I UVOD

Razmislimo o velikim, mtiogoljudnim gradovima — tim groznim, a ujeđno

divnim, ruinim, a veličanstvenim, izgrađenim prostranstvim a. . . . Sta uraditi
sa tiin fabuloznim čudovištem ? R azbiti ga u odvojene jedinice, kom binovati
stam bena naselja sa poslovnim naseljima, ulepšati njegov spoljni izgled ne
menjajujući ništa suštinski? Ili, pošto se stanovništvo evakuiše, dići gradove
u vazduh i izgraditi nove, po novim planovima i na novim m estim a? Kakvi
bi generalni planovi tih novih gradova trebalo da budu? I ko je ta j ko treba
da odluči izm eđu raznih alternativa, da pristupi izvršenju odabranog rešenja,
bez obzira na to kakvo ono bilo? Sve su to opšti strukturalni problemi; da
bi sm o te problem e proučili i rešili, nuzno je da razm otrim o političke i
privredne problem e na koje utiču nebrojeni ambijenti..
R. Mils

I. Ako našu epohu, našu savrem enu civilizaciju, obeležavaju ubrzana

urbanizacija i um nožavanje velikih gi'adova, ako je složen i protivrečan
razvoj gradova jedan od osnovnih problem a ovog veka, onda je sm isleno
pitanje: da li je i u kojoj m eri m arksizam kao epohalna m isao ponudio
svoje tum ačenje p rotivrečnosti k apitalističke i socijalističk e urbane stvar-
nosti, i kakvo je m esto tog tum ačenja u savrem enoj društvenoj m isli o
gradu.
R azm atranje m arksističkih ideja o urbanom pitanju — što je pred-
m et ove stuđ ije — nam eće potrebu periođizacije, izbora autora i proble-
ma i sistem atizovan je tih iđeja. Idejna istorija urbanog pitanja u okviru
m arksizm a je uglavnom hronološki izložena. H ronološki sled je napušten
kada su problem atizovana pojedina pitanja. K riterijum za izbor autora
je teorijski značaj i m eđunarodna u ticajn ost njihove m isli. Izbor ključ-
nih problem a (struktura, form a i funkcije gradova; urbanizacija, urbano
planiranje, urbani socijalni pokreti, stam bcno pitanje, itd.) i njihovo su-
štinsko povezivanje po sadržaju obezbeđuju određenu sistem atičn ost.
Da bi istorija ideja bila shvatljivija, pa i m arksistički zasnovana,
neophodno je da bude povezana s društveno-istorijskim i idejnim kon-
tekstom u kojem su se oblikovale pojed ine idejne struje. U tom sm islu
idejna istorija sadrži elem en te so ciologije saznanja. Zatim, budući da
m arksističku m isao odlikuje k ritičnost prem a raznim teorijskim shvata-
njim a i ideologijam a, treba zauzeti kritičan stav i prem a m isaonim stru-
jam a unutar m arksizm a; u ovom slučaju — prem a onim a koje su se ba-
vile urbanom problem atikom . Ovo je neophodno da bi se izbeglo pretva-
ranje m arksizm a — kao kritike ideologije — u ideologiju. »Revolucionar-
na praksa i m arksizam kao saznanje detroniziraju ideologiju. Marksizam,
po Marksu, nije više ideologija; on joj obeležava i ubrzava kraj . . . On
otkriva, ne snagom .čistog’ m išljenja, ncgo u akciji (revolucionarnoj prak-
si) u slovljen ost ideologija i u opšte dela, civilizacije«.1
Kako je m arksizam složena i raznorodna m isao, svaki pokušaj pro-
m išljanja odnosa m arksizm a prem a nekom značajnom pitanju — ovde
prem a urbanom pitanju — povezan je s nedoum icam a oko toga da li je
i koliko reč o m arksističkom pristupu, i koja naučna područja treba da
budu obuhvaćena. Š to se prve nedoum ice tiče, polazim o od toga da p ostoji
m noštvo idejnih struja- u m arksizm u, p osebno u savrem enoj m arksistič-
koj m isli. M arksistička m isao je raznolika i kad je reč o urbanom feno-
m enu. S tim u vezi, karakterističan je uticaj određenog shvatanja Mark-
sove m isli na sp ecifičn o p rom išljanje urbane problem atike. Reč je, u stva-
ri, o p ostojan ju i sučeljavanju »antropološkog« m arksizm a koji polazi
od pojm a otuđenja i prakse (Lefevr) i »naučnog« m arksizm a koji polazi
od strukturalno-funkcionalne analize društva, načina proizvodnje, itd.
(Altiser, Pulancas, K astels). Jedan od načina da se izbegne kriza mark
sizm a je ste prihvatanje različitih idejnih struja u njem u. Može se reći da
se m arksistička m isao uopšte, pa i m arksistička m isao o gradu, razvija
kroz svoje različitosti i pokretačke protivrečnosti.
Polazim o od stanovišta da je m arksizam svojevrsna sinteza filozofske,
antropološke, sociološk e, p olitičko-ekonom ske i drugih dim enzija. Markso-
va ekonom ska i sociološk a istraživanja n ije m oguće shvatiti ako se ne
razum e njihovo filozofsk o utem eljenje. T ežište naše analize počiva na so-
ciološkoj d im enziji urbanog p itanja u m arksizm u. To podrazum eva i su-
čeljavanje m ark sističk i orijen tisane socio lošk e m isli o gradu s drukčijim
m isaon im pravcim a u urbanoj sociologiji — m islim o na sučeljavanje dve
grupe shvatanja k oja su pojedinačno uzeta, raznorodna: grupu revolucio-
narno-dijalektičkih shvatanja grada i urbanizacije koja polaze od marksi-
stičk og ili n eom arksističkog stan ovišta i grupu evolucionističko-funkciona-
lističk ih shvatanja2 grada 1 urbanizacije koja društvo vide kao hom eosta-
tički sistem u kojem preovlađuju ravnoteža, konsenzus, integracija, itd.
Tako, predstavnici čikaške škole, R. E. Park, E. V. Bardžis, L. V irt i drugi,
u svom ekološk om pristup u gradu polaze od shvatanja društva kao ho-
m eostatičkog sistem a, od postavke o ravnotežnoj prirodi društvenog ži-
vota i njegovog razvoja. 2 a njih je grad jedinstvo ekološkog, prirodnog i
m oralnog poretka. U gradu kao »društvenoj laboratoriji« sukobljavaju se
i sarađuju društveno, etn ičk i i kulturno heterogene grupe, u njem u je
veom a razvijena podela rada, ali u njem u p ostoji i funkcionalna i moral-
na saglasnost. Čikaška škola pristupa gradu kao »superorganizm u« ana-
logno onim superorganizm im a koje je opisala biljna i životinjska ekolo-
gija ili Spenserov evolucionizam . Posm atrajući velegrad svoga doba kao
društvo, kao kulturu (stil života) i, najzad, kao stanje duha, čikaški so-
ciolozi su videli u njem u uzor koji će slediti sva društva da bi se razvila
iz »tradicionalnih« u »moderna«. P osredstvom takvog shvatanja zapad-
nih m etropola, predstavnici hum ane ekologije su, u stvari, ekstrapolirali
razvojni put zapadnog civilizacijsk og km ga na sve druge zem lje van tog
kruga. Takvom shvatanju grada, od nosno njegove uloge u društvenom
razvoju, na ubedljiv način se suprotstavlja sociolog m arksističke orijen-
tacije M anuel K astels o čem u ćem o docnije govoriti. U sociologiji se oseća
1
H e n r i L e f e b v r e , S o c io lo g ie d e M a r x , P U F , P a r i s , 1966, p . 73.
2
V e ra V r a t u š a - Z u n j i ć u r a d u » S a v r e m e n e t e o r i j e r a z v i t k a z e r a a lja u r a z v o ju « , u je d n o m
d r u k č i j e m k o n t e k s t u , r a z l i k u j e s k u p i n u r e v o l u c i o n a r n o - d i j a l e k t i č k i h o d g r u p e e v o lu c io n i-
s ti č k o - f u n k c i o n a l i s t i č k i h s h v a t a n j a . V id . OglečLi iz s o e io lo g ije d r u š t v e n o g r a z v o ja , k o le k -
t i v n a s t u d i j a , u r e d n i k M . R a n k o v ić , I n s t i t u t z a s o c io lo š k a i s t r a ž i v a n j a F il o lo jk o g f a k u l t e t a
u B e o g r a d u , B e o g r a d , 1981, s t r . 81—33.
pom anjkanje valjane veze izm eđu shvatanja o urbanizaciji i shvatanja o
društveno-istorijskom razvoju. Postoji nekoiiko karaktcrističnih shvata-
nja društveno-istorijskog razvoja: evolucionističko-funkcionalističko, natu-
ralističko d eterm inističko, utopističko-m oralizatorsko-voluntarističko i hu-
m anističko-aktivističko shvatanje. Prihvatam o hum anističko-aktivističko
shvatanje društven oistorijsk og razvoja kao dijalektičkog procesa u kojem
čovek svojom praksom m enja izvom u prirodu i stvara svoj Ijudski svet.
U ovoj stu d iji najpre se analizira E ngelsova i M arksova m isao o gra-
du, pri čem u su, zbog istovetn osti tem a u vezi s urbanim fenom enom i
idejne srodnosti u njegovom razm atranju, obuhvaćene i Lenjinove ideje.
Analiza M arksovih, E ngelsovih i Lenjinovih gledišta o ovom problem u pod-
razum eva objedinjavanje brojnih i rasturenih fragm enata o urbanom
fenom enu, koji se nalaze u njihovim delim a i povezivanje tih fragm enata
s drugim dom inantnijim i celovitije razm atranim tem ama: čovek i nje-
gove potrebe, odnos čoveka prem a prirodi i istoriji, akum ulacija kapitala,
podela rada, društveni razvoj, klasna borba, kritika političk e ekonom ije
(kapital, višak vrednosti, renta), utop ija, itd., odnosno povezivanje njiho-
vih gled išta o urbanom fenom enu s njihovom m isli u celini. Tako se iz-
begava opasn ost da se stvori jaz izm edu tem atskog kruga ideja koja nas
interesujc i celine m isli u kojoj te ideje im aju svoje puno značenje. Ali
nije reč sam o o tem atskoj analizi i su štinskom povgzivanju fragm enata po
sadržaju, nego i o pokazivanju da su Mai'ks, Engels i Lenjin naši podsti-
cajni sagovornici u prom išljanju i rešavanju savrem enih urbanih proble-
ma. To znači da njihova m isao nije prevaziđena, pored ostalog i zbog toga
što okolnosti koje su je podstakle jo š nisu sasvim prevaziđene. Zato se
njihova m isao uzim a kao povod da se razm išlja o sadašnjem i o m ogućem .
Razm atranje osn ovn ih ideja socijalista utopista 19. veka (zlatnog doba
utopija) o p o stojećim naseljim a, o novim naseljim a i novom načinu ži-
vota neophodno je, kako zbog njihovog uticaja na shvatanja klasika mark-
sizm a, tako i zbog značajnog uticaja na sovjetsk u m isao o gradu dvade-
setih godina i na m odernu arhitektonsko-urbanističku m isao i praksu
uopšte.3
Sovjetskoj m isli o gradu dvadesetih godina ovog vcka posvećeno je
posebno poglavlje, i to iz nekoliko razloga. Prvi razlog je što je ta m isao
bila m arksistički inspirisana. Drugi razlog je uverenje da je u traganju
za odgovorom na pitanje da li je m oguće novo Ijudsko naselje čije bi
odlike bile u skladu sa so cijalističk im kulturno-etičkim vrednostim a ne-
m oguće zaobići sovjetsk u m isao o arhitektpri, urbanizm u, novom načinu
života i naseljavanja, m isao nastalu dvadesetih i na sam om prelasku dva-
desetih u tridesete godine. Treći je razlog što danas u svetu — m ada ne
i u našoj sredini — p ostoji pojačano interesovanje za tu m isao, tj. objav-
Ijuju se prevodi i antologije tekstova sovjetskih teoretičara arhitekture
i urbanizm a.4 Za razliku od avangardnih strem ljenja i ostvarenja u film u,
““““ •
3
V id e ti, n a p r i m e r , F r a n z is k a B o lle r e y , A r c h i t e k t u r k o n z e p t i o n d e r u to p ic h e n s o z ia lis te n ,
H e in z M o o s V e rla g , M u n e h e n , 1977. K n jig a s a d r ž i b o g a tu b i b lio g r a f lju .
4
D v a n a j p o z n a t i j a z b o rn iK a te K s to v a o b j a v l j e n a n a Z a p a d u s u : L. M . S a b s o v lc , A . Z e le n k o ,
A. P a t e m a k , N . A . M ilju tin , V . B a z a r o v , s. G . S t r u m tlin , F . S v e tlo v , S . G o m y i e d o c u -
m e n ti d e l P C U S , L a c o s tr u z i o n e d e lla c i t t a s o v ie t ic a 1929—31, p r e d g o v o r P a o lo C e c c a r e lli,
p . V II—X L I I I , M a r s ilio E d i to r i, P a d o v a , 1970, 1974, 1977; A r c h i t e c t u r e e t m o d e d e v ie , t e x t e s
d c s a n n e e s 20 e n U . R S . S ., p r e d g o v o r i k o m e n t a r i A n a to l K o p p , P r e s s e u n i v e r s i t a i r e s d e
G r e n o b le , 1979; N . A . M iliu tin , S o ts g o r o d — th e p r o b le m o f b u ild in g s o c ia lis t c itie s , T h e
M a s s a c h u s e tts I n s t i t u t e o f T e c h n o lo g y , 1974.
I s to ta k o , r a n a s o v je t s k a m is a o o g r a d u se o b r a d u j e u s t u d i j a m a i d o k to r s k im d i s e r t a -
c ija m a o d k o jih s u n a j p o z n a t i j e : A K o p p , V ille e t r e v o lu tio n , A n th r o p o s , P a r i s , 1967, 1969.
1 u d ž e p n o m iz U a n ju P o in t s 1972.; O. A . S h v id k o v s k y , B u ilđ tn g In t h e U S S R 1917— 1932,
P r a e g e r p u b lis h e r s , N e w Y o r k - W a s h in g to n , 1971; A . K o p p , C h a n g e r la v ie , c h a n g e r la v ille ,
likovnim um etnostim a, teatru, književnosti, m oderna sovjetsk a arhitek-
tura i urbanizam dvadesetih godina je nedovoljno poznata našoj javnosti.
Sudeći po prevodim a i kom entarim a, m nogo b olje se poznaju dela Le
K orbizijea i pripadnika bauhausa i stijla nego ruski konstruktivizam i
drugi pravci sovjetsk e m oderne arhitekture. Ovo je bio razlog više da se
iz so ciološk og ugla pristupi tom zlatnom periodu sovjetsk e arhitekture i
urbanizm a. M eđutim , to ne znači da i u drugim sredinam a, u okviru dru-
gnh avangardnih grupa i . pokreta, n ije bilo levo, pa čak i m arksistički
orijentisanih arhitekata i urbanista.
Osvrt na arhitekturu i urbanizam , kao i na grad i urbanizaciju, stalji-
n ističkog i p oststa ljin ističk o g perioda u S ovjetskom Savezu neophodan je
zato da bi se procenila Sudbina id eja iz dvadesetih godina za vrem e sta-
ljinizm a i posle njega. Osvrt na sov jetsk i m odel urbanizacije je neopho-
dan i radi uporednih proučavanja urbanizacije drugih zem alja sa socija-
lističk im društvenim sistem om , posebno onih zem alja koje n astoje da
stvore v la stiti razvojni m odel i utvrde sam ostalan p u t socijalističk og raz-
voja uključujući i sp ecifičan m odel urbanizacije.
Posle dugotrajnog neopravdanog zanem arivanja i oklevanja, marksi-
stička m isao se krajem šezdesetih i tok om sedam desetih godina 20. veka
okreće urbanom fenom enu koji analizira u vezi s prom enam a u savre-
m enoj industrijskoj civilizaciji. N eom ark sistički interes za urbano pita-
nje koincidira sa stud en tsk im »gibanjima« u svetu i s pojavom nove le-
vice. Radikalna, h u m anistički orijentisana kritika savrem ene civilizacije
nalaz širu podlogu u M arkuzeovom delu, a urbanu problem atiku najobu-
hvatnije je obradio Anri Lefevr. H um anistička kritika zvaničnog urba-
nizda je, s drukčijih idejnih pozicija, bila ranije prisutna u delim a Mam-
forda, D žekobsove i drugih.
Prilikom razm atranja aktuelnih tendencija u m arksističkoj m isli o
gradu, k oje istovrem eno p redstavljaju nove tendencije u društvenoj m isli
0 gradu uopšte, izdvojeni su kao najvredniji i najuticajniji radovi Anrija
Lefevra, M anuela K astelsa, Žana Ložkina, D ejvida H arveja i drugih.
S ticajem povoljnih političkih, in telektualnih i institucionalnih okol-
n osti, u Francuskoj se krajem šezd esetih i tokom sedam desetih godina
razvila značajna so ciološk a. i politićko-ekonom ska m isao o gradu neo-
m arksističke orijentacije. V eliki izazov Maja 1968. godine i njegove po-
sledice su b ili najsnažniji društveno-politički podsticaj za radikalizaciju
društvene m isli, za drukčiji, m arksistički način teorijsk ih razm atranja
1 em pirijsk ih istraživanja u okviru urbane sociologije i prostorne ekono-
m ije. S druge strane, zbog um nožavanja urbanih problem a i društvene
potrebe da se oni rešavaju stvorene su in stitucionalne m ogućnosti za nji-
hovo proučavanje na univerzitetim a ili u nezavisnim istraživačkim insti-
tu tim a (In stitu t za urbanu sociologiju, Centar za urbanu sociologiju). Se-
dam desetih godina pokrenuti su časop is E spacse et so c ietes i serija knji-
ga »Societe et urbanism e« u izdanju Anthropos-a i serija »La recherche
urbaine« u izdanju Mouton-a. Dva vodeća teoretičara u francuskoj mark-
sističkoj m isli o gradu su Lefevr i K astels. Obojica im aju m eđunarodni
ugled. Lefevr je m eđu teoretičarim a k oji m arksizam shvataju kao kritič-
ku teoriju u duhu ranog K orša i Lukača, ranijih i sadašnjih predstavni-
ka frankfurtske škole (prvenstveno M arkuzea) i jugoslovenskih filozofa i
10/ 18, F a r is , 1975. ( o b ja v lje n a đ o k t o r s k a d i s e r t a c i j a ) ; A J a c i n t o R o d r ig u e s , u r b a n i s m e e t
r e v o lu tio n , E d i tio n s u n i v e r s i t a i r e s , P a r i s , 1973; Q u ilic i V ie ri, L 'a r c h i t t e t u r a d e l C o n s tr u ti-
v is m o , E d i to r i L a te r z a , B a r i, 1969; Z b o m i k r a d o v a , S o c ia lis m o , c itta , a r c h i t t e t u r a , U R S S
1917—1937, O f f ic in a E d iz io n i, R o m a , 1972; 1972; J e a n - L o u i s C o h e n , M a r c o d e M ic h e lis , M a n -
f r e d o T a f u r i, U R S S 1917—1978: L a v ille , L ’a r c h ite c ttu r e — U R S S 1917— 1978: L a c itta , V a r c h it-
te tu r a , ( d v o je z ič n o iz d a n je ) , L ’E q u e r r e , P a r i s i O f f ic in a E d iz io n i, H o m a , 1979.
socdologa oko časop isa Praxis. On je filozof i sociolog k oji uspešno pri-
m enjuje M arksovu teoriju otuđenja u analizi protivrečnosti savrem enog
kapitalističkog društva. K astels polazi od A ltiserovog i Pulancasovog tu-
m ačenja Marksa, prim enjujući ga u teorijskim i em pirijskim istraživa-
njim a urbanog pitanja.
U obim nom (oko p ed eset knjiga), sadržajno bogatom i raznovrsnom
delu Anrija Lefevra, m isao o urbanoj problem atici, izneta u šest knjiga,
zauzim a značajno m esto.5 Lefevr je prvi m eđu savrem enim em inentnim
m arksistim a u Francuskoj i van nje dao značajniji teorijski odgovor na
urbano pitanje, iako je m isao o gradu vezana za pozni period njegovog
rada. P očevši od 1960. godine, problem i grada i urbanizacije sve više po-
staju sred ište njegovih interesovanja. Lefevr objavljuje radove u socio-
loškim i arhitektonsko-urbanističkim časopisim a i razvija živu preda-
vačku delatnost o sociološk im asp ektim a urbanog fenom ena, p ostaje di-
rektor In stitu ta za urbanu sociologiju u Parizu (1963), u izdavačkoj kući
Anthropos u ređuje ed iciju »Societe et urbanism e« (1966), zatim sa Ana-
tolom K opom uređuje E sp a ces e t so cietes, m eđunarodnu kritičku reviju
0 uređenju prostora, arhitekturi i urbanizaciji, reviju koja nesum njivo
spada u najbolje te vrste u svetu.
K astels je snažno u ticao na »francusku školu« u urbanoj sociologiji
1 okupio u »intelektualnu zajednicu« znatan broj saradnika i sleđbenika.
N jegovo glavno teorijsk o delo La q u estio n urbaine (Urbano pitanje), čije
se prvo izdanje pojavilo 1972. godine, ubTzo je prevedeno na italijanski,
španski, nem ački, engleski, portugalski i grčki jezik.6 K astelsova »grupa«
je veom a aktivna u M eđunarodnom sociološk om udruženju (ISA), a Ka-
stels je predsednik kom iteta za urbano i regionalno istraživanje. To je
jo š jedan podatak koji potvrđuje da su K astelsova i srodna teorijska
shvatanja veom a uticajna, ako ne i dom inantna, u sadašnjem trenutku.
Jedna od osnovnih odlika Lefevrove i K astelsove m isli je njena poli-
tičnost, tj. angažovani, radikalno kritički stav prem a postojećoj urbanoj
stvarnosti u kapitalizm u. Zato je ispravno gledište da je reč o »politič-
koj orijentaciji« u urbanoj sociologiji. To karakteriše i neom arksističke
analize urbanog fen om en a koje su izvršene u drugim zem ljam a (radi-
kalna (m arksistička) geografija i radikalna urbana p olitička ekonom ija
u SAD, itd.), a k oje sm o na kraju sažeto prikazali.
Jugoslovenska urbana sociologija se form irala pod uticajem am eričke
sociologije i društvene teorije o gradu, prvenstveno pod uticajem čikaške
škole, L. Virta, L. M am forda i drugih.7 Pokušaji povezivanja m arksističke
s
L e f e v r j e o b ja v io s le d e ć e k n j i g e p o s v e ć e n e u r b a n o m f e n o m e n u : L e d r o it a la v llle , A n t h r o -
p o s , P a r i s , 1968; D u r u r a l a V u r b a ln , A n th r o p o s , P a r i s , 1968; L a r e v o lu tio n u r b a in e , G a lli-
m a r d , P a r i s , 1970; L a p e n s i e m a r x i s t e e t la v ille , C a s te r m a n , 1972; E s p a c e s e t p o litiq u e ,
A n th r o p o s , P a r i s , 1972; L a p r o d u c ti o n d e l'e s p a c e , A n th r o p o s . P a r i s , 1974.
P o r e d V r b a n e r e v o l u c l j e (N o lit, 1974), k o d n a s s u p r e v e d e n i i s le d e ć i L e f e v r o v i r a d o v i
0 u r b a n o j p r o b l e m a t i c i : » R a z m iš lja n ja o p o litic i p r o s to r a « , K u ltu r a , 16/1972; » R e p r o d u k c ija
o d n o s a p ro iz v o d n je « , M a r k s iz a m u s v e t u , 1—2/1974; » N a c r t d e la « ( u v o d u o b im n u k n j i g u
L a p r o d u c t i o n Ue l’e s p a c e ), M a r k s iz a m u s v e t u , 9/1975; » R a d n ič k a k l a s a i p r o s to r « , » P r a v o
n a g ra d « i » G ra d i u r b a n o « , M a r k s iz a m u s v e t u , 7/1977*; » T e o r ija p r o s to r a « , T r e ć i p r o g r a m
R a d io -B e o g r a d a , 45/1980, s t r . 513—651. R e ć j e o L e f e v r o v o m iz b o r u v l a s t i t i h t e k s t o v a p o s v e -
ć e n i h u r b a n o j i p r o s t o r n o j p r o b le m a tic i.
B
K o d n a s s u p r e v e d e n i s le d e ć i d e lo v i iz K a s te ls o v e k n j i g e L a g u e s ti o n u r b a in e : » U rb a n iz a -
c ija , r a z v o j i z a v is n o s t« , M a r k s iz a m u s v e t u , 7/1977; »M it u r b a n e k u ltu r e « , Z b o r n i k tr e ć e g
p r o g r a m a R a d i o - Z a g r e b a , P r o l j e ć e —lje to , 1978. O d n je g o v ih d r u g i h r a d o v a p r e v e d e n je
č la n a k iz č a s o p ls a S o c io lo g ie d u tr a v a il. » Z a s o c io l o g ijs k u t e o r i j u u r b a n o g p ia n ir a n ja « , R e -
v ija z a s o c to lo g iju , 4/1975. i d v a o d e l j k a iz k n j i g e C lty , c la ss ,, p o io e r : » G ra d , k la s a i m o ć«
1 » U r b a n a k r iz a , p o l i t i č k i p r o c e s i u r b a n a te o r ija « , R e v i j a z a s o c io lo g iju , 1—2/1980.
7
I s t r a ž i v a n j a s o c ij a ln o g p r o s t o r a n e k o lik o n a š i h v e ć i h g r a d o v a , p o s e b n o n o v ih s t a m b e n i h
b lo k o v a i » d iv lje « s ta m b e n e iz g r a d n je , s v o jo m k r i t i k o m u r b a n e p o litik e , k r i t i k o m s t i h i j n o s t i
u p r o c e s u u r b a n i z a c i j e , o t k r i v a n j e m r e z id e n c i j a l n e s e g r e g a c ije p o j e d i n i h d r u š t v e n i h s lo je -
v a , u k a z i v a n je m n a d r u š t v e n e u z r o k e i p o s le d ic e s ta m b e n e k r iz e , itd . u t i c a l a s u , p o r e d
teorije o društvu i p osto jeće urbane sociologije u radovim a dom aćih auto-
ra su uglavnom eklektički. Pored toga, im a radova koji su na nivou so-
ciološkog i dem ografskog em pirizm a. B ilo kako bilo teorijski pokušaji
jugosloven ske urbane sociologije zaostaju za dom etim a pom enutih mi-
saonih struja koje su se oblikovale u inostranstvu, što je i glavni razlog
da te pokušaje u ovom radu ne razm atram o.

2. Brojna su i osnovana m išljen ja o krizi grada, o krizi urbanističke m isli

i prakse u sudaru sa savrem enom urbanom »rupcijom «. Moglo bi se reći
da p ostoji situacija slična onoj koja je nastala na početku industrijske
revolucije kada su m nogi m islioci ostali zapanjeni videći u toj pojavi
»haos«. Danas ima m islilaca koji sm atraju haotičnom i gotovo neobja-
šnjivom ubrzanu i sve složeniju urbanizaciju. Ima i onih koji krizu sa-
vrem enog grada vide kao poseban aspekt globalne krize, odnosno kao
krizu kapitalističkog sistem a, on ih koji veruju da se m ora »prom eniti
život da bi se p rom enio grad«. Kriza grada je istorijsk a kategorija, budući
da izbija na videlo i naročito se zaoštrava s kapitalističkom industrija-
lizacijom i organizacijom društva i da se m ože prevazići sam o ako se do-
vede u pitanje k ap italističk i način proizvodnje. Počevši od 19. veka, grad
je doživeo dva značajna preobražaja. Prvi je povezan s industrijskom re-
volucijom , a drugi, koji se dešava u naše vrem e, ogleda se u velikoj urba-
noj revoluciji širom sveta. N ikada ranije u istoriji, izuzev R im a i Kon-
stantinopolja, nije bilo tako b rojn ih i brzo stvorenih aglom eracija sa
preko m ilion stanovnika. Gradovi su bili centri društvenog i političkog
života i pre i u vrem e rađanja in dustrijalizacije, konkurentskog kapita-
lizm a i in dustrijske buržoazije, aii je tek industrijalizacija izazvala »gro-
znicu urbanizacije«, »urbanu erupciju«, »urbanu revoluciju« u planetar-
nim razm erama. Da se radi o ubrzanoj urbanizaciji svedoče sledeći po-
daci: godine 1790. u SAD je živelo u gradovim a 5% stanovništva, a 1960.
taj broj se popeo na 70°/o. U Francuskoj gradsko stanovništvo koje jc
1815. predstavljalo sam o 15°/o ukupnog stanovništva, sačinjavalo je go-
tovo dve trećine (64%>) 1962. godine. S druge strane, u SAD, 1790. god.
sam o je jedan grad im ao više od 100 000 stanovnika, a 1960. nalazim o 30
gradova koji su im ali najm a^je 100 000 stanovnika. V elike m etropole su
se razvile na upadljiv. način. Atina (antička) nije nikada im ala više od
300 000 stanovnika. Do 17. veka gradovi sa više od 100 000 stanovnika su
izuzetak (Pariz, V enecija, Milano, Firenca). Početkom 19. veka nijedan
grad nije dostizao m ilion stanovnika. N asuprot tom e, 1964, godine 105
gradova sveta, od kojih trideset u Evropi, im ali su više od po m ilion sta-
novnika. Danas, i u razvijenim zem ljam a i u zem ljam a u razvoju, postoje
različito zgusnuta naselja koja na velikim površinam a okupljaju od 10
do čak 15 m iliona stanovnika. Takva su m etropolitenska područja Nju-
jorka, Londona, itd.8 Prem a H ansu Blum enfeldu, m etropoia kao suštin-
ski novi oblik Ijudske aglom eracije razlikuje se od tradicionalnog grada u
pogledu sledećih elem enata: 1. ona odružuje funkciju centralnog vodstva
s funkcijom obezbeđenja glavne m ase m aterijalne proizvodnje i usluga;
o s ta lo g , n a j a č a n j e u r b a n e s v e s t i u p r a v c u z a h t e v a z a h u m a n iz a c ijo m s v a k o d n e v n o g ž iv o ta
u g r a d o v im a . U n a š o j u r b a n o j s o c io lo g iji n a j p o z n a t i j i s u r a d o v i A . T o d o r o v ić a , C. K o s tić a ,
Z. M lin a r a , S. S u v a r a , M . 2 iv k o v ić a i d r . Z a n im lj iv a i s t r a ž i v a n j a s u o b a v l j e n a u I n s t i t u t u
za k r im in o lo č k a i s o c io lo š k a i s t r a ž i v a n j a u B e o g r a d u . I n s t i t u t u z a d r u S tv e n a i s t r a ž i v a n j a
s v e u ć iliš ta u Z a g r e b u , 11 J u g o s lo v e n s k o m i n s t t t u t u z a u r b a n iz a m i s t a n o v a n j e u Đ e o g ra d u ,
k a o i u d r u g im i n s t i t u t i m a p o j e d i n i h r e p u b l i č k i h c e n t a r a .
M e đ u e k o n o m is tim a i d e m o g ra t'im a u r b a n o m p r o b le m a tik o m se b a v e D . V o g e ln ik , P .
I v k o v ić - I v a n d e k ić , I. G in ić , L j. P ja n ić , D S te f a n o v ić , M. J a n j i ć , G . M ih a lje v ić , R . P e tr o v i ć
i d r u g i.
3
R a y m o n d L e d r u t , S o c io lo g te u r b a in e , P V F , P a r is , 1968, p. 2.
2. njeno stanovništvo je do 10 puta brojn ije nego stanovništvo najvećeg
predindustrijskog grada; 3. s m odernim brzim saobraćajem , koji je po-
većao svoj dom et prevoženja oko 10 puta, ona je po površini do stotinu
puta veća od najvećeg nekadašnjeg grada; 4. ona n ije ni grad ni provin-
cija već kom pleks urbanih površina i slobodnih prostora; 5. njene stam-
bene i radne ob lasti više se ne kom binuju na jednom m estu, već su sme-
štene u zasebnim područjim a; 6. n jeno radno stanovništvo im a veću po-
kretljivost u pogledu izbora zanim anja i zaposlenja.“
V eličina, form a, gustin a i fun kcije gradova se m enjaju zavisno od
privredne i društvene organizacije globalnih društava. Tako »privredama
predindustrijskog tipa, seosk im strukturam a sa slabim trgovačkim pro-
m etom , odgovara m reža m alih gradova — sjed išta bogatih zem ljoposjed-
nika i sitn e trgovine — a u toj m reži nekoliko istaknutih većih centara
gdje se nalaze p oiitičk e vlasti i kam o su se zbog toga sklonili svi para-
ziti p olitičkih i upravnih organa (gradovi Srednjeg istoka, gradovi sred-
nje i istočn e E vrope do p očetka X X stoljeća). Industrijskim privredam a
odgovaraju složeni tipovi gradskih naselja kojim a b itn o obilježje daje
njihova ind ustrijsk a funkcija, te fin ansijska i trgovačka funkcija lcao de-
riva t in d u strijsk o g razvitk a , i gdje usp ored o s veom a naglim povećanjem
broja stanovnika sve gušći p ostaje sloj industrijskih radnika i namje-
štenika«.10
Z em lje u razvoju je kasnije zahvatio proces urbane koncentracije, ali
i njih danas karakteriše ubrzani ritam urtfanizacije. U tim zem ljam a se
odvija urbani rast koji ne odgovara ind ustrijskom rastu pa ga nazivaju
veštačkom ili hiperurbanizacijom . Poznato je da se u Africi, Jugoistočnoj
Aziji i Latinskoj Am erici urbanizacija odvija znatno brže nego industrija-
lizacija. Po tom e se urbana situacija u žem ljam a u razvoju razlikuje od
one koja p o sto ji u industrijalizovanim zem ljam a. Ubrzana urbanizacija u
zem ljam a u razvoju se objašnjava raspadom starih agrarnih struktura,
snažnim dem ografskim pritiskom , zatim postojanjem jednog birokratsko-
-uslužnog sektora, poslovne i zem ljišne buržoazije zavisn e od m eđunarod-
nog kapitalizm a. Jedan od osnovnih problem a takvog tipa urbanizacije je
problem nezap oslen osti ili prividne zaposlenosti. Drugim rečim a »novo-
pridošli, koji čin e veći deo gradskog stanovništva u tim zem ljam a nisu
integrisani u urbani život na osnovu zaposlenja, nego na osnovu manje-
-više pasivnog učestvovanja u m odelim a potrošnje koje nam eće ekonom -
ska dom inacija u industrijalizovanim zem ljam a«.11 To znači, u stvari, da
vladajuća klasa nam eće m odel urbanizacije koji odgovara njenim inte-
resim a.
Treće karakteristično područje u kojem se odvija urbanizacija pred-
slavljaju so cijalističk e zem lje koje se m eđusobno razlikuju i po tokovi-
m a urbanizacije. Im ajući sve ovo na um u ovde ćem o ukazati na osnovne
odlike urbanizacije u tri karaktcristična područja ekum ene: u kapitali-
stičkim industrijskim zem ljam a, u zem ljam a u razvoju i u socijalističkim
zem ljam a. •
Univerzalni proces urbane koncentracije na račun seoskog područja i
stanovništva odvija se na n ekoliko načina: disperzijom aglom eracija u
9
H . B lu m e n f e ld , » M o đ e r n a m e tro p o la « , K u l t u r a , 39/1977, B e o g r a d , s t r . 62.
10
P i e r r e G e o rg e , » G e o g ra fs k a s o c io lo g ija « , u k n jiz i G. G u r v itc h , S o c io lo g ija , I, N a p r ije d ,
Z a g r e b , 1966, s t r . 288.
11
» P r e d lo z i z a je d a n p r o g r a m i s t r a ž i v a n j a u r b a n o g ž iv o ta « , p r o g r a m r a d a I n s t i t u t a z a u r b a n u
s o c io lo g iju u P a r iz u , P r e g le d , 1/1969, S a r a je v o , s t r . 80.
nacionalnim prostorim a, um nožavanjem predgrađa, stvaranjem konurba-
cija ili spajanjem gradova u m etrop olitenske regione, stvaranjem novih
gradova i rekonstrukcijom p ostojećih gradova.
Pored dinam ike i oblika ispoljavanja urbanizacije, neophodno je prou-
ćavati i sadržaj urbanizacije da bi se proniklo u njen sm isao. Urbaniza-
cija je složeni pojam i svaka je naučna disciplina definiše i proučava iz
svog ugla.
Erik Lampard uočava uglavnom tri koncepcije urbanizacije u društve-
nim naukama: bihejvioralnu, strukturalnu i dem ografsku. Prema bihejvio-
ralnoj k oncepciji, urbanizacija je proces koji tokom vrem ena u tiče na
ponašanje pojedinca, na stvaranje izvesnih obrazaca ponašanja ili mi-
šljen ja k o ji se označavaju »urbanim«. Strukturalna koncepcija zanema-
ruje shem atizovano ponašanje p ojedinaca i u sredsređuje se na shem ati-
zovane delatnosti (zanim anja) stanovništva, tj. na prelazak ljudi iz poljo-
privrednih sredina u nepoljoprivredne. Pri tom e se najveći značaj pri-
daje diferencijalnom rasporedu delatnosti (industrija, uslužne delatnosti,
itd.) unutar datog prostora.. Ovaj pristup je veom a raširen i »okvir je za
skoro sve ekonom ske m od čle koji se bave razvojem«. Dem ografska kon-
cepcija polazi od urbanizacije kao procesa koncentracije stanovništva;
priznaje jed in o dve prom enljive: stan ovništvo (veličina i gustina) i pro-
stor, a prenebregava individualno ponašanje i strukturu zanim anja. Po
Lampardu, proces urbanizacije zavisi od m aterijalnih sredstava kojim a
stanovništvo raspolaže i od oblika društvene organizacije, odnosno od spo-
sobn osti prilagođavanja određenog stanovništva. On zaključuje da četiri
prom enljive vrednosti: stanovništvo, tehnologija, organizacija i sredina —
m ogu da objasne preovlađujući obrazac urbanizacije.12
K om pleksan pristup urbanizaciji, ali sa izraženijom sociološkom di-
m enzijom , karakterističan je i za Žana Rem ija. Po njegovom m išljenju,
urbanizacija je proces »posredstvom kojeg se preobražava odnos u pro-
storu polazeći od sp oja tri tipa činilaca: tehnološkog razvoja koji se po-
javljuje kao uslov m ogučnosti novog odnosa u prostoru; kulturnog m ođela
povezanog s kapitalističkim društvom i usm erenog ka socijalizaciji indi-
vidue; društvene pođele rada koja naročito dovodi do izdvajanja uprav-
ljačkih funkcija, prevlasti ekonom skog i razdvajanja profesionalnog od
izvan profesionalnog«.13 R em i posm atra urbanizaciju kao dijalektički pro-
ces izm eđu društverie strukture koja razvija svoje kulturne m odele preko
odnosa u prostoru i tog odnosa u prostoru koji podržava društvenu struk-
turu i njene kulturne m odele. K ulturni m odel je povezan sa načinom ži-
vota odnosno s urbanim načinom života. U kapitalističkim industrijali-
zovanim zem ljam a urbani način života se odlikuje: radom koji je više ili
m anje povezan s in du strijskom proizvodnjom , relativnom autonom ijom
rada u odnosu na porodicu, dohotkom u novcu, kom ercijalizovanom ma-
sovnom p otrošnjom , stanovanjem u stam benim blokovim a različite vrste,
razvijenim kolektivnim uslugam a, novim načinom odevanja, uređenja sta-
na, provođenja slobod nog vrem ena, itd. Urbanizacija je nesum njivo važan
posrednik izm eđu karakteristika globalnog društva i načina života. Me-
đutim , ulogu urbanizacije je »teško ocijeniti u jako inđustrijaliziranim
društvim a gdje porast urbanog stanovništva i širenje kulturnih urbanih
m odela teže da potčine društvo u njegovoj cjelini urbanom društvu. Pa
sm o u ovom slučaju dovedeni do toga da govorim o o načinu urbanog ži-
12
U p o r. E r ik L a m p a r d , » I s to r ij s k l a s p e k t i u r b a n iz a c iie « . K u ltu r a , 39/1977, B e o g r a đ , s t r . 18—19.
13
J e a n R e m y i L ilia n e V o y e , L a v i l l e e t V u r b a n is a tio n , D u e u lo t, B r u x e lle s , 1974, p . 66.
voia povodom skoro cjelokupnog stanovništva, da bi jasno označili da je
stari ruralni način života iščezao ili jc jako načet. Slična form ulacija m ože
sugerisati da urbanizacija odista diktira evoluoiju načina života. Ona
m ože isto tako navesti na to da sc opravdano pom iješaju ciljevi urbanog
istraživanja sa istraživanjem uopšte. U stvari slična identifikacija se po-
javlju je sam o ako se društveno kretanje svede pod razvoj urbanizacije
što izgleda m alo pojm ljivo«.14 Postavlja se, naim e, pitanje čem u se u ve-
ćoj rneri duguje preobražaj starih kulturnih m odela — industrijalizaciji,
urbanizaciji, ili, pak, ostalom e.
Tokom istorije grad je m enjao oblike i doživljavao druge prom ene
tako da je veom a tešk o dati njegovu jed instvenu defiiiciju. Ipak, p ostoje
uspeli prim eri sociološk ih definicija grada. Tako Maks V eber definiše
grad kao »naseljeno m esto, dakle naselje sa kućam a koje su tesno zbije-
ne i predstavljaju tako obim nu povezanu naseobinu da se stanovnici mc-
đusobno lično ne poznaju, kao što je to karaktenistično za organizovanu
grupu suseda«.15 Ova definicija sadrži dva elem enta: kvantitativni — grad
kao veliko gusto naseljeno m esto zbijenih kuća, i kvalitativni — karak-
ter m eđuljudskih odnosa u naselju. Slična je i definicija Luisa Virta po
kojoj je grad u sociološkom sm islu »relativno velika, gusta i stalna na-
seobina socijalno heterogenih individua«.14
N eophodan ali ne i dovoljan uslov nastanks i postojanja grada jeste
povećana produktivnost poljoprivredne p joizvodnje. N ova društvena orga-
nizacija, pojava novih društvenih grupa i njihove vlasti nad drugim gru-
pam a, što om ogućava raspolaganje proizvedenim poljoprivrednim viško-
vim a, je drugi potreban činilac za p ostojanje grada. Tim e se objašnjava
čin jenica da je grad tokom vćeeg dela istorije, brojno slabiji u odnosu
na seosk o okruženje i zavisan od njegovih poljoprivrednih proizvoda, do
m inirao selom . S tim u vezi, ispravna je definicija grada kao naselja čiji
pretežni deo stanovništva obavlja n e p o ljo p riv re d n e poslove. K onstitutivni
elem enti defin icije grada kao ek on om sk e jed in ice jesu: karakter delatno-
sti, staln ost naselja, njegova tržišna funkcija i njen značaj nc sam o za
gradsko stanovn ištvo već i za njegovu okolinu. V eber ističe da treba pre-
vazići striktno ekonom ski pristup gradu jx;r postoje politički činioci koji
regulišući uslove proizvodnje i razm ene ragulišu i gradsku ekonom sku
politiku.
Logično je da je odredeni broj stanovnika neophodan za postojanje
grada i da je taj gradski m inim um veći od m inim um a sela, ali je nepouz-
dano brojno određivanje te granice. Dva n&selja s istim brojem stanov-
nika m ogu biti i selo i grad. Pojam »statističkog grada« se nc podudara
uvek sa stvarnim gradom , te nem a većeg značaja za sociološk o prouća-
vanje. U obićajeno je da se sm atra da maLi grad im a m anje od 20 000
stanovnika, grad srednje veličine od 20 000 do 100 000 stanovnika, veliki
grad od 100 000 do 1 000 000 stanovnika i veom a veliki grad preko m ilion
stanovnika. Evropska konferencija za statisfik u u Pragu utvrdila je kao
kriterijum za gradski tip naselja 10 000 stanovnika, korigujući ga raspo-
delom aktivnog stanovništva po raznim sektorim a.17 Prema izvesnim pro-
n
» P re tilo z i z a j e d a n p r o g r a m i s t r a ž i v a n j a u r b a n o g ž iv o ta « , P r e g le d , M 969, s t r . 75.
M a k s V e b e r , P r iv r e d a i d r u š tv o , II. s e d m o p o g la v lje » N e le g itim n a v la s t ( tip o lo g ija g r a d o v a ) - ,
P r o s v e ta , B e o g r a d , 1976, s t r . 297.
16
L . W ir th , O n C ltie s a n d S o c ia l L ij e , T h e U n iv e r s ity o f C h ic a g o P r e s s , C h ic a g o , 1964, p . 66.
17
P o d e f in ic iji M iloSa M a c u r e k o ja s e p r i m e n j u j e u n a š o j s t a t i s t i c i g r a d s k o n a s e lje j e o n o
k o je im a v i5 e o d 2 000 s ta n o v n i k a s m in lm u m o m 90*/« n e p o l j o p r i v r e d n o g s ta n o v n i š tv a . s tim
cenam a, krajem našeg veka čctvrtina svetskog stanovništva će biti kon-
centrisana u gradovim a od 100 000 ili više stanovnika. Sociolozi pod »urba-
nizovanim društvnm a« podrazum evaju ona društva koja im aju najm anje
trećinu svog stanovništva u n aseljim a od 100 000 stanovnika ili više. Tom
određenju su 1965. godine odgovarale sledeće zem lje: Australija, Engle-
ska, Japan, Argentina, Izrael i D anska.18
Pored problem a kvantitativnog određenja kriterijum a za tip naselja,
p o sto ji i problem njegovog kvalitativnog određenja. Zato je ispravniji
postupak kada se naselja sva'ke zem lje klasifikuju na osnovu više dimen-
zija i više nivoa i utvrde izm eđu njih teorijski značajni em pirijski od-
nosi. To znači da pored razlikovanja kvantitativnog značaja naselja (10 000,
20 000, 100 000 i 1 000 000 stanovnika) treba uzeti u obzir i njegov funkcio-
nalni i socio-profesionalni sadržaj (funkcionalna hijerarhija, postotak
aktivnog stanovništva u različitim delatnostim a, socio-profesionalne kate-
gorije, standard i nivo života pojedinih društvenih slojeva i klasa, itd.),
strukturu gradskog naselja (centar, četvrti, zone, predgrađa, itd.), gravita-
cione zone grada (lokalno, regionalno središte, konurbaoija, itd.). Pome-
nuta i druga obeležja treba kom binovati da bi se dobili tipovi zauzima-
nja prostora. Zbog brojnih razlika koje postoje m eđu gradovim a prepo-
ručuje se i istraživanje svakog naselja p e r se kao svojevrsne celine.19
Da bi se znalo šta se u ovoj stu d iji podrazum eva pod gradom , pored
navedenih određenja grada, p om en u ćem o i jed n o Lefevrovo određenje po
kom e je grad »projekcija drušiva u prostoru«, tj. projekcija društvenog
totaliteta u prostoru: društvenc strukture, institucija, načina života, vred-
nosti, odnosa koji sačinjavaju strukturu, itd. Značaj ovakvog određenja
grada je u isticanju p ovezanosti urbanog fenom ena i globalnog društva i
njegove strukture. To je u vezi s tvrdnjom da svaki način proizvodnje
stvara svoj prostor, tj. sa tezam a o proizvodnji prostora i o društvenom
prostoru.

3. O sm islu i perspektivam a savrem enog velegrada postoje različita mi-

šljen ja — počev od pesim izm a zasnovanog na verovanju u odvijanje »fa-
talnog urbanog ciklusa rasta, širenja i raspadanja« m egalopolisa-0 do
op tim ističke tehnokratske ut^pije koju nude futurolozi o »ekum enopoli-
su« kao n aselju budućnosti koje će se oblikovati zahvaljujući napretku
naukc i tehnike. Skala različitih upozorenja se kreće od um erenog refor-
m izm a do duboke rezignacije.
K ritika velegrada ističe da je velegrad uvek p olitičk i grad, tj. po-
godno m esto za koncentraciju m oći, za prevlast birokratije i tehnokra-
tije. V eliki grad je, veštačka, tehnička sredina, obeležen je »proždrljivim
gigantizm om «, ugrožava prirodu, žarište je socijaln o devijantnih pojava,
segregacije, svekolikog otuđenja. S druge strane, velegrad je »najveće do-
stignuće čovečanstva«, m esto iz kojeg zrači civilizacija, u kojem se for-
d a u č e š ć e n e p o l j o p r i v r e d n o g s t a n o v n i š t v a m o ž e b i t i i n iž e u k o lik o j e n a s e lje v e ć e o d 15 000
lic a . T a k v a n a s e l j a m o g u i m a t i i s v e g a 30*/« n e p o lj o p r i v r e d n o g s t a n o v n i š t v a . P o d n a s e l j i m a
m e š o v ito g t i p a M a c u r a p o d r a z u m e v a n a s e l j a s m a lim b r o je m s ta n o v n i k a (o d 500 i v iše ),
a l i s a z n a t n im u č e š ć e m n e p o l j o p r i v r e d n o g s t a n o v n i š tv a (za n a j m a n j a n a s e lja 70“/«, a z a o n a
o d 10—15 oooo s t a n o v n i k a 30—40“/» n e p o l j o p r i v r e d n o g s ta n o v n i š tv a ) . V id . M . M a c u r a , » K r ite -
r i j u m z a r a z g r a n i č e n j e g r a d s k o g i s e o s k o g s ta n o v n i š tv a « , S t a t i s t i č k a r e v tja , 3—» 1954,
B eo g rad .
18
H e r v e C a r r i e r , » P r o g r ć s d e l ’u r b a n i s a t i o n d a n s le m o n d e « , u k n j i z i L e p h ć n o m ć n c u r b a in ,
A u b ie r - M o n ta ig n e , P a r i s , 1965, p . 38.
19
M . C a s te lls , Q U , p . 22.
20
E r i k L a m p a r d s m a t r a d a M a m f o r d o v a k r i t i k a » b e s m is le n o g « i n d u s t r i j s k o g g r a d a k a o i v e le
g r a d a » p r id a je n je g o v o m s k o r i j e m d e lu k a r a k t e r m e ta is to r ije « . V id . E . L a m p a r d , » I s to r ijs k i
a s p e k ti u r b a n iz a e ije « , K u l t u r a , 39/1917, B e o g r a d , s t r . 46.
mira proleterska klasna svest i istorijska inicijativa, m esto revolucije,
m csto »proizvođnje saznanja«, m esto slobode itd.
Pitanje o optim alnoj veličini grada je veom a staro. O njem u su ra-
spravljali Platon i A ristotel,-1 a rasprave traju do naših dana. U današnjim
uslovim a to pitanje se svodi na dilem u: urbana centralizacija ili decentra-
lizacija. Izuzim ajući socija liste u top iste, anarhiste, »starog« Engelsa, pri-
stalice vrtnih gradova i sovjetsk e »urbaniste« i »dezurbaniste« iz dvadese-
tih godina, ostali teoretičari, naročito teoretičari m odernog urbanizm a,
urbanu centralizaciju (koncentraciju), prećutno ili izričito, sm atraju nu-
žnošću. Sporno je gled ište da dilem a urbana centralizacija ili decentrali-
zacija »nema nikakva sm isla« i da je ona rezultat »pojednostavljenih ana-
liza, fiksnih ideja ili indoktrinisane orijentacije«.22 Legalizovati proces
urbanizacije kao proces stalne urbanc koncentracije u savrem enom dru-
štvu, bez prom ene odnosa proizvodnje i vlasništva, znači prihvatiti ra-
stuću koncentraciju centara m oći odnosno sam ovoljnog odlučivanja, elit-
nih odnosno vojnih i političkih centara. Savrem ene m etropole predstavlja-
ju »prostornu konkretizaciju određenih sistem a«. Stoga, »razni pokušaji
d ekoncentracije nekih sadržaja u određenom prostoru (na prim er, đislo-
kacija određenih pogona u nekim zem ljam a) ne m ogu m nogo utjecati na
proces jednostrane urbane koncentracije dok se vrše unutar sistem a, koji
se osnivaju na centraliziranom rukovođenju, ekonom ijom , društvom , po-
l i t i k o m. . . U tom sm islu urbanistička dilem a: koncentracija ili dekon-
centracija javlja se kao tem eljna alternativa našeg vrem ena između
u p ra vlja n ja i sa m o u p ra v lja n ja «.28
Postavlja se pitanje da li socijalizam proizvodi svoj prostor? Da li
revolucionarni preobražaj ide do kraja ako ne stvara novi prostor, novi
grad? Izbegava li socijalizam negativna svojstva kapitalističke urbaniza-
cije koja proizlaze iz sam e prirode kapitalističkih društvenih odnosa —
m onopolističku koncentraciju m oći i kapitala, zem ljišne špekulacije na
bazi privatne svojine nad nekretninam a, nekontrolisano delovanje zakona
gradske rente, društvcnu i funkcionalnu segregaciju u prostoru, otuđenje
svakodnevnog života (egoizam , privatizaciju, konform izam ), ekološku kri-
zu, stam benu oskudicu, stam benu bedu, itd? Za svako m arksističko raz-
m atranje urbanog fenom ena bitan je odgovor na pitanje: »da li jc svaka
industrijska proizvodnja izraz čovekovog otuđenja, čovekove suprotstav-
ljen osti prirodi, klasne podele rada, klasnog karaktera društvenih odnosa,
jednom rečju da li je svaka industrijska proizvodnja nužno kapitalisti-
ćka«?24 U pravu su oni autori koji krizu savrem enog grada posm atraju
kao posebni aspekt globalne krize, odnosno kao krizu kapitalističkog si-
stem a. M eđutim , »stav prem a kom e je .kapitalizam krivac’ principijelno
21
P l a t o n j e p r o c e n jiv a o d a j e n a j b o l j e d a p o iis im a 5 (100 s ta n o v n i k a , a A r is to te l j e m is lio đ a
s e g r a đ a n i m o r a j u m e đ u s o b n o p o z n a v a ti i d a b ip o lis s n e k o lik o s t o t i n a l iilj a d a s ta n o v n i k a
b io b e s m is le n j e r n e b i m o g a o d a u p r a v l j a s a m im s o b o m . » G rc i, č ija j e d r ž a v a - g r a d b ila
n a j i n d i v i d u a l i s t i ć k i j a i n a j m a n j e k o n f o r m i s t i č k a n a m a p o z n a t a d r ž a v a , b ili s u s a s v im s v e -
s n i č in je n ic e d a j e p o lis , k o j i j e in s i s t i r a o n a d e l a n j u i g o v o r u , m o g a o d a t r a j e s a m o a k o
b r o j g r a đ a n a o s ta n e o g r a n ič e n . Z b i je n o m n o S tv o l j u d i r a z v i j a g o to v o n e o d o ljiv u n a k io -
n o s t p r e m a d e s p o ti z m u j e d n o g a ili d e s p o ti z m u v e ć i n e ; i m a d a j e s t a t i s t i k a , t j . m a te m a t ič k a
o b r a d a s tv a r n o s ti , b ila n e p o z n a ta p r e s a v r e m e n o g d o b a , d r u S tv e n i f e n o m e n i k o j i ta k v u
o b r a d u č in e m o g u ć o m — v e l i k i b r o j e v i k o ji o b ja S n ja v a ju k o n f o r m iz a m , b ih e v io r iz a m i
a u to m a tiz a m u lju d s k i m p o s lo v im a , p r e d s t a v i j a l i s u u p r a v o o n e č in io c e k o j i su p o s h v a -
ta n j u s a m i h G r k a , r a z lik o v a li p e r s i j s k u c iv iliz a c ij u o<T n jih o v e s o p s tv e n e « . V id . H a n n a li
A r e n d t, » D o m e n ja v n o g i p r iv a t n o g — č o v e k : d r u š t v e n o ili p o litič k o b ić e « , I d e je , 3 197i
B e o g r a d , s t r . 135.
22
A n te M a r in o v ić U z e la c , S o c ijo ln i p r o s t o r g r a d a , S N L , Z a g r e b , 1978, s t r . 204.
23
M ila n P r e lo g , S u v r e m e n e u r b a n i s t i č k e d ile m e « , P r e g le d , 1/1969, S a r a je v o , s t r . 10.
24
B o ž id a r J a k š i ć , » M a r k s is tič k a m is a o i č o v e k o v a s r e d in a « , p o g o v o r k n j i z l : M a r k s . E n g e ts ,
L e n jin , C o v e k , p r ir o d a l I ju d s k a n a s e lja , B IG Z , B e o g r a d , 1979, s t r . 136.
 je ispravan ali preti da zakržlja u apstraktnu negaciju postojećeg«"5 To
je stereotipan stav koji je zbog svoje apstraktnosti koliko ispravan toliko
i nedelotvoran. Ako se pođe od stava »za to je kriv kapitalizam «, onda je
tešk o razum eti ona, sve eešća ispravna gledišta o urbanizm u koji je
m im o socijalizm a, o tom e da se gradovi socijalističk ih zem alja po svo-
jim tehnićkim rešenjim a i arhitektonsko urbanističkom izrazu sve više
p oistoveću ju sa gradovim a kapitalističkih zem alja, da u soeijalističkim
zem ljam a ne postoji značajno drukčija urbanistička m isao od one koja
doprinosi negativnim praktičnim posledicam a u kapitalističkim zem ljam a
(Mamford, Lefevr, Kop, Šuvar i dr.). Prem a M am fordu, velegrad je bitno
određen prevlašću m on opolitičk e organizacije, kreditne ekonom ije i nov-
čanog prestiža. On sm atra tla preterani urbani rast i preterana koncentra-
cija p ostoje kako u SAD tako i u SSSR-u što pokazuje »da su te snage
op ćcn ite i da deluju gotovo bez obzira na vladajuću ideologiju ili politič-
ke ciljeve«.-8 U stvari, bolje bi bilo reći da te »snage« otkrivaju protivreč-
nosti izm eđu stvarnosti i ideološk ih privida u tim zem ljam a.
Problem je kako urbanizinu države i privatne inicijative — m onopo-
lističkom urbanizm u — suprotstaviti so cijalističk i, dem okratski urbani-
zam . U okviru nedovoljno razvijene teorije o socijalizm u kao prelaznom
periodu nije lako stvoriti zam isao o »socijalističkom gradu«, a teškoće
se povećavaju zato što se so cijalističk a društva razvijaju u različitim uslo-
vim a. Grad, sam po sebi, ne m ože biti socijalistički; on to m ože biti sam o
onoliko koliko odnosi u društvu im aju so cijalističk i karakter. A »socija-
listička revolucija ne m ože se shvatiti kao puko prenošenje svojine, iz
koga sledi pravičnija podela dobitka, dok svi o stali odnosi ostaju otuđeni
i postvareni. Ona pre m ora voditi potpunom preokretu odnosa m eđu lju-
dim a i odnosa m eđu ljudim a i stvarim a, što znači da m ora revolucioni-
sati celokupnu društvenu proizvodnju njihovog života. Ona je težnja za
ukidanjem proleterske situacije, otu đenosti, razdvajanja rada od proiz-
voda rada, kraj fetišizm a robe .— ili n ije socijalističk a revolucija«.27 Ne-
m oguće je oslob od iti se starog kapitalističkog načina proizvodnje, a da se
nc form iraju novi društveni odnosi i oblici, kao i prostorni okviri u koji-
m a bi se oni odvijali. Zato »socijalistički grad« nije sam o ukidanje privatne
svojine nad sredstvim a za pr»izvodnju, nad zem ljom i zem ljištem ; to nije
sam o ni kraj prostorne organizacije zasnovane na profitu. N eophodno je
izm isliti druge načine delovanja novih društvenih snaga, stvoriti novi tip
racionalnosti u okviru socijalističk og planiranja, jer i pored uklanjanja
privatnog viasništva m ogu delovati robni m ehanizm i u zem ljišnoj poiitici
i gradevinarstvu zasnovani na principu m aksim alne rentabilnosti i, u kraj-
njoj liniji, na ekonom izm u što onem ogućava postojanje kolektivne upo-
trebne vrednosti gradskog prostora.2S U m esto privatnog prisvajanja ori-
jentisan og prem a profitu, »socijalistički grad« treba da karakteriše »uspo-
stavljanje k olektivnog prisvajanja p ostojećeg prostora (form e i sadržaja
zajedno) sa svim što to im plicira za prostor u pogiedu njegove diferenci-
jacije, njegovih funkcija, form i, njegovog sm isia«.29

25
H a n s M a g n u s E n c e s b e r g e r , N e m a č k a , N e m a i k a , iz m e tt u o s ta lo g , » P rilo g k r i t i c i p o litič k e
e k o lo g ije a , B IG Z , B e o g r a đ , 1980, s t r . 205.
26
L e \v is M u ra fo rd , G ra d u h is to r i ji, N a p r ije đ , Z a g r e b , J968, s t r . 586.
27
R o s s a n a R o s s a n d a , c it. p r e r a a H . M . E n c e s b e r g e r , N e m a ć k a , N e m a i k a , iz m e đ u o s ta lo g .
s t r . 204.
2a
U p o r., R a y m o n d L e d r u t , L 'e s p a c e e n q u e s ti o n , A n th r o p o s , P a r is , 1976, p . 279.
29
I b id ., p. 279.