1940'lardan 1980'lere Kürdlere Yöneli̇k Sovyet Diş Poli̇ti̇kasi Ve Sovyet Kürd Akti̇vi̇zmi̇

Kürt Tarihi DOSYA: MELA MUSTAFA BARZANİ ve SSCB-KÜRT İLİŞKİLERİ
DOSYA
MELA MUSTAFA BARZANİ ve
SSCB-KÜRT
İLİŞKİLERİ
DOSYA EDİTÖRÜ: Fırat Sözeri
12 Ekim-Kasım-Aralık 2019
DOSYA: MELA MUSTAFA BARZANİ ve SSCB-KÜRT İLİŞKİLERİ Kürt Tarihi
İ
deolojik yönelimleri, poli- hassasiyetleri ağır basan metinler- yaparak belgelerin tarihsel arka
tik programları birbirinden dir. Söz konusu çalışmalarla ilgili planı üzerine duruyor.
farklı olsa da günümüze de- altını çizmekte fayda olduğunu
Ziya Avcı, Mistefa Noşîrwan’ın
ğin Kürt liderlerin bölgesel düşündüğüm bir başka konu ise
Hikûmeta Kurdistanê adlı kita-
bir güç olan Rusya’nın desteğini dosya kapsamındaki yazılarda sık-
almak, olmadı hasım güçlerin bından Mela Mustafa’nın Me-
ça geçen “Stalin sonrası dönem”
yanında yer almamasını sağlaya- vurgusudur. Bu dönemde bölge- habad Kürt Cumhuriyeti temsil-
rak tarafsız kılmak adına güçleri de bulunan yerli ve politik mülteci cileri tarafından karşılanması;
ölçüsünde yoğun bir çaba içinde Kürtlerin durumlarındaki değişim bunun Mehabad Cumhuriyeti’nin
olduğu bilinmektedir (bkz. Ab- Stalin ile aralarındaki özel bir yayın organı olan Rojnameya
durrezak Bedirxhan, Abdusselam dostluk ya da düşmanlıktan kay- Kurdistanê’ye yansımasını ve ilk
Barzani, Qazi Muhammed, Mella naklanmamaktadır. Stalin sonrası dönem faaliyetlerini ele alan bö-
Mustafa Barzani vb.). Günümüzde dönemi, Sovyetler Birliği’nin yeni lümünü Kürtçe’nin Soranî lehce-
de Kürtlerin etkinlik alanlarında iç ve dış politikasıyla ilgili olarak
söz sahibi devletlerden biri olması sinden Kurmancî lehçesine çevire-
değerlendirmenin daha doğru bir rek çalışmamıza katkıda bulundu.
hasebiyle benzer bir arayışın gün-
yaklaşım olacağı kanaatindeyim.
demde olduğu görülmektedir. Bu Angelika Pobedonostseva Kaya,
bağlamda, Rusya’nın gelecekte de Kürt-Rus ilişkilerini özellikle SSCB- Mela Mustafa ilişkilerinin
Kürt siyasi liderlerin ajandaların- Mela Mustafa Barzani bağlamında
nedenleri ve sonuçları üzerinde
da yer bulacak aktörlerden biri ele almaya çalıştığımız bu dosya
durarak bu ilişki “ölü doğmaya
olacağını söyleyebiliriz. mevcut literatürle kıyaslandığında
mahkum bir ittifak mıydı?” so-
kapsamlı bir içeriğe sahip olsa da
İnişli çıkışlı olsa da, Kürt-Rus rusuna yanıt aramaktadır. Ayrıca
ancak konuya giriş niteliğinde bir
ilişkileri gerek jeopolitik neden- Mela Mustafa’nın siyasal ve dip-
çalışma olarak değerlendirilebilir.
lerden gerekse de Rusya ve Sov-
Dosya kapsamında “RUSKURD’’ lomatik faaliyetlerinin bugüne
yetler Birliği’nin uluslararası
Bilimsel Projesi Koordinatörü yansımasına değinmektedir. Seîd
arenada belirleyici konumdaki
ülkeler arasında yer alması sebe- Etienne Peyrat, 1940-80 arası sü- Veroj ise Mela Mustafa Barzani’nin
biyle süreklilik arz etmiştir. Buna reçte Sovyetlerin Kürtlere yönelik kapsamlı bir biyografisini kaleme
mukabil, Kürt-Rus ilişkilerine dair dış politikasını, Sovyetlerdeki Kürt alarak diğer metinlerin değerlen-
çalışmaların toplamına bakıldı- entelijensiyasının etkinliklerini ve dirmesini daha anlaşılır kılacak
ğında iki kusur dikkat çekmekte- SSCB dışındaki Kürt aktivistleriy-
bir katkıda bulundu. Son olarak,
dir. İlkin, bu çalışmaların önemli le ilişkilerini ele alıyor. SSCB’nin
tarafımca kaleme alınan makalede
bir kısmı SSCB’de yaşayan Kürt siyasal yapısı ve tarihsel gelişimi
ise Mela Mustafa’nın Sovyet idare-
aydınlarının hatıratından oluşan çerçevesinde Kürt aktivizminin
önemli merhalelerine değiniyor. cilere hitaben yazdığı mektuplar,
ve sübjektif yanı ağır basan metin-
lerden oluşmaktadır. İkinci olarak Nikolay Lısenkov ise RGASPİ’de Sovyet idarecilerinin kendi arala-
da, bu çalışmaların epey bir kısmı (Rusya Sosyo-Politik Tarih Devlet rındaki yazışmalar, gazete kupür-
Kızıl Kürdistan ve Mehabad üze- Arşivi) bulunan Mela Mustafa’yla leri ve raporlar ışığında Mela Mus-
rine yazılmış ideolojik ve politik ilgili dokümanların bir tasnifini tafa SSCB ilişkileri incelenmiştir.
Ekim-Kasım-Aralık 2019 13
1940’lardan 1980’lere
Kürtlere Yönelik
Sovyet Dış Politikası ve
Sovyet Kürt Aktivizmi
Etienne Forestier-Peyrat
İngilizceden çevirİ: Menaf Eydi
2
019’da Rus-Kürt ilişki- ğinde ve Sovyetlerin iki savaş İran’ı işgali, Mahabad’daki Kürt
lerinden bahsetmek arası dönemde bölgedeki “etki Cumhuriyeti’ne desteği ve Tür-
doğrudan doğruya Or- arayışı” çabalarında da görül- kiye, İran ve Haziran 1958’e ka-
tadoğu’daki askeri ve mektedir.2 Ruslar açısından dar Irak’ta gerçekleşen Soğuk
jeopolitik çatışmayı akla ge- Kürt sorunu Çarlık Dönemi’nin Savaş çatışmaları ise Sovyet-
tirmektedir.1 Ancak bu, söz sonunda ortaya çıkmış ve Şeyh Kürt ilişkilerinin arka planını
konusu ilişkileri uzun vadeli Said isyanı ile tekrar günde-
oluşturmaktadır.3
bir perspektiften değerlendi- me gelmiş olmasına rağmen,
ren yaklaşımlardan sadece bir II. Dünya Savaşı bu ilişkinin Öte yandan, başka bir ta-
tanesidir. Bu yaklaşımın izleri, en son aşamasının başlangıcı rihyazımı, ulusal azınlık ola-
Rusya’nın Ortadoğu’ya yönelik olarak tezahür etmektedir: Sov- rak Rus İmparatorluğu’nda ve
politikalarının tarihsel gelene- yetlerin Ağustos 1941’de Kuzey Sovyetler Birliği sınırları içinde
bulunan Kürtler arası ilişkilerin de uluslararası etki yaratma- bölgedeki Kürt topluluklarının
tasvirine odaklanmıştır.4 Bu ta- ya yönelik bir yönelim içinde gelişimi arasında bir diyalog
rih, diğer azınlıkların, bilhassa bulunduğunu uzun zamandır kanalı açmıştır.8
1930-40 arasında baskı ve zorla vurgulamaktadır. Terry Mar- Bu, söz konusu iki analiz
yerinden edilen toplulukların tin, ünlü “Priedment İlkesi” ile
çizgisi arasında karşılıklı hiç-
tarihiyle de ilişkilendirilebilir.5 ulusların stratejik kullanımı-
bir etkinin var olmadığını id-
Konuya dair çağdaş tarihyazı- nın, Orta Avrupa’daki sınır de-
dia etmek anlamına gelmez,
ğişimleri ve bölgesel genişleme
mının amaçlarından biri de, zira herhangi biri Sovyet-Kürt
için olduğunu varsayıyordu ve
Rusya’nın Ortadoğu ile ilişki- ilişkilerinin iki yönü arasındaki
Teline Ter Minassian da azınlık
sindeki bazı “temel faktörleri” potansiyel ve fiili karşılıklı ba-
aktivistlerinin Yakın Doğu’da
anlamak için Kürt-Sovyet ilişki- ğımlılığa dair referanslar bula-
komünizmin ayrılıkçı ajanları
lerindeki bağımlılığı jeopolitik bilir.9 Kürtlerin sürgün edilmesi
olduğunu düşünüyordu.7 Orta-
ve yerel çalışmalar ile berrak ve baskıya maruz bırakılması
doğu’daki Kürt meselesinin tari-
bir şekilde birleştirmeye çalış- üzerine yapılan bir çalışma,
hi, aynı zamanda Kürtlere karşı
maktır.6 1937 ve 1944’te Kürtlerin Kafkas-
devlet politikalarındaki yerel ve
Sovyetler Birliği tarihçileri, uluslararası faktörlerin yakın lardan zorla yerinden edilmesi
Sovyetlerin, özellikle de komü- etkileşimini de vurgulamakta- kararı verilirken, kaçınılmaz
nist rejimin başlangıç evresin- dır. Kürtlerin Suriye, Türkiye, olarak Türkiye ve İran ile olan
de, ulusal azınlıklara yönelik Irak ve İran’da var oluşu böl- ilişkilerin olası rolünden de söz
politikalarında hem yerel hem gesel diplomasi çalışmaları ile edecektir. Sonunda, Perestroy-
ka da yalnızca SSCB içinde hak atıfta bulunmuyor. Bu hareket, hurbaşkanı Qazi Muhammed’in
mücadelesi yapmakla kalma- Sovyet devletine, partiye ve sos- idamıyla daha da arttı. Kürt ak-
yıp, özellikle 1986-88 arasında yal organizasyonlara gömülü tivistleri daha ziyade eski Ma-
Saddam Hüseyin rejiminin aşırı bir birleşimle ortaya çıkmıştır. habad Cumhuriyeti partizanla-
şiddet içeren Enfal Hareketi ne- Dolayısıyla yapısı “Kürt aktiviz- rından oluşmakla birlikte, iki
deniyle, Irak ve Türkiye Kürtle- mine” melez bir kimlik vermiş hareket arasındaki yakın iliş-
rini de destekleyen bir Kürt ak- ve Sovyet rejimiyle uyumlu kıl- kiden dolayı Azerbaycan Halk
mıştır.11 Bu bağlamda iki temel Hükümeti’nin eski destekçileri
tivizm dönemine denk düşer.10
hipotezimiz var; ilki Soğuk arasında da varlardı.13.
Bu çalışmanın amacı, ulus-
Savaş’la birlikte, SSCB’de Kürt- Sovyetler Birliği’ndeki Kürt
lararası ve yerel ölçekteki olay-
lerin haklarını desteklemenin siyasi sürgünleri kendileriyle
ları birleştirerek Sovyet- Kürt
ötesinde, Kürt meselesinin aynı zamanda gelen diğer grup-
ilişkileri tartışmalarını geliştir-
uluslararası boyutuyla daha lar (örneğin Yunanlar) gibi Sov-
menin yollarına dair bir tartış- fazla ilgilenen ikinci nesil bir yet güvenlik birimlerince yoğun
ma yürütmektir. Temelde ise, Sovyet Kürt hareketinin ortaya gözetim altında tutuldular.14 Bu
“Sovyet Kürt aktivizmi” konu- çıktığı; ikincisi de, bu aktivist- gözetim, bir yandan, sürgünle-
su etrafında bunu gerçekleştir- ler, temsil ettikleri sayısız Sov- rin Sovyet nüfusuyla olan etki-
meyi amaçlamaktadır. Bu ifa- yet kurumu yoluyla Sovyetlerin leşimlerini sınırlandırdı. Diğer
de basitçe Sovyetler Birliği’nde Kürtlere yönelik uluslararası yandan da sürgünlere sunulan
yaşayan Kürtlerin entelektüel, politikalarına birçok yönden resmi destek, Sovyet siyasi li-
sosyal ve politik hareketliliğine dahil oldular. derliğinin ihtiyaçlarına göre
Propaganda, toplumsal ayarlanmış siyasi ve askeri bir
etkinlikler, uluslararası da- eğitimin bir parçasıydı.15
yanışma ve oryantalizm gibi Bu projenin temel aktörü,
alanlarda Sovyet kurumlarının birkaç yüz takipçisiyle birlik-
çokluğu, Sovyet Kürtlerinin ye- te 1947’nin başlarında Kuzey
rel ve uluslararası faaliyetleri- İran’dan kaçan ve Sovyetler’de
nin artan karşılıklı etkileşimine kendine bir sığınak bulan Mus-
katkıda bulunan, iç içe geçmiş tafa Barzani’ydi.16 O ve arka-
aktivizm için bir tür “yapısal daşları, Sovyetler tarafından
fırsat” yarattı.12 ivedilikle Orta Asya’ya sürül-
düler; kısıtlı bir siyasi özgür-
lüğe sahiptiler. Sovyet polisi
1945 Sonrası Kürt grubun hareketlerini yakından
Politik Sürgünleri takip etti ve nihayetinde grubu
ve Etkileri dağıtarak üyelerini Özbekis-
II. Dünya Savaşı’nın so- tan kolhozlarına gönderdi.17
nunda Sovyetlerin İran’da yer Ancak Stalin’in ölümünden
edinme çabalarının çöküşü, sonra, Mustafa Barzani’ye,
1946’dan sonra büyük bir siyasi Kürtlerin yaşadığı bazı Sovyet
mülteci nüfusuna neden oldu. bölgelerine seyahat izni veril-
Sayısal bir ifadeyle en büyük di. Bu yabancı gözlemciler ve
grubu, 6000 kişi ile Kasım 1945 güvenlik birimleri arasında
- Aralık 1946 Azerbaycan Halk spekülasyonlara yol açtı.18 Yurt
Hükümeti’nde yer alan Azerbay- içindeki hiçbir medya kurulu-
can Demokrat Parti militanları şu bu geziyi yansıtmasa da, Er-
ve akrabaları oluşturuyordu. menistan’daki Kürt aktivistlerin
Bu göçe paralel olarak Maha- hatıratı Cumhuriyet’te Kürtlere
bad Cumhuriyeti’nin yıkılışı da karşı oluşan ilk farkındalıklara
ek bir mülteci nüfusuna yol açtı tanıklık ediyordu.
ve sayı Mart 1947’de eski Cum- Ancak Barzani, Kürt çıkar-
larını temsil eden tek mülteci ce ve Rusçayı akıcı konuşması aldı: Riya Taze gazetesi, Ermeni
değildi. Rakipleri arasında en gibi faktörler Qazi’yi Sovyet Pedogoji Enstitüsü’nde bir bö-
göze çarpanı, sürgündeki Azer- kültürel ve entelektüel yaşa- lüm ve Ermeni Radyosu’nda23
baycan Demokrat Partisi’nin mına daha fazla entegre etti ve özel yayınlar. Haftada 15 daki-
politikalarında önemli bir figür bu birçok Sovyet vatandaşıyla kalık üç yayınla sınırlı olma-
olan ve özellikle farklı bir akti- güçlü kişisel bağlantılar geliş- sına rağmen, bu radyo yayın-
vist kanadını temsil eden Qazi tirmesine olanak sağladı.21 ları Sovyet yetkililerin Soğuk
Muhammed’in kuzeni Rahim Savaş Dönemi’nde hem Orta
Qazi (doğum 1926) idi. Kendisi Avrupa hem de Ortadoğu’da
1950’lerin başında savunduğu
Sovyet Kürt radyo propagandalarının rolü-
“İran’da Kürt Özgürlük Hare- Aktivizminin ne daha fazla dikkat ettiği bir
keti”19 tarihi üzerine olan tez- Müphem Canlanışı bağlamda özellikle önemliydi.24
le Sovyet standartlarına daha Bu siyasi sürgünler, 1950’ler- Eylül 1954’te alınan kararda bu
yakın olduğunu gösterdi. Qazi deki birçok Sovyet cumhuriye- yayınların içeriğinin yalnızca
başlangıçta (1946’da) askeri tinde ve Moskova’da Kürt ku- “yerel dinleyicilere” yönelik
eğitim almak için Bakü’ye gön- rumlarına resmi desteğin yeni- olduğu kararlaştırılmış olmakla
derilen küçük bir askeri birimin den sağlanmasıyla aynı zamana birlikte, programın dinleyicileri
içindeydi. Daha sonra SSCB’de denk geldi. Stalin’in ölümün- kısa süre sonra Sovyet Ermenis-
kalmaya karar verdi. 1947’den den sonra, Kürtlerin 1930’ların tan’daki küçük Kürt topluluğu-
1953’e kadar Azerbeycan Halk sonlarından önce sahip olduk- nun ötesine geçti.25
Hükümeti’nin Kürt kanadının ları bazı kurumları yeniden kur- Bu durum, esasında yayının
liderliğini ve Kürdistan20 adlı mak için ilk girişimlerde bulu- dinlenebileceği Türkiye’nin do-
derginin editörlüğünü yaptı. nuldu.22 En sembolik olarak, ğusu, Kuzey Irak ve Suriye Ce-
Çok geçmeden Barzani’yle ara- Ermenistan Komünist Partisi zire’sinin fiziki yakınlığından
sında politik meşruiyet için bir Merkez Komitesi 17 Eylül 1954’te kaynaklanıyordu. Ancak bu
çekişme çıktı. Azerbaycan parti Kürtlerin üç yerel kurumunun yeni bir aktivist neslin ortaya
liderleri ile yakın ilişkisi, Azeri- yeniden kurulması kararını çıkmasıyla da yakından ilgiliy-
di. Her ne kadar Ermeni Rad- landırılan bölgeyi etkilemek ği’ndeki Kürtler ile yurtdışında-
yosu Kürt Departmanı başta, amacında olan yeni Sovyet kiler arasında bir dizi yeni fırsat
birinci nesil Sovyet Kürt aydın- politikalarına sıkıca bağlıydı. yaratmış oldu. Ana kanal ise
ları kuşağından biri olan Cesi- CENTO ittifakına katılan Orta- 1958’den sonra Irak’tan gelen ve
me Celil (1908-1997) tarafından doğu ülkeleri başlangıçta Sov- çoğunluğunu Kürtlerin oluştur-
yönetilse de, Celil’in kızları ve yetler Birliği’ne karşı düşmanca duğu öğrencilerle bağlantılıy-
oğulları davayı takip ettiler ve bir tutum içindeyken, Temmuz dı. Irak Eğitim Bakanlığı, Kürt
“Celil Ailesi”ni, Sovyet Erme- 1958’de Irak’taki monarşist re- öğrencileri, özellikle Kürtlere
nistanın’daki Kürt kültürel ha- jimin çöküşü kısa süre sonra yönelik öğrenim kurumlarının
reketinin temel parçası yaptılar. ilişkilerin yumuşamasına ne- bulunduğu Erivan’a gönderme
Aile başta Orta Asya’ya sürülen- den oldu. Barzani, Sovyetlerin imkanı üzerinde durdu.29
ler olmak üzere SSCB’deki Kürt- yoğun olarak desteklediği re- Ne var ki, devrim, 1960’lar-
lerle temasları yoğunlaştırdı.26 jimin güçlü figürü olan Kasım dan itibaren Sovyetlerin Kürtle-
Ancak SSCB’deki Kürt ku- ile yeni bir koalisyonun resmi re destek vermesinin önündeki
rumlarının dirilişi, Doğu ve parçası olarak Irak’a döndü.28 en büyük engelin de temelini
“Üçüncü Dünya”27 olarak ad- Bu yakınlaşma Sovyetler Birli- attı. Sovyetler Ortadoğu’daki
Komeley
Xwêndikaranî
Kurd le Ewrupa,
yılbaşı kutlama
kartı.
Erivan
Radyosu’nun
kartı.
yönetimlerle diplomatik ve ilişkisindeki keskin dönüşüm- Blok genelinde resmi gazete-

ekonomik ilişkilerini geliştir- ler değiştirebilirdi. 1963 yılında ler ve kurumlar Iraklı Kürtlerin
mek istiyordu. Baştan beri Ka- böyle bir dönüşüm oldu, dünya mücadelelerini destekledikle-
sım Rejimi bölgedeki önemli tarihinde önemli bir yeri olma- rini ve sürgünlerle ilgilenildi-
bir müttefik olarak algılandı ve sa da, Baasçıların Şubat ayında ğini belirtirler.35 Daha sonra
yeni Irak yönetimini rahatsız Kasım Rejimi’ni devirmeleriyle, Sovyetler Birliği Irak’ın Birleş-
etmemek için Kürtlere yönelik Ortadoğu’da köklü bir değişim miş Milletler’de kınanması için
politikalar dengelendi. Amaç- yaşandı.32 Arap ülkeleri arasın- Moğolistan aracılığıyla ulusla-
lanan ılımlılık Arapça ve Kürt- da yeni bir federal birlik kurul- rarası bir girişime destek oldu.
çe radyo yayıncılığı aracılığıyla ması için Nasır ile görüşmeler Sovyet diplomasisi, Kürtlere
açıkça gösterildi.30 Radyonun başladı. Bundan kısa süre sonra baskı yapmakla suçlanan CEN-
yerel meselelere odaklanan dar komünistler ve Kürtler üzerin- TO üyesi Türkiye ve İran üzerin-
bakış açısı Kürt militanlarından de kitlesel bir baskı uygulan- de baskısını arttırdı.36
gelen mektuplarda eleştirildi; maya başladı.33 Eylül 1961’den 1963 yılına Sovyet-Irak iliş-
lakin Moskova Radyosu ve diğer bu yana Barzani güçleri ve Irak kilerinin gelişiminde temel bir
cumhuriyet radyolarında geniş rejimi arasında çatışmalar yaşa- dönüm noktası olarak yaklaşı-
Kürtçe programlar yapılması nırken 1963 ilkbaharında Sov- lırken, o yıl aynı zamanda insa-
talepleri karşılanmadı.31 yet gazeteleri ilk defa Irak’taki ni değerlere bağlılıklarını ifade
Kürt mücadelesini doğrudan etme fırsatı yakalayan genç ne-
ele aldılar. sil Sovyet Kürtlerinin de dönüm
1963 Krizinde
Komünist bloğun büyük noktasıdır. 12 Temmuz 1963’te
Diplomasi ve şehirlerinde Kürt öğrencilerin Kafkasyalı Kürt öğrenciler, Gür-
Kürt Hareketi katılımıyla yerel makamlarca cistan Merkez Komitesi’ne ve
Sovyet-Irak resmi ilişkile- gösteriler ve toplantılar düzen- partinin “Trans Kafkasya” bü-
rinin önceliği nedeniyle, Sov- lendi. Prag ve Doğu Berlin’de, rosuna Iraklı Kürtleri destekle-
yetlerin uluslararası politika- 1963 yılının Şubat ayında pro- mek için Tiflis’te açık gösteriler
larını ve Kürt hareketiyle olan testo eylemleri düzenlendi ve düzenleme hakkı isteyen bir
ilişkisini ancak Sovyet-Irak resmi bildiriler yayınlandı.34 dilekçe gönderdiler. Irak’taki
olaylar, komşu Ermenistan’da ‘Kızıl Kürdistan’: bir grup Kürt, Azerbaycan’da ye-
cumhuriyetteki genç Kürtleri bir Yerel ve niden özerk bir bölgenin yaratıl-
araya getirebilecek bir Kürt Öğ- Uluslararası masını talep ederek Azerbaycan
renci Konseyi fikrini doğurdu. yönetiminde tedirginlik yarattı-
Yankılar
Kurulan bu konsey 1970’lerin lar.44 Aynı zamanda bu aktivist-
Kürtlere bu kuvvetli resmi ler Sovyetlerdeki azınlıklara
başına kadar Komünist Gençlik
destek 1963’ün jeopolitiğiyle il- yönelik kazanımları onaylama
Örgütlerinden de (KOMSOMOL)
gili kısa-vadeli bir vaka olmak- ve 1930-1940 arasındaki kitlesel
destek aldı.37
la birlikte, Sovyet Kürtlerinin sürgünlerde yapılan yanlışlıkla-
Jenerasyon faktörü bu ha- Ortadoğu ve Irak’taki Kürtlerin
reket için oldukça önemliydi, rın düzeltilmesi talebi arasında
durumuna ilişkin farkındalığını bir denge sağlamak zorunday-
zira anılar, o dönem yaşlı Kürt kesinlikle artırırdı. Bu yalnızca dılar.45
entelektüellerinin harekete Ortadoğu Kürtleriyle ilgili bir
katılmakta isteksiz oldukla- Sovyet Kürtlerinin ve Sov-
dayanışma değildi, aynı za-
rını yansıtıyor. Öte yandan, yet politikalarının Ortadoğu’ya
manda Sovyetler Birliği’ndeki
Kürt öğrenciler ve KOMSOMOL yönelik talepleri arasında da
Kürtlerin taleplerini de etkileye-
arasındaki resmi ve gayrires- benzer bir “özerklik” isteği var-
bilirdi. Ortadoğu’daki Kürtlerin
mi bağlantılar devlet desteği dı. Mart 1970’de, Baas yöneti-
durumu gerçekten de dünyada
ihtimalini de ortaya çıkardı. miyle Barzani arasında Sovyet
Kürtlere karşı yapılan tarihsel
1970’lerde, Gürcistan’da Kürt diplomasisinin açık desteğiyle
adaletsizlik hakkındaki genel
gençler arasında Tiflis’teki Kürt- bir anlaşma imzalandı.46 An-
tartışmayı güçlendirmek için
lerin eğitim, eşitlik ve istihdamı laşma başta Sovyet kurumla-
kullanıldı. Bu küresel-yerel bağ
rıyla olmak üzere uluslararası
gibi yerel problemlerle ulusal Kürt aktivistlerin Sovyet ma-
ilişkileri geliştirmek üzere bir
ve uluslararası bir konsey ku- kamlarına gönderdiği mektup-
Kürt Akademisi gibi kurumla-
ruldu. Konseyin resmi rapor- ları 1960’larda Birlik’teki azın-
rın kurulmasını sağladı. Resmi
larında öncelikli olmamakla lıklar tarafından gönderilen
Sovyet direktifleri, gelecekteki
birlikte, konseyin ileri gelenle- mektuplardan farklılaştırdı.40 kültürel ilişkilerin geliştiril-
rinden Kerem Anqosi’nin mek-
Kürtler ulusal ve uluslarara- mesinde Irak’taki çok uluslu
tuplarında sıklıkla değinilmiş
sı argümanlarla Kürtler için böl- yapının dikkate alınmasını
olmasından uluslararası mev- gesel özerkliğin yeniden inşası salık veriyordu.47 Her iki taraf
zuların da konsey için önemli fikrini birleştirdiler. Bu, Kürt da, Irak’ın azınlık hakları için
olduğu anlaşılıyor38. aktivistlerin 1920’lerin ilk Sov- Sovyet ulusal özerklik politi-
Bu açıdan baktığımızda, yet deneyimine ilgi duymaya yö- kalarını benimsediğini resmi
1963 olayları SSCB ve Kürt Ha- nelmesine neden oldu. Bazıları ve özel açıklamalarında beyan
reketi ilişkilerinde bir belirsizlik 1930’lara kadar, aslında bir ka- ediyorlardı.48
ortaya çıkarmıştır: Sovyetlerin saba olan Laçin bölgesinde var Sonuç olarak Sovyet Kürtle-
Irak rejimine desteği yıllar için- olan “Kürt Özerk Bölgesi”nin rinin yaşadığı ve düşlediği alan-
de büyümüş ve Baas’ın 1963’te arşiv ve gazete delillerini aradı- lar artıp yeni boyutlarla ulaştı.
farklı bir gündemle iktidara lar.41 Mehmed Babayev gibi kimi Çünkü Ortadoğu ve Avrupa’da-
gelmesinden sonra da çok güç- aktivistler, bu özerk bölgenin ki Kürt diasporasıyla temaslar
lenmiş olmakla birlikte, SSCB, yeniden inşası için 1961’in baş- mümkün hale geldi. Sovyetler-
kendisi için pek çok sayıda iki- larında lobi faaliyetleri yapmak deki yerinden edilme vakaları,
lem ve çelişkiye yol açan Kürtler için Moskova’ya gitti.42 Ancak Kürt meselesine ilişkin özel böl-
ve Irak Komünist Partisi mese- bu iddia, özellikle Hruşçov’un gesel çözümler üretme fikrine
lelerinden de bütünüyle vaz çözülmesine neden olan Erme- katkıda bulundu. 1972’de Jambıl
geçmedi. Türkiye ve İran’daki nistan ve Azerbaycan arasında- (Taraz- Kazakistan) bölgesin-
Kürtlerin durumu ise Sovyet ki bölgesel ve tarihsel mesele- den gönderilen bir mektup bu
Afro-Asya Dayanışma Komitesi lerden kaynaklanan gizli düş- çözümü doğruluyordu. Aileleri
gibi paralel örgütler tarafından manlık gibi çok çeşitli çıkarlarla Stalin döneminde sürgün edi-
geliştirilen perde arkası diplo- çatışmaktaydı.43 1963’ün başla- lenlerce gönderilen mektup, ilk
masinin meseleleriydi.39 rında, Ermenistan’da yaşayan olarak Lenin döneminde yaşa-
nan özerklik deneyiminden söz rını yeterince desteklemediğini tirmelerini sağladı. Bu iddialar,
ediyordu. Ancak tüm bunlara ve Ortadoğu Kürtleri için açıkça Kürt kökenli yabancı eylemciler
rağmen Sovyetler Birliği, Irak bağımsızlık istenmediğini dü- ile doğrudan temas kurma be-
Hükümetiyle geliştirdiği ittifak- şündüler.52 cerileri sayesinde desteklendi.
larla Iraklı Kürtlerin kurtuluş Perestroyka’nın rahat politik Bu, özellikle bir dizi yabancı
mücadelesine de sırtını dönü- atmosferi, Sovyet Kürt aktivist- Kürt militan ve aydının katıldığı
yordu. Yeniden alevlenen si- lerinin yurtdışında Kürt sorunu- Temmuz 1990’daki Sovyet Kürt-
lahlı çatışmalar döneminde de na daha fazla dikkat çekmeleri- lerinin durumuna ilişkin kon-
Kürtler İran ve İsrail’den destek ni sağladı. Ermeni Oryantalizm feransta açıkça gösterildi.55 Eş
alırken Sovyetler Birliği Irak hü- Enstitüsü’nün Kürdoloji Bölü- zamanlı olarak, Ortadoğu’daki
kümetini desteklediler.49 mü Başkanı Şakro Mgoi Kürt Kürtlere kayıtsızlıklarını eleştir-
militanlığının ilerici doğasını mek için Sovyet makamlarına
vurgularken bazı Sovyet po- çok sayıda mektup gönderildi.
Perestroyka’nın
litika belirleyicilerin Kürtlere
Bulanık Sınırlarında ilişkin gösterdikleri sınırlı ilgi
Ulusal ve ve önyargılarını kınıyordu.53 Bu
Sonuç
Uluslararası kaçınılmaz uyanış, 1980’lerin Bu kısa makalenin amacı,
İlişkiler sonunda Kürt eylemcilerinin Rusya’daki (ve Sovyetler Birli-
Şimdiye kadarki araştır- uluslararası ve yerel olaylar ği) Kürtlerin yerel tarihleriyle
malarımın odağı olmamasına arasındaki ilişkiyi açıkça gör- Kürtlerin uluslararası durumu-
rağmen, bu kısa çalışmada mesini sağladı. na dair yaklaşımları birleştir-
Perestroyka Dönemi’nin de ele mektir. Sınır ötesi bağlantılar
Yurtdışında, Saddam Hü-
alınmasında yarar olduğunu ve emperyalizm sonrası miras
seyin Iraklı Kürtlere karşı bir
düşünmekteyim. 1980’lerde nedeniyle bu ikisi arasındaki
imha operasyonuna girişmiş-
yeni nesil radikal Kürt hareket- sınırlar 19. yüzyıldan bu yana
ken silahlı çatışmalar Doğu
leri –özellikle de PKK- güçlü bir hiçbir zaman kesin olmadı ve
Anadolu’nun rutin bir gerçeği
sol yönelime sahipti ve sıklıkla hem ulusal hem de uluslararası
haline geldi. Eşzamanlı olarak
komünizme hem ideolojik hem bu meseleye dair özgül Rus ve
Dağlık Karabağ çevresinde Er-
de politik atıflarda bulunurlar- Sovyet yaklaşımlarına katkıda
meni ve Azeriler arasındaki ge-
dı.50 1980’lerde Andropov’un bulundu. Tersine, gelişmekte
rilimler, her iki cumhuriyette de
iktidara gelmesinden sonra, Kürtlere yönelik şiddet eylemle- olan Kürt aktivist hareketi ulus-
PKK’ye yapılan yardımlar dışın- rine neden oldu. Bu kesinlikle lararası gelişmeleri iddialarına
da bu hareketlere çok az resmi bir iç mesele olsa da Birlik gene- destek sağlayabilecek biçimde
destek sağlandı.51 SBKP yeni linde hız kazanan bağımsızlık yakından takip etti, ancak etki-
genel sekreteri, Aralık 1982’de hareketleri nedeniyle Sovyetler- li bir şekilde talep edilebilecek
bir konuşmasında yurt dışında de meseleye ilişkin uluslararası olanın kapsamını da sınırladı.
kardeşleri olan diğer Sovyet müdahale endişesi doğurmuş-
Doç. Sciences Po Lille,
halklarıyla birlikte Kürtlerden tu.54 Bu, 1989-1990 yıllarında “RUSKURD” Bilimsel Projesi
de söz ettiğinde, Sovyet Kürtleri Sovyet Kürt aktivistlerinin ile- Koordinatörü
Andropov’un Kürtlerin iddiala- rici iç ve dış iddialarını birleş- https://ruskurd.hypotheses.org/
DİPNOTLAR and Iraq. The Soviet Quest for Gasanly, Sovetskaja politika po (İstanbul: Pêrî Yayınları, 2007);
1 Michael Reynolds, ‘’Vladimir Influence (Durham-London: Duke rasshireniju juzhnykh granits: Herman Taels, De Koerden in de
Putin, Godfather of Kurdistan?’’, University Press, 1991). Stalin i azerbajdzhanskaja karta voormalige Sovjet-Unie (Brussels:
The National Interest, 1 Mart 2016 3 Abbas Vali, Kurds and the State v bor’be za neft’(1939-1945) Enstituya Kurdî ya Brukselê,
; Igor Delanoë, ‘’Les Kurdes, un in Iran: The Making of Kurdish (Moscow: ROSSPEN, 2017); 1997); Daniel Müller, ‘’The Kurds
relais d’influence russe au Moyen- Identity (London-N.Y: I.B. Tauris, Borhaneddin A. Yassin, Tasavvur of Soviet Azerbaijan, 1920-91’’,
Orient ?’’, Russie.NEI.Visions, 85, 2011); Chikara Hashimoto, mu, gerçek mi? Mahabad Kürt Central Asian Survey, Vol. 19, No.
2015. Egemen B. Bezci, “‘Do the Cumhuriyeti Büyük Güçlerin 1 (2000), s. 41-77.
Kurds have ‘no friends but the Politikasında Kürtler (1941-1947), 5 N.F. Bugaj, T.M. Broev, R.M.
2 Walter Z. Laqueur, The Soviet
mountains’? Turkey’s Secret War (Istanbul: Avesta, 2014). Broev, Sovetskie Kurdy. Vremja
Union and the Middle East
(London: Routledge & Kegan against Communist, Soviets and 4 Hejarê Şamil, Knyazê Ibrahim peremen (Moscow: Kap’-Tsentr
Paul, 1959); Oles M. Smolansky, Kurds’’, Middle Eastern Studies, ve Kürtler. Serhed, Kafkasya Kurdskoj Kul’tury-Institut
Bettie M. Smolansky, The USSR 52-4 (2016). s. 640-655 ; Jamil’ ve Diasporada yaşamın adı rossijskj istorii RAN, 1993) ; J.
Otto Pohl, ‘’Kurds in the USSR, 16 Mortaza Zarbakht (ed.), Az Karim Qasim and the Kurds of in Sowjetaserbaidschan’’,
1917-1956’’, Kurdish Studies, Vol. Kordestân-e ‘Erâq tâ ansû-ye Iraq. Centralization, Resistance Wochenendseminar der Uni
5, No. 2 (October 2017), s. 32-55; rûd-e Aras. Râhpeymâ-ye târîkhî-e and Revolt, 1958-1963’’, Middle Hamburg, 17-19 November 2000.
Pavel Poljan, Ne po svoej vole… Mollâ Mostafâ Bârzânî bahâr 1326 Eastern Studies, 43-3 (Mayıs 42 Ezîzê Ziyo Bedirxan, Kızıl
Istorija i geografija prinuditel’nykh (Tehran: Shîrâze, 1377); Najafquli 2007), s. 353-382. Kürdistan (Istanbul: Pêrî
migratsij v SSSR (Moscow: O.G.I- Pisyan, Kanlı Mahabad’dan Aras 29 Ermenistan Dışişleri Bakanlığının Yayınları, 2010), s. 60.
Memorial, 2001). kıyılarına (Istanbul: Avesta, EKP MK’ne Yazısı, 30 Aralık 1959,
2001); Mas’ûd Al-Bârzânî 43 Maike Lehmann, Eine
6 Alfred J. Rieber, ‘’How Persistent HAA, f. 1, op. 39, d. 91, l. 95 sowjetische Nation. Nationale
are Persistent Factors ?’’, in (1997), Al-Bârzânî wa al-harakâ
30 Yabancı Ülkelerle İlişkiler Sozialismusinterpretationen in
Robert Legvold (ed.), Russian al-taharruriyâ al-kûrdiyâ, V. 1
Devlet Komitesinin EKP MK’sına Armenien seit 1945 (Frankfurt-
Foreign Policy in the Twenty-First (Kurdistan: 1997).
göndermiş olduğu tezkere, 15 N.Y. : Campus Verlag, 2012).
Century and the Shadow of the 17 V. Udilov, Zapiski Kasım 1958, HAA, f. 1, op. 38, d.
Past (N.Y. : Columbia University kontrrazvedchika (Moscow: 44 Sovyet Kürt vatandaşlarının
52, ll. 99-100.
Press, 2007), s. 205-278. Jaguar, 1994), pp. 54-55; Efrasiyaw Azerbeycan Merkez Komitesine
31 Abdurrakhman Khajar’ın SSCB yazısı, Şubat 1963, ARSPİİSSA, f.
7 Terry Martin, The Affirmative Hevramî (ed.), Di Arşîvên Rûs
MK’sına yazısı, 3 Temmuz 1959, 1, op. 50, d. 18, ll. 142-153.
Action Empire. Nations and de Mustefa Barzanî (Istanbul:
RGANI, f. 5, op. 50, d. 198, l. 115
Nationalism in the Soviet Union, Avesta, 2002). 45 Karim Ankosi’nin Brejnev,
1923-1939 (Ithaca-London: Cornell 32 Joseph Sassoon, Saddam Kosıgin ve Podgorni’ye yazısı,
18 Barzani’nin Ermenistan’a
University Press, 2001), s. 314-315; Hussein’s Ba’th Party. Inside an Eylül 1967, in Karim Ankosi (ed.),
yaptığı bir ziyaret onun, Lübnan
Taline Ter-Minassian, Colporteurs Authoritarian Regime (Cambridge- Dokumenty o Kurdakh Juzhnogo
İstihbarat Servisinin (Sûreté )
du Komintern. L’Union Soviétique N.Y.: Cambridge University Press, Kavkaza, khranivshemsja v
raporunda Kürt ordusunun lideri
et les minorités au Moyen-Orient 2012), s. 22-24; Matthieu Rey, Natsional’nom Istoricheskom
olarak görülmesini sağlamıştır
(Paris: Presses de la Fondation ‘’L’armée en Irak de 1932 à 1968 : Arkhive Gruzii (Tbilissi: -, 2010), s.
‘’Nishât al-Âkrâd fî al-Jazîrâ’’
nationale des sciences politiques, Entre arbitrage et contrôle du 142-149.
[1953], Middle East Archive
1997). pouvoir’’, Vingtième Siècle. Revue
Centre, St. Antony’s College, 46 Ofra Bengio, The Kurds of Iraq.
d’histoire, 124 (Ekim-Aralık 2014),
8 Hamit Bozarslan, La question Oxford, Emir Farid Chehab Building a State within a State
s. 33-45.
kurde. Etats et minorités au Collection, GB165-0384, Box 2, (London: Boulder, 2012), s. 39-40.
Moyen-Orient, Paris, Presses File 12/2B. 33 Edgar O’Ballance, The Kurdish
47 SSCB Dışişleri Bakanlığının
de la Fondation nationale des Revolt, 1961-1970 (London: Faber
19 A.S. Sumbat-Zade, Azerbeycan Dışişleri Bakanlığına
sciences politiques, 1997; Abbas & Faber Ltd., 1973), s. 99-101.
Vostokovedenie v sovetskom Yazısı, 19 Ocak 972, ARDA, f. 28,
Vali, ‘’The Kurds and Their Azerbajdzhane (Baku: Izdatel’stvo 34 Silvio van Rooy, ‘’Kommunisten op. 12, d. 69, ll. 40-40bis.
‘Others’: Fragmented Identity AN Azerbajdzhanskoj SSR, 1964), und Kurden nach dem Sieg der
48 Demokratik Almanya (Weitz)
and Fragmented Politics’’, s. 39. Baath-Partei im Irak’’, Osteuropa,
büyükelöisinin raporu 13 Nisan
Comparative Studies of South Asia, 13-7/8 (July-August 1963), s. 506-
20 Rahim Qazi’nin Biyografisi, 24 1972, PA AA, MfAA, M 3 51.
Africa and the Middle East, 18-2 507.
Şubat 1954, ARPİİSSA, f. 1, op. 89,
(1998), s. 82-95; İsmail Beşikçi, 35 Nadja Filipova, Bîlgarskata 49 Roham Alvandi, Nixon, Kissinger,
d. 185, l. 25.
Devletlerarası sömürge Kürdistan diplomatsija v Egipet, Sirija i Irak and the Shah. The United States
(Ankara: Yurt Kitap-Yayın, 1991). 21 Cəmil Həsənli, Azərbaycanda and Iran in the Cold War (N.Y.:
vîv vremeto na studenata vojna
Sovet liberalizmi. Hakimiyyət. Oxford University Press, 2014).
9 Mohammad ‘Alî Kurdî, Al-Akrâd (Sofia: Legal Advice-Dimitîr
Ziyalılar. Xalq (1959-1969) (Baku:
fi jumhûrîyât al-Ittihâd al-Sûfîtî Filipov, 2008), s. 160; Demokratik 50 Olivier Grojean, La révolution
Qanun, 2018).
al-sâbiq (Beyrouth: al-Dâr al- Almanya İçişleri Bakanlığının kurde. Le PKK et la fabrique d’une
‘Arabîyâ lil-Mawsû’ât, 2015). 22 Hevpeyvîn (Zerî Înanç/Celîlê Dışişleri Bakanlığına yazısı, 20 utopie (Paris: La Découverte,
Celîl), in Zerî Înanç (ed.), Di Mayıs 1963, PA AA, MfAA, A189, 2017); Ali Balcı, The PKK-
10 Fadil Rasoul, Grossmachtpolitik
radyoya Êrîvanê de dengê kurdî ff. 7-8. Kurdistan Workers’ Party’s
und Freiheitskampf. Kurdistan
(Istanbul: Weşanên Weqfa Îsmaîl Regional Politics. During and After
und die Sowjetische Nahostpolitik 36 SSCB Dışişleri Bakanlığının
Beşîkcî, 2016), s. 117-118. the Cold War (Cham: Palgrave
(Vienna: Junius, 1988). Moskova’daki Türk
23 Ermenistan Komünist Partisi MK Büyükelçiliğine notası , Macmillan, 2017).
11 Alexander Osipov, Steven
Tutanakları, 17 Eylül 1954, HAA, f. 9 Temmuz 1963, TNA, FO 51 Musa Gasymly, Turtsija-SSSR. Ot
Swerdlow, ‘’Social dynamics and
1, op. 34, d. 31, l. 30. 371/170447, Records of the Kurds, perevorota do raspada, 1980-1991
Leadership in Meskhetian Turk
Communities’’, in Tom Trier, 24 Kristin Roth-Ey, Moscow Prime 11, s. 375-378. (Moscow: Insan Izdatel’stvo,
Andrei Khanzhin (eds.), The Time. How the Soviet Union Built 37 Tosinê Reşîd, ‘’Şorışa îlonê 2010), s. 175.
Meskhetian Turks at a Crossroads. the Media Empire That Lost the û kurdên Yekîtîya Sovyêt’’ 52 Ismet Chériff Vanly, ‘’The Kurds
Integration, Repatriation or Cultural Cold War (Ithaca-London: (Melbourne, 2006), in Tosinê in the Soviet Union’’, in Philip
Resettlement? (Berlin: LIT Verlag, Cornell University Press, 2011), s. Reşîd, Em bi zimanê xwe Kurd in G. Kreyenbroek, Stefan Sperl
2007), s. 570. 131-175 (Istanbul: Weşanên Do, 2011), s. (eds.), The Kurds. A Contemporary
12 Herbert P. Kitschelt, ‘’Political 25 İsmail Beşikçi, Doğu 121 Overview (London-N.Y.:
Opportunity Structures mitingleri’nin analizi, 1967 38 Kerem Anqosişahsi arşiv, Routledge, 2005/1992), s. 167.
and Political Protest: Anti- (Istanbul: Yurt Kitap-Yayın, 1992), mektuplar. 53 Nodar Mosaki, ‘’O vystuplenii
Nuclear Movements in Four s. 57. 39 Philipp Casula, ‘’The Soviet Afro- Sh.Kh. Mgoi po kurdskoj
Democracies’’, British Journal of 26 Metin Yüksel, Kurdolojî û Asian Solidarity Committee and probleme v Sirii v 1987 godu’’,
Political Science, Vol. 16, No. 1 Malbata Celîlan (Istanbul: Avesta, Soviet Perceptions of the Middle Vostochnyj Arkhiv, No. 2 (34),
(January 1986), s. 57-85. 2013). East during Late Socialism’’, 2016, s. 89-95.
13 Xaqan Balayev, Azərbaycanın 27 Andreas Hilger (ed.), Die Cahiers du monde russe, Vol. 59, 54 Martin van Bruinessen, ‘’The
sosial-siyasi həyatında cənublu Sowjetunion und die Dritte Welt. No. 4 (2018), s. 499-520. Impact of the Dissolution
mühacirlərin iştirakı (Baku: Elm UdSSR, Staatssozialismus und 40 Krista A. Goff, ‘’’Why not love of the Soviet Union on the
və təhsil, 2018). Antikolonialismus im Kalten Krieg, our language and our culture ?’ Kurds’’, Paper presented at the
14 See L.A. Velichanskaja (ed.), 1945-1991 (Munich: R. Oldenbourg National rights and citizenship International Conference on
Nikos Zakhariadis. Zhizn’ i Verlag, 2009); Masha Kirasirova, in Khrushchev’s Soviet Union,’’ Islam and Ethnicity in Central
politicheskaja dejatel’nost’ (1923- ‘’The ‘East’ as a Category Nationalities Papers, Vol. 43, No. 1 Asia, Saint Petersburg, 14-18
1973) (Saint-Petersburg: Nestor- of Bolshevik Ideology and (2015), s. 27-44. October 1995.
Istorija, 2017. Comintern Administration: The 41 Harun Yılmaz, ‘’The Rise of 55 N.F. Bugaj, T.M. Broev, R.M.
15 Pavel Sudoplatov, Spetsoperatsii. Arab Section of the Communist Red Kurdistan’’, Iranian Studies, Broev, Sovetskie Kurdy. Vremja
Lubjanka i Kreml’. 1930-1950 gody University of the Toilers of the Vol. 47, No. 5, 2014, s. 799-822; peremen (Moscow: Kap’-Tsentr
(Moscow: OLMA-Press, 2003), s. East’’, Kritika, 18-1 (2017), s. 7-34. Daniel Müller, ‘’Fata Morgana Kurdskoj Kul’tury-Institut rossijskj
425. 28 Avshalom H. Rubin, ‘’Abd al- mit Folgen: das ‘’Rote Kurdistan’’ istorii RAN, 1993).

1940'lardan 1980'lere Kürdlere Yöneli̇k Sovyet Diş Poli̇ti̇kasi Ve Sovyet Kürd Akti̇vi̇zmi̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

1940'lardan 1980'lere Kürdlere Yöneli̇k Sovyet Diş Poli̇ti̇kasi Ve Sovyet Kürd Akti̇vi̇zmi̇

Uploaded by

Copyright:

Kürt Tarihi DOSYA: MELA MUSTAFA BARZANİ ve SSCB-KÜRT İLİŞKİLERİ

MELA MUSTAFA BARZANİ ve

İngilizceden çevirİ: Menaf Eydi

yönetimlerle diplomatik ve ilişkisindeki keskin dönüşüm- Blok genelinde resmi gazete-

You might also like