DHAQANKA,AMAANKA,MAAMULKA,MAXKAMADAHA,XEERARKA FDRE EE KA

DANBEEYA

Nidaamka maxkamadaha federaaliga iyo dowlad-goboleed ee hoos yimaada FDRE

cutubka sedexaad ee dastuurka, (qodobka 78 illaa 84) wuxuu ku saabsan yahay
“qaab-dhismeedka iyo awoodaha.
ee maxkamadaha ”heerarka federaalka iyo gobolka. Wuxuu sharraxayaa nidaam
"caadi ah" oo saddex geesood ah oo federaal ah iyo Nidaam Maxkamad Gobol.
Heerka federaalka, nidaamka maxkamadaha wuxuu ka kooban yahay
maxkamadaha darajada koowaad ee federaalka, Maxamadaha Sare ee Federaalka
iyo Maxkamadda Sare ee Federaalka. Heer heer dowladeed, nidaamku wuxuu ka
kooban yahay maxkamadaha darajada koowaad ee gobolka (Maxkamadaha
Woreda), Maxkamadaha Sare ee Gobolka (Maxkamadaha Gobollada) iyo
Maxkamadda Sare ee Gobolka. Dastuurku wuxuu kaloo ogol yahay Maxakamadaha
Diimaha iyo Caadiga ah, iyo sidoo kale, maxkamadaha loo yaqaan maxkamadaha
bulshada
ayaa laga dhigay dhowr dowladood.
Maxkamadahaas qaarkood waxay leeyihiin asal taariikhi ah.
Kuwo kale sharci ayey u dejisay
Dowladaha Dowladaha. Cutubka sedexaad ee dastuurka, si kastaba ha ahaatee, ma
xuso maxkamadaha bulshada. Tani waxay horseeday dood, dhinacyada qaarkood
oo ku saabsan in maxkamadaha noocaas ahi ay sharci ahaan oggol yihiin.
Qodobka 78 (2) wuxuu leeyahay garsoorka ugu sarreeya federaalka ee
Maxkamadda Sare ee Federaalka. Waxaa kale oo uu dhigayaa in “Golaha
Dadweynaha soo bandhigi karaan dalka oo dhan, ama gudaha
qeybo ka mid ah dalka oo keliya, maxkamada sare ee federaalka iyo maxkamadaha
darajada koowaad waxay u arkaan lagama maarmaan.
Ilaa aan go'aan looga gaarin qaabkan, awoodda Maxkamadda Sare ee Federaalka
iyo Heerka Koowaad ee Federaalka
Maxamadaha waxaa loo wakiishay maxkamadaha gobolka ”.
Sida ku cad Baaqa Maxkamadaha Federalka ee No.25 / 1996, Maxkamadda Sare ee
Federaalku waxay fadhisaa Addis Ababa. Maxkamadaha Sare iyo Federaalka
Maxkamadaha darajada koowaad waxay fadhiyaan Addis Ababa, Dire Dawa iyo
meelaha kale ee lagu go'aamin karo si waafaqsan qodobka 78 (2) ee dastuurka.
Iyada oo la raacayo Baaqa Dhismaha Maxkamadda Federaalka ee Maya. 322/2003,
Maxkamadaha Sare ee Federaalka
waxaa laga aasaasay Gobollada Afarta, Benshangul, Gambella, Qowmiyadaha
Koonfurta iyo Koonfurta
iyo Peoples.Article 78 (3) ee dastuurka ayaa dhigaya in
“Dowlad goboleedyadu waxay dhisi doonaan Maxkamadaha Sare, Sare iyo Sare ee
Gobolka, qodobbadaasna waxaa go'aamin doona sharciga.” Awoodda
Maxkamadaha Federaalka, sida lagu sheegay Baaqa Maxkamadaha Federaalka ee
No. 25/1996, oo ay wax ka beddeleen Baaqa Maxaakiimta Federaalka ee Wax-ka-
beddelka Lambar 138/1998 iyo Baaqa Maxaakiimta Federalka (Wax-ka-bedelka) 321
/ 2003. Mabda'a ayaa ah in maxkamadaha federaalku ay leeyihiin awoodda:
Kiisaska ka soo baxa dastuurka, shuruucda federaalka iyo heshiisyada caalamiga ah
.Xeerarka lagu cayimay sharciyada federaalka.Xeerarka lagu qeexay dastuurka ama
shuruucda federaalka. Maxkamadaha federaalku waxay leeyihiin xukun ciqaabeed
dembiyada ka dhanka ah qaranka, dembiyada ka dhanka ah danaha maaliyadeed
iyo danaha dhaqaale ee Dowladda Federaalka, dembiyada la xiriira lacagta been
abuurka ah, dembiyada ka dhanka ah amniga duulista, dambiyada la xiriira ka
ganacsiga sharci darrada ah ee daroogada khatarta ah. , Dembiyada waxay hoos
yimaadaan awooda maxkamadaha gobolada kaladuwan ama hoos imaad awooda
maxkamadaha federaaliga iyo tan gobolka iyo sidoo kale dambiyada isku midka ah.
Dacwadaha madaniga ah, maxkamadaha federaalku waxay leeyihiin awood ay ku
xukumaan kiisaska hay'ad dawladeed oo federaalku yahay xisbi, kiisaska uu yahay
qof ajaanib ah oo baarlamaan ah, ku habboon inay ku jiraan patent, suugaaneed iyo
xuquuqda lahaanshaha fanka. , ku habboonaanta caymiska iyo codsiyada habeas
corpus.
Qodobka 80-aad ee dastuurka, wuxuu ku saabsan yahay awoodda isku-haynta ee
Federaalka iyo Gobolka. Maxkamadda Sare ee federaalku waxay leedahay awooda
ugu sareysa ee garsoorka ee ka saran danaha federaalka.
Maxamadaha Sare ee Gobolku waxay leeyihiin awooda garsoorka ugu sareysa
uguna dambaysa uguna sarreeya jaangooyada gobolka. Waxay kale oo xukumaan
awoodda Maxkamadda Sare ee Federaalka.
Si kastaba ha noqotee qodobbadaan
Maxkamadda Sare ee Federaalka waxay leedahay awood
cassation wixii go'aan maxkamadeed ee u dambeeya ah
oo ay kujirto qalad asaasi ah oo sharciga ah iyo
Maxkamadda Sare ee Gobolka ayaa leh awoodda
Cassation wixii go'aan maxkamadeed ee kama dambaysta ah ee ku saabsan
garsooraha gobolka oo ka kooban khalad aasaasi ah oo sharciga ah.
Howlaha maxkamadaha sare ee gobolka, marka lagu daro awooda federaaliga ee
maxkamada darajada koowaad ee federaalka.
Go'aannada ay gaadhaan Maxakamada Sare ee Gobolku, oo adeegsanaya awoodda
Maxkamadda Darajada Koowaad ee Federaalka, waxaa looga dacwoonayaa
Maxkamadda Sare ee Gobolka.
Go'aannada ay gaaraan Gole Gobol
Maxkamad ku saabsan arrimaha federaalka ayaa racfaan u ah maxkamadda sare ee
federaalka.

Maxamadaha shareecada maxkamadaha “caadiga” ah

__________________________
 Nidaamku kuma koobna dhammaan qaab dhismeedka garsoorka ee gudaha
Itoobiya. Xaqiiqdii, maxkamadaha diinta (Shareecada) maxkamadaha waxay door
weyn ka ciyaaraan maamulka caddaaladda. Waxaa loo malaynayaa in dadka
muslimiinta ah (ku dhawaad 40%)
tirada guud ee dadka), tiro badan oo kiisas ah ayaa ku horeeya maxkamadaha
diinta. Saldhigga maxkamadahaas diinta kaliya maahan dhaqan ama taariikh.
Dastuurku wuxuu ogol yahay in maxkamaduhu jirayaan oo ay bixiyaan caddaalad
dhaqameed. Qodobka 34 (5) ee dastuurka ayaa dhigaya in “Dastuurku uusan ka
horimaanayn garsoorka murannada la xiriira sharciyada shaqsiga iyo qoyska,
oggolaanshaha
dhinacyada khilaafku ka dhexeeyo. Waxyaabaha guud waxaa qeexi doona sharciga
”. Iyadoo la raacayo qodobkaan iyo qodobka 78 (5) ee dastuurka, Golaha Wakiilada
Dadweynaha iyo Golayaasha Dawladdu waxay dhisi karaan ama siin karaan aqoonsi
rasmi ah maxkamadaha diinta iyo dhaqanka. Maxamadaha diinta iyo garsoorka ee
leh aqoonsi dowladeed isla markaana shaqeynaya kahor ansaxinta dastuurka waa
in loo habeeyaa iyada oo ku saleysan aqoonsigooda.
Dastuurka. Iyadoo la raacayo qodobbadaas, Baaqa Federaalka ee Isukeenidda
Shareecada ee No 188/1999, oo ay asaasay Federaalku
Maxakamada Darajada Koowaad ee Shareecada. Maxkamadahaasi waxay la
xisaabtamayaan Guddiga Maamulka Garsoorka ee Federaalka.
Maxkamadaha federaaliga ah ee Shareecada waxay leeyihiin awood isku mid ah
arrimaha soo socda: waa haddii guurka la soo gabagabeeyey iyadoo lala tashanayo
shareecada islaamka, ama dhinacyadu leeyihiin. ogolaaday in arrinta la xukumo
iyada oo la raacayo
Shareecada Islaamka. Su'aal kasta oo ku saabsan guusha ama rabitaankiisa,
Waddaf (hadiyad) ama Hiba waxay bixisay in deeqdu ama deeq bixiyuhu yahay
Muslim ama haddii qofka dhintay uu ahaa Muslim waqtiga dhimashadiisa.
Maxkamaduhu waxay xukumi karaan arrimaha aan kor ku soo sheegnay kaliya
marka labada dhinac laftooda si cad u oggolaadeen in lagu xukumo sharciga
Islaamka. Maxakamada Sare ee Federaalka ee Shareecadda fadhigeedu yahay
Addis Ababa; maxkamada sare iyo federaalka
Maxkamadda Darajada Koowaad ee Shareecada waxay fadhiisataa Addis Ababa,
Dire Dawa iyo meelaha kale ee lagu go'aamin karo sida ku xusan qodobka 78 (2) ee
dastuurka.
Marka laga reebo Addis Ababa City iyo Gambela, dhammaan gobollada kale waxay
leeyihiin Maxkamado Shareecada. Tusaaladii isku daridda maxkamadaha
shareecada ee heer gobol ayaa yeelan kara
waxaa laga heli karaa Baaqa Isukeenista Shareecada ee Gobolka Oromada. 53/94.
Heerka maxkamadaha ugu horreeya Gobolka
Maxamadaha diinta waxaa lagu magacaabaa Naiba. Maxamadaha Sare ee diinta
waxaa loo yaqaan Kadi, iyo maxkamada sare ee diinta ee gobolka waxaa loo
yaqaan maxkamada shareecada.
Golaha islaamka ee gobolka ayaa shaqaaleysiiya garsoorayaasha maxkamadahan
diineed, magacyadooduna waa
loo gudbiyey Gudiga Maamulka Garsoorka. Guddigu wuu ku aqbalaa iyaga
saldhig u ah aqoontooda. Waxay inta badan ku lug leeyihiin murannada guurka.

Maxkamadda degmada iyo bulshada

_____________________________
Dalka Mareykanka Nidaamka garsoorka, maxkamadaha degmadu (degmadu) inta
badan waxay leeyihiin awooda dacwadaha la xiriira xeerarka maxalliga ah.
Maxakamadan ayaa go'aamiya
arrimaha liisanka khamriga ee maxalliga ah, cabashooyinka ku saabsan xad-
gudubka isticmaalka dhulka, ku xad-gudubka sharciga magaalada, sharci-darrada
taraafikada iyo ku-xadgudubka gawaarida, iyo
cabashooyinka kale ee fudud. Gobollo badan, sida Delaware, saraakiisha la soo
doortay ee maxalliga ah, oo uu ku jiro duqa magaalada
ama xubnaha golaha magaalada, waxay maamushaan maxkamadahan iyagoo qayb
ka ah waajibaadkooda rasmiga ah. Montana waa
maxkamadaha degmadu waxay awood u leeyihiin sheegashooyinka yaryar, iyadoo
abaalmarinnada ugu badan la bixiyaa laga bilaabo $ 3,000 illaa
$ 15,000.Maxkamad sheegasho maxkamadeed (wadankeena in kabadan ama ka
yar)
la mid ah maxkamadaha bulshada waa kuwa leh dhageysi maxkamadeed awoodda
leh saameyn dhaqaale oo aad u xaddidan;
guud ahaan lagu qiimeeyay illaa $ 15,000, ama ugu badnaan ugu yaraan yahay $
5,000. Maxkamadaha sheegashooyinka yaryar guud ahaan
waxay leeyihiin qaabab adag oo adag waxayna yihiin goobo lagu dhiiri galiyo
shaqsiyaadka inay is matalaan;
garyaqaan la'aan.
Maxakamadaha bulshada waxay u jiraan qayb kamid ah qaab dhismeedka
garsoorka Ethiopia. Been bay sheegeen
oo laga aasaasay shan Gobol: Tigreega, Amxaarada, Oromada, Koonfurta,
Qowmiyadaha iyo Dadka iyo
Maya. Maxakamadan waxaa laga aasaasay heerka bulshada ee Kebele ee miyiga
iyo magaalooyinka. Tirada maxkamadaha bulshada lama go'aamin
laakiin waxaa la rumeysan yahay inay kumanaan yihiin. Sikastaba ha ahaadee,
tiradooda aad ayey uga badantahay tan Magaalada
CourtsIn 2003, Oromada waxay qaadatay Baaqa Maamulka Dowladaha Hoose.
Iyadoo la raacayo Baaqaan magaalo kasta oo dad badani ku badan yihiin
In kabadan 10,000 oo muwaadin ayaa dhisi kara Maamulka Dowlada hoose,
maxkamada darajada koowaad ee degmada iyo maxkamada rafcaanka degmada.
Awoodda maxkamadaha dawlada hoose waxaa ka mid ah:
Arimaha ayaa looga hadlay qorshaha magaalada.
Arimaha laga wada hadlay waxaa ka mid ah cashuurta, kirada iyo lacagta sinjiga.
Arimaha waxaa looga wada hadlay dhisida guryaha iyo dhulka dawlada hoose.
Arimaha lagala hadlay adeegyada dawlada hoose.
Arimaha looga hadlay maamulka magaalada.
Go'aannada Maxkamadda Degmooyinka Koowaad waxay u furan yihiin inay rafcaan
ka qaataan Maxkamadda Rafcaanka ee degmada.
Haddii go'aanka Maxkmada Darajada koowaad dib loogu noqdo rafcaanka, rafcaan
dheeri ah ayaa loo qaadan karaa maxkamada sare ee gobolka.
 Haddii qalad sharciga la galay, kiiska
waxaa loo qaadan karaa cassation maxkamada sare ee gobolka.
Magaalada Addis ababa, maxkamadaha bulshada ee Keble waxaa asaasay Axdiga
Dowlada Magaalada Addis Ababa ee loo cusbooneysiiyay Baaqa Axdiga. 311 / 2003.
Sida ku cad qodobka 50aad ee Baaqaan, Addis
Maxakamadaha Addis Ababa waxay leeyihiin awooda dacwadaha la xiriira hantida
iyo sheegashada lacageed halkaas oo cadadka ku lug leh uusan ka badneyn Birr
5,000. Awoodda maxkamadaha bulshada ee Kebele ee nadaafadda magaalada iyo
qandaraasyada caafimaadka dadweynaha iyo wixii la mid ah
Dembiyada fudud waa in sharciga go'aamiyaa
oo ay soo saareen Golaha Magaalada. Qayb aan ku qanacsanayn go'aanka Keble
Social Court ayaa racfaan u qaadan kara
Maxkamadda Darajada Koowaad ee Magaalada. Go'aanka ay gaarayaan kan dambe
wuxuu noqon doonaa kama dambeys.
Meesha ay go'aan ka gaadhaan Maxkmada Darajada Koowaad ee Magaalada
rafcaanka waxaa kujira khalad aasaasi ah oo sharciga ah, tan
wuxuu sameyn karaa saldhiga rafcaanka ka hor maxkamada Rafcaanka ee
Magaalada .Qarafka 61 iyo 62 ee dastuurka Gobolka Tigrega ayaa waxaa sii dheer
maxkamada sare ee gobolka, maxkamada sare iyo maxkamadaha Woreda, in
maxkamadaha bulshada.
waa in lagu dhisaa sharci. Qodobka 62 (2) wuxuu u aqrinayaa sida soo socota:
“Waxaa jiri doona maxkamadaha bulshada ee hoos yimaada maxkamadaha Woreda
mid kastoo Tabia iyo Kebele ah. Faahfaahin
sharci ayaa bixin doona ”. Qodobka 89aad (1) wuxuu qeexayaa "maxkamadaha
bulshada ee Tabia ama Kebele inay qayb ka yihiin Garsoorka". Awoodda
maxkamadaha bulshada ee Tigreega
waxaa ka mid ah arrimaha madaniga iyo kuwa dambiyada labadaba sidaas
darteedna waxaa awood loo siiyay inay soo saaraan xukunno lagu fulin karo labada
kiisba. Arimaha bulshada, xukunka awooda
Maxakamadaha bulshada ayaa ku xaddidan arrimaha aan xaddiga khilaafku ka
badnayn Birr 1,500. Kiisku wuxuu noqon karaa wax kasta oo madaniga ah ee la
xiriira heshiiska,
burburka iyo magdhowga, hantida, heshiiska kirada, iyo wixii la mid ah.
Maxakamadaha bulshada ayaa leh awooda ay ku tijaabinayaan kiiska, gudbinta
xukunka iyo hubinta xukunkiisa. Arimaha dembiyada, Bulshada
Maxkamaduhu waxay awood u leeyihiin inay go'aamiyaan dambiga ama dambi
la'aanta eedaysanaha lagu soo oogay denbi fudud oo sharcigu go'aamiyay inuu ku
dhex jiro
Awoodda maxkamadaha bulshada. Dhinac kasta oo khilaaf ka dhexeeyo wuxuu xaq
u leeyahay in wareegtada ama xukunka ay xarayso Maxkamad Bulsheed oo ay dib u
eegis ku sameyso Woreda
Maxkamad. Haddii kiiska racfaanka si buuxda ay u xaqiijiso maxkamada Woreda,
waxay noqoneysaa kama dambeys. Si kastaba ha noqotee, haddii kiiska
gabi ahaanba dib ayaa lagala noqdaa ama qayb ahaan waa la baddalay midkoodna
wuxuu xaq u leeyahay inuu rafcaan ka qaato maxkamadda Sare. The
Xukunka lagu gaaro marxaladan ayaa noqon doonta kama dambeys.

  Maxkamadaha maamulka iyo nidaamka maxkamadaha

_____________________________
Maxkamadaha hay'adda maamulka waxaa loo qoondeeyay inay dhageystaan
kiisaska ka dhasha murannada kiisaska qaarkood
xafiisyada dawlada, ama mowduuc si kooban u qeexan. Maxakamadaha maamulku
way ka madax bannaan yihiin qaybta fulinta ee
dowladda. Kahor intaadan aqbalin kiisaska, maxkamadahan caadiyan waxay
ubaahan yihiin in dhammaan dariiqooyinka lagu xaliyo khilaafaadka iyada oo loo
marayo guddiyada iyo hay'adaha la isku dayay. Waa markii ay xafiis-weyneedku ku
guul darreystay inuu helo qaraar ku qanacsan
dhinacyada ku lugta leh muranka in maxkamaddu ay qaadi doonto kiis gaar ah.
Xulashada garsoorayaasha, shuruudahooda
adeegga, iyo shahaadooyinka xafiisku way ku kala duwan yihiin gobol kasta.
Rafcaanada go'aanada si toos ah loogu xukumay maxkamada racfaanka ee
dhexdhexaadka ah, ama gobolada qaar, maxkamada ugu sareysa.
Waxaa jira noocyo kala duwan oo maxkamado maamul oo dalka oo dhan ah.
Horumarka gaar ahaan
maxkamadaha maamulku waxay xidhiidh dhaw la leeyihiin dhaqanka gaarka ah,
taariikhda, warshadaha, iyo dabiiciga
deegaanka dawladaha shaqsiyadeed.
Faallada maxkamadda sare ee Hindiya ee R.K. Jain vs. Midowga India ayaa halkan
lagu xusi karaa sababtuna ay tahay kuxignaanshaha maxkamadaha hada jira iyo
Nidaamka maxkamadaha ee Itoobiya.
Maxkamadda Sare ayaa eegtay:
“Baaritaan deg deg ah oo balaaran ayaa loo baahan yahay in ay ku sameyaan
Gudiga Sharciga iyadoo la tixraacayo dastuurka maxkamadaha iyadoo la raacayo
qawaaniin kaladuwan si loogu guuleysto madaxbanaanidooda si kalsoonida
shacabka ee maxkamadaha noocan ahi ay u korodho.
Waxaan si adag ugula talineynaa Gudiga Sharciga ee india inuu howshaas fuliyo
mudnaanta koowaad
aasaaska kiis kale maxkamaddu si aan kala sooc lahayn u tiri: "In maxkamadaha
kaladuwan aysan fulinin ilaa
Waxyaabaha laga filaayay waa mid is-caddeyn leh oo runti aad loogaga aqbalay.
”Tani waxay sidoo kale run ku tahay xaaladda hadda ka jirta Itoobiya. Ma jiro qof ay
ku jiraan kuwa ka masuulka ah maamulka cadaaladda taas ma dafiri doonta taas
dadweynuhu ma goosan doonaan midhihii garsoorka oo inta badan ka dhashay
dabeecadda maxkamadaha maamulka.
Caddaaladda ugu dambaysa ee jiritaanka maxkamado maamul ayaa ah in la siiyo
dariiq kale oo lagu xukumo muwaadinka.
 Hannaanka xukun qaadista ee maxkamadaha caadiga ahi waa qaali, si fudud
looma heli karo isla markaana waa adag tahay sababta oo ah nidaamka adag ee
maxkamaduhu raacaan. Taa baddalkeeda, nidaamka maxkamadaha maamul ayaa
la caddeeyay inuu yahay mid rogrogmi kara, si fudud loo heli karo, rakhiis ah oo ku
habboon inuu bixiyo caddaalad xawaare leh. Si kastaba ha noqotee, kuwa
Faa'iidooyinka gaar u ah maxkamadaha maamulku si guul ah ugama hirgelin
waddankeenna.