Καποδίστρια στον άρ. 29 (Τριαντάφυλλο? προς Λουριώ
τη, 16 Μαρτίου 1825)· γιά τό περιστατικό πβ. Eug. Dalleggio, Les Philhellènes et la
guerre de V indépendance, ' Αθήνα 1949, 132.
47. Correspondance, O.K., 219. Πβ. καί 216, 225, 240, 241.
48. "Ο.π., 251.
49. "Ο.π., 259. Ή είδηση περνάει καί στον ονομαστικό κατάλογο των 'Ελ
λήνων τού Παρισιού (Κούκκου, δ.π )· χρονολογία τής σύνταξης του καταλόγου
Φοριέλ γράφει στή Mary Clarke: « Ό Τριαντάφυλλος είναι στον δρό

μο τού γυρισμού- θά έχει φτάσει σε δέκα ή δεκαπέντε μέρες. Έ γ ι
ναν κάτι αόριστες κουβέντες έδώ καί δύο ή τρεις εβδομάδες γιά
έδρες των νέων ελληνικών πού επρόκειτο νά δημιουργηθούν στά
τέσσερα μεγάλα κολέγια τοϋ Παρισιού- ή κυρία Belloc καί ή κυρία
Montgolfier τό πήραν στά ζεστά γιά τόν Τριαντάφυλλο καί βάλθη
καν νά τού κρατήσουν μία άπό αυτές τίς έδρες' είδα μ' αυτήν τήν
ευκαιρία την κυρία Belloc γιά νά συζητήσω μαζί της τό τί μπορεί
νά γίνει και τι μπορώ νά κάνω. Δέν μπορώ τίποτε καί δέν γίνεται
τίποτε, γιατί όλος αυτός ό θόρυβος γιά τίς έδρες της νεοελληνικής
ήταν απλώς φλυαρίες μιας εφημερίδας- ή πραγματικότητα είναι
μόνο δτι σκέφτονται νά 'ιδρύσουν μιά τέτοια έδρα στό Collège de
France. Θά τή ζητήσουμε γιά τόν Τρί, αλλά τήν έ'χουν ζητήσει κι
άλλοι επίσης, καί οί πιθανότητες δέν είναι μέ τό μέρος του. "Ο,τι
μπορέσω θά τό κάνω πάντως, μόνο καί μόνο γιά νά δείξω καλή
διάθεση καί χωρίς τήν ελάχιστη ελπίδα επιτυχίας» 50 . Τό καλοκαίρι
τού 1829 ό Τριαντάφυλλος είναι ακόμα στό Παρίσι· ή Mary Clarke
σκέφτεται τρόπους νά τού βρει κάποια θέση στην Ελλάδα, γιατί
στό Παρίσι ζει μέ μαθήματα — στην Ελλάδα θά μπορούσε άλλω
στε νά είναι χρήσιμος γιά τόν Φοριέλ μαζεύοντας του «τραγού
δια» 51 .
Είναι ή τελευταία φορά πού γίνεται λόγος γΓ αυτόν στην αλ
ληλογραφία Φοριέλ καί Mary Clarke- πιθανότατο λοιπόν πώς τότε
52
περίπου εγκατέλειψε τή γαλλική πρωτεύουσα · δέκα χρόνια αργό
τερα, ωστόσο, τόν θυμόντουσαν ακόμα: ό Mérimée, πού σύχναζε στό
σαλόνι της Clarke καί θά τόν είχε γνωρίσει, έγραφε στον φίλο του
Edouard Grasset, πρόξενο τότε της Γαλλίας στά Γιάννενα, καί τοϋ
ζητούσε αρβανίτικα τραγούδια: « Ό κ. Τριαντάφυλλος μοΰ έλεγε
πρίν άπό άρκετόν καιρό πώς εκεί είχαν πολύ ωραία αλβανικά ποιή
ματα» 53 · αυτά τόν Ιούνιο του 1840.
δίνεται τό 1828, πιθανότερο είναι νά συντάχθηκε λίγο νωρίτερα: Σεπτέμβριο τοϋ

1827 ό Μουστοξύδης βρισκόταν στό Παρίσι, ίσως λοιπόν νά φρόντισε καί αυτόν τόν
κατάλογο, όπως καί γιά μερικούς άπό τους υπόλοιπους άλλωστε.
50. Correspondance, δ.π., 272, πβ. καί 279.
51. Ό π., 285.
52. Τόν Μάρτιο τοϋ 1833 βρίσκεται πάντως στό Παρίσι· ίσως νά πρόκειται
γιά ταξίδι, μιά καί φέρνει στον Κοραή νέα άπό τή Μασσαλία, βλ. Άδαμ. Κο
ραής, 'Αλληλογραφία, ο.π., Σ Τ ' , 302.
Στό μεταξύ ό Τριαντάφυλλο? Πατσοΰρης είχε κάνει κάποια

άξια λόγου σταδιοδρομία —εμπορική προφανώς— στο Βουκουρέστι.
Τόν βρίσκουμε νά έχει δράση μαικήνα· δωρητής του πανεπιστημίου
'Αθηνών, συνδρομητής γιά πολλά σώματα στά βιβλία τοϋ Ν.Σ.
Πίκκολου, στενός φίλος τοΰ 'Αλέξανδρου Σούτσου. Τό τελευταίο
αυτό ενδέχεται νά προσδιορίζει τίς πολιτικές του επιλογές· άλλα
καί οί πολιτισμικές του έχουν ενδιαφέρον: κάνοντας λόγο ό Πανα
γιώτης Σούτσος, γιά τόν Αιθνραμδον της 'Ελλάδος του αδελφού
του, σημειώνει: <ηούτο^ ό ποιητής έποίησε κατά τας πρώτας ημέ
ρας της Μεταβολής της Γ' Σεπτεμβρίου. Ό επιστήθιος φίλος αυ
τού Τριαντάφυλλος Πατσούρας, παραλαβών αυτόν ε'ις τήν εξοχήν
της Κηφισίας προέτρεψεν ε'ις τήν έξόμνησιν τοϋ Ελληνικού έθνους,
τοσαύτα παθόντος καί ουδέποτε διαλυθέντος. "Ποίησον φίλε υμνον
τινά, είπε τώ ποιητή, είς τόν έλληνικόν λαόν, άλλ' εις τήν ώραίαν
καί άπλοϊκήν γλώσσαν τού Πανοράματος· γραψον εις τά μέτρα τοΰ
Σολωμού"» 54 .
"Αν ό λόγος έμάκρυνε γιά τόν Τριαντάφυλλο, είναι βέβαια καί

γιατί ή προσωπικότητα του ήταν κάπως θαμπή. Αντίθετα γιά τόν
53. Prosper Mérimée, Lettres aux Grasset, έκδ. Maurice Parturier, Παρίσι 1929,
124.
54. Έ φ . "Ηλιος, άρ. 26, 29 'Ιανουαρίου 1866, σελ. 1, παίρνω τήν παρα
πομπή άπό τόν Ι. Λέφα, «Νεοελληνικές επιδράσεις στό έργο τοϋ Άλεξ. Σούτσου»,
Έπετηρίς 'Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών, 1 (1979-80) 117. Γιά τίς σχέσεις του
με τόν Άλέξ. Σούτσο βλ. τή μνεία πού δίνει ό τελευταίος στον πρόλογο τοΰ Ή
Τονρκομάχος 'Ελλάς, 'Αθήνα 1850, σελ. στ': «με παρεκίνησε πολλάκις νά γράψω
τήν Τουρκομάχον 'Ελλάδα είς τήν δημώδη διάλεκτον». Κοντά σ' αυτό ό Σούτσος
δηλώνει πώς ό Τριαντάφυλ.λος είχε τότε αναμιχθεί σε ζήτημα σχετικό με τή
διαμάχη αΰτοχθόνων-έτεροχθόνων δέν μπόρεσα νά εξακριβώσω τά γεγονότα. Γιά
τή δωρεά στό πανεπιστήμιο βλ. Κων. Άσώπιος, 'Ομιλία [...] έπί της παραδόσεως
της τον πανεπιστημίου πρυτανείας, τήν Α' 'Οκτωβρίου 1844, σελ. 5. Στό Βουκουρέστι"
βλ. τόν πίνακα των συνδρομητών στό Φιλόμουσου Πάρεργα, Παρίσι 1838, 352 (12
σώματα) καί Βερναρδίνου Σαμιπιέρρου Διηγήματα, Παρίσι 1841, 6 σώματα. Στα
1849 ένας Τριαντάφυλλος Δ. Πατσούρος αναφέρεται σέ κάποιο έγγραφο ως Γενι
κός πρόξενος της 'Ελλάδος στό Βουκουρέστι (βλ. Πανελλήνιον Λεύκωμα 'Ελληνικής
'Επαναστάσεως, Ε ' , 'Αθήνα 1930, 133). Δέν έχω ερευνήσει τήν εγκυρότητα της
πληροφορίας, ούτε άν είναι ό δικός μας, ή κάποιος άπό τήν οικογένεια των έμπο
ρων πβ. καί τίς πληροφορίες γιά τό 1849 καί τό 1857 που δίνει ÓK. Παπαθανασό-
πουλος, «Συμβολή στην ιστορία της ελληνικής ά.τ;\ίοπΚοΪα.ζ», Μνήμων, 10(1984)
141-142.
252 Η ΔΗΜΙΟΓΡΠΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
Μακρή και τόν Κλονάρη ξέρουμε πολύ περισσότερα- όμως γιά τίς
σχέσεις τους μέ τόν Φοριέλ σχεδόν τίποτε.
'Από τους δύο ό περισσότερο γνωστός είναι βέβαια ό Χριστό-
§ουλος Κλονάρης· αυτό, χάρις στον μετέπειτα ρόλο του: έγινε ό
πρώτος πρόεδρος του 'Αρείου Πάγου. Στό Παρίσι είχε φτάσει,
όπως είδαμε κάνοντας λόγο γιά τόν Buchen, στά τέλη τοΰ 1817·
ερχόταν άπό τό Βουκουρέστι. Την πρώτη δράση του την παρακολου
θούμε κυρίως άπό τά όσα δημοσιεύονταν στον Λόγιο Έρμη· ό,τι μας
ενδιαφέρει νά συγκρατήσουμε είναι ή στενή φιλία του μέ τόν Ι.
Μακρή καί τόν Γ. Γεννάδιο. Όταν φτάνει στό Παρίσι ήταν περί
που ε'ικοσιεννιά χρονών σπουδάζει νομικά καί συνδέεται μέ τήν
κορα'ική ομάδα: Πίκκολο, Βογορίδη, Πραΐδη, Πολυχρονιάδη. Σύμ
φωνα μέ μιά πληροφορία «επιθεωρεί» τό χειρόγραφο της Σχολαστι-
κοκατάργησης πού τυπώθηκε τόν Φεβρουάριο τοΰ 1818· τό 1819-20
δημοσιεύει στό καινούριο τότε περιοδικό Thémis δύο άρθρα γιά τό
δίκαιο στίς οθωμανικές χώρες: καί τό γεγονός της δημοσίευσης κα
θεαυτό, άλλα καί ή ποιότητα τών άρθρων έχουν εξαιρετική σημα
σία. Τό ενα αποτελεί μιά επισκόπηση τοΰ ελληνικού δικαίου, 'ιδω
μένου φυσικά άπό τήν πλευρά του Διαφωτισμού- χαρακτηριστική
είναι ή προσπάθεια νά επισημανθούν οί ομοιότητες μέ τό ευρωπαϊκό
δίκαιο καί οί αποκλίσεις άπό τό οθωμανικό. Τό δεύτερο αναφέρεται
στό οθωμανικό δίκαιο αποκλειστικά55.
Τό ξέσπασμα της επανάστασης τόν τρέπει προς άλλου είδους
δράση- συνεργάζεται μέ τους ομοϊδεάτες του καί τόν Κοραή: τόν
παρακολουθούμε άπό τήν αλληλογραφία τών φίλων του Πραΐδη καί
55. Σχολαστικοκατάργησις· τό μαχητικό φυλλάδιο τυπώθηκε τόν Φεβρουάριο
τοΰ 1818 στό Παρίσι· γιά τόν συγγραφέα του καί τήν συνεργασία τοΰ Κλονάρη,
βλ. Φιλ. Ήλιου, «Στην τροχιά τών ιδεολόγων. Κοραής-ϋβιιηοιι-Φουρναράκης»,
Χιακά Χρονιχά, 10 (1978) 51 ύποσ. 3. «Coupd' oeil sur la Législation qui gouverne
aujourd'hui les Grecs sujets de Γ empire othoman», Themis, 1 (1819) 201-212-«Notice
sur la Législation othomane», δ.π., 3 (1820) 293-323 καί 389-398 (ευχαριστώ τόν
Michel Lassithiotakis, πού φρόντισε γιά τίς φωτοτυπίες τους). Τά άρθρα είναι ανυ
πόγραφα· όμως στό ευρετήριο τοϋ περιοδικού, 3 (1820) 485, σημειώνεται τό Ονο
μα του συγγραφέα. Άπό δυο γράμματα τοϋ Κων. Πολυχρονιάδη (Πίζα) προς Γ.
Πραΐδη (Μεσολόγγι) διαπιστώνουμε πώς οί μελέτες κυκλοφόρησαν καί αυτοτε
λώς, Νοέμβριο τοϋ 1821· δεν έχω συναντήσει όμως τό φυλλάδιο (βλ. 'Ιστορικό
'Αρχείο Άλεξ. Μαυροκορδάτου, έπιμ. Έ μ μ . Πρωτοψάλτη, Α', 'Αθήνα 1963, 82
καί 95). Τέλος σημειώνω πώς στην πρώτη μελέτη, σελ. 211, ό Κλονάρης αποδί
δει στους αρματολούς δικαιοδοσίες στίς πόλεις. Ή -άγνωστη, οσο ξέρω, άπό
άλλου- πληροφορία αύτη δεν χρησιμοποιείται άπό τόν Φοριέλ.
Πολυχρονιάδη, άλλα καί άπό κάποιες πληροφορίες της αυστριακής

56
αστυνομίας . Γιά ένα διάστημα είναι ταμίας μιας φιλελληνικής
επιτροπής, στά 1821- ή γαλλική αστυνομία πού ενδιαφέρθηκε κα
τόπιν τούτου γιά τό πρόσωπο του διαπίστωσε πώς «έχαιρε κάποιας
57
εκτίμησης» . 'Αργότερα, τό 1825, διδάσκει κι αυτός τά νέα ελλη
58-
νικά στό Παρίσι την ίδια χρονιά αναλαμβάνει κάποια φιλελληνι
-
κή αποστολή στό Λονδίνο, δμως δέν τά πήγε καλά καί ό ίδιος
59
δυσαρεστήθηκε, καί κακές εντυπώσεις άφησε . 'Εκείνα περίπου τά
χρόνια είδαμε πώς έκανε κοντά στον Buchon, γραμματικός του·
σημάδι κι αυτό της οικονομικής δυσπραγίας. Στό τέλος τοΰ 1825
-
αναχωρεί γιά την Ελλάδα ή τελευταία φορά πού τόν βρίσκω νά
μνημονεύεται στό Παρίσι είναι σ' ενα γράμμα του Victor Cousin
προς τόν Φαβιέρο, 13 Δεκεμβρίου 1825: «Δέν θέλω νά φύγει ό κ.
Κλονάρης γιά τήν Ελλάδα χωρίς νά σας φέρει δυό λόγια άπό
56. Ή αλληλογραφία Πραίδη μέ τόν Πολυχρονιάδη στό 'Ιστορικόν Άρχεΐον

Μαυροκορδάτου, δ.π., τ . Α'-Δ'· τό ευρετήριο οδηγεί τόν αναγνώστη. Ή φιλελ
ληνική του δράση που επέσυρε τήν προσοχή της αυστριακής αστυνομίας (βλ. Ρ.Κ.
Enepekides, «Documents» κλπ., δ.π., 114-116) είναι καί κάποιες έπιστολές-
υπομνή(Αατα που συνυπόγραψε κι ό Κοραής, βλ. 'Αλληλογραφία, ο.π., Δ', 303-305
(προς τόν πρόεδρο της Δημοκρατίας της Άιτής, 20 Αύγουστου 1821, βλ. καί τήν
απάντηση, δ.π., 331-332) καί προς τους 'Υδραίους, δ.π., 341-343 (20 Μαρτίου
1822).
57. Ταμίας· βλ. τό ανώνυμο φυλλάδιο (τοΰ 1821), Souscription en faveur des
Grecs, σελ. 3 (πλήρης περιγραφή, Droulia, Philhellénisme, δ.π., άρ. 104· ανατυπώ
θηκε στή σειρά της 'Ιστορικής καί 'Εθνολογικής 'Εταιρείας, άρ. 11), πβ. καί
Ambroise-Firmin Didot, Aide Manuce et Γ hellénisme à Venise, Παρίσι 1875, 477. Τό
ενδιαφέρον τής γαλλικής αστυνομίας πιστοποιείται άπό σχετικό φάκελο στά Archi
ves Nationales, F 6722 , έγγρ. άρ. 617-620 που επισήμανε ό Κώστας Λάππας
καί ευγενικά μοϋ παραχώρησε τη φωτοτυπία· τό παράθεμα άπό τό έγγραφο άρ.
619.
58. Σχετική ανακοίνωση δημοσιεύτηκε στή Revue Encyclopédique, 25 ('Ια
νουάριος 1825) 282. Τήν άλλη χρονιά δημοσιεύεται μιά «φιλελληνική» του μετά
φραση άπό τά γαλλικά, βλ. Droulia, δ.π., άρ. 970.
59. Στό Λονδίνο: βλ. τό γράμμα των 'Ορλάνδου καί Λουριώτη προς τόν
Ambroise-Firmin Didot, 12 'Απριλίου 1825, στό Eug. Dalleggio, δ.π., 137. Γιά τήν
κακή έκβαση των σχέσεων του μέ τήν επιτροπή, βλ. τό γράμμα τοϋ Κάλβου προς
τόν Λουριώτη (άπό Παρίσι, 22 Αυγούστου 1825) στό Σπ. Ι. Άσδραχάς, 'Ελληνική
κοινωνία καί οικονομία, 'Αθήνα 1982, 283. Πβ. καί Λουκ,ίας Δρούλια, «Γύρω στίς
πρώτες σολωμικές εκδόσεις», δ.π., 395. Είδαμε ότι καί μέ τόν Τριαντάφυλλο είχε
δημιουργήσει προβλήματα ό Κλονάρης· λίγο αργότερα ό E. Blaquiere θά τόν χαρα
κτηρίσει μέ τά χειρότερα λόγια, βλ. D. Dakin, «British intelligence of events in
Greece», Δ.Ι.ΕΕ., 13 (1959) 172.
60
μένα» · προφανώς γραμματοκομιστής είναι ό ίδιος ό Κλονάρης,
πού εγκαθίσταται πιά οριστικά στην Ελλάδα, ανακατεύεται μέ τά
κοινά, αποκτά όνομα — συνάμα ξεφεύγει άπό τό δικό μας πεδίο
61
οράσεως .
Ό 'Ιωάννης Γ. Μακρής ξεκίνησε παράλληλα με τους δύο
προηγούμενους τη ζωή του, καί συνδέθηκε στενά μαζί τους· στο
Βουκουρέστι ήταν δάσκαλος καί οικείος του Κλονάρη, στό Παρίσι
τόν είδαμε νά συγκατοικεί κάποια στιγμή μέ τόν Τριαντάφυλλο.
Γεννημένος γύρω στό 1780 στά 'Αμπελάκια, έπαιξε σημαντικό ρό
λο κυρίως στην 'Οδησσό, δπου υπηρετεί άπό τό τέλος τοΰ 1817
μαζί μέ τόν Γ. Γεννάδιο: οί δυό τους φαίνεται πώς ταίριαξαν θαυ
-
μάσια παντού τους συναντάμε νά αναφέρονται πλάι πλάι, είτε
62
γράφουν , είτε διδάσκουν, είτε φροντίζουν γιά συνδρομητές σέ βι
βλία ή ό,τι άλλο. Ή επανάσταση βρίσκει τόν Μακρή Φιλικό· κά
ποια γράμματα του πού τά σταμάτησε ή αυστριακή λογοκρισία μας
φανερώνουν πώς ήταν σέ ανταπόκριση μέ τόν Πίκκολο στό Παρίσι.
Οί σχέσεις του μέ τήν οικογένεια 'Υψηλάντη τόν υποχρεώνουν νά
μείνει έξω άπό τίς μάχες, Οχι δμως καί έξω άπό τόν αγώνα· συνο
δεύει τά γυναικόπαιδα της οικογένειας στό Κισνόβι πρώτα, δπου
δρα ως έφορος της Φιλικής Εταιρείας, στό Παρίσι κατόπιν, άπό
τόν Νοέμβριο τοΰ 1821, απλός οίκοδιδάσκαλος τώρα. Δυσανασχε
τεί άπό τήν αναγκαστική αυτήν αργία· ωστόσο συνεχίζει μέ τους
τρόπους τοΰ λόγιου τόν αγώνα: μεταφράζει, στέλνει βιβλία στην
αγωνιζόμενη Ελλάδα. Κάποια στιγμή παίρνει τήν απόφαση νά
60. J. Barthélémy Saint-Hilaire, M. Victor Cousin, Ι, Παρίσι 1895, 642. Ό

Κλονάρης συναποκόμισε άπό τό Παρίσι καί μία ακόμη, τουλάχιστον, επιστολή,
του Γ. Σπανιολάκη προς τόν Άλέξ. Μαυροκορδάτο, πάντα μέ τήν ημερομηνία 13
Δεκεμβρίου 1825' βλ. 'Ιστορικόν Άρχεΐον Μανροχοροάτον, δ.π., Ε', Αθήνα
1982, 500.
61. Ή βιογραφία τοΰ Δ.Γ. Σερεμέτη, « Ό Χριστόπουλος Κλονάρης καί ή
συμβολή του εις τήν άναγέννησιν της δικαιοσύνης», 'Επιστημονική ΈπετηρίςΣχο
λής Νομικών καί Οικονομικών 'Επιστημών Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης, 8 (1960-63)
305-346 (τό ανάτυπο χρονολογείται 1961), αφήνει αρκετά κενά· σημειώνω καί
τήν λιγότερο πλήρη του Στάθη Δ. Λαμπρίδη, Χριστόοουλος Κλονάρης Ζαγορίτης,
'Αθήνα 1975 γιά τό «δείγμα γραφής» πού περιέχει.
62. Λ.χ. ένα γράμμα πού έστειλαν άπό τήν 'Οδησσό στον Λάμπρο Ρέσσο,
11 Μαίου 1818, δημοσιευμένο άπό τόν Δ.Β. Οίκονομίδη στην έφ. "Εθνος τοΰ Βου
κουρεστίου, άρ. φ. 4056, στις 17 Μαίου 1940- ευχαριστώ τόν Φλορίν Μαρινέσκου
πού φρόντισε ώστε νά αποκτήσω φωτοτυπία.
κατέβει- δεν πρόλαβε: «ό μόνος ευρισκόμενος εδώ φίλος μου Μα~

κρής, έτοιμος νά καταβή είς την Ελλάδα, κατέβη πρό ολίγων
μηνών διά την δυστυχία της Ελλάδος ε'ις τόν τάφον, καί εσβεσε
με την σβέσιν της ζωής του πολλάς μου χρηστάς ελπίδας» έγραφε
63
στίς 2 Ιουλίου 1825 ό Κοραής στον Ζαννή Βλαστό .
Λίγο προτού πεθάνει ό Μακρής συνέταξε ό 'ίδιος τή διαθήκη
-
του διαβλέπουμε σ' αυτήν την πίστη του στή διάδοση τών φώτων:
βιβλία, σχολεία, μεταφράσεις — στην τροχιά τοΰ Διαφωτισμού έ
64
ζησε καί πέθανε .
63. Στό Κισνόβι: βλ. τέσσερα γράμματα του (χρονολογημένα από 20 'Απρι
λίου ώς 25 Μαΐου 1821) σχετικά με τή δράση του, Ελένη Δ. Κούκκου, «'Ανέκδο
τα έγγραφα τοϋ Δημ. 'Υψηλάντη [...] προς τόν [...] Σπυρίδωνα Κυπαρίσση»,
Α.Ι.Ε.Ε , 24 (1981) 24-32. 'Από τόν 'Ιούνιο υπογράφει άλλος στή θέση του· θά
είχε λοιπόν φύγει άπό τό Κισνόβι. Στό Παρίσι: βλ. Κοραής, 'Αλληλογραφία, ο.π.,
Ε', 238. Γιά τή χρονολογία άφιξης του στό Παρίσι, οί πληροφορίες άπό τά γαλ
λικά Archives Nationales, F 6723 , dossier 14 (σχετικά με τόν Γρηγόριο 'Υψη
λάντη· ό Μακρής δέν προσδιορίζεται πάρα ώς «son gouverneur», «homme, dit-on,
sage et tranquille»).
64. Βλ. Βαγγέλης Σκουβαράς, « Ό Φιλικός καί δάσκαλος 'Ιωάννης Γ. Μα
κρής», ΕΙςμνήμηνΚ. Άμάντον, 'Αθήνα 1960, 493-515, καί Δ.Γ. Σερεμέτης, « Ή
διαθήκη τοΰ διδασκάλου Ι.Γ. Μακρή», 'Αρμενόπουλος, 16 (1962) 257-272, όπου
δημοσιεύεται ή διαθήκη του άπό αντίγραφο πού απόκειται στά ΓΑΚ· τό πρωτό-
γραφο βρισκόταν στά χαρτιά του Κοραή, βλ. Π. Ένεπεκίδης, Κοραής-Κούμας-
Κάλβος, 'Αθήνα 1967, 30 καί 44. Ή βιογραφία τοϋ Μακρή μπορεί νά συμπληρω
θεί άπό αρκετές μνείες στον Λόγω 'Ερμή: 1816, 270 (αναφέρεται ώς υποδιδάσκα
λος στό Βουκουρέστι μαζί μέ τόν Κλονάρη καί τόν Γεννάδιο)· 1817, 605 ('ίδρυση
τοΰ ελληνικού Γυμνασίου 'Οδησσού, πάλι μαζί μέ τόν Γεννάδιο)· 1818, 589 (ετοι
μάζει έναν λόγο γιά τό Γυμνάσιο, μά δέν τόν εκφωνεί· ό Π. Ήπίτης κοινοποιεί
τόν λόγο στον Κοπιτάρ)· 1819, 656 (φροντίζει, μαζί μέ τόν Γεννάδιο, γιά τή
διάδοση της μετάφρασης της 'Ιφιγένειας'τοΰ Γκαίτε)· 1820, 613-621 (ό λόγος του
στην Έλληνεμπορική σχολή). Γιά τίς υπόλοιπες μνείες στον Λόγιο 'Ερμή βλ. τό
Έ μ μ . Ν. Φραγκίσκου, Τά 'Ελληνικά προεπαναστατικά Περιοδικά, δ.π. Οί τρείς
μνείες του στην Καλλιόπη ('Αγγελική Γαβαθά-Παναγιωτοποΰλου, Τά ελληνικά
προεπαναστατικά περιοδικά, Α', 'Αθήνα 1971) αφορούν απλώς σέ έγγραφες συν
δρομητών γιά βιβλία. Γιά τίς σχέσεις τού Μακρή μέ την οικογένεια 'Υψηλάντη
βλ. καί τά δσα γράφει ή 'Ελισάβετ 'Υψηλάντη στον Π. Ή π ί τ η , 21 'Οκτωβρίου
1821: «Έστειλα καί τόν Γρηγοράσκον μου ε'ις τό Παρίσι μέ τόν κ. Μακρή διά νά
τελειώσει τήν έδουκαζιόνε του πλέον έντελέστατα», Γ . θ . Μαραζιώτης, Ό ήπει-
ρώτης έθναπόστολος Πέτρος Ήπίτης, 'Αθήνα 1973, 49. (Οί επιστολές της οικογε
νείας 'Υψηλάντη πού δημοσίεψε ό Γ. Λάιος στην εφ. Καθημερινή, 15 'Ιουνίου
1955, σελ. 3-4 δέν προσθέτουν περισσότερες πληροφορίες· απλώς επιβεβαιώνουν
τό παράθεμα τής προς Ή π ί τ η επιστολής). Όσο γιά τήν εκτίμηση τοΰ Κοραή
προς τόν Μακρή, κοντά στά δσα σημειώνει ό Σκουβαράς, δ.π., καί στά Οσα είδαμε
Ό τελευταίος Έλληνας απ' δσους μνημονεύει ό Φοριέλ στον

πρόλογο του είναι ένας Μαυρομμάτης. Πρόκειται γιά τόν Νικόλαο
Γεωργίου Μαυρομμάτη, που βρισκόταν εκείνη την εποχή στό Παρί
σι. Γεννημένος στά 1790 περίπου στην Κατούνα της 'Ακαρνανίας,
μέλος της ισχυρής εκείνης οικογένειας, σπούδασε στην Κέρκυρα,
κοντά στον Κων. Γεροστάθη, μέ τόν όποιο και συγγένευε. "Οταν,
άνοιξη του 1819, ό Ί ω . Καποδίστριας πέρασε άπό εκεί, τόν πήρε
κοντά του γιά γραμματέα 65 . Άπό τη Ρωσία ακολούθησε τόν Καπο
δίστρια στην Ελβετία, καί κάποια στιγμή, πού δέν μπορώ νά τήν
προσδιορίσω, πέρασε στό Παρίσι γιά νά τοποθετήσει παιδιά ελληνι
κών οικογενειών σε σχολεία 66 . 'Εκεί συνδέθηκε μέ τους οπαδούς του
Κοραή· πρώτη ρητή μνεία είναι ενα γράμμα του προς τόν 'Ανδρέα
Λουριώτη στό Aoy/b'iw, 11 Φεβρουαρίου 1825. Κοντά στ' άλλα τοΰ
παραγγέλνει «μίαν ταμβακέραν διά τόν ένάρετον Μακρήν, όστις
σχετικά μέ τόν Τριαντάφυλλο, μπορεί νά προστεθεί ή επιστολή προς Ρώτα, 24

Δεκεμβρίου 1821 ('Αλληλογραφία, ό.π., Δ', 320) καί δύο χωρία άπό τά προλεγό
μενα του στην έκδοση των 'Απομνημονευμάτων τον Ξενοφώντος καί Πλάτωνος Γορ-
γίου, Παρίσι 1825, σελ. μ η ' καί στην έκδοση τοΰ 'Εγχειριδίου τοΰ 'Επικτήτου,
Παρίσι 1826, σελ. νγ' ΰποσ. 2. "Ας σημειωθεί ακόμα ότι στά ΓΑΚ, 'Αρχείο
Βλαχογιάννη, Φ. 22/2 υπάρχει ό κατάλογος των βιβλίων πού χάρισε ό Μακρής στη
Βουλή των 'Ελλήνων (πβ. Σκουβαράς, δ.π., 508 στ. 25-26)- τό έγγραφο τό
εντόπισε ό Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης καί μου τό κοινοποίησε. Τέλος ας προσθέ
σουμε ότι είτε ό Μακρής είτε ό Κλονάρης είναι ό συγγραφέας ενός ανέκδοτου
ποιήματος αναφερόμενου στον Γ. Γεννάδιο, πού βρίσκεται στά χαρτιά τοϋ Φοριέλ,
βλ. 'Αλέξης Πολίτης, Κατάλοιπα Fauriel, ο.π., 57-58.
65. Γράμμα τοϋ Ι. Καποδίστρια (Δάντσιχ) προς τόν πατέρα του (Κέρκυρα)
άπό 5/17 Σεπτεμβρίου 1819, 'Αρχείο Ι. Καποδίστρια, Γ', Κέρκυρα 1980, 446, πβ.
και Πολ. Κ. Ένεπεκιδης, 'Ιωάννης Καποδίστριας, 176 ανέκδοτα γράμματα προς τόν
πατέρα τον, 'Αθήνα 1972, 282. "Ας σημειώσουμε πώς ό Ν. Μαυρομμάτης που
αναφέρεται στίς άλλες σελίδες των δύο αυτών έργων είναι διαφορετικό πρόσωπο·
πρόκειται γιά τόν γνωστό λόγιο καί γιατρό πού πεθαίνει στά 1817. Ή σύγχυση
ανάμεσα στους δύο ομώνυμους δέν είναι σπάνια. Νομίζω, αντίθετα, ότι ή διάκριση
τοϋ Π. ΆραβαντινοΟ, Βιογραφική συλλογή λογίων της τουρκοκρατίας, Γιάννινα
1960, 116-117, είναι λανθασμένη: όσα στοιχεία μπόρεσα νά εξακριβώσω αναφέ
ρονται στό ϊδιο, τελικά, πρόσωπο, στον γιατρό δηλαδή.
66. Ή πληροφορία άπό τή βιογραφία πού δίνει ό Μιχ. Κ. Πετρόχειλος,
« Ή οικογένεια Μαυρομματαίων έκ Κατούνας 'Ακαρνανίας», Έπετηρίς 'Εταιρείας
Στερεοελλαόικών Μελετών, 3 (1971-72) 310-315 (χρονολογία ανατύπου 1973). Ή
γαλλική αστυνομία αρχίζει νά τόν παρακολουθεί άπό τό 1826, βλ. Archives Natio
nales, F 6723 Β, dossier 19. Τά στοιχεία πού παρέχουν οι σχετικές εκθέσεις είναι
ενδιαφέροντα, άλλα δέν μας άφοροϋν.
67
κινδυνεύει» . Τέσσερις μέρες αργότερα ό Μακρής συντάσσει τη
-
διαθήκη του ονομάζει τον Μαυρομμάτη έ'ναν άπό τους εκτελεστές
της. Μετά άπό μία ή δυο εβδομάδες ό Μαυρομμάτης αναλαμβάνει
νά υπηρετήσει τήν έν Λονδίνω έπιτροπήν του ελληνικού Δανείου·
φεύγει λοιπόν γιά τό Λονδίνο, κατεβαίνει στην Ελλάδα, περνών
τας άπό τό Παρίσι, καί ξαναγυρίζει εκεί τόν Σεπτέμβριο τοΰ ίδιου
68
χρόνου, 1825 . Παρέμεινε τουλάχιστον ώς τόν '.Ιούνιο τοΰ 1826,
69-
οπότε έφτασε στό Παρίσι ό Καποδίστριας δέν ξέρω αν ακολούθη
σε τίς περιοδείες τοΰ κόμη στίς ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, πάντως
ξεκίνησε μαζί του δταν ό τελευταίος κατέβηκε, κυβερνήτης πιά,
70
στην Ελλάδα — ένας άπό τή μικρή, έμπιστη συνοδεία .
67. 'Ανέκδοτο γράμμα, άπό τό 'Αρχείο Λουριώτη (στό ΚΝΕ/ΕΓΕ), φακ. Ι '
άρ. 52. Στό ϊδιο γράμμα κάνει λόγο «διά τήν άγοράν των εκατόν σωμάτων βι
βλίων τοϋ ευεργέτου της Ελλάδος», του Κοραή δηλαδή, και αμέσως παρακάτω
προτείνει στην επιτροπή τοϋ Δανείου «ν' άγοράσητε καί διακόσια ει δυνατόν, τό
έξοδον δέν είναι καί πολύ διά σας, καί ή προς τόν Γέροντα βοήθεια είναι μεγάλη».
Έχουμε δηλαδή τήν αρχή τοϋ νήματος της υπόθεσης πού εξέτασε ό Κ . θ . Δημα
ράς, «'Ανέκδοτα γράμματα τοϋ Κοραή στά χρόνια 1824 καί 1825», ανάτυπο άπό
τό 'Επιτύμβιο Χρήστου Τσούντα, 'Αθήνα 1940, 474-490. Στό αρχείο τοϋ χυρίου
Γεωργίου Γ. Μαυρομμάτη σώζονται οι αντίστοιχες επιστολές των Αουριώτη καί
'Ορλάνδου προς τόν Νικ. Μαυρομμάτη· τόν ευχαριστώ θερμά γιά τήν καλοσύνη
του νά μου παραχωρήσει τίς φωτοτυπίες τους. Ό 'ίδιος μέ πληροφόρησε πώς τίπο
τε άλλο σχετικό μέ τή διαμονή τοϋ Ν. Μαυρομμάτη στό Παρίσι δέν σώζεται στό
αρχείο του.
68. Τό δρομολόγιο τοι>, περίπλοκο, διαγράφεται, μέ σαφήνεια άν συνδυάσει
κανείς τά γράμματα του προς τήν έν Λονδίνω επιτροπή τού Δανείου (στό 'Αρχείο
Λουριώτη), τίς αναφορές τού ονόματος του στην αλληλογραφία τοϋ Κοραή ( Κ . θ .
Δημαράς, δ π.), καί τά όσα σημειώνουν οί 'Ορλάνδος καί Λουριώτης στην 'Απολο
γία τους, 'Αθήνα 1839, 'ιδίως 31-32 καί 64-69. Ή όλη υπόθεση της αποστολής
του στην 'Ελλάδα συμπληρώνεται άπό τά 'Αρχεία Λαζάρου καί Γεωργίου Κουντου-
ριώτου, Δ', Πειραιάς 1926, πολλ. (βλ. τό ευρετήριο στον τόμο ΣΤ'), καθώς καί
τά οσα εντόπισε ό Μιχ. Κ. Πετρόχειλος, δ π , 314, άπό τά αρχεία τοϋ 'Ελεγκτι
κού Συνεδρίου: εκεί, στή συντάξιμη υπηρεσία υπολογίζεται τό διάστημα άπό 18
Φεβρουαρίου έως 27 'Ιουλίου 1825 ή τελευταία ημερομηνία αντιστοιχεί μέ έκεί-
νην πού έβγαινε άπό τό λοιμοκαθαρτήριο τοϋ Λιβόρνου, βλ. τό τρίτο γράμμα στό
αρχείο Λουριώτη.
69. Βλ. τό τελευταίο γράμμα του στό 'Αρχείο Λουριώτη.
70. Μπάρκαρε τήν 1η 'Ιανουαρίου 1828 άπό τήν Άγκόνα νωρίτερα δέν
αναφέρεται ανάμεσα σέ όσους περιλάμβανε ή ακολουθία τοΰ Καποδίστρια, βλ. Lys
Oeconomos, Essais sur la vie du comte Capodistrias depuis son départ de Russie en Août
1822 jusqu'à son arrivée en Grèce en janvier 1828, Τουλούζη 1926, 88. 'Από τά γαλλι
κά Archives Nationales, ό.π., προκύπτει πώς πήρε διαβατήριο γιά τήν 'Ιταλία στίς
'Ωστόσο, εξω άπό τους εξ ι Έλληνες πού μνημονεύονται στην

εισαγωγή του Φοριέλ, μπορούμε νά πιστοποιήσουμε τρεις άκομη
επώνυμους: οι δύο ονομάζονται στην αλληλογραφία του μέ τη Mary
Clarke, καί ό τρίτος προκύπτει άπό κάποιους συσχετισμούς.
Ό πρώτος είναι ό «Somakis». Τόν αναφέρει δυό φορές ή Mary
Clarke στό ημερολογιακό γράμμα (άπό 15 εως 23 'Ιουνίου 1829)
24 'Οκτωβρίου 1827. Καλή βιογραφία τού Νικ. Γ. Μαυρομμάτη στη Μεγάλη

'Ελληνική 'Εγκυκλοπαίδεια· τό σχετικό λήμμα γράφηκε με βάση τη νεκρολογία
του στην εφ. "Ωρα, έτος Δ', άρ. 58, 3 'Ιανουαρίου 1879 (στη νεκρολογία σημειώ
νεται ότι «τφ 1824 ήλθεν εις "Υδραν, κομίζων» ... «τά εις τό δάνειον άφορώντα
έγγραφα. Έπιστρέψας δε παρά τ φ Καποδίστρια τ φ 1825» κλπ. Ή παραχρονολό-
γηση δεν είναι σημαντική αλλά πρέπει νά διορθωθεί). Ή βιογραφία του συμπλη
ρώνεται άπό την αλληλογραφία τοϋ Καποδίστρια (βλ. τό «Ευρετήριο», έπιμ.
Χρήστος Χοϋχος καί Βγένα Λ. Βαρθολομαίου, Μνήμων, 6, 1977, 131-211), καί
τοϋ Κοραή, καθώς καί άπό τά δημοσιεύματα πού παρακολουθούν τίς περιπέτειες
τής διαθήκης τού Ί ω . Μακρή. Ή παρουσία του στην Ε ' 'Εθνική Συνέλευση τοϋ
"Αργούς ('Αρχεία τής 'Ελληνικής Παλιγγενεσίας, ΑΙ ΈθνικαίΣυνελεύσεις, Γ , 'Αθήνα
1974, πολλ.) δέν προσφέρει ιδιαίτερες πληροφορίες. Τέλος ό Μαν. Γ. Πρωτοψάλ
της, «'Ανέκδοτα γράμματα τοϋ Κοραή», Νέα 'Εστία, 27 (1940) 733 κέ.,
δημοσιεύει τά ΐδια γράμματα πού εξέδωσε ό Κ . θ . Δημαράς, δ.π , καί επιπλέον
συγχέει τόν Ν. Μαυρομμάτη μέ τόν ομώνυμο του λόγιο καί γιατρό.
'Αναγκαστικά πρέπει νά σημειωθεί εδώ ή παρουσία ενός (τρίτου) Νικ. Μαυ
ρομμάτη στό Παρίσι εκείνα τά χρόνια. Τόν συναντάμε μέλος τής Ελληνικής
'Εταιρείας πού συστήθηκε στό Παρίσι τό 1829 ανάμεσα στά άλλα μέλη της ήταν
καί ό Φοριέλ, καθώς καί ό αδελφός τοϋ Τριαντάφυλλου, Δημήτριος Πατσούρας
(βλ. Σπ. Μαυρογένης, Βίος τον Κωνσταντίνου τον Καραθεοόωρή, Παρίσι 1885,
13-17, ΰποσ. Γιά τήν 'Εταιρεία αυτή βλ. τό άρθρο τοϋ Σταμ. Καρατζά στό περ.
'Αντί, τχ. 41, 20 Μαρτίου 1976, καί τά λήμματα 1776 καί 1788 τής Droulia,
δ π — τά τελευταία αυτά δέν τά έχω συμβουλευτεί). Ό τ ι πρόκειται γιά διαφορε
τικά πρόσωπα ωστόσο, πιστοποιείται πρώτα πρώτα γιατί ό δικός μας è Μαυρομ-
μάτης βρισκόταν στην 'Ελλάδα αυτή τήν εποχή, καί ύστερα διαφέρει ό γραφικός
τους χαρακτήρας- έχουμε δείγμα γραφής τού (τρίτου) Ν. Μαυρομμάτη στό Ε
Legrand, Fac-similés d'écritures grecques du dix neuvième siècle, Παρίσι χ.χ., 9 άρ. 4,
καί 96, όπου ö Legrand σχολιάζει: «Une main inconnue à écrit [...] "Mavromatis dit
Kerkyréos, Pédagoge de Ballianis"» κλπ. Τό αυτόγραφο είναι ένα ευχετήριο ποίημα
πού απευθύνεται τήν 1η 'Ιανουαρίου 1828 (τήν ήμερα πού ό δικός μας Μαυρομμά-
της μπαρκάρει άπό τήν Άγκόνα γιά τήν 'Ελλάδα) στον «Κόριον Λανδουά», δηλα
δή τόν γενικό γραμματέα τής 'Ελληνικής 'Εταιρείας Landois. "Ας σημειωθεί έδώ
πώς οι πολλαπλές συνωνυμίες (υπάρχει καί κάποιος 'Ιωάννης Μαυρομμάτης,
αδελφός τού δικού μας) έμπλεξαν ίσως καί τους γάλλους αστυνομικούς — άλλα
πάντως τους υπαλλήλους των αρχείων. "Ετσι στον φάκελο F 6724 dossier 12, τά
φύλλα 246-251 αναφέρονται στον δικό μας Μαυρομμάτη καί τόν (ή τους;) αδελφό
του, ένώ τά φύλλα 252-254 στον (τρίτο) Ν. Μαυρομμάτη (πού ή ηλικία του είναι
48 χρονών σύμφωνα μέ τίς πληροφορίες) καί τόν Βαλλιάνο.
πού έστειλε στον Φοριέλ, ό όποιος ήταν τότε στό Βέλγιο 71 . 'Από
τίς μνείες αυτές φαίνεται πώς ήταν αρκετά γνωστός τους — καθώς
καί του Τριαντάφυλλου.
«'Ιωάννης Σωμάκης, 'Ηπειρώτης, ηλικίας 35 ετών, διατρί-
βει εις Παρισίους πρό 3 χρόνων, ζή ως διδάσκαλος νέου τινός Γραι-
κοβλάχου Καστρινού λεγομένου»· έτσι τόν περιγράφει ό ονομαστι
κός κατάλογος τον Ελλήνων πού είχε συνταχθεί τέλος του 1827 ή
αρχές του 1828. 'Από τίς πληροφορίες πάλι της γαλλικής αστυνο
μίας προκύπτει πώς έφτασε άπό τη Βιέννη, δπου καί είχε θεωρήσει
τό διαβατήριο του στίς 15 'Οκτωβρίου 1824 7 2 "Ωστε ό Σωμάκης
έφτασε στό Παρίσι αν οχ ι υστέρα άπό τήν έκδοση της συλλογής,
πάντως υστέρα άπό τή σύναξη των τραγουδιών, καί επομένως δέν
είχε καμιά συμμετοχή. 'Οπωσδήποτε ήταν άπό τόν Ίδιο κύκλο: είχε
σταδιοδρομήσει παλιότερα στό Βουκουρέστι, δπου είχε διακριθεί καί
ώς ηθοποιός, καί στό Παρίσι εμφανίζεται οικείος τοϋ Πίκκολου·
είναι υπεύθυνος γιά τους συνδρομητές τοϋ Παρισιού της έκδοσης
των Πάρεργων πού ετοίμαζε στά 1829 ό Πίκκολος — αργότερα θά
καταβάλει τά έ'ξοδα γιά τή δεύτερη έ'κδοση των Διηγημάτων τοϋ
Βερναρδίνου Σαιμπιέρρου. Στό Παρίσι τόν βλέπουμε νά είναι μέλος
τής Ελληνικής 'Εταιρείας — πάντως στά 1829, ή Mary Clarke
φρόντισε γιά νά προμηθευτεί άπό τόν υπουργό των Ναυτικών κά
ποια απαραίτητα πιστοποιητικά, προκειμένου νά αναχωρήσει στην
'Ελλάδα. Πότε ακριβώς έφυγε δέν τό ξέρω· στην 'Ελλάδα μνημο
νεύεται πολύ αργότερα, μέλος πιά τοϋ 'Αρείου Πάγου —δταν ήταν
πρόεδρος ό Κλονάρης— καί κατόπιν εισαγγελέας του 73 .
Ό δεύτερος Έλληνας είναι ένας «Stratis». Κάνοντας λόγο στή
71. Correspondance, ο.π., 283 καί 285.

72. Κοΰκκου, δ π., 377. Γιά τή χρονολόγηση της σύνταξης τοϋ καταλόγου
βλ. έόώ, σελ. 250. Οι πληροφορίες τής γαλλικής αστυνομίας στά Archives Natio
nales, F 6725 dossier 45· πρόσθετα στοιχεία: τόν 'Οκτώβριο του 1827, ζητά
διαβατήριο γιά τή Λομβαρδία, καί ή ηλικία του υπολογίζεται «33 χρονών».
73. Στό Λόγος επιτάφιος εκφωνηθείς εις μνημόσννον τον 'Ιωάννη Σωμάκη, ΰπό
τοϋ πανιερωτάτου αρχιεπισκόπου 'Αχαΐας [= Μισαήλ Αποστολίδης], 'Αθήνα χ.χ.
[1855], 5-6, δέν συναντάμε κανένα στοιχείο γιά τή διαμονή του στό Παρίσι. Στό
Βουκουρέστι: Έρμης ό Λόγιος, 1820, 376· πβ. Ν. Ι. Λάσκαρης, 'Ιστορία τοϋ
Νεοελληνικού Θε4τρον, Α', 'Αθήνα 1938, 195, 228, 229, 239. Πίκκολος, 1829:
βλ. τήν 'Αγγελία, δημοσιευμένη άπό τόν Στερ. Φασουλάκη, «"Αγνωστες αγγε
λίες βιβλίων», Παρνασσός, 20 (1978) 553 (καί αυτοτελές ανάτυπο, 'Αθήνα
1979, 6). Τά έξοδα: βλ. τήν προμετωπίδα τοϋ βιβλίου, Παρίσι 1841 («Διά δαπά-
Mary Clarke γιά την επικείμενη αναχώρηση του Τριαντάφυλλου, ό

Φοριέλ της έγραφε τόν Σεπτέμβριο τού 1827: « Ό Στρατής έφυγε
χτες γιά την Τουλόνη, άπ' δπου θά μπαρκάρει γιά την Ελλάδα.
Θά φιλήσει, περνώντας, τόν πατέρα του καί τή μητέρα του, καί
αμέσως θά πάει γιά νά βρει τόν Φαβιέρο, νά πολεμήσει. Συγκινή
θηκα πολύ βλέποντας νά φεύγει ό καλός νέος, ό γεμάτος καλά
-
συναισθήματα καί καλές προθέσεις έδώ καί λίγο καιρό άφησε μου
στάκι, πού δέν μπορεί βέβαια νά τρομάξει κανέναν, καί είναι ακόμα
74
πάρα όμορφος γιά νά φοβίσει καί πολύ τους Τούρκους» , θά ήταν
λοιπόν αρκετά νέος ό Στρατής· φαντάζομαι πώς θά πρέπει νά τόν
ταυτίσουμε μέ τόν «Στρατήν Καπανδάρην, Κυδωνιάτην», μαθητή
75
καί μερικό κληρονόμο του Ι. Μακρή . Βρισκόμαστε πάντοτε στό
ίδιο κλίμα, ωστόσο περισσότερες πληροφορίες δέν μπόρεσα νά συγ
76
κεντρώσω .
Ένας ακόμα Έλληνας πού πιστοποιούμε δτι γνωρίστηκε μέ
νης 'Ιωάννου Σωμάκη»). Μέλος: Μαυρογένης, δ.π., 16 ύποσ. καί Τρ. Εύαγγελί-
δης, Ή παιδεία ίπί Τουρκοκρατίας, Β', 'Αθήνα 1936, 12. Clarke: Correspondance,
δ.π. "Αρειος Πάγος: Α.Ι. Κλάδος, Έφετηρίς τον Βασιλείου της Έλλάοος, 'Αθήνα
1837, 136.
74. Correspondance, δ.π., 259.
75. Δ.Γ. Σερεμέτης, « Ή διαθήκη τοϋ διδασκάλου Ί ω . Γ. Μακρή», δ.π.,
271. Πβ. καί Πολ. Κ. Ένεπεκίδης, Κόραής-Κούμας-Κάλβος, 'Αθήνα 1967, 30.
76. Ή εκστρατεία τοϋ Φαβιέρου γιά την ανάκτηση της Χίου, που σχεδιαζό
ταν άπό καιρό, είναι εύλογο νά άναρρίπισε τόν πατριωτισμό τοϋ νεαρού Κυδωνιά-
τη· ή προετοιμασία της έγινε άλλωστε έντονα αισθητή στό Παρίσι, βλ. Λουκία
Δρούλια, «Προς τήν ανάκτηση της Χίου», 'Ελληνικά, 17 (1962) 307-317. Οί
Κυδωνιάτες είχαν αθρόα συμμετοχή στην εκστρατεία, καί ό Ευστράτιος Πίσσας,
οικογένειας που είχε δεσμούς μέ τους Καπανδάρους, ήταν διοικητής τοϋ Β' τάγμα
τος των τακτικών τοϋ Φαβιέρου. 'Ωστόσο δέν συνάντησα πουθενά στή βιβλιογρα
φία περί τακτικών καί περί εκστρατείας στή Χίο τό όνομα τοϋ Στρατή Καπανδά-
ρου (φυσικά δέν εξάντλησα τή βιβλιογραφία' σημειώνω πώς δέν μπόρεσα νά βρω
τό φύλλο της έφ. 'Αθηνά, 1η Νοεμβρίου 1862, δπου μελέτη γιά τους Κυδωνιάτες
τοϋ Τακτικού· ό τόμος λείπει άπό τίς βιβλιοθήκες τής Βουλής, τής 'Εθνικής καί
τής 'Ενώσεως Συντακτών). Στον μόνο ονομαστικό κατάλογο πού μπόρεσα νά φτά
σω («Κατάλογος ονομαστικός των στρατιωτών τής 'Ιωνικής φάλαγκος», 29 'Ια
νουαρίου 1828, στην 'Ιστορική καί 'Εθνολογική 'Εταιρεία, άρ. έγγρ. 1275), δπου
359 ονόματα, δέν συμπεραμβάνεται. Δέν μπόρεσα επίσης νά εντοπίσω τίποτε σχε
τικό άπό τά όσα δημοσιεύει ό Γ. Βλαχογιάννης, Χιαχό Άρχεΐον, Β ' καί Γ', 'Αθή
να 1910, ό Γ. Σακκάρης, 'Ιστορία των Κυδωνιών, 'Αθήνα 1920, ούτε άπό τά
απομνημονεύματα τοϋ Εύστρ. Πίσσα πού άπόκεινται στά Γ.Α.Κ. (συλλογή Βλα
χογιάννη, Β',<χφ· άρ. 56). Στά Μητρώα Στρατιωτών ('Αρχείο 'Αγωνιστών στην
τόν Φοριέλ είναι εκείνος πού τοϋ έδωσε ενα άπό τά δύο μοιρολόγια
πού περιλαμβάνονται στην έκδοση. Στό σχόλιο του Φοριέλ σημειώ
77
νεται : «Είναι ή αρχή ενός μοιρολογιοΰ πού αυτοσχεδίασε μιά γυ
ναίκα άπό τά Ζαγόρια της Πίνδου γιά τόν θάνατο τοϋ άντρός της
[...]. Είχε δυό γιους πού τόν ενα τόν γνώρισα στό Παρίσι· έλειπαν
καί ο'ι δύο δταν πέθανε ό πατέρας τους, ό μικρός βρισκόταν στό
Βουκουρέστι, ό μεγαλύτερος στην Κωνσταντινούπολη». Άπό τό
ίδιο τό μοιρολόγι μαθαίνουμε τά ονόματα των παιδιών Κωνσταντί
νος ό μικρότερος, Γιάννης ό μεγαλύτερος.
Τά στοιχεία ταιριάζουν στον Κωνσταντίνο Πολυχρονιάδη. Εί
ναι άπό τό Ζαγόρι, βρισκόταν δάσκαλος στό Βουκουρέστι πρίν άπό
τά 1816, είχε αδελφό έμπορο στην Πόλη, έζησε άπό τό 1819 έως
τόν Σεπτέμβριο του 1821 στό Παρίσι, καί τό 1823 πάντως ή μητέ
78
ρα του ήταν χήρα . 'Ερχόμαστε λοιπόν καί πάλι προς τόν κύκλο
του Κοραή· ό Πολυχρονιάδης, χαρακτήρας εύκαμπτος, προτιμούσε
EBE) υπάρχει μέ τόν άρ. 10199 ένας Ευστράτιος Καπαντάρος (βλ. K.M. Πί-
τσιος, 'Αθήνα 1821, 'Αθήνα 1980, 280), ωστόσο στον ατομικό του φάκελο (τόν
οποίο εντόπισε, ερευνώντας γιά χάρη μου ή κυρία Αίκ. Κορδούλη καί την ευχαρι
στώ) αναγράφονται στοιχεία που δεν ταιριάζουν με τόν δικό μας.
"Ενας άλλος Καπανδάρος, ό Δημήτριος, έρχεται σε επαφή μέ τόν 'Ιωάννη
Μακρή (Έρμης ό Λόγιος, 1820, 61)· ίσως νά είναι ό Φιλικός καί αγωνιστής που
μνημονεύουν ό Σακκάρης, δ.π., 109 ύποσ. καί 123, ό Β. Μέξας, ΟΙ Φιλικοί,
'Αθήνα 1937, 64-65 καί ό Ν. Ι. Σαλτέλης, Ό Κνδωνιάτης, 'Αθήνα 1842, σελ.
ζ ζ ' ό τελευταίος στίς σελ. 12 καί 149 κάνει λόγο γιά τήν οικογένεια, οχι δμως
καί γιά τόν Στρατή (πβ. καί τήν β' έ'κδ., «μετά διορθώσεων καί προσθαφαιρέ
σεων», 'Αθήνα 1880, σελ. ριβ', 12 καί 150 αντίστοιχα). Ή οικογένεια φαίνεται
ίίτι είχε συγγένεια μέ τόν 'Ιωάννη Οικονόμο βλ. 'Ιωάννης Δημ. Άποστολάκις,
ΚυδωνιαχαίΜελέται, Α', Κυδωνίαι 1914, 48, 55, 62. "Αλλους Καπανδάρους συ
ναντάμε στίς Κυδωνιές καί ύστερα άπό τήν επανάσταση, βλ. τά ονόματα των
Συμβούλων τό 1840-41 στό Τά Κνδωνιακά, ή οι νέοι των Κυδωνιών τριάκοντα τύραν
νοι, Μάλτα 1842, 69).
77. Fauriel, Chants, 'ό.π., II, 259.
78. Φωτεινή Τασιού, «Μία ανέκδοτη επιστολή τοϋ Κωνστ. Πολυχρονιάδη»,
Ό 'Ερανιστής, 10 (1972-73) 241-246. Τά στοιχεία πού παρουσιάζονται διασταυ
ρώνονται μέ όσα προκύπτουν άπό τους καταλόγους των συνδρομητών πού έχει
καταρτίσει ό κ. Φίλιππος Ήλιου· τόν ευχαριστώ πού τους έθεσε στή διάθεση μου.
'Ενδιαφέροντα στοιχεία, οπού υποστηρίζεται ή ένταξη τοΰ Κ. Πολυχρονιάδη στη
Φιλική Εταιρεία, στό "Αγγελος Παπακώστας, « Ή συμβολή της 'Ηπείρου εις
τήν έπανάστασιν τοϋ εικοσιένα», ανάτυπο άπό τόν Γ' τόμο τού Νέου Κουβαρα,
'Αθήνα 1966, 7, 12 καί 93 (καί γιά τόν αδελφό του: 7, 11, 90). Βλ. καί Σταμ.
Καρατζάς, « Ό Άγαθόφρων Λακεδαιμόνιος καί ή "Μέλισσα"», Πελοποννησιακά,
262 Η ΔΗΜΙΟΪΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΤΤΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
τίς ισχυρότερες παρατάξεις, έκλινε λοιπόν προς τά έκει ένόσο ζούσε

στό Παρίσι. Τόν βρίσκουμε νά σχετίζεται μέ τόν Πίκκολο καί τόν
79-
Κλονάρη ωστόσο προσπαθεί νά κρατήσει καλές σχέσεις καί μέ
τόν Κοδρικά.
'Απομένουν οί Έλληνες πού συνάντησε ό Φοριέλ στό ταξίδι
του στην 'Ιταλία· είτε στη Βενετία καί την Τεργέστη, όπου πήγε
επίτηδες γιά νά τους γνωρίσει, είτε άλλου, όπως λόγου χάρη τόν
Μάριο Πιέρη, με τόν οποίο συναπαντήθηκε στή Φλορεντία τόν Δε
80
κέμβριο του 1824 . Δέν θά τους περιλάβουμε στην εξέταση αυτή,
μολονότι ορισμένοι ήταν άξια λόγου πρόσωπα, όπως ό Μανουήλ
Βερνάρδος, γιά παράδειγμα. 'Ωστόσο ήταν τυχαίες γνωριμίες και
εφήμερες· δέν φαίνεται νά επηρέασαν τόν Φοριέλ, καί πάντως τόν
συνάντησαν όταν ή αντίληψη του γιά τους Νεοέλληνες είχε πιά
81
διαμορφωθεί .
Ό Φοριέλ λοιπόν άντλησε τίς πληροφορίες του άπό δύο πό
λους· ό ένας ήταν ό Μουστοξύδης, ό δεύτερος οί οπαδοί τοΰ Κοραή.
Τόν Κοραή, δέν τόν λογαριάζω· παρά τήν τιμητική μνεία πού του
3-4 (1958-59) 250, καθώς καί τους τομ,ους Β'-Δ' του 'Ιστορικού 'Αρχείου Μαρυ-
κοροάτου, ο.π., (τό ευρετήριο οδηγεί). Ό Κώστας Π. Λαζαρίδης, Τό Ζαγόρι,
Γιάννινα 1971, 87-88 δέν προσφέρει κανένα στοιχείο άγνωστο άπό άλλου. Τέλος
ό Τρ. Εΰαγγελίδης, «Παν. Καλεβράς», Μικρασιατικά Χρονικά, 3 (1940) 245
αναφέρει έναν Κων. Πολυχρονιάδη-Ίβάνωφ, άπό τό Φιλαδάρ, έμπορο στην
'Οδησσό τό 1812' προφανώς πρόκειται γιά διαφορετικό πρόσωπο.
79. Αυτός φαντάζομαι είναι ό «πλέον κτηνώδης ξυλαπόστολος, κάποιος
Χριστόδουλος» που τόν συνοδεύει τό 1820 στό σπίτι τοΰ Κοδρικά, βλ. Φ.Κ.
Μπουμποιιλίδης, «'Ανέκδοτοι έπιστολαί Π. Κοδρικά προς Δημ.. Ποστολάκαν»,
ΕΕΦΣΠΑ, 21 (1970-71) 63.
80. Γιά τήν γνωριμία του Πιέρη μέ τόν Φοριέλ βλ. τά όσα σημειώνει ό
πρώτος στην αυτοβιογραφία του στό Opere, Φλορεντία II, 1850, 33 καί στίς
χειρόγραφες Memorie delia mia vita, τ . 4 (1822-1827), χφ. 3558 της βιβλιοθήκης
Riccardiana της Φλορεντίας, φ. 219 (μνεία συνάντησης στίς 4 καί 14 Δεκεμβρίου
1824) καί φ.231 Κ (τό ίδιο γιά 3 Μαρτίου 1825)· τά αποσπάσματα άπό τά χειρό
γραφα τά έθεσε στή διάθεση μου ή κυρία Λούκια Δροόλια, τήν ευχαριστώ. Βλ. καί
Raf. Ciampini, Gian-Petro Vieusseux, δ.π., 103 (μνεία συνάντησης 21 Δεκεμβρίου
1824, χωρίς ειδική παραπομπή), καί Gubernatis, II Manzoni ed il Fauriel, ό'.π.,
354-355, δπου σέ γράμμα τοϋ Manzoni προς τόν Φοριέλ, 28 Μαρτίου 1828, ό
Πιέρης αναφέρεται ανάμεσα σ' εκείνους που στέλνουν χαιρετίσματα.
8 1 . Ή θέση τους είναι στην έκδοση τοϋ ανέκδοτου υλικού τήν οποία προετοι
μάζω. Βλ. αναγραφή των ονομάτων τους στό 'Αλέξης Πολίτης, Κατάλοιπα Fau
riel, ο.π., κγ'-κδ'.
κάνει ό Φοριέλ, δεν φαίνεται νά έπαιξε κανένα ρόλο82. Δεν λογα

ριάζω επίσης τόν 'Αλέξανδρο Βασιλείου, πού χάθηκε άπό τό οπτικό
του πεδίο πολύ νωρίς, ούτε τόν Σωμάκη, πού σύμφωνα μέ τις μαρ
τυρίες έφθασε στό Παρίσι μετά τόν καταρτισμό της συλλογής.
'Απομένουν έτσι επτά πρόσωπα: Ν.Σ. Πίκκολος, Τριαντάφυλλος
Πατσούρης, Χριστόδουλος Κλονάρης, 'Ιωάννης Μακρής, Νικόλαος
Μαυρομμάτης, Κωνσταντίνος Πολυχρονιάδης, Στρατής Καπανδά-
ρης. Δέν ήταν οί μόνοι, σίγουρα, ωστόσο είναι αρκετοί γιά νά φαν
ταστούμε την ομάδα.
Ό μέσος δρος τής ηλικίας τους, τό 1822, ας πούμε, είναι
λίγο κάτω άπό τά τριάντα τέσσερα- ό μικρότερος ήταν εικοσιεννιά
καί ό μεγαλύτερος σαράντα δύο χρονών83. Ή καταγωγή τους: Τύρ-
νοβο τής Βουλγαρίας, Μέτσοβο, Ζαγόρια (δύο), 'Αμπελάκια, 'Α
καρνανία, Κυδωνιές. 'Ισχυρή λοιπόν πλειοψηφία των αστικών σχη
ματισμών, τών μικρών πόλεων δηλαδή· ακόμα σχεδόν όλοι είχαν
περάσει χρόνια στά μεγαλύτερα κέντρα, Βουκουρέστι, 'Οδησσό,
Κέρκυρα, προτού καταλήξουν στό Παρίσι: διαδικασία ολοένα καί
π ιό έντονου έξαστισμού.
Στό Παρίσι λίγοι έχουν σταθερή δουλειά. Προσπαθούσαν νά
κερδίσουν τό ψωμί τους διδάσκοντας, αντιγράφοντας, ζητιανεύον
τας. Μας είναι αρκετά γνωστό πόσο περιορισμένα ήταν τά οικονο
μικά τών Ελλήνων τού Παρισιού· ακόμα καί ό Κοραής, πού είχε
ενσωματωθεί κάπως στή γαλλική κοινωνία, υπόφερε άπό ανέχεια,
τό ίδιο καί ό Κοδρικάς, παρά τόν σταθερό του μισθό. Είναι χαρα
κτηριστική ή συχνή αλλαγή κατοικίας· κάθε μετακόμιση σημαίνει
συνήθως δυσβάστακτη αύξηση τού ενοικίου. Τους βλέπουμε στά
ιδιωτικά τους γράμματα νά υπενθυμίζουν επίμονα μικροχρέη· μιά
φορά 'κάποιος χρειάστηκε νά δανειστεί κάρβουνα84 — τό πρόβλημα
τής θέρμανσης τό βλέπουμε νά επανέρχεται συχνά καί στον Κοραή-
ήταν άπό τά πιό καίρια. "Επειτα ζούσαν αποκομμένοι άπό κάθε
82. Βλ. 'Αλέξης Πολίτης, «Κοραής καί Φοριέλ», δ.π

83. Δέν συνυπολογίζω τόν Στρατή Καπάνδαρο, μη ξέροντας την ηλικία του·
λογαριάζω πώς θά ήταν αρκετά κάτω άπό τόν μέσο όρο. Γιά τόν Κων. Πολυχρο-
νιάδη υπολογίζω, συμβατικά, έτος γεννήσεως 1787: δέν ξέρω τό πότε γεννήθηκε,
άλλα πάντως υστέρα άπό τό 1781 (οπότε γεννήθηκε ò μεγαλύτερος αδελφός του,
βλ. I.A. Μελετόπουλος, Ή Φιλική 'Εταιρεία, 'Αρχείο Σέκερη, 'Αθήνα 1967, 130)
καί πρίν τό 1790, άφοΰ μνημονεύεται δάσκαλος τό 1808.
84. Φ.Κ. Μπουμπουλίδης, «'Ανέκδοτοι έπιστολαί Παν. Κοδρικά», δ.π , 47.
κοινωνική ή οικογενειακή θαλπωρή· ακόμα καί ό «άτυχος» έρωτας

αποτελούσε σπάνια περίπτωση στην ελληνική παροικία, ό γάμος
επίσης. Ξέρουμε περίπτωση άνθρωπου πού τρελάθηκε, καθώς καί
άλλου πού «ψωμοζητουσε διά νά ζήσει»- αυτό, γέροντας εξήντα
χρονών85. Είδαμε πώς ό Τριαντάφυλλος ήταν συνεχώς «θλιμμένος»,
κάποια στιγμή, 16 Μαρτίου 1825, προσέθετε σέ υστερόγραφο
γράμματος προς τόν Λουριώτη: «Ταύτην τήν στιγμήν λαμβάνω
γράμματα άπό Μέτζοβον διά Κορφών μεταξύ πολλών θανάτων
τους όποιους μέ άναγγέλουν είναι καί ό της μητρός μου. "Αν έμίση-
σα ποτέ τήν ζωήν μου είναι σήμερον»86.
Κλίμα κλειστού κυκλώματος επίσης, δπου φουντώνουν οί φι
λίες καί οί φατρίες, όπου μεγεθύνονται υπέρμετρα τά προσωπικά:
γύρω άπό τή διαμάχη τού Κοραή μέ τόν Κοδρικά, τού Κοραή μέ
τόν Καποδίστρια αργότερα, πλέκονται μικρότερες συμμαχίες ή
συγκρούσεις, πού απηχούν βέβαια διαφορετικές αντιλήψεις, άλλα
καί κάποιο υπόβαθρο ιδιωτικών αντεγκλήσεων, δρος απαραίτητος
γιά τό ελάχιστο έστω άνοιγμα τού ατομικού κόσμου, τού συναισθή
ματος.
"Ομως πέρα άπό τήν υλική κατάσταση υπάρχει καί ή ιδεολο
γική: ό ελληνικός Διαφωτισμός τους διαποτίζει, ή αναγέννηση της
'Ελλάδας βρίσκεται στά χέρια τους· τή νιώθουν απτά, ζουν μέ τή
σκέψη της. Γράφουν, μεταφράζουν, μορφώνονται: είναι οί γεννήτο
ρες τού καινούριου κόσμου πού προβάλλει- ένας παλμός ζωογόνος
τους διαπερνά.
"Επειτα είναι τό Παρίσι, ή γοητεία της μεγάλης αυτής πό
λης, μέ τό επα.να.στατικ.6 παρελθόν καί τό επαναστατικό μέλλον —
ούτε τό 1789 ούτε τό 1848 είναι μακριά: τό στίγμα τού επαναστά
τη συνοδεύει τους κατοίκους του, ακόμα καί άθελα τους. «Γράφετε
άπό τό Παρίσι, καί ή εχθρική δυσμένεια θέλει επίμονα νά κάνει
πιστευτό δτι ακριβώς στό Παρίσι έξεκολάφθη ή ελληνική επανά
σταση καί καθοδηγείται άπό μιά εκεί επαναστατική λέσχη». "Ετσι
απαντούσε, Σεπτέμβριο τού 1821, ό Καποδίστριας στον Κοδρικά,
85. Τά παραδείγματα στις περιπτώσεις αυτές είναι άπό άλλα πρόσωπα:

«άτυχος» έρωτας, ò Κων. Νικολόπουλος· γάμος: ό Ζαλύκης καί ό Φ. Φουρναρά-
κης. Τρελάθηκε ό Γεώργιος Φίλανδρος· ψωμοζητουσε ό Γ. θεοχαρόπουλος.
86. 'Ανέκδοτο· στό 'Αρχείο Λουριώτη (ΚΝΕ/ΕΙΕ).
γιά νά του εξηγήσει γιατί δεν δημιοσίεψε κάποιο κείμενο πού του
έστειλε 87 .
Είναι ακόμα ή γένεση του ρομαντικού λογογράφου· άπό μιαν
άποψη τό τελευταίο αυτό φαινόμενο —ό «μποέμ» είναι απότοκο της
εποχής— φανερώνει τις δυνατότητες του Παρισιού νά θρέψει, μετα
φορικά καί κυριολεκτικά, μια πλειάδα περιθωριακών διανοούμενων,
ανάμεσα στους οποίους περιλαμβάνονται οι φυγάδες καί οι εξόριστοι
άπό τά τέσσερα σημεία τοΰ ορίζοντα. Συχνά μάλιστα κάποιες συγ
κυρίες τους ανασύρουν άπό τήν αφάνεια.
Αυτό συνέβη καί μέ τήν ελληνική παροικία. Ξαφνικά, μέ τήν
επανάσταση, πέρασε ολόκληρη στό επίκεντρο της κοινωνικής
ζωής. Καί καθώς ή ελληνική υπόθεση έγινε ένα άπό τά κύρια
επιχειρήματα της πολιτικής αντιπολίτευσης, πού αποτελούσε, εί
δαμε, τήν κοινωνική εξουσία, οι Έλληνες βρέθηκαν σέ επαφή μέ
εξαιρετικά σημαίνοντα πρόσωπα: τραπεζίτες, στρατηγούς, ευγε
νείς, τόν Σατωβριάνδο — ακόμα καί μέ τόν δούκα τής 'Ορλεάνης,
τόν ηγέτη τής αντιπολιτευτικής δραστηριότητας. Πέρα όμως άπό
τόν χώρο τής καθαυτό πολιτικής, έγιναν δεκτοί σέ σαλόνια τής
καλής κοινωνίας, όπου έγίνονταν οί φιλελληνικοί έρανοι, καί σέ
κύκλους τής λογιοσύνης: έγιναν ο'ι ϊδιοι αντικείμενα μόδας.
Μέσα στίς καινούριες αυτές συνθήκες, ένα πρόσωπο σχετικά
αφανές, άλλα οπωσδήποτε μέ κύρος, ό Φοριέλ, ήρθε καί τους ζήτη
σε κάτι πού δέν τό φαντάζονταν ότι θά τους ζητηθεί ποτέ. Ό χ ι
απλώς νά μάθει τά νέα ελληνικά —αυτό ήταν φαινόμενο συχνό-
παρά καί τά τραγούδια τους. Τους έγύρευε δηλαδή νά âvaXâom
καί νά ξαναθυμηθούν ο,τι ακριβώς οί ϊδιοι πάσχιζαν νά άπομάθουν:
είχαν έρθει στό Παρίσι μόνο καί μόνο γιατί επιθυμούσαν νά εντα
χθούν σέ μιαν άλλου τύπου παιδεία, καί ζούσαν μέ τό όνειρο νά
«μετακενώσουν» τήν παιδεία αυτή στις πατρίδες τους.
Βέβαια είδαμε πώς ό Φοριέλ δέν ήταν ό πρώτος· στό Παρίσι
είχε προηγηθεί è Buchon τουλάχιστον, κι άλλωστε υπήρχε στά
χέρια τού Κλονάρη τό αντίγραφο Μανούση. 'Ωστόσο αυτή τή φορά
τό α'ίτημα ήταν επίμονο1 ή διαφορά φαίνεται στον αριθμό πού κα
τόρθωσε νά συγκεντρώσει ό Buchon, ενώ στον Φοριέλ έφταναν κά
ποια στιγμή τά τραγούδια απανωτά 88 . Είχε μιά θερμή ατομική
87. Γ. Λάιος, 'Ανέκδοτες επιστολές καίίγγραφα τον 1821, 'Αθήνα 1958, 260.
88. Correspondance, ο.π., 57-58' βλ. τό κείμενο έδω στό επίμετρο (τό δέκα
το τρίτο παράθεμα).
γοητεία δ Φοριέλ89, καί φαίνεται πώς κατάφερε νά ελκύσει τό εν

διαφέρον90, νά μεταδώσει τον ενθουσιασμό του: βλέπουμε τόν Πίκ-
χόλο, λόγου χάρη, νά τοΰ υπόσχεται πώς στην Ελλάδα θά φροντί
σει νά τοΰ συγκεντρώσει δσα περισσότερα τραγούδια γίνεται 91 .
Όμως αυτοί οί ενθουσιασμοί αποδείχτηκαν εφήμεροι· καρποί
της άμεσης ακτινοβολίας τοΰ Φοριέλ. Άνεξαίρετα οί Έλληνες συ
νεργάτες αδιαφόρησαν μόλις απομακρύνθηκαν άπό τό μαγνητικό
του πεδίο. Πουθενά, σ' δσα ιδιωτικά γράμματα των συνεργατών
του εχω δεί —μά καί των υπόλοιπων 'Ελλήνων τοΰ Παρισιού- που
θενά δεν γίνεται λόγος γιά τά τραγούδια ή τή συλλογή. 'Ακόμα κι
όταν κυκλοφορεί τό βιβλίο περνάει σχεδόν απαρατήρητο: οί μοναδι
κές μνείες ελληνικού ενδιαφέροντος πού ξέρω είναι δύο ιδιωτικές
παραγγελίες του βιβλίου92 — εξω βέβαια άπό τόν Σολωμό καί τόν
Μουστοξύδη. Έχουμε ακόμα καί τήν πληροφορία τοΰ τελευταίου
πώς ό Καποδίστριας ενθουσιάστηκε93· όμως Καποδίστριας, Μουστο
ξύδης, Σολωμός είναι περισσότερο Ευρωπαίοι παρά Έλληνες — καί
δέν θεωρώ Έλληνες μονάχα τους ορεσίβιους αγρότες, παρά καί
τους διανοούμενους τους σκορπισμένους στά ευρωπαϊκά καί τά οθω
μανικά κέντρα. Καί αυτοί αδιαφόρησαν, όπως καί οί συνεργάτες
89. «'Ενέπνεε πολλήν εμπιστοσύνη, καί τήν άξιζε» σημειώνει ό Charles de

Remusat στά Memoirs de ma vie, II, Παρίσι 1959, 195.
90. Είναι χαρακτηριστικό πόσο δυσκολεύτηκαν άλλοι εκδότες νά συγκεν
τρώσουν ύλικο· άπό τους μεταγενέστερους μονάχα ό Ulrich ξεπερνά τά 120· ζούσε
δμως στην Ελλάδα αυτός.
9 1 . Βλ. 'Αλέξης Πολίτης, «Ν.Σ. Πίκκολος καί Φοριέλ», δ.π.
92. Ή μία άπό τόν 'Ιωάννη Ζαίμη, πού βρίσκεται στό Λονδίνο τότε (Λού
κια Δρούλια, «Γύρω στίς πρώτες σολωμικές εκδόσεις», δ.π., 388), καί ή άλλη
άπό τόν Κ. Άσώπιο, ό οποίος μάλιστα καί τό παραγγέλνει προτού εκδοθεί, μέ
βάση προφανώς τήν αγγελία (γράμμα του άπό Κέρκυρα προς 'Αλέξανδρο Ζαρλαμ-
πά, Παρίσι, άπό 15 'Ιουλίου 1823: ή παραγγελία περιλαμβάνει 59 βιβλία, τό ύπ.
άρ. 9 «Les chansons des Grecs par Mr. Fouriel»' τό γράμμα στό 'Αρχείο τοΰ Άσώ-
πιου, EBE Ασ. 1957, τό εντόπισε καί μοΰ τό παραχώρησε ό Έ μ μ . Φραγκίσκος,
τόν ευχαριστώ).
93. Ή μαρτυρία επιβεβαιώνεται άπό μιά φάση τοΰ Villemain προς τόν Μαρί
νο Παπαδόπουλο-Βρετό, μεταγενέστερη πολύ όμως (βλ. 'Ανδρέας Παπαδόπουλος-
Βρετός, Βιογραφία Μαρίνου Παπαδοπούλου Βρετοϋ, 'Αθήνα 1872, 64). 'Αντίθετα
ανάμεσα στά λιγοστά βιβλία που βρέθηκαν στα υπάρχοντα τού Καποδίστρια δταν
δολοφονήθηκε δέν περιλαμβάνεται ή έκδοση τού Φοριέλ- βλ. Ελένη Κούκκου, « Ό
ανέκδοτος κατάλογος των υπαρχόντων τοϋ Ι. Καποδίστρια», Δ.Ι.Ε.Ε., 15 (1961)
68 καί 78.
τού Φοριέλ: τό πιο χαρακτηριστικό άλλωστε είναι δτι κανένας δεν

σκέφτηκε νά συνεχίσει τό έργο πού άρχισε ό Γάλλος συλλέκτης.
Αυτά βέβαια μας οδηγούν προς συμπεράσματα ή ερωτήματα
πού ελκύουν τό ενδιαφέρον, δμως δεν θά τά συζητήσουμε. Ή ανα
φορά στην αδιαφορία μέ τήν οποία αντιμετώπισαν οι Έλληνες του
Παρισιού τή συλλογή τοϋ Φοριέλ έγινε γιά νά εννοήσουμε καλύτε
ρα τη σχέση πού υπήρξε ανάμεσα στον συλλέκτη καί τους πληροφο-
ρητές. Αυτός έθετε ένα αίτημα παράδοξο, πρόβαλλε μιά πολιτισμι
κή άξια πού δέν συμπεριλαμβανόταν στον κόσμο τους. Όσο βρί
σκονταν κοντά του τόν βοήθησαν μόλις όμως απομακρύνθηκαν τό
λησμόνησαν, ή τουλάχιστον τό παραμέλησαν τόσο, ώστε δέν έτυχε
νά φτάσει ώς τήν επιφάνεια των ενδιαφερόντων τους, ώς τή βούλη
ση της αποθησαύρισης. Δέν περιμάζεψαν οί ίδιοι κανένα τεκμήριο
της συνεργασίας. Ή συλλογή των δημοτικών τραγουδιών είναι έρ
γο τοϋ Φοριέλ, οχι της επαφής του μέ τους «Έλληνες φίλους» του.
"Ισως ή π ιό απτή απόδειξη τοϋ γεγονότος αύτοΰ είναι δτι τοϋ
παρέδωσαν κείμενα, Οχι τραγούδια. «Δέν μπορώ νά μιλήσω γιά τή
μουσική τών ελληνικών δημοτικών τραγουδιών», έγραφε ό Φοριέλ
στά προλεγόμενα του, «παρά μέ τήν αόριστη εντύπωση πού σχημά
94
τισα ακούγοντας νά τραγουδούν μερικά» . Ή μοναδική αυτή ανα
95
φορά του σε άκουσμα δημοτικών τραγουδιών είναι, νομίζω, αρκε
τά εύγλωττη: άπό χειρόγραφα έγνώρισε τά δημοτικά τραγούδια,
καί φαίνεται πώς μονάχα γενικές πληροφορίες ήξεραν οί συνεργά
-
τες του σπάνια μπορούσαν νά τού τραγουδήσουν κάποιο τραγούδι,
έκτος άπό ρίμες ή αστικά: «"Οσο γιά τή μουσική τών ομοιοκατάλη
κτων τραγουδιών πού έχουν συντεθεί στίς μεγάλες πόλεις ή τα
νησιά, έ'χει π,ιό γλύκα, πιό χάρη, καί τά τεχνάσματα είναι πε
ρισσότερα καί πιό ποικίλα. "Ακουσα νά τραγουδούν πολλά σε σκο
πούς ιταλικούς, ξεχασμένους άπό καιρό στην Ιταλία» 9 6 . Φανερό δτι
ό Φοριέλ κινείται μέ περισσότερη άνεση 97 .
94. Fauriel, Chants, δ.π., σελ. CXVI.

95. Ό Sainte Bauve σημειώνει πώς ό Φοριέλ πρωτάκουσε τά ελληνικά δημοτι
κά τραγούδια άπό τόν Μουστοξύδη καί τόν Πίκκολο («Fauriel», Revue des Deux
Mondes, 10, 1845, 949: «Avaint entendu réciter» είναι ή φράση). Ωστόσο ή μαρ
τυρία είναι μεταγενέστερη καί κάπως δίσημη.
96. Fauriel, Chants, ο.π.
97. 'Εδώ είναι ίσως ή θέση νά ειπωθούνε δυο λόγια γιά τόν Ch. Β. Hase, πού
ό Φοριέλ στον πρόλογο του τόν κατονομάζει ανάμεσα σ' εκείνους οί όποιοι τόν
βοήθησαν στον καταρτισμό της συλλογής (σελ. Π). Γνωρίζονταν άπό παλιά, Δε-
κέμβρη τού 1801· ό Hase μόλις είχε φτάσει τότε στό Παρίσι γιά νά χαρεί τη
γνώση, τόν έρωτα καί την επανάσταση. Ξέρουμε πως τά νέα ελληνικά τά είχε
μάθει προτοϋ κάν έρθει στη γαλλική πρωτεύουσα. Όμως, παρά τά στοιχεία αυτά,
παρά την ευθεία, βιβλιογραφία που προκάλεσε τό πρωτοπόρο ενδιαφέρον του γιά τά
βυζαντινά -άναμιγμένο μέ ισχυρή δόση φενακισμοϋ, είναι αλήθεια— παρά τήν
επίσημη διδασκαλία των νέων ελληνικών άπό τά 1816 καί τις πολλαπλές σχέσεις
του μέ τους Έλληνες τοϋ Παρισιού, δέν μπόρεσα νά ανακαλύψω τίποτα, σχετικό
μέ τά δημοτικά τραγούδια νωρίτερα άπό τό 1851. Τότε, σ' ενα δημόσιο μάθημα
του, έκανε λόγο γιά τόν «πιό μεγάλο ποιητή της νέας 'Ελλάδας, έναν ποιητή πού
θυμίζει συχνά τόν Όμηρο, παρόλο που δέν τόν έ'χει σίγουρα ποτέ του διαβάσει.
Αυτός ό υπέροχος ποιητής δέν είναι παρά ό ελληνικός λαός, ό όποιος στά ανώνυμα
καί ακαλλιέργητα τραγούδια του πού συνέλεξε ό κ. Φοριέλ» καί τά λοιπά (L.
Delatre, Cours Publiques de la Bibliothèque. Extrait de V Illustration du 21 février 1851.
Cours de grec moderne par M Hase, σελ. 7). Λίγο αργότερα, στά 1856 κάνει μιά
εκτενή παρουσίαση των Chants τοϋ Marcellus καί των 'Ασμάτων τοϋ Ζαμπέλιου στό
Journal des Savants, 'Ιανουάριος τοϋ 1856, 24-33, 'Απρίλιος 1856, 204-213,
'Οκτώβριος 1856, 612-619 καί Νοέμβριος 1856, 676-684. Όμως πουθενά δέν
γίνεται κάποιος λόγος γιά τυχόν συμμετοχή του στην πρώτη αποτελεσματική
προσπάθεια γιά συλλογή δημοτικών τραγουδιών. Γιά τά βιογραφικά τοϋ Hase πολύ
σημαντική πηγή είναι τά γράμματα του (Karl Benedict Hase, Briefe aus der Wande
rung und aus Paris, herausgegeben von O. Heine, Λιψία 1894, σελ. 54 γνωριμία μέ
Κοραή, σελ. 60 μέ Κοδρικά, σελ. 79 μέ κυρία Condorcet, σελ. 81 μέ Φοριέλ· όλες
οι μνείες σέ γράμματα άπό 'Οκτώβρη 1801 έως 'Ιανουάριο 1802), καθώς καί ή
ομιλία τοϋ Wl Brunet de Presle πού δημοσιεύτηκε σε ελληνική μετάφραση στό
'Εθνικό Ήμερολόγιον, Παρίσι 1867, 206-231 (στις σελ. 230-231 προσθήκες καί
διορθώσεις τοϋ εκδότη). Σ' αυτά τά δύο δημοσιεύματα κυρίως στηρίχτηκαν οι
μεταγενέστερες μελέτες τοϋ Ι. Καλλιτσουνάκη, «Άδ. Κοραής καί Κάρολος Βενε-
δικτος Hase», Πρακτικά 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 8 (1933) 49-71 (οί σελ. 69-71
προσθήκες των Κουγέα καί Μενάρδου) καί Σ. Β. Κουγέα, « Ό Hase εις τήν Ε λ
λάδα», Νέα 'Εστία, 13 (1933) 530-533· μελέτες πού διόλου δέν εξαντλούν τό
θέμα «Hase καί Ελλάδα». 'Από τή νεότερη βιβλιογραφία σημειώνω Ν. Π. Πανα-
γιωτάκης, Λέων ό Διάκονος, 'Αθήνα 1965, 110-123 (στή σελ. 111 ύποσ. μέ
βιβλιογραφία) καί Ihor Sevcenko, «Toparcha Gothicus», Dumbarton Oaks Papers, 25
(1971) 115-188, όπου και βιβλιογραφία καί δείγμα γραφής τοϋ Hase. Ή μελέτη
τού Michel Bréal, «La jeunesse de M. Hase», Revue des Deux Mondes, 56 (1883)
347-367 στηρίζεται στά γράμματα τού Hase σχεδόν αποκλειστικά (τά γράμματα
αυτά είχαν δημοσιευθεί στην εφημερίδα Deutsche Rundschau τό 1880 καί 1881·
ύστερα εκδόθηκαν άπό τόν Ο. Heine, ό'.π.).
ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
Ο ΦΟΡΙΕΛ ΚΑΙ ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ
ΡΟΜΑΝΤΙΚΌΣ Ή ΚΛΑΣΙΚΟΣ;
Στο επίμονο αυτό ερώτημα της εποχής του, ό Φοριέλ δέν

φρόντισε ν' απαντήσει. Πιό σωστά, απόφυγε καθετί πού θά μπορού
σε νά αποτελεί έστω καί έμμεση απάντηση. Ό ίδιος είχε καταφέ
ρει ν' απαγκιστρωθεί από τό δίλημμα, προωθώντας μιαν ιδιότυπη
προβληματική πού συμμετείχε καί στην κλασική καί στή ρομαντι
-
κή διεργασία ό βιογράφος του, ό Sainte Beuve, τό επισήμανε ώς
μία άπό τίς αρετές του:
« Ό Φοριέλ είχε αυτό τό ξεχωριστό καί τό πρωτότυπο, πού
συνεχώς πρέπει νά τό υπενθυμίζουμε, ότι βγαλμένος άπό τόν 18ο
αιώνα, καί ένώ τόν συνέχιζε, συνάντησε και ξεκίνησε δλες σχεδόν
τίς καινούριες ζητήσεις τοΰ 19ου, χωρίς ποτέ του νά πεί "ξεκό
βω"». Καί παρακάτω, γιά τή θέση του στή φιλοσοφία: «'Ωστόσο,
ανάμεσα στον Cousin πού θά ερχότανε καί στον Cabanis πού άγγιζε
τό τέρμα, ό Φοριέλ έ'κανε αυτό πού τόν βλέπουμε νά κάνει γιά τό
καθετί, ανακάλυψε καί προώθησε τό μελλοντικό κίνημα μέ τόν τρό
πο του- στάθηκε τό, άς πούμε, ενωτικό μέ τά περασμένα, επιχείρη
σε νά εισαγάγει τήν ιστορία της φιλοσοφίας στον κορμό της ιδεολο
γίας» 1 .
Ό ίδιος ό Φοριέλ, μιλώντας δχι γιά τόν εαυτό του, παρά γιά
τόν Manzoni, σημείωνε στον πρόλογο τών θεατρικών έργων τοΰ φί
λου του: «απλότητα καί σεβασμός γιά τίς πραγματικότητες της
1. Sainte Beuve, «Fauriel», Revue des Deux Mondes, 10 (1845) 662 καί 664.
Πβ. καί 630. Ό F Picavet, Les Idéologues, Παρίσι 1891, 480-481, δέν αποδέχε
ται την άποψη τοΰ Sainte Beuve οτι ό Φοριέλ «επιχείρησε νά εισαγάγει» κλπ., καί
θεωρεί ότι στο σημείο αυτό προηγήθηκαν άλλοι 'Ιδεολόγοι.
φύσης, χρήση των ορθών καλλιτεχνικών τρόπων, σοβαρότητα τού

σκοπού- νά τά κύρια σημεία στά όποια θά μπορούσαμε νά αναγά
γουμε δλη τη δραματική θεωρία του Manzoni, θ ά έλεγε ίσως κα
νείς πώς μιά θεωρία τόσο αυστηρή δεν διαφοροποιείται λιγότερο
άπό έκείνην πού ακολουθούν όσοι ποιητές προβάλλουν ώς καθαρά
ρομαντικοί, παρά άπό έκείνην των ανταγωνιστών τους, τών κλασι
κών»2.
'Εφεκτική στάση· την ίδια θά διαπιστώσουμε καί στίς καλλι
τεχνικές του προτιμήσεις: καθώς δέν ξέρουμε καί πολλά γιά τό τί
εκτιμούσε άπό δλα δσα έδιάβαζε, θά περιοριστούμε στίς υποθέσεις,
πού μπορούν νά στηρίξουν κάποιες αναφορές του. Οί κρίσεις του πού
γνωρίζουμε είναι αρνητικές: έτσι τόν Alfieri τόν θεωρεί «στεγνό
σχολαστικό», ενώ στον Canova τόν ενοχλεί «αυτού ιού είδους ή
ομορφιά, ή τόσο πλαδαρή καί τυποποιημένη, πού ίσως νά μήν είναι
ή μόνη πού αναζήτησε, άλλα πάντως είναι ή μόνη πού βρήκε».
Αυτά γιά τους κλασικούς, ή τους κλασικότροπους ρομαντικούς· γιά
ένα ηγέτη πάλι τού ρομαντισμού έχει άλλου τύπου αντιρρήσεις:
έδώ αποστρέφεται τήν ιδεολογία πού προβάλλει ετούτη ή λογοτε
χνική σχολή. «Ναί, καλή, αγαπητή μου φίλη», έγραφε στή Mary
Clarke Οταν μόλις σχεδόν τήν είχε γνωρίσει, «θά τόν διαβάσω ολό
κληρο τόν αγαπητό σας Walter Scott, αρκεί νά τόν διαβάσουμε μα
ζί, ή νά τόν συζητήσουμε μαζί. Μά νά σας πώ άπό τώρα πώς θά
τά τσουγκρίσουμε γιά τά καλά, ό'χι ακριβώς γιά χάρη τού Walter
Scott, ούτε κάν γιά τόν ενθουσιασμό σας γιά τις νεράιδες, τίς μά
γισσες, τους μύθους- τήν ζωή τήν αγαπώ σέ δλα- καί ή ζωή τών
καιρών της αμάθειας καί της βαρβαρότητας έχει πράγματα πού μέ
ευχαριστούν καί πού μέ γοητεύουν δσο ίσως κανέναν άλλον. Μά δέν
θά ήθελα νά έχετε γι' αύτου τού είδους τά πράγματα έναν ενθου
σιασμό αποκλειστικό καί απόλυτο- καί έχω πολλά, μά πολλά
πράγματα νά σας πώ έδώ πέρα: πρέπει νά καταλαβαίνουμε τό πα
ρελθόν καί νά τό αγαπάμε, μά δχι γιά νά μειώσουμε τό παρόν καί
τό μέλλον»3.
"Ας θυμηθούμε, πώς δταν έγραφε τίς γραμμές ετούτες, ό Φο-
2. Δανείζομαι τό παράθεμα άπό τήν D. Christesco, La fortune de Manzoni en

France, Παρίσι 1943, 17.
3. Τά δύο πρώτα παραθέματα είναι τού 1824, τό άλλο τοϋ 1822' Correspon
dance, ο.π., 137, 130 καί 28-29.
Ο ΦΟΡΙΕΛ ΚΑΙ ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΓΛΙΑ 271
ριέλ είχε κιόλας αρχίσει νά ασχολείται μέ τά ελληνικά δημοτικά

τραγούδια. Καί πάντως, γιά νά απλωθούμε σε άλλης λογής τομέα:
«Έτσι λοιπόν, αρχίσατε πολιτική οικονομία», έγραφε, πάντα στη
Mary Clarke, τό 1824. «Πολύ καλά, αφού σας διασκεδάζει. "Αν
συνεχίσετε νά ασχολείστε, θά μάθετε σύντομα δλες τίς αντιρρήσεις
πού έχουν υπάρξει άπό παλιά, καί πού ακόμα υπάρχουν, μερικές
φορές, γιά τίς μηχανές, καί θά ξέρετε πιά πώς δεν υπάρχει ούτε
μιά μηχανή μέ κοινό νοϋ, πού νά αξίζει νά μας απασχολήσει. Όσο
γιά τίς ατμομηχανές, δέν εχω βέβαια κάνει τό λογαριασμό πόσα
ξύλα καταναλώνουν, άλλα μπορώ νά σας βεβαιώσω χωρίς λογα
ριασμό πώς μιά ατμομηχανή ξοδεύει ασύγκριτα λιγότερο τόπο καί
προϊόντα αγροτικά, άπ' δσο θά ξόδευαν οί άνθρωποι πού θά χρειά
ζονταν, γιά νά παράγουν τήν ϊδια ποσότητα εργασίας μ' αυτήν»4.
Μιά τέτοιας λογής κριτική στάση δέν βρίσκει εύκολα άντι-
στήριγμα στίς αποδεκτές ιδέες- κι αυτό εξηγεί κάπως διαφορετικά
καί τήν αποχή άπό τή δράση -τό γράψιμο, λόγου χάρη— καί τόν
συγκρατημό απέναντι στό δίλημμα: κλασικός ή ρομαντικός; Ό Φο-
ριέλ αναζητούσε τή δική του λύση- δέν φαίνεται νά θεώρησε ποτέ
δτι τήν ανακάλυψε.
ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Στην προσπάθεια του νά ανακαλύψει τήν δική του λύση ανά

τρεξε στά πρώτα φανερώματα τοΰ πολιτισμού όπου ζούσε. «Γιά
οποίον τόν παρατηρεί προσεκτικά», κατέληγε ό Sainte Beuve στή
μελέτη του γιά τόν Φοριέλ, «τό καθετί αποσκοπεί ολοφάνερα, ή
τουλάχιστον τείνει στή σκέψη του, στίς απαρχές τού συγχρόνου
πολιτισμού. 'Απέδιδε πάρα πολλή σημασία σ' αυτό τό κίνημα τής
πρώτης 'Αναγέννησης, καθώς καί σέ δ,τι είχε δημιουργήσει κατιτί
τό ολότελα διαφορετικό άπό τήν αρχαιότητα, δπως, λογού χάρη,
στον σύγχρονο έρωτα, στην ιπποσύνη. 'Αναζητά λοιπόν μέ περιέρ
γεια τίς απαρχές αυτών τών δημιουργιών, πού τόσο αγαπούσε ή
λεπταίσθητη ψυχή του- αναζητά τόν πυρήνα τους στους Άραβες,
στους Βάσκους, στους Άκουϊτανούς καί τους Γαλλορωμαιους, πυ
ρήνα πού δουλεύτηκε καί ξαναδουλεύτηκε γιά αιώνες, ανιχνεύει σε
4. "Ο.π., 163.
αυτό τό πολυοργωμένο έδαφος τά ξεπετάγματα μιας ζωντανής

βλάστησης παντού δπου τά βλέπει νά φύονται, και δεν τιμά τόσο
πολύ τους αγαπητούς του Προβηγκιανούς, παρά γιατί σ' αυτούς
ανακαλύπτει πραγματικά τό πρώτο ανθός του καινούριου δέντρου.
Βλέποντας τον μ' αυτό τό πνεύμα, παρατηρούμε πώς ανέσυρε τό
καθετί στην επιφάνεια, παρατηρούμε τίς 'ιδέες του, τίς απόψεις
του: απασχολείται μέ την ιστορία τών τροβαδούρων δχι σάν φιλό
λογος, οχι άπό πνεύμα τοπικισμού, παρά θεωρώντας την εσωτερική
φιλοσοφία»5.
Έ ξ ω άπό τόν λυρισμό, χρειάζεται ΐσως νά παραμερίσουμε τή
φιλοσοφική διάσταση πού αποτελούσε κριτήριο ύψιστο γιά τόν αιώ
να τοΰ Sainte Beuve- κατά τά άλλα ό λόγος του μας οδηγεί, ελπί
ζω, σωστά. Μέριμνα τού Φοριέλ ήταν νά προσεγγίσει τό παρελθόν
μέ έναν τρόπο πού στάθηκε καινούριος: επιχειρούσε νά συνδυάσει τή
λογοτεχνία μέ τήν Ιστορία, ή αλλιώς την ιστορία της λογοτεχνίας
μέ τήν ιστορία τού πολιτισμού — αυτό νομίζω εννοεί ό Sainte Beuve
δταν λέει πώς ή προσέγγιση του δέν ήταν φιλολογική.
Στά χρόνια αυτά πού ή μεσαιωνική ιστορία αποτελούσε ενα
αίτημα, ό Φοριέλ καταπιάστηκε μέ ενα μείζον θέμα, τή γένεση
της ποίησης —εκεί αποσκοπούσε ή Ιστορία της ποίησης τού Νότου—
προσπαθώντας νά υποτάξει δλα τά μερικότερα: εποποιία, Δάντη,
ισπανικό θέατρο, καί φυσικά, προβηγκιανή ποίηση. Αυτήν έ'βλεπε
γιά τήν πρώτη πηγή δλων τών υπόλοιπων παράλληλα όμως έπρε
πε νά μελετηθεί καί ό "Ομηρος καθώς καί ή ανατολική ποίηση ώς
ανάλογα φαινόμενα.
Γιατί στή σύλληψη τού Φοριέλ ή δημιουργία της εποποιίας
είχε κεντρικό ρόλο. 'Επιχείρησε λοιπόν νά εξηγήσει τήν εμφάνιση
της- σέ δλες τίς λογοτεχνίες πού ήξερε, αποτελούσε τό παλαιότερο
μνημείο της ποίησης. 'Ωστόσο —ετούτη ακριβώς στάθηκε ή θεωρία
του— ή παλαιότητα αυτή δέν ανταποκρίνονταν στά πράγματα· ή
εποποιία δέν αποτελούσε στ' αλήθεια παρά μονάχα τό παλαιότερο
γραπτό ποιητικό μνημείο.
Είχαν προηγηθεί δυό στάδια. Τό πρώτο τό στοιχειοθετούσαν
τά μεμονωμένα δημοτικά τραγούδια· κείμενα μικρά καί σύντομα
πού τά είχαν δημιουργήσει τά ίδια τά γεγονότα. Σ ' ενα δεύτερο
στάδιο, καί ένόσο τά δημοτικά τραγούδια κυκλοφορούσαν άπό τόπο
5. Sainte Beuve, δ.π., 678.

Ο ΦΟΡΙΕΛ ΚΑΙ ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΓΔΙΑ 273
σέ τόπο, όχι μέ τη γραφή, παρά με τους επαγγελματίες τραγουδι

στές, δημιουργούνται οί επικές διηγήσεις, δπου ενσωματώνονται τά
τραγούδια ξαναπλασμένα. Τέλος, τό υλικό αυτό τό παραλαμβάνει
ένας ποιητής, τό πλάθει γιά τρίτη φορά, καί ή εποποιία έ'χει γεν
νηθεί.
Οί 'ιδέες αυτές, πού ό Φοριέλ τις ανάπτυξε στά μαθήματα πού
άρχισε νά κάνει στή Σορβόννη άπό τό 1830 και ύστερα, ήταν ολό
τελα καινούριες γιά τή Γαλλία - ώς τότε επικρατούσαν διαφορετι
κές απόψεις γιά τή γένεση της εποποιίας. Στηρίζονταν ωστόσο σέ
ιδέες πού είχαν εκφραστεί ρητά, στον Wolf δηλαδή κατ' αρχήν, καί
σέ όσους τόν ακολουθούσαν στή Γερμανία. "Ισως θά πρέπει νά λο
γαριάσουμε τίς θεωρίες τού Wolf ώς απότοκο της επανεκτίμησης
τών δημοτικών τραγουδιών, όμως αυτό ξεπερνά τά εφικτά όρια:
σημασία έχει πώς ό Φοριέλ ασπάσθηκε ετούτες τίς 'ιδέες, καί πώς
επιχείρησε νά τίς επαληθεύσει στηριζόμενος σ' ενα πολύ εκτεταμέ
νο υλικό, πού περιλάμβανε τόν "Ομηρο βέβαια, τίς ευρωπαϊκές επο
ποιίες, τόν Σάχ-ναμέ τού Φιρδουσί, τή Ραμαγιάνα καί τή Μαχαμπ-
χαράτα τών 'Ινδών, καθώς καί όσα δημοτικά τραγούδια μπορούσε
νά ξέρει.
Κλειδί της θεωρίας αποτελούσε ή διαπίστωση ότι ανάμεσα
στην εποχή όπου ανάγεται ή κάθε εποποιία καί στην εποχή πού
περιγράφει, υπάρχει πάντα ενα χρονικό κενό πού δέν καλύπτεται
άπό γραπτές μαρτυρίες. Ή σκέψη τού Φοριέλ οδηγήθηκε στή δια
πίστωση ότι είναι αδύνατο νά δημιουργήθηκε ξαφνικά, στό δωδέκα
το λόγου χάρη αίώνα, τό ενδιαφέρον γιά τίς εκστρατείες τού Καρ
λομάγνου. 'Αφού υπήρχε, θά έπρεπε νά έχει γεννηθεί ταυτόχρονα
μέ τά γεγονότα, καί νά έμεινε ζωντανό χάρις στην προφορική
ποίηση. Ό συλλογισμός αυτός έβρισκε ένα πραγματολογικό αντί
στοιχο στή λαϊκή ποίηση τών Ελλήνων καί τών Σέρβων εδώ
επρόκειτο γιά περιπτώσεις πού ή στιγμή της εποποιίας δέν είχε
φτάσει ακόμα — ή είχε χαθεί. Τά δημοτικά τραγούδια της Καλυδο-
νιας καί οί ρομάντζες της 'Ισπανίας παρείχαν τήν τελική απόδει
ξη, μιά καί —στις θεωρίες της εποχής τού Φοριέλ— είχαν τό αντί
στοιχο τους στην εποποιία: τόν Όσσιαν καί τά cantares de gesta.
Ό πυρήνας αυτών τών αντιλήψεων στηρίζεται στή διάκριση
«φυσική ποίηση»/«ποίηση καλλιεργημένη», καί στην άποψη ότι ή
πρώτη αντιστοιχεί στίς πρώιμες κοινωνίες, αυτές πού ζουν «κατά
φυσιν», ένώ ή δεύτερη στίς πιό καλλιεργημένες, πού έπονται. Μιά
δηλαδή άπό τίς βασικές θέσεις τοΰ γερμανικού ρομαντισμού αποτε

λεί τό υπόβαθρο των θεωριών πού ό Φοριέλ επεξεργάζεται στη δε
6
καετία 1820-1830 . Ή ουσιώδης διαφορά έγκειται στο δτι ό Φο
ριέλ αποδέχθηκε τό σύστημα ανάλυσης, Οχι δμως καί τά αισθητικά
—καί, παραπέρα, πολιτικά— συμπεράσματα: δεν δέχθηκε την ποιο
τική προτεραιότητα της φυσικής ποίησης· πολύ περισσότερο της
φυσικής κοινωνίας. Τά όσα σημείωνε στή Mary Clarke μέ την ευ
καιρία τοΰ Walter Scott, θά τά βρούμε νά επαναλαμβάνονται καί
-
γιά τά ελληνικά δημοτικά τραγούδια ή θέση του στάθηκε ενδιάμε
ση: αποδοχή των καινούριων ιδεών, γονιμοποίηση τους, άλλα καί
7
παραμονή σέ σχήματα καί συλλήψεις τοΰ Διαφωτισμού · ενδιάμε
ση, άλλα ταυτόχρονα καί προωθητική. Έδώ είναι χαρακτηριστική
ή εντύπωση πού προκάλεσαν οι απόψεις του στον Ermes Visconti: «ό
κύριος Φοριέλ προχωρά πάρα πέρα [άπό τή σύγκριση φυσικής καί
καλλιεργημένης ποίησης] αναζητεί αν καί ποια πράγματα τά λο
γαριάζουμε γιά ποιητικά άπό συνήθεια καί Οχι άπό εσωτερική πα
ρόρμηση τών αισθήσεων αναζητεί τό πώς θά γίνει νά καταστρέ
ψουμε δλες τίς συμβάσεις τών σοφών, νά ανασύρουμε άπό τίς πηγές
'ιδέες, ύφος, εκφράσεις πού νά συνιστούν μιά ποίηση πραγματικά
8
λαϊκή» .
Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΙΝΑΙ ΕΝΙΑΙΑ
Σ' ολόκληρη τή δεκαετία 1820-30 ή γαλλική φιλολογική

ζωή κράτησε έντονο τόν κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της. Κληρονό
μοι μιας κλασικής λογοτεχνίας πού είχε επιβληθεί έδώ καί εκατόν
τόσα χρόνια σ' ολόκληρη τήν Ευρώπη, οί Γάλλοι του 19ου αίώνα
6. 'Ολόκληρη αύτη ή έκθεση τών θεωριών τοΰ Φοριέλ στηρίζεται στην ανά
λυση τοΰ Joseph Bédier, Les légendes épiques, III, Παρίσι 1912, 202-211.
7. Είναι εντυπωσιακή ή παντελής, παρά τήν ευρυμάθεια του, απουσία του
Herder όχι μόνο άπό τά γραπτά, μά ακόμα καί άπό τίς σημειώσεις του. Ό Henri
Tronchon, La fortune intellectuelle de Herder en France, Παρίσι 1920, δέν σημειώνει
κανένα κοινό σημείο: καί όπως φαίνεται άπό τίς πηγές πού χρησιμοποίησε, αναδί
φησε τά χαρτιά τοΰ Φοριέλ στό Institut de France.
8. Γράμμα τοΰ Ermes Visconti στον Manzoni, 25 Νοεμβρίου 1819, δημοσιευ
μένο άπό τόν Gubernatis, II Manzoni ed il Faune!, ο.π., 144. Προφανώς ό Ermes
Visconti αναφέρεται κυρίως στό άρθρο τοΰ Φοριέλ περί Gingucné πού δημοσιεύτηκε
στή Revue Encyclopédique, 2 (Άπρίλιος-Ίούνιος 1819), 311-326.
Ο ΦΟΡΙΕΛ ΚΑΙ ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΓΔΙΑ 275
δέν είχαν, είδαμε, κανένα πρόβλημα νά αποδεχθούν ξένες φιλολογι

κές αξίες- καί ή εισροή περνάει άπό δύο διαφορετικά κανάλια· έδώ
μας ενδιαφέρει τό δεύτερο, ό καθαρός κοσμοπολιτισμός.
Γιά χάρη τοϋ ανοίγματος, καί φυσικά ξεκινώντας άπό παρορ
μήσεις πού έρίζωναν σέ προσωπική φιλία, ό Φοριέλ μετάφρασε,
ανώνυμα, δυό τραγωδίες τοϋ Alessandro Manzoni, Adelghi καί Com
te de Carmagnole. Συνέβαλε έ'τσι στην ανανέωση των θεατρικών
μορφών πού παράλληλα ετοιμαζόταν στή Γαλλία μέ τόν Victor
Hugo, κυρίως. Ωστόσο έδώ θέλω νά επιμείνω σέ κάποιαν άλλη
διάσταση τοϋ εγχειρήματος.
Ή αναφορά στην 'Ιταλία, καί μάλιστα σέ έ'ργα μέ εθνική
'ιταλική υπόθεση, δπως αυτά τοϋ Manzoni, ενείχε έναν δεύτερο στό
χο: τήν ανάδειξη της πολιτικής παρουσίας τών 'Ιταλών. Τά ενδια
φέροντα του οδήγησαν τόν Φοριέλ σέ πολλαπλές επαφές μέ τους
'Ιταλούς: αν ό ίδιος ό Manzoni δέν ήρθε σέ σύγκρουση άμεση μέ
τους Αυστριακούς, ό κύκλος του, οί ομότεχνοι του μετείχαν στην
πολιτική δράση, καί συχνά τους συναντάμε νά σχετίζονται μέ τόν
Φοριέλ. Μάλιστα τό καλοκαίρι τοϋ 1829 ό Φοριέλ επισκέπτεται
τους εξόριστους στίς Βρυξέλλες Arconati, πού τό σπίτι τους αποτε
λούσε ενα άπό τά κέντρα τών 'Ιταλών προσφύγων9. Καί βέβαια
φιλοϊταλισμός έσήμαινε τότε αντίθεση στίς αρχές της 'Ιερής Συμ
μαχίας, έσήμαινε έμμεση, άλλα εκφρασμένη φιλελεύθερη στάση.
Μέσα άπό τήν ίδια φιλελεύθερη προδιάθεση πρέπει νά δούμε
καί τόν φιλελληνισμό του. 'Υπήρχαν καί έδώ οί προσωπικοί φίλοι,
ό Βασιλείου παλαιότερα, υστέρα ό Μουστοξύδης, στό βάθος, κάπως
αχνός, ό Κοραής. "Ομως τό πράγμα έφούντωσε μέ τήν επανάστα
ση: «ή φιλοδοξία νά είναι κανείς Έλληνας ή 'Ισπανός μου φαίνε
ται σήμερα», έγραφε στή Mary Clarke στίς 15 Αυγούστου 1822, «ή
μόνη σχεδόν στον κόσμο πού μπορεί νά παραδεχτεί κανείς περήφανα
καί δίχως δισταγμό»10. Τό 1823 οί 'Ισπανοί είχαν υποκύψει στους
9. Έ ν α γράμμα του Φοριέλ προς τη μαρκησία Arconati, 5 Αυγούστου 1830,

δημοσιεύτηκε στό Da carteggi inediti; Lettere di Giovanni Berchet, Federico Confatomeli,
Massimo d' Azeglio, Claudio Fauriel, Giuseppe Giusti, έπιμ. Alessandro d' Ascona, Πί
ζα 1903, 10-12· τό δημοσίευμα έχει διαφύγει άπό τήν προσοχή τών βιογράφων
τοϋ Φοριέλ. Τό επισήμανε στή Μαρκιανή καί μου τό φωτοτύπησε ό Τριαντάφυλλο?
Σκλαβενίτης· τόν ευχαριστώ.
10. Correspondance, β.π., 27' πβ: Galpin, Fauriel in Italy, ό.π., 40-46, όπου
δημοσιεύεται ορθότερα ή ίδια επιστολή.
Βουρβώνους, οί επαναστατικοί αναβρασμοί της Ιταλίας είχαν συν

τριβεί· μοναδικό στήριγμα έμεναν οί Έλληνες. 'Αντίστοιχα βα
στούσε κι ό φιλελληνισμός- υστέρα μάλιστα από την έκδοση των
δημοτικών τραγουδιών και τη διαδικασία της, ό Φοριέλ είχε συνδε
θεί με την ελληνική υπόθεση άρρηκτα: τόν βλέπουμε νά βοηθά τους
Έλληνες φίλους του δπως μπορεί, νά ενδιαφέρεται γιά τήν επιτυ
χία των εράνων11, νά μετέχει στην Ελληνική Εταιρεία του Παρι
σιού άπό τότε πού ιδρύθηκε, στά 1829 12 .
Ή πρώτη δημόσια φιλελληνική δραστηριότητα τού Φοριέλ
είχε καί σαφέστατο φιλοϊταλικό στόχο· καλύτερα, ήταν πράξη φι
λελευθερισμού μέ αντικείμενο τήν ιταλική λογοτεχνία καί τήν ελ
ληνική ελευθερία: αναφέρομαι στή μετάφραση καί δημοσίευση τού
ποιήματος τού Giovanni Berchet, / Profughi dì Porga.
Ό Berchet, πού βρισκόταν στή λογοτεχνική πρωτοπορία τών
χρόνων εκείνων, εμπνεύστηκε, πρίν ακόμα άπό τήν ελληνική επα
νάσταση, ενα ποίημα μέ αφορμή τά γεγονότα της Πάργας· ή κα
τάλυση τών ελευθεριών μιας μικρής «δημοκρατίας» άπό τόν τυραν
νικό ηγεμόνα, ή παρέμβαση τών "Αγγλων, έδιναν τό υλικό γιά νά
εκφραστεί ή έλευθεροφροσύνη του Berchet, πού βέβαια τή δική του
πατρίδα καί τους δικούς του τυράννους είχε πάνω άπ' δλα στον νού
του — ας μήν πάει δμως τό μυαλό μας στην αλληγορία· καί ή
ελευθερία γιά τους δημοκρατικούς της εποχής ήταν ενιαία ή του
λάχιστον ευρωπαϊκή.
« Ό Berchet ολοκλήρωσε τό λυρικό του ποίημα γιά τήν Πάρ
γα», έγραφε στίς 29 'Ιανουαρίου 1821 ό Manzoni στον Φοριέλ.
«'Αμφιβάλλω αν θά τό δούμε τυπωμένο, γιατί οί κανονισμοί της
λογοκρισίας δέν επιτρέπουν τή δημοσίευση γιά δ,τι θά μπορούσε νά
δυσαρεστήσει μιά κυβέρνηση άπό αυτές πού ονομάζουν φιλικές»13.
Πραγματικά τό έργο δέν τυπώθηκε τότε στην 'Ιταλία —άλλωστε ό
Berchet ζούσε πιά εξόριστος— καί ό συγγραφέας του, δταν πέρασε,
τέλος του 1821, άπό τό Παρίσι, τό εμπιστεύθηκε στά χέρια του
11. Correspondance, δ.π., 239, πβ. καί 219, 236.

12. Βλ. έοώ, σ. 258, ύποσ. 70.
13. Manzoni, Lettere, δ.π., τ . Ι , 226. Γιά τή γνωριμία τού Φοριέλ μέ τόν
Berchet, πού έγινε μέσω τοϋ Manzoni, βλ. τά γράμματα πού αναδημοσιεύει καί ό
Galley, Claude Fauriel, Saint Etienne 1909, 284-285. Δέν εχω δει τή μονογραφία
τού R. vanNuffel, Giovanni Berchet, Βρυξέλλες 1951.
Ο ΦΟΡΙΕΛ ΚΑΙ ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ 277
Φοριέλ, χειρόγραφο14. Έτσι ή δημοσίευση τοϋ / Profughi di Porga

έγινε στό Παρίσι, τόν Μάιο τοϋ 1823, σε δίγλωσση έκδοση: κοντά
στό ιταλικό πρωτότυπο τό συνόδευε αντικριστά ή πεζή —καί ανώνυ
μη— μετάφραση τοϋ Φοριέλ15.
Φιλελληνισμός, φιλοϊταλισμός, πλεγμένοι μέ τόν φιλελευθε
ρισμό. Συνάμα προσπάθεια γιά τόν ενοφθαλμισμό της γαλλικής
παιδείας μέ τά πιό προωθημένα επιτεύγματα μιας άναγεννώμενης
λογοτεχνίας. Στην κρίσιμη δεκαετία, ό Φοριέλ παρεμβαίνει μέ τόν
τρόπο του.
Η ΕΚΔΟΣΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
Οί μεταφράσεις του Manzoni καί τοϋ Berchet, ή συλλογή καί ή

έκδοση των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, στάθηκαν πάρεργα
γιά τόν Φοριέλ. 'Οπωσδήποτε εντάσσονται μέσα στην προβληματι
κή της ποίησης πού τόν ενδιαφέρει, αλλά σάν παρεκκλίσεις, πού
τόν ξεστράτιζαν άπό τήν κύρια, τή δική του δουλειά: λογάριαζε
τήν «ιστορία της ποίησης τοϋ Νότου» σάν τό «στοίχημα της ζωής
του» — γιά νά χρησιμοποιήσω μιαν ευθύβολη έκφραση σημερινού
ποιητή. Μέσα άπό τήν αλληλογραφία του, ή στά ιδιωτικά κείμενα
14. Alberto Cento, «Fauriel agente dei romantici italiani ovvero le disaventure edi
toriali di due poeti», Giornale Storico della Letteratura Italiana, 74, τχ. 406-407
(1957) 346-353 (δπου καί ή παλιότερη βιβλιογραφία γιά τις δυσκολίες τής έκδο
σης τοϋ βιβλίου). Δημοσιεύεται εκεί ενα γράμμα του Berchet προς Φοριέλ, 3 'Ιου
νίου 1822. Πβ. και τό συμπλήρωμα τοϋ Robert van Nuffel, «Lettere di Berchet à
Claude Fauriel», στό ίδιο περιοδικό, 75, τχ. 409 (1958) 98-103, δπου τρία ακόμα
γράμματα τοϋ Berchet άπό 14 Ιουνίου 1822, 24 'Ιουνίου 1822 καί 7 Μαρτίου
1830 τά δύο πρώτα, σχετικά μέ τό Ι profughi. Ευχαριστώ τόν 'Αντώνη Λιάκο πού
φρόντισε νά αποκτήσω τίς φωτοτυπίες. Σημειώνω ακόμη, αν καί είναι έξω άπό τό
θέμα μας, πώς τρία γράμματα τοϋ Berchet, τοϋ 1824 καί τοϋ 1825, άπόκεινται
στό 'Αρχείο Λουριώτη (ΚΝΕ/ΕΙΕ): συμπληρώνεται έτσι κάπως ή εικόνα τοϋ φι
λελληνισμού του· άλλωστε στό τελευταίο αναφέρεται, γράφοντας στον Λουριώτη,
στην «κοινή αγάπη γιά τήν ελευθερία».
15. Γιά τή μηνολόγηση βλ. Manzoni, Lettere, δ.π., τ . Ι, σ. 819. Ή έκδοση
αύτη περιλαμβάνεται στη σειρά των επανεκδόσεων τής 'Ιστορικής καί 'Εθνολογι
κής 'Εταιρείας. Σημειώνω πώς ό Berchet στήριζε πολλές ελπίδες γιά την επιτυ
χημένη κυκλοφορία τοϋ έργου στη δημοτικότητα τοϋ θέματος (γράμμα προς Φο
ριέλ, 3 'Ιουνίου 1822, Cento, δ.π., 348), καί πώς μέσω τών 'Ιταλών τής 'Ολ
λανδίας οί εκεί Έλληνες είχαν ενδιαφερθεί νά παραγγείλουν αντίτυπα (δ.π.).
278 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΤΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
τοΰ περίγυρου του ή στάση αυτή διατυπώνεται αρκετά συχνά· νομί

-
ζω πώς δε χρειάζεται νά την παρακολουθήσουμε άρκοΰν κάποιες
περικοπές άπό ενα γράμμα του στή Mary Clarke 25 'Οκτωβρίου
1825. Ή σύντροφος του τοΰ παραπονιόταν πώς την παραμελεί γιά
-
χάρη της δουλειάς ό Φοριέλ ζήτησε νά εξηγηθεί καί νά υπερασπι
σθεί «μιαν εργασία πού τή θεωρούσα ώς τήν υπόθεση της ζωής
μου» δπως της έγραφε. Καί παρακάτω: «"Ολο τό βάρος πού μπορώ
νά ρίξω στή μελέτη καί στή φιλολογική εργασία είναι αλήθεια
πώς πέφτει εδώ ακριβώς. Μ' αυτήν απασχολούμαι, αυτήν οραματί
ζομαι έδώ καί δώδεκα ή δεκαπέντε χρόνια, καί εχω τήν υποχρέωση
απέναντι στους φίλους μου, σέ δσους θέλουν τό καλό μου, καί μέ
πιστεύουν μέ περισσότερες ικανότητες άπό όσες εχω, νά τήν τε
λειώσω. Είναι αλήθεια [...] πώς έχω στηριχθεί στή σκέψη αυτής
της εργασίας. Αυτό εννοώ όταν λέω ότι αυτή ή εργασία είναι ή
υπόθεση της ζωής μου [...]. Τέλος, αφού μέ υποχρεώνετε νά σάς
τό γράψω, δέν είναι πάντα ή μικροφιλοδοξία πού παρακινεί τίς
αποφάσεις μου: ή θλιβερή ανάγκη νά κερδίσω κάποια χρήματα, πού
16
τά χρειάζομαι» , κλπ.
'Οπωσδήποτε, ή μεγάλης πνοής εργασία διακόπηκε γιά χάρη
των δημοτικών τραγουδιών. "Ισως γιά λόγους αυστηρά προσωπι
κούς, όπως πολλοί πιστεύουν —μιά αλλαγή ΰστερα άπό τόν θάνατο
της κυρίας Condorcet— ϊσως κι άπό πιό σύνθετες αιτίες, ò Φοριέλ
ξεκίνησε τή συλλογή. Ωστόσο, αυτό φαίνεται καθαρά άπό τήν αλ
ληλογραφία του, τή λογάριαζε ένα μικρό διάλειμμα. 'Απρίλιο τοϋ
1823 φανταζόταν πώς τοΰ έμενε λίγη δουλειά ακόμα, και πώς περί
τά μέσα Μαΐου θά είχε ξεμπλέξει17. Τά πράγματα ήρθαν αρκετά
πιό διαφορετικά, βέβαια, καί ή ανέλπιστη αυτή καθυστέρηση στε
νοχώρησε όλους όσους περίμεναν μέ αγωνία τό μεγάλο του έργο.
«Μαθαίνω άπό τό γράμμα σας», απαντούσε ό Manzoni στον Φοριέλ
τόν Αύγουστο τοΰ 1823, «πώς σάς απασχολεί μιά εργασία ξένη μέ
τό ε'ργο στό οποίο έχετε κιόλας αφιερώσει τόσον καιρό καί τόσες
φροντίδες καί πού τό περιμένουμε μέ κάτι παραπάνω άπό περιέρ
γεια. Δέν τολμώ νά σάς πώ πώς αυτό μέ στενοχώρησε κομμάτι,
γιατί θά ήταν αναίδεια νά σάς πώ εγώ τό τί πρέπει νά κάνετε,
16. Galpin, δ π., 106-107.

17. Γράμμα του στον Manzoni, άχρονολόγητο, βλ. Gubernatis, δ.π., 203-
204. Βλ. έδώ τό σχετικό απόσπασμα, στό 'Επίμετρο, έκτο παράθεμα.
άλλα μπορώ νά σας πώ ότι εύχομαι θερμότατα νά τελειώσει ή

παρέμβλητη εργασία σας» 18 .
Τελικά τό μεγάλο έργο τοϋ Φοριέλ δεν ολοκληρώθηκε ποτέ:
μονάχα μετά τον θάνατο του εκδόθηκαν όσες σημειώσεις βρέθηκαν.
Ή τύχη θέλησε ώστε ή μόνη αυτοτελής εργασία του νά είναι ή
συλλογή των δημοτικών τραγουδιών, καί ή μεταγενέστερη φήμη
τοϋ Φοριέλ σ' αυτήν στηρίχθηκε, αναγκαστικά: αυτός ήταν ό πρώ
τος προσδιορισμός του που ήρθε στον νου της σύνταξης της Revue
des Deux Mondes τή στιγμή του θανάτου του. 'Ακόμη πιό χαρακτη
ριστική είναι ή μεταγενέστερη γνώμη τοϋ Victor Cousin· έγραφε
στον Sainte Beuve: «Τώρα πιά αισθάνομαι τύψεις σχεδόν πού δέν
επέμεινα περισσότερο, στά 1822, τότε πού επηρέαζα ολότελα τά
αισθήματα τοϋ Φοριέλ, ώστε νά εγκαταλείψει αυτό τό ιστορικό
έργο, πού δέν τοϋ ταίριαζε καί πολύ, καί νά αφιερωθεί μέ όλη του
τήν ψυχή στην πρωτόγονη ποίηση, τήν αυθόρμητη καί τή λαϊκή,
όλων τών εποχών καί κάθε τόπου. Εκεί ήταν ή 'ιδιοφυΐα του, ή
κλίση του, αυτό τοϋ άρεσε»19.
Τύψεις ή προσπάθεια γιά αποκατάσταση; Δέν έχει πολλή ση
μασία· χρειάζεται μόνο νά προσέξουμε, ότι παρά τίς προθέσεις τοϋ
Φοριέλ, τά ελληνικά δημοτικά τραγούδια τόν εξέφρασαν σέ τελευ
ταία ανάλυση περισσότερο άπ' όσο λογάριαζε ό ϊδιος.
Φυσικά τό έργο αποσκοπούσε συνειδητά στην ανάπτυξη τών
φιλελληνικών τάσεων της γαλλικής κοινωνίας, καί ώς έναν βαθμό
στηριζόταν σ' αυτές: τό έβλεπε καί σάν εγχειρίδιο της νεοελληνι
κής ό Φοριέλ τό βιβλίο του, καί δέν θεωρούσε τή διάσταση αυτή
ασήμαντη. Όμως τό κύριο είναι ή ποίηση καί οι Νεοέλληνες: προ
βάλλουν μέσα από τά ποιήματα τους σάν ένα έθνος συγκροτημένο,
μέ υψηλό ψυχικό κόσμο, μέ βούληση ελευθερίας, μέ στοχασμό καί
αίσθημα- δέν θά επιμείνουμε διόλου σ' αυτά- καί γνωστά είναι, καί
ανάγλυφα διαφαίνονται, καί επισημάνθηκαν άπό τίς πρώτες κριτι
κές ώς σήμερα. "Ας συγκρατήσουμε πάντως πώς γιά τόν Φοριέλ ή
'Ελλάδα αποτελεί τμήμα τής Ευρώπης, όχι της 'Ανατολής. Ούτε
χρειάζεται νά υπενθυμίσουμε καί πάλι πόσο ευνοούσε τίς γενικότε
ρες φιλελεύθερες τάσεις ή επισήμανση τών αρετών ενός καταπιε-
18. Manzoni, Lettere, ο.π., 311-312.

19. Δανείζομαι τό χωρίο από τήν Μ.Ε Smith, Une anglaise intellectuelle, 'ό.π.,
87, πού παραπέμπει στον τ. 13 τών Nouveaux Lundis, σ. 186.
σμένου λαού σέ σχέση μέ τους οποίους τυράννους του. Καί βέβαια,

πέρα άπό τους πολιτικούς στόχους, τό έ'ργο είχε, αρκετά προφανείς
επίσης, καί πολιτισμικούς. Άπό μόνο του τό παράδειγμα μιας
ποίησης πρωτότυπης, φρέσκιας, ζωηρής, που δέν στηριζόταν μήτε
σε αισθητικούς κανόνες μήτε σε εκπαίδευση, αρκούσε γιά νά υπονο
μεύσει τήν ακαδημαϊκή καλαισθησία, καί Ίσως, περισσότερο ση
μαντικό αυτό, νά υποδείξει δυνατότητες αγνώριστες γιά τους κλα
σικούς, καθώς καί πόσο ό ορίζοντας της ποίησης μπορούσε νά διευ
ρυνθεί.
Έπειτα τά προλεγόμενα τοΰ έργου αποτελούσαν μιά συνολική
προσέγγιση τού προβλήματος «λαϊκή ποίηση»· προσέγγιση πού δέν
είχε, ό'σο ξέρω, επιχειρηθεί στή Γαλλία μέ τέτοια πληρότητα καί
τόσο εύρος. Έδώ χρειάζεται νά τόν παρακολουθήσουμε πιό προσε
κτικά, κυρίως γιατί ό Φοριέλ ούτε στιγμή δέν επιδίωξε τή θεωρία·
οι σκέψεις του είναι σκόρπιες, καθώς ή αρχιτεκτονική τού έργου
είναι διαφορετική: παρουσιάζει τήν ελληνική ποίηση σέ σχέση μέ
τήν κοινωνία περισσότερο, παρά πού προσπαθεί νά απομονώσει τό
θέμα καί νά τό αναλύσει.
Τό τί ακριβώς είναι ή λαϊκή ποίηση δέν τό ορίζει ό Φοριέλ· τό
προϋπέθετε 'ίσως γνωστό ή αυτονόητο. Περιορίζεται λοιπόν στους
αποθετικούς ορισμούς: λαϊκή είναι ή μή έντεχνη ποίηση. «Τά τρα
γούδια είναι σίγουρα ό καρπός ενός φυσικού ποιητικού ταλέντου,
20-
άσχετου μέ κάθε παιδεία» τά χαρακτηριστικά της είναι τό
21
«απλό, ζωηρό καί αφελές ύφος» . Δημιουργοί της είναι κάποια
ανώνυμα, προικισμένα άτομα, ένας άπ' δλους, συχνά ένας τυφλός
ραψωδός. Γιά τους ραψωδούς κάνει ιδιαίτερο λόγο22· τους διακρίνει
μάλιστα σέ απλούς φορείς τραγουδιών καί σέ δημιουργούς καθεαυ-
τούς: τό ταλέντο, καί μόνον αυτό, διαφοροποιεί τους πρώτους άπό
τους δεύτερους. 'Αλλά τό ταλέντο μπορεί νά τό έχει ό καθένας:
«Έτσι, οποίο άπό αυτά τά τραγούδια, πού ή σύλληψη του είναι
κάπως ιδιοφυής, ή λάμψη μιας εξαιρετικής φαντασίας, καί πού ή
εκτέλεση καί οί λεπτομέρειες θά είναι σέ αρμονία μέ τή σύλληψη,
μπορούμε θαυμάσια νά τό θεωρήσουμε έ'ργο ενός βοσκού, ενός εργά
τη, ενός τεχνίτη, μιας γριάς ή μιας κοπέλας. Γιά τό μόνο πού
20. Fauriel, Chants, ο.π., σ. LXXXVIII.

2 1 . "Ο.π., CHI, πβ. καί CVHI.
22. "Ο.π , XCII.
Ο ΦΟΡΙΕΛ ΚΑΙ ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΪΔΙΑ 281
εΐμ.αστ? λίγο σίγουροι, σχετικά με τόν ποιητή ενός τραγουδιού πού

διαλέξαμε στην τύχη ανάμεσα στά μέτρια ή τά πιό όμορφα, είναι
πώς αυτός ό ποιητής δεν ήξερε οΰτε νά διαβάζει, οιίτε νά γράφει,
δέν ήξερε καθόλου τί είναι θεωρητικά ό στίχος είτε ή ποίηση, καί
πώς τό μόνο πού σκέφθηκε συνθέτοντας κατιτί ήταν νά ευχαριστή
σει μιαν ανάγκη της φαντασίας του καί διόλου νά αποδείξει τό
23
ποιητικό του ταλέντο» .
'Υπόκειται ολοφάνερα ή θεωρία της φυσικής ποίησης. Όμως
καί αυτή πουθενά δέν λέγεται ρητά· δηλώνεται με παραδείγματα ή
μέ τήν αναίρεση τής καλλιεργημένης ποίησης: «Άπό όλες τίς τέ
χνες πού έχουν γιά αντικείμενο τή μίμηση τής φύσης, ή ποίηση
έχει τούτο τό ξεχωριστό, πώς τό ένστικτο, ή έμπνευση τής ακαλ
λιέργητης καί αφημένης στον εαυτό της 'ιδιοφυΐας, μπορούν άπό
μόνα τους νά φτάσουν στό σκοπό τής τέχνης, δίχως τή βοήθεια τής
-
επεξεργασίας καί των γνώριμων τεχνικών μέσων της τουλάχιστον
εκεί πού ό σκοπός δέν είναι υπερβολικά πολύπλοκος ή εξαιρετικά
μακρινός. Αυτό συμβαίνει μέ κάθε ποιητική σύνθεση, πού σέ μορφές
πρωτόγονες καί αφελείς, δσο ακαλλιέργητες κι αν είναι, περικλεί
ει πράγματα καί σκέψεις αληθινές καί ωραίες. Καί κάτι ακόμα: ή
έλλειψη ακριβώς τής τέχνης εϊτε ή ατελής χρήση .της, αυτή ή
'αντίθεση καί ή δυσαναλογία ανάμεσα στην απλότητα τού μέσου
καί στην πληρότητα του αποτελέσματος, αυτή είναι ή πρώτη καί
καλύτερη χάρη μιας τέτοιας σύνθεσης. Μέ αυτήν συμμετέχει, ως
ενα σημείο, στά χαρακτηριστικά καί στά προνόμια των έ'ργων τής
φύσης- καί έτσι υπεισέρχεται στην εντύπωση ή οποία έλκει κάτι
άπό τήν εντύπωση πού δοκιμάζει κανείς δταν αγναντεύει ενα ποτά
μι νά τρέχει, ενα βουνό, έναν γραφικό βράχο, ενα πανάρχαιο δά
σος, γιατί ή ακαλλιέργητη ιδιοφυΐα των ανθρώπων είναι κι αύτη
ενα άπό τά προϊόντα τής φύσης»24.
Στά τραγούδια λοιπόν αντανακλάται, μέ τρόπο ευθύ καί ανά
λογο, ή πραγματικότητα τής νεοελληνικής ζωής. Ή συλλογή των
τραγουδιών, «αν ήταν ανελλιπής, θά ήταν συνάμα καί ή αληθινή
εθνική ιστορία τής νέας Ελλάδας καί ό πιό πιστός πίνακας τών
εθίμων τών κατοίκων της» 2 5 . Καί πάλι, ειδικά γιά τά κλέφτικα
23. "O.a., LXXXVHI.

24. "Ο.π., CXXVI
25. "Ο.π., XXV.
282 Η ΔΗΜΙΟΪΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ: Α' Ο ΦΟΡΙΕΛ
αύτη τη φορά: «μιά ολοκληρωμένη συλλογή τών κλέφτικων τρα

γουδιών [...] θά ήταν ή αληθινή ιστορία της Ελλάδας άπό δταν
σκλαβώθηκε [...]. Θά ήταν μιά σημερινή Ίλιάδα της σημερινής
Ελλάδας πού θά ήταν άξια νά σταθεί δίπλα στην παλιά, ακόμα κι
άπό ποιητική άποψη»26.
Μέ τήν Ίλιάδα συνδεόμαστε με τή θεωρία τής γένεσης τού
έπους· αλλά κι εδώ ό Φοριέλ προχωρά μέ παραδείγματα. Εϊτε δέν
τό έ'βρισκε ταιριαστό, εϊτε δέν αισθανόταν έτοιμο τόν εαυτό του,
πάντως δέν επιχείρησε νά αποκρυσταλλώσει μιά θεωρία. Όταν
όμως περιοριστούμε, ακριβώς, στά παραδείγματα, καί παρατηρού
με τό τί δημοσίεψε καί τό τί απέκλεισε, διαπιστώνουμε πώς χάρη
στην πείρα του, χάρη στην καλλιεργημένη διαίσθηση, ό Φοριέλ
προχώρησε σέ μιά εξαιρετικά ουσιαστική διάκριση: γραπτό / προφο
ρικό. Κάποια στιγμή ή διάκριση διατυπώνεται καί θεωρητικά, άλ
λα στά πεταχτά, σάν αυτονόητη27- σημασία έχει πώς όλα —ή, σχε
δόν— τά τραγούδια πού περιέλαβε στή συλλογή του ήταν δημιουρ
γήματα τής προφορικής παράδοσης- μονάγα. γιά τόν Θούριο τοΰ
Ρήγα έ'κανε μιά εύλογη, καί οπωσδήποτε ρητή παραχώρηση28. Ξε
πέρασε λοιπόν τους δικούς του θεωρητικούς ορίζοντες καί δέν περιέ
λαβε απλώς τραγούδια μέ «αφελές, ζωηρό καί απλό ύφος» — πράγ
μα πού θά τόν οδηγούσε νά συμπαραθέσει μεγάλο μέρος ποιητικής
παραγωγής τής γραμμένης στή δημοτική.
Ή διάκριση αυτή δέν ήταν διόλου αυτονόητη στά χρόνια του
— ούτε στό υλικό του. Άπό τά χαρτιά του βλέπουμε καθαρά πώς τά
χειρόγραφα πού του στέλνουν περιείχαν —ιδίως τά πρώτα— δλων
τών λογιών τά τραγούδια πού τραγουδιόνταν: καί θούρια, καί φανα
ριώτικα, καί τοΰ Χριστόπουλου τραγούδια. "Επειτα δλες οί συλλο
γές λαϊκών τραγουδιών πού είχαν ως τότε κυκλοφορήσει είχαν κοι
νό τους παρανομαστή τήν έννοια «τραγουδισμένο», οχ ι προφορικά
συνθεμένο κείμενο. "Αν λοιπόν δέν έφτασε σέ κάποια θεωρητική
σύλληψη εκφρασμένη ό Φοριέλ, ωστόσο προώθησε τό πρόβλημα μέ
τρόπο τόσο ριζικά καινοτόμο, πού κανείς άπό τους συγχρόνους του
δέν τό επισήμανε.
26. "Ο.π., CXXXIX

27. "Ο π., Χ.
28. Ό "Ύμνος τον Σολωμού προστέθηκε άπό τόν έκδοτη, δίχως νά ρωτηθεί ό
Φοριέλ.
Σέ κάποιο χειρόγραφο σχέδιο, πιθανότατα κάπως μεταγενέ

στερο, ό Φοριέλ σημειώνει ορισμένα ερωτήματα σχετικά μέ τη λαϊ
κή ποίηση, ε'ίτε γιατί τόν απασχολούσαν, εϊτε γιατί τά θεωρούσε
αφορμές γιά κάποιο κείμενο πού τελικά δέν ξέρω νά έγραψε.
« Ή λαϊκή ποίηση παρέχει έ'να θέμα γιά μελέτη πιό ποικίλο
και πιο άξιο λόγου άπ' δ,τι υποτίθεται συνήθως. —Ή μελέτη αυτή
θά μπορούσε νά διαφωτίσει τή θεωρία της τέχνης. — Ή ιστορία
της λαϊκής ποίησης σχετίζεται πολλαπλά μέ τήν ιστορία της έν
τεχνης. — Διάφορες εποχές δπου αυτή ή ποίηση γίνεται ιδιαίτερα
ενδιαφέρουσα.
»Θά ήταν σημαντικό αν ξέραμε γιατί:
» Ή λαϊκή ποίηση, πού βρίσκεται παντού σάν μιά ανάγκη,
μιά έκφραση της ανθρώπινης φύσης, δέν ανθεί στον ΐδιο βαθμό,
οΰτε στό Ϊδιο έθνος στίς διάφορες εποχές. Ποιες οί γενικές αιτίες
που τήν κάνουν νά ανθεί περισσότερο σέ έναν λαό παρά σέ έναν
άλλο, καί στον ϊδιο λαό σέ μιά εποχή παρά σέ μία άλλη. — Λαοί
πού δέν έχουν παρά μιά λαϊκή ποίηση — εποχές της λαϊκής ποίησης
—υπάρχουν 'ίσως ποιητικά συστήματα πολύ εκλεπτυσμένα πού μπο
ρεί νά θεωρηθούν λαϊκά. — 'Αλλά γενικώς, σέ κάθε λαό κάπως
καλλιεργημένο —δύο τύποι δύο αναβαθμοί της ποίησης —οσο πιό
καλλιεργημένος είναι ό λαός, τόσο πιό ισόπεδη, ασήμαντη, είναι ή
λαϊκή του ποίηση. Όσο πιό άγροίκος, τόσο πιό πρωτότυπη καί
ωραία είναι ή λαϊκή του ποίηση. Ή παιδεία εκμηδενίζει τό ποιητι
κό ένστικτο ενός λαού. —'Απομένει τό ερώτημα αν ή έντεχνη ποίη
ση κερδίζει σέ ομορφιά αυτό πού χάνει ή άλλη» 29 .
Γίνεται φανερή έδώ ή πλούσια προβληματική τού Φοριέλ — κι
άς μήν έλυσε δλα τά ερωτήματα πού έθεσε. Γίνεται επίσης φανερό
πώς παρά τήν προσοχή πού αποδίδει στή λαϊκή ποίηση, παρά τίς
ενοχλήσεις του άπό τά συχνά ξεστρατίσματα της έντεχνης, καμιά
στιγμή δέν κατέληξε στή φυσική υπεροχή της πρώτης· τελική του
έγνοια είναι ή πρόοδος της ποίησης γενικά, τής ποίησης μέ κεφα
λαίο Π, δπως θά έλεγαν οί ρητορικές αγορεύσεις.
"Αλλωστε τόν ενδιαφέρει 'ιδιαίτερα καί ή νεοελληνική έντε
χνη ποίηση. Στά προλεγόμενα του κάνει ξεχωριστό λόγο γιά τίς
πρώτες περιόδους τής νεοελληνικής λογοτεχνίας· αναπτύσσει έκεϊ
29. Ibrovac, δ.π , 308. Τό θεωρώ μεταγενέστερο, γιατί ή προβληματική

φαίνεται πιό προωθημένη, καί γιατί σχετίζεται μέ τά μαθήματα τού 1831-32.
μιά σύντομη άλλα ολοκληρωμένη εικόνα πού αρχίζει άπό τη βυζαν

τινή εποχή και' προχωρά ως τήν κρητική λογοτεχνία: δεκατέσσε-
ρεις σελίδες, περίπου τό δέκατο της συνολικής εισαγωγής. Τό εν
διαφέρον του πιστοποιείται έξαλλου καί άπό τά χαρτιά του δπου
συχνά αντιγράφει μεγάλα αποσπάσματα άπό ιπποτικά μυθιστορή
ματα καί καταστρώνει γλωσσάρια γιά τόν Έρωτόκριτο. Τέλος ας
μή λησμονούμε δτι καί στά μαθήματα γιά τήν ελληνική καί τή
σέρβικη λαϊκή ποίηση αφιέρωσε αρκετό τμήμα καί στή λόγια λογο
τεχνία.
Περισσότερο όμως χαρακτηριστική είναι ή αποστροφή προς
τους Νεοέλληνες με τήν όποια κλείνουν τά προλεγόμενα. «"Αν ξα
ναποκτήσουν τήν ανεξαρτησία τους, άν έρθει ή ώρα που θά μπορούν
νά καλλιεργήσουν με τήν ησυχία τους τίς σπάνιες 'ικανότητες πού
τους χάρισε ή Φύση, τό καθετί δίνει τήν ελπίδα πώς σύντομα θά
φτάσουν καί θά ξεπεράσουν τόν πολιτισμό των άλλων λαών της
Ευρώπης [...]. Θά έχουν επίσης δίχως άλλο μεγάλες ποιητικές
συνθέσεις, οπού ή τέχνη θά έχει πετύχει δλα δσα μπορεί νά πετύ
χει. 'Αλλά οι τόσο ωραίες ελπίδες ας μήν τους κάνουν νά περιφρο
νήσουν ένα έργο ταπεινό καί εύκολο. "Ας βιαστούν νά συλλέξουν
δ,τι δέν έ'χει χαθεί άπό τά λαϊκά τραγούδια. Ή Ευρώπη θά τους
χρωστάει χάρη γιά δ,τι θά κάνουν γιά νά τά διατηρήσουν, καί μιά
μέρα θά χαίρονται νά μπορούν νά συσχετίσουν μέ τα προϊόντα μιας
ποίησης λόγιας καί καλλιεργημένης αυτά τά απλά μνημεία της
ιδιοφυΐας, της 'ιστορίας καί των εθίμων των πατέρων τους».
Πέρα άπό τήν άμφισθενή στάση απέναντι στην ποίηση, οφεί
λουμε νά προσέξουμε πώς ό Φοριέλ αποσυνδέει τίς αρετές της λαϊ
κής ποίησης άπό τίς μεσαιωνικές ή γενικότερα τίς «απολίτιστες»
αξίες. Προσέξαμε τήν ενόχληση του γιά τόν Walter Scott, τήν εμπι
στοσύνη στίς μηχανές- στά προλεγόμενα έχουμε τή ρητή καταδίκη
τοϋ φεουδαλισμού, ή μάλλον τών χαρακτηριστικών της κοινωνίας
εκείνης30. Βέβαια οι αναφορές του στά ποικίλα νεοελληνικά έθιμα
δέν συνοδεύονται μέ τήν αποδοκιμασία τών δεισιδαιμονικών πί
στεων αντίθετα, συχνά επισημαίνεται ή ποιητική είτε ή γραφική
πλευρά τους — χωρίς δμως καί νά υψώνονται σέ αύταξίες. Καί
βέβαια, παράδειγμα κεντρικό, οι κλέφτες αποκτούν μέσα άπό τήν
παρουσίαση του μιά διάσταση ή οποία συγγενεύει μέ τήν Οψη πού
3 0 . Fautiel, Chants, ο.π., XIV-XV.

τούς προσέδωσε αργότερα ό ελληνικός ρομαντισμός — καί μέ τό

«άλλα τί άνδρες» του Niebuhr. "Ομως κι έδώ ενα στοιχείο τόν δια
φοροποιεί σημαντικά.
Πρώτα πρώτα δεν πρέπει ν' αφήσουμε νά μας διαφύγει τό
ειδικό βάρος της στιγμής πού γράφονται όλ' αυτά: οί κλέφτες είναι
οι κύριοι μαχητές τής επανάστασης, καί ένας φιλέλληνας δέν μπο
ρεί παρά νά τούς θαυμάζει. 'Αλλά δέν είναι αυτό τό πρώτιστο,
είναι δτι επιχειρεί νά εξηγήσει τήν ιδιαιτερότητα τοΰ φαινομένου
—'ιδιαιτερότητα πού έγκειται στή συνύπαρξη τής βάρβαρης ζωής μέ
τά υψηλά συναισθήματα— καί δέν τή θεωρεί απότοκο τής φυσικής
ομορφιάς τής πρωτόγονης ζωής. Καί ή εξήγηση στηρίζεται σέ αι
τίες ιστορικές, στον θεσμό τοΰ άρματολισμοϋ- στοιχείο κεντρικό τής
ανάλυσης του. 'Αξιοπρόσεκτη διορατικότητα καί πάλι, πού του
επέτρεψε νά απαλύνει τίς φαινομενικές αντιθέσεις καί νά καταλή
ξει σέ μιά παρουσίαση όπου συγκεράσθηκαν πραγματικότητες καί
αναγκαιότητες.
Αυτό ήταν το ιδεολογικό στίγμα πού ό Φοριέλ πρόαφζρε μέ τή

συλλογή του. 'Ερχότανε παράλληλα μέ τό πραγματολογικό υλικό,
πού ήταν επίσης πλούσιο, ποικίλο καί τεκμηριωμένο μέ αυστηρή
φιλολογική συνείδηση. Δέν εξετάζουμε καθόλου τήν πλευρά αυτή
τής συλλογής· ωστόσο αποτελούσε, ας μήν ξεχνάμε, τό αντικείμε
νο του βιβλίου. Ό Φοριέλ ήθελε νά προσφέρει στους Ευρωπαίους
καί στους Έλληνες ποιητικό καί ιστορικό υλικό- τις ιδεολογικές
του προθέσεις, στό βαθμό πού τίς συνειδητοποιούσε, τίς κρατούσε σέ
αφάνεια. Ό λ η του ή φροντίδα, δλη του ή επιμονή εκεί αποσκοπού
σε: υλικό άφθονο καί αυτόνομο. Στά δικά μας μονάχα τά μάτια ή
βούληση του αυτή αποτελεί τό πιό καίριο χαρακτηριστικό τής 'ιδεο
λογικής του στάσης: αποχή άπό τή φανερή επέμβαση, μέ ταυτό
χρονη προώθηση μιας πρώτης ύλης όδηγητικής, άλλα συνάμα τόσο
ολοκληρωτικά παρουσιασμένης ώστε νά επιτρέπει πολλαπλές χρή
σεις.
ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ
Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ:

Β' Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ
ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟ ΣΤΟΝ ΤΥΠΩΜΕΝΟ ΛΟΓΟ
Ή ιδεολογική αποδοχή τών δημοτικών τραγουδιών πραγμα

τοποιήθηκε λοιπόν εϊτε με τίς διεργασίες πού προσπάθησα νά απο
τυπώσω είτε, ενδεχομένως, με κάποιον άλλον τρόπο. Χρειάζεται
δμως εδώ μιά διευκρίνιση- ο,τι έγινε αποδεκτό ήταν ή ανάγνωση
τέτοιων κειμένων: παρέμενε τό πρόβλημα της μετατροπής μιας
προφορικής λογοτεχνίας σέ γραπτό λόγο.
Οιίτε ό Φοριέλ ούτε ή εποχή του δέν φαίνεται νά είχαν συνει
δητοποιήσει τήν ύπαρξη έστω του προβλήματος- χειρόγραφα κεί
μενα παρέλαβε, άλλωστε, καί ό ϊδιος. Τά ένα ή δυο τραγούδια πού
είχε «ακούσει», μπορούμε νά φανταστούμε πώς θά ήταν απαγγε
λίες άπό χειρόγραφο" οπωσδήποτε, κι άν επρόκειτο γιά κανονικό
τραγούδισμα, ό Φοριέλ δέν θά είχε καταλάβει λέξη. Ή γνώση του
τής νεοελληνικής περιοριζόταν στή γραπτή γλώσσα1. "Επειτα, δέν
θά πρέπει νά είχε άμεσες εμπειρίες ούτε τών γαλλικών δημοτικών
τραγουδιών λόγιο λαογραφικό ενδιαφέρον δέν είχε, είδαμε, ακόμα
εκδηλωθεί στή Γαλλία.
'Ωστόσο τό ζήτημα δέν αναιρείται ολότελα. Γιατί τά χειρό
γραφα πού είχε στά χέρια του, παρόλο πού αποτελούσαν καταγραμ
μένα κείμενα, διέσωζαν, σέ κάποιο μικρό βαθμό, ορισμένα χαρα
κτηριστικά τής προφορικής παράδοσης. Πρώτα πρώτα οί παρόμοιες
παραλλαγές, υστέρα μερικά «κενά» στην καταγραφή, ε'ίτε «λάθη»
άπό παραθυμήματα, καθώς καί —συχνότερα αυτό- λειψές καταγρα
φές. Τέλος, σέ μετρημένες περιπτώσεις, ό Φοριέλ-βρέθηκε μπροστά
1. Τό διαπιστώνουμε πολύ καθαρά αυτό στην περιοδεία του στην Βενετία καί
τήν Τεργέστη: μονάχα ένα λιγόστιχο κείμενο κατάφερε νά γράψει ό ίδιος (βλ.
Ά λ . Πολίτης, Κατάλοιπα, ο.π., 25, άρ. 1571)· ακόμα καί τίς άπλες πληροφορίες
τίς έγραφε στά ιταλικά ή τά γαλλικά.
290 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΑΕΪΣΗ
σέ λέξίδια, μέ ή χωρίς νόημα, πού περίσσευαν άπό τό μέτρο τοΰ

στίχου. Σήμερα'τά ξέρουμε δλα αυτά καλά: τσακίσματα, γυρίσμα
τα, επαναλήψεις τοΰ πρώτου ήμιστιχίου γιά νά συμπληρωθεί ή
μουσική στροφή.
Όμως αυτού τοΰ είδους οί ιδιαιτερότητες ξεπερνούσαν τά δρια
αποδοχής: γιά νά εκτιμηθεί ένα τραγούδι έπρεπε νά έχει ομαλή
μετρική μορφή, μιά καί ό αναγνώστης τό διάβαζε — καί μάλιστα
μόνος του. Έπρεπε νά είναι πλήρες, γιατί εξω άπό τό φυσικό του
περιβάλλον μονάχα ή νοηματική αρτιότητα επέτρεπε την κατανόη
ση του- ή λειτουργική του αξία είχε χαθεί. Έπρεπε τέλος νά είναι
ëva- δεν ήταν νοητό νά έχει πολλές εκδοχές ισότιμες μεταξύ τους.
Είναι έδώ πολύ χαρακτηριστική ή περίπτωση τοΰ τραγουδιού τού
Μπουκουβάλα, πού σημειώσαμε δταν κάναμε λόγο γιά τόν Pouque-
ville2: ενώ ό Φοριέλ ήξερε χειρόγραφα, ό Pouqueville είχε ακούσει τό
τραγούδι· ή μεταξύ τους συνεννόηση στάθηκε αδύνατη.
Τή στάση τού Φοριέλ απέναντι στό υλικό του θά τήν παρακο
λουθήσουμε σχολαστικά- ας προτρέξουμε ωστόσο λιγάκι, διατυπώ
νοντας ορισμένα γενικά συμπεράσματα. Τά δικαιώματα πού ό Φο
ριέλ αναγνώριζε στον εαυτό του ως έκδοτη, δηλαδή: συμπλήρωση
της μιας παραλλαγής άπό μιαν άλλη, εκλεκτική επιλογή ανάμεσα
σέ δύο διαφορετικές «γραφές» (leçon είναι ό δρος πού χρησιμοποιεί),
αποκατάσταση των τυχόν σφαλμάτων τού αφηγητή, μετατροπή
ενός ίδκοματικού κειμένου στην κοινή νεοελληνική, χτένισμα τέλος
πάντων τού κειμένου προτού παραδοθεί στον χρήστη, ήτανε κάτι
περισσότερο άπό αυτονόητο στά χρόνια εκείνα. Ή καλλιεργημένη
διαίσθηση καί τό αυστηρό φιλολογικό κριτήριο πού διέθετε, τόν
οδήγησαν νά συμπεριφερθεί συντηρητικά ώς έκδοτης, νά συντηρή
σει δηλαδή δσο περισσότερες Ιδιοτυπίες μπορούσε. Μιά απλή παρα
βολή —fia νά μήν ξεφύγουμε άπό τά πλαίσια μας— μέ τή δραστική
επέμβαση άλλων έκδοτων, δπως λόγου χάρη τοΰ συγχρόνου του Th.
Kind ή τού λίγο μεταγενεστέρου του Ζαμπέλιου, φανερώνει πώς
καί στό σημείο αυτό είχε ξεπεράσει τά δρια της εποχής του.
Έδώ πρέπει νά προσθέσουμε ένα ακόμα ζήτημα. 'Ακόμα καί
της γραφομένης νεοελληνικής τό σύστημα δέν είχε κατασταλάξει.
Στό Παρίσι τοΰ Κοραή στάθηκε αδύνατο νά αποδοθούν οί φθόγγοι
δπως προφέρονταν. «Οί σημερινοί Έλληνες δέν προφέρουν καθόλου
2. Βλ. έοώ, σελ. 124.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟ ΣΤΟΝ ΤΥΠΩΜΕΝΟ ΛΟΓΟ 291
στην ομιλία τους, ή μάλλον τρώνε μερικές φορές στην προφορά

τους τό τελικό νί», έγραφε στον πρόλογο του ό Φοριέλ. «Λογάριαζα
νά παραλείψω κι έγώ αυτό τό νί στό τυπωμένο κείμενο καί νά
ακολουθήσω ακριβώς στην ορθογραφία τη λαϊκή προφορά. 'Αλλά οί
περισσότεροι "Ελληνες, πού τους ρώτησα σχετικά, μέ βεβαίο>σαν
πώς ή ορθογραφία ετούτη, ολότελα ασυνήθιστη στό γράψιμο καί
στά βιβλία, θά ενοχλούσε τους συμπατριώτες τους καί αναγκάστη
3
κα νά δεχτώ τή γνώμη τους» . Δέν πρόκειται άλλωστε μονάχα γιά
-
τό τελικό νί, αυτή απλώς είναι ή πιό συχνή περίπτωση καί άλλου
ό Φοριέλ έγραψε «νύμφη», «Ίάννης» καί τά λοιπά. Μάλιστα ενίο
τε αντικαταστάθηκαν λέξεις πού θεωρήθηκαν τουρκικές ή γενικότε
ρα ξενικές ε'ίτε εξαιρετικά διαλεκτικές: αυτά δλα θά τά παρακο
λουθήσουμε βήμα βήμα.
Προτού προχωρήσουμε, χρειάζεται νά επισημάνουμε κάτι ακό
-
μα ό Φοριέλ έμάθαινε τά νέα ελληνικά ένόσο διαρκούσε ή επεξερ
γασία τής έκδοσης. Έπρεπε λοιπόν νά αντιμετωπίσει προσωπικές
γλωσσικές ανεπάρκειες — είναι συχνοί οι παρατονισμοί, τά άντι-
γραφικά λάθη, κάποιες παρεξηγήσεις, καθώς κι οι ερμηνείες στά
περιθώρια. Θά αποτελούσε άσκοπη λεπτομέρεια ή επισήμανση αυ
τού τοΰ είδους τών δυσκολιών του κάθε φορά πού παρουσιάζονται,
ωστόσο μάς χρειάζεται νά τό έχουμε κατά νού, ώστε νά είναι πιό
ξεκάθαρη ή εικόνα μας.
ΜΕΡΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΣΑΦΗΝΙΣΕΙΣ
Στά κατάλοιπα τού Φοριέλ διασώθηκε ένα μεγάλο τμήμα άπό

τό υλικό πού χρησιμοποιήθηκε γιά τήν έκδοση, κείμενα δηλαδή τών
τραγουδιών σέ χειρόγραφα. Άπό τό υλικό αυτό διαπιστώνουμε τό
πώς ό Φοριέλ επεξεργάστηκε τό σώμα τής έκδοσης, πώς δηλαδή
άπό τά σκόρπια τραγούδια ή τίς μικρότερες συλλογές κατέληξε στό
βιβλίο πού παραδόθηκε στό τυπογραφείο. Ή φιλολογική μου έρευνα
αποσκοπεί νά ανιχνεύσει, όσο γίνεται, τήν πορεία πού ακολούθησε ό
Φοριέλ, νά ανασυστήσει δηλαδή τά διάφορα στάδια τής εργασίας
του.
Τά δεδομένα τού αρχείου τό επιτρέπουν αυτό σέ αρκετά μεγά
λο βαθμό. Αυτό πού δέν επιτρέπεται είναι ή απόλυτη χρονολόγηση
3. Fauriel, Chants, δ.π., σελ. III.

292 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ
κάθε σταδίου: ούτε πότε ακριβώς άρχισε τη συλλογή του ό Φοριέλ

δεν μπορώ νά εντοπίσω· υποθέτω, χειμώνα τοΰ 1821-22 ή πάντως
την επόμενη άνοιξη, μιά καί ένας άπό τους στενότερους συνεργάτες
του, ό Ν.Σ. Πίκκολος, έφυγε άπό τό Παρίσι τόν 'Ιούνιο τοϋ 1822.
Τό γεγονός αυτό αποτελεί τό πρώτο εξωτερικό χρονολογικό δριο:
δσα χειρόγραφα είναι είτε άπό τό χέρι του Πίκκολου είτε φέρουν
διορθώσεις του, τοποθετούνται —μέ τη σχετικότητα πού επιβάλλει
τό ολισθηρό τεκμήριο της γραφής— πρίν άπό τόν 'Ιούνιο τοΰ 1822.
Γιά νά συναντήσουμε τό δεύτερο χρονολογικό δριο, πρέπει νά προ
χωρήσουμε ως τόν Μάρτιο τοΰ 1823. Νομίζοντας δτι βρίσκεται
κοντά στό τέλος, ό Φοριέλ τύπωσε τήν τετρασέλιδη αγγελία, δπου
καταχώρισε τους τίτλους τών τραγουδιών δσων θά περιλάμβανε ή
συλλογή1 έχουμε έτσι τή δυνατότητα νά λογαριάσουμε ποια τρα
γούδια είχε ώς τότε, επομένως καί ποια χειρόγραφα. "Αλλο δριο
δέν διαθέτουμε. Τόν 'Οκτώβριο τοϋ 1823 έ'στειλε τό υλικό στό τυ
πογραφείο Didot, τόν 'Απρίλιο τοΰ 1824 ταχυδρόμησε άπό τό Μι
λάνο τήν εισαγωγή, καί μέσα Σεπτεμβρίου τό «Συμπλήρωμα».
Στό 'Επίμετρο συγκέντρωσα δλες τίς μαρτυρίες πού μπόρεσα νά
συνάξω, τίς σχετικές μέ τήν απασχόληση τοΰ Φοριέλ μέ τά δημο
τικά τραγούδια- ένα είδος αποσπασματικού χρονικού της έκδοσης.
Σέ γενικές γραμμές, ή εργασία του συνίστατο στά έξης: είχε
στην αρχή ένα πρώτο μικρό σώμα μέ είκοσι δύο τραγούδια, τό σώ
μα αυτό τό αντέγραψε, επιφέροντας ό ίδιος ή οι συνεργάτες του
κάποιες μικροαλλαγές στίς λεπτομέρειες, προσθέτοντας, άπό τή
δεύτερη αντιγραφή καί ύστερα, τά καινούρια τραγούδια πού ελάμ
βανε είτε μεμονωμένα είτε σάν μικρές συλλογές. Πλούτιζε έτσι τό
σώμα, μάθαινε —μέ τή γνώριμη μέθοδο της αντιγραφής— καλύτερα
τό υλικό του, καί κάποια στιγμή τοΰ έδωσε μιά εσωτερική διάρθρω
ση —αυτό, τή στιγμή της «Αγγελίας»— ή οποία τροποποιήθηκε
ελαφρά ώσπου νά πάρει τήν τελική της μορφή. Παράλληλα, μετά
φραζε τά κείμενα καί τά σχολίαζε· άπό αυτή τή διεργασία δέν
σώθηκε κανένα ίχνος στό αρχείο του4.
Έτσι λοιπόν, ορισμένα τραγούδια έχουν περάσει άπό δλα τά
4. 'Αναζήτησα στον εκδοτικό οίκο Didot τά σχετικά με τό βιβλίο στοιχεία:

τυχόν τυπογραφικά δοκίμια, τό χειρόγραφο που στάλθηκε γιά τύπωμα ή δ,τι άλλο
σχετικό· κόστος, αριθμό αντιτύπων κλπ. Ό άρχειοφύλακας τοΰ οίκου κ. P. Caron
είχε τήν ευγένεια νά μέ πληροφορήσει μέ σημείωμα του: «Aucun document concer-
ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟ ΣΤΟΝ ΤΥΠΩΜΕΝΟ ΛΟΓΟ 293
τετράδια-στάδια επεξεργασίας, ένώ άλλα από λιγότερα. Σε γενι

κές γραμμές τά στάδια είναι πέντε: προτοϋ δηλαδή πάει τό σώμα
στό τυπογραφείο, απαρτίστηκε πέντε φορές. Στο Παράρτημα III
κατάστρωσα έ'ναν πίνακα μέ βάση τά περιεχόμενα της έκδοσης
δπου σημειώνεται πλάι ή χειρόγραφη τύχη του κάθε τραγουδιού,
καί στό Παράρτημα II μιά σχηματική παράσταση της εσωτερικής
εξέλιξης της συλλογής.
Προτού προχωρήσουμε, χρειάζεται, γιά νά αποκτήσει ακρί
βεια ή έκθεση, νά αποσαφηνιστεί ή ορολογία: 'Ονομάζω «συλλογή»
(πάντα σέ εισαγωγικά) ένα σύνολο τραγουδιών καταγραμμένων ή
συγκεντρωμένων άπό ενα πρόσωπο. Συναγωγή ενα άθροισμα «συλ
λογών» ή καί μεμονωμένων τραγουδιών. Τετράδιο κάθε ενιαίο τε
τράδιο του Φοριέλ- τά προσδιορίζω μέ μιά συμβατική ονομασία:
λ.χ. «Πρώτο τετράδιο», επειδή είναι τό πρώτο χρονολογικά, «Τε
τράδιο Victor Cousin 1 ή 2», επειδή άπόκεινται στή βιβλιοθήκη
Victor Cousin, κλπ. — θέλησα ν' αποφύγω τήν απρόσωπη αρίθμη
ση. Σύνολο ονομάζω ενα σύνολο τραγουδιών, πού ένώ δεν έχει αυ
τοτέλεια στό αρχείο, άπό εσωτερικά τεκμήρια συμπεραίνω πώς πι
θανότατα συγκεντρώθηκαν άπό ενα πρόσωπο. Ό δρος μεμονωμένο
δέν χρειάζεται σχολιασμό.
Έπειτα ονομάζω αρχειακή συγγένεια τήν ομοιότητα ανάμεσα
σέ δύο κείμενα ή «συλλογές», δταν αυτή οφείλεται, κατά τή γνώ
μη μου, σέ κοινή αρχική καταγραφή. Άντιγραφικές βελτιώσεις τίς
αλλαγές πού επιφέρει κάποιος αντιγραφέας θέλοντας νά βελτιώσει
τό κείμενο του. 'Αντίθετα, προφορική βελτίωση ονομάζω τήν αλ
λαγή πού θεωρώ δτι στηρίζεται στην προφορική μνήμη κάποιου
πληροφοριοδότη: συνήθως πρόκειται γιά προσθήκη στίχων ή αντι
κατάσταση ήμιστιχίων. 'Απαράλλακτα ονομάζω δύο κείμενα ή στί
χους πού δέν έχουν ούτε τήν παραμικρή διαφορά (εξόν ορθογραφι
κή), ένώ παρόμοια δύο κείμενα πού θεωρώ δτι οφείλουν τίς —ελάχι
στες πάντως— διαφορές τους σέ άντιγραφικές βελτιώσεις. ΦΘΌγγο-
λογικές διαφορές ονομάζω τήν προσθαφαίρεση τοϋ τελικού νι, τή
μετατροπή τού φτ σέ πτ καί τά παρόμοια. Τέλος ή λέξη τραγούδι
nant Γ ouvrage de C Fauriel dans les archives conservées Rue Jacob», δηλαδή στα γρα
φεία τού εκδοτικού οίκου — αυτά τόν Δεκέμβριο τού 1981. Δέν εχω ερευνήσει τό
προσωπικό αρχείο τού Didot πού οσο ξέρω απόκειται στή βιβλιοθήκη Arsenal τού
Παρισιού.
294 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΪΣΗ
αναφέρεται όταν θέλω νά εκφράσω την έννοια γενικά, ή λέξη κεί

μενο σημαίνει τη συγκεκριμένη καταγραφή του κάθε τραγουδιού.
"Εκδοση, πάντα μέ κεφαλαίο έψιλον, ονομάζω συντομογραφικά την
έκδοση του Φοριέλ.
Σημειώνω πώς ή ορθογραφία έχει πάντα μεταφερθεί στη ση
μερινή της μορφή, έκτος άπό ελάχιστες εξαιρέσεις, όπου κρίθηκε
σκόπιμο, καθώς καί στίς περιπτώσεις εκείνες πού ενδέχεται νά τρο
ποποιούσε τή φωνητική εκφορά.
Τέλος μιά διευκρίνιση μέ τους «γραφείς» πού είτε αντιγρά
φουν εΐτε διορθώνουν τά τετράδια τοΰ Φοριέλ. Ό Φοριέλ ονοματίζει
εξι Έλληνες καί τον Ch. Β. Hase- άπό αυτούς μονάχα τά χέρια του
Πίκκολου καί τοΰ Ί ω . Γ. Μακρή αναγνωρίζονται στά χειρόγραφα-
αντίθετα ό γραφικός χαρακτήρας των υπόλοιπων δέν συναντάται
πουθενά. 'Ωστόσο συναντάμε στίς διαδοχικές επεξεργασίες δύο έ'ως
τρία «χέρια» πού έ'ρχονται καί επανέρχονται: στάθηκε αδύνατον νά
ταυτίσω κάποια άπό τά χέρια αυτά μέ επώνυμο πρόσωπο. Ή μόνη
υπόθεση πού μπορώ νά κάνω —διόλου 'ικανοποιητική— είναι πώς τά
επώνυμα πρόσωπα στάθηκαν οι διάμεσοι: αυτούς γνώριζε καί αυ
τούς ευχαρίστησε στον πρόλογο του ό Φοριέλ.
ΔΕΤΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΟΙ ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΕΣ «ΣΥΛΛΟΓΕΣ»
ΤΟ ΠΑΡΙΣΙΝΟ ΑΝΤΙΓΡΑΦΟ ΜΑΝΟΪΣΗ-HAXTHAUSEN
"Οταν κάναμε λόγο γιά τη συλλογή τοϋ Haxthausen είδαμε

πώς ένα αντίγραφο της κατευθύνθηκε στον Κοραή μέσω τοϋ 'Αλέ
ξανδρου Βασιλείου, από τόν Νοέμβριο τοϋ 1816 κιόλας. Συνάμα ό
Παπασλιώτης, στή νεκρολογία τοϋ Μανούση, σημείωνε τά έξης:
«άντίγραφον μεν εν παρέδωκεν τφ περιέργω έκείνω Γερμανφ, έτε
ρον δε επεμψεν τφ Άδαμαντίω Κοραή. Χρόνου δέ παρελθόντος, καί
μηδέν παρά τούτου μαθών, εγραψεν καί δεύτερον τφ εν Παρισίοις
Πικκόλω, ϊνα μάθη περί της συλλογής. Άκούσαντες δέ περί τούτου
καί άλλοι των Παρισίοις μαθητευομένων Ελλήνων, διελέχθησαν
περί τοϋ πράγματος τφ Φωριέλω δστις είχεν έκδόσει τότε εν Παρι
σίοις συλλογήν δημοτικών φσμάτων έκ τών γαλλικών επαρχιών.
Προθύμου δέ εις τό έργον δειχθέντος τοϋ Φωριέλου, γράψαντες εις
Βιέννην λαμβάνουσι παρά τοϋ Μανούσου δεύτερον άντίγραφον τής
συλλογής, ην έκδίδωσι τφ ετει 1816 ό Φωριέλος, μετά μεταφρά
σεως γαλλικής, σημειώσεων καί προλεγομένων εκτενών»1. Οί ανα
κρίβειες είναι αρκετές· φαίνεται πώς δέν θά τά θυμότανε καλά τά
πράγματα ό Μανούσης — γιατί βέβαια μόνο άπό αυτόν θά μπορούσε
νά ξέρει τέτοιου είδους λεπτομέρειες ό Παπασλιώτης.
Συνδυάζοντας τώρα τίς πληροφορίες αυτές μέ τά λεγόμενα
τοϋ Φοριέλ στον πρόλογο του, δτι «ό αρχικός πυρήνας τών ποιημά
των πού αποτέλεσαν τή συλλογή αυτή προέρχεται άπό τόν διάσημο
σοφό Κοραή, ό οποίος τά είχε παραχωρήσει στον κύριο Κλονάρη·
άπό αυτόν έλαβα αντίγραφα μέ τή μεσολάβηση τοϋ κ. Πίκκολου»2,
μποροϋμε νά θεωρήσουμε ώς δεδομένο πώς ενα αντίγραφο (πλήρες;)
τής συλλογής Μανούση-Haxthausen βρισκόταν ήδη άπό τά 1816
1. Έ φ . Άθηνα, 8 Νοεμβρίου 1858.
2. Fauriel, Chants, ο.π., σελ. II.
296 Η ΔΗΜΙΟΓΡΠΑ ΤΗΣ ΠΡΟΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ
στό Παρίσι, καί πώς αυτό αποτέλεσε γιά τη συλλογή τού Φοριέλ
τον πρώτο πυρήνα ή ενα μέρος του. Και νά θεωρούμε ώς πιθανό ότι
κάποια στιγμή ενα δεύτερο αντίγραφο (παρόμοιο; διαφορετικό;)
έφτασε στό Παρίσι: αυτή τή δεύτερη πιθανότητα, πολύ αόριστη,
σχεδόν δέν θά τή λογαριάσουμε. 'Ονομάζω λοιπόν Παρισινό αντί
γραφο Μανούση-Haxthausen μιά «συλλογή» πού βρισκόταν στό Πα
ρίσι καί πού πέρασε διαδοχικά άπό τά χέρια τοΰ Κοραή, τοϋ Κλο-
νάρη, τοΰ Πίκκολου καί τοϋ Φοριέλ.
Ξέρουμε παράλληλα πώς ό Φοριέλ δέν ήρθε σέ άμεση επαφή
μέ τόν Haxthausen- τήν ύπαρξη της συλλογής του τήν πληροφορή
θηκε μόλις τόν Σεπτέμβριο τοϋ 1823, δηλαδή προς τό τέλος της
προετοιμασίας, άπό ενα γράμμα τοϋ August Wilhelm Schlegel, δπου
καί τοϋ προτείνονταν κάποια συνεργασία — ανταλλαγή τραγουδιών.
"Ομως κάτι τέτοιο έσήμαινε καινούριες καθυστερήσεις, καί ό Φο
ριέλ προτίμησε ν' αφήσει τό πράγμα νά ξεχαστεί3.
Τό τελικό καί καίριο δεδομένο είναι ότι ανάμεσα στή συλλογή
τοϋ Φοριέλ καί σ' εκείνη τού Haxthausen συναντάμε τραγούδια πού
αναμφισβήτητα παρουσιάζουν αρχειακή συγγένεια4. Σημειώνω,
προτρέχοντας, πώς τά συναντάμε στό Πρώτο τετράδιο καί στό Τε-
τράδιο Victor Cousin 4, πού απέχουν χρονολογικά μεταξύ τους.
Ωστόσο, κάθε γνώση μας σταματά εδώ. Δέν ξέρουμε τή μορ
φή τοϋ Παρισινού αντιγράφου Μανούση-Haxthausen (περιεχόμενα,
εσωτερική διάταξη, κλπ.), καί ή βολική υπόθεση ότι τό δεύτερο
αντίγραφο αντιστοιχεί στό Τετράδιο Victor Cousin 4 δέν στηρίζεται
σέ κανένα δεδομένο. 'Αρχείο Μανούση δέν ξέρω νά έ'χει σωθεί5, και
τά κατάλοιπα τοΰ Haxthausen δέν παρέχουν καμιά ένδειξη διαφωτι-
3. Βλ. έδω στό Επίμετρο, δωδέκατο, δέκατο τέταρτο καί δέκατο έκτο πα
ράθεμα.
4. Τό είχε επισημάνει, άπό τά 1935 κιόλας, δηλαδή μόλις εκδόθηκε ή συλ
λογή τού Haxthausen, τό έμπειρο μάτι τοϋ Σ.Β. Κουγέα: « Έ χ ω δε τήν γνώμην,
ό'τι άν έπεχείρει, καί αν ήδύνατό τις νά παρακολούθηση τήν γένεσιν της συλλογής
Fauriel μέχρι τής αρχικής αυτής προελεύσεως, θά έφθανε ώς προς την άφετηριαν
εις τήν συλλογήν Haxthausen. 'Αλλά περί τούτου ίσως γίνει λόγος άλλοτε». (Βλ.
τή βιβλιοκρισία του τής συλλογής Haxthausen, στά 'Ελληνικά, 8, 1935, 380).
"Ομως δέν τό προχώρησε τό θέμα: απλώς αργότερα επανέλαβε τήν πεποίθηση του
( « Ή προς τους "Ελληνας«, κλπ., 'Ελληνικά, 12, 1952-53, 293). "Οσο ξέρω κανέ
νας δέν εκμεταλλεύτηκε τή διορατικότητα τού Κουγέα.
5. Πάντως δέν ακολούθησε τήν τύχη τής βιβλιοθήκης του, βλ. Α. Σιγά-
λας, Άπό τήν πνευματικήν ζωήν των ελληνικών κοινοτήτων τής Μακεδονίας. Α ' Άρ-
οι ΠΡΟΓΕΝΈΣΤΕΡΕΣ «ΣΤΛΛΟΓΕΣ» 297
6
στική · άπό την περιγραφή πού διαθέτουμε, ξέρουμε δτι σώζονται
εκεί εξ ι χειρόγραφα: τά δύο άπό αυτά είναι αυτόγραφα του Μανού-
ση και οχι ολότελα παρόμοια μεταξύ τους. Τά κείμενα του αρχείου
Φοριέλ συμφωνούν πότε με τό ενα πότε μέ τό άλλο. Δημοσιεύω έδώ
δύο πίνακες· ό πρώτος, μέ τά περιεχόμενα της συλλογής Haxthau-
sen (μέ βάση τήν εκδοσή της, άλλα χρησιμοποιώ μονάχα τό πρώτο
μέρος της, γιατί μονάχα αυτό παρουσιάζει κοινά κείμενα μέ τόν
Φοριέλ) δπου προσθέτω πλάι τήν αρχειακή τους ένδειξη στά αρχεία
Haxthausen καί Φοριέλ. 'Αντίστοιχος είναι κι ό δεύτερος πίνακας,
καταρτισμένος μέ βάση τά τετράδια τών μεταφράσεων τού Hax
thausen.
ΠΙΝΑΚΑΣ 1
Περιεχόμενα Haxthausen
α.ά. Τίτλος Α Α' B C D Ε G Φοριέλ
Ι. Τοϋ Δήμιου 4 67 1 1 6 18 Πρ.τ. 1, 44

II. Τοΰ "Αγου 6 68 2 2 8 18 VC.4 1, 26
III. ΤοΟ "Αγου 8 69 4 3 12
IV. Τού Βεληγκέκα 10 70 5 4 16 17
ν. ΤοΟ Σουλίου 12 6 5 20 VC.4 1,288
VI Του Σουλίου 14 7 6 26
VII α. Τοϋ Μπουκοβάλλα 16 71 8 7 30 3
β. 50 33
VIII Τοϋ Νικοζιάρα 18 9 8 34 5
IX. 'Ολύμπου καί Κισσάβου 20 72 10 9 36 1 Πρ.τ. 1, 38
Χ. ΤοΟ Βαρτζόγη 22 72 11 10 40 25 VC 4 1, 62
XI. Τοϋ Κωνσταντή καί 'Αλέξη 24 12 11 42
χεϊα καί βιβλιοθήκαι δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1939, 118, καί Αίνος Πολί
της, Συνοπτική αναγραφή χειρογράφων ελληνικών συλλογών, θεσσαλονίκη 1976, 38-
40.
6. Προσθέτω έδώ πώς ενα ακόμα κείμενο, «Τοϋ Δελή Άχμέτη», που δέν
περιλήφθηκε τελικά στην Έκδοση τοϋ Φοριέλ (βλ. τά χαρτιά του, Institut de
France, χφ. 2336/415.2) υπάρχει παρόμοιο καί στον Haxthausen, άρ. XXXI. Δέν τό
εξετάζω, γιατί, μοναδικό καθώς είναι, επιτρέπει κάθε είδους υπόθεση. 'Ακόμη,
στη συλλογή τοϋ Φοριέλ υπάρχει ένα τραγούδι (Τού Γάμου Ε ' , Έκδ. 2,252) που
αν καί δέν τό συναντάμε στή συλλογή τοϋ Haxthausen, έχουμε ρητή μαρτυρία δτι
υπήρχε στά οσα είχε συγκεντρώσει ό Μανούσης, βλ. τη βιβλιοκρισία τού Kopitar
γιά τήν Έκδοση: «Τό τραγούδι II, 252 άρ. 5 τό γνωρίζουμε άπό χειρόγραφη
ανακοίνωση τοϋ έδώ σοφού Θεοδώρου Μανούση» κλπ., Jahrbücher der Literatur, 30
298 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ
XII. Του Τζολάκη 26 13 12 46

XIII. Του Νικολού 28 14 13 50
XIV. Τοϋ Καλιακούδα 30 15 14 52 27
XV. Της Λούκαινας 30 16 14 54 27
XVI Κατσικογιάννη θάνατος 32 17 15 56
XVII Του Ζ ίδρου 32 18 15 31 Πρ.τ., 1,68
XVIII Τοϋ Βέβρου 34 73 19 16 59 Πρ.τ., 2,134
XIX α. Τοϋ Μανόλη 34 73 20 16 60 33 Πρ.τ.. 2,132
β. Του Μανόλη 46 3 2 1 3 0 41
XX. α. Τοϋ αδελφοκτόνου 36 74 21 17 64 23 5 Πρ.τ.. 2,120
β. Τοϋ Γκίκα 38 22 18 70
XXI Τοϋ υιού της καλόγριας 40 75 23 19 74
XXII Τά παιδιά της Καραγιάννινας 40 75 23 19 76
XXIII Ή Κατάρα 42 25 20 78 28 Πρ.τ. 2,176
XXIV Ή απουσία 42 75 26 20 80 25
XXV. Τοϋ Λιάκου 44 27 21 82 Πρ.τ. 1,134
XXVI Τοϋ Λιάκου άλλως 44 28 21 7
XXVII. α. Της απιστίας 46 29 22 84
β. 22 88 9 VC 4 2, 80
XXVIII. Των ξένων 48 76 30 23 90 11 Πρ.τ. 2,196
XXIX. Τοϋ χωρισμοϋ 48 76 31 23 92 31
XXX. Ό πόθος της μητέρας 48 76 32 23 94/9713
XXXI. Τού Δελί-Άχμέτου 50 33 24 96 19 ΧΨ-
XXXII Τοϋ Ναύτη 52 35 25 98 21/29 Πρ.τ. 2,104
XXXIII Τοϋ Κώστα 54 36 26 102 22 Πρ.τ. 2,112
XXXIV Της Πρωτομαϊας 56 77 37 27 106 Πρ.τ. 2,126
XXXV Ή αρπαγή τού φιλήματος 56 38 2 7 1 1 0 35
XXXVI. Ό ήλιος καί ή κόρη.
Τραγ. χορού 58 78 39 28112
XXXVII. Ό Χάρος 60 78 40 29 118 Πρ.τ. 2,228
XXXVIII Μυρολογι / Ό αποχαιρετισμός 62 79 41 30 12015/36 Πρ.τ. 2,168
XXXIX. Τοϋ λησμοβότανου 62 79 42 30 122 35
XL. Τά μνήματα 64 43 31 124
XLI Μυρολογι ή τραγούδι /
Χάρος άνοιξη 64 44 31126 26
XLII. α. Ό Νάννος 66 45 3 2 1 2 8 30
β. Ό Γιάννης 52/51 37
XLIII. Της Πέρδικας 47 32 134 41
XLIV. Ό ύπνος της άγαπητικιας 48 3 3 1 3 6 42
XLV. Της Έμίρισσας 49 33 42
XLVI. Ή Βοσκοπούλα 178
XLVII. Τό κάλλος της άγαπητικιας 170
(Βιέννη, 'Απρίλιος-'Ιούνιος 1825) 159-163. Ή πληροφορία αυτή περιπλέκει τά

πράγματα καί δημιουργεί εύκολα τήν υποψία δτι στά κατάλοιπα τοϋ Haxthausen
δέν έχουν διασωθεί ολα τά τραγούδια πού είχαν αρχικά συγκεντρωθεί.
οι ΠΡΟΓΕΝΈΣΤΕΡΕΣ «ΣΪΛΛΟΓΕΣ» 299
XLVIII. 'Αγρία αγάπη 39

XLIX. Δίστιχα
Σχόλιο. Τό Α, Α', Β, C, D, Ε, G είναι τά εξι σωζόμενα χειρόγραφα του

αρχείου Haxthausen. Τό Α' είναι συνέχεια του Α. Οί αριθμοί σε κάθε στήλη δεί
χνουν αντίστοιχα την εσωτερική αρίθμηση κάθε χειρογράφου. Ό γραφέας τοϋ Α
είναι έλληνας, του Α ' επίσης, του Β όχι, του C καί του Ε ό Μανούσης, του D
γερμανός· τό G δεν περιείχε τραγούδια, παρά σχόλια. "Ενα ενδιάμεσο τετράδιο, το
F, περιλάμβανε τίς νότες κάποιων τραγουδιών. 'Ακολουθώ τήν περιγραφή του G.
Soyter στό Schulte - Kemminghausen, δ.π., 148-153.
Ol δύο τελευταίες στήλες δείχνουν τίς αντιστοιχίες με τό αρχείο του Φοριέλ:
Πρ. Τ. είναι τό Πρώτο τετράδιο, VC4 είναι τό Τετράδιο Victor Cousin 4, καί ή
ένδειξη χφ. παραπέμπει στό χφ. 2336/315.2 τοϋ αρχείου (βλ. ύποσ. 6). Ή δεύτε
ρη στήλη παρέχει τίς αντιστοιχίες μέ τήν "Εκδοση.
ΠΙΝΑΚΑΣ 2
Τετράδια μεταφράσεων τοϋ Haxthausen
Τετράδιο α Τετράδιο b
1 2 3 1 2 3 12 3 1 2 3
1 Χ 1,62 29 χχιχ 1 XLIIa 27 χχιι
6 χνι 30 χχχ 2 XVIII 2,134 27 xxvii b 2,80
7 χνιι 1,68 31 XV 3 XXI 28 xxxvm 2,168
7 χιν 32 ιν 1,17 4 XXXIV 2,126 29 χχχιιι 2,112
«XV 39 XXVIII 2,196 5 ιν 1,17 31 XL
9ΧΙΙ 34 Vila 6 xv 32 χχιιι 2,176
10 χνιιι 2,134 35 ΧΧΙΙ 7 χχνιιι 2,196 33 XI
12 χ χ χ ι ι 2,104 36 XXVIIb 2,80 9 Vila 34 XXVIIa
13'.XLiia 37 XXXVII 2,228 10 χ χ ι χ 35X11
14 XVIII 2,134 38 XXXV 11 vm 37 V 1,288
15 XXI 39 XXVI 12 χ ι ν 39 Vi
16 χ χ χ ι ν 2,126 40 XXXIX 13 xxxi /<?· 41 Χ 1,62
17 VIII 41 XXXVIII 2,168 14 ΧΙΧα 2,132 42 χ χ χ ι ι 2,104
18 χ ι ν 42 XXXIII 2,112 15ι 1,44 44 IH
19 XXXI Vf- 44 XL 16 χ χ ι ν 46χιχβ
20 ΧΙΧα 2,132 45 XXIII 2,176 17 ix 1,38 47 XLiii
21 I 1,44 46X1 18XLI 48 XLIV
22 χ χ ι ν 48 XXVIIa 19 XXa 2,120 49 XLV
23 IX 1,38 49 XII 21 χ χ χ ν ι 50XIIb
24 ΧΧα 2,120 50 V 1,288 23 χ χ χ ν ι ι 2,228 52 χ ν ι
26XLI 52 Vi 24 Π 1,26 53 XXb
27 II 1,26 52 ΠΙ 25 xxxv 54 χ χ ν 1,134
28 χ χ χ ν ι 25 XXIV 55 χιιι
26 χ χ χ ι χ 56 XLIIb
300 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΉΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ
Σχόλιο. Στη στήλη 1 καταχωρίζεται ή σελίδα τού κάθε τετραδίου, στη

στήλη 2 (με τή λατινική αρίθμηση) τό αντίστοιχο κείμενο τού Haxthausen, καί στή
στήλη 3 τό κείμενο τού Φοριέλ (οπού αντιστοιχεί· ή ένδειξη χφ. παραπέμπει καί
τίς δύο περιπτώσεις οπού καί στον Πίνακα 1).
Σύμφωνα μέ τήν περιγραφή τού Soyter, ο.π., τό τετράδιο a περιέχει 56 σ.,
καί είναι γραμμένες οι 3-56, μέ τό χέρι τού Haxthausen έκτος άπό τίς 6-10 (πού
στον πίνακα σημειώνονται μέ πλάγωυς αριθμούς), οί όποιες είναι άπό άλλο χέρι,
καί σέ πεζό. Τό τετράδιο b περιέχει 52 σ., καί \ιονάχα οί σ. 43 κέ. είναι άπό τό
χέρι τοϋ Haxthausen Τό τετράδιο b είναι αντίγραφο τοϋ a, ωστόσο καί τά δύο
φέρουν μεταγενέστερες διορθώσεις άπό τό χέρι τοϋ Haxthausen. [Προφανώς ό Soyter
έχει σημειώσει λάθος τόν αριθμό των σελίδων: δπως φαίνεται άπό τόν πίνακα, πού
τόν κατασκεύασα σύμφωνα μέ τό αναλυτικό κριτικό υπόμνημα τών κειμένων, ο.π.,
166-172, τό τετράδιο a έχει 52 καί τό b 56 σελίδες.]
'Υπάρχει τέλος κι ένα τρίτο τετράδιο, τό e Περιλαμβάνει τίς μεταφράσεις
τεσσάρων κειμένων (τών XLVIII, XLVII καί XLIX) που δεν αντιστοιχούν μέ κανένα
άπό τά κείμενα τού Φοριέλ. Οί μεταφράσεις είναι γραμμένες εϊτε μέ τό χέρι τού
Haxthausen είτε μέ τό χέρι τού Leopold Schefer
Όπως βλέπουμε, κανένας συνδυασμός δεν μπορεί νά προκύψει.

Προφανώς το Παρισινό αντίγραφο Μανούση-Haxthausen δέν αποτε
λούσε αντίγραφο κανενός άπό τά σωζόμενα στό αρχείο Haxthausen
χειρόγραφα. Ή ταυτότητα του παραμένει απροσδιόριστη· ή διάμε
σος που μετέφερε στό Παρίσι ενα μέρος τοϋ υλικού πού είχε συγκεν
τρωθεί στή Βιέννη λανθάνει· ωστόσο υπήρξε, κι αυτό είναι τό ση
μαντικό. "Οσο γιά τή \ίορφ-η τών κειμένων θά γίνει λόγος όπου τόν
χρειαστούμε, στά τετράδια τού Φοριέλ.
Η «ΣΪΛΛΟΓΗ» TOT BUCHON
Μέ βάση τά δημοσιεύματα τού J.A. Buchon καί τό γράμμα

που έστειλε στον Γκαίτε, καταρτίζεται έ'νας πίνακας μέ δέκα τρα
γούδια- άν προσθέσουμε καί τό κείμενο τού Leake φτάνουμε τά έντε
κα 7 . Ό ίδιος έγραφε στον Γκαίτε ότι έγνώριζε «μιά δωδεκάδα περί
που»· ώστε μπορούμε νά θεωρούμε ότι δέν απομακρυνόμαστε καί
πολύ άπο το σύνολο της «συλλογής» του.
7. Γιά τόν Buchon καί τίς δημοσιεύσεις του βλ. έδώ σελ. 168 κέ.
οι ΠΡΟΓΕΝΈΣΤΕΡΕΣ «ΣΪΛΛΟΓΕΣ» 301
ΠΙΝΑΚΑΣ 3
Περιεχόμενα «συλλογής» Buchen
1. (Τοϋ Λιάκου) Soyt.3 Έκδ. 1,134 Haxt XXV

2. (Τοϋ 'Ολύμπου) » 6 » 1, 38 (» IX)
3. (Τοϋ Στέργιου) » 1 » 1,128
4. (Τοϋ Σταθά) » 2 » 1, 14
5. (Τοϋ Μπουκουβ.) »> 4 » 1, 12 (» Vila)
6. (Τάφος Δήμιου) » 5 » 1, 56
9. (Κατάρα) » 2,176 » ΧΧΙΙΙ
10. (Ξενιτευμός) » 2.126 » XXXXIV
11. (Τοϋ Σουλίου) Leake » 1,298
καί 300
Σχόλιο: Ή τρίτη στήλη δηλώνει την πηγή των κειμένων (G. Soyter, «Die
Quellen zu Goethes Übertragen aus dem neugrichisch», Hellas Jahrbuch, 1936, 67-73).
Των άλλων τραγουδιών δέν διαθέτουμε τά κείμενα, παρά τίς γαλλικές μεταφρά
σεις. Ή τέταρτη στήλη δηλώνει τήν αντιστοιχία με τήν Έκδοση. Ή πέμπτη μέ
τήν έκδοση τοϋ Haxthausen· όταν είναι σέ παρένθεση, άπλες ομοιότητες μονάχα.
Χρονολογικά, τά δυο πρώτα τραγούδια τά είχε ό Buchon του

λάχιστον από τόν Σεπτέμβριο 1821 (δημοσίευμα στον Constitution
nel, 1η 'Οκτ. 1821), τά τέσσερα επόμενα άπό τόν 'Ιανουάριο 1822
(γράμματα προς Γκαίτε, 3 Φεβρ. 1822), τά τέσσερα προτελευταία
άπό 'Ιούνιο 1823 (άρθρο στό Mercure du XIX siècle). Τό τελευταίο
είναι δημοσιευμένο άπό τό 1814.
Άπο τα επτά τραγούδια της «συλλογής» Buchon τών οποίων
γνωρίζουμε τό κείμενο, τά τέσσερα (οί άρ. 3, 4, 6, 11) λείπουν
ολότελα άπό τη συλλογή τοϋ Haxthausen- κοινά είναι τρία (άρ. 1,
2, 5), τά κείμενα δμως διαφέρουν μεταξύ τους. Θά εξετάσουμε
ενδεικτικά ενα, αυτό μέ τίς περισσότερες ομοιότητες.
Κείμενο Haxthausen Κείμενο Buchon

Προσκυνά, Λιάκο, τόν πασιά Προσκυνά, Λιάκο τόν πασάν
προσκυνά τόν βεζίρη· προσκυνά τόν βεζίρην
νά πάρεις τόν μουρασελέ πρώτος νά εϊσ' αρματολός
δερβέναγας νά γένεις. δερβέναγας νά γενείς.
Κι αϋτήνος τ' άπεκρίθηκε
χαμπέρια καί τοϋ στέλλει.
«"Οσο 'ν' ό Λιάκος ζωντανός «Όσο 'ν' ό Λιάκος ζωντανός
πασιά δέν προσκυνάει πασάν δεν προσκυνάει
5 πασιά 'χ' ό Λιάκος τό σπαθί πασ<ί 'χ' ό Λιάκος τό σπαθί
302 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΓΣΗ
βεζίρη τό τουφέκι». βεζίρη τό τουφέκι».

Kt Ά λ ή πασιάς σάν τό 'μάθε, Ά λ ή πασάς ώς τ* άκουσε 5
πολύ του κακοφάνη βαρέα τόν κακοφάνη
Γράφει χαρτιά καί προβοδα γράφει χαρτιά καί προβοδα
προστάγματα καί στέλνει προστάγματα καί στέλλει
«Σ' εσέν' άγά δερβέναγα «Σ' εσένα Βελή Γκέκα μου
σ' όλα τά τζεφτιλίκια ατές χώρες ατά χωριά μου
τόν Λιάκον νά μοΰ πιάσετε τόν Λιάκον νά μέ φέρετε
τόν Λιάκο νά σκοτώστε». νεκρόν if ζώντα θέλω».
10 Βγήκε κι ό Γκέκας παγωνιάς Έβγήκ' ό Γκέκας παγανιιί
καί κυνηγά τους κλέφτες και κυνηγά τους κλέφτες
κι επήγε καί τους πλάκωσε επήγε καί τους πλάκωσε 10
στον λόγγο τοϋ λημέρι στον λόγγον, στό λημέρι
κι αρχίσανε τόν πόλεμον
τά βροντερά τουφέκια.
Κοντογιακούπης φώναξε Κοντογιακουπης φώναξε
από τό μετερίζι άπό τό μετερίζι
Παιδιά γκαριέτι κάμετε Καροιά παιδιά μου κάμετε
παιδιά ντέ πολεμάτε παιδιά μου πολεμάτε
15 κι εσύ Λιάκο μπουλούμπαση Ό Λιάκος έτρεξεν εμπρός
πολέμα σάν λιοντάρι μέ τό σπαθί στό στόμα
Κι ό Μουσταφάς λαβώθηκε ήμερα νύχτα πολεμούν
στό γόνυ καί στό χέρι τρεις μέρες καί τρεις νύχτες
Κλαίουγ οι Άρβανίτιαες 15
ατά μαϋρα φορεμένες
κι ό Βέλη Γκέκας γύρισε
ατό αίμα τον πνιγμένος
Σ χ ό λ ι ο : Μέ π λ ά γ ι α στό κείμενο Buchon τ ά σημεία απόκλισης.
Οί διαφορές πού παρουσιάζει τό κείμενο Buchon μπορούν νά

ομαδοποιηθούν σε τέσσερις κατηγορίες: α') φθογγολογικές διαφο
ρές, β') αντικατάσταση λέξεων ή εκφράσεων, γ') παράλειψη στί
χων, δ') προσθήκη καινούριων στίχων. Άπό τίς κατηγορίες αυτές
ή πρώτη μπορεί νά μη μας απασχολήσει: τό δτι τό έ'να κείμενο έχει
«πασιά» ένώ τό άλλο απασάν», ή «κι επήγε» αντί «επήγε» δέν
έχει ιδιαίτερη σημασία· πρόκειται γιά διαφορές πού επιτρέπει εύκο
λα στον εαυτό του ό κάθε αντιγραφέας. Ή δεύτερη κατηγορία πα
ρουσιάζει τοϋτο τό χαρακτηριστικό, δτι όλες οί αντικαταστάσεις
παρέχουν ένα κείμενο μέ αισθητά μειωμένο τό τούρκικο λεξιλόγιο:
έτσι τό «νά πάρεις τόν μουρασελέ» έγινε «πρώτος νά εΐσ' αρματο
λός» ή τό «σ' έσέν' άγά δερβέναγα, σ' Ολα τά τζεφτιλίκια» έγινε
«σ' εσένα Βελή Γκέκα μου, στές χώρες στά χωριά μου». Πιό ενδια
φέρον έχει νά παρατηρήσουμε τήν αλλαγή πού έγινε στον στίχο 9:
τό «τόν Λιάκο νά μου πιάσετε, τόν Λιάκο νά σκοτώστε» μετατρά
πηκε σέ «τόν Λιάκον νά μέ φέρετε νέκρόν ή ζώντα θέλω». Ό τ ι ό
οι ΠΡΟΓΕΝΈΣΤΕΡΕΣ «ΣΊΤΛΛΟΓΕΣ» 303
στίχος τοϋ κειμένου Buchon δεν προέρχεται άπό την προφορική πα
ράδοση είναι ολότελα φανερό άπό τη γλωσσική μορφή του· αν δε
χτούμε δτι κατασκευάστηκε γιά νά αντικαταστήσει τόν στίχο πού
παρείχε τό κείμενο Haxthausen, τότε ή αιτία πού ώθησε στην αλ
λαγή θά πρέπει νά αναζητηθεί στην εσωτερική αντινομία των λό
γων τοϋ Άλή: οι δύο διαφορετικές προτάσεις πρέπει νά συντάσσον
ται με κάποιο διαζευκτικό, οχι νά παρατίθενται. Ή ιδιοτυπία της
σύνταξης οφείλεται βέβαια στην ισομετρική ταλάντευση8, όμως ό
νόμος αυτός της προφορικής ποίησης δέν είχε ακόμη τότε διαπι
στωθεί: αποτελούσε μιαν ασυνταξία απλώς, πού δέν ήταν δυνατό
νά γίνει αποδεκτή1 εξοβελίστηκε λοιπόν, προκειμένου νά αποφευ
χθεί ή θεωρούμενη λογική αντινομία.
Δέν θά σχολιάσω ούτε τίς παραλείψεις, ούτε τίς προσθήκες
των στίχων. Νομίζω πώς δσα είπαμε άρκοΰν γιά νά προταθεί ή
υπόθεση πού ύποτυπο)θηκε κιόλας έ'μμεσα, δτι δηλαδή τά δυο κείμε
να μπορεί νά έχουν αρχειακή συγγένεια, παρά τίς διαφορές τους.
'Εάν τά πράγματα είναι έτσι, τότε εύλογα θά θεωρούσαμε δτι τό
Παρισινό αντίγραφο Μανούση-Haxthausen στάθηκε μία άπό τίς πη
γές τοϋ Buchon — καί εδώ συνεπικουρούν καί οι εξωτερικές μαρτυ
ρίες πού εξετάσαμε. "Αλλωστε σημαντικές ομοιότητες συναντάμε
καί στά δύο άλλα κοινά τραγούδια.
Μένουν τά τέσσερα τραγούδια πού γνωρίζουμε άπό τίς μετα
φράσεις τοϋ Buchon, μεταφράσεις «κατά γράμμα καί σέ πεζό»,
δπως σημειώνει ό ϊδιος. Παραβάλλοντας τό γαλλικό κείμενο μέ
εκείνο τοϋ Haxthausen διαπιστώνουμε παρόμοια δομή καί άρκετήν
αντιστοιχία, καί δύο σημαντικές διαφορές. Στό τραγούδι « Ή Κα
τάρα» λείπει άπό τή μετάφραση ό τελευταίος ενάμισι στίχος καί
έ'χει προστεθεί ανάμεσα στους στίχους 9 καί 10 ή φράση «puisse Γ
infidèle expirer lentement». 'Ωστόσο ή τελευταία αυτή φράση λεί
πει άπό είκοσι τέσσερις παραλλαγές πού εχω ελέγξει9- εύκολα λοι
πόν μπορούμε νά θεωρούμε δτι είναι ξένη μέ τήν προφορική παράδο
ση. 'Αλλά καί γιά τήν απαλοιφή τοϋ τελευταίου ενάμισι στίχου,
8. Σ τ . Π. Κυριακίδης, Ή Γένεοις τον νεοελληνικού οιστίχον καί ή αρχή της

ισομετρίας, "θεσσαλονίκη 1947, 74, περασμένο τώρα στό Τό δημοτικό τραγούδι,
εκδοτική φροντίδα "Αλκής Κυριακίδου-Νέστορος, 'Αθήνα 1978, 275.
9. Fauriel, Chants, ο.π., Π, 176· Μ.Σ. Λελέκος, Δημοτική 'Ανθολογία, 'Αθήνα
1852, 30· Passow, Τραγούδια Ρωμαίικα, Λιψία 1860, άρ. 452 (άπό Ulrich)· Γ.
Χασιώτης, Συλλογή των κατά τήν "Ηπεφον δημοτικών ασμάτων, Άθηνα 1866, 84
304 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ
δπου ή κόρη καταριέται τόν άρνητή της νά πέσει σέ «φράγκικα

μαχαίρια», υπάρχει ή αόριστη κατηγορία του Buchon γιά τη γαλ
λική λογοκρισία, πώς τού είχε «ακρωτηριάσει» στό προηγούμενο
δημοσίευμα του κάποιους στίχους10. Νά έχουμε κι εδώ κάτι τέτοιο;
Μιά πιό ασήμαντη διαφορά συναντάμε στό τραγούδι «Τοϋ Κώ
στα» 11 στίχος 6: Τό κείμενο τοϋ Haxthausen παραδίδει: «κι ή μάνα
της τήν έκλαιγε, κι ή μάνα της της λέγει», ένώ ή μετάφραση
Buchon: «sa mère prononce Γ élégie funebre de sa fille, elle la baigne
de ses larmes», αντιστοιχεί δηλαδή με τήν έκφραση «κι ή μάνα της
τήν κλαίγει», γραφή πού παρέχει τό κείμενο πού είχε στά χαρτιά
του ό Φοριέλ- αυτή ή λεπτομέρεια σημειώνεται γιατί θά χρησιμέ
ψει καί παρακάτω.
ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ TOT LEAKE
Ή τελευταία γνωστής προέλευσης πηγή πού μπορούσε νά

γνωρίζει ό Φοριέλ είναι τό σουλιώτικο τραγούδι πού είχε δημοσιέ-
ψει ό Leake στό Researches in Greece12. Δέν υπάρχει λόγος νά σχο
λιάσουμε τίποτε εδώ· ωστόσο προκαταρκτικά σημειώνω, δτι ένώ τό
βιβλίο τό γνώριζε καί τό είχε χτησιμοποιήσει ό Φοριέλ13, τό κείμε
νο δέν φαίνεται νά τό παρέλαβε άμεσα άπό τό έντυπο ούτε νά τό
παρέβαλε καμιά στιγμή — προσεκτικά τουλάχιστον.
καί 159 (δύο παραλλαγές)· Νεοελληνικά 'Ανάλεκτα, 2 (1874) 451· Α. Jeanna-

rakis, "Ασματα Κρητικά, Λιψία 1876, 177 καί 199 (δύο παραλλαγές)· Άθ. Σακκε-
λάριος, Τά Κυπριακά, Β', 'Αθήνα 1891, 147' "Αγις θέρος, Δημοτικά τραγούδια,
('Αθήνα 1909), 28· Λαογραφία, 5 (1915-16) 571-572· Άριστ. Κριάρης, Πλήρης
συλλογή κρητικών οημωοών ασμάτων, 'Αθήνα 2 1921, 256-257. Κ.Α. Ψάχος, Δημώ
δη άσματα Γορτυνίας, 'Αθήνα 1923, 110· Μ.Γ. Μιχαηλίδης-Νουάρος, Δημοτικά
τραγούδια Καρπάθου, 'Αθήνα 1928, 54-55· Κ. Πασαγιάννης, Μανιάτικα μοιρολό
για καί τραγούδια, 'Αθήνα 1928, 171· Βασ. Κυπαρίσσης, Τραγούδια της Χαλκιδι
κής, θεσσαλονίκη 1940, 14· Γ.Α. Ρήγας, Σκιάθου λαϊκός πολιτισμός, Α', θεσσα
λονίκη 1958, 56· Γ.Κ. Μαρτζοϋκος, Κερκυραϊκά δημοτικά τραγούδια, 'Αθήνα
1962, 412 καί 413 (δύο παραλλαγές)· Γιώργος 'Ιωάννου, Τά δημοτικά μας Τρα
γούδια, 'Αθήνα 1966, 70, καθώς καί τρεις παραλλαγές ανέκδοτες στά χαρτιά τού
Φοριέλ (Institut de France, χφ. 2335/1606 καί 1607· χφ. 2336/207.1).
10. Στό γράμμα του προς τόν Γκαίτε, έδώ σελ. 174.
11. Στην Έ κ δ . μέ τόν τίτλο « Ό Χάρος καί ή κόρη», 2, 112.
12. Βλ. έδώ σελ. 79-83.
13. Συναντάμε πάντως σημειώσεις αντιγραμμένες στά χαρτιά του, βλ.
Ά λ . Πολίτης, Κατάλοιπα, ό.π., 4.
Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ
ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΤΕΤΡΑΔΙΟ
'Ονομάζω έτσι τό τετράδιο πού περιλαμβάνει τά φύλλα 1408,

1410-27 του χειρογράφου 2335 1 , γιατί θεωρώ Οτι είναι τό πρώτο
πού γνώρισε ό Φοριέλ, άπ' δσα τουλάχιστον σώθηκαν στο αρχείο
του. Ή διαπίστωση αύτη στηρίχθηκε στην παράλληλη εξέταση
δλων τών διαφορετικών τετραδίων: έτσι, παραλλαγές καί διορθώ
σεις πού εισάγονται στά κείμενα του τετραδίου συναντώνται καί σε
άλλα, ένώ δεν συμβαίνει τό αντίθετο. Επίσης, τό τετράδιο αυτό
είναι συγγενέστερο με τίς προγενέστερες «συλλογές» Buchon καί
Haxthausen, καθώς θά προσπαθήσω νά τό δείξω παρακάτω.
Τό τετράδιο περιέχει 23 κείμενα: άπό αυτά τά 22 είναι γραμ
μένα άπό ένα πρώτο χέρι (άταύτιστο), ένώ ένα δεύτερο χέρι (πιθα
νότατα τοΰ Ν.Σ. Πίκκολου) πρόσθεσε ένα ακόμη, προσκολλώντας
το στό τέλος τοΰ δεύτερου κειμένου. Τό ίδιο αυτό χέρι έ'χει προσθέ
σει σέ πέντε κείμενα στίχους ή παραλλαγές. Τέλος, ένα άπό τά
είκοσιτρία κείμενα δέν έφτασε ως την Έκδοση- στη διάρκεια της
επεξεργασίας αντικαταστάθηκε άπό μία διαφορετική παραλλαγή -
τά αναλυτικά περιεχόμενα εμφαίνονται στον Πίνακα 4.
Παρατηρούμε ότι τά είκοσι άπό τά 23 τραγούδια τά γνωρί

ζουμε καί σέ προγενέστερη καταγραφή. "Αν τώρα συγκρίνουμε τά
κείμενα πού παρέχει τό Πρώτο τετράδιο μέ τά κείμενα τών προη
γούμενων καταγραφών, διαπιστώνουμε ορισμένες διαφορές, πού
ομαδοποιούνται στον Πίνακα 5.
Προκειμένου νά διαπιστωθεί αν οι διαφοροποιήσεις πού παρα

τηρούμε ανάμεσα στά κείμενα οφείλονται σέ άντιγραφικές ή προφο-
1. Βλ. περιγραφή, 'Αλέξης Πολίτης, Κατάλοιπα Fauriel, S.π., 16-17.
ο
<N OS
*-< <N B -
io" b en *
^H
χώ^
Λ I
°8 g" =8 o« »8
>-
S' 9>
1
0) a.
μ-. CO
^3 ^-
*- a* * * * * -
θ Οι ACQ Üjffl Ï « 3 E
fc
ö
κvtO
• * oo ρ -jf oo IN <f oo oo oo to oo ( N < f « f O t D 0 0 O · * « ce

s. I3n
It) •^ - H tX <N CD I > i > n o n i N i M t o h o n OS
G^ -eH - r i "rH *H * H •*-! * H T H (34 ·**
v3 Ο
n (Ν (Ν « IN S< »< " " IN
Ν;
jr
£ i? M
«s ο.
-β S
~ 2 ~ω '5 b i — ι
9- £. °- KT
ο
1 α. ^ 7- X
ο ε«> -β
8
Ο.
«
I-Η g
"
W5 χ • 3 „ * " β
Ο
Ό
β , Β
ρ
's è f f l T l i . !
β
S*
G
α. KT
4ß
3 & «3 || .s·
ο ι__ι ω
s ju 3 § ί^ D ^ - β D iS 3 - ' 8 N ^ ^ , 3 „
ι-
3 ^ ο -e >- α- ο
<J1 s ο -3 β
Μ
Ο
< tì < Ο Χ l i δζ
-s ο « 'S ρ Ο 13 ID 2 ο . . Ο
'§'§ SÎÎSPÏÏStSPSP
H
6 H
S- 8 ώ V) β ΙΟ β WÏ
Ο
ο ο Ö·«-< Oi ex co co -st« LO co
•ι-Η •(-! •*-< - r * i - I -rH
r- oo
•»Η ·*-<
(35 0 ^ ( N C N f O - 5 t " L f 5 c O
*-<
*-l ^ H *-ί C N C N C N t N t X t X C N I N
•st« •st« •5F •5t
1
«a· •5f> -5Ρ •sf •Cj* *^* " ^ * ^ " ^ " ^ *5f^ •it*
•<? •* •5Î* " î f -if -if «5f< «5f<
-Ö 8
CN co -5f Λ co ( » » O i O ^ I N m •* l i 5 C O t ~ 0 0 e j 5 O - > - » H t N
Ö
Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ 307
ρικές βελτιώσεις, αν δηλαδή υφίσταται κάποια αρχειακή συγγέ

νεια, θά εξετάσω αρχικά τίς διαφορές πού παρουσιάζει τό πρώτο
τραγούδι- είναι άλλωστε καί οί περισσότερες.
Οι φθογγολογικές διαφορές ανάμεσα στά δύο κείμενα τοΰ τρα
γουδιού «Του Λιάκου» είναι έντεκα: στ. 2 πασιά Haxt./πασά Πρώ
το, στ. 4 άπεκρίθηκε/άποκρίθηκε, στ. 5 όσό'ν'ό/όσό'ναι ό· πασιά/
πασά, στ. 6 πασιά/πασά, στ. 7 κι Άλή Πασιάς/Άλή πασάς, στ. 11
βγήκε κι ό/βγήκεν ό κλέφτες/κλέφτας, στ. 14 φώναξε/φώναξεν,
στ. 16 λεοντάριΙλιοντάρι· γόνυ/γόνα. 'Εκτός άπό τίς φθογγολογικές
έχουμε καί δύο αντικαταστήσεις λέξεων: στ. 7 σάν τό 'μαθε/ώς τό
'μάθε, καί: πολύ τοϋ κακοφάνη/δαρεά τόν κακοφάνη. Ή πρώτη άπό
αυτές τίς δύο είναι σχεδόν φθογγολογική, δσο γιά τήν επόμενη,
σημειώνω πώς ή έκφραση αυτή απαντάται σέ μιά δεύτερη πα
ραλλαγή τοΰ Λιάκου πού παρέχει τό αρχείο Haxthausen (άρ. XXVI
άρ. 6). Μόνες σημαντικές διαφορές λοιπόν απομένουν δύο: ή παρου
σία στό κείμενο τοΰ Πρώτον τετραδίου ενός επιπλέον στίχου, τού
πρώτου, καί τό παραλλαγμένο ήμιστίχιο τοϋ στίχου 10. 'Ωστόσο
καί έδώ, τόσον ό στίχος δσο καί τό ήμιστίχιο βρίσκονται στή δεύτε
ρη παραλλαγή τοΰ αρχείου Haxthausen απαράλλακτα.
'Αντίστροφα τώρα, οί ομοιότητες τών δύο παραλλαγών. Ξεκι
νώ άπό τή γενική ομοιότητα: ίδιοι στίχοι στην ίδια σειρά. Φυσικά,
προκειμένου μάλιστα γιά σύγχρονες μεταξύ τους καταγραφές, μπο
ρεί νά υποστηριχθεί πώς ή ομοιότητα οφείλεται σέ σύμπτωση·
ωστόσο σημειώνω πώς άπό τό τραγούδι τού Λιάκου γνωρίζω εως
τά 1860 ένδεκα καταγραφές παραλλαγών 2 · οί κοινοί στίχοι είναι
συχνοί, δμως στενή συγγένεια παρουσιάζεται μόνο ανάμεσα σέ
δύο3, άλλα καί πάλι οί διαφορές είναι πιό σημαντικές, μολονότι έδώ
πρόκειται γιά παραλλαγή επτά στίχων όπου οί τυπικοί στίχοι απο
τελούν τόν κύριο κορμό της, ένώ ή παραλλαγή πού μας απασχολεί
περιέχει δύο ξεχωριστά επεισόδια4 καί δεκαεπτά στίχους.
2. Δύο τού Haxthausen, δ.π , XXV καί XXVI, μία Fauriel, Chants, Π, 316,
μία τού Leake (βλ. F.H. Marshall, «Four Klephtic Songs», Εις μνήμην Σπ Λάμπρου,
'Αθήνα 1935, 46-47), μία άπό τήν Πανδώρα, 6 (1855) 362, μία άπό Άντ.
Μανούσος, Τραγούδια εθνικά, Κέρκυρα 1850, 6 1 , μία τού Α. Ίατρίδου, Συλλογή
δημοτικών 'Ασμάτων, Άθηνα 1859, 40, καί τέσσερις άπό τά χαρτιά τού Φοριέλ
ανέκδοτες (χφ. Institut 2335/421512, 1568, 1571 καί 1580).
3. Haxthausen, δ π , άρ. XXVI, καί χφ. Institut 2335/1580.
4. Τό ζήτημα αυτό, εξαιρετικά διαφωτιστικό προκειμένου νά εννοήσουμε τό
1 I I I I I I I I I I I I I I
δ
Q/
I I I I I I I I — I I 1 I I
o l i r l i ^ ι ^, ^ ^ ι ^ «
te -• I I I I I I I — eo I i I I
- I I I I I I I I I I I I
It I I I I I I I I I CN I -< I I
ι ι <N -rt ι ι ι ι Gvt ι ι ι ι ι
•<-" I m <?< -Ή »ο <Nt— | r» t ^ -s· co «ί*

a.
e
I I I ι ι ι ι
H «ο
ω -β,
α.
a* to
I I I I ι ι ι ι ω
Ο « ο
Χ f
8 '3
-2 a.
Ν Ô
I I I eo I I -^
S
IO
e
«*w
a υ·
θ «-
•Ίύ
ΑΧ α
ο. r<
I I I I ω I I I I >~
Β β
ri
Οι
«
Χ
a-
«
-5 ^
Ö g.
I I I I 3>o I I I I
l> s
8
p Of
I I I I I I I
s.
a
- i l l I I I I I
r- a-t •-π oo
in t ~ œ o* m —ι «c η
310 Η ΔΗΜΙΟΤΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΪΣΗ
Πέρα άπό τη γενική ομοιότητα επισημαίνονται καί ορισμένες

'ιδιαιτερότητες τοϋ κειμένου Haxthausen πού τίς παρέχει καί τό κεί
μενο τοΰ Πρώτον τετραδίου. Έκτος άπό τίς ιδιωματικές ή σπάνιες
λέξεις (αύτήνος, τζεφτιλίκια), πού αποτελούν άπλες ενδείξεις, στε
ρεότερο νομίζω έ'δαφος παρέχουν κάποιες γραφές τοΰ κειμένου Haxt
hausen: «Βγήκε κι ό Γκέκας παγονιάς»: εδώ ή σωστή λέξη είναι
παγανιά, όμως τό κείμενο τοΰ Πρώτον τετραδίου έχει, ακριβώς, κι
αυτό, «παγονιάς». "Ιδια σημαντικό τεκμήριο παρέχει κι ό στίχος
«παιδιά γκαριέτι κάμετε, παιδιά ντέ πολεμάτε». Γκαριέτι, δηλαδή
αναγραμματισμός αντί τοΰ όρθοΰ γκαϊρέτι· όσο γιά τό δεύτερο ήμι-
στίχιο, νομίζω πώς δέν δίνει ξεκάθαρο νόημα: καί έδώ ό στίχος
βρίσκεται απαράλλακτος καί στό Πρώτο τετράδιο.
Τά στοιχεία αυτά αρκούν, νομίζω, γιά νά στηρίξουν την υπόθε
ση της αρχειακής συγγένειας. 'Υπάρχει ωστόσο ενα τεκμήριο πα
ραπάνω. Τό πρώτο φύλλο τοΰ τετραδίου φέρει τό εξής σημείωμα:
Μέτρα διάφορα των τραγουδιών
διά νά χρησιμεύσουν ώς βάσις
είς την γερμανικήν μετάφρασιν αυτών.
- U - U - U - U - U - U - U - u
σύ ρε σκά ψε μέ τά vu χια, μέ τ' άργυ ρο πε τα λα σου.
U - U - U - U - U - U - U - U
νά πιουν οι γέ ρο ντες νε ρό, κ' οι νέοι νά λι θα ρί σουν
τί ακριβώς είναι ενα δημοτικό τραγούδι, δέν έχει αρκετά ερευνηθεί ώς τώρα οι
μελετητές αναφέρονται αναγκαστικά σέ γενικότερα έργα, όπως του A Lord, The
singer of Tales, Harvard Univ. Press, 1960. Παρεκβατικά, καί μόνο γιά νά ανακινή
σω τό ζήτημα, σημειώνω πώς στό κλέφτικο μέ την ευρύτερη παράδοση εκείνα τά
χρόνια, στο «θάνατος τοϋ Βεληγκέκα», τοϋ οποίου γνωρίζουμε δώδεκα παραλλα
γές (δυο δημοσιευμένες άπό τόν Φοριέλ: Chantsl, 172 καί 176· έξι ανέκδοτες: χφ.
Institut 2335/1551, 1557, 1565, 1580 καί 2336/243.4, 245.4--μία από Tomma
seo, Canti, ο.π., IV, Βενετία 1842, 390 μία άπό Leake: F Η. Marshall, δ π., 43
καί μία άπό Ίατρίδη, δ π., 51· όλες πρίν άπό τό 1860) καμιά δέν συγγενεύει
στενά μέ κάποιαν άλλη. Ή περίπτωση τού τραγουδιού αυτού είναι πρόσφορη γιά
τόν έλεγχο μας, γιατί οί οκτώ άπό τίς δώδεκα παραλλαγές είναι, ή έμειναν ώς
τά 1935, ανέκδοτες· αυτό τό γεγονός αναιρεί την υπόθεση ότι ενδεχομένως κά
ποιος συλλογέας δέν κατέγραψε μία παραλλαγή γιατί, ακριβώς, ήταν ήδη γνω
στή. Ωστόσο άλλες μου διερευνήσεις προς τραγούδια άλλου τύπου άπό τά κλέφτι
κα, οδήγησαν σέ αντίθετες διαπιστώσεις.
- u - u - u - u - u - u -
κι' ö Μα νο λης με θυ σμέ νος, καί την ε σφα ξε.
υ - υ - υ - υ - υ - υ -
σε κλαίν ή κρύο βρυ σού λαις, που 'πι νες νε ρό.
Καί μόνο ή ένδειξη αύτη θά αρκούσε άπό μόνη της, μιά καί «γερ
μανικό» δέν μπορεί νά είναι παρά τό Παρισινό αντίγραφο Μανούση-
Haxthausen.
Στά υπόλοιπα κείμενα οί ομοιότητες παρουσιάζονται πιό ανά
γλυφες5. Οί διαφορετικές γραφές πού συναντάμε ενδέχεται βέβαια
νά προέρχονται άπό τίς προφορικές μνήμες του αντιγραφέα ή κά
ποιου συμβούλου του- ενδέχεται όμως καί νά αποτελούν απλές
επεμβάσεις στηριγμένες στη λογική καί τήν αισθητική της οποίας
αποτελούσε φορέα. Μολονότι οί λεπτές —μά πολύ ουσιαστικές— αύ-
5. Χρειάζεται πάντως νά επισημάνω ότι σε ορισμένες περιπτώσεις ή αρ

χειακή συγγένεια μας οδηγεί σε δύο κείμενα-πηγές, ενδεχομένως καί σέ τρία.
Δημοσιεύω έδώ γιά παράδειγμα τήν πιό ακραία περίπτωση, τό τραγούδι τού Νάν-
νου. Είναι πιθανό τό κείμενο τού Πρώτον τετραδίου νά στηρίχτηκε γιά τους δέκα
πρώτους στίχους του στίς δύο παραλλαγές τού Haxthausen καί μόνο οί τέσσερις
τελευταίοι νά οφείλονται στή μνήμη του γραφέα ή σέ κάποια τρίτη πηγή.
Haxt. XLII α Haxt XL11 b Πρώτο τετράδιο
Άνέβ' è Νάννος στά βουνά, Γιάννης γυρίζει στά βουνά, Άνέβη ό Νάννος στά βουνά, («)
ψηλά στά κορφοβούνια ψηλά στά κορφοβούνια, ψηλά στά κορφοβούνια, (α/6)
καί παλικάρια μάζευε, καί κλέφτες έσυμμάζωνε καί παλικάρια μάζευε (α)
Βουλγάρους καί 'Αρβανίτες καί κλέφτες συμμαζώνει, Βουλγάρου; κι 'Αρβανίτες (α)
καί τά Μοραϊτόπουλα καί τά μικρά κλεφτόπουλα καί τά μικρ' Ελληνόπουλα (6)
μέ τά πολλά τ ' ασήμια μέ τ ' ασημένια σκιάδια. μέ τ ' ασημένια σκιάδια (β)
Τά μάζωξε, τά σύναξε, Τά μάζωξε, τά σύναξε, (6)
τ ά 'κάμε τρεις χιλιάδες, τά 'κάμε τρεις χιλιάδες, (6)
Κι ολημερίς τους δίδαξε, κι ολημερίς τους δίδαχνε, κι ολημερίς τους δίδαχνε, (6)
κι όληνυκτίς τους λέγει: κι όληνυχθίς τους λέγει: όληνυκτίς τους λέγει: (α)
«Βάλτε τ ' ατσάλι έμπροστά, «Βρ' ακούστε παλικάρια μου «Βρ' άκοϋστε παλικάρια μου (6)
τά σίδερα στά πόδια. καί σεις παιδιά δικά μου. καί σεις παιδιά δικά μου (6)
Δέν θέλω κλέφτες νά 'μαστέ Δέν θέλω κλέφτες διά τραγιά Δέν θέλω κλέφτες γιά τραγιά (6)
γιά γίδες γιά κριάρια, κλέφτες διά τά κριάρια κλέφτες γιά τά κριάρια (δ)
μόν' θέλω κλέφτες νά 'μαστέ Μόν' θέλω κλέφτες διά σπαθί Μόν' θέλω κλέφτες γιά σπαθί (6)
γι' ασήμι, γιά λογάρι κλέφτες διά τό τουφέκι κλέφτες γιά τό τουφέκι. («)
Πέντε μερών προβάτημα Τριών μερών περπατησιά Τριών μερών περπατησιά
(«)
μ' όλημερνά νά πάμε, νά πάμε είς μίαν νύχτα νά πάμε σέ μιά νύχτα (6)
νά πάμε νά πατήσωμε νά πάμεν νά πατήσωμεν νά πάμε νά πατήσωμε (α)
312 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΪΣΗ
τές διακρίσεις δέν αποδεικνύονται, θά πρόσθετα δτι προσωπικά κλί

νω προς τη δεύτερη άποψη6.
Τό τραγούδι πού εξετάσαμε αποτελεί καλό παράδειγμα γιά
την τάση πού παρουσιάζουν οί άντιγραφικές βελτιώσεις προς μία
καθαρότητα της γλώσσας. 'Ακόμα, πιό εύκολα προστίθενται στίχοι
παρά αφαιρούνται: τά δημοτικά τραγούδια παραήταν σύντομα:
«δ,τι τά χαρακτηρίζει γενικά, δποιο κι αν είναι τό θέμα καί τό
ύφος, είναι πώς δλα σχεδόν είναι τό ΐδιο σύντομα, καί ίσως πιό
σύντομα άπ' όσο θά τά προτιμούσε κάθε άλλος λαός έκτος άπό τους
"Ελληνες»· ή παρατήρηση ανήκει στον Φοριέλ7, ωστόσο καί αυτός
προτίμησε, όπου νόμιμα τοΰ προτεινόταν, νά ματίσει τό κείμενο με
παρέμβλητους στίχους.
Γιά τρία τραγούδια διαπιστώνουμε αρχειακή συγγένεια μέ
κείμενα πού γνωρίζουμε άπό τη «συλλογή» τοΰ Buchon. Συγκρίνον
τας μάλιστα τις διάφορες των κειμένων ανάμεσα στά τραγούδια
πού είναι κοινά στον Buchon καί τό Πρώτο τετράδιο άπό τή μιά,
καί στον Haxthausen καί πάλι τό Πρώτο τετράδιο άπό τήν άλλη,
πιστοποιούμε πώς στην πρώτη περίπτωση, οι διάφορες είναι πολύ
πιό επουσιώδεις. "Αν τώρα υποθέσουμε πώς ό γραφέας του Πρώτον
τετραδίου δέν πρέπει νά είχε λόγο νά συμπεριφερθεί διαφορετικά
απέναντι στίς δύο πηγές του, τότε διαθέτουμε ένα ακόμα τεκμήριο
ε'στω καί έ'μμεσο, πώς τό Παρισινό αντίγραφο Μανούση-Haxthausen
παρουσίαζε ήδη κάποιες διαφοροποιήσεις άπό τά κείμενα τού αρχεί
ου Haxthausen, πράγμα πού έρχεται νά στηρίξει μιά παρατήρηση
πού έγινε μέ αφορμή τή συλλογή τού Buchon.
'Αντίθετα, απέναντι στην τρίτη πηγή του, τό Researches in
τής Νικολούς τό σπίτι (κλπ., όπως XLIIa). της Νικολούς τά σπίτια (α)
('Ακολουθούν 14 διαφορετικοί ποχει τα άσπρα τα πολλά
στίχοι) καί τ ' ασημένια πιάτα».
— «Καλώς τόν Ίάννη πορχεται,
καλώς τά παλικάρια»
— «Παράδες Θέλουν τά παιδιά
φλωριά τά παλικάρια,
κι ατός μου Θέλω τήν κυρά..
6. 'Ομοιότητες καί διαφορές διαφαίνονται δλες στό κριτικό υπόμνημα μιας
καινούριας, μέ βάση τά χειρόγραφα, έκδοσης τού Φοριέλ που ετοιμάζω. Γι' αΰτο
δέν τό κρίνω σκόπιμο νά κάνω αναλυτικά λόγο έδώ.
7. Fauriel Chants δ.π., CXXVIII
Greece τοΰ Leake, ό αντιγραφέας είχε κάποιους λόγους νά συμπερι

φερθεί διαφορετικά: κείμενο αρκετά πιστό στη φωνητική απόδοση,
με 'ιδιότυπη ωστόσο μεταγραφή των συμπλεγμάτων (λ.χ. «ραϊά-
δες», «χαμβέρι») καί σαφώς ανορθόγραφο, παρουσιάζει τό μεγαλύ
τερο ποσοστό φθογγολικών διαφορών. Ή πιό χαρακτηριστική αλ
λαγή όμως έγκειται στή μεταγραφή τοΰ στ. 9: «μπρε ν' ανάθεμα
σε Μπότζαρη», κλπ. Ό στίχος εμφανίζεται υπέρμετρος· έτσι στό
Πρώτο τετράδιο μετατράπηκε σέ «μπρ' ανάθεμα σε» κλπ. Χάθηκε
λοιπόν ή πρώτη συλλαβή πού αποτελούσε καταγραφή τοΰ αρκτικού
επιφωνήματος, στοιχείου δηλαδή της προφορικής εκφοράς τού τρα
γουδιού, δυσάρεστου στην οπτική ανάγνωση του.
Τό Πρώτο τετράδιο έχει περάσει, δπως δηλώθηκε, από τήν
επεξεργασία ενός δεύτερου χεριού. Οί επεμβάσεις είναι κυρίως
προσθετικές στίχων ή παραλλαγών προστίθεται επίσης ενα ολό
κληρο κείμενο, πού δμως αντλείται άπό τόν Leake. 'Ενδεικτική
είναι ή αντικατάσταση ορισμένων τούρκικων λέξων («γκαϊρετι» γί
νεται «καρδιά», «ασκέρι» γίνεται «στράτευμα»)- παρατηρούμε
δμως καί τό αντίστροφο, ή λέξη «νομάτοι» γίνεται «λεβέντες»:
πρόκειται ωστόσο γιά λέξη κοινή, καί οπωσδήποτε φορτισμένη.
Θά σταθούμε περισσότερο σέ μιά παραλλαγή πού προτείνει τό
δεύτερο χέρι. Στό τραγούδι τού Μπουκουβάλα οί τελευταίοι στίχοι
τού κειμένου ήταν στό Πρώτο τετράδιο:
Μετρούνται Τούρκοι τρεις βολές καί λείπουν πεντακόσιοι

μετρούνται τά κλεφτόπονλα καί λείπουν δύο νομάτοι
ό Δήμος ό πρωτόγερος κι ό Ίάνης ό Ψαλλίδας.
Ή παραλλαγή πού προτείνεται:
Μετρούνται Τούρκοι τρεις βολές καί λείπουν πεντακόσιοι,

μετρούνται τά κλεφτόπονλα καί λείπουν τρεις λεβέντες.
'Απαλείφονται δηλαδή τά δύο ονόματα καί μετατρέπεται τό τέλος

τού τραγουδιού άπό ειδικό σέ τυπικό: γιά τίς δικές μας τίς γνώσεις
δηλαδή, χάνεται ενα άπό τά χαρακτηριστικά τών κλέφτικων τρα
γουδιών, ή ακρίβεια στίς λεπτομέρειες. 'Ανάμεσα στίς δύο επιλο
γές, ό Φοριέλ προτίμησε τελικά τή δεύτερη- ή αφηρημένη άλλα
314 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ
ξεκάθαρη εικόνα έταίριαζε καλύτερα άπό τή συγκεκριμένη, δμως

χωρίς άναφορικότητα γιά τόν ευρωπαίο αναγνώστη 8 .
Μία τελευταία παρατήρηση. Το τετράδιο παρέχει 22 κείμενα
άπό τό πρώτο χέρι, ενα κείμενο καί πέντε παραλλαγές άπό τό
δεύτερο. Άπό τά πρώτα, τά δεκαπέντε έχουν πιθανή αρχειακή
συγγένεια μέ τό Παρισινό αντίγραφο Μανούαη-Haxthausen, τρία μέ
τή «συλλογή» Buchon καί ενα μέ τόν Leake, άπό τά δεύτερα ενα μέ
τόν Leake πάλι, δύο μέ τήν «συλλογή» Buchon καί ενα μέ τό Παρι
σινό αντίγραφο Μανούση-Haxthausen. 'Απομένουν δηλαδή τρία άπό
τό πρώτο χέρι και δύο άπό τό δεύτερο άγνωστης σέ μας πηγής.
Δεδομένου δτι δέν ξέρουμε τά ακριβή περιεχόμενα οΰτε της «συλλο
γής» Buchon ούτε τοΰ Παρισινού αντίγραφου, ενδέχεται νά μήν
αποτελούσαν ούτε κάν αυτά πρωτότυπη προσφορά- δπως καί νά έχει
πάντως τό ζήτημα, τό βέβαιο είναι πώς τή στιγμή πού ό Φοριέλ
αναζήτησε δημοτικά τραγούδια, οί δυνατότητες τοϋ κύκλου των
'Ελλήνων τοϋ Παρισιού στάθηκαν ασήμαντες ή μετρημένες.
ΤΕΤΡΑΔΙΟ VICTOR COUSIN 1 ΚΑΙ 2
Δύο ξεχωριστά τετράδια, πού άπόκεινται σήμερα στή βιβλιοθήκη

Victor Cousin- τά εξετάζω δμως μαζί, ώς ενιαίο σύνολο, γιατί εί
ναι συμπληρωματικά τό ενα τοΰ άλλου9. Γραμμένα μέ τό χέρι τοΰ
Φοριέλ, αποτελούν τό πρώτο δικό του αντίγραφο- γιατί τό έ'σπασε
σέ δύο τετράδια, πού τά αριθμεί τό ενα μέ αραβικούς καί τό άλλο
μέ λατινικούς αριθμούς, δέν μπορώ νά τό εξηγήσω: τίποτα δέν τά
διαφοροποιεί ούτε στην ουσία, ούτε, έστω, σέ καμία τεχνική ή άλ
λη διαφορά10. 'Οπωσδήποτε πάντως τά θεωρούσε ενιαία- αύτο φαι-
8. Είναι πάντως χαρακτηριστικό δτι ή συγκεκριμένη αναφορά σέ πρόσωπα

επέζησε στην προφορική παράδοση, έστω καί μέ διαφορετικά ονόματα. "Ετσι σέ
δύο άπό τίς παραλλαγές πού συγκέντρωσε ό Δημ. Σ. Λουκάτος, «Τό τραγούδι τοϋ
"Μπουκουβάλα" καί ή παρουσία του στον ηπειρωτικό χώρο», Α ΙΕ Ε., 18 (1965-
66) 174, τό τέλος της διαμορφώνεται: «Λείπει ό Κώστας ό Σαρτζής κι ό 'Αλέξης
ό αντρειωμένος / λείπει καί τό Βλαχόπουλο, τό αρραβωνιασμένο». 'Εδώ δηλαδή ή
προφορική παράδοση προχώρησε άπό τό συγκεκριμένο στό τυπικό μ' έναν άλλον
τρόπο, τόν συμφυρμό: άπό τό όνομα του πρώτου, ό τραγουδιστής οδηγήθηκε στους
τρεις ήρωες τοΰ τραγουδιού τοϋ «Μικρού Βλαχοπούλου».
9. Βλ. περιγραφή, Α. Πολίτης, Κατάλοιπα Faurieì, ο.π., 58-59.
10. Αυτόματη έρχεται στό νού ή σκέψη πώς τό τετράδιο αυτό προηγείται
νεται άπό ενα κοινό πίνακα περιεχομένων σε ανεξάρτητο φύλλο

(χωρίς αρίθμηση, σήμερα βιβλιοδετημένο στην αρχή αρχή τοϋ τε
τραδίου).
Όπως φαίνεται άπό τόν πίνακα 6, τό Τετράδιο Victor Cousin
1, 2 στηρίζεται στό Πρώτο τετράδιο γιά τά 22 κείμενα καί στη
«συλλογή» Buchon γιά τό εικοστό τρίτο (αυτό τό ονομάζω Μεμονω
μένο Α ) δεν περιέχει δηλαδή παρά ενα καινούριο τραγούδι11. Δέν
αποτελεί πάντως πιστό αντίγραφο: σέ ορισμένα σημεία παρουσιάζει
κάποιες διαφορές, κυρίως αυτές πού ονομάσαμε άντιγραφικές βελ
τιώσεις. Στά δύο κείμενα γιά τό Σούλι είναι φανερό πώς τό κείμενο
του Πρώτον τετραδίου άντιπαραβλήθηκε μέ τόν Leake, σέ μιαν άλ
λη περίπτωση οί διαφορές μάς οδηγούν στην πιθανότητα νά χρησι
μοποιήθηκε τό Παρισινό αντίγραφο Μανούση-Haxthausen- τέλος
ένα κείμενο αποτελεί σύνθεση τοϋ κειμένου τοϋ Πρώτον τετραδίον
καί τών παραλλαγών πού είχε προτείνει τό άλλο χέρι.
Κάτω άπό τό κυρίως κείμενο, ό Φοριέλ πρόσθεσε σέ πέντε
περιπτώσεις καί κάποιες παραλλαγές, «Variations d' une autre co
pie», όπως τίς ονοματίζει. Εξετάζοντας τίς παραλλαγές αυτές,
διαπιστώνουμε δτι οί τέσσερις στηρίζονται στίς παραλλαγές τοϋ
δεύτερου χεριού τού Πρώτον τετραδίον, καί μόνο μία παρέχει και
νούριες γραφές.
Τό Τετράδιο Victor Cousin 1, 2 φέρει καί αυτό διορθώσεις ενός
δεύτερου χεριού· νομίζω δτι πρόκειται καί έδώ γιά τό χέρι τού Ν.Σ.
Πίκκολου. Ή διαδικασία είναι προφανής· αφού κατάρτισε τό σώμα
τών κειμένων ό Φοριέλ, τό υπέβαλε στον έλεγχο ενός Έλληνα
συνεργάτη, τού Πίκκολου, αν ορθά διακρίνω τό χέρι, ό οποίος επέ
φερε ορισμένες τροποποιήσεις, κυρίως φθογγολογικές. "Ας σημειώ
σουμε πάντως πώς οι τροποποιήσεις ετούτες στηρίχτηκαν συχνά
τοϋ πρώτου τετραδίου. Όμως κάτι τέτοιο το αποκλείει ή μορφή τών κειμένων.
11. Νά προσθέσουμε ενα αστικό ερωτικό τραγούδι πού καταχώρισα μέ τίτλο
την αρχή του «Έσηκώθηκα ό καημένος». Δέν περιλαμβάνεται στό κυρίως σώμα
τοϋ τετραδίου, πάρα βρίσκεται σέ ξεχωριστό απόκομμα, επικολλημένο στό λευκό
παρένθετο φύλλο απέναντι άπό τό φ. 28. Έπειτα, ούτε στην έκδοση έφτασε, καί
διαφορετική χειρόγραφη τύχη είχε: στό αμέσως επόμενο τετράδιο δέν αντιγράφε
ται, όμως πέρασε στην «Αγγελία» καί στό Σώμα σέ λυτά φύλλα. Ή ιδιότυπη αυτή
μεταχείριση αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, άν αναλογιστούμε πώς είναι ενα τρα
γούδι ανάμεσα στά φαναριωτικά καί στά δημοτικά· φανερώνει δηλαδή τους δι
σταγμούς καί τίς παλινδρομήσεις τοϋ Φοριέλ.
Q;
Ο
I
+ + ^
β
fcq-S # *
Ο * * * * * * #*
M
4> g>
it 33
1
ο
»^Èf
υν: &
3 ,*>i
S τ ΐ Ο Ο Ι Ν Ο Ο ί Ν η ^ Λ
υ
£ £
ν
»ο
"3 OOOOOOOtNOOO-tfOOcO
S *-t (Pi i* Ot Cfi i-t
is h3 CN ( N -H <N ·
a
s.
<u
S.
"Ο
X
« *o
-ta Q-
§ 1
S w • §" * £
« «-S ~8
-if'S s Φ •SÄÄ
Ο ο
s § «
8.-8--B a ».
<3
il
s -six! Ζ
,5 δ S S H U
Ö ^ ti
ÉSP^
• b o a
•.West
ι—.κ—ι μ«
-Φ t—
*
"CS
- π ( Ν « « ί ι Ο Ο ^ 0 0 0 5 Ο Ο · Λ ( Ν
β
η
co
* β-
«
* * * #
-8
3
W
S
CO-sfOOO-tfcOO^tNO-sr-sP
(NO«Or~Oî05CO-rt(NO·*
^Η(Χ •*-! χΗ *ρΗ ^"« *Η ^Η >-
8
αϊ -rt" -^ —Γ βί αϊ αϊ αϊ αϊ αϊ -π"
β
α.
8
1=1
χ
ο
θ· •s
»• υ
V* '' 3
g Ν " , — . χ 8: «ο
Ν 77,—, ω 77 - '< a.
»8 «S . . ο ντ
P t = 0,8- S F . S Ji §- Β
S 8 vr f ?8 -ω «5 Τ? ο 3 ~f="
lOCDt^tÔOOîO^WCOQOO
•«HCNCÌîrtCOt^-OOOSO^H^H
£
318 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΤΣΗ
είτε στό Πρώτο τετράδιο είτε στον Leake. Οί διαφοροποιήσεις δη

λώνονται στον πίνακα 7.
Καθώς οι περισσότερες από τίς διαφοροποιήσεις είναι άπλες
άντιγραφικές βελτιώσεις, χρειάζεται νά σχολιάσουμε μερικές μο
νάχα. Έτσι στό δεύτερο τραγούδι, «Τοϋ Χάρου άπονία», ό στ. 6
στό Πρώτο τετράδιο ήταν λανθασμένα γραμμένος: «τά τρυφερά
παιδόπουλα, στη σέλλ' άργαδιασμένα», αντί, προφανώς, αραδια
σμένα. Στό κείμενο τοϋ αρχείου Haxthausen ή λέξη είναι «άργαβια-
σμένα»· έτσι γράφεται καί στό Τετράδιο Victor Cousin 1, 2. Νομίζω
πώς μπορούμε βάσιμα νά υποστηρίξουμε πώς ό Φοριέλ είχε μπροστά
του τό κείμενο τού αρχείου Haxthausen, δηλαδή τό Παρισινό αντί
γραφο Μανούση-Haxthausen- ή διόρθωση μιας ανύπαρκτης λέξης
άπό μιαν άλλη εξίσου ανύπαρκτη δύσκολα εξηγείται αλλιώς.
Οί παραλλαγές πού σημειώνονται σ' αυτό ακριβώς τό τραγού
δι είναι οί μόνες πού δεν ξέρουμε τήν πηγή τους. Δέν πιστεύω
ωστόσο πώς πρόκειται γιά διαφορετική παραλλαγή* οί διαφορές
περιορίζονται σέ άντιγραφικές βελτιώσεις (στ. 2 «μηνά βροχή»,
γίνεται: «μήπως βροχή», στ. 3 «κι ούδ' άνεμος», γίνεται: «ούδ'
άνεμος», κλπ.), σέ αντικατάσταση κάποιων στίχων άπό άλλους,
σαφώς λόγιας προέλευσης (στ. 4 «μόνε διαβαίνει ό Χάροντας»,
γίνεται: «άλλα ό Χάρος άπερνά», ό στ. 6 γίνεται: «στην σέλλαν
του τά τρυφερά παιδιά αραδιασμένα», ό στ. 10 «καί τά μικρά παι
δόπουλα» γίνεται: «καί τά παιδιά τά τρυφερά») καί στην αφαίρεση
δύο στίχων αυτό βέβαια μπορεί νά σημαίνει εϊτε ότι ό πληροφοριο
δότης τοϋ Φοριέλ είχε κάποιαν άλλη παραλλαγή στον νου του, πού
δέν τήν θυμόταν, εϊτε ότι απλώς δέν συμφωνούσε μέ τους στίχους
όπως τους έδιάβαζε.
Οί διορθώσεις πού σημειώνει τό δεύτερο χέρι είναι κι αυτές
ολότελα στό πνεύμα τών άντιγραφικών βελτιώσεων. Έτσι στό
πρώτο τραγούδι λόγου χάρη μετατρέπει τό πρώτο ήμιστίχιο άπό
«Φεγγάρι μου χρυσό λαμπρό» σέ «Χρυσό λαμπρό φεγγάρι μου», καί
στό δεύτερο ήμιστίχιο τού στ. 8 άπό «κι ας κάμει ό θεός.τί θέλει»
σέ «κι ας γίνει ό,τι θέλει». Ή τελευταία του αλλαγή είναι στον
στ. 12, τό «νά πέσει σέ τούρκικα σπαθιά» γίνεται «νά πέσ' είς»
κλπ. "Αν ή τρίτη αυτή αλλαγή εξηγείται άπό μετρικούς λόγους, οί
δύο πρώτες δέν βρίσκουν, στή δική μου τουλάχιστον συλλογιστική,
εξήγηση εύλογη. Αυτό πού μας επιτρέπουν ωστόσο νά διαπιστώσου
με, είναι πώς οί συνεργάτες τού Φοριέλ θεωρούσαν θεμιτή τήν πα-
ρέμβαση δταν κατά τη γνώμη τους βελτίωνε τό κείμενο. Διόλου

περίεργο αυτό1 άν κρίνουμε μάλιστα με βάση τη συμπεριφορά των
μεταγενέστερων Ελλήνων εκδοτών, καταλήγουμ,ε στό ότι ή πα
ρέμβαση ήταν ακόμη αρκετά περιορισμένη: ίσως νά τους απέτρεπε
ή στάση του Φοριέλ, ί'σως πάλι νά μην ενδιαφέρονταν καί τόσο, μιά
καί τά τραγούδια δέν έβάρυναν πολύ στην αισθητική καί γνωστική
τους κλίμακα. Ή ελληνική λογιοσύνη δέν είχε ακόμα επενδύσει
τίποτε στό δημοτικό τραγούδι.
Γιά νά επανέλθουμε δμως στά παραδείγματα των διορθώσεων
του δεύτερου χεριού, σημειώνω πώς στό κείμενο τοϋ τραγουδιού τοϋ
Σουλίου, εκτός άπό τήν αντικατάσταση της λέξης «χαμπέρι» άπό
τήν ελληνικότερη «νέο», ό Ν.Σ. Πίκκολος —ή οποίος άλλος στάθη
κε ό διορθωτής— μετατρέπει τό στίχο άπό: «πήραν τό Σούλι, πήρα
νε, πήραν τόν Άβαρίκο», σέ: «πήραν τό Σούλι, πήρανε, κι αυτόν
τόν Άβαρίκο». Ή διόρθωση είναι βέβαια μέσα στά πλαίσια τής
τεχνικής τού δημοτικού τραγουδιού, πρέπει ωστόσο νά προσέξουμε
ότι ή τριπλή επανάληψη τού ρήματος κρίνεται ως πλεονασμός.
'Επισημάναμε καί πιό πρίν ότι όί ακραίες περιπτώσεις τής προφο
ρικής τεχνικής τείνουν νά εξομαλυνθούν.
Στό τέλος τού κειμένου τού τραγουδιού αυτού, ό Φοριέλ πρόσ
θεσε, κάποια στιγμή, ενα σχόλιο μέ μολύβι: «Je pense que, dans la
traduction de cette chanson, il en faut supprimer la première moitié; ou
bien la donner en part. Il me semble qu'elle se lie mal avec ce qui suit.
Je ne doute pas que se ne soient deux chansons distinctes qu'on a mala-
droitement réunies». Δέν φαίνεται λοιπόν νά είχε στον νού του ό
Φοριέλ πώς τό κείμενο προέρχεται άπό τόν Leake —οπού τά δυο
τραγούδια αποτελούν ενιαίο σύνολο— ούτε άλλωστε σημειώνει που
θενά την προέλευση παρόλο πού ήξερε τό βιβλίο. Προφανώς δέν
είχε προσέξει τήν λεπτομέρεια αυτήν γιά ό,τι μας διαφωτίζει
όμως ή σημείωση είναι κυρίως πώς ένόσο δούλευε τό Τετράδιο Vic
tor Cousin 1, 2 είχε οπωσδήποτε συλλάβει τήν ιδέα τής έκδοσης.
ΤΕΤΡΑΔΙΟ 5Β (ΑΡΧΙΚΟ)
'Ονομάζω έ'τσι τό πρώτο, αυτοτελές τμήμα τού φακέλου

2335/5β. 'Ολόκληρος ό φάκελος αποτελεί ένα ενιαίο δερματόδετο
I* α
f - ·· R
ι—Γ ~
J!·
1 Ι-» α. · ζ^,
•*-< "-1 ζΩ α- Μ * — ' S Ο
ο to —
W :
β α. α. s 'JÌ- " "
ω ω *** -—-^t""*!, co co S 3
CQ (β
ί ii?«·* £ ?
Β Β < /· Ί ·<* «!
si i
<β
ι ι ι ι ι ι ι ι SS I I I I I I
I
1 1 — 1 1 1 1 1 2 - 1 1 1 1 1 1
F I m I I I I I I 2- I
I
I ·ι I I
I I I I I I I I I I I I I I I I
0
κ ι ι <N ι ι ι 2 t ι ι 2 i £ 2 . ι ι ι ι ι
γ Ι · * Ι Ι Ι Ι ΐ Ξ - Ι Ι Ι Ι Ι
',^,ίΟ — (Ν 2*.ιΛ 2 ί — ! £ , — — ι ι — ι
ι (Ν — ι m
>- y- >~ >-

"Β — <Ν O.CO -U" ιΛ O.CO Γ- 00 Ο.05 0 . 0 — (Ν
Ö Κ ti U K ———
} -
I I I I I I I I I I I I I
I I I I I I I I
I
I I I I I I I I I I
I I I I I I I I I - I I I
I I I I I I I I I I I I
I I I I I I I I I -H
m -π
S-C_-"_-*-< I χ-" β< » i 2 - < N (Ν «* •*
r< (N oo 'à.-* i f l c o t > o o e O ' < » <

(J xH XH xH
322 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΓΣΗ
χειρόγραφο τό πρώτο του τμήμα τό απαρτίζουν δύο οκτασέλιδα13

12-
με παρένθετα λεπτότερα φύλλα, άπό τά τελευταία χρησιμοποιήθη

καν δύο μονάχα. Ή αυτοτέλεια του τετραδίου τεκμηριώνεται άπό
έναν αλφαβητικό κατάλογο των πρώτων στίχων 14 , όπου περιλαμ
βάνονται μόνο τά κείμενα των οκτασέλιδων αυτών, καθώς καί άπό
τήν αρχική σελιδαρίθμηση, πού σταματά ακριβώς στό ίδιο σημείο.
Τά κείμενα πού περιέχει τό Τετράδιο 56 (αρχικό) είναι όσα
ακριβώς υπάρχουν καί στά προηγούμενα· καινούρια ύλη δέν έχει
προστεθεί, προστίθενται μονάχα κάποιοι στίχοι άπό τήν παραλλα
γή του Μπουκουβάλα πού είχε δημοσιεύσει ό Pouqueville, προφανώς
γιά σύγκριση. Δέν έχουμε ξεπεράσει λοιπόν τό αρχικό στάδιο· πε
ρισσότερο μάθηση, παρά αναζήτηση άγνωστου ύλικοΰ.
"Αλλωστε καί οί διαφορές ως προς τήν προηγούμενη καταγρα
φή είναι εξαιρετικά περιορισμένες· τόσο πού δέν μας χρειάζεται
κάν σχολιασμός.
'Ολόκληρο τό τετράδιο έπέρασε άπό δύο διαφορετικά χέρια
πού σημείωσαν κάποιες διορθώσεις· τό ενα έχρησιμοποίησε μελάνι
καί τό άλλο μολύβι. Καί αυτές οί επεξεργασίες ελάχιστα τροπο
ποίησαν τά κείμενα· απλές φθογγολογικές διαφορές ή άντιγραφικές
βελτιώσεις: συχνά επανεισάγουν γραφές πού υπήρχαν ε'ίτε στό αμέ
σως προηγούμενο τετράδιο (τό Victor Cousin 1, 2) είτε στό προγενέ
στερο. Προκειμένου βέβαια γιά τέτοιου είδους διορθώσεις δύσκολα
μπορούμε νά διαπιστώσουμε αν στηρίχτηκαν στά πρώτα τετράδια ή
Οχι- έρχονται εύκολα στην πένα τοΰ καθενός: πάντως στον πίνακα
8 πού ακολουθεί δέν σημείωσα τίς διορθώσεις τών δύο χεριών πού
επανεισάγουν γραφές του Τετραδίου Victor Cousin 1, 2.
«ΣΓΛΛΟΓΉ» VICTOR COUSIN 3
Ή «συλλογή» αυτή δέν βρίσκεται ενιαία στά χαρτιά τοΰ Φο-

ριέλ· απαρτίζεται άπό δύο τετράφυλλα καί ενα μεμονωμένο φύλλο,
πού βρίσκονται σέ τρία διαφορετικά σημεία τοΰ αρχείου15. Είναι
12. Περιγραφή στό Κατάλοιπα Fauriel, ο.π., 33-36.

13. "Ως τό φ. 18, σύμφωνα μέ τήν αρίθμηση της περιγραφής.
14. Στό φ. 2 6 .
15. Βλ. Κατάλοιπα Fauriel, δ.π., V.C. 199.6-9, V.C. 199.29-32 καί 2336/
464.
•rH "iH ^ Η * Η CT5
υ
>>υ>
υ>υ>
υ>υ>
υ>υ>
υ>υ>
υ>υ>
υ>υ>
υ>υ>
υ>υ>
υ>υ>
υ>ο>
υ>υ
00 00 00 00 œ
rtO^Ô:On(NCî^^fl)iOt*ÔMN
(fi i> co m io
tei <N -Η ( Ν -Η —< ( Ν • " ( Ν * - —< · Ι (7^ . ^ * 4 *-1 (Τί S^ ( Χ
3Ό
υ· cé
<§ U· υ·
œ er ο θ-
"ω g . g - 1 1 3 8 - Μ => <ί ' 2 Ν '8 g. α. ω
α . ρ* g- ä--^
Ο
io»
ο <: ο « ο '§ 'S '§ 'S '§ o ' o ' o » " « 2 ' ä o a s
S *ß ö tD tJVJ ti«D ti W β W> Β »0

,
-§- ο η · * · * ο ο ι » Μ » ο ο ο ο ο · < Ή ί ( » « · ! ΐ · * · * « 5 ! θ ^
-β
ι-ΊΝη·*ιηιοιοΜ3θσ>θ"(Νη·*ιΠ!θΓΌθσιθ·Η5<η
ö
324 H ΔΗΜΙΟΥΡΓΊΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΑΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ
Ομως γραμμένα άπό τό 'ίδιο χέρι σέ ίδιου τύπου χαρτί, καί καθώς ή
μετέπειτα άντιγραφική τους τύχη παρουσιάζεται κοινή, μπορούμε
νά θεωρούμε πώς αποτελούν μιά πηγή πού έφτασε πιθανότατα ενι
αία στά χέρια του Φοριέλ. Ή διάσπαση σέ σπαράγματα ερμηνεύε
ται, άλλωστε: τό μεμονωμένο φύλλο περιέχει δύο τραγούδια· τό
ενα ό Φοριέλ τό απόκτησε αργότερα καί σέ δεύτερη παραλλαγή,
επισύναψε λοιπόν τό φύλλο σ' έκείνην, ώστε ο'ι συγκρίσεις νά γί
νουν πιό εύκολα. Τό άλλο τετράφυλλο πάλι περιλαμβάνει τό «Τρα
γούδι της Ρούμελης», αντίγραφο βελτιωμένο άπό τήν έκδοση των
Stephanopoli, καθώς καί τρία δίστιχα άπό τήν ίδια πηγή: εύλογη
λοιπόν κι έδώ ή αυτονόμηση, αφού τό κείμενο αυτό αποκλείστηκε
αμέσως άπό τήν Έκδοση.
Τά επτά δημοτικά τραγούδια πού παρέχει ή «συλλογή» δέν
μάς είναι γνωστά άπό προγενέστερη καταγραφή. Γιά τήν προέλευ
ση τους δέν μπορούμε νά συμπεράνουμε τίποτε: στους σχολιασμούς
της Έκδοσης ό Φοριέλ δέν σημειώνει καμιά διαφωτιστική πληρο
φορία. Τό μόνο στοιχείο πού προκύπτει, είναι ότι ό γραφέας είχε
κάποια στενότερη σχέση μέ τόν Φοριέλ- ξαναβρίσκουμε τό χέρι του
νά προσθέτει κάποιους στίχους στό Τραγούδι άρ. 8 τοΰ Τετραδίου
Victor Cousin 4 («Τού Βεληγκέκα Α'», Έκδ. 1, 172). Ήξερε λοι
πόν κάπως τά τραγούδια- ας σημειώσουμε πάντως πώς κι αυτός ό
πληροφορητής δέν δίστασε νά αντλήσει άπό έντυπο προκειμένου νά
προσφέρει υλικό, χωρίς νά κρίνει πώς χρειαζόταν νά σημειώσει τήν
πηγή του: άλλωστε βελτίωσε αρκετά τό κείμενο αντιγράφοντας
το 1 6 .
16. Βλ. τίς κυριότερες διορθώσεις στό Κατάλοιπα, δ.π., σελ. 63.
ΠΙΝΑΚΑΣ 9
Πίνακας περιεχομένων «Συλλογής»
α.ά . αρ. φ. Τίτλος Ε ΚΑ. Προγ. πηγή
1) VC 199 6 [Πόλεμοι του Σουλίου Γ"] 1,184

2) » 6 [Έλευθέρωσις γυναικός Λιάκου] 1,138
3) 7 ["Αλλο τού Νικοτσάρα] 1,196
4) 7 [Ό Κίτρος και ή μητέρα του] 1, 98
5) » 8 [Τοϋ Νικοτσάρα Β'] 1,194
6) 2336)464" [Ή κακή μάννα] 2,202
6
6α) 2336)464 [Χήρα Βουλγάρα] -
66) VC 199 29-32! [Της Ρούμελης τό τραγούδι] ~ Stephanopoli,
2, 74-79
6γ) 9 » 32 [Δίστιχο άρ. ΜΔ'] 2,286
68) 10 » 32 [Δίστιχο άρ. ΛΗ'] 2,284
6ε) 11 » 32 [Δίστιχο] Stephanopoli,
2, 90
ΣΤΝΑΓΩΓΗ 5Β. 30
Πρόκειται γιά ενα απλό δίφυλλο επιστολής, επικολλημένο

στό άντιπροτελευταίο φύλλο τοϋ χειρογράφου 2335/5β. Περιέχει
τρία καινούρια τραγούδια, γραμμένα από τρία χέρια διαφορετικά.
ΠΙΝΑΚΑΣ ίο
Περιεχόμενα Συναγωγής 56.30
α.ά. άρ.φ. Τίτλος ΕΚΔ.
1) 5β.30α Έραστοϋ θνήσκοντος παραγγελίαι 2,220

2) 5β.30β ΌΜαγευμένος 2,182
3) 5β.30γ Τοϋ Δήμου 2,154
Γιά τό πρώτο τραγούδι ό Φοριέλ σημειώνει στον σχολιασμό

της Έκδοσης Οτι «είναι άπό την Κεφαλονιά». Τό δεύτερο είναι
γραμμένο με τό χέρι του: τρεις μόνο στίχοι, τους όποιους ακολουθεί
μιά μετάφραση στά γαλλικά. Τό βιαστικό γράψιμο μέ κάνει νά
συμπεραίνω πώς έγραφε καθ' υπαγόρευση· άλλωστε στον σχολια
σμό της Έκδοσης διαβάζουμε: «αποτόλμησα νά συμπληρώσω στη
μετάφραση τά σπουδαιότερα κενά του τραγουδιού σύμφωνα μέ τίς
ενθυμήσεις εκείνου τοϋ Έλληνα φίλου στον όποιο οφείλω τό τρα
γούδι αυτό». Όσο γιά τό τρίτο τραγούδι, πού κάτω άπό τό κείμενο
του διαβάζουμε «Votre esclave toute votre indulgence», έχει τούτο τό
χαρακτηριστικό: περιλαμβάνει τσακίσματα καί γυρίσματα, τά
όποια δέν έφτασαν αρτιμελή ως την Έκδοση.
Τό μικρό αυτό δίφυλλο είναι πολλαπλά χαρακτηριστικό, καί
γιά οσα σημειώσαμε, άλλα καί γιατί φανερώνει πόσοι πολλοί ανα
κατεύτηκαν στή συλλογή των τραγουδιών, ένώ παράλληλα υποδει
κνύει δτι συχνά ό πληροφορητής δέν ήξερε παρά ένα ή καί μισό
τραγούδι.
ΣΤΝΟΛΟ Α'
'Ονομάζω έτσι δύο σύντομα αποσπάσματα τραγουδιών, πού

κανένα τους δέν έφθασε ώς τήν Έκδοση- ούτε τά αντίγραψε ό
Φοριέλ σέ κανένα τετράδιο, τά επικόλλησε απλώς σέ δύο κοντινά
φύλλα. Είναι γραμμένα άπό ένα χέρι 17 .
ΠΙΝΑΚΑΣ It
Περιεχόμενα Συνόλου Α '
α.ά. αρ. φ. Τίτλος ΕΚΔ.
1) 56. 29 α . β Sur Gardici

2) 5β. 3^*. α [Δίστιχο Ζαχαράκη]
17. Βλ. δ.π., σελ. 36, χφ. 2335/5β.29α.β καί 31 α .α. "Ας σημειωθεί έδώ
δτι άπό λάθος τό δίστιχο ονομάζεται στά Κατάλοιπα τοϋ «Ζαχαρία», ένώ είναι του
«Ζαχαράκη», ανέκδοτο, καί άπό παραδρομή δέν έχει σημειωθεί δτι καί τά δύο
είναι άπό τό ίδιο χέρι.
ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΑ Β '
Συγκεντρώνω έδώ τέσσερα τραγούδια πού τά συναντάμε γιά

πρώτη φορά στό επόμενο τετράδιο του Φοριέλ, τό 56 (συμπλήρωμα),
αντιγραμμένα άπό τό χέρι του- τό πρωτότυπο τους δέν σώθηκε, καί
λοιπόν δέν ξέρουμε αν του ήρθαν δλα μαζί άπό έναν πληροφορητή ή
χωριστά. Κανένα άπό τά τέσσερα δέν έφθασε ως την "Εκδοση- μάς
ενδιαφέρουν ωστόσο, γιατί μιά και τά αντέγραψε, αποτέλεσαν κά
ποια στιγμή υλικό του — μερικά τά συναντάμε άλλωστε καί στην
«Αγγελία». Μονάχα τό πρώτο είναι δημοτικό- πρόσθετο στοιχείο
ενδιαφέροντος: διαπιστώνουμε έτσι «έτι ή διαδικασία αποκλεισμού
των λόγιων ποιημάτων συμβαδίζει μέ τή συνολική επεξεργασία
της Έκδοσης.
ΠΙΝΑΚΑΣ 12
Κατάλογος Μεμονωμένων Β '
α.ά. άρ.φ. Τίτλος ΕΚΔ.
1) 5β. 23 6 . 1 Fragment [Μηλίτσα πού 'σαι...]

2) 5β. 27 6 [Ψυχή άθλια...]
3) 5β. 28 δ [Πανδαμάτωρ είν' ό έρως...]
4) 5β. 32 [Δεν είσ' έσύ...]
ΤΕΤΡΑΔΙΟ 5Β (ΣΓΜΠΛΗΡΩΜΑ)
Δέν πρόκειται, δπως τό φανερώνει καί ό τίτλος πού τοΰ έ'δω-

σα, γιά αυτοτελές τετράδιο, παρά γιά απλή συνέχεια τοΰ προηγου
μένου. Στά φύλλα πού απόμεναν ό Φοριέλ αντίγραψε πρώτα πρώτα
ενα τραγούδι πού είχε ήδη περιληφθεί στό αρχικό τμήμα («Γάμος
Ζίδρου», Έκδ. 1, 68) — τώρα όμως συνθέτει ενα καινούριο κείμενο,
όπου ενσωματώνει στίχους πού ώς εκείνη τή στιγμή υποσημειώνον
ταν ως παραλλαγές. Έπειτα καθαρόγραψε τά καινούρια κείμενα
πού είχε αποκτήσει: τά εξι άπό τά επτά της «Συλλογής» Victor
Cousin 3, τά τρία της Συναγωγής 56. 30, τά τέσσερα Μεμονωμένα —
καί επισύναψε τά δύο τοΰ Συνόλου Α '. Δέν αντέγραψε τό ζ&§ομο
της «Συλλογής» Victor Cousin 3, γιατί, ώς φαίνεται, περιλαμβανό

ταν σε άλλη παραλλαγή τοΰ επομένου τετραδίου, πού θά τό κα
τάρτιζε περίπου συγχρόνως.
ΠΙΝΑΚΑΣ 13
Περιεχόμενα Τετραδίου 56 (συμπλήρωμα)
α.ά. αρ.φ. Τίτλος ΕΚΔ. πρ. κτγρ.
Ια) 56.19 [Γάμος Ζ ίδρου] 1, 68 56 (άρχ) 18

1) 56.19 6 [Έραστοϋ θνήσκ. παραγγ.] 2,220 56.30.1
2) 56.21" [Νικοτσάρας Β'] 1,194 VC3.5
3) 56.216 [Του Δήμου] 2,154 56.30.3
3α) 56.22" [ » » ] » » 56.21 6
4) 56.22 6 Chanson de dance [Μαγευμένος] 2,182 56.31.2
5) 56.23° [Σούλι Α'] 1,284 VC3.1
5α) 56.23 6 Fragment [Μηλίτσα πού 'σαι...] - -
56) » )) Autres fragments δίστ. VC3.9-11
6) 56.24 6 [Της Αιάκαινας] 1,138 VC3.2
7) 56.25° Νικοτσάρας [Γ'] 1,196 VC3.3 .
8) 56.25 6 [Τού Κίτσου] 1, 98 VC3.4
8α) 56.26 6 [Χήρα Βουλγάρα] - VC3.7
86) 56.27 6 [Ψυχή αθλία...] - -
8γ) 56.28 6 [Πανδαμάτωρ είν' ό έρως,..] - -
88) Sur Gardici - 56.29°
8ε) [Δίστιχο Ζαχαράκη] - 56.31«
8) 56.32° [Δεν ίίσ' έσύ...] - -
Οί διαφορές των καινούριων αντιγράφων είναι ελάχιστες. Σέ

επτά κείμενα έχουμε συνολικά δεκαεπτά φθογγολογικές διαφορές,
καί σέ τέσσερα κείμενα εξι άντιγραφικές βελτιώσεις, πού τρεις
τους αποτελούν καθαρά άντιγραφικά σφάλματα τοΰ Φοριέλ (λ.χ.
αντιγράφει «Γιάγνην» αντί: «Γιάννην»), πού φανερώνουν πώς δέν
είχε υπερνικήσει ακόμα τίς δυσκολίες της γλώσσας. 'Αξίζει πε
ρισσότερο νά επιμείνουμε στά έξης σημεία:
Πρώτα στό τραγούδι τοΰ Ζίδρου. Στό καινούριο αυτό αντίγρα
φο, ό Φοριέλ ενσωματώνει τίς παραλλαγές των στίχων πού διέθε
τε - τό κείμενο δμως, έτσι διαμορφωμένο, παρέχει ισότιμα μοτίβα:
ή μιά παραλλαγή είχε «Καλώς τόν Αάπα πορχεται μ' έλάφ' άρμα-
τωμένο», ή άλλη «Στρώσε τον Λάπα στον οντά, τοϋ Τρίτσα στην
κρεβάτα, / στρώστε και των παλικαριών μέσα εις τά παιδιά μου».
Τώρα ό Φοριέλ αθροίζει τους τρεις στίχους- τό νόημα κερδίζει σε
πληρότητα, άλλα μειώνεται ή δραματική γοργότητα της εξέλιξης.
Επίσης στο τραγούδι του Νικοτσάρα Β' ό Φοριέλ προσθέτει
σέ σχόλιο την παραλλαγή ενός ήμιστιχίου: «Dans une autre copie
χωρίς καμιά βοήθεια». Δέν είναι ή πρώτη φορά πού ό Φοριέλ ανα
φέρεται σέ έ'να αντίγραφο σέ παραλλαγή, χωρίς αυτό νά διασώζε
ται στά χαρτιά του. 'Ενδέχεται βέβαια, αν ήταν παρόμοιο σ' όλα
τ ' άλλα, νά μήν είχε λόγο νά κρατήσει τό πρωτόγραφο- νομίζω
όμως πώς είμαστε πιό κοντά στην αλήθεια, αν θεωρήσουμε πώς ή
ένδειξη «dans une autre copie» σημαίνει τελικά καί τήν περίπτωση
ότι κάποιος πληροφορητής τοΰ επισήμαινε μιά παραλλαγή ένώ διά
βαζε κάποιο κείμενο.
Στό τρίτο κείμενο του τετραδίου πού χρειάζεται νά επιμείνου
με είναι στό τραγούδι τοϋ Δήμου (Έκδ. 2,154). Τό πρωτόγραφο
κείμενο προσέφερε τή σημαντική ιδιοτυπία νά παρέχει τσακίσματα
καί γυρίσματα:
Αυτά τά μάτια - Δήμο μ' - τά 'μορφα

τά φρύδια τά γραμμένα - γεια σ' αγάπη μου.
Τό κείμενο αυτό τό καθαρόγραψε ό Φοριέλ μέ ελάχιστες τροποποιή

σεις, ωστόσο στό απέναντι φύλλο τό αντιγράφει γιά άλλη μιά φο
ρά, μέ τήν προσθήκη ενός δεύτερου γυρίσματος:
Αυτά τά μάτια - Δήμο μ' - ταϋμορφα,

τά φρύδια τά γραμμένα - γεια σ' αγάπη μου
τά φρύδια τά γραμμένα - σέ κλαιν τά μάτια μου.
Ό στίχος, έ'τσι γραμμένος, έρχεται πιά πιό κοντά στην τεχνοτρο

πία τοΰ δημοτικού τραγουδιού, μιά καί ή «μουσική στροφή» απαιτεί
τήν επανάληψη τού δεύτερου ήμιστιχίου, επανάληψη πού συχνά
ακολουθείται άπό διαφορετικό γύρισμα. Ό εμπλουτισμός τοΰ κειμέ
νου μέ τέτοιου είδους παραγεμίσματα δέν είναι, είδαμε, ό κανόνας
— τό αντίθετο' γι' αυτό καί τό σημειώνουμε. Πάντως, τελικά, στην
Έκδοση τό κείμενο εμφανίστηκε ακρωτηριασμένο: έφυγαν καί τά
δύο γυρίσματα, καί απόμεινε μονάχα τό τσάκισμα.
330 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ
ΤΕΤΡΑΔΙΟ VICTOR COUSIN 4
Ό τ ι τό τετράδιο αυτό, αυτόγραφο τοϋ Φοριέλ, έρχεται αμέ

σως υστέρα από τό Τετράδιο 56 (αρχικό καί συμπλήρωμα), τό παρα
τηρήσαμε κιόλας. Ένα επιπρόσθετο στοιχείο είναι ότι εδώ αντι
γράφονται δύο κείμενα («Σούλι» Ε' καί ΣΤ', Έκδ. 1,298 καί 300)
πού υπήρχαν ήδη στό προηγούμενο τετράδιο, τώρα δμως αποκτούν
καινούρια μορφή· χωρίζονται σε δύο αυτοτελή τραγούδια, ενώ πρίν
αποτελούσαν ενιαίο σύνολο. "Αλλωστε στό προηγούμενο τετράδιο ό
Φοριέλ είχε σχολιάσει: «N.B. Les 9 derniers vers de cette pièce pa-
raissent devoir former à eux seuls une chanson à part et distincte de la
première. Je les ai copiés ailleurs avec quelques corrections et déta-
chées des 7 vers qui les précèdent ici»18. Φανερή λοιπόν ή στενή εξάρ
τηση ανάμεσα στά τετράδια, πού πρέπει νά ήταν καί χρονική.
'Εκτός άπό τά δύο παραπάνω κείμενα, τό Τετράδιο Victor
Cousin 4 περιλαμβάνει δεκαοχτώ ακόμη, πού όλα τά συναντάμε
πρώτη φορά στά χαρτιά του Φοριέλ19. Πρόκειται, πιστεύω, γιά μιά
συναγωγή τραγουδιών ποικίλης προέλευσης- τό συνάγω άπό δύο
δεδομένα: πρώτον άπό τήν τοπική τους ποικιλία, σύμφωνα τουλάχι
στον μέ τους σχολιασμούς του Φοριέλ στην "Εκδοση19, καί υστέρα
άπό τό ότι ορισμένα κείμενα εμφανίζουν αρχειακή συγγένεια μέ τή
συλλογή τοϋ Haxthausen.
θ ά εξετάσω πιό λεπτομερειακά τό τραγούδι «Σούλι» Γ'
(Έκδ. 1,286)· παραθέτω αντικριστά τά δύο κείμενα.
ΗΑΧΤ. V ΤΕΤΡΑΔΙΟ VICTOR COUSIN 4
Τοϋ Σουλίου Εις τό Σούλι
Τρία πουλάκια κάθονταν Τρία πουλάκια κάθονταν

στον "Αι Ί Ι λ ι ά στη ράχη, στον "Αι Ί Ι λ ι ά στην ράχη,
τό 'να τηράει τά Ίάννινα τό 'να τηράει τά Ίάννινα,
τ ' άλλο τό Κακοσούλι, τ ' άλλο τό Κακοσούλι,
τό τρίτο τό μικρότερο, τό τρίτο τό μικρότερο,
μοιρολογάει καί λέγει μοιριολογά καί λέγει
3α 'Αρβανιτιά μαξώχθηκε
νά πάει στό Κακοσούλι
1 8 . χ φ . 2 3 3 5 / 5 β . 1 0 α . Ι Ι β . καί παρόμοια σημείωση στό προηγούμενο τ ε τ ρ ά

διο (Victor Cousin 1,2), ίοώ, σελ. 3 2 1
19. Β λ . περιγραφή, Κατάλοιπα Faune!, 2 . π . , σελ. 6 2 .
Τρία μπαϊράκια κίνησαν Τρία μπαϊράκια κίνησαν

νά πάν στό Κακοσούλι τά τρϋ αράο' άράόα,
5 Ί ο 'να 'ταν τού Μουχτάρ πασά τό 'να ι}ταν τοϋ Μουχτάρ πασά
τ ' άλλο τοϋ Μιτσομπόνου τ ' άλλο τοϋ Μιτσομπόνου
τό τρίτο τό καλύτερο τό τρίτο τό καλύτερο
ήταν του Σιλιχτάρη ήταν τού Σελιχτάρη.
Μιά παπαδιά έφώναξε Μιά παπαδιά τ' άγνάντεψεν
άπό τον Άβαρίκο άπό ψηλή ραχούλα
«Πού 'στε παιδιά τοϋ Μπότζαρη «Πού είσθε παιδιά τού Μπότζαρη
παιδιά τοϋ Κουτζονίκου; παιδιά τοϋ Κουτσονίκα
'Αρβανιτιά μιας πλάκωσε 'Αρβανιτιά μας πλάκωσε
καί θέλ' νά μας σκλαβώσει καί θέ νά μας σκλαβώσει,
10 γιά νά μας παν στό Τεπελέ γιά νά μας πάει στό Τεπελέν'
ν' άλλάξωμε την πίστη». ν' άλλάξωμε την πίστη».
Κι ό Κουτζονίκος χούιαξεν Ό Κουτσονίκας χούιαξεν
άπό ψηλή ραχούλα άπό τόν Άβαρίκο
«Μήν τό φοβάσαι παπαδιά «Μήν τό φοβάσαι παπαδιά
στό voû σου μή τό βάλεις στον νουν σου μήν τό βάλεις
τώρα νά Ίδεΐς τόν πόλεμο τώρα νά ιδείς τόν πόλεμο
τά κλέφτικα τουφέκια τά κλέφτικα τουφέκια
πώς πολεμούν ή κλεφτουριά πώς πολεμούν ή κλεφτουριά
κι αύτ' οι Κακοσουλιώται. κι αυτοί οι Κακοσουλιώται».
15 Πού πάς μωρέ Μουχτάρ πασά
πού πας βρε παλαιολάπη;
Δέν είν' εδώ τό Χόρμοβο,
δεν είν" ο'ι Χορμοβίτες
νά πάρεις σκλάβους τά παιδιά
καί σκλάβους τίς γυναίκες,
νά ψένεις καί τους άνδρας τους
σάν τά παχιά κριάρια.
'Εδώ 'ν' τό Σούλι τό κακό
στον κόσμο ξακουσμένο
20 πού πολεμούν μικρά παιδιά,
γυναίκες σάν τους άνδρας.
Γιά βγάλε τήν 'Αρβανιτιά
νά βγάλω 'γώ γυναίκες,
γιά βγάλε τους σπαίδους σου,
νά βγάλω 'γώ τους γέρους».
Τόν λόγο δέν άπόσωσε, Τόν λόγο δέν άπόσωσε,
τή συντυχιά δέν είπε τήν συντυχιά δέν είπε
νά ιδείς τους Τούρκους πόφευγαν νά ιδείς τους Τούρκους πόφευγαν
πεζούρα καί καβάλα πεζούρα καί καβάλα
"Αλλ' έφευγαν κι άλλ' ήλεγαν "Αλλ' έφευγαν κι αλλ' ίλεγαν
«Πασά μ', άναθεμά σε «Πασά μ', ανάθεμα σε
με τό κακόν όποκαμες μέ τό κακό πού έκαμες
αυτό τό καλοκαίρι τούτο τό καλοκαίρι
κι έχάλασες τόση Τουρκιά κι έχάλασες τόση Τουρκιά
σπαΐδες κι 'Αρβανίτες. σπαΐδες κι Αρβανίτες».
Νά φαν τά όρνεα καί σκυλιά
ποτέ νά μήν τους σώσουν».
Κι ό Μπότζαρης έφώναξε Κι ό Μπότζαρης έφώναξε
κατόπ' στους 'Αρβανίτες μέ τό σπαθί στό χέρι
332 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ
"Ελα πασά, μή κάκιωσες "Ελα πασά μ', τι κάκιώσες

καί φεύγεις με μενζίλι καί φεύγεις με μενιζίλι
Γιά γύρνα 'δώ στον τόπο μας Γιά γύρν' έΒώ στον τόπο μας
στην έρημη τή Γκιάφα στην έρημη την Κιάφα
έδώ νά στήσεις τό θρονί εδώ νά στήσεις τό θρονί
νά γενείς καί σουλτάνος νά γενείς καί σουλτάνος
Οί φθογγολογικές διαφορές είναι πολλές, είκοσι περιπτώσεις·

αρκετά ασήμαντες ωστόσο. Σε τέσσερις περιπτώσεις ακόμη έχουμε
διαφορετικά ήμιστίχια, προσέχουμε ωστόσο δτι τά ήμιστίχια 6 6 και
I I 6 αντικαθίστανται αμοιβαία: ίσως λοιπόν νά έχουμε κι έδώ άντι-
γραφική βελτίωση. Τό ήμιστίχιο πάλι 29 6 , που αντικαθίσταται
άπό ένα ολότελα τυπικό, είναι στό κείμενο του Haxthausen φραστι
κά βιασμένο. 'Απομένει ώς ουσιαστική διαφορά μονάχα τό ήμιστί
χιο 7 α . Περνάω στίς υπόλοιπες διαφορές. Τό κείμενο Victor Cousin
4 έχει έναν στίχο παραπάνω, τόν 3α, δηλαδή ò στ. 4 του κειμένου
Haxthausen αναπτύσσεται σέ δυο. 'Αντίθετα παραλείπει τόν στ. 28
του κειμένου Haxthausen. Πιό σημαντική εμφανίζεται ή έλλειψη
ενός ολόκληρου χωρίου, των στ. 15-22 άπό τό κείμενο Victor Cou
sin 4. 'Ωστόσο ή παρουσία αύτοϋ του κενού, αντί νά κλονίζει, απο
τελεί, νομίζω, τό 'ισχυρότερο επιχείρημα υπέρ της αρχειακής συγ
γένειας. Στην προφορική δημιουργία, δταν λείπει κάποιο \unt&o
είναι σχεδόν αδύνατο οί επόμενοι στίχοι νά παρομοιάζουν. Μιά πα
ραλλαγή, άμα αποκλίνει άπό μιαν άλλη, δέν ξανασμίγει πιά: είναι
πολύ πιό απλό ό αντιγραφέας νά έκρινε περιττούς κάποιους στίχους
καί νά τους παρέλειψε.
Τό δεύτερο κοινό τραγούδι είναι τό δέκατο («Τοϋ Γιώτη», "Εκδ.
1, 62). Έδώ οί διαφορές ανάμεσα στά δύο κείμενα είναι πιό λιγο
στές· υπάρχουν ωστόσο. Οί κυριότερες είναι μιά αντιμετάθεση δύο
στίχων (οί στ. 10-11 τοϋ κειμένου Haxthausen μπαίνουν στό κείμε
νο Victor Cousin πρίν άπό τους στ. 7-10), καί μιά προσθήκη ενός
επιπλέον διστίχου στό κείμενο Victor Cousin 4. Έχουμε επίσης
πέντε φθογγολογικές διαφορές, τρείς αλλαγές λέξεων (δύο φορές
πού στή θέση του καί, απάνω αντί απ' αϋτον) καί δύο κάπως διαφορε
τικά ήμιστίχια («Γιά πιάστε με νά σηκωθώ», Haxt./ «Τραβάτε με
νά σηκωθώ», VC4, καί, «νά ειπώ τραγούδια θλιβερά, τραγούδια
λυπημένα»/«νά ειπώ τραγούδια θλιβερά καί παραπονεμένα»). Δια
φέρει καί ή γραφή τοϋ ονόματος τοϋ κλέφτη: Βαρτζόγης στό Haxt.,
Μπαρτζόκας στό Τετράδιο Victor Cousin 4.
Τό τρίτο κοινό τραγούδι, τό δέκατο έβδομο τού Τετραδίου («Τό

στοιχειό του ποταμού», Έκδ. 2, 80), έχει άκόμια λιγότερες διαφο
ρές. Ένας στίχος περισσότερος στό κείμενο τού Haxthausen (ό προ
τελευταίος),' πέντε φθογγολογικές διαφορές, τέσσερις αλλαγές λέ
ξεων ή τύπων (βγαίνει, τ' εχω, γυρεύει, φτιάσω, Haxt./βγήκε, πο-
χω, γυρεύω, κάμω, Victor Cousin 4), καί μιά παράλειψη λέξης
(«Κόρη μ', γιά παΰσε», Haxt./βΚόρη μου παϋσε», Victor Cousin 4).
"Ολες αυτές οί διαφορές μπορούν βάσιμα νά αναχθούν σέ άντι-
γραφικές βελτιώσεις, καί εξίσου βάσιμα σέ ομοιότητα της προφορι
κής παράδοσης. "Αν υποστηρίζω την πρώτη άποψη είναι γιατί τά
κείμενα πού παρουσιάζουν ομοιότητες τά απαντούμε συγκεντρωμέ
να σέ ενα τετράδιο: πιστεύω δτι τό στοιχείο αυτό βαρύνει. Είδαμε
άλλωστε πόσο επίμονα επανέρχεται ενα κείμενο άμα έ'χει άπαξ
καταγραφεί- φαίνεται πώς ήταν πιό απλό γιά τους Έλληνες τού
Παρισιού —καί όχι μόνο γι' αυτούς— νά αναζητούν χειρόγραφα παρά
νά καταγράφουν την προφορική παράδοση. Ήταν πιό εξοικειωμένοι
μέ τό πρώτο. 'Εξάλλου καί αυτή ή σχολαστική καί κουραστική
(καί γιά τόν συγγραφέα όσο καί γιά τόν αναγνώστη) παραβολή,
γίνεται γιά νά θεμελιωθεί ή τελευταία αυτή υπόθεση, ότι δηλαδή
ή προσπάθεια του Φοριέλ υπερέβαινε τίς τυπικές συμπεριφορές της
ελληνικής συλλογικής συνείδησης. Μιά υπόθεση βέβαια δέν στηρί
ζεται στέρεα σέ μιά δεύτερη υπόθεση- νομίζω πάντως ότι πλησιά
ζουμε περισσότερο τίς πραγματικότητες θέτοντας την, παρά απορ
ρίπτοντας την.
"Οπως καί νά έχει τό ζήτημα, παρατηρούμε εντυπωσιακές
ομοιότητες καί σέ δύο ακόμη τραγούδια: στό ένατο καί στό δέκατο
τρίτο τού Τετραδίου («Ό Χωρισμός», Έκδ. 2,210, καί «Οί δύο
αετοί», Έκδ. 1, 26). 'Ωστόσο έδώ ενδέχεται 'ίσως νά υπόκειται
κάποια αρχειακή συγγένεια, όμως οί διαφορές είναι τέτοιες που
προϋποθέτουν οπωσδήποτε καί δεύτερη παραλλαγή ή, έστω, τη
μνήμη της.
334 Η ΔΗΜΙΟΪΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β ' Η ΜΕΘΟΔΕΓΣΗ
ΠΙΝΑΚΑΣ 14
Περιεχόμενα Τετραδίου Victor Cousin 4
α.ά. άρ. φ. Τίτλος ΕΚΔ. πρ. κτγρ.
1) VC 199.10 Ι. Τού Ίώτη 1,126

2) VC 199.11 II. Τοΰ Γεωργάκη 1,144
3) VC 199.12 III. ToG Πλιάτζκα 1,32
4) VC 199.13 IV. Μυρολόγιον Άνώνυμον καί (ώς
φαίνεται) ατελές [Τελευταίος
αποχαιρετισμός τοϋ κλέφτη] 1, 50
5) VC 199.14 V [Ό βοσκός καί ό Χάρος] 2, 90
6) VC 199.15 VI. 'Ανώνυμος [Too Ζαχαρία] 1,76
7) VC 199.17 VII [Κακή μάνα] 2,202
8) VC 199.18 VIII Βελή Γκέκα θάνατος (Derbenagas) 1,172
9) VC 199.19 IX Μυριολόγι [ Ό χωρισμός] 2,210 πβ. Haxt.
10) VC 199.20 Χ [ Ό θάνατος τού Γιώτη] 1, 62 Haxt. Χ.
11) VC 199.21 XI [Της Ίαννούλας] 2,160
11α) VC 199.22 XII [Του Νικοτσάρα]
12) VC 199.23 XIII [Ol δύο αετοί] 1, 26 πβ. Haxt.
12α) VC 199.24 XIV ['Αρκτικό δίστιχο κλέφτικου]
12β) » » XV. [Δύο αρκτικά δίστιχα κλέφτικο«] —
13) VC 199.25 XVI. Εις τό Σούλι 1,288 Haxt II
14) VC 199.26 XVII. (Fragment) [Τό στοιχειό τοϋ ποταμού] 2, 80 Haxt XXVIlS
15) VC 199.27 XVIII Εις τό Σούλι 1,286
16) » » XIX. Εις τό Σούλι 1,300 5β(άρχ.)11
17) VC 199.28 XX Εις τό Σούλι 1,298 5β(άρχ.)10
'Από τα περιεχόμενα του τετραδίου παρατηρούμε δτι τρία

τραγούδια δεν έφτασαν ως την Έκδοση. Γιά τό δέκατο τέταρτο καί
τό δέκατο πέμπτο ή αιτία ανάγεται, δίχως άλλο, στην αποσπα
σματική τους μορφή. Είδαμε δτι μονάχα τά πλήρη τραγούδια μπο
ρούσαν νά γίνουν αποδεκτά στον τυπωμένο λόγο: δέν ήταν δυνατόν
νά αναλογισθεί ό Φοριέλ δτι ή αποσπασματικότητα στή μορφή φα
νερώνει μιαν άπό τίς υφές της προφορικής παράδοσης· τέτοιου εί
δους προβληματισμοί δέν είχαν, βέβαια, τεθεί τότε ακόμα — καί
άργησαν άλλωστε πολύ νά τεθούν. "Οσο γιά τό δωδέκατο τραγούδι,
τοΰ Νικοτσάρα, έχω τήν τάση νά πιστεύω πώς ουσιαστικά αποτε
λεί τήν πρώτη καταγραφή του κειμένου πού έφτασε τελικά στην
Έκδοση (1,192)· ωστόσο οι διαφορές είναι τόσες, πού μονάχα υπό
νοιες μπορούν νά διατυπωθούν.
ΤΕΤΡΑΔΙΟ 4Β
Πρόκειται γιά ένα μικρό τετράδιο 20 όπου ό Φοριέλ καθαρόγρα

ψε τρία κείμενα, εκείνα πού είχε συγκεντρώσει, στά 1807 όπως
είδαμε, τό γαλλικό υπουργείο εσωτερικών21. 'Υπολογίζω πώς ό
Φοριέλ έγνώρισε τά κείμενα αυτά άφοΰ πιά είχε καταρτίσει τά
Τετράδια 56 (αρχικό καί συμπλήρωμα) καί Victor Cousin 4, μιά καί
δεν γίνεται καμιά μνεία νωρίτερα· τό terminus ante quem είναι ή
συναγωγή «"Υλης γιά τίς σημειώσεις» που θά εξετάσουμε αμέσως
κατόπιν: εκεί γίνεται μνεία ενός άπό τά τρία.
ΠΙΝΑΚΑΣ 15
Περιεχόμενα Τετραδίου 46
α.ά. αρ. φ. Τίτλος Ε ΚΑ. Πρ. κτγρ.
1) 272 α θρήνος μητρικός 2,188 291

2) 278 6 Κόρη ταξιδεΰτρα 2, 98 293
3) 282 6 Ή 'Αρπαγή 2,140 288
Σχόλιο: Οί παραπομπές τής προηγούμενης καταγραφής, σύμφωνα με τό χειρόγρα

φο Fonds Français Ν Α 20080 τής 'Εθνικής Βιβλιοθήκης τοϋ Παρισιού.
Δέν ξέρω αν ό Φοριέλ αντίγραψε τά κείμενα κατευθείαν άπό τά

άποκειμενα στο γαλλικό υπουργείο εϊτε άπό τό αντίγραφο τοϋ Co
quebert de Montbret, ή μήπως άπό κάποιο τρίτο, ενδεχομένως τρο
ποποιημένο αντίγραφο. Τό τελευταίο είναι τό πιό πιθανό, όπως θά
διαπιστώσουμε άπό τά σχόλια του, όταν εξετάσουμε τήν «"Υλη γιά
τίς σημειώσεις». 'Οπωσδήποτε οί άντιγραφικές βελτιώσεις είναι
20. Βλ. περιγραφή, Κατάλοιπα Fauriel, ό.π., σ. 43.

2 1 . Γιά τήν υπόθεση βλ. Π.Κ. Ένεπεκίδης, «Τρία ελληνικά δημώδη άσμα
τα μετά γαλλικής μεταφράσεως καί σχολίων τοϋ 'Αδαμαντίου Κοραή», Mélanges
Henri Cregoire, IV, Annuaire de Γ Institut de Philologie et d' Histoire orientales et Slaves.
(1952) 133-150, ξανατυπωμένο στοΰ ϊδιου, Κοραής-Κούμας-Κάλβος, 'Αθήνα
1967, 49-64. Πβ. καί Ά λ . Πολίτης, «Κοραής καί Φοριέλ», δ.π , 282. Ευχαρι
στώ τους συνάδελφους Κώστα Λάππα καί Michel Lassithiotakis, που χάρη στή
βοήθεια τους απέκτησα μικροφίλμ τού χειρόγραφου γιά τό όποιο γίνεται παρακάτω
λόγος.
336 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΤΣΗ
πολυάριθμες: πρόκειται κυρίως γιά απαλείψεις των συνεκφωνή-

σεων συχνά επίσης λογιότεροι τύποι αντικαθίστανται («υίοΰ» γίνε
ται «γιου» λ.χ.) ή καί τό αντίστροφο. Σε μιά περίπτωση, στό
τρίτο τραγούδι, όπου τό πρωτότυπο παρουσιάζει μαρτυρημένο κενό
(στίχος 57), ό Φοριέλ ή ό πληροφορητής του πρόσθεσε τόν έξης
στίχο: «Τρέχει ευθύς σάν άνεμος... Τούρκοι κρατούν τουφέκια...»
Έτσι βέβαια καταστράφηκε ή ιστορική πραγματικότητα -τό τρα
γούδι είναι ακριτικό— καί φυσικά ή ελλειπτική εικόνα που προβάλ
λει μέσα άπό τόν καινούριο στίχο είναι τελείως ξένη με τήν τεχνι
κή της προφορικής παράδοσης.
«ΓΛΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ»
Μέσα σε ενα πουκάμισο, μέ τόν τίτλο «Matériaux pour des

Notes», βρίσκονται, βιβλιοδετημένα σήμερα αλλά λυτά παλιότερα,
εβδομήντα περίπου φύλλα μέ ποικίλο υλικό, γλωσσικό καί ερμηνευ
τικό γιά δημοτικά τραγούδια καί γιά τόν Έρωτόκριτο22. Καθώς
δέν πρόκειται γιά τετράδιο, δέν μπορούμε νά ξέρουμε αν είναι όλα
σύγχρονα μεταξύ τους, ή μήπως προστέθηκαν αργότερα κάποια
φύλλα 23 . 'Οπωσδήποτε διαθέτουμε σίγουρες ενδείξεις, τίς αριθμή
σεις ορισμένων κειμένων, πού φανερώνουν πώς ο'ι σημειώσεις κατα
γράφηκαν ένόσο ό Φοριέλ επεξεργαζόταν τά Τετράδια 56 (αρχικό
καί συμπλήρωμα) καί Victor Cousin 4: διαπιστώσαμε καί άπό άλλα
στοιχεία πώς τά δύο αυτά τετράδια αλληλοσυμπληρώνονται καί
συγγενεύουν χρονικά. "Αν θελήσουμε νά υπολογίσουμε τόν ημερολο
γιακό χρόνο, είμαστε λίγο πρίν άπό τόν Μάρτη του 1823, τήν
εποχή δηλαδή της «Αγγελίας»: αυτό γιατί ή «Αγγελία» περιέχει
επιπλέον τραγούδια, πού δέν τά βρίσκουμε νά σχολιάζονται έδώ.
22. Βλ. περιγραφή, Κατάλοιπα Fauriel, ο.π., σ. 9-12.

23. Έτσι ανάμεσα στό υλικό συναντάμε ενα ανέκδοτο δημοτικό τραγούδι (φ.
1145), αντίγραφο του Φοριέλ άπό μιά συλλογή που σύμφωνα μέ όλες τίς ενδείξεις
τήν απέκτησε μετά τήν «Αγγελία», καί αρκετά φύλλα παρακάτω (φ. 1196) τή
μετάφραση του. Πιστεύω ότι πρόκειται γιά παρατοποθέτηση, πού ίσως μάλιστα
νά εξηγεί γιατί τό τραγούδι δέν εκδόθηκε τελικά. Συναντάμε επίσης (φ. 1188)
τήν ερμηνεία μιας λέξης στό τραγούδι πού προέρχεται άπό τό ίδιο σύνολο (Παρέμ-
βλητο τετράοιο, «Τραγούδι εορτών Β » , Έκδ. 2,250α), πράγμα πού φανερώνει
πώς ή «"Υλη γιά τίς σημειώσεις» περιλαμβάνει καί κάποια σχόλια γιά κείμενα
μεταγενέστερα της «Αγγελίας». "Ισως βέβαια νά κατέληξαν εκεί αργότερα.
Φυσικά ή τύχη μπορεί νά απέκλεισε τά τελευταία —δεν σχολιάζον

ται άλλωστε δλα τά τραγούδια— καί επομένως νά μας οδηγεί σέ
λάθος συλλογισμούς.
Όπως καί νά έχει τό πράγμα, τό υλικό αυτό επιτρέπει νά
εμβαθύνουμε κάπως διαφορετικά στον τρόπο με τόν οποίο ό Φοριέλ
επεξεργαζόταν τά κείμενα του. Δέν θά αναφερθώ σέ όλα τά σχό
λια - θά προσπαθήσω νά αντλήσω άπό τά πιό μιλητά κάποιες πλη
ροφορίες.
Πρώτα πρώτα περισσότερα άπό τά μισά αναφέρονται σέ
γλωσσικές ερμηνείες. Σημειώνω πώς τό ενδιαφέρον έδώ γιά τόν
Έρωτόκριτο είναι έντονο- άπό πολλά τεκμήρια μπορούμε νά συμπε
ράνουμε πώς Έρωτόκραος καί δημοτικό τραγούδι απασχολούσαν
τόν Φοριέλ τό ίδιο πολύ στην πρώτη τουλάχιστον περίοδο της εξοι
κείωσης του μέ τή νεοελληνική ποίηση: θά χρειάστηκε αρκετός
προβληματισμός γιά νά καταλήξει στον τόσο ορθό διαχωρισμό της
ποίησης πού χάρη στή γλώσσα της γίνεται λαϊκή άπό τήν καθαυτό
λαϊκή, τά δημοτικά τραγούδια.
Προχωρώ τώρα στά πιό διαφωτιστικά σχόλια. Στό φ. 1140
σημειώνει, ανάμεσα σ' άλλα: «Κοράσιον έτραγούδαεν. Cette ex
pression qui n'est jamais employée que pour designer une jeune fille
non mariée, parait impropice et n'est peut-être qu'une faute de copiste:
J'aurais pu dire γυναίκα έτραγούδαεν». Σωστή ή παρατήρηση — αυ
τό όμως πού μάς ενδιαφέρει είναι ή αντιμετώπιση του υποτιθέμενου
λάθους ώς άντιγραφικοϋ. Δουλειά λοιπόν τοΰ Φοριέλ είναι ή δου
λειά τοΰ φιλολόγου: ανάμεσα σ' αυτόν καί τό γνήσιο κείμενο, τό
αρχικό, έχει παρέμβει ένας copiste, ένας αντιγραφέας ανεύθυνος,
πού χρειάζεται νά μεθοδευτεί ό παραμερισμός του. 'Ωστόσο, χαρα
κτηριστικό τής αίσθησης τοΰ Φοριέλ πού υπερέβαινε τή θεωρητική
του μέθοδο, ή έκφραση παρέμεινε ώς τό τέλος «κοράσιον» (Έκδ. 2,
90).
Στό φ. 1168 διαβάζουμε τά έξης: «"Αλικο μου — cette chanson
se chante en dansant, dance en ronde. Double cercle concentrique. D'
hommes extér. des femmes inter.». Καί τό υφός καί οί συντομογρα
φίες υποδηλώνουν βιαστικό γράψιμο υπαγόρευσης. Συναντήσαμε
καί μέ άλλη ευκαιρία τήν ίδια διαδικασία: ό Φόριελ δείχνει τά
χειρόγραφα του σέ κάποιον Έλληνα, ό όποιος τοΰ κοινοποιεί τά
δσα ξέρει γιά τό τραγούδι. Τό διαπιστώνουμε καί άπό τό επόμενο
φύλλο όπου διαβάζουμε: «Τό τί 'ναι μαύρα τά βουνά etc. Ces deux·
338 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ
vers se trouvent dans plusieurs chansons et entr' autres sur un clephte

appelé Zacharias, célèbre dans les montagnes de Patras». Τέτοια πα
ραδείγματα συναντάμε καί άλλα - θά σταθώ σ' ένα μονάχα ακόμη,
για τό τραγούδι του Γιάννη Σταθά, φ. 1173: «προσκυνώ. Les fem
mes mariées quand elles voirent quelqu'un de leurs parents ou le mari
pour la première fois depuis leur mariage font une salutation de la tête
et les mains sur la poitrine: cela a lieu dans les villages». Ή τελευταία
αύτη διάκριση μάς θυμίζει πώς οί επώνυμοι τουλάχιστον συνεργά
τες τού Φοριέλ προέρχονταν άπό αστικούς σχηματισμούς.
'Ορισμένα γλωσσικά σχόλια προσφέρονται επίσης γιά νά δια
λευκάνουν άξιες λόγου λεπτομέρειες· συχνά είναι αυτά καθεαυτά
ενδιαφέροντα. Έτσι στό φ. 1184 'όπου ποικίλα γλωσσικά γιά τό
τραγούδι « Ή Αρπαγή» (Έκδ. 2,140) διαβάζουμε: «πάρνακα. Je
n' ai trouvé aucun qui put me dire la signification de ce mot: J' ai
seulement appris qu'en Thessalie les bergers et les pâtres nomment
παρνακα un agneau qui a le cou gros et fort et par analogie un enfant
trapu et un peu lourd. Dans la chanson où il est employé trois fois et
toujours dans la même intention et avec le même sens, il parait vouloir
dire un cheval un peu lourd et médiocrement vite à la course«, θ ά
πρέπει λοιπόν νά μην ήξερε τόν σχολιασμό τού Κοραή στό χειρό-
γράφο του υπουργείου εσωτερικών , μια και εκεί, αν και οεν ερμη
νεύεται ή λέξη, δίνεται ή ίδια υποθετική εξήγηση, άλλα μονολε
κτικά: mazette, παλιάλογο δηλαδή.
Στό φ. 1176 σημειώνεται: «ΐα λέσα. Mots d'une chanson tur
que que chantent les matelots en levant Γ ancre», ένώ στό φ. 1190:
«ία λέσα, ce sont des mots que chantent les mousses en levant l'ancre:
ces mots n'ont pas de signification en grec moderne; mais il est propa-
ble que se sont quelques une des cris anciens des matelots grecs, peut-
être un peu altérés. Une autre de ces cris les plus fréquents εϊα mola,
auquel on n'attache plus de signification maintenant, se trouve encore
dans Aristophane, suivant Γ observation de M. Coray». Στον σχολια
σμό της Έκδοσης (2,101-102) έφτασε τελικά ή δεύτερη εξήγηση,
εμπλουτισμένη περισσότερο.
Στό ίδιο αυτό φύλλο συναντάμε τά έξης: «καί δέν βλέπει. Ces
mots ont été ajoutés pour remplir une lacune de 4 syllables qui dans
trois différents copies de cette pièce c'est également trouvée et cet en-
24. Ένεπεκίδης, ο.π , 142 καί 57, αντίστοιχα.

droit». Και στό σχολιασμό της Έκδοσης, δ.π., γίνεται λόγος γιά
πολλά αντίγραφα, καί μάλιστα άπό «διαφορετικούς τόπους». Στό
αρχείο δμως δέν σώζεται ίχνος αυτών των αντιγράφων, μόνο μιά
παραλλαγή πού την αποκτά ô Φοριέλ αργότερα καί πού δέν παρέχει
τόν στίχο αυτόν. Είμαστε πάντα μπροστά στό ΐδιο δίλημμα: ή νά
παραδεχτούμε την ύπαρξη παρόμοιων παραλλαγών πού πετάχτη
καν —γιατί νά μη σώθηκαν δλες είναι δύσκολο— ή νά θεωρήσουμε
πώς ό Φοριέλ λογάριαζε γιά αντίγραφο τήν επιβεβαίωση ενός πλη-
ροφορητή δτι έτσι ξέρει κι αυτός τό τραγούδι. Βέβαια πολλές φο
ρές, ιδίως τά μεμονωμένα κείμενα, δέν τά βρίσκουμε στό αρχείο,
έδώ δμως τά στοιχεία στηρίζουν περισσότερο τή δεύτερη υπόθεση:
είναι σχεδόν αδύνατο νά υπάρχουν τρείς καταγραφές ενός τραγου
διού πού νά σταματάν κι οι τρείς στό ίδιο σημείο. 'Ανεξάρτητα άπό
αυτά πάντως άς σημειώσουμε δτι ή έκφραση «καί δέν βλέπει» εκ
δόθηκε τελικά μέσα σε παρένθεση. "Ισως αυτό νά σημαίνει πώς οί
άλλοι κατασκευασμένοι στίχοι (δπως αυτός πού μόλις εξετάσαμε
στό τραγούδι « Ή Αρπαγή»: «τρέχει ευθύς σάν άνεμος» κλπ.) νά
παρουσιάστηκαν γιά δημιουργήματα προφορικά.
Στην ίδια συλλογιστική περίπου εντάσσονται καί οί πληροφο--
ρίες πού προκύπτουν άπό ενα άλλο γλωσσικό σχόλιο. Στό φ. 1186,
πλάι στην λέξη «άργαδιασμένα» ό Φοριέλ είχε αρχικά σημειώσει:
«ce mot n'est pas grec et n' a pas de sens»· τό διέγραψε ύστερα γιά νά
γράψει, πληρέστερα: «ce mot est grec pour la forme, mais pour la
forme seulement, car il n'a point de signification; il n'y a presque pas
de doute qu'il n'ait été écrit par inadvertance de copiste pour αραδια
σμένα qui a la signification que j ' ai traduite». Καί στό φ. 1191
επανέρχεται: «αραδιασμένα, dans deux différentes copies de cette
pièce, j'ai trouvé άργαδιασμένα, qui ne signifie rien et n'est peut-être
qu'une transcription inexacte de αραδιασμένα que je n'ai pas hésité a
lui substituer». Είδαμε μάλιστα 25 δτι τό κείμενο τού Πρώτον τετρα
δίου είχε «άργαδιασμένα»· ό τύπος «άργαδιασμένα» άπαντα στό
κείμενο τού Haxthausen. Νά κυκλοφορούν πολλά αντίγραφα της
συλλογής αυτής στό Παρίσι; Τό πιό πιθανό είναι πάντως δτι έστω
καί δύο νά υπήρχαν —καί είδαμε δτι καταρχήν δύο ξεκίνησαν άπό
τή Βιέννη- έπειτα υπάρχει καί ή συλλογή Buchon, αν καί τό τρα-
25. Βλ. έδώ, σελ. 318.

340 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΊΓΛΛΟΓΗΣ: Β ' Η ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ
γούδι δεν περιλαμβάνεται μαρτυρημένα σ αυτήν— θά πέρασαν άπό

τά μάτια τοΰ Φοριέλ.
Στό τελευταίο σχόλιο πού θά σταματήσουμε θά αντιμετωπί
σουμε άλλου τύπου πληροφορία. Πρόκειται για τό τραγούδι « Ή
κακή Μάνα» (Έκδ. 2,202) τοΰ οποίου σώζονται δύο παραλλαγές
στό αρχείο τοΰ Φοριέλ, Φ. 1194: «Ν' ασπρίσουν τά ματάκια σου
etc. Ces deux vers se lisent ainsi dans une autre copie de cette pièce:
Γιά νά παρθούν τά μάτια σου τηρώντας εις ταΐς στράταις
Γιά νά παρθή ή γλώσσα σου ρωτώντας τους διαβάταις.
Cette leçon pourrait sembler plus claire et plus naturelle: J' ai préféré Γ
autre comme plus originale, et plus fortement empreintre des traits de
Γ imagination populaire». Ή έκφραση πού προτιμήθηκε είναι: «Ν'
ασπρίσουν τά ματάκια σου τηρώντας ε'ις τές στράτες / νά μαλλιά-
σει κι ή γλώσσα σου ρωτώντας τους διαβάτες». Καί τό σχόλω
συνεχίζεται: «Dans une des autres copies, les deux derniers vers sont
ainsi
Κι άψητε του τό δέξιο του νά γράψη μιά μαυρή γραφή
νά οτείλη στην μαννούλα του νά χέσω μαϋρα δάκρυα.
La leçon que j'ai préféré, donne un sens non seulement plus beau, mais
plus original, car l'idée exmprimée dans la variante, se trouvera dans
une autre pièce, rendue avec plus de développement et de force». Ή
φράση πού προτιμήθηκε είναι ή έξης: «φάτε, πουλάκια, φάτε τον,
κι αφήστε του τό χέρι / γιά νά τό δει ή μάνα του, νά χύσει μαύρα
δάκρυα».
Ή πρωτοτυπία λοιπόν στίς εκφράσεις ήταν απόλυτα μέσα
στίς προθέσεις τοΰ Φοριέλ, ή ποικιλία επίσης. Άφοϋ ή ϊδια έκφρα
ση βρισκόταν, πιό αναπτυγμένη μάλιστα, σ' ενα άλλο τραγούδι
(«Θρήνος μητρικός», "Εκδ. 2,188), κρίνει προτιμότερη τήν άλλη
γραφή. Εύλογη αντιμετώπιση- ωστόσο έτσι διαφεύγει ενα χαρα
κτηριστικό στοιχείο τής προφορικής ποίησης, ή πολλαπλή χρήση'
του μοτίβου. Ή πρωτοτυπία, σήμερα τό έχουμε παρατηρήσει, είναι
εξω άπό τήν πρακτική της· άλλωστε ή εικόνα τής παραλλαγής
πού προτίμησε ό Φοριέλ είναι γέννημα τής παραφθοράς περισσότε
ρο, παρά κάποιας θελημένης ποιητικής απόπειρας.
ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΑ Γ'
Πριν φτάσει στό στάδιο της «Αγγελίας», ό Φοριέλ απόκτησε

τέσσερα ακόμα τραγούδια- τά λογαριάζω ως μεμονωμένα, γιατί
δέν διαθέτουμε τά τεκμήρια που θά στήριζαν τήν υπόθεση δτι
προέρχονται άπό ενιαία συλλογή. Καί εδώ δέν σώθηκαν τά πρωτό-
γραφα, γνωρίζουμε τά κείμενα άπό τό επόμενο τετράδιο.
ΠΙΝΑΚΑΣ 16
Κατάλογος Μεμονωμένων Γ'
α.ά. άρ. φ. Τίτλος "Ena.
1) 395 Του Χρίστου Μιλιώνη 1, 4

2) 411 Προσταγή εις τους κλέφτας 1,124
3) 433 Σούλι Ε' 1,296
4) 470 Δύο άδερφάδες —
Τό τέταρτο τραγούδι, πού δέν είναι δημοτικό, δέν έφτασε ώς

τήν Έκδοση.
Η ΚΧΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΗΣ «ΑΓΓΕΛΙΑΣ»
Ή «Αγγελία» της έκδοσης φέρει χρονολογία Μάρτιος 1823.

Χάρη στους τίτλους των περιεχομένων που περιέχει, μπορούμε να
ξέρουμε ποια ακριβώς τραγούδια είχαν συγκεντρωθεί ώς εκείνη τήν
εποχή. Πρόκειται γιά τά κείμενα πού περιέχονται στά Τετράδια 56
(αρχικό καί Συμπλήρωμα), Victor Cousin 4, 4b, καί Μεμονωμένα Γ'.
Καθώς τά περιεχόμενα δέν δίνουν παρά τους γαλλικούς τίτλους, ή
ταύτιση δέν είναι πάντοτε ασφαλής- φυσικά χρησιμοποίησα τά δε
δομένα πού παρέχει ή άντιγραφική τύχη του κάθε τραγουδιού. Σε
δύο περιπτώσεις δέν κατάφερα νά ταυτίσω μέ ασφάλεια τόν τίτλο
μέ κάποιο τραγούδι (καί γι' αυτό ή ταύτιση εμφανίζεται ανάμεσα
σέ αγκύλες) καί αντίθετα διαπιστώνω πώς τρία τραγούδια δέν πε
ριλαμβάνονται στην «Αγγελία».
ΠΙΝΑΚΑΣ 17
Περιεχόμενα 'Αγγελίας26
1ère Partie Άντιγρ. "Εκδ.
1. Le tombeau du Klephte 5β(άρχ.) 1, 56

2. La mère de Kltsos 5β (συμπλ.) 1, 98
3. Le combat naval 5β (συμπλ. ) 1, 14
4. Les deux aigles VC 4 1, 26
5. Apologie du Klephte VC 4 1, 76
6. Leçon de Nanos à ses braves 56(άρχ.) 1, 78
7. Boukovallas 5β(άρχ.) 1, 12
8. Nikotsaras (trois différents) VC4
9. 5β (συμπλ.) 1,194
10. 5β (συμπλ.) 1,196
11. Le songe de Dimos 5β(άρχ.) 1, 44
12. Le papas (le prêtre) Klephte 5β(άρχ.) 1,204
13. La mort de Veli-yékas VC 4 1,172
14. Stergios 5β(άρχ.) 1,128
15. La noce du fils de Zidros 5β(άρχ./συμπλ.) 1, 68
16. loti blessé VC 4 1,126
17. loti mourant VC 4 1, 62
18. La mort de Pliaskas VC 4 1, 32
19. Les derniers adieux du Klephte VC 4 1, 50
20. Le mont Olympe 5β(άρχ.) 1, 38
21. Sommation d'Ali-Pacha aux Klephtes du
mont Olympe Μεμ. Γ' 1,124
22. Liakos 5β(άρχ.) 1,134
23. Recousse de la femme de Liakos 5β(συμπλ.) 1,138
24. Sur les guerres des Souliotes avec
Ali-Pacha (six différents) 5β (συμπλ.) 1,284
25. VC 4 1,286
26. VC 4 1,288
27. Μεμ. Γ' 1,296
28. νΰ4.17/5β(άρχ.) 1,298
29. νθ4.16/5β(άρχ.) 1,300
30. Christos Μεμ. Γ' 1, 4
3 1 . Le dernier chant d'un Parganiote [Pouqueville 3 , 1820, 420 = VC 199.61]
A ces trentes-deux pièces on joindra le fameux chant de querre du Thessalien Riga,
ως πότε παλληκάρια [VC 2, Έ κ δ . 2, 20], etc
26. Το μονό γνωστό αντίτυπο της αγγελίας σώθηκε στό αρχείο Haxthausen·
άπό έκεϊ τό αναδημοσίευσε άναστατικά δ Ibrovac, δ π., 669-672. Ή αύξουσα
Inde Partie Άντιγρ. "Εκδ.
1. La mentation d'une mère 4β 2,188

2. La mort de Vévros 5β(άρχ.) 2,134
3. Sur la mort d'un petit enjant 5β(άρχ.) 2,168
4. La mauvaise mère VC4/VC3 2,202
5. Les deux amans 5β(άρχ.) 2,112
6. Le refus du Charon 56(άρχ·) 2,228
7. Les dernières recommendations d'un amant 5β(συμπλ.) 2,220
8. Le départ de l'hôte 5β(άρχ.) 2,126
9. Le séjour à l'étranger 5β(άρχ.) 2,196
10. Jeannette et Marazi VC4 2,160
11. Les misères du matelot 5β(συμπλ.) 2,104
12. Le voyage de la jeune fille 4β 2, 98
13. L'imprécation 5β(άρχ.) 2,176
14. Les deux frères 5β(άρχ.) 2,120
15. Les plaintes de la fiancée 5β(συμπλ.) 2,182
16. Les plaintes d'un fils - 2,216
17. L'enlèvement 4β 2,140
18. La fille Bulgare VC3 -
19. Charon et la berger VC4 2, 90
20. La jeune femme et-4'Esprit de la rivière VC4 2, 80
21. Manuel et la janissaire 5β(άρχ.) 2,132
22. Les deux soeurs Μεμ. Γ ' -
23. L'amoureux incorrigible VCl95,7ê -
24. Chanson de danse 5β(συμπλ. ) 2,154
34 chanson en un seul ou en deux distiques, mais complètes dans leur genre.
En tout quatre-vingt-onze pièces, sans y comprendre plusieurs fragmens. A ces quatre-
vingt-onze pièces, les Editeurs ont l'espoir fondé de pouvoir joindre, avant le moment de la
publication, une dixaine de pièces nouvelles.
ΠΙΝΑΚΑΣ 18
Τραγούδια πού δέν διακρίνονται στα περιεχόμενα της « Αγγελίας»
α.ά. άρ. φ. Τίτλος "Εκδ.
1) 56.19 θάνατος Ζ ίδρου 1, 70

2) VC4.2 ΤουΓεωργάκη 1,144
3) VC4.9 Ό Χωρισμός 2,210
αρίθμηση των κειμένων είναι δική μου προσθήκη, όπως φυσικά καί οι αντιστοιχίες
με την αμέσως προγενέστερη καταγραφή καί τήν έκδοση.
344 Η ΔΗΜΙΟΪΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΓΣΗ
'Από αυτά τό πρώτο 'ίσως, νά συνυπολογίζεται στό «Γάμος τοΰ

υίοΰ του Ζίδρου»· απομένουν επομένως τά δυο, που δύσκολα θά αντι
στοιχούσαν σέ κάποιους άπό τους γαλλικούς τίτλους. "Ας σημειώ
σουμε ακόμα, πα>ς ενώ στό πρώτο μέρος αναγράφονται 31 τίτλοι,
αμέσως υστέρα σημειώνεται: «à ces trentes-deux pièces». "Ισως λοι
πόν τό τραγούδι «Τού Γεωργάκη» απλώς νά παραλήφθηκε στό τύ
πωμα της «Αγγελίας».
Γιά τη μελέτη της τεχνικής τής Έκδοσης δεν παρέχει στοι

χεία ή «Αγγελία» - είναι δμως χρήσιμη γιά τή διάρθρωση του
υλικού. Τό χωρίζει σέ δύο μέρη, στό πρώτο αντιστοιχούν τά «Ιστο
ρικά» καί τά «κλέφτικα» τής Έκδοσης, στό δεύτερο τά «Πλαστά».
Ή Έκδοση περιέχει κι ενα τρίτο μέρος, «Τραγούδια του ιδιωτικού
βίου». Όπως διαπιστώνουμε άπό τό αρχείο, δλα τά τραγούδια αυ
τής τής κατηγορίας αποκτήθηκαν υστέρα άπό τήν «Αγγελία»,
ώστε ή δομή τοΰ υλικού ουσιαστικά δεν διαφοροποιήθηκε. Ή κύρια
λοιπόν διάκριση στην όποια στηρίχθηκε ό Φοριέλ γιά νά ταξινομή
σει τό υλικό του, τραγούδια μέ ιστορικό πυρήνα, τραγούδια μέ πλα
στή υπόθεση, είχε ήδη δημιουργηθεί. Διάκριση απλή, πού δέν προ
δίδει ιδιαίτερο προβληματισμό, καί οπωσδήποτε Οχι πρωτότυπη.
Τήν είχε κιόλας χρησιμοποιήσει ό Walter Scott στό The Minstrelsy of
the Scottish Border, πού είχε κυκλοφορήσει τό 1802. 'Υποστηρίχθη
κε, καί είναι πολύ πιθανό, πώς ή δομή του βιβλίου τοΰ Scott στάθη
κε τό υπόδειγμα τοΰ Φοριέλ27
Πέρα άπό αυτά, ή δημοσίευση τής 'Αγγελίας υποδηλώνει

πώς ό Φοριέλ θεωρούσε ό'τι βρισκόταν κοντά στο τέλος. Προφανώς
θά είχε μεταφράσει τά περισσότερα, αν όχι Ολα τά τραγούδια. Στό
αρχείο δέν συναντάμε παρά ελάχιστες μεταφράσεις έκδομένων τρα
γουδιών —έκτος βέβαια άπό όσες ξαναδουλεύτηκαν υστέρα άπό τήν
Έκδοση— φαντάζομαι ότι θά τίς επεξεργαζόταν σέ λυτά φύλλα,
καί ότι θά συνόδευαν, όπως καί οι σχολιασμοί, τά ελληνικά κείμε
να.
'Αλλωστε τό κοινό ειδοποιούνταν άπό τήν 'Αγγελία ότι ό τό

μος θά κυκλοφορούσε γύρω στά μέσα τοΰ επόμενου Μαΐου — προο
πτική πού βέβαια αποδείχτηκε εξαιρετικά αισιόδοξη. Πάντως έκεί-
27. Βλ. Marion Elmina Smith, Une Anglaise, ο.π., 74-94.

νον τόν καιρό ή έκδοση της συλλογής θά αποτελούσε τό κύριο μέλη

μα του Φοριέλ: τέλη τοΰ 1822 θά πρέπει νά είχε ολοκληρώσει την
εργασία πού απαιτούσαν οι μεταφράσεις τοΰ Berchet καί τού Man
zoni, καί δέν ξέρουμε νά απασχολήθηκε μέ τίποτε άλλο ενδιάμεσα.
ΣΩΜΑ ΣΕ ΛΪΤΑ ΦΤΛΛΑ
'Αμέσως μόλις άρτιώθηκε τό πρώτο στάδιο, μιά καλή δηλαδή

γνωριμία μέ ενα άξιο λόγου υλικό, ό Φοριέλ πέρασε σ' ενα δεύτερο,
μιά πιό λεπτομερειακή επεξεργασία των κειμένων καί την ταυτό
χρονη διάταξη τού υλικού. Τή διαφοροποίηση τή διαπιστώνουμε καί
στη μορφή πού παίρνουν τώρα τά χειρόγραφα. "Οχι πιά τετράδια,
παρά φύλλα λυτά: αυτό διευκολύνει καί τά χτενίσματα των κειμέ
νων —τό τυχόν βελτιωμένο αντίγραφο αντικαθιστά αμέσως τό πα
λιότερο— καί, φυσικά, τή διάταξη της ΰλης.
'Υποθέτω πώς ό Φοριέλ άρχισε νά καταρτίζει πρίν άπό τή
δημοσίευση της 'Αγγελίας τό καινούριο αυτό σώμα, πού θά είχε,
φαντάζομαι, τήν έξης μορφή: ενα φύλλο περιείχε τό κείμενο, ενα
28
δεύτερο τή μετάφραση, καί ενα τρίτο τά σχόλια . Ένα πουκάμισο
θά πρέπει νά ενοποιούσε τά τρία αυτά φύλλα· αυτό τό συμπεραίνου
με γιατί τά καινούρια αντίγραφα είναι ολα, έκτος άπό μιά περί
πτωση, άτιτλα: ό τίτλος θά βρισκόταν στό πουκάμισο προφανώς.
Τό στάδιο αυτό, πού ασφαλώς διάρκεσε περισσότερο άπό τά
προηγούμενα, χρειάζεται νά τό εξετάσουμε μέ διαφορετικό τρόπο:
δέν έχουμε πιά τετράδια τών είκοσι κειμένων όπως πρίν, πού ή
επεξεργασία τους μπορούσε νά ολοκληρωθεί μέσα σέ λίγες μόνο
ώρες. Τό κάθε τραγούδι είναι τώρα αυτόνομο, καί ή συμπεριφορά
δέν είναι ενιαία απέναντι στό σύνολο. 'Αργότερα, δπως θά δούμε, ό
Φοριέλ βιβλιοδέτησε τά λυτά φύλλα τών κειμένων, μαζί μέ κάποια
καινούρια τετραοια που είχε αποκτήσει εν τω μεταξύ .
Σέ γενικές γραμμές τά καινούρια αντίγραφα τού σώματος εί
ναι πιό δραστικά τροποποιημένα ως προς τά πρότυπα τους. "Αν δέν
καταρτίζω εδώ ενιαίο πίνακα, είναι γιατί οί διαφορές αποτελούν
28. Άπο τα όποια 'όσα. δέν χρησιμοποιήθηκαν ή αντικαταστάθηκαν θά πέρα

σαν στην κατηγορία «'Ύλη γιά τίς σημειώσεις».
29. Βλ. περιγραφή, Κατάλοιπα Fauriel, δ.π., 44-48, φάκελος 4ε.
<< <<
il
l O i n O
<< r<
X
K X î i î i j >< >< î i -1 ?•: fi Ü. A ?i §.§.
_ " 0 «if •*}< "Ο O "O ~Q - φ ^ Β b
. α- α . α . α . £ α_ ο. ο . rf.-B - φ .*}< - 8 6 -8 "S
3 _ - 0 - O "O - O ^-^-ifi - ^ -CT ^M Ô ^p "O a
CS :i_»8 - s - 8 - β » S · . * · * - s <!< - a ^ . - 8 y ô ô
^ ι ί ) κ ΐ ι ο Λ ι η > > ι ο > ι ο > ι η « ι ο > > ι ο ι η ι ί ! θ >
I
>ιΟιίΐ
s-
'S •H ««rH -»-I •*-! ^-H ^ H *-4 CN f^H-^H
'S hj
s
-8
b
M . - ' 1 — , ι»
ι·
Ρ" δ
s.
χ
*l a
Γ-, Γ-, § . . £ « EH
β-Ζ
-g -8
/< .
Ο ι ι-Β
3. e- * # α- 8bα.
ε ε Β g-
1 _ g8 EH
Pöi ^N3 Ζ
B Ö v,<3
^
•ìi <<
2-~8
8 ω κ
« . χ ΧS
ζ ζ
Οι oo o '2-3
va o » ;« 'J 'J 1 J ° » -§"'§ 'S HS-O 2 S
"8 § Ρ Β Ο Ο
χ H H Η EH Η Η
Ss
σ . Ο ϊ Ο ! Ο ί Ο ! θ Ο Ο Ο Ο Ο Ο · < · Η · Η Ή ' " < Ή 1 Ν Ι Ν 9 Ι ( Ν (1 Ν ί Ν

CC CO OD C5 CO *^* "5Î* *^* " ^ * ^ * ^ " ^ " ^ " ^ * ^ * ^ *^* " ^ * ^ *ίί* " ^ "Si* "ïf " ^ * ^
«β
—<<NC0-<tf,»i5CO!>a0O3©-H<NCO-<tlir5COr--00O5©-<<N<N00-=tl
Ö •^«rt^H-rH-rH-rt-rt-rt-H-rt(N(N<NiN(?<(i<
.. ri ,-^^-v ,—,^ .—. ^ r i ri ,—, ^_._^^. •* ri ^ . <<
. a α- α, α. Ou α. α_ -j ;s α- α- α. α. -IT • *
ÇJ U ^ i l l 0 W % 0 4 0 U W % D % O P ^ o n i 5 4 i 5 4 i 5 4 0 Ρ Ρ *o (10 <10 Ρ Ρ U I i o ' S ' ^ Ρ iS"

ΙΑ Κΐ ^ ^ iß
( Ν ( Ν ( Ν (Ν C O M "ΐ, "ί. "ΐ, "ΐ, "" "" "" " 1 , 1 "* « * " _ ! « Ι IM W IM (Ν Ι
Η Ι Ι
.Η" .•-Γ -π" -Η" -rt" ** αΐ οϊ of of of αϊ of of of of of of of of of of of at of of of
1 ;£
-2
~ri
ω
. 5 ? _ §. " " Β s }- *=• S
Vi- Ο >-·
, , β
Ι J > >
"-S ° T~i >f S
-
Β-8
ί? rf " — Γ
Γ-Γ—ΕΗ
nig 3 ?-§. S -2 '
S ω δ
ω
3 S-
11- ο ο
Η W W
<J S! W
'
ο- ι»
^ - r . «
-Ö * •· ""
'ί?Η ρ fi
?dS* -s J
Ρ « !
ο 61 w Λ φ JJJ* χ
Χ ο
δ ;q ö
η ^ΐ ϋ£^Ρ
οΗ^ οΡ S
£"Ϊ2
Η ίΚ -- ο
u· i f r . 1 1 Ο ~3
www w« Η ΡΦδ .a ;
Ο^0ΐι(5Ο^^(Νΐ^ιΟί>·0ϊΟ«<ί,Λ0005θ^(Ν0Ϊ·ΐί'ΐί5ί0^00σϊΟ'Ηθ
•^ «^ "^ "^* *^* " ^ "S^ " ^ "^ "5^ * ^ *^ «if* «^* " ^ "^ "^ Kf* " ^ "^ "^ "5^ * ^ •^ " ^ "^ "it* "St* * ^ "^ *^
348 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΓΣΗ
στην συντριπτική τους πλειοψηφία άντιγραφικές βελτιώσεις· κά

ποια παραδείγματα θά δείξουν έδώ καλύτερα τίς διεργασίες πού
επιτελέστηκαν — άλλωστε γίνονται τώρα δυσδιάκριτες οι κατηγο
ρίες: φθογγολογικές διαφορές, αντικαταστάσεις λέξεων κλπ. Συ
χνά μιά διαφοροποίηση είναι δλα αυτά μαζί. Μάλιστα ή λεπτομε
ρειακή ανάλυση θά οδηγούσε έδώ, χάρη στο πλάτος της, εξω άπό
τόν στόχο, πού είναι νά ύποτυπώσουμε τήν πορεία πού ακολούθησε
ή διεργασία.
Προτού πάντως προχωρήσουμε σέ παραδείγματα, είναι
ανάγκη νά διευκρινίσω τό επίρρημα «δραστικά«. Άφορα κυρίως
φωνητικά συμπλέγματα, άμετρους στίχους, απαλοιφές συνεκφωνή-
σεων καί τά παρόμοια- τό κυρίως σώμα τού κειμένου, ή δομή του,
δέν ταράζεται σημαντικά. Παρατηρούμε συνολικά μιά γενική ροπή
προς πιό αναγνώσιμα κείμενα, μέ ελαφρώς λογιότερη μορφή·
απλώς ροπή ωστόσο, υπάρχουν καί περιπτώσεις αντίθετες.
'Ακραίο Ίσως παράδειγμα τροποποίησης αποτελεί τό τραγούδι
«Του Δήμου» (Έκδ. 2,154). Είδαμε πώς στην αρχική του μορφή
περιείχε γυρίσματα καί τσακίσματα, καί πώς σέ μιά δεύτερη προσ
τέθηκαν κα νούρια γυρίσματα. Τώρα, στό καινούριο αντίγραφο τά
γυρίσματα όλα φεύγουν, καί τό τραγούδι αλλάζει μορφή:
Αυτά τά μάτια, Δήμο μ', τά 'μορφα,

τά φρύδια τά γραμμένα,
αυτά μέ κάμνουν, Δήμο μ', κι αρρωστώ, κλπ.
Τό ίδιο συμβαίνει καί στό τραγούδι του «Πραματευτή» (Τά Δύο

αδέλφια, Έκδ. 2,120). Είχαμε καί εκεί καταγραμμένο ενα γύρι
σμα κάθε δύο ή τρείς στίχους:
Πραγματευτής κατέβαιναν άπό τά κορφοβούνια,

σέρνει μουλάρια δώδεκα καί μούλες δεκαπέντε,
λέ, μόν καί μοναχός,
καί κλέφτες τόν απάντησαν καταμεσίς τόν δρόμο, κλπ.
Φεύγει λοιπόν κι έδώ τό γύρισμα, άστε ν' αποκτήσει τό κείμενο

ενιαία μορφή.
"Ενα άλλο στοιχείο πού συντελείται στό δεύτερο αύτο στάδιο
είναι ή συγχώνευση τών διπλών παραλλαγών σέ ενα κείμενο. Ή
μέθοδος είναι πάντοτε καθαρά φιλολογική, παρόμοια περίπου μέ
έκείνην πού εφάρμοσε έναν αιώνα αργότερα ό Ν.Γ. Πολίτης: αν ό

τελευταίος απόφυγε σχολαστικά, εκτός άπό ελάχιστες περιπτώ
σεις, νά τροποποιήσει τό φραστικό, ό Φοριέλ στάθηκε τολμηρότερος
στις λεπτομέρειες, έμεινε δμως πιό κοντά στη δομή της μιας πα
ραλλαγής — είχε άλλωστε πολύ λιγότερο υλικό μπροστά του 3 0 . Πα
ράλληλες, άλλα σπανιότερες είναι και οί αντίρροπες τάσεις. Στό
τραγούδι λόγου χάρη του «Μπουκουβάλα» (Έκδ. 1, 12) συγχω
νεύεται ή παραλλαγή πού είχε άπό τό Πρώτο τετράδιο μ' εκείνη
του Pouqueville, δμως, ταυτόχρονα, υποσημειώνονται καινούριες
παραλλαγές στίχων. Δέν θεωρούσε, φαίνεται, Οτι τό κείμενο πού
είχε προκύψει ήταν οριστικό.
Χαρακτηριστικό τών πολλών γλωσσικών επεμβάσεων είναι τό
τραγούδι της «Μάνας του Κίτσου» (Έκδ. 1, 98)· θά τό εξετάσουμε
λοιπόν ώς παράδειγμα. Στ. 1ος «Του Κίτσ' ή μάνα κάθουνταν 'πό
πέρ' άπ' τό ποτάμι» γίνεται «κάθουνταν στην άκρη στό ποτάμι»·
απαλλάσσεται έτσι τό κείμενο άπό τις δύσκολες στην ανάγνωση
εκθλίψεις. Στ. 3ος «Ποτάμι μ', γιά λιγόστεψε, ποτάμι μ', στρέψε
πίσω» γίνεται «Ποτάμι όλιγόστεψε, ποτάμι στρέψε πίσω». Στ. 5ος
«ποχουν οί κλέφτες aÛMoSo, κι έπάν' στό συναγώγι», πού θά μπο
ρούσε επίσης νά διαβαστεί «καί πάν στό συναγώγι», μετατρέπεται
«όπ' έχουν κλέφτες σύνοδον, όπ' έχουν τά λημέρια». "Ισως νά θυ
μότανε έναν τέτοιο στίχο ό πληροφορητής τού Φοριέλ, τό πιθανότε
ρο πάντως είναι δτι προτιμήθηκε νά φύγει τό αμφιλεγόμενο ήμιστί-
χιο — πού άλλωστε αποτελούσε νοηματική επανάληψη τού πρώτου.
Στον επόμενο στίχο ή αλλαγή είχε περισσότερα αποτελέσματα.
Άπό «Τόν Κίτσο Γιάννην έπιασαν, καί πάν νά τόν κρεμάσουν»
έχουμε τώρα «Τόν Κίτσον τόν έπιάσανε, πάνε νά τόν κρεμάσουν».
Φαντάζομαι πώς ή τροποποίηση έγινε γιατί θεωρήθηκε πώς ό κλέ
φτης δέν μπορούσε νά έχει δύο ονόματα· ώς φαίνεται ό πληροφορη
τής δέν ήξερε τήν τόσο συχνή στερεοελλαδίτικη συνήθεια νά προσ
κολλάται τό πατρικό σάν επίθετο στό κύριο δνομα. Έτσι τό τρα
γούδι τού Κίτσου είναι άπό τά λίγα κλέφτικα δπου ò Κίτσος προσ
διορίζεται μονάχα μέ τό μικρό του 31 — φυσικά ό Φοριέλ δέν είχε
30. Για παράδειγμα της σύνθεσης δύο παραλλαγών βλ. παρακάτω τό Πα
ράρτημα 1γ'.
31. Χωρίς ωστόσο επίθετο ή προσδιορισμό εμφανίζεται ό Κίτσος καί στίς
άλλες γνωστές μου παραλλαγές (βλ. όσες σημειώνονται στίς 'Εκλογές τού Ν.Γ.
350 Η ΔΗΜΙΟΪΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΪΣΗ
συνείδηση τοΰ πόσο σημαντική στάθηκε ή αλλαγή. Συνεχίζω - στ.

7, «χίλιοι παγαίνουν έμπροσθά καί χίλιοι από πίσω», γίνεται «χί
λιοι τόν πάγουν εμπροστά καί δυο χιλιάδες πίσω»' στ. 8, «κι όλο
ξοπίσω πάγαινε, παγαίνει κι ή μανά του» γίνεται «κι όλοξοπίσω
πήγαινε ή μαύρη του μανούλα». 'Υπάρχουν καί κάποιες ακόμα μι
κροδιαφορές, ασήμαντες, καθώς καί μιά παραλλαγή ήμιστιχίου,
πού προστίθεται κατόπιν άπό τόν Φοριέλ: στ. 12, «μάνα μ' δεν
κλαις τά νεάτα μου» γίνεται «δέν κλαις τά μαΰρα νεάτα μου»,
αποφεύγοντας έτσι τήν επανάληψη της λέξης «μάνα» πού στον
προηγούμενο στίχο υπήρχε ήδη τρεις φορές. "Ενα τελευταίο, τέ
λος, στοιχείο· τό καινούριο κείμενο καταλήγει με άποσιωπητικά,
καί στό σχολιασμό της Έκδοσης —οπού ό Φοριέλ κάνει λόγο γιά
τρία αντίγραφα— επισημαίνεται τό κενό, ενώ στή γαλλική μετά
φραση αποδίδεται πρόχειρα τό νόημα των τελευταίων αυτών στί
χων, 'όπου εμφανίζεται ή μάνα νά απελευθερώνει τόν Κίτσο 32 .
Θά αρχίσω τόν σχολιασμό των αλλαγών άπό τήν τελευταία.
Φυσικά ό Φοριέλ δέν μπορούσε νά αθετήσει τήν πληροφορία δτι τό
τραγούδι είχε καί άλλους στίχους, ωστόσο γιά νά τήν αποδεχθεί
τόσο πρόθυμα θά πρέπει νά τοΰ φαινόταν καί τοΰ ίδιου λειψό, καί ή
συνέχεια εύλογη. Διαπιστώνουμε λοιπόν, καί πάλι, πώς ή συντο
μία των δημοτικών τραγουδιών δέν αποτιμάται ώς συμπτυγμένη
δραματική μορφή, παρά ώς αδυναμία της μνήμης τοΰ πληροφορη-
τή, αδυναμία πού οπωσδήποτε υπήρχε. Θά μπορούσε νά σχολιάσει
κανείς καί τήν υπερβολικά ηρωική συνέχεια πού προτάθηκε, νομίζω
δμως πώς δέν χρειάζονται περισσότερα στοιχεία γιά νά τεκμηριώ
σουμε πόσο ευμενής ήταν ό Φοριέλ σέ κάθε ελληνική άνδραγαθία.
Ίσως νά μή χρειάζεται νά επισημάνουμε κάν πώς δλες οί
τροποποιήσεις αφορούν στίχους πού είτε δέν είναι νοηματικά ξεκά
θαροι είτε, τό συχνότερο, είναι διατυπωμένοι μέ τρόπο πού στην
ανάγνωση φαίνεται δυσάρεστος: «κι όλοξοπίσω πάγαινε, παγαίνει
κι ή μανά του». Αΰσχοϊ-ο νά τέρψει τόν αναγνώστη ένας τόσο φτω-
Πολίτη, άρ. 47 —δέν εχω ελέγξει τίς ανέκδοτες, τήν πρλγ. Βλαχάκη καθώς καί
της 'Ανατολικής 'Επιθεώρησης— καθώς καί τήν ανέκδοτη τοΰ αρχείου Φοριέλ, χφ.
institut 2335/1570).
32. 'Αργότερα ό "Ανθιμος Μαζαράκης μετάφρασε σέ δεκαπεντασύλλαβο τό
γαλλικό κείμενο, καί ή χίμαιρα αύτη εκδόθηκε άπό τόν Tommaseo, Canti, δ.π.,
190. Πολύ χαρακτηριστικά όλα αυτά.
χός στίχος. Ή προσθήκη ενός επιθέτου κι ενός υποκοριστικού, «ή

μαύρη του μανούλα», δίνει οπωσδήποτε χρώμα στον στίχο — αφαι
ρεί δμως ενα ουσιαστικό στοιχείο της τεχνικής, τήν επανάληψη.
Παρά τίς επεμβάσεις πάντως, τό τραγούδι δέν άλλαξε σύνθε
ση. Αυτή άλλωστε ή σταθερότητα τής δομής του κειμένου κάνει
πιό δύσκολη τήν αποδοχή τής διαβεβαίωσης του Φοριέλ ότι έγνώρι-
σε «τρεις διαφορετικές παραλλαγές», ακόμα κι αν θεωρήσουμε ώς
τρίτη τή γαλλική προσθήκη-παράφραση. Οι αλλαγές πού σημειώ
σαμε δέν πρέπει νά προέρχονται άπό σύνθεση διαφορετικών κατα
γραφών πού δέν σώθηκαν απλώς στό αρχείο- τό πολύ πολύ κάποιος
νά τοΰ υπέδειξε ενα ή δύο ήμιστίχια. Χρειάζεται λοιπόν ολοένα νά
ελέγχουμε τίς πληροφορίες τοϋ Φοριέλ γιά διπλή ή τριπλή παράδο
ση, πού αν ανταποκρίνονταν ολότελα στά πράγματα, ή έρευνα μας
θά έπρεπε νά πάρει διαφορετική τροπή.
Δέν θά επιμείνω μέ αλλεπάλληλα παραδείγματα- τά περισσό
τερα τραγούδια έχουν υποστεί μιαν επεξεργασία παρόμοια, αν καί
όχι όλα στην έκταση τής «Μάνας τοΰ Κίτσου». Χρειάζεται μονά
χα νά προσθέσουμε ότι πολλά κείμενα έχουν διορθώσεις άπό δεύτε
ρο, ενίοτε καί τρίτο χέρι, καί πώς συχνά οί διορθώσεις αυτές επα
νεισάγουν τροποποιήσεις πού είχαν κιόλας προταθεί σέ προηγούμε
να τετράδια καί πού δέν έγιναν αποδεκτές — ή έγιναν προσωρινά
μόνο. Φυσικά αυτό μπορεί νά σημαίνει απλή σύμπτωση (συνήθως
πρόκειται γιά διορθώσεις εύλογες ή εύκολες- εκθλίψεις, συνεκφω-
νήσεις καί τά παρόμοια), μπορεί όμως καί νά υποδηλώνει ότι οί
διορθώσεις στά προηγούμενα τετράδια έγιναν ύστερα, άπό τόν κα
ταρτισμό τοΰ Σώματος σέ λυτά φύλλα. "Οτι δηλαδή ό Φοριέλ,
άφοΰ είχε καθαρογράψει τά κείμενα σέ φύλλα, κυκλοφόρησε τό πα
λιότερο τετράδιο ζητώντας διορθώσεις ή καί παραλλαγές. Αυτό θά
αποτελούσε μιαν εξήγηση τοΰ γιατί κρατήθηκαν όλα τά προγενέ
στερα στάδια, ένώ ίσως πετάχτηκαν κάποια μεμονωμένα πρωτότυ
πα.
Χρειάζεται επίσης νά επισημάνω πώς σέ μία περίπτωση
έχουμε ενα τραγούδι αντιγραμμένο δύο φορές («Τού ϋουλίου» Γ',
Έκδ. 1,288): ελάχιστο, όμως ικανό τεκμήριο πού μας επιτρέπει
νά θεωρούμε ότι ενδεχομένως καί άλλα κείμενα αντιγράφτηκαν πε
ρισσότερο άπό μία φορά. Στην περίπτωση πού εξετάζουμε τό ενα
αντίγραφο φέρει διορθώσεις άπό δεύτερο χέρι: ίσως λοιπόν νά έ'γινε
γιά τόν λόγον αυτόν, γιά νά τό επεξεργαστεί κάποιος συνεργάτης.
352 Η ΔΗΜΙΟΓΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΚΘΟΔΕΓΣΗ
ΣΪΝΟΛΟ Β'
Περιλαμβάνει δύο όλα κι δλα τραγούδια, νυφιάτικα (Έκδ. 2,

366α καί 238) πού τά βρίσκουμε καταγραμμένα σ' ένα φύλλο (χφ.
2336/596) άπό άγνωστο μου χέρι- στο περιθώριο ό Φοριέλ έ'χει
σημειώσει μιά δυό λέξεις. Ή ιδιοτυπία της καταγραφής έγκειται
στό δτι διατηρείται ή διαλεκτική προφορά: « Ή πηριστηρούλα ή
νύφη μας / κάθητη στούν πόρου κή τραγουδ^ / κι ούδή νηόν φουβάτη
ούδ' άγουρου», κλπ. Γιά τό πρώτο τραγούδι υπάρχει αμέσως άπό
κάτω ή μεταγραφή στην κοινή· αυτό μόνο τό κείμενο τό συναντάμε
καί σέ λυτό φύλλο, στην κοινή του μόνο εκφορά — έτσι θά εκδοθούν
καί τά δύο τραγούδια, άλλωστε. Φαίνεται πώς ό Φοριέλ έκρινε πώς
δέν χρειαζόταν ή δέν μπορούσε νά ανοιχτεί προς την κατεύθυνση
της διαλεκτικής προφοράς- πουθενά δέν αξιοποίησε την πληροφορία
αύτη — θά τόν πήγαινε, είναι αλήθεια, πολύ μακριά. Γιά τά δύο
αυτά τραγούδια, όπως καί γιά τά υπόλοιπα γαμήλια, σημειώνει
θεσσαλική προέλευση στον σχολιασμό.
ΠΑΡΕΜΒΛΗΤΟ ΤΕΤΡΑΔΙΟ
Τό ονομάζω έτσι γιατί παρεμβάλλεται στό Σώμα τών λυτών

φύλλων αποτελείται άπό Ινα δίφυλλο καί ένα μονόφυλλο επιστο
λής καί περιέχει δέκα τραγούδια.
Τά κείμενα είναι γραμμένα δλα άπό τό χέρι του 'Ιωάννη Γ.
Μακρή· πρόκειται λοιπόν γιά τό μόνο τετράδιο πού έχει βγεί άπό
επώνυμο χέρι πέρα ώς πέρα 33 . Όμως καί πάλι οδηγούμαστε σέ
έμμεση σχέση: σέ κάποιο κενό του πρώτου κειμένου, ό καταγραφέας
σημειώνει: «Έδώ λείπουσι τινές στίχοι λέγοντες δτι»|κλπ., πράγ
μα πού δέν ήταν καμία ανάγκη νά γραφεί, αν ή επίδοση τών κειμέ
νων συνοδευόταν μέ προφορική συνομιλία. "Ενα δεύτερο, πιό ισχυρό
τεκμήριο είναι πώς τό τελευταίο τραγούδι είναι μοιρολόι· καί ò
Φοριέλ, παρά πού αναζητούσε επίμονα τά μοιρολόγια, τό αγνοεί.
Νά χρεώσουμε τέτοια άγνοια στον ίδιο τόν Μακρή έρχεται κάπως
33. Ευχαριστώ θερμά τόν διευθυντή της Βιβλιοθήκης Δημοτικής σχολής

Μηλεών κ. Ρήγα Κουτέ, που πρόθυμα μου έστειλε δείγμα γραφής τοΰ Ι.Γ. Μα
κρή, και τόν κ. Παύλο Άβραμέα ό οποίος μού επιβεβαίωσε μέ τρόπο αδιαμφισβή
τητο την ομοιότητα της γραφής.
ΠΙΝΑΚΑΣ 20
Περιεχόμενα Παρέμβλητον τετραδίου
α.ά. άρ. φ. Τίτλος Έκδ.
1) 472α 'Εορτών Β' 2,250α

2) )> Εορτών Γ' 2,250β
3) 4726 'Εορτών Δ' 2,252α
4) » 'Εορτών Ε' 2,252β
5) 473 'Εορτών Α' 2,248
5α) » 'Ανέκδοτα κάλαντα,
πβ.φ. 2335/1145 -
6) 474 α 'Εορτών Η' 2,256
7) » 'Εορτών Ζ' 2,254β
8) 474 6 Οι δύο δούλοι καί ή κυρά,
πβ.φ.2336/440 2, 70
9) » Άλληγορικόν 2,170
δύσκολο, άλλα καί έτσι αν έχουν τά πράγματα, πάλι καταλήγουμε

στο δτι ό πληροφορητής λίγα ήξερε γιά τά κείμενα πού προσκόμι-
ζε.
Εΐτε με τόν έναν εΐτε μέ τόν άλλον τρόπο συλλογιστούμε, ή
ουσία τοΰ συμπεράσματος είναι κοινή: οί «"Ελληνες φίλοι» τοΰ Φο-
ριέλ λειτούργησαν περισσότερο ώς μεσάζοντες καί σύμβουλοι, παρά
ως πηγή υλικού. Φρόντιζαν νά συγκεντρωθούν τά κείμενα34· κατό
πιν παρεμβαίνουν μέ κάποιες θολές μνήμες, ή κυρίως, μέ άντιγρα-
φικές βελτιώσεις.
ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΑ Δ'
Έν τώ μεταξύ ή συλλογή πλουτιζόταν μέ τόν έ'να ή τόν άλλο

τρόπο. Τά τραγούδια πού ακολουθούν τά απόκτησε ό Φοριέλ υστέρα
άπό τήν 'Αγγελία — τουλάχιστον δεν μνημονεύονται σ' αυτήν.
Στηριγμένος σέ κάποια εσωτερικά τεκμήρια θά τά χωρίσω σέ υποο
μάδες· τήν πρώτη τήν ονομάζω Μεμονωμένα Δ', γιατί δέν φαίνε
ται νά προέρχονται άπό ενιαία καταγραφή.
34. Βλ. έοώ, στό 'Επίμετρο τό 13ο παράθεμα ('Αρχές Σεπτεμβρίου 1823).
354 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΓΣΗ
ΠΙΝΑΚΑΣ 2!
Κατάλογος Μεμονωμένων Δ '
α.ά. άρ.φ. Τίτλος Έκδ.
1) 408 Κάτω στοΰ Βάλτου τά χωρία 1, 84

2) 414 Επιγραφή σπαθιού Κοντογιάννη 1, 90
3) 415 ΤοΟ Κοντογιάννη 1, 92
4) 423 ΤοΟ Νικοτσάρα Α' 1,192
5) 456 "Υπνος τοϋ 'Ανδρείου 2,162
6) 475 Εορτών στ' 2,254α
6α) 479 'Ανέκδοτο απόσπασμα -
7) 481 Τοϋ γάμου Ε ' 2,242
8) 482 Μοιρολόγι Α' 2,262α
9) 482 Μοιρολόγι Β' 2,262β
Ή «Επιγραφή τοϋ σπαθιού τοϋ Κοντογιάννη» δεν είναι βέ

βαια δημοτικό τραγούδι- ό Φοριέλ τό περιέλαβε απλώς γιά τεκμή
ριο της 'ιδεολογίας των κλεφτών, καί δεν φαίνεται νά ήξερε δτι
προέρχεται από τόν «"Υμνο πατριωτικό» τοΰ Ρήγα 3 5 , αλλιώς θά τό
σχολίαζε μέ κάποιον τρόπο. Τό τέταρτο τραγούδι, τοϋ «Νικοτσά
ρα», δημιουργεί τό έξης πρόβλημα: στην Έκδοση ό Φοριέλ αναφέ
ρει πώς δέν μπόρεσε νά συγκεντρώσει πάρα τίς τρεις παραλλαγές
πού εκδίδει, ωστόσο στά λυτά φύλλα έ'χουμε τέσσερις παραλλαγές,
ή τέταρτη σέ σειρά εισόδου στό αρχείο είναι ετούτη, καί έχει βέ
βαια αρκετές ομοιότητες μέ έκείνην πού έμεινε ανέκδοτη36, όμως οί
διαφορές είναι τόσες πού δύσκολα μπορούμε νά τίς λογαριάσουμε ως
άπλες άντιγραφικές βελτιώσεις 37 . Τό πέμπτο τραγούδι είναι τό μό
νο αυτής της ομάδας πού παρουσιάζεται αυτόγραφο, καί ή θέση του
στό αρχείο καί τό θέμα του τό σχετίζει μέ τό Παρέμβλητο τετράδιο·
τό χέρι δμως είναι σαφώς διαφορετικό. Τό έκτο τραγούδι είναι ενα
τρίστιχο απόσπασμα, γιά τόν λόγο αυτό θά κρίθηκε τελικά άκα-
35. Βλ. πρόχειρα τό κείμενο, Γ.Γ. Λαδάς - Άθαν. Δ. Χατζημήχος, 'Ελλη

νική Βιβλιογραφία των ετών 1796-1799, 'Αθήνα 1973, 187, στρ. 32, καί στό Λ.Ι.
Βρανουσης, Ό «Πατριωτικός Ύμνος» τοΰ Ρήγα καί ή 'Ελληνική «Καρμανιόλα», 'Αθή
να 1960, 53.
36. Καταγραμμένη γιά πρώτη φορά στό Τετράδιο Victoi Cousin 4, και περα
σμένη στό φ. 2336/424.
37. Παραθέτω έδώ τά δύο κείμενα:
τάλληλο καί δεν εκδόθηκε. Όσο γιά τό τελευταίο κείμενο είναι

αυτό ακριβώς πού συνδέεται μέ τόν Κωνσταντίνο Πολυχρονιάδη
38
—αν βέβαια έταύτισα σωστά τό πρόσωπο — καί λοιπόν τό μόνο που
ξέρουμε επακριβώς την πηγή του, μολονότι δέν ήταν ό ίδιος πού τό
έδωσε στον Φοριέλ, μιά καί είχε αναχωρήσει άπό τό Παρίσι τό
φθινόπωρο κιόλας του 1821.
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟ ΤΕΤΡΑΔΙΟ
'Ονομάζω έτσι μιά συναγωγή δεκαπέντε τραγουδιών, γραμ

μένων άπό εντυπωσιακά καλλιγραφικό χέρι, που φαίνεται νά συμ
39
πληρώνει τό σώμα των λυτών φύλλων .
φ. 2336/423 Victor Cousin 4
Ό Νικοτσάρας πολέμια Ό σ α βουνά καί άν διαβώ

μέ τρία βιλαέτια, όλα τά παραγγέλνω
Την Ζίχναν καί τόν Χάντακα, Βουνά νά μή χιονίζεσθε,
τό έρημο τό Πράβι. κάμποι μήν παχνιασθεϊτε,
Τρεις μέρες κάμνει πόλεμον Ό Νικοτζάρας πολεμάει
τρεις μέρες καί τρεις νύχτες. μέ τρία βιλαέτια,
Χιόν' έτρωγαν, χιόν' έπιναν την Ζίχνα καί τόν Χάντακα,
καί την φωτιά βαστούσαν τό έρημο τό Πράβι.
Τά παλικάρια φώναζε Τρεις μέρες κάμνει πόλεμον,
στές τέσσαρες ό Νίκος. τρεις μέρες καί τρεις νύχτες,
«"Ακούστε παλικάρια μου τά παλικάρια φώναξε,
ολίγα κι άνδρεωμένα γλυκά τά κοβεντιάζει
Σίδηρον βάλτε στην καρδιά —'Ακούστε παλικάρια μου,
καί χάλκωμα στά στήθη, ολίγα κι ανδρειωμένα,
αυριον πόλεμον κακόν Βάλτε τζελίκι στην καρδιά
έχομεν μέ τους Τούρκους, καί σίδερο στά στήθη
αύριον νά πατήσωμε, Ταχυά θά πολεμήσωμε
νά πάρωμε τό Πράβι». τά κλέφτικα τουφέκια
Τόν δρόμον πήραν σύνταχα Τό Πράβι νά πατήσωμε,
κι έφθασαν στό γεφύρι, φλωριά γιά νά 'νδυθούμε».
ό Νίκος μέ τό δαμασκί
τόν άλυσσον του κόφτει·
φεύγουν οί Τούρκοι σάν τραγιά
πίοω τό Πράβ' αφήνουν.
3 8 . Β λ . Μώο-ελ. 2 6 1 .
3 9 . Β λ . π ε ρ ι γ ρ α φ ή , Κατάλοιπα Fauriel, ο . π . , 4 4 - 4 5 .
ΠΙΝΑΚΑΣ 2S
Περιεχόμενα Συμπληρωματικού τετραδίου
α.ά. άρ. φ. Τίτλος "Εκδ.
1) 369 [Τοϋ Σκυλοδήμου] 1,150

2) 371 [Της Δέσπως] 1,302
2α) 372 [Σούλι Ε'] πβ. φ. 2336/433 1,296
3) 373 Του Γεώργη Όλυμπιώτη 2, 44
4) 375 Τοϋ Φαρμάκη 2, 48
5) 378 ["Αλωση Μπερατίου] 2, 4
5α) 380 [Toû ναύτη] άλλη πρλγ., 5β.21 2,104
6) 382 ['Ελαφίνα καί ήλιος] 2, 84
7) 383 [Σούλι Δ'] 1,292
8) 385 [Τοϋ Δίπλα] 1,158
9) 386 [Toû Καλιακουδα] 1,118
10) 387 [Τοϋ Βεληγκέκα Β ] 1,176
11) 389 Τοϋ Διάκου 2, 34
12) 392 Τριπολιτσάς "Αλωσις 2, 58
13) 394 Τοϋ Κιαμήλη 2, 62
Το τετράδιο πρέπει νά γράφτηκε στο Παρίσι άπό άνθρωπο τοϋ

στενού περιβάλλοντος τοϋ Φοριέλ- διακρίνουμε αυτό ακριβώς τό χέ
ρι νά επεμβαίνει καί σε αυτόγραφο του, στό φ. 2336/452, γιά νά
σημειώσει κάποιες διορθώσεις40. 'Υποθέτω πώς δεν πρόκειται γιά
πρωτόγραφο τετράδιο, παρά γιά αντιγραφή είτε κειμένων είτε αυ
τούσιας συλλογής. Προς τά εκεί μας οδηγεί ή εξαιρετική καλλι-
γραφία, που υποδηλώνει χέρι επαγγελματικό, έ'να άντιγραφικό
«λάθος» (στό φ. 2336/379 αναγράφεται ό αρχικός στίχος τοϋ πρώ
του τραγουδιού γιά νά διαγραφεί υστέρα), καθώς καί μιά πληροφο
ρία τοϋ Φοριέλ στον σχολιασμό της Έκδοσης, ότι τά δυο τελευταία
τραγούδια «στό μοναδικό χειρόγραφο πού ήρθε στά χέρια μου απο
τελούν μιά ενιαία σύνθεση»· πληροφορία πού μαρτυρεί τήν ύπαρξη
40. 'Τπόκειται κι έδώ ενα ενδιαφέρον ζήτημα πού έμεινε άλυτο: τό «χέρι»
αυτό χρησιμεύει ώς αντιγραφέας καί στον Duchon γιά τά κείμενα πού έστειλε στον
Γκαίτε (βλ. έόώ, σελ. 174). θυμίζω πώς ό Χριστόπουλος Κλονάρης βρισκόταν στό
περιβάλλον καί τοϋ Buchon καί τοϋ Φοριέλ· όμως τό δικό του χέρι είναι κάπως
διαφορετικό — καί πάλι ό κ. ΙΙαϋλος Άβραμέας μέ βοήθησε στή διάκριση τών δύο
«χεριών».
κάποιου άλλου πρωτόγραφου, χαμένου, δπου τά τραγούδια ήταν

ενωμένα — καί πού τό βρίσκω δύσκολο νά την αθετήσουμε, εκτός αν
τη λογαριάσουμε γιά μνημονικό σφάλμα. 'Αντίθετα όμως, συναν
τάμε ένα τραγούδι, τό 2α (Σούλι Ε'), νά υπάρχει καί στό σώμα
των λυτών φύλλων, γραμμένο εκεί άπό τό χέρι τοϋ Φοριέλ, καί στό
όποιο έχει προσκολληθεί ενα απόκομμα, αυτό γραμμένο άπό το
καλλιγραφικό χέρι, μέ επιπρόσθετους στίχους, πού δέν βρίσκονται
ούτε στό Συμπληρωματικό τετράδιο. Τό στοιχείο αυτό, καθώς καί
κάποιες διορθώσεις στά κείμενα τοϋ τετραδίου άπό τό ίδιο χέρι,
φανερώνουν πώς ό γραφέας δέν λειτουργεί σάν τυπικός αντιγρα
φέας, παρά αισθάνεται τό δικαίωμα νά επεμβαίνει, ακόμα καί να
προσθέτει στίχους. "Ενα μέρος λοιπόν της ευθύνης γιά τή μορφή
τών κειμένων τοϋ τετραδίου οφείλεται καί σ' αυτόν.
Προβληματική είναι επίσης καί ή χρονολόγηση, ακόμα και ή
σχετική. Τά κείμενα τοϋ τετραδίου δέν περιλαμβάνονται στην
«Αγγελία» καί ή θέση τους στό Σώμα τών λυτών φύλλων φανερώ
νει πώς έφτασαν περί τό τέλος τοϋ καταρτισμού του- είδαμε όμως
πώς ενα τραγούδι (Σούλι Ε', Έκδ. 1,296) είχε ενταχθεί κανονικά
καί τό συνυπολογίζω στά τραγούδια της «Αγγελίας» 4 1 . "Ισως λοι
πόν έχουμε μιά συναγωγή κειμένων πού έ'φτασαν τμηματικά στο
Παρίσι, καί ενοποιήθηκαν απλώς στό στάδιο τοϋ καθαρογραψίμα-
τος.
Τό τετράδιο δέν παρουσιάζει ωστόσο προβλήματα μονάχα αρ
χειακής καί παλαιογραφικής υφής. 'Ορισμένα άπό τά κείμενα που
περιέχει εμφανίζουν 'ιδιοτυπίες έντονες· απομακρύνονται ουσιαστικά
άπό τή δημοτική τεχνική. 'Ιδιοτυπίες όχι απλώς φραστικές, πάρα
στην ποιητική σύλληψη τών εκφράσεων, ή καί τών εικόνων. Λόγου
χάρη στό πρώτο τραγούδι («Τοϋ Σκυλοδήμου», Έκδ. 1,150), ό
αδελφός τοϋ Σκυλοδήμου, έχοντας ξεφύγει άπό τά χέρια τοϋ Άλή
πασά, εμφανίζεται στό λημέρι μπροστά στον αδελφό του:
Κι εκείνος τόν έγνώρισε, στά χέρια του τόν πήρε,

γλυκά κι οι δυό φιλήθηκαν στά μάτια καί στά χείλη,
καί τότε τόν ερώτησε ό Δήμος καί τόν λέγει:
«Κάβου γλυκέ μου αδερφέ, κι ελα μολόγησέ μας,
πώς άπό τών 'Αρβανιτών εγλύτωσες τά χέρια».
41. 'Αλλιώς δέν θά έφταναν τις έξι οι παραλλαγές τοϋ Σουλίου.

358 Η ΔΗΜΙΟΤΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΓΣΗ
"Αλλο, άπό τό τέλος τοϋ τραγουδιού «Τοΰ Διάκου» ("Εκδ. 2, 34):

Τόν Διάκο τόνε πήρανε καί στό σουβλί τόν βαλαν,
ολόρθον τόν έστήσανε κι αυτός χαμογελούσε,
τήν πίστην τους τους ΰβριζε, τους ϊλεγε μονρτάτες.
«Έμέν' αν έσουδλίσετε, έ'νας Γραικός έχάθη-
ας είν' καλά ό 'Οδυσσεύς κι ό καπετάν Νικήτας,
αντοί θά κάψουν τήν Τουρκιάν κι δλον σας τό δεβλέτι».
Ή πάλι στό τραγούδι «Τοΰ Φαρμάκη» ("Εκδ. 2, 48)· σέ μιά στιγ

μή ό ήρωας προτρέπει τους συμπολεμιστές του, καί:
"Ενα πρωτοπαλίκαρον στέκεται καί τοϋ λέγει:
«Μαύρα μας είναι τά σπαθιά, πικρά μας τά τουφέκια·
είν ή Τουρκιά αμέτρητη καί τά βουνά μαυρίζει».
Δέν θά τελειώναμε εύκολα με τά παρόμοια χωρία- ας σταθούμε στά

παραδείγματα λοιπόν. Καί στά τρία παρατηρούμε πώς ή ε'ικόνα
έχει μέγεθος καί πληρότητα, δέν είναι ενδεικτική καί παραστατι
κή, δπως στά δημοτικά τραγούδια. "Επειτα έχει διάρκεια: χαρα
κτηριστικό τό «τότε» πού υπάρχει στά δύο πρώτα παραθέματα —
στά δημοτικά τραγούδια ή ροή τοΰ χρόνου είναι αυτονόητη, ουδέπο
τε συναντάμε συσχετικό χρονικό επίρρημα. 'Ύστερα ή εικόνα τοΰ
τρίτου παραθέματος προϋποθέτει μιά πολύ δουλεμένη ποιητική φαν
τασία προκειμένου νά εννοηθεί τό γιατί «τους είναι μαΰρα τά σπα
θιά»- στό δημοτικό τραγούδι οί εικόνες έρχονται πιό άμεσα — έδώ
τείνουμε, θά έλεγε κανείς, στό σολωμικό «αργά τό τουφέκι / σηκώ
νει καί λέει / "σέ τούτο τό χέρι / τί κάνεις εσύ; / Ό εχθρός μου τό
ξέρει / πώς μοΰ είσαι βαρύ"».
"Αν περιοριστούμε στίς καθαυτό φραστικές διαφοροποιήσεις
άπό τόν λόγο τοΰ δημοτικού τραγουδιού, πρέπει πρώτα νά επισημά
νουμε τήν ύπαρξη διασκελισμών καί άπό στίχο σέ στίχο, καί πιό
συχνά, άπό τό πρώτο στό δεύτερο ήμιστίχιο. Κανονικό διασκελισμό
συναντάμε στους δύο τελευταίους στίχους τοΰ πρώτου παραδείγμα
τος- πιό εντυπωσιακός σέ τόλμη είναι ό ακόλουθος: «Θεέ μ', εκεί
τους προεστούς, εκεί τους δεσποτάδες / νά εύρω- στό κεφάλι τους
νά πάρουν τους ραϊάδες» ("Αλωσις Τριπολιτσάς, Έκδ. 2, 58, στ.
5-6). Πολύ πιό συχνοί είναι οί εσωτερικοί διασκελισμοί, όπως εκεί
νος στον μεσιανό στίχο τοΰ πρώτου παραδείγματος, ή στον τελευ
ταίο τοΰ τρίτου: χωρίς διασκελισμό τό δεύτερο ήμιστίχιο έδώ θά
ήταν «και τά βουνά μαυρίζουν» — έτσι κι αλλιώς καί σύνταξη και

εικόνα είναι ιδιαζόντως περίτεχνα. Τρίτο παράδειγμα: «Τόν Ζέρβαν
καί τόν Μπότσαρην φώναξεν ό Τζαβέλας»· τέταρτο: «Δεν είναι,
φώναξε βαρεά, σπαθιού καιρός ακόμα» («Σούλι» Δ , Έκδ. 1,292,
στ. 11 καί 14) — καί πολλά παρόμοια.
'Αναφορικά μέ τη γλώσσα θά είχε νά παρατηρήσει κανείς
κάποιες ιδιότυπες συντάξεις: άπό τό ίδιο μέ πιό πρίν τραγούδι, στ.
8: «νά μάθουν Φώτου τό σπαθί, Μπότσαρη τό τουφέκι», στ. 2:
«Πού είσθε, Φώτου τά παιδιά». 'Ανάλογη σύνταξη —ίταλισμος πι
θανότατα— συναντάμε καί σέ πρώιμα έργα τοΰ Σολωμού42. 'Αλλά
καί κάποιες, αν οχι ιδιότυπες, πάντως περίτεχνες συντάξεις συναν
τάμε:
«'Ακούστε, Φώτου τά παιδιά, τον Δράκου παλικάρια

τό Δέλβινον τό άπιστο πρόδωσε τά παιδιά μας.
Στ' Άλή πασά τά έφεραν, τά εξ' άράό' αράδα,
αυτός τά τέσσερα 'σφάξε, των δυό ζωή χαρίζει,
τοϋ Δήμου Δράκου τοϋ υίοϋ καί τ' άδερφοϋ τοϋ Φώτου».
Κι εκείνοι καθώς τ' άκουσαν, βαρεά τους κακοφάνη.
«Δέσποτα», τόν πρωτόπαπαν έφώναξαν κι οι δύο,
«Ψάλλ' δλων τά μνημόσυνα των εξι των παιδιών μας» κλπ.
Τό παράθεμα είναι άπό τό τρίτο τραγούδι, εκείνο πού συναντάμε μέ

διπλή αναγραφή, καί στό Συμπληρωματικό τετράδιο δηλαδή, καί
στό Σώμα τών λυτών φύλλων, θά μπορούσαμε νά τό χρησιμοποιή
σουμε γιά παράδειγμα περίτεχνης ποιητικής σύλληψης, δηλαδή
προσπάθειας γιά πληρότητα καί διάρκεια στην εικόνα· διασκελι
σμών (κανονικός ανάμεσα στους στ. 4 καί 5· εσωτερικός στον στ.
7), «ίταλισμοΰ» στη σύνταξη (στ. 1) — καί φυσικά περίπλοκες συν
τάξεις. Οι ομοιότητες ανάμεσα σ αυτό καί τά προηγούμενα παρα
δείγματα φανερώνουν, νομίζω, πώς δέν αρκεί ή υπόθεση της συνα
γωγής για να επιλύσει τά προβλήματα τοϋ τετραδίου.
Θά επιχειρήσω δύο ακόμα διαφορετικές προσπελάσεις.Πρώτα
42. «Μόνον μιά στιγμή πρίν φύγει τ ' ούρανοϋ κατά τά μέρη»· είναι στην
τελευταία στροφή άπό τό «Προς τόν Κύριον Γεώργιον Δε Ρωσση εύρισκομενον
στην Αγγλία». Την ιδιοτυπία της σύνταξης τοϋ "Σολωμού την επισήμανε ò κ.
Ι.Θ. Κακριδής σέ μιά ομιλία του στην 'Εταιρεία Μελέτης τοϋ Νέου 'Ελληνισμού
στίς 7 'Οκτωβρίου 1981. Την συναντάμε καί σέ παλαιότερα κείμενα· βλ. π.χ.
Νέα Ιστορία Άθέσθη Κνθηρέον, επιμέλεια 'Αλέξη Πολίτη, 'Αθήνα 1983, στ. 604.
άπό την άποψη των περιεχομένων του τετραδίου. Είναι τό μόνο

σύνολο πού περιέχει τραγούδια της 'Επανάστασης, καί σε υψηλό
ποσοστό —πέντε ανάμεσα σέ δεκαπέντε— σημάδι θελημένης οπωσ
δήποτε ζήτησης. "Επειτα υψηλό πάλι ποσοστό άκαρνανικής προέ
λευσης τραγουδιών γιά πέντε ή μαρτυρία είναι ρητή στους σχολια
σμούς της Έκδοσης (ε&οΌμο καί όγδοο, δέκατο ώς δωδέκατο) καί
γιά Ινα πιθανή (πρώτο). Φυσικά ή μαρτυρία του Φοριέλ γιά την
προέλευση τών τραγουδιών είναι τεκμήριο ισχνό, μιά καί μπορεί νά
στηρίζεται μονάχα στή διαβεβαίωση κάποιου συνεργάτη ότι στον
δείνα τόπο τραγουδούνε τό άλφα τραγούδι- ωστόσο συνολικά γιά
δεκατρία μόνο τραγούδια δηλώνει τόπο προέλευσης, οπότε εδώ στα
θεροποιείται κάπως τό τεκμήριο. "Ας προσθέσουμε ότι καί τά σου-
λιώτικα παρουσιάζουν υψηλό ποσοστό- τρία άπό τά οκτώ πού έχει ή
Έκδοση, καί που μάλιστα τά δυό τους ήρθαν κάπως τυχαία, μέσω
του Leake δηλαδή. Πέντε της Επανάστασης, τέσσερα κλέφτικα,
τρία σουλιώτικα, ενα τών πολέμων τοΰ Ά λ ή πασά: μπορούμε νά
αναζητήσουμε κάποια βούληση πίσω άπό τά περιεχόμενα ετούτα,
βούληση νά προβληθεί ή ηρωική διάσταση τού ελληνικού χαρακτή
ρα.
Ή δεύτερη προσπέλαση άφορα τή δομή τών τραγουδιών. Άπό
τήν εξέταση τους τά κείμενα μπορούν νά καταταχθούν σέ τρεϊς
ομάδες: α') επτά τραγούδια μέ δομή δημοτική («Της Δέσπως»,
Έκδ. 1,302- «Τού Ναύτη», Έκδ. 2,104- «Ελαφίνα καί ήλιος»,
Έκδ. 2, 84· «Τού Δίπλα», Έκδ. 1,158- «Τού Καλιακούδα»,
Έκδ. 1,118· «Τού Βεληγκέκα Β'», Έκδ. 1,176" καί «Τού Κιαμή-
λη», Έ κ δ . 2, 62), 6') τέσσερα τραγούδια πού ή δημοτική δομή
παρουσιάζεται εμπλουτισμένη («Τού Σκυλοδήμου», Έ κ δ . 1,150'
«Σούλι Ε'», Έκδ. 1,296· «Άλωσις Μπερατίου», Έκδ. 2, 4 - καί
«Σούλι Δ'», Έκδ. 1,292) καί γ') τέσσερα τραγούδια αφηγηματι
κά, μά πού ωστόσο δέν είναι ρίμες —ούτε παρουσιάζουν, άλλωστε,
ομοιοκαταληξία— καί μοιάζουν περισσότερο προσωπικές συνθέσεις
μέ υλικό τή γλώσσα τού δημοτικού τραγουδιού («Τού Γ. Όλυμπιώ-
τη», Έ κ δ . 2, 44 - «Τού Φαρμάκη», Έκδ. 2, 48 - «Τού Διάκου»,
Έκδ. 2, 34- καί «Τριπολιτσάς άλωσις», Έκδ. 2, 58). Άν τώρα
λογαριάσουμε ότι τά όρια ανάμεσα στίς ομάδες δέν είναι, βέβαια,
σαφή, διαπιστώνουμε πώς έχουμε ολόκληρη τήν κλίμακα άπό τήν
απλή συλλογή δημοτικών τραγουδιών ώς τή σύνθεση μέ τό υλικό
καί τή θεματική του. Καί άν θεωρήσουμε τελικά πώς τό τετράδιο
προέρχεται άπό μία καί μόνο πηγή —καί λογαριάσουμε τίς παλαιο-
γραφικές καί αρχειακές αντινομίες απότοκα μιας τύχης του πρωτο-
γράφου πού αγνοούμε— βρισκόμαστε μπροστά σέ κάποιο λόγιο που
μαζεύει δημοτικά τραγούδια —είτε μάζεψε υστέρα άπό αίτηση του
Φοριέλ ή του κύκλου του— καί συνάμα συνθέτει δικά του πάνω στα
ίδια μοτίβα, ή καί συμπληρώνει τά πρωτότυπα μέ προσθήκες, προ
κειμένου νά αποκτήσουν περισσότερη λάμψη. Έδώ θυμίζω τόν Δή
μο τοΰ Σπ. Τρικούπη· τό φαινόμενο δέν είναι λοιπόν μοναδικό. Στη
ριγμένοι μάλιστα στους βιταλισμούς» μπορούμε νά υποθέσουμε πώς
ò λόγιος είναι επτανήσιος- ίσως καί Ζακυνθινός, αν ό στίχος 30 τοΰ
«Τριπολιτσάς άλωσις» βρίσκεται στό τετράδιο αυτούσιος δπως τόν
έγραψε ό αρχικός συλλογέας: «κι άδειασαν τά τουφέκια τους, τήν
λιανομπαταρ ίαν »43.
ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΑ Ε '
Συγκεντρώνω έδώ τά υπόλοιπα τραγούδια, πού συναντάμε στό

Σώμα των λυτών φύλλων: διαφοροποιούνται άπό τά προηγούμενα
γιατί είναι γραμμένα μέ βιαστική γραφή άπό τό χέρι τοΰ Φοριέλ.
Υποθέτω λοιπόν πώς προστέθηκαν τήν τελευταία στιγμή στό σώ
μα· τα δύο μάλιστα είναι υπεράριθμα- στην αρίθμηση δηλαδή έχουν
τόν αριθμό τοΰ προηγούμενου κειμένου, μέ τήν ένδειξη bis. Άπό
αυτό μπορούμε νά συμπεράνουμε δτι έ'φθασαν σέ διαφορετικές στιγ
μές στά χέρια τοΰ Φοριέλ.
43. Δέν θά επιχειρήσω έδώ νά αναζητήσω τήν ταυτότητα τοϋ συλλογέα·

ένόσο βρισκόμαστε στη γένεση ενός φαινομένου οι υποψήφιοι είναι πολλοί, καί
κινδυνεύουμε νά χάσουμε τίς διαστάσεις του ανάγοντας όλες τίς απόπειρες σέ ένα
πρόσωπο. Σημειώνω πάντως πώς δέν πρέπει νά αποκλείσουμε ούτε τόν Γεώργιο
Τερτσέτη, ούτε τόν Δημήτριο ΙΙελεκάση. Ό πρώτος θά μπορούσε νά είχε γνωρίσει
τόν Φοριέλ στό πρώτο ταξίδι του στό Ιίαρίσι, χειμώνα τοΰ 1820-1821 (ταξίδι πού
αμφισβήτησε ό βιογράφος του Jacques Bouchard, Γεώργιος Τερτσέτης, 'Αθήνα 1970,
41 αλλά πού τεκμηριώνεται άπό ένα yçia\i\ia τοϋ Μουστοξύδη στον Victor Cousin,
5 Νοεμβρίου 1820, βλ. Ρ Κ Enepekides, «Documents» κλπ., οπ , 121-122) άν
οχι, υπήρχε πάντα ό διάμεσος τοϋ Μουστοξύδη. Μέσω αυτού τού τελευταίου —
πιθανότατα— ό Τερτσέτης έστειλε αργότερα μιά παρόμοια συλλογή στον Φοριέλ:
ανάκατα δικά του καί δημοτικά τραγούδια (βλ. Κατάλοιπα Fattrici, ο.π., 52-53).
"Ας προσθέσουμε οτι προς τό τέλος τού 1821 ό Τερτσέτης βρέθηκε στον Κάλαμο
(Bouchard, δ π., 41), οπού θά είχε τή δυνατότητα νά ακούσει δημοτικά τραγούδια,
ιδίως άκαρνανικά — άλλωστε πρόσφυγες της επανάστασης υπήρχαν καί στή Ζά-
362 Η ΔΗΜΙΟΓΡΠΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΪΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΒΘΟΔΕΤΣΗ
Ι1ΙΝΛΚΛΣ 23
Κατάλογος Μεμονωμένων Ε'
α. ά. άρ. φ. Τίτλος "Εκδ.
1) 419 Του Γυφτάκη 1, 20

2) 427 Τοϋ Κυρίτση Μιχάλη 1,212
3) 429 'Αρβανίτες στό Άνάπλι 1,220
4) 438 Άλωσις Γαρδικίου 2, 12
4α) 457 Κανέλω
Γιά τό κείμενο τοΰ Κυρίτση Μιχάλη ό Φοριέλ σημειώνει πώς τό

άντλησε άπό τό χειρόγραφο 316 της Βασιλικής βιβλιοθήκης44,
όπου τό συνάντησε «κατά τύχη». Δεν είναι βέβαια ακριβώς δημοτι-
κυνθο. Επίσης στά 1823 φιλοξενήθηκε στό σπίτι του ή οικογένεια Μπότσαρη
(Bouchard, δ.π , 53 κέ.)· πρόσθετη λοιπόν ευκαιρία γιά συλλογή σουλιώτικων
ιδίως τραγουδιών. 'Ακόμα είχε μαρτυρημένα συνθέσει δικά του τραγούδια σέ δεκα
πεντασύλλαβο —ομοιοκατάληκτο όμως— άπό τά 1823. Καί φυσικά του ταιριάζει
τό ηρωικό κλίμα πού διαφαίνεται άπό τά περιεχόμενα της συλλογής — αλλά όχι
μόνον σ' αυτόν. Προς τήν αντίθετη κατεύθυνση σημειώνω πώς στά κείμενα τοΰ
Συμπληρωματικού τετραδίου υπάρχουν κάποιοι τύποι γραμματικοί ολότελα ξένοι
με τόν Τερτσέτη καί τήν επτανησιακή όμως παράδοση: λόγου χάρη «νύμφες»
«βαρέα», «Ίάννινα», τελικό νί στην αιτιατική κλπ. Είδαμε ωστόσο πώς κι ό
αντιγραφέας έχει συμβάλει στην τελική διατύπωση των κειμένων — ίσως οφείλον
ται σ' αυτόν λοιπόν, αρμόζουν άλλωστε πολύ στό κορα'ικό κύκλωμα των γνωστών
τού Φοριέλ.
Ό Δημήτριος Πελεκασης κινείται στό ίδιο ποιητικό καί ιδεολογικό κύκλωμα·
μάλιστα βρισκόταν στό Παρίσι εκείνα τά χρόνια, 'όπου είχε γνωριστεί μέ τόν
Victor Cousin Τά ποιήματα του είναι ολότελα παρόμοια μέ τού Τερτσέτη· τό πρώ
το γνωστό μας ποίημα του χρονολογείται στά 1822 (βλ. Ντίνος Κονόμος, «'Ανέκ
δοτα ποιήματα τού Δημ. Πελεκάση», 'Επτανησιακά Φύλλα, περίοδος Γ', τχ. 5
(1957) 107-114' πβ. Φ.Κ. Μπουμπουλίδης, Νεοελληνικά μελετήματα Α' 'Επτανή
σιοι σολωμικοί λογοτέχναι καί δημοτικό τραγούδι, 'Αθήνα 1978, 19-22, οπού καί
βιβλιογραφία, στην οποία ας προστεθεί ή βιογραφία του άπό τόν Π. Χιώτη, ξανα-
τυπωμένη τώρα στά 'Ιστορικά απομνημονεύματα Ζακύνθου, Ζ', ανατύπωση Δ.Ν.
Καράβια, 'Αθήνα 1981, 165-166). Ειδικά γιά τίς σχέσεις του μέ τόν V Cousin,
βλ. τό γράμμα τού Α. Μουστοξύδη προς τόν Cousin, 5 Νοεμβρίου 1820, στό Ρ.Κ
Enepekides, «Documents» ό'π., 121, καί τό γράμμα του Γ. Τερτσέτη προς τόν
Cousin, τό 1858, στό J. Barthélémy Saint Hilaire, Μ Victor Cousin, III, Παρίσι
1895, 463.
44. Πρόκειται γιά τό χφ. 316 του Fonds Coislin· μεταφέρω τήν περιγραφή
κό τραγούδι παρά σύντομο αφηγηματικό ποίημα — εμφανίζονται

μάλιστα και κάποιες ρίμες, δχι δμως άνά δίστιχο, ούτε συστηματι
κά. 'Αποτελούσε αναμφισβήτητα εύρημα γιά την Έκδοση του, και
προφανώς ή αίσθηση αύτη έπρυτάνευσε- τό τραγούδι πήρε λοιπόν
τή θέση του δίχως νά θελήσει νά εμβαθύνει ό Φοριέλ στά προβλή
ματα πού ενδεχομένως δημιουργούσε. 'Αντίθετα δέν μπορώ νά μαν
τέψω γιά ποιους λόγους αποκλείστηκε τό τελευταίο τραγούδι.
ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ TOT ΣΩΜΑΤΟΣ
Τά λυτά φύλλα, τό συμπληρωματικό καί τό παρέμβλητο τε

τράδιο βρίσκονται σήμερα βιβλιοδετημένα σέ τόμο, προφανώς άπό
τόν Ί'διο τόν Φοριέλ45. Αυτό τό πιστοποιούμε γιατί ε'ίτε στό κάθε
φύλλο εϊτε στό κάθε δίφυλλο των τετραδίων, ό Φοριέλ σημείωσε
κάτω αριστερά, δπου συνήθως ό δείκτης γιά τόν βιβλιοδέτη, μιαν
αύξουσα αρίθμηση, όδηγητική γιά τό δέσιμο. Φαντάζομαι πώς απέ
σπασε τά φύλλα άπό τά πουκάμισα —ίσως αντικαθιστώντας τα μέ
τά καινούρια αντίγραφα— καί έ'στειλε τό σώμα στον βιβλιοδέτη
προκειμένου νά τό φυλάξει -τό γιατί μού είναι άγνωστο— στό αρ
χείο του. Σώθηκε έτσι τό δεύτερο σχήμα πού έπαιρνε ή μορφή της
συλλογής —μονάχα πού τό συμπληρωματικό τετράδιο μπήκε στην
αρχή αρχή— ύστερα άπό εκείνο πού είχε διαμορφωθεί στην «'Αγγε
λία». 'Από τή μιά είμαστε πιό κοντά στό τελικό σχήμα· πολλά
τραγούδια έχουνε βρει τή θέση πού θά κρατήσουν στην Έκδοση,
δμως δέν έχει, ώς φαίνεται, διαμορφωθεί σαφώς ή κατηγορία
«τραγούδια τού 'ιδιωτικού βίου», μολονότι βρίσκονται όλα μαζί,
κοντά σέ κάποια άλλα δμως ακόμη, στό τέλος τού σώματος. Είδα
με άλλωστε δτι ό Φοριέλ δέν απασχολήθηκε ιδιαίτερα μέ τή
διάρθρωση τού υλικού.
ΤΟ ΣΩΜΑ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
Τά χειρόγραφα πού έφυγαν γιά τό τυπογραφείο δέν σώθηκαν

άλλωστε ό Φοριέλ μόλις παρέδωσε τό κυρίως σώμα αναχώρησε γιά
τοϋ φύλλου άπό τόν κατάλογο του Robert Devresse, Le Fonds Coislin, Παρίσι 1945,
305-306: «Une main assez rude de la fin du XVIe siècle a transcrit sur le f. 27v resté sans
écriture la complainte de Kyritsos Michails».
45. Βλ. περιγραφή, Κατάλοιπα Fauriel, ο.π., 44-48
364 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΓΛΛΟΓΗΣ: Β ' Η ΜΕΘΟΔΕΪΣΗ
την 'Ιταλία, 'Οκτώβριο του 1823, καί την εκτύπωση την επιμελή
θηκαν ό Victor Cousin καί ό Augustin Thierry, όπως θά δούμε. "Ωστε
μπορούμε νά λογαριάζουμε δτι ή συλλογή πήρε τήν οριστική της
μορφή γύρω στον Σεπτέμβριο-Όκτώβριο εκείνου τοϋ χρόνου, καί
βέβαια πώς τό τελικό χειρόγραφο αντιστοιχεί σε δλα τά σημεία με
τήν Έκδοση.
Τά καινούρια τραγούδια με τά όποια εμπλουτίστηκε τό σώμα
είναι επτά.
ΠΙΝΑΚΑΣ 24
Κατάλογος τραγουδιών της τελευταίας φάσης
α.ά. Τίτλος Έκδ.
1) Τοϋ 'Ανδρικού 1,114

2) Κομμάτιον [ Ό πνιγμός δύο αδελφών 2, 68
3) Τής Κώσταινας 2, 72
4) Πατινάδα 2,148
5) 'Επιθυμία 2,150
6) Γάμου Β' 2,236β
7) Γάμου Δ' 2,240
Γιά τα δυο τελευταία, ό Φοριέλ σημειώνει στους σχολιασμούς

δτι προέρχονται άπό τή Θεσσαλία.
Στην τελευταία αυτή φάση λοιπόν ό Φοριέλ δέν είχε πολλά
καινούρια τραγούδια νά ενσωματώσει, ό σκελετός της Έκδοσης
είχε κι αυτός διαμορφωθεί. Προφανώς θά χρειάζονταν συμπληρώ
σεις καί χτενίσματα στους σχολιασμούς, κι ίσως καί στίς μεταφρά
σεις.
'Αλλά καί τά Ί'δια τά κείμενα ξαναχτενίστηκαν. Ή επέμβα
ση περιορίζεται στό φραστικό- καλύτερα, στους φθόγγους καί στίς
καταλήξεις. Προστίθεται τώρα τό τελικό νί σ' δλες τίς περιπτώ
σεις πού απαιτούν οί γραμματικοί κανόνες, ενοποιείται ή εκφορά
κάποιων λέξεων (λ.χ. μπαίνει παντού: αδερφός), τέλος τακτοποι
είται ή ορθογραφία. "Οπως ξέρουμε άπό τόν πρόλογο του, ό Φοριέλ
συγκατάνευσε μέ δυσκολία σέ ορισμένες άπό αυτές τίς τροποποιή
σεις πού κρίθηκαν απαραίτητες άπό τό ελληνικό περιβάλλον του46·
46. Fauriel, Chants, ο.π., ΙΙΙ-Ι.
ωστόσο δύσκολα θά στέκονταν ένα βιβλίο μέ πολυτυπίες, ιδιωματι

σμούς καί τά παρόμοια. "Ας μην μας διαφεύγει δτι πρόκειται για
την πρώτη έκδοση μνημείων τοΰ νεοελληνικού λόγου — συνειδητή,
εννοώ.
Δεν θά σταθώ σέ παραδείγματα τής τελευταίας αυτής επε
ξεργασίας· δεν θά φανερώσουν τίποτε περισσότερο άπό τίς γενικές
διαπιστώσεις πού εξέθεσα προηγουμένως. Ό αναγνώστης θά απο
κτήσει μιαν άμεση αντίληψη άπό τό πρώτο Παράρτημα, δπου εκτί
θεται αναλυτικά, χειρόγραφο μέ χειρόγραφο, ή πορεία πού ακολού
θησε ό Φοριέλ στίς διαδοχικές επεξεργασίες του.
ΤΟ «ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ» ΤΟΪ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΤΟΜΟΪ
Τόν 'Ιούνιο τοΰ 1824, ένόσο ό Φοριέλ βρισκόταν ακόμα στό

Μιλάνο, πληροφορήθηκε πώς τά σχέδια τοΰ εκδότη καί τών επιμε
λητών άλλαξαν, ξαφνικά, δίχως μάλιστα νά ρωτηθεί: προγραμμα
τίστηκε νά βγει τό έργο σέ δύο τόμους· δμως έτσι τό υλικό δέν
έφτανε, καί χρειαζόντουσαν κι άλλα τραγούδια γιά νά συμπληρω
θεί ό δεύτερος τόμος.
Ό Φοριέλ βρέθηκε στην ανάγκη νά ανταποκριθεί, θέλοντας
καί μή, στό αίτημα αυτό. Έστειλε, τόν Σεπτέμβριο του 1824,
είκοσι εφτά ακόμα τραγούδια· δέν επαρκούσαν όμως, καί ό έκδοτης
47
πρόσθεσε στό τέλος τόν Ύμνο τοΰ Δ. Σολωμού , πάντα χωρίς τή
48
γνώμη τοΰ Φοριέλ .
Γιά δέκα άπό τά τραγούδια αυτά γνωρίζουμε άπό τά χειρό
γραφα τοΰ αρχείου ενα προγενέστερο στάδιο· γιά ενα άπό τά δέκα
γνωρίζουμε δύο49. Διαπιστώνουμε λοιπόν πώς ή συμπεριφορά τοΰ
Φοριέλ δέν διαφοροποιήθηκε άπό τίς εμπειρίες πού απόκτησε γνωρί
ζοντας στή Βενετία καί τήν Τεργέστη τά δημοτικά τραγούδια άπό
κοντά. 'Ανάμεσα στά χειρόγραφα καί τήν Έκδοση οί διαφορές εί
ναι Ίδιου τύπου: άντιγραφικες βελτιώσεις κυρίως, παρόμοιες καί σε
47. ΙΙού είχε φτάσει εκείνη τήν εποχή ακριβώς στους Ελληνικούς κύκλους
τοΰ ΙΙαρισιοϋ, καί μάλιστα στον ίδιο τόν Χριστόπουλο Κλονάρη, βλ. Λουκία Δρού-
λια, «Γύρω στίς πρώτες σολωμικές εκδόσεις», δ,π., 283-285 καί 395.
48. ΤΙ προσθήκη τοϋ 'Ύμνου φανερώνει βέβαια πόσο μακριά άπό τή σύλληψη
τού Φοριέλ βρισκόταν ό έκδοτης, ό Κλονάρης καί όσοι άλλοι πήραν τήν απόφαση·
άς μή σχολιάσουμε όμως έδώ κάτι πού δέν οφείλεται στή βούληση τοϋ Φοριέλ.
'(!). Βλ. τίς αντιστοιχίες στό τέλος τοΰ τρί-ζου ΙΙαραρτήματος.
366 Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΤΛΛΟΓΗΣ: Β' Η ΜΕΘΟΔΕΓΣΗ
ϊδια περίπου συχνότητα με όσες γνωρίσαμε- ή μιά η δύο σημαντικό

τερες δεν προσφέρονται γιά νά μας φωτίσουν κάποια, άγνωστη πτυ
χή. "Αλλωστε, παρά την αμεσότερη επαφή τοϋ Φοριέλ με τό υλικό
του, ό μηχανισμός με τόν άκοϊο έφταναν τά τραγούδια στά χέρια
του, άν τόν έχω καταλάβει σωστά, δέν παράλλαξε: κείμενα γραμ
μένα παραλάβαινε, δέν κατέγραφε ό ΐδιος. Βέβαια τώρα πιά καί
άκουσε καί είδε νά χορεύουν τραγούδια50.
Αυτή ή πρωτόγνωρη εμπειρία, οι λεπτομερειακές πληροφορίες
πού συγκέντρωσε, τέλος, ό αρκετά μεγάλος αριθμός τραγουδιών
πού συνέλεξε, τόν έ'καναν νά αισθάνεται πολύ πιό ώριμος στη δια
πραγμάτευση τοϋ θέματος. Στη συσσώρευση ετούτη θά πρέπει, βέ
βαια, νά προσθέσουμε καί την ανάγνωση τοϋ δικού του βιβλίου:
σίγουρα θά αποκόμισε όσα άνθρωπος της δικής του ευαισθησίας
μπορούσε νά ανακαλύψει σ' ένα δεύτερο διάβασμα. Έτσι καταλα
βαίνουμε γιατί ένιωθε τόσο βαθιά τήν ανάγκη νά ξανατυπώσει όλο
τό έργο, προκειμένου νά τό προσαρμόσει στά καινούρια του δεδομέ
να.
"Ομως περνάμε πιά σ' ενα διαφορετικό επίπεδο, πού δέν περι
λαμβάνεται οτόν τίτλο τοϋ βιβλίου μας. Ή ανακάλυψη των δημο
τικών τραγουδιών έχει τώρα συντελεστεί, καί ή όποια εξέλιξη των
φαινομένων, τών εμπειριών, των συνειδήσεων καί των χρήσεων
μας μεταφέρουν σέ μεταγενέστερο στάδιο, αυτό πού αρχίζει ακρι
βώς άπό τήν πρώτη παρουσία μιας έντυπης συλλογής ελληνικών
δημοτικών τραγουδιών.
50. Οι εμπειρίες του προκύπτουν φυσικά άπό τά όσα συγκέντρωσε στις ση
μειώσεις του (βλ. Κατάλοιπα Fauriel, ο.π., 4-5 καί 49-52) καθώς καί άπό τίς
σύντομες περιγραφές του στά γράμματα προς τη Mary Clarke (Correspondance,
δ.π., 98-99 καί 113) καί τόν A Manzoni (Α. de Gubernatis, Il Manzoni ed il Fauriel,
ο.π., 212-215).
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΙΚΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
16 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1822. Ό John Bowling (Boulogne) στον Φοριέλ. «Πα-

ραδώστε μου εσείς τό ταχύτερο καμιά εικοσαριά σελίδες μέ ελληνικά κομμά
τια -πού νά τά συνοδεύουν οί μεταφράσεις και οι σημειώσεις- καί θά δοϋμε τι
μπορούμε νά κάνουμε» .
Ό Bowring βρισκότανε τουλάχιστον από τίς αρχές τού μηνός εκείνου στο
Παρίσι· υποθέτω πώς βρήκε τόν Φοριέλ νά επεξεργάζεται τό πρώτο στάδιο.
21 ΜΑΡΤΙΟΥ 1823. Κυκλοφορούν τά πρώτα 800 αντίτυπα της «Αγγε

λίας»· ως τό τέλος τού μηνός θά έχουν κυκλοφορήσει δύο χιλιάδες. Ή
παραγγελία τού δίφυλλου στό τυπογραφείο έγινε στίς 12 Μαρτίου 1823 2 .
[ΤΕΛΟΣ ΜΑΡΤΙΟΪ - ΑΡΧΕΣ ΑΠΡΙΛΙΟΓ.] Ό Φοριέλ στον August Wilhelm

Schlegel (Βόννη). «"Εως δτου νά ίπιατρέψω οριστικά στην Ίνόία μέ τίς δικές
σας οδηγίες καί εποπτεία, νά ξέρετε πώς ξανάρχισα τό ταξίδι, καί πώς έκανα
κάποια ανάπαυλα, περιπατώντας στην 'Ελλάδα. Θά λάβετε μαζί μέ τό γράμ
μα αυτό ή αμέσως υστέρα μιά μικρή αγγελία μιας ύημοσιύευσης μέ τήν οποία
ασχολούμαι, πού μέ ενδιαφέρει καί μέ ευχαριστεί, καίγιά τήν οποία θά χαρώ
πάρα πολύ αν δείξετε κάποιο ενδιαφέρον. Πιθανότατα θά γνωρίζετε, αν δχι
μερικά λαϊκά ποιήματα της σημερινής 'Ελλάδας πού σκοπεύω νά εκδώσω,
τουλάχιστον ορισμένα τού είδους, καί αν είναι έτσι, τολμώ νά τό θεωρώ γιά
σίγουρο πώς ή δημοσίευση μου θά σας ευχαριστήσει. "Αν δέν τυχαίνει νά τά
ξέρετε, ελπίζω προκαταβολικώς πώς θά σας αρέσουν έτσι κι αλλιώς, επειδή
στις σημερινές συνθήκες αυτή ή έκδοση έχει ανάγκη νά ενθαρρυνθεί από
προεγγραφές, πολύ σας παρακαλώ νά προσπαθήσετε νά μας εξασφαλίσετε
μερικές από τους δικούς σας ή τους κοντινούς σας, καί νά μοϋ πείτε αν θά
μπορούσα νά στηρίζομαι στη δικιά σας, πράγμα πού θά τό ήθελα» .
Σχεδόν νομίζω πώς δέν χρειάζεται νά σχολιάσουμε τίς δυσκολίες πού έπρεπε
νά υπερπηδήσει μιά φιλελληνική έκδοση, τουλάχιστον στη συνείδηση τοϋ Φοριέλ.
11 ΑΠΡΙΛΙΟΓ 1823. Ό John Bowring (Λονδίνο) στον Φόριελ. «Γιά τά
1. Βλ. τό γράμμα στον Ibrovac, ό'.π , 218.

2. "Ο.π., 129 ύποσ. 7.
3. Gertrud Richert, Die Anfänge der romantischen Philologie und die Deutsche Ro-
mantik, "Αλλη 1914, 94-96.
370 ΕΠΙΜΕΤΡΟ
ελληνικά τραγούοια ξέρω έναν οίκο πού θά αναλάβει την αγγλική μετάφραση,
πληρώνοντας κάθε ίξοδο. "Αν υπάρχει, όπως πιστεύω, κέρόος, θά ήθελα νά
τό οώσω στην 'Ελληνική 'Επιτροπή. Μιά γαλλική μετάφραση δέν θά πουλιό
ταν έοώ. 'Αμφιβάλλω κιόλας αν θά μπορούσαμε νά βρούμε κανέναν βιβλιο
πώλη νά αναλάβει τό ίργο. 'Εγώ θά μπορούσα ίσως νά βρω ανάμεσα στους
φίλους καμιά σαρανταριά πού θά τό έπαιρναν» .
16 ΑΠΡΙΛΙΟΓ 1823. Ό A.W. Schlegel (Βόννη) στον Φοριέλ. «"Ελαβα την

ενδιαφέρουσα αγγελία σας- σας παρακαλώ νά σημειώσετε τ' όνομα μου στους
συνδρομητές- οι κ.κ. Treuttel και Würtz μπορούν νά φυλάξουν τό αντίτυπο
μου ως τήν επόμενη αποστολή βιβλίων, καί θά τό πληρώσω σ' αυτούς. Θά
προσπαθήσω νά σας βρω Άλλους συνδρομητές· αλλά έδώ δέν είμαστε σέ ση
μείο κεντρικό γιά τά βιβλιοπωλεία. "Εστειλα μερικά αντίτυπα της αγγελίας
ατό Βερολίνο» .
1
[ΜΕΣΛ - ΤΕΛΟΣ ΑΠΡΙΛΙΟΙ 1823.] Ό Φοριέλ στον Α. Manzoni (Μιλάνο).
« 'Από τότε πού τελείωσα τόν δικό σας τόμο, καταπιάστηκα μέ μιά άλλη μικρή
δημοσίευση, πού μ' ενδιαφέρει πολύ, μά πού απαιτεί περισσότερο καιρό καί
εργασία από δση υπολόγιζα, καί τήν οποία δέν τολμώ ωστόσο νά εγκαταλεί
ψω, γιατί αυτό θά γινόταν αιτία νά στεναχωρηθούν καί νά αδικηθούν δύο ή
τρία άξια λόγου πρόσωπα, πού ενδιαφέρονται γιά τήν εργασία μου. Ή εκτύ
πωση δέν έχει ακόμα αρχίσει, άλλα αυτό μπορεί νά γίνει σέ οκτώ μέρες, έκτος
αν φανεί κανένα απρόβλεπτο εμπόδιο, πράγμα πού δέν θά μέ στεναχωρήσει
ανεπανόρθωτα, γιατί θά είμαι τότε ελεύθερος, καί θά φύγω αμέσως, ένώ αν
αποτελειώσω τήν υπόθεση πού άρχισα, δέν προβλέπω νά είμαι ελεύθερος νά
φύγω από τό Παρίσι πριν τις 15 Μαΐου» .
>ί ΜΛΪΟΪ 1823.Ό Ed Η. Barker (Thetford) στον John Bowring (Λονδί

νο). «Χαίρομαι πού ακούω δτι ετοιμάζεται ή συλλογή των τραγουδιών της
νεότερης 'Ελλάδας. Θά προσδώσει επιπρόσθετο ενδιαφέρον στην ελληνική
4. Τό γράμμα επισημαίνεται άπό τόν Ibrovac, δ.π , 219, ό οποίος δημοσιεύει

μερικά αποσπάσματα. Τό χωρίο πού μεταφράζω, άπό τό χειρόγραφο 2327 άρ. 35
τοϋ Institut de France: «Pour les chants grecs j ' ai une maison qui se chargera de la traduc
tion anglaise, en payant tous les frais. S'il y a du profit, et j'en suis assuré, je voulais le
donner au Comité Grec. Une traduction française ne se vendait pas ici Je doute même si
nous pourrions trouver un libraire qui se chargerait de la publication. Moi, peut-être, per-
mis mes amis je pourrais trouver une quarantaine qui les prendraient». Σημειώνω ακόμα
πώς τό γράμμα αυτό παρέχει πολλών λογιών ενδιαφέρουσες πληροφορίες γιά ελ
ληνικά ζητήματα, πού δέν περνούν όλες στά αποσπάσματα του Ibrovac
5. Ang de Gubematis, «Cl Fauriel et ses amis», περ. Nouvelle Revue, 3 (1880)
855.
6. Ang. de Gubematis, Il Manzoni ed il Fauriel, ο.π., 203-204.
ΕΠΙΜΕΤΡΟ 371
'Υπόθεση, φωτίζοντας καλά τή γραμματοσύνη τους, τόν ηθικό καί εθνικό χα-
7
ρακτηρα τους» .
[ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ (;)] 1823. Ή Mary Clarke (Παρίσι) στον Φοριέλ. « . . . Ή
έστω ας πούμε πώς αυτό τό καλοκαίρι θά συμπεριφερθούμε τόσο προσεχτικά,
πού κανείς οέν θά μας φέρει ατό στόμα του, καί πώς θά πάρω τή μαμά στην
'Ιταλία καί θά ξαναγυρίσουμε. "Εχουμε ακόμα τόν επόμενο χειμώνα νά τόν
περάσουμε δπως κι αυτόν, έσεΐς αιωνίως σκοτισμένος, τό πρωί, ένόσο εργάζε
σθε, κλέβοντας κάποιες ώρες για μένα, γυρνώντας κακόκεφος σπίτι σας. "Αγ
γελε μου, όέν μπορώ νά υποφέρω νά είστε κακόκεφος! Βλέποντας αυτή τή
ζωή πού ζείτε παίρνω τό κουράγιο νά 6γώ από τό καβούκι μου καί νά σας τά
πω δλ' αυτά. Θά σας πάρει τουλάχιστον ολόκληρο τό χειμώνα γι' αυτό πού
θέλετε νά κάνετε, τουλάχιστον. "Αμα έρθει ή Άνοιξη, ή μαμά θά θέλει σίγουρα
νά πάει στην 'Αγγλία, καί όέ γίνεται νά αρνηθώ, μέ τίποτα στον κόσμο, θά
ήταν πολύ άδικο. Καί θά βρεθούμε ατό ίδιο σημείο πού είμαστε τώρα, μέ έναν
χρόνο παραπάνω ατή ράχη μας, πού τόν μισό θά τόν ίχουμε φάει στις στενα
χώριες. Θά σας πάρει τό μισό καλοκαίρι για νά τυπώσετε, γιά τίς διορθώσεις
των δοκιμίων»...
18 ΙΟΪΛΙΟΪ 1823. Ό Ν . Σ . Πίκκολος (Κέρκυρα) στον Φοριέλ. «Μή

δυνηθείς νά γίνω κλέφτης, έφρόντισα νά συνάξω τουλάχιστον κλέφτικα τρα
γούδια. Πλην καί εις τοϋτο όέν επέτυχα πολύ. Σέ πέμπω σήμερον μόνον δύο
τοιαύτα, καί δύο ερωτικά. "Οσα μετά ταύτα θέλω συναθροίσω, θέλω σέ τά
στείλη προθύμως» .
[ΑΥΓΟΤΣΤΟΣ 1823.] Ό Manzoni (Μιλάνο) στον Φοριέλ. «Μαθαίνω άπό

τό γράμμα σας πώς ασχολείστε μέ μία εργασία ξένη προς τό ίργο σας, ατό
όποιο ϊχετε κιόλας δώσει τόσο χρόνο καί τόσες φροντίδες, καί πού τό άναμέ-
7. Τό γράμμα απόκειται στό αρχείο τοϋ Φιλελληνικού Κομιτάτου, EBE,

τμήμα χειρογράφων, Κ). Τό απόσπασμα στό πρωτότυπο: «I am glad to hear that the
Collection of Modern Greek Songs is making. It will give great additional interest to the
Greek Cause, by setting their literacy and moral and national character in a good light».
8. Ed. Rod., «Le roman de Fauriel et de Mary Clarke», δ.π., 575. Τά πάντα
είναι προβληματικά μέ την επιστολή αυτήν, χρονολογία, θέμα, εκδοτικά, θεώρη
σα, δίχως νά είμαι διόλου σίγουρος, πώς τό γράμμα είναι γραμμένο τό καλοκαίρι
τοϋ 1823 (Ιούνιος;) καί πώς «αυτό πού θέλετε νά κάνετε» είναι τά δημοτικά
τραγούδια. Ό Galpin, δ.π , 15 ύποσ., τό χρονολογεί, επίσης μέ ερωτηματικό, τόν
Φεβρουάριο τοϋ ίδιου έτους: καθώς πρόκειται γιά ένα συναισθηματικό ξέσπασμα
(είναι τό γράμμα μέ τό όποϊο ή Mary προτείνει τόν γάμο) ή σαφήνεια του, γιά
κάθε τί έξω άπό τό κύριο ζήτημα, είναι ευνόητα ανεπαρκής. Ό Moni, Correspon
dance de Fauriel, ό.π., τό παραλείπει.
9. 'Αλέξης Πολίτης, «Ν.Σ. Πίκκολος καί Φοριέλ», Ό 'Ερανιστής, 16
(1980) 15.
νονμε μέ κάτι περισσότερο από περιέργεια. Δεν τολμώ νά σας πω οτι στενα
χωρήθηκα κομμάτι, γιατί θά ήτανε κάπως αναιδές νά σας συμβουλεύω- άλλα
μπορώ νά σας πώ οτι εϋχομαι από βάθους νά τελειώσει ή παρέμβληχη εργασία
σας, κατ' αρχήν γιά νά τη χαρείτε, κι έπειτα γιά νά σας ξέρω -ή, ακόμα καλύ
τερα, νά σας βλέπω- νά άπααχολεϊσθε μέ τό μεγάλο σας έργο» .
3 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1823 Ή Mary Clarke (Λοζάννη) στον Φοριέλ. «Πέστε

μου τι κάνετε τά βράδια, και ta πάντα γιά τους "Ελληνες καί τόν αγαπητό μου
Τριαντάφυλλο, καί αν έχετε καινούρια τραγούδια, αντίο» .
5 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΤ 1823. Ό A.W. Schlegel (Βόννη) στον Φοριέλ. «Τώρα

μία παραγγελία πού ανέλαβα νά σας μεταφέρω. Ό βαρόνος de Haxthausen
στην Κολονία, άνθρωπος μέ εξαίρετο πνεύμα καί ταλέντο, ασχολείται από
καιρό καί συγκεντρώνει ελληνικά τραγούδια Διάβασε μέ πολύ ενδιαφέρον
τήν αγγελία σας· τό θεωρεί σίγουρο πώς έχει στην κατοχή του τραγούδια πολύ
πρωτότυπα καί σημαντικά πού σας λείπουν αντίθετα εσείς έχετε άλλα, πού
αυτός όέν τά έχει. Σας προτείνει λοιπόν μιά ανταλλαγή· ίπειτα ό καθένας
τυπώνει τή συλλογή, πληρέστερη πιά, γιά τή χώρα του, έσεϊς γιά τή Γαλλία
καί αυτός γιά τή Γερμανία, μέ μεταφράσεις πού έχει κάνει κιόλας. Δέν ξέρω
αν είχατε λάβει ποτέ άλλοτε αυτήν τήν πρόταση, καί φοβούμαι μήπως είναι
πολύ αργοπορημένη. Τό σχέδιο σας είναι πιά καμωμένο, καί πιθανότατα ή
εκτύπωση νά έχει ήδη προχωρήσει αρκετά- Ισως καί νά έχει τελειώσει» .
[ΑΡΧΕΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1823.] Ό Φοριέλ στή Mary Clarke (Λοζάννη).

«'Επιχείρησα νά απορροφηθώ από τήν εργασία, πρώτα πρώτα γιά νά κάνω
κάτι, καί ύστερα γιά νά μήν πολυσκέφτομαι άλλα πράγματα. Σηκώνομαι στις
ΐξι τό πρωί καί ρίχνομαι ατή δουλειά &ς τίς δέκα τό βράδυ. 'Αλλά στην κατά
σταση πού βρίσκομαι δέν προχωρώ οΰτε κι hai. Δέν κάνω πιά τίποτε, καί όέν
μοϋ απομένει παρά ή κούραση. Έπειτα είναι καί Άλλα πού μέ ταράζουν, καί
είναι στιγμές πού δέν θά 'ξέρα τί νά κάνω μέ τή δόλια τήν υγεία μου, αν δέν
ήσασταν εσείς πού θέλετε νά τήν προσέχω καί νά τή φυλάγω. Σκέφτομαι νά
πάω γιά μερικές μέρες στην έξοχη, αν δέν ήτανε παρά γιά νά αποχωριστώ
αυτά τά καινούρια τραγούδια, τώρα κάθε μέρα έρχεται καί κάποιο νά ίπιπέ-
σει έπί της κεφαλής μου. Ό Πίκκολος, πού είχα νέα ίου τήν επομένη της
αναχώρησης σας, από τόν κύριο Blaquiere, μοϋ έστειλε τέσσερα, μοϋ ήρθανε
προχθές δύο από τή Βλαχιά: ζήτησαν γιά χάρη μου ατή Νάπολη χωρίς νά μοϋ
τό ποϋνε, κι δπου νά 'ναι θά καταπλεύσουν από τήν Κίνα, αν δέν βάλω κά-
10. Lettere, "ο.π., 1,311-312.

11. Correspondance, ό.π., 62.
12. Ang. de Gubernatis, «Cl. Fauriel et ses amis», δ π., 857.
ποια τάξη». «Δέν είδα σχεδόν κανένα άπό τότε πού όέν σας βλέπω, έκτος από
τους καλούς μας "Ελληνες» .
10 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1823. Ό Φοριέλ στη Mary Clarke (Thoune, Ελβε

τία). «Μέ πιέζουν νά πάω ατό Μιλάνο τό ταχύτερο» ... «Δέν βλέπω παρά δύο
δυσκολίες: από τη μιά τό διαβατήριο, πού τό αρνούνται σέ ανθρώπους τόσο
ασήμαντους όσο έγώ, κι άπό τήν άλλη νά απελευθερωθώ αρκετά νωρίς από
τήν εργασία πού μέ κρατάει» ... «Μέ έχουν καταβάλει όσο ποτέ άλλοτε oi
"Ελληνες μου, και τό πράγμα δέν άλλαξε άπό τότε. Σίγουρα γιά νά μπορέσω
νά τελειώσω, θά πρέπει αυτοί πού Εχουν κατά τύχη κάτι νά μου δώσουν, νά
τό κρατήσουν κρυμμένο και νά μή μοϋ μιλήσουν πιά. Μοϋ ήρθε χθες ëva
γράμμα άπό τόν Schlegel, ό όποιος μοϋ ανακοινώνει μιαν άλλη δημοσίευση
σάν τή δική μου, ατή Γερμανία άπό έναν βαρόνο φίλο του, άνθρωπο μέ εξαι
ρετικό πνεύμα και ταλέντο και πού μοϋ προτείνει τά κομμάτια πού δέν έχω σέ
ανταλλαγή μέ άλλα, πού δέν έχει αυτός. Είναι μιά φασαρία πού δέν θά ήθελα
καθόλου νά ανακατευθώ, γιατί θά μέ καθυστερούσε: αυτός ό καλός σου άγνω
στος μου Γερμανός έρχεται νά μοϋ προσθέσει μιά ακόμα άγκίδα στην κεφαλή
μου, κάί δέν έχω κανέναν νά μοϋ βγάζει τις άγκίδες και νά βάζει ατή θέση
τους βάλσαμο και λουλούδια» .
19 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1823. Ό Φοριέλ στη Mary Clarke (Unterseen, Ελβε

τία). «Δέν μπορώ νά εχω απολύτως τίποτε καινούριο νά σας ανακοινώσω_γιά
τή μονοτονία μου. Δουλεύω πάντοτε σάν κατάδικος γιά τους "Ελληνες μου·
μοϋ φαίνεται πάντοτε πώς δέν προχωρώ, ϊσως άπό τήν ανυπομονησία πού
έχω γιά νά τελειώσω» .
20 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΪ 1823. Ή Mary Clarke (Unterseen) στον Φοριέλ. «Δέν

μοϋ φαίνονται καθόλου γιά άγκίδα αυτά τοϋ Γερμανού: γράφει γερμανικά,
έσεϊς γαλλικά, έχει κάποια κομμάτια, εσείς άλλα, τό δτι πολλοί άνθρωποι
απασχολούνται μέ τά ελληνικά τραγούδια όέν αποδεικνύει παρά ένα πράμα,
τό ενδιαφέρον πού δημιουργεί τό θέμα, και αντί νά ενοχλεί ό ένας τόν άλλον,
νομίζω πώς άλληλοβοηθιοϋνται» ... «μιά φορά οι πρώτοι είναι πάντα οι καλύ
τεροι, κάντε λοιπόν δσο μπορείτε πιό γρήγορα τή δουλειά σας χωρίς προσθή
κες, και πάνω άπ' δλα μήν κάνετε καμιάν ανταλλαγή μέ τόν γερμανό βαρόνο,
θά ήταν μεγάλο μειονέκτημα και γιά σας και γι' αυτόν, είμαι σίγουρη, σίγου
ρη, σίγουρη. 'Υποσχεθείτε δτι θά μέ πιστέψετε α' αυτό» .
13. Correspondance, δ.π., 57-58. Ό έκδοτης γράφει τό όνομα τοϋ Blaquiere

ώς Blagre· τους λόγους πού μέ οδήγησαν στη διόρθωση βλ. Άλ. Πολίτης, «ΙΙίκκο-
λος καί Φοριέλ», δ.π., 17.
14. Correspondance, δ.π., 67 καί 68-69.
15. "Ο.π , 75.
16. Ό π., 74.
24 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΪ 1823. Ή Mary Clarke (Vevay, Ελβετία) στον Φο-

ριέλ. «"Οσο γιά τους "Ελληνες, γράψτε τα δλα ατά παλιά σας τά παπούτσια·
ό πρόλογος μπορεί νά γίνει οπουδήποτε άλλου, κι δχι ατό Παρίσι» ... «αυτοί
οί κύριοι θά διορθώσουν ελπίζω τά τυπογραφικά δοκίμια, χωρίς αυτό, αντίο
ταξίδι- γιατί έσεϊς έχετε τή μανία νά διορθώνετε επίσης καί τό κείμενο, και θά
πάει τρεϊς μήνες τό πράμα» .
25 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1823. Ό Φοριέλ στον Victor Cousin (Boulogne sur

mer). «Αέν μπορώ νά αρχίσω ακόμα τίς προετοιμασίες της αναχώρησης· λιώ
νω, πεθαίνω από ανυπομονησία, με τά καταραμένα μου ελληνικά τραγούδια:
καί μου χρειάζεται ή λογική γιά νά πεισθώ δτι προχωρώ, αλλά πραγματικά
δέν βλέπω ακόμα πότε θά τελειώσω. "Οσο γιά τήν είσαγωγή έχω αποφασίσει
νά μήν τήν κάνω καθόλου έδώ, αν εϊναι νά πάω στην 'Ιταλία. Μόλις γυρίσετε
θά τά συζητήσουμε λεπτομερειακά δλ' αυτά»18.
29 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΙ 1823. Ό Φοριέλ στη Mary Clarke (Γενέβη): «Αυτή

τήν εβδομάδα θά πάω γιά τό διαβατήριο» ... «ή μεγάλη υπόθεση είναι νά
τακτοποιήσω τά ελληνικά μου έτσι ώστε νά μή χρειάζομαι ίγώ πιά· αποφασί
στηκε καί τό διακήρυξα στην οικουμένη δτι ή είσαγωγή δέν θά γίνει καθόλου
έδώ, αλλά στους δρόμους, στα ξενοδοχεία, στα βουνά, στην 'Ιταλία, αλλά
πάντως όχι έδώ. Αυτό είναι τό σημαντικό, γιατί έτσι δπως είναι τώρα τό κε
φάλι μου θά χρειαστεί ατελείωτος καιρός γιά νά γίνει αυτή ή είσαγωγή έδώ,
καί θά τήν κάνω τόσο στραβά, πού θά τραβάω τά μαλλιά μου πώς τήν έκανα
έτσι, καί πού μοϋ ξέφυγε μέσ' άπό τά χέρια ή 'Ελλάδα ή οί "Ελληνες. Δυστυ
χώς αυτό πού χρειάζεται έξάπαντος είναι νά τά αφήσω δλα τελειωμένα καί
εντάξει, καί υπάρχουν πολλά νά γίνουν, καί ό καιρός πού μοϋ απομένει πρέ
πει νά τόν μοιράσω στα διάφορα τρεχάματα καί ατή δουλειά» .
1 ΟΚΤΩΒΡΙΟΤ 1823. Ό Victor Cousin (Boulogne sur mer) στον Φοριέλ.

«Τά ελληνικά σας τραγούδια αξίζουν καίμέ τό παραπάνω τόν καιρό πού τους
αφιερώνετε· κάντε μας νά σιχαθούμε τήν ακαδημαϊκή ποίηση. Ή είσαγωγή
σας μπορεί μια χαρά νά γίνει στό Μιλάνο» .
9 ΟΚΤΩΒΡΙΟϊ 1823. Ό Φοριέλ στη Mary Clarke (Γενέβη). «Πηγαίνω

ατήμερα στην αστυνομία γιά νά τους πιέσω νά μοϋ στείλουν τό διαβατήριο
μου: τρέχω σάν νά μήν είχα νά δουλέψω γιά τους "Ελληνες μου, καί δουλεύω
γι' αυτούς σάν νά μήν είχα τά τρεχάματα» ... «καί ελπίζω πώς αν σας γράψω
17. Ό π , 79-80.
18. J. Barthélémy Saint Hilaire, M. Victor Cousin, III, Παρίσι 1895, 13-14.
19. Correspondance, S.π., 81-82.
20. J. Barthélémy Saint Hilaire, δ.π , 16.
καί πάλι θά είναι γιά νά ανακοινώσω την ήμερα της αναχώρησης μου» ... «θά
21
γράψω αύριο στον Manzoni γιά νά τον αναγγείλω τήν άφιξη μου» .
20 ΟΚΤΩΒΡΙΟΓ 1823. Ό Φοριέλ στον Manzoni (Μιλάνο). «"Επρεπε ακό

μη νά τελειώσω εκείνη τήν καταραμένη εργασία, γιά τήν οποία σας ϊχω κιόλας
μιλήσει, καί πού οέν ήθελα νά χάσω ε"ξι μήνες γιά νά μήν καθυστερήσω ίξι
βδομάδες ακόμα. Θά σας εξηγήσω καταλεπτώς τό τι μέ έκανε νά πιστεύω Άτι
γνωρίζατε δσο κι ίγώ τό θέμα της εργασίας· μά προκειμένου νά μήν μου κάνε
τε άδικα τήν τιμή νά υποθέσετε πώς είναι κάτι σπουδαίο καί σημαντικό, μάθε
τε -οί λεπτομέρειες υστέρα- πώς δέν πρόκειται γιά τίποτε άλλο οϋτε γιά τίπο
τε περισσότερο από μία συλλογή παλιών ελληνικών τραγουδιών: όταν λέω πα
λιών, εννοώ πώς τό αρχαιότερο δέν πάει πιό πίσω άπό δυό αιώνες, καί τά
περισσότερα πολύ λιγότερο. Βάλθηκα νά κάνω αυτή τή δουλειά άπό ίνα συ
ναίσθημα πού μ' ευχαριστούσε, αλλά χωρίς νά υποψιάζομαι κατά βάθος ότι
αναλάμβανα κάτι τό αδύνατο νά γίνει σωστά, καί εξαιρετικά δύσκολο νά γίνει
υποφερτά. Γι' αυτό τόν λόγο λογάριασα τόσο άσχημο, τόν καιρό, τόν κόπο,
καί τά δυσάρεστα πού είχε ή υπόθεση. Μά επιτέλους τό πράγμα έχει σχεδόν
τελειώσει. Θά αφήσω ëvav αρκετά χοντρό τόμο στον Didot φεύγοντας, καί θά
κάνω κοντά σας τόν απαραίτητο πρόλογο, πού θά τόν στείλω άπό έκεϊ» ...
21
«Λογαριάζω νά ξεκινήσω μέσα στην επόμενη εβδομάδα» .
12 ΑΠΡΙΛΙΟΪ 1824. Ό Victor Cousin (Παρίσι) στον Φοριέλ (Μιλάνο).

«Καί ή Εισαγωγή σας; Στείλτε τήν μας ατά γρήγορα- γιατί τακτοποίησα ικα
νοποιητικά τή δουλειά μέ τόν Didot' τυπώνουν μέ φροντίδα καί ταχύτητα,
διορθώνουμε τό 18ο φύλλο, καί άν αργήσετε θά βρεθούμε σέ στενάχωρη θέση.
"Οσο σας διαβάζω, τόσο χαίρομαι τους σχολιασμούς καί τή μετάφραση σας.
Διάβασα σέ διαφόρους μερικά άπό αυτά τά τραγούδια, καί οί πάντες κατα-
γοητεύθηκαν. Είναι μεγάλη υπηρεσία γιά τήν 'Ελλάδα καί γιά τή γαλλική λο
γοτεχνία. Μονάχα πού μας χρειάζεται ή Εισαγωγή. 'Ακόμα κι άν είναι στην
αρχή σύντομη καί ατελής, θά μπορείτε νά τήν αναπτύξετε καί νά τήν ολοκλη
ρώσετε σέ μιά δεύτερη έκδοση, προσθέτοντας καινούρια τραγούδια πού θά
μπορέσετε νά ανακαλύψετε. Τό σημαντικό είναι νά στηριχθεί ή σημερινή δη
μοσίευση μέ Ινα κομμάτι της ΕΙσαγωγής, πού νά φανερώνει καλά τόν σκοπό
σας. Μου είχατε εκθέσει κάποια φορά τό σχέδιο αυτής της εισαγωγής, πού μέ
ικανοποιούσε ολότελα» .
"Ας σημειώσουμε έδώ ότι τό 18ο τυπογραφικό φύλλο είναι το τελευταίο τοϋ
πρώτου τόμου: στό ΙΙαρίσι είχαν αποφασίσει νά γίνει τό έργο σέ δυο τόμους, χωρίς
νά çt»-.-r\vj<xi τόν Φοριέλ. Έτσι εξηγείται ή πίεση, απότομα, γιά τήν εισαγωγή —
ή οποία πάντως είχε τελειώσει, καί βρισκόταν ίσως κιόλας στον δρόμο. Γύρω στις

22. Ang de Gubernatis, Il Manzoni ed il Fauriel, ο.π., 209-210.
23. J Barthélémy Saint Hilaire, ö π , 17-18.
10 Απριλίου δ Φοριέλ ήταν φευγάτος άπό τό Μιλάνο γιά τη Βενετία και την
Τεργέστη, οπού, με τη βοήθεια του Μουστοξύδη, είχε αποδυθεί στη συγκέντρωση
καινούριου υλικού. Δέν θά τόν παρακολουθήσουμε στό στάδιο αυτό άπο τήν αλλη
λογραφία του κρατάω μονάχα ο,τι αναφέρεται στην εκτύπωση της Έκδοσης.
4 ΙΟΥΝΙΟΥ 1824. Ή Mary Clarke (Ρώμη) στον Φοριέλ (Τεργέστη).

«Βρήκα έδώ πολλά γράμματα, ή Adele μοϋ λέει πώς τά δοκίμια τά διορθώνει ό
24
κ. [Augustin] Thierry, αλλά τόν πληγώνει πού δέν τον γράφετε» .
25
5 ΙΟΥΝΙΟΥ 1824. Κυκλοφορεί ό πρώτος τόμος τ η ς Έ κ δ ο σ η ς .
20 ΙΟΥΝΙΟΥ 1824. Ό Φοριέλ (Μιλάνο) στον Victor Cousin (Παρίσι).

«Καταδικασμένος τόν προηγούμενο χειμώνα νά εργάζομαι επίπονα γι' αυτήν
τήν καταραμένη Εισαγωγή των ελληνικών τραγουδιών, πού είκοσι φορές είπα
νά τήν παρατήσω, γιατί δέν αισθανόμουν πώς ήμουν σέ κατάσταση νά δουλέ
ψω μέ ενδιαφέρον καί επιτυχία. Μόλις τελείωσε, γιά νά διασκεδάσω και νά
συνέλθω, πήγα γιά μερικές βδομάδες ατή Βενετία, οπού συνόδευσα τις κυρίες
Clarke. "Οταν έφυγαν αυτές γιά τή Ρώμη καί τήν νότια 'Ιταλία, έγώ συνέχισα
άπό τή μεριά μου ως τήν Τεργέστη, απ' οπού δέν επέστρεψα έδώ παρά πριν
τέσσερις ημέρες. Τό ταξίδι μέ ωφέλησε, νά με λοιπόν τώρα στη γλυκιά γαλήνη
τοϋ Brusuglio» .
Brasuglio [Brusoglio στό κείμενο τοϋ γράμματος] είναι προάστιο τοΰ Μιλά
νου, οπού ή έπαυλη των Manzoni Κυρίες Clarke· ή Mary συνοδευόταν σ' όλο τό
ταξίδι της 'Ιταλίας άπό τή μητέρα της. Στό ίδιο γράμμα συνεχίζει ό Φοριέλ:
«Δέν ξέρω καθόλου έάν τά αιώνια ελληνικά τραγούδια κυκλοφόρησαν:
ϊχω λόγους νά υποθέτω πώς ναι. Έάν είναι ΐτοι, έχετε τήν καλοσύνη νά πα
ρακαλέσετε τόν κύριο Didot νά στείλει γιά λόγου μου τέσσερα αντίτυπα ατή
διεύθυνση τοΰ κ. 'Ιππότη Μουστοξύδη, σύμβουλου τής πρεσβείας της A.M.
τοϋ αυτοκράτορα τής Ρωσίας, στό Τορίνο. Ίσως ενα άπό αυτά τά αντίτυπα
νά μπορέσει νά φτάσει ώς έμενα. Θά είμαι αρκετά στεναχωρημένος καί κάπως
ντρέπομαι γιά τήν έκδοση πού τύπωσα, αν δέν θά είχα τή δυνατότητα νά
τυπώσω καί μιά δεύτερη, ώστε νά διορθώσω, έν μέρει τουλάχιστον, τις αβλε
ψίες πού μοϋ ξέφυγαν καί νά συμπληρώσω τά κενά πού άφησα στην πρώτη.
Ό Thierry θά σας κάνει λόγο γι' αυτό, τοϋ γράφω μέ τό ίδιο ταχυδρομείο»
24. Correspondance, ο.π., 105. Adele είναι ή Mlle Montgolfier

25. Παίρνω τήν πληροφορία άπό τόν Eugène Asse, Les petits romantiques, Πα
ρίσι 1900, 99.
26. J Barthélémy Saint Hilaire, ο.π., 19.
27. "Ο.π , 22. Δέν έχω εντοπίσει τό αρχείο τοϋ Aug Thierry. Ό Α. Augustin-
Thierry, Augustin Thierry d'après sa correspondance et ses papiers de famille, Παρίσι
1922, δέν κάνει κανέναν λόγο.
2i IOÏNIor 1824. Ό Φοριέλ (Μιλάνο) στη Mary Clarke (Ρώμη). «Μά θά

έγραφα στον Thierry, ακόμα καί χωρίς νά ξέρω πώς τό επιθυμούσατε· ίνας
λόγος παραπάνω τώρα πού μέ υποχρεώνετε. Δέν θά μου ήταν καί πολύ δύ
σκολο, ελπίζω, νά τόν κάνω νά καταλάβει πώς άδικα νομίζει πώς τόν πληγώ
νω, καί τό πολύ πολύ θά τον ζητήσω συγνώμη, λέγοντας τον δτι τόν συγχωρώ
κι έγώ. Γιατί Έμαθα ατή Βενετία πώς τά τραγούδια πρέπει νά κυκλοφόρησαν
καί έγραψα προκειμένον νά βρεθεί τρόπος νά αποκτήσω iva ή δυο άντίτν-
28
πα» .
21 ΙΟΥΝΙΟΪ 1824. Ή Mary Clarke (Νάπολη) στον Φοριέλ (Μιλάνο.

«Καί πέστε μον αν γράψατε στον Thierry. "Αν δέν τοϋ γράψατε, μή περιμένετε
λέξη άπό μένα, αν δέν μου γράψετε δτι εντάξει. Είναι φοίκη, τό κακόμοιρο τό
παιδί πού είχε όλο τόν μπελά νά διορθώνει τά δοκίμια σας, γιατί ό φίλος σας
ό Cousin μήτε τά άγγιξε, αλλά τέτοιοι είσαστε δλοι οι βρωμοάντρες, αγαπάτε
29
περισσότερο έκείνονς πού σας αρέσουν, παρά εκείνους πού σας αγαπούν» .
30 ΙΟΪΝΙΟΓ 1824. Ή Mary Clarke (Ρώμη) στον Φοριέλ (Μιλάνο). «Ή

30
δουλειά σας θά είναι σέ δύο τόμους, καί ό πρώτος κυκλοφόρησε» .
9 ΙΟΪΛΙΟΥ 1824. Ό Victor Cousin (Παρίσι) στον Φοριέλ (Μιλάνο): «Ό

Α ' τόμος των ελληνικών τραγουδιών σας, μέ τήν Εισαγωγή, κυκλοφόρησε.
Μεγάλη επιτυχία, καί στους φίλους μας όλους, καί ατό κοινό ακόμη. Ό δεύ
τερος τόμος θά κυκλοφορήσει σύντομα, καί τότε, στις αρχές τοϋ φθινοπώρου,
οι εφημερίδες θά ασχοληθούν μέ αυτό τό δημοσίευμα, τό τόσο ενδιαφέρον γιά
τήν Ιστορία καί τήν ποίηση. Συμφωνώ απόλυτα μέ τους σχολιασμούς καί τήν
Εισαγωγή, καί μπορείτε σίγουρα νά λογαριάζετε γιά μιά δεύτερη έκδοση,
δπου θά διορθώσετε τά λάθη, πού μονάχα έσεΐς είδατε. Τά 4 αντίτυπα είναι
στον δρόμο γιά τόν Μουστοξύδη» .
10 ΙΟΪΛΙΟΪ 1824 Ό Φοριέλ (Μιλάνο) στή Mary Clarke (Ρώμη).

«"Εγραψα, όπως σας είχα υποσχεθεί, στον Thierry, καί τοϋ έγραψα πώς, πα
ρόλο πού τόν αγαπώ πολύ, τοϋ είχα λίγο θυμώσει, όχι αναίτια. Αυτό πού σας
λέει γιά δύο τόμους περί της δουλειάς μον, είναι μιά απόδειξη βέβαιη πώς μέ
κορόιδευε τόν χειμώνα, όταν μέ πίεζε τόσο καί έβαζε νά μοϋ πούνε πώς ήταν
έτοιμα όλα. Τώρα πού κυκλοφόρησε ή θά κυκλοφορήσει, δέν μπορώ νά μή
σκέφτομαι δίχως νά στεναχωριέμαι καί νά οργίζομαι πού ϊχω κάνει τόσο
άσχημα κάτι που θά μπορούσα να κάνω σήμερα καλά. Καλύτερα λοιπόν νά

29. "Ο.π., 129.
•30. Alfred Galpin, Fauriel in Italy, ο.π., 70.
31. J Barthélémy Saint Hilaire, δ.π., 24.
μην τό σκέφτομαι. Είμαι βουτηγμένος ως τόν λαιμό στην αρχαία Προβηγ

32
κία» .
21 ΙΟΪΛΙΟΥ 1824. Ό Ambroise-Firmin Didot (άπό Μιλάνο, περαστικός)

στον Φοριέλ (Brusuglio, Μιλάνου). «"Ας γνωρίζει ό κ. Φοριέλ πώςμέμεγάλη
χαρά νά συζητήσω μαζί του γιά τους φίλους μας τοϋ Παρισιού, πού τους
άφησα δλους καλά· πώς τοϋ αναγγέλλω την επιτυχία των ελληνικών μας τρα
γουδιών πού μοϋ είχε υποσχεθεί, πώς ευχαρίστως θά πληροφορηθώ γιά τις
ωφέλιμες εργασίες του και θά συγκεντρώσω δλες τις οδηγίες πού θά είχε τήν
καλοσύνη νάμοϋ δώσει γιά τήν 'Ιταλία καίτή λογοτεχνία της» ... «Τό γράμμα
τοϋ κ. Thierry πού τοϋ μεταβιβάζω, θά τόν διαφωτίσει γιά τήν πιεστική
ανάγκη πού έχουμε ενός συμπληρώματος τραγουδιών, γιά νά ολοκληρώσουμε
τόν δεύτερο μας γύρο. Έμάθαμε πώς έσυγκεντρώσατε μία καλή συγκομιδή
ατό ταξίδι σας στην Τεργέστη, θά ήταν σημαντικό νά είχατε τήν καλοσύνη νά
μας στείλετε αμέσως εκείνα πού κρίνετε κατάλληλα, ώστε τό μικρό ενδιαφέρον
πού τό κοινό δείχνει ευχαρίστως σ' αυτή τή συλλογή, σέ μια εποχή δολοπλο
κιών τών Ιερέων και τών υπουργών αντάξιας εκείνης τοϋ ανατολικού ρωμαϊ
κού κράτους, νά μήν άποθερμανθεϊ εντελώς» .
Τό γράμμα αύτο τού Thierry δεν σώθηκε στό αρχείο τοϋ Φοριέλ.
4-8 ΛΓΓΟΪΣΤΟΓ 1824. Ό Φοριέλ (Μιλάνο) στη Mary Clarke ( Ρ ώ μ η ) .

«Έγραψα στον Thierry και μοϋ έστειλε μιά απάντηση πολύ γλυκιά· μοϋ τήν
ΐφερε ό Firmin Didot, ή καλύτερα μοϋ τήν έστειλε από τό Μιλάνο, άπ' δπου
πέρασε και δέν μέ βρήκε. Ωστόσο στό γράμμα του είχε κάτι πού μέ στεναχώ
ρησε και μέ σύγχυσε πολύ. 'Αποδείχτηκε επιτέλους, όπως τό υποψιαζόμουνα
λίγο καιρό τώρα, πώς δέν είχανε τυπώσει ούτε μιά συλλαβή άπό τά ελληνικά
τραγούδια δταν ίφτασε ή εισαγωγή. Τότε μόλις τά άρχισαν νόμισαν πώς εί
χαν υλικό γιά δυό τόμους- ό πρώτος κυκλοφόρησε, άλλα τό υλικό δέν τους
έφτανε γιά τόν δεύτερο, και μοϋ ζητάνε πώς και πώς καινούρια τραγούδια γιά
νά τόν συμπληρώσουν. Νά μή τους ευχαριστήσω θά σημαίνει νά υπονομεύσω
τήν επιτυχία τοϋ πράγματος και νά διακινδυνέψω τους καρπούς της ταλαιπω
ρίας πού τράβηξα · νά με λοιπόν και πάλι μέσα ατά ελληνικά τραγούδια, μετα
φράζοντας, αντιγράφοντας, κάνοντας σχολιασμούς, τή στιγμή πού ήθελα νά
κάνω κάτι τελείως διαφορετικό και είχα μπει αρκετά στό δρόμο του. 'Εξάλ
λου μοϋ λέει πώς ό πρώτος τόμος επέτυχε και πουλιέται καλά, ώστε ή πιθανό
τητα, πού πολύ θά τήν ήθελα, νά γίνει μιά δεύτερη ϊκδοση υπάρχει σήμερα·

33. Galley, Glaude Fauriel, Saint Etienne 1909, 299-300. Ό Ibrovac, δ.π.,
136, μνημονεύει τό γράμμα καί δίνει κάποια αποσπάσματα, παρέχοντας χρονολο
γία 27 'Ιουνίου. Πρόκειται γιά τυπογραφικό λάθος· τό πρωτότυπο τοϋ γράμματος
που σώζεται στό αρχείο τού Institut de France, χφ. 2327, άρ. 127, φέρει τή χρονο
λογία που δίνει ό Galley.
θά δοκιμάσω μέ αυτά πού κάνω τώρα, νά τήν καταστήσω πιθανότερη ακόμα·

και τότε σε κάτι θά έχουν χρησιμέψει ol μπελάδες καί οι αναποδιές. Αυτό πού
πρέπει νά κάνω έχει κιόλας αρχίσει, καί θά είναι έτοιμο σε λιγότερο άπό έναν
μήνα. Θά είμαι πιά τότε ελεύθερος γιά νά φύγω γιά τή Φλορεντία»34.
12 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1824. Ή Mary Clarke (Ρώμη) στον Φοριέλ (Μιλάνο).

«'Επιτέλους κι αυτά τά τρισκαταραμένα ελληνικά τραγούδια, μοϋ έχουν πιει
τό αίμα άπό τήν αρχή ως τό τέλος, καί τώρα νά πού σας κρατάνε γιά τρεις
μήνες ατό Μιλάνο, γιατί ένας δικός σας μήνας θά πει τρεις» «Είμαι ενο
χλημένη, παροργισμένη μέ τόν κ. Thierry πού μέ χρησιμοποίησε γιά νά σας
κοροϊδέψει, καί θά τοϋ γράψω περί τούτου πώς τις αντιλαμβάνομαι έγώ αυτές
τις γαϊδουριές» .
18 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1824. Ό Φοριέλ (Μιλάνο) στη Mary Clarke ( Ρ ώ μ η ) .

«Είναι περιττό νά γράψετε λόγια σκληρά στον Thierry γιά τήν κοροϊδία πού
ύπέστην καλύτερα νά σκεφτούμε πώς θά ξεμπλέξουμε μ' αυτή τήν υπόθεση,
πού μου έγινε τόσο μισητή δσο καί & εσάς, καί γιά τήν οποία ό Thierry θά μοϋ
είναι ακόμα χρήσιμος. Θά ήταν περιττό νά σας πείσω πώς ό μήνας μου δέν θά
είναι τρεις, μά θά έχει τριάντα μόνο μέρες, πώς νιώθω αηδία καί βαρεμάρα
γιά μιά απασχόληση στην οποία μπλέχτηκα μέ σκοπούς τίμιους καί 'ίσως γεν
ναιόδωρους, ένώ δέν εισπράττω παρά δυσαρέσκειες καί αναποδιές» .
26 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1824 Ή Mary Clarke (Tivoli) στον Φοριέλ (Μιλάνο).

«Καλέ μου φίλε, αυτά τά ελληνικά τραγούδια θά τελειωθούνε δπου νά 'ναι,
καί θά είσαστε ό μόνος στην Ευρώπη πού πιάσατε τό κοντύλι γι' αυτά, ή τέλος
πάντων ό μόνος πού τά έβγαλε σέ τόμο- είναι τόσο ενδιαφέροντα, σας βεβαιώ
νω, πού αν μέ τό ράψιμο (τό μόνο πράγμα πού ξέρω) θά μπορούσα νά τους
είμαι χρήσιμη, θά τό έκανα, κι ας σιχαίνομαι νά ράβω» .
9 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1824. Ό Φοριέλ (Μιλάνο) στη Mary Clarke (Φλορεν

τ ί α ) . «Αυτό πού κυρίως μέ κρατάει έδώ, τό καλότυχο συμπλήρωμα στά ελλη
νικά τραγούδια, θά είχε τώρα ολότελα τελειώσει, αν δέν ήτανε εκείνες οί μέ
ρες πού υποχρεώθηκα ν' αφιερώσω στην υγεία μου. 'Αλλά έχει τόσο προχωρή-
34. Correspondance, ο.π., 136. Γιά τήν ημερομηνία, βλ. Galpin, ο.π., 73.
'Ωστόσο πρέπει νά σημειώσουμε πώς ό Φοριέλ είναι κάπως υπερβολικός στίς κατη
γορίες του. Ό πρώτος τόμος πρέπει νά είχε τυπωθεί όταν τοϋ ζήτησαν τήν εισα
γωγή αυτό τό συμπεραίνω γιατί ό Cousin στό γράμμα της 12ης 'Απριλίου 1824
αναφέρεται στό 18ο τυπογραφικό που είναι, όπως σημειώθηκε, τό τελευταίο τοϋ
πρώτου τόμου. "Ισως τελικά ό λόγος που ανάγκασε τους εκδότες νά ζητούν συμ
πλήρωμα νά ήταν ή έκταση ακριβώς της εισαγωγής: έπρεπε νά γίνουν ίσόπαχοι οί
δυο τόμοι.
35. Correspondance, δ.π., 141 και 140.
36. "Ο.π., 146-147.
37. "Ο.π , 148.
σει, πού τό θεωρώ σάν τελειωμένο- κι εχω τη βεβαιότητα πώς θά τό στείλω

38
ατό Παρίσι στις 15 ή στις 16 τοϋ μηνός» .
20 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1824 'Υπογράφεται ό πρόλογος τοϋ Συμπληρώμα-
τος .
[ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 1824.] Ό Augustin Thierry (Παρίσι) στον Φοριέλ (Μιλά

νο). «Τό γράμμα σας με ευχαρίστησε καίμε στεναχώρησε· θλίβομαι πώς σας
βλέπω νά αναστέλλετε ακόμα τη μεγάλη σας εργασία, καί αύτη ή θλίψη είναι
κοινή σε όλους όσους ελπίζουν α' ίσας» ... «Μπορείτε νά συγχαρείτε τόν εαυ
τό σας γιά τη δημοσίευση των ελληνικών τραγουδιών άλλα τώρα ξεχάστε τα
καί ριχτείτε ολόκληρος σέ αυτό πού θά στεριώσει γερά τη λογοτεχνική σας
f 40
φήμη» .
12 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1824 Ό Φοριέλ (Μιλάνο) στη Mary Clarke (Φλορεν-
τία). «Τώρα, πού δέν εχω πιά εκδότη νά μέ σφίγγει, καί πού είμαι λιγάκι
σίγουρος πώς μιά δεύτερη έκδοση θά είναι επιθυμητή ή αποδεκτή, βάλθηκα
καί πάλι νά σκέφτομαι αυτά τά αγαπητά μου πράγματα- θά είναι μιά δουλειά
ευχάριστη, πού δέν θά μέ κουράζει, καί δπου θά μπορώ πιά νά τήν χαίρομαι.
Ό δεύτερος τόμος θά πρέπει νά είναι τυπωμένος, rj έτοιμος νά κυκλοφορήσει.
Πριν από μερικές μέρες μοϋ ήρθαν δυό λόγια άπα τόν Cousin, μά γραμμένα
ίδώ καί δύο μήνες ή καί περισσότερο». .
25 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1824. Κυκλοφορεί ό δεύτερος τόμος μέ χρονολογία

42
1825 .
38. "Ο.π , 150.

39. Fauriel, Chants, ο.π., Π, 312.
40. Ang de Gubernatis, H Manzoni ed il Fauriel, ο.π., 216-218.
42. Παίρνω τήν πληροφορία από τήν Λουκία Δρούλια, «Γύρω στίς πρώτες
σολωμικές εκδόσεις», δ π , 387-388.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ
Πρώτο Παράρτημα
ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ
Παραθέτω έδώ τρία παραδείγματα, μέ την ελπίδα να καταστεί πε

ρισσότερο φανερή ή επεξεργασία των κειμένων άπό τόν Φοριέλ. Τά επέλε
ξα ώστε νά είναι ακραία· έτσι τό πρώτο παράδειγμα παρουσιάζει τό κεί
-
μενο πού υπέστη την πλουσιότερη επεξεργασία τό δεύτερο εκείνο μέ τη
λιγότερη· τό τρίτο πάλι αποτελεί μία άπό τίς περιπτώσεις οπού δύο δια
φορετικές αρχικά παραλλαγές συγχωνεύτηκαν σέ ένα κείμενο.
Θεώρησα σκόπιμο όταν οί αλλαγές άπό αντίγραφο σέ αντίγραφο
ήταν αρκετές, νά ξαναδημοσιεύσω ολόκληρο τό κείμενο έτσι ώστε ό ανα
γνώστης νά έχει μπροστά του δ,τι περίπου κι έγώ: κείμενα. 'Ωστόσο
πρόσθεσα πάντοτε άπό κάτω ένα υπόμνημα, δπου σημειώνονται δλες οί
διαφορές μέ τό αμέσως προηγούμενο αντίγραφο, γιά νά διευκολύνω τήν
παραβολή. "Οταν πάλι οί διαφοροποιήσεις ήταν ελάχιστες, μού φάνηκε
πώς ή αναδημοσίευση του κειμένου καταντούσε περιττή- περιορίστηκα λοι
πόν στό υπόμνημα.
1) TOT ΛΙΑΚΟΓ (ΕΚΔ. 1, 134)

Η [ = αντίγραφο Haxthausen]
Του Λιάκου
Προσκυνά Λιάκο τόν πασιά, προσκυνά τόν βεζνρη,

νά πάρεις τόν μονρασελέ, δερβέναγας νά γένεις.
Κι αντήνος τ' άπεκρίθηκε, χαμπέρια και τον στέλλει:
«"Οσο V ό Λιάκος ζωντανός, πασιά δέν προσκυνάει·
5 πασιά 'χ" ό Λιάκος τό σπαθί, βεζίρη τό τουφέκι».
Κι Άλή πασιάς σαν τό 'μάθε, πολύ τον κακοφάνη,
γράφει χαρτιά καί προβοδα, προστάγματα καί στέλνει.
«Σ' έσέν' αγά δερβέναγα· σ' δλα τά τζεφτιλίκια
τόν Λιάκο νά μον πιάσετε, τόν Λιάκο νά σκοτώστε».
ίο Βγήκε κι ό Γκέκας παγωνιάς καί κννηγά τους κλέφτες,
κι επήγε καί τους πλάκωσε στον λόγκο τον λημέρι,
κι αρχίσανε τόν πόλεμον, τά βροντερά τουφέκια.
384 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1
Κοντογιακούπης φώναξε άπά τό μετερίζι.

«Παιόιά γκαριέτι κάμετε, παώιά ντε πολεμάτε,
15 κι έσύ, Διάκο μπουλούμπαση πολέμα σαν λεοντάρι».
Κι ό Μουσταφάς λαβώθηκε ατό γόνυ και ατό χέρι.
[Υπόμνημα: Στά χαρτιά τοϋ Haxthausen περιλαμβάνεται στό τετράδιο C

(αυτόγραφο του θεοδ. Μανούση) άρ. 21· στην έκδοση έχει τόν άρ. XXV.]
Bu [ = αντίγραφο Buchon]
στ. 1 πασάν. βεζίρην, στ. 2 πρώτος νά είσ' αρματολός, δερβέναγας, στ.
3 (λείπει), στ. 5 πασά. βεζίρην. στ. 6 ώς τ ' άκουσε, βαρεά τόν (πβ.
πρλγ. ΗΑΧΤ. XXVI στ. 6). στ. 7 στέλλει, στ. 8 σ' εσένα Βελή Γκέκα
μου, στές χώρες, στά χωριά μου. στ. 9 τόν Λιάκον νά μέ φέρετε νεκρόν ή
ζώντα θέλω. στ. 10 Έβγήκ' ό Γκέκας παγανιά. στ. 11 κι (λείπει).
λόγκον στό. στ. 12 (λείπει).
στ. 14-18: Καροιά παώιά μου κάμετε, παιδιά μου πολεμάτε
Ό Λιάκος ëτρεξεv εμπρός μέ τό σπαθί στό στόμα,
ήμερα νύχτα πολεμούν, τρεις μέρες και τρεις νύχτες,
Κλαίουν οι Άρβανίτισες στά μαύρα φορεμένες, '
κι ό Βελή Γκέκας γύρισε στό αίμα του πνιγμένος.
Α [ = αντίγραφο Πρώτου Τετραδίου (στηρίζεται στό αντίγραφο Haxthau

sen· δεν λαμβάνει υπόψη του τό αντίγραφο Buchon)]
Τοϋ Λιάκου
οι Δέ στό είπα, Λιάκο, μιά φορά, οέν στό είπα τρεις καί πέντε,
ι προσκυνά Λιάκο τόν πασά, προσκυνά τόν βεζίρη,
νά πάρεις τόν μουρασελέ, δερβέναγας νά γενείς.
Κι αύτήνος τ' αποκρίθηκε, χαμπέρια καί τοϋ στέλλει:
« Όσό 'ναι ό Λιάκος ζωντανός, πασάν δέν προσκυνάει
πασά 'χει ό Λιάκος τό σπαθί, βεζίρη τό τουφέκι».
5 'Λλή πασάς ώς τό 'μάθε, βαρεά τοϋ κακοφάνη,
γράφει χαρτιά καί προβοδα, προστάγματα καί στέλνει.
«Σ' έσέν' 'Αγά δερβέναγα, α' όλα τά τζεφτιλίκια,
τόν Λιάκο θέλω ζωντανόν, τόν Λιάκο νά σκοτώστε».
ίο Βγήκεν ό Γέγγας παγονιάς καί κυνηγά τους κλέφτας
κι επήγε καί τους πλάκωσε, στον λόγγο τοϋ λημέρι,
κι αρχίσανε τόν πόλεμον, τά βροντερά τουφέκια
Κοντογιακούπης φώναξεν από τό μετερίζι.
«Παιδιά γκαριέτι κάμετε, παιδιά ντέ πολεμάτε,
15 κι έσύ Λιάκο μπουλούμπαση πολέμα σάν λιοντάρι,
Κι ό Μουσταφάς λαβώθηκε στό γόνα καί στό χέρι».
[Υπόμνημα:] πρίν άπό τό στ. 1 προηγείται (αριθμώ τόν στ. ώς 01): Δέ

στό είπα, Λιάκο, μιά φορά, δέν στό είπα τρεις καί πέντε. (Πβ. στ. 2
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 385
πρλγ. ΗΑΧΤ. XXVI). στ. 1 πασά. στ. 3 αποκρίθηκε, στ. 4 'vat ό Λιάκος.
πασάν. στ. 5 πασά. στ. 6 Άλή πασάς ως τό 'μάθε, βαρεά (πβ. πρλγ.
ΗΑΧΤ. XXVI στ. 6). στ. 9 τον Λιάκο θέλω ζωντανόν (πβ. πρλγ. ΗΑΧΤ.
XXVI στ. 8). στ. 10 βγήκεν ό Γέγγας. κλέφτας. στ. 13 φώναξεν. στ. 15
λιοντάρι, στ. 16 γόνα.
α [ = Διορθώσεις στο ίδιο αντίγραφο με βάση τίς γραφές τού άντίγρ. Bu]
στ. 14 γκαϊρέτι. [Κάτω άπό τό κείμενο α προστίθενται οι στ. 14-18 του
Bu.]
Β [ = Τετράδιο Victor Cousin 1 καί 2· σημειώνω τίς διαφορές άπό τό Α]

στ. 10 παγαρια. στ. 11 λημέρι, στ. 14 β' ημ. (ώς Bu), στ. 15 μπουλούμ-
βπαση. λεοντάρι.
Βι [ = Διορθώσεις στο ίδιο κείμενο]

στ. 3 (ou ότι στέλνει plus populaire), στ. 6 Άλή πασιάς σάν τ ' άκουσε
(πβ. Bu), στ. 7 (προστάματα, plus populaire), στ. 9 ή κάν νά τόν σκοτώ-
στε. στ. 10 παγανιά. στ. 14 γκαϊρέτι (πβ. α).
β [ = Παραλλαγές πού σημειώνονται στό ίδιο κείμενο, μέ τόν τίτλο: «va

riations d' une autre copie»]
στ. 01 manque (ως Bu), στ. 1 (ώς Bu), στ. 2 (ώς Bu), στ. 3 manque (ώς
Bu), στ. 4 όσό 'χ' ό στ. 5 (ώς Bu), στ. 6 (ώς Bj) στ. 7, 8 (ώς Bu), στ. 9
Τόν Λιάκον νά μέ φέρετε νεκρόν ή ζώντα δείλω (πβ. Bu), στ. 10 κλέφτες,
στ. 14 (ώς α), στ. 15-16 manquent, et les 4 vers suivants se trouvent de plus
dans la copie à la quelle appartiennent ces variantes (ακολουθούν οι στ. 15-18
τοΰ αντιγράφου Bu μέ τίς έξης διαφορές, στ. 16 ήμέραν. στ. 17 τά μαύ
ρα).
βι [ = Διορθώσεις πού σημειώνονται στό β]

στ. 4 (διαγρ.). στ. 6 (διαγρ.). στ. 9 (διαγρ.). στ. 16 (προστίθεται στό
τέλος).
Γ [ = αντίγραφο τετραδίου 5β (αρχικό)]

στ. 3 (ώς Β!)· στ. 6 (ώς Bj)· στ. 7 (ώς Βι). στ. 10 παγανια (ώς Bj).
κλέφτες (ώς β), στ. 14 Παιδιά μου, καρδιά κάμετε, στ. 15-19 (ώς β).
στ. 20 (ώς στ. 16 βι, μέ τη διορθ.: καί ό).
ΓΊ [ = διορθώσεις στό ίδιο κείμενο]

στ. 20 (ώς β^.
Δ [=5= αντίγραφο Σώματος σε λυτά φύλλα]
οι Δέν στό είπα, Λιάκο, μιά φορά, δέν στό είπα τρεις και πέντε,
ι προσκυνά, Λιάκο, τόν πασά, προσκυνά τόν βεζίρη,
νά πάρεις τόν μουρασελέ, δερβέναγας νά γένεις».
Κι αΰτήνος τ' αποκρίθηκε, χαμπέρια καί του στέλνει.
«"Οσο 'ναι ό Διάκος ζωντανός, πασάν δέν προσκυνάει·
5 πασάν 'χει ό Λιάκος τό σπαθί, βεζίρη τό τουφέκι».
'Αληπασάς σαν τ' άκουσε, βαρεά τοϋ κακοφάνη,
γράφει χαρτιά καί προβοδα, προστάματα καί στέλνει.
«Σ' εσένα Βελή Γκέγα μου, στές χώρες, ατά χωριά μου,
τόν Λιάκο θέλω ζωντανόν, ή κάν άπεθαμένον».
ίο Βγήκεν ό Γκέγας παγανιά καί κυνηγά τους κλέφτες,
κι επήγε καί τους πλάκωσε στον λόγγο, ατό λημέρι,
κι αρχίσανε τόν πόλεμο, τά βροντερά τουφέκια.
Κοντογιακούπης φώναξεν άπό τό μετερίζι:
«Καρδιά παιδιά μου κάμετε, παιδιά μου πολεμάτε!
15 Ό Λιάκος ëτρεξεv εμπρός, μέ τό σπαθί ατό στόμα,
ήμέραν, νύχτα πολεμούν, τρεις μέρες καί τρεις νύχτες·
κλαίουν οι Άρβανίτισσες, τά μαϋρα φορεμένες.
Κι ό Βελή Γκέγας γύρισε ατό αίμα του πνιγμένος,
κι ό Μουσταφάς λαβώθηκε ατό γόνα καί ατό χέρι.
[Υπόμνημα:] στ. 01 Δέν στό είπα. στ. 5 πασάν 'χει. στ. 8 Γκέγα. στ. 9
ή κάν άπεθαμένον. στ. 10 Γκέγας. στ. 12 πόλεμο, στ. 14 (ώς β), στ. 18
Γκέγας. στ. 19 (ώς Υχ).
Δι [ = διορθώσεις στό ίδιο αντίγραφο]

στ. 2 (ώς β).
ΕΚΔ. Τοΰ Διάκου
Προσκυνά, Λιάκο, τόν πασάν, προσκυνά τόν βεζίρην

πρώτος νά έίσ' αρματολός, δερβέναγας νά γένεις».
Κι αύτήνος αποκρίθηκε μαντάτα καί τοϋ στέλνει.
«"Οσο 'ναι Λιάκος ζωντανός, πασάν δέν προσκυνάει,
5 πασά 'χει Λιάκος τό σπαθί, βεζίρην τό τουφέκι».
Άλή πασάς σαν τ' άκουσε βαρεά τοϋ κακοφάνη,
γράφει χαρτιά καί προβοδα, προστάματα καί στέλνει.
«Σ' εσένα Βελή Γκέκα μου, στές χώρες, ατά χωριά μου,
τόν Λιάκον θέλω ζωντανόν, ή κάν άπεθαμένον».
ίο Έβγήκ' ό Γκέκας παγανιά καί κυνηγά τους κλέφτες
κι επήγε καί τους πλάκωσε στον λόγγον, στό λημέρι,
κι αρχίσανε τόν πόλεμον, τά βροντερά τουφέκια.
Κοντογιακούπης φώναξεν άπό τό μετερίζι:
Καρδιάν παιδιά μου κάμετε, παιδιά μου πολεμάτε!»
15 Ό Λιάκος ΐτρεξεν εμπρός μέ τό σπαθί στό στόμα,

ήμέραν, νύχτα πολεμούν, τρεις μέρες και τρεις νύχτες-
κλαίουν οι Άρβανίτισαες, τά μαϋρα φορεμένες.
Κι ό Βελή Γκέκας γύρισε στό αίμα του πνιγμένος,
κι ό Μουσταφάς λαβώθηκε στό γόνα και στό χέρι.
[Υπόμνημα:] στ. 01 (λείπει, πβ. Η και Bu), στ. 1 (ώς β), στ. 2 (ώς Δι).
στ. 3 αύτήνος αποκρίθηκε μαντάτα, στ. 4 'ναι Λιάκος. στ. 5 πασά 'χει
Λιάκος. βεζίρην. στ. 8 (ώς Γ), στ. 10 Έβγήκ' ό Γκέκας, στ. 11 λόγγον.
στ. 14 Καρδιάν.
2) Ο ΤΑΦΟΣ TOT ΛΗΜΟΓ (ΕΚΔ. 1,56)
Bu [ = 'Αντίγραφο Buchon]
Ό ήλιος έδασίλευε, κι ό Δήμος διατάζει·

«Σύρτε, παιδιά μου, ατό νερόν, ψωμί νά φάτ' απόψε,
και σύ Λαμπράκη μ' ανεψιέ, κάθου ιδώ κοντά μου,
νά, τ' άρματα μου φόρεσε, νά είσαι καπετάνιος.
s Και σεις παιδιά μου πάρετε τό ερημον σπαθί μου,
πράσινα κόψετε κλαδιά, στρώστε με νά καθήσω,
καί φέρτε τόν πνευματικόν νά μέ ^ομολογήσει,
νά τόν ειπώ τά κρίματα, όσά 'χω καμωμένα
τριάντα χρόνι' αρματολός, κι είκοσι ϊχω κλέφτης,
ίο καί τώρα μ' ήρθε θάνατος καί μέλλω ν' άπεθάνω.
Κάμετε τό κιβούρι μου πλατύ, ψηλόν νά γένει,
νά στέκ' ορθός νά πολεμώ, καί δίπλα νά γεμίζω
κι από τό μέρος τό δεξί, άφήτε παραθύρι,
τά χελιδόνια νά 'ρχονται, την ανοιξιν νά φέρουν,
καί τ' άιδόνια τόν καλόν Μάην νά μέ μαθαίνουν».
Β [ = αντίγραφο τετραδίου Victor Cousin 1 καί 2]

Τίτλος: 'Αρματολού θάνατος (τό κείμενο απαράλλακτο).
Γ [ = αντίγραφο τετραδίου 5β (αρχικό)]
στ. 6 με/μου. στ. 10 άπονθάνω/άπαιθάνω.
ΓΊ [ = διορθώσεις στό ϊδιο αντίγραφο]
στ. 2 νερό. στ. 9 καί εϊκοσ' έχω.
Δ [ = αντίγραφο Σώματος σε λυτά φύλλα]
στ. 2 (ώς Γ ^ . στ. 4 καπετάνιος, στ. 5 έρημος, στ. 6 μου.
στ. 9 (ώς Γ), στ. 10 θέλω ν' άπαινθάνω. στ. 15 καλό.
ΕΚΔ. Ό τάφος τοΰ Δήμου
στ. 2 (ώς Γ), στ. 4 (ώς Γ), στ. 5 (ώς Γ), στ. 15 (ώς Γ).'
3) Η ΚΑΚΗ ΜΑΝΑ (ΕΚΔ. 2, 202)
Α [ = αντίγραφο «συλλογής» Victor Cousin 3]
"Ολες οι μάνες τά παιδιά τά 'φχονται νά προκόψουν,

και μια μανά, κακή μανά, τόν vtóv της καταριέται.
«Δίωξε με, μάνα, δίωξε με, μέ πέτρες και λιθάρια
γιά νά μέ πάρει τό κακό, νά σηκωθώ νά φύγω,
5 νά πάνω 'γώ μανούλα μου, ποϋ παν τά χελιδόνια,
τά χελιδόνια νά γέρνουν κι έγώ νά πάνω ακόμα-
ν' ασπρίσουν τά ματάκια σου τηρώντας είς τές στράτες,
νά μαλλιάσει κι ή γλώσσα σου ρωτώντας τους διαβάτες:
«Διαβάται πού διαβαίνετε, στρατιώται πού περνάτε,
ίο μή νά ϊδατε τόν γιόκα μου, τόν υίόν μου τόν χαμένο;»
«Κι αν τόν εϊόαμεν, μώρ' ορφανή, μωρέ πικρή μανούλα,
'Από ποϋ θά τόν γνωρίσωμεν;»
- «Ήταν ψηλός, ήταν λιγνός, ήταν άγγελοφρύδης,
είχε τά μάτια αάν έλαια, τά φρύδια σάν γα'ίτάνι».
15 - «Έμεϊς εψές τόν εϊόαμεν στον κάμπο ξαπλωμένο-
μαϋρα πουλιά τόν ϊτρωγαν κι άσπρα τόν τριγυρνούσαν,
κι ίνα πουλί, μικρό πουλί, σάν ϊνα χελιδόνι,
ούδ' Ιτρωγε, ούδ' ΐπινεν, ουδέ χαροκοποϋαε-
- Φάτε πουλάκια, φάτε τον, και μή παρά τόν τρώτε
20 κι αφήστε του τό δέξιο του, νά γράψει μια μαυρή γραφή,
νά στείλει ατή μανούλα του, νά χύσω μαϋρα δάκρυα.
Διορθώσεις (μέ τό χέρι τοϋ Fauriel) στό ίδιο αντίγραφο στ. 6α (ως στ.
6β). στ. 12 (προστίθεται;) τά σημάδια του δείξε.
Β [ = αντίγραφο τετραδίου Victor Cousin 4]
"Ολες οί μάνες τά παιδιά τά 'φχονται νά προκόψουν

καίμιά μανά, κακή μανά, τόν υιό της καταριέται.
«Δίωξε με, μάνα, διώξε με, μέ ξύλα, μέ λιθάρια,
γιά νά μέ πάρει τό κακό νά σηκωθώ νά φύγω,
5 νά πάνω 'γώ στην ξενιτιά, καί πλεά νά μή γυρίσω-
νά κάμω χρόνους δώδεκα καί μήνες δεκαπέντε
γιά νά παρθούν τά μάτια σου τηρώντας είς τές στράτες
γιά νά παρθεί ή γλώσσα σου ρωτώντας τους διαβάτες.
«Διαβάτες πού διαβαίνετε, στρατιώται πού περνάτε,
ίο μή νά εϊδετε τόν υ'ιόκα μου, τό μοναχό παιδί μου;»
« Έψέ προψέ διαβαίναμε σέ μιά ψηλή ραχούλα
μαϋρα πουλιά τόν ϊτρωγαν κι άσπρα τόν έβληγοϋσαν,
κι ίνα πουλί, μικρό πουλί, στέκεται καί τους λέγει:
- Φάτε, πουλάκια, φάτε τον, κι αφήστε του τό χέρι,

15 γιά νά τό Ιοεΐ ή μάνα του νά χύσει μαϋρα όάκρυα».
Γ [ = αντίγραφο Σώματος σε λυτά φύλλα]
"Ολες οι μάνες τά παιόιά τά 'φχονται νά προκόψουν

καίμιά μανά, κακή μανά, τόν υιό της καταριέται.
Δίωξε με, μάνα, διώξε με, μέ ξύλα, μέ λιθάρια,
γιά νά μέ πάρει τό κακό, νά σηκωθώ, νά φύγω,
5 νά πάνω 'γώ, μανούλα μου, που παν τά χελιδόνια,
τά χελιδόνια νά γυρνούν, κι έγώ νά πάν' ακόμα.
Ν' ασπρίσουν τά ματάκια σου τηρώντας είς τές στράτες,
νά μαλλιάσει κι ή γλώσσα σου ρωτώντας τους διαβάτες:
«Διαβάτες πού διαβαίνετε, ατρατιώται πού περνάτε,
ίο μήνα εϊδετε τόν υϊόκαμου, τό μοναχό παιδί μου;»
- «Κι αν τόν εϊδαμεν, μώρ' ορφανή, μωρέ πικρή μανούλα,
άπό ποϋ θά τόν γνωρίσωμεν: Τά σημάδια του δείξε».
- «Ήταν ψηλός, ήταν λιγνός, ήταν άγγελοφρύδης,
είχε τά μάτια σάν έλαια, τά φρύδια σάν γαϊτάνι».
15 «'Εμείς εψές τόν εϊδαμεν στον κάμπο ξαπλωμένον,
μαϋρα πουλιά τόν έτρωγαν κι άσπρα τόν τριγυρνούσαν,
κι ίνα πουλί, μικρό πουλί, σάν ένα χελιδόνι,
ούδ' έτρωγε, ούδ' έπινεν, ουδέ χαροκοποϋσε·
- Φάτε, πουλάκια, φάτε τον, κι αφήστε τον τό χέρι,
20 γιά νά τό ιδεί ή μάνα του, νά χύσει μαϋρα δάκρυα».
[Υπόμνημα:] Σύνθεση των παραλλαγών Α καί Β.

στ. 1 (κοινός), στ. 2 (κοινός)· υιό (ώς Β), στ. 3 (ώς Β), στ. 4 (κοινός).
στ. 5 (ώς Α), στ. 6 (ώς Α) γυρνούν, πάν' ακόμα. στ. 7 (ώς Α), στ. 8 (ώς
Α), στ. 9 (κοινός), στ. 10 (ώς Β), στ. 11 (ώς Α), στ. 12 (ώς Α· πβ.
ΔιόρΘ.). στ. 13 (ώς Α), στ. 14 (ώς Α), στ. 15 (ώς Α) εϊδαμεν, ξαπλωμέ
νον. στ. 16 (ώς Α), στ. 17 (ώς Α), στ. 18 (ώς Α), στ. 19 (ώς Β 14). στ.
20 (ώς Β 15).
Γι [ = Διορθ. (μολύβι, πάνω στους στίχους)]

στ. 5 νά πάνω μάνα μ' οπού πάν τά μαϋρα χελιδόνια, στ. 8 καί νά
μαλλιάσ' ή . στ. 10. μην εϊδετε. στ. 11 κι άν ϊσως καί τόν εϊδαμεν μώρ'
ορφανή μανούλα, στ. 12 πόθεν νά τόν γνωρίσωμεν; Δείξε μας τά σημάδια,
στ. 13 ήταν καί μαυρομάτης, στ. 18 ετρωγεν.
ΕΚΔ. Ή κακή μάνα
"Ολες οι μάνες τά παιδιά τά 'φχονται νά προκόψουν

καίμιά μανά, κακή μανά, τόν υΐόν της καταριέται.
«Δίωξε με, μάνα, διώξε με, μέ ξύλα, μέ λιθάρια,
γιά νά μέ πάρει τό κακόν, νά σηκωθώ νά φύγω,
5 νά πάνω 'γώ μανούλα μου, πού πάν τά χελιδόνια,
τά χελιδόνια νά γυρνούν κι εγώ νά πάν' ακόμα,
6α νά κάνω χρόνους δώδεκα κα( μήνες δεκαπέντε,
ν' ασπρίσουν τά ματάκια σον τηρώντας είς τές στράτες,
καί νά μαλλιάσ' ή γλώσσα σου ρωτώντας τους διαβάτες.
«Διαβάτες πού διαβαίνετε, στρατιώτες που περνάτε,
ίο μήν εϊόετε τόν νίόκαν μου, τό μοναχόν παιδί μου;»
«Κι άν ϊσως καί τόν εϊδαμεν, μανρ' ορφανή μανούλα,
πόθεν νά τόν γνωρίσωμεν; Δείξε μας τά σημάδια».
Ύ
« Ηταν ψηλός, ήταν λιγνός, ήταν καί μαυρομάτης,
είχεν τά μάτια σάν έλαιάν, τά φρύδια σάν γαϊτάνι».
15 «'Εμείς εψές τόν είδαμε στον κάμπον ξαπλωμένον,
μαϋρα πουλιά τόν ϊτρωγαν κι άσπρα τόν τριγυρνούσαν,
κι ίνα πουλί, μικρόν πουλί, σάν ίνα χελιδόνι,
ούό' ΐτρωγεν, ούδ' Επινεν, ουδέ χαροκοποϋαε-
- Φάτε, πουλάκια, φάτε τον, κι αφήστε τον τό χέρι,
20 γιά νά τό Ιδεί ή μάνα του, νά χύσει μαϋρα δάκρυα».
[Υπόμνημα:] (Σύνολο 21 στίχοι) Τίτλος: Ή κακή μάνα. στ. 2 υίόν. στ.

4 κακόν. στ. 5 (ώς Γ), στ. 6α (ώς Α 6α). στ. 9 στρατιώτες, στ. 10
υίόκαν. μοναχόν. στ. 11 μαΰρ', ορφανή, στ. 14 έλαιάν. στ. 15 είδαμε,
κάμπον. στ. 17 μικρόν, στ. 19 αφήστε του.
Δεύτερο Παράρτημα
ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ
ΣΧΟΛΙΑ
ό αστερίσκος * δηλώνει πηγή ή τετράδιο πού δεν έχει διασωθεί

τά σκιασμένα τετράδια, αυτόγραφα τοϋ Fauriel
ό πρώτος αριθμός δηλώνει κείμενα πού περιλήφθηκαν στην έκδ. Ό δεύτερος, σε
αγκύλες [ ] δηλώνει συνολικό αριθμό κειμένων πού εντάχθηκαν, έστω καί προ
σωρινά, στη διαδικασία σχηματισμού της. Τά κείμενα πού αποκλείστηκαν άπό
την αρχή δεν συνυπολογίζονται.
οι διακεκομμένες γραμμές δηλώνουν απλή συμβουλευτική χρήση (αντλούνται
γραφές, όχι κείμενα).
Pouqucvittc -162 0
»Αλλες Πήγες
Ηα*ίηαυζ« η
: ii 4 - I -31 5
Παλαι-οτερΕίς πήγες
που χρηαιμο notouvrî
£υλλο\€ς Hup ισ ιού

n p e v c t o tcpcç Φjr.
"*< *ω
<
2! «
2:
ÜJ
LU
Σ I r Σ
cT
Γ G
όΠ 2 ùlj Ζ
ι J Ο en Ο
Lü
Σ Σ
*
96 ^Δίστιχα
-f Θου (Εΐος+·ερωΐΌχρΛος
Τρίτο Παράρτημα
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ
Σχόλιο: Ή βούλα δηλώνει παρουσία ατά αντίστοιχα τετράδια· ό κύκλος στη στή
λη Haxthauscn σημαίνει πιθανή αρχειακή συγγένεια, στά τετράδια σημαίνει πώς
δεν έχει σωθεί χειρόγραφο, άλλα συμπεραίνεται ή παρουσία τοϋ τραγουδιού άπό
άλλα στοιχεία. Σττ> στήλη της «αγγελίας» ή παύλα δηλώνει πιθανότητα.
,a mm •
VllflUS
,v waw • •
awaavu
,a Nis
VW03 • • • • • • • • Ο • • • •
VTV3JJV ο Ο ο ο Ο Ο Ο ο Ο Ο Ο Ο ο
, j waw Ο
9t
ίΟΛ • • • • •
(·χ«τΙω)9ς •
,V "JNK
83Λ
(•«?)9S • • •
g'lOA • • • • • • • •
,v wsw ο
jxax du • • • • • • •
NOHDna • • • •
asvai
1XVH ο ο • • Ο ο
•4* ο 00 ο «β co Ο co -* Ο
•2 (Ν CO CO -Bf*
ι« m CO co r-
00
b
F
θ* fr
•3 >
ο Ο >
ο -8
t* r< Ο
KT -S
1
Γ>
ο
- α. '8
s
>
« Ι ω
ο.
!
£Γ ÌS '3
α.
§ > v2»
'3
Ι
<< -3 ο
« ο
fr r< Θ- g
-β Ο ο
*β δ' ο 'S >3 ω οο
Ο δ"
8 Ο •ê κ
»Λ 3 e 'S ο
"ο -β e Vi1 Ο. 'Ρ
'-* ! -β
f ω 1 s \r Ο '8 ο H s. •3 θ-
&- f
ι
-δ ι*
Ο Χ (S
-β
ο ρ 3* ι2
β β s Sf s -p-
Θ-
β
α.
ω -β 3. NI 8
δ S
it '8
Η
Ο
δ ri
»s
ÈS
ω 3
φ
ρ
ρ '8
H
"L
iS
Q. Κ
Β ω
Η ρ
'8
Η
• •
• • • •
• φ
• • • • • • • • • Φ • •
Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο ο Ο
ο
• • •
• • • • •
• • • • •
• • •
• • •
• • •
• •
•
Oi 00 00 CD 00 00 Ο 00 (Ν co -3< co (Ν ο
Os (Ν α? co ιΟ ΙΟ σ> (Ν 00
(Ν (Ν
S
$ -β
<
Ο Ο
Ο ο
f t>
Ο 8
ν* e Ί -g
« ο- « >
S ο > Χ
< S
α.
•ί β
S £
«
li" 13 ?- 1 >ο
ε.
α.
'g
υ"
ir
S -ο
VC
•g
!- t* 3. ω θ- g
I<-< > e S
» W
Ι
VC
u" «j·
"ω
D Ο y m α.
«b Ά ω ο
Χ "ω -9
-Ι g"
b Ο ο. ~£ ο
•>
ο 3 >~ § 3 ί α ο
-if
-β χ
-Κ Ξ» t*
Ο
b ο. <<
« "F f α- - β ο. ο.
3
r<
r< ο
νι
ϊ
b
ζ
VJ· cL Ö
i
1 Ι
«ο ω Ο ω ο 'β α.
ΰ < •3 β Ά 'S ti
IΙ
ο
ο Ο εο ρ Ä ο
ο
ο
»3
Ο >
ζ
ο ο < ω
ο
ρ Η Η α. »3
Η Η Η φ f, Η
ο
Ζ ES Ο
r<
•-ο
e '§
Ε ρ e
,awaw •
•VI1IM3 • • • • • • • • •
,v wm
awadvu •
,Η "IMS
VJTO3 • m • • • •
VTV3JJV ο ο Ο ο ο
,j nm ο
9*
»Λ • • • •
(•XUTinc)gS
,V JNS
EDA
(•Xd»)9g • •
S'TDA • •
, ν warn
disi dU • •
NOHona
33VHT • •
1XVH •
ri CD 00 CD
u
to
00 00
«ν
OS «Λ
00
OS S ο Φ« 00 00
»Λ to
00
to
Ο
r~
(Ν CO
fr
χ
*3.
α.
« -δ"
e S.
h Ì-I < Ε Ν3 Κ 3 Ο 3
"δ
χ
Vf
'g
-8
Q.
1 S
Ο
3
s 3
Ο Ο Ο
3
ο S S S Χ ν/·
Ο
ο
r< r< f< α.
< g -s-
1
r< α. 8 ί
ο
Ο
I
'S
W
3
ο S
w
Ο
Ο ο
3
Ο
W
ω
Ο
ΡΗ
'8 νι
ο
ο.
13
Ο
f
ο.
3
ω
C-.
'3 |
α.
Η
Vf
ο
-2 1
ν* ο V* '8 f Ι'
-3
Vf
Ο
Ο
'F "5
ν* ο
s.
ο ντ
-£ ι* eg
<<
3
if
î
I ι£
ο I. §. i Ο ε
«>- -s
Ο
ντ vr b
«3
<< ω <<
W 8 ο 3
%
3
ω
ω «-< 4 g ρ β
~3
σ
3 ï8
•&
r< Κ α a «β
-fr
Pi φ
-y < δ
(3 "ω
• •
• • • • • • • • • • • Ο • • • • • •
Ο Ο Ο Ο Ο ο Ο Ο Ο Ο Ο ο Ο ο ι Ο Ο
• • •
• • •
• •
• •
• • •
• • •
• • •
• • • •
• • • •
ο SP ο
σ>
00
OS ο
GM ο
ON
CO (Ν
co
• * ο 00 ο
in
ο
to
(Ν 00
CO
ο co
00
00 CD
OS
CN CO CO 00
00
ρ·
00 α.
β
b
t»
I §
S ο
-« » Ρ"
α.
CL.
Ο -1
ω KT
Χί α.
-|
'S "Ο S. ο.
υ- «ο Ί
Ι1
vr
"Ο
«ο
"Ρ"
~ο KT 's "s β
ri 7-
\Τ
1
1 θ- α ω Ο
ϊ
β »Ai Χ α.
ti ντ Kf
ο
<5 ω S Vf •ρ J$ 1 >> Ο
ο S α,
1 α.
οα. υ·
Ρ Ο
α. Κ) t; « e -β
α.
« -β -β
5 -ο
Ο.
JO κ -β β
ο δ* S ο
>
< -g ω
KT ο
ρ τ-
Χ
ρ -J ρ
g « α.
-β
a 0
Ε
οο
Ο ο ! ο
ο
>
'Ρ
α. ρ
ff ρ ρ ρ
ο Κ 1=1 φ
i.
« ο
8
Β
ο
ο
f
,1
1
ω 8-
£ί -β
Ο
g
-ο
à
Η Η
,3 'IÏ3W
•VUWI3
,v -ivaw • •
•gwadvii • • • Ο • •
,a -Nuts • •
VKÖS • • • • •
vrvajjv ο 1 Ο Ο
, j waw
w
WA • •
(•i£jnrlni)9Q •
,V UNS •
εοΛ •
(•*äc)9Q •
2'ΤΟΛ •
,v "waw
d i a i dii •
NOHona
asvHT
XXVH Ο •
ο CO ο 00 to co 00 Χ Ο 00 Ο Ο (Ν (Ν <3< •Φ
ω Ο
<54
(Ν m co co co *^ ιΟ ΙΟ LO Λ m LO
b (Ν Oi <w (Ν (Ν (Ν σ^ί (Ν
(Ν
<ΐ m ί-Η W & SJ
3 3 3 3 3
Ο Ο Ο Ο Ο Ο
.8 -g ~s
Τ"
3 ~ι< ~ο -S g -Ο
CL.
Ο
l·;
!-
ω
!-
CL.
ο
CL. CL,
Χ <Ι CL.
Χ
β ο '8 ο 3
'3
Ο
Ο
ο
Ο
Ο
CL. α. e ο Ο
X β > >
-o '3 •3 Ρ-
• e CL, '3
S •1 '3 •S
e
ι
υ
S ο
Η < m < W Ο
CL.
Ο CL.
Ο
S & CL.
*3 Ο Ο
CL. 3 3 3 Ο
g
§.· S. 3. > 1 S
Ο ?•
w § rL 3 3 3 •1 3
ο
-ρ ~« Α. α. CL. α. CL.
ο >- ί -β ί Ό -Ο ^ο ι* α.
α.
-ο
~o
et
>
t* ε ο ο ί ο θ- θ-
«
θ
θ Θ-
"δ 'S
α
> '§. ο ο ο ο
ο Ο Ö
co «ο
α.
ο
€>· α »
t* «ο «Ο
'S. lJ ?• «
1I I
Ö β W
b
Ο Ì «ο
Ö
eo
β
«ο
Ö « β
«ο «ο
3 «ο «
eo ο.
e 'S
τ
^3 -3 ^3 «ο -•3 ^3 -3
Ο Ο Ο Ο θ- Ο
α. β α. >- «
ί -3
Ο ί ?• g
! ?- «
α- -β 8
α. CL.
» ο ί ο β
«Ο β CL,
Η Χ! α. ο Q, ο.
Η Η H
α.
α. α. Η « α. Q. H
b
Ο Η Η Η
α. Η α. Η
Ο
• •
•
CO
00 00 00
l f i » f t i f t »ft » f t <>* * H CT> OS 00
,Η τ . H - ( ,Η Ol «5 -!j< * t f »ft
Ç^ (5* ξΝ § * <N GN C*
CO CO CO CO CO CO CD »ft »ft 1ft
CO CO CO CO CO CO CO CO CO CO
00 CO CO co co co CO co co CO
(N ÎN (Ν (Ν <N (Ν (N
CO ο t O * i O - * < O O t O O i X l O t O Q O ( N C O ( N C Û ( N - * ( O C Û O < N O O X O ( N »
IO CO CD < ^ ( Ν ί Ο ί « 5 η · * · ! } ( ι θ ι ί ΐ ^ . Γ > . ΰ £ ι θ ΐ σ » σ ί Ο Ο " - < · Η ^ Ή ( Ν ί Ν ( Ν ( Ν Μ « < Γ Ο
(Χ Ο Ο ί Ο ί Ο Ο Ο Μ Ο Ο ^ ^ Ο Ο ^ ^ Μ Ο Ο Μ ^ ^ ^ ^ Ρ ^ ^ ν μ ^ - ^ - ^ - ΐ ί ' - ΐ Ρ « ! ^ - ^
h
S
-g
S
Ο
'3
Q-
O
?•
3
Q-
-o < «
« « g
?- ?-
~o
« -o <<
ο
ο Q.
Q.
?·
8
a-
H
Τέταρτο Παράρτημα
ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΙ ΤΟΥ ΦΟΡΙΕΛ ΣΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ

ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
ΕΚΔ.
1, 12 (Μπουκουβάλα) 'Αντίγραφα ΕΝΑ Pouq. (άλλο άπό τό έκδομένο)
και ΔΥΟ ή ΤΡΙΑ ακόμη.
1. 38 ('Ολύμπου) 'Αντίγραφα ΔΥΟ ή ΤΡΙΑ (δσα τοϋ χρησίμεψαν 'ίσως
είχε και άλλα).
1, 44 (Όνειρο Δήμου) ΜΟΝΑΔΙΚΟ αντίγραφο· δεν ξέρει άπό που προέρ
χεται τό τραγούδι.
1, 56 (Τάφος Δήμου) Τό τραγουδούν σε δλη την Έλλάοα μέ παραλλαγές.
1, 76 (Ζαχαρίας) Μοραΐτικο.
1, 84 (τοϋ Βάλτου) Τό τραγούδι στιχουργήθηκε στην 'Ακαρνανία.
1, 98 (Τού Κίτσου) Είχε ΤΡΙΑ διαφορετικά αντίγραφα μέ αξιοσημείωτες
διαφορές.
1,118 (Τοΰ Καλιακούδα) Τραγουδιέται στά νότια της 'Ακαρνανίας.
1,144 (Τού Γεωργάκη) Είχε ΔΥΟ αντίγραφα μέ διαφορές· δίνει τίς κυριό
τερες. (Πιθανότατα "Ηπειρος).
1,158 (Τού Δίπλα) Τό τραγούδι έ'χει βγει στην 'Ακαρνανία.
1,172 (Βελή Γκέκας Α') Φαίνεται πώς έγινε στην "Ηπειρο.
1,176 (Βελή Γκέκας Β') Αυτό τό τραγούδι βγήκε στην 'Ακαρνανία.
1,192-6 (Νικοτσάρας Α'-Γ') Δέν μπόρεσε νά συλλέξει άλλα τραγούδια
σχετικά.
1,212 (Κυρίτση Μιχάλη) χφ. βασιλ. βιβλιοθ. άρ. 316· γραφή ιστ' αι.
2, 4 (Μπεράτι) Είχε μονάχα ΕΝΑ αντίγραφο, πού τού λείπουν μερικοί
στίχοι προς τό τέλος, άλλα τό κενό ήταν zümko νά συμπληρωθεί·
πράγμα πού έγινε.
2, 12 (Γαρδίκι) Δέν είχε παρά ΕΝΑ αντίγραφο, 'ίσως ό'χι ολοκληρωμένο,
λείπουν ένας ή δύο στ.
2, 34 (Διάκος) Είχε ΔΥΟ αντίγραφα· τό ενα τό οφείλει στίς φροντίδες
ενός "Ελληνα πολύ αγαπητού φίλου, ό οποίος τό μάζεψε στά ϊδια
τά μέρη οπού βγήκε τό τραγούδι.
2, 58 και 2, 62 (Τριπολιτσά καί Κιαμίλης) Δυό τραγούδια πού στό ΜΟ

ΝΑΔΙΚΟ χφ. πού ήρθε στά χέρια του δεν αποτελούν παρά μία
μονάχα σύνθεση. Τά χώρισε λοιπόν.
2, 80 (Στοιχειό ποταμού) ΜΟΝΑΔΙΚΟ αντίγραφο με ένα στίχο παραπά
νω (τόν βάζει στό σχολιασμό).
2, 84 (έλαφίνα-ήλιος) Βγήκε στη νότια 'Ακαρνανία.
2, 90 (Λεβέντης-Χάρος) Γνωστό κυρίως "Ηπειρο-Θεασαλία.
2,104 ( Ό ναύτης) Είχε ΠΟΛΛΑ αντίγραφα πού δεν παράλλαξαν καθόλου
δταν τοϋ έτυχε ή ευκαιρία νά πάρει καινούριο αντίγραφο άπό τό
στόμα ενός Έλληνα πού τό είχε μάθει στην 'Ακαρνανία.
2,160 (Τής Ίαννούλας) Άπό τά 'Ιωάννινα. Είδε ΠΟΛΛΑ αντίγραφα άπό
τά όποια χρησιμοποίησε μερικές γραφές.
2,162 ("Υπνος Ανδρείου) Τραγουδιέται στό Ζαγόρι.
2,168 ( Αποχαιρετισμός) Στό ΜΟΝΑΔΙΚΟ χφ. είχε τόν τίτλο «μοιρολόγι
εις τόν davctiov βρέφους».
2,176 (Κατάρα) Είχε ΠΟΛΛΑ αντίγραφα αύτοϋ τοϋ τραγουδιού καί ανά
μεσα σ' άλλα ένα πού είναι διπλάσιο (μέ πολλές πρόστυχες εκφρά
σεις). Περιορίστηκε νά δανειστεί άπό αυτό τό αντίγραφο μερικές
γραφές.
2,182 (Μαγευμένος) 'Αποτόλμησε νά συμπληρώσει στη μτφρ. σύμφωνα
μέ τις ενθυμήσεις εκείνου τοΰ "Ελληνα φίλου στον όποιο οφείλε τό
τραγούδι αυτό.
2,196 ( Ό Ξένος) Δέν είχε παρά ΜΙΑ παραλλαγή μονάχα, τήν τραγου
δούν στά βουνά τής 'Ηπείρου.
2,202 (Κακή μάνα) Είχε ΤΡΙΑ (αντίγραφα).
2,216 (Έρωτόκριτος) Είναι παρμένο άπό βιβλίο τυπωμένο καί πασίγνω
στο.
2,220 (Έραστοΰ θνήσκοντος) Αυτό τό τραγούδι είναι άπό τήν Κεφαλονιά.
2,236-242 (Του Γάμου Α'-Ε') Ό λ α άπό τή Θεσσαλία.
2,262 (Μυρολόγια) Τό πρώτο ειπώθηκε στά Γιάννενα από μιά τούρκισσα
τής καλής κοινωνίας. Τό άλλο είναι ή αρχή ενός μοιρολογιού πού
αυτοσχεδίασε μιά γυναίκα άπό τά Ζαγόρια. Είχε δυό γιους, πού
τόν ένα τόν γνώρισε ο Φοριέλ στό Παρίσι· δταν πέθανε ό πατέρας
τους ό μικρός βρισκόταν στή Βλαχία, ό μεγαλύτερος στην Κων
σταντινούπολη.
ΔΙΣΤΙΧΑ Μερικά άπό τά 50 ή 60 διστ. πού ακολουθούν έχουν κιόλας
τυπωθεί σε βιβλία, άπό δπου τά έχει πάρει- άλλα τά περισσότερα
είναι ανέκδοτα καί έχουν συλλέγει κατευθείαν άπό τό στόμα 'Ελ
λήνων τής Κωσταντινούπολης, τής Σμύρνης, τής Χίου, των νη
σιών των 'Ιονίων καί τών 'Ιωαννίνων, σ' αυτόν τόν τελευταίο τόπο
ανήκουν τά περισσότερα.
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ
2,324 (Γιωργοθώμος) Τά ιστορικά σχόλια άπό πολύ καλή πηγή.
2,334 (Κοντογιάνναινα) Στη Λιβαοιά τό άκουσε ό Έλληνας πού του τό
ύπαγόρεψε.
2,340 (Της Άγιας Σόφιας) Γνωστό σέ δλα τά μέρη της 'Ελλάδας, δεν
έχει ωστόσο παρά ΕΝΑ μόνο αντίγραφο.
2,346 (Κίτσο Μπότσαρης) Μέσα σέ ΠΟΛΛΑ αντίγραφα πού είχε, βρίσκε
ται έ'να δπως τό τραγουδούν οί κάτοικοι τοϋ Τούρναβον τό έχει
:
άπό έναν ιερωμένο αυτής της πόλης, εξαιρετικό καί πολύ μορφω
μένο avocamo, στον όποιο ή βαθιά γνώση των αρχαίων ελληνικών
δεν του δημιούργησε καμιά περιφρόνηση γιά τή ζωντανή διάλεκτο
του τόπου του.
2,350 ( Ά λ ή πασάς) Είναι έ'ργο ενός γιου τοϋ Ά λ ή , τοϋ Σαλίλ πασά.
ΜΟΝΑΔΙΚΟ αντίγραφο.
2,370 (Άπιστη γυναίκα) Είναι πολύ αγαπητό στή Λιβαοιά.
2,380 (Οί Άγαπητικοί) Στή διάλεκτο αύτοϋ τοϋ νησιού (Χίος) τοϋ παρα
δόθηκε.
2,406 (Τοϋ Νεκρού αδερφού) Είναι άπό εκείνα πού τοϋ έ'δωσαν στή διάλε
κτο της Χίου.
2,422 (Άναγνωρισμός) Είναι κρητικό καί σέ κρητική διάλεκτο.
2,428α (Νανάρισμα) Χίος.
2,428β (Νανάρισμα) Κύπρος.
2,430α (Νανάρισμα) Κύπρος.
2,430β (Νανάρισμα) Χίος.
Πέμπτο Παράρτημα
ΤΟ ΓΡΑΜΜΑ TOT BUCHON ΣΤΟΝ ΓΚΑΙΤΕ
Paris, le 3 février 1822
Monsieur,
Mr Cousin, mon ami, professeur de la philosophie à V académie de Paris et qui a
eu l'honneur de vous être présenté en Allemagne, m'a dit que vous vous étiez occupé
de réunir les chants des clef tes de la Thessalie et de l'Épire. Depuis quelque temps j '
étais occupé du même projet et j'avais écrit à quelques amis grecs de ce pays pour les
prier de me faire passer tout ce qu' ils pourroient réunir dans ce genre. Je n'ai pu
toutefois jusqu'ici en obtenir qu'environ une douzaine.
Il serait utile sans doute pour l'étude de l'histoire, de la poésie et de la morale de
publier ces chants nationaux, en dur [;] et ne présenter qu'une copie maigre quoiqu'
exacte en prose. Mais combien n' ajouterait on pas à leur mérite et à leur popularité si
on pouvait rendre leurs beautés poétiques par des beautés poétiques de la même
nature. Je ne connais que deux hommes capables d' entreprendre avec succès cette
tâche difficile. Le premier est le célèbre Goethe qui a su dans tous ses ouvrages s'
emparer tellement de Γ esprit du spectateur ou du lecteur qu'il le forçait à sentir
comme lui et le rendait à son gré l'habitant de son univers. Le second peut être serait
l'Anglais Thomas Moore.
Le Poëte anglais Th. Moore que j'ai le plaisir de connaître et à qui j'ai communi-
qué quelques unes de mes idées sur ce sujet qui se rapproche en beaucoup de points
de sei délicieuses Irish melodies, desire ardemment faire un semblable essaie de
traduction. Je lui ai donné il y a quelque jours deux ou trois des plus caractéristiques.
Mais si la langue anglaise maniée par un aussi habile maitre que Moore peut offrir
une fidèle image de ces beautés sauvages et élégants à la fois, il me semble que la
langui allemande maniée par Γ auteur d'Iphigénie, defaust, d'Egmont, des chants
sansa its et de tant d'autres chef d'oeuvres, pourrait les rendre plus heureusement
encore.
Si une telle idée vous semblait digne d'être mise à exécution, j'aurais mériter la
reconnaissance de tous les amis des lettres aujourdhui et dans l'avenir, pour avoir
contribué de tous mes efforts à la seconder. Je vous envoie ceux qui meparraissent le
plus dignes de votre attention. Je les ai fait copier et traduire littéralement par un grec
pour qu'ils fussent plus lisibles. Je croyais pouvoir avoir l'honneur de vous les offrir
moi même d'ici à quelques mois dans un voyage que je me proposais de faire en
Allemagne, mais je crains bien que la situation politique de mon pays ne me permette
pas de la quitter de quelque temps.
Je vois envoie en même temps deux articles que j'ai fait sur ce sujet dans le
Constitutionnel. Les ciseaux de la censure française les ont il est vrai mutilés;
cependant je m'empresse de vous en faire hommage quels qu'ils soient pour vous
prouver que l'impulsion donnée par l'école poétique qui s'honore de vous avoir pour
maitre s'est étendue bien au delà de votre pays et que nous aussi à votre exemple nous
savons consulter notre raison et notre coeurpour prononcer d'une manière indépen-
dante l'approbation de ce qui est bien, la condamnation de ce qui est mal.
Il me reste à vous demander pardon de la liberté que je prends de venir sans être
connu ou recommandé interrompre vos doctes études et vos immortables rêveries.
J'aurraispu me retrancher à l'abri d'une lettre de ΛΓ Benjamin Constant qui a je crois
l'honneur d'être connu de vous. Mais c'est surtout avec les savants, les littérateurs et
les hommes célèbres de votre pays que cette présentation me parait au moins inutile.
Je l'ai trouvée telle même en Persse, le pays des formalités. L'illustre Goethe me
pardonnera sans doute aussi de n'avoir point usé d'intermédiaire pour m'adresser à
Lui. C'est ainsi qu'on doit s'adresser aux êtres élevés au dessu de vulgaire.
J'ai l'honneur d'être avec autant d'estime que d'admiration son très humble et très
dévouée serviteur
} . A. BUCHON
Rédacteur en chef de la partie étrangère au Constitutionnel et auteur fort ignoré d'une vie de Tasse
mise à la tête de la traduction de Baour Lormian et d'une traduction de l'histoire abrégée des
sciences métaphysiques morales et politiques de Dugald Stewart.
Έκτο Παράρτημα
ΤΟ ΓΡΑΜΜΑ ΤΟΪ Α. ΜΟΤΣΤΟΞΪΔΗ ΣΤΟΝ FAURIEL
Caro ed onorato amico.

Dopo la gradita vostra dei 20 gennaio fui a più volte vi ho scritto, se non colla
penna, col cuore. Ma voi dedito agli studi combatutto fosse qualche volta dalle
afflicioni saprete que anche tacendo si può a stimarti chi vi somiglia ed dunque non vi
farò scusa del mio silenzio. Gremiti rigranziamenti non videv'ioper l'amichevola e
paziente essame dato a cotesti codici Isocratei! l'esatta lentezza che essi mi date,
equivale alla notizie le più recondite e le merchè vostre sono tranquillo da questo
lato. Fra poco vedrà il volumetto la luce e sarà tutto greco volend'io con esso pagare
uno tributto alla mia nazione verso cui ora si dirigono i miei voti e le mie speranze.
Molti e vivissimi rigranziamenti pure vi devo per quanto dite ad Alessandro intorno
alle mie illustrazioni. Certam(ente) il vostro giudizio m'a riuscito assai caro perchè
stimo l'eccelenza del vostro ingegno, la serenità del vostro gusto e assai più ancora il
raro candore della vostr'anima. Fingerei poi una non lodevol modestia tacendovi il
piacere che voi mi procurate colla lusinga difare menzione di esse nel Monitore. Se la
vostra amicizia non isdegna di concedermi quest'onore io avrò ottenuto per la mia
fatica uno dei più bei compensi, e il mio libretto il quale per l'argomento ha un so che
diletale verrà dotato da voi di nuova e più bella vita.
Vif ο i miei lieti auguri pel nuovo lavoro da voi intrapreso. Il tema mi pare nobile,
importantissimo, e fecondo di belissime osservazioni. Con esso vi siete aperto un
campo da far valere e la copia della dottrina e la forza del razioginio che oggi
chiamassi filosofia, lo vi anticipo dunque, valoroso amico, quella lode che certo il
publico vi tributerà, e vi esorto quanto so e posso a non dessistere dal cammino
alpestre è vero ma glorioso pel quale vi siete mosso. Forse a questo proposito merita
d'esser'conosciuta la lettera di Monsignor Bottali inserita nel VII tomo delle simbole
letteratie d'Anton Francesco Gori, dove si parla delle incitazioni tolte da Dante al
Guerrino, Romanzo d'origin francese, e che ο qui in Italia vien ristampato per diletto
da fanciulli, delle donne e degli artigiani. Più importante poi e la epistola di Eustazio
Dicearcho stampata in Roma nel 1801 della quale per chiaro che Dante abbia tolto
l'idea del poema molte finzioni, e fino molte vocabili della Visione d'alberigo Fratte
Benedettino. Contro quest'epistola scrisse il padre Pozzetti un suo razionamento
intitolato della Originalità di Dante. E perchè è pieno di citazioni e notigie non
fareste male a vederlo. Un scritto agli Atti del accademia italiana di Scienze lettere ed
arti stampati in Livorno nel 1810. Questi atti sarano già in cotesto Biblioteca, e
quando noi fossero gli potreste ricerente presso il ministro Aldini, ο i signori Botton
di Castellamonte, Cambiaso, Corvetto, Marescalchi, che suppongo doverli avere,
come Membre) Onorar]. Si poi non vi riuscisse ritrovarla costi sera vedermi accioc
ché io possa farcela giungere sollecitam(ent)e. Ed in proposito di Dante io ben'ora
mi ricordo una commissione datami dal buon Biagiolifino dal momento ch'io mi
trovano in Toscana. Vi prego dunque riverirlo a mio nome sciargli da Fagotte

l'annessa carta, e dirgli che io vivo sempre lieto e memore della sua amicìzia.
D'Alessandro nostro non vi scrivo, poiché lungamente vi avrà egli di sé e della sua
famiglia parlato nella lettera che vi accludo. Enrichetta è stata afflitta, e lo è tuttora,
per la morte del suo genitore. Le malattie da lui prima patite, l'avevano fatto
antivedere questo colpo, reso forse meno acerbo dalla religione e dall'amore per
Alessandro, sentimenti che dominano in unico ed assoluto modo quella beli anima.
La vostra figlioccia cresce in salute e bellezza di corpo, e a quel che pare in bontà
d'animo ed acutezza d'ingegno. Ella già vi conosce e vi nomina tante volte udendovi
da noi ricordare. Giorni sono veggendo il vostro ritratto spontaneamente aperse le
braccia, e in suo dialetto milanese esclamò: Caro Fauriel ti voglio proprio bene.
Leggendo io a tavola la vostra lettera e non intendendo il vero significante di questa
frase mais pour le coup, e domandandone la spiegazione, ella tosto interruppe
dicendo: vuol dire per il collo. Queste infantili ingenuità a voi, son certo, rierciran
care, poiché vostra siccome mia è ogni dolcezza di Alessandro. Egli anzi vuole che io
qui vi trascriva la versione di alcuni mìei versi in greco volgare scritti l'ultima volta
che s'è celebrata la nascita di Giulietta; ed io non mi rifiuto di contentarlo: "De'tuoi
anni, ο mia Giulietta, che molti saranno e felici, celebrando il secondo: fiori, io dissi,
all'apparire del terzo ti offerirò; e i più ilari saranno scelti dalla corona di cui me,
allora, avrà cinto imeneo. Ma mutabile è la fortuna degli uomini, ed io vengo coi soli
augurii a festeggiare il tuo terzo anno, che s'inoltra con passi men brevi e più sicuri
del precedente, col cuore, ma col cuore soltanto, come a straniero vien conceduto; in
altra guisa, festeggerò quello che ti seguiterà. Non mi annunzieranno Usuo venire, ο
Giulietta, le parole de' tuoi diletti, ma la memoria del cuore, la gratitudine bella
quanto l'amicizia che la produce. Al suo apparire, io scenderò a porgere il bacio
onattutino alla madre, alla madre che mi desidera e chiama. Figlio, mi dirà ella, una
gioia insolita si spande sul tuo viso: la tua lagrima ti spunta sul ciglio. Madre,
risponderò, oggi nacque Giulietta. Questo giorno è sacro nella casa dell'amicizia.
Festeggiando noi pure questo giorno. I nostri più cari formino il circolo della nostra
mensa, la letizia e la temperanza incoronino di vino le nostre tazze, ripetiamo mille
volte il nome di coloro nella cui bocca suonerà pure il mio. Festeggiamo noi pur
questo giorno. Di rose, di gigli, e di amaranti, simboli della gioventù, dell'innocenza
e dell'amicizia, tessiamo corone. Adorniamo con esse l'arancio sempre verde ed
odoroso che lo stesso mio padre piantò alla porta delle sue case, i cui aurei pomi,
dono riserbato agli amici, sono ignoti alle mani del compratore.
E cui pongo fine alla mia lettera, carissimo Amico, pregandovi a perdonare, per
amor di Giuletta tutte queste mie ciarle. Molti ossequi a Madama Condorcet e molti
saluti all'egregio D. Guinguené, e a Coray quando vi occorrerà di viderlo. Ricor-
datemi anche a Mr Brown e a Fagotte. Se di qua pel vostro io vi posso essere utile,
comandatemi liberamente, perchè io non desidero che manifestarvi quanto vi amo e
vi stimo. Forse io lascierò presto Milano, onde affrettate la risposta. Continuate a
farmi lieto del vostro affetto e a credermi immemorabilmente
Tutto vostro MUSTOX1D1

Milano 22 Aprile 1812
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ
Οι παρακάτω τίτλοι δέν συνιστούν βιβλιογραφία τού θέματος, ούτε επιλογή

της. Πρόκειται απλώς γιά ορισμένες αναφορές πού χρησιμοποιούνται συχνά, και
επομένως απαντούν στίς υποσημειώσεις συντομογραφικά. Προσπάθησα ν' ακολου
θήσω τόν έξης κανόνα: δποτε ή παραπομπή ο.π. αναφέρεται σέ παραπομπή μέσα
στό ίδιο κεφάλαιο, δέν κρίθηκε σκόπιμο νά μεταφερθεί ό τίτλος καί σέ τούτον εδώ
τόν οδηγό' άν όμως αναφέρεται σέ παραπομπή προηγούμενου κεφαλαίου, τότε
κανονικά ό τίτλος καταγράφεται καί εδώ. Προηγείται τό ελληνικό αλφάβητο,
ακολουθεί τό λατινικό· τέλος αναλύονται κάποιες βιβλιογραφικές συντομογραφίες.
ΛΟΪΚΙΑ ΔΡΟΥΛΙΑ, «Γύρω στίς πρώτες σολωμικές εκδόσεις καί μεταφράσεις», Μνη-
μόσυνον Σοφίας 'Αντωνιάδη, Βενετία 1974, 380-401.
ΑΔ. ΚΟΡΑΗΣ, 'Αλληλογραφία, Α'-ΣΤ', έκδ. Ο.Μ.Ε.Δ., 'Αθήνα 1962-1984.
Σ. Β. ΚΟΉΈΑΣ, « Ή προς τους Έλληνας καί τά δημοτικά τραγούδια τών 'Ελλή
νων αγάπη τού Niebuhr», 'Ελληνικά, 12 (1952-53) 273-300.
ΑΛΕΞΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ, Κατάλοιπα Fauriel καί Brunei de Prede. 'Αναλυτικός κατάλογος,
'Αθήνα 1980.
ΑΛΕΞΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ, «Κοραής καί Φοριέλ», 'Ερανιστής, 11 (1974), Νεοελληνικός
Διαφωτισμός, 'Αφιέρωμα στον Κ. θ. Δημαρά, 'Αθήνα 1980, 264-295.
EMM Ν. ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΣ, Τά ελληνικά προεπαναστατικά περιοδικά. Ευρετήρια. Β' «'Ερ
μής ό Λόγιος», 'Αθήνα 1976.
ΔΗΜ. ΧΑΤΖΗΣ, «Θεόδωρος Μανούσης», Πλάτων, 10 (1958) 301-320.
CHARLES ASTRUC καί MARIE-LOUISE CONCASTY, Bibliothèque Nationale, Déparle-

ment des manuscrits. Catalogue des manuscrits Grecs. Troisième partie. Le supplément Grec,
III, Παρίσι 1960.
J.-CH. BRUNET, Manuel du libraire et de 1' amateur des livres, I-VIII, Παρίσι (1966).
Φωτομηχανική ανατύπωση.
DOROTHÉE CHRISTESCO, La fortune de Alexandre Manzoni en France, Παρίσι (1943).
RAF ClAMPINI, Gian-Petro Vieusseux, Τορίνο 1953.
GIUS. COCCHIARA, Storia del folklore in Europa, Τορίνο 1952.
BENJAMIN CONSTANT, Journaux intimes, έκδ. Alfred Roulin καί Charles Roth, Παρίσι
(1952).
Correspondance de Fauriel· βλ. Ottmar de Mohl
LOUKIA DOULIA, Philhellénisme. Ouvrages inspirés par la guerre de V indépendance Grec-
que 1821-1833. Répertoire bibliographique, 'Αθήνα 1974.
EDMOND EGGLI καί PIERRE MARTINO, Le débat romantique en France, 1813-1830
Pamphlets, manifestes, polémiques de presse, I, (1813-1816 par Edmond Eggli) Παρίσι
1933.
414 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ
POL, ENEPEKIDES, «Documents et nouvelles lettres inédites d' Adamantios Coray, tirées
des bibliothèques et archives européennes«, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen
Gesellschaft, 5 (1956) 85-126.
CLAUDE FAURIEL, Chants populaires de la Grèce moderne, H I , Παρίσι 1824-1825.
ALFRED GALPIN, Fauriel in Italy. Unpublished correspondence (1822-1825), Ρώμη
1962.
VICTOR GLACHANT, Benjamin Constant sous l' oeil de guet, Παρίσι 1906.
ANGELO DE GUBERNATIS, Il Manzoni ed il fauriel studiati nel loro carteggio inedito,
Ρώμη 1880. Tó βιβλίο αυτό κυκλοφόρησε, πανομοιότυπο καί μέ τόν έξης τίτλο:
Lettere di Alessandro Manzoni, Μιλάνο 1881.
WERNER VON HAXTHAUSEN· βλ. Schulte-Kemminghausen.
PAUL HAZARD, La crise de la consiensce européenne, Παρίσι (Fayard) 1961.
J.-G. HERDER, Poetische Werke, έκδ. Carl Redich, Ι, Βερολίνο 1885 (πρόκειται γιά
τόν 25ο τόμο της σειράς: Herders sämtliche Werke, έκδ. Bernhard Suphan).
MlODRAG IBROVAC, Claude Fauriel et la fortune européenne des poésies populaires grec-
que et serbe, Παρίσι 1966.
CHRISTIAN A.E. JENSEN, V évolution du romantisme. Vannée 1826, Γενέβη-Παρίσι
1959.
WILLIAM MARTIN LEAKE, Researches in Greece, Αονδίνο 1814.
OTTMAR DE MOHL, Correspondance de Fauriel et de Mary Clarke publiée par-, Παρίσι
1911.
THOMAS MOORE, Life and Letters of Lord Byron with a Notice of his Life by-, I-II,
Παρίσι 1833.
CHARLES RÉMUSAT, Mémoires de ma vie, II, Παρίσι 1959.
ED ROD, «Le roman de Fauriel et de Mary Clarke. Lettres d'amour de 1822 à 1844»,
Revue des deux Mondes, 48 (1908) 551-587 καί 832-862· 49 (1909) 131-161.
KARL SCHULTE-KEMMINGHAUSEN καί GUSTAV SOYTER (έκδ.), Neugriechische Volks
lieder gesammelt von Werner von Haxthausen, Münster i W 1935.
MARION ELMINA SMITH, Une Anglaise intellectuelle en France sous la restauration. Miss
Mary Clarke, Παρίσι 1927.
STENDHAL, Rome, Naples et Florence, I-III, Παρίσι (Le Divan) 1928.
PAUL VAN TIEGHEM, Le romantisme dans la littérature européenne, Παρίσι 1948.
AUGUSTE VIATTE, Les sources occultes du romantisme. Illuminisme-Théosophie, 1770-
1820, I-II, Παρίσι 1927, 2 1965.
Γ Α.Κ., Γενικά "Αρχεία τοϋ Κράτους
Γ Μ., Δ. Γκίνης καί Β. Μέξας, 'Ελληνική Βιβλιογραφία 1800-1863, Α'-Γ', 'Αθήνα
1939-1957
Δ.Ι.Ε.Κ., Δελτίον τής 'Ιστορικής καί 'Εθνολογικής Εταιρείας 'Ελλάδος
Ε.Β.Ε., 'Εθνική Βιβλιοθήκη τής 'Ελλάδος
Ε.Ε.Β.Σ., Έπετηρίς 'Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών
Ε.Ε.Φ.Σ.Π.Α , 'Επιστημονική Έπετηρίς τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπι
στημίου 'Αθηνών
Ε.Μ.Α., Έπετηρίς Μεσαιωνικού 'Αρχείου 'Ακαδημίας 'Αθηνών
Ε A.A., Έπετηρίς Λαογραφικού Αρχείου 'Ακαδημίας 'Αθηνών
R.E.S.E Ε., Revue des Etudes Sud-Est Européennes (Βουκουρέστι)
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
['Εκτός άπό τά κύρια ονόματα, τό ευρετήριο περιλαμβάνει τίτλους «εντύπων» η

«ανωνύμων έργων» (ή παραπομπή γίνεται μόνον όταν τό κείμενο κάνει λόγο ειδι
κό, κι όχι όταν τά χρησιμοποιεί ώς βιβλιογραφικές αναφορές). Τά επώνυμα έργα
καταχωρίζονται στό όνομα του συγγραφέα τους, ακόμα καί εάν τό Ονομα δεν
μνημονεύεται στό κείμενο. Τά ονόματα στά δημοτικά τραγούδια δέν καταχωρίζον
ται.!
'Αγάπιος, βλ. Λάνδος Βασιλόπουλος Δημ. 103

'Αθηναίος 159 Βατατζής Βασίλειος 31
Αισχύλος 144, 151, 153 Βερναρδίνος Σαιμπιέρος, βλ. Bernardin
'Αλέξανδρος Α', τσάρος Ρωσίας 109 de Sainte-Pierre
Ά λ ή πασάς 122, 123 Βερνάρδος Μανουήλ 189, 262
'Αλκαίος 143 Βερνάτσας Ραφαήλ 135
'Ανακρέων 143 Βηλαράς Γ. 138, 159
Άνδρεόπωλος 'Ανδρέας, βλ. Άσώπιος Βλαστός Ζαννής 255
Κων. Βογορίδης Άβαν. 252
Άξτχάουζεν, βλ. Haxthausen, W. von Βολταίρος, βλ. Voltaire
Άρλιώτης Δημ. 97 Βοναπάρτης, βλ. Napoléon
Άσώπιος Κων. 146, 147, 150-154, «Βοσκοπούλα» 77, 138
156, 157, 160, 163, 221, 266 Βούκ (Βοΰκος) Στεφάνοβιτς Κάρατζιτς
55, 107-109
Adele, βλ. Montgolfier Adélaïde Βούλγαρις (κόμης Κερκυραίος) 100
Albany, comtesse d' 94 Βουτερβέκιος, βλ. Bouterwek
Albrizzi, βλ. Θεοτόκη - Albrizzi Βρετός, Μαρίνος Παπαδόπουλος 266
Alfieri 28, 270
Ampère A.-M 212 Baggesen Jens 186, 209
Ampère J.-J. 217 Ballianis, βλ. Βαλλιάνος
Ansse de Villoison, d', βλ. Villoison Baour-Lormian Pierre 175
ΑΓαΜ^ίοίκογ. 275 Barante, Prosper de 212, 224
Arhim, Achim von 48 Barbie du Bocage, Jean Dénis 72
Artaud N.-L. 53 Barker, Ed. H. 167, 370, 371
Bartholdy, J. L. S. 72, 74-76, 8 1 , 114,
Βαλλιάνος 258 124
Βασιλείου 'Αλέξανδρος 136, 137, 141, BauchaudC 154
208, 238, 240, 263, 275, 295 Beccaria Cesare 208
416 ΕΓΡΕΤΗΡΙΟ
Beccaria-Manzoni Giulia 208 Canat René 235

Belloc, βλ. Swanton-Belloc Canova 270
Béranger, Pierre-Jean de 169, 213 Carrel Armand 247
Berchet Giov. 276, 277, 345 Catullus 175
Bernardin de Sainte-Pierre, Jacques-Henri Chandler Richard 76
259 Chastes Philarète 175
BlaquiereEd. 102, 194, 253, 372, 373 Chateaubriand 49, 128, 220, 2 2 1 ,
Boisserée, Melchior και Sulpiz 110, 118 227, 235, 265
Bonald, Louis de 220, 227, 228 Chénier André 239
Bonstetten Ch.-V. 94, 98 Chénier Madame, βλ. Lhomaca-Chénier
Bopp Franz 212 «Censeur Euroréen» 54, 170
Böttiger, Karl August καί Karl Wilhelm Clarke Elisabeth 214, 215, 376
77 Clarke Mary 53, 60, 104, 180, 181,
Bouterwek Friederich 156, 157, 2 2 1 , 210, 2 1 1 , 213-215, 243, 244, 246-
229 250, 258-260, 270, 2 7 1 , 274, 275,
BowringJohn 191-194, 369, 370 278, 371-380
Brentano Clemens 48 «Classical Journal» 167
Brun Friederike 94, 98, 99 Clavier Etienne 69, 172
Brunschwig Henri 32 Cocchiara Giuseppe 46, 47, 92
Buchon J.-A. 67, 102, 130, 165, 168- Condorcet Sophie 205, 206, 213, 214,
182, 185, 186, 192, 252, 253, 239, 268, 278
265, 300-304, 356 Constant Benjamin 9 1 , 92, 95, 100,
Bürger G.A. 44 103, 104, 174, 204, 205, 240
Burke Peter 46, 47 «Constitulionnel, Le» 164, 168-170
Burns Robert 231 Coray, βλ. Κοραής
BüschingJ.G. 120 Corneille P. 142
Byron 76-78, 8 1 , 94, 175, 176, 193, Cotta έκδ\ οίκος 186
225, 235 «Courier français» 54, 102
Cousin Victor 78, 103, 131, 170, 173,
Γαζής "Ανθιμος 116, 150 213, 214, 217, 242, 243, 247,
Γεννάδιος Γ. 252, 254-256 253, 269, 279, 360, 3 6 1 , 374,
Γεροστάθης Κων. 256 377, 379, 380
Γέτε βλ. Goethe Crisso Albo 169
Γεωργάκης (φοιτητής στο Γκαίτιν- Crusius M. 68
γκεν) 119 CuvierG 212
Γκαίτε βλ. Goethe
Γιακουμάκης βλ. 'Ιάκωβος Πρωτοψάλ Δαβίδ, βλ. David Jules
της Δάντης, βλ. Dante
Δαουτης Ζήσης 147, 148
Cabanis Georges 202, 203, 207, 217, Δάρβαρις Δημ. Ν. 3 1 , 187
220, 269 Δελούζης 'Ανδρέας 188-190
Caminade Gaston 182 Δούκας Νεόφυτος 136, 137, 140, 141
ΕΓΡΕΤΗΡΙΟ 417
DaUawayJ. 7 1 , 76 Fichte 32
Dante 208, 240, 272 Filicaja 169
Daunou Pierre-Claude-François 203 Fortis Alb. 54
David Jules 160 Foscolo Ugo 131, 234
Degérando, βλ. Gérando Fouché Joseph 203
Delacroix Eugène 234 Français de Nantes, Antoine 203
Delavigne Casimir 125 Friedemann, Fr Tr. Von 160
Destains, βλ. Duval-Destains
Destutt de Tracy, Antoine-Louis-Claude Ήλιάδης Φώτιος 188, 189
203, 207, 220 Ήπίτης Πέτρος 192, 255
Didot έκδ. οίκος 292, 293 'Ησίοδος 48
Didot Ambroise-Firmin 127, 128, 253,
375, 378 Galland Ant. 233
DodweU Ed. 122 Garât Joseph 202
Dugald Stewart 171, 175 Gérando, J.-M. de 212, 229, 230
Dupuy Piene 78 Ginguené Pierre-Louis 2 0 3 , 224, 274
Dussauld François-Joseph 222 «Globe» 53, 56, 224, 226, 228, 235
Duval Amaury 130 Goethe August 118
Duval-Destains 79, 181 Goethe J.-W. 4 1 , 54, 59, 9 3 , 108,
Duvancel Sophie 180 111, 115, 117, 118, 126, 144,
168, 173-175, 178, 179, 185-187,
"Ερδερος βλ. Herder 190, 234, 255, 300, 356
«Ερμή« ό Λόγιος» 107, 108, 113, GörresJ. 46, 48, 110
115, 117, 138-140, 158 Grasset Ed. 250
Grégoire abbé 49, 75
Eckstein, le baron Nicolas d' 56-61 Grimm Jacob 48, 110, 113, 115, 117,
Eynard Ant. 89 119, 120, 187, 195
Eynard Jean-Gabriel 89, 103 Grimm Wilhelm 48, 110, 113, 115
Groote, Eberhard von 187
ΖαβίραςΓ. 115 Guilford 192, 193, 195
Ζαίμης 'Ιωάννης 266 Guillet 68
Ζαλΰκης Γρ. 264 Guizot François 180, 211-213, 224,
Ζαμπέλιος 'Ιωάννης 97 229
Ζαμπέλιος Σπυρίδων 268, 290 Guys P.-A. 64, 65, 68, 69, 74, 76,
Ζαρλαμπάς Άλέξ. 266 129, 179
Ζερζοώλης Νικ. 246
Θεοτόκη-Albrizzi 'Ισαβέλλα 87, 88,
Fabvier Charles-Nicolas 253, 260 96-101, 176
Fauriel πολλαχοϋ Θεοτόκης Νικηφόρος 159
Favre 103 θεοχαρόπουλος Γ, 264
Fazy James 102 θηρσιος βλ. Thiersch
Ferreti Christoforo 243
418 EÏPETHPIO
Hallam (Henry;) 176 Καραθεοδωρής Στεφ. 134, 158

Hase Ch.-B. 206, 267, 268, 294 Καστρινός 159
Hauser A. 32 Καστριώτης Γ. (Σκεντέρμπεης) 150
Haxthausen August von 110, 119, 120 Κεφάλας Ν. 171
Haxthausen, Werner von 67, 107-122, «Κιβωτός» 150, 160
138-140, 144-146, 154, 175, 183- Κλονάρης Κωνστ. 171, 172
189, 295-300, 372, 373 Κλονάρης Χριστόδουλος 171, 172,
Hazard Paul 209 178, 245, 249, 251-254, 256, 259,
Heinse 234 262, 263, 265, 295, 296, 356, 364
Helvétius, Madame d' 203 Κοδρικάς Παν. 30, 159, 160, 262-
HenslerDora 121 264, 268
Herder 35, 41-46, 5 1 , 54, 59, 60, 72, Κόκκαλος Δημ. 188, 190
92, 9 3 , 108, 115, 138-140, 143, Κοκκινάκης Κωνστ. 145
158, 274 Κολέτης Ι. 215
Hobhouse, J.C. 77, 78 Κονομάτης Χριστόδουλος 148
Hughes, T.S. 3 1 , 122, 123 Κοπιτάρ, βλ. Kopitar
Hugo Abel 52 Κοραής Άδαμ. 3 1 , 66, 70, 73-75,
Hugo Victor 60, 224, 227, 234, 235, 89, 111, 115, 127, 132, 133, 135-
275 137, 139-142, 145, 147, 154, 158,
160, 172, 196, 204, 206, 238,
'Ιάκωβος Πρωτοψάλτης Πελοποννή- 240, 242, 248, 249, 252, 253,
σιος 159, 160 255-257, 261-263, 268, 275, 290,
Ίλγένιος, βλ. Ilgen 295, 296, 338.
'Ιωάννου Μάνθος 74, 159 Κορνάρος Βιτσέντζος 72, 138, 157,
159, 284, 337
Ilgen C D . 153 Κορνήλιος, βλ. Corneille
Κρομμύδης Γ. 136, 137, 160
Joss P.M.L. 192-197 Κυριακίδου-Νέστορος "Αλκή 47
JouffroyTh. 231
Kind Th. 196, 290
Κάλβος 'Ανδρέας 79, 94, 129, 130, Knox V. 46
171, 172, 179, 253 Kopitar 107, 108, 113-115, 117, 138-
Καλλίμαχος 143 141, 187, 195, 255
Κανέλος Σ τ . 145, 159 Krüdener, Madame de 94, 109, 110
Καπάνδαροι οιχογ. 260, 261
Καπάνδαρος (Καπανδάρης) Δημ. 261 Λάνδος 'Αγάπιος 136
Καπάνδαρος (Καπανδάρης) Στρατής λανδουά, βλ. Landois
259-261, 263 Λιάκος κλέφτης 82
Καπαντάρος Ευστράτιος 261 «Λίβελος κατά των αρχιερέων» 31
Καπετάνος 'Αθανάσιος 134, 136 Λιβέριος Κ. 157
Καποδίστριας I.A. 66, 103, 116, «Λόγιος Έρμης», βλ. «Έρμης ό Λό
185, 244, 249, 256-258, 264, 266 γιος»
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 419
Λούζης, βλ. Δελούζης Μαυρομμάτης Νικόλαος (ό γιατρός)

Λουζινιάν 'Ιάκωβος 190, 195 256, 258
Λουριώτης 'Ανδρέας 249, 253, 256, Μαυρομμάτης Νικόλαος (ό Κερκυ
257, 263, 277 ραίος) 258
Μεγδάνης Χαρίσιος 148, 149, 160
Lacretelle (jeune) 231 Μηνιάτης 'Ηλίας 159
Μίλτων, βλ. Milton
La Harpe, Jean-François de 202, 235
Lamartine, Alfonse de 219, 224 Μολιέρος, βλ. Molière
Lambarti 240 Μουρούζης Δημ. 160
Landois 258 Μουστοξύδης 'Ανδρέας 66, 87, 88, 93,
Lauvergne Hubert 126 99, 100, 130, 131, 154-156, 208,
216, 239-244, 250, 262, 266, 267,
Leake W.M. 72, 79-83, 107, 120,
275, 360, 361, 376, 377
123, 126, 168, 171, 300, 304
Lebrun Pierre 169 Μπότσαρη ohtoy. 361
Legrand Ém. 70
Lemercier Nép. 56, 60, 6 1 , 179, 181 Mac Farlane Ch. 167
Lhomaca-Chénier 'Ελισάβετ 69 Macpherson, βλ. Ossian
Loève-Veimars A. 52 Magnin Charles 232
Longhena Fr. 242 Maine de Biran 28, 29, 212
Louis-Philippe, duc d' Orléans 265 Maistre, Joseph de 220, 227
Manzoni Alessandro 180, 208, 209,
214-217, 225, 226, 239-243, 269,
Μαζαράκης "Ανθιμος 350 270, 274-278, 345, 370, 3 7 1 , 375,
Μάης 'Ιωάννης 192 376
Μακρής Δημ. 190 Marcellus, Lodois Demartin du Tyrac com
Μακρής, 'Ιωάννης Γ. 245, 248, 251, te de 128, 129, 196, 268
252, 254-257, 260, 263, 294, 352 Marceschau A. 167
Μακρής, Κωνστ. Δημ. 190 Marx K. 90
Μακρής, Στεφ. Δημ. 188, 190 Mérimée Prosper 53, 213, 215, 250
Μάνος Κωνστ. 133, 134 Meyer Heinrich 118
Μανοΰση 'Αλεξάνδρα 114, 117 Michaud Joseph-François 224
Μανούσης θεοδ. 114, 115, 117, 265, Michelet Jules 5 1 , 212, 223, 224
295-297 Mieckiewicz Adam 37
Μαρίνογλου Γ. 147 Mignet Françpis-Auguste-Marie 212, 224
Μαρξ, βλ. Marx Milton 142
Μάτεσης 'Αντώνιος 161-163 Moni Jules 210, 214, 234
Μαυροκορδάτος Άλέξ. 162, 176, 178, Mohl Mary, βλ. Clarke Mary
254 Molière 233
Μαυρομμάτης, 'Ιωάννης Γ. (αδελφός Monge Gaspar 202
του Νικολάου) 258 Montaigue, Xavier de 68
Μαυρομμάτης, Νικόλαος Γεωργίου Montolfier Adélaïde 250, 376
245, 249, 256-258, 263 Monti Constanza 241
420 EÏPETHPIO
Monti V. 239-241 Πατσούρας (-ης) Δημήτριος 216, 258

Moore Th. 37, 54, 174-177, 192 Πατσούρας (-ης) Τριαντάφυλλος 245-
Müller, Johannes von 42, 92, 9 3 , 110 248, 253, 258-260, 263, 264, 372
Müller Wilhelm 127, 182, 183 Πελεκάσης Δημ. 163, 361
Munier 103 Πετράρχης, βλ. Petrarca
Murraiy John 193 Πιέρης Μάριος 97, 244, 262
«Muse française, La» 224, 228 Πίκκολος Ν . Σ . 160, 172, 245, 2 5 1 ,
Musset, Alfred de 224 252, 254, 259, 263, 266, 267,
Mustoxidi, βλ. Μουστοξύδης 292-296, 305, 315, 371, 372
Πίσσας Ευστράτιος 260
Ναπολέων, βλ. Napoléon Πολίτης Ν.Γ. 349
Νηφάκης Νικήτας 81 Πολυχρονιάδης 'Ιωάννης 2 6 1 , 263
Νικολόπουλος Κωνστ. 142, 144, 160, Πολυχρονιάδης Κωνστ. 172, 252,
264 253, 261-263, 355
Πολυχρονιάδης-Ίβάνωφ Κωνστ. 262
Napoléon 90, 109, 203, 207, 219- Πούσκιν 53
222, 225 Πραίδης Γ. 172, 178, 252, 253
Niebuhr, B.G 120, 121, 127, 128, Πρίγκος 'Ιωάννης 132
183, 184, 285 Προσαλέντης, Στυλιανός Δόριας 240
Nodier Charles 50, 54-56 Πώπ Ζηνόβιος 140
Nolan Fr. 129, 130 Πώπης, βλ. Pope
Οικονόμος 'Ιωάννης (è Κυδωνιάτης) Paciura, βλ. Πατσιούρας Ν.Δ.

261 Pagani C.B. 239
Οικονόμος 'Ιωάννης (ό Λαρισαίος) Pauw, Corn, de 64
148 Percy Thomas 44
Οικονόμος Κωνστ. 3 1 , 142, 143, Petöfi 37
147, 152-154, 157 Petrarca 169
'Ολύμπιος 'Ιωάννης 188 Peyron Am. 242
Όμηρος 42, 48, 96, 118, 157, 159, Piaud, C.B. 107
160, 170, 205, 240, 268, 272, 273 Piefresson de Saint-Aubin, Pierre 181
Όσσιαν, βλ. Ossian Pope Alexander 142
Pouqueville F.C.H.L. 72-74, 76, 78,
Ossian 35, 4 1 , 48, 52, 53, 96, 118, 124-127, 290
157, 170, 205
Querini-Stampalia J. 131
Παναγιώτου Έλευθ. 188, 190 Quinet Edgar 93
Παπα-βασιλόπουλος, βλ. Βασιλόπου
λος Ραγκαβής, 'Αλέξανδρος Ρίζος 179
Παπασλιώτης Γρ. 114, 117, 141, Ραζής Γεώργιος 79
295 Ρακίνης, Ρασίν, βλ. Racine
Πατσιούρας Ν.Δ. 246 Ρέσσος Λάμπρος 254
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 421
Ρήγας ό Βελεστινλής 8 1 , 99, 282 Σωμάκης I.A. 258-260, 263

Ρουσσώ, βλ. Rousseau
«Ρωσσαγγλογάλλος» 3 1 , 76, 168, Sack, von 127, 128, 196
169, 171 Sainte Beuve, Charles-Augustin 2 0 1 ,
Ρώτας 'Ιάκωβος 161, 256 205, 210, 217, 224, 269, 2 7 1 ,
272, 279
Racine 96, 142, 170 Santa Rosa, Santore 101
Ramsey Al. 44 Savigny Fr. K. 120
Raybaud Maxime 102 Schefer Leopold 187
Raynouaid François 77, 78, 129, 130, Schelling F.W.J. 35
217, 224 Schiller Fr 226, 234
Remusat Charles 210, 213 Schlegel A.W. 35, 36, 48, 90, 92, 93,
Renan Ernest 232 212, 222, 296, 369, 370, 372, 373
«Revue des Deux Mondes» 216, 217, Schlegel Fr. 35
279 Schoell F. 145
Rogers Samuel 176 Scott Walter 37, 52, 55, 175, 178,
Roussean J -J. 32, 51 225, 2 3 1 , 232, 270, 274, 284, 344
Royer-Collard Pierre-Paul 212 Serdin 176
Shakespeare 4 1 , 96, 226, 230
Σαίξπηρ, βλ. Shakespeare Sheridan Ch. Β 123, 177, 192
Σακελλάριος Γεώργιος 149 Sibthorp 7 1 , 148
Σαμουήλ Χαντζερής, πτρχ. Κων/πό- Silvestre de Sacy, Antoine-Isaac 79, 234
λεως 30 Sismondi, J.L.C, de 67, 72, 87-107,
Σαχλίκης Στεφ. 137 109, HO, 155, 175, 205, 222-224
Σέκερης Γ. 172 Smith Adam 90
Σιπθόρπιος, βλ. Sibthorp Somakis, βλ. Σωμάκης
Σκούφος Νικ. 144, 145 SoyterG. 116
1,-χ.οΰφοζ Φρ. 159 Stackeiberg, O.M. von 123, 124
Σολωμός Δ. 161, 163, 193, 266, Staël, Auguste de 249
282, 364 Staël, Madame de 36, 89-91, 94, 96,
Σούτσος Άλεξ. 251 99, 100, 204, 205, 217, 220-222,
Σούτσος Γρηγ. 171 227
Σούτσος Κωνστ. 171 Stanhope Leicester 176, 192
Σούτσος Μιχ. 94 Stein, Karl von 110, 183, 184
Σούτσος Παναγ. 171, 172, 246, 251 Stendhal 25, 28, 93-95, 105, 180,
Σούτσου Μαρία 171, 172 181, 2 1 1 , 215, 225
Σούτσου Σεβαστή 171, 179 Stephanopoli, Dimo καί Nikolò 7 1 , 73j
Σπανιολάκης Γ. 254 76, 82, 98, 99, 324
Σταγειρίτης Άθαν. 149, 150, 156, Stratis, βλ. Καπάνδαρος Στρατής
160 Sulzer, J G 139
Σχινάς Δημ. 154 Swanton-Belloc, Marie-Louise 250
«Σχολαστικοκατάργησις» 252
422 ΕΓΡΕΤΗΡΙΟ
Τάσσος, βλ. Tasso Φιρδουσί 273

Τερτσέτη« Γ. 163, 242, 360, 361 Φοριέλ, βλ. Fauriel
Τριαντάφυλλος, βλ. Πατσούρας Φόσκολος, βλ. Foscolo
Τριαντ. Φουρναράκης Φιλ. 264
Τριαντάφυλλο« δάσκαλος, βλ. Χατζη- Φωριέλ, βλ. Fauriel
Στεργίου
Τριαντάφυλλου Μιχ. 246 Van Tieghem, Paul 37, 46, 47, 50, 229
Τρικούπης Σ π . 162, 163, 195, 360 Vico 60
Vieussex I.-P. 103, 156, 244
Talvj (Τ A.L von Jacobs) 187, 190 Vigny, Alfred de 224
Tasso Torquato 142 Viguer 207
«Themis» 152 Villemain Abel-François 224, 266
Thibaudet Albert 228 Villers Charles 50, 206
Thierry Amédée 245 Villoison, d' Ansse de 65, 66, 68-70,
Thierry Augustin 54, 170, 180, 2 1 1 , 75, 238
216, 217, 224, 225, 232, 245, Visconti Ermes 274
247, 248, 376-380 Volney Constantin 202
Thiers Adolphe 180, 212, 224 Voltaire 26
Thiersch Fr. 105, 106, 144, 145, 187 Voutier Olivier 102, 182
Thurot Fr. 202 Vuk, βλ. Βούκ
Tommaseo Ν. 155, 209, 239
Treuttel 370 Χαντζερής, βλ. Σαμουήλ
Tydemann, H.W. 119 Χατζη-Σεχρέτης 81
Χατζη-Στεργίου Τριαντάφυλλος 246
'Υψηλάντη 'Ελισάβετ 248, 254, 255 Χορτάκης Νικ. 188
'Υψηλάντης 'Αλέξανδρος 164 Χορτάτζης Γ. 74, 138
'Υψηλάντης Γρηγόριος 248, 249, Χριστόπουλος Άθαν. 138, 149, 159,
254, 255 160, 187, 282
Ukert, P.A. 75 Wackenroden W.H. 33

Ulrich 266 Werner, Zacharias von 94
Wolf F.A. 143, 205, 273
Φαβιέρος, βλ. Fabvier Wolff O.L.B. 50
Φαρμακίδης θεόκλητος 114, 152 Würtz 370
Φίλανδρος Γ. 264
Φιλητάς Χρ. 150, 152, 160, 161 Ψαλλίδας Άθαν. 162
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΗ
ΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ» ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΠΟΛΙΤΗ ΦΩΤΟ
ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΦΩΤΟΚΥΤΤΑΡΟ Ε Π Ε ,
ΥΜΗΤΤΟΥ 219, ΑΘΗΝΑ, ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΤΟΝ ΝΟΕΜΒΡΙΟ
ΤΟΥ 1984 ΣΤΟ ΛΙΘΟΓΡΑΦΕΙΟ ΑΦΟΙ ΧΡΥΣΟΧΟΥ,
ΣΤΥΜΦΑΛΊΑΣ 8, ΠΕΡΙΣΤΈΡΙ, ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΉΘΗΚΕ
ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΔΩΡΟ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΑΝΤΕΛΗ
ΡΟΔΟΠΟΥΛΟ, ΜΕ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΒΑΣΩΣ
ΚΥΡΙΑΖΑΚΟΥ ΚΑΙ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΒΑΣΙΛΗ ΜΑΡΑΓΚΟΥ
Π Α ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΘΕΜΕΛΙΟ ΣΕ ΔΥΟ
ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΕΞΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΚΑΙ ΤΕΤΡΑΚΟΣΙΑ
ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΕΚΤΟΣ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΑΝ
ΜΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟ ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΑ ΤΙΤΛΟΥ,
ΣΤΗ ΣΕΙΡΑ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΡΕΥ
ΝΩΝΕ.ΙΕ. ΑΡ 31
K N
A { \ <·*• ^— -^ , ^ ι li -ir-- KN ^ j < v , \ ^ ; ; ) -ν,
4 c>y
''".'Vf' • \
-
Vi ^ J f - ^ \ v / ^
0 /
( v ? c> , !
4 T
AC
Ν
/ 1 )j >•" ^ \ ^ ' -^v ' M t '
\s—: \< , ,, , • S\ U > ' / 'v "> -4
{ '<ΙιΧ χ
Λ , ,U
/ S ^ ^
1
Λ/ , VI V.
1 λ . ί. ^
<\ \κ^ ^ ή. . Ρ
Ν
y .7 ι
-'-> , z^77 :*~ . ' - ^ ^ r * ^ U > 4 t ^ . yy>t4
V1
i?) ^v-
r )y Alfy ί^Τ-
¥ î A
*• Λ

ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ.

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

\ ' \^^kèkn^N»OEAA|O^Ìfco^ ΕΡΕΥΝΏΝ Ϊ.

ΕΒ; Γ i v \ '^ '7,ί^

•ς ' - -, ν ^ τ - ^ -V&, ^ ^ ' ν «•*·

-/Cil . ^ — Λ" ^ ^ —, ^ ,. ~^ \ • W -J? —

ΑΛΕΞΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ "^»-

Η ΑΝΑΚΑΛΓΨΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΕΥΡΩΠΗ, 1770-1830

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΑΝΑΓΚΗ ΜΙΑΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ. ΑΠΟΠΕΙΡΑ TOY J.CX. DE

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ΚΑΤΑΡΠΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ. ΒΑΡΟΝΟΣ

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ME TON HAXTHAUSEN. ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ ΚΑΙ

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΑΝΑΖΗΤΗΣΕΩΝ

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΕΝΟΣ ΙΔΕΟΛΟΓΟΥ

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΦΟΡΙΕΛ. ΤΑ­

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΟΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΕΣ ΦΙΛΟΙ 238-268

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Ο ΦΟΡΙΕΛ ΚΑΙ ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟ ΣΤΟΝ ΤΥΠΩΜΕΝΟ ΛΟΓΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΟΙ ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΕΣ «ΣΥΛΛΟΓΕΣ»

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ

Αποσπασματικό χρονικό της έκδοσης 369-380

1. 'Αναλυτικά παραδείγματα επεξεργασίας 383-390

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ 413-414

...αιώνια δίχως σωτηρία...

"Ενας πρόλογος μοιάζει κάπως μέ μιά διαθήκη: γράφεται τη

•γνήσιο καί αρρενωπό πρόσωπο, καί ή δουλειά τής ελληνικής λογιοαύ-

'Ενόσω πασπατεύουμε τό υλικό μας, τίς λογής πληροφορίες, μας

προσπαθείς νά μειώσεις κάποιες από τίς αδυναμίες. Διαδοχικές είναι

Καί ή εργασία καί ό συγγραφέας οφείλουν πολλά σέ πολλούς. Ό

"Επειτα οφείλω Ιδιαίτερες ευχαριστίες στη διεύθυνση καί ατό

Στά 1830 ένας μέσος τύπος ευρωπαίου έφηβου θά αισθανόταν

Οϊίτε απότομα πραγματοποιούνται οί αλλαγές, ούτε, πολύ περισσό­

ΟΙ ΤΟΜΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΪΝΕΧΕΙΕΣ

Στηριγμένοι συνήθως στις μαρτυρίες καί στίς εκδηλώσεις τών

Ή Ευρώπη αυξάνει καί μεγαλώνει. Αυξάνεται ό πληθυσμός·

μιας μεσαίας τάξης, καί απόλυτα καί ποσοστιαία. Πολλαπλασιά­

ΤΟ ΕΓΡΟΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΛΑΠΛΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΑΣ ΤΑΞΗΣ

Ή κυριαρχία της μεσαίας τάξης στηρίχτηκε, ξέρουμε, σε οι­

1. « Ό Ρομαντισμός είναι λιγότερο ή εμφάνιση μιας καινούριας έννοιας περί

χίες ποικίλες, συχνά εφήμερες. Κι έπειτα στό εσωτερικό της δια­

2. Πλούσια τά στοιχεία πού προσφέρει γιά τό ζήτημα αυτό τό εγχειρίδιο τοΟ

Έτσι παρά την ορμητική παραγωγή ρηξικέλευθων αισθητικά έρ­

Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ

Δέν θα ήθελα καθόλου νά εμπλακούμε στό πολύπλοκο ζήτημα

προέτασσε στην ιδεολογική της συγκρότηση μιά παγκόσμια, διεθνι­

ή καινούρια αύτη τροπή της συλλογικής συνείδησης είχε νά υπερνι­

Θά μπορούσαν νά αρκέσουν καί μόνο αυτά τά παραδείγματα

9. Βιβλιαράκι κατ' έρωταπόκριαιν περί λογής λογιών πραγμάτων αναγκαίων μάλι­

Γιά πολλές άπό τίς ευρωπαϊκές εθνότητες, Ιδίως γιά δσες

λέξη «πατρίδα», πού παλαιότερα σήμαινε μονάχα τόν τόπο γεννή­

Η ΓΕΝΕΣΗ TOT ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΓ

«Δεν υπάρχει σύστημα ρομαντικό αντίστοιχο με τή φιλοσοφία

Ή παρατήρηση αύτη του Henri Brunschwig μου φαίνεται απα­

έννοια τής λέξης «ρομαντικός» κράτησε, αφού κόπασε τό φιλολογι­

κερματισμένη. Καί ό Διαφωτισμός, τό τέκνο αυτών των νεοτερι-

συχνά ώστε νά καταστήσουν την ανάγνωση π ιό ευχάριστη. Μερι­

22. °ο.π., 302.

Γερμανία, δπου οί περιστάσεις έδεσαν σφικτότερα τίς ποικίλες εκ­

Ή καινούρια λοιπόν Ευρώπη, του 1830 ας πούμε, διέφερε σέ

Είναι επομένως ευνόητο δτι και τό ενδιαφέρον γιά τά δημιουρ­

Τό 1774 κυκλοφόρησε στη Γερμανία μιά δίτομη ανθολογία με

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΔΙΑΝΟΗΣΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΦΟΡΙΕΛ. ΤΑ

Οϊίτε απότομα πραγματοποιούνται οί αλλαγές, ούτε, πολύ περισσό

μιας μεσαίας τάξης, καί απόλυτα καί ποσοστιαία. Πολλαπλασιά

Ή κυριαρχία της μεσαίας τάξης στηρίχτηκε, ξέρουμε, σε οι

χίες ποικίλες, συχνά εφήμερες. Κι έπειτα στό εσωτερικό της δια

Έτσι παρά την ορμητική παραγωγή ρηξικέλευθων αισθητικά έρ

προέτασσε στην ιδεολογική της συγκρότηση μιά παγκόσμια, διεθνι

ή καινούρια αύτη τροπή της συλλογικής συνείδησης είχε νά υπερνι

9. Βιβλιαράκι κατ' έρωταπόκριαιν περί λογής λογιών πραγμάτων αναγκαίων μάλι

λέξη «πατρίδα», πού παλαιότερα σήμαινε μονάχα τόν τόπο γεννή

Ή παρατήρηση αύτη του Henri Brunschwig μου φαίνεται απα

έννοια τής λέξης «ρομαντικός» κράτησε, αφού κόπασε τό φιλολογι

συχνά ώστε νά καταστήσουν την ανάγνωση π ιό ευχάριστη. Μερι

Γερμανία, δπου οί περιστάσεις έδεσαν σφικτότερα τίς ποικίλες εκ

Είναι επομένως ευνόητο δτι και τό ενδιαφέρον γιά τά δημιουρ

Alte Volkslieder. "Ο,τι χαρακτηρίζει την προσπάθεια του Herder εί

"Αν επισκοπήσουμε συνολικά κάπως την ευρωπαϊκή πνευματι

"Αν ή γένεση του λαογραφικού ενδιαφέροντος ανέσυρε τά λαϊ

ρόδοξους, καί τείνει νά γίνει ενα μωσαϊκό μέ ισότιμα, στό κοσμολο

αυτοψίας, στοιχείο πού χρησιμοποιήθηκε στην εναντίον του πολεμι

Πραγματικά, θά διαπιστώσουμε πώς σε χρονικά πρώιμη πε

άπό την απλή περιέργεια. 'Αναζητούμε ενα πιό συστηματικό εν

δέν «κείται», ακριβώς, πουθενά, μπορούμε νά χρεώσουμε στον κα

ζήτησε τη βοήθεια τοΰ Κοραή γιά τά ελληνικά κείμενα. Ό Κο

περιήγηση τού Guys. Φαινόμενο συνηθισμένο οί ταξιδιώτες νά αντι

'Αριάδνη Καμαριανοϋ, «Λαϊκά τραγούδια καί φαναριώτικα στιχουργήματα Ε λ

τά στά πράγματα, αν θεωρούσαμε πώς οφείλονται όχι αποκλειστι

50. Leake, Researches in Greece, Λονδίνο 1814, 157-161. Οι υπογραμμισμέ

Ή δεκαετία 1805 έως 1814 στάθηκε γιά τό ελληνικό δημοτι

Ό Sismondi γεννήθηκε στή Γενεύη τό 1773 άπό πατέρα προ

di. Ή νεότητα του στάθηκε γεμάτη μετακινήσεις· τό 1790 βρίσκε

απαραίτητα στοιχεία. 'Έτσι, ένα ιδιωτικό ημερολόγιο πού κρατού

Οί αρνητικές αυτές διερευνήσεις μιας σχετικά μέ τους εκπρο