Sınıf Fizik Kitabı PDF

www.tedes.com.
tr
Copyright © TEDES Yayınları

TEDES Yayınlarına ait olan bu kitabın tamamının ya da bir kısmının, kitabı yayınlayan
şirketin önceden izni olmaksızın elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir
kayıt sistemi ile çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır. Bu kitabın
tüm hakları utt yayıncılık ve eğitim gereçleri tic. aş’ye aittir. Kitabın tamamının
ya da bir kısmının, şirketimizin önceden izni olmaksızın elektronik, mekanik,
fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılması, yayımlanması ve
depolanması durumunda, şirketimiz yasal tüm haklarını kullanacaktır.
Baskı-Cilt
Gama Kâğıt Ürünleri Prom. San. Tic. AŞ
Kemalpaşa Org. San. Böl. 60. Sok. No.: 4 Kemalpaşa – İZMİR
Tel.: (0 232) 459 79 29
Satış Yerleri
TEDES bayileri ve seçkin kitapçılar
İrtibat Adresi
Soğuksu Cad. No.: 31
Bağcılar / İSTANBUL
TAKDİM
TEDES Nedir?
Eğitimde çağı yakalamayı hatta çağın önünde olmayı hedefleyen
MEB, eğitimi yeni baştan düzenledi. Kısaca 4 + 4 + 4 eğitim sistemi olarak
anılan bu sistemde hem okula başlama yaşı öne alındı, hem de sınıfların ders içerik-
leri yeniden gözden geçirildi.
Bu düzenlemelerin en önemli ayağı ise FATİH projesi adıyla, eğitimde teknolojinin kullanılması oldu.
Bütün sınıflara akıllı tahta konması, öğrencilere tablet dağıtılması ve sınıflarda internet kullanımı gibi
birçok teknolojik yeniliği eğitimde malzeme olarak kullandıran bu sistem kendine özgü ders araç ve gereçle-
rini de zorunlu kıldı.
Eğitimdeki bu değişiklikleri yakından izleyen TEDES Yayınları, gelişen ve değişen eğitim tarzına uygun yeni bir yayın
hazırladı. Bu yayının temel amacı eğitimde teknolojiyi en verimli şekilde kullanma olduğu için yayınımızın adı da Teknoloji
Destekli Eğitim Seti (TEDES) oldu.
Eğitimde teknoloji demek, sadece görsel ve işitsel malzeme kullanmak değildir. Önemli olan sunulacak görsel ve işitsel malze-
melerin anlamayı ve öğrenmeyi kolaylaştırıcı tarzda ortaya konmasıdır. Bunun için de her malzemenin bir eğitimci bakış açısıyla
konu aralarına yerleştirilmesi gerekir. Aksi takdirde plansız ve dağınık görsel materyaller içinde öğrencinin boğulması ve amaçlana-
nın tersine kafa karışıklığı oluşması söz konusudur.
İşte bu yüzden TEDES Yayınları, deneyimli yazar kadrosuyla, yüksek düzeyde teknoloji bilgisine sahip yazılımcıları bir araya getirerek
yayın hazırlığına yeni bir anlayış kazandırdı. Yazarlarımızın planlamaları doğrultusunda nerede hangi tür görsel materyallerin olması
gerektiği belirlenerek yine yazarlarımızın kontrolünde deneyler, animasyonlar, videolar, bulmacalar, yarışmalar, oyunlar hazırlandı. Böylece
öğrenciyi sıkmadan, onu hem eğlendirip hem bilgilendirecek bir eğitim tarzı geliştirildi.
TEDES’te Neler Var?

TEDES’te kağıt baskılı kitap, tablet uygulaması ve öğretmen uygulaması olmak üzere üç ayrı yayın içeriği hazırlandı.
Kağıt baskılı kitap:

Geleneksek eğitimin vazgeçilmez malzemesi olan kağıt baskılı kitap türünde hazırlanan TEDES kitabını alan öğrenci, konulara çalışırken
ikonlarla gösterilmiş yerlerdeki görselleri TEDES’in internet sitesine girerek izleyebilir ve bilgisini artırabilir. Etkinlikleri yine bu sitede
çözebilir ve testlerdeki soruların yazılı ya da video çözümlerine ulaşabilir.
Tablet uygulaması:
Kağıt baskılı kitabın sanal uygulaması olan tablet versiyonunda öğrenci interaktif bir dersle karşı karşıyadır. Tablet üzerinde videoları, 3D
animasyonları, Flash animasyonları ve daha birçok animasyonu anında izleyebilir, yarışmaları uygulayabilir, deneyleri, videoları istediği
an, istediği sıklıkta görebilir. Testleri çözebilir ve çözdüğü testle ilgili raporlar çıkartabilir. Sanal kalemle tablet üzerine istediği yazıyı yaza-
bilir, soru çözümleri yapabilir, bunları kaydedip istediği zaman tekrarlayabilir.
Öğretmen uygulaması:
TEDES ürünlerinde en zengin içerik öğretmen uygulamasında verilmiştir. Öğrenci tablet uygulamasının tamamını içeren öğretmen uygu-
lamasında bunun dışında öğretmenin işini kolaylaştıracak birçok materyal de sunulmuştur. Öğretmen uygulamasında, öğrenci kitabın-
daki soruların yanı sıra bu soruların iki katı kadar soru sadece öğretmene verilmiştir. Öğretmen, zorluk derecesi de tanımlanmış bu
sorularla istediği kadar test hazırlayıp öğrencilerine dilediği zaman sınav yapabilir, hazırladığı testi öğrencinin “mail”ine göndererek sanal
ödev verebilir, bu ödevleri raporlayabilir ve yıl boyunca izleyebilir. Öğretmen derse başlamadan önce sınıfın niteliğine göre ders planını
çıkarabilir, bu plana uygun görsel materyalleri seçip düzenleyebilir ve bu planları kaydederek dilediği zaman tekrar edebilir. TEDES ile
artık öğretmen, öğrenciye özgü özel bir eğitim planı izleyerek onların kişisel gelişimini veliyle doğrudan paylaşabilir.
TEDES bugünü aşıp geleceği kucaklayan bir eğitim metoduyla tüm öğrencilerimizin, öğretmenlerimizin ve velilerimizin hizmetindedir.
TEDES güzel ülkemizin güzel insanlarına hayırlı olsun.
Dünyayla yarışan Türkiye’nin ihtiyaç duyduğu gelecek vizyonu TEDES’le gerçeğe dönüşüyor.
Genel Yayın Yönetmeni
ÖN SÖZ
Değerli Öğrenciler
Hayatımızın her alanına giren teknolojik yenilikler, eğitim sistemimizde

yeni bir sayfa açmıştır. Fatih projesi olarak uygulamaya konulan sistem, eğitime
işitsel unsurlarla birlikte görsel unsurlarında girmesini sağlamıştır. Bu yeniliklerin
öğrenmeye yeni bir ivme kazandıracağında şüphe yoktur.
Sınıflarda teknolojinin kullanılması, akıllı tahtalarla başladı. Şimdilerde tablet bilgisayarlar dev-
reye girdi. Yakın gelecekte ve sonrasında daha başka teknolojiler eğitime ışık tutacak ve yeni ufuk-
lar açacaktır. Akıllı tahtalarla birlikte tablet bilgisayarın kullanılması, bu teknolojik ürünlere içerikler
hazırlanmasını önemli hâle getirmiştir. İçeriklerin, çağdaş teknolojiye uygun “interaktifler” uygulamalar-
dan oluşması, “görsel” ler ve “kısa film” lerden oluşması, “flash animasyon” lar ve “videolar” gibi daha birçok
yeniliklerden meydana gelmesi gerekir.
Bizler bu anlayış doğrultusunda Tedes Yayınları Teknoloji Destekli Eğitim Seti (TEDES) 10. Sınıf Fizik Kitabı’nı
sizler için hazırladık. TEDES 10. Sınıf Fizik Kitabı hazırlanırken şu hususlar göz önünde bulundurulmuştur:
Millî Eğitim Bakanlığının 10. Sınıf Fizik dersi öğretim programında yer alan kazanımlar esas alınmış, her ünite
konu bütünlüğünü bozmayacak şekilde ve ünitenin içeriğine uygun olarak bölümlere ayrılmıştır.
Her bölüm, öğrenmeyi pekiştirmek ve daha kalıcı hâle getirmek için resim, poster, flash animasyon video, etkinlik
gibi görsel unsurlarla desteklenmiş, bilgi pencereleri ile öğrenmenin en üst seviyede gerçekleşmesi amaçlanmıştır.
Her bölümün sonunda, sadece o bölümdeki kazanımların pekiştirilmesini amaçlayan çeşitli etkinlikler, devamında
Kelime Bulma Yarışması konulmuştur. Ardından, Çözümlü ve Video Çözümlü Testler - Cevaplı Testler ile her ünitenin
sonuna ünitenin bütünündeki kazanımları pekiştirmeyi amaçlayan Ünite Tarama Testleri konularak öğrencilere
öğrenme derecelerini test etme imkanı sunulmuştur.
Bu kitabın tablet versiyonu, sizlere yepyeni öğrenme fırsatları sunan zengin bir kaynak olup öğrenmeyi kolaylaştıracak
“görseller”, “konu anlatım animasyonları”, “soru çözüm videoları”, çeşitli “etkinlikler” ile en geniş anlamıyla “interaktif bir konu
anlatımı” sunmaktadır. Ayrıca, kitapta yer alan ve sadece öğretmenin kullanımına sunulan “soru havuzu”, öğretmenin her
türlü ihtiyacını karşılayacaktır. Çünkü, verilen program, öğretmene istediği seviyede ve zenginlikte akıllı tahta ya da tablet
uyumlu “ders oluşturma”, ekstra “video izlettirme” gibi vs birçok fırsatı vermektedir. Bunun yanı sıra, tahta ve tebeşir imkân-
larıyla anlatılmasında zorlanılan kavramlar ve konular, animasyonlarla ve kısa filmlerle kolayca anlatılabilir hâle gelmiştir.
Hayata geçirilen ve Fatih projesi olarak adlandırılan bu proje, öğretmen merkezli olmakla birlikte, öğrencilerin herbirerleri-
nin birer baş aktör olmasını zorunlu kılmaktadır.
Bu yayının, eğitim sistemimize ve eğitimin aktörü olacak olan siz değerli öğrencilerimizle birlikte kıymetli meslektaşlarımıza
faydalı olması dileğiyle...
Fizik Yayın Kurulu

İÇİNDEKİLER
1.
ÜNİTE
Basınç ve Kaldırma Kuvveti
1. Bölüm : Basınç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Test - (1 - 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
2. Bölüm : Kaldırma Kuvveti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Test - (5 - 7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
2.
ÜNİTE
Elektrik ve Manyetizma
1. Bölüm : Elektrik Yükleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Test - (1 - 3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
2. Bölüm : Akım, Potansiyel Fark & Direnç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

Test - (4 - 5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
3. Bölüm : Elektrik Devreleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

Test - (6 - 9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
4. Bölüm : Mıknatıslar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

Test - (10 - 11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
3.
ÜNİTE
Dalgalar
1. Bölüm : Dalga ve Dalga Hareketinin Temel Değişkenleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Test - (1 - 2 - 3). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
2. Bölüm : Atma ve Yay Dalgası. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Test - (4 - 5 - 6). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
3. Bölüm : Su Dalgası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

Test - (7 - 8 - 9). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
4. Bölüm : Ses Dalgası, Deprem Dalgaları ve Dalgaların Özellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . 233

Test - (10 - 11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
4.
ÜNİTE
Optik
1. Bölüm : Aydınlanma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Test - (1 - 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
2. Bölüm : Gölge. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

Test - (3 - 4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
3. Bölüm : Yansıma ve Düz Aynalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

Test - (5 - 6 - 7). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
4. Bölüm : Küresel Aynalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Test - (8 - 9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
5. Bölüm : Kırılma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

Test - (10 - 11 - 12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
6. Bölüm : Renkler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

Test - 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
7. Bölüm : Prizmalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

Test - 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
8. Bölüm : Mercekler, Göz ve Optik Araçlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

Test - (15 - 16 - 17) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
Cevap Anahtarı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341

1. ÜNİTE
Neler Öğreneceğiz?
1. Basınç
Bu ünitede basınç kavramını zihnimizde yapılandıracak, katı ve akışkanlar için basıncın bağlı oldu-
ğu değişkenleri analiz edeceğiz. Basınç kavramından yola çıkarak piezo elektrik olayı, karda yürü-
me, su cenderesi, barometre, altimetre, manometre, elektronik tartı gibi günlük hayatta sıklıkla
karşılaşılan olay, araç veya durumları değerlendirip inceleyeceğiz.
2. Kaldırma Kuvveti
Bu bölümde durgun akışkanların cisimlere uyguladığı kaldırma kuvvetlerini inceleyeceğiz. Kaldırma
kuvvetlerinin nelere bağlı olduğunu inceleyecek, demirden yapılan gemilerin nasıl olup da batma-
dan suda yüzdüklerini, tonlarca kütleli seyahat balonları ve zeplinlerin nasıl havada asılı kalabildik-
lerini öğreneceğiz.
1. BÖLÜM Basınç
YAŞANTIMIZDA BASINÇ Basınç

Basınç, günlük yaşantımızda varlığını bir
çok alanda hissettiğimiz önemli bir et-
kidir. Çok farklı anlarda basınç etkisini
yaşar ya da gözlemleriz. Katılar ağırlıklarından dolayı bulundukları yüzey-
lere basınç uygular. Birim yüzeye dik olarak etki
Zaman zaman ölçtüğümüz
eden kuvvete basınç denir.
tansiyonumuz, kar zemin-
de daha kolay yürümek için
kullandığımız özel ayak-
kabılar, yemeklerin dü-
düklü tencerelerde daha
verimli bir şekilde pişi- Kuvvet
Basınç =
rilmesi, sıkılan spreyin Yüzey alanı
bir süre sonra tüken-

mesi, sönmüş lastik-
lere hava basılması
basınç ile ilgilidir.
Basınç P, kuvvet F ve yüzey alanı da S ile gösterilirse,
F
P= olur.
S
Kuvvet birimi Newton, yüzey alanı birimi m 2 alınırsa,
Newton N
= Pascal
basınç birimi =
; 1 Pa 1 olur.
metre2 m2
Cisimler ağırlıklarından dolayı bulundukları yüzeye ba-

sınç uygular. Bir cismin bulunduğu yatay düzleme uy-
gulayacağı dik kuvvet, onun ağırlığıdır.
Yapılan basınç, cismin ağırlığı arttıkça büyür.

Katıların Basıncı
Bir tahtaya sivri uçlu çivi, küt
uçlu çiviye göre daha kolay
çakılır. Körelen bıçak bilendi-
ğinde daha kolay keser.
Kumda veya karda, çift ayak yerine tek

ayak üzerinde durulursa daha fazla batma olur. Bu ve
benzeri olaylar basınçla ilgili olaylardır.

Yeryüzünde bulunan bütün maddeler ağırlıklarından do-
layı bulundukları zemin üzerine kuvvet uygular. Uygula-
nan bu kuvvetler cisimler üzerinde bir basınç oluşturur.
Buna göre basınç, kuvvetin bir etkisidir.
8 > Ünite.. 1 > Basınç ve Kaldırma Kuvveti

1. Ünite
Basınç
Ağırlık sabitken, cismin temas yüzey alanı küçülürse,

yapılan basınç büyür. Yani temas yüzey alanı ile basınç Katı cisimlerin basıncı nelere bağlıdır?
ters orantılıdır.

Yumuşak karda yürüyen bir dağcı kara fazla batmamak
için, yani daha az basınç uygulamak için yüzey alanı ge-

niş olan kar ayakkabıları kullanır.

Bilgi Penceresi
Basınç skaler bir büyüklüktür. Çekiçle çiviye vurulduğunda uygulanan kuvvet, yönü-
nü ve şiddetini değiştirmeden çivinin başına oradan da
Basınç kuvvetle doğru orantılı, yüzey alanı ile ters ucuna aktarılır.
orantılıdır.
Çivinin ucunun yüzey alanının küçük olması buradaki ba-
sıncın büyük olmasına sebep olur. Ucu sivri olmayan çi-
Katıların Basınç Uygulamaları vileri duvara çakmakta zorlanırız. Bunun nedeni küt uçlu
çivilerin ucunda basıncın küçük olmasıdır.
Eşit ağırlıktaki tavuğun bataklıkta ördekten daha fazla
batmasının nedeni, tavuğun ayaklarının yüzey alanının
ördeğinkine göre küçük, dolayısıyla basıncının ördeğin-
kine göre büyük olmasıdır. Ördeğin ayağı perdeli oldu-
ğu için yüzey alanı büyük, basıncı ise küçüktür.

Resimdeki kuş geniş
yapraklı nilüferler üze- Şekildeki çivinin geniş yüzeyine F kuvveti uygulandığın-
rinde suya batmadan da bu kuvvet sivri uca aynen iletilir. Dolayısıyla sivri ucun
yürüyerek avını aramak- yüzey alanı küçük olduğundan basınç daha büyük olur.
tadır. Yaprakların yüzey
lanı büyük olduğundan F F
=P1 = , P2
kuşun yaprakla birlikte S1 S2
su yüzeyine yaptığı ba-
sınç küçük olmaktadır. S1 > S2 olduğundan, P2 > P1 olur.
10. Sınıf > Fizik > 9

1. Ünite Basınç
Farklı büyüklükler-
Bilgi Penceresi de yüzeyleri bulu-

nan bir katı cisim,
büyük yüzeyi üze-
Katı cisimler, üzerlerine etkiyen kuvveti aynı yönde
rinde iken küçük
ve büyüklüğünü değiştirmeden iletir.
basınç, küçük yü-

zeyi üzerinde iken
büyük basınç uygular.
Katılarda basınç ve uygulamaları GK GK
=P1 = P2
Sbüyük Sküçük
Baş parmakla işaret parmağı arası- Şekildeki gibi düzgün cisimler dü-
na alınan raptiyeye iki taraftan da şey olarak kesilip düzgün parçalara
eşit kuvvet uygulayarak bastırılır- bölünürse her bir parçanın basıncı,
sa sivri uç elimize saplanır. Çün- bölünmeden önceki parçanın basın-
kü kuvvet sabit iken yüzey alanı ile cına eşit olur. Çünkü bir parçanın
basınç ters orantılıdır. ağırlığındaki azalma oranında yüzey
alanında da azalma olacak ve bu
oran, yani basınç sabit kalacaktır.
Bıçak köreldiği zaman bilenerek yüzey alanı küçültülür

ve basıncın artması sağlanır. Bu nedenle aynı kuvvetle Bilgi Penceresi
daha kolay kesme işlemi sağlanmış olur.
Bir yüzey üzerinde basınç oluşturan dik kuvvete ba-
sınç kuvveti denir. Katı cisimler için bu kuvvet cis-
min ağırlık kuvvetidir.
Futbolcular krampon adı verilen altı çıkıntılı ayak-

kabılar giyerler. Bu çıkıntılarla yere değme yü-
zeyi küçültülerek basınç büyütülmüş olur. Böy-
Şekilde bıçağın ön yüzü ile peynir rahatlıkla kesilirken,
lelikle krampon çimlere daha fazla batar ve
bıçağın arka tarafı kalın olduğundan kesmekte zorlanı-
kayma ihtimali azaltılmış olur.
rız. Yüzey alanının artması basıncı azaltır ve kesebilmek
için daha fazla kuvvet uygulamamız gerekir.
Fil, su aygırı gibi hayvanların ağırlıkları ol-
Basınç, birim yüzeye etkiyendik dukça fazladır. Ama ayak taban alanla-
kuvvet idi. Şekildeki cisim yatay rı geniş olarak yaratıldıklarından, yaptıkları
zemin ile düşey duvar arasında- basınç küçük olur. Yumuşak zeminde ko-
dır. Cismin ağırlığı yatay zemine laylıkla yürüyebilirler.
etki ettiği için yatay zemine ba-
sınç uygulanırken düşey duvara

kuvvet uygulanmadığı için basınç
ta uygulanmaz.
Şekildeki gibi üst üste konulmuş ci-

simlerin en alt zemine yaptığı basınç
cisimlerin ağırlıkları toplamının en alt-

taki cismin temas yüzeyine bölün-
mesiyle bulunur.

GK + GL
PToplam =
2S

1. Ünite
Basınç
Örnek .. 1 Çözüm
a) Cisimlerin yere uyguladıkları basınç kuvvetleri ağır-

lıklarına eşittir. K, L, M ve N cisimlerinin ağırlıkları sı-
rasıyla G, 2G, 4G ve 2G dir. Dolayısıyla basınç kuv-
vetleri arasındaki ilişki, FM > FL = FN > FK olur.

b) Cisimlerin yere uyguladığı basınçlar, ağırlıklarının ta-
ban alanlarına bölünmesiyle bulunur. Cisimlerin uy-
Düzgün dikdörtgenler prizması şeklindeki katı cisim şe- guladıkları basınçlar;
kildeki gibi K yüzeyi üzerinde iken yere uyguladığı ba- G 2G
sınç PK dir. Daha sonra cisim L ve M yüzeyleri üzeri- PK = , PL = ,
S 2S
ne konulduğunda yere uyguladığı basınçlar sırasıyla
PL ve PM oluyor. 4G 2G
PM = , PN = olur.
S 3S
Buna göre, PK, PL, PM arasındaki ilişki nedir?
Buna göre, PM > PK = PL > PN dir.
Çözüm
Katı cisimlerin bulundukları yüzeye uyguladıkları basınç
kuvvet / yüzey alanı bağıntısıyla hesaplanır. Cismin farklı Örnek .. 3
yüzeyleri üzerine konmasıyla basınca neden olan ağırlık
kuvveti değişmez. Bu nedenle cismin üzerine konuldu- Şekil - I de taban alanı
ğu yüzeye göre uyguladığı basınç bulunabilir. 2S olan cismin zemine
uyguladığı basınç P ve
K yüzünün alanı; 30 cm × 20 cm = 600 cm2 basınç kuvveti F dir. Ci-
L yüzünün alanı; 15 cm × 20 cm = 300 cm2 sim düşey doğrultuda
M yüzünün alanı; 30 cm × 15 cm = 450 cm2 ortadan kesilerek ikiye
ayrılıyor.
Yüzey alanı ile basınç ters orantılıdır. K, L, M yüzlerinin
alanlarına dikkat edildiğinde cisim K yüzü üzerinde iken Parçalardan biri Şekil - II deki gibi diğerinin üzeri-
en küçük basınç, L yüzü üzerinde iken en büyük basınç ne konulduğunda P ve F nin öncekine göre değişi-
uygulanmış olur. mi için ne söylenebilir?
Buna göre basınçlar arasındaki ilişki; PL > PM > PK dir. P F

A) Azalır Değişmez
Örnek .. 2 B) Değişmez Değişmez
C) Değişmez Azalır

D) Artar Değişmez

E) Azalır Azalır

Çözüm
K, L, M ve N cisimlerinin ağırlık ve taban alan genişlik- G
Şekil - I de katı cismin basıncı, P1 = dir.
leri şekilde verilmiştir. 2S
Buna göre; Katılarda, cismin basınç kuvveti cismin ağırlığına eşit
olup F = G dir. Şekil - II de cisimlerin toplam ağırlı-
a) Cisimlerin yere uyguladıkları basınç kuvvetleri FK, ğı değişmiyor. Fakat 2S lik yüzey alanı S değerine indi-
FL, FM ve FN yi karşılaştırınız. ği için basınç artar. Toplam ağırlık değişmediği için ba-
b) Cisimlerin yere uyguladıkları basınçlar PK, PL, PM ve sınç kuvveti değişmez.
PN yi karşılaştırınız. Cevap D

1. Ünite Basınç
Piezzo Elektrik Etkisi Piezo elektrik olayının günlük yaşamın bazı nok-
talarında karşımıza çıkar. Bazı cihazların
Üzerine basınç ya da kuvvet uygulanan bazı mad- yapısında mekanik olarak oluşan basınç
delerin uçları arasında potansiyel fark oluşur. Bazı etkilerinin elektrik sinyallerine çevrilmesi,
kristal ve seramik malzemelerde meydana gelen bu ya da tam tersi olarak, elektrik sinyalleri-
özelliğe piezo elektrik etki adı verilir. Piezo elek- nin mekanik şekil değişikliklerine çevrilme-
trik özelliği gösteren kristaller arasında kuvars, si için piezo elektrik olayından yararlanılır.
tormalin, rokel sayılabilir.
Örneğin ses oluşturulması ve algılanması,
hoparlör, alarm sistemleri, radyo, televizyon,
uzaktan kumanda cihazları, yüksek voltaj

ve elektronik frekans oluşturulması, mikro
ve makro boyutlardaki kütle ölçümleri, optik
cihazların
odaklanması, ha-
lat ve bantlarda
Piezo elektrik kristalleri üzerine basınç uygulandığın- gerginlik kontro-
da elektrik akımı oluşur. Basınçla doğru orantılı olan bu lü, çakmaklarda
elektrik akımı sayısal değere çevrilerek tartı gibi araçlar- ve barbekülerde
da, basınç algılanması gereken yerlerde, mekanik titre- ateşleyici gibi pek
şimlerin elektrik dalgalarına, elektrik dalgalarının me- çok alanda uygu-
kanik titreşimlere çevrilmesi istenilen elektromanyetik lamaları vardır.
çeviricilerde kullanılır.

Örnek .. 4

Piezo elektrik madde için,

I. Sensör olarak kullanılabilir.
II. Elektronik anahtar olarak kullanılabilir.
Şekil - I deki gibi piezo elektrik özelliği gösteren bir mad-
III. Elektrik tasarrufunda yardımcı madde olarak kulla-
de, Şekil - II deki gibi sıkıştırıldığında ya da gerildiğinde
nılabilir.
elektriksel potansiyel farkı oluşturabildiği gibi, Şekil - III
deki gibi dışarıdan uygulanan bir elektriksel alan sonu- yargılarından hangileri doğrudur?
cunda sıkışabilir ya da gerilebilir. Bu işlem sırasında el-
de edilen gerilim kuvvetin büyüklüğü ile doğru oran- A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
tılıdır. Bu nedenle piezo elektrik olayı terslenebilir bir
D) II ve III E) I, II ve III
özelliğe sahiptir.
Çözüm
Bilgi Penceresi
Piezo elektrik madde üzerine kuvvet uygulanınca olu-
şan potansiyel fark, kuvvetleri algılamaya yarayan bir
Bir piezo elektrik materyaline 500 barlık bir basınç
sensör gibi veya devre anahtarını açacak bir enerji kay-
uygulanmasıyla, santimetre başına 515 kV luk geri-
nağı gibi tasarlanabilir. (I ve II doğru)
lim elde edilebilir.
Aynı mantıkla, insanların ağırlık etkisi ile, lambaların yan-
Elektrik alan uygulandığında kurşun zirkonat titanat
ması, insanlar ortamı terk edince lambaların sönmesi
kristalleri, orijinal boyutundan % 0,1 oranına kadar
sağlanabilir. (III doğru)
şekil değiştirebilir.
Cevap E

1. Ünite
Basınç
Etkinlik .. 1 Etkinlik .. 3
Aşağıda verilen cümleleri doğru ise “D” yanlış ise Kütleleri m cinsinden ve taban alanları S cinsinden
“Y” olarak kutucuklara işaretleyiniz. verilen cisimlerin yere uyguladıkları basınçları aşa-
ğıdaki kutuya büyükten küçüğe sıralayınız.
1 Birim yüzeye etki eden dik kuvvete bileşke
denir.

2 Basınç, kuvvetin bir etkisidir.

3 Yer çekiminin sıfır olduğu bir yerde cisimler bı-
rakıldıkları zemine bir basınç oluşturamazlar.

4 Katılar üzerlerine uygulanan kuvvet ve ba-
sıncı her zaman aynı şiddette iletirler.
5 Katıların basıncı temas yüzey alanına bağlıdır.
6 Sıvıların basıncı, yoğunluklarına bağlıdır.
Etkinlik .. 4
Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz-

cükleri yazınız.
Etkinlik .. 2
1 Katı cisimlerin zemine yaptıkları basınca neden
Aşağıda farklı uygulamalar verilmiştir. olan kuvvet kuvvetidir.
Buna göre, amacın basıncı artırmak olduğu uygu-

lamalar için kutucuğa “3”, basıncı azaltmak oldu- 2 elektrik kristalleri üzerine basınç uygu-
ğu uygulamalar için kutucuğa “” işareti koyunuz. landığında potansiyel farkı oluşur.

3 Pascal, birimidir.
Sandalye
tabanýnýn
geniþ 4 Bir yüzey üzerinde basınç oluşturan dik kuvvete
olarak denir.
üretilmesi Büyük iþ makinelerinde
tekerlek yerine paletlerin
kullanýlmasý
5 1 m2 lik yüzeye dik olarak etkiyen 1 Newton luk
kuvvetin oluşturduğu basınç 1 dır.
Ucu küt olan çivi yerine, 6 Bileşik kapların ve su cenderelerinin çalışma il-
ucu sivri olan çivi kullanýl- Zamanla körelen
masý býçaklarýn bilenmesi kesi prensibi ile açıklanır.

1. Ünite Basınç
Aynı işyerinde çalışan dört farklı insanın ağırlıkları eşittir. Özdeş üç tuğla yatay zeminde durmakta olan yeteri ka-
Aynı tip ayakkabı giydiği düşünülen çalışanların ayak- dar kalın sünger üzerine şekillerdeki gibi üç farklı du-
kabı numaraları şekilde verilmiştir. rumda bırakılmıştır.
Süngerlerde çökme miktarları sırasıyla h1, h2, h3, h4
arasındaki ilişkiyi aşağıdaki kutuya yazınız.

Buna göre, insanların yere yaptıkları basınçlar ara-
sındaki ilişkiyi aşağıdaki boşluğa yazınız.

.................................................................
Etkinlik .. 6
Yüzey alanları S, 2S, 3S, 4S olan katı bir cisim dört farklı
Etkinlik .. 8
biçimde yatay bir yüzey üzerine konulmuştur.
Buna göre, cismin yere uyguladığı basınçları büyük- Aşağıdaki örneklerde amaç basıncı artırmak ise ku-
ten küçüğe sıralayanız. tucuğa ↑, azaltmak ise ↓ işareti koyunuz.
1. Bıçağın ağzını keskinleştirilmek

2. ↓ Ördeklerin ayaklarının perdeli olması

3. Çivilerin uçlarının sivri olması

4. ↓ Raptiyenin üst kısmının geniş olması

5. Karda yürüyenlerin kar ayakkabısı giymeleri
↓

6. Futbolcuların kramponlarının tabanının çı-

kıntılı olması

7. ↓ İş makinelerinin paletlerinin geniş olması
................................................................. 8. ↓ Tren vagonlarının tekerlek sayısının artırılması

1. Ünite
Basınç
Durgun Sıvıların Basıncı Sıvı Basıncı, Sıvı Yüksekliği ile Doğru

Orantılıdır
Sıvıların belli bir şekli yoktur. İçinde bulundukları ka-
bın şeklini alır. Sıvıların katılardan temel farkı akışkan Su içinde ne kadar derine dalarsak basıncın etkisi de o
olmalarıdır. kadar artar. Çünkü daha derinlerde vücudumuza daha
fazla suyun ağırlığı etki eder. Bu da basıncın sıvı yük-
Molekülleri birbiri üzerinden kayarak tanecikleri bir yer- sekliği ile doğru orantılı olduğunu gösterir.
den başka bir yere akabilen ve doldurdukları kapların
hacmini alan maddelere akışkan denir. İçi sıvı dolu kap üzerine farklı yüksek-
liklerde delikler açıldığında delikler-
Bundan dolayı sıvılar bulunduğu kabın taban ve yan yü- den fışkıran sıvılar farklı uzaklıklara
zeylerine yani dokundukları her noktaya ağırlıklarından ulaşır. En uzağa fışkıran su en alt-
dolayı basınç uygular. taki delikten çıkar. Çünkü
en alttaki deliğin oldu-
Katıların basıncını
ğu yerde sıvı basıncı en
incelerken, bir ka-
fazladır.
tının, ağırlığından
dolayı üzerinde Havuzun veya denizin dibine daldığınızda artan sıvı ba-
bulunduğu yüzeye sıncının etkisini kulaklarınızda hissedebilirsiniz.
bir basınç uygula-

dığını öğrendik. Sı-

vıların basıncı da
Sıvı basıncının derinlikle ilgisi
katılarınkine ben-
zer. Şekildeki gibi
sıvı dolu bir kabın
içinde, sıvı yüzeyine paralel bir A yüzeyi düşünelim. A
yüzeyinin üzerindeki sıvının da bir ağırlığı vardır. Bu ağır-
lık A yüzeyine bir basınç uygular. Yoğunluğu d olan bir
sıvının, yer çekimi ivmesi g olan bir yerde A yüzeyi üze-
rindeki yüksekliği h ise, A yüzeyine etki eden sıvı ağırlığı;
F = m ⋅ g = V ⋅ d ⋅ g = S ⋅ h ⋅ d ⋅ g olur.
Eşitliği basınca göre düzenlersek;
F
P= = h$d$g olur.
S
O hâlde yer çekimi ivmesi g olan bir yerde bulunan ve İçi sıvı dolu kap üzerine farklı yüksekliklerde delikler
özkütlesi d olan bir sıvının, yüzeyinden h derinliğindeki açıldığında deliklerden fışkıran sıvılar farklı uzaklıklara ulaşır.
bir noktada oluşturduğu sıvı basıncı;
En uzağa fışkıran su en alttaki delikten çıkar. Çünkü
P=h⋅d⋅g bağıntısı ile hesaplanır. en alttaki deliğin olduğu yerde sıvı basıncı en fazladır.

Kaplardaki su derinliği azaldıkça kap tabanına etki eden sıvı
basıncı da azalır.

1. Ünite Basınç
Suya dalıp çıkan dalgıca etki eden sıvı basıncı Çözüm

Sıvı basıncı yüzeye dik
olarak etki eder.

Sıvı basıncı,

P = h ⋅ d ⋅ g dır.
Burada, kapta aynı cins

sıvı olduğu için sıvının
yoğunluğu her üç nokta için aynıdır. h uzunluğu ise, şe-
kilde gösterildiği gibi, basıncın uygulandığı noktanın sı-
vının açık yüzeyine göre derinliğidir. Bu derinlikle ara-
sında hK < hL < hM ilişkisi vardır. Sıvı basıncı derinlik
ile doğru orantılı olduğundan, basınçlar arasındaki iliş-
ki PK < PL < PM şeklindedir.
Cevap D
Görülen yolu izleyerek yüzen dalgıca etki eden sıvı basıncı
önce artar, sonra azalır.
Hidrostatik basınç (Su basıncı)

Sıvı dolan kapta deliklerden çıkan sıvıların hareketi
Sıvı Basıncı, Sıvının Özkütlesi ile Doğru
Bazı Basınç Grafikleri Orantılıdır
Sabit debili bir musluk ile doldurulan farklı biçimli bazı Sıvı basıncı,
kaplarda biriken sıvıların, kapların tabanlarında oluştur- sıvının özküt-
duğu basınçların zamana göre değişim grafikleri aşa- lesine bağlı-

ğıdakiler gibi olur. dır. Özküt-

le ne kadar
büyük olur-
sa, basıncı
oluşturan sı-
vının ağırlığı o kadar fazla olur ve bunun
sonucunda da oluşan basınç o kadar bü-
yük olur.

Sıvı basıncının sıvı özkütlesine bağlılığı

Örnek .. 5
Düşey kesiti şekildeki gibi
olan ağzı açık kaba sıvı dol-
duruluyor.
Kabın K, L, M noktalarına
etki eden PK , PL , PM sıvı

basınçları arasındaki iliş-
ki nedir?
A) PK = PL < PM B) PL < PK < PM

C) PM < PL < PK D) PK < PL < PM
E) PK = PL = PM

1. Ünite
Basınç
Şekildeki kapta birbirine karışma-

yan sıvıların, kabın tabanına yap-

Çözüm
tığı basınç, sıvıların ayrı ayrı ba-
sınçları toplamından bulunur. Yarı yüksekliğine kadar su dolu

olan kabın dar kısmında su oldu-
P = h1 ⋅ d1 ⋅ g + h2 ⋅ d2 ⋅ g ğu için suyun hacmi, kabın hac-
minin yarısından azdır. Kap ters
Sıvı Basıncı, Sıvı Miktarından Bağımsızdır çevrildiğinde su geniş olan kısım-
da olacağından, sıvı yüksekliği
Sıvı basıncı için önemli olan sıvının miktarı ya da hac- olan h', h yüksekliğinden küçük
mi değil, sıvının yüksekliğidir. Bu nedenle resimdeki gi- (h' < h) olur. Sıvı basıncı,
bi geniş fakat kabın tabanına etki eden su basıncı, kü-
çük fakat derin bir kabın tabanındaki su basıncından PS = h ⋅ d ⋅ g dir.
daha küçüktür. h yüksekliği azaldığı için suyun kap tabanına uyguladı-
ğı basınç da azalır.

Kabın zemine uyguladığı basınç denildiğinde katı basın-
F
cı anlaşılır. Katıların basıncı, P = den bulunur.
S
F kuvveti, kap ile suyun ağırlığının toplamına eşittir. Kap
Sıvı basıncı ortamdaki yer çekimi ivmesi ile de doğru ters çevrildiğinde toplam ağırlık değişmez. Fakat kap da-
orantılıdır. ha büyük yüzeyi üzerinde zeminde duracağı için, S nin
artması PK basıncının azalmasına neden olur.
Sıvı Basıncı, Kabın Şekline Bağlı Değildir
Cevap B
Kolları farklı şekillerde olan
resimdeki kap, sıvı ile dol-

durulduğunda, sıvı yüze-
Örnek .. 7
yinden eşit derinlikteki tüm

noktalardaki basınçlar eşit
olur. Sıvı basıncı, sıvının
içinde bulunduğu kabın Düşey kesiti şekildeki
şekline bağlı değildir. gibi olan X ve Y silin-
dirik kapları orta yerin-
den birbirlerine bağlı-
Örnek .. 6
dır. Kap sabit debili
musluktan akan suyla

doldurulmaktadır.
Düşey kesiti şekildeki gibi olan kesik
koni biçimindeki kapalı kap yarı yük- X ve Y kaplarının ta-
sekliğine kadar su ile doludur. Bu du- banlarına etkiyen su basıncının, musluk açıldığı an-
rumda suyun kap tabanına uyguladı- dan itibaren, zamana göre değişimi için ne söyle-

ğı basınç PS ve kabın yere uyguladığı nebilir?
basınç PK dir.
Kap ters çevrilerek yere konulduğunda PS ve PK için Çözüm

ne söylenebilir?
Musluktan akan su önce X kabını h yüksekliğine kadar
PS PK doldurur. Geçen süreye t dersek, t sürede basınç za-
manla doğru orantılı olarak artar. Ancak Y kabına su
A) Artar Azalır gelmediği için t süre basınç sıfırdır.
B) Azalır Azalır
Daha sonra Y kabı dolmaya başlar ve Y kabı h yüksekliği-
C) Değişmez Değişmez ne gelinceye kadar X kabındaki su yüksekliği sabit kalır.
D) Artar Artar Bundan dolayı kabın tabanındaki K noktasında sıvı ba-
E) Artar Değişmez sıncı t ile 2t süresi aralığında doğru orantılı olarak artar.

1. Ünite Basınç
Daha sonra X ve Y kaplarının geri kalan kısımları birlik-

te dolar ve 2h yüksekliğine kadar toplam 4t süresi ge-
Örnek .. 9
çer. 2t ile 4t zaman aralığında basınç yine zamanla doğ-
ru orantılı olarak artar.

Fakat doğrunun eğimi
t - 2t zaman aralığın-

dakine göre daha kü-

çük olur. Buna göre,
kapların tabanlarında-
ki sıvı basıncı - zaman Şekil - l deki kapta bir bölme yüksekliğinde sıvı varken
grafiği şekildeki gibi kabın tabanındaki sıvı basıncı P1 dir. Kap Şekil - ll ve Şe-
olur. kil - lll teki konumlara getirildiğinde, kapların tabanında-

ki sıvı basınçları P2 ve P3 oluyor.
Buna göre, P1, P2 ve P3 basınçları arasındaki ilişki
nedir? (Kabın bölmeleri eşit hacimlidir.)
Kap dönerse ne olur?
A) P1 = P2 = P3 B) P2 > P1 > P3 C) P3 > P2 > P1
D) P2 > P3 > P1 E) P3 > P1 > P2
Örnek .. 8

Çözüm

Şekilde birbirine karışmayan d1 ve d2 öz kütleli sıvıla- Kabın herbir bölmesinin hacmi eşit olduğuna göre, l.
rın K, L, M kaplarının tabanlarında meydana getirdik- 5
leri PK, PL ve PM sıvı basınçları arasındaki ilişki nedir? kapta sıvı yüksekliği h ise, ll. kapta 2h, lll. kapta h
3
olur. Ya da III. kaptaki sıvı yüksekliği 2h den küçük, h
A) PM > PL > PK B) PK > PL > PM
den büyüktür. Sıvı basıncı P = h ⋅ d ⋅ g olduğundan,
C) PL > PK > PM D) PL > PM > PK 5
P1 = h ⋅ d ⋅ g ; P2 = 2h ⋅ d ⋅ g ; P3 = h ⋅ d ⋅ g olur.
E) PK = PL = PM 3
Buna göre, basınçlar arasındaki ilişki P2 > P3 > P1 dir.
Çözüm Cevap D
Birbirine karışmayan sıvıların kabın tabanına uyguladık-

ları sıvı basınçları,
P = h ⋅ d2 ⋅ g + h ⋅ d1⋅ g bağıntısı ile hesaplanır.
Bilgi Penceresi
Üç kapta da alt tarafta h yüksekliğinde d1 yoğunluklu,
üst tarafta ise yine h yüksekliğinde d2 yoğunluklu sı-
Su altında yaklaşık her 10,3 metrede basınç 1 atm
vılar olduğu için, üçünün de tabanına yapılan sıvı ba-
artar.
sınçları eşittir.
Sıvı basıncı hesaplanırken kullanılan yükseklik (h),
Sıvı yükseklikleri aynı olduğu sürece, kabın dar ya da
basıncın hesaplandığı noktada suyun tabandan olan
geniş olması önemli değildir.
yüksekliği değil, yüzeyden olan derinliğidir.
Cevap E

1. Ünite
Basınç
0
Örnek .. 1 Sıvı Basıncı
Kesik koni biçimli ka-

palı I. kap birbirine ka-

rışmayan X ve Y sıvıla-

rı ile II. kap da X sıvısı

ile tamamen doludur.
Deniz seviyesinde
Şekildeki gibi duran atmosfer basıncı
kapların her ikisi de ters çevrildiğinde tabana et- yaklaşık 1 atm
ki eden sıvı basınçları için ilk duruma göre ne söy- (100 000 Pa) dir.
lenebilir?
Deniz seviyesinin 10 m altındaki bir
I. de II. de dalgıca etki eden su basıncı, deniz
seviyesindekinin yaklaşık iki katıdır.
A) Artar Artar
B) Artar Değişmez Bazı yılan balığı türleri deniz
C) Değişmez Değişmez seviyesinin 2500 m altında
yaşayabilir. Bu seviyedeki su
D) Değişmez Artar basıncı deniz seviyesindekinin
yaklaşık 250 katıdır.
E) Azalır Değişmez
Araştırma denizaltıları deniz
seviyesinin 6500 m altına
dalabilir.
Çözüm
Bu seviyedeki su basıncı deniz seviyesindekinin
yaklaşık 650 katıdır.
Sıvıların kap tabanına yaptığı basınç,
P=h⋅d⋅g
bağıntısına göre, sıvı derinliği ile doğru orantılıdır. Birbi-
rine karışmayan sıvılardan özkütlesi büyük olan sıvı alt- Sıvı Basınç Kuvveti
ta olur. Şekilde dX < dY dir.
Bir kapta bulunan sıvı, ağırlığının
I. kap ters çevrildiğinde etkisi ile dokunduğu bütün yüzey-
Y sıvısının yüksekliği h1 lere kuvvet uygular. Birim yüzeye

den h2 ye (h1 < h2) çı- etkiyen dik kuvvete basınç demiş-
kar. tik. Yüzeyin tamamına uygulanan

Dolayısıyla Y sıvısının kuvvete ise basınç kuvveti denir.
kabın tabanına yaptığı
Şekildeki kabın taban alanı S, sıvının özkütlesi d ve sı-
basınç artar, X sıvısının
vı yüksekliği h ise, sıvının kap tabanına uyguladığı ba-
basıncı azalmasına rağ-
sınç kuvveti
men, Y sıvısının özküt-
lesi daha fazla olduğu
F = h ⋅ d ⋅ g ⋅ S bağıntısı ile hesaplanır.

için, Y sıvısının basınç
artışı X sıvısının basınç Şekildeki sıvı dolu kabın taba-
azalmasından fazladır.
nına etkiyen sıvı basınç kuvveti
Dolayısıyla I. kabın tabanındaki sıvı basıncı kap ters çev-
hesaplanırken h sıvı yüksekliği
rildiğinde artar.
alınır.
II. kap ters çevrildiğinde sıvı yüksekliği ve sıvı özkütlesi

Kabın yan yüzeylerinden birine
değişmeyeceği için, kap tabanındaki basınç değişmez.
uygulanan basınç kuvveti sorul-
Cevap B duğunda ise ortalama yükseklik yani h/2 alınır.

1. Ünite Basınç
Basınç kuvveti düzgün yüzeyin orta noktasına uygula-

2
nan basınç kullanılarak hesaplanır.
Örnek .. 1
h
F1 = ⋅ d ⋅ g ⋅ S1 ; F2 = h ⋅ d ⋅ g ⋅ S 2
2

Ağırlığı G olan bir sıvı, farklı biçimli kaplara konuldu-

ğunda kapların tabanında oluşturduğu basınç kuvvet-
leri aşağıdaki gibi olur.
Şekilde düşey kesitleri verilen silindirik ve ke-
sik koni biçimli K, L ve M kaplarında sırasıy-
la d, 2d ve 3d özkütleli sıvılar bulunmaktadır.
G G G
Kapların yan yüzeylerine uygulanan sıvı
F1 F2 F3 basınç kuvvetleri FK, FL, FM olduğuna gö-
re bunlar arasındaki ilişki nedir?
(Bölmeler eşit aralıklıdır.)
Sývý, aðýrlýðý kadar Sývý, aðýrlýðýndan Sývý, aðýrlýðýndan
basýnç kuvveti daha küçük basýnç daha büyük basýnç A) FK < FL < FM B) FL < FK < FM
oluþturur. kuvveti oluþturur. kuvveti oluþturur.
C) FK = FL = FM D) FL = FM < FK
E) FL < FM < FK
1
Örnek .. 1
Çözüm
Düşey kesiti şekildeki
gibi olan kaplarda 2h
Bir kabın yan yüzerine yapılan sıvı basınç kuvvetleri bu-
ve 3h yüksekliğine ka-
lunurken ortalama derinlik kullanılır. Ortalama derin-
dar dX ve dY özkütleli X
lik ise toplam h derinliğinin yarısıdır. Yan yüzey alanı S
ve Y sıvıları vardır.
ise, basınç kuvveti,
Sıvıların kap tabanla-
rına uyguladığı ba-
F = hort ⋅ d ⋅ g ⋅ S bağıntısı ile bulunur.
sınç kuvvetleri eşit ol-
dX Sıvı yükseklikleri eşit olduğu için hort ortalama derinlik-
duğuna göre, oranı kaçtır? ler de eşittir. Sıvı basınç kuvveti kapların yan yüzey alanı
dY ve içlerindeki sıvının ağırlığı ile doğru orantılıdır.
Şekillerdeki kaplar incelendiğinde, üst yüzey alanı büyük

Çözüm olan kabın yan yüzey alanının da büyük olduğu anlaşı-
lır. Kapların yan yüzey alanları arasında, SM > SL > SK
Sıvıların uyguladıkları basınç kuvveti; ilişkisi vardır. Dolayısıyla M kabındaki sıvının hem öz-
kütlesi büyük hem de yan yüzey alanı büyüktür. O hal-
F = h ⋅ d ⋅ g ⋅ S bağıntısı ile bulunur.
de M nin yan yüzeyinin sıvı basınç kuvveti en büyüktür.
Kabın biçiminin önemi yoktur. Basınç kuvvetlerinin eşit K ninkisi ise en küçüktür.
olduğu verildiğine göre, buradan sıvıların özkütleleri ara-
sındaki oran bulunur. Buna göre, basınç kuvvetleri arasında da,
FX = FY FM > FL > FK ilişkisi vardır.
2h ⋅ dX ⋅ g ⋅ 2S = 3h ⋅ dY ⋅ g ⋅ S Cevap A
4dX = 3dY
dX 3
= tür.
dY 4 Sıvı basınç kuvveti değişimi

1. Ünite
Basınç
Sıvıların Basıncı İletmesi Suyun deliklerden her yöne fışkırması basıncın her yö-
ne iletildiğini, fışkıran suyun, yüzeyi dik olarak terk et-
Birinin içi hava diğerinin içi su dolu iki şırınganın uç ta- mesi ise, o noktadaki basınç kuvvetinin yüzeye dik ol-
raflarını birer parmağımızla kapatıp, sürgülere kuvvet uy- duğunu gösterir.
gulayalım. İçinde hava olan şırınganın sürgüsü ilerler-
ken içinde su olan şırınganın sürgüsü sabit kalır. Bunun
nedeni gazların sıkışabilirken, sıvıların sıkışmamasıdır. Sıvılar basıncı her yönde iletir
Ýçinde su olan þýrýnganýn Ýçinde hava olan þýrýnganýn

sürgüsü sýkýþtýrýlamaz. sürgüsü sýkýþtýrýlabilir.
Sývýlar sýkýþtýrýlamaz. Gazlar sýkýþtýrýlabilir.
Ağzı kapalı pet şişedeki sıvı iç yüzeylere basınç uygu-
lar. Pet şişe sıkıştırılırsa artan basınç tüm yüzeylere eşit
Kapalı bir kapta bulunan sıvıya uygulanan basınç ay- büyüklükte iletilir.
nen iletilir. Sıvıların bu özelliği Pascal İlkesi ile aşağıda-
ki gibi açıklanır: Yerleşim merkezlerinde su, basınç duru-
mu gözetilerek yükseklere çıkartılır.
Şehirlerin su depoları şekildeki
Bilgi Penceresi gibi mümkün olduğunca
yükseklere kurulur.
Kapalı bir kaptaki sıvının herhangi bir noktasına uy-
gulanan basınç kabın iç yüzeylerinin her noktasına
eşit büyüklükte iletilir. Sıvıların bu özelliği Pascal
Prensibi olarak adlandırılır.
Üzerinde iğne ile açılmış küçük delikler olan bir çocuk

balonunu içine su doldurup ağzını sıkıca kapattıktan
sonra elimizle bastıralım.

Dolayısıyla depodaki suyun basıncı büyüktür. Su, bu ba-

sınçla şehir şebekesindeki borular yardımıyla tüm şeh-
re iletilir ve çeşmelerden akar.
Su deposundaki su seviyesinin üstünde kalan yerlere
ancak hidrofor yardımıyla pompalanarak su çıkartılır.
Konumlarına göre, deliklerden farklı yönlerde sular fış-
kırır. Elimizle balona uyguladığımız basınç, sıvı tarafın-
Bir su şebekesinin çalışması
dan her noktaya eşit şiddette iletilmiştir.

1. Ünite Basınç
U Boruları

Şekilleri U harfine benzediği için U borusu olarak adlan-
dırılan şekildeki düzenek de bileşik kaptır.
Şekildeki gibi iki şırınga ve lastik bo- U borusuna bir sıvı konulduğun-
rudan oluşmuş içi su dolu düzenekte da yandaki gibi iki koldaki sıvı se-
şırınga pistonlarından birine bastırdı- viyesi eşit olduğundan, Pascal
ğımızda diğer şırıngadaki pistonun itil- prensibine göre bu sıvıların taban-
diğini görürüz. daki K noktasında oluşturdukları
Bunun nedeni sıvıların basıncı her yön- basınçlar eşit olur.

de iletmesidir.
L ve M noktaları gibi borularda ay-

nı düzeydeki iki noktada basınç-
Bileşik Kaplar lar da eşittir.
Birbirlerine dipten
Bu durum yandaki gibi kolların
bağlantılı olan kap-
kalınlıkları farklı olsa da değiş-
lara bileşik kaplar
denir. mez.

Bileşik kaplara sıvı

konulduğunda ka-
bın herbir bölmesin-
deki sıvı düzeyi aynı
olur. Bunun nedeni
sıvıların basıncı ilet-
mesidir.
U borusunun kollarına yandaki
gibi, yoğunlukları farklı sıvılar ko-
Bileşik kaplar nulduğunda ise, kollardaki sıvı
düzeyleri eşit olmaz.

Ancak buna rağmen kollardaki

sıvıların, tabandaki K noktasında
oluşturduğu basınçlar eşit olur.
Kollardaki L ve M noktaları gibi
Y sıvısında eşit düzeydeki nok-
talarda da basınçlar eşit olur. Örneğin S ve N noktala-
rındaki sıvı basınçları eşittir.
X sıvısının yoğunluğuna d X, L
noktasının sıvı yüzeyinden olan
uzaklığına hX; Y sıvısının yoğun-
luğuna dY, M noktasının sıvı yü-
Bileşik kaplara sıvı konulduğunda, tüm kollardaki sıvı zeyinden olan uzaklığına da hY
yüzeyleri eşit seviyede olur. Şekildeki kabın K kesimine dersek, L ve M noktalarındaki
bir piston konulup sıvı aşağı doğru itilirse diğer iki kol- basınçların eşitliğinden;

daki sıvı eşit miktar yükselir.
PL = PM
hX ⋅ d X ⋅ g = h Y ⋅ d Y ⋅ g
Bileşik kaplarda kollardaki basınçlar
hX ⋅ dX = hY ⋅ dY elde edilir.

1. Ünite
Basınç
Yandaki gibi U borusuna iki-

4
den fazla sıvı konulsa da, en Örnek .. 1
alttaki sıvının en alt düzeyi-
ne göre basınçlar eşit olur.
Bir U borusuna birbirine karışma-
Buna göre, Y sıvısındaki L
yan X, Y, Z sıvıları konulduğunda
ve M noktalarında basınçlar
şekildeki gibi dengede kalıyor.
eşit olacağından;
Buna göre, sıvıların dX, dY ve dZ
PL = PM
özkütleleri arasındaki ilişki ne-
PX + PY = PZ dir?
hX ⋅ dX + hY ⋅ dY = hZ ⋅ dZ gibi bir eşitlik kurulabilir.

A) dZ < dX < dY

B) dY < dX < dZ
C) dX < dZ < dY
3
Örnek .. 1 D) dX = dZ < dY
E) dX < dZ = dY
Bir U borusuna yoğunluğu
3 g/cm3 olan S sıvısı ile yo-
ğunluğu 2 g/cm3 olan R sı-

Çözüm
vısı konulduğunda şekilde-

ki gibi dengede kalıyorlar. U borusunda özkütlesi en büyük olan sıvı en altta olur.
Buna göre, Dolayısıyla Y sıvısının özkütlesi, X inkinden ve Z ninkin-
den büyüktür. En alttaki Y sıvısının X sıvısı ile temas et-
a) hS yüksekliği kaç cm dir? tiği yatay düzeye göre kollardaki sıvı basınçları eşittir.
b) X düzeyinden eşit yükseklikte bulunan K ve L nok- Yani, h ⋅ dX = 2h ⋅ dZ + h' ⋅ dY olur.
talarındaki basıncı kıyaslayınız.
Burada h' Y sıvısının üst düzeyi ile X sıvısının alt düze-
yi arasındaki farktır. Bu bağıntıya göre dZ < dX tir. Buna
göre, sıvıların özkütleleri arasında dZ < dX < dY iliş-
Çözüm kisi vardır.
Cevap A
a) R sıvısının en alt seviyesinde, kollardaki basınçlar
eşit olur. İki kol için de bu noktalardaki basınçları
birbirine eşitlersek;
PS = PR
Alıştırmalar
hS ⋅ dS = hR ⋅ dR
hS ⋅ 3 = 6 ⋅ 2 1.
hS = 4 cm olur.

b) X düzeyinde basınçlar eşit-
tir. X düzeyinden eşit mik-
tar aşağı inildiğinde basınç-
lar yine eşit olur. Fakat X
düzeyinden eşit miktar yu-
karı çıkıldığında örneğin K X, Y ve Z sıvıları bir U borusunda şekildeki gibi

ve L noktalarında basınç dengelenmiştir.
eşit olmaz. Alttaki S sıvısının özkütlesi daha büyük Y ve Z sıvılarının yoğunlukları dX = 2 g/cm3 ve
olduğundan K ye çıkıncaya kadar daha fazla basınç dZ = 3 g/cm3 olduğuna göre, X sıvısının yüksek-
azalması olur. Dolayısıyla L deki basınç K deki ba- liği olan hX kaç cm dir?
sınçtan daha büyük olur. PL > PK dir.

1. Ünite Basınç
Su Cendereleri (Hidrolik Sistemler)

Tabanları birleştirilmiş kesitleri farklı iki silindir ve silin- Bilgi Penceresi
dirlerin içinde bulunan pistonlardan oluşan şekildeki
gibi düzeneklere hidrolik sistem ya da cendere adı Su cendereleri basit makineye benzerler. Kuvvetten
verilir. Hidrolik sistemlerin su ile çalışanlarına su cen- kazanç sağlar ama yoldan da kaybettirirler.
deresi denilir.
Pascal ilkesinden yararlanılarak geliştirilen benzeri hid-
rolik sistemeler, günlük hayatta sıkça kullanılır ve işleri- Pistonlar şekilde ol-
mizde büyük kolaylıklar sağlar. duğu gibi farklı sevi-
yelerde iseler, en alt-
taki pistonun seviye-

Küçük sinde basınçlar eşit
F2
F1 itme olacağından, G2 ağır-
kuvveti
lıklı pistonun basıncı;
S1 G1 ağırlıklı pistonun
S2
Küçük Büyük basıncı ile, h yüksekliğindeki sıvının basıncının toplamı-
kesitli kesitli na eşittir.
piston piston Büyük
G2 G1
kaldýrma
= + h $ d $ g eşitliği yazılabilir.
kuvveti S2 S1
F1 F2
=P =
S1 S2
Su cenderesi düzeneğinde denge
İnteraktif su cenderesi
Küçük piston üzerine bir kuvvet uygulanarak sıvı üzeri-

ne basınç uygulanır. Pascal prensibine göre, bu basınç
sıvı tarafından büyük pistona aynen iletilir. İletilen ba-
sınç büyük pistonun yüzey alanının büyük olmasından
dolayı büyük bir kuvvet oluşturur. Küçük pistona uygu-
lanan F1 kuvvetinin S1 yüzeyinde oluşturduğu basınç;
F1
P1 = dir.
S1
Şekildeki su cenderesinde S ve 3S kesitli pistonlara özdeş
bloklardan sırasıyla 1 ve 3 tane konulduğunda, aynı hizada
Büyük piston üzerindeki yük dengede ise, büyük pis-
dengeye gelir. 1 bloğun S kesitli pistona yaptığı basınç, 3
tona uygulanan F2 kuvveti, yükün ağırlığına eşittir (Pis- bloğun 3S kesitli pistona yaptığı basınca eşittir.
tonların ağırlığı ihmal edilmiştir).
F2
P2 = dir. Su cenderelerinde, kuvvetlerin uygulandığı pistonların seviye farklarına göre aşağıdaki gi-
S2
bi denklemler kullanılır.

Pascal prensibine göre ay-
nı düzeydeki pistonların her

ikisine uygulanan basınçla-

rın eşitliğinden,

P1 = P2 ise olur.
F1 F2

=
S1 S2

1. Ünite
Basınç
5
Su cenderesi düzeneği Örnek .. 1
Su cenderesinde, ağır-
Hidrolik Sistemler Nerelerde Kullanılır? lıkları ve sürtünmesi
önemsiz pistonların
Günlük yaşamda büyük kuvvet gerektiren alanlarda alanları S, 2S ve 3S dir.
su cenderesine benzer ilkelerle çalışan çok farklı hid- Pistonlar, üzerlerinde-
rolik sistemler kullanılır. Bunlardan bazı örnekler aşa- ki mX, mY, mZ kütleli X,
ğıda verilmiştir. Y, Z cisimleriyle birlikte şekildeki gibi dengededir.
Sürücü fren pedalına bastığında fren sistemi içindeki mX = m olduğuna göre, mY ve mZ sırasıyla kaç m dir?
hidrolik sıvısı üzerine basınç uygular. Sıvıya uygulanan
bu basınç hidrolik sistem ile tüm tekerleklere iletilir. Ba- A) m; m B) 2m; 2m C) 2m; 3m
sıncın neden olduğu kuvvet fren balatalarını iter. Teker-
leğin diskine sürtünen balatalar aracı durdurur. D) 3m; 3m E) 3m; 2m
Çözüm
Pistonların seviyesinde basınçlar eşittir.

m X $ g m Y $ g mZ $ g
= = yazılabilir.
S 2S 3S
mX = m olduğuna göre,
mY = 2m, mZ = 3m olmalıdır.
Cevap C
Fren sisteminin çalışması
Kepçe ve dozer
Otomobil tamir servislerinde araçları yükseltmek gibi büyük kuv-
için “lift” adı verilen aşağıdaki düzenekler kulla- vet gerektiren iş-
nılır. Benzer şekilde lastik tamircileri de las- ler için kullanılan iş
tik değiştirirken arabayı yükseltmek için kri- makinelerinde ve yük ta-
koları kullanır. Hem liftler hem de krikolar şıyan kamyonların kasa-
sıvıların basıncı iletme özelliğine göre çalışır. larının kaldırılıp indirilme-
sinde hidrolik sistemler
kullanılır.

1. Ünite Basınç
6 Kapalı Kaplardaki Gazların Basınçları

Örnek .. 1
Sıvılar gibi gazlar da içinde bulunduğu kap-

ların iç yüzeylerine basınç uygular. Gaz mo-
lekülleri arasındaki uzaklık, katı ve sıvıla-

rınkine göre çok büyük olduğundan
özkütleleri çok küçüktür. Bundan
dolayı kapalı kaptaki gazların
ağırlığından dolayı yaptığı ba-
sınç ihmal edilecek kadar kü-
çüktür.
Su cenderesinde, ağırlıkları ve sürtünmesi önemsiz pis-
tonların alanları S, S ve 2S dir. Pistonlar, üzerlerindeki Gazların uyguladığı basınç, gaz
mX, mY, mZ kütleli X, Y, Z cisimleriyle birlikte şekildeki moleküllerinin sürekli kabın iç çe-
gibi dengededir. perlerine çarpmaları sonucu oluş-
maktadır. Kabın iç yüzeyindeki bi-
Buna göre, rim yüzeye, birim zamanda çarpma
I. mY < mX tir. sayısı ne kadar fazla ise, basınç ta
II. mZ < mY dir. o kadar fazladır. Gaz molekülleri-
nin kabın iç yüzeyindeki her nokta-
III. mX < mZ dir.
ya çarpma sayısı eşit olduğundan, her noktadaki gaz
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? basıncı da eşit olur.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Kapalı kaptaki gazların basıncı genel olarak üç niceli-
ğe bağlıdır.
D) I ve III E) II ve III
1. Sıcaklık ve hacim sabit ise gaz basıncı molekül sa-
yısı ile doğru orantılıdır. (P ~ N)
Çözüm
I. Pistonların ağırlıkları ihmal edildiğine göre, X cisminin

bulunduğu pistonun seviyesindeki basınçlar eşittir.
mX $ g mY $ g
= + h $ dsývý $ g dir.
S S
X ve Y cisimlerinin bulunduğu pistonların alanları
eşit olduğundan, X cismi daha ağır olduğu için pis-
ton biraz aşağı inerek dengede kalmıştır. Buna gö- Basketbol topunun içinde- Deniz topunun içindeki
re, X cisminin ağırlığı ve kütlesi Y ninkinden kesin- ki gaz basıncı daha bü- gaz basıncı daha küçük-
likle büyüktür. Yani mY < mX tir. (I kesin doğru) yüktür. Çünkü içinde daha tür. Çünkü içinde daha az
fazla gaz var ve parçacık- gaz var ve parçacıkların
ların birbirleriyle çarpışma birbirleriyle çarpışma
II. Şekilde belirtilen h yüksekliğindeki sıvı basıncının,
miktarı daha fazladır. miktarı daha azdır.
cisimlerin pistona yaptıkları basınçlar cinsinden de-
ğeri bilinmeden, Y ile Z nin kütlelerini kıyaslamak
mümkün değildir. (II kesin değil) 2. Sıcaklık ve molekül sayısı sabit ise, gaz basıncı ka-
III. X ve Z aynı düzeyde olduğundan uyguladıkları ba- bın yani gazın hacmi ile ters orantılıdır. Hacim art-
sınçlar eşittir. tıkça basınç azalır, hacim azaldıkça basınç artar.
mX $ g mZ $ g 3. Hacim ve molekül sayısı sabit ise, gazın basıncı mut-
=
S 2S lak sıcaklıkla doğru orantılıdır. Sıcaklık arttıkça gaz
moleküllerinin hızı artar ve kabın iç yüzeyinde birim
mZ = 2mX tir. (III kesin doğru)
alana çarpma sayısı artar. Bu da basıncın artması-
Cevap D na neden olur.

1. Ünite
Basınç
Deniz seviyesinde atmosfer

Kapalı kaptaki gaz basıncı basıncının büyüklüğü, 1 at-
mosfer basıncı olarak adlan-
dırılır.
Atmosfer Basıncı (Açık Hava Basıncı)
Diğer bir deyişle bu basınç
Dünya’nın çevresindeki hava tabakası ceşitli gazların yaklaşık olarak 1 kg lık bir cis-
karışımından meydana gelmiştir. Bu gaz tabakasına at- min 1cm2 lik yüzeye uygula-
mosfer denir. dığı basınca eşittir. Bu olduk-
ça büyük bir basınç demektir.
Atmosferdeki gazlar da, katı ve sıvılar gibi ağırlığından
Buna rağmen biz bu basınç-
dolayı dokundukları yüzeylere basınç uygular. Bu ba-
tan neden etkilenmeyiz?
sınca açık hava basıncı ya da atmosfer basıncı denir.
Canlıların vücut yapıları ve iç
basınçları bu basıncı denge-
leyecek biçimde yaratılmıştır.
Everest Dağı yaklaşık 8850 m

lik yüksekliği ile Dünya’nın en
yüksek dağıdır. Mariana Çu-
kuru ise deniz seviyesinden

11033 m lik derinliği ile Dün-

ya’nın bilinen en derin çukurudur. Everest Dağı ile Maria-
na Çukuru’na ulaşmak oldukça zordur. Dünya’nın bu uç
noktalarına ulaşmanın zorluğu, deniz seviyesine göre olan
basınç farklarından kaynaklanır.
Everest Dağı’ndaki basınç, deniz seviyesindekinin yak-
Açık hava basıncının değeri yeryüzüne yakın yerler- laşık üçte biri, Mariana Çukuru’ndaki basınç, deniz se-
de en büyüktür. Yükseklere çıkıldıkça, hava molekülle- viyesindekinin tam 1000 katıdır. Bu da insan yaşamı için
ri azalacağı için açık hava basıncının değeri azalır. Bu tehlikelidir. Deniz seviyesindeki basınç insan yaşamı için
durumu üst üste konulan kolilerin durumuna benzete- normal değerlerde olması- na rağmen, Everest’te-
biliriz. En alttaki koli yere en fazla basınç uygular. Yu- ki basınç düşük, Maria- na’daki basınç ise
karılara doğru bir kolinin altındaki koliye uyguladığı ba- çok yüksektir.
sınç giderek azalır.

Uçaklardaki
yolcular da bu
Bilgi Penceresi tehlikeye maruz ka-
labilirler. Rahatsızlanma-
Açık hava basıncı, atmosferde yukarılara çıkıldık- ların önlenmesi için uçaklar-
ça azalır. da kabin basıncı 1 atmosfer olarak
sabit değerde tutulur. Bu şekilde ra-
hat bir yolculuk yapılmış olur. Uçağın ka-
Bunun sebebi az önce ifade edildiği gibi yukarılara çıkıl- bin basıncı düştüğünde havadaki oksijen
dıkça üzerimizdeki hava miktarının azalması kadar ha- miktarı azalır ve yolcuların oksijen maske-
vanın yoğunluğunun da azalmasıdır. si takmaları gerekir.

1. Ünite Basınç
Açık hava basıncı yüksekle-

8000 m 0,3 atm
re çıkıldıkça azalır.
Çünkü yükseklere çıkıldıkça
birim hacim başına düşen
molekül sayısı azalır.
4000 m 0,6 atm
2000 m 0,8 atm
0m 1 atm
Torricelli Deneyi
Atmosfer basıncını ölçmek için yapılan deneylerden ilki-

nin İtalyan fizikçi Torricelli’ye ait olduğu bilinir.
Torricelli deneyini deniz seviyesinde ve 0 °C sıcaklık-

ta yapar.
 Bir ucu kapalı, yaklaşık 1 m uzunluğundaki cam bo-

ru taşma düzeyine kadar cıva ile doldurulur.
 Borunun açık kısmı el ile kapatılıp cıva çanağına dal-

dırılır.
 Sonra borunun ağzından el çekildiğinde, cam boru-

daki cıvanın birazının çanağa boşaldığı ve cıva dü-
zeyinin sabit kaldığı görülür.
 Cam borudaki bu cıva yüksekliği 76 cm olur.
Borunun ağzı açık olduğu hâlde cıvanın tamamının ça-

nağa boşalmamasının nedeni, cıva basıncının açık ha-
va basıncı tarafından dengelenmesidir.

Borudaki Cıva basıncı = Açık hava basıncı dır.

Torricelli deney düzenekleri, barometre düzeneği ola-
rak bilinir.

Torricelli deneyi

1. Ünite
Basınç
4. Borunun üst kısmında hava olup olmaması: Eğer

borunun üst kısmında bir miktar hava olursa, açık
hava basıncı, cıva basıncı ile gazın basıncının topla-
mına eşit olur. Dolayısıyla cıva yüksekliği 76 cm den

daha az olur.

Açık hava basıncı uygulaması
Aynı deney farklı genişlikteki borularla yapıldığında cı-

7
Örnek .. 1
va düzeyleri arasındaki farkın yine 76 cm olduğu gö-
rülür. Yani borudaki cıva yüksekliği borunun kesitine
bağlı değildir.
Toricelli, deneyinde cıva yerine su kulla-
76 cm yüksekliğindeki cı- nılsaydı, kaç metre uzunlukta boruya ih-
vanın basıncı açık hava ba- tiyaç duyardı?
sıncı tarafından dengelen- Pc = 76 cm-Hg nin
basýncý
miştir.
Pc : cıva basıncı, P0 P0 Çözüm

P0 : a
çık hava basıncı ol- Torricelli deneyini hangi sıvıyla yaparsa yap-

mak üzere, sın, cam borulardaki sıvı sütunlarının basın-
cı, açık hava basıncına eşit olur.
Pc = P0 = h ⋅ d ⋅ g
P0 : Çanaktaki cývanýn Cıva ve su kullanarak yandaki
P0 = 0,76 ⋅ 13600 ⋅ 9,8 ilettiði açýk hava basýncý düzenekleri kuralım. Deney cı-

N vayla da, suyla da yapılsa or-
P0 = 101293
tamın açık hava basıncı, dola-
m2
yısıyla cam borulardaki cıva
P0 = 101293 Pa (pascal) dır. Bu değer aynı zamanda 1 ve su basınçları eşit olacaktır.
atm lik (atmosfer) basınç olarak bilinir.
Psu = Pcıva
Bu hesaplamalardan cm2 başına açık hava tarafından
hsu ⋅ dsu ⋅ g = hcıva ⋅ dcıva ⋅ g
1 kg lık kütlenin oluşturduğu kuvvetten daha fazla kuv-
vet etki ettiği görülür. hsu ⋅ 1000 = 0,76 ⋅ 13600
hsu = 10,336 m
Toricelli deneyinde cıva yüksekliğine etki eden Bu durumda, deney su ile yapılsaydı 10,3 m den uzun
faktörler: bir boru gerekirdi.
1. Kullanılan sıvının cinsi: Deneyde farklı bir sıvı kul-
lanılsa da ortamın basıncı, dolayısıyla cam boruda- Magdeburg Deneyi
ki sıvı sütununun basıncı değişmezdi. Basınç değe-
ri sabitken; sıvı öz kütlesi sıvının yüksekliği ile ters
orantılıdır. Yani kullanılan sıvının öz kütlesi arttıkça
sıvı yüksekliği azalır.
2. Ortamın sıcaklığı: Sıcaklık arttığında borudaki sıvı
genleşecek sıvı yüksekliği artacaktır. Yani cıvanın Atmosfer basıncını ispatlamak isteyen Magdeburg, ken-
özkütlesi azaldığı için, daha yüksek cıva sütunu an- di adıyla anılan bir deney yaptı. İki özdeş metal yarım
cak açık hava basıncını dengeler. küreyi, tam bir küre şeklinde olacak biçimde birleştirdi.
3. Deneyin yapıldığı yerin deniz seviyesinden yük- İçindeki hava boşaltılan ve birbirlerine yapıştırılmayan
sekliği: Deniz seviyesinden yukarılara çıkıldıkça açık yarım küreler, açık hava basıncının etkisinden dolayı,
hava basıncı azaldığı için, barometrenin gösterdiği atlar yardımıyla çekilse de ayrılmadı. Küreleri birbirin-
değer yani sıvı yüksekliği de azalır. den ayırmak için içlerine tekrar hava verilmesi gerekti.

1. Ünite Basınç
8 Çözüm
Örnek .. 1
Burada h yüksekliğindeki cıva basıncı ile gazın basıncı-
nın toplamı, P0 açık hava basıncına eşittir.

Yani P0 açık hava basıncı PK

ve Pg den büyüktür.

Pg basıncı,

P0 = Pcıva + Pg den

76 = 30 + Pg

Betül, bir barometre düzeneği ile açık hava basıncını üç Pg = 46 cm-Hg dir.

farklı yerde ölçüyor. Ölçümlerde barometrelerdeki cıva K noktasına etkiyen cıva ba-
yükseklikleri Şekil - I deki gibi oluyor. sıncı, PK = 30 cm-Hg dir.
Cıva yükseklikleri arasındaki ilişki h3 > h2 > h1 oldu- K noktasındaki toplam basınç sorulsa idi,
ğuna göre, Betül 1, 2 ve 3 ölçümlerini Şekil - II deki
noktalardan hangilerinde yapmış olabilir? PK = P0 + 30 = 106 cm-Hg ya da
top
PK = Pgaz + 60 = 106 cm-Hg olurdu.
top
Çözüm Buna göre, basınçlar arasında PK < Pg < P0 ilişki-

si vardır.
Ortamın hava basıncı, deniz seviyesinden yüksekliği- Cevap D
ne bağlıdır. Yükseklik arttıkça, açık hava basıncı azalır.
Betül, en yüksek basınç değerini 3. ölçümde, en düşük
değeri ise 1. ölçümde elde ediyor. Demek ki Betül, 1. öl- Açık hava basıncı ve toricelli deneyi
çümü deniz düzeyinden en yüksek, 3. ölçümü ise deniz
düzeyine en yakın yerde yapmış.
Bu durumda 1. ölçümün L de, 2. ölçümün M de, 3. öl-
çümün ise K de yapıldığı söylenebilir.
0
Örnek .. 2

9
Örnek .. 1

Açık hava basıncının

P0 = 76 cm-Hg oldu-
ğu bir ortamda, baro-

metredeki cıva yük-

sekliği 30 cm dir. Açık hava basıncının P0 olduğu bir ortamda K, L ve M
kaplarında d, 2d ve 2d özkütleli sıvılar ve boruların üst
Buna göre, P 0 açık
kısımlarında P1, P2 ve P3 basıncında gazlar varken, dü-
hava basıncı, Pg bo-
zenekler şekildeki gibi dengeleniyor.
runun üst kısmında-
ki gaz basıncı ve K Buna göre, P1, P2 ve P3 basınçları arasındaki iliş-
noktasındaki PK sıvı basıncı arasındaki ilişki nedir? ki nedir?
A) P0 < PK < Pg B) Pg < PK < P0 A) P1 = P3 > P2 B) P3 > P1 = P2

C) P0 < Pg < PK D) PK < Pg < P0 C) P2 = P3 > P1 D) P1 = P2 > P3
E) PK = Pg < P0 E) P1 = P2 = P3

1. Ünite
Basınç
Pgaz = Pcıva = h cm-Hg dir.

Çözüm
Bunun anlamı, gazın basıncı h yüksekliğindeki cıvanın
Sıvıya daldırılan boru içindeki gazın ve sıvının, kaptaki basıncına eşittir.
sıvı seviyesine göre basınçları, açık hava basıncı tara-
fından dengelenir. Açık hava
basıncının P 0 ve

cm-Hg birimi cinsinden ol-

K kabında, P0 = 2h ⋅ d ⋅ g + P1
duğu bir ortamda,
açık uçlu
L kabında, P0 = h ⋅ 2d ⋅ g + P2
manometrede cıva düzeyleri
M kabında, P0 = 2h ⋅ 2d ⋅ g + P3 arasındaki fark şekildeki gibi

h ise, Pgaz > P0 dır.
olur.

Yazılan üç denkleme göre, basınçların üst kısmındaki Pgaz = P 0 + h cm-Hg dir.

P1, P2, P3 gaz basınçları arasında, P1 = P2 > P3 ilişki-
sinin olduğu anlaşılır. Gazın basıncı, açık havanın
Cevap D basıncından büyüktür. h de-

ğeri cm cinsinden ise gaz ba-
sıncı cm-Hg cinsinden bulu-
Basıncın Ölçülmesi nur.
Barometre
Atmosfer basıncını ölçmek için
kullanılan aletlere barometre Altimetre
denir. Cıvalı ve metal olmak
üzere iki çeşit barometre Hava taşıtlarının ne kadar yükseklikte olduklarını bilme-
vardır. Yandaki resimde bir leri hayati önem taşır. Uçakların ne kadar yüksekte ol-
metal barometre görülmek- duğunu ölçen ve gösteren araca altimetre adı verilir.
tedir.Barometreler; buhar Altimetre, uçakların deniz seviyesine göre yüksekliğini
kazanları, denizaltılar, sıkış- belirleyen bir araçtır.
tırılmış gaz tüpleri vb. yerler-
Altimetre aslında bir barometredir. Yükseklik farkı oluştu-
de kullanılır.
ğunda iki nokta arasındaki basınç farkını yüksekliğe çevi-
rerek basınç farkı niceliğini yükseklik cinsinden gösterir.
Manometre
Kapalı kaptaki gazları ölçmek
için kullanılan aletlere mano-
metre denir. Farklı tipleri vardır.
Örneğin yandaki resimde görülen
metal barometre lastiklerin basıon-
cını ölçmede kullanılır.

Daha çok bilinen U borulu

manometrelerde borunun
ucu kapalı veya açık olabilir.
Bu manometrelerde kollar-
Altimetre ve yapısı
daki sıvı düzeylerine bakıla-
rak gaz basınçları kıyaslanır.
Birçok uçakta

barometrik altimetre kullanılır. Deniz sevi-
Şekildeki cam kapta bulunan yesinden olan yükseklik arttıkça atmosfer basıncı azalır.
gazın basıncı, kapalı uçlu ma- Uçaklardaki barometrik altimetreler uçağın dışındaki ba-
nometrede h yüksekliğindeki sınç değişimini ölçerek bunu yüksekliğe çevirir. Bu şekil-
cıvanın basıncına eşittir. de altimetre uçağın ne kadar yüksekte olduğunu bildirir.


1. Ünite Basınç
Batimetre Günlük Hayatta Gaz Basıncı Uygulamaları

Denizlerin ve göllerin yüzeye gö-
re derinliğini ölçen araçlara bati-
İçi su dolu bardağın ağzı hava kalmayacak şekilde ka-
metre denir.
ğıtla kapatılıp şekildeki gibi ters çevrildiğinde suyun dö-
Okyanus, deniz ve göllerin derin- külmediği görülür.
likleri batimetre ile ölçülür. Bati-
metre derinliği basınca bağlı ola-
rak ölçüp uzunluk ölçüsü birimi
cinsinden gösterir.
1
Örnek .. 2
Suyun dökülmemesinin nedeni, suyun kağıda uygula-
dığı basıncın, açık havanın kağıda uyguladığı basınca
eşit ya da küçük olmasıdır.

Şekildeki gibi teneke kutunun içindeki hava pompa ile
Açık hava basıncının P0 olduğu bir ortamda, kapalı kap- boşaltıldığında ilginç bir sonuçla karşılaşırız.
lardaki gaz basınçları PX ve PY dir. Bu durumda mano-
metrelerdeki cıva düzeyleri şekildeki gibi h1 ve h2 oluyor.
h1 < h2 olduğuna göre, P0, PX, PY arasındaki iliş-
ki nedir?
A) PY < PX < P0 B) P0 < PX < PY

C) PX = PY < P0 D) PX < P0 < PY
E) P0 = PX = PY
Teneke kutunun içindeki hava çekildiğinde iç basınç açık

Çözüm hava basıncından daha küçük olur ve açık hava basıncı
tenekeyi şekildeki gibi yamultur.
Manometredeki cıva düzeylerine bakılarak basınçlar ara-
sındaki ilişki kurulabilir. P0 açık hava basıncı, PX basın-
cı ile h1 yüksekliğindeki cıva basıncının toplamına eşit-
tir. P0 = h1 + PX tir. Buradan, PX < P0 dır.
İki kap arasındaki manometrelerin cıva düzeyine göre, Y Kağıt kutulardaki meyve
gazının PY basıncı, X gazının PX basıncı ile h2 yüksekliğin- suları, içeri hava girme-
deki cıva basıncının toplamına eşittir. Yani PX < PY dir. den içilirse kutunun ya-
mulduğu görülür.
h1 < h2 olduğuna göre, Y gazının basıncı P0 açık ha-
va basıncından büyüktür. Dolayısıyla basınçlar arasın- Kutunun yamulmasının
da PX < P0 < PY ilişkisi vardır. nedeni, kutunun için-
Cevap D deki basıncın dışında-
ki açık hava basıncın-
dan küçük olmasıdır.
Kapalı kapta gaz basıncındaki değişme

1. Ünite
Basınç
Üç ağızlı kapta basınç uygulaması - I

Gazlar yüksek basınca dayanıklı çelik
kaplar içinde sıvılaştırılmış şekilde de-
polanır.
Hastanede kullanılan oksijen tüp- Bilgi Penceresi
leri, dalgıçların kullandığı oksijen
tüpleri, evlerde kullanılan tüp gaz Basınç Birimleri
adını verdiğimiz LPG ve yangın
tüpleri, içinde gaz saklanan tüp- Deniz seviyesinde 0 °C ta açık hava basıncı 1 atm
lerdir. dir. Bu basınç 760 mm yüksekliğindeki cıva basın-
cına eşit olduğundan,
1 atm = 760 mm-Hg ≅ 760 torr dur.
1 atm = 10336 mm-H2O = 1,013 ⋅ 105 Pa =1,013 bar.
Elektrikli süpürge havayı çekerek süpürge 1 bar = 105 bari
borusunun ucunda düşük basınç bölge-
si oluşturur.
Bu bölgedeki toz ve küçük parçalar dü-
şük basınç bölgesi olan süpürge boru- Üç ağızlı kapta basınç uygulaması - II
sunun ucuna doğru kayar ve oradan
borunun içinden geçerek süpürgede-
ki toz torbasına gider.
Basınca etki eden faktörler
Şekildeki vantuz, yüzeye

iyice yapıştırılıp içindeki
hava çıkarılırsa, açık hava
basıncının etkisinden dolayı
vantuzu yüzeyden sökmek
oldukça zorlaşır.
Emme basma tulumbalar kuyulardan su çekmek için

kullanılan mekanik araçlardır. Suyun yukarıya çıkarıl-
masında atmosfer basıncından istifade edilir. Tulumba-
nın kolu yardımıyla piston yukarı çekildiğinde pistonun
hemen altındaki su üzerinde alçak basınç oluşur. Su-
yun açıkta olan yüzeyine etkiyen atmosfer basıncı suyu
tulumba içinde yukarı doğru iter. Yükselen suyun geri
kaçmaması için kapakçıklar kullanılır.
Bu şekilde çalışan tulumbalar suyu en fazla 10,3 met-
re yukarı çıkarabilir. Bunun nedeni atmosfer basıncının
10,3 metrelik su basıncına eşit olmasıdır. Daha derin ku-
yulardan su çıkarılması için elektrikli pompalar kullanılır.

1. Ünite Basınç
Akışkanların Basıncı Sıvılar sıkışmadığına göre, verilen bir t zamanı sonun-

da S1 kesitinden geçen sıvı hacmi ile S2 kesitinden ge-
Bir yerden başka bir yere uygun şartlarda akabilen mad- çen sıvı hacmi eşit olur.
delere akışkan maddeler denir. Sıvılar ve gazlar akış-
kan maddelere örnektir. S1 ⋅ v1 ⋅ t = S2 ⋅ v2 ⋅ t
Akışkanlar basınç farkından
S1 ⋅ v1 = S2 ⋅ v2
dolayı akarlar ve akma yö-
nü basıncın büyük olduğu
yerden küçük olduğu yere Kesiti şekildeki gibi azalan yatay borudan sabit debi-
doğrudur. Basınç dengesi- li su geçerken yatay boruya bağlı olan düşey borular-
ne ulaşılınca akma durur. daki su yükseklikleri arasında h1 > h2 ilişkisinin oldu-
ğu görülmektedir.
Düşey borulardaki durgun su basınçları, yatay boru-

da akan suyun, borunun iç yüzeylerine yaptığı basınç-

la dengelenmektedir.
Akışkanların basıncı “Bernoulli prensibi” ile açıklanmak-
tadır.
Akışkanlarda kesit alanı - akışkan hızı ilişkisi
Bilgi Penceresi
Bernoulli Prensibi

Bir akışkanın hızı artarsa, basıncı azalır.

Bernoulli prensibi, enerjinin korunumunun bir sonucu-

dur. Düzgün akan bir sıvının üç çeşit enerjisi vardır. Bun-
1
lar; hareketinden dolayı kinetik enerji, mv2 basıncın-
2
dan dolayı potansiyel enerji (P ⋅ V), konumundan dolayı
yer çekim potansiyel enerjisi (mgh) dir.
Akışkanın kesitinin azaldığı yerde hız

artar. h1 yüksekliğindeki suyun basıncı
h2 yüksekliğindeki suyun basıncından

daha büyük olduğu için; hızın küçük ol-

duğu yerdeki akışkanın basıncının da-
ha büyük olduğu söylenebilir.
Dolayısıyla akışkanın hızının arttığı
yerde basıncı azalır.

Burada bahsedilen basınç, akan sıvı-
nın borunun iç çeperlerine uyguladı-
ğı basınçtır.

Günlük Yaşamdaki
Akışkanların kesit alanı küçüldükçe akış hızı artar.
Akışkanların Hız - Basınç İlişkileri
Yukarıdaki şekilde sıvının farklı kesitli boru içinde akışı- Akışkanların, Bernoulli İlkesi ile açıklanan hız ile basınç
nı dikkate alalım. Sıvının S1 kesitindeki hızı v1, S2 kesi- ilişkilerinin günlük yaşamda bir çok örneği vardır. Bun-
tindeki hızı ise v2 olsun. lardan bazıları aşağıda verilmiştir.

1. Ünite
Basınç
Akışkanlar daima basıncın büyük olduğu yerden kü- Sabit debili bir akışkanın
çük olduğu yöne doğru akar. Dağlarda da sular daima akış hızı artarsa kesit alanı
aşağı doğru akar. Binaların zeminindeki hidrofor yardı- küçülür. Örneğin musluğa
mı ile basınç farkı oluşturularak, su binanın üst katları- takılı hortumun ucu sıkıştı-
na kadar çıkarılır. Odanın kapı ve penceresinin açılarak rılırsa su daha hızlı fışkırır.
hava akımı oluşturulması da basınç farkından dolayıdır.
Aynı zamanda yandaki gibi
bir musluktan akan su aşağı
inildikçe hızlanırken su sü-
tununun kesit alanı azalır.
Yani aşağı indikçe su sütu-
nu incelir.
Uçakların uçma prensibi de Bernoulli Prensibi’ne daya-

nır. Uçak kanadının özel şekli nedeniyle kanadın üst ta-
rafından geçen hava daha hızlı hareket eder.
Su daima basıncın büyük Bacalardan çıkan duman

olduğu yerden küçük oldu- basıncın küçük olduğu yu-
ğu yere doğru akar. karılara doğru hareket eder.

Akışkanın hızının arttığı yerde

basıncı azalır. Şekildeki düze-
nekte pompa yardımıyla bo-
runun K ucuna hava üflendi-

ğinde, borudan sıvı yükselerek

püskürür.
Hızlanan akışkanların temas ettikleri yüzeylere uygula-

dıkları basıncın azalması nedeniyle kanadın alt ve üst
kısmında basınç farkı meydana gelir. Kanadın altında-
ki yüksek basıncın kanada uyguladığı kuvvet kanat ile
birlikte uçağı havalandırır.
Filit pompasının çalışması
Uçak kanadında hava hareketi

Rüzgârın şiddetli olduğu durumlarda çatıların uçma-

sı pencerelerin dışa doğru patlaması Bernoulli Prensi-
bi’nin bir sonucudur.
Normal şartlarda çatının alt ve üstünde, pencerelerin iç
ve dış kısımlarında basınçlar eşittir. Ancak rüzgârın şid-
detli esmesi sonucunda çatı ve pencere üzerindeki dış
basınç azalır, iç ve dış arasındaki basınç dengesi bozu-
lur. İç basıncın oluşturduğu kuvvet ile pencereler dışa
doğru patlayabilir ya da çatılar uçabilir.

1. Ünite Basınç
Resimde verilen balonların

Rüzgârlı havada tümsek ya-
arasına üflendiğinde, ba-
pılı şemsiyelerin üstündeki
lonların arasında hava akı-
hava tabakası daha hızlı ha-
mı oluşur ve bu bölgedeki
reket ettiğinden bu bölgede
basınç düşer. Dıştan etkiyen
basınç düşer. Böylece şem-
basınçlar, balonların birbiri-
siyenin altındaki yüksek ba-
ne yaklaşmasını sağlar.
sınç, şemsiyeyi yukarıya doğ-
Benzer şekilde, yan yana ru iter. Şiddetli rüzgârda bu
zıt yönlerde hareket eden basınç farkından dolayı şem-
trenler arasındaki havanın siye ters döner.
harekete geçmesiyle tren-
ler birbirlerini çekiyormuş
gibi olur.
2
Bir uçak deniz seviyesi-
Örnek .. 2
ne paralel uçuşlarını belli
bir yüksekliğin üzerinde Kapıları açık olan durgun otobüs harekete geçerek hız-
yapmalıdır. Çok yakla- lanıyor. Belirli bir süre sabit hızla hareket eden araç ya-
şırsa bağıl hızdan dolayı vaşlayarak duruyor.
aradaki havanın basıncı Buna göre, aracın hareketi boyunca hava basınç far-
düşer. Böylece uçak de- kından dolayı oluşan hava akımının yönü aşağıdaki-
nize çakılır. lerden hangisi gibi olur?
Araç Araç yavaşlayıp

Rüzgârlı havalarda pen- hızlanırken dururken
cereler açıldığında perde-
lerin dışarıya doğru uçuş- A) dışarı içeri
ması da basınç farkından B) içeri içeri
kaynaklanır. Dış ortamda-
C) dışarı dışarı
ki rüzgâr havanın basıncı-
nı azaltır. Perdeler basıncın D) oluşmaz oluşmaz
daha az olduğu dış ortama E) içeri dışarı
doğru uçuşur.
Çözüm
Araç durgunken aracın içi ve dışındaki hava basınçla-

rı eşittir.
Araç harekete geçince araç dışında oluşan hava akım-
larından dolayı dış basınç düşer. Yani akışkanın hızının
arttığı yerde basınç azalır.
Araç içindeki havanın bir kısmı basınç farkından dolayı
dışarı çıkar. Yani akışkanlar basıncın büyük olduğu yer-
den küçük olduğu yere doğru akar.
Araba yavaşlarken dış basınç artmaya başlar. Bu ara-
da, dışarı hava çıkışından dolayı araç içinde basınç düş-
müştür.
Şekildeki gibi kağıdın üst tarafına üflendiğinde kağıdın
Bu durumda araç içine dışarıdan hava akışı başlar. Akış,
üst tarafında, havanın hızının artmasıyla basınç düşer.
basınç farkı ortadan kalkıncaya kadar sürer.
Kağıdın altındaki basınç, üstündekinden daha büyük
olur. Bu nedenle kağıt yukarı kalkar. Cevap A

1. Ünite
Basınç
3 4
Örnek .. 2 Örnek .. 2
Aşağıdaki düzenekte, içinden su akan farklı kesit alan-
lı borulara bağlı olan U borusundaki cıva düzeyleri ara-

sındaki fark h kadar oluyor.

Kesiti şekilde verilen borudan sabit debili su akmaktadır.
Bu boruya dikine takılmış küçük boru parçalarındaki

h1, h2, h3 yükseklikleri arasındaki ilişki nedir?
Buna göre;
A) h1 > h2 > h3 B) h2 > h3 > h1
a) U borusunda kollardaki cıva düzeyleri farkı neden
C) h1 > h3 > h2 D) h2 > h1 > h3
kaynaklanmaktadır?
E) h1 = h2 = h3
b) U borusunun kollarındaki cıva düzeyleri farkı h ne-
lere bağlıdır? h nin artması için neler yapılabilir?
Çözüm
Akışkanın kesiti daraldığında akış hızı artar. Yani borunun

incelen kısmında akış hızı en büyüktür. Ayrıca akışkanın Çözüm
hızının arttığı yerde basıncı azalır. Yani en hızlı akan ye-
re bağlı olan borudaki h2 yüksekliği en küçük olurken, a) “Venturi tüpleri” olarak bilinen düzeneklerde hare-
kesiti en büyük hızı en küçük olan yere bağlı olan boru- ket hâlindeki akışkanın hızlarının değişmesiyle geç-
daki h1 sıvı yüksekliği en büyük olur. tikleri yüzeylere farklı basınçlar uyguladıkları gözle-
nebilir.
Dolayısıyla, yükseklikler arasında h1 > h3 > h2 ilişki-
si vardır. Kanalın dar kısmından geçen akışkanın hızı artarken
Cevap C basıncı azalır. Bu nedenle K noktasından geçen akış-
kanın P2 basıncı, L noktasındaki akışkan basıncı P1
den küçüktür.
Rüzgâr dalga tepele- Bu basınç farkı, düzenekteki U borusunda sıvıların
rini yalayarak eserken ka- üst kısımlarının farklı seviyede olması ile gözlenmiş
visli yörünge izler ve bu olur.
kısımlardaki hava ta-
bakaları daha hızlı b) U borusundaki cıva düzeylerinin farklı olması, kısa-
hareket eder. Böy- ca boruların K ve L noktalarındaki akışkan basınç-
lece dalga tepele- larının farklı olmasından kaynaklanmaktadır.
rinde alçak basınç olu-
şur. Dalgalar arasında kalan U borusunun sol kolunda cıva basıncının düşük ol-
çukurlar ise rüzgârın etkisin- ması, K deki yüksek akışkan basıncı ile dengelenir.
den kısmen korunurlar. Bunun Buna karşılık U borusunun sağ kolunda cıva basın-
sonucu olarak dalga çukurları, cının daha yüksek olması, L deki düşük akışkan ba-
maruz kaldıkları yüksek basınç sıncına dayanır.
tarafından dalga tepelerinin içi-
ne doğru itilirler. Böylece dalga Bu durumda h cıva düzeyleri farkının artması, K ve
tepeleri gittikçe yükselerek dev L noktaları arasındaki akışkan basıncının artması ile
dalgaları oluşturabilir. mümkün olacaktır. Bunun için S1 kesitinin daha da
büyümesi ya da S2 kesitinin daha da küçülmesi ge-
rekmektedir.

1. Ünite Basınç
Basıncın Hâl
Değişimine Etkisi
Maddelerin hâl değiştirme sı-
caklığı normal şartlarda sabit-
tir. Madde miktarına bağlı değildir. Hâl de-
ğiştirme sıcaklıkları maddeler için ayırt edici
bir özelliktir.
Basıncın değişmesi maddenin hâl değiştirme sıcaklığını Avucunuz her zaman için az da olsa nemlidir.
üzerinde etkilidir. “Basınç” hem erime ve donma sıcaklı- Buzluktan yeni çıkmış buz parçalarını avucunuza
ğını, hem de kaynama ve yoğuşma sıcaklığını değiştirir. koyduğunuzda avucunuzdaki nem donar; buzun
ağırlığından kaynaklanan basınç da bu donmuş
nemin avucunuzdaki buz kristallerine yapışma-
Basıncın Erime ve Donmaya Etkisi larına neden olur.
Buz avucunuza yapışır.
Basınç, birim yüzeye etkiyen dik kuvvet olarak ifade edi-
lir. Bu nedenle basıncın, bir maddenin moleküllerini bir
arada tutarak parçalanıp dağılmasını önleyecek yönde
etkidiğini söyleyebiliriz.
a) Erime sırasında hacmi artan maddelerde (madde-

lerin geneli bu sınıftadır), basıncın artması erimeyi
zorlaştırır. Maddenin üzerine uygulanan basınç art-
tıkça, erime sıcaklığı yükselir, basınç azaldıkça eri-
me sıcaklığı azalır. Erime sıcaklığı donma sıcaklığı-
na eşit olduğundan, erime sıcaklığı için söylenenler
donma sıcaklığı için de söylenir.
b) Erime sırasında hacmi azalan maddelerde (bu tip

maddelere su, bizmut ve antimon örnektir) basın-
cın artması erimeyi kolaylaştırır. Böylece maddenin
erime sıcaklığı düşer. Yüksek yerlerdeki karların uzun süre erimemesinin bir
sebebi de yükseklerde basıncın düşük olması ve buna
Örneğin normal şartlarda 0 °C ta eriyen buz, üzerine ba- bağlı olarak erime sıcaklığının yüksek olmasıdır.
sınç uygulandığında – 1 °C, – 2 °C ta eriyebilir.
Şekilde telin ucuna ağırlık-
lar asılarak –1 °C taki buzun
üzerine konulduğunda, tel
buz içinde aşağı doğru iner
ve buz iki parçaya bölünmez.
Burada ağırlıklardan dolayı
basınç artmış ve basıncın art-
tığı yerde erine noktası düş-
müş ve buz erimiştir.
Fakat tel aşağı indikçe basın-
Kışın, araba lastiklerinin kar üzerine basarak basınç uygu- cın etkisinden kurtulan üst kı-
ladığı yerlerde kar erir ve yerde şekildeki gibi bir iz oluşur. sımlar tekrar donmaktadır.

1. Ünite
Basınç
 Açık hava basıncının azalması buharlaşmayı artırır.

Bilgi Penceresi  Akışkanın hızının arttığı yerde basınç azalacağından,
rüzgârlı havada buharlaşma fazla olur ve ıslak ça-
Basıncın artması buzun erime sıcaklığını düşürür. maşırlar daha çabuk kurur.
Yani buzun erimesini kolaylaştırır.
Basıncın artması suyun donma sıcaklığını düşürür.
Yani suyun donmasını zorlaştırır. Basıncın düşük olması, buharlaşmayı kolaylaştırır.
Basıncın Kaynama ve Buharlaşmaya

Etkisi
Basıncın kaynama ve buharlaşmaya da etkisi vardır.
Vücudumuzdaki faz-
la ısının dışarı atılması
terleme ile gerçekle-
şir. Terleme, bir bu-
harlaşma olayıdır. Vü-
cut sıcaklığı 37 °C nin
üzerine çıktığında ter Bir madde farklı basınçlar altında aynı ortamda hem sıvı
bezleri vücuttaki suyu hem katı hâlde bulunabilir. Bununla birlikte bir madde
deri yüzeyine salgılar. farklı basınçlar altında aynı ortamda hem sıvı hem gaz
Deri, yüzeyindeki su hâlde de bulunabilir. Maddenin hâl değişimi ile ilgili bu
buharlaşırken ihtiyaç durum belirli basınç ve sıcaklık değerlerinde meyda-
duyduğu gerekli ısıyı na gelir. Bu durumu gösteren grafik aşağıdaki gibidir.
vücuttan alarak vücudun fazla ısıdan kurtulmasını ve ra-
hatlamasını sağlar.
Basýnç
Buharlaşma, buhar basıncına bağlıdır. Buhar basıncı-

nın fazla olması buharlaşmayı zorlaştırır. Havadaki nem

miktarı fazla olduğunda vücut yüzeyine salgılanan su,
buhar basıncının fazla olması nedeniyle buharlaşmak-
ta zorlanır. Ter sıvısının yeterli buharlaşamaması nede-
Erime - donma
niyle vücut sıcaklığı düşürülemez ve hava sıcaklığı ol- eðrisi
duğundan daha fazla hissedilir.
Üçlü
nokta
 Buna göre atmosfer basıncı artarsa, kaynama zor-
laşır. Yani kaynama noktası yükselir. Düdüklü ten- Süblimleþme
cerede buhar basıncının artması kaynama noktasını eðrisi
105 °C - 110 °C lara yükseltir. Buharlaþma - yo-
ðunlaþma eðrisi
 Basınç azalırsa kaynama noktası düşer. Deniz se-
viyesinden yükseldikçe açık hava basıncı azalaca- 0K Sýcaklýk
ğından kaynama noktası 100 °C un altına düşer. Er-
zurum’da saf su yaklaşık 94 °C ta, Everest dağının Grafiğe dikkat edildiğinde sadece tek bir sıcaklık ve ba-
tepesinde 70 °C ta kaynar. sınç değerinde madde aynı ortamda üç halde de bu-
lunabilir. Bu noktaya maddenin üçlü noktası adı veri-
 Terleyen elimize üflediğimizde serinlik hissetmemi- lir. Suyun üçlü noktası sıcaklığın 273,16 K, basıncın ise
zin sebebi akışkanın hızının artması sonucu basın- 611,2 Pa olduğu ortamda sağlanır.
cın azalmasıyla buharlaşmanın artmasıdır. Buhar-
laşma için gerekli ısı enerjisi vücudumuzdan alındığı Sıcaklık ve basıncın verilen bu değerlerde olduğu ortam-
için serinleme hissederiz. da su hem buz, hem su hem de buhar hâlde bulunabilir.

1. Ünite Basınç
Örnek .. 2
5 Alıştırmalar
2. Düşey kesiti şekildeki gibi

olan kapalı kap, gaz ve sıvı
ile doludur. Hava ile doldu-
rulmuş bir çocuk balonu

kap tabanına bir iple bağ-
lanmıştır. Bu durumda gaz
basıncı Pg, kap tabanında-

ki sıvı basıncı Ps, balon için-
deki hava basıncı Ph dir.
Bir maddenin basınç - sıcaklık grafiği Şekil - I, bu mad- Buna göre, ip kesilip balon tamamen gaz or-
denin tanecik modeli ise Şekil - II deki gibi verilmiştir. tamına geçtiğinde Pg, Ps ve Ph değerlerinden
Bu maddenin basınç ve sıcaklık değerleri aşağıda- hangileri artar?
kilerden hangisi olabilir?
A) Yalnız Pg B) Yalnız Ps C) Yalnız Ph
Basınç Sıcaklık D) Pg ve Ph E) Pg ve Ps

A) P T
3.
B) 4P 2T

C) 2P 3T

D) P 4T
E) 2P 5T

Şekildeki K, L, M kaplarında gaz ve sürtünmesiz,

sızdırmaz pistonlar vardır.
Musluklar açılıp biraz sıvı akışı gerçekleştirildi-
Çözüm ğinde, hangi kaplardaki gaz basıncı değişmez?
Şekil - II deki tanecik modeline bakıldığında, taneciklerin A) Yalnız K B) Yalnız L C) K ve L

sık ama düzensiz olduğu farkedilir. Bu durumda mad-
denin sıvı hâlde olduğu söylenebilir. D) L ve M E) K, L ve M

4. Düşey kesitleri şekil-
deki gibi olan ince tüp-
lerde cıvalar ile X, Y, Z
gazları dengededir.

Gazların basınçları
sırasıyla P X, PY, PZ
olduğuna göre, bu
“Üç nokta grafiği”nde maddenin sıvı hâlde bulunacağı basınçlar arasındaki
bölge, II bölgesidir. Bu bölge içinde bulunan basınç ve ilişki nedir?
sıcaklık değerlerinde madde sıvı hâlde bulunabilecektir.
A) PY > PX > PZ B) PX > PY > PZ
Seçenekler incelendiğinde basınç - sıcaklık değerlerinin
II bölgesi içinde olduğu tek durum C seçeneğindedir. C) PY > PX = PZ D) PX > PY = PZ
Madde, sıcaklığı 3T, basınç 2P olduğunda sıvı hâldedir.
E) PX > PZ > PY
Cevap A

1. Ünite
Basınç
Aşağıda verilen cümleleri doğru ise “D” yanlış ise Aşağıdaki tabloda bazı illerimizin deniz seviyesinden
“Y” olarak kutucuklara işaretleyiniz. olan yükseklikleri (rakım) verilmiştir.
Buna göre, bu illerde cıvalı barometre ile yapılan öl-
1 Sıvıların basıncı sıvı derinliğine bağlıdır. çümlerde cıva yükseklikleri arasındaki ilişkiyi belir-
tiniz. (Sıcaklıklar eşittir.)

2 Sıvılar bulunduğu kabın dokundukları her
noktasına basınç uygular.

3 Pascal prensibi, sıvıların sıkıştırılamaması-

nın bir sonucudur.

4 Yukarılara çıkıldıkça atmosfer basıncı ar-
tar.

5 Emme basma tulumbalar atmosfer basın-

cından faydalanarak çalışır.
6 Akışkanlar basıncın küçük olduğu yerden

büyük olduğu yere doğru akar.
Etkinlik .. 12
Ucu sıkıca kapatılmış sızdırmaz ve sürtünmesi önemsiz
şırınga ilk durumda dengededir. Daha sonra şırınganın
Etkinlik .. 10 pistonuna şekildeki gibi kuvvetler uygulanıyor.
Buna göre, her durumda şırınga içindeki hava basın-
Şekildeki kapta belirtilen noktalardaki sıvı basınçla- cını açık hava basıncı P0 ile karşılaştırınız.
rını büyükten küçüğe sıralayınız.


1. Ünite Basınç
İlgili kavram ve açıklamaları eşleştiriniz. Eşit hacim bölmeli kapalı
kap içinde şekildeki gibi
su vardır. Kap aşağıdaki
Kavramlar Açıklamalar
gibi diğer yüzeyleri üzeri-
Kapalı kaplardaki gaz ne bırakılıyor.
Tulumba
basıncını ölçer. Bu durumlarda kaptaki sı-
vı seviyelerini çiziniz.
Aynı cins sıvının kolla-
Altimetre rındaki seviyeleri eşit İlk durumda kap tabanına yapılan sıvı basıncı P ise
olan kap her bir durumda yapılan sıvı basıncı değerlerini boş-
luklara yazınız.
Açık hava basıncını
Barometre
ölçer.
Atmosfer basıncından
Batimetre yararlanılarak suyu
yukarıya çıkaran araç.
Deniz seviyesinden
Manometre olan yüksekliği ölçen
özel barometre.
Basınç değişimini
Bileşik kap kullanarak denizlerin
derinliği ölçen araç.
Etkinlik .. 14
Yoğunlukları farklı iki sıvının bir
U borusundaki denge durumu Etkinlik .. 16

şekildeki gibidir.
İçlerinde X, Y, Z gazları bulunan aynı ortamdaki ma-
Buna göre sıvı içlerinde be-
nometrelerdeki gazların basınçları arasındaki ilişki-
lirtilen noktalarındaki sıvı yi alttaki kutuya yazınız.

basınçları arasındaki ilişkiyi
gösteren bağıntılarda boş-
lukları doldurunuz.

a) PL ( > ) PT

b) PK ( < ) PT

c) PM ( > ) PU
d) PN ( = ) PV
e) PR ( = ) PX .................................................................

1. Ünite
Basınç
Şekildeki su cenderesinde sürtünmesi önemsiz piston- Aşağıdaki özdeş cıvalı barometreler farklı yükseklikler-
ların alanları S ve 4S dir. de şekilde belirtilen ölçümleri yapıyor.
Buna göre, ölçümlerin yapıldığı deniz seviyesinden
olan h1, h2 ve h3 yükseklikleri arasındaki ilişkiyi aşa-
ğıdaki kutuya yazınız.

Düzenek dengede olduğuna göre yükün ve yükü den-

geleyen kuvvetin değerlerinin yazıldığı aşağıdaki çi-
zelgede boşlukları doldurunuz.

.................................................................

Etkinlik .. 20
Bir ırmağın üstten görünüşü aşağıdaki gibidir. Derinli-

Etkinlik .. 18 ği ve eğimi sabit olan ırmağın genişliği akıntı yönünde
azalmaktadır.
Su akışı gerçekleşen bir borunun kesit alanları şekilde
belirtildiği gibidir.
Bu bölgelerin üst kısımlarında bulunan borulardaki
su yükseklikleri h1, h2 ve h3 olduğuna göre bunlar
arasındaki ilişkiyi aşağıdaki kutuya yazınız.

Buna göre, belirtilen noktalardaki su akış hızlarını

karşılaştırınız.
................................................................. .................................................................

1. Ünite Basınç
Aşağıda verilen cümleler doğru ise kutucuğa “D”, Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz-
yanlış ise “Y” yazınız. cükleri yazınız.
1 Kaynama olayının gerçekleşmesi için sıvı- 1 Sıvılar ve gazlar maddedir

nın buhar basıncının, atmosfer basıncına
eşit olması gerekir.
2 Sıvı içindeki herhangi bir yüzeye etki eden ba-
sınç ile bu yüzey alanının çarpılması ile
2 Hidrolik sistemler işten kazanç sağlar. elde edilir.
3 Bir akışkanın hızı ile ters orantılıdır.

3 Manometre ile kapalı kaplardaki gazların
basıncı ölçülür.
4 Erime sırasında hacmi azalan maddeler için ba-
sıncın artması erimeyi .
4 Basıncın artması buzun erime noktasını
düşürür.
5 Rüzgârlı havalarda buharlaşma daha
olur.
5 Bir madde belli bir basınç ve sıcaklıkta,
katı, sıvı veya gaz hâlde bulunabilir.
6 Erzurumda saf suyun kaynama noktası 100 °C
un .
Etkinlik .. 22
K, L, M sıvıları bir bileşik kapta şekildeki gibi denge-
lenmiştir.
Buna göre, sıvıların özkütleleri dK, dL, dM arasında-
ki ilişkiyi belirtiniz.
1. Soru
Birim yüzeye dik olarak etki eden kuvvete
ne ad verilir?

.................................................................

1. Ünite
Basınç
Etkinlik .. 24
Aşağıdaki dallandırılmış ağaç etkinliğinde hatasız yapılan değerlendirmeler sonucu ulaşılacak doğru çıkış kapısını bulunuz.

Etkinlik .. 25
Aşağıdaki kavram haritasındaki boşlukları yanda verilen kavramları kullanarak doğru bir şekilde tamamlayınız.


Test 1 Basınç
1. 4. Düşey kesitleri ve ke-

sit alanları verilen kesik
koni biçimli X ve Y kap-
larına aynı cins sıvıdan
eşit kütlede konuldu-
ğunda kaplar tamamen

Yükseklikleri ve taban alanları eşit olan aynı mad- dolmuyor.
deden yapılmış K, L, M katı cisimlerinin zemine uy-
Kap tabanlarındaki sıvı basınçları sırasıyla PX,
guladıkları basınçlar PK, PL ve PM dir.
PY basınç kuvvetleri ise FX, FY olduğuna göre,
Buna göre, basınçlar arasındaki ilişki nedir? bunlar arasındaki ilişki nedir?
A) PK = PL = PM B) PK > PL > PM A) PX < PY B) PX = PY C) PY < PX

FX < FY FX < FY FX < FY
C) PK > PL = PM D) PK = PL > PM
D) PX < PY E) PX < PY
E) PM > PK > PL
FX = FY FY < FX
2.

Şekil - I de küp biçimindeki K cismi F kuvveti ile 5. Kesit alanı 2S ve S olan şe-
ancak dengede tutuluyorken cismin düşey duva- kildeki kaba debisi sabit
ra yaptığı basınç P1 dir. K cismi Şekil - II deki gibi olan musluktan su akıyor.
konulduğunda yere uyguladığı basınç P2 oluyor.
Kap 3t sürede dolduğu-
Cisme uygulanan sürtünme kuvvetinin büyük- na göre, K noktasına ya-
P1
lüğü F ye eşit olduğuna göre, oranı kaçtır? pılan basınç - zaman gra-
P2
fiği hangisi gibidir?
1 1 3
A) B) C) 1 D) E) 2
3 2 2

3.

Şekildeki düzenek dengede olduğuna göre PY
gaz basıncı kaç cm - Hg dir? (P0 = 76 cm-Hg)

A) 106 B) 96 C) 86 D) 76 E) 66

1. Ünite
Basınç Test – 1
6. Şekildeki su cen-
9. Kollarının kesit alanları eşit
deresinde yüzey olan şekildeki bileşik kap-

alanları S, 2S ve
ta ağırlığı önemsiz, sızdır-

3S olan sürtün- maz ve sürtünmesiz pis-

mesiz piston ka- tonla su arasında hava
paklarının ağırlık- hapsedilmiştir. Bu durum-
ları G1, G2 ve G3 da denge hâli şekildeki gi-
tür. bidir.
G1, G2 ve G3 ağırlıkları için, aşağıda verilen yar- Pistonun üzerine h yük-

gılardan hangisi doğrudur? sekliğinde su konulursa,
I. Havanın bulunduğu bölümün h yüksekliği azalır.
A) G1, G3 ten büyük, G2 hakkında bir şey söyle-
II. Diğer kolda su düzeyi ilk konumuna göre, 2h
nemez.
kadar yükselir.
B) G1, G2 den büyük, G3 hakkında bir şey söyle-
III. Diğer kolda su düzeyi ilk konumuna göre h/2
nemez.
kadar yükselir.
C) G3 > G1 > G2 dir.
yargılarından hangileri doğrudur?
D) G3, G2 den büyük, G1 hakkında bir şey söyle-
nemez.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
E) En büyük G3 tür, G1 ile G2 hakkında bir şey
söylenemez. D) I ve III E) I ve II
10. Düşey kesiti verilen bir

ucu kapalı ve kesit alan-
7. Şekildeki M musluğu açıldığın-
ları eşit olan kapta su ve

da borudan su fışkırmaktadır.
gaz şekildeki gibi den-
gededir.
Buna göre,
I. X gazının basıncı açık hava K noktasındaki su ba-
basıncından büyüktür. sıncı ile gaz basıncı
eşit ve 5P olduğuna
II. Su akışı durduğunda PX = P0 olur.
göre, kabın bulundu-
III. Zamanla X gazının basıncı azalır. ğu ortamın açık hava basıncı kaç P dir?
3 5
A) 1 B) C) 2 D) E) 3
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II 2 3
D) I ve III E) I, II ve III
11. Eşit uzunluktaki kütlesi
önemsiz iplerle asılan iç-
leri boş teneke kutular re-
8. Düşey kesiti veri- simdeki gibi dengededir.
len silindirik kap- Kutular arasına sürekli

larda birbirine ka- hava üflenirse, oluşan
rışmayan dX ve dY denge durumunda;
özkütleli X ve Y sı-
vıları şekildeki gi-
I. Kutular birbirine yak-
laşır.
bi dengededir.
II. Kutuların arasında hava hareketi oluşur.
Kap tabanlarındaki sıvı basınç kuvvetleri eşit
dX III. Kutular birbirinden uzaklaşır.
olduğuna göre, oranı kaçtır?
dY yargılarından hangileri doğru olur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

1 1 1 2 3
A) B) C) D) E)
4 3 2 3 4 D) I ve III E) I, II ve III
10. Sınıf > Fizik > 1-C 2-C 3-C 4-E 5-D 6-E 7-D 8-A 9-D 10-C 11-C 47
Test 2 Basınç
1. 3. Aynı maddeden
yapılmış X, Y, Z

cisimlerinin ta-
ban alanları S X,
SY, SZ dir.
Cisimler zemi-
ne eşit büyüklükte basınç ve basınç kuvveti
uyguladığına göre, taban alanları arasındaki
ilişki nedir?
A) SX < SY < SZ B) SZ < SY < SX

C) SX = SY = SZ D) SY < SX < SZ
Türdeş, dikdörtgen X, Y, Z, T prizmaları yatay ze- E) SZ < SX < SY
mine şekildeki gibi konuluyor.
Prizmaların hangilerinde taralı kısımlar kesi-
lip atılırsa kalan kısımların yere uyguladığı ba-
sınç azalır?
4. Eşit hacim bölmeli bir
A) Yalnız X B) X ve Y C) Y ve Z kapta birbirine karış-

D) X, Y ve Z E) Y, Z ve T mayan X ve Y sıvıları
şekildeki gibi denge-
dedir.

K noktasındaki sıvı
basıncı L noktasın-
daki sıvı basıncına eşit olduğuna göre, M nok-
tasındaki sıvı basıncı L noktasındaki sıvı basın-
cının kaç katıdır?
2. Bir öğrenci tahta duvar

A) 1 B) 1,5 C) 2 D) 2,5 E) 3
üzerindeki raptiyeye şe-
kildeki gibi F kuvveti uy-
gulayacak şekilde bas-
tırmaktadır.
Buna göre;
5. Şekil - I deki

düzenek den-
l. Raptiye de yüzeye F gede ve açık

kadarlık kuvvet uy- hava basıncı
gular.
65 cm-Hg dir.

ll. Parmağın raptiyeye uyguladığı basınç, raptiye- Açık hava ba-
nin yüzeye uyguladığı basınçtan büyüktür. sıncı yalnız X

sıvısı kullanı-

lll. Bu uygulama sonunda raptiyenin yüzeye ra-
hatlıkla girmesi, uygulanan kuvvetin sivri uçta larak ölçüldü-
büyük bir basınca sebep olmasına dayanır. ğünde düze-
nek Şekil - II deki gibi dengeye geliyor.
Buna göre, Şekil - II de açık hava basıncı kaç
A) Yalnız l B) Yalnız II C) l ve Ill cm-Hg dir?
D) ll ve lll E) l, ll ve lll A) 76 B) 70 C) 66 D) 64 E) 63

1. Ünite
Basınç Test – 2
6. 8. Açık hava basıncının

60 cm-Hg olduğu bir
ortamda Şekil - I de

cam tüpte gaz sıkış-
mıştır.

Tüp Şekil - II deki
gibi ters çevrildi-
ğinde gazın basın-
Pistonlarının alanları S, 3S olan bir su cenderesi,
cı ilk duruma göre
pistonlarının üzerine konan özdeş cisimlerle şekil-
nasıl değişir?
deki gibi dengede kalıyor.
Aşağıdaki işlemlerden hangisi yapılırsa, yeni A) Değişmez B) Üç katına çıkar
denge konumunda kollardaki pistonların sevi-
C) İki katına çıkar D) Yarıya düşer
yeleri birbirine eşit olur? (Pistonların sızdırmaz ol-
duğu varsayılacak, ağırlıkları önemsenmeyecektir.) E) Üçte birine düşer
A) Yalnızca Y pistonunun üzerinden bir tane ci-

sim alma
B) Yalnızca X pistonunun üzerinden iki tane cisim
alma
C) Yalnızca Y pistonunun üzerine aynı cisimden
üç tane daha koyma
D) X ve Y pistonlarının üzerinden birer tane cisim
alma
E) X ve Y pistonlarının üzerine aynı cisimlerden
birer tane daha koyma
9.

7. Farklı özkütleli X, Y, Z sı-

vıları bir kap içerisinde
şekildeki gibi dengede-
dir. K, L, M, N noktaların-
daki sıvı basınçları sıra-
sıyla PK, PL, PM, PN dir.

Buna göre,
I. PK = PN dir.

II. PL = PM dir.
III. PL > PN dir.
Yukarıda verilen örneklerden hangileri Bernoul-
yargılarından hangileri doğrudur? li ilkesi ile ilgilidir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III

D) I ve II E) II ve III D) I ve IV E) II, III ve IV
10. Sınıf > Fizik > 1-D 2-C 3-C 4-D 5-C 6-C 7-C 8-D 9-E 49
Test 3 Basınç
1. 3.

Düşey kesiti şekillerdeki gibi olan silindirik kaplar,
aynı yüksekliğe kadar su ve öz kütlesi 0,9 g/cm3

olan yağ ile doludur.
Kap tabanlarına etkiyen P1, P2, P3 sıvı basınçla- Zıt yönde belirtilen hızlarla hareket eden iki araç
rı için belirtilen yargılardan hangisi doğrudur? yanyana geldiğinde hemen yanlarındaki K, L, M
(dsu = 1 g/cm2) noktalarının basınçlarına ait sütun grafikleri aşa-
ğıdakilerden hangisi gibi olabilir?
A) En büyük basınç P1 dir.
B) En büyük basınç P2 dir.
C) En küçük basınç P3 tür.
D) P1 > P3 tür.
E) Basınçların hepsi de eşittir.

2.
4. Düşey kesiti şekilde verilen eşit

hacim bölmeli boş bir kaba V

hacminde su konulunca taban-
daki su basıncı P, 3V hacminde
su konulunca 3P oluyor.
Şekilde düşey kesitleri verilmiş kapların taban alan-
ları eşittir. Kabı tamamen doldurmak için
gerekli su hacmi ve kabın ta-
Aynı derinlikte aynı cins sıvı bulunan bu kapla-
banında oluşacak su basıncı nedir?
rın içine, özdeş ve sıvının öz kütlesinden küçük
bilyelerden birer tane bırakıldığında, tabana et-
Su hacmi Basınç
kiyen sıvı basınç kuvvetleri sırasıyla F1, F2 ve F3
ise bunlar arasındaki ilişki nedir? A) 4V 3P
B) 4V 4P
A) F1 = F2 = F3 B) F1 > F2 > F3
C) 4V 5P
C) F2 > F1 > F3 D) F3 > F1 > F2
D) 5V 5P
E) F3 > F2 > F1 E) 6V 6P

1. Ünite
Basınç Test – 3
5. Piezo elektrik özelliği gösteren bir kris- 8. Şekildeki düzenekte K pis-

tâle F büyüklüğünde kuvvetler uygu- tonunun hareketi F kuvveti
landığında voltmetre belli bir değeri ile dengelenmiştir.
göstermektedir.
F kuvvetinin büyüklüğü;

F büyüklüğü değiştirilerek deney tek-
G, L pistonunun ağırlığı
rarlandığında, bu deneyle ilgili aşa-
ğıdakilerden hangisi söylenebilir? h, sıvı yüksekliği

S, K pistonunun alanı
A) Kuvvetin değişmesi, oluşan voltajı değiştirmez. d, sıvının öz kütlesi
B) Uygulanan kuvvet bir basınca sebep olmaz.
niceliklerinden hangilerine bağlıdır?
C) Kuvvetin sebep olduğu basınç azalırsa, voltaj (Piston sürtünmeleri önemsizdir.)
artar.
D) Kuvvetin sebep olduğu basınç azalırsa, voltaj A) G ve h B) h ve S C) G, h ve d
azalır.
D) h, S ve d E) G, h, S ve d
E) Uygulanan kuvvet ile voltaj ters orantılıdır.
9.
6. Şekildeki kapta bulunan
buz eritildiğinde kabın ta-
banına yapılan basınç ve
basınç kuvveti için ne söy-
lenebilir? (Kabın genleşme-
si ihmal ediliyor.)

Şekildeki kesitleri farklı olan kaplar özdeş sıvılarla
Basınç Basınç Kuvveti
h yüksekliğine kadar doldurulmuştur.
Kapların tabanlarında oluşan P1, P2 ve P3 sıvı
B) Artar Değişmez basınçları arasındaki ilişki nedir?
C) Değişmez Değişmez
D) Artar Azalır A) P2 > P3 > P1 B) P2 > P1 > P3
E) Azalır Artar C) P1 = P3 > P2 D) P2 = P3 > P1
E) P1 = P2 = P3
7. Şekilde ağırlığı ihmal edi-

len kap, yarı yüksekliğine
kadar su doludur. 10. Birbirine karışmayan d ve
2d öz kütleli sıvıların içine
Kab tamamen su ile dol-
d öz kütleli cisim bırakılı-
durulduğunda, yor.

I. Kabın tabanına uygu-
Buna göre, K noktasın-
lanan sıvı basınç kuvveti iki katına çıkar.
daki PK sıvı basıncı ile L
II. Kabın zemine yaptığı basınç iki katına çıkar.
noktasındaki PL toplam
III. Kabın tabanına yapılan sıvı basıncı iki katına sıvı basıncı için ne söylenebilir?
çıkar. (K noktası iki sıvı arasında bir noktadır.)
yargılarından hangileri doğrudur? A) İkisi de değişmez. B) PK artar, PL azalır.
A) Yalnız I B) l ve lI C) ll ve lII C) İkisi de artar. D) PK artar, PL değişmez.
D) I ve III E) l, ll ve III E) PK değişmez, PL artar.
10. Sınıf > Fizik > 1-B 2-D 3-B 4-B 5-D 6-A 7-D 8-E 9-E 10-C 51
Test 4 Basınç
1. Şekildeki sistemde açık

3. Düşey kesiti şekildeki gibi
hava basıncı P0, boruda- olan kapta, M musluğu ka-

ki gazın basıncı Pg dir. K palıyken X gazı ve Y sıvısı

noktasındaki toplam ba- şekildeki gibi dengededir.
sınç PT ve K noktasında-
M musluğunun kısa süreli
ki sıvı basıncı PS dir.
açılıp kapatılmasıyla sıvı

Buna göre, PT ve PS için dengesi aşağıdakilerden
ne söylenebilir? (P0 açık hangisi gibi olabilir?
hava basıncı cm-Hg basıncı cinsinden verilmiştir.)

PT PS

A) P0 + h 2h
B) P0 + 2h h

C) P0 h
D) P0 + 2h 2h
E) P0 + h h

2.

4. Şekildeki U borusunda
M musluğu açıldığında

h1 artmakta, h 2 azal-
Bir maddenin basınç - sıcaklık grafiği şekildeki gi- maktadır.
bidir.
Buna göre,
Bu madde aşağıda verilen hangi basınç altında
sıcaklığı hangi değerden hangi değere çıkartıl- I. X in özkütlesi Y nin-
kinden küçüktür.
dığında süblimleşebilir?
II. X in özkütlesi Y ninkine eşittir.
A) P basıncında 4T den 5T ye III. Başlangıçta K deki sıvı basıncı L dekine eşittir.
B) 2P basıncında 2T den 4T ye
yargılarından hangileri doğru olabilir?
C) 2P basıncında 5T den 6T ye
D) 4P basıncında 3T den 5T ye A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
E) 4P basıncında T den 2T ye D) I ve II E) I, II ve III

1. Ünite
Basınç Test – 4
5. İçinde su akan bo- 7.

runun dar kesitine
bağlı olan borunun
diğer ucu kaptaki sı-
vıya daldırılmıştır.

Kaptaki sıvının boru-
ya doğru yükseldiği Sıvı dolu K, L ve M kaplarına hacimleri ve öz küt-
görülmektir. leleri eşit cisimler bırakıldığında şekildeki gibi den-
gede kalıyorlar.
Bunun nedeni;
Son durumda kapların tabanındaki sıvı basın-
I. Akışkanların hızının arttığı yerde basıncı azalır.
cı PK, PL, PM olduğuna göre, bu sıvı basınçları
II. Sıvılar basıncın büyük olduğu yerden küçük ol- arasındaki ilişki nedir?
duğu yere doğru akarlar.
III. Açık hava basıncı sıvıların açık yüzeylerine et- A) PK > PL > PM B) PM > PL > PK
ki eder.
C) PL = PM > PK D) PK > PL = PM
yargılarından hangileriyle açıklanabilir?
E) PK = PL = PM
A) Yalnız l B) l ve ll C) ll ve lll
D) I ve Ill E) l, ll ve Ill
8. Düşey kesiti verilen kap için-

deki gaz F kuvveti ile denge-
de iken gazın basıncı Pg, kap
tabanındaki sıvı basıncı PS dir.
F kuvveti yok edilip, kutu-

nun üst kısmı sıvı düzeyine
gelinceye kadar P g ve PS
için ne söylenebilir?
6.
Pg PS


B) Değişmez Artar

C) Artar Değişmez

D) Azalır Artar
E) Azalır Azalır
Özdeş piezo elektrik kristal-
leri voltmetrelere bağlanarak
kristallere karşılıklı F, 3F, 2F

büyüklüğünde kuvvetler uy-
gulanıyor. 9. Düşey kesiti şekilde verilen
kap içindeki V hacimli çocuk

Buna göre, piezo elektrik balonu iple dengeleniyor.
kristallerde oluşan gerilim-
ler V1, V2, V3 arasındaki iliş- İp gerilmesi; h sıvı yüksek-

ki nedir? liği, P0 açık hava basıncı ve
S kabın kesit alanı nicelik-

A) V1 > V2 > V3 B) V3 > V2 > V1 lerinden hangilerine bağlı değildir?
C) V1 = V2 = V3 D) V2 > V1 = V3 A) Yalnız P0 B) P0 ve S C) h ve S

E) V2 > V3 > V1 D) h ve P0 E) Yalnız S
10. Sınıf > Fizik > 1-E 2-B 3-C 4-D 5-E 6-E 7-A 8-D 9-E 53
2. BÖLÜM Kaldırma Kuvveti
Dev Gemiler Nasıl Yüzer? Cisimlerin sıvı ve gaz gibi akışkan ortamlarda yüzmesi ya
da batması bazı fiziksel özellikleri ile ilgilidir. Bu özellik-
Küçük bir demir anahtar suya bırakıldığında, hemen di- ler değiştiği zaman yüzmekte olan cisimler de batabilir.
be doğru battığını görürüz. Oysa demirden yapılmış dev
Örneğin bir gemi denizlerde yüzerken, bahsedilen özel-
gemiler batmadan suda yüzerler.
liklerin kaybedilmesinden dolayı batıp, deniz dibindeki
Hatta bu demirden gemiler yalnızca yüzmekle kalmaz, bir batığa dönüşebilir.
içlerine yüklenilen tonlarca kütleli yükleri de kolaylık-
Bu bölümde cisimlerin akışkanlar içinde batmasını, as-
la taşırlar.
kıda kalmasını ya da yüzmesini sağlayan özelliklerin ne-
Cisimlerin yüzebildiği ortam, yalnızca sıvılar değildir. ler olduğunu öğreneceğiz.
Gazların içinde de cisimler askıda kalabilir ya da yuka- Ayrıca, bir buzdağında olduğu gibi, yüzen cisimlerin han-
rılara çıkabilir. Örneğin yukarıdaki resimdeki gibi bir ba- gi oranda su altında, hangi oranda su üstünde kalaca-
lonla, aynı anda birden fazla insan havalanabilir ve ha- ğını da hesaplayabileceğiz.
vada gezip dolaşabilir.
Bu bölümde öğreneceğimiz bilgilerle balıkların ve
Oysa havada serbest bıraktığımız küçük bir balıklar modellenerek geliştirilen denizaltıların iste-
elmanın bile bıraktığımız yerde kalmadığı- dikleri zaman nasıl suya batıp istedikleri zaman
nı, hızla yere düştüğünü biliriz. nasıl yüzeye çıkabildiğini de açıklayabileceğiz.

1. Ünite
Kaldırma Kuvveti
KALDIRMA KUVVETİ İster yerde duruyor olsun, isterse havada askıda ya da

yükseliyor olsun havanın da içinde bulunan cisimlere
Bir deniz topunu su yüzeyine bıraktığımızda, bir kısmı yönlü kaldırma kuvveti uygular.
suyun içinde olacak şekilde suyun üstünde yüzdüğü-
nü yüzdüğünü görürüz.
Bilgi Penceresi
Kaldırma kuvveti, sıvı içindeki cisimlere etki eden
basınç kuvvetlerinin farkından kaynaklanır. Şekilde,
bir cisme uygulanan basınç kuvvetleri gösterilmiştir.
Yan yüzeylere uygulanan basınç kuvvetleri eşit ve

zıt yönlü olduğundan, yatay doğrultuda net basınç
kuvveti oluşmaz.

Deniz topunu suyun içine doğru tamamen batırıp ser-
best bıraktığımızda ise tekrar yüzeye çıktığını görürüz.
Cisme uygulanan basınç kuvvetlerinin bileşkesi; cisme
uygulanan kaldırma kuvvetidir.
Deniz topu, aşağı yönlü olan ağırlık kuvvetine rağmen
yukarı yönde hareket ederek yüzeye çıkar. O hâlde de-
niz topuna yukarı yönlü bir kuvvet etki eder. Bu kuvvet
kaldırma kuvvetidir.
Kaldırma Kuvvetini Keşfedelim
Bilgi Penceresi
Tamamen veya kısmen bir akışkana batan cisme,

akışkan tarafından uygulanan yukarı yönlü kuvvete
kaldırma kuvveti denir.

Ağırlığı ne olursa olsun akışkanlar, içlerinde bulunan ci-

simlere kaldırma kuvveti uygular.
Gazlar da sıvılar gibi akışkandır. Sıvılar, içlerinde bulu- Bir taş parçasının ağırlığını dinamometre yardımıyla önce
nan cisimlere kaldırma kuvveti uyguladığı gibi gazlar da havada sonra su içinde ölçelim. Taşın ağırlığı, dinamo-
içlerindeki cisimlere kaldırma kuvveti uygular. metre ile havada 30 N olarak ölçülüyor. Taş, sıvıya dal-
dırıldığında ise dinamometrenin gösterdiği değer 20 N a
düşüyor. Taşın ağırlığı suda azalmıştır. Bunun sebebi sı-

vının taşa uyguladığı kaldırma kuvvetidir.
Taşın havada ve sudaki ağırlıkları arasındaki fark, sıvının

taşa uyguladığı kaldırtma kuvvetine eşittir.
Kaldırma kuvveti = 30 – 20 = 10 N olur.

Kaldırma kuvvetini keşfedelim

1. Ünite Kaldırma Kuvveti
Archimedes İlkesi Kaldırma kuvveti - taşan sıvının ağırlığı ilişkisi

Akışkanların içlerindeki cisimlere uyguladığı kaldırma
kuvvetinin nelere bağlı olduğunun ilk olarak 3. yy da Yu-
nanlı bilim adamı Archimedes (Arşimet) tarafından keş-
fedildiği bilinmektedir. Kaldırma kuvveti ile ilgili Archime-
6
des’in keşfettiği fizik prensibi şu şekildedir: Örnek .. 2

Bilgi Penceresi
Tamamen veya kısmen bir akışkana batan cisme,
akışkan tarafından uygulanan kaldırma kuvveti, cis-
min yerini değiştirdiği akışkanın ağırlığına eşittir.

Bu durum Archimedes İlkesi olarak bilinir.

I, II ve III taşırma kaplarında Şekil - I de görülen seviye-
lerde aynı cins sıvılar vardır. Kaplara K, L, M sıvıları bı-
rakıldığında, cisimler Şekil - II deki gibi dengelenirken
her kaptan eşit hacimde sıvı taşıyor.
Buna göre, K, L, M cisimlerine etki eden kaldırma

kuvvetleri FK, FL, FM arasındaki ilişki nedir?

A) FM < FK = FM B) FL < FK = FM

C) FK < FL = FM D) FK < FL < FM
E) FK = FL = FM
Yeri değişen sıvı hacmi neye eşittir?

Çözüm
Bir cisim, bir sıvı içine bırakıldığında, batan hacmine eşit

hacimde sıvının yerini değiştirir. Yeri değişen sıvı hacim-
leri I kabında taşan sıvının hacmine, II ve III kaplarında
ise 1 bölme yükselen ve taşan sıvının toplam hacmine
eşittir. Kaplarda yeri değişen sıvı hacimleri arasında;
VI < VII = VIII ilişkisi vardır.
Sıvılar aynı cins olduğuna göre, hacimleri arasındaki iliş-

ki, aynı şekilde kütleleri ve ağırlıkları arasında da vardır.
GI < GII = GIII
Akışkan sıvı ya kaptan taşarak ya da kapta yükselerek Yeri değişen sıvının ağırlığı cisme etki eden kaldırma
yer değiştirir.
kuvvetine eşit büyüklüktedir. Bu durumda cisimlere et-
Bir cisim, bir akışkanın içine konulduğunda, batan hac- ki eden kaldırma kuvvetleri arasındaki ilişki;
mine eşit hacimde akışkanın yerini değiştirir. Yeri deği-
FK < FL = FM olur.
şen sıvının ağırlığı cisme etki eden kaldırma kuvvetine
eşit büyüklüktedir. Cevap C

1. Ünite
Kaldırma Kuvveti
Kaldırma Kuvvetinin Büyüklüğü Kaldırma kuvveti sıvının özkütlesi ile doğru

orantılıdır
Kaldırma kuvveti; FK = V b ⋅ d s ⋅ g bağıntısı ile he-
Aynı cismi önce yağ, sonra özkütlesi yağdan büyük olan
saplanır. su içine daldırarak dinamometrenin gösterdiği değerle-
Bağıntıdaki; ri karşılaştıralım.
FK : Akışkanın ba-

tan cisme uy-
guladığı kaldır-
ma kuvveti
Vb : Cismin, akış-
kan içine ba-
tan kısmının

hacmi.
ds : Akışkanın (sıvının) özkütlesi

g : Akışkanın bulunduğu yerdeki yer çekimi ivmesidir. Cisim yağdayken dinamometre 16 N değerini, cisim su-
dayken dinamometre 15 N değerini, göstermiştir. Yağ-
Bağıntıda bu niceliklerin SI birim sistemindeki birimle- dan daha yoğun olan su, cisme yağdan daha büyük kal-
ri kullanılır. Buna göre hacim “m3”, özkütle “kg/m3” ve dırma kuvveti uygulamıştır.
yer çekimi ivmesi “N/kg” alındığında kaldırma kuvveti-
nin birimi “N” olur. Sıvı yoğunluğu arttıkça kaldırma kuvveti artar, dinamo-
metrenin gösterdiği değer azalır.
Kaldırma Kuvveti Nelere Bağlıdır? Kaldırma kuvveti - sıvı yoğunluğu ilişkisi
Batan hacim artarsa, kaldırma kuvveti büyür

7
Örnek .. 2
Sıvı içindeki katı cisimlere etki eden kaldırma kuvveti,
I. Yer çekimi ivmesi

II. Cismin sıvı içindeki hacmi
III. Sıvının özkütlesi
IV. Cismin sıvı içindeki derinliği

Cismin önce yarısını sonra tamamını sıvıya daldırarak di- A) Yalnız II B) I ve II C) II ve IV
namometrelerin gösterdiği değerleri inceleyelim. D) II, III ve IV E) I, II ve III
İlk durumda sıvının cisme uyguladığı kaldırma kuvveti,
ikinci durumda uygulanan kaldırma kuvvetinin yarısıdır. Çözüm
Cismin suya batan hacmi arttıkça kaldırma kuvveti art-
mış, dinamometrenin gösterdiği değer azalmıştır. Di- Sıvı içerisindeki cisimlere uygulanan kaldırma kuvveti,
namometredeki değişme miktarı, kaldırma kuvvetinde- FK = Vb ⋅ ds ⋅ g bağıntısıyla hesaplanır.
ki değişme miktarına eşittir.
Kaldırma kuvveti, sıvının özkütlesine, ortamın çekim iv-
mesine ve cismin sıvı içindeki batan kısmının hacmine
bağlıdır. Cismin sıvı içindeki hacmi değişmediği sürece,
Kaldırma kuvveti - batan hacim ilişkisi sıvı içindeki derinliğine bağlı değildir.
Cevap E

8
Örnek .. 2 Sıvıların cisme uyguladığı kaldırma kuvveti
Eşit hacim bölmeli X, Y, Z ci-

simleri sıvı içinde şekildeki gibi
0
dengededir.
Örnek .. 3
Buna göre, cisimlere uygula-
nan FX, FY, FZ kaldırma kuv- Eşit hacimli K, L ve M cisimleri, içinde su ve yağ bulu-

vetleri arasındaki ilişki nedir? nan kaplarda şekildeki gibi dengededir.
Buna göre, cisimlere etki eden kaldırma kuvvetleri
Çözüm FK, FL ve FM yi karşılaştırınız.
Aynı sıvı tarafından cisimlere uygulanan kaldırma kuvve-

ti, cisimlerin sıvı içine batan kısımlarının hacmi ile doğru
orantılıdır. Cisimlerin eşit hacim bölmeli olduğu soruda
verilmiştir. Z cisminin batan kısmının hacmine V deni-
lirse, Y nin batan hacmi 2V, X nin batan kısmının hac-
mi ise V kadardır.
Buna göre, kaldırma kuvvetleri arasında FX = FY > FZ
ilişkisi vardır.
Çözüm
Sıvı içindeki cisimlere uygulanan kaldırma kuvveti;

9
Örnek .. 2 Ü cismin sıvıya batan hacmine ve,
Şekildeki gibi sıvı içinde den- Ü cismin bırakıldığı sıvının yoğunluğuna bağlıdır.

gede olan K ve L cisimlerinin K ve L cisimleri, tamamen içine bırakıldıkları sıvılara bat-
yerini değiştirdikleri sıvı ağır- mıştır. K suya, L de yağa daldırılmıştır. Su yağdan yo-
lıkları eşittir. ğun olduğundan, K cismine uygulanan kaldırma kuvve-
Buna göre, ti, L cismine uygulanan kaldırma kuvvetinden büyüktür.

(FK > FL)
I. Cisimlere etki eden kaldır-
ma kuvvetleri eşittir. L ve M cisimleri aynı sıvı içindedir. Her iki cisim için de
sıvı yoğunluğu eşit olur. Ancak eşit hacimli cisimlerden
II. Cisimlerin hacimleri eşittir.
L nin batan hacmi, M ninkinden büyüktür. L cismine uy-
III. Cisimlerin ağırlıkları eşittir. gulanan kaldırma kuvveti, M cismine uygulanan kaldır-
yargılarından hangileri doğrudur? ma kuvvetinden büyüktür. (FL > FM)
Kaldırma kuvvetleri arasındaki ilişki FK > FL > FM olur.
Çözüm
Suda yumurta yüzdürmek
I. Kaldırma kuvveti tanım olarak,sıvıya bırakılan cisim
tarafından yeri değiştirilen sıvının ağırlığına eşittir. Saf suya yumurtayı
(I doğru) bıraktığımızda yu-
murta suda batar.
II. Kaldırma kuvvetleri eşit olduğundan,
Suya tuz ekleyip ka-
FK = Vb ⋅ dS ⋅ g bağıntısına göre, batan hacimler
rıştırarak çözünme-
eşittir. Yani K nin hacminin yarısı, L nin hacmine eşit-
sini sağlayalım. Tuz
tir. (II yanlış)
ekledikçe yumurtanın yavaş yavaş yukarı doğru çıkarak
III. K cismi yüzdüğüne göre, FK = GK dir. yüzdüğünü görürüz.
L cismi battığına göre, FK < GL dir. FK ler eşit oldu- Bunun nedeni tuzlu suyun yoğunluğunun saf suya gö-
ğundan GK > GL dir. (III yanlış) re daha fazla olması ve kaldırma kuvvetinin artmasıdır.

1. Ünite
Kaldırma Kuvveti
Cisimlerin Sıvı İçindeki Denge Durumları

Sıvı içerisinde cisimler, sıvının kaldırma kuvveti ve cismin ağırlık kuvvetinin etkisindedir. Bu kuvvetlerin büyüklüklerine göre ci-
simler sıvı içinde tamamen batabilir, kısmen batarak yüzebilir, ya da tüm hacmi sıvı içinde kalacak şekilde askıda kalabilir. Şim-
di bu durumları ayrı ayrı inceleyelim.
Batma Askıda Kalma Yüzme

Bir kaptaki sıvının yüzeyinden bıra- Tamamı sıvı içerisinde kalacak ve her- Sıvı üzerinden bırakılan cisimlerin sı-
kılan bir cismin kap tabanına inerek hangi bir yere temas etmeyecek bi- vı içine girdikten sonra bir kısmı sı-
dengelendiği duruma batma olayı çimde dengelenmiş cisimlerin bu du- vı içinde, bir kısmı da sıvının dışında
denir. rumuna askıda kalma olayı denir. olacak biçimde dengelendiği duru-
ma yüzme olayı denir.

ds = dc ds > dc

ds < dc
Böyle bir durumda, Böyle bir durumda, Böyle bir durumda,
 Cisme etki eden  Cisme etki eden  Denge duru-

kaldırma kuvve- kaldırma kuvveti- munda cisme
ti, cismin ağırlı- nin büyüklüğü, etki eden kal-

ğından küçük cismin ağırlığına dırma kuvveti,

olduğu için ci- eşittir. cismin ağırlı-
sim tabandan
ğına eşittir.
tepki kuvveti de (FK = G dir.)
(FK = G dir.)
alarak dengelenmiştir. Tabanın
 Cismin özkütlesi sıvının özkütle-  Cismin özkütlesi sıvının özkütle-
cisme uyguladığı tepki kuvveti T
sine eşittir. (dS = dC dir.) sinden küçüktür. (dC < dS dir.)
olmak üzere;
FK + T = G dir.  Taşan sıvı hacmi ya da yerini de-  Taşan ya da yeri değişen sıvının
ğiştiren sıvı hacmi cismin hacmi- ağırlığı kaldırma kuvvetine eşittir.
 Cismin özkütlesi (dc) sıvının öz- ne eşittir.
kütlesinden (ds) büyüktür.  Yeri değişen sıvı hacmi, cismin
(ds < dc)  Yeri değişen sıvı ağırlığı, kaldırma hacminden küçüktür.
kuvvetine eşittir.  Yeri değişen sıvı ağırlığı cismin
 Yeri değişen sıvı hacmi cismin
hacmine eşittir. ağırlığına eşittir.
 Yeri değişen sıvı ağırlığı, cismin
 Yeri değişen sıvı ağırlığı kaldırma ağırlığına eşittir.  Cisim kap tabanından serbest bı-
kuvvetine eşittir. rakılırsa, hızlanarak sıvı yüzeyine
 Askıda kalan cisim sıvı içerisinde çıkar ve orada dengelenir.
 Yeri değişen sıvı ağırlığı cismin nereye bırakılmış ise orada den-
ağırlığından küçüktür. gede kalabilir.
 Cisim kap tabanına kadar hızla-
narak iner.

Poster

Sývý içinde serbest býrakýl-
dýðýnda, net kuvvet aþaðý doðru
olduðundan, aþaðý yönde
hareket eder ve batar.

Sývý içinde serbest
Sývý içinde serbest býrakýldýðýnda, net kuvvet yukarý
býrakýldýðýnda, net kuvvet sýfýr doðru olduðundan, yukarý yönde
olduðundan, hareketsiz kalýr. hareket eder ve sývý yüzeyine
çýknca burada dengelenir.
Günlük hayatta sıvıların kaldırma kuvveti Kaldırma kuvveti
1 Çözüm
Örnek .. 3
Eşit kütleli X, Y, Z cisimleri sıvı Z cismi yüzdüğü, Y cismi ise askıda kaldığı için bu cisim-
lere etki eden kaldırma kuvvetleri, cisimlerin ağırlıklarına
içerisine bırakılmış şekildeki gi-
bi dengelenmiştir. eşittir. (FK = G) Cisimlerin kütleleri eşit olduğu için ağır-
lıkları eşit demektir. Dolayısıyla FY = FZ dir.

Cisimlere etki eden sıvının kal-
dırma kuvveti, sırasıyla FX, FY, X cismi dibe battığından, X cismine etki eden kaldırma
FZ olduğuna göre, bunlar ara- kuvveti, cismin ağırlığından küçük demektir. (FX < G) Ci-
sındaki ilişki nedir? simlerin ağırlıkları eşit olduğundan X cismine etki eden
kaldırma kuvveti diğerlerinden küçüktür.
A) FX = FY = FZ B) FZ < FX = FY Buna göre, kaldırma kuvvetleri arasındaki ilişki,
C) FX < FY < FZ D) FZ < FY < FX FX < FY = FZ şeklindedir.
E) FX < FY = FZ Cevap E

1. Ünite
Kaldırma Kuvveti
Aynı sıvı içine bırakılan farklı cisimlerin dengesi Çözüm

Sıvı içinde yüzen ya da askıda kalan cisimler denge-
2
Örnek .. 3
de olduğundan cismin ağırlık kuvveti kaldırma kuvve-
tine eşittir.
FK = G = m ⋅ g cisimlerin kütleleri, dolayısıyla da ağırlık
Hacimleri eşit olan X, Y, Z cisimle- kuvvetleri eşit olduğundan üçüne de etkiyen kaldırma
rinin sıvı içindeki denge durumu
kuvvetleri eşittir. Ayrıca FK = Vb ⋅ ds ⋅ g bağıntısına gö-
şekildeki gibidir.
re kaldırma kuvvetleri eşit olup, her üç cisim de aynı sı-

Buna göre, cisimlerin mX, mY, mZ vıda olduğundan cisimlerin batan kısımlarının hacimleri

kütleleri arasındaki ilişki nedir? de eşittir. Z cismi askıda olduğu için özkütlesi sıvınınkine
eşittir. X ve Y nin özkütleleri ise sıvınınkinden küçüktür.
A) mZ < mY < mX B) mX < mY < mZ
C) mZ < mX = mY D) mZ < mX < mY
4
E) mX = mY = mZ
Örnek .. 3

Çözüm

X cismi yüzdüğü için özkütlesi sıvınınkinden küçüktür.
(dX < ds) Y cismi askıda kaldığı için özkütlesi sıvınınki-
ne eşittir. (dY = ds) Z cismi battığı için özkütlesi sıvının-
Türdeş X, Y, Z cisimlerinin hacimleri ve kütleleri eşittir.
kinden büyüktür. (dZ > ds)
Cisimler sıvılar içinde şekildeki gibi dengede oldu-
Buna göre, cisimlerin özkütleleri arasındaki ilişki ğuna göre,
dZ > dY > dX şeklindedir.
I. Özkütlesi en küçük cisim Z dir.
m II. Özkütlesi en küçük sıvı C dir.
d= den m = d ⋅ V dir.
V
III. Cisimlere uygulanan kaldırma kuvvetleri arasında
Cisimlerin hacimleri eşit olduğundan özkütlesi büyük FX = FY = FZ ilişkisi vardır.
olan cismin kütlesi büyük, özkütlesi küçük olanın ise küt-
lesi küçüktür. Yani cisimlerin özkütleleri arasındaki ilişki yargılarından hangileri doğrudur?
kütleler arasındaki ilişkidir. Dolayısıyla kütleler arasında (Z cismi kap tabanına kuvvet uyguluyor.)
mX < mY < mZ ilişkisi vardır.
Cevap B Çözüm
Farklı cisimlere bırakılan özdeş cisimlerin dengesi Cisimlerin kütleleri ve hacimleri eşit olduğuna göre, öz-
kütleleri de eşittir. (I yanlış)
X cismi yüzdüğüne göre, A sıvısının özkütlesi X cismin-
3 kinden büyüktür. Y cismi askıda kaldığına göre, B sıvı-
Örnek .. 3 sının özkütlesi L cisminin özkütlesine eşittir.
Z cismi dibe battığına göre, C sıvısının özkütlesi Z cis-
Kütleleri eşit olan X, Y, Z cisimle-
minin özkütlesinden küçüktür. Buna göre, özkütlesi en
ri sıvı içinde şekildeki gibi denge- küçük sıvı C’dir. (II doğru)
dedir.
X yüzüp, Y askıda kaldığına göre ikisine de ağırlıkla-
Buna göre;
rı kadar kaldırma kuvveti etki eder. Cisimlerin ağırlıkla-
I. Kaldırma kuvveti rı eşit olduğundan, K ve L ye uygulanan kaldırma kuv-
II. Batan hacim vetleri de eşittir. Ancak Z, C sıvısı içinde batmıştır. Z ye
etki eden kaldırma kuvveti, Z nin ağırlığından küçüktür.
III. Özkütle Bu durumda cisimlere etki eden kaldırma kuvvetleri ara-
niceliklerinden hangileri cisimler için eşittir? sındaki ilişki FX = FY > FZ şeklinde olur. (III yanlış)

Yüzen Cisimlerde Batma Oranı

Çözüm
Şekildeki gibi sıvıda yüzen

bir cisimle sıvının özkütle-
Cismin batan kısmının hacminin tüm hacmine oranı, cis-
si biliniyorsa, cismin hac-
min özkütlesinin sıvının özkütlesine oranına eşit oldu-
minin hangi oranda sıvıya
ğundan, X cismi için,
batacağı bulunabilir. Yü-
Vb dc
zen bir cisme etki eden kal-
dırma kuvveti cismin ağır- =
Vc ds
lığına eşit olduğundan; Yüzen bir cismin sıvıya bat-
ma oranı, cismin ve sıvının ds
yoğunluklarına bağlıdır. 1 dX
G = FK = = & dX tür.
3 ds 3
Vcisim ⋅ dcisim ⋅ g = Vbatan ⋅ dsıvı ⋅ g
Eğer bir cismin hacminin üçte biri sıvıya batmış ise, cis-
min özkütlesi sıvının özkütlesinin üçte birine eşittir.
Vba tan dcisim
= olur. Y cismi için,
Vcisim dsývý
Vb dc
Bağıntıdaki Vb /Vc oranı cismin batma yüzdesini verir. =
Vc ds
Bu oran cisim ile sıvının özkütleleri oranına eşittir. Şe-
kildeki cisim için batma yüzdesi şu şekilde ifade edilir: 2 dY 2
= = & dY d dir.

3 ds 3 s

ds
Cismin özkütlesi ile sıvının özkütlesinin oranı değişmiyor- dX 3
sa, cismin batma yüzdesi değişmez. Yani cismin hacmi Buna göre, =
dY 2
değiştirilip sıvıya bırakılırsa, örneğin bir parçası kesilip d
yok edilse, batma yüzdesi yine aynı olur. 3 s
dX 1
Cismin tüm hacminin hangi oranda sıvıya battığı bilinir- = olur.
dY 2
se, cisim ile sıvının özkütleleri oranı bilinir.
Şekildeki K ve L cisimlerinin öz-

kütlelerinin sıvının özkütlesiyle
Gemiler Nasıl Yüzüyor?
olan ilişkisi; Çok ağır ve çok büyük olan, üstelik demir ve çelik gi-
ds bi sudan çok yoğun olan metalden yapılmış gemiler
1 dK suda yüzer, ama küçük bir demir anahtar bırakıldığın-
= = & dK
2 ds 2 da suya batar.
2ds Bir cismin sıvı içinde batması ya da yüzmesi cismin ve

2 dL
= = & dL sıvının yoğunluğu ile ilgilidir. Cismin yoğunluğu sıvının
3 ds 3
yoğunluğundan büyükse cismin sıvıda battığını, cismin
olarak bulunur. yoğunluğu sıvının yoğunluğundan küçükse cismin su-
da yüzdüğünü biliyoruz.
İki özdeş metal blok alalım. Yoğunlukları suyunkinden
5
Örnek .. 3 büyük. Peki bunları suda nasıl yüzdüreceğiz?
Cisimlerin yoğunluklarını değiş-
Eşit hacim bölmeli X ve Y cisim- tirmenin bir yolu da cismin

leri şekildeki gibi sıvı içinde den- hacmini değiştirmektir.
gededir. Bloklardan birinin kütle-
si sabitken hacmini artı-
Buna göre, cisimlerin özkütle-
d rabilirsek, yoğunluğunu
lerinin X oranı kaçtır? küçültüp suda yüzmesini
dY sağlayabiliriz.

1. Ünite
Kaldırma Kuvveti
Bunun için bir metal bloğu çekiçle döverek önce levha

sonra tas şekline getirelim. Tas şeklindeki kabın toplam Çözüm
hacmi artmış ve yoğunluğu azalarak suyunkinden daha
küçük bir değer almıştır. Tas artık batmadan suda yüzer.
Her iki durumda da sandal suda yüzmektedir. Sanda-
lın ağırlığı, sandala etki eden kaldırma kuvvetine eşittir.

Sandalın ağırlığı değişmediğinden, sandala etki eden
kaldırma kuvveti de değişmez. (I yanlış)

Şekillerden cismin batan hacminin arttığı gözlemlen-

mektedir. Kaldırma kuvveti değişmezken batan hacmin

artması ancak sıvı yoğunluğunun azalması durumunda
gerçekleşir. (III doğru)

Deniz suyu (tuzlu su), göl suyundan (tatlı su) daha yo-
Gemilerin yüzmesi de bu mantıkla açıklanabilir. Geminin ğundur. Dolayısıyla sandal ilk durumda denizdeyken,
hacmi, sadece yapıldığı demir levhanın hacmi değil de
ikinci durumda gölde olabilir. (II doğru)
iç hacmi ile beraber geminin tüm hacmidir. Dolayısıyla
gemiye dönüştürülen demirin yoğunluğu azaltılmış olur.
Bu şekilde demirden yapılmış gemi suda yüzer. Gemi-
nin yüzmesi kaldırma kuvveti kavramıyla da açıklanabilir:
Kaldırma kuvveti yeri değiştirilen sıvının ağırlığına eşit ol- 7

duğundan dolayı, ne kadar çok sıvının yeri değiştirilirse Örnek .. 3
kaldırma kuvveti de o kadar büyük olur. Yeri değiştirilen
sıvı miktarı, cismin sıvı içine batan hacmine bağlıdır. Bü- Eşit hacimli K, L ve M cisimle-
yük bir cisim küçük bir cisimden daha fazla sıvının yeri- ri sıvı içerisinde yüzmektedir.
ni değiştirir. Bu nedenle ağırlıkları eşit olan cisimlerden Cisimlerin özkütleleri arasında
büyük hacimli cisme daha fazla kaldırma kuvveti etki dK > dL > dM ilişkisi vardır.
eder. Eşit kütleli çeliklerden birisi gemi şekline getirildi-
ğinde, daha fazla sıvının yerini değiştireceği için daha Bu cisimleri sıvıya tamamen

büyük kaldırma kuvveti uygulanır. batırabilecek kuvvetler FK,
FL ve FM olduğuna göre, bu
kuvvetler arasındaki ilişki nedir?
6
Örnek .. 3
A) FK > FL > FM B) FM > FL > FK
C) FL > FK > FM D) FK = FL = FM
E) FK > FM > FL

Bir sandalın farklı anlarda su içinde iki farklı konumu şe-

Çözüm
kildeki gibidir.
Cisimlerin hacimleri eşit ve özkütleleri arasında;
Her iki durumda sandalın ağırlığı değişmediğine göre, dK > dL > dM ilişkisi olduğundan, serbest bırakıldıkla-
I. Sandala iki durumda uygulanan kaldırma kuvvetle- rında ağırlığı en az olan M cismi en az batarken, ağırlığı
ri farklı büyüklüktedir. en büyük olan K cismi de en çok batar. Bu durumda ci-
II. Sandal ilk durumda denizdeyken, ikinci durumda simleri tamamen batırmak için, en az batana üstten da-
gölde olabilir. ha fazla kuvvet, en çok batana ise, üstten daha az kuv-
vet uygulamak gerekir.
III. Sandal her iki durumda farklı yoğunluklardaki sular-
da yüzmektedir. Buna göre, kuvvetler arasında, FM > FL > FK ilişkisi olur.
yargılarından hangileri doğrudur? Cevap B

Kaplardaki Ağırlaşma Miktarı

Bilgi Penceresi
Bir kaba bir cisim bırakıldığında kaptaki ağırlaşma miktarı; kaba ila-
ve edilen ağırlık ile kaptan çıkan ağırlık miktarının farkı kadar olur.
Cisimler sıvı içerisinde kaldırma kuvveti kadar hafifler.
Bu genel kuraldan hareketle, içinde sıvı bulunan kaba bir cisim bı- Bir cismin sıvı içerisindeki ağırlığı; havadaki ağırlığı
rakıldığında kabın ağırlığında oluşabilecek değişimler için bazı du- ile kaldırma kuvvetinin farkına eşittir.
rumlar aşağıdaki gibi olur.

Taşan sıvı ağırlığı & kaldırma kuvveti ilişkisi Taşırma kabı interaktif animasyon

1. Ünite
Kaldırma Kuvveti
Gergin bir ip ile sıvı içinde şekildeki gibi dengelenmiş cismin kapta yaptığı ağırlaşma miktarını bulmaya çalışalım:

Aðýrlaþma = G T Aðýrlaþma = 0

G = T + FK
FK = G T

Aðýrlaþma, kaldýrma Kap aðýrlaþmaz.
kuvvetine eþittir.
Eğer cisim ipe bağlı olmasaydı, kaptan sıvı taşmadığı Taşma düzeyine kadar dolu kapta gergin iple bir ci-
için ağırlaşma, cismin ağırlı (G) kadar olacaktı. Ağırlığın sim şekildeki gibi dengelenmiş ise kapta ağırlaşma
bir kısmını yukarı doğru oluşan ipteki gerilme (T) kuvveti olmaz. Çünkü kaptan kaldırma kuvvetine eşit miktar-
dengelediğinden dolayı, ağırlaşma T kadar az olmalıdır. da sıvı taşar.
8 9
Eşit kütleli X, Y, Z cisimleri-
nin hacimleri sırasıyla V, 2V
ve 3V dir. Cisimler taşma dü-

zeyine kadar sıvıyla dolu ka-

ba bırakılıyor.

2V hacimli cismin özkütlesi

sıvının özkütlesine eşit ol-

duğuna göre, boş olan P

kabında toplanan sıvının hacmi kaç V olur?
Bir öğrenci, basküllerin şekildeki değerleri gösterdiği dü-
zenekte, ağırlığı 10 N olan tahta parçasını taşma sevi- A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
yesine kadar su dolu taşırma kabına yavaşça bırakıyor.
Su tahtadan yoğun olduğuna göre, K ve L baskülle-
rinin göstereceği son değerler kaçar N olur? Çözüm
Y cisminin özkütlesi sıvının özkütlesine eşit olduğu için

Çözüm askıda kalır. Cisimlerin kütleleri eşit verildiğine göre, X
in özkütlesi sıvınınkinden büyük, Z ninki ise sıvınınkin-
Tahta sudan daha az yoğundur, suda yüzer. Bu nedenle den küçüktür. Batan ve askıda kalan cisimler hacim-
taşırmalı kabı ağırlaştırmaz. Yani K baskülünün göster- lerine eşit hacimde sıvı taşırırlar. Yani X ve Y cisimleri;
diği değer değişmez, 20 N u göstermeye devam eder. V + 2V = 3V hacimli sıvı taşırır.
L baskülü, behere taşan suyun ağırlığını gösterir. Taşan Z cismi sıvıda yüzer. Yüzen cisimler ise hacimlerinden
suyun ağırlığı, tahtaya etki eden kaldırma kuvvetine eşit- daha az hacimde sıvı taşırırlar. (Bunlar için FK = G eşit-
tir. Kaldırma kuvveti (cisim yüzdüğünden) tahta bloğun liği geçerli olduğundan) kütlelerine eşit kütlede sıvı ta-
ağırlığına eşittir. Yani behere dolan su ağırlığı da 10 N şırırlar. Buna göre, Y ve Z cisimlerinin taşırdıkları sıvı
olur. L baskülü 10 + 5 =15 N u gösterir. kütlesi eşittir.

Dolayısıyla sıvı taşırdıkları sıvı hacimleri de eşittir. Y cis-

mi 2V hacminde taşırdığına göre, Z de 2V hacminde sı- Farklı cisimlerin farklı sıvılardaki denge durumları
vı taşırır.
Toplam taşan sıvı hacmi, yani P kabında toplanan sı-
vı hacmi, Kuru üzümlerin dansı
V + 2V + 2V = 5V dir.
Cevap D
1
Örnek .. 4
0
Örnek .. 4
Birbirine karışmayan X ve Y sıvıla-
rı bulunan kaba K cismi bırakıldı-

ğında şekildeki gibi dengede kalı-
yor.
Buna göre,

I. Yalnız X sıvısı boşaltılırsa,
Şekildeki düzeneklerde kaplar özdeş ve içlerinde eşit
II. Yalnız Y sıvısı boşaltılırsa,
kütlede su varken özkütlesi suyun özkütlesinden bü-
III. Kaba X sıvısından ilave edilirse, yük bir K cismi sıvılar içerisine şekildeki gibi konuluyor.
işlemlerinden hangileri yapılırsa K cismine etki eden Buna göre, L, M ve N basküllerinin gösterdiği de-
kaldırma kuvveti değişmez? ğerler arasındaki ilişki nedir? (Kaplardan su taşmıyor.)
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) L > M = N B) N > M > L C) M = N > L

D) I ve III E) I, II ve III D) L > M > N E) L = M = N
Çözüm
Çözüm
I. Yüzen ya da askıda kalan cisimlere uygulanan kal-
dırma kuvveti cismin ağırlığına eşittir. K cismi denge- Kap ve içindeki suların ağırlıkları eşit olarak verilmiştir.
de ve özkütlesi Y ninkinden küçüktür. X sıvısı alınırsa Sıvıya daldırılan K cismi tabana değmediği sürece et-
K cismi yine Y sıvısında yüzer ve kaldırma kuvveti ki - tepki prensibine göre, su cisme FK kadar etki ediyor-
yine ağırlığına eşit olur. Fakat Y de biraz daha bat- sa, cisim de suya yani kaba FK kadar tepki gösterir. Do-
tıktan sonra denge sağlanır ve kaldırma kuvveti ise layısıyla baskülün gösterdiği değer FK kaldırma kuvveti
değişmez. (I de değişmez) kadar artar. M baskülünün üzerindeki kapta cismin batan
hacmi daha büyük olduğu için M deki kaldırma kuvveti,
II. K cisminin özkütlesi X sıvısının özkütlesinden büyük-
dolayısıyla baskülün gösterdiği değer daha büyük olur.
tür. Y sıvısı alınırsa, K cisminin hacminin tamamı X
sıvısı içinde ve kabın tabanında olur. X sıvısının öz- Eğer cisim N baskülünün üzerindeki kapta olduğu gi-
kütlesi Y ninkinden küçük olduğundan bi batarak tabanda duruyorsa, dinamometrenin göster-
FK = Vb ⋅ dsıvı ⋅ g bağıntısına göre kaldırma kuvveti diği değer cismin ağırlığı kadar artar. Cismin özkütlesi
azalır. (II de değişir) suyun özkütlesinden büyük olduğu için, cismin ağırlı-
ğı, cisme uygulanan kaldırma kuvvetinden büyük olur.
III. Cismin tamamı sıvılar içinde olduğundan, X sıvısın-
dan ilave etmek kaldırma kuvvetini etkilemez. Buna göre, basküllerin gösterdiği değerler arasında;
(III te değişmez) N > M > L ilişkisi vardır.
Cevap D Cevap B

1. Ünite
Kaldırma Kuvveti
Sıvıların Kaldırma Kuvvetinde Demek ki; 40 N ağırlık 1 bölmeye karşılık gelmektedir.

Şekil - II de ise toplam 3 bölme cisim batmıştır. bura-
Özel Durumlar dan, K ve L cisimlerinin toplam ağırlığının 120 N oldu-
ğunu anlarız. K nin ağırlığı 40 N olduğuna göre, L nin
1. Kaldırma kuvvetinden faydalanılarak cisimlerin ağır-
ağırlığı 80 N olur.
lıkları kıyaslanabilir.
Sıvı içinde kısmen batarak dengeye gelmiş cisimle-

rin batan hacimleri ile ağırlıkları orantılıdır. Bundan
dolayı, önce dengeye gelmiş ve ağırlığı bilinen cis-
min üzerine, ağırlığı bilinmeyen bir cisim konuldu-
3
ğunda, önceki cisme ilaveten hangi oranda daha Örnek .. 4
batarsa, ağırlık o oranda artmış demektir. Buradan
faydalanılarak ilave konan cismin ağırlığı bulunabilir. Eşit hacim bölmeli K cismi
X sıvısında Şekil - I deki gi-
bi dengede kalıyor. K cis-
minin üzerine L cismi konul-
duğunda Şekil - II deki gibi
denge sağlanıyor.

Buna göre,

I. K cisminin kütlesi, L nin-
Şekilde içi boş silindirik bir tenekenin ağırlığı G olsun. kinden büyüktür.
Bu teneke suya 10 cm batmıştır. Tenekenin içine ko-
II. L cisminin özkütlesi, sıvınınkinden küçüktür.
nan cisim, tenekeyi 10 cm daha batırmış ise o cis-
min ağırlığı tenekenin ağırlığına eşit yani G demek- III. K cisminin özkütlesi, L ninkine eşittir.
tir. Çünkü yüzen cisimler ağırlığı kadar ağırlıkta
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
sıvının yerini değiştirir. Boş teneke 10 gram suyun
yerini değiştiriyorsa, ilave edilen cisim de 10 gram
suyun yerini değiştiriyor demektir.
D) I ve II E) I ve III
Çözüm
2
Örnek .. 4
I. Yüzen ya da askıda kalan cisimler ağırlığı kadar ağır-
Şekil - I deki gibi sıvı içinde lıkta sıvının yerini değiştirir. K cisminin hacmine 3V
dersek, 2V kadar hacmi batmış yani 2V hacimde sı-
dengede olan K cisminin
üzerine L cismi konuldu- vının yerini değiştirmiştir. L cismi K nin üzerine ko-
ğunda Şekil - II deki gibi nulduğunda V kadar hacimde sıvının yerini değiş-
dengede kalıyor. tirmiştir.

K cisminin ağırlığı 40 N K cisminin yerini değiştirdiği sıvı miktarı L ninkinden
olduğuna göre, L cismi- daha fazla olduğu için, K nin kütlesi daha büyüktür.

nin ağırlığı kaç N dur? (I kesin doğru)
II. K ve L cisimlerinin kütleleri farklı ve hacimlerini bil-
miyoruz. Dolayısıyla L cisminin özkütlesinin K nin-
Çözüm kinden ve sıvınınkinden küçük veya büyük olduğu-
nu bilemeyiz. (II kesin değil)
Yüzen cisimler ağırlığı kadar ağırlıkta sıvının yerini de- III. II. yargıda açıklandığı gibi, hacimler bilinmeden öz-
ğiştirir. kütlelerin kıyaslanması yapılamaz. Ancak K nin öz-
Yeri değişen sıvı hacimleri, yani cismin batan hacimle- kütlesi sıvınınkinin üçte ikisine eşittir.
ri bize cismin ağırlığı ile ilgili fikir verir. Şekil - I de 1 böl- (III kesin değil)
me cisim batmıştır. Cevap A

2.

Çözüm

Yüzen ve askıda kalan cisimler ağırlığı kadar ağırlıkta sı-

vının yerini değiştirirken, batan cisimler hacmi kadar ha-
cimde sıvının yerini değiştirir.

Demirin öz kütlesi 7,8 g/cm3 tür. Yani 1 cm3 demirin

Sıvı içindeki K, L ve M cisimleri şekildeki gibi den- kütlesi 7,8 g dır. Buna göre, I demir bilyesi tasta iken
gede iken kaptaki sıvı yüksekliği h dir. 7,8 gram suyun yerini değiştirmiş ise, battığında 1 gram
suyun yerini değiştirir. Dolayısıyla demir bilye suya atıl-
Sıvı içindeki K ve L cisimleri ayrı ayrı ya da beraber-
dığında h yüksekilği azalır.
ce kutu içine konulup dengelenirse, h yüksekliği de-
ğişmez. II tahta parçası ise suya atıldığında da yüzeceği için h
su yüksekliği değişmez.
Her iki durumda da cisimlere ağırlıkları kadar kaldır-
ma kuvveti uygulanmış ve her iki durumda da sıvıya
Not: Tasın içinden suya atılan cisimler batıyorsa h su
batan hacimler aynı değerde olmuştur. Sıvıya batan
yüksekliği azalır, yüzüyor ya da askıda kalıyorsa h
hacimler eşit olunca h yüksekliğinde değişme olma-
su yüksekliği değişmez.
mıştır.
Ancak sıvı içinde batmış olan M cismi sıvıdan çıkar-

tılıp kutu içine konulursa, h sıvı yüksekliği artar.
Kutu içine konulan M cismi kutu ile birlikte yüzdü-

ğü için ilk durumundakinden daha fazla hacim ba- Taşırma kabı uygulaması
tırmış, kendisine uygulanan kaldırma kuvvetini artır-
mıştır. Batan hacim artınca h yüksekliği de artmıştır.
Bilgi Penceresi 5
Örnek .. 4
Yüzen ve askıda kalan cisimlerin sıvı içinden alınıp Oyuncak kayık içindeki demir
sıvı üzerindeki kutuya bırakılması, kaptaki sıvı düze- bilyelerle birlikte şekildeki gibi
yini değiştirmez. dengededir.
Batan bir cismin sıvı içinden alınıp sıvıda yüzen ku- Bilyelerden bir kısmı su içi-
tuya bırakılması, kaptaki sıvı düzeyini artırır. ne atılırsa;
I. Kaptaki su seviyesi
II. Kayığa etkiyen kaldırma kuvveti
III. Kayığın batan kısmının hacmi
4
Örnek .. 4
nicelikleri için ilk duruma göre ne söylenebilir?
I II III
Suda yüzen bir taşın içinde
A) Artar Azalır Azalır
I demir bilyesi ve II tahta par-
çası bulunmaktadır. B) Azalır Azalır Azalır
C) Azalır Azalır Artar
I ve II cisimleri suya bıra-
kıldığında h sıvı yüksekliği
D) Değişmez Artar Artar
için ne söylenebilir? E) Değişmez Değişmez Değişmez

1. Ünite
Kaldırma Kuvveti
Çözüm 6
Örnek .. 4
Yüzen cisimlere etki eden kaldırma kuvveti cismin ağırlı- Bir K cismi X sıvısı içinde
ğına eşittir. Cismin ağırlığı azaltılınca kayık yukarı doğru
Şekil - I deki gibi yarısı bat-
yükselir, dolayısıyla kayığın batan hacmi azalır. Kaldır-
mış olarak yüzüyor. X sıvı-
ma kuvveti kayığın yeni ağırlığına eşit olunca dengede
sına karışabilen Y sıvısı ka-
kalır. Bilyelerin atılmasıyla kayığın ağırlığı azalır ve kal-
tıldığında K cismi Şekil - II
dırma kuvveti de azalır.
Yüzen cisimler, ağırlığı kadar ağırlıkta sıvının yerini de-
Buna göre,
ğiştirir. Batan cisimler ise hacmi kadar hacimde sıvının
yerini değiştirir. I. X sıvısının özkütlesi, Y sıvınınkinden büyüktür.
Su içine bırakılan bilye batacağı için, kayıktan bilye atıl- II. K cisminin özkütlesi, Y sıvısınınkinden büyüktür.
dığında sıvı seviyesi düşer. Eğer atılan bilyeler suda III. K cismine etki eden kaldırma kuvvetinin büyüklüğü
batmasa da yüzse ya da askıda kalsa idi sıvının sevi- azalmıştır.
yesi değişmezdi.
Cevap B yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
3. D) I ve III E) I, II ve III
Çözüm

I. K cismi X sıvısında yüzdüğüne göre, X sıvısının öz-

Katı bir cisim kendi sıvısında yüzüyorsa, cisim eridi- kütlesi K ninkinden büyüktür. Y sıvısı karıştırıldığında
9 cisim karışımda dibe çöküyor. Yani karışımın özküt-
ğinde sıvı seviyesi değişmez. Örneğin u su için-
10 lesi K nin özkütlesinden küçüktür. Dolayısıyla karışı-
de olan buz eridiğinde, kaptaki su düzeyi değişmez. mın özkütlesi X inkinden küçüktür. Bu da Y sıvısının
özkütlesinin kesinlikle X inkinden küçük olduğunu
Eğer buz bir iple hacminin tama- gösterir. (I doğru)
mı sıvı içine çekilerek bağlandık-
tan sonra, eritilirse elbette su yük- II. K cisminin özkütlesi ile Y sıvısının özkütlesi, X sıvı-
sekliği azalır. Çünkü buzun katı
sının özkütlesinden küçüktür. K cisminin özkütlesi-
hâldeki kapladığı hacim ile, sıvı
ne d dersek, X sıvısının özkütlesi 2d olur. Şekil - II
hâle geldiğinde kapladığı hacim de karışımın özkütlesi K nin özkütlesinden küçüktür.
aynı değildir. Buz eriyince hacmi azalır. Karışımın özkütlesinin d den küçük olabilmesi için,
Y nin özkütlesi d den küçük olmalıdır. Dolayısıyla K
4. Sıvıda şekildeki gibi yüzmekte cisminin özkütlesi, Y ninkinden büyüktür. (II doğru)
olan bir cismin batan hacmi Vb,
cisme uygulanan kaldırma kuv- III. Şekil - I de K cismi yüzdüğü için etki eden kaldırma
veti FK dir. Musluktan özkütlesi kuvveti cismin ağırlığına eşittir. Şekil - II de ise cis-
kaptaki sıvının özkütlesinden min ağırlığından küçüktür. Dolayısıyla, K cismine et-
daha büyük olan sıvı akıtılıp ho- ki eden kaldırma kuvveti azalmıştır. (III doğru)
mojen karışım sağlandığında
karışımın özkütlesi artacağı için Cevap E
Vb azalır.
Yüzen cisimlerin ağırlığı, kaldırma kuvvetine eşittir.
(G = FK) Karışımdan sonra da cisim yüzmeye de-
vam ettiğine göre, FK değişmeyecek ve yine cismin
Su köprüsü
ağırlığına eşit olacaktır.

Gazların Kaldırma Kuvveti Gazların bir cisme uyguladığı kaldırma kuvveti, cismin
hacmine eşit hacimdeki gazın ağırlığı kadardır.
Sıvılar gibi gazlar da içlerindeki cisimlere kal-
dırma kuvveti uygulamaktadır. Resimdeki ço- Bu nedenle hava;
cuk, elindeki ipleri serbest bıraktığında ba- 0,1 m3 hacimli bir cisme yaklaşık 1 N luk,
lonlar havada yükselir. Balonlarının giderek
0,5 m3 hacimli bir cisme yaklaşık 5 N luk
yükselmesi, bize havanın, içindeki cisim-
lere kaldırma kuvveti uyguladığını gösterir. kaldırma kuvveti uygular.
Hava, içindeki her cisme kaldırma kuvveti uygular. An-
cak biz bunların çoğunu farkedemeyiz.
Bir seyahat balonunun ya da çocuk balonunun havada
uçabilmesi için balon içindeki gazın havadan daha az
yoğun olması gerekir.
Bunun için

I. Balon içine yoğunluğu
havanın yoğunluğundan
Aşağıdaki uygulamalar da havanın kaldır-
daha düşük olan helyum
ma kuvvetinin olduğunu gösteren farklı du-
ya da hidrojen gibi bir
rumlardır:
gaz doldurulabilir.

II. Balon içindeki hava ısı-
tılabilir. Isınan havanın

kütlesi değişmez ama

genleşeceğinden hac-
mi artar. Yani yoğunlu-
ğu azalır.

İçinde hava bulunan fanus içindeki bir eşit kollu terazinin

bir koluna asılmış plastik top, diğer koldaki metal ağır-
lıkla dengeleniyor. Fanusun içindeki hava vakumlana-
rak boşaltıldığında, cisimlere etki eden kaldırma kuvve-
ti ortadan kalktığı için denge bozulur ve plastik kısmın
şekildeki gibi ağır bastığı görülür.

Sıcak hava balonları

Kaldırma Kuvvetinin Büyüklüğü
Arşimed ilkesi gazlar için de geçerlidir. Havanın uygu-
ladığı kaldırma kuvveti sıvılarda olduğu gibi, Soğuk hava, sıcak
havadan hem da-
1. Cismin hacmi ha yoğun, hem de

2. Gazın yoğunluğu
daha ağırdır.
3. Yer çekimi ivmesi Şekildeki balon bu
niceliklerine bağlıdır. Hava ortamın- nedenle serbest
da cisimlere hava tarafından uygula- kalınca yükselir.
nan kaldırma kuvvetinin büyüklüğü,
FK = Vcisim ⋅ dhava ⋅ g
Havanın kaldırma kuvveti
bağıntısıyla hesaplanır.

1. Ünite
Kaldırma Kuvveti
Sıvılarda olduğu gibi gaz ortamda bulunan cisimlerin

8
denge durumları da cisme gazın uyguladığı kaldırma
Örnek .. 4
kuvvetine ve cismin ağırlığına göre değişir.
İçlerinde farklı hacimler-
Kaldýrma Kaldýrma Kaldýrma
kuvveti kuvveti kuvveti de helyum gazı bulunan

özdeş balonlar, özdeş ve
Net ağırlığı önemsiz dinamo-
Net kuvvet
kuvvet
metrelere bağlanıyor.
sýfýr
Buna göre, aşağıdaki-
Net Aðýrlýk
kuvvet lerden hangileri söyle-
Aðýrlýk
nemez? (Gazlar eşit sı-

caklıktadır.)
Aðýrlýk
I. Balonlar özdeş oldu-

< = > ğu için dinamometre-
ler birbirine eşit de-
Aþaðý doðru Hareketsiz Yukarý doðru
iner kalýr çýkar
ğer gösterir.
II. Balonlara farklı büyüklüklerde kaldırma kuvveti etki
eder.
III. Dinamometrelerin gösterdiği değerler arasında
FK > FL > FM ilişkisi vardır.
7
Örnek .. 4 IV. Dinamometrelerin gösterdiği değerler kaldırma kuv-
vetinden balonun toplam ağırlığı çıkarılarak bulunur.
Havada bulunan seyahat ba-
lonunu yere indirmeyi amaç- A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III
layan bir insan; aşağıdaki
uygulamalardan hangile- D) II ve IV E) I, III ve IV
rini yaparsa amacına ula-
şabilir?
I. Balon içindeki gazı soğut-
mak
II. Balondaki ağırlıkları aşağı atmak
III. Balon üzerine bir delik açmak
Çözüm
Helyum gazının yoğunluğu havadan daha küçüktür. Bu

Çözüm yüzden balonlar havanın kaldırma kuvveti etkisi ile yuka-
rı doğru çıkmak isterler. Baloların hacimleri farklı oldu-
Havadaki seyahat balonunun alçalması için 2 yol vardır: ğu için balonlara etki eden kaldırma kuvvetleri de fark-
lı olur. (I yanlış)
Balona etki eden kaldırma kuvvetini azaltmak ya da ba-
lonun ağırlığını artırmak. Hacmi büyük olan balona etki eden kaldırma kuvveti bü-
I. öncülde ifade edildiği gibi balon içindeki gazın soğu- yük, hacmi küçük olana etki eden kaldırma kuvveti de
tulmasıyla balon içindeki gazın hacmi azalır, öz kütlesi küçük olur. (II doğru)
artar ve balona etki eden kaldırma kuvveti azalmış olur.
Balon aşağı iner. (I doğru) Dinamometrenin gösterdiği değer, havanın kaldırma kuv-
vetinden balonun ağırlığı çıkarılarak bulunur. (IV doğru)
II. öncüldeki gibi balon içindeki ağırlıklar atılırsa, ba-
lonun toplam ağırlığı azalır. Balon yükselmeye başlar. Buna göre dinamometrelerin gösterdiği değerler arasın-
(II yanlış) daki ilişki FL > FK > FM şeklindedir. (III yanlış)
III. öncüldeki gibi balon delinirse içindeki küçük yoğun- II ve IV doğru, I ve III yanlıştır. I ve III söylenemez.
luklu sıcak hava dışarı çıkar. Balona soğuk ve daha yo-
ğun hava dolduğu için balonun ağırlığı artar. (III doğru) Cevap C

Etkinlik .. 26
Eşit hacim bölmeli bir cisim dinamometrenin ucuna asılarak farklı durumlarda sıvıya daldırılıyor. Dinamometreyle I. durumda
100 N, II. durumda 80 N değerleri ölçülüyor.
Her bir bölmenin hacmi 1 L olduğuna göre, aşağıdaki tabloyu uygun bir şekilde doldurunuz.

Etkinlik .. 27
Kutulardaki bilgileri hatasız olarak değerlendirip, oklar yönünde ilerleyerek doğru çıkış kapısına ulaşınız.

4. Soru
Bir kaptaki sıvının yüzeyinden bırakılan
bir cismin kap tabanına inerek dengelendiği
duruma ne ad verilir?
Basınç azalır Basınç kuvveti

azalır
Basınç artar Basınç kuvveti

artar

1. Ünite
Kaldırma Kuvveti
Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz- Aşağıda verilen cümleleri doğru ise “D” yanlış ise
cükleri yazınız. “Y” olarak kutucuklara işaretleyiniz.
1 Sıvının uyguladığı kaldırma kuvveti sıvının

bağlıdır. 1 Gazlar da cisimlere kaldırma kuvveti uy-
gular.
2 Sıvının uyguladığı kaldırma kuvveti cismin ba-

tan bağlıdır.
2 Sıvıların cisimlere uyguladığı kaldırma kuv-
veti, sıvı basınç kuvvetinin bir sonucudur.
3 Bir cisim kendisinden daha az yoğun bir sı-
vıda .
3 Cismin sıvıya batan kısmı arttıkça cisme
4 Yüzen cisimlere etkiyen kaldırma kuvveti cismin etki eden sıvı kaldırma kuvveti azalır.
eşittir.
5 4 Özkütlesi sıvınınkinden küçük olan cisim-

Kaldırma kuvveti, ağırlık kuvvetine yön-
dedir. ler sıvıda askıda kalır.
6 Hava ortamında hareket eden seyahat balonu- 5 Sıvıda batan cisimler hacimleri kadar sıvı-
nun yükselmesi ya da alçalması balondaki ga-
nın yerini değiştirir.
zın değiştirilerek kontrol edilir.
ağırlığına - zıt - hacmine 6 Sudan daha yoğun maddelerden yapılmış

batar - özkütlesine - sıcaklığı cisimler suda yüzdürülebilir.
Etkinlik .. 29
Yandaki kelimelerden uygun olanları kullanarak aşağıdaki kavram ağını tamamlayınız.
Gazlar
Cismin yerini
deðiþtirdiði sývý- Sývýlar Özkütle
.............
uygular nýn aðýrlýðý
uygular ..na eþittir
Kuvvet Yerçekimi
sývýnýn kuvveti
..ne zýt
yoðunluðu baðlýdýr yöndedir
............. .............
Batan kýsmýn Archimedes

hacmi
..ni keþfetti ..ne baðlýdýr
etki
eder
Kaldýrma Hacim
............. kuvveti
Gezinti .............
balonuna

Test 5 Kaldırma Kuvveti
1. Düşey kesiti verilen silindi-

4. İçinde X sıvısı bu-
rik kaptaki VX, VY, VZ hacim- lunan kaba bırakı-
li X, Y, Z cisimleri sıvı içeri- lan L cismi, Şekil - I
sinde şekildeki gibi denge- deki gibi askıda
dedir. kalıyor. Bu kaptaki

sıvıya Y sıvısı karış-
Cisimlere etki eden kaldır-
tırıldığında L cismi
ma kuvvetleri eşit büyüklükte olduğuna göre, ci-
Şekil - II deki gibi dibe batıyor.
simlerin hacimleri arasındaki ilişki nedir?
Buna göre,
A) VX < VY < VZ B) VZ = VY < VX
I. X sıvısının özkütlesi Y ninkinden büyüktür.
C) VX = VY = VZ D) VY < VZ < VX II. X sıvısının özkütlesi L ninkine eşittir.
E) VZ < VX = VY III. L cisminin özkütlesi karışımınkinden büyüktür.
2. Şekildeki ağırlık ölçer üzerinde A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

duran taşma seviyesine kadar sı-
vı dolu kaba bir X cismi bırakıldı- D) II ve III E) I, II ve III
ğında ağırlık ölçerin gösterdiği
değerin değişmediği gözleniyor.
Buna göre, aşağıdaki yargı-

lardan hangisi kesinlikle yan-
lıştır?
A) X in özkütlesi sıvınınkine eşittir.

B) X in özkütlesi sıvınınkinden küçüktür.
C) X in kütlesi taşan sıvınınkine eşittir.
D) X in kütlesi taşan sıvınınkinden büyüktür.
E) X in hacmi taşan sıvınınkinden büyüktür. 5.
3. K cismi, X sıvısında şekildeki gibi

askıda kalıyor. X sıvısına özkütle-
si X inkinden küçük Y sıvısı karış-

tırılıyor ve K cismi dibe çöküyor.

Buna göre, bu deneyden, Düşey kesitleri verilen taban alanları eşit kesik koni
I. Cisimlere etki eden kaldırma kuvveti sıvının öz- biçimli kaplarda X ve Y sıvıları, silindirik kapta ise
kütlesiyle doğru orantılıdır. Z sıvısı vardır. K cismi, kaplara ayrı ayrı sıvı yüze-
yinden bırakıldığında kaplardan sıvı taşmadan son
II. Cisimlere etki eden kaldırma kuvveti cismin
sıvı yükseklikleri eşit oluyor.
hacmi ile doğru orantılıdır.
III. Özkütlesi, sıvı özkütlesinden büyük olan cisim- Buna göre, sıvıların dX, dY, dZ özkütleleri ara-
ler o sıvıda dibe çöker. sındaki ilişki nedir?
sonuçlarından hangisi çıkarılamaz? A) dY < dZ < dX B) dX < dZ < dY
A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II C) dZ < dX < dY D) dY < dX < dZ
D) I ve III E) II ve III E) dY < dZ = dX

1. Ünite
Kaldırma Kuvveti Test – 5
6. Düşey kesiti şekilde-

9.

ki gibi olan kesik ko-
ni biçimli kapların ta-
ban alanları eşit ve h
yüksekliğinde eşit sı-

caklıkta su vardır.

Kaplara eşit hacimli K Özdeş ve eşit bölmeli P ve K cisimleri, bir sıvıda
ve L cisimleri bırakıldığında her iki cisim yüzüyor Şekil - I deki gibi dengededir. Bu prizmalar üzeri-
ve kap tabanındaki sıvı basınç artışları eşit oluyor. ne L ve N cisimleri konulduğunda ise Şekil - II de-
ki konumlarda dengede kalıyor.
Buna göre,
Cisimlerin kütleleri mP, mK, mL ve mN olduğu-
I. K nin özkütlesi, L ninkinden büyüktür.
na göre,
II. L nin kütlesi, K ninkinden büyüktür.
I. mK > mP dir.
III. Cisimlere uygulanan kaldırma kuvvetleri eşittir.
II. mL > mN dir.
III. mK = mL dir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III yargılarından hangileri doğrudur?
D) I ve II E) II ve III
7. Özkütlesi sıvınınkinden küçük olan katı bir cisim
iple kap tabanına bağlandığında tamamı sıvı için-
de kalacak biçimde dengede kalmaktadır. 10. Özkütleleri sıvının
özkütlesinin yarısı-
Bu durumda ipte oluşacak gerilme kuvvetinin
na eşit olan eşit
büyüklüğü aşağıda verilen hangi niceliğe bağ-
yükseklikteki kesik
lı değildir?
koni ve silindirik ci-
simler sıvıya bıra-
A) Cismin hacmi B) Cismin özkütlesi
kıldıklarında den-
C) Sıvının özkütlesi D) Yer çekim ivmesi gede kalıyor.
E) Bulunduğu derinlik Cisimlerin K, L, M noktalarına etki eden PK, PL,
PM sıvı basınçları arasındaki ilişki nedir?
8. Düşey kesiti verilen kaptaki sıvı A) PK < PL < PM B) PM < PL < PK

içinde iple kap tabanına bağlan- C) PL < PK < PM D) PK = PL = PM
mış balon dengededir. Bu du-
rumda ipte oluşan gerilme kuv- E) PK < PM < PL
veti T, balona etki eden kaldırma
kuvveti F dir.
Kaba aynı sıvıdan biraz daha ilave edilirse, bu
11. Ağırlığı G, etki eden kaldırma kuv-
veti F olan bir çocuk balonunun ha-
süreçte T ve F nin büyüklükleri için ne söyle-
reket yönü için;
nebilir?
I. G < F ise, 1 yönündedir.
T F II. F < G ise, 2 yönündedir.
A) Değişmez Değişmez III. G = F ise, 1 yönündedir.
B) Artar Azalır verilenlerin hangileri doğrudur?
C) Artar Değişmez
D) Azalır Azalır A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
E) Değişmez Artar D) I ve II E) I, II ve III
10. Sınıf > Fizik > 1-B 2-D 3-A 4-E 5-A 6-A 7-E 8-D 9-E 10-A 11-D 75
1. Bir parça demiri suya attığı- 3. Bir K cismi, içerisinde birbirine

mızda battığını gözleriz. Fa- karışmayan X, Y sıvıları bulunan

kat demirden yapılmış çok kaba şekildeki konumdan ser-
büyük gemiler batmadan yü- best bırakılıyor.
zer.
Buna göre, K cisminin hızının
Bunun nedeni; zamana bağlı değişim grafiği

aşağıdakilerden hangisi gibi
I. Gemilerin batan hacimle-
olamaz?
rinin içindeki boş kısım-
larının geniş tutularak artırılması
II. Gemiye uygulanan kaldırma kuvvetinin gemi-

nin ağırlığından büyük olması
III. Gemiye uygulanan kaldırma kuvvetinin gemi-
nin ağırlığını dengelemesi

verilenlerden hangileri olabilir?
A) Yalnız II B) I ve II C) II ve III
A) Yalnız l B) Yalnız lll C) l ve lll
D) Yalnız III E) I ve III
D) Il ve III E) I, II ve Ill
4. Özdeş X, Y ve Z balon-

larının içine farklı cins
gazlar doldurulup ba-
lonlar kapalı bir odada

havada serbest bırakılı-
2. K, L cisimleri bir X sıvısı içinde yor. X balonu yükselip

şekildeki gibi hareketsiz dura- tavana yapışırken, Z ba-

bilmektedir. lonu zemine iniyor. Y ise
havada dengede kalıyor.
Bu cisimler başka bir sıvının
içinde aşağıdakilerden han- Buna göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

gisi gibi hareketsiz durabilir?
A) X balonu içindeki gazın yoğunluğu havanın yo-

ğunluğundan küçüktür.

B) Y balonuna uygulanan kaldırma kuvveti ağırlı-
ğından fazladır.

C) Yoğunluğu en büyük olan gaz Z balonu için-
deki gazdır.

D) Y balonundaki gazın yoğunluğu havanın yo-
ğunluğuna eşittir.

E) Y balonundaki gazın yoğunluğu X balonunda-
ki gaz yoğunluğundan büyüktür.

1. Ünite
5. Öz kütlesi sıvının öz kütlesinden küçük olan bir 8. Eşit bölmeli K cisminin

cisim, kabın tabanına bırakılırsa; X ve Y sıvılarındaki den-
ge durumu şekillerdeki
I. Cisim sıvının yüzeyine çıkar ve yüzer.
gibidir.
II. Cisim yüzeye doğru hızlanan hareket yapar.
Sıvı seviyeleri eşit ol-
III. Cisim kap tabanında iken cisme uygulanan kal-
duğuna göre, sıvıların
dırma kuvveti, cismin ağırlığından büyüktür.
kabın tabanına uygu-
yargılarından hangileri doğrudur? PX
ladıkları PX ve PY sıvı basınçlarının, oranı
PY
A) Yalnız l B) Yalnız lll C) l ve lll kaçtır?
D) Il ve III E) I, II ve Ill 1 2 3 4
A) B) C) 1 D) E)
2 3 2 3
6. d öz kütleli sıvı içindeki ci-

9. Kefelere cisimler asılarak hava ortamında denge-
lenmiş bir terazinin havasız ortamda dengesinin
sim dengede iken cisme et-
bozulduğu gözlenmektedir.
ki eden kaldırma kuvveti F,
ip gerilmesi T dir. Bu olay aşağıdakilerden hangisini ispat eder?
Kabın geri kalan kısmıda
A) Havasız ortamda çekim kuvvetinin değiştiğini
d öz kütleli sıvı ile doldu-
B) Havasız ortamda ağırlığın azaldığını
rulursa F ve T için ne söy-
lenebilir? C) Havanın kaldırma kuvveti olduğunu
D) Havasız ortamda eşit kollu terazinin çalıştırıla-
F T mayacağını
A) Artar Azalır E) Cisimlerin yoğunluklarının eşit olduğunu
B) Azalır Artar
C) Değişmez Değişmez
D) Değişmez Artar
E) Azalır Değişmez
10.

7. Eşit hacimli bölme- Özkütleleri d, 3d ve 2d olan sıvıların içerisinde şe-

kildeki gibi yüzen K cismi üzerine, X, Y ve Z cisim-
lere ayrılmış G ağır-
lıklı türdeş bir cisim leri konulduğunda K cisimlerinin üst düzeyi sıvı dü-
Şekil - I deki gibi d zeyine kadar batıyor.
özkütleli sıvı içeri- Buna göre, X, Y ve Z cisimlerinin GX, GY ve GZ

sinde dengededir. ağırlıkları arasındaki ilişki nedir?

Şekil - II de 3d öz-
kütleli sıvıda denge yeniden sağlandığına göre, A) GX > GY > GZ B) GY > GX > GZ
T ip gerilmesi kaç G dir? C) GZ > GX > GY D) GX > GZ > GY
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 E) GY > GZ > GX
10. Sınıf > Fizik > 1-C 2-B 3-D 4-B 5-E 6-C 7-E 8-D 9-C 10-E 77
1. Şekildeki gibi hava 4.

ortamında bulunan
X, Y ve Z cisimlerin-
den hangilerine kal-
dırma kuvveti etki
eder?

A) Yalnız Y B) Yalnız Z C) Y ve Z
Şekildeki eşit kollu terazi dengededir.
D) X ve Z E) X, Y ve Z
4 g/cm3 özkütleli X cismi, özkütlesi 2 g/cm3 olan
sıvıya bırakılırsa, terazinin dengesi için ne söy-
lenebilir?
A) Sağ taraf ağır basar.

B) Sol taraf ağır basar.
2. İçerisinde demir bilyeler bulu- C) Denge bozulmaz.
nan kap şekildeki gibi yüzmek-
D) X cisminin kütlesi verilmelidir.
tedir.
E) X cisminin hacmi verilmelidir.
Bilyelerden bazıları suyun
içine atılırsa, suyun kabın
tabanına yaptığı basınç için
ne söylenebilir?
A) Artar.
B) Azalır.
C) Değişmez.
D) Atılan bilyelerin sayısına bağlıdır.
E) Kesin birşey söylenemez.
5. Şekilde esnek bir balonun için-

de gaz vardır. Balona bir demir
parçası iple bağlanarak serbest
bırakılıyor.
3. Ağırlıkları eşit olan iki cisim aynı sıvıya bırakılıyor. Düzenek aşağı doğru indikçe
balona etkiyen kaldırma kuv-
dsıvı > dcisimler olduğuna göre;
veti ve sıvının kabın tabanına yaptığı basınç için
I. Cisimlere uygulanan kaldırma kuvveti ne söylenebilir?
II. Cisimlerin batan kısımlarının hacmi
Kaldırma kuvveti Basınç
III. Yerini değiştirdikleri sıvının ağırlığı
A) Artar Artar
niceliklerinden hangileri bu iki cisim için de eşit
olur? B) Azalır Azalır
C) Azalır Artar
A) Yalnız l B) Yalnız lll C) l ve ll D) Artar Azalır
D) l ve III E) I, II ve Ill E) Değişmez Değişmez

1. Ünite
6. I, II, III cisimleri, eşit kütleli demir parçalarının fark- 8. Gazlar, hacmi
lı biçimlere sokulmasıyla elde edilmiştir. Cisimleri büyük olan cisimlere
suya bırakan bir öğrenci; onların su içinde aşağı- daha büyük kaldýrma
daki gibi dengelendiğini gözlemliyor. kuvveti uygular.

Havada balonla Havada uçan çocuk ba-
seyahat, gazlarýn lonlarýna uygulanan kal-
kaldýrma kuvveti dýrma kuvveti balonun
sonucudur. aðýrlýðýndan büyüktür.

Öğrencinin, gözlemi sonucunda vardığı aşa-
ğıdaki sonuçlardan hangisi yanlış bilgi içerir? Havada bulunan bü-
tün cisimler hava-
A) “Aynı maddeden bile yapılsa her cisme sıvı ta- nýn kaldýrma kuvve-
rafından eşit büyüklükte kaldırma kuvveti uy- ti kadar hafifler.
gulanmayabilir.”

B) “Sudan yoğun cisimlerin iç hacimleri artırıla-

rak, su içinde yüzmesi sağlanabilir.”
C) “Aynı maddeden yapılmış demir parçalarının Yukarıda verilen etkinlikte bilgilerin doğru (D)
sudaki denge konumu farklıdır, bu durum on- ya da yanlış (Y) olduğu değerlendirilerek ok
ların ağırlıklarının farklı olmasından kaynakla- yönünde ilerlendiğinde, hangi çıkışa ulaşılır?
nır.”
D) “Gemilerin suda yüzmesi bu deneyle açıklana- A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
bilir.”
E) “Cisimlere etki eden kaldırma kuvvetleri, cis-
min yer değişimine sebep olduğu sıvı hacmi
ile doğru orantılıdır.”
9. Düşey kesiti Şekil - I

deki gibi olan sıvı do-
7. lu kapta K ve L cisim-
lerinin bağlı oldukları
iplerdeki T1 ve T2 ge-

rilme kuvvetleri sıfır-
dan farklıdır. Kap için-

deki sıvının bir kısmı
Şekilde içinde sıvı bulunan kaba K cismi 1, 2 ve 3
alındığında Şekil - II deki gibi dengede kalıyor.
konumlarındaki gibi daldırılarak eşit kollu terazide
ayrı ayrı dengeleniyor. Buna göre, T1 ve T2 için ne söylenebilir?
Dengeye getirmek için sol kefeye konulan m1,
m2 ve m3 kütleleri arasındaki ilişki nedir? T1 T2
(dk > dsıvı ve sıvı taşması olmuyor.) A) Artar Azalır
B) Azalır Değişmez
A) m1 > m2 > m3 B) m3 > m2 > m1
C) Değişmez Artar
C) m1 = m2 > m3 D) m1 > m2 = m3
D) Azalır Artar
E) m1 = m2 = m3 E) Artar Değişmez
10. Sınıf > Fizik > 1-E 2-B 3-E 4-C 5-B 6-C 7-A 8-A 9-A 79
2. ÜNİTE
Elektrik ve Manyetizma
1. Elektrik Yükleri
Pozitif ve negatif olmak üzere iki çeşit
yük olduğunu, maddelerin elektron
kazanarak ya da kaybederek yük-
lenebileceklerini, elektrik yüklü
cisimler arasındaki elektriksel
kuvvetin nelere bağlı olduğunu
keşfedeceğiz.
2. Akım, Potansiyel Fark ve Direnç

Elektroliz kabı kullanarak yük hareketini, buna bağlı olarak elektrik akımını açıklayacağız.
Katı, sıvı ve gazların iletkenliğinin nelere bağlı olduğunu, direncin bağlı olduğu fak-
törlerin neler olduğunu öğreneceğiz.
3. Elektrik Devreleri
Elektrik devrelerinde; dirençlerin bağlanmasını, üreteçlerin bağlanmasını, Kirchoff kurallarını, elek-
triksel enerji ve elektriksel gücü öğreneceğiz.
4. Mıknatıslar
Mıknatısların birbirleriyle olan etkileşimlerini, yerin manyetik
alanı olduğunu, akım geçen tellerin manyetik alan oluşturdu-
ğunu öğreneceğiz.
1. BÖLÜM Elektrik Yükleri
ELEKTRİK YÜKLERİ VE DURGUN İpek iple tavana bağlı şişirilmiş iki balon yünlü kuma-
şa sürtülüp birbirine yaklaştırıldığında, balonların birbi-
ELEKTRİK rini ittiği gözlenir.
Elektrikle ilgili konular genel olarak statik (durgun) elek- Benzer şekilde birisi yünlü kumaşa sürtülmüş diğeri sür-
trik anlamına gelen elektrostatik ve akan elektrik anla- tülmemiş iki balonun birbirini çektiği gözlemlenir.
mına gelen elektrik akımı başlıkları altında incelenir.
Bu nedenle “elektrostatik” sözcüğü ile kastedilen, elektrik

yüklerinin tamamen hareketsiz olmaları değildir. Elektrik
yükleri, daha önce öğrendiğimiz gibi, bir elektrik devre-
sinde dolanarak iş yapmıyorsa bu tür yüklerin davranı-
şı ve etkileşimleri elektrostatik konusu içinde incelenir.
Giydiğimiz yün kazağı çıkarırken bazen çıtırtılar duyar,

hatta karanlıkta isek küçük kıvılcımlar çıktığını gözlem-
leriz. Biri yünlü kumaşa sürtülmüş, diğeri sürtülmemiş balonlar
birbirini çeker.
Yolculuk sonunda otomobilden inip arabanın kapısına Bunun gibi benzeri birçok olayın oluşmasının sebebi
dokunduğumuzda bazen elektrik çarpması hissederiz. maddelerin elektrik yükü ile yüklenmesidir. Dolayısı ile
Halı üzerinde ayakkabı ya da terliklerimizle yürüdükten bu olaylara sebep olan etki, balonların elektriklenme-
sonra herhangi bir kişiyle tokalaştığımızda ya da kapı- sinden başka birşey değildir.
nın koluna dokunduğumuzda, Yünlü kumaşa sürtülmüş balona
kısa süreli bir elektrik çarpması elimizi yaklaştırdığımızda balonun
yaşarız. elimize doğru gelmesi, uygun yön-
temle yüklenmiş iki balonun birbirini
Bilimsel gösteri merkezlerinde, çekmesi ya da itmesi elektrik yükü-
Van de Graaf (Vandegraf) jene- nün varlığını gösteren delillerdendir.
ratörü ile yüklenmiş küreye do-
kunulduğunda dokunan kişinin Yandaki resimde de görüldü-
saçlarının birbirinden ğü gibi yün kumaşa sürtülen
ayrılarak ilginç gö- ebonit çubuklardan biri yalıt-
rüntü oluşturdu- kan ayak üzerine konulmuş ol-
ğu görülür. sun. Yüklü diğer ebonit çubu-
ğu yalıtkan ayak üzerindeki
Plastik tarakla saçların taranması ebonit çubuğa yaklaştırdığı-
sırasında tarağın saçları çekme- mızda birbirlerini ittikleri göz-
si, kalemi bir beze sürterek küçük lenir.
kağıt parçalarına yaklaştırdığımız-
Aynı deney iki cam çubuğun ipek kumaşa sürtülmesi ile
da kağıt parçalarının kaleme doğru
yapıldığında cam çubukların yine birbirini ittiği gözlenir.
yönelmesi gibi birçok benzeri olay-
Bazı taraklar taranırken
saçlarımızı çeker
larla sürekli karşılaşırız. Ancak yüklü cam çubuğa yüklü ebonit çubuk yaklaş-
tırıldığında birbirlerini çekerler. Bu duruma göre, cam
çubuk ve ebonik çubuğun farklı cins yükler ile yüklen-
diği söylenebilir.
Aynı cins maddeler aynı yollarla elektriklenirse birbirini
daima iter. Aynı cisimler farklı yollardan elektriklenirse
birbirlerini ya iter ya da çeker. Dolayısıyla cisimler var
olan iki tür elektrik yükünün birisiyle elektriklenir. Elek-
trik yükü, biri cam çubuğun, diğeri de ebonit çubuğun
Yünlü kumaşa sürtülmüş balonlar birbirini iter. kazandığı elektrik yüküdür.
82 > Ünite.. 2 > Elektrik ve Manyetizma

2. Ünite
Elektrik Yükleri
Bu yükler pozitif (+) ve negatif (–) yük olarak kabul edil-

miş olup, cam çubuk ve onun gibi davrananlar pozitif Bilgi Penceresi
elektrik yükü ile yüklü, ebonit çubuk ve onun gibi dav-
rananlar negatif elektrik yükü ile yüklü kabul edilmiştir.
“+” yükler hareket etmez.
Bir cisim elektron kaybederse “+” yük ile, elektron
kazanırsa “–” yükle yüklenir.
Bilgi Penceresi
Bir elektronun yükü (elementer yük): 1,6 ⋅ 10–19 C tur.
İki çeşit elektrik yükü vardır. Bunlardan biri pozitif Bir cisimdeki toplam yük, elementer yükün tam kat-
(+) elektrik yükü, diğeri negatif (–) elektrik yüküdür. larına eşittir.
+ ve – yükler
Örnek .. 1
Cisimler pozitif ve negatif elektrik yükü kazanabildikle- Nötr bir cisim 1019 tane elektron kaybederse bu cis-
rine göre, bunların yapı taşları olan atomların yapısında min elektrik yükü için ne söylenebilir?
da pozitif ve negatif elektrik yükü taşıyan parçacıklar var-
dır. Pozitif yük atomun çekirdeğindeki protonların, ne-
gatif yük ise çekirdek etrafında hareket eden elektron- Çözüm
ların yüküdür.
Atomun çekirdeğindeki protonlar ve nötronlar hareket Cisim eletron verdiği için pozitif yük ile yüklenmiştir.
etmez. Bunlar güçlü nükleer kuvvetlerle birbirine bağ- 1 elektronun yükü, 1,6 ⋅ 10–19 C tur.
lanmışlardır. Çekirdek çevresinde dönen elektronlar
ise hareket hâlindedir. Nötr bir atomda negatif ve pozi- Bu cisim toplam; q = 1,6 ⋅ 10–19 x ⋅ 1019
tif elektrik yükleri eşit sayıdadır. Böyle bir atomun pozi- q = 1,6 C yük ile yüklenmiştir.
tif ya da negatif yüklü hâle getirilebilmesi için atomdan
elektron alınması (koparılması) ya da atoma elektron
verilmesi gerekir.
Atomlardan meydana gelen cisimlerde atomlar gibi,
Örnek .. 2
elektron verdiği zaman pozitif elektrikle, elektron aldığı
zaman da negatif elektrikle yüklenir. Dolayısı ile mad-
delerin de negatif ya da pozitif elektrik yükleriyle yük-

lenebilmesi için elektron vermesi ya da alması gerekir.
Şekilde yan yana duran yüklü X, Y ve Y, Z kürelerinden,
Birim Yük X küresi Y küresini itiyor. Y küresi ise Z küresini çekiyor.
1 proton ya da 1 elektronun yük miktarına birim yük Buna göre;

denir. Birim yük elektron ve protonda bulunan yüktür.
I. X ile Y aynı cins yükle yüklüdür.
Buna elemanter yük denir. Elemanter yük (e ⋅ y) bir
elektronun ya da bir protonun yük değeridir. Bu yük en II. Y ile Z zıt cins yükle yüklüdür.
küçük yük değeridir. III. X küresi de Z küresini çeker.
Elektrik yüklerinin kaynağı atomun yapısında bulunan yargılarından hangileri doğrudur?
elektron ve protonlardır. Elektronlar (–) yüklü, protonlar
(+) yüklüdür ve yük miktarı eşittir.
Çözüm
Elektrik yükü Q ya da q harfi ile gösterilir. Birimi e ⋅ y
ya da coulomb tur.
Aynı işaretli yükler birbirini iter, zıt işaretli yükler ise bir-
1 e ⋅ y = 1,6 ⋅ 10–19 C tur. birlerini çeker. X küresi, Y küresini ittiğine göre ikisi de
aynı cins yükle yüklüdür. Y küresi Z küresini çektiği için
Yük birimi olarak küçük birimler de kullanılabilir.
Y ile Z zıt işaretli, Y küresi Z küresini çektiğine göre, X
Örneğin mikrokulon (µC) için 1 µC = 10–6 C tur. küresi de Z yi çeker. Verilenlerin üçü de doğrudur.

2. Ünite Elektrik Yükleri
Maddeler elektron kazanarak ya da kaybederek yükle-

nirler. Bir cisimdeki pozitif (+) yükler hareket etmez, sa-
ELEKTROSKOP dece (–) yükler hareket eder. Bu yüzden bir cismin (+)
Cisimlerin yük durumunu, yüklerinin cinsini ve yük sayısı sabittir ve değişmez.
miktarını karşılaştırmamıza yarayan alete elek- Cisimlerin pozitif ya da negatif yük ile yüklenmesine
troskop denir. elektriklenme denir.
Deneylerde gözlem yapmak için elektroskoplar
kullanılır.
Bir cismin negatif (–) yük ile yüklenmesi
Elektroskobun yapısında; bir ucunda açılıp kap-
Nötr bir cisme dışardan (–) yükler katılırsa, cisim üze-
nabilen iletken iki yaprak ve diğer ucunda ise me-
rindeki (–) yük miktarı (+) yük miktarından fazla olur ve
tal bir küre (veya levha) olan metal bir çubuk var-
cisim (–) yüklü olur.
dır. Yapraklar, hava esintisinden korunması için
cam kap içine yerleştirilmiştir.
Elektroskop yüksüz olduğu zaman yaprakları ka-
Bir cismin pozitif (+) yük ile yüklenmesi
palıdır. Elektroskop yüklendiğinde yaprakların yük Nötr bir cisim dışarıya (–) yük verirse geriye kalan (+) yük
işareti aynı olur ve yapraklar birbirini iterek açı- sayısı (–) yüklerden fazla olacağı için cisim (+) yüklü olur.
lır. Yani yüklü bir elektroskobun yaprakları açık-
tır. Elektroskobun yük miktarı arttıkça yaprakla- Cisimler üç yolla elektriklenebilir.
rın açıklığı da artar. Bunlar;
1. Sürtünme ile elektriklenme
2. Dokunma ile elektriklenme
3. Etki ile elektriklenmedir.
Ancak, maddeden elektron koparılması ya da madde-
ye elektron verilebilmesi için de enerjiye ihtiyaç vardır.
İletkenlik ve Yalıtkanlık
Bazı elektroskop çeşitleri Maddelerin iletkenlik ve ya-
lıtkanlıkları elektriği ilet-
mesi ya da iletmeme-
si ile açıklanır. Elektriği
kolayca ileten maddele-
re iletken, iletmeyenlere
Elektriklenme Olayları ise yalıtkan denir. Metal-
ler iyi iletkendir. Metal olma-
Elektron sayısı proton sayısına eşit olan atoma nötr yanlar ise genelde yalıtkandır. Ebonit, cam, plastik ya-
atom, atomları nötr olan cisme de nötr cisim denir. lıtkan maddelerdir.
Yüksüz bir cisim, aynı zamanda, dışındaki elektrik-
li bir taneciğe elektriksel etkisi olmayan cisimdir. Eğer bir yalıtkan cisim, elektron kazanarak ya da elek-
tron kaybederek yüklü hale gelmişse cisimdeki bu yük
Nört cisimde pozitif ve negatif yük var, bunlardan fazlalığı cismin belli bir bölgesinde oluşur. Yalıtkan mad-
birinin fazlalığı yoktur. delerin yüzeyleri bölgesel olarak yüklenir.
Nötr cisimler herhangi bir yol ile elektron kaybederlerse Eğer iletken bir cisim elektrikle yüklenmişse yani elek-
üzerlerinde pozitif yük fazlalığı oluşur. Dolayısıyla üzerin- tron kazanmış ya da elektron kaybetmiş ise bu cisim-
de pozitif yük fazlalığı olan cisimlere pozitif (+) yüklü de negatif ya da pozitif yükler yüzeyin her tarafına ya-
cisimler denir. Nötr cisimler herhangi bir yol ile elektron yılmış olarak bulunur.
alırlarsa, üzerlerinde negatif yük fazlalığı oluşur. Dolayı- Kısaca; “yalıtkan maddeler bölgesel olarak yüklenirken
sıyla üzerinde negatif yük fazlalığı olan cisimlere nega- iletken olan maddeler yüzeylerinin tamamında yük ola-
tif (–) yüklü cisimler denir. cak biçimde yüklenir” diyebiliriz.

2. Ünite
Elektrik Yükleri
Sürtünme ile Elektriklenme ipek kumaş cam çubuğun verdiği elektronları aldığı için
“–” ile yüklenir.
Yukarıda bahsedildiği gibi, kış aylarında giyilen yünlü
kazak çıkartılırken kıvılcım oluşması ve ses çıkarmasının Ebonit çubuk, yünlü kumaşa sürtülüp ayrılırsa, yünlü ku-
nedeni, saçlarımızı tararken tarağın saçlarımızı çekme- maş, ebonit çubuğa elektron verdiği için yünlü kumaş
si, halı üzerinde bir süre yürüdükten sonra metal cisim- “+” ile yüklenir, ebonit çubuk ise yünlü kumaşın verdi-
lere dokunulduğunda çarpılma hissedilmesinin temelin- ği elektronları aldığı için “–” ile yüklenir.
de sürtünmeyle elektriklenme vardır.
Her iki durumda da toplam yük korunmuştur.
İki ebonit çubuktan birisi iple asılıp, diğeri buna yaklaş-
tırıldığında hiç etkileşmenin olmadığı gözlenir. Yani itme
ve çekme olayı gözlenmez. Bu çubukların ucu, elektros-
kobun topuzuna dokundurulursa elektroskobun yaprak-
larında hiç bir hareketlilik olmaz. Bilgi Penceresi
Elektroskobun yapraklarının hareket etmemesi ebonit Elektrik yükleri korunumlu büyüklüktür.
çubuklarda yük fazlalığının olmadığını gösterir. Her iki
çubuk yün kumaşa sürtüldükten sonra, asılı hâlde den- Bir sistemin toplam elektrik yükü sabittir.
gede olan ebonit çubuğa diğeri yaklaştırıldığında asılı
olanın itildiği gözlenir.
Bu çubuklar elektroskobun topuzuna ayrı ayrı dokundu-

rulduğunda elektroskobun yapraklarının açıldığı görü-
lür. Bu ise yün kumaşa sürtülme sonucu ebonit çubuk- Örnek .. 3
ların yük fazlalığına sahip olduğunu gösterir. Birbirlerini
itmeleri ise aynı tür elektrik yükü ile yüklendiklerinin gös-

tergesidir.

Yukarıda verilenlerin hangilerinde sürtünme ile elek-

triklenme vardır?
Yün kumaşa sürtülen ebonit çubuk elektrikle yüklenir.
Elektrikle yüklenen ebonit çubuk nötr elektroskobun topuzu-
na dokundurulduğunda elektroskobun yaprakları açılır.
Çözüm
Birbirine sürtülen cisimlerden biri pozitif elektrik yükü Sürtünmeyle elektriklenme, sürtünmeler sonucu ger-
kazanırken diğeri de eşit miktarda negatif elektrik yükü çekleşen yüklenme olayıdır. Kış aylarında yün kazağı-
kazanır. Bu tür elektriklenmeye sürtünme ile elektrik- mızı giyerken ya da çıkarırken kıvılcımlar oluşması, saç
lenme denir. Sürtünme ile elektriklenmede birbirine sür- taranırken tarağın saçı çekmesi sürtünme sonucu elek-
tülen cisimler dışarıdan yük almazlar. Sadece sürtülen triklenmeye örnektir. Çünkü sürtünme sırasında elek-
cisimlerin birinden diğerine yük geçişi olur. tron alış verişi olur. Bu ise sürtünen maddeler arasında
Sürtünen cisimlerden birinin kaybettiği elektron sayısı, yük fazlalığının oluşmasına neden olur.
diğerinin kazandığı elektron sayısına eşittir. Sürtünme Elektrikle yüklenmiş küreye dokunulduğunda doku-
yolu ile yüklenmiş iki cisim tekrar birbirine dokunduru- nan kişinin saçlarının birbirinden ayrılarak ilginç görün-
lursa her ikisi de nötr hâle geçer. tü oluşturması ise dokunma ile elektriklenmeye örnektir.
Cam çubuk ipek kumaşa sürtülüp ayrılırsa, cam çubuk Sonuç olarak II. ve III. de verilenler sürtünme ile elek-
ipek kumaşa elektron verdiği için “+” ile yüklenirken, triklenmeye örnektir.

Dokunma ile Elektriklenme Benzin istasyonlarında hortum ile depolara benzin ak-
tarılırken temas sebebiyle hortumda elektriklenme mey-
Uzun süre hareket hâlinde olan bir aracın kapısına do- dana gelebilir. Bu durumda çıkabilecek yangınları önle-
kunulduğunda, araçtaki sürtünmeyle birikmiş yüklerin mek için benzin istasyonlarında iletken tellerle toprağa
vücudumuza geçmesi, elektrikle yüklenmiş küreye do- bağlantı yapılır. Bu ise dokunma yoluyla elektrik yükle-
kunulduğunda dokunan kişinin saçlarının birbirinden rinin toprağa taşınmasını sağlar.
ayrılarak ilginç görüntü oluşturması, evdeki halı üzerin-
de terlikle gezdikten sonra metal bir parçaya dokundu-
ğumuzda elektrik çarpması hissetmemiz, dokunma ile Dokunma ile elektriklenme
elektriklenmeye birer örnektir.
Ebonit çubuğu yünlü kumaşa sürterek elektroskoba do-
Örnek .. 4
kundurduğumuzda elektroskobun yapraklarının açıldı-
ğını gözlemleriz. Yünlü kumaşa sürtülen ebonit çubu-
ğun sürtünme ile elektriklendiğini söylemiştik. Ebonit
çubuğun elektroskoba dokundurulmasıyla elektrosko-
bun yapraklarının açılması ise elektroskopa yük geçti-
ğini gösterir. Bu şekilde, elektroskop dokunma ile elek-
triklenmiş olur.

Yukarıda verilenlerin hangilerinde dokunma ile elek-

triklenme vardır?
Elektrikle yüklenen ebonit çubuk nötr elektroskobun Çözüm

topuzuna dokundurulduğunda elektroskop dokunma ile
elektriklenir ve elektroskobun yaprakları açılır. Dokunmayla elektriklenme, temas sonucu gerçekle-
Eğer aynı ebonit çubuk tekrar yünlü kumaşa sürtülerek şen yüklenme olayıdır. Evdeki halı üzerinde gezdikten
yine elektroskoba dokundurulursa elektroskobun yap- sonra kapı koluna dokunduğumuzda elektrik çarpılma-
raklarının biraz daha açıldığı gözlemlenir. Burada da do- sı hissetmemiz, uzun süre hareket eden arabanın kapı-
kunma sonucu elektroskoba yük aktarıldığı sonucu or- sına dokunduğumuzda elektrik yüklerinin vücudumuza
taya çıkar. Elektroskoba elimizle dokunduğumuzda ise geçtiğini hissetmemiz dokunmayla elektriklenmeye bi-
açılan yaprakların tamamen kapandığını gözlemleriz. rer örnektir. Ayrıca elektrikle yüklenmiş küreye dokunan
Bu ise elektroskoptaki yüklerin dokunma sonucu elimi- birisinin saçlarının diken diken olması da dokunmayla
ze geçtiğini ve vücudumuza taşındığını gösterir. elektriklenmeye birer örnektir.
Elektrikle yüklü bir cisim nötr bir cisme ya da yüklü baş- Sonuç olarak üçünde de verilenler dokunma ile elek-
ka bir cisme dokundurulduğunda oluşan yüklenme bi- triklenmeye örnektir.
çimine dokunma ile elektriklenme denir.
Petrol tankerleri- Dokunma ile Elektriklenmede Yük Paylaşımı
nin arkasında bu- İletken, nötr bir cisme iletken ve pozitif yüklü bir cisim
lunan ve yere de- dokundurulup ayrılırsa, pozitif yüklü cisim nötr cisimdeki
ğen zincirler de elektronları kendine çeker. Bu sayede nötr cisimde “+”
tankerin hareketi yük fazlalığı olurken, pozitif yüklü cisme gelen elektron-
sırasında oluşan lar da “+” yüklerin bir kısmını nötrler.
elektrik yüklerinin
dokunma yoluyla Pozitif yüklü cismin yük miktarını azaltır. Dokunmada
toprağa akmasını yükler daima korunur. Dolayısıyla dokunma öncesi po-
sağlayan bir yön- zitif yüklü cismin yük miktarı Q, dokunma sonrası yük-
temdir. ler de q1 ve q2 ise, Q = q1 + q2 olmak zorundadır.

2. Ünite
Elektrik Yükleri

Örnek .. 5

Şekilde X küresinin yükü +12q,

Y küresinin yükü – 3q, Z küresi

ise yüksüzdür.

X küresi önce Y, sonra da Z

küresine birer kez dokundu-
Dokunma ile elektriklenmede cisimler toplam yükü aralarında
rulursa son yükleri ne olur?
paylaşırlar.

İletken ve yüklü iki cisim birbirine dokundurulduğunda, qX q Y qZ

toplam yük cisimler arasında paylaşılır. Dokundurulan
iletken cisimler küre şeklinde ise, net yük yarıçaplarla A) + 6q + 3q + 2q
orantılı olarak paylaşılır. Bu paylaşım sonucunda yarı- B) + 4q + 3q + 2q
çapı büyük olanın son yük miktarı fazla, küçük olanın
C) + 6q + 4q +q
son yük miktarı az olur.
D) + 4q + 2q + 2q
Şimdi dokunma ve etki ile elektriklenmeyi yük miktarla-
E) + 6q – 3q + 2q
rına göre izah edelim.
Aynı tür elektrikle yüklü küresel ve iletken cisimlerin bir-
birine dokundurulduğunda yük alışverişi yapmaları için
yük/yarıçap oranlarının farklı olması gerekir. Birbirleri- Çözüm
ne dokunan iletken küresel cisimler yük alış verişi yapı-
yorsa, bu yük alış verişi yük/yarıçap oranları eşitlenene X ve Y kürelerinin toplam yükleri,
kadar devam eder.
qT = 12q – 3q = + 9q dur.

X ve Y küreleri birbirine dokundurulursa, son yükleri ya-
rıçapları oranında olur.

Buna göre,

İlk yükleri +qX, –qY olan iletken X ve Y kürelerinin ya-
rıçapları rX ve rY olsun, cisimler birbirine dokundurulup

ayrıldığında son yükleri qX' ve qY' oluyorsa;
1. qY < qX ise qX' ve qY' nin yük işaretleri “+” olur. + 6q yüküne sahip olan X küresi nötr Z küresine dokun-
2. qX < qY ise qX' ve qY' nin yük işaretleri “–” olur. durulursa, son yükleri
3. qX = qY ise her ikisi de nötr olur.

q X' q Y'
Cisimlerin son yükleri için, = olmak zorundadır.
rX rY

Bu aynı zamanda kürelerin toplam yükü yarıçapları ora-
nında paylaştıkları anlamına gelir. Son yükleri: X ; +4q , Y ; +3q , Z ; +2q olur.
Dolayısıyla, rX < rY ise qX' < qY' dür. X, Y ve Z nin son yüklerini toplarsak yine + 9q olur. Kü-
Eğer, rY < rX ise o zamanda qY' < qX' olur. reler arasında yük alışverişi olurken, hareket eden yükün
negatif yüklü olan elektronlar olduğu unutulmamalıdır.
(+ q X ) + (- q Y ) (+ q X ) + (- q Y )
q X' = > H $ rX q Y' = > H $ rY Cevap B
rX + rY rX + rY

Etki ile Elektriklenme Etki ile elektriklenmede;

Günlük hayatta etki ile elektriklenmeyle sıkça karşılaşı-

rız. Saçımıza sürttüğümüz plastik bir tarağı, musluktan

akan suya yaklaştırdığımızda suyun akış doğrultusunun

değişmesi etki ile elektriklenmeye bir örnektir.

Fotokopi makinelerindeki silindirden kağıda aktarım ya-
pılması, çok sık temizlenmesine rağmen bilgisayar ve te-

levizyon ekranlarının daha fazla tozlanması, televizyon
ekranına yaklaştırılan alüminyum topun çekilmesi de et- Pozitif ve yükü Q olan X cismi nötr KL cismine yaklaştı-
ki ile elektriklenmeye birer örnektir. rılıp Şekil - I deki gibi sabit tutulursa, X cismi L ucunda
Hava ile temas ederek elektriklenen toz parçacıkları te- bulunan elektronları K ucuna çeker. Sonuçta K ucunda
levizyon ve bilgisayar ekranlarının kısa sürede tozlan- “–” yük fazlalığı L ucunda ise “+” yük fazlalığı oluşur.
masına sebep olur.
Etki ile elektriklenme sonucu kutuplanan yüklerin mikta-
Yün kumaşa sürtülmüş ebonit çubuk elektroskoba yak- rı eşittir. Ancak, hiçbir cisim kendi yük miktarı kadar ya
laştırıp uzaklaştırıldığında elektroskobun yapraklarının da kendi yük miktarından fazla yük kutuplayamaz. Do-
açılıp kapandığı gözlemlenir. layısıyla q < Q olmak zorundadır.
Eğer X cismi uzaklaştırılır ya da yok edilirse, KL cismin-

deki yükler tekrar dengeye gelerek nötrleşirler.
Negatif yüklü X cismi

iletken ve nötr olan öz-

deş K ve L cisimlerine

Şekil - l deki gibi yak-

laştırılıp sabit tutulursa,
Şekil - ll deki gibi K cis-
minin sol ucu “+”, L cis-
minin ise sağ ucu “–”
yük ile yüklenir.
Sürtünme ile yüklenen ebonit çubuk, nötr elektroskobun
topuzuna yaklaştırıldığında elektroskop etki ile elektriklenip

elektroskobun yaprakları açılır.

Burada yük fazlalığına sahip olan ebonit çubuk, nötr olan

elektroskopta yüklerin kutuplaşmasına sebep olur. Elek-

troskobun yapraklarının yük kazanması sonucu yaprak-
ları açılır. Ebonit çubuk, elektroskoptan uzaklaştırıldığın-

da yapraklar tekrar kapanır.
Elektrikle yüklü bir cismin, nötr cisme ya da yüklü baş- Bu durumda K ve L cisimleri yalıtkan ayaklarından tu-
ka bir cisme yaklaştırılıp sabit tutulmasıyla oluşan elek- tulup ayrılırken, X cismi de uzaklaştırılırsa, Şekil - III teki
triklenme biçimine etki ya da indüklenme ile elektrik- gibi K ve L “+” ve “–” yükleriyle yüklenmiş olur.
lenme denir.
Etki ile elektriklenmede elektronlara kuvvet uygulanarak, K deki yük miktarı, L dekine eşit olduğundan, eğer K ile
elektronların hareket etmesi sağlanır. Eğer elektronlar L birbirine tekrar doldurulursa her ikisi de nötr hâle gelir.
çekilebiliyorsa, en uzaktan en yakına, eğer elektronlar
itiliyorsa, en yakından en uzağa itildiği kabul edilir. Etki Yalıtkan ayaklar üzerin-
ile elektriklenmede yakın uç zıt işaretli, uzak uç ise aynı de bulunan özdeş, ilet-
işaretli olacak biçimde yük kutuplaşması olur. ken ve +q yüklü X, Y ve
Z cisimleri şekildeki gibi
duruyorken, Y ile Z ara-

Etki ile elektriklenme
sında X ten dolayı etki ile

2. Ünite
Elektrik Yükleri
elektriklenme gerçekleşir. Son durumda X in yüküne qX,

Y ninkine qY, Z ninkine qZ denilirse, bu yükler arasındaki Çözüm
ilişki qZ > qX > qY şeklinde olur. Çünkü, X cismi Z den
Y ye elektron çeker, Z deki “+” yük fazlalığı artar, Y de- Etki ile elektriklenme, temas olmadan sadece yaklaş-
ki azalır, X teki zaten değişmez. tırıp uzaklaştırarak gerçekleşen geçici yüklenme olayı-
dır. Elektrikle yüklenen yüzüğü küçük kağıt parçalarına
yaklaştırdığımızda onları kendine doğru çekmesi, yüklü
Yüklü Cismin Nötr Cismi Çekmesi
balon ile elimiz arasındaki çekim olayı balonun elimize
İki cismin birbirlerini itebilmeleri için her ikisinin de yük- yaklaşması etki ile elektriklenmeye birer örnektir. Elek-
lü ve aynı cins yükle yüklenmiş olması gerekir. Fakat iki troskobun topuzuna dokunma etki ile elektriklenme de-
cismin birbirini çekebilmesi için her ikisinin de yüklü ol- ğil dokunma ile yükleri vücuda taşımadır.
ması şart değil, birinin yüklü olması yeterlidir. Sonuç olarak, I. ve II. de verilenlerde etki ile elektriklen-
me gerçekleşmiştir.

Örnek .. 7

Birbirine dokunmakta olan K,

L, M nötr ve iletken kürelerine

Yüklü bir cisim iletken yüksüz bir cismi etki ile elektrik- şekildeki gibi “+” yüklü X kü-

leyerek çekebilir. Şekilde “–” yüklü cisim yüksüz küre- resi yaklaştırıldıktan sonra K,
ye yaklaştırıldığında yükler “+” ve “–” gruplara ayrılır. L, M küreleri yalıtkan sapların-
Yani kutuplanır. dan ayırılıyor.
Kürenin “+” yüklü kısmı, “–” yüklü kısmına göre, cisme Buna göre, kürelerin yükleri için aşağıdakilerden
daha yakın olduğundan, çekme kuvveti, itme kuvvetin- hangisi doğru olabilir?
den büyük olur. (F1 > F2)
K L M
Dolayısıyla küre, yüklü cisme doğru bir miktar çekilir.
A) – q nötr +q
Eğer bu çekilme “–” yüklü cisme kadar olur ve dokunma
gerçekleşirse, küre “–” yükle yüklenir ve bu sefer itilir. B) – q + q –q
C) + q nötr –q
D) – q nötr nötr
Nötr cismin çekilmesi E) + q nötr +q
Çözüm
Örnek .. 6

X teki “+” yükler mümkün olan en uzaktan yani M küre-

sinden “–” yükleri K ye çeker ve M de “+” yük fazlalığı

oluşur. Yani K nin X e bakan yüzeyi “–” yükle yüklenir,
M nin dış yüzeyi ise “+” yükle yüklenir. Ara bölgeler ise

nötr olur. Küreler birbirinden ayırılırsa, K, “–” ile M, “+”
yük ile yüklenir, L ise nötr olur.
Yukarıda verilenlerin hangilerinde etki ile elektrik-
lenme olayı gerçekleşmiştir? Cevap A

Topraklama
Cisimlerin bir ucunun toprağa bağlanıp, toprakla ci-
Örnek .. 8
sim arasında yük geçişinin sağlanması olayına toprak-
lama denir. Yalıtkan zemin üzerindeki

yüksüz K ve L çubukların-

İletken tel ile toprağa bağlantılı olan nötr ve iletken cisim- dan L çubuğu topraklanı-
ler yüklü bir cismin etkisi altında iken toprağa elektron yor. “–” yüklü X küresi, K
verir ya da topraktan elektron alır. Bunun sonucu olarak çubuğuna dokunduruluyor.
cisimler uygun şartlarda yüklenmiş olurlar.
Önce L çubuğundaki top-
rak bağıntısı kesilir, sonra

X küresi ve çubuklar bir-

birinden uzaklaştırılırsa, yük dağılımları nasıl olur?

Çözüm

“–” yüklü X küresi, K cismine dokun-

durulduğunda K cismi “–” yükle yük-

Negatif yüklü X cismi nötr ve iletken olan KL cismine Şe- lenir. K cismindeki “–” yükler, L cis-
kil - I deki gibi yaklaştırılıp sabit tutulduğunda yükler mindeki bazı “–” yükleri iletken tel

gruplaşır. KL cisminin L ucu iletken aracılığıyla toprağa kadar iter ve L

tel ile toprağa bağ-landığında Şe- cisminde “+” yük fazlalığı meydana

kil - II deki gibi L ucundaki elektron- getirir. Daha sonra toprak bağlantı-

lar toprağa akar. Daha sonra Şe- sı kesilirse, L cismi de “+” yükle yüklenmiş olur.
kil - lll teki gibi toprak bağlantısı
kesilip X cismi uzaklaştırılırsa K ucun-
daki “+” yükler düzgün olarak cisim
üzerinde dengeye gelir ve KL cismi
“+” ile yüklenmiş olur. Etkinlik .. 1
Aşağıda verilenlerdeki elektriklenme dokunma ile

Topraklama 11291 gerçekleşiyorsa kutucuğa “D”, sürtünme ile gerçek-
leşiyorsa “S”, etki ile gerçekleşiyorsa “E” yazınız.
Bilgi Penceresi

Uçaðýn elektrikle Paratonerin yükleri Tokalaþma sýrasýnda
yüklenmesi topraða aktarmasý çarpýlma

Negatif yüklü iletken bir cisim iletken telle toprağa

bağlanırsa, cisim üzerindeki “–” yükler toprağa akar
ve cisim nötr hale gelir. Pozitif yüklü iletken bir ci-
sim iletken telle toprağa bağlanırsa, cisimdeki “+”
yükler hareket edemeyeceği için cisim topraktan “–”
yükleri çeker ve nötr hâle gelir. Dolayısıyla toprak-
Taranan saçlarýn Bacalarla parçacýklarýn Yýldýrým düþmesi
la bağlantılı olan cisimler (etrafında yüklü bir cisim elektriklenmesi tutulmasý
yokken) daima nötr dür.


2. Ünite
Elektrik Yükleri
Elektrostatik ile İlgili Günlük Hayattan

Örnekler Fotokopi Makinesi
Belgeleri kopyalayarak çoğaltmak için fotokopi ma-
Atmosferde de rüzgârın etkisiyle sürüklenen bulutlar
kineleri, yazıcılar, faks, tarayıcılar ve dijital baskı sis-
hem havayla hem de birbirleriyle temas ederler. Bunun
temleri kullanılır. Elektrik yüklerinden yararlanılarak
sonucunda da elektriklenirler. Elektrik yüklü bulutlar bir-
yapılan ve aynı çalışma prensibinden hareketle ge-
birlerine yeterince yaklaşırsa birinden ötekine elektrik
liştirilmiş bu ürünlerin acaba çalışma prensibi na-
yükü boşalması olabilir. Bu olaya şimşek denir.
sıldır? Elektrik yüklerinin fotokopide ne gibi fayda-
Benzer şekilde elektrik yüklü bulutlar yer küreye yete- sı olabilir? Elektrik yüklerinin kopyalamadaki görevi
rince yaklaşırsa buluttan yere ya da yerden buluta elek- nedir? Elektrik yüklerinden teknolojide başka nere-
trik yükü boşalması olabilir. Bu olaya da yıldırım lerde yararlanılmaktadır? Şimdi bu sorulara cevap-
denir. Yıldırım olayında elektrik yükünün boşalma- lar arayarak, konuyu anlatalım.
sı bulut ile yeryüzünün birbirine en yakın noktala-
Fotokopi makinelerinin çalışma prensibi şu şekilde-
rı arasında olur. Bu sebeple yüksek ve sivri yerle-
dir: Işığa maruz kaldığında iyi bir iletkene dönüşen
re yıldırım düşme ihtimali fazladır.
ve fotoiletken adı verilen bir madde(gri selenyum)
ile kaplı silindirik bölme, yüksek potansiyel farkı al-
tında elektrostatik olarak (corona adı verilen tel ile)
Tarihte, elektrik olayları ile ilgili araştırmalar yapan bi- yüklü hâle getirilir. Yüksek ışık şiddetine sahip bir
lim adamlarından birisi de Benjamin Franklin dir. Elek- lâmba, kopyası çekilecek dökümanı tarar ve dökü-
trik yüklerindeki “+” ve “–” yükleri keşfeden Benja- manın beyaz alanları üzerine düşen bu ışığı fotoilet-
min Franklin, elektrik yüklerinin korunumu ilkesini de kenin üzerine düşürecek biçimde yansıtır.
ortaya atmıştır. Fırtınalı havada yardımcısına uçurtma
Işığa maruz kalan alanlar ilet-
uçurtturarak gerçekleştirdiği deneyde
ken olacağından nötr hâle ge-
şimşeğin elektriksel bir olay olduğu-
lir. Işığa maruz kalmayan alan-
nu keşfetmiştir. Uçurtmayı Benjamin
lar ise negatif yüklü olur. Yine
Franklin, yardımcılarına uçurtmuştur.

elektrik olarak pozitif yüklen-
İki yardımcısını bu deneylerde kaybe-
miş toner zerrecikleri, silindir
den B. Franklin paratonerlerin yapıl-
üzerine püskürtüldüğünde ne-
masına vesile olmuştur.
gatif yüklü (ışığa maruz kalma-
yan) alanlar tarafından çekilir.
Yıldırımdan korunmak için minare,
Daha sonra bu pozitif ve nega-
gökdelen gibi yüksek yapılara pa- tif yüklü etkileşme sonunda to-
ratoner adı verilen sivri uçlu metal nerle bütünleşen silindir, fark-
çubuk takılır. Metal çubuğa bağlı iletken telin diğer lı bir mekanik sistemle alınan
ucu iletken levhaya bağlanıp toprağa gömülür. Böy-
kağıdın üzerinden geçirilir.
lece buluttan paratonere gelecek olan elektrik yük-
leri binaya ve çevreye zarar vermeden toprağa akar. Yüksek sıcaklık ve basınçta ısıtılan toner, kağıt üze-
rine adeta yapıştırılır. Böylece kopyalama işlemi bit-
miş olur. Silindir dönerek sivri uçlu bir plastik yar-
dımıyla temizlenir ve ikinci bir kopyalamaya hazır
hâle getirilir. Fotokopinin çekim aşamaları şekilde
Günlük hayattaki elektriklenme türlerinden gösterilmiştir.
bazıları
Ameliyathanelerin zeminlerinin iletkenle kaplanması; do-
kunma ile elektriklenmeye neden olur. LPG istasyonla-
rında dolum esnasında araca bir iletken bağlanması do-
kunma ve sürtünme sonucu ortaya çıkacak olumsuzluğu
ortadan kaldırmak içindir. Saçların taranırken diken di-
ken olması sürtünme sonucu elektriklenme ile ilgilidir.
Petrol tankerlerinde yere değen zincir bulunması sürtün-
me ile oluşan elektriklenmeyi dokunma yoluyla nötrle-
meye yöneliktir. Bulutların yıldırım ve şimşek oluşturma-
sı sürtünme sonucu elektriklenme ile ilgilidir.

Elektroskoplarda Yüklenme ve Yük 4. Nötr K cismi, “–” yükle yüklenmiş elektroskobun

topuzuna dokundurulup ayrılırsa,
Tespiti
K cismi nötr iken, elektroskoptan
Elektroskop yüksüz iken yaprakları tamamen kapalıdır.
K cismine “–” yükler gelir. Elektros-
Yüklendiği zaman ise yapraklar aynı cins yükle yüklendi- koptaki “–” yükler azaldığı için,
ği için birbirini iterek açılıp dengeye gelir. Elektroskobun elektroskobun yaprakları biraz ka-
yük miktarı arttıkça yapraklar arasındaki açıklık da artar. panır.

Elektroskopla bir cismin yük işareti, iki ayrı yol ile bulu-
nur. Bunların birisi cismi topuza yaklaştırıp sabit tutma,
yani etki ile elektriklenme olayı, diğeri ise cismi, elektros- 5. “–” yük ile yüklenmiş K cismi, “–” yükle yüklen-
kobun topuzuna dokundurup ayırma olayıdır. miş elektroskobun topuzuna dokundurulup ayrı-
lırsa,
1. “–” yük ile yüklenmiş K cismi, “–” yükle yüklen-
miş elektroskobun topuzuna yaklaştırıldığında; Elektroskop ile K cismi toplam yükü kapasitelerine gö-
re aralarında paylaşırlar. K cismi ile elektroskobun bü-
Elektroskobun yaprakları biraz da- yüklükleri ve yük miktarlarına göre biri diğerine yük ve-

ha açılır. K cismi topuzdaki “–” yük- rebilir. Ya da aralarında yük alışverişi olmaz. Dolayısıyla

lerin bir kısmını elektroskobun yap- elektroskobun yaprakları biraz daha açılabilir, biraz ka-

raklarına iterek, yapraklardaki yük panabilir ya da elektroskobun yapraklarında bir deği-
miktarının artmasına ve yaprakla- şiklik olmayabilir.

rın biraz daha açılmasına sebep
olur. 6. “+” yük ile yüklenmiş K cismi, “–” yükle yüklen-
miş elektroskobun topuzuna dokundurulup ayrı-
2. “+” yük ile yüklenmiş K cismi, “–” yükle yüklen- lırsa,
miş elektroskobun topuzuna yaklaştırıldığında;
a. K nin yük miktarı elektrosko-
K cismi “+” ile yüklü iken, elektros-
bun yük miktarından az ise,
kobun yapraklarındaki “–” yükle-

elektroskobun yaprakları biraz
rin bir kısmını topuza kadar çeker.
kapanır. Toplam yükün işareti
Yapraklardaki “–” yük sayısı azal-
“–” dir. Bu yük, K cismi ile elek-
dığı için yapraklar biraz kapanır.

troskop arasında paylaşılır.

Not: K cisminin yük miktarı, elek- Elektroskobun başlangıçtaki
troskobun yük miktarından çok çok “–” yüklerinin bir kısmı K deki “+” yükleri nötrler. Da-
fazla ve K cismi elektroskoba oldukça yakın ise, elektros- ha sonra elektroskopta kalan “–” yükler, K cismi ile
kobun yaprakları tamamen kapanabilir. Hatta kapanıp elektroskop arasında paylaşılır. Elektroskobun pa-
tekrar açılabilir. Böyle bir durumda elektroskobun topu- yına düşen yük ilk durumdan daha az olacağından
zu “–”, yaprakları “+” yüklü olur. Topuzdaki “–” yükle- yapraklar biraz kapanır.
rin sayısı yapraklardaki “+” yüklerin sayısından fazladır.
b. K nin yük miktarı elektroskobun yük miktarına
eşit ise, toplam yük sıfır olacağı için böyle bir du-
Elektroskopa yaklaştırma rumda K cismi ile elektroskop nötr olur. Elektrosko-
bun yaprakları tamamen kapanır ve öyle kalır.
3. Nötr (yüksüz) K cismi, “–” yükle yüklenmiş elek- c. K nin yük miktarı elektroskobun yük miktarından
troskobun topuzuna yaklaştırıldığında; fazla ise, elektrokobun yaprakları önce tamamen
Elektroskop yüklü olduğu için, nötr kapanır ve sonra tekrar açılır. Toplam yükün işareti
K cismi üzerinde yük gruplaşma- “+” olur. Son olarak K cismi ve elektroskop “+” yük

sına (kutuplanma) sebep olur. “–”

ile yüklenir. Elektroskop başlangıçta “–” yüklü, do-
yüklü elektroskop, K üzerinde “–” kunma işleminden sonra da “+” yüklü olacağı için
yükleri iter, kendine yakın kısımla-
elektroskop önce nötrlenip yaprakları tamamen ka-
panır sonra tekrar yüklenek yaprakları tekrar açılır.
rın “+” ile kutuplanmasını sağlar.
K üzerindeki “+” yükler, elektros- Sonuçta elektroskobun yük işareti değişmiş olur.
koba yakın olduğu için yapraklar-
daki “–” yükleri topuza doğru çeker ve yapraklar biraz Elektroskopa dokunma
kapanır.

2. Ünite
Elektrik Yükleri
Elektroskopların dokundurulması Çözüm
(–) yüklü K cismi, toprak bağlantılı L cismine yaklaştırılır-

Örnek .. 9
sa, L cisminden toprağa (–) yük itilir. Sonra toprak bağ-
lantısı kesildiğinde, L cismi (+) yükle yüklenmiş olur. (+)
yüklü L cismi, yine (+) yüklü elektroskobun topuzuna
Şekilde yüklü K ve L elekt- yaklaştırıldığında, yapraklardan topuza (–) yük çeker ve
roskoplarının topuzuna (+) yapraklar bir miktar daha açılır.

yüklü bir cisim yaklaştırıldı-

ğında K nin yaprakları biraz Cevap D
açılıyor, L nin yaprakları ise
biraz kapanıyor.
Buna göre, K ve L elektros-
koplarının yükünün işare-
ti nedir?
1
Örnek .. 1
A) K(+) B) K(+) C) K(+) D) K(–) E) K(–)
L(–) L(+) L(0) L(+) L(–)
Yüklü bir elektroskobun topu-

Çözüm zuna yüklü bir K cismi yaklaş-
tırıldığında, elektroskobun yap-
K elektroskobunun yapraklarının biraz açılması, yap- raklarının biraz kapandığı göz-
raklardaki yük miktarının artmasındandır. Bu da yaprak- leniyor.
lardan (+) yüklü cisim tarafından (–) yük çekilmesiyle
Buna göre;
gerçekleşir. Yani K elektroskobu, (+) yüklü cisimle ay-
nı yüklüdür. L nin yapraklarının biraz kapanması ise, yi- I. K cismi ile elektroskop zıt
ne yapraklardan (–) yük çekilip yapraklardaki (–) yük yükle yüklüdür.
miktarının azalmasındandır. O halde L de, (+) yüklü ci- II. K cismi ile elektroskop aynı cins yükle yüklüdür.
simle zıt yüklüdür. Buna göre, K (+), L ise (–) yüklüdür.
III. K cisminin yükü elektroskobun yükünden fazladır.
Cevap A
0
Örnek .. 1 A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve III

Çözüm

Yüklü bir elektroskoba, yine yüklü bir cisim yaklaştı-

rıldığında yapraklar biraz kapanıyorsa, cisim elektros-
Topraklanmış L cismine, (–) yüklü K cismi Şekil - I de- kopla zıt yüklü, biraz açılıyorsa elektroskopla aynı cins
ki gibi yaklaştırıldıktan sonra, toprak bağıntısı kesiliyor. yükle yüklüdür.
L cismi, Şekil - II deki (+) yüklü elektroskoba değ- Buna göre, I doğru, II yanlıştır. Yaprakların biraz açılıp
meden yaklaştırıldığında, elektroskobun yaprakları- ya da biraz kapanması yük miktarlarına bağlı değildir.
nın hareketi için ne söylenebilir? Çünkü burada etki ile elektriklenme vardır.
Dolayısıyla III. olabilir de olmayabilir de. Soruda olabilir
A) Biraz kapanır. B) Değişiklik olmaz.
denildiği için olabilir diyoruz. Eğer kesinlikle doğrudur
C) Tamamen kapanır. D) Biraz daha açılır. denilseydi III. maddeyi cevaba alamazdık.
E) Önce kapanır, sonra açılır. Cevap C

Örnek ..12 Etkinlik .. 2

Başlangıçta nötr olan elektroskoplara I ve III’te yüklü

cisim yaklaştırılırken II ve IV’te dokundurulup ayrılıyor.

Buna göre, elektroskobun yapraklarını çizerek yap-
rakların ve topuzun yük işaretlerini belirtiniz.

Şekilde K anahtarı açıkken nötr elektroskobun yaprak-
ları açıktır.
K anahtarı kapatılırsa elektroskobun yaprakları için
ne söylenebilir? (Elektroskop yalnız r yarıçaplı kürenin
etkisindedir.)
A) Yapraklar tamamen kapanır.

B) Yapraklar biraz kapanır.
C) Yapraklar önce kapanır, sonra açılır.
D) Yapraklar biraz daha açılır.
E) Yapraklarda hareket gözlenmez.
Çözüm
Nötr elektroskop, “–” yüklü kü-

renin etkisi ile şekildeki gibi et-
kiyle elektriklenerek yaprakla-
rı açılır.
Etkinlik .. 3

Yalıtkan ayaklar üzerindeki nötr kürelere, yüklü cisimler
yalıtkan saplarından tutularak I, II ve IV te yaklaştırılırken
II de dokunduruluyor.
Anahtar kapatılınca küreler
toplam yükü, yarıçaplarıyla Buna göre kürelerin son yük durumlarını belirtiniz.

orantılı olarak paylaşır.

qT = –q + 4q = +3q

r yarıçaplı küre +q, 2r yarı-

çaplı küre +2q kadar yük-
le yüklenir.
r yarıçaplı küre +q yükü ile

yüklendiğinde yükü işaret

değiştirmiş olur. Bu neden-
le elektroskobun yaprakları

önce kapanır sonra şekilde-

ki gibi “+” ile yüklenerek tek-
rar açılır. Elektroskobun yap-
raklarının yük işareti de
değişmiştir.
Cevap C

2. Ünite
Elektrik Yükleri
İletken ve Yalıtkan Cisimlerde Yük İçi Boş İletken Kürenin Yüklenmesi

Dağılımı İletken bir kürenin içi ister dolu, ister boş olsun küre elek-
trikle yüklendiğinde elektrik yükleri bu kürenin yüzeyine
Yalıtkan bir cisim olan şi- homojen olarak dağılır. Kürenin içinin dolu olması duru-
şirilmiş balon kağıt par- munda bile kürenin iç kısmı nötrdür.
çalarını çekmez. Ancak
Elektriksel kuvvetlerin etkisiyle elektrik yükleri birbirini
balonun bir yüzeyi yün-

mümkün olan en uzak noktaya kadar iter. Bundan do-
lü kumaşa ya da yün ka-
layı iletken küre ya da iletken kapların iç kısmında elek-
zağa sürtülürse kağıt
trik yükü olmaz.
parçalarını çektiği göz-
lemlenirken sürtülme-
yen tarafın ise kağıt par-
çalarını hâlâ çekmediği görülür. Burada balonun
yüzeyinin bir kısmı elektrostatik olarak elektrik yüküyle

yüklenmiş ancak yüzeyin tamamı elektrik yüküyle yük-
lenmemiştir. Dolayısıyla yalıtkan maddelerin yüzeyleri

bölgesel olarak yüklenir.
İletken ve yalıtkan cisim üzerindeki yük dağılımlarının

farklılık gösterdiğini söylemiştik. Genellikle iletken olan
cisimlerde elektrik yükleri yüzeyin her tarafına yayılmış
“–” yüklü bir cisim, nötr içi boş iletken kürenin içine Şe-
olarak bulunur. Yalıtkan olan cisimlerde ise, belirli böl-
kil - l deki gibi sarkıtıldığında nötr küre üzerinde kutup-
gelerde bulunur. Dolayısı ile yalıtkan maddeler bölge-
lanma olur. Cisim, Şekil - ll deki gibi küreye içten dokun-
sel olarak yüklenirken iletken olan maddeler yüzeyleri-
durulduğunda cismin yükleri kürenin dış yüzeyine kadar
nin tamamında yük olacak biçimde yüklenir.
itilir. Cisim ve kürenin iç yüzeyi nötr olur. Şekil - lll teki
gibi küreden çıkartılan cisim artık nötrdür.
Örneğin iletken kürenin yük-

lenmesi durumunda yükler kü- Elektrik yüklü cisim iletken küreye dıştan dokundurul-
re yüzeyinin tamamına düzgün duğunda ise fazla yük, cisim ile küre arasında paylaşılır.
olarak dağılırken, plastik bir çu-
buk ya da esnek bir balonda
elektrik yükleri çubuk ya da ba-
İçi boş kapların yüklenmesi
lon üzerindeki yükleme bölge-
si ile sınırlı kalır. İletken kürede yük, küre
yüzeyine homojen olarak
3
İletkenlerde elektrik yükleri yü- dağılmıştır.
Örnek .. 1
zeyin her tarafına yayılır. Bunun nedeni elektriksel kuv-
vetlerin varlığıdır. Fotokopi makinesinin silindirine yük- İçi boş iletken ve nötr K kabına “–”
sek şiddette ışık düşürüldüğünde fotoiletken kısım iletken yüklü L küresi önce dış yüzeye son-
hâle gelirken negatif “–” yükler iletken ortamda hare- ra iç yüzeye değdirilip ayrılıyor.

ket eder.
Son durumda K ve L nin yükleri
İletken maddelerin yük için ne söylenebilir?

dağılımı maddenin ge-

ometrik yapısına bağlı-
Çözüm

dır.

İletkenlerde genel ola- L küresi, K kabının dış yüzeyine dokundurulursa dokun-

rak yüzeylerdeki yük ma ile elektriklenme meydana gelir. Her ikisi de negatif

yoğunluğu sivri uçla- (–) yük ile yüklenir. Fakat L küresi kabın iç kısmına do-
İletkenlerde yük yoğunluğu sivri kundurulduğu an, L küresinin yükleri kabın dış yüzeyi-
ra doğru artarken di- uçlarda fazladır.
ğer taraflarda yoğun- ne dağılacağından L küresi nötr, K kabı ise negatif (–)
luk az olur. yük ile yüklenmiş olur.

Faraday Kafesi ELEKTRİKSEL KUVVET

Elektrik yüklerinin iletkenlerde dış yüzeye dağılması ne- Yer çekimi kuvveti, kütle çekim kuvveti, manyetik kuvvet
deni ile elektriksel alan zırhı yapılabilir. Bunun bilimsel gibi kumaş parçasına sürtülen tarak ya da plastik kale-
uygulaması Faraday kafesidir. min küçük kağıt parçalarını çekmesi de temas gerektir-
meyen kuvvettir.
Faraday kafesi, elektrik iletkeni olan metal ile kaplan-
mış ya da metal ağ biçiminde örülmüş düzeneklerdir. Temas gerektirmeden oluşan kuvvetlere alan kuvvet-
leri de denir. Elektrik yükleri de oluşan elektrik alanı
sayesinde birbirine çekme ya da itme kuvveti uygular.
İpek kumaşa sürtülen cam çubuk ile kürke sürtülen ebo-
nit çubuk birbirine yaklaştırıldığında da çekme kuvveti
gözlemlenir. Ancak, ipek kumaş ebonit çubuğa ya da
kürk, cam çubuğa yaklaştırıldığında ise itme kuvvetinin
olduğu gözlemlenir.
Aynı cins yükler birbirini iter, zıt yüklü cisimler ise birbiri-
ni çeker. Nötr olan cisimler ise birbirini ne iter ne de çe-
kerler. Ancak yüklü cisimler nötr cisimleri çeker.
Yapılan kafes modeli ile kafesin içinde elektriksel etki

sıfırlanmaktadır. Kafes içinde bulunan canlı varlıklar bu
sayede elektrikten etkilenmeden korunabilir.
Günlük hayatta Faraday Kafesinin en güzel uygulama-

sı, yıldırım düşme tehlikesine karşılık can güvenliği için
otomobilin içine girilmesidir. Otomobil, Faraday Kafesi
görevi gördüğünden emniyetli olur.
4
Örnek .. 1

Dolayısı ile aynı cins maddelerin aynı yoldan elektriklen-

mesiyle, birbirini itmesi; aynı cins maddelerin farklı yol-
Bir fare şekildeki gibi iletken bir kafes içerisine konuluyor. lardan elektriklenmesiyle birbirini çekmesi ya da itmesi
Kafesin fareye sağlayacağı fayda ne olabilir? temas gerektirmeyen kuvvet etkisiyledir.
Aynı tür elektrikle yüklü cisimlerin birbirini itmesi ya da
farklı tür elektrikle yüklü cisimlerin birbirini çekmesi ile
Çözüm
oluşan kuvvet nelere bağlıdır?
Faraday kafesi olarak bilinen iletken kafes, fareyi elektrik Elektrikle yüklü cisimler arasında itme kuvvetinin oluş-
yüklerinin oluşturacağı herhangi bir zarardan korur. Elek- ması için cisimlerin yük işaretinin aynı olması, çekme
trik yükleri kafes yüzeyinde birikeceğinden iç bölgede kuvvetinin oluşması için de cisimlerin yük işaretinin fark-
elektrik etkisi oluşmaz. Bir çeşit paratoner görevi görür. lı olması gerekir.

2. Ünite
Elektrik Yükleri
Aynı tür ve eşit miktar Bağıntıda yüklerin işareti göz önüne alınmaz. Yüklerin

elektrikle yüklenmiş öz- mutlak değerleri çarpılır.

deş X ve Y iletken kü-
Bağıntıdaki k sabiti yüklerin bulunduğu ortamın cinsi-
resel cisimleri arasında
ne ve kullanılan birim sistemine bağlıdır. k niceliği cou-
r kadar uzaklık olacak lomb sabiti olup hava ortamındaki değeri,
biçimde konulduğunda
birbirlerini F büyüklü- N ⋅ m2
k = 9 ⋅ 109 dir.
ğündeki kuvvetle iter- C2
se, yalnız X e özdeş

Elektrik yüklü cisimlerin bir-
nötr ve iletken bir Z kü-

birine uyguladığı kuvvet
resi dokundurulup ay-
eşit ve zıt yönlüdür.
rıldığında X in yükü yarıya inerken X in Y ye uyguladığı
kuvvet de yarıya iner. Bu eşitlik, ÁF1 = – ÁF2 şeklinde gösterilir.
F Coulomb kuvvetinin doğrultusu, yük merkezlerini birleş-
Yani olur. Aynı yol ile Y nin yükü de yarıya indirilirse
2 tiren doğrultuda olup, yönü; aynı cins yükler için birbirin-
F den dışa, zıt cins yükler için birbirine doğrudur.
X ile Y arasındaki itme kuvveti olur.
4
O hâlde yüklü iki cisim arasındaki itme ya da çekme
kuvveti, cisimlerin elektrik yüklerinin çarpımı ile doğ-
ru orantılıdır.
İlk durumda X ve Y cisimleri arası uzaklık azaltıldığında, Bilgi Penceresi
cisimlerin birbirine uyguladığı kuvvetin arttığı, cisimler
arası uzaklık arttırıldığında cisimlerin birbirine uyguladı- Elektriksel Kuvvet
ğı kuvvetin azaldığı yapılan deneylerle gözlemlenmiştir. Alan kuvveti olan elektriksel kuvvet (coulomb kuv-
Yüklü iki cisim arasındaki itme ya da çekme kuvveti, ci- veti) bir etki tepki kuvvet çiftidir. Etkileşim hâlinde
simler arası uzaklığın karesiyle ters orantılıdır. olan her iki yük üzerine de eşit şiddette ve zıt yön-
lü olarak etki eder.

Bu konuda incelenen tüm yüklerin ve yüklü cisimle-
rin noktasal olduğu kabul edilir.
Bağıntılarda kullanılan, “r” ya da “d” ile gösterilen

uzaklıklar, cisimlerin yük merkezleri arasındaki uzak-
lıklardır.

Bileşke Elektriksel Kuvvetin Bulunması
Bu açıklamalara göre, yüklü cisimler arasında oluşan
Elektrik yüklü bir cisim birden fazla elektriksel kuvvetin
elektriksel kuvvet; cisimlerin yük miktarlarının çarpımı
etkisinde ise bu cisme uygulanan net kuvvet bu kuvvet-
ile doğru orantılı, yükler arasındaki uzaklığın karesi ile
lerin vektörel toplamına eşittir.
ters orantılıdır.
Bunun için,
Yüklü cisimler arasındaki ilişki

Coulomb tarafından kendi 1. Her bir yükün itme ya da çekme kuvvetleri vektörel
adıyla bilinen coulomb kuvve- olarak gösterilir.

ti şeklinde formülize edilmiştir.
2. Coulomb kuvvetinin formülünden kuvvetlerin büyük-
Yük miktarları q1, q2 olan noktasal yüklü iki cismin yük
lükleri bulunur.
merkezleri arası uzaklık r olmak üzere, cisimler arasın-
da oluşacak itme ya da çekme kuvveti; 3. Aynı yönlü kuvvetler toplanarak, zıt yönlü kuvvetler
çıkartılarak bileşke kuvvet bulunur. Kuvvetler aynı

bağıntısıyla hesaplanır. doğrultulu değil ise, bileşke kuvvet iki kuvvetin ara-
sında olur.

Aynı düzlemdeki konum-

6
ları sabit olan +q, +q ve

Örnek .. 1
–q yüklü X, Y, Z cisimlerin-

den X e etki eden bileşke
Sürtünmesi önemsiz ya-
elektriksel kuvvet ÁFX, Y ye
lıtkan ve yatay düzlem-
etkiyen FÁ Y, Z ye etkiyen ise deki qX ve qY yüklü X ve
ÁFZ şekildeki gibidir.
Y cisimleri sabittir. Bu
X için; Y cismi X i iterken, Z yükler arasına +q yüklü Z cismi şekildeki gibi konuldu-
cismi X i çeker bu iki kuv- ğunda dengede kalıyor.
vetin bileşkesi ÁFX tir. Ben-
qX
zer şekilde Y için, X cismi Buna göre, oranı kaçtır?
qY
Y yi iter, Z cismi ise çeker
bu iki kuvvetin bileşkesi Á FY dir. Z için ise hem X hem
A) 2 B) 4 C) 9 D) 12 E) 16
de Y cismi Z yi kendine doğru çeker, bunların bileşke-
si ÁFZ yi verir.
Çözüm
5
Örnek .. 1 +q yüklü Z cismi dengede kaldığına göre, X in ve Y nin
Z ye uyguladığı coulomb kuvvetleri eşit ve zıt yönlü ol-
Yükleri verilen r ve 2r yarı malıdır. Bunun için qX (+) ise qY de (+) yüklü, qX (–)

çaplı K ve L kürelerinden K
yüklü ise qY de (–) yüklü olmalıdır.

nin L ye uyguladığı elektrik-
sel kuvvet – ÁF, küreler birbi-

rine dokundurulup yine ilk
konumlarına konulduklarında bu kuvvet ÁF' oluyor.

Buna göre, ÁF' nedir?
Cevap B
A) – 4ÁF B) –2ÁF C) –ÁF D) ÁF/2 E) 4ÁF
Etkinlik .. 4
Çözüm
Cisimlerin yük miktarları şe-
Başlangıçta kürelerin birbirlerine uyguladıkları kuvvet, kildeki grafik ile veriliyor.

12q $ 3q 2
F=k dir. q
F=k olduğuna göre,
d2 2
d
Küreler birbirine dokundurulursa, toplam yük, tabloda aralarındaki uzak-
lık belirtilen cisimlerin bir-
qT = 3q – 12q = –9q olur.
birlerine uyguladıkları
Yükler, kürelerin yarıçaplarıyla orantılı olarak paylaşıla- kuvvetleri F cinsinden be-
cağından, L küresinde –6q, K küresinde de –3q kadar lirtiniz.
yük olur. Bu durumda birbirlerine uyguladıkları kuvvet,

6q . 3q
F' = k dir. İki kuvvet taraf tarafa oranlanırsa,
d2

F
= 2 dir. I. durumda K, L yi çekerken, II. durumda ise
F'

ÁF dir.
itiyor. Kuvvetler zıt yönlü olduğundan ÁF' =
2

Cevap D

2. Ünite
Elektrik Yükleri
Alan Kuvvetleri Arasındaki Benzerlikler Elektrik yüklü cisimlerin bir noktada oluşturduğu elek-
trik alanın büyüklüğü, o noktada birim yüke etki eden
Elektriksel kuvvet kütle çekimi kanununa benzer. Nasıl- kuvvetin büyüklüğü kadardır.
ki, kütle çekim kuvveti kütlelerin çarpımı ile doğru, ara-
larındaki uzaklığın karesi ile ters orantılıdır. Burada da Pozitif yükler kendilerinden dışa doğru, negatif yükler de
buna benzer bir durum vardır. kendilerine doğru elektrik alanı oluştururlar.
Kütle çekim kuvveti ile elektriksel kuvvet arasındaki ben- Elektrik alan vektörel bir büyüklüktür ve ÁE ile gösterilir.
zerlik ve farklar tabloda verilmiştir.

Pozitif yüklü cismin K noktasındaki elektrik alanı, kendinden
dışa doğrudur. K ve L deki elektrik alanın büyüklükleri

kürenin yük miktarı ile doğru orantılı, bu noktaların küre
merkezine olan uzaklıklarının karesi ile de ters orantılır.

Elektrik alan şiddetinin E olduğu bir noktaya q yüklü bir
cisim konulduğunda, cisme etki eden elektriksel kuvvet,

F = q∙E değerine eşit olur.

Elektriksel alanın SI birim sisteminde kullanılan birimi

Newton/Coulomb (N/C) dur.
7
Örnek .. 1
Elektrik Alan
Güneş sistemini oluşturan gök cisimleri ve bir atomdaki Şekil - I de büyüklüğü E olan elektrik
alanı içine elektrik yükü +q olan X cis-
protonlar ile elektronlar, temas hâlinde olmadıkları hâl-
de, birbirlerine çekim kuvveti uygular. Çünkü hem çe- mi, Şekil - II de ise büyüklüğü 2E olan

kim kuvvetleri hem de elektriksel kuvvetler alan kuvvet- elektrik alanı içine elektrik yükü –2q
leri olduklarından temas gerektirmezler. olan Y cismi konuluyor.

Cisimlere uygulanan elektriksel kuv-
O hâlde kütle çekiminde kütleleri, elektrikte ise yükleri
F
etkileyen bir “kuvvet alanı” söz konusudur. Bunu şu şe- vet FX ve FY olduğuna göre, X ora-
FY
kilde de ifade edebiliriz: Kütlesi olan bir cismin etrafında
nı kaçtır?
öyle bir ortam oluşur ki, bu ortama giren başka bir cisim
üzerine bir kuvvet etki eder. Bu kuvvet alanını oluşturan
cisimden çok, oluşturduğu çekim alanından söz ederiz.
Çözüm
Örneğin bir elmanın daldan düşmesini yer çekimi alanı
ile ilişkilendiririz. Dünya çevresinde dolanan bir uydu-
Elektrik alandaki cisimlere etki eden elektrik kuvvetinin
nun çekim alanında yörüngeye oturtulduğunu söyleriz.
büyüklüğü, elektrik alanın büyüklüğü ile cismin yükü-
Elektrik yüklü cisimlerin de etrafında elektrik alan olu- nün çarpımına eşittir.
şur. Buna göre yüklü bir cismin etrafında oluşturduğu X için: FX = q ∙ E
elektrik alana giren başka bir yüklü cisim ilk cisimle et-
kileşime girer. Y için: FY = 2q ∙ 2E dir.
Buradan FX / FY oranı 1/4 olarak bulunur.
Yukarıda bahsedilen yüklü cisimlerin birbirlerine uygula-
dıkları elektriksel kuvvetin oluşum nedeni elektrik alanıdır. Not: “+” yüklü X cismine etki eden kuvvet elektrik ala-
Yüklü cisimler birbirlerinin elektrik alanı içinde oldukların- nı yönünde, “–” yüklü Y cismine etki eden kuvvetin yö-
dan dolayı birbirlerine elektriksel kuvvet uygulamaktadır. nü ise elektrik alanına zıttır.

Etkinlik .. 5
Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan sözcükleri yazınız.
1 Elektron - proton sayısı eşit cisimlere ci- 7 Yüne sürtülen ebonit çubuk yüklenir.
sim denir.
8 İpek kumaşa sürtülen cam çubuk yük-

2 Elektriğin kaynağı atomun yapısındaki lenir
ve lardır.
9 Cisimlerin iletken kablo ile toprağa bağlanma-
3 Bir elektronun yüküne yük denir. sına denir.
4 10 Bulutlar arasındaki yük alış verişine de-

Elektrik yükünün birim dur.
nir.
5 ile cisimlerin yüklü olup olmadığı 11 Bulutlar ve yer arasında gerçekleşen yük akı-
anlaşılır. şına denir.
6 Cisimlerin yüklü hâle getirilmesine 12 insanları yıldırımların tehlikelerinden

denir. koruma amaçlı yüksek yerlere yerleştirilirler.
Etkinlik .. 6
Aşağıda verilen cümleleri doğru ise “D” yanlış ise “Y” olarak kutucuklara işaretleyiniz.
1 Nötr bir cisimde elektrik yükü bulunmaz. 8 Nötr elektroskobun yaprakları açık ola-
maz.
2 Elektron kaybeden cisim “+” yüklü hâle 9 Elektroskop cisimlerin yük miktarını ölç-
gelir.
mez.
3 Zıt yüklü cisimler birbirine çekme kuvveti 10 Cisimler üç farklı yol ile elektriklendirilebilir.
uygular.
11 Yıldırım ve şimşek elektrik yüklerinin akışı

4 Bir elektronun yükü 1 C dur. olayıdır.
5 Elektron alan cisim “–” yüklü hâle gelir. 12 Yüklü cisimlerin sivri bölgelerinde yük yo-
ğunluğu daha fazladır.
6 Aynı cins yükler birbirini çeker.

13 Elektriksel kuvvet yükler arasındaki uzaklı-
ğın karesi ile doğru orantılıdır
7 Yüklü cismin bir noktada oluşturduğu

elektrik alan şiddeti yük miktarı ile doğru 14 Elektriksel kuvvet Coulomb kuvveti ola-
orantılıdır. rak bilinir.

2. Ünite
Elektrik Yükleri
Etkinlik .. 7
Girişten başlayarak kutucuklardaki bilgiler doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yolu izlenerek hangi çıkışa ulaşılır?

K, L, M, N özdeş iletken kürelerin “+” ve “–” tanecik- İlgili kavram ve açıklamaları eşleştiriniz.
lerinin sayısına ait grafikler şekildeki gibi belirtilmiştir.
Buna göre küreler arasındaki dokunma işlemleri so-

nucunda kürelerin son yüklerini belirtiniz.

K, L ye dokundurulursa: K : ........... L : ...........

L, M ye dokundurulursa: L : ........... M : ...........
N, L ye dokundurulursa: N : ........... L : ...........
M, N ye dokundurulursa: M : ........... N : ...........
K, M ye dokundurulursa: K : ........... M : ...........

Test 1 Elektrik Yükleri
1. 3. Şekilde K ve L yük-

lü elektroskoplarının
topuzları arasına +q
yüklü bir cisim yak-
laştırıldığında, K nin
yaprakları biraz açı-
lıyor, L ninki ise ön-
ce kapanıp sonra açılıyor.
Yüksüz iki metal küre birbirine değecek biçimde
durmaktadır. (+) yüklü metal çubuk birinci küreye Bu durumda, K ve L nin yapraklarının yükünün
Şekil - I deki gibi yakın tutuluyor. Küreler birbirin- işareti nedir?
den ayrılarak I küresi yüksüz K elektroskobun topu-
zuna dokunduruluyor. II küresi de, yüksüz L elek- K L

troskobununun topuzuna değmeden yaklaştırılıyor.
A) + +
Son durumda K ve L elektroskoplarının yaprak-
B) + –
larının yükü nedir?
C) – +
K L D) – –
A) + + E) 0 +
B) – –
C) + –
D) – +
4. Nötr bir elektroskobun topuzuna (–) yüklü bir ci-
E) – 0 (Sıfır) sim yaklaştırıldığında elektroskobun yaprakları bi-
raz açılıyor.
Daha sonra elektroskop topuzundan iletken bir
telle topraklanırsa yaprakların hareketi için ne
söylenebilir?
A) Biraz kapanır B) Biraz açılır

C) Tamamen kapanır D) Değişmez
2. İçleri boş iletken ve nötr
E) Önce kapanır sonra tekrar açılır
olan X ve Y küreleri yalıt-

kan ayaklar üzerinde iç
içe iken + yüklü bir cisim
Y küresinin ortasında sa-
bit tutuluyor. 5. I. Sürtünmeyle elektriklenen küresel ve yalıtkan
bir cismin yüzeyindeki yük dağılımı homojen
Buna göre;
değildir.
I. Y nin dış yüzeyi + II. Yıldırım ve şimşek olayları durgun (statik) elek-
yüklü olur. trik yüklerinin bir sonucudur.
II. X in iç yüzeyi – yüklü III. Faraday kafesi, iletken cisimlerin iç bölümlerin-
olur. de elektrik alan “sıfır” dır ilkesine göre tasarlan-
III. X in dış yüzeyi – yüklü olur. mıştır.
yargılarından hangileri doğrudur? Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III
D) I ve III E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III

2. Ünite
Elektrik Yükleri Test – 1
6. 8. Yarıçapları r ve 2r olan yük-

lü ve iletken K ve L küreleri

arasındaki anahtar kapatıldı-

ğında K den L ye – q kadar

yük geçiyor.
Buna göre,
I. Başlangıçta K nin yük miktarı L ninkinden faz-
ladır.
Yüksüz, iletken K, L küreleri Şekil - I deki gibi birbi-
rine dokunurken (+) yüklü bir küre K küresine do- II. Son durumda L nin yük miktarı K ninkinin iki
kunduruluyor. Bu durumda iken K ve L birbirinden katına eşittir.
ayrılıyor. K küresi yüksüz M elektroskobunun topu- III. Başlangıçta her ikisinin de yük işaretleri aynıdır.
zuna yaklaştırılıyor. L küresi ise yüksüz N elektros-
kobunun topuzuna dokunduruluyor. yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
Buna göre, M ve N elektroskoplarının yaprak- A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

larının yükünün işareti nedir?
A) M, (+) B) M, (–) C) M, (+)
N, (+) N, (–) N, (–)
D) M, (–) E) M, (0)
N, (+) N, (–) 9. Bir üçgenin köşelerine üç
yüklü cisim yerleştiriliyor.
M noktasındaki cisme etki
eden bileşke elektrik kuv-
veti ÁF nin yönü şekildeki
gibi olduğuna göre, K, L,
M noktalarındaki cisimle-
rin yüklerinin işareti aşa-
7. ğıdakilerden hangisi gibi olur?

K L M

A) + + +
B) – – –
C) + – +
D) – + +
Şekil - I de birbirine dokunmakta olan nötr K ve L
kürelerinden L küresinin iç yüzeyine (–) yüklü X kü- E) + + –
resi dokunduruluyor. Şekil - II de yine iletken nötr
M, N ve P kürelerinden M nin dış yüzeyine (+) yük-
lü Y küresi dokunduruluyor.
Buna göre, K, L, N ve P nin yüklerinin işare- 10. I. Prize takılı kabloya dokunan birisini elektrik
ti nedir? çarpması.
II. Yıldırım düşmesi.
K L N P
III. Elbiseler çıkarılırken çıtırtıların oluşması.
A) – – + +
Yukarıdaki olaylardan hangileri elektrostatik
B) – – + 0 (sıfır) olaylardır?
C) – 0 (sıfır) + 0 (sıfır)
D) 0 (sıfır) – + 0 (sıfır) A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
E) – – 0 (sıfır) + D) II ve III E) I ve III
10. Sınıf > Fizik > 1-D 2-C 3-A 4-C 5-E 6-A 7-B 8-D 9-D 10-D 103
1. (+) yüklü bir elekroskoba X cismi yaklaştırılıp sa- 4. Özdeş X ve Y elekt-

bit tutulduğunda yapraklar biraz açılırken, Y cismi roskoplarının yaprak-
dokundurulduğunda ise yapraklar biraz kapanıyor. ları arasındaki açılar
θ1 ve θ2 dir. Elektros-
Buna göre, X ve Y nin yük işaretleri için;
kopların topuzları bir-

X Y birine dokundurulup
ayrıldığında, Y elek-
I. + nötr
troskobunun yaprakları arasındaki açı en son yine
II. + – θ2 oluyor.
III. + +
Başlangıçta θ1 > θ2 olduğuna göre, elektros-
verilenlerinden hangileri doğru olabilir? kopların yük işaretleri için,
X in Y nin
I. + +
II. – –
III. + –
IV. – +
verilenlerinden hangileri olabilir?
2. X, Y, Z iletken küreleri-
nin yarıçapları sırasıyla
A) I ve II B) II ya da III C) III ya da IV
r, r, 2r dir. X in elektrik

yükü + q, Z nin – 6q D) I ya da III E) II ya da IV

dur.
K anahtarı kapatıldığında, Y nin yük miktarı + 2q
olduğuna göre, K anahtarı kapatılmadan L anah-
tarı kapatılsaydı Y nin yük miktarı ne olurdu?
A) – 2q B) – q C) + q D) + 2q E) Sıfır
5.

3. Şekildeki negatif yük-

lü kürecik, iletken içi

boş nötr kabın içerisi-
ne dokundurulduktan Şekilde yarıçapları 2r, r ve 3r olan kürelerin yükle-
sonra, yüklü elektros- ri +7q, – 4q ve +9q dur.
kobun topuzuna yak-

laştırılıyor. Anahtarlar kapatıldığında X, Y ve Z kürelerinin
yük miktarları ne olur?
Elektroskobun yap-
raklarının hareketi için ne söylenebilir? X Y Z
A) Açıklıkları artar. A) 2q q 3q
B) Açıklıkları azalır. B) 4q 2q 6q
C) Hiçbir değişiklik olmaz. C) 2q 6q 4q
D) Önce kapanır, sonra açılır. D) q 3q 2q
E) Önce açılır, sonra kapanır. E) 7q 4q 9q

2. Ünite
6. Şekilde +6q yü- 9. +q yüklü iple asılı küreye,

küyle yüklenmiş nötr L çubuğu yaklaştırılır-

2r yarıçaplı ilet- sa, K cisminin hareketi için

ken K küresine, ne söylenebilir? (K cisminin

yüksüz r yarıçap- ağırlığı önemsenmeyecektir.)

lı iletken L küresi
dokundurulup A) Değişiklik olmaz.
çekiliyor. B) Salınım hareketi yapar.
Daha sonra L küresi – q kadar yüklü elektros- C) L den uzaklaşır.
kobun topuzuna dokundurulursa, yapraklarda D) L ye dokunur ve öyle kalır.
nasıl bir değişme gözlenir?
E) L ye dokunur ve uzaklaşır.
A) Biraz kapanır.
B) Biraz açılır.
C) Tamamen kapanır.
10. –q yüklü L elektroskobunun
D) Önce açılır, sonra tekrar kapanır.

topuzuna yine –q yüklü K cis-

E) Önce tamamen kapanır, sonra tekrar açılır. mi dokunduruluyor.
Elektroskobun yaprakların-
daki değişiklikler için söy-

lenen;
7. Özdeş ve iletken K, L, M I. Bir değişiklik olmaz.
kürecikleri şekildeki gibi
yüklüdür. II. Biraz daha açılır.
III. Biraz kapanır.
K küreciği, yalıtkan ipin-
den tutularak önce L, yargılarından hangileri doğru olabilir?

sonra M ye dokunduru-
lup çekilirse son yükü ne olur? A) Yalnız l B) Yalnız II C) Yalnız lll
D) ll ya da Ill E) l ya da lI ya da Ill
A) –q B) –2q C) 0 D) +2q E) +5q
11. İşaretleri “–” ve “+” olan

8. Elektrikle yüklü X ve Y cisimleri özdeş q1 ve q2 yüklü cisimler
ve yalıtkan olan esnek K ve L yaylarına arasında d uzaklığı ola-

q1
bağlandığında şekildeki gibi dengede cak biçimde sabitlenmiştir. = 4 olduğuna gö-
kalıyor. q2
re, aynı doğrultu üzerinde q 1 den d1, q2 den d2
Cisimler aynı cins yükle yüklü olduk-
uzaklığına konulan +q yüküne uygulanan bileşke
larına göre, kuvvet sıfır oluyor.

I. K yayındaki gerilme kuvveti L deki- Buna göre; d1 ve d2 ne olabilir?
ne eşittir.

II. K yayındaki gerilme kuvveti X in ağır- d1 d2
lığından azdır.
d 2d
III. K yayındaki gerilme kuvveti Y nin ağırlığından A)
3 3
fazladır.
B) d d
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? 2 2
C) d 2d
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) 2d d
D) I ve III E) II ve III E) 3d d
10. Sınıf > Fizik > 1-E 2-B 3-B 4-C 5-B 6-E 7-C 8-B 9-E 10-E 11-D 105
1. Bir elektroskopta yaprakların hareketine bakılarak 4. I. Zıt yükler birbirine çekme kuvveti uygular.
yük durumu ve işareti için yorum yapılabilir. II. Aynı yükler birbirine itme kuvveti uygular.
Buna göre, elektroskoba yüklü bir cisim dokun- III. Korunumludurlar.
durulduğunda yaprakların hareketi hangisi gibi
Yukarıdaki ifadelerden hangileri elektrik yükle-
kesinlikle olamaz?
rinin özelliklerindendir?
A) Biraz açılır. B) Önce açılır, sonra kapanır.
A) Yalnız l B) Yalnız II C) l ve Il
C) Biraz kapanır. D) Önce kapanır, sonra açılır.
D) ll ve lII E) l, lI ve Ill
E) Tamamen kapanır.
5. I. Yüklü bir elektroskoba, yüksüz bir cisim yak-

2. Şekilde –3q ve +q yüklü laştırılırsa, elektroskobun yaprakları biraz ka-
özdeş küreler yalıtkan ip-
panır.
lerle asılmıştır. K küresi L
II. Yüklü bir cisim, yüksüz elektroskoba yaklaştı-
küresine dokundurulduk-
rılırsa, elektroskobun yaprakları biraz açılır.
tan sonra (–) yüklü elek-
troskoba yaklaştırılıyor. III. (–) yüklü bir elektroskoba (–) yüklü cisim yak-
laştırılırsa, elektroskobun yaprakları biraz da-
Elektroskobun yapraklarında nasıl bir değiş- ha açılır.
me gözlenir?
lV. Yüklü bir cisim, yüksüz elektroskoba yaklaştı-
rılırsa; elektroskobun yaprakları ve topuzu zıt
A) Açıklıkları azalır. B) Tamamen kapanır.
işaretli olarak yüklenirler.
C) Tamamen açılır. D) Açıklıkları artar.
Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
E) Önce kapanır sonra açılır.
A) l ve ll B) ll ve lV C) l, Il, lll ve lV
D) l ve lll E) I, ll ve lll
3. Nötr K cismi önce Şe-

kil - l deki elektrosko-

bun topuzuna dokun-
duruluyor. Sonra ayı- 6.

rılıp Şekil - ll deki (+)

yüklü elektroskobun

topuzuna yaklaştırılı-
yor.
Bu durumda Şekil - ll deki elektroskobun yap-

raklarının hareketi için söylenen,
M cismi (+) yüklü X cismine ve (–) yüklü Y cismi-
I. Biraz daha açılır. ne yaklaştırıldığında şekildeki konumları alıyorlar.
II. Biraz kapanır. M cismi yüklü elektroskoba dokundurulduğun-
III. Önce kapanır, sonra tekrar açılır. da yapraklarında nasıl bir değişiklik olur?
A) Biraz açılır. B) Biraz kapanır.
A) Yalnız Il B) Yalnız III C) I ya da Il C) Tamamen kapanır. D) Değişiklik olmaz.
D) ll ya da Ill E) l ya da lII E) Önce kapanır, sonra açılır.

2. Ünite
7. Pozitif yüklü iletken kü- 10. Şekilde, ipek ipliğe bağlı

re, içi boş ve yüksüz iletken kürecik (+) yüklü,
iletken kabın içine şe- içi boş olan iletken küre ise
kildeki gibi yaklaştırılı- nötr dür.

yor. İletken nötr çubu-
Kürecik, kürenin dibine
ğun bir ucu iletken
değdikten sonra, küre-
kaba yaklaştırılıp, diğer
nin iç ve dış düzeyleri ile
ucu nötr elektroskoba
küreciğin üzerindeki yük
dokunduruluyor.
dağılımı aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
Elektroskobun yükü ve yapraklarının durumu
için ne söylenebilir?

A) Nötrdür, açılmaz.

B) Pozitiftir, açılır.

C) Negatiftir, açılır.
D) Pozitiftir, önce açılır sonra kapanır.

E) Negatiftir, önce açılır, sonra kapanır.
8. Şekildeki düzenekte ipteki T

gerilme kuvveti;

I. L küresinin kütlesi

II. K küresinin kütlesi

III. K ve L küreleri arasındaki
uzaklık

IV. K ve L kürelerinin yük mik-
tarları
11. Şekilde nötr K ve L ilet-
niceliklerinden hangilerine bağlı değildir? ken cisimleri cam üze-
rinde bulunmaktadır.
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll Negatif yüklü M cismi,
D) l ve lll E) II ve lll K cismine yaklaştırıldık-
tan sonra, L cismi top-

raklanıyor. Daha sonra,

ilk olarak toprak bağlan-
9. İki küre birbirine dokun-
tısı kesiliyor, sonra da M cismi uzaklaştırılıyor.
durulup tekrar ayrıldığın-
Buna göre, K ve L cisimlerinin son yük dağılımı
da son yükleri sıfır oluyor. aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
Buna göre;

I. İlk yükleri eşit ve zıt

işaretlidir.

II. İlk yükleri sıfırdır.
III. L nin yükü, K nin yükünün iki katı ve zıt işaret-
lidir.


A) Yalnız l B) Yalnız II C) l ya da lI

D) ll ya da Ill E) l ya da lI ya da Ill
10. Sınıf > Fizik > 1-B 2-D 3-D 4-E 5-C 6-B 7-B 8-A 9-C 10-C 11-E 107
2. BÖLÜM Akım, Potansiyel Fark & Direnç
ELEKTRİK YÜKLERİNİN HAREKETİ Bu olaya elektrikle ayrılma anlamına gelen elektroliz

olayı denir.
Bir elektrik devresinde iletken içinde akan elektronlar, Çözeltinin içindeki iletken çubuklara elektrot denir. Pi-
borudan akan suya benzetilebilir. Elektronların iletken lin “+” ucuna bağlı elektrota anot, pilin “–” ucuna bağ-
içinden geçtiği görülmez fakat biz bunu etkilerinden lı elektrota katot denir.
anlarız. Ağaçların dallarının hareketi rüzgarın etkisini
gösterdiği gibi, lambanın ışık vermesi, elektrikli aletle- Elektroliz yardımıy-

rin çalışması gibi olaylarda yüklerin hareketinin etkisin- la su kendini oluştu-
den bahsedilebilir. ran hidrojen ve ok-
sijene ayrıştırılır. Şe-
Bu yüklerin etkilerinden yararlanılarak yapılan ölçmeye kildeki düzenekte
dolaylı ölçme denir. Ampermetreden yararlanılarak elek- çözelti haline getiri-
trik yükü dolaylı olarak ölçülebilir. len suda negatif
yüklü oksijen iyon-
Elektroliz olayından faydalanılarak kapalı bir devrede ları anot, pozitif yük-
oluşan elektrik yüklerinin nasıl aktığı görülebilir. lü hidrojen iyonları
da katot tarafından
Çözeltilerde yük hareketini hem pozitif (+) hem de ne- çekilir. Bu şekilde,
gatif (–) yüklü iyonlar oluşturur. Saf suyun içinde “+” ve nötr hidrojen ve ok-
“–” iyonlar olmadığı için iletken değildir. Fakat saf suyun sijen gazları tüplerde birikir.
içine asit, tuz ya da baz dökülürse, iletken hale geçer.
Su molokülünde (H2O) iki hidrojen, bir oksijen atomu
vardır.
Elektrik Yükleri H2+1O–2 = H+1 H+1O–2
Oksijenin iki tane elektron fazlası, hidrojenin bir tane
elektron eksiği olduğu görülür.
Bilgi Penceresi Oksijendeki iki fazla elektron birer hidrojen tarafından
alınarak bir mol oksijen gazı ve iki mol hidrojen gazı açı-
Elektron alarak negatif yüklü hâle gelmiş, ya da elek- ğa çıkar. Bu gazlar, elektrotlar ters çevrilerek suya dal-
tron kaybederek pozitif yüklü hâle gelmiş atom ya dırılmış tüplerin içinde olduğu için tüplerde V hacmin-
da atom gruplarına iyon denir. de oksijen, 2V hacminde hidrojen birikir.
Yapılan hassas deneyler sonucunda 1 C luk yükün geç-
mesi halinde 0,12 cm3 hidrojen, 0,06 cm3 oksijen gazı
Elektroliz açığa çıkmaktadır.
Şekildeki gibi, içinde “+” ve “–” iyonlar bununan sıvıya
elektrik akımı verildiğinde “+” iyonlar, pilin negatif kut-
buna bağlı test ucuna, “–” iyonlar da pilin pozitif kutbu-
8
na bağlı test ucuna çekilerek birbirinden ayrılır.
Örnek .. 1
Şekildeki suyun elektroli-
zi deney düzeneğinde K
tüpünde 50 cm3 gaz birik-
tiği anda, L tüpünde biri-
ken gazın çeşidi ve hacmi
nedir?


2. Ünite
Akım, Potansiyel Fark & Direnç
Çözüm 0
Örnek .. 2
K tüpü üretecin “+” ucuna bağlı olduğu için bu tüp- Suyun elektrolizi deneyinde devreden 1 amperlik
te oksijen birikmiştir. L tüpünde de hidrojen birikmiştir. akım geçtiğine göre, 10 saniyede devreden geçen yük
Tüplerde biriken hidrojenin hacmi, oksijen hacminin iki miktarı ve açığa çıkan hidrojen gazının hacmi nedir?
katıdır. 50 cm3 oksijen olduğuna göre L de 100 cm3 hid-
rojen gazı birikmiştir. Yük Hidrojen
A) 10 C 1,2 cm3
B) 10 C 0,6 cm3
9
Örnek .. 1 C) 10 C 2,4 cm3
D) 12 C 1,2 cm3
Şekildeki suyun elektrolizi de- E) 12 C 0,6 cm3
ney düzeneğinde belli bir süre-
de tüpte biriken gaz hacmi
120 cm3 tür. Çözüm
Buna göre, başlangıçta “–”
uca bağlı elektrot tüpte, di- q = i ⋅ t bağıntısından devreden geçen yük miktarı bu-
ğeri dışarıda olsaydı aynı sü- lunur.
rede tüpte hangi gazdan kaç q = 1 (A) ⋅ 10 (s) = 10 C dur.

cm3 birikirdi?
1 C luk yük 0,12 cm3 hidrojen gazı açığa çıkardığı için
10 C luk yük 10 ⋅ 0,12 = 1,2 cm3 lük hidrojen gazı açı-
Çözüm ğa çıkarır.
Cevap A
Başlangıçta anot tüpün içinde olduğu için tüpte oksijen
gazı birikmiştir. Anot tüpten çıkartılıp katot tüpe sokuldu-
ğunda tüpte hidrojen gazı birikir. Aynı sürede açığa çı-
kan hidrojen gazı, oksijenin iki katı olduğu için 240 cm3 Video
hidrojen birikir.
ELEKTRİK AKIMI
Bir iletkenin içinden geçen net bir yük hareketi varsa
akım var demektir.
İletkenin herhangi bir kesitinden birim zamanda geçen
yük miktarına elektrik akımı denir.
Elektrik akımı genellikle “i” harfi ile gösterilir.
İletkenin kesitinden Dt sürede geçen yük miktarı Dq ise
oluşan elektrik akımı;
Dq
i= bağıntısı ile hesaplanır.
Dt
Elektrik akımının SI birim sisteminde birimi amperdir. Bilgi Penceresi
Amper kısaca A harfi ile gösterilir.
Elektrik akımının olduğu bir devrede elektron sayı-
İletken ortamdan 1 s lik zaman aralığında geçen 1 C luk sında bir artış ya da azalma olmaz. Elektronlar pil-
yük 1 A lik akım olarak adlandırılır. den aldıkları enerji ile devrede dolanarak elektrik
1 elektronun yükü, 1,6 ⋅ 10–19 C tur. akımı oluşturur.

2. Ünite Akım, Potansiyel Fark & Direnç
Elektrik Akımının Ölçülmesi

Animasyon
Bir devredeki elektrik akım şiddeti ampermetre adı ve-
rilen araçlar ile ölçülür. Ampermetreler;
Devreye seri bağlanırlar.

Bu nedenle ölçtükleri akım ampermetre üzerinden ge-
çerek ibresinin sapmasına neden olur. İbrenin sapma
miktarı akım şiddeti ile ilgilidir. İbrenin üzerinde hareket
ettiği pano uygun olarak ölçeklendirilerek akım şiddeti
Amper cinsinden ölçülür.

İç dirençleri çok küçüktür.
Ampermetreler ölçtükleri akım şiddetini etkilememeleri
için iç dirençleri çok küçük olarak imal edilirler. Hesap-
lamalarda ampermetrenin iç diren-
ci sıfır kabul edilir. Ölçebilece- Yukarıdaki basit elektrik devresinde görüldüğü gibi elek-
ği değerden daha büyük bir trik akımının yönü mavi oklar ile elektronların hareket yö-
değerin ampermetre üze- nü ise kırmızı oklar ile gösterildiği gibidir.
rinden geçmesi
ampermetre-
ye zarar vere- Metallerdeki Elektrik Akımı
bilir. Bu neden- Metallerin iletkenliği, elektronların hareketiyle gerçek-
le deneylerimizde leşir. Metallerdeki serbest elektronların sayısıyla ve bu
ampermetre kullanır- Analog elektronların atoma zayıf ya da kuvvetli biçimde bağlılığı
ken dikkatli olmamız ampermetre
Dijital ampermetre
ile değişir. İletkenlik sıcaklığa da bağlıdır. Metallerin ilet-
gerekir. kenliği, onların sıcaklığına bağlıdır. Metaller oda sıcak-
lığında iletkendir. Katı madde olarak, iletken ve yalıtkan

maddelerin dışında kalan maddeler de vardır. Bu mad-

deler yarı iletken maddelerdir. Silisyum, germanyum, gal-
yum arsenür, indiyum ve fosfor yarı iletken maddelerdir.
Sıcaklığı artırılan yarı iletkenler iletken hale geçerler. Ya-
rı iletkenler elektronikte oldukça fazla kullanılmaktadır.

Ampermetre devreye seri bağlanır. Sıvılardaki Elektrik Akımı

İletken ortam sıvı çözeltisi ise yük hareketini hem pozitif
Bilgi Penceresi hem de negatif yüklü iyonlar oluşturur. Sıvıların iletkenli-
ği, yani sıvılardaki yük hareketi sıcaklığa bağlıdır. Sıcak-
lık arttıkça iletkenlikleri de artar. Saf suyun içinde “+” ve
Maddenin yapı taşı olan atomlar elektrik yüklü parça-
“–” iyonlar olmadığı için iletken değildir. Fakat saf suyun
cıklardan oluşur. Diğer bir ifadeyle tüm maddelerin
içine asit, tuz ya da baz dökülürse, iletken hale geçer.
yapısında elektrik yükleri vardır. “+” yüklü protonlar
atomun çekirdeğinde olmaları nedeniyle elektrik akı-
mı oluşturabilecek bir hareketleri olamaz. Gazlardaki Elektrik Akımı
Çekirdek çevresindeki “–” yüklü elektronlar ise sü- Gazlar normal şartlar altında yalıtkandır. Uygun şartlar
rekli hareket hâlinde olmalarına rağmen düzensiz sağlandığında iletken haline dönüştürülebilir. Gaz orta-
hareketleri bir elektrik akımı oluşturmaz. mında yük hareketini, hem yüklü iyonlar hem de elek-
tronlar oluşturabilir. Gazların iletkenliği, sıcaklıkla doğru,
İletkenlerin son yörüngelerindeki serbest elektronlar basınçla ters orantılıdır. Isıtılan gazın içindeki iyon miktarı
bir potansiyel farkından dolayı bir elektrik alanı için- artar. İyon sayısı belli bir miktara çıkınca, gaz iletken du-
de kaldıklarında elektriksel kuvvet etkisiyle atomlar ruma gelir. Basıncı düşürülen gazlar elektriği kolayca ile-
arasında belirli bir yönde düzenli bir hareket yapa- tir. Gazların yüksek gerilim altında iyonlaşması geçicidir.
rak elektrik akımı oluşturur. Gerilim ortadan kaldırılınca yeniden yalıtkan hale gelir.

2. Ünite
POTANSİYEL FARKI

Elektrik enerjisi elektrik yüklerinin iletken-
ler içindeki düzenli hareketi ya da akışı

ile gerçekleşir. Elektrik yüklerinin akışı

ise potansiyel fark altında olur.

Şimdi potansiyel kavramını daha yakın-
Elektrik akımını iletken katılarda elektronlar, iletken sıvı dan inceleyerek anlamaya çalışalım.
çözeltilerinde pozitif ve negatif yüklü iyonlar, gazlarda ise
pozitif ve negatif yüklü iyonlarla birlikte elektronlar oluşturur. Bir şelalede şelalenin başına gelmiş olan
su kütlesi bu noktadan itibaren yer çekimi-
İletken içinde zıt yönde geçen “+” ve “–” yükler için nin etkisi ile aşağıya dökülür.
toplam yük hesaplanırken, yük değerlerinin mutlak de-
ğerleri toplandığından pozitif ve negatif yükler birbiri- Suyun, şelalenin üst kısmında sahip oldu-
ni nötrlemez. ğu yükseklik potansiyel enerjisi aşağıdaki
bir noktaya göre daha fazladır. Suyun sahip
olduğu yükseklik potansiyel enerjisi hareket

enerjisine dönüşür ve bu enerji ile aşağıya dökülür.

Bir tanesi su ile dolu diğeri boş olan özdeş iki kap bir-
İletken sıvı ve gaz ortamlarda akım hesaplanırken pozitif ve birlerine bir boru ile bağlandığında dolu olandan boş
negatif yüklerin toplamı alınır. olana doğru su akışı gerçekleşir. İki kaptaki su seviye-
si eşit olduğunda su akışı durur. Başlangıçta dolu olan
kaptaki suyun potansiyel enerjisi diğerinden fazladır.
1 Su seviyeleri eşitlendiğinde iki kaptaki suyun potansi-
Örnek .. 2 yel enerjileri de eşit olur.
Biri + diğeri – yüklü olan iletken küreler arasında potan-

Şekildeki elektriksel deşarj
siyel fark vardır. + yüklü küre diğerine göre yüksek po-
tüpünün A kesitinden 10 sa-
tansiyele sahiptir. Küreler iletken tel ile birleştirildiğinde
niyede 6 ⋅ 1018 tane elektron
yüksek potansiyele sahip + yüklü küreden – yüklü küre-
ile 4 ⋅ 1018 tane hidrojen iyo-
ye elektrik akımı oluşur. Akımı – yüklü küreden + yüklü
nuda geçiyor.
küreye hareket eden elektronlar gerçekleştirir.
Buna göre, bu yük akışına karşılık gelen akımın yö-
nü ve şiddeti kaç amperdir?
Animasyon
Çözüm
Tüpteki “–” yüklü elektronlar ile “+” yüklü hidrojen iyon-

ları zıt yönde hareket eder. Bunların her ikisi de aynı yön-
lü elektrik akımı oluşturur. Akım yönü “+” yüklü iyonların
hareket yönündedir. Toplam elementer yük, elektronlar-
la, hidrojen iyonlarının tolamına eşit olur.
Toplam elementer yük = 6 ⋅ 1018 + 4 ⋅ 1018
10–19 tanedir.
1 tane elektron ya da hidrojen iyonunun yükü
1,6 ⋅ 10–19 C dur. Buradan toplam yük,
1019 x 1,6 ⋅ 10–19 = 1,6 C tur.
+ yüklü iletken küre yüksek potansiyel, – yüklü küre alçak
Yük akışına karşılık gelen akımın şiddeti, potansiyel olarak kabul edilir. Küreler iletken bir tel ile
birbirine bağlanarak anahtar kapatıldığında – yükler + yüklü
Q 1, 6 küreye doğru hareket ederken elektrik akımının yönü + yüklü
=i = den, i = 0, 16 Amper dir.
t 10 küreden – yüklü küreye doğrudur.

Bu çeşit pillere akümülatör (akü) ya da şarjlı pil denir. Gü-

Bilgi Penceresi nümüzde kullanılan cep telefonların pilleri şarjlı pillerdir.
Üreteçlerin iç direnç vardır. İç direnci olmayan üreteç
Elektrik devrelerinde elektrik akımına neden olan et- yoktur, ancak iç direnci çok küçükse ihmal edilebilir.
ki potansiyel farktır. Potansiyel farka voltaj ya da ge- Üretecin iç direnci, üretece seri bağlı bir dış direnç gibi
rilim de denir. düşünülebilir. İç direnç r harfi ile gösterilir.
Bir elektrik yükünün bir noktadan diğer bir noktaya ta- Böyle bir üreteçte,
şınması için yapılması gereken işin ölçüsü iki nokta ara-

sındaki potansiyel farkı ya da iki nokta arasındaki geri-
limi gösterir. Potansiyel fark birimi Volt tur.
Elektrik akımı her zaman yüksek potansiyelden alçak iç direnç, üretece seri bağlı direnç gibi, üreteç ise ideal
potansiyele doğrudur. (yani iç direnci önemsiz üreteç gibi) düşünülür.
En önemli elektrik kaynakları evlerimizdeki şehir cereya-
nı ve küçük araçlardaki pillerdir. Evlerde elektrik ener-
jisini prizden alırız. Prizlerde iki delik bulunur. Araçların Potansiyel Farkın Ölçülmesi
fişlerini bu deliklere yerleştiririz. Deliklerin birinde yük- Potansiyel fark Voltmetre adı verilen araç ile ölçülür. Volt-
sek potansiyelin olduğu uç, diğerine ise alçak potansi- metrenin ölçüm uçları devrenin hangi iki noktasına do-
yelin olduğu uç vardır. Fiş prize takıldığında yüksek po- kundurulursa o iki nokta arasındaki potansiyel farkı ölçer.
tansiyelden alçak potansiyele doğru elektrik yükü akışı
gerçekleşir ve aracımız çalışır. Voltmetreler;
Devreye paralel bağlanırlar.
Pillerin Oluşturduğu Gerilim İç dirençleri çok büyüktür.
İletkenlerde elektron geçişi, iletkende meydana getirilen Voltmetrelerin üzerinden akım geçmemesi gerekir. Bu
elektrik alanlarla sağlanır. Elektronlar elektrik alan vasıta- nedenle iç dirençleri çok büyük olarak
sıyla kinetik enerji kazanır. Ve bu kinetik enerjiyi de ilet- imal edilirler. Hesaplamalarda volt-
kenin direnci üzerinde ısı enerjisi şeklinde kaybederler. metrenin iç diren-
ci sonsuz kabul
Bir iletkende elektrik alan meydana getirerek akım geçi- edilir. Voltmetre
şini sağlayan pil, akümülatör, ve dinamo gibi düzenek- bir devreye seri
lere elektromotor kuvveti kaynağı(emk kaynağı) ya da bağlandığında
üreteç denir. emk kaynakları bir diğer ismiyle akım kay- bağlı olduğu
nakları, içerisinde mekanik, kimyasal ya da başka çe- koldan akım
şit enerjiyi elektrik enerjisine dönüştüren düzeneklerdir. geçmez.
Pillerin de iki ucu vardır. Bunlardan biri “+” ile gösteri-
Analog Voltmetre Dijital Voltmetre
len ve yüksek potansiyelin olduğu uç, diğeri ise alçak
potansiyelin olduğu “–” ile gösterilen uçtur. Pil bir ara-
ca bağlandığında elektrik akımı “+” kutuptan başlaya-
rak “–” kutuba doğru araç üzerinden geçerek araca ge- 2
rekli enerjiyi sağlar. Örnek .. 2
Bir pilin birim yüke verdiği enerjiye elektromotor kuv- I. Elektrik akımı elektrik yüklerinin hareketi ile gerçek-
veti denir. Ve ε harfi ile gösterilir. ε nin birimi volt tur. leşir.
Üretecin emk si aynı zamanda, devreye akım vermedi-
II. Elektrik yükleri potansiyel fark altında hareket eder.
ği zaman iki kutbu arasındaki potansiyel farkına eşittir.
III. Elektrikli araçlar için potansiyel farkı sağlayan araç-
Piller doğru akım üretir. Sıvı ve kuru lar yalnızca pillerdir.
pil çeşitleri vardır. Piller bittikten
sonra akım üretmez ve yeniden Yukarıdaki yargýlarýndan hangileri doðrudur?
kullanılamaz. Ancak bazı piller-
de elektrik akımını meydana getiren A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) I ve II
kimyasal olaylar tersine döndürülebilir. D) II ve III E) I, II ve III

2. Ünite
Çözüm Etkinlik .. 11
Elektrik yüklerinin belirli bir yönde düzenli hareketleri Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz-
elektrik akımını oluşturur. Buna göre I. yargı doğrudur. cükleri yazınız.
Elektrik akımı oluşturan elektrik yüklü parçacıkların ha- 1 İletkenin kesit alanından birim zamanda geçen
reketleri yüksek potansiyelden alçak potansiyele doğ-
yük miktarına denir.
ru olan bir potansiyel fark altında gerçekleşir. II. yar-
gı doğrudur.
Elektrikli araçlar için potansiyel farkı sağlayan araçlar 2 Elektrik akımı birimi dir.
yalnızca piller değil, aküler ve şehir cereyanı da elek-
trikli araçların çalışması için gerekli potansiyel farkı sağ-
lar. III. yargı yanlıştır. 3 Elektrik akımının şiddeti ile ölçülür.
Cevap C
4 Elektrik yüklerinin hareket etmesine neden olan
enerji farklılığına denir.
Alıştırmalar
5 İki nokta arasındaki potansiyel farka ,
1. Bir iletkenin bir noktasından birim zamanda ge- ...................... de denir.
çen elektrik yükü miktarına verilen ad aşağıda-
kilerden hangisidir?
6 Bir devre elemanın iki ucu arasındaki potansi-
A) Elektron B) Proton C) Potansiyel yel fark ile ölçülür.
D) Elektrik akımı E) Potansiyel akımı
2. Aşağıdakilerden hangisi bir ampulün iki ucu ara-

sındaki potansiyel farkı ölçmek için kullanılır? Etkinlik .. 12
A) Termometre B) Desibelmetre Aşağıda verilen cümleleri doğru ise “D” yanlış ise
C) Ampermetre D) Osiloskop “Y” olarak kutucuklara işaretleyiniz.
E) Voltmetre
1 Elektrik akımı yalnızca + yüklerin hareke-
ti ile gerçekleşir.
Etkinlik .. 10 2 Piller ve aküler devrelerin elektrik enerji-

sini sağlar.
İletkenlerin kesit alanlarından belirtilen sürelerde belir-
tilen yükler geçiyor.
Buna göre oluşan akımları büyükten küçüğe sıra- 3 Elektrik akımın yönü ile elektronların hare-
layınız. ket yönleri birbirine zıttır.

4 Elektrik akımı üretecin + kutbundan çıkıp,
devre üzerinden dolanıp pilin – kutbuna
ulaşır.

5 Ampermetre devreye seri, voltmetre dev-
reye paralel bağlanır.

BİR İLETKENİN DİRENCİ NELERE Elektronları otomobillere,

iletkenleri yollara benzetebili-
BAĞLIDIR? riz. Otomobillerin farklı yollarda
örneğin toprak ve asfalt zemin-
Elektrik akımı katı iletkenlerde serbest elektronların hare-
deki hareketleri aynı rahatlıkta olmaz.
keti ile gerçekleşir. Elektronlar hareketleri sırasında mad-
denin diğer tanecikleri ile çarpışır. Bu çarpışmalar elekt
ronların hareketine karşı bir zorluk oluşturur.
Elektrik akımına karşı gösterilen zorluğa direnç denir.
Direnç “R” harfi ile gösterilir.
Direnç, devreden geçen elektrik akımı şiddetini etkiler. Asfalt yolu direnci küçük iletkene, toprak yolu direnci büyük
Bir iletkenin direnci; iletkene benzetebiliriz.
Uzunlukları ve dik kesit alanları eşit olan bakır ve demir

1. İletkenin boyuna bağlıdır. çubuktan demir çubuğun direnci daha büyüktür.
Elektrik akımını otomobillerin yo-

ğun trafikteki hareketine benze-
tirsek yolun uzaması araçların
karşılaştığı zorlukları arttırır. Tra-
fiğin artması direncin artması ola-
Buna göre bir iletkenin direnci;
rak modellenebilir.
Yapıldığı maddenin cinsine bağlıdır. (ρ)
İletkenin direnci, boyu ile doğru orantılıdır. İletkenin bo-
yu arttıkça direnci de artar. Uzunluğu ile doğru orantılıdır. (l)
Dik kesit alanı ile ters orantılıdır. (S)

Bu ilişkilerin matematik-
sel ifadesi;

R=ρ
l
A
2. İletkenin kesit alanına bağlıdır. Devrelerde kullanılan direnç
şeklindedir. ve direncin devre sembolü
Direnç ile trafik arasında tekrar
benzerlik kurarsak kesit alanı- Bağıntıdaki ρ (ro) öz dirençtir.
nın artması yolların geniş olma- Direnç birimi ohm dur.
sına karşılık gelir. Yolların geniş
olması araçların ulaşımını ko- Ohm, Ω sembolüyle gösterilir.
laylaştırır. Öz direnç: Birim kesit alanlı bir iletkenin birim uzunlu-
İletkenin direnci, iletkenin dik kesit alanı ile ters orantılı- ğunun direncine öz direnç denir. ρ harfi ile gösterilir. SI
dır. Kesit alanı arttıkça iletkenin direnci azalır. birim sisteminde öz direnç birimi ohm.metre (Ω ⋅ m) dir.
İletkenlerin dirençlerinin sıcaklığa bağlı olarak da değiş-
tiği gözlenmiştir. İletkenlerin büyük bir kısmının direnci

ısıtıldıkça artar, az bir kısmının direnci ise ısıtıldıkça azalır.

İletkenler Öz direnç (10–8 W ⋅ m)
Gümüş 1,47
3. İletkenin cinsine bağlıdır. Bakır 1,72
İletkenlik maddeler için ayırt edici bir özelliktir. Her mad- Alüminyum 2,63
denin taneciklerinin farklı bir dizilişi olduğundan elektrik
Kurşun 21,0
yükleri bazı maddelerde çok kolay iletilirken bazı mad-
Altın 2,44 Bazı
delerde o kadar kolay hareket edemezler. Örneğin ba- iletkenlerin
kır, altın, gümüş gibi maddeler elektriği çok iyi iletirler. Demir 10 öz dirençleri

2. Ünite
Laboratuvarda kullanılan reostalara bir örnek ve reosta-

3
Örnek .. 2 ların devredeki sembolü aşağıdaki gibidir.

Uzunlukları, dik kesit alanları ve öz dirençleri verilen X,

Y, Z iletkenlerinin dirençleri sırasıyla RX, RY, RZ dir. Reosta Reostanın devredeki sembolü
Buna göre, RX, RY, RZ arasındaki ilişki nedir? Şekildeki çizimde görüldüğü gibi sürgü sağa doğru ha-
reket ettirildiğinde direnç miktarı artar ve devredeki akım
şiddeti azalır. Sürgü sola hareket ettirildiğinde ise di-
Çözüm renç miktarı azalır ve devreden geçen akım şiddeti artar.
l
İletkenlerin direnci, R = ρ $ bağıntısı ile hesaplanır.
S
2l
R X = 2ρ $ = 4R ise, Video
S
l R
RY = ρ $ = ,
2S 2
2l
RZ = ρ $ = R olur.
2S
Bu durumda, RX > RZ > RY dir.
Elektronik cihazların yapısında birçok direnç bulunur.
Reosta Nedir?
Bazı aydınlatma cihazlarında ışık şiddetinin artırılıp azal-
tılmasında, vantilatör pervanesinin dönme hızının ayar- 4
lanması gibi uygulamalarda devredeki elektrik akımı Örnek .. 2
artırılıp azaltılarak gerçekleştirilir. Devredeki elektrik akı-
mının değiştirilmesi direnç değerinin değiştirilmesi ile Reosta sürgüsünün hareket ettirilmesi ile reosta, aşa-
gerçekleştirilir. ğıdaki niceliklerden hangisinin değerini değiştirmek-
le devre akım şiddetini kontrol etmiş olur?
Direnç değeri değiştirilebilen araçlara reosta denir. Ayar-
lı direnç de denilen reostaların direnç değerinin artırıl-
A) Uzunluk B) Sıcaklık C) Kesit alanı
ması ile devredeki akım şiddeti azalır, direnç değerinin
azaltılması ile devredeki akım şiddeti artar. Yukarıda D) Potansiyel E) Öz direnç
belirtilen elektrikli araçlardaki ayarlamalar reostalar ile
gerçekleştirilir.
Laboratuvarlarda kullanılan reostanın hareket ettirilebi-
Çözüm
len bir sürgüsü vardır. Bu sürgü sembolde ok ile gös- Sürgünün hareket ettirilmesi ile reostanın devreye da-
terilmiştir. Sürgü hareket ettirildiğinde elektrik akımının hil olan direnç uzunluğu değiştirilmiş olur ve devrenin
üzerinden geçtiği direnç miktarı değişir. eş değer direnci değişir. Eş değer direnç artırılıp azaltı-
larak devre akım değeri kontrol edilmiş olur.
Reosta
Cevap A

5 Alıştırmalar
Örnek .. 2
3. Bir deneyin bağımlı değişkeni “direnç değeri”, ba-

ğımsız değişkeni “iletkenin dik kesit alanı”dır.

Buna göre, aşağıda verilen iletkenlerden hangi
Şekildeki X ve Y direnç tellerinin kesit alanları S, 2S; boy- ikisi kullanılmalıdır?

ları da 2l ve l dir. X in öz direnci ρX, Y nin öz direnci ρY dir.

tX
X ve Y nin dirençleri eşit olduğuna göre, oranı
tY
kaçtır?

1 1 1
A) B) C) D) 2 E) 4
4 3 2

Çözüm
A) l ve ll B) l ve lII C) l ve lV
l
Bir iletkenin direnci; R = ρ bağıntısıyla hesaplanır. X D) Il ve IV E) IIl ve IV
S
ve Y nin dirençleri eşit olduğuna göre, X ve Y için bu ba-
ğıntılar eşitlenir.
2l l
ρX = ρY olmalıdır.
S 2S Etkinlik .. 14
ρ 1
X
Buradan, = olarak bulunur. Aşağıda verilen cümleleri doğru ise “D” yanlış ise
ρ 4
Y “Y” olarak kutucuklara işaretleyiniz.
Cevap A
1 Uzunluğu artan iletkenin direnci azalır.
Etkinlik .. 13 2 İletkenlerin elektrik akımına gösterdikleri

zorluk, iletkenin cinsine bağlıdır.
cükleri yazınız.
3 İletkenin kesit alanının artırılması iletkenin
direncini azaltır.
1 Elektrik akımına gösterilen zorluğa denir.
4 Ayarlanabilir dirençlere reosta denir.

2 Direnç birimi dur.
3 Birim kesit alanlı direncin birim uzunluğunun di- 5 Bir iletkenin direnci iletkenin öz direnci ile
rencine denir. doğru orantılır.
4 Bir iletkenin direnci, iletkenin dik kesit alanı ile 6 Bir iletkenin direnci, iletkenin sıcaklığına
orantılıdır. bağlı değildir.

2. Ünite
Etkinlik .. 15
1. Bulutlar arasındaki
ışıklı yük alışverişi

2. Negatif kutba bağlı
elektrot

3. Elektrik akımı birimi

4. Elektrik alan içinde

birim yük başına dü-
şen enerji
5. Yüklerin etki bölgesi

6. Yıldırım savar

7. Elektriği iyi iletmeyen
8. İki yükten biri

9. Piller
10. Yükü en büyük küre
olan yer küreye ak-
tarma

11. Pozitif elektrik yükü
taşıyıcısı
12. Yük tespit cihazı
13. Yük birimi 15. Joule/coulomb 18. Bulutların topraklanması olayı
14. Negatif yüklü en kü- 16. En küçük ve temel anlamında 19. Elektrik yükü akışı
çük parçacık 17. Eşit “+” ve “–” elektrik yüküne sahip cisim
Etkinlik .. 16
Uzunluğu L, kesit alanı A olan telin direnci R dir.
Buna göre, aşağıda uzunluk ve kesit alanları verilen
telleri dirençleri ile eşleştiriniz. 1. Soru
Direnç birimi nedir?
Teller Dirençleri
2L, A R
L, 2A 4R
2L, 2A 2R
4L, A 0,5R

Test 4 Akım, Potansiyel Fark & Direnç
1. Suyun elektrolizinin yapıl- 5. Bir elektrik devresinin kesitinden t süre 12,5

dığı şekildeki deney düze- amperlik akım geçmektedir.
neğinde tüpte t sürede
Devreden geçen yük miktarı 3750 coulomb ol-
toplanan gazın hacmi,
duğuna göre, t süresi kaç dakikadır?
I. Kabın direnci
II. Uygulanan gerilim A) 5 B) 10 C) 15 D) 20 E) 25

III. Devreden akımın geç-

me süresi
6. Aynı maddeden ya-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III pılmış K, L, M telle-
D) I ve III E) I, II ve III rinin kesit alanı ve
uzunluklarına ait sü-
tun grafiği şekildeki
gibidir.

Tellerin dirençle-
2. Gazların iletkenliği için söylenen,
ri RK , RL , RM ol-
duğuna göre bun-
I. Sıcaklıkla doğru orantılıdır.
II. Basınçla ters orantılıdır. lar arasındaki ilişki
nedir? (Yatay çizgiler eşit aralıklıdır.)
III. İyon miktarına bağlı değildir.
yargılarından hangileri doğrudur? A) RK > RL > RM B) RM > RL > RK
C) RL > RM > RK D) RK > RM > RL
E) RM > RK > RL
3. Bir araba aküsü 25 saniye süreyle çalıştırılıyor.

7.

Arabanın aküsü 1,92 amperlik akım ürettiğine
göre, verilen sürede devreden geçen elektron
sayısı kaçtır? (qe = 1,6 ⋅ 10–19 coulomb)
A) 1 ⋅ 1020 B) 2 ⋅ 1020 C) 3 ⋅ 1020
D) 4 ⋅ 1020 E) 5 ⋅ 1020 Yukarıda verilenler arasındaki doğru eşleştirme

aşağıdakilerden hangisi gibi olmalıdır?

4. Bir elektrik devresinin kesitinden 15 dakikada
9 ⋅ 1021 elemanter yük geçiyor.
1 elemanter yük = 1,6 ⋅ 10–19 coulomb olduğu-
na göre, devreden geçen akım şiddeti kaç am-
perdir?
A) 0,8 B) 1,2 C) 1,6 D) 1,8 E) 2,4

2. Ünite
Akım, Potansiyel Fark & Direnç Test – 4
8. Elektrik akımı oluşurken; 13. İletken telin direnci,

I. Pil elektronlara enerji verir. I. Cinsi
II. Elektronlar pilden aldığı enerjiyi taşırlar. II. Boyu
III. Elektronlar hem titreşir hem de hareket eder- III. Kesit alanı
ler.
verilenlerinden hangileri doğrudur?
A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III
D) I ve II E) I, II ve III
9. Öz direnci 6 ⋅ 10–6 W ⋅ m olan 25 m uzunluğun-

daki telin direnci 50 W olduğuna göre, telin dik 14. Suyun elektrolizinin yapıldı-

kesit alanı kaç m2 dir? ğı şekildeki deneyde, dev-
rede 40 saniye süreyle 5
A) 10–6 B) 3⋅10–6 C) 10–5 D) 3⋅10–5 E) 10–4 amper akım geçiyor.
Buna göre, bu süre sonun-
da X tüpünde toplanan gaz
hacmi kaç cm3 tür? (1 cou-
10. lombluk yük 0,12 cm3 hidro-

jen 0,06 cm3 oksijen gazı açı-

ğa çıkarmaktadır.)

Öz dirençleri rX, rY, rZ olan X, Y, Z tellerinin di- A) 10 B) 12 C) 15 D) 20 E) 25
rençleri eşit olduğuna göre tellerin yapıldığı
maddelerin öz dirençleri arasındaki ilişki nedir?
A) rY > rX > rZ B) rZ > rX > rY

C) rX > rY > rZ D) rZ > rY > rX
E) rY > rZ > rX 15.

11. Uzunluğu L, kesit alanı A olan telin direnci R dir.

Buna göre, aynı maddeden yapılmış kesit alanı
ve uzunlukları verilen tellerden hangilerinin di-
Bir maddenin direnç değeri (R), yapıldığı madde-
renci yanlış belirtilmiştir?
nin cinsinden dolayı öz direncine (ρ), uzunluğuna
A) 2L, A; 2R B) L, 2A; 0,5R C) 2L, 2A; R (l ) ve kesitine (S) bağlıdır.
D) L, 0,5A; 2R E) 4L, 2A; R Tabloya göre, X, Y, Z ve T maddeleri için aşağı-

dakilerden hangisi kesinlikle doğrudur?
A) Z nin özdirenci X inkinden küçüktür.

B) Y ile T farklı cins maddedir.
12. Öz direnci 2,5 ⋅ 10–8 W ⋅ m, kesit alanı 0,5 mm2, C) X ve T nin özdirençleri eşittir.
uzunluğu 50 m olan telin direnci kaç W dur?
D) X in özdirenci Y ninkinden küçüktür.
A) 0,5 B) 1,0 C) 1,5 D) 2,0 E) 2,5 E) Y nin özdirenci T inkine eşittir.
10. Sınıf > Fizik > 1-E 2-C 3-C 4-C 5-A 6-A 7-C 8-E 9-B 10-B 11-E 12-E 13-E 14-B 15-E 119
Test 5 Akım, Potansiyel Fark & Direnç
1. I. Katı iletkenler 5. Pilin uçları arasındaki potansiyel farkı su dolu

II. Sıvı iletkenler kaplar ile modellemek isteyen bir öğrenci aşa-
ğıdakilerden hangisini kullanmalıdır?
III. Gaz iletkenleri
yukarıdaki iletkenlerin hangisinde elektrik akı-

mı hem iyonlar hem de elektronlarla sağlanır?


2. Suyun elektrolizinin yapıl-

dığı şekildeki devrede X tü-
pünde 6 cm3 gaz toplan-
maktadır.
Devreden 2 amper akım
geçtiğine göre, gazın top-
lanması için geçen süre
kaç saniyedir? (1 coulomb-
luk yük 0,06 cm3 O2 gazı, 0,12 cm3 H2 gazı açığa çı-
karmaktadır.)
A) 40 B) 50 C) 60 D) 70 E) 80

6.

3. I. Elektroliz olayında doğru akım kaynağı kulla-

nılır.
II. + kutba giden iyonlara anyon, – kutba giden-

lere katyon denir.

III. Elektroliz olayında alternatif akım kaynağı kul-
lanılır.
Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III Yukarıdaki etkinlikte giriş-
D) I ve II E) II ve III ten başlanarak kutucuktaki

bilgi doğru ise “D”, yanlış
ise “Y” yolu izlenerek han-

gi çıkışa ulaşılır?
4. Basit bir elektrik devresinde bulunan amper-
metrenin ibresinin sapma miktarı neyin bir öl- A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
çüsüdür?
A) Pilin geriliminin
B) Elektrik akımının 7. Öz direnci 2 ⋅ 10–6 W ⋅ m, kesit alanı 2 ⋅ 10–5 m2
ve dirence 4 W olan telin uzunluğu kaç metre-
C) Ampulün parlaklığının
dir?
D) Devrenin direncinin
E) Elektronların titreşimlerinin A) 20 B) 30 C) 40 D) 50 E) 60

2. Ünite
Akım, Potansiyel Fark & Direnç Test – 5
8. Aşağıda verilenlerin hangisi potansiyel farkı ne- 11. Bir elektroliz devresinde ayrışan madde miktarı;
deni ile gerçekleşir?
I. Devreden geçen yük miktarı ile doğru orantılı-
dır.
A) Basit devrede pil ile ampulün yakılması
II. Devreden geçen akım süresi ile ters orantılıdır.
B) Limana yanaşan gemideki yolcuların inmesi
III. Maddenin cinsine bağlıdır.
C) Maç bitiminde seyircilerin stadı boşaltması
D) Yeşil ışık yandığında araçların hareket etmesi yargılarından hangileri doğrudur?
E) Seyircilerin sanatçıyı alkışlaması
9. “Elektrik yüklerinin bir ......I...... fark altında düzen-

li hareketleri elektrik ......II...... oluşturur.”
Yukarıdaki cümleyi doğru olarak tamamlayacak
12. “Devreye seri / paralel bağlanırlar. Devrede
(I) (II)
kelime çifti aşağıdakilerden hangisidir?
akım şiddeti / potansiyel fark ölçümü yapar.
A) potansiyel - akımını B) elektrik - yükünü (III) (IV)
İç dirençleri çok büyük / küçüktür.”
C) gerilim - yönünü D) voltaj - geçişi (V) (VI)
E) hareket - enerjisini Yukarıdaki paragrafta ampermetre ile ilgili bilgi-
lerin doğru olması için kelime çiftlerinden han-
gileri işaretlenmelidir?
10. A) I, III, IV B) I, III, VI C) II, IV, VI
D) II, III, V E) I, IV, V

13. Bir iletkenin K noktasındaki potansiyel farkı L nok-

tasından büyüktür.

Buna göre,
I. Elektrik akımın yönü K den L ye doğrudur.

II. Elektronların akış yönü L den K ye doğrudur.
III. Elektrik akımın yönü L den K ye doğrudur.
Yukarıdaki verilenler arasındaki ilgili eşleştirme yargılardan hangileri doğrudur?
aşağıdakilerden hangisi gibi olmalıdır?
A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) Yalnýz III


14. Elektrik akımını oluşturan sebep aşağıda veri-
lenlerden hangisidir?
A) Isı B) Basınç C) Sıcaklık farkı

D) Potansiyel fark E) Basınç farkı
10. Sınıf > Fizik > 1-E 2-B 3-A 4-B 5-C 6-B 7-C 8-A 9-A 10-B 11-E 12-B 13-D 14-D 121
3. BÖLÜM Elektrik Devreleri
İletkenin uçları arasındaki potansiyel fark, pil sayısı de-

ELEKTRİK DEVRELERİ ğiştirilerek ya da laboratuvarda kullanılan ayarlı üreteç-
ler ile ayarlanabilir.

Voltmetre

Potansiyel
V farký
A V3
R Ampermetre V2
i
V1 Akým
+

þiddeti
0
i1 i 2 i3

K L

Bir elektrik enerjisi

Şekil - I Şekil - II
kaynağının bir kut-
bundan diğer kutbuna elektrik
Şekil - I de şeması verilen devrenin K ve L uçlarına sı-
yüklerinin akışını sağlayan iletken yola elektrik devresi
denir. Bir elektrik devresinde devre elemanları adı veri- rasıyla V1, V2, V3 potansiyel farklarını uyguladığımızda
len ve birbirlerine iletken kablolarla bağlanan pil, am- devreden sırasıyla i1, i2, i3 akımları geçer. Bu değerler
pul ve anahtar gibi elemanlar bulunur. voltmetre ve ampertmetreden okunabilir. Elde edilen de-
ğerler ile çizilen grafik Şekil - II deki gibi olur.
Devreden geçen akım, gerilim ve direnç arasındaki ilişki
ohm yasası olarak bilinen yasa ile kurulmuştur. Bir grafiğin eğimi dik kenarın yatay kenara bölünme-
si ile elde edilir.
Grafiğimizde eğim;
OHM KANUNU Eğim = tan a =
V
= R dir.
i
Bir iletkende elektrik akımı oluşturmak için iletkenin iki
ucu arasına potansiyel fark uygulamak gerektiğini öğren- Buna göre potansiyel fark - akım grafiğinin eğiminin ilet-
dik. İletkenin uçlarına uygulanan potansiyel fark artırıldı- kenin direncine eşit olduğunu söyleyebiliriz.
ğında iletkenin üzerinden geçen akım da doğru orantılı
olarak artar. Bu durum Ohm Kanunu olarak adlandırılır.
Ohm kanununa göre bir iletkenin iki ucu arasındaki po-
tansiyel farkın iletkenin üzerinden geçen akıma ora- Animasyon
nı sabittir ve bu oran iletkenin direncine eşittir. Bu ta-
nım kısaca;
Gerilim
Direnç = şeklinde formüle edilebilir.
Akım
Direnç R ile, gerilim V ile akım i ile gösterildiğinde;
V
R= ⇒ V = i⋅R yazılabilir.
i
Direnç birimi ohm dur. Ohm kısaca W ile gösterilir.

Ohm kanununu ifade eden formül V = i ⋅ R şeklinde
yazıldığında akılda daha kalıcı olur.
Potansiyel fark - akım şiddeti grafiği şekildeki gibi bir doğru

Ohm Kanunu orantı grafiğidir.

2. Ünite
Elektrik Devreleri
6 8
Gerilimi 1,5 volt olan bir pile bağlanan ampulden Uçlarındaki gerilim 9 volt olan bir ampulden geçen akım
0,2 amper akım geçtiğine göre, ampulün direnci kaç i dir.
W dur?
Ampulün direnci 18 Ω olduğuna göre, i kaç amperdir?
A) 0,1 B) 2,5 C) 3 D) 5 E) 7,5
A) 0,1 B) 0,2 C) 0,3 D) 0,4 E) 0,5
Çözüm
Çözüm
Ohm kanununu kullanarak soruda istenilen ampul di-
Ampulün direnci ohm kanununa göre, V = i ⋅ R mate-
rencini hesaplayabiliriz.
matiksel bağıntısı ile hesaplanır. Soruda verilen değer-
Ohm kanunu V = i . R dir. Soruda V = 1,5 volt, lere göre, 9 = i ⋅ 18 ⇒ i = 0,5 A dir.
i = 0,2 amper veriliyor. Buna göre;
Cevap E
1,5 = 0,2 . R olur. Buradan,
R = 7,5 W bulunur.
Cevap E Alıştırmalar
4. Bir iletkenden geçen akım şiddeti x ile uçları

7
Örnek .. 2
arasındaki potansiyel fark y ile gösterildiğinde
y değeri iletken için aşağıdakilerden hangisi-
x
Şekilde gerilim - akım gra- ne eşittir?
fiği verilen K, L, M iletken-

lerinin dirençleri arasında- A) Öz direnç B) Direnç C) Yük miktarı
ki ilişki aşağıdakilerden
D) Öz ısı E) Gerilim
hangisidir?

5. Direnci 15 W olan bir iletkenden 2 A akım geç-

A) K < L < M B) M < L < K C) L < K < M mesi için iletkenin uçları arasına uygulanması
D) K < M < L E) M < K < L gereken gerilim kaç volt tur?
A) 5 B) 7,5 C) 10 D) 15 E) 30
Çözüm
Gerilim - akım grafiğinin eğimi iletkenin direncine eşit- 6. Direnci 45 W olan bir ilet-
tir. Eğim ne kadar fazla ise direnç de o kadar büyük ol- kenin gerilim - akım şid-
malıdır.
deti grafiği şekildeki gibi-
Grafiği incelediğimizde K nin eğiminin en fazla, M nin dir.

ise en az olduğu görülür. Buna göre, i değeri kaç-
tır?
Buna göre K, L, M iletkenlerinin dirençleri arasındaki iliş-
ki M < L < K olmalıdır.
A) 0,4 B) 0,5 C) 0,6 D) 1,2 E) 1,5
Cevap B

2. Ünite Elektrik Devreleri
Video Bilgi Penceresi

Elektrik yararlı olduğu kadar tehlikeli bir enerji türü-
dür. Elektrik çarpması insan vücudunda çeşitli za-
rarlara neden olabilir. 40 volt tehlike sınırı olarak ka-
bul edilir. Evlerimizdeki şehir cereyanının 220 volt
olduğunu düşündüğümüzde çok dikkatli olmamız
gerektiği anlaşılır.
0,01 A akım hissetme sınırıdır. 0,01 A - 0,02 A akım
ise acı vermeye başlar. 0,02 A - 0,1 A ise elektrik
çarpması aralığıdır. 0,1 A - 0,2 A akıma maruz ka-
lan kişilerde kalp durması ya da şok nedeniyle ölüm
meydana gelebilir. 0,2 A den daha büyük akımlar ise
çok ciddi yanıklara ve ölüme neden olur.
Yılan balığı, kendini savunması için elektrik üretme kabiliyeti
ile donatılmıştır.
Alıştırmalar Etkinlik .. 17
7. Dirençleri R1, R2, R3 olan iletken teller özdeş pille- Potansiyel fark - akım grafiği verilen dirençlere bağ-
re ayrı ayrı bağlandığında üzerlerinden geçen akım lı ampermetre ve voltmetreler ile yapılan ölçümlerde
şiddetleri sırasıyla i1, i2, i3 oluyor. çizelgede bırakılan boşlukları doldurunuz.
Akımlar arasındaki ilişki i1 < i2 < i3 olduğuna gö- Potansiyel fark (V)
re, tellerin dirençleri arasındaki ilişki nedir?
K
(Pillerin iç direnci önemsenmeyecektir.) L
18
A) R1 < R2 < R3 B) R3 < R2 < R1
C) R1 = R2 = R3 D) R2 < R1 < R3 12
E) R3 < R1 < R2
M
6
Akým þiddeti (A)

0
8. 1 2 3

Özdeş pillerden oluşan devrelerde kesit alanları 2S

ve S; boyları eşit olan X ve Y dirençleri kullanılmıştır.

X ve Y nin öz dirençleri sırasıyla ρ ve 3ρ bu di-
rençlerden geçen akımlarda ise iX ve iY olduğu-
na göre, iX/iY oranı kaçtır?

A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6


2. Ünite
Elektrik Devreleri
Seri ve Paralel Bağlı Devreler Seri bağlanan devre elemanlarının üzerindeki toplam
potansiyel fark, her bir elemanın potansiyel farkları-
Elektrik devrelerinde bazı durumlarda birçok devre ele- nın toplanması ile bulunur.
manının birlikte kullanılması gerekir. Devre elemanları-
nın bağlanmasında iki temel bağlama çeşidi vardır. Bun-

lar seri bağlama ve paralel bağlamadır. Seri ve paralel
bağlamanın kendilerine özgü yararlı yönleri vardır. Şimdi
bu bağlama çeşitlerinin ayrıntılarını birlikte inceleyelim.

Seri Bağlama
Devre elemanlarının bir hat oluşturacak şekilde ardışık
Devredeki akım kaynağının potansiyel farkı V ise;
olarak bağlanması ile seri bağlama gerçekleşmiş olur.
Seri bağlamada bir devre elemanından diğerine sade- V = V1 + V2 + V3 yazılabilir.
ce kablo ile yapılmış bir
Bir devrenin tamamında ya da bir parçasında seçilen
bağlantı vardır. Arada her
birden fazla direncin yaptığı etkiyi tek başına yapabilen
hangi bir ayrım ya da bağ-
lantı noktası bulunmama- dirence eş değer direnç denir.

lıdır. Devre elemanlarını Seri bağlanan dirençlerin eş değeri bulunurken her bir
birbirine seri olarak bağ- direnç değeri toplanır.
layan kabloya verilmiş şe-
kil seri bağlı olma durumunu etkilemez.
Devre elemanlarının seri ya da paralel olması geomet-
rik anlamda bir bağlantı değil birbirlerine bağlanmala-
rı yönü iledir. Örneğin yukarıdaki devrede R3 direncinin
ve R1 ve R2 dirençlerine paralelmiş gibi durmasına rağ-
men üç direnç de birbirine seri bağlanmıştır.
Seri bağlanan devre elemanlarının üzerinden geçen
akım şiddeti eşittir.
9

Örnek .. 2

Şekildeki devrede direnci 6 W

olan dirençten geçen akım

şiddeti 3 A olduğuna göre, di-
i = i1 = i2 = i3 renci 15 W olan iletkenin uç-

ları arasındaki potansiyel fark
Ancak bu durum devre elemanlarından birinin zarar gö- kaç volt tur?
rerek akım geçiremez duruma geldiğinde diğer seri ele-
manların da çalışmasını engeller. Örneğin seri bağlı am- A) 3 B) 9 C) 12 D) 30 E) 45
pullerden biri patladığında tüm ampuller söner. Hangi
ampulün yandığının tespit edilmesi bir zorluk oluşturur.
Üretecin bulunduğu koldaki akıma anakol akımı denir.
Devrede anakol akımı i ile gösterilmiştir. Çözüm
Dirençler seri olduğuna göre 15 W luk dirençten geçen

Bilgi Penceresi akım şiddeti de 3 A dir. Ohm kanunu bu direnç için uy-
gulandığında;
Seri bağlı devre elemanlarından eşit şiddette akım V = i . R = 3 . 15 = 45 volt bulunur.
geçer.
Cevap E

Paralel Bağlama
0
Örnek .. 3 Potansiyelleri farklı iki nokta arasına bağlanan tüm devre
elemanlarının bu bağlantı hâline paralel bağlama denir.
Şekildeki devre-
de voltmetrenin Aşağıdaki devrede üç direncin birer uçları K ve L nok-
gösterdiği değer talarında birleştirilerek paralel bağlama sağlanmıştır.
10 volt olduğuna Paralel bağlanan devre elemanlarının potansiyel fark-

göre, ları eşittir.

a) Devrenin eş-
değer direnci-

ni bulunuz.

b) R1, R2, R3 dirençlerinden geçen akımları bulunuz.

c) R1 ve R3 dirençlerinin potansiyel farklarını bulunuz.
d) Üretecin gerilimini bulunuz.

Çözüm
a) Seri bağlı dirençlerin eşdeğeri dirençlerin toplamın- V = V1 = V2 = V3

dan bulunur.
Paralel bağlanan devre elemanlarının her birinin
Reş = R1 + R2 + R3 akımlarının toplamı anakol akımına eşittir.
Reş = 10 + 5 + 3 = 18 Ω olur. Şekildeki devrede görüldüğü gibi anakol akımı her bir
paralel kola bölünerek dirençler üzerine dağılır.
b) R2 direncinin uçları arasındaki potansiyel farkı volt-
metrenin gösterdiği değere eşittir. Çünkü voltmetre
bu direncin uçlarına bağlanmıştır.

V = i ⋅ R bağıntısı; R2 direnci için yazılırsa;

10 = i ⋅ 5 ⇒ i = 2 Amper olarak bulunur.
Seri bağlı dirençlerin, direnç değerlerine bağlı ol-
maksızın akım değerleri eşit olduğundan R1 ve R3
dirençlerinden 2 amperlik akım geçer.

i1 = i2 = i3 = 2 A dir.
c) V = i ⋅ R bağıntısını R1 ve R3 dirençleri için yazalım; i = i1 + i2 + i3

V1 = i1 ⋅ R1
Devre elemanları paralel bağlandıklarında üreteçten da-
V1 = 2 ⋅ 10 = 20 volt ha fazla akım çekilmesine neden olurlar. Bu durum da
pil gibi belirli bir kapasitesi olan akım kaynaklarının da-
V3 = i3 ⋅ R3
ha kısa sürede tükenmesine neden olur.
V3 = 2 ⋅ 3 = 6 volt
Paralel bağlı devre elemanlarının birinin zarar görerek
olarak bulunur. akım geçirmemesi durumunda seri bağlamanın tersi ola-
rak diğer elemanlar iş görmeye devam eder. Örneğin pa-
d) Üretecin gerilimi dirençlerin potansiyel farkları top- ralel bağlı ampullerden biri patladığında diğer ampuller
lamına eşittir. ışık vermeye devam eder. Bu nedenle otomobil ampul-
leri paralel bağlanır. Eğer seri bağlanmış olsaydı bir lam-
V = V1 + V2 + V3 ten,
banın arızalanması sonucunda hangisi olduğunu tespit
V = 20 + 10 + 6 = 36 volt etmek için her bir ampulün kontrol edilmesi gerekirdi.

2. Ünite
Elektrik Devreleri
1
Bilgi Penceresi Örnek .. 3
Paralel bağlanan devre elemanlarının potansiyel- X ve Y dirençleri bir ürete-

leri eşittir. ce şekildeki gibi bağlan-
mıştır.
Paralel bağlanan dirençlerin eş değer direnci aşağıda X direncinden geçen

belirtildiği gibi hesaplanır. akım iX, Y direncinden
geçer akım iY olduğuna
göre, iX / iY oranı kaçtır?

1 2 3 4
A) B) C) D) E) 2
3 3 2 3

Çözüm

Dirençler paralel bağlı olduğundan potansiyel farkla-

rı eşittir. V = i ⋅ R bağıntısı iki direnç için yazılıp birbiri-
ne eşitlenirse,

iX ⋅ RX = iY ⋅ RY den
iX ⋅ 3 = iY ⋅ 4 den
Bilgi Penceresi iX / iY = 4/3 olarak bulunur.
Cevap D
Paralel bağlanan dirençlerin eşdeğer direnci dev-
redeki en küçük direnç değerinden daha küçüktür.
Bilgi Penceresi
Bazı devrelerde dirençler hem seri hem de paralel ola-
rak bağlanmış olabilir. Bu gibi durumlarda devrede se- 3 Paralel bağlı iki direncin eş değeri pratik olarak;
ri ya da paralel oldukları belli olan dirençlerin yerine eş dirençlerin çarpımlarının, dirençlerin toplamları-
değerleri yazılarak devre daha sade hâle getirilebilir. na bölümünden bulunur.

3 Direnç değeri R olan n tane paralel bağlı özdeş
direncin eş değeri, R nin n ye bölümünden bu-

lunur.

Öncelikle 1 de verilen devrede R1 ve R2 nin birbirine se-

ri olduğu kesindir. İkisinin eş değer Reş1 yazılır. Bu, R3
e paraleldir. Buradan elde edilen Reş2 de R4 e seridir.

Bu şekilde devrenin eş değer direnci bulunarak anakol
akımı bulunabilir.

2 3
Şekildeki devrede ve- Şekildeki devre parçasın-
rilenlere göre, amper- da anakoldan i akımı geçi-
metre kaç amperi gös- yor.
terir? (Üretecin iç diren-
6R, 3R ve R dirençlerinin
ci önemsizdir.)
potansiyel farkları sırasıy-
la V1, V2, V3 olduğuna gö-
re, bunlar arasındaki ilişki nedir?

A) V1 = V2 > V3 B) V1 = V2 = V3
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 C) V1 > V2 > V3 D) V3 > V1 > V2
E) V3 > V1 = V2
Çözüm
Devrede ampermetrenin gösterdiği akımın bulunması Çözüm

için eşdeğer direncin bulunması gerekir.
6R ve 3R dirençleri birbirine paraleldir. Paralel bağlama-
da akım ile direnç ters orantılıdır.
i1 ⋅ R1 = i2 ⋅ R2 dir.
6R direncinden 1 Amper akım geçiyor ise, 3R direncin-
den 2 Amper akım geçer. 2 Amper ile 1 Amperlik akım-
lar toplamı da R direncinden geçer.
V = i ⋅ R bağıntısına göre,
6 Ω ile 12 Ω luk dirençler birbirine paralel olduğundan
eşdeğeri, V1 = 6R ⋅ 1 = 6V ise,
R1 $ R2 V2 = 3R ⋅ 2 = 6V
Reþ =
R1 + R2 V3 = R ⋅ 3 = 3V olur.
6 $ 12 V1 = V2 > V3 tür.
Reþ = = 4 Ω dur.
6 + 12 Cevap A
Devrenin eşdeğeri ise 2 + 4 = 6 Ω olur.

V = i ⋅ R bağıntısına göre, pilden çekilen akım
4
18 = i ⋅ 6 ⇒ i = 3 A olur.
Örnek .. 3
Bu akım 6 Ω ile 12 Ω luk di-
rencin eşdeğerinden geçen Şekildeki devrede V volt-

akım olacağından şekildeki metresi 5 voltu gösterdi-
K ile L arasında oluşan po- ğine göre, A ampermetre-
tansiyel farkı, si kaç amperi gösterir?

(Üretecin iç direnci önem-
VKL = 4 ⋅ 3 = 12 volt tur.
sizdir.)

Bu potansiyel farkı yalnız 12 Ω luk dirence uygulanırsa,

VKL = i ⋅ 12
12 = i ⋅ 12 ⇒ i = 1 A olur
Cevap A A) 0,5 B) 1 C) 1,5 D) 2 E) 3

2. Ünite
Elektrik Devreleri
Çözüm Alıştırmalar
V = i ⋅ R bağıntısı 10 Ω luk direnç için yazılırsa 10 Ω di-
rençten geçen akım, 9. Şekildeki devrenin
eş değer direnci
5 = i1 ⋅ 10 den i1 = 0,5 amper bulunur.

kaç ohm dur?

V = i ⋅ R bağıntısı 5 Ω luk direnç için yazılırsa, 5 Ω luk
dirençten geçen akım;
5 = i2 ⋅ 5 den i2 = 1 amper bulunur.

(Voltmetrenin uçları hem 10 Ω luk, hem de 5 Ω luk di-
rence bağlı olduğu için bu dirençlerin potansiyel farkla-
rı voltmetrenin gösterdiği değere eşittir.) A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10
Bulunan i1 ve i2 akımları 8 Ω luk direnç ve ampermet-

re üzerinden geçtiğinden ampermetre 0,5 + 1 = 1,5
amperi gösterir.
Cevap C 10. 2 W, 3 W ve 6 W dirençlerin bir devrede oluştura-
bilecekleri en büyük eş değer direnç, oluştura-
bilecekleri en küçük eş değer direncin kaç ka-
tıdır ?
Etkinlik .. 18
A) 1 B) 3 C) 7 D) 9 E) 11
Aşağıdaki devrelerde verilen dirençlerin birbirlerine
göre bağlanma şekillerini seri, paralel ya da hiçbiri
olarak değerlendiriniz.

11. Şekildeki devre-
de ampermetre-

nin gösterdiği
değer 2 A oldu-

ğuna göre, iç di-
renci önemsiz
üretecin gerilimi
kaç volt tur?

A) 5 B) 11 C) 16 D) 21 E) 25
Dirençler Birbirlerine göre durumları
R1 ile R2 .................... 12. Şekildeki devrede ve-

rilen özdeş ampuller-
R3 ile R4 ....................
den hangisinin üze-
R5 ile R6 .................... rinden geçen elektrik
akımı en fazladır?
R6 ile R7 ....................
R8 ile R9 ....................
R10 ile R11 ....................

A) K B) L C) M D) N E) P
R8 ile R11 ....................

Kısa Devre
Etkinlik .. 19
Bir devre elemanının iki ucu direnci çok küçük olan bir
iletken ile birleştirilirse akımın tamamına yakın bir kıs- Aşağıda verilen devre üzerindeki bazı noktalar ilet-
mı bu iletken üzerinden geçer. İki ucu arasında potan- ken bir kablo ile birleştirildiğinde hangi dirençlerin
siyel farkı kalmadığı kabul edilen devre elemanı üzerin- kısa devre olduğunu tabloda belirtiniz.
den akım geçemez. Devre elemanının bu durumuna
kısa devre denir.

Birleştirilen noktalar Kısa devre olan dirençler
K ve L .........................
Yukarıdaki devrede iki ucuna bir kablo bağlanan K lam- L ve N .........................

bası kısa devre olduğu için ışık veremez. L ve M .........................
M ve P .........................
5
Örnek .. 3 N ve P .........................
P ve S .........................
Şekilde elektrik devre-
sinde hangi direnç kısa K ve S .........................
devre olmuştur?

Etkinlik .. 20
A) R1 B) R2 C) R3 D) R4 E) R5 Aşağıda verilen devre üzerinde boş bırakılan yerlere
devre elemanının tümünden akım geçmesi şartı ile
ampermetre ya da voltmetre ölçü aletlerinden han-
gilerinin bağlanabileceğini belirtiniz.
Çözüm

Devrenin iki bağlantı
noktası arasında yalnız

bir kablo uzanıyorsa bu
noktalar aynı potansi-

yele sahiptir. Şekilde
görüldüğü gibi belirti-
len noktalar da K nok-
tası gibidir. R1 direncinin iki ucu da K noktasıdır. İki ucu
aynı nokta olan devre elemanının uçları arasındaki po- 1. .................... 4. ....................
tansiyel fark sıfırdır. R1 direnci üzerinden akım geçmez 2. .................... 5. ....................
ya da kısa devre olmuştur denir.
3. .................... 6. ....................
Cevap A

2. Ünite
Elektrik Devreleri
LAMBALAR
En basit elektrik devresi, pil, lamba ve anahtardan olu-
şur. Anahtar açık iken devrede serbest yük dolaşımı ol-
maz. Yani devreden akım geçmez.
Devrede anahtar kapalı iken, devredeki elektrik akımı
pilin “+” kutbundan çıkar lamba üzerinden geçip tek-
rar pilin “–” kutbuna geri döner. Yeterli gerilim değerin-
de lamba ışık verir.

Bir deverede seri bağlı ampullerden biri patladığında ve-

ya duyundan söküldüğünde diğer ampuller de söner.
Sokak aydınlatmalarında lambalar birbirine paralel bağ-
lanır. Böylece ampullerden biri patlasa bile diğerleri ışık
vermeye devam eder.
Lamba; anahtar açıkken ışık vermez,

6
anahtar kapalıyken ışık verir. Örnek .. 3
Özdeş lambalarla kurulmuş şe-
Lambaların ışık verebilmesi için üzerlerinden akım geç-
kildeki devrede K, L, M, N anah-
mesi gerekir. Eğer lambanın bir ucu boşta ise lamba
tarları açıkken hiçbir lamba ışık
üzerinden akım geçmez ve lamba ışık vermez.
vermiyor.
Lambanın uçları, direnci önemsiz iletken tel ile birleştiri-
Buna göre, lambaların hep-
lirse, lamba kısa devre olur ve lamba ışık vermez. Dev-
sinin ışık vermesi için hangi

rede, pilin bir ucu boşta ise, pil devreye akım veremez.
anahtarlar kapatılmalıdır?
Dolayısıyla lamba ışık vermez.

A) Yalnız K B) K ve L C) M ve N
Lamba Lamba Lamba
D) K, L ve M E) K, L, M ve N
2 Anahtarý 2 Anahtarý 2 Anahtarý

1 Anahtarý Pil 1 Anahtarý Pil 1 Anahtarý Pil

Anahtarlar açýk. 1 anahtarý 2 anahtarý da kapatýl- Çözüm
lamba ýþýk kapatýldýðýnda dýðýnda lamba kýsa dev-
vermez. lamba ýþýk verir. re olur ýþýk vermez.
Bir devrede lambanın bulunduğu kol üzerinde açık anah-
tar varsa o kol üzerindeki lamba ışık vermez. Bir devrede
bir üreteç varsa ve o üretecin bulunduğu kol üzerinde
açık anahtar varsa devredeki hiçbir lamba ışık vermez.
Bilgi Penceresi Şekilde K, L ve N açık anahtarlarının bulunduğu kolla-
rın üzerinde birer lamba vardır. Dolayısıyla o lambaların
Bir lambanın ışık verebilmesi için gerilimi yeterli bir ışık vermesi için K, L, N nin mutlaka kapatılması gerekir.
pil gereklidir. Lambanın kısa devre olmaması gerekir. L kapatıldıktan sonra L nin yanındaki lamba ile altındaki
Ayrıca pilin bir kutbundan çıkan akımın lamba üze- lamba paralel olur. Bu paralel kolun bitiminde M anah-
rinden geçtikten sonra pilin diğer kutbuna ulaşma- tarı açık olduğu için paralel lambalar ışık vermez. M nin-
sı gerekir. Bu durumu engelleyen açık anahtar var- de kapatılması gerekir.
sa lamba ışık vermez.
Cevap E

Lambaların Parlaklığı 8
Lambaların parlaklığı lambanın gücüne bağlıdır. Bu üni-
Örnek .. 3
tede, özdeş lambaların gücü karşılaştırılacağı için lam-
ba parlaklıklarını onların güçlerini hesaplayarak değil, Özdeş lambalardan
akım ya da gerilimlerini hesaplayarak karşılaştıracağız. oluşan şekildeki

devrede hangi lam-
Bu durumda; banın parlaklığı 1
• Özdeş lambalardan üzerinden daha fazla akım numaralı lambanın

parlaklığından faz-
geçen diğerine göre daha parlak yanar.
ladır?

• Özdeş lambalardan potansiyel farkı daha büyük
olan diğerine göre daha parlak yanar.
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
7
Özdeş ampullerin kullanıldığı aşağıdaki devrede am- Devrede dolanan ve üreteç üzerinden geçen (anakol)
pullerin parlaklıkları arasındaki ilişki nedir? akıma 3i dersek bu akım 1 ile 2 ve 3 lambalarının bu-
lunduğu kollara 2i ve i olarak dağılır. (Paralel lambalara

akım dirençle ters orantılı dağılır.) 4 ve 5 lambaları üze-
rinden akım 1,5i ve 1,5i olarak geçer. Anakol üzerinde
bulunan 6 lambası üzerinden geçen akım 3i dir. En par-
lak 6 numaralı lamba ışık verir.
Cevap E

9
A) K > L > M > N B) K > L = M > N Örnek .. 3
C) K > N > M = L D) N > L > M > K
İç dirençleri önemsiz,
E) M > N > K > L potansiyel farkları V1
ve V2 olan üreteçler ve
özdeş lambalarla ku-
Çözüm

rulmuş şekildeki dev-
relerde lambalar eşit
Anakol üzerinde olduğu için üzerinden en büyük akım parlaklıkta ışık veriyor.
şiddeti geçen K ampulü en parlak ışık verir.
V1
Buna göre, oranı kaçtır?
M ve L nin bulunduğu kolda iki ampul bulunması nede- V2
niyle bu koldaki direnç diğer koldan daha fazladır. Bu
nedenle anakol akımı üst kolda daha az, alt kolda ise
daha çok olacak şekilde ikiye ayrılır. N nin bulunduğu Çözüm
koldan geçen akım şiddeti M ve L nin bulunduğu kol-
daki akımdan daha büyüktür. Bu durumda N ampulü K Birinci devrenin direnci R ise ikinci devreninki R + R = 2R
den daha az, L ve M den daha parlak yanar. dir. Lambaların parlaklıları eşit olduğuna göre, üzerlerin-
L ve M birbirine seri olması nedeniyle akımları eşittir ve den geçen akımlar eşit olmalıdır. Devreden geçen akım-
parlaklıkları da eşit olur. lara i denilirse ve V = i ⋅ R bağıntısını yazarsak;
Sonuç olarak, K en parlak, L ve M ise eşit ve en az par- V1 = i ⋅ R ve V2 = i ⋅ 2R olur.

laklıktadır. Cevap K > N > M = L olmalıdır. V1 1
Buradan = olarak bulunur.
Cevap C V2 2

2. Ünite
Elektrik Devreleri
Aşağıdaki devrede özdeş ampüller kullanılmıştır. cükleri yazınız.
Bu düzeneğe göre aşağıdaki soruları cevaplayınız.
1 Ardışık olarak bağlanan devre elemanları birbi-
rine bağlıdır.

2 Seri bağlanan dirençlerin üzerinden geçen akım

şiddetleri .
3 bağlanan devre elemanlarının potansi-

yel farkları eşittir.
4 Paralel bağlanan özdeş ampullerin parlaklık-

a) Hangi lamba kısa devre olmuştur? : ....................... ları .
b) Hangi lamba en parlak yanar? : .......................
c) Hangi iki lamba eşit parlaklıktadır? : ....................... 5 olan devre elemanının üzerinden
akım geçmez.
d) Işık veren lambalardan hangisinin parlaklığı en az-
dır? : ...................... 6 bağlanan ampullerden biri patladığında di-
e) Hangi lamba patladığında diğerleri de söner? ğerleri de söner.
: ......................
7 bağlanan dirençlerinin eş değeri en kü-
çük dirençten daha küçüktür.
Etkinlik .. 22
Aşağıda verilen cümleleri doğru ise “D” yanlış ise Etkinlik .. 24

“Y” olarak kutucuklara işaretleyiniz.
Aşağıda verilen devre parçalarını eş değer direnç-
1 Paralel dirençlerden eşit akım geçemez. leri ile eşleştiriniz.

2 Seri bağlı dirençlerin akımları her zaman
eşittir.

3 Özdeş ve seri ampullerin parlaklıkları eşittir.

4 Özdeş ampuller birbirine paralel ise par-
laklıkları farklı olamaz.

5 Kısa devre olan ampul ışık vermeye de-
vam eder.

ÜRETEÇLERİN BAĞLANMASI b. Üreteçler seri bağlı olduğundan iç dirençleri de se-

ri bağlıdır. Toplam iç direnç; rT = r1 + r2 + r3 tür.
Elektrik devrelerinin en temel elemanlarından birisi de
üreteçlerdir. Üreteçler bazı enerji çeşitlerini elektrik ener-
jisine çevirerek günlük hayatımızın her yerinde kullanılır. Üreteçlerin Ters Bağlanması
Birden fazla pille çalışan tv kumandaları, radyo, hesap
makinesi, fotoğraf makinesi, oyuncak arabalar, saat vs Aynı kol üzerinde bulunan üreteçlerin aynı cins kutup-
gibi araçlarda pillerin bağlanma şekilleri farklı olabilir. larının birbirine bağlanmasıyla elde edilen bağlanma
şeklidir.
Elektrik devrelerine, potansiyel farkı oluşturmak sure-
tiyle, elektrik enerjisi sağlayan kaynaklara elektromotor a. Şekilde ε1 ve ε2 emk li
kuvvet (emk) kaynakları denildiğini öğrenmiştik. Bunla- üreteçler seri bağla-
rın oluşturduğu potansiyel farkı e ile göstilir.

nırken ε3 emk li üre-

Elektrik devrelerinde istenilen elektromotor kuvvetinin teç, bu üreteçlere ters

elde edilebilmesi için üreteçler seri ya da paralel olarak bağlanmıştır.

bağlanabilir. Üreteçler niçin seri ya da paralel olarak

Toplam emk, emk le-
bağlanır? Bu bağlanma şekillerine göre devrede ne gibi
değişiklikler olur? Bu soruların cevabı, belli bir süre içe- rin cebirsel toplamın-

risinde pilleri önce seri sonra paralel olarak ampül, am- dan bulunur.
permetre ve voltmetre ile bağlandığında gözlemlenebilir.
εT = |(ε1 + ε2) – ε3)|

sonuç pozitif çıkacak-
tır. Bunun anlamı şu-
dur:
1) Eğer ε1 ile ε2 nin toplamı ε3 ten büyük ise,
εT = (ε1 + ε2) – ε3 tür.
2) ε1 ve ε2 nin toplamı ε3 ten küçük ise,
εT = ε3 – (ε1 + ε2) tir.
Pillerin bağlanma biçimleri
b. Üreteçler ters bağlansa bile iç dirençleri seri bağlı-
Bahsi geçen bağlama modellerinde, ampullerin parlaklı- dır. Çünkü direnç ters işaretli olamaz. O halde top-
ğı, devreye doğru olarak bağlanmış ampermetre ve volt- lam iç direnç; rT = r1 + r2 + r3 tür.
melerin gösterdikleri değerler kıyaslandığında bağlama
biçimlerinin farklılıkları ortaya çıkar.
Paralel Bağlanmış Üreteçler
Seri Bağlama ve Özellikleri Farklı akım kolu üzerindeki özdeş üreteçlerden oluşur.
Şekildeki gibi, aynı kol Paralel bağlı üreteçlerde, üreteçler aynı yönde akım
üretir.
üzerinde bulunan üre-

teçlerden birinin “+” Pillerin paralel bağlanmasındaki esas amaç pillerin kul-

kutbu diğerinin “–” kut- lanım süresini arttırmaktadır. Bu nedenle paralel piller
buna bağlandığında,

özdeş olmalıdır. Farklı piller kullanılırsa piller arasında
üreteçler seri bağlanmış amaç dışı akım oluşur. Pillerden istenilen verim alınamaz.

olur. Bu tür bağlama ile
pilin uzun ömürlü olma- Tüm bu açıklamalara gö-
sı değil, pilden daha büyük akım çekmek amaçlanır. re,emk si ε, iç direnci r olan

Seri bağlı üreteçlerin herbirinden aynı miktar akım çeki- üreteçler şekildeki gibi

lir. Bundan dolayı üretecin ömründen bir kazanç yoktur. bağlanmış ise, bu üreteç-

ler birbirine paralel bağlı

a. Seri bağlı üreteçlerin elektromotor kuvvetlerinin (emk)
demektir. Böyle bir devre-
toplamı, toplam elektromotor kuvvetine eşittir.

de eşdeğer elektromotor
εT = ε1 + ε2 + ε3 kuvveti, εeş = ε dir.


2. Ünite
Elektrik Devreleri
Üreteçlerin iç dirençlerinin eş değeri paralel bağlı di-

r Çözüm
rençlerde olduğu gibi reþ = bağıntısı ile hesaplanır.
n
εT
Paralel bağlı üç üretein ana kol akımına i denilirse, bu Devrenin anakol akımı, i = bağıntısı ile bulunur. Dev-
R eþ
akım üreteçlerden gelen akımlar toplamına eşit olaca-
i renin toplam ya da eşdeğer emk si, paralel olan üreteç-
ğından bir üreteçten geçen akım olur.
3 lerin eşdeğer emk si ile seri üretecin emk sinin toplamı-
na eşittir. εT = 10 + 10 = 20 volt tur.
r
Paralel bağlı üreteçlerin iç dirençlerinin eş değeri, reþ =
Üreteçlerin Uçlarındaki Gerilim ve n
Birden Fazla Üreteç İçin Ohm Yasası den bulunur. r = 2 Ω, (n : paralel kol sayısı yani 2 dir.)
Üreteçlerin farklı bağlanma şekilleri ile oluşturulan elek- 2

reþ = = 1 Ω dur.
trik devrelerinde devre akımını bulmak için aşağıdaki 2
problem çözme tekniği uygulanır.
Devrenin eşdeğer direnci, Reş = 1 + 2 + 7 = 10 W dur.
1. Devredeki tüm üreteçlerin emk’si toplanarak devrenin
20
toplam potansiyel farkı (eT) bulunur. Anakol akımı ise,=i = 2 amperdir.
10
2. Devredeki dirençler ile üreteçlerin iç dirençleri, seri ve
paralel bağlanma şekillerine göre toplanıp devrenin eş
değer direnci (Reş) bulunur.
1
3. Ohm yasasına göre,
Örnek .. 4
eT = i ⋅ Reş bağıntısından devrenin ana kol akımı bulu-
Özdeş ve iç direnci
nur.

1 Ω olan, 17 volt
Bir üreteçten akım geçer- emk li üreteçler 32 Ω

ken uçları arasındaki po- ve 6 Ω luk dirençle-

tansiyel farkı V, re şekildeki gibi bağ-

lanmıştır.

V = ε – i⋅r
Buna göre, amper-
bağıntısı ile hesaplanır. metreden geçen
akım kaç amper-

Üreteçten akım geçmediği durumda üretecin uçları ara- dir?
sındaki potansiyel farkı üretecin emk sine eşit olur.
Bu durumda,
Çözüm
V=ε dir.
Ampermetre, devreden geçen anakol akımını ölçer.
Üretece bağlı voltmetre üretecin emk sini ölçer.
εT
Bu akıma i denilirse, i = bağıntısı ile hesaplanır.
R eþ
0
Örnek .. 4 Devredeki eşdeğer emk εT = 17 + 17 = 34 volttur.
Üreteçlerin iç dirençlerinin eş değeri,
Emk leri 10 volt olan öz- (1 + 1)

deş üreteçlerin iç direnci reþ = = 1 Ω dur.
2 Ω dur. Bu üreteçlerle ve 2
7 Ω luk dirençle şekildeki
6
Reþ = reþ + 32 +
devre kurulmuştur. 6

Buna göre, devrenin ana Reş = 1 + 32 + 1 = 34 W olur.
kol akımı kaç amperdir?
34
Buradan i akımı;=i = 1 A olur.
34

Pillerin Tükenme Süresi 2

Piller, bataryalar ya da akümülatörler kimya-
Örnek .. 4
sal enerjiyi elektriksel enerjiye dönüştü-
ren araçlardır.

Bir pilin, bağlı olduğu devrede akım
oluşturma süresine pilin ömrü denir.

Benzer şekilde akümü-

latörlerin de bir öm-
rü vardır.
Bir pilin üretebile-
İç dirençleri önemsiz özdeş piller ve özdeş dirençlerle
ceği enerji sınırlıdır. Pil bu ener-
kurulmuş şekildeki devrelerde pillerin tükenme sürele-
jiyi ürettiğinde ömrü sona erer ve
ri sırasıyla tl, tll, tlll tür.
bitmiş olur. Pilin ömrü bu enerjinin
kullanılma hızına göre değişir. Bu- Buna göre, bu süreler arasındaki ilişki nedir?
na göre, bir pilin ömrü, oluşturduğu
akımla ters orantılıdır. A) tl > tll > tlll B) tl = tll = tlll C) tll > tl > tlll
Yani bir pil, küçük akım oluşturacak şekilde çalıştığın-
D) tlll > tl > tll E) tll > tlll > tl
da daha geç tükenirken, büyük akım oluşturacak şekil-
de çalıştığında daha çabuk tükenir.
Pillerin ampersaat birimi cinsinden, yük miktarını belir-
ten ömürleri vardır. Örneğin 120 ampersaat lik bir akü; Çözüm
1 amper akım çekildiğinde 120 saatte, 2 amper akım çe-
kildiğinde 60 saatte tükenecek demektir. Devrelere ohm kanunları uygulanarak devrelerin ana
Üreteçlerin devreye akım verme süresi üreteçten çeki- kol akımları bulunur.
len akım ile ilgilidir.
l. devre için: e = il ⋅ R ⇒ il = i olsun.
Üreteçlerin tükenme süresinin kıyaslanabilmesi için mut-
laka özdeş üreteçlerin seçilmesi gerekir. Çünkü, gerek ll. devrede piller paralel bağlı oldu-

üreteçlerin iç yapısı gerekse kullanılan malzemelerin cin- ğu için toplam emk bunların birinin
sine göre farklı durumlar oluşabilir. emk sine eşit olur. Yani eT = e dur.

Bu durumda özdeş pillerin tükenme süreleri karşılaştı- ll. devre için: e = ill ⋅ R den,
rılırken bu pillerden çekilen akım şiddetlerine bakılabi-
ill = i olur.
lir. Büyük akım çekilen pil, küçük akım çekilen pilden
daha önce tükenir. i
Bu akım ana kol akımıdır. Pillerden lik akımlar geçe-
2

rek ana kol akımını oluşturur.

lll. devrede toplam emk seri bağlı

pillerden dolayı eT = 2e olur.

Şekilde verilen özdeş X, Y Z üreteçlerinden çekilen
lll. devre için: 2e = illl ⋅ R den,
akımlar i, 0,5i ve 2i olsun. X üretecinin tükenme süre-
si tX, Y ninki tY, Z ninki tZ ise, bu süreler arasındaki iliş- ilIl = 2i olur.
ki tZ < tX < tY şeklindedir.
2i lik akım ana kol akımıdır ve iki pil için de akım 2i dir.
Bu durumda 2i akımı geçen lll. devrede piller ilk önce,

Bilgi Penceresi 0,5i akımı geçen ll. devrede de piller en son tükenecek-
tir. tlIl en küçük, tll en büyüktür. tll > tl > tlIl
Pillerin tükenme süresi üzerinden geçen akımla ters
orantılıdır. Cevap C

2. Ünite
Elektrik Devreleri
Aşağıda verilen cümleleri doğru ise “D” yanlış ise Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz-
“Y” olarak kutucuklara işaretleyiniz. cükleri yazınız.
1 Piller doğru akım kaynaklarıdır. 1 İletkenin kesitinden birim zamanda geçen yük
miktarına denir.
2 Elektrik akımının yönü pilin + kutbundan

2 Elektrik akımı birimi , coulomb/saniye’ye
– kutbuna doğrudur.
eşittir.
3 Seri bağlı dirençlerden eşit akım geçer. 3 Pilin birim yüke verdiği enerjiye
denir.
4 Devrede elektronların ve akımın yönü aynı

4 Tekrar tekrar doldurulup kullanılabilin pillere
seçilmiştir.
pil denir.
5 Paralel bağlanan üreteçlerin devreye akım

5 Birden fazla pilin birlikte kullanılması ile oluşan
verme süresi azalır. düzeneğe denir.
6 Paralel bağlanan dirençlerin eşdeğer di- 6 iletkenin direnç, akım, potansiyel

renci en büyük dirençten daha büyüktür. farkı değerleri arasındaki ilişkiyi belirler.
7 Paralel bağlı özdeş dirençlerden eşit akım 7 Pillerin tükenme süresi, pilden çekilen
geçer. orantılıdır.
Etkinlik .. 27
Şekildeki etkinlikte giriş-
ten başlanılarak kutu için-

de verilen bilgiler doğru

ise “D”, yanlış ise “Y” yo-

lu takip ediliyor. Her hata-
sız her değerlendirme 10

puan kazandırırken hatalı
her değerlendirme 5 pu-

an kaybettiriyor.

Buna göre hangi çıkış

kaç puan kazandırır?


Kirchoff’un 2. Kuralı
Etkinlik .. 28
Bir elektrik devresinin herhangi bir kapalı kısmındaki
emk lerin ve direnç üzerindeki gerilimlerin (R ⋅ i) cebir-
Özdeş pil ve özdeş ampuller ile kurulan düzenekler-
sel toplamı sıfıra eşittir.
de ampullerin ışık verme sürelerine göre azdan ço-
ğa sıralayınız. Bu kural, et – R ⋅ i = 0 şeklinde ifade edilir.
Karışık bir devrede belirlenen kapalı eğri üzerinde bir

yön seçilir. Bu yönde ilerlenirken kapalı eğri üzerinde-
ki emk lerin ters bağlı olup olmama durumuna dikkat
edilerek toplam emk yazılır. Kapalı eğri farklı kollardan

oluşuyorsa her kol için akım değerleri tanımlanır. Kirc-

hoff’un ikinci kuralı uygulanır.

Şekilde belirlenen eğ-
ri iki farklı koldan olu-

şuyor. Bu kollar için ta-
nımlanan akımlar i1 ve

i2 dir. Şeçilen yöne gö-

re emk kaynakları düz

bağlanmıştır. Bu du-

rumda Kirchoff’un ikin-

ci kuralı bu eğri için:
(e1 + e2) – (i1 ⋅ r1 + i2 ⋅ r2 + i2 ⋅ R2) = 0
şeklinde yazılabilir.
Kirchoff’ un Akımlar ve Gerilimler

Kanunu Örnek .. 4
3

Basit elektrik Şekildeki devrede

devreleri ohm verilenlere göre,

kanunundan yarar- K-L noktaları ara-
lanılarak rahatlıkla çözülebi- sından geçen akı-

lir. Fakat ohm kanunuyla çözüle- mın yönü ve şidde-
ti nedir?

meyecek devreler
de
vardır. Bunun
için yeni çözüm kurallarına ihtiyaç
vardır. bu çözüm kurallarından

birisi de Kirchoff kurallarıdır. Çözüm

R1 ve R3 dirençlerine
1 A ve 3 A lik akımlar
Kirchoff’un 1. Kuralı geldiğine göre dev-

Kapalı bir devrenin herhangi bir noktasına gelen akımla- renin anakol akımı
rın toplamı, o noktadan çıkan akımların toplamına eşittir. 4 A dir.

Bu kurala göre, şekildeki R4 direncinden 2 A lik

devrede K noktasına ge- akım geçtiğine göre,
len akım şiddeti 3 A ve bu Kirchoff’un akımlar kanununa göre, toplam akım 4 A ol-
noktadan çıkan akımların duğu için R2 direncinden de 2 A lik akım geçmelidir.
toplamı (1 + 2) = 3 A dir. Yine Kirchoff’un akımlar kanununa göre, K noktasına
O halde Kirchoff’un 1. ku- gelen akımlar toplamı da 2 A olmalıdır.
ralı K noktası için yazılırsa, i = i1 + i2 olur. Bu durumda L den K ye doğru 1 A lik akım geçer.

2. Ünite
Elektrik Devreleri
ELEKTRİK ENERJİSİ 4
Örnek .. 4
Şekildeki basit elektrik devresinde pilin
iç direncinin ve bağlantı kablo-
larının direncinin önem-
siz olduğunu varsa-
yalım.
Bu durumda enerji dö-
nüşümü aşağıdaki gi-

bi olur:
Pilin içinde depo edilmiş
kimyasal enerji pildeki yük- Şekildeki devrede ampul 5 dakika süreyle ışık vermek-
lere elektriksel enerji olarak tedir.
aktarılır. Bu şekilde enerjileri artan yükler, pilin içinde,
kutuplar arasında akıma neden olur. İletkenin direnci Devrede verilenlere göre, beş dakikalık süre içeri-
önemsenmediği için bu noktalar arasında enerji dönü- sinde ampulün verdiği ısı enerjisi kaç joule olur?
şümünün (kaybının) olmadığı kabul edilir.
Lambanın filamanındaki serbest elektronlar, oluşan elek-
triksel alandan dolayı daha hızlı hareket etmeye başlar- Çözüm
lar. Böylece kazandıkları kinetik enerjiyi etraflarındaki
diğer elektronlara ve atomlara, çarpışmaları sırasında Soruda verilen değerler,
aktarırlar. Aktardıkları enerji filamanda ısı ve ışık ener-
t = 5 dak = 5 ⋅ 60 = 300 saniye
jisine dönüşür.
R = 9 + 0,5 + 0,5 = 10 Ω dur.
Bu örnekte filamanın harcadığı enerji gibi, herhangi bir
devre elemanının harcadığı enerjiyi hesaplayabiliriz. Ampulün verdiği ısı enerjisi, W = i2 ⋅ R ⋅ t bağıntısı ile
hesaplanır.
Potansiyel fark altında hareket eden yüke elektriksel
kuvvet etki eder ve yük üzerinde iş yapar. Buradan, W = (0,5)2 ⋅ 10 ⋅ 300
W = 0,25 ⋅ 3000
Bu iş; ∆W = ∆q ⋅ V bağıntısıyla hesaplanır.
W = 750 joule olur.
∆q = i ⋅ ∆t olduğundan; ∆W = V ⋅ i ⋅ ∆t olur.
Elektrik enerjisi, akımın geçtiği elektrik devrelerinde açı-
ğa çıkan enerjidir. Devreden akım geçerken elektron-
lar, iletkenin atom ve molekülleri ile çarpışarak kinetik
enerjisinin bir kısmını bu parçacıklara aktarır. Bu aktarı- Elektriksel Güç
lan enerji ısı enerjisi olarak açığa çıkar.
Bir elektrik devresinde, devre elemanları tarafından har-
Ohm kanunundaki V = i ⋅ R bağıntısı iş bağıntısın- canan elektriksel enerji, mekanik, ısı, ışık gibi başka tür
da yerine yazılırsa, R dirençli iletkenden i şiddetinde- enerjilere dönüştürülür. Bu şekilde;
ki akım ∆t süre geçerse, iletken üzerinde ısıya dönü-
şen elektrik enerjisi; Birim zamanda diğer enerji türlerine dönüştürülen elek-
triksel enerjiye elektriksel güç denir ve P ile gösterilir.
V2
DW = i2 $ R $ Dt = $ Dt Buna göre elektriksel güç;
R
Elektriksel enerji
bağıntılarından birisiyle de hesaplanabilir. Güç =
Zaman
W V$i$t
= =
Bilgi Penceresi
P
t t
W = i2 ⋅ R ⋅ t bağıntısı joule yasası olarak bilinir. P=V⋅i bağıntısı ile bulunur.

Bağıntıda enerji birimi joule, zaman birimi saniye oldu- X in direncine RX denilirse,
Joule
ğundan güç birimi; Watt = dir. P = i2 ⋅ R den
Saniye
100 = 52 ⋅ RX ⇒ RX = 4 Ω dur.
Ayrıca güç bağıntısı,
Y nin direncine RY denilirse,
V2 P = i2 ⋅ R den
∆W = V ⋅ i ⋅ ∆t = i2 ⋅ R ⋅ ∆t = ⋅ ∆t olduğundan;
R
45 = 32 ⋅ RY ⇒ RY = 5 Ω dur.
2
V
P = V $ i = i2 $ R = şeklinde yazılabilir. Z nin direncine RZ denilirse,
R
P = i2 ⋅ R den
Elektriksel enerjinin güce bağlı olarak formülü de şu şe-
kilde yazılabilir: 20 = 22 ⋅ RZ ⇒ RZ = 5 Ω dur.
∆W = P ⋅ ∆t bu bağıntıda güç birimi watt (W), zaman bi- Buna göre, üç yargı da doğrudur.
rimi saniye (s) olduğundan elektriksel enerji birimi watt- Cevap E
saniye (W ⋅ s), ya da güç kilowatt (kW), zaman saat (h)
alınırsa, elektriksel enerji birimi kilowattsaat (kWh) şek-
linde ifade edilebilir.
1 kW = 1000 W, 1 h (1 saat) = 3600 s
6
1 Wh = 3600 J ve 1 kWh = 3 600 000 J dür. Örnek .. 4
Şekilde içinde 100 gram su bu-
lunan kaba 100 Ω luk direnç ko-
5
Örnek .. 4
nularak, direnç üzerinden 5 da-
kika 1 A akım geçiriliyor.
Suyun ilk sıcaklığı 20 °C oldu-
Güçleri sırasıyla
100 watt, 45 watt ğuna göre, son sıcaklığı kaç
°C dir?
ve 20 watt olan X,
Y, Z iletkenlerinin (csu = 1 cal/g, 1 cal = 4 J alınız.)
bulunduğu kol-
dan 5 amperlik A) 70 B) 80 C) 90 D) 95 E) 100
akım geçmektedir.
Z iletkeninden 2 amperlik akım geçtiğine göre, Çözüm
I. X in direnci 4 Ω dur.
II. Y nin direnci 5 Ω dur. Direnç üzerinde 5 dakika (300 saniye) de açığa çıkan
enerji,
III. Z nin direnci 5 Ω dur.
E = i2 ⋅ R ⋅ t = 12 ⋅ 100 ⋅ 300 = 30 000 J dür.
30 000 J = 7500 cal dir.
Q = m ⋅ c ⋅ ∆T bağıntısından sıcaklık değişim miktarı,
7500 = 100 ⋅ 1 ⋅ ∆T
∆T = 75 °C bulunur.
Çözüm İlk sıcaklık 20 °C olduğuna göre,
İletkenlerin gücü, P = i2 ⋅ R bağıntısı ile hesaplanır. Tson = Tilk + ∆T

Kollardan geçen akımlara göre, Y iletkeninden 3 A akım Tson = 20 + 75
geçer. İletkenlerin güçleri ve iletkenler üzerlerinden ge-
çen akımlar bilindiğinden iletkenlerin dirençleri hesap- Tson = 95 °C dir.
lanabilir. Cevap D

2. Ünite
Elektrik Devreleri
Elektrikli Aletlerde Enerji Dönüşümü

Çalışan elektrikli aletlerde kullanılan iletkenlerin direnci
vardır. Bu nedenle çalışmaya başladıktan bir süre son-
ra elektrikli aletler ısınır. Ancak bu ısınma, çoğu elektrik-
li alet için istenen bir durum değildir.
Bununla birlikte elektrik sobası, elektrikli su ısıtıcısı, elek-
trikli kalorifer peteği, ütü, elektrikli şofben gibi tüm ısı-
tıcı araçlarda elektrik enerjisinin ısı enerjisine dönüştü-
rülmesi amaçlanmıştır. Bu enerji dönüşümünde direnci Mikser, elektrikli süpürge ve traş makinesinde elektrik
enerjisinin hareket enerjisine dönüşümü amaçlanmıştır.
yüksek iletken teller kullanılır.
Şekilde görüldüğü gibi elektrikli radyatörün, elektrikli su Radyo, televizyon,
ısıtıcısının, elektrikli ısıtıcının, ısıtıcı teller genelde direnci mp3, hoparlör gibi
yüksek nikel - kromdan yapılır. cihazlarda elektrik
enerjisi ses enerjisine
dönüşür.
Resim Dizisi
Elektrik Enerjisi Nasıl Ölçülür?

Hayatın her alanında kullandığımız elektrik enerjisinin
bir maliyeti vardır. Bir hidroelektrik santralinin kurularak
üretilen elektriğin şehirlere taşınması ve dağıtılması zor
ve yüksek maliyetli uygulamalardır. Dolayısıyla tüketti-
ğimiz elektriğin bedelini ödemek zorundayız. Bunu her
ay evimize gelen fatura tutarına göre yaparız.
Elektrik faturalarında kullandığımız elektrik enerjisi mik-
tarı ve enerji birim fiyatı ile birlikte ödememiz gereken
bedel yazar.
Ev, iş yerleri ve sanayide kullanılan elektrik enerjisi mik-
Aydınlanmak için kullandığımız ampul ve tarı elektrik sayaçları tarafından tespit edilir.
lambalar, elektrik enerjisinden ışık ener-
jisi elde etmemize yarar.
Ampulün filamanı tungsten metalinden
yapılmış ince uzun bir teldir. Telin in-
ce ve uzun olması direnci arttırır. Telden
akım geçerken tel ısınıp kızarır akkor hâle
gelir ve çevreye ışık saçar. Tungsten me-
talinin direnci büyük olduğu gibi erime sı-
caklığı da yüksektir. Dolayısıyla tel akkor hâ- Binaya giren
le gelse de eriyip kopmaz. elektrik enerjisi eve girme-
den önce elektrik sayacından
Anlaşıldığı gibi içinden akım geçen tellerden bazıları
geçer. Elektrik sayaçlarının içinde
hem ısı hem de görülebilir ışık yayar.
elektrik motoru gibi çalışan bir par-
Elektrik enerjisinden yalnız ışık ve ısıya dönüşüm yapı- ça vardır. Bu parçaya bağlanan disk
larak faydalanılmaz. Evlerimizde kullandığımız çamaşır döndükçe göstergedeki sayılar da ar-
makinelerinde elektrik enerjisinin harekete enerjisine tar. Bu da tüketilen enerji miktarının arttığını
dönüşümünden faydalanılır. Yine elektrikli süpürgeler- gösterir. Böylece sayaç, harcanan elektrik
de, mikserlerde, traş makinelerinde elektrik enerjisi ha- enerji miktarını ölçmüş olur. Son zamanlar-
reket enerjisine dönüştürülür. da dijital sayaçlar kullanılmaya başlanmıştır.

Enerji Tasarrufu A sınıfı bir elektrikli alet ortalama % 45 daha az enerji tü-
ketir. G harfi sınıfına ait bir alet de ortalama enerji tüke-
Günümüzün en temel ihtiyaçlarından timinden en az % 25 daha fazla enerji tüketir. Böylece
olan enerjinin bilinçli ve gerektiği ka- A, B ve C harfli sınıfa ait elektrikli aletlerin tüketimi orta-
dar kullanılmaması hem kendimiz hem lama tüketimden daha düşük olur.
de ülkemiz için ciddi bir israftır. Enerjiyi
verimli kullanmalı ve tasarrufa özen gös-
termeliyiz.
7
Elektrik tasarrufu sayesinde fosil yakıt tüketimi azalmış, Örnek .. 4
böylece doğaya daha az zararlı madde atmış, Dünya’mı-
zı daha az kirletmiş oluruz. Aynı zamanda harcamaları- X, Y, Z elektrikli
mız da azalmış olur. araçlarının harca-

Özellikle elektrikli aletlerin etkili kullanımı ve eski ürün- dığı enerji değer-
leri ile amaca uy-
ler yerine az enerji ile çalışan verimi yüksek aletlerin ter-
cih edilmesi önem taşımaktadır. gun dönüştürdüğü
enerji değerleri
tablodaki gibidir.
Bilgi Penceresi Bu araçların ve-

rimleri arasındaki ilişki nedir?

Verim: Amaca uygun kullanılan enerjinin, sistem-
de harcanan toplam enerjiye oranı olarak tanımla-
nabilir. Bu oranın büyük olduğu düzeneklerin veri-
mi yüksektir. Çözüm
Verimi yüksek olan aletler, eşit enerji kullanmalarına rağ- Bir aracın, çalıştırılma amacına uygun kullanılan ener-
men, diğer aletlere göre daha fazla enerjiyi arzu edilen jinin (EA), aracın harcadığı toplam enerjiye oranı (ET) o
enerji türüne dönüştürür. Ya da aynı işi daha az enerji aracın verimine eşittir.
harcayarak yapar. Diğer bir ifadeyle verim; alınan ener- 4
jinin verilen enerjiye oranına eşittir. Araca verilen ener- X için verim, 1600 = ⇒ % 80 dir.
2000 5
jinin ne kadar çok miktarı alınmak istenen enerji türüne
1700 17
dönüştürülüyorsa aracın o kadar verimli olduğu söylenir. Y için verim, = ⇒ % 85 dir.
2000 20
Örneğin elektrik enerjisini ışık enerjisine çeviren akkor 4
filamanlı lambalar aldıkları enerjinin sadece % 5 kadarı- Z için verim, 800 = ⇒ % 80 dir.
2000 5
nı ışık enerjisine çevirebilirler. Verilen enerjinin % 95 i ısı-
ya dönüşerek etrafa kayıp olarak yayılır. Dolayısıyla bu X ile Z nin verimi eşittir. Y nin verimi bunlarınkinden bü-
lambaların verimi % 5 tir. Bu açıdan değerlendirildiğin- yüktür.
de akkor filamanlı lambaların verimi oldukça düşüktür.
Bu nedenle akkor flamanlı ampuller yerine kompakt flo-
resan lambalar kullanmak tasarruf adına atabileceğimiz
önemli bir adımdır.
Günümüzde elektrikli cihazların üzerlerinde enerji tü-
ketimine göre verimlilik sınıflandırılması yapılmaktadır.
Satın alacağımız elektrikli cihazların 1. Soru
üzerindeki enerji etiketlerine dikkat Elektrikte güç birimi nedir?
etmeliyiz.
Bu etiketler, üzerinde olduğu aracın
verimliliği hakkında bize bilgi verir. Bu
etikete göre enerji verimliliği sınıflandır-
ması bir aletin yıllık enerji tüketimi ba-
zında yedi gruptan oluşmaktadır. A harfi
en düşük enerji tüketim sınıfını gösterir.

Test 6 Elektrik Devreleri
1. Elektromotor kuvveti 15 4. Şekildeki devrede anakol

volt, iç direnci 0,5 Ω olan akımı 2i, R2 direncinden ge-

bir pil, direnci 2,5 Ω olan çen akımda i dir.
ampule bağlanmıştır.
Buna göre,
Buna göre,
I. R1 > R2
I. Ampulden geçen akım
II. R3 > R1
0,5 amperdir.
III. R3 = R1 + R2
II. Ampulün uçları arasın-
daki potansiyel farkı 1,25 volttur. bağıntılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
III. Ampulün uçları arasındaki potansiyel farkı
1,5 volttur. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
yargılarından hangileri doğrudur? D) I ve III E) II ve III

5. Özdeş K, L, M lambalarıyla
kurulmuş şekildeki devrede
X, Y, Z anahtarları kapalıdır.
2. Aynı cins madde- Buna göre,

den yapılmış kesit l. Yalnız K lambası ışık ve-

alanları 2S ve 3S, rir.
boyları l ve 2l olan
ll. Z anahtarı açılırsa bütün

X ve Y dirençleri bir
lambalar ışık verir.
üretece şekildeki
gibi bağlanmıştır. lll. X anahtarı açılırsa K ve L lambaları ışık verir.
X direncinden geçen akım iX, Y direncinden ge- yargılarından hangileri doğrudur?

çer akım iY olduğuna göre, iX /iY oranı kaçtır?
A) Yalnız l B) Yalnız ll C) Yalnız lll
1 1 2 3 4 D) l ve ll E) l ve lll
A) B) C) D) E)
4 3 3 4 3
6.
3. R, 2R ve 2R dirençleri ile
kurulmuş şekildeki devre-

de X anahtarı kapalıyken

A amper metresinden ge-
çen akım i1, X anahtarı açıl-

dığında ise i2 dir.

Buna göre, i 1/i2 oranı Şekildeki devre parçasında KL noktaları arasın-
kaçtır? daki eşdeğer direnç kaç ohm dur?
A) 1 B) 1,5 C) 2 D) 2,5 E) 3 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 6

2. Ünite Test – 6 Elektrik Devreleri
7. Özdeş K, L, M lam- 10.

balarından oluşan
devre şekildeki gi-

bi düzenleniyor. S
anahtarı; 1 konu-
munda iken K lam-
basının ışık şidde-
Özdeş ve emk leri ε olan üreteç-
ti IK, 2 konumunda lerle I, II ve III teki devreler kurul-

iken L lambasının muştur.
ışık şiddeti IL, 3 ko-
Devrelerin eşdeğer emk leri I
numunda iken de M lambasının ışık şiddeti IM olu-
de ε 1, II de ε 2, III te ε 3 oldu-
yor.
ğuna göre, bunlar arasındaki
Buna göre, IK, IL, IM arasındaki ilişki nedir?
ilişki nedir?
A) IK = IL = IM B) IM < IK = IL
A) ε1 = ε2 = ε3 ε1 < ε2 < ε3
B)
C) IL = IM < IK D) IK = IL < IM
C) ε3 < ε2 < ε1 D) ε1 = ε3 < ε2
E) IM < IK < IL
E) ε2 < ε1 = ε3
8. Özdeş lâmbalarla kurul-

muş şekildeki devrede
K, L ve M lambalarının 11. Dirençleri verilen ilet-
parlaklıkları arasındaki kenlerle kurulmuş şe-

ilişki nedir?

kildeki devrede aynı

sürede 2 Ω luk direnç-

te açığa çıkan ısı ener-
jisi E, 6 Ω luk dirençte
A) K > L > M B) K = L > M açığa çıkan ısı enerjisi

C) K > L = M D) L = M > K E' dür.
E) K = L = M E
E'
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
9.

12. İç dirençleri önemsiz öz-

deş piller ve bir dirençle
I. X : K Y:L kurulmuş şekildeki devre-
II. X : K Y:M de S1 ve S2 anahtarları

III. X : L Y:M açıktır. S1 anahtarı kapa-

tıldığında K pili t sürede

Ampermetrenin X ve Y uçları şekildeki devrenin bitiyor.

K, L, M noktalarına yukarıda verilenlerden hangi-

si gibi bağlandığında ampul ışık verir ve amper- Başlangıçta S 1 ve S2
metre lambadan geçen akım değerini gösterir? anahtarları birlikte kapatılsaydı K pili kaç t sü-
rede biterdi?
1 1 3
A) B) C) 1 D) E) 2
D) I ve II E) II ve III 3 2 2

2. Ünite
Elektrik Devreleri Test – 6
13.
16.

İç direnci önemsiz özdeş üreteçler ve özdeş X, Y Elektromotor kuvveti 1,5 volt, iç direnci 0,5 Ω olan
lambaları ile Şekil - I ve Şekil - II deki devreler ku- bir pil, direnci R olan ampule bağlanmıştır.
rulmuştur.
Devredeki ampermetre 0,25 amperi gösterdiği-
Buna göre, ne göre, R kaç Ω dur?
I. Başlangıçta X lambası Y den parlak yanar.
A) 3,5 B) 4,5 C) 5,5 D) 6,5 E) 9,5
II. Y nin ışık verme süresi X inkinden fazladır.
III. Başlangıçta Y lambası X ten daha parlak ya-
nar.
17.

14. İç direnci önemsiz ve İç dirençleri 2 Ω olan özdeş üreteçler 6 Ω luk di-

emk si 20 volt olan rençlere şekildeki gibi bağlanmıştır.
özdeş üreteçler 4 Ω
Devrelerin ana kolundan geçen akımlar sıra-
ve 8 Ω luk dirençlere
sıyla i1 ve i2 olduğuna göre, i1 /i2 oranı kaçtır?

şekildeki gibi bağlan-
mıştır. 1 2 3 4 8
A) B) C) D) E)
Buna göre, devrede 3 3 4 3 3
ampermetre kaç amperi gösterir?
A) 0,5 B) 1,0 C) 2,0 D) 2,5 E) 3,0
18.

15. İç direnci önemsiz öz-
deş üreteç ve R di-
rençleriyle kurulmuş

şekildeki devrede A1,
Bir evin elektrik sayacından bir ay arayla yapılan

A2 ve A3 ampermetre- iki okuma şekildeki gibidir.
lerin hangilerinden
akım geçmez?
Elektriğin kW ⋅ h i 0,25 ¨ olduğuna göre, bu evin
o ay harcadığı elektrik enerjisinin bedeli kaç ¨
A) Yalnız A1 B) Yalnız A2 C) Yalnız A3 olmuştur?
D) A1 ve A2 E) A2 ve A3 A) 30 B) 50 C) 60 D) 200 E) 250
10. Sınıf > Fizik > 1-C 2-E 3-B 4-E 5-C 6-B 7-D 8-D 9-C 10-D 11-B 12-C 13-C 14-C 15-D 16-C 17-E 18-B 145
1. Şekildeki devrede bir 5. Üzerinden 2 A akım geçen 3 W luk direncin bağ-

ampermetre ile yapılan landığı, iç direnci önemsiz üretecin gerilimi kaç
ölçümde kaç farklı de- volt tur?
ğer elde edilebilir?
2 3
A) B) C) 1 D) 5 E) 6
3 2
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
6. Şekildeki reostalı devre-

de ampermetrenin gös-
terdiği değer 4 A dir.
2. Şekildeki devrede par- Reostanın sürgüsü M
çasında KL noktaları noktasına çekildiğinde

arasındaki eşdeğer di- ampermetrenin göster-

renç kaç W olur? diği değer kaç amper
olur? (Üretecin iç direnci önemsenmiyor.)

A) 1 B) 2 C) 3 D) 6 E) 8
A) 2 B) 3 C) 6 D) 12 E) 18
7. Şekildeki devrede re-

osta sürgüsünün ha-
reket ettirilmesi ile
3. Direnci 10 W olan düz- hangi ampermetrele-
gün bir tel halka şekline rin gösterdiği değer
getirilerek çap üzerinde- değişir? (Üretecin iç di-
ki K ve L noktalarından
renci önemsenmiyor.)
direnci ölçüldüğünde,
direnç ölçer kaç ohm de- A) Yalnız A1 B) Yalnız A2 C) Yalnız A3
ğerini gösterir?
D) A1 ve A2 E) A1 ve A3
A) 2,5 B) 5 C) 10 D) 20 E) 40
8.
4. Şekildeki devrede
2 W luk dirençten

geçen akım şidde-
Direnci R1 olan bir iletken tam ortasından ikiye ke-
ti 3 A olduğuna gö-
silerek eş direnci R2 olan bağlantı kuruluyor.
re ampermetrenin
gösterdiği değer Buna göre, R1 /R2 oranı kaçtır?
kaç A dir? (Üretecin iç direnci önemsenmiyor.)
1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
A) 1 B) 2 C) 3 D) 6 E) 9 4 2

2. Ünite
9. Şekildeki devrede anah- 12. Şekildeki devrede

tar kapatıldığında; X, Y, Z pilleri özdeş-
tir ve iç dirençleri
I. Devredeki elektronlar
ihmal edilmiştir.

harekete geçer.

II. Devredeki elektronlar Buna göre,

azalır. I. Y den çekilen
III. Devre akımı ok yönünde geçer. elektrik akımı X
ten çekilen elektrik akımından büyüktür.
yargılarından hangileri doğru olur?
II. Devrede ilk önce Z pili tükenir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III III. Dirençlerin ısı güçleri eşittir.
D) I ve III E) I, II ve III yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) l ve II

10.

13.

Şekildeki ampermetrenin gösterdiği değer i ise,

S anahtarı kapatıldığında ampermetrenin gös-

terdiği değer kaç i olur?

(Üretecin iç direnci önemsizdir.) Şekildeki devrelerde R1, R2 ve R3 dirençlerinden
aynı sürede yayılan ısı enerjileri E1, E2 ve E3 tür.
1 2 3 7 Buna göre, bu enerjiler arasındaki ilişki nedir?
A) B) C) D) E) 3
3 3 4 3 (Üreteçler özdeştir.)
A) E1 > E2 > E3 B) E1 = E3 > E2

C) E3 > E1 > E2 D) E1 = E2 = E3
11. E) E2 = E3 > E1

14.

Şekildeki direnç ile kurulan devrede ampermetre

ve voltmetreden okunan değerlere göre elde edi-

len akım - gerilim grafiği veriliyor.

Buna göre, ampermetre ve voltmetreden okunan
değer çiftleri aşağıdakilerden hangisi olamaz?
(Üretecin iç direnci önemsizdir.) Şekilde devre parçasının K ve L noktaları ara-
sındaki eşdeğer direnci kaç R dir?
A) 1 A ; 4 V B) 0,2 A ; 0,8 V C) 0,3 A ; 1,2 V
5 9 11 13 26
A) B) C) D) E)
D) 1 A ; 2 V E) 2 A ; 8 V 7 7 7 7 7
10. Sınıf > Fizik > 1-C 2-A 3-A 4-E 5-E 6-B 7-E 8-E 9-D 10-D 11-D 12-B 13-C 14-D 147
1. 4. Şekildeki ampulün ışık ver-

mesi için KL uçları arasına
aşağıdakilerden hangisi bağ-
lanmalıdır?

1. bağlantı ⇒ K - 1, L - 2
2. bağlantı ⇒ K - 1, L - 1
3. bağlantı ⇒ K - 2, L - 2
4. bağlantı ⇒ K - 2, L - 1
Ampul ve üreteç ile yukarıdaki bağlantı nok-
talardan hangileri gerçekleştirildiğinde ampul
ışık verir?
A) 1 ve 2 B) 2 ve 3 C) 3 ve 4
D) 1 ve 3 E) 1 ve 4

2. Bir iletkenin gerilim - akım grafiğinin eğimi he-
saplanarak değişkene ait hangi değere ulaşılır?
A) Kütle B) Direnç C) Potansiyel fark

D) Akım şiddeti E) Yük miktarı 5. X : Gerilim
Y : Akım
olmak üzere aşağıdakilerden hangisi dirence
eşit olur?
3. Şekildeki elektrik devre-
Y X
sinde K aracının yaptığı A) X ⋅ Y B) C) D) X + Y E) X – Y
X Y
vazifeyi evlerimizde aşa-

ğıda verilenlerden hangi-
si yapar?
6. Isıtıcı olarak kullanılan

düzenek ile içerisinde
300 gram su bulunan
ve sıcaklığı 20 °C olan
kap şekilde verilmiştir.
Suyun sıcaklığı 10 da-
kika sonunda 40 °C ye
yükseldiğine göre,
ampermetrenin gösterdiği değer kaç amperdir?
(1 cal = 4 joule ; csu = 1 cal/g ⋅ °C)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

2. Ünite
7.
10.

Şekildeki devreler özdeş pillerle kurulmuştur.

X ve Y dirençlerinden eşit akımlar geçtine göre,

I. X ve Y nin güçleri eşittir.
II. X ve Y den geçen akımların yönü K noktasın- İç direnci önemsiz özdeş üreteç ve özdeş direnç-
dan L noktasına doğrudur. lerle devreler kurulmuştur.
III. X in gerilimi Y ninkinden büyüktür. Buna göre, hangi iki devrenin anakol akımla-
yargılarından hangileri doğrudur? rı eşittir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız lII A) l ve ll B) l ve lll C) ll ve lll
D) I ve III E) I, II ve III D) ll ve lV E) lll ve lV
8. Şekildeki devrede ampul ışık

vermektedir. 11. Aşağıdakilerden hangisi volt birimine eşittir?
Buna göre, aşağıdakilerden A) (Ohm)2 / Amper B) Amper ⋅ Ohm
hangisi yanlıştır?
C) Amper / Ohm D) Ohm / Amper
E) (Amper)2 ⋅ Ohm
A) K nin potansiyeli L ninkinden büyüktür.
B) M nin potansiyeli N ninkinden büyüktür.
C) M ve N nin potansiyeli eşittir.
D) Elektrik akımının yönü K den M ye doğrudur.
E) Elektronların akış yönü L den N ye doğrudur. 12.

9. Özdeş ve iç direnci

önemsiz üreteçler ve
özdeş X, Y, Z direnç-
leri ile kurulmuş dev-

Şekildeki devrede KL uçları arasına aynı cins mad-
rede dirençlerden ge- deden yapılmış tellerden 1 nolu tel yerleştirildiğin-
çen akımlar sırasıyla de ampermetre A1, 2 nolu tel yerleştirildiğinde A2,
3 nolu tel yerleştirildiğinde A3 değerini gösteriyor.
iX, iY, iZ dir.
Buna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir? Buna göre, A1, A2, A3 arasındaki ilişki nedir?
A) iX < iY < iZ B) iZ < iY < iX A) A3 > A2 > A1 B) A1 > A2 > A3
C) iY < iX < iZ D) iZ < iX < iY C) A3 > A1 > A2 D) A2 > A1 > A3
E) iY = iZ < iX E) A2 > A3 > A1
10. Sınıf > Fizik > 1-E 2-B 3-D 4-C 5-C 6-D 7-C 8-C 9-A 10-B 11-B 12-C 149
1. 4. Özdeş ampuller ile ku-

rulan devrede hangi

ampulün parlaklığı en
fazladır?

KL arasına bağlanan özdeş tel parçalarının di-

rençleri sırasıyla RI, RII, RIII olduğuna göre bun-
lar arasındaki ilişki nedir?
A) RI > RII > RIII B) RII > RIII > RI
C) RI > RIII > RII D) RIII > RII > RI
E) RII > RI > RIII
5. 4 W luk dirençten 7 A
akım geçtiğine göre,

KL noktaları arasın-
daki potansiyel fark
2. Bir voltmetre ile önce KL kaç volt tur?

sonra KM noktaları ara-

sında yapılan ölçümler
sırasıyla V1, V2 olduğuna A) 11 B) 22 C) 30 D) 40 E) 50
V
göre, 1 oranı kaçtır?
V2
A)
2
B)
3
C) 1 D)
2
E)
3 6. Şekildeki devre-
3 2 5 5 de hangi anahtar
açıldığında hiçbir
ampul ışık vere-
mez?

3.

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

Özdeş ampullerin kullanıldığı devrede reosta 7. Özdeş ampuller ile ku-

sürgüsünün ok yönünde hareket ettirilmesi ile rulan şekildeki devre-
ampullerin parlaklığı için ne söylenebilir? de hangi iki ampulün
parlaklığı eşit ve diğer-
K L M lerinden daha parlak-

tır?
A) Azalır Artar Artar

B) Artar Artar Azalır
C) Azalır Azalır Azalır
D) Artar Artar Artar A) K ve L B) L ve M C) K ve N
E) Artar Azalır Artar D) K ve P E) M ve N

2. Ünite
8. Özdeş dirençlerden 11. İç dirençleri 2 Ω, emk leri

oluşan şekildeki 30 volt olan üreteçler ve
devre parçasında K 12 Ω luk dirençle şekilde-
den geçen akım ki devre kurulmuştur.
şiddeti iK, L den ge-

iK Buna göre,

çen iL olduğuna göre, oranı kaçtır?
iL I. Devrenin toplam diren-

ci 15 Ω dur.
1 2 3 II. Devrenin ana kol akımı 4 amperdir.
A) B) C) 1 D) E) 2
3 3 2 III. Üreteçlerin üçü de aynı anda tükenir.
9. D) I ve III E) I, II ve III

12. 1,5 volt luk bir pile bağlanan ampulün üzerin-
den 0,3 A akım geçtiği ölçüldüğüne göre ampu-
lün direnci kaç ohm dur?
A) 1 B) 3 C) 5 D) 10 E) 15
Özdeş ampuller ile kurulan devrelerde ana kol

akımları eşit olduğuna göre K, L, M ampulleri-
nin parlaklıkları arasındaki ilişki nedir?
13.
A) L > M > K B) L > K = M C) M > L > K
D) L > K > M E) K > L > M

10.
Şekildeki devrede A1, A2, A3 ampermetrelerinin
gösterdiği değerler sırasıyla 2 amper, 1 amper ve
3 amperdir.
Buna göre, A4 ve A5 ampermetrelerinin göster-
diği değerler aşağıdakilerden hangisi olabilir?

A4 A5
A) 2 amper 4 amper
Yukarıdaki devrede verilenler ile ilgili aşağıda-
kilerden hangisi yanlıştır? B) 2 amper 1 amper
C) 3 amper 4 amper
A) i1 = i2 + i3 B) i1 = i3 C) V1 = i1 ⋅ R1 D) 1 amper 2 amper
D) i2 ⋅ R2 = i3 ⋅ R3 E) V3 = i3 ⋅ R3 E) 2 amper 3 amper
10. Sınıf > Fizik > 1-B 2-D 3-B 4-B 5-E 6-A 7-D 8-D 9-B 10-B 11-C 12-C 13-B 151
4. BÖLÜM Mıknatıslar
MIKNATISLAR ve Çünkü Dünya, cisme kütle çekim kuvveti uygular. Oy-

sa cisim yere düşene kadar Dünya ile temas hâlin-
MANYETİZMA de değildir.
Demir, nikel, kobalt ve bunları içeren alaşım- Dünya’nın kütlesinden kaynaklanan bir çekim ala-
ları çeken cisimlere mıknatıs denir. Magnetit nı vardır. Bu çekim alanı içinde bulunan her madde
adı verilen Fe3O4 bileşiği tabi bir mıknatıstır. Dünya’nın çekim kuvvetine maruz kalır.
Mıknatısların yol açtığı olayları ve elektrik akı-

mının mıknatıslarınkine benzer olaylarını in- Manyetik Alan ve Alan Çizgileri
celeyen fiziğin alt alanına manyetizma denir.
Tıpkı Dünya’nın çekim alanı gibi manyetizmada da
Maddenin manyetik özelliği maddenin benzer bir alan vardır. Manyetik özellik gösteren bir
elektrikli yapısından kaynaklanır. Atom- maddenin çevresinde oluşan bu alana manyetik
daki negatif yüklü elek- alan denir. Böyle bir manyetik alan içinde bulu-
tronlar şekildeki gibi sü- nan maddeler manyetik kuvvete maruz kalırlar.
rekli çekirdek etrafındaki Manyetik kuvvet temas gerektirmeyen kuvvettir. Bu
yörüngelerde dolanmak- nedenle bir mıknatısın manyetik alanı içindeki man-
tadır. Bu şekilde bir elektrik yetik bir madde ister mıknatısa temas etsin, ister et-
yükünün hareketi mesin mıknatıs tarafından çekilir.
maddeye manyetik
özellik kazandırır. An-
cak tek bir atomda- Bilgi Penceresi
ki elektronla-
rın maddenin Manyetik özellik gösteren her maddenin, çevre-
manyetik yapısını belirle- sinde oluşturduğu etki alanına manyetik alan
mesi mümkün olmaz. Çün- denir.
kü maddeyi oluşturan çok sayısa
atom olduğundan her bir atomdaki elek-
tronların hareketi ile oluşan manyetik özellik
çoğu zaman birbirinin etkisini yok eder.
Bazı maddelerin atomlarında oluşan manyetik özellik ise
birbirinin etkisini yok edecek şekilde değil, kuvvetlendi-
recek şekilde gerçekleşir. Böyle atomlardan oluşan bir
madde manyetik özellik gösterir.
Atomlardaki elektron hareketi onlara manyetik özellik
kazandırır. Elektrik akımı da elektronların hareketi ile
oluşur. Bu nedenle elektrik devrelerinde hareket eden
elektronlar da manyetik etkiye neden olurlar.
Acaba mıknatıslar bazı maddeleri neden ve nasıl çeker?
Yatay tutulan camın altına bir mıknatıs yerleştirilip, camın
Çekme kuvvetinin kaynağı nedir? Elektrik yüklerinin ha-
üzerine de demir tozları serpildiğinde mıknatısın demir
reketi nasıl manyetik özellik kazandırır?
tozlarına resimdeki gibi bir desen verdiğini gözlemleriz.
Alan Kavramı Deneyde demir tozlarının oluşturduğu desenin şek-

li, her bir demir tozuna etki eden manyetik kuvvet
Alan kuvvetleri, temas olmadan, uzaktan uygulanabilen tarafından belirlenir. Her bir demir tozuna etki eden
kuvvetleri ifade eder. Havada serbest bırakılan bir cis- kuvvet demir tozunu farklı bir doğrultuya getirir.
min yere düşmesi alan kuvvetlerinin etkisiyle gerçekle- Bunun sonucu olarak da demir tozları mıknatısın
şir. Bu kuvvet yer çekimi kuvvetidir. bir ucundan diğer ucuna eğrisel yollar oluşturur.

2. Ünite
Mıknatıslar
Manyetik alan da vektörel yani yönlü bir büyüklüktür. Manyetik Desenler

Manyetik alan vektörü ÂB ile gösterilir. Manyetik alanda
bulunan manyetik bir maddeye bu alan tarafından man- Bir çubuk mıknatısın etrafında oluşan kuvvet çizgilerinin
yetik kuvvet uygulanır. varlığını, üzerine demir tozu serperek görmüştük. Man-
yetik alanı gösteren sonsuz sayıda, hayalî kuvvet çizgi-
Bir mıknatısın manyetik alanını görsel olarak ifade etmek si olduğu kabul edilir.
için, resimdeki demir tozlarının oluşturduğu gibi çizgiler
kullanılır. Çizimlerde kullanılan bu hayali çizgilere man- Manyetik alanın, manyetik alan kuvvet çizgileri ile gös-
yetik alan çizgileri denir. terilmesi bir modellemedir.
Mıknatısın manyetik alanı, yal-
nızca iki boyutta bir alan de-
ğildir. Bu alan üç boyutlu olup
Bilgi Penceresi
bir ağacın gövdesini saran ka-
buğu gibi mıknatısın etrafında- Manyetik alan çizgileri N kutbundan dışa doğru, S
ki tüm hacmi doldurur. kutbundan içeriye doğrudur.
Manyetik alan hacimsel olma-

sına rağmen çizimlerde çizgi- Bir manyetik kutup yakınındaki herhangi bir noktada olu-
lerle gösterilir. şan manyetik alan vektörü şekildeki gibi N kubundan dı-
şarıya, S kutbundan içeriye doğrudur.
Yine demir tozları, mıknatısa
yakın bölgelerde daha düzen-
li desen oluştururken, mıkna-
tısın uzağında kalanların ise
fazla etkilenmediği gözlenir.
Bu da mıknatıstan uzaklaştık-
ça manyetik alan şiddetinin
azaldığını gösterir.
Demir tozları mıknatısın
Bir mıknatısın etrafındaki de- uçlarında daha fazla
mir tozlarının oluşturacağı de- toplanır.
sen, mıknatısın şekline ve manyetik gücüne göre şe-
killenir.

Manyetik Kutuplar
Mıknatısın etrafında oluşturduğu manye-

tik etki alanı her noktada aynı şiddet-
te değildir.
Manyetik cisimlerin, alan şiddet- Çubuk mıknatıs ile U mıknatısın manyetik alan çizgileri
lerinin daha yoğun olduğu böl- için kullanılan modeller
gelerine manyetik kutup de-
nir. Mıknatısların manyetik
kutupları uç noktalarıdır.
Bir çubuk mıknatıs ortasından asılarak yatay düzlem-
de tutulduğunda uçlarından biri kuzeyi, diğeri ise gü-
neyi gösterir. Bu şekilde, mıknatısın kuzeyi gösteren
kutbuna kuzey kutup, güneyi gösteren kutbuna ise gü-
ney kutup denir.
Bilgi Penceresi
Mıknatısların kuzey kutbu N harfi ile, güney kutbu S

harfi ile gösterilir. Bazı mıknatıs çiftlerinin çevresindeki manyetik alan çizgileri

2. Ünite Mıknatıslar
8
Manyetik alan çizgilerinin sayısı, alan şiddeti ile doğ- Yatay düzlemde birbiri-
ru orantılı olarak; alan şiddetinin büyük olduğu yer-
ne paralel duran özdeş

lerde sık, alan şiddetinin küçük olduğu yerlerde ise mıknatıslar bulunuyor.
seyrek çizilir.
Mıknatıslar arası uzak-
Bir manyetik maddeye ait alan çizgileri hiçbir za- lığın tam ortasından
man kesişmez. geçen eksen üzerinde bulunan K, L, M noktaların-
daki manyetik alan vektörlerinin yönü nedir?
Herhangi bir noktadaki manyetik alan vektörü, bu
noktadan geçen manyetik alan çizgisine teğettir. K L M
Manyetik alan sadece mıknatısın dışında oluşarak bir A) +x – x +x

kutupta başlayıp değerinde son bulmaz; mıknatısın B) – x – x +x
içinde de oluşur. Ancak mıknatısın dışındaki man- C) – x +x –x
yetik alan N kutbundan S kutbuna doğru, mıknatı-
D) – x +x +x
sın içindeki manyetik alan ise S kutbundan N kut-
buna doğrudur. E) +x +x –x
Çözüm
Manyetik alan
çizgileri N den
S ye yönelik
Tek Kutuplu Mıknatıs Olur mu?
olur. N kut-

Bir mıknatıs her zaman iki kutupludur. Mıknatıs ikiye bö- bundan çıkan
lünse de her bir parçanın yine iki kutbu olur. çizgiler ise bir-
birleriyle ke-
sişmezler.
Buna göre, birbirine paralel konulan mıknatısların çev-
resindeki manyetik alan çizgileri şekildeki gibi olur. Ya-
ni K ve M noktalarındaki manyetik alan vektörü –x, L de-
ki ise +x yönünde olur.
Cevap C
Bilgi Penceresi
Pusula ibreleri mıknatıstır.
Yatay bir düzleme konulmuş bir pusulanın ibresi-
nin kuzey kutbu o noktadaki manyetik alanın yö-
nünü gösterir.

2. Ünite
Mıknatıslar
Maddelerin Manyetik Özellikleri Herhangi bir maddenin manyetik geçirgenlik katsayı-

sının, serbest uzayın manyetik geçirgenlik katsayısına
Mıknatısların bazı maddeleri çekerken bazıları ile hiç et- oranına, o maddenin bağıl manyetik geçirgenlik kat-
kileşime girmediğini ve bu maddeleri çekmediğini biliriz. sayısı denir.
Bazı maddelerin mıknatıstan etkilenip, bazılarının etki-
Boşluğun bağıl manyetik geçirgenliği 1 dir. Havanın da
lenmemesi, bu eşyaların yapıldığı maddelerin manye-
bağıl manyetik geçirgenliği 1 kabul edilir. Bunun dışın-
tik özelikleri ile ilgilidir.
da maddeler bağıl manyetik geçirgenliklerine göre üç
Manyetik özelliğin yüklerin hareketinden kaynaklandı- gruba ayrılır.
ğını söylemiştik. Atomun yapısında, çekirdek etrafında
dönen elektronlardan dolayı manyetik alan oluşur. Olu- 1. Diyamanyetik Maddeler
şan bu manyetik alan atomun mini bir mıknatıs gibi dav- Bağıl manyetik geçirgenlikleri 1 den biraz küçük olup
ranmasına neden olur. zayıf manyetik özellik gösterirler. Bakır, gümüş, bizmut,
Her maddenin atomlarında bu tür manyetik özellikler azot ve karbon bu tür maddelere örnektir. Bu tür mad-
oluşmasına rağmen her madde mıknatıs gibi davranmaz. deler manyetik alan içine konulduklarında alana zıt yön-
de zayıf olarak mıknatıslanır ve alanın zayıf tarafına doğ-
Kutuplanmaları farklı yönlerde olan maddelerden; man-
ru itilirler. Serbestçe dönebilen bir diamanyetik çubuk,
yetik alanları birbirini sıfırlayanlar hiç mıknatıslık özelliği
alan içlerine konulunca, alana dik durum alır.
göstermezken manyetik alanları birbirini zayıflatanlar az
da olsa mıknatıslık özelliği gösterir. Kutuplanmaları ay-
2. Paramanyetik Maddeler
nı yönde olan maddelerde ise manyetik alanlar birbirini
güçlendirdiği için, mıknatıslık özelliği gösterir. Bağıl manyetik geçirgenlikleri 1 den biraz büyüktür. Bu
maddeler manyetik alan içine konulduğunda zayıf ola-
rak mıknatıslanır ve alanın kuvvetli tarafına doğru çeki-
Manyetik Geçirgenlik lir. Bu durumda alan çizgileri sıklaşır. Ortasından ası-
Mıknatısların meydana getirdiği manyetik alan kuvvet lı çubuk şeklinde paramanyetik bir maddenin kuvvetli
çizgileri her ortamda yayılabilir. Fakat bazı ortamlar- bir manyetik alan içine konulduğunda alan doğrultusu-
nu aldığı görülür. Alüminyum, magnezyum, oksijen ve
da daha zor, bazı ortamlarda ise daha rahat yayılabilir.
hava bu gruba girer.
Demir, nikel, kobalt gibi man-
yetik maddelerde daha rahat 3. Ferromanyetik Maddeler
yayılır. Bağıl manyetik geçirgenlikleri 1 den çok büyüktür. Bu
maddeler manyetik alan içine konulduğunda paraman-
Boşlukta ya da hava ortamın- yetik maddelere benzer şekilde fakat daha kuvvetli mık-
daki düzgün bir manyetik alan natıslanır ve alan çizgilerini daha fazla sıklaştırırlar. Ya-
içine demir konulduğunda, pay mıknatıs haline getirilebilirler. Demir, nikel ve kobalt

manyetik alan çizgileri demir bu tür maddelere örnek olarak verilebilir.
içinden daha rahat geçtiği için
bükülmeler olur.
9
Manyetik alan çizgileri manye- Örnek .. 4
tik olmayan maddeler içinden
ise, örneğin bizmuttan daha zor
geçer ve kuvvet çizgileri dağılır.

Bir maddenin içinde manyetik
alanın şiddetli veya zayıf olması o maddenin manyetik
geçirgenliğine bağlıdır. Manyetik geçirgenlik katsayısı
her madde için farklı olduğundan ayırt edici bir özelliktir.
Buna göre bir ortamdaki manyetik alanın şiddeti (B) iki

değişkene bağlıdır.

1. Ortamın cinsi ile ilgili olan manyetik geçirgenlik kat-
sayısı. (µ)
Manyetizma ile ilgili, yukarıdaki hangi öğrencilerin
2. Manyetik etkiye neden olan mıknatıslayıcı alan. verdiği bilgiler doğrudur?

Mıknatıslar Arasındaki İtme ve

Çözüm
Çekme Kuvveti
Bağıl geçirgenlik katsayıları 1 den büyük olan nikel, ko- Birbirlerinin manyetik alanında bulunan iki mıknatıs bir-
balt, demir gibi maddeler dış ortamdaki manyetik alan- birlerine itme ya da çekme kuvveti uygular. Manyetik
dan etkilenir ve yapay mıknatıs hâline gelirken, bağıl alanda bulunan manyetik maddeler manyetik bir kuv-
geçirgenlik katsayıları, 1 den küçük olan maddeler man- vetin etkisine maruz kalır.
yetik özellik göstermez.
Maddelerin manyetik özellik gösterip göstermemesi on- Bilgi Penceresi
ların atomlarının kutuplanma yönleriyle ilgilidir.
Dolayısıyla üç öğrencinin verdiği bilgi de doğrudur. Mıknatısların zıt işaretli kutupları birbirini çeker, ay-
nı işaretli kutupları birbirini iter.
Mıknatıslanma
Düzgün bir manyetik alana diyamanyetik bir madde ko-
nulduğunda alandan etkilenmez. Manyetik alana para-

manyetik bir madde konulduğunda alandan biraz etki-
lenir. Alana ferromanyetik bir madde konulduğunda ise
alandan çok etkilenir.
Manyetik alandan kolayca etkilenen ferromanyetik mad-
deler kalıcı mıknatıslık özelliği kazanabilir. Demir, nikel İki mıknatıs birbirleri ile etkileşirken aralarında bir kuvvet
ve kobalt gibi manyetik maddelerden elde edilen bu tür çifti oluşur. Her bir mıknatıs diğerine eşit şiddette kuv-
mıknatıslara yapay mıknatıs denir. Mıknatıslık özelliğinin vet uygular. Bu kuvvetler, etki ve tepki kuvvetleridir. Ya-
belirli bir süre devam etmesi ve sonra tekrar özelliğinin ni eşit şiddetli ve zıt yönlü kuvvetlerdir. Ancak bunlardan
kaybolmasına geçici mıknatıslanma denir. hangisinin etki, hangisinin tepki kuvveti olduğu belirle-
nemez, önemli de değildir.
Mıknatıslardan faydalanılarak manyetik özelliği olan de-
mir, nikel ve kobalt geçici olarak mıknatıslanabilir. Üç Mıknatısların birbirini çekmesi ya da itmesi, oluşturduk-
yolla geçici mıknatıslanma elde edilebilir. ları manyetik alanların özelliklerine dayanır.
1. Sürtünme ile Mıknatıslanma Bilgi Penceresi

Bir demir çubuğa, mıknatısın her defasında aynı kutbu
aynı yönlü sürtülürse, mıknatısın ilk sürtülen uç kısmı Mıknatısların birbirine uyguladığı manyetik kuvvet;
mıknatısla aynı kutuplu olacak şekilde demir çubuk ge- mıknatısların kutup şiddetlerinin çarpımı ile doğ-
çici olarak mıknatıslanır. ru orantılı, kutuplar arası uzaklığın karesi ile ters
orantılıdır.
2. Dokunma ile Mıknatıslanma
0
Örnek .. 5
Mıknatısa dokundurulan demir parçalarını mıknatıs tutar.
Çünkü demir parçasının mıknatısın dokunduğu kutupla
zıt kutupla kutuplanır ve onu çeker. Demir parçaları uç
uca eklenirse, her bir uç bir öncekine göre zıt kutuplanır.
3. Etki ile Mıknatıslanma Şekildeki özdeş mıknatısların K kutbu L kutbunu itiyor.

M kutbu ise P kutbunu çekiyor.
Mıknatısın manyetik alanı içine konulan demir parçaları
geçici olarak mıknatıslık özelliği kazanır. Demir parça- Buna göre,
sına mıknatısın S kutbu yaklaştırılırsa, demirin S ye ya- I. K ile L kutupları aynı cins kutuplardır.
kın olan kısmı N, diğer tarafı ise S kutbu olur.
II. M ile P kutupları zıt cins kutuplardır.
Bir mıknatıs demir çubuğun orta kısmına yaklaştırılırsa, III. K kutbu M yi itiyorsa, L kutbu P yi çeker.
demir çubuğun uç kısımları N, orta kısımları ise S kut-
bu olacak şekilde etki ile mıknatıslanır. yargılarından hangileri doğrudur?

2. Ünite
Mıknatıslar
Ancak, Y hem X i hem de Z yi çekeceği için X ve Z mık-

Çözüm natısları Y ye doğru hızlanarak hareket ederler. Dola-
yısıyla X ile Z birbirine göre zıt yönlerde hareket etmiş
Aynı kutuplar birbirlerini
olur. (I doğru)
iter, zıt kutuplar ise birbi-
II. durumda X ve Z, Y ye eşit itme kuvveti uygularken, Y
rini çekerler. K kutbuna N hem X i hem de Z yi iter ve kendinden uzaklaştırır. Do-
dersek, L kutbu N olur. M layısıyla burada da X ile Z birbirine zıt yönlerde hareket
ve P kutupları birbirini it- eder. (II doğru)
tiği için M kutbu S ise P kutbu da S dir.
III. durumda ise I. durumun benzeri olur. Çünkü kutup
I. K ve L kutupları aynı cins kutuplardır. (I doğru) işaretleri zıt verilmiş. Burada da X ile Z birbirine zıt yön-
II. M ile P kutupları birbirlerini çektiğine göre zıt cins lerde hareket eder. (III doğru)
kutuplardır. M ucu N ise, P ucu S olur. (II doğru) Cevap E
III. K kutbunun M yi itmesi için aynı cins kutup olma-
lıdır. Eğer K ucu N ise M de N olur. Bu durumda L
kutbu N, P kutbu ise S olur. Ve L kutbu P yi çeker.
2
(III doğru) Örnek .. 5
Özdeş X ve Y çubuk mıknatısları esnemeyen
S1 ve S2 iplerine bağlanarak şekildeki gibi
1
Örnek .. 5 dengeleniyor. Bu durumda iplerde sırasıy-
la T1 ve T2 gerilme kuvvetleri oluşuyor.

Y mıknatısı ters çevrilerek S2 ipine ye-
niden bağlanırsa T 1 ve T2 için ne söy-

lenebilir?

T1 T2

A) Artar Artar

B) Azalır Artar
C) Değişmez Azalır
D) Değişmez Değişmez
Sürtünmesi önemsiz I, II ve III yatay düzlemlerindeki öz-
deş çubuk mıknatıslardan Y nin konumu sabit X ve Z E) Değişmez Artar
ise serbesttir.
Buna göre, hangilerinde X ile Z mıknatısların hare-

ket yönleri zıttır? Çözüm
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II X ve Y mıknatısları dengede iken T1 ip ge-

rilmesi mıknatısların ağırlıkları toplamına
D) II ve III E) I, II ve III eşittir. İlk durumda T2 ip gerilmesi ise Y mık-
natısın ağırlığı ile X in Y ye uyguladığı itme

kuvvetinin toplamına eşittir.
Çözüm
Y mıknatısı ters çevrilip S2 ipine bağlandı-
Mıknatıslarda aynı kutuplar birbirini iter, zıt kutup- ğında, X mıknatısı Y yi kendine çeker. Bu ise

lar ise birbirini çeker. Mıknatıslar arası uzaklıklar T2 ip gerilmesinin azalmasına neden olur.
eşit olduğundan uygulanan kuvvetler de eşit olur. X ile Y arası kuvvet T1 ip gerilmesini etkile-
mez. Çünkü mıknatıslar arası kuvvet iç kuv-
I. durumda Y mıknatısına X ve Z eşit çekim kuv-
vettir. Bu kuvvetler birbirini dengeler.
veti uygular. Bu kuvvetler eşit ve zıt yönlü oldu-
ğu için Y mıknatısı hareketsiz kalır. Cevap C

ELEKTRİK AKIMININ MANYETİK Üzerinden i akımı geçen bir telin d ka-

dar uzağındaki O noktasında oluştur-
ETKİSİ duğu manyetik alanın şiddeti;

2i
B = K$ bağıntısı ile de hesaplanır.
d
K : manyetik alanla ilgili bir sabit ve hava ortamı için de-

ğeri 10–7 N/A2 dir. Uzaklığın birimi metre, akımın birimi
de amper alındığında manyetik alanın birimi Tesla ya da
Weber/metre2 olur.
Sağ El Kuralı
Şekildeki gibi anahtarı açık olan elektrik devresinde ilet- Manyetik alan vektörel bir büyük-
ken tel üzerine bir pusula yerleştirilmiştir. Anahtar kapa- lük olduğundan, akım geçen te-
tılarak iletken telden elektrik akımı geçtiğinde pusulanın lin oluşturduğu manyetik alanın
saptığı gözlenir. İçinden akım geçen bir telin yakınında- yönü sağ el kuralı-
ki bir pusulanın sapması hareket eden yüklerin manye- na göre bulunur.
tik alan meydana getirdiğini gösterir. Baş parmak te-
lin içinden ge-
çen akımın yö-
Düz Bir Telden Geçen Akımın nünü gösterecek
Oluşturduğu Manyetik Alan biçimde tel sağ el ile avuç
içine alındığında dört parmak akı-
Akım geçen tele uzak-
mı çevreleyen manyetik alanın yönünü gösterir.
lıkları eşit olacak şekil-
de özdeş pusulalar ko-
nulursa pusula iğneleri- 3
nin iğne merkezlerinden Örnek .. 5
geçen daireye teğet ol-
dukları görülür. Akım taşıyan bir telin etrafında oluşan manyetik ala-
nın varlığını ispatlamak isteyen bir öğrenci,
Akım geçen düz telin çevresinde I. Tele dik bir düzleme demir tozu serpmek
meydana gelen manyetik alan çiz- II. Telin yakınına pusula yaklaştırmak

gileri, telin doğrultusu-
III. Ortasından iple bağladığı bir mıknatısı tele yaklaş-
nu merkez kabul eden tırmak
çemberler biçimin-
dedir. işlemlerinden hangilerini yaparak amacına ulaşabilir?

Sonsuz uzunluk-
taki telden sabit
i akımı geçince telin etrafında ve D) I ve II E) I, II ve III
teli çevreleyen çemberler şeklin-
de manyetik alan oluşur. Telden d kadar uzaklıktaki bir
noktada oluşan manyetik alan şiddeti; akım şiddetiyle Çözüm
doğru oarantılı, tele olan uzaklıkla ters orantılıdır.
Akım taşıyan tel etrafında bir manyetik alan oluşturur
ve bu manyetik alan diğer manyetik alanlar ve manye-
Bilgi Penceresi tik maddelerle etkileşime girebilir. Buna göre tele yak-
laştırılan pusula ve iple asılmış mıknatıs telin manyetik
Akım geçen doğrusal bir telin etrafında oluşan man- alanından etkilenerek hareket eder. Tele dik bir düzlem
yetik alan, teli çevreleyen halkalar şeklindedir. oluşturularak bu düzleme demir tozları serpildiğinde de-
mir tozları daireler oluşturan bir şekil alır. Verilen her üç
Telin, bir noktada oluşturduğu manyetik alanın şid-
işlem ile öğrenci amacına ulaşabilir.
deti akımla doğru, uzaklıkla ters orantılıdır.
Cevap E

2. Ünite
Mıknatıslar
ELEKTROMIKNATISLAR Elektroıknatısın uçlarına yaklaştırılan bir pusulanın N kut-

bu elektromıknatısın N kutbu tarafından itilecek, S kut-
Demirden yapılmış bir cisme, bu tarafından çekilecektir.
yeterince uzun, yalıtılmış ilet-
ken telin sıkıca sarılmasıy-

la elde edilen düzeneğe
bobin denmektedir. Üze-
rinden akım geçen bobin
demir çubuğun bir mıkna-
tıs gibi davranmasına sebep
olur. Bu şekilde elektrik akı-
mının etkisiyle oluşan mık- Elektromıknatısın kutupları sağ el
natısa da elektromıknatıs kuralı ile de bulunabilir.
denir. Sağ elimizin parmakla-
Üzerinden akım geçen te- rını akım yönünü göste-
lin çevresinde manyetik recek şekilde sarımlar
alan oluştuğu gibi bobin avuç içine alındığında,

üzerinden akım geçtiği aşağıdaki gibi baş parma-
için bobin çevresinde de ğımız N kutbunu gösterir.
manyetik alan oluşmakta- Dolayısıyla elektromıknatısın diğer ucu
dır. Dolayısı ile telden akım geçtiğinde sarımı yapılan de- S kutbu olur.
mir çivi mıknatıslık özelliği kazanır. Çevresinde bulunan Bir elektromıknatısın kutuplarının yönü bobinden geçen
manyetik malzemeleri kendine doğru çeker. akımın yönüne göre değişir. Eğer pilin kutuplarını de-
ğiştirirsek elektromıknatısın kutupları da yer değiştirir.
Video Elektromıknatısın Çekim Gücü Nelere Bağlıdır?

Hurda depolarında ya da çelik imalathanelerinde hur-
da ve çelikleri taşıyan vinçlerin yapısında büyük elektro-
mıknatıslar bulunur. Hurdalıktaki metal yığınlar bu bü-
yük mıknatıslarla tutularak bir yerden başka yere taşınır.
Bilgi Penceresi
Elektromıknatısın çekim gücü bobinin sarım sayısı
ile doğru orantılıdır. Sarımlardan geçen akım şidde-
ti ile doğru orantılıdır. Sarımların sık sarılması elek-
tromıknatısın çekim gücünü artırır.
Akım taşıyan tel, halkalar şeklinde sarıldığında sarımların
merkezinde oluşan bileşke manyetik alan bir mıknatıs gibi
davranır. Elektromıknatıs adı verilen bu düzeneğe elektrik
verildiğinde demir tozlarını bir mıknatıs gibi çeker. Video
Bobin üzerinden geçen akım sıfırlandığında bobin mık-

natıslık özelliğini kaybeder.
Elektromıknatısların da diğer mıknatıslar gibi N ve S ol-

mak üzere iki kutbu vardır. Bir elektromıknatısın kutup-
larını bir pusula yardımıyla ya da sağ el kuralı ile tes-
pit edilebilir.
Pusulanın iğnesi, bulunduğu ortamdaki manyetik alan

kuvvet çizgileri doğrultusunda yönelir.

Elektromıknatısların Akvaryum pompalarında, asansör otomatiklerinde, hız-

lı trenlerde, bilgisayar sabit disklerinde, ampermetre ve
Kullanım Alanları voltmetre gibi ölçü aletlerinde, CD yazıcılarında, elektrik
Elektromıknatısların en büyük avantajı motorlarında ve elektrikle çalışan hemen hemen bütün
isteğe bağlı olarak mıknatıslanmasıdır. otomatik açma kapama mekanizmalarında da elektro-
Gerekli olduğu durumda bobine elektrik mıknatıslar kullanılır.
akımı uygulanır ve mıknatıs elde edilir.
Gerekli olmadığı durumda ise akım kesi-
4
lerek bobinin mıknatıslık özelliğine son Örnek .. 5
verilir ve herhangi bir manyetik cismi
çekmesi engellenmiş olur. X, Y ve Z elektromık-
Büyük metal cisimlerin natıslarının sarım sa-
fabrikalarda ve hurdalık- yıları ve üzerlerinden
larda taşınması bu şekil- geçen akım şiddetle-
de kolaylıkla yapılabilir. ri tablo hâlinde şekil-
deki gibi verilmiştir.
Elektromıknatıslar gün-
lük hayatta pek çok Buna göre, bu elektromıknatısların çekim güçleri ara-
elektrikli araçta kulla- sındaki ilişki nedir?
nılır. Fakat elektromıkna-
tıslar araçların içinde gizli ol-
duklarından görülmezler. Çözüm
Kapı zillerinde, kapı otomatiklerinde,
merdiven otomatiklerinde, kontaktörlerde, Elektromıknatısın çekim gücü sarım sayısı ve üzerinden
hırsız alarmlarında, hoparlörlerin yapısında, geçen akımla doğru orantılıdır. Tabloda verilen akım ve
arabaların sinyal sistemlerinde, telefon kulak- sarım sayıları değerlerine göre çekim güçleri arasında-
lıklarında elektromıknatıs kullanılır. ki ilişki Z > Y > X şeklindedir.
Yüksek Gerilim Hatlarının Canlılar

Üzerindeki Etkileri
Elektrik uzak mesafelere yüksek gerilimle taşınabilmek-
tedir. Bazı hatlarda bu gerilim 400 bin voltu bulmaktadır.
Elektromıknatısların kullanım alanı Bu hatların, değişik ülkelerde yapılan araştırmalarla insan
sağlığını olumsuz yönde etkilediği ortaya koyulmuştur.
Yüksek gerilim hatlarının yakınında yaşayan insanlar için
Maglev treni
kanser riskinin, çocuklarda lösemi riskinin arttığı, yine,
yüksek gerilim hatlarının beyin tümörü oluşturduğu bir-
çok araştırmacı tarafından iddia edilmektedir.
Yüksek gerilim hatlarının bu olumsuz etkilerinden ko-
runmak için bu bölgelerde ikamet etmememiz gerekir.

2. Ünite
Mıknatıslar
Dünya’nın Manyetik Alanı

Etkinlik .. 29
Yerin manyetik alanının olduğu de-
neylerle tespit edilmiştir. Dün- Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz-
ya, sanki kuzey yarı kürede S,
cükleri yazınız.

güney yarı kürede N kutbu bu-
lunan bir çubuk mıknatıs var- 1 Demir, kobalt, çelik gibi maddeleri çeken cisim-
mış gibi davranır. Manyetik kuzey ve lere denir.
güney kutup ile coğrafi kuzey ve gü-
ney kutup noktaları tam çakışık değil-
dir. Bu nedenle pusulanın gösterdiği 2 Mıknatısların ve şeklinde adlandırılan
manyetik kutup noktası ile coğrafi ku- kutbu vardır.
zey kutbu arasındaki açıya sapma açı-

sı denir. Sapma açısı denizciler için
3 Mıknatısın farklı kutupları birbirini .
çok önemlidir. Gemilerin rotası be-

lirlenirken sapma açısı dikkate alınır.
4 Mıknatısların çektiği maddelere
madde denir.
5 Elektromıknatısların akım şiddeti artarsa

de artar.
6 Pusula ibresinin doğrultusu ile coğrafi kuzey-

güney doğrultusu arasındaki açıya açı-
sı denir.
7 Pusulalar alandan etkilenen mıkna-

tıslardır.
8 Bağıl manyetik geçirgenlikleri 1 den biraz kü-

çük olan maddelere madde denir.
Kütle merkezinden asılan çubuk mıknatıs, bulunduğu
yerden geçen Dünya’nın manyetik alan çizgilerine te-
ğet olur ve mıknatısın N kutbu manyetik kuzeyi, S kut-
bu ise manyetik güneyi gösterir.
Kuzey yarım kürede, kütle merkezinden asılan
bir çubuk mıknatıs veya pusula iğnesinin N kut-
bu, güney yarım kürede ise S kutbu aşağı eğilir.
Ekvatorda yere paralel, kutuplarda ise yere dik 1. Soru
konuma gelir. Pusulanın yatayla yaptığı bu açıya Pusulanın N kutbunun gösterdiği yön nedir?
eğilme açısı denir.

Dünya’nın manyetik alanı hem kuzey - güney doğrultu-

sunda hem de yerin merkezine doğrudur. Bir pusula iğ-
nesi Dünya’nın belirtilen bu manyetik alanlarının bileş-
kesi doğrultusunda yönelerek dengelenir.

Test 10 Mıknatıslar
1. 3. Aşağıdaki mıknatısların hangisinde manyetik

alan çizgileri doğru çizilmiştir?

P, R kutuplu mıknatıs iple düşey olarak asılı iken

K, L kutuplu mıknatıs yaklaştırılınca Şekil - I deki
gibi, T, U kutuplu mıknatıs yaklaştırılınca Şekil - II

Buna göre, mıknatısların, L, U ve P uçlarının ku-
tupları ne olabilir?
L U P D) I ve II E) I ve III
A) S S N
B) N N S
C) S N S 4. Şekilde görülen AB çelik

tığına A dan B ye doğru
D) N N N
önce mıknatısın N kutbu,
E) S N N hemen sonra ise B den

A ya doğru S kutbu sür-
tülüp hemen uzaklaştırı-
lıyor.
2.

Bu çelik tığ için aşağıdakilerden hangisi doğ-
rudur?
A) A ucunda S, B ucunda N kutbu olur.

B) A ucunda N, B ucunda S kutbu olur.
C) Uçları N, ortası ise S kutbu olur.
D) İki ucu da N ile kutuplanır ve hemen kaybolur.
E) İki ucu da S ile kutuplanır ve hemen kaybolur.
Ali, bir elektromıknatısın çekim gücünün elektro-

mıknatısın bobininin sarım sayısı ile olan ilişkisini 5. X çubuk mıknatısı O nokta-

araştırmak istiyor. Ayşe, bir elektromıknatısın çe- sından geçen sayfa düzlemi-

kim gücünün elektromıknatıstan geçen akım şid- ne dik eksen etrafında ser-
deti ile ilişkisini araştırmak istiyor. bestçe dönebilmektedir. X

mıknatısına özdeş K, L, M, P
Buna göre Ali ve Ayşe, yukarıdaki hangi deney
çubuk mıknatısları şekildeki
düzeneklerini kullanmalıdır?
gibi eşit uzaklıkta tutulduğun-
da, X mıknatısı dönmeden
Ali Ayşe
dengede kalıyor.
A) l ve ll l ve lll
Buna göre, hangi çubuk mıknatıslar yok edilir-
B) l ve lll l ve ll se, X mıknatısı dönme hareketi yapar?
C) ll ve lll l ve lll
D) l ve ll ll ve lll A) K ile L B) M ile P C) K ile P
E) ll ve lll l ve ll D) M ile L E) K ile M

2. Ünite
Mıknatıslar Test – 10
6. Şekilde yatay düzlem- 9.

de bulunan mıknatısın
K ve L noktarına bıra-

kılan pusula iğneleri,

sırası ile aşağıdakile-
rin hangisindeki gibi Özdeş çubuk mıknatıslar, yatay ve sürtünmesi
dengede kalır? önemsiz zeminde Şekil - I ve Şekil - II deki gibi es-
nemez iplerle dengelenmiştir.

İp gerilmelerinin büyüklükleri T1, T2 ve T3 ol-
duğuna göre,
I. T1 = T2 dir.

II. T1 < T2 dir.

III. T3 = 0 dır.
yargılarından hangileri yanlıştır?

7. Bir deneyde elektromık-
natısda değişiklikler ya-
pılarak, elektromıknatısın
çektiği ataş sayısının, de- 10.
ğişen niceliğe bağlı gra-
fiği şekildeki gibi elde

ediyor.

Buna göre, X niceliği,

I. Pil sayısı

II. Sarım sayısı
Sabit akım geçen şekildeki sonsuz uzunluktaki te-
III. Elektromıknatıstan akımın geçme süresi lin K, L, M noktalarında oluşturduğu manyetik alan-
verilenlerinden hangileri olabilir? ların büyüklüğü sırasıyla BK, BL, BM dir.
Buna göre, bu alanlar arasındaki ilişki nedir?
D) II ve III E) I, II ve III A) BK > BL > BM B) BM = BL > BK
C) BK > BL = BM D) BK = BL > BM
8. Düzgün türdeş bir mıknatıs tam E) BM > BL > BK

ortasından bir iple asıldığında şe-
kildeki gibi dengede kalmıştır.

Buna göre,
l. Mıknatıs Dünya’nın kuzey ya-

11. Bir pusula ibresinin kuzey kutbu yalnız Dün-
ya’nın manyetik alanın etkisinde hangi yönü
rım küresindedir.
gösterir?
ll. q açısı eğilme açısıdır.
lll. q açısı sapma açısıdır. A) Coğrafi kuzey kutbunu
yargılarından hangileri doğrudur? B) Coğrafi güney kutbunu
C) Coğrafi kuzey kutbunun yan tarafını
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız lII D) Coğrafi güney kutbunun yan tarafını
D) I ve Il E) II ve III E) Daima ekvatora paralel olacak şekilde bir yönü
10. Sınıf > Fizik > 1-E 2-A 3-E 4-B 5-E 6-E 7-C 8-B 9-E 10-B 11-C 163
Test 11 Mıknatıslar
1. 3. Yatay düzlemde

mıknatıslar arası-

na şekildeki O
noktasından ser-
best bırakılan de-

Şekil - I deki N - S kutuplu mıknatıs ortadan ikiye mir parçacık ok
bölünüyor. Daha sonra bölünen parçaların K ve L yönünde hareke-
uçlarına iğneler tutunuyor. te geçiyor.
Buna göre,
İğnelerin P - R ve T - U uçlarının kutup işaret-
leri ne olur? I. P ve L kutupları aynıdır.
II. K ve M kutupları zıttır.
P R T U
III. P ve L kutup etkileri eşittir.
A) N S N S
B) N S S N yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
(Mıknatıslar hareketsiz, bölmeler eşit aralıklıdır.)
C) S N N S
D) S N S N A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
E) N S N N D) II ve III E) I ve III
2.

4. Kütlesi önemsen-
meyen düzgün çu-
buk, özdeş mıkna-

tıslarla şekildeki gi-
bi dengededir. Bu
durumda S1 ipinde

oluşan gerilme

kuvveti T1, S2 deki

T2 ve mıknatıslar arasındaki manyetik çekim kuv-
Şekil - I deki özdeş çubuk mıknatısın üzerine iki veti F dir.
tane özdeş toplu iğne konulduğunda aralarındaki
Buna göre,
açı α olacak şekilde dengede kalıyor. Toplu iğne-
lere başka bir çubuk mıknatısın N kutbu ve S kutbu I. T1 = T2 dir.
ayrı ayrı yaklaştırıldığında bu açılar β ve θ oluyor. II. F < T2 dir.
Buna göre, bu açılar arasındaki ilişki nedir? III. T1 < F dir.
A) β > θ > α B) β > α > θ yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
C) θ > β > α D) α > β > θ A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız lII

E) θ > α > β D) I ve Il E) II ve III

2. Ünite
Mıknatıslar Test – 11
5. Birbirinin manyetik alanın- 8.

da bulunan özdeş X, Y ve Z
mıknatıslarının şekilde gös-
terildiği gibi manyetik alan
çizgileri verilmiştir. Sürtünmesi önemsiz yatay düzlemde birbirinin
manyetik alanı içinde olacak biçimde konulmuş
Buna göre, bu mıknatısla-
rın I, II ve III kutuplarının özdeş X, Y, Z çubuk mıknatısları arası uzaklıklar
işareti nedir? d kadardır.
Mıknatıslar serbest bırakılırsa,
I II III
I. X ile Y mıknatısları arası uzaklık d den büyük
A) S S N olur.
B) N N S II. Y ile Z mıknatısları arası uzaklık d den büyük
C) S N S olur.
D) N N N III. Y mıknatısının konumu değişmez.
E) S N N yargılarından hangileri doğru olabilir?

6.

9. Özdeş çubuk mıknatıslar ve es-

nek bir yaydan oluşan düzenekte,
yay x kadar uzamaktadır.

Sürtünmesi önemsiz yüzeylerde bulunan özdeş Buna göre, x uzama miktarı aşa-
mıknatıslar birbirlerine iplerle bağlanıyor. ğıdaki niceliklerden hangisine
bağlı değildir?
İp gerilmeleri Şekil - I de T1, Şekil - II de T2, Şe-
kil - III te de T3 olduğuna göre, bu ip gerilmele-
A) d1 ve d2 uzaklığı
ri arasındaki ilişki nedir?
B) Yay sabiti

A) T1 = T2 > T3 B) T3 > T2 > T1 C) T mıknatısının ağırlığı

C) T1 > T3 > T2 D) T1 = T2 = T3 D) K ve L nin kutup işareti
E) M ve P nin kutup işareti
E) T3 > T1 = T2
7. Şekildeki elektro- 10.

mıknatıs devresin-
de anahtar kapatıl-
dığında aşağıdaki-
lerden hangileri

gerçekleşir?
I. Çivi ısınır ve erir. Şekilde üzerinden i akımı geçen bakır K, L, M tel-
II. Çivi içinden akım geçer. leri ile mıknatıs aynı düzlemdedir.
III. Çivi mıknatıslık özelliğini kazanır. Buna göre, hangi tellere mıknatıstan dolayı man-
IV. Tel içinden akım geçer. yetik kuvvet uygulanır?
A) Yalnız Il B) l ve II C) l ve III A) Yalnız K B) Yalnız L C) Yalnız M

D) IIl ve IV E) Il, lll ve IV D) K ve M E) L ve M

2. Ünite Test – 11 Mıknatıslar
11. 14.

Özdeş üreteç ve aynı cins, eşit kalınlıkta farklı uzun-
luktaki teller ile kurulan devrelerde, devrelerin K, Şekilde verilen düzeneği kuran Hakan, yayda de-
L, M noktalarında oluşturduğu manyetik alanların polanan enerjinin artmasını istemektedir.
büyüklüğü sırasıyla BK, BL, BM dir.
Buna göre, Hakan;
Buna göre, bu alanlar arasındaki ilişki nedir?
I. Elektromıknatısı, çubuk mıknatısa yaklaştırmak
A) BM > BL > BK B) BM = BL > BK II. K anahtarını açmak
III. Elektromıknatısın sarım sayısını artırmak
C) BK > BL > BM D) BK = BL > BM
işlemlerinden hangilerini yapmalıdır?
E) BM = BL = BK
(Sürtünmeler önemsenmiyor.)
12. D) I ve IlI E) II ve III

Akým taþýyan telin etrafýn-
da manyetik alan oluþur.

Akým taþýyan telin manyetik Yerin manyetik alaný,

alaný akým þiddeti ile orantýlýdýr. manyetik kuzey
manyetik güney 15. KL arasında n1 sa-
kutuplarý
doðrultusundadýr. yıda pil bağlandı-
ğında yerin man-
Mýknatýs ve pusula yetik alanının etki-
akým taþýyan
telden etkilenir. sindeki pusula
iğnesi a kadar, n2

sayıda pil bağlan-
dığında 3a kadar,

n3 sayıda pil bağlandığında ise 2a kadar sapıyor.
Yukarıdaki etkinlikte girişten başlanarak kutu- Buna göre, pil sayıları arasındaki ilişkiyi gös-
lardaki bilgi doğru ise “D” yanlış ise “Y” yolu iz- teren sütun grafiği aşağıdakilerden hangisi gi-
lenerek hangi çıkışa ulaşılır? bi olur?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

13. Pusula,
I. Akım taşıyan tel
II. Mıknatıs
III. Demir çubuk

verilenlerin hangilerinden etkilenir?

166 1-B 2-E 3-C 4-B 5-E 6-C 7-D 8-E 9-C 10-B 11-A 12-A 13-E 14-D 15-B > Ünite.. 2 > Elektrik ve Manyetizma
3. ÜNİTE
Dalgalar
1. Dalga ve Dalga Hareketinin
Temel Değişkenleri
Bu bölümde titreşim, dalga, dalga boyu, periyot, frekans, atma
ve genlik gibi kavramları öğreneceğiz. Periyot ile frekans kavramları
ilişkilendirilip, bu iki niceliğin dalganın yayılma hızı ve dalga boyuna etki-
si incelenecektir.
2. Atma ve Yay Dalgaları

Bu bölümde dalgaların enerji taşıdığını öğrenip, dalgaları titreşim ve ilerleme doğrultularına gö-
re sınıflandıracağız. Atma ve dalga arasındaki farkı öğrenip atmaların sabit ve serbest uçlardan
yansımasını, atmanın yaydaki ilerleme hızının nelere bağlı olduğunu, farklı ortama geçen atma-
nın durumunu ve karşılaşan iki atmanın davranışlarını inceleyeceğiz.
3. Su Dalgası
Bu bölümde doğrusal ve dairesel su dalgalarının ilerlemesi, dalgaların düzlem ve
parabolik engellerden yansımasını öğreneceğiz. Su dalgalarının su derinliğinden na-
sıl etkilendiğini, farklı ortama geçen su dalgalarının davranışını öğreneceğiz. Ayrıca
stroboskop kullanarak su dalgalarının hızı ile ilgili çıkarımlar yapacağız.
4. Ses Dalgası, Deprem Dalgaları ve

Dalgaların Özellikleri
Bu bölümde sesin oluşması ve yayılması için gereken şartla-
rı, rezonans olayı ve oluşturabileceği etkileri inceleyeceğiz.
Yankı ve ses yalıtımı için tasarımlar geliştireceğiz. Ayrıca yay,
su, ses ve deprem dalgalarını karşılaştırıp deprem kaynaklı
can ve mal kayıplarını önleyici yapı modellerini öğreneceğiz.
1. BÖLÜM Dalga ve Dalga Hareketinin Temel Değişkenleri
TİTREŞİM ve DALGA HAREKETİ

Günlük hayatta dalga kelimesi pek fazla dikkat edilme- Bilgi Penceresi
yen belki sadece su dalgası ile sınırlı kalan bir kavram-
dır. Ancak dalga kavramı fizikte önemli konu başlıkların- İki nokta arasında gidilip gelinerek aynı hareketin
dan biridir ve birçok özelliği içinde barındırır. tekrarlanması olayına titreşim ya da salınım denir.
Dalga hareketinin anlaşılabilmesi
için öncelikle titreşim hareketinin
anlaşılması gerekir. Dalga Üzerindeki Gemi
Titreşim Nedir? Dalga Nedir?

Bir enerji kaynağından aldı-
ğı enerji ile yukarı - aşağı ya
da sağa - sola hareket eden
cismin ya da taneciğin ha-
reketi bir titreşim hare-
ketidir.
Bir yayın ucuna bağ-
lanan cisim çekilip
bırakıldığında cisim
aşağı - yukarı titreşim
hareketi yapar.
İpin ucuna bağlı bir cisim denge konumundan uzaklaş-
tırılarak serbest bırakıldığında cisim denge konumu et-
rafında sağa - sola titreşim hareketi yapar. Gergin bir te-
li ya da lastiği çekip bıraktığımızda telin hareketi titreşim
hareketine örnek olarak verilebilir.
Suya bırakıldığında suya tamamen batmayan bir şişe su-
ya ilk bırakıldığı andan itibaren su içinde dengeye gelin-
ceye kadar suya batıp çıkar. Bu hareket titreşim hareke-
tidir. Şişe bu hareketi yaparken şişenin etrafını saran su
da aynı hareketi yapar. Yani şişeye yakın su tanecikleri
şişe ile birlikte titreşir. Titreşen su tanecikleri kendisine
yakın olan tanecikleri de titreştirirler. Bu titreşim hareke-
ti birbirini takip eden ardışık hareketler şeklinde ortam
boyunca yayılır. Titreşimin bu şekilde yayılması dalga
hareketini oluşturur.
Titreşim yolu ile enerjinin bir yerden bir yere aktarılması-
Salıncakta sallanan çocuğun hareketi, na dalga ya da dalga hareketi denir. Dalga hareketinin
duvar saatinin sarkacının hareketi ve oluşması için bir dalga kaynağı olması gerekir. Suya atı-
uçan arının kanatlarının hareketi birer
titreşim hareketidir.
lan bir taş ya da su yüzeyine batırılıp çıkarılan bir cetvel,
suya düşen damlalar birer dalga kaynağıdır.
168 > Ünite.. 3 > Dalgalar

3. Ünite
Dalga ve Dalga Hareketinin Temel Değişkenleri
Dalga ile birlikte dalganın yayıldığı

Bilgi Penceresi ortam da ilerler mi?
Dalga hareketi titreşim hareketinin bir ortamda ile- Resimdeki Newton sarkacında gruptan ay-
tilmesi olayıdır. Yalıtılmış bir ortamda kendi başına rılan çelik bilyelerden bir tanesine, belirli bir
titreşen bir cisim hareketini başka cisimlere aktara- yükseklikten bırakılarak, enerji kazandırılı-
madığı için dalga hareketi oluşturamaz. yor. Serbest bırakıldığında diğer bilyelere
doğru hızlanan bilye ikinci bilyeye çarpar.
Yani her dalga hareketi bir titreşimdir. Fakat her tit- Çarpışma sırasında sahip olduğu kinetik enerjiyi çarptı-
reşim bir dala hareketi değildir. Örneğin salıncağın ğı ikinci bilyeye aktarır.
sallanması titreşim olmasına rağmen bir dalga ha-
reketi değildir.
Rüzgâr etkisi ile tarladaki bitkilerin belirli bir sıra ile ya-
tıp kalkması, futbol maçlarında seyirci-
lerin birbiri ardınca oturup kalk-
maları ile tribünlerde oluşan
görsel şölenler değişik tür-
lerde dalga hareketlerine
verilebilecek örneklerdir.
Bir kurdalayı yeterince uzun

bir çubuğun ucuna bağlayı-
nız. Daha sonra çubuğa ge-
niş aralıklı titreşim hareketi
yaptırdığınızda kurdela üzerin-
de dalga hareketinin oluştu-
ğunu gözleyeceksiniz.
Tanecikler Arasında Enerji Aktarımı
Uzun ve kalınca bir ipin bir ucunu herhangi bir yere ör- Kendisi ise ikinci bilyeye çarptığı konumda kalır. İkinci bil-
neğin kapı koluna bağlayarak sabitleyelim. Daha son- ye de kendisine aktarılan enerjiyi hemen yanındaki üçün-
ra diğer uçtan çekerek ipi biraz gergin hâle getirelim. cü bilyeye aktarır. Böylece enerji bilyelerden oluşan or-
Elimizde olan ipin ucunu aşağı yukarı düzenli aralıklar- tamda bir bilyeden diğerine aktarılır. Enerji ortamda bir
la hareket ettirdiğimizde ip üzerinde ilerleyen dalgala- bilyeden diğerine aktarılırken ortadaki bilyelerin sabit kal-
rı gözlemleriz. ması dalga hareketinde ortamın ilerlemediğini gösterir.
İp üzerinde elde ettiğimiz dalgaların ip boyunca ilerle-
İp Üzerinde Dalga Oluşumu diğini gözlemledik. Dalga hareketi oluşturulan ip üze-
rinde de ilerleyen ipin kendisi değil dalga hareketidir.
Bunu ipin herhangi bir yerine kırmızı bir kurdela bağla-
yarak kontrol edebiliriz.
Rüzgâr – Bitki – Dalga

İp üzerinde bir dalga oluşturabilmemiz için ilk önce eli-

mizi yukarı kaldırıp  ilk konumuna indirmemiz , elimi-
zin hareketini durdurmadan harekete devam edip elimizi
aşağıya indirip  sonra da elimizi ilk konuma döndür-
memiz  gerekir. Böylece ipte bir dalga oluşturacak tit- İp üzerinde dalga hareketi oluşturduğumuzda ip üzeri-
reşim hareketini tamamlamış oluruz. Bu hareketi tekrar- ne bağladığımız kurdelanın yukarı - aşağı titreşim hare-
lamaya devam edersek ip üzerinde tepe ve çukurlardan keti yaptığını görürüz. Kurdela oluşturulan dalga ile bir-
oluşan dalgalar oluşur. likte ip üzerinde ilerlemez.

3. Ünite Dalga ve Dalga Hareketinin Temel Değişkenleri
Bu dört ardışık bölmenin

Örnek ..1 yataydaki uzunluğuna
dalga boyu denir. Bir dal-
ganın dalga boyu l harfi
I. Titreşim
ile gösterilir. Okunuşu
II. Titreşim oluşturacak etki
“lamda” şeklindedir.
III. Gergin bir ip

Bir dalga elde edilmesi için yukarıdakilerden hangi-
sine ihtiyaç vardır?
Çözüm

Bir dalganın oluşması ve gözlenebilmesi için (I) titreşim
ve (II) titreşimi meydana getiren etki ya da kuvvet olma-
lıdır. Bununla birlikte, (III) dalganın yayılacağı ve göz- Dalga boyu, ard arda gelen iki tepe arasındaki uzaklık-
lemlenebileceği bir ipe de ihtiyaç vardır. tan bulunabildiği gibi, ard arda gelen iki çukur arasın-
daki uzaklıktan da bulunabilir. Dalga boyunun birimi
herhangi bir uzunluk birimidir. Örneğin milimetre, met-
DALGA BOYU, PERİYOT ve FREKANS re ya da kilometre dalga boyu birimi olarak kullanılabilir.
Dalga kaynağı eşit aralıklar ile aynı tür dalgalar üreti-

yorsa bu tür dalga kaynaklarına periyodik dalga kay-
nağı denir.
Örnek ..2

Periyodik Dalga
Periyodik dalga kaynağının ürettiği dalgaların görünü- Şekilde verilen periyodik dalgaların dalga boyu kaç
mü şekilde verilmiştir. Periyodik dalgalar şekilde belir- cm dir?
tilen a ve b gibi eşit uzunluklara ayrılarak incelenebilir.
A) 15 B) 20 C) 25 D) 30 E) 60
Dalga Boyu
Periyodik bir dalga, den- Çözüm
ge konumuna göre bo-

yutları eşit bir tepe ve

bir çukur olmak üzere
iki parçadan oluşur.

Periyodik bir dalgayı
oluşturan tepe ve çu-
kurlar da kendi arasında eşit iki parçaya ayrılabilir. Ya-
ni bir tam periyodik dalga boyutları eşit dört parçadan
oluşur. Şekilde belirtildiği gibi 60 cm uzunluğunda üç tane tam
dalga vardır. Her bir dalganın dalga boyu l olduğuna
göre,
Tepe ve çukur noktası periyodik dalganın denge ko-
numuna en uzak olan noktalarıdır. Bu noktalar ge- 3l = 60 cm
nellikle kısaca tepe ya da çukur olarak da belirtilirler. l = 20 cm bulunur.
Cevap B

3. Ünite
Örnek ..3 Bilgi Penceresi

Bir tam titreşim için geçen süreye periyot denir. Bu
tanıma göre, periyodik dalgaların ilerlediği bir or-
tamda bir noktadan geçen ardışık iki tepe ya da ar-
dışık iki çukur arasında geçen süre dalganın peri-
yoduna eşittir.
Şekilde verilen periyodik dalgaların dalga boyu kaç

cm dir? (Bölme aralıkları eşittir.)
Dalgalar bir periyotluk sürede bir dalga boyu (l) ka-
A) 30 B) 40 C) 50 D) 80 E) 100 dar yol alır.
Çözüm
Örnek ..4

Şekilde verilen periyodik dalgaların üretilmesi için ge-

çen süre 6 saniyedir.
Şekilde yatayda 1 bölme uzunluğu a kabul edilmiştir.
Buna göre, dalgaların periyodu kaç saniyedir?
5 ⋅ a = 100 cm olduğundan (Bölme aralıkları eşittir.)
a = 20 cm bulunur.
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
Şekilde periyodik dalganın dalga boyu l iki tepe arası
uzaklık olarak belirtilmişti.
l = 4 ⋅ a olur. Çözüm
l = 4 ⋅ 20
l = 80 cm dir.
Cevap D
Periyot Şekilde 3a uzunluğunda periyodik dalga oluşması için

Titreşim hareketlerinde bir titreşim hareketinin tamam- geçen süre soruda 6 saniye olarak verilmiştir. Dolayısı
lanma süresine periyot denir. Dalga hareketi de titreşim ile bu dalganın 2a uzunluğunun oluşması için geçen sü-
hareketlerinden kaynaklandığına göre, periyot kavramı re 4 saniyedir. 2a uzunluğu şekilde belirtildiği gibi peri-
dalgalar için de kullanılan bir kavramdır. Dalga kayna- yodik dalganın dalga boyuna eşittir. l = 2a dır. Yani bir
ğının bir tam dalga üretmesi için geçen süreye periyot tam dalga üretmek için geçen süre 4 saniyedir.
denir. Dolayısı ile dalgalar bir periyotluk sürede bir dalga Dalga kaynağının bir tam dalga üretmesi için geçen sü-
boyu (l) kadar yol alır. Periyot T harfi ile gösterilir. Peri- reye periyot denir. Bu tanıma göre, dalganın periyodu
yot birimi herhangi bir zaman birimi olabilir. Örneğin, sa- 4 saniyedir.
niye, dakika veya saat periyot birimi olarak kullanılabilir. Cevap C

Frekans
Dalgalara ait diğer bir özellik frekanslarının olmasıdır.
Alıştırmalar
Ancak frekans sadece dalgalara ait bir kavram değil-
dir. Frekans bir olayın oluşum sıklığıdır. Bu ifade dal- 1. Bir periyodik dalga kaynağının ürettiği ardışık 5 dal-
gaya uyarlandığında frekans, birim zamanda üretilen ga tepesi arası uzaklık 100 cm dir.
dalga sayısıdır.
Buna göre dalgaların dalga boyu kaç cm dir?
A) 10 B) 20 C) 25 D) 40 E) 50

Bilgi Penceresi
Bir titreşim olayında birim zamanda gerçekleşen tit-
reşim sayısına ya da bu titreşim sonucunda oluşan
dalga sayısına frekans denir.
2. Bir periyodik dalga kaynağı dakikada 20 tam
dalga ürettiğine göre dalgaların periyodu kaç
saniyedir?
Periyot - Frekans Grafiği
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
Frekans f harfi ile gösterilir. Frekans birimi Hertz dir.

Hertz, 1 saniye için tanımlanmış özel bir birimdir.
1
Hetz =
saniye 3. Bir periyodik dalga kaynağı dakikada 30 tam
dalga ürettiğine göre dalgaların frekansı kaç
Frekansı 5 Hz olan bir dalga kaynağının 1 saniyede 5
Hz dir?
dalga ürettiği anlaşılır.
Periyodik bir dalgaya ait frekans ve periyot değerlerinin A) 0,5 B) 0,6 C) 1,2 D) 2 E) 5
çarpımı daima 1 dir. Periyot T, frekans f olduğuna göre;
T⋅f=1 dir.
4. Frekansı 4 Hz olan bir periyodik dalga kaynağı

Örnek ..5 10 dakikada kaç tam dalga üretir?
Bir periyodik dalga kaynağının bir dalga üretmesi için A) 4 B) 10 C) 60 D) 240 E) 2400
geçen süre 0,4 s dir.
Buna göre, dalgaların frekansı kaç Hz dir?
A) 0,2 B) 0,4 C) 1,2 D) 2,0 E) 2,5

5. 1 saniyede ürettiği tam dalga sayısı bilinen bir
dalga kaynağının ürettiği dalgalar ile ilgili,
Çözüm
I . Frekans
Bir dalga üretilmesi için geçen süre 0,4 saniye olduğu- II. Dalga boyu
na göre dalgaların periyodu 0,4 s dir. III. Periyot
T⋅ f = 1 bağıntısında niceliklerinden hangileri kesinlikle hesaplana-
bilir?
periyot değeri T = 0,4 s yerine yazılır.
1 1 A) Yalnýz I B) Yalnýz II C) I ve II
f= = = 2,5 Hz bulunur.
T 0,4
Cevap E

3. Ünite
Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz- Aşağıda verilen cümleleri doğru ise kutucuğa “D”,
cükleri yazınız. yanlış ise “Y” yazınız.
1 Titreşim hareketinin aktarılması ile hare- 1 Her titreşim hareketi dalga hareketi oluş-
keti oluşur. turmaz.
2 Dalga hareketi ile aktarımı gerçekleşir.

2 Dalga hareketine titreşim hareketi neden
olur.
3 Eşit zaman aralıkları ile dalga üreten kaynağa
dalga kaynağı denir.
3 Frekans ve periyot bir dalgada olan özel-
liklerden bazılarıdır.
4 Birim zamanda üretilen dalga sayısına
denir.
4 Frekansı artırılan dalgaların periyodu azalır.
5 Bir tam dalganın üretilmesi için geçen zamana
denir.
5 Ortamın tanecikleri dalga ile birlikte ve ay-
nı yönde taşınırlar.
6 Bir saniyedeki dalga sayısını gösteren frekans
birimi dir.
6 Enerji verilmeden dalga hareketi oluştu-
7 rulamaz.
Ardışık iki dalga tepesi ya da iki dalga çukuru
arasında kalan uzaklığa denir.
7 Periyot birimi olarak herhangi bir zaman
8 Periyodik bir dalganın frekans ve periyot değer- birimi kullanılabilir.
lerinin çarpımı her zaman dir.
8 Periyodik dalgalar, bir periyotluk sürede bir

dalga boyu kadar yol alır.
Etkinlik .. 2
Aynı sürede üretilen K, L, M dalgalarının dalga grafikle-
ri aşağıdaki gibidir. Etkinlik .. 4
Buna göre, dalgaların frekansları f K , fL , fM ; dalga
boyları lK, lL, lM ; periyotları TK, TL, TM arasındaki İlgili kavram ve açıklamaları eşleştiriniz.
ilişkileri belirtiniz.
Kavram Açıklama

Titreşim yoluyla
Titreşim
enerji aktarımı
İki nokta arasındaki

Dalga
salınım hareketi
Dalganın bir periyot-

Frekans
luk sürede aldığı yol
Dalga boyu Hertz


DALGALARIN HIZI
Sabit v hızı ile yayılan dalgaların yayılma hızı hareket
Örnek ..7
denklemi ile hesaplanır. Sabit v hızı ile hareket eden bir
cismin t sürede aldığı yol miktarı; Ardışık iki dalga tepesi, arasında 3 m uzaklık olan, K ve
L noktaları hizasındadır.
x=v⋅t bağıntısı ile bulunur.
K hizasındaki dalga L hizasına 3 saniyede ulaştığına
göre, dalgaların yayılma hızı kaç m/s dir?
Dalga Boyu - Periyot Grafiği
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
Dalga boyu, dalganın bir periyotluk sürede aldığı yo-

la eşittir. Bu tanıma göre, bir dalganın yayılma hızı (v)
ise, dalganın bir periyotluk (T) sürede aldığı yol mikta- Çözüm
rı l olur. Bu durumda hareket denkleminde alınan yol
x = l, bu yolu almak için geçen süre t = T alınarak ba- Ardışık iki dalga tepesi arası uzaklık dalga boyuna eşit-
ğıntıyı tekrar düzenleyelim. tir. Öyleyse dalgaların dalga boyu 3 m dir.
K noktasındaki dalga L noktasına 3 saniyede ulaşıyor.
l=v⋅T olur.
Dalga bu durumda bir dalga boyu kadar yol almıştır.
Dalgaların bir dalga boyu kadar yol alması için geçen
Dalga Boyu - Hız Grafiği süre dalganın periyoduna eşittir. Dalgalarımızın periyo-
du T = 3 saniyedir. Dalganın hızı,
Frekans ile periyot arasındaki T ⋅ f = 1 bağıntısından l

v=
1 T
yararlanarak T yerine yazıldığında hız bağıntısı;
f 3
v= = 1 m/s dir.
1 3 Cevap A
l=v⋅
f
v=l⋅f olur.
Örnek ..8
Örnek ..6
10 ardışık dalga tepesi arasındaki uzaklık 81 cm, 5
Dakikada 120 periyodik dalga üreten kaynağın yay- saniyede elde edilen periyodik dalga sayısı ise 15 ol-
dığı dalgaların dalga boyu 12 cm olduğuna göre dal- duğuna göre, dalgaların hızı kaç cm/s dir?
gaların yayılma hızı kaç cm/s dir?
A) 3 B) 6 C) 9 D) 18 E) 27
A) 2 B) 6 C) 12 D) 24 E) 48
Çözüm Çözüm
Dakikada yani 60 saniyede 120 dalga üretiliyorsa sani- 10 ardışık dalga tepesi arasında 9 tane tam dalga var-
yede 2 dalga üretiliyor demektir. Bu durumda dalgala- dır. Bu durumda her bir dalganın boyu,
rımızın frekansı 2 Hz dir. Soruda dalgaların dalga boyu- 81
nun 12 cm olduğu veriliyor. l= = 9 cm bulunur.
9
l = 12 cm 5 saniyede 15 dalga üretildiğine göre 1 saniyede 3 dal-
f = 2 Hz ga üretilmiş demektir. Bu durumda dalgaların frekan-
sı 3 Hz dir.
v = l⋅f
v = 12 ⋅ 2 v = l⋅f
v = 24 cm/s bulunur. v = 9 ⋅ 3 = 27 cm/s bulunur.

Cevap D Cevap E

3. Ünite
DALGALAR ENERJİ TAŞIR Deprem çok büyük enerjilerin yer kabuğunda dalgalar
şeklinde yayılmasıdır. Bu nedenle deprem dalgaları ta-
Dalga hareketinin özelliklerinden biri de enerji taşıma- şıdığı büyük enerji ile yıkımlara neden olabilir.
sıdır. Tanımını yaparken de dalga hareketinin bir enerji
aktarımı olduğunu belirtmiştik.
Şimdi dalgaların enerji taşıdıklarını farklı dalga türlerin-
den örneklerle açıklayalım.
Gemiler, su dalgaları etkisi ile alabora olup batabilirler.
Su dalgası demek tonlarca ağırlıkta hareketli su kütlesi
demektir. Hareketli bir cismin ise kütlesi ve hareket hızı
ile orantılı olarak bir kinetik enerjisi vardır. Bunun farkı-
na varan bilim insanları sayesinde dal-
ga enerjisinden yararlanarak bu
enerjiyi elektrik enerjisine çe-
viren santraller kurulmuş ve
bunlardan elektrik enerjisi
elde edilmiştir.
Genlik
Ses de bir dalgadır. Ses
Dalga hareketini
dalgaları da enerji taşır.
oluşturan tane-
Enerjisi yüksek sesler
cikler titreşimleri
insan kulağına zarar
sırasında denge

verdiği gibi bazı cisim-
konumlarından
lere de zarar verir. Alçak-
uzaklaşırlar. Dal-
tan geçen bir uçağın sesi
ganın tepe ya da
yakınındaki evlerin pencere
çukur noktasının
camlarını kırabilir. Bu durum da
denge konumuna olan uzaklığına genlik denir. Şekilde
ses dalgalarının enerji ta-
x uzunluğu dalganın genliğidir.
şıdığının bir göstergesidir.
Taneciklerin genliğini artırmak için daha fazla enerji ver-
mek gerektiğine göre genlik değerinin artması dalganın
enerjisini de arttırır.
Aynı tür K ve L dal-
gaların genlikleri şe-
kilde gösterilmiştir.
Genliği büyük olan K
dalgasının enerjisi
genliği küçük olan L
dalgasının enerjisin-
den büyüktür.
Işık da bir dalgadır. Bir mercek yardımı ile ışık bir kağıt İdealleştirme
parçasına odaklandığında ışık enerjisi kağıdı tutuştura-
bilir. (Ancak bu olay, yangına sebebiyet verebileceğin- Dalga madde or-
den, yetişkin birisi kontrolünde olmalıdır.) Bu da ışık dal- tamlarında ilerler-
galarının enerji taşıdıklarını gösterir. ken dalganın sa-
hip olduğu enerji
sürtünmelerden
Ormanlara atılan şişe kırıkları mercek etkisi ile yan- dolayı ısı enerjisi-
gınlara neden olabilir. Bu nedenle ormanlarda pik- ne dönüşür. Bu nedenle dalga genliği, dalga ilerledik-
nik yaptığımızda şişe kırmamalı ve kırıkları açık- çe, azalır. Problem çözümlerinde aksi belirtilmedikçe
ta bırakmamalıyız. dalgaların enerjilerini kaybetmedikleri yani ideal bir or-
tamda ilerledikleri kabul edilecektir.

Örnek ..9 Etkinlik .. 5
Periyodik dalga üreten bir dalga kaynağı daha büyük Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz-
bir enerji uygulayarak dalga üretmeye başladığında cükleri yazınız.
dalgaya ait hangi nicelik kesinlikle artar?
1 Dalgalar taşır.
A) Frekans B) Periyot C) Genlik
D) Dalga boyu E) Hız
2 Dalga grafiğinde dalganın enerjisi ile ilgili olan
büyüklük tir.
Çözüm 3 Depremin yıkıcı etkisi deprem ener-

ji taşıdığını gösterir.
Frekans, periyot, dalga boyu, genlik ve yayılma hızı gi-
bi nicelikler dalgalara ait niceliklerdir. Ancak bunların
içinde dalganın enerjisi ile doğrudan ilgili olan büyük-
lük genliktir.
Aynı dalga kaynağı aynı ortamda yalnızca daha büyük Etkinlik .. 6
enerji ile dalga üretmeye başladığında dalgaya ait gen-
lik artar. Diğerlerinde bir değişiklik olmaz. Aşağıda verilen cümleleri doğru ise kutucuğa “D”,
yanlış ise “Y” yazınız.
Cevap C
1 Dalga enerjisinden yararlanılarak elektrik

enerjisi elde edilebilir.
2 Denizdeki gemilerin yukarı aşağı hareketi

dalgaların enerji taşıdığını gösterir.
Örnek ..10
Aynı ortamda yayılan dalgaların enerjileri sırasıyla E1,
3 Genliği artırılan dalganın enerjisi artmış olur.
E2, E3 genlikleri A1, A2, A3 tür.
E1 < E2 < E3 olduğuna göre, dalgaların genlikleri
arasındaki ilişki nedir?
A) A1 < A2 < A3 B) A3 < A2 < A1 Etkinlik .. 7

C) A2 < A1 < A3 D) A1 < A3 < A2 Aynı ortamda yayılan aynı tür dalgaların taşıdıkla-
rı EK, EL, EM enerjileri arasındaki ilişkiyi belirtiniz.
E) A3 < A1 < A2

Çözüm
Dalgaların enerjisi genliğe bağlıdır. Genliği büyük olan

dalganın enerjisi, genliği küçük olan dalganın enerjisin-
den büyüktür. Enerjiler arasındaki ilişki E1 < E2 < E3
olduğuna göre, genlikler arasındaki ilişki A1 < A2 < A3
olmalıdır.

Cevap A

Test 1
Dalga ve Dalga Hareketinin
1. 15 saniyede 3 dalga üreten kaynağın frekansı 6.

kaç Hz dir?
A) 0,1 B) 0,2 C) 0,3 D) 0,4 E) 0,5

Yukarıdaki dalgalar 5 saniyede elde edildiğine
göre dalgaların periyodu kaç s dir?
A) 0,25 B) 1 C) 1,25 D) 2,5 E) 5
2. Periyodu 0,25 saniye olan periyodik dalgaların

frekansı kaç Hz dir?
A) 0,5 B) 0,75 C) 1 D) 2 E) 4
7. Periyodik dalgalar üreten bir kaynağın birim

zamanda ürettiği dalga sayısı aşağıdakilerden
hangisi ile isimlendirilmiştir?
A) Periyot B) Dalga boyu C) Frekans
3. Periyodik bir dalganın frekans ve periyodunun D) Genlik E) Genişlik

çarpımı aşağıdakilerden hangisine eşittir?
A) Hız B) Genlik C) Dalga boyu

D) Genişlik E) 1
8. Periyodik bir dalganın frekansı 2 Hz dir.

Buna göre, dalganın iletildiği ortamın bir nokta-
sı tepe olduktan kaç saniye sonra çukur olur?
4. Frekansı 5 Hz olan dalgalardan 1 dakikada kaç A) 0,25 B) 0,5 C) 1 D) 2 E) 4

dalga üretilir?
A) 12 B) 48 C) 150 D) 300 E) 600
9.
5. Periyodik dalgalar üreten bir kaynak bir tepe üret-

tikten 0,01 saniye sonra bir tepe daha üretmektir.
Yukarıdaki periyodik dalga modelinde kaç tam
Buna göre, dalgaların frekansı kaç Hz dir? dalga vardır?
A) 0,01 B) 0,1 C) 1 D) 10 E) 100 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

3. Ünite Test – 1 Dalga ve Dalga Hareketinin Temel Değişkenleri
10. 12. Aynı ortamda ilerle-

yen aynı tür mekanik
dalgaların, dalga gra-
fikleri şekildeki gibi
modellenmiştir.
Dalgaların frekansları fK ve fL olduğuna göre,
Şekildeki dalganın frekansı f, genliği ise 2A dır. fK
oranı kaçtır? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
fL
Buna göre, aşağıdakilerden hangisi genliği A,
frekansı 2f olan bir dalgadır?
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) 1 2 3 4 5
A) B) C) D) E)
2 3 4 5 6

13. Bir dalga kaynağının frekansı artırıldığında dal-

gaların,
I. Hız
II. Genlik
III. Periyot

niceliklerinden hangileri kesinlikle değişir?

14. Dalga boyu 10 cm olan periyodik dalgaların ar-

dışık 10 dalga tepesi arasındaki uzaklık kaç cm
dir?
11. Şekildeki peri- A) 100 B) 90 C) 80 D) 50 E) 10

yodik dalga ile
ilgili olarak ve-
rilen;

I. x
II. y
z 15. Periyodik dalgalar üreten kaynak 1. dalga tepesi-
III. ni ürettikten 4 s sonra 5. dalga tepesini ürettiğin-
2
de ilk dalga tepesinin kaynağa uzaklığı 80 cm öl-
uzunluklardan hangisi dalganın genliği ile il- çülüyor.
gilidir?
Buna göre, dalgaların yayılma hızı kaç cm/s dir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III (Kaynak ilk önce dalga tepesi üretmiştir.)
D) I ve III E) I, II ve III A) 16 B) 20 C) 25 D) 30 E) 35
178 1-B 2-E 3-E 4-D 5-E 6-C 7-C 8-A 9-C 10-B 11-E 12-B 13-C 14-B 15-B > Ünite.. 3 > Dalgalar
Test 2
1. 4. Aşağıdakilerden hangisi insanın doğrudan göz-

lemleyebileceği bir dalga değildir?

K, L, M dalgalarının genlikleri arasındaki ilişki-

yi gösteren sütun grafiği aşağıdakilerden han-
gisi gibi olur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)

5. Dalga hareketini ileten ortamın tanecikleri bu ha-

reketi aşağıda belirtilenlerden hangisi ile ger-
çekleştirirler?
A) Titreşim ile B) Tek yönlü hareket ile

C) Sabit durarak D) Sabit hızlı hareket ile
E) Dalga ile birlikte hareket ederek
2. Periyodu bir dakikanın 10 da biri olan dalgala-

rın frekansı kaç Hz dir?
1 1 1
A) B) C) D) 1 E) 6
6 3 2
6.
3. Şekilde verilen periyodik dalgaların K ve L nok-

taları ile ilgili olarak,

I. K - L arası uzaklık dalga boyuna eşittir.
II. Frekans artırıldığında K - L arası uzaklık artar.
III. Periyot artırıldığında K - L arası uzaklık artar.
Periyodik dalga serisi üzerinde bir dalga boyu
hangisinde yanlış gösterilmiştir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 D) I ve III E) I, II ve III

7. Periyodik dalgaların bir periyotluk sürede aldı- 11. 4 Hz frekanslı dalgaların dalga boyu 0,25 cm dir.
ğı yol, kaç dalga boyu kadardır?
Buna göre, dalgaların ortamdaki yayılma hızı
kaç cm/s dir?
A) Bir B) İki C) Üç D) Dört E) Beş
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 10
8.

12.

Aynı ortamda yayılan aynı tür dalgaların grafikleri

yukarıdaki gibidir.
Aynı ortamda aynı tür dalgaların dalga grafikleri
Dalga boyları lK, lL, lM olduğuna göre bunlar
yukarıdaki gibi veriliyor.
arasındaki ilişki nedir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
Buna göre,
A) lK > lL > lM B) lL > lM > lK
I. K ve L nin genlikleri eşittir.
II. L ve M nin frekansları eşittir. C) lM > lL > lK D) lM > lK > lL
III. K ve M nin dalga boyları eşittir. E) lK > lM > lL

13. Üç saniyede 1 dalga üreten kaynağın yaydığı
periyodik dalgaların yayılma hızı 30 cm/s oldu-
ğuna göre dalgaların dalga boyu kaç m dir?
A) 0,5 B) 0,7 C) 0,9 D) 1,2 E) 1,4

9. Dakikada 120 dalga üreten kaynağın ürettiği
10 cm dalga boylu dalgaların yayılma hızı kaç
cm/s dir?
A) 5 B) 10 C) 20 D) 40 E) 80
14. Dalga hızının sabit olduğu bir ortamda dalga te-

peleri arasındaki uzaklık yarı yarıya azaldığına
göre, dalgaların frekansı için ne söylenebilir?
10. 10 ardışık dalga tepesi arasındaki uzaklık x, t
saniyede elde edilen dalga sayısı ise n olduğu- A) Yarıya indirilmiştir.
na göre dalgaların hızını veren bağıntı aşağıda- B) Değiştirilmemiştir.
kilerden hangisidir?
C) İki katına çıkarılmıştır.
xn xt 10x xn x D) Dörtte birine indirilmiştir.
A) B) C) D) E)
9t 9n n 10t t E) Dört katına çıkarılmıştır.
180 1-A 2-A 3-E 4-E 5-A 6-D 7-A 8-C 9-C 10-A 11-A 12-D 13-C 14-C > Ünite.. 3 > Dalgalar
Test 3
1.
3. I. 1/Frekans = ?
II. Frekans × dalga boyu = ?
III. Dalga boyu / periyot = ?
Yukarıdakilerden hangileri, yine dalgalara ait
bir niceliğe eşittir?


4. Periyodik dalgaların 3 dalga çukuru arasında-

ki uzaklık 30 cm ise, 5 dalga tepesi arasındaki
Yukarıda verilenlerden hangileri dalgaların ener- uzaklık kaç cm dir?
ji taşıdığını gösteren örnekler olabilir?
A) 15 B) 30 C) 50 D) 60 E) 75
5. Dalga boyu ve pe-

riyot değerleri şe-
kildeki gibi sütun
grafiği olarak veri-
len dalgaların ya-
yılma hızları v1, v2,
v3 arasındaki iliş-
ki nedir?
2. Aşağıdakilerden hangisinde gösterilen niceliğe
ait doğru bir birim verilmiştir?
A) v1 > v2 > v3 B) v1 = v3 > v2
C) v2 > v1 > v3 D) v3 > v2 > v1
A) B)
Frekans : m/s Frekans : Hertz E) v2 > v3 > v1
Periyot : saniye Periyot : saniye
Dalga boyu : metre Dalga boyu : cm
C) D)
Frekans : cm Frekans : saniye
Periyot : Hertz Periyot : dakika
Dalga boyu : saniye Dalga boyu : metre
6. Periyodik dalgalar üreten bir kaynak bir tepe üret-
tikten 0,2 s sonra bir çukur üretiyor.
Tepe ve çukur arasındaki yatay uzaklık 10 cm
E) olduğuna göre dalgaların ortamdaki yayılma hı-
Frekans : joule
Periyot : desibel zı kaç cm/s dir?
Dalga boyu : Hertz
A) 50 B) 100 C) 200 D) 300 E) 500

7. Aşağıda verilenlerden hangisi frekans birimi- 11.

dir?
A) saniye B) 1/Hertz C) 1/metre

D) metre/saniye E) 1/saniye
Şekildeki periyodik dalgaların periyodu 2 s dir.
Buna göre dalgaların yayılma hızı kaç m/s dir?
A) 0,5 B) 1 C) 1,5 D) 2 E) 3
8. Periyodik dalgaların üretildiği gergin bir ip üzerin-

de ardışık iki tepe noktası arası uzaklık d1, ardışık
iki çukur noktası arası uzaklık d2 dir.
d1
d2 12. Dört saniyede 2 dalga üreten kaynağın yaydığı
periyodik dalgaların yayılma hızı 30 cm/s oldu-
1 1 ğuna göre dalgaların frekansı kaç Hz dir?
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
A) 0,5 B) 1 C) 1,5 D) 2 E) 4
9.
13. Bir dalga kaynağı periyodu 5 s olan dalgalar-
dan 1 dakikada kaç tane dalga üretilebilir?
A) 5 B) 10 C) 11 D) 12 E) 300
Periyodik dalga üzerinde bir tepe noktası ile bir çu-

kur arası uzaklık şekildeki gibi 50 cm dir.
Buna göre, dalgaların dalga boyu kaç cm dir?
A) 10 B) 15 C) 20 D) 25 E) 30 14. Periyodik dalgaların üretildiği gergin bir ip üze-
rinde ardışık iki tepe noktası arası uzaklık x ise,
ardışık 4 çukur noktası arası uzaklık kaç x tir?
1 1 2
A) B) C) D) 3 E) 4
4 3 3
10.

15. Periyodu 5 s olan 0,2 m/s hızla yayılan dalgala-
Şekilde 20 cm uzunluğunda bir bölümü verilen rın üretildiği gergin bir ip üzerinde ardışık 3 te-
periyodik dalgaların dalga boyu kaç cm dir? pe noktası arası uzaklık kaç cm dir?
A) 20 B) 40 C) 50 D) 55 E) 60 A) 5 B) 10 C) 30 D) 200 E) 300
182 1-E 2-B 3-E 4-D 5-A 6-A 7-E 8-C 9-C 10-B 11-A 12-A 13-D 14-D 15-D > Ünite.. 3 > Dalgalar
2. BÖLÜM Atma ve Yay Dalgası
Önceki bölümde gergin bir ip ile dalgalar oluşturduk. Baş Yukarı ve Baş Aşağı Atmaların
Dalgalara ait dalga boyu, hız, periyot
ve frekans gibi özellikleri inceledik. Üretilmesi
Dalga hareketi sadece gergin bir ip Sarmal yaylar üzerinde atmalar baş yukarı ve baş aşa-
üzerinde oluşmaz. Çok farkı dal- ğı olmak üzere ikiye ayrılır.
ga çeşitleri vardır. Bu dalga çe-
şitlerini yeri geldikçe inceleye-
ceğiz. Bu bölümde sarmal yay
üzerinde atma oluşturup atma
ile dalga arasındaki ilişkiyi öğ-
Sarmal Yay
reneceğiz.
Baş yukarı atma

Bir Atmanın Üretilmesi
Baş yukarı atma; denge durumundaki gergin yayın den-
ge konumundan yukarı yönde çekilip tekrar denge du-

rumuna getirilmesiyle elde edilen atma şeklidir.

Baş aşağı atma
Sarmal yaylar üzerinde baş aşağı atma; denge duru-

mundaki gergin yayın denge konumundan aşağı yön-
de çekilip denge konumuna getirilmesiyle elde edilen
atma şeklidir.

Atmaların Özellikleri
Genlik
Dalga tepesinin, den-
Şekildeki gibi sarmal bir yayı bir ucundan duvara sabit- ge konumuna olan
leyerek gerelim (a). Yayın diğer ucunu yayın gerilme uzaklığını genlik ola-
doğrultusuna dik şekilde önce yukarı sonra aşağı tit- rak tanımlamıştık. Bir
reştirelim (b ve c). Bu durumda yay üzerinde ilerleyen dalganın genliği oldu-
bir atma üretmiş oluruz. ğu gibi bir atmanın da
genliği vardır. Genlik dalganın taşıdığı enerjinin bir gös-
Sarmal bir yay temsili olarak çizgi şeklinde de gösteri-
tergesi olduğu gibi, bir atmanın da taşıdığı enerjinin bir
lebilir (d). Temsili atma üzerindeki x noktasının atmanın
göstergesidir.
hareket yönüne göre geride kalan halkalar denge ko-
numuna yaklaşırken x noktasının önünde kalan halkalar
denge konumundan uzaklaşacak şekilde davranış ser-
giler. Bunun sonucunda atmanın ilerlemesi gerçekleşir.
Genişlik
Bir atmanın hareket doğ-
Atma, bir temel fiziksel büyüklük değildir. Sade- rultusundaki en geniş ye-
ce dalgaların özelliklerini incelemekte kullandığı- rinin uzunluğuna geniş-
mız bir argümandır. lik denir.


3. Ünite Atma ve Yay Dalgası
Atmanın İlerleme Yönü

Etkinlik .. 8
Atmaların ilerleme yönü bazen doğrudan verilmez. At-
manın hareket yönü dolaylı yollarla gösterilebilir. Örne- Aynı yönde hareket eden atmaları eşleştiriniz.
ğin bir atmanın tepe noktasına göre önde ya da arkada
kalan noktaların titreşim yönleri verilerek atmanın ilerle-
me yönü belirtilebilir.

Örneğin şekildeki atmanın hareket yönü, sağa doğrudur.

Dalga üzerindeki noktalar, dalganın hareket yönüne dik
doğrultuda hareket eder. Atmanın bir süre sonra alaca-
ğı şekil kesikli çizgilerle belirtilmiştir. K ve L noktaları bir
süre sonra bu kesikli çizgi üzerinde olmak zorundadır.
Ayrıca yay üzerindeki noktaların yukarı ya da aşağı ha-
reket ettiklerini düşündüğümüzde şekildeki gibi K nok-
tasının hareketinin aşağı yönde, L noktasının hareketinin
ise yukarı yönde olduğunu anlarız. Dalganın ön kısmın-
daki L noktası denge konumundan uzaklaşırak L' nok-
tasına gelirken, arka kısımdaki K noktası denge konu-
muna dönerlerek K' noktasına gelir.
Periyodik Yay Dalgalarının Üretilmesi

Hareket yönü sağ tarafa olan atmalar
Ardışık baş yukarı ve baş aşağı atma üretme işlemine

eşit zaman aralıkları ile devam edilerek periyodik yay
dalgaları üretilir.
Dalgalar, titreşim yönü ve yayılma yönüne göre farklılıklar
gösterebilir. Şu ana kadar yayları sürekli yayın denge
konumuna göre titreştirerek dalga ve atma ürettik. Fakat,
yay üzerinde yayın denge konumuna paralel titreşimler
Hareket yönü sol tarafa olan atmalar yapılarak da dalga üretilebilir.

3. Ünite
Atma ve Yay Dalgası
Enine Dalgalar Bir sarmal yayda dalganın yayılma hızını aynı zamanda,
yayı geren kuvvet ve yayın birim uzunluğunun kütlesi be-

lirler. Bu değerler biliniyorsa sürtünmelerin ve ortam di-
rençlerinin ihmal edildiği ideal esnek yaylarda, dalgala-
rın yayılma hızı,

F
v=
n

bağıntısı ile hesaplanır.
Şekildeki gibi bir ucu duvara sabitlenmiş gergin bir ya-
yın diğer ucu sürekli olarak yukarı-aşağı bir kuvvet ta-
rafından sarsılırsa; yayda ardışık tepe ve çukur şeklin- Hız - Kuvvet Grafiği
de atmalar gözlenir. Yayı oluşturan parçacıklar düşey
doğrultu üzerinde aşağı - yukarı hareket ederken olu- Bu bağıntıya göre, yay dalgalarındaki dalgaların yayıl-
şan atmaların ilerleme doğrultusu yataydır. İşte bunun ma hızı, yayı geren kuvvetin karekökü ile doğru, yayın
gibi titreşim doğrultusu ile yayılma doğrultusu birbirine birim uzunluğunun kütlesinin körekökü ile ters orantılı-
dik olan dalgalara enine dalgalar denir. dır. Bağıntıda;
F : Yayı geren kuvveti
Boyuna Dalgalar µ : Yayın birim uzunluğunun kütlesini (boyca yoğunluk)
v : Dalganın yayılma hızını göstermektedir.
Dalga Boyu - Kuvvet Grafiği
Kütlesi m uzunluğu L olan yayın birim uzunluğunun küt-

lesi

m
n= bağıntısı ile hesaplanır.
L
Sembol m L F m v

kg m
Birim kg m N
m s
Birim Tablosu
Şekildeki gibi bir ucu duvara sabitlenmiş gergin bir yayın
diğer ucu yay boyunca ileri geri hareketlerle titreştirilirse

halkaların bir kısmı sıkıştırılmış olur. Bu hareket yay
boyunca yayılır. Bu dalgalara boyuna dalgalar denir.

Bunun gibi, titreşim doğrultusu ile yayılma doğrultusu
paralel olan dalgalara boyuna dalga denir. vkalın < vince
Birbirine bağlanmış yaylar aynı kuvvetle gerilirler. Bu ne-

Atmanın Hızı denle yaylardaki dalga hızını yayın ince ya da kalın ol-
ması belirler. İnce olan yaydaki dalganın yayılma hızı,
Dalgaların sarmal yay, tel, ip ve lastik gibi esnek ortam- kalın olan yaydaki dalganın yayılma hızından büyüktür.
larda yayılma hızı, atmanın birim zamanda aldığı yola
göre hesaplanır. Esnek yay üzerinde ilerleyen dalganın
birim zamandaki yer değiştirmesine dalganın yayılma hı- Bilgi Penceresi
zı denir. Hareket konusunda olduğu gibi yerdeğiştirme
miktarı ve zaman biliniyorsa bir atmanın hızı
Özdeş iki yaydan, büyük kuvvetle gerilen yaydaki
x=v∙t dalgaların yayılma hızı, küçük kuvvetle gerilen yay-
daki dalgaların yayılma hızından büyüktür.
bağıntısından bulunabilir.

Şekil - I ve Şekil - II
de verilen özdeş ve Bir dalganın periyodunu dalgayı üreten kaynak belir-

esnek yaylar F ve 4F ler. Kaynaklar özdeş ise yayların kalınlıkları farklı bile
şiddetinde kuvvet-
olsa iki yayda oluşan dalgaların periyodu eşit olur.
lerle gerilerek atma-
Yayların yapıldığı madde türleri farklı bile olsa dalga-
lar oluşturulduğun-
da atmaların hızları ların periyotları yine eşittir.
v ve 2v olur.
Şekil - III ve Şekil - IV de

eşit kuvvetlerle gerilmiş

birim uzunluğunun küt-
1
Örnek .. 1

lesi µ ve 4µ olan yaylar-
da oluşturulan atmaların
v
hızları v ve olur.
2
Dalgaların yayılma hızı, dalganın genlik ve genişliği-

ne ya da dalganın şekline bağlı değildir.
l = v ⋅ T bağıntısına göre, eşit periyotlu dalgalardan Düzgün türdeş bir yayda oluşturulan dalganın yayılma
hangisinin dalga boyunun büyük olduğuna dalganın hızı v, dalga boyu λ dır.
yayılma hızına bakarak karar veririz. Örneğin, eşit pe- Yalnız ÁF nin şiddeti artırılırsa;
riyotlarla hareket eden dalgalardan yayılma hızı büyük
olan dalganın dalga boyu daha büyük olur. Aynı man- I. v artar.
tıkla yayılma hızı küçük olan dalganın dalga boyu da- II. λ artar.
ha küçük olur. III. Dalga genliği azalır.
Dalgaların yayılma hızını etkileyen, yayın gerilme kuv- yargılarından hangileri doğrudur?
veti ve yay kalınlığı, dolaylı olarak dalga boyunu da et-
kileyecektir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
Gerginliği eşit olan yay- D) I ve III E) I, II ve III
lardan ince yaydaki dal-

gaların yayılma hızı daha

büyüktür. Eğer dalgaların
Çözüm
periyotları da eşit ise ince
yaydaki dalgaların dalga
F
boyu, kalın yaylardaki Yay dalgalarının yayılma hızı v = bağıntısı ile he-
µ
dalgaların dalga boyun-

dan büyüktür. saplanır. Bağıntıya göre hız, kuvvetin kare kökü ile doğ-
ru orantılıdır. Dolayısı ile yayın gerginliği artırılırsa dal-
Özdeş yaylar farklı kuv-
gaların yayılma hızı artar. (I doğru)
vetlerle gerilerek eşit pe-
riyotlu dalgalar üretildi- l = v ⋅ T bağıntısına göre, periyot sabit olduğundan
ğinde gerilme kuvveti dalgaların dalga boyu, yayılma hızı ile doğru orantılıdır.
büyük olan yaydaki dal- Buna göre, hız artarsa dalga boyu da artar. (II doğru)

ganın yayılma hızı ve
Dalganın genliği ancak dalga üretilirken dalgaya daha
dalga boyu gerilme kuv-
fazla enerji vermekle arttırılabilir. Bu nedenle F kuvveti-
veti küçük olan yaydaki
nin arttırılması genliğe etki etmez. (III yanlış)
dalgaların yayılma hızından ve dalga boyundan daha
büyüktür. Cevap C

3. Ünite
2
Örnek .. 1 Alıştırmalar
Kütlesi 300 gram, uzunluğu 2,4 m olan türdeş yay 200 N 6.
luk kuvvetle gerilip titreştirildiğinde, dalgalar v hızı ile ha-
reket etmektedir.

Buna göre, v kaç m/s dir?

A) 20 B) 30 C) 40 D) 50 E) 80
Çözüm Şekildeki gibi sağa doğru ilerleyen atmaların

üzerindeki PR, RS ve ST kısımlarındaki halka-
F ların hareket yönleri aşağıdakilerden hangisin-
Telde elde edilen dalgaların yayılma hızı v = ba- de doğru belirtilmiştir?
µ
ğıntısı ile hesaplanır.
Bağıntıda, soruda verilen değerler yerine yazılırsa,
F = 200 N,

L = 2,4 m ve
m = 300 g = 0,3 kg olduğundan,
200 $ 2, 4
=v = 40 m/s olur.
0, 3
Cevap C
3
Örnek .. 1 7. X, Y, Z özdeş yayları sırasıyla F, 2F, 3F kuvvetleri ile
gerilerek bu yaylar üzerinde eşit periyotlu lX, lY,
Kütlesi 100 gram, olan türdeş yay 200 N luk kuvvetle ge- lZ dalga boylu periyodik dalgalar oluşturuluyor.
rilip 0,2 Hz frekansla titreştirildiğinde 10 cm dalga boy-
Buna göre, dalga boyları arasındaki ilişki aşa-
lu dalgalar üretiliyor.
ğıdakilerden hangisidir?
Buna göre, dalgaların yayılma hızı kaç m/s dir?
A) lX > lY > lZ B) lX = lY = lZ
A) 2 B) 1 C) 0,2 D) 0,02 E) 0,04
C) lX > lY = lZ D) lX = lY > lZ
E) lZ > lY > lX
Çözüm
Yayın birim uzunluğunun kütlesi bilinmediği için yayıl-
ma hızı, v =
F
bağıntısı ile hesaplanamaz.
8. 10 cm uzunluğunun kütlesi 100 g olan yeterince
µ uzun türdeş yay 100 N luk kuvvetle gerilip 0,2 Hz
frekansla titreştirilerek periyodik dalgalar üretiliyor.
v = λ ⋅ f bağıntısından
Buna göre, dalgaların dalga boyu kaç metredir?
v = 0,1 ∙ 0,2
v = 0,02 m/s bulunur. A) 20 B) 40 C) 50 D) 75 E) 100
Cevap D

Atmaların Yansıması Şekildeki gibi gergin bir yay üzerinde serbest uca doğ-
ru baş yukarı ilerleyen atma titreşim doğrultusunda bir
Yay üzerindeki atma ya da dalgaların bir engele çarpa- engelle karşılaşmaz. Bu nedenle yay dalgaları serbest
rak ya da yayıldığı ortamın sonuna vararak oradan geri uçta ters dönmeden yine baş yukarı olarak yansır. Ge-
dönmesine yansıma denir. len ve yansıyan atmaların tüm özellikleri aynıdır. Atma-
nın şekli, hızı, genliği ve genişliği değişmez, yalnızca
Atmaların yansıması hız vektörü yön değiştirir. Engele önce ulaşan K nok-
tası, L noktasına göre, yansıdıktan sonra da önde olur.

Yansıma gerçekleşmeden önceki atmaya gelen at-
ma, yansımadan sonraki atmaya yansıyan atma

denir.

Sabit Uçtan Yansıma

Atmanın oluşturulacağı ya-

yın ucu sert ve yayın hare-
ket ettiremeyeceği bir yere
bağlanarak sabitlenmişse Serbest uca baş yukarı Serbest uca baş aşağı
yayın bu ucuna sabit uç de- gelen atmalar baş yukarı gelen atmalar baş aşağı
yansır. yansır.
nir.

Örnek ..14

Şekilde sabit uca ve serbest uca gelen K ve L atma-
larının yansıdıktan sonraki şekilleri aşağıdakilerden
Sabit uca baş yukarı gelen Sabit uca baş aşağı gelen
atmalar baş aşağı yansır. atmalar baş yukarı yansır. hangisidir?
Şekildeki gibi gergin bir yay üzerinde sabit uca doğru

baş yukarı ilerleyen atma etki - tepki prensibine göre baş
aşağı dönerek yansır. Gelen ve yansıyan atmaların tüm
özellikleri aynıdır. Atmanın şekli, hızı, genliği ve genişli-
ği değişmez, yalnızca hız vektörü yön değiştirir. Enge-

le önce ulaşan K noktası, L noktasına göre, yansıdıktan

sonra da önde olur.

Serbest Uçtan Yansıma
Yayın ucu titreşim yönünde

kolaylıkla hareket edebiliyor-
sa bu tür uçlara serbest uç
denir.


3. Ünite
Bir ipte oluşturulan gelen ve yansıyan atmalar şekilde-
ki gibi veriliyor.
Buna göre engelin sabit mi ya da serbest uçtan mı
gerçekleştiğini belirtiniz.
Atmalar sabit uçta ters dönerek, serbest uçta ise ters
dönmeden yansır. Gelen atmanın önde olan kısmı yan-
sıdıktan sonra da önde olur.
Cevap C
Örnek ..15

Şekilde bir ucu sabit diğer ucu serbest olan sarmal yay-
da oluşturulan atma t sürede 1 bölme ilerliyor.
Etkinlik .. 10
Buna göre, şekildeki andan itibaren 5t süre sonra at-
manın görünümü nasıldır? Şekildeki atmaların verilen engellerden yansıyanla-
rını çizerek belirtiniz.
Çözüm

Atmanın t süre aralıklarla görünümü şekilde verilmiştir.
Atma önce serbest uçtan baş yukarı atma olarak ters
dönmeden yansır. Ancak sabit uçtan yansıdıktan sonra
ters döner ve baş aşağı atma görünümünü alır.


Atmaların İletilmesi
Etkinlik .. 11
Bir uçları eklenmiş farklı kalınlıktaki sarmal yaylardan bi-
Şekildeki atmalar 1 saniyede 1 bölme ilerlemektedir. rinde oluşturulan atma ilerlerken bu iki yayı ayıran ek-
lem noktasına gelen atma kısmen iletilirken kısmen de
Buna göre, 3 s ve 15 s sonra atmaların görünümünü yansımaya uğrar. Yani eklem noktasında iki atma olu-
verilen yerlerde belirtiniz. şur. Bu atmalar, iletilen atma ve yansıyan atma ola-
rak adlandırılır.

Bir uçlarından eklenmiş farklı kalınlıktaki iki yayın bi-
rinde oluşturulan bir atmanın diğer yaya geçmesine
iletim, atmanın eklem noktasından geri dönmesine
yansıma denir.
Atmaların İletilmesi ve Yansıması
v1 v2
O
ince yay a b kalýn yay
(hafif yay) (aðýr yay)
(yumuþak yay) (sert yay)
v1 > v2
a>b
Eşit Periyotlu Atmalar
Yansıma ve iletimin şeklini ortamın özellikleri belirler. Uç

Alıştırmalar uca ekli yaylarda ince (yumuşak ve hafif) yaydaki atma
hızı, kalın (sert ve ağır) yaydaki atma hızından daha bü-
9. Şekildeki gibi sa- yüktür. Aynı tür maddeden yapılmış ince ve kalın yaylar-
bit uca ilerleyen at- da eşit periyotlu (aynı sürede oluşturulmuş) atmalardan
maların engelden ince yaydakinin genişliği kalın yaydaki atmanın geniş-
tamamen yansıdık- liğinden büyüktür.
tan sonraki duru-
mu aşağıdakiler- İnce Yaydan Kalın Yaya Gelen Atmalar
den hangisidir? İnce yaydan kalın yaya gelen bir atma için, eklem nok-
tası sabit uç gibi davranır. Bu nedenle baş yukarı atma,
ters dönerek baş aşağı atma şeklinde yansır.


3. Ünite
İnce yaydan kalın yaya baş yukarı gelen atma yine baş

yukarı bir atma olarak iletilir.

Gelen atma ile yansıyan atma aynı yayda oldukları için
hızları eşittir (v1 = v2). İletilen atma kalın yayda olduğu
için hızı, ince yaydaki gelen ve yansıyan atmanın hızın-
dan küçüktür. Yani,
v1 = v 2 > v 3

tür.
Atmaların genişlikleri arasındaki ilişki hızları arasındaki

Gelen atma ile yansıyan atma aynı yayda oldukları için
ilişki gibidir. Atmaların genişlikleri a, b, c olduğuna göre,
hızları eşittir (v1 = v2). İletilen atma ince yayda olduğu
a=b>c için hızı, kalın yaydaki gelen ve yansıyan atmanın hızın-
dan büyüktür. Yani,
dir.
v3 > v1 = v2 dir.
Yukarıdaki şekilde, yansıyan ve iletilen atmalar aynı sü-
rede yayların birleşme noktasından sırasıyla x2 ve x3 ka- Atmaların genişlikleri arasındaki ilişki hızları arasında-
dar uzaklaşmışlardır. Yansıyan atmanın hızı iletilen at- ki ilişki gibidir.
manın hızından büyük olduğu için (v2 > v3) eşit süre
sonunda yansıyan atma iletilen atmadan daha fazla yer Atmaların genişlikleri a, b, c olduğuna göre,
değiştirecektir. Dolayısıyla, c > a = b dir.
x2 > x3 Yukarıdaki şekilde, yansıyan ve iletilen atmalar aynı süre-
olur. de yayların birleşme noktasından sırasıyla x2 ve x3 kadar
uzaklaşmışlardır. Yansıyan atmanın hızı iletilen atmanın
Gelen atmanın genliği daima yansıyan ve iletilen atma- hızından küçük olduğu için (v2 < v3) eşit süre sonunda
nın genliklerinden büyüktür. Çünkü genlik atmaya veri- yansıyan atma iletilen atmadan daha az yer değiştire-
len enerji ile ilgilidir. Gelen atmaya verilen enerji, atma cektir. Dolayısıyla,
iletilirken ve yansırken iletilen ve yansıyan atmalar ara-
sında paylaşılır. Bu nedenle iletilen ve yansıyan atmanın x2 < x3 olur.
genlikleri ve enerjileri gelen atmanınkilerden küçüktür. Gelen atmanın genliği daima yansıyan ve iletilen atma-
Gelen atmanın genliği r1, yansıyanın ki r2, iletilen atma- nın genliklerinden büyüktür. Çünkü genlik atmaya veri-
nın genliği ise r3 olsun. len enerji ile ilgilidir. gelen atmaya verilen enerji, atma
r1 > r 2 iletilirken ve yansırken iletilen ve yansıyan atmalar ara-
sında paylaşılır. Bu nedenle iletilen ve yansıyan atmanın
r1 > r3 genlikleri ve enerjileri gelen atmanınkilerden küçüktür.
tür. Yansıyan ve iletilen atmaların genlikleri arasında yay- Gelen atmanın genliği r1, yansıyanın ki r2, iletilen atma-
ların kalınlıkları oranına bağlı olarak üç ihtimal de olabilir. nın genliği ise r3 olsun.
r2 > r3 ya da r2 = r3 ya da r2 < r3 r1 > r 2

r1 > r3
tür.
tür. Yansıyan ve iletilen atmaların genlikleri arasında yay-
ların kalınlıkları oranına bağlı olarak üç ihtimal de olabilir.
Kalın Yaydan İnce Yaya Gelen Atmalar r2 > r3 ya da r2 = r3 ya da r2 < r3 tür.
Kalın yaydan ince yaya gelen bir atma için bağlantı nok-
tası serbest uç gibi davranır. Bu nedenle baş yukarı at-
Gelen atma baş yukarı ise iletilen atma da baş yuka-
ma, ters dönmeden yine baş yukarı atma şeklinde yansır. rıdır. Gelen atma baş aşağı ise iletilen atma da baş
Kalın yaydan ince yaya baş yukarı gelen atma (ince yay- aşağıdır. Bu durum atmanın ince ya da kalın yaya
dan kalın yaya gelen atmanın iletildiği gibi) yine baş yu- geçmesi halinde değişmez.
karı bir atma olarak iletilir.

Yansıyan ve iletilen atmaların genliklerinin büyüklükleri

yayların kalınlıkları oranına bağlıdır. Yayların kalınlıkla-
Örnek ..16
rı arasındaki fark arttıkça iletilen atmanın genliği azalır,
yansıyan atmanın genliği artar.

Ağır KL yayı ile hafif LM yayı uç uca eklenerek, serbest
uçlardan gerilmiştir. KL yayı üzerinde t = 0 anında şe-
kildeki konumda olan bir atma, t sürede ok yönünde
bir bölme ilerliyor.
Buna göre, 4t süre sonunda, iletilen ve yansıyan at-
maların durumu aşağıdakilerden hangisi gibi olabilir?

Gelen atmanın bulunduğu yayın kalınlığının sürekli azaltılınca
iletilen atmanın genliği azalır yansıyan atmanın genliği artar.

Çözüm

Ağır yaydan hafif yaya baş aşağı gelen atmanın bir kıs-

mı yine baş aşağı iletilirken, bir kısmı da ters dönmeden
yansır. Çünkü bağlantı yerine gelen atma için hafif yay
serbest uç gibi davranır.

Hafif yaya iletilen atmanın hızı ve genişliği artar. Gelen
atma ile yansıyan atmanın hızları eşittir. Gelen atma t sü-
rede 1 birim yol alır. Yansıdıktan sonra ise 3t sürede 3
birim yol alır. Bu arada iletilen atmanın 3t sürede aldığı
yol yansıyan atmanın aldığı yoldan daha fazla olur. Bu
İletilen atmanın bulunduğu yayın kalınlığının sürekli şartlara uyan şık E şıkkıdır.
azaltılınca iletilen atmanın genliği azalır yansıyan atmanın
genliği artar. Cevap E

3. Ünite
Örnek ..17 Örnek ..18

Birbirlerine eklenmiş ve aynı kuvvetle gerilmiş K, L ve

Şekildeki X ve Y yayları P noktasından uç uca eklene- M yaylarından K de oluşturulan bir atma M ye şekilde-
rek gerilmiştir. ki gibi iletilmiştir.
Atma P noktasından baş yukarı yansıdığına göre; K ve L yaylarındaki atmalar sırası ile L ve M yayla-
rından yansıyan atmalar olduğuna göre, yayların ka-
I. Gelen atma ve yansıyan atmanın genişlikleri eşittir.
lınlıkları için aşağıda verilenlerden hangisi kesinlik-
II. İletilen atmanın hızı artmıştır. le yanlıştır?
III. Yansıyan atmanın hızı iletilen atmanın hızından bü-
yüktür. A) K > L B) M > L C) M > K
yargılarından hangileri yanlıştır? D) L > K E) K > M

Çözüm

Çözüm

M yayındaki atma iletilen atmadır. İletilen atma yayla-
rın kalınlıkları ne olursa olsun ters dönmeden iletilir. Bu
nedenle K yayında oluşturulan ilk atma başyukarı bir

atmadır (a).

Dolayısıyla K den L ye iletilen atma da başyukarıdır.

(b) L ye baş yukarı gelen atma L den yine baş yukarı bir
atma olarak yansımıştır. Dolayısıyla K yayı L den kalın-
P noktasından yansıyan atma ters döndüğüne göre at- dır. K > L olur. (A doğru), (D yanlış)
ma, ince yaydan kalın yaya gelmiş demektir.
(c) M ye baş yukarı gelen atma M den ters dönerek baş
Aynı yay üzerinde olan gelen ve yansıyan atmaların hız- aşağı atma olarak yansımıştır. Dolayısı ile M yayı L ya-
ları eşit olurken, kalın yaya iletilen atmanın hızı daha kü- yından kalındır. M > L olur. (B doğru)
çük olur. v = v1 > v2 dir.
L yayı hem K yayından hem de M yayından incedir.An-
Periyotları eşit atmalarda hızlarla genişlikler doğru oran- cak K ile M nin kalınlıkları arasında ilişki kurulamaz. Bu
tılı olduğundan genişlikler arasında, a = b > c ilişkisi nedenle C ve E seçenekleri doğru ya da yanlış olabilir.
vardır. Buna göre, I ve III doğru, II yanlıştır. Kesin yanlış olan L nin K den kalın olmasıdır.
Cevap B Cevap D

Örnek ..19 Örnek ..20
Şekildeki atmalar sa- İki yayın birer uçları birbirine bağlanarak bir kuvvetle
niyede bir bölme iler- gerilmiştir. Bir uçtan bir atma gönderiliyor. t süre için-
lediklerine göre, 6 s de iletilen atma 4 m, yansıyan atma ise 1,5 m yol alıyor.

sonra atmaların şekli Yansıyan atmanın hızı v1, iletilen atmanın hızı v2 ol-

aşağıdakilerden han- v
gisi gibi olur? duğuna göre, 1 oranı kaçtır?
v2
1 1 3 2 5
A) B) C) D) E)
2 3 8 5 6
Çözüm

Çözüm
Yansıyan atmanın hızı,
x1 = v1 ∙ t

1,5 = v1 ∙ t
v1 = 3 dir.
2t

İletilen atmanın hızı,
L atmasının uç noktası dikkate alınırsa, 2 s de sabit uca x2 = v2 ∙ t
varır. Ters döndükten sonra ise kalan 4 s de dört böl-
4 = v2 ∙ t
me yol alır.
v2 = 4 dir.

t

Atmaların hızları oranı,
3
v1 2t
=
v2 4

t
K atmasının uç noktası dikkate alınırsa 1 s sonra enge-
le varır, ters dönmeden yansır ve kalan 5 s de de beş v1 3
= dir.
birim yol alır. Dolayısıyla 6 s sonra atmaların şekli B şık- v2 8
kındaki gibi olur.
Cevap B Cevap C

3. Ünite
Atmaların Girişimi
Alıştırmalar
Buraya kadar hep aynı yönde ilerleyen tek bir atmanın
durumunu inceledik. Acaba birbirine doğru ilerleyen iki
10. Farklı kalınlıktaki atma karşılaşırsa nasıl bir durum ortaya çıkar? Yapılan
yaylar O noktasın- gözlem ve deneyler sonucunda atmalar karşılaştıkların-

dan birleştirilerek da, yeni bir şekil oluşturmasına rağmen, atmaların bir-

O noktasına doğ- birini etkilemediği ortaya çıkmıştır.

ru v hızı ile bir at-
ma gönderiliyor. Atmalar birbiri içinden etkilenmeden geçer. Bu geçiş sı-
Bu atmanın bir rasında yeni desen ve şekiller ortaya çıkar. Oluşan bu
kısmı O noktasın- yeni desene bileşke atma denir. Bu olaya girişim de-
dan v1 hızı ile yansırken bir kısmı da v2 hızı ile di- nir. Atmalar hareket halinde olduğu için girişim süresince
ğer yaya iletiliyor. her an farklı bir şekil meydana gelir. Atmalar birbirinden
kurtulduktan sonra şekilleri, hızları, genlik ve genişlikle-
v1 rinin korunduğu gözlenir.
v2
Atmaların birbiri içinden geçerken bileşke atma oluştur-
malarına üst - üste binme prensibi ya da süper pozis-
yon prensibi denir.
1 1 1 1 1
A) B) C) D) E)
2 3 4 5 6
Aynı Yönlü Atmaların Girişimi
Her ikisi de baş yukarı ya da her ikisi de baş aşağı olan
iki atma karşılaşınca bileşke atmanın genliği bu iki at-
manın genliği toplamına eşit olur.
Yay Dalgalarının Girişimi

11. Farklı kalınlıktaki
yaylar O noktasın-
dan birleştirilerek
O noktasına doğ-
ru v hızı ile bir at-
ma gönderiliyor.
Gelen atma ve iletilen atmanın hızları sırasıy-
la 1 bölme/s ve 2 bölme/s olduğuna göre, 2 s
sonra yansıyan ve iletilen atmaların görünümü
hangisidir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)

Genlikleri eşit, genişlikleri farklı iki baş yukarı atmanın
karşılaşması

Zıt Yönlü Atmaların Girişimi

Bir tanesi baş yukarı bir tanesi de baş aşağı olan iki at-
Bilgi Penceresi
ma karşılaşınca bileşke atmanın genliği bu iki atmanın
genlikleri farkına eşit olur. Yay üzerindeki bir noktada, iki dalga tepesinin üst
üste gelmesine çift tepe, iki dalga çukurunun üst
üste gelmesine de çift çukur denir. Bu durumdaki
dalgalar birbirlerini güçlendirir.
Aynı noktaya biri tepe diğeri çukur özdeş iki atma
gelmesi ile atmalar birbirini bir an için sönümler ve
düğüm oluşur.
Genlikleri eşit ya da farklı atmalar karşılaştığında, birbi-

rini kuvvetlendirir ya da birbirini zayıflatır. Bileşke atma-
nın genliği, karşılaşan atmaların genliklerinin cebirsel
toplamına eşittir. Atmaların genliği aynı yönlü ise bileş-
ke atma daha büyük genlikli olur. Aynı yönlü atmaların
girişimi birbirini kuvvetlendirir.

Karşılaşan atmaların genlikleri zıt yönlü ise bileşke at-
manın genliği küçülür. Atmalar tam simetrikse birbirini
geçiş sırasında anlık olarak söndürürler. Geçiş işlemi bi-
tince atmalar özelliklerini koruyarak yoluna devam eder.

Atmalar yansıma yaparken de girişim
yapar mı?
Genişlikleri ve genlikleri farklı baş yukarı ve baş aşağı iki

atmanın karşılaşması
Atmalar, sabit uç veya serbest uçta yansıma
olayını gerçekleştirirken yayın ucuna vararak
yansımasını tamamlayan atmanın bölümleri
ile yansımak üzere yayın ucuna doğru ilerleyen
atma bölümleri girişim yapar.
Sabit uca gelen bir atma, ters

olarak yansımaya başlar.
Yansıyan kısım ile sabit uca

gelen kısım arasında girişim
olayı başlar. Sabit uca gelen
baş yukarı atmanın tam yarı-
sı yansıdığında baş aşağı ya-
rım atma oluşur. Gelen yarım
baş yukarı atma ile yansıyan
baş aşağı yarım atma birbir-
lerini sönümler. Bir an yayda

atma gözlenmez.
Atmanın geri kalan kısmı da

yansıdıktan sonra gelen at-
Genişlikleri ve genlikleri eşit baş yukarı ve baş aşağı iki
ma ters dönerek yansıması-
atmanın birbirlerini sönümlemesi nı tamamlar.

3. Ünite
Serbest uca gelen bir atma,

Örnek ..22

ters dönmeden yansımaya

başlar. Yansıyan kısım ile ser-

best uca gelen kısım arasın-
Bir ucu sabit, diğer ucu
da girişim olayı başlar. Atma-
serbest olan gergin yay-
nın tam yarısı yansıdığında
da özdeş X ve Y atma-
bir tane daha baş yukarı ya-
ları oluşturuluyor. Atma-
rım atma oluşur. Gelen yarım
lar t sürede bir bölme
baş yukarı atma ile yansıyan
yol alıyor.
baş yukarı yarım atma birbir-
lerini güçlendirir. Bir an yay- Buna göre, atmalar kaç t süre sonra birbirini bir an
da gelen atmanın genliğinin sönümlerler? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
iki katı genlikte bir atma göz-
lenir.
Çözüm
Atmanın geri kalan kısmı da
yansıdıktan sonra gelen at- Her iki atma da serbest uca doğru hareket etmektedir.
ma ters dönmeden yansımasını tamamlar. Y atması bir bölme yol alarak t sürede serbest uca varır.
Y atması serbest uçta ters dönmeden geri yansır. 2t sü-
re sonra atmalar Şekil - I deki gibi 3t süre sonra ise Şe-
kil - II deki gibi olur.
Örnek ..21

Birbirine doğru hareket
eden ve genlikleri rX, rY
olan X ve Y atmaları şe-

kildeki gibidir. 3t süre sonra özdeş atmalar bir an için birbirini sönüm-

Atmaların genişlikleri lerler.

eşit ve rY < rX olduğu-
Örnek ..23
na göre, üst üste gel-
me anındaki bileşke atmanın genliği,
I. rX ten küçük olur. Ölçekli düzlemde
II. rY den büyük olur. şekildeki gibi ge-
III. rY den küçük olur. len atmaların L
noktası sabit uca

verilerinden hangileri doğru olabilir? vardığında, atma-
nın bir anlık şekli
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III aşağıdakilerden
D) I ve II E) I, II ve III hangisi gibi olur?

Çözüm
Girişim anında atmalar birbirlerinin etkisini zayıflatır. Tam

üst üste geldiklerinde oluşan genliğe r denilirse,
r = rX – rY
rX = r + rY dir.

Bu bağıntıya göre, r < rX tir.
r = rY ya da rY < r ya da r < rY olabilir.
Cevap E

Atma sabit uçtan ters döne- Aynı ortamda karşılıklı gelmekte olan atmalardan
rek yansır. L noktası engele birbirlerini biran sönümleyecek olanları eşleştiriniz.
çarptığı anda, LM atması ters
dönmüştür. KL atması ise

engele çarpmak üzeredir.
Bu anda, yansıyan atma ile
gelen atma üst üste binerek
daha büyük genlikli bir atma
oluştur. Atmaların anlık ola-
rak oluşturdukları yeni görünüm şekildeki gibidir.
Cevap B

Alıştırmalar
1: , 2: , 3: , 4:
12. Ölçekli düz-
lemde şekil-
deki gibi ge- Etkinlik .. 13

len atmaların
L noktası sa- Atmaların K ve L noktaları üst üste geldiği anda olu-
bit uca vardı- şan bileşke atmayı çiziniz.
ğında, atma-
nın bir anlık
şekli aşağıda-
kilerden hangisi gibi olur?


3. Ünite
Etkinlik .. 14
1 Bir noktadan ardışık olarak geçen iki dal- 7 Bir tepe bir çukur arasındaki yatay uzaklık
ga tepesi arasındaki süre periyota eşittir. genliğin iki katına eşittir.
2 Periyot ve frekansın toplamı daima 1 dir. 8 Dalganın frekansı yayı geren kuvvete bağ-
lıdır.
3 Herhangi bir anda dalganın hızı sıfır olamaz.

9 Dalgaların genliği verilen enerjiye bağlıdır.
4 Eşit zaman aralıklarında oluşturulan atma-

lar periyodik dalgaları oluşturur. 10 Yay dalgaları yansıma gerçekleştiremez.
5 Bir dalga hareketinde çukur ve tepe nok-

11 İki baş yukarı atma karşılığında birbirleri-
talar oluşabilir.
ni sıfırlar.
6 Bir tepe bir çukur arasındaki düşey uzak-

12 Bir yaydaki atmaların hızları farklı olamaz.
lık genliğin iki katına eşittir.
Etkinlik .. 15
1 Bir tam dalganın oluşması için geçen süreye 8 Kalın yaydan ince yaya geçen atmanın hızı
denir.
2 Birim zamanda üretilen dalga sayısına

denir. 9 Baş yukarı atma uçtan baş yukarı ola-
rak yansır.
3 Birim zaman saniye seçildiğinde frekans biri-
mi olur.
10 atma sabit uçtan baş yukarı olarak
yansır.
4 Anlık sarsıntıya denir.
5 Periyodik dalgaların ardışık iki tepe noktası ara- 11 İki ya da ikiden fazla dalganın bir noktada bu-
sındaki yatay uzaklık eşittir. luşması ile olayı gerçekleşir.
6 Dalganın frekansı bağlıdır.

ortama - girişim - periyot - serbest
hertz - dalga boyuna - başaşağı - frekans
7 Dalganın hızı bağlıdır. kaynağa - atma - artar

Test 4 Atma ve Yay Dalgası
1. Sarmal yay üzerinde periyodik yay dalgaları oluş- 4. 1 metre uzunluğunun kütlesi 100 gram olan sar-
turuluyor. Yay üzerinde aynı anda en fazla üç ta- mal yay 10 N kuvvetle gerilerek, üzerinde periyo-
ne dalga tepesi gözlenebiliyor. dik dalgalar oluşturuluyor.
Dalgaların dalga boyu 20 cm olduğuna göre, Buna göre, dalgaların yayılma hızı kaç m/s dir?
yay uzunluğu en fazla ve en az kaç cm olabilir?
A) 10 B) 9 C) 8 D) 5 E) 4
En az En fazla
A) 38 60
B) 40 59
C) 40 60 5.
D) 20 40
E) 60 80

Yatay düzlemdeki sarmal yayın ucuna şekildeki gi-

2. bi 1,25 kg kütleli cisim asılmıştır.

Yayın birim uzunluğunun kütlesi 0,5 kg/m ve
yerin çekim ivmesi g = 10 N/kg olduğuna gö-
re, bu yayda oluşturulacak atmanın ilerleme hı-
zı kaç m/s dir?
Şekildeki gibi ok yönünde ilerleyen atmalar üze-
rinde bulunan K noktasının hareket yönü aşağı- A) 5 B) 7 C) 10 D) 15 E) 20
dakilerden hangisidir?

6. Şekildeki hafif
ve ağır yaylar K
noktasından uç
uca eklenmiştir.
Hafif yaydan
gelen dalganın O noktası K eklem yerine geldi-
ği anda dalganın şekli nasıl olur?
3. Şekilde 200 cm uzun-
luğundaki sarmal yay

200 gram kütleli ci-
simle gerilerek 1 s pe-
riyotlu dalgalar üreti-

liyor.

Yer çekim ivmesi
g = 10 m/s2 olduğu-
na göre, yayın kütlesi kaç gramdır?

A) 500 B) 700 C) 1000 D) 1500 E) 2000

3. Ünite
Atma ve Yay Dalgası Test – 4
7. 9. t = 0 anında şekil-
deki konumlarda

bulunan K ve L at-

maları 1 saniyede
bir bölme ilerledik-
Şekildeki baş yukarı atma K bağlantı noktasına lerine göre, 4 sani-
gelmektedir. ye sonra bileşke atmaların şekli aşağıdakiler-
Bu noktadan iletilen ve yansıyan atmalar için den hangisi gibidir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
aşağıdakilerdan hangisi doğru olabilir?

10. Şekilde, X yayı Y

yayına eklenerek,
X ten gönderilen
8. bir atma K eklem

noktasında Şe-
kil - a daki gibi, X
yayı Z yayına ek-

lenerek yine X
den gönderilen aynı atma L eklem noktasında Şe-
kil - b deki gibi yansıyor ve iletiliyor.
Şekilde O noktasından birleştirilen K ve L yayların- Buna göre, Y yayı Z yayına eklenerek, Y den gön-
dan oluşan düzenekte Şekil - I deki gibi O noktası- derilen aynı atmanın M eklem noktasından yan-
na gelen atma L yayına Şekil - II deki gibi iletiliyor. sıyan ve iletilen atmalarının durumu nasıl olur?
Buna göre,

I. O dan yansıyan atma ters dönmüştür.
II. L yayı K yayına göre daha ağır bir yaydır.
III. L ye iletilen atmanın periyodu yarıya düşmüş-
tür.

A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
10. Sınıf > Fizik > 1-B 2-C 3-C 4-A 5-C 6-D 7-B 8-B 9-D 10-C 201
1. 4. Esnek bir yayda oluşturu-

lan şekildeki dalganın ta-

mamı O noktasında yansı-
yor.

Buna göre, yansıyan dalganın görünümü;
Esnek yaylarda ilerleyen atmaların yay halkalarını

titreştirme yönleri şekillerde oklarla gösterilmiştir.
Buna göre, X, Y ve Z atmalarından hangileri sa-
ğa doğru ilerler?
verilenlerden hangileri olabilir?
A) Yalnız X B) Yalnız Y C) X ve Y
D) Y ve Z E) X ve Z A) Yalnız III B) Yalnız II C) I ve II
2. Baş yukarı olarak ok

yönünde ilerleyen at-
ma, şekildeki konum- 5.
dayken yay üzerindeki

A, B ve C noktalarının
hızı için;

I. A noktasının hızı düşey aşağı yönlüdür.

II. C noktasının hızı düşey yukarı yönlüdür.
III. B tepe noktasının hızı sıfırdır. L noktasında uç uca eklenmiş yayların 1. sinden
yargılarından hangileri doğrudur? gönderilen atma Şekil - I deki gibi iletilip yansı-
maktadır.
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II Buna göre, Şekil - II deki gibi gönderilen atma-
D) II ve III E) I, II ve III nın iletilme ve yansıması aşağıdakilerden han-
gisi gibi olabilir?

3. Kütlesi m = 4 ⋅ 104 g, boyu l = 60 cm olan bir sar-

mal yay, F = 2400 N luk kuvvetle geriliyor.
Buna göre, yayda oluşturulan bir atmanın hı-

zı kaç m/s dir?

A) 4 B) 6 C) 8 D) 10 E) 12

3. Ünite
6. K, L noktaları arasında ge- 9. Şekildeki düzgün

rilmiş türdeş bir yayda, oluş- türdeş esnek yay

turulan atma üzerindeki bir üzerinde oluştu-
noktanın sarsıntı yönü şekildeki gibidir. rulan atmalar zıt
yönlerde ilerlemektedir.
Baş yukarı gelen bu atma ilk kez yansıdığında
baş aşağı döndüğüne göre, Atmalar sabit K ve serbest L ucundan yansıyıp
ilk kez karşılaştıklarında meydana gelen bileş-
I. L noktası serbest uçdur.
ke atmanın şekli aşağıdakilerden hangisi gibi
II. K noktası sabit uçdur. olur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
III. L noktası sabit uçdur.



7. Şekilde hareket
yönleri verilen si-
metrik, özdeş at-
malar için,

I. Herhangi bir
anda bileşke genlik 2a olabilir.
II. Herhangi bir anda atmalar birbirlerini söndüre-
10.
bilir.
III. Herhangi bir anda bileşke genlik 3a olabilir.

Türdeş gergin bir yayda ilerleyen K ve L atmalarının
t = 0 anındaki durumları şekildeki gibidir.
Atmaların hızları v = 2 bölme/s olduğuna göre,
8. Esnek bir yayda oluş- 1,5 saniye sonraki bileşke atmanın görünümü
turulan ve şekildeki
aşağıdakilerden hangisi gibidir?
gibi ilerleyen dalga- (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
nın K noktası serbest

uca ulaştığı anda dal-
ganın görünümü aşa-
ğıdakilerden hangisi gibi olur?

10. Sınıf > Fizik > 1-B 2-E 3-B 4-D 5-B 6-C 7-D 8-A 9-A 10-B 203
1. Bir yay üzerinde iler- 4.

leyen bir atmanın R
noktası t anında yu-
karı doğru hareket

etmektedir.

Buna göre, atmanın hareket yönü ile P ve S nok-

talarının hareket yönleri aşağıda verilenlerin
hangisindeki gibi olur? Özdeş iki sarmal yayın ucuna m kütleli cisimler şe-
kildeki gibi asılmıştır.
P S Hareket yönü
Yaylarda oluşturulan atmaların hızları v1 ve v2
A) ↓ ↓ → v1
olduğuna göre, oranı kaçtır?
v2
B) ↑ ↓ ←
C) ↑ ↓ →
ñ2 1
D) ↑ ↑ ← A) ñ2 B) C) 1 D) 2 E)
2 2
E) ↓ ↑ ←
2. İki ucundan gerilmiş

esnek yayda oluştu-
rulan bir atmanın t 5. Bir ince yay ile ağır-
anındaki görünümü lığı bu yayın 4 katı
şekildeki gibidir.
olan kalın yay, bir-
birlerine O nokta-
K, L, M noktalarından hangisinin t anından he-
sında eklenerek
men sonraki hareket yönü bilinirse atmanın ha-
sabit ve serbest uçlar arasında bağlanmıştır.
reket yönü bilinebilir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
Hareket yönü şekildeki gibi verilen atmanın, in-
A) Yalnız K B) Yalnız M C) K ya da L ce yay üzerindeki hızı 1 kare/saniye olduğuna
göre, 15 saniye sonra yansıyan ve iletilen at-
D) K ya da M E) L ya da M
maların görünümü aşağıdakilerden hangisin-
deki gibidir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)

3. Şekildeki gi-
bi hareket

eden bir at-

manın hızı
0,5 bölme/s
dir.

Buna göre atma kaç saniye sonra tekrar ilk ko-
numuna döner?
A) 46 B) 52 C) 58 D) 60 E) 72

3. Ünite
6. 8.

K noktasından birbirine eklenen aynı cins madde-
den yapılmış yaylardan I. yay ince II. yay kalındır.
l yayında oluşturulduğu kabul edilen şekilde-
Şekildeki gibi birbirine doğru ilerleyen kare bi-
ki atmanın K noktasından iletileni ve yansıyanı
çimli atmaların B ve D noktaları üst üste geldi-
aşağıdakilerden hangisi gibi olur?
ği anda yeni atmanın görünümü aşağıdakiler-
den hangisi gibidir?

9.

Bir ucu serbest olan türdeş esnek yayda özdeş üç

atma şekildeki gibi hareket etmektedir.
7. Aynı ortam-
da hareket Buna göre, atmaların serbest uçtan yansıması
sırasındaki görünümü,
eden özdeş
iki atmanın
genişlikleri ilk kez çakıştığında meydana gelen
bileşke atmanın şekli aşağıdakilerden hangisi-
dir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)

verilenlerden hangileri gibi olabilir?

10. Sınıf > Fizik > 1-A 2-E 3-B 4-A 5-C 6-B 7-C 8-B 9-E 205
3. BÖLÜM Su Dalgası
Bu bölümde, su dalgaları ile ilgili olarak, doğrusal ve da- Su moleküllerinin titreşim yönü ile dalgaların yayılma
iresel su dalgalarından, bu dalgaların ilerleme yönün- yönü birbirine hem dik hem de paraleldir. Bir su mole-
den, dalga tepesinden, dalga çukurundan, dalga boyu külü bu iki titreşimin bileşkesi ile hareket eder. Yani su
ve genlikten bahsedeceğiz. molekülleri titreşirken hem yukarı aşağı hem de ileri ge-
ri hareket eder.
Doğrusal ve dairesel su dalgalarının düzlem ve parabo-
lik engellerden nasıl yansıdığını keşfedeceğiz. Gözlem-
ler yaparak yüzeyin normalini, gelme açısını, yansıma
açısını, gelme ve yansıma açısı arasındaki ilişkiyi, para- Su dalgaları hem enine hem de boyuna dalga
bolik engellerin odak noktalarını ve merkezlerini bulaca- özelliğini aynı anda gösterir.
ğız. Stroboskop kullanarak bir su dalgasının hızını, peri-
yot ve frekansını bulmayı öğreneceğiz.
Su dalgalarının bir ortamdan başka bir ortama geçer-
ken nasıl doğrultu değiştirdiğini anlatacağız. Suların de-
rinliği ile yayların kalınlığı arasında benzerlik kuracağız.
Su derinliğinin dalga hızına etkisini hatırlattıktan sonra,
ince ve kalın kenarlı mercek şeklinde sığ ve derin ortam-
larda kırılmanın özelliklerini inceleyeceğiz.
SU DALGASI
Su içine bir cismin batıp çıkması ile oluşan titreşim kom-
şu su molekülleri arasında iletilir. Ancak, dalga oluştur-
ma sırasında aşağı ve yukarı titreşim yaptırılırken su mo-
lekülleri sağa sola da itilirler. Bu nedenle, su dalgaları
hem enine dalga hem de boyuna dalgadır.

Su dalgası üzerindeki moleküllerin titreşimi doğrusal değildir. Dalga Leğeni

3. Ünite
Su Dalgası
Dalga Leğeni

Laboratuvarda su dalgalarını incelemek için kullandığı-
mız düzeneğe dalga leğeni denir. Bu leğenin tabanı,
dalgaların görüntüsünü bir yüzeye düşürüp inceleyebil-
mek için genelde camdan yapılır. Leğenin üst kısmında
bir ışık kaynağı vardır.

Su dalgalarında dalga boyu
Ardışık iki çukur arası ya da ardışık iki tepe arası uzak-

lık dalga boyuna eşittir.

Işıkların toplandığı bölgeler aydınlık, iki aydınlık bölge
arasında kalan yerler gölgedir.
Işık kaynağından çıkan ışınlar leğenin altında aydınlık ve Dalga leğeninde ardışık iki karanlık ya da ardışık iki aydınlık
çizgi arası uzaklık su dalgalarının dalga boyuna eşittir.
gölge bölgeler oluşturur. Bu gölgelenmenin oluşma ne-
deni, dalga tepelerinin bir büyüteç gibi davranarak gelen
Perde üzerindeki ardışık iki aydınlık çizgi arası uzak-
ışığı belirli bölgelerde toplamasıdır. Böylece ışığın top-
lık, dalga üzerinde ardışık iki tepe arası uzaklığa eşittir.
landığı yerlerde aydınlık, diğer bölgelerde gölge oluşur.
Bu nedenle şekildeki gibi ardışık iki aydınlık ya da ardı-
şık iki karanlık çizgi arası uzaklık dalga boyu kadardır.

Kaynakta değişiklik olmadığı sürece bir su dalga-

sının periyot ve frekansı değişmez.
Dalga tepeleri perde üzerinde aydınlık şeritler ve dalga Su dalgaları da bir titreşim hareketi olduğu için bir fre-
çukurları ise karanlık şeritler olarak görünürler. kansı ve bir periyodu vardır. Su dalgalarının frekansı
kaynağının frekansına bağlıdır. Kaynakta değişiklik ol-
madığı sürece bir dalganın hareket süresince frekansı
Su Dalgalarında Temel Kavramlar ve periyodu hiçbir şekilde değişmez.
Dalga kaynağının birim zamandaki titreşim sayısına ya
da dalga kaynağının birim zamanda ürettiği dalga sayı-
sına dalganın frekansı denir. f ile gösterilir. Frekas bi-

rimi Hertz ya da 1/saniye dir. Kısaca Hz ile gösterilir.
Kaynağın bir tam su dalgası üretmesi için geçen süre-
ye dalganın periyodu denir. T ile gösterilir. Periyot biri-

mi saniyedir. Ayrıca,
T∙f=1
Su dalgalarında genlik dir.
Yandan görünüşü şekilde verilen dalgaların, yüksek kı- Dalga kaynağının şekli su üzerinde meydana gelen dal-
sımlarına tepe, alçak kısımlarına da çukur denir. Şekil- gaların şeklini belirler. Su üzerine düşen yağmur ya da
de su dalgalarının tepe ve çukur noktaları görülmekte- su damlasının oluşturduğu dalga şekli ile suya yatay
dir. Yay dalgalarında olduğu gibi denge konumundan olarak düşen uzun bir çubuğun oluşturduğu dalga şek-
maksimum uzaklık su dalgalarının genliğidir. li aynı değildir.

3. Ünite Su Dalgası
Doğrusal su dalgalarının yandan ve üstten görünüşle-

Bir fizikçi için su dalgalarının davra-
ri aşağıda verilmiştir.
nış ve şekillerini incelemek ne kadar
önemlidir?

Su dalgaları, boş bir zamanda, bize güzel bir seyir ve Doğrusal su dalgalarının yandan görünüşü
hoş zaman geçirmek için fırsattır. Su dalgalarını izleye-
rek, su üzerinde taş sektirerek eğleniriz. Dalga olayları Dalga leğeninde üretilen periyodik doğrusal su dalga-
larında art arda gelen iki tepe ya da iki çukur arasında-
birileri için fazla önemli görülmeyebilir. Hatta ders işle-
ki uzaklık dalga boyuna eşittir.
nirken “Bu dalga konusunu işlemek bize ne yayar sağ-
layacak?” gibi sorular aklımızdan geçebilir. Ancak dal-

ga olayı bir fizikçi için çok önemlidir.
Bilindiği gibi bir model, daha karmaşık olayları anlama-

mıza ya da incelememize kolaylık sağlar.
Su dalgalarının şekli ya da davranışları başka fiziksel Doğrusal su dalgalarının üstten görünüşü

büyüklüklerin daha iyi anlaşılmasında bir model olarak Su dalgalarında dalga tepeleri düz çizgi ile, çıkur nok-
kullanılır. Örneğin, atomun yapısını ve elektronların dav- taları ise kesikli çizgilerle gösterilir ya da hiç gösteril-
ranışını incelemede, bir ışığın davranışını kavramada, mez. Derinliği değişmeyen bir dalga leğeninde doğru-
haberleşme sektöründe, radyo ve televizyonların fark- sal dalganın bir süre sonraki durumu öncekine paralel
lı frekanslarda yayın yapmasında, tıp alanında ve daha olur. Doğrusal bir dalganın yayılma doğrultusu tepe ve
birçok alanda dalgalarla ilgili bilgilere ihtiyaç vardır. Su çukur çizgilerine daima dik olan küçük bir okla göste-
rilir. Yani su dalgaları daima tepe çizgisine dik ilerler.
dalgalarında kolaylıkla gözlenebilen olaylar yeri geldi-
ğinde çok daha karmaşık fiziksel problemleri çözmede
bizlere kolaylık sağlayacaktır. Dairesel Su Dalgaları
Derinliği her yerde aynı olan dalga leğeni içindeki suya
parmağımızın ucunu veya bir kalemin ucunu batırıp çı-
Doğrusal Su Dalgaları kardığımızda ya da dalga leğenine birkaç damla su dam-
lattığımızda, merkezi kalemin ucunun suya battığı veya
Bir dalga leğenindeki su yüzeyine bir cetveli yatay ola- damlanın suya düştüğü nokta olmak üzere dairesel dal-
galar oluşur. Dairesel su dalgaları merkezin dışına doğ-
rak batırıp çıkardığımızda ya da ileri geri hareket ettirdi-
ru su yüzeyinde ve her yöne doğru yayılır.
ğimizde doğrusal dalgalar oluşur. Derinliği değişmeyen
bir dalga leğeninde üretilen doğrusal su dalgaları hare-
ketleri sırasında sürekli birbirlerine paralel kalır.
Doğrusal su dalgaları düzgün bir çubuk kullanılarak üretilir.
Doğrusal Su Dalgasının Oluşumu

3. Ünite
Su Dalgası
Su Dalgalarının Yayılma Hızı

Derinliği her yerinde aynı olan bir dalga leğenin-
Su dalgalarının yayılma hızı su derinliğine bağlıdır. Dal-
de dalganın yayılma hızı sabittir.
ganın periyodu, frekansı ya da genliği değiştirilerek su-
yun yayılma hızı değiştirilemez. Sabit v hızı ile yayılan su
dalgaların yayılma hızı hareket denklemi ile hesaplanır.
Dairesel Su Dalgasının Oluşumu x = v ⋅ t bağıntısında x yerine l ve t terine T yazı-
larak bağıntı tekrar düzenlenir.

l=v⋅T olur.
1
T ⋅ f = 1 bağıntısından yararlanarak T yerine yazılır.
f

Su dalgalarının yayılma hızını veren bağıntı;

v=l⋅f

olur. Bağıntıda v, suyun derinliğine; f, kaynağın frekan-

sına; l ise hem v hem de f ye bağlı olarak değişen ni-
celiklerdir.
Etkinlik .. 16
Aşağıdaki su dalgaları üzerinde bulunan noktalardan
bazılarının hareket yönü verilmiştir.

Hareket yönleri verilen noktalara göre diğer noktala-
rın hareket yönlerini şekil üzerinde belirtiniz.
Yarıçapı daima büyüyen dairesel dalganın şeklinin bo-
zulmaması dalga üzerindeki bütün noktaların hızlarının
aynı olduğunu gösterir. Bu noktaların hareketi daima ya-
rıçap doğrultusundadır.

Doğrusal dalgalarda olduğu gibi dairesel dalgalarda
da dalga tepeleri düz çizgi ile, çukur noktaları ise ke-
sikli çizgilerle gösterilir.

Derinliği değişmeyen bir dalga leğeninde dalga tepeleri-
nin ya da dalga çukurlarının oluşturduğu dairelerin mer-

kezleri daima dalganın üretildiği noktadır.

Dairesel bir dalganın yayılma doğrultusu tepe ve çukur

çizgilerine daima diktir. Yukarıdaki şekilde dairesel dal-
gaların ilerleme yönleri kırmızı renkli oklarla belirtilmiştir.

Doğrusal su dalgalarında olduğu gibi dairesel dalgalar-

da da art arda gelen iki tepe ya da iki çukur arasındaki

uzaklık dalga boyuna eşittir.

Su dalgaları ister doğrusal ister dairesel olsun ya-

yılma doğrultusu daima tepe ve çukurların oluş-
turduğu çizgiye diktir.

Soruda dalgaların periyodu 4 s verildiğine göre, O nok-

Örnek ..24 tasındaki bir dalga P noktasına 8 saniyede varır.
Cevap D
50 cm boyundaki bir dalga leğeninde aynı anda en faz-
la 20 tam dalga gözlenebiliyor.
Buna göre, dalgaların dalga boyu en büyük kaç cm
olabilir?
Örnek ..26
A) 1,25 B) 2,5 C) 5,0 D) 7,5 E) 10,0

Çözüm
Dalga leğeninde aynı anda en fazla 20 dalga gözlen-

diği anda henüz tamamlanmamış 21. dalganın bir bö-
lümü de görülebilir. Biz soruyu çözerken 20 dalganın
dalga boyunun 50 cm olduğunu düşüneceğiz. Dolayı-
sı ile bulunan dalga boyu değeri dalgalarının alabilece- Düşey kesiti verilen şekildeki dalga leğeninde elde edi-
len dalgaların dalga boyu λ dır.
ği en büyük dalga boyu değeridir. Dalga boyu l olsun.
Dalganın hızı sabit olduğuna göre,
20 ⋅ l = 50 cm
I. Kaynağın periyodu artırılırsa dalga boyu artar.
l = 2,5 cm bulunur.
II. Kaynağın frekansı artırılırsa dalga boyu artar.
Cevap B
III. Kaynağın titreşim genliği artırılırsa dalga boyu azalır.

Örnek ..25 D) I ve III E) II ve III
O noktasında bulunan
bir noktasal su dalgası
kaynağı 4 s periyotlu pe- Çözüm
riyodik dalgalar üret-
mektedir. Su dalgalarının dalga boyu,

Şekildeki konumda O l=v⋅T
noktası bir dalga te-
pesi olduğuna göre, ya da
O noktasında üretilen
bir dalga P noktasına l= v
f
kaç saniyede varır?
bağıntılarıyla hesaplanır. Dalgaların yayılma hızı sabit ol-
duğuna göre, dalga boyu kaynağın periyodu ile doğru,
A) 0,5 B) 2 C) 4 D) 8 E) 16
frekansı ile ters orantılıdır.
Kaynağın periyodu artırılırsa dalga boyu artar. (I doğru)
Çözüm Kaynağın frekansı artırılırsa dalga boyu azalır. (II yanlış)
O ile P arası uzaklık 2 dalga boyu uzaklığıdır. Su dalga- Dalgaların genliği ile dalga boyu arasında bir ilişki yok-
ları bir periyotluk sürede bir dalga boyu uzaklığı kadar tur. Dolayısıyla titreşim genliğinin artması ya da azaltıl-
yol alırlar. Dolayısı ile su dalgalarının 2 dalga boyu uzak- ması dalga boyunu etkilemez. (III yanlış)
lığa gidebilme süreleri 2 periyotluk bir süredir. Cevap A

3. Ünite
Su Dalgası
Su Dalgalarında Yansıma
Alıştırmalar
Yay dalgalarında bir atmanın bir engelle karşılaştığı za-
man yansımaya uğradığını görmüştük. Su dalgaları da
13. yayılırken önlerine çıkan engellere çarparak geldikleri
ortama geri dönebilir. Bu olaya su dalgalarının yansı-
ması denir. Şimdi doğrusal ve dairesel su dalgalarının
düzlem engelde, çukur ve tümsek engellerde yansıma-
larının nasıl olduğunu inceleyelim.
Doğrusal Su Dalgalarının Düz Engelden

Bir dalga leğeninde su üzerine üç pinpon topu bı- Yansıması
rakıldıktan sonra periyodik dalgalar üreten kay-
Doğrusal su dalgaları düz bir engel ile karşılaştığında
nak çalıştırılıyor.
yansımaya uğrar. Su dalgalarının düz engelden yansı-
Buna göre, bu deneyde aşağıdakilerden han- ması ışığın düzlem aynadan yansımasına benzer. Bu ne-
gisi gözlenmez? denle ışık ışınlarının yansıması ile su dalgalarının yansı-
ması arasındaki benzerlikleri sürekli vurgulayacağız. Işık
A) Toplar aşağı yukarı hareket eder. ışınları için öğrendiğiniz bilgilerin su dalgalarında da ay-
B) Toplar farklı yüksekliklerde bulunabilir. nen gerçekleştiğini göreceksiniz. Bu benzerlikten dola-
yıdır ki su dalgaları ışık ışınları için bir modeldir. Yani ışık
C) Toplar aynı yükseklikte olamaz.
ışınlarında olup da açıklamakta zorlandığımız bazı özel-
D) İlk titreşen kaynağa en yakın toptur. likleri su dalgalarını kullanarak inceleyebiliriz.
E) Dalga hareketi ilerlerken toplar ilerlemez.

14.

Doğrusal Su Dalgalarının Düz Engelden Yansıması
0,2 s periyotlu dalgalar üreten kaynağın oluştur- Şekilde bir ışık ışınının yansıtıcı yüzeyden yansıması gös-
duğu periyodik dalgaların tepelerinin görünümü terilmiştir. Gelme açısı (i) gelen ışının normal ile yaptığı
şekildeki gibidir. açıdır. Yansıma açısı (r) yansıyan ışının normalle yaptığı
açıdır. Yüzeyin normali (N) ışığın yansıtıcı yüzeye değ-
Buna göre, dalgaların yayılma hızı kaç cm/s dir?
diği noktadaki dikmedir.
A) 5 B) 10 C) 15 D) 20 E) 25

15. Derinliğin sabit olduğu bir ortamda dakikada 30

dalga üreten noktasal kaynaktan yayılan dairesel
dalgalardan ardışık iki tanesinin yarıçapları sırasıy-
la 20 cm ve 30 cm dir.
Doğrusal su dalgasının yayılma doğrultusunun yüzeyin
Buna göre, dalgaların yayılma hızı kaç cm/s dir? normali ile yaptığı açı (i) dalganın gelme açısıdır.
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 Doğrusal su dalgası ile düz engel arasında kalan açı da

aynı zamanda gelme açısına eşittir.

Su dalgalarını düz engelden yansıtırken aşağıdaki iş-

lemleri uygulayınız.

1. Engeli ayna gibi kabul ediniz.

2. Engelin normalini çiziniz.

3. Dalgaların yayılma doğrultusunu ışık ışınlarının ya-
yılma doğrultusu gibi kabul ederek ışınları düz en-
gelden yansıma kurallarına göre yansıtınız.

4. Bu işlemi su dalgasının her iki uç noktası için tekrar
ediniz. Bu bize yansıdıktan sonra su dalgasının uç-
larını kontrol etmemize yardımcı olacaktır. Son olarak dalganın iki ucu için çizilen ışınlara dik ola-
cak şekilde, iki ışın arasına doğrusal su dalgaları çizildi.
5. Dalganın iki ucu için çizdiğiniz ışınlara dik olacak şe-
kilde, iki ışın arasına doğrusal su dalgalarını çiziniz
Örnek ..27
Doğrusal engelden şekildeki
gibi yansıyan su dalgası en-

gele aşağıdakilerden hangi-

si gibi gelmiştir?

Şimdi yukarıda belirtilen aşamaları şekildeki KL doğru-
sal su dalgasını düz engelen yansıtırken inceleyelim.

Şekilde engelin normali belirlendi. Su dalgasının K ucun-

dan engele ışınlar çizilerek engelden yansıma kuralları- Çözüm
na uygun olarak yansıtıldı.

Doğrusal KL su dalgasının engelden yansıma kuralları-

na uygun yansıması şekilde verilmiştir. Dalganın enge-
le gelme açısı 30° dir. Dalganın her iki ucundan ışınlar
Şekilde engelin normali belirlendi. Su dalgasının L ucun- çizilerek yansıma öncesi dalganın K ve L uçları kont-
dan engele ışınlar çizilerek engelden yansıma kuralları- rol edilmiştir.
na uygun olarak yansıtıldı. Cevap C

3. Ünite
Su Dalgası
Etkinlik .. 17 Çözüm
Bir dalga leğeninde şekildeki doğrusal su dalgası-
Gelen dalganın yayıl-
nın yansımalar sonrasındaki uçlarının hangileri ol-
ma doğrultusunun yü-
duğunu belirtiniz.
zeyin normali ile yaptı-

ğı açı gelme açısı, yan-

sıyan dalganın yayılma

doğrultusunun yüzeyin

normali ile yaptığı açı

yansıma açısıdır. Şek-

le göre, θ2 gelme açısı

θ1 yansıma açısıdır.

Yansıma kuralları gereğince θ1 = θ2 dir.

Cevap C

Doğrusal Su Dalgalarının Çukur Engelden
Yansıması

Doğrusal su dalgalarının yüzeyi çukur olan bir engelden
yansıması ışığın çukur aynadan yansımasına benzer.

Çukur aynanın asal ekseni, odak noktası ve bir merkez
noktası olduğunu biliyoruz. Çukur aynanın asal ekseni-
ne paralel ilerleyen ışınlar aynanın odağından geçecek

şekilde yansır. Aynı özellik su dalgaları için de geçerlidir.
Doğrusal Su Dalgalarının Çukur Engelden Yansıması

Örnek ..28
Hareket doğrultusu çukur engelin asal eksenine para-
Üstten görünüşü şekilde ve- lel ilerleyen doğrusal su dalgaları, engelden yansıdık-
rilen dalga leğeninde düz en- tan sonra dairesel şekil alır.
gele gelen doğrusal dalganın
yansıması görülmektedir.

Buna göre,

I. θ1 gelme açısıdır.
II. θ2 yansıma açısıdır.
III. θ1 = θ2 dir.

Engele yaklaşan dalgaların uç kısımları engele önce çar-
par. Bu nedenle uç kısımlar önce diğer kısımlar belirli
aralıklarla daha sonra yansırlar. Dalgalar dairesel şekil
D) I ve III E) II ve III aldıktan sonra da yayılma doğrultusu dalgalara diktir.

Çukur engelden yansıyan doğrusal dalga dairesel şe- Dairesel Su Dalgalarının Düz Engelden
kil alarak bir noktaya doğru küçülerek ilerler, bir an için
Yansıması
bir noktada toplanır ve dalga tekrar dağılarak yoluna de-
vam eder. Yansıyan dalgaların toplandığı bu nokta en- Dairesel dalgaların düz engelden yansıması noktasal
gelin odak noktasıdır. kaynaktan çıkan ışığın düzlem aynadan yansımasına
benzemektedir.

Doğrusal Su Dalgalarının Tümsek

Engelden Yansıması

Doğrusal su dalgalarının yüzeyi tümsek olan bir engelden
yansıması ışığın tümsek aynadan yansımasına benzer.

Tümsek aynanın asal eksenine paralel ilerleyen ışınlar
aynanın odağından geliyormuş gibi yansır. Aynı özellik
su dalgaları için de geçerlidir.

Doğrusal Su Dalgalarının Tümsek Engelden Yansıması

Şekilde düzlem aynaya K noktasından gelen ışınlar düz-
lem aynanın arkasındaki K' noktasından geliyormuş gi-

bi yansır.
Doğrusal engele K noktasından gelen dairesel su dal-
gaları da K' noktasından geliyormuş gibi yansır. Düzlem
aynada olduğu gibi K noktasının engele uzaklığı K' nok-
tasının engele uzaklığına eşittir.
Doğrusal su dalgalarının hareket doğrultuları tümsek
engelin asal eksenine paralel olarak gönderilmiş olsun.
Dairesel Su Dalgalarının Çukur

Çukur engelin odağında üretilen dairesel dalgalar çu-
kur engelden yansıdıktan sonra doğrusal görünüm alır.

Doğrusal dalganın her parçası aynı anda engelden yansı-

maz. Dalganın engele önce çarpan orta kısmı önce yan-
sır ve öne geçer. Dalganın yansıması tamamlandığında
doğrusal gelen dalga yansıma sonunda dairesel bir şe-
kil alır. Dalgalar dairesel şekil aldıktan sonra da yayılma

doğrultusu dalgalara diktir.
Yansıyan bir dalga üzerindeki farklı noktaların yayılma

doğrultuları incelendiğinde yansıyan dalgaların enge-
lin arkasındaki bir noktasal kaynaktan geliyormuş gibi
olduğu görülür. Bu nokta tümsek engelin odak nokta-
sıdır. Tümsek engel doğrusal su dalgalarını dağıtacak Bu durum çukur aynanın odağından geçerek gelen ışın-
şekilde yansıtır. ların asal eksene paralel yansımasına benzer.

3. Ünite
Su Dalgası
Çukur engelin merkezinde üretilen dairesel dalgalar çu-

kur engelden yansıdıktan sonra engele dik çarptıkları Etkinlik .. 18
için aynı yolu izleyerek geri döner.
Şekilde verilen su dalgalarının merkez ve odak nok-
taları sırasıyla M ve F olan çukur ve tümsek engeller-
Dairesel Su Dalgalarının Tümsek Engelden Yansıması
den yansıma şekillerini çizerek gösteriniz.

Bu durum çukur aynanın merkezinden geçerek gelen
ışınların yine aynanın merkezinden geçecek şekilde yan-

sımasına benzer.
Dairesel Su Dalgalarının Çukur Engelden Yansıması
Dairesel Su Dalgalarının Tümsek Örnek ..29

Yayılma doğrultuları tümsek engelin odak noktasından
geçen dairesel su dalgaları engelden yansıdıktan son-
ra doğrusal görünüm alırlar.

Üstten görünüşü verilen dalga leğeninde O noktasında
üretilen dairesel dalgalar X engeline Şekil - I deki gibi
gelerek, engelden Şekil - II deki gibi P noktasından ge-
liyormuş gibi yansıyor.
Buna göre,

I. d1 = d2 ise engel; düz engeldir.

II. d1 > d2 ise engel; çukur engeldir.

III. d2 > d1 ise engel; tümsek engeldir.


Bu durum, tümsek aynanın odağından geçecekmiş gi-
bi gelen ışının asal eksene paralel yansımasına benzer. D) I ve II E) I ve III

Çözüm Örnek ..30

I.

Yansıma kurallarına uygun olarak, düz engele gelen Derinliği her yerde eşit olan ve üstten görünüşü Şekil - I
dairesel dalgalar yine dairesel olarak yansır. Düzlem de verilen dalga leğenindeki çukur engele gelen doğru-
aynada ışık kaynağının aynaya uzaklığı ile görüntüsü- sal dalgalar engelden Şekil - II deki gibi yansıyor.
nün aynaya uzaklığı eşit olduğu gibi, dalga kaynağı- Buna göre,
nın engele uzaklığı ile engelden yansıyan dalgaların
yayılma doğrultularının engel arkasında birleştiği nok- I. O noktası engelin odak noktasıdır.
tanın engele uzaklığına eşittir. d1 = d2 dir. (I doğru) II. Yansıyan dalgaların hızının büyüklüğü değişme-
II. miştir.

III. Engelin merkezi O noktasının sol tarafındadır.



Gelen ışın sabit tutularak düzlem ayna yerine çukur

Çözüm
ayna konulursa yansıyan ışın I2 olur. N1 düzlem ay-
nada normali, N2 çukur aynada normali göstermek- Çukur engele gelen doğrusal dalgalar engelden yansı-
tedir. Geliş açısının çukur aynada düzlem aynaya yınca odak noktasında toplanır ve tekrar açılır. Dolayı-
göre küçük olduğu görülmektedir. Yansıyan ışınla- sıyla Şekil - II de verilen O noktası engelin odak nokta-
rın uzantıları incelendiğinde, ışık kaynağının görün- sıdır. (I doğru)
tüsünün düzlem aynaya göre çukur aynada biraz Dalga leğeninde su derinliği sabit olduğundan yansıyan
daha uzakta olduğu anlaşılır. d2 > d1 dir. (II yanlış) dalgaların hızı gelen dalgaların hızına eşittir. (II doğru)
III. Engelin merkezinin engele olan uzaklığı odak uzaklığı-

nın iki katıdır. Yani engelin merkezi O noktasının solun-

dadır. (III doğru)
Cevap E

Su Dalgalarının Hızının Ölçülmesi

Su dalgalarının yayılma hızı,
Gelen ışın sabit tutularak düzlem ayna yerine tümsek
ayna konulursa yansıyan ışın I3 olur. N1 ve N3 sırasıy- l=v⋅T ya da v=l⋅f
la düzlem ayna ve tümsek aynanın normalidir. Geliş
açısının tümsek aynada büyük olduğu görülmekte- bağıntıları ile bulunduğunu öğrenmiştik.
dir. Yansıyan ışınların uzantıları karşılaştırılarak tüm- Ancak bu bağıntılarla işlem yapabilmek için hızı ölçmek
sek engelde d2 < d1 olduğu görülür. (III yanlış) istediğimiz dalgaların frekansı, periyodu ve dalga boyu
Cevap A gibi niceliklerinin bilinmesi gerekir.

3. Ünite
Su Dalgası
Stroboskop üzerinden izlenen su

Algı Yanılması
dalgalarının dalga boyu, her zaman,
gerçek dalga boyunda mı görünür?
Dalgaların dalga boyunu şerit metre veya cetvel gibi
uzunluk ölçerler ile ölçebiliriz. Hareket halindeki dalga-
ların dalga boyunun ölçülmesi zor olduğu için, dalga le-
ğenindeki su dalgalarının yayılma hızı bulunurken stro-
boskop kullanılır. Stroboskop farklı hızlarla döndürülse bile su dalgala-
Stroboskop, üzerinde eşit ara- rı duruyor görünebilir. Ancak gözlenen dalga boyla-
lıklı yarıklardan oluşan daire rı farklı olur.
şeklindeki bir levhadır. Strobos-
kop merkezi etrafında dönebi- Su dalgalarının gerçek dalga boyunu bulabilmek için
lecek şekilde tasarlanmıştır. stroboskobun çizgisel hızının dalgaların yayılma hızı-
na eşit olması gerekir. Böyle bir durumda gözümüzün
Stroboskop döndürülürken, ya-
önünden ardışık iki yarık geçtiğinde bir önceki dalganın
rıklar arasından dalgaları göz-
leriz. Bazı şartlar sağlandığın- yerini bir sonraki dalga alır. Dalgaları da gerçek dalga
boyunda duruyormuş gibi görürüz.
da su dalgalarını duruyormuş
gibi görürüz. İşte bu anda bir arkadaşımızdan alacağı-
mız yardım ile su dalgalarının dalga boyunu ve frekan-
sını hesaplayabiliriz.

Su dalgalarını laboratuvar ortamında incelerken bir yar-
dımcıya ihtiyaç duyarız. Çünkü, hem stroboskobu dön-
dürmek hem de aynı anda uzunluk ölçer ile ölçüm yap-
mak imkansızdır.
Stroboskobu kullanan kişi su dalgalarını duruyor gö-
rür ancak yardımcı su dalgalarını hareketli görecektir.
Bu durumda yardımcıyı yönlendirecek olan strobosko-
bu kullanan kişidir. Yardımcı elinde tuttuğu iki çubuğu
stroboskobu kullanan kişinin yönlendirmesi ile istenilen
Böyle bir durumda şekildeki gibi 1 yarığının yerine 2
yerlere koyar. Çünkü stroboskobu kullanan kişi hem du-
yarığı gelinceye kadar A tepesinin yerine B tepesi gelir.
ran su dalgalarını hem de yardımcının elindeki çubukla-
rı aynı anda görebilir. Yarık frekansı ile dalga frekansına (fd) eşit olur. fd = fy
Çubuklar uygun yerlere konulduktan sonra yine yardım- Dalga frekansı,

cının kullandığı bir kronometre ile stroboskobun belir-
li bir süredeki (örneğin 1 dakika) tur sayısı hesaplanır. fd = n ⋅ f s
Bu işlemlerden sonra strobskoba ihtiyacımız kalmaz.
Yere bırakılan iki çubuk arası bir cetvel yardımı ile ölçülür. bağıntısından bulunur. Burada,
Eğer çubuklar ardışık iki dalga tepesi üzerine konulmuş fd : su dalgalarının frekansı
ise, iki çubuk arası uzaklık bir dalga boyuna eşit olacaktır.
n : stroboskobun yarık sayısı
Stroboskopta 8 tane yarık olsun. Ölçüm sırasında stro-
boskobu 1 dakikada 30 kere döndürmüş olalım. Ya- fs : stroboskobun frekansıdır.
ni 1 dakikada gözümüzün önünden 30 ∙ 8 = 240 ta-
Dalganın hızını veren bağıntı,
ne yarık geçer.
Sroboskop 60 saniyede 30 kere döndüğü için strobsko-
v = l ⋅ fd
bun frekansı 0,5 Hz dir. 60 saniyede gözümüzün önün-
den 240 tane yarık geçtiği için yarık frekansı 4 Hz dir. dır. Burada,
Kısaca, yarık frekansı (fy), stroboskobun frekansı (fs) fd : su dalgalarının frekansı
ile yarık sayısının (n) çarpımından bulunur.
l : su dalgasının dalga boyu
fy = n ⋅ f s
v : su dalgasının yayılma hızıdır.

Bilgi Penceresi Çözüm
Gerçek dalga boyu l olan su dalgaları stroboskop- Su dalgalarının frekansı, stroboskop ve kronometre yar-
la izlenirken; dımı ile hesaplanır. Frekansı bilinen su dalgasının peri-
yodu T = 1 bağıntısından bulunabilir.
fy = fd ise gözlenen dalga boyu l dır. f
Dalgalar duruyor gözlenir. Kurşun kalemler ve cetvel yardımı ile dalga boyu bulu-
f nabilir. Su dalgalarının yayılma hızı ise v = l ∙ f bağın-
fy = d ise gözlenen dalga boyu ml dır. tısı kullanılarak hesaplanır.
m
Dalgalar duruyor gözlenir. (m = 1, 2, 3 ...) Sonuç olarak verilen niceliklerden üçünün büyüklüğü
de hesaplanabilir.
l
fy = mfd ise gözlenen dalga boyu dir. Cevap E
m
Dalgalar duruyor gözlenir. (m = 1, 2, 3 ...)
Stroboskopla bakılırken, su dalgaları;
ileri gidiyormuş gibi görünüyorsa fd > fy dir.
geri gidiyormuş gibi görünüyorsa fy > fd dir.
Örnek ..32
Bir dalga leğeninde oluşturulan dalgaların frekansı 10 s–1,
dalga boyları da λ0 dır. Bu dalgalara 5 yarıklı bir strobos-
kobun arkasından bakıldığında, leğende duruyormuş gi-
bi görünen dalgaların ardışık iki tepesi arasındaki uzak-
Örnek ..31 lık λ0 olarak ölçülüyor.
Buna göre, stroboskop saniyede kaç devir yapmak-
tadır?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 6
Çözüm
Stroboskopla bakıldığında su dalgaları gerçek dalga

boyunda görünüyorsa dalga frekansı ile yarık frekan-
sı eşittir.
Resimde verilen araçlarla dalga leğenindeki su dal- f d = fy
galarına ait,
fd = n ⋅ fs
I. Dalga boyu
10 = 5 ⋅ fs
II. Yayılma hızı
III. Periyot fs = 2 s–1 dir.
niceliklerinden hangileri hesaplanabilir? Stroboskobun saniyedeki devir sayısı demek strobos-

kobun frekansı demektir. fs = 2 s–1 olduğuna göre, stro-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II boskop saniyede 2 devir yapmaktadır.
D) II ve III E) I, II ve III Cevap B

3. Ünite
Su Dalgası
Su Dalgalarının Hızının Değişmesi

Alıştırmalar
16. Derinliğin sabit olduğu bir

ortamda üretilen KL doğ-
rusal su dalgası I. düzlem
engele şekildeki gibi gön-
deriliyor.

Buna göre, dalganın II.
engelden yansıma açısı kaç derecedir?
A) 20 B) 50 C) 70 D) 80 E) 110

Su dalgalarının yayılma hızı ortamın derinliğine bağlıdır.

Yapılan deneyler derinlik arttıkça su dalgalarının hızının
da arttığını göstermiştir.
17. I. Tümsek engele gönderilen doğrusal su dalgası
Su dalgalarının frekansı dalgaları üreten kaynağın fre-
II. Düz engele gönderilen doğrusal su dalgası
kansına bağlıdır. Bir kaynaktan çıkan dalgaların ilerleyi-
III. Çukur engele gönderilen dairesel su dalgası şi sırasında frekansı değişmez. Sabit frekans ile çalışan
Yukarıdaki dalgalardan hangileri engelden doğ- bir kaynak tarafından üretilen su dalgaları sığ bölgeye
rusal bir dalga olarak yansıyabilir? doğru ilerlerse derinliğin azalmasıyla dalgaların hızı da
azalır. Frekansı değişmeyen dalgaların hızının azalma-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II sı sonucu dalgaların dalga boyu da azalır.
D) II ve III E) I, II ve III vderin > vsığ

lderin > lsığ
18. Dakikada 32 tur dönen 8 yarıklı stroboskobun fre-

kansı f1, yarık frekansı f2 dir.
f1
f2

1 1 1 1 1
A) B) C) D) E)
2 4 8 16 32
Derinliği sürekli değişen dalga leğenine üstten ve yandan

bakıldığında dalga tepeleri şekildeki gibi gözlenir.
19. Dakikada 30 tur dönen 8 yarıklı stroboskop üze-

rinden bakılan su dalgaları gerçek dalga boyunda
Su dalgalarının yayılma hızı ortamın derinliğine
duruyor gözleniyor.
bağlıdır. Derinlik arttıkça su dalgalarının hızı ar-
Dalgaların dalga boyu 10 cm olduğuna göre, tar, derinlik azaldıkça su dalgalarının hızı azalır.
dalgaların yayılma hızı kaç cm/s dir? Sığ ortamdan derin ortama, derin ortamdan sığ
ortama geçen dalgaların frekans ya da periyotla-
A) 10 B) 20 C) 25 D) 30 E) 40 rı değişmez.

Şekle göre, dalga leğeninin sağ tarafı derin olduğu için

Örnek ..33 bu bölgede dalgaların yayılma hızı daha fazladır.
Su dalgalarının sığ ve derin ortamda periyotları eşittir.
Sabit frekanslı periyodik dalgalar üreten kaynağın üret- Bu nedenle dalga boyunu dalgaların yayılma hızı belir-
tiği su dalgalarının dalga leğeninin X, Y, Z bölgelerinde- ler. Dalga boyu dalgaların yayılma hızıyla doğru orantı-
ki hızları arasındaki ilişki vX > vZ > vY dir. lıdır. Hızın büyük olduğu yerde dalga boyu da büyüktür.
Buna göre, bu bölgelerin derinlikleri olan hX, hY, hZ Dolayısıyla dalgaların yayılma hızları arasındaki ilişki
arasındaki ilişki nedir? v1 < v2 ; dalga boyları arasındaki ilişki λ1 < λ2 dir.
Cevap B
A) hZ > hY > hX B) hX > hZ > hY
C) hX > hY > hZ D) hY > hZ > hX
E) hZ > hX > hY
Çözüm
Derinliğin en fazla olduğu yerde dalgaların yayılma hızı

da en büyük olacaktır. Buna göre, derinlikler arasında-
ki ilişki hX > hZ > hY olmalıdır.
Cevap B
Etkinlik .. 19
Aşağıdaki dalga leğenlerinde dalga kaynağı periyodik
doğrusal su dalgaları üretiyor.
Örnek ..34 Dalga tepelerinin durumlarına göre dalga leğeninin

derinlikleri arasındaki ilişkilerini belirtiniz.

Düşey kesiti verilen dalga leğeninde oluşturulan doğru-

sal dalgaların belirtilen bölgelerdeki dalga boyu λ1, λ2;
yayılma hızları v1, v2 dir.
Buna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?
A) λ1 = λ2 B) λ1 < λ2 C) λ2 < λ1

v 1 = v2 v1< v2 v 1 = v2
D) λ1 < λ2 E) λ2 < λ1
v2 < v1 v1 < v2
Çözüm
Su dalgalarının dalga boyu λ = v ⋅ T bağıntısı ile he-

saplanır. Dalgaların yayılma hızı, suyun derinliğine bağ-
lıdır. Derin ortamda dalganın yayılma hızı büyük, sığ or-
tamda ise yayılma hızı küçüktür.


3. Ünite
Su Dalgası
Su Dalgalarında Kırılma
Su dalgalarının hızı, dalgalar derin ortamdan sığ orta-
ma geçtiğinde azalır, sığ ortamdan derin ortama geç-
tiğinde ise artar.
Su dalgalarının hızı derinliğe bağlı ve vsığ < vderin dir.
Gelen dalgaların dalga tepesi ile ortamları ayıran yü-

zey arasındaki açı (i) gelme açısı, kırılan dalgaların dal-

ga tepesi ile ortamları ayıran yüzey arasındaki açı (r) kı-

rılma açısıdır.

Yayılma doğrultusu ortamları ayıran yüzeye dik olacak

şekilde, derin ortamdan sığ ortama ilerleyen dalgalar
doğrultu değiştirmeden sığ ortama geçer. Bu esnada
dalganın hızı küçüleceğinden dalga boyu da hızla doğ-
ru orantılı olarak küçülür.
Su Dalgalarının Kırılması Kırılan dalga resmi

Bilgi Penceresi

Derin ortamdan sığ ortama geçen su dalgaları nor-

male yaklaşarak kırılmaya uğrar.
Dalgaların yayılma doğrultusu derin ve sığ ortamı ayı-

ran yüzeye dik değilse dalganın bir ucu şekildeki L ucu
gibi diğer ortama daha önce geçer. Sığ ortama önce
geçen L ucu yavaşlar, derin ortamdaki K ucu L ye gö-
re daha hızlı hareket ettiği için öne geçer. Böylece dal-
ganın yayılma doğrultusu değişir. Su dalgasının ortam
değiştirirken yönünü değiştirmesi olayına su dalgası-
nın kırılması denir.
Sığ ortamda üretilen su dalgaları da derin ortama geç-

tiklerinde hızları artar. Derin ortama önce geçen uç di-
ğer ucun önüne geçer. Su dalgası normalden uzakla-
şarak kırılır.
Bilgi Penceresi
Doğrusal su dalgalarının hareket doğrultusu ile normal
arasında kalan açıya gelme açısı (i) denir. Kırılan su
Sığ ortamdan derin ortama geçen su dalgaları nor-
dalgalarının hareket doğrultusu ile normal arasında ka-
malden uzaklaşarak kırılmaya uğrar.
lan açıya kırılma açısı (r) denir.

II. Z ortamından Y ortamına ge-

Az kýrýcý ortam çen dalgalar hızlanmıştır. Do-
Normal Normal
(Derin ortam) layısıyla Y ortamı Z ortamından
i r derindir. Yani hY > hZ dir.
(II yanlış)
Çok kýrýcý ortam
(Sýð ortam) i
r
III. hX > hY ve hY > hZ olduğuna göre, hX > hY > hZ
i : gelme açýsý ; r : kýrýlma açýsý olur. (III yanlış)
Cevap A
Su dalgalarının ışık ışınları için bir model olduğunu söy-
lemiştik. Yansıma olayında olduğu gibi, su dalgalarının
kırılması olayı da ışığın kırılmasına benzer. Derin ortam,
ışık ışınının daha hızlı hareket ettiği az kırıcı ortama, sığ
ortam ise ışık ışınının daha yavaş hareket ettiği çok kırı-
cı ortama karşılık gelir.
Örnek ..36
Örnek ..35
Üstten görünüşü şekilde veri-
len dalga leğeninin X, Y, Z böl-
gelerinin derinliği hX, hY, hZ dir.
Doğrusal bir su dalgasının X,
Y ve Z ortamlarındaki durumu
göz önüne alındığında,
I. hY < hX tir.
II. hY < hZ dir.
III. hX = hZ dir.

Çözüm Yukarıda gösterilen eşleştirme ışık ile su dalgalarının or-

tam değiştirmesi ile ilgilidir.
I. X ortamından Y ortamına ge-
çen dalgalar yavaşlamıştır. Öy- Buna göre, hangilerinde yapılan eşleştirme doğru
leyse, X ortamı derin, Y orta- olarak gösterilmiştir?
mından sığdır. Yani hY < hX tir.
(I doğru) A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

3. Ünite
Su Dalgası
Ayrıca, su dalgasının üzerinde belirlenen iki noktanın

Çözüm hızları kontrol edilerek dalganın sığ ya da derin ortama
geçtiğine karar verilebilir. Örneğin, K den L ye geçişte,
I. Işık az yoğun ortamdan çok yoğun ortama geçerken L ortamına ilk geçen uç öne geçmiştir. Yani hızlanmış-
normale yaklaşarak kırılır. Su dalgaları da derin or- tır. Bu dalganın daha derin bir ortama geçtiğini göste-
tamdan sığ ortama geçerken şekilde verilen biçim- rir. Ya da dalganın doğrultusu normalden uzaklaştığı
de kırılmaya uğrar. Burada verilen eşleştirme doğ- için, hL > hK dir.
rudur. L den M ye geçişte de aynı durum gözlenmiştir. Dal-
II. Işık çok yoğun ortamdan az yoğun ortama geçer- ga daha derin bir ortama geçmiştir. Dalga M ye geçer-
ken, normalden uzaklaşır. Su dalgaları da sığ ortam- ken doğrultusu normalden uzaklaşmıştır. hM > hL dir.
dan derin ortama geçerken şekilde verilen biçimde Buna göre, hM > hL > hK dir.
kırılmaya uğrar. Dolayısıyla verilen eşleştirme doğ-
rudur. Cevap B
III. Az kırıcı ortamdan çok kırıcı ortama dik gelen ışın-

lar kırılmadan yollarına devam eder. Su dalgaları da
derin ortamdan, sığ ortama dik olarak gelmiş ise kı-
rılmadan yollarına devam eder. Ancak sığ ortama Örnek ..38
geçen dalgalar sıklaşır. Dolayısıyla burada verilen
eşleştirme de doğrudur.
Cevap E
Örnek ..37
Derinlikleri farklı K, L ve M
ortamlarından oluşmuş su
leğeninde, K ortamında
oluşturulan doğrusal su
dalgalarının L ve M ortam-
larında izlediği yol şekil-
deki gibidir.
Buna göre K, L ve M ortamlarının derinlikleri hK, hL
Şekilde verilen periyodik doğrusal dalgalardan han-
ve hM arasındaki ilişki nedir?
gileri derin ortamdan sığ ortama geçmiştir?
A) hM > hK > hL B) hM > hL > hK
C) hL > hK > hM D) hL > hM > hK
E) hK > hL > hM
Çözüm
Çözüm
I. İlk ortam değiştiren uç yavaşlayarak geride kaldığı için
Su dalgasının kırılmaya uğ- dalga sığ ortama geçmiştir. (Doğru)
radığı olaylarda kırılma ka-
II. Şekilde ortam değiştiren dalgaların dalga boyunun
nunlarına göre, sığ ortam-
küçüldüğü görülmektedir. Öyleyse dalgalar derin or-
dan derin ortama geçen dal-
tamdan sığ ortama geçmişlerdir. (Doğru)
gaların yayılma doğrultusu
normalden uzaklaşır, derin III. İlk ortam değiştiren uç hızlanarak öne geçtiği için dal-
ortamdan sığ ortama geçer- ga derin ortama geçmiştir. (Yanlış)
ken normale yaklaşır. Cevap D

Su Dalgalarının Mercek Şeklindeki Sığ

Ortamlardan Geçerken Kırılması

Şekilde dalga leğenine kalın kenarlı mercek şeklinde bir

levha yerleştirerek kalın kenarlı mercek şeklinde bir sığ
ortam elde edilmiştir. Doğrusal su dalgaları kalın kenarlı
Bir dalga leğeninde dalgaların yayılma yolunda su içi- mercek şeklinde sığ ortamdan geçerken kırılmaya uğrar.
ne ince kenarlı mercek şeklinde kesilmiş levha yerleş- Su dalgaları kalın kenarlı mercek şeklindeki sığ bölge-
tirelim. Bu levha, yerleştirildiği yerin derinliğini azaltır. den geçerken hızları azalır. Dalganın sığ bölgede daha
Su dalgaları ince kenarlı mercek şeklindeki sığ bölgeden uzun süre kalan bölümleri geride kalır. Örneğin mercek
geçerken hızları azalır. Dalganın sığ bölgede daha uzun şeklindeki bölgenin ortasına denk gelen bölüm en ön-
süre kalan bölümleri geride kalır. Örneğin mercek şek- de, merceğin kenarlarına denk gelen bölümler en arka-
lindeki bölgenin ortasına denk gelen bölüm en arkada, dadır. Kırılan dalgaların, dalgaların geldiği taraftaki bir
merceğin kenarlarına denk gelen bölümler en öndedir. noktadan (sığ ortamın odak noktasından) yayılıyormuş
gibi dairesel şekil aldığı gözlenir.
Mercek şekilli bölgeyi geçen ve kırılarak dairesel şekil
alan dalgalar bir noktada toplanır. Su dalgalarının top-
landığı bu nokta, ince kenarlı mercek şeklindeki sığ or-
tamın odak noktasıdır. Bu noktayı geçen dalgalar dağı-
larak yoluna devam eder.

Bu durum, hava ortamındaki kalın kenarlı bir merceğin

asal eksenine paralel gelen ışık ışınının uzantısının odak-
tan geçecek şekilde kırılmasına benzer.
Bu durum hava ortamındaki ince kenarlı merceğin asal Su Dalgalarının Mercek Şeklindeki
eksenine paralel gelen ışık ışınının kırıldıktan sonra odak-
Derin Ortamlardan Geçerken Kırılması
tan geçmesine benzer. Hava az yoğun ortam, mercek
ise çok yoğun ortamdır.

Şekildeki dalga leğeninde ince kenarlı mercek şeklinde

derin bir ortam oluşturulmuştur.
Dalga leğeninde, odak uzaklığı bilinen ince kenarlı sığ
ortamın odak noktasında üretilen dairesel dalgalar ince Doğrusal su dalgaları bu ortamdan geçerken hızlanır.
kanarlı sığ ortamdan geçtiğinde doğrusal dalgalar hali- Bu bölgede daha uzun süre kalan su dalgasının orta
ne gelerek yayılır. Bu durum ise ince kenarlı merceğin bölgeleri öne geçer. Kırılmaya uğrayan su dalgaları da-
odağından geçerek gelen ışık ışınının asal eksene pa- iresel dalgalar halinde, derin ortamın diğer tarafındaki
ralel olarak kırılmasına benzer. odak noktasından geliyormuş gibi dağılırlar.

3. Ünite
Su Dalgası
Su Dalgasının Kırılması Çözüm
I de; sığ ortamda daha uzun

süre kalacak olan dalganın

orta bölümü arkada kalır.
Dalganın kenarları öne ge-
çer. Bunun sonucunda kırıl-
maya uğrayan dalga mercek
şeklindeki ortamı geçtikten
sonra bir noktada odaklanır.
Şekildeki dalga leğeninde kalın kenarlı mercek şeklin-
deki ortam derin, diğer kısımlar sığdır. Derin ortamı ge- II deki durum da I deki duru-
çen doğrusal dalgalar şekildeki gibi bir noktada odakla- ma benzer. Fakat dalganın or-
nır. Odak noktasını geçen su dalgaları dairesel dalgalar ta bölümleri başlangıçta ön-
halinde yayılmaya devam eder. dedir. Dalganın kenarları dal-
ganın orta bölümünün önüne
geçerlerse kırılma olayından
Bilgi Penceresi sonra bir noktada odaklana-
bilirler. Veya şekilde belirtildiği gibi doğrusal bir şekil
İnce kenarlı mercek şekilli sığ ortam ile kalın kenar- alabilirler. Ya da dalganın orta bölümü mercek şeklin-
lı mercek şekilli derin ortamdan geçen doğrusal su deki ortamı geçtikten sonra hala önde olabilir. Böyle bir
dalgaları bir noktada odaklanır. durunda zaten odaklanma gözlenmez. Yani II de kesin-
lik yoktur.
İnce kenarlı mercek şekilli derin ortam ile kalın ke-
narlı mercek şekilli sığ ortamdan geçen doğrusal su III de; dalganın orta bölümü
dalgaları bir noktadan geliyormuş gibi dağılır. derin ortamda daha uzun ka-
lır ve öne geçer. Odaklanma
olmaz.
Örnek ..39

IV de; sığ ortamda daha
uzun süre kalan bölüm dal-
ganın kenarlarıdır. Bu ne-
denle orta bölüm öne ge-
çer. Odaklanma olmaz.

V de; derin ortamda daha

uzun süre kalan bölüm dal-
ganın kenarlarıdır. Bu ne-
denle dalganın kenarları

öne geçer. Odaklanma

olur.

Buna göre, sadece I ve V de kesinlikle odaklanma göz-

Üstten görünüşü şekillerde verilen su dalgalarından lenir.
kaç tanesi mercek şeklindeki ortamları geçtikten son- Cevap B
ra kesinlikle bir noktada odaklanır?
A) Bir B) İki C) Üç D) Dört E) Beş

Etkinlik .. 20
1 Su dalgaları periyodik olabilir. 7 Derin ortama geçen su dalgalarının dal-

ga boyu artar.
2 Ortam değiştiren su dalgalarının frekan- 8 Su dalgaları derinliği farklı bir ortama geç-
sı değişmez. tiğinde kesinlikle kırılmaya uğrar.
9 Su dalgalarının frekansı ile periyodunun

3 Su dalgaları enerji taşımaz. çarpımı daima 1 dir.
10 Derinliği değişken ortamda yayılan su dal-

4 Su dalgaları engellerden yansıyabilir. galarının dalga boyu değişkendir.
11 Hızı sürekli artan bir su dalgası sığdan de-

5 Dairesel su dalgaları düz engelden düz ola-
rine doğru gidiyor demektir.
rak yansır.
12 Derinliği her yerde aynı olan bir ortamda-

6 Su dalgalarının derin ortamdaki hızı, sığ or- ki farklı dalga boylu su dalgalarının yayıl-
tamdaki hızından fazladır. ma hızları farklıdır.
Etkinlik .. 21
1 Suya bırakılan noktasal cisim suda su 7 Çukur engelin odağından yayılan dairesel su dal-
dalgaları oluşturur. gaları engelden olarak yansır.
2 Doğrusal bir cisim ile su yüzeyine dokunuldu- 8 Sığ ortama geçen su dalgasının
ğunda su dalgaları oluşur. azalır.
9 Su dalgalarının frekansı ile ölçü-

3 Su dalgaları hem enine hem de dalga- lebilir.
lardır.
10 Bir dalga kaynağının eşit frekansla ürettiği dal-

4 Su dalgalarını laboratuvarda incelerken suyun galara dalgalar denir.
konulduğu kap düzeneğine denir.
11 Bir su dalgasının genliğinin büyük olması yayıl-

5 ma hızını .
Dalga leğeninin altında aydınlık iki çizgi arası
uzaklık eşittir.
dalga leğeni - stroboskop - dalga boyu - dairesel
periyodik - doğrusal - artar - doğrusal
6 Su derinliği arttıkça dalgaların yayılma hızı .
değiştirmez - dalga boyuna - boyuna

Test 7 Su Dalgası
1. Şekildeki gibi bir dalga 4. Bir dalga leğenindeki dalgaların dalga boyunu
leğeninde P kenarından küçültmek için aşağıdaki işlemlerden hangisi
üretilen periyodik doğ-
yapılmalıdır?
rusal dalgaların K, L, M
ortamlarından geçerken A) Üretilen dalganın genliğini artırmak.
dalga boyları λK, λL ve B) Kaynağın periyodunu artırmak.
λM dir.
C) Suyun derinliğini azaltmak.
Buna göre, dalga boyları arasındaki ilişki nedir? D) Kaynağın frekansını azaltmak.
E) Dalganın genliğini azaltmak.
A) λK > λL > λM B) λM > λK > λL
C) λK = λL = λM D) λK = λL > λM
E) λM > λL > λK
2. Bir dalga leğeni şekilde-

ki gibi üç bölgeye ayrıl-
mıştır. 5. Bir dalga leğeninde oluşturulan periyodik doğru-
sal dalgalara 6 yarıklı stroboskopla bakılıyor. Stro-
K atmasının izlediği yol boskobun dönme frekansı 2 s–1 iken dalgalar 2 cm
şekildeki gibi olduğuna dalga boyunda ve duruyormuş gibi görünüyor.
göre h1, h2 ve h3 derin-
likleri arasındaki ilişki Dalgaların gerçek dalga boyu 2 cm olduğuna
nedir? göre, yayılma hızı kaç cm/s dir?
A) h1 = h2 = h3 B) h2 > h1 > h3 A) 5 B) 6 C) 10 D) 12 E) 24
C) h3 > h2 > h1 D) h1 > h2 > h3

E) h1 > h3 > h2
3. Şekildeki doğru-

sal dalga kayna-
ğı 0,5 saniye ara- 6. Dalga leğeninde üretilen λ dalga boylu periyodik
lıklarla dalga üre- dalgalara stroboskopla bakan gözlemci su dalga-
tiyor. larının dalga boyunu λ/2 olarak görüyor.
Art arda 9 dalga tepesinin arası 80 cm ölçüldü- Yarık frekansı 8 Hz olduğuna göre, dalgaların
ğüne göre, üretilen dalganın yayılma hızı kaç periyodu kaç s dir?
cm/s dir?
1 1 1 1 1
A) B) C) D) E)
A) 10 B) 20 C) 25 D) 30 E) 40 2 4 8 16 32

3. Ünite Test – 7 Su Dalgası
7. Periyodik doğrusal 9. Bir dalga leğenin-

dalga kaynağı ile de ilerleyen atma-
üretilen dalgaların ların görünüşü şe-
üstten görünüşü şe- kildeki gibi olduğu-
kildeki gibidir. na göre ortamların
derinlikleri için ne
Buna göre, dalga
söylenebilir?
leğeninin düşey kesiti aşağıdakilerdan hangi-
si olabilir? (K ve L bölgelerinde dalga boyları ken-
X Y Z
di içinde eşit, M bölgesinde dalga boyu sağa doğ-
ru artmaktadır.) A) Derin Sığ Sığ
B) Derin Derin Sığ

C) Sığ Derin Sığ
D) Derin Sığ Derin
E) Sığ Sığ Derin

10.

8. Şekildeki gibi ilerleyen atma-

nın O noktası II. engelin üze- Şekilde mercek biçimindeki ortamın merkezine düz
rinde olduğu anda atmanın engel konulmuştur.
şekli aşağıdakilerden hangisi Merkezde oluşturulan doğrusal dalgaların tek-

gibi olur? rar oluşturuldukları ortama geri döndüklerinde-
ki görünümü nasıl olur? (F ve F' mercek şeklindeki
ortamın odak noktaları M ise merkezidir.)

228 1-A 2-D 3-B 4-C 5-E 6-B 7-C 8-B 9-D 10-D > Ünite.. 3 > Dalgalar
Test 8 Su Dalgası
1. Bir su ortamında periyodik dalga kaynağının üret- 3. Düşey kesiti verilen dalga leğeninde periyodik
tiği dalgaların K, L, M noktalarındaki ölçülen hızla- çalışan kaynağın ürettiği dalgaların yayılımı han-
rı arasındaki ilişki vK > vM > vL dir. gisinde doğru olarak verilmiştir?
Buna göre, bu noktaların derinliklerini göste-

ren sütun grafikleri aşağıdakilerden hangisidir?

4. Gergin ve esnek bir yayda 5 saniyede elde edilen

en fazla 10 dalga gözlenebiliyor.
Dalgaların yayılma hızı 20 cm/s olduğuna göre,
gergin yayın boyu kaç cm dir?
A) 50 B) 100 C) 200 D) 400 E) 500
2. Metre ve kronometre ile periyodik su dalgaları-

nın,
I. Periyot
II. Dalga boyu
III. Hız
IV. Genlik 5. Derinliğin sabit olduğu bir gölde 1. ve 5. dalga te-
peleri arasındaki uzaklık 100 cm ölçülüyor.
niceliklerinden hangileri doğrudan ölçülebilir?
Periyodik kaynak 20 saniyede 60 dalga üretti-
A) I ve II B) II ve III C) II ve IV ğine göre dalgaların yayılma hızı kaç cm/s dir?
D) I, II ve IV E) I, II, III ve IV A) 25 B) 50 C) 75 D) 100 E) 125

6. Odak noktası verilen çu- 9.

kur engele dairesel bir

dalga şekildeki gibi gön-

deriliyor.

Buna göre, çukur en-
gelden yansıyan dalga
aşağıdakilerden han-
gisi olabilir?
Derinliği her yerde aynı olan X ortamındaki doğ-
rusal bir su dalgası ince kenarlı mercek görünüm-
lü Y ortamını geçerken şekildeki gibi dairesel bir
görünüm alıyor.
Buna göre,
I. X ortamı Y ortamından derindir.

II. l1 = l2 dir.
III. v1< v2 dir.

A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III

7. Derinliği her yerinde sabit olan bir
dalga leğeninde bulunan doğru-
sal bir su dalgasının bir kısmının
engelden yansımış bir kısmının
ise engele henüz varmamış duru- 10. Aşağıda verilen doğrusal dalgalardan hangisi
mu şekilde belirtilmiştir. sığ ortamdan derin ortama geçmiştir?

Buna göre,
I. a yansıma açısıdır.
II. b gelme açısıdır.
III. v1 = v2 dir.

8. Bir dalga leğeninde oluşturulan periyodik doğru-

sal dalgalara 8 yarıklı stroboskopla bakılıyor. Stro-
boskobun dönme frekansı f iken dalgalar gerçek
uzunluğunda 4 cm olarak ve duruyormuş gibi gö-
rünüyor.
Dalgaların yayılma hızı 64 cm/s olduğuna gö-
re, f kaç s–1 dir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 8
230 1-C 2-D 3-C 4-B 5-C 6-A 7-E 8-B 9-A 10-C > Ünite.. 3 > Dalgalar
Test 9 Su Dalgası
1. İki su dalgası tepesi arasın- 3. Derinliğin sabit olduğu bir su havuzunda üreti-
daki uzaklığın yayılma es- len dalgalar için,
nasındaki zamana bağlı
I. Yayılma hızları sabittir.
grafiği şekildeki gibidir.
II. Dalga boyları kaynağın frekansına bağlıdır.
Bu durum aşağıdakiler-
III. Periyotları derinliğe bağlıdır.
den hangisinin bir sonu-
cu olabilir? yargılarından hangileri doğrudur?
A) Kaynak frekansının sabit olması A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II

B) Yayılma doğrultusunda derinliğin artması D) II ve III E) I, II ve III
C) Yayılma doğrultusunda derinliğin azalması
D) Yayılma doğrultusunda derinliğin sabit olması
E) Kaynak periyodunun azalması
4. – Esnek ortamda yayılan titreşim ........ oluşturur.

– Bir tam dalga bir ........ luk sürede oluşur.
– Su dalgalarının hızı .................. bağlıdır.
– Dalgalar .............. taşır.
Yukarıdaki cümleleri tamamlamak için aşağıda-
ki hangi sözcüğe gerek yoktur?
2.
A) dalga boyu B) periyot C) derinliğe
D) dalga E) enerji
Düşey kesiti verilen su leğeninde periyodik ola-

rak çalışan kaynağın ürettiği dalgaların I, II ve
III bölgelerindeki dalga boyları arasındaki ilişki-
yi gösteren sütun grafiği aşağıdakilerden han-
gisi olabilir?
5.

Düşey kesiti verilen dalga leğenlerinden hangi-

lerinde kaynağın ürettiği dalgaların gittikçe hız-
landığı gözlenir?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III


6. Derinliği her yerinde sabit olan bir dalga leğe- 10. Dalga leğeninde,
ninde elde edilen periyodik dalgalardan 8. dal- derinliği kendi iç-
ga tepesi ile 5. dalga çukuru arasındaki yatay lerinde sabit olan
uzaklık 50 cm olduğuna göre, dalgaların dalga X ve Y ortamların-
boyu kaç cm dir? (Kaynak ilk önce tepe üretmiştir.) da bir su dalga te-
pesinin farklı an-
A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 50 lardaki görünümü
şekilde verilmiştir.
Buna göre,
I. X ortamının derinliğini azaltmak
II. Y ortamının derinliğini azaltmak
7. Suya birer saniye arayla 5 çakıl taşı bırakıldığında III. Dalganın frekansını arttırmak
ilk ve son dalganın tepeleri arasındaki uzaklık 1 m
yukarıda verilen işlemlerden hangisi tek başı-
oluyor.
na yapılırsa su dalgası Y ortamına geçerken kı-
Buna göre, dalgaların yayılma hızı kaç m/s dir? rılmaya uğramayabilir?
A) 0,1 B) 0,2 C) 0,25 D) 1 E) 5 A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III

D) II ve III E) I ve III
8. Derinliği her yerinde eşit olan dalga leğeninde üre-

tilen periyodik dalgalara 8 yarıklı stroboskop arka-
sından bakıldığında dalgalar gerçek boyunda ve
duruyor görünüyor. 11. Aşağıda verilen dalgalardan hangisi mercek
şeklindeki ortamı geçtikten sonra odaklanır?
Yayılma hızı 160 cm/s olan dalgaların dalga bo-
yu 10 cm olduğuna göre, stroboskop bir sani-
yedeki tur sayısı kaçtır?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 6

9. Derinliği her yerinde eşit olan dalga leğeninde üre-
tilen periyodik dalgaların frekansı f dir. Leğende-

ki dalgalara yarık frekansı fY olan 6 yarıklı strobos-

kobun arkasından bakılıyor.

Buna göre,
I. f = fY ise, dalgalar duruyor görünür.
II. f = 2fY ise, dalgalar duruyor görünür.
III. 3f = 5fY ise, dalgalar ileri gidiyor görünür.


232 1-B 2-D 3-C 4-A 5-B 6-B 7-C 8-B 9-E 10-A 11-E > Ünite.. 3 > Dalgalar
Ses Dalgası, Deprem Dalgaları ve
4. BÖLÜM Dalgaların Özellikleri
SES DALGALARI Sesin Oluşması

Canlılar farklı kabiliyetlerle donatılmışlardır. Bu kabiliyet- Ses dalgalarının oluşabilmesi için enerjiye ihtiyaç vardır.
ler bitkilerde farklı, hayvanlarda farklı, insanlarda farklı Enerji verilerek titreştirilen bir cisim ses dalgaları üretir.
olabilir. Çevremizi daha iyi algılamak, etrafımızda olup Gergin bir gitar teli denge konumundan uzaklaştırılarak
bitenlere anlam vermek için verilen çok önemli kabili- serbest bırakılır. Bu işin gerçekleşmesi için enerji har-
yetlerimizden biri de ses üretebilmek ve sesleri algıla- canması gerekir. Gitar teli titreşim hareketi yapar ve bu
yabilmektir. sırada yakınındaki hava taneciklerini de titreştirir.
Bu nedenle ses ve özellikleri ilgi alanımıza girer. Ses-

den en iyi yararlanabilmek onu çok iyi tanı-
maktan geçer.
Ses bazen bizde hoş bir his bırakırken,
bazen bir ürperti uyarır bazen de bizi
rahatsız eder. Sesleri hoşumuza gi-
decek şekilde düzenleyebiliriz. Ya da
bize zarar veren seslerden korunma
yolları arayabiliriz.
Titreşen tanecikler komşu tanecikleri titreştirir. Tanecik-

lerin titreşim hareketini birinden diğerine aktarması so-
nucu ses dalgaları etrafa yayılmış olur.

3. Ünite Ses Dalgası, Deprem Dalgaları ve Dalgaların Özellikleri
Ses Dalgalarının Özellikleri Dalga Boyu ve Genlik

Ses dalgaları ortamların ileri - geri titreşmesi ile oluştu- Ses dalgalarında tepe noktası sıkışık bölgenin ortasın-
ğu için, hem ses kaynağının titreşmesi hem de ortam da, çukur noktası ise gevşemiş bölgenin ortasındadır.
taneciklerinin hareketi aynı doğrultuda olur.
Ardışık iki tepe ya da ardışık iki çukur nokta arası dalga
boyuna eşittir. Ses dalgalarında genlik ortamın ne kadar
Ses dalgaları boyuna dalgalardır.
sıkışık ya da ne kadar seyrek olduğunun bir ölçüsüdür.
Bunu resimdeki gibi bir hoparlörün ürettiği ses dalgala-

rı üzerinde inceleyebiliriz.
Hava Taneciklerinin Titreşimi Ses Dalgası
Hoparlör çalışırken esnek olan zarı ileri - geri titreşir.

Zar ileri doğru hareket ederken önündeki hava mole- Genliği Büyük Olan Ses Şidddetlidir
küllerini sıkıştırır. Zar geriye doğru hareket ederken ise
önündeki hava molekülleri gevşer. Böylece hoparlörün Genlik sesin düzeyi ile ilgilidir. Genliği büyük bir ses dal-
önündeki hava katmanında sıkışan ve seyrekleşen kı- gasının üretilmesi için daha büyük enerjiye ihtiyaç vardır.
sımlar oluşur. Hava moleküllerinin hareketi ile zarın tit- Bu nedenle şiddetli (gür) seslerin genliği daha büyüktür.
reşim doğrultusu aynı olduğundan, oluşan ses dalga-
ları boyuna dalgalardır.
Örneğin resimdeki trenin siren çalarken çıkardığı sesin

genliği çok büyük olduğundan şiddetli duyulur. Fısıltı ile
konuşan çocuk ise sesini ancak diğerinin kulağına yak-
laşarak duyurabilir. Çünkü sesinin genliği çok küçüktür.
Periyot ve Frekans
Ses dalgalarının da diğer dalgalarda olduğu gibi frekans
ve periyodu vardır. Ses dalgalarında bir tam dalganın
oluşması için geçen süreye periyot, bir saniyede oluşan
dalga sayısına frekans denir. Periyot ile frekans arasında;
T∙f=1 ilişkisi vardır.
Periyot birimi saniye (s),

frekans birimi ise hertz (Hz) dir.

3. Ünite
Ses Dalgası, Deprem Dalgaları ve Dalgaların Özellikleri
Büyük Frekans İnce Ses, Küçük Frekans Kalın

Ses Oluşturur Örnek ..41
Bir sesin frekansı o sesin inceliği ya da kalınlığının bir
ölçüsüdür. Büyük frekanslı sesler küçük frekanslı ses- Ses dalgaları ile ilgili olarak aşağıdaki bilgilerden
lere göre daha ince (tiz) dir. hangisi yanlıştır?
Aynı ortamda yayılan ses dalgalarından frekansı büyük A) Boyuna dalgadır.

olan sesin dalga boyu küçük, frekansı küçük olan se-
B) Genliği vardır.
sin ise dalga boyu büyük olur.
C) 1 saniyedeki titreşim sayısı sesin frekansını belirler.
D) Frekans arttıkça ses incelir.
E) Herhangi iki tepe noktası arası uzaklık dalga boyu
olarak tanımlanır.
Örnek ..40
Çözüm
I. Derinin hava molekülleri-
ni titreştirmesi Yayılma doğrultusu ile titreşim doğrultusu aynı olduğun-
II. Davul tokmağının gergin dan ses dalgaları boyuna dalgadır. A doğrudur.
deriye vurulması Diğer tüm dalga türlerinde olduğu gibi ses dalgalarının
III. Derinin titreştirdiği hava da genliği vardır. B doğrudur.
moleküllerinin enerjileri- Frekans tanımına uygun olarak ses dalgalarının da sa-
ni komşu moleküllere ak- niyedeki dalga sayısı frekans olarak tanımlanır. C doğ-
tarması rudur.
IV. Derinin titreşim hareketi yapması
Ses dalgalarında yüksek frekans ince ses, düşük fre-
Bir davul ile ses dalgalarının oluşturulmasında bazı aşa- kans ise kalın ses oluşturur. Bu nedenle frekansı artan
malar verilmiştir. bir ses incelir. D doğrudur.
Bu aşamaların doğru sıralaması aşağıdakilerden Diğer dalga türlerinde olduğu gibi ses dalgalarında da
hangisidir? herhangi iki tepe arası değil, ardışık iki tepe ya da ar-
dışık iki çukur arası uzaklık dalga boyu olarak tanımla-
A) I - II - III - IV B) II - I - IV - III C) II - IV - I - III nır. E yanlıştır.
Cevap E
D) II - III - I - IV E) III - IV - I - II
Sesin Yayılması
Çözüm
Bir davul ile ses dalgası oluşturulma aşamaları aşağı-

daki gibidir.
Sesin Yayılması
(II) Bir davul ile ses dalgaları oluşturulurken önce tok- Ses Dalgaları Madde Ortamlarında
mak gergin deriye vurulur. Yayılır
(IV) Tokmağın etkisi ile gergin deri titreşim hareketi yapar. Ses dalgaları ancak katı, sıvı ve gaz gibi
(I) Titreşmeye başlayan deri, yakınında bulunan ve te- maddesel ortamlarda yayılabilir. Örne-
mas ettiği hava moleküllerini titreştirir. ğin resimdeki gibi bir etkinlikte bir
kutunun içine doğru üretilen sesler
(III) Bu şekilde enerji kazanan ve titreşmeye başlayan ha- katı bir madde ortamı olan ip va-
va molekülleri de bu enerjiyi temas ettikleri diğer komşu sıtasıyla diğer kutuya iletilir.
moleküllere aktararak onların titreşmesine neden olur.
Buna göre davulda ses dalgalarının oluşmasındaki doğ-
ru sıralama II - IV - I - III şeklindedir.
Cevap C

Bilgi Penceresi
Ses dalgaları ile enerji aktarılır. Dalgalar bir ortam-
da titreşim şeklinde yayılan enerjidir. Bu nedenle
ses dalgalarının yayılması sırasında kaynaktan din-
leyiciye ulaşan; tanecikler değil, taneciklerin titre-
şim hareketidir.
Ses dalgaları sıvı ortamlarda iletilir. Öyle ki, yunuslar su Ses Dalgalarının Farklı Ortamlardaki Hızı
altında sesli iletişim kurabilmektedirler.
Ses Dalgaları Küresel Yayılır
Bir ses kaynağı titreştiğinde çevresindeki bütün tane-
cikleri titreştirir. Bu nedenle titreşim her yönde yayılır.
Böylece kaynağın çevresinde herhangi bir noktada bu-
lunan dinleyici sesi algılar.
Ses En Hızlı Katılarda Yayılır

Ses dalgalarının yayılma hızı bütün ortamlarda eşit de-
ğildir. Sesin hızını etkileyen bazı faktörler vardır. Bunlar-
dan birisi sesin iletildiği ortamın fiziksel halidir. Yani orta-
Ses havada yayılabilir. Öyle ki çoğu zaman gürültüler- mın gaz, sıvı ya da katı olması sesin iletim hızını etkiler.
den rahatsız oluruz da çevremizdekilere daha sessiz ol- Ses dalgalarının yayılması madde taneciklerinin etkileş-
malarını rica eder ya da gürültü yapanları ikaz ederiz. mesi ile gerçekleşir. Ortamı oluşturan tanecikler birbirle-
Başkalarının duymamasını istediğimiz konuları fısıltılı ko- rine ne kadar yakınsa ses o kadar hızlı iletilir.
nuşarak anlatırız. Bütün bunlar sesin hava gibi gaz or-
tamlarda yayılmasından dolayıdır. Katıların tanecikleri sıvı ve gaz haline göre birbirine en
yakın konumdadır. Ses katılarda en hızlı yayılır. Gazla-
rın tanecikleri katı ve sıvı hale göre en uzaktadır. Bu ne-
denle ses gazlarda en yavaş yayılır.
Aşağıdaki tabloda eşit sıcaklıtaki bazı maddelerde se-
sin yayılma hızları verilmiştir.
Fiziksel hal Madde Sıcaklık (oC) Ses hızı (m/s)

Karbondioksit 20 277
Gaz
Hava 20 344
Alkol 20 1213
Sıvı
Su 20 1463
Altın 20 1743
Katı Bakır 20 3560
Demir 20 5130
Madde ortamı yoksa ses dalga-
ları yayılamaz. Örneğin resimde- vkatı > vsıvı > vgaz
ki fanusun içindeki hava boşaltıldı-
ğında dışarıdan zil sesi duyulmaz.
Uzayda boşluktaki astronotlar Ortamı oluşturan tanecikler birbirlerine ne kadar
seslerini elektronik cihazlar olma- yakınsa ses o kadar hızlı iletilir.
dan bir başkasına duyuramazlar.

3. Ünite
Ortamların Sıcaklığı Sesin Yayılma Hızını

Etkiler Örnek ..42
Gaz ortamların sıcaklığı artınca moleküllerin kinetik ener-
jileri yani hızları artar. Bir gaz molekülü diğer moleküle, Ses dalgaları ile ilgili olarak;
aralarındaki boşluğu daha kısa sürede geçerek ulaşır. I. Sıcak ortamda soğuk ortama göre daha hızlı yayılır-
Böylece sesin yayılma hızı artar. lar.
Katı ve sıvı ortamların sıcaklık artışı bu ortamlardaki ta- II. Madde ortamında yayılır.
neciklerin titreşim hızını arttırır. Katı ve sıvıyı oluşturan III. Katı ortamdan sıvı ortama geçen ses dalgalarının
taneciklerin titreşim hızı artınca bir tanecikten diğerine yayılma hızı azalır.
iletim daha kısa sürede gerçekleşir. Bu da sessin yayıl-
ma hızını arttırır. yargılarından hangileri doğrudur?
Aşağıdaki tabloda sesin farklı sıcaklıktaki hava, su ve

demirdeki yayılma hızları verilmiştir. Çözüm
Madde Sıcaklık (oC) Ses hızı (m/s) Gazlarda taneciklerin hareket hızının artması, katı ve sı-
Hava 0 332 vılarda taneciklerin titreşim hızının artması sesin bu or-
tamlardaki iletim hızını arttırır. I. yargı doğrudur.
Hava 20 344
Hava 100 386 Ses dalgalarının yayılması için madde ortamı gerekli-
dir. Ses katı, sıvı, gaz gibi madde ortamlarında yayılır.
Su 0 1432
Ses boşlukta yayılamaz. Buna göre II. yargı doğrudur.
Su 20 1463
Ses dalgaları genel olarak katı ortamlarda en hızlı, gaz
Su 100 1543 ortamlarda ise en yavaş yayılır. Sıvılarda ise, katılarda-
Demir 0 5000 kinden daha yavaş, gazlardakinden ise daha hızlı yayı-
Demir 20 5130 lır. Buna göre katı ortamdan sıvı ortama geçen ses dal-
galarının yayılma hızı azalır. III. yargı doğrudur.
Demir 100 5300
vsıcak > vsoğuk

Alıştırmalar
Gazlarda taneciklerin hareket hızının artması, ka- 20.

tı ve sıvılarda taneciklerin titreşim hızının artması,
sesin bu ortamlardaki iletim hızını arttırır.
Ses dalgalarına ait model şekildeki gibidir.
Sesin yayılma hızı 340 m/s olduğuna göre, ses
Ses Dalgalarında Dalga Boyu, Hız, Frekans, frekansı kaç Hz dir?
Periyot Hesaplamaları
A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 68
Ses dalgalarının frekans, periyot ve dalga boyu hesap-
lamaları su ve yay dalgalarında olduğu gibi aşağıdaki
bağıntılar ile yapılır. 21. 20 °C de hava ortamında üretilen bir ses dalgası
önce 20 °C de demir ortama iletiliyor sonra demir
l=v⋅T v=l⋅f ortamdan 20 °C de su ortama iletiliyor. Sesin bu
ortamlardaki dalga boyu sırasıyla lH, lD, lS dir.
Sesin yayılma hızı sadece ortamın özelliklerinden et- Buna göre, dalga boyları arasındaki ilişki nedir?
kilenir.
Aynı ortamda üretilen sesin periyodu artarsa sesin dal- A) lH > lD > lS B) lH > lS > lD
ga boyu da artar. C) lD > lS > lH D) lS > lD > lH
Aynı ortamda üretilen sesin frekansı artarsa sesin dal- E) lH = lD = lS
ga boyu azalır.

Doğal Frekans ve Zorla Titreşim Rezonans

Bir futbol topu ile bir çekici sırayla aynı yükseklikten be- Bir cismin zorla titreşiminin frekansı ile doğal frekansı
ton zemine bıraktığımızda çıkan seslere dikkat edelim. aynı değere sahip olduğunda titreşimin genliği artma-
ya başlar. Bu duruma rezonans denir.
Gözleri kapalı olan bir arkadaşımıza seslerin hangi cisim-
den geldiğini sorduğumuzda sesleri kolayca ayırt ede-
bilir. Cisimler bir etki ile titreştirildiğinde şekil ve esnek-
liklerine bağlı olarak kendilerine özgü biçimde titreşir ve
ses çıkarırlar. Cisimlerin bu şekilde çıkardıkları seslerin
frekansına doğal frekans denir.
Ses ile ilgili incelemeler yapmak için diyapazon kullanı-

lır. Diyapazonda resimdeki gibi iki metal çatal bulunur.
Salıncakta sallanmakta olan birinin salınım genliğini

artırmak için kuvvet uygulayarak onu itmeniz gerekir.
Ancak uyguladığınız kuvvetin uygulama anı önemlidir.
Salıncak maksimum genliğe ulaştığı anda kuvvet uygu-
lamanız gerekir. Bu durumda rezonans sağlanmış olur
ve titreşimin genliği artar.
Kuvvet yanlış zamanda uygulandığında ise salıncağın
Diyapazonun frekansı kol uzunluğu ile ters orantılıdır. yavaşlamasına ya da durmasına neden olabilirsiniz.
Kollarının boyu artırıldıkça elde edilen sesin frekansı aza-
lır. Bazı diyapazon türlerinde kol üzerinde yukarı - aşağı
hareket ettirilebilen parçalar vardır. Bu parçaların yerle-
ri değiştirilerek diyapazonun farklı frekanslarda ses çı-
karması sağlanabilir.
Diyapazon yardımıyla cisimlerin doğal fre-

kansını inceleyebiliriz.
Diyapazonun sapından tutarak çatallarına vur-

duğunuzda elde edilen ses şiddeti az olabilir.
Ancak diyapazon bir tahta kutuya sabitlenerek
çatalına vurulduğunda daha gür bir ses duyu-
lur. Bunun nedeni titreşen diyapazonun, kutu-
yu da kendisi ile aynı frekansta titreştirmesidir.
Bu şekilde bir cismin titreşen başka bir cismin et-

kisi altında titreştirilmesine zorla titreşim denir.
Zorla titreşim telli sazlarda da görülür. Örne-

ğin bağlamaya bağlı bir tel titreştirildiğinde Yaylı salıncakta yükseklere çıkabilmek için, salınan at
bağlamanın gövdesi de tel ile aynı frekansta üzerinde zevkli vakit geçirebilmek için salıncağın ve atın
doğal frekansına uymak gerekir.
titreşir ve daha gür bir ses elde edilmiş olur.

3. Ünite
Rezonans olayı sadece bunlarla sınırlı değildir. Ardışık it-

melerin uygulandığı titreşen başka cisimler de rezonan- Örnek ..43
sa geçebilir. Örneğin bir köprü üzerinden uygun adım
yürüyerek geçen askerler köprünün rezonansa geçerek
I. Tokmakla vurulan bir diyapazonun titreşmesi
büyük genlikle titreşmesine ve yıkılmasına neden olabi-
II. İnce bir cam bardağın, yakınında çalınan düdüğün
lir. Bu nedenle askerler bir köprü üzerinden geçerken
etkisi ile titreşmeye başlaması
serbest yürümeleri emredilir.
III. Lunaparktaki gondolun hızlandırılması
Yukarıdaki titreşimler aşağıdakilerden hangisinde
doğru sınıflandırılmıştır?
I II III
A) Zorla titreşim Rezonans Doğal frekans

B) Rezonans Zorla titreşim Doğal frekans
C) Doğal frekans Zorla titreşim Rezonans
D) Doğal frekans Doğal frekans Rezonans
E) Zorla titreşim Zorla titreşim Rezonans
Rüzgâr bir köprüye uyguladığı kuvvet ile onu rezonan-
sa getirebilir. Bu durum ile ilgili bir felaket 1940 yılında
Tacoma Narrows köprüsünün yıkılması ile yaşanmıştır. Çözüm
Bu olayda rüzgârın uyguladığı kuvvet köprüyü rezonan-
sa getirerek titreşim genliğini artırmıştır. Titreşim genliği- Herhangi bir kuvvet ile aktarılan enerji nedeniyle kendi
nin artmasına dayanamayan köprü yıkılmıştır. halinde titreşen bir cismin frekansına doğal frekans de-
nir. Bu nedenle tokmakla vurulan diyapazon doğal fre-
Bir cam bardağın yakınında bardağın doğal frekansı- kansında titreşir.
na eşit sürekli ses verildiğinde, su bardağının titreşim
genliği rezonanstan dolayı sürekli artar. Bir süre sonra Titreşen başka bir cismin etkisi ile titreşim hareketi yapan
cam bardak kırılır. cisimlerin hareketine zorla titreşim denir. Bardak düdü-
ğün etkisi ile titreşmeye başladığı için zorla titreşim yapar.
Rezonans olayının teknolojide de yaygın kullanımı var-
Gondol durgun halden harekete başlayarak giderek hız-
dır. Yapılar rezonansın zararlarından korunacak şekilde lanan titreşim hareketi yapar. Bunun için gondola ha-
yapılırken, teknolojide rezonans olayından yararlanılarak reketi yönünde ve titreşim frekansına eşit frekanslı pe-
bazı cihazlar üretilmektedir. Özellikle tıp alanında man- riyodik itmeler uygulanır. Böylece gondol rezonansa
yetik rezonans (MR) cihazları hastalık teşhislerinde kul- geçerek hızlanır.
lanılacak şekilde dizayn edilmiştir. Yine böbrek taşları- Cevap C
nın kırılmasında zorlamalı titreşimden yararlanılmaktadır.
Ses Dalgalarının Yansıması
Bilgi Penceresi
Bir cisme dışarıdan kısa süreliğine uygulanan kuvvet
cismi doğal frekansında titreştirir. Kuvvetin büyük-
lüğü titreşim frekansına etki etmez. Kuvvet kalktıktan
sonra titreşim genliği azalarak bir süre sonra yok olur.
Doğal frekansında titreşen bir cisme aynı frekansta
cismin genliğini arttıracak şekilde kuvvet uygulanır-
sa bu olaya rezonans denir.
Ses dalgaları çarptığı düz ve sert yüzeylerden yansır.
Titreşen bir cisim başka bir cismi, diyapazonun ku-
Sesin yansıması ışığın yansıması ile aynı özellikleri ta-
tusunu titreştirdiği gibi, titreşime zorlamasına zorla-
şır. Yansıma sırasında gelme açısı ile yansıma açısı bir-
malı titreşim denir.
birine eşittir.

Bir yüzeyde yansıdıktan sonra işitilen sese yankı denir. Sinema ve konser salonlarında sesin dinleyiciye daha
gür bir şekilde ulaşması için sahne gerisine ve tavana
yansıtıcı yüzeyler yerleştirilir. Ancak gereksiz ve istenme-
Bilgi Penceresi yen yansımaları önleyecek tasarımlar yapılır. Bunun için
zemin halı ile koltuklar ise kumaş ile kaplanır.
Ses hızının 340 m/s olduğu bir ortamda kişinin kendi Akustiğe uygun inşa edilen tarihi camilerde ses, bütün
sesinin yankısını algılayabilmesi için yansıma yüzeyi konumlardan çok net bir şekilde işitilir.
ile arasında en az 17 m olmalıdır. Daha yakın uzak-
lıklar için kişi kendi sesinin yansımasını algılayamaz. Bazı yüzeylerin sesi soğurma katsayıları tabloda veril-
miştir.
Ses Dalgalarının Soğurulması Madde Sesi soğurma katsayısı
İçinde eşya olmayan boş bir odada konuşulduğunda Tuğla 0,02

seslerin birbirine karıştığı fark edilir. Bunun nedeni sesin Tahta 0,07
duvarlardan yansımasıdır. Aynı odaya eşyalar ve zemi-
nine halı yerleştirildiğinde ise konuşma seslerinin karış- Beton (boyalı) 0,07
madığı ve daha net olduğu fark edilir. Bunun nedeni ise Cam 0,12
eşyaların sesi soğurması ve ses yansımalarının azalma-
Beton (boyasız) 0,29
sıdır. Sesin bir yüzeyden yansıması ya da yüzey tarafın-
dan soğurulması yüzeyin pürüzlülüğü ve türü ile ilgilidir.
Bilgi Penceresi
Ses bir madde ile karşı-

laştığında; geçme, soğu- Dış ortamdan içeriye ses girmemesi veya içeride-
rulma ve yansıma olayla-
ki sesin dış ortama çıkmaması için yapılan işleme
rı maddenin özelliklerine ses yalıtımı denir.
bağlı olarak farklı oran-
Binaların iç yapılarının, yankının olumsuz etkilerini
larda birlikte gerçekleşir.
Yandaki çizim bu durumu engelleyecek şekilde düzenlenmesine akustik denir.
göstermektedir. Akustik bilimi; sesin meydana gelişi, yayılması, du-

yulması ve özellikleriyle ilgilenir.
Sesin özelliklerini inceleyen bilime akustik denir. Konser

salonu gibi yapılarda sesin yansımaları ve soğurulma- Gaz ve hava katılara göre iyi bir ses yalıtkanıdır. Bu ne-
sı dengeli olmalıdır. Bu tür mekanlarda sesin yansıma - denle ses yalıtımı için; yapısında hava boşlukları bulunan
soğurulma dengesinin sağlanması için akustik uzman- köpük, cam yünü gibi malzemeler kullanılır. Ses yalıtım
ları düzenleme yapar. malzemeleri zeminde, duvarlarda, tavanlarda kullanı-
lır. Çift cam da, camlar arasında boşluk olduğundan iyi
ses yalıtımı sağlar.
Sinema, tiyatro ve konferans salonu gibi mekânlar için ses İçinde hava boşlukları bulunan, yüzeyi pürüzlü, yumuşak
yansıması ve ses yalıtımı çok önemlidir. malzemeden yapılmış bir ses yalıtım malzemesi

3. Ünite
Örnek ..44
Müzik çalışması yapacak olan bir konut müşterisi he-
nüz yapım aşamasında olan binada odasının birisinin
ses yalıtımlı olmasını istiyor.
Buna göre,
I. Çift duvar uygulaması yapılması
II. Duvar kalınlığının fazla olması
Ana caddelerde trafik gürültüsü nedeniyle yerleşim yer-
III. Duvarların yüzeyinin pürüzlü yumuşak malzeme ile
lerinde yaşamak zorlaşır. Özellikle yol kenarlarına ya-
kaplanması
kın yerlerde geceleri uyumak ve dinlenmek neredeyse
imkansızlaşır. Bu nedenle yol kenarlarına ses bariyer- verilenlerden hangileri ses yalıtımını arttırır?
leri kurulur. Bu bariyerler gürültünün yerleşim alanları-
na ulaşmasını engeller. A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
Ev ve ofislerimizde yaşam kalitesini arttırmak D) I ve II E) I, II ve III
için dışarıdaki seslerin ev ve ofislere girmesi-
ni engellemek için çift cam dediğimiz, pen-
cere sistemleri kullanılır. Kullanılan cam
Çözüm
katman sayısı arttırılarak ses yalıtım mik-
tarı da arttırılır.
Birbirine temas etmeyen çift cam gibi hava boşluklu
Otomobilin kaputunu açarak motor se- yapılar ses yalıtımı sağlar. Dolayısı ile aralarında boş-
sini dinlediğimizde motorun çalışma luk olan iki duvardan yan odalara ses iletimini azalta-
sesini duyarız. Ancak otomobilin için- caktır. (I doğru)
de iken motor gürültüsünü neredeyse
Duvar kalınlığı arttıkça soğrulan ses miktarı artar. Bu da
hiç duymayız. Çünkü motor ile yolcu
yan odalara daha az ses gitmesi demektir. (II doğru)
kabini arası, cam yünü - keçe karışı-
mı bir madde ile kaplanmıştır. Bu maddeler sesi soğu- Duvarların yüzeyinin pürüzlü yumuşak malzeme ile kap-
rarak sesin araba içine girmesini engeller. lanması hem yansımayı hem de ses iletimini azaltır.
(III doğru)
Cevap E
Alıştırmalar
22. I. Mobilyalar
II. Yerde serili olan halı
III. Penceredeki çift cam uygulaması
Yukarıda verilen bir odaya ait nesnelerden han-
gilerinin oda içindeki yankıyı azaltıcı etkisi var-
dır?
Ses kayıt stüdyolarında, radyo televizyon stüdyolarında,
düğün salonlarında, toplantı salonlarında, hava alanla- A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
rında, kontrol kulelerinde ve daha birçok çalışma orta-
mında, ses yalıtımı sağlamak için ses yalıtım malzeme- D) I ve II E) I, II ve III
leri kullanılır.

DEPREM DALGALARI Depremin Yayılması

Ülkemizin deprem bölgesinde olması nedeniyle deprem Deprem dalgasının oluşması ve yayılması su ve yay dal-
dalgaları hakkında detaylı bilgiye sahip olmamız gerekir. galarına benzetilebilir. Kırılmanın oluştuğu deprem oda-
Bir doğa olayı olan depremin nasıl oluştuğunu, yer yü- ğında kırılmanın şekline bağlı olarak yer kabuğuna bir ilk
zünde nasıl yayıldığını, belirli yöntemlerle inceleyen ve titreşim hareketi verilir. Bu hareket ileri geri, yukarı aşa-
değerlendiren bilim dalına sismoloji denir. ğı ya da sağa sola olabilir.
Yer kabuğunun ileri geri hareketi boyuna deprem dal-

gaları oluşmasına neden olur.

Depremlerin Sebepleri

Depreme değişik doğa olayları neden olabilir. Ancak
% 90 gibi büyük çoğunluğu levha hareketleri sonucun-
da oluşur. Bu tür depremlere tektonik depremler denir.
Üzerinde yaşadığımız yer kabuğu levhalardan meydan

Boyuna deprem dalgası
gelmiştir. Yer kabuğu 40 km ye kadar ulaşan farklı ka-
lınlıklardadır. Yer kabuğunun altındaki sıvı ve sıcak mag-
manın konveksiyon hareketleri yer kabuğu levhalarının
hareket etmesine neden olur. Bu hareketler oldukça ya- Kırılma anında yer kabuğunun sağa sola veya yukarı aşa-
vaş gerçekleşir. Bu hareketlenmeler uzun sürelerde lev- ğı hareketi enine deprem dalgalarını oluşturur.
halarda sıkışma ve gerilmelere neden olur. Bu büyük
enerjinin oluşturduğu gerilmelere dayanamayan levha-
lar kırılmalara uğrar. Yer kabuğunda meydana gelen bu

kırılmalar depreme neden olur. Genelde 12 km derinlikte

meydana gelen bu kırılmalar sırasında çok büyük mik-

tarda enerji açığa çıkar. Etrafa dalgalar şeklinde yayılan
deprem enerjisi ulaştığı yerlerde yıkımlara neden olabilir.
Büyük depremlerden önce oluşan ve büyük depremin

habercisi olarak bilinen depremlere öncül depremler de-
nir. Büyük depremden sonra küçük çaplı depremler ol-
maya devam eder. Bu depremlere artçı depremler de-
nir. Artçı deprem sayısı yüzlerle ifade edilebilir.

Volkan patlamaları sonucu oluşan depremlere volka-
nik depremler denir. Genellikle önemli zarara neden Enine deprem dalgaları
olmazlar.
Yer altındaki mağara, insan eli ile açılan maden çukur-

ları, tuzlu ve jipsli toprakların erimesi ile oluşan büyük Deprem dalgaları yer altında ilerlediği gibi yer yüzünde
boşlukların çökmesi de depreme neden olabilir. Bu tür de ilerler. Depremin yüzeydeki etkisi sağa sola savur-
depremlere çöküntü depremleri denir. Çöküntü dep- ma şeklinde olabileceği gibi yukarı aşağı çırpma şeklin-
remleri oluştukları yer itibari ile büyük zarar verseler de de de olabilir. Bu çırpma hareketi binaların kolonlarını
enerjileri az olduğu için çevrelerine zarar vermezler. kırarak bina çökmelerine neden olabilir.

3. Ünite
Tsunami

Yer yüzeyinde sağa sola titreşerek ilerleyen enine deprem

dalgaları Okyanus ya da denizlerin tabanında oluşan deprem,
volkan patlaması ve bunlara bağlı taban çökmesi, ze-

min kaymaları gibi tektonik olaylar sonucu deniz suyu-

na aktarılan enerji nedeniyle oluşan uzun periyotlu de-

niz dalgasına tsunami denir. Odağı deniz dibindedir.
Tsunamiden sonra oluşan dalganın diğer deniz dalga-

larından farkı, su zerreciklerinin sürüklenmesi sonucu

hareket kazanmasıdır. Tsunami dalgaları ulaştıkları kı-

yılarda, taşıdıkları büyük enerji nedeniyle büyük yıkım-
lara neden olabilirler. Depremlerden kısa bir süre sonra
kıyılarda görülen yavaş ama anormal su düzeyi değişi-
Yer yüzeyinde yukarı aşağı ve ileri geri titreşimi aynı anda minin geldiğini gösterir. Bu değişim, arkadan gelecek
yaparak ilerleyen deprem dalgaları su dalgalarını andırır. olan çok kuvvetli dalgaların ilk habercisidir.
Derinlerdeki tsunami dalgasının boyu uzun ve yüksekliği azdır. Ancak dalga sahile ulaştığında birden dalganın yüksekliği artar.
Yüksek dalga duvarları sahildeki gemileri karaya sürükler ve karadaki binalara zarar verir

Depremin Büyüklüğü Depremin Şiddeti

Depremin büyüklüğü deprem sırasında açığa çıkan ener- Deprem bölgesindeki hasara göre belirlenen görece-
ji ile ilgilidir. li bir değerdir. Mercalli ölçeğine göre depremlere 1 ile
Büyüklük, deprem kayıt aletlerinde kaydedilen dalga 12 arasında değerler verilir.
genliğinin logaritmasını içeren bir bağıntı sonucunda, Depremin şiddeti depremin, yeryüzünde hissedildiği bir
Charles Richter’in geliştirdiği ve Richter Ölçeği denilen noktadaki etkisinin ölçüsüdür. Depremin şiddeti, onun
bir cetvele göre hesaplanır. Richter bir ölçü aleti değildir. yapılar, doğa ve insanlar üzerindeki etkilerine göre belir-
Depremin büyüklüğü Sismograf adı verilen bir alet ile lenir. Bu etki, depremin büyüklüğü, odak derinliği, uzak-
kaydedilir. lığı, yapıların depreme karşı gösterdiği dayanıklılığa gö-
re değişmektedir.
Depremin şiddeti, şiddet cetvelleri ile ölçülür. Şiddet cet-
velleri depremlerin gözlenen etkileri sonucunda ve uzun
yılların vermiş olduğu deneyimlere dayanılarak hazırlanır.
Depremlerden Korunma Yolları

Depremin ne zaman olacağını önceden bilemeyiz. Fa-
kat depreme karşı hazırlıklı olarak depremin zararların-
dan korunabilriz.
Deprem öncesinde;
Richter ölçeğinde 1 birimlik artış, yer hareketlerinde 10
katlık fark yapar. 6 büyüklüğündeki deprem 5 büyüklü- Bunlardan bazılarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz.
ğündeki depremin yaptığı sarsıntının 10 katını, 8 büyük-
lüğündeki deprem de 5 büyüklüğündeki depremin yap- Oturduğumuz binaların depreme dayanıklı olup ol-
tığı sarsıntının 1000 katı sarsıntı yapar. madığını kontrol ettirmeliyiz. Gerekirse, dayanıklı du-
ruma getirmeliyiz.
Richter Ölçeği Depremin etkisi
Bir deprem planı ve deprem çantası hazırlamalı, dep-
rem çantasına; radyo, pilli fener, pil, düdük ve ilkyar-
3 - 3,5 Neredeyse hiç fark edilmez.
dım çantası, koyulmalıdır.
İnsanlar depremi ağır bir kamyonun geç-
Binadan çıkış yolları belirlenmelidir.
3,5 - 4,2 mesi gibi duyarlar. Sabit olmayan eşya-
lar sallanır. Depremle ilgili kitap ve broşürler okunmalıdır.
Hafif şiddette bir sarsıntı gerçekleşir. İçe- Deprem anında;

ride ya da dışarıda bulunan tüm insanlar
4,4 - 5,4 Sakin olmalı, paniğe kapılmamalıyız.
duyar. Tabak ve tencereler tıkırdar. Kitap-
lar raflarından düşer.
Pencerelerden uzak durmalıyız.
İnsanlar panikle dışarıya kaçarlar. Ağır eş- Sağlamlığına emin olduğumuz bir masanın altına
5,5 - 6,5
yalar devrilir. Binalarda çatlaklar oluşur. girmeliyiz.
Binalar temelinden yıkılır. Su ve kanalizas- Ellerimizi başımızın üstüne kenetleyerek, başımızı
yon boruları ile demir yolları bükülür. Top- dirseklerimizin arasına alarak başımızı korumalıyız.
6,6 - 7,3
rakta büyük çatlaklar açılır. Heyelan mey-
dana gelir. Binadan çıkmaya veya binaya girmeye çalışmama-
lıyız.
Şiddetli zararlar oluşur. İnsan yapısı olan
eserler büyük ölçüde yıkılır. Toprakta açı- Pencerelerden, sobalardan ve kolay devrilecek eş-
7,4’den fazla lan yarıklardan kum ve çamur fışkırır. Ne- yalardan uzak durmalıyız.
hirlerin yatağı değişir. Yeryüzünde dalga-
Asansörü kullanmamalı, merdivenlerden koşmama-
lanmalar görülür.
lıyız.

3. Ünite
Deprem sonrasında;
Çevremizde gözümüzle göremedi-
Gaz, su vanaları ve elektrik şalteri kapatılmalıdır. ğimiz dalgalar var mıdır?
Acil ihtiyaçlar alınarak binadan çıkılmalıdır.
Fen bilimiyle ilgilenmeyen birisi olayların bi-
Enkaz altında kalınmışsa; limsel yönünü fazla önemsemeyebilir. Dalga-
ları gözü ile gördüklerinden ibaret sayabilir.
Sakin olmalı, paniğe kapılmamalıdır.
Ancak fizikçiler maddeyi atom ve enerji bo-
Kurtulma yolu yoksa, durumumuzu bozmamalı, kur- yutunda inceledikleri için gözle göremediğimiz bazı ve-
tarma ekiplerinin gelmesini beklemeliyiz. rilere de ulaşırlar. Dalgalar da bunlardan biridir.
Dışarıdan bir ses duyunca bağırmalıyız. Düdük var- Su, yay ve deprem dalgaları gözümüzle takip edebildi-
sa aralıklarla öttürmeliyiz. Çeşitli cisimlere vurarak ğimiz dalga çeşitleridir. Ses dalgaları gözle görüleme-
bulunduğumuz yeri belli etmeye çalışmalıyız. Böy- se bile ses dalgalarının varlığı etkileri ile anlaşılabilir.
lece, yardım ekiplerinin bize ulaşmasını sağlamalıyız.
Fizikçiler yaptıkları araştırmalar sonunda görünür ışığın
bir dalga gibi davrandığını keşfettiler. Görünür ışık gibi
radyo dalgalarını, mikrodalgaları, X - ışınlarını ve g (ga-
Yapı Modeli
ma) ışınlarını gözümüzle göremeyiz. Işık gibi, yayılmak
Deprem için alınacak en önemli önlem yapıların sağlam için maddesel ortama ihtiyaç duymayan bu dalgalara
olmasıdır. Çünkü depreme dayanıklı olmayan yapılar elektromanyetik dalgalar denir.
can ve mal kayıplarının nedenidir. Bilinçsizce ya da im-
kansızlıklar nedeniyle yapılan dayanıksız binalar en kü- Dalgaların Sınıflandırılması
çük depremde bile yıkılabilir.
Dalgalar, taşıdığı enerji türüne göre ve titreşim doğrul-
Depreme dayanıklı binaların geliştirilmesi, insan haya- tusuna göre sınıflandırılarak incelenir.
tı için olmazsa olmazlar arasındadır. Bu konuda bilinç-

li olmak ve ev seçerken depreme dayanıklı olma özelli-
ğini ön planda tutmalıyız.

Bir vatandaş olarak deprem gerçeğinin farkında olmak
en büyük kazancımız olacaktır. Bir binanın sağlam ol-

ması depreme dayanıklı olması plan aşamasında ve kul-

lanılan malzeme yönüyle önemlidir. Deprem anında en
güvenli ortam aslında evlerdir. Ancak, evlerin depreme
dayanıklı olması şartı ile... Yine deprem anında en gü-
venilmeyecek ortam depreme dayanıklı olmayan evler
ve çevresidir. Bu nedenle yapıların dayanıklılığı deprem

güvenliği için her şeydir denilse hata edilmiş olunmaz.
Genel olarak binalarla zemin arasında oluşturulacak dep-
rem dalgalarını yutabilecek bir ortam geliştirilmesi bina-
da oluşacak hasarı en aza indirir.

Bina yapılacak yerlerin ilgili devlet kuruluşları tarafından
etüt edilmesi mutlaka gereklidir. Zeminin yapılaşmaya
uygun olup olmadığı tespit edilmeli. Fay hattı üzerinde
yapılaşmaya gidilmemeli. Yağmur suları ile birikmiş top-
rak birikintileri üzerine, dere yataklarına, heyelan bölgele-

rine bina yapmak tehlikelidir. Bu ve buna benzer tedbir-
ler deprem esnasındaki can ve mal kayıplarını azaltabilir.

Depreme dayanıklı yapı tasarımları geliştirmek, yapılar-

da belirli standartlar ortaya koyarak bunları uygulamaya

koymak, denetimleri eksiksiz yapmak gerekir.
Sinema ve televizyon programları ile insanlar depreme

karşı bilinçlendirilmeli, gerekirse deprem müzeleri kuru-
larak halkın ilgisi bu konu üzerine çekilmelidir.

Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz- Aşağıda verilen cümleleri doğru ise “D” yanlış ise
cükleri yazınız. “Y” olarak kutucuklara işaretleyiniz.
1 dalgaların titreşim ve yayılma yönleri 1 Ses dalgaları enine dalgalardır.

aynı doğrultudadır.
2 dalgaların titreşim doğrultusu yayılma doğ- 2 Elektromanyetik dalgalar yayılmak için or-
rultusuna diktir. tama ihtiyaç duymaz.
3 Deprem dalgaları dalgalardır. 3 Deprem dalgaları enine ya da boyuna dal-

ga olabilir.
4 Deprem dalgalarının büyüklüğü ölçeği

ile ölçeklendirilir. 4 Deprem dalgaları duyu organları ile algı-
lanamaz.
5 Depremleri kaydeden cihazlara denir.

5 Ses dalgalarının hızı bulunduğu ortama
bağlıdır.
6 Denizdeki depremler ye neden olabilir.
6 Aynı ortamda bütün ses dalgaları eşit hız

ile hareket eder.
7 Radyo dalgaları dalgadır.
7 Yüzeyleri pürüzlü olan cisimler ses dalgala-

8 dalgalar boşlukta yayılabilir. rını parlak yüzeylere göre daha iyi soğurur.
Etkinlik .. 25
Etkinlik .. 23
Aşağıda verilen dalgalar enine ise “E” ile, boyuna ise
Aşağıda verilen dalgaları ilgili türleri ile eşleştiriniz. “B” ile, her iki özelliği de varsa “BE” ile işaretleyiniz
Dalgalar Türleri
Deprem dalgaları
Görünür ışık Mekanik dalgalar
Ses
Elektromanyetik
Morötesi ışık dalgalar
Su dalgaları

3. Ünite
Etkinlik .. 26

1. Bir tam dalganın oluşturulma süresi 10. Yayılabilmek için bir ortama ihtiyaç duymayan dalga-
2. Birim zamanda üretilen dalga sayısı lara verilen genel ad
3. Bir denge noktası etrafında ileri geri ya da sağa sola 11. Yayılabilmek için bir ortama ihtiyaç duyan dalgaların
hareket
genel adı
4. Deprem kayıt cihazı
12. Ardışık iki dalga tepesi arasındaki uzaklık
5. Deprem büyüklüğü ölçeği
6. Titreşim doğrultusu yayılma doğrultusuna dik olan dal- 13. Titreşim doğrultusu yayılma doğrultusuna paralel olan
galar dalgalar
7. Titreşim yoluyla enerjinin iletimi sırasında oluşan ve 14. Dalganın taşıdığı

gözlenen şekil
15. Bir dalgayı oluşturan titreşim aralığının yarısı
8. Denizde meydana gelen bir depremden sonra bekle-
nen büyük deniz dalgaları 16. Yer kabuğundaki kırılma sonucu açığa çıkan enerjinin
9. Gözle görülebilen bir elektromanyetik dalga yayılması ile oluşan olay

Test 10
1. Ses aşağıda verilen ortamlardan hangisinde ya- 4. Birim hacimdeki tanecik sayısı n, 5n, 3n olan ay-
yılamaz? nı sıcaklıktaki ortamlarda sesin yayılma hızla-
rı sırasıyla v1, v2, v3 olduğuna göre, bunlar ara-
A) Altın B) Su C) Yağ sındaki ilişki nedir?
D) Boşluk E) Oksijen gazı
A) v1 > v2 > v3 B) v3 > v2 > v1
C) v2 > v1 > v3 D) v1 > v3 > v2
E) v2 > v3 > v1
2. I. Su ortamına geçmesi
II. Hava sıcaklığının artması
III. Katı ortama geçmesi 5. Saniyede 2000 ses dalgası yayan kaynaktan ya-
Yukarıda verilen durumlardan hangilerinde ha- yılan seslerin dalga boyu 1,2 m olduğuna göre,
va ortamında bulunan ses dalgasının yayılma seslerin ortamdaki yayılma hızı kaç m/s dir?
hızı artar?
A) 600 B) 1200 C) 1800 D) 2400 E) 4800
A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III
6.
3.

Önce 1 tane sonra 2 tane en son 3 tane mukavva

kutu içerisine giren Aziz, kutuların dışındaki arka-
daşı Kamil ile konuşuyor. Daha sonra duydukları
sesler karşılaştırılıyor.
Yukarıdaki eşleştirmeler aşağıdakilerden hangi-
si gibi yapılırsa doğru bir eşleştirme olur? Bu deneyde cevabına ulaşılmak istenen soru
aşağıdakilerden hangisidir?

A) Malzemenin cinsi ses yalıtımını etkiler mi?
B) Malzemenin kalınlığı değiştikçe, ses yalıtma
oranı değişir mi?
C) Yalıtım malzemesiyle karşılaşan sesin ne ka-
darı malzemeden yansır?
D) Her katı maddenin ses yalıtma özelliği aynı mı-
dır?
E) Ses boşlukta yayılır mı?

3. Ünite
Ses Dalgası, Deprem Dalgaları ve Dalgaların Özellikleri Test – 10

7. I.  D
alga oluşturmak için kaynağa ihtiyaç var- 9. I Dış kuvvet II Ortam III Titreşim
dır.
II. 
 Dalgalar enerji taşır.
IV Enerji V İnsan
 Dalga hareketi bir titreşim hareketidir.
III. 
Mekanik bir dalganın oluşabilmesi için yukarıda
IV.  D
alganın ilerlemesinde ortamın tanecikle-
 ri dalga ile birlikte ilerler. verilenlerden hangisi gerekli değildir?

V.  D
algalar mekanik ve elektromanyetik ol- A) I B) II C) III D) IV E) V
mak üzere iki grupta incelenebilir.

Yukarıda verilenler doğru ise “  ” ile yanlış ise

“  ” ile işaretlendiğine göre, hangisinde hata-
lı bir işaretleme yapılmıştır?

A) I B) II C) III D) IV E) V
10. Deprem dalgaları ve elektromanyetik dalgalar

için,
I. Enerji taşımaları
II. Boyuna dalga olmaları
III. Her ortamda yayılabilmeleri
verilenlerinden hangileri ortak özellik olarak
sayılabilir?
8.

11.
“Depremin büyüklüğü deprem dalgalarının ta-
Yukarıda verilen dalga çeşitlerinin sınıflandı- şıdığı ............... ile ilgilidir. Depremin büyüklük
rılması aşağıdakilerden hangisinde doğru ve- derecesi .............. ölçeği ile belirlenir. Depre-
rilmiştir? min büyüklüğü .............. aleti ile ölçülür. Dep-
rem dalgaları .............. dalgaları olabilir.”
Mekanik dalga Elektromanyetik dalga
Yukarıda verilen paragraftaki boşlukları tamam-
A) I, II III, IV, V
lamak için aşağıdaki hangi sözcüğe gerek yok-
B) III, IV I, II, V tur?
C) III, IV, V I, II
D) I, II, V III, IV A) Boyuna B) Enerji C) Richter
E) I, III, V II, IV D) Cisim E) Sismograf
10. Sınıf > Fizik > 1-D 2-E 3-A 4-E 5-D 6-B 7-B 8-D 9-E 10-A 11-D 249
Test 11
1. I. Ses, maddelerin titreşimi sonucu oluşur. 4. Ses aşağıdaki ortamlardan hangisinde en hızlı
II. Ses sadece maddesel ortamda yayılır. yayılır?
III. Ses farklı ortamlarda farklı büyüklükteki hızlar-
A) Havada B) 4 oC suda C) 100 oC suda
la yayılır.
D) 4 oC demirde E) 100 oC demirde
Sesle ilgili yukarıda verilen ifadelerden hangi-
leri doğrudur?
A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III

5.

Aynı ortamda bulunan şekildeki periyodik ses dal-

2. galarının frekansları fK ve fL dir.

fK
fL
1 2 1 3
A) B) C) D) E) 2
3 3 2 2
Şekilde hem tanecik hem de dalga modeli veri-
len ses dalgasının dalga boyu kaç cm dir?
A) 70 B) 60 C) 30 D) 20 E) 10

6. Ses dalgalarının yayılma hızının 340 m/s olduğu
ortamda, 1700 Hz frekanslı seslerin dalga boyu
kaç m dir?
A) 0,1 B) 0,2 C) 0,3 D) 0,4 E) 0,5
3. Aynı ortamda bulunan dalga boyları farklı iki

ses dalgası için,
I. Dalga boyu büyük olanın yayılma hızı da bü- 7. Bir diyapazondan elde edilen seslerin K, L, M
yüktür. ortamlarındaki dalga boyları arasındaki ilişki
II. Dalga boyu büyük olan fazla enerji ile üretil- lK > lM > lL dir.
miştir. Buna göre, sesin bu ortamdaki hızları vK, vL, vM
III. Frekansları farklıdır. arasındaki ilişki nedir?
A) vK > vL > vM B) vK > vM > vL
A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III C) vM > vL > vK D) vL > vM > vK
D) II ve III E) I, II ve III E) vM > vK > vL

3. Ünite
Ses Dalgası, Deprem Dalgaları ve Dalgaların Özellikleri Test – 11
8. Sabit frekansla titreşen bir salıncağa sürekli ay- 11. I. Mekanik dalgalardır.
nı frekansla kuvvet uygulanırsa aşağıdakilerden II. Enine dalgalardır.
hangisi gözlenebilir?
III. Enerji harcanarak elde edilirler.
A) Yansıma Yukarıdakilerden hangileri hem ses hem de yay
B) Titreşim hızında artış dalgası için doğrudur?
C) Zorlamalı titreşim
D) Rezonans
E) Yankı
9. Bazen mahallemizde bir eğlence olur. Havai fişek-

12. I. Boşlukta yayılamazlar.
ler atılır. Müzikler çalınır. Sesin geldiği tarafa baka- II. Sadece maddesel ortamda üretilebilirler.
rız ancak kutlamaların sesi algıladığımız tarafta ol- III. Hem enine hem boyuna dalgalar olabilirler.
madığını geç de olsa farkederiz.
Yukarıda verilenlerden hangileri mekanik dal-
Bize sesin yönünü yanlış algılamamıza neden galar için doğrudur?
olan ses olayı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yankı B) Yansıma C) Titreşim
D) Rezonans E) Frekans
13. I. Bir dalganın iletiminde ortamın taneciklerinin

10. denge konumlarından daha fazla uzaklaşma-
Madde Sesi soğurma katsayısı ya başlaması dalganın genliğinin arttığını gös-
Tuğla 0,02 terir.
Tahta 0,07 II. Ses dalgaları boyuna dalgadır.

III. Işık enine dalgadır.
Beton (boyalı) 0,07
Cam 0,12 Yukarıdaki yargılar doğru (D) ya da yanlış (Y)
olarak değerlendirildiğinde aşağıdakilerden
Beton (boyasız) 0,29 hangisi elde edilir?
Yukarıdaki tabloya göre, sesin yansıma mikta-
rının en az olması için duvar hangi maddede ile I II III
kaplanmalıdır? A) D Y D
B) D Y Y
A) Tuğla B) Tahta
C) Y D D
C) Boyalı beton D) Cam D) D D D
E) Boyasız beton E) Y Y D

3. Ünite Test – 11 Ses Dalgası, Deprem Dalgaları ve Dalgaların Özellikleri
14. Deprem dalgalarının oluşumuna neden olan et- 17.

ki aşağıdakilerden hangisidir?
A) Magma hareketleri
B) Dünya’nın kendi etrafında dönmesi
C) Yer kabuğundaki kırılmalar
D) Ay’ın çekim etkisi
E) Su döngüsü
Resimde verilenlerden
hangileri boyuna me-
kanik dalgalarına örnek
olarak verilebilir?
15.


Yukarıdaki şemada kesişim bölgesine aşağıda-
ki hangi dalga yazılamaz?
A) Radyo dalgaları B) Tsunami

C) Su dalgaları D) Yay dalgaları
18. I. Titreşim doğrultusu hareket yönüne diktir.
E) Deprem
II. Enerji taşır.
III. Her ortamda ilerlerler.
Yukarıdaki özelliklerden hangileri mekanik ve
elektromanyetik dalgalar için ortaktır?
16.

Dalgaların sınıflandırıldığı yukarıdaki diyagram- 19. Bir dalga ile ilgili şekilde-

da I ve II ile belirtilen yerlere gelmesi gereken- ki yönler veriliyor.
ler aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak
Buna göre bu dalga,
verilmiştir?
I. Görünür ışıktır.

I II II. Su dalgasıdır.
A) Ses dalgaları Su dalgaları III. Yay dalgasıdır.
B) Titreşim doğrultusu Taşıdığı enerji verilenlerden hangileri olabilir?
C) Taşıdığı enerji Titreşim doğrultusu
D) Hareket yönü Titreşim yönü A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
E) Frekans aralığı Periyot aralığı D) II ve III E) I, II ve III
252 1-E 2-D 3-A 4-E 5-B 6-B 7-B 8-D 9-B 10-E 11-C 12-E 13-D 14-C 15-A 16-B 17-E 18-C 19-E > Ünite.. 3 > Dalgalar
4. ÜNİTE
Optik
Neler Öğreneceğiz? 5. Bölüm: Kırılma

Bu bölümde kırılma kavramını açıklayıp ve kırıl-
ma olayına örnekler vereceğiz. Işığın tam yansı-
ma olayını ve sınır açısını analiz edeceğiz. Işığın
1. Bölüm: Aydınlanma
paralel yüzlü ortamdan geçerken izlediği yolu
Bu bölümde ışığın doğası ile ilgili bilgilerin tarihsel çizerek ve bağlı olduğu değişkenleri açıklayaca-
süreç içindeki değişimini, Işık şiddeti, ışık akısı ve ğız. Farklı ortamda bulunan bir cismin görünür
aydınlanma şiddeti kavramlarını açıklayarak birbir- uzaklığını etkileyen sebepleri analiz edeceğiz.
leri ile ilişkilerini öğreneceğiz.
6. Bölüm: Renk
2. Bölüm: Gölge
Bu bölümde cisimlerin renkli görülmesinin se-
Bu bölümde saydam, yarı saydam ve saydam ol- beplerini açıklayacağız.
mayan maddelerin ışık geçirme özelliklerini
öğreneceğiz. 7. Bölüm: Prizmalar
Bu bölümde ışık prizmalarının
3. Bölüm: Yansıma - Düz
özelliklerini açıklayıp kullanım
Aynalar alanlarına örnekler vereceğiz.
Bu bölümde Işığın yansıma ola-
yındaki davranışını inceleyerek 8. Bölüm: Mercekler,
ve çıkarımlar yapacağız. Düz ay-
Göz ve Optik Araçlar
nada görüntü oluşumunu çize-
rek açıklayacağız. Bu bölümde merceklerin
özelliklerini ve mercek çe-
4. Bölüm: Küresel şitlerini açıklayacağız. Bir
merceğin odak uzaklığını et-
Aynalar
kileyen değişkenleri analiz
Bu bölümde küresel aynalarda ederek merceklerin oluştur-
odak noktası, merkez ve tepe duğu görüntünün özelliklerini
noktasını kullanarak özel ışınları çi- keşfedeceğiz. Optik yasalarını
zeceğiz ve görüntünün özellikleri kullanarak gözde görüntü oluşu-
hakkında çıkarımlar yapacağız. munu açıklayacağız.
1. BÖLÜM Aydınlanma
IŞIĞIN DOĞASI Işık Tanecik mi? Dalga mı?

Işığın ne olduğu ve yapısı eski çağlardan beri insanoğ- 19. yüzyılın sonlarına kadar henüz ciddi bir destek bu-
lunun merak konusu olmuştur. Gündüzleri çevremizi ra- lamamış olan tanecik modeli, Planck (Plank) ve Eins-
hatlıkla görebilmemize rağmen geceleri bunun mümkün
tein (Aynştayn) tarafından yapılan çalışmalarla güçlen-
olmaması çok büyük bir ışık kaynağının varlığını bize
di. Planck’a göre bir enerji türü olan ışığın yapısı kesikli
hissettirmektedir. Bu ışık kaynağı Güneş’tir. Acaba ışı-
ğın yapısı nasıldır ve Güneş’ten yayılan ışık yeryüzüne yani tanecikli olmalıydı. Planck’ın rakamlarla açıkladığı
nasıl gelmektedir? bu ışık enerjisini taşıyan tanecikler daha sonra Einstein
tarafından foton olarak isimlendirildi. Tanecik modeline
1. Tanecik Modeli göre foton, ışık enerjisini taşıdığı kabul edilen ve kütle-
si olmayan çok hızlı taneciklerdir.
Işığın yapısı ve yayılması hakkında birçok fikir ileri sürül-
müştür. 17. yüzyılda yaşayan ünlü bilim adamı Newton
(Nivton) yaptığı yansıma, aydınlanma, kırılma ve gölge 20. yüzyıla kadar iki farklı görüşle açıklanmaya çalışı-
deneyleri sonucunda ışık için bir model ileri sürdü. Bu
lan ışık hakkındaki tartışmalara 1920’li yıllarda De Brog-
modele göre ışık kaynağından çıkan ışık, etrafa tanecik-
lie (Dö Brogli) ve Schrödinger (Şürödinger) tarafından
ler şeklinde ve doğrusal olarak yayılır. Bu görüş daha
sonraki yüzyıllarda başka bilim adamlarının yaptığı de- farklı bir bakış açısı getirildi. Bu bilim adamları ışığın ta-
neylerle de desteklenerek “Tanecik Modeli” olarak fizik mamen bir tane veya tamamen bir dalga olması gerek-
tarihinde yerini almıştır. mediği fikrini savundular. Buna göre, ışık hem tanecik
hem de dalga özelliğini birlikte taşımaktadır. Işık hakkın-
2. Dalga Modeli da bugün de kabul edilen bu görüşe göre bazı olaylar-
Newton’un tanecik modelini ileri sürdüğü aynı yıllarda da ışığın dalga özelliği, bazı olaylarda da tanecik özel-
onun ile çağdaş diğer bir bilim adamı Huygens (Huy liği baskın rol oynamaktadır.
gens) ise ışık ile ilgili yaptığı gözlemler sonucunda fark-
lı bir model öngördü. Bu modele göre ışık dalgalar şek- Yukarıda açıklanan görüş ve teorilerden de anlaşılacağı
linde yayılmaktadır. Huygens’i bu düşünceye sevk eden gibi ışık madde değil bir tür enerjidir. Fiziğin ışık olayları
olay ışığın çok dar bir aralıktan geçerken kırınıma uğ- ile ilgilenen bölümüne optik denir.
raması yani bükülmesiydi. “Dalga Modeli” olarak ka-
bul edilen bu model 19. yüzyılda Young (Yang) tarafın- Bir önceki dalgalar ünitesinde su dalgalarının bir engel-
dan yapılan ışığın girişimi deneyleri ile de desteklendi.
le karşılaştıklarında yansıdıklarını, ortam değiştirdiklerin-
Işığın nasıl bir şey olduğu tartışılmaya devam ederken yi- de ise kırılmaya uğradıklarını gördük. Işığın da yansıma
ne 19. yüzyılda Maxwell (Maksvel) tarafından çok önem- ve kırılma özelliklerini inceleyerek ışığın dalga olduğunu
li bir teori ileri sürüldü. Maxwell bu teorisiyle ışığın bir destekleyen durumları inceleyeceğiz.
elektromanyetik dalga olduğunu ileri sürdü. Maxwell’in
elektromanyetik dalga teorisi yıllar sonra deneysel ola-
rak Hertz tarafından da ispatlanınca dalga modeli teori- Işık Nedir?
si daha da güç kazandı.
254 > Ünite.. 4 > Optik

4. Ünite
Aydınlanma
AYDINLANMA
Bilgi Penceresi
Işık kaynağından çıkan ışınlar bütün yönlerde yayılırken Işık şiddeti 1 cd olan kaynağın 1 m yarıçaplı kürenin
ulaştıkları yüzeyleri aydınlatırlar. Herhangi bir yüzeydeki 1 m2 lik yüzeyinde oluşturduğu ışık akısı 1 lümen dir.
aydınlanma miktarı, ışık kaynağının şiddetine, yüzeyin
Işık şiddeti 1 cd olan kaynağın 1 m yarıçaplı kürenin
kaynağa olan uzaklığına ve ışığın yüzeye geliş açısı-
tüm yüzeyinde oluşturduğu ışık akısı 4p lümen dir.
na göre değişir. Önce aydınlanma ile ilgili temel kavram-
lar üzerinde duralım. Işık şiddeti I cd olan kaynağın 1 m yarıçaplı kürenin
tüm yüzeyinde oluşturduğu ışık akısı 4pI lümen dir.
IŞIK ŞİDDETİ
Örnek .. 1
Bir kaynağın ışık şiddeti, birim zamanda yaydığı ışık
enerjisinin bir ölçüsüdür. Işık şiddeti I ile gösterilir. Işık Yarıçapı 40 cm olan bir kürenin merkezine noktasal bir
şiddeti birimi olarak candela (kandelâ) kullanılır ve cd ışık kaynağı yerleştirildiğinde kürenin iç yüzeyindeki top-
ile gösterilir. Bir atmosfer basınç altında ve platinin erime lam ışık akısı 120 lm oluyor.
sıcaklığındaki (1769 °C) siyah bir cismin 1/600 000 m2 Buna göre, ışık kaynağının ışık şideti kaç cd dır?
büyüklüğündeki yüzeyinin kendisine dik olan bir doğ- (p = 3 alınız.)
rultuda verdiği ışık şiddetine 1 candela denir.
Çözüm
IŞIK AKISI Kürenin iç yüzeyindeki ışık akısı kürenin yarıçapına bağ-
lı değildir. Küre iç yüzeyindeki ışık akısı;
Işık akısı, ışık kaynağından çıkan toplam tanecik sayısı-
nın bir ölçüsüdür. Bir ışık kaynağının karşısına dik olarak F = 4 ⋅ p ⋅ I ile bulunur.
yerleştirilen bir yüzeye birim zamanda düşen ışın mikta- Buna göre, 120 = 4 ⋅ 3 ⋅ I ⇒ I = 10 cd dır.
rına ışık akısı denir. Işık akısı F ile gösterilir ve ışık akısı
birimi olarak lümen (lm) kullanılır.
Örnek .. 2
Işık şiddetinin candela olarak değeriyle ışık akısının lü-
men olarak değeri arasındaki ilişki şu şekilde açıklanır: Yarıçapları 2r ve 3r olan
1 cd şiddetindeki noktasal bir ışık kaynağı bütün ışığını X ve Y kürelerinin mer-
K merkezli ve 1 m yarıçaplı bir küre yüzeyine dağıtmış kezlerinde bulunan sı-

olsun. Bu küre yüzeyinde 1 m2 lik alana gelen ışık akısı rasıyla 2I ve 3I şiddet-
lerindeki ışık kaynak
1 lümen dir. Bir başka ifadeyle lümen; ışık şiddeti 1 cd
larının küre yüzeyleri-
olan bir nokta kaynaktan 1 m uzaklıkta ışınlara dik ola-
ne gönderdikleri top-
rak konmuş 1 m2 lik yüzeye gelen ışık akısıdır. lam ışık akıları FX ve FY dir.
I cd şiddetindeki bir kay- Buna göre, FX / FY oranı kaçtır?
nağın 1 m yarıçaplı bir kü-
renin tüm yüzeyine dik
Çözüm
olarak verdiği ışık akısı ise
toplam ışık akısı olarak ta- Kaynakların küre yüzeyindeki toplam ışık akıları;
nımlanır. Kürenin yüzey FX = 4p2I ; FY = 4p3I dır.
alanı 4 ⋅ p ⋅ r2 olduğuna
Bunlar taraf tarafa oranlanırsa;
göre toplam ışık akısı;
Φ X 4π2Ι 2
= = bulunur.
F=4⋅p⋅I olur. Φ Y 4π3Ι 3

4. Ünite Aydınlanma
AYDINLANMA ŞİDDETİ
Birim yüzeye düşen ışık akısına aydınlanma şiddeti de-
Bilgi Penceresi
nir ve E ile gösterilir. Aydınlanma birimi olarak lüx (lx)
kullanılır. Yüzey alanı A olan bir yüzeyde, toplam ışık akı- Işık Şiddeti Işık Akısı Aydınlanma
sı F olan bir kaynağın oluşturduğu aydınlanma şiddeti;
I F E
U
E= şeklinde hesaplanır. Candela (cd) Lümen (lm) Lüks (lx)
A
I şiddetindeki bir ışık kaynağı r yarıçaplı bir kürenin mer-

kezinde ise, ışık akısı F = 4pI ve küre yüzeyi A = 4pr2
olduğundan küre yüzeyindeki aydınlanma şiddeti; Örnek .. 3
Φ 4πΙ
E= = Işık şiddeti 50 cd olan bir kaynağın 1 m uzaklıktaki
A 4πr2 bir yüzeye dik olarak gönderdiği ışığın bu yüzeyde-
I ki aydınlanma şiddeti kaç lüks olur?
E= bulunur.
r2
Çözüm
Bu bağıntıya göre ışınlara dik olan bir yüzeydeki aydın-
lanma şiddeti, kaynağın şiddeti ile doğru, uzaklığın ka- Ι 50
resiyle ters orantılıdır. E= = = 50 lüks bulunur.
2
r 12
Işık şiddeti I olan bir ışık kay-
nağında paralel gelen ışınla-
rının şekildeki gibi dik olarak Deniz Fenerleri
yerleştirilen bir yüzeydeki ışık
akısı en büyük değerini alır.
Şayet ışık ışınları ya da akı çizgileri yüzeye dik gelme- Örnek .. 4
yip bir a açısı yaparak geliyorsa aydınlanma şiddetini
bulmak için toplam ışık akısının yüzeye dik bileşenleri Yarıçapı r olan bir kürenin merkezine ışık şiddeti I olan
alınır. a açısı büyüdükçe yüzeye gelen ışık akısının mik- noktasal bir ışık kaynağı yerleştirildiğinde küre yüzeyin-
tarı azalacağından aydın- deki toplam ışık akısı F oluyor.
lanma şiddeti de azalacak- Buna göre,
tır. Bu değişim cos a ile
orantılıdır. I. Kürenin yarıçapını artırmak
II. Kaynağın ışık şiddetini artırmak
Şekildeki gibi I şiddetindeki
bir kaynaktan birim yüzeye III. Küre içinde kaynağın yerini değiştirmek
dik gelen ışık şiddeti I ise yüzey normali ile a açısı yapa- işlemlerinden hangisi tek başına yapıldığında küre
rak gelen ışınların yüzeye dik bileşeni I.cos a olur. Bu- iç yüzeyindeki toplam ışık akısını artırır?
na göre yüzeyin normaliyle a açısı yapacak şekilde bir-
birine paralel olarak gelen I şiddetindeki ışık ışınlarının
birim yüzeyde yaptığı aydınlanma şiddeti; Çözüm
I $ cos a Küre içindeki toplam ışık akısı yalnızca ışık kaynağının
E= olur.
r2 ışık şiddetine bağlıdır. Bu nedenle I de verilen küre ya-
rıçapının artırılması ile küre iç yüzeyindeki toplam ışık
Şekildeki gibi yüzey, ışık ışın- akısı değişmez.
larına paralel duruma getirildi-
II de verilen ışık şiddetini artırmak işlemi yapıldığında kü-
ğinde ise a = 90° olacağından
re iç yüzeyindeki ışık akısı da artar.
I ⋅ cos 90° = 0 olur ve cismin

yüzeyi aydınlanmaz. Işık kaynağının küre içindeki yerinin değişmesi ile küre
iç yüzeyine düşen toplam ışık miktarı değişmez. Bu ne-
Işık Akısı denle III de verilen işlem ile küre iç yüzeyindeki toplam
ışık akısı değişmez.

4. Ünite
Aydınlanma
Fotometreler
Çözüm
Farklı kaynakların oluşturduğu aydınlanmaları karşılaş-
tırarak ışık şiddetinin bulunması için oluşturulan düze- Yağ lekesi görülemediğine göre her iki kaynağın ka-
neklere fotometre denir. Fotometreler yağ lekeli foto- ğıt üzerinde yaptıkları aydınlanmalar eşittir. Buna göre;
metre, küresel fotometre gibi çeşitleri vardır. Ortasında
yağ lekesi bulunan bir kâğıda eşit uzaklıkta ve özdeş iki E1 = E2
ışık kaynağı şekildeki gibi yerleştirildiğinde kâğıdın her Ι1 Ι2
iki yüzü eşit şiddette aydınlanır. =
r12 r22
Ι2
200
= & Ι2 = 50 cd olur.
22 12
Örnek .. 6
Bu durumda yağ lekesi her iki yüzde de görünmez hâ-
le gelir. Işık şiddetleri I1 ve I2 olan iki ışık kaynağı foto-
metreye eşit uzaklıklara konulursa her iki yüzün aydın-

lanması farklı olur. Bu durumda yağ lekesi kağıdın fazla
aydınlanan yüzünde siyah renkte, az aydınlanan yüzün-
de ise beyaz renkte görünür.
Işık kaynaklarının kağıda uzaklıkları değiştirilerek yağ
lekesinin yine her iki yüzde görünmez hâle getirilmesi Işık şiddetleri IK, IL ve IM olan üç ışık kaynağı bir kağıt
mümkündür. Bu durum elde edilince her iki yüzün eşit ekranın üzerindeki D noktasının dik doğrultusuna şekil-
olarak aydınlandıkları anlaşılır. Buna göre; deki gibi yerleştiriliyor.
Ι1 Ι2 Işık kaynakları bu konumlarındayken K noktasında
= bulunan bir yağ lekesi görülemediğine göre,
r12 r22
I. Işık şiddeti en büyük olan M ışık kaynağıdır.
eşitliği kullanılarak ışık kaynaklarından birinin şiddeti bi- II. K ve L nin ışık şiddetleri eşittir.
liniyorsa diğerinin ışık şiddeti de bulunabilir.
III. L ve M nin ışık şiddetleri eşittir.
D noktasındaki yağ lekesi görülemediğine göre bu nok-

tanın her iki tarafındaki ışık şiddetleri eşittir. Ancak K ve
L ışık kaynaklarının birlikte oluşturdukları aydınlanmayı
M diğer tarafta tek başına oluşturmaktadır. Bu durum-
da I yargısının doğru olduğu söylenebilir.
K ve L birlikte D noktasında bir aydınlanma oluşturmak-
tadır. Bu nedenle K ve L nin ışık şiddetlerinin eşit olma-
sı ya da olmaması durumu değiştirmez. II yargısının da
doğru olduğu söylenebilir.
I1 = 200 cd olan bir ışık kaynağı ile I2 ışık kaynağı bir
kağıdın iki tarafına şekildeki gibi yerleştiriliyor. L yi 2x uzaklığa götürüp K yi yok ettiğimizde D noktasın-
da aydınlanmalar eşit olamaz. L nin 2x uzaklığa götürül-
Bu durumda kağıt üzerindeki yağ lekesi görüleme- mesi D de daha az bir aydınlanma oluşturmasına neden
diğine göre I2 ışık şiddetini bulunuz. olur. Bu durumda L ve M nin eşit olduğu söylenemez.

4. Ünite Aydınlanma
1. Işık şiddeti 160 cd olan bir kaynaktan çıkan ışınlar Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz-
bir yüzey üzerindeki K noktasına dik olarak düşüyor. cükleri yazınız.
Buna göre, ışık kaynağı K den 1 Newton ışığın yapısı ile ilgili modelini
a) 2 m, ileri sürmüştür.
b) 4 m,
2 ’e göre ışık dalgalar halinde yayılır
uzakta iken bu nokta civarındaki aydınlanma
şiddetleri kaç lüks olur?
3 Işığın bir elektromanyetik dalga olduğunu ilk
ileri süren bilim insanı dir.
2. Işık şiddeti 10 cd olan noktasal bir ışık kayna- 4 Işık bir tür dir.
ğı yarıçapı 0,5 m olan bir kürenin iç yüzeyinde
oluşturduğu toplam ışık akısı kaç lümen dir?
(p = 3 alınız.) 5 Bir ışık kaynağının birim zamanda yaydığı ışık
enerjisine denir.
6 Bir ışık kaynağının karşısına dik olarak yerleş-

tirilen bir yüzeye birim zamanda düşen ışınla-
3. rın miktarına denir. Birimi dir.

Etkinlik .. 2
Aşağıda verilen cümleleri doğru ise “D” yanlış ise
K ve L ışık kaynaklarının ekranın X noktası ci- “Y” olarak kutucuklara işaretleyiniz.
varında oluşturdukları toplam aydınlanma şid-
deti kaç lükstür? 1 Önceleri ışığın tanecik olduğu düşünül-
müştür
2 Işık şiddeti birimi watt tır.

4.
3 Işığın hem tanecik hem de dalga özelliği

vardır.

4 Lümen ışık akısı birimidir.
Fotometrenin A noktası çevresindeki yağ leke-

5 Fotometreler, ışık şiddeti bilinen kaynak
si görülmediğine göre, I2 kaç cd dir? yardımıyla ışık şiddeti bilinmeyen kaynağın
ışık şiddetini bulmaya yarayan araçlardır.
6 Merkezinde ışık kaynağı olan bir kürenin

iç yüzeyindeki ışık akısı kürenin yarıçapına
bağlı değildir.

Test 1 Aydınlanma
1. 1670 lerde İngiliz fizikçi ......I....... : “Işık, kaynakla- 3. Bir öğrenci, yapacağı deneysel çalışmanın değiş-
rından çıkan sonsuz küçük taneciklerden oluşur. kenleri ile ilgili olarak aşağıdaki tabloyu oluşturu-
Bu tanecikler saydam ortamlarda çok büyük hızla yor.
ve doğrusal yayılırlar. Her rengin tanecik büyüklü-
ğü farklıdır.” Değişkenin Türü Değişkenin Adı
1678 de Hollandalı fizikçi .........II.......... : “ Işık kay- Bağımlı değişken Aydınlanma şiddeti
nakları çok yüksek frekanslı titreşimler meydana
Bağımsız değişken Kaynağın yüzeye uzaklığı
getirir ve bu titreşimler saydam ortamlarda dalga-
lar halinde yayılır.” Sabit tutulan değiş- Kaynağın ışık şiddeti, ışın-
kenler ların yüzeye düşme açısı
Yukarıdaki cümlelerde bilim adamlarının ışığın ya-
pısı ile ilgili görüşleri verilmiştir.
Bu tabloya göre, öğrencinin hipotez cümlesi,
Buna göre, cümlelerde boş bırakılan yerlere
hangi isimler getirilmelidir? I. Kaynak yüzeye yaklaşırsa aydınlanma şiddeti
artar.
I II II. Kaynak yüzeye yaklaşırsa aydınlanma şiddeti
azalır.
A) Huygens Newton
III. Kaynağın ışık şiddeti artarsa aydınlanma şid-
B) Newton Huygens
deti artar.
C) Young Maxwell
ifadelerinden hangileri olabilir?
D) Fresnel de Broglie
E) Newton de Broglie A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I veya II E) I, II veya III
2.
4. ışık akısı lümen

aydınlanma şiddeti kandela
Noktasal bir ışık kaynağı P yüzeyine paralel şekil-
ışık şiddeti lüks
de hareket ettirilerek sırasıyla K, L, M noktaların-
dan geçiriliyor. Yukarıdaki tabloda büyüklükler ve bu büyüklük-
Kaynak K den M ye gelirken P yüzeyinde bulu- lere ait birimler arasındaki doğru eşleştirme aşa-
nan A noktası çevresindeki aydınlanma şidde- ğıdakilerden hangisi gibi olmalıdır?
ti için ne söylenebilir?

A) Sürekli artar.
B) Sürekli azalır.
C) Değişmez.
D) Önce artar sonra azalır.
E) Önce azalır sonra artar.

4. Ünite Test – 1 Aydınlanma
5. Işığın dalga özelliği ile su dalgalarının benzer özel- 8. Noktasal bir ışık kay-
likleri vardır. nağı O merkezli yay
üzerinde hareket etti-
Buna göre,
rilerek K noktasından

I. Bir engele çarpıp yansıma L ye, L noktasından da
II. Birbirinin içinden geçebilme M noktasına götürülü-
yor.
III. Doğrusal yayılma
Işık kaynağının bu hareketi süresince ekran üze-
özelliklerinden hangileri bu benzerliğe örnek rindeki O noktasında oluşan aydınlanma şidde-
olarak gösterilebilir? ti için ne söylenebilir?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III A) Sürekli artar.

D) II ve III E) I, II ve III B) Sürekli azalır.
C) Değişmez.
D) Önce artar sonra azalır.
E) Önce azalır sonra artar.
6. Bir ışık kaynağının 1 saniyede yaydığı ışık enerji-

sinin ölçüsüne ...................... denir. Birim yüzeye
dik olarak düşen ışık akısına ................... denir. Bir
kaynaktan çıkan ışık miktarına ................... denir.
Işık şiddeti 1 Kandela olan noktasal bir kaynaktan 9. Aşağıdaki bilim adamlarından hangisinin ışık
1 metre uzakta ve 1 m2 lik dik yüzeye gelen ışık ile ilgili ileri sürdüğü bir modeli yoktur?
akısına .................. denir.
Yukarıdaki cümlelerdeki boş yerler uygun şekil- A) Galileo B) Newton C) Huygens
de tamamlandığında hangisi açıkta kalır? D) Maxwell E) Young
A) Toplam ışık akısı B) Işık şiddeti

C) 1 Lümen D) Lüks
E) Aydınlanma şiddeti
10.

7. Yarıçapı r olan bir kürenin merkezine ışık şiddeti I

olan noktasal bir ışık kaynağı yerleştiriliyor.
Buna göre, Bir ışık kaynağı şekildeki gibi bir düzenekte önce
I. Işık kaynağının yerini değiştirmek K, sonra L ve son olarak M noktasına yerleştiriliyor.
II. Işık kaynağının şiddeti artırmak Sırasıyla ekran üzerindeki O noktası civarında
III. Kürenin yarıçapını artırmak oluşan aydınlanma şiddetleri EK, EL, EM olduğu-
na göre bunlar arasındaki ilişki nedir? (KL < LM)
işlemlerinden hangileri yapıldığında kürenin iç
yüzeyindeki toplam ışık akısı artar? A) EK < EL < EM B) EM < EK < EL
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III C) EL < EK < EM D) EK < EM < EL
D) I ya da II E) I ya da III E) EK = EL = EM
260 1-B 2-D 3-D 4-B 5-E 6-D 7-B 8-D 9-A 10-B > Ünite.. 4 > Optik
Test 2 Aydınlanma
1. Işık şiddeti I olan noktasal ışık 4.

kaynağı kürenin merkezi K nok-

tasına, daha sonra ışık şiddeti
2I olan bir kaynak L noktasına,
son olarak ışık şiddeti 3I olan
kaynak M noktasına ayrı ayrı Işık şiddetleri I1, I2 ve I3 olan noktasal kaynakların
yerleştiriliyor. ekranın O noktası çevresinde ayrı ayrı oluşturduk-
Kaynaklar bu noktalarda iken kürenin iç yüze- ları aydınlanma şiddetleri eşittir.
yindeki toplam ışık akıları ΦK, ΦL, ΦM olduğuna Buna göre, ışık kaynaklarının ışık şiddetleri ara-
göre bunlar arasındaki ilişki nedir? sındaki ilişki nedir?
A) ΦK < ΦL < ΦM B) ΦK < ΦM < ΦL A) I1 < I2 < I3 B) I1 < I3 < I2

C) ΦL < ΦK < ΦM D) ΦM < ΦL < ΦK C) I2 < I1 < I3 D) I3 < I2 < I1
E) ΦK = ΦL = ΦM E) I2 < I3 < I1
5. Küre merkezindeki bir ışık kaynağının 1 m ya-

rıçaplı kürenin 1 m2 lik yüzeyinde oluşturduğu
2. Yarıçapı 2 m olan bir kürenin merkezine yerleştiri- ışık akısı 5 lümen olduğuna göre ışık kaynağı-
len noktasal ışık kaynağının kürenin iç yüzeyinde nın ışık şiddeti kaç cd dır? (p = 3 alınız.)
oluşturduğu toplam ışık akısı 120 lümen dir.
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
Buna göre, kürenin 8 m2 lik iç yüzeyindeki ışık
akısı kaç lümendir? (π = 3 alınız.)
A) 12 B) 20 C) 30 D) 48 E) 60

6. Işık şiddeti 3 cd olan kaynağın 1 m yarıçaplı kü-
renin tüm yüzeyindeki ışık akısı kaç lümen dir?
A) 2p B) 6p C) 9p D) 12p E) 15p
3. Işık şiddeti I olan küre merkezindeki noktasal kay-

nağının r yarıçaplı kürenin iç yüzeyinde bir K nok-
tasının çevresinde oluşan aydınlanma şiddeti E dir. 7. Yarıçapları 2r ve 4r olan kü-
reler kesilerek elde edilmiş K
Kaynağın küre yüzeyinde oluşturduğu toplam
ve L yarım kürelerinin ortak
ışık akısı Φ olduğuna göre, kaynağın ışık şiddeti
merkezi olan O noktasında
4I yapıldığında, kaynağın ışık akısı ve K nokta-
ışık şiddeti I olan kaynak ko-
sındaki aydınlanma şiddeti için ne söylenebilir?
nulmuştur.
Işık akısı Aydınlanma şiddeti K in iç yüzeyindeki ışık akı-

sı ΦK, L ninki ΦL olduğuna
A) Φ 4E
ΦK
B) 2Φ 4E göre, oranı kaçtır?
ΦL
C) 4Φ 4E
D) 4Φ 2E 1 1 1 2
A) B) C) 1 D) E)
E) 16Φ 4E 2 3 4 3

4. Ünite Test – 2 Aydınlanma
8. 11.

Işık şiddeti 100 cd olan noktasal K ışık kaynağı

Şekildeki fotometrede yağ lekesi görülmediği-
perdenin 2 m önüne yerleştirildikten sonra kay-
ne göre, Ι2 ışık kaynağının şiddeti kaç cd dır?
nak ile perde arasına ışığı kısmen geçiren bir fil-
tre yerleştiriliyor.
A) 35 B) 50 C) 65 D) 95 E) 135
O noktası etrafındaki aydınlanma şiddeti 20 lüks
olduğuna göre, filtrenin ışığı geçirme oranı %
kaçtır?
A) 20 B) 40 C) 60 D) 80 E) 90
12. Bir ışık kaynağının 2 m yarıçaplı kürenin iç yü-

zeyinde oluşturduğu ışık akısı 20p olduğuna gö-
re, ışık kaynağının ışık şiddeti kaç cd dir?
A) 2 B) 5 C) 8 D) 10 E) 15
9. Yarıçapı 2 m olan bir kürenin merkezine yerleştiri-

len noktasal ışık kaynağının kürenin iç yüzeyi üze-
rindeki bir nokta civarında oluşturduğu aydınlan-
ma şiddeti 10 lüks tür.
Buna göre, kürenin iç yüzeyindeki toplam ışık 13. 0,5 m yarıçaplı bir kürenin merkezine yerleştirilen
akısı kaç lümendir? (p = 3 alınız.) noktasal ışık kaynağının kürenin iç yüzeyinde oluş-
turduğu toplam ışık akısı 60 lümen dir.
A) 120 B) 240 C) 480 D) 720 E) 960 Buna göre, kürenin iç yüzeyi üzerinde her han-
gi bir noktadaki aydınlanma şiddeti kaç lüks-
tür? (p = 3 alınız.)
A) 10 B) 20 C) 30 D) 40 E) 50
10.

14. Işık şiddeti I olan nokta-

sal kaynağının X ve Y ek-

ranları üzerindeki K, L, M

ve N noktalarının çevrele-
rinde aydınlanmalar oluş-
Bir ekranın tam karşısına yerleştirilen K ve L nok-
turuyor.
tasal ışık kaynaklarının her birinin ekranın X nok-
tasında oluşturduğu aydınlanma şiddetleri eşittir. Buna göre, hangi iki nokta çevresindeki aydın-
lanma şiddetleri eşittir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
Buna göre, L noktasındaki ışık kaynağının ışık
şiddeti kaç cd dir?
A) K ile L B) K ile M C) L ile M
A) 5 B) 10 C) 15 D) 20 E) 40 D) M ile N E) K ile N
262 1-A 2-B 3-C 4-D 5-E 6-D 7-C 8-D 9-C 10-C 11-E 12-B 13-B 14-A > Ünite.. 4 > Optik
2. BÖLÜM Gölge
SAYDAM, YARISAYDAM ve TAM GÖLGE VE YARI GÖLGE

SAYDAM OLMAYAN MADDELER Işık, doğrular boyunca yayılır. Işığın yayılma yollarını
Maddeler ışığı geçirip geçirmemesine gö- belirten bu doğrulara ışık ışınları denir. Işığın doğrusal
re üçe ayrılır. Üzerine düşen ışığın tama- yayıldığını basit bir deneyle anlayabiliriz. Üzerinde ye-
mına yakınını geçiren maddelere say- teri kadar büyüklükte delik bulunan iki karton ve yanan
dam maddeler denir. Örneğin cam ve bir lâmba aynı doğrultuda konulmuş olsun. Göz, lamba
su saydam maddelerdir. Bazı maddele- ve delikler aynı doğrultuda olduğunda lamba görülür.
rin saydam olmasının günlük kullanımda
önemli bir yeri vardır. Kavanozların say-
dam maddeden yapılması sayesinde iç-
lerinde ne olduğunu kolayca görebiliriz.
Evlerimizin pencerelerini cam-
dan yaparak hem güneş ışığı-
nın evimize girmesini hem de Işık doğrusal yayıldığından kartonlar üzerindeki delikler,
içeriden dışarısının görülmesini lamba ve göz aynı doğrultuda olduğunda göz ışığı görebilir.
sağlamış oluruz.
Noktasal bir ışık kaynağının önüne saydam olmayan bir
Üzerine düşen ışığın bir kısmını cisim yerleştirildiğinde arkasında perde üzerinde sınırla-
geçirip bir kısmını geçirmeyen rı belirgin olan kaynaktan ışık alamayan karanlık bir böl-
maddelere yarı saydam mad- ge oluşur. Bu bölgeye gölge denir.
deler denir. Buzlu cam ve ince
kağıt yarı saydam maddelere ör-
nektir. Yarı saydam maddeler üzer- Gölge Nedir?
lerine gelen ışığın bir kısmını geçi-
rir ya da ışığı dağıtarak geçirir. Bu
nedenle yarı saydam maddenin ar-

kasındaki cisimleri net olarak gö-
remeyiz.

Üzerine düşen ışığı geçirmeyen
maddelere de saydam olmayan

maddeler denir. Saydam olmayan
maddelere opak maddeler de denir. Tahta, demir, be-
ton gibi maddeler saydam olmayan maddelere örnek
Bir ışık kaynağı yerine iki ışık kaynağı kullanıldığında
olarak verilebilir.
ekran üzerinde iki çeşit gölge oluşur. İki ışık kaynağın-
Ancak bu sınıflandırma ke- dan da ışık almayan bölgelere tam gölge, kaynaklar-
sin değildir. Çünkü, cisimle- dan birinden ışık alabilen bölgelere ise yarı gölge denir.
rin ışığı geçirmeye elverişlili-

ği bunların kalınlığına da
bağlıdır. Örneğin, metreler-

ce kalınlıkta olan cam veya
su tabakası saydam olmadı-

ğı gibi, kalınlığı 0,1 mikron Su miktarı arttıkça su say-
kadar az olan bir altın yaprak damlık özelliğini kaybeder.
da yeşil ışığı geçirecek say-

damlıktadır.
Gölge Tam Gölge, Yarı Gölge

4. Ünite Gölge
Örnek .. 7 Küresel Işık Kaynağı ve Gölge
Cismin ve gölgesinin boyutları arasındaki ilişki

Ekran üzerindeki tam ve yarı gölgelerin büyüklükleri;
kaynak, cisim ve ekran arasındaki uzaklıklara bağlıdır.
Kaynağın cisimden büyük olduğu durumlarda ekran-
da farklı uzaklıklarda farklı büyüklükte gölgeler oluşur.

Gölge olayı ışığın doğrusal yollarla yayıldığını gösteren

bir durumdur. Kaynaktan çıkan ışınlar gölge oluşturan
Noktasal K1, K2 ışık kaynakları, küresel opak cisim cismin sınırlarından geçerek perde üzerine düşer. Bu
şekildeki gibi yerleştirildiğinde perde üzerinde olu- nedenle gölgenin şekli cismin şekline benzer. Ancak ci-
şan gölgenin şekli nasıl olur? sim, kaynak ve perde arasındaki uzaklıklara bağlı ola-
rak gölgenin boyu değişiklik gösterebilir.
Çözüm Kaynak, perde ya da cismin konumunun değiştirilmesi
gölgenin boyutlarının değişmesine neden olur. Aşağıda
Kaynaklardan cismin sınırlarına çizilen çizgiler ile her bir noktasal bir ışık kaynağı, küresel cisim ve perde ile oluş-
kaynağın perdedeki gölgesinin sınırları belirlenir. Işığın turulan düzenekte bunlardan birisinde yapılan konum de-
doğrusal yollar ile yayılması nedeniyle gölgenin şekli ğişikliğinin gölge boyutunu nasıl değiştiğini inceleyelim:
cismin şeklinin aynısıdır.

Noktasal Işık Kaynağı ve Gölge

Noktasal ışık kaynağı yerine büyük (noktasal olmayan)
ışık kaynağı kullanılması durumunda oluşan tam ve ya-
rı gölgeler ise şekildeki gibi olur. Bu durumda noktasal
olmayan ışık kaynağının üzerindeki her nokta noktasal

ışık kaynağı gibi davranır.
Gölgenin şekli çizilirken kaynağın alt ve üst noktaların-
dan cismin alt ve üst noktalarına birer ışın gönderilir.
Perde üzerine düşürülen bu çizgilerden yakın olan iki-
si tam gölgenin sınırlarını, uzak olan diğer ikisi ise yarı
gölgenin sınırlarını belirler.

Kaynak, Cisim ve Perdenin Gölgenin Alanına Etkisi

4. Ünite
Gölge
Düzenek iki noktasal ışık kaynağı ile kurulduğunda per-

de üzerinde tam gölge ve yarı gölge oluşur. K1 kaynağı
Örnek .. 8
tam gölgenin alanını, K2 kaynağı ise yarı gölgenin ala-
nını belirler.

K1 kaynağı 1 yönünde götürülürse tam gölgenin alanı Yarı çapı r olan bir levha ile noktasal K1 ve K2 kaynakları
azalır. Yarı gölgenin yarı çapı değişmez, ancak ala- bir perdenin önüne şekildeki gibi konulmuştur.
nı artar.
Perdede oluşan tam gölgenin alanı 2700 cm2 olduğu-
K1 kaynağı 2 yönünde götürülürse tam gölgenin alana göre, yarı gölgenin alanı kaç cm2 dir? (p = 3 alınız.)
nı artar, yarı gölgenin yarı çapı değişmez, ancak ala-
nı azalır.
K2 kaynağı 1 yönünde götürülürse yarı gölgenin ala- Çözüm
nı azalır, tam gölgenin alanı değişmez.
K2 kaynağı 2 yönünde götürülürse yarı gölgenin ala-
nı artar, tam gölgenin alanı değişmez.
Cisim 1 yönünde götürülürse tam gölgenin ve yarı

gölgenin alanları artar.
Cisim 2 yönünde götürülürse tam gölgenin ve yarı
gölgenin alanları azalır.
Perde 1 yönünde götürülürse tam gölgenin ve yarı
gölgenin alanları azalır.
Perde 2 yönünde götürülürse tam gölgenin ve yarı

gölgenin alanları artar.

Bir cismin yarıçapı, kaynağa ve perdeye uzaklıkları bili-
niyorsa, gölgenin boyutları da üçgen benzerlikleri kulla- K1 ve K2 kaynaklarından dolayı dairesel levhanın perde-
nılarak kolayca hesaplanabilir. Aşağıda verilen durumda de Şekil - I deki gibi iç içe iki gölgesi oluşur.
gölgenin alanının nasıl hesaplandığını birlikte görelim: Oluşan bu gölgenin K1 den gelen ışınlara göre sınırla-
dığı alan tam gölgedir. Tam gölgenin yarı çapına R de-
nilirse, Şekil - II deki benzer üçgenlerden faydalanılarak

dairesel levhanın r yarı çapı bulunabilir.

Tam gölgenin alanı 2700 cm2 olduğundan,
p ⋅ R2 = 2700
Kaynağın bulunduğu nokta A, dairesel levha şeklinde- 3R2 = 2700 ise R = 30 cm olur.
ki cismin yarı çapı rc uzunluğu EB, gölgenin yarıçapı
Benzer üçgenlere göre,
rg olarak belirlendiğinde elde edilen ABE ve ACD üç-
gen benzerdir. r R r 30
= & =
Cismin yarıçapı, kaynak, cisim ve perde arasındaki uzak- 40 40 + 20 40 60
lıklar biliniyorsa gölgenin yarı çapı hesaplanabilir. r = 20 cm olur.
AB rc
= bağıntısı kullanılarak rg hesaplanabilir. rg nin
AC rg
Işık Kaynağının Görünümü
bulunması ile de gölgenin alanı bulunabilir.

4. Ünite Gölge
Perdedeki yarı gölgenin ala-

nı K2 kaynağının oluşturdu- Aydınlatılmış Cismin Farklı Açılardan Görünümü - 1
ğu alandan K1 kaynağının
oluşturduğu alan çıkarılarak
bulunur. Aydınlatılmış Cismin Farklı Açılardan Görünümü - 2

K2 kaynağına göre oluşan
alanın yarı çapına R' denilir-
se, benzerlikten,
GÜNEŞ TUTULMASI
r R' 20 R'
= & = Güneş tutulması bir göl-
20 20 + 20 20 40 ge olayıdır. Ay’ın şekilde-
R' = 40 cm olur. ki gibi Güneş’le Dünya
arasında bulunduğu bir
Alan ise p ⋅ R2 den 3 ⋅ 402 = 4800 cm2 olur.
konumda, Dünya üzeri-
Yarı gölgenin alanı ise, 4800 – 2700 = 2100 cm2 dir. ne Ay’ın tam gölgesinin
düştüğü yerlerde Güneş
Karanlık bir ortamda küresel bir ışık kaynağının önüne top
hiç görülmez. Buna tam
gibi ışık geçirmeyen bir cisim konulduğunda ışık kaynağı
Güneş tutulması denir.
farklı noktalardan bakıldığında farklı şekillerde görülür.
Ay’ın yarı gölgesinin düş-
tüğü yerlerde ise Güneş kısmen görülür. Buna da kıs-

mî Güneş tutulması denir.

K ve P noktalarından bakıldığında ışık kaynağı görüle-

mez. Ancak L, M, N noktalarından bakıldığında ışık kay-

nağı aşağıda verilen şekillerde görülür.
AY TUTULMASI
L den N den M den
bakıldığında bakıldığında bakıldığında
Ay Dünya etrafındaki
yörüngesi üzerinde
Karanlık bir ortamda küresel bir cisim paralel ışık deme- dolanırken bazen Dün-
ti ile şekildeki gibi aydınlatıldığında gözlemciler cisminin ya’nın gölge konisi
parlak olan ve karanlık olan yerlerini bulunduğu konuma içinde girer. Dünya
göre değişik biçimlerde aşağıda verildiği gibi görürler. gölge konisinin için-

den geçmesi halinde
ise Ay tutulması olur.

Ay tutulması olayı ay’ın
dolunay evresinde
meydana gelir. Ay’ın
hareketi nedeniyle yaklaşık 40 dakika ile 60 dakika ka-
dar sürer. Ay Dünya’nın gölgesine girdiğinde hızlı bir şe-
kilde parlaklığı azalır. Ancak tutulma sırasında Ay tama-
K ve T gözlemcileri cismin çoğunluğunu aydınlık görür- men kaybolmaz. Dünya atmosferinde kırılarak yansıyan
ler. L ve R gözlemcileri cismin yarısını aydınlık diğer ya- kırmızı renk ışık nedeniyle Ay tutulma sırasında bakır
rısını karanlık görürler. M ve P gözlemcileri ise cismin renginde gözlenir.
çoğunluğunu karanlık az bir kısmını aydınlık görürler.

K ve T L ve R M ve P
gözlemcileri gözlemcileri gözlemcileri

4. Ünite
Gölge
Alıştırmalar
Aşağıda verilen örneklerde cisimlerin perde üzerin- 9. K, L ve M noktalarından bakan bir gözlemcinin
deki gölgelerini oluşturunuz. küresel ışık kaynağını ne şekilde gördüğünü
aşağıdaki perdelere çizerek gösteriniz.
5.

6.

10. K noktasal ışık kaynağı, küresel saydam olma-
yan cisim ve üzerinde kare şeklinde bir delik
olan karton ile kurulan düzenekte oluşan göl-
genin şeklini perde üzerine çiziniz.
7.

11. Noktasal ışık kaynakları ve üzerinde dairesel

bir delik olan karton ile kurulan düzenekte olu-
şan gölgenin şeklini perde üzerine çiziniz.
8.


4. Ünite Gölge
12. Çapı 6 cm olan dairesel levha ve noktasal ışık kay- cükleri yazınız.
nağı bir perde önüne şekildeki gibi yerleştirilmiştir.
Buna göre, ışık kaynağı K noktasına götürül- 1 Işığı geçiren maddeler madde denir.
düğünde perde üzerinde oluşan gölgenin ala-
nı kaç cm2 azalır? (p = 3 alınız.)
2 Işığı kısmen geçiren maddelere
madde denir.

3 Işığı geçirmeyen maddelere madde denir.

4 Işık kaynağından ışık alamayan bölgede
oluşur.
5 Ay’ın gölgesi Dünya üzerine düştüğünde

gözlenir.
6 Ay, Dünya’nın gölgesi içine girdiğinde

13. Kenarı 10 cm olan ve saydam olmayan kare lev-
gerçekleşir.
ha, iki noktasal ışık kaynağı bir perde önüne şekil-
deki gibi yerleştirilmiştir.
Buna göre, perde üzerinde oluşan tam gölge ve
yarı gölgenin alanlarını hesaplayınız.
Etkinlik .. 4
1 Saydam cisimlerin gölgesi belirgin oluş-

maz.

2 Güneş ve Ay tutulmaları birer gölge ola-
yıdır.
3 İki noktasal ışık kaynağı ile tam gölge ve

yarı gölge elde edilemez.
14. Çapları 10 cm olan dairesel levha ve küresel ışık
kaynağı bir perde önüne şekildeki gibi yerleştiril-
miştir. 4 Küresel ışık kaynağı ile tam ve yarı gölge
Buna göre, perde üzerinde oluşan tam gölge ve elde edilebilir.
yarı gölgenin alanlarını hesaplayınız.
5 Işık kaynağı cisme yaklaştıkça perdedeki

gölgenin alanı artar.

6 Gölge olayı ışığın doğrusal yollarla yayıl-

dığını gösterir.


Test 3 Gölge
1. Aşağıda verilen araçların hangilerinin yapısında 4.

saydam madde kullanılması gerekli değildir?

A) Pencere B) Kamera C) Bardak
D) Mikroskop E) Televizyon

Noktasal K1, K2 ışık kaynakları ile yarıçapları r, 2r

olan dairesel engeller bir perdenin önüne şekilde-
ki gibi yerleştirilmiştir.
2. I. Saydam maddeler ışığı geçirmez.
Buna göre, perdede oluşan gölge aşağıdakiler-
II. Yarı saydam maddeler arkasındaki cisimler net den hangisine benzer?
olmasa da görülür.
III. Yalnızca saydam olmayan maddelerin tam göl-
gesi oluşur.

3.

5.

Şekildeki gibi paralel bir ışık demeti içinde bu-
lunan küresel P cismine, K ve L noktalarından Noktasal bir ışık kaynağı, ortasında r yarıçaplı da-
bakan gözlemciler P deki aydınlık bölgeyi na- iresel delik bulunan bir engel, küresel opak bir ci-
sıl görür? sim ve bir perdeden oluşan şekildeki düzenek ku-
ruluyor.

Küresel cismin yarıçapı r olduğuna göre, perde-
deki gölge aşağıdakilerden hangisine benzer?
( : Tam gölge ; : Yarı gölge)

K den bakan L den bakan
A) I II
B) II III
C) III I
D) II I
E) I III

4. Ünite Test – 3 Gölge
6. 8.

Paralel ışın demeti içerisine şekildeki gibi yerleş-
tirilmiş özdeş küreler saydam olmayan madde-
den üretilmiştir. K1, K2 noktasal ışık kaynakları ve yarı çapı 20 cm
olan dairesel levha ve bir perdenin önüne 10 ar cm
Buna göre, kürelerin perdedeki gölgeleri aşa- lik aralıklarla şekildeki gibi konulmuştur. Bu durum-
ğıdakilerden hangisine benzer? da perdede oluşan yarı gölgenin alanı A1, tam göl-
genin alanı A2 dir.

Buna göre, A1 ve A2 kaç cm2 dir?
(p = 3 alınız.)
A1 A2
A) 2700 4800
B) 2700 2100
C) 2100 2700
D) 4800 2700
E) 9000 1600
7. 9.

Şekil - I deki paralel ışın demeti ile perdenin ara-
sında bulunan P bölgesine Şekil - II deki metal ko- Noktasal ışık kaynağı ve engel bir perdenin önü-
ni değişik açılarla konuyor. ne Şekil - I deki gibi yerleştirilmiştir. Perdede olu-
şan tam gölgenin görünümü Şekil - II deki gibidir.
Buna göre, perdede
Buna göre, perdede oluşan tam gölge alanı ile
ilgili,
I. Kaynak 1 yönüne çekilirse artar.
II. Engel 2 yönüne çekilirse azalır.
III. Perde 1 yönüne çekilirse artar.
gölgelerinden hangileri oluşabilir?
( : Tam gölge ; : Yarı gölge) yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız II B) Yalnız III C) II ve III A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) I, II ve III D) I ve II E) II ve III
270 1-C 2-D 3-D 4-E 5-B 6-C 7-C 8-B 9-B > Ünite.. 4 > Optik
Test 4 Gölge
1. Gölge ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi 4.

yanlıştır?

A) Gölge bir ışık olayıdır.
B) Cisimlerin gölgeleri kendi şekillerine benzer.
C) Gölge olayı ışığın doğrusal yollarla yayılması-
nın bir sonucudur.
D) Noktasal iki ışık kaynağı ile bir cisim kullanıla- Şekildeki bir kenar uzunluğu 30 cm olan küpün bir
rak yarı gölge elde edilemez. yüzüne iğne deliği açılmış ve bu delikten 20 cm
E) Gölgenin boyutu ışığın rengine bağlı değildir. öteye alevinin boyu 12 mm olan bir M mumu kon-
muştur.
Deliğin karşısındaki yüzeydeki mum alevinin
görüntüsü için yazılan;
I. Boyu 18 mm dir.
2. Taban çapı ve yüksekliği eşit olan içi dolu silin- II. Aleve göre terstir.
dir şeklindeki bir cismin gölgesi; III. Mum kutudan uzaklaştıkça boyu büyür.
ifadelerinden hangileri doğrudur?


verilenlerinden hangileri olabilir?

5.

3.

Karanlık bir ortamda, noktasal ışık kaynağı ile da- Karanlık bir ortamda, küresel bir ışık kaynağının
iresel bir engel bir perdenin önüne şekildeki gibi önüne Şekil I deki gibi engel konulmuştur. Kayna-
yerleştirilmiştir. ğa K, L, M, N, P noktalarından bakan gözlemciler
Engelin yarıçapı r, perdede oluşan gölgenin ya- Şekil - II deki gibi ışıklı bölgeler görüyorlar.
d1
rıçapı 3r olduğuna göre, oranı kaçtır? Buna göre, hangi noktadan bakan gözlemci-
d2
nin gördüğü aydınlık bölge Şekil - II de yer al-
mamıştır?
1 1 1 2
A) B) C) D) E) 1
4 3 2 3 A) K B) L C) M D) N E) P

4. Ünite Test – 4 Gölge
6. 8.

Karanlık bir ortamda, noktasal ışık kaynağı, içi boş Karanlık bir ortamdaki perde önüne noktasal X, Y
metal bir silindir, bir perdenin önüne şekildeki gi- ışık kaynakları ile bir engel şekildeki gibi yerleşti-
bi yerleştirilmiştir. rilmiştir. Bu durumda perdedeki tam gölgenin ala-
nı ST, yarı gölgenin alanı SY oluyor.
Buna göre, silindirin perdedeki gölgesi aşağı-
dakilerden hangisine benzer? Buna göre,
( : Tam gölge ; : Yarı gölge)
I. X kaynağı, 1 yönüne çekilirse ST değişmez.
II. Y kaynağı, 2 yönüne çekilirse ST artar.
III. Engel, 2 yönüne çekilirse SY azalır.

9.
7.

Karanlık bir ortamda X ve Y dairesel levha şeklin-

deki cisimler ile K1 ve K2 noktasal ışık kaynakları
Şekildeki çubuk ok yönünde dönerek O noktası
10 ar cm lik aralıklarla şekildeki gibi yerleştirilmiş-
etrafındaki yarım çember biçimindeki yörüngesi-
tir. Bu durumda perdede yalnız 1200 cm2 alanın-
ni t sürede tamamlıyor.
da tam gölge oluşmaktadır.
Kaynağın perde üzerinde meydana getirdiği göl-
X ile Y cisimlerinin yerleri kendi aralarında yer
ge boyu, çubuk harekete başladıktan 4 saniye
değiştirilirse yarı gölgenin alanı kaç cm2 olur?
sonra en büyük değerini aldığına göre t süre-
si kaç saniyedir?
A) 2400 B) 3600 C) 4500
A) 2 B) 4 C) 6 D) 8 E) 10 D) 4800 E) 5200
272 1-D 2-B 3-C 4-B 5-E 6-C 7-C 8-D 9-C > Ünite.. 4 > Optik
3. BÖLÜM Yansıma ve Düz Aynalar
YANSIMA Yansıma Kanunları

Herhangi bir saydam ortamda yayılan ışık ışınları baş- Yansıma kanunlarını tanımlarken kul-
ka bir ortamla karşılaştıklarında ışınların bir kısmı ve- lanılan bazı terimler vardır. Aşağıdaki şe-
ya tamamı geldiği ortama geri döner. Bu şekilde ışınla- kilde görüldüğü gibi bir ışık ışınının herhangi bir yüze-
rın geldiği ortama geri dönmesi olayına yansıma denir. ye düştüğü noktadan yüzeye çizilen dikmeye yüzeyin
normali denir ve N ile gösterilir. Herhangi bir yüzeye ge-
len ışının, yüzeyin normali ile yaptığı açıya gelme açısı
denir ve i ile gösterilir. Yansıyan ışının, yüzeyin normali
ile yaptığı açıya da yansıma açısı denir ve r ile göste-
rilir. Buna göre yansıma kanunları şu şekilde tanımlanır:
1. Gelen ışın, yüzeyin nor-

mali ve yansıyan ışın ay-
nı düzlemdedir.
2. Gelme açısı ile yansıma
açısı birbirine eşittir.
(i = r)
Örnek .. 9
Bir yansıma olayında gelen ışın ile yansıyan ışın ara-
sındaki açı 80° olduğuna göre gelme açısı ve yansı-
ma açısı kaç derecedir?
Parlak yüzeylerde görüntü oluşumu düzgün yansıma ile Çözüm

gerçekleşir.
Yansıtıcı yüzeyin yapısına göre yansıma farklı iki şekilde Bir yansıma olayında gelme açısı ve yansıma açısı bir-
olabilir. Birbirine paralel olarak gelen ışık ışınlarının düş- birine eşittir. Gelen ışın ve yansıyan ışın arasındaki açı
tüğü yüzey pürüzsüz ve düz ise ışınlar şekildeki gibi bir- 80° olduğuna göre gelme açısı ve yansıma açısı 40° olur.
birine paralel olarak yansır. Buna düzgün yansıma denir.
Düzlem Aynada Yansıma
Bir önceki “Dalgalar” ünitesinde doğrusal ve dairesel

su dalgalarının düz bir engelden yansıma özelliklerini
Düzgün Yansıma
öğrenmiştik. Su dalgalarının ve ışığın yansıma özellik-
Işınların düştüğü yüzey pürüzlü ve düz değilse ışınlar lerini birlikte incelediğimizde her ikisi için de yansıma-
şekildeki gibi farklı yönlerde yansır. Buna da dağınık nın aynı kurallar çerçevesinde gerçekleştiğini görürüz.
yansıma denir. Göz tarafından cisimlerin görülmesi da-
ğınık yansıma sayesinde gerçekleşir. Cisimlerin parlak
yüzeylerde görüntülerinin oluşması ise düzgün yansı-
ma sayesinde olur.
Dağınık Yansıma Işığın yansıma olayı, dalga modeli ile de açıklanabilir.

4. Ünite Yansıma ve Düz Aynalar
Görme Olayı
0
Görme, bizim için en önemli duyularımızdan biridir. Et-
Örnek .. 1
rafımızda olup bitenler ve Dünya hakkında birçok bilgi-
yi görme duyumuz sayesinde elde ederiz. Görme olayı- Bir I ışını K ve L düzlem ayna-
nın gerçekleşmesi için ışığın göz bebeğimizden gözün larından oluşan düzeneğe şe-

içine girmesi gerekir. kildeki gibi gelmiştir.
Buna göre ışın L aynası ile
Cisimlerin görülmesi iki şekilde gerçekleşir. Bunlardan
kaç derecelik açı yapacak
birincisi cismin kendisinin ışık kaynağı olması ve etrafı-
şekilde yansır?
na kendi ürettiği ışığı yayması iledir. Bu ışıklar göze ulaş-
tığında cisim görülmüş olur. Güneş, yıldızlar, el fene-
ri ateş böceği ışık kaynaklarına örnek olarak verilebilir.
Çözüm
İkincisinde ise cismin bir ışık kaynağından gelen ışığı
yansıtması ile gerçekleşir. Cismin yansıttığı ışık göze Işının K ye gelme ve K den yan-
ulaşır ve cisim görülmüş olur. Çevremizde birçok cismi sıma açıları ile L ye gelme ve L

bu şekilde görürüz. Bu nedenledir ki, tamamen karanlık den yansıma açıları yandaki gi-

olan bir ortamda bulunan cisimleri göremeyiz. Bu açıdan bi olur. Buna göre ışın L ayna-

düşünüldüğünde Güneş’in bizim için ne kadar önemli sı ile 60° lik açı yapacak şekil-
olduğunu bir kez daha düşünmemiz gerekir. de düzeneği terk eder.
Cisimlerin görülmesi, dağınık yansıma sonucunda ger-

çekleşir. Örneğin bir futbol maçı sırasında topu stadtaki
tüm seyirciler görebilir. Öyleyse topun ışık kaynağından
gelen ışık ışınlarını her yönde yansıtıyor olması gere-
Işığın İki Düzlem Aynadan Yansıması
kir. Bu durum ise dağınık yansıma sonucu gerçekleşir.

1
Örnek .. 1
K düzlem aynasına şe-
kildeki gibi bir I ışını ge-
liyor.
Kaynaktan gelen ışığı her yönde yansıtan top, farklı
Işın K ve L aynaların-
yerlerdeki kişlerce kolayca görülebilir.
dan yansıdıktan sonra
şekildeki hangi nokta-
dan geçer?
Işığın Yansıması
Düzlem Ayna Çözüm

Yansıma kanunlarını

öğrenirken; saydam
olmayan, pürüzsüz ve
düz yüzeylere paralel
olarak gelen ışınların
düzgün yansıma so-
nucu yine birbirlerine
paralel olarak yansı-
dıklarını öğrenmiştik. Bu şekilde üzerine düşen ışınların
tamamına yakınını yansıtan pürüzsüz ve düz yüzeylere I ışınının K ve L aynalarından yansıması yukarıdaki gibi
düzlem ayna veya düz ayna denir. olacağından ışın D noktasından geçerek yansır.

4. Ünite
Yansıma ve Düz Aynalar
Düzlem Aynada Görüntü Oluşumu Düz Aynada Görüntü Özellikleri

Bir noktanın bir düzlem aynadaki görün- 1. Sanaldır.
tüsünü çizebilmek için bu nokta-
dan yansıyan ışınların düzlem Bir optik araçta bir noktanın görüntüsü oluşturulurken
bu noktadan en az iki ışın gönderilir. Önce bu ışınların
aynadan da yansıma-
yansıyanları kesiştirilmeye çalışılır. Ancak düz aynada
sı gerekir. Şekil- olduğu gibi yansıyan ışınlar kesişmiyorsa bu durumda
deki gibi bir yansıyan ışınların uzantıları kesiştirilir. Kesişim noktası
K noktasının görüntünün oluştuğu yerdir.

düzlem ay-
Ancak görüntü yansıyan ışınların uzantıları kesiştirilerek
nadaki görün- oluşturulmuş ise bu görüntü zahiri bir görüntüdür. Za-

tüsünü çizebilmek hiri görüntüler ekran üzerine düşürülemezler. Sinema-
için K noktasından gelen da olduğu gibi ekran üzerine düşürülebilen görüntüler
en az iki ışının düzlem ayna- ise gerçek görüntülerdir.
dan yansıması gerekir. Bu ışınlar aynada yansıdıktan
sonra kesişmezler. Yansıyan bu ışınların uzantılarının 2. Düzdür.
aynanın arkasında kesiştikleri noktada K noktasının gö- Bir aynanın karşısında ayakta duran sevimli bebeğin ay-
rüntüsü (K' noktası) elde edilir. nadaki görüntüsü de ayakta duran bir bebek şeklinde-
dir. Buradan düz aynada cisimlerin görüntüsünün cis-
Noktasal olmayan me göre düz olduğu söylenebilir.
bir cismin düzlem
aynadaki görüntü-
sünü çizebilmek
için ise cismi oluş-
turan tüm noktala-
rın benzer şekilde
görüntülerinin bu-
lunarak bu nokta-
ların birleştirilmesi
gerekir. Ancak
düzgün bir cismin
görüntüsünü çizebilmek için cismin uç noktalarının gö-
rüntülerinin çizilmesi yeterlidir. KL cisminin görüntüsü-
nü çizmek için K ve L noktalarından ikişer ışın aynaya 3. Cisimle aynı büyüklüktedir.
gönderilir. Yansıma kanunlarına göre bu ışınların yansı- Ayna önünde dur-
yan ışınları bulunur. Yansıyan ışınların uzantılarının ke- makta olan çocu-
siştikleri noktalarda K ve L noktalarının görüntüleri olan ğun görüntüsüne
K' ve L' noktaları elde edilir. Bu noktalar birleştirilerek KL dikkat ettiğimizde
cisminin görüntüsü olan K'L' cismi elde edilir. görüntü ile çocu-
ğun boylarının aynı
olduğunu görürüz.
Bir Noktanın Görüntüsü - 1 Düz aynalarda ci-
sim ile görüntü-
nün boyları eşittir.
Bir Noktanın Görüntüsü - 2
Kedi Gözü

4. Görüntünün aynaya olan uzaklığı, 5. Cisimle görüntüsü aynaya göre

cismin aynaya olan uzaklığına eşittir. simetriktir.
Bir düz aynada K noktasının görüntüsü oluşturulurken Resimde sağ eliy-
oluşturulan çizime dikkat ettiğimizde KLM ve K'LM üç- le dişlerini fırçala-
genlerinin özdeş üç- makta olan bir ço-
genler olduğu görü- cuk görüyoruz.
lür. Bu durumda K nin Görüntüye dikkat
ettiğimizde görün-
aynaya uzaklığı, K'
tünün sol eliyle diş-
noktasının aynaya
lerini fırçaladığını
uzaklığına eşittir. Bir
farkederiz. Bu du-
düzlem aynaya yak-
ruma düz aynada
laştığınızda görüntü- görüntünün simetrik olması yol açar. Bu durumu ayna
nüz de aynaya yakla- karşısında kendiniz de deneyebilirsiniz. Siz sağ elinizi
şır. Siz uzaklaştığınızda görüntünüz de aynadan eşit kaldırdığınızda görüntünüzde kalkan eliniz sol el olarak
miktarda uzaklaşır. Sonuç olarak düz aynada cismin ay- gözlenir.
naya uzaklığının görüntünün aynaya uzaklığına eşit ol-
duğunu söyleyebiliriz.
İki Düzlem Aynada Görüntü
Ö rnek .. 12
3

Örnek .. 1

K ve L paralel düzlem aynaları arasında duran Gökhan’ın

aynalardaki ilk görüntüleri arasındaki uzaklık 12 m dir.

Buna göre, aynalar arasındaki uzaklık kaç metredir?

Çözüm
K ve L cisimlerinin görüntüleri şekilde 1, 2, 3, 4, 5 ile
belirtilenlerden hangileri olabilir?
Çözüm

Cisimlerin baş ve uç nok-
Gökhan’ın K aynasına uzaklığı dK ise görüntünün ayna- talarının aynaya göre si-
ya uzaklığı da dK dır. Gökhan’ın L aynasına uzaklığı dLi- metrikleri alınarak görün-
se görüntünün aynaya uzaklığı da dL dır. tünün yerleri pratik olarak
Bu göre görüntüler arasındaki uzaklık; tespit edilir. Buna göre K
nin görüntüsü 2, L cismi-
dK + dK + dL + dL = 12 ise 2(dK + dL) = 12 dir. nin görüntüsü 4 ile verilen
Buradan, dK + dL = 6 m bulunur. görüntüdür.
Aynalar arasındaki uzaklık dK + dL olduğuna dikkat edi-

niz.
Görüntü Oyunu Bir Cismin Düzlem Aynada Görüntüsü

4. Ünite
Yansıma ve Düz Aynalar
Düz Aynada Görüş Alanı

Çözüm
Bir gözlemcinin bir düzlem ayna yardımıyla görebildiği
alana görüş alanı denir. Görüş alanını bulmak için şe-
kildeki gibi gözlemcinin

bulunduğu noktadan düz

aynanın uç noktalarına
birer ışın gönderilerek bu

ışınlar yansıtılır. Yansıyan

bu ışınlar arasında kalan

alan gözlemcinin düz ay-
nadaki görüş alanıdır. O noktasından bakan gözün aynadaki görüş alanı yu-
Gözlemcinin aynadaki gö-
karıdaki gibi olur. Buna göre göz B, C ve D noktaları-
rüntüsü kullanılarak da görüş nı görebilir.
alanı bulunabilir. Bunun için

önce gözlemcinin aynadaki Düzlem Aynada Görüş Alanı
görüntüsünün yeri tespit edi-
lir. Daha sonra bu noktadan
aynanın sınırlarına doğru bi-
5
rer ışın gönderilerek aynının

Örnek .. 1
önüne doğru uzatılır. Bu iki
ışın arasında aynanın önün- Şekildeki düzlem aynaya G
de kalan bölge gözlemcinin görüş alanıdır. noktasından bakan gözlem-
ci, aynada hangi cisimlerin
Bir gözlemci ile bir düzlem aynanın konumları aynı kal-
dığı sürece görüş alanı değişmez. görüntüsünü görebilir?
(Cisimlerin tamamı saydam ol-
Şekildeki gibi K noktasındaki bir gözlemci aynaya yak- mayan cisimlerdir. Bölmeler eşit aralıklıdır.)
laşarak L noktasına geldiğinde gelme ve yansıma açıları
büyüyeceğinden görüş alanı da artar. Bunun tersi olarak
gözlemci aynadan uzaklaştığında ise gelme ve yansıma Çözüm
açıları küçüleceğinden görüş alanı azalır.
Aynanın iki ucuna ışınlar gön-
derilerek görüş alanı çizildi-
ğinde L, N ve P cisimleri gö-
rüş alanı içinde kalır. Küresel

cisimler saydam olmadıkları
için L cismi, N cisminin görün-
tüsünün görülmesini engeller. Dolayısıyla yalnız P ve L
cisimlerinin görüntüleri görülebilir.
Aynanın Döndürülmesinin Yansıyan Işına Etkisi

4
Örnek .. 1 Bir düzlem aynaya gelen ışının

geliş doğrultusu sabit kalmak

şartıyla, ayna α açısı kadar
döndürüldüğünde aynanın nor-

mali de α açısı kadar sapar ve

gelme açısı α kadar artar. Bu-
nun sonucu olarak yansıma açısı da α kadar artmış olur.

İlk duruma göre yansıyan ışın toplamda 2α sapmış olur.

Ayna 15° döndürüldüğünde yansıyan ışın 30° lik bir sap-

maya uğrar.
Şekildeki gibi O noktasından K aynasına bakan bir
göz A, B, C, D ve E noktalarından hangilerini göre- Aynanın döndürülmesi
bilir?

15. K aynasına gelme açısı Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz-
35° olan I ışık ışını kendi cükleri yazınız.

üzerinden geri yansıyor.
1 Paralel ışınların yansıdıktan sonra da paralel ol-
Buna göre, a açısı kaç dukları yansımaya yansıma denir.
derecedir?
2 Yansımadan sonra ışınların paralelleğinin kay-

bolduğu yansımalara yansıma denir.
16. 3 Gelen ışın ile normal arasındaki açıya

açısı denir.
4 Yansıyan ışın ile normal arasındaki açıya

açısı denir.
Eşit bölmeli düzlemde bir düzlam ayna önüne 5 Cisimlerin görülebilmesi yansımanın bir
şekildeki gibi yerleştirilen cisimlerin görüntü- sonucudur.
lerini oluşturunuz.
6 Aynada görülebilen bölgeye denir.
17.
Etkinlik .. 6

Eşit bölmeli düzlemde K ve L noktalarından ba- 1 Işık her cisimden yansır.

kan gözlemcilerin ortak görüş alanını çizerek
belirleyiniz.
2 Dağınık yansımada yansıma kanunları ge-
çerli değildir.
18. 3 Düzlem aynalarda düzgün yansıma so-

nucu net görüntü oluşur.
4 Yansıma olayında gelme açısı sıfır derece

olamaz.
Eşit bölmeli düzlemdeki levhanın düzlem ayna- 5 Düzlem aynaya normal üzerinden gelen
daki görüntüsünü çizerek oluşturunuz. ışın kendi üzerinden geri yansır.
6 Sağ elimiz aynadaki görüntümüzün sol eli-

dir.

Test 5 Yansıma ve Düz Aynalar
1. Bir düzlem aynaya gelen ışın ile yansıyan ışın 5. Düzlem ayna önüne ayrı

arasındaki açı 130° olduğuna göre, ışının yan- ayrı konulmuş X, Y, Z nok-

sıma açısı kaç derecedir? tasal ışık kaynaklarından

çıkan ışınlar aynadan yan-

A) 25° B) 35° C) 45° D) 65° E) 85° sıyor.
Hangi kaynaktan aynaya
gelip yansıyan ışınlar, yansıma sonucu P nokta-
sından geçebilir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) Yalnız X B) Yalnız Y C) Yalnız Z
2. Bir ışık ışınının düzlem ay- D) X ve Y E) X, Y ve Z

nadaki yansıması şekildeki
gibidir.

Buna göre, ışının aynaya

gelme açısı kaç derecedir?
A) 36° B) 45° C) 54° D) 63° E) 72° 6. K, L, M ve N düzlem ayna-

ları ile kurulmuş düzenek-

te, M aynasına gelen Ι ışık
ışını hangi aynalarda iki
kez yansımaya uğrar?
3. K ve L düzlem aynaları ile A) Yalnız K B) Yalnız L C) Yalnız M

kurulmuş düzenekte bir D) L ve N E) K ve M
ışık ışınının izlediği yol şe-
kildeki gibidir.

Gelen ışın K aynasına,
düzeneği terk eden ışın L aynasına paralel ol-
duğuna göre, aynalar arasındaki a açısı kaç
derecedir?
7. X ve Y düzlem aynaları bir-

birine 90° olacak biçimde
A) 10° B) 20° C) 30° D) 40° E) 60°
konulup X aynasına şekil-
deki gibi Ι ışık ışını gönde-
riliyor.
Işının X aynasına gelme
açısı qX, Y aynasına gel-
me açısı qY olduğuna göre, bu açılar kaçar de-
4. Aralarında 30° lik açı bulunan iki
recedir?
düzlem aynadan K aynasına şe-
kildeki gibi bir I ışık ışını geliyor.

θX θY

I ışınının üç yansıma sonucu A) 50° 40°
kendi üzerinden geri dönebilme- B) 40° 50°
si için K aynasıyla yaptığı gelme
C) 40° 60°
açısı (a) kaç derece olmalıdır?
D) 30° 60°
A) 30° B) 40° C) 50° D) 60° E) 70° E) 60° 30°

4. Ünite Test – 5 Yansıma ve Düz Aynalar
8. P kutusu içine iki öz- 11. Aynı düzlemdeki K, L,

deş düzlem ayna yer- M, N ve P aynaları ile
leştirilip aynalara Ι ışık kurulmuş düzenekte, Ι
ışını şekildeki gibi gön- ışık ışını K aynasına şe-

derildiğinde, ışın kutu- kildeki gibi geliyor.
dan Ι' ışını olarak çık-
Buna göre, bu ışın dü-
maktadır.
zeneği terk edinceye

Buna göre, aynaların konumu aşağıdakilerden kadar en fazla yansı-
hangisi gibi olabilir? mayı hangi aynada ya-
par? (Bölmeler eşit ara-
lıklıdır.)
12. Düzlem aynalarla

kurulmuş düzene-

ğe şekildeki gibi

gelen Ι1 ve Ι2 ışık
ışınları hangi nok-
talarda kesişir?
A) Yalnız K B) Yalnız L C) Yalnız M

D) K ve L E) K ve M
9. X ve Y düzlem aynalarıyla
kurulmuş düzeneğe şekil-

deki gibi gönderilen Ι ışık
ışınının Y aynasından yan-
sıma açısı kaç derece olur?
13.

A) 10° B) 20° C) 40° D) 60° E) 70°

Noktasal I ışık kaynakla-

rından çıkan ışınların düz-
lem aynalardan yansıma-
10. Bir düzlem aynaya ge-
ları şekildeki I, II, III biçim-
len ışının bu aynanın K

lerinde gösterilmiştir.
noktasından yansıması
şekildeki gibidir. Buna göre, hangilerinde yansımalar yanlış gös-
terilmiştir?
Buna göre, gelen ışının aynayla yaptığı açı kaç
derecedir?
A) 15 B) 30 C) 45 D) 60 E) 75 D) I ve II E) I ve III
280 1-D 2-E 3-E 4-B 5-E 6-C 7-B 8-B 9-B 10-A 11-C 12-E 13-C > Ünite.. 4 > Optik
Test 6 Düz Aynalarda Görüntü
1. Bir cismin Y aynasındaki 4. Şekildeki O noktasın-

görüntüsü, K noktasın- dan I ve II aynalarına
da oluşuyor.
bakan gözlemci, han-

gi noktalar arasını her
Buna göre bu cismin X
iki aynadan da göre-
aynasındaki görüntüsü bilir? (Bölmeler eşit ara-
nerede oluşur? lıklıdır.)

A) MN B) MP C) PR D) LN E) LR
A) L noktasında B) M noktasında
C) N noktasında D) R noktasında
E) T noktasında
5. X, Y, Z düzlem aynaları
ile kurulmuş şekildeki
2. G noktasından düzlem ay- düzenekte bir gözlem-
nalara bakan gözlemci han- ci K, L, M noktalarının

gi noktaların görüntülerini hangilerinden aynala-
hem I, hem de II aynasında
ra bakarsa, S cisminin
görebilir? tüm görüntüsünü üç
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) aynada da görebilir?
A) Yalnız L B) Yalnız M C) K ve L
A) Yalnız K B) Yalnız P C) N ve P
D) L ve M E) K ve M
D) K ve L E) M, N ve P
3. Sonsuz uzunluktaki perdenin

G noktasında bulunan bir göz- 6. Düzlem aynanın önün-
lemci I, II ve III aynalarına bak- den sabit v hızıyla ge-
maktadır. çen X cisminin ayna-

daki görüntüsüne K, L,
Perdenin aynalar içerisinde

M noktalarındaki göz-
görülen kısımlarının büyük-
lemciler bakmaktadır.
lükleri arasındaki ilişki ne-
X cismi şekildeki konumdan geçtikten sonra
dir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
gözlemcilerin cismin görüntüsünü görme sıra-
sı nedir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) I = II = III B) I < II < III C) III < II < I A) K, L, M B) L, M, K C) M, L, K

D) III < I = II E) I < II = III D) K, M, L E) L, K, M

4. Ünite Test – 6 Düz Aynalarda Görüntü
7. Konumu şekildeki gi- 10. Bir düzlem ayna önüne

bi olan düzlem ayna- konulan 120 cm uzunlu-
nın önündeki KL ışıklı ğundaki KL cisminin ay-
cisminin görüntüsü
nadaki görüntüsüne G
numaralı oklarla belir- noktasından bir gözlem-
tilenlerden hangisidir? ci bakıyor.

Buna göre, gözlemci
cismin kaç cm lik kısmını görebilir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) 75 B) 85 C) 90 D) 105 E) 120
8. Bir düzlem ayna önüne

konulan KL cisminin ay-
11. I ve II düzlem aynaları ile ku-
nada oluşan görüntüsü rulmuş şekildeki düzenek-

aşağıdakilerden hangisi te K noktasal ışık kaynağın-

gibidir?
dan çıkan ışınlar I aynasın-

dan yansıdıktan sonra II
aynasına ulaştığında ikinci
aynada oluşan görüntüsü
hangi noktadadır?


A) L B) M C) N D) P E) R

12. X ve Y düzlem ayna-
ları ile kurulmuş dü-

zenekte, K cisminden

çıkan ışınların önce Y
sonra X aynasında

yansımasıyla oluşan
görüntü nerededir?
9. Düzlem ayna önüne konu- (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
lan şekildeki K cisminin
aynadaki görüntüsü aşa- A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
ğıdakilerden hangisidir?
13. Bir P cisminin düzlem ayna-

ya uzaklığı x kadardır. Cisim
aynaya 2 m yaklaştığında gö-

rüntüsü ile arasındaki uzaklık
2 m oluyor.

Buna göre, x kaç m dir?
A) 3 B) 3,5 C) 4,5 D) 6 E) 8
282 1-B 2-C 3-A 4-A 5-D 6-B 7-B 8-A 9-E 10-D 11-C 12-B 13-A > Ünite.. 4 > Optik
Test 7 Yansıma ve Düz Aynalar
1. Yatay eksenle 40° lik 4. K ve L düzlem aynaların-

açı yapan bir düzlem dan oluşan düzenekte X,

aynaya şekildeki gi- Y, Z ışık ışınları K aynasın-
bi gelen I ışık ışını- dan yansımıştır.
nın yansıma açısı
Buna göre, hangi ışınlar I
kaç derecedir?
ışık kaynağından çıkmış
olabilir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) 20° B) 30° C) 40° D) 50° E) 60°
A) Yalnız X B) X ve Y C) Y ve Z
D) X ve Z E) X, Y ve Z
2. O noktasal ışık

kaynağından çı- 5. K ışık ışını iki düzlem ayna-
kan I1 ve I2 ışık da yansıdığı zaman ilk ge-

ışınları düzlem len ve son yansıyan ışın ara-
aynadan yansı- sındaki açı x oluyor.

yıp K ve L nokta-
q açısı 80° ise x açısı kaç
larından geçiyor. derecedir?
K ile L noktaları arası d uzaklığı için, düzlem
ayna 1 ya da 2 yönünde biraz hareket ettirilir-
se ne söylenebilir? A) 20° B) 50° C) 60° D) 90° E) 100°
1 yönünde 2 yönünde
A) Artar Değişmez
B) Azalır Artar
C) Artar Azalır 6. Şekildeki düzlem ay-
na düzeneğine gelen Ι
D) Değişmez Artar ışık ışını, kaç yansıma-
E) Azalır Azalır dan sonra düzenekten

dışarı çıkar?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
3. X ve Y düzlem ayna-
larından oluşan dü-
zenekte I ışını X ay-
nasına şekildeki gibi
gelmektedir. 7. Bir düzlem aynaya gelen ışın ile yansıyan ışın ara-
sındaki açı, gelen ışının aynayla yaptığı açıya eşit-
Buna göre, bu ışı-
tir.
nın Y aynasındaki
yansıma açısı kaç Buna göre, gelen ışının kendi üzerinden geri
derecedir? dönmesi için ayna kaç derece döndürülmelidir?
A) 20 B) 30 C) 40 D) 50 E) 60 A) 15° B) 30° C) 45° D) 60° E) 75°

4. Ünite Test – 7 Yansıma ve Düz Aynalar
8. Düşey kesiti verilen üçgen 12. Bir düzlem ayna önüne

şeklindeki cismin düzlem konulan X cisminin gö-

aynadaki görüntüsü aşağı- rüntüsü ayna I konu-
dakilerden hangisidir? mundan II konumuna
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) getirildiğinde d kadar
yer değiştiriyor.
İlk durumda cismin

görüntüsüne uzaklığı
40 cm olduğuna göre, d kaç cm dir?
A) 5ò10 B) 10ò10 C) 5ñ5 D) 10ñ5 E) 50
9. Bir kenarının uzunluğu 4 m olan küp biçimli oda- 13. K ve L düzlem aynaları ile
nın duvarının birinin ortasına kenar uzunluğu 30 cm kurulmuş düzeneğe X
olan kare biçimli düzlem ayna yerleştiriliyor. ışıklı cismi şekildeki gibi
yerleştirilmiştir.
Bir gözlemci odanın ortasından aynaya bakarsa
arkasındaki duvarın kaç m2 lik kısmını görür? X cisminden gelen ışın-
ların K aynasından yansıyarak L aynasında oluş-
A) 0,15 B) 0,24 C) 0,36 D) 0,49 E) 0,81 turduğu görüntünün yatayla yaptığı açı kaç de-
recedir?
A) 0° B) 16° C) 30° D) 45° E) 60°

10. Paralel X, Y düzlem aynaları
arasındaki uzaklık 20 cm dir.
14. Şekildeki iki düzlem ay-
Aynalar arasına şekildeki gi- na ile oluşturulan optik
bi konulan cismin bu ayna- düzenekte K noktasal cis-
larda oluşan ilk görüntüle- minin kaç tane görüntüsü
ri arasındaki uzaklık kaç cm oluşur?

dir?
A) 30 B) 40 C) 60 D) 90 E) 120 A) 0 B) 1 C) 2 D) 3 E) 4
15. Sürtünmesi önemsiz ortam-

da K, L, M noktalarındaki göz-
11. Bir X cismi K ve L düz-
lem aynaları arasına lemciler P noktasından ser-
şekildeki gibi konul- best bırakılan bir cismin düz-
muştur.
lem aynadaki görüntüsüne

bakıyorlar. K den bakan göz-
X cisminden çıkan lemci cismi aynada tK, L den
ışınların önce K, son- bakan gözlemci tL, M den ba-
ra L aynasında yansı- kan gözlemci de tM süre gö-
masıyla oluşan görüntüsü aşağıdakilerden han- rüyor.
gisidir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)
Cisim hızlanarak hareket ettiğine göre, bu süre-
ler arasındaki ilişki nedir? (Bölmeler eşit aralıklıdır.)

A) tK = tL = tM B) tK < tL < tM

C) tM < tL < tK D) tL < tM < tK
E) tK = tL < tM
284 1-C 2-D 3-C 4-E 5-A 6-E 7-B 8-C 9-E 10-B 11-B 12-B 13-C 14-C 15-B > Ünite.. 4 > Optik
4. BÖLÜM Küresel Aynalar
KÜRESEL AYNALAR Küresel aynanın ait olduğu

kürenin merkez noktası ay-
Günlük hayatta düzlem aynalar- nanın da merkez noktasıdır.
dan başka sıkça kullandığımız Merkez noktasını aynanın or-
ayna türleri de vardır. Bu ayna- tasına birleştiren düz çizgiye ay-
lar bazen bir otopark çıkışında, nanın asal ekseni adı verilir. Asal ek-
bazen bir diş hekiminin elinde senin aynaya temas ettiği nokta ise tepe
bazen de bir marketin içinde yük- noktası olarak adlandırılır. Merkez noktası ile tepe nok-
sek bir köşede dikkatimizi çeker. tasının orta noktası ise küresel aynanın odak noktasıdır.
Otomobillerdeki dikiz aynaları da Merkez noktası genellikle M ile, odak noktası F ile odak
bunlara örnek olarak verilebilir. uzaklığı ise f ile ifade edilir.
Ancak bu aynaların düzlem ay-
nalardan farklı olan özelliği, ci- Merkez noktası ile tepe noktası arasındaki uzaklık kürenin
simlerin daha büyük ya da daha yarıçapına eşittir. Dolayısıyla eğrilik yarıçapının r olduğu
küçük görülmelerini sağlamala- küresel bir aynanın odak uzaklığı için r = 2f yazılabilir.
rıdır. Küresel ayna adı verilen bu

aynaların yapılarını, özelliklerini

birlikte inceleyelim.

Bir küre parçasının iç veya dış

yüzeyi ayna gibi pürüzsüz

ve parlak hâle getirile-
rek dairesel olarak alı-
nan kesit bir küresel
aynadır. Küre yüzeyi Çukur aynanın odak ve merkez noktaları yansıtıcı yüzey
ile aynı taraftadır.
şeklindeki bu tür ayna-
lara küresel aynalar denir.
Küre parçasının iç yüzeyi kulla-
nılarak yapılan küresel aynaya çukur ( içbükey, konkav)
ayna, dış yüzeyi kullanılarak yapılan küresel aynaya da

tümsek (dışbükey, konveks) ayna denir.

Tümsek aynanın odak ve merkez noktaları yansıtıcı yüzey

ile farklı taraftadır.
Küresel Aynalarda Özel Işınlar

Küresel aynalarda bir ışının yansı-

ması yansıma kanunları çerçeve-

sinde gerçekleşir. Işının aynaya
Küresel aynalarda çarptığı nokta bir düzlem gibi ka-
odak noktası, odak bul edilerek normal çizildiğinde ge-
uzaklığı, asal eksen, len ışın normal ile eşit açı yaparak
merkez noktası gibi yansır.
ışığın bu aynalarda-
ki yansıma özellikle- Küresel aynalarda ışınların yansımasını her defasında bu
rini incelemizi kolay- şekilde bulmak yerine bazı özel ışınlar kullanılır. Görün-
laştıran tanımlamalar tü oluşumunun anlaşılmasını kolaylaştıran bu özel ışınla-
yapılmıştır. rı ve küresel aynalardan nasıl yansıdıklarını inceleyelim.

4. Ünite Küresel Aynalar
Çukur ve tümsek aynalar üzerlerine düşen ışığı farklı şe-

killerde yansıtır. Paralel yayılan ışık ışınlarının önüne bir
çukur ayna konulursa ışınlar aynadan yansıdıktan son-
ra bir noktada kesişerek yayılırlar. Aynı paralel ışınların
önüne bir tümsek ayna konulursa bu kez ışınlar sanki ay-
nanın arkasındaki bir noktadan yayılıyorlarmış gibi yan-
sırlar. Bu nedenle çukur aynanın ışınları toplayıcı, tüm-
sek aynanın ise ışınları dağıtıcı özelliği vardır.
4. Çukur ve tümsek aynaların tepe noktalarına gelen

ışınlar asal eksenle eşit açı yaparak yansır.

Paralel ışınların çukur Paralel ışınların tümsek

aynadan yansıması aynadan yansıması
5. Çukur ve tümsek aynaya gelen herhangi bir ışının
1. Asal eksene paralel gelen ışınlar çukur aynada odak yansıdıktan sonra takip edeceği doğrultuyu bulmak
noktasından geçecek şekilde, tümsek aynada ise için ışının ayna üzerine düştüğü noktadan geçen
uzantısı odak noktasından geçecek şekilde yansır. yardımcı eksen çizilir. Bu yardımcı eksen aynaya o
noktada çizilen yüzey normalidir. Yansıma kanun-
larına göre gelen ışın; gelme ve yansıma açıları eşit
olacak şekilde yansır.

2. Çukur aynaya odak noktasından geçerek gelen ışın-

lar, tümsek aynaya ise uzantısı odak noktasından ge-
çecek şekilde gelen ışınlar asal eksene paralel ola- Işının yansıdıktan sonra takip edeceği doğrultuyu
rak yansır. bulmak için ikinci bir yol daha kullanılabilir. Bunun
için gelen ışına paralel olan yardımcı eksen ve odak
düzlemi çizilir. Yardımcı eksenle odak düzleminin ke-
siştiği nokta yardımcı odak noktasıdır. Işın yansıdık-
tan sonra çukur aynada yardımcı odaktan geçerek,
tümsek aynada ise uzantısı yardımcı odaktan geçe-
cek şekilde yansır.

3. Çukur aynaya merkezden geçerek gelen ışınlar, tüm-

sek aynaya ise uzantısı merkezden geçecek şekil-
de gelen ışınlar yansıdıktan sonra geldikleri doğrul-

tuda geri döner.
Çukur Aynada Özel Işınlar Tümsek Aynada Özel Işınlar

4. Ünite
Küresel Aynalar
6 7
Ι ışık ışınının çukur ayna-

dan yansıması Şekil - I de-

ki gibidir.

Buna göre, aynı aynadan;

Çukur ve tümsek aynalara gelen K, L, M ışınların-

dan hangilerinde ışınlarının izledikleri yollar doğ-
ru çizilmiştir?
(F : Odak noktası, f : Odak uzaklığı)

A) Yalnız K B) Yalnız M C) K ve L Şekil - II deki I1, I2, I3 ışık ışınlarından hangilerinin

D) L ve M E) K ve M yansıması kesinlikle yanlış gösterilmiştir?
A) Yalnız I1 B) Yalnız I3 C) I1 ve I2

D) I1 ve I3 E) I2 ve I3
Çözüm
Çözüm

Ι ışık ışınının izlediği yola göre aynanın merkezi KL ara-

sındadır. Çünkü çukur aynada normal merkezden çizi-

lir. Odak noktası da K ile

aynanın tepe noktası ara-
sındadır.

Ι1 ışık ışını şekildeki gi-
bi aynanın odağı ile tepe

noktası arasından geçe-

cek şekilde yansır.

Ι2 ışık ışını ise M merkez noktasından gelebileceği için
kendi üzerinden geri dönebilir.

Küresel aynalarda herhangi bir ışının yolu çizilirken, ön-
ce normal çizilir. Normal ise yüzeye daima diktir. Dolayı-
sıyla küresel aynaların normali; aynanın merkezini, ışının
aynaya çarptığı yerle birleştiren doğrudur.
Yansıma kanunlarına göre, gelen ışın normalle eşit açı
yapacak şekilde yansır.
Ι3 ışık ışını eğer odak ile merkez arasından gelmiş ise,
Şekillerde K, L, M ışınlarının yansıma sonrası gidiş yolla- merkezin dışındaki noktadan geçecek şekilde aynadan
rı çizilmiştir. Buna göre, soruda verilen K ve L ışınlarının yansır. Çukur aynanın odak uzaklığı kesin belli olmadı-
gidiş yolları doğru, M ninki ise yanlış çizilmiştir. ğı için Ι3 ışınının izlediği yol doğru olabilir.
Cevap C Sonuç olarak yansıması kesinlikle yanlış olan ışın Ι1 ışı-

nıdır.
Cevap A

Yansıyan ışınların kendi-

8
Örnek .. 1 lerinin kesişmesiyle gö-
rüntü çiziliyorsa oluşan
görüntü gerçek görün-
Şekildeki gibi asal eksen
tüdür. Yansıyan ışınların
leri çakışık olan özdeş
uzantılarının kesişme
çukur aynaların asal ek-

siyle görüntü çiziliyorsa
senine paralel gelen I ışı-
oluşan görüntü sanal K noktasının görüntüsü sanaldır.
nı, aşağıdakilerden han-
görüntüdür.
gisi gibi bir yol izler?
(Noktalar arası uzaklıklar Bir noktanın değil de düzgün şekilli bir cismin görüntü-
odak uzaklığına eşittir.) sü çizilecekse cismin her bir uç noktasından yansıyan
ikişer ışın çizilir. Işınların, küresel aynada yansıdıktan
sonra kesiştikleri yerde bu noktaların görüntüleri olu-
şur. Bulunan bu görüntü noktalarının birleştirilmesi ile

cismin görüntüsü çizilmiş olur.

Çukur Aynada Özel Işınlar ve Görüntü Oluşumu

Çukur Aynada Görüntü Çizimi ve özellikleri
Bir cismin çukur aynada oluşan görüntüsünün özellikle-
ri cismin bulunduğu yere göre değişir. Çukur ayna önü-
ne farklı konumlara yerleştirilen bir cismin aynadaki gö-
Çözüm rüntüsünün özelliklerini ayrı ayrı inceleyelim:
Noktalar arası uzaklıklar odak 1. Cisim sonsuzda ise ci-

uzaklığına eşit olduğuna göre, simden yansıyan ışınlar
K noktası I. aynanın odak, II. ay-

paralel olarak aynaya
nanın ise merkez noktasıdır. gelir. Bu ışınlar aynada

yansıdıktan sonra odak-
Asal eksene paralel gelen ışın-
ta kesiştiklerinden gö-
lar odaktan geçecek şekilde yansır. II. aynaya merkez-
rüntü odakta noktasal
den gelen ışın aynaya dik çarpacağı için kendi üzerin-
olarak oluşur.
den geri yansır.
Cevap B 2. Cisim merkezin dışında ise görüntüsü odakla mer-
kez arasında, ters, gerçek ve cisimden daha küçük-
tür.
Küresel Aynalarda Görüntü Çizimi ve
Özellikleri
Bir cismin küresel aynada görüntüsünü bulmak için, düz-
lem aynada görüntü bulurken uygulanan metot uygula-
nır. Şekildeki gibi bir K noktasının görüntüsünü bulmak
için bu noktadan yansıyarak aynaya gelen iki ışın çizilir.
Bu ışınların aynada yansıdıktan sonra kesiştikleri nok-
tada K noktasının görüntüsü olan K' noktası elde edilir. 3. Cisim merkezde ise görüntüsü merkezde, ters, ger-
çek ve cisimle aynı büyüklüktedir.

K noktasının görüntüsü gerçektir.

4. Ünite
Küresel Aynalar
4. Cisim merkezle odak arasında ise görüntüsü mer-

0
kezin dışında, ters, gerçek ve cisimden daha büyük-
Örnek .. 2
tür.
Çukur aynaya gönderilen bir
ışık ışını asal eksene paralel
olarak yansıyor.
Buna göre, asal eksen üze-
rine şekildeki gibi yerleştiri-
len K, L, M ve N cisimlerin
görüntüleri ile ilgili;
5. Cisim odakta ise görüntüsü sonsuzda oluşur.
I. N ninki sanaldır.
II. K ve L ninki gerçektir.
III. K nin görüntüsünün boyu kendi boyuna eşittir.
(Noktalar eşit aralıklıdır.)

Çözüm
6. Cisim odakla ayna arasında ise görüntüsü aynanın
arkasında, düz, sanal ve cisimden daha büyüktür.
Işının izlediği yola göre M nin odak noktasında, K nin
merkezde olduğu anlaşılır. N cismi odak ile ayna arasın-
da olduğu için görüntüsü sanaldır. I yargısı doğrudur.
K ve L cisimleri odağın dışında olduğu için görüntüler
gerçek ve terstir. II yargısı da doğrudur.

K merkez noktasında olduğu için görüntünün boyu cis-
min boyuna eşittir. III yargısı da doğrudur.

9
Bilgi Penceresi
Örnek .. 1
Çukur aynada, asal ekseni 3f uzaklığında kesen
Çukur aynanın asal ekse- ışın, yansıdıktan sonra asal ekseni 1,5f uzaklığın-
nine paralel gönderilen ışık da keser.
ışınları N noktasında kesi-
Çukur aynada, asal ekseni 0,5f uzaklığında ke-
şiyor.
sen ışın, yansıdıktan sonra, yansıyanın uzantısı
Buna göre, çukur ayna- asal ekseni f uzaklığında keser.
nın asal eksen üzerinde
hangi noktaları arasına Tümsek aynada, asal ekseni f uzaklığında kesen
dik olarak yerleştirilen bir cismin boyu kendi boyun- ışın yansıdıktan sonra yansıyanın uzantısı asal ek-
dan büyüktür? (Noktalar eşit aralıklıdır.) seni 0,5f uzaklığında keser.
Çukur aynada, 3f uzaklığındaki cismin görüntüsü
1,5f de gerçek, ters ve yarı boyunda oluşur.
Çözüm
Çukur aynaya 0,5f uzaklıktaki cismin görüntüsü
Paralel ışınların yansıdıktan sonra kesiştiği N noktası aynadan f uzaklığında düz, sanal ve iki katı boy-
aynanın odak noktasıdır. Cisim odak ile ayna arasında da oluşur.
ise ya da odak ile merkez arasında ise görüntünün bo-
Tümsek aynaya f kadar uzakta olan cismin görün-
yu cismin boyundan büyüktür. Buna göre cisim NTve
tüsü aynaya 0,5f kadar uzaklıkta düz, sanal ve ya-
NL noktaları arasına yerleştirildiğinde görüntünün boyu
rı boyda oluşur.
cismin boyundan büyüktür.

Tümsek Aynada Görüntü Çizimi ve

2
Özellikleri Örnek .. 2
Bir cismin tümsek aynada oluşan görüntüsü çukur ay-
Asal eksen üzerine
nada oluşan görüntüsü kadar alternatifli değildir. Şimdi
şekildeki gibi yerleş-
bu durumları inceleyelim:
tirilen K cisminin

tümsek aynadaki gö-
1. Cisim sonsuzda ise ci-
rüntüsü X, Y, Z, T, V
simden yansıyan ışınlar
ile belirtilenlerden
paralel olarak aynaya ge-
lir. Bu ışınlar aynada yan- hangisi olabilir?
sıdıktan sonra uzantıları
odakta kesiştiklerinden
Çözüm
görüntü odakta noktasal
olarak oluşur.
Cisim sonsuz uzaklıkta olmadığı için cismin görüntüsü
Y olamaz. Tümsek aynada görüntü daima odak ile ay-
2. Cisim sonsuzla ayna
na arasında oluştuğu için cismin görüntüsü X ve T ola-
arasında ise görüntüsü
maz. Tümsek aynada ters görüntü oluşmadığı için V de
her zaman aynayla
cismin görüntüsü olamaz. Odak ile ayna arasında, düz
odak arasında, düz, sa-
ve boyu cismin boyundan küçük olan Z, cismin görün-
nal ve cisimden daha tüsü olabilir.
küçüktür. Cisim ayna-
ya yaklaştıkça görüntü-
sü de aynaya yaklaşır.
Bu özellikleri nedeniyle geniş bir görüş alanı elde et-

mek için otomobil aynalarında ve marketlerde tümdek
3
ayna kullanılır. Örnek .. 2
F noktası asal eksen-
Tümsek Aynada Özel Işınlar ve Görüntü leri çakışık tümsek ve
çukur aynanın ortak

odak noktasıdır. K cis-

mi asal eksen üzerine
1
Örnek .. 2 şekildeki gibi yerleşti-
riliyor.
K noktasının tümsek
Buna göre, cismin aynalardaki görüntüleri ile ilgili;
aynadaki görüntüsü
1, 2, 3, 4, 5 ile belirti- I. Her ikisi de sanaldır.
len noktalardan han-
II. Her ikisi de düzdür.
gisi olabilir?
III. Her ikisinin de boyları eşittir.


Çözüm
Bir cismin tümsek aynadaki görüntüsü; Çözüm

• Her zaman aynanın arkasında oluşur. Bu nedenle 5 F noktası her iki aynanın da odağı olduğuna göre cisim
noktası K nin görüntüsü olamaz. çukur ayna ile odak arasındadır. Öyleyse cismin çukur
• Her zaman düzdür. Bu nedenle 1 ve 2 noktaları da aynadaki görüntüsü sanal, düz ve boyu cismin boyun-
K nin görüntüsü olamaz. dan büyüktür.
• Her zaman cismin boyundan küçüktür. Bu nedenle Cismin tümsek aynadaki görüntüsü ise daima sanal,
3 de K nin görüntüsü olamaz. düz ve boyu cismin boyundan küçüktür.
Bu durumda 4, K nin görüntüsü olabilir. Buna göre I ve II yargıları doğru, III yargısı yanlıştır.

4. Ünite
Küresel Aynalar
Alıştırmalar
19. Bir çukur aynaya gelen ışınların izleyecekleri 23. Asal eksenleri çakışık çukur ve tümsek aynalar ile
yolları çizerek gösteriniz. kurulan düzenekte FÇ çukur aynanın, FT tümsek
aynanın odak noktasıdır.
Buna göre, I ışınının izleyeceği yolu çizerek gös-
teriniz.

20. Bir tümsek aynaya gelen ışınların izleyecekleri

yolları çizerek gösteriniz.
24. K ve L noktalarının çukur aynadaki görüntüle-

rini çizerek oluşturunuz.

21. Asal eksenleri çakışık X ve Y çukur aynalarının odak

noktaları şekilde FX,Y ile gösterilmiştir.
Buna göre I ışınının izleyeceği yolu çizerek gös- 25. Bir çukur aynanın asal ekseni üzerine şekildeki
teriniz. gibi yerleştirilen KL cisminin görüntüsünü çize-
rek oluşturunuz.

22. Asal eksenleri çakışık tümsek aynalara şekilde- 26. Bir tümsek aynanın asal ekseni üzerine şekil-
ki gibi gelen ışık ışının izleyeceği yolu çizerek deki gibi yerleştirilen KL cisminin görüntüsünü
gösteriniz. çizerek oluşturunuz.


Çukur ayna ve tümsek aynaların yapıları hakkında bilgi

sahibi olduk. Işık ışınlarının bu aynalardan nasıl yansı- Etkinlik .. 7
dığını ve bu aynaların oluşturduğu görüntülerin özellik-
lerini öğrendik. Aslında çevremize bir kez daha bu yeni Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz-
bilgilerimiz ışığında farklı gözle baksak daha önce belki cükleri yazınız.
de hiç farketmediğimiz ancak küresel ayna özelliği olan
birçok ev aleti farkedebiliriz. 1 Metal ve parlak küre parçasının iç yüzeyi
Mutfaktan başlayalım. Her yemekte çorbamızı yudum- ayna özelliği gösterir.
larken ya da çayımızın şekerini karıştırdığımız kaşığa bir
kez daha bakalım. İç yüzü ve dış yüzü hangi ayna özelli- 2 Metal ve parlak küre parçasının dış yüzeyi
ği göstermektedir. Kaşığın iç yüzünü ve dış yüzünü gö- ayna özelliği gösterir.
zümüze yaklaştırıp uzaklaştıralım ve oluşan görüntünün
özelliklerini farkedelim.
3 Çukur aynalara ayna da denir.
Kaşığın iç yüzüne baktığınızda kendinizi ters olarak gö-
rürsünüz. Bu durumda çukur aynada cisim merkezin dı-
şında ise görüntü ters oluşur bilgisini hatırlayalım. Kaşığı 4 Tümsek aynalara ayna da denir.
kendimize iyice yaklaştırdığımızda görüntü bir noktada
kaybolur. Bu durumdan çıkaracağımız sonuç ise “odak-
taki cismin görüntüsü sonsuzda oluşur” bilgisini hatır- 5 Tümsek aynalardaki tüm görüntüler dır.
lamak olmalıdır. Kaşığı yaklaştırdığımızda kaşığa odak
uzaklığı kadar uzakta olduğumuz için görüntü sonsuz-
da oluşur ve net bir görüntü görülmez. 6 Otomobillerin geri görüş aynalarında
Ancak kaşığı biraz daha yaklaştırdığımızda görüntünün ayna kullanılır.
düz ve büyük olduğunu farkederiz. Bu durumda da çu-
kur aynada odak ile ayna arasında olan cismin görün-
tüsünün düz ve büyük olduğu bilgisini hatırlamalıyız.
Kaşığın dış yüzüne baktığımızda ise kendimizi küçük Etkinlik .. 8
ve düz olarak görürüz. Bu yüzey ise tümsek ayna özel-
liği gösterir. Aşağıda verilen cümleleri doğru ise “D” yanlış ise
Çukur ayna ile nasıl gerçek görüntü oluşturabi-
liriz? 1 Metal bilyenin dış yüzeyi tümsek ayna
özelliği gösterir.
Evinizde çukur ayna varsa ya da öğretmeninizden izin
alarak fizik laboratuvarından temin edeceğiniz bir çu-
kur ayna ile kolayca gerçek görüntü oluşturabilirsiniz.
2 Çukur ve tümsek aynalarda yansıma ka-
Net bir görüntü elde etmek için görüntüsünü oluştura-
nunları geçerli değildir.
cağınız cisim ışıklı bir cisim olmalıdır. Eğer bu deneme-
yi evde yapıyorsanız televizyonu kullanabilirsiniz. Sınıf-
ta yapıyorsanız pencere önünde daha net bir görüntü
3 Tümsek aynalarda gerçek görüntü oluş-
elde edilebilir.
maz.
Elinize aldığınız çukur aynayı pencerenin ya da televiz-
yonun tam karşısında paralel olarak tutun. Bu sırada ek-
ran olarak defter ya da kitabınızı kullanabilirsiniz. Perde 4 Çukur aynada sanal görüntü oluşmaz.
olarak kullandığınız defterinizi ise aynanın karşısına bi-
raz aşağıya konumlandırın. Aynadan yansıyan ışığı ek-
ran üzerinde yakalamaya çalışın. Aynanın deftere yak-
laştırıştırılıp uzaklaştırılması sırasında defteriniz üzerinde 5 Bir çukur aynaya gelen ve yansıyan ışın
bir takım görüntüler oluşmaya başladığını göreceksiniz. birlikte asal ekseni kesemez.
Oluşan görüntünün ters oluşması gerektiğini unutmayın!
6 Çukur aynalarda ters görüntü elde edile-
bilir.

Test 8 Küresel Aynalar
1.
4.

Bir çukur aynaya şekildeki gibi gelen K ışık ışı-
nı aynadan yansıdıktan sonra hangi yolu izler? Bir çukur aynaya şekildeki gibi gönderilen Ι ışı-
(F : Odak noktası, M : Merkez) nı hangi yolu izleyebilir? (Noktalar arası uzaklıklar
eşit ve odak uzaklığı kadardır.)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
2. Bir tümsek aynaya

şekildeki gibi gelen
ışınlardan hangisi
kendi üzerinden ge-

5. Tümsek aynaya gelen
ri yansır? Ι1 ve Ι2 ışınları yansı-

(F : odak noktasıdır.) dıktan sonra tümsek

aynayı nasıl terkeder-

ler? (F : Tümsek aynanın
odağıdır.)

A) Ι1 B) Ι2 C) Ι3 D) Ι4 E) Ι5

3.

Asal eksenleri çakışık ve odak uzaklıkları fX, fY olan

X ve Y aynalarından X e gelen Ι ışık ışını şekildeki
gibi yansımaktadır. 6. Bir tümsek ayna-
ya gelen Ι1, Ι2, Ι3
Buna göre,
ışınlarının izle-
I. fX = 20 cm dir. dikleri yollar şe-
II. fY = 30 cm dir. kildeki gibidir.

III. K noktası Y aynasının merkezi, X aynasının odak Buna göre, han-
noktasıdır. gi ışının izledi-
yargılarından hangileri doğrudur? ği yol yanlıştır? (F : Odak noktası, M : Merkezdir.)
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II A) Yalnız Ι1 B) Yalnız Ι2 C) Yalnız Ι3
D) I ve III E) I, II ve III D) Ι1 ve Ι2 E) Ι2 ve Ι3

4. Ünite Test – 8 Küresel Aynalar
7. Odak uzaklıkları eşit

9.
ve f kadar olan tüm-
sek aynaların asal

eksenleri çakışıktır.

K noktası doğrultu-
sunda gelen Ι ışık
ışınının izlediği yol
aşağıdakilerden hangisi gibidir? Bir çukur aynadan şekildeki gibi yansıyan ışın-
lardan hangisi, odak ile merkez arasındaki bir
noktadan gelmiştir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

10.

Bir çukur aynaya şekildeki gibi I1, I2 ve I3 ışık ışın-

ları gönderiliyor.
I1 ışını aynadan I'1 ışını olarak şekildeki gibi yan-
8. sıdığına göre, I2 ve I3 ışınları aşağıdakilerin han-

gisindeki gibi yansır?
(Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)

Odak uzaklıkları f olan tümsek ve çukur aynalarla
kurulan düzenekler şekildeki gibidir.
Buna göre, hangi düzenekte ışının izlediği yol
doğrudur?


294 1-C 2-C 3-E 4-E 5-B 6-C 7-C 8-E 9-C 10-C > Ünite.. 4 > Optik
Test 9 Küresel Aynalar
1. Çukur aynada oluşan görüntüler için aşağıda- 4.

ki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A) Görüntünün boyu cismin boyuna eşit olabilir.

B) Cisim ayna ile odak noktası arasında ise gö-
rüntü zahiridir.

C) Görüntü gerçek ise görüntü terstir.
D) Cisim merkezde ise görüntü de merkezdedir. Küresel X cisminin çukur aynadaki görüntüsü 1,
2, 3, 4, 5 ile verilen noktalardan hangisi olabilir?
E) Görüntünün boyu cismin boyundan büyük ola-
maz.
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
2. Odak uzaklığı f olan bir çukur aynanın asal ekse-

ni üzerine dik olarak yerleştirilen cismin görüntü-
5.
sü gerçek ve ters olarak oluşuyor.
Buna göre, cismin aynaya uzaklığı,

I. 0,5f

II. 1,5f
III. 2,5f Bir cismin tümsek aynadaki görüntüsü yukarı-
verilenlerinden hangileri olabilir? da verilen yeşil, mor ve sarı bölgelerden han-
gisinde oluşamaz?
A) Yalnız yeşil B) Yalnız mor C) Yalnız sarı
D) Yeşil ve sarı E) Mor ve sarı
3. Bir tümsek aynanın asal ekseni üzerine dik ola-

rak yerleştirilen bir cismin görüntüsü ile ilgili, 6.

I. Sanaldır.

II. Boyu cismin boyundan küçüktür.

III. Cisim aynaya yaklaştıkça görüntü aynadan
uzaklaşır.

K noktasının tümsek aynadaki görüntüsü 1, 2,
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III 3, 4, 5 ile verilen noktalardan hangisi olabilir?
D) II ve III E) I, II ve III A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

4. Ünite Test – 9 Küresel Aynalar
7. 10. Şekildeki odak nokta-

sı F merkezi M nokta-
sı olan tümsek ayna-
da K cisminin görün-

tüsü aşağıdakilerden
hangisi gibi olur?

Odak noktası F, merkez noktası M olan çu-

kur ayna önüne şekildeki gibi yerleştirilen X
cisminin görüntüsü 1, 2, 3, 4, 5 ile verilenlerden
hangisidir?(Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

8.

Çukur ayna ve tümsek aynaların çakışık asal ek-

senleri üzerindeki noktalar eşit aralıklı ve nokta-
lar arası uzaklık aynaların odak uzaklığına eşittir.
Buna göre, asal eksen üzerine şekildeki gibi yer-
leştirilen X cisminden gelen ışınların önce çu-
kur ayna, sonra tümsek aynada yansıması ile
oluşan görüntüsü hangi noktadadır?
11. Şekilde çukur aynanın
asal ekseni üzerine K,
L, M cisimleri konul-
muştur.
9.
L cisminin görüntü-
sü sonsuzda olduğu-
na göre, K ve M cisimlerinin görüntüleri için,

I. K cisminin görüntüsü gerçek ve boyu cismin
boyundan büyüktür.
II. M cisminin görüntüsü zahiri ve boyu cismin bo-
Şekildeki düzenek, bir çukur ayna ile düz ayna- yundan büyüktür.
dan oluşmuştur.
III. K ve M cisimlerinin görüntülerinin aynaya uzak-
K noktasındaki ışık kaynağından yayılan ve ön- lıkları eşittir.
ce çukur, sonra düz aynadan yansıyan ışınların
oluşturdukları görüntü hangi noktadadır? (Çu-
kur aynanın merkezi M dir. Bölmeler eşit aralıklıdır.)
A) K B) L C) N D) M E) F D) I ve II E) II ve III
296 1-E 2-D 3-B 4-C 5-D 6-C 7-B 8-E 9-A 10-D 11-B > Ünite.. 4 > Optik
5. BÖLÜM Kırılma
KIRILMA
Bir ortamda yayılmakta olan dalgalar, ortam değiştir- Hidrojen 1,0001 Buz (0 °C de) 1,31
diklerinde hızları da değişir. Dalganın hızında meyda-
Hava 1,0003 Akrilik 1,49
na gelen bu değişiklik dalganın yayılma doğrultusunun
değişmesine neden olur. Dalgalar ünitesinden hatırla- Karbondioksit 1,0005 Polyester 1,59
yacağınız gibi, doğrusal bir su dalgası daha derin ya da Su 1,333 Crown camı 1,50-1,62
daha sığ bir ortama geçtiğinde dalganın yayılma hızının Karbon sülfür 1,63 Kuartz kristali 1,54
değişmesi sonucunda yayılma doğrultusunun değişti-
Etil alkol 1,362 Flint camı 1,57 - 1,75
ğini öğrenmiştik. Bu durum tüm dalgalar için geçerlidir.
Işık da bir dalga olduğuna göre ışığın da ortam değiş- Gliserin 1,473 Elmas 2,417
tirdiğinde yayılma doğrultusunun da değişip değişme-
diğini birlikte inceleyelim.
Bir bardak suya daldırılan kale- Işığın Kırılması
min kırıkmış gibi gözükmesi, su
dolu havuzun dibinin olduğundan
daha yakında görülmesi, bir bü-
yütecin arkasından baktığımızda Kırılma Yasaları ve Snell Yasası
cisimlerin daha büyük görünme-
Doğrusal bir su dalgasının ortam değiştirirken kırılma-
si birçoğumuzun dikkat etmese
sı durumunu kullanarak dalgaların kırılma özelliğini in-
de karşılaştığı olaylardır. Bahset-
celeyelim.
tiğimiz bu olaylar ışığın kırılması-
nın bir sonucudur.

Işık ışınlarının bir saydam ortamdan başka bir saydam
ortama geçerken doğrultu değiştirmesine kırılma denir.

Saydam ortamın kırıcılık indisi

Işığın boşluktaki hızı yaklaşık olarak 3 ⋅ 108 m/s olarak

kabul edilir. Boşluğun dışındaki diğer tüm saydam or-
tamlarda ışığın hızı bu değerden daha küçüktür.
Derin K ortamında v1 hızı ile ilerleyen doğrusal su dal-
Işık ortam değiştirdiğinde hızının değişmesi nedeniyle
gası sığ L ortamına geçince hızı v2 olur ve dalganın ya-
kırılmaya uğrar. Bu nedenle ışığın kırılması ortamdaki ışı-
yılma doğrultusu şekildeki gibi değişir.
ğın hızına bağlıdır. Işığın bir ortamdaki hızının boşluktaki
hızı ile kıyaslanması ile ortaya çıkan sabit sayıya o say- Saydam K ortamından saydam L ortamına şekildeki gi-
dam ortamın kırılma indisi denir. Bu katsayı, ışığın or- bi gelen bir ışın, L ortamına geçtiğinde yayılma doğrul-
tamdaki hızının boşluktaki hızına göre ne kadar yavaş ol- tusu değişir. Saydam ortamların kırıcılıkları farklı oldu-
duğunun bir ölçüdür. Kırılma indisi n ile gösterilir. Işığın ğundan ortam değiştiren ışın kırılmaya uğrar.
boşluktaki hızı c ile ortamdaki hızı v ile gösterildiğinde,

Iþýðýn boþluktaki hýzý c
=
Kýrýlma indisi (n) =
Iþýðýn ortamdaki hýzý v

şeklinde ifade edilir.

Işığın boşluk dışındaki tüm ortamlardaki hızı boşlukta-
ki hızından küçük olması nedeniyle saydam ortamların
kırıcılık indisleri 1 den büyüktür.

4. Ünite Kırılma
Kırılma Yasaları Kırılma indisinin birimi yoktur. Mutlak kırılma indisi say-
dam maddeler için ayırt edici bir özelliktir. Boşluğun kı-
Kırıcılık indisi n1 olan saydam ortamdan kırıcılık indisi n2 rılma indisi 1 dir. Havanın kırılma indisi de yaklaşık 1 dir.
olan ortama geçen ışık ışınının kırılması şekildeki gibidir. Suyun kırılma indisi 1,33,camın kırılma indisi ise, 1,5 tir.
Bir saydam ortamdan başka bir saydam ortama geçen

ışık ışını için bu oran ikinci ortamın birinci ortama göre
bağıl kırılma indisi adını alır ve n12 şeklinde gösterilir.

Kırılma ilgili özellikleri şu şekilde özetleyebili-
riz:

1. Işık, bir saydam ortamdan diğer bir saydam ortama
Ortamları ayıran sınıra dik olarak çizilen çizgiye normal geçerken ayırıcı yüzeye dik olarak geliyorsa yayılma
denir ve N ile gösterilir. Gelen ışın ile normal arasında- doğrultusunu değiştirmeden yoluna devam eder. Işı-
ki açıya gelme açısı denir ve i ile gösterilir. Kırılan ışın ğın yayılma doğrultusu değişmez ancak hızı değişir.
ve normal arasındaki açıya kırılma açısı denir ve r ile
gösterilir. Gelen ışının doğrultusu ile kırılan ışın arasın-
daki açı sapma açısı olarak adlandırılır ve q ile gösterilir.
Işığın kırılması belirli kurallar çerçevesinde gerçekleşir.

Bu kuralları kırılma yasaları olarak adlandırılır.
Kırılma Yasaları;
1. Gelen ışın, normal ve kırılan ışın aynı düzlemdedir. 2. Işık, kırıcılık indisi küçük olan bir ortamdan kırıcılık
2. Gelme açısının sinüsünün yansıma açısının sinüsü- indisi büyük olan bir ortama geçerken (n1 < n2 ise)
ne oranı daima sabittir. normale yaklaşarak kırılır. Bu durumda ışık ikinci or-
tamda daha yavaş yayılır. (v1 > v2)
Kırılma kanunlarından birincisi ile yansıma kanunların-
dan birincisi benzerdir.

İkinci kırılma kanunu ise Snell Yasası olarak bilinir.

Işık, farklı saydam ortamlarda farklı hızlarla yayılır. Yapı-

lan deneyler ışığın yayılma hızı ile içinde bulunduğu or-
tamın kırıcılık indisinin ters orantılı olduğunu göstermiş-

tir. Bir ortamın kırıcılık indisi ne kadar büyük ise ışığın o
ortamdaki hızının o kadar az olduğu anlaşılır.

Kırılma indisi n1 olan bir ortamda v1 hızı ile yayılırken kı-
rılma indisi n2 olan bir ortama girerek v2 hızı ile yayılan 3. Işık, kırıcılık indisi büyük olan bir ortamdan kırıcılık
bir ışık ışını için n1 > n2 ise v1 < v2 dir. indisi küçük olan bir ortama geçerken (n1 > n2 ise)
normalden uzaklaşarak kırılır. Bu durumda ışık ikin-
Bir kırılma olayında açılar, kırılma indisleri ve yayılma
ci ortamda daha hızlı yayılır. (v1 < v2)
hızları arasındaki ilişki;

sin θ1 n2 v1
= = şeklinde ifade edilebilir.
sin θ2 n1 v2

Bu bağıntıya Snell Kanunu da denir. Oran sabitine (n),

bağıl kırılma indisi denir. Boşluktan herhangi bir saydam
ortama geçen ışık ışını için bu oran, o ortamın mutlak
kırılma indisi (veya yalnızca kırılma indisi) adını alır ve n

ile gösterilir. Örneğin nhava, ncam gibi.

4. Ünite
Kırılma
4. Bir ışık ışınının, bir K ortamından bir L ortamına ge-

5
çerken gelme açısı i, kırılma açısı da r olsun. Eğer
Örnek .. 2
aynı ışık ışını L ortamından r gelme açısı ile K ortamı-
na girerse bu durumda kırılma açısı i olur. Yani ışık
ışını iki durumda da aynı yolu izler. Işığın bu özelli- I ışınının paralel yüzlü
ğine tersinirlik özelliği denir. saydam K, L, M ortam-
larda izlediği yol şekil-

deki gibidir.

Buna göre, ışığın or-
tamlardaki hızları vK,

vL ve vM arasındaki
ilişki nedir?
Bilgi Penceresi Çözüm
Hızı vK olan ortamdan vL olan ortama geçen ışın normal-

Ortamların kırıcılık indisi arasındaki fark arttıkça kı-
rılma miktarıda artar. den uzaklaştığına göre çok yoğun ortamdan az yoğun
ortama geçmiştir. Öyleyse vL > vK dir.
Hızı vL olan ortamdan vM olan ortama geçen ışın nor-

Işığın Kırılması, Gelme ve Kırılma Açıları malden uzaklaştığına göre yine çok yoğun ortamdan az
yoğun ortama geçmiştir ve vM > vL dir.
Sonuçlar birleştirildiğinde vM > vL >vK bulunur.

4
Örnek .. 2
K ortamından L ortamına gön-
6
Örnek .. 2

derilen I ışık ışınının izlediği yol

şekildeki gibidir.
a açısı değiştirilmeden K orta- Bir ışının, kırılma indisleri nK,

mının kırılma indisi artırılırsa; nL ve nM olan ortamlarda iz-
lediği yol şekildeki gibidir.
I. q açısı artar.
II. Sapma açısı artar. Buna göre, nK, nL ve nM ara-
sındaki ilişki nedir?
III. Işığın L ortamındaki hızı değişir.
(b > a)
yargılarından hangileri doğru olur?
Çözüm Çözüm
K ortamından L ortamına geçişte ışın normalden uzakla- Işığın tersinirlik özelliğini kullanarak ışının L den K ye ve L
şarak kırıldığı için K ortamı çok kırıcı, L ortamı ise az kırı- den M ye geçtiğini düşünelim. Bu durumda ışının L den
cı ortamdır. K ortamının kırıcılığının artırılması ile ortam- her iki ortama geçişte normale yaklaştığını görürüz. Öy-
lar arasındaki kırıcılık farkı artar. Bu durumda ışın daha leyse L nin kırıcılığı her ikisinin kırıcılığından daha azdır.
fazla kırılır ve q açısı artar. I yargısı doğrudur.
Açılara dikkat ettiğimizde L den M ye geçişte daha faz-
Kırılma miktarı arttığı için sonuç olarak sapma açısı da
artar. II yargısı da doğrudur. la saptığı anlaşılıyor. Öyleyse L ile M arasındaki kırıclık
farkı, L ile K arasındakinden fazladır. Bu durumda M nin
L ortamının mutlak kırılma indisinde her hangi bir deği- K den daha kırıcı olduğu sonucu çıkarılabilir.
şiklik olmadığı için ışının bu ortamdaki hızında bir deği-
şiklik olmaz. III yargısı yanlıştır. Sonuç olarak nM > nK > nL bulunur.

4. Ünite Kırılma
Alıştırmalar
27. K - L, X - Y ve Z - T saydam ortamlarında ışık ışın- 30. Bir ışık ışınının K, L, M saydam
larının izlediği yollar şekildeki gibidir. ortamlarında izlediği yol şekil-
deki gibidir.
Buna göre ortamların kırıcılıkları arasında iliş-
kiyi belirtiniz. Buna göre ortamlarının kırı-
cılık indisleri arasındaki iliş-

kiyi belirtiniz.

31. Bir ışık ışınının X, Y, Z saydam

ortamlarında izlediği yol şekil-
deki gibidir.

Buna göre ışığın bu ortamlar-
daki yayılma hızları vX, vY, vZ

28. K - L, X - Y ve Z - T saydam ortamlarında ışık ışın- arasındaki ilişkiyi belirtiniz.
larının izlediği yollar şekildeki gibidir.
Buna göre, ışığın bu ortamlardaki hızları arasın-
daki ilişkiyi belirtiniz.

32. Bir ışık ışınının A, B,

C saydam ortamla-
rında izlediği yol şe-
kildeki gibidir.
Buna göre, ortam-

larının kırıcılık in-
disleri arasındaki ilişkiyi belirtiniz.
29. Saydam ortamlar ile oluşturulan düzeneklerde or-

tamların kırılma indisleri arasındaki ilişki şekilde be-
lirtildiği gibidir.
33. G, S, B saydam maddeleri-
Işınlar diğer ortama geçtiğine göre, ışığın izle- nin kırıcılık indisleri arasında-
yecekleri yolları çizerek belirtiniz. ki ilişki nG < nS < nB dir.
Buna göre, bu maddeler ile
oluşturulan ortam da I ışık
ışınının izleyeceği yolu çi-
zerek belirtiniz.


4. Ünite
Kırılma
IŞIĞIN TAM YANSIMASI Aynı noktadan gelen ışınlar 2 ışını gibi normalle belirli bir
açı yapacak şekilde ayırıcı yüzeye gelirse geliş açısın-
Sıcak bir yaz günü aracınızla otobanda ilerlerken yolun dan daha büyük bir kırılma açısı ile (normalden uzakla-
uzakta olan kısımlarında sanki su birikintisi varmış gibi şarak) kırılır. Geliş açısı artırılırsa kırılma açısının da art-
gördüğünüz oldu mu? Islak gibi görünen yere ulaştığı- tığı ve ışınların normalden daha da uzaklaştığı görülür.
nızda orada her hangi bir su birikintisi olmadığını farke- Bu şekilde geliş açısı artırılmaya devam edilirse öyle bir
dersiniz. Bu gözlemlediğimiz ışığın bize oynadığı hoş an gelir ki 3 ışını gibi kırılma açısı 90° olur. Bu durumda
bir oyundur. kırılan ışın diğer ortama geçemeden ayırıcı yüzey boyun-
ca hareket eder. İşte bu şekilde kırılma açısının 90° oldu-
ğu andaki geliş açısına sınır açısı denir ve s ile gösterilir.
İki saydam ortamın kırılma indisleri arasındaki fark bü-
yüdükçe sınır açısı küçülür. Örneğin sudan havaya ge-
len ışınlar için sınır açısı 48° iken, camdan havaya ge-
len ışınlar için sınır açısı 42° dir.
Işık ışınları 4 ışını gibi sınır açısından daha büyük bir
açı ile ayırıcı yüzeye geldiğinde diğer ortama geçeme-
İletişim teknolisinin hızla geliştiği günümüzde veri ak- yip aynı ortamda yansımaya uğrar. Ayırıcı yüzeyin düz-
tarımı büyük önem taşımaktadır. Evlerimizdeki bilgisa- lem ayna gibi davrandığı bu olaya tam yansıma denir
yarlara büyük boyuttaki bilgiler çok kısa sürede indirile-
bilir hâle geldi. Veri iletiminin hızlanmasında fiber optik
kablo kullanımının yaygınlaşmasının büyük rolü vardır. Serap Olayı
Çölde yolculuk yapanlar susuz kalarak sıcaktan bunal- Yerin yüzeyi ile temas eden hava katmanının sıcak, bu-
dıklarında çölün ilerisinde su olduğunu görürler. nun biraz daha yukarısındaki hava katmanının ise soğuk
olduğu durumlarda yerde su birikintisi varmış gibi görü-
rüz. Serap adı verilen bu olay tam yansıma sonucu ger-
çekleşir. Soğuk havanın kırılma indisi sıcak havanın kırıl-
ma indisinden büyük olduğundan sınır açısından daha
büyük açılarla gelen güneş ışınları alttaki sıcak havaya
gelince tam yansımaya uğrar. Bu durumda tam yansı-
ma sonucu göze gelen ışınların doğrultusunda su biri-
kintisi varmış gibi görülür.
Yukarıda bahsettiğimiz olaylar aslında ışığın tam yansı- Fiberoptikler bir ucun-
ma adı verilen olay sonucunda gerçekleşir. Şimdi tam dan giren ışının tam
yansımalarla istenilen
yansımanın ne olduğunu birlikte inceleyelim.
yere kadar iletildiği ince
Işık az kırıcı ortamdan çok kırıcı ortama her açıyla ge- saydam ortamlardır.
çebilir. Fakat, çok kırıcı ortamdan az kırıcı ortama her Saç teli inceliğine kadar
açıyla geçemez. yapılabilen fiber optik
kablolar iç yüzeyleri kı-
Işık ışınları, kırıcılık indisi büyük olan ortamdan kırıcılık rıcılık indisi büyük olan maddelerle kap-
indisi küçük olan ortama geçerken şekildeki 1 ışını gibi landığı için bir ucundan giren ışınlar
normal doğrultusunda gelirse doğrultu değiştirmeden kablonun uzunluğu ne olursa ol-
diğer ortama geçer. sun diğer ucundan çıkar. Ge-
liştirilmiş modellerinde bir fi-
beroptik içinden aynı anda
binlerce telefon görüşme-
sinin iletilmesi mümkün
olmaktadır.

Fiber Optik

4. Ünite Kırılma
7 Alıştırmalar
Örnek .. 2

34. Şekildeki saydam lev-

hadan havaya geçen
ışınlar için sınır açısı
42° olduğuna göre ışı-
nın izleyeceği yolu çi-
ziniz.
Bir ışık ışınının K, L saydam ortamlarında izlediği yol şe-

kildeki gibidir.
Buna göre, K ve L ortamları, kırılma indislerinin sü-
tun grafiği verilen X, Y, Z saydam maddelerinden
hangileri olabilir?
Çözüm 35. İç kısmı ayna kaplan

mış su dolu kaba şe-
L ortamından gelen ışının tam yansıma yaptığı görülü- kildeki gibi gönderi-
yor. Buna göre L, K den daha kırıcı olmalıdır. len ışının izleyeceği
yolu çizerek gösteri-
L, X ise K, Y ya da Z olabilir. L, Y ise K, Z olabilir.
niz. (Sudan havaya sı-
nır açısı 42°)

8
Örnek .. 2 36. K saydam ortamından L
saydam ortamına gelen I
ışık ışınının izlediği 1, 2,
L saydam ortamından K say- 3, 4 yollarına göre, nK ve
dam ortamına geçen ışınlar
nL arasındaki ilişkiyi belir-
için sınır açısı 42° olduğuna
tiniz.
göre L ortamından şekildeki
gibi gelen I1, I2, I3, I4 ışık ışın-
larından hangileri tam yansı-

maya uğrar?
Çözüm 37.

180
Işınlar arasındaki açı = 36 derecedir. Bu durumda
5

I2 ve I3 ışınlarının gelme açıları 18° dır. Bu değer sınır
açısından küçük olduğu için ışınlar K ortamına geçebi- K, L saydam ortamlarında I ışık ışınının izlediği yol
lir. şekildeki gibidir.
I1 ve I4 ışınlarının gelme açıları 36° + 18° = 54° dir. Bu Buna göre, K saydam ortamından, L saydam or-
değer sınır açısından büyük olduğu için I1 ve I4 ışınları tamına gelen ışınlar için sınır açısını bulunuz.
K ortamına geçemez ve tam yansımaya uğrarlar.

4. Ünite
Kırılma
IŞIĞIN PARALEL YÜZLÜ SAYDAM 9

LEVHALARDAN GEÇİŞİ Örnek .. 2
Ayırma yüzeyleri birbirine paralel
X, Y, Z saydam ortamlarında bir
ışık ışınının izlediği yol şekildeki gi-
bidir.
Buna göre ortamların kırılma in-

disleri nX, nY, nZ arasındaki iliş-
ki nedir?
A) nX < nY < nZ B) nY < nX < nZ C) nX = nZ < nY

D) nY < nX = nZ E) nZ < nY < nX
Paralel yüzlü saydam levhadan geçen ışının ilk ve son Çözüm

doğrultuları birbirine paralel olur. Işık paralel yüzlü say-
dam bir levhaya geldiğinde levhayı terk edinceye kadar Işının izlediği yola dikkat edildiğinde X ortamındaki ışın
iki kez kırılmaya uğrar. n1 kırılma indisli P ortamından ile Z ortamındaki ışının doğrultularının paralel olduğu an-
laşılır. Bu durumda X ve Z ortamlarının kırıcılıkları eşit-
levhaya girerken ve levhadan tekrar P ortamına çıkar-
tir. Işın X ten Y ortamına geçerken normale yaklaştığına
ken kırılmaya uğrayan ışık ışınının P ortamındaki ilk ve
göre Y, X ten daha kırıcıdır.
son doğrultularının birbirine paralel olduğu görülür. Bu-
na ışığın paralel kayması denir. Bu bilgiler birleştirildiğinde nX = nZ < nY elde edilir.
Cevap C

0
Örnek .. 3

K, L, M saydam ortamlarında bir
ışık ışınının izlediği yol şekildeki gi-

bidir.

Buna göre,

I. K ve L nin kırıcılıkları eşit olma-
lıdır.
II. K ve M nin kırıcılıkları eşit olmalıdır.
Gelen ışın ve kırılan ışının doğrultuları arasındaki farka
paralel kayma miktarı denir. Paralel kayma miktarı gel- III. L ve M nin kırıcılıkları eşit olmalıdır.
me açısına, saydam ortamın kırılma indisi ve kalınlığı- IV. Ortamları ayıran yüzeyler paralel olmalıdır.
na bağlıdır.
şartlarından hangileri sağlandığında, K ve M ortam-
larındaki ışınların doğrultuları birbirine paralel olur?
Bilgi Penceresi
Çözüm
Paralel kaymanın gerçekleşmesi için iki şart vardır.
Soruda istenen paralel kaymanın şartlarıdır. Bunun sağ-
1. Kırılmaların gerçekleştiği ortamları ayıran sınır-
lanabilmesi için K ve M ortamlarının kırıcılıkları eşit ve or-
lar paralel olmalıdır.
tamları ayıran sınırların paralel olması gerekir.
2. Işının geldiği ve çıktığı ortamların kırıcılık indis-
leri eşit olmalıdır. II ve IV te verilenler birlikte sağlandığında K ve M say-
dam ortamındaki ışınlar birbirine paralel olur.

4. Ünite Kırılma
GÖRÜNÜR DERİNLİK Cismin saydam ortamları ayıran sınıra uzaklığı d, görü-

nür derinlik d’, gözlemcinin bulunduğu ortamın kırıcılık
Görme olayı yansıyan ışınlar sayesinde mümkün olur. indisi ngözlemci, cismin bulunduğu ortamın kırıcılık indisi
Bir cismin görülebilmesi için o cisimden yansıyan ışın- ngözlemci
ların göze gelmesi gerekir. Aynı saydam ortamlarda bu- ncisim ise; görünür derinlik, d' = d $ bağıntısı ile
ncisim
lunan cisimler oldukları uzaklıklarda ve boyutlarda görü-
lür. Gözlemci ve cisim farklı ortamlarda olduğunda ise, bulunur.
gözlemci cismi gözüne gelen ışınların uzantılarının ke-
siştiği yerde görür. Kırılma indisi küçük olan bir ortamdan kırılma indisi
büyük olan ortamdaki bir cisme bakıldığında cisim
Bu nedenle bir havuzun dibindeki madenî paraya bak- olduğundan daha yakın görünür.
tığımızda parayı su yüzeyine daha yakınmış gibi görü-
rüz. Uzaklıkların farklı görünmesinin nedeni cisimden Kırılma indisi büyük olan bir ortamdan kırılma indisi
yansıyan ışınların gözlemciye ulaşırken ortam değiştir- küçük olan ortamdaki bir cisme bakıldığında ise ci-
mesi ve kırılmasıdır. sim olduğundan daha uzakta görünür.
Kırılma indisi küçük olan hava ortamından kırılma indi-

si büyük olan suda K noktasındaki cisme normal ya da
normale yakın bir yerden bakan gözlemci, gelen ışınları
1
Örnek .. 3
K' noktasından geliyormuş gibi görür. Bu nedenle cismi
olduğundan daha yukarıda yüzeye yakınmış gibi algılar.

X ortamındaki gözlemci Y ortamındaki K noktasını ol-
duğundan daha uzakta, Z noktasındaki gözlemci ise K
noktasını olduğundan daha yakında görüyor.
Buna göre ortamların kırılma indisleri nX, nY, nZ ara-
sındaki ilişki nedir?
Kırılma indisi büyük olan su ortamından kırılma indisi kü-
çük olan havadaki K noktasındaki cisme bakan gözlem-
A) nX < nY < nZ B) nY < nX < nZ C) nX = nY < nY
ci, gelen ışınları K' noktasından geliyormuş gibi görür.
Bu nedenle cismi olduğundan daha yukarıda yüzeyden D) nY < nX = nZ E) nZ < nY < nX
daha uzakmış gibi algılar. Diğer bir ifade ile cismi oldu-
ğundan daha uzakta görür.

Çözüm
X ortamındaki gözlemci K noktasını olduğundan da-

ha uzakta görüyorsa gözlemcinin bulunduğu ortam K
noktasının bulunduğu ortamdan daha kırıcıdır. Öyley-
se nY < nX yazılabilir.

Z ortamındaki gözlemci K noktasını olduğundan daha
yakında görüyorsa K noktasının bulunduğu ortam göz-
lemcinin bulunduğu ortamdan daha kırıcıdır. Öyleyse
nZ < nY yazılabilir.
Bu iki bilgi birleştirildiğinde nZ < nY < nX sonucu el-
de edilir.
Cevap E

4. Ünite
Kırılma
Küresel Cam Ortamlarda Kırılma

2
Küresel saydam cisimlere gelen ışık ışınları kırılma ka- Örnek .. 3
nunlarına uygun olarak kırılmaya uğrar. Kırılma olayında
Yarım küre şeklindeki cam cisimlere gelen ışınlardan
gelen ışının doğrultusunu doğru olarak belirleyebilmek
hangisinin izlediği yol yanlış verilmiştir?
için yüzeyin normalini doğru çizmek önemlidir. Küresel
yüzeylerde normal, ışının yüzeye değdiği noktadan kü-
re merkezine çizilen doğrudur.

Yarım küre şeklindeki saydam cisimlere gelen ışık ışın-

ları kırılma kanunlarına uygun olarak kırılmaya uğrar. Çözüm
Normal, ışının yüzeye değdiği noktadan küre merke-
zine çizilen doğru ile belirlenerek kırılma olayının çizi- C seçeneğinde ışın yüzeye dik olarak geldiği için doğ-
mi gerçekleştirilir. Işın saydam ortamda tam yansıma- rultu değiştirmez. Ancak çıkarken normalden uzaklaşa-
ya da uğrayabilir. rak kırılması gerekir. Şekilde normale yaklaşarak çıkış
yaptığı verilmiş. C de verilen yanlış diğerleri doğrudur.
Cevap C

3

Örnek .. 3
Şekilde yarım küre biçimin-
Küre kesik yüzeyine dik gelen Küre kesik yüzeyinin merke- deki cam ve su ortamına mer-
ışın girişte doğrultu değiştir- zine dik gelen ışın girişte ve
mez. Çıkışta normalden uzak- çıkışta doğrultu değiştirmez.
kez doğrultusunda gelen K
laşarak kırılır. ışık ışınının izlediği yol han-
gisi gibidir? (nc > nsu)

Merkez doğrultusunda ge- Merkez doğrultusunda gelen Çözüm

len ışın girişte doğrultu de- ışın girişte doğrultu değiştirmez.
ğiştirmez. Çıkışta normal- Ancak gelme açısı sınır açısın-
den uzaklaşarak kırılır. dan büyükse tam yansıma yapar.
Işın, yüzeye dik yani kürenin
merkez doğrultusunda geldiği
için ışın suya girerken kırılma
olmaz.

Işın cam ortamına geçerken
ncam > nsu olduğundan ışın

normale yaklaşarak kırılır. Su-
dan cama yani az kırıcı ortam-
dan çok kırıcı ortama geçişte tam yansıma olması müm-
Merkeze gelen ışın girişte nor- Işın girişte normale yaklaşa- kün değildir. Işın camdan hava ortamına geçerken küre
male yaklaşarak kırılır. Çıkarken cak şekilde, çıkarken ise
merkez doğrultusunda geldiği normalden uzaklaşacak şe-
merkezinin doğrultusunda hareket ettiği için kırılma olmaz.
için doğrultu değiştirmez. kilde kırılır. Cevap B

4. Ünite Kırılma
Etkinlik .. 9
1 Işığın ortam değiştirirken doğrultu değiştirme- 7 Kırılma açısının 90° olduğu durumda gelme açı-
sine denir. sına denir.
2 Gelen ışın ile normal arasındaki açıya 8 kablolar tam yansıma ile ışığı bir uç-
denir. tan diğer uca aktarırlar.
3 9 Az yoğun ortamdan çok yoğun ortama geçen

Kırılan ışın ile normal arasındaki açıya
denir. ışığın hızı
10 Gelen ışının doğrultusu ile kırılan ışın arasındaki

4 Az yoğun ortamdan çok yoğun ortama geçen
açıya denir.
ışın kırılır.
11 Havadan suya geçen ışın için gelme açısının si-
5 Az yoğun ortamdan çok yoğun ortama geçen nüsünün, kırılma açısının sinüsüne oranı her za-
ışın kırılır. man
6 Çok yoğun ortamdan az yoğun ortama geçişte 12 Çok kırıcı ortamdan az kırıcı ortama bakan göz-
ışının yüzeyden yansımasına denir. lemci cisimleri daha görür.
Etkinlik .. 10
1 Ortamları ayıran sınıra dik gelen ışın doğrul- 7 Işığın tüm saydam ortamlardaki yayılma
tusunu değiştirmeden diğer ortama geçer. hızı havadaki yayılma hızından büyüktür.
2 Az yoğun ortamdan çok yoğun ortama ge- 8 Kırılma açısı gelme açısından büyükse ışı-
çen ışığın hızı azalır. ğın geldiği ortam diğerinden daha kırıcıdır.
3 Serap olayı ışığın tam yansımasının bir so- 9 Küresel saydam cisimlerde kırılma gerçek-
nucudur. leşmez.
4 Bir ortamın kırıcılık indisi ile ışığın bu ortam- 10 Kırılmanın ikinci kanununa Snell yasası de-
daki hızı doğru orantılıdır. nir.
5 Işığın kırılması ile su dalgalarının kırılması 11 Gelme açısı sınır açısına eşit olduğu du-
benzerdir. rumda ışık ışını yüzeyden geri yansır.
6 Saydam ortamların kırılma indisleri 1 den

küçüktür.

Test 10 Kırılma
1. Saydam X, Y ortamların- 4. Bir ışık ışını, saydam K ortamından, saydam L orta-

da Ι ışık ışınının izlemiş mına geçerken gelme açısı a, kırılma açısı b dır.

olduğu yol şekildeki gi- b açısı,
bidir.

I. Ortamların kırılma indisi
Buna göre,
II. Işığın şiddeti
I. Işının sapma açısı
III. a açısı
20° dir.
II. X ten Y ye kırılma açısı 25° dir. niceliklerinden hangisine bağlıdır?
III. Y nin kırılma indisi X inkinden büyüktür.
5.

2. Ayırıcı yüzeyleri birbi-
rine paralel olan n1, n2,

n3 kırıcılık indisli say-
dam ortamlarda Ι ışık Aynı renkli I1 ve I2 ışınlarının saydam X, Y, Z ortam-

ışını şekilde verilen yo- larında izlediği yollar şekildeki gibidir.
lu izlemektedir.
Buna göre ortamların ışığı kırma indisleri nX ,

Buna göre, ortamla- nY ve nZ arasındaki ilişki nedir?
rın kırıcılıkları arasın-
daki ilişki nedir? A) nY = nZ < nX B) nX < nZ < nY
A) n1 < n2 < n3 B) n3 < n2 < n1 C) nX < nY = nZ D) nX < nY < nZ
C) n1 < n3 < n2 D) n3 < n1 < n2 E) nY < nZ < nX
E) n1 = n3 < n2
3. Üç saydam or- 6. Saydam K, L,

M ortamların-
tamda ışığın iz-
da Ι ışık ışını
lediği yol şekil-
deki gibidir. şekildeki gibi

K ortamına gi-
Buna göre, or-
rip, Ι' ışını ola-
tamların n1, n2 rak M ortamından çıkıyor.
ve n3 kırılma in-
disleri arasın- Işının ortamlardaki yayılma hızları sırasıyla vK,
daki ilişki ne- vL , vM olduğuna göre, bunlar arasındaki iliş-
dir? ki nedir?
A) n2 = n3 > n1 B) n1 = n3 > n2 A) vK < vL < vM B) vM < vL < vK
C) n2 > n1 > n3 D) n3 > n2 > n1 C) vK < vM < vL D) vL < vM < vK
E) n2 > n3 > n1 E) vM < vK < vL

4. Ünite Test – 10 Kırılma
7.
10. Şekildeki düzenekte O

noktası kırıcılık indisleri

n2 ve n3 olan ortamların
merkezidir.

Ι ışınının, kırıcılık indis-
leri n1, n2, n3 olan or-
X ve Y ortamları ile düz aynanın kesiştiği noktaya tamlarda izlediği yol şekildeki gibi olduğuna
gönderilen K ışık ışını Şekil - I deki yolu izlemektedir. göre, bu ortamlar için aşağıda söylenenlerden
hangisi kesinlikle doğrudur?
q > a olduğuna göre, X ortamından gönderilen
bir L ışının izleyeceği yol Şekil - II de belirtilen-
A) n1 = n2 = n3 tür.
lerden hangileri olamaz?
B) n1 = n2 dir, n3 için bir şey söylenemez.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız IV C) n1 = n3 tür, n2 için bir şey söylenemez.
D) I ve II E) IV ve V D) n2 = n3 tür, n1 için bir şey söylenemez.
E) Bütün ortamlar birbirinden farklıdır.
8. X, Y, Z saydam ortam-

larında Ι ışık ışınının iz-

lediği yol şekildeki gi-
bidir. 11. Bir Ι ışık ışınının K, L ve M
saydam ortamlarında izle-
Buna göre, ışığın or- diği yol şekildeki gibidir.
tamlardaki hızları vX,
vY ve vZ arasındaki ilişki nedir? Buna göre, ortamların nK,
nL ve nM kırma indisle-

A) vX = vZ > vY B) vY > vX = vZ ri arasındaki ilişki nedir?
(O noktası küresel ortamların merkezidir.)
C) vZ > vY > vX D) vX > vY > vZ
E) vY > vZ > vX A) nK < nL < nM B) nM < nK < nL
C) nM < nL < nK D) nK < nM < nL
E) nL < nK < nM
9.

12.

Şekil - I, Şekil - II ve Şekil - III te düzlem aynalar,

kırıcılık indisleri n1, n2 ve n3 olan ortamlarda a, 2a
ve 3a açısı yapacak şekilde yerleştiriliyor. Bu or-
tamlara eşit açılarla gönderilen Ι ışık ışınları kendi I, II ve III te verilen düzeneklerde farklı kırıcılık indi-
üzerinden geri dönüyor. sine sahip saydam O merkezli yarım küreler üzeri-
ne gönderilen K, L ve M ışık ışınlarının izlediği yol-
Buna göre, ortamların kırıcılık indisleri arasın- lar verilmiştir.
daki ilişki nedir?
Bu çizimlerin hangilerinde ışınların izlediği yol-
A) n1 > n2 > n3 B) n3 > n2 > n1 lar doğru çizilmiştir? (α < sınır açısı)
C) n1 = n2 = n3 D) n2 > n1 = n3 A) Yalnız l B) l ve ll C) ll ve lll

E) n3 > n1 > n2 D) l ve lll E) l, ll ve lll
308 1-E 2-C 3-A 4-C 5-D 6-B 7-E 8-C 9-A 10-D 11-D 12-D > Ünite.. 4 > Optik
Test 11 Kırılma
1. Saydam olan K ve L or- 4. İç yüzeyleri düzlem ay-

tamlarının ayırıcı yüzeyi- na olan bir kaptaki sıvı-

ne gelen Ι ışık ışını yü- nın açık yüzeyine dik ge-
zeyin normali ile 50° lik len I ışını aşağıdakiler-

açı yapacak biçimde den hangisi gibi bir yol

tam yansıma yapıyor. izler? (Sıvıdan havaya sı-
nır açısı 48° dir.)
Buna göre, L ortamından K ortamına gelen ışın-
lar için sınır açısı;

I. 30° dir.
II. 40° dir.
III. 60° dir.

A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ya da II

D) I ya da III E) II ya da III
2.

Y ortamından gelen Ι1 ışınının izlediği yol şekilde-

ki gibidir.
Buna göre, X ortamından gelen Ι2 ışını hangi

yolu izler?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
3. Saydam X, Y ve Z or-
5. Bir Ι ışık ışınının fark-
tamlarında bir ışının lı saydam ortamlarda
izlediği yol şekildeki izlediği yol şekildeki
gibidir. gibidir.

Buna göre, ortamla- Buna göre, ortamla-

rın kırıcılık indisleri rın n1, n2, n3 kırıcılık

nX, nY, nZ arasında- indisleri arasındaki
ki ilişki nedir? ilişki nedir?
A) nY > nZ > nX B) nX > nY = nZ A) n1 > n2 > n3 B) n2 > n1 > n3

C) nX > nY > nZ D) nX = nY > nZ C) n2 > n3 > n1 D) n3 > n1 > n2
E) nZ > nY > nX E) n1 > n3 > n2

6. Saydam Y ortamından 9. Tek renkli Ι ışık ışınının

gelen Ι ışını hangi yolu n1, n2, n3 kırıcılık indisli
izleyemez? ortamlarda izlediği yol

şekildeki gibidir.
Işının n3 kırıcılık indis-

li ortama geçmesi için,
I. n3 büyültülmeli
A) Yalnız 1 B) Yalnız 2 C) Yalnız 3 II. d küçültülmeli
D) 1 ve 2 E) 2 ve 3 III. n2 büyültülmeli
işlemlerinden hangileri tek başına yapılmalıdır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ya da II

D) I ya da III E) II ya da III
7. Bir Ι ışık ışını saydam X,

Y, Z ortamlarında şekil- 10.
deki gibi bir yol izliyor.

Işının bu ortamlarda-
ki vX, vY, vZ yayılma
hızları arasındaki iliş-

ki nedir?

A) vX = vZ > vY B) vY > vZ > vX İçinde sıvı ve düzlem ayna olan kaba gönderilen Ι
ışık ışınının izlediği yol şekildeki gibidir.
C) vX > vY > vZ D) vZ > vX > vY
Buna göre, sıvıdan havaya sınır açısı kaç de-
E) vY > vX > vZ
recedir?
A) 10° B) 20° C) 30° D) 40° E) 60°
11. K, L, M saydam or-

tamlarından oluşan
8.

optik düzenekte Ι

ışık ışınının izlediği
yol şekildeki gibidir

Ι ışınının K ortamı-

na geçmesi için,

I. K ortamının kırıcılık indisini artırmak
Y ortamından X ortamına Şekil - I deki gibi gelen Ι II. L ortamının kırıcılık indisini artırmak
ışık ışını tam yansımaya uğramıştır. III. M ortamının kırıcılık indisini azaltmak
Şekil - II deki Z ortamının indisi Y ortamınınkin- işlemlerinden hangileri yapılabilir?
den büyük olduğuna göre, bu durumda gelen Ι
ışık ışını hangi yolu izleyebilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 D) II ve III E) I, II ve III
310 1-C 2-D 3-C 4-D 5-B 6-A 7-E 8-E 9-A 10-D 11-A > Ünite.. 4 > Optik
Test 12 Kırılma
1. Bir Ι ışık ışını ayırma yü- 4. h1 yüksekliğinden normale

zeyleri paralel ve kırıcılık yakın doğrultuda, sıvıya şe-

indisleri nX, nY, nZ olan kildeki gibi bakan bir göz-

saydam ortamlarda şeki- lemci sıvı içindeki bilyeyi h'
deki yolu izliyor. derinliğinde görüyor.

Buna göre, ortamların Buna göre, h' derinliği,

kırıcılık indisleri arasın-
I. h1 uzaklığı
daki ilişki nedir?
II. h sıvı derinliği
A) nY > nX > nZ B) nY > nX = nZ III. n3 sıvının kırma indisi

C) nY > nZ > nX D) nX = nY > nZ niceliklerinden hangilerine bağlıdır?
E) nX = nZ > nY
2. Işığı kırma indisleri

farklı olan X ve Y say-
dam ortamlarından
oluşan düzenekte Ι
5. Hava ortamındaki

ışık ışını 1, 2, 3 yolla-
camdan yapılmış O
merkezli küresel
rından hangilerini iz-
leyebilir? cisme gelen Ι ışık

ışını şekilde verilen
A) Yalnız 1 B) Yalnız 2 C) Yalnız 3 yollardan hangileri-
ni izleyemez?
D) 1 ya da 2 E) 2 ya da 3
A) Yalnız 1 B) Yalnız 2 C) Yalnız 3
D) 1 ve 3 E) 1, 2 ve 3
3.

6.

Düşey kesiti şekillerde verilen kaplarda h1, h2, h3
yüksekliklerinde nX, nY, nZ kırıcılık indisli sıvılar ve
bu sıvıların içinde K, L, M cisimleri vardır. Cisimlere
normal hizasından bakan gözlemciler cisimleri sıvı
yüzeylerinden eşit derinlikte görüyorlar. h seviyesine kadar sıvı ile dolu küresel ve iç yüze-
h1 < h2 < h3 olduğuna göre, sıvıların kırıcılık in- yi parlatılmış kapta, I ışık ışınının izlediği yol Şe-
disleri arasındaki ilişki nedir? kil - I deki gibidir.
Kap Şekil - II deki gibi 2h seviyesine kadar ay-
A) nX < nY < nZ B) nZ < nY < nX nı sıvı ile doldurulursa, aynı yerden gönderilen
C) nX < nY = nZ D) nX < nZ < nY I ışını hangi yolu izler?
E) nX = nY = nZ A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

7. Kırılma indisi n1 olan

10.
saydam ortamdan kı-
rılma indisi n 2 olan

saydam ortama şekil-

deki gibi gelen bir
ışın için;

I. 1 yolunu izliyorsa, n1 > n2 dir.

II. 2 yolunu izliyorsa, n1 = n2 dir.
III. 3 yolunu izliyorsa, n2 > n1 dir. I ışını saydam K ortamından, K, L ortamlarının ay-
rılma yüzeyine şekildeki gibi gönderiliyor.
L ortamının ışığı kırma indisi K ortamından bü-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III yük olduğuna göre I ışını şekilde verilen nok-
taların hangilerinden geçerek yoluna devam
D) I ve II E) I, II ve III edebilir?
A) Yalnız R B) Yalnız U C) Yalnız Y

D) R, T ya da U E) U, V, Y ya da Z
8.

11. Kırılma indisleri

farklı saydam X
ve Y ortamlarının
X ve Y saydam ortamlardır. X ortamından gönde-
ayrılma yüzeyine
rilen I ışık ışınının izlediği yol Şekil - I deki gibidir.
gelen K ışını, şe-
Aynı ışın Y ortamından Şekil - II deki gibi gön- kilde gösterilen I,
derilirse, kesikli oklarla belirtilenlerden hangi- II, III, IV, V yollarından kaç tanesini izleyebilir?
sini izler?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
12. I. Gökkuşağı
9. Ι ışık ışını X, Y ve Z or-

tamlarında şekildeki
II. Serap olayı
gibi bir yol izlediğine III. Fiber optik kabloda ışığın hareketi
göre, ortamların nX, nY IV. Su dolu havuzun olduğundan daha sığ görün-
ve nZ kırıcılık indisleri mesi
arasındaki ilişki nedir?
Yukarıda verilen olaylardan hangisi ışığın tam
A) nX = nZ > nY B) nY > nX = nZ yansıması ile ilgilidir?
C) nY = nZ > nX D) nX = nY = nZ A) Yalnız I B) I ve II C) II ve IV

E) nZ > nY > nX D) I, II ve III E) II, III ve IV
312 1-B 2-E 3-A 4-D 5-E 6-B 7-E 8-A 9-B 10-C 11-C 12-D > Ünite.. 4 > Optik
6. BÖLÜM Renkler
BEYAZ IŞIĞIN RENKLERİNE Işık Renkleri

AYRILMASI Bir prizmadan geçirilen beyaz ışığın, kendisini oluştu-
ran kırmızı, turuncu, sarı, yeşil, mavi ve mor renkli ışık-
Bir cam prizmadan geçirilen beyaz ışık kendisini oluş- lara ayrıldığını öğrendik. Bu renklerden spektrumda yan
turan renkli ışıklara ayrılır. Buna ışık spektrumu denir. yana olan renklere komşu renkler denir. Buna göre tu-
Beyaz ışık; kırmızı, turuncu, sarı, yeşil, mavi ve mor runcu kırmızının, kırmızı ve sarı turuncunun, turuncu ve
olmak üzere 6 farklı renkteki ışığın karışımından oluşur. yeşil sarının, sarı ve mavi yeşilin, yeşil ve mor mavinin,
mavi morun komşu renkleridir.
Beyaz ışığın prizmadan
geçerken kendisini oluş-
turan renkli ışıklara ayrıl-

masının nedeni prizma-
nın kırıcılığının her farklı
renk ışın için farklı olma-
sıdır. Prizmadan geçer-
ken en az kırılan ışık kır-
mızı, en çok kırılan ışık ise mor renkli ışıktır. Bu nedenle
prizmanın kırmızı renkli ışık için kırılma indisi en küçük,
mor renkli ışık için ise kırılma indisi en büyüktür.
Beyaz ışığın prizmada kırılması ile ayrılan ışıklar tek renk-

Kırmızı, mavi ve yeşile ışığın ana (birincil) renkleri denir.
li ışıklardır. Bu nedenle ayrılan bu ışıkların her birisinin
Aynı şiddetteki kırmızı, mavi ve yeşil renkli ışıkların karı-
önüne ayrı ayrı prizmalar konulursa tekrar başka renk-
şımı ile beyaz ışık elde edilir.
lere ayrılmazlar. Ancak ayrılan bu ışıkların hepsi birden
bir prizmadan birlikte geçirilirlerse tekrar beyaz ışık el- Bu üç ana renk ışığın farklı oranlarda karışımı ile bütün
de edilebilir. renkler elde dilebilir. Bunlardan şekildeki gibi kırmızı ile
yeşil renkli ışıkların karışımı ile sarı, kırmızı ile mavi renkli
ışıkların karışımı ile magenta, mavi ile yeşil renkli ışıkla-
rın karışımı ile cyan renkli ışıklar elde edilir.

Sarı, magenta ve cyan renklerine ışığın ara (ikincil) renk-
leri denir. Karışımları ile beyaz ışık oluşturan renkli iki ışı-

ğa ise birbirinin tamamlayıcı renkleri denir. Aşağıdaki gibi
kırmızı ile cyan (mavi-yeşil karışımı), mavi ile sarı (kırmı-
zı-yeşil karışımı) ve yeşil ile magenta (kırmızı-mavi karı-
şımı) birbirlerinin tamamlayıcı renkleridir.
Beyaz ışığın renklerine ayrılmasını günlük yaşamda da
görebiliriz. Yağan yağmurun hemen ardından güneş aç-
tığında gökyüzünde gökkuşağı görürüz. Gökkuşağı, gü-
neş ışığının (beyaz ışığın) havadaki su taneciklerinden
geçerken prizmadaki gibi kırılmaya uğraması ile oluşur.

Gökkuşağı Nedir?
Tamamlayıcı renkler

4. Ünite Renkler
Cisimlerin Renkli Görünmesi Mavi renkli bir cisim beyaz ışıkla aydınlatıldığında beyaz
ışık içindeki mavi ışığı kuvvetli, komşu renkleri olan yeşil
Bir cismin gözümüz tarafından görülebilmesi için o ci- ve moru ise zayıf olarak yansıtır. Cisim kuvvetli yansıyan
simden yansıyan ışığın gözümüze gelmesi gerektiğini ışık renginde yani mavi görünür. Cisim mavi ışıkla aydın-
biliyoruz. Böyle bir cismin gözümüz tarafından algılanan latıldığında da mavi görünür. Cisim yeşil ışıkla aydınla-
rengi, cismin boyandığı renk ile cismin aydınlatıldığı ışı- tıldığında, yeşil mavinin komşu rengi olduğu için zayıf
olarak yansır. Ancak göz zayıf olarak yansıyan bu rengi
ğın rengine bağlıdır. Cisimler kendi renklerindeki ışık-
algılayamadığından cisim siyaha yakın bir renkte görü-
ları kuvvetli, komşu renklerdeki ışıkları ise zayıf olarak
nür. Aynı cisim kırmızı ışıkla aydınlatıldığında ise kırmı-
yansıtırlar. Ayrıca ikincil renklerle aynı renkte boyanmış zı mavinin komşusu olmadığından cisim bu ışığı yansıt-
cisimler kendilerini oluşturan renkleri yansıtır. Örneğin maz ve siyah görünür.
magentaya boyanmış zemin üzerine gönderilen ışınlar-
dan kırımızı ve mavi renkli ışınlar yansır.
Beyaz cisimler, üzerlerine düşen tüm ışıkları yansıtır.

Beyaz bir cisim beyaz ışıkla aydınlatıldığında beyaz ışık

içindeki renkli ışıkların tamamını yansıttığı için beyaz gö-

rünür. Aynı cisim mavi ışıkla aydınlatıldığında mavi, ye-
şil ışıkla aydınlatıldığında yeşil, sarı ışıkla aydınlatıldığın-
da ise sarı görünür.

Sarı renkli bir cisim beyaz ışıkla aydınlatıldığında, be-
yaz ışık içindeki sarı ışık ile karışımları sarı ışığı oluştu-
ran kırmızı ve yeşil renkli ışıkları yansıtır. Bu nedenle ci-

sim sarı renkte görünür.

Cisim sarı ışıkla aydınlatıldığında da sarı görünür.

Siyah cisimler ise üzerlerine düşen ışıkların hiçbirini yan-

sıtmayıp tamamını soğururlar. Bu nedenle siyah bir cisim

hangi renk ışıkla aydınlatılırsa aydınlatılsın siyah görünür.

Sarı cisim kırmızı ışıkla ya da yeşil ışıkla aydınlatıldığın-

da, kırmızı ve yeşil ışık sarı ışığın karışım renkleri olduğu

için bu ışıkları kuvvetli olarak yansıtır ve cisim kırmızı ışık
altında kırmızı, yeşil ışık altında yeşil görünür.


4. Ünite
Renkler
Cyan rengine boyanmış bir cisim mavi ile aydınlatıldığın-

5
da mavi, yeşil ile aydınlatıldığında yeşil görünür. Çün-
Örnek .. 3
kü mavi ve yeşil ışıkların karışımı cyan olarak algılanır.
Beyaz ışık altında yeşil gözüken bir cisim, mavi ışık
altında hangi renk görünür?

A) mavi B) sarı C) yeşil
D) kırmızı E) siyah
Çözüm
Beyaz ışık altında yeşil görünen bir cismin rengi yeşildir.

Yeşil cisim, mavi ışığı yansıtmayacağı için siyah gözlenir.
4
Örnek .. 3 Cevap E
6
Örnek .. 3

Çilek Muz Üzüm
Yukarıdaki meyveler,
I. Beyaz
II. Kırmızı
III. Sarı (karışım)
renk ışıklardan hangileri ile aydınlatıldıklarında ken- Işık renklerinin şekildeki gibi karışımıyla oluşturulan
di renklerinde görünürler? X, Y, Z bölgeleri hangi renktir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II X Y Z

D) I ve III E) II ve III A) magenta beyaz beyaz
B) sarı mor beyaz
C) cyan cyan magenta
Çözüm D) yeşil sarı kırmızı
E) magenta cyan yeşil
Beyaz ışık altında tüm cisimler kendi renginde görünür.
Kırmızı ışık altında üzüm siyah, muz kırmızı, çilek ise do-
Çözüm
ğal renginde görülür.
Yeşil ve kırmızı renk ışıktan oluşan karışım sarısı ışık al- Kırmız ve mavi ana renklerdir ve karışımlar olan X böl-
tında üzüm karışım içindeki yeşili yansıtarak kendi ren- gesi magentadır.
ginde yeşil, muz her iki rengi de yansıtarak kendi ren-
Yeşil magentanın tamamlayıcısıdır. Bu nedenle Y böl-
ginde sarı, çilek ise kırmızıyı yansıtarak kendi renginde
gesi beyazdır.
kırmızı görünür.
Sarı mavinin tamamlayıcısıdır. Bu nedenle Z bölgesi
Doğru cevap I ve III tür.
beyazdır.
Cevap D Cevap A

4. Ünite Renkler
Işık Filtreleri Mavi filtrenin önüne yeşil bir filtre yerleştirilirse mavi ışık
mavi filtreden geçer. Mavi filtreden geçen mavi ışık ye-
Beyaz ışığın önüne renkli ve saydam cisimler konularak
şil filtreden geçemez. Bu nedenle filtre siyah görünür.
tek renkli ışıklar elde edilebilir. Bu şekilde renkli ışıkları
ayırmak için kullanılan saydam cisimlere ışık filtreleri
Eğer mavi filtre önüne kırmızı filtre yerleştirilirse mavi fil-
denir. Işığın filtrelerden geçişi, ışığın saydam olmayan
cisimler üzerinden yansımasına benzer. Bir filtrenin gö- treden geçen hiç bir ışık bu filtreden geçemez. Böyle-
zümüz tarafından algılanan rengi, filtrenin boyandığı renk ce filtre siyah görünür.
ile filtreden geçirilen ışığın rengine bağlıdır.

Ortamlara renkli bir aydınlık veren vitray, renkli cam ya da

Beyaz ışığın önüne cyan ve yeşil renkli filtreler yerleşti-
boyanmış camlardan oluşan ışık filtreleridir. rildiğinde cyan ışığı oluşturan yeşil ve mavi ışıklar cyan
filtreden geçer. Bu filtreden yeşil ışık geçtiği için filtre
Filtreler kendi renklerindeki ışıkları kuvvetli, komşu renk-
lerdeki ışıkları ise zayıf olarak geçirirler. Ayrıca ikincil yeşil görünür.
renklerle aynı renkte olan filtreler kendilerini oluşturan
renkleri kuvvetli olarak geçirirler. Örneğin sarı filtre sa-

rı, kırmızı ve yeşil renk ışınları, magenta filtre kırmızı ve

mavi, cyan filtre mavi ve yeşil renkleri geçirir.

Işığı geçirmeyen veya zayıf olarak geçiren bir filtre si-

yah olarak görünür. Beyaz ışıkla aydınlatılan filtreler ken-
di renklerinde görünürler.
Mavi renkli bir filtre beyaz ışığın önüne tutulduğunda Yeşil filtrenin önüne bir de sarı filtre yerleştirilirse, yeşil
beyaz ışık içindeki mavi ışığı geçirir. Bu nedenle filtre filtreden geçen yeşil ışık bu filtreden de geçer. Sarı fil-
mavi görünür. tre böylece yeşil görünür.

Beyaz ışık önüne magenta ve mavi filtre yerleştirilirse, Eğer yeşil filtrenin önüne, mavi filtre yerleştirilirse, ye-
magenta filtreden mavi ve kırmızı renkler geçer. Ancak şil filtreden geçen mavi ışık bu filtreden geçemez ve fil-
bu renkler mavi filtreye geldiğinde yalnızca mavi renk tre siyah görünür.
ışık geçirebilir ve filtre mavi gözükür.


4. Ünite
Renkler
Boya renkleri
7
Örnek .. 3 Işıktaki ana renkler boyada ikincil renkler; ışıktaki ikincil
renkler de boyada ana renklerdir. Yani boya renklerinde
sarı, cyan ve magenta ana renkler; kırmızı, yeşil ve mavi

ise ikincil renklerdir. Bunlardan iki renk boya karıştırıla-
rak bir cisim boyandığı zaman cisim, iki rengin de ortak
olarak yansıttığı renkte görünür. Eğer bu iki boyanın or-
tak olarak yansıttığı bir renk yoksa cisim siyah görünür.
Sarı, cyan ve magenta renkli boyalarla Şekildeki gibi
Beyaz ışık ile aydınlatılmış sarı bir cisme Ahmet mavi, bir boyama yapıldığında bu üç renk boya ile boyanan
Murat yeşil, Salih ise kırmızı filtre arkasından bakıyor. bölge siyah görünür. Çünkü bu üç rengin ortak olarak
yansıttıkları bir renk yoktur. Sarı ve cyan boyalarla bo-
Buna göre, bu öğrenciler cismi hangi renk görürler? yanan bölge yeşil görünür. Çünkü bu iki rengin ortak
olarak yansıttıkları renk yeşildir.
Çözüm Sarı ve magenta boyalarla boyanan bölge kırmızı görü-

nür. Çünkü bu iki rengin ortak olarak yansıttıkları renk
Beyaz ışık ile aydınlatılan sarı cisim, beyaz ışık içinde- kırmızıdır. Cyan ve magenta boyalarla boyanan bölge
ki kırmızı, sarı ve yeşil renkleri kuvvetli olarak yansıta- ise mavi görünür. Çünkü bu iki rengin ortak olarak yan-
rak sarı görünür. Ancak mavi filte bu üç renkten hiçbi- sıttıkları renk mavidir.
rini geçirmediği için Ahmet cismi siyah olarak algılar.
Yeşil filtre yeşil rengi geçirdiği için Murat cismi yeşil ola-
rak görür.

Kırmızı filtre kırmızı rengi geçirdiği için Salih cismi kır-
mızı olarak görür.

Gökyüzü Neden Mavidir?

8
Örnek .. 3
Karışım sarı renk ışık ile aydınla- Boya Renklerinin Karışımı

tılan milli takım formasına kırmızı
9
Örnek .. 3
filtreden bakan kişi formayı han-
gi renklerde görür?
Sarı ve cyan renk boyaların eşit oranda karıştırılması ile

elde edilen boya ile boyanan cisme, beyaz ışık altında
Çözüm sarı fitrenin ardından bakılıyor.
Buna göre cisim hangi renk görünür?
Karışım sarı renk kırmızı ve yeşil renk ışıkların karışımın-
dan meydana gelir. Kırmızı beyaz forma bu ışık ile aydın-
latıldığında formanın kırmızı bölgeleri karışım sarı için- Çözüm
deki kırmızı ışığı, formanın beyaz kısımları ise tüm ışığı
yansıtır. Ancak kırmızı filtre yalnız kırmızı ışığı geçirdiği Sarı ve cyan renk boyaların karışımı ile yeşil renk boya
için formanın kırmızı bölgelerinden gelen kırmızı ışığı ve elde edilir. Bu cisim beyaz ışık ile aydınlatıldığında ye-
beyaz bölgeden gelen karışım sarı içindeki kırmızı ışı- şil ışığı yansıtır. Sarı filtre yeşil ışığı geçirdiği için cisim
ğı geçirir. Bu nedenle formanın tamamı kırmızı görünür. yeşil görünür.

4. Ünite Renkler
38. Ana ışık renklerinin Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz-
karışımının verildiği cükleri yazınız.

yandaki şemada K,
L, M, N bölgelerinin 1 Prizmadan geçen beyaz ışığın renklerine ayrıl-
masına ışığın denir.
hangi renk olduğu-

nu belirtiniz.
2 Beyaz ışık
K : ..............
renkleren oluşur.
L : ..............
M : .............. N : .............. 3 Işığın ana renkleri dir.
4 Boya ana renkleri dır.

39. Boya ana renklerinin
karışımının verildiği

yandaki şemada K, L, 5 Işık renklerinde nın tamamlayıcısı ye-
M, N, P bölgelerinin şildir.
hangi renk olduğunu

belirtiniz.
6 Boya renklerinde cyan, magenta ve sarının ka-

K : .............. rışımıyla renk boya elde edilir.
L : ..............
M : ..............
Etkinlik .. 12
N : .............. P : ..............
40.
1 Kırmızı ışık prizmada en az kırılır.

2 Mor ışık prizmada en fazla kırılır.

Kendi renkleri ve üzerlerine gelen ışık renkleri

şekilde belirtilen cisimlerin hangi renkte görü- 3 Sarı, hem boya hem de ışık renklerinde
neceğini belirtiniz. ana renktir.
K : .............. L : .............. M : ..............
4 Işık renklerinde ara renkler boya renkle-
rinde ana renklerdir.
41.

5 Işık renklerinde sarı rengin tamamlayıcısı
mavidir.

6 Boya renklerinde ana renklerin karışımı ile
Renkleri ve üzerlerine gönderilen ışık renkle- siyah renk elde edilir.
ri belirtilen K, L, M cisimleri şekildeki filtrelerin
ardından hangi renkte görülürler?
K : .............. L : .............. M : ..............

Test 13 Renkler
1. “Işığın farklı dalga boylarının retinaya ulaşması so- 4. I. Siyah renk görünen cisimler, en çok ışık soğ-
nucu ortaya çıkan farklı algılama .................... tir. runa cisimlerdir.
Bu algılama, farklı maddelerin farklı dalga boyuna II. Renkleri farklı olan ışınlar prizmadan geçerken
sahip ışıkları yansıtmaları nedeniyle çeşitlilik gös- farklı miktarda kırılırlar.
terir.”
III. Beyaz olarak algıladığımız ışığın bünyesinde
Yukarıda verilen açıklamada boş bırakılan yere gökkuşağı renkleri adını verdiğimiz kırmızı, tu-
hangisinin getirilmesi en uygundur? runcu, sarı, yeşil, mavi ve mor olmak üzere al-
tı renk bulunur.
A) görme B) renk C) optik
Yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur?
D) kırılma E) girişim
2. Karanlık bir ortamdaki cisim üzerine yeşil ışık dü-

şürüldüğünde cisim yeşil görünüyor.
Buna göre,
I. Beyaz ışık altında cisim sarı görünür. 5. Cyan renkli bir cisim hangi renk ışık altında ma-
vi gözükür?
II. Kırmızı ışık altında cisim kırmızı görünür.
III. Mavi ışık altında cisim siyah görünür. A) Sarı B) Yeşil C) Magenta
yargılarından hangileri doğru olabilir? D) Kırmızı E) Mor

D) I veya II E) I, II veya III
6.
3.

Saydam olmayan küresel bir engel, biri K (kırmı-

zı), öteki de Y (yeşil) noktasal ışık kaynağı karan-
K, L, M gözlemcileri sırasıyla mor, yeşil, turuncu lık bir ortamda beyaz perdenin önüne şekildeki gi-
ışıklar altında şekilde belirtilen cisimlere bakıyorlar. bi yerleştiriliyor.
Buna göre, Buna göre perdenin I, II ve III numaralı bölge-

leri hangi renkte görünür?
I. K gözlemcisi cismi beyaz görür.
II. L gözlemcisi cismi sarı görür. I II III
III. M gözlemcisi cismi siyah görür. A) Kırmızı Kırmızı Sarı
yargılarından hangileri doğrudur? B) Sarı Sarı Sarı
C) Sarı Kırmızı Yeşil
A) Yalnız III B) I ve II C) I ve III D) Kırmızı Siyah Yeşil
D) II ve III E) I, II ve III E) Kırmızı Sarı Yeşil

4. Ünite Test – 13 Renkler
7. 10. Saydam olmayan K, L en-

gelleri, mavi ve sarı ışık
kaynağı karanlık bir or-
tamda beyaz perdenin

önüne şekildeki gibi yer-
leştiriliyor.

Buna göre perdenin I, II
Karanlık bir ortamda, noktasal kırmızı ve yeşil ışık ve III numaralı bölgeleri hangi renkte görünür?
kaynakları, cyan renkte bir filtre, beyaz bir perde-
nin önüne şekildeki gibi yerleştirilmiştir. I II III
A) Beyaz Beyaz Siyah
Buna göre, perde üzerinde hangi renkler göz-
lenir? B) Beyaz Beyaz Beyaz
C) Beyaz Sarı Mavi
A) Yalnız sarı B) Kırmızı, yeşil, cyan
D) Mavi Sarı Siyah
C) Kırmızı, sarı D) Yeşil, sarı E) Sarı Mavi Siyah
E) Kırmızı, yeşil, sarı
11.

8. Aşağıda renkleri verilen yüzeylerden hangisi
kırmızı, yeşil ve sarı ışıkların üçünü de yansıta-
X ve Y gözlemcileri yeşil ve mavi filtrelerin arka-
bilir?
sından bakıyor.
A) Sarı B) Yeşil C) Magenta Gözlemciler filtreleri hangi renkte görür?
D) Kırmızı E) Mor
A) X yeşil, Y mavi B) X yeşil, Y siyah
C) X siyah, Y mavi D) X sarı, Y magenta
E) X yeşil, Y yeşil
9.

12. Noktasal kırmızı ve

yeşil ışık kaynakla-

rı, ortasında daire-
sel delik bulunan

bir engel ve beyaz
Beyaz ışık ile aydınlatılan kırmızı, yeşil, mavi ze- bir perdeden olu-

mine sarı filtre arkasından bakıldığında I, II, III şan şekildeki dü-
bölgeleri hangi renk gözlenir? zenekte M noktası kaynaklarla aynı doğru üzerin-
dedir.
I II III
Perdede oluşan renklenme M den dışa doğru
A) Kırmızı Yeşil Siyah nasıl sıralanır?
B) Beyaz Beyaz Beyaz
A) Kırmızı, Yeşil, Sarı B) Sarı, Yeşil, Kırmızı
C) Beyaz Sarı Mavi
D) Mavi Sarı Siyah C) Kırmızı, Yeşil, Siyah D) Sarı, Kırmızı, Siyah
E) Sarı Mavi Siyah E) Sarı, Yeşil, Siyah
320 1-B 2-E 3-A 4-E 5-C 6-E 7-D 8-A 9-A 10-A 11-B 12-E > Ünite.. 4 > Optik
7. BÖLÜM Prizmalar
PRİZMALAR Bir ışık ışını tam yansımalı bir cam prizmanın geniş olan
kenarına dik olarak geldiğinde normal doğrultusunda
Yüzlerinden ikisi paralel, geldiğinden doğrultu değiştirmeden prizmanın içine gi-
diğer üçü ise paralel olma- rer. Böylece karşı kenara 45° lik gelme açısı ile gelir. Gel-
yan saydam cisimlere ışık me açısı sınır açısından büyük olduğu için bu ışın iki dik
prizması denir. Işık prizma- kenarda da tam yansımaya uğrayarak prizmaya ilk gir-
sına gelen ışık ışını yansı- diği kenara dik olarak gelir ve doğrultu değiştirmeden
ma kanunlarına
göre priz- havaya geçer. Bu nedenle ışının yönünü değiştiren tam
maya girer ve çıkar. yansımalı prizmalara saptırıcı prizmalar denir.

Bir açısı 90° olan aşağı-
daki prizmalara gönderi-
len ışınların izlediği yollar

şekilde belirtildiği gibidir.

Bir ışık ışını tam yansımalı bir cam prizmanın bir dik ke-

narına, geniş olan kenara paralel olacak şekilde geldi-
ğinde kırılma sonucu doğrultu değiştirerek prizmaya gi-
Prizmalarda Kırılma rer. Geniş olan kenarda tam yansımaya uğrayarak diğer
dik kenara gelir. Bu kenarda kırılarak havaya çıkar. Böy-
le bir ışının prizmaya gelme doğrultusu ile prizmayı terk
Tam Yansımalı Prizmalar etme doğrultusunun paralel olduğu görülür. Bu neden-
Kesitleri ikizkenar dik üçgen şeklinde olan bu tür cam le ışının doğrultusunu değiştiren tam yansımalı prizma-
prizmalara tam yansımalı prizmalar denir. Tam yansıma- lara çevirici prizmalar denir.
lı prizmaların özel biçimleri nedeniyle ışınları bu prizma-
larda özel biçimde yol alır.
Bir ışık ışını tam yansımalı bir cam prizmanın dik kenar-
larından birine dik olarak geldiğinde normal doğrultu-
sunda geldiğinden doğrultu değiştirmeden prizmanın
içine girer. Böylece karşı kenara 45° lik gelme açısı ile
gelir. Camdan havaya geçen ışık için sınır açısı 42° ol-
duğundan bu ışın karşı kenarda tam yansımaya uğra-
yarak diğer dik kenara dik olarak gelir ve doğrultu de- Tam Yansımalı Prizma - 2
ğiştirmeden havaya geçer.
Tam yansımalı prizmalar bazı tür dürbünlerde ve bazı

optik araçlarda kullanılır.
Tam Yansımalı Prizma - 1

4. Ünite Prizmalar
0 Alıştırmalar
Örnek .. 4
42. Özdeş tam yansımalı prizmalar ile oluşturulan
Hava ortamındaki özdeş iki tam düzeneklerde ışık ışınlarının izleyecekleri yol-
yansımalı prizmaya aynı renkli Ι1
ları çiziniz.
ve Ι2 ışık ışınları şekildeki gibi gel-
miştir.
Buna göre, bu ışınlar prizmala-
rı aşağıdakilerden hangisi gibi
terk eder?

43. Saydam prizmalarda ışınların izledikleri yolla-

ra göre prizmalardan havaya sınır açılarını bu-
lunuz.

44. Aşağıdaki düzenekte kutucuklara uygun tam

yansımalı prizmalar çizerek I ışınını hedefe ulaş-

tırınız.
Çözüm
Ι1 ışını prizmaların hipote-

nüslerinde iki kez tam yan-

sıma yaparak şekildeki gi-
bi prizmaları terk eder.
Ι2 ışını ise şekildeki gibi
paralel kayma yaparak

prizmaları terk eder. Bu-
na göre, ışınların prizmala-
rı terketme biçimleri D şık-
kında verilmiştir.

Cevap D

Test 14 Prizmalar
1. 4. Hava ortamında bu-

lunan cam prizmaya

gelen ışın 1 yolunu
izleyerek prizmayı

terk ediyor.

Buna göre, prizma
Şekildeki K, L, M tam yansımalı prizmalarına gön- cam yerine başka
derilen ışınların izledikleri yollar verilmiştir. saydam bir ortam olsaydı 2, 3, 4, 5 ile verilen
yollardan hangisini izleyebilirdi?
Buna göre, hangi prizmadaki ışınların izlediği
yollar doğrudur?
A) Yalnız 2 B) Yalnız 3 C) 2 ve 3
A) Yalnız K B) Yalnız L C) Yalnız M D) 3 ve 4 E) 3 ve 5
D) K ve L E) K, L ve M
2.
5. Hava ortamına bıra-
kılan dik üçgen şek-
lindeki ortama dik
gönderilen I ışık ışını
şekildeki yolu izliyor.
Buna göre, ortam-
dan havaya gelen
ışınlar için sınır açısı için ne söylenebilir?
Hava ortamında bulunan özdeş tam yansımalı
cam prizmalara gelen I ışının prizmaları aşağı- A) 16 B) 37 C) 53 D) 74 E) 106
dakilerden hangisi gibi terk eder?

6. Hava ortamındaki bir

cam prizmaya gelen Ι1
3.

ve Ι2 ışınları şekildeki
yolu izliyor.

Buna göre,
I. Ι1 ışınının prizma içindeki hızı Ι2 ninkinden bü-

yüktür.

II. Ι2 ışını için prizmanın kırma indisi Ι1 inkinden
P ışını hava ortamında bulunan prizmaya şekilde- büyüktür.
ki gibi gönderiliyor.
III. Her iki ışın prizma içinden eşit sürede geçer.
Prizmadan havaya geçen ışınlar için sınır açısı
30° olduğuna göre, P ışını şekildeki I, II, III, IV,
V yollarından hangisini izler?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve III
A) I B) II C) III D) IV E) V D) I ve II E) I, II ve III

4. Ünite Test – 14 Prizmalar
7. 10. Saydam X ortamı içindeki

eşkenar üçgen biçimli say-

dam Y ve dik üçgen biçim-

li Z prizmalarından oluşan
düzenekte, Ι ışık ışını Y

prizmasına dik olarak gi-

rip şekildeki yolu izliyor.

Ortamların kırıcılık indisleri sırasıyla nX, nY, nZ
olduğuna göre,
Cam prizmaya gelen Ι ışık ışınının izlediği yol Şe-
kil - I deki gibidir. I. nX < nY dir.
Aynı I ışını prizmaya Şekil - II deki gibi gönde- II. nX < nZ dir.
rilirse hangi yolu izler? III. nY = nZ dir.
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
8. Şekildeki kutu içinde bulu-

nan tam yansımalı prizma-
ya gelen I ışık ışını, I' ışını
olarak çıkmaktadır.

Buna göre, prizmanın ko- 11. Kırılma indisleri n1, n2
numu, aşağıdakilerden ve n3 olan saydam or-
hangisi gibidir?
tamlarda, Ι ışık ışını
şekildeki gibi bir yol iz-
lediğine göre bu or-
tamların kırılma indis-
leri arasındaki ilişki
nedir?
A) n1 > n3 > n2 B) n1 > n2 > n3

C) n2 > n1 > n3 D) n2 > n3 > n1
E) n3 > n1 > n2
9. Saydam X ortamı içinde-

ki prizmaya gelen Ι ışık 12. Hava ortamındaki priz-
ışını şekilde verilen yol- maya gelen K ışını şekil-
lardan hangilerini izleye-
deki yolu izliyor.
bilir?
|AB| = 3 cm,
|BC| = 4 cm ise priz-
manın kırıcılık indisi

kaçtır? (nhava = 1)
A) 1 ya da 2 B) 2 ya da 3 C) 3 ya da 4
3 4 5 4
D) Yalnız 4 E) 1 ya da 2 ya da 3 ya da 4 A) B) C) 1 D) E)
4 5 4 3
324 1-E 2-C 3-E 4-C 5-A 6-D 7-B 8-D 9-E 10-D 11-A 12-D > Ünite.. 4 > Optik
8. BÖLÜM Mercekler, Göz ve Optik Araçlar
MERCEKLER İnce kenarlı (kalınlığı odak uzaklığına göre çok küçük

olan) merceklerde iki yüzün eğrilik yarıçapı ne olursa ol-
Işığı kırarak doğrultu değiştirmesini sağlayan ve en az bir sun iki taraftaki odak uzaklığı da birbirine eşittir. Merce-
yüzü eğri olan saydam cisimlere mercek denir. ğin asal eksen dışındaki, optik merkezden çizilen diğer
eksenlerine yardımcı eksen denir.
İnce Kenarlı Merceğin Yapısı

İnce kenarlı mercekler
ve sembolik gösterimi

İnce ve kalın kenarlı
Kalın kenarlı mercekler
mercekler ve sembolik gösterimi
Uçları orta kısımlarına göre daha ince olan merceklere
ince kenarlı (yakınsak) mercek, uçları orta kısımlarına
göre daha kalın olan merceklere de kalın kenarlı (ırak-
sak) mercek denir.
İnce kenarlı merceklere

gelen paralel ışık ışınları

mercekte kırıldıktan son-

ra bir noktada toplanır.
Bu nedenle ince kenarlı
merceklerin ışınları top-
layıcı özelliği vardır.
İnce ve kalın kenarlı mercekte, eğri yüzeylerin eğrilik
Kalın kenarlı merceklere gelen paralel ışık ışınları mer-
yarıçapları
cekte kırıldıktan sonra sanki bir noktadan geliyormuş
gibi dağılır. Bu nedenle kalın kenarlı merceklerin ışınla- Odak noktasından çizilen dik düzleme odak düzlemi
rı dağıtıcı özelliği vardır. denir. Herhangi bir yardımcı eksen ile odak düzlemi-
nin kesiştiği noktaya da yardımcı odak adı verilir ve F'
Gözlük camları, fotoğraf makinelerinin objektifleri, bü-
ile gösterilir.
yüteç, teleskop, dürbün, mikroskop gibi birçok araçta
mercekler kullanılır.

Karşılıklı yüzleri küresel olan
ince ve kalın kenarlı mercek-
lerin kesitleri yanda verilen şe-

kildeki gibi olsun. Küresel yüz-
lerin merkezleri M 1 ve M2,
yarıçapları da R1 ve R2 ise M1
ve M2 merkezlerini birleştiren

doğruya asal eksen denir. Asal eksen merceğin orta
noktasından geçer. Bu orta noktaya optik merkez (O)
denir. Asal eksene paralel gelen ışınların mercekte kırıl-
dıktan sonra kendilerinin veya uzantılarının kesiştiği nok-

taya odak noktası denir ve F ile gösterilir. Odak nokta-
sının optik merkeze olan uzaklığına da odak uzaklığı İnce ve kalın kenarlı mercekte yardımcı eksen, odak düzlemi
denir ve f ile gösterilir. ve yardımcı odak

4. Ünite Mercekler, Göz ve Optik Araçlar
Merceklerde Özel Işınlar lın kenarlı mercekte ise uzantısı yardımcı odaktan
geçecek şekilde kırılır.
Cisimlerin merceklerde oluşan görüntülerini çizebilmek
için bazı ışınlar kullanılır. Özel ışınlar adı verilen bu ışın-
ların ince ve kalın kenarlı merceklerde nasıl kırıldığını

ayrı ayrı inceleyelim:

1. Asal eksene paralel gelen ışınlar ince kenarlı mer-

cekte odaktan geçecek şekilde, kalın kenarlı mer-

cekte ise uzantısı odaktan geçecek şekilde kırılır.

İnce Kenarlı Mercekte Özel Işınlar

Kalın Kenarlı Mercekte Özel Işınlar

2. İnce kenarlı merceğe odaktan geçerek gelen ışın-
lar, kalın kenarlı merceğe ise uzantısı odaktan ge-
çecek şekilde gelen ışınlar asal eksene paralel ola- İnce Kenarlı Mercekte Herhangi Bir Işının İzlediği Yol
rak kırılırlar.
Kalın Kenarlı Mercekte Herhangi Bir Işının İzlediği Yol

Bilgi Penceresi
3. İnce ve kalın kenarlı merceklerin optik merkezlerine
gelen ışınlar doğrultu değiştirmeden yollarına de- İnce kenarlı mercekte asal ekseni 1,5f uzaklığın-
vam ederler. da keserek gelen ışın kırıldıktan sonra asal ekse-
ni 3f uzaklığında keser. 3f uzaklığından gelen ışın
da 1,5 f uzaklığından gidecek şekilde kırılır.

4. İnce kenarlı merceğe asal eksen üzerindeki 2F nok-
tasından gelen ışın kırıldıktan sonra asal eksenin di-
ğer tarafındaki 2F noktasından geçer. Kalın kenarlı
merceğe uzantısı asal eksen üzerindeki 2F nokta-
sından geçecek şekilde gelen ışın kırıldıktan sonra
uzantısı asal eksenin diğer tarafındaki 2F noktasın- İnce kenarlı mercekte
dan geçecek şekilde kırılır. asal ekseni 0,5f uzaklı-
ğında keserek gelen
ışın, kırıldıktan sonra
uzantısı aynı taraftaki
odak noktasından ge-
çer.
İnce kenarlı merceğe

5. Merceklere gelen herhangi bir ışının kırıldıktan son- şekildeki gibi paralel
ra takip edeceği doğrultuyu bulmak için ışına para- gelen ışınlar odağa
lel olan yardımcı eksen çizilir. İnce kenarlı mercekte çizilen dikme üzerin-

ışının kırıldıktan sonra geçtiği taraftaki, kalın kenar- deki F' noktasında
lı mercekte ise ışının geldiği taraftaki odak düzlemi kesişecek şekilde kı-
çizilerek yardımcı odaklar bulunur. Işın; ince kenar- rılır.
lı mercekte yardımcı odaktan geçecek şekilde, ka-

4. Ünite
Mercekler, Göz ve Optik Araçlar
2
Kalın kenarlı merceğin

odağından gelen ışın,
kırıldıktan sonra uzantı-
sı asal ekseni 0,5f uzak-
lığında keser.

Kalın kenarlı merceğe
şekildeki gibi paralel Asal eksenleri çakışık ince ve kalın kenarlı merceklerin
gelen ışınlar uzantıları odak uzaklıkları birbirine eşittir.
odağa çizilen dikme
üzerindeki F' noktasın- Kalın kenarlı merceğin odaklarından biri F noktası
dan geçecek şekilde olduğuna göre, bu merceğe gelen S ışını kırılma ve
kırılır. yansımalardan sonra ince kenarlı merceği I, II, III, IV,
V yollarından hangisi gibi terk eder?

1
Örnek .. 4

Çözüm

Kalın kenarlı merceğin odağı ile optik merkezinin orta
noktasına (0,5f) yönelen ışın, mercekte kırıldıktan son-
Hava ortamında bulunan merceklerde hangi ışınla- ra merceğin odağından geçer.
rın izlediği yol yanlış verilmiştir?
Düzlem aynadan gelme açısına eşit açı ile yansıyan ışın,
A) I2 ve I3 B) I2 ve I4 C) I3 ve I5 asal ekseni ince kenarlı merceğin odağı ile tepe noktası-
nın ortasından keser. İnce kenarlı merceğe de 0,5f uzak-
D) I4 ve I6 E) I5 ve I6
lığından gelen ışın kırıldıktan sonra uzantısı odaktan ge-
çecek şekilde bir yol izler.
Çözüm
Buna göre ışın ince kenarlı merceği ll ışını üzerinden
İnce kenarlı merceğe gelen ışın kırıldıktan sonra asal ek- terkeder.
sene yaklaşacak şekilde, kalın kenarlı mercekte ise asal

eksenden uzaklaşacak şekilde kırılır.

I1, I2 ve I3 ışınları mercekte kırıldıktan sonra asal ekse-
ne doğru yaklaşacak şekilde doğrultu değiştirmiştir.
Kalın kenarlı mercekte ise yalnızca I5 kırıldıktan son-

ra asal eksenden uzaklaşacak şekilde doğrultu değiş-
tirmiştir.

I4 ve I6 ışınlarının izledikleri yollar yanlış verilmiştir.
Cevap D Cevap B

Alıştırmalar 47. Aşağıdaki ince ve kalın kenarlı mercekler ile

oluşturulan düzeneklerde ışınların izleyecek-
45. Aşağıdaki ince kenarlı merceklerde ışınların iz- leri yolları çiziniz. (Bölmeler eşit aralıklı ve merce-
leycekleri yolları çiziniz. (Bölmeler eşit aralıklı ve ğin odak uzaklığına eşittir.)
merceğin odak uzaklığına eşittir.)

46. Aşağıdaki kalın kenarlı merceklerde ışınların iz-

leycekleri yolları çiziniz. (Bölmeler eşit aralıklı ve
merceğin odak uzaklığına eşittir.)


4. Ünite
Merceklerde Görüntü Çizimi ve 3. Cisim 2F de ise gö-

rüntüsü 2F de, ters,
Görüntünün Özellikleri gerçek ve cisimle
Noktasal bir K cisminin merceklerde oluşan görüntüsünü aynı büyüklüktedir.
bulmak için bu noktadan yansıyarak merceğe gelen iki
ışın çizilir. Bu ışınların mercekte kırıldıktan sonra kesiştik-
4. Cisim 2F ile F ara-
leri noktada, K nin görüntüsü olan K' noktası elde edilir.
sında ise görüntü-
Düzgün şekilli bir cismin görüntüsünü oluşturmak için sü 2F’nin dışında,
ters, gerçek ve ci-
cismin uç noktalarından yansıyan ikişer ışın çizilir. Işınla-
rın, mercekte kırıldıktan sonra kesiştikleri yerde bu nok- simden daha bü-
taların görüntüleri oluşur. Bu görüntü noktalarının birleş- yüktür.
tirilmesi ile cismin görüntüsü çizilmiş olur.
Kırılan ışınların kendilerinin kesişmesiyle gerçek gö- 5. Cisim F de ise görüntüsü son-
rüntü, uzantılarının kesişmesiyle sanal görüntü oluşur. suzda oluşur.

6. Cisim F ile mercek ara-
sında ise görüntüsü
cismin olduğu tarafta,
cismin arkasında, düz,

sanal ve cisimden da-
ha büyüktür.

İnce Kenarlı Mercekte Görüntü
K nin, kırılan ışınların kesişmesiyle K' de gerçek;
L nin de kırılan ışınların uzantılarının kesişmesiyle L' de Kalın Kenarlı Mercekte Görüntü Çizimi ve
sanal görüntüsü oluşmuştur.
Özellikleri
Bir cismin kalın kenarlı mercekte oluşan görüntüsü ince
İnce Kenarlı Mercekte Görüntü Çizimi ve
kenarlı mercekte oluşan görüntüsü kadar çeşitli değildir.
Özellikleri
1. Cisim sonsuzda ise cisimden
Bir cismin ince kenarlı mercekte oluşan görüntüsünün yansıyan ışınlar paralel olarak
özellikleri cismin bulunduğu yere göre değişir. İnce ke- merceğe gelir. Bu ışınlar mer-
narlı mercek önüne farklı konumlara yerleştirilen bir cis- cekte kırıldıktan sonra uzantı-
min görüntüsünün özelliklerini ayrı ayrı inceleyelim: ları odakta kesiştiklerinden gö-
rüntü odakta, sanal ve noktasal
1. Cisim sonsuzda ise cisim-
olarak oluşur.
den yansıyan ışınlar para-
lel olarak merceğe gelir. 2. Cisim sonsuzla mercek ara-

Bu ışınlar mercekte kırıl- sında ise görüntüsü her za-
dıktan sonra odakta kesiş- man mercek ile F arasında,
tiklerinden görüntü odakta, gerçek ve noktasal ola- düz, sanal ve cisimden da-
rak oluşur. ha küçüktür. Cisim merce-
ğe yaklaştıkça görüntüsü de merceğe yaklaşır ve
2. Cisim 2F nin dı-
büyür. Cisim mercekten uzaklaştıkça görüntüsü de
şında ise görün-
mercekten uzaklaşır, küçülür ve odağa yaklaşır.
tüsü F ile 2F ara-

sında, ters, ger-
çek ve cisimden Kalın Kenarlı Mercekte Görüntü
daha küçüktür.

3
Odak uzaklığı f olan ince kenarlı mercekten 3f ka-

dar uzaktaki cismin görüntüsü mercekten 1,5f ka-
dar uzakta oluşur. Görüntünün boyu cismin bo-
yunun yarısı kadardır.

K noktasının ince kenarlı ve kalın kenarlı mercekler-

deki görüntüsü yukarıda verilenlerden hangileridir?
(Bölmeler eşit aralıklıdır. Merceklerin odak uzaklıkları 2 böl-

me uzunluğundadır.)
İnce kenarlı mercekten 1,5f kadar uzaktaki cismin- Çözüm

görüntüsü mercekten 3f kadar uzakta oluşur. Gö-
rüntünün boyu cismin boyunun iki katıdır.

Merceklerde özel ışınlar kullanılarak çizim yapıldığın-

da K noktasının ince kenarlı mercekteki görüntüsünün
4 noktasında, kalın kenarlı mercekte ise X noktasında
İnce kenarlı mercekten f/2 kadar uzaktaki cismin
olduğu anlaşılır.
görüntüsü cisimle aynı tarafta, mercekten f kadar
uzakta oluşur ve boyu cismin boyunun iki katıdır. K noktasının görüntüleri çizim yapmadan da özel du-
rumlar bilgisi kullanılarak tespit edilebilir.

K noktası ince kenarlı merceğin 2F noktası hizasında-

dır. Öyleyse görüntüsü merceğin diğer tarafında ters
ve aynı boyda olacaktır. Bu bilgiler de bize 4 noktası-

nı işaret eder.

K noktası ise kalın kenarlı mercekten odak uzaklığı me-
safesindedir. Öyleyse görüntü cisimle aynı tarafta, mer-
cekten odak uzaklığının yarı kadar uzaklıkta, düz ve ya-
Cisim kalın kenarlı mercekten f kadar uzakta ise rı boyda olması gerekir. Bu bilgiler bize görüntünün X
görüntü mercekten f/2 kadar uzakta oluşur ve bo- noktasında olduğunu işaret eder.
yu cismin boyunun yarısı kadar olur.

4
Örnek .. 4

Optik merkezi M noktasında olan bir mercek, K nok-
tasına konulan bir cismin görüntüsünü P noktasında
oluşturuyor.
Merceklerde; cisim ile görüntünün merceğe olan
uzaklıkları oranı daima cisim ile görüntünün boy- Mercek N noktasına taşınırsa görüntünün boyu ve
ları oranına eşittir. merceğe olan uzaklığı için ne söylenebilir?

4. Ünite
Bir mercek ikiye bölünürse, bölünen merceklerin odak

Çözüm uzaklıkları ilk durumdakine göre daha büyük olur.
Görüntünün ve
cismin merceğe
uzaklıkları eşit
olduğuna göre,

mercek ince ke-
narlıdır ve cisim
merceğin 2f
uzaklığındadır.
Mercek N ye ge- 3. Kullanılan ışığın rengine bağlıdır.
tirildiğinde cisim Aynı şartlarda farklı renk yani farklı frekanstaki ışıkların
merceğin 3f inde
kırıcılık indisi aynı değildir.
olur ve görüntü-
sü 1,5f te oluşur. nmor > .... > nkırmızı olduğundan odak uzaklığı ışığın fre-
kansına göre değişir.
Görüntü, merceğe cisimden daha yakın olduğu için bo-
yu cismin boyundan küçüktür.

Cismin boyu ve merceğe olan uzaklıkları azalmıştır.

Merceklerin Odak Uzaklığını Etkileyen
Faktörler
1. Merceğin yapıldığı maddenin ve içinde bulundu- Prizmalarda olduğu gibi en çok kırılan mor ışık, en az kı-
ğu ortamın kırıcılık indisine bağlıdır. rılan ise kırmızı ışıktır. Bu nedenle hava ortamındaki mer-
ceğin kırmızı ışığa göre odak uzaklığı, mor ışığın odak
Merceğin bulunduğu orta-
uzaklığına göre daha büyüktür.
mın kırılma indisi artarsa
odak uzaklığı da artar ve or-
tamın kırılma indisi merce-
ğin kırılma indisine eşit ol-
İnce Kenarlı Mercekte Renkli Işınların Kırılması
duğunda, ışık hiç kırılmaz.
Şekilde görüldüğü gibi, cam
Merceklerin özellik ya da karakter değiştirmesi
merceğin suya göre odak uzaklığı, havaya göre odak
uzaklığından büyüktür. İnce ya da kalın kenarlı merceğin içinde bulunduğu dış
ortamın kırılma indisi merceğin kırılma indisinden bü-
yük ise, ince kenarlı mercek kalın kenarlı mercek gibi,
Hava ve Su Ortamında İnce Kenarlı Mercek kalın kenarlı mercek de ince kenarlı mercek gibi davra-
nır. Yani mercek karakter değiştirir.
2. Merceğin yan yüzeylerinin eğrilik yarıçapının bü-
yüklüğüne ve eğrilik türüne (çukur veya tümsek)
bağlıdır.
Eğrilik yarıçapı büyük olan merceğin odak uzaklığı da-
ha büyüktür. Aynı boydaki şişman merceğin odak uzak-
lığı zayıf merceğin odak uzaklığından daha küçüktür.

Kalın Kenarlı Merceğin Karekter Değiştirmesi

İnce Kenarlı Merceğin Karekter Değiştirmesi

GÖZ Net görüntünün merceğin eğriliğinin değiştirilerek

sağlanması
Şu an bu yazıyı okurken ne kadar da mükemmel bir op- Işığa duyarlı yüzeyin küresel olması
tik araç ile bunu gerçekleştirdiğinizin farkında mısınız?
Evet gözümüzden bahsediyoruz. Görüş açısının geniş olması
Göz, hem bir duyu organı hem de optik bir sistem ola- Göze giren ışık miktarının göz bebeği ile ayarlana-
rak kusursuz ve hayranlık uyandırıcı bir yapıya sahiptir. bilmesi gözün bir fotoğraf makinesine olan üstün-
Öyleyse gözün önce yapısına kısaca bir göz atıp gör- lükleridir.
me olayının nasıl gerçekleştiğini fizik bilimi açısından
bakarak inceleyelim.
Bilgi Penceresi
Retina
Göz
kasları Sert
tabaka Görme olayında;
Kornea
Görme Cismin görüntüsü retina üzerine sığacak kadar
İris sinirleri küçültülür.
Mercek
Cisimden gelen ışıklar retina üzerine odaklanır.
Saydam
tabaka Retina yüzeyinin küresel olması nedeniyle görün-
tüye eğim verilir.
Yapı itibari ile göz bir fotoğraf makinesine benzer. Ancak

Göz kusurları ve bu kusurların giderilmesi
fotoğraf makinelerini üretenler gözden ilham almışlardır.
Gözün kırma yeteneğinin ye-
Görme olayı, cisimlerden gelen ışınların kornea, göz be- tersiz olması ya da gözün ya-
beği ve mercekten geçmesi ile başlar. Net bir görüntü- pısındaki bir bozukluk nedeni
nün oluşması için göz merceğinin oluşturduğu görün- ile görüntü retinanın gerisine
tünün tam olarak retina tabakası üzerine düşürülmesi düşer. Bu göz kusuruna hiper-
gerekir. İşte burada göz merceğimizin harika tasarımı metrop adı verilir. Hipermet-
devreye girer. Göz merceğimiz esnek yapıdadır ve biz roplar yakını net göremez. İn-
farkında olmadan çok küçük kaslarla onu esneterek ce kenarlı mercek kullanılarak bu göz kusuru düzeltilir.
odak ayarı yaparız. İşte bu noktada gözün fotoğraf ma-
kinelerinden üstünlüğü ortaya çıkar. Fotoğraf makine-
lerinde netlik ayarı merceğin ileri geri hareket ettirilme-
si ile gerçekleştirilir.
Farklı uzaklıklardaki cisimlerin görüntülerini oluşturmak

için bu merceğe bağlı kaslar yardımıyla merceğin eğrilik
Gözün kırma yetene-
yarıçapı ayarlanır. Böylece odak uzaklığı azaltılır ve gö-
ğinin fazla olması ya
rüntünün retina üzerinde oluşması sağlanır.
da gözün yapısında-
ki bir bozukluk nede-
Saydam tabakanın kıvrımlı üst yüzeyi ve mercek, ışınla-
ni ile görüntü retina-
rı kırar. Böylece retina üzerinde, nesnelerin ters görün-
nın önünde düşer.
tüsü oluşur. Gözün retina tabakasında ışık ışınlarının
Bu göz kusuruna miyop adı verilir. Miyoplar uzağı net
elektriksel uyarılara dönüştürülmesini sağlayan fotore- göremez. Kalın kenarlı mercek kullanılarak bu göz ku-
septörler bulunur. Fotoreseptörler ışık ışınları ile uyarıl- suru düzeltilir.
dıklarında bir dizi kimyasal reaksiyon gerçekleşir. Bunun
sonucunda oluşan elektriksel uyarılar, optik sinir vasıta-
sıyla beynin görme merkezine ulaştırılır. Bu merkezde
görüntü yeniden yorumlanarak düz şekilde oluşturulur.
Aslında görüntüler buradan da anlaşıldığı gibi elektrik
sinyalleri olarak beynimize aktarılır.

4. Ünite
Noktasal bir kaynaktan gelen ışık, bazı durumlarda re- Mikroskoplar gözle görülemeycek kadar
tinada çizgisel bir görüntü oluşturur. Bu durum kornea, küçük olan cisimleri görmemizi sağlar.
mercek veya her ikisinin de tam simetrik olmadığı zaman Sinevizyon aletleri in-
ortaya çıkar. Bu göz kusuruna astigmat denir. Astigmat, ce kenarlı mercekleri
gözün tüm eksenlerinde kırma gücünün aynı olmaması ile perde üzerine düşür-
durumudur. Astigmat göz kusurunda göz, küreselliğini dükleri görüntüler ile
kaybeder. Bu göz kusuru karşılıklı olarak dik yönlerde günlük yaşamda bir-
farklı eğriliklere sahip merceklerle düzeltilir. çok kolaylık sağlar.
5
Örnek .. 4
“Gözün kırma gücünün az veya göz ön-arka ekseninin
nispeten küçük olduğu durumlarda cisimlerden gelen
ışınlar retinanın arkasında odaklanır ve görüntü retina ar-
kasında oluşur. Bu göz kusuruna .............I............. de-
nir. Yakındaki cisimler odaklanamaz ve göz yakında-
Astigmat gözün görüşü Normal gözün görüşü ki cismi net göremez. Bu göz kusurunu düzeltmek için
..........II.......... kenarlı bir merceğin bulunduğu lens ve-
Göz merceğinden kaynaklanan göz kusurlarının gide- ya gözlükler kullanılır.”
rilmesinde kullanılan gözlüklerin numaraları diyoptri cin- Yukarıdaki açıklamada boş bırakılan yerlere hangi-
1 sinin getirilmesi en uygun olur?
sinden belirlenir. Diyoptri birimi dir.
metre
Diyoptri bir merceğin optik gücünü ifade eder. Bu numa- Çözüm

ra aynı zamanda merceğin yakınsaması olarak adlan-
dırılır. Odak uzaklığı f olan bir mercek ile yapılmış göz- Yukarıdaki paragrafta I yerine hipermetrop, II yerine ise
lüğün numarası ya da yakınsama (Y); ince ifadesi yazılmalıdır.
1
Yakýnsama = ile hesaplanır.
f 6
Örnek .. 4
Yakınsama; yakınsak merceklerde (+), ıraksak mer-
ceklerde (–) dir.
Yakınsama değeri –2 diyoptri olan bir merceğin
Yakınsamanın (+) ya da (–) olması, mercek sisteminin
a) Odak uzaklığı kaç cm dir?
hangi mercek karakterinde olduğunu belirtir.
b) Hangi göz rahatsızlığını gidermede kullanılabilir?
Merceklerin özellikle-
rinden yararlınarak bir-
çok araç geliştirilmiş- Çözüm
tir. Fotoğraf makineleri
cep telefonları saye- a) Merceğin yakınsaması –2 diyoptri verilmiş.
sinde herkesin cebine
kadar girdi. Fotoğraf 1
Yakýnsama = =− 2
makinelerinin yapı- odak uzaklýðý
sı bir göze −1
Odak uzaklığı = = –0,5 m bulunur.
2
çok benzer ve mercekler kul- Buradaki eksi işareti, merceğin kalın kenarlı olduğu-
lanılarak bir ekrana bir mer- nu ifade eder. Merceğin odak uzaklığı 50 cm dir.
cek ile düşürülen görüntü-
b) Kalın kenarlı mercek uzağı net görememe rahatsız-
leri kaydeder.
lığı olan miyop göz kusurunun giderilmesinde kul-
lanılabilir.

Etkinlik .. 13
1 Işığı kırarak yön değiştirmesini sağlayan eğri 7 Odak noktasından çizilen asal eksene dik düz-
yüzeyli saydam cisimlere denir. leme düzlemi denir.
2 Uçları orta kısımlarına göre daha ince olan mer- 8 Merceklerin odak uzaklıkları yapıldıkları madde-
ceklere denir. nin bağlıdır.
3 İnce kenarlı merceklere mercek de

9 Merceklerin odak uzaklıkları ışığın bağ-
denir.
lıdır.
4 Uçları orta kısımlarına göre daha kalın olan mer-

ceklere denir. 10 Eğrilik yarıçapı büyük olan merceğin odak
uzaklığı daha .
5 Kalın kenarlı merceklere mercek te de-
nir. 11 Merceklerde en fazla kırılan renk ışıktır.
6 Asal eksene paralel gelen ışın demetinin ken-

dilerinin ya da uzantılarının kesiştiği noktaya 12 Uzağı iyi görememe rahatsızlığına yakını
denir. iyi görememe rahatsızlığına denir.
Etkinlik .. 14
1 Kalın kenarlı merceğin asal eksenine pa- 7 Görüntünün retinanın önüne ya da arka-
ralel gelen ışık ışını odaktan geçecek şe- sına düşmesi bulanık görmeye neden olur.
kilde kırılır.
8 Gözümüzün önünde esnek olmayan bir
2 İnce kenarlı merceğin asal eksenine pa- mercek vardır.
ralel gelen ışık ışını odaktan geçecek şe-
kilde kırılır. 9 Göz merceğinden kaynaklanan göz ku-
surlarında kullanılan gözlüklarin numara-
ları diyoptri cinsinden belirlenir.
3 Mercekten daha kırıcı bir ortama konulan
bir mercek karakter değiştirir.
10 Hipermetrop göz kusuru ince kenarlı mer-
cek özelliği olan gözlük ile düzeltilebilir.
4 Merceklerin odak uzaklıkları ışığın rengine
göre farklılık gösterebilir.
11 Miyop göz kusuru kalın kenarlı mercek
özelliği olan gözlük ile düzeltilebilir.
5 Kalın kenarlı mecekte her zaman gerçek
görüntü oluşur.
6 İnce kenarlı mercekte gerçek görüntü

oluşmaz.

Test 15 Mercekler, Göz ve Optik Araçlar
1. Aşağıdaki ince kenarlı merceklerden hangisin- 3.

de ışının izlediği yol yanlış verilmiştir?
(F : Odak noktasıdır.)

Asal eksenleri çakışık olan özdeş X ve Y yakınsak
merceklerine aynı renkli Ι1 ve Ι2 ışık ışınları asal
eksene paralel olacak biçimde merceğe geliyor.
Buna göre, bu ışınlar Y merceğinden,

I, II ve III te verilenlerden hangileri gibi çıkabilir?

4.
2. Aşağıdaki kalın kenarlı merceklerden hangisin-
de ışının izlediği yol doğru verilmiştir?

Asal eksenleri çakışık olan yakınsak ve ıraksak mer-
ceklerle I, II, III ve IV teki düzenekler oluşturulmuş-

tur. Odak noktalarından birer tanesi K, L, M ve N
noktalarında çakışıktır.
Asal eksene paralel olarak gelen ışınlar hangi-
lerinde yine asal eksene paralel olarak düze-
neği terk eder?

A) Yalnız I B) I ve III C) II ve IV
D) III ve IV E) I, III ve IV

4. Ünite Test – 15 Mercekler, Göz ve Optik Araçlar
5. Saydam bir ortamda 8. Asal eksenleri çakışık

bulunan yakınsak mer-
ve odak uzaklıkları eşit

ceğe gelen Ι ışık ışını olan ince kenarlı mer-
şekilde verilen yollar- cek ve çukur aynadan
dan hangisini kesinlik-
oluşan optik düzenek-
le izleyemez?
te K ışık ışını düzene-
ği aşağıdakilerden hangisi gibi terk eder? (Nok-
talar arası uzaklıklar eşit ve optik araçların odak
uzaklığı kadardır.)

6. Hava ortamında ince

kenarlı merceğe gelen
ışının izlediği yol şekil-

deki gibidir.
Buna göre, merce-
ğin odak noktaların-
dan biri nerededir? (Noktalar eşit aralıklıdır.)
A) K de B) K - L arasında C) L de
D) L - M arasında E) M de
7. Hava ortamındaki camdan yapılmış mercekle- 9.

re gelen ışık ışınlarının izlediği yol, hangisinde
doğru olarak gösterilmiştir?
(F : Odak noktası)

Asal eksenleri çakışık odak uzaklıkları sırasıyla f1,
f2 ve f3 olan merceklerle kurulan optik düzenekte
I ışık ışını şekildeki yolu izlemektedir.

Buna göre, odak uzaklıkları arasındaki bağıntı
aşağıdakilerden hangisidir?
A) f1 = f2 = f3 B) 2f1 = f2 = f3
C) 2f1 = 2f2 = 3f3 D) 3f1 = 2f2 = 2f3

E) 3f1 = f2 = f3
336 1-D 2-B 3-E 4-E 5-E 6-C 7-E 8-C 9-D > Ünite.. 4 > Optik
1.
4.

Yakınsak mercek, düzlem ve çukur ayna ile oluş-
Şekildeki optik düzenekte çukur ayna ve yakın- turulan düzenekte Ι ışık ışını, L noktasına ulaştık-
sak merceklerin odak uzaklıkları eşit, asal eksen- tan sonra kendi üzerinden geri dönüyor.
leri çakışıktır.
Buna göre,
Asal eksene paralel olarak gönderilen ışın kendi
üzerinden geri döndüğüne göre, x/y oranı kaç- I. K noktası merceğin odağıdır.
tır? (|MN| = 2|LM|) II. K noktası çukur aynanın odağıdır.
III. K noktası çukur aynanın merkezidir.
3 4 5 3
A) B) C) D) E) 2 yargılarından hangileri doğrudur?
4 3 4 2

2. Hava ortamındaki ka-
lın kenarlı merceğe
şekildeki gibi gelen
ışın hangi yolu izler?

5. Asal eksenleri çakışık

odak uzaklıkları eşit
kalın kenarlı mercek ve
çukur aynadan oluşan
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
düzenekte K, L, M ışın-
ları düzeneği aşağıda-
kilerden hangisi gibi
terkeder?
3. (Fm : Merceğin odağı ; Fa : Aynanın odağıdır.)

X, Y, Z ortamlarındaki K, L, M merceklerinin asal

eksenlerine paralel gönderilen aynı renkli ışık ışın-
ları şekillerdeki gibi kırılıyor.
Ortamların kırıcılık indisleri nX, nY ve nZ olduğu-
na göre, bunlar arasındaki ilişki nedir?

(Merceklerin eğrilik yarıçapları ve indisleri eşittir.)

A) nX = nY > nZ B) nY > nX = nZ

C) nY = nX = nZ D) nY > nX > nZ

E) nY > nZ > nX

6. Hava ortamındaki ince kenarlı cam merceğin 9. İnce ve kalın kenarlı

asal eksenine paralel gelen kırmızı (K) ve mor merceklerin asal ek-
(M) ışınlar, merceği geçtikten sonra, aşağıda- senine paralel gönde-
kilerden hangi yolu izler? rilen I ışını, sistemden
ayrılırken yine asal ek-

sene paralel kalıyor.

Buna göre mercekler arası d uzaklığı f1, f2 cin-

sinden hangisine eşittir?

A) f1 – f2 B) f2 – f1 C) 2f1 – f2
D) 2f2 – f1 E) f1 + f2

10.

7. Şekildeki kalın ke-
narlı mercekle çukur
aynanın odak uzak-

lığı f kadardır.

I ışık ışını kalın ke-
narlı mercekten
geçip çukur aynada yansıdıktan sonra nere-
den geçer? (|KL| = |LM| = |MN|) Yukarıda verilen düzeneklerden hangisinde kul-
lanılan ışığın renginin değiştirilmesi, ışığın izle-
A) L den B) M den C) LM arasından diği yolun değişmesine neden olur?
D) MN arasından E) KL arasından
8.

11.

Kırıcılık indisi n1 olan ince kenarlı mercek n2 orta-
mı içinde iken I ışık ışını Şekil - I deki gibi kırılıyor.
Aynı I ışık ışını mercek n3 ortamında iken Şekil - II
deki yolu izliyor. Yüzeylerinin eğrilik yarıçapları eşit olan kalın kenar-
Buna göre, n1, n2, n3 arasındaki ilişki nedir? lı merceğin asal eksenine paralel gönderilen Ι ışık
(Bölmeler eşit aralıklıdır.) ışınının izlediği yol Şekil - I deki gibidir.
Merceğin yarısı atıldığında ışın Şekil - II deki
A) n1 < n2 < n3 B) n3 < n2 < n1 yollardan hangisini izler?
C) n2 < n3 < n1 D) n1 < n2 = n3 (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
E) n1 = n2 = n3 A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
338 1-E 2-A 3-E 4-E 5-B 6-A 7-C 8-C 9-A 10-D 11-C > Ünite.. 4 > Optik
1. I. Sanal olması 4.
II. Boyunun cismin boyundan küçük olması

III. Düz olması
Yukarıda verilen özelliklerden hangileri bir cis-

min ince ve kalın kenarlı mercekteki görüntüle-
rine ait ortak özellik olabilir? Kalın kenarlı merceğin asal ekseni üzerindeki nokta-
sal bir cismin görüntüsü P noktasında oluşmuştur.
Buna göre, merceğin odaklarından biri hangi
D) I ve II E) I, II ve III nokta olamaz? (Noktalar eşit aralıklıdır.)
2. İnce kenarlı bir mer-

ceğin asal ekseni 5.
üzerindeki L nokta-
sına yerleştirilen ışık-
lı noktasal bir cismin
görüntüsü K nokta-
sında oluşuyor.
Şekildeki ince kenarlı merceğin asal ekseni üze-
Buna göre, merceğin odaklarından biri nerede-
rinde K noktasındaki cismin görüntüsü M nok-
dir? (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
tasında oluştuğuna göre, merceğin odakların-
dan biri nerededir? (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
A) M de B) M - K arasında C) K de
D) K - L arasında E) L de A) M de B) N de C) S de
D) K de E) M - O arasında
3. Şekildeki ince ke- 6.

narlı mercekte, X
cisminin görüntü-

sü P noktasında

oluşuyor.
Buna göre,
İnce kenarlı merceğin asal ekseni üzerindeki K
I. Görüntünün boyu cismin boyuna eşittir.
noktasına yerleştirilen cismin görüntüsü P nokta-
II. L noktası merceğin odak noktasıdır. sında oluşuyor.
III. Görüntü sanaldır (zahiri).
Mercek M noktasından N noktasına götürüldü-
yargılarından hangileri doğrudur? ğünde görüntü hangi noktada oluşur?
(Noktalar eşit aralıklıdır.) (Noktalar arası uzaklıklar eşittir.)
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III A) N de B) N - P arasında C) P de

D) II ve III E) I, II ve III D) P - R arasında E) R de

7. Odak uzaklığı 10.

f kadar olan

kalın kenarlı
merceğin asal

ekseni üzerine
şekildeki gibi
bir cisim yerleştiriliyor. K cisminden çıkan ışınlar mercekte kırıldıktan son-
ra düzlem aynadan yansıyarak bir görüntü oluş-
Noktalar arası uzaklıklar eşit ve f kadar olduğu-
turuyorlar.
na göre, cismin görüntüsü nerededir?
Buna göre, bu görüntü 1, 2, 3, 4, 5 ile gösteri-
A) K noktasında B) K - L arasında lenlerden hangisidir? (F : Merceğin odağı)
C) L noktasında D) L - M arasında
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
E) M - N arasında
11.
8. Boyları hK ve hL olan K

ve L ışıklı cisimleri, şe-
kildeki gibi kalın kenar-
lı merceğin asal ekseni-
ne konulunca mercekte Odak uzaklığı 2 birim olan merceklerle oluşturul-
oluşan görüntülerinin muş şekildeki optik sistemin asal eksenine ışıklı
boyları birbirine eşit oluyor. bir X cismi konuyor.
Buna göre, Buna göre, X cisminin sistemdeki son görüntü-

sü hangi noktada oluşur?
I. hK < hL
II. hK > hL A) K B) L C) R D) S E) T
III. L nin görüntüsü merceğe daha yakındır.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III 12. Bir öğrenci, göz kusurları ve bu kusurları düzelt-
mek için kullanılacak mercek türü ile ilgili olarak
D) I ve III E) II ve III aşağıdaki tabloyu oluşturuyor.
Kullanıla-
Göz Kusuru Açıklama cak mer-
cek türü
Görüntü retinanın Kalın
9. 4 metreden daha uzak cisimleri iyi göremeyen bir I Miyop
önünde oluşur. kenarlı
kişi göz doktoruna gidiyor.
Görüntü retinanın İnce
Göz doktorunun önereceği gözlükte kullanıla- II Hipermetrop
arkasında oluşur. kenarlı
cak merceğin cinsi ve numarası ne olmalıdır?
Retinada çizgisel İnce
III Astigmat
Cinsi Numarası (diyoptri) bir görüntü oluşur. kenarlı
A) İnce kenarlı 0,2 Buna göre, I, II, III satırlarında yazılan bilgiler-
B) Kalın kenarlı 0,2 den hangileri doğrudur?
C) İnce kenarlı 0,25
D) Kalın kenarlı 0,25
E) İnce kenarlı 0,4 D) I ve II E) I, II ve III
340 1-E 2-C 3-B 4-E 5-E 6-D 7-D 8-E 9-D 10-B 11-E 12-D > Ünite.. 4 > Optik
Cevap Anahtarı
A
B E
C D
Cevap Anahtarı
1. ÜNİTE Alıştırmalar
1-6 cm
1. Bölüm Basınç
Alıştırmalar
Etkinlik .. 1 2-A 3-D 4-A
1-Y 2-D 3-D 4-Y 5-D 6-D
Etkinlik .. 9
Etkinlik .. 2 1-D 2-D 3-D 4-Y 5-D 6-Y
I. 6 II. 6 III. 3 IV. 3
Etkinlik .. 10
Etkinlik .. 3
M>N>K>T>L>U
M>K>L>N
Etkinlik .. 11
Etkinlik .. 4
İstanbul > Ankara > Kayseri > Hakkari > Erzurum
1. ağırlık 2. Piezo 3. basınç 4. basınç kuvveti
5. pascal 6. pascal
Etkinlik .. 12
Etkinlik .. 5
I : PI = P0 II : PII > P0 III : PIII < P0
Ece > Onur > Can > Ali
Etkinlik .. 13
Kavramlar Açıklamalar
Etkinlik .. 6 Kapalı kaplardaki gaz
Tulumba
basıncını ölçer.
P3 > P2 > P4 > P1 Aynı cins sıvının kolla-

Altimetre rındaki seviyeleri eşit
olan kap
Açık hava basıncını

Barometre
ölçer.
Etkinlik .. 7
Atmosfer basıncından
Batimetre yararlanılarak suyu
yukarıya çıkaran araç.
h1 > h2 = h3 = h4
Deniz seviyesinden
Manometre olan yüksekliği ölçen
özel barometre.
Etkinlik .. 8 Basınç değişimini

Bileşik kap kullanarak denizlerin
derinliği ölçen araç.
1. ↑ 2. ↓ 3. ↑ 4. ↓ 5. ↓ 6. ↑ 7. ↓ 8. ↓
342 > 10. Sınıf >

Cevap Anahtarı
a) PL ( > ) PT d) PN ( = ) PV
dK > d M > d L
b) PK ( < ) PT e) PR ( = ) PX
c) PM ( > ) PU
Etkinlik .. 23
Etkinlik .. 15
1. akışkan 2. basınç kuvveti 3. basıncı 4. kolaylaştırır

5. kolay 6. altındadır
Etkinlik .. 24
7. çıkış
P ñ2P/2
Etkinlik .. 25
1. Basınç 2. Toricelli 3. Batimetre 4. Pascal 5. Gaz
3P/4
Etkinlik .. 16
2. Bölüm Kaldırma Kuvveti
PX > PZ > PY
Etkinlik .. 26
Etkinlik .. 17

20 N 1L 1L

60 N 40 N 2L 2L

20 N 80 N 4L 4L
Etkinlik .. 18
Etkinlik .. 27
h1 > h2 > h3
2. çıkış
Etkinlik .. 19
Etkinlik .. 28
1. özkütlesine 2. hacmine 3. batar 4. ağırlığına

h2 > h1 > h3
5. zıt 6. sıcaklığı
1. Sıvılar 2. Kaldırma kuvveti 3. Yerçekimi kuvveti
vN > vK = vM > vL
4. Archimedes 5. Batan kısmı hacmi
1-D 2-Y 3-D 4-D 5-D 1-D 2-D 3-Y 4-Y 5-D 6-D
> Fizik > 343

Cevap Anahtarı
Etkinlik .. 5
2. ÜNİTE Elektrik ve Manyetizma
1. nötr 2. elektron / proton 3. elementer 4. coulomb
5. Elektroskop 6. elektriklenme 7. (–) 8. (+)
9. topraklama 10. şimşek 11. yıldırım 12. Paratoner
1. Bölüm Elektrik Yükleri
S E D 1-Y 2-D 3-D 4-Y 5-D 6-Y 7-D

8-Y 9-D 10-D 11-D 12-D 13-Y 14-D
S E E
Etkinlik .. 7
Etkinlik .. 2
3. çıkış

Etkinlik .. 8
K, L ye dokundurulursa: K : –q/2 L : –q/2

L, M ye dokundurulursa: L : +q M : +q
N, L ye dokundurulursa: N : +q/2 L : +q/2
M, N ye dokundurulursa: M : –q/2 N : –q/2
Etkinlik .. 3 K, M ye dokundurulursa: K : –3q/2 M : –3q/2

Etkinlik .. 9

1. c 2. a 3. d 4. f 5. b 6. e

2. Bölüm Akım, Potansiyel Fark & Direnç

Alıştırmalar
1-D 2-E
Etkinlik .. 4
Etkinlik .. 10

i1 = i 3 > i 2

Etkinlik .. 11
1. akım şiddeti 2. amper 3. ampermetre 4. potansiyel farkı
5. gerilim 6. voltmetre
344 > 10. Sınıf >

Cevap Anahtarı
1-Y 2-D 3-D 4-D 5-D

Etkinlik .. 13

1. direnç 2. ohm 3. öz direnç 4. ters

Alıştırmalar

3-A

1-Y 2-D 3-D 4-D 5-D 6-Y Dirençler Birbirlerine göre durumları
R1 ile R2 seri
Etkinlik .. 15 R3 ile R4 seri
1. Şimşek 2. Katot 3. Amper 4. Elektrikpotansiyeli R5 ile R6 hiçbiri
5. Elektrikalan 6. Paratoner 7. Yalıtkan 8. Negatifyük R6 ile R7 paralel
9. Batarya 10. Topraklama 11. Proton 12. Elektroskop
R8 ile R9 seri
13. Coulomb 14. Elektron 15. Volt 16. Elementer
R10 ile R11 seri
17. Nötr 18. Yıldırım 19. Elektrikakımı
R8 ile R11 hiçbiri
Etkinlik .. 16
Alıştırmalar
Teller Dirençleri
9-D 10-E 11-D 12-C
2L, A R
L, 2A 4R
Etkinlik .. 19
2L, 2A 2R
Birleştirilen noktalar Kısa devre olan dirençler
4L, A 0,5R
K ve L R1
L ve N R2
L ve M R5
3. Bölüm Elektrik Devreleri M ve P R3
N ve P R4
P ve S R6
Alıştırmalar
K ve S Hepsi
4-B 5-E 6-A
Etkinlik .. 20
Alıştırmalar
7-B 8-E 1. V 2. V 3. V 4. A 5. A 6. A
> Fizik > 345

Cevap Anahtarı
Etkinlik .. 21
3. ÜNİTE Dalgalar
a. P b. N c. L - M d. L - M e. N
Etkinlik .. 22 Dalga ve Dalga Hareketinin Temel

1. Bölüm
Değişkenleri
1-Y 2-D 3-D 4-D 5-Y
Etkinlik .. 23 Alıştırmalar
1. seri 2. eşittir 3. paralel 4. eşittir 1-C 2-C 3-A 4-E 5-D

5. kısa devre 6. seri 7. paralel
Etkinlik .. 1
Etkinlik .. 24
1. dalga 2. enerji 3. periyodik 4. frekans 5. periyot
6. Hertz 7. dalga boyu 8. 1

Etkinlik .. 2

Etkinlik .. 3

1-D 2-D 3-D 4-D 5-Y 6-D 7-D 8-D
1-D 2-D 3-D 4-Y 5-Y 6-Y 7-D
Kavram Açıklama
Etkinlik .. 26 Titreşim yoluyla

Titreşim
enerji aktarımı
1. akım şiddeti 2. amper 3. potansiyel farkı 4. şarj edilebilir İki nokta arasındaki
Dalga
5. batarya 6. Ohm yasası 7. akımla ters salınım hareketi
Dalganın bir periyotluk

Frekans
sürede aldığı yol
Etkinlik .. 27
Dalga boyu Hertz
1. 30 2. 15 3. 0 4. 15 5. 15 6. 0 7. 0 8. –15
N>L>M>K 1. enerji 2. genlik 3. dalgalarının
Etkinlik .. 6
3. Bölüm Mıknatıslar
1-D 2-D 3-D
Etkinlik .. 29
Etkinlik .. 7
1. mıknatıs 2. N / S / iki 3. çeker 4. ferromanyetik
5. çekim 6. eğilme 7. manyetik 8. diyamanyetik EM > EL = E K
346 > 10. Sınıf >

Cevap Anahtarı
2. Bölüm Atma ve Yay Dalgası Etkinlik .. 12
1: C, 2: A, 3: D, 4: B
Etkinlik .. 8
a. 2 b. 1 c. 1 d. 1 e. 2 f. 2
Etkinlik .. 13
Alıştırmalar

6-B 7-E 8-C

Etkinlik .. 9

Etkinlik .. 10
Etkinlik .. 14

1-D 2-Y 3-D 4-D 5-D 6-D

7-Y 8-Y 9-D 10-Y 11-Y 12-D

Etkinlik .. 15

1. periyot 2. frekans 3. hertz 4. atma 5. dalga boyuna

6. kaynağa 7. ortama 8. artar 9. serbest 10. başaşağı 11. girişim
Etkinlik .. 11 3. Bölüm Su Dalgası

Etkinlik .. 16

Alıştırmalar Alıştırmalar
9-A 10-A 11-B

Alıştırmalar

12-D
> Fizik > 347

Cevap Anahtarı

Alıştırmalar 4. Bölüm
13-C 14-E 15-E
Alıştırmalar
Etkinlik .. 17 20-B 21-C
1: L, 2: K, 3: K, 4: L , 5: L , 6: K Alıştırmalar
22-D
Etkinlik .. 18
Etkinlik .. 22

1. boyuna 2. enine 3. mekanik 4. richter 5. sismograf
6. tsunami 7. elektromanyetik 8. elektromanyetik

Etkinlik .. 23

Dalgalar Türleri
Deprem dalgaları

Görünür ışık Mekanik dalgalar

Ses
Elektromanyetik

Morötesi ışık dalgalar
Su dalgaları
Alıştırmalar
16-C 17-D 18-C 19-C Etkinlik .. 24
1-Y 2-D 3-D 4-Y 5-D 6-D 7-D
Etkinlik .. 19
Etkinlik .. 25
h1 > h3 > h2
BE
BE
h2 > h3 > h1
h2 > h1 > h3
BE
E
BE
E
Etkinlik .. 20
B
1-D 2-D 3-Y 4-D 5-Y 6-D

E
E
7-D 8-Y 9-D 10-D 11-D 12-Y
Etkinlik .. 26
Etkinlik .. 21
1. Periyot 2. Frekans 3. Titreşim 4. Sismograf
1. dairesel 2. doğrusal 3. boyuna 4. dalga leğeni 5. Richter 6. Enine 7. Dalga 8. Tsunami 9. Işık
5. dalga boyuna 6. artar 7. doğrusal 8. dalga boyu 10. Elektromanyetik 11. Mekanik 12. Dalgaboyu
9. stroboskop 10. periyodik 11. değiştirmez 13. Boyuna 14. Enerji 15. Genlik 16. Deprem
348 > 10. Sınıf >

Cevap Anahtarı
4. ÜNİTE 8.
Optik

1. Bölüm Aydınlanma

9.

Alıştırmalar
1-a. 40 lüks, b. 10 lüks 2-120 lümen 3-180 lüks 4-50 cd
Etkinlik .. 1
1. tanecik 2. Huygens 3. Maxwell 4. enerji 10.

5. ışık şiddeti 6. ışık akısı / lümen
Etkinlik .. 2

1-D 2-Y 3-D 4-D 5-D 6-D
11.

2. Bölüm Gölge

Alıştırmalar
5.
Alıştırmalar

12-192 13-T.G. = 225 / Y.G. = 175

14-T.G. = 25 π / Y.G. = 200 π
6.

Etkinlik .. 3
1. saydam 2. yarı saydam 3. opak 4. gölge
7. 5. Güneş tutulması 6. Ay tutulması

Etkinlik .. 4

1-D 2-D 3-Y 4-D 5-D 6-D
> Fizik > 349

Cevap

Anahtarı

3. Bölüm Yansıma ve Düz Aynalar 23. 24.

Alıştırmalar

15. 35° 16.
25. 26.

17. 18.
Etkinlik .. 7

1. çukur 2. tümsek 3. iç bükey 4. dış bükey
5. sanal 6. tümsek
Etkinlik .. 8
Etkinlik .. 5
1-D 2-Y 3-D 4-Y 5-Y 6-D
1. düzgün 2. dağınık 3. gelme 4. yansıma
5. dağınık 6. görüş alanı
Etkinlik .. 6
5. Bölüm Kırılma
1-Y 2-Y 3-D 4-Y 5-D 6-D
Alıştırmalar
27-K > L Y>X T>Z
28-vL > vK vX > vY vT > vZ

4. Bölüm Küresel Aynalar
29-
Alıştırmalar

19. 20.
30- 33-
nM > n L > nK
31-
21. 22. vZ > vY > vZ

32-
nC > nB > nA

350 > 10. Sınıf >

Cevap Anahtarı
1. spektrumu 2. kırmızı, turuncu, yeşil, sarı, mavi, mor

34- 36- 1 ve 2 için nK > nL dir.
3. kırmızı, yeşil ve mavi 4. cyan, sarı ve magenta 5. magenta
3 için nK = nL dir. 6. siyah
4 için nL > nK dir.

Etkinlik .. 12

1-D 2-D 3-Y 4-D 5-D 6-D
35- 37- 53°

7. Bölüm Prizmalar

Alıştırmalar
42-
Etkinlik .. 9
1. kırılma 2. gelme açısı 3. kırılma açısı 4. normale yaklaşarak

5. normalden uzaklaşarak 6. tam yansıma 7. sınır açısı
8. Fiber optik 9. azalır 10. sapma açısı 11. sabittir
12. yakında
Etkinlik .. 10
1-D 2-D 3-D 4-Y 5-D 6-Y 43-

60° 40°
7-Y 8-D 9-Y 10-D 11-Y
44-
6. Bölüm Renkler
Alıştırmalar
38-K : Kırmızı L : Mavi M : Beyaz N : Yeşil

39-K : Magenta L : Sarı M : Siyah N : Mavi P : Cyan
40-K : Kırmızı L : Siyah M : Mavi

41-K : Siyah L : Mavi M : Kırmızı
> Fizik > 351

Cevap Anahtarı
8. Bölüm Mercekler, Göz ve Optik Araçlar 47-

Alıştırmalar
45-

46-

Etkinlik .. 13

1. mercek 2. ince kenarlı mercek 3. yakınsak
4. kalın kenarlı mercek 5. ıraksak 6. odak noktası 7. odak
8. kırılma indisine 9. rengine 10. büyüktür 11. mor
12. miyop / hipermotrop

Etkinlik .. 14
1-Y 2-D 3-D 4-D 5-Y 6-Y

7-D 8-Y 9-D 10-D 11-D
352 > 10. Sınıf >

Sınıf Fizik Kitabı PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sınıf Fizik Kitabı PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.tedes.com.

Copyright © TEDES Yayınları

TEDES’te Neler Var?

Kağıt baskılı kitap:

Hayatımızın her alanına giren teknolojik yenilikler, eğitim sistemimizde

Fizik Yayın Kurulu

2. Bölüm : Kaldırma Kuvveti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

2. Bölüm : Akım, Potansiyel Fark & Direnç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

3. Bölüm : Elektrik Devreleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

4. Bölüm : Mıknatıslar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

2. Bölüm : Atma ve Yay Dalgası. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

3. Bölüm : Su Dalgası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

4. Bölüm : Ses Dalgası, Deprem Dalgaları ve Dalgaların Özellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . 233

2. Bölüm : Gölge. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

3. Bölüm : Yansıma ve Düz Aynalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

4. Bölüm : Küresel Aynalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

5. Bölüm : Kırılma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

6. Bölüm : Renkler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

7. Bölüm : Prizmalar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321

8. Bölüm : Mercekler, Göz ve Optik Araçlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

Cevap Anahtarı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341

Basınç ve Kaldırma Kuvveti

YAŞANTIMIZDA BASINÇ Basınç

Kuvvet birimi Newton, yüzey alanı birimi m 2 alınırsa,

Cisimler ağırlıklarından dolayı bulundukları yüzeye ba-

Yapılan basınç, cismin ağırlığı arttıkça büyür.

Kumda veya karda, çift ayak yerine tek

8 > Ünite.. 1 > Basınç ve Kaldırma Kuvveti

Ağırlık sabitken, cismin temas yüzey alanı küçülürse,

  

10. Sınıf > Fizik > 9

Bıçak köreldiği zaman bilenerek yüzey alanı küçültülür

Futbolcular krampon adı verilen altı çıkıntılı ayak-

Şekildeki gibi üst üste konulmuş ci-

10 > Ünite.. 1 > Basınç ve Kaldırma Kuvveti

 a) Cisimlerin yere uyguladıkları basınç kuvvetleri ağır-

Buna göre basınçlar arasındaki ilişki; PL > PM > PK dir. P F

10. Sınıf > Fizik > 11

12 > Ünite.. 1 > Basınç ve Kaldırma Kuvveti

5 Katıların basıncı temas yüzey alanına bağlıdır.

6 Sıvıların basıncı, yoğunluklarına bağlıdır.

Aşağıdaki cümlelerde boşluklara uygun olan söz-

Buna göre, amacın basıncı artırmak olduğu uygu-

10. Sınıf > Fizik > 13

   

  1. Bıçağın ağzını keskinleştirilmek

 3. Çivilerin uçlarının sivri olması

4. ↓ Raptiyenin üst kısmının geniş olması

7. ↓ İş makinelerinin paletlerinin geniş olması

................................................................. 8. ↓ Tren vagonlarının tekerlek sayısının artırılması

14 > Ünite.. 1 > Basınç ve Kaldırma Kuvveti

Durgun Sıvıların Basıncı Sıvı Basıncı, Sıvı Yüksekliği ile Doğru

Eşitliği basınca göre düzenlersek;

10. Sınıf > Fizik > 15

Suya dalıp çıkan dalgıca etki eden sıvı basıncı Çözüm

Hidrostatik basınç (Su basıncı)

Sıvı basıncının sıvı özkütlesine bağlılığı

A) PK = PL < PM B) PL < PK < PM

16 > Ünite.. 1 > Basınç ve Kaldırma Kuvveti

Şekildeki kapta birbirine karışma-

Kap ters çevrilerek yere konulduğunda PS ve PK için Çözüm

10. Sınıf > Fizik > 17

Daha sonra X ve Y kaplarının geri kalan kısımları birlik-

a) Cisimlerin yere uyguladıkları basınç kuvvetleri ağır-

1. Bıçağın ağzını keskinleştirilmek

3. Çivilerin uçlarının sivri olması

Everest Dağı yaklaşık 8850 m

 Bir ucu kapalı, yaklaşık 1 m uzunluğundaki cam bo-

Açık hava basıncı uygulaması

cm-Hg birimi cinsinden ol-

Bernoulli prensibi, enerjinin korunumunun bir sonucu-