You are on page 1of 60

यायद पका

Each directory should have a file called README bib.txt.


with bibliographic entry with following details:-

i. Discipline : Jaina Logic


Name of the text : NYĀYADÏPIKĀ
ii. Author : Abhinava Dharmabhûşaņa yati

File named “README_type_log.txt” containing the


following details:-

i. Name of the institute : Jaipur Campus


ii. (a) Principal Investigator : Prof. Radhavallabh Tripathi
(b) Investigator : Prof. K.B. Subbarayudu
(c) Co-investigator : Dr. Shukla Mukherjee
(d) Editor : Dr. Kamalesh Kumar Jain
iii. Name of the typist : Ramprasad Jajoriya
iv. Completion date of data entry : 29.07.2010
v. Name of the proof reader : Dr. Kamalesh K. Jain
vi. Completion date of proof reading : 09.08.2010
vii. Name of the approval authority
from Rashtriya Sanskrit Sansthan : Prof. Arknath Choudhary
viii. Date of approval : 28.07.2011

2
यायद पका

ीमदिभनव-धमभूषण-यित- वरिचता

यायद पका
(जैन यायशा य वेिशका)

डॉ० दरबार लाल को ठया, यायाचाय

भारतवष य अनेका त व त ् प रष
सन ् २००४

3
यायद पका

यायद पका
वषय-सूची
वषयाः अनु छे द सं या
१. माणसामा य काशः
१. माण-नय- ववेचन य पी ठका १
२. वधायाः करण वृ ेः कथनम् २
३. माणसामा य य ल णकथनम ् ८
४. माण य ामा यिन पणम ् १८
५. सौगतीय माणल ण य समी ा २४
६. कुमा रलभ ट य माणल ण य समी ा २५
७. भाकर य माणल ण य समी ा २६
८. नैयाियकानां माणल ण य समी ा २७

२. य काशः
१. माणं धा वभ य य य ल णकथनम ् १
२. सौगतीय य य िनरासः ३
३. नैयाियकािभमत य स नकष य य विनरासः ७
४. य ं धा वभ य सां यवहा रक य ल णपुर सरं भेदिन पणम ् ११
५. पारमािथक य ं ल िय वा त े दानां पणम् १३
६. अव या द य याती य य व ितपादनम ् १७
७. ास गक सव िस ः २१
८. सामा यतः िस य साव य याहित साधनम ् २४

३. परो काशः
१. परो माण य ल णम ् १
२. परो माणं प चधा वभ य त य यया तरसापे व ितपादनम ् ३
३. मृ तेिन पणम ् ४
४. यिभ ान य िन पणम ् ८
५. तक य िन पणम ् १५
६. अनुमान य िन पणम ् १९

4
यायद पका

७. साधन य ल णकथनम ् २१
८. सा य य ल णकथनम ् २२
९. अनुमानं धा वभ य वाथानुमान य िन पणम ् २५
१०. वाथानुमान या ग ितपादनम ् २६
११. धिमण धा िस े िन पणम ् २८
१२. पराथानुमान य िन पणम ् ३१
१३. पराथानुमान योजकवा य य ित ा-हे तु पावयव य य ितपादनम ् ३३
१४. नैयाियकािभमतप चावयवानां िनरासः ३४
१५. व जगीषुकथायां ित ाहे तु पावयव य यैव साथ यिमित ३६
१६. वीतरागकथायामिधकावयव योग यौिच यसमथनम ् ३८
१७. बौ ािभमत ै यहे तुल ण य िनरासः ३९
१८. नैयाियकािभमतपा च यहे तुल ण य िनरासः ४१
१९. अ यथानुपप न वमेव हे तोल णिम युपपादनम् ५२
२०. हे तुं विध ितषेध पा यां धा वभ य तयोरवा तरभेदानां कथनम ् ५४
२१. हे वाभासानां चातु व यमु वा तेषां िन पणम् ६२
२२. उदाहरण य िन पणम ् ६६
२३. उदाहरण स गाददाहरणाभा
ु स य कथनम ् ६८
२४. उपनयिनगमनयो तदाभासयो ल णकथनम ् ७४
२५. परो माणभेद यागम य िन पणम ् ७५
२६. आ य ल णम ् ७६
२७. अथ य ल णम ् ७८
२८. स वं धा वभ य योर यनेका ता मक व पणम ् ८१
२९. नयं व पतः कारत िन य स भ गी ितपादनम ् ८४

5
यायद पका

ीमदिभनव-धमभूषण-यित- वरिचता

याय-द पका
१. माणसामा य काशः

ीव मानमह तं न वा बाल- बु ये।


वर यते िमत- प -स दभ- यायद पका॥१॥

[ माण-नय- ववेचन य पी ठका]

१. ‘‘ माणनयैरिधगमः’’ इित महाशा त वाथसू म ् [१-६]। त खलु

परमपु षाथिनः ेयससाधनस य दशना द वषयभूतजीवा दत वािधगमोपायिन प-

णपरम।् माणानया यां ह ववेिचता जीवादयः स यगिधग य ते।

त यितरे केण जीवा िधगमे कारा तरास भवात ्। तत एव

जीवा िधगमोपायभूतौ माणनयाव प ववे यौ। त वेचनपराः ा न थाः

स येव, तथा प ते केिच तृ ताः, केिच ग भीरा इित न त

बालानामिधकारः। तत तेषां सुखोपायेन माणनया मक याय व प ितबोधक-

शा ािधकारस प ये करणिमदमार यते।

[ वधायाः करण वृ ेः कथनम्]

२. इह ह माण-नय ववेचनमु े श-ल णिनदश-पर ा ारे ण यते।

अनु य ल णिनदशानुपप ेः। अिन द ल ण य पर तुमश य वात।्

अपर त य ववेचनायोगात।् लोकशा योर प तथैव व तु ववेचन िस े ः।

6
यायद पका

३. त ववे यनाममा कथनमु े शः। यितक णव तु यावृ हे तुल णम।्

तदाहुवा ककारपादाः ‘‘पर पर यितकरे सित येनाऽ य वं ल यते त ल णम ्’’

(त वाथवाितकम ् २,८) इित।

४. वधं ल णम ्, आ मभूतमना मभूतं चेित। त

य तु व पानु व ं तदा मभूतम ्, यथाऽ नेरौ यम।् औ यं नेः व पं

सद नमबा द यो याव यित। त पर तमना मभूतम ्, यथा द डः पु ष य।

द डनमानये यु े ह द डः पु षाननु व एव पु षं याव यित। य ा यम ्—

‘‘त ा मभूतम नेरौ यमना मभूतं दे वद य द डः’’ (त वाथवाितकभा यम ्

२,८) इित।

५. ‘असाधारणधमवचनं ल णम ्’ इित केिचत ्; तदनुप नम ्; ल य-

धिमवचन य ल णधमवचनेन सामानािधकर याभाव स गात्,

द डादे रत म या प ल ण वा च। क चा या ािभधान य ल णाभास या प

तथा वात।् तथा ह— यो ल णाभासभेदाः, अ या मित या मस भ व चेित।

त ल यैकदे शवृ य या म ्, यथा गोः शावलेय वम।् ल याल यवृ यित या म ्,

यथा त यैव पशु वम।् बािधतल यवृ यस भ व, यथा नर य वषा ण वम।् अ

ह ल यैकदे शव नः पुनर या यासाधारणधम वम त, न तु

ल यभूतगोमा याव क वम।् त मा थो मेव ल णम ्, त य कथनं

ल णिनदशः।

7
यायद पका

६. व नानायु ाब यदौब यावधारणाय वतमानो वचारः पर ा।

सा ख वेवं चेदेवं यादे वं चेदेवं न या द येवं व ते।

७. माणनययोर यु े शः सू एव कृतः। ल णिमदानीं िनद यम।्

पर ा च यथौिच यं भ व यित। ‘उ े शानुसारे ण ल णकथनम ्’ इित

याया धान वेन थमो य माण य ताव ल णमनुिश यते।

[ माणसामा य य ल णकथनम ्]

८. स य ानं माणम।् अ माणं ल यं स य ान वं त य

ल णम।् गो रव सा ना दम वम ्, अ ने रवौ यम।् अ स य पदं

संशय वपययान यवसायिनरासाय यते, अ माण वादे तेषां ानानािमित।

९. तथा ह— व ानेकको ट पिश ानं संशयः, यथा थाणुवा पु षो

वेित। थाणुपु षसाधारणो ता दधमदशना शेष य व कोटरिशरःपा यादे ः

साधक माणाभावादनेकको यवल ब वं ान य। वपर तैकको टिन यो

वपययः, यथा शु कायािमदं रजतिमित ानम।् अ ाप

सा या दिनिम वशा छु वपर ते रजते िन यः। किम यालोचन-

मा मन यवसायः, यथा पिथग छत तृ ण पशा द ानम।् इदं ह

नानाको यवल बनाभावा न संशयः। वपर तैकको टिन याभावा न वपयय इित

पृ थगेव। एतािन च व वषय िमितजनक वाभावाद माणािन ानािन भव त,

स य ानािन तु न भव तीित स य पदे न युद य ते। ानपदे न मातुः

िमते यावृ ः। अ त ह िनद ष वेन त ा प स य वं न तु ान वम।्

8
यायद पका

१०. ननु िमितक ु ः मातु ातृ वमेव न ान विमित य प ानपदे न

यावृ तथा प िमितन याव ियतुं श या, त या अ प स य ान वा दित

चेत ्; भवेदेवम ्; यद भावसाधनिमह ानपदम।् करणसाधनं

ख वेत ायतेऽ नेनेित ानिमित। ‘‘करणाधारे चान ’’ (जैने याकरणम ्

२।३।११२) इित करणेऽ यन ययानुशासनात।् भावसाधनं तु ानपदं

िमितमाह। अ य भावसाधना करणसाधनं पदम।् एवमेव माणपदम प

मीयतेऽनेनेित करणसाधनं क यम।् अ यथा स य ानपदे न

सामानािधकर याघटनात।् तेन िमित यां ित य करणं त माणिमित

िस म।् तद ु ं माणिनणये— ‘‘इदमेव ह माण य माण वं य िमित यां

ित साधकतम वेन करण वम ्’’ ( य िनणय पृ १) इित।

११. न वेवम य िल गादावित याि ल ण य, त ा प िमित पं फलं

ित करण वात ् यते ह च ुषा मीयते, धूमेन मीयते, श दे न मीयत

इित यवहार इित चेत ्; न; अ ादे ः िमितं यसाधकतम वात।्

१२. तथा ह— िमितः माण य फलिमित न क या प व ितप ः।

सा चा ानिनवृ पा, तद ु प ौ करणेन सता तावद ान वरोिधना भ वत यम।्

न चा ा दकम ान वरोिध, अचेतन वात।् त माद ान वरोिधन ेतनधम यैव

करण वमुिचतम।् लोकेऽ य धकार वघटनाय त रोधी काश एवोपा यते न

पुनघटा दः, तद वरोिध वात।्

9
यायद पका

१३. क च, अ वसं व दत वाद ादे नाथ िमतौ साधकतम वम ्,

वावभासनाश य परावभासक वायोगात।् ानं तु वपरावभासकं

द पा दव तीतम।् ततः थतं िमतावसाधकतम वादकरणम ादय इित।

१४. च ुषा मीयत इ या द यवहारे पुन पचारः शरणम ्, उपचार वृ ौ च

सहका र वं िनब धनम।् न ह सहका र वेन त साधकिमदिमित करणं नाम,

साधक वशेष याितशयवतः करण वात।् तद ु ं जैने े — ‘‘साधकतमं करणम ्’’

(१।२।११४) इित। त मा न ल ण या ादावित याि ः।

१५. अथा प धारावा हकबु वित याि तासाँ स य ान वात।् न च

तासामाहतमते ामा या युपगम इित; उ यते; एक म नेव घटे

घट वषया ान वघटनाथमा े ाने वृ े तेन घट िमतौ िस ायां पुनघटोऽयं

घटोऽयिम येवमु प ना यु रो र ानािन खलु धारावा हक ानािन भव त। न

ेतेषां िमितं ित साधकतम वम ्, थम ानेनैव िमतेः िस वात।् कथं त

ल णमित या नोित? तेषां गृह त ा ह वात।्

१६. ननु घटे े पुनर य यास गेन प ात ् घट एव े प ा नं ानं

पुनर माणं ा नोित धारावा हकव दित चेत ्; न; या प म ये समारोपे

स य वात।् तद ु म—
् ‘‘ ोऽ प समारोपा ा क् ’’ (पर ामुखम ् १-५) इित।

१७. एतेन िन वक पके स ालोचन पे दशनेऽ यित याि ः प र ता।

त या यवसाय प वेन िमितं ित करण वाभावात।् िनराकार य

ाना वाभावा च। ‘‘िनराकारं दशनं साकारं ानम ्’’ (सवाथिस ः २-९) इित

10
यायद पका

वचनात।् तदे वं माण य स य ानिमित ल णं नाऽित या म।्

नाऽ य या म ्, ल ययोः य परो यो या यवृ ेः। नाऽ यस भ व,

ल यवृ ेरबािधत वात।्

[ माण य ामा यिन पणम ्]

१८. किमदं माण य ामा यं नाम? ितभात वषयाऽ यिभचा र वम।्

त यो प ः कथम ्? वत एवेित मीमांसकाः। ामा य य वत उ प रित

ानसामा यसाम ीमा ज य विम यथः। तदु म ्— ‘‘ ानो पादकहे वनित-

र ज य वमु प ौ वत वम’’् [ ] इित। न ते मीमांसकाः,

ानसामा यसाम याः संशयादाव प ान वशेषे स वात।् वयं तु ूमहे

ानसामा यसाम याः सा येऽ प संशया दर माणं स य ानं माणिमित

वभाग तावदिनब धनो न भवित। ततः संशयादौ यथा हे व तरम ामा ये

दोषा दकम गी यते तथा माणेऽ प ामा यिनब धनम यदव य-

म युपग त यम ्, अ यथा माणा माण वभागानुपप ेः।

१९. एवम य ामा यं परतः ामा यं तु वत इित न व यम ्;

वपययेऽ प समान वात।् श यं ह व ु म ामा यं वतः ामा यं तु परत इित।

त माद ामा यव ामा यम प परत एवो प ते। न ह पटसामा यसाम ी

र पटे हे तुः। त न ानसामा यसाम ी माण ाने हे तुः,

िभ नकाययोिभ नकारण भव वाव य भावा दित।

11
यायद पका

२०. कथं त य ि ः? अ य ते वषये वतः, अन य ते तु परतः।

कोऽयम य तो वषयः को वाऽन य तः? उ यते; प रिचत व ामतटा-

कजला दर य तः, त यित र ोऽन य तः। किमदं वत इित? कं नाम परत

इित? ान ापकादे व ामा य ि ः वत इित? ततोऽित र ा ि ः परत इित।

२१. त तावद य ते वषये जलिमित ाने जाते ान व प ि समय

एव त तं ामा यम प ायत एव। अ यथो र ण एव िनःश क वृ ेरयोगात।्

अ त ह जल ानो र ण एव िनःश क वृ ः। अन य ते तु वषये जल ाने

जाते जल ानं मम जातिमित ान व पिनणयेऽ प ामा यिनणयोऽ यत एव,

अ यथो रकालं स दे हानुपप ेः। अ त ह स दे ह ो ‘जल ानं मम जातं त कं

जलमुत मर िचका’ इित। ततः कमलप रमलिशिशरम चार भृ ितिभरवधार-

यित— ‘ माणं ा नं जल ानं कमलप रमला यथानुपप ेः’ इित।

२२. उ प व ामा य य ि रप परत एवेित यौगाः। त

ामा य यो प ः परत इित यु म।् ि ः पुनर य त वषये वत एवेित

थत वात ् ि रप परत एवे यवधारणानुपप ः। ततो यव थतमेत-

ामा यमु प ौ परत एव, ौ तु कदािच वतः कदािच परत इित। तदु ं

माणपर ायां ि ं ित—

‘‘ माणा द -संिस र यथाऽित स गतः।


ामा यं तु वतः िस म यासात ् परतोऽ यथा॥’’
( माणपर ा पृ ६३)

12
यायद पका

२३. तदे वं सु यव थतेऽ प माण व पे दरिभिनवे


ु शवशंगतैः

सौगता दिभर प क पतं माणल णं सुल णिमित येषां म ताननु मः। तथा

ह—

[सौगतीय माणल ण य समी ा]

२४. ‘‘अ वसंवा द ानं माणम ्’’ ( माणवाितकम ् २-१) इित बौ ाः।

त ददम वसंवा द वमस भ व वादल णम।् बौ े न ह य मनुमानिमित

माण यमेवानुम यते। तद ु ं याय ब दौ— ‘‘ वधं स य ानम ्’’,

‘‘ य मनुमानं च’’ ( याय ब द ु पृ १०) इित। त न

ताव य या वसंवा द वम ्, त य िन वक पक वेन व वषयािन ायक य

समारोप वरोिध वाभावात।् नाऽ यनुमान य, त मतानुसारेण त याऽ य-

परमाथभूतसामा यगोचर वा दित।

[कुमा रलभ ट य माणल ण य समी ा]

२५. ‘‘अनिधगततथाभूताथिन ायकं माणम ्’’ (शा द पका पृ १२३)

इित भा टाः। तद य या म ्, तैरेव माण वेनािभमतेषु धारावा हक ाने-

वनिधगताथिन ायक वाभावात।् उ रो र ण वशेष विश ाथावभासक वेन

तेषामनिधगताथिन ायक विमित नाऽऽश कनीयम ्, णानामितसू माणामा-

ल ियतुमश य वात।्

[ भाकर य माणल ण य समी ा]

२६. ‘‘अनुभू ितः माणम्’’ (वृ ह ती १-१-५) इित ाभाकराः।

तद यस गतम ्; अनुभूितश द य भावसाधन वे करणल ण माणा या ेः,

13
यायद पका

करणसाधन वे तु भावल ण माणा या ेः करण-भावयो भयोर प त मते

ामा या युपगमात।् तद ु ं शािलकानाथेन—

‘‘यदा भावसाधनं तदा सं वदे व माणं करणसाधन वे वा म-

मनःस नकषः’’ ( करणप जका माणपा. पृ ६४) इित।

[नैयाियकानां माणल ण य समी ा]

२७. ‘‘ माकरणं माणम ्’’ ( यायम जर माण पृ २५) इित

नैयाियकाः। तद प मादकृतं ल णम ्; ई रा य एव तद गीकृते माणेऽ या ेः।

अिधकरणं ह महे रः मायाः, न तु करणम।् न चायमनु ोपाल भः, ‘‘त मे

माणं िशवः’’ ( यायकुसुमा जिलः ४-६) इित यौगा सरे णोदयनेनो वात।्

त प रहाराय केचन बािलशाः ‘‘साधना ययोर यतर वे सित मा या ं

माणम ्’’ (सवदशनस हः पृ २३५) इित वणय त तथा प

साधना या यतरपयालोचनायां साधनमा यो वेित फलित। तथा च

पर परा याि ल ण य।

२८. अ या य प परािभमतािन माणसामा यल णा यल ण वाद-ु

पे य ते। त मा वपरावभासनसमथ स वक पमगृह त ाहकं स य ानमेवा-

ानमथ िनव य माणिम याहतं मतम।्

इित ीपरमाहताचाय-धमभूषण-यित- वरिचतायां यायद पकायां माण-

सामा यल ण काशः थमः॥१॥

14
यायद पका

२. य काशः

[ माणं धा वभ य य य ल णकथनम ्]

१. अथ माण वशेष व प काशनाय तूयते। माणं वधम ्—

य ं परो ं चेित। त वशद ितभासं य म।् इह य ं ल यं

वशद ितभास वं ल णम।् य य माणभूत य ान य ितभासो

वशद त य िम यथः।

२. किमदं वशद ितभास वं नाम? उ यते— ानावरण य या -

िश योपशमा ा श दानुमाना स भ व य नैम यमनुभविस म ्, यते

ख व नर ती या वचना मा
ू दिल गा चो प ना ानादयम न र यु प न-

यै यक य ान य वशेषः। स एव नैम यम ्, वैश म ्, प विम या दिभः

श दै रिभधीयते। तद ु ं भगव रकल कदे वै याय विन ये—

‘‘ य ल णं ाहःु प ं साकारम जसा।’’ (का रका ३) इित। ववृ तं

च या ाद व ापितना— ‘‘िनमल ितभास वमेव प वम ्, वानुभव िस ं

चैत सव या प पर क येित नातीव िनबा यते’’ ( याय विन य ववरणम ्,

का रका ३) इित। त मा सु ू ं वशद ितभासा मकं ानं य िमित।

[सौगतीय य य िनरासः]

३. ‘‘क पनापोढम ा तं य म ्’’ ( याय ब द ु पृ ११) इित

ताथागताः। अ ह क पनापोढपदे न स वक पक य यावृ ः, अ ा तिमित

पदे न वाभास य। तथा च समीचीनं िन वक पकं य िम यु ं भवित;

15
यायद पका

तदे त बालचे तम ्; िन वक पक य ामा यमेव दलभम


ु ्, समारोपा वरोिध वात ्,

कुतः य वम ्? यवसाया मक यैव ामा य य थापनात।्

४. ननु िन वक पकमेव य माणमथज वात।् तदे व ह

परमाथस वल णज यं न तु स वक पकम ्, त यापरमाथभूतसामा य-

वषय वेनाथज वाभावा दित चेत ्; न; अथ यालोकव ानकारण वानुपप ेः।

त था— अ वय यितरे कग यो ह कायकारणभावः। त ालोक ताव न

ानकारणम ्, तदभावेऽ प न चराणां माजाराद नां ानो प ेः, त ावेऽ प[च]

घूकाद नां तदनु प ेः। त दथ ऽ प न ानकारणम ्, तदभावेऽ प

केशमशका द ानो प ेः। तथा च कुतोऽथज वं ान य? तद ु ं पर ामुख—


‘‘नाथालोकौ कारणम ्’’ (२-६) इित। ामा य य चाथा यिभचार एव िनब धनं

न वथज य वम,् वसंवेदन य वषयाज य वेऽ प ामा या युपगमात।् न ह

क च व मादे व जायते।

५. न वत ज य य ान य कथं त काशक वम ्? इित चेत ्;

घटा ज य या प दप य त काशक वं वा स तो यमायु मता। अथ

कथमयं वषय ितिनयमः? यदत


ु ‘घट ान य घट एव वषयो न पटः’ इित।

अथज वं ह वषय ितिनयमकारणम ्, त ज य वात ् त षयमेव चैत दित। त ु

भवता नाऽ युपग यते इित चेत ्; यो यतैव वषय ितिनयमकारणिमित ूमः।

का नाम यो यता? इित। उ यते— वावरण योपशमः। तदु म ्—

‘‘ वावरण योपशमल णयो यतया ह ितिनयतमथ यव थापयित’’

(पर ामुखम ् २-९) इित।

16
यायद पका

६. एतेन ‘तदाकार वा काशक वम ्’ इ यप यु म।्

अतदाकार या प द पादे त काशक वदशनात।् तत तदाकारव ज य वम-

योजकं ामा ये। स वक पक वषयभूत य सामा य य परमाथ वमेव,

अबािधत वात।् युत सौगतािभमत एव वल णे ववादः। त मा न

िन वक पक प वं य य।

[नैयाियकािभमत य स नकष य य विनरासः]

७. स नकष य च यौगा युपगत याचेतन वात ् कुतः िमितकरण वम ्,

कुत तरां माण वम ्, कुत तमां य वम ्?

८. क च, प िमतेरस नकृ मेव च ुजनकम ्, अ ा यका र वा य।

ततः स नकषाभावेऽ प सा ा का र मो प ेन स नकष पतैव य य। न

चा ा यका र वं च ुषोऽ िस म ्, य त तथैव तीतेः। ननु य ाग याम प

च ुषो वषय ाि मनुमानेन साधिय यामः परमाणुवत।् यथा य ािस ोऽ प,

परमाणुः काया यथानुपप यानुमानेन सा यते तथा ‘च ुः ा ाथ काशकं

बहर य वात ् विग यवत ्’ इ यनुमानात ् ाि िस ः। ाि रे व ह

स नकष ततो न स नकष या याि रित चेत ्; न; अ यानुमानाभास वात।्

त था—

९. च ु र य कः प ोऽिभ ेतः? कं लौ ककं च ु तालौ ककम ्? आ े

हे तोः काला याप द वम ्, गोलका य य। लौ ककच ुषो वषय ा ेः

य बािधत वात।् तीये वा यािस ः, अलौ कक य च ुषोऽ ाऽ यिस े ः।

17
यायद पका

शाखासुधाद िधितसमानकाल हणाऽ यथानुपप े च ुर ा यकार ित िन ीयते।

तदे वं स नकषाभावेऽ प च ुषा प तीितजायत इित स नकष ऽ याप-

क वा य य व पं न भवतीित थतम।्

१०. अ य च मेय य प चः मेयकमलमा डे (१-१ तथा २-४)

सुलभः। सं ह थ वा ु नेह त यते। एवं च न सौगतािभमतं िन वक पं

य म ्, ना प यौगािभमत इ याथस नकषः। कं त ह? वशद ितभासं

ानमेव य ं िस म।्

[ य ं धा वभ य सां यवहा रक य ल णपुर सरं भेदिन पणम ्]

११. त य ं वधम ्— सां यवहा रकं पारमािथकं चेित। त दे शतो

वशदं सां यवहा रकं य म।् य ानं दे शतो वशदमीष नमलं

त सां यवहा रक य िम यथः। त चतु वधम ्— अव हः, ईहा, अवायः, धारणा

चेित। त े याथसमवधानसमन तरसमु थस ालोचना तरभावी स ाऽवा तर-

जाित विश व तु ह ान वशेषोऽव हः— यथाऽयं पु ष इित। नाऽयं संशयः,

वषया तर युदासेन व वषयिन ायक वात।् त पर तल णो ह संशयः।

य ाजवा कम ्— ‘‘अनेकाथािन ताऽपयुदासा मकः संशय त पर तोऽव हः’’

[१-१५-९] इित। भा यं च— ‘‘संशयो ह िनणय वरोधी न वव हः’’

[त वाथराजवाितकभा यम ् १-१५-१०] इित। अव ह ह ताथसमु ूत-

संशयिनराशाय यतनमीहा। त था— पु ष इित िन तेऽथ कमयं दा णा य

उतौद य इित संशये सित द णा येन भ वत यिमित त नरासायेहा यं ानं

जायत इित। भाषा द वशेषिन ाना ाथा यावगमनमवायः, यथा दा णा य

18
यायद पका

एवायिमित। काला तरा व मरणयो यतया त यैव ानं धारणा।

य शाद ु रकालेऽ प स इ येवं मरणं जायते।

१२. ननु पूव पूव ानगृह ताथ ाहक वादे तेषां धारावा हकवद ामा य स ग

इित चेत ्; न; वषयभेदे नागृह त ाहक वात।् तथा ह— योऽव ह य वषयो—

नासावीहायाः, यः पुनर हाया नायमवाय य, य ावाय य नैष धारणाया इित

प रशु ितभानां सुलभमेवैतत।् तदे तदव हा दचतु यम प यदे येण ज यते

तदे य य िम यु यते, यदा पुनरिन येण तदाऽिन य य ं गीयते।

इ या ण पशन-रसन- ाण-च ुः ो ाण प च, अिन यं तु मनः।

त यिनिम किमदं लोकसं यवहारे य िमित िस वा सां यवहा रक-

य मु यते। तद ु ं पर ामुख—
े ‘‘इ यािन यिनिम ं दे शतः

सां यवहा रकम ्’’ [२-५] इित। इदं चामु य य म ्, उपचारिस वात।्

व तुत तु परो मेव, मित ान वात।् कुतो नु ख वेत मित ानं परो िमित?

उ यते— ‘‘आ े परो म ्’’ [त वाथसू म ् १-११] इित सू णात।् आ े मित-

ुत ाने परो िमित ह सू ाथः। उपचारमूलं पुनर दे शतो वैश िमित कृतं

व तरे ण।

[पारमािथक य ं ल िय वा त े दानां पणम ्]

१३. सवतो वशदं पारमािथक य म।् य ानं साक येन प ं

त पारमािथक य म ्, मु य य िमित यावत।् त वधम ्— वकलं सकलं

च। त कितपय वषयं वकलम।् तद प वधम—


् अविध ानं मनःपयय ानं

च। त ाविध ानावरण योपशमा या तराय योपशमसहकृता जातं प य-

19
यायद पका

मा वषयमविध ानम।् मनःपयय ानावरणवीया तराय योपशमसमु थं परमनो-

गताथ वषयं मनःपयय ानम।् मित ान येवाविधमनःपयययोरवा तरभेदाः

त वाथराजवा क ोकवा कभा या यामवग त याः।

१४. सव यपयाय वषयं सकलम।् त च घाितसंघातिनरवशेष-

घातनसमु मीिलतं केवल ानमेव। ‘‘सव यपयायेषु केवल य’’ (त वाथसू म ् १-

२९) इ या ा पत वात।्

१५. तदे वमविध-मनःपयय-केवल ान यं सवतो वैश ात ् पारमािथक-

य म।् सवतो वैश ं चा ममा सापे वात।्

१६. न व तु केवल य पारमािथक वम ् अविध-मनःपयययो तु न यु म ्,

वकल वा दित चेत ्; न; साक यवैक ययोर वषयोपािधक वात।् तथा ह—

सव यपयाय वषयिमित केवलं सकलम।् अविध-मनःपययौ तु

कितपय वषय वा कलौ। नैतावता तयोः पारमािथक व युितः। केवलव योर प

वैश ं व वषये साक येन सम तीित ताव प पारमािथकावेव।

[अव या द य याती य य व ितपादनम ्]

१७. क दाह— ‘‘अ ं नाम च ुरा दकिम यम ्, तत ् ती य

यद ु प ते तदे व य मुिचतम ्, ना यत ्’’[ ] इित; तदसत ्;

आ ममा सापे ाणामविधमनःपययकेवलानािम यिनरपे ाणाम प य वा-

वरोधात।् प वमेव ह य व योजकं ने यज य वम।् अत एव ह

मित ुताविधमनःपययकेवलानां ान वेन ितप नानां म ये ‘‘आ े परो म ्’’

20
यायद पका

(त वाथसू म ् १-११) ‘‘ य म यत ्’’ (त वाथसू म ् १-१२) इ या योमित ुतयोः

परो वकथनम येषां वविधमनःपययकेवलानां य ववाचोयु ः।

१८. कथं पुनरे तेषां य श दवा य वम ्? इित चेत ्; ढत इित ूमः।

१९. अथवा अ णोित या नोित जानाती य आ मा,

त मा ापे ो प कं य िमित कमनुपप नम ्? त ह इ यज यम य ं

ा िमित चेत ्; ह त व मरणशील वं व स य। अवोचाम ख वौपचा रकं

य वम ज ान य। तत त या य वं कामं ा नोतु, का नो हािनः।

एतेन ‘‘अ े यः परावृ ं परो म’’् [ ] इ यप ित व हतम ्, अवैश यैव

परो ल ण वात।्

२०. यादे तत ् अती यं य म ती यितसाहसम ्; अस भा वत वात।्

य स भा वतम प क येत , गगनकुसुमा दकम प क यं यात ्; न यात ्;

गगनकुसुमादे र िस वात ्, अती य य य तु माणिस वात।् तथा ह—

केवल ानं ताव क च ानां क पलाद नामस भवद यहतः स भव येव। सव ो

ह स भगवान।्

[ ास गक सव िस ः]

२१. ननु सव वमेवा िस ,ं कमु यते सव ोऽह नित,

विचद य िस य वषय वशेषे यव थापियतुमश े रित चेत ्; न;

सू मा त रतदराथाः
ू क यिच य ाः, अनुमेय वात ्, अ या दवत ्,

21
यायद पका

इ यनुमाना सव विस ेः । तदु ं वािमिभमहाभा य यादावा मीमांसा-

तावे—

‘‘सू मा त रतदराथाः
ू य ाः क यिच था।
अनुमेय वतोऽ या द रित सव सं थितः॥’’ [का रका ५] इित।

२२. सू माः वभाव व कृ ाः परमा वादयः, अ त रताः काल व कृ ा

रामादयः, दरा
ू दे श व कृ ा मेवादयः। एते वभावकालदे श व कृ ाः पदाथा

धिम वेन वव ताः। तेषां क यिच य वं सा यम।् इह य वं

य ान वषय वम ्, वषियधम य वषयेऽ युपचारोपप ेः। अनुमेय वा दित

हे तुः। अ या द ा तः। अ यादावनुमेय वं क यिच य वेन सहोपल धं

परमा वादाव प क यिच य वं साधय येव। न चा वादावनुमेय वमिस म ्,

सवषाम यनुमय
े मा े ववादाभावात।्

२३. अ वेवं सू माद नां य विस ारे ण क यिचदशेष वषयं

य ानम।् त पुनरती यिमित कथम ्? इ थम ्— य द त ानमै ियकं

यात ् अशेष वषयं न यात ्, इ याणां वयो य वषय एव ानजनक वश े ः।

सू माद नां च तदयो य वा दित। त मा स ं तदशेष वषयं ानमनै यकमेव

इित। अ मं ाथ सवषां सव वा दनां न ववादः। य बा ा अ याहःु—

‘‘अ ादयः क यिच य ाः मेय वात।्’’ [ ] इित।

[सामा यतः िस य साव य याहित साधनम ्]

२४. न व वेवमशेष वषयसा ा का र वल णमती य य ानम ्,

त चाहत इित कथम ्? क यिच दित सवना नः सामा य ापक वा दित चेत ्;

22
यायद पका

स यम ्; कृतानुमाना सामा यतः सव विस ः। अहत एत दित

पुनरनुमाना तरात।् तथा ह— अहन ् सव ो भ वतुमहित, िनद ष वात ्, य तु न

सव ो नासौ िनद षः, यथा र यापु ष इित केवल यितरे किल गकमनुमानम।्

२५. आवरणरागादयो दोषा ते यो िन ा त वं ह िनद ष वम।् त खलु

सव वम तरे ण नोपप ते, क च यावरणा ददोषर हत व वरोधात।् ततो

िनद ष वमहित व मानं साव यं साधय येव। िनद ष वं पुनरह परमे िन

यु शा ा वरोिधवा य वा स यित। यु -शा ा वरोिधवा य वं च

तदिभमत य मु संसारत कारण(त) व यानेकधमा मकचेतनाचेतनत व य च

माणाबािधत वा सु यव थतमेव।

२६. एवम प सव वमहत एवेित कथम ्? क पलाद नाम प

स भा यमान वा दित चेत ्; उ यते— क पलादयो न सव ाः सदोष वात।्

सदोष वं तु तेषां यायागम व भा ष वात।् त च तदिभमतमु या दत व य

सवथैका त य च माणबािधत वात।् तद ु ं वािमिभरे व—

‘‘स वमेवािस िनद षो यु -शा ा वरोिधवाक।



अ वरोधो य द ं ते िस े न न बा यते॥

व मतामृ तबा ानां सवथैका तवा दनाम।्


आ ािभमानद धानां वे ं ेन बा यते॥’’[आ मीमांसा
का रका ६-७]

23
यायद पका

२७. इित का रका येन एतयोरे व परा मािभमतत वबाधाबाधयोः समथनं

तु य ‘‘भावैका ते’’ [का रका ९] इ युप य ‘‘ या कारः स यला छनः’’

[का रका ११२] इ य त आ मीमांसास दभ इित कृतं व तरे ण।

२८. तदे वमती यं केवल ानमहत एवेित िस म।् त चन मा या चा-

विधमनःपयययोरती ययोः िस र यती य य मन-व म।् ततः थतं

सां यवहा रकं पारमािथकं चेित वधं य िमित।

इित ीपरमाहताचाय-धमभूषण-यित- वरिचतायां


यायद पकायां य काशो तीयः॥२॥

24
यायद पका

३. परो काशः

[परो माण य ल णम ्]

१. अथ परो माणिन पणं यते। अ वशद ितभासं परो म।् अ

परो ं ल यम ्, अ वशद ितभास वं ल णम।् य य ान य ितभासो वशदो

न भवित त परो माणिम यथः। वैश मु ल णम।् ततोऽ यदवैश म-

प वम।् तद यनुभविस मेव।

२. सामा यमा वषय वं परो माणल णिमित केिचत ्; त न;

य येव परो या प सामा य वशेषा मकव तु वषय वेन त य

ल ण याऽस भ व वात।् तथा ह— घटा द वषयेषु व मानं य ं माणं

त तं सामा याकारं घट वा दकं यावृ ाकारं य पं च युगपदे व

काशयदपल
ु धं, तथा परो मपीित न सामा यमा वषय वं परो ल णम ्, अ प

ववैश मेव। सामा य वशेषयोरेकतर वषय वे तु माण व यैवाऽनुपप ः,

सव माणानां सामा य वशेषा मकव तु वषय वा यनु ानात।् तद ु म—


‘‘सामा य वशेषा मा तदथ वषयः’’ (पर ामुखम ् ४-१) इित। त मा सु ू ं

‘अ वशदावभासनं परो म ्’ इित।

[परो माणं प चधा वभ य त य यया तरसापे व ितपादनम ्]

३. तत ् प च वधम ्— मृ ितः, यिभ ानम ्, तकः अनुमानम ्,

आगम ेित। प च वध याऽ य यपरो य यया तरसापे वेनैवो प ः।

त था— मरण य ा नानुभवापे ा, यिभ ान य मरणानुभवापे ा,

25
यायद पका

तक यानुभव- मरण- यिभ ानापे ा, अनुमान य च िल गदशना पे ा,

आगम य श द वणस केत हणा पे ा, य य तु न तथा

वात येणैवो प ेः। मरणाद नां यया तरापे ा तु त त िनवेदिय यते।

[ मृ तेिन पणम्]

४. त च का नाम मृितः ? त द याकारा ागनुभूतव तु वषया

मृ ितः, यथा स दे वद इित। अ ह ागनुभूत एव दे वद त या तीयते।

त मादे षा तीित त ो ले ख यनुभूत वषया च, अननुभूते वषये तदनु प ेः।

त मूलं चानुभवो धारणा प एव अव हा नुभूतेऽ प धारणाया अभावे

मृ ितजननायोगात।् धारणा ह तथाऽऽ मानं सं करोित, यथाऽसावा मा

काला तरे ऽ प त मन ् वषये ानमु पादयित। तदे त ारणा वषये समु प नं

त ो ले ख ानं मृ ित रित िस म।्

५. न वेवं धारणागृह त एव मरण यो प ौ गृ ह त ा ह वाद ामा यं

स यत इित चेत ्; न; वषय वशेषस ावाद हा दवत।् यथा

व हा दगृह त वषयाणामीहाद नां वषय वशेषस ावा व वषयसमारोप यव छे द-

क वेन ामा यं तथा मरण या प धारणागृ ह त वषय वृ ाव प ामा येव।

धारणाया ह द ताऽव छ नो वषयः, मरण य तु त ाऽव छ नः। तथा च

मरणं व वषया मरणा दसमारोप यव छे दक वा माणमेव। तदु ं मेयकमल-

मा डे— ‘‘ व मरणसंशय वपयासल णः समारोपोऽ त, त नराकरणा-

चा याः मृ तेः ामा यम्’’ (३-४) इित।

26
यायद पका

६. यद चानुभूते वृ िम येतावता मरणम माणं यात ् तह

अनुिमतेऽ नौ प ा वृ ं य म य माणं यात।्

७. अ वसंवा द वा च माणं मृ ितः य ा दवत।् न ह मृ वा

िन ेपा दषु व मान य वषय वसंवादोऽ त। य व त वसंवाद त

मरण याभास वं य ाभासवत।् तदे वं मरणा यं पृथक् माणम तीित

िस म।्

[ यिभ ान य िन पणम ्]

८. अनुभव मृितहे तुकं स कलना मकं ानं यिभ ानम।्

इद तो ले ख ानमनुभवः, त ो ले ख ानं मरणम।् तदभयसमु


ु थं पूव रै य-

सा यवैल या द वषयं य स कलन पं ानं जायते त यिभ ानिमित

ात यम।् यथा स एवाऽयं जनद ः, गोस शो गवयः, गो वल णो म हष

इ या द।

९. अ ह पूव म नुदाहरणे जनद य पूव रदशा य यापकमेक वं

यिभ ान य वषयः। त ददमेक व यिभ ानम।् तीये तु

पूवानुभूतगो ितयोिगकं गवयिन ं सा यम।् त ददं सा य यिभ ानम।् तृ तीये

तु पुनः ागनुभूतगो ितयोिगकं म हषिन ं वैसा यम।् य ददं

वैसा य यिभ ानम।् एवम येऽ प यिभ ानभेदा यथा तीित

वयमु े याः। अ सव ाऽ यनुभव मृ ितसापे वा े तुक वम।्

27
यायद पका

१०. केिचदाहःु— अनुभव मृ ित यित र ं यिभ ानं ना तीित; तदसत ्;

अनुभव य व मानकालवित ववतमा काशक वम ्, मृ ते ातीत-

वव ोतक विमित ताव तुगितः कथं नाम तयोरतीतव मानस किलतै य-

सा या द वषयावगा ह वम ्? त माद त मृ यनुभवाित र ं तदन तरभा व-

स कलन ानम।् तदे व यिभ ानम।्

११. अपरे वेक व यिभ ानम युपग या प त य य ेऽ तभावं

क पय त। त था— यद या वय यितरे कानु वधािय त य िमित

ताव िस म ्, इ या वय यितरे कानु वधािय चेदं यिभ ानम ्,

त मा य िमित; त न; इ याणां व मानदशापरामशमा ोप ीण वेन

व मानातीतदशा यापकै यावगा ह वाघटनात।् न वषय वृ र याणां

यु मती, च ष
ु ा रसादे र प तीित स गात।्

१२. ननु स यमेत द याणां व मानदशावगा ह वमेवेित तथा प तािन

सहका र समवधानसाम या शा य या प येक वेऽ प तीितं जनय तु,

अ जनसं कृतं च ु रव यव हतेऽथ। न ह च ु षो

यव हताथ यायनसामथम त, अ जनसं कारवशा ु तथा वमुपल धम।् त दे व

मरणा द सहकृतानी या येव दशा य यापकमेक वं यायिय य तीित कं

माणा तरक पना यासेनेित। तद यसत ्; सहका रसह समवधानेऽ य वषय-

वृ ेरयोगात।् च ुषो ह अ जनसं कारा दः सहकार व वषये पादावेव

व को न व वषये रसादौ। अ वषय पूव राव था यापकमे-

28
यायद पका

क विम याणाम।् त मा यायनाय माणा तरम वेषणीयमेव, सव ा प

वषय वशेष ारे ण माणभेद यव थापनात।्

१३. क च, अ प ैवेयं तदे वेदिमित ितप ः, त माद प न त याः

य ा तभाव इित। अव यं चैतदे वं व ेयं च ुरादे रै य तीितजननसाम य

ना तीित। अ यथा िल गदशन याि मरणा दसहकृतं च ुरा दकमेव

व या दिल ग ानं जनये दित नानुमानम प पृ थक् माणं यात।्

व वषयमा एव च रताथ वा च ुरा दकिम यं न िल गिन व तुं

ग भिमित चेत ् कृतेन कमपरा म ्? ततः थतं यिभ ाना यं पृथक्

माणम तीित।

१४. सा य यिभ ानमुपमाना यं पृ थक् माणिमित केिचत ्

कथय त; तदसत ्; मृ यनुभवपूव कस कलन ान वेन यिभ ान वानितवृ ेः।

अ यथा गो वल णो म हष इ या द वस श व यय य, इदम मा

दरिम
ू यादे यय य स ितयोिगक य थक् माण वं यात।् ततो

वैसा या द ययवत ् सा य यय या प यिभ ानल णा ा त वेन

यिभ ान वमेवेित ामा णकप ितः।

[तक य िन पणम ्]

१५. अ तु यिभ ानम ्, क तह तकः? याि ानं तकः।

सा यसाधनयोग यगमकभाव योजको यिभचारग धास ह णुः स ब ध वशेषो

याि र वनाभाव इित च यप द यते। त साम या ख व या दं धूमा दरे व

29
यायद पका

गमयित न तु घटा दः, तदभावात।् त या ा वनाभावापरना याः या ेः िमतौ

य साधकतमं त ददं तका यं माणिम यथः। तदु ं ोकवा कभा ये—

‘‘सा यसाधनस ब धा ानिनवृ पे ह फले साधकतम तकः’’ (१-१३-११५)

इित। ऊह इित तक यैव यपदे शा तरम।् स च तक तां याि ं सकलदे श-

कालोपसंहारे ण वषयीकरोित।

१६. कम योदाहरणम ् ? उ यते— य य धूमव वं त

त ा नम विमित। अ ह धूमे सित भूयोऽ युपल भे अ यभावे च

धूमानुपल भे ‘सव सवदा धूमोऽ नं न यिभचरित’ इ येवं

सव पसंहारेणा वनाभा व ानं प ाद ु प नं तका यं य ादे ः थगेव। य य

स न हतदे श एव धूमा नस ब ध काशना न याि काशक वम।्

सव पसंहारवती ह याि ः।

१७. ननु य प य मा ं याि वषयीकरणे श ं न भवित तथा प

विश ं य ं त श मेव। तथा ह— महानसादौ ताव थमं

धूमाऽ योदशनमेकं य म ्, तदन तरं भूयो भूयः य ाण व ते, तािन

च य ाण न सवा ण याि वषयीकरणसमथािन, अप तु

पूव पूवानुभूतधूमा न मरणत सजातीय वानुस धान प यिभ ानसहकृतः

कोऽ प य वशेषो याि ं सव पसंहारवतीम प गृ ाित। तथा च

मरण यिभ ानसहकृते य वशेषे याि वषयीकरणसमथ कं तका येन

पृ थ माणेनेित केिचत्; तेऽ प यायमागानिभ ाः; सहका रसह समवधानेऽ य-

वषय वृ न घटत इ यु वात।् त मा य ेण याि हणमस जसम।् इदं

30
यायद पका

तु सम जसम ्— मरणम ्, यिभ ानम ्, भूयोदशन पं य ं च िमिल वा

ता शमेकं ानं जनय त य याि हणसमथिमित। तक स एव।

अनुमाना दकं तु याि हणं यस भा यमेव।

१८. बौ ा तु य पृ भावी वक पः याि ं गृ ातीित म य ते। त एवं

पृ याः— स ह वक पः कम माणमुत माणिमित। य माणम ्, कथं नाम

त ह तायां या ौ समा ासः? अथ माणम ्, कं य मथवाऽनुमानम ् ? न

ताव य म ्, अ प ितभास वात।् ना यनुमानम ्, िल गदशना नपे वात।्

ता याम यदे व क च माणिमित चेदागत त ह तकः। तदे वं तका यं माणं

िनण तम।्

[अनुमान य िन पणम ्]

१९. इदानीमनुमानमनुव यते। साधना सा य व ानमनुमानम।्

इहानुमानिमित ल यिनदशः, साधना सा य व ानिमित ल णकथनम।्

साधना ूमादे िल गा सा येऽ यादौ िल गिन य ानं जायते तदनुमानम ्,

त यैवाऽ ना यु प व छ करण वात।् न पुनः साधन ानमनुमानम ्, त य

साधना यु प व छे दमा ोप ीण वेन सा या ानिनव क वायोगात।् ततो यदु ं

नैयाियकैः— ‘िल गपरामश ऽनुमानम ्’ [ यायवाितकम ् १-१-५ उ तम


ृ ्]

इ यनुमानल णम ् तद वनीत वलिसतिमित िनवे दतं भवित। वयं

वनुमान माण व पलाभे याि मरणसहकृतो िल गपरामशः कारणिमित

म यामहे , मृ या द व पलाभेऽनुभवा दवत।् तथा ह— धारणा योऽनुभवः

मृ तौ हे तुः। तादा वकानुभव मृती यिभ ाने। मृ ित यिभ ानानुभवाः

31
यायद पका

सा यसाधन वषया तक। त ल ग ानं याि मरणा दसहकृतमनु मानो प ौ

िनब धनिम येत सुस गतमेव।

२०. ननु भवतां मते साधनमेवानुमाने हेतुन तु साधन ानं

‘साधना सा य व ानमनुमानम ्’ इित वचना दित चेत ्; न; साधना द य

िन यपथ ा ा ूमादे रित वव णात ्, अिन यपथ ा य धूमादे ः

साधन व यैवाघटनात।् तथा चो ं त वाथ ोकवा के— ‘‘साधना सा य-

व ानमनुमानं वदबु
ु धाः’’ [१-१३-१२०] इित। साधना ायमाना ूमादे ः

सा येऽ यादौ िल गिन य ानं तदनुमानम।् अ ायमान य त य

सा य ानजनक वे ह सु ाद नामगृह तधूमाद नाम य या द ानो प स गः।

त मा ायमानिल गकारणक य सा य ान यैव सा या यु प -

िनरासक वेनानुमान वम ्, न तु िल गपरामशादे रित बुधाः ामा णका वदु रित

वा काथः।

[साधन य ल णकथनम ्]

२१. कं त साधनं य े तुकं सा य ानमनुमानम ्? इित चेत ्; उ यते—

िन तसा या यथानुपप कं साधनम।् य य सा याभावास भविनयम पा

या य वनाभावा परपयाया सा या यथानुपप तका येन माणेन िनण ता

त साधनिम यथः। तदु ं कुमारन दभ टारकैः—

‘‘अ यथानुपप येकल णं िल गम यते’’ [वाद याय.....] इित।

32
यायद पका

[सा य य ल णकथनम ्]

२२. कं त सा यं यद वनाभावः साधनल णम ् ? उ यते—

श यमिभ ेतम िस ं सा यम।् य य ा द माणाबािधत वेन साधियतुं

श यम ्, वा िभमत वेनािभ ेतम ्, स दे हा ा ा त वेना िस म ्, तदे व सा यम।्

अश य य सा य वे व यनु ण वादे र प सा य व स गात।् अनिभ ेत य

सा य वे वित स गात।् िस य सा य वे पुनरनुमानवैय यात।् तदु ं

याय विन ये—

‘‘सा यं श यमिभ ेतम िस ं ततोऽपरम।्


सा याभासं व ा द साधना वषय वतः’’॥१७२॥ इित।

२३. अयमथः— य छ यमिभ ेतम िस ं त सा यम।् ततोऽपरं

सा याभासम।् कं तत ्? व ा द। व ं य ा दबािधतम।्

आ दश दादनिभ ेतं िस ं चेित। कुत एतत ्? साधना वषय वतः— साधनेन

गोचर क ु मश य वा द यकल कदे वानामिभ ायलेशः। तदिभ ायसाक यं तु

या ाद व ापितवद। साधनसा य यमिधकृ य ोकवा कं च—

‘‘अ यथानुपप येकल णं त साधनम।्


सा यं श यमिभ ेतम िस मुदा तम॥॥
् ’’ [१-१३-२२१]
इित।

२४. तदे वम वनाभाविन यैकल णा साधना छ यािभ ेता िस प य

सा य य ानमनुमानिमित िस म।्

33
यायद पका

[अनुमानं धा वभ य वाथानुमान य िन पणम ्]

२५. तदनुमानं वधम ्— वाथ पराथ च। त वयमेव

िन ता साधना सा य ानं वाथानुमानम।् परोपदे शमनपे य वयमेव

िन ता ा कानुभूत याि मरणसहकृता ू मादे ः साधनादु प नं पवतादौ

धिम य यादे ः सा य य ानं वाथानुमानिम यथः। यथा— पवतोऽयम न-

मान ् धूमव वा दित। अयं ह वाथानुमान य ान प या प श दे नो लेखः।

यथा ‘अयं घटः’ इित श दे न य य। ‘पवतोऽयम नमान ् धूमव वात ्’

इ यनेन कारे ण माता जानातीित वाथानुमान थित र यवग त यम।्

[ वाथानुम ान या ग ितपादनम ्]
२६. अ य च वाथानुमान य ी य गािन— धम , सा यम ्, साधनं च।

त साधनं गमक वेना गम।् सा यं तु ग य वेन। धम पुनः

सा यधमाधार वेन। आधार वशेषिन तया ह सा यिस रनुमान योजनम ्,

धममा य तु याि िन यकाल एव िस वात ् ‘य य धूमव वं त

त ा नम वम ्’ इित।

२७. अथवा, प ो हे तु र य ग यं वाथानुमान य, सा यधम विश य

धिमणः प वात।् तथा च वाथानुमान य धिमसा यसाधनभेदात ् ी य गािन

प साधनभेदाद ग यं वेित िस म ्, वव ाया वैिच यात।् पूव ह

धिमधमभेद वव ा, उ र तु त समुदाय वव ा। स एष धिम वेनािभमतः

िस एव। तद ु मिभयु ै ः— ‘‘ िस ो धम ’’ (पर ामुखम ् ३-२७) इित।

34
यायद पका

[धिमण धा िस े िन पणम ्]

२८. िस वं च धिमणः विच माणात ्, विच क पात ्,

विच माण वक पा याम।् त य ा यतमावधृ त वं माण िस वम।्

अिन त ामा या ामा य ययगोचर वं वक प िस वम।् त य वषय वं

माण वक प िस वम।्

२९. माणिस ो धम यथा— धूमव वाद नम वे सा ये पवतः। स खलु

य ेणानुभूयते। वक पिस ो धम यथा— अ त सव ः

सुिन तास भव ाधक माण वा द य त वे सा ये सव ः। अथवा, खर वषाणं

ना तीित ना त वे सा ये खर वषाणम।् सव ो त विस े ः ाग ् न

य ा द माणिस ः, अ प तु तीितमा िस इित वक पिस ोऽयं धम । तथा

खर वषाणम प ना त विस े ः ा वक पिस म।् उभयिस ो धम यथा — श दः

प रणामी कृतक वा द य श दः। स ह व मानः य ग यः, भूतो भ व य

वक पग यः। स सव ऽ प धम ित माण- वक पिस ो धम ।

माणोभयिस योधिमणोः सा ये कामचारः। वक पिस े तु धिम ण

स ास योरे व सा य विमित िनयमः। तद ु म ्— ‘‘ वक पिस त मन ् स ेतरे

सा ये’’ [पर ामुखम ् ३-२८] इित।

३०. तदे वं परोपदे शानपे णः साधना यमाना िमिन तया सा ये

य ानं त वाथानुमानिमित थतम।् तदु म—


परोपदे शाभावेऽ प साधना सा यबोधनम।्


य ु जायते वाथमनुमानं तदु यते॥ [ ] इित।

35
यायद पका

[पराथानुमान य िन पणम ्]

३१. परोपदे शमपे य य साधना सा य व ानं त पराथानुमानम।् ित ा-

हे तु पपरोपदे शवशात ् ोतु प नं साधनात ् सा य व ानं पराथानुमानिम यथः।

यथा— पवतोऽयम नमान ् भ वतुम हित धूमव वा यथानुपप े रित वा ये

केनिच यु े त ा याथ पयालोचयतः मृ त याि क य ोतुरनुमानमुपजायते।

३२. परोपदे शवा यमेव पराथानुमानिमित केिचत ्; त एवं याः तत ्

कं मु यानुमानम ् अथ गौणानुमानम ् इित? न ताव मु यानुमानम ्,

वा य या ान प वात।् गौणानुमानं त ा यिमित वनुम यामहे , त कारणे

त यपदे शोपप ेरायुघतिम


ृ या दवत।्

[पराथानुमान योजकवा य य ित ा-हे तु पावयव य य ितपादनम ्]

३३. त यैत य पराथानुमान या गस प ः वाथानुमानवत।्

पराथानुमान योजक य च वा य य ाववयवौ— ित ा हे तु । त धम-

धिमसमुदाय प य प य वचनं ित ा। यथा— ‘पवतोऽयम नमान ्’ इित।

सा या वनाभा वसाधनवचनं हे तुः। यथा— ‘धूमव वा यथानुपप ेः’ इित ‘तथैव

धूमव वोपप ेः’— इित वा। अनयोहतु योगयो वैिच यमा म।् पूव

धूमव वा यथानुपप े र ययमथः— धूमव व या नम वाभावेऽनुपप े रित िनषेध-

मुखेन कथनम।् तीये तु धूमव वोपप े र ययमथः— अ नम वे स येव

धूमव व योपप े रित विधमुखेन ितपादनम।् अथ तु न िभ ते,

उभय ाऽ य वनाभा वसाधनािभधाना वशेषात।् अत तयोहतु योगयोर यतर एव

व यः, उभय योगे पौन यात।् तथा चो ल णा ित ा, एतयोर यतरो

36
यायद पका

हे तु योग े यवयव यं पराथानुमानवा य येित थितः, यु प न य

ोतु ताव मा ेणैवानुिम युदयात।्

[नैयाियकािभमतप चावयवानां िनरासः]

३४. नैयाियका तु पराथानुमान योग य यथो ा यां ा यामवयवा यां

सममुदाहरणमुपनयो िनगमनं चेित प चावयवानाहः।


ु तथा च ते सू य त

‘‘ ित ाहे तूदाहरणोपनयिनगमना यवयवाः’’ ( यायसू म ् १-१-३२) इित। तां

ते ल णपुर सरमुदाहर त च। त था— प वचनं ित ा, यथा—

पवतोऽयम नमािनित। साधन व काशाथ प च य तं िल गवचनं हे तुः, यथा—

धूमव वा दित। याि पूव क ा तवचनमुदाहरणम ्, यथा— यो यो

धूमवानसावसाव नमान ्, यथा महानस इित साध य दाहरणम।् यो

योऽ नमा न भवित स स धूमवा न भवित, यथा महा द इित

वैध य दाहरणम।् पूव ोदाहरणभेदे हे तोर वय याि ः द यते, तीये तु

यितरे क याि ः। त था— अ वय याि दशन थानम वय ा तः, यितरे क-

याि दशन दे शो यितरे क ा तः। एवं ा त ै व या वचन-

योदाहरण या प ै व यं बो यम।् अनयो ोदाहरणयोर यतर योगेणैव

पया वा दतरा योगः। ा तापे या प े हे तो पसंहारवचनमुपनयः, तथा चायं

धूमवािनित। हे तुपूव कं पुनः प वचनं िनगमनम ्, त माद नमानेवेित। एते

प चावयवाः पराथानुमान योग य। तद यतमाभावे वीतरागकथायां

व जगीषुकथायां च नानुिमित दे तीित नैयाियकानामिभमितः।

37
यायद पका

३५. तदे तद वमृ यािभमननम्; वीतरागकथायां ितपा ाशयानुरोधेना-

वयवािध येऽ प व जगीषुकथायां ित ाहे तु पावयव येनैव पया ेः

कम योजनैर यैरवयवैः ।

[ व जगीषुकथायां ित ाहे तु पावयव य यैव साथ यिमित]

३६. तथा ह— वा द ितवा दनोः वमत थापनाथ जयपराजयपय तं

पर परं व मानो वा यापारो व जगीषुकथा। गु िश याणां विश वदषां


ु वा

राग े षर हतानां त विनणयपय तं पर परं व मानो वा यापारो वीतरागकथा।

त वजगीषुकथा वाद इित चो यते। केिच तरागकथा वाद इित कथय त,

त पा रभा षकमेव। न ह लोके गु िश या दवा यापारे वाद यवहारः,

व जगीषुवा यवहार एव वाद व िस े ः। यथा वािमसम तभ ाचायः सव

सवथैका तवा दनो वादे जता इित। त मं वादे पराथानुमानवा य य ित ा

हे तु र यवयव यमेवोपकारकम ्, नोदाहरणा दकम।् त था— िलंगवचना मकेन

हे तुना तावदव यं भ वत यम,् िल ग ानाभावेऽनुिमतेरेवानुदयात।् प वचन पया

ित याऽ प भ वत यम ्, अ यथाऽिभमतसा यिन याभावे सा यस दे हवतः

ोतुरनुिम यनुदयात।् तद ु म—
् ‘‘एत यमेवानुमाना गम ्’’ (पर ामुखम ् ३-

३७) इित। अयमथः— एतयोः ित ाहे वो यमेवानुमान य

पराथानुमान या गम।् वाद इित शेषः। एवकारे णावधारणपरे ण

नोदाहरणा दकिमित सूिचतं भवित। यु प न यैव ह वादािधकारः,

ित ाहे तु योगमा ेणैवोदाहरणा द ितपा याथ य ग यमान य यु प नेन

ातुं श य वात।् ग यमान याऽ यिभधाने पौन य स गा दित।

38
यायद पका

३७. यादे तत ्, ित ा योगेऽ प पौन यमेव, तदिभधेय य प या प

तावा दना ग यमान वात।् तथा च िल गवचनल णो हे तुरेक एव वादे

यो य इित वदन ् बौ पशुरा मनो द ु वद ध वमु ोषयित। हे तुमा योगे

यु प न या प सा यस दे हािनवृ ेः। त मादव यं ित ा यो या।

तद ु म ्— ‘‘सा यस देहापनोदाथ ग यमान या प प य वचनम ्’’

(पर ामुखम ् ३-३४) इित। तदे वं वादापे या पराथानुमान य

ित ाहे तु पमवयव यमेव, न यूनं न चािधकिमित थतम।् प चः

पुनरवयव वचार य प पर ायामी णीयः।

[वीतरागकथायामिधकावयव योग यौिच यसमथनम ्]

३८. वीतरागकथायां तु ितपा ाशयानुरोधेन ित ाहे तू ाववयवौ,

ित ाहे तूदाहरणािन यः, ित ाहे तूदाहरणोपनया वारः, ित ाहे तूदाहरणो-

पनयिनगमनािन वा प चेित यथायोग योगप रपाट । तदु ं

कुमारन दभ टारकैः— ‘‘ योगप रपाट तु ितपा ानुरोधतः’’ (वाद याय...)

इित। तदे वं ित ा द पा परोपदे शादु प नं पराथानुमानम।्

तद ु म ्—

परोपदे शसापे ं साधना सा यवेदनम।्


ोतुय जायते सा ह पराथानुिमितमता॥[ ] इित।

तथा च वाथ पराथ चेित वधमनुमानं सा या वनाभाविन यैक-

ल णा े तो प ते।

39
यायद पका

[बौ ािभमत ै यहे तुल ण य िनरासः]

३९. इ थम यथानुपप येकल णो हे तुरनुिमित योजक इित

िथतेऽ याहते मते तदे तद वत या येऽ यथाऽ याहः।


ु त ताव ाथागताः

‘प धम वा द तयल णा ल गादनुमानो थानम ्’ इित वणय त। तथा ह—

प धम वम ्, सप े स वम ्, वप ा यावृ रित हे तो ी ण पा ण। त

सा यधम विश ो धम प ः, यथा धूम वजानुमाने पवतः, त मन ् या य

व मान वं हे तोः प धम वम।् सा यसजातीयधमा धम सप ः, यथा त ैव

महानसः, त मन ् सव ैकदे शे वा व मान वं हे तोः सप े स वम।्

सा य व धमा धम वप ः, यथा त ैव दः, त मा सव मा यावृ वं

हे तो वप ा यावृ ः। तानीमािन ीण पा ण िमिलतािन हेतोल णम।्

अ यतमाभावे हे तोराभास वं या दित।

४०. तदस गतम ्; कृ कोदयादे हतोरप धम य शकटोदया दसा यगम-

क वदशनात।् तथा ह— शकटं मुहू ा ते उदे यित कृ कोदया दित। अ ह—

शकटं धम , मुहू ा तोदयः सा यः, कृ कोदयो हेतुः। न ह कृ कोदयो हे तुः

प ीकृते शकटे व ते, अतो न प धमः। तथा य यथानुपप बला छकटोदया यं

सा यं गमय येव। त मा बौ ािभमतं हे तोल णम या म।्

[नैयाियकािभमतपा च यहे तुल ण य िनरासः]

४१. नैयाियका तु पा च यं हे तोल णमाच ते। तथा ह प धम वम ्,

सप े स वम ्, वप ा यावृ ः, अबािधत वषय वम ्, अस ितप वं चेित

प च पा ण। त ा ािन ी यु ल णािन। सा य वपर तिन ायक बल माण-

40
यायद पका

र हत वमबािधत वषय वम।् ता शसमबल माणशू य वमस ितप वम।्

त था— पवतोऽयम नमान ्, धूमव वात ्, यो यो धूमवानसावसाव नमान ्; यथा

महानसः, यो योऽ नमा न भवित स स धूमवा न भवित, यथा महा दः, तथा

चायं धूमवां त माद नमानेवेित। अ नम वेन सा यधमण विश ः

पवता यो धम प ः, धूमव वं हे तुः। त य च ताव प धम वम त, प ीकृते

पवते व मान वात।् सप े स वम य त, सप े महानसे व मान वात।् ननु

केषुिच सप ेषु धूमव वं न व ते, अ गाराव थाप ना नम सु दे शेषु

धूमाभावात ्, इित चेत ्; न; सप ैकदे शवृ ेर प हे तु वात ्, सप े सव ैकदेशे वा

वृ हतोः सप े स विम यु वात।् वप ा यावृ र य त, धूमव व य

सवमहा दा द वप यावृ ेः। अबािधत वषय वम य त, धूमव व य हे तोय

वषयोऽ नम वा यं सा यं त य य ा द माणाबािधत वात।्

अस ितप वम य त, अ नर हत वसाधकसमबल माणास भवात।् तथा च

पा च य स प रे व धूमव व य वसा यसाधक वे िनब धनम।् एवमेव

सवषाम प स े तूनां पप चकस प हनीया।

४२. तद यतम वरहादे व खलु प च हे वाभासा अिस व ानैका तक-

काला ययाप द करणसमा याः स प नाः। तथा ह— अिन तप वृ र-

िस ः, यथा— ‘अिन यः श द ा ुष वात ्; अ ह चा ुष वं हे तुः प ीकृते श दे

न व ते, ावण वा छ द य। तथा च प धम वरहादिस वं चा ुष व य।

सा य वपर त या ो व ः, यथा— ‘िन यः श दः कृतक वात ्’ इित। कृतक वं

हे तुः सा यभूतिन य व वपर तेनािन य वेन या ः, सप े गगनादाव व मानो

41
यायद पका

व ः। स यिभचारोऽनैका तकः, यथा— ‘अिन यः श दः मेय वात ्’ इित।

मेय वं ह हे तुः सा यभूतमिन य वं यिभचरित, गगनादौ वप े

िन य वेना प सह वृ ेः। ततो वप ा यावृ यभावादनैका तकः। बािधत वषयः

काला ययाप द ः। यथा— ‘अ नरनु णः पदाथ वात ्’ इित। अ ह पदाथ वं

हे तुः व वषयेऽनु ण वे उ ण व ाहकेण य ेण बािधते

व मानोऽबािधत वषय वाभावा काला ययाप द ः। ितसाधन ित ो हे तुः

करणसमः, यथा— ‘अिन यः श दो िन यधमर हत वात ्’ इित। अ ह

िन यधमर हत वा दित हे तुः ितसाधनेन ित ः। कं त ितसाधनम ् इित

चेत ्; िन यः श दोऽिन यधमर हत वा दित िन य वसाधनम।् तथा

चास ितप वाभावा करणसम वं िन यधमर हत वा दित हे तोः।

त मा पा च यं हे तोल णम यतमाभावे हे वाभास व स गा दित सू म।्

‘हे तुल णर हता हे तुवदवभासमानाः खलु हे वाभासाः।

प च पा यतमशू य वा े तुल णर हत वम ्, कितपय पस प ेहतुवदवभासमान-

वम ्’ [ ] इित वचनात।्

४३. तदे तद प नैयाियकािभमतमनुपप नम ्, कृ कोदय य प धमर हत-

या प शकटोदयं ित हे तु वदशना पा च य या या ेः।

४४. क च, केवला वियकेवल यितरे कणोह वोः पा च याभावेऽ प

गमक वं तैरेवा गी यते। तथा ह— ते म य ते वधो हे तुः—

अ वय यितरे क , केवला वयी, केवल यितरे क चेित। त

प च पोपप नोऽ वय यितरेक । यथा— ‘श दोऽिन यो भ वतुमहित कृतक वात ्,

42
यायद पका

य कृतकं त दिन यं यथा घटः, य दिन यं न भवित त त ् कृ तकं न भवित।

यथाऽऽकाशम ्, तथा चायं कृतकः, त मादिन य एवेित’ अ श दं

प ीकृ यािन य वं सा यते। त कृतक वं हे तु त य प ीकृतश द-

धम वा प धम वम त। सप े घटादौ व मान वा प े गगनादावव मान-

वाद वय यितरे क वम।्

४५. प सप वृ वप र हतः केवला वयी। यथा— ‘अ ादयः

क यिच य ा अनुमेय वात ्, य दनुमेयं त क यिच य म ्,

यथाऽ या द’ इित। अ ा ादयः प ः, क यिचत ् य वं सा यम ्,

अनुमेय वं हे तुः अ या वय ा तः। अनुमेय वं हे तुः प ीकृतेऽ ादौ व ते,

सप भूतेऽ यादौ व ते। ततः प धम वं सप े स वं चा त। वप ः पुनर

ना येव, सव या प प सप ा तभावा मा प ा यावृ ना येव।

यावृ ेरविधसापे वात्, अविधभूत य च वप याभावात।्

शेषम वय यितरे कव यम।्

४६. प वृ वप यावृ ः सप र हतो हे तुः केवल यितरे क । यथा—

‘जीव छर रं सा मकं भ वतुमहित ाणा दम वात ्, य सा मकं न भवित

त ाणा दम न भवित यथा लो म ्’ इित। अ जीव छर रं प ः, सा मक वं

सा यम ्, ाणा दम वं हे तुः, लो ा द यितरे क ा तः। ाणा दम वं हे तुः प ीकृते

जीव छर रे व ते। वप ा च लो ादे याव ते। सप ः पुनर ना येव,

सव या प प वप ा तभावा दित। शेषं पूववत।्

43
यायद पका

४७. एवमेतेषां याणां हे तूनां म येऽ वय यितरे कण एव पा च यम ्,

केवला वियनो वप यावृ ेरभावात ्, केवल यितरे कणः सप े स वाभावा च

नैयाियकमतानुसारे णैव पा च य यिभचारः। अ यथानुपप े तु सवहे तु या वा-

े तुल ण वमुिचतम,् तदभावे हे तोः वसा यगमक वाघटनात।्

४८. यदु म ्— ‘अिस ा ददोषप चकिनवारणाय प च पा ण’ [ ] इित,

त न; अ यथानुपप म वेन िन त व यैवा मदिभमतल ण य त नवार-

क विस े ः। तथा ह— सा या यथानुपप म वे सित िन यपथ ा वं खलु

हे तोल णम ्, ‘‘सा या वनाभा व वेन िन तो हे तुः’’ (पर ामुखम ् ३-१५) इित

वचनात।् न चैदतिस या त। श दािन य वसाधनायािभ ेत य चा ुष वादे ः

व प यैवाभावे कुतोऽ यथानुपप म वेन िन यपथ ाि ः? ततः

सा या यथानुपप म वेन िन यपथ ा यभावादे वा य हे वाभास वम ्, न तु

प धम वाभावात ्, अप धम या प कृ कोदयादे यथो ल णस प ेरेव स े तु व-

ितपादनात।् व ादे तदभावः प एव। न ह व य यिभचा रणो

बािधत वषय य स ितप य वाऽ यथानुपप म वेन िन यपथ ाि र त।

त मा या यथानुपप म वे सित यो यदे शिन यपथ ाि र तीित स एव

स े तुरपर तदाभास इित थतम।्

४९. कंच, ‘गभ थो मै ीतनयः यामो भ वतुमहित, मै ीतनय वात ्,

स ितप नमै ीतनयवत ्’ इ य ाप ै यपा च ययोब -यौगािभमतयोर-

ित या ेरल ण वम।् तथा ह— पर यमानेषु प चसु मै ीपु ेषु

यामतामुपल य त भगतम प ववादाप नं प ीकृ य याम वसाधनाय यु ो

44
यायद पका

मै ीतनय वा यो हे तुराभास इित ताव िस म ्, अ याम व या प त

स भा वत वात।् त स भावना च याम वं ित मै ीतनय व या यथानु-

पप यभावात।् तदभावा सह मभाविनयमाभावात।्

५०. य य ह धम य येन धमण सहभाविनयमः स तं गमयित। यथा

िशंशपा व य वृ वेन सहभाविनयमोऽ तीित िशशपा वं हे तुव ृ वं गमयित।

य य च मभाविनयमः स तं गमयित। यथा धूम या यन तरभाव-

िनयमोऽ तीित धूमोऽ नं गमयित। न ह मै ीतनय व य हे तु वािभमत य

याम वेन सा य वािभमतेन सहभावः मभावो वा िनयमोऽ त, येन

मै ीतनय वं हे तुः याम वं सा यं गमयेत।्

५१. य प स ितप नमै ीपु ेषु याम वमै ीतनय वयोः सहभावोऽ त

तथा प नासौ िनयतः। मै ीतनय वम तु याम वं माऽ तु इ येवं पे वप े

बाधकाभावात।् वप े बाधक माणबला खलु हे तुसा ययो याि िन यः।

याि िन यतः सहभावः मभावो वा। ‘‘सह मभाविनयमोऽ वनाभावः’’

[पर ामुखम ् ३-१६] इित वचनात।् ववादा यािसतो वृ ो भ वतुमहित

िशंशपा वात।् या या िशंशपा स स वृ ः, यथा स ितप न इित। अ ह

हे तुर तु सा यं मा भू द येत मन ् वप े सामा य वशेषभावभ ग स गो

बाधकः। वृ वं ह सामा यं िशंशपा वं त शेषः। न ह वशेषः सामा याभावे

स भवित। न चैवं मै ीतनय वम तु याम वं माऽ तु इ यु े

क च ाधकम त। त मा मै ीतनय वं हे वाभास एव। त य

ताव प धम वम त, प ीकृते गभ थे त स ावात।् सप षुे स ितप नपु ेषु

45
यायद पका

त य व मान वा सप े स वम य त। वप े यः पुनर यामे य ै पु े यो

याव मान वा प ा यावृ र त। वषयबाधाभावादबािधत वषय वम त। न

ह गभ थ य याम वं केनिच बा यते। अस ितप वम य त,

ितकूलसमबल माणाभावात।् इित पा च यस प ः। ै यं तु

सह शत यायेनसुतरां िस मेव।

[अ यथानुपप न वमेव हे तोल णिम युपपादनम ्]

५२. ननु च न पा च यमा ं हे त ोल णम।् कं त ह? अ यथानु-

पप युपल तमेव ल णिमित चेत ्; तह सैवैका त ल णम तु तदभावे

पा च यस प ाव प मै ीतनय वादौ न हे तु वम।् त स ावे पा च याभावेऽ प

कृ कोदयादौ हे तु विमित। तद ु म ्—

अ यथानुपप न वं य त येण कम।्


ना यथानुपप न वं य य येण कम॥् [ ] इित बौ ान ्
ित।

५३. यौगं ित तु—

अ यथानुपप न वं य कं त प चिभः।
ना यथानुपप न वं य कं त प चिभः॥ [ माणपर ा पृ

७२] इित।

[हे तुं विध ितषेध पा यां धा वभ य तयोरवा तरभेदानां कथनम ्]

५४. सोऽयम यथानुपप िन यैकल णो हे तुः सं ेपतो वधः—

विध पः, ितषेध प ेित। विध पोऽ प वधः— विधसाधकः

46
यायद पका

ितषेधसाधक ेित। त ा ोऽनेकधा। त था— क काय पः, यथा—

‘पवतोऽयम नमान ् धूमव वा यथानुपप ेः’ इ य धूमः। धूमो नेः

कायभूत तदभावेऽनुपप मानोऽ नं गमयित। क कारण पः, यथा—

‘वृ भ व यित विश मेघा यथानुपप ेः’ इ य मेघ वशेषः। मेघ वशेषो ह

वष य कारणं वकायभूतं वष गमयित।

५५. ननु काय कारणानुमापकम तु, कारणाभावे काय यानुपप ेः। कारणं

तु कायाभावेऽ प स भवित, यथा— धूमाभावेऽ प स भवन ् व ः सु तीतः। अत

एव व न धूमं गमयतीित चेत ्; त न; उ मीिलतश क य कारण य

काया यिभचा र वेन काय ित हे तु वा वरोधात।्

५६. क शेष पः, यथा— वृ ोऽयं िशंशपा वा यथानुपप े र य

[िशंशपा]। िशंशपा ह वृ वशेषः सामा यभूतं वृ ं गमयित। न ह वृ ाभावे

वृ वशेषो घटत इित। क पूव चरः, यथा— उदे यित शकटं

कृ कोदया यथानुपप े र य कृ कोदयः। कृ कोदया तरं मुहू ा ते िनयमेन

शकटोदयो जायत इित कृ कोदयः पूव चरो हे तुः शकटोदयं गमयित।

क द ु रचरः, यथा— उदगा र णः ाक् , कृ कोदया द य कृ कोदयः।

कृ कोदयो ह भर युदयो रचर तं गमयित। क सहचरः, यथा— मातुिल गं

पव वतुमहित रसव वा यथानुपप े र य रसः। रसो ह िनयमेन

पसहच रत तदभावेऽनुपप मान त गमयित।

47
यायद पका

५७. एतेषूदाहरणेषु भाव पानेवा याद न ् साधय तो धूमादयो हे तवो

भाव पा एवेित विधसाधक- विध पः। एत एवा व ोपल धय इ यु य ते। एवं

विध प य हे तो विधसाधका य आ ो भेद उदा तः।

५८. तीय तु िनषेधसाधका यः, व ोपल ध रित त यैव

नामा तरम।् स यथा— ना य िम या वम ्, आ त या यथानुपप े-

र य ा त यम।् आ त यं ह सव वीतराग णीतजीवा दत वाथ िचल णम।्

त म या ववतो न स भवतीित िम या वाभावं साधयित। यथा वा, ना त

व तुिन सवथैका तः, अनेका ता मक वा यथानुपप े र य ानेका ता मक वम।्

अनेका ता मक वं ह व तु यबािधत तीित वषय वेन ितभाससमानं

सौगता दप रक पतसवथैका ताभावं साधय येव।

५९. ननु किमदमनेका ता मक वं य ला तुिन सवथैका ताभावः

सा यते इित चेत ्; उ यते; सव म न प जीवा दव तुिन भावाभाव प व-

मेकानेक प वं िन यािन य प विम येवमा दकमने का ता मक वम।् एवं

विध पो हे तुदिशतः।

६०. ितषेध पोऽ प हे तु वधः— विधसाधकः ितषेधसाधक ेित।

त ा ो यथा, अ य ा णिन स य वं वपर तािभिनवेशाभावात।् अ

वपर तािभिनवेशाभावः ितषेध पः स य वस ावं साधयतीित ितषेध पो

विधसाधको हे तुः।

48
यायद पका

६१. तीयो यथा, ना य धूमोऽ यनुपल धे र य ा यभावः

ितषेध पो धूमाभावं ितषेध पमेव साधयतीित ितषेध पः ितषेधसाधको

हे तुः। तदे वं विध ितषेध पतया वध य हे तोः कितिचदवा तरभेदा उदा ताः।

व तरत तु पर ामुखतः ितप याः। इ थमु ल णा एव हे तवः सा यं

गमय त। ना ये, हे वाभास वात।्

[हे वाभासानां चातु व यमु वा तेषां िन पणम्]

६२. के ते हे वाभासाः इित चेत ्; उ यते; हे तुल णर हता

हे तुवदवभासमाना हे वाभासाः। ते चतु वधाः— अिस व ानैका तका-

क च करभेदात।् त ािन यपथ- ा ोऽिस ः। अिन यपथ ाि हे तोः

व पाभाविन यात ् व पस दे हा च। व पाभाविन ये व पािस ः,

व पस दे हे स द धािस ः। त ा ो यथा— प रणामी श दः चा ुष वा दित।

श द य ह ावण वा चा ुष वाभावो िन त इित व पािस ा ुष वहे तुः।

तीयो यथा, धूमवा पा द ववेकािन ये क दाह— ‘अ नमानयं दे शो

धूमव वात ्’ इित। अ ह धूमव वं हे तुः स द धािस ः, त व पे स दे हात।्

६३. सा य वपर त या ो हे तु व ः। यथाऽप रणामी श दः

कृतक वा दित। कृतक वं प रणािम व वरोिधना प रणािम वेन या म।्

६४. प सप वप वृ रनैका तकः। स वधः— िन त वप -

वृ कः श कत वप वृ क । त ा ो यथा, धूमवानयं दे शोऽ नम वा दित।

अ ा नम वं प ीकृते स द मानधूमे पुरोव िन दे शे व ते, सप े धूमवित

49
यायद पका

महानसे च व ते, वप े धूमर हत वेन िन तेऽ गाराव थाप ना नमित दे शे

व ते इित िन या न त वप वृ कः। तीयो यथा, गभ थो मै ीतनयः

यामो भ वतुमहित मै ीतनय वा दतरत नयव दित। अ मै ीतनय वं हे तुः

प ीकृते गभ थे व ते, सप े इतरत पु े व ते, वप े अ यामे

व तापीितश काया अिनवृ ेः श कत वप वृ कः। अपरम प श कत वप -

वृ क योदाहरणम्— अहन ् सव ो न भ वतुमहित व ृ वात ् र यापु षव दित।

व ृ व य ह हे तोः प ीकृते अहित, सप े र यापु षे यथा वृ र त तथा

वप े सव ेऽ प वृ ः स भा येत, व ृ व ातृ वयोर वरोधात।् य येन सह

वरोिध त खलु त ित न व ते। न च वचन ानयोल के वरोधोऽ त, युत

ानवत एव वचनसौ वं प ं म।् ततो ानो कषवित सव े वचनो कष

काऽनुपप रित ?

६५. अ योजको हे तुर क च करः। स वधः— िस साधनो

बािधत वषय ेित। त ा ो यथा, श दः ावणो भ वतुमहित श द वा दित। अ

ावण व य सा य य श दिन वेन िस वा े तुर कंिच करः। बािधत वषय-

वनेकधा। क य बािधत वषयः, यथा— अनु णोऽ न य वा दित। अ

य वं हे तु त य वषय वेनािभमतमनु ण वमु ण व ाहकेण पाशन य ेण

बािधतम।् ततः क चद प क ुमश य वाद कंिच करो य वहे तुः।

क पुनरनुमानबािधत वषयः, यथा— अप रणामी श दः कृतक वा दित। अ

प रणामी श दः मेय वा द यनुमानेन बािधत वषय वम।् क दागमबािधत-

वषयः, यथा— े यासुख दो धमः पु षाि त वादधमव दित। अ धमः सुख द

50
यायद पका

इ यागम तेन बािधत वषय वं हे तोः। क ववचनबािधत वषयः, यथा— मे

माता ब या पु षसंयोगेऽ यगभ वा िस ब यावत।् एवमादयोऽ य क-

च कर वशेषाः वयमू ाः। तदे वं हे तु स गा े वाभासा अवभािसताः।

[उदाहरण य िन पणम ्]

६६. ननु यु प नं ित य प ित ाहे तु यामेव पया ं

तथा पबालबोधाथमुदाहरणा दकम य युपगतमाचायः। उदाहरणं च

स य ा तवचनम।् कोऽयं ा तो नाम इित चेत ्; उ यते;

याि स ितप दे शो ा तः। याि ह सा ये व यादौ स येव साधनं

धूमा दर त, असित तु ना तीित सा यसाधनिनयतसाहचयल णा। एतामेव

सा यं वना साधन याभावाद वनाभाविमित च यप दश त। त याः

स ितप नाम वा द ितवा दनोबु सा यम्, सैषा य स भवित स

स ितप दे शो महानसा द दा द । त ैव धूमादौ सित

िनयमेनाऽ या दर त, अ या भावे िनयमेन धूमा दना तीित

स ितप स भवात।् त महानसा दर वय ा तः। अ सा यसाधनयोभाव-

पा वयस ितप स भवात।् दा द तु यितरे क ा तः, अ सा यसाधनयोर-

भाव प यितरे कस ितप स भवात।् ा तौ चैतौ, ाव तौ धम

सा यसाधन पौ य स ा त इ यथानुवृ ेः।

६७. उ ल ण य ा त य य स य वचनं तददाहरणम।


ु ् न च

वचनमा मयं ा त इित। क तु ा त वेन वचनम।् त था— यो यो

धूमवानसावसाव नमान ्, यथा महानस इित। य ा नना त त धूमोऽ प

51
यायद पका

ना त, यथा महा द इित च। एवं वधेनैव वचनेन ा त य ा त वेन

ितपादनस भवात।्

[उदाहरण स गाददाहरणाभास
ु य कथनम ्)]

६८. उदाहरणल णर हत उदाहरणवदवभासमान उदाहरणाभासः।

उदाहरणल णरा ह यं े धा स भवित, ा त यास य वचनेना ा त य

स य वचनेन वा। त ा ं यथा, यो योऽ नमान ् स स धूमवान ्, यथा महानस

इित, य य धूमो ना त त त ाऽ नना त, यथा महा द इित च

या य यापकयोवपर येन कथनम।्

६९. ननु किमदं या यं यापकं नाम इित चेत ्; उ यते;

साहचयिनयम पां याि यां ित य कम त या यम्, वपूवादापेः कम ण

य धाना या यिमित िस वात।् त ु या यं धूमा द। एतामेव याि यां

ित य कतृ त यापकम्, यापेः कत र वुिल सित यापकिमित िस े ः। एवं

सित धूमम न या नोित, य धूमो व ते त िनयमेना नव ते इित,

याव सव धूमवित िनयमेना नदशनात।् धूम तु न तथाऽ नं या नोित,

त या गाराव थ य धूमं वना प व नात।् य ा नव ते त िनयमेन धूमो

व ते इ यस भवात।्

७०. न वा धनम नं या नो येव धूम इित चेत ्; ओिमित ूमहे । य

य ा व छ नमूलो धूम त त ा न रित यथा, तथैव य य ाऽऽ धनोऽ नः

त त धूम इ य प स भवात।् व मा य तु धूम वशेषं ित यापक वमेव,

52
यायद पका

अनुमान य ताव मा ापे वात।् ततो यो यो धूमवानसावसाव नमान ्, यथा

महानस इ येवं स य ा तवचनं व यम।् वपर तवचनं तु ा ताभास

एवे ययमस य वचन पोऽ वय ा ताभासः। यितरे क या ौ तु यापक या नेर-

भावो या यः, या य य धूम याभावो यापकः। तथा सित य

य ाऽ यभाव त त धूमाभावो यथा द इ येवं व यम।् वपर तकथनं तु,

अस य वचन वाददाहरणाभास
ु एव। अ ा तवचनं तु, अ वय या ौ

यितरे क ा तवचनम ्, यितरे क या ाव वय ा तवचनं च, उदाहरणाभासौ।

प मुदाहरणम।्

७१. ननु गभ थो मै ीतनयः यामः, मै ीतनय वात ्,

सा तमै ीतनयवत ् इ या नुमान योगे प चसु मै ीतनये व वय ा तेषु ‘य

य मै ीतनय वं त त याम वम ् इ य वय या ेः, यितरे क ा तेषु

गौरे वमै ीतनयेषु सव ‘य य याम वं ना त त त मै ीतनय वं ना त’

इित यितरे क या े स भवा न तसाधने गभ थमै ीतनये प े

सा यभूत याम वस दे ह य गुण वात।् स यगनुमानं स ये दित चेत ्; न;

ा त य वचारा तरबािधत वात।्

७२. तथा ह— सा य वेनािभमतिमदं ह याम व पं काय सत ्

विस ये कारणमपे ते। त च कारणं न ताव मै ीतनय वम ्, वनाऽ प त ददं

पु षा तरे याम वदशनात।् न ह कुलाला दकम तरे ण स भ वनः पट य

कुलाला दकं कारणम।् एवं मै ीतनय व य याम वं यकारण वे िन ते य

य मै ीतनय वं न त त याम वम ्, क तु य य याम व य कारणं

53
यायद पका

विश नामकमानुगृह तशाका ाहारप रणाम त त त य काय याम वम ्, इित

िस ं साम ी प य विश नामकमानुगृह तशाका ाहारप रणाम य याम वं ित

या य वम।् स तु प े न िन ीयत इित स द धािस ः। मै ीतनय वं तु

अकारण वादे व याम वं काय न गमये दित।

७३. केिचत ् ‘‘िन पािधकः स ब धो याि ः’’ [ ] इ यिभधाय

‘‘साधना यापक वे सित सा यसम याि पािधः’’[ ] इ यिभदधते।

सोऽयम यो या यः। प चतमेतदपािधिनराकरणं


ु का यकिलकायािमित

वर यते।

[उपनयिनगमनयो तदाभासयो ल णकथनम ्]

७४. साधनव या प य ा तसा यकथनमुपनयः— तथा चायं

धूमवािनित। साधनानुवादपुर सरं सा यिनयमवचनं िनगमनम ्— त माद न-

मानेवेित। अनयो य ययेन कथनमनयोराभासः। अविसतमनुमानम।्

[परो माणभेद यागम य िन पणम ्]

७५. अथागमो ल यते। आ वा यिनब धनमथ ानमागमः। अ ागम

इित ल यम।् अविश ं ल णम।् अथ ानिम येताव यु यमाने

य ादावित याि ः, अत उ ं वा यिनब धनिमित। वा यिनब धमथ-

ानिम यु यमानेऽ प या छकसंवा दषु व ल भवा यज येषु सु ो म ा द-

वा यज येषु वा नद तीरफलसंसगा द ाने वित याि ः, अत उ मा ेित।

आ वा यिनब धन ानिम यु यमानेऽ या वा यकमके ावण- य ेऽित याि ः,

अत उ मथित। अथ ता पय ढः [ योजना ढ] इित यावत।् अथ एव

54
यायद पका

‘ता पयमेव वचिस’ [ ] इ यिभयु वचनात।् तत आ वा य-

िनब धनमथ ानिम यु मागमल णं िनद षमेव। यथा— ‘‘स य दशन ान-

चा र ा ण मो मागः’’ (त वाथसू म ् १-१) इ या दवा याथ ानम।्

स य दशनाद िन मो य सकलकम य य माग उपायः, न तु मागाः। ततो

िभ नल णानां दशनाद नां याणां समु दतानामेव माग वम्, न तु

येकिम ययमथ माग इ येकवचन योगता पयिस ः। अयमेव वा याथः।

अ ैवाथ माणसा या संशया दिनवृ ः िमितः।

[आ य ल णम ्]

७६. कः पुनरयमा ः इित चेत ्; उ यते; आ ः य िमतसकलाथ वे

सित परम हतोपदे शकः। िमते यादावेवो यमाने ुतकेविल वित याि ः,

तेषामागम िमतसकलाथ वात।् अत उ ं य ेित। य िमतसकलाथ

इ येताव यु यमाने िस े वित याि ः। अत उ ं परमे या द। परम हतं

िनः ेयसम ्, तदपदे


ु श एवाहतः ामु येन वृ ः। अ य तु

ानुरोधादपसजन
ु वेनेित भावः। नैवं वधः िस परमे ी, त यानुपदे शक वात।्

ततोऽनेन वशेषणेन त नाित याि ः। आ मस ावे माणमुप य तम।्

नैयाियका िभमतानामा ाभासानामसव वा य िमते या द वशेषणेनैव

िनरासः।

७७. ननु नैयाियकािभमत आ ः कथं न सव ः इित चेत ्; उ यते;

त य ान या व काशक वादे क वा च वशेषणभूतं वक यं ानमेव न

जानातीित त िश मा मानं ‘सव ोऽहम ्’ इित कथं जानीयात ्?

55
यायद पका

एवमना म ोऽयमसव एव। प चतं च सुगताद नामा ाभास व-

मा मीमांसा ववरणे ीमदाचायपादै रित वर यते। वा यं तु त ा तरिस िमित

नेह ल यते।

[अथ य ल णम ्]

७८. अथ कोऽयमथ नाम? उ यते; अथ ऽनेका तः। अथ इित

ल यिनदशः, अिभधेय इित यावत।् अनेका त इित ल णकथनम।् अनेके अ ता

धमाः सामा य वशेष-पयाय-गुणा य येित िस ोऽनेका तः। त

सामा यमनुव ृ व पम।् त घट वं पृ थुबु नोदराकारः, गो विमित

सा ना दम वमेव। त मा न य तोऽ य तम य न यमेकमनेकवृ ः।

अ यथा—

‘‘न याित न च त ा ते न प ाद त नांशवत।्


जहाित पूव नाधारमहो यसनस तितः॥’’ [ ]

इित द नागदिशतदषणगण
ू सर स गात।् पृ थुबु नोदराकारा ददशना-

न तरमेव ‘घटोऽयं घटोऽयं गौरयं गौरयम ्’ इ या नुव ृ ययस भवात।्

वशेषोऽ प ‘ थूलोऽयं घटः, सू मः’ इ या द यावृ ययाल बनं घटा द व-

पमेव। तथा चाह भगवान ् मा ण यन दभ टारकः— ‘‘सामा य- वशेषा मा

तदथः’’ (पर ामुखम ् ४-१) इित।

७९. पयायो वधः— अथपयायो य जनपयाय ेित। त ाथपयायो

भूत वभ व य वसं पशर हतशु व मानकालाव छ नं व तु व पम।् तदे त जु-

सू नय वषयमामन यिभयु ाः। एतदे कदे शावल बनः खलु सौगताः

56
यायद पका

णकवा दनः। य जनं य ः वृ िनवृ िनब धनं जलानयना थ-

याका र वम ्, तेनोपल तः पयायो य जनपयायः, मृ दादे ः (यथा)

प ड थास-कोश-कुशूल-घट-कपालादयः पयायाः।

८०. याव यभा वनः सकलपयायानुव नो गुणाः व तु व- प-रस-

ग ध- पशादयः। मृ यस ब धनो ह व तु वादयः प डा दपयायाननुव ते,

न तु प डादयः थासाद न।् तत एव पयायाणां गुणे यो भेदः। य प

सामा य वशेषौ पयायौ तथा प स केत हणिनब धन वा छ द यवहार वषय-

वा चागम तावे तयोः पृ थ नदशः। तदनयोगुणपयाययोः यमा यः,

‘‘गुणपययव यम ्’’ (त वाथसू म ् ५-३८) इ याचायानुशासनात।् तद प

स वमेव ‘‘स वं यम ्’’ [ ] इ यकल क यवचनात।्

[स वं धा वभ य योर यनेका ता मक व पणम ्]

८१. तद प जीव यमजीव यं चेित सं ेपतो वधम।्

यम येतद ु प वनाश थितयो िग ‘‘उ पाद यय ौ ययु ं सत ्’’ (त वाथसू म ्

५-३०) इित िन पणात।् तथा ह— जीव य य वग ापकपु योदये सित

मनु य वभाव य ययः, द य वभाव यो पादः, चैत य वभाव य ौ यिमित।

जीव य य सवथैक प वे पु योदयवैफ य स गात।् सवथा भेदे पु यवान यः

फलवान य इित पु यस पादनवैय य स गात।् परोपकारे ऽ या मसुकृताथमेव

व नात ् त मा जीव य पेणाभेदो मनु यदे वपयाय पेण भेद इित

ितिनयतनयिनर त वरोधौ भेदाभेदौ ामा णकावेव।

57
यायद पका

८२. तथैवाजीव य मृ य या प मृ दः प डाकार य ययः,

पृ थुबु नोदराकार यो पादः, मृ ू प य ुव विमित िस मु पादा दयु व-

मजीव य य। वािमसम तभ ाचायािभमतानुसार वामनोऽ प सदपदे


ु शा-

ा नम ान वभावं ह तुमुप रतनमथ ान वभावं वीक ु च यः समथ आ मा

स एव शा ािधकार याह ‘‘न शा मस ये वथवत ्’’ [ ] इित।

तदे वमनेका ता मकं व तु माणवा य वषय वादथ वेनावित ते। तथा च

योगः— सवमनेका ता मकं स वात।् यदु सा यं न, त नो साधनम ्, यथा

गगनार व दिमित।

८३. ननु य यर व दं गगने ना येव तथा प सर य तीित ततो न

स व पहे तु यावृ रित चेत ्; तह तदे तदर व दमिधकरण वशेषापे या

सदसदा मकमनेका तिम य वय ा त वं भवतैव ितपा दतिमित

स तो यमायु मता। उदा तवा येना प स य दशन ानचा र ाणां मो कारण-

वमेव, न संसारकारण विमित वषय वभागेन कारणाकारणा मक वं ितपा ते।

‘सव वा यं सावधारणम ् इित यायात।् एवं माणिस मनेका ता मकं व तु।

[नयं व पतः कारत िन य स भ गी ितपादनम ्]

८४. नया वभ य ते ननु कोऽयं नयो नाम ? उ यते;

माणगृह ताथकदे श ाह मातुरिभ ाय वशेषः। ‘‘नयो ातुरिभ ायः’’

[लघीय यम ्, का रका ५२] इ यिभधानात।् स नयः सं ेपेण े धा—

यािथकनयः पयायािथकनय ेित। त यािथकनयः यपयाय पमेकाने-

का मकमनेका तः माण ितप नमथ वभ य पयायािथकनय वषय य

58
यायद पका

भेद योपसजनभावेनाव थानमा म यनुजानन ् व वषयं यमभेदमेव

यवहारयित, ‘‘नया तर वषयसापे ः स नयः’’ [ ] इ यिभधानात।् यथा

सुव णमानयेित। अ यािथकनयािभ ायेण सुवण यानयनचोदनायां कटकं

कु डलं केयूरं चोपनय नुपनेता कृती भवित, सुवण पेण कटकाद नां भेदाभावात।्

यािथकनयमुपसजनीकृ य व मानपयायािथकनयमवल य कु डलमान-

ये यु े न कटकादौ व ते, कटका दपयायात।् कु डलपयाय य िभ न वात।्

ततो यािथकनयािभ ायेण सुवण यादे कमेव। पयायािथकनयािभ ायेण

यादनेकमेव। मेणोभयनयािभ ायेण यादे कमनेकं च। युगपदभयनयािभ


ु ायेण

यादव यम ्, युग ा ेन नय येन वव व पयोरे क वानेक व-

यो वमशास भवात।् न ह युगपदपनते


ु न श द येन घट य धानभूतयो

पव वरसव वयो व व व पयोः ितपादनं श यम।् तदे तदव य व पं

त दिभ ायै पनतेनैक वा दना समुिचतं यादे कमव यम ्, यादनेकमव यम ्,

यादे कानेकमव यिमित यात।् सैषा नय विनयोगप रपाट स भ गी यु यते,

भ गश द य व तु व पभेदवाचक वात ् स ानां भ गानां समाहारः स भ गीित

िस े ः।

८५. न वेक व तुिन स ानां भ गानां कथं स भवः इित चेत ्;

यथैक मन ् पवान ् घटः रसवान ् ग धवान ् पशवािनित पृथ यवहारिनब धना

पव वा द व पभेदाः स भव त तथैवेित स तो यमायु मता।

59
यायद पका

८६. एवमेव परम यािथकनयािभ ाय वषयः परम यं स ा, तदपे या

‘‘एकमेवा तीयं , नेह नाना त क चन’’, स पे


ू ण चेतनानामचेतनानां च

भेदाभावात।् भेदे तु स ल ण वेन तेष ामस व स गात।्

८७. ऋजुसू नय तु परमपयायािथकः। स ह भूत वभ व य-

वा यामपरामृ ं शु ं व मानकालाव छ नव तु व पं परामृशित।

त नयािभ ायेण बौ ािभमत णक विस ः। एते नयािभ ायाः सकल व-

वषयाशेषा मकमनेका तं माण वषयं वभ य यवहारय त। यादे कमेव व तु

या मना न नाना, या नानैव पयाया मना नैकिमित। तदे त ितपा दत-

माचायसम तभ वािमिभः—

‘‘अनेका तोऽ यनेका तः माण-नयसाधनः।


अनेका तः माणा े तदे का तोऽ पता नयात॥्’’ ( वय भू तो म ् १०६)
इित।

अिनयतानेकधमव तु वषय वा माण य, िनयतैकधमव तु वषय वा च

नय य। य ेनामाहतीं सर णमु ल य सवथैकमेवा तीयं नेह नाना त

क चन, कथ चद प नाना ने या हः या दे तदथाभासः। एत ितपादकं

वचनम प आगमाभासः, य ेण ‘‘स यं िभदा त वं िभदा’’ [ ]

इ या दनाऽऽगमेन च बािधत वषय वात।् सवथा भेद एव, न कथ चद यभेद

इ य ा येवमेव व ेयम ्, स पे
ू णा प भेदेऽसतः अथ याका र वास भवात।्

८८. ननु ितिनयतािभ ायगोचरतया पृथगा मनां पर परसाहचयान-

पे ायां िम याभूतानामेक वानेक वाद नां धमाणां साहचयल णसमुदायोऽ प

60
यायद पका

िम यैवेित चेत ्; तद गीकुमहे, पर परोपकाय पकारकभावं वना वत तया

नैरपे यापे ायां पट वभाव वमुखत तुसमूह य शीतिनवारणा थ यावदे क वा-

नेक वाद नामथ यायां साम याभावात ् कथ च म या व या प स भवात।्

तद ु मा मीमांसायां वािमसम तभ ाचायः—

‘‘िम यासमूहो िम या चे न िम यैका तताऽ त नः।


िनरपे ा नया िम या सापे ा व तु तेऽथकृत॥्१०८॥’’ इित।

८९. ततो ‘नय माणा यां व तुिस ः’ इित िस ः िस ा तः।

पया मागम माणम।्

म ुरोव माने शो व मानदयािनधेः।


ीपाद नेहस ब धात ् िस े यं यायद पका॥२॥

इित ीम मानभ टारकाचायगु का यिस सार वतोदय-

ीमदिभनवधमभूषणाचाय वरिचतायां

यायद पकायां परो काश तृतीयः॥३॥

समा ेय ं यायद पका।

61

You might also like