गोरक्ष समद्ध

ृ ी व्रत

हे व्रत आत्मसाक्षात्कार करणारे , जीवनात सर्व समस्या हळू हळू निराकरण करणारे ,
म्हणजेच आशीर्वाद , प्रत्यक्ष दर्शन, अध्यात्मातील उन्नती आणि संकटात थोपवण्याचा
आणि त्यातून सुटण्याचा एकमेव राज मार्ग आहे ।
हे व्रत अत्यंत गप्ु त पद्धतीने , तरु ळक ठिकाणी (12.5 , साडे बाराह पंथातील फक्त पीर
जी, दर्शनी साधू आणि महं त करत असतात त्यातील दर्शनी साधू ह्याची परीक्षा करूनच
पीरजी,उपदे शी साधू त्यांना हे व्रत सांगत असत।)

वेग वेगळ्या प्रांता मध्ये पूजा पद्धती एकच असून नैवेद्य(भोग) हा ही ठरलेला आहे ।
परं तु कथा ह्या महाराष्ट्राच्या नवनाथ भक्तीसार ह्या ग्रंथाशी मिळतं जळ
ु तं नसन
ू
वेगळ्या आहे त। त्यातील गोरक्षनाथ प्रकटीकरण, गहिनीनाथ जन्म , वीर भद्राशी युद्ध
मछिन्द्रनाथांचे शरीर आणले , ही कथा साम्य आहे ।

1
हे व्रत गोरक्षनाथांनची महती, त्यांचा प्रताप , त्यांच्या चमत्काराशी निगडित असल्याने
प्रत्येक प्रातांत त्यांचे प्रताप वेगळे आहे त।

पूजा , प्रसादात बदल न करता, महराष्ट्रात प्रचलित असलेल्या नवनाथ भक्तीसार

ह्यातील ओव्यांचा एकजट
ू करून गोरक्षनाथ प्रताप एकाच ठिकाणी वर्तविला आहे ।

हे व्रत रविवार, पोर्णिमा किव्हा अमावस्याला करण्याचा प्रघात आहे , म्हणजे रीत आहे ।

त्यात नवनाथ चौर्यांशी यंत्र , शिव लिंग / पादक

ु ा / मूर्ती ह्या पैकी एक आणि हे नसेल
तर रुद्राक्ष ठे ऊन हे व्रत आचारता येते।
ह्या व्रतात , नवनाथ चौर्यांशी सिद्ध ह्यांची स्थापना , आवाहन , पूजन , स्थापन ,
नैवेद्य अर्पण, कथा वाचन आणि रात्री नवनाथ चौर्यांशी सिद्ध हवन; ह्या पद्धतीने हे व्रत
आचारता येते ।

ह्या व्रताचे फळ मिळण्याकरिता अपार श्रद्धा , शरणागत भक्ती आणि नाथांबद्धलची ओढ ,

2
हे महत्वाचे असून , तत्परतेनी करण्याची मनाची तयारी असावी लागते ।

माझे सतगुरु आणि नाथ आदे श समजून , हे व्रत मी आपणा साठी खुले करीत आहे । त्या
प्रसंगी व्रताची यंत्र , पूजनाचे मंत्र , तसेच कथा समाविष्ट केली आहे ।

ह्या व्रतामध्ये
1। ९ नाथ८४ सिद्ध यंत्र
2। १०० रुद्राक्ष/ पांढरी सुपारी
3। समोर ९ विडे , त्यावर पैसा, सुपारी , बदाम , खारीक असने आवश्यक
4। यंत्रामधील कलशामध्ये ९ पाने असावीत । त्यावर चित्रा प्रमाणे नाथांच्या पादक
ु ा/
मूर्ती स्थापन कराव्यात
5। ह्या प्रसंगी तप
ु ाचा दिवा अखंड लावावा |
6। रोट प्रसाद / मलिदा( गूळ, पोळी, तूप ह्यांचे मिश्रण), त्या सोबत वडे आणि
घुगरया असाव्यात ।

3
 7। विडा
8। अत्तर, धप
ू , दीप , कपरू आरती, फुल, हार गरजेचा ।
9| व्रताचा एक फोटो शेवटी दिला आहे |

सर्वप्रथम आपले तर्जनी मधले बोट व अनामिका पाण्यात बड

ु वन
ू आपल्या त्रिनेत्रांना लावावे
|
त्या वेळेस नेत्रोदक स्पर्श:हा: असे म्हणावे

प्रथम ३ वेळेस आचमन करावे

 सत नमो आदे श | गरु
ु जी को आदे श | नाथजी को आदे श (पाणी प्यायचे आहे , पळी
डाव्या हातात घ्यावी व उजव्या हाताने पाणी प्यावे, पाणी पिताना आवाज होणार
नाही याची काळजी घ्यावी, पाणी हे थोडे मागे वाकून प्राशन करावे |)
 ओम गरु
ु जी | ओम शिव गोरक्ष (हे म्हणताना पाणी ताम्हनात सोडावे )

असे २ वेळेस करावे

4
गणपती, कुलदै वत, ग्रामदै वत, स्थानदै वत, आराध्य दै वत, मात-ृ पित ृ दै वत, सर्व ब्राम्हण
यांचे स्मरण करून नमन करावे |

ॐ श्रीमन्महागणपतये नम:॥
ॐइष्ट दे वताभ्यो नमः ||
ॐकुल दे वताभ्यो नमः ||
ॐग्राम दे वताभ्यो नमः ||
ॐवास्तु दे वताभ्यो नमः ||
ॐगरू
ु दे वताभ्यो नम:॥

नाथ भक्त असतील तर – स्वस्ति वाचन पाठ करावा |

ॐ सत नमो आदे श | गुरुजी को आदे श ॐ गुरुजी
ॐ श्री मनमहा गणाधिपतयेको आदे श नमो नमः
ॐ सतगरू
ु श्री .....( अपने सतगरू
ु का नाम )को आदे श नमो नमः
5
ॐ श्री शम्भुजती गुरु गोरक्षनाथ को आदे श नमो नमः
ॐ श्री आदिनाथ शिव-पार्वती को आदे श नमो नमः
ॐ श्री सत्यनाथ ब्रम्हाजी-सावित्रीजी को आदे श नमो नमः
ॐ श्री सन्तोषनाथ विष्णु जी – महालक्ष्मी जी को आदे श नमो नमः
ॐ श्री नवनाथ चौरासी सिद्धो को आदे श नमो नमः
ॐ श्री नाथ सिद्ध इष्ट दे वताऔ कुल दे वताओ को आदे श नमो नमः
ॐ श्री वास्तद
ु े वता, ग्रामदे वता स्थान दे वताओ को आदे श नमो नमः
ॐ पथ्
ृ वी-जल-अग्नी-वायु-आकाश दे वताओ को आदे श नमो नमः
ॐ श्री क्षेत्रपाल , राक्षपाल, दिगपाल प्राणपाल को आदे श नमो नमः
ॐ श्री अष्ट भैरव बावनवीर दे वता को आदे श नमो नमः
ॐ श्रीपीरमहन्त अनन्त करोड नाथ सिद्धो योगेश्वरो आदे श नमो नमः
आदे श आदे श आदे श..... संदर्भ – नाथ रहस्य लेखक – योगी विलासनाथ

6
विघ्नहर्ता गणपतीचे ध्यान करावे

सुमुखश्च एकदं तश्च कपिलो गजकर्णकः||

लंबोदरश्च विकटो विघ्ननाशो गणाधिपः||
धम्र
ु केतरु ् गणाध्यक्षो भालचंद्रो गजाननः||
द्वादशैतानि नामानी यःपठे द् शण
ृ ुयादपि ||
विद्यारं भे विवाहे च प्रवेशे निर्गमे तथा ||
संग्रामे संकटे चैव विघ्नस्तस्य न जायते ||

अक्षता श्रीगणेशाच्या पायांवर वहाव्यात.नंतर उजव्या हातात दोन पळ्या पाणी घेऊन त्यात
गंध अक्षता फुले घेऊन खालीलप्रमाणे संकल्प म्हणावा रिकाम्या जागी आपल्या नाव
गोत्राचा उच्चार करावा

7
श्रीमद्भगवतो महापुरुषस्य..शालिवाहनशके .... नामसंवत्सरे , दक्षिणायने, ...... ऋतौ, ......
मासे, .....पक्षे, .......... तिथौ, ......... वासरे , .........दिवस नक्षत्रे, ......... स्थिते वर्तमाने
चंद्रे, ........ स्थिते श्रीसूर्ये, ........ स्थिते श्रीदे वगुरौ, शुभपुण्यतिथौ....॥
मम आत्मन: श्रुतिस्मति
ृ -पुराणोक्त फलप्राप्त्यर्थं श्रीपरमेश्वर प्रीत्यर्थं...........गोत्रोत्पन्नाय
........शर्माणं अहं अस्माकं सकलकुटुंबानां सपरिवाराणां समस्त शभ
ु फल प्रीत्यर्थ गोरक्ष
समद्ध
ृ ी व्रत ध्यानआवाहनादि षोडश उपचार पूजन अहं करिष्ये॥
पाणी ताह्मणात सोडावे. पन्
ु हा पाणी हातात घेऊन खालीलप्रमाणे उच्चार करावा.

गणेश व ् गौरी आवाहन करताना पढ

ु ील शाबरी मंत्र म्हणावे |

गणेश मंत्र – गणेश मंत्र से काया शद्ध

ु करे |

सत नमो आदे श | नाथजी को आदे श | गरू

ु जी को आदे श | ॐ मल
ू चक्रको करलो पाक
परसो परम ज्योति प्रकाश | गणपत स्वामी सनमुख रहे , सद्धि
ु बद्धि
ु निर्मली गहे || गमकी

8
छोड़ अगमकी कहे | सतगुरु शब्द भेद पर रहे || ज्ञान गोष्टी की काया थर्पी सतगुरु
दियो लखाय | मल
ू महल मै पिंडक जडिया गगन गरजियो जाय | ॐ गणेशाय विद्महे
महागणपतये धीमहि तन्नो एक दन्त: प्रचोदयात | इति गणेश गायत्री मंत्र सम्पूर्ण भया
अनन्त कोटि सिद्धो मै बैठकर गुरुगोरक्षनाथ जी ने कथकर सुनाया | नाथजी गुरूजी को
आदे श | आदे श | आदे श ||

आवाहन गणेश कंु जी – हाथ मै दर्वा

ू से जल लेकर गणेशजी को आवाहन करे |

सत नमो आदे श | गुरूजी को आदे श | नाथजी को आदे श | ॐ गुरूजी | गणेश आया

ॠद्धि-सिद्धि लाया ॠद्धि-सिद्धि का भरे भण्डार | दे ह कंु जी हिंगलाज की ज्ञान कंु जी ग्रहों
की, कंठ कंु जी गरु
ु गोरक्षनाथजी की, लागी कंु जी खल
ु े कपाट अब दे खो ब्रम्हाण्ड का ठाठ |
अक्षय घर का भरे भण्डार | अनन्त कोटि सिद्धो मै खीर खाण्ड का होवे प्रवान | लावो

9
धरो धनी का ध्यान, आगच्छ, आगछ्य श्री गणेश | एता श्री गणेशावाहन सम्पूर्ण भया |
नाथजी गरू
ु जी को आदे श | आदे श

गौरी आवाहन मंत्र - कंु कुम अक्षद लेकर गौरी का आवाहन करे |

सत नमो आदे श | गुरूजी को आदे श | नाथजी को आदे श | ॐ गुरूजी | ॐ उत्तर दिशा

से जोगन आई आद कुवारी का उपदे श | चौक परु े जोगन गौरी, रक्षा करे श्री गणेश | गौरी
जोगन जग
ु त की जाने, चार जग
ु की पज
ू ा से जग
ु मै आने, आसन बैठे होमे काया | सो
जोगन परतकक्ष गौरजा महामाया | इति गौरजा आवाहन सम्पूर्ण भया | श्री आदि शक्ति
को आदे श | आदे श ||

गणेश गायत्री – सत नमो आदे श | गुरूजी को आदे श | नाथजी को आदे श | ॐ गुरूजी

| साचा मंत्र भजन महे श | मूल महल मै बसे गणेश | गुदाचक्र पदम ् करलो पाक , ह्रदय
10
परम ज्योति प्रकाश गणपति स्वामीजी सन्मुख रहे ह्रदय ज्ञान अगम से कहे | ॐ सोहं
सत्य का शब्द कोई नर योगीश्वर विरला लहे | उध्वमख
ु वेद कहे सर्व कमल मै फिर
करले | झिलमिल – झिलमिल ज्योति जगावे, इडा पिंगला सुषुम्ना तीनो को एक घर
ल्यावे बंक जाल बैठकर आवे हं स परम हं स का घट भीतर दर्शन पावे | कहे श्री नाथजी
सन
ु भाई औघड़ पीर त्रिकुटी समाधि शिव शन्
ु य मै लगावे | नाद बिन्द की गाठ ले
ब्रम्हाण्ड चढ़ जावे | योनी संकट बहुड नही आवे, गणेश का मंत्र सत्य कर ध्यावे | अयोनी
शंकर प्रसन्न हो जावे | झिलमिल झणकार बाजा बाजे तत सार बतसार , गुरु के रहम से
अकल के फंन्द से, मल
ू स्थान चतर्द्
ु ल पंखडी | जहा गणेश दे वता का वासा | शक्ति स्वरुप
मुसावाहन गंगा, गोदावरी करते स्नान | कोई चढ़ावे जान , कोई चढ़ावे अनजान | जान
चढ़ावे मुक्ति फल पावे | अनजान चढ़ावे अकारथ जावे | छ:हज़ार जप अश्वमेध किये का
फल | तीन हज़ार जाप की पज
ू ा गणेश दे वता तम्
ु हारे अर्पण | ॐ वक्रतड
ंु ाय , विद्महे एक
दन्ताय धीमहि तन्नो गणेश प्रचोदयात, ॐ गं गं गणपतिय नम: | श्री नाथजी गुरूजी को

11
आदे श | आदे श | ॐ गौरी गौरजा विद्महे अम्बिकाय धीमहि तन्नो रूद्र प्रिय: प्रचोदयात |
श्री आदि शक्ति को आदे श | आदे श ||

मंत्र संदर्भ – नाथ रहस्य लेखक – योगी विलासनाथ ||

ु किंवा फुलाने पाणी

श्री गणेशाच्या चरणांवर दर्वा ं ावे
शिप

ॐपाद्यं गह
ृ ाण दे वेश सर्वक्षेमसमर्थ भो।
भक्त्या समर्पितं तुभ्यं लोकनाथ नमोस्तु ते॥

श्रीगणेशाच्या चरणांवर गंध फुल अक्षता यांनी युक्त पाणी वहावे

ॐनमस्ते दे व दे वेश नमस्ते धरणीधर।

नमस्ते जगदाधार अर्घ्यं न: प्रतिगह्
ृ यताम॥

12
ताह्मणात ४वेळा पाणी सोडावे

ॐकर्पूरवासितं वारि मंदाकिन्या:समाहृतम ्।

आचम्यतां जगन्नाथ मया दत्तं हि भक्तित:॥

श्रीगणेशाच्या मर्ती ं ावे

ू वर पाणी शिप

ॐगंगादिसर्वतीर्थेभ्यो मया प्रार्थनया हृतम ्।

तोयमेतत्सख
ु स्पर्शं स्नानार्थं प्रतिगह्
ृ यताम ्॥

श्रीगणेशाच्या चरणांवर पंचामत

ृ वहावे

ॐपंचामत
ृ मयोनीतं पयः दधी घत
ृ ं मधु
शर्क रा सह संयक्
ु तं स्नानार्थ प्रतिगह्
ृ यताम ्
13
श्री गणेशाच्या मर्ती
ू वर अभिषेक करावा

ॐ नमस्ते गणपतये। त्वमेव प्रत्यक्षं तत्वमसि त्वमेव केवलं कर्ताऽसि त्वमेव केवलं
धर्ताऽसि त्वमेव केवलं हर्ताऽसि
त्वमेव सर्वं खल्विदं ब्रह्मासि त्व साक्षादात्माऽसि नित्यम ्।।1।। ऋतं वच्मि। सत्यं वच्मि।।
2।। अव त्व मां। अव वक्तारं ।
अव श्रोतारं । अव दातारं । अव धातारं । अवानूचानमव शिष्यं। अव पश्चातात। अव
पुरस्तात। अवोत्तरात्तात। अव दक्षिणात्तात ्।
अवचोर्ध्वात्तात ्।। अवाधरात्तात ्।। सर्वतो मां पाहि-पाहि समंतात ्।।3।। त्वं वाङ्मयस्त्वं
चिन्मय:। त्वमानंदमसयस्त्वं ब्रह्ममय:। त्वं सच्चिदानंदाद्वितीयोऽसि। त्वं प्रत्यक्षं
ब्रह्मासि। त्वंज्ञानमयो
विज्ञानमयोऽसि।।4।। सर्वं जगदिदं त्वत्तो जायते। सर्वं जगदिदं त्वत्तस्तिष्ठति। सर्वं
जगदिदं त्वयि लयमेष्यति। सर्वं जगदिदं त्वयि प्रत्येति। त्वं भूमिरापोऽनलोऽनिलो नभ: ।
त्वं चत्वारिवाक्पदानि।।5।।त्वं गण
ु त्रयातीत: त्वमवस्थात्रयातीत:।
14
त्वं दे हत्रयातीत:। त्वं कालत्रयातीत:। त्वं मूलाधारस्थितोऽसि नित्यं। त्वं शक्तित्रयात्मक:।

त्वां योगिनो ध्यायंति नित्यं। त्वं ब्रह्मा त्वं विष्णुस्त्वं रूद्रस्त्वं इंद्रस्त्वं अग्निस्त्वं वायुस्त्वं
सूर्यस्त्वं चंद्रमास्त्वं
ब्रह्मभर्भु
ू व:स्वरोम ्।।6।। गणादि पर्व
ू मच्
ु चार्य वर्णादिं तदनंतरं । अनस्
ु वार: परतर:।
अर्धेन्दल
ु सितं।
तारे ण ऋद्धं। एतत्तव मनस्
ु वरूपं। गकार: पर्व
ू रूपं। अकारो मध्यमरूपं। अनस्
ु वारश्चान्त्यरूपं।
बिन्दरू
ु त्तररूपं।
नाद: संधानं। सं हितासंधि: सैषा गणेश विद्या। गणकऋषि:निचद्
ृ गायत्रीच्छं द:।
गणपतिर्देवता।
ॐ गं गणपतये नम:।।7।। एकदं ताय विद्महे । वक्रतुण्डाय धीमहि। तन्नो दं ती प्रचोदयात।।
8।।
एकदं तं चतुर्हस्तं पाशमंकुशधारिणम ्। रदं च वरदं हस्तैर्विभ्राणं मूषकध्वजम ्। रक्तं लंबोदरं
शूर्पकर्णकं रक्तवाससम ्।
रक्तगंधाऽनलि
ु प्तांगं रक्तपष्ु पै: सप
ु जि
ु तम ्।। भक्तानक
ु ं पिनं दे वं जगत्कारणमच्यत
ु म ्।
15
आविर्भूतं च सष्ृ टयादौ प्रकृते पुरुषात्परम ्। एवं ध्यायति यो नित्यं स योगी योगिनां वर:।।
9।। नमो व्रातपतये। नमो गणपतये।
नम: प्रमथपतये। नमस्तेऽस्तु लंबोदरायैकदं ताय। विघ्ननाशिने शिवसुताय। श्रीवरदमूर्तये
नमो नम:।।10।।

श्रीगणेशास शुद्धोदक वहावे

ॐश्रीगणेशाय नमः अभिषेक प्रीत्यर्थ शद्ध

ु ोदकं स्नान समर्पयामी

श्रीगणेशास अक्षता वहाव्यात

ॐश्रीगणेशाय नमः सुप्रतिष्ठितमस्तु॥

श्रीगणेशास वस्त्रे वहावीत

16
ॐसर्वभूषाधिके सौम्ये लोकलज्जानिवारणे।
मयोपपादिते तभ्
ु यं वाससी प्रतिगह्
ृ यताम ्।

श्रीगणेशास यज्ञोपवीत वहावे

ॐदे वदे व नमस्तेतु त्राहिमां भवसागरात ्।
ब्रह्मसूत्रं सोत्तरीयं गह
ृ ाण परमेश्वर॥

श्रीगणेशास गंध लावावे

ॐश्रीखंडं चंदनं दिव्यं गंधाढ्यं सुमनोहरम ्।
विलेपनं सरु श्रेष्ठ चंदनं प्रतिगह्
ृ यताम ्॥

श्रीगणेशास अक्षता वहाव्यात

ॐअक्षतास्तंडुला:शुभ्रा:कंु कूमेन विराजिता:।
मया निवेदिता भक्त्या गह
ृ ाण परमेश्वर॥

17
श्रीगणेशास हळद वहावी
ॐहरिद्रा स्वर्णवर्णाभा सर्वसौभाग्यदायिनी।
सर्वालंकारमुख्या हि दे वि त्वं प्रतिगह्
ृ यताम ्॥
श्रीगणेशास कंु कू वहावे ॐहरिद्राचर्ण
ू संयक्
ु तं कंु कुमं कामदायकम ्।
वस्त्रालंकारणं सर्वं दे वि त्वं प्रतिगह्
ृ यताम ्॥

श्रीगणेशास शेंदरू वहावा ॐउदितारुणसंकाश जपाकुसम

ु संनिभम ्।
सीमंतभूषणार्थाय सिंदरू ं प्रतिगह्
ृ यताम ्॥

श्रीगणेशास गुलाल अबीर वहावे

ॐज्योत्स्नापते नमस्तुभ्यं नमस्ते विश्वरूपिणे।
नानापरिमलद्रव्यं गह
ृ ाण परमेश्वर॥

18
श्रीगणेशास धप
ू ,अगरबत्ती ओवाळावी
ॐवनस्पतिरसोद्भत
ू ो गंधाढ्यो गंधउत्तम:।
आघ्रेय:सर्वदे वानां धूपोयं प्रतिगह्
ृ यताम ्॥

श्रीगणेशास दीप,निरांजन ओवाळावे

ॐआज्यंच वर्तिसंयक्
ु तं वह्निना योजितं मया।
दीपं गह
ृ ाण दे वेश सर्वक्षेमसमर्थ भो:॥

श्रीगणेशास फुले,हार,कंठी,दर्वा
ु वहावे
ॐमाल्यादीनि सुगंधीनि मालत्यादीनि वै प्रभो।
मया हृतानि पज
ू ार्थं पष्ु पाणि प्रतिगह्
ृ यताम ्॥

श्रीगणेशास नैवेद्य दाखवावा |

19
ॐ प्राणाय स्वाहा:
ॐ अपानाय स्वाहा:
ॐ व्यानाय स्वाहा:
ॐ उदानाय स्वाहा:
ॐ समानाय स्वाहा:
ॐ पूर्णब्रह्मणे स्वाहा:
उत्तराप्रोक्षण समर्पयामि
हस्तप्रक्षालन समर्पयामि
मुखप्रक्षालन समर्पयामि

गणपती पूजन झाल्यावर कलश स्थापन करून घ्यावे |

कुलदे वतेचा व नवनाथ चौर्याशी यंत्र याचा कलश एकाच वेळेस स्थापन करून घ्यावा |
कुलदे वता जिथे स्थापन करायची आहे तिथे नऊ दलाचे कमळाचे आकार करावे |

20
कलशा खाली तांदळ ू किवा गहू, कलशात १ रु चे नाणे व सुपारी, कलशात पाणी पूर्ण
भरू नये, त्यावर पंच पल्लव त्यावर एक पात्र ठे वावे त्यात तांदळ
ू भरून त्यावर
कुलदे वता आणि नाथांच्या पादक
ु ा/मूर्ती/यंत्र ठे वावे |

नऊ दलाचे कमळाचे आकाराला हाथ लाऊन पढ

ु ील मंत्र म्हणावा |

धर्ती गादी मंत्र –

सत नमो आदे श | गुरूजी को आदे श | ॐ गुरूजी ॐ वसुंधरा कौन दिशा की बोलिये |

वसंध
ु रा पाताल लोक का कौन राजा कौन घोडा, कौन अवसर बोलिये | पाताल लोक का
बासुकी राजा, नीला घोडा-अस्वार बोलिये | मै तुजे बुझु बासक राजाजी यह लो कंु जी
ताला खोलो दे वपरु ी द्बार कलश स्थापना किजिए पाठ मांडता कीजिये नौ कोटि ग्रह भान
ताप्ता किजिए जम
ु ला जागना कीजिये चट पट चढ़ दीदार दिजिए साईं को सलाम गरु
ु को
प्रणाम जोत को जुहारी गत गंगा को हर नाम | नाथ जी गुरूजी का आदे श | आदे श |

21
सप्त धान्य त्यावर थोडे टाकावे

धान स्थापन –

सत नमो आदे श | गरू

ु जी को आदे श | ॐ गरू
ु जी प्रथम समि
ु रो श्री गणेश | ॠद्ध- सिद्धि
को ईश्वर महादे व | अन्न परु े अन्नपूर्णा माई सप्तम धान स्थापना कराई | इतना धान
स्थापना मन्त्र सम्पूर्ण भया नाथजी गुरूजी को आदे श |

शंख द्वारा कलशात समुद्र जल किवा त्रिवेणी संगम जल टाकावे |

जल गायत्री

सत नमो आदे श | गरू

ु जी को आदे श | ॐ गरू
ु जी जल मंजन जल दे वता गरू
ु जी मंजन
गुरु ज्ञान | हाथ मंजन धर्तरी अलष पुरुष का ध्यान | पाणी पाणी महापानी सोती काया

22
अमर कर जानी | उड़े न हं स बिखरे न काया , शिव शक्ति ने ध्यान लगाया | ॐ
अलील आदि अलील , अलील परु
ु ष कि माता क्वारी पिता यती, नित्य योगी घरी धीर
निरोगी हो काया बज्र हो शरीर, झडे पारा पीवे योगी उड़े काया | अलख निरं जन तेरी
माया जल बिम्बाय विदमहे नील पुरुषाय धीमहि तन्नो अलील प्रचोदयात ् इतना जल
गायत्री जाप सम्पर्ण
ू भया | नाथजी गरू
ु जी को आदे श | आदे श |

कलशाला खालन
ू वर या प्रमाणे ४ दिशांना गंध लावावे व पर्वे
ू कडील बाजल
ू ा छोटे गंध
लावावे |

गंध अक्षता मन्त्र

सत नमो आदे श | गरू

ु जी को आदे श | ॐ गरू
ु जी | ॐ माटी का कंु डा , गंगा निर चन्दन
बनाये हनम
ु न्त बीर, ॠद्धि , सिद्धि भण्डार भरे , अक्षता लाये गौरी गणेश | चढ़े अक्षता,
चढ़े चन्दन ज्योत जगाये महे श | दे वदे वत्या लागे ध्यान, ब्रम्ह कथे ब्रम्हज्ञान | इति गंध
अक्षता मंत्र सम्पर्ण
ू भया | श्री नाथजी गरू
ु जी को आदे श | आदे श |

23
पंचपल्लव (५ विड्याची पाने ) त्यावर ठे वावी व मंत्र म्हणावा |

पंच पल्लव

सत नमो आदे श | गरू

ु जी को आदे श | ॐ गरू
ु जी यह पंच पल्लव प्रमाण भल
ू े चक
ु े अक्षर
बरसे गुरु मेहेरबान अलख परु
ु ष का ओंकार नाद, पंच पल्लव कोट बांधा चौसठ जोगन
खेले संगा, बावन पीर खेले साथ, तले धरती उपर आकाश | पिण्ड प्राण सरू त निरत
सतगरु
ु के पास पांच महे श्वर आज्ञा दीन्ही पल्लव चढ़े हनम
ु न्त वीर | श्री नाथ जी गरु
ु जी
को आदे श |

कलशाला हाथ लाऊन पढ

ु ील मंत्र म्हणावा |

कलश स्थापना –

24
सत नमो आदे श | गुरूजी को आदे श | ॐ गुरूजी ॐ आदि शक्ति ले आगे खड़ी, आदि
कमल के कुम्भ पर धरी, तले बैठे ब्रम्हा बैठे कन्ठ रूद्र मख
ु पर बैठा महाविष्णु | शक्ति
बैठी दो कर जोड़, दे व मुंडे तेतीस करोड़ , बहे गंगा बहे जमना बहे सरस्वती, कलश थापा
निरं जन यति | अरवा तरे गत तरे तिसकी रक्षा श्री शम्भुजती गुरु गोरक्षनाथ करे | तार
तार माता तारिणी-सकल दःु ख निवारिणी | पंचपांडव छटे तलाई, धर कर कलश थाप्या
आदि शक्ति महामाई | थर्पे धर्ती आकाश थरपे, सुमेर मंडाल कैलाश | थापे कलश रक्षा
करे शम्भुजती गुरु गोरक्षबाला | श्री नाथजी गुरूजी को आदे श | आदे श |

कलशात प्राणप्रतिष्ठा करण्यासाठी त्यात थोडे पाणी व अक्षता टाकाव्या |

प्राण प्रतिष्ठा -

सत नमो आदे श | गरू

ु जी को आदे श | ॐ गरू
ु जी | ॐ सोहं हं साय विदमहे प्राण प्राणाय
धीमहि तन्नो ज्योति स्वरुप प्रचोदयात | श्री नाथजी गुरूजी को आदे श | आदे श |

25
कलश दे वतेला नमस्कार करावा |

सत नमो आदे श | गुरूजी को आदे श | ॐ गुरूजी ॐ कलश दे वता तम्

ु हे आदे श | हृदय
तन्त लगाये | सतगुरु पूरा मिल्या , जिन मार्ग दिया बताय | शिव पूजूं शक्ति पूजूं पूजूं
गरू
ु जी के पाव पांच महे श्वर आज्ञा करे तो लागू कलश दे वता के पाव | श्री नाथ जी
गुरूजी को आदे श | आदे श |

इति कलश दे वता-स्थापन-पूजन समाप्त | श्री शम्भुजती गुरु गोरक्षनाथ जी को आदे श |

आदे श |

मंत्र संदर्भ – नाथ रहस्य लेखक – योगी विलासनाथ ||

नंतर कुलदे वता पूजन करावे

ध्यान –
नमो दै व्ये महा दै व्ये शिवायै सततं नम:
26
नम: प्रकृत्यै भद्रायै नियता: प्राणता: स्म ताम ||
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दै व्ये / कुलदे वतायैनम: |
धायम ध्यायामि | नमस्काराणी समर्पयामि ||

आवाहन – पज
ू ेसाठी कुलदे वतेला आवाहन करावे व मंत्र म्हणावा |
ॐ हिरण्य-वर्णां हरिणीं, सुवर्ण-रजत-स्त्रजाम ् । चन्द्रां हिरण्यमयीं लक्ष्मीं, जातवेदो म
आवह ।।
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दै व्य / कुलदे वतायै |
आवाहनार्थे अक्षताम समर्पयामि ||

आसन –

तां म आवह जात-वेदो, लक्ष्मीमनप-गामिनीम ् । यस्यां हिरण्यं विन्दे यं, गामश्वं पुरूषानहम ्
।।
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
27
आसनार्थे अक्षताम समर्पयामि ||

पाद्यंम –

ॐ अश्वपर्वां
ू रथ-मध्यां, हस्ति-नाद-प्रबोधिनीम ् । श्रियं दे वीमप
ु ह्वये, श्रीर्मा दे वी जष
ु ताम ्
।।
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
पाद्यंम समर्पयामि ||

अर्घ्यम - सघ
ु ंधीत जल(गंध, अत्तर,कापुर ,फुले ,पाणी हे प्रतिमेच्या हातावर वहावे )

ॐ कांसोऽस्मि तां हिरण्य-प्राकारामार्द्रां ज्वलन्तीं तप्ृ तां तर्पयन्तीं । पद्मे स्थितां पद्म-वर्णां
तामिहोपह्वये श्रियम ् ।।
28
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
हस्तयो: अर्घ्यम समर्पयामि ||

आचमन –

चन्द्रां प्रभासां यशसा ज्वलन्तीं श्रियं लोके दे व-जुष्टामुदाराम ् । तां पद्म-नेमि ं शरणमहं
प्रपद्ये अलक्ष्मीर्मे नश्यतां त्वां वण
ृ ोमि ।।
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
आचमनीयम समर्पयामि ||

स्नानम –

पुढील मंत्र म्हणून कुलदे वतेच्या मस्तिष्कवर जल सोडावे |

आदित्य-वर्णे तपसोऽधिजातो वनस्पतिस्तव वक्ष
ृ ोऽक्ष बिल्वः । तस्य फलानि तपसा नद
ु न्तु
29
मायान्तरायाश्च बाह्या अलक्ष्मीः ।। श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका
दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः | स्नानीयम समर्पयामि ||
पय स्नान –

ॐ आप्ययायस्व समेतत
ु वि
े श्वत: सोम वष्ृ णयं भवा वाजस्य संगथे ||
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः | पय
स्नानम समर्पयामि ||

पंचोपचार पज
ू ा – येथन
ू कुलदे वतेची पंचोपचार पज
ू ा सरु
ु होते |
साधे स्नान –

आ॒दि॒ त्यव॑र्णे तप॒ सो‌உधि॑जा॒तो वन॒ स्पति॒ स्तव॑ व॒ क्षो‌

ृ உथ बि॒ ल्वः
तस्य॒ फला॑नि॒ तप॒ सानद
ु॑ न्तु मा॒यान्त॑रा॒याश्च॑ बा॒ह्या अ॑ल॒क्ष्मीः ॥
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
30
स्नानीय समर्पयामि ||

पंचामत
ृ स्नान -
ॐपंचामत
ृ मयोनीतं पयः दधी घत
ृ ं मधु
शर्क रा सह संयक्
ु तं स्नानार्थ प्रतिगह्
ृ यताम ्
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
पंचामत
ृ स्नान समर्पयामि ||

पय स्नान -
ॐ आप्यायस्व समेतु ते, विश्वतः सोम वष्ृ ण्यम ्। भवा वाजस्य संगथे।
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः | पय
स्नान समर्पयामि ||

31
दधी स्नान –
ॐ दधिक्राव्णो ऽअकारिषं, जिष्णोरश्वरस्य वाजिनः।
सुरभि नो मुखा करत्प्र णऽ, आयू षि तारिषत ्।
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
दधीस्नान समर्पयामि ||

ॐ घत
ृ ं - पिबत वसां वसापावानः। पिबतान्तरिक्षस्य हविरसि स्वाहा। दिशः प्रदिशऽ
आदिशो विदिशऽ, उद्दिशो दिग्भ्यः स्वाहा।
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
घत
ृ स्नान समर्पयामि ||

मधु स्नान –
ॐ मधु वाता ऽऋतायते, मधु क्षरन्ति सिन्धवः। माध्वीर्नः सन्त्वोषधीः। ॐ मधु
नक्तमुतोषसो, मधुमत्पार्थिवरजः। मधु द्यौरस्तु नः पिता। ॐ मधुमान्नो वनस्पतिः,
मधम
ु ाँऽअस्तु सर्य
ू ः। माध्वीर्गावो भवन्तु नः।
32
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
मधस्
ु नान समर्पयामि ||

शर्क रा स्नान -
ॐ स्वाद:ु पवस्व दिव्याय जन्मणे | स्वादरु ीन्द्राय सह
ु वीतन
ू ाम्ने |
स्वादमि
ु र्त्राय वरुणाय वायवे | ब्रूहस्पतये मधुमा अदाभ्य: ||
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः | शर्क रा
स्नान समर्पयामि ||

गंधोंदक स्नान –
गन्ध-द्वारां दरु ाधर्षां, नित्य-पष्ु टां करीषिणीम ् ।ईश्वरीं सर्व-भत
ू ानां, तामिहोपह्वये श्रियम ् ||
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
गंधोदक स्नानम समर्पयामि ||

33
पंचोपचार पज
ू ा -
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
सविलेपनार्थे चंदनम समर्पयामि ||

गंध लावावे -
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
ॠतुकालोद्भव पुष्पम समर्पयामि ||

पुष्प वाहावे -
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः | धप
ू म
आघ्रापयामी || धुप दाखवावा

श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा

ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
सदीपम दर्शयामि || दीप दाखवावा
34
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
पंचामत
ृ त्मक नैवेद्य समर्पयामि || नैवेद्य दाखवावा

ॐ प्राणाय स्वाहा:
ॐ अपानाय स्वाहा:
ॐ व्यानाय स्वाहा:
ॐ उदानाय स्वाहा:
ॐ समानाय स्वाहा:
ॐ पर्ण
ू ब्रह्मणे स्वाहा:
उत्तराप्रोक्षण समर्पयामि
हस्तप्रक्षालन समर्पयामि
मुखप्रक्षालन समर्पयामि

35
 अभिषेक करण्याआधी पष्ु प उचलन
ू घ्यावे त्याचा सुगंध घ्यावा व आपल्या पत्नीला
द्यावा |

अभिषेक प्रीत्यर्थ गंधपुष्पाणि समर्पयामि

अभिषेक – यानंतर श्रीयंत्र / कुलदे वता मर्ती
ू यांचा श्रीसक्
ू त पठणाने अभिषेक करावा.

ॐ ॥ हिर॑ ण्यवर्णां॒ हरि॑ णीं स॒ वर्ण॑ तस्र॑जाम ् । च॒ न्द्रां हि॒रण्म॑यीं ल॒ क्ष्मीं जात॑वेदो म॒ आव॑ह ॥
ु रज॒

तां म॒ आव॑ह॒ जात॑वेदो ल॒ क्ष्मीमन॑पगा॒मिनी॓म ् ।

यस्यां॒ हिर॑ ण्यं वि॒ न्दे यं॒ गामश्वं॒ परु
ु ॑ षान॒ हम ् ॥

अ॒ श्व॒ प॒ र्वां
ू र॑ थम॒ ध्यां ह॒स्तिना॓द-प्र॒ बोधि॑नीम ् ।
श्रियं॑ दे॒ वीमुपह् ॑
॑ वये॒ श्रीर्मा दे॒ वीर्जुषताम ्॥

36
कां॒ सो॓स्मि॒तां हिर॑ ण्यप्रा॒कारा॑मा॒र्द्रां ज्वलंतीं ॑ त॒ प्तां
ृ ॑
त॒ र्पयंतीम ्।
प॒ द्मे॒ स्थि॒ तां प॒ द्मव॑र्णां॒ तामि॒ होप॑ह्वये॒ श्रियम ् ॥

॑ ॒ श्रियं॑ लो॒के दे॒ वजष्ु॑ टामुदा॒राम ् ।

च॒ न्द्रां प्र॑भा॒सां य॒ शसा॒ ज्वलंतीं
तां प॒ द्मिनी॑मीं॒ शर॑ णम॒ हं प्रप॑द्ये‌உल॒ क्ष्मीर्मे॑ नश्यतां॒ त्वां वण॑ृ े ॥

आ॒दि॒ त्यव॑र्णे तप॒ सो‌உधि॑जा॒तो वन॒ स्पति॒ स्तव॑ व॒ क्षो‌

ृ உथ बि॒ ल्वः
तस्य॒ फला॑नि॒ तप॒ सानद
ु॑ न्तु मा॒यान्त॑रा॒याश्च॑ बा॒ह्या अ॑ल॒क्ष्मीः ॥

उपैत॒ ु मां दे॒ वस॒ खः की॒र्तिश्च॒ मणि॑ना स॒ ह ।

प्रा॒द॒ र्भू
ु ॒ तो‌உस्मि॑ राष्ट्रे॒ ‌உस्मिन ् की॒र्तिमद्धि
॑ ृ ं द॒ दाद॑ ु मे ॥

क्षुत्पिप॑ ा॒साम॑लां ज्ये॒ष्ठाम॑ल॒क्षीं ना॑शया॒म्यहम ् ।

अभति ू॑ ॒ मस॑मद्धि ॑ मे॒ गह
ृ ॒ ं च सर्वां॒ निर्णुद ृ ात ् ॥

37
ग॒ न्ध॒ द्वा॒रां द॑ रु ाध॒ र्षां॒ नि॒ त्यपष्ु॑ टां करी॒षिणी॓म ् ।
ई॒श्वरीग॑ ्ं सर्वभ॑ ूता॒नां॒ तामि॒ होप॑ह्वये॒ श्रियम ् ॥

मन॑सः॒ काम॒ माकूतिं वा॒चः स॒ त्यम॑शीमहि ।

प॒ श॒ नां
ू रू॒पमन्य॑स्य मयि॒ श्रीः श्र॑यतां॒ यशः॑ ॥

॑ प्र॑जाभ॒ ता॒
क॒ र्दमेन ू म॒ यि॒ सम्भ॑व क॒ र्दम ।
श्रियं॑ वा॒सय॑ मे कु॒ले मा॒तरं॑ पद्म॒ मालि॑नीम ् ॥

आपः॑ स॒ जन्त
ृ ु॑ स्नि॒ ग्दा॒नि॒ चि॒ क्ली॒त व॑स मे॒ गह
ृ े ।
नि च॑ दे॒ वीं मा॒तरं ॒ श्रियं॑ वा॒सय॑ मे कु॒ले ॥

आ॒र्द्रां प॒ ष्करि॑
ु णीं प॒ ष्टिं ु र्णाम ् हे॑ममा॒लिनीम ् ।
ु ॒ स॒ व॒
स॒ र्यां
ू हि॒रण्म॑यीं ल॒ क्ष्मीं जात॑वेदो म॒ आव॑ह ॥
38
आ॒र्द्रां यः॒ करि॑ णीं य॒ ष्टिं पि॒ ङ्ग॒ लाम ् प॑द्ममा॒लिनीम ् ।
च॒ न्द्रां हि॒रण्म॑यीं ल॒ क्ष्मीं॒ जात॑वेदो म॒ आव॑ह ॥

तां म॒ आव॑ह॒ जात॑वेदो ल॒ क्षीमन॑पगा॒मिनी॓म ् ।

यस्यां॒ हिर॑ ण्यं॒ प्रभत
ू॑ ॒ ं गावो॑ दा॒स्यो‌உश्वा॓न ्, वि॒ न्दे यं॒ पुरु॑षान॒ हम ् ॥

ॐ म॒ हा॒दे॒व्यै च॑ वि॒ द्महे॑ विष्णुप॒त्नी च॑ धीमहि । तन्नो॑ लक्ष्मीः प्रचो॒दया॓त ् ॥

॑ -मायष्ु॑ य॒ -मारो॓ग्य॒ मावी॑धा॒त ् पव॑मानं मही॒यते ॓ । धा॒न्यं ध॒ नं प॒ शंु ब॒ हुपत्र

श्री-र्वर्चस्व॒ ु॑ ला॒भं
॓
श॒ तसंवत्स॒ रं दी॒र्घमायुः॑ ॥

ॐ शान्तिः॒ शान्तिः॒ शान्तिः॑ ॥

पद्मानने पद्म ऊरु पद्माक्षी पद्मासम्भवे ।
त्वं मां भजस्व पद्माक्षी येन सौख्यं लभाम्यहम ्
39
अश्वदायि गोदायि धनदायि महाधने ।
धनं मे जष
ु तां दे वि सर्वकामांश्च दे हि मे
पुत्रपौत्र धनं धान्यं हस्त्यश्वादिगवे रथम ् ।
प्रजानां भवसि माता आयुष्मन्तं करोतु माम ्
धनमग्निर्धनं वायर्ध
ु नं सर्यो
ू धनं वसःु ।
धनमिन्द्रो बहृ स्पतिर्वरुणं धनमश्नुते
वैनतेय सोमं पिब सोमं पिबतु वत्र
ृ हा ।
सोमं धनस्य सोमिनो मह्यं ददातु सोमिनः
न क्रोधो न च मात्सर्य न लोभो नाशुभा मतिः ।
भवन्ति कृतपण्
ु यानां भक्तानां श्रीसक्
ू तं जपेत्सदा
वर्षन्तु ते विभावरि दिवो अभ्रस्य विद्युतः ।
रोहन्तु सर्वबीजान्यव ब्रह्म द्विषो जहि
पद्मप्रिये पद्मिनि पद्महस्ते पद्मालये पद्मदलायताक्षि ।
विश्वप्रिये विष्णु मनोऽनुकूले त्वत्पादपद्मं मयि सन्निधत्स्व
या सा पद्मासनस्था विपल
ु कटितटी पद्मपत्रायताक्षी ।
40
गम्भीरा वर्तनाभिः स्तनभर नमिता शुभ्र वस्त्रोत्तरीया
लक्ष्मीर्दिव्यैर्गजेन्द्रै र्मणिगणखचितैस्स्नापिता हे मकुम्भैः ।
नित्यं सा पद्महस्ता मम वसतु गह
ृ े सर्वमाङ्गल्ययुक्ता
लक्ष्मीं क्षीरसमुद्र राजतनयां श्रीरङ्गधामेश्वरीम ् ।
दासीभत
ू समस्त दे व वनितां लोकैक दीपांकुराम ्
श्रीमन्मन्दकटाक्षलब्ध विभव ब्रह्मेन्द्रगङ्गाधराम ् ।
त्वां त्रैलोक्य कुटुम्बिनीं सरसिजां वन्दे मक
ु ु न्दप्रियाम ्
सिद्धलक्ष्मीर्मोक्षलक्ष्मीर्जयलक्ष्मीस्सरस्वती ।
श्रीलक्ष्मीर्वरलक्ष्मीश्च प्रसन्ना मम सर्वदा
वरांकुशौ पाशमभीतिमद्र
ु ां करै र्वहन्तीं कमलासनस्थाम ् ।
बालार्क कोटि प्रतिभां त्रिणेत्रां भजेहमाद्यां जगदीस्वरीं त्वाम ्
सर्वमङ्गलमाङ्गल्ये शिवे सर्वार्थ साधिके ।
शरण्ये त्र्यम्बके दे वि नारायणि नमोऽस्तु ते
नारायणि नमोऽस्तु ते ॥ नारायणि नमोऽस्तु ते
सरसिजनिलये सरोजहस्ते धवलतरांशक
ु गन्धमाल्यशोभे ।
41
भगवति हरिवल्लभे मनोज्ञे त्रिभुवनभति
ू करि प्रसीद मह्यम ्
विष्णप
ु त्नीं क्षमां दे वीं माधवीं माधवप्रियाम ् ।
विष्णोः प्रियसखीं दे वीं नमाम्यच्युतवल्लभाम ् ॥
महालक्ष्मी च विद्महे विष्णुपत्नी च धीमहि ।
तन्नो लक्ष्मीः प्रचोदयात ् ॥
श्रीवर्चस्यमायुष्यमारोग्यमाविधात ् पवमानं महियते ।
धनं धान्यं पशंु बहुपत्र
ु लाभं शतसंवत्सरं दीर्घमायःु ॥
ऋणरोगादिदारिद्र्यपापक्षुदपमत्ृ यवः ।
भयशोकमनस्तापा नश्यन्तु मम सर्वदा ॥
य एवं वेद ।
ॐ महादे व्यै च विद्महे विष्णुपत्नी च धीमहि ।
तन्नो लक्ष्मीः प्रचोदयात ्
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

42
 पुढील मंत्र म्हणून गंध आणि फुल वाहावे |
अभिषेकप्रीत्यर्थ गंधपष्ु पाणि समर्पयामि |

उष्णोदक स्नान –
आपोहिस्ठां मयोभूव स्नान उर्जे दधातन:
महे रणाय चक्षसे | यो व: शिवतमोसस्तस्य भाजय तेन हन: ||
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
उष्णोदक स्नानम समर्पयामि ||

मांगलिक स्नान –
ओम काश्मीरागरु
ु कस्तरु ी कर्पूर मलायान्वीत |
उव्दर्तन मया दत्त स्नानार्थे प्रती गह्
ृ यताम ||
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |

43
मांगलिक स्नानम समर्पयामि ||

यानंतर कुलदे वतेची मर्ती

ू / यंत्र कलशावर स्थापन करावे आणि प्राणप्रतिष्ठा मंत्र म्हणावा
|
ॐ प्राणमाहुर्मातरिश्वानं, वातो ह प्राण उच्यते।
प्राणे ह भूतं भव्यं च, प्राणे सर्वं प्रतिष्ठितम ्॥
ॐ आं ह्रीं क्रों यं रं लं वं शं, षं सं हं लं क्षं हं सः। अस्याः कुलदे वतायाप्रतिमायाः,
प्राणाः इह प्राणाः। ॐ आं ह्रीं क्रों यं रं लं वं शं, षं सं हं लं क्षं सः।
अस्याः प्रतिमायाः, जीव इह स्थितः। ॐ आं ह्रीं क्रों यं रं लं वं शं, षं सं हं लं क्षं सः।
अस्याः प्रतिमायाः सर्वेन्द्रियाणि, वाङ् मनस्त्वक् चक्षुः श्रोत्रजिह्वा
घ्राणपाणिपादपायप
ू स्थानि, इहै वागत्य सुखं चिरं तिष्ठन्तु स्वाहा।

वस्त्रम - उपैत॒ ु मां दे॒ वस॒ खः की॒र्तिश्च॒ मणि॑ना स॒ ह ।

प्रा॒द॒ र्भू
ु ॒ तो‌உस्मि॑ राष्ट्रे॒ உ
‌ स्मिन ् की॒र्तिमद्धि
॑ ृ ं द॒ दाद॑ ु मे ॥

44
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
वस्त्रम समर्पयामि ||
उपवितम –
क्षुत्पिप॑ ा॒साम॑लां ज्ये॒ष्ठाम॑ल॒क्षीं ना॑शया॒म्यहम ् ।
अभति ू॑ ॒ मस॑मद्धि ॑ मे॒ गह
ृ ॒ ं च सर्वां॒ निर्णुद ृ ात ् ॥
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
उपवितान्ते अक्षतम समर्पयामि ||

गन्धम –
ग॒ न्ध॒ द्वा॒रां द॑ रु ाध॒ र्षां॒ नि॒ त्यपष्ु॑ टां करी॒षिणी॓म ् ।
ई॒श्वरीग॑ ्ं सर्वभ॑ ूता॒नां॒ तामि॒ होप॑ह्वये॒ श्रियम ् ॥
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
विलेपनार्थे चंदनंम समर्पयामि ||

अक्षता – अक्षता स्तडूला शभ्र

ु ा कंु कुमेन विराजित: म्या निवेदिता भक्त्या गह
ृ ान परमेश्वरी
45
||श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
अक्षताम समर्पयामि ||
हळदी -
हरिद्रा स्वर्णवर्णभ सर्व सौभाग्य दायिनी |
सर्वलंकारमख्
ु या हि दे वी त्वं प्रतिगह्
ृ यताम ||
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
हरिद्रांम समर्पयामि ||

कंु कू – हरिद्रा चूर्ण संभूतम कंु कमम कामदायकम |

वस्त्रालंकरणं दिव्यं दे वी त्वं प्रतिगह्
ृ यताम
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
कंु कूमम समर्पयामि ||

सिंदरू – उदितारून संकाश जपाकूसुमसन्नीधम |

सीमन्ते भष
ु नार्थाय सिंदरू प्रतिगह्
ृ यताम ||
46
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः | सिंदरू
समर्पयामि ||
कज्जलंम – कज्जलम नवनीताध्य दिव्यं दृष्टीदमजनम |
नेत्रोभू भुषनार्थाय दे वी त्वं प्रतिगह्
ृ यताम ||
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
कज्जलंम समर्पयामि ||

कंठसूत्र –
मांगल्यतंतू ग्रंथित मुक्तामणी विराजितम |
कंठस्य भष
ु नार्थाय ददामी त्वं प्रतिगह्
ृ यताम ||
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
कंठसत्र
ू समर्पयामि ||

कंकनम –
कांचस्य निर्मित दिव्यं कंकण त्वं सरु े श्वरी |
47
हसतालंकारणार्थाय प्रतिगह्
ृ य नमोस्तुते कंकनाणी समर्पयामि

अलंकार –
अलाकाराण म्या दे वी सुवर्णेन विनीर्मीतान |
अनेक रत्न खचीतानरपे तभ्
ु यमत्ु तमान | नाना भष
ू ण समर्पयामि ||

सग
ु ंदी द्रव्य –
नाना सग
ु ंधी द्रव्योत्थ्म घ्राणतप्ृ तीकर परम |
भक्त्या समर्पये तुभ्यं प्रसीद परमेश्वरी ||
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
सुगंधी द्व्यंम समर्पयामि ||

पष्ु प-
मन॑सः॒ काम॒ माकूतिं वा॒चः स॒ त्यम॑शीमहि ।

48
प॒ श॒ नां
ू रू॒पमन्य॑स्य मयि॒ श्रीः श्र॑यतां॒ यशः॑ ॥
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
पुष्पाणि समर्पयामि ||

फुल वाहून झाल्यावर आईसाहे बांची ओटी भरावी व ५ सवाष्ण स्त्रियांनी औक्श्न करावे |

धप ू ं –
॑ प्र॑जाभ॒ ता॒
क॒ र्दमेन ू म॒ यि॒ सम्भ॑व क॒ र्दम ।
श्रियं॑ वा॒सय॑ मे कु॒ले मा॒तरं॑ पद्म॒ मालि॑नीम ् ॥
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः | धप
ू ं
समर्पयामि ||

दिपम –
आपः॑ स॒ जन्त
ृ ु॑ स्नि॒ ग्दा॒नि॒ चि॒ क्ली॒त व॑स मे॒ गह
ृ े ।
नि च॑ दे॒ वीं मा॒तरं ॒ श्रियं॑ वा॒सय॑ मे कु॒ले ॥

49
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः | दीपं
समर्पयामि ||

नैवेद्य – पुढील मंत्र म्हणून नैवेद्य दाखवावा |

पर्ण
ू नेवैद्य किव दध
ु ाचा पदार्थ ||

आ॒र्द्रां प॒ ष्करि॑
ु णीं प॒ ष्टिं ु र्णाम ् हे॑ममा॒लिनीम ् ।
ु ॒ स॒ व॒
स॒ ूर्यां हि॒रण्म॑यीं ल॒ क्ष्मीं जात॑वेदो म॒ आव॑ह ॥

ॐ प्राणाय स्वाहा:
ॐ अपानाय स्वाहा:
ॐ व्यानाय स्वाहा:
ॐ उदानाय स्वाहा:
ॐ समानाय स्वाहा:
ॐ पर्ण
ू ब्रह्मणे स्वाहा:
50
 निम्न मंत्र केह्कर हाथ से थाली मै जल छोडे |
उत्तराप्रोक्षण समर्पयामि
हस्तप्रक्षालन समर्पयामि
मुखप्रक्षालन समर्पयामि

तांबुलम – पूगी फल महादिव्यं नागवल्ली द्लेयुतम |

कर्पूरे लासमयत्ु क्म तांबल
ु प्रतिगह्
ृ यताम ||
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
मुखवासार्थे पूगीफलम तामबुल्म समर्पयामि ||

फलम – इदं फलं मया दे व स्थापित पुरतस्तव |

तेनमे सफ
ु लावात्पिभर्वेत जन्मनि जन्मनि ||
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
नारिकेल महाफलम समर्पयामि ||

51
 यानंतर आरती व कापूर आरती करावी आणि नमस्कार करावा |

आ॒र्द्रां यः॒ करि॑ णीं य॒ ष्टिं पि॒ ङ्ग॒ लाम ् प॑द्ममा॒लिनीम ् ।

च॒ न्द्रां हि॒रण्म॑यीं ल॒ क्ष्मीं॒ जात॑वेदो म॒ आव॑ह ॥
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
नमस्कार समर्पयामि||

स्वताला प्रदिक्षिणा करावी |

तां म॒ आव॑ह॒ जात॑वेदो ल॒ क्षीमन॑पगा॒मिनी॓म ् ।

यस्यां॒ हिर॑ ण्यं॒ प्रभत
ू॑ ॒ ं गावो॑ दा॒स्यो‌உश्वा॓न ्, वि॒ न्दे यं॒ पुरु॑षान॒ हम ् ॥
श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगण
ु ात्मिका दर्गा
ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
प्रदिक्षिणाम समर्पयामि ||

52
 मंत्रपष्ु प –
ॐ यज्ञेन यज्ञमयजंत दे वास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन ्|
ते हं नाकं महिमान: सचंत यत्र पूर्वे साध्या: संति दे वा:

श्रीमहाकाली महालक्ष्मी महासरस्वती त्रिगुणात्मिका दर्गा

ु दे व्यै / कुलदे वतायै नमः |
मंत्रपष्ु पाणजलीम समर्पयामि ||

क्षमा प्रार्थना
आवाहनं न जानामि न जानामि विसर्जनम ् ।
पूजां चैव न जानामि क्षम्यतां परमेश्र्वरि ॥ २

मन्त्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं सुरेश्र्वरि ।

यत्पूजितं मया दे वि परिपूर्ण तदस्तु मे ॥ ३

53
अपराधशतं कृत्वा जगदम्बेति चोच्चरे त ् ।

यां गतिं सम्वान्पोते न तां ब्रह्मादयः सुरा: ॥ ४

नाथ यंत्र / पादक

ु ा / मूर्ति पूजन

यानंतर नाथ सिद्ध यंत्र / पादक

ु ा / मूर्ती / ८४ सिद्ध यावर बेल पान (बेल पानावर गंध व
भस्म लावावे ) व नाथांना आवाहन करावे |
नाथांच्या पादक
ु ा / मूर्ती, ८४ सिद्धान समवेत (८४ + ८ = ९२ रुद्राक्ष किवा सुपारी )
ताम्हनात घेऊन त्यांची षोडशोपचार पद्धतीने पूजा करावी.

कुशासन लगाने का मन्त्र

54
 सत नमो आदे श | गुरु जी को आदे श | ॐ सोहं का सकल पसारा ? राख लेव धर्ती
माता साथ हमारा | हम योगी यग
ु त का आया | अक्षय योगी कुश का आसन लगाया |
पिण्डे छे दकर पिण्ड बनाया, अजर अमर कर धर नाथ करत सेवा | श्री नाथजी गुरुजी
आदे श | आदे श |

नाथांना आसन ग्रहण करण्याची विनंती करावी |

सत नमो आदे श | गुरुजी को आदे श | ॐ गुरुजी | आदि अनादि अनन्त का मेला |

ब्रह्म समाधी किना मेला | सार की कंु जी वज्र का ताला अनन्त का मेला | ब्रह्म समाधी
किना मेला| सार की कंु जी वज्र का ताला अनन्त आसन बैठे श्री शम्भज
ु ती गरु
ु
गोरक्षनाथ जी बाला | श्री नाथजी गुरुजी आदे श | आदे श |
पाद्य स्नान

मूर्ती/यंत्र/पादक
ु ा यावर गंगाजल टाकावे |
जल गायत्री
55
 सत नमो आदे श | गुरुजी को आदे श | ॐ गुरुजी | जल मन्जन जल दे वता; गुरु
मन्जन गरु
ु ज्ञान | हाथ मन्जन धर्तरी अलष परु
ु ष का ध्यान | पानी पानी महापानी,
सोती काया अमर कर जानी, उडे न हं स बिखरे न काया, शिव शक्ति से ध्यान लगाया |
ॐ अलील आदि अलील, अलील पुरुष की माता क्वारी; पिता यती, नित्य योगी घरे धीर,
निरोग हो काया वज्र हो शरीर | झडे पारा पीवे योगी, उडे काया| अलख निरन्जन तेरी
माया | ॐ जल बिम्बाय, विद्महे , नील पुरुषाय धीमही, तन्नो अलील प्रचोदयात | इतना
जल गायत्री जाप सम्पण
ू ॅ भया | नाथ जी गरु
ु को आदे श | आदे श |
आचमनात पाणी घेऊन मूर्ती/यंत्र/पादक
ु ा यावर टाकावे |
आचमन मन्त्र
सत नमो आदे श | गरु
ु जी को आदे श | ॐ गरु
ु जी | ॐ अलखनिरन्जन तेरी माया| जल
बिम्बाय विदमहे नील पुरुषाय धीमही तन्नो अलील प्रचोदयात ् | इतना गुरु गोरक्षनाथाय
पाद्य पज
ू न, आचमन पज
ू न सम्पर्ण
ू भया | श्रीनाथ जी गरु
ु जी आदे श | आदे श |

अर्ध्य -

56
त्रिवेणी संगम किवा समुद्राचे पाणी लिवा नारळ पाणी घेऊन शंखाने मूर्ती/यंत्र/पादक
ु ा
यावर टाकावे |

अलील जल गायत्री
सत नमो आदे श | गरु
ु जी को आदे श | ॐ गरु
ु जी | कहा थे पवन, कहा थे पानी ?
कहा थे नर, कहा थे नारी ? कहा ब्रह्म, कहां विष्णु, कहा शक्ति परनाली, कहा चन्द्रमा
थे | कहां सर्य
ु ज थे | कहा नव लक्ष तारा ? जब हुई वेद की बानी | ॐ गरु
ु जी असंख्य
युग वरते अलील रहते उहज आपोआपना सुभयधाम कमल में विश्राम |आश्रम से उपजी
मनसा धाती | जिसने तीन रत्नपैदा किये ब्रह्म विष्णु महे श | अलख का मेला हुवा-रत्न
मिल सिद्धि कियो अलील का जाप | माता क्वारी पिता यती, लोह में काया, वज्र में पानी-
अनन्त कोटी सिद्धों के मनमानी | झडे पारा पीवे योगी -पानी उल्टे पलटे काया | सिद्धो
मार्ग साधक ने पाया | ॐ गरु
ु जी प्रथम अलील नाम,ि द्वतीये उदक नाम, तत
ृ ीय तरु े
नाम, चतुर्थी जल नाम, पांचवे पाणी नाम, षष्ठे ब्रह्मनाम, सप्तमे अचल नाम अष्ठमे
आब नाम, नवमे नीर नाम, दश में वीर्य नाम | एकादशे रुद्र नाम, द्वादशे जिन्दा पीर
बोलिये | ॐ गरु
ु जी जल जागो, थल जागो, जल जागो, जलाबिम्ब की काया | अलील
57
पुरुष जी तुम जागो शरण तम्
ु हारी आया | इतनी अलील गायत्री जो प्राणी सिमरन करें |
सो प्राणी भव सागर तरे | इतना गरु
ु गोरक्षनाथ जी अर्थ पज
ू ा कारण अलील गायत्री
सम्पूर्ण भया | श्री नाथ जी गुरु जी को | आदे श |
मधु स्नान
मध मर्ती
ू /यंत्र/पादक
ु ा यावर शंखाने टाकावे |
मधुबीज मन्त्र
सत मनो आदे श | गरु
ु जी को आदे श | ॐ गरु
ु जी ! ॐ आदका योगी बीज लगाय |
जुगत की माया वक्ष
ृ लगाय | सत का योगी फुल फुलाय | लख चौसष्ट जोगन शहद
बनाय | ऋद्धि-सिन्धि से भण्डार, भर, पात्र बैठे गौरी गणेश, पात्र बैठे दे व महे श ! हे धरत्री
आनन्दी तेरा नाऊ आसन दे पात्र दें | अट्ठारह भार वनस्पति का शहद दे | गरु
ु प्रसादे
मधु का नीर | मधु स्नान करन्ते हनुमन्त वीर ! इतना गुरु गोरक्षनाथ जी मधु स्नान
सम्पर्ण
ू भया | श्री नाथजी गरु
ु जी को आदे श | आदे श |

पुन्हा गंगाजल टाकावे |

58
 ॐ गुरु जी अलख निरन्जन तेरी माया | जल बीम्बाय विद्महे निल पुरुषाय धीमहि
तन्नो अलील प्रचोदयात ् |

घत
ृ स्नान
घत
ृ मूर्ती/यंत्र/पादक
ु ा यावर शंखाने टाकावे
घत
ृ मन्त्र
सत नमो आदे श | गुरुजी को आदे श | ॐ गुरुजी ! ॐ श्री गोपाल गोपाल गोरक्षक
ऋद्ध पर बैठे गोपाल किशन आप दे वी यशोदा माई पूजो केशर और कपूर दोहरा कोट
तेहरी खाई, मेवा माखन माखन मंथन में बन्या घत ृ ; ऋद्धि-सिद्धि सें भरे भण्डार, शिव
शक्ति की माया गौ मॉ ं तेरा घत
ृ पांच महे श्‍वर आज्ञा करायी, सिद्धों ने अमत ृ की धार
लगाई | इतना गरु
ु गोरक्षनाथ जी घत
ृ स्नान सम्पर्ण
ू भया | श्री नाथजी गरु
ु जी को आदे श
| आदे श |
पुन्हा गंगाजल टाकावे |

59
 ॐ गुरुजी अलख निरन्जन तेरी माया | जल बिम्बाय विद्महे निल पुरुषाय धीमहि
तन्नो अलील प्रचोदयात ् |

दही स्नान
दही मर्ती
ू /यंत्र/पादक
ु ा यावर शंखाने टाकावे
दही जाप
सत नमो आदे श | गुरुजी को आदे श | ॐ गुरुजी ! प्रथम सत्य, सत्य पर धर्म, धर्म पर
गौधर्म, गौधर्म पर चँद सरू का नरू , नरू बरसे गौ का दध
ू , गौदध
ू से उपज्या दधि माखन
| ॐ पगोपाल किशन मन में राखो धीर, गाय का दही माखन परू , क्षीर सागर का नीर |
पांच महे श्‍वर ईश्‍वर आनी, आसन बैठे अन्नपर्णा
ू माई, ऋद्धि सिद्धि सिद्धि भरे गणेश गौरी,
दधि चढाये श्री भैरो पीर | इतना गुरु गोरक्षनाथ दधि स्नान सम्पूर्ण भया | श्री नाथ जी
गुरु जी आदे श | आदे श |
पन्
ु हा गंगाजल टाकावे |
60
 ॐ गुरुजी अलख निरन्जन दे री माया जल बिम्बाय विद्महे निल परु
ु षया दीमहि
तन्तो अलील प्रचोदयात |

मधुपर्क स्नान
शंख मध्ये मध + घत
ृ + दही चे मिश्रण करून मर्ती
ू /यंत्र/पादक
ु ा यावर टाकावे |
सत नमो आदे श | गुरुजी को आदे श | ॐ गुरुजी ! पाताल पात्र गंगा निर
मधुमिलप ल्याया निश्‍चल बीर | निश्‍
चले बीर एक करी तदबीर; ब्रह्मा जी आप मन में
राखे धीर, मधु ब्रह्माजी ल्यायजी, धत
ृ ल्याये विष्णउजी, अन्नपर्णा
ू शिव जी लाये, सब
सार श्री शम्भुजती गुरु गोरखनाथ पाये | पात्र भई परभूर सिद्धों के मुख से बरसे नूर पढे
मन्त्र पात्र चढावे, अग्नि को जगावे, पढ मन्त्र अलील को जगावे अमर हो योगी सदा यग
ु
चारे , जीव पूजे, जीव जपे तिसकी रक्षा शम्भुजती गुरु गोरक्षनाथ जी करें | इतना गुरु
गोरक्षनाथ मधुपर्क स्नान सम्पूर्ण भया | श्री नाथ जी गुरुजी को आदे श | आदे श |
पन्
ु हा गंगाजल टाकावे |
61
 ॐ गुरुजी अलख निरन्जन तेरी माया | जल बिम्बाय विद्महे नील पुरुषाय श्रीमहि
तन्नो अलील प्रचोदयात ् |

मपय: स्नान
कच्चे दध
ु शंखात घेऊन मर्ती
ू /यंत्र/पादक
ु ा यावर टाकावे |
गौ (कामधेनु ) गायत्री मन्त्र
सत मनो आदे श | गुरु जी को आदे श | ॐ गुरु जी | ॐ आदि अनादि पारब्रह्म,
पारब्रह्म में गिरी कैलाश, गिरी कैलाश में शिव-पार्वती ने किया निवासा | गौ गायत्री का
भया प्रकाशा | कहो स्वामी जी कौन गायत्री कहा से आयी | किस नाम से किसने सजाई
| कौन माया, की महिमा जमायी | सन ु पार्वती कहे महादे व | गौ माता गायत्री निरन्जन
निराकारने लाई | क्षीर सागर मनथन से पायी | गौ मॉ ं कामधेनु नामसे सजायी | तैंतीस
करोड दे वी दे वता ओमे समाई | अनन्त महिमा निरन्जन मायाने जमायी | पीर किशन
गोपाल ने चराई | योग वशिष्ठ ने सेवा भई | नवनाथ चौरासी सिद्ध ने पज
ु ाई | ऋद्ध सिद्ध
62
नी शंभुजती गुरु गोरक्षनाथ जी ने रक्षा करायी | ॐ गौ मॉ ं तू वडी वरदायिनी ता दग्ु ध में
शक्ति बहक्ष, सरु तेज भयो चन्द का नरू , सत का दग्ु ध क्षीर सागर का नीर | अमर हो
काया, वज्र हो शरीर नित्य जोगी धरे धीर | ॐ क्षीर सागर नन्दिन्यै विद्महे कामधेनु
नधीमही तन्नो प्रचोदयात | जो नर मन्त्र पढ गौ सेवा करे सो अमर लोक में जायो जो
ना करे काया पिता व्यर्थ जाये | इतना गौ गायत्री सम्पर्ण
ू भय | श्री नाथ जी गरु
ु जीं को
आदे श | आदे श |
पन्
ु हा गंगाजल टाकावे |
सत नमो आदे श | गुरुजी को आदे श | ॐ गुरुजी | अलख निरन्जन तेरी माया
जल बिम्बाय विद्महे निल पुरुषाय धीमही तन्नो अलील प्रचोदयात |
पंचामत
ृ स्नान
शंखात पंचामत
ृ घेऊन मूर्ती/यंत्र/पादक
ु ा यावर टाकावे

पंचामत
ृ जाप
सत नमो आदे श | गुरु जी को आदे श | ॐ गुरुजी | ॐ अलख निरन्जन धुन्धूकारा,
स्वाल शब्द नहीं ओंकारा | मेरु मण्डान कैलाश पर्वत पर दे व दे वत्या ने किया भण्डारा |
63
 ॐ गंगा का नीर पात्र ल्याया निश्‍
चल विर कामधेनु ब्रह्मा जी ल्याया मधुमती का
गीर, दग्ु ध माखन ल्याया गोपाल किसन पीर, भर खप्पर ले आई मीठी माई सदा सहाई,
पांच तत भई महामाई अन्नपूर्णा महामाई ऋद्धि सिद्धि शिव जी ल्याये सार भैरव बीर |
ॐ शिव पूजू शक्ति पूजू पूजू गुरुजी के पाव पांच महे श्‍वर आज्ञा दिनि तो पंचामत
ृ चढाऊ
गरु
ु गोरक्षनाथनी के पाव | इतना गरु
ु गोरक्षनाथ पंचामत
ृ स्नान सम्पर्ण
ू भया श्रीनाथ जी
गुरु जी आदे श |
पन्
ु हा गंगाजल टाकावे |

ॐ गुरु जी | अलख निरन्जन तेरी माया, जल विम्बाय विदमहे नील पुरुषाय धीमही
तन्नो अलील प्रचोदयात |

केशर स्नान :-
दध
ु ात केशर मिश्रित करून मर्ती
ू /यंत्र/पादक
ु ा यावर टाकावे |
केशर मन्त्र

64
सत नमो, आदे श | गुरुजी को आदे श | ॐ गुरुजी | माटक्ष का कंु डा दध
ू गंगा नीर |
केशर मन्थे हनम
ु न्त वीर | ॐ केशर पवित्री कहा से आई कैलाश पर्वत से आई, गंगा
गौरजा केशर भई कूण्डे कुतके निर्मल भई अमत
ृ जान नाथ सिद्धों ने लाई | ॐ केशर
माई के तीन पूत, दो घरबारी एक अवधुत | ॐ आई केशर मात की लीजे दो करं जोड
पांच महे श्‍वर आज्ञा करे तो सिर कंटक का फोड, ॐ वि घर आवो शक्त घर बैठो गरु
ु
प्रसादे केशर चेतो, चढावे केशर करो उपाय रक्षा करें श्री शंभुजती गुरु गोरक्षनाथ | इतना
श्री गरु
ु गोरक्षनाथ जी केशर स्नान सम्पर्ण
ू भया | श्री नाथ जी गरु
ु जी को आदे श |
पुन: शंख से गंगा जल छोडे |
ॐ गुरु जी अलख निरन्जन तेरी माया | जल बिम्बाय विदमहे नील पुरुषाय धीमही
तन्नो अलील प्रचोदयात |

उबटन (चंन्दन रस) स्नान

साधकाने चंदन रस + सुवासिक द्रव्य एकत्र करून मूर्ती/यंत्र/पादक
ु ा यावर शंखाने टाकावे
|
चन्दरस मन्त्र
65
 सत नमो आदे श गुरु जी को आदे श | ॐ गुरु जी | ॐ निली पीली सिर जटा
डब्बी शिव ीज के हाथ; मढी मसान फिरु गरु
ु हमारे साथ भज
ु ा पर भैरव बसे, मस्तकं
पर महावीर दे ही में सोहे चन्दन रस, राजा मोहु प्रजा मोहु-मोहु तीन लोक या मोहा नहीं
गया ऐसा है कौन सा लोक | इति गुरु गोरक्षनाथ चन्दरस स्नान सम्पूर्ण भया | नाथ जी
गरु
ु जी को आदे श | आदे श |
पुन्हा गंगाजल टाकावे |
ॐ गरु
ु जी; अलख निरन्जन तेरी माया | जल बिम्बाय विद्महे तनील परु
ु षाय
धीमही तन्नो अलील प्रचोदयात |

नंतर नाथांची मूर्ती/यंत्र/पादक

ु ा व ८४ + ८ सिद्ध यांचे वर रूद्र अभिषेक करावा

ॐ 
॥ श्री रुद्रप्रश्नः ॥
66
॥ न्यासः ॥
अस्य श्री रुद्राद्याय प्रश्न महामन्त्रस्य
अघोर ऋषिः 
अनुष्टुप ् छन्दः 
सङ्कर्षणमर्ति
ू स्वरूपो योऽसावादित्यः परमपरु
ु षः स एष रुद्रो दे वता ॥
नमःशिवायेति बीजम ् ।शिवतरायेति शक्तिः । महादे वायेति कीलकम ् । श्री सांबसदाशिव
प्रसादसिद्ध्यर्थे जपे विनियोगः ॥
ओं अग्निहोत्रात्मने अङ्गुष्ठाभ्यां नमः । दर्शपूर्णमासात्मने तर्जनीभ्यां नमः ।
चातुर्मास्यात्मने मध्यमाभ्यां नमः ।
निरूढपशब
ु न्धात्मने अनामिकाभ्यां नमः । ज्योतिष्टोमात्मने कनिष्ठिकाभ्यां नमः ।
सर्वक्रत्वात्मने करतलकरपष्ृ ठाभ्यां नमः ॥ ओं अग्निहोत्रात्मने हृदयाय नमः ।
दर्शपर्ण
ू मासात्मने शिरसे स्वाहा  । चातर्मा
ु स्यात्मने शिकायै वषट्। निरूढपशब
ु न्धात्मने
कवचाय हुम ् । ज्योतिष्ठोमात्मने नेत्रत्रयाय वौषट् । सर्वक्रत्वात्मने अस्त्राय फट्॥
भूर्भुवसुवरोमिति दिग्बन्धः ॥ ॥ ध्यानम ् ॥आपातालनभःस्थलान्तभुवनब्रह्माण्डमाविस्फुर-

67
ज्ज्योतिः स्फाटिकलिङ्गमौलिविलसत ् पूर्णेन्दव
ु ान्तामत
ृ ैः । अस्तोकाप्लुतमेकमीशमनिशं
रुद्रानव
ु ाकाञ्जपन ् ध्यायेदीप्सित सिद्धयेऽद्रत
ु पदं विप्रोऽभिषिञ्चेच्छिवम ् ॥
ब्रह्माण्ड व्याप्तदे हा भसितहिमरुचा भासमाना भुजङ्गैः कण्ठे कालाः कपर्दाकलित
शशिकलाश्चण्डकोदण्डहस्ताः ।
त्र्यक्षा रुद्राक्षमालाः प्रणतभयहराः शांभवा मर्ति
ू भेदाः रुद्राः श्रीरुद्रसक्
ू तप्रकटितविभवा नः
प्रयच्छन्तु सौख्यम ् ॥
ओं ग॒ णा॑नां त्वा ग॒ णप॑तिóè हवामहे क॒ विं क॑वी॒नामप
ु॑ ॒ मश्र॑वस्तमम ् । ज्ये॒ष्ठ॒ राजं॒ ब्रह्म॑णां
ब्रह्मणस्पत॒ आ नः॑ श॒ ण्वन्न
ृ ॒ तिभि॑
ू स्सीद॒ साद॑ नम ् ॥ महागणपतेये नमः ॥ ॥ ओं नमो
भगवते॑ रुद्रा॒य ॥ नम॑स्ते रुद्रम॒ न्यव॑ उ॒ तोत॒ इष॑व॒ े नमः॑ ।
नम॑स्ते अस्त॒ ु धन्व॑ने बा॒हुभ्या॑-म॒ त
ु ते॒ नमः॑ ॥ १.१॥ यात॒ इषःु ॑ शि॒ वत॑मा शि॒ वं ब॒ भव ू ॑ ते॒
धनःु ॑ ।
शि॒ वा श॑र॒व्या॑ या तव॒ तया॑ नो रुद्र मड ृ य ॥ १.२॥ या ते॑ रुद्र शि॒ वा त॒ न-ू रघो॒राऽपा॑पकाशिनी
।
तया॑ नस्त॒ नुवा॒ शन्त॑मया॒ गिरि॑ शंता॒भिचा॑कशीहि ॥ १.३॥ यामिषुं॑ गिरिशंत॒ हस्ते॒ बिभ॒ र्ष्यस्त॑वे
।
68
शि॒ वां गि॑रित्र॒ तां क॑ु रु॒ मा हिóè॑सीः॒ पुरु॑षं॒ जग॑त ् ॥ १.४॥ शि॒ वेन॒ वच॑सा त्वा॒ गिरि॒शाच्छा॑
वदामसि ।
यथा॑ नः॒ सर्व॒ मिज्जग॑दय॒ क्ष्म óè स॒ मना॒
ु अस॑त ् ॥ १.५॥ अध्य॑वोचदधि व॒ क्ता प्र॑थ॒मो दै व्यो॑
भि॒ षक् ।
अहीóè॑श्च॒ सर्वा॓ञ्जं॒ भय॒ न्त्सर्वा॓श्च यातध
ु ा॒न्यः॑ ॥ १.६॥ अ॒ सौ यस्ता॒म्रो अ॑रु॒ण उ॒ त ब॒ भ्रःु
सम
ु॑ ं॒ गलः॑ ।
॑ óè॒हेड॑ ईमहे ॥ १.७॥ अ॒ सौ यो॑ऽव॒ सर्पति॒
ये चे॒ माóè रु॒द्रा अ॒ भितो॑ दि॒ क्षु । श्रि॒ताः स॑हस्र॒ शोऽवैषा॒ ॑
नील॑ग्रीवो॒ विलो॑हितः ।
उ॒ तैनं॑ गो॒पा अ॑दृश॒ न्नदृ॑शन्नुदहा॒र्यः॑ । उ॒ तैनं॒ विश्वा॑ भ॒ तानि॒
ू स दृ॒ष्टो मड
॑ ृ याति नः ॥ १.८॥
नमो॑ अस्त॒ ु नील॑ग्रीवाय सहस्रा॒क्षाय॑ मी॒ढुषे ॓ । अथो॒ ये अ॑स्य॒ सत्वा॑नो॒ऽहं तेभ्यो॑ऽकर॒न्नमः॑ ॥
१.९॥
ंु॑ धन्व॑न॒स्त्व-म॒ भयो॒
प्रमच॒ ु ॑ -र्ज्याम ् । याश्च॑ ते॒ हस्त॒ इष॑वः॒ परा॒ ता भ॑गवो वप ॥
-रार्त्नियो॒
१.१०॥
अ॒ व॒ तत्य॒ धन॒ स्त्व
ु ॑ ध
óè सह॑स्राक्ष॒ शतेष ु े । नि॒ शीर्य॑ श॒ ल्यानां॒ मुखा॑ शि॒ वो नः॑ स॒ मना॑
ु भव ॥
१.११॥
69
 ॑
विज्यं॒ धनःु ॑ कप॒ र्दि नो॒ विश॑ल्यो॒ बाण॑वाóè उ॒ त । अनेशन्न॒ स्येषव
॑ आ॒भरु ॑ स्य निषं॒गथिः॑  ॥
१.१२॥
या ते॑ हे॒ ति-र्मी॑ढुष्टम॒ हस्ते॑ ब॒ भूव॑ ते॒ धनःु ॑ । तया॒ऽस्मान्वि॒ श्वत॒ स्त्व-म॑य॒क्ष्मया॒ परि॑ ब्भुज ॥
१.१३॥
नम॑स्ते अ॒ स्त्वायध
ु॑ ा॒याना॑तताय ध॒ ष्णवे
ृ ॓ । उ॒ भाभ्या॑म॒ त
ु ते॒ नमो॑ बा॒हुभ्यां॒ तव॒ धन्व॑ने ॥
१.१४॥
परि॑ ते॒ धन्व॑नो हे॒ ति-र॒स्मान्वण
॑ ृ क्तु वि॒ श्वतः॑ । अथो॒ य इ॑ष॒ धिस्तवा॒
ु ॑ ॒ तम ् ॥
रे अ॒ स्मन्निधेहि
१.१५॥
नम॑स्ते अस्तु भगवन ् विश्वेश्व॒ राय॑ महादे॒ वाय॑ त्र्यंब॒काय॑ त्रिपुरान्त॒ काय॑ त्रिकाग्नि-का॒लाय॑
कालाग्निरु॒द्राय॑ 
नीलक॒ ण्ठाय॑ म्रुत्युंज॒याय॑ सर्वेश्व॒ राय॑  सदाशि॒ वाय॑ श्रीमन्महादे॒ वाय॒ नमः॑ ॥ 
नमो॒ हिर॑ ण्यबाहवे सेना॒न्ये॑ दि॒ शां च॒ पत॑य॒ े नमो॒ नमो॑ व॒ क्षे
ृ भ्यो॒ हरि॑ केशेभ्यः पश॒ नां
ू पत॑य॒ े
नमो॒ नमः॑
स॒ स्पिञ्ज॑राय॒ त्विषी॑मते पथी॒नां पत॑य॒ े नमो॒ नमो॑ बभ्ल॒ शाय॑ु विव्या॒धिनेऽन्ना॑नां॒ पत॑य॒ े नमो॒
नमो॒
70
हरि॑ केशायोपवी॒तिने॑ प॒ ष्टानां ु ॒ पत॑य॒ े नमो॒ नमो॑ भ॒ वस्य॑ हे॒ त्यै जग॑तां॒ पत॑य॒ े नमो॒ नमो॑
रु॒द्राया॑तता॒विने॒ क्षेत्रा॑णां॒ पत॑य॒ े नमो॒ नमः॑ स॒ तायाह॑
ू न्त्याय॒ वना॑नां॒ पत॑य॒ े नमो॒ नमो॑
रोहि॑ताय स्थ॒ पत॑ये व॒ क्षाणांृ ॒ पत॑य॒ े नमो॒ नमो॑ म॒ न्त्रिणे॑ वाणि॒ जाय॒ कक्षा॑णां॒ पत॑य॒ े नमो॒ नमो॑
भुव॒ त ं ये॑ वारिवस्कृ॒तायौष॑धीनां॒ पत॑य॒ े नमो॒ नम॑ उ॒ च्चैर्घो॑षायाक्र॒न्दय॑ते पत्ती॒नां पत॑य॒ े नमो॒
नमः॑
कृत्स्नवी॒ताय॒ धाव॑त॒ े सत्व॑नां॒ पत॑य॒ े नमः॑ ॥  नमः॒ सह॑मानाय निव्या॒धिन॑ आव्या॒धिनीनां॑ ॒ 
पत॑य॒ े नमो॒ नमः॑ ककु॒भाय॑ निष॒ ङ्गिणे॑ स्ते॒नानां॒ पत॑य॒ े नमो॒ नमो॑ निष॒ ङ्गिण॑ इषधि
ु ॒ मते॒
तस्क॑राणां॒ पत॑य॒ े नमो॒ नमो॒
ू पत॑य॒ े नमो॒ नमो॑ निचे॒ रवे॑ परिच॒ रायार॑ ण्यानां॒ पत॑य॒ े नमो॒ नमः॑
वञ्च॑ते परि॒वञ्च॑ते स्ताय॒ नां
सकृ ा॒विभ्यो॒ जिघाóè॑सद्भ्यो मष्ु ण॒ तां पत॑य॒ े नमो॒ नमो॑ ऽसि॒ मद्भ्यो॒ नक्तं॒ चर॑ द्भ्यः
प्रकृ॒न्तानां॒ पत॑य॒ े नमो॒ नम॑
उष्णी॒षिणे॑ गिरिच॒ राय॑ कुल॒ ञ्चानां
ु ॒ पत॑य॒ े नमो॒ नम॑ इषम
ु॑ द्भ्यो धन्वा॒विभ्य॑श्च वो॒ नमो॒ नम॑
आतन्वा॒नेभ्यः॑ प्रति॒ दधा॑नेभ्यश्च वो॒ नमो॒ नम॑ आ॒यच्छ॑ द्भ्यो विस॒ जद्भ्य॑
ृ श्च वो॒ नमो॒ नमो
ऽस्य॑द्भ्यो॒ विद्ध्य॑द्भ्यश्च वो॒ नमो॒ नम॒ आसीने॑ भ्यः॒ शया॑नेभ्यश्च वो॒ नमो॒ नमः॑

71
स्व॒ पद्भ्यो॒ जाग्र॑द्भ्यश्च वो॒ नमो॒ नम॒ - स्तिष्ठ॑ द्भ्यो॒ धाव॑द्भ्यश्च वो॒ नमो॒ नमः॑
स॒ भाभ्यः॑ स॒ भाप॑तिभ्यश्च वो॒ नमो॒ नमो॒ अश्वे॒भ्योऽश्व॑पतिभ्यश्च वो॒ नमः॑ ॥ 
नम॑ आव्या॒धिनी॓भ्यो वि॒ विध्य॑न्तीभ्यश्च वो॒ नमो॒ नम॒ उग॑णाभ्यस्तó ृ è ह॒तीभ्य॑श्च वो॒ नमो॒
नमो॑
ग॒ त्से
ृ भ्यो॑ ग॒ त्सप॑
ृ ॓
तिभ्यश्च वो॒ नमो॒ नमो॒ व्रातेभ्यो॒ व्रात॑पतिभ्यश्च वो॒ नमो॒ नमो॑
ग॒ णेभ्यो॑ ग॒ णप॑तिभ्यश्च वो॒ नमो॒ नमो॒ वि॒ रू॑पेभ्यो वि॒ श्वरू॑पेभ्यश्च वो॒ नमो॒ नमो॑
॓
म॒ हद्भ्यः॑ क्षुल्ल॒ केभ्य॑श्च वो॒ नमो॒ नमो॑ र॒थिभ्यो॑ऽर॒थेभ्य॑श्च वो॒ नमो॒ नमो॒ रथेभ्यो
रथ॑पतिभ्यश्च वो॒ नमो॒ नमः॒ सेना॓भ्यः सेन॒निभ्य॑श्च वो॒ नमो॒ नमः॑ क्ष॒त्तभ्
ृ यः॑ संग्रही॒तभ्
ृ य॑श्च
वो॒ नमो॒ नम॒ -
॓
स्तक्ष॑भ्यो रथका॒रेभ्य॑श्च वो॒ नमो॒ नमः॒ कुला॑लेभ्यः क॒ र्मारे भ्यश्च वो॒ नमो॒ नमः॑
प॒ ञ्जिष्टे
ु ॓
भ्यो निषा॒देभ्य॑श्च वो॒ नमो॒ नम॑ इष॒ क
ु ृ द्भ्यो॑ धन्व॒ कृद्भ्य॑श्च वो॒ नमो॒ नमो॑
मग
ृ ॒ यभ्
ु यः॑ श्व॒ निभ्य॑श्च वो॒ नमो॒ नमः॒ श्वभ्यः॒ श्वप॑तिभ्यश्च वो॒ नमः॑ ॥ 
नमो॑ भ॒ वाय॑ च रु॒द्राय॑ च॒ नमः॑ श॒ र्वाय॑ च पश॒ पत॑
ु ये च॒ नमो॒ नील॑ग्रीवाय च शिति॒ कण्ठा॑य च॒
नमः॑ कप॒ र्दि ने॑ च॒ व्यप्ु॑ तकेशाय च॒   नमः॑ सहस्रा॒क्षाय॑ च श॒ तध॑न्वने च॒  
नमो॑ गिरि॒शाय॑ च शिपिवि॒ ष्टाय॑ च॒ नमो॑ मी॒ढुष्ट॑ माय॒ चेषम
ु॑ ते च॒ नमो॓ ह्र॒स्वाय॑ च वाम॒ नाय॑
72
च॒
नमो॑ बह
ृ ॒ ते च॒ वर्षी॑यसे च॒   नमो॑ व॒ द्धाय॑
ृ च सं॒ वद्
ृ ध्व॑ने च॒   नमो॒ अग्रि॑याय च प्रथ॒ माय॑ च॒
नम॑ आ॒शवे॑ चाजि॒ राय॑ च॒  
नमः॒ शीघ्रि॑याय च॒ शीभ्या॑य च॒   नम॑ ऊ॒ र्म्या॑य चावस्व॒ न्या॑य च॒  
नमः॑ स्रोत॒ स्याय॑ च॒ द्वीप्या॑य च ॥  नमो॓ ज्ये॒ष्ठाय॑ च कनि॒ ष्ठाय॑ च॒
नमः॑ पूर्व॒जाय॑ चापर॒जाय॑ च॒   नमो॑ मध्य॒ माय॑ चापग॒ ल्भाय॑ च॒   नमो॑ जघ॒ न्याय॑ च॒ बध्नि
ु य॑ ाय
च॒   नमः॑ सो॒भ्या॑य च प्रतिस॒ र्या॑य च॒  
॑ च॒ खल्या॑य च॒  नमः॒ श्लोक्या॑य चावसा॒न्या॑य
नमो॒ याम्या॑य च॒ क्षेम्या॑य च॒  नम॑ उर्व॒ र्याय
च॒  नमो॒ वन्या॑य च॒ कक्ष्या॑य च॒  
नमः॑ श्र॒वाय॑ च प्रतिश्र॒वाय॑ च नम॑ आ॒शष ॑
ु ेणाय चा॒शरु ॑ थाय च॒  नमः॒ शरू ा॑य चावभिन्द॒ ते
च॒  नमो॑ व॒ र्मिणे॑ च वरू॒थिने॑ च॒  
नमो॑ बि॒ ल्मिने॑ च कव॒ चिने॑ च॒  नमः॑ श्र॒ ताय॑
ु च  श्रत
ु से॒ नाय॑ च ॥ नमो॑ दन्ु द॒ भ्या॑
ु य चाहन॒ न्या॑य
च॒ नमो॑ ध॒ ष्णवे
ृ ॑ च प्रम॒ शाय॑
ृ च॒
नमो॑ द॒ ताय॑
ू च॒ प्रहि॑ताय च॒ नमो॑ निष॒ ङ्गिणे॑ चेषधि
ु ॒ मते॑ च॒  नम॑स्ती॒क्ष्णेषव
॑ े चाय॒ धिने
ु च॒ नमः॑
स्वाय॒ धाय॑
ु च स॒ धन्व॑
ु ने च॒  
73
नमः॒ स्रुत्या॑य च॒ पथ्या॑य च॒ नमः॑ का॒ट्या॑य च नी॒प्या॑य च॒  नमः॒ सूद्या॑य च सर॒स्या॑य च॒
नमो॑ ना॒द्याय॑ च वैश॒न्ताय॑ च 
नमः॒ कूप्या॑य चाव॒ ट्या॑य च॒ नमो॒ वर्ष्या॑य चाव॒ र्ष्याय॑ च॒ नमो॑ मे॒ घ्या॑य च विद्य॒ त्या॑
ु य च॒ नम॑
ई॒ध्रिया॑य चात॒ प्या॑य च॒  
नमो॒ वात्या॑य च॒ रे ष्मिय॑ ाय च॒  नमो॑ वास्त॒ व्या॑य च वास्त॒ पाय॑
ु च ॥ नमः॒ सोमा॑य च रु॒द्राय॑
च॒ नम॑स्ता॒म्राय॑ चारु॒णाय॑ च॒  
नमः॑ श॒ ङ्गाय॑ च पश॒ पत॑ु ये च॒ नम॑ उ॒ ग्राय॑ च भी॒माय॑ च॒  नमो॑ अग्रेव॒धाय॑ च दरू े व॒धाय॑
॑
च॒  नमो॑ ह॒न्त्रे च॒ हनीयसे ृ भ्यो॒ हरि॑ केशेभ्यो॒ नम॑स्ता॒राय॒ नमः॑ शं॒ भवे॑ च
च॒ नमो॑ व॒ क्षे
मयो॒भवे॑ च॒  नमः॑ शंक॒राय॑ च मयस्क॒ राय॑ च॒  नमः॑ शि॒ वाय॑  च शि॒ वत॑राय च॒
नम॒ स्तीर्थ्या॑य च॒ कूल्या॑य च॒  नमः॑ पा॒र्या॑य चावा॒र्याय
॑ च॒  नमः॑ प्र॒ तर॑ णाय चो॒त्तर॑ णाय च॒  नम॑
आता॒र्या॑य चाला॒द्या॑य च॒  
नमः॒ शष्प्या॑य च॒ फेन्या॑य च॒  नमः॑ सिक॒ त्या॑य च प्रवा॒ह्या॑य च ॥ नम॑ इरि॒ण्या॑य च
प्र॒ पथ्या॑य च॒  
नमः॑ किóè शि॒ लाय॑ च॒ क्षय॑णाय च॒ नमः॑ कप॒ र्दि ने॑ च पुल॒स्तये॑ च॒  नमो॒ गोष्ठ्या॑य च॒
गह्
ृ या॑य च॒  
74
नम॒ स्तल्प्या॑य च॒ गेह्या॑य च॒  नमः॑ का॒ट्या॑य च गह्वरे ॒ष्ठाय॑ च॒  नमो॓ हृद॒ य्या॑य च निवे॒ष्प्या॑य
च॒  
नमः॑ पाóè स॒ व्या॑य च रज॒ स्या॑य च॒  नमः॒ शुष्क्या॑य च हरि॒त्या॑य च॒  नमो॒ लोप्या॑य चोल॒ प्या॑य
च॒  
नम॑ ऊ॒ र्व्या॑य च स॒ र्म्या
ू य॑ च॒  नमः॑ प॒ र्ण्या॑य च पर्णश॒ द्या॑य च॒  नमो॑ऽपग॒ रमाणाय
ु चाभिघ्न॒ ते
च॒  
नम॑ आख्खिद॒ ते च॑ प्रख्खिद॒ ते च॒  नमो॑ वः किरि॒केभ्यो॑ दे॒ वाना॒óè॒ हृद॑ येभ्यो॒ नमो॑
विक्षीण॒ केभ्यो॒ नमो॑ विचिन्व॒ त्केभ्यो॒
नम॑ आनिर्ह॒तेभ्यो॒ नम॑ आमीव॒ त्केभ्यः॑ ॥ द्रापे॒ अन्ध॑सस्पते॒ दरि॑ द्र॒न्नील॑लोहित ।ए॒ षां
परु
ु ॑ षाणामे॒ षां प॑श॒ नां
ू मा भेर्मारो॒ मो ए॑षां॒
किंच॒ नाम॑मत ् ॥ १०.१॥ या ते॑ रुद्र शि॒ वा त॒ नूः शि॒ वा वि॒ श्वाह॑ भेषजी ।शि॒ वा रु॒द्रस्य॑ भेष॒जी
तया॑ नो मड ृ जी॒वसे ॓ ॥ १०.२॥
इ॒माóè रु॒द्राय॑ त॒ वसे॑ कप॒ र्दि ने ॓ क्ष॒यद्वी॑राय॒ प्रभ॑रामहे म॒ तिम ् । यथा॑ नः॒ शमस॑द्द्वि॒ पदे॒ चतष्ु॑ पदे॒
विश्वं॑ प॒ ष्टं
ु ग्रामे॑
अ॒ स्मिन्नना॑तरु म ् ॥ १०.३॥
75
म॒ डा
ृ नो॑ रुद्रो॒तनो॒ मय॑स्कृधि क्ष॒यद्
॑ वीराय॒ नम॑सा विधेम ते ।यच्छं च॒ योश्च॒ मनरु॑ ाय॒ जे पि॒ ता
तद॑ श्याम॒ तव॑ रुद्र॒ प्रणी॑तौ ॥ १०.४॥
मा नो॑ म॒ हान्त॑म॒ त
ु मा नो॑ अर्भ॒ कं मा न॒ उक्ष॑न्त-म॒ त
ु मा न॑ उक्षि॒तम ् । मा नो॑ वधीः पि॒ तरं ॒
मोत मा॒तरं॑ प्रि॒ या मा न॑स्त॒ नुवो॑ रुद्र रीरिषः ॥ १०.५॥
मान॑स्तो॒के तन॑य॒ े मा न॒ आयषि ु॑ ॒ मा नो॒ गोष॒ ु मा नो॒ अश्वेष ॑ ु रीरिषः । वी॒रान्मा नो॑ रुद्र
भामि॒ तोऽव॑धी-र्ह॒विष्म॑न्तो॒ नम॑सा विधेम ते ॥ १०.६॥
आरात्ते॑ गो॒घ्न उ॒ त पूरु ॑ ष॒ घ्ने क्ष॒यद्वी॑राय स॒ म्नम॒
ु स्मे ते॑ अस्तु । रक्षा॑ च नो॒ अधि॑ च दे व
ब्र॒ ह्यथा॑
ू च नः॒ शर्म॑ यच्छ द्वि॒ बर्हाः॓ ॥ १०.७॥
स्त॒ ुहि श्र॒ तं
ु ग॑र्त॒सदं॒ युवा॑नं म॒ गन्न
ृ भी॒म-मपु॑ ह॒त्नुम॒ ग्रम
ु ् । म॒ डा ॒ े रु॑ द्र॒ स्तवा॑नो अ॒ न्यन्ते॑
ृ ज॑रित्र
अ॒ स्मन्निव॑पन्त॒ ु सेनाः॓ ॥ १०.८॥
॑
परि॑ णो रु॒द्रस्य॑ हे तिर्वृणक्त ॒ ु परि॑ त्वे॒षस्य॑ दर्म
ु ॒ तिर॑ घा॒योः । अव॑ स्थि॒ रा मघ॑वद्भ्यस्तनुष्व॒
मीढ्व॑स्तो॒काय॒ तन॑याय मड
ृ य ॥ १०.९॥
मीढु॑ष्टम॒ शिव॑तम शि॒ वो नः॑ स॒ मना॑
ु भव । प॒ र॒मे॒ व॒ क्ष
ृ आयध
ु॑ ं नि॒ धाय॒ कृत्तिं॒ वसा॑न आच॑र॒
पिना॑कं॒ विभ्र॒ दाग॑हि ॥ १०.१०॥

76
विकि॑रिद॒ विलो॑हित॒ नम॑स्ते अस्तु भगवः । यास्ते स॒ हस्र óè॑हे॒तयो॒ऽन्यम॒ स्मन्निव॑पन्त॒ ु ताः ॥
१०.११॥
स॒ हस्रा॑णि सहस्र॒ धा बा॑हु॒वोस्तव॑ हे॒ तयः॑ । तासा॒मीशा॑नो भगवः परा॒चीना॒ मुखा॑ कृधि ॥
१०.१२॥
स॒ हस्रा॑णि सहस्र॒ शो ये रु॒द्रा अधि॒ भम् ू या॓म ् । तेषाóè॑सहस्रयोज॒ नेऽव॒ धन्वा॑नि तन्मसि ॥ ११.१॥
॓
अ॒ स्मिन ् म॑ह॒त्यर्ण॒वेऽन्तरि॑ क्षे भ॒ वा अधि॑ ॥ ११.२॥ नील॑ग्रीवाः शिति॒ कण्ठाः॓ श॒ र्वा अ॒ धः
क्ष॑माच॒ राः ॥ ११.३॥
नील॑ग्रीवाः शिति॒ कण्ठा॒ दिव óè॑रु॒द्रा उप॑श्रिताः ॥ ११.४॥ ये व॒ क्षे
ृ षु॑ स॒ स्पिंजर॑ ा॒ नील॑ग्रीवा
विलो॑हिताः ॥ ११.५॥
ये भ॒ ताना॒
ू मधि॑पतयो विशि॒ खासः॑ कप॒ र्दि नः॑ ॥ ११.६॥ ये अन्नेष ॑ ु वि॒ विध्य॑न्ति॒ पात्रेष
॑ ॒ ु पिबतो॒
जनान ्॑ ॥ ११.७॥
ये प॒ थां प॑थि॒रक्ष॑य ऐलब॒ दा
ृ य॒ व्यध
ु ः॑ ॥ ११.८॥ ये ती॒र्थानि॑ प्र॒ चर॑ न्ति॒ स॒ काव॑
ृ न्तो निष॒ ङ्गिणः॑
॥ ११.९॥
य ए॒ ताव॑न्तश्च॒ भय
ू ाóè॑सश्च॒ दिशो॑ रु॒द्रा वि॑तस्थि॒ रे । तेषाóè॑सहस्र-योज॒ ने ऽव॒ धन्वा॑नि
तन्मसि ॥ ११.१०॥
77
 ॑ ृ ॒ व्यां ये ॓ ऽन्तरि॑ क्षे॒ ये दि॒ वि येषा॒मन्नं॒ वातो॑ व॒ र्ष॒मिष॑व॒-स्तेभ्यो॒ दश॒
नमो॑ रु॒द्रेभ्यो॒ ये पथि
प्राची॒र्द श॑ दक्षि॒णा दश॑ प्र॒ तीची॒र्द शोदी॑ची॒र्द शो॒र्ध्वास्तेभ्यो॒ नम॒ स्ते नो॑ मड ृ यन्त॒ ु ते यं द्वि॒ ष्मो
यश्च॑ नो॒ द्वेष्टि॒ 
तं वो॒ जम्भे॑ दधामि ॥ ११.११॥ त्र्यंबक ॑ ं यजामहे सुग॒न्धिं पष्टि ॑
ु॑ ॒ वर्धनम ् । उ॒ र्वा॒रु॒कमि॑व॒
बन्ध॑नान्म॒ त्यो-र्मु
ृ ॑
क्षीय॒ माऽमत
ृ ा॓त ् ॥ १॥

यो रु॒द्रो अ॒ ग्नौ यो अ॒ प्सु य ओष॑धीष॒ ु ।

॑ ाऽऽवि॒ वेश॒ तस्मै॑ रु॒द्राय॒ नमो॑ अस्तु ॥ २॥
यो रु॒द्रो विश्वा॒ भुवन
तमष्ु॑ टुहि॒ यः स्वि॒ षुः स॒ धन्वा॒
ु यो वि॑श्वस्य॒ क्ष॑यति भेष॒जस्य॑ ।
यक्ष्वा॓म॒हे सौ॓मन॒ साय॑ रु॒द्रं नमो॓भि र्दे॒ वमसरु॑ ं दव
ु स्य ॥ ३॥
अ॒ यं मे॒ हस्तो॒ भग॑वान॒ यं मे॒ भग॑वत्तरः ।
अ॒ यं मे ॓ वि॒ श्व-भेषजो॒
॓ ऽय óè शि॒ वाभि॑मर्शनः ॥ ४॥
ये ते॑ स॒ हस्र॑म॒युत॒ ं पाशा॒ मत्ृ यो॒ मर्त्या॑य॒ हन्त॑वे ।
तान ् य॒ ज्ञस्य॑ मा॒यया॒ सर्वा॒नव॑ यजामहे ।
म॒ त्यवे
ृ ॒ स्वाहा॑ म॒ त्यवे
ृ ॒ स्वाहा॓ ॥ ५॥
78
ओं नमो भगवते रुद्राय विष्णवे मत्ृ यर्मे
ु॑ पा॒हि ।
प्राणानां ग्रन्थिरसि रुद्रो मा॑ विशा॒न्तकः ।
तेनान्नेना॓प्याय॒ स्व ॥ ६॥
नमो रुद्राय विष्णवे मत्ृ युर्मे पाहि
॥ ओं शान्तिः॒ शान्तिः॒ शान्तिः॑ ॥

॥ चमकप्रश्नः ॥
॑ ु वां॒ गिरः॑ ।
अग्ना॑विष्णू सजोष॑से॒मा वर्धन्त
॑ राग॑तम ् ।
द्युम्नैर्वाजेभि॒
वाज॑श्च मे प्रस॒ वश्च॑ मे॒  
प्रय॑तिश्च मे॒ प्रसि॑तिश्च मे धी॒तिश्च॑ मे॒ क्रतश्ु॑ च मे॒  
स्वर॑ श्च मे॒ श्लोक॑श्च मे श्रा॒वश्च॑ मे॒ श्रति
ु श्॑ च मे॒  
ज्योति॑श्च मे॒ सुवश्॑ च मे प्रा॒णश्च॑ मेऽपा॒नश्च॑ मे 
व्या॒नश्च॒ मेऽसश्ु॑ च मे चि॒ त्तं च॑ म॒ आधी॑तं च मे॒  
वाक्च॑ मे॒ मनश्च॑ मे॒ चक्षुश्॑ च मे॒ श्रोत्रं॑ च मे॒ दक्ष॑श्च मे॒  
79
बलं॑ च म॒ ओज॑श्च मे॒ सह॑श्च म॒ आयश्ु॑ च मे 
ज॒ रा च॑ म आ॒त्मा च॑ मे त॒ नश्ू च॑ मे॒ शर्म॑ च मे॒ वर्म॑ च॒ मे
ऽङ्गा॑नि च मे॒ ऽस्थानि॑ च मे॒ परूóè॑षि च मे॒  
शरीरा॑णि च मे ॥ १॥
ज्यैष्ठ्यं॑ च म॒ आधि॑पत्यं च मे म॒ न्यश्ु च॑ मे॒  
भाम॑श्च मेऽम॑श्च॒ मेऽम्भ॑श्च मे जे॒ मा च॑ मे महि॒मा च॑ मे 
वरि॒मा च॑ मे प्रथि॒ मा च॑ मे व॒ र्ष्मा च॑ मे द्राघ॒ या
ु च॑ मे 
व॒ द्धं
ृ च॑ मे॒ वद्धि
ृ श्॑ च मे स॒ त्यं च॑ मे श्र॒द्धा च॑ मे॒
जग॑च्च मे॒ धनं॑ च मे॒ वश॑श्च मे॒ त्विषि॑श्च मे क्री॒डा च॑ मे॒  
मोद॑ श्च मे जा॒तं च॑ मे जनि॒ ष्यमा॑णं च मे स॒ क्तंू च॑ मे
सुकृ॒तं च॑ मे वि॒ त्तं च॑ मे॒ वेद्यं॑ च मे भ॒ तं
ू च॑ मे 
भवि॒ ष्यच्च॑ मे स॒ गं
ु च॑ मे स॒ पथंु च म ऋ॒द्धं च॑ म॒  
ऋद्धि॑श्च मे क् ~ल॒ ुप्तं च॑ मे॒ क् ~लप्ति
ु श्॑ च मे म॒ तिश्च मे 
सुम॒तिश्च॑ मे ॥ २॥

80
शं च॑ मे॒ मय॑श्च मे प्रि॒ यं च॑ मेऽनुका॒मश्च॑ मे॒
काम॑श्च मे सौमन॒ सश्च॑ मे भ॒ द्रं च॑ मे॒ श्रेयश्॑ च मे॒  
वस्य॑श्च मे॒ यश॑श्च मे॒ भग॑श्च मे॒ द्रवि॑णं च मे 
य॒ न्ता च॑ मे ध॒ र्ता च॑ मे॒ क्षेमश्॑ च मे॒ धति
ृ श्॑ च मे॒  
विश्वं॑ च मे॒ मह॑श्च मे सं॒ विच्च॑ मे॒ ज्ञात्रं॑ च मे॒  
सूश्च॑ मे प्र॒ सूश्च॑ मे॒ सी॑रं च मे ल॒ यश्च॑ म ऋ॒तं च॑ मे॒
ऽमत
॑ ृ ं च मेऽय॒ क्ष्मं च॒ मेऽना॑मयच्च मे जी॒वातश्ु॑ च मे
दीर्घाय॒ त्वं
ु च॑ मेऽनमि॒ त्रं च॒ मेऽभ॑यं च मे स॒ गं
ु च॑ मे॒  
शय॑नं च मे स॒ षा ू च॑ मे स॒ दिनं
ु ॑ च मे ॥ ३॥
ऊर्क्च॑ मे स॒ नू त
ृ ा॑ च मे॒ पय॑श्च मे॒ रस॑श्च मे 
ृ च॑ मे॒ मधु॑ च मे॒ सग्धि॑श्च मे॒ सपी॑तिश्च मे 
घ॒ तं
ृ ॑ श्च मे॒ जैत्रं॑ च म औ॒द्भि॑ द्यं च मे 
कृ॒षिश्च॑ मे॒ वष्टि
र॒यिश्च॑ मे॒ राय॑श्च मे प॒ ष्टं
ु च॑ मे॒ पुष्टि॑श्च मे 
वि॒ भु च॑ मे प्र॒ भु च॑ मे ब॒ हु च॑ मे॒ भय
ू श्॑ च मे 
प॒ र्णं
ू च॑ मे प॒ र्णत॑
ू रं च॒ मेऽक्षि॑तिश्च मे॒ कूय॑वाश्च॒ मे
81
ऽन्नं॑ च॒ मेऽक्षुच्च मे व्री॒हिय॑श्च मे॒ यवा॓श्च मे॒ माषा॓श्च मे॒
तिला॓श्च मे म॒ द्गाश्च॑
ु मे खल्वा॓श्च मे गो॒धम
ू ा॑श्च मे
म॒ सुरा॓श्च मे प्रि॒ यंगव
॑ श्च॒ मेऽणवश्च मे
श्या॒माका॓श्च मे नी॒वारा॓श्च मे ॥ ४॥
अश्मा॑ च मे॒ मत्ति
ृ क ॑
॑ ा च मे गि॒ रय॑श्च मे॒ पर्वताश्च मे॒
सिक॑ताश्च मे॒ वन॒ स्पत॑यश्च मे॒ हिर॑ ण्यं च॒ मे
ऽय॑श्च मे॒ सीसं॑ च मे॒ त्रपश्ु॑ च मे श्या॒मं च॑ मे
लो॒हं च॑ मे॒ ऽग्निश्च॑ म॒ आप॑श्च मे वी॒रुध॑श्च म॒
ओष॑धयश्च मे कृष्टप॒ च्यं च॑ मेऽकृष्टप॒ च्यं च॑ मे
ग्राम्याश्च॑ मे प॒ शव॑ आर॒ण्याश्च॑ य॒ ज्ञेन॑ कल्पन्तां
वि॒ त्तं च॑ मे॒ वित्ति॑श्च मे भ॒ तं
ू च॑ मे॒ भूतिश्॑ च मे॒
वसु॑ च मे वस॒ तिश्च॑ मे॒ कर्म॑ च मे॒ शक्ति॑श्च॒ मे
ऽर्थश्च॑ म॒ एम॑श्च म॒ इति॑श्च मे॒ गति॑श्च मे ॥ ५॥
अ॒ ग्निश्च॑ म॒ इन्द्र॑ श्च मे॒ सोम॑श्च म॒ इन्द्र॑ श्च मे
सवि॒ ता च॑ म॒ इन्द्र॑ श्च मे॒ सर॑ स्वती च म॒ इन्द्र॑ श्च मे
82
प॒ षा
ू च॑ म॒ इन्द्र॑ श्च मे॒ बहृ ॒ स्पति॑श्च म॒ इन्द्र॑ श्च मे
मि॒ त्रश्च॑ म॒ इन्द्र॑ श्च मे॒ वरु॑ णश्च म॒ इन्द्र॑ श्च मे॒
त्वष्टा॑ च म॒ इन्द्र॑ श्च मे धा॒ता च॑ म॒ इन्द्र॑ श्च मे॒
विष्णश्ु॑ च म॒ इन्द्र॑ श्च मे॒ ऽश्विनौ॑  च म॒ इन्द्र॑ श्च मे
म॒ रुत॑श्च  म॒ इन्द्र॑ श्च मे॒ विश्वे॑ च  मे दे॒ वा इन्द्र॑ श्च मे
पथि
ृ ॒ वी च॑  म॒ इन्द्र॑ श्च मे॒ ऽन्तरि॑ क्षं च  म॒ इन्द्र॑ श्च मे॒
द्यौश्च॑ म॒ इन्द्र॑ श्च मे॒ दिश॑श्च म॒ इन्द्र॑ श्च मे
मूर्धा च॑ म॒ इन्द्र॑ श्च मे प्र॒ जाप॑तिश्च म॒ इन्द्र॑ श्च मे ॥ ६॥
अ॒ óè॒शुश्च॑ मे र॒श्मिश्च॒ मेऽदा॓भ्यश्च॒ मेऽधि॑पतिश्च म
उपा॒óè॒शश्ु च॑ मेऽन्तर्या॒मश्च॑ म ऐन्द्रवाय॒ वश्च॑ मे
मैत्रावरु॒णश्च॑ म आश्वि॒ नश्च॑ मे प्रतिप्र॒ स्थान॑श्च मे
श॒ क्रश्च॑
ु मे म॒ न्थी च॑ म आग्रय॒ णश्च॑ मे वैश्वदे॒ वश्च॑ मे
ध्र॒ वश्च॑
ु मे वैश्वान॒ रश्च॑ म ऋतुग्र॒हाश्च॑ मे
ऽतिग्रा॒ह्या॓श्च म ऐन्द्रा॒ग्नश्च॑ मे वैश्वदे॒ वश्च॑ मे
मरुत्व॒ तीया॓श्च मे माहे॒ न्द्रश्च॑ म आदि॒ त्यश्च॑ मे
83
सावि॒ त्रश्च॑ मे सारस्व॒ तश्च॑ मे पौ॒ष्णश्च॑ मे
पात्नीव॒ तश्च॑ मे हारियोज॒ नश्च॑ मे ॥ ७॥
इ॒ध्मश्च॑ मे ब॒ र्हिश्च॑ मे॒ वेदिशच ्॑ मे॒ धिष्णि॑याश्च मे॒
स्रुचश्॑ च मे चम॒ साश्च॑ मे॒ ग्रावा॑णश्च मे॒ स्वर॑ वश्च म
उपर॒वाश्च॑ मे ऽधि॒ षव॑णे च मे द्रोणकल॒ शश्च॑ मे 
वाय॒ व्या॑नि च मे पूत॒भच् ृ च॑ मे आधव॒ नीय॑श्च म॒  
आग्नी॓ध्रं च मे हवि॒ र्धानं॑ च मे ग॒ हाश्च॑
ृ मे॒ सद॑ श्च मे 
पुरो॒डाशा॓श्च मे पच॒ ताश्च॑ मेऽवभ॒ थश्च॑
ृ मे
स्वगाका॒रश्च॑ मे ॥ ८॥
अ॒ ग्निश्च॑ मे ध॒ र्मश्च॑ मे॒ ऽर्क श्च॑ मे॒ सर्य॑
ू श्च मे
प्रा॒णश्च॑ मेऽश्वमे॒ धश्च॑ मे पथि
ृ ॒ वी च॒ मे ऽदि॑ तिश्च मे॒  
दिति॑श्च मे॒ द्यौश्च॑ मे॒ शक्व॑रीर॒ङ्गल
ु य
॑ ो दिश॑श्च मे 
य॒ ज्ञेन॑ कल्पन्ता॒मक्
ृ च॑ मे॒ साम॑ च मे॒ स्तोम॑श्च मे॒  
यजुश्॑ च मे दी॒क्षा च॑ मे॒ तप॑श्च म ऋ॒तुश्च॑ मे व्रतं च॑ मे
ऽहोरा॒त्रयो॓र्वृ॒ष्ट्या बह
॑ ृ द्रथन्त॒ रे च॑ मे य॒ ज्ञेन॑ कल्पेताम ् ॥ ९॥
84
गर्भा॓श्च मे व॒ त्साश्च॑ मे॒ त्र्यवि॑श्च मे त्रय
॒ ् ॒ वी च॑ मे
दित्य॒ वाट् च॑ मे दित्यौ॒ही च॑ मे॒ पञ्चा॑विश्च मे
पञ्चा॒वी च॑ मे त्रिव॒ त्सश्च॑ मे त्रिव॒ त्सा च॑ मे 
तुर्य॒वाट् च॑ मे तर्यौ
ु ॒ही च॑ मे पष्ठ॒ वाट् च॑ मे पष्ठौ॒ही च॑ म
उ॒ क्षा च॑ मे व॒ शा च॑ म ऋष॒ भश्च मे वे॒हच्च॑ मे
ऽन॒ ड्वाञ्च॑ मे धे॒ नुश्च॑ म॒ आयर्य
ु॑ ॒ ज्ञेन॑ कल्पतां
प्रा॒णो य॒ ज्ञेन कल्पतामपा॒नो य॒ ज्ञेन॑ कल्पतां
व्या॒नो य॒ ज्ञेन॑ कल्पतां॒ चक्षु॑र्य॒ज्ञेन॑ कल्पता॒óè॒
श्रोत्रं॑ य॒ ज्ञेन॑ कल्पतां॒ मनो॑ य॒ ज्ञेन॑ कल्पतां॒
वाग्य॒ ज्ञेन॑ कल्पतामा॒त्मा य॒ ज्ञेन॑ कल्पतां 
य॒ ज्ञो य॒ ज्ञेन॑ कल्पताम ्  ॥ १०॥
एका॑ च मे ति॒ स्रश्च॑ मे॒ पञ्च॑ च मे स॒ प्त च॑ मे॒
नव च म॒ एका॑दश च मे॒ त्रयो॑दश च मे॒ पंचद
॑ श च मे
स॒ प्तद॑ श च मे॒ नव॑दश च म॒ एक॑ विóè शतिश्च मे॒  
त्रयो॑विóè शतिश्च मे॑ पंचवि
॑ óè शतिश्च मे
85
स॒ प्तवि॒ óè॑शतिश्च मे॒ नव॑विóè शतिश्च म॒
एक॑त्रिóè शच्च मे॒ त्रय॑स्त्रिóè शच्च मे॒
चत॑स्रश्च मे॒ ऽष्टौ च॑ मे॒ द्वाद॑ श च मे॒ षोड॑श च मे
विóè श॒ तिश्च॑ मे॒ चतर्वि
ु॑ óè शतिश्च मे॒ ऽष्टाविóè॑शतिश्च मे॒  
द्वात्रिóè॑शच्च मे॒ षट्त्रिóè॑शच्च मे चत्वरि॒óè॒शच्च॑ मे॒
चतश्ु॑ चत्वारिóè शच्च॑ मे॒ ऽष्टाच॑त्वारिóè शच्च मे॒
वाज॑श्च प्रस॒ वश्चा॑पि॒जश्च॒ क्रतश्ु॑ च॒ सव
ु श्॑ च म॒ र्धा
ू च॒
व्यश्नि॑यश्चान्त्याय॒ नश्चान्त्य॑श्च भौव॒ नश्च॒
भुवन
॑ ॒ श्चाधि॑पतिश्च ॥ ११॥
इडा॑ दे व॒हूर्मनर्य
ु॑ ज्ञ॒नीर्बृह॒स्पतिरुक्थाम॒ दानि॑
श óè सिष॒ द्विश्वेदे ॑ ॒ वाः सक्ू॓ त॒ वाचः॒ पथि
ृ व॑ ीमात॒ र्मा 
मा॑ हिóè सी॒र्मधु॑ मनिष्ये॒ मधु॑ जनिष्ये॒ मधु॑ वक्ष्यामि॒  
मधु॑ वदिष्यामि॒ मधुम ॑ तीं दे॒ वेभ्यो॒ वाच॑मुद्यास óè
ू ण्यां॓ मन॒ ष्ये
शुश्र॒ षे ॑ स्तं मा॑ दे॒ वा अ॑वन्तु
ु भ्य॒
शो॒भायै॑ पि॒ तरोऽनम ु॑ दन्तु ॥
86
॥ ओं शान्तिः॒ शान्तिः॒ शान्तिः॑ ॥

नाथांची यंत्रावर विधीवत प्राणप्रतिष्ठा करावी

प्राणप्रतिष्ठा करताना प्रत्येक सिद्धांचा पूर्ण मंत्र जाप करून त्यांना त्यांच्या जागी
स्थानापन्न करावे | तेव्हा स्थापयामि असे म्हणावे ||

सत नमो आदे श | गुरु जी को आदे श | ॐ गुरुजी | ॐ सों ॐ आँ, हीं, क्रों, यं रं , लं, वं,
शं, षं, सं, हं स: जती गोरक्षनाथ य प्राण: इह ज्योति स्वरुप, जमा-अजपा हं सा: प्राण
प्राणाहा: |
ॐ आं हीं क्रों यं, रं , लं, वं, शं षं सहं हं , स;, जती गोरक्षनाथाय घट पिण्डमें , शिव-
शक्ति की माया | जीव रूप में शिव गरु
ु गोरक्षनाथ कहाया |

87
 ॐ आं हीं क्रों यं रं लं वं शं षं सं हं स: जती गोरक्षनथाय दस इन्द्रियों की काया |
पांच तत का किया पसारा | अमर योगी अमर काया | अक्षय योगी सबसे न्यारा | श्री
नाथ जी गुरु जी को आदे श | आदे श |

बीज मन्त्र म्हणन

ू प्राण प्रतिष्ठा करावी |

स्थापन करताना नाममंत्र वाचन

ू आवाहयामि स्थापयामि असे शेवटी म्हणावे व भस्म
लावावे |
बेल पानावर भस्म व गंध लावावे |

ॐ कार आदिनाथ आवाहन – ॐ गरू

ु जी ॐ कार आदिनाथ जी | अलख निरं जन निराकार
अविगत पुरुष तत्वसार तत्वसार मधे जोत, ज्योत मध्ये परम ज्योत परम ज्योत मध्ये
उत्पन्न भई शम्भू शिव गायत्री विश्वनी विश्वमर्ति
ू पाताले गह
ृ णी चतर्थे
ु वेद मख
ु ी दाहिनी

88
नासिका गंगा जमना सरस्वती त्रिकुटी दे वता दे खे चन्द्रमा आड़ ललाट नक्षत्र पुष्पमाला १८
भार वनस्पति सेली सिंगी मीन मेखला धारी हृदय ३३ कोटि दे वी दे वता कुक्षो सप्त सागरा
रोमावलिते चार खाणी चार बाणी चन्द्रसूर्य पवन पाणी | धर्ती आकाश पांच तत्व पिण्ड
प्राण ले किया प्रकाश | शुन्य निरालम्ब दिया निवास यती निरालम्ब जी के चरण कमल
पदका को नमस्कार नमाम्यहम | लक्ष चौरासी जियाजन
ु ये मंत्र ss घोर मंत्र क्षीर मंत्र
बिज मंत्र अभय मंत्र जाप जपन्ते अगम जाप जपन्ते श्री शम्भुजती गुरुगोरक्षनाथ जी
बाला | शिव गोरक्ष नमो नम: ॐ प्रात काले ले उत्पन्न माता शम्भू शिव गायत्री जटाजूट
मक
ु ु ट त्रिशल
ू धारनी , नादमद्र
ु ा विभति
ू धारिणी रक्तवर्णी वष
ृ भ वाहनी रूद्र दे वता को
पोषणी ॠद्धि सिद्धि वरदायिनी सो योगी को मोक्ष मुक्त फल दायकम | मध्याने काले
उत्पन्न भयी माता शम्भशि
ू व गायत्री दण्ड कमण्डल पुस्तक कर धारनी श्वेत वर्णी
हं सवाहिनी ब्रम्ह दे वता को पोषणी ॠद्धि सिद्धि वरदायिनी सो योगी को मोक्ष मक्
ु त फल
दायकम | सायंकाल ले उत्पन्न भई शम्भू शिव गायत्री शंख चक्र गदा, पद्म धारणी , श्याम

89
वर्णी गरुड़ वाहनी विष्णु दे वता को पोषणी ॠद्धि सिद्धि वरदायनी | सो योगी को मोक्ष
मक्ति
ु फलदायक शिवोम हर हर हर

ॐ भूभुव: स्व: सिद्ध योगी आदिनाथ जी आवाहन स्थापयामि |

उदयनाथ पार्वती – ॐ गुरूजी कुलदे वी माई पार्वती आदिनाथ अम्बा ध्वजा भगवती, निशान
भगवा, न गाये शब्द भेदी शस्त्र त्रिशल
ू जनेऊ शिवगाठ प्रवित्री ब्रम्हा विष्णु महे श शब्द ॐ
सोहं गुरु मंत्र शिवोम मंत्र जपे माता खुले ह्रदय का ताला कहा आसमान कुन्जी कहा
आसमान ताला | आसमान शुन्य धरत्री स्वरुप उदयनाथ पार्वती | जपे जाप कटे पाप बुढा
जपे बालक हो जावे | बालक जपे काल न खाये | जिसकी रक्षा उदयनाथ करे |

ॐ भभ
ू व
ु : स्व: सिद्ध उदयनाथ पार्वती जी आवाहन स्थापयामि |

90
सत्यनाथ ब्रम्हाजी – ॐ गुरूजी | सत नमो आदे श | गुरूजी को आदे श | ॐ गुरूजी | ॐ
नमो परब्रम्ह, परब्रम्ह ऊपर ब्रम्हा का वासा | न था यग
ु , न थी जग
ु ,न थी धरती , न था
आकाश , नही वक्ष
ृ , नही डाल, नही शुन्य, नही मूल,नही दे हि , नही दे वरा , नही पूजा , नही
पाती, न था पवन , न था पाणी जहा सदाशिव ने ध्यान लगाया | ब्रम्हा विष्णु के नाभ
से पाया सिद्धा ने सतनाथ ब्रम्हजी नाम से सजाया | जा ब्रम्हा सतनाथ जलस्वरुप जा जा
तेरा शिवलोक मै वासा कहे शिव जी सन
ु पार्वती चार वेद , छ: शास्त्र, अठारह पुराण नव
व्याकरण संध्या तर्पण गंगा गायत्री मंत्र सूर्य मंत्र बीज मंत्र होम जाप सूतक पातक सोलह
श्रंग
ु ार यह सब ब्रम्हा जी का काज | जपे जाप ब्रम्ह लोक मै जाय | ना जपे नर नरक मै
जाय | इतना सत्यनाथ ब्रम्हाजी जाप सम्पूर्ण भया श्री नाथजी गुरूजी को आदे श आदे श
आदे श

ॐ भूभुव: स्व: सत्यनाथ ब्रम्हाजी जी आवाहन स्थापयामि |

91
सन्तोषनाथ विष्णुजी – ॐ गुरूजी | ॐ विष्णुजी तेज स्वरुप वज्र काया शम्भू महादे व का
ध्यान लगाया | शंख चक्र, पद्म हस्त गदा | श्याम वर्ण गरुड़ वाहन विष्णु दे वता अवतार
लिया सन्तोषनाथ जी | हाथ खप्पर बभूत रमाय | शत्रु को मार काल कंटक मार दै त्य
दानव संहार तीन लोक का रक्षपाल विष्णु दे वता चरण कमल को आदे श आदे श आदे श

ॐ भूभुव: स्व: सन्तोषनाथ विष्णुजी आवाहन स्थापयामि |

अचल अचम्बे नाथजी – ॐ गरू

ु जी | पाताल लोक का कोण राजा, कौन घोडा, पाताल लोक
नवकुल नागो का राजा नीला घोडा बासक
ु ी राजा, धरती आसन आकाश का स्वरुप | गौरी
शंकर आप अलेख दिया आसन किया उपदे श | अनन्त सिद्धो करो आदे श | अचल आसन
अकुल वासन, अचम्भेनाथ, गरु
ु शब्द का ध्यान लगाया |ब्रम्हलोक का खल
ु गया ताला |
अचल धरत्री नाम अचम्भेनाथ श्री नाथजी गरू
ु जी को आदे श | आदे श ||

ॐ भभ
ू व
ु : स्व: अचल अचम्बे नाथजी जी आवाहन स्थापयामि |

92
गजबेली गजकंथडनाथ जी – सत नमो आदे श | गरू
ु जी को आदे श | नाथजी को आदे श |
ॐ गुरूजी | गणेश आया ॠद्धि –सिद्धि लाया | ॠद्धि –सिद्धि का भरे भण्डार | दे ह कंु जी
हिंगलाज की ज्ञान कंु जी ग्रहों की कंठ कंु जी गुरु गोरक्षनाथ की लागी कंु जी खुले कपाट
अब दे खो ब्रम्हाण्ड का ठाठ |अक्षय घर का भरे भण्डार अनन्त कोटि सिद्धो मै खीर खाण्ड
का होवे प्रवान | लावो धरो धनी का ध्यान आगछ्य आगछ्य गजकंथडनाथ जी | श्री
नाथजी गरू
ु जी को आदे श | आदे श |

ॐ भूभुव: स्व गजबेली गजकंथडनाथ जी आवाहन स्थापयामि |

सिद्ध चौरं गीनाथ जी – ॐ सत नमो आदे श | श्री नाथ सिद्धो, चौरं गीनाथ जी राजा शाली
वाहन के धर्मपत्र
ु कहालो | बिना दोष हाथ पैर कटाय कुए मै गिरालो | बारह वर्ष दध
ू भात
घड़ा, भरपरू रख कुए के बाहर निकाल रक्षा करे गुरु गोरक्ष बाला | अठराह भार वनस्पति

93
के राजगुरु कहालो | शीतल रूप चन्द्र अवतार दशवेद्वारी अमत
ृ धार | श्री नाथजी गुरूजी
को आदे श आदे श ||

ॐ भूभुव: स्व सिद्ध चौरं गीनाथ जी आवाहन स्थापयामि |

श्री मत्स्येंन्द्र नाथजी – ॐ सत नमो आदे श | श्री दादा मत्स्येंन्द्र नाथजी राघो मच्छ के
घर अवतार लिया | क्षीर सागर बैठ शिव ने गौरी को पाठ पढाया | मत्स्यगर्भ से दादा
मत्स्येंन्द्र नाथ ने पाया | कदली कोट सिहल द्वीप पर बैठकर थापना थापलो | बावन वीर
, चौसठ योगिनी सवालक्ष भत
ु ावली के राजा कहालो | सब सिद्धो के शीश निवाऊ दादा
मत्स्येंन्द्र नाथ जी के चरण कमल पादक
ु ा पर मस्तक झुकाऊ | श्री नाथजी गुरूजी को
आदे श | आदे श

ॐ भूभुव: स्व सिद्ध दादा मत्स्येंन्द्र नाथजी आवाहन स्थापयामि |

94
श्री शम्भुजती गुरु गोरक्षनाथ – सत नमो आदे श | नाथजी को आदे श | गुरूजी को आदे श
| ॐ गरू
ु जी | अलख निरं जन कौन स्वरूपी बोलिए | अलख निरन्जन ज्योति स्वरूपी
बोलिए | ओमकार, शिवरूपी सांख्या ने साधरूपी , मध्याने हं स रूपी हं स परमहं स दो अक्षर,
गुरु तो गोरक्ष काया तो गायत्री, ॐ ब्रम्हा सो शक्ति शुन्य माता अविगत पिता, अभय पंथ
अचल पदवी निरं जन गोत्र, विहं गम जाति , असंख्य प्रवर, अनन्त शाखा सक्ष्
ू मवेद
आत्मज्ञानि, ब्रम्हज्ञानि श्री ॐ गो गोरक्षनाथाय विद्महे शुन्य पत्र
ु ाय धीमहि तन्नो गोरक्ष
निरन्जन प्रचोदयात इति गोरक्ष गायत्री सम्पूर्ण भया श्री नाथजी गुरूजी को आदे श |
आदे श ||

शम्भज
ु ती गरु
ु गोरक्षनाथ ॐ भभ
ू व
ु : स्व सिद्ध शम्भज
ु ती गरु
ु गोरक्षनाथ जी आवाहन
स्थापयामि |

चौरासी सिद्धों का आवाहन स्थापन मंत्र

95
१. कपिलनाथ : ॐ सिद्ध कपिलनाथ जी गंगासागर स्थान बैठकर थापना थापलो | श्री
शम्भज
ु ती गरु
ु गोरक्षनाथ जी के चेले कहालो | सिद्ध पन्थ कपलानी योगी कपिल नाथजी
को आदे श | आदे श | आदे श |
(पूर्व मध्ये वाप्याम ) ॐ भूर्भव: स्व: सिद्ध कपिलनातजी आवाहन स्थापयामि |
२. सनकनाथ : ॐ सिद्धयोगी सनकनाथ जी चक्रवती अग्निय खण्ड क्षेत्र बैठकर थापना
थापलो | प्रत्यक्ष आदिनाथ जी के शिष्य कहालो | पंथ - सतनाथ के सिद्ध योगी
सनकनाथजी को आदे श | आदे श | आदे श |
(अग्नेय श्रंड्
ृ खलायाम ्) ॐ भूर्भुव: स्व: योगी सनकनाथ जी आवाहन स्थापयामि |
३. लंकनाथ रावण: ॐ पंडिथ रावण लंकनाथजी लंका क्षेत्र बैठकर थापना थापलो | श्री
शम्भन
ू ती गरु
ु गोणक्षनाथजी के चेले कहालो| सिद्ध पंथ रावल के योगी लंकानाथजी को
आदे श | आदे श | आदे श |
(दक्षिणे ) ॐ भर्भु
ू व: स्व: श्री सिद्ध पण्डित लंकानाथजी आवाहन स्थापयामि |
४. सनातन नाथ : - श्री सिद्धयोगी सनातन नाथजी चक्रवर्ती नैऋत्य खण्ड क्षेत्र बैठकर
थापना थापलो | श्री आदिनाथ जी के शिष्य कहालो | पंथ - सतनाथ ब्रह्मा के श्री
सिद्धयोगी सनातननाथ जी को आदे श | आदे श | आदे श |
96
 (नैवत्ृ य खण्डेन्दौ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्ध योगी सनातननाथ जी आवाहन स्थापयामि |
५. (विचारनाथ) भर्तृहरिनाथ :- ॐ श्री सिद्ध योगी विचारनाथ उज्जैन क्षेत्र बैठकर
थापना थापलो | श्री शम्भुजती गुरु गोरक्षना थनाथ जी के शिष्य कहालो पन्थ - भर्तृहरि
बैराग श्री सिद्ध विचारनाथ जी को आदे श | आदे श | आदे श |
(पश्‍चिम श्रंळ
ृ ङखलायम ्) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिद्ध योगी विचारनाथ जी आवाहन
स्थापययामि |
६. चक्रनाथजी : - ॐ श्री सिद्धयोगी चक्रनाथजी सिन्धु (वायव्य खण्ड) क्षेत्र बैठकर
थापना थापलो | श्री गुरु गोरक्षनाथ जी के शिष्य कहालो | पंथ नटे श्‍वरी श्री सिद्ध
चक्रनाथजी को आदे श | आदे श | आदे श |
(वायव्य खण्डैन्दौ ) ॐ भर्भ
ू व: स्व: सिद्ध चक्रनातजी आवाहन स्थापयामि |
७. नरमाईनाथजी: - ॐ श्री सिद्धयोगी नरमाईनाथजी कोट स्थान क्षेत्र जिन्द बैठकर
थापना थापलो | गरु
ु योगी ब्रम्हाई नाथ जी के शिष्य कहालो | पंथ-आई के योगी नरमाई
नाथजी को आदे श | आदे श | आदे श |
(तदत्ु तरे परिधौ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्ध योगी नरमाईनाथजी आवाहन स्थापयामि |

97
८. रतननाथ जी : ब सिद्ध योगी पीर रतननाथजी भटिण्डा क्षेत्र बैठकर थापना थापली
| श्री शम्भज
ु ती गरु
ु गोरक्षनाथ जी के परम शिष्ट कहालो| महमद
ू साहब दर्शनी,
दीर्घायष्ु यी-सिद्ध पीर आत्मज्ञानी पंथ-सतनाथ ब्रह्मा के श्री योगी रतननाथजी को आदे श |
आदे श | आदे श |
(इशान्या मध्ये) ॐ भर्भु
ू व: स्व: पीर रतननाथ जी आवाहन स्थापयामि |
९. श्रंग
ृ ेरीनाथ जी (गोपीचन्द नाथ) :- ॐ सिद्ध श्रंग
ृ ेरीनाथ (गोपीचंद) रानी मयनावती के
पत
ू , अमरावतार ब्रह्मज्ञानी गौड बंगाल क्षेत्र बैठकर थापलो | गरु
ु योगी जालंदर नाथजी
के शिष्य कहालो | पाव पंथ योगी श्रंग
ृ ेरी (गोपीचंद) नाथजी को आदे श | आदे श | आदे श |
(पूर्व मध्ये श्रङ्
ृ लायाम ् ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्ध यागेी श्रंग
ृ ेरीनाथजी आवाहन
स्थापयामि |
१०. सनन्दनाथ जी : ॐ सिद्ध योगी सनन्दनाथजी चक्रवर्ती अग्नेय (मध्य-खण्ड) क्षेि
बैठकर थापना थापली | गरु
ु गोरक्षनाथ जी के शिष्य कहालो | पंथ - सतनाथ ब्रह्मा के
सिद्धयोगी सनन्दनाथजी को आदे श | आदे श | आदे श |
(अग्निया मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्ध योगी सनन्दन नाथजी आवाहन स्थापयामि |

98
११. निवत्ति
ृ नाथजी : ॐ सिद्ध योगी निवत्ति
ृ नातजी नेवासा स्थान बैठकर थापना थापलो
| सिद्धयोगी गहणीनाथ जी के शिष्य कहालो | गोरखपन्थ वारकरी के सिद्धयोगी
निवत्ति
ृ नाथजी को आदे श | आदे श | आदे श |
(दक्षिण मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: योगी निवत्ति
ृ नाथ जी आवाहन स्थापयामि |
१२. सनत्कुमार : ॐ सिद्ध यागेी चक्रवर्ती सनत्कुमार नाथजी नैवत्ृ य खण्ड क्षेत्र बैठकर
थापना थापलो | प्रत्यक्ष आदिनाथ शिव से उपदे श लियो | पंत-सतनाथ के श्री सिद्ध
सनत्कुमार नाथ जी को आदे श | आदे श | आदे श |
(नैवत्ृ य श्रंख
ृ ला मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्ध सनत्कुमार नाथजी आवाहन स्थापयामि
|
१३. ज्वालेन्द्रनाथ :- ॐ सिद्धयोगी ज्वालेन्द्रनाथ जी मरुभमि
ू कलशाचल पर्वत बैठकर
थापना थापलो | वि आदिनाथ जी के परम शिष्य कहालो | पावपन्थी श्री सिद्धयोगी
ज्वालेन्द्रनाथजी को आदे श | आदे श | आदे श |
(पश्‍चिमा मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्ध योगी ज्वालेन्द्रनाथजी आवाहन स्थापयामि |

99
१४. सारस्वाताई नाथ: - ॐ श्री योगी सारस्वतईनाथ वायव्य खण्ड कैकेय क्षेत्र बैठकर
थापना थापलो | श्री शम्भज
ु ती गरु
ु गोरक्षनाथ जी के शिष्य कहालो | आई पन्थ सिद्ध
सारस्वाताई नाथजी के चरण कमल को आदे श | आदे श | आदे श |
(वायव्यखण्डौदी) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्ध योगी सारस्वाताई नाथजी आवाहन स्थापयामि
|
१५. ब्रह्माईनाथजी : ॐ सिद्ध ब्रह्माईनाथजी हरियाणा क्षेत्र खोत - स्थान बैठकर थापना
थापलो | गरु
ु भगाई नाथजी के मानस शिष्य कहालो | आई पंथी के सिद्ध ब्रह्माईनाथ जी
के चरण कमल को आदे श | आदे श | आदे श |
(उत्तरा मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्ध योगी ब्रह्माईनात जी आवाहन स्थापयामि |
१६. प्रभद
ु े वनाथ : ॐ सिद्धयोगी प्रभद
ु े वनाथ प्रभद
ु े वनाथ सिक्कीम क्षेत्र बैठकर थापना
थापलो| गुरु दादा मत्स्येन्द्रनाथजी के शिष्य कहालो | पन्थ अरजनंगा के सिद्ध योगी प्रभु
दे वनाथजी के चरण कमल को आदे श |आदे श | आदे श |
(ईशान्य ) ॐ भूर्भुव: स्व: योगी प्रदभ
ु ेवनाथ जी आवाहन स्थापयामि |

100
१७. कनकाईनाथ जी: ॐ योगी सिद्ध कनकाईनात जी बंगाल क्षेत्र बैठकर थापना थापलो
| श्री शम्भज
ु ती गरु
ु गोरक्षनाथ के चेला कहालो | आईप ंथ के सिद्ध कनकाईनाथजी के
चरण कमल को आदे श | आदे श | आदे श
(ततपूर्व) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्धयोगी कनकाई नाथ जी आवाहन स्थापयामि |
१८. धन्
ु धकारनाथजी :- ॐ नाथ सिद्ध धन्
ु धकार नाथ जी खण्ड अग्नेय बैठकर थापना
थापलो | श्री शम्भुजती गुरु गोरक्षनाथजी के शिष्य कहालो चक्रवर्ती सिद्ध योगी
धन्
ु धकारनाथ जी को आदे श | आदे श | आदे श |
(अग्नेया मध्ये भद्रे ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्ध योगी धुन्धकार नाथ जी आवाहन
स्थपयामि |
१९. नारद दे वनाथजी : - ॐ सिद्ध यागेी नारद दे वनाथ जी महाराज श्रेत्र बैठकर थापना
थापलो | दादा मत्स्येन्द्रनाथजी के शिष्ट कहालो | पंथ सतनाथ के सिद्धयोगी नारद
दे वनाथजी के चरण कमल में आदे श | आदे श | आदे श |
(दक्षिण मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्ध नारद दे वनाथ जी आवाहन स्थापयामि |

101
२०. मन्जुनाथजी : - ॐ योगसिद्ध मन्जुनाथ जी कदलीकाल स्थान सिहं लद्विप पर
बैठकर पथापना थापलो | मायारुपी दादा मत्स्येन्द्रनाथजी के पत्र
ु शिष्य कहालो | पंथ
मिननाथी के सिद्ध मन्जुनाथजी के चरण कमल मे आदे श | आदे श | आदे श |
(नैऋत्यौ दणि परिधी ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्धयोगी मन्जुनाथ जी आवाहन स्थापयामि
|
२१. मनसाईनाथ जी: - ॐ माया सिद्ध मनसाईनाथ जी मथुरा क्षेत्र पर बैठकर थापना
थापलो | सिद्ध योगी भगाईनात जी के परम शिष्य कहालो | पंच आई के सिद्ध योगी
मनसाईनात जी के चरण कमल को आदे श | आदे श | आदे श |
(ततपूर्व पशि ्चमे) ॐ भूर्भुव : स्व: सिद्ध मनासाईनाथ जी आवाहन स्थपयामि |
२२. विरनाथजी :- ॐ योगी विरनाथजी पंजाब क्षषत्र सिन्ध दे श पर बैठकर थापना
थापलो | श्री गुरु गोरक्षनाथजी के शिष्य कहालो | पंथ दर्यानाथी योगी विरनाथजी के
चरण कमल को आदे श | आदे श | आदे श
२१. मनसाईनाथ जी :- ॐ माया सिद्ध मनसाईनात जी मथुरा क्षेत्र पर बैठकर थापना
थापलो | सिद्ध योगी भगाईनाथ जी के परम शिष्य कहालो | पंथ आई के सिद्ध योगी
मनसाईनाथ जी के चरण कमल को आदे श | आदे श | आदे श |
102
 (ततपूर्व पश्‍चिमे) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्ध मनसाईनाथ जी आवाहन स्थापयामि |
२२. विरनाथजी :- ॐ योगी विरनाथजी पंजाब क्षेत्र सिन्ध दे श पर बैठकर थापना थापलो
| श्री गुरु गोरक्षनाथजी के शिष्य कहालो | पंथ दर्यानाथी योगी विरनाथजी के चरण कमल
को एदा | आदे श | आदे श |
(वायव्य खण्डेन्दौ) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिद्ध विरनाथजी आवाहन स्थापयामि |
२३. श्रत
ृ ाईनाथ :- ॐ सिद्धयोगी श्रत
ृ ाईनाथजी कुरुक्षेत्र बैठकर थापना थापलो | गुरु
गोरक्षनाथजी के शिष्य कहालो | पंथ आई के श्रत
ृ ाईनाथजी के पद कमल को आदे श |
आदे श | आदे श |
(उत्तरा मध्ये श्रड्
ं ृ डलायाम ्) ॐ भूर्भुव: स्व : सिद्धयोगी श्रत
ृ ाईनाथ जी आवानह
स्थापयामि |
२४. नागार्जुन नाथ जी : - ॐ सिद्धयोगी नागार्जुन नाथ जी तिब्बत क्षेत्र बैठकर थापना
थापलो | शम्भज
ु ती गरु
ु गोरक्षनाथजी के शिष्य कहालो| गोरखपंथ पारसनाथी के तंत्र मंत्र
सिद्ध योगी नागार्जुननाथ जी के चरण कमल को आदे श | आदे श | आदे श |
(इशान्य खण्डेन्दौ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिद्ध योगी नागार्जुन नाथ जी आवाहन
स्थापयामि |
103
२५. भुसकाईनाथ जी : - ॐ सिद्ध योगी भुसकाईनाथजी बंगाल क्षेत्र बैठकर थापना
थापलो | गरु
ु योगी गोरक्षनाथजी के शिष्य कहालो | सिद्ध योगी भस
ु काईनाथ पंथ आई के
चरण कमल को आदे श | आदे श | आदे श |
(तत्पूर्वा मधय ्े) ॐ भूर्भुव: स्व: योगी भुसकाईनाथजी आवाहन स्थापयामि |
२६. भद्रनाथ जी : - ॐ शिव मद्रनाथजी मद्र दे श क्षेत्र बैठकर थापना थापलो | सिद्ध
(पंडित रावण) लंकनाथजी के चेले कहालो | पंथ रावल के योगी मद्रनाथजी के चरण
कमल को आदे श |आदे श | आदे श |
(ईन्द्रीग्निय मध्ये भद्रे ) ॐ भूर्भुव: स्व यागेी मद्रनाथ जी आवाहन स्थापयामि
२७. गहिणीनाथजी (गैनी) :- ॐ शिव गहिनीनाथ जी त्र्यम्बक क्षेत्र ब्रह्मगीरी गोदातीर
बैठकर थापना थापलो | श्री शम्भज
ु ती गरु
ु गोरक्षनाथजी के शिष्य कहालो | गोरख पंथी
वारकरी के योगी गहिनीनाथ जी के चरण कमल को आदे श | आदे श | आदे श |
(दक्षिण मध्ये श्रड्
ं ृ डलायाम ्) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिद्धोयोगी गहिणीनाथ जी आवाहन
स्थापयामि
28. भूचरनाथ जी - ॐ नमो सिध्द भूचरनाथजी हजारा स्थान पर बैठकर तापना
थापलो। गरू
ु योगी भर्तृहरिनाथ के शिष्य कहालो। गरू
ु योगी भर्तृहरिनाथ के शिष्य
104
कहालो। पंथ बैराग सिध्द योगी भूचरनाथ जी के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श।
आदे श।
(नैवत्ृ य खण्डौदी) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द भूचरनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
29. जम्भनाथजी - ॐ गुरूजी सिध्द जम्भनाथजी क्षेत्र राजस्थान जालौर स्थान पर
बैठकर थापना थापलो। सिध्द गरू
ु गोरक्षनाथजी के शिष्य कहालो। मन्नाती पंथ के सिध्द
जम्भनाथजी के चरणपादक
ु ा को ओदश। आदे श। आदे श।
(पश्‍चिम मध्ये) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्द जम्भनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
30. वक्रनाथजी - ॐ पीर योगी वक्रनाथ वायव्य खण्ड कैकेय दे श पर बैठकर थापना
थापलो। गुरू योगी पीर चक्रनाथजी के शिष्य कहालो। पंथ नटे श्‍वरी के पीर वक्रनात जी के
चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(वायव्य खण्डौदी मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: पीर वक्रनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
31. चर्पटनाथ जी - ॐ शिव सिध्द चर्पटनाथ उत्तराखण्ड चम्बा क्षेत्र बैठकर थापना
थापलो। गुरू गोरक्षनाथजी के शिष्य कहालो। गोरक्ष कोपीन से चर्पट सिध्द पालो। पंथ
चर्पटनाथी सिध्द योगी चर्पटनाथजी के चरण पादक
ु ा को ओदश । ओदश । आदे श।
(तदउत्तरे वायव्यदी) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्द योगी चर्पटनाथजी आवाहन स्थापयामि।
105
32. बिलेशयनाथजी - ॐ नमो सिध्द बिलेशयनाथ जी पर्वत क्षेत्र पर बैठकर थापना
थापलो। गरू
ु चर्पटनाथ जी के चेला कहालो। पंथ चर्पटनाथी सिध्द बिलेशयनाथजी के
चरण पादक
ु ा को आदे श । आदे श। आदे श।
(ईशान्या मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द बिलेशयनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
33. कानिपानाथजी - ॐ शिव सिध्द कानिपानाथ जी (कृष्ण नाथ) पर्व
ू खण्ड बिहार क्षेत्र
पहाडपुर स्थाप बैठकर थापना थापलो। गुरू सिध्द ज्वालेन्द्रनाथ जी के शिष्य कहालो।
शिव कर्ण से उत्पन्न भया स्वयम ् पाव पंथ के योगी कहाया। कापालीक पेहा के सिध्द
कानिपानाथ जी के चरण कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
(पूर्व मध्ये श्रंङ्
ृ खलायाम ्) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द कानिपानाथ ( कृष्णनाथजी) आवाहन
स्थापयामि।
34. बिरबकनाथजी - ॐ नम: सिध्द बिरबकनाथ जी ऋषिमुक्त स्थान बैठकर थापना
थापलो। गरू
ु गोरक्षनाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ ध्वज के योगी बिरबंकनाथ जी के
चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।

106
35. ज्ञानेश्‍वरनाथजी - ॐ नम: सिध्द ज्ञानेश्‍वरनाथ जी (ज्ञाननाथ) आलन्दि स्थान
बैठकर थापना थापलो। भ्राता सिध्द निवति
ृ नाथ जी के परम शिष्य कहालो। पंथ वारकरी
के ज्ञानेश्‍वर नाथ जी के चरण पादक
ु ा को ओदश। आदे श। आदे श।
36. तारानाथजी - ॐ शिव तारानाथ जी पंचजन्य क्षेत्र पर बैठकर थापना थापलो। श्री
दादा मत्स्येन्द्रनाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ पारसनाथी सिध्द योगी तारानाथजी के
चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श । ओदश।
(नैर्ऋ त्य खण्डो न्दौ) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्द योगी तारानाथजी आवाहन स्थापयामि।
37. सुरानन्दनाथजी - ॐ नमो सिध्द सुरानन्दनाथजी क्षेत्र राजस्थान डुग
ं रपुरा स्थान पर
बैठकर थापना थापलो। गुरू सिध्द बालकनाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ उदासी के सिध्द
सरु ानन्दनाथजी के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(पश्‍चिम खण्डोन्दौ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द सुरानन्दनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
38. सिध्दबध्
ु दनाथ जी - ॐ नमो सिध्द बध्
ु द नाथजी कैकेय दे श बैठकर थापना थापलो।
सिध्द गुरू दरियानाथजी के चेला कहालो। सिध्द पंथ नटे श्‍वरी के पीर सिध्दबुध्दनाथ जी
के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(वायव्य खण्डोण्दौ) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्दबद्ध
ु नाथ जी आवाहन स्थापयामि।
107
39. भगाईनाथजी - ॐ आदिमाया सिध्द भगाईनाथजी स्थान कुरूक्षेत्र बैठकर थापना
थापलो। गरू
ु सिध्द श्रत
ृ ाईनाथजी के शिष्य कहालो। आईपंथ के सिध्द भगाईनाथजी के
चरण कमल को आदे श । आदे श। आदे श।
(उत्तर मध्ये भद्र) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द भगाईनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
40. पिप्पलनाथजी - ॐ शिव सिध्द पिप्पलनाथजी खंडौ ईशान्य प्रयाग क्षेत्र पर बैठकर
थापना थापलो। सिध्द योगी रामनाथजी के शिष्य कहालो। पंथ रामनाथके सिध्द
पिप्पलनाथ जी के चरण कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
(ईशान्यैं) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द पिप्पलनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
41. चन्द्रनाथजी - ॐ मन
ु ी सिध्द चन्द्रनाथजी पूर्व बंगाल क्षेत्र पर बैठकर थापना
थापलो। सिध्द योगी कपिलनाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ कपलानी के सिध्द
चन्द्रनाथजी के चरण कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
(तत्पर्व
ू मध्ये) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्द चन्द्रनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
42. भद्रनाथजी - ॐ पण्डित भद्रनाथ जी आन्ध्र क्षेत्र भद्र प्रदे श बैठकर थापना थापलो।
पण्डित योगी लंकानाथ (रावलनाथ जी) के शिष्य कहालो। पंथ रावल के सिध्द भद्रनाथजी
के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
108
 (ईन्द्राग्नेय भद्रे ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द पण्डित भद्रनाथजी आवाहन स्थापयामि।
43. एकनाथजी - ॐ संत योगी एकनाथजी महाराज पैठण क्षेत्र बैठकर थापना थापलो।
सन्त योजी जनार्धन नाथ जी के शिष्य कहालो। श्री पन्थ वारकारी के एकनाथजी के
चरण कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
(दक्षिण मध्ये श्रंङ्
ृ खलायाम ्) ॐ भर्भु
ू व: सन्त एकनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
44. मानिकनाथ जी - ॐ शिव सिध्द मानिकनाथजी सौराष्ट्रे साबरमती क्षेत्र बैठकर
थापना थापलो। श्री शम्भज
ु ती गरू
ु गोरक्षनाथजी के चेला कहालो। पंथ वारकरी सिध्द
योगी मानिकनाथ जी के चरण पादक
ु ा को आदे श । आदे श। आदे श।
(ईन्द्राग्नियम ् मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द योगी मानिकनाथ जी आवाहन
स्थापयामि।
45. गेहल्लारावलनाथ जी - ॐ नमो सिध्द योगी गोहल्लारावलनाथ जी पश्‍चिम क्षेत्र पर
बैठकर थापना थापलो। योगी गरू
ु गोरक्षनाथ जी के चेले कहालो। रावलबंथी
गेहल्लारावलनाथजी के चरण पदक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।

109
46. काय (काया) नाथजी - ॐ नम: सिध्द कायनाथजी पाकिस्तान क्षेत्र भेरा (भद्रवती)
स्थान बैठकर थापना थापलो। सिध्दयोगी विचारनाथ जी के चेले कहालो । पंथ भर्तृहरी
बैराग के सिध्द कायनाथ जी के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(वायव्याम ्) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द योगी कायानाथ जी आवाहन स्थापयामि।
47. बाबा मस्तनाथजी - ॐ शिव योगी बाबा मस्तनाथ जी अस्थल बोहर स्थान पर
बैठकर थापना थापलो। सिध्द योगी नरमाईनाथजी के परम सिध्द शिष्य कहालो। पंथ
आई के सिध्द योगी बाबा मस्तनाथजी के चरण कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
(उत्तरे ) ॐ भूर्भुव: स्व: बाबा मस्तनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
48. ज्ञायवाल्क्यनाथजी - ॐ आदिशिव सिध्दयोगी याज्ञवाल्क्यनाथ जी प्रयाग क्षेत्र पर
बैठकर थापना थापलो। गरू
ु सिध्द योगी सत्यनाथजी के शिष्य कहालो। पंथ सतनाथी
सिध्द याज्ञवालक्यनाथजी के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(ब्रह्मईशान्याम ्) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्द योगी याज्ञवल्क्यनाथ जी आवाहन
स्थापयामि।

110
49. गोरनाथजी : ॐ शिव सिध्द गोरनाथजी बंगाल खण्ड गौर क्षेत्र पर बैठकर थापना
थापलो। शम्भज
ु ती गरू
ु गोरक्षनाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ बैराग सिध्द गोरनाथ जी के
चरण कमलो को आदे श। आदे श। आदे श।
(सोम मध्ये पूर्व) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द गोरनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
50. टिण्टीणीनाथजी : - ॐ शिव सिध्द टिण्टीणीनाथ जी दक्षिण खण्ड क्षेत्र पर बैठपर
थापना थापलो। सिध्दयोगी ज्वालेन्द्रनाथ जी के चेला कहालो। पंथ पाव के सिध्द योगी
टिण्टीणीनाथजी के चरण कमल को आदे श आदे श। आदे श।
( सोम मध्ये दक्षिणाम) ॐ भूभुर्व: स्व: सिध्द योगी टिण्टीणी नाथ जी आवाहन
स्थापयामि।
51. दयानाथजी : ॐ नमो सिध्द दयानाथ जी गिरीनार क्षेत्र बैठकर थापना थापलो । श्री
शम्भुजती गोरक्षानाथजी के चेले कहालो। सिध्द दयानाथजी के चरण पादक
ु ा को आदे श।
आदे श। आदे श।
(सोम मध्ये नेवत्ृ य) ॐ भूर्भुव: स्व: योगी दयानाथ जी आवाहन स्थापयामि।

111
52. हवाईनाथजी - ॐ नमो सिध्द हवाईनाथजी पश्‍चिम क्षेत्र बैठकर थापना थापलो। श्री
शम्भज
ु ती गरू
ु गोरक्षनाथ जी के चेले कहालो। सिध्द हवाईनाथ पंथ आई चरण कमल को
आदे श आदे श। आदे श।
( पश्‍चिम मध्ये भद्रे ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द योगी हवाईनाथजी आवाहन स्थापयामि।
53. दरियानाथजी - ॐ शिव सिध्द दरियानाथजी पाकिस्तान क्षेत्र पर बैठकर थापना
थापलो। सिध्द गुरू गोरक्षनाथजी के शिष्य कहालो। पीर जी पंथ नटे श्व
‍ री के दरियानाथ
जी के चरण कमल को आदे श । आदे श। आदे श।
(वायव्याम) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द दरियानाथजी आवाहन स्थापयामि
54. खेचरनाथजी - ॐ नमो सिध्द योगी खेचरनाथजी कश्मीर क्षेत्र पूंछ स्थान पर बैठकर
थापना थापलो। गरू
ु गोरक्षनाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ आई के योगी खेचरनाथ जी
के चरण कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
(उत्तर खण्डेन्दौ) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्द खेचरनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
55. घोडा चोलिपानाथजी - ॐ आदि सिध्द घोहाचोलीपा नाथ जी इशान्ये खण्डेन्दौ क्षेत्र
पर बैठकर थापना थापलो। गुरू गोरक्षनाथ जी के चेले कहालो। सिध्द पंथ आई के योगी
घोडा चोलीपानाथ जी के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
112
 (ईशान्यम ् उत्तराखण्डेन्दौ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द योगी घोडाचोलीपा नाथजी आवाहन
स्थापयामि।
56. सहजाईनाथजी - ॐ शिवाय सिध्द सहजाईनाथजी बंगाल क्षेत्र पर बैठकर थापना
थापलो। सिध्द गुरू कणकाईनाथ जी के चेला कहालो। पंथ आई के सिध्द सहजाईनाथजी
के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(सोम मध्ये पूर्व) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द योगी सहजाईनाथजी आवाहन स्थापयामि।
57. सक
ु दे वनाथ जी - ॐ नम: सिध्द सक
ु दे वनाथ जी द्विपखण्ड पर बैठकर थापना
थापलो। गुरू गोरक्षनाथजी के शिष्य कहालो। पंथ रामके सिध्द सुकदे वनाथ जी के चरण
कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
(ब्रह्माग्नेय मध्ये भद्रे ) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्द सक
ु दे वनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
58. औघडनाथजी- ॐ शम्भु सिध्द औघडनाथ जी जिरनार गिरि (पर्वत) पर बैठकर
थापना थापलो सिध्द गरू
ु गोरक्षनाथ जी के शिष्य कहालो। गोरखपंथी सिध्द औघडनाथ
जी के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(तद् दक्षिणेयाम ्) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द औघडनाथ जी आवाहन स्थापयामि।

113
59. दे वनाथजी - ॐ नम: सन्त योगी दे वनाथ जी अमरावती ओलियापुर क्षेत्र पर बैठकर
थापना थापलो। सन्त गोविन्दनाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ वारकरी के सन्त दे वनाथजी
के चरण कमल को आदे श। आदे श। आदे श ।
(इन्द्र - नेऋवत्ृ या मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: सन्त दे वनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
60. प्रकाशनाथ जी - ॐ शिव: सिध्द प्रकाशनाथ पश्‍चिमे दे श बैठकर थापना थापलो।
गुरू गोरक्षनाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ भतर्र्हरि बैराग के योगी प्रकाशनाथ जी के
चरण कमल को आदे श । आदे श। आदे श।
(पश्‍चिम मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: योगीराज प्रकाशनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
61) कोरण्टनाथ जी - ॐ नमो सिध्द कोरन्टनाथ जी तक्षशिला क्षेत्र बैठकर थापना
थापलो। सिध्द पीर रतननाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ भर्तृहरि बैराग के सिध्द
कोरन्टनाथ जी के पद कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
(वायव्या श्रंख
ृ लाम ्) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्द कोरन्टनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
62. बालकनाथ जी - ॐ शिव: सिध्द बाबा बालकनाथ जी हमिरपुर क्षेत्र शाहतलाई पर
बैठकर थापना थाबलो। श्री शम्भुजती गुरू गोरक्षनाथ जी के चेले कहालो। पंथ भर्तृहरि

114
बैराग के सिध्द योगी बाबा बालकनाथ जी के चरण कमल पादक
ु ा को आदे श। आदे श।
आदे श।
(उत्तरे मध्ये भद्रे ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द बाबा बालकनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
63. बालगुन्दाईनाथ जी - ॐ माया सिध्द बालगुन्दाईनाथ जी करनाल क्षेत्र, बैठकर
थापना थापलो। श्री सिध्द अजयपाल सिंह नाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ आई के सिध्द
अजयपाल सिंह नाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ आई के सिध्द बालगुन्दाईनाथ जी के
चरण कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
(ईशान्यादि भद्रे ) - ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द बालगुन्दाई नाथ जी आवाहन स्थापयामि।
64. शबर नाथ जी : ॐ आदीमाया सिध्द बाबा शाबरनाथ जी बंगाल क्षेत्र बैठकर थापना
थापलो। श्री माया स्वरूपी दादा मत्स्येन्द्रनाथ जी का चेला कहालो। पंथ कापालिक सिध्ध
शाबरनाथजी को चरण को आदे श । आदे श । आदे श।
(तत्पर्व
ू ) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्द शाबर नाथ आवाहन स्थापयामि।
65. विरूपाक्षनाथजी :- ॐ शिव सिध्द विरूपाक्षनाथजी अग्नेय खण्ड पर बैठकर थापना
थापलो। सिध्द आदिनाथ जी के शिष्य कहालो। सिध्द योगी विरूपाक्ष पाथ जी के चरण
पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
115
 (अग्नेयाम ् मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: विरूपाक्षनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
66. मल्लिकानाथजी : ॐ नमो सिध्द मल्लिकानाथ जी निवार दे श पर बैठकर थापना
थापलो। श्री शम्भुजती गुरू गोरक्षनाथ जी के चेला कहालो। सिध्द योगी मल्लिकानाथ जी
के चरण कमल को आदे श आदे श। आदे श।
(दक्षिणे मध्ये भद्रे ) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्द मल्लिकानाथ जी आवाहन स्थापयामि।
67. गोपालनाथ जी : ॐ सन्त सिध्द गोपालनाथजी त्रिपुरा क्षेत्र कोरे गांव स्थानपर
बैठकर थापना थापलो। गरू
ु सन्त योगी एकनाथ महाराज के शिष्य कहालो। पंथ वारकरी
के सिध्द गोपालनाथ जी के चरण कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
(नैऋत्य मध्ये श्रंख
ृ लम ्) ॐ भूर्भुव: स्व: योगी गोपालनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
68. लधाईनाथ : ॐ आदिशक्ति सिध्द लधाईनाथ जी पश्‍चिमे उत्तरा क्षेत्र बैठकर थापना
थापलो। सिध्द योगी भुसकाई नाथजी के शिष्य कहालो। पंथ आई के योगी लधाई नाथ
जी के चरण कमल पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(पश्‍चिमे वायय्याम ्) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द लधाईनाथ जी आवाहन स्थापयामि।

116
69. अल्लमनाथ जी - ॐ पीर अल्लमनाथ जी क्षेत्र कैकेय दे ा में बैठकर थापना थापलो।
गरू
ु योगी गोरक्षनाथ जी के चेला कहालो। पंथ सफ
ू ी के पीर (फकीर) अल्लमनाथ जी के
चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(वायव्य मध्ये भद्रे ) ॐ भूर्भुव: स्व: पीर सिध्द अल्लमनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
70. सिध्दपादनाथ जी - ॐ नम: सिध्दयोगी सिध्दपाद नाथ जी हिमाचल क्षेत्र बैठकर
थापना थापलो। गुरू योगी निरन्जन नाथ जी के शिष्य कहालो। शैव पंथ के योगी
सिध्दपादनाथ जी के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(उत्तरा मध्ये वायव्यादी) ॐ भूर्भुव्य: स्व: योगी सिध्दपाद नाथ जी आवाहन
स्थापयामि।
71. अडबंगनाथ जी - ॐ शिव सिध्द अडबंगनाथ जी ईशान्याम क्षेत्र बैठकर थापना
थापलो। गुरू शम्भुजती योगी गोरक्षनाथ जी के परम शिष्य कहालो। पंथ पागल के सिध्द
अडबंगनाथ जी के चरण पादक
ु ा को आदे श । आदे श । आदे श ।
72. गौरवनाथ जी - ॐ मायासिध्द गौरवनाथ जी बिहार क्षेत्र पर बैठकर थापना थापलो।
गुरू मत्स्येन्द्रनाथ जी के चेला कहालो। पंथ कापालिक के सिध्द गौरवनाथ जी के चरण
कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
117
 (तत्पूर्व मध्ये ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द गौरवनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
73. धीरनाथ जी - ॐ नम; सिध्द धीरनाथ जी अग्नेय खण्ड बैठकर थापना थापलो।
पीर अल्लमनाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ सूफी के सिध्द धीरनाथ के चरण कमल
पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(अग्नेय खण्डेण्दौ) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्द धीरनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
74. साहिरोबानाथ जी - ॐ सिध्द सन्त साहिरोबा नाथ जी गोवा क्षेत्र बैठकर थापना
थापलो। सिध्द योगी गहनीनाथ जी के चेला कहालो। पंथ वारकरी के सन्त साहिरोबा नाथ
जी के पद कमल को आदे श । आदे श। आदे श।
(नैर्ऋ त्य मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: सन्त साहिरोबानाथ जी आवाहन स्थापयामि।
75. प्रौढनाथ जी - ॐ भर्भु
ू व: नमो सिध्द प्रौढनाथ जी उज्जैन क्षेत्र पर बैठकर थापना
थापलो। सिध्द योगी भर्तृहरिनाथ जी के शिष्य कहालो। भर्तृहरि बैराग पंथ के योगी
प्रौढनाथ जी के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(पश्‍चिम मध्ये) ॐ भूर्भव: स्व: सिध्द प्रौढनाथ जी आवाहन स्थापयामि।

118
76. गरीबनाथ जी - ॐ नम: सिध्द गरीबनाथ कांगडा (हिमाचल) क्षेत्र बैठकर थापना
थापलो। सिध्दयोगी बालकनाथ जी के चेला कहालो। पंथ बैराग के योगी गरीबनाथ जी के
चरण कमूल को आदे श । आदे श। आदे श।
(उत्तरे ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द योगी गरीबनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
77. कालनाथ जी - ॐ सिध्दमाया कालनाथ जी कुल्लु स्थान पर बैठकर थापना थापलो।
मायारूपी दादा मत्स्येन्द्रनाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ कापालिक के सिध्द योगी
कालनात जी के चरण कमल पादक
ु ा को आदे श । आदे श। आदे श।
(तत ्उत्तरे ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द कालनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
78. धर्मनाथ जी - ॐ शिव: सिध्द धर्मनाथ जी ईशान्य क्षेत्र पर बैठकर थापना थापलो
। श्री. शम्भज
ु ंती गरू
ु गोरक्षनाथ जी के शिष्य कहालो। पंथ पाव के सिध्द योगी धर्मनाथ
जी के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श । आदे श।
(इद्राइशान्याम ्) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्द धर्मनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
79. मेरूनाथ जी - ॐ नमो सिध्द मेरूनाथ जी बिहार क्षेत्र पर बैठकर थापना थापलो।
सिध्द योगी गौरवनाथ जी के चेला कहालो। पंथ कापालिक के सिध्द मेरूनाथ जी के पद
कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
119
 (सोममध्याग्नेयाम ्) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द मेरूनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
80. सिध्दासननाथ जी - ॐ सिध्दपाया सिध्दासननाथ जो नैऋत्य खण्ड बैठकर थापना
थापलो। दादा मत्स्येन्द्रनाथ जी के चेला कहालो। पंथ अरजनंगी के योगमाया
सिध्दासननाथ जी के पद कमल को आदे श । आदे श। आदे श।
(नैऋत्याम ्) ॐ भर्भु
ू व: स्व: सिध्दासननाथ जी आवाहन स्थापयामि।
81. सूरतनाथ जी - ॐ शिव सिध्द सूतरनाथ पंजाब क्षेत्र बैठकर थापना थापलो।
शम्भज
ु ती गरू
ु गोरक्षनाथ के शिष्य कहालो। पंथ आई के सिध्द योगी सरू तनाथ जी के
पद कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
(वायव्य मध्ये भद्रे ) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द सूरतनाथ जी आवाहन स्थापयामि।
82. मार्क ण्डेयनाथ जी - ॐ आदि योगी कार्मण्डेनाथ जी ईशान्य खण्ड बैठकर थापना
थापलो। गुरू योगी सिध्द आदिनाथ जी के चेला कहालो। शैव पंथ सिध्द योगी
मार्क ण्डेनाथ जी के चरण पादक
ु ा को आदे श। आदे श। आदे श।
(ईशान्यमध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द मार्क ण्डेय नाथ जी आवाहन स्थापयामि।

120
83. मीननाथ जी - ॐ सिध्द योगी मीननाथ जी काश्मीर क्षेत्र पर बैठकर थापना
थापलो। ॐ सिध्द आदिनाथ जी के परम शिष्य कहालो। पंथ पाव के सिध्द योगी
मीननाथ जी के चरण कमल को आदे श आदे श आदे श
(सोमवायव्य मध्ये) ॐ भूर्भुव: स्व: सिध्द योगी मीननाथ जी आवाहन स्थापयामि।
84. काकचण्डीनाथ जी - ॐ नमो सिध्द योगी काकचण्डीनाथ जी कश्मीर क्षेत्र पर
बैठकर थापना थापलो। सिध्द योगीराज चौरं गीनाथ जी के परम शिष्य कहालो। पंथ पागल
के सिध्द योगी काकचण्डीनाथ जी के चरण कमल को आदे श। आदे श। आदे श।
(उत्तरामध्ये - वायव्याम) ॐभूर्भुव: स्व: सिध्द योगी काकचण्डीनाथ जी आवाहन
स्थापयामि।
मंत्र संदर्भ – नाथ रहस्य, लेखक – योगी विलासनाथ

नंतर पष्ु प वाहून धप

ू दीप दाखवावा
121
नैवेद्य दाखवावा
ॐ प्राणाय स्वाहा:
ॐ अपानाय स्वाहा:
ॐ व्यानाय स्वाहा:
ॐ उदानाय स्वाहा:
ॐ समानाय स्वाहा:
ॐ पूर्णब्रह्मणे स्वाहा:
उत्तराप्रोक्षण समर्पयामि
हस्तप्रक्षालन समर्पयामि
मुखप्रक्षालन समर्पयामि

आरती करावी
गोरक्ष समद्ध
ृ ी कथा वाचण्यास प्रारं भ करावे

गोरक्ष समद्ध
ृ ी कथा
122
 अध्याय पहिला
श्री गणेशाय नमः श्रसारस्वत्ये नमः।। ॐ चैतन्य सद्गुरु मूर्ति ।। आता नमू सद्गुरु
चरणासि ।। धंडि
ु राज मालू कविशी ।।१।। नवनाथ भक्तिसार ग्रन्थालागी ।। नवनाथ
अवतार कथा लिहित असे ।। अपार अवतार कार्य ।। वर्णित नाथ कृपे करूनि ।।२।। परी
नवामधील अवतार ।। हरिनारायण गोरक्षव्रता माजी ।। गोरक्षनाथ कथा वेगळी नसे ।।
सर्व नाथ चरित्र गंफ
ु ले असे आपणासी स्मरुन ।।3।। एकत्र गोरक्ष कथा लिहित असे।।
गोरक्षनाथ आदे श करुन ।। तयासी सद्गुरु कृपेचा आधार ।। वरद हस्त मौळी विराजला
।।४।। तेणे व्रत कथा मूळ ग्रन्थि ।। मालू धूंडीसूत वर्णित असे।। तयाचा सार पैलतिरी॥
उतरवित असे साधकामाजी।।५॥ "आहो" नसे हां नस
ु ता सार ।। सर्वच सख
ु ाचा आगर ।।
विश्वास पार असुदे ।। नाथ हरतील दःु ख दखि
ु तांचे आपार।।६॥ व्रत असे परिसा समान ।।
लोखंडा माजी परिस लागता ।। लोह कनकात अवतरत असे।। तसे व्रताचे फळ अती
123
सान मानु नये ।।७।। हे व्रत दर्मि
ु ळ॥ सर्व सुखांचे आगर ।। मिळतील सुखे अपार
व्रतामाजी ।। वेचित असे उद्गार स्वयम ् गोरक्षनाथ ।।८॥ जो व्रत करील भक्ति भाव
धरूनि ।। तयाच्या घरी लक्ष्मीचा वास निरं तर ।। नाथ कृपेचा वर्षाव होत असे ।। नसे
बाधा पीड़ा अंगरोग अती भयानक ।। नाथ निवारतील स्वयं रक्षतिल सदा ।।९॥ मोक्ष
मक्
ु कामी जावयास ।। व्रत असे थोर कली माजी ।। सत्यनारायण जैसे व्रत त्या परी करावे
।। घेउनि चौरं ग गोधूम अष्टदल स्थापावे ।।१०॥ वरती कलश त्यावरि आम्र वक्ष
ृ ाचिया
पाने नवा माजी ।। पूर्ण पात्र समारं भें स्थापावा ।। त्यात रक्तवर्ण जैसे अक्षता मधोमध
स्थापावे ।। हरिनारायण गोरक्षजति तोच आदिनाथ मानावा विश्वास धरूनि आंतरी।।११।।
सभोवते नवनारायण स्थापावे खुशाल ।। रुद्राक्ष असावे मांडणी प्रति।। नसेल प्राप्त रुद्राक्ष
तरी ।। सुफल (सुपारी) योजावि ।।१२।। सुखे करुनी अष्टदला प्रति ।। चौऱ्यांशी सिद्ध
स्थापावे ।। आवाहन करुनि नवनाथ ।। चौऱ्यांशी सिद्ध पज
ु ावे षोडोशोपचारे ।।१३।। रोटाचा
भोग द्यावा नाथांप्रति ।। लगे रोटका भोग हटे रोग ।। म्हणावे साधक परिवार सहित ।।
प्रार्थावा आदिनाथ रूपी गोरक्ष।।१४।। हे व्रत असे नाथ आखाडा प्रति ।। किती एक
124
नाथपंथी गुप्त रुपे आचरित असे।। प्रांतानुसार भाषा अनुसार कथा ।। गोरक्ष चरित्र वाचित
आहे त ।। १५ ।। कथा ती गोरक्षनाथ अवतारापरी ।। किमया करीत असे।। ती कथा सरु स
वाचित ् असती नाथ सेवक॥ आपआपल्या भाषेपरी ।।१६।। महाराष्ट्र प्रदे शी धुंडी मालू
वर्णीत असे।। तीच कथा गोरक्षनाथ व्रताप्रति ।। नाथ किमया वेगळी करित असे ॥
शंकरनाथ व्रताप्रति ।।१७॥ असे धर्मनाथी निरं जन गोत्र ॥ गरु
ु भरतनाथ मळ
ू स्थान
गोरखपुर॥ हे व्रतरूपी आपला प्राण ।। तुम्हा लागि अर्पित असे ।।१८॥ विश्वासावर होउनि
स्वार ॥गोरक्ष करा आपुलाच ।। करावी प्रित नाथावरी ॥ तारतील नाथ साधकाप्रति ।।१९।।
पर्ण
ू विश्वास ठे उनि अंतरी ।। एक्केचाळीस रविवासरे व्रत करी ।। व्रत नसे अति लहान ।।
ब्रम्ह सुखाचे चोज भक्षावे आधाश्यापरि ।।२०।। भक्षुनि तप्ृ त व्हावे आपण ।। सर्व जनासि
सुखे करावे ।। व्रत आपणा हाती अर्पितो ।। मांगलिक चतुर्थिनी दिनी ।।२१।।
अरविंदस्वामी आश्रम स्थानी ।। पद
ु च
ु रे ी ग्रामा माजी ।। दिन चतर्द
ु शी माहे माघमासी ।।
विसशे सतरा रोजी अवतर्णिका सद्गुरु कृपा प्रसादे प्राप्त झाली ।।२२।। यापरी पूर्वी
कथासारामत
ृ ग्रंथ ॥ वदविला तुम्हीं श्रद्धायुक्त ॥ आतांही ओपनि
ू वरद हस्त ॥ भक्तिसार
125
वदवा हा ॥२३॥ जे संत झाले जगद्विख्यात ॥ तयांचें माहात्म्य वदविलें समस्त ॥ परी
सारासार कथा ज्यांनी सांप्रदाय ॥जगद्विख्यात जगामाजी स्थापिले ॥२४॥ तरी त्यांची
सर्व कथा ग्रंथीं ॥ स्वीकारावया अवधान द्यावें श्रोतीं ॥ असो कलिप्रारं भीं रमापती ॥
नवनारायणां पाचारी ॥२५॥ उद्धवासी बैसवोनि सन्निध ॥ कनकासनीं यादववंद
ृ ॥ तंव ते
नवनारायण प्रसिद्ध ॥ प्रविष्ट झाले द्वारके ॥२६॥ कवि प्रथम हरि दस
ु रा ॥ अंतरिक्ष
तत
ृ ीय होय चतुर ॥ महाप्राज्ञिक प्रबुद्ध नर ॥ नारायण चतुर्थ तो ॥२७॥ पंचम महाराज
पिप्पलायन ॥ सहावा आविर्होत्र नारायण ॥ सातवा द्रमि
ु ल आठवा चमस जाण ॥
करभाजन नववा तो ॥२८॥ ऐसे नवनारायण महाराज ॥ द्वारकेंत पातले सहजासहज ॥
रमापतीचें पाचारणचोज ॥ दृश्य झाले धवळारी ॥२९॥ हरीनें पाहतांचि नारायण ॥ सोडिता
जाहला सिंहासन ॥ परम गौरविले आलिंगून ॥ कनकासनीं बैसविले ॥३०॥
सकलवैभवभष
ू णाकार ॥ मेळवोनि सकळ अर्चासंभार ॥ सारिता झाला सपरिकर ॥
षोडशोपचारें पूजेसी ॥३१॥ हरिचा गौरव पाहोन ॥ बोलते झाले नारायण ॥ कवण अर्थी
पाचारण ॥ आम्हांसी केलें श्रीरं गा ॥३२॥ हरि म्हणे जो महाराजा ॥ कीं मनीं काम वेधला
126
माझ्या ॥ कलींत अवतार घेणें ओजा ॥ तुम्हीं आम्हीं चलावें ॥३३॥ जैसे सम्रुच्चयें
एकमेळीं ॥ राजहं स जाती उदधिजळी ॥ तेवीं तम्
ु हीं कृपाकल्लोळीं ॥ अवतारदीक्षा मिरवावी
॥३४॥ येरु म्हणती जनार्दना ॥ अवतार घ्यावा कवणे स्थाना ॥ कवण नामीं कवण लक्षणां
॥ जगामाजी मिरवावें ॥३५॥ यावरी बोले द्वारकाधीश ॥ कवि नारायण जो कां प्रत्यक्ष ॥
तेणें मच्छिं द्र होऊनि दक्ष ॥ जगामाजी मिरवावें ॥३६॥ यावरी हरी जो महादक्ष ॥ तो तंव
शिष्य होऊनी प्रत्यक्ष ॥ महाराज नामें तो गोरक्ष ॥ जगामाजी मिरविजे ॥३७॥ यापरी
अंतरिक्ष नारायण नाम ॥ तो जालिंदर मिरविजे प्रकाम ॥ तयाचा शिष्य भक्तिद्रम
ु ॥
प्रबद्ध
ु नामें कानिफा ॥३८॥ यापरी पंचम पिप्पलायन प्रकाम ॥ मिरविजे जगीं चरपट नाम
॥ आविर्होंत्र जो योगद्रम
ु ॥ मिरविजे जगीं नामें नागेश ॥३९॥ यापरी द्रमि
ु ल अतिसमर्थ ॥
जगीं मिरविजे भरतरीनाथ ॥ आणि चमस नारायण जगीं विख्यात ॥ रे वणनामें मिरविजे
॥४०॥ नववा जो करभाजन ॥ तो गहिनी ऐसें मिरविजे नाम ॥ ऐसे अवतार महीकारण ॥
दीक्षेप्रति मिरवावे ॥४१॥ म्हणाल एकटपणीं वास ॥ करणें सांगतां आम्ही कलीस ॥ तरी
तुम्हांसवें अवतारास ॥ बहुत येतील महाराजा ॥४२॥ असो आतां तीर्थउद्देशी ॥ मच्छिं द्र
127
गेला बंगालदे शी ॥ तेथे फिरत तीर्थवासी॥ हे ळा समुद्री पातला ॥ ४३ ॥ तये दे शी चंद्रगिरी
ग्राम ॥ तेथे नरसिंहाचा झाला जन्म ॥ ती कथा परिसावी ॥ ४४ ॥ सरु ाज पिता विप्रोतम
॥ कृतीदे विकृशीं अचारनेम ॥ सकळ धर्म पाळी तो ॥४५॥ आधीं तपन यजन याजन ॥
स्नानसंध्यामाजी निपुण ॥ तयाची कांता गुणोत्तम॥ सरस्वती नामें मिरवितसे ॥४६॥ परी
उदरीं नाहीं संतान परम ॥ तेणें उचंबळोनी योगकाम ॥ न आवडे धंदा धामाश्रम ॥ सदा
वियोग बाळाचा ॥४७॥ ऐसें असतां भावस्थिती॥ गह
ृ ी दर्शिली योगमूर्ती ॥नाथ मच्छिं द्र
अंगणाप्रती ॥अलक्ष सवाल वदतसे ॥४८॥तंव ते कांतेनें पाहुनि त्यातें ॥ चरणी लोटली
शोकभरितें ॥ आणोनी शीघ्र वस्त्र आसनातें ॥ विराजविला महाराज ॥४९॥ बैसोनी
नाथानिकट ॥ सांगती वियोग शोक उल्हाट॥ हृदयी भरोनी नेत्रपाट॥ क्लेशांबु मिरविले ॥
५०॥
म्हणे महाराजा अनाथनाथा ॥ तम्
ु ही सर्वगण
ु ी विद्येसी जाणतां ॥ तरी मम ह्रदयीं
शोकसरिता ॥ नाशजळा वाहतसे ॥५१॥ म्हणे तरी यातें उपाव कांहीं ॥ सांगा म्हणोनि
लागतें पायीं ॥ पुन्हां स्पर्शोनि मौळी प्रवाहीं ॥ कवण शब्दा वाढवीतसे ॥५२॥ पुढें ठे वोनि
128
भिक्षान्न ॥ पुन्हां कवळी मोहें चरण ॥ आणि नेत्रां घनाची वष्टि
ृ जीवन ॥ पदमहीतें
सिंचीतसे ॥५३॥ तेणें मच्छिं द्रचित्तसरिते ॥ मोहसराटे अपार भरुते ॥ शब्दें तोयओघ
मिरवत ॥ होतें सुखसरितेसी ॥ ५४॥ म्हणे वो साध्वी क्लेशवंत ॥ किमर्थ कामनीं चित्त ॥
तें मज वद कीं चित्तार्थ ॥ सकळां मुक्ती लाहील कीं ॥५५॥ ऐसे शब्दवर्गउगमा ॥ ऐकोनि
बोले द्विजराम ॥ म्हणे महाराज योगद्रम
ु ा ॥ संतती नाही वंशातें ॥५६॥ तेणें वियोगें
खदिरांगार ॥ झगट करितो अतीतीव्र ॥ तेणेंकरोनि चित्त शरीर ॥ दाह पावे महाराजा ॥
५७॥ ऐसे क्लेश चित्तशक्ती ॥ कदा न वसे धैर्यपाठी ॥ दःु ख गोंधळी शोकपातीं ॥ नत्ृ य
करी कवळूनी ॥५८॥ तरी हा शोकवडवानळ ॥ जाळंू पाहे धैर्यजळ ॥ त्यांत स्वामींनीं
होऊनि दयाळ ॥ शोकग्नीतें विझवावें ॥५९॥ ऐसी वदतां वाग भगवती ॥ प्रेमा उदे ला
नाथचित्तीं ॥ मग आदित्यनामें मंत्रविभूती ॥ महाशक्ती निर्मीतमे ॥६०॥ नाथाकरी
भस्माचिमट
ु ी ॥ तेथें वीर्य करी राहाटी ॥ मग तें भस्म तपोजठी ॥ तिये हातीं वोपीतसे ॥
६१॥ म्हणे माय वो शुभाननी ॥ हे भस्मचिमुटी करीं कवळूनी ॥ घेई सेवीं आपुले शयनीं
॥ निशीमाजी जननीये ॥६२॥ म्हणतील भस्म नोहे पूर्ण गभस्ती ॥ जो हरिनारायणउदयो
129
कीर्ति ॥ प्रभा मिरवोनि त्रिजगतीं ॥ मोक्षमांदस
ु ा मिरवेल ॥६३॥ तरी तूं सहसा हळवटपणी
॥ कामना नवरीं भस्मासनीं ॥ म्यांही पढ
ु ील भविष्य जाणोनी ॥ चीद्भवानी वदवली ॥६४॥
या भस्माची प्रतापस्थित ॥ तव उदरीं होईल जो सुत ॥ तयातें अनुग्रह दे ऊनिया स्वतः ॥
करीन सरस ब्रह्मांडीं ॥६५॥ मग तो सुत न म्हणे माय ॥ सकळ सिद्धींचा होईल राय ॥
जैसा खगी नक्षत्रमय ॥ शशिनाथ मिरवेल ॥६६॥ मग तो न माय ब्रह्मांडभरी ॥
कीर्तिरश्मीचे तेज विवरीं ॥ आणि वंद्य होईल चराचरीं ॥ मानवदानवदे वांदिकां ॥६७॥ तरी
माये संशयो न धरितां ॥ भक्षीं भस्म सांडोनि चिंता ॥ ऐसी सांगोनि सकळ वार्ता ॥ नाथ
उठे तेथनि
ू ॥६८॥ यावरी बोले शभ
ु ाननी ॥ कीं महाराज योगधामीं ॥ तम्
ु ही केव्हां याल
परतोनी ॥ सुता अनुग्रह वोपावया ॥६९॥ नाथ ऐकोन बोले तीतें ॥ म्हणे ऐक वो
सदगुणसरिते ॥ पुन्हां येऊनि दे ई उपदे शातें ॥ द्वादशवर्षाउपरांतीं ॥७०॥ ऐसे वदोनि शब्द
सढ
ु ाळ ॥ निघता झाला सिद्धपाळ ॥ तीर्थउद्देशी नानास्थळ ॥ महीलागीं लंघीतसे ||७१॥
येरीकडे भस्मचिमुटी ॥ सुदृढ बांधोनि ठे विली गांठीं॥हरुष न राहे पोटी ॥ उचंबळोनि
दाटलासे ॥७२॥ मग ती सर्वेचि नितंबिनी ॥ जाऊनि बैसे शेजारसदनी ॥ तेथे सात पांच
130
वज्रवासिनी ॥ येऊनी त्या स्थानी बैसल्या॥७३॥ ते त्या जाया शब्दाराहाटी॥ सहज बोलती
प्रपंच गोष्टी ॥ त्यांत ही जाया हर्ष पोटी ॥ कथा सांगे ती आपल
ु ी ॥७४॥ एक अकस्मात
माझ्या सदनी ॥ बोवा आला कान फाडोनी ॥ कानफाडी केवळ तरणी ॥ माते दिसूनी
आला तो ॥७५॥ मग म्यां त्यासी स्तवोनी भक्ती॥ प्रसन्न केली चित्त- भगवती ॥ मग
प्रसाद वोपन
ू ी माझे हाती ॥ गमन करिता झाला तो ॥७६॥ तरी तो प्रसाद भस्मचिमट
ु ी ॥
माते दिधली पुत्रवष्ृ टी ॥ परी सांगुनी गेला स्वयें होटी ॥ भक्षण करी शयनात ॥७७॥ तरी
माय वो सांगा नीती ॥ तेणें वाढे ल काय संतती ॥ येरी ऐकुनि न मानिती ॥ तेणें काय
होईल गे ॥७८॥ अगे ऐसीं सोंगे महीवरती ॥ कितीएक ठक बहु असती ॥ नाना कवटाळे
करूनि दाविती ॥ जग भोंदिती जननीये ॥७९॥ परी हें आम्हांसी दिसतें वोखट॥ तू
शुभानन जाया अतिबखंट ॥ पदरी बांधोनि घेतले कपट ॥ यांत बरवें दिसेना ॥ ८०॥ ऐसे
बोल बोलतां यव
ु ती॥ भवव्याघ्राची झाली वस्ती ॥ मग ती परम विटूनी चित्ती॥सदनाप्रती
आलीसे ॥८१॥ मग ती कवळोनि भस्मचिमुटीसी ॥ येती झाली गोठ्यापासी ॥ तेथें
गोरजकेरांसी ॥ मिरवलीसे उकरडा ॥८२॥ तयामाजी भस्मचिमुटी ॥ सांडिती झाली ते
131
गोरटी ॥ तयामाजी हरीजेठी ॥ संचार करी महाराज॥ ८३॥ जो नवनारायण कीर्तिध्वज ॥
प्रत्यक्ष विष्णु तेजःपंज
ु ॥ हरि ऐसे नाम साजे ॥कीर्तीरत्नामाझारी ॥८४॥ असो आंता
येथन
ू ी मच्छिं द्रनाथ ॥ सप्त मोक्षपऱ्ु या पाहूनी त्वरित ॥ आयोध्या मथुरा अवंतिका यथार्थ
॥कशी काश्मिरी पाहिलीं ॥८५॥ मिथुळा प्रयाग गया सुरस ॥ तेथें नमूनि विष्णुपदास ॥
अन्य तीर्थे करुनि बंगालदे श ॥ चंद्रागिरीस तो पातला ॥८६॥ गांवांत करितां भिक्षाटन ॥
तों सर्वोपकारी दयाळू ब्राह्मण ॥ तयाचे दृष्टी पडतां सदन ॥ झालें स्मरण भस्माचें ॥८७॥
मनांत म्हणे याच सदनीं ॥ पुत्रमंत्रसंजीवनी ॥ वरदभस्मी सिद्ध करुनी ॥ दिधली होती
निश्चयें ॥८८॥ तरी ती साध्वी विप्रजाया ॥ सरस्वती नामें होती जया ॥ सर्वोपकारी दयाळ
द्विजभार्या ॥ सुकृत होतें तियेचें ॥८९॥ तरी द्वादश वर्षे लोटल्यापाठीं ॥ पुन्हां मी येईन
शेवटीं ॥ ऐसें वदोनि भस्मचिमुटी ॥ सरस्वतीतें दीधली असे ॥९०॥ तरी त्या मायेचा शोध
करुन ॥ पाहूं तियेचा वरदनंदन ॥ ऐसें हृदयीं मच्छिं द्र आणन
ू ॥ सदनामाजी प्रवेशला ॥
९१॥ उभा राहूनि विप्रांगणीं । `हे सरस्वति` ऐसी पुकारी वाणी ॥ तंव ती ऐकूनि शुभाननी
॥ बाहे र आली अति त्वरें ॥९२॥ येतां दे खिला योगद्रम
ु ॥ मग भिक्षा घेऊनी उत्तमोत्तम ॥
132
म्हणे महाराजा भिक्षान्न ॥ झोळीमाजी स्वीकारीं ॥९३॥ मच्छिं द्र म्हणे वो शुभाननी ॥ तव
नाम काय तें ऐकंू दे कानीं ॥ येरी म्हणे सरस्वती अभिधानी ॥ लोकोपचारें मज असे ॥
९४॥ उपरी मच्छिं द्र बोले तीतें ॥ नाम काय तव भ्रतारातें ॥ येरी म्हणे सर्व त्यातें ॥
दयाळपती म्हणताती ॥९५॥ नाथ म्हणे तुम्ही कवण जाती ॥ गौड विप्र म्हणे ती तैं
सरस्वती ॥ ऐसें ऐकूनि खण
ू चित्तीं ॥ मिळाली तेव्हां नाथाच्या ॥९६॥ मच्छिं द्र म्हणे माये
ऐक ॥ दावीं कोठे तव बाळक ॥ येरी म्हणे जी पुत्रमख
ु ॥ पाहिले नाहीं अद्यापि ॥९७॥
मच्छिं द्र म्हणे बोलसी कां खोटें ॥ म्यां वरदभस्माचीं दिधली चिमुट ॥ भस्म नोहे तें
संजीवनीपीठ ॥ पत्र
ु रुपींचें दर्शवी ॥९८॥ दाखवी परी तो पत्र
ु कैसा ॥ अजरामर मागें
सोडिला कैसा ॥ तेजःपुंज अन्यून अनिळ महे शा ॥ ऐसा पुत्र असेल कीं ॥ ९९॥ असो
भस्मचिमुटी ऐकतां वाणी ॥ खूणयुक्त झाली नितंबिनी ॥ परी भस्मचिमुटीतें
उकिरडाभव
ु नीं ॥ सांडिले अन्याय वाटला ॥१००॥ तेणेंकरुनि जाहली भयग्रस्त ॥ हृदयीं
संचरला कंपवात ॥ चित्तीं म्हणे आतां हा नाथ ॥ शिक्षा करील मजलागीं ॥१०१॥ नेणों
शापें करील भस्म ॥ कीं तोडील स्वशक्तीनें माझा काम ॥ कीं तरुरुप हो ऐसा शाप दे ऊन
133
॥ सांडूनि जाईल अवनीतें ॥१०२॥ आधी मी अल्पबुद्धीपासुनी ॥ घेतल्या आहे त
नितंबिनीवाणी ॥ कीं कानफाट्याची विपरीत करणी ॥ अविद्यार्णवी असती ते ॥१०३॥
नाटक चेटक कुडे अपार कपट ॥ जाणती दर्गु
ु ण परम पापिष्ट ॥ जाया पाहूनि उत्तम
बरवट ॥ स्तुती करिती तियेची ॥१०४॥ दिनमानपर्यंत कुत्री ॥ उत्तम जाया करिती रात्रीं ॥
मग शयनीं घेऊनि शेजपात्रीं ॥ भोग भोगिती दरु ात्मे ॥१०५॥ ऐसें पर्वी
ू मज श्रत
ु ॥
सखियामुखीं श्रवण केलें होतें ॥ परी तोचि बोल समस्त ॥ सत्य होऊं पाहतसे ॥१०६॥ तरी
आतां कपाळ फुटकें ॥ होणार ते होऊ शके ॥ कानफाट्या करुनि चेटकें ॥ दशा करील कीं
माझी ॥१०७॥ तरी यातें कवण उपाय ॥ कांहीं सच
ु ेना करुं काय ॥ हा ओळख धरुनि
समय ॥ साधनि
ू आला परतोनि ॥१०८॥ ऐसे रीतीं मनीं जल्पत ॥ तरी गात्रें थरथरा कापत
॥ अत्यंत भयाचें भरुनि भरतें ॥ शद्धि
ु पात्रा सोडिलें तिनें ॥१०९॥ यावरी नाथ म्हणे वो
जननी ॥ पाहसी काय तंू पिशाचपणीं ॥ पत्र
ु कोठें तो दावी नयनी ॥ उशीर न लावीं वो
माते ॥११०॥ ऐसिया बोलाची होतां दाटी ॥ मग विचारी हृदयी गोरटी ॥ कीं यासी वदावी
खरी गोष्टी ॥ वत्ृ तांत जितुका झाला तो ॥१११॥ खरे पणीं आहे वर्म ॥ मिथ्यावादी होय न
134
शर्म ॥ दै वें अन्यायसाफी होऊन ॥ मुक्त होतसे तो प्राणी ॥११२॥ तस्मात ् जी खरी
सत्यनीती ॥ त्यांत साहते बहु असती ॥ पांचांमख
ु ीं वदनि
ू श्रीपती ॥ मक्
ु त करी अन्यायीं
॥११३॥ तस्मात ् राहो अथवा जावो प्राण ॥ पुढें येवो कैसें घडून ॥ परी सत्य वाचे खरें
भाषण ॥ वत्ृ तांत झाला तैसा वदं ू ॥ ११४॥ मग चरणीं ठे वूनि भाळ ॥ उभय जोडूनि
करकमळ ॥ म्लानमख
ु दीन विकळ ॥ वत्ृ तांत सकळ निरोपी ॥११५॥ म्हणे महाराजा
क्षमाशीळा ॥ आपण जो कां प्रसाद दिधला ॥ परी अन्याय मजपासनि
ू झाला ॥ भस्म
गारी सांडिलें ॥११६॥ सांडिलें म्हणाल काय म्हणून ॥ तरी विश्वासें व्यापिलें नव्हतें मन ॥
भस्मानें पत्र
ु होईल कोठून ॥ ऐसे म्हणन
ू सांडिलें ॥११७॥ शेजारी असती बोलती जन ॥
दारा म्हणती प्रज्ञावान ॥ खरें नोहे निरुपण ॥ केलें विचित्र तुजलागी ॥११८॥ तेणें संशय
आणूनि मनीं ॥ नेणों कैसी घडेल करणी ॥ जठरीं पेटला कोपवन्ही ॥ तरी आपणचि
भोगावा ॥११९॥ अपत्याकरितां परम अहित ॥ परगह
ृ ीं मिरवावें कां यथार्थ ॥ म्हणोनि
गौप्य धरिलें चित्तांत ॥ समस्ती वदलीसे ॥१२०॥ जन्मांत आल्या परोपकार ॥ करावा हें
शास्त्रनिर्धार ॥ न घडेल तरी उपकार ॥ अनुपकार करुं नये ॥१२१॥ उत्तम वक्ष
ृ ाची करावी
135
लावणी ॥ न घडे तरी न टाकावा खंडुनी ॥ धर्म करावा न भेदिनीं ॥ वारुं नये कवणातें ॥
१२२॥ आपण स्वतः तीर्थासी जावें ॥ न घडे तरी परा न वारावें ॥ विवाहकार्य कदा न
मोडावें ॥ आपुली बद्ध
ु ी वेंचुनियां ॥१२३॥ गौतमीं करुं जातां चोरी ॥ तेथें वेचूं नये वैखरी ॥
तस्करातें मारितां अधिकारी ॥ आड त्यातें होऊं नये ॥१२४॥ सुतापाशी पित्याचे अवगुण ॥
सांगनि
ु न करावें मन क्षीण ॥ सन
ु ेपाशीं सासू हीन ॥ म्हणंू नये कदापि ॥१२५॥ कूप
तडाग मळे बागाईत ॥ करतां वारुं नये कवणातें ॥ कोणी कीर्तनासी असतील जात ॥ आड
येऊं नयें त्यासी ॥१२६॥ आपुली वैखरी वेचल्यांत ॥ होऊं पाहे पराचे अनहित ॥ तरी ते
विचारुनि स्वचित्तांत ॥ मौनें कांहीं न बोलावें ॥१२७॥ ऐसें जाणोनि सरस्वती ॥ सत्य
बोलली ती युवती ॥ कीं महाराजा विश्वास चित्तीं ॥ ठसला नव्हता त्या वेळे ॥१२८॥
ऐसिया युक्तीप्रयुक्तीकरुन ॥ भावाभावी दृष्टी वें चन
ू ॥ जेणें जनाचें होय कल्याण ॥ तोचि
अर्थ करावा ॥१२९॥ म्हणनि
ू भस्माचे सांडवण ॥ मज दयाळा घडलें पर्ण
ू ॥ काय करुं
दै वहीन ॥ उपाय तो अपाय झालासे ॥१३०॥ कीं वाटे चालतां चाली ॥ धनाची ग्रंथिका पुढें
आली ॥ परी दै वहीना बद्ध
ु ी संचरली ॥ अंध व्हावें तें समयीं ॥१३१॥ कीं कल्पतरुच्या
136
वक्ष
ृ ाखाली ॥ कल्पिली कल्पना फळा आली ॥ कीं पिशाचवत बुद्धी संचरली ॥ दै वहीना
शेवटीं ॥१३२॥ तन्न्यायें मातें झालें ॥ आतां क्षमा करावी माउले ॥ अज्ञानापणें उडविलें ॥
हित माझें महाराजा ॥१३३॥ परी ही ऐकतां वाणी ॥ मच्छिं द्र खिन्न झाला मनीं ॥ म्हणे
स्त्रिया जाती पापरुपिणी ॥ अविश्वासाचें भांडार हें ॥१३४॥ हिताहित कदा न जाणती ॥
भलतेसें पद ठे विती ॥ आपण बड
ु ू नि दस
ु र्‍यास बड
ु विती ॥ बेचाळीस पर्व
ू जांसी ॥१३५॥
तस्मात ् स्त्रियांचे बद्ध
ु ी लागे जन ॥ तो प्राणी गा प्रज्ञाहीन ॥ महामूर्ख अति मलिन ॥
दष्ु कर्माचा भांडारी ॥१३६॥ तन्न्यायें मी मूर्ख झालों ॥ या बाईच्या बोलीं लागलों ॥
वरदमंत्रभस्म ओपिलों ॥ सर्य
ू वीर्या आणोनी ॥१३७॥ याउपरी आणीक वर ॥ मंत्रसंजीवनी
आहे अमर ॥ सूर्यवीर्ये दे हवर ॥ रचिला असेल कोठें ही ॥१३८॥ तरी आतां ठाव सांडिला ॥
शोध करुनि पाहूं वहिला ॥ ऐसा मनीं विचार केला ॥ सरस्वतीतें बोलतसे ॥१३९॥ म्हणे
माय वो ऐक वचन ॥ घडलें घडो दै वयोगानें ॥ तरी सांडिलें भस्म तें ठिकाण ॥ मम
दृष्टीसी दावीं कां ॥१४०॥ तुजवरी क्षोभ करावा कांहीं ॥ तरी पदरीं कांही पडत नाहीं ॥ तरी
सांडिला ठाव माझे आई ॥ निजदृष्टीं दावी कां ॥१४१॥ ऐसे बोलतां नाथ वाणी ॥ भय
137
फिटलें मुळींहूनी ॥ प्रांजळ चित्तें शुभाननी ॥ मुखचंद्रा उचंबळी ॥१४२॥ म्हणे महाराजा
योगद्रम
ु ा ॥ सांडिला ठाव दावित्यें तम्
ु हां ॥ पढ
ु ें चाले उगमा ॥ नाथ जातसे सवें सवें ॥
१४३॥ तंव तो उकिरडा केर उद्दाम ॥ गोवर पडिला पर्वतासमान ॥ तेथें जाऊनि सुमधुम ॥
नाथाप्रती सांगतसे ॥१४४॥ हे महाराजा तपाजेठी ॥ येथें सांडिली भस्मचिमुटी ॥ ऐसें
ऐकोनि नाथ होटीं ॥ हांक मारी बालकातें ॥१४५॥ हे हरीनारायण प्रतापवंता ॥ मित्रवर्या
सूर्यसुता ॥ जरी असशील या गोवरांत ॥ नीघ त्वरित या समयीं ॥१४६॥ या गोवरगिरींत
नरदे हजन्म ॥ मिरवला असें तूतें उत्तम ॥ तरी गोरक्ष ऐसें तूतें नाम ॥ सुढाळपणीं मज
वाटे ॥१४७॥ द्वादश वर्षेपर्यंत ॥ बैसलासी गोवररक्षणार्थ ॥ म्हणनि
ू गोवररक्षक नाम तत
ू ें
॥ पाचारितों स्वच्छं दे ॥१४८॥ तरी आतां न लावी उशीर ॥ हे गोरक्षनाथा निघे बाहे र ॥
ऐसे वदतां नाथ मच्छिं द्र ॥ बाळशब्द उद्देला ॥१४९॥ म्हणे महाराजा गुरुवर्या ॥ गोरक्ष असें
मी या ठाया ॥ परी गोवरनगानें गंफि
ु त काया ॥ भार मौळी विराजला ॥१५०॥ तेणेंकरुनि
शरीरवेष्टण ॥ झालें आहे दडपण ॥ तरी गौरीयातें विदारुन ॥ बाहे र काढीं महाराजा ॥
१५१॥ ऐसें ऐकूनि बोले उत्तर ॥ लौकरी आणन
ू लोहपत्र ॥ मही विदारुनि नगगौर ॥
138
बाळतनू काढिली ॥१५२॥ काढिली परी ती तनुलता ॥ बालार्क किरणीं दिसे समता ॥ कीं
घनमांदस
ु ी विद्यल्
ु लता ॥ चमक दावी आगळी ॥१५३॥ कीं पर्ण
ू चंद्र प्रकाश पौर्णिमेचा ॥
दिशा उजळे समयीं निशीच्या ॥ तेवी तनुगर्म मदनाचा ॥ जगामाजी मिरवला ॥१५४॥ कीं
दस
ु रा ईश तो चक्रधर ॥ त्यजोनि आतां मूर्तिसार ॥ वीट मानूनी क्षीरसागर ॥ म्हणूनि
येथें आला असे ॥१५५॥ कंु कुमाकार पदपंकज ॥ सकळ आंगोळ्या तेजःपंज
ु ॥ चंद्राकारसम
विराजे ॥ नखें अग्र आंगोळी ॥१५६॥ घोटीव सुनीळ अपूर्व दे खा ॥ कीं इंद्रनिळाची झळके
बिका ॥ मनगटावरी अलौलिका ॥ सकळ पोटरी विराजे ॥१५७॥ गुडघ्यावरी जानुस्थळ ॥
जैसे स्तंभ कर्दळीचे उभय सरळ ॥ त्यावरी कटितटा अति निर्मळ ॥ हरिमाजासम जाणावी
॥१५८॥ कटीवरती नाभिधाम ॥ त्यावरतें हृदय अति सुगम ॥ सुगम परी विद्याधाम ॥
ऐसेपरी वाटतसे ॥१५९॥ सरळ बाहु स्कंधीं शोभत ॥ परी आजानबाहु दिसों येत ॥
तयामाजी जग समस्त ॥ उभ्या कर्दळी मिरवती ॥१६०॥ त्यातें ही अंगळ्
ु या सरळ प्रकाम ॥
तयांअग्रीं नख उग्रतम ॥ चंद्राकृती तेज उत्तम ॥ कोर जैसी द्वितीयेची ॥१६१॥ असो
स्कंधामाजी ग्रीवा सकळ ॥ घोटितां बीक दावी सकळ ॥ तयावरी हनुवटी निर्मळ ॥
139
अधरोपरी शोभतसे ॥१६२॥ अधर दं त जिव्हे सहित ॥ आनन केवळ चंद्र मर्ति
ू मंत ॥ परी
आनन नोहे धाम निश्चित ॥ वेदधनाचें विराजे ॥१६३॥ सरळ नासिका शक
ु ाग्रवत ॥ उभय
चक्षु विशाळवंत ॥ चक्षु नव्हे त ते शशिआदित्य ॥ नांदावया पातले ॥१६४॥ भाळ विशाळ
कबरी भार ॥ कुरळ वरती पिंगटाकार ॥ ऐसा महाराज सर्वेश्वर ॥ उदया आला वाटतें ॥
१६५॥ द्वादश वर्षे अलोलिक ॥ सर्वगण
ु ी पाहतां बालक ॥ सरस्वतीनें भाळी दे ख ॥
तर्जनीतें लाविलें ॥१६६॥ मनांत म्हणे ती गोरटी ॥ आहा जनीं मीच करं टी ॥ ऐसा पुत्र
माझिये पोटीं ॥ येतां दै वें उच्छे दिला ॥१६७॥ चित्तीं उठोनि परम तळमळ ॥ नेत्रीं दाटलें
अपार जळ ॥ मोहें करपें ह्रदयकमळ ॥ रुदनसंवादा अनव
ु ादी ॥१६८॥ तें पाहूनि
मच्छिं द्रनाथ ॥ म्हणे खेद कां वो करिसी व्यर्थ ॥ तुझा नव्हता तो सुत ॥ प्राप्त कैसा
होईल ॥१६९॥ पहा पहा अन्नयोग ॥ श्वान पराचा भक्षितो भाग ॥ परी उलटोनि
रसनामार्ग ॥ श्वान दै वें विराजे ॥१७०॥ तन्न्यायें मर्ति
ू मंत ॥ विभाग नसे हा ऐसा सत
ु ॥
आता शोक करिसी कां व्यर्थ ॥ नवशापविभाग मिरविसी ॥१७१॥ तरी जा तूं येथूनी ॥
नाहक घेसील शापवाणी ॥ माझा कोप प्रत्यक्ष अग्नी ॥ ब्रह्मादिकां साहे ना ॥१७२॥ ऐसी
140
बोलिला क्रूर वार्ता ॥ सरस्वती पावली भय चित्ता ॥ मागें पाऊल ठे वनि
ू तत्त्वतां ॥
निजसदना पातली ॥१७३॥ येरीकडे गोरक्षनाथें ॥ येऊनि वंदिलें गरु
ु पदातें ॥ मच्छिं द्रनाथ
तो प्रसन्नचित्तें ॥ अनुग्रह ओपितसे ॥१७४॥ ॐ इति एकाक्षर अक्षर ॥ संबोधीत समग्र ॥
नारायणीं नामोच्चार ॥ मंत्रविधीनें निरोपिला ॥१७५॥ वरदहस्त ठे वूनि मौळीं ॥ सकळ
निवटिली अज्ञानकाजळी ॥ वरदविभत
ू ी चर्चूनि भाळीं ॥ मख
ु कुरवाळी प्रेमानें ॥१७६॥ मग
हस्त धरोनि तत्त्वतां ॥ म्हणे तान्हुल्या ऊठ आतां ॥ महीचे गोचर करुनि तीर्था ॥
हरिपरायणा सकामातें ॥१७७॥ अवश्य म्हणनि
ू गोरक्षनाथ ॥ सलीन चरणीं माथा ठे वित ॥
श्रीमच्छिं द्राचा धरुनि हस्त ॥ गमन करिता पैं झाला ॥१७८॥ चंद्रागिरींस्थान सोडूनि ॥
करिती जगन्नाथीं गमन ॥ तों मार्गी जातां एक ग्राम ॥ कनकगिरि लागला ॥१७९॥
मच्छिं द्र पाहता ग्राम सुरस ॥ बोलतां झाला गोरक्षास ॥ बा रे प्रारं भ क्षुधेस ॥ जठरामाजी
दाटला ॥१८०॥ कक्षेमाजी घालनि
ू झोळी ॥ बा रे संचरोनी वस्तिमेळीं ॥ भिक्षा मागनि
ू ये
वेळीं ॥ क्षुधा माझी हरी का ॥१८१॥ अवश्य म्हणूनि गोरक्षनाथ ॥ सत्वर झोळी कक्षे घेत
॥ संचरोनि कनकग्रामांत ॥ भिक्षा मागे घरोघरीं ॥१८२॥ भिक्षा मागतां अति उद्देशीं ॥ तंव
141
तो गेला एका विप्रगह
ृ ासी ॥ तेथें पाहतां ते दिवशीं ॥ पितश्र
ृ ाद्ध मिरवलें ॥१८३॥ विप्र
करुनियां भोजन ॥ उपरी मागत्यासी दे तसे अन्न ॥ ते संधीसी गोरक्ष जाऊन ॥ ' अलक्ष '
आदे श जल्पतसे ॥१८४॥ तंव त्या घरची नितंबिनी ॥ महाप्राज्ञिक सुस्वरुपिणी ॥
क्षमाशांतीची लावण्यखाणी ॥ सर्वगुणीं संपन्न ॥१८५॥ तिनें पाहतां गोरक्षनाथ ॥ भाविती
झाली चित्तांत ॥ म्हणे धन्य हें बाळ अतित ॥ चांगल
ु पणी मिरवतसे ॥१८६॥ प्रत्यक्ष मातें
भासे कैसा ॥ कीं बालर्क तनूचा ओतिला ठसा ॥ कीं हरुनि चपळे चें मांदस
ु ा ॥ महीलागीं
उतरला ॥१८७॥ परी हा तापसी योगी वरिष्ठ ॥ मातें भासतो योग हा श्रेष्ठ ॥ पूर्वीचा
कोणी योगभ्रष्ट ॥ जगामाजी मिरवतसे ॥१८८॥ ऐसें जाणनि
ू लवडसवडी ॥ पात्रीं पदार्थ
स्वकरें वाढी ॥ अन्नसामग्री अति तांतडी ॥ घेऊनि आली भिक्षेसी ॥१८९॥ खाज्या करं ज्या
पदार्थ घीवर ॥ पोळी भात शिरा कचोर ॥ मालुपुव्यादि सुकुमार ॥ परम मद
ृ ू भक्ष्य तो ॥
१९०॥ चोटी मग
ु दळ बंद
ु ी विशेष ॥ पर्ण
ू पोळिया विस्तीर्ण पात्रास ॥ घाऱ्या पर्ु य
‍ ा पंच
मधुरस ॥ श्रद्धापूर्ण ठे विल्या ॥१९१॥ वड्या पातवड्या शाखा बहुत ॥ सौम्यसट्टकाचे द्रोण
ं री आंबेरायतें ॥ बहु भात चटणिया ॥१९२॥ कढी सांबारें वडे त्यांत ॥ सार
भरित ॥ कोशिबि
142
आमटी चणचणीत ॥ नाना द्रोण भरुनि घत
ृ ॥ मेतकुटादि वाढिलें ॥१९३॥ मध्यभागीं
ठे वनि
ू भात ॥ त्यावरी वरण कनकवर्णात ॥ तळीं वडे पोखरे दह्यांत ॥ घालोनियां वाढिलें
॥१९४॥ ऐसियापरी षड्रसान्न ॥ घवघवीत पात्र वाढून ॥ श्रीगोरक्षापुढें ठे वन
ू ॥ नमस्कारी
प्रीतीनें ॥१९५॥ गोरक्ष पाहतां पात्र सुरस ॥ मनीं वाटला परम हर्ष ॥ चित्तीं म्हणे त्या
नितंबिनीस ॥ धन्य धन्य माउले ॥१९६॥ अहा आम्ही कोठील कोण ॥ नोहे इष्ट सोयरे
जन ॥ आम्हासाठीं सिद्ध करुन ॥ पात्र वाढून आणिलें ॥१९७॥ पात्र पहा घवघवीत ॥ हें
पात्र नोहें यथार्थ ॥ शिवलिंगी शोभला भात ॥ पात्र शाळंु का मिरवली ॥१९८॥ नाना पदार्थ
अर्थप्रकरण ॥ तें शिवासी अपार सग
ु म ॥ कीं शिवलाखोली ढांसळून ॥ शाळंु काते मिरविली
॥१९९॥ कीं प्रीतीं पाहतां तो भात ॥ सकळ अन्नाचा प्रभु शोभत ॥ पात्रमहीतें प्रीतीनें बहुत
॥ नाना पदार्थ मिरवलें ॥२००॥ तरी शाक नोहे पुतनामेळ ॥ खाजें मंत्री दिसे सबळ ॥
मौळीं छत्र तेजाळ ॥ वरान्न हें मिरविले ॥२०१॥ ऐसा भास भासनि
ू हृदयीं ॥ पात्र
कक्षझोळीत ठे वी ॥ आशीर्वचनें तोषवनि
ू बाई ॥ जाता झाला महाराज ॥२०२॥ चित्तीं म्हणे
उदरापरु तें ॥ प्राप्त अन्न झालें मातें ॥ आतां वेंचूनि स्वकष्टातें ॥ केवीं हिंडावें घरोघरीं ॥
143
२०३॥ ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ येऊनि वंदिलें श्रीगुरुमूर्ती ॥ भिक्षाझोळी कक्षेंतूनि
निगत
ु े ॥ काढूनि ठे वी पढ
ु ारां ॥२०४॥ तंव ती प्रत्यक्ष तपोमौळी ॥ विकासनि
ू पाहे झोळी ॥
तंव तें अन्न सद
ुं र परिमळीं ॥ निजदृष्टीं दे खिलें ॥२०५॥ मग तें घेऊनि आपुलेपासीं ॥
भोजन करी योगींद्र तापसी ॥ अन्न स्वादिष्ट रसनेसी ॥ लागतां भक्षी आवडीनें ॥२०६॥
मख
ु ामाजी कवळ करितां ॥ रसना न लावी दं तां ॥ म्हणे दे तरकी होतील आतां ॥
लवडसवडी लोटीतसे ॥२०७॥ जठरभांडारीं भरुनि भरतें ॥ आणीक इच्छे नाहीं पुरतें ॥ परी
सर्व पदार्थ कामनायुक्त ॥ वडा प्रिय मिरवला ॥२०८॥ परी पदार्थ अपूर्वपणीं ॥ कामना येथें
राहिली मनीं ॥ कीं वडा आणीक असतां भोजनीं ॥ चांगल
ु पणा मिरवितो ॥२०९॥ ऐसी
चित्तीं कल्पना आणन
ू ॥ पाहता झाला गोरक्षवदन ॥ तों सच्छिष्य ओळखून ॥ बोलता
झाला गुरुसी ॥२१०॥ म्हणे महाराजा तपोधना ॥ कवण कामना आली मना ॥ तो अर्थ
उघड दावनि
ू वचना ॥ आम्हां कार्या निरोपावें ॥२११॥ येरु म्हणे गोरक्षनंदना ॥ कामना
वेधली माझिया मना ॥ आणिक वडा असता भोजना ॥ तप्ृ त चित्तीं मिरवतों ॥२१२॥ ऐसें
ऐकोनि गुरुचें चोज ॥ म्हणे गुरुराजा महाराज ॥ आतांचि वडा आणनि
ू सहज ॥ तुम्हांप्रती
144
दे ईन मी ॥२१३॥ ऐसें म्हणनि
ू तात्काळिक ॥ उठता झाला तपोनायक ॥ विप्रगह
ृ ीं येऊनि
दे ख ॥ मारी हांक गोरक्ष तो ॥२१४॥ म्हणे माय वो माय आतां ॥ आणिक वडा दे तत्त्वतां
॥ मम गुरुची कामना असे चित्ता ॥ तप्ृ ती अस्तातें पावेना ॥२१५॥ तंव ते बोले नितंबिनी
॥ आलासी गुरुचें निमित्त करोनी ॥ परी सकामसविता स्वेच्छापणीं ॥ हृदयापात्रीं हे लावे ॥
२१६॥ मातें दावनि
ू गरु
ु भक्ती ॥ कामने करुं पाहसी तप्ृ ती ॥ तस्मात ् सकळ अर्थ कळंू
आला चित्तीं ॥ मजलागीं जाण पां ॥२१७॥ येरु म्हणे जननी ऐसें ॥ कामनीं वेधलें नाहीं
मानस ॥ गुरुइच्छा कामउद्देश ॥ पाहूं आलों तव ठाया ॥२१८॥ तंव ती बोले विप्रनंदिनी ॥
गरु
ु अर्थ कामना मनीं॥ वेधली म्हणतोसी तरी प्राज्ञी ॥ मन माझें ऐकावें ॥२१९॥ अगा मम
भक्तीचे प्रसंगेंकरुन ॥ तूतें दिधलें पहा वाढून ॥ पुन्हां आलासी मागून ॥ तरी तें नाहीं
फुकाचें ॥२२०॥ येरु म्हणे तरी त्यास ॥ काय लागतें सांग आम्हांस ॥ तेंचि दे ऊनि तूतें
खास ॥ वडे जाण इच्छितों ॥२२१॥ येरी म्हणे गरु
ु भक्ती ॥ मातें दावंू पावलासी शक्ती ॥
परी वडे अन्नावरती पाहिजेती ॥ डोळा काढूनि दे ई कां ॥२२२॥ येरु म्हणे काय कठिण ॥
चक्षुकामनीं वेधलें मन ॥ तरी चक्षु आतां दे ईन जाण ॥ उशीर नसे या कार्या ॥ ॥२२३॥
145
ऐसें बोलुनि केलें कौतुका ॥ तत्काळ अंगुळी अनामिका ॥ चक्षुद्वारी घालोनि दे खा ॥ बाहे र
काढिलें बब
ु ळ
ु ातें ॥२२४॥ बब
ु ळ
ु गोळ वामकरतटी ॥ ठे वितां लोटला रुधिर पाटी ॥ जैसा नगीं
झरा लोटीं ॥ अकस्मात उदभवलासे ॥२२५॥ कीं मांदारनदी स्वर्गीहुनी ॥ उत्तरे
मनकर्णिकेचे जीवनीं ॥ तन्न्यायें चक्षुद्वाराहूनी ॥ लोटे लोटला रुधिराचा ॥२२६॥ म्हणावी
ती रुधिर नोहे शक्ती ॥ दाखवंू पातली गरु
ु भक्ती ॥ विप्रकामना पात्र भरुनि ॥
जीवनभागीरथी दाविली ॥२२७॥ कां ते जाया हे लनभाव ॥ ती सागराची मिरवली ठे व ॥
तदर्थ जीवनभागिरथीराव ॥ गोरक्षनगीची आणिली असे ॥२२८॥ असों ऐसें तेणें रुधिरा ॥
लोट लोटला महीवरा ॥ तें पाहूनि चिंतातरु ा ॥ प्रेमें जाया मिरवली ॥२२९॥ रुधिर वाहतां
भडभडाट ॥ महीं लोटला रक्तपाट ॥ खंडणा नोहे परम अचाट ॥ भूषण मिरवी लोकातें ॥
२३०॥ तरी तो पाहतां रुधिरपाट ॥ नोहे धरादे वीचा शुद्ध मळवट ॥ भाळीं चर्चूनि कंु कुमपाट
॥ भष
ू ण मिरवी लोकांतें ॥ २३१॥ ऐसी ती विप्रदारा पाहून ॥ लज्जित झाली अरीष्टपण ॥
परमचित्ती खोंच मानून ॥ सदनामाजी परतली ॥२३२॥ चित्तीं म्हणे हा अहाहा कैसें ॥
बोलतां झालें विपर्यासें ॥ धन्य हा एक शिष्य असे ॥ जगामाजी मिरवला ॥२३३॥ अहा
146
कैसें केलें धैर्यपण ॥ बोलतांचि काढिला जेणें नयन ॥ परी ती व्यापूनि भयसंपन्न ॥
म्लानवदन मिरवली ॥२३४॥ मग वडे घेऊनि सातपांच ॥ दे ऊं पातली लगबगें साच ॥ पढ
ु ें
ठे वूनि वदे वाचे ॥ ऐक्यार्थे करी भावार्थ ॥२३५॥ उपरी जोडूनि उभय पाणी ॥ विनंती करी
म्लानवदनीं ॥ म्हणे महाराजा सहजवाणी ॥ शब्द माझा उदे ला ॥२३६॥ परी उदय होतां न
लावितां वेळ ॥ तम्
ु ही बाहे र काढिलें बब
ु ळ
ु ॥ परी मम अन्यायी शब्द केवळ ॥ क्षमापात्रीं
मिरवणें ॥२३७॥ तुम्ही कृपाळू संपूर्ण ॥ बैसतां अंगीं क्लेश धरुन ॥ परी तितुकें दःु ख
पराकारण ॥ दे ऊं ऐसें वाटे ना ॥२३८॥ कीं कमळ करी अस्तसमयीं ॥ घ्यावया निद्रा इच्छा
घेत हृदयी ॥ परी तें दःु खप्रवाही ॥ कदाकाळी मिरवेना ॥२३९॥ शेवटीं आपण पावोनि
मरण ॥ परातें कळिकेसुख ओपून ॥ राहे तन्न्यायें करुन ॥ तुम्ही संत आहाती ॥२४०॥
उपरी बोले गोरक्षनाथ ॥ तूं किमर्थ झालीस भयभीत ॥ वडे अन्न तत्प्राप्त्यर्थ ॥ चक्षु
दिधला म्यां आपल
ु ा ॥२४१॥ तरी तंू भयभीत न होई सकळ ॥ स्वकरीं माझें विराजे बब
ु ळ
ु
॥ येरी म्हणे तपस्वी स्नेहाळ ॥ कृपा करीं मजवरी ॥२४२॥ इतुकें दे ऊनि मातें दान ॥
बुबुळासहित नेईजे अन्न ॥ आपुलें कार्य संपादन
ू ॥ क्षमा वाढवीं आमुतें ॥२४३॥ ऐसें
147
ऐकूनि गोरक्षनाथ ॥ म्हणे तूं न होई भयभीत ॥ बुबुळासह वडे अन्नातें ॥ घेऊनियां
चालिलो ॥२४४॥ चक्षूसी आडवोनि पदर ॥ जावोनि उभा राहिला गरु
ु समोर ॥ वाचे बोले
नम्रोत्तर ॥ इच्छा पूर्ण करा जी ॥२४५॥ परी तो कनवाळु मच्छिं द्रनाथ ॥ सच्छिष्याचें मुख
पाहत ॥ तंव वसनपदर चक्षूवरतें ॥ घेऊनियां मिरवला ॥२४६॥ तें पाहूनि चक्षुवसन ॥
म्हणे चक्षू झांकिला केवीं वसनें ॥ येरु म्हणे उगेच करुन ॥ चक्षु वसनें धरियेला ॥२४७॥
मनांत कल्पी गोरक्षनाथ ॥ जरी मी यातें करीं श्रुत ॥ तरीं धिक्करुनि वडे अन्नासहित ॥
दःु खप्रवाहीं मिरवेल ॥२४८॥ जेसा श्रावणाचा अंतकाळ ॥ ऐकतां न सेविती वद्ध
ृ तेथें केवळ
॥ तन्न्यायें येथें केवळ ॥ दःु खसरिता लोटे ल ॥२४९॥ म्हणनि
ू पस
ु तां गरु
ु ं नीं वचन ॥ बोले
श्रीगुरुतें गौप्य धरुन ॥ सहजस्थिती चक्षुवसन ॥ धरिलें असें महाराजा ॥२५०॥ येरु म्हणे
बा मुखकमळा ॥ प्रत्यक्ष पाहूं दे माझिया डोळां ॥ येरु म्हणे गुरुस्नेहाळा ॥ भोजन
झालिया दाखवीन ॥२५१॥ मी तों असतां सहजस्थिती ॥ कीं परी उगलाच नयन केउतगती
॥ ठणका उठला चक्षुप्रती ॥ आला की काय कळे ना ॥२५२॥ तरी तें दावूनि चक्षुद्वार ॥
परम दिसेल अपवित्र ॥ किळस बाधील भोजनोत्तर ॥ चक्षु पहावा महाराजा ॥२५३॥ येरु
148
म्हणे बा न घडे ऐसें ॥ आधीं पाहुन तव मुखास ॥ नंतर सारु भोजनास ॥ दःु ख तुझें
हरोनियां ॥२५४॥ जरी तंू करिसी अनमान ॥ तरी प्रत्यक्ष गोमांसासमान ॥ मानीन हें अन्न
निश्चय जाण ॥ चक्षु आधीं दावी कां ॥२५५॥ ऐसें ऐकतां निर्वाणवचन ॥ गोरक्ष बोले
श्रीगुरु कारण ॥ कीं मागूं गेलों वडेअन्न ॥ कथा झाली ती ऐका ॥२५६॥ जया घरीं
वडेअन्न तेथील सदभक्ति आहे कामिन ॥ तिनेंचे प्रथम दिधलें अन्न ॥ मागनि
ू गेलों
दस
ु र्‍
यानें ॥२५७॥ तुमची इच्छा काम दावून ॥ म्यां मागितले वडेअन्न ॥ तंव ती बोलली
मजकारण ॥ गुरुभक्त म्हणविसी ॥२५८॥ तरी तूं काढूनि दे ई डोळा ॥ मग वडे दे ईन बाळा
॥ ऐसे बोलतां तर्जनी बब
ु ळ
ु ा ॥ खोवनि
ू यां काढिलें ॥२५९॥ तरी हा अन्याय घालनि
ू पोटीं ॥
मातें करावी कृपादृष्टी ॥ ऐसें ऐकतां तपोजेठी ॥ परम चित्तीं तोषला ॥२६०॥ मग
चक्षुरद्वाराहूनि वसन ॥ हस्तें काढी मच्छिं द्रनंदन ॥ तो रुधिरप्रवाह अति दारुण ॥
चक्षुद्वारा येतसे ॥२६१॥ मग बोले मच्छिं द्रनंदन त्यातें ॥ बब
ु ळ
ु कोठें सांग मातें ॥ येरु
काढूनि स्वहस्तें ॥ गुरुनाथा दर्शवी ॥२६२॥ मग तो प्रतापी योगद्रम
ु ॥ मंत्रसंजीवनी
आराधोनि नेम ॥ सवितातेज बुबुळधामी ॥ मंत्रप्रयोगी स्थापिलें ॥२६३॥ पूर्णमंत्राचा होतां
149
पाठ ॥ बुबुळ संचरले चक्षुकपाट ॥ मग पूर्वस्थितीहूनि अचाट ॥ तेजालागीं मिरवलें ॥२६४॥
मग अंकीं घेऊनि गोरक्षनाथ ॥ स्वकरें मख
ु कुरवाळीत ॥ म्हणे धन्य धन्य बा महींत ॥
तूंचि एक सच्छिष्य ॥२६५॥ मग त्यासी घेऊनि अंकावरी ॥ सच्छिष्यासह भोजन करी ॥
परी धैर्यशक्तींची अपार लहरी ॥ मच्छिं द्रदे हीं मिरवतसे ॥२६६॥ झालिया सांगोपांग भोजन
॥ गोक्षरकासी बोले मच्छिं द्र जाण ॥ बा रे तव भक्ति पाहून ॥ परम चित्तीं संतोषलों ॥
२६७॥ तरी मजपासींचें विद्याधन ॥ हृदयीं साठवीं ठे वून ॥ मग अस्त्रविद्या दत्तात्रेयदे णे
॥ सकळ तूते निरोपीन ॥२६८॥ कवित्वविद्या साबरी सबळ ॥ तीही विद्या अर्पिली सकळ
॥ एक मास करुनि वस्तीस्थळ ॥ विद्येचा अभ्यास केला पैं ॥२६९॥ तरी पढ
ु ील अध्यायी
एकांती बैसूनी अनष्ु ठान ॥ संजीवनी पाठ करी गौरनंदन ॥ गहिनीनाथाचा झाला जन्म ॥
कर्दम पुतळा करितां तो ॥ ती कथा परिसावी ॥२७०॥

अध्याय दस
ु रा

150
 तरी मागिले अध्यायी निरुपण श्रीगोरक्षनाथांचा होउनि जन्म ॥ उपरी सेवूनि कनकगिरी
ग्राम ॥ विद्यार्णवी तो केला ॥१॥तरी ती विद्या कोण कैसी ॥ सकळ कळा श्लोकराशी ॥
भविष्योत्तरपुराणासी ॥ निरोपितों श्रीश्रोतियां ॥२॥ श्लोक ॥ ब्रह्मज्ञान रसायन कविता ॥
वेद शास्त्र ज्योतिष तथा ॥ व्याकरण धनर्ध
ु र ॥ जलतरं गता ॥ संगीत काव्य अकरावें ॥३॥
अश्वारोहण कोकशास्त्र निपण
ु नाट्य तथा चार ॥ चतर्द
ु श विद्यांचा सागर ॥ पर्ण
ू पणें
भरलासे ॥४॥ टीका ॥ प्रथम सांगून ब्रह्मज्ञान ॥ स्वमुखीं केल्या परायण ॥ विश्व आणि
विश्वंभर दोन ॥ भावचि ऐसा नरु विला ॥५॥ कीं बहुत जे अर्थप्रकार ॥ जीवजंतु चराचर ॥
तो ऐक्यमेळीं सकळ विस्तार ॥ मीच ऐसें भाविलें ॥६॥ कर्माकर्म सत्कर्मराशी ॥ त्या
नुरल्याचि कोणीही बीजांकुराशीं ॥ वासना दे ऊनि योगफांसीं ॥ कामनेते नुरवितो ॥७॥ ऐशा
एकमेळें करुन ॥ गोरक्ष झाला सनातन ॥ एवंच सकळ दे ऊनि ब्रह्मज्ञान ॥ उपदे शिलें
गरु
ु नाथें ॥८॥ मग पर्ण
ू पणाचें पात्र होऊनी ॥ वसध
ु ेकल्प अव्यक्त भव
ु नीं ॥ सर्व आत्मरुप
मानुनी ॥ तत्स्वरुपीं प्रगटे ल ॥९॥ याउपरी वातपित्तकफहारक ॥ रसायनविद्या सकळिक
॥ किमया करणें धातु अनेक ॥ हातवटी सांगितली ॥१०॥ कवित्व रसाळ नवरस ॥ गणादि
151
निरोपी दीर्घ र्‍हस्व ॥ व्यक्त अर्थलिंगप्रकरणास ॥ व्यक्ताव्यक्त सांगितलें ॥११॥ याउपरी
वेदाध्ययन ॥ सक्
ू तऋचें त केला प्रवीण ॥ दीर्घर्‍
हस्वें छं दें निपण
ु ॥ स्वस्ति छं दीं अवघे गण
ु
पैं केला ॥१२॥ ऋक् अथर्वण यजुर्वेद ॥ सामवेदादि सांगूनि प्रसिद्ध ॥ उपरि विद्या
ज्योतिषसिद्ध ॥ परिपूर्ण सांगितली ॥१३॥ सारस्वत किरात कोश ॥ कौमुदी रघु हरिवंश ॥
पंच काव्यें मीमांसा ॥ साही शास्त्रें निवेदिलीं ॥१४॥ यावरी धनर्ध
ु रविद्यानिपण
ु ॥ सकळ
शस्त्रीं केला प्रवीण ॥ तीं सकळ अस्त्रें कोण कोण ॥ नामें तयांचीं ऐकिजे ॥१५॥ वातास्त्र
आणि जलदास्त्र ॥ उर्मी उभी कामास्त्र ॥ वाताकर्षण बळ स्वतंत्र ॥ पर्वतास्त्र सांगितलें ॥
१६॥ वज्रास्त्र वासवशक्ति ॥ नागास्त्र खगें द्र संजीवनी ती ॥ ब्रह्मास्त्रादि निवारणशक्ती ॥
रुद्रास्त्र सांगितलें ॥१७॥ विरक्तास्त्र दानवास्त्र ॥ पवनास्त्र आणि कालास्त्र ॥ स्तवन
महाकार्तिकास्त्र ॥ स्पर्शविभक्तास्त्र निवेदिलें ॥१८॥ यावरी साबरीविद्या कवित्व ॥ प्रत्यक्ष
करुनि सकळ दै वत ॥ तयांचा वरदपाणी निश्चित ॥ गोरक्षमौळीं मिरवला ॥१९॥ तीं दै वतें
कोण कोण ॥ बावन्न वीर असती जाण ॥ नरक कालिका म्हं मदा उत्तम ॥ महिषासुर
आराधिला ॥२०॥ झोटिंग वेताळ मारुती ॥ अस्त्रवीर मद्रपती ॥ मूर्तिमंत सीतापती ॥
152
वरदमौळीं स्पर्शीतसे ॥२१॥ परम आदरीं आलिंगून ॥ श्रीराम घेत चुंबन ॥ म्हणे
होईसनातन ॥ कीर्तिध्वज मिरविजे ॥२२॥ यावरी प्रत्यक्ष गजवदन ॥ तोहि उतरला
सहस्त्रकिरण ॥ गोरक्षातें अंकीं घेऊन ॥ वरदमौळी स्पर्शीतसे ॥२३॥ यावरी अष्टभैरव उग्र
॥ तेही पातले तेथें समग्र ॥ सिद्धभैरवादि काळभैरव सांग ॥ काळभैरवादि पातले ॥२४॥
वीरभैरवादि गणभैरव ॥ ईश्वरभैरव रुद्रभैरव ॥ भस्मभैरवादि महादे व ॥ अपर्णापति पातला
॥२५॥ तेणें घेऊनि अंकावरतें ॥ मुख कुरवाळिलें वरदहस्तें ॥ खेळतां बाबर धांवोनि येती ॥
तेही दे ती आशीर्वचन ॥२६॥ मुंडा चामुंडा शंखिनी डंखिनी ॥ कंु डा रं डा भालंडा यक्षिणी ॥
चंडा वंडिका प्रत्यक्ष येऊनी ॥ वर गोरक्षा दे ती त्या ॥२७॥ यावरी प्रगटूनि जलदै वत ॥
तेव्हा त्यातें वर ओपीत ॥ कुमारी धनदा नंदा विख्यात ॥ दे वता त्या गोमट्या ॥२८॥
लक्ष्मी प्राज्ञा बाला बगला ॥ नववी दै वत प्रत्यक्ष विमला ॥ ऐशा जलदे वता येऊनि तत्काला
॥ वर ओपिती बाळातें ॥२९॥ यावरी प्रत्यक्ष अष्टसिद्धी ॥ होऊनि वर ओपिती वरमादी ॥
आणिमा गरिमा विशाळबुद्धी ॥ महिमा प्रकामें पातली ॥३०॥ प्रथिमा प्राची वशित्वा सातवी
॥ तेवीं ती सिद्धी महादे वी ॥ सज्ज करुनि अस्त्रकार उभवी ॥ अष्टसिद्धी तत्काळ त्या ॥
153
३१॥ असो बावन्न वीरांसहित ॥ श्रीराम सर्य
ू जाहला प्राप्त ॥ सर्वत्र ओपनि
ू मौळी हस्त ॥
विद्या करीं ओपिती ॥३२॥ असो वर दे ऊनि सद्विद्येसी ॥ सर्वत्र वंदिती मच्छिं द्रासी ॥
म्हणती महाराजा गोरक्षासी ॥ तपालागीं बैसवीं ॥३३॥ तपीं होतां अनुष्ठान ॥ तेणे बळ
चढे पूर्ण ॥ मग ही विद्या तपोधन ॥ लखलखीत मिरवेल ॥३४॥ जैसें खडग शिकलें होतां
॥ मग भय काय तें शत्रु जिंकितां ॥ तेवीं तपोंबळ आराधितां ॥ सामर्थ्य सत्ता वाढे ल ॥
३५॥ ऐसें वदोनि सकळ दे व ॥ पाहते झाले आपुलाले गांव ॥ रामसूर्यादि महादे व ॥ बावन्न
वीरादि पैं गेले ॥३६॥ यावरी इंद्र वरुण अश्विनी ॥ गणगंधर्वादि पातले भुवनीं ॥ वर दे ती
तयालागन
ु ी ॥ सकळ गेले स्वस्थाना ॥३७॥ याउपरी कोणे एके दिवशीं ॥ गोरक्ष घोकितां
सद्विद्येसी ॥ मंत्रसंजीवनी पाठ मुखासी ॥ करीत बैसला होता तो ॥३८॥ जवळी नसतां
मच्छिं द्रनाथ ॥ बैसला होता एकांतांत ॥ तों गांवचीं मुलें खेळत खेळत ॥ तया ठायीं
पातलीं ॥३९॥ हातीं कवळूनि कर्दमगोळा ॥ मल
ु ें खेळती आपल
ु ें मेळां ॥ तों गोरक्षापासीं
येऊनि आगळा ॥ बोल बोलती सकळीक ॥४०॥ म्हणती गोरक्षा ऐक वचन ॥ आम्हीं
आणिला बहुत कर्दम ॥ तरी शकट करुनि दे उत्तम ॥ आम्हालागी खेळावया ॥४१॥ येरु
154
म्हणे शकट मजसी ॥ करुं येत नाहीं निश्चयेंसी ॥ येत असेल तुम्हां कोणासी ॥ तरी
करुनि कां घ्या ना ॥४२॥ ऐसें ऐकतां मल
ु ांनी वचन ॥ करीं कर्दम कवळून ॥ आपल
ु ालें
करें करुन ॥ शकट रचिती चिखलाचा ॥४३॥ कर्दमचक्र काष्ठ व्यक्त ॥ शकट केला
यथास्थित ॥ वरीं उदे लें कल्पनेंत ॥ शकटा सारथी असावा ॥४४॥ म्हणूनि कर्दम घेऊनि
गोळा ॥ मल
ु ें रचिती कर्दमपत
ु ळा ॥ परी तो साधेना मल
ु ां सकळां ॥ मग गोरक्षातें
विनविती ॥४५॥ म्हणती गोरक्षा आम्हांप्रती ॥ साह्य दे ई शकटसारथी ॥ आम्हां साधेना
कर्दमनीती ॥ तरी तूं करुनि दे ईं कां ॥४६॥ अगा तूं सगळ मुलांचे गणी ॥ वयोवद्ध
ृ अससी
प्राज्ञी ॥ तरी आम्हांसी सारथी करुनी ॥ सत्वर दे ई खेळावया ॥४७॥ ऐसें ऐकतां मल
ु ांचें
वचन ॥ म्हणे कर्दम आणनि
ू द्या दे तों करुन ॥ परी ही वासना भविष्यकारण ॥ गोरक्षाते
उदे ली ॥४८॥ जैसे ज्याचे पूर्वानुक्रम ॥ तैसी बद्धि
ु येत घडून ॥ जेवीं बीज पेरिल्या समान
॥ तोचि तरु हे लावे ॥४९॥ पहा मातेच्या द्वेषउद्देशी ॥ ध्रव
ु बैसला अढळपदासी ॥ तेसेंचि
वासनालेशीं ॥ क्षीरोदधि उपमन्या ॥५०॥ कीं गांधारींचा होता अंत ॥ म्हणनि
ू पार्था सुचला
अर्थ ॥ अकिंचन तो वायुसुत ॥ ध्वजस्तंभी मिरवला ॥५१॥ कीं सीतासतीच्या उद्देशीं ॥
155
लंकेसी राहिली येऊनि विवशी ॥ तिनें भक्षुनि दशाननासी ॥ राक्षसकुळ भक्षिलें ॥५२॥ पहा
अनस
ु र्गकर्म कैसें ॥ त्याचि राक्षसीं वंशलेशें ॥ चिरं जीव होऊनि लंकाधीश ॥ भोग भोगी
बिभीषण ॥५३॥ तस्मात ् बोलावयाचें हें चि कारण ॥ बुद्धि संचरे पूर्वकर्माप्रमाण ॥ पुढें
उदयाते करभंजन ॥ येणार होते महाराज ॥५४॥ नवनारायण करभंजन परम ॥ उदय
पावणार गहन नाम ॥ म्हणनि
ू गोरक्षा इच्छाद्रम
ु ॥ चित्तधरे तें उदे ला ॥५५॥ मग हातीं
घेऊनि कर्दमगोळा ॥ रचिता झाला उत्तम पुतळा ॥ परी रसने पाठ संजीवनी आगळा ॥
होत असे मंत्राचा ॥५६॥ त्यांत विष्णुवीर्य उपचार ॥ पीयूषमांडणी जल्पत स्मर ॥ एवं
विधि संजीवनीमंत्र ॥ पाठ होता गोरक्षा ॥५७॥ मख
ु ीं पाठ हस्तें पत
ु ळा ॥ पर्ण
ू पणीं होतां
कर्दमगोळा ॥ महाभागीं भाग सकळा ॥ व्यक्त असे तत्त्वांचा ॥५८॥ तेणेंकरुनि पंचभूत ॥
दृश्यत्व पावले संजीवनीअर्थ ॥ करभंजन ते संधींत ॥ प्रेरक झाला जीवित्वा ॥५९॥
अस्थिमांस त्वचेसहित ॥ आकार दृश्य झाला त्यांत ॥ पढ
ु ें शब्द आननांत ॥ अकस्मात
उदे ला ॥६०॥ उदय होता करी रुदन ॥ तें पाहिलें सकळ बाळांनीं ॥ म्हणती भूत आणिलें
गोरक्षांनी ॥ पळा पळा येथूनियां ॥६१॥ ऐसें बोलतां एकमेकांत ॥ सकळ होऊनि भयभीत
156
॥ सांडूनि खेळ सकळ अर्थ ॥ पळूनि गेलें वातगती ॥६२॥ ह्रदयीं दाटूनि भयकांपरा ॥ मुलें
कांपती थरथरां ॥ आरडत वरडत मच्छिं द्र आधारा ॥ पळोनियां पैं गेलीं ॥६३॥ ऐशापरी
मुलें भयग्रस्त ॥ तें पाहूनि मच्छिं द्रनाथ ॥ मग पाचारुनि सकळ मुलातें ॥ आश्वासनि
ू
पुसतसे ॥६४॥ म्हणे बाळां होय थरथराट ॥ का रे कांपतां सांगा वाट ॥ येरी मुळाहूनि
सकळ बोभाट ॥ मच्छिं द्रातें निवेदिला ॥६५॥ म्हणे कर्दमाचा शकटसारथी ॥ करवीत होतों
गोरक्षाहातीं ॥ तों बालतत्त्वपणीं भूतमती ॥ कर्दम लोपूनि संचरली ॥६६॥ तें भूत अद्यापि
आहे लहान ॥ परी क्षणैक होईल स्थूळवटपण ॥ आम्हांलागी करील भक्षण ॥ म्हणनि
ू यां
पळालों ॥६७॥ परी आम्ही आलों येथें पळून ॥ मागनि
ू गोरक्षनाथ येत होता धांवन
ू ॥
त्यासी भक्षिलें असेल भूतानें ॥ यांत संशय नसेचि ॥६८॥ मच्छिं द्र ऐसी ऐकूनि वार्ता ॥
साशंकित झाला चित्ता ॥ चित्तीं म्हणे मुलें वार्ता ॥ सांगती काय तें नोहे ॥६९॥ अवचट
भत
ू कैसें व्यापिलें ॥ तें पाहूनि बाळ भ्यालें ॥ तरी आतां जाऊनि वहिलें ॥ गोचर करावे
निजदृष्टीं ॥७०॥ मग आश्वासनि
ू सकळ मुलां ॥ निकट बैसवूनि पुसे त्यांला ॥ कोणत्या
ठायीं संचार झाला ॥ भूताचा तो मज सांगा ॥७१॥ येरी म्हणती बावा ऐक ॥ भूत तेव्हां
157
होतें बाळक ॥ आतां थोर फोडोनि हांक ॥ भक्षील आम्हां वाटतसे ॥७२॥ मच्छिं द्र म्हणे मी
असतां ॥ तम्
ु हां भय नसे सर्वथा ॥ चला जाऊं भत
ू ासीं आतां ॥ शिक्षा करुं आगळी ॥७३॥
मुले म्हणती मच्छिं द्रनाथ ॥ तुम्ही जाऊं नका तेथ ॥ बालर्क किरण आहे भूत ॥ तुम्हां
भक्षील तेचि घडी ॥७४॥ मच्छिं द्र म्हणे दरु
ु न ॥ दाखवा भूताचा ठिकाण ॥ मग तीं बाळें
अवश्य म्हणोन ॥ दरु
ु नी ठाव दाविती ॥७५॥ यापरी इकडे गोरक्षनाथ ॥ तोही पळाला
होऊनि भयग्रस्त ॥ मुलाचें मंडळ सांडूनि एकांतीं ॥ लपोनियां बैसला ॥७६॥ भूत भूत ऐसें
म्हणन
ू ॥ मुलें पळालीं आरोळ्या दे ऊन ॥ तेव्हांचि गेला होता पळून ॥ भूतभयेंकरोनियां ॥
७७॥ ठाव लक्षूनि परम एकांत ॥ बैसला होता शचि
ु ष्मंत ॥ परी हृदय धडधडीत अत्यंत ॥
भूत येईल म्हणोनियां ॥७८॥ येरीकडे मच्छिं द्राते ॥ ठाव दाविती मुलें समस्त ॥ परी दरू चि
असती यत्किंचित ॥ सन्निध न येत भयानें ॥७९॥ जैसा राजभयाचा तरणी ॥ लखलखीत
मिरवत असतां अवनीं ॥ मग दष्ु कृत चोर जार जारणी ॥ दर्शनार्थ ते न येती ॥८०॥ कीं
रामनामबोधोत्तर ॥ असतां भूत न ये समोर ॥ कीं पीयूषीं विषदृष्टिव्यवहार ॥ कदाकाळीं
चालेना ॥८१॥ तन्न्यायें मुलें भिऊन ॥ दरु
ु नि दाविती मच्छिं द्रा ठिकाण ॥ म्हणती याचि
158
ग्रामांतून ॥ भूत प्रगट जाहलें ॥८२॥ मग त्या ग्रामांत मच्छिं द्रनाथ ॥ मुलें दावितां सधट
जात ॥ तों बाळ टाहा आरडत ॥ महीलागीं उकिरडा ॥८३॥ बालार्क किरणी तेज लकाकत ॥
मुखीं टाहा टाहा वदत ॥ तें पाहूनि मच्छिं द्रनाथें ॥ करभंजन ओळखिला ॥८४॥ हृदयीं
धरुनि लवडसवडी ॥ बाळ उचलोनि घेतला आवडीं ॥ मग लगबगी गांवाबाहे र अतितांतडीं
॥ बाळासह पावला ॥८५॥ तें सकळ मल
ु ें पाहूनी ॥ पळतीं झालीं प्राण घेऊनि ॥ म्हणे
नाथांनी भूत धरोनी ॥ आणिलें आतां बरें नसे ॥८६॥ आतां त्या भूतासी दे ईल सोडून ॥
मग तें आपल्या पाठीसी लागून ॥ एकएकासी भक्षील धरुन ॥ ऐसें म्हणून पळताती ॥८७॥
पळता पडती उठूनि जाती ॥ भयेंकरुनि सांदींत दडती ॥ हृदयीं धडधडा अर्थार्थ चित्तीं ॥
लपोनियां बैसला ॥८८॥ येरीकडे बाळ घेऊन ॥ गोरक्षा पाहे मच्छिं द्रनंदन ॥ सदनीं सदनीं
हांका मारुन ॥ गोरक्षातें पुकारी ॥८९॥ परीं ज्या सदनी जाय जती ॥ ते सदनींचीं मुलें
आरडूनि उठती ॥ आई आई बया बया म्हणती ॥ आणिक पळती पढ
ु ारां ॥९०॥ परी
सदनींसदनींचे जन ॥ नाथा पुसती हाटकून ॥ भय काय दाविलें मुलांकारण ॥ म्हणूनि
आरडूनि पळताती ॥९१॥ कोणाचें मूल घेवोनि ॥ फिरतां तुम्ही सदनी सदनी ॥ येरी म्हणे
159
गोरक्ष नयनी ॥ पाहे न तेव्हां सांगेन ॥९२॥ ऐसें बोलनि
ू पुढें जात ॥ तों पातला गोरक्ष
होता जेथ ॥ उभा राहोनि अंगणांत ॥ गोरक्षातें पाचारी ॥९३॥ ऐकूनि श्रीगरु
ु ची वाणी ॥
गोरक्ष निघाला सदनांतुनी ॥ परी येतांचि बाळ पाहिला नयनी ॥ पुन्हां आरडूनि पळे तो ॥
९४॥ हा विपर्यास पाहुनि नयनीं ॥ मच्छिं द्र विचारी आपुले मनीं ॥ गोरक्ष व्यापला
भयेकरुनी ॥ बाळ येथें ठे वावें ॥९५॥ मग स्वशिरींचे काढूनि वसन ॥ त्यावरी निजविलें
बाळरत्न ॥ मग त्या सदनीं संचारुन ॥ गोरक्षापासीं पातला ॥९६॥ जातां कवळूनि धरिले
हृदयीं ॥ म्हणे वाहसी व्यर्थ भयप्रवाहीं ॥ तें भूत नोहें मनष्ु यदे हीं ॥ करभंजन उदे ला ॥
९७॥ परी तयाची उदयराहाटी ॥ सांग जाहली निर्भय पोटीं ॥ येरी म्हणे मल
ु ांसाठी ॥
खेळत होतो महाराजा ॥ ॥९८॥ हाति घेऊनि कर्दमगोळा ॥ पूर्णपणीं रचिला पुतळा ॥ परी
नेणों कैशी झाली कळा ॥ भूत त्यांत संचरलें ॥९९॥ लोपनि
ू सकळ कर्दमनीती ॥ दिसूं
आलीं मानवाकृती ॥ तेणें भय व्यापनि
ू चित्तीं ॥ पळालों मी मल
ु ांसह ॥१००॥ यावरी
मच्छिं द्र बोले वाणी ॥ तूतें सांगितली संजीवनी ॥ तो मंत्र घोकितां क्षणीं ॥ करीत होतासी
काय तूं ॥१०१॥ येरी म्हणे आज्ञा तुमची ॥ भंगिली नाहीं शपथ पायांची ॥ खेळतां वाणीं
160
मंत्राची ॥ सांडिलीं नाहीं महाराजा ॥१०२॥ कर्दमपुतळा करितां हातीं ॥ परी मंत्र सांडिला
नाहीं उक्तीं ॥ चक
ु लों नाहीं शिक्षेहाती ॥ ओपू नका गरु
ु नाथा ॥१०३॥ ऐसी ऐकतां
गोरक्षवाणी ॥ मच्छिं द्र तोषला आपुले मनीं ॥ म्हणे बा बरी केली करणीं ॥ ऊठ आतां
वेगेंसी ॥१०४॥ मुख कवळूनि चुंबन घेत ॥ हास्य मानूनि कुरवाळीत ॥ म्हणे होई आतां
स्वस्थ ॥ चाल वेगीं पाडसा ॥१०५॥ येरी म्हणे गरु
ु नाथा ॥ तम्
ु हीं आणिलें आहे भत
ू ा ॥ तें
मज खाईल प्रांजळ आतां ॥ बाहे र नेऊं नका जी ॥१०६॥ मच्छिं द्र म्हणे ऐक मात ॥ हें
बाळ नसे रे भूत ॥ तुवा घोकोनि संजीवनीत ॥ मनष्ु यपुतळा तो झाला ॥१०७॥ जैसा
गौरउकिरडां स्थान ॥ बाळ झालासी उत्पन्न ॥ त्याच नीती खेळतां कर्दम ॥ बाळ उदयातें
आलें हो ॥१०८॥ ऐसी ऐकतां गुरुगोष्टी ॥ म्हणे भूत नोहे तपोजेठी ॥ मच्छिं द्र म्हणे भय
पोटीं ॥ सांडीं मनष्ु य तें असे ॥१०९॥ ऐसें ऐकूनि प्रांजळ मत ॥ मग श्रीगुरुचा धरुनि हात
॥ बाळ होतें चीरपदरांत ॥ तयापासी पातले ॥११०॥ बाळ उचलोनि मछिं द्रनाथ ॥ आपल्या
शिबिरा घेऊनियां जात ॥ गोदग्ु ध आणूनि पान त्वरित ॥ ते बाळका पैं केलें ॥१११॥
यावरी वसनझोंळी करुन ॥ आंत घातला गहिनीनंदन ॥ यावरी तया गावींचें जन ॥
161
शिबिरापाशीं पातले ॥११२॥ नाथचरणीं अर्पूनी माथा ॥ पुसती हे नाथ समर्था ॥ बाळ
कोणाचें हालवितां ॥ श्रवण करु इच्छितो ॥११३॥ मग झाला वत्ृ तांत मच्छिं द्रनाथ ॥ तयां
ग्रामस्थां निवेदित ॥ तो ऐकूनि सकळ वत्ृ तांत ॥ आश्चर्य करिती क्षणोक्षणीं ॥११४॥ म्हणे
धन्य धन्य संजीवनी ॥ हा कलींत उदे ला उशनामुनी ॥ परी त्याही प्रत्यक्ष सर्वगुणी ॥
नाथ मच्छिं द्र वाटतो ॥११५॥ पहा पहा हा गरु
ु दै त्य ॥ शवशरीरा सावध करीत ॥ परी त्या
म्हणाया जडदे हस्थ ॥ जीवदशा व्यापीतसे ॥११६॥ तरी तैसा नोहे मच्छिं द्रनाथ ॥
कर्दमपुतळा केला जिवंत ॥ तस्मात ् शुक्र तो त्या तुलनेंत ॥ सहस्त्रभागी दिसेना ॥११७॥
तरी उशना न म्हणंू संमती ॥ द्वितीय ब्रह्मा पातला क्षितीं ॥ तीही संमत गौण चित्तीं ॥
मच्छिं द्रभाग्य दिसतसे ॥११८॥ पहा पहा विधिराज ॥ उत्पन्न करी जगा सहज ॥ तरी मूळ
त्यांत असे बीज ॥ बीजासमान रुख होय ॥११९॥ यावरी आणिक दस
ु रा अर्थ ॥ विधी
स्वअंगें उत्पत्ति करीत ॥ तैसा नोहे मच्छिं द्रनाथ ॥ शिष्याहाती करविला ॥१२०॥
महाबीजावीण जाण ॥ कर्दमी केला मनुष्य उत्पन्न ॥ तस्मात ् धन्य विधीहून ॥
मच्छिं द्रनाथ मिरविला ॥१२१॥ ऐसें परस्परें भाषण ॥ करिती गांवींचे सकळ जन ॥ यावरी
162
बोलती नाथाकारण ॥ नाथानिकट बैसूनियां ॥१२२॥ म्हणती महाराजा प्रतापतरणी ॥
बाळाचे कष्ट करुं जाणे जननी ॥ ती तों बाळका न दिसे करणी ॥ गैबीनंदन हा असे ॥
१२३॥ पहा बाळाचे कष्ट उत्कृष्ट ॥ पुरुषा होईनात ते नाथा श्रेष्ठ ॥ तरी यासी धर्मजननी
वरिष्ठ ॥ करुनि द्यावी महाराजा ॥१२४॥ तीतें बाळक करीं अर्पण ॥ करील तयाचें
संगोपन ॥ तम्
ु हांलागीं कष्ट दारुण ॥ होणार नाहीत महाराजा ॥१२५॥ ऐशी ऐकतां जगाची
वाणी ॥ मान तुकावी मच्छिं द्रमुनि ॥ म्हणे बा ते धर्मजननी ॥ कोणती करावी महाराजा
॥१२६॥ ऐसें बोलतां मच्छिं द्रनाथ ॥ विचार करिताती ग्रामस्थ ॥ तों ग्रामामाजी विप्रगह
ृ ांत
॥ मधन
ु ामा नांदतसे ॥१२७॥ तयाची कांता लावण्यखाणी ॥ पतिव्रता धर्मपत्नी ॥ सत्य
संचित सर्वज्ञानी ॥ ज्ञानकळा पै असे ॥१२८॥ नामें कौतुका असे गंगा ॥ निर्मळपणीं असे
अभंगा ॥ पतिसेवे अंतरं गा ॥ जगामाजी मिरवली ॥१२९॥ उदरीं नाहीं संतति ॥ तेणें
विव्हळ प्रेम चित्तीं ॥ संततीविण कामगती ॥ संसार ते वेदना ॥१३०॥ सदा वाटे हुरहुर ॥
लोकांचे पाहूनि किशोर ॥ चित्ती पाहूनि चिंती गहिर ॥ साशंकित होताती ॥१३१॥ नाना
यत्न संततीसाठीं ॥ करुनि बैसले होते जेठी ॥ उपाय न चाले परम कष्टी ॥ जगामाजी
163
मिरविला ॥१३२॥ ऐसे असतां उभय जन ॥ तों दै वें उदे ला मांदस
ु ाकारण ॥ ग्रामस्थांकरीं
तयाचें स्मरण ॥ अकस्मात पैं झालें ॥१३३॥ जैसा द्रोणाचा विषमकाळ ॥ निवटावया उदे ला
उत्तम वेळ ॥ सहजखेळीं गांधारी बाळ ॥ विटी कूपांत पडियेली ॥१३४॥ कीं रत्नांची होणें
उत्पत्ती ॥ म्हणोनि दे वदानवमती ॥ अब्धिमंथनी उदे ली चित्तीं ॥ एकभावेंकरुनियां ॥
१३५॥ तन्न्यायें मधवि
ु प्राचें ॥ दै व उदे लें जगमख
ु ें साचें ॥ म्हणनि
ू स्मरण निघालें त्याचें ॥
मान्य पडलें सर्वांसी ॥१३६॥ मग मच्छिं द्रनाथा विनवणी करुन ॥ म्हणती महाराजा
मधुब्राह्मण ॥ तयाची कांता परम सगुण ॥ ज्ञानकळा असे कीं ॥१३७॥ तो वोपूनि बाळ
गोमट ॥ तेथेचि होईल पर्ण
ू शेवट ॥ पत्र
ु ार्थिया परम अनिष्ट ॥ दिवस असती महाराजा ॥
१३८॥ ऐसी ऐकूनि मच्छिं द्रबाणी ॥पुत्राच्या राहे संरक्षणी ॥ मग त्या विप्रा बोलावन
ू ी॥
कांतेसहित आणिले ॥१३९॥ परी ते भार्या लावण्यराशी ॥ सदगुणवर्या जगासी ॥ नाथ
पाहतांच ते चित्तासी ॥ ओळखिलें ह्रदयांत ॥१४०॥ मनांत म्हणे मच्छिं द्रनाथ ॥ उत्तम
जगीं दिसून येत ॥ सकळ जग मान दे त ॥ तस्मात ् श्रेष्ठ आतां हे ॥१४१॥ जो जगामाजी
आहे भला ॥ तो तैसाचि परलोकां ठे ला ॥ जो जगीं जाय मानवला ॥ परलोकीं मानवला
164
तोचि एक ॥१४२॥ आणिक भविष्य अवश्य जाण ॥ अर्थाअर्थी करी गमन ॥ मग कौतुकाने
जवळ घेऊन ॥ बाळ ओटी ओपीतसे ॥१४३॥ म्हणे माय वो माय ऐक ॥ हा बाळ आहे
वरदायक ॥ नवनारायणांतील एक ॥ करभंजन मिरवला ॥१४४॥ याचें होता संगोपन ॥
फेडील दृष्टीचें पारण ॥ जगामाजी स्थूलवट मान ॥ पुत्र तुझा मिरवेल हा ॥१४५॥
म्हणसील हा होईल कैसा ॥ तरी कीर्तिध्वज मित्र जैसा ॥ कीं दे वकीचा हरि जैसा ॥ वंद्य
असे जगातें ॥१४६॥ माय मी काय सांगू गहन ॥ या बाळाचें चांगुलपण ॥ मूर्तिमंत याचे
सेवेकारण ॥ कैलासपती उतरे ल गे ॥१४७॥ तयाची निवटूनी अज्ञानराशी ॥ हा अनुग्रह
होईल तयासी ॥ आणनि
ू ठे वील निवत्ति
ृ पदासीं ॥ निवत्ति
ृ नामें मिरवन
ु ी ॥१४८॥ म्हणे हा
अयोनि संभवला ॥ जगामाजी सहज गे मिरवला ॥ परी अति गहनी नाम याला ॥ गहनी
ऐसें दे ई कां ॥१४९॥ यावरी आणिक सांगतों तुजसी ॥ आम्ही जातों तीर्थस्नानासी ॥ उपरी
फिरुनि द्वादशवर्षी ॥ गोरक्षबाळ येईल गे ॥१५०॥ तो यातें अनग्र
ु ह दे ऊन ॥ माय गे
करील सनातन ॥ परी तूं आता जीवित्व लावून ॥ संगोपन करी याचें ॥१५१॥ यावरी बोले
कौतुकें सती ॥ कीं महाराजा योगमूर्ती ॥ बाळ ओपिलें माझे हातीं ॥ परी संशय एक असे
165
॥१५२॥ तुम्ही द्वादश वरुषां आला परतोन ॥ बाळ न्याल कीं मजपास ून ॥ मग कैसें
जननीपण ॥ जगामाजी मिरवावें ॥१५३॥ मग केल्या कष्टाचें आचरण ॥ मज मिरवेल कीं
भाडायितपण ॥ तरी प्रांजळपणीं आतांचि वचन ॥ मजप्रती सांगिजे ॥१५४॥ पहा पहा जी
आशाबद्ध ॥ सकळ जग असे प्रसिद्ध ॥ तरी इच्छा प्रांजळ शुद्धबुद्ध ॥ एकभागीं लावा जी ॥
१५५॥ तम्
ु हां आशा असेल याची ॥ तरी तैशीच गोष्टी सांगायाची ॥ मग नाथ गोष्टी
ऐकूनि तिची ॥ प्रांजळ वचन बोलतसे ॥१५६॥ माये संशय सांडूनि मनीं ॥ बाळ न्यावें
आपुलें सदनीं ॥ माझी आशा बाळालागुनी ॥ गुंतत नाहीं जननीये ॥१५७॥ तरी तुज तुझा
लाभो सत
ु ॥ प्रांजळपणीं मिरवी जगांत ॥ तंू माय हा सत
ु ॥ लोकांमाजी बोलतील ॥१५८॥
मी आणि माझा शिष्य ॥ गुंतणार नाही या आशेस ॥ हा बाळ तुमचा तुम्हांस ॥
लखलखीत बोलतों ॥१५९॥ परी गोरक्ष अनुग्रह दे ईल यासी ॥ पुढें जाईल तीर्थस्नानांसी ॥
तंू सांभाळ तज
ु पाशीं ॥ चिरं जीव असो हा ॥१६०॥ यावरी मच्छिं द्र कांहीं दिवस ॥ तया
ग्रामीं करुनि वास ॥ मग सवें घेऊनि गोरक्षास ॥ तीर्थस्नाना चालिला ॥१६१॥ पुसनि
ू
सकळ ग्रामस्थांसी ॥ निघता झाला गौरवेंसी ॥ मार्ग लक्षूनि तीर्थस्नानासी ॥ बद्रिकाश्रमीं
166
जातसे ॥१६२॥ परी मार्गी चालतां वाटोवाट ॥ श्रीगोरक्षाची घेऊनि पाठ ॥ कार्यरुपी कार्य
घेऊनि अलोट ॥ परीक्षेतें पाहतसें ॥१६३॥ नंतरी ते पाहतां परी विषम अशी ॥ विषम
दिसती सर्व कार्यासी ॥ मग मच्छिं द्र विचार करी मानसीं ॥ तप पूर्ण नसे या ॥१६४॥
मुळींच पदरी पैसा नसतां ॥ कीं दान मिरवी दांभिका व्ययसा ॥ तेवीं मंत्रहे तु तपोलेशा ॥
विना विषम आहे हा ॥१६५॥ तरी आतां बद्रिकाश्रमीं ॥ बद्रीकेदार उभा स्वामी ॥ तया हातीं
गोरक्ष ओपूनी ॥ तयालागीं रुझवावा ॥१६६॥ ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ उभयतां हिंडलें
नाना तीर्थी ॥ मग लक्षूनि हिमाचलमार्गाप्रती ॥ बद्रीकाश्रमाप्रती पैं गेलें ||१६७|| गुरुशिष्य
बद्रिकाश्रमी ॥ शिवालयी पातले॥ बद्धांजळी जोडोनी कर॥ करिते झाले नमस्कार॥१६८॥
नमस्कार करूनि जयजयकार ॥ स्तुतीसंवादे आराधिले॥ हे त्रिपुरारी शूलपाणी ॥ अपर्णावर
पंचाननी ॥१६९॥ रुं डमाळा चिताभस्मी ॥ दिव्यतेजभषि
ू त तूं ॥१७०॥हे कामांतका दक्षतेजा
॥ भोळवट वरां दे सी दानवां ॥ कैलासपते महादे वा ॥ सदाशिवा आदिमर्ते
ू ॥१७१॥ हे
दिगंबरा जगजेठी ॥ भाळीं गंगा मौळीं जटाजूटी ॥ नरकपाळ करसंपुटीं ॥ इंदक
ु ळे तें
मिरविशी ॥१७२॥ उरगवेष्टन कुरं गसाली ॥ व्याघ्रांबर वसनपाली ॥ गजचार्मादि मिति
167
झाली ॥ परिधाना महाराजा ॥१७३॥ हे कैलासवासा उमापती ॥ दक्षजामाता आदिमूर्ती ॥
चक्रचालका मायाभगवती ॥ आम्हां दासां अससी तंू ॥१७४॥ हे नीलग्रीवा आदिपीठ ॥
करुणकारा उत्तमा श्रेष्ठ ॥ स्वीकारुनि सर्व अरिष्ट ॥ सुख दे सी दे वांसी ॥१७५॥ हे
भाळदृष्टित्रयार्थनयनी ॥ डमरु त्रिशूळ विराजे पाणीं ॥ सदा प्रिय वष
ृ भ वाहनीं ॥
भस्मधारणी महाराजा ॥१७६॥हे स्मशानवासी वैराग्यशीळा ॥ नगजामात रक्षमाळा ॥
श्वेतवर्णा तमोगुणा आगळा ॥ वाहसी गळां राममंत्र ॥१७७॥ हे सर्वाधीश विश्वपती ॥
भिक्षाटणी बहुत प्रीती ॥ जटा पिंगटा त्रिपड्र
ुं लल्लाटीं ॥ शुद्ध वीरगुंठी शोभतसे ॥१७८॥
फरशांकुश डमरु हातीं ॥ लोप पापा पातोपातीं ॥ षडाननताता सत
ु गणपती ॥
विद्यालक्षणीं मिरविसी ॥१७९॥ ऐसी स्तति
ु अपार वचनीं ॥ करीत मच्छिं द्र बद्रिकाश्रमीं ॥
स्तुति ऐकूनि प्रेमें उगमी ॥ प्रगट झाला महाराज ॥१८०॥मग मच्छिं द्राचा धरुनि हस्त ॥
सप्रेम त्यातें आलिंगित ॥ निकट बैसवनि
ू पस
ु े त्यातें ॥ योगक्षेम कैसा तो ॥१८१॥
गोरक्षातें घेऊनि जवळी ॥ मुख स्वकरें कुरवाळी ॥ म्हणे बा उदय येणें काळीं ॥
हरिनारायण झालासी ॥१८२॥ ऐसें वदोनी आणिक वदत ॥ हें महाराज मच्छिं द्रनाथ ॥ हा
168
तव शिवयोगें सुत ॥ तारक होईल ब्रह्मांडा ॥१८३॥ म्यां पूर्वीच यातें पाहिलें होतें ॥
म्हणशील तरी कनकगिरीतें ॥ तव
ु ां अभ्यासनि
ू सत
ु ें ॥ आणिल दै वत घरातें ॥१८४॥ श्रीराम
नरसिंह सूर्य हनुमंत ॥ भैरव काळिका वीरांसहित ॥ पाचारितां मीही तेथ ॥ आलों होतों
महाराजा ॥१८५॥ तस्मात ् पूर्वीची होय ओळखी ॥ म्हणवनि
ू गोरक्ष घेतला अंकीं ॥ परी
आतां असो शेखी ॥ एक वचन ऐकिजे ॥१८६॥ यातें विद्येतें अभ्यासिलें ॥ परी तपाविण
विगलित ठे लें ॥ जैसें शत्रु जगत्रयीं झाले ॥ मग तें हीनत्व प्रतापा ॥१८७ ll कीं जीवनाविण
वक्ष
ृ जैसा ॥ काळरुप भासे तैसा ॥ कीं तरुविण ग्राम जैसा ॥ बुभुक्षित लागतसें ॥१८८॥
कीं नाकेंविण संद
ु र नारी ॥ कीं विनातोय सरितापात्रीं ॥ कीं नक्षत्राविण शोभा रात्रीं ॥
कदाकाळी दिसेना ॥१८९॥ तरी तपाविण लखलखीत ॥ विद्याभांडार न दिसत ॥ जैसा
मानव परम क्षुधित ॥ विकळ शरीरीं मिरवतसे ॥१९०॥ तरी आतां माझिया आश्रमीं ॥ तपा
बैसवीं योगद्रम
ु ी ॥ मग तपबळानें बलाढ्यगामी ॥ विद्याअस्त्रें मिरवेल हा ॥१९१॥ याउपरीं
मच्छिं द्रनाथ बोलत ॥ वय धाकुटें बाळ अत्यंत ॥ परी तप तीव्रक्लेशांत ॥ साहिलें जाईल
कैसें जी ॥१९२॥ येरु म्हणे वरदपाणी ॥ तझ्
ु या आहे मौळिस्थानीं ॥ तरी तपक्लेशावर
169
कडसणी ॥ दःु ख दे णार नाहीं बा ॥१९३॥ यापरी येथें नित्यनित्य ॥ मी समाचारीनें
गोरक्षातें ॥ तंू निःसंशय सकलातें ॥ तपा गोरक्षा बैसवीं ॥१९४॥ ऐसें वदतां आदिनाथ ॥
अवश्य मच्छिं द्रनंदन म्हणत ॥ उत्तम आहे ऐसें बोलत ॥ अंगिकारिता पैं झाला ॥१९५॥
तेथें आमुचें काय हरलें ॥ कीं जन्मांधा चक्षू आलें ॥ कीं सदै व हरिणीतें सांभाळिले ॥
एकटपणीं पावसांत ॥१९६॥तें वी तंू आणि तझ
ु ा दास ॥ येथें आश्रमीं करितां वास ॥ तेथें
वाईट काय आम्हांस ॥ चिंता माझी निरसेल ॥१९७॥ ऐसी शिवातें बोलनि
ू वाणी ॥ परी हर्ष
न माये मच्छिं द्रमनीं ॥ जें योजिलें होतें अंतःकरणीं ॥ तेचि घडूनि पैं आलें ॥१९८॥ फारचि
उत्तमोत्तम झालें ॥ गोरक्षासी शिवें अंगिकारिलें ॥ आतां जाईल संगोपिलें ॥ अर्थाअर्थी
बहुवसें ॥१९९॥ मग उत्तम वेळा उत्तम दिवस ॥ ग्रहबळ जाणूनि नक्षत्रास ॥ उत्तम तिथी
उत्तम मास ॥ पाहूनि तपा बैसविला ॥२००॥ लोहाचा करुनि कंटक नीट ॥ त्या अग्रीं
योजनि
ू चरणांगष्ु ठ ॥ वामपादा दे ऊनि कष्ट ॥ उभा राहिला गोरक्ष तो ॥२०१॥ वायआ
ु हारीं
ठे वूनि मन ॥ क्षणिक अन्न त्यजून ॥ उपरी फळपत्रीं आहार करुन ॥ क्षुधाहरण करीतसे
॥२०२॥ सूर्यमंडळीं ठे वूनि दृष्टी ॥ तपो करीतसे तपोजेठी ॥ तें मच्छिं द्र पाहूनि निजदृष्टीं
170
॥ परम चित्तीं तोषिला ॥२०३॥ मग आदिनाथा विनवोनी ॥ मच्छिं द्र निघाला तीर्थाटनी ॥
द्वादश वर्षांचा नेम करुनी ॥ गोरक्षातें सांगितले ॥२०४॥ असो मच्छिं द्र गेला तीर्थाटनी ॥
येरीकडे बद्रिकाश्रमीं ॥ रात्रंदिवस बद्रिकाशूळपाणी ॥ जवळी जाऊनि बैसला ॥२०५॥ स्वयें
आपण आदिनाथ ॥ गोरक्षाचें दास्य करीत ॥ मागें पढ
ु ें राहूनि अत्यंत आल्या विघ्ना
निवटीतसे ||२०६|| पढ
ु ील अध्यायी अद्भत
ु कथन || गप्ु तगरु
ु ं चे उघडेल कपाट || मारुतीही
भेटेल गोरक्षाकारणे श्रीराम प्रीतीने || २०७ ||

अध्याय तिसरा
बद्रिकाश्रमीं पूर्ण तपासी ॥ गोरक्ष कानिफा जान्हवीतीरासी ॥ तप आचरितां द्वादशवर्षी
॥ उद्यापन उरकिलें ॥१॥ परी याचें त्यासी नाहीं ठाऊक ॥ कायाभव
ु नीं उभय अर्क ॥
171
संगोपीत कामांतक ॥ परी माहीत नाहीं अन्योन्यां ॥२॥ पुढील भविष्योत्तर जाणून ॥
गप्ु त ठे विलें ओळखन
ू ॥ यापरी तप झालिया पर्ण
ू ॥ उभयतांही बोळविलें ॥३॥ कानिफा
निघाला उत्तरदे शीं ॥ महातपी तो गोरक्षशेखी ॥ उत्तरपूर्णमध्य s कोणासी ॥ संचार करीत
चालिला ॥४॥ प्रयाग गया काशी करुन ॥ श्रीगुरुतें शोधी गजकर्णनंदन ॥ यापरी पूर्ण
दक्षिण कोण ॥ गोरक्ष शोधी मच्छिं द्रा ॥५॥ शोधीत परी तो कैसा ॥ कीं जलाविण विभक्त
मासा ॥ कीं बाळ मातेचे वसवसा ॥ सदोदित हृदयांत ॥६॥ नावडे त्यातें अन्नपाणी ॥
नावडे निद्रा सुखासनीं ॥ सदा भंवते भाविक मनीं ॥ उद्वेगचक्रीं पडियेला ॥७॥ श्रीगुरु
आठवनि
ू चित्तांत ॥ भ्रमण करीतसे पिशाचवत ॥ सांडी श्वास आणनि
ू हे त ॥ नाथ हे नाथ
म्हणोनि ॥८॥ वारं वार हं बरडे फोडीत ॥ म्हणे कधीं भेटती गुरुनाथ ॥ प्राण डोळां उरला
किंचित ॥ पाया आतां दाखवीं ॥९॥ ऐसी प्रेमें होतसे वष्ृ टी ॥ आपुल्या पुसे वागवटी ॥
म्हणे पाहिला असेल मच्छिं द्र जेठी ॥ कोणी तरी सांगा हो ॥१०॥ ऐसें बहुधा बहुतां पस
ु न
ू
॥ नाना क्षेत्री करी गमन ॥ तो भ्रमत गौडदे शाकारण ॥ हे ळापट्टणीं पातला ॥११॥ तपें मांस
भक्षिलें समग्र ॥ अति सूक्ष्म जर्जर शरीर ॥ त्यावरी श्रीगुरुवियोगचिंताशर ॥ हाडीं टोले
172
मारीतसे ॥१२॥ जेथें बैसे तेथें वसे ॥ नीरबिंद ू वाहती नेत्रास ॥ कार्याकारण कोण्या क्षेत्रास
॥ भिक्षा मागंू जातसे ॥१३॥ तों हे ळापट्टण नगरामाझारी ॥ येऊनि बैसला क्षणभरी ॥ तों
द्वारपाळ ग्रामद्वारीं ॥ बैसले होते कांहींसे ॥१४॥ त्यांनी पाहूनि गोरक्षनाथ ॥ आदे श
म्हणनि
ू त्यातें नमीत ॥ परी गोरक्ष तयां द्वारपाळां पुसत ॥ मच्छिं द्रनाथ आहे कीं ॥१५॥
तवं ते म्हणती आमच
ु े गांवीं ॥ मच्छिं द्र नामें कोणी गोसावी ॥ महाराजा आलाचि नाहीं ॥
काय सांगावी सुखव्यक्ती ॥१६॥ परी नाथा एक तापसी ॥ आला होता या गांवासी ॥ नाम
जालिंदर या जगासी ॥ मिरवत होता महाराजा ॥१७॥ काय सांगावी तयाची नीती ॥
लोकांसी वाटे जैसा गभस्ती ॥ तो तण
ृ भारा वाहतां माथीं ॥ अधर आम्ही पाहातसों ॥१८॥
गोरक्ष म्हणे काय कारण ॥ मस्तकीं वाहतसे तण
ृ ॥ येरी म्हणे तो काननांतून ॥
गोधनाकरितां आणीतसे ॥१९॥ गोरक्ष म्हणे गोधन कोणाचें ॥ येरी म्हणती तें गाविंचें ॥
परी निःस्पह
ृ वत्ति
ृ गोधनाचें ॥ पालन करी महाराजा ॥२०॥ गोरक्ष म्हणे किती दिवस ॥
राहिला होता या वस्तीस ॥ राहूनि लोप कवण ठायास ॥ झाला पुढें तो सांगा ॥२१॥ येरी
म्हणती योगद्रम
ु ा ॥ एक संवत्सर राहिला या ग्रामा ॥ पुढें गेला कोठें तें आम्हां ॥ माहीत
173
नाहीं महाराजा ॥२२॥ याउपरी गोरक्षनाथ ॥ दिवस किती लोटले ते पाहात ॥ येरी म्हणे
दश आजपर्यंत ॥ लोटले संवत्सर महाराजा ॥२३॥ ऐसी ऐकूनि तयांची वाणी ॥ गोरक्ष
विचारी आपुले मनीं ॥ तरी कां माझा स्वामी नाम पालटूनी ॥ जगामाजी विचरला ॥२४॥
मी सांडूनि पूर्ण तपास ॥ लागावया करीत येईन धांवत ॥ म्हणनि
ू पालटिलें स्वनामास ॥
गांवामाजीं मिरवला ॥२५॥ ऐसी कल्पना आणनि
ू मनीं ॥ अश्रध
ु ारा वाहती नयनीं ॥ म्हणे
महाराजा गेलासी सोडुनी ॥ मज पाडसा कैसा रे ॥२६॥ टाकूनि निर्वाण काननांत ॥ कोठें
गेला माझा नाथ ॥ मी अर्भक अज्ञान बाळक ॥ बहुत मोकलिलें कैसें मज ॥२७॥ हे नाथ
तंू सकळमय ॥ सर्वस्वी बापमाय ॥ तज
ु विण मातें कोण आश्रय ॥ तिन्हीं लोकीं दिसेना ॥
२८॥ अहा मज पाडसाची येरणी ॥ चरुं गेली कोणे रानीं ॥ माझें स्मरण सकळ सांडूनी ॥
कैसी गुंतली तिकडेचि ॥२९॥ अहा मग वत्साची प्रेममाउली ॥ कोण रानीं चरुं गेली ॥ परी
माझे स्मरण विसरली ॥ कैसी गंत
ु ली तिकडेचि ॥३०॥ अहा माझी मोहाची माय ॥ करुं
गेली अंतराय ॥ मज ते विसरुनि सदयहृदय ॥ कैसी गुंतली तिकडेचि ॥३१॥ ऐसें बोलूनि
विलाप करीत ॥ ऊर्ध्व हं बरडा मारुनि धांवत ॥ पोट कवळुनि श्वास सोडीत ॥ अहा नाथ
174
म्हणन
ू ी ॥३२॥ मग ते कानवाळू द्वारपाळ ॥ म्हणती नाथा न करीं तळमळ ॥ तुम्हां
मायलेंकरांचा मेळ ॥ ईश्वर करील पढ
ु ारां ॥३३॥ ऐसी वदती ते वाणी ॥ गांवांत धाडिला
भिक्षेलागूनी ॥ मग तो गोरक्ष सदनोसदनीं ॥ अलक्ष गाजवीत जातसे ॥३४॥ परी जालिंदर
होता ज्या ठायीं ॥ तेथें सहज आला भिक्षेस पाहीं ॥ तैं एकटएक सदन सांई ॥ पाहुनि
अलख म्हणतसे ॥३५॥ तो सवाल ऐकूनि जालिंदरनाथ ॥ आदे श म्हणत महीआंत ॥ ते
आदे श गोरक्षाप्रत ॥ श्रवण झाले तांतडी ॥३६॥ मग ते आदे श वंदनि
ू पढ
ु ती ॥ म्हणे कोठे
आहांत महाराज जती ॥ येरु म्हणे महीगर्ती ॥ विराजलोसे महाराजा ॥३७॥ गोरक्ष म्हणे
कवण नामीं ॥ मिरवत आहांत नाथा स्वामी ॥ येरी म्हणे मनोधर्मी ॥ नाथ जालिंदर
म्हणतात ॥३८॥ परी महाराजा योगद्रम
ु ा ॥ कवण नाम मिरवतसे तुम्हां ॥ आणि
वरदहस्तप्रसादउगमा ॥ गुरु कोण तुमचा हो ॥३९॥ गोरक्ष म्हणे महाराजा ऐकें युक्ती ॥
तम्
ु ही सेविली महीगर्ती ॥ जगीं प्रवेष्टुनी पाप मती ॥ भंगित झाली लोकांची॥४०॥ऐसी
ऐकुनि तयाची वार्ता॥ जालिंदर सांगे झाली कथा॥ ती ऐकतांची गोरक्षनाथा कोपानळ पेटला
॥४१॥ म्हणे महाराजा आज्ञा करावी ॥ क्षणेंचि घालीन पालथी मही ॥ तंव त्या नप
ृ ाची
175
प्रौढी कांहीं ॥ भस्म करीन क्षणांत ॥४२॥ जैसा अग्नि पेटला सदनांत ॥ तेणें तण
ृ तंतूचें
कोण गणित ॥ तन्न्यायें येथील नप
ृ नाथ ॥ भस्म करीन महाराजा ॥४३॥ अहा ऐसी
गुरुमूर्ती ॥ दे वां दानवां वरद अती ॥ ऐशा स्वामीसी घालनि
ू गर्ती ॥ राज्य कैसा करितो
जी ॥४४॥ तरी आतांचि आज्ञा प्रमाण ॥ लागूं नेदीं एक क्षण ॥ मग जालिंदर बोले वचन
॥ ऐसें नोहे महाराजा ॥४५॥ या कार्याचें पढ
ु ें कार्य ॥ नातरी हृदयीं विचारुनि पाहें ॥
नाथपंथ येणें दण
ु ावे ॥ हें चि भविष्य असे पहा ॥४६॥ तरी आतां क्षमा करुन ॥ पुढें
महाराजा करी गमन ॥ परी हें ऐसें वर्तमान ॥ बोलूं नको जगासी ॥४७॥ तुम्ही हिंडतां
सहज महीसी ॥ मम सत
ु कानिफा भेटतां तम्
ु हांसी ॥ श्रत
ु करावें कृत्य त्यासी ॥ वत्ृ तांत
येथींचा सकळिक ॥४८॥ मग तो यक्ति
ु प्रयुक्ती करुन ॥ संपादनि
ू रायासी कल्याण ॥ मातें
काढील गर्तेतून ॥ वाढवील तो नाथपंथ ॥४९॥ ऐसें सांगनि
ू गोरक्षनाथ ॥ आदे श म्हणू
बोळवीत ॥ आणि गोरक्ष ऐकूनि शांत ॥ होऊन आदे श म्हणतसे ॥५०॥ मग आदे शशब्दें चि
गमन ॥ करुनि निघाला गोरक्षनंदन ॥ आहारापुरतें मेळवूनि अन्न ॥ उपहारा संपादी ॥
ं ी शेली करुनि ग्रहण ॥ करिता झाला मार्गी गमन ॥ तों जगन्नाथ
५१॥ मग शिग
176
प्राचीनस्थान ॥ तेथें जाऊनि पोहोंचला ॥५२॥ येरीकडे कानिफनाथ सहज आले
मक्
ु कामेमक्
ु काम ॥ लंघनि
ु स्त्रीदे श सग
ु म ॥पढ
ु े गौडबंगाल स्थान उत्तम ॥नानाक्षेतत्रे
हिंडती ॥५३॥ पुढें नाथध्वज येऊन ॥ शिबिरें चालती त्यामागून ॥ शिष्यकटकासी मागूनि
गमन ॥ कानिफाचे होतसे ॥५४॥ ऐसें मार्गी करितां गमन ॥ तो येरीकडे जगन्नाथाहून ॥
गोरक्ष बंगालदे शात येऊन ॥ गांवोगांव भ्रमतसे ॥५५॥ तो सहजमार्गी करितां गमन ॥
महीप्रवाही तरुव्यक्त विपिन ॥ तया विपिनीं गजकर्ण नंदन ॥ सहजस्थितीं भेटला ॥५६॥
तेणें पाहिलें गोरक्षकासी ॥ गोरक्षें पाहिलें कानिफासी ॥ दृष्टादृष्टी होतां आदे शीं ॥ एकमेकां
बोलिले ॥५७॥ करुनि स्थिर शिबिकासन ॥ खालीं उतरला कर्णनंदन ॥ मग भरजरी
गालिंचा महीं पसरुन ॥ गोरक्षासी बैसविलें ॥५८॥ आपण बैसें उपसवे नेटीं ॥ बोले कानिफा
वाग्वटी ॥ नाथपंथ हा वरदपुटी ॥ कोण गुरु लाहिला ॥५९॥ हें ऐकून गोरक्षनाथ ॥
मच्छिं द्रजन्मापासनि
ु कथा सांगता ॥ वरदपाणी उदयमित्र ॥ प्रसन्न झाला तयासी ॥६०॥
तरी त्याचा दासानुदास ॥ मी म्हणवितों महापुरुष ॥ परी श्रीगुरु कानिफादे हास ॥ गुरु
कोण मिरवला तें सांगा ॥६१॥ ऐसे गोरक्षबोल ऐकून ॥ कानिफा सांगे जालिंदरकथन ॥
177
जन्मापासूनि वर्तमान ॥ दत्तकृपा आगळी ॥६२॥ ऐसे उभयतांचें भाषण ॥ झालिया
मिरवले समाधान ॥ म्हणती योग्य आलें घडून ॥ तम्
ु ही आम्हां भेटलां ॥६३॥ याउपरी
कानिफाचित्तीं ॥ कामना उदे ली एका अर्थी ॥ की मच्छिं द्र गुरु गोरक्षाप्रती ॥ दत्तवरदें
मिरवला ॥६४॥ तरी दत्तकृपेचें अनुसंधान ॥ कैसें लाधलें विद्यारत्न ॥ कीं कवणरुपीं
सहजदर्शन ॥ जगामाजी मिरवती ॥६५॥ तरी याचा शोध करावा ॥ दावन
ू ी आपल्
ु या गौरव
॥ ऐसें योजनि
ू सहज भावा ॥ दृष्टी करी भोंवतालीं ॥६६॥ तों दृष्टीसमोर आम्रवन ॥ पक्व
फळी दे खिलें सघन ॥ तें ही पाडाचें पक्वपण ॥ शाखा व्यक्त ॥ झोंबल्या आहे त ह्या वक्ष
ृ ीं
॥६७॥ परी ऐसी फळें सग
ु म दिसती ॥ तरी भक्षण करावें वाटे चित्तीं ॥ यावरी गोरक्ष बोले
युक्तीं ॥ नको नको म्हणतसे ॥६८॥ याउपरी बोले कानिफा वचन ॥ तोडूनि आणवितों
शिष्य धाडून ॥ गोरक्ष म्हणे इतुका यत्न ॥ कासयासी करावा ॥६९॥ आतां शिष्य आहे त
जवळी ॥ तोडूनि आणावें त्या करकमळीं ॥ शिष्य नसतां कोणे काळीं ॥ मग आपण काय
करावें ॥७०॥ तरी आतां स्वतः ऐसे करावें ॥ गुरुप्रसादें प्रताप मिरवावे ॥ फळें तोडूनि
विद्येसी गौरवावें ॥ तुष्ट आत्मा करावा ॥ ७१॥ ऐसें कानिफा ऐकूनि वचन ॥ जरी तुमचें
178
इच्छितें ऐसें मन ॥ तरी आतांचि आणितों तोडून ॥ पक्वपणीं गुरुकृपें ॥७२॥ मग कवळूनी
भस्मचिमट
ु ी ॥ विभक्तास्त्र जपे होटी ॥ त्यावरीं आकर्षण मंत्रपोटीं ॥ प्रेरिता झाला
युक्तीनें ॥७३॥ विभक्तास्त्र आकर्षणी ॥ प्रेरितां फेकीं भस्म काननीं ॥ तंव तीं पक्वफळें
वक्ष
ृ ावरुनी ॥ पुढें आलीं सर्वत्र ॥७४॥ मग ते शिष्यकटकासहित ॥ फळें भक्षिती मधरु
व्यक्त ॥ भक्षिल्या पर्ण
ू तप्ृ त ॥ क्षाळिले हात जीवनानें ॥७५॥ ऐसे झालिया पर्ण
ू प्रकरणीं ॥
गोरक्ष विचारी ऐसें मनीं ॥ म्हणे प्रताप दाविला मजलागुनी ॥ कानिफानें आपुला ॥७६॥
तरी आपण आतां यासी ॥ दावूं विद्या चमत्कारासी ॥ ऐसा विचार करुनि मानसीं ॥
कानिफातें बोलतसे ॥७७॥ म्हणे तम्
ु ही केला पाहुणचार ॥ तरी उत्तरालागीं उत्तर ॥
आणिक फळें भक्षूनि साचार ॥ चवी रसने मिरवावी ॥७८॥ ऐसें ऐकोनि तयाचें वचन ॥
म्हणे बोललां ते फार उत्तम ॥ तुमच्या शब्दासी करुनि मान ॥ स्वीकारावें तैसेंचि ॥७९॥
मग आकर्षणशक्तीं विभक्तास्त्र ॥ जल्पोनि नाथ गोरक्ष पवित्र ॥ तों लवंगवनींचीं फळें
विचित्र ॥ येऊनि पडलीं पढ
ु ारां ॥८०॥ मग तीं फळें खात जेठी ॥ रसनेसी पडो पाहे मिठी
॥ अहा अहा म्हणे शेवटीं ॥ अमत
ृ सरीं दाटले ॥८१॥ मग ती फळें केलिया भक्षण ॥
179
शुद्धजीवनें हस्त प्रक्षाळून ॥ बैसले आसनीं सख
ु ें येऊन ॥ त्यावरी बोले गोरक्ष तो ॥८२॥
म्हणे खालीं फळें उत्तम राहिलीं ॥ परी जैसीं तैसी करावीं वहिलीं ॥ पन्
ु हां योजनि
ू
वक्ष
ृ डाहळीं ॥ पढ
ु ें मार्गा गमावें ॥८३॥ याउपरी कानिफानाथ ॥ ऐसा कोण ब्रह्मयाचा सुत ॥
पुन्हां निर्मोनि मर्ति
ू मंत ॥ जैसे तैसे करील ॥८४॥ गोरक्ष म्हणे गुरुपुत्र ॥ जो निस्सीमपणीं
आहे पवित्र ॥ त्यासी हें करणें अघटित विचित्र ॥ कदाकाळीं नसेचि ॥८५॥ तो दस
ु रा ब्रह्मा
करील उत्पन्न ॥ मग ऐसियाची कथा कोण ॥ जो महीच मस्तकीं करिता धारण ॥ तो
पर्वताचे ओझें शिणे कीं ॥८६॥ जो अर्क तेजा निवविणार ॥ तो पावक ठिणगीनें पळे सत्वर
॥ हृदयीं सांठवितो सप्तसागर ॥ तो थिल्लरोदके अटकेना ॥८७॥ जो बोलकाजाचे गंभीर
चातुरीं ॥ बहृ स्पतीतें मागें सारी ॥ तो अजारक्षकाते भिवोनि अंतरीं ॥ मौन वरील कां वाचे
॥८८॥ जो आपुलें प्रतापें करुनी ॥ क्षीराब्धी करील गह
ृ वासनी ॥ तो तक्राकरिता सदै व सदनीं
॥ भीक मागेल केउता ॥८९॥ कीं चक्षूचे कृपाकटाक्षे ॥ पाषाण करी परीस जैसे ॥ तो
हे माकरितां काय प्रत्यक्ष ॥ आराधील धनाढ्या ॥९०॥ जयाचे वचनवाग्वटी ॥ मिरविती
सकळ दे वांच्या थाटी ॥ तो आपल्या मोक्षासाठीं ॥ आराधीना भूतासी ॥९१॥ तस्मात ्
180
ब्रह्मयाची काय कथा ॥ जो अनंतब्रह्मांडें होय निर्मिता ॥ सर्व कर्तव्याचा कर्ता ॥
गरु
ु कृपेसी मिरवितसे ॥९२॥ नातरी मळ
ु ींच प्रौढीं ॥ गरु
ु मिरवला ज्याच्या कवाडीं ॥ तयाची
दै ना कोण फेडी ॥ काबाड ओझें वाहे तो ॥९३॥ ऐसें ऐकतां कानिफनाथ ॥ परम क्षोभला
खचितार्थ ॥ जैसा पावक आज्यसिंचितार्थ ॥ कवळंू पाहे ब्रह्मांडा ॥९४॥ म्हणे हो हो
जाणतों तत
ू ें ॥ आणि तझि
ु या गरु
ु सहित ॥ बहुसाधनीं प्रतापवंत ॥ नरकामाजी पचतसे ॥
९५॥ वाचे म्हणविती योगीजन ॥ कर्म आचरती नरकपतन ॥ सकळ स्त्रीराष्ट्र वेष्टून ॥
भोग भोगी पापांचा ॥९६॥ जितें द्रियत्व दावावें जनीं ॥ असोनि भोग चिंती मनी ॥ तया
भोगवश करोनि ॥ मेनिकानाथ होवोनि ठे ला ॥९७॥ तरी ठाऊक गरु
ु तझ
ु ा ॥ किती बोलसी
प्राज्ञी ओजा ॥ आतां ब्रह्मयातें करुनि हीन तेजा ॥ ढिसाळ गोष्टी करितोसी ॥९८॥ प्रथम
गुरु तुझा काबाडी ॥ तुझी दै ना कोण फेडी ॥ आतां सोडोनि सकळ प्रौढी ॥ मार्गालागी
क्रमी कां ॥९९॥ ऐसें वचन खडतर बोलणें ॥ गोरक्षकातें होतां श्रवण ॥ मग म्हणे बोलसी
आपण ॥ चावटीपणी हे भ्रष्टा ॥१००॥ तुझा गुरु जालिंदरनाथ ॥ प्रतापहीन दीन बहुत ॥
दशवर्षे आजपर्यंत ॥ नरकीं नित्य पचतसे ॥१०१॥ परी त्या सामर्थ्य नाहीं झालें ॥ कीं
181
आपण येथनि
ू जावें वहिलें ॥ नप
ृ सर्पदर्पे वेष्टिलें ॥ शक्तिहीन झालासे ॥१०२॥ हे ळापट्टणीं
गौडबंगाल दे शीं ॥ वस्ताद मिळाला आहे त्यासी ॥ धन्य गोपीचंद प्रतापराशी ॥ लीदगर्तीत
पचवीतसे ॥१०३॥ तैसा नोहे गुरु माझा ॥ हालवील सकळ ब्रह्मांड चोजा ॥ शंकराचें अस्त्र
ओजा ॥ करकमळीं मिरवतसे ॥१०४॥ अष्टभैरव महादारुण ॥ अजिंक्य दे वांदानवांकारण ॥
त्यांसी बळें करुनि कंदन ॥ शरणागत आणिलें ॥१०५॥ पाहे केवढा मारुतसत
ु ॥ जेणें
विजयी केला रघन
ु ाथ ॥ तया मस्तकीं दे ऊनि पर्वत ॥ उभा केला स्तंभापरी ॥१०६॥
वीरभद्र प्रतापतरणी ॥ दे वदानवां अजिंक्य करणी ॥ तयाचा प्राण कंठीं आणन
ु ी ॥
शरणागत तो केला ॥१०७॥ द्वादशकळी तीव्र आदित्य ॥ तयाचा उलथोनि पाडिला रथ ॥
सकळ दे व शरणागत ॥ होऊनि लोटले पायासी ॥१०८॥ तरी प्रतापी गुरु ऐसा ॥ भक्त
सोडवीत नरकक्लेशा ॥ तयाच्य वरदकृपें ऐसा ॥ आतांचि पाहें हे भ्रष्टा ॥१०९॥ मग
घेऊनि भस्मचिमट
ु ी ॥ मंत्रप्रयोग बोले होटीं ॥ संजीवनी ते पीयष
ू थाटी ॥ सकळ फळातें
मिरवली ॥११०॥ ऐसीं सकळ प्रयोगीं फळें संपूर्ण ॥ जैसीं तैसीं ठे लीं होऊन ॥ तें
कानिफानाथ पाहून ॥ मनीं शंकित पैं झाला ॥१११॥ योजूनि सवें मख
ु वोठीं ॥ विस्मय
182
करीत आपुले पोटीं ॥ म्हणे धन्य हा प्रतापजेठी ॥ जगामाजी मिरविला ॥११२॥ सकळ
टाकूनि विरुद्ध भाषण ॥ धांवोनि दिधलें आलिंगन ॥ म्हणे धन्य तंू एक निपण
ु ॥
गुरुपुत्रता मिरविशी ॥११३॥ परी ऐशा बोलतां विरुद्ध बोला ॥ मातें सर्वज्ञ लाभ झाला ॥
शोधित फिरलों जालिंदराला ॥ ठाव लाधला तुजपासीं ॥११४॥ यापरी गोरक्ष बोले वचन ॥
हें बोलिलासी अति अप्रमाण ॥ माझा लाभ तज
ु कारण ॥ तझ
ु ा लाभ मज झाला ॥११५॥ ते
बोल नव्हे वाईट ॥ दाविते झाले मार्ग चोखट ॥ गुप्तगुरुचें उघडूनि कपाट ॥ मार्गदिवटा पैं
केला ॥११६॥ तरी आतां उत्तम झालें ॥ दृष्टीं पाहूं गुरुपाउलें ॥ ऐसें वदनि
ू प्रीतीं नमिलें ॥
एकमेकां तें वेळा ॥११७॥ याउपरी गौरनंदन ॥ स्पर्शास्त्र मख
ु ी जल्पन
ू ॥ वक्ष
ृ ांदेठीं फळे
नेऊन ॥ जेथील तेथें जडियेलीं ॥११८॥ मग पुन्हां करोनि नमनानमन ॥ प्रांजळ वर्णित
वर्तंमान ॥ एकमेकांतें विचारुन ॥ आदे श म्हणवनि
ू जाताती ॥११९॥ गोरक्ष चालिला
स्त्रीदे शांत ॥ कानिफा गौडबंगाली जात ॥ याउपरी ऐकिजे श्रोतीं ॥ सिंहावलोकनीं विश्रांती
॥ गोरक्ष कानिफाचे युक्ती ॥ स्त्रीराज्यांत जातसे ॥१२०॥ मार्गी चालतां मुक्कामोमुक्काम
॥ सदा श्रीगुरुचें आठवी नाम ॥ ग्रामांत करुनि भिक्षाटन ॥ पुढें मार्ग क्रमीतसे ॥१२१॥
183
ऐसिया स्थिती गौडबंगाल ॥ सांडूनि सांडिला बंगालकौल ॥ पुढें जात स्त्रीराज्यांत वहिला ॥
सीमेपर्यंत पातला ॥१२२॥ परी विचारी स्वमनांत ॥ श्रीगरु
ु राज आहे त तेथ ॥ राज्यवैभव
बहु सामर्थ्य ॥ संपत्तीचे मिरवतसे ॥१२३॥ ऐसें वैभवमानी सुखप्रकरणीं ॥ मातें ओळखील
कैसा कोणी ॥ श्रीमंतापुढें हीनदीन ॥ मान्यत्वातें मिरवेना ॥१२४॥ जेवीं अर्कापुढें खद्योत
॥ हीन दीन अति दिसत ॥ तेवीं मज कंगालवंताते ॥ कोण तेथें ओळखील ॥१२५॥ मेरुपढ
ु ें
मशकस्थिती ॥ कोणें वर्णावी कवण अर्थी ॥ कीं पढ
ु ें बैसल्या वाचस्पती ॥ मैंद वल्गना
मिरवीना ॥१२६॥ कीं हिरातेजपडिपाडा ॥ गार ठे वूनि पुढां ॥ परीसपालथा दे तां दगडा ॥
योग्यायोग्य साजेना ॥१२७॥ सव
ु र्ण मिरवे राशी सोळा ॥ तेथें दगडाचा पाड केतल
ु ा ॥ तेवीं
मातें संपत्ती मिरवला ॥ ओळखील कैसा तो ॥१२८॥ असो याउपरी दस
ु रे अर्थी ॥ मम
नाम कळतां मच्छिं द्राप्रती ॥ परम द्वाड लागेल चित्तीं ॥ सुखसंपत्ती भोगितां ॥१२९॥
जैसें जेवितां षड्रस अन्न ॥ तैं कडुवट सेवी कोण ॥ तेवीं मच्छिं द्र संपत्तीतें टाकून ॥
जाईल कैसा बैरागी ॥१३०॥ यापरी आणि तिसरे अर्था ॥ मम नाम श्रीगुरुलागीं कळतां ॥
नेणों कल्पना वरुन चित्ता ॥ वर्तेल घाता माझिया ॥१३१॥ मग तयाच्या सवें विद्यारळी
184
॥ करावी आपण बांधनि
ू कळी ॥ हें तों गोड येणें काळीं ॥ मजप्रती भासेना ॥१३२॥ज्या
स्वामीचे वंदितों चरण ॥ तयासीं विद्येची रळी खेळेन ॥ हें योग्य मातें नव्हे जाण ॥
अपकीर्ति ब्रह्मांडभरी ॥१३३॥ ऐसे तर्क वितर्क करितां ॥ श्रीगोरक्ष मार्गी रमतां ॥ तों
वेश्याकटक दे खिलें तत्त्वतां ॥ स्त्रीराज्यांत जाती त्या ॥१३४॥ तों सकळ वेश्यांची मुख्य
कामिनी ॥ गण
ु गरिता कलिंगानाम्नीं ॥ तिचें स्वरुप वर्णितां वाणी ॥ रतिपति आतळे ना ॥
१३५॥ जिचें पाहतां मुखकमळ ॥ शशितेजाहूनि अति निर्मळ ॥ परम लज्जित चपळा
केवळ ॥ होऊनि ढगीं रिघताती ॥१३६॥ जिचा नेत्रकटाक्षबाण ॥ तपस्व्यांचें वेधीत मन ॥
मग विषयें लंपट अपार जाण ॥ कवण अर्थी वर्णावे ॥१३७॥ ऐसियेपरी सल
ु क्षण दारा ॥
चातुर्यकलिका गुणगंभीरा ॥ जिचे नाम साजोतरा ॥ कीं हिरा गारा मिरवती ॥१३८॥ जिचे
सुस्वर विपुल गायन ॥ ऐकतां खालती गंधर्व करिती मान ॥ अप्सरा परम लज्जित होऊन
॥ सेवा इच्छिती जियेची ॥१३९॥ ऐशापरी ती कलिंगदारा ॥ जात स्त्रीदे शांत अवसरा ॥ तैं
अवचित तीतें गोरक्ष उदारा ॥ दे खता झाला निजदृष्टीं ॥१४०॥ मग तो जवळा योगद्रम
ु ॥
जाऊनि पुसे तियेचें नाम ॥ येरी म्हणे कलिंगा उत्तम ॥ नाम असे या दे हा ॥१४१॥ येरु
185
म्हणे कवणार्थी ॥ जातां कोणत्या ग्रामाप्रती ॥ कलिंगा म्हणे स्त्रीदे शाप्रती ॥ जाणें आहे
आमत
ु ें ॥१४२॥ राव मैनाकिनी पद्मिनी ॥ सकळ स्त्रियां दे शस्वामिनी ॥ तियेतें नत्ृ यकळा
दावूनी ॥ वश्य करणें आहे जी ॥१४३॥ ती राजपद्मिनी वश्य होतां ॥ अपार दे ईल आमुतें
वित्ता ॥ यापरी कामना योजूनि चित्ता ॥ गमन करितों आम्ही कीं ॥१४४॥ ऐसा वत्ृ तांत
ऐकूनि यव
ु तीं ॥ ह्रदयी विचारी योगपती ॥ कीं इचीच शद्ध
ु धरुनि संगती ॥ प्रविष्ट व्हावें
त्या स्थानीं ॥१४५॥ मग सहजस्थितीनें गमना ॥ आव्हाननि
ू दृष्टीं राजसदना ॥ गुप्तवेषें
श्रीगुरुकामना ॥ अवगमूनि घ्यावी तों ॥१४६॥ ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ बोलता झाला
तिये यव
ु ती ॥ म्हणे मी येतों तम
ु च्या संगतीं ॥ न्याल तरी कीं कृपेनें ॥१४७॥ येरी म्हणे
नरें द्रोत्तमा ॥ येऊं पाहसी संगतीं आम्हां ॥ तरी कुशळपणीं काय तुम्हां ॥ भोंवरिली विद्या
जे ॥१४८॥ येरु म्हणे करुनि गायन ॥ तुम्हांसवें चातर्य
ु मानून ॥ आणि मद
ृ ं गवाद्य
वाजवीत ॥ कुशळपणें नेटका ॥१४९॥ येरी म्हणे गाणें वाजविणें ॥ येतसे चातर्य
ु वाणें ॥
तरी प्रथमारं भीं आम्हां दाविणें ॥ कैसे रीतीं कुशळत्व ॥१५०॥ येरु म्हणे जी काय उशीर ॥
आतांचि पहावा चमत्कार ॥ हातकंकणा आदर्शव्यवहार ॥ कासया पाहिजे दृष्टीतें ॥१५१॥
186
कीं स्पर्शतां शद्ध
ु अमरपण ॥ होय न होय केलिया पान ॥ कीं स्पर्शिल्या परिसोन ॥ न
होय भ्रांती मिरवेल काय ॥१५२॥ तरी आतां या ठायीं ॥ मम विद्येची परीक्षा घ्यावी ॥
ऐसें ऐकतांचि कलिंगा महीं ॥ सदनाहूनि उतरली ॥१५३॥ महींतळीं घालूनि आसन ॥
सारं गी दे त आणन
ू ॥ म्हणे नवरसे कुशळत्वपण ॥ कळा दावी कोणती ॥१५४॥ ऐसी ऐकून
तियेची गोष्टी ॥ करीं कवळूनि भस्मचिमट
ु ी ॥ गंधर्वप्रयोग होटीं ॥ जल्पनि
ू भाळीं चर्चीतसे
॥१५५॥ चर्चूनि दाही दिशा प्रेरीतसे ॥ आणि चतुर्थवाद्यातें स्पर्शीतसे ॥ ऐसें झालिया हुंकार
दे तसे ॥ गावें वाजवावें म्हणूनियां ॥१५६॥ तरी काननीं तरु पाषाण ॥ जल्पती गंधर्वासारखें
गायन ॥ तंतवितंत सस्
ु वरी वादन ॥ वाजवी वाद्य चतर्थ
ु हो ॥१५७॥ आपल
ु ें आपण वाद्य
वाजवीती ॥ पाषाण तरु गायन करिती ॥ हें पाहूनि कलिंगा युवती ॥ आश्चर्य करी मानसीं
॥१५८॥ स्वमुखीं ओपनि
ू मध्यमांगुळी ती ॥ विस्मय करी आपुल्या पोटीं ॥ चित्ती म्हणे
हा नरधर्ज
ू टी ॥ ईश्वरतल्
ु य भासतसे ॥१५९॥ जो पाषाणतरुहातीं गायन ॥ करवीत
गंधर्वांसरी आपण ॥ तयालागीं स्वतां गायन ॥ अशक्य काय करावया ॥१६०॥ जो पाषाणी
पिवळे पण ॥ करुं जाणे लोहाचें सुवर्ण ॥ तयालागीं परिसमणी ॥ करावया अशक्य म्हणावें
187
कीं ॥१६१॥ जेणें बुरट गौतमीकांसेखालीं ॥ सर्व पदार्थी मही उद्धरिली ॥ त्यातें कामधेनु
निर्माया भली ॥ परम अशक्यता न बोलावी ॥१६२॥ कीं कोणत्याही वक्ष
ृ ाखालीं ॥ कामना
पुरवी सकळी ॥ ते कल्पतरुमेळीं ॥ आनायासें शोभतसे ॥१६३॥ तन्न्यायें वक्ष
ृ पाषाणीं ॥
आणिली ज्यानें गंधर्वमांडणी ॥ तो स्वतः सिद्ध कुशलपणीं ॥ गाणार नाहीं कां बोलावें ॥
१६४॥ तरी आतां असो कैसें ॥ आपणचि रहावें याचे संगतीस ॥ ऐसा विचार करुनि
स्वचित्तास ॥ बोलती झाली विव्हळा ॥१६५॥ म्हणे महाराजा सदगुणाकरिता ॥ मी दीन
किंकर अनाथ ॥ ऐसा काम उदे ला चित्ता ॥ तरी सिद्धार्थ आव्हानीं ॥१६६॥ अगाध
वर्णनाची सविताराशी ॥ दै वें उदे ली मम तमगण
ु ासी ॥ तरी संज्ञा जे बोलिलासी ॥ तोंचि
सिद्ध आव्हानीं ॥१६७॥ तरी महाराजा विद्यार्णवा ॥ जगीं मिरवसी कोणत्या भावा ॥ ऐसें
पुसतां गोरक्ष जीवा ॥ परम कल्पना योजीतसे ॥१६८॥ चित्तीं म्हणे नामाभिधान ॥ प्रविष्ट
न करावें इजकारण ॥ गप्ु त ठे विल्यास कार्य साधन ॥ घडूनि येईल पढ
ु ारां ॥१६९॥ ऐसा
विचार करुनी ॥ म्हणे ऐके शुभाननी ॥ पूर्वंडा मम दे हालागुनी ॥ जगामाजी मिरवितसे ॥
१७०॥ येरी म्हणे पूर्वंडराया ॥ अर्थकामना कोण ह्रदया ॥ असेल तैसी वदनि
ू यां ॥
188
सुखालागी हे लावें ॥१७१॥ येरु म्हणे वो शुभाननी ॥ विषयघनाची बोलसी कडसणी ॥ परी
कांहीं कामना नसे मनीं ॥ अज्ञान असे या अर्थी ॥१७२॥ एक वेळ उदरापरु ती ॥ समया
दे ई कां आहुती ॥ याविरहित अर्थ चित्तीं ॥ इच्छा नसे कांहीच ॥१७३॥ येरी ऐकोनि ऐसें
वचन ॥ अवश्य करी प्रेमें भाषण ॥ म्हणे महाराजा नरें द्रा पूर्ण ॥ अर्थ पुरेल हा तुमचा ॥
१७४॥ परी एक आहे मम बोलणें ॥ स्त्रीराज्यांत आपण जाणें ॥ तेथें परु
ु षाचें आगमन ॥
नाहीं त्या दे शांत ॥१७५॥ येरु म्हणे कवण अर्थी ॥ आगमन नसे तया दे शाप्रती ॥ येरी
म्हणे मरुतसुती ॥ भुभःु कारें स्त्रिया होती ॥१७६॥ उर्ध्वरे ती वायुनद
ं न ॥ रे त पडे
भभ
ु ःु कारवचनें ॥ गरोदर होती तेणेंकरुन ॥ सकळ स्त्रिया त्या दे शीं ॥१७७॥ त्याची
भुभुःकारें करुन ॥ परु
ु षगर्भात होय पतन ॥ तेणेंकरुन तयांसी मरण ॥ होतसे जाण
महाराजा ॥१७८॥ तरी तुझें जाणें उदे लें चित्तीं ॥ परी तूतें होईल कैसी गती ॥ या
संशयाची भ्रांती ॥ मनीं घोटाळे माझिया ॥१७९॥ येरु म्हणे ऐक यव
ु ती ॥ काय करील
आम्हां मारुती ॥ प्रळयकाळींची मूर्ध्नी हरती ॥ लोळवीन महीतें ॥१८०॥ अगे तीव्रतपाचा
तपोजेठी ॥ जेणें सविता गिळोनि ठे विला पोटीं ॥ तेथें दीपाची हळहळ मोठी ॥ मानील
189
काय तो परु
ु ष ॥१८१॥ सकळ मही जो माथां वाहे ॥ त्यातें पर्वताचें भय काय ॥ अब्धी
गिळितां शरण रिघावें ॥ काय वेगें थिल्लारा ॥१८२॥ तरी आतां शभ
ु ाननी ॥ हा संशय तंू
न आणीं मनीं ॥ ऐसें गोरक्ष तीतें बोलोनी ॥ ते स्थानाहोनि उठला ॥१८३॥ मग ती
कलिंगा बैसवनि
ू रथीं ॥ आपण झाले पढ
ु ें सारथी ॥ दोन्ही वाग्दोरे धरुनि हातीं ॥ धरु ा
वेष्टूनियां बैसलासे ॥१८४॥ परी प्रथमारं भीं तो धर्ज
ू टी ॥ करीं कवळूनि भस्मचिमट
ु ी ॥
वज्रास्त्र मंत्रहोटी ॥ अपारशक्ती जल्पला ॥१८५॥ तया मागें स्पर्शमंत्रा ॥ जल्पोनियां
निजवक्त्रा ॥ तेही मिरवे सबळ अस्त्रा ॥ महीलागीं महाराजा ॥१८६॥ यावरी तिसरें
मोहनास्त्र ॥ विराजलें अति पवित्र ॥ उपरी चवथें नागास्त्र ॥ सीमेवरी तें प्रेरिलें ॥१८७॥
ऐसे चतुर्थास्त्र प्रेरुन ॥ चालता झाला गोरक्ष त्वरे नें ॥ सीमा उल्लंघूनि एक योजन ॥
स्त्रीदे शांत मिसळला ॥१८८॥ चिनापट्टण उत्तम ग्राम ॥ तेथें झालासे मुक्काम ॥ तंव
लोटूनि गेला अवघा दिन ॥ महीं निशा दाटली ॥१८९॥ परी दिनासमान रात्री ॥ चंद्रतेजें
मिरवली होती ॥ सकळी भोजनें सारुनि निगुतीं ॥ पहुडलीं शयनीं आपुल्याला ॥१९०॥
निशा लोटली एक प्रहर ॥ तों रात्री निवळली महीवर ॥ सकळ लोपूनि अंधकार ॥ दिशा
190
उजेडें उजळली ॥१९१॥ ते दिनींची म्हणूं नये रात्री ॥ कीं उदया आली माया भगवती ॥
चंद्रपोत घेऊनि हाती ॥ सहजमती क्रीडतसे ॥१९२॥ कीं ते रात्र नव्हे जडितपदक ॥
हे मतगटी अवनी दे ख ॥ त्यावरी नक्षत्रें अन्य माणिक ॥ मध्यें हिराबिंद ु शोभे जैसा ॥१९३॥
कीं ते रात्र नव्हे भद्रकाळी ॥ शंग
ृ ारनक्षत्रें मुक्तमाळी ॥ चंद्रबिजवरा लेवूनि भाळीं ॥
महीलागीं क्रीडतसे ॥१९४॥ ऐसियेपरी सल
ु क्षण राती ॥ उजेड दावी महीवरती ॥ तो येरीकडे
गमन मारुती ॥ सेतूहूनि करीतसे ॥१९५॥ मार्गी जातां सहजस्थितीं ॥ येवोनि पोंचला
सीमेवरती ॥ तों वज्रास्त्र ह्रदयाप्रती ॥ येवोनियां आदळलें ॥१९६॥ परी वज्रशरीरी मारुती ॥
वज्रप्रहारें पडला क्षितीं ॥ मर्च्छा
ू दाटोनि हृदयाप्रती ॥ विगतगति पडलासे ॥१९७॥ यावरी
स्पर्श करी झगटीं ॥ लिप्त केला महीपाठीं ॥ त्यावरी मोहनास्त्र ह्रदयपुटीं ॥ जाऊनियां
संचरलें ॥१९८॥ त्यावरी नागास्त्रनागपती ॥ सहस्त्रफणी प्रत्यक्षमूर्ती ॥ उदय पावतां
पदहस्तीं ॥ गंड
ु ाळूनिया बैसला ॥१९९॥ चतर्था
ु स्त्राचें पडतां वेष्टन ॥ मग कासावीस होतसे
वायुनद
ं न ॥ अति तळमळे उडायाकारण ॥ परी तेजास्त्र उठों नेदी ॥२००॥ घडोघडी मूर्च्छा
येतां ॥ नेत्र भोवंडी वांती दे तां ॥ त्यावरी विखार वेष्टितां ॥ तेणें होत कासाविसी ॥२०१॥
191
मोहनास्त्राचा अति प्रसर ॥ मोहूनि घेतलें सकळ शरीर ॥ मी कोण कोणत्या कार्यावर ॥
आलों हें ही कळे ना ॥२०२॥ ऐसा निचेष्टित महीरती ॥ पडला असे मारुती ॥ एक प्रहर
लोटल्यावरती ॥ प्राण निघूं पाहतसे ॥२०३॥ नेत्र झाले श्वेतवर्णी ॥ मुखीं लोटलें आरक्त
पाणी ॥ तें लोटलें सकळ अवनीं ॥ भिजूनि लोट लोटतसे ॥२०४॥ ऐसा समय तया होतां
॥ मग विचार करी आपल्
ु या चित्ता ॥ ऐसिया संकटीं प्राण आतां ॥ वांचत नाहीं सहसाही
॥२०५॥ तरी माझा काळ आला ॥ आतां स्मरावें श्रीरामाला ॥ ऐसा विचार करुनि
स्वचित्ताला ॥ आठविलें श्रीरामातें ॥२०६॥ हे दयार्णव कुळभूषणा ॥ सीतापते रघुनंदना ॥
दशग्रीवांतका भक्तदःु खमोचना ॥ धांव पाव वेगेंसी ॥२०७॥ हे करुणानिधे ताटिकांतका ॥
मुनिमनोरं जना रघुकुळटिळका ॥ अयोध्याधीशा प्रतापार्का ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥२०८॥ हे
शिवमानसरं जना ॥ चापधारका तापहरणा ॥ शरयूतीरविहारा आनंदसदना ॥ धांव पाव
वेगेंसीं ॥२०९॥ हे श्रीराम श्यामतनध
ु ारका ॥ एकवचनीं व्रतदायका ॥ एकपत्नीबाणनायका ॥
धांव पाव वेगेंसीं ॥२१०॥ हे पंकजनेत्रा कोमलगात्रा ॥ बिभीषणप्रिया कोमलपात्रा ॥
परमप्रिय कपिकुळगोत्रा ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥२११॥ हे किष्किंधाधिपवालिनिर्दलना ॥
192
भक्तप्रियकरा भयमोंचना ॥ विदे हजामाता जगपाळणा ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥२१२॥ हे
विश्वामित्रमखसिद्धिकारका ॥ खरदष
ू णादिदै त्यांतका ॥ जलधिजलपाषाणतारका ॥ धांव पाव
वेगेंसीं ॥२१३॥ हे अहिमहि दानवहारिता ॥ शतमुखखंडी वैदेहीरता ॥ मंगळधारणा
कुशळवंता ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥२१४॥ हे अर्णवविहारा मारीचदमना ॥ जटायुप्रिया
मोक्षगहना ॥ शिवचापभंगा मंगळधामा ॥ धांव पाव वेगेंसीं ॥२१५॥ हे दयार्णव राम
करुणाकरु ॥ मित्रकुळध्वज कीर्तिधारु ॥ ऐसें असूनि संकटपारु ॥ सुखशयनीं निजला
अससी ॥२१६॥ तरी आतां धांव वेगीं ॥ तव दत
ू या संकटप्रसंगीं ॥ मुक्त होऊं दे महीलागी
॥ शरणागत तंू म्हणवितोसी ॥२१७॥ ऐशी स्तत
ु ी वागत्ु तर ॥ करीत अति वायक
ु ु मर ॥ ते
वाग्बाण श्रवणद्वार ॥ रिघते झाले रामाचें ॥२१८॥ जाणूनि परम संकटमात ॥ धांवोनि
आला श्रीरघन
ु ाथ ॥ मारुतीचें संकट पाहूनि अत्यंत ॥ परम चित्तीं कळवळला ॥२१९॥ कीं
एकांत पाडसावांचनि
ू हरिणी ॥ हिंडे सैरावैरा रानीं ॥ तन्न्यायें मोक्षदानी ॥ हृदयामाजी
कळवळला ॥२२०॥ जैसी वत्सालागी गाय ॥ काननीं हं बरडा फोडी मोहें ॥ त्याचिप्रमाणे
रघरु ाय ॥ हृदयामाजी कळवळला ॥२२१॥ जळावेगळा पडतां मीन ॥ अति तळमळोनि सोडी
193
प्राण ॥ तन्न्यायें रघुनंदन ॥ हृदयामाजी कळवळला ॥२२२॥ किंवा बाळ मातेचें चुकार
होतां ॥ आरं बळती तीं उभयतां ॥ तन्न्यायें भक्त निःशक्त होतां ॥ हृदयामाजी कळवळला
॥२२३॥ मग मनोवेगातें मागें सारुन ॥ प्रत्यक्ष आला लगबगें धांवून ॥ तों विकळ होऊनि
भक्तजन ॥ अहा अहा म्हणतसे ॥२२४॥ मग तापनिवारण चाप करीं ॥ शर संजून बाप
कैवारी ॥ पाकशासनास्त्र अवधारी ॥ वज्रास्त्र निवटावया ॥२२५॥ प्रेरितांचि वातास्त्र ॥ प्रगट
झाला सहस्त्रनेत्र ॥ वज्रास्त्र कवळूनि पवित्र ॥ जाता झाला अमरपुरीं ॥२२६॥ यावरी
विभक्तास्त्र जल्पन
ू ॥ स्पर्शास्त्र केलें निवारण ॥ यावरी फणी सहस्त्रनयन ॥ हस्तपदीं
गंड
ु ाळला ॥२२७॥ तयासाठीं क्षीराब्धिवासी ॥ लक्ष्मीनारायण वेगेंसीं ॥ तैं प्रत्यक्षस्वरुपें
उरगें सीं ॥ पाहता वैनतेय झालासे ॥२२८॥ नमूनि म्हणे अहा अनंता ॥ तूं प्रिय अससी
माझे चित्ता ॥ याचि नीतीं वायुसुता ॥ संबोखीत आहे सी ॥२२९॥ तरी आतां मम सखया
॥ मक्
ु त करीं अंजनीहृदया ॥ ऐसें ऐकूनि आराधिया ॥ मोहाब्धि उचंबळला ॥२३०॥ मग
स्वदे हपुच्छ काढून ॥ मुक्त केले हस्तचरण ॥ काढूनि घेतलें अस्त्रमोहन ॥ प्रत्यक्ष विष्णु
होऊनियां ॥२३१॥ असो नागस्त्रा उरगपती ॥ प्रेमें नमनि
ू अब्धिजापती ॥ जाता झाला
194
स्वस्थानाप्रती ॥ मही धारण करावया ॥२३२॥ येरीकडे अंजनीनंदन ॥ सावध होऊनि बैसला
जाण ॥ हृदयी आठवनि
ू रामगण
ु ॥ स्वस्थ झाला तेधवां ॥२३३॥ दृष्टीं करितां चहूंकडे ॥
तों रामस्वामी दे खिला पुढें ॥ आनंदोनी मग प्रेमें उडे ॥ चरणकमळ नमावया ॥२३४॥
वंदनि
ू श्रीरामाचे चरण ॥ म्हणे महाराजा वांचविला प्राण ॥ वेधलें अस्त्र अति दर्ग
ु म ॥
दे खिलें नाहीं कधीं हो ॥२३५॥ अस्त्र नव्हे हें परम काळ ॥ महाप्रळयींचें उतरलें सबळ ॥
आजि माझा अंतकाळ ॥ ओढावला होता महाराजा ॥२३६॥ परी तूं माझी माय सघन ॥
लगबगीनें आलीस धांवन
ू ॥ म्हणूनि वांचला माझा प्राण ॥ प्रळयास्त्रामाझारीं ॥२३७॥ तरी
तझि
ु या उपकारा ॥ उत्तीर्णता न होय मज पामरा ॥ ऐसें वदोनि वागत्ू तरा ॥ चरणांवरी
लोळतसे ॥२३८॥ अति कनवाळू सीतापती ॥ सप्रेम हृदयीं धरिला मारुती ॥ म्हणें तुजसाठीं
बा या क्षिती ॥ तीन वेळां आलों मी ॥२३९॥ तेव्हां चतुर्थ अस्त्रबंधन ॥ मुक्त झालें
तज
ु कारण ॥ परी असो तव शत्रु कोण ॥ वेगें वद मम वत्सा ॥२४०॥ येरु म्हणे महाराजा
॥ अकल्पित लाभ संकट चोजा ॥ शत्रु येथें कवण माझा ॥ प्राप्त झाला असे कीं ॥२४१॥
तरी आतां प्रस्तुतकाळीं ॥ क्षत्रिय नसे कोणी बळी ॥ परी नाथपंथी अस्त्रफळी ॥ मिरवीतसे
195
महाराजा ॥२४२॥ तरी महाराजा नवांतील एक ॥ आला असेल प्रतापदायक ॥ तयाचा
प्रताप जो अर्क ॥ असे अजिंक्य सर्वांसी ॥२४३॥ ऐसें ऐकूनि मारुतीवचन ॥ म्हणे राम
नाथपंथी भक्त जाण ॥ तयांसी रळी हे वायन
ु ंदन ॥ करुं नये सहसाही ॥२४४॥ ते भक्त
माझे आवडीचे असती ॥ तयांसी रळी न करी मारुती ॥ आपण आपुल्या विक्षेपवत्ृ ती ॥
वाढवंू नये सर्वज्ञा ॥२४५॥ ऐसी नीति रघव
ु ीर ॥ अंजनीसत
ु ा बोलोनि उत्तर ॥ ह्रदयांत पाहे
जनकजावर ॥ नाथ कोणता नवांतुनी ॥२४६॥ तों सहज दृष्टी अंतरीं करितां ॥ चित्त
गुंतलें गोरखसुता ॥ मग मारुतीसी म्हणे वो प्रतापवंता ॥ गोरक्षनाथ असे हा ॥२४७॥ असे
जो हरिनारायण ॥ तयाचा अवतार गोरक्ष जाण ॥ या उपरी बोले मारुति वचन ॥ चला
जाऊं दर्शना तयाच्या ॥२४८॥ पुढील अध्यायी श्रीमच्छिं द्रा भेटीचे कारण ॥ गोरक्ष
स्त्रीराज्यात जाऊन ॥ स्नेहसंपन्न मिरवेल ॥२४९॥

196
 अध्याय चवथा
या सीमेपासनि
ू एक योजन ॥ तेणें रचनि
ू हें संधान ॥ प्रतापी आहे गौरनंदन ॥
स्त्रीराज्यांत जाते झाले ॥१॥ तया नाथाची घेतां भेटीं ॥ एक अर्थ आहे आमुचे पोटीं ॥ तो
साधूनि घेईन त्यांत शेवटीं ॥ तरी कृपाजेठी चलावें ॥२॥ राम म्हणे वो अर्थ कोण ॥ तो
मातें करी निवेदन ॥ मग सकळ कथा अंजनीनंदन ॥ मच्छिं द्राची वदलासे ॥३॥
197
मैनाकिनीचें तपोवचन ॥ मच्छिं द्र पाठविला म्हणोन ॥ तरी गोरक्ष आतां जाऊन ॥ येईल
घेऊन मच्छिं द्रा ॥४॥ तरी त्यासी अमत
ृ वाणी ॥ बोलनि
ू गोंवावा दृढचरणीं ॥ मग तो गोरक्ष
मच्छिं द्र लागनि
ू ॥ नेणार नाहीं कदाही ॥५॥ ऐसा विचार सुचवी रामातें ॥ मग बोलता
झाला सीतानाथ ॥ म्हणे बा तुझा पुरवावया अर्थ ॥ चाल गोरक्षा भेटावया ॥६॥
यक्
ु तीप्रयक्
ु ती बोलनि
ू वचन ॥ परमादरें तोषवन
ू ॥ इतक
ु ा अर्थ घेऊं मागन
ू ॥ तज
ु साठीं
कपींद्रा ॥७॥ ऐसें वदनि
ू रघुनाथ ॥ मग चालते झाले उभयतां ॥ मध्यरात्रीचा समय होतां
॥ चिनापट्टम ग्रामा पोंचले ॥८॥ तंव त्या ग्रामीं सुखशयनीं ॥ पहुडले होते सुखपणीं ॥
स्वस्वरुपीं अंतःकरणीं ॥ हे लावतसे ब्रह्मांड ॥९॥ येरीकडे रघन
ु ाथ ॥ आणिक द्वितीय
अंजनीसुत ॥ ग्रामानिकट येता त्वरित ॥ स्वरुपातें पालटती ॥१०॥ शुद्ध करुनि याचकपण
॥ भावें आले उत्तम ब्राह्मण ॥ नमन करिता गौरनंदन ॥ तया ठायीं पालटले ॥११॥ तंव
तो साधक गोरक्षनाथ ॥ बैसला होता निवांत ॥ वाचे अंशघन सदगरु
ु नाथ ॥ प्रेमच्छं दें
डुल्लतसे ॥१२॥ जैसा जळामाजी मीन ॥ तळपत आहे स्वच्छं दें करुन ॥ तन्न्यायें
गोरक्षनंदन ॥ श्रीगुरुभजनीं डोलतसे ॥१३॥ तों येरीकडे उभयतां ॥ प्रत्यक्ष जाऊनि तेथ ॥
198
आदे श म्हणूनि वंदिला नाथ ॥ निकट जाऊनि बैसले ॥१४॥ बोलती बैसतांचि वचन ॥
आम्ही षड्शास्त्री ब्राह्मण ॥ तम्
ु ही नाथ परिपर्ण
ू ॥ महीवरी असतां ॥१५॥ योगियांमाजी
शिरोमणी ॥ जितें द्रिय सदा दमनी ॥ विरक्तांत पूर्णपणीं ॥ मिरविसी महाराजा ॥१६॥
धैर्याब्धीचें बुद्धिजळ ॥ मिरविसी विवेकपात्रीं सबळ ॥ परघात तो वडवानळ ॥ शांतोदरीं
सांठविसी ॥१७॥ मित्रशत्रद्
ु वितीयतटी ॥ सदै व कृपासरितेचा परू लोटी ॥ क्षेमालिंगनअर्थीं
भेटी ॥ वर्तविसी महाराजा ॥१८॥ तरी सच्चिदानंद तेजाकारु ॥ कीं वहनादि चराचरु ॥ एक
पाहणें जंगमादरु ॥ दटाविसी महाराजा ॥१९॥ तूं ऐसा औदार्यदाता ॥ अपूर्व मिरविसी
धनवंता ॥ तरी महाराजा आमच्
ु या अर्था ॥ साधिला तो परु वीं कां ॥२०॥ गोरक्ष म्हणे
विप्रोत्तमा ॥ कोण कामना वेधली तम्
ु हां ॥ तरी सरिताकार्यउगमा ॥ प्रसिद्धपणीं मिरवावें ॥
२१॥ येरु म्हणती जी योगशीला ॥ वरदपात्री ओपूं बोला ॥ मग आमुची सरिता विपुला ॥
आनंद जळीं दाटे ल ॥२२॥ तरी भाष दे ऊनि आतां ॥ तोषवीं कां आमच
ु े चित्ता ॥ भाष्य
दिधल्यावरी अर्था ॥ दर्शवूं तूतें महाराजा ॥२३॥ ऐसी ऐकोनि तयांची वाणी ॥ तो गोरक्ष
ं ी सारं गी
विचार करी मनीं ॥ कीं इतुका गौप्य मेदिनीं ॥ कोण आहे मजपाशीं ॥२४॥ शिग
199
कुबडी फावडी ॥ मुद्रा शैली कंथा घोंगडी ॥ पात्र भोपळा संपदा एवढी ॥ आम्हांपाशीं विराजे
॥२५॥ याविरहित आणिक दस
ु रा ॥ अर्थ न राहिला आमच्
ु या आश्रा ॥ परी यानें कल्पिलें
काय अंतरा ॥ हें तों कांहीं कळे ना ॥२६॥ यापरी आणिक विचार चित्तीं ॥ कीं अवसर
लोटला मध्यरात्रीं ॥ त्यांतही स्त्रीदे शाप्रती ॥ परु
ु ष आला हें कैसें ॥२७॥ तरी हे मानव
सहसा नसती ॥ स्वर्गसख
ु ाचे पात्र असती ॥ शक्र
ु कीं वरुण गभस्ती ॥ वाचस्पति पातला
॥२८॥ कीं मंगळ किंवा विरिंची सुंदर ॥ कीं गण किंवा गंधर्व साचार ॥ कीं यक्ष रक्ष
अश्विनीकुमार ॥ कीं तपोलोकादि पातले ॥२९॥ नातरी व्हावया आगमन ॥ मानवा नसेही
साधन ॥ तरी हे दे वचि निश्चयवचन ॥ मानवी कृत्य नसेचि ॥३०॥ ऐसें भावनि
ू दृढ
चित्तांत ॥ आणि विचारी हृदयांत ॥ कवण कामना आहे यांतें ॥ शोध करुं याचा ॥३१॥
म्हणन
ू ी अंतरदृष्टी अंतःकरणीं ॥ करुनि विचार शोधी मन
ु ी ॥ परी कांहींएक अर्थ तों तरणी
॥ आश्रयातें लागेना ॥३२॥ मग म्हणे असो कैसें ॥ आपण चालिलों ज्या कार्यास ॥ तितक
ु ें
भिन्न करुनि यास ॥ मागेल तें चि आदरुं ॥३३॥ ऐसा विचार करुनि मनीं ॥ बोलतां झाला
प्रसिद्धपणीं ॥ म्हणे महाराजा भूदेवतरणी ॥ तुम्ही सहसा नोहे ती ॥३४॥ काय प्राप्ती
200
द्विजवरा ॥ चालूनि येईल येथवरा ॥ काळकृत्तांत सीमेवरा ॥ चतुर्थ अस्त्र विराजती ॥
३५॥ प्रतापार्क वायक
ु ु मर ॥ ते रश्मी तसे भभ
ु ःु कार ॥ त्यावरी प्रेरिला वैश्वानर ॥ चतर्था
ु स्त्र
प्रतापी ॥३६॥ ऐशिया संकटीं भूदेवराया ॥ कोण रे वाण येईल उपाया ॥ शिवहलातें
प्राशिलिया ॥ वाचेल ऐसें वाटे ना ॥३७॥ कीं दहन आकाशीं कवळितां ॥ तेथें पतंग मिरवी
आपल
ु ी वीर्यता ॥ कीं मशक मेरुतें वाहूनि तोली वरता ॥ जात थिल्लरीं बड
ु वावया ॥३८॥
तेवीं येथें यावया कारण ॥ कदा न पावे मनुष्या गमन ॥ तरी महाराजा प्रज्ञावान ॥ कोण
तुम्ही तें सांगा ॥३९॥ ऐसें बोलूनि माथा चरणीं ॥ ठे विता झाला सलीलपणीं ॥ मग
एकमेकांतें विलोकुनी ॥ हास्यवदन करिताती ॥४०॥ याउपरी बोले रघन
ु ंदन ॥ आतां यातें
ठे वणें भिन्न ॥ हें योग्य मातें न ये दिसून ॥ स्वपंकजा दावावया ॥४१॥ ऐसें वदतां
रघुपती ॥ मान तुकावी प्राज्ञमूर्ती ॥ मग प्रकट करुनि स्वरुपप्राप्ती ॥ नाथ ह्रदयीं
कवळिला ॥४२॥ म्हणे वत्सा ऐक वचन ॥ कामें वेधला वायन
ु ंदन ॥ कीं मच्छिं द्रयतीलागन
ू
॥ नेऊं नये स्वदे शीं ॥४३॥ मैनाकिनी नप
ृ दारा ॥ परम आचरली तपाचारा ॥ वचनीं गोंवनि
ू
वायुकुमरा ॥ नाथ मच्छिं द्रातें मागीतलें ॥४४॥ तरी यशाची उभवनि
ू कोटी ॥ प्रेरिला आहे
201
मच्छिं द्रजेठी ॥ तरी हा अर्थ मारुतीचे पोटीं ॥ पूर्णपणीं मिरवला ॥४५॥ याविरहित मागणें
तज
ु सी ॥ कांही नाहीं तपोराशी ॥ तरी तंू जाऊनि तया भेटीसी ॥ श्रीनाथासी नेऊं नको ॥
४६॥ ऐसें ऐकूनि लाघवी वचन ॥ बोलता झाला गौरीनंदन ॥ हे महाराजा प्रज्ञावान ॥ सत्य
वचन बोलतसां ॥४७॥ परी पहा जी प्रज्ञावानराशी ॥ आम्ही म्हणवितों योगाभ्यासी ॥ तरी
हें अनचि
ु त कर्म आम्हांसी ॥ प्रपंच करु साजिरा ॥४८॥ तरी इतक
ु ें काम करुनि भिन्न ॥
मागाल तरी दे ईन प्राण ॥ परी या दे शीं मच्छिं द्र जाण ॥ ठे वणार नाहीं सहसाही ॥४९॥
भूवरी आकाश अवघें पडो ॥ मेरुमांदार उलथोनि पडो ॥ कीं अवघी मही रसातळीं बुडो ॥
परी मी न ठे वीं गरु
ु वर्या ॥५०॥ यावरी बोले रघन
ु ंदन ॥ इतक
ु ें आमच
ु ें करीं मान्य ॥ गोरक्ष
म्हणे पितरांकारण ॥ घडूनि आल्या घडेना ॥५१॥ तरी शांतिमांदार रघुनंदन ॥ हस्तकीं
धरिला वायुनंदन ॥ म्हणे बा सकळ प्रताप गुणसंपन्न ॥ करशील कंदन निश्चयें ॥५२॥
ऐसें बोलतां गौरनंदन ॥ मारुतीसी क्रोध आला दारुण ॥ रामासी म्हणे करीन कंदन ॥
शब्दभ्रष्ट आतांचि ॥५३॥ परी इतुका अनर्थ कासयासाठीं ॥ लघुकार्यातें आटाआटी ॥ तुज
या वचनाची वागवटी ॥ फिटूनि गेली महाराजा ॥५४॥ आतां प्रारब्धयोग कैसा ॥ घडूनि
202
येई तयाच्या लेशा ॥ परी त्या आपुल्या भाषा ॥ सत्य करुनि शेवटविलें ॥५५॥ ऐसा
यक्
ु तीप्रयक्
ु तीकरुन ॥ शांत केला वायन
ु ंदन ॥ मग गोरक्षा हृदयीं धरुन ॥ रघन
ु ंदन चालिला
॥५६॥ गोरक्षें चरणीं घालनि
ू मिठी ॥ म्हणे महाराजा अस्त्रें चावटी ॥ तूतें केली असे पोटीं
॥ क्षेमाब्धींत सांठविला ॥५७॥ ऐसें विनवूनि वाणी रसाळ ॥ बोळविला प्रतापशीळ ॥ असा
दशरथबाळ ॥ स्वस्थानासी पातला ॥५८॥ ती कथा परम सध
ु ारस संद
ु र ॥ श्रोत्यांसी सांगेल
धुंडीकुमर ॥ नरहरिवंशी संतकिंकर ॥ मालूवरी विराजला ॥५९॥ रामदर्शन आणि द्वितीयीं
अंजनीनंदन ॥ गोरक्षालागीं भेटून ॥ अदृश्यपणीं मिरवले ॥ असो स्वस्थाना गेला
अयोध्यानाथ ॥६०॥ येरीकडे अंजनीसत
ु ॥ शंग
ृ मरु डा जाऊनि त्वरित ॥ सानवेषें नटलासे ॥
६१॥ गुप्तवेषें राजसदन ॥ पाहता झाला अंजनीनंदन ॥ एकांतसदनीं मैनाकिण पदमिण ॥
मंचकावर पहुडली ॥६२॥ सुखनिद्रा शयनीं असून ॥ परिचारिका गेल्या उठोन ॥ ऐसी
एकांतसंधी पाहून ॥ धवळारी तैं संचरला ॥६३॥ चपळपणीं तो मंचकाजवळी ॥ जाऊनि
बैसला प्रतापबळी ॥ कीलोतळा पद्मिणी कमळी ॥ करपात्रीं धरियेली ॥६४॥ व्यक्त होतां
करकमळ ॥ सावध झाली कीलोतळा वेल्हाळ ॥ तों दृष्टीं दे खिला अंजनीबाळ ॥ चरणावरी
203
लोटली ॥६५॥ कीलोतळा आणि मैनाकिनी ॥ तत
ृ ीय नाम तिथे पद्मिणी ॥ यापरी श्रोते
बोलती कल्पनीं ॥ कवणें अर्थी हीं नामें ॥६६॥ तत
ृ ीयं अभिधाना ती दहि
ु ता ॥ झाली असे
कवण अर्था ॥ मग त्या कल्पनीं वाक्सरिता ॥ व्यक्ती घेणें मिरवली ॥६७॥ ऐसा पाहूनि
श्रोतियां आदर ॥ बोलता कवि सादर ॥ तत
ृ ीय भिन्न भिन्न प्रकार ॥ कैशा रीतीं ऐका त्या
॥६८॥ तरी पर्वतांमाजी मंदरगिरी ॥ जंबद्
ु वीप त्याची प्रथम पायरी ॥ यापरी सिंहलद्वीपाची
दस
ु री ॥ मेरुमंदार आहे कीं ॥६९॥ यापरी सिंहलद्वीपभुवनीं ॥ स्त्रिया जितुक्या असती
पद्मिणी ॥ त्यांत ही मुख्य मैनाकिनी ॥ स्वरुपवंती मिरवतसे ॥७०॥ तों एके दिवशीं
अभ्यंग करुनि ॥ उभी राहिली धवळारी जाऊनी ॥ ते सहज दृष्टीं दिशागमनीं ॥
आकाशातें पहातसे ॥७१॥ हस्तीं झगटती कबरीभार ॥ तों वर दृष्टी जाऊनि गोचर ॥
उपरीचरवसु विमानावर ॥ आरुढ होऊनि जातसे ॥७२॥ विमानारुढ झाला होता ॥ तों वसन
एकांगें झालें तत्वतां ॥ आवेशें बाहे र लिंग दर्शतां ॥ असावध बैसलासे ॥७३॥ विमानावरी
गवाक्षद्वार ॥ त्यांतूनि दिसे अवयव समग्र ॥ तों मैनाकिनी पाहूनि नेत्रें ॥ हांसे खदखदां
ते काळीं ॥७४॥ तें ऐकूनि वसन
ु ाथ ॥ विक्षेपोनि बोलता झाला तीतें ॥ म्हणे पापिणी
204
परपुरुषातें ॥ पाहूनिया हासलीस ॥७५॥ तरी ऐसी जारिणी वरती ॥ धरुनि राहसी
स्वगह
ृ ाप्रती ॥ माझेविषयीं कामशक्ती ॥ उद्भवली म्हणनि
ू हांसलीस ॥७६॥ तरी मी नोहें
तैसा भ्रष्ट ॥ सकळ वसूमाजी श्रेष्ठ ॥ इंद्रियदमनीं एकनिष्ठ ॥ पूर्णतपा साधीतसें ॥७७॥
तरी मम अभिलाष धरुनी ॥ गदगदां हांससी पापिणी ॥ तरी पुरुष विनोदे स्वस्थानीं ॥
जाऊनियां पडशील ॥७८॥ स्त्रीदे शांत स्त्रीकटकीं ॥ वस्ती होईल तझ
ु ी शेखी ॥ मग कैं चा
पुरुष ते लोकीं ॥ दृष्टीगोचर होईल ॥७९॥ ऐसें बोलता वसु अंतरिक्ष ॥ परम लाजली
पद्मिणी सुलक्ष ॥ परी पदच्युत शब्द ऐकतां प्रत्यक्ष ॥ स्तति
ु संवादा व्यापिली ॥८०॥ म्हणे
महाराजा वसन
ु ाथा ॥ अपराध झाला विषम आतां ॥ अपराधाचें विवरण करितां ॥ बोलतां
न ये आम्हांसी ॥८१॥ परी हा असो प्रारब्धयोग ॥ कदा न सुटे आचरला भोग ॥ तरी
उश्श्याप दे ऊनि आतां चांग ॥ स्वपदातें स्थापावें ॥८२॥ तुम्ही वसु सर्वप्रकारें ॥ भरलां
आहां शांतिभांडारे ॥ परम कनवाळू इंद्रियें साचारें ॥ योगदमनीं मिरवला ॥८३॥ तरी
उश्श्याप दे ऊनि मातें ॥ करीं महाराजा पदाश्रित ॥ मग अंतरिक्ष पाहूनि ढळाळिते ॥
उश्शापातें वदलासे ॥८४॥ म्हणे पद्मिणी ऐक वचन ॥ स्त्रीराज्यांत कीलोतळा स्वामीण ॥
205
तेथें आयुष्य सरल्या पूर्ण ॥ तैं पदीं वससील तूं माये ॥८५॥ परी मज भावें निवेदिलें चित्त
॥ तरी महीं मिरवेल माझा सत
ु ॥ तो तज
ु स्वीकारुनि होईल रत ॥ मच्छिं द्रनाथ
म्हणोनियां ॥८६॥ तो रत झालिया अंगसंगीं ॥ पुत्र लाभसील रे तप्रसंगीं ॥ मीननाथ हें नाम
जगीं ॥ प्रसिद्ध मिरवेल महीतें ॥८७॥ तो पत्र
ु झालिया तूतें शेवटीं ॥ विभक्ती होईल
मच्छिं द्रजेठीं ॥ मग तंू स्वपदा येऊनि गोरटी ॥ भोग भोगीं स्वर्गीचा ॥८८॥ याउपरी
बोलली मैनाकिनी ॥ परु
ु ष नाहीं कां तया भुवनीं ॥ सकळ स्त्रिया दिसती अवनीं ॥ काय
म्हणोनी महाराजा ॥८९॥ तरी परु
ु षावांचूनि संतती ॥ कोठूनि होतसे नसनि
ू पती ॥ येरु
म्हणे येऊनि मारुती ॥ भभ
ु ःु कार दे तसे ॥९०॥ उर्ध्वरे ता वायन
ु ंदन ॥ वीर्य व्यापितसे
भुभुःकारे करुन ॥ मग उत्पत्ति उदयजन्म ॥ तेथें होतसे शुभानने ॥९१॥ बाळतनु जो
पुरुषधारी ॥ मत्ृ यु पावे तो भुभुःकारीं ॥ तितुक्याविण अचळनारी ॥ महीवरी विराजती ॥
९२॥ ऐसें वदता अंतरिक्ष मात ॥ मग बोले पद्मिणी जाऊन त्वरित ॥ हे महाराजा
मच्छिं द्रनाथ ॥ येईल कैसा त्या ठाया ॥९३॥ प्रत्यक्ष पुरुष पावती मरण ॥ ऐसी चर्चा तेथें
असून ॥ कैसा येईल तव नंदन ॥ मम भोगार्थ महाराजा ॥९४॥ अंतरिक्ष म्हणे वो
206
शुभाननी ॥ तूं कीलोतळे चे उपरी जाऊनि ॥ बैसोनि उपरी तपमांडणीं ॥ अराधावा मारुती ॥
९५॥ प्रसन्न झालीया वायन
ु ंदन ॥ मग मक्
ु त करील त्या भयापासन
ू ॥ परी तज
ु सांगतों
ती खूण ॥ चित्तामाजी रक्षावी ॥९६॥ प्रसन्न होईल जेव्हां मारुती ॥ मागणे करिजे
अंगसंगती ॥ मग तो संकटीं पडूनि क्षिती ॥ मच्छिं द्रातें आणील ॥९७॥ तरी हा रचन
ू
दृढतर उपाय ॥ मिरवत आहे मारुती भय ॥ तरी तयाचे हस्तें साधावें कार्य ॥ मच्छिं द्रातें
आणोनी ॥९८॥ याउपरी बोले पद्मिणी युवती ॥ रामचरणीं श्रीमारुती ॥ कैसें मातें द्यावी
गती ॥ ऐसें म्हणावें महाराजा ॥९९॥ परी ऐसिये बोलप्रकरणी ॥ मारुतीच मिरवला
विषयध्वनी ॥ मग तव सत
ु मच्छिं द्र कोठूनीं ॥ येथें येईल महाराजा ॥१००॥ ऐसें अंतरिक्ष
ऐकतां वचन ॥ म्हणे विषयोपद्रवरहित वायूनंदन ॥ ब्रह्मचर्यव्रतातें लोटून ॥ रतिसुखातें
मिरवेल ॥१०१॥ तरी हा संशय सोडूनि गोरटी ॥ अर्थ धरिजे इतुका पोटीं ॥ मच्छिं द्रा
लाहसील येणे कोटीं ॥ हनम
ु ंतेकरुनियां ॥१०२॥ ऐसें सांगनि
ू या अंतरिक्ष ॥ स्वस्थाना गेला
वसु दक्ष ॥ येरीकडे मैनाकिनी प्रत्यक्ष ॥ स्त्रीराज्यांत प्रवर्तली ॥१०३॥ शंग
ृ ार मुरडा
राजपट्टणीं ॥ भ्रमणकरितां ती पद्मिणी ॥ तो ते चर्मिकेचे सदनी ॥ सहजस्थिती पातली ॥
207
१०४॥ सहजस्थितीं जाऊनि ओसरीं ॥ बसती झाली शुभगात्री ॥ तों ती चर्मिका पाहूनी नेत्रीं
॥ बोलती झाली तियेतें ॥१०५॥ म्हणे माय वो शभ
ु ाननी ॥ कोठे अससी लावण्यखाणी ॥
येरी म्हणे वो मायबहिणी ॥ सिंहलद्वीपीं मी असतें ॥१०६॥ परी अंतरिक्षवसच
ू े शापें करुन
॥ पाहतें झालें माय हें भुवन ॥ आतां माझें संगोपन ॥ कोणी करील कळे ना ॥१०७॥ ऐसी
ऐकूनि पद्मिणीवाणी ॥ बोलती झाली ती चर्मीणी ॥ म्हणे माय वो माझे स्थानीं ॥ राहूनि
सुख भोगीं कां ॥१०८॥ स्वहस्तें करुनि पाक ॥ हरीत जा माये तष
ृ भूक ॥ मी आपुल्या
गह
ृ ींची एक ॥ तारं बळ होतसे ॥१०९॥ तरी माय वो उपेक्षा सोडून ॥ सेवीं माय वो माझें
सदन ॥ कन्येसमान तज
ु पाळीन ॥ सर्व सख
ु दे ऊनियां ॥११०॥ ऐसी ऐकूनि तियेची वार्ता
॥ परम तोषली ह्रदयीं दहि
ु ता ॥ मग तेथेचि राहूनि बल्लवी हस्ता ॥ क्रियेलागी आराधी ॥
१११॥ हस्तें करुनि पाकनिष्पत्ती ॥ हरीत चर्मिकेचे क्षुधेप्रती ॥ शेवटीं भोजनक्रियेसंगतीं ॥
आपण सेवी नित्यशा ॥११२॥ यासही लोटतां बहुत दिन ॥ कीलोतळा राज्यस्वामीण ॥
आयष्ु य सरलें जरा व्यापून ॥ मग मंत्र्यालागीं बोलतसे ॥११३॥ म्हणे आयुष्य सरलें निकट
॥ तरी कोणास हो द्यावा राज्यपट ॥ मंत्री म्हणे माळिका चोखट ॥ गजशुंडी विराजवावी
208
॥११४॥ सकळ स्त्रिया पाचारुन ॥ गज प्रेरावा माळ दे ऊन ॥ त्यासी भेटेल दै ववान ॥
माळग्रहणीं ग्रीवें त ॥११५॥ ऐसें बोलता मंत्रीं तये वेळां ॥ परम तोषली कीलोतळा ॥ मग
सुदिन पाहूनि कार्यमंगळा ॥ अर्पिली माळा गजशुंडीं ॥११६॥ समग्र स्त्रियांची सभा करुन ॥
मग तो प्रेरिला माळ दे ऊन ॥ तें प्रांतीं मैनाकिनी पाहून ॥ माळ ग्रीवें त ओपिली ॥११७॥
या उपरांतिक भोगितां राणीव ॥ आचरली पर्वो
ू क्त तपपर्व ॥ वश केला मनोभावें ॥ रामदत
ू
तियेनें ॥११८॥ वश झाला अंजनीनंदन ॥ हें पूर्वीच लिहिलें कथन ॥ वायुसुतें
मच्छिं द्राकारण ॥ निवेदलें प्रकरण पूर्वीं ॥११९॥ तरी असो ऐसें कथन ॥ सिंहलद्वीपीं
मैनाकिनी नाम ॥ मातापितरांच्या आवडींकरुन ॥ नाम ऐसें विराजलें ॥१२०॥ यापरी
सिंहलद्वीपींची दारा ॥ म्हणोनि सर्वांच्या वागुत्तरा ॥ पद्मिणी नाम सर्वोपचारा ॥ बोभावती
कटकांत ॥१२१॥ कीलोतळे चें पावली आसन ॥ म्हणोनि कीलोतळा ऐसें नाम॥ असो
गप्ु तरुपें वायन
ु ंदनें ॥ सावध केली कीलोतळा ॥१२२॥ सावध करोनि तीतें ॥ म्हणे
कीलोतळे ऐके मात ॥ तुवां मज ठे वूनि वचनांत ॥ मच्छिं द्रनाथ आणविला ॥१२३॥ तरी
तव वचनापासन
ू ॥ सुटलों आहें अर्थ करुन ॥ परी तव सुखासी पातलें विघ्न ॥
209
मच्छिं द्रशिष्य येतो कीं ॥१२४॥ तो मच्छिं द्राहुनि प्रतापवंत ॥ नामीं मिरवला गोरक्षनाथ ॥
तो अजिंक्य असे तयाचें सामर्थ्य ॥ वर्णवेना वाचेसी ॥१२५॥ म्यां तझ्
ु यासाठीं यत्न केला
॥ श्रीराम मध्यस्थ घातला ॥ परी अवमानूनि उभयतांला ॥ मच्छिं द्रा नेऊं म्हणतसे ॥
१२६॥ तरी तो आतां येईल येथें ॥ त्यासी सज्ज करुनि प्रीतीतें ॥ गोंवनि
ू घ्यावा कोणे
हितार्थे ॥ सख
ु संपत्ति दावनि
ू यां ॥१२७॥ परी तो नोहे मच्छिं द्रासमान ॥ विषयीं विरक्त
तपोधन ॥ कैसा राहील नवलविधान ॥ सर्वोपरी विरक्त तो ॥१२८॥ परी वाचागौरव
द्रव्यगौरव ॥ आसनगौरव वसनगौरव ॥ भोजनादि नानावैभवें ॥ गौरवोनि गोंवावा ॥१२९॥
जैसा जतन करी पावक ॥ संग्रहीं जे गौरवी राख ॥ कीं चिंधीवेष्टणे रक्षणें माणिक ॥ होत
आहे शुभाननी ॥१३०॥ तैसा बहुविध गौरव करुन ॥ तष्ु ट करावें तयाचें मन ॥ ऐसें सांगूनि
वायुनद
ं न ॥ गमन करिता पैं झाला ॥१३१॥ परी ती चपळ मैनाकिनी ॥ मारुति बैसविला
कनकासनीं ॥ शोडोषोपचारें पज
ू ा करोनी ॥ बोळविला महाराजा ॥१३२॥ स्वस्थाना गेला
वायुसुत ॥ येरीकडे गोरक्षनाथ ॥ वेश्याकटकीं मार्गी येत ॥ मुक्काममुक्कामासी साधनि
ू यां
॥१३३॥ जैसे पक्षी करिती गमन ॥ या तरुहुनि त्या तरुवरी जाऊन ॥ तेवीं गोरक्ष मुक्काम
210
करुन ॥ श्रंग
ृ मुरडीं पातला ॥१३४॥ गांवानिकट पेठेंत ॥ धर्मशाळा होती त्यांत ॥
वेश्याकटकीं राहुनि तेथ ॥ शिबिरापरी योजिलें ॥१३५॥ मग ती वेश्या मख्
ु य नायिका ॥
कलिंगा नामें मख्
ु य दोंदिका ॥ साजसरं जाम घेऊनि निका ॥ राजसदनीं चालिली ॥१३६॥
सर्व वेश्या सात पांच ॥ घेऊनि रुपवंत गुणवंत साच ॥ ऐसें कटकीं करोनि संच ॥
राजांगणी मिरवली ॥१३७॥ राजद्वारीं उभी राहून ॥ पाठविलें वर्तमान ॥ द्वाररक्षके आंत
जाऊन ॥ वेश्याकटकी सांगितलें ॥१३८॥ हे महाराजा राजद्वारीं ॥ कलावती कलाकुसरी ॥
रुपवती गुणगंभीरी ॥ भेटीलागीं पातली ॥१३९॥ तरी आज्ञेप्रमाणें वदं ू तीतें ॥ ऐसी ऐकतां
किलोतळा मात ॥ म्हणे घेऊनि या सभास्थानांत ॥ अवघे समारं भेंसी॥१४०॥ ऐसें ऐकतां
द्वारीं दत
ू ीं ॥ सवेंचि पातली द्वारावती ॥ घेऊनि कलिंगा कलावती ॥ सभास्थानीं पातली
॥१४१॥ तों कनकतगटीं रत्नकोंदणीं ॥ मच्छिं द्र मिरवला कनकासनीं ॥ निकट बैसली
मैनाकिनी ॥ निजभारें शोभलीं ॥१४२॥ जैसी नभीं उडुगणज्योती ॥ मध्यें मिरवला
रोहिणीपती ॥ त्याचि न्यायें मच्छिं द्राभोंवती ॥ सकळ स्त्रिया विराजल्या ॥१४३॥ कीं
तेजःपुंज हाटकासनीं ॥ हिरा मिरवला शुद्ध कोंदणीं ॥ नवरत्न हिरे वेष्टित हिरकणी ॥ तैसा
211
शोभला मच्छिं द्र ॥१४४॥ कीं शैल्या नव्हे त त्या रश्मिज्वाला ॥ मध्यें मच्छिं द्र अर्क गोळा ॥
कनकासनीं ते सदनीं सकळां ॥ राजसभें त मिरवत ॥१४५॥ असो ऐसी सभा सघन ॥
कलिंगा दृष्टीनें पाहोन ॥ मग बोलती झाली सभेवचन ॥ मैनाकिनीरायातें ॥१४६॥ हे
महाराजा शैल्यापती ॥ ऐकूनि नामाभिधानकीर्ती ॥ सोडूनि आपुल्या दे शाप्रती ॥ येथें आलें
महाराजा ॥१४७॥ तरी कीर्तिध्वज फडकत अवनीं ॥ तैसी अवलोकनीं आली करणी ॥ मही
कलावंत राजभुवनीं ॥ विराजतसे महाराजा ॥१४८॥ बहृ द्रथ राजा हस्तिनापुरी ॥ कीर्तिध्वज
धर्माचारी ॥ याचि नीतीं बंगालधरित्रीं ॥ गोपीचंद विराजला ॥१४९॥ याचि नीतीं कीर्तिध्वज
॥ शैल्यादे शीं कीलोतळानाम राज ॥ ऐसी वरुनि सत्कीर्तिभाज ॥ येथें आलें महाराजा ॥
१५०॥ ऐसी बोलतां कलिंगा युवती ॥ परम तोषला कीलोतळाभूपती ॥ मग समच्
ु चयें विचार
करोनि अन्नभुक्ती ॥ दे ऊनि बोले कीलोतळा ॥१५१॥ तंव ती कलिंगा येऊनि शिबिरीं ॥
मध्यान्हसमया सारोनि उपरी ॥ साजसरं जाम सजनि
ू परी ॥ सावध रात्रीं बैसली ॥१५२॥ तों
येरीकडे मैनाकिनी ॥ येऊनि बैसली सभास्थानीं ॥ सभामंडप श्रंग
ृ ारोनी ॥ दीपमाळा
रचियेल्या ॥१५३॥ लावनि
ू स्फटिकांची कूपिका ॥ मेणबत्ती लावोनि दीपका ॥
212
अगरबत्तीगंध लोकां ॥ घ्राणोघ्राणीं मिरवतसे ॥१५४॥ तबकीं भरोनि गंगेरी पानें ॥ विडे
रचिले त्रयोदशगण
ु ी ॥ त्यांत फुलें अत्तरदाणी ॥ लोकांमाजी मिरवतसे ॥१५५॥ येरी कलिंगा
राजसदना जात ॥ सवें चालिला गोरक्षनाथ ॥ परी कलिंगे पाचारोनि एकांत ॥ गुज सांगे
तियेसी ॥१५६॥ म्हणे वो ऐक गुणगंभीरी ॥ तूं नाट्या करिसील सभेभीतरी ॥ तरी
मद
ृ ं गवाद्य माझे करीं ॥ सभास्थानीं ओपीं कां ॥१५७॥ शैल्यासभे कटकस्थानीं ॥ रिझवितां
माझे वाजवणीं ॥ मग द्रव्यलाभ घे ओढोनि ॥ मानेल तैसें माग तेथें ॥१५८॥ ऐसें ऐकतां
कलिंगा वदत ॥ हे वरिष्ठ महाराजा गुणसमर्थ ॥ सभेस्थानीं स्त्रिया समस्त ॥ पुरुष नसे
त्या ठायीं ॥१५९॥ तरी तम्
ु हांलागीं तेथे नेतां ॥ वितर्क वाढे ल संशय चित्ता ॥ स्त्रीदे शांत
पुरुष व्यक्त ॥ कोठें चि नाहीं म्हणोनि ॥१६०॥ ऐसें ऐकूनि तपोद्रम
ु ॥ म्हणे एकें वो
सुमध्यमे ॥ अंगनावेषे येतों नटून ॥ रं ग तुझा लुटावया ॥१६१॥ माझी इच्छा होईल पूर्ण ॥
तत
ू ें ही मिळे ल अपार धन ॥ मग ती कलिंगा आवडीने ॥ अवश्य नाथा म्हणतसे ॥१६२॥
पुढील अध्यायी स्त्रीराज्यातून ॥ मच्छिं द्रासी काढील गोराक्षनंदन ॥ नानापरी बोधूनी मन
॥ दष्ु टकर्माते निवटील ॥१६३॥
213
 अध्याय पाचवा
मग लेवनि
ू कंचक
ु ीसार ॥ परिधानिलें उत्तम चीर ॥ जटावियक्
ु त करोनि भार ॥ भांग
मुक्तांनी भरियेला ॥१॥ भाळीं चर्चूनि कंु कुमकोर ॥ सोगया अंजनी मिरवले नेत्र ॥
कबरीकरुनि चीरपदर ॥ नाभिस्थानीं खोंविला ॥२॥ काढोनि कर्णमद्रि
ु काभष
ू ण ॥ ताटके
केलीं परिधान ॥ तेही कोंदणीं जडावरत्नें ॥ नक्षत्रांसम झळकती ॥३॥ कीं एकाग्र करुनि
रोहिणीपती ॥ करुं पातले श्रवणीं वस्ती ॥ मुक्तघोष नासिकाप्रती ॥ सरजी नथ शोभतसे

214
॥४॥ पाचकंकणजडित भूषण ॥ ग्रीवेमाजी अपार हे म ॥ नाना नगीं हाटकगुण ॥ मुक्तलडा
शोभल्या ॥५॥ असो आतां किती वर्णन ॥ अंगनावेषें गोरक्षनंदन ॥ परम शोभला चपळे पण
॥ वैश्यांगणी तळपतसे ॥६॥ आधींच पूर्ण हे मकांती अवतारी ॥ त्यावरी नटला हे मशंग
ृ ारी ॥
मग वर्णदशास्वरुपापरी ॥ रं भा दासी शोभली ॥७॥ ऐसिया आव्हाननि
ू पैंजणी ती ॥ मद
ृ ंग
कवळूनि प्रतिहातीं ॥ नटनत्ृ यस्वरुपी राजपंक्ती ॥ जाणनि
ू यां मिरवली ॥८॥ परी त्या
शैल्या शुभाननी ॥ पाहती परु वंडा सुलोचनी ॥ एकमेकां बोलती वाणी ॥ मदनबाळी हे ही
असे ॥९॥ सकळ नाट्यकलावती ॥ विकळस्वरुप नीच दिसती ॥ म्हणती धन्य
विधात्याप्रती ॥ रचिली मर्ति
ू अनपु म्य ॥१०॥ समस्त वदं ू जरी उर्वंशी ॥ तरी हिच्यापढ
ु ें
वाटती दासी ॥ चपळतेजें सहजेंसी ॥ तळपत आहे बाळी हे ॥११॥ सहज सोडोनि प्रत्योदक
॥ नाद दर्शवी अलौकीक ॥ पाहतेपणीं पडूनि टक ॥ विस्मयातें पडती त्या ॥१२॥
वाद्यनादानें व्यक्तींत ॥ मेळवीं ताल अति अदभत
ु ॥ परी सकळ शैल्यांचे चक्षु तेथ ॥
एका ठायीं मीनले ॥१३॥ कलिंगा मुख्य नायकिणी ॥ परी पुरवंडा दै न्यवाणी ॥ जैसें उदया
येतां तरणी ॥ सकळ तेजा लोपती ॥१४॥ असो नाट्यदारा कलिंगेसहित ॥ उभ्या राहिल्या
215
करुं नत्ृ य ॥ तैं कटीं कवळूनि मद
ृ ं गातें ॥ कुशळ वाजवी परु वंडा ॥१५॥ संगीत स्वरित
गायन ॥ शैल्या सकळ तक
ु ावती मान ॥ अहा अहा बोलनि
ू वचन ॥ धन्य म्हणती कलिंगा
॥१६॥ सकळ शैल्या सभांगणीं ॥ त्यांत मच्छिं द्रनाथ कनकासनीं ॥ कीं पदमाळिके
चिंतामणी ॥ हिरा चमक दावीतसे ॥१७॥ पुढारां पाहूनि गुरुनाथ ॥ मनच्या मनीं नमन
करीत ॥ परम हे लावे आनंदें चित्त ॥ म्हणे कृतार्थ झालों मी ॥१८॥ आतां श्रीगरु
ु चे पाहिले
चरण ॥ सकळ झालों तापहीन ॥ मग स्फुरण ये कुशळपणीं ॥ वाद्यकळा मिरवीतसे ॥
१९॥ तैं नत्ृ य गीत संगीत होतां ॥ पाहूनि लाजे विधिदहि
ु ता ॥ लाजत अप्सरा गंधर्व माथा
॥ ठे ऊनि पाहती चरणांतें ॥२०॥ तानमान रं गप्रकार ॥ तल्लीन झाले सकळ भार ॥ मान
तुकावूनि नाथ मच्छिं द्र ॥ अहा अहा म्हणतसे ॥२१॥ मग परिधानावया उं च वस्त्र ॥
काढूनि हस्तें दे त मच्छिं द्रनाथ ॥ तों पढ
ु ारा पाहुनि हर्ष बळवंत ॥ लाघवकळे वर्तवी ॥२२॥
मद
ृ ं गवाद्य वाजवितां ॥ अदभत
ु पण कुशळता ॥ तया नादातें अक्षरव्यक्ता ॥ भांतीभांती
काढितसे ॥२३॥ त्या अक्षरांमाजी अक्षर ॥ मच्छिं द्रनामे चमत्कार ॥ दावूनि पुढें तोचि
व्यवहार ॥ रं गासमान नाचवी ॥२४॥ मद
ृ ं ग अक्षरीं तैसीं चर्या ॥ दावीतसे गुरुवर्या ॥ ''
216
चलो मच्छिं दर गोरख आया '' ॥ पुन्हा अक्षरें आच्छादी ॥२५॥ परी अक्षरें मच्छिं द्रातें ॥
श्रवण होतां पाहे भवतें ॥ चित्ती चाकाटूनि म्हणे येथें ॥ कोठूनि आला गोरक्ष ॥२६॥
येरीकडे सहज चालीं ॥ गोरक्ष वाजवी गायनपाउलीं ॥ रं जीत दे खतां गुरुमाउली ॥ तीचि
अक्षरें आणीतसे ॥२७॥ आणिता अक्षरें पूर्वव्यक्त ॥ होतांचि मच्छिं द्र दचकत ॥ भंवतें
पाहूनि गोरक्षनाथ ॥ कोठे आहे म्हणतसे ॥२८॥ शैल्या आणि कलावासिनी ॥ तयासी
व्यक्त न पाहतां नयनीं ॥ कोठूनि पडतसें अक्षरध्वनी ॥ श्रवणीं आमुचे साजणी ॥२९॥
पिशाचवाणी भंवतीं पाहतसे ॥ घडीघडी दचकतसे ॥ थडथडोनी हृदय उडतसे ॥ आला
गोरक्ष म्हणोनी ॥३०॥ मग न आवडे सभा कनकासन ॥ मख
ु वाळलें झालें म्लान ॥ मग
कोणी ऐकेना गायन ॥ चित्तीं फार व्यापिले ॥३१॥ '' चलो मच्छिं दर गोरख आया '' ॥
जंव जंव अक्षरें हीं ऐकूनियां ॥ तंव तंव दचकूनि गेली काया ॥ काळिमा तेव्हां येतसे ॥
३२॥ तंव पाहूनि कीलोतळा ॥ हृदयी पेटूनि चिंतानळा ॥ काळिंबी काया म्हणनि
ू सकळा ॥
रोमांच उठती शरीरी ॥३३॥ तंव पाहूनि कीलोतळा ॥ म्हणे महाराजा तपपाळा ॥ सुरस रं गीं
मुखकमळा ॥ काळिंबी कां वरियेली ॥३४॥ येरी म्हणे वो मैनाकिनी ॥ मातें दिसते विपरीत
217
करणी ॥ मच्छिं द्रशिष्य गोरक्ष अवनी ॥ भय आहे तयाचें ॥३५॥ तो परम पवित्र
भक्तचड
ू ामणी ॥ विषया नातळे इंद्रियदमनीं ॥ महाप्रतापें तपोखणी ॥ बैरागी तो असे हा
॥३६॥ अगे तो येतां तव पट्टणीं ॥ नेईल मातें स्वदे श अवनीं ॥ मग तव रतीची
सुखयामिनी ॥ गोरक्षअंकीं नासेल ॥३७॥ ऐसें ऐकतां कीलोतळा ॥ मारुतिसूचनेचा
खण
ू गरळा ॥ ह्रदयीं व्यापनि
ू जाळंू लागला ॥ मख
ु कोमाविति पैं झाली ॥३८॥ मग तो रं ग
नाट्यकृती ॥ विरस होऊनि नावडे चित्तीं ॥ हृदयालयीं ते चिंताभगवती ॥ नांदती झाली
प्रत्यक्ष ॥३९॥ नाट्यरं गाचा आनंदवेष ॥ बळी आव्हानिला एकचि भाष ॥ मग रं गदे वता
पडूनि ओस ॥ उठवी आपल्
ु या ठाण्यातें ॥४०॥ जैसी पयसैंधवा पडे गांठीं ॥ मग विरस
होऊनि नासल्या गोष्टी ॥ मिरवला हा तन्न्याय पोटीं ॥ भय उभयतां आतळे ॥४१॥ परी
ती चतुर मैनाकिनी ॥ गायनस्वर आव्हान कानीं ॥ तों मद
ृ ंग
ु वाद्यीं उठोनि ध्वनि ॥ चलो
गप्ु त गोरख आया ॥४२॥ ऐसा नाद अक्षरस्थित ॥ कीलोतळा श्रवण करीत ॥ मग
बोलावूनि कलावंत ॥ उत्तरातें आराधी ॥४३॥ म्हणे तव सारं गी संगीती ॥ वाजत आहे
उत्तमा गतीं ॥ परी आमच्
ु या साजसंग्रहाप्रती ॥ आजी पाहूं वाजवोनी ॥४४॥ ऐसें ऐकतां
218
कलिंगा पद्मिनी ॥ म्हणे आणा पाहूं वाजवोनी ॥ मग ती कीलोतळा आज्ञापोनी ॥ साज
आणनि
ू ठे वितसे ॥४५॥ तोंही साज पढ
ु ें घेऊनी ॥ वाजविती कुशळपणीं ॥ परी सस्
ु वर
गाण्यांत अक्षर पूर्ण ॥ तेंचि काढी पुन्हां पुन्हां ॥४६॥ तेही ऐकूनि मैनाकिनी ॥ मग
सेविका आपुली कलावंतिनी ॥ कलिंगाचा साज दे ऊनी ॥ उभी केली पाठीमागें ॥४७॥ तीतें
सांगे रहस्ययक्
ु ती ॥ पढ
ु ारां वाद्यें अक्षरें काढिती ॥ त्याचि नीतीं अक्षरस्थिती ॥ तंह
ू ी
बोलवीं मद
ृ ं गा ॥४८॥ परी ती वाजवितां कलावंतिणी ॥ तैसी अक्षरें न येती कानीं ॥ मग
पुढें तिचा हात धरोनि ॥ एकांतासी पैं गेली ॥४९॥ सलीलपणीं चरणीं माथा ॥ ठे वूनी पुसे
तीसी वार्ता ॥ माये तंू कोण सांग आतां ॥ सकळ संशय सोडूनी ॥५०॥ जरी ही गोष्ट
ठे विसी चोरुन ॥ तरी तुज तुझ्या गुरुची आण ॥ मातें वदें कीं प्रांजळपण ॥ कोण कोणाची
तूं अससी ॥५१॥ ऐसी भपि
ू णी बोलतां वचन ॥ मनांत विचारी गोरक्षनंदन ॥ प्रगट
होण्याचा समय पर्ण
ू ॥ हाचि सल
ु क्षण दिसतसे ॥५२॥ मग बोलता झाला प्रांजळ वचन ॥
माये मी नसें सर्वथा कामिण ॥ श्रीमच्छिं द्राचा प्रिय नंदन ॥ गोरक्षानामें मिरवतसें ॥५३॥
तरी स्त्रीवेषनटी नारी ॥ नटोनि निघों तव राजद्वारीं ॥ ऐसे ऐकतां ती सुंदरी ॥ पुन्हा
219
चरणी लोटली ॥५४॥ मग परु
ु षपरिधान आणोनि त्वरित ॥ श्रीगोरक्षनाथा नेसवीत ॥ म्हणे
तंू माझा सत
ु ॥ भेटलासी दै वानें ॥५५॥ पर्वी
ू नाथानें नामाभिधान ॥ तव रुपीं केलें निवेदन
॥ निवेदन होतांचि तनमनप्राण ॥ तव भेटी उदे ले ॥५६॥ उदे ले परी सांगूं काय ॥ जैसें
सेवितां कां जगन्याय ॥ कीं गह
ृ ीं वत्स काननीं गाय ॥ परी प्राण वत्सा ठे वीतसे ॥५७॥ कीं
जलावेगळी मासोळी ॥ होतां रिघंू पाहे पन्
ु हां जळीं ॥ तन्न्यायें मोहकाजळी लागली ॥
तुजसाठीं मज बा रे ॥५८॥ मग हाटकशंग
ृ ार करुनि व्यक्त ॥ जडितकोंदणीं लेववीत ॥
रत्नमद्रि
ु का रणबिंदीसहित ॥ मुक्ततुरा लाविला ॥५९॥ भरजरीचे कनकवर्णी ॥ परिधानिला
चीरभष
ू णीं ॥ मस्तकीं मंदिल नवरत्नी ॥ शिरपें च वरी जडियेला ॥६०॥ हस्ताग्रीं बाहुवट ॥
हे मकोंदणीं लखलखाट ॥ सर्व भूषणीं तेजवट ॥ शंग
ृ ारिला नाथ तो ॥६१॥ मग हस्त धरुनि
कीलोतळा ॥ येती झाली सभामंडळा ॥ येतांचि मच्छिं द्रें दे खिली डोळां ॥ परु
ु षव्यक्त
कामिनी ॥६२॥ मनांत म्हणे मच्छिं द्रनाथ ॥ परु
ु ष कैं चा आला येथ ॥ निकट येतां
कीलोतळे तें ॥ हस्तें खुणावी कोण तो ॥६३॥ येरीकडे हस्तखुणे संकेतीं ॥ पाहूनि म्हणे
गोरक्षजती ॥ तुमचा उद्देश धरुनि चित्तीं ॥ भेटीलागीं पातला ॥६४॥ परी आज उदे ला
220
दै वआदित्य ॥ भेटला माझा प्राणसुत ॥ सकळ राज्याचा धैर्यवंत ॥ बाळ गोरक्ष माझा हा
॥६५॥ आतां सकळ कांचणी ॥ फिटूनि गेली अंतःकरणीं ॥ सकळ वैभव राजमांडणी ॥
संगोपील बाळ हा ॥६६॥ आणि पाठिंबा बळिवंत ॥ सहोदर वडील गोरक्षनाथ ॥ धाकुटा
मीन तुमचा सुत ॥ संगोपील तयासी ॥६७॥ म्हणनि
ू समूळ माझी कांचणी ॥ फिटून गेली
दरू अवनीं ॥ वद्ध
ृ ापकाळीं चक्रपाणी ॥ कृपें वेष्टिला आपणासी ॥६८॥ ऐसें बोलतां
मैनाकिनी ॥ गोरक्ष हास्य करी मनीं ॥ चित्तीं म्हणे बळें चि तरणी ॥ अंधारचीरी भूषीतसे
॥६९॥ आम्ही विरक्त शद्ध
ु वैष्णव ॥ आम्हां कासयासी वैभव ॥ विधवेलागीं कंु कुमठे व ॥
खटाटोप कासया ॥७०॥ कीं परिसालागी कनक शंग
ृ ार ॥ कीं तक्रीं तष्ु टती दे व अमर ॥ तैसे
आम्ही विरक्त थोर ॥ राजवैभव कासया ॥७१॥ कीं ग्रामगौतमींची कास ॥ दग्ु ध काढूनि
अंजुळीस ॥ तें पयोब्धीस पाजनि
ू सुरस ॥ तष्ु ट चित्तीं मिरवला ॥७२॥ कीं सकळ महीचा
नप
ृ नाथ ॥ अंजळ
ु ी धान्याचा गरजवंत ॥ कीं मित्र तेजाची भिक्षा मागत ॥ काजव्याचें
जाऊनि ॥७३॥ तयाचि न्यायें आम्हांसी वैभव ॥ कायसें पद थोर राणीव ॥ येरी जल्पतसे
आपुला भाव ॥ निःसंगा संग जाऊनी ॥७४॥ परी असो कार्यापुरती ॥ ऐकूनि घ्यावी येउती
221
मात ॥ श्रीगुरु मर्जी आली करतलांत ॥ मारुं लाथ वैभवासी ॥७५॥ ऐसे गोरक्ष कल्पूनि
मनीं ॥ येरीकडे मच्छिं द्रमन
ु ी ॥ कीलोतळे चे शब्द ऐकूनी ॥ आसनाहूनि उठिला ॥७६॥
अतिप्रेमा दाटूनि पोटीं ॥ गोरक्षगळां घातली मिठी ॥ करीं कवळूनि हृदयपोटीं ॥ प्रेमे
सद्गद आलिंगिला ॥७७॥ मग कलिंगेतें पाचारुन ॥ अमूप द्रव्य दिधलें वसन ॥ गौरवूनि
तियेचें मन ॥ स्वस्थानातें बोळविलें ॥७८॥ येरीकडे मंडपांत ॥ शैल्यासहित मच्छिं द्रनाथ ॥
निकट बैसवनि
ू गोरक्षातें ॥ योगक्षेम पुसतसे ॥७९॥ बद्रिकाश्रमीं तपोराहाटी ॥ तितुकें सांगे
गोरक्षजेठी ॥ कंटकाग्रीं पादांगुष्ठी ॥ द्वादश वर्षे संपादिलीं ॥८०॥ उपरी तप झालिया पूर्ण
॥ माव करी उमारमण ॥ सकळ दे वां बोलावन
ू ॥ आतिथ्यही मिरवलें ॥८१॥ ऐसी झालिया
तपराहाटी ॥ परी तव वियोग साहीना पोटीं ॥ क्षणाक्षणां होऊनि कष्टी ॥ शोक करुं
रिघतसें ॥८२॥ जया पदाचें होता स्मरण ॥ अंतीं जठर जाय वेष्टून ॥ म्लानवदनीं ओस
कानन ॥ दाही दिशा दिसतसे ॥८३॥ मग उदकापासनि
ू जैसा मीन ॥ तडफडून दे ऊं पाहत
प्राण ॥ तेवीं माझें अंतःकरण ॥ दःु खडोहीं हे लावे ॥८४॥ परी प्रारब्धयोग दारुण ॥ येथें
भेटले तुमचे चरण ॥ आतां गेलियां प्राण ॥ एकाकी कदा न वसें मी ॥८५॥ ऐसें ऐकतां
222
वचनयुक्तीं ॥ पुन्हां धरीतसे ह्रदयाप्रती ॥ म्हणे वत्सा तुज मागुती ॥ एकांगें कदा न करीं
मी ॥८६॥ मळ
ु ींहून बाळपण ॥ तव
ु ां न जाणिलें मजविण ॥ सकळ करुनि लालन ॥
स्थावरपणीं मिरविलें ॥८७॥ जगावेगळी जळमासोळी ॥ विभक्त न होय कवणे काळीं ॥
तेवीं मम चित्तदरींत तपोमौळी ॥ विभक्त झाला नाहींस ॥८८॥ परी न व्हावें तें घडूनि
आलें ॥ श्रीमारुतीनें मज गोविलें ॥ गौरविलें परी सदा फोलें ॥ वैभव वाटे तज
ु विण बा ॥
८९॥ बा भोजन करितां षड्रसान्नीं ॥ तुझें स्मरण होतसे मनी ॥ बा तो ग्रास ठे वितां
आननीं ॥ विषासमान वाटतसे ॥९०॥ मग अश्रूने पूर्ण भरती नयन ॥ तुजजवळी लागे
माझा प्राण ॥ मग मर्ति
ू मंत तंू जठरीं येऊन ॥ उभा राहसी माझिया ॥९१॥ मग ताप उपजे
मनांत ॥ अहा बाळकासी टाकोनि वनांत ॥ आलों मी फिरत फिरत ॥ हें चि चिंतन
निशिदिनीं ॥९२॥ बा तुजविण करितां तीर्थभ्रमण ॥ परी ओस दिशा बोभावे मन ॥ मनांत
जल्पें वत्स टाकून ॥ कैसा आलों मी पापी ॥९३॥ ऐसें बोलता मात ॥ मग बोलता झाला
गोरक्षनाथ ॥ हे महाराजा माझी ऐक मात ॥ तूतें सुत बहु असती ॥९४॥ जया दे शीं कराल
गमन ॥ तेथेंचि सुत कराल निर्माण ॥ मग तुमच्या मोहाचें आवरण ॥ वांटले जाय
223
महाराजा ॥९५॥ परी एकचि तूं माझी आई ॥ मन माझें एकेचि ठायीं ॥ मग जैसी पहा
गती पाहीं ॥ जळाविण मीनातें ॥९६॥ कीं अर्का कुमदि
ु नी असती अपार ॥ तो मोह करील
कोणावर ॥ परी कुमुदा तो एकचि मित्र ॥ सुखापरी आणाया ॥९७॥ कीं चंद्रा चकोर असती
बहुत ॥ परी चकोरा एकचि रोहिणीनाथ ॥ त्याचि न्यायें जननी मातें ॥ अससी एकचि
मातें तंू ॥९८॥ जळांत असती बहुत जळचर ॥ परी जळचरा असतें एकचि नीर ॥ तन्न्यायें
मज माहे र ॥ एकचि मच्छिं द्र आराधिला ॥९९॥ श्लाघ्य पुरुषा अन्य यव
ु ती ॥ परी
युवतीसी एकचि पती ॥ तन्न्यायें कृपामूर्ती ॥ माझें जीवन तूं अससी ॥१००॥ घनासी
अपार असती चातक ॥ परी चातकासी घन तो एक ॥ तेवीं तंू मातें जननीजनक ॥ एकचि
अससी महाराजा ॥१०१॥ ऐसें म्हणनि
ू गोरक्षनाथ ॥ नेत्रीं आणी अश्रुपात ॥ तें पाहूनि
अंतरिक्षसुत ॥ प्रेमें हृदयीं कळवळला ॥१०२॥ म्हणे तान्हुल्या सत्य वचन ॥ तुज कोणी
नसे मजविण ॥ ऐसें म्हणनि
ू मख
ु चंब
ु न ॥ कुरवाळूनि धरीतसे ॥१०३॥ मग सभास्थान
विसर्जून ॥ पाकशाळें त उभयतां जाऊन ॥ श्रीगोरक्षा ताटीं घेऊन ॥ भोजनातें सारिलें ॥
१०४॥ भोजन झालिया एकासनीं ॥ निद्रा करिती उभय जणीं ॥ दिनोदयीं स्नाने करोनि ॥
224
एकासनीं बैसती ॥१०५॥ एका अंकीं मीननाथ ॥ एका अंकीं गोरक्षसुत ॥ कनकासनीं
राजसभेत ॥ घेऊनि नाथ बैसती ॥१०६॥ जैसा वक्रतंड
ु षडानन ॥ घेऊनि बैसे उमारमण ॥
कीं माय यशोदे जवळी रामकृष्ण ॥ उभय अंकीं मिरवती ॥१०७॥ असो आतां हें कथन ॥
पुढें सुखें झालें संपन्न ॥ तें पढि
ु ले निरुपण ॥ होईल श्रोती श्रवण कीजे ॥१०८॥ तें मच्छिं द्र
उभय अंकीं ॥ घेऊनि सत
ु सत
ु ाची फेडील बाकी ॥ शैल्यांनी वेष्टूनि सख
ु ासनीं हाटकीं ॥
नित्य मिरवे मच्छिं द्र तो ॥१०९॥ गोरक्ष मच्छिं द्र भेटले ॥ भेटले परी एकविचारीं ॥
गुरुशिष्य असती त्या धवळारी ॥ नानाविलास भोगउपचारी ॥ भोगताती सुखसोहळे ॥११०॥
शैल्यराजनितंबिनी ॥ मख्
ु य नायिका कीलोतळा स्वामिनी ॥ मोह दर्शवी गोरक्षालागन
ु ी ॥
स्वसुताहूनि आगळा ॥१११॥आसन वसन भूषणांसहित ॥ स्वइच्छें तया उपचारीत ॥ पैल
करुनि मीननाथ ॥ संगोपीत गोरक्षबाळा ॥११२॥ जैसा चातकालागी घन ॥ स्वलीलें करी
उदकपान ॥ कीं तान्हयाला कासें लावन
ू ॥ पय पाजिती गौतमी ॥११३॥ पाजी परी कैशा
स्थिति ॥ उभवोनि महामोहपर्वतीं ॥ वत्सासी लावोनि कांससंपत्ती ॥ शरीर चाटी तयाचें ॥
११४॥ त्याची नीतीं कीलोतळा ॥ संगोपीत गोरक्षबाळा ॥ भोजन घालीत अपार लळा ॥
225
तान्हयातें पाजीतसे ॥११५॥ भलतैसें ललितपणें ॥ श्रीगोरक्षा घाली भोजन ॥ निकट
मक्षिका उडवोन ॥ निजकरें जेववीतसे ॥११६॥ नाना दावोनि चवणे ॥ अधिकाधिक करवी
भोजन ॥ ऐसिये परी माउलपण ॥ नित्य नित्य वाढवी ॥११७॥ ऐसा असोनि उपचार ॥ बरें
न मानी गोरक्ष अंतरें ॥ चित्तीं म्हणे पडतो विसर ॥ योगधर्मविचाराचा ॥११८॥ ऐसें
चिंतीत मनें ॥ मग भोग तो रोगचि जाणें ॥ जेवीं षड्रस रोगियाकारणें ॥ विषापरी वाटती
॥११९॥ मग नित्य बैठकीं बैसून ॥ एकांतस्थितीं समाधान ॥ धति
ृ वत्ति
ृ ऐसी वाहून ॥
करी भाषण मच्छिं द्रा ॥१२०॥ हे महाराजा योगपती ॥ आपण बसता या दे शाप्रती ॥ परीं हें
अश्लाघ्य नाथपंथीं ॥ मातें योग्य दिसेना ॥१२१॥ कीं पितळधातच
ू ें तगटीं हिरा ॥ कदा
शोभेना वैरागरा ॥ कीं राव घेऊनि नरोटीपात्रा ॥ भोजन करी श्लाघ्यत्वें ॥१२२॥ श्रीमूर्ति
चांगुळपणें ॥ महास्मशानीं करी स्थापन ॥ तैसा येथें तुमचा वास जाण ॥ दिसत आहे
महाराजा ॥१२३॥ पहा जी योगधर्मी ॥ तम्
ु ही बैसलां निःस्पहृ होवोनि ॥ तेणेंकरुनि
ब्रह्मांडधामीं ॥ कीर्तिध्वज उभारिला ॥१२४॥ मत्ृ यू पाताळ एकवीस स्वर्ग ॥ व्यापिलें आहे
जितुकें जग ॥ तितुकें वांच्छिती आपुला योग ॥ चरणरज सेवावया ॥१२५॥ ऐसी प्रज्ञा
226
प्रौढपणीं ॥ असोनि पडावें गर्ते अवनीं ॥ चिंताहारक चिंतामणी ॥ अजाग्रीवी शोभेना ॥
१२६॥ तरी पाहें कृपाळु महाराज ॥ उभारिला जो कीर्तिध्वज ॥ तो ध्रव
ु मिरवेल तेजःपंज
ु ॥
ऐसें करी महाराजा ॥१२७॥ ऐसें झालिया आणिक कारण ॥ तुम्ही पूर्वीचे अहां कोण ॥
आला कवण कार्याकारण ॥ कार्याकार्य विचारा ॥१२८॥ कीं पूर्वी पहा ब्रह्मस्थिती ॥
श्रीकविनारायणाची होती ॥ लोकोपकारा अवतार क्षितीं ॥ जगामाजी मिरवला ॥१२९॥
आपण आचरलां तपाचरण ॥ शुभमार्गा लावावें जन ॥ धर्मपंथिका प्रज्ञावान ॥ जगामाजी
मिरवावया ॥१३०॥ ऐसें असतां प्रौढपण ॥ ते न आचारावे धर्म ॥ मग जगासी बोल काय
म्हणवोन ॥ अर्थाअर्थी ठे वावे ॥१३१॥ जात्या वरमाया आळशीण ॥ मग काय पहावी
वर्‍
हाडीण ॥ राव तस्कर मग प्रजाजनें ॥ कोणे घरी रिघावें ॥१३२॥ कीं अर्क चि ग्रासिला
महातिमिरीं ॥ मग रश्मी वांचती कोणेपरी ॥ उडुगणपती तेजविकारी ॥ जात्या होती तेवीं
तारांगणें ॥१३३॥ तेवीं तम्
ु ही दष्ु कृत आचरतां ॥ लोकही आचरती तम्
ु हांदेखतां ॥
अवतारदीक्षेलागीं माथां ॥ दोष होईल जाणिजे ॥१३४॥ तरी आधींच असावें सावधान ॥
अर्थाअर्थी संग वर्जून ॥ अंग लिप्त मलाकारणें ॥ तिळतुल्यही नसावें ॥१३५॥ नसतां
227
ओशाळ कोणापाठीं ॥ कळिकाळातें मारूं काठी ॥ निर्भयपणें महीपाठीं ॥ सर्वां वंद्य होऊं
कीं ॥१३६॥ तरी महाराजा ऐकें वचन ॥ सकळ वैभव त्यजन
ू ॥ निःसंग संगेंकरुन ॥
दःु खसरिता तरावी ॥१३७॥ प्रथमचि दःु खकारण ॥ विषयहस्तें बीज रजोगुण ॥ रजा अंकुर
येत तरतरोन ॥ क्रोधपात्रीं हे लावे ॥१३८॥ मग क्रोधयंत्रीं तत
ृ ीयसंधी ॥ मदकुसुमें क्रियानिधी
॥ मदकुसम
ु ांचे संधीं ॥ मत्सरगंध हे लावे ॥१३९॥ गंधकुसम
ु ें ऐक्यता ॥ होतांचि दै वे
विषयफळता ॥ मग विषयफळीं अपार महिमता ॥ मोहर शोभें वेष्टीतसे ॥१४०॥ मग
वेष्टिलिया मोहर अंतीं ॥ दै वें फळें पक्कपणा येती ॥ मग तीं भक्षितां दःु खव्यावत्ृ तीं ॥
यमपरु ी भोगावी ॥१४१॥ मग तें शिवहळाहळावनि
ू अधिक ॥ कीं महाउरगमख
ु ींचे विख ॥
मग प्राणहारक नव्हे सुख ॥ दःु खाचे परी सोशीतसे ॥१४२॥ मग दःु खाचिये उपाधी ॥
शोधीत फिराव्या ज्ञानऔषधी ॥ तरी प्रथम पाऊल कृपानिधी ॥ भिवोनियां ठे वावें ॥१४३॥
तरी आतां योगद्रम
ु ा ॥ चित्तीं निवटोनि विषयश्रमा ॥ सावधपणें योगक्षेमा ॥ चिंता मनीं
विसरावी ॥१४४॥ ऐसी विज्ञापना युक्तिप्रयुक्तीं ॥ करुनि तोषविला मच्छिं द्रयती ॥ तंव
निवटूनि विषयभ्रांती ॥ विरक्तता उदे ली ॥१४५॥ मग म्हणे वो गोरक्षनाथा ॥ तूं जें
228
बोललासी तें यथार्था ॥ निकें न पाहती अशा वत्ृ ता ॥ भ्रष्टदै वा दिसेना ॥१४६॥ तरी आतां
असो कैसें ॥ जाऊं पाहूं आपल
ु ा दे श ॥ ऐसें म्हणोनि करतळभाष ॥ गोरक्षकातें दीधली ॥
१४७॥ कीं गंगाजळनिर्मळपण ॥ परी महीचे व्यक्तकरोन ॥ गढूळपणें पात्र भरुन ॥
समुद्रातें हे लावे ॥१४८॥ भाक दे ऊनि समाधान ॥ चित्तीं मिरवी गोरक्षनंदन ॥ मग
गरु
ु शिष्य तेथनि
ू उठोन ॥ पाकशाळे पातले ॥१४९॥ पाकशाळे करुनि भोजन ॥ करिते झाले
उभयतां शयन ॥ कीलोतळामेळें मच्छिं द्रनंदन ॥ शयनीं सुगम पैं झाले ॥१५०॥ झाले परी
मच्छिं द्रनाथ ॥ कीलोतळे तें सांगे वत्ृ तांत ॥ म्हणे मातें गोरक्षनाथ ॥ घेऊनि जातो शुभानने
॥१५१॥ जातो परी तव मोहिनी ॥ घोटाळीत माझे प्राणांलागन
ु ी ॥ त्यातें उपाय न दिसे
कामिनी ॥ काय आतां करावें ॥१५२॥ येरी म्हणे तुम्ही न जातां ॥ कैसा नेईल कवणे
अर्था ॥ मच्छिं द्र म्हणे मज सर्वथा ॥ वचनामाजी गोंविले ॥१५३॥ विरक्तपणाच्या सांगोनि
गोष्टी ॥ वैराग्य उपजविलें माझे पोटीं ॥ तया भाषे संतष्ु टदृष्टी ॥ वचनामाजी गंत
ु लों ॥
१५४॥ तरी आतां काय उपाय ॥ सरला सर्वस्वी करुं काय ॥ तुझा दे खोनि विनय ॥ जीव
होय कासाविस ॥१५५॥ तरी आतां ऐक वचनीं ॥ उपाय आहे नितंबिनी ॥ तव
ु ांचि त्यातें
229
घ्यावें मोहोनी ॥ बहुधा अर्थीकरोनियां ॥१५६॥ येरी म्हणे जी प्राणनाथ ॥ म्यां उभविला
उपायपर्वत ॥ परी तो न रोधी वज्रवंत ॥ विरक्तीतें मिरवी तो ॥१५७॥ ऐसें असतां त्या
प्रवाहीं ॥ उपाय मोहाचा चालत नाहीं ॥ मच्छिं द्र म्हणे करुनि पाहीं ॥ यत्न आणिक पुढारां
॥१५८॥ ऐसें भाषण करितां उभयतां ॥ निशा लोटली सर्वही असतां ॥ उपाय मोहाचा चिंतन
करितां ॥ गोरक्ष येऊनि बोलतसे ॥१५९॥ म्हणे माय वो ऐक वचन ॥ मज करुं वाटतें
तीर्थाटन ॥ तरी मच्छिं द्रनाथा सवें घेऊन ॥ तीर्था आम्ही जातसों ॥१६०॥ येरी म्हणे वत्सा
ऐक ॥ तूं ज्येष्ठ सुत माझा एक ॥ तूं वरिष्ठ अलोलिक ॥ मम मनीं ठसलासी ॥१६१॥
कीं स्त्रिया राज्यसंपत्ती ॥ त्यांत तंू शोभसी नप
ृ ती ॥ आणि धाकटा बंधु धरुनि हातीं ॥
शत्रु जिंकशील वाटतसे ॥१६२॥ तरी तूं सकळ राज्याचा धीर ॥ आम्ही उगलेंचि सुख घेणार
॥ अन्नवस्त्राचा अंगीकार ॥ करुनि असों तव सदनीं ॥१६३॥ बा रे नाथाचा वद्ध
ृ ापकाळ ॥
दिवसेंदिवस वाढतसे सबळ ॥ तैसें माझें शरीर विकळ ॥ दिवसेंदिवस होईल कीं ॥१६४॥
मग आम्हां वद्ध
ृ ांचें दीनपण ॥ हरील बा कोण तुझ्याविण ॥ आणि धाकट्या बंधूचें संगोपन
॥ कोण करील तुजवांचुनी ॥१६५॥ बाळा तुजवांचनि
ू मनाचें कोड ॥ कोण पुरवील तूं गेल्या
230
पुढें ॥ मायेवांचूनि न ये रडे ॥ संगोपिता तूं अससी ॥१६६॥ बा दे वा रे आमुचा सकळ
तिलक ॥ तंू अससी राजनायक ॥ तंू गेलिया आम्हीं भीक ॥ घरोघरीं मागावी ॥१६७॥ तरी
ऐसें विपत्तिकोडे ॥ मज न दाखवी दृष्टीपुढें ॥ तरी मज योजनि
ू विहीरआडें ॥ लोटूनि मग
जाई पां ॥१६८॥ ऐशा बोलतां रसाळ युक्ती ॥ परी न मोहे गोरक्ष चित्तीं ॥ जैसें
मेघसिंचन झालिया पर्वतीं ॥ अचळ भंगावीण तो ॥१६९॥ ऐसें कीलोतळे चें ऐकूनि वचन ॥
म्हणे माय तूं करिसी सत्य भाषण ॥ परी काय गे तूतें बोलून ॥ वैभव माझें दाखवावें ॥
१७०॥ तिहीं लोकीं गे चार खुंट ॥ आमुचे असे गे राज्यपट ॥ तूतें बोलाया अधिक वरिष्ठ
॥ काय स्त्रियांचें राज्य हें ॥१७१॥ तरी माय वो आतां कैसें ॥ आम्ही जातों तीर्थावळीस ॥
तुम्ही स्वस्थ असूनि ग्रामास ॥ संपत्ती भोगा आपुली ॥१७२॥ आम्हांसी काय संपत्ति
कारण ॥ आमुची संपत्ति योगधारण ॥ सुकृतक्रियाआचरण ॥ सुखसंपन्न भोगावें ॥१७३॥
ऐसें निकट बोलनि
ू तीतें ॥ म्हणे आज्ञा द्यावी जी आमत
ु ें ॥ येरी म्हणे जी ऐक मातें ॥
मम हे तू जाऊं नये ॥१७४॥ चित्तीं विचारी कीलोतळा ॥ परम दक्षतेनें या बाळा ॥ उपरी
दाराविषय घालोनि गळां ॥ यत्नेंकरुनि अडकावूं ॥१७५॥ हें योजनि
ू म्हणे जाणें तीर्थासी ॥
231
तरी ऐक बा अटक घालूं तुजसी ॥ इतुका संवत्सर मजपासीं ॥ वस्ती करुनि असावें ॥
१७६॥ येरी म्हणे एक मातें ॥ षण्मास लोटले मज येथें ॥ आतां न राहे माते कल्पांतें ॥
तीर्थावळी जाणें कीं ॥१७७॥ याउपरी बोले कीलोतळा ॥ षण्मास तरी संगती द्यावी मला ॥
थोडकियासाठीं उतावेळा ॥ होऊं नको मम वत्सा ॥१७८॥ मग मी समाधानेंकरुन ॥ श्रीनाथ
तज
ु सवें दे ऊन ॥ तीर्थावळीतें बोळवीन ॥ समारं भ पाडसा ॥१७९॥ ऐसे बोलतां बोल रसाळ
॥ विवेकी ज्ञानतपोबाळ ॥चित्तीं म्हणे षण्मास काळ ॥ आतां जाईल निघनि
ु ॥१८०॥ मग
अवश्य म्हणे तापोकीर्ण ॥ षण्मास वस्ती करुं सदनीं ॥ परी अमुक दिन निश्चय करोनी
॥ ठे वीं आम्हां जावया ॥१८१॥ तो दिवस आलियापाठीं ॥ आम्ही न वसंू महीतळवटीं ॥
मग यत्न केलिया तम्
ु हीं कोटी ॥ फाल माते होतील ॥१८२॥ तरी आतां कोणता दिन ॥
दावी माते निश्चयेंकरुन ॥ येरी म्हणे प्रतिपदे कारण ॥ बोळवीन तम्
ु हांसी ॥१८३॥ मुहूर्त
संवत्सरप्रतिपदे स ॥ मग न पस
ु तां कोणास ॥ तया दिनीं गमन तम्
ु हांस ॥ भोजन झालिया
करवीन ॥१८४॥ ऐसा निश्चय मैनाकिनी ॥ बोलनि
ू स्थिर केला भुवनी ॥ पढ
ु ें कांहींएक
दिवसांलागुनी ॥ गोरक्षातें पाचारी ॥१८५॥ निकट बैसवूनि आपुलेजवळी ॥ अति स्नेहानें
232
मुख कवळी ॥ म्हणे बा रे कामना मम हृदयकमळीं ॥ वेधली असे एक ॥१८६॥ कामना
म्हणशील तरी कोण ॥ स्नष
ु ा असावी मजकारण ॥ तरी उत्तम दारा तज
ु निपण
ु ॥ करुं
ऐसें वाटतें ॥१८७॥ मग मी बाळा स्नुषेसहित ॥ काळ क्रमीत बैसेन येथ ॥ तों तुम्हीं
करुनि यावें तीर्थ ॥ आपुलें राज्य सेवाया ॥१८८॥ षण्मास बाळा येथें अससी ॥ अंगीकारीं
मख्
ु य संबध
ं ासी ॥ अंगीकारलिया तव मानसीं ॥ मोह माझा उपजेल ॥१८९॥ म्हणशील तरी
विधिपूर्वक ॥ लग्न तुझें करीन निक ॥ परी मम चित्ताचे काम दोंदिक ॥ फेडशी इतुकें
पाडसा ॥१९०॥ गोरक्ष ऐसे बोल ऐकूनी ॥ म्हणतसे ऐका मम जननी ॥ म्यां कांता दोन
गरु
ु कृपेनी ॥ वरिल्या आहे त जननीये ॥१९१॥ वरिल्या आहे त तरी चांग ॥ नित्य भोगितों
करुनि योग ॥ म्हणशील कवण नामीं सांग ॥ तरी कर्णमुद्रिका म्हणती त्यां ॥१९२॥ तया
कांतालागीं सोडून ॥ अन्य कांता न वरी व्यभिचारीण ॥ हें योग्य नव्हे मजकारण ॥
गरु
ु भक्ती जननीये ॥१९३॥ ऐसें बोलतां गोरक्षनाथ ॥ कीलोतळा बैसली स्वस्थचित्त ॥
म्हणे नाथ हा विरक्त ॥ कदा नातळे विषयांतें ॥१९४॥ यापरी लोटलिया त्या दिवशीं ॥
आणिका एके दिनीं परदे शीं ॥ एक शैली उत्तमराशी ॥ सेवेलागीं पाठविली ॥१९५॥ भोजन
233
झालिया रात्रीं निर्भर ॥ शैली संचरली तें मंदिर ॥ अत्युत्तम सारीपाट करें ॥ कवळोनियां
पातली ॥१९६॥ सदनीं संचरतां बोले वचन ॥ म्हणे हे गोरक्षनंदन ॥ मी सारीपाट करीं
कवळून ॥ खेळावया आणिला कीं ॥१९७॥ तरी खेळ खेळंू एकटभावें ॥ ऐसें उदे लें माझिया
जीवें ॥ येरु म्हणे अवश्य यावें ॥ पूर्ण कामना करावया ॥१९८॥ ऐसें म्हणतां नितंबिनी ॥
सारीपाट पसरुनि निकट येऊनी ॥ परी द्यत
ू खेळतां शभ
ु ाननी ॥ नेत्रबाण खोंचीतसे ॥
१९९॥ खोंचीत परी विषयपर ॥ बोल बोलत अनिवार ॥ बोल नव्हे तें महावज्र ॥ तपपर्वत
भंगावया ॥२००॥ ऐसे बोलत आणिक कर्णी ॥ दाखवितसे नितंबिनी ॥ मौळीचा चीरपदर
काढूनी ॥ भम
ू ीवरी सोडीतसे ॥२०१॥ श्रंग
ृ ारव्यक्त नेत्रकटाक्ष ॥ तक
ु वोनि खेळ खेळे गोरक्ष
॥ खेळ खेळतां मग प्रत्यक्ष ॥ जाणूनि चीर सरसावी ॥२०२॥ उघडी एकचि जानू करुन ॥
दावी आपुलें नग्नपण ॥ परी तो विरक्त गौरनंदन ॥ विषयातें आतळे ना ॥२०३॥ मग नाना
संवाद नाना स्तत
ु ी ॥ दावितां ती श्रमली यव
ु ती ॥ परी हा विरक्त कोणे अर्थी ॥ आतळे ना
तियेते ॥२०४॥ मग ती आपुले चित्तीं श्रमोन ॥ राहती झाली दीनवदन ॥ कीलोतळे तें
वर्तमान ॥ सर्व सांगनि
ू गेलीसे ॥ २०५॥ यावरी कीलोतळा संपत्तीसी ॥ गोरक्षा दावी भलते
234
मिसीं ॥रत्नमुक्तमाणिकराशी ॥ श्रंग
ृ ारादि अचाट ॥२०६॥ परी दावनि
ू सहजस्थित ॥ म्हणे
वत्सा हें तझ
ु ेंचि वित्त ॥ चंद्रसर्य
ू अवधीपर्यंत ॥ भोगिसील पाडसा ॥२०७॥ ऐसें कीलोतळा ॥
परी हा न मळे आशामळा ॥ जेवीं मुक्ता लिंपिलिया काजळा ॥ श्वेतवर्ण सांडीना ॥२०८॥
पुढील अध्यायात सोरटीग्रामी ॥गोरक्षे मीननाथा मारोनी॥पुन्हा उठविला मंत्रक
े ारोनी॥
मच्छिं द्रमोहे करोनिया ॥२०९॥

अध्याय सहावा
ऐशा युक्तिप्रयुक्ती करितां ॥ निकट वत्ति
ृ आली तत्त्वतां ॥ मग कीलोतळे च्या मोहे
चित्ता ॥ नित्य हुंबाडा येतसे ॥१॥ मीननाथ जवळ घेऊन ॥ नेत्रीं लोटलें अपार जीवन ॥
ती आणि शैल्या सेवकी पाहून ॥ दःु खी होती तैशाचि ॥२॥ मग त्या म्हणती वो माय
स्वामिनी ॥ आम्ही मोहू गोरक्षालागुनी ॥तुम्ही चिंता कदापि मनीं ॥ आणूं नका महाराजा
॥३॥ ऐसें बोलन
ू ी शैल्य यव
ु ती ॥ कीलोतळे सी समजाविती ॥ ऐसें बोलतां दिनव्यावत्ृ ती ॥
235
प्रतिपदा आली असे ॥४॥ मग त्या दिवशी आनंदमहिमा ॥ गुढ्या उभारिल्या ग्रामोग्रामा ॥
परी श्रंग
ृ ाररुप प्रवाहोत्तमा ॥ मच्छिं द्रयोगी बड
ु ाले ॥५॥ कैचा आनंद कैं ची पाकनिष्पत्ती ॥
कैं ची गुढी शोकव्यावत्ृ ती ॥ सकळ ग्रामीं शैल्या युवती ॥ मच्छिं द्रयोगें हळहळल्या ॥६॥
एक म्हणती हा नाथ ॥ राज्यप्रकरणी प्रतापवंत ॥ उदार धैर्यपर्वत ॥ दयाळ आगळा
मायेहुनी ॥७॥ एक म्हणती चांगल
ु पणा ॥ यापढ
ु ें उणीव वाटे मदना ॥ कनकासनीं
सभास्थाना ॥ अर्कासमान वाटतसे ॥८॥ एक म्हणती ऐसा पुरुष ॥ दै वें लाधला होता
आम्हांस ॥ गोरक्ष विवसी आली त्यास ॥ घेऊनि मेला जातसे ॥९॥ ऐशापरी बहुधा युक्तीं
॥ गोरक्षातें शिव्या दे ती ॥ अहो मच्छिं द्रअर्काप्रती ॥ राहुग्रह हा भेटला ॥१०॥ एक म्हणती
नोहे गोरक्षक ॥ आम्हां भेटला यम दे ख ॥ मोहपाश घालनि
ू प्रत्यक्ष ॥ मच्छिं द्र प्राण नेतसे
॥११॥ हा कोणीकडोनि आला मेला ॥ कां आमुच्या दे शासी आला ॥ मच्छिं द्र मांदस
ु घेऊन
चालला ॥ बलात्कारें तस्कर हा ॥१२॥ एक म्हणती अदै व पर्ण
ू ॥ ऐसें लाधलें होतें स्थान
॥ त्या सुखासी लाथ मारुन ॥ जात आहे करं टा ॥१३॥ काय करील अभाग्यपण ॥ घरोघरीं
भीक मागून ॥ त्या तुकड्यांचें झाले स्मरण ॥ षड्रसान्न आवडेना ॥१४॥ उत्तम चीर अन्न
236
भूषण ॥ सांडूनि करील चिंध्या लेपन ॥ महाल माड्या नावडे सदन ॥ सेवील कानन
अदै वी ॥१५॥ ऐसे बहुधा बहुयक्
ु ती ॥ बोलताती त्या यव
ु ती ॥ बोलन
ू वियोगें आरं बळती ॥
मच्छिं द्र मच्छिं द्र म्हणोनि ॥१६॥ ऐसेपरी सकळ ग्रामांत ॥ संचरलीसे विकळ मात ॥
येरीकडे गोरक्षनाथ ॥ कुबडी फावडी संयोगी ॥१७॥ अंगी लेवन
ू ी कंथाभूषण ॥ माळा गळां
दाट घालन
ू ॥ सिंगी सारं गी करीं कवळून ॥ नाथापाशीं पातला ॥१८॥ चरणीं अर्पूनियां
भाळ ॥ म्हणे स्वामी आली वेळ ॥ उठा वेगीं उतावेळ ॥ गमन करावया मार्गात ॥१९॥ तें
पाहूनि कीलोतळा ॥ सबळ उदक आणीत डोळा ॥ म्हणे स्थिर होई कां बाळा ॥ भोजन
सारिल्या जाईजे ॥२०॥ मग पाक करुनि अति निगत
ु ी ॥ गरु
ु शिष्य बैसवनि
ू एक पंक्ती ॥
वाढितां बोलती झाली युवती ॥ विचक्षण कीलोतळा ॥२१॥ म्हणे महाराज मच्छिं द्रनाथ ॥
तुम्ही जातां स्वदे शांत ॥ परी मीननाथ तुमचा सुत ॥ ठे वितां कीं संगे नेतां ॥२२॥ नाथ
म्हणे वो शभ
ु ाननी ॥ जैसे भावेल तझि
ु ये मनीं ॥ तैसीच नीति आचरुनी ॥ मीननाथ रक्षूं
गे ॥२३॥ मग बोलती झाली कीलोतळा ॥ तुम्ही संगे न्यावें बाळा ॥ येथें रक्षण केऊतें
बाळा ॥ भुभुःकारी होईल कीं ॥२४॥ तुम्ही होतां निकट येथें ॥ म्हणवूनि भुभःु कार न बाधी
237
त्यातें ॥ तुम्ही गेलिया कोण येथें ॥ रक्षण करील बाळाचें ॥२५॥ आणिक एक घेत लक्ष ॥
मातें शापिलें वसू उपरिईशे ॥ तम
ु चा पिता जो प्रत्यक्ष ॥ वीर्यसंघ आराधिला ॥२६॥ तयाचा
विचक्षण सबळ शाप ॥ मीं सोडिलें सिंहलद्वीप ॥ त्या शापाचें पूर्ण माप ॥ भरुनि आले
महाराजा ॥२७॥ तरी उःशापाचा समय आला आतां ॥ फळासी येईल तुम्ही जातां ॥
उपरिचर वसू तम
ु चा पिता ॥ येऊनि नेईल मजलागीं ॥२८॥ मग बाळाचें संगोपन ॥ कोण
करील मायेविण ॥ यातें जरी न्यावें स्वर्गाकारण ॥ मनष्ु यदे ह नयेचि ॥२९॥ तरी सांगाया
हें चि कारण ॥ मीननाथ सवें नेणें ॥ मग अवश्य म्हणे मच्छिं द्रनंदन ॥ भोजन करुन
उठले ॥३०॥ कीलोतळाही भोजन करुनी ॥ मीननाथाकडे पाहूनी ॥ बोल न निघे तिचे
वदनीं ॥ परी हृदयीं डोंब पाजळला ॥३१॥ मच्छिं द्रमोहाच्या स्नेहेंकरुनि अपार ॥ अनिवार
मोहाचे वैश्वानर ॥ पेट घेता शिखेपर ॥ दःु ख आकाशीं प्रगटलें ॥३२॥ मोह उचंबळोनि
अत्यंत चिंता ॥ नेत्रीं लोटली अश्रस
ु रिता ॥ तें पाहूनियां शैल्या समस्ता ॥ गोरक्षातें
वेष्टिती ॥३३॥ म्हणती गोरक्षा ऐक वचन ॥ करुं नको रे कठिण मन ॥ मच्छिं द्र आमुचा
घेऊनि प्राण ॥ जाऊं नको महाराजा ॥३४॥ पहा पहा सुखसंपत्ती ॥ राज्यवैभव केवीं गती
238
॥ ऐशा टाकूनि स्वसुखाप्रती ॥ कानन सेवूं नको रे ॥३५॥ महाल मुलुख तुज हस्ती ॥
अश्व फिरणें चातकगती ॥ हें सख
ु टाकूनि राज्यसंपत्ती ॥ कानन सेवंू नको रे ॥३६॥
महाल मुलुख तुज स्वाधीन ॥ प्रजालोकादि करिताती नमन ॥ ऐसा टाकूनि बळमान ॥
कानव सेवूं नको रे ॥३७॥ हिरे रत्नें माणिक मोतीं ॥ परम तेजसी नक्षत्रज्योती ॥
स्वीकारुनि भष
ू णाप्रती ॥ सख
ु संपत्ती भोगावी ॥३८॥आम्ही झालों तम
ु च्या दासी ॥ नित्य
आचरुं सेवेसी ॥ रतिसुखासी नटूं तैसें ॥ हें सुखसंपन्न भोगी कां ॥३९॥ कला कुशला
विद्या सांग ॥ सभेस्थानीं रागरं ग ॥ ऐसे टाकूनि प्रेमभोग ॥ कानन सेवूं नको रे ॥४०॥
जरी जरतारी दीपती चीर ॥ परिधानीं कीं इच्छापर ॥ ऐशिया सख
ु ा करी निर्धार ॥ कानन
सेवूं नको रे ॥४१॥ जडिरत्न हे मशंग
ृ ार ॥ भूषणीक मनोहर ॥ ऐसें टाकूनि सुख मनोहर ॥
कानना जाऊं नको रे ॥४२॥ चुवा चंदन अर्गजा गंध ॥ अंगीं चर्चू आम्ही प्रसिद्ध ॥ ऐसें
टाकूनि सख
ु वद
ं ृ ॥ कानना जाऊं नको रे ॥४३॥ कनकासनीं विराजमान ॥ दिससी जैसा
सहस्त्रनयन ॥ ऐशा सुखाचा त्याग करुन ॥ कानना जाऊं नको रे ॥४४॥ द्रव्यराशी अमूप
भांडार ॥ भरले असती अपरं पार ॥ किल्ले कोट टाकूनि सुंदर ॥ कानन सेवू नको रे ॥४५॥
239
ऐशा सुखाची उत्तम जाती ॥ टाकूनि जासी दःु खव्यावत्ृ ती ॥ महीं भ्रमण काननक्षितीं ॥
दःु ख अपार आहे रे ॥४६॥ शालदश
ु ाल भष
ू णमाळा ॥ टाकूनि घेसी दःु ख कशाला ॥ सांडूनि
षड्रस अन्न विपुला ॥ कंदमूळ खाशील ॥४७॥ उं च आसन मद
ृ ु कैसें ॥ मंचकीं शय्या
कुसुमकेश ॥ तें टाकूनि महीस ॥ लोळसील काननीं ॥४८॥ तरी गोरक्षा मनुष्यदे ही ॥ वत्ति
ृ
आणी विवेकप्रवाही ॥ राज्यासनाचें सख
ु घेई ॥ सकळ मही भोगीं कां ॥४९॥ अरे या दे शीं
शत्रभ
ु य ॥ अन्य राजाचें नाहीं भय ॥ ऐसें स्थान आनंदमय ॥ तरी सकळ मही भोगीं कां
॥५०॥ ऐसें बहुतांपरी उपदे शीं ॥ दाविती तया सुखासी ॥ परी विरक्त स्वचित्तें सीं ॥
आशेलागीं आतळे ना ॥५१॥ मग धिक्कारुनि सकळ यव
ु ती ॥ म्हणे आम्हां कासया व्हावी
संपत्ती ॥ प्राण टाकोनि शवाहातीं ॥ तुम्हीच मिरवा जगीं हो ॥५२॥ अगे आम्हांसी वोढण
शयनावसनीं ॥ वरती आकाश खालीं मेदिनी ॥ शयन करितों योगधारणीं ॥ अलक्षीं लक्ष
लावनि
ू यां ॥५३॥ ऐसी बहुतां नीतीं तयेची वाणी ॥ म्हणे दरू लंडी गोड बंगालिणी ॥ ऐसें
म्हणोनि तये अवनीं ॥ पाऊल ठे वितां पैं झाला ॥५४॥ मग किलोतळे तें करुनि नमन ॥
स्कंधीं वाहिला मच्छिं द्रनंदन ॥ श्रीमच्छिं द्र सवें घेऊन ॥ ग्रामाबाहे र पैं आला ॥५५॥ परी
240
कीलोतळे नें गोरक्षकासी चोरुन ॥ कनकवीट आणिली भांडारांतून ॥ मच्छिं द्रनाथाकरीं अर्पोन
॥ भस्म झोळीत टाकिली ॥५६॥ परी मच्छिं द्राच्या मोहें करुन ॥ घोंटाळीत पंचप्राण ॥ नेत्रीं
अपार अश्रुजीवन ॥ मोहें नयन वर्षत ॥५७॥ मग गांवाबाहे र मैनाकिनी ॥ माथा ठे वी
नाथाचे चरणीं ॥ गोरक्ष हृदयीं कवळोनी ॥ निरवीतसें तयातें ॥५८॥ म्हणे वत्सा माझे
नाथा ॥ घेउनि जासील अन्य दे शांत ॥ परी क्षुधा तष
ृ ा जाणोनि यातें ॥ सख
ु दे ईं पाडसा ॥
५९॥ बा रे अशक्त मच्छिं द्रनाथा ॥ दिधलासे तुझिया हातांत ॥ योजन अर्धयोजन महीतें ॥
सुख दे ई पाडसा ॥६०॥ बा रे मच्छिं द्र शांतीचा अचळू ॥ परी फारचि असे अति भुकाळू ॥
तरी मच्छिं द्राचा क्षुधानळू ॥ बाळासमान जाण रे ॥६१॥ जैसें मीननाथाचें लहानपण ॥
त्याचि रीतीं मच्छिं द्रातें मान ॥ हे उभयतां आहे त क्षीण ॥ तुझे ओटींत वाहिले ॥६२॥
यापरी तूतें सांगू किती ॥ तू जेथें अससी बा सर्वज्ञमूर्ती ॥ सच्छिष्य असें तूतें म्हणती ॥
कारण भक्ती पाहोनी ॥६३॥ ऐसें वदोनि कीलोतळा ॥ मिठी घाली गोरक्षगळां ॥ म्हणे बारे
तूतें वेळोवेळां ॥ निरवितें जीवीं धरी बा ॥६४॥ ऐसें म्हणोनि हं बरडा फोडीत ॥ परम
अट्टहास्यें शब्द करीत ॥ म्हणे आतां कैसा नाथ ॥ निजडोळां दे खेन मी ॥६५॥ ऐसी
241
मोहाची उभवी वार्ता ॥ तें गोरक्षक पाहोनि म्हणे चित्ता ॥ वेगें निघावें नातरी ममता ॥
मच्छिं द्रातें दाटे ल ॥६६॥ मग श्रीगरु
ु चा धरोनि हात ॥ लगबगें चालिला गोरक्षनाथ ॥
पाउलापाउलीं दरु ावत ॥ तों तों आरं बळे कीलोतळा ॥६७॥ पालथा घालोनि पर्वत ॥ अदृश्य
झाले तिन्ही नाथ ॥ मग कीलोतळा मस्तक ॥ महीप्रत आपटीतसे तेधवां ॥६८॥
गायीसमान हं बरडा मारीत ॥ हस्तें वक्षःस्थळ पिटीत ॥ म्हणे आतां मच्छिं द्रनाथ ॥ दृष्टीं
कैसा पडेल ॥६९॥ ऐसा मच्छिं द्र गुणी ॥ सदा शांत म्हातारपणीं ॥ दयाब्धि कृपानिधि पूर्ण
॥ कोठें पाहूं मच्छिं द्रा ॥७०॥ म्हणे बाई गे शचीनाथ ॥ तैसा आपणांमाजी मिरवत ॥ ऐसा
स्वामी दयावंत ॥ कोठें पाहूं निजदृष्टीं ॥७१॥ अहा मज कृपणाचें धन ॥ गोरक्षतस्करें नेलें
चोरुन ॥ आतां नाथें कठीण मन ॥ कैसें केलें मजविषयीं ॥७२॥ आहा मज वत्साचें
अब्धिजीवन ॥ गोरक्षघन गेला गिळोन ॥ कीं मज अंधाची काठी हिरोन ॥ गोरक्षक निर्दयें
नेली गे ॥७३॥ आतां जावोनि मंदिरांत ॥ काय कोठें पाहों नाथ ॥ दाही दिशा ओस मातें
॥ वाटताती साजणी ॥७४॥ सभेस्थानीं कनकासनीं ॥ जेवीं बैसला दिसे तरणी ॥ आतां तें
आसन वसन पाहोनी ॥ पाठी लागेल गे माये ॥७५॥ अगे राजवैभव सकळ भार ॥ मातें
242
वाटतें ओस नगर ॥ आतां माझा नाथ मच्छिं द्र ॥ कैं पाहीन निजदृष्टीं ॥७६॥ ऐसा हा
मच्छिं द्रपरु
ु ष ॥ कोठें हिंडतां न दे खों दे श ॥ अति स्नेहाळू माया विशेष ॥ मायेहूनि
पाळीतसे ॥७७॥ बाई गे बाई निजतां शयनीं ॥ काय सांगू तयाची करणी ॥ तीन वेळां मज
उठवोनी ॥ तान्हे लीस म्हणते ॥७८॥ मग आपुले करीं उदकझारी ॥ लावी माझिये
मख
ु ापात्रीं ॥ उदक पाजोनि कृपागात्रीं ॥ जठर माझें चापीतसे ॥७९॥ रिक्त जठर लागतां
त्यातें ॥ म्हणे अससी क्षुधाक्रांत ॥ मग पाचारोनि परिचारिकेतें ॥ बळें चि भोजन घालीतसे
॥८०॥ ऐशिया मोहाची दयाकोटी ॥ वागवीत होता आपुले पोटीं ॥ अति निर्दय होवोनि
शेवटी ॥ कैसा सोडोनि पैं गेला ॥८१॥ ऐसें बोलोनि वागत्ु तर ॥ मस्तक आपटिलें महीवर
॥ मुखीं मत्ति
ृ का वारं वार ॥ घालोनि हं बरडा फोडीतसे ॥८२॥ ऐशिया दःु खाची सबळ
कहाणी ॥ उपरिचरवसच्
ू या पडली कानीं ॥ मग तो विमानीं बैसोनी ॥ तियेपाशीं पातला ॥
८३॥ विमान ठे वोनि ते अवनीं ॥ निकट पातला कृपें करुनी ॥ निकट येता धरिला पाणी ॥
म्हणे पापिणी हें काय ॥८४॥ तूं स्वर्गवासिनि शुभाननी ॥ येथें आलीस शापें करुनीं ॥ तें
शापमोचन गे येथोनि ॥ झालें आहे सख
ु मानी कां ॥८५॥ मग करें कुरवाळोनि कीलोतळा
243
॥ धरिता झाला हृदयकमळा ॥ अश्रु डोळां पुसोनि ते वेळां ॥ सदनामाजी आणीतसे ॥८६॥
सदना आणनि
ू ते यव
ु ती ॥ बोधिता झाला नाना यक्
ु तीं ॥ तो बोध असे भक्तिसार ग्रंथीं ॥
८७॥ नेला तरी किलोतळा ॥ बुडालीसे शोकाब्धींजळा ॥ तैं उपरिचवसू तरणि आगळा ॥
काढावया पातला ॥८८॥ स्थावरबोधाची बांधूनि सांगडी ॥ शोकाब्धींत घातली उडी ॥
शब्दार्थी मारुनि बड
ु ी ॥ धैर्यकांसे धरियेलें ॥८९॥ धरिल्यावरी बाहे र काढुनि ॥ म्हणे माय
वो सावधानी ॥ शोक सांडी अशाश्वत गहनी ॥ शाश्वत नाहीं कांहींच ॥९०॥ पाहतेपणीं जें
जें दृश्य ॥ तें आभासपणीं पावें नाश ॥ तूं शोक करिसी शब्दप्राप्तीस ॥ श्लाघ्य तूतें
लागेना ॥९१॥ तंू कोठील मच्छिं द्र कोण ॥ स्वर्ग भम
ू ीचा झाला संगम ॥ योग तितक
ु ा
भोगकाम ॥ सरुनि गेला जननीये ॥९२॥ तूं अससी स्वर्गवासिनी ॥ मच्छिं द्र स्तविला
जन्मोनी ॥ परी प्रारब्धें सहजयोगें करुनीं ॥ गाठीं पडली उभयतां ॥९३॥ पडली परी
मच्छिं द्रनाथ ॥स्मरोनि गेला आपल
ु े हित ॥ तंू आपल
ु े स्वहित निश्चित ॥ सांभाळी कीं
जननीये ॥९४॥ तूं झालीस पदच्युत ॥ तरी तें सांभाळी निश्चित ॥ तरी आतां माननि
ू
व्यक्त ॥ होऊनि चाल जननीये ॥९५॥ तूं पातलिया सिंहलद्वीप ॥ मग मच्छिं द्रयोगें
244
स्थावरकंदर्प ॥ पूर्ण होईल शद्ध
ु संकल्प ॥ मच्छिं द्र दृष्टीं पाहूनियां ॥९६॥ द्वादश वर्षे
झालिया पर्ण
ू ॥ तत
ू ें भेटवीन मच्छिं द्रनंदन ॥ मीननाथादि तपोधन ॥ गोरक्ष दृष्टीं पाहसील
तूं ॥९७॥ म्हणशील यावया मच्छिं द्रनंदन ॥ काय पडेल त्या कारण ॥ सिंहलद्वीपीं
पाकशासन ॥ महामख आरं भील ॥९८॥ तेव्हां विष्णु विरिची रुद्र ॥ तया स्थानी येती भद्र
॥ सकळ दे वादिक मित्र चंद्र ॥ एका ठायीं मिळतील ॥९९॥ ते नवनाथादि प्रतापवंत ॥
ऐक्य करील शचीनाथ ॥ गहिनी गोपीचंद भर्तरि सहित ॥ एक्या ठायीं मिळतील ॥१००॥
तरी आतां शोक कां व्यर्थ ॥ सांडी प्रांजळ करीं चित्त ॥ विमानारुढ होऊनि त्वरित ॥
सिंहलद्वीपीं चाल कीं ॥१०१॥ परी तैं इकडे नाथ मच्छिं द्र ॥ गौडबंगाली पातला ॥१०२॥
मीननाथ स्कंधीं वाहून ॥ मार्गावरी करिती गमन ॥ तों शैल्येंदेशसीमा उल्लंघन
ू ॥
गौडबंगालीं पातले ॥१०३॥ मार्गी लागतां ग्राम कोणी ॥ त्या ग्रामांत संचरोनी ॥ गोरक्ष
भिक्षा आणि मागन
ु ी ॥ उदरापरु ती तिघांच्या ॥१०४॥ ऐसेपरी निर्वापण ॥ मार्गी करिताती
गमन ॥ तों कौलबंगला सांडून ॥ गौडबंगाली पातले ॥१०५॥ मार्गी चालता सहजस्थिती ॥
तो कनिफा पूर्वी भेटला तयांप्रती ॥ तेथें पातल्या त्रिवर्गमूर्ती ॥ गमन करितां मार्गातें ॥
245
१०६॥ तेथें येताचि गोरक्ष जेठी ॥ स्मरण झालें तयाचे पोटीं ॥ कीं अच्युतवक्ष
ृ ापुटीं ॥
कानिफाची भेटी झालीसे ॥१०७॥ झाली परी हें उत्तम स्थान ॥ महायशस्वी पण्
ु यवान ॥
मातें दाविले श्रीगुरुचे चरण ॥ जैसे चुकल्या वत्सासी ॥१०८॥ प्रत्यक्ष माझी मच्छिं द्रराणी ॥
गेली होती आदिपट्टराणी ॥ मी पाडस रानोरानी ॥ निढळ्यावाणी लागतसे ॥१०९॥ कीं मज
वत्साची गाउली ॥ सहज रानी चरावया गेली ॥ शैल्याव्याघ्रे आव्हाटिली ॥ ती भेटविली
रायानें ॥११०॥ मग स्कंधी होता नाथ मीन ॥ तयालागी मही ठे वन
ू ॥ दृढ पायीं केलें
नमन ॥ नेत्रीं अश्रु लोटले ॥१११॥ तें पाहूनि मच्छिं द्रनाथ ॥ बोलता झाला गोरक्षातें ॥
म्हणे बाळा अश्रप
ु ात ॥ निज चक्षूंसी कां आले ॥११२॥ ऐसें बोलतां मच्छिं द्रनंदन ॥ मग
सकळ दःु खाचे मंडण ॥ तें गोरक्षचित्तीं प्रविष्ट होऊन ॥ नेत्रीं नीर अपार लोटलें ॥११३॥
सांगू जातां मुखानें ॥ तो कंठ आलासे भरुन ॥ मग क्षण एक तया स्थानीं बैसून ॥ स्थिर
चित्त पैं केलें ॥११४॥ जैसे आकाशीं अभ्र दाटतां ॥ पन्
ु हां निर्मळ होय तत्त्वतां ॥ तैसें
दःु ख मोह चिंता ॥ टाकून निर्मळ पैं केले ॥११५॥ मग बद्रीकाश्रमापासूनि कथन ॥
दःु खव्यावत्ति
ृ अतिगहन ॥ कानिफा भेटीपर्यंत वदन
ू ॥ ठाव यशस्वी म्हणतसे ॥११६॥
246
याचि ठायीं कानिफाभेटी ॥ झाली मातें कृपा जेठी ॥ तुमची शुद्धी तद्वाग्वटी ॥ येथेंचि
लाधली महाराजा ॥११७॥ तरी हें स्थान पण्
ु यवान ॥ तम
ु चे दाविले मज चरण ॥ तरी हे
स्थान धनवंत पूर्ण ॥ चुकलें धन मज दिधलें ॥११८॥ दःु खसरिते प्रवाहें वेष्टी ॥ बुडतां
वांचविले दे उनि पष्ृ ठी ॥ कीं दःु ख व्याघ्राच्या आसडूनि होटी ॥ माये भेटी केले असे ॥
११९॥ कीं तम
ु चा वियोगकृतांतपाश ॥ लागला होता मम कंठास ॥ परी जागा नोहे हा
सुधारस ॥ मग भेटला महाराजा ॥१२०॥ ऐसे म्हणोनि वारं वार ॥ नेत्रीं लोटती अश्रुपूर ॥
परम कनवाळू नाथ मच्छिं द्र ॥ हृदयी धरी गोरक्षा ॥१२१॥ मुख कुरवाळुनि आपले हस्तें ॥
सच्छीष्याचे अश्रू पस
ु ीत ॥ मनांत म्हणे हा भाग्यवंत ॥ गरु
ु भक्त एकचि हा ॥१२२॥ पढ
ु े
मार्गी करितां गमन ॥ जालींदराचे वर्तमान॥ सांगता झाला गोराक्षनंदन ॥ श्रीमच्छिं द्राकारणे
॥१२३॥ गौडबंगाल हे ळापट्टण ॥ तुमचा गुरु जालिंदर पूर्ण ॥ नाथपंथी हा अनुग्रहाकरण
श्रीदत्ताचा मिरवितसे ॥१२४॥ तो महाराज योगभ्रष्ट ॥ पावला आहे महाकष्ट ॥ गोपिचंदे
करुनी अनिष्ट ॥ महिगर्ती घातला ॥१२५॥ मुळापासोनी सकळ कथन ॥ मच्छिं द्रा केले
निवेदन ॥ परी नाथ मच्छिं द्र तें ऐकून ॥ चित्ती परम क्षोभला ॥१२६॥ ऐसा राजा आहे
247
नष्ट ॥ तरी आतां करीन त्याचें तळपट ॥ नगरी पालथी घालीन सुघट ॥ महीपालथा
मिरवीन तो ॥१२७॥ ऐसें बोलोनि विक्षेप चित्तीं ॥ पढ
ु ें मागें परमगतीं ॥ एकदोन मक्
ु काम
साधिती क्षिती ॥ हे ळापट्टणीं पातले ॥१२८॥ ग्रामानिकट ग्रामस्थ भेटती ॥ त्यांतें वत्ृ तांत
विचारीत जाती ॥ ते म्हणती कानिफा येऊनि क्षितीं ॥ मुक्त केलें जालिंदरा ॥१२९॥ राया
गोपीचंदा अनग्र
ु ह दे ऊनी ॥ जगीं मिरवला अमरपणीं ॥ तेणें गरु
ु दीक्षा घेऊनि ॥ तपालागीं
तो गेला ॥१३०॥ राया मुक्तचंदा स्थापन
ू ॥ राज्यपदीं राज्यासन ॥ दे ऊनियां अग्निनंदन ॥
तोही गेला षण्मास ॥१३१॥ सकळ कथा मुळाहूनी ॥ मच्छिं द्रासी सांगितली ग्रामस्थांनी ॥
तें मच्छिं द्राचे पडतां श्रवणीं ॥ शांतपणीं मिरवला ॥१३२॥ येरीकडे मच्छिं द्रनाथ ॥ त्रिवर्गादि
गमन करीत ॥ ग्रामोग्राम मुक्काम साधीत ॥ जगन्नाथीं पातलें ॥१३३॥ तेथें करुनि
उदधिस्नान ॥ जगन्नाथाचें घेऊनि दर्शन ॥ तीन रात्रीं तेथें राहून ॥ तीर्थविधि सारिला तो
॥१३४॥ तेथनि
ू निघोनि पन
ु ः मार्गी ॥ गमन करीत मग योगी ॥ तों सौराष्ट्रग्राम
मुक्कामप्रसंगी ॥ जाऊनि तेथें राहिले ॥१३५॥ रात्र क्रमोनि जैसी तैसी ॥ दस
ु रे दिनीं
मित्रोदयासी ॥ गोरक्ष सांवरोनि भिक्षाझोळासी ॥ भिक्षेलागीं प्रवर्तला ॥१३६॥ भिक्षा मागोनि
248
सदनोसदनीं ॥ परम श्रमोनि आला सदनीं ॥ तों येरीकडे शिबिरस्थानीं ॥ शयनीं असे
मीननाथ ॥१३७॥ तो मच्छिं द्रनाथानें उठवोन ॥ बैसविला शौचाकारण ॥ तों ते संधींत
भिक्षा मागोन ॥ गोरक्षनाथ पातला ॥१३८॥ ग्रामांत हिंडतां सदनोसदनीं ॥ श्रमे विटलासे
मनीं ॥ तो येतांचि स्थानीं श्रमोनी ॥ मच्छिं द्रनाथ बोलतसे ॥१३९॥ म्हणे गोरक्षा मीननाथ
॥ शौचास बैसविला आहे गल्लींत ॥ तरी तंू त्यातें प्रक्षाळूनि त्वरित ॥ घेऊनि येई पाडसा
॥१४०॥ ऐसें बोलतां मच्छिं द्रनाथ ॥ भिक्षाझोळी ठे वूनि तेथ ॥ लक्षूनि पातला मीननाथ ॥
गल्लीमाजी जाऊनियां ॥१४१॥ तो मीननाथ परम अज्ञान ॥ हस्तपाद भरले विष्ठे नें ॥
अंगव्यक्त गोरक्ष विष्ठा पाहोन ॥ परम चित्ती विटलासे ॥१४२॥ मनांत म्हणे मच्छिं द्रासी
॥ कीं परम असे विवसी ॥ विषय उपद्रव संन्याशासी ॥ व्यर्थ कासया पाहिजे ॥१४३॥ कीं
कबरीभाराविण बोडकी ॥ कंु कंू खटाटोप हुडकी ॥ तेवीं मच्छिं द्रमनीं उपद्रव शेखीं ॥ काय
आज सच
ु ला हो ॥१४४॥ जन्मांधासी अवनीं ॥ तोचि संभार रक्षी कानीं ॥ निगडी मनष्ु या
षड्रसान्नीं ॥ खटाटोप कासया ॥१४५॥ कीं परम भ्याड सोडी सदन ॥ शस्त्रसंभारापरी
संगोपन ॥ ज्याचें काय आसन वसन ॥ त्या वस्त्रभूषण कासया ॥१४६॥ कीं रानींचें
249
रानसावज उन्मत्त ॥ द्रव्य दे ऊनि त्या करावें शांत ॥ तेवीं निस्पह
ृ ताविषय अत्यंत ॥ गोड
कांहींच वाटे ना ॥१४७॥ ऐसें बोलनि
ू गौरनंदन ॥ मीननाथातें करीं कवळून ॥ दृष्ट करी
मच्छिं द्राकारणें ॥ उचलोनिया तेधवां ॥१४८॥ विष्ठे व्यक्त मीननाथ ॥ पाहोनि मच्छिं द्र
बोलत ॥ म्हणे गोरक्षा सरितेआंत ॥ धुवोनि आणि बाळका ॥१४९॥ अवश्य म्हणोनि
गोरक्षनाथ ॥ तैसाचि उठोनि सरिते जात ॥ संचार करितां सरितें त ॥ तों उत्तम खडक
दे खिला ॥१५०॥ दे खिलें परी एकांतस्थान ॥ मनांत म्हणे न्यावें धुवोन ॥ परी अंतर्बाह्य
मळी निवटवन
ू ॥ नाथालागीं दाखवूं ॥१५१॥ ऐसें विचारुनि चित्तांत ॥ पदी धरिला
मीननाथ ॥ खडकावरी आपटोनि त्वरित ॥ गतप्राण पैं केला ॥१५२।। सरिते उदक असे
अपार ॥ त्यांत प्रवेशते झालें रुधिर ॥ तें सर्व अपार जळचर ॥ भक्ष्य म्हणोनि धावले ॥
१५३॥ मच्छ मगरी कबंधदे ही ॥ मग तळपती त्या प्रवाहीं ॥ तैं अपार जळचरें पाहूनि डोहीं
॥ मनांत म्हणतसे गोरक्ष ॥१५४॥ म्हणे जीवें गेला मीननाथ ॥ तरी याचें घालों सदावर्त ॥
एक जीवावरी तप्ृ त होत ॥ आहे त जीव सकळ हे ॥१५५॥ ऐसा विचार करुनि मनीं ॥
त्वचा घेतली काढुनि ॥ रतिरति मांस तुकडे करोनी ॥ जळचरांतें ओपीतसे ॥१५६॥ उरल्या
250
अस्थी त्या जळांत ॥ टाकूनि तेथूनि उठला नाथ ॥ परी त्या जळा नसे अंत ॥ अस्थी
तळीं व्यक्त जाहल्याती ॥१५७॥ ऐसे करिता गौरनंदन ॥ मांस तें सकळ गेलें आटून ॥
मांस सरल्या आतडें पूर्ण ॥ जळचरांतें भक्षविलें ॥१५८॥ एक त्वचेरहित भाग ॥ कांहीं न
ठे वी वरतें अव्यंग ॥ खडकीं पवित्र करुनि चांग ॥ त्वचा घेऊन चालला ॥१५९॥ चालला
परी तो सदनीं ॥ शिबिरीं नसे मच्छिं द्रमन
ु ी ॥ शांभवीअर्था बाजारभव
ु नीं ॥ संचारलासे
महाराजा ॥१६०॥ तो येतांचि तेथें मच्छिं द्रनाथ ॥ मग तान्हा पसरी प्रावर्णी त्वचेत ॥
मित्ररश्मि पाहोनि वात ॥ सुकावया घातलें ॥१६१॥ तों येरीकडे मच्छिं द्रनंदन ॥ शांभवी
आलासे घेऊन ॥ कंदा कुत्का सिद्ध करुन ॥ असनावरी बैसला ॥१६२॥ बैसला परी गोरक्षातें
॥ म्हणे बा रे कोठें मीननाथ ॥ येरी म्हणे धुवोनि त्यातें ॥ स्वच्छ आणिलें महाराजा ॥
१६३॥ मच्छिं द्र म्हणे आणिलें परी ॥ कोठें ठे विला न दिसे नेत्रीं ॥ येरी म्हणे तान्हा प्रावरीं
॥ सक
ु ंू घातला महाराजा ॥१६४॥ म्हणे मच्छिं द्र काय बोलसी ॥ घातला सक
ु ंू ऐसें म्हणसी
॥ येरी म्हणे कीं असत्य तुम्हांसी ॥ भाषण माझें वाटतसे ॥१६५॥ तरी बाहे र शीघ्र येवोन
॥ स्वचक्षूनें पहावा विलोकून ॥ ऐसें बोलता मच्छिं द्रनंदन ॥ तेचि क्षणीं बाहे र येतसे ॥
251
१६६॥ म्हणे कोठें रे मीननाथ ॥ परी पाहतां म्हणे तान्हा प्रावर्णातें ॥ न्याहाळोनि पाहतां
दे खे त्वचेतें ॥ मग धरणी आंग सांडीतसे ॥१६७॥ म्हणे अहा रे काय केलें ॥ बाळ माझें
कैसें मारविलें ॥ अंग धरणीवर टाकिलें ॥ वरी लोळे गडबडां ॥१६८॥ अहा अहा म्हणन
ू ी ॥
मति
ृ का उचलोनि घाली वदनीं ॥ आणि वक्षःस्थळा पिटूनी ॥ शोक करी आक्रोशें ॥१६९॥
परम मोहें आरं बळत ॥ उठउठोनि त्वचा कवळीत ॥ हृदयीं लावनि
ू आठवीत ॥ बाळकाच्या
गुणातें ॥१७०॥ अहा तुझा मी असें जनक ॥ परम शत्रु होतो एक ॥ जननींचें तोडूनि
बाळक ॥ तुज आणिलें कैसें म्यां ॥१७१॥ म्हणे अहा रे मीननाथा ॥ मज सांडूनि कैसा
गेलासी आतां ॥ एकटा परदे शी सोडूनि तत्त्वतां ॥ मार्ग मिळाला तज
ु केवीं ॥१७२॥ आतां
तूतें कीलोतळा ॥ कोठूनि पाहील मुखकमळा ॥ अहा तुझा कापिला गळा ॥ कैसा येथें
आणूनी ॥१७३॥ बाळका स्त्रियांचे राज्यांत ॥ भुभुःकारें पावशील मत्ृ यु ॥ म्हणोनि बा रे
तज
ु सी येथें ॥ रक्षणातें आणिलें ॥१७४॥ आणिलें परी तज
ु निश्चितीं ॥ कृत्तांत झाला
गोरक्ष जती ॥ ऐसें म्हणोनि धरणीप्रती ॥ अंग टाकी धडाडून ॥१७५॥ पुन्हा उठे
मच्छिं द्रनंदन ॥ त्वचा ह्रदयी धरी कवळून ॥ म्हणे बाळा तुजसमान ॥ पुत्र कैं चा मज
252
आतां ॥१७६॥ अहा बाळाचें चांगुलपणा ॥ मज भासतसे जैसा मदन ॥ अहा बाळाचे उत्तम
गण
ु ॥ कोणा अर्थी वर्णू मी ॥१७७॥ बाळा लोटलीं वर्षे तीन ॥ परी काय सांगू मंजळ
ु
चांगुलपणा बोलणें ॥ हा ताता ऐसें म्हणोनि ॥ हाक मारीत होतासी तूं ॥१७८॥ बा रे तनू
असतां कोवळीं ॥ परी शयनीहून उठसी उषःकाळीं ॥ माथा ठे वनि
ू मम पदकमळीं ॥ अहो
तात ऐसें म्हणसी ॥१७९॥ बा तू वसत होतासी मम शेजारीं ॥ मर्यादा रक्षीत होतांसी
अंतरीं ॥ अरे कठिण वागुत्तरीं ॥ शब्द वाहिला नाहीं म्यां ॥१८०॥ बा रे भोजन करितां
ताटीं ॥ चतुरपणाची परम हातवटी ॥ आपुल्या पुढें ठे वनि
ू दृष्टि ॥ ग्रास दे सी बाळका ॥
१८१॥ अहा रे अहा मीननाथ बाळा ॥ परमज्ञानी वाचा रसाळा ॥ लिप्त कदा नव्हे सी मळा
॥ शद्ध
ु मुखकमळा मिरवीसी ॥१८२॥ अहा बारे चक्षुघ्राण ॥ कधीं न पाहिलें तुझें मळिण ॥
आज तुझे अंग विष्ठावेष्ठन ॥ कैसें अमंगल जावया ॥१८३॥ बा रे कधीं मजवांचून ॥ न
राहसी एकांतपण ॥ आजिचे दिनीं शयनीं मज सोडून ॥ कैसा परत गेलासी ॥१८४॥ बा रे
माय तुझी कीलोतळा ॥ तिचा कधीं न पाहसी लळा ॥ आसनीं शयनीं मजपासूनि बाळा ॥
पैल झाला नाहीस तूं ॥१८५॥ तरी ऐसें असनि
ू तुझें मनीं ॥ आजि मज गेलासी सोडूनी ॥
253
अहा एकदां येऊनि अवनीं ॥ मुख दावीं मज बाळा ॥१८६॥ ऐसें म्हणोनि मच्छिं द्रनाथ ॥
हं बरडा गायीसमान फोडीत ॥ अहा माझा मीननाथ ॥ कोणीं दाखवा म्हणतसे ॥१८७॥ भम
ू ीं
लोळे अश्रु नयनीं ॥ नेत्रीं ढाळितां न समाये पाणी ॥ वक्षःस्थळादि पिटूनि अवनीं ॥ दाखवा
म्हणे मीननाथ ॥१८८॥ ऐसें म्हणोनि आक्रंदत ॥ ते पाहून गोरक्षनाथ ॥ मनांत म्हणे
अद्यापि भ्रांत ॥ गेली नाहीं श्रीगरु
ु ची ॥१८९॥ मग पढ
ु ें गोरक्षनाथ होऊन ॥ म्हणे महाराजा
कां घेतां अज्ञानपण ॥ कोण तुम्ही कोणाचा नंदन ॥ करितां रुदन त्यासाठी ॥१९०॥ अहो
पुरतें पाहतां कोण मेला ॥ अशाश्वताचा भार हरला ॥ शाश्वत अचळ आहे बोला ॥ कदा
काळीं न मरे तो ॥१९१॥ अहो तम
ु चा मीननाथ ॥ नामधारी असे त्यांत ॥ तो कदा न मरे
योजिल्या घात ॥ आहे शाश्वत महाराजा ॥१९२॥ तो कदा न मरे शस्त्रघातांनीं ॥ त्यातें न
जाळी कदा वन्ही ॥ अनिळ न शोषी ना बड
ु वी पाणी ॥ शाश्वत चिन्ही नांदतसे ॥१९३॥
ऐसें बोलता गोरक्षक ॥ परी कदा न सोडी शोक ॥ अहा अहा मीननाथ ॥ ऐसें म्हणोनि
आक्रंदे ॥१९४॥ ऐशिया आग्रहाचा अर्थ ॥ तें पाहूनियां गोरक्षनाथ ॥ मग संजीवनीमंत्राप्रत
॥ स्मरण करिता पैं झाला ॥१९५॥ करीं कवळूनि भस्मचिमुटी ॥ संजीवनी मंत्र जपे ओठीं
254
॥ त्वचेप्रती सोडिता झाला मुष्टीं ॥ मीननाथ ऊठला ॥१९६॥ उठतांचि मीननाथ ॥
मच्छिं द्राचे गळा पडत ॥ मच्छिं द्र पाहूनि ह्रदयांत ॥ परम मोहें धरीतसे ॥१९७॥ चंब
ु न
घेऊनि म्हणे बाळा ॥ कोठें गेला होतासी खेळा ॥ मज टाकूनि विनयस्थळा ॥ गमन केलें
होतें कीं ॥१९८॥ ऐसें म्हणोनि जैसे तैसे ॥ तोही अस्त पावला दिवस ॥ दस
ु रे दिनीं
मीननाथास ॥ घेऊनि ते चालिले ॥१९९॥ मार्गी चालतां त्रिवर्ग जाण ॥ गोरक्ष करितां
झाला बोलणें ॥ हे महाराजा मच्छिं द्रनंदन ॥ चित्त द्यावें मम बोला ॥२००॥ तुमचा प्रताप
पाहतां अवनीं ॥ निर्जीवा जीववाल वाटे मनीं ॥ ऐसें असूनि सुतालागुनी ॥ रुदन केलें हे
काय ॥२०१॥ तरी हें रुदन करावया कारण ॥ काय होतें बोला वचन ॥ ऐसे मीननाथ
सहस्त्रावधीनें ॥ संजीवनीने निर्माल ॥२०२॥ तरी हें आश्चर्य वाटे मनीं ॥ स्वामी पडले
शोकरुदनीं ॥ कीं चिंताहारक चिंतामणी ॥ तो चिंतेमाजी पडियेला ॥२०३॥ ऐसे ऐकोनि
मच्छिं द्रनाथ ॥ म्हणे तव
ु ां मारिलें किमर्थ ॥ येरु म्हणे मोहभावार्थ ॥ तो पाहावया तम
ु चा
॥२०४॥ तुम्ही वैराग्यशील म्हणवितां ॥ तरी माया लंघुनि व्हावें परता ॥ आशा मनिषा
तष्ृ णा ममता ॥ लिप्त नसावी शरीरातें ॥२०५॥ ऐशा परीक्षा भावनेसीं ॥ म्यां मारिलें
255
मीननाथासी ॥ परी प्राज्ञिक तम्
ु ही सर्वज्ञराशी ॥ रुदन कासया केलें जी ॥२०६॥ येरु म्हणे
वत्सा ऐक ॥ तंू शिष्य माझा अससी एक ॥ तरी म्यांही परीक्षेंचे कौतक
ु ॥ तझ
ु ें बाळा
पाहिले असे ॥२०७॥ बा रे आशा तष्ृ णा मनिषा कामना ॥ काम क्रोध मद मत्सर वासना
॥ हे मोहमांदस
ु ी मायासदना ॥ नांदणुकी करितात ॥२०८॥ तरी तुझे ठायीं मायालेश ॥
आहे कीं नाहीं महापरु
ु ष ॥ हे पहावया रुदनास ॥ आरं भिलें म्यां पाडसा ॥२०९॥ आम्ही
अलक्षरुपी पाहणें ॥ आणि विज्ञानज्ञानानें विवरणें ॥ याच कौतुकें जाणपणे ॥ पाहिलें म्यां
पाडसा ॥२१०॥ बा रे शाश्वत अशाश्वत ॥ तुज कळलें कीं नाहीं होतों यां भ्रांतीत ॥ तयाची
परीक्षा रुदननिमित्त ॥ तझ
ु ी घेतली पाडसा ॥२११॥ आतां बा रे तझ
ु े वयसपण ॥ समळ
ू
आजि झालें हरण ॥ पयतोयाचेनि कारण ॥ हं सपरु
ु ष मिरविशी ॥२१२॥ ऐसें बोलतां
गुरुनाथ ॥ गोरक्ष चरणीं माथा ठे वीत ॥ म्हणें महाराजा तुम्ही सनाथ ॥ या दे हासी पैं केलें
॥२१३॥ ऐसें बोलोनि वागत्ु तर ॥ पन्
ु हां गमती मार्गापर ॥ मक्
ु काममक्
ु कामीं ज्ञानविचार ॥
गुरुशिष्य करिताती ॥२१४॥ असो यापरी करितां गमन ॥ मच्छिं द्र गोरक्ष गर्भाद्री जाऊन ॥
सुवर्णविटे करिता सुवर्ण ॥ गर्भगिरी केला असे ॥२१५॥
256
 अध्याय सातवा
मागील अध्यायी सौराष्ट्राग्रामी ॥ गोरक्षानें मीननाथा मारुनी ॥ पुन्हां उठविलें परीक्षा
दे ऊनी ॥ श्रीगरु
ु च्या भावने ॥१॥ मच्छिं द्रें धरुनि अज्ञानपण ॥ मीननाथासवे केलें रुदन ॥
परी गोरक्षाचें जाणीवपण ॥ परीक्षेंतें आणिलें ॥२॥ असो यापरी तेथनि
ू निघून ॥ मार्गी
करीत चालिले गमन ॥ तों तैलंगदे शीं गोदासंगमन ॥ समुद्रतीरा पातले ॥३॥ गोदांसंगमीं
करुनि स्नान ॥ आत्मलिंग शिवातें भावें पज
ू न
ू ॥ तेथनि
ू गोदे चे तट धरुन ॥ पश्चिमदिशे
गमताती ॥ ४॥ तों बारा लिंगांतील लिंग समर्थ ॥ आंवढ्या आणि परळी वैजनाथ ॥ तैं
करुनियां गोदातीर्थ ॥ घेऊनियां चालिले ते ॥५॥ मार्गी चालितां गोदा सव्य ॥ तो
257
वाल्मीकस्थान विपिनमय ॥ गर्भगिरि पर्वतप्राय ॥ येऊनियां तेथें पोचले ॥६॥ तें रान
कर्क श अचाट ॥ गगनचबि
ंु त तरु अफाट ॥ तयांमाजी तण
ृ अफाट ॥ न मिळे वाट
चालावया ॥७॥ व्याघ्र जंबूक शार्दूळ हरी ॥ वराह रीस काननांतरीं ॥ हिंडती ते उन्मत्तापरी
॥ उग्र वेष दावनि
ू यां ॥८॥ जाळिया वेली कर्दळी सघन ॥ कीं जेथें रश्मींचें न पवे दर्शन ॥
कीं अर्कोदया लपे गगन ॥ ऐसा भास वाटतसे ॥९॥ बोरी बाभळ पळस शमी ॥ रातांजन
कंदर्प अनेकनामी ॥ खैर हिंवर कंटकधामी ॥ काननांत तरु मिरवती ॥१०॥ एक तुराट्ट
अर्की फुल्लाट ॥ वरकड तीक्ष्ण कंटकनट ॥ तेवीं कनकखंडजाळी अचाट ॥ पर्णकटिका
जैसा कीं ॥११॥ तयांमाजी तण
ृ उचित ॥ स्थावर तरु जाहले व्यक्त ॥ तेणें धरादे वींचें
सहसा नितांत ॥ झाकिन्नले शरीर ॥१२॥ महा तें कानन सुरस ॥ वसन नेसविलें भूदेवीस
॥ हरितवर्णी कुसुमपदरास ॥ बट
ु लिंगी मिरवली ॥१३॥ म्हणाल कासया नेसली वसन ॥ तो
परपरु
ु ष दिनकर गगनीं ॥ म्हणनि
ू कुळवंत दारा लज्जेनें ॥ स्वशरिरा लपवी ती ॥१४॥
म्हणनि
ू मित्रकांता जागा ॥ सांडूनि बैसल्या अंबुजभागा ॥ धरादे वीच्या लज्जित मार्गा ॥
लक्षूनियां रक्षिंले ॥१५॥ ऐसियापरी कानन अचाट ॥ दर्शन नोहे महीपाठ ॥ तेथें पाहूनि
258
मच्छिं द्र सुभट ॥ मनामाजी दचकला ॥१६॥ दचकला परी कवण अर्थ ॥ कनकवीट जे होती
भस्मझोळींत ॥ तस्कर कोणी हरतील तीतें ॥ म्हणनि
ू चित्तीं विस्मित ॥१७॥ तैसा नव्हे
आणिक अर्थ ॥ गोरक्षाचा लोभी स्वार्थ ॥ पहावया परीक्षेंत ॥ मच्छिं द्रनाथ उदे ला ॥१८॥
आपण घेऊनि अज्ञान ॥ पाहे गोरक्षाचें लक्षण ॥ नातरी प्रतापवान ॥ तस्करभय त्या नाहीं
॥१९॥ कीं ये तमाचा प्रतापजेठीं ॥ अर्का संचरे भय पोटीं ॥ कीं उदधीचीं बळी चंचप
ु ट
ु ीं ॥
लागतां कोप काय थरथराटे ॥२०॥ कीं मशकाचे उड्डाणें ॥ मंदराचळ व्यापेल कीं भयानें ॥
कीं सर्पकृत किंवा वश्चि
ृ कदं शानें ॥ खगें द्रा काय भय त्याचे ॥२१॥ तन्न्यायें मच्छिं द्रनाथ ॥
पाळंू न शके तस्करभयातें ॥ परी श्रीगोरक्षाचें चित्त ॥ परीक्षेसी उदे लें ॥२२॥ कल्पनि
ू
चित्तीं ऐसियापरी ॥ मग गोरक्षातें जती वागुत्तरीं ॥ बोलतां झाला काननांतरी ॥ पाचारुनि
निकटत्वें ॥२३॥ म्हणे वत्सा ऐक बा कैसें ॥ उद्धट दिसे विपिन कर्क श ॥ तरी कांहीं भय
अरण्यास ॥ नांदतें कीं तस्करीं ॥२४॥ परम पर्ण
ू व्यक्त तरुदाटी ॥ जेथें अर्क न पडे दृष्टीं
॥ ऐसिये काननीं कर्क श पोटीं ॥ मज भय आज संचरलें ॥२५॥ तरी बाळा प्रज्ञावंता ॥
आहे कीं नाही भय सांग आतां ॥ तस्करभयाची समूळ वार्ता ॥ काननांत न येवो या ॥
259
२६॥ ऐसें बोलतां मच्छिं द्रनाथ ॥ गोरक्ष विचार करी मनांत ॥ म्हणे तस्करभय गुरुतें ॥
काय म्हणनि
ू उदे लें ॥२७॥ तया शब्दोदयाचा अर्थ ॥ श्रीगरु
ु जवळ असेल वित्त ॥ म्हणनि
ू
हा शब्द उदयवंत ॥ झाला असेल निश्चयें ॥२८॥ तरी तो म्हणे ताता कैसे समजावें ॥
फुलावरुनि रुखा द्यावीं नांवें ॥ ऐसें शब्दावरुनि मान समजावें ॥ ओळखावें सुज्ञांनीं ॥२९॥
तस्मात ् गरु
ु पाशीं वित्त ॥ आहे काय ऐसें विचारीत ॥ तरी या शब्दाची असे भ्रांत ॥
निरसूनि दरू करावी ॥३०॥ ऐसें योजनि
ू गोरक्षनाथ ॥ मौन धरोनि मार्गी चालत ॥ परी
काननीं अधिकोत्तरांत ॥ भयानक दिसे पदोपदीं ॥३१॥ जंव जंव कानन भयानक दिसे ॥
तंव तंव गोरक्षा मच्छिं द्र पस
ु े ॥ म्हणे बा अरण्य बहु कर्क श ॥ पदोपदीं दिसतसे ॥३२॥
तरी तस्करभय येथें ॥ आहे कीं नाहीं सांग मातें ॥ परी गोरक्ष उत्तरातें ॥ काहींच तयातें
न दे ई ॥३३॥ जैसा विश्वामित्र समर्थ ॥ मखरक्षणा त्या श्रीरामार्थ ॥ स्तवितां तेणें
दशरथातें ॥ परी उत्तर न दे ई कांहींच ॥३४॥ त्याचि न्यायें गोरक्ष मौन धरोनि ॥
गमतसेच सुपंथ अवनीं ॥ तों पुढें चालतां दे खिलें पाणी ॥ संचळपणी स्थिरावलें ॥३५॥
उदक पाहतां संचळवंत ॥ गोरक्षा वदे मच्छिं द्रनाथ ॥ म्हणे बा गोरक्षा संचरत येथें ॥ उदक
260
आहे नेटकें ॥३६॥ तरी माझी झोळी कक्षेंत घालून ॥ पुढें कांहींसे करीं गमन ॥ तों मीही
येतो लगबगें करुन ॥ दिशा फिरुन पाडसा ॥३७॥ ऐसें म्हणतां मच्छिं द्रनाथ ॥ अवश्य गोरक्ष
म्हणे त्यास ॥ मग स्कंधीं वाहूनि मीननाथास ॥ कक्षीं झोळी घातली ॥३८॥ परी घालितां
कक्षे झोळी ॥ वजनवस्त लागें हस्तकमळी ॥ मग मनांत म्हणे प्रतापबळी ॥ भय यांतचि
नांदतसे ॥३९॥ ऐसें म्हणोनि स्वचित्तांत ॥ स्कंधी वाहूनि मीननाथ ॥ मच्छिं द्रा सोडूनि
थिल्लरांत ॥ पुढें जात सच्छिष्य ॥४०॥ पुढें जातां शतपावलीं ॥ कक्षेतनि
ू भिक्षाझोळी
काढिली ॥ त्यांत पाहतां दे खिली ॥ वीट उत्तम हाटकाची ॥४१॥ पाहतांचि दृष्टीं कनकवीट
॥ म्हणे कीं फुका भ्याला मच्छिं द्रनाथ सभ
ु ट ॥ मग दाट लक्षूनि तण
ृ अफाट ॥ झग
ु ारिली
वीट त्यामाजी ॥४२॥ त्या कनकविटे समाकृती ॥ पाषाण पाहूनि गोरक्षजती ॥ झोळींत
घालूनि कक्षेप्रती ॥ पुन्हां नेसवी झोळीतें ॥४३॥ कक्षे झोळी घालून ॥ स्कंधीं पुन्हां
मीननाथ घेऊन ॥ लगबगोंनी मार्गगमन ॥ करीत असे नाथ तो ॥४४॥ सप
ु ंथ लक्षितां
तांतडीनें ॥ एक कोस गेला त्वरें करुन ॥ तों मच्छिं द्रनाथ दिशा फिरुन ॥ जात मागुता
तांतडी ॥४५॥ पुढें जातसे गोरक्षनाथ ॥ मागनि
ू मच्छिं द्र लगबगा येत ॥ परी तो नाटोपे
261
गोरक्षनाथ ॥ मार्ग क्रमितां मच्छिं द्रा ॥४६॥ परी इतुक्या नेटें भावें ॥ मार्ग मिळतां
नाटोपावें ॥ तरी लघश
ु ंकेलागीं धावें ॥ संगतसंगमीं मिळाल्या ॥४७॥ यापरी शौचा सर्वांशीं
जावें ॥ लागत आहे सर्वानुभवें ॥ संगतसंगमी होऊनियां ठावे ॥ विसांवयासी महाराजा ॥
४८॥ ऐसियापरी आहे गमन ॥ तेवीं मच्छिं द्रा आले घडून ॥ परम तांतडीं करितां गमन ॥
परी तो न मिळे गोरक्ष ॥४९॥ ऐसेपरी गोरक्षनंदन ॥ पढ
ु ें चालला सप
ु थ
ं पथानें ॥ मार्ग
काढिला दीड योजन ॥ जाणूनि खूण अंतरींची ॥५०॥ तों अवचट दे खिला तरु ॥ गोरक्ष पाहे
दृष्टीपरु ॥ मनांत म्हणे व्हावें स्थिरु ॥ येऊं द्यावें नाथासी ॥५१॥ ऐसें योजनि
ू स्वचित्तात
॥ पाहता झाला उं बरतरुतें ॥ तों त्या ठायीं पोखरणी अदभत
ू ॥ वामतीर्थ दे खिलें ॥५२॥
मग झोळी काढिली कक्षेंतून ॥ स्कंधीचा उतरविला नाथ मीन ॥ मग अंबुपात्र करीं कवळून
॥ पोखरणींत उतरला ॥५३॥ सारुनि आपुलें स्नान ॥ अंगीं भस्म केलें लेपन ॥ उपरी
आपल
ु े नेम सारुन ॥ घातलें स्नान मीननाथा ॥५४॥ तों मार्गाहूनि मच्छिं द्रनाथ ॥ अति
तांतडीनें आले तेथ ॥ स्नान करुनि यथास्थित ॥ नित्यकर्म सारिलें ॥५५॥ सकळ सारिलें
नित्यनेमा ॥ बैसले मार्गी विश्रामा ॥ बैसल्या उपशब्दउगमा ॥ पुन्हां दावी मच्छिं द्र ॥५६॥
262
म्हणे बा रे गोरक्षनाथ ॥ कर्क श अरण्य येथपर्यंत ॥ आपणां लागलें भयानकवत ॥ पुढेंही
लागेल ऐसेंचि ॥५७॥ येरु म्हणे जी गरु
ु राया ॥ याहूनि पढ
ु ें अधिक काय ॥ मच्छिं द्र म्हणें
काहीं भय ॥ काननीं या आहे कीं ॥५८॥ गोरक्ष म्हणे वागुत्तर ॥ कीं महाराजा असतां जड
पर डर ॥ होता जो तो डर थोर ॥ मागें चि राहिला आहे जी ॥५९॥ आतां नाहीं डर कैं चा ॥
स्वस्थ असावें कायावाचा ॥ मागें राहिला भाव साचा ॥ जड डराचा महाराजा ॥६०॥ तरी
आतां कृपादे ही ॥ आपणांपाशीं डर नाहीं ॥ मग भय कैचें काननप्रवाहीं ॥ जड असल्या
अचाट ॥६१॥ यावरी बोले मच्छिं द्रनाथ ॥ आपणांजवळ जड आहे बहुत ॥ हाटकवीट
भस्मझोळींत ॥ स्त्रीराज्यांतनि
ू आणिली ॥६२॥ म्हणनि
ू तत
ू ें भय स्थित ॥ विचारितों
काननांत ॥ येरु म्हणे अशाश्वत ॥ जडही नसे डर गेला ॥६३॥ ऐसें म्हणतां गोरक्षनाथ ॥
मच्छिं द्राचे काय चित्तांत ॥ चित्तीं म्हणे हाटकविटे तें ॥ सांडली की कळे ना ॥६४॥ ऐसें
जाणनि
ू स्वचित्तांत ॥ मच्छिं द्र तळमळी पहावयातें ॥ परी गोरक्ष मच्छिं द्राचा धरुनि हात
॥ पर्वतावरी नेतसे ॥६५॥ तो महापर्वत गर्भगिरी ॥ उभे चढतांचि लघुशंका करी ॥
पर्वतमाथां गोरक्ष मौन वरी ॥ मज समजेल म्हणूनी ॥६६॥ मग दोन घटिका स्वस्तिक्षेम
263
॥ सेविती ते विश्राम ॥ उपरी अवयव परिक्षालून ॥ मार्ग क्रमूं म्हणताती ॥६७॥ ज्याचें
त्यानें वस्त्रभष
ू ण ॥ अंगीं केलें परिधान ॥ आपल
ु ाल्या झोळ्या घेवोन ॥ कक्षे अडकवनि
ू
बांधिती ॥६८॥ तो मच्छिं द्र आपुली घेऊनि झोळी ॥ विकासूनि पाहे नेत्रकमळी ॥ तो कनक
नसे पाषाणवळी ॥ झोळीमाजी नांदतसे ॥६९॥ तें पाहूनि मच्छिं द्रनाथ ॥ धरणीवरी अंग
टाकीत ॥ अहा अहा म्हणनि
ू आरं बळत ॥ कनकवीट गेली म्हणोनी ॥७०॥ मच्छिं द्र बोले
क्रोधेंकरुन ॥ तुवां टाकिलें रे माझें धन ॥ तूतें ओझें काय दारुण ॥ झालें होतें तयांचें ॥
७१॥ अहा आतां काय करुं ॥ कोठें पाहूं हा भांगारु ॥ परम यत्नें वेंचूनि शरीरु ॥ हाटक
आणिले होते म्यां ॥७२॥ तरी हा थोर मध्यें अनर्थ ॥ कैसा योजिला श्रीभगवंतें ॥ हातीचें
सांडूनि गेलें वित्त ॥ तरी दे वक्षोभ जाणावा ॥७३॥ ऐसें म्हणोनि दडदडां धांवत ॥ पुन्हां
परतोनि मागे पहात ॥ ठाई ठाई चांचपीत ॥ उकरीत महीसी ॥७४॥ ऐसी करोनि अपार
चेष्टा ॥ अंग टाकी महीं प्रतिष्ठा ॥ गडबडां लोळोनि स्फंु दे स्पष्टा ॥ करकमळें पिटीतसे ॥
७५॥ पुनः पुनः मही उकरीत ॥ इकडे तिकडे पाषाण करीत ॥ भाळावरती ठे वनि
ू हस्त ॥
कर्म बड
ु ालें म्हणतसे ॥७६॥ ऐसें म्हणोनि आक्रोश करीत ॥ दीर्घस्वरें हं बरडा फोडीत ॥
264
जीवास सोडूं म्हणत ॥ कैसें केलें दे वानें ॥७७॥ पिशाचासम भ्रमण करीत ॥ म्हणे माझें
येथें आहे वित्त ॥ धांवोनि उकरा महींतें ॥ कोणीतरी येऊनियां ॥७८॥ गोरक्षापाशीं शीघ्र
येऊन ॥ म्हणे तूं माझें न दे शी धन ॥ तूं कोण कोणाचा येऊन ॥ पाळतीने मिरविसी ॥
७९॥ ऐसें अनाओळखीनें बोलत ॥ तेणें हृदयीं दचकला गोरक्षनाथ ॥ मग मच्छिं द्राचा
धरोनि हात ॥ पर्वतावरी नेतसे ॥८०॥ तो महानग पर्वत गर्भगिरी ॥ उभे चढले तयावरी ॥
चढतां लघुशंका करी ॥ पर्वतमाथां गोरक्ष ॥८१॥ सिद्धीयोग मंत्र जपूनी ॥ मंत्रधार
कनकवर्णी ॥ सकळ पर्वत दे दीप्यमानी ॥ शद्ध
ु हाटकीं मिरवला ॥८२॥ मग श्रीगुरुसी नमन
करुन ॥ म्हणे लागेल तितक
ु ें घेईजे सोनें ॥ तें मच्छिं द्र पाहूनियां जाण ॥ म्हणे धन्य
धन्य गोरक्षा ॥८३॥ गोरक्ष म्हणे गुरुनाथा ॥ लागेल तितुकें घ्यावें कनका ॥ येरु म्हणे तूं
परीस निका ॥ लाभलासी पाडसा ॥८४॥ मग ह्रदयी धरुनि गोरक्षनाथ ॥ म्हणे बा धन्य
आहे स सत
ु ॥ सकळ सिद्धींचे माहे र यक्
ु त ॥ होऊनि जगीं मिरविसी ॥८५॥ मग मी ऐसा
परीस टाकोन ॥ काय करुं फार सुवर्ण ॥ उत्तम निधनालागी सांडून ॥ वल्लीरसा कां
पहावें ॥८६॥ हातींचा टाकूनि राजहं स ॥ व्यर्थ कवळंू फोल वायस ॥ कीं कामधेनू असतां
265
गह
ृ ास ॥ तक्र मागें घरोघरीं ॥८७॥ दै वें निधी लाभल्या हातीं ॥ किमर्थ शोधाव्या
किमयायक्
ु ती ॥ चिंतामणीची असतां वस्ती ॥ चिंता करावी कासयातें ॥८८॥ तें बाळका
कैसें कळे पूर्ण ॥ अर्थ लाधला तुजयोगानें ॥ आतां कासया व्हावें सुवर्ण ॥ सकळनिधी
अससी तूं ॥८९॥ ऐसें बोलतां मच्छिं द्रनाथ ॥ उपरी गोरक्ष विचार करीत ॥ म्हणे महाराजा
आजपर्यंत ॥ कनक झोळी वागविलें ॥९०॥ तरी तें वागवावया कारण ॥ कोणता होता मनीं
काम ॥ तीच कामना दृश्यमान ॥ मातें दावीं महाराजा ॥९१॥ येरु म्हणे वत्सा ऐक ॥ मम
हृदयींची होती भूक ॥ आपुले दे शीं मोडूनि हाटक ॥ बहु साधुंतें पुजावें ॥९२॥ तया हाटकाचें
करुनि अन्न ॥ मेळवावे अपार संतजन ॥ भंडारा करावा ऐसें मन ॥ मनकामनेतें वेधलें ॥
९३॥ इतुकाचि अर्थ होता चित्तीं ॥ म्हणोनि वागविलें हाटकाप्रती ॥ यावरी बोले गोरक्ष
जती ॥ तरी ही कामना फेडीन मी ॥९४॥ मग पर्वती बैसवोनि मच्छिं द्रनाथा ॥ आपण
पन्
ु हां उतरला खालता ॥ उचलोनि नेलें माथां ॥ पर्वतमाथीं गोरक्षकें ॥९५॥ मग गंधर्वास्त्र
जपोनि होटीं ॥ स्वर्गा प्रेरिली भस्मचिमुटी ॥ तेणेंकरुनि महीतळवटीं ॥ चित्रसेन उतरला ॥
९६॥ श्रीनाथासी करुनि नमन ॥ उभा राहिला कर जोडून ॥ म्हणे महाराजा आज्ञा कोण ॥
266
काय कार्य करावें मी ॥९७॥ येरु म्हणे गंधर्वनाथा ॥ आणिक पाचारीं गंधर्व येथें ॥ त्यांसी
पाठवनि
ू महीवरतें ॥ मेळा करा सर्वाहीं ॥९८॥ नाना बैरागी संन्यासी ॥ जपी तपी
संतयोगियांसी ॥ येथें आणोनि समाजेंसीं ॥ अन्नदानें उत्साह करावा ॥९९॥
सुरवरगंधर्वगणसहित ॥ दे वदानवकिन्नरांसहित ॥ मेळवोनि अपरिमित ॥ आनंदउत्साह
करावा ॥१००॥ ऐसें सांगतांचि चित्रसेनातें ॥ मग चित्रसेनें पाचारी गंधर्वातें ॥ एकशत गंधर्व
महीवरते ॥ प्रकट झाले येवोनी ॥१०१॥ मग त्या गंधर्वासी चित्रसेने ॥ सांगूनि सर्व
वर्तमान ॥ दाही दिशा प्रेरणा करुन ॥ प्रज्ञावंत आणिले कीं ॥१०२॥ जपी तपी योगशीळ ॥
गप्ु त प्रगट आणिले सकळ ॥ नवनाथादि ऋषिमंडळ ॥ येऊनियां पोहोंचले ॥१०३॥ शक्र
ु
दत्तात्रेय याज्ञवल्की ॥ वसिष्ठ वामदे व कपिल शेखी ॥ व्यास पाराशर नारद ऋषी ॥
वाल्मीक पाचारिले गंधर्वी ॥१०४॥ अठठ्याऐंशीं सहस्त्र ऋषिभार ॥ स्वर्गीहूनि उतरले
दे वकिन्नर ॥ गणगंधर्वादि वसल
ु ोक अपार ॥ तपोलोक पातले ॥१०५॥ त्यांतचि
अष्टवसूंसहित ॥ उपरिचर आला विमानव्यक्त ॥ तेणें येतांचि मच्छिं द्रास वत्ृ तांत ॥
कीलोतळे चा सांगितला ॥१०६॥ कीं सोडूनि स्त्रीदे श अवनी ॥ सिंहलद्वीपा गेली मैनाकिनी
267
॥परी तुमच्या वियोगें करुनी ॥ क्षीणशरीर झालीसे ॥१०७॥ तरी असो कैसें ते ॥ भेटेल
तम्
ु हां ईश्वरसत्ते ॥ परी योगक्षेम स्वशरीरातें ॥ आहांत कीं त्रिवर्ग ॥१०८॥ मच्छिं द्र म्हणे
अहो जी ताता ॥ तव कृपेची दृष्टी असतां ॥ सदा मिरवूं सर्व क्षेमता ॥ पदोपदी अर्थातें ॥
१०९॥ ऐसे वदतां उभय जाण ॥ तों दे वांसह उतरला पाकशासन ॥ब्रह्मा विष्णु रुद्रादि पूर्ण
॥ महीलागीं उतरले ॥११०॥ श्रीनाथासी भेटोनि सकळ ॥ मग ठाई ठाई सर्व मंडळ ॥
विराजूनि वार्ता सकळ ॥ ठाई ठाई करिताती ॥१११॥ येरीकडे गोरक्षनाथें ॥ पाचारुनि
मच्छिं द्रातें ॥ म्हणे समुदाय अपरिमित ॥ मिळाला कीं महाराजा ॥११२॥तरी तुमची
कनकवीट ॥ आणोनि दे तों सभ
ु ट ॥तितक्
ु यांत अर्थ सारोनि सभ
ु ट ॥ बोळवावें समस्तांतें ॥
११३॥ यावरी बोले मच्छिं द्रनाथ ॥ काय करुं ही कनकवीट ॥ तुजएवढा शिष्यवर्गात ॥
असतां चिंता नसे मज ॥११४॥ ऐसे बोलता मच्छिं द्रनाथ ॥ गदागदां हांसे गोरक्षसुत ॥म्हणे
महाराजा प्रतापवंत ॥ सकळ तम्
ु ही प्रगटलां ॥११५॥ ऐसें बोलोनि वागत्ु तरीं ॥ माथा ठे वी
चरणांवरी ॥ म्हणे महाराजा स्वशरीरीं ॥ स्वस्थ आपण असावें ॥११६॥ अष्टसिद्धी आणिमा
गरिमा ॥ प्राप्ती प्राकाम्या आणि महिमा ॥वशित्व ईशित्व आठवी प्रतिमा ॥ सिद्धीलागीं
268
पाचारा ॥११७॥ पाचारिल्या अष्ट जणी ॥ येवोनि लागल्या गोरक्षचरणीं ॥ म्हणती आज्ञा
करा स्वामी ॥ कामनेसह अर्थातें ॥११८॥ येरु म्हणे वो प्रियभामिनी ॥ तप्ृ त करावें
मंडळीलागुनी ॥ षड्रसान्नरुचीकरोनी ॥ संतष्ु ट सर्व करावे ॥११९॥ मग तेथ अवश्य
म्हणोनि सिद्धी ॥ वेंचित्या झाल्या आपुल्या बुद्धी ॥अन्न निर्मिले पर्वतमांदी ॥ षड्रसादि
पक्वान्नें ॥१२०॥ ऐशा सिद्धी योजिल्या कामा ॥ याचपरी सडासंमार्जन आराम ॥सप्तही
सटव्या नेमूनि उत्तमा ॥ मही पवित्र करीतसे ॥१२१॥ तरी त्या सप्तही सटव्या कोण ॥
ऐका तयांचीं नामाभिधानें ॥आणि तयांतें काय कामानें ॥ निरोपिलें विधीनें ॥१२२॥ तरी
त्या उत्पत्तिस्थानीं जन्मकाळा ॥ जावोनि लक्षावें यांनीं बाळा ॥विधिअक्षरें लिहिलीं भाळा
॥ वाचनि
ू पाहती सटव्या ॥१२३॥ जरी सप्त सटव्या मानवासी ॥ शोभा न मिरवे
असुरप्रदे शीं ॥ रानसटवी वनचरांसी ॥ विलोकूनि जातसे ॥१२४॥ वष
ृ भ अश्व गांवाचे पशू ॥
घोडसटवी आहे त्यांस ॥ वासतसटवी खेचरांत ॥ पक्षिकुळा मिरवतसे ॥१२५॥ अंबध
ु ासटवी
जळचरांत ॥ सबुधासटवी उदळी जात ॥ऐसिया कामीं सटव्या सात ॥ कमलोद्भवें लाविल्या
॥१२६॥ त्या सातही परिचारिका ॥ सडासंमार्जन करिती निका ॥यापरी वाढणें आनंदोदिका
269
॥ जळदे वता आराधिल्या ॥१२७॥ कुमारी धनदा नंदा विमला ॥ लक्ष्मी विख्याता प्रबळ
ज्ञानमंगळा ॥नववीं समर्थं दे वता बाळा ॥ ह्या नवही वाढिती सकळातें ॥१२८॥ गंधर्वे
करावें पाचारणें ॥ समाचार घ्यावा अष्टवसूनें ॥ चौकी द्यावी भैरवानें ॥ अष्टदिशा
अष्टांनी ॥१२९॥ उपरिचरवसूनें करपल्लवी ॥ सकळांसी दक्षणा द्यावीं ॥मच्छिं द्र करीत
आघवी ॥ प्रदक्षिणा भावार्थे ॥१३०॥ चित्रसेन गंधर्वपती ॥ तांबल
ू दे तसे सर्वांप्रती ॥ आणि
तीर्थ जे गंगाभगीरथी ॥ तोय वाढी सर्वांतें ॥१३१॥ यापरी अष्टोत्तरशत तीर्थे ॥ पाणी
वाहती समर्थे ॥ आणि उचलणें उच्छिष्टपात्रातें ॥ ऐशीं कामे करिताती ॥१३२॥ महानुभाव
जो उमापती ॥ अती आदरें स्वपंक्तीं ॥अप्सरा किन्नर गायन करिती ॥ नारदादि येवोनियां
॥१३३॥ ऐसें नेम नेमनि
ू यां कामा ॥ दिधलें ऐसें कार्य उगमा ॥ आनंदोत्साह होतां सुकर्मा
॥ सर्वानंद हे लावें ॥१३४॥ ऐसी होतां आनंदस्थिती ॥ परी गहिनी आठवला गोरक्षचित्तीं ॥
मग येवोनियां मच्छिं द्राप्रती ॥ बोलता झाला प्राज्ञिक ॥१३५॥ हे महाराजा गरु
ु नाथा ॥
प्राणिमात्र आले समर्था ॥ परी कर्दमपुतळा गहिनीनाथा ॥ येथें आणावा वाटतें ॥१३६॥ ऐसें
मोहक ऐकोनि वचन ॥ म्हणें गंधर्वा पाठवोन ॥ कोंतिगेसहित मधुब्राह्मण ॥ बाळासह
270
आणावा ॥१३७॥ मग चित्रसेना सांगोनि वत्ृ तांत ॥ पत्र लिहिलें मधुविप्राते ॥ सुलोचन
गंधर्वाचे ओपन
ू हस्तें ॥ कनकगिरीशीं पाठविला ॥१३८॥ गंधर्व जावोनि कनकगिरीसी ॥
भेटोनि कोंतिगे मधवि
ु प्रासी ॥मग आनंदोत्सव वत्ृ तांतासी ॥ निवेदिलें सकळ तेथे ॥१३९॥
मग पत्र दे वोनि त्याहातीं ॥ वाचून पाहे विप्रमूर्ती ॥पाचारण ही मजकुरशक्ति ॥
ध्यानालागीं संचरली ॥१४०॥ मग बाळासह सपरिवार ॥ येता झाला मधवि
ु प्र ॥
मुक्कामोमुक्काम महीवर ॥ साधुनिया पोंचला ॥१४१॥ सप्तवर्षी गहिनीनाथा ॥ आणनि
ू
लोटिला पदावरुता ॥ मच्छिं द्र अंकीं घेवोनि त्यांतें ॥ प्रेमें चुंबन घेतसे ॥१४२॥ अति
स्नेहानें करोनि लालन ॥ म्हणे अवतारी करभंजन ॥ गैबी जन्मला गहिनीनाम ॥
सकळालागीं दिठावी ॥१४३॥ ऐसिये स्नेहाचा परम अवसर ॥ पाहोनि बोलता झाला शंकर
॥ कीं आम्हालागीं पुढें अवतार ॥ घेणें आहे मच्छिं द्रा ॥१४४॥ तरी त्या अवतरणीं नेमस्ती
॥ मही मिरवे नामांप्रती ॥ तरी त्या अनग्र
ु हाचे स्थितीं ॥ गहिनीनाथ वदविला ॥१४५॥ तरी
त्यातें विद्या अभ्यासून ॥ सकल अधिकारी करावा पूर्ण ॥ मी अनुग्रह याचा घेईन ॥
पुढले ते अवतारीं ॥१४६॥ ऐसें सांगतां शिव त्यास ॥ मग बोलावूनि गोरक्षास॥ प्रत्यक्ष
271
अनुग्रह गहिनीनाथास ॥ गोरक्षानें दे वविला ॥१४७॥ सर्व दे वांचे साक्षीसहित ॥ मौळीं ठे विला
वरदहस्त ॥ ब्रह्मपरायण गहिनीनाथ ॥ जाहला सत्य परियेसा ॥१४८॥ अनग्र
ु हउत्साह
मंडळीसंगम ॥ एक मास उभवला आनंदद्रम
ु ॥ मग कुबेरा पाचारुनि नेम ॥ सांगता झाला
गोरक्ष ॥१४९॥ म्हणे हा कनकगिरी जा घेवोन ॥ अम्हां दे ई अपार भूषण ॥ सकळ मंडळी
गौरवोन ॥ पाठवणें स्वस्थाना ॥१५०॥ मग तो कुबेर बोलें वचन ॥ येथेंचि असों द्यावें धन
॥ मी लागेल तैसें इच्छे समान ॥ भूषणातें आणितों ॥१५१॥ मग अपार दिंडें वस्त्रें आणोन
॥ महत्त्वासारखें दिधलें वांटोन ॥ द्रव्यादि दै वोनि याचकजन ॥ तोषविले सकळ ॥१५२॥
सकळ तोषले पावोनि मान ॥ पावती आपल
ु ें स्वस्थान ॥ परी मच्छिं द्र तेथें राहोन ॥
अभ्यासिती गहिनीते ॥१५३॥ असो गर्भाद्रींत मच्छिं द्रनाथ ॥ ठे वूनि गोरक्ष करावया तीर्थ ॥
महीलागीं भ्रमत ॥ गिरनारप्रती पातला ॥१५४॥ तेथें भेटोनि दत्तात्रेयासी ॥ भावें नमिलें
प्रेमराशीं ॥ श्रीदत्तें धरोनि हृदयासी ॥ आनंदानें उचंबळला ॥१५५॥ श्रीकरपद्में मख
ु मंडन ॥
गोरक्षाचें कुरवाळूनि वदन ॥ निकट बैसविला हस्त धरोन ॥ अलाई बलाई घेतसे ॥१५६॥
मोहितवाणीं पुसतसे त्यातें ॥ म्हणे कोठें रे मच्छिं द्रनाथ ॥ तूं सोडूनि निरपेक्ष त्यातें ॥
272
महीलागीं भ्रमतोसी ॥१५७॥ येरुं सांगे पुन्हां नमोन ॥ गर्भाद्रिपर्वती मच्छिं द्रनंदन ॥
राहिलासे स्वसख
ु ेंकरुन ॥ जपजाप्यातें योजनि
ू यां ॥१५८॥ मह
ु ू र्तपणे स्वसख
ु ासीं ॥ लाविलें
असें तीर्थस्नानासी ॥ मग मी नानातीर्थउद्देशीं ॥ करीत आलों परियेसा ॥१५९॥ ऐसा वदोनि
वत्ृ तांत ॥ याउपरी बोले अत्रिसुत ॥ वत्सा कार्य लागलें मातें ॥ त्या कार्यातें संपादीं ॥
१६०॥ तरी म्हणसी कार्य कवण ॥ भर्तरी मम अनग्र
ु ही नंदन ॥ तो स्वकांतेकरितां स्मशान
॥ द्वादश संवत्सर सेवीतसे ॥१६१॥ अन्नोदकाचा त्याग करुन ॥ सेवोनि आहे तण
ृ पर्ण ॥
कांता कांता चिंतन करुन ॥ द्वादश वर्षे बैसला ॥१६२॥ तरी तुवां जावोनि तेथें ॥ सावध
करीं यक्ति
ु प्रयक्ति
ु ॥ सकळ दावीं अशाश्वत ॥ आपल
ु े पंथीं मिरवावें ॥१६३॥ त्यासी मीं
अनुग्रह जेव्हां दिधला ॥ तेव्हांचि गुंतविला संकल्पाला ॥ कीं सोडूनि वैभवपंथाला ॥
नाथपंथीं मिरवेन मी ॥१६४॥ तरी तया बोलासी जाण ॥ दिवस लोटूनि गेले पूर्ण ॥ मग
जन्मापासनि
ू सकळ कथन ॥ भर्तरीच्या सांगीतलें ॥१६५॥ समच्
ु चयगोष्ट ऐकूनि कथन ॥
मान तुकावी गोरक्षनंदन ॥ म्हणे महाराजा तव कृपेने ॥ कार्य सत्य करीन हें ॥१६६॥ तव
आज्ञा यापरी मातें असतां ॥ मग भर्तरी लोहातें आणीन कनकता ॥ ही अशक्य नसे मातें
273
वार्ता ॥ अर्थ घडला सहजचि ॥१६७॥ हें महाराजा तूं कृपाघन ॥ वर्षलासी मम दे हकारण ॥
तैं भर्तरीतरुतें ज्ञानकण ॥ अनायासें कणसेंचि ॥१६८॥ तव कृपा जवळी असतां ॥ मग
भर्तरीक्षुधेची कामवार्ता ॥ ही अशक्य नसे मातें करितां ॥ तप्ृ त सिद्धीतें भिनवाया ॥१६९॥
कीं तव कामकल्पतरु ॥ मम चित्तागणीं पावला विस्तारु ॥ तेथें भर्तरीहीनत्वविचारु ॥
दरिद्राचें उरे ना ॥१७०॥ तरी आतां बोलतों प्रमाण ॥ कार्य आपल
ु ें करुनि दे ईन ॥ ऐसें
म्हणोनि वंदोनि चरण ॥ शीघ्रगती निघाला ॥१७१॥ व्यानअस्त्र जपोनि होटीं ॥ भाळी
चर्चिली भस्मचिमुटी ॥ मग व्यानमंत्रे महीपाठी ॥ गमन करुं निघाला ॥१७२॥ लवतां
डोळ्याचें पातें ॥ क्षणें आला अवंतिकेप्रत ॥ पन्नास योजनें निमिषांत क्षितींत ॥ लंघोनिया
पातला ॥१७३॥ तों गोरक्ष येतां स्मशाननिकट ॥ दरु ोनि पाहे भर्तरी नेट ॥ तों सर्वांग दिसे
अति कृशवट ॥ अस्थिगत प्राण दे खिला ॥१७४॥ मुखीं तितुकीच सहजध्वनी ॥ म्हणे राम
हे बरवी केली करणी ॥ आम्हां उभयतांची तट
ु ी करोनी ॥ पिंगला नेली जवळिके ॥१७५॥
ऐसी सहजध्वनि ऐकोन ॥ पाहूनि तयाचें कृशपण ॥ परम चित्तीं हळहळोन ॥ चकचकाव
मानीतसे ॥१७६॥ चित्तीं म्हणे अहा कठिण ॥ राव आचरे परम निर्वाण ॥ अस्थिमय
274
राहिला प्राण ॥ त्वचा व्यक्त होऊनियां ॥१७७॥ तरी ऐसा विरह जयासी ॥ बाणलाहे पूर्ण
मानसीं ॥ तो वरपंगी वाग्वरासी ॥ कदाकाळीं मानीना ॥१७८॥ तरी यातें आम्ही जें बोलंू ॥
तें तें सकळ होय फोलू ॥ जैसा क्षुधेला वेळू ॥ पळवा तेथें मिरवेना ॥१७९॥ जैसा खापरासी
परीस भेटे ॥ व्यर्थ होय यत्नपाठ ॥ तेवीं बोधितां बोध अचाट ॥ व्यर्थपणीं मिरवेल ॥
१८०॥ कीं हिंगतरु अपार विपिनीं ॥ त्यांत मैलागरु स्थापिला वनीं ॥ तया सग
ु ंध
लिप्तदर्ग
ु ध वनीं ॥ कदाकाळी तुटेना ॥१८१॥ कीं शर्क रे चे आळीपाळीं ॥ शक्रावणाच्या
वेष्टिल्या वेली ॥ परी त्या कटुत्वपणा सकळी ॥ मधुरपणा मिरवेना ॥१८२॥ कीं
चतरु ाननाचे हस्तकमळीं ॥ जन्मभर स्थापिलें दरिद्र भाळीं ॥ तैं व्यवसायेंकरुनि नव्हाळी ॥
कदाकाळीं चालेना ॥१८३॥ पढ
ु ील अध्यायी भर्तरी होऊनि विरक्त पवित्र ॥ गोरक्ष सांगती
अत्रिपत्र
ु ॥ गुरुनाथ पै केला ॥ १८४॥

275
 अध्याय आठवा
तरी आतां विचार येतां ॥ योजावा कांही बोधरहिता ॥ ज्यातें जैसी कामना स्थित ॥ तैसी
स्थिती वर्तावी ॥१॥ कीं श्वपुच्छा चक्रवेढा ॥ नीट होण्या यत्न पाडा ॥ तेवीं राव झाला
वेडा ॥ शब्दबोध चालेना ॥२॥ जैसा जो तैसाचि होतां स्थित ॥ मग संतोष मिरवे चित्त ॥
संतोष मिरविल्या कार्य प्राप्त ॥ घडोनि येतें सकळिकां ॥३॥ पहा राम शत्रु दानवां ॥ परी
बिभीषण मिरवला भिन्नभावा ॥ तेणेंकरुनि स्ववैभवा ॥ भंगूं दिलें नाहींच कीं ॥४॥ कीं
बळियारायाचें जिणें ॥ त्यासी मिरवला तो वामन ॥ मातश
ृ त्रू फरशधर होऊन ॥ तातासमान
वहिवटला ॥५॥ तन्न्यायें करुनि येथें ॥ रायासी ओपावें सर्व हित ॥ संतोष मिरवोनि
अत्रिसुता ॥ कीर्तिध्वज लावावा ॥६॥ मग जाऊनि अवंतिकेंत ॥ कुल्लाळगह
ृ ीं संचार करीत
276
॥ एक गाडगें आणनि
ू त्यातें ॥ बाटली नाम ठे विलें ॥७॥ उपरी रं ग चित्रविचित्र ॥ दे ऊनि
रोगणीं केलें पवित्र ॥ मग तें चमकपाणीं पात्र ॥ तेजालागीं दर्शवी ॥८॥ परो अंतरीं पात्र
कच्चेपणीं ॥ वरी रं ग दावी लखलखोनी ॥ जेवीं वाढीव ब्रह्मज्ञानी ॥ परी अंतरी हिंगो ॥९॥
बोलतां ज्ञानी विशेष ॥ कीं प्रत्यक्ष मिळाला स्वरुपास ॥ ऐसें भासलें तरी ओंफस ॥ तरी
अंतरी हिंगो ॥१०॥ नव तें मडकें कच्चेपणीं ॥ वरी सढ
ु ाळ दिसे रं गप्रकरणी॥असो
गोरक्षनाथ तें घेऊनी ॥स्मशानवाटीके पोहोंचला ॥११॥ भर्तरीजवळ येतां ॥दृष्टीसन्मुख
तत्त्वतां ॥ ठें चेचे निमित्त करुनि नाथ ॥ भूमीलागी पडतसे ॥१२॥ अंग धरणीं दे त टाकून
॥ सोंग दावी मर्च्छा
ू पणें ॥ त्या संधींत बाटली कवळून ॥ बाटलीलागीं न्याहाळी ॥१३॥
असो बाटली गेली फुटोन ॥ मग सोंग मूर्च्छे चें सांवरोन ॥ भंवतें पाहे विलोकून ॥ बाटली
झाली शतचूर्ण ॥१४॥ तंव ती दे खिली शतचूर्ण ॥ मग उठतां झाला अहा म्हणोन ॥ म्हणे
माझी माय बहीण ॥ बाटले कैसी फुटलीस तंू ॥१५॥ सकळ मेळवनि
ू तिचे खापर ॥ शोक
करीतसे वारं वार ॥ ऊर्ध्वशब्दें गहिंवर ॥ लोकांमाजी दाखवी ॥१६॥ म्हणे अहा माझी बाटली
॥ दै वें कैसी फुटोनि गेली ॥ आतां ती माझी परम माउली ॥ कोणे रानी धुंडाळंू ॥१७॥
277
अहा माय गेलीस सोडोन ॥ आतां तुजसाठीं वें चीन प्राण ॥ अहा विधात्या कैसें घडोन ॥
आणिलें तव
ु ां या ठायी ॥१८॥अहा माझे माय बहिणी॥कैसी गेलीस सोडोनी॥दाही दिशा
मजलागोनी॥ओस करोनी गेलीस॥१९॥ माये गे माय या ठायीं ॥ तूं वांचली असतीस
आपुले दे हीं ॥ मी पावलों असतों मत्ृ युप्रवाहीं ॥ त्यांत कल्याण मानितो ॥२०॥ ऐसे शब्द
रायें ऐकोन ॥ हास्य करी गदगदोन ॥ चित्तीं म्हणे पावलिया मरण ॥ मडक्यास मग
काय करितां ॥२१॥ ऐसी अंदेशा आणोनि चित्तीं ॥ हास्य वारं वार करी नप
ृ ती ॥ येरीकडे
गोरक्ष क्षितीं ॥ आरं बळे अट्टाहास्यें ॥२२॥ धरणीं टाकोनि शरीर ॥ ह्रदय पिटीं उभय करीं
॥ अहा बाटली वागत्ु तरी ॥ ऐसें म्हणोनि आरं बळे ॥२३॥ म्हणे तंू गेलीस माय बहिणीं ॥
परी माझें आटलें सुदैवपणी ॥ अहा माझा वासरमणी ॥ अस्ताचळा गेलासे ॥२४॥ अहा
बाटली माझें धन ॥ कोणें दर्ज
ु नें नेलें हिरावोन ॥ अहा बाटले तुझें वदन ॥ एकदां दावीं
मजलागीं ॥२५॥ अहा बाटली परम धर्ज
ू टी ॥ कोणी हिरावली मम अंधाची काठी ॥ ऐसें
म्हणोनि वाग्वटी ॥ माय वदन दावीं गे ॥२६॥ ऐसें म्हणोनि दीर्घरुदन ॥ करीत आहे
अट्टाहास्येंकरोन ॥ परी राव भर्तरी तें पाहुन ॥ चित्तामाजी चाकाटे ॥२७॥ अहा पिंगला हा
278
पिंगला ॥ ऐसा घोष करीत बैसला ॥ परी तें पाहूनि विसरला ॥ मनीं आश्चर्य बहु मानी ॥
२८॥ म्हणे वेंचिता दमडी अडका ॥ तयासाठीं धरुनि आवांका ॥ नाशवंत जाणे सर्व निका
॥ शोक केवीं करतसे ॥२९॥ ऐसें जल्पनि
ू चित्तीं ॥ निवांत बैसला तये क्षितीं ॥ परी
हुडहुडी तरुफलाप्रती ॥ शांतपणें राहीना ॥३०॥ सुशब्दवाक्या अमत
ृ पर ॥ सिंचिता झाला
वागत्ु तर ॥ म्हणे योगिया कां चिंतातरु ॥ शोक करिसी हें सांग ॥३१॥ अरे वेंचितां सापिका
कवडी ॥ मडकें येईल पुन्हां आवडीं ॥ तयासाठीं शोकपरवडी ॥ करिसी काय हे मूर्खा ॥
३२॥ ऐसें उत्तरद्रम
ु ाचें फळ ॥ अर्थी ओपितां नप
ृ ाळ ॥ यावरी गोरक्षबाळ ॥ बोलता झाला
तयातें ॥३३॥ म्हणे महाराजा नप
ृ ाळा ॥ तंू शोक करिसी कवण मेळा ॥ तरी
दःु खाब्धिशोकजाळा ॥ प्रचीति पाहें आपुली ॥३४॥ तरी अहा पांथस्थ तूं प्रकाम ॥ कंठीं
लागला जगाचा उगम ॥ तरी त्या उभवोनि अनर्थधाम ॥ सुख कैसें नांदेल ॥३५॥ तरी
आपणावरुनि नप
ृ ती ॥ घ्यावी जगाची अर्थप्रचीती ॥ माझी बाटली फुटल्या क्षितीं ॥ दःु ख
जाणें मी एक ॥३६॥ राव ऐकूनि वागुत्तरा ॥ पुन्हां म्हणतसे ऐकिजे नरा ॥ मम दःु खाचा
दृष्टांत खरा ॥ प्रचीतिरुपीं धरिला त्वां ॥३७॥ परी माझी पिंगला राणी ॥ मान पावली जेवीं
279
सौदामिनी ॥ हारपली जैसी सौदामिनी ॥ परतोनि कैसी प्राप्त होय ॥३८॥ शतानुशत
मडकीं मिळत ॥ प्राप्त करुनि दे ईन क्षणांत ॥ पिंगलेसमान स्त्रीरत्न ॥ कैं चे दस
ु रे मिळे ल
॥३९॥ यावरी गोरक्ष बोले वचन ॥ तझ्
ु या पिंगला लक्षवधि जाण ॥ प्राप्त करीन एक क्षण
॥ परी ऐसी बाटली मिळे ना ॥४०॥ ऐसें ऐकूनि नराधिप ॥ म्हणे पिंगलेचें स्वरुप ॥
गण
ु वंती गंभीर दीप ॥ लक्षावधि दाविसी ॥४१॥ तरी लक्षावधि पिंगला मातें ॥ आतांचि
दाखवीं सदगुरुभरिते ॥ तूतें बाटल्या शतानुशतें ॥ सिद्ध करितों या ठाया ॥४२॥ तरी तुझा
चमत्कारु ॥ दावीं मातें कल्पतरु ॥ जैसा भूषण कृपापरु ॥ गुरुसुत तो गहिंवरला ॥४३॥
तरी बा समान करणी ॥ मातें मिरवेल अंतःकरणीं ॥ नातरी ढिसाळ बाटल्यावाणी ॥ परी
अर्थ हिंगूच दिसतसे ॥४४॥ जैसें मग
ृ जळाचें पाणी ॥ परी अब्धिसमान वाटे खाणी ॥ परी
तष
ृ ाकोडाचा वासरमणी ॥ अस्ताचळीं पावेना ॥४५॥ कीं शुद्ध ओडंबरी घन ॥ स्वगींहूनि
करी गर्जन ॥ परी तोय लेशमान ॥ महीलागीं आतळे ना ॥४६॥ कीं काजवा जो तो दिढवा
दावी ॥ तरी कां तिमिरास तो आटवी ॥ तेवीं बोल फोलप्रवाहीं ॥ मिरवू नको योगें द्रा ॥
४७॥ ऐसें ऐकतां वचन ॥ म्हणे राया नरें द्रोत्तमा ॥ पिंगलाउदय लक्षावधीन ॥ केलिया
280
मज दे सील काय ॥४८॥ येरु म्हणे पिंगला नयना ॥ दाविलिया पुरवीन इच्छिली कामना ॥
राज्यवैभव सख
ु सेवना ॥ संकल्पीन तज
ु लागीं ॥४९॥ ऐसें बोलतां नरें द्रपाळ ॥ साक्ष कोण
म्हणे गोरक्षबाळ ॥ येरु म्हणे पंचमंडळ ॥ साक्षभूत असती बा ॥५०॥ आणि अनलादि
स्वर्गसविता ॥ जळपाताळ जळमही मान्यता ॥ हे साक्ष असती बा दे खता ॥ पशु पक्षी
मग
ृ ादिक ॥५१॥ जरी मज न घडे बोलासमान ॥ तरी पर्व
ू ज सर्व पावती हीन ॥ स्वर्गवासी
पावती पतन ॥ नरकवास भोगिती ॥५२॥ आणि शतजन्म रौरवकार ॥ महीं भोगीन वारं वार
॥ जरी मी न ओपीं राज्यसंभार ॥ तुजलागीं महाराजा ॥५३॥ ऐसें बोलूनि शपथपूर्वक ॥
पन्
ु हां बोले शपथदायक ॥ म्हणे महाराजा हे तपपाळक ॥ बोलासमान दावीं कीं ॥५४॥ जरी
या बोलासमान राहणी ॥ तूं न दाखविसी मातें नयनीं ॥ तरी नरक पावसील सहस्त्र जन्मीं
॥ विहित वाचे अनत
ृ त्वें ॥५५॥ ऐसी राजेंद्र बोले वाणी ॥ सत्यार्थ म्हणतसे योगतरणी ॥
मग कामिनीअस्त्र पिंगलानामीं ॥ प्रयोगातें उच्चारी ॥५६॥ मग सहज करुनि ऊर्ध्व दृष्टी ॥
फेंकिता झाला भस्मचिमुटी ॥ तंव ते कामिनी अस्त्रपोटीं ॥ स्त्रिया कोटी उतरल्या ॥५७॥
मुख्य पिंगला जी भस्म झाली ॥ तीच अनंत मर्ति
ू धरुनि उतरली ॥ पाठीं पोटीं व्यापिली
281
॥ सन्मुख उभी राहिली रायाच्या ॥५८॥ राव पाहूनि पिंगलास्वरुप ॥ मोह कामाचा उजळला
दीप ॥ सकळांसी बैसवोनि आपणासमीप ॥ संसारखण
ु ा पस
ु तसे ॥५९॥ परी त्या पिंगला
सगुणसरिता ॥ सर्व सांगती अचूक वार्ता ॥ सांगूनि उपरी बोधअर्था ॥ रायाप्रती बोलती ॥
६०॥ म्हणती महाराजा प्राणेश्वरा ॥ मम विरहाचें शल्य बैसलें अंतरा ॥ परी अशाश्वताचा
माथां भारा ॥ फुकटपणीं वाहिला ॥६१॥ म्यां चित्तीं करुनि तम
ु ची प्रीती ॥ दाहूनि घेतले
दे हाप्रती ॥ पुन्हां उदय गोरक्षजती ॥ अनंत दृश्य पैं केलें ॥६२॥ केलें तरी तम्
ु हांभावनी ॥
मिरवणें मज पुन्हां अवनीं ॥ परी शेवटी मत्ृ युपणाची काचणी ॥ तम्
ु हां आम्हां असेचि ॥
६३॥ तरी राया महीभोजा ॥ आतां संग सोडूनि माझा ॥ मोक्षमहींतळीं ध्वजा ॥ लावोनियां
उभारी ॥६४॥ यापरी माझा काम चित्तीं ॥ वरुनि आचरला संसारनीति ॥ परी
मुक्तिमोक्षाची मांदस
ु हातीं ॥ चढणार नाहीं महाराजा ॥६५॥ मी पिंगला तुमची कांता ॥
आचार आचारलें पतिव्रता ॥ तेणें डौरवोनि श्रीवरें माथा ॥ दिधलें हिता मजलागीं ॥६६॥
आतां तुमचे सर्व हित ॥ तुम्ही विलोका प्रज्ञावंत ॥ मी तुमची दासी तुम्हां संमत ॥ चालूं
शकें महाराजा ॥६७॥ ऐसे वदोनी निवांतपणीं ॥ पिंगला बैसली राव वेष्टोनि ॥ परी तो
282
चमत्कार पाहोनि ॥ विस्मय त्यासी वाटला ॥६८॥ मग धांवनि
ू गोरक्षचरणीं ॥ लोटूं पाहे
दं डवत अवनीं ॥ परी सर्वज्ञ गोरक्ष धरुनि पाणि ॥ रायाप्रती बोलतसे ॥६९॥ हे महाराज
महीपाळ ॥ माझा गुरु जो मच्छिं द्रबाळ ॥ मच्छिं द्रनामें प्रतापशीळ ॥ शिष्य आहे दत्ताचा
॥७०॥ तरी यापूर्वी तुझिया दे हीं ॥ दत्तानुग्रह लाधला पाहीं ॥ तरी तूं मच्छिं द्रसहोदर महीं
॥ गरु
ु माझा अससी कीं ॥७१॥ तरी तंू वंद्य आहे सी मातें ॥ म्हणोनि नमना अनचि
ु ता ॥
तरी माझा साष्टांग प्रणिपात ॥ तव चरणी असो कीं ॥७२॥ तरी राया सदगुरुभ्राता ॥ सांग
कीं कामना केवीं उदभवली चित्ता ॥ राज्यवैभव संसारदहि
ु ता ॥ पिंगला भोगूं इच्छीतसे ॥
७३॥ किंवा सोडूनि सकळ संपत्ती ॥ कामनाविरह वैराग्य चित्तीं ॥ आचरुं ऐसी बोधमती
॥ तरी स्थिती सांग कीं ॥७४॥ जैसी कामना असे चित्ता ॥ तैसीच लाभेल तेजभरिता ॥
ऐसें बोलतां गोरक्षनाथा ॥ राव बोले उत्तर ॥७५॥ म्हणे महाराजा द्वादश वरुषां ॥ बैसलो
पिंगलाउद्देशा ॥ परी पिंगला स्वरुपास ॥ प्राप्त झाली नाहीं कीं ॥७६॥ तरी येऊनि
त्वरितात्वरित ॥ पिंगला दाविल्या शतानुशत ॥ तरी ऐसें सबळ सामर्थ्य ॥ राज्यपदीं
दिसेना ॥७७॥ मी पूर्वीच भ्रांतीं वेष्टिलों ॥ श्रीगुरुचे हातापासूनि निसटलों ॥ निसटलों परी
283
कष्टलों ॥ संसारतापामाझारीं ॥७८॥ तरी आतां कृपाघन ॥ दत्तदर्शनाचें अपार जीवन ॥
मज चातका करीं पान ॥ कृपाघना महाराजा ॥७९॥ आतां मातें संसारराहणी ॥ राज्यवैभव
सुखावणीं ॥ तुच्छ लागे योगधर्मी ॥ प्रतापानें हीन तें ॥८०॥ धन्य तूं एक प्रत्ययास ॥
पिंगला दाविली चमत्कारास ॥ जेवीं आवडी कुरुपाळास ॥ कौरवदर्शना दाविलें ॥८१॥ तैसें
पर्ण
ू कथेंत ॥ दर्शन करविलें मातें येथ ॥ तरी मी न राहें भवभ्रांतींत ॥ वेष्टोनियां
महाराजा ॥८२॥ आतां आचरे न पूर्ण योगा ॥ साधीन सकल कलांसी प्रयोगा ॥ माझा
स्वामी अनसूयाकुशिगा ॥ रत्न मातें दावीं कां ॥८३॥ गोरक्ष म्हणे विरहे नप
ृ ाळा ॥ मनीं
वरिली आहे पिंगला ॥ तरी लक्षावधी प्राप्त या वेळा ॥ तत
ू ें झाल्या महाराजा ॥८४॥ तरी
तितुक्या भोगनि
ू आतां ॥ संतुष्ट करीं आपुल्या चित्ता ॥ येरु म्हणे एकीकरितां ॥ दःु ख
इतुकें भोगिलें ॥८५॥ मग लक्षावधी भोगून ॥ तयांचे दःु ख अवर्णन ॥ कोणी भोगावें
चंद्रार्क मान ॥ अवधीतें सांडोनियां ॥८६॥ एक वश्चि
ृ क दं शिल्या अंगा ॥ वेदना होती भोगा
॥ त्यांत लक्षानुलक्ष सुयोगा ॥ दं शिल्या काय सांगावें ॥८७॥ तरी आतां असो कैसें ॥ पुन्हा
अदृश्य करीं पिंगलेस ॥ आणि तूं राज्यवैभवास ॥ सांभाळ करीं महाराजा ॥८८॥ तरी
284
माझिया स्वामीचे चरण ॥ आतां दावीं मजकारण ॥ इतुका उपकार करुन ॥ कीर्तिध्वजा
मिरवीं कां ॥८९॥ मग अवश्य म्हणे गोरक्षसत
ु ॥ पन्
ु हां अदृश्य पिंगला समस्त ॥ मग
धरोनि भर्तरीनाथाचा हस्त ॥ नगरामाजी आणिला ॥९०॥ आणिला तेव्हां हर्ष समस्तां ॥
लोटिती झाली आनंदसरिता ॥ विक्रमरायानें माथा ॥ गोरक्षचरणीं ठे विला ॥९१॥ रायें
बैसवोनी कनकासनीं ॥ षोडशोपचारे पजि
ू ला मन
ु ी ॥ मग जोडोनियां पाणि ॥ गोरक्षकातें
पुसतसे ॥९२॥ म्हणे महाराजा मम भ्राता ॥ पिंगलाविरहें पेटल्या चित्ता ॥ कैसा आणिला
दे हावरता ॥ तरी कथा सांगावी ॥९३॥ मग रायातें सकळ कथून ॥ तष्ु ट केला मनोधर्म ॥
उपरी वैराग्यसंकेत पावन
ू ॥ पढ
ु ील कार्य सांगितलें ॥९४॥ परी विक्रम तो सर्व मर्मज्ञ ॥
तुष्टतांचि मिरवी मनोधर्म ॥ यावरी बोलता झाला वचन ॥ गोरक्षकांतें तेधवां ॥९५॥ हे
महाराजा कृपामूर्ती ॥ आपण बरीच योजिली युक्ती ॥ परी आपण येथ षण्मास वस्ती ॥
भ्रात्यासमवेत करावी ॥९६॥ म्हणाल तरी काय कारण ॥ तरी द्वादश वर्षे सोडिले अन्न ॥
तेणें कृश शरीर होऊन ॥ प्राण डोळां उरलासे ॥९७॥ म्हणोनि आपणा विनंतिपत्र ॥ पढ
ु ें
वाढितों पवित्र ॥ तरी तें स्वाद्वन्न सेवोनि चित्र ॥ मम मानसा पोसावें ॥९८॥ यावरी बोले
285
गोरक्ष जती ॥ जाणत आहे माझे चित्तीं ॥ परी नेणों यावरी पढ
ु ें मती ॥ कैसी होईल
रायाची ॥९९॥ त्याकरितां तप्तातप्त ॥ दे ईन रायाचें हातीं हित ॥ आतां राहणें योग्य मातें
॥ दिसत नाहीं महाराजा ॥१००॥ ऐसें विक्रमा गोरक्ष बोलोन ॥ प्रविष्ट झालें सकळांकारण
॥ द्वादशशत राण्या आदिकरोन ॥ वत्ृ तांत त्यांतें समजला ॥१०१॥ मग तें असुख मानूनि
चित्तीं ॥ शोकें यव
ु ती विव्हळ होती ॥ गोरक्षातें शिव्या दे ती ॥ मेला मेला म्हणोनियां ॥
१०२॥ नाना वल्गना बोलती ऐसी ॥ म्हणती होता दृष्टीसरसीं ॥ मेल्यानें येऊनि घातलें
फांशीं ॥ दरू दे शा न्यावया ॥१०३॥ तरी याचे जळो वदन ॥ नेतों आमच
ु ें सौभाग्यरत्न ॥
ऐसें म्हणोनि म्लान वदन ॥ रुदनाते दाविती ॥१०४॥ असो यापरी विक्रमाकरितां ॥ त्रिरात्र
झाला राहता ॥ मग भर्तरी गोरक्ष उभयतां ॥ निघते झाले तेथोनी ॥१०५॥ राव विक्रमा
आनंद चित्तीं ॥ उभयतांते घेऊनि संगतीं ॥ बोळवीतसे अति प्रीतीं ॥ गोरक्षातें वंदनि
ू या ॥
१०६॥ परी स्त्रियांचे कटकांत ॥ थोर ओढवला आकांत ॥ शरीर टाकूनि भम
ू ीवरतें ॥
आरं बळती अट्टाहास्यें ॥१०७॥ आठवोनि रायाचे निपुण गुण ॥ स्त्रिया करिती अट्टहास्यें
रुदन ॥ म्हणती आमच
ु ा गेला प्राण ॥ रावशरीरी मिरवला ॥१०८॥ येरीकडे गोरक्षनाथ ॥
286
भर्तरी आणि विक्रमासहित ॥ अपार मंडळ प्रज्ञावंत ॥ गांवाबाहे र पातले ॥१०९॥ तों गोरक्ष
पस
ु े भर्तरीतें ॥ कीं राज्यवैभव अत्यद्भत
ु ॥ यांत मानस जरी गंड
ु ाळत ॥ असेल तरी मज
सांग ॥११०॥ ऐसी ऐकोनि गोरक्षवार्ता ॥ भर्तरी बोले प्रांजळ अर्था ॥ हे महाराजा वैभव
नलगे चित्ता ॥ योग आचरुं वाटतसे ॥१११॥ राज्यवैभव कनककामिनी ॥ वाटले नीच
वमनाहुनी ॥ लक्ष लावोनी श्रीगरु
ु चरणीं ॥ प्रचीत घेऊनि वहिवाटला ॥११२॥ मग आपल
ु ी
ं ी कंथा ॥ झाला दे ता राया यशवंता ॥ भिक्षाझोळी घेऊनि हाता ॥ कुबडी फावडी
शैली शिग
ओपीतसे ॥११३॥ ऐसिया सरं जामें करुन ॥ रायासी बोलता झाला वचन ॥ वैभव मानसीं
वमनासमान ॥ तरी प्रचीत दावी कां ॥११४॥ तरी संचरोनि अंतःपरु ांत ॥ कामिनी तझ्
ु या
द्वादश शत ॥ त्या परक्या मानूनि चित्तांत ॥ भिक्षा मागूनि येईं मम दृष्टी ॥११५॥ ऐसें
ऐकोनि भर्तरीनाथ ॥ अवश्य म्हणे काय आहे यांत ॥ मग तैसाचि उठूनि कृतांतवत ॥
ं ी
अंतःपरु ांत संचरला ॥११६॥ आदे श अलक्ष निरं जन ॥ शब्द गाजवी सवालपण ॥ शिग
सारं गी वाजवोन ॥ स्त्रियांचे सदनीं फिरतसे ॥११७॥ तों तें आधींच स्त्रीकटक ॥ बैसलें होतें
करीत शोक ॥ त्याउपरी पाहुनि रायाचें मुख ॥ आक्रंदती अट्टहास्यें ॥११८॥ एक धरणीवरी
287
लोळती ॥ एक कबरीकेश तोडिती ॥ एक मत्ति
ृ का मुखीं घालिती ॥ मस्तक आपटिती
धरणीये ॥११९॥ महीं आपटूनि कपाळ ॥ रुधिरें व्यक्त करिती बंबाळ ॥ एक उभयहस्तें
वक्षःस्थळ ॥ धबधबां पिटिती पैं ॥१२०॥ एक रडती एक पडती ॥ एक शोकें मूर्च्छि त होती
॥ परिचारिका धांवोनि हस्तीं ॥ सावध करिती तयांतें ॥१२१॥ एक म्हणे या रायासमान ॥
उपरी न दे खों शतजन्म ॥ अहा रायाचें मायिक धन ॥ मायेहूनि आगळिक ॥१२२॥ एक
म्हणती अहा राव ॥ कैसा मिटला आमुचा भाव ॥ अहा विधात्या आमुचें दै व ॥ कैसे
रे खिलें निजभाळा ॥१२३॥ जैं वत्सालागीं गाय ॥ एक घडी न टाकूनि जाय ॥ त्याचि नीतीं
तो पतिराय ॥ होय माय आमच
ु ा ॥१२४॥ अगे स्नेहेकरुन एकशयनीं ॥ परमस्नेहाचे
चांगुलपणीं ॥ किंचित कोमाइले पहात वदनीं ॥ अर्थ पुसे तयाचा ॥१२५॥ पुसे परी
इष्टार्थासमान ॥ राव पूर्ण करी स्नेहेंकरुन ॥ जैसी माय करी कन्येकारण ॥ तैसा लळा
पाळीतसे ॥१२६॥ ऐसी माया जयाचे चित्तीं ॥ तो आतां होऊनि निष्ठुरमती ॥ कैसा जातसे
क्षितीं ॥ आम्हां शव करुनियां ॥१२७॥ तरी आता अर्थहीन ॥ राया जातात आमुचे प्राण ॥
आम्हां निढळवाणी करुन ॥ अघोर रानीं सोडिसी ॥१२८॥ ऐसें म्हणोनि आरं बळती ॥
288
उलथोनि महीवरती पडती ॥ पुन्हा उठोनि रायासी पाहती ॥ दै न्यवाणी शरीरें ॥१२९॥ मग
म्हणती अहा जी राव ॥ मिरवत होतासी कैसा भाव ॥ कीं महीलागीं कामदे व ॥ अवतार
दस
ु रा दिसतसे ॥१३०॥ अहो राजाचे वैभववर्णन ॥ ठें गणा वाटतसे सहस्त्रनयन ॥ तो
कुशशरीर दै न्यवाणा ॥ भिक्षा मागें घरोघरीं ॥१३१॥ ऐसें बोलूनि पहात त्यातें ॥ पुन्हा
सांडिती शरीरातें ॥ मग सकळ उठोनि रायातें ॥ वेष्टन घातलें स्त्रियांनीं ॥१३२॥ म्हणती
राया आम्हां सांडून ॥ दरु दे शीं नको करुं गमन ॥ येथेंचि पाहूनि चंद्रवदन ॥ तष्ु ट होतों
आम्हीं कीं ॥१३३॥ तरी आतां निःस्पह
ृ निराश ॥ दाही दिशा पडल्या राया उदास ॥ तरी
मक्
ु त करुनि आमच्
ु या प्राणांस ॥ पाऊल मग पढ
ु ें ठे वावें ॥१३४॥ ऐसें बोलतां राया मनीं ॥
संचरला क्रोधद्विमुर्धनी ॥ मग कुबडी उगारोनी ॥ निघता झाला माघारा ॥१३५॥ परी तो
गोरक्ष गुप्तहे र ॥ पाहात होता चमत्कार ॥ राव निघतां त्यजूनि स्त्रिया सत्वर ॥ मान
तक
ु ावी गोरक्ष ॥१३६॥ असो भर्तरी सहजस्थितीं ॥ निघतां मागे त्या यव
ु ती ॥ आरं बळोनि
पाठी येती ॥ नको जाऊं म्हणोनियां ॥१३७॥ आज द्वादश वर्षेपर्यंत ॥ बैसला होतासी
स्मशानांत ॥ आतां जोग आचरण करुनि वनांत ॥ तैसाचि येथें राहें कां ॥१३८॥ परी तो
289
राव सकळ सांडोन ॥ गांवाबाहे र आला परतोन ॥ येरीकडे विक्रम उज्जयिनीं ॥ स्त्रिया
गेल्या स्वस्थाना ॥१३९॥ यापरी गोरक्ष भर्तरीनाथ ॥ पस
ु ोनि निघाले विक्रमातें ॥ मग पदीं
पदीं दरु ावा होत ॥ अर्धकोस पैं गेले ॥१४०॥ येरीकडे विक्रम नप
ृ ती ॥ परतोनि आला
स्थानाप्रती ॥ परी अट्टहास्य पाहूनि अंतःपुराप्रती ॥ संचार करिता पैं झाला ॥१४१॥ मग
माय बहिणी कन्यासमान ॥ सकळां तोषवी बोध करुन ॥ येरीकडे उभयजन ॥ मार्गाप्रती
गमताती ॥१४२॥ परी कृशशरीरी भर्तरीनाथ ॥ अशक्त पद ठे वी कंठे ना पंथ ॥ मग
व्यानअस्त्र भस्मचिमट
ु ींत ॥ स्थापिता झाला गोरक्ष ॥१४३॥ मग तें भस्म चर्चिता भाळीं ॥
झडूनि गेली अशक्त काजळी ॥ मग क्षण पातीं लागतां डोळीं ॥ गिरनारपर्वतीं पोंचला ॥
१४४॥ तों जातां दे खें अत्रिनंदन ॥ पायीं लोटले उभयजन ॥ मग मायें उभयतां कवळून ॥
वदन इंद ु कुरवाळीत ॥१४५॥ म्हणे वत्सा गोरक्षनाथा ॥ भर्तरीकरितां शिणविले तूतें ॥ ऐसें
म्हणोनि कुरवाळीत ॥ वारं वार मख
ु ातें ॥१४६॥ त्याच प्रकरणीं मोहस्थिती ॥ राया भर्तरीतें
संपादिती ॥ पुढील अध्यायी चौरं गीनाथ तपा बैसला हिमालयात ॥१४७॥

290
 अध्याय नववा
येरीकडे गोरक्षनाथ ॥ पाहता झाला गर्भगिरी पर्वत ॥ परम आवडी आनंदभरीत मच्छिं द्राते
भेटला ॥ कीं सोमातें कुमुदपती ॥ भेटी चुंबक काम वांच्छीती ॥१॥ तन्न्याये त्रिविधमुर्ती ॥
कामिनली भेटीसी ॥ ऐसी गोराक्षकाची ऐकता वाणी ॥ तोही पडला कामवेष्टपणी ॥२॥
म्हणे वत्सा माझा स्वामी पाहू ऐसे वाटतसे ॥ मग कांही दिवस तेथे राहून करिते झाले
उभय गमन ॥ वैदर्भदे शींचा मार्ग धरून ॥गमत असती उभयतां ॥३॥ तों कौडिण्यपरु ीं
सहज ग्रामांत ॥ करू गेले उभय भिक्षेतें ॥ तों तेथींचा शशांगर नप
ृ नाथ ॥ कोपलासे
स्वसुता ॥४॥ कोपला परी चौहटआंत ॥ दत
ु ाहाती ओपूनी सुत ॥ खंडित करूनि पदहस्त ॥
चौहटातें टाकीला ॥५॥ त्यांत सहजासहज गमन ॥ गोरक्ष मच्छिं द्र उभय जाण ॥ करीत
आले चव्हाटें कारणें ॥ तो अपार मेळा दे खिला ॥६॥ सोडूनि गर्भाद्रिपर्वतातें ॥ न्यावें भेटीसी
291
मच्छिं द्रातें ॥ घेऊनि जाता गोरक्षनाथ ॥ आले होते त्या ठायीं ॥७॥ आले परी सहज चालीं
॥ नगरदीक्षेची कामना फिरली ॥ म्हणोनि पाहतां व्यवहारपाउली ॥ येवोनि तेथें धडकले ॥
८॥ धडकले परी अपार मेळ ॥ पाहूनि त्यांत संचरले गौरबाळ ॥ तों कृष्णागर होऊनि
विकळ ॥ कनकचौरं गी पडियेला ॥९॥ मग मच्छिं द्रातें पाचारुन ॥ दाविता झाला गौरनंदन
॥ जळचरसत
ु ें पाहून ॥ परम चित्तीं द्रवलासे ॥१०॥ परी त्याचा अन्याय काय ॥
लोकांपाशी पुसों जाय ॥ क्षण स्थिर करुनि ह्रदय ॥ करणी विलोकी बाळाची ॥११॥ तों
सहज अंतरीं दृष्टि करितां ॥ त्या समजली तयाची माता ॥ आणि कृष्णागरासी वरता ॥
अवतारदक्ष आढळला ॥१२॥ ऐसा शोध शोधिल्या चित्तीं ॥ मग क्रोधें दाटले तपोगभस्ती ॥
म्हणे अहो हे रांड शक्ती ॥ प्रविष्ट झाली लोकांत ॥१३॥ परी तो आहे मूर्ख राय ॥ चित्तीं
योजितां न ये न्याय ॥ बाळावरी तिनें घाय ॥ कोपशस्त्रीं योजिला ॥१४॥ तरी ऐसा
बद्धि
ु भ्रष्ट ॥ विषयलोभी अति वरिष्ठ ॥ महीं नसावा महाभ्रष्ट ॥ महीभार आगळा ॥१५॥
लागूनि कांतेच्या बद्धि
ु संगतीं ॥ बाळालागीं केली आर्ती ॥ तस्मात ् राव विषयभक्ती ॥ ठे वूं
नये महीसीं ॥१६॥ ऐसें चित्तीं धरुनि तेथून ॥ उभय निघाले मंडळांतून ॥ मग गोरक्षा
292
सकळ खूण ॥ निवेदिली रायाची ॥१७॥ सकळ गोरक्षां निवेदन होता ॥ तोही आपुले ह्रदयीं
पाहतां ॥ पाहूनि म्हणे गरु
ु नाथा ॥ यांचे नांव रं गाते आणावें ॥१८॥ कृष्णागर तो चौरं गीं
व्यक्त ॥ म्हणोनि चौरं गी बोलला नितांत ॥ कृष्णागर हें नाम महींत ॥ नाहीं म्हणोनि
वदलासे ॥१९॥ आणि हस्तपादादि सकळ ॥ एका चौरं गी झाले सकळ ॥ म्हणोनि चौरं गी
गौरबाळ ॥ सहजस्थितीं वदलासे ॥२०॥ असो गोरक्ष मच्छिं द्रातें ॥ म्हणे राजसदना जाऊं
त्वरिते ॥ मागूनि घ्यावें चौरं गातें ॥ नाथपंथीं मिरवावया ॥२१॥ मच्छिं द्र म्हणे कर्मशासन
॥ रावराणीतें दःु ख दावून ॥ मग न्यावा शिवनंदन ॥ नाथपंथीं मिरवावया ॥२२॥ गोरक्ष
म्हणे हो नोहे ऐसें ॥ नेऊं आधीं चौरं गास ॥ पर्ण
ू पर्णी नाथपंथास ॥ विद्यार्णव करावा ॥
२३॥ मग तयाचेचि हातीं ॥ रायासी दावावी प्रतापशक्ती ॥ आणि त्या रांडे चामड
ुं प्र
े ती ॥
ओपणें तें ओपावें ॥२४॥ तरी आतां सौम्य उपचार ॥ राया करुं वागुत्तर ॥ मागून घ्या
स्नेहपरिवार ॥ चौरं गीतें महाराजा ॥२५॥ ऐसी गोरक्ष बोलतां वाणी ॥ अवश्य म्हणे
मच्छिं द्रमन
ु ी ॥ मग उभयतां राजसदनीं ॥ प्रविष्ट जाहले महाराजा ॥२६॥ पढ
ु ें धाडूनि
द्वाररक्षक ॥ श्रुत करविलें नांव दोंदिक ॥ कीं मच्छिं द्र गोरक्षक तपोनायक ॥ भेटीसी येती
293
महाराजा ॥२७॥ रायें ऐकोनि ऐसें नाम ॥ मनीं उचंबळे भावार्थ प्रेम ॥ मनांत म्हणे
योगद्रम
ु ॥ वंद्य असती हरिहरा ॥२८॥ परी मम दै वार्णवा सफ
ु ळबोंध ॥ मच्छिं द्रकृपेचा
वोळला मेघ ॥ ऐसें म्हणनि
ू लागवेग ॥ कनकासन सांडिलें ॥२९॥ सम्यक सामोरा होऊनि
नप
ृ ति ॥ दृष्टीं दे खतां मच्छिं द्रजती ॥ भाळ ठे वूनि चरणांवरती ॥ आलिंगीतसे प्रेमानें ॥
३०॥ म्हणे महाराजा अज्ञानभंगा ॥ अज्ञानपतिता बोधली गंगा ॥ वळूनि धीर पावल्या
संगा ॥ कुशब्दपाप नाशील ॥३१॥ ऐसें म्हणोनि राव पुढती ॥ नमिता झाला गोरक्षाप्रती ॥
भाळ ठे वनि
ू चरणांवरती ॥ सभेस्थानीं आणिलें ॥३२॥ बैसवूनि कनकासनीं ॥ षोडशोपचारें
पजि
ू ले मन
ु ी ॥ उपरी उभय जोडूनि पाणि ॥ उभा राहिला सन्मख
ु ॥३३॥ म्हणे महाराजा
योगद्रम
ु ा ॥ तुमचे चरणीं असे मम प्रेमा ॥ दर्शन दिधलें भक्तिउगमा ॥ मम
अभक्ताकारणें ॥३४॥ तरी आतां कामशक्तीं ॥ वेध कोणता सांगा जती ॥ जेवीं ऋतुकाल
द्रम
ु ाप्रती ॥ फळे येतील तैशींच ॥३५॥ तरी चिच्छक्तिउल्हासपणें ॥ अर्थ दावा मजकारण ॥
ते त्यावरी कामना पावन ॥ तुष्ट होईल महाराजा ॥३६॥ ऐसें बोलतां नरें द्रपाळ ॥
मच्छिं द्रचित्तद्रम
ु ाचें फळ ॥ शब्दचातुर्यलापिक रसाळ ॥ चौरं गभावीं निघालें ॥३७॥ म्हणे
294
महाराजा नरें द्रोत्तमा ॥ एक काम वेधला आम्हां ॥ आज तुमच्या कौंडण्यग्रामा ॥ शासनीं
बाळ विलोकिला ॥३८॥ राया तिष्ठतां तव कोपाग्र ॥ तयाचे हस्तपाद केले भग्न ॥ तो जरी
तुमचा अन्यायी उत्तम ॥ आम्हांलागीं ओपावा ॥३९॥ राव ऐशी ऐकूनि मात ॥ ह्रदयीं
गदगदोनि हांसत ॥ म्हणे महाराजा योगी समर्थ ॥ काय त्या कराल नेवोनि ॥४०॥
म्हणाल करील सेवाभक्ती ॥ तरी भग्न झाला पदहस्तीं ॥ तरी त्या पथ गमाया शक्ती ॥
कांहीं एक दिसेना ॥४१॥ तुम्हीच वाहोनियां आपल्
ु या स्कंधीं ॥ वागवाल कीं कृपानिधी ॥
तो स्वामी तम्
ु ही सेवकबुद्धी ॥ आचराल कीं महाराजा ॥४२॥ यावरी बोले मच्छिं द्रनाथ ॥ तो
सत्यपणें शक्त कीं अशक्त ॥ इतक
ु े वद कीं आमच
ु े अर्थ ॥ कासया तंू पाहशी ॥४३॥ ऐसें
बोलतां मच्छिं द्रजती ॥ अवश्य म्हणे शशांगरनप
ृ ती ॥ घेऊनि जावें आवडल्या चित्तीं ॥
सिद्धसंकल्प महाराजा ॥४४॥ ऐसें बोलतां धरापाळ ॥ उठोनि आले तत्काळ ॥ परोपकारी
अति कनवाळ ॥ चौरं गापाशीं पातले ॥४५॥ कनकचौरं गी सधीर यक्
ु त ॥ तैसाचि उचलिला
महीभुवसुत ॥ नेऊनि आपुले शिबिरांत ॥ हस्तपाद तळविले ॥४६॥ येथें श्रोते कल्पना घेती
॥ निजीवास सजीव करितो जती ॥ तेणें चौरं गीहस्तपादांप्रती ॥ स्नेहकढयी कां तळविलें ॥
295
४७॥ निर्जीव पुतळा नत्ृ य करीत ॥ तेथें मिरवले गहिनीनाथ ॥ मग हस्तपादनिमित्त ॥
काय अशक्य झालें तें ॥४८॥ तरी कवि म्हणे पढ
ु ील कारण ॥ होतें म्हणोनि मच्छिं द्रानें ॥
लोहकढयी द्विमूर्धानें ॥ स्नेहीं तळले पदहस्त ॥४९॥ तूतें करोनि दःु खाचें शमन ॥ पढ
ु ें
पहा म्हणती नेमानेम ॥ समान उत्तमोत्तम ॥ फळा मिरवूं ययासी ॥५०॥ ऐसा विचार
करुनि चित्तीं ॥ तळों लागलें पदहस्ती ॥ मग तेथें राहोनि एक राती ॥ पढ
ु ें गमती
महाराजा ॥५१॥ चौरं गी स्कंधीं वाहून ॥ मार्ग गमीतसे गौरनंदन ॥ मग ग्राम पाहूनि
निघून ॥ बद्रिकाश्रमीं पातले ॥५२॥ शीघ्र जावोनि शिवालयांत ॥ भावें वंदिला उमाकांत ॥
उपरी चौरं गी ठे वनि
ू तेथ ॥ काननांत संचरले ॥५३॥ काननीं हिंडतां तेथ पाहीं ॥ तों एक
गव्हर दे खिलें महीं ॥ दे खतां विसरती तया ठायीं ॥ गुहागह
ृ ामाझारी ॥५४॥ तंव तें गव्हर
परम गोमट ॥ पाहूं बोलती प्रताप सुभट ॥ म्हणती चौरं गीनिश्चयतुळवट ॥ येथें कसून
पहावा ॥५५॥ पाहावें तरी कैसें रीतीं ॥ मग काय करिते झाले जती ॥ एक शिळा विस्तीर्ण
शक्ति ॥ गोरक्षनाथें आणिली ॥५६॥ आणिली परी गुहागह
ृ ांत ॥ उचलूनि वरल्या जमिनीत
॥ शस्त्र अस्त्र जल्पूनि तेथें ॥ अंधारव्यक्त केलेंसे ॥५७॥ ऐसें कृत्य करुनि तेथें ॥ पुन्हां
296
परतोनि आले नाथ ॥ स्कंधीं वाहूनि चौरं गीतें ॥ पुन्हां परतोनि गेले त्या ठायीं ॥५८॥
तेव्हां गह
ृ द्वारासमीप ॥ तरु एक होत विशाळरुप ॥ तयाखालीं प्रतापदीप ॥ सावलींत बैसले
॥५९॥ बैसले परी गोरक्षासी ॥ मच्छिं द्र म्हणे भावउद्देशीं ॥ वा अनुग्रह चौरं गासी ॥ याच
ठायीं ओपावा ॥६०॥ ऐसें बोलतां मच्छिं द्रनाथ ॥ गोरक्ष वदतसे उत्तरातें ॥ मम अनुग्रह
तपाश्रित ॥ लाभ होतसे महाराजा ॥६१॥ तरी चौरं गीचें अनष्ु ठान ॥ पर्ण
ू स्वरुपीं मी पाहीन
॥ मग प्रसन्नचित्तें दे ईन ॥ अनुग्रह महाराजा ॥६२॥ ऐसें बोलतां वरदउक्ती ॥ मच्छिं द्र
म्हणे बरवी नीती ॥ तरी याचि ठायीं चौरं गीप्रती ॥ तपालागीं स्थापावा ॥६३॥ ऐसें म्हणूनि
गोरक्षासी ॥ पस
ु ता झाला चौरं गासी ॥ हे बाळा तंू पर्ण
ू तपासी ॥ बसतोसी कीं या ठाया ॥
६४॥ यावरी बोले चौरं गनाथ ॥ मी मान्य तुमचे कर्तव्यांत ॥ जेथें ठे वाल राहीन तेथ ॥
सांगाल करीन तैसेंचि ॥६५॥ परी एक मागणें आहे येथें ॥ तुम्ही जावें कोण्या दे शातें ॥
परी प्रतिदिनीं माझा हे त ॥ कूर्मदृष्टीं रक्षावा ॥६६॥ इतकें मातें दिधल्यास दान ॥ सकळांत
माझे कल्याण ॥ दिवसानदि
ु वस माझे स्मरण ॥ तव धवळारीं पाळावें ॥६७॥ तुम्हांस होतां
माझें स्मरण ॥ त्या कृपें होईल माझें पोषण ॥ जैसें कूर्मदृष्टीकरुन ॥ बाळालागीं पोषीतसे
297
॥६८॥ ऐसें बोलतां चौरं गनाथ ॥ उभय झाले तोषवंत ॥ मग उचलोनि गुहागह
ृ ांत ॥
चौरं गीतें ठे विलें ॥६९॥ ठे विलें परी त्यास सांगती ॥ बा रे ऊर्ध्व करीं कां दृष्टीप्रती ॥ शिळा
सुटक दिसे क्षितीं ॥ पडेल वरती तुज राया ॥७०॥ परी आपुले प्रसादें करुन ॥ तूतें दे तों एक
वरदान ॥ दृष्टी याजवरुन ॥ काढूं नको कदापि ॥७१॥ जरी दृष्टी किंचित चुकुर ॥ होता
पडेल अंगावर ॥ मग प्राण सोडूनि जाईल शरीर ॥ चर्ण
ू होशील रांगोळी ॥७२॥ मग पढ
ु ील
कार्य साधेपर्यंत ॥ सकळ राहिले नरदे हांत ॥ तरी जतन करुनि शरीरांत ॥ हित आपुलें
जोडी कां ॥७३॥ मग एक मंत्र सांगूनि कानीं ॥ म्हणे करी याची सदा घोकणी ॥ येणेंचि
सर्व तपालागन
ु ी ॥ प्राप्त होसील पाडसा ॥७४॥ मग गोरक्ष जाऊनि उत्तम फळातें ॥ तया
सामोरें आणूनि ठे वीत ॥ म्हणे हें फळ भक्षूनि निश्चितें ॥ पूर्ण तपा आचरी कां ॥७५॥ परी
आणिक राया तूतें ॥ दृष्टी रक्षावी जीवित्वनिमित्तें ॥ मंत्र जपावा तपोअर्थे ॥ फळे भक्षावीं
क्षुधेसी ॥७६॥ ऐसी त्रिविधा गोष्टी तत
ू ें ॥ सांगितली परी रक्षी जीवातें ॥ तों आम्ही
लवकरी करुनि तीर्थातें ॥ तुजपासीं येऊं कीं ॥७७॥ ऐसें सांगूनि चौरं गासी ॥ बाहे र निघे
गोरक्षेंसी ॥ शिळा आपुले गुहाद्वारासी ॥ बंधन केलें दृष्टोत्तर ॥७८॥ या उपरांतीं
298
तपाचारशक्ती ॥ चामुंडा स्मरला लावोनि चित्तीं ॥ तंव त्या स्मरतां येऊनि क्षितीं ॥
गोरक्षातें भेटल्या ॥७९॥ म्हणती महाराजा योगोत्तमा ॥ कामना उदे ली कोण तम्
ु हां ॥
तैसाचि अर्थ सांगूनि आम्हां ॥ स्वार्थालागीं मिरविजे ॥८०॥ येरी म्हणे हो शुभाननी ॥ मम
प्राण आहे या स्थानीं ॥ तरी तयाच्या क्षुधेलागुनी ॥ नित्य फळें ओपावीं ॥८१॥ आणावी
परी गप्ु तार्थ ॥ फळें ठे वावीं त्या नकळत ॥ शिळे उचलनि
ू जावें त्वरित ॥ नित्य फळें
ओपावीं ॥८२॥ ऐसें सांगूनि चामड
ुं स
े ी ॥ चालते झाले तीर्थवासी ॥ सहज चालीं चालतां
महीसीं ॥ गिरनारपर्वतीं पोंचले ॥८३॥ येरीकडे चामुंडा सकळ ॥ उत्तम आणूनि दे ती फळ
॥ शिळा उचलनि
ू उतावेळ ॥ काननांत सांडिती ॥८४॥ सांडिती परी कैसे रीतीं ॥ गप्ु त सेवा
करुनि जाती ॥ परी चौरं गी महाजती ॥ शिळाभयें दाटला ॥८५॥ मनांत म्हणे गुरुवचन ॥
कीं शिळा घेईल तुझा प्राण ॥ म्हणोनि दृष्टीं याकारण ॥ अखंडित रक्षावें ॥८६॥ ऐसी
भावना आणनि
ू चित्तीं ॥ दृष्टी ठे वी शिळे प्रती ॥ मख
ु ीं नाम मंत्रउक्ती ॥ आराधींत सर्वदा
॥८७॥ परी त्या शिळे च्या भयेंकरुन ॥ खाऊं विसरला फळाकारण ॥ किंचित वायूचें होतां
गमन ॥ तोचि आहार करीतसे ॥८८॥ शिळे वरती सदा दृष्टी ॥ परी ऊर्ध्वभागीं ओपिली
299
दृष्टी ॥ अंग हालवेना महीपाठीं ॥ अर्थ कांहीं चालेना ॥८९॥ जरी करावें चलनवलन ॥
नेणों दृष्टीसी चक
ु ु रपण ॥ शिळा झालिया घेईल प्राण ॥ म्हणोनि न हाले ठायातें ॥९०॥
फळें जरी चांचपूनि घ्यावें हातीं ॥ नेणों तिकडे जाय अवचितीं ॥ चित्त गेलिया इंद्रियें
समस्तीं ॥ तयामागें धांवती ॥९१॥ मग चित्त बद्धि
ु अंतःकरण ॥ हें तों ऐक्य असती तिघे
जण ॥ फळ स्पर्शितां भावनेकरुन ॥ भ्रष्ट होईल सर्वस्वें ॥९२॥ मग मंत्ररुपें स्मरणशक्ती
॥ आबुद्ध करील माझी मती ॥ म्हणोनि सांडिलें फलप्राप्ती ॥ योगाहूनि लक्षीतसे ॥९३॥
ऐसी उभयतां कांचणी करुन ॥ आटत चालिले रुधिर प्राण ॥ परी तें रुधिर मांस लक्षून ॥
आटत आहे तंव सत्य ॥९४॥ रुधिर मांसालागनि
ू भक्षीत ॥ भक्षूनि उदरकमय करीत ॥
शेवटीं चित्तासी हरीत ॥ भक्षण करीतसे नित्यशः ||९५|| चित्ता आटिले सकळ रुधीर ॥ पै
शरीर उरलें अस्थिपंजर ॥ वरी उगवली त्वचा ॥ त्यावर गवसणीपरी विराजे ॥९६॥ जोवरी
शरीरीं असे प्राण ॥ तोंवरी अस्थी त्वचा घ्राण ॥ प्राण भंगल्या भंग जाण ॥ सर्वत्रासि
माहिती ॥९७॥ नाडी त्वचा अस्थी ॥ चौरं गी उतरल्या दे हाप्रती ॥ सूक्ष्म शरीरीं आपण भूतीं
॥ त्रासूनिया पळाले ॥९८॥ मग तो दे ह काष्ठासमान ॥ बोलरहित चलनवलनहीन ॥ ऐसें
300
पाहुनि बाळ तान्हे ॥ वारूळ वरी रचीयले ॥९९॥ चौरं गी बैसे तपाकारण ॥ उपरी गोरक्ष
मच्छिं द्रनंदन ॥ मार्ग धरुनि काशीपरु ी ॥ चालते झाले ते अवसरीं ॥१००॥ मक्
ु कामोमक्
ु काम
लंघिता धरित्री ॥ प्रयागस्थानी पातले ॥ तों त्या गावी मर्ति
ू मंत ॥ औदार्यराशी प्रतापादित्य
॥ त्रिविक्रम नामें नप
ृ नाथ ॥ धर्मप्राज्ञी नांदतसे ॥१०१॥ तें क्षेत्र महान प्रयागस्थान ॥
उभय संचरती त्याकारण ॥ तो गह
ृ ोगह
ृ ीं दःु खनिमग्न ॥ शोकाकुलित मिरवले ॥१०२॥
कोणी शरीर टाकीत अवनीं ॥ कोणी पडले मूर्च्छा येऊनी ॥ कोणी योजूनि हृदयीं पाणी ॥
धबधबा पिटिती ते ॥१०३॥ कोणी येऊनि पिशाचवत ॥ इकडून तिकडे धांव घेत ॥ अहां
म्हणनि
ू शरीरातें ॥ धरणीवरी ओसंडिती ॥१०४॥ कोणी धरणीवरी आपटिती भाळ ॥
रुधिरव्यक्त करुनि बंबाळ ॥ अहा त्रिविक्रमराव भूपाळ ॥ सोडूनि गेला म्हणताती ॥१०५॥
ऐसियेपरी एकचि आकांत ॥ नारीनरादि बोलती समस्त ॥ तें पाहूनि मच्छिं द्रनाथ ॥ परम
चित्तीं कळवळला ॥१०६॥ सहज चालतां तेथ पथ ॥ ठायीं ठायीं उभा राहात ॥ त्या रायाचे
गुण समस्त ॥ आठवूनि रडताती ॥१०७॥ धर्मज्ञानिक रायाचे गुण ॥ मोहकपणीं होतां
श्रवण ॥ तंव ते वेळीं तो मच्छिं द्रनंदन ॥ मोहदरींत रिघतसे ॥१०८॥ मनांत म्हणे धन्य
301
पुरुष ॥ जयासाठीं जग पिसें ॥ जाहलें आहे तस्मात यास ॥ राव उपकारी वहिवाटला ॥
१०९॥ तरी हा ऐसा भलेपणीं ॥ राव मिरवला आहे अवनीं ॥ तरी यातें पन
ु ः आणोनी ॥
दे हगत करावा ॥११०॥ऐसें योजूनि स्वचित्तांत ॥ पाहें रायाचें आयुष्य भरत ॥ तंव तो राव
तितुकियांत ॥ निरामयीं पोंचला ॥१११॥ राव नुरलासे जिवितपणीं ॥ मिळाला ऐक्यें
ब्रह्मचैतन्यीं ॥ ऐसें दे खतां अजीवितपणीं ॥ मग उपाय ते हरले ॥११२॥ कीं मळ
ु ींच बीजा
नाहीं ठाव ॥ मग रुखपत्रीं केवीं हे लाव ॥ तेवीं जीवितपणीं राणीव ॥ नातुडपणीं उतरलीसे
॥११३॥ मग स्तब्ध होऊनि मच्छिं द्रनंदन ॥ परतता झाला ग्रामातून ॥ परी मच्छिं द्राहूनि
गौरनंदन ॥ कळवळला स्वचित्तांत ॥११४॥ राज्यभागीं जगाचें बोलणें ॥ ऐकूनियां
गौरनंदनातें ॥ मोहें चित्तस्फोट होऊन ॥ अश्रु ढाळी नयनातें ॥११५॥ ऐसें स्थिती ग्रामांतून
॥ निघते झाले उभय जण ॥ तों ग्रामाबाहे र निवांत काननीं ॥ शिवालय दे खिलें ॥११६॥ तें
पाहूनि एकांतस्थान ॥ जाते झाले तयाकारण ॥ तों पलीकडे मोहक जन ॥ प्रेतसंस्कार
मांडिला ॥११७॥ प्रेत स्कंधीं वाहूनि चतर्थ
ु ॥ येते झाले शिवालयांत ॥ सवें अपार जन
वेष्टित ॥ शोकसिंधु उपासिती ॥११८॥ परी आकळीकपणें वंचना ॥ शोकसिंधूची दावी
302
भावना ॥ परम आटूनि आपुल्या प्राणा ॥ प्रेतालागीं कवटाळिती ॥११९॥ यापरी गांवोगांवीचे
जन ॥ तेही ऐकूनि वर्तमान ॥ धांव घेती आक्रोशपणें ॥ आप्तजनांसारिखे ॥१२०॥ तें
पाहूनियां गोरक्षनाथ ॥ परम कळवळूनियां चित्तांत ॥ बोलतां झाला मच्छिं द्रातें ॥ ऐशा
पुरुषा उठवावें ॥१२१॥ मच्छिं द्र ऐकून तयाची वाणी ॥ उगाचि बैसें म्हणे तयालागुनी ॥
परी स्थिर नोहे गोरक्षमन
ु ी ॥ पन्
ु हां वागत्ु तर दे तसे ॥१२२॥ म्हणे जरी तम्
ु ही न उठवाल
यातें ॥ तरी मी उठवीन स्वसामर्थ्ये ॥ मच्छिं द्र म्हणे तुझें सामर्थ्य ॥ त्यास उठवावया
नसे की ॥१२३॥ ऐसें ऐकूनि गोरक्ष वदत ॥ म्हणे याच्यासाठी वेचीन जीवित ॥ परी सुखी
करीन सकळ जनांते ॥ निश्चयेंसीं महाराजा ॥१२४॥ जरी न उठवें माझेनि राजा ॥ तरी
अग्नीत ओपीन शरीर ओजा ॥ हाचि सिद्धार्थ पण माझा ॥ निश्चयेंसीं वरिला असे ॥१२५॥
जरी ऐसिया बोला संमत ॥ जरी माते न घडे नाथ ॥ तरी रौरव भोगीन कोटि वर्षांत ॥
कंु भीपाक महाराजा ॥१२६॥ ऐसें बोलतां दृढोत्तरवचन ॥ मग बोलता झाला मच्छिं द्रनंदन ॥
अहा वत्सा शोधाविण ॥ व्यर्थ काय वदलासी ॥१२७॥ सारोखपणे केलासी पण ॥ राव
उतरला जीवित्वेंकरुन ॥ ब्रह्मरुपीं सनातन ॥ ऐक्यरुपीं मेळ झालासे ॥१२८॥ ऐसें बोलतां
303
वसुआत्मज ॥ मग तो गोरक्षमहाराज ॥ ह्रदयीं शोधितां तें चि ओज ॥ लक्षापरी भासलें ॥
१२९॥ मग म्लान करुनि आपल
ु ें वदन ॥ म्हणे आतां अग्नि घेईन ॥ मग प्रत्योदक तेथनि
ू
उठून ॥ काष्ठांलागीं मेळविलें ॥१३०॥ तें पाहूनि मच्छिं द्रनाथ ॥ परम झाला भयभीत ॥
चित्तीं म्हणे हा प्राणातें ॥ चुकणार नाहीं द्यावया ॥१३१॥ जेणें वडे आणायाकरितां ॥ चक्षु
काढूनि आपल
ु े हाता ॥ तोषविली विप्रदहि
ु ता ॥ निबरगट्ट हा असे ॥१३२॥ मग पाचारुनि
गोरक्षातें ॥ बोलता झाली प्रांजळवत ॥ म्हणे बा रे सुखी करावें जनातें ॥ यालागीं वदलासी
॥१३३॥ तरी जनांचे उपकारास ॥ उदार झालासी प्राणास ॥ चित्तीं तुझे समाधानास ॥
विचार एक ऐकावा ॥१३४॥ मी याचे दे हस्थित ॥ होतों रक्षाया तझ
ु ा हे त ॥ परी बा
माझिया शरीरास ॥ द्वादश वर्षे सांभाळीं ॥१३५॥ द्वादश वर्षे जाहलिया पूर्ण ॥ पुन्हां
दे हात दे हांतर्गत होऊन ॥ सकळ जगाचें करुं कल्याण ॥ उपकारीं मिरवेन बा ॥१३६॥ ऐसे
बोलतां मच्छिं द्रनाथ ॥ अवश्य गोरक्षक म्हणत ॥ मग शीघ्र सांडूनि शरीरातें ॥ रायशरीरीं
संचरला ॥१३७॥ संचरला परी स्मशानमहीं ॥ उठोनि बैसला राजदे हीं ॥ तें पाहोनियां लोक
सर्वही ॥ आनंदसरिते मिरवले ॥१३८॥ जैसा पक्षियें मांडिला ठाव ॥ मिरवे वक्ष
ृ ा अन्य वाव
304
॥ तेवीं दे हातें सांडूनि बरवें ॥ रावदे हीं संचरला ॥१३९॥ लोक म्हणती आम्हां प्रजेकारण ॥
मोहें वेष्टिलें हरिहरांचे मन ॥ म्हणोनि होऊनि सप्र
ु सन्न ॥ रायालागीं जीवविलें ॥१४०॥
एक म्हणती आयष्ु य होतें ॥ काळें हरण केलें जीवंत ॥ चुकारपणीं समजनि
ू मागुतें ॥
जीवविलें रायातें ॥१४१॥ असो ऐसा बहुधा प्रकरणीं ॥ आनंद वदतसे जगाची वाणी ॥ मग
ते परम हर्षेकरुनी ॥ स्वस्थानातें पावले ॥१४२॥ विधिवत ् कनकाचा पत
ु ळा करुन ॥
स्मशानक्रिया संपादन
ू ॥ पाहते झाले आपुलें स्थान ॥ आप्तजनांसमवेत ॥१४३॥ येरीकडे
शिवालयांत ॥ सच्छिष्य महाराज गोरक्षनाथ ॥ रक्षावया गुरुचें प्रेत ॥ स्थानालागीं विचारी
॥१४४॥ तों तितक्
ु यांत आली पज
ू ारणी ॥ होती शैवगरु विणी ॥ तियेलागी पाचारुनी ॥
वत्ृ तांतातें निवेदी ॥१४५॥ म्हणे माये रायाकरितां ॥ आणि प्रजेची धरुनि ममता ॥ मम
गुरु मच्छिं द्र केला सरता ॥ राजदे हाकारणें ॥१४६॥ तरी आतां श्रीगुरुचें प्रेत ॥ कवणा ठायीं
रक्षूं यातें ॥ जरी तज
ु ला आहे माहीत ॥ ठाव मातें सांग कीं ॥१४७॥ ठाव तरी म्हणसील
कसा ॥ गुप्त जगांत न कळे लेशा ॥ पूर्ण झाली द्वादश वर्षे ॥ पुनः श्रीगुरु उठे ल वो ॥
१४८॥ तरी तूं ठाव ऐसा मनांत ॥ सांगूनि दृढ रक्षीं प्रेत ॥ आणि स्वचित्तीं रक्षुनियां मात
305
॥ गुप्त जगीं वर्ते वो ॥१४९॥ तरी या कर्मासी साक्षभूत ॥ तुझें माझें उभय चित्त ॥ ही
गोष्ट कळतां जनांत ॥ परम विक्षेप वाटे ल गे ॥१५०॥ तरी आतां चिंतार्णवीं ॥ झालें कर्म
वडवानलदे हीं ॥ धैर्यजळाचे प्रवाहडोहीं ॥ गुप्त यातें रक्षावें ॥१५१॥ ऐसें बोलतां तपःप्राज्ञी ॥
अवश्य म्हणत शैवराणी ॥ मग त्या शिवालयामध्यें नेऊनी ॥ गुप्त गुहार दावीतसे ॥१५२॥

ु ार जगांत ॥ माहीत नव्हतें किंचितार्थ ॥ तें दावनि

तें ही गप्ु त गह ू गोरक्षनाथ ॥ तष्ु ट केला
स्वदे हीं ॥१५३॥ मग तें गुहग्रामींचें मुख ॥ मही विदारुनि पाहे दे ख ॥ उत्तम ठाव लक्षूनि
तेथ ॥ प्रेत त्यांत ठे वीतसे ॥१५४॥ प्रेत ठे वोनि गुहागह
ृ ांत ॥ मुख आच्छादिलें
त्वरितात्वरित ॥ गह
ृ लक्षूनि पन्
ु हां आलयांत ॥ येवोनियां बैसला ॥१५५॥बैसे परी शैवकांता
॥ म्हणे महाराजा गोरक्षनाथा ॥ द्वादश वर्षे रक्षीन प्रेता ॥ निश्चय त्वां केला असे ॥
१५६॥ केला परी बोलें शरीर ॥ कैसें राहील साचोकार ॥ एकदिन नव्हे संवत्सर ॥ द्वादश
निश्चय केला असे ॥१५७॥ ऐसी ऐकूनि तियेची वाणी ॥ गोरक्ष म्हणे वो शभ
ु ाननी ॥
चिरं जीवपद दे हालागूनी ॥ मच्छिं द्रनाथ मिरवीतसे ॥१५८॥ तरी हा दे ह नाशरहित ॥ आहे
मायाप्रळयवंत ॥ परी ऐसी जगांत मात ॥ प्रविष्ट न करीं जननीये ॥१५९॥ ऐसें उत्तर
306
सांगूनि तीतें ॥ उभय चित्तीं मिरवले शांत ॥ तों इकडे नप
ृ नाथ ॥ अंतःपरु ीं पातला ॥
१६०॥ परी तो त्रिकाळज्ञानी ॥ चांचरा न घे प्रज्ञेलागन
ु ी ॥ जेवीं माहितगार पर्वी
ू चें सदनीं ॥
राज्यभुवनीं वर्ततसे ॥१६१॥ असो गेलिया अंतःपुरांत ॥ रे वती कांता प्रज्ञावंत ॥ मंचकीं
नेवोनि आपुला नाथ ॥ प्रीतीं आदरें आदरिला ॥१६२॥ स्नान भोजन झालियाउपरी ॥ राव
बैसला मंचकावरी ॥ अंकीं बैसवोनि सदगण
ु ालहरी ॥ अनंत वल्गने वदतसे ॥१६३॥ परी जें
कांता पुसे त्यातें ॥ तें ही प्राज्ञिक प्रांजळ सांगत ॥ गुप्त प्रगटला वत्ृ तांत ॥ उत्तरा उत्तर
दे तसे ॥१६४॥ व्यंगरहित बोले वचन ॥ करी कांतेचें समाधान ॥ यावरी द्वितीय दिनीं
मंगलस्नान ॥ करुनि सभे बैसला ॥१६५॥ तेथेंही राजवैभवाकारणें ॥ अचक
ू वर्ते सकळ
प्रकरणीं ॥ मंत्रीं आणि सकळ जन ॥ भिन्न कांहीं दिसेना ॥१६६॥ न्यायनीतीं झाला
वहिवाट ॥ माहितीसमान वर्तती पाठ ॥ स्नेहक्रूरता समान लोट ॥ रायासमान वर्तती ॥
१६७॥ यापरी नित्य चतर्थ
ु प्रहरीं ॥ सकळ वैभवें वना करी स्वारी ॥ शिवदर्शना ग्रामाबाहे री
॥ त्याचि दे वालया येतसे ॥१६८॥ प्रथम दिवशीं येतां राव ॥ शिवालयीं उमाधव ॥ वंदितां
दे खोनि गोरक्ष प्राज्ञ अतीव ॥ संपादणी पुसतसे ॥१६९॥ म्हणे नाथ जी आदे शवंत ॥ किती
307
दिवस आलां येथ ॥ कवण स्थळीं वास्तव्य करीत ॥ कवण नाम मिरवतसे ॥१७०॥ उभा
राहोनि ऐसे नीतीं ॥ गोरक्षातें पस
ु े नप
ृ ती ॥ संपादणी ती जगाप्रती ॥ दृढा दावी महाराजा
॥१७१॥परी तो चाणाक्ष गोरक्षनाथ ॥ संपादणीचें उत्तर दे त ॥ मग उत्तराउत्तर करुनि
महीतें ॥ शिवालयीं संचरले ॥१७२॥ संचरले परी गोरक्षकातें ॥ घेवोनि गेला स्वसांगातें ॥
शिवालयीं नेमिला एकांत ॥ राव पस
ु े गोरक्षनाथा ॥१७३॥ हस्तसंकेतें खण
ु ेंकरुन ॥ म्हणे
दे हातें बंधनसाधन ॥ कैसे रीतीं केलें रक्षण ॥ ठाव लक्षोनि नेटका ॥१७४॥ मग तो प्राज्ञिक
गोरक्षनाथ ॥ बरबरभाषा सांगत ॥ सवें घेवोनि खूण दावीत ॥ गुहागह
ृ रायातें ॥१७५॥
असो ऐसें केलियापाठीं ॥ गोरक्षें केलिया खण
ू दृष्टी ॥ मग क्षणें बैसोनि तळवटीं ॥ राव
स्थाना पैं गेला ॥१७६॥ गेला परी प्रतिदिनीं ॥ राव येतसे शिवभुवनीं ॥ आपुला शरीरठाव
लक्षोनी ॥ शिवा नमोनि जातसे ॥१७७॥ क्षण एक बैसोनि गोरक्षाजवळी ॥ दावीत भक्ती
प्रेमनव्हाळी ॥ आणि चित्ताची संशयकाजळी ॥ फेडूनि जात स्वस्थाना ॥१७८॥ऐसियेपरी
वहिवाटतां ॥ तीन मास लोटले पंथा ॥ यापरी एके दिवशीं बैसतां ॥ गोरक्षक पुसें रायातें
॥१७९॥ आम्ही जातों तीर्थाटनासी ॥ आपण असावें योगक्षेमसीं ॥ दृष्टी ठे वोनि स्वहितासी
308
॥ स्वशरीरासी रक्षावें ॥१८०॥ अवश्य त्यातें भूप म्हणत ॥ स्वधर्मे ठे वूं स्वशरीरातें ॥
आपण जावे स्वस्थचित्तें ॥ तीर्थाटनी गमावे ॥१८१॥ पढ
ु ील अध्यायी मच्छिं द्र त्रिविक्रमदे हीं
संचरोन ॥ द्वादश वर्षे राज्य करोन ॥ रे वातीस पत्र
ु दिधला ॥१८२॥ उपरी अडभंगासी
मंत्रसंजीवनी ओपुनी सनाथपणी मिरवला ॥१८३॥

309
 अध्याय दहावा
ऐसे वदोनि गोरक्षकातें ॥ भप
ू पातला स्वस्थानात ॥ येरीकडे गोरक्षनाथ ॥ तीर्थस्थाना
वहिवाटला ॥१॥ साही लोटले षण्मास ॥ रे वती कांता रतिसुखास ॥ ऋतुसंधी रे तगर्भास ॥
गरोदर पै ते झाली ॥२॥ दिवसेंदिवस नव मास ॥ लोटोनि गेले गर्भास सदि
ु नदिनीं प्रसत
ू ीस
॥ रे वती कांता होतसे ॥३॥ प्रसत
ू झाल्या मदनाकृती ॥ बाळ पाहे माय रे वती ॥
बाळककर्णी तेजोत्पती ॥ बाळ दृष्टीं दे खिला ॥४॥ त्यासी लोटले द्वादश दिवस ॥
आनंदउत्सव पालखास ॥ बाळ पहुडोनि नाम त्यास ॥ धर्मनाथ ठे विलें ॥५॥ त्यासही
लोटली पांच वरुषें ॥ तों एके दिवशीं शिवालयास ॥ घेवोनि पूजेचे तबकास ॥ राजा राणी
पातलीं ॥६॥ सर्व परिचारिका पंचशत ॥ लावण्यलतिका चपळवंत ॥ कीं राजार्णवींच्या
लहरी अदभत
ु ॥ रे वतीसवें मिरवल्या ॥७॥ असो रे वती दासीसहित ॥ संचरोनि शिवालयांत
॥ प्रेमें पूजीतसे उमाकांत ॥ शुद्धभावेंकरोनिया ॥८॥ पूजा सांग जाहलियावरी ॥ शिवा

310
प्रार्थीतसें वागुत्तरीं ॥ हे महाराज त्रिपुरारी ॥ उमापती महानुभावा ॥९॥ तरी ऐसें करावें
कृपानिधी ॥ श्रीराया त्रिविक्रमाआधीं ॥ मातें मरण दे ऊनि साधीं ॥ सव
ु ासिनीत्व माझें हें ॥
१०॥ ऐसें वदतां वाकसुगरिणी ॥ गदगदां हांसे शैवराणी ॥ तें रे वतीनें पाहोनिं ॥ तियेलागीं
पुसतसे ॥११॥ म्हणे माय वो शैवदारा ॥ तुज हांसूं कां आलें वागुत्तरा ॥ म्हणे हास्य तव
उत्तरा ॥ सहज आननी आले वो ॥१२॥ रे वती म्हणे आश्चर्येविण ॥ न यावें विकासीपणा
मन ॥ तरी तूं माये प्रांजळ वचन ॥ सांग संशय सोडोनी ॥१३॥ तंव ती बोले शैवराणी ॥
म्हणे माय वो हास्यचिन्हीं ॥ तूतें वदतां कहाणी ॥ विपर्यास होईल गे ॥१४॥ तरी माये
माझें चित्त ॥ वदावया होतें भयभीत ॥ नेणो कैसी पढ
ु ील मात ॥ घडोनि येईल कर्मातें ॥
१५॥ आम्ही दर्ब
ु ळ तुम्ही समर्थ ॥ सहज कोपल्या होईल घात ॥ पतंग स्पर्शतां
प्रळयानळांत ॥ जीवित्वातें उरे ना ॥१६॥ कीं केसरीगह
ृ ी अन्याय ॥ केलिया जंबुक जीवें
जाय ॥ कीं नगर पेटतां कोणें वांचावें ॥ जीवित्वातें हे माते ॥१७॥ ऐसें बोलतां शैवराणी ॥
रे वती म्हणे माय बहिणी ॥ निर्भय होवोनि तुवां मनीं ॥ रहस्यार्थ निरोपीं ॥१८॥ राव
आणि माझे कांहीं ॥ भय असेल तुझे दे हीं ॥ तरी आम्ही सहसा कोपप्रवाहीं ॥ तुजवरी न
311
करुं ॥१९॥ ऐसें बोलोनि करतळभावास ॥ रे वती दे त शैवकांतेंस ॥ सकळ हरुनि संशयास ॥
म्हणे वार्ता वद आतां ॥२०॥ तरी ती प्रांजळ बोले वाणी ॥ मग परिचारिका बाहे र काढूनी
॥ म्हणे सांगेन वो एकांतभुवनी ॥ एकांतस्थानीं पैं गेल्या ॥२१॥ एकांतालया गेलियावरी ॥
बोलती झाली शैवनारी ॥ म्हणे माये तूं सुवासीण स्वदे ही ॥ कांही नाहींस जाण पां ॥२२॥
राव त्रिविक्रम मत्ृ यु पावला ॥ तयाचे दे ही मच्छिं द्र संचरला ॥ आपला दे ह येथें सांडिला ॥
शिवालयामाझारीं ॥२३॥ मग तयाचा शिष्य गोरक्षनाथ ॥ गुहागह
ृ ा ठे वनि
ू गेला प्रेत ॥
द्वादश वर्षे नेमस्त ॥ नेम केला उभयतांनीं ॥२४॥ द्वादश वर्षे सरल्या शेवटीं ॥ मच्छिं द्र
वर्तेल स्वदे हराहाटी ॥ ऐसिये कथा माझिये दृष्टी ॥ झाली असे जननीये ॥२५॥ तरी तज
ु
वैधव्यपण ॥ असोनि बोलसी सुवासिण ॥ म्हणोनि हास्य आलें मजलागून ॥ जाण जननी
निश्चयें ॥२६॥ ऐसें ऐकुनि रे वती सती ॥ म्हणे दावीं कां मच्छिं द्रप्रेताप्रती ॥ येरी अवश्य
म्हणोनि उक्ती ॥ गह
ृ े मध्यें नेतसे ॥२७॥ म्हणे माय वो येचि ठायीं ॥ आच्छादिला
मच्छिं द्रदे हीं ॥ तरी मही विदारुनि गुहागह
ृ ीं ॥ निजदृष्टीनें पाहें कां ॥२८॥ ऐसें बोलोनि
दावोनि तीतें ॥ शिवालयीं गेली त्वरित ॥ येरीकडे संशयवंत ॥ रे वती स्थाना गेलीसे ॥२९॥
312
गेलीसे परी एकांतासीं ॥ विचार करी आपुले मानसीं ॥ चित्तीं म्हणे पतिव्रतानेमासी ॥
दै वेंकरुनि नाडिले ॥३०॥ नाहिसें परी संचितार्थ ॥ घडणार घडूनि आलें निश्चित ॥ परी
पुढती आपुलें हित ॥ विलोकावें आपणचि ॥३१॥ पति निवर्तल्यापाठीं ॥ लाधली
मच्छिं द्रवीर्यकोटी ॥ परी पाहतां पातकदृष्टीं ॥ वंशवेली दिसेना ॥३२॥ पूर्वी भरतवंश काढून
॥ व्यासवीर्ये केला उत्पन्न ॥ त्याही पढ
ु ें कंु तीरत्न ॥ त्याच नीतीं आचरली ॥३३॥
पंचदे वांचें वीर्य घेवोन ॥ निर्माण केले पांचहि जण ॥ तस्मात ् वंशवेलीकारणें ॥ शिष्टदे ह
अर्पावा ॥३४॥ तरी हा विचार पातकरहित ॥ घडोनि आला यत्नातीत ॥ परी द्वादश वर्षे
होतां भरित ॥ पन्
ु हां अनर्थ होईल हा ॥३५॥ मच्छिं द्र जाईल स्वदे हाकारणें ॥ सत
ु धर्मनाथ
अति सान ॥ राज्यवैभवीं आसरा धरोन ॥ कवण रितीं राहील कीं ॥३६॥ त्रिविक्रमदे हीं
तपोबल ॥ आहे म्हणनि
ू विवर्ते बाळ ॥ तो गेलिया सावली शीतळ ॥ मजलागीं मिळे ना ॥
३७॥ तरी आतां करावें कैसें ॥ दृष्टीं पाहें मच्छिं द्रदे हास ॥ दृष्टीं पाहिल्यावरी विनाश ॥
करोनियां सांडावा ॥३८॥ दे ह झालिया छिन्नभिन्न ॥ मग कैसा संचरे ल मच्छिं द्रनंदन ॥
मुळींच बीज केलिया भस्म ॥ बाहे र कांहीं उगवेना ॥३९॥ ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ एक
313
परिचारिका घेवोनि सांगाती ॥ गांवाबाहे र मध्यरात्रीं ॥ येवोनियां पोंचली ॥४०॥ आणिक
एक गप्ु तराहाटी ॥ दोन सबळ घेतले होते कामाठी ॥ त्वरें येऊनि शिवालयापाठीं ॥
गुहाद्वार विदारिलें ॥४१॥ मोकळें केलें गुहाद्वार ॥ करिते झाले आंत संचार ॥ जातांचि तें
कलेवर ॥ मच्छिं द्राचें दे खिलें ॥४२॥ परी तें कलेवर तेजःपुंज ॥ कीं सजीवपणीं दिसे सहज
॥ माणिकवर्णी सविताराज ॥ तियेलागी भासलें ॥४३॥ असो ऐसिये तेजोराशी ॥ मग शस्त्र
घेवोनि अस्थिमांसासी ॥ रती रती छे दोनियां तयासी ॥ बाहे र तई काढिलें ॥४४॥ मग भाग
टाकोनि काननांत ॥ विखरुनि दिधले पथ
ृ क् पथ
ृ क् तेथ ॥ तरी समान रज समस्त ॥ ठाई
ठाई टाकिले ॥४५॥टाकिले परी पातळपणी ॥ रजरजाची होय मिळवणी ॥ ऐशापरी त्यासी
करुनी ॥ स्वस्थानीं गेली ते ॥४६॥ गुहागह
ृ ाचें मुख आच्छादन
ू ॥ जैसें होतें तैसे करुन ॥
येरी घडल्या कारण ॥ उमा जागत
ृ झालीसे ॥४७॥ मग प्रत्यक्ष होऊनि बोलत ॥ म्हणे
महाराजा कैलासनाथा ॥ जागत
ृ व्हावें विपरीतपंथा ॥ अघटित झालें महाराजा ॥४८॥ तम
ु चा
मच्छिं द्रनंदन ॥ गेला आहे स्वदे ह सांडून ॥ परी रे वतीदारा येऊन ॥ विध्वंसिलें शरीरासी ॥
४९॥ ऐसी ऐकतां उमेची मात ॥ खडबडूनि उठला कैलासनाथ ॥ हृदयीं पाहे तों विपरीत ॥
314
मच्छिं द्रदे ही वर्तलें ॥५०॥ मग अंबेसी बोलता झाला शिव वचन ॥ म्हणे माझा आज गेला
प्राण ॥ परी उमे यक्षिणी बोलावन
ू ॥ सकळ शरीर वेंचीं कां ॥५१॥ अस्थि त्वचा
मांसासहित ॥ रती रती भाग वेंचनि
ू समस्त ॥ एकत्र करुनि कैलासांत ॥ यक्षिणीहस्तीं
पाठवीं ॥५२॥ अवश्य म्हणूनि नगात्मजा ॥ यक्षिणी पाचारी विजयध्वजा ॥ कोटी चामुंडा
विभागकाजा ॥ महीलागीं उतरल्या ॥५३॥ त्यांतें पाहूनि माय भवानी ॥ येतांचि सांगे
कार्यालागुनी ॥ मच्छिं द्रशरीर समस्त वें चोनी ॥ स्वर्गा न्यावें म्हणतसे ॥५४॥ कैलासगिरी
शिवगण बहुत ॥ त्यांत वीरभद्र मम सुत ॥ तयाहातीं ओपोनि समस्त प्रेत ॥ रक्षण दृढ
सांगावें ॥५५॥ ऐसें सांगनि
ू क्षणिक वार्ता ॥ महीं संचरल्या मांसशोधार्था ॥ सकळ शरीर
वें चूनि तत्त्वतां ॥ कैलासभुवनीं चालिल्या ॥५६॥ कोटी चामुंडा प्रतापवंत ॥ यक्षिणीसह
झाल्या स्वर्गस्थित ॥ कैलासगिरीं मग जात ॥ वीरभद्रातें निवेदिलें ॥५७॥ म्हणती परम
हर्षेकरुनी ॥ हे महाराज शिवगणी ॥ राजेश्वर भद्रासनी ॥ वत्ृ तांतातें ऐकावें ॥५८॥ आमचा
तुमचा शत्रु पूर्ण ॥ अवचट पावला आहे मरण ॥ रती रती दे हाचे भाग जमवून ॥ आम्हीं
आणिले महाराजा ॥५९॥ तरी तो शत्रु म्हणशील कोण ॥ या भूमंडळा मच्छिं द्रनंदन ॥
315
त्यानें आम्हांसी नग्न करुन ॥ परम लज्जे विटं बिलें ॥६०॥ अष्टभैरव पाहोनि धरणीं ॥
विटं बिलें दशा करुनि ॥ रुधिरपरू लोटूनि अवनीं ॥ विगतकळा वरियेली ॥६१॥ आणि
तुम्हांसवें घेतले कटक ॥ मौळीं पर्वत दे ऊनि दे ख ॥ वायुसुत करुनि आदिक ॥ विटं बिले
महाराजा ॥६२॥सकळ दे वांचा शत्रु कुजात ॥ बरा दै वें पावला घात ॥ तरी आतां प्रतापवंत
॥ दृढोत्तरीं शरीर रक्षावें ॥६३॥ या मच्छिं द्राचा शिष्य गोरक्ष ॥ तो परम प्रतापवंत दक्ष ॥
तो जिंकूनि नेईल शरीर प्रत्यक्ष ॥ तरी सावध राहावें ॥६४॥ सहजस्थितीतें दै वेंकरुन ॥ शत्रु
पावला आहे मरण ॥ हालावांचूनि फेडविलें हर्षेकरुन ॥ तुम्हां आहां दै वानें ॥६५॥ ऐसें
सांगनि
ू हर्षयक्
ु त ॥ परी वीरभद्र तोषला आपल
ु े चित्तांत ॥ मग भैरवादि समस्त ॥ अहा
अहा म्हणताती ॥६६॥ मग चौर्‍यायशी कोटी बहात्तर लक्ष ॥ शिवगण प्रतापी महादक्ष ॥
मच्छिं द्रशरीर वेष्टूनि प्रत्यक्ष ॥ रक्षणार्थ बैसविले ॥६७॥ कोटी यक्षिणी चामड
ुं ांसहित ॥
डंखिनी शंखिनी पातल्या समस्त ॥ अस्त्रशस्त्रादि होऊनि उदित ॥ रक्षण करिती शरीराचें
॥६८॥ येरीकडे त्रिविक्रमदे हात ॥ प्रतापशीळ जो मच्छिं द्रनाथ ॥ नित्य येऊनि शिवालयांत ॥
गुहागह
ृ ीं लक्षीतसे ॥६९॥ परी तो ठाव जैसा तैसा ॥ दिसनि
ु येत दृष्टिभासा ॥ मग स्वस्थ
316
भोगी संपत्तिविलासा ॥ राज्यासनीं बैसनि
ू यां ॥७०॥ परी शरीरा झाला जो प्रयास ॥ हें
माहीत नव्हतें कांहीं दे हास ॥ सदा भोगी संपत्तिविलास ॥ राजभव
ु ना जातसे ॥७१॥ ऐसे
नित्य राजविलास ॥ लोटूनि गेलीं वर्षे द्वादश ॥ तों येरीकडे तीर्थाटनास ॥ गोरक्ष सावध
झाला असे ॥७२॥ यापरी गोरक्षनाथ ॥ महीं भ्रमतां नाना तीर्थ ॥ तो गोदातटीं अकस्मात
॥ येऊनियां पोहोंचला ॥७३॥ तों गोदातटीं भामानगर ॥ तया अरण्यांत गौरकुमर ॥ परम
झाला क्षुधातुर ॥ जठरानलें करुनियां ॥७४॥ ग्राम पाहतां तो अरण्यांत ॥ उदक एक योजन
न मिळे तेथ ॥ तया स्थानी क्षुधाक्रांत ॥ अनल जैसा पेटला ॥७५॥ मार्गी चालतां दिशा
लक्षीत ॥ तों शेत दे खिलें अकस्मात ॥ कृषिकर्म प्रांजळवंत ॥ पाहूनि सम
ु ार धरियेला ॥
७६॥ तंव तो कृषीवल माणिकनामी ॥ वय दश वर्षे दे हधर्मी ॥ मध्यान्हसमय साधूनी ॥
भोजनातें बैसला ॥७७॥ पात्र घेतलें पुढें वाढून ॥ कवळ करावा जों मख
ु ीं अर्पण ॥ तों
अकस्मात गौरीनंदन ॥ आदे श शब्द गाजवी ॥७८॥ तंव तो माणिक कृषि शेतीं ॥ ऐकूनि
आदे श शब्दाप्रती ॥ योजिला कवळ ठे वनि
ू हातीं ॥ प्रेमें नमीत तयातें ॥७९॥ म्हणे
महाराजा तम्
ु ही कोण ॥ किमर्थ घेतलें आडरान ॥ येरु म्हणे मी तपोधन ॥ क्षुधानळीं
317
पेटलों ॥८०॥ परम झालों तष
ृ ाकांत ॥ म्हणोनि होऊनि आलों अतिथ ॥ तरी सन्निध अन्न
असेल तत
ू ें ॥ भिक्षा आम्हां ओपावी ॥८१॥ ऐशी ऐकतां तयाची वाणी ॥ म्हणे महाराजा
योगें द्रमुनी ॥ निधान आहे मनोधर्मी ॥ पात्र वाढिलें भक्षावें ॥८२॥ मग तो उठोनि त्याचि
वेळीं ॥ शीघ्र ओपी पत्रावळी ॥ आणि मत्ृ कंु भ भरोनि जवळी ॥ शीघ्र करी पुढारां ॥८३॥
मग तो गोरक्ष तपोधन ॥ हस्तपाद प्रक्षाळून ॥ अन्नपात्र पढ
ु ें घेऊन ॥ जठराहुती घेतसे ॥
८४॥ पूर्ण झाल्या जठराहुती ॥ मग सहजचि तुष्ट झाला चित्तीं ॥ कीं रुखा होतां
जलप्राप्ती ॥ लवणाकार पावतसे ॥८५॥कीं दरिद्याप्रती दे तां धन ॥ मग कां न पावे तष्ु ट
मन ॥ कीं यथेच्छ मेळविता झाल्याकारण ॥ तोष शरीरीं मिरवेना ॥८६॥ तन्नाये
कृषिनरें द्रोत्तमा ॥ घडूनि आलें तुष्टमहिमा ॥ मग प्रसन्न होऊनि चित्तद्रम
ु ा ॥ वरदफळा
दावी तो ॥८७॥ म्हणे कृषिका कवण काम ॥ मिरवला हो दे हधर्मी ॥ येरु ऐकोनि म्हणे
स्वामी ॥ आतां कासया पस
ु तां हो ॥८८॥ तरी महाराजा आटाआटी ॥ करावी प्रथम
कार्यासाठी ॥ कार्य झालिया व्यर्थ चावटी ॥ अन्यासी कासया शिणवावें ॥८९॥ तरी आतां
कार्य झालें ॥ पढ
ु ें योजीं शीघ्र पाउलें ॥ गोरक्ष म्हणे बोलशी बोल ॥ सत्य असती तुझे बा
318
॥९०॥परी तुवां मातें दिधलें अन्न ॥ तेणें मम चित्त झालें प्रसन्न ॥ तरी तव दे हीं
किंचित पण ॥ सत्य असेल वद मातें ॥९१॥ जे जे कामना असेल तत
ू ें ॥ ती पर्ण
ू पावशी
फळसहितें ॥ येरी ऐकूनि कृषी त्यातें ॥ ऐसें उत्तर दे तसे ॥९२॥ म्हणे महाराजा महीपाठीं
॥ तुम्हीच हिंडतां भिकेसाठी ॥ ते तुम्ही मोह धरुनि पोटीं ॥ मातें काय द्याल जी ॥९३॥
भणंगापाशीं भणंग गेला ॥ तो काय दे ऊनि तप्ृ त झाला ॥ खडका उदकापान्हा बोला ॥
कदाकाळी दिसेना ॥९४॥ तुम्ही तेवी हिंडतां अन्नासाठी ॥ आम्हां काय दे णार जेठी ॥ नाथ
म्हणे इच्छातुष्टा ॥ आतां तुझी करीन बा ॥९५॥ येरी म्हणे पुरें बोलणें ॥ काय आहे
तम्
ु हांस्वाधीन ॥ तरी आणिक तज
ु कारण ॥ लागत असेल तें माग ॥९६॥ नाथ म्हणे रे
एक दान ॥ तुवां दिधल्या झालों प्रसन्न ॥ तरी कांहीतरी मजपासून ॥ मागनि
ू घेई
कृषिराया ॥९७॥ येरु म्हणे उगला ऐस ॥ तुवां काय द्यावें आम्हांस ॥ तरी कांहीं न मागूं
सरु स ॥ पंथ आपल
ु ा क्रमीं कां ॥९८॥ ऐसे बोलतां माणिकनामी ॥ गोरक्ष विचारी आपल
ु ें
मनीं ॥ आडबंग असती कृषिधर्मी ॥ सदा विपिनीं बैसनि
ू यां ॥९९॥ तरी हा मातें म्हणतो
माग ॥ परी त्याच्याचि हितार्थ करावा लाग ॥ ऐसें विचारोनि मनोवेगें ॥ तयालागीं
319
बोलतसे ॥१००॥ म्हणे कृषिराया ऐक वचन ॥ तूं आम्हांसी म्हणशील दे ऊं दे णें ॥ तरी
मागें सरत वचन ॥ निश्चयें करुनियां बोलावें ॥१०१॥ येरु म्हणे तापसा ऐक ॥ मातें
दिससी महामूर्ख ॥ जो दे णार आपुले आत्मसुख ॥ तो मागें सरणार नाहीं कीं ॥१०२॥ अरे
चंद्र असे शीतळपणीं ॥ तरी तो वर्षेल दाहकपणीं ॥ परी तो ढळणार नाहीं प्राणी ॥ मागें
पाऊल कासया ॥१०३॥ सविताराज तेजोदीप्ती ॥ तोही अंधकारीं करील वस्ती ॥ परी उदार
तो औदार्याप्रती ॥ मागें पाऊल सारीना ॥१०४॥ मही गेलिया रसातळीं ॥ परी औदार्यप्राप्ती
महाबळी ॥ त्या कृपणत्व कदाकाळी ॥ अंगालागीं स्पर्शेना ॥१०५॥ तरी कोणतें मागणें तूतें
॥ मागनि
ू घेईजे त्वरितें ॥ मी बोललों निश्चयातें ॥ निश्चय माझा पाहीं कां ॥१०६॥ ऐशी
बोलतां विपुल वार्ता ॥ गोरक्ष म्हणे आपुल्या चित्ता ॥ तरी मनाचे करणें मागूं आतां ॥
कैसा सांभाळील पाहू तो ॥१०७॥ ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ म्हणे मज दावीं कां
विपिनपती ॥ जें जें आवडेल तज
ु े चित्तीं ॥ तें तंू न करीं महाराजा ॥१०८॥ कांही एक
इच्छील तुझें मन ॥ तें तूं न करणें हें चि मागणें ॥ इतुकें दे ऊनि तुष्टपण ॥ बोळवीं कां
कृषिराजा ॥१०९॥ऐशीं वदतां तयाची वाणी ॥ अवश्य म्हणे कृषीकर्मी ॥ हा धर्म आतां
320
आपुले धर्मी ॥ अर्क अवधीं रक्षीन गा ॥११०॥ ऐशी तैशी दे ऊनि भाक ॥ तुष्ट केलें शरीरास
॥ असो गोरक्ष त्या विपिनास ॥ सांडूनियां चालिला ॥१११॥ माणिकनामी कृषी शेतांत ॥
मुक्त करिता झाला औत ॥ येठणें बांधूनि समस्त ॥ भार सकळ वाहातसे ॥११२॥ वष
ृ भा
मागें दिधलें लावून ॥ मौळीं घेत येठण उचलून ॥ मनांत म्हणे ग्रामासी जाऊन ॥
क्षुधाबल घालवावें ॥११३॥ इतक
ु ी मनीं योजना होतां ॥ स्मरण झालें गोरक्षनाथा ॥ पत्र
ु
कल्याण आणितां चित्ता ॥ मनाचें करणें उल्लंघावें ॥११४॥ मन इच्छीत असे घरीं जावया
॥ तरी आपण न जावें तया ठाया ॥ मग तेथेंचि उभा राहूनियां ॥ गाढ निद्रा करीतसे ॥
११५॥ मौळीं येठणाचा भार ॥ घेऊनि उभा महीवर ॥ नेत्र झांकूनि चिंतापर ॥ हरिनामीं
योजितसे ॥११६॥ मन इच्छी हालवूं अंग परी न हाले धडभाग ॥ स्थिर होऊनि संचरले
ओघ ॥ वचनार्थ संपादी ॥११७॥ तरुपर्ण जे येती उडोन ॥ तेचि करीतसे भक्षण ॥ मनीं
येतां सांठवण ॥ तेही त्याग पर्णीचे करीतसे ॥११८॥ मग सहजस्थितीं वायल
ु हर ॥
अकस्मात येतसे मुखावर ॥ तितकेचि प्राशन आहारपर ॥ अमल मन होतसे ॥११९॥ तेणें
कृश झालें शरीर ॥ सकळ आटूनि गेलें रुधिर ॥ मांस म्हणाया तिळभर ॥ स्वप्नामाजी
321
दिसेना ॥१२०॥ त्वचा अस्थि झाल्या एक ॥ उभा राहिला कष्टदायक ॥ येरीकडे तपोबाळक
॥ बद्रिकाश्रमीं पातला ॥१२१॥ बद्रिकेदारा नमनि
ू त्वरित ॥ पाहूं चालिला चौरं गानाथ ॥ तंव
गुहागह
ृ ीं शरीरावरतीं ॥ वाळवीवारुळ विराजले ॥१२२॥ मुखीं तितुकी नामावळी ॥ आणि
नेत्रचंद्रीं असे शिळाभारीं ॥ असे स्थिर तया स्थळीं ॥ गोरक्षनाथ प्रगटला ॥१२३॥ त्वरित
द्वाराची शिळा काढून ॥ पाहे तयाचे शरीराकारणें ॥ तों वारुळ गेलें वेष्टून ॥ सर्व अंगीं
तयाच्या ॥१२४॥ शिळाचंद्री न हाले पाती ॥ रामशब्दें वलगे उक्ती ॥ तें पाहूनियां गोरक्ष
जती ॥ परम चित्तीं हळहळला ॥१२५॥ मग शरीराचे वारुळ काढून ॥ पाहे तयाचे
शरीराकारण ॥ तों हस्तपाद लवें करुन ॥ तपोबळें आले ते ॥१२६॥ मग सावध करुनि
तयातें ॥ म्हणे पाहें मी आलों गोरक्षनाथ ॥ शीघ्र कवळूनि तयाचा हस्त ॥ बाह्यात्कारीं
आणिले ॥१२७॥ मग कृपें करितां अवलोकन ॥ शरीरशक्ति आली दारुण ॥ मग उठूनि
वंदी गोरक्षचरण ॥ म्हणे सनाथ झालों असें मी ॥१२८॥ यापरी तयासी आलिंगन
ु ी नाथ ॥
म्हणे बा कैसा झाला चरितार्थ ॥ येरी म्हणे मज माहीत ॥ नाही चामड
ुं े विचारी ॥१२९॥
मग विचारुनि चामुंडस
े ी ॥ वत्ृ तांत पुसे चरितार्थासी ॥ येरु म्हणे आम्ही फळांसी ॥ दे त
322
होतों महाराजा ॥१३०॥ परी चौरं गी न करुनि भक्षण ॥ बैसला होता शिळा लक्षून ॥ मग
फळें चि पर्वताप्रमाणें ॥ गोरक्षातें दाविलीं ॥१३१॥ फळनगा पाहोनि तपोजठी ॥ विस्मय करी
आपुल्या पोटीं ॥ म्हणें धन्य याची तपोराहाटी ॥ ब्रह्मादिकां अतर्क्य ॥१३२॥ परम चित्तीं
कृपा वेष्टुनी ॥ मौळीं ठे विला वरदपाणी ॥ अनुग्रहचोज पुन्हां दाउनी ॥ ब्रह्मसनातन केला
असे ॥१३३॥पढ
ु ें चौरं गीसी घेऊन ॥ बद्रिकेदारालया आणन
ू ॥ जागत
ृ करुनि उमारमण ॥
चौरं गीतें भेटविला ॥१३४॥ मग तेथें राहूनि षण्मास ॥ सकळ करविला विद्याभ्यास ॥
अस्त्र शस्त्र बहुवस ॥ प्रवीण झाला महाराजा ॥१३५॥ मग सकळ दे वांतें पाचारुन ॥
तपोबळें केलें सघन ॥ मग सकळ दै वतें तष्ु ट करुन ॥ वरदप्रज्ञा आराधिलें ॥१३६॥ सकळ
दे व वर दे ऊन ॥ पहाते झाले आपुले स्थान ॥ येरीकडें बद्रिकेदार नमून ॥ चौरं गीसह
निघाला ॥१३७॥त्वरें येऊनि वैदर्भ दे शांत ॥ चौरगींतें कौंडिण्यपुर दावीत ॥ म्हणे बा रे तव
माता तात ॥ भेट घेई तयांची ॥१३८॥ भेटशी तरी कैसा त्यातें ॥ जगीं जाऊनि अतिख्यात
॥ हस्तपदांचे मुंडणखंडणनिमित्त ॥ उत्तरा सूड घेईजे ॥१३९॥ राये छे दिलें तव हस्तपदासी
॥ परी धस
ृ धुसी आहे मम मानसीं ॥ तरी आपुला प्रतापसंगम रायासी ॥ निजदृष्टीं दावीं
323
कां ॥१४०॥ अवश्य म्हणे चौरं गीनाथ ॥ भस्मचिमुटी कवळुनि हस्त ॥ रायाचें लक्षूनि
बागाईत ॥ वातास्त्रासी सोडीतसे ॥१४१॥ तंव तेथींचे वनकर ॥ सहा शत एक सहस्त्र ॥
वातचक्रें उडवनि
ू अंबर ॥ दाविता झाला तयांसी ॥१४२॥ पुन्हां वातअस्त्र घेत काढून ॥ तंव
ते उतरती महीकारण ॥ किती पडले मूर्च्छ ना वेष्टून ॥ कितीएक ग्रामीं पळाले ॥१४३॥ तें
येऊनि राजांगणी ॥ सांगते झाले विपरीत करणी ॥ कोणी केली न दिसे नयनीं ॥ आश्चर्य
बहु होतसे ॥१४४॥ मग भत्ृ यांतें पाचारुन ॥ पुसनि
ू त्यातें वर्तमान ॥ कोणी केलें आला
कोण ॥ शोधालागी धाडीतसे ॥१४५॥ तों येरीकडे चौरं गीसहित ॥ पाणवठी बैसला
गोरक्षनाथ ॥ हे र पाहूनि त्वरित ॥ रायापाशीं पातले ॥१४६॥ म्हणती महाराजा
पाणवठ्यासी ॥ बैसले आहे त दोन तापसी ॥ तीव्रतेजी कानफाटवेषी ॥ विद्यार्णव दिसताती
॥१४७॥ ऐसें ऐकूनि राजेश्वर ॥ स्वमनीं आपुला करी विचार ॥ आले असती गोरक्ष मच्छिं द्र
॥ पत्र
ु दःु खें द्वेषानें ॥१४८॥ तरी आतां त्वरे करुन ॥ तयांसी जावें शरण ॥ नातरी ग्रामासी
पालथें करुन ॥ प्राणांप्रती हरतील ॥१४९॥ ऐसा विचार करुनि मानसीं ॥ राव सामोरा ये
समारं भेंसी ॥ गज वाजी शिबिका रथांसी ॥ कटकासह येतसे ॥१५०॥ ग्रामाबाहे र कटक
324
येतां ॥ गोरक्ष म्हणे चौरं गीनाथा ॥ आपुला प्रताप आतां ॥ निजदृष्टीं दावीं कां ॥१५१॥
ऐशीं ऐकतां गोरक्षगोष्टी ॥ पन्
ु हां कवळी भस्मचिमट
ु ी ॥ वातास्त्र जल्पनि
ू पोटी ॥ चमव
ू री
प्रेरीतसे ॥१५२॥ मग तें वातास्त्र अति तीक्ष्ण ॥ चमूसह राया दाविलें गगन ॥ रथ गज
वाजा शिबिकासन ॥ वातास्त्रें पाडिली ॥१५३॥ तेणेंकरुनि चमू समस्त ॥ गगनपंथें
आरं बळत ॥ म्हणती हे महाराजा नाथ ॥ शरणागता तारावें ॥१५४॥ सकळ स्तविती
दीनवाणीं ॥ ते शब्द ऐकोनि तपोज्ञानी ॥ चौरं गीसी म्हणे घे उतरोनी ॥ चमूसहित रायातें
॥१५५॥ मग तो कुशल प्रज्ञावंत ॥ पर्वतास्त्र असे आड करीत ॥ मग सकळ आटूनि गेला
वात ॥ चमू मिरवली नगमौळी ॥१५६॥ मग उभा करोनि आपल
ु ा कर ॥ म्हणे उतरुनि
यावें चमू समग्र ॥ मग रायासह कटकभार ॥ उतरले तळवटी ॥१५७॥ मग समीप येतां
शशांगर ॥ चौरं गीसी बोलिला गौरकुमर ॥ पितयासी करुनि नमस्कार ॥ तष्ु ट चित्तीं
मिरवीं कां ॥१५८॥ ऐसें ऐकतां गरु
ु नंदन ॥ धावनि
ू धरिले तातचरण ॥ म्हणे महाराजा मी
तव नंदन ॥ निजदृष्टीं दे खें मज ॥१५९॥ ऐसे बोलतां चौरं गनाथ ॥ रावें धांवूनि धरिले
हृदयांत ॥ मग परम प्रीतीं गोरक्षातें ॥ चरणीं भाळ अर्पीतसे ॥१६०॥ मग गोरक्षही धरुनि
325
हृदयीं ॥ म्हणे राया याचा प्रताप पाहीं ॥ येरी म्हणे तुजसमान आई ॥ भेटल्या न्यून
कायसें ॥१६१॥ याउपरी तैसें चौरं गीनाथ ॥ वज्रास्त्र निर्माण करीत ॥ चर्ण
ू करुनि महापर्वत
॥ अदृश्यपंथीं मिरवतसे ॥१६२॥ याउपरी शशांगर ॥ गोरक्षासी म्हणे चतरु ॥ आरोहण
करुनि शिबिकेवर ॥ राजसदनीं चला जी ॥१६३॥ याउपरी बोले चौरं गीनाथ ॥ आम्ही न
येऊं तव गह
ृ ांत ॥ सापत्न मातःु श्रीचे कुडें मनांत ॥ हस्तपाद छे दिले ॥१६४॥ मग
मूळापासोनि सकळ वत्ृ तांत ॥ रायालागीं केला श्रुत ॥ राव कोपोदधींत ॥ उचंबळला
आगळा ॥१६५॥ सेवकालागीं आज्ञा करीत ॥ ताडीत आणा राणी येथ ॥ तें ऐकूनि
चौरं गीनाथ ॥ काय परी वदतसे ॥१६६॥ म्हणे ताता आपल
ु ें वचन ॥ हे चि शिक्षा आली
घडून ॥ यापरी ताता आपुले कीर्तीनें ॥ ब्रह्मांड भरे ल महाराजा ॥१६७॥ तरी ऐसें न करीं
ताता ॥ सदनींच शिक्षा करावी प्रीता ॥ मग शिबिकासनी बैसवूनि तत्त्वतां ॥ राजसदना
पातले ॥१६८॥ राव जातां मंदिरांत ॥ पादत्राण घेऊनि हातांत ॥ ताडन करुनि पत्नीतें ॥
म्हणे जाई येथूनी ॥१६९॥ द्वादश संवत्सरपर्यंत ॥ त्वां तप केलें शचि
ु ष्मंत ॥ तयाचें फळ
कुडें मात ॥ भ्रष्ट केलें राज्यासी ॥१७०॥ तें पाहूनि गोरक्षनाथें ॥ राया संबोधूनि केला शांत
326
॥ एक मास राहिला तेथ ॥ शशांगरभक्तीनें ॥१७१॥ यापरी गोरक्ष जातेसमयीं ॥ वंश वेष्टी
मोहप्रवाहीं ॥ प्रसाद दे ऊनि राजदे ही ॥ वीर्यवान पैं केला ॥१७२॥ म्हणे कामिनी करुनि
दस
ु री ॥ भोगीं वंशलतेची लहरी ॥ ऐसें सांगूनि शशांगरीं ॥ चौरं गीसह चालिला ॥१७३॥
पुढील अध्यायी गौरनंदन ॥ विरभद्राचा घेऊनि प्राण ॥ मच्छिं द्रशव स्वर्गाहून ॥ महिवरती
उतरिलें ॥१७४॥

327
 अध्याय अकरावा
मार्गी चालतां मुक्काम ॥ पाहते झाले प्रयागस्थान ॥ स्नान करुनि उत्तमोत्तम ॥
शिवालयीं पातलें ॥१॥ येतांचि करुनि शिवदर्शन ॥ मग शिवदारे बोलनि
ू वचन ॥
गुरुकलेवराचें वर्तमान ॥ तियेलागी पुसतसे ॥२॥ तंव ती होऊनि भयभीत ॥ बोलती झाली
चाचरे घेत ॥ शरीरें करुनि थरथरां कंपित ॥ पायावरी लोटली ॥३॥ म्हणे महाराजा गुरुनाथा
॥ राजभाजा रे वतीकांता ॥ तिनें मातें भ्रष्टवनि
ू चित्ता ॥ पस
ु नि
ू घेतलें होतें कीं ॥४॥
याउपरी दस
ु र्‍यालागुनी ॥ वदलें नाहीं कलेवर कहाणी ॥ परी नेणों भय वाटे मनीं ॥ कलेवर
पहा निजदृष्टी ॥५॥ स्त्रीजाती बोलती एक ॥ परी करणी करिती आणिक ॥ मज वाटतसे
ती चाळक ॥ समक्ष दृष्टीं पहावें ॥६॥ ऐसी ऐकूनि तियेची वाणी ॥ परम घाबरला
गोरक्षमुनी ॥ मग एकांत गुहासदनीं ॥ विदारुनि पाहतसे ॥७॥ तंव तें मोकळे गुहागार ॥
आंत नाहीं कलेवर ॥ मग नेत्रीं दाटूनि मोहाचा पूर ॥ शोकसिंधु उचंबळे ॥८॥ तंव तो म्हणे
महाराजा प्रज्ञावंता ॥ सोडूनि दिधली माझी ममता ॥ आतां येथें गरु
ु नाथा ॥ कवणे ठायीं

328
पाहूं मी ॥९॥ ऐसें म्हणनि
ू आरं बळत ॥ धरणीप्रती शरीर टाकीत ॥ तंव ती शैवदारा
मोहस्थित ॥ होऊनि त्यातें बोलतसे ॥१०॥ म्हणे महाराजा धैर्य धरीं ॥ मीं राजांगने
जाऊनि सत्वरीं ॥ पुसूनि येतें मच्छिं द्रशरीरीं ॥ वत्ृ तांत कैसा झाला तो ॥११॥ ऐसें बोलूनि
गोरक्षातें ॥ शैवदारा अंतःपुरांत ॥ शीघ्र जाऊनि रे वतीतें ॥ राजनेमानें नमियलें ॥१२॥ तंव
ती पाहूनि शैवकामिनी ॥ म्हणे कां आलीस वो माय बहिणी ॥ येरी म्हणे अंतःकरणीं ॥
आठव मातें झालासे ॥१३॥ म्हणाला तरी आठव कोण ॥ तरी द्वादश वर्षे आलीं भरुन ॥
तुम्हांलागीं सांगितली खूण ॥ राजभागीं विचारा ॥१४॥ ऐसी ऐकतां तियेची वाणी ॥ एकांता
ने ते राजपत्नीं ॥ म्हणे माय वो अंतःकरणीं ॥ चिंता सोडीं सकळ ती ॥१५॥ अगे
तुजविरहित त्याचि दिवशीं ॥ कलेवर काढूनि शस्त्रउद्देशी ॥ वांटले गे रतिरती मांसीं ॥
सकळ विपिनामाझारी ॥१६॥ त्यासही लोटले बहुत दिवस ॥ अस्थिमांसाचा झाला नाश ॥
जीवजंतू खाऊनि त्यास ॥ विष्ठा मत्ति
ृ का झाली असे ॥१७॥ तरी या कार्याचा सकळ तरु
॥ समूळीं उपटिला बीजांकुरु ॥ आतां चिंतेचें फळ अपारु ॥ कोठूनि दृष्टी पडेल ॥१८॥ ऐसें
बोलता राजांगना ॥ परम चितें व्यापिली मना ॥ म्हणें नेणों पढि
ु ल्या कर्मा ॥ कैसें घडोनि
329
येईल ॥१९॥ परी आतां असो कैसें ॥ श्रुत करावें गोरक्षास ॥ जें जें असेल प्रारब्धास ॥
भोग भोगणें लागेल ॥२०॥ ऐसा विचार करुनि चित्तीं ॥ पन
ु श्च आली शिवालयाप्रती ॥ जे
वदली रे वती युक्ती ॥ प्रांजळ तैसें सांगितले ॥२१॥ सांगतां ऐकिलें नाथें ॥ परम पेटला
क्रोधानळातें ॥ म्हणे शिक्षा करावी राजभाजेतें ॥ दःु खार्णवीं बुडवनि
ू यां ॥२२॥ ऐसा विचार
घटीत मनीं ॥ परी पन
ु ःकरीत विवेकबंधन ॥ रे वती माता मजकारण ॥ मच्छिं द्रनाथें
लागतसे ॥२३॥ जरी अवज्ञा करुन ॥ जंतूंचे झालें भक्षण ॥ तरी आतां शोधार्थ मन ॥
मच्छिं द्रशरीरीं ठे वावें ॥२४॥ न द्यावें तिसी शिक्षेकारणें ॥ तें नाश न पावे निश्चय पूर्ण ॥
कोणे तरी ठाया लागन
ू ॥ मच्छिं द्रदे ह असेल ॥२५॥ मग बोलावनि
ू चौरं गीतें ॥ म्हणे बा
रक्षीं शरीरातें ॥ मी दे हासी सांडूनि त्रिभुवनातें ॥ कलेवर शोधार्थ जातों कीं ॥२६॥ परी
रे वती येथील राजकांता ॥ प्रवर्तली आहे मच्छिं द्रघाता ॥ तैशीच वहिवटे ल माझिया अर्था ॥
म्हणनि
ू सावध असावें ॥२७॥ ऐसें सांगनि
ू चौरं गीतें ॥ प्रवेश करी गह
ु ागह
ृ ातें ॥ प्राण सोडून
शरीरातें ॥ भ्रमण करी दश दिशा ॥२८॥ सकल शोधला जंबुद्वीप ॥ सरितार्णवीं सकल
आप ॥ ग्राम कानन सप्तद्वीप ॥ रतीरती शोधिलें ॥२९॥परी जीवजंतूची दे हस्थिती होऊन
330
॥ शोधितां गुरुचें कलेवर पूर्ण ॥ कोणेतरी ठायालागून ॥ मच्छिं द्रदे ह असेल ॥३०॥ अतळ
वितळ सत
ु ळ पाताळ ॥ सप्तही पाताळस्थळ ॥ पिंडब्रह्मांड शोधनि
ू सकळ ॥ स्वर्गावरी
चालिले ॥३१॥ सुवर्लोक भुवर्लोक तपोलोक ॥ अर्मया यथादि सत्यलोक ॥ कुबेर तारांगणादि
अनेक ॥ शोधूनियां पाहिले ॥३२॥ एक मेरु स्वर्गपाठार ॥ गणगंधर्वादि अन्य सरु वर ॥
सकल शरीरा करुनि संचार ॥ गरु
ु शरीरे शोधिलें ॥३३॥ उपरी पाहूनि वैकंु ठ समस्त ॥ त्वरें
पातला कैलासाप्रत ॥ तों होतांचि प्रवेश शिवगणांत ॥ धड
ुं ाळूनि पाहतसे ॥३४॥ तों
शिवगणीं चामुंडासमुदायांत ॥ अस्थि त्वचा मांस दे खे समस्त ॥ यापरी वीरभद्र सर्व गणांत
॥ गर्जोनियां सांगतसे ॥३५॥ म्हणे द्वादश वर्षाचा सरला नेम ॥ मच्छिं द्रशवातें करा रक्षण
॥ तयाचा शिष्य गौरनंदन ॥ कोणे रुपें येईल कीं ॥३६॥ ऐसी ऐकूनि तयाची वार्ता ॥
गोरक्ष तेथूनि झाला निघता ॥ तों येरीकडे चौरं गनाथा ॥ काय सुचलें होतें कीं ॥३७॥
गोरक्षशवाजवळ बैसन
ू ॥ आणीक सकळ अस्त्र व्यापन
ू ॥ जेथें लाग न लागे दे वांकारण ॥
ब्रह्मादिकांकरुनियां ॥३८॥ ऐसें अस्त्र व्याप्त ॥ तैशांतूनि निघूनि गौरसुत ॥ गुप्त वेषें
शरीरांत ॥ येऊनियां प्रवेशला ॥३९॥ प्रवेशतांचि अकस्मात ॥ उठूनि बैसला गौरसुत ॥ मार्ग
331
सोडूनि गुहागह
ृ ांत ॥ बाहे र आले उभयतां ॥४०॥ मग सिद्ध करुनि भस्मझोळी ॥ उभे
राहिले दोन्ही बळी ॥ पर्वतास्त्र तेणें काळीं ॥ अर्कावरी सोडिलें ॥४१॥ गोरक्षमख
ु ींचें
पर्वतास्त्र ॥ प्रविष्ट होतां अति स्वतंत्र ॥ माथां उचलितां अंबरपात्र ॥ भरोनियां निघाले ॥
४२॥ सव्वालक्ष योजनमिती ॥ स्वर्गी उं च झाले गभस्ती ॥ त्याहूनि माथा द्विगुण पर्वती
॥ अंबरातें मिरवला ॥४३॥ मित्रमार्गीचा धरुनि रोक ॥ आकाशस्तंभ झाला एक ॥
तेणेंकरुनि स्यंदनीं अर्क ॥ मार्गावरी अडखळला ॥४४॥ चक्रपदा चालावया वाट ॥ न मिळे
पाहूनि सुभट ॥ मग सज्ज करुनि गांडीवचिमुट ॥ योजिता झाला महाराजा ॥४५॥
तीव्रशरीरीं वज्रास्त्र ॥ योजनि
ू सोडी प्रविष्ट मित्र ॥ तेणेंकरुनि पर्वतास्त्र ॥ भंगिता झाला ते
क्षणीं ॥४६॥ परी पर्वतास्त्र भंगित होतां ॥ आदित्य विचारी आपुले चित्ता ॥ हें अस्त्र
कोणाची प्रतापदहि
ु ता ॥ आडमार्गी झालें असे ॥४७॥ ऐसें पाहतां अर्क अंतरी ॥ तो समजला
नर गोरक्षकेसरी ॥ मग स्यंदनासह महीवरी ॥ येऊनियां प्रगटला ॥४८॥ येतां दे खती
अर्क राज ॥ काय करिती हो विजयध्वज ॥ चंद्रास्त्राचें पेरुनि बीज ॥ कोटी चंद्र निर्मिले ॥
४९॥ तेणेंकरुनि शीतळ प्रवाहीं ॥ मिरवती झाली मही ॥ मग तो सकळ दाह स्वभावीं ॥
332
बाधूं न शके अर्काचा ॥५०॥ ऐसी समाधानस्थिती होतां ॥ परी समीप पावला प्रविष्ट
सविता ॥ मग चौरं गी आणि गोरक्षनाथ ॥ अर्क चरणी लागती ॥५१॥ यापरी भाविकस्थिति
सांगून ॥ बोलता झाला जगलोचन ॥ बा रे तुज सुखसंबंध कोण ॥ दर्शवीं कां वाचेशीं ॥
५२॥ येरु म्हणती महाराजा ॥ आम्ही उदे लों एक काजा ॥ मच्छिं द्रदे ह तेजःपुंजा ॥
शिवगणें हरियेला ॥५३॥ तरी आपण जाऊनि तेथें ॥ सन
ु ीति सांगावी वीरभद्रातें ॥ की
मच्छिं द्रदे ह महीते ॥ पाठवूनि द्यावा कीं ॥५४॥ परी या कार्या बहुधा नीती ॥ सांगूनि जरी
ना ऐकती ॥ मग मागनि
ू बोलावूनि घेऊं या क्षितीं ॥ यद्ध
ु ालागीं मिसळाया ॥५५॥ ऐसें पर्वी
महापर्वी ॥ आमच
ु ी जाऊनि करावी शिष्टाई ॥ इतक
ु ा उपकार मच्छिं द्रदे हीं ॥ आम्हांसी
साह्य मिरवावें ॥५६॥ ऐसें बोलतां गोरक्षनाथ ॥ आदित्य अवश्य त्यांतें म्हणत ॥ मग त्या
क्षणीं कैलासा जात ॥ त्वरित जाऊनि पोंचला ॥५७॥ गणें पाहूनि अर्क येतां सहज ॥
पापांलागीं विजयध्वज ॥ म्हणती येणें महाराज ॥ कवण्या अर्था झाले असें ॥५८॥ आदित्य
म्हणे ऐका वचन ॥ गोरक्षशिष्टाईसाधन ॥ करुं पातलों तुम्हांकारण ॥ मच्छिं द्रदे हाकारणें ॥
५९॥ तरी मम बोलणें आतां ॥ चित्त द्यावें परम हिता ॥ महीसी पाठवा मच्छिं द्रदे ह आतां
333
॥ तष्ु ट करीं गोरक्षा ॥६०॥ तुम्हीं तुष्ट केलिया त्यास ॥ नाथपंथें वाढे ल प्रीत ॥ ऐसें उत्तर
बोलतां आदित्य ॥ वीरभद्र बोलतसे ॥६१॥ हे महाराजा ऐक वचन ॥ आम्हांसीं दःु ख दिधलें
मच्छिं द्रानें ॥ तरी आतां गेलिया प्राण ॥ मही न दाऊं शवातें ॥६२॥ जरी गोरक्ष झुंजेल
आम्हांतें ॥ तरी सिद्ध होऊं यद्ध
ु ातें ॥ गोरक्ष जिंकूनि समरं गणातें ॥ मच्छिं द्रासम करुनि
ठे वंू ॥६३॥ उपरी बोले नारायण ॥ मच्छिं द्रें दःु ख दिलें तम्
ु हांकारण ॥ तेव्हां तम
ु चा प्रताप
पळून ॥ कवण ठाय गेलासे ॥६४॥ आतां अवचट घडलें ऐसें ॥ म्हणनि
ू प्रौढ झाला मानसें
॥ परी मच्छिं द्र जैसा तैसाच गोरक्ष ॥ प्रतापबळी असे कीं ॥६५॥ तेव्हां मच्छिं द्र होता एक
॥ आतां दोघे असती प्रतापअर्क ॥ ते कोपल्या सकळ धाक ॥ कृतांतासम योजिती ॥६६॥
येरु म्हणती असो कैसे ॥ परी कदा न दे ऊं मच्छिं द्रास ॥ यापरी बोलतां राजस ॥ आवडेल
तैसें करावें ॥६७॥ परी एक आणिक वचन ॥ तुम्ही उतरा महींकारण ॥ स्वर्गी करितां
कंदन ॥ शिवलोकांत पावेल तें ॥६८॥ म्हणती कीं यासी काय कारण ॥ तरी ते प्रतापी
असती तीक्ष्ण ॥ कैलासगिरि पिष्ट होऊन ॥ खंड करितील क्षणार्धे ॥६९॥ परी ते पाहूनी
येथील वस्ती ॥ विनाश होईल स्वर्गाप्रती ॥ मग त्या कोपे पशुपती ॥ शासन करील
334
तुम्हांतें ॥७०॥ भवभवानी अति प्रीती ॥ करिती गोरक्षमच्छिं द्रांप्रती ॥ पहा शरीरज सवें
चामंड
ु ांहातीं ॥ कैलासातें पाठविले ॥७१॥ तरी आतां शिवा न कळतां ॥ मानेल तैसे करावें
चित्ता ॥ ऐशी गोष्ट आदित्य बोलतां ॥ सर्वां परी मानलें ॥७२॥ मग वीरभद्र म्हणे सर्व
गणांसी ॥ तुम्ही युद्धा जावें सर्व महीसी ॥ दःु ख लागतां कांहीं रणासी ॥ मीही येतों मागून
॥७३॥ मग अष्टभैरवगण ॥ अवश्य म्हणनि
ू करिती गमन ॥ विमानें प्रत्यक्ष घेऊन ॥
शस्त्रअस्त्रादिकीं उतरले ॥७४॥ बहात्तर कोटी चौर्‍यायशीं लक्ष ॥ येतांचि दे खे नाथ गोरक्ष
॥ मग चौरं गीतें बोले प्रत्यक्ष ॥ सावध होई मम वत्सा ॥७५॥ असो शिवगण येतांचि महीं
॥ लोटते झाले शस्त्रप्रवाहीं ॥ तें गोरक्ष पाहूनि त्या समयीं ॥ वर्जास्त्र निर्मियेलें ॥७६॥
वज्रास्त्र पातलें लव न लागतां ॥ सहस्त्र वेळां भवतें फिरतां ॥ तेणें शिवगणांचे शर समस्त
॥ अंगी लिप्त न होती ॥७७॥ तें पाहूनियां सकळ शिवगण ॥ योजिती अपार अस्त्रांकारण
॥ तितक्
ु याहीं अस्त्रां उभय जन ॥ लक्ष्य धरुनि उडविती ॥७८॥ अग्निअस्त्र धम
ू ास्त्र ॥
तयावरी प्रेरिती वातास्त्र ॥ वातास्त्रावरी उरगास्त्र ॥ प्रेरिते झाले शिवगण ॥७९॥ काळास्त्र
आणि वज्रास्त्र ॥ महाकठिण स्पर्शास्त्र ॥ तयामाजी दानवास्त्र ॥ प्रळय करीत आगळा ॥
335
८०॥ तें पाहूनि गोरक्षनाथ ॥ प्रेरिता झाला जलदास्त्र ॥ तयामागें पर्वतास्त्र ॥ लागोपाठ
करीतसे ॥८१॥ तयामागे खगें द्रास्त्र ॥ तयामागें संजीवनी अस्त्र ॥ मग प्रेरी इंद्रास्त्र ॥ ते
जाऊनिया झगटे ॥८२॥ विभक्तास्त्र दे वास्त्र कठिण ॥ तींही झगटती त्वरें करुन ॥ ऐसें
अस्त्र परिपूर्ण ॥ गण अस्त्र तें भंगिती ॥८३॥ त्यात काय करी चौरं गीनाथ ॥ हळूचि
मोहनास्त्र प्रेरीत ॥ तें संचरुनि गणहृदयांत ॥ मग पिसाटपणें मिरवत ॥८४॥ सर्वासी नाहीं
दे हभान ॥ तेणें न कळे आलों कोण कार्यालागून ॥ पिशाचवत्ृ तीं भ्रमत रानोरान ॥ व्यर्थ
फिरते जाहले ॥८५॥ त्यांत आणिक चौरं गीनाथ ॥ प्रेरी प्रळयकाळींचा वात ॥ तेणें गण
समस्त ॥ वायच
ु क्रीं पडियेले ॥८६॥ तों वीरभद्र मागनि
ू चामंड
ु स
े हित ॥ यद्ध
ु ालागीं आला
त्वरित ॥ परी शिवगण पाहूनि अव्यवस्थित ॥ परम चित्ती क्षोभला ॥८७॥ मग गांडीवातें
टणत्कारोनी ॥ बाण योजिले अपार गुणी ॥ कामास्त्र ब्रह्मास्त्र कार्तिक तीन्ही ॥ विविध
बाणीं पाडीतसे ॥८८॥ जैसा प्रळयकाळींचा वडवानळ ॥ तो यत्नें न पावे कदा शीतळ ॥
तन्न्यायें शिवबाळ ॥ कोपानळी वेष्टिला ॥८९॥ तें पाहूनि चौरं गीनाथ ॥ रतिअस्त्र प्रेरीत
त्वरीत ॥ तेणें कामास्त्र त्वरें निश्चित ॥ मूर्च्छि त होऊनि पडियेले ॥९०॥ यावरी दस
ु रें
336
चौरं गीनाथ ॥ दशासुरी अस्त्र प्रेरीत ॥ तें पाहुनियां नाभीसुत ॥ झडझडोनि पळतसे ॥९१॥
चित्तीं म्हणे नोहे बरवें ॥ वेद हरतील आतां सर्व ॥ शंखासरु प्रतापार्णव ॥ पन
ु ः उदय
झाला असे ॥९२॥ऐसा विचार करुनि मनीं ॥ ब्रह्मास्त्र दडविलें अदृश्यपणीं ॥ पुढें
कामिनीअस्त्र चौरं गीमुनी ॥ प्रेरिता झाला लवलाहें ॥९३॥ तें पाहूनि कार्तिकास्त्र ॥ पळूनि
लपवी मख
ु पात्र ॥ परी चौरं गीचे पांचजन्यास्त्र ॥ प्रळयालागीं मिरवले ॥९४॥ तें पाहूनियां
भद्रजाती ॥ मत्स्यास्त्र योजिलें परत निगुती ॥ तेणे करुनि तदस्त्र शांती ॥ अदृश्य तें
मिरवलें ॥९५॥ परी परम कोपोनि तपोबळ ॥ तीव्रास्त्र योजिलें तत्काळ ॥ संजीवनी योजनि
ू
सबळ ॥ सकळ दानवां उठविलें ॥९६॥ ते दानव म्हणाल कोण कोण ॥ त्रिपरु संद
ु राक्ष
मलमद
ृ म
ु ान्य ॥ म्है सासुर जालंधर प्राज्ञ ॥ काळयवन अघ बक ॥९७॥ हिरण्याक्ष
हिरण्यकश्यपसहित ॥ मुचकंु द बळी वक्रदं त ॥ रावण इंद्रजित कंु भकर्ण त्यांत ॥ सिंहनाद
भरिताती ॥९८॥ ऐसे सबळ राक्षस उठतां ॥ विमानयानीं सरु वर असतां ॥ अति भय
मानूनि चित्ता ॥ विमानांतें पळविती ॥९९॥ कैं चे युद्ध कैचें पाहणें ॥ पळती सरु भयभीत
होऊन ॥ तेहतीस कोटी दे वतांकारण ॥ चिंता अपार व्यापिली ॥१००॥ म्हणे रावणें बंदीं
337
घातलें ॥ दै वें दाशरथी रामें सोडिलें ॥ आतां दै न्य भोगनि
ू आलें ॥ दःु ख अपार येधवां ॥
१०१॥ ऐसे होऊनि भयभीत ॥ कंपे व्यापिले ते समस्त ॥ असो सरु वर जाऊनि वैकंु ठात ॥
निवेदिती श्रीरं गा ॥१०२॥ मग तो दयाळ चक्रपाणी ॥ ऐसी ऐकूनि सरु वरवाणी ॥ म्हणे
भोग आला परतन
ु ी ॥ अवतारदीक्षेकारणें ॥१०३॥ मग तो परम दचकूनि चित्तीं ॥ शिव
पाचारिला सरु वरांहाती ॥ बैसवनि
ू स्वसंगतीं ॥ विचित्र करणी निरोपिली ॥१०४॥ म्हणे
गोरक्षें केलें अनुचित ॥ पन
ु ः उठविले दानव समस्त ॥ आतां दानव तरी रसातळाप्रत ॥
मही सकळ नेतील कीं ॥१०५॥ एक एक दानवासाठीं ॥ आपण माराया झालों कष्टी ॥
कल्पावरी अवतार जेठी ॥ धरुनियां भीडलो ॥१०६॥ तरी आतां कैसें करावें ॥ निवटतील
कैलासा सकळ दानव ॥ अहा मूर्ख तो वीरभद्रराव ॥ व्यर्थ द्वेषीं मिरवला ॥१०७॥ मग
सोडूनि वैकंु ठासी ॥ येते झाले गोरक्षा पासी ॥ म्हणती बा विपरीत महीसी ॥ पत्र
ु ा हें काय
मांडिले ॥१०८॥ अरे एकएका राक्षसा लागीं ॥ आम्ही श्रमलों बहु प्रसंगीं ॥ अवतार घेऊनि
नाना रं गीं ॥ हनन केलें तयांचे ॥१०९॥ तरी आतां कृपा करुन ॥ अदृश्य करीं दानवांकारण
॥ येरी म्हणे गुरुशवा आणून ॥ द्यावें आधीं मजलागीं ॥११०॥ मग शिवें बोलावनि
ू
338
चामुंडस
े ी ॥ मच्छिं द्रशवातें आणविलें महीसी ॥ म्हणे बा घेई आणि राक्षसांसी ॥ शांतदृष्टी
दावीं कां ॥१११॥ यापरी गोरक्ष म्हणे त्यांतें ॥ दानव नोहे त अस्त्रव्यक्त ॥ संजीवनी प्रयोग
दे हस्थित ॥ दानव उदया पावले ॥११२॥ तरी अवतार घेऊन ॥ पुनः योजा रणकंदन ॥
नातरी वीरभद्राची आस्था सोडून ॥ द्यावी लागेल तुम्हांते ॥११३॥ यावरी बोले भालदृष्टी ॥
येर पोर नाहीं म्हणे पोटीं ॥ परी नाथा राक्षस जेठी ॥ दःु ख दे तील आम्हांतें ॥११४॥ एक
मधुदैत्य माजला ॥ तेणे पळविले रानोरानीं आम्हांला ॥ शेवटीं एकदशीनें त्याला ॥
मत्ृ युमुखी पाठविलें ॥११५॥ ऐसें दःु ख सांगावें किती ॥ तरी आतां कृपामूर्ती ॥ वेगी निवटी
राक्षसांप्रती ॥ पत्र
ु मोह सोडिला ॥११६॥ ऐसें शिव विष्णु बोलत ॥ येरीकडे राक्षस समस्त ॥
वीरभद्र पाहूनि झुंजत ॥ धनष्ु यबाण कवळूनियां ॥११७॥ परी तो प्रतापी भद्रजाती ॥ एकटा
झुंजतो सर्वांप्रती ॥ नानाशस्त्रअस्त्राकृती ॥ निवारींत बलिष्ठ ॥११८॥ तष्ु ट होतां गोरक्ष
जती ॥ वाताकर्षण अल्पयक्
ु तीं ॥ भस्मचिमट
ु ी रणकंदनाप्रती ॥ फेंकूनियां दे तसे ॥११९॥
ऐसे वीरभद्र आणि राक्षस संपूर्ण ॥ एकमेळीं माजले कंदन ॥ येरीकडे शिवविष्णूंनी ॥
स्तुतीं तुष्टविला गोरक्ष ॥१२०॥ तेणें दानव वीरभद्रासहित ॥ महीं पाडिले निचेष्टित ॥
339
श्वासोच्छवास कोंडूनि समस्त ॥ प्राणरहित झाले ते ॥१२१॥ सबळ अस्त्रें वाताकर्षण ॥
ठाऊक नव्हतीं दे वदानवांकारण ॥ परी नाथपंथीं तीं येऊन ॥ प्रसन्न झाला कृपेनें ॥१२२॥
असो वीरभद्र आणि दानव समस्त ॥ रणीं निमाले प्रतापवंत ॥ त्यावरी गोरक्षें जल्पनि
ू
अग्निअस्त्र ॥ सकल केले भस्म तेणें ॥१२३॥ वीरभद्र निमाल्या उमाकांता ॥ सहज गुण
आठवोनि चित्ता पत्र
ु मोहें वेष्टिला ॥१२४॥ मख
ु वाळूनि झालें म्लान ॥ अश्रु लोटले दोन्ही
नयनीं ॥ परी न बोले कांहीं जटा वेष्टूनी ॥ पत्र
ु मोहें स्फुंदतसे ॥१२५॥ मनांत म्हणे हा हा
पुत्रा ॥ परता धैर्या लावण्यगात्रा ॥ विद्यासंपन्न सर्वअस्त्रा ॥ जाणता एक होतास कीं ॥
१२६॥ अहा कैसा दै वहीन ॥ हातींचें गेलें पत्र
ु निधान ॥ काय असोनि अपार गण ॥ तया
सरसी न पवती ॥१२७॥ एक इंद ु खगीं नसतां ॥ अपार उडुगण असोनि वथ
ृ ा ॥ तेवीं
वीरभद्राविण गण सर्वथा ॥ हीन तेजें वाटती ॥१२८॥ कीं मयूरा सर्वागीं डोळे ॥ परी
दे खण्याचे मंदावले बब
ु ळ
ु े ॥ तेवीं वीरभद्राविण गण विकळे ॥ सर्व मातें भासती पैं ॥१२९॥
कीं गात्रें सकळ चांगुलपणीं ॥ अंगी मिरविला लावण्यखाणी ॥ परी एक घ्राण गेलें सांडोनी
॥ सकळ विकळ ती होती ॥१३०॥ तैसें माझ्या वीरभद्राविण ॥ सकळ विकळ दिसती गण
340
॥ अहा वीरभद्र माझा प्राण ॥ परत्र कैसा गेला सोडोनी ॥१३१॥ ऐसें म्हणूनि मनींच्या
मनांत ॥ पंचानन आरं बळत ॥ तीं चिन्हें जाणनि
ू गोरक्षनाथ ॥ चित्तामाजी कळवळला ॥
१३२॥ मनांत म्हणे बद्रिकाश्रमातें ॥ मातें बैसविलें तया गुरुनाथें ॥ तै रात्रंदिवस उमाकांत
॥ मजसाठीं श्रम पावे ॥१३३॥ मायेसमान पाळूनि लळा ॥ माता रक्षी जेवीं बाळा ॥ तरी
ऐसा स्वामी चित्तकोंवळा ॥ पत्र
ु मोहें वेष्टिला असे ॥१३४॥ अहा तरी म्यां उपकार ॥ काय
हो केला अनिवार ॥ ऐसा स्वामी शिणविला हर ॥ दःु ख तुंबळ दे ऊनियां ॥१३५॥ ऐसें
म्हणन
ू स्वचित्तांत ॥ पायां लागे गोरक्षनाथ ॥ म्हणे पत्र
ु दःु खावरी मोहवेष्टित ॥ चित्त
तम
ु चे झालें कीं ॥१३६॥ तरी वीरभद्रातें आतां उठवीन ॥ परी अस्थि आणाव्या ओळखन
ू ॥
येथें राक्षसांचें झालें कंदन ॥ राक्षसअस्थी मिरविती ॥१३७॥ त्यांत वीरभद्राच्या अस्थी ॥
मिसळल्या कृपामूर्ती ॥ म्हणनि
ू संशय वाटें चित्तीं ॥ वीरभद्रातें उठवावया ॥१३८॥ जरी
ऐसिया मिसळल्या नाथा ॥ संजीवनीप्रयोग जपतां ॥ सकळ राक्षस उठतील मागत
ु ां ॥
म्हणोनि चिंता व्यापिली ॥१३९॥ ऐसें बोलतां गोरक्षजती ॥ नीलग्रीव म्हणे कृपामूर्ती ॥
वीरभद्राच्या सकळ अस्थी ॥ ओळखून काढीन मी ॥१४०॥ माझे गण आहे त जितुले ॥ ते
341
आसनीं शयनीं भोजनीं भले ॥ मम नामीं रत झाले ॥ कायावाचाबुद्धीनें ॥१४१॥ तरी
चित्तबद्धि
ु अंतःकरणीं ॥ वीरभद्र नामीं गेला वेष्टोनी ॥ जागत
ृ सष
ु प्ु त स्वप्नीं ॥ वेष्टिला
असे मम नामीं ॥१४२॥ ऐसें बोलनि
ू शंकर ॥ रणभूमीत करी संचार ॥ मग तेथें अस्थि
उचलनि
ू सत्वर ॥ कर्णी आपल्
ु या लावीतसे ॥१४३॥ ऐशियेपरी शोध करितां ॥ वीरभद्र जेथें
पडला होता ॥ तेथे जाऊनि अवचट हस्ता ॥ अस्थी उचली तयाच्या ॥१४४॥ अस्थी
उचलोनि कर्णी लावीत ॥ तंव त्या अस्थी मंद शब्द करीत ॥ शिव शिव म्हणोनि शब्द
येत ॥ शिवकर्णी तत्त्वतां ॥१४५॥ मग त्या अस्थी पंचानने ॥ गोळा केल्या परीक्षेनें ॥
जेथें होता गोरक्षनंदन ॥ तेथें आणनि
ू ठे विल्या ॥१४६॥ मग तो विद्यार्णवकेसरी ॥
भस्मचिमुटी कवळूनि करीं ॥ वीरभद्रनामीं साचोकारीं ॥ संजीवनी स्मरला असे ॥१४७॥
होतां संजीवनीचा प्रयोग पूर्ण ॥ वीरभद्र उठला दे ह धरुन ॥ म्हणे माजें धनुष्यबाण ॥ कोठें
आहे सांग कीं ॥१४८॥ व्यापले अपार राक्षस कोटी ॥ तितक
ु े मारीन आतां जेठी ॥ उपरी
गोरक्षा यमपुरी शेवटीं ॥ प्रतापानें दावीन कीं ॥१४९॥ ऐसें वीरभद्र बोले वचन ॥ करीं धरीं
पंचानन ॥ म्हणे बापा आतां शीण ॥ व्यर्थ बोलाचा न करी ॥१५०॥ मग हृदयी कवळूनि
342
त्यातें ॥ सांगितला सकळ वत्ृ तांत ॥ उपरी म्हणे उमाकांत ॥ स्नेह नाथीं धरावा ॥१५१॥
मग गोरक्ष आणि वीरभद्रजेठी ॥ उभयतांची करविली भेटी ॥ उपरी म्हणे स्नेह पोटीं ॥
उभयतांनीं रक्षावा ॥१५२॥ उपरी बहात्तर कोटी चौर्‍यांयशीं लक्ष ॥ शिवगण प्रतापी महादक्ष
॥ ते वायुचक्रीं असतां प्रत्यक्ष ॥ उतरी गोरक्षक तयांसी ॥१५३॥ मग सकळ समुदाय एक
करुन ॥ जाते झाले गोरक्ष नमन
ू ॥ येरीकडे राव त्रिविक्रम ॥ राज्यवैभवीं गंत
ु ला ॥१५४॥
गोरक्ष सकळ शवमांदस
ु ॥ रक्षण करी शिवालयास ॥ तों त्रिविक्रमराव दर्शनास ॥
अकस्मात पातला ॥१५५॥ राव दे खतां गोरक्षासी ॥ प्रेमें मिठी घाली ग्रीवेसी ॥ निकट
बैसवोनि त्यासी ॥ सर्व वत्ृ तांत विचारी ॥१५६॥ मग शवाचा जो झाला वत्ृ तांत ॥ तो
सकळ त्यातें केला श्रुत ॥ होतांचि तळमळ चित्तांत ॥ मच्छिं द्राच्या लागली ॥१५७॥ मग
गोरक्षासी बोले वचन ॥ धैर्य धरावें कांहीं दिन ॥ धर्मनाथातें राज्यासन ॥ दे ऊनि येतो
लगबगें ॥१५८॥ ऐसें बोलनि
ू प्रजानाथ ॥ स्वगह
ृ ीं आला त्वरितात्वरित ॥ बोलावोनि
मत्रिकांतें ॥ विचारातें घडविलें ॥१५९॥ मग पाहूनि उत्तम दिन ॥ महीचे राव घेतले
बोलावून ॥ राज्यपदीं स्वहस्तें अभिषेक करवन
ू ॥ धर्मराज स्थापिला ॥१६०॥याचकांसी
343
दे ऊनि अपार धनें ॥ आणि भूपांलागीं दिधली भूषणें ॥ परम स्नेहें बोळवून ॥ बंदिजन
सोडविले ॥१६१॥ यासही लोटला एक मास ॥ राव त्रिविक्रम आपल्
ु या मंदिरीं खास ॥ दे ह
सांडूनि शिवालयास ॥ तत्क्षणीं पातला ॥१६२॥ येरीकडे रे वती सती ॥ सहज गेली
राजसदनाप्रती ॥ म्हणे महाराजा हे नप
ृ ती ॥ अजनि
ू कां हो निजलांत ॥१६३॥ परी तीतें न
बोले कांहीं ॥ मग हालवोनि पाहे स्वहस्तप्रवाहीं ॥ तंव तें प्रेत मिरवले दे हीं ॥ पाहोनि
शोका वहिवाटे ॥१६४॥ रे वती शोक करितां तुंबळ ॥ ऐकूनि धांवला धर्मनाथ बाळ ॥ मंत्री
प्रजा सेवक सकळ ॥ हं बरडा बहु ऊठला ॥१६५॥ तो वत्ृ तांत शिवालयासी ॥ जनमुखें आला
गोरक्षापाशीं ॥ मग सिद्ध करुनि भस्मचिमट
ु ीसी ॥ संजीवनी प्रयोजी ॥१६६॥ अस्थी मांस
प्रयोजितां ॥ दे ह संगीन झाला त्वरित ॥ संगीन होतां मच्छिं द्रनाथा ॥ समय पावला
रिघावया ॥१६७॥ मच्छिं द्र दे हीं संचार होतां ॥ उठूनि बैसला क्षण न लागतां ॥ येरीकडे
रावप्रेत ॥ स्मशानवाटिके आणिलें ॥१६८॥ प्रेत आणिलें स्मशानी ॥ त्रिवर्ग पहावया निघाले
मुनी ॥ तो रे वतीनें दृष्टीं पाहोनी ॥ शोध आणविला तयाचा ॥१६९॥ करुनि रायाचें दहन ॥
स्नाना गेले सकळ जन ॥ परी धर्मराज दारुण ॥ शोक करी अदभुत पैं ॥१७०॥ शोक करी
344
तरी कैसा ॥ सोडूनि प्राणाचा भरं वसा ॥ लोक बोधितां न ये भासा ॥ आरं बळत असे
आक्रोशें ॥१७१॥ उत्तरक्रिया झालिया उपरी ॥ न राहे रुदन तयाचे परी ॥ अन्नपाणी
वर्जोनि शरीरी ॥ प्राण दे ऊं म्हणतसे ॥१७२॥ मग मायेचा मोह अत्यंत ॥ त्यातें नेऊनि
परम एकांतात ॥ म्हणे बाळा शोक कां व्यर्थ ॥ पितयाकरितां करितोसी ॥१७३॥ तरी आतां
बाळ तझ
ु ा पिता ॥ चिरं जीव आहे महीवरुता ॥ प्रत्यक्ष जाऊनि शिवालयीं आतां ॥
निजदृष्टी विलोकी ॥१७४॥ तव पित्याचें मच्छिं द्र नाम ॥ चिरं जीव आहे उत्तमोत्तम ॥
ऐसे ऐकतां राजोत्तम ॥ पिता कैसा म्हणतसे ॥१७५॥ मग प्रवेशादि सकळ वार्ता ॥ सांगती
झाली निजसत
ु ा ॥ धर्मराया ऐकूनि तत्त्वतां ॥ तष्ु ट झाला शरीरातें ॥१७६॥ मग शीघ्र
घेऊनि कटकभार ॥ शिवालयीं आला अति सत्वर ॥ भावें नमुनि नाथ मच्छिं द्र ॥
शिबिकासनीं वाहिला ॥१७७॥ नेऊनि आपले राजभवनी ॥ सेवा करीतसे प्रीतीकरुनी ॥ मग
तो एक संवत्सर येथें राहुनी ॥ पढ
ु ें तीर्था चालिला ॥१७८॥ चालिला परी धर्मनाथ ॥ परम
झाला शोकाकुलित ॥ म्हणें ताता तव सांगातें ॥ मीही तीर्था येतो कीं ॥१७९॥ याउपरी
बोले मच्छिं द्रनाथ ॥ बाळा द्वादश वर्षी येऊं येथें ॥ मग जोग दे ऊ गोरक्षहातें ॥ तूतें सवें
345
नेईन मी ॥१८०॥आतां रे वतीची सेवा करुन ॥ भोगीं आपुलें राज्यासन ॥ जेथें रे वती तेथें
प्राण ॥ माझा असे हो बाळका ॥१८१॥ तिची सेवा केलियानें ॥ संतष्ु ट आहे माझें मन ॥
ऐसें करुनि समाधान ॥ त्रिवर्ग तेथूनि निघाले ॥१८२॥ मग तीर्थाटनी भ्रमण करिती ॥
येऊनि पोहोंचले गोदातटीं ॥ धामनगर काननपुटीं ॥ येऊनियां पोहोंचले ॥१८३॥ ग्रामनाम
ऐकूनि कानीं ॥ गोरक्षाचे अंतःकरणीं ॥ स्मरण झालें कृषीधर्मी ॥ माणिकनामी कृषीचे ॥
१८४॥ मग मच्छिं द्रातें सांगे समस्त ॥ अडबंग भेटला एक तिथें ॥ मी प्रसन्न होतां
आपुल्या चित्तें ॥ कांही वर न घे तो ॥१८५॥ मग मुळापासूनि तयाचें कथन ॥ मच्छिं द्रा
केलें निवेदन ॥ मच्छिं द्रें ऐकूनि वर्तमान ॥ म्हणें पन
ु ः आतां पाहावा ॥१८६॥ मग
शेतसुमार धरुनि चाली ॥ चालत आले त्रिवर्ग पाउलीं ॥ तों माणीकनामें निश्चयबळी ॥
काष्ठासमान दे खिला ॥१८७॥ मौळीं विराजे वेष्टन ॥ बाबर्‍
या रुळती महीकारण ॥ नखें
जळ
ु मट गेलीं होऊन ॥ मांस दिसेना तिळभरी ॥१८८॥ अस्थी त्वचा झालीं एक ॥ पोट
घालें पष्ृ ठीं स्थायिक ॥ दृष्टी लावूनियां दे ख ॥ मंत्रजप करीतसे ॥१८९॥ ऐसी पाहतां
तपाकृती ॥ गोरक्ष धन्य म्हणे चित्तीं ॥ मग नमूनि मच्छिं द्राप्रती ॥ अडबंग हाचि
346
म्हणतसे ॥१९०॥ मग निकट येऊनि त्रिवर्ग जण ॥ बोलते झाले तयाकारण ॥ म्हणती
आतां तपोधन ॥ पर्ण
ू तप करी कां रे ॥१९१॥ येरु वचन त्या दे त ॥ तम
ु चें यांत काय
जात ॥ धरुनि आपला शुद्ध पंथ ॥ गमन करावें येथनि
ू यां ॥१९२॥जें जें बोले मच्छिं द्रनाथ
॥ तया वांकडेपणें उत्तर दे त ॥ मग गोरक्ष म्हणे मच्छिं द्रातें ॥ हा अडबंग असे महाराजा
॥१९३॥ तरी याचें आतां हित ॥ यक्
ु तीनें करितो बैसा स्वस्थ ॥ मग तरुच्छायेनिकट तेथ
॥ मच्छिं द्र जाऊनि बैसला ॥१९४॥ चौरं गी आणि मच्छिं द्रनाथ ॥ गोरक्षाची मौज पाहत ॥
गोरक्ष जाऊनि पैं तेथ ॥ अहा अहा म्हणतसे ॥१९५॥ अहा म्हणोनि वाणी ॥ म्हणे ऐसा
महीतें दज
ु ा स्वामी ॥ आम्हीं दे खिला नाहीं नयनीं ॥ तपोनिधि आगळा हो ॥१९६॥
समुद्रवलयांकित ॥ पथि
ृ वी पाहिली आहे समस्त ॥ परी ऐसा तपोनाथ ॥ दे खिला नाहीं
निजदृष्टीं ॥१९७॥ तरी ऐसा स्वामी योगमुनी ॥ याचा अनुग्रह घ्यावा कोणीं ॥ गुरु
झालिया ऐसा प्राणी ॥ दै व अपार मिरवतसे ॥१९८॥तरी आतां असो कैसें ॥ गरु
ु करावा
आपणास ॥ ऐसें बोले त्यास ॥ प्रज्ञावंत महाराजा ॥१९९॥ म्हणे स्वामी कृपा करुन ॥ मग
अनुग्रही गुरु होऊन ॥ येरु बोलणें ऐकोन ॥ अडबंग म्हणे तयासी ॥२००॥ बेटा येवढा थोर
347
झाला ॥ अद्यापि अक्कल नाहीं त्याला ॥ गुरु करुं म्हणतो आम्हांला ॥ मूर्खपणीं आगळा
हा ॥२०१॥ मग मजला गरु
ु करुं पाहशी ॥ तरी तचि
ंू कां बेट्या होईनासी मजसी ॥ ऐसें
म्हणोनि स्वमुखासी ॥ तया कर्णी लावीतसे ॥२०२॥ कर्ण लागतां गोरक्षाननीं ॥ सज्ञानमंत्र
ब्रह्मखाणी ॥ परम कृपें कर्णी फुंकूनी ॥ सनाथ केला क्षणार्धे ॥२०३॥ मंत्र पडतां कर्णपुटीं
॥ त्रैलोक्याची आली दृष्टी ॥ स्थावरजंगम एकथाटीं ॥ ब्रह्मरुप भासलें ॥२०४॥ मग
अर्थाअर्थी सकल ज्ञान ॥ झाला बहृ स्पतिसमान ॥ मग सांडूनि आपुलें तपःसाधन ॥
गोरक्षचरणीं लागला ॥२०५॥ मग गोरक्ष भस्मशक्तिप्रयोग ॥ प्रयोगूनि भाळीं चर्ची सांग ॥
तेणेंकरुनि सर्वांग ॥ शक्तिवान मिरवलें ॥२०६॥मग धरुनि शीघ्र तयाचा हस्त ॥ वक्ष
ृ ाखालीं
आणी नाथ ॥ म्हणे महाराजा कृपावंत ॥ अडबंग हाचि ओळखावा ॥२०७॥ हं सनि
ू बोले
मच्छिं द्रमन
ु ी ॥ या अडबंगातें अडभंग नामीं ॥ पाचारावें सर्व येथोनी ॥ साजूकपणी या
वाटतसे ॥२०८॥ मग अवश्य म्हणे गोरक्ष त्यास ॥ नाथदीक्षा दीधली खास ॥ मग शीघ्र
घेऊनि व्यासंगास ॥ तीर्थालागीं जातसे ॥२०९॥ मार्गी जातां सद्विद्येसी ॥ सकळ तेव्हां
पूर्ण अभ्यासी ॥ आपुल्या समान शस्त्रअस्त्रें सीं ॥ अडभंग तो मिरवला ॥२१०॥ असो ऐसे
348
चारी जण ॥ द्वादश वर्षे तीर्थाटन ॥ करुनि पुनः प्रयागकारण ॥ चारी सूर्य पातले ॥२११॥
येरीकडे धर्मरायासी ॥ पत्र
ु झाला सतेजराशी ॥ वडिलांचें नांव ठे विलें त्यासी ॥ त्रिविक्रम
म्हणोनियां ॥२१२॥ चौघे प्राज्ञिक ग्रामीं येतां ॥ श्रुत झालें धर्मनाथा ॥ मग कटकभारे सीं
शिबिके तत्त्वतां ॥ बैसवोनि आणिलें सदनासी ॥२१३॥ मग धति
ृ वत्ति
ृ सघन ॥ करुनि
तोषविलें मच्छिं द्रमन ॥ मग त्रिविक्रमसत
ु ा राज्यीं स्थापन
ू ॥ दीक्षा घेतली योगाची ॥२१४॥
माघमासीं पुण्यतिथी ॥ द्वितीयेसी धर्मराजाची बीज म्हणती ॥ तें दिवशीं गोरक्ष जती ॥
अनुग्रह दे त तयातें ॥२१५॥ या उपरी दे व मिळवूनि स्वर्गीचे ॥ आणि प्रजालोक त्या ग्रामीचे
॥ मेळवनि
ू चोज अनग्र
ु हाचें ॥ मोहळें रचिलीं अपार ॥२१६॥ अनग्र
ु ह झाल्यावरती ॥ सकळ
बैसोनि एकपंक्तीं ॥ गोरक्ष कवळ घेऊनि हातीं ॥ सर्वामुखीं ओपीतसे ॥२१७॥ मग तो
आनंद परम जेठी ॥ पाहूनि धांवले सुरवर थाटीं ॥ तेही प्रसाद पावोनि शेवटीं ॥ तष्ु ट
चित्तीं मिरवले ॥२१८॥ मिरवले परी करिती भाषण ॥ ऐसाचि प्रसाद जन्मोजन्म ॥
प्रतिसंवत्सरीं असावा पूर्ण ॥ इच्छे लागीं वाटतसे ॥२१९॥ ऐसें बोलतां सुरवर सकळ ॥
ऐकोनि बोले तपोबळ ॥ माझें नाम घेऊनि केवळ ॥ अर्पा जगा प्रतिवर्षी ॥२२०॥
349
धर्मराजाची बीज म्हणवन
ू ी ॥ उत्सव करावा तुम्ही सघन ॥ याचि नीती कुमारा सांगोनि ॥
कवळों पाहे जगासी ॥२२१॥ मंत्र स्फुरला म्हणनि
ू स्फुरमाण ॥ सकळ तम्
ु ही बोला वचन ॥
अंबलिपणें शक्तीसमान ॥ सदै व करा उत्सवो ॥२२२॥ ऐसें महाराजा गोरक्ष बोलतां ॥
मानवलें सुरवरांच्या चित्ता ॥ मग प्रतिवर्षी आनंदभरिता ॥ महाउत्सव करीत ॥२२३॥
तैंपासनि
ू सहजासहज ॥ जगीं मिरवतसे धर्मनाथाची बीज ॥ हें वत्ृ त आचरल्या महाराजा ॥
तुष्ट होतसे गोरक्ष ॥२२४॥ पूर्वी किमयागार ग्रंथांत ॥ स्वयें बोलिला गोरक्षनाथ ॥ कीं
बीजेचें जो आचरील व्रत ॥ शक्तीसमान आपुल्या ॥२२५॥ तयाचे गह
ृ ीं दोषदरिद्र ॥
रोगभोगादि विघ्नेंद्र ॥ स्वप्नामाजीं संसार अभद्र ॥ पाहणार नाहीं निजदृष्टीं ॥२२६॥
प्रत्यक्ष रमा सुखें सरु गणीं ॥ त्या गह
ृ ीं होईल गह
ृ वासिनी ॥ मग दोषदरिद्र तया अवनी ॥
स्पर्शावया येईना ॥२२७॥ असो महात्म्य वदावें किती ॥ ते प्राज्ञिक पावले सुखसंपत्ती ॥
जैसी कामना वेधेल चित्तीं ॥ तोचि अर्थ पावेल ॥२२८॥ ऐसा गोरक्ष तयाकारण ॥ बोलिला
आहे मूळग्रंथीं वचन ॥ तैसें येथें केलें लेखन ॥ विश्वासातें वरा कीं ॥२२९॥ असो तेथें
महोत्साह करुन ॥ धर्मनाथा नाथदीक्षा दे ऊन ॥ तेथोनि निघाले पांच जण ॥ नरशार्दूळ ते
350
ऐका ॥२३०॥ नाना तीर्थे करितां महीसी ॥ अभ्यासिलें सद्विद्येसी ॥ शाबरी सहस्त्र
अस्त्रासीं ॥ प्रवीण केला महाराजा ॥२३१॥ मग शेवटीं बद्रिकाश्रमीं जाऊन ॥ दृश्य केला
उमारमण ॥ धर्मराज तया स्वाधीन ॥ तपालागीं बैसविला ॥२३२॥ द्वादश वर्षाचा केला
नेम ॥ तपा बैसला नाथ धर्म ॥ येरु तेथूनि चौघे जण ॥ तीर्थालागीं चालिले ॥२३३॥
द्वादश संवत्सर तीर्थे करुन ॥ पन
ु ः पाहिला बद्रिकाश्रम ॥ मग तेथें मावंदे अति दर्ग
ु म ॥
बद्रिकाश्रमीं मांडिलें ॥२३४॥ सकळ दे व सुरवरांसहित ॥ पाचारुनि घेतले तेथ ॥ मावंदें
झाल्या पूर्ण वरातें ॥ दे ऊनि दे व गेले पैं ॥२३५॥ मग तो धर्मराज सवें घेऊन ॥ फेरी
करिती तीर्थाटन ॥ हि गोरक्ष महिमा ॥ धंड
ु ीसत
ु मालू विरचित ॥२३६॥ व्रत हे शंकरनाथे
॥ वर्णिले अनुपम अगम्या ॥ तरी भाविक श्रोती विश्वासपर स्वार होऊन आचरावे व्रत हे
॥२३७॥ गोरक्ष बोलतो वाचेकरून॥ त्यातें असत्य मानील जन ॥ जो निंदक यातें दावील
निंदन
ू ॥ तो अधिकारी विघ्नांचा ॥२३८॥ इहलोकीं परलोकीं ॥ राहणार नाहीं परम सख
ु ी ॥
निर्वंश पावोनी शेवटी वंशी ॥पिचेल व्रत निंदिता ॥२३९॥ पुढील अध्यायीं शंकरनाथ
निवेदिल व्रत ॥ संबोधिले जे गोरक्षनाथे स्वमुखे ॥२४०॥
351
 अध्याय बारावा
श्री गणेशनाथ करतो आदे श ।। तुम्हास रिद्धी सिद्धी सहित ।। तुम्ही यावे ह्या अध्याया
प्रकरणी ।।१।। शके सत्राशे दहापर्यंत ।। प्रकटरूपे मिरवले होते महित ।। अवतार कार्य
संपवून जागो जागी ।। समाधी निर्मून स्वर्गालागी गेले असे ।।२।। तरी मही लागी ।।
गोरक्ष अडबंग चरपट चौरं गी ।। गुप्त रूप महीवरती वास ।। भक्ता लागी अवलोकीत असे
।। धावा केलिया त्यांचा साक्षात्कार घडत असे ।। ३।। जरी अवतार कार्य संपले ।। असे
आपण म्हणालो ।। तरीही वथ
ृ ा बडबड ।। भक्तांच्या हाके लागी ।। धावीत असे अजूनही
क्षणात ।। तेच ते गोरक्षनाथ ।। साधक सबळ व्हावा हाच त्यांचा हे त ।। ४।। भक्तालागी
कली माजी ।। साधना रूपी सनद ठे ऊन ।। अवतार संपवित असे।। परी सक्ष्
ू म दे हे ।।
महीवरी फिरत असती अजूनही ।। जाणतात साधू संत सिद्ध जपी तपी संन्यासी ।।५।।
साधकास आत्मबोध व्हावा ।। साधना सफल होऊनि ।। दर्शन घडावे हे ठे ऊन मनात ।।
नाथ मार्गदर्शन करीत स्वमख
ु े ।। पढ
ु ील प्रमाणे ।।६।। साधकाने प्रथम आराधावा

352
गणेशनाथ ।। कलश स्थापूनी पटलावर ।। मध्यभागी चर्तूदल कंु कूमाची रे खावी आकृती
।। डावी उजवीकडे स्वस्तिक चिन्ही ।। रिद्धी सिद्धी स्थापाव्यात ।। ७ ।। गणेशाचे सहा
रिद्धीचे तीन सिद्धीचे तीन ।। गणा माजी स्थापावे चहू दिशी ।।८।। सिद्धी नव्हे साधी भोळी
।। ही तर साक्षात महासिद्धी ।। तिच्याच उप अष्टसिद्धी अनुक्रमे ।। प्राप्ती प्रकाम्या
अणिमा गरीमा ।। ईशीत्वा वशीत्वा प्रथिमा महिमा ।।९॥ ह्या आपच येति साधका पाशी
।। विश्वासावर स्वार होऊन ।। एकवीस दिनी दीड घटी ।। ओम ग्लोम गं गणपतये
नमः।। ह्या मंत्राने आराधावा ।। १० ।। साधना सिद्ध झाल्या परी ।। निर्विघ्न होऊनि
साधक ।। जात असे सिद्ध मार्गी ।। कुळाचारा प्रमाणे कुळदै वत असती महान ।।११।।
त्यासी भजावे साधकाने ।। आराध्य असला सबळ तरी ।। कुळदै वत माता पिता ।। थोर
सांभाळतील लडिवाळपणे ।। १२ ।। कुळदै वत आचरण्यापूर्वी पित ृ दै वत संतोषावे ।।
आपले पर्व
ू ज असती नरका माजी ।। अनेक दःु ख भोग ।। यातना दे ती साधका माजी ।।
आयु , पुत्र , यश, स्वर्गवास , पुष्टबळ , सुख, समद्ध
ृ ी ।। हे सर्व पित ृ दे वतांच्या हाती ।।
१३ ।। साधक पितद
ृ ै वता माजी ।। संतुष्ट करिती जरी तरी ।। साधकास मोक्ष मार्ग ।।
353
हमखास ह्या जन्मी ।। १४ ।। तुम्ही म्हणाल रीत कोणती ।। पित ृ आराधावे पितम
ृ ासी ।।
पंधरा दिन बीजबाला मंत्राचे पठण करावे।। पित ृ येति ज्या दिवशी घरी ।। तो दिवस
संजीवनी पाठ करावा ।। अमावस्या माजी मोक्षगायत्री सप्त पिंड रूपी आचारावा ।। १५
।। त्या दिवशीचे व्रत हे थोर ।। साधकास सुख शांती यश दे णार ।। नैवेद्यामाजी वड्या
ं री ,आंबेरायते, कढी, तळी वडे दह्यात
पातवड्या,घाऱ्या पऱ्ु या ।। कोशिबि ।। भात, वरण,
सार, आमटी असे षड्रसअन्न ।। यथाशक्ती नैवेदया लागी अर्पावे ।।१६॥ त्याने होईल
त्यांची नरकातून सुटका ।। तप्ृ त होऊन आशीर्वाद दे ती भरभरून ।। मग तिसरी साधना
साधकाने रुद्र भजावा भक्तीने ।। ओम रुद्राय अस्त्राय फट ।। ह्या मंत्राने साधना
आराधावी ।।१७।। अंबे लागी होऊनी नतमस्तक ।। कलश रूपी स्थापावी ।। लाल वस्त्र
परीधान करून ।। उत्तर दिशे बैसावे ।।१८।। खीर मिठाई फळे फुले ।। विडा अर्पावा
भक्ती भावे ।। ओम ऐं ह्रिम क्लिं चामड
ंु ायै विचै ।। हा मंत्र घोकावा एकवीस दिनी ।।
१९।। मग हाका मारुनी काळ भैरवास।। आपल्या रक्षणास प्रार्थवावा ।। उडीद वडा, गूळ
फुटाणे ।। कींवा दही गूळ नैवेदय अर्पावा।। ओम भ्रम भ्रम भ्रम क्लिं भ्रम भ्रम भ्रम फट
354
स्वाहा ।। हा मंत्र घोकावा एकवीस दिन ।।२०।। बटुक भैरवावर टाकून जबाबदारी ।।
सख
ु े असावे साधकाने ।। वरील प्रमाणे नैवेद्य अर्पावा ।। मंत्र आचारावा ओम ह्रिम बटुक
भैरवाय आपदद
ु ारणाय मम रक्षा कुरु कुरु स्वाहा ।।२१।। असेच साधकाने अष्टभैरव
साह्यासाठी ।। सिद्ध राहावे अष्ट साधने प्रति ।। अष्ट भैरव हे ।। शिव अंश असती
भम
ू ीवरील ।।२२।। अष्ट दिशांचे रक्षण करितात ।। तम
ु चे ही करतील ।। तम्
ु ही म्हणाला
ते कोण ।। त्यांची नामे पुढील प्रमाणे जाण ।। काळ , व्याळ , वीर, भस्मकेत भैरव ।।
सिद्ध भैरव, रुद्र , ईश्वर , गणभैरव हे अष्ट भैरव असती ।।२३।। ह्यांची साधना असे खूप
लहान ।। फळ मात्र तिचे अति महान ।। नाथ साधक असाल जरी ।। नित्य घोकीत
अजपा जाप जरी ।। रक्षण करावयासी भैरवांची गरज भासत असे ।। २४ ।। निस्सीम
भक्तालागी आणावयासी विघ्न ।। अशुभ शक्ती आसुसलेल्या असती ।। त्याने साधकाची
अधोगती होतसे निश्चित ।। २५ ।। मन विचार आचरण ।। ह्यावर दष्ु ट शक्तीचा ।।
जोरदार प्रहार नित्य करताती ।। त्याने निस्सीम साधक सेवेलागी मुकत असे ।। २६ ।।
अशुभ शक्ती ठे वावयाची असेल जर दरू ।। नामसाधनेसी साधनेचा आधार मुख्य जाण
355
।। साधना तीन दिवसांच्या मासालागी दोन कराव्या साधकाने ।। २७ ।। ह्यापरी
दशमहाविद्या शक्ती स्वरूप असतील अति थोर ।। शिवा सांगे शक्ती जणू दध
ु ात साखर
।। काली , तारा , त्रिपुरसुंदरी, भुवनेश्वरी , छिन्नमस्ता ।। भैरवी, धुमावती , बागलामुखी
, मातंगी , कमला ।। ह्या साधना थोर बलाढ्य करिती साधकासी ।। २८ ।। साधकाने
चक
ु ू नही जारण, मारण, वशीकरण ।। भत
ू प्रत्यक्षिकरण, कर्णपिश्याचीनि अघोर साधना
करू नये ।। कराल जरी तरी तुमचा प्रवास नारकामाजी निश्चित जाणा ।। २९ ।। जगात
व्यवहार पाच दे णे ।। काच घेणे त्याहूनि आगळा हा ।। साधकासी सर्व सुख अपार शद्ध
ु
साधनेमाजी ।। अजपा मंत्राचा हा व्यवहार जगामाजी रोकठोक असे ।।३०।। जपास
सहाय्य साधना उत्कंठ भक्तीची ।। प्रेरणा साधकामाजी रुजत असे ।। त्याचे अमत
ृ ाहूनी
गोड फळ ।।साधक नित्य चकित होत असे ।। ३१ ।। जप तप पूजा अर्चा साधना नित्य
नेम ।। आचारावा सदबद्ध
ु ीने ।। रिद्धी सिद्धीच्या मोहा पायी दर्दु शा होत असे ।। सिद्धीचा
आवेग नाथ कृपेस बाधक असे ।।३२ ।। परी दश महाविद्या ह्या शक्ती स्वरूप ।।
रक्षतील साधकास सर्व काळ।। महाविद्या हे शक्तीचे अवतार ।। ३३ ।। जारण मारणं
356
उच्चाटण चेडे कुडे ।। पिश्याच बाधा अघोर मंत्र असतील।। साधकावरी निवर्तेल ती
कालिका भवानी ।। साधना तिची चतर्थी
ु चौदस पर्णि
ू मा ।। अमावस्या करिदिन लागन
ू
करावी ।।३४।। ओम क्रीम क्रीम क्रीम कालिकाय नमः हा मंत्र घोकावा ।। दक्षिण दिशी
मुख करून ।। कालशासहित यंत्र स्थापून ।। उडीद वडा दही नैवेद्यालागी अर्पावा ।। 3 ५
।। दज
ु ी साधना ती तारा ।। नियम तिचा कालिका साधने परिस ।। मंत्र उच्चरवा ओम
तारा तुरी फट ।। मन हर्ष उल्हास करून ।।३६।। त्रितीय साधना त्रिपरु सुंदरी ।। साधकास
वैभव दे ती अपार ।। सात्विक ती राज राजेश्वरी शद्ध
ु असती बहू ।। ओम स क ल ह्रिम अ
स क ल ह्रिम स क ल ई ह्रिम हसरो फट स्वाहा ।। मंगळवार शक्र
ु वार आणि पर्णि
ू मा
आवडतीते दे वी लागून ।।३७।। चतुर्थ ती साधना भुवनेश्वरी ।। भक्तावर अपार सुखाचा
वर्षाव करी ।। भौतिक सख
ु े नानाविध मिळतील।। मंत्र तो ओम ह्रिम ओम म्हणावा ।। ३८
।। पंचम साधना छिन्नमस्ता ।। सिद्ध होण्यास कठीण अति दर्ल
ु भ।। साधक वेखड
ं योगात
निष्णात होत असे ।।संकटाचा करील खंड सुख भोगील अपार ।। एक्केचाळीस दिन व्रतस्थ
राहून ।। ओम वज्र वैईचेरीणी नमः हा मंत्र घोकावा रात्रं दिन ।। ३९ ।। पुढील साधना ही
357
भैरवी ।। शिव शक्तीचा असे मेळ ।। अनेक रहस्य भेद उलगडतील तियेच्या साधनेने ।।
कंु डलिनी परम शक्ती भैरवी साधना ।। हा आधार मख्
ु य तयाचा ।। शभ
ु वार शभ
ु दिनी
करावे साधना साधकाने ।। मंत्र अनेक असती भेद अनेक तिचे ।। रहस्य उलगाडेना उच्च
सधका माजी ।। ४० ।। सप्तम ती साधना धुमावती ।। शत्रू नाश असंख्य बला ।। कपट
मंत्र अनेक विकार बाधा ।। भक्षण करी हाच नैवेद्य तिचा ।। पर्वा
ू पार चालत आला असे
।। ४१ ।। अमावस्या शनिवार दिनी दक्षिणदिशेकडे तोंड करुनी ।। सरसो तेलाचा चौमुख
दिवा लावन
ू ी ।। लवंग,काळे तीळ ,काळे मिरे , मोहरी उडीद, काळा टीका लावन
ू वहावे
यंत्रावर ।। ४२ ।। मंत्र तिचा धंु धंु धम
ु ावती ठाः ठाः ।। अकरा एकवीस एक्केचाळीस
साधना दिन असे ।।४३।। अष्टम ती बगलामुखी ।। शत्रू संहारीणि अतिदारुण ।।
स्वपराक्रमे संपूर्ण शत्रू निवटून ।। अभय दे त भक्ता लागे ।।४४॥ मंत्र तो ओम ह्रिम
बागलामख
ु ी मम ् सकल शत्रन
ू ाम वाचं मख
ु ं पदं स्तंभय जिव्हा किलय बद्ध
ु ी विनाशय ह्रिम
ओम फट स्वाहा ।। पितांबरी नाम तिचे ।। पिवळा रं ग अति सुखकारी ।। ४५ ।। नववी
मातंगी ।।साधना आचरावी धुमावती प्रमाणे ।।ओम मतंगेई फट ह्या मंत्राचा जप करावा
358
।। ४६ ।। दशम ती कमला ।। कमळ पाकळ्या विराजित ।। कमल पष्ु प अर्पून नानाविध
भोग दे ऊन ।। तप्ृ त करावी जगत जननी ।। मंत्र तो कमला कमले प्रसिदत नमः ।।
साधने माजी जपावा ।। ४७ ।। ह्या साधना दे त असती नाथ ।। सम्पूर्ण शक्ति स्वरूप ।।
अफाट शक्ति संचय साधका परी ।। हे गुह्यात गुह्य ज्ञान सोपविले गोरक्षनाथे ।।४८॥
साधना सिद्धिस तो मख्
ु य आधार सद्गरु
ु कृपेचा ।। निस्सीम शरणांगत विनयशील ।।
असा जो साधक साधेल अल्पावधित ।। हे गुह्य तेचं गोरक्षनाथ स्वरूपे ।।४९॥ अमत
ृ ाचा
वर्षाव करीत असे साधका प्रति ।। तन मन लाउन ।। शक्य तितकी साधना करून ।।
सख
ु ी व्हावे ह्या जगती ।। ५० ।। सोळा विद्या चौसष्ट कलामध्ये ।। सोळा साधना अति
थोर वर्णिल्या वर ।। विश्वासावर होऊन स्वार ।। क्षणाचा विलंब नासवा साधने माजी ।।
५१ ।। जगा माजी अनेक साधना ।। गुप्त रहस्य भरले असे ।। पण जे शाप विमुक्त
अशी ही साधना ।। दे त असे नाथ स्वमख
ु े करून ।। साधा आपले हित अतितत्पर ।। ५२
।। जगामाजी गोरक्षनाथ व्रतकथा अतिगुप्त ।। उच्च साधक साधती आज पर्यंत ।। हे
गुह्य व्रत उच्च कोटि साधक आचरत असती ।। दर्मि
ु ळ अतिशीघ्र साधते साधका माजी ।।
359
५३ ।। हे व्रत उघड़ करीत असे नाथ ।। भक्तावरी कृपेची आस म्हणुनी ।। ख़ास व्रत हाती
सोपवित असे ।। द्यावयास नाथकृपेची सावली ।। भक्तांना ती क्षणोंक्षणी ।। कृपेच्या
सावलित बैसून आचारा हे महान व्रत ।। ५४ ।। निवटा पाठीचे विघ्न अति दारुण ।। व्रत
केलिया जैसे कापसालागी वन्ही ।। लागत भस्म होइ क्षणात ।। तैसेच भक्तालागी संकट
होईल भस्म लगोलगी ।। ५५ ।। व्रत आचरावे शद्ध ु आज्ञेने किंवा शरणागतीने
ु भावे ।। गरु
।। हे ब्रम्ह चोज ।। जैसे रोगियास अमत
ृ ।। निर्बळास बळ ।। करं ट्यास लक्ष्मी ।।
लक्ष्मीचा ओघ ।। ५६ ।। क्षुधा तष्ृ णा ज्यास त्यास राज भोज समजावा ।। जो साधक
अपरिपक्व दर्ल
ु क्षित।। त्यास सरस्वतीचे वरदान ।। ख़ास दे णार नाथ महाराज ।। ५७ ।।
व्रत करीता अपार सुख लाभेल साधकासी ।। जैसे आळश्यावर गंगानीर ।। पापियासी
भोगावतीचे स्नान ।। लोहाकास परिस ।। साधकासी मोक्ष वाट ही असे ।। ५८।। सरकार
दरबारी ज्यास जाच अनेक।। त्या माजी सट
ु का होईल ख़ास ।। हे असे व्रत गोरक्षनाथ
सामर्थ्य कथाद्वारे उघड़ित असे ।। ५९ ।। कथा ही द्वादश अध्यायी ।। गोरक्षनाथ
गुणगान भरली असे ।। अवतार कार्यात नानाविध चमत्कार ।। प्रसंग रुपी आकलन व्हावे
360
म्हणन
ू ी ।। ६० ।। ती कथा अति सुरस ।। दे वादिकास दर्ल
ु भ ।। गुरु कृपेचा शुद्ध हे त ।।
म्हणन
ू मानवा लागी व्रत आचरण्या मिळत असे ।। ६१ ।। आमच
ु े हे भाग्य थोर।।गरु
ु कृपा
झाल्यावर अशक्य काही नसेची ।। हीच प्रचिति आम्हा लागी मिळत असे वारं वार ।। ६२
।। तुम्ही आजपर्यंत आला कोरडे खात ।। तूप साखर मजपाशी ।। ते तुम्हा वाढावे म्हणून
शंकरनाथ झटत असे रात्रं दिन ।।६३ ।। नाथ सावलित राहण्याचा आनंद ।। तम
ु च्याही
हाती दे त असे ।।तुम्ही बसावे सावलीला ।। नाथांच्या आणि सद्गुरुंच्या ।। हा मानस
माझा असे ।।६४।। रात्रं दिन विनंती करितो नाथास ।। साधक तुमचा सुखी व्हावा।।
म्हणन
ू ी नाथ गोरक्ष साहाय्य होत असे साधकास ।। गह्
ु य गपि
ु त उघड़ित असे ख़ास
व्रतामाजी ।। ६५ ।। हे व्रत जो आचारणार ।। त्यावर ख़ास कृपा असेल नाथांची ।। ह्यावर
शंका नसेची ।। सद्गुरु साक्षी ठे ऊन नाथ ।। दे त असे वचन ।। साधकासी अमुप पुण्य
पदरी दे त असे ।। ६६ ।। रविवार अमावस्या पर्णि
ू मा शभ
ु दिन पाहून ।। व्रत आचरावे
साधकाने ।। सुदिनी शुचिर्भूत होऊन अंगणी रांगोळी सजवावी ।। द्वारास लाउन तोरण ।।
प्रसन्न अंतःकरणे ।। व्रत करण्यास असावे सिद्ध ।।६७।। एक कलश स्थापुन त्यावर ।।
361
गणेशनाथ रिद्धि सिद्धि सहित स्थापावा ।। पुण्यावाचन पीठ मांडून स्थापना करावी ।।६८।।
दज
ू ा चौरं ग घेउनि ।। त्यावर भगवे वस्त्र अंथरुनी ।। नवनाथ चौऱ्यांशी यन्त्र स्थापावे ।।
त्या माजी रुद्राक्षांचा करावा वापर ।। मध्य भागी कलश स्थापुन ।। त्यावर पूर्ण पात्र
ठे ऊन ॥ त्यावर स्थापावा आदिनाथ उमेसाहित ।।६९।। आदिनाथ तोची शिव तेच गोरक्ष
असती ।। त्यांचा करून आदर आवाहनादि मंत्राने ।। मग षोडशोपचार पज
ू न करावे
रुद्राभिषेका लागुनी ।। ७० ।। मग नैवेद्य करीता पक्का रोट किंवा मलीदा अर्पवा ।। रोट
प्रसाद करण्याचे रीत गव्हाचे पीठ त्यात मोहन तूप साजुक ।। गोदध
ु ामध्ये भिजवावा
त्यात बडीशोप काळे मीरे पिठिसाखर ख़ास ।।७१।। मिश्रण करूनि एकत्र गोल गोळे करूनि
तुपामध्ये तळावे ।। त्या रोटाचा प्रसाद नाथालागी अर्पवा ।। मग आरती करून नाथ कथा
ऐकून ।। भोजन समारं भ करावा ।। ७२ ।। त्यात वड़े खिचड़ी अम्बिल घुगरी हे मख्
ु य
पदार्थ असावेत ।। अर्पून विडा संतोषावे नाथांसी ।। व्रत आचारल्या वरि सख
ु शांति ह्या
दोन दासी त्यांच्या घरी ।।७३।। कोणी करिती एकतीस कोणी एक्केचाळीस संकल्पिति व्रता
माजी ।। व्रताचे आचरण शुद्ध भाव ठे ऊन करती सिद्ध ।। तैसेची पै आपण करावे ।। ७४
362
।। ब्रम्ह इंद्रादी दे वादिका असाध्य हे व्रत ।। मानवालागे सुलभ मिळत असे ।। मानव
जन्म हा मोक्ष साधन ।। चौऱ्यांशी लक्ष योनि पालथी घालन
ू मग जन्मला असे ।। ७५ ।।
हा जन्म म्हणजे लक्ष चौऱ्यांशीचा फेरा ।। येर झरा चुकावी ।। संन्यासी असून व्रत ते
करिती ।। नित्य त्यासी साधन हे अल्पतोषवित असे ।। ७६ ।। संसारी असुनी जो साधक
करी ।। महिन्या माजी दोनदा व्रत ।। किंवा महिन्यालागी एक पर्ण
ू श्रध्येने समारं भी ।।
तो साधक अति पुण्यवान मही लागी ।। ७७ ।। संसारी साधकास प्रसन्न होती नाथ ।।
अति तत्पर ते करून ।। दोन घटीचे हे व्रत ।। लक्ष चौऱ्यांशी योनि चुकावण्यास समर्थ ।।
७८ ।। आज पर्यंत हे व्रत पीर महं त योगी सिद्ध आचरती ।। नाथ तो गोरक्ष प्रसन्न
होउनि चित्ती ।। उघड़ित असे हे ब्रम्हचोज ।। जो असेल भक्तिसि तहानलेला साधक ।।
त्याने आपली तष्ृ णा भागवावी ।। ७९ ।। जैसा भाव तैसा दे व ।। प्रत्यक्षीकरण नाथांचे
सहज होतसे ।। साधकासी नको मोक्ष नको मक्ति
ु ।। गोरक्षगण म्हणन
ू पाई तो विसावत
असे ।। ८० ।। नाथ सांगतिल ते काज।। करण्यास समर्थ तो साधक असे ।।भक्ति विना
मुक्ति शक्य नसे ।। मुक्तिचे डोहाळे परु वीत नाथव्रत आचरिता ।। ८१ ।। मुक्तिचे अनेक
363
वेद ।। सायुज्जपर मुक्ति सहज मिळत असे ।।व्रत करण्यास कोण समर्थ ।। बाल अबाल
प्रौढ़ आणि वद्ध
ृ ।।कुमारिका स्त्रीस न वेगळे नियम ।। सर्वांमाजी खल
ु े असे ।। ८२ ।।
गुप्त गुह्य आत्मचोज ।। गोरक्ष दे त असे आपल्या हाती ।। शिव आत्मलिंग तैसे जपावे
।। व्रता बद्दल ठे वतील कूड़े भाव।। अनेक खास करू आणतील विघ्न ।। रव रव नरकात
खितपत पड़त असे ।। मही असे पर्यंत ।। ८३ ।। नाहीं क्षमा त्यासी नाहीं उद्धार तयाचा ।।
आपण बुडून बुडविल पूर्वजा घोर नरकामाजी ।। व्रत अचारिता साहाय्य जो करे ल व ऐकेल
मनोभावे ।। तो पुण्यास भागिदार अपार ।। ८४ ।। नाथ दे हाचा वास तुमच्या घरी
सक्ष्
ू मदे ही ख़ास ।। जाणविल तम्
ु हास वथ
ृ ा बड़बड़ नसे ही ।। भक्तिलागे साहाय्य ।।
साधनेत सिद्ध व्हावयास ।। व्रत हे मैलाचा दगड़ परिमाण ।। ८५ ।। साधकांच्या अंतरी
खुण उमटे ल ।। सूचक स्वप्नामाजी व्रताची परिपूर्णता जाणवेल ।। व्रत करितो हा
अभिमान बाळगु नये उराशी ।। भक्तियक्
ु त अंतःकरणाने शरण जावे गोरक्षनाथांसी ।।
८६।। शरण गेलिया साधक नसे दै न्य दःु ख त्यासी ।। व्रतामाजी अभिमान हे उतरणीस
कारण ।।८७॥ आपण ही करावे इतरांसही सांगावे ।। त्यात आत्मसुख हे अति निर्मळ।।
364
साहाय्य त्यास नाथ असती ।। साधकास नियम रोज आराधावा गोरक्षनाथ गुरुमंत्रे करून
।।८८॥ मानसपज
ू े लागन
ू पज
ु ावा तो आपला आराध्य ।। गरु
ु सि आत्म भावात साक्षी
ठे ऊन।। नित्य आळवावा गोरक्षनाथ ।। सुखी व्हावे ह्या जगती ।। ८९ ।। धप
ु दीप नैवेद्य
नसे शक्य तरी भावे अर्पवा ।। ना स्थळ ना काळ ना वेळ नकोति एक आसनी पद्धत ।।
जमेल तसा भावे करून आपलासा करावा नाथ ।। ९० ।। भजावा रात्रं दिन जैसा काळ
तैसा वेळ ।। नको अवडंबर नको दे खावा न लगे मोठे पण ।। फ़क्त नाम साधनेत रत
असावे ।। ९१ ।। प्रत्येक नाथ सेवकाने अनुभवावा तो चमत्कार दवडू नये वेळ ।। हित
साधा आपले आधी ।। मग जगाचा करा विचार ।। आप मेला जग बड
ु ाले हे सामोर ठे ऊन
।। आधी आपण आचरावे गोरक्षनाथ व्रतामाजी ।। ९२ ।। नाथ स्वयं ओढूनी अंग करतील
काम तुमचे चांग ।। अशक्य काही नसेची ।।भाव तुमचा शुद्ध असुद्याहो नित्य ।। नका
दवडु ही संधी ।। ९३ ।। नाथ ही माय माउली ।। दे तील साधकास सावली ।। वेळ प्रसंगी
कठीण जरी ।। तरी साधकाचे हित ही रीत खरी ।। ९४ ।। जेवढे वर्णवे तेवढे थोड़े ।।
मजलागी ही कोड़े उलगडेना ।। विना सायास नाथकृपा मिळणार ।। मग इतर उठाठे व का
365
करावी ।। ९५ ।। पुन्हा पुन्हा शंकरनाथ विनवतो नाथांसी ।। जागा द्यावी हो पायी मजसी
।। अगाध कृपा असावी साधकावरी ।। किंचित आळस करू नये ।। ९६ ।। व्रत करीता
हाक मारिता साधक ।। सूक्ष्म रूपे प्रकाटावे नाथांनी ।। जैसा ज्याचा भाव तैसेची फल
द्यावे साधकासी ।। ९७ ।। अल्पमति मी मंद बद्धि
ु ।। काय वर्णू तुमची ख्याति ।।
शब्दाचे भांडार अपर्ण
ू मज जवळी ।। दाता तम्
ु ही याचक मी ।। पन्
ु हा विनवतो हात
जोडूनी ।। ९८ ।। साधकावर नित्य कृपा करावी वेळोवेळी ।। आपपर भाव नसावा ।। शुद्ध
भाव मज ठाई द्यावा ।। ही विनवणि करतो तुम्हास ।।९९।। चरणांवरी घालन
ू लोटांगण
।। कायम आस ठे वितो प्रत्यक्ष दर्शनाची ।। रूप तझ
ु े पाहून मन शांत व्हावे ।। ही तहान
मज लागली असे ।। १०० ।। कासाविस होतो मी ।। आता तरी प्रत्यक्ष दर्शन दे ऊन ।।
तहान भागवावी मज लेकराची।। १०१ ।। रूप पाहण्याचा अट्टहास साक्षात ् भेट मज हवी ।।
जलाविना तडफड़े जैसा मासा ।। तैसाची कासाविस मी होत असे ।। १०२ ।। तरी ह्या
अंधळ्याची काठी बनून ।। नित्य असावे समीप ।। हा वेडा हट्ट पूरवावा ।। न तुम्हास हे
अशक्य कदापि ।। जाणितो आम्ही म्हणून ठे वली आस तुजपाशी ।। १०३ ।। नको दर्ल
ु क्ष
366
मज आणि साधकासी ।। चरा चरात वास तुमचा ।। एकदा तरी दर्शन दे मज पामरासी ।।
धरूनी हात माझा ।। ब्रह्मांड भेदन शिकवावे ।। १०४ ।। सक्ष्
ू मरुपी तीर्थयात्रा घडावी तज
ु
सोबत ।। एकविस स्वर्गाचा मारू फेरफटका ।। भोगावतीचे स्नान करूनि ।। ठे वावे नित्य
तुमच्या सोबती ।। १०५ ।। ह्यावर नसे जास्त मागणे माझे ।। कृपा करी मजवरी ।।
वचन दे तो तम्
ु हास ।। आत्मभाव साक्षी ठे ऊन ।। प्रत्येक साधक परिपर्ण
ू व्हावा ।। हां
अट्टहास बाळगतो मनी ।। १०६ ।। सनातन धर्माची पुन्हा नाव ।। तरु द्या ह्या भुवनी ।।
तुमच्या अवरातील एक रहस्य भेद उजगारकारिता आपण ।। ते साधकाच्या हाती दे ता ।।
धन्य मनीतो मी स्वताला ।। १०७ ।। अशीच कृपा सर्वांवरी करी ।। हात जोडितो तम्
ु हास
।। व्रत हे सांगेल जगामाजी ।। न्यून मी पडणार नाही ।। त्यासी साहाय्य असावे नित्या
नित्य ।। १०८ ।। दल्
ु लु दे वल ह्या स्थानी आपला नित्य वास सतयुगा पासनि
ु ।। त्या
स्थानीच महिमा अति अपार ।। हे व्रत रुपी परिस मज गवसले ।। १०९ ।। हे दे त असे
संतोषुनी सर्वसामान्यांच्या हाती ।। आश्विन मासी शद्ध
ु पक्षी पूर्णिमा तिथिसी ।। आश्विनि
म्हणती तिस।। तैसेची पूर्ण प्रकाश साधकावरी करावा ।। विनवितसे हर्षनाथ, आचलनाथ
367
।। ११० ।। जैसा अश्विनीचा व्रत महिमा ।। दध
ू आणि साखर त्यात चंद्राचे अमत
ृ किरण
।। तैसाच अमत
ृ वर्षाव साधकावर करी नाथव्रत अचरिता ।। १११ ।। धन्य झालो मी ।।
मज वर विश्वास ठे उनी ।। व्रत हाती सोपविले ।। ११२ ।। तरी गोरक्षनाथाते शंकरनाथ
हें चि विनवीत ।। किं साधक असोत सुखरुपवंत ।। सर्व अर्थी सर्वदा ।। इति श्री
गोरक्षनाथव्रत नाथार्पणमस्तु ।।११३।।

कथा वाचन
ू झाल्यावर आरती करावी, चौरासीनाथ चालीसाचे पठन करावे व प्रसाद घ्यावा
| व रात्री नवनाथ चौर्यांशी सिद्धांचे हवन करावे हवानात प्रत्येक सिद्धांची २१ , ५१, १०१
वेळेस आहुती द्यावी हवन करते वेळेस ८४ सिद्ध नाम मंत्राचा उल्लेख करावा |

368
 चौरासीनाथ चालीसा

श्री गरु
ु गणनायक सिमर , शारदा का आधार |कहूँ सय
ु श श्री नाथ का , निज मति के
अनस
ु ार ||

श्री गरु
ु गोरक्षनाथ के , चरणों में आदे श |जिन के जोग प्रताप को , जाने सकल नरे श ||

जय श्री नाथ निरं जन स्वामी , घट घट के तम

ु अन्तर्यामी |

दीन दयालु दया के सागर , सप्तद्वीप नवखंड उजागर |

आदि पुरुष अद्वैत निरं जन , निर्विकल्प निर्भय दख

ु भंजन |

अजर अमर अविचल अविनाशी , रिद्धी सिद्धि चरणों की दासी |

बाल यती ज्ञानी सुखकारी , श्री गुरुनाथ परम हितकारी |

रूप अनेक जगत में धारे , भगत जनों के संकट टारे |

369
सुमिरन चौरं गी जब कीन्हा , हुए प्रसन्न अमर पद दीन्हा |

सिद्धों के सिरताज मनाओ , नवनाथों के नाथ कहावो |

जिसका नाम लिए भव जाल , अवागंमन मिटे तत्काल |

आदिनाथ मत्स्येन्द्र पीर, धोरामनाथ धंध

ु ली वीर |

कपिल मनि
ु चर्पट कुण्डेरी , नीमनाथ पारस चगेरी |

परशरु ाम जमदग्नि नंदन , रावण मार राम रघन

ु न्दन |

कंसादिक असुरन दलहारी , वासुदेव अर्जुन धनुर्धारी |

अन्चलेश्वर लक्ष्मण बलबीर , बलदाई हलधर यदव

ु ीर |

सारं गनाथ पीर सरसाईं , तुंगनाथ बद्री बलदाई |

भत
ू नाथ धरीपा गोरा , बटुकनाथ भैरो बल जोरा |

370
वामदे व गौतम गंगाई , गंगनाथ धोरी समझाई |

रतननाथ रण जीतन हारा , यवन जीत काबुल कंधारा |

नागनाथ नाहर रमताई , बनखण्डी सागर नन्दाई |

बंकनाथ कन्थड सिद्ध रावल , कानीपा निरीपा चंद्रावल |

गोपीचंद भर्तृहरि भप
ू , साधे योग लखे निज रूप |

खेचर भच
ू र बाल गन्
ु दाई , धर्मनाथ कपली कनकाई |

सिद्धनाथ सोमेश्वर चंडी , भुसकाई सुन्दर बहुदण्डी |

अजयपाल शुकदे व व्यास , नासकेतु नारद सुख रास |

सनत्कुमार भारत नहीं निद्रा , सनकादिक शरद सुर इन्द्रा |

भंवरनाथ आदि सिद्ध बाला , च्यावननाथ मानिक मतवाला |

371
सिद्ध गरीब चंचल चन्दराई , नीमनाथ आगर अमराई |

त्रिपुरारी त्र्यम्बक दःु ख भन्जन, मंजुनाथ सेवक मन रं जन |

भावनाथ भरम भयहारी , उदयनाथ मंगल सुखकारी |

सिद्ध जालंधर मंग

ू ी पावे, जाकी गति मति लखि न जावे |

अवघड दे व कुबेर भंडारी , सहजाई सिद्धनाथ केदारी |

कोटि अनन्त योगेश्वर राजा , छोड़े भोग योग के काजा |

योग युक्ति करके भरपूर , मोह माया से हो गए दरू |

योग युक्ति कर कुन्तिमाई , पैदा किये पांचो बलदाई |

धर्मं अवतार युधिष्ठिर दे वा , अर्जुन भीम नकुल सहदे वा |

योग यक्ति
ु पार्थ हिय धारा , दर्यो
ु धन दल सहित संहारा |

372
योग युक्ति पांचाली जानी , दश
ु ासन से यह प्रण ठानी |

पावूं रक्त न जब लग तेरा , खुला रहे यह शीश मेरा |

योग युक्ति सीता उद्धारी , दशकन्धर से गिरा उच्चारी |

पापी तेरा वंश मिटाऊँ , स्वर्ण लंका विध्वंस कराऊँ |

श्री रामचंद्र को यश दिलाऊं , तो मैं सीता सती कहाऊँ |

योग यक्ति
ु अनसय
ू ा कीनो , त्रिभव
ु ननाथ साथ रस भीनो |

दे व दत्त अवधूत निरं जन , प्रगट भए आप जगवंदन |

योग युक्ति मैनावती कीन्ही , उत्तम गति पुत्र को दीन्ही |

योग युक्ति की बांछल मातू , गोगा जाने जगत विख्यातू |

योग यक्ति
ु मीरा ने पाई , गढ चित्तौड़ में फिरी दहु ाई |

373
योग युक्ति अहिल्या जानी , तीन लोक में चली कहानी |

सावित्री सरस्वती भवानी , पार्वती शंकर मनमानी |

सिंह भवानी मनसा माई , भद्रकाली सहजा बाई |

कामरू दे श कामाक्षा जोगन , दक्षिण में तल

ु जा रस भोगन |

उत्तर दे श शारदा रानी , परू ब में पाटन जग मानी |

पश्चिम में हिंगलाज बिराजे , भैरवनाद शंख ध्वनि बाजे |

नवकोटी दर्गा
ु महारानी , रूप अनेक वेड नहीं जानी |

काल रूप धर दै त्य संहारे , रक्त बीज रण खेत पछारे ।

मैं जोगन जग उत्पत्ति करती , पालन करती संहार करती |

जती सती की रक्षा करनी , मार दष्ु ट दल खप्पर भरनी |

374
में श्री नाथ निरं जन की दासी , जिनको ध्यावे सिद्ध चौरासी |

योग युक्ति से रचे ब्रम्हाण्डा , योग युक्ति थरपे नवखण्डा |

योग युक्ति तप तपे महे श , योग यक्ति

ु धर धरे हैं शेष |

योग यक्ति
ु विष्णु तन धारे , योग यक्ति
ु असरु न दल मारे |

योग यक्ति
ु गजानन जाने , आदि दे व त्रिलोकी माने |

योग यक्ति
ु करके बलवान , योग यक्ति
ु करके बद्धि
ु मान |

योग युक्ति करा पावे राज , योग यक्ति

ु कर सुधारे काज |

योग युक्ति योगेश्वर जाने , जनकादिक सनकादिक माने |

योग युक्ति मक्ति

ु का द्वार , योग युक्ति बिन नहीं निस्तारा |

योग यक्ति
ु जाके मन भावे , ताकि महिमा कही न जावे |

375
जो नर पढ़े सिद्ध चालीसा , आदर करे दे व तैंतीसा |

साधक पाठ पढ़े नित्य जो कोई , मनोकामना पूरण होई |

धुप दीप नैवेद्य मिठाई , रोट लंगोट भोग लगाई |

दोहा

रतन अमोलक जगत में , योग युक्ति है मीत |

नर से नारायण बने , अटल योगी की रीत |

योग विहं गम पंथ को , आदिनाथ शिव कीन्हा |

शिष्य प्रशिष्य परं परा , सब मानव को दीन्हा |

प्रातःकाल स्नान कर , सिद्ध चालीसा ज्ञान |

376
पढ़े सुने नर पावही , उत्तम पड़ा निर्वाण |

इति चौरासी सिद्ध चालीसा संपूर्ण भया |

श्री नाथजी गुरूजी को आदे श | आदे श |

गरु
ु गोरक्षनाथ भगवान की जय |

अधिक माहिती संपर्क

शंकरनाथ ७९७२१३५६७३, ९४२०६७५१३३
नंदेशनाथ ८८५६९६६४८०, ८०८७८९९३०८

377
 Youtube Channel - https://www.youtube.com/channel/UCV-
iouc8aQUBO0lHZZ6gwpg
Official Blog - http://gorakshsamruddhi.blogspot.com/
Facebook Page - https://www.facebook.com/अज्ञात-शक्ती-का-संचार/-
1105071452961716/

| व्रताचा संपर्ण
ू वीडीओ Youtube वर उपलब्द केलेला आहे |

378
379