UNIVERZITET U BIHAĆU

TEHNIČKI FAKULTET BIHAĆ

Odsjek: građevinski

SEMINARSKI RAD
KOMUNALNA INFRASTRUKTURA

Medina Alešević

Mirela Pajalić

Indira Našić

Musić Ale

Emina Japić

Emina Dedić

Nejra Čirić
Sadržaj:
1. Uvod .................................................................................................................................................... 3
2. Karakteristike i sastav otpada ............................................................................................................. 3
3. Vrste otpada ........................................................................................................................................ 4
3.1. Komunalni otpad .......................................................................................................................... 5
3.2 Neopasni proizvodni ...................................................................................................................... 6
3.3. Opasni otpad ................................................................................................................................ 7
3.4. Posebne kategorije otpada........................................................................................................... 8
4.Hijerarhijski red zbrinjavanja otpada ................................................................................................. 11
5. Mehaničko – biološka obrada otpada ............................................................................................... 13
5.1. Mehanička obrada otpada ......................................................................................................... 14
5.2. Sanitarno deponovanje .............................................................................................................. 15
6. METODE OBRADE OTPADA ............................................................................................................... 15
6.1. Biotermičke metode ................................................................................................................... 15
6.2. Fizičko mehaničke metode ......................................................................................................... 16
6.3. Termičke metode ....................................................................................................................... 16
6.4. Hemijske metode ....................................................................................................................... 17
7. OPĆENITO O CENTRU ZA UPRAVLJANJE OTPADOM.......................................................................... 17
8. CENTAR ZA UPRAVLJANJE OTPADOM SA SVOJIM OSNOVNIM DIJELOVIMA .................................... 17
9. UNSKO-SANSKI KANTON ................................................................................................................... 20
10. Zaključak .......................................................................................................................................... 22
11. Literatura ......................................................................................................................................... 23

2
 1. UVOD

Otpad je svaka tvar ili predmet koje posjednik odbacuje, namjerava ili mora odbaciti.
Urbano područje raspolaže sa različitim tehničkim sistemima, putem kojih se obezbjeđuje
komunalna infrastruktura, važan i nezaobilazan sadržaj vezan za život irad pripadajućeg
konzuma. Sanitarno inženjerstvo predstavlja dio komunalne infrastrukture koje se bavi
problemima vodosnabdijevanja, kanalisanja i upravljanja čvrstim otpadom na urbanom
području.Uredna vodosnabdijevenost, pored nezamjenjivog značaja u životu
čovjeka,omogućava i transport zagađenih voda koje nastaju od čovjeka i njegove djelatnosti,a
također i održavanje čistoće i povoljnih sanitarnih uslova vezanih za evakuaciju i tretman
čvrstog otpada, što sve zajedno treba da je usklađeno sa savrmenim trendovima odživog
razvoja i zaštite okoliša.

2. KARAKTERISTIKE I SASTAV OTPADA

Karakteristike otpada zavise od stepena uređenosti objekata i naselja općenito, načina

zagrijavanja, klimata, lokalnih uslova i drugih faktora(vrsta industrije) itd. Sastav i svojstva
otpada mijenjaju se po godišnjim dobima i u toku nizagodina, shodno standardu življenja i
primjeni novih tehnologija i različitih ambalaža. U vezi s tim, nužno je izvršiti ispitivanje
gradskog otpada bar jedanput svake 5-te godine. Pri projektovanju šeme sanitarnog čišćenja,
neophodno je prognozirati izmjenu sastava i svojstva komunalnog otpada za planski period
(10-tak pa i više godina)na osnovu perspektivnog razvoja urbane sredine, a posebno
inženjerske opremljenosti gradske teritorije, računskih normi i nivoa industrijske proizvodnje
vezane za svakidašnju potrošnju stanovništva itd.

2.1. Morfološki sastav

Pod morfološkim sastavom otpada podrazumijeva se sadržaj pojedinihvrsta otpadaka u

odnosu na ukupnu masu. Tako npr., u otpadu od stanovništva sadržaj papira se kreće od 42-
57%, metala 1,5-8%, stakla2-15%, organskih materija 13-40%, tekstila 2-11% itd. Morfološki
sastav komunalnog otpada prema klimatskim zonama je različit. Razvojnovih ambalaža, ali i
inače standarda življenja, utiče na povećanje sadržaja u otpadu plastike i papira. Nasuprot
ovom, zbog sve veće primjene prirodnog gasa u zagrijavanju objekata, smanjen je sadržaj
pepela i šljake.

2.2 Frakcioni sastav

Na tehnološke procese upravljanja čvrstim otpadom (sakupljanje,uskladištenje, transport i

tretman), konstruktivne karakteristike komunalnih mašina i mehanizacije, procese reciklaže i
dr., utiče frakcioni sastav otpada, pod kojim se podrazumijava sadržaj komponenti različitih
dimenzija, izražen u (%) od opšte mase.Frakcioni sastav određuje se putem prosijavanja
probnih uzoraka otpada kroz sita čiji su otvori 350, 250, 100, 50 i 15mm, i utvrđivanjem

3
morfološkog sastava na svakom situ. Osnovna masa otpada ima dimenzije manje od 100mm
(od 70% mase neograđenog otpada).

2.3 Srednja gustoća

Važan parametar pri proračunu veličine potrebnog prostora za deponovanje otpadaka, kao i za
ostale proračune vezane za broj i veličinu kontejnera, broj i tipove transportnih sredstava,
mehanizaciju za rad na deponijama, uopšte dispoziciju otpadaka, je njihova srednja
gustoća.Srednja gustoća zavisi od morfološkog sastava, srednje gustoće pojedinih
komponenata i vlažnosti otpadaka.Srednja gustoća npr. za otpatke od hrane je 0,48 t/m3, za
papir 0,04-0,06 t/m3, za tekstil 0,16-0,18 t/m3 itd. Za otpatke domaćinstva ona se kreće u
granicama od 0,18-0,30 t/m3.

2.4 Vlažnost

Važno svojstvo otpada bitno za dimenzioniranje transportnih sredstava, za njihovu

antikorozionu zaštitu, za izbor metoda dispozicije, a naročito za regulisanje biohemijskih
procesa pri tretiranju otpadaka, je vlažnost.Vlažnost odpada od domaćinstva, što je posebno
interesantno, zavisi od odnosa u masi pojedinih vrsta otpadaka, naročito od osnovnih
komponenata papira i otpadaka od hrane i njihove vlažnosti, kao i od uslova lokaliteta gdje se
oni sakupljaju (uticaj atmosferlija).Vlažnost otpadaka od domaćinstva se kreće u granicama
od 30-60% i najveća je u jesenje doba.

2.5 Hemijski sastav

Hemijski sastav otpada veoma je važan parametar za tehničko– ekonomsko analiziranje

izbora varijanti konačnog tretmana, odnosno korištenja otpada kao sekundarnih sirovina.
Osnovni hemijski pokazatelji koji se utvrđuju laboratorijskim putem su : organska tvar,opšti,
amonijačni i nitratni azot, opšti fosfor i kalij, kalcij, ugljik,hloridi, sulfati i pH vrijednost.
Npr.sadržaj azota, fosfora i kalija kod otpadaka od domaćinastva se kreće u granicama od 2-
4%, organskih tvari 40-80%, ugljika 35-40%,pH 5-6,5% itd

2.6 Toplinski kapacitet

Specifični toplinski kapacitet otpadaka važno je svojstvo za konačan izbor metoda dispozicije.
Utvrđuje se računskim putem ili eksperimentalno spaljivanjem.Toplinski kapacitet zavisi prije
svega od vlažnosti, te od sastava otpadaka i njihove mogućnosti gorenja (dobar papir, tekstil,
plastične mase, drveni otpaci i sl., lošmetal, staklo, kamen i sli.). Sadržaj komponenata koje
dobro gore u otpacima od domaćinstva je 50-80%.Toplinski kapacitet pojedinih vrsta
otpadaka kreće se u prosijeku od800-6000 kJ/kg., pa nekad i više.

3. VRSTE OTPADA
Osnovna podjela otpada je: komunalni otpad, neopasni proizvodni, opasni i posebne vrste
otpada. Svaka od navedenih podjela zbog svojih različitih karakteristika ima i različit način
upravljanja.

4
 3.1. Komunalni otpad

Prema definiciji, komunalan otpad je otpad iz kućanstva, kao i drugi otpad koji po svojoj
prirodi ili sastavu je sličan otpadu iz kućanstva. Prema Zakonu o upravljanju otpadom
prikupljanje i tretiranje komunalnog otpada obavlja se sukladno posebnom propisu o
komunalnim djelatnostima. Kantonalnim propisima uređuje se osnivanje i rad komunalnih
poduzeća i obaveze općina u pružanju komunalnih usluga. Dakle, općine su zadužene za
organiziranje upravljanja komunalnim otpadom.
Uvid u postojeće količine proizvedenog otpada u FBiH, kao i procjena rasta količina otpada,
te procjena sastava otpada potrebna je radi prijedloga rješenja integralnog sustava upravljanja
otpadom, te definiranje toka komunalnog otpada, od mjesta njegovog nastanka do mjesta
konačnog zbrinjavanja. S obzirom na dugogodišnje zanemarivanje praćenja stanja na
području upravljanja otpadom s obzirom na količine, sastav i kretanje otpada,točne količine
komunalnog otpada nisu precizno utvrđene i uglavnom se baziraju na procjenama.
Kao temeljni podaci za ovaj plan preuzeti su podaci iz Izvještaja o stanju okoliša (2008),
podaci Agencije za statistiku BiH, te podaci iz relevantnih studijskih i planskih dokumenata
izrađenih u zadnje tri godine.Prema podacima Agencije za statistiku BiH, količina
proizvedenog komunalnog otpada po stalnom stanovniku uBiH iznosi u prosjeku 1,07
kg/stan/dan (389 kg/stan/god).

Proizvodnja komunalnog otpada i otpada komunalnog tipa u Federaciji Bosne i Hercegovine,

kao i pokrivenost uslugom prikupljanja i odlaganja otpada po kantonima predstavljena je
donjom tabelom:

Kanton Broj stanovnika Pokrivenost ( Proizvodnja otpada Ukupne proizvedene

%) (kg/stan/god) količine otpada (
t/god)
Unsko-sanski 288.114 75 350 100.840
Posavski 39.886 60 236 9.431
Tuzlanski 498.549 40 332 165.705
Zeničko-dobojski 400.602 55 291 116.575
Bosansko-podrinski 33.093 65 220 7.280
Srednjobosanski 254.992 60 214 54.565
Hercegovačko- 225.930 77 363 81.981
neretvanski
Zapadnohercegovački 81.707 50 211 17.240
Kanton Sarajevo 423.645 85 386 163.527
Kanton 10 80.800 60 220 17.816
Federacija FBiH 2.327.318 63 % 316 735.051

5
3.2 Neopasni proizvodni

Neopasni proizvodni otpad predstavlja otpad nastao u procesu proizvodnje, koji se ne koristi
kao sekundarna sirovina u industriji u kojoj je nastao. Taj otpad nije sličan, po svojim
osobinama, komunalnom otpadu.
Prema Zakonu o zaštiti okoliša i Zakonu o upravljanju otpadom, proizvođači, sakupljači,
obrađivači otpada i subjekti odgovorni za njegovo krajnje zbrinjavanje, u obavezi su
dostavljanja podataka o količinama otpada,tipu14 i načinu zbrinjavanja jednom godišnje
nadležnom ministarstvu. Bez obzira na zakonsku obavezu, izvještavanje nije dostiglo željeni
nivo, a većina dobivenih podataka nije pouzdana niti potpuna.
Ukupna količina neopasnog proizvodnog otpada u FBiH, prema prikupljenim podacima iz
upitnika i procjenama (s obzirom na intenzitet proizvodnih djelatnosti i karakterističnog
otpada), je oko 2.200.000 t/god. Najveće količine generiranog neopasnog proizvodnog otpada,
su prisutne na području Tuzlanskog kantona (1.200.000 t/god), tena području Zeničko-
dobojskog kantona (935.000 t/god), što je razumljivo sa stanovišta tipa industrije zastupljene
u ovim kantonima. U Tuzlanskom kantonu najveće količine otpada čine šljaka i pepeo, dok je
u ZDKto odsijani koks, troska, šljaka i pepeo, te odsijani aglomerat. Tabela daje prikaz
količina neopasnog proizvodnogotpada prema kantonima.

Procijenjene količine neopasnog proizvodnog otpada u FBiH

Kanton Ukupne količine neopasnog

proizvodnog otpada (t/god)
Unsko-sanski 5.500
Posavski 100
Tuzlanski 1.300.000
Zeničko-dobojski 1.000.000
Bosansko-podrinski 250
Srednjobosanski 2.000
Hercegovačko-neretvanski 8.000
Zapadnohercegovački 200
Kanton Sarajevo 9.000
Kanton 10 50
Federacija FBiH 2.325.100

Prema trenutnoj praksi zbrinjavanja, dio neopasnog proizvodnog otpada se predaje ovlaštenim
poduzećima nadalje zbrinjavanje reciklažom ili odlaganjem, kao što su: CIBOS Scholz, SUD-
MULL Tuzla, Duga Biogroci, GriossJajce, Eko sirovina Maglaj, Natron-Hayat Maglaj, Zovko
Žepče, KEMIS Lukavac, Trgosirovina Sarajevo, SIKMostar, Tehcentar Ptuj Slovenia i
Vatrostalna Busovača, dok otpad kao što je šljaka i pepeo biva odložen u krugu samih
industrija ili u njihovoj blizini.

6
3.3. Opasni otpad

Opasni otpad je svaki otpad koji je utvrđen Pravilnikom o kategorijama otpada sa listama (Sl.
novine FBiH, br.9/05) i koji ima jednu ili više karakteristika koje prouzrokuju opasnost po
zdravlje ljudi i okoliš po svom porijeklu,sastavu ili koncentraciji, kao i onaj otpad koji je
naveden u listi otpada kao opasni i reguliran provedbenim propisom.
Prema Zakonu o upravljanju otpadom FBiH zabranjen je uvoz opasnog otpada radi odlaganja.
Prema trenutno dostupnim podacima (upitnici, podaci iz Federalne strategije upravljanja
otpadom 2008-2018, tepodacima iz studija o upravljanju opasnim otpadom15) godišnje
generirane količine opasnog otpada iz industrije iznose oko 14.000 t. No, s obzirom na jako
mali odziv privrednih subjekata na upitnike o generiranim količinama opasnog otpada,
pretpostavka je da su ove količine veće. Nepostojanje točnih podataka o opasnom otpadu
predstavlja jedan od najvećih problema, te onemogućava adekvatno planiranje upravljanja
ovom vrstom otpada.
Trenutno se opasni otpad zbrinjava na nekoliko načina: dijelom ga preuzimaju i odvoze
komunalna poduzeća, a dijelom se tretira u krugu postrojenja (neutralizacija). Također, opasni
otpad preuzimaju kompanije (cca 1.000t/god), kao što su: RECIKLON BH doo Tuzla,
KEMIS Lukavac, Rafinerija Modriča, Eko sirovina Maglaj, TrgosirovinaGoražde, Grioss
Jajce, Duga d.o.o. Biograci, Mikrobit d.o.o. Posušje, Reton d.o.o. Mostar, SUD-MULL Tuzla,
DEFTER Sarajevo i DELTA PETROL Kakanj.

Količina opasnog proizvodnog otpada za FBiH (područja C,D i E), European List of Waste –
2009.g.

Područje Količina (t/god)

Otpad iz poljoprivrede, vrtlarstva, -
proizvodnje vodenih kultura, šumarstva, lova
i ribarstva pripremanja hrane i prerade
Otpad od prerade drveta i proizvodnje ploča i 1.645
namještaja, celuloze, papira i kartona
Otpad iz kožarske, krznarske i tekstilne -
industrije
Otpad od prerade nafte, prečišćavanja -
prirodnog gasa i pirolitičke obrade uglja
Otpad iz anorganskih kemijskih procesa 4.607
Otpad iz organskih kemijskih procesa 3
Otpad od proizvodnje, formulacija, prodaje i 45
primjene premaza (boje, lakovi i staklasti
emajli), ljepila, sredstva za zaptivanje i
štamparskih boja
Otpad iz fotografske industrije -
Otpad iz termičkih procesa 10.400
Otpad koji potječe od kemijske površinske 623
obrade i zaštite metala; hidrometalurgija
obojenih metala
Otpad od oblikovanja i površinske fizičko- 596
kemijske obrade metala i plastike
Otpad od organskih materije koje se koriste -
kao rastvarači
Ukupno: 17.919
7
3.4. Posebne kategorije otpada
Posebne kategorije otpada predstavljene Planom podrazumijevaju:
3.4.1 Medicinski otpad (otpad iz zdravstvenih i veterinarskih ustanova)
3.4.2 Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad
3.4.3 Otpadne gume
3.4.4 Otpadne baterije i akumulatori
3.4.5 Otpadna vozila
3.4.6 Električni i elektronički otpad
3.4.7 Otpad iz rudarstva i ekstraktivne industrije
3.4.8 Građevinski i inertni otpad
3.4.9 Otpadni mulj iz uređaja za pročišćavanje otpadnih voda
3.4.10Otpad životinjskog porijekla
3.4.11Ambalaža i ambalažni otpad.

3.4.1 Medicinski otpad

Prosječna proizvodnja otpada iz zdravstvenih ustanova kreće se u rasponu od 2,41 to 3,26

kg/krevet/dan, odčega se infektivnog otpada proizvede od 0,19 do 0,88 kg/ krevet/dan16.
Prema podacima Federalnog zavoda za statistiku, broj bolesničkih dana ispisanih bolesnika na
području FBiH u 2008.g. je iznosio 2.088.516 dana.
Uzimajući u obzir prethodno navedenu prosječnu proizvodnju otpada, dolazi se do broja od
cca 5.200 t/godproizvedenog neopasnog otpada iz zdravstvenih ustanova (ovo uključuje otpad
iz zdravstvenih ustanova koji jekomunalnog tipa i neopasni medicinski otpad), te 420 t/god
proizvedenog infektivnog (opasnog) medicinskogotpada.
Prema podacima iz upitnika na kojeg je odgovorila većina zdravstvenih ustanova u FBiH i
procjenama premapostotku odgovorenih upitnika godišnje se generira:
1. 5.100 t otpada sličnog komunalnom (miješani otpad, otpad iz kuhinja i sl.)
2. 300 t neopasnog medicinskog otpada
3. 230 t opasnog medicinskog otpada
Opasni medicinski otpad u FBiH se dijelom sterilizira, topi i spaljuje (Opća bolnica Abdulah
Nakaš, Veterinarskizavod Bihać), predaje na zbrinjavanje ovlaštenim kompanijama (SUD
MULL Tuzla) ili predaje komunalnimpoduzećima. Neopasni medicinski otpad većinom se
predaje na zbrinjavanje komunalnim poduzećima, dok semanji dio sterilizira ili autoklavira.

3.4.2 Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad

Otpadna ulja i drugi zauljeni otpad predstavljaju jedne od najvećih polutanata okoliša. Ova
kategorija otpada je, uokviru Plana, analizirana bazirajući se na ukupnim količinama
generiranog otpada, obuhvaćajući mineralna isintetička ulja, maziva i zauljeni otpad.
Prema procjenama18, količine otpadnih ulja i zauljenog otpada koje se generiraju na
godišnjem nivou u BiH iznoseizmeđu 21.500 i 23.000 t/god.
Imajući na umu iskustvene podatke da je u prosjeku 50% ukupne količine ovogtipa otpada
moguće prikupiti nakon upotrebe (na osnovu pretpostavke da je to u prosjeku 45% kod
motornihulja, 75% kod hidrauličnih i ulja za mjenjače vozila, te 50% kod kompresorskih
ulja), ukupna količina korištenihulja koje je moguće sakupiti se procjenjuje na 9.350 do
10.925 t/god. Ukoliko bi se isti prosječni procentprikupljanja pretpostavio za sva maziva/ulja,
onda bi to značilo da bi bilo moguće prikupiti nešto više – ukupno11.000 do 11.500 t
rabljenih maziva svih vrsta godišnje.

8
Na osnovu relativnog odnosa populacije, broja vozila iaktivnosti industrije, procijenjeno je da
se na području FBiH može prikupiti oko 6.600-7.500 t otpadnih maziva
godišnje.
Trenutni kapacitet za recikliranje otpadnih ulja je 10.000 t/god (u rafineriji ulja Modriča), od
čega se trenutnoreciklira samo 10-15%. Razlog za to je činjenica da ne postoji organizirano
prikupljanje otpadnih ulja.

3.4.3 Otpadne gume

Na osnovu različitih procjena količine starih guma za cijelu BiH (procjene CARDS Pilot
projekta reciklaže u BiH,2004-2006. te KJKP Rad Sarajevo, na osnovu kojih je ukupna
količina za BiH u rasponu oko 10.000 t/god). Odtoga na FBiH otpada 60%,odnosno 6.000
t/god.Velika količina starih guma se odlaže na legalne i divlje deponije. Rukovanje ovim
tipom otpada nije regulirano.
Najsigurniji način za zbrinjavanje ovog tipa otpada je spaljivanje u visoko-temperaturnim
spalionicama sasistemima za reguliranje izlaznih gasova (koji mogu obuhvatiti dioksine i
furane). Problematika rukovanja iupravljanja starim gumama treba biti regulirana posebnim
pravilnicima.

3.4.4 Otpadne baterije i akumulatori

Procijenjena količina otpadnih baterija i akumulatora koja se generira je 4.000 t/god.

Trenutno, u BiH ne postojiu potpunosti organiziran način rukovanja ovim tipom otpada.
Postoje registrirane kompanije zbrinjavanjem iizvozom akumulatora prema odredbama
Baselske Konvencije te kompanije koje imaju dozvole zaprikupljanje otpadnih akumulatora
izdane od strane nadležnih kantonalnih ministarstava. Kompanija koja se bavi
reciklažom starih akumulatora na području BiH je „Tesla“ d.d. Brčko.

3.4.5 Otpadna vozila

Otpadno vozilo je vozilo koje radi oštećenja, dotrajalosti ili drugih uzroka posjednik
odbacuje, namjerava ili gamora odbaciti.
Ako se uzme u obzir da je od oko 278.000 registriranih vozila starija od 15 godina21,
pretpostavlja se da će svaova vozila trebati zbrinuti u toku sljedećih 10 godina uključujući i
dio vozila koja su trenutno stara od 8 do15godina.

3.4.6 Električni i elektroninički otpad

U zemljama EU 27 godišnje nastaje 5 kg EEO/stan (Bugarska) do 30 kg EEO/stan (V.

Britanija). Procjenjuje seda u zemljama Zapadne Europe godišnje nastaje 14-24 kg EEO/stan,
a u novim zemljama članicama EU 6-12 kgEEO/stan. Uzimajući obzir prethodno navedeno,
pretpostavlja se da u FBiH godišnje nastane od oko 20.000t/god. Odlaganje ovog otpada nije
organizirano, a donošenje pravilnika koji regulira upravljanje EEO je u faziizrade.

9
3.4.7 Otpad iz rudarstva i ekstraktivne industrije

Količina produciranog otpada varira u značajnoj mjeri u ovisnosti o kojoj je vrsti rudarenja
riječ. Količineproduciranog otpada zavise od obima proizvodnje, vremenskog trajanja radova
i perioda, odnosno sezone u kojojse eksploatacija vrši.
Prema podacima Federalnog zavoda za statistiku, godišnja proizvodnja lignita iznosi
2.651.681 t, pri čemu segenerira 13.250.000 t jalovine. Godišnja proizvodnja mrkog uglja
iznosi 4.109.008 t, pri čemu nastaje oko1.000.000 t otpada. Stoga, procjenjuje se da ukupna
količina neopasnog otpada iz rudarskih aktivnosti napodručju FBiH iznosi oko 14.000.000
t/god, što je u skladu sa podacima dobivenim na terenu.Procijenjena količina opasnog otpada
iz rudarskih aktivnosti iznosi 35.000 t/god, što je u skladu sa podacimadobivenim iz
Federalnog zavoda za statistiku u čijem se izvještaju navodi količina od 37.200 t/god.

3.4.8 Građevinski i inertni otpad

Prema dostupnim podacima iz literature23 količina građevinskog otpada po stanovniku varira

od 0.04 do 5.9t/god. S obzirom na razvijenost građevinskog sektora u FBiH, pretpostavljena
je godišnja generirana količina postanovniku od 0,3 t. Dakle, procijenjena količina otpada
koja se generira u FBiH na godišnjem nivou, iznosioko690.000 t. Rukovanje ovim tipom
otpada potrebno je definirati u okviru studije koja bi se pružila detalje onajekonomičnijim
vidovima odlaganja ovog tipa otpada. Cjelovit način zbrinjavanja, odlaganja i postupaka
reciklaže građevinskog otpada će se utvrditi nakon donošenja Pravilnika o upravljanju
građevinskim otpadom odstrane Federalnog ministarstva okoliša i turizma.

3.4.9 Otpadni mulj iz uređaja za pročišćavanje otpadnih voda

U procesima prečišćavanja otpadnih voda nastaju određene količine taloga ili mulja koji
sadrži različite polutantebiološkog, organskog i neorganskog porijekla, kao i visoki procent
vode. Nepoželjni su u okolišu, jer mogusadržati patogene mikroorganizme i klice kao i
toksične materije te izazivaju neugodne mirise uslijed daljerazgradnje.

3.4.10 Otpad životinjskog porijekla

Prema Izvještaju o stanju okoliša iz 2010. godine, količina uginulih životinja na godišnjem
nivou u FBiH iznosi4.800 t, dok količina uginule ribe iznosi 40 t/g. Ova količina je
procijenjena na temelju raspoloživih podataka oukupnom stočarskom fondu u FBiH i
prosječnom mortalitetu za zdravu stoku, te uginulu uslijed raznih bolesti.Kada je riječ o
nusproizvodima životinjskog porijekla iz sektora proizvodnje i prerade mesa, na temelju
podatakaproizvodnji mesa u 2009. godini i količinama otpada koje nastaju u pogonima
proizvodnje i prerade mesa,procijenjene godišnje količine nusproizvoda životinjskog porijekla
u FBiH iznose oko 11.000 t.
U Federaciji BiH postoji 12 objekata za preradu mesa većeg kapaciteta registriranih od strane
Federalnogministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva, prikazanih u donjoj tabeli:

10
 Lokacija Broj industrijskih objekata Kapacitet ( t/dan)
Kanton Sarajevo 3 65
Zapadnohercegovački 2 41
Srednjobosanski 1 40
Hercegovačko-neretvanski 1 30
Tuzlanski 2 10
Unsko-sanski 1 15

3.4.11 Ambalaža i ambalažni otpad

Ambalaža je svaki proizvod, neovisno o prirodi materijala od kojeg je napravljen, koji je

namijenjen zasadržavanje, čuvanje, zaštitu, rukovanje, isporuku i predstavljanje robe, od
sirovina do gotovih proizvoda, na putuod proizvođača do korisnika ili potrošača. Ambalaža
također uključuje pomoćna sredstva za pakovanje, koja služeza omotavanje ili povezivanje
robe, posebno za pakovanje, nepropusno zatvaranje, pripremanje za otpremu ioznačavanje
robe. Ambalaža može biti:
1. Primarna ili prodajna ambalaža kao najmanja ambalažna jedinica u kojoj se proizvod
prodaje konačnomkupcu (čaše, vrećice, konzerve, boce, tegle, kutije, zdjele, tube i ostala
slična ambalaža).
2. Sekundarna ili zbirna ambalaža uključuje folije, kutije i slične omote i drugu ambalažu sa
sastavnimdijelovima, koji okružuju ili povezuju nekoliko osnovnih prodajnih jedinica iste ili
različitih vrsta na mjestukupovanja, neovisno o tome da li se prodaje konačnom korisniku ili
potrošaču zajedno sa robom ili seodstranjuje na mjestu kupovine.
3. Tercijarna ili transportna ambalaža uključuje bačve, sanduke, kante, vreće, palete, kutije i
druguambalažu, čiji sastavni dijelovi sadrže ili povezuju velike količine osnovnih prodajnih
jedinica robe uprimarnoj ili sekundarnoj ambalaži, sa svrhom olakšavanja rukovanja i
transporta proizvodima i zaštiterobe od oštećenja na putu od proizvođača do maloprodaje ili
od maloprodaje do krajnjeg korisnika ilipotrošača.

Prema procjenama, godišnja količina ambalažnog otpada na području FBiH iznosi oko
170.000 t, odnosno oko 68kg/stan.

4.Hijerarhijski red zbrinjavanja otpada

Pojedini postupci obrade otpada se razlikuju u kvaliteti, zbog toga strogi hijerarhijski red
zbrinjavanja otpada definiraju europske direktive i Europski Zakon o otpadu:

 Prevencija nastajanja otpada

 Ponovna upotreba
 Materijalno recikliranje i kompostiranje
 Energetsko recikliranje ili druge vrste obrade prije konačnog odlaganja otpada

Ovaj strogi red uspostavljen je s obzirom na ukupnu ocjenu ekološke prihvatljivosti.

Veliki broj evropskih država nastoji reducirati količine otpada koje se odlažu na
odlagališta.

11
4.1.Prevencija nastanka otpada

Prevencija nastanka otpada je najvažnija karika u pravilnom gospodarenju otpadom, ali je

često zapostavljena.
Prevencija nastanka otpada treba smanjiti količinu nastalog otpada i ona započinje od samih
karakteristika proizvoda koje kupujemo.
Treba se odreći proizvoda napravljenih ili upakiranih u toksične i nereciklirajuće materijale, te
proizvode koji sadrže ostale opasne tvari.
Svi proizvodi koje koristimo trebali bi biti sastavljeni od reciklirajucih materijala.
Svaki proizvođač mora da bude odgovoran za svoj proizvod dok korisnici tih proizvoda
moraju biti svjesni da postoji izbor, jer oni sami mogu odlučiti koliko otpada mogu proizvesti
odnosno ne proizvesti.
Da bi se popravila situacija sa prevencijom otpada mogu se poduzeti sljedeći koraci:

 Informirati lokalno stanovništvo o opasnostima pojedinih materijala, te o

mogućnosti nabave alternativa za te materijale.
 Vršiti pritisak i zagovarati na nacionalnoj razini da se povećaju porezi i davanja na
korištenje nereciklirajućih materijala (gdje postoji alternativa), te zagovarati
„odgovornost proizvođača“ .
 Koristiti proizvode načinjene od netoksičnih reciklirajućih materijala u vlastitom
poslovanju koliko god je to moguće.
 Djelovati na privredne subjekte s ciljem primjena mjera za smanjivanje
nastajanja otpada.
 Izbjegavati kupnju dvostruko pakiranih proizvoda.

Lokalne vlasti mogu zabraniti upotrebu određenih vrsta proizvoda koji se ne mogu pravilno
obnoviti, popraviti, reciklirati ili kompostirati.
Mnogo svjetskih gradova i općina je zabranilo upotrebu plastičnih vrećica ili nametnulo
poreze za svaku izdanu vrećicu, a rezultati ovakvih poteza su više nego pozitivni.

Nekada je bilo uobičajeno ponovna upotreba ambalaža za piće i platnenih vrećica za kruh,
mreže i košare.
Jedna staklena boca se može puniti iznova trideset i više puta i time se može zamijeniti
trideset komada skupe plastične ambalaže.
Građani i trgovci moraju biti svjesni učinka svojih potrošačkih navika na naredne generacije i
njhove probleme s količinom novonastalog otpada.
Materijali kao što su papir i nepovratna staklena ambalaža,odnosno slomljeno staklo nisu
prihvatljivi za ponovno korištenje, ali ih je moguće iskoristiti postupcima kompostiranja,
tj.recikliranja.
Kompostiranje i recikliranje veoma su važni postupci kod upravljanja otpadom.

12
Treba osigurati da poticaj za recikliranje ne djeluje negativno na prevenciju stvaranja otpada i
njegovu ponovnu upotrebu.
Dva najvažnija elementa za uspješan postupak recikliranja su:
1.Odvajanje otpada već u domaćinstvima
2. Pridavanje velike važnosti edukaciji i participaciji javnosti

Prikupljanje otpada već u domaćinstvima je jedna od najuspješnijih strategija za smanjenje

količine otpada, zbog toga je potrebno osigurati dovoljan broj kanti i kontenjera za pojedine
grupe otpada lako pristupačnih svim korisnicima.

5. Mehaničko – biološka obrada otpada

Postoji mnogo različitih metoda obrade otpada od kojih je MBO jedna od najsavremenijih i
najboljih. MBO koncept zbrinjavanja otpada razvio se u Njemačkoj kao posljedica težnje da
se reducira količina biorazgradivog otpada koji je do tada odlagan na odlagalištima, te da se
sistemom automatske separacije omogući povrat korisnih sirovina iz otpada.
Ubrzo se MBO tehnologija proširila na ostale evropske zemlje Austriju, Italiju, Švicarsku,
Francusku, Veliku Britaniju i druge.
MBO tehnologija obuhvata dva ključna procesa: Mehaničku i biološku obradu otpada , pri
čemu se različiti elementi mehaničkog i biološkog procesa mogu konfigurirati na različite
načine kako bi se dobio širok raspon specifičnih ciljeva kao što su :

 Maksimiziranje količine obnovljivih sirovina (staklo, metali, plastika, papir i dr.)

 Proizvodnja komposta
 Proizvodnja visokokvalitetnog krutog goriva iz otpada definiranih svojstava
 Proizvodnja biostabiliziranog materijala za odlaganje (biorazgradiva komponenta)
 Proizvodnja bioplina za proizvodnju topline ili električne energije

Postrojenja koja služe mehaničko biološkom metodom obrade otpada temelje se na

mehaničkoj obradi komunalnog smeća koje je kontaminirano biološkom komponentom, tj.
bio otpadom i opasnim otpadom iz domaćinstva i ureda (baterije, lijekovi, žarulje punjene
živom, teški metali, opasne hemikalije iz elektronskog otpada i slicno).

Biorazgradiva komponenta komunalnog smeća vrlo je reaktivna i predstavlja najveći problem

pri navedenoj obradi otpada.

MEHANIČKA OBRADA BIOLOŠKA OBRADA

Usitnjavanje i paletizacija Bio-sušenje
Drobljenje i mljevenje Biostabilizacija
Prosijavanje i druge mehaničke metode Kompostiranje
Anaerobna digestija
Tabela br.1. Vrste mehaničke i biološke obrade otpada

13
5.1. Mehanička obrada otpada
Osnovna funkcija mehaničke obrade otpada je izdvajanje sirovina koje se mogu reciklirati.
Kvaliteta tako dobivenih materijala je manja nego u slučaju da se vrši proces odvojenog
prikupljanja otpada radi čega proizvedene sirovine imaju nižu tržišnu vrijednost.

PROCESNA SHEMA MBO OTPADA

Iako je MBO na početku izgledao kao obećavajući način upravljanja otpadom, njegova
isplativost to nije pokazala.
Gledanosa financijskog aspekta sve zemlje koje su ulagale u MBO postrojenja imaju
problem rentabilnosti, kako su ista predimenzionirana i projektirana za rad narednih 30 do
50 godina.
Barcelona koja ima jedno od najmodernijih i najskupljih MBO postrojenja 2010.godine se
dugoročno priklonila „ZERO WASTE“ strategiji, jer iskustva nisu opravdala očekivanja
od MBO tehnologije već su se pojavili nepredviđeni problemi i troškovi.
Zbog toga su razvrstavanje, „ZERO WASTE“ strategija, kompostiranje, reciklaža i bio-
proizvodnja budućnost upravljanja otpadom.

14
5.2. Sanitarno deponovanje
Sanitarno deponovanje komunalnog otpada je postupak gdje se potpuno spriječava negativan
uticaj dekompozicije organske mase na okoliš.
Smatra se da je to i najjeftiniji način neutralizacije komunalnog otpada, mada se s tim
postupkom uništava dosta sekundarnih sirovina, ako one prethodno nisu izdvojene.
Tehnologija sanitarnog deponiranja podrazumijeva prije svega postojanje lokacije sa
nepropusnom podlogom, te svakodnevno prekrivanje slojeva otpada zaštitnim inertnim
materijalom, koji deponiju čini zatvorenim tzv. bioreaktorom.
Izbor lokacije deponije predstavlja složen zadatak ne samo sa tehničkog i ekonomskog
aspekta, nego i socijalno-političkog, jer je nužan i pristanak javnosti za takav ekološki
projekat, kojeg ona najčešće osporava.

6. METODE OBRADE OTPADA

U upravljanju otpadom treba težiti što više reciklaži i korištenju izdvojenog otpada.
Dosadašnja iskustva potvrđuju da se kroz reciklažu koristi najviše do 30% otpada, tako da još
uvijek ostaje velika količina koju prije deponiranja treba preraditi na odgovarajući način.
Mogući načini prerade otpada su različiti, a najčešće se koriste slijedeće metode:

biotermičke,

fizičko-mehaničke,

termičke i

hemijske.

6.1. Biotermičke metode baziraju se na biološkim procesima raspadanja organske

materije koja se nalazi u otpacima, uslijed djelovanja mikroorganizama.
Konačan produkt biotermičke prerade je kompost koji se koristi kao organsko đubrivo i
biogorivo u poljoprivredi.
Služi kao sredstvo za kondicioniranje tla, a utiče i na suzbijanje korova.
U posljednje vrijeme zbog prisustva teških metala, kao i visoke koncetracije iona natrija,
kalcija i kalija u kompostu, smanjena mu je upotreba.
Stoga se insistira, da se za kompostiranje koristi isključivo čisto bio-smeće.
U zavisnosti od tehnološke šeme i opreme koja se koristi kod kompostiranja ovaj metod se
ostvaruje na više načina:
-putem poljskog kompostiranja na otvorenim površinama,
-bez prethodne pripreme otpadaka,
- isto kao prethodni način ali sa prethodnom pripremom otpadaka,
-prerada u specijalnim postrojenjima bez prethodne pripreme otpadaka (biotermičke komore,
potrojenja bez komora, staklenici i tople bašte),

15
- ubrzano kompostiranje u specijalnim komorama sa prethodnom pripremom otpadaka i
industrijsko biotermičko prečišćavanje i prerada otpadaka.

6.2. Fizičko mehaničke metode se baziraju na pogonima za sortiranje i iskorištavanje

otpadaka kao sekundarnih sirovina. Iz ukupne mase otpadaka vrši se izdvajanje pojedinačnih
komponenata (papir, tekstil, staklo, metal, kosti i sl.) u svrhu njihovog daljnjeg korištenja u
industriji (proizvodnja papira, kartona, tehničke vate, netkanog platna i sl.).
Modifikovani način ove metode je izrada ploča i blokova od otpada, što je uobičajeno u
svjetskoj praksi.

6.3. Termičke metode su zasnovane na potpunom uništenju otpadaka putem spaljivanja,

sušenja ili pirolize u specijalnim postrojenjima. U modernoj spalionici otpad nakon što se
potpali uz dovođenje vazduha samostalno gori, na temperaturi između 800 i 1200 C. Otpad
se odgovarajućim transportnim uređajima upućuje kroz ložište, koje je podijeljeno u nekoliko
dijelova.
Za nešto manje od jednog sata organski dijelovi otpada budu potpuno eliminisani. Šljaka se
odvodi u vodene kupke i zatim dalje obrađuje. Dimni gasovi se nakon različitih sistema
čišćenja ispuštaju kroz dimnjak. Alternativa spaljivanja otpada, mada rjeđe je termička
metoda zvana piroliza.
Pirolizom se vrši termička obrada putem zatvorenog dovoda vazduha. Ovom procesu prethodi
usitnjavanje otpada što povećava troškove, a i iskorištenje toplote je u odnosu kod spalionica
oko 70% manje. Nakon pirolize ostaje do 10% više ostataka nego kod spaljivanja.
Prednosti termičkih metoda sastoje se u tome da se lokalitet postrojenja može izabrati
relativno blizu područja opsluživanja, što utiče na smanjenje troškova transporta otpadaka za
razliku od drugih metoda, te se mogu postići značajne uštede u građevinskom zemljištu.
Daljnje prednosti se ogledaju u korištenju gorivih gasova koji se formiraju prilikom izgaranja
otpadaka i toplote za proizvodnju električne energije, snadbijevanju toplotom stanica za
spaljivanje otpadaka i okolnih objekata; zajedničkom tretiranju čvrstih otpadaka i
dehidriranog mulja za postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda, koji predstavlja balast u
smislu odlaganja; šljaka i pepeo se koriste za građevinske svrhe, a metal kao sekundarana
sirovina. Nasuprot prednostima koje pruža spaljivanje otpada postoje suprostavljena mišljenja
koja ističu da je otpad najotrovnije gorivo za koje se zna i da njegovim spaljivanjem nastaju
dioksini i furani kao ultraotrovne materije (dioksini su oko 1000 puta otrovniji od cijankalija)
koje prouzrokuju oštećenje jetre, teške kožne povrede i pretpostavlja se da su kancerogeni.
Također se osporava i da je šljaka iz spalionice dobra kao građevinski materijal, a u isto
vrijeme opasna i kada se odlaže na deponijama.
Elektrofiltri, mokri elektrofiltri i uređaji za pranje gasova ne mogu toliko izdvojiti dioksina,
furana i drugih otrovnih materija, da ostatak koji izlazi sa dimnim gasovima ne bi štetio
ljudskom zdravlju.

16
6.4. Hemijske metode tretmana otpadaka predviđaju primjenu tehnoloških šema sa
komplikovanom opremom i visokim eksploatacionim troškovima, tako da nisu našle širu
primjenu u praksi.

7. OPĆENITO O CENTRU ZA UPRAVLJANJE OTPADOM

• Centri za upravljanje otpadom predstavljaju investicijski projekte u infrastrukturi za
upravljanje komunalnim otpadom. Projektira se u vremenskom periodu od 25-30
godina, s javnim ulaganjima u fazi izgradnje i ostvarivanjem vlastitog prihoda
naplatom svojih usluga od korisnika tijekom faze upravljanja. CUO je sustav
građevina i uređaja za obradu, upotrebu i/ili zbrinjavanje otpada, a obično se sastoji od
postrojenja za mehaničko-biološku obradu otpada (MBO postrojenja), za rad centra
potrebnih zgrada, postrojenja za obradu otpadnih voda, unutrašnje infrastrukture,
druge opreme, odlagališta za ostatni otpad te pretovarnih stanica.
• Pretovarne stanice (PS) su građevine za pripremu i pretovar otpada namijenjenog
transportu prema CUO na obradu i odlaganje (te eventualno za privremeno
skladištenje) zajedno s vozilima velikog kapaciteta za prijevoz otpada na veću
udaljenost. PS su, u stvari, dislocirani ulaz CUO kroz kojega CUO zaprima otpad
sakupljen na udaljenijim lokacijama širom obuhvata.
• Planovima gospodarenja otpadom i studijama izvedivosti detaljno se mora definirati
sadržaji centara za gospodarenje otpadom, tehnologija obrade otpada, obuhvat,
rasprostranjenost, namjena pretovarnih stanica, tok svih vrsta otpada unutar regije i
mogući utjecaji na ljude i okoliš.

7.1 Ekoplus

• Vizija razvoja nadilazi sadašnju ulogu mjesta gdje se otpad obrađuje i traže se nove
mogućnosti upotrebe goriva iz otpada kao i različitih kategorija otpada koje se u
budućnosti planiraju izdvajati.

8. CENTAR ZA UPRAVLJANJE OTPADOM SA SVOJIM OSNOVNIM

DIJELOVIMA
• – postrojenjem za mehaničku obradu ostatka nerazvrstanog, miješanog komunalnog
otpada
• – pogonom za obradu mehanički izdvojenog biorazgradivog otpada iz miješanog
komunalnog otpada
• – pogonom za dozrijevanje kompostu sličnog proizvoda
• – pogonom za biološku obradu prethodno izdvojenog biorazgradivog otpada

17
 • – pogonom za dozrijevanje komposta iz prethodno odvojenog biootpada
• – reciklažnim dvorištem
• – postrojenjem za obradu građevnog otpada
• – odlagalištima za obrađeni i neopasni otpad
• – sustavom za prikupljanje i pročišćavanje otpadnih voda

Slika 8. Centar za upravljanje otpadom

8.1. Zero Waste koncept = Koncept bez otpada

• “Zero waste” (koncept bez otpada) je strategija oponašanja prirode koja ne poznaje
smeće – sve se reciklira u kružnom toku materije i energije. Problemi odlagališta,
spalionica i MBO, ne očituju se isključivo štetnim utjecajem na okoliš i zdravlje ljudi,
već samim metodama upravljanja otpadom i smećem koji nije ekološki i ekonomski
održiv, kako se uništavaju neobnovljivi resursi koji su već sada oskudni. Sve veći broj
ljudi želi da ima sve više i više bez obzira na cijenu takvog “napretka”, koje nam
nameće konzumerizam zasnovan na visokom profitu, jednostavnom i jeftinom

18
 proizvodnjom. U borbi za dominaciju nad sirovinama i energijom otvaraju se krizna
žarišta i vode ratovi.
• Cilj “zero waste” strategije je stvoriti uvjete u kojima sve što proizvodimo i trošimo
ima minimalni učinak na okoliš i čovjeka koji u njemu živi. Zadatak je proizvodnja
takvih proizvoda koji su dugovječni, a na kraju njihove uporabe mogu biti popravljeni,
ponovo korišteni ili reciklirani. Na žalost promidžbom smo uvjereni da je dosadašnja
praksa dovoljno dobara i ne treba je značajnije mijenjati, a uopće nismo svjesni da je
promjena vrlo laka, nije bolna, a potrošač može biti na dobitku.

8.2. Osnovni ciljevi “zero waste” koncepta:

• bez otpada (smanjene količine otpada, ponovna upotreba, recikliranje)

• bez štetnih emisija (u tlo, atmosferu ili vodu)
• bez otpada u životnom ciklusu proizvoda (prijevoz, potrošnja, odlaganje)
• bez upotrebe toksičnih tvari (u procesu proizvodnje i u samim proizvodima)

Slika 8.1. : Zero waste koncept

19
9. UNSKO-SANSKI KANTON

Slika 9. : Unsko- sanski kanton

9.1. Stanovništvo

Prema procjenama Federalnog zavoda za statistiku (USK u brojkama 2012), u ukupno 8

općina Unsko – sanskog kantona, živi 287.835 stanovnika, na površini od 4.125 km2.
Najveću površinu Kantona zauzima Općina Bihać, dok je najveći broj stanovnika naseljen
u Općini Cazin (ujedno najgušće naseljena općina na Kantonu). Gustoća i broj stanovnika
nisu jednakomjerni u općinama Kantona. Gustoća stanovništva u općinama najvećim
dijelom korespondira njihovim površinama. Najgušće naseljene općine su Cazin, Velika
Kladuša i Bužim, dok su najmanje naseljene općine Bosanski Petrovac i Bosanska Krupa.

Karakteristične aktivnosti postupanja sa komunalnim otpadom na području općina

Unsko
– sanskog kantona su:

• prikupljanje miješanog komunalnog otpada,

• transport komunalnog otpada,
• odlaganje komunalnog otpada na postojećim nesanitarnim općinskim deponijama
otpada.
Samo kod nekoliko općina postoje određene aktivnosti odvojenog skupljanja korisnih
komponenti komunalnog otpada, odnosno odvajanja korisnih komponenti komunalnog
otpada iz miješanog komunalnog otpada, ali se radi o ograničenom području i

20
 malimkoličinama, koje nemaju utjecaja na ukupan postojeći sistem postupanja s
komunalnim
otpadom.

9.2. Postojeći sistemi i načini prikupljanja i tretiranja komunalnog otpada na području

općina Unsko – sanskog kantona

Komunalni otpad i otpad po svojstvima sličan komunalnom, iz domaćinstava ali i iz

privrede, odvozi se jedanput sedmično, 5 dana u sedmici. Otpad se skuplja u kontejnere
zapremine 1.100 l i 5/7 m3. Na području Općine postoje eko – otoci na kojima se prikupljaju
izdvojene komponente otpada (papir, najlon, PET), te se nakon prešanja predaju
ovlaštenim licima za obradu korisnih komponenti otpada.
Za obavljanje poslova skupljanja i odvoza otpada koristi se sljedeća oprema:
• Autosmećar – specijalno vozilo za skupljanje otpada,
• Samopodizač – za prijevoz kontejnera,
• Kiper,
• Čistilica.

21
10. Zaključak
Svrha ovog seminarskog rada je da nas približi problemima ali i koristima koje se nalaze u
resursu zvanom Otpad, kako njegovim štetnim dejstvom na životnu sredinu i čovjeka, tako i
njegovom ponovnom upotrebom, smanjenjem njegove zapremine ali i količine, pretvaranjem
u razne vidove energija na najbolje moguće načine kroz dostupne vidove tehnoloških
mogućnosti, za dobrobit čovjeka, ali i cjelokupnog ekosistema ove planete. U našoj državi je
svijest o ovome još uvijek nedovoljno razvijena, ali ako ovaj problem i dalje nastavimo da
ignorišemo, posljedice po nas i našu zemlju mogle bi bitikatastrofalne kroz razne vidove
opšteg zagađenja.

22
11. Literatura

1. Jahić Munir, Sanitarno inženjerstvo, Bihać, 2007.

2. Federalno ministarstvo okoliša i turizma, Federalni plan upravljanja otpadom 2012 – 2017,
Sarajevo, decembar 2011.

3. Iternet:

http://www.fzoeu.hr/hr/gospodarenje_otpadom/centri_za_gospodarenje_otpadom/

http://www.ekoplus.hr/

https://www.goingzerowaste.com/

http://www.gozz.hr/hr/mehanicko-bioloska-obrada-otpada

https://prezi.com/ipwue9bvicoh/copy-of-mehanicko-bioloska-obrada-otpada/

23