M O STA R U B O R B I Z A SLO B O D U «

Knjiga 8

IZ D A V A C K I SA V JE T

D zem al Alikalfic (predsjednik), A lija Bijavica, A dil Bijedic,

D usan Capin, Safet Cisic, Zulfikar D zankic, B ranko Dzeletovic,
Ljubo G ordie, Stjepan Ivankovic, A nte K aracic, A lija A la K reso,
H am ida M ida M alkoc, D ragica M aslov, D anica Milicevic, Miloj-
ka N adazdin, N ada N ovak, Asim Pervan, M artin R aguz, M ensur
Seferovic, Salko Selimotic, | M ustafa UdovicicTI i Kresimir Vido-

R E D A K C IJA

M ensur Seferovic (odgovorni urednik), L jubo G ordie (sekretar),

N ada N ovak, Asim Pervan, Branko D zeletovic, Salko Selimotic i
Kresimir Vidovic

Edicija »M O STA R U B O R B I Z A SLO B O D U «

pokrenuo je i njeno izdavanje organizovao Opstinski odbor
Saveza udruzenja boraca N O R -a M ostar.
 /

c T u y 3tO. z.-oo 3
M ENSUR SEFEROVIC

MOSTARSKI
KOLOPLETI
Recenzenti

D r A N D R IJA K R E §IC

D r SA V O SKOKO
/•

» Vi, Hercegovci, vi, gradani Mostara, zbilja

mozete biti ponosni na ono sto ste ovdje stvori-
li. Sa uzvisenja na kom e se nalazi Spomenik
gledao sam danas mnoge nove zgrade i visoke
solitere. Dozivio sam sve to kao jednu harmo-
nicnu cjelinu; s jedne strane Velicanstveni Spo­
m enik zrtvama koje su pale, a dolje, ispod nje-
ga, nove moderne cetvrti grada. Kako se sve to
lijepo kombinuje, prozima i dopunjava.«

(Josip Broz Tito, u Mostaru, 8. aprila 1969)

 UM JESTO PREDGOVORA

(Izvodi iz recenzija)

»Rukopis se sastoji od 12 poglavlja koja su tematski

dosta samostalni tekstovi. Medusobno su povezani samo
kao fragmenti ratne ’biografije’ jedne mostarske ulice, koja
je nakon oslobodenja dobila ime Desete hercegovacke bri­
gade. Historiografski i topografski podaci o toj ulici saop-
steni su u prvom, uvodnom poglavlju. ’Ulicna veza’ opisan-
ih dogadaja i njihovih aktera shvacena je komotno, da pre-
vise ne obavezuje i ne ogranicava pisca, pa se razgranjava u
susjedne i ostale dijelove Mostara, kao sto, uostalom, sta-
novnici svake gradske ulice zive i rade manje-vise po cije-
lom gradu. Prilike i zbivanja u tom ’ulicnom horizontu’ ka-
rakteristicni su, stoga, za cijeli grad, pa se i naslov rukopisa
' moze zadrzati, a mogao bi se i preinaciti u neki iskaz o ’ju-
nacima moje ulice’.
Dosadasnjim pisanjem o Mostaru u NOB-u Mensur
Seferovic se uvrstio medu nase najplodnije pisce o ’vreme-
nu ratnom ’. On je formirao i osoben nacin kazivanja koji
ima osobina historiografskog i, takoder, beletristickog opi-
sivanja. U ’Mostarskim kolopletima’ ostaje dosljedan tome
obliku ’ratne proze’. Osobenost ’Kolopleta’ je u tome sto
donose portrete nekoliko mostarskih revolucionara koji su
nadzivjeli rat i istakli se u poratnom vremenu.

7
 Svojstvo historiografskog stiva, vidljivo u ovoj knjizi,
izrazita je dokumentarnost. Vidi se da je autor proucio pu-
no dokumenata i prikupio raznovrsnu gradu kojom je ra-
spolagao u svom pripovijedanju. Njegov tekst je zaista
krcat podacima o Mostaru u NOB-u i u poratnom zbiva-
nju...
Za razliku od ’posnog’ strucnog jezika naucne ekspli-
kacije, Seferovic je sklon ’socnom’ stilu pripovjedacke sli-
kovitosti, pa se njegov tekst rado cita i bez strucnog intere-
sa za historiju.«

Dr Andrija Kresic

»Svako poglavlje cini posebnu cjelinu, ali samo kao

plocica u jedinstvenom, reljefno odslikanom mozaiku revo-
lucionarne borbe i prkosa sinova i kceri slobodarskog Mo-
stara u minulom ratu.
Mensur Seferovic je vrstan pripovjedac, u punom
smislu te rijeci. On pise bogatim knjizevnim jezikom i oso-
benim stilom. Za razliku od klasicnih pripovjedaca, njego-
vo je izlaganje protkano prvorazrednim dokumentima iz
surovog ratnog vremena i usmenim kazivanjima savremeni-
ka i neposrednih ucesnika dogadaja o kojima pise. A on pi­
se o Mostaru, o zbivanjima u gradu i njegovoj okolini, o
plahovitoj Neretvi i njenim mostovima, o kojima bi se mo-
gla napisti uzbudljiva hronika poput Andriceve ’Na Drini
cuprije’, o kamenitom hercegovackom tlu, a nadasve o mo-
starskim revolucionarima i pregaocima - komunistima,
skojevcima, radnicima, inteligenciji, obicnim ljudima, koje
je ratni vihor razvijao po cijeloj zemlji, pa i van njenih gra-
nica - pise toplo, neposredno i uvjerljivo.
U Seferovicevim ’Kolopletima’ citaoci ce naci opise o
herojskim podvizima mostarskih ilegalaca, njihovoj kom-
sinskoj i klasnoj solidarnosti u suprotstavljanju zlu, prkos-
nom drzanju pred okupatorskim i kvislinskim vlastima, pu-
tevima i nacinima njihovog odlaska iz okupiranog grada u

8
hercegovacke udarne i teritorijalne bataljone, 10. prole-
tersku brigadu i 29. udarnu diviziju, ali i na neizbrisive tra-
gove teskih stradanja i patnji naroda Mostara, opise muce-
nistva mostarskih interniraca u zloglasnim koncentracionim
logorima i zatvorima u samom gradu, sto djeluje potresno,
kao gorka i surova opomena...
Na kraju isticem da ce Mostar objavljivanjem Sefero-
vicevih ’Kolopleta’ (uvjeren sam da nema razloga da se to
ne ucini) dobiti jos jedno vrijedno svjedocanstvo o svojoj
revolucionarnoj proslosti, koje ce svojim patriotskim poru-
kama podsjecati mlade narastaje na njihove obaveze pre-
ma jugoslovenskoj drzavnoj zajednici, u cije su temelje
ugradeni toliki ljudski zivoti, na bratstvo i jedinstvo nasih
naroda i narodnosti, tu najkrupniju tekovinu narodnooslo-
bodilacke borbe i najmocniju barijeru da se strasna pros-
lost ponovo ne dozivi.«

Dr Savo Skoko

9
 ' :

.. .r. , ■

'

'
 »1 M INARETA SE SAM A CUDE §TA SE DESAVA«

M ostarka iz sum adijskog sela R adljeva - Pogled bez m eda - »U C oveka ni-
cem!« - Tri brata profesora - Z m o grozda - K lonula konzulska rezidencija
- Podveleske magle - »Velicanstvena besmislica« - Slavoluci austrougars-
kom feldmarSalu - »Strajk, zatv araj!«- »Oni to, na zalost, nisu mogli osje-
titi« - Ulica podno M alog kuka - »Tri renesanse M ostara«

Ostavismo i sumadijsku varosicu Ub, pedeset i nekoli-

ko kilometara udaljenu od Beograda, i uzurbano krenusmo
prema selu Radljevu.
Vec je podne. Nagriza nas sumnja da li cemo u kuci za-
teci ucenicu Ljiljanu Jovanovic, ciji nas je pismeni sastav -
pisan na casu srpskohrvatskog jezika i nagraden prvom na-
gradom na XII konkursu »Politike« za prvake maternjeg
jezika - snazno povukao ka tom udaljenom selu, gotovo iz-
nenadeni kako se u ovom kraju, daleko od Mostara, u Os-
novnoj skoli moglo izatkati neobicno sugestivno kazivanje
o »gradu okamenjenog polumjeseca«, u mom videnju daka
osnovca jedno od najljepsih sto je dosad iz srca poteklo.
Idemo, nas cetvoro, do djevojcice koja, kako pise,
»detinje radosno« zastane »u gradu svojih snova«, koja
zauzdava »raskosnog, belog konja svoje zaleprsane maste,
u uskim, kamenim sokacima voljenog Mostara«, koja cesto
zastane da posmatra »beskrajne derdane visokih, starih ku-
ca«, da bi »upila cudesno zapenusanu, zelenkastu Neret-
vu«. A ta Neretva, govori nam Ljiljana, »nestasna vrago-
lanka ruse kose probudi i zaklobuca vrtlog ljubavi i ushi-
cenja« u njenom srcu, u njenim »mislima koje se u ovom
carobnom gradu sliju u jednu casu«.

11
 Ispismo, sinoc, i mi tu njenu, i nasu, prepunu casu lju-
bavi. Pokrenu nas i dovede do skorog stiska ruku. Ko joj tu
casu, taj vrtlog ljubavi darova, ko iskova poglede bez
meda, oslobodene svih okova i opterecenja? Ko li odnjego-
va bukete cvijeca u srcu djevojcice, koja u skolskoj klupi
kazuje i sebi i drugima o najstasitijem »Mostarcu«, o »mo-
starskom efendiji« u ostrom luku, o »pobedniku bez venca
od lovora na glavi«, o »bicu koje ne moze bez Mostara«, ali
i grad bez kamenog luka, jer »zivot bez njega bio bi bolan i
tezak, Mostar bi izgubio svoj smisao i srce svoje«, tesko i
bolno bi bilo tada »ici sokacima posutim vrelom kaldrmom
davno proslog doba«.
» 0 , gordi ’kudret kemeri’ ce zivjeti jos dugo, dugo!
On mora da zivi!« - klice osnovac Ljiljana kojoj ide u po-
hode i dr Asim Peco, redovni profesor Beogradskog uni-
verziteta, Mostarac, pred kojim je prosle godine polozila
posljednji ispit na Filoloskom fakultetu i Ljiljanina profe-
sorica srpskohrvatskog jezika Vera Jovanovic, koja je, kao
i Ljiljana, njena ucenica i kcerka, dobila nagradu lista.
Ljiljanin pismeni zadatak je u nasim ocima cjelovit do-
zivljaj jedne sredine i njenih ljudi, mostarskog podneblja,
jer svaka rijec ima odjeka, prepuna je treptaja ciste poets-
ke duse, ne vise djecije, a to se ne moze postici bez sireg
pedagoskog, i porodicnog, obrazovanja i vaspitanja. U to­
me akademik Asim Peco i sagledava angazovanost nastav-
nika, prije svega gledajuci je kao moralnu kategoriju, na-
vodeci rijeci filozofa da »u angaziranoj umjetnosti angazir-
anost ne smije ni u kom slucaju potisnuti knjizevnost«.
Profesorova kazivanja o nasem jeziku, njegovi naucni
radovi privukli su paznju evropskih strucnjaka, nedavno i
pariskih, o cemu nas saputnik nista ne govori. Ali o tome
drpgi pisu. Pruzam mu »Vjesnikovo« obavjestenje u rubrici
»Mi u svijetu - svijet o nama«, tekst »Predavanja o hrvats-
kosrpskom jeziku u Parizu«, koji govori o tome da je nas
sabesjednik na putu za sumadijsko selo Radljevo odrzao
dva »zapazena predavanja na Sorboni studentima jugosla-

12
vistike i studentima slavenskih jezika«, da se na tim skupo-
vima «razvila zanimljiva diskusija o pitanjima norme i fo-
noloske vrijednosti akcenta«, a zatim da je u Institutu ori-
jentalnih jezika i civilizacije odrzao predavanje »O pd po-
gled na danasnje dijalekte hrvatskosrpskog jezika«, pa i to
da su predavanja »istaknutog jezikoslovca imala velikog
odjeka u francuskim slavistickim krugovima«.
Moj zemljak cita novinsku vijest i osmijeh mu zatitra.
Pogled mu skrenu na okolna polja, posmatra seljake na nji-
vama, i ja ga ponovo vidjeh kako koraca u svom rodnom
selu Ortijesu, u juznom produzetku Mostara, kao i jedne
ranije vrele pripeke, kada je, goneci natovarenog magarca
prema Buni, grupi turista odgovarao na francuskom jeziku.
Zacudeni da »seljak« govori francuski, putnici su se pridru-
zili tom zaljubljeniku hercegovackog kamenjara i rijeci ko-
je kresu sa tog kamena. I kad htjedoh da saznam da li je
blizi Mostar ili Pariz, da li su i u njegovom rodnom kraju
oslusnuli njegovu analizu nase rijeci, profesor odmahnu ru-
kom i rece da mi danas idemo u posjetu prvaku maternjeg
jezika i da je o tome na ovom putu cjelishodnije govoriti,
obradovan sto ce m od profesorici Veri, svom studentu i
maloj Ljiljani, i njenom ocu Veselinu, ljekaru, zahvaliti sto
se u njihovoj kud klese c o v j e k, bas kao sto Ljiljana
rece - da u covjeka nice. Zapisala je to nakon sto je po-
bozno koracala »tuznom i nemom kaldrmom partizanskog
groblja u Mostaru«, livadom »ciji je dah presecen igrom
betona«, gdje je »mnogo pesama usnulih na usnama« pro-
letera, »iskrivljenih u bolnom grcu smrti«, mnogo »ociju
uprtih u buducnost - sklopljenih na pola puta«, mnogo
»srca koja su volela, a koja nisu smela da vole«. Ona, dje-
vojdca Ljiljana iz sumadijskog sela Radljeva, pored grobo-
va palih partizana, nije vise mogla da kaze kako su joj »le-
pa jutra prosarana belasavim minaretima dzamija sto obla-
ke lome«, ona tada vise nije znala »da li su oni sutoni nad
gradom tako magicni i sanjarski«.

13
Snimio D rago Karlo Miletic
 Tragajuci za ljepotama i gorcinama grada i osobenosti-
ma ljudo oko »mostarskog efendije« u ostrom luku, mozda
ce osnovac Ljiljana i danas cuti jos jednu nedopisanu pricu:
koliko je bio dug put i njenog neocekivanog gosta od »bela-
savih minareta« iz sela Ortijesa do beogradske univerzitets-
ke katedre i Sorbone, do ovog naseg puta, kako je neka-
dasnji golotrbi svrca Asim, jedan od trojice sinova oca nad-
nicara, »prasinario« uz kravu hraniteljku u klupku daka os-
novaca koje je upadalo u vlastite vinograde i krisom otki-
dalo poneko zrno grozda, jer su ocevi u svojoj nevolji do-
bro znali svaki grozd na svakom cokotu loze, da bi zatim
svaku svjezu peteljku ubranog zrna zemljom »osusili« i ta-
ko zaveli budne cuvare na pticije stetocinsko dolijetanje.
Sa tih pjescanih krcevina i vinograda mostarske kotli-
ne, koja nam podari vino zvano zilavka, otisnuli su se u
skolske klupe i njegova dva starija brata Esad i Dzemal,
prosli su jedne ratne godine i gradom, vezani, i s pjesmom,
s grupom uhapsenih skojevaca i komunista, i stigli do kara-
binijerskog kazamata u dubrovackoj tvrdavi »Lovrjenaca«,
gdje se danas Hamlet prikazuje. Odvedeni su, lancima
okovani i u utrobi trabakule, u fasisticki koncentracioni lo-
gor »Visco di Udine« u sjevernoj Italiji, u nove ratne vrtlo-
ge, i iskusenja ostavljajuci nam i Esadovo saslusanje na ita-
lijanskom jeziku, nakon predocenih vise konkretnih op-
tuzbi: »Nije zapravo kazao nista. To stoga sto je vjerovatno
vrlo prepreden, inteligentan i nastoji da suti sa namjerom
da jednoga dana bude osloboden.« Penzionisani profesor i
rukovodilac Sekcije interniraca u Mostaru, nosilac mnogih
drustvenih i strucnih priznanja, jedne godine bio je gost
hercegovackog nedjeljnika, sabesjednik reportera koji je
na kraju napisa »Pedagog« zabiljezio: »’Ako si sve to zapi-
sao, ja ti vise nemam sta reci. O svemu tome pisem knjigu,
tema je - skolstvo u Hercegovini. Tamo ce biti opsirnije.
Ajd, zdravo!’ Tako isprica profesor Pedagoske akademije
Esad Peco. Ja pribiljezih, a on ode. Njemu se, otkad ga
znam, uvijek nekud zuri. Zato sve i stigne.«

15
 Zurio je i njegov mladi brat Dzemal i tako stigao do
profesorske katedre. Sada je penzioner, pcelar i poljopriv-
rednik, ciji se bostan moze naci i na nekoj jadranskoj plazi.
Braca su grcevito vezana i za knjigu i za zemlju.
Za zrno grozda zvano zilavka! Za vrijeme intelektual-
nog i moralnog uzrastanja nove generacije revolucionarnog
Mostara, za sve one mrtve i zive koji ovaj grad ucinise »po
mjeri covjeka«, za groznicavost stvaranja koje nas dovede,
evo, i do ovog puta u selo Radljevo, do posjete maloj Lji-
ljani koja »u coveka nice«.
Automobil uspori. Prolazimo selom asfaltnim putem,
izmedu kuca i bujnog zelenila. Pred zdravstvenom stani-
com zatekosmo Ljiljaninog oca sa smrkom u ruci. On otrca
u kuci i otud promolise dvije razdragane glave. Primise nas
poptu svojih najrodenijih, siroka srca.
Stasita djevojcica kao da je pred ocima stalno imala ri­
jeci Maksima Gorkog: »Sve sto je dobro u meni dugujem
knjigama.« Tako se susrela i sa mostarskim rodoljubivim
pjesnicima, i mnogim kazivanjima o gradu, zna i za njegov
proleterski bataljon, ponesto je zapisala i prije nego sto je s
roditeljima dva puta posjetila »mostarskog efendiju« - Sta­
ri most i Partizanski spomenik. Od tada je Mostar »njen
voljeni grad«. Nije ga zaboravila ni kada je na casu cula te-
mu za pismeni zadatak »Grad koji volim«.
Tako je vukovac Ljiljana iz sela Radljeva postala Mo-
starka, mada u njemu nije rodena, niti joj je otac, borac
Trece krajiske proleterske brigade, u njemu sluzbovao, niti
je u njemu prenocila. Ali i za Bunu zna. I Blagaj. I za puto-
pise Evlije Celebije. I o herojima sa obala Neretve. Dar-
ovah joj i dvije knjige »Pred ocima grada« i »Partizanski
kolopleti«, svoja kazivanja o vremenu partizanskom, pa
nam, valjda i zbog toga, otvori stranice svojih pismenih za-
dataka, kada je »sama sa sobom razgovarala«, kada je
»obuzela beskrajna radost«, jer je saznala »da je usred
sremskih polja otvoreno jugoslovensko veliko Decije selo,
miran i topao kutak za malisane koji nemaju roditelje«, ali

16
i kad je obuzelo gorko sjecanje na Vijetnam, na strasna ra-
zaranja i patnje naroda. »Hoce li se ikad vise«, razmislja
Ljiljana, »njihove polj ane osuti leptirastim cvetom? Golu-
bovi - ima li im mesta nad ovom zemljom? Zelela bih da se
zauvek zatvori ogromno grotlo Vijetnama i da kroz njega
prestane da kulja uzarena lava suza i granata, jer sam sves-
na da rat donosi jecaje samo... i jer placem zajedno sa srci-
ma svojih vijetnamskih vrsnjaka«.
U kuci smo proletera. Tu Ljiljana Jovanovic u coveka
nice, u Beogradanku, Mostarku, Splicanku, Prilepcanku,
tu zapisuje u svoju novu skolsku svesku: »Nalazim se u no-
voj sredini, u kojoj je najlakse i najbezbolnije krenuti pu­
tem kukavica - istopiti se u moru osrednjosti. A tako nesto
ja necu sebi dopustiti... Znam da ce mi samo vredan rad, uz
mnogo smelosti i cvrstine, pokloniti sigurnost i mir.«
I zurno je zgrabila svoje prve gimnazijske udzbenike,
valjda da bi iz svog sela Radljeva ponovo krenula u neki
daleki i u isto vrijeme tako bliski grad. Mozda i u njen Mo-
star, na put i raskrsca sa sigurnim putokazima.

Klonula konzulska rezidencija

Mozda ce Mostarka iz sela Radljeva na »bijelom oka-

menjenom polumjesecu« sto spaja obale Neretve nekad
susresti i putopisca Zuku Dzumhura, koji zagledan u mo-
dru rijeku gleda i u 1566. godinu, »kada digose skele ispod
kamene hrskavice mosta«, a na njemu i »francuskog putni-
ka po imenu Pule« iz XVII vijeka koji zapisa da se dugo di-
vio Starom mostu, »cija je konstrukcija neuporedivo smje-
lija i sira od mosta Rialto u Veneciji, iako most u Veneciji
smatraju pravim cudom«, upravo kao sto je i on, Zuko,
pleo svoj vez: »Mostar se rodio na Neretvi. Na ovoj rijeci je
stasao, Tu pored Neretve raste, cvjeta i ljepota. Da nije
ove modre vode, ni ovoga grada ne bi bilo.«
Njegovi zapisi o vojnickom naselju i konzulskom gra­
du, o tome da je opsjednut Sejh-Jujom, mudrim Mostar-

17
cem, njegovim rodoljubljem kad u Stambolu rece: »Sta bi
bilo s malim narodima kada ne bi bilo ljubavi prema domo-
vini«, vrativsi se u svoj Mostar, sve sto Zuko zapisa u svo-
jim cestim nailascima potaklo je prvog citaoca posljednje
knjige o Mostaru da u vrijeme njene promocije posalje te­
legram izdavacu i autorima: »Dok nisam vidjela i procitala
ovu monografiju o Mostaru, nisam ni znala u kakvom lije-
pom gradu zivim.«
Umjesto govorenja Mostarke zaljubljene u kamen i
poetska videnja Hamze Hume, kad osmatrajuci »vita mina-
reta kao glasove molitava«, upucuje »hadzije izdaleka da se
poklone, jer darovi se nasi ne mogu platiti«, neka se oglase
francuski putopisci koji stigose u otomanski konzulski Mo­
star, poput »mrzovoljnog« francuskog putopisca S.Bujona
iz druge polovine XIX vijeka, koji u »opstem izgledu Mo-
stara« nije vidio »nicega privlacnog«, jer su »njegove ulice,
rasporedene na padini brda, povezane sobom okomitim
prilazima na nejednakim stepenima, uske, krivudave, pres-
jecene lokvama vode, nagomilane necistocom i krepalim ili
zivim zivotinjama«, jer su »kuce, grubi spoj suhog kamenja,
sa drvenim krovovima, sa fasadama izbrazdanim zjape-
cim pukotinama, nalik na bore, mijesaju se, na udaljenosti,
sa sivkastim bojama stijene koja im sluzi kao osnova«, pa
zato »umoran od tih monotonija tonova, pogled trazi uza-
lud kakav bokor cvijeca, kakvu zavjesu zelenila: svaka
vrsta vegetacije umire na ovom granitnom tlu, i lisen zele-
nog ukrasa, koji cini car orijentalnih gradova, Mostar, kao
kakva oronula Ciganka, iznosi na vidjelo svoju bijedu i go-
lotinju«.
I dok francuski diplomatski predstavnik L. Moro pise
za austrijskog vicekonzula Relju da je sahranjen u Mosta­
ru, »gradu koji uziva zasluzeni glas da je, u svakom pogle-
du, najgora konzulska rezidencija u Turskoj«, a njen drugi
predstavnik Ogist Dizon da se nada da jedan turski diplo­
mata iz Pariza nece imati losu srecu da »padne gotovo bez
ikakvog prelaza, iz svoje palate na obalama Sene u ovu ru-

18
 pu mostarsku, gdje ce biti tesko naci i pristojan stan«, puto-
pisac Robert Mihel, sto u Pragu 1909. godine objavi knjigu
o Mostaru na njemackom jeziku, u gradu koji »lezi u jed-
noj pogranicnoj zemlji islamskog orijenta«, vidio je »da ni-
je jedino islam dao gradu njegov osobeni pecat«, jer «Mo-
star ima ujedno, i to lijepo i rijetko preimucstvo da se rodio
u potpunoj harmoniji sa svojom okolinom, a okolina je go-
li, sivi krs«.
I ne krije Mostar »da je djelo krsa«, otkud »kameno
more« oko njega, zasto »niske kuce sa krovovima od veli-
kih sivih kamenih ploca cine utisak kao da su se digle iz ka-
menih povrsina otprilike poput velikih krticnjaka«. Jer,
»ako stanemo ispitivati istoriju Mostara«, pise Robert Mi­
hel, »naci cemo da u pogledu postanka i rasta, uporedenje s
Venecijom zaista cesto dolazi u obzir«, odnosno »Venecija
snosi glavnu krivnju zbog pustosi krsa koji je stvorio Mo-
star«. Imala je nekad i Hercegovina svoje sume, ali »kad su
u Primorju i Dalmaciji sume bile vec sasvim pokrcene, a
Venecijancima jos uvijek bili potrebni novi brodovi, pada-
lo je i u Hercegovini jedno stablo za drugim«, a dunuo je
zatim sjevernjak a da mu se »nikakve guste krosnje vise ni­
su mogle opirati«.
I tako je, kazu, Mostar bio poznat i kao Vjetrenik, a
Sejh Jujo je davno rekao »da vjetar svemilostivog puse od
Mostara«. Vjetar je puhao i krunio kamen i ljude, a vrije-
me i dogadaji Tursku Carevinu, nailazili su putopisci i pisaT
li, cesto prepuni ljubavi za grad u kamenom moru, kao sto
je i Dervis-pasa Bajezidagic nekad pjevao: »E bi reko da je
raj ska basca, ko ga vidi u majskome cvijetu.«
Ostalo nam je kazivanje o Mostaru i Ivana Franje Ju-
kica iz 1840. godine, kad iz Dubrovnika naide u Mostar na
putu za Fojnicu i kad zapisa da u gradu ima osamnaest hi-
ljada zitelja, da je »stolica vezira i vladike zaholmskog«, pa i
pricu sto je zapisa podno Velez-planine, »nesrecne plani-
ne«, jer seljaci mu u Vojnu rekose: »U stari neki zeman bi-
jase veliki zulum; Turei dodu u ovdasnja sela, pa pocnu

19
ispitivati, ima li jos sta na sta bi porez nametnuli, a baba ce
ti iz luga reci: Ima - na Velezi magla lezi, na sto Turci rasr-
de se i na maglu velesku porez nametnu, koji placaju i dan
danasnji!«
Zbog turskog zuluma i, kasnije, austrougarskih name-
ta narod istocne Hercegovine oglasavao se svojim bunama
od 1852. do 1882, predvoden Stojanom Kovacevicem, Lu-
kom Vukalovicem, Micom Ljubibraticem, Salihagom For-
tom i mnogim drugim junacima, kada je »stanovnistvo Mo-
stara i svih drugih lojalnih srezova, bez razlike vjere«, kako
nas obavjestava dr Bozo Mazar povodom dva nepoznata
dokumenta o ustancima Luke Vukalovica, »poslalo jedno
pismo na turskom i slovenskom jeziku«, ovjereno pecatima
i potpisima vise hiljada gradana, kako su, eto, »u svim nji-
hovim medusobnim odnosima zadovoljni«, da izmedu njih
»nema nikakvog nepovjerenja ni mrznje«, da su protiv po-
bune »stanovnistva u susjednim krajevima sa Crnom Go-
rom koje nije pokoreno«, podanicki se klanjajuci:»Bog ne-
ka da zivot i zdravlje nasem milostivom suverenu. Amin.
Njemu pripadaju njegovi vjerni podanici kojima je on, ka­
ko se cuje, podario milost da ih zastiti od bijednih razbojni-
ka poslavsi mnogo vojske koju mi izdrzavamo, pa smo mu
za milost koju smo od njegove vlade dobili neizmjerno oda-
ni i zahvalni«.
Ta »velicanstvena besmislica«, potekla iz pera turskih
cinovnika i njihovih domacih satrapa, ostala je kao jos jed-
an dokaz vise o manipulisanju ljudima u ropstvu tudina,
teznje da se ljudi triju i vise vjera razjedine i upute u medu-
sobne obracune, kao sto je bila i mostarska nova »veli-
canstvena besmislica« ljeta 1878. godine, kada su u Mostar
usle austrugarske trupe, nakon sto su skrsile otpor 19.000
boraca hercegovacke narodne vojske (od ukupno oko
93.000 boraca bosanskohercegovacke narodne vojske koja
se suprotstavila austrougarskoj okupaciji) koja je u Mosta­
ru zauzela kasarne s turskom posadom, pogubila mutesari-
fa i njegovog zeta, kadiju, muftiju i jednog potpukovnika,

20
dok je komandant garnizona sa svojim turskim jedinicama
pobjegao u Gabelu i Metkovic i stavio se u zastitu feldmar-
sala Jovanovica.
I kad je baron Jovanovic »vec svu Hercegovinu umirio
i red uspostavio, najavise njegov povratak u Mostar, a cijeli
se grad uze pripremati da ga sjajno doceka, jedni od iskre-
na veselja, a drugi jer im nije moglo biti drukcije«, zapisao
je Martin Burdevic u svojim »Memoarima sa Balkana,
1858-1878«, govoreci da je za docek »valjalo postaviti sla-
voluk na Velikoj Tepi«, da je tad, kad su »stali kititi ovaj
slavoluk raznim barjacima«, nastao »veliki metez medu
gradanima radi barjaka i natpisa: jedini su htjeli da se met-
nu samo srpski barjaci i natpisi cirilicom, a drugi opet htje-
dose metnuti hrvatske barjake i natpis latinicom«.
Posto su se Srbi i Hrvati, napokon, »pogodili na pola,
ali s uvjetom da na frontu bude latinica medu srpskim bar-
jacima«, domaci Muslimani, koje putopisac oznacava kao
»turke«, »opazivsi tu nesuglasicu, odijelise se i napravise
drugi slavoluk u sasvim turskoj formi, od skupocjena plat-
na i kadife, a sve to vezeno zlatom i s turskim natpisom, na
Suhodolini pred Konakom«. I mada u Mostaru tada bijase
»Jevreja Spanjolaca« samo cetiri obitelji sa 19 dusa, i oni
»napravise slavoluk na Luci i nakitise tevratima i srebrenim
ciracima«.
Barona Jovanovica »pucanstvo doceka govorom i pok-
licima kod ovih slavoluka«, sto ga »vrlo obeseli«, ali se od-
mah stade da brine »za uredenje poremecene uprave«.
Tada se i sitni »desetarski cinovnik« Omer-efendija
Gluhic dokopa kadijskog polozaja, predsjednika Okruznog
suda i serijata, i odlikovanja komturnog reda Franje Josipa
I, sa platom od 300 forinti. Mostarci ga nazvase biskupom
»jerbo je nosio o vratu komturni red na kojem je u sredini
kriz crvenog emalja«. Govorili su mu: »Hvaljen Isus, bis-
kupe«, a kadija bi »izvadio iz dzepa tri stotinarke u tvrdu te
bi im ih pokazao i odzdravio: »Vazda Isus hvaljen!«

21
 Sve je to bilo »tiho i bez sablasni, kao od sale, ali je to
bio neki znak da ce ubuduce nicati svakovrsne oporbe u
razvitku austrogarske uprave u Bosni i Hercegovini«, da ce
se mnogi, poput kadije, kojem »bijase svejedno sto god mu
sugradani govorili«, brzo prilagoditi novoj vlasti i njenoj
najamnini.

»1 minareta se sama cude sta se desava«

Nepunih deset godina kasnije, l.m aja 1888, u gradu na

Neretvi stupila su na snagu »Pravila za Tiskaru don Frane
Milicevica u Mostaru«, kojima su »uredeni uslovi rada i
propisane duznoti radnika zaposlenih u tiskari, priznata im
neka njihova prava i odredena cijena poslovima«, prva pi-
sana tarifa za stamparije i uopste najstarija pisana radnicka
tarifa u Bosni i Hercegovini. Izboreno je pravo na deseto-
ipocasovno radno vrijeme i to, kako kaze zapis o majskim
hronikama Mostara, samo »dvije godine poslije cikaskog
strajka radnika kada je prvi put istaknut zahtjev za osmoca-
sovno radno vrijeme«, ne zaobilazeci gorak podatak da je
»skoro cetvrt vijeka kasnije (1910) u Bosni i Hercegovini
preko 50.000 radnika dnevno radilo 12 i vise sati, a svega
oko 1.500 imalo osmocasovni radni dan.«
Nije vise bilo sumnje da ce na obalama Neretve poslo-
davci moci, bez otpora, eksploatisati radnike, jer vec maja
1906. kao i u vise drugih mjesta u Bosni i Hercegovini, ge-
neralni cetvorodnevni strak mostarskih radnika izveo je na
ulice pet hiljada gradana. Mostar je uzavreo, sve se usko-
vitlalo i uzbudilo.
»Mirni Mostar se sasvim promijenio«, zapisao je sed-
micnik »Dubrovnik« 20. maja 1906. »Niko ga ne bi poznao.
Grupa radnika ide od radnje do radnje s uzvikom: ’Strajk,
zatvaraj’. I svi zatvaraju, pridruzuju se povorci. Baron
Ridt, kotarski predstojnik, slucajno se brijao i na taj uzvik
izletio iz brijacnice pod sapunom, jer nije imao vremena
obrisati se. Narod se uzburkao. Policija i njeni konjanici

22
krstare. Sve radnje, banke i uredi su zatvoreni osim lokala,
gdje se po prvi put od okupacije odrzavaju slobodni narod-
ni zborovi. Uglavnom u odboru strajka su sve sami radni-
ci.«
Naislo je zatim buntovno vrijeme Gojka Vukovica,
Save Neimarevica, Rade Bitange i drugih mostarskih straj-
kaca, socijaldemokrata i komunista, politickih robijasa u
kazamatima sestojanuarske diktature kralja Aleksandra,
ustaski i cetnicki zlocini, nacisticki genocid, vrijeme parti-
zansko, doba kojim danas zivimo, vrijeme koje je i pjesnik
Hamza Humo ponovo, 1959, vise opjevao nego opisao u
zapisu »Proljece u Mostaru«: »Cijela kotlina Mostara i nje-
zino proljecno zelenilo doziva plavo nebo... Dolazim na
Semovac, oslanjam se o zeljeznu ogradu i slusam huku Ra-
dobolje koja ovdje iz svih svojih rukava hita prema Neretvi
da u njoj utopi svoju mladenacku razigranost. Posmatram
odavde stari Mostar i mislim na ono sto je davno minulo,
sto se jos gubi u vremenu i sto nestaje. I minareta se sama
cude sta se desava za jos ziva hadzije. Jer svuda po gradu i
izvan njegova predasnjeg strozeg okvira nicu palate zivih
fasada i balkona, potisicuju i ruse stare, kamene i dotrajale
plocare, koje se pred njihovom pobjedonosnom najezdom
povlace u sebe i sa ropcem predaju sudbini. A tek one koje
se dizu s lijeve strane na slobodnom prostoru. Prije neki
dan posmatrao sam Mostar sa Bijelog brijega. To je i prije
bila slika puna dinamike, puna kolorita, ali ovoga puta nice
u novom ruhu, sa mnogo slobodnijom perspektivom. Cijeli
novi kvartovi palata sa puno prostora, svjetla i zelenila...
To je jednom rijecju kultura, kao sto je nekada bio Stari
most, ili ma koja monumentalna gradevina.«
Sa zapadne strane grada, od nekadasnje Biskupove
glavice, sa platoa Spomenika palih boraca posmatrao je
stari i novi Mostar Josip Broz Tito deset godina kasnije,
aprila 1969. a zatim je u svojoj zdravici rekao: »U nizu ze-
malja koje sam posjetio vidio sam dosta spomenika na koje
sam polagao vijence, ali tako lijepog i tako velicanstvenog

23
O kupatorski bunker kod Sutine, jedan m edu m nogim a u Sirokom luku
oko M ostara, uzalud strazari nad neukrotivim gradom

24
 spomenika kao sto je ovaj ovdje nigdje nisam vidio. Ovo je
zbilja remek-djelo nase arhitekture, nasih umjetnika. Kad
bi samo oni koji su u borbi dali svoj zivot znali sa kolikim se
bolom i postovanjem narod prisjeca njihove smrti i s koliko
radosti gleda na ono sto je ostvareno, zahvaljujuci tim
zrtvama! Oni to, na zalost, nisu mogli osjetiti i to nam tesko
pada.«
Ostavio nam je svoju rijec o gradu »okamenjenog po-
lumjeseca« i graditelj Spomenika, pocasni gradanin Mosta-
ra Bogdan Bogdanovic: »Mostar je, zna se, jedan od naj-
lepsih i najposebnijih gradova koje je covek sagradio u
ovom delu sveta. Na kanjonu reke, sa cudesnim mostom po
kome je dobio ime, stoji ta posebna urbanisticka struktura
izatkana od kamena i sunca, zelenila i vode. Posebnog, sebi
samo slicnog lika, ali i svoje duse i dobre volje. Mostar je
grad licnost, i zbog toga prva je obaveza graditelja ne izne-
veriti tu licnost!«
Ne iznevjeriti licnost grada i njegovih ljudi! Njihov
»velicanstveni simbol-kameno gudalo na smaragdnim stru-
nama rijeke, fatamorganu covjekove nade u svim bojama
duge, njegove, odavno naslucene, a sada i sasvim sagledlji-
ve buducnosti«, kazuje nam Jan Beran, kao sto i Ivo A n­
drie osjeca svjetlost Mostara i njegovih ljudi, koje se nikad
dovoljno nije »mogao nagledati«, koja »zari iz prica o borbi
mostarskih ljudi za danasnju slobodu i sija iz sadasnjih na-
pora, za napredak u svim pravcima«.
»1 minareta se sama cude sta se desava«, klice pjesnik,
zagledan u stare i nove ustremljene vertikale grada, otud s
Bijelog brijega, kupinama i divljim ruzama osute, nevelike
i duge kamene grede na zapadnoj strani Mostara. Dozivlje
staro i novo, »ukusno modernizovanu antiku«, sa isturenog
pojasa zelenika i visekatnica koji danas, ovog Ijeta osamde-
set cetvrte, osmatram sa istocne strane grada, s lijeve obale
Neretve, sa isturene glavice Malog kuka, podno rasirenih
padina Velez-planine sto se spustaju do centra grada, sa
buketa kamenih oblutaka, upravo nasuprot Bijelom brije-

25
gu, izmedu kojih se, Kuka i Brijega, smjestise i 402 metra
nase ulice - Desete hercegovacke proleterske brigade, i
kad, u mojim ocima, »razmedise« Mostar, u njegovom sje-
vernom dijelu, na juznu i sjevernu stranu, kao sto i druge
ulice koje vode od padina Velez-planine ka Brijegu pre-
moscuju rijeku preko cetiri mosta nizvodno od naseg, sva-
ka svojim glasom i likom, svojim mostovima, osobenim
obiljezjima oznacavajuci svoje doba.
Ako nekad nasa ulica i nije imala sta da razmedi, jer
krenula je bascama i vrzinama krajnjom periferijom klonu-
le varosi, kada se na njenoj istocnoj strani krajem proslog
vijeka podize Drzavna bolnica, vjerovatno prva kuca u na-
soj ulici, njena nevelika traka asfalta, ovog ljeta gledana s
Malog kuka kao iz helikoptera ili dalekozora, zasjekla je
snagom neretljanskih bukova u vrijeme proslo i sadasnje, i
u neko daleko, buduce.
Krenula je iz »kamenog mora« i »rupe mostarske« i
stigla, ne samo u planovima Zavoda za prostorno uredenje
Mostara, u centar univerzitetskog grada, oznacivsi i
omedivsi ga i svojim starim i novim naznakama i ustrem-
ljenjima, izazovima svojih ratnika partizana i graditelja,
ljudima svoga uzrastanja.
Oglasila se svojim koracima i odgovorima i profesio-
nalno skepticnim jugoslovenskim novinarima koji su,
okupljeni na svom Sestom kongresu u Mostaru, zacudeni
ciceronima koji imaju »tursko« ime i »srpsko« prezime,
»preslisavajuci se iz istorije i iz svog rodenog jezika«, zapi-
tali sebe i druge: »Znate li za tri renesanse Mostara?«
Stari most, »dekor za 1001 noc«, konzervirana »Stara
carsija - jedinstveni biser Orijenta u Evropi«, zuta, zelena i
plava farba po Kujundziluku, pored slikarske kolonije u
Pocitelju, ali ne i novih kuca koje Mostarci zovu liftuse, i
ovaj put su zaokupili ljubav i pera »eksperimentalnih turi-
sta« novinara, koji dodose i odose bez ocekivanih odgovora
o najnovijoj renesansi Mostara.

26
 Slusajuci kazivanje o »podvizima Mostarskog bataljo-
na i hercegovackih rodoljuba«, kazuje Vlado Teslic, »javlja
se misao da ovaj mostarski fenomen bratstva triju vera jos
niko cestito ne obradi«, odnosno »sta li je to sto oplemeni
tolike Mostarce, jos od Santica i dalje, da ostanu solidarni i
jedinstveni, da sakriju i odmore u svom gradu ceo bataljon
partizana i da i danas visoko nose barjak bratstva i jedinst-
va«.
Za ljude ovog juznog podneblja, okupljene oko »mo-
starskog efendije« u ostrom luku i Spomenika na Biskupo-
voj glavici, dva simbola sto ih sagleda i zavoli i Mostarka iz
sumadijskog sela Radljeva, odgovor kao da tece krvoto-
kom grada, njihovim djelom, koracima nase i drugih ulica
Mostara.

27
, s
 SUSJEDI PORED MOSTA

P et im ena jednog m osta - Stari i novi m edasi nase ulice - D iverzantska

grupa »Tus« - Penzionerov posljednji kaput - A hm etagini i H anini sandu-
ci - D vije m edalje - O plakali ziva sina - N a dim njaku lokom otive - »Kufe-
ras« i njegova djeca - Lazni tragovi - Ilegalac »P-17« - N e sam o roditelji -
H encijev m onolog - N ijem ac Fric K an, nosilac Partizanske spom enice -
N ekrolog tragicnom saljivdziji - Ulica u planovim a urbanista

Kada je tog jutra, 13. juna 1885, u nekadasnjoj klonu-

loj konzulskoj varosi sa kamenim mostom »u letu iznad ri-
jeke«, sto »bljesti na suncu kao dragulj koji je brusila ruka
velikog majstora«, prvi put »zazvizdao samovoz zeljeznic-
ki« i na mostarski kolodvor stigao Benjamin Kallay i drugi
birani putnici uskotracne pruge Metkovic - Mostar, da bi
nekoliko godina kasnije, l.avgusta 1891, dolinom Neretve i
preko Ivan-planine zadimljeni voz stigao i u Sarajevo, bio
je to, javljale su agencije, trenutak »neizrecenog veselja za
grad Mostar«, jer se »evo spaja zeljeznicom, trgovistima
mnogih gradova, priblizava se k moru i njegovim parabro-
dim i olakocuje prenos svakovrsnog proizvoda te mu se tim
pruza sredstvo brzog i naprednog razvitka«. Bilo je to vrije-
me »zamasne vaznosti« ove pokrajine, koja je »dosele radi
nedostatka opcila bila gotovo posve otcijepljena od nao-
brazenog zapada«, a sada, otvoranjem pruge i spajanjem sa
Dalmacijom, »privest ce se za orijaski korak blize uticaju
evropske kulture, otvorit ce se zemlja istom sada evrop-
skom prometu«.
I dok istoricari sve do nasih dana pisu koliko su usko­
tracne pruge koje Austro-Ugarska izgradi u Bosni i Herce­
govini uticale da ta bogata pokrajina »ostane sasvim izolira-

29
na prometno, trgovacki, finansijski i politicki od Hrvatske i
Srbije«, da li je to i »posljedica nedostatka finansijskih
sredstava za pruge normalnog kolosijeka«, da je »takav su-
stav zeljeznickih pruga izolirao BiH i njezinu zeljeznickom
prometu nanio velike stete« i da ce »trebati dosta vremena
da se ta pogreska ispravi«, nova zeljeznicka pruga koja je
okoncala visestoljetnu karavansku trgovinu i vojna postan-
ska kola, sto su od Mostara do Sarajeva svakog dana ubrza-
no vozila 16 sati, znacila je i za nasu ulicu »kamen teme-
ljac«, jer kao da dotad ulice i nije bilo: na njenoj zapadnoj
strani, na desnoj obali Neretve tek se gradila Drzavna bol-
nica, koja je primila prve bolesnike 1888. godine, pa to i bi-
jase njeni prvi metri, tu se zace nasa ulica, pustajuci svoj
prvi krak od stotinjak metara od bolnickih zgrada do pru­
ge, lozionice i radionice koje se smjestise, uz vojne magaci-
ne, na sjevernoj strani nase ulice.
Nekoliko godina kasnije, na sjednici Gradskog vijeca
Mostara, 5.aprila 1897, vise se nije moglo oglusiti od pri-
jedloga Gradskog poglavarstva da se »dotira potrebna svo-
ta za gradnju teste od bolnice do bolnickog groblja, posto
je gradnja takve teste od velike vaznosti«, jer se »u manj-
kanju takve teste mrtvaci iz bolnice moraju nositi naokolo
duljinom od preko jendog i pol kilometra, a ovako bi se
skratio put za 2/3, a osim toga to zahtijevaju i zdravstveni
obziri - mrtvaci se obnasaju kroz vrlo zivahne ulice, a oso-
bito tik Stefaninog setalista, gdje se narod najradije seta, te
je to od velike pogibelji po zdravlje kod prilipcivih bolesti«.
Ako to nije dovoljno razumno, govore vijecnici, onda
ne treba smetnuti s uma da ce se »vjerovatno u neposred-
noj blizini zemljista, preko kojeg ce se ta testa graditi, sa-
graditi Zanatlijska skola, te je od velike potrebe da se tu
nalazi put«. A i zemljiste za tu cestu moglo se »od doticnog
vlasnika« prilicno jeftino kupiti, »za 50 novcica m2«, umje-
sto 3 forinte, kako ce »docnije tamosnja zemljista poskupi-
ti«.

30
O m ladinke M ostara na grobu ubijenog skojevskog rukovodioca Salke Se-
stica u m uslim anskom »Carinskom harem u« (groblju) m arta 1943. godine
 I bi kako predlozise: godinu dana kasnije, maja 1898,
dogotovljena je »testa« o bolnice do bolnickog groblja, a
prelazak preko zeljeznicke pruge valjalo je obezbijediti
prolazom i pregradama, branicima, za sto je odobreno 120
forinti.
»Probijena za potrebe ukopa u bolnicko groblje«, kas­
nije nazvano Novo katolicko groblje, nova cesta je stoti-
njak metara od pruge, s druge strane zeljeznicke rampe,
skrenula lijevo, cekajuci jos gotovo dvadeset godina, do
1917, da se protegne do Neretve, novog mosta i musliman-
skog groblja, Carinskog harema na lijevoj obali rijeke,
podno Malog kuka i padina Velez-planine, na sjevernim
prilazima gradu.
Tu gdje je vijekovima bilo groblje sa baslucima, musli-
manskim nadgrobnim spomenicima, koje pjesnik vidi kao
»svako bice po jedna trska, svaka ljubav po jedan basluk,
svaki basluk kao jedan stih«, osamdeset i jednu godinu pos-
lije prvog zvizduka lokomotive, kada je 5.novembra 1966.
posljednji put zadimio »ciro«, kada je dignut ulicni branik,
na istocnoj strani nase ulice, na mjestu nekadasnjeg Carin­
skog harema, kroz veleljepnu zeljeznicku stanicu, u kojoj
bi cekaonica mogla da bude i citaonica, protutnjala je elek-
tricna lokomotiva grabeci od Kardeljeva do Sarajeva za tri
sata, oznacivsi tako novi medas nase ulice.
U tom rasponu od osamdeset godina, na cesti dugoj
402 metra, izmedu starog i novog obiljezja nase ulice, od si-
cusne masine koja je »grizla zupcanike« uskotracne pruge i
putnike nagutane dima dovlacila iz Mostara u Sarajevo
poslije sest sati mucne voznje do elektricne lokomotive ko­
ja taj raspon savladuje za dva sata ugodne voznje, vrijeme
je nanijelo nove temelje i znamenja, nove koordinate, ispi-
sujuci najneobicnije zivotopise i sudbine ljudi koje pamti
nasa ulica.
Ostavimo ovog puta dogadaje u Drzavnoj bolnici i
Zandarmerijskoj kasarni, koja se podize s druge strane bol­
nice, pa i zbivanja u zgradama nedaleko od juzne strane na-

32
 se ulice, valjda u najvecim gradevinama austrougarskog
doba, u zatvoru zvanom »Celovina« opasanom zidom, i
Okruznom sudu, sto se podigose 1892, danas vec u ulicama
Alekse Santica i Mose Pijade, i krenimo ka mostu i nasim
danima, do vojnih magacina i zeljeznickog stovarista, do
Lozionice sa radionicom, preduzeca za remont i odrzavanje
lokomotiva i vagona, do nevelike zgrade Zeljeznicke am-
bulante, do Tvornice leda zvane Pivara, dovrsene 1903, do
Krecane i magacina soli, do malte za naplatu trosarina od
seljaka koji su dolazili u grad sa njegove sjeverne i zapadne
strane, od Zeljeznicke stanice do Zanatlijske skole, koja
od 1912. godine odskolova gotovo sve zanatlije i radnike
proletere sireg mostarskog regiona, medu njima i komuni-
ste cija djela pamti i nasa ulica.
I kao sto su dva neobicna neimara toga doba gradona-
celnik Mujaga Komadina i inzenjer Milos Komadina, Mus-
liman i Srbin, nadahnuti majstorstvom graditelja Starog
mosta, koji je »stekao ne samo svoj simbol nego i arhetip
visokog dometa, mjerilo i kriterij vrednovanja za buduca
ostvarenja novih neimara«, prihvatajuci »taj izazovni fak-
tor sto otezava zadatak ali znaci i poticaj covjekovoj zelji
da dostigne i prestigne verificirane uzore«, v ec dotad, do
1916, kada se poceo da gradi most u nasoj ulici, stvaralacki
krcili nove ulice i podizali nove grade vine sirom Mostara,
medu kojima i armiranobetonski most na Luci. Most Muja-
ge Komadine, koji svecano otvorise 1913, tako i ovog puta,
1916, dva sudbinom i stvaralastvom spojena graditelja prih-
vatise se novog posla.
»1 kao da je neki slucaj htio da Milosev rad u Mostaru
zaokruzi u jednu cjelinu upravo mostovima, nekoliko godi-
na poslije Luckog mosta, izgraden je Carinski most«, cetvr-
ti mostarski most prebacen preko Neretve, kada je ponovo
»koriscena armiranobetonska konstrukcija, projekat za iz-
gradnju takvog mosta u Vojnu, ciji je autor Milos Komadi-
na«. Poput dvadeset godina starijeg Mujage Komadine,
koji je punim jedrima podrzavao graditelja Milosa Koma-

33
dinu, tako je i Milos, gradski mjernik (inzenjer) i nadsav-
jetnik, kao clan komisije »primio na upotrebu« Gradsko
kupatilo, Mujagino djelo, a zatim, nosen no vim podsticaji-
ma, predlozio novi trg Musalu ispred kupatila, hotela »Ne-
retve« i zeljeznog mosta, koji se tu podize 1882. godine i
nazove Most cara Franje Josipa«. Godine 1919. dobio je
novo ime Most kralja Petra I, da bi kasnije, umjesto tog
zeljeznog, izgraden betonski i nazvan Most kralja Petra II.
Kada je krajem 1917. bio dovrsen most u nasoj ulici,
povezujuci Zeljeznicku stanicu i Zapadni vojni logor pod
Bijelim brijegom (u cijim zgradama su danas ucionice i ka-
bineti Univerziteta »Dzemal Bijedic«) sa Sjevernim vojnim
logorom na desnoj obali Neretve (koji danas nosi naziv Lo­
gor Mostarskog bataljona, u kojem zivi jedinica sto na-
stavlja tradicije Desete hercegovacke brigade, sa Muzejom
brigade), Gradsko zastupnistvo u Mostaru »odrzalo je svo-
ju redovitu sjednicu na 3.1istopada, na kojoj je na prijedlog
Gradskog poglavarstva jednoglasno zakljuceno da se nad-
leznim putem podastre Njegovom Velicanstvu nasem pre-
milostivom kralju Karlu ponizna molba da bi se udostojilo
Njegovo Velicanstvo milostivo dopustiti da novi most pre­
ko Neretve na Carini nosi ime Most cara Karla, te Ricina
ulica, koja ce biti jedna od n a j p r o m e t n i j i h u l i -
c a u g r a d u , da nosi ime Ulice cara K arla...«
Dobro je Gradsko poglavarstvo odmjerilo znacaj i
perspektivu novog mosta i nase ulice, da ce biti jedna od
najprometnijih ulica, dotad poznata kao Cernica ulica, kao
sto se zvao i citav kvart od Carinskog mosta do Starog mo­
sta na desnoj obali Neretve, poput kvarta Carina na lijevoj
obali Neretve od Carinskog mosta do Musale. Bila je to
kasnije Ulica dra Rice, po imenu prvog ljekara u Mostaru i
prvog pocasnog gradanina, a od 1924. godine Ulica Alekse
Santica.
Valjda otud sto mu je otac Jure Miletic, sa diplomom
»prvog ispitanog kovaca, kolara i potkivaca u BiH«, svrseni
gimnazijalac i nesudeni fratar, majstor u Becu, imao zenu

34
Poljakinju, koja je govorila njemacki, poljski i ukrajinski,
razumjela madarski, ceski i srpski, bio glavni majstor za iz-
radu mnogih kovanih potrepstina za izradu mosta i pose-
bno za njegovu ogradu, njegov sin Drago, snimatelj i nase
ulice sa Malog kuka (cije snimke objavljujemo u ovoj knji-
zi), nije zaboravio kazivanja svoje m ajke, prevodioca i oce-
vica, o nevoljama zarobljenih Italijana i Rusa koji izgradise
Most cara Karla.
Uzalud je prefinjeni majstor becke zanatske skole oce-
kivao da ce poslije prvog svjetskog rata poceti radovi na
ogradi mosta, kao sto je i »Narodna sloboda« 9.novembra
1923. upozoravala da su zarobljenici sagradili »pod nadzo-
rom vojnih inzenjera onu nasu velicanstvenu cupriju koja
veze Sjeverni logor sa Zeljeznickom stanicom«, da su je
»upravo dovrsili, ali jos nijesu desnu stranu cuprije polirali
kad ih je prevrat oslobodio ropstva«, a zatim: »Od tada do
danas to poliranje nije izvedeno, pa radi toga po malo kise,
a i zlobna ruka ruse ogradu cuprije i ako ovako potraje jos
nekoliko godina srusice se citava ograda. G. Komadina kao
nacelnik znao je navesti vojnu vlast da mu besplatno napra-
vi jednu cupriju, koja sluzi kao rijedak ures gradu radi svo­
je monumentalnosti, docim sadasnja opcinska uprava nije
u stanju da uscuva dovrseno djelo i obavi neznatne radnje
oko poliranja.«
Kao da je sve u gradu stalo, kao da se vratilo gluvo tur-
sko doba: izmedu dva posljednja svjetska rata podignut je,
umjesto zeljeznog, betonski most na Musali, dvije-tri
upravne zgrade i isto toliko sitnih akcionarskih preduzeca,
1919.godine otvori se ranije pripremljeni Rudnik uglja na
zapadnim stranama i u produzetku nase ulice, pa tako grad
na obalama Neretve doceka 1945.godinu sa svega 1120 m2
pokockane ulice izmedu hotela »Neretve« i »Bristola«.
Dvadeset i pet godina kasnije, 1970, u gradu i njegovoj ne-
posrednoj okolini vec je bilo izgradeno 520.000 m2 asfalt-
nih ulica!

35
 Tako je bilo i u nasoj ulici: pored zgrada i preduzeca
koje je podigla Austro-Ugarska i velike privatne kuce na li-
jevoj obali Neretve, neposredno pokraj mosta, dvospratne
kuce Gavre Pape, izmedu dva posljednja rata drzavni sluz-
benici su podigli nekoliko kamenih porodicnih kuca na za-
padnoj strani mosta i njegove dvije kule, gdje se jedno vri-
jeme i mostarina naplacivala, kao i nekoliko prizemnih do-
trajalih kuca s druge strane mosa, pored kafane »Lire« i
dva ducana, dotrajale dzamije, nekoliko koraka juzno od
nase ulice, to je bilo sve sto je cinli nasu ulicu.
Ulica je sa Mostom kralja Aleksandra do poratnih go-
dina bila prasnjava cesta na sjevernoj periferiji grada, ko-
jom se stizalo i na Stocni pazar, sa velikom vagom i ogra-
den zidom, i kojom se dolazilo do katolickog i muslimans-
kog groblja, do Gavrinih papagaja i kafanskih pjevacica,
do »Zelenog gaja«, kafane s bastom s druge strane malte,
gdje su se okupljale »pjevaljke i kamenjarke« sa Zeljez-
nicke stanice.
Bila je to ulica »za teretni saobracaj«, industrijska ko-
liko je industrije bilo, put kojim su rudari i zeljeznicari s
lampama prolazili, bolesnici dolazili i odlazili, zandari do-
vodili i provodili lopove i, sve cesce uoci posljednjeg rata,
politicke kaznjenike, ulica kojom su prolazili sprovodi,
putnici uskotracne pruge, krave i ovce vodene na pazariste,
daci Zanatlijske skole, vojnici iz zapadnog i Sjevernog lo-
gora, pijanice i meraklije za tri muzike sto su trestale u na­
soj ulici.
To je ulica kojom su ustase i oruznici ljeta 1941. dovo-
dili u Oruznicku vojarnu (Zandarmerijsku kasarnu) na za-
padnoj strani nase ulice stotine na prevaru uhvarenih Srba,
odvodeci ih u koncentracione logore oko Gospica i drugih
stratista, ponekad i do Mosta Andrije Artukovica u nasoj
ulici, gdje su zaustavljali gradane i pitali: »Koje si vjere?« i
gdje su, nocu, bacali svoje zrtve u Neretvu.
Vrijeme ratno je sve vise u okupiranom gradu postoja-
lo vrijeme partizansko, o cemu ce biti rijeci, pa i zivot u na-

36
soj ulici sve do februara 1945, kada su obavjestajci Vojo
Osmokrovic, obucen u uniformu avijatickog podoficira, i
Grga Papac, domobranski oficir, na motoru, 13. februara,
obilazili ranije pripremljene grupe naoruzanih ilegalaca za
obezbjedenje mostova, medu kojima su bili Omer Arpa-
dzic, Nijaz Premilovac, satnik Alajbegovic, Salih Hojlas,
Salko Cerkic, Nusret Deronja i drugi, ciji je rad objedinja-
vao Asim Duranovic.
»Kada smo od Celovine krenuli motorom ka Carin-
skom mostu, minobacacka granata je eksplodirala u nasoj
blizini i komad gelera je upao Voji u dzep, evo ovaj koji i
danas cuvam«, pricao je potpukovnik JNA u penziji Grga
Papac, visi gradevinski tehnicar, Stocanin, domobranski
oficir, kojem je Vojo Osmokrovic u stanu Ive Bajala Juga,
u Zanatlijskoj skoli, u kojoj su bili smjesteni kaznjeni nje-
macki vojnici i zarobljeni Italijani, o cemu ce Bajalo imati
svoju pricu, prenio poruku Staba: »Od danas si oficir
NOVJ u neprijateljskoj vojsci.«
U sirokom spletu obavjestajaca ilegalnog pokreta, koji
su imali sigurna uporista u Komandi garnizona i Komandi
vojne policije, posebno u Gorskom zdrugu gdje su radio-si-
franti bili saradnici NOP-a, Grga Papac je sa svojom udar-
nom grupom, u noci izmedu 11. i 12. februara, pretpos-
ljednje noci u okupiranom gradu, spasavao nas Carinski
most, kako ga je narod jedino zvao, koji ce u oslobodenoj
zemlji dobiti svoj konacni naziv Most Ive Lole Ribara.
»Nijemci su kablove vrlo lukavo postavili«, prisjecao
se Grga Papac. »Vodili su kabl dva-tri stuba jednom bo-
jom, pa onda nastavak drugom, pa opet nakon izvjesnog
vremena promijene boju. Uz to, nisu isli pravo, nego su po-
negdje kablom krivudali. Glavno paljenje je bilo u Domu
zdravlja na Carini za mostove na Carini, Musali i Luci, a
drugo je bilo smjesteno u minerskoj njemackoj grupi, u
maloj gradi kod Sjevernog logora.«
Svojim kamufliranim i ispletenim kablovima njemacki
mineri ipak nisu zavarali clanove ilegalnih tehnickih i oru-

37
zanih grupa za razminiranje i objezbjedenje mostova: elek-
tricari i mineri, pretezno ilegalni radnici u domobranstvu,
otkrili su tajne kablovskih spletova na tri armirano beton-
ska mostarska mosta pripremljena za miniranje, pri cemu je
za Stari most ostala nedoumica - zasto je italijanska ko-
manda 1942. naredila da se iskopaju rupe i stavi dinamit u
temelje Starog mosta, a zatim da se sve razminira, odnosno
zasto je njemacka komanda dovela kabl sve do kuce uda-
ljene desetak metara od mosta, gdje je kabl zavijen i ubacen
pod krov. U vec ranije iskopane i ispraznjene rupe nisu
stavljali novi dinamit. Da i to ne bude zamka brinule su
specijalne grupe naoruzanih ilegalaca.
Dva dana prije nego sto ce se u grad sruciti jedinice
NOVJ, Osmog dalmatinskog korpusa i Dvadeset devete
hercegovacke divizije, kad su gromovi tukli mostarskom
kotlinom a ulicama tekli potoci od proloma oblaka, Grga
Papac, obezbijeden svojom udarnom grupom koja je mo-
trila na ustasu s jedne strane mosta i njemackog strazara na
drugoj, pracen grmljavinom i bljeskom munja, tutnjavom
u dolini Neretve, izasao je iz svog sklonista u blizini Carin-
skog mosta, iz kuce Zivke Pape Hencija, i ubrzo se dokopao
podnozja mosta i, koristeci merdevine, prvog luka »ispod
gazista i krenuo ispod spoja luka i gazista, gdje je bio smje-
sten eksploziv«. Kao sto su i druga dva mostarska mosta bi-
la pripremljena za miniranje samo sa lijeve strane Neretve,
tako je i na Carinskom mostu trebalo ukloniti dinamit
ispod jednog luka.
»Tesko sam se uspeo i jos teze izvlacio po luku do mje-
sta gdje je bio postavljen eksploziv«, prica Grga Papac. »U
mraku sam napipao cigle, jer je eksploziv bio postavljen na
pijesak, a sve je bilo ogradeno ciglama. Prvo sam napipao
kabl, presjekao i blokirao ga, a zatim, pipajuci, pronasao
eksploziv, koji je bio u nekom suskavom celofanu. Bilo je,
mislim, 5 ili 6 vreca od po 5 do 6 kilograma i sve sam to ba-
cio s mosta u Neretvu. Grmljavina je pomogla da se ne cuje
pljusak, a strazari su, kako mi je kasnije rekao voda grupe

38
za obezbjedenje Omer Arpadzic, bili potjerani pljuskom u
strazarnice. Zatim sam, koliko sam mogao u mraku, pore-
dao opet cigle na mostu... Tog jutra, zorom, otisao sam u
Zanatlijsku skolu i obavijestio Ivu Bajala Juga da je akcija
na sva tri mosta uspjesno izvedena. Dan kasnije, 13.februa-
ra, sa Vojom Osmokrovicem na motoru smo, to vec rekoh,
obilazili nase strazare koje su i dalje cuvale mostove.«
Sutradan, 14.februara, Mostar, »grad neustrasivih slo-
bodara i kulturnih pregalaca, proslavljenih prvoboraca i
mucenika za slobodu, bratstvo i jedinstvo nasih naroda -
osloboden je«. Tako je u »Oslobodenju« 7.marta 1945. za-
pisao Nika Milicevic, knjizevno i kriticarsko pero, koje je
taj dan za njegov Mostar za »grad narodnooslobodilackog
pokreta« koji se »radao jos iz vremena Austrije u radnickom
pokretu«, oznacio kao »najsvjetliji dan u njegovoj istoriji«.
Bio je to srecan dan i u zivotu djevojke Habibe Bulj-
ko, Zinetine sestre, sto se udade za obucara Arslana
Trbonju, cija se kuca smjestila na zapadnoj strani Carin­
skog mosta, prva i jedina zrtva u nasoj ulici u trenucima os-
lobodenja Mostara. Djevojka Habiba je zvizduk mitralje-
skih rafala docekala bez straha i nemira: zatrcana, u dimija-
ma, nosila je hranu djeci u bunkeru, nedaleko od mosta, i
pala izresetana, mitraljeskim rafalom.
Kada su tih noci sjevernim dijelom grada i nasom uli-
com jos uvijek parali mitraljeski rafali, nas komsija Suljaga
Cenanovic, u prvoj kuci do mosta, najstariji stanovnik nase
ulice, roden 1873, izasao je iz podruma i podario mi prve
vijesti o roditeljima, s druge strane zajednicke kuce, odakle
su se oglasili kroz podrumsko prozorce.
Tako je potekao novi zivot nasom ulicom, pa i u nizu
nekoliko porodicnih kuca pored mosta, na njegovoj cer-
nickoj strani, i u nekoliko drugih, na carinskoj strani mo­
sta. U taj nevelik derdan srpskih, hrvatskih i muslimanskih
porodica nisu se vratili nadzornik puteva Toso Kuljic i zel-
jeznicar Ranko Slijepcevic, domacini Srbi, koje su ustase
ljeta 1941. uhapsile i ubile. Tada su uhapsile i nadzornika

39
masina Aliju Seferovica, valjda zato sto je imao dva ili tri
odlikovanja, ali su ga kao Muslimana, proglasenih kao
»cvijet Hrvatstva«, pustili iz policijskog zatvora.
Nisu se vratila ni tri sina Aise Cerkic, nase Keke, ciji je
sin Hamo, krojacki radnik, bio clan partijskog rukovodstva
u gradu i cije ime danas nosi jedno mostarsko preduzece.
Nije se vratio ni najstariji Tosin sin Aco, koji je podle-
gao ranama zadobijenim u zavrsnim operacijama Jugoslo-
venske armije. Njegova majka Mileva, koja danas ima 97
godina, sa svojim kcerkama oplakala je i svoga drugog sina
Luku, borca Trinaeste hercegovacke brigade, koja je na
padinama juzno od Mostara drzala polozaje cetiri mjeseca,
od oktobra 1944. do 13.februara 1945. Ta udarna jedinica
bila je poznata i kao Mostarska brigada, jer je njen Prvi
(Mostarski) bataljon bio nekadasnji slavni Treci bataljon
Desete hercegovacke proleterske brigade. Partizan Luka
Kuljic je u Mostar poslao seljaka s ceduljicom da mu majka
posalje radio-aparat u brigadu, ali je seljak pao u ruke poli-
cije i Lukina majka je petnaest dana u ustaskom zatvoru,
bez jela, odbijala »policijske ujdurme i podvale«. Pustili su
je iz zatvora, a uskoro je u tek oslobodenom Mostaru dobi-
la legitimaciju »poginulog sina Luke«. Tada se i cuo lelek u
kuci, a Lule je, ranjen, u meduvremenu poslao pismo majci
iz trebinjske bolnice.
Iako su jos uvijek mnogi zagledani u svoje rane i gro-
bove, u vrijeme ratno, zitelji nase ulice, prepuni vrele rije­
ci, nacionalno jos vise izukrstani, okrenuti su zivotu kojim
zive, izmijenjenim koordinatama nase ulice. Uz stara aus-
trougarska obiljezja nikla je poslije rata nova Zeljeznicka
stanica savremenih arhitektonskih rjesenja i moderna auto-
buska stanica sa dvadesetak perona, »gigant na tockovi-
ma«, nova zgrada Regionalnog medicinskog centra »Dr Sa-
fet Mujic«, koji je - kad se zaceo krajem proslog vijeka -
imao nekoliko ljekara, a danas pet stotina medicinskih
strucnjaka, o cemu ce jos biti rijeci, nova Visa masinska
skola, zacetak Tehnickog fakulteta i Univerziteta »Dzemal
Bijedic«.

40
 U nasoj nevelikoj ulici izgradne su 1954.godine dvije
najvece stambene zgrade u Mostaru u to vrijeme, od kojih
jedna »zagradi« Zanatlijsku skolu, za prve strucnjake veli-
kog industrijskog kombinata »Soko«, sto proizvodi i avione
jugoslovenskih konstruktura. Bila je to prva »liftara« u
stambenim kucama Hercegovine. Podignut je i bazen olim-
pijskih razmjera, prvi u Hercegovini, u neposrednoj blizini
mosta, gdje su nekad, oci posljednjeg rata, logorovali »nje-
macki skauti« sa kukastim krstom, a u ratu bile barake or-
ganizacije TODT. Srusene su nasa ulicna Krecana sa crnim
dimnjakom i napustena Tvornica leda, nevelika zgrada, ko­
ja ce mozda postati muzej u nasoj ulici, jer umjesto njih su
u juznom dijelu grada nikle nove fabrike i moderna klanica
sa ledarom.
Nema vise ni naseg maltara Sulejmana Turkovica Su-
le, koji je godinama na toj »sporednoj« gradskoj malti, od
njih pet sporednih, pored pet glavnih gradskih malti, doce-
kivao seljake i njihove konje iz Goranaca sa tovarima drva,
bivalo ih je nekad dnevno i po pedeset, i naplacivao malta-
rinu, kao i za uneseno maslo, jaja, za stoku koja je vodena
na Stocni pazar na istocnoj strani nase ulice. Stocno pazari-
ste je ugaseno kad i Sulina malta, odakle su Hama Bo-
standzic i Salko Cerkic, nas komsija, ko zna koliko puta
upadali nocu u susjedni magacin soli, obuceni u cipele »naj-
veceg moguceg broja«, koje im je Sule nabavljao da bi za-
varao tragove oficira njemacke radne organizacije TODT!
Sa lozionicom i radionicom nestalo je i zeljeznicke am-
bulante, a u nekadasnju zgradu austrougarske, zatim Ka-
radordeviceve i potom ustaske zandarmerije uselili su se
medicinari vojnog saniteta. Tamo gdje je dotrajavao »Ze-
leni gaj« sa svojim pjevaljkama i »kamenjarkama« podi-
gnuta je »Sokolova« stambena zgrada s trgovackom rad-
njom. Na cosku, umjesto Krecane, smjestila se montazna
prodavnica, a iza nje neunistivi ringlspil, streljana i zabavi-
ste s automatima, jedino izandalo obiljezje starog vremena
u nasoj ulici. Na torn cosku, umjesto Suline malte, razmje-

41
stio se buket prodavnica novina i cigareta, kokica i cevapci-
ca, pljeskavica.
U nasoj ulici izmijenjenih koordinata - u kojoj su neg-
da bili Stocni pazar, drace i sipci, baste i kanalcici za na-
vodnjavanje, krecana i kupleraj, zandarmerijski zatvor,
rampe i malte - oglasila se nova mladost, generacija skolo-
vana i obdarena.
Taj opsti preporod grada i ulice pratio je i najstariji
njen stanovnik, Suljaga Cenanovic, koji je umro 18.aprila
1963, upravo kad je imao 90 godina, jedan od najstarijih
penzionera Mostara, koji je bezglasno, bez gorcine, podno-
sio svoje nevolje, nemastinu.
I te daleke noci, kada smo presli Suljagin kucni prag i
zatekli domacina na seciji, do prozora koji je gledao na
most i Neretvu, podvijenih nogu i presamicena, svi koji su
bili u sobi, desetak susjeda sto stanuju u neposrednoj blizi-
ni mosta, znali su da se Suljagina penzija previse izduzila i
istanjila, da je sticajem okolnosti ostala najskromnija u
Ulici Desete hercegovacke brigade.
Niko nije znao kakvim to racunicama Suljaga i njego-
va zena Fatima istrajavaju, kako - i uz povremenu pomoc
Udruzenja penzionera da kupi ugalj i drva, i poneki kilo­
gram krompira sto bi dobili od podveleskih seljaka za cu-
vanje nerasprodatih tovara drva - sastavljaju kraj s krajem.
Ovog puta susjedi su znali kako je Suljaga nabavio flasu lo-
ze i pozvao susjede da im zahvali na mnogim popijenim ka-
fama.
»Suljaga, brate, nije ti ovo trebalo«, oglasila se njego-
va prva susjetka, stara Cerkusa, majka poginulog prvobor-
ca Hame, nosilac Medalje zasluga za narod, ciji je muz, Su-
lejman, drzao kafanu pored mosta, a od 1925. ostao da u
toj baraci zivi kao »povremeni« mesar, »opterecen« sa sest
sinova. Danas nasa Keka nije ziva, a u njenoj obnovljenoj
kucici ostao je da zivi njen sin Salko, jedan iz grupe koja je
obezbjedivala mostove, i zena mu Ziba, nosilac jednog od-
likovanja.

42
 Prikupljen na posteciji, mrveci skiju u plehanoj du-
hanskoj kutiji, suvonjavi starac je cuteci gledao svoje prija-
telje i iz krtkog cibuka zadovoljno teglio i pustao dim koji
je stipao za oci i grlo.
»Cekaj, Suljaga! Cast svaka da si dobio koju paru, ali
ovako... ne ide, brate«, cuo se i komsija Ahmetaga Kalaj-
dzic, nekadasnji trgovac, domacin koji je sa zenom Hanom,
iz partizanske porodice Brkica, cuvao vise ilegalaca. Cuvao
je Ahmetaga i osam sanduka, »svaki 1,40 sa 1,40«, u koji-
ma su bile dragocjenosti intendantskog kapetana bivse Ju-
goslovenske vojske Lazara Kolarca, koji je stanovao u Ah-
metaginoj kuci, a maja 1941. izbjegao iz Mostara i, kasnije,
u partizane. Pune cetiri godine je Ahmetaga na vise skrovi-
tih i neskrovitih mjesta, pa i u svojoj trgovini mjesovite ro­
be na Tepi, cuvao Lazarove sanduke s tepisima, kristalom,
umjetnickim slikama, pernatim jastucima, kafom i secerom
(»Stavi i to, valjace ti odmah poslije rata«, rekao je Ahme­
taga kapetanu Kolarcu), sve do sablje i slike kralja Petra,
da bi sve to ljeta 1945. predao vlasniku Lazaru Kolarcu, da­
nas pukovniku JNA u penziji.
Tu komsijsku solidarnost i vjeru u neophodnost zajed-
nickog zivljenja posmatrao je i komsija Suljaga, mnogo sta
vidio, cuo i »precuo«, docekao slobodu i ponovo svoju pen-
ziju, pa i tu noc kada je okupio svoje susjede na casicu loze
i fildzan kafe. Ali, eto, komsija Ahmetaga ponovo je pre-
korio Suljagu sto ih je »na takav nacin« okupio, da tako,
kako on radi, »ne ide«.
»A sta to ne ide?« - ne povisujuci glas pitao je doma­
cin.
»Pa to... da prodajes stvari iz kuce, sa sebe, i da nas
ovako docekujes.«
Te jeseni je, znaci, izostala pomoc Udruzenja penzio-
nera i Suljaga je bio primoran da proda svoj zimski kaput,
jedino sto je jos mogao da proda, i nabavi ugalj i drva, i to
pice i meze.
Nazad se vise nije moglo. Susjedi su se, pricajuci, za-
vukli u mnoge kuce, posebno u mnogi ispraznjeni dzep
43
penzionerski, »otkrili« su slicne Suljagine neprilike u jos
nekim kucama s druge strane ulice, pa i svoje nevolje.
Svi smo tada iznenadno pogledali Suljagu. On je svo­
jim nevelikim cibukom nervozno i snazno lupao po pepe-
Ijari.
»Sta ti je, covjece?« - prva se snasla njegova zena, a
on, Suljaga, rece nam da je bolje pamtiti vrijeme kada se u
mnogim kucama i u nasoj i u drugim ulicama zivjelo »kroz
iglene usi«, kada je »vruc somun, poskropljen zejtinom i
pobiberen, sve do 1945, bio najmrsniji zalogaj u kuci«, da
taj ogoljeli svijet, koji je zivio siromasnije od Suljage, jer je
on imao penziju, »sto se ne nagleda zivota«, dozivi to »sto
nikad nije dozivio«, postade neko i nesto, ciji se glas, »pri-
cali mi sta hocemo«, sve »vise cuje i, bogami, pomalo ov-
ladava unaokolo«.
Sarena marama je pala preko Kekinih ociju i mi smo
vidjeli samo suve prste koji su zurno i vjesto zavijali duhan
u cigaret-papir. I Keka je primala dobru penziju i ceste pok-
lone Saveza boraca i preduzeca koje nosi ime njenog sina.
U kucu su stizale jos dvije dobre plate.
Oglasio se te noci i susjed Alija, otac cetvorice sinova
- ambasadora, hirurga, pukovnika i direktora zeljeznickog
preduzeca - cija je zena, Fatima, piscu Mahmudu Konj-
hodzicu za njegovu knjigu »Mostarke« ispricala dramaticnu
pricu o spasavanju svoga sina, clana Mjesnog komiteta KPJ
i sekretara Mjesnog komiteta SKOJ-a, kako je u svojoj ku-
ci ljeta 1943. zavarala policajce i s krova kuce dozvala, u
potkrovlje skrivena, naoruzanog sina, kojeg je u utrobi
»pokvarene lokomotive« prebacio do Huma zeljeznicar
Mustafa Biscevic.
Suljaga je dobro znao kako je nekad bilo i sta se posti-
glo, kako se ulica i sve sto je bilo u njoj u ratu i poslije rata
»izokrenuli i postalo nesto drugo«, pa nam rece kako ga
svakog jutra, rano, zorom, probude »vozari«, daci Srednje
tehnicke skole, kasnije Visoke tehnicke skole, sto se smje-
stila preko puta njegove kuce. (Mostarcima je poslije rata

44
pruzena mogucnost da imaju prvi fakultet u Hercegovini,
ciji je temelj podignut u nasoj ulici.)
Njegova susjetka Derva Kudra, i njen muz Maho, ko-
jih vise nema medu nama, bili su posluzitelji u toj visokoj
skoli, i njihov sin Zijo zavrsio je bas tu skolu, u kojoj je sta-
novao, pa i njegova zena, i braticna koja je bila kod njih.
I djeca Zinete Trbonje, koja stanuje desetak metara
od Suljagine kuce, njih troje - Mirza, Dragan i Zijo - koji
su rano ostali bez oca, obucara, takode su zavrsili skolu u
nasoj ulici, a zatim krenuli na novo skolovanje. Sada s maj-
kom Zinetom zivi sin Dragan, masinski inzenjer, i njegova
zena, ekonomista.
I udovica zeljeznicara Slijepcevica ostala je sa kcer-
kom i tri sina, koji su se poslije svrsene srednje skole upisa-
li na fakultet.
Smajo Buljevic, sin oslijepjelog zidara, cija se kucica
smjestila do Suljagine, postao je nastavnik.
I tri Kukricina sina, nekadasnjeg kafedzije, nasla su se
u skolskim klupama: Smail i Ibrahim su zavrsili masinski i
tekstilni smjer u Srednjotehnickoj skoli u nasoj ulici, kasni­
je su postali inzenjeri. Kemal je auto-mehanicar, a kcerka
Ajna, frizerka, udata za auto-mehanicara, zivi i danas u
ocevoj kuci.
Djeca Mustafe Zalihica, pod jednim krovom sa Sulja-
gom, njih devetoro, rasula su se na sve cetiri strane, a dva
blizanca, sedmo i osmo dijete, kojima 1946. godine nji­
hov kum, u ime marsala Tita, general Mihajlo Apostolski
dade imena Slobodan i Ratko, a ukucani zadrzase imena
Mirsad i Mithat, zavrsili su Srednjotehnicku skolu u svojoj
ulici i eno ih u »Sokolu«, u fabrickim halama na juznim pri-
lazima gradu. Mustafin sin Hamo, auto-mehanicar, sa sav-
remeno opremljenom radionicom pored naseg mosta, kao
svetinju cuva fotografiju iz neke godine poslije prvog
svjetskog rata, na kojoj se njegov otac vidi kao segrtski
svrca kako sjedi na dimnjaku lokomotive.

45
 Taj rascvjet mladosti i znanja iz klupka kuca pored
mosta oznacava i zivot u velikoj »Sokolovoj« zgradi, zvanoj
»liftara«, i u kuci s druge strane ulice, gdje su se nastanili
nasi prvi »kuferasi«, kako su zvali »doseljenike«, koji su
prvi razvili televizijske antene u ulici u kojoj je uoci rata
bio samo jedan radio-aparat.
Tu se 1954. godine uselio i Mostarac, limar Hamid Bi-
jedic, poslovoda u »Sokolu«, koji je jedini u ulici mao mo­
tor s prikolicom. Hamid je i sada u »liftari«, u »Sokolo-
vom« simbolu prosperiteta, sa zenom, Hrvaticom. Njihova
dva sina i kcerka mogli su »u papucama« da predu u susjed-
nu zgradu i zavrse Srednjotehnicku skolu, a potom i da kre-
nu dalje. I stigli su kuda su naumili: sinovi su zavrsili teh-
nicke fakultete, zaposlili se i ozenili Hrvaticama, kcerka je
zavrsila Pedagosku akademiju u Mostaru i »udala se za do-
maceg Srbina«. Svi su visokoobrazovani, svi su clanovi Sa-
veza komunista Jugoslavije. Hamid danas docekuje sinove
i unuke, snahe i zetove. Zivi u ulici u kojoj su, njenom sre-
dinom, podignute prve palme, zacetak avenije sto ce se
pruziti od Zeljeznicke stanice do Bijelog brijega, valjda je i
zbog toga zaljubljen u svoju ulicu. »Ko je u nju dosao, tes-
ko je odlazio, to je sada prva zona grada, i zgrade su prve
kategorije«, kaze Hamid, Suljagin susjed.
»Nema vise ni harema na vrhu ulice!« - vise za sebe
kaze Suljaga, zadovoljan sto je mogao da odvoji novae od
prodanog zimskog kaputa i okupi svoje komsije. Njegov ci-
buk je sve jace dimio i crni kolutovi postajali sve gusci.
Danju on sa secije posmatra ulicu sto odmice preko mosta i
s druge strane Neretve sijece dvije »stare« ulice: Titovu, ra-
niju zvanu Glavna, prokreenu jos u tursko doba i prosirenu
u austrougarsko vrijeme, i Ulicu Mladena Balorde, narod-
nog heroja, u turskom vaktu zvanom Srednjom ulicom, a
od 1885. do 1919. Sauerwaldova po Viljemu plemenitom
Sauerwaldu, gradskom kotarskom predstojniku i pocas-
nom gradaninu Mostara, da bi izmedu dva rata dobila naziv
Ulica kralja Tomislava, kao i za vrijeme ustaske takozvane

46
Nezavisne Drzave Hrvatske, mada se nije mislilo na istog
kralja.
Tako videnu nasu ulicu, gledanu ocima susjeda, valja-
lo je pribliziti citaocima lista u kojem sam godinama radio,
u jubilarnom broju povodom 30-godisnjice AVNOJA-a i
nove Jugoslavije. I bi sve dobro: i glavni i odgovorni ured-
nik i cio redakcijski kolektiv »prihvatili« su takvu ulicu, ali
novi direktor, dobar covjek, koji je slucajno pristigao na
prelom lista, u stampariju, iz teksta je izbacio Suljagin ka­
put, jer »sramota je to saopstavati«, to nije za javnost, po-
najmanje za jubilarni broj. I tako zamagli nasu ulicu. Kas­
nije, 15. avgusta 1965, »Oslobodenje« je »vratilo« Suljagin
kaput i nasa je ulica ponovo zivjela svojim zivotom, u sklo-
pu kuca pored mosta, na njegovoj zapadnoj strani.
Na istocnoj strani mosta, na lijevoj obali Neretve, do-
gadaji koje »kriju« dvije kuce su, uz druga porodicna ka-
zivanja, trajna znamenja nase ulice, njenih nesvakidasnjih
obiljezja.
Kada je progonjeni sarajevski Jevrej prijatelju Gavrilu
Papu, vlasniku jedne od najvecih mostarskih porodicnih
zgrada sa lokalom poznatim medu kafanskim bekrijama,
saopstio da su mu tri brata i pet sestara odvedeni u logor i
ubijeni, njegov sin Zivko zvani Henci nije otrpio a da 62-
godisnjem ocu ne kaze: »Tata, kad vec to znas, da ti kazem
da su ustase ubile i naseg A lberta.« Srce nije izdrzalo: pos­
lije nekoliko dana umro je gazda Gavrilo. Nesrecnom Al-
bertu, cija je i zena uhvacena i ubijena u Jasenovcu, nije
pomogla ni operacija koju je izvrsio dr Zvonko Marie da bi
izbjegao junsku i julsku ustasku hajku, jer je sa zavojima
izveden na jedno od gubilista.
Hancijeva majka Tereza, koja je umrla 1965. godine u
82.godini zivota, otrpjela je mnoge muke: vise odvedenih
iz porodice, pokrstavanje svoga drugog sina Izidora i nje-
gove zene, ljeta 1941. gladne i strahotne godine robovanja,
ali je dozivjela da vidi i jedinstvene podvige svoga sina Hen-
cija, kojem je otac jos prije rata dao pravoslavno ime Ziv-

47
ko, i njegovih drugova partizana. Njen otac, pekar Jozef,
kupio je 1905. kucu pored mosta i u njoj »naslijedeni ku-
pleraj«, dogradio je i uredio prenociste »Lovac« i gostioni-
cu, da bi Gavro 1 Tereza nastavili da istrajavaju na poslovi-
ma koji su donosdi lijepu paru. Henci se rano odvojio od
kuce i kao auto-mehanicar obisao mnoge gradove, vozio
taksi, autobus i kamion s prikolicom, sukobljavao se i s po-
licijom kao blagajnik mostarskog sindikata metalaca, bio je
i drzavni vojni majstor puskar, vozio komandanta puka,
postao kandidat KPJ 1936, a zatim se otisnuo partizanskim
putevima, odnosno ljeta cetrdeset prve sa auto-mehanica-
rom Omerom Ciberom Begom i svojim bratom Izidorom u
prizemlju kuce otvorio auto-mehanicarsku radnju, gradani-
ma poznatu kao »Ciberova garaza«.
U tom punktu ilegalnog pokreta plele su se najra-
znovrsnije akcije, docekivali najsmjeliji borci Mostarskog
bataljona, medu kojima je bio i Henci, opravljalo partizan-
sko oruzje i punili akumulatori, sklanjalo oteto ili kupljeno
oruzje i municija, kamionom prebacivani borci i oruzje, spa-
vali ilegalci, putem do podveleskog sela Dobrca kamionom
prebacivane citave rolne papira, jedna cak od 500 kilogra-
ma, te vrece prepune darova za partizane, sanitetski mate­
ria l, cak i radio-stanica. Tada je Beg bio obavjestajac pod
sifrom »P-17«, zaposlen kao poslovoda u garazi Boksitnih
rudnika u dvoristu Oruznicke vojarne na zapadnoj strani
nase ulice, vispreni ilegalac koji je svakodnevno tkao na
dva punkta - u njemackoj garazi i, u slobodno vrijeme, u
Hencijevoj i svojoj auto-mehanicarskoj radionici. Tu je
docekivao i udarnu grupu narodnih heroja Mehmeda
Trbonju Mehu, Mladena Balordu, Hasana Zahirovica La­
cu, Rifata Frenju Rifu, ciji je otac drzao piljarsku radnju u
nasoj ulici, Mustafu Cemalovica Cimbu, zatim svog Henci-
ja, koji je u sobama majke Tereze i u potkrovlju kuce, u iz-
gradenom »praznom prostoru«, docekao mnoge noci i ko-
vao planove za nove diverzantske akcije. Tu, pored njih,

48
zivio je Dervis Nalbanta, sofer, koji je prevozio mnoge ile-
galce, da bi zivot okoncao u Jasenovcu.
»Kada smo se jedne kasne zimske noci pocetkom
1942. spustili sa Velezi do stocnog pazara u danasnjoj Ulici
10.brigade, Meha je otisao kod svojih, a nas trojica - Cim-
ba, Laca i ja - krenuli smo mojoj kuci, udaljenoj pedesetak
koraka, do mog brata Izidora, koji je stanovao u prizmelju,
dok je majka stanovala na prvom spratu«, prisjeca se Henci
jedne od mnogih akcija u kojima je ucestvovao. »Ja kre-
nem prvi. Vidim, u Izidorovom stanu svjetlo. Otvorim
vrat, u sobi su dva italijanska oficira sa djevojkom koju je
bas te godine ozenio jedan od te dvojice italijanskih oficira.
Tu zatekoh i brata. Crnooka i zgodna Mostarka, ’dupla gu-
bica’, kako smo je zvali, gleda me svojim krupnim ocima i
prva se snade. Valjda zato sto je dobro znala italijanski.
Svojim zaljubljenim jaranima rece da sam seljak koji je za-
lutao, da trazim prenociste, pa se sve dobro okonca. Sa
sprata side majka i, vec navikla na moje iznenadne dolas-
ke, dade nam sve sto je imala da se nahranimo. Vec sutra
navece, nas sedmoro, medu nama je bio i Martin Raguz,
nasli smo se na krovu domobranskog magacina, u logoru
koji je udaljen stotinjak metara od nase kuce. Vjetar i kisa
su pritisli i grad i logor, pa i strazare oko logora. Izvukli
smo dvadeset sanduka municije, vise od 22.000 metaka, ne-
koliko pusaka, dva pokvarena mitraljeza i jos ponesto. Dva
dana kasnije Omer Ciber Beg nas je svojim kaminom, na
kojemu je bila oznaka ’Proba’, usred bijela dana, posto
smo u nasem dvoristu na karoseriju stavili sanduke munici­
je, naocigled mnogih Italijana koji su u prizmelju nase kuce
imali menzu, prebacio do podveleskog sela Dobrca i kara-
vana konja«.
Bila je to samo jedna od nekoliko akcija koje su prve
ustanicke godine izveli Meha, Henci i njihovi drugovi, ko-
munisti i vanpartijci, koji su veoma dobro znali poruke svo-
ga vremena, koje su uoci posljednjeg rata cesto mogli cuti
na skupovima strajkaca i demonstranata: »Ostvarimo je-

49
dinstvo zivih da ne bi u zajednickim grobovima ostvarili
jedinstvo mrtvih.«
Medu njima, u Bataljonu na Borackom jezerku, bio je
i Hencijev prijatelj Fric Kan, njemacki Jevrej, koji je uoci
drugog svjetskog rata iz Njemacke, preko Svajcarske i Ita-
lije, izbjegao u Jugoslaviju, gdje je dospio u Kerestinac, pa
avgusta 1941. na gradilista kod Gacka i Capljine, a potom,
kao bjegunac, u Mostar.
»Nosio sam zutu traku oko rukava, a imao sam harmo-
niku koja je u podrumskom lokalu ’Oton Zupancic’ okup-
ljala saroliku antinarodnu soldaciju, ponajvise Italijane, ciji
su me reflektorski farovi gadno namucili kada sam se sa Pe-
rom Krajinom i drugim Mostarcima pocetkom novembra
1941. pentrao Velezovim strminama, ja ovako visok i kra-
kat, sa cizmama broj 47, a Pera, sitan i izdrzljiv, kao cigra«
- prisjeca se tog »podveleskog skoka« Fric Kan, sutradan
vec sa opancima na oteklim nogama, sa harmonikom na ra-
menu, »koju je cuvao kao partizansku kasiku«, ali koju mu
digose i prodadose za jednu pogacu poslije pete ofanzive,
borac kojem je Henci u cetnickom pucu spasio glavu, pa ta­
ko i danas »sa mostarskim mangupima, sveca im njihova«,
druguje kao brat s bratom, jer je, veli, vidio da su to ljudi
»koje bi pozlio svako ziv na ovom svijetu«.
»Pusio sam kao idiot«, kaze major JNA u penziji Fric
Kan, njemacki Jevrej, nosilac odlikovanja i Partizanske
spomenice 1941. broj 29659, kojem kao da suza kanu kad
cu da je Hencijev susjed, mostarski saljivdzija, sto stanuje
pored Carinskog mosta, Vasa Kisa, tuzno okoncao zivot.
»Prvi put se ne smijem pri pomenu jednog imena«, za-
pisano je u »Nekrologu jednom saljivdziji« u mostarskom
nedjeljnom listu »Sloboda« 14. maja 1959. »Osjecam tugu
za covjekom, boemom... koji kao da je bio zaduzen da zas-
mijava ljude i da im se smije. I koji je to cinio punih cetrde-
set godina. Mozda i vise. I, za to trazi penziju... Vasa Kisa
je bio i ostao doajen posljednje generacije veselih ljudi
lisaka.«

50
 Taj »veseljak... koji je postao legenda«, u svojoj 64.
godini, osjecajuci se napusten i zaboravljen, neshvacen u
vremenu koje nije bilo osobito naklonjeno vicevima i aneg-
dotama, uzeo je noz i zario ga sebi u stomak. I kao da se s
njim zatvorio krug mostarskih veseljaka i njihovih glasila:
od pjesnika »otpadnika«, nekog Hilmije iz turskog zemana
koji se »urezao« u istoriju i izrekom: »Ko uci uzalud trosi
dane, jer je danas ucenjak i besposlenjak jedno te isto«, od
«Mostarskog palangara«, »Tenka« i »Sepeta« do «Mostars­
kog tramvaja«, do Vase Kise i »ubijenog« mostarskog »Ko-
marca«, dodatka mostarskom nedjeljniku. »Komarac« je
nestao u vrijeme kad je u nasoj ulici tragicno zavrsio Vasa
Kisa, koji je u danima oslobodenja - da »ukresemo« samo
jednu njegovu humoristicku varnicu - pripremio «veliku
pozorisnu predstavu na Tepi« i okupljenom svijetu obratio
se rijecima: «Vidite li me?« Publika je odgovorila da ga vi­
di, a onda se iza kulisa, u stvari iza sanduka, Vasa ponovo
oglasio: »A vidite li me sada?« Sacekao je odgovor: »Ne vi-
dimo«, a zatim viknuo: «Necete me vise ni vidjeti«. I sa se-
retom Zivkom Radicem otisnuo se, s parama, niz Neretvu.
I svi su bili zadovoljni priredbom.
Anegdota kaze da je strasnih junskih dana cetrdeset
prve, u vrijeme jama i pokolja, posto su ga dvojica agenata
dovela u sobu ustaskog rukovodioca i zlikovca Herencica,
prije nego sto su agenti progovorili, rekao: «Gospodine
predstojnice, evo - doveo sam Vam ova dva zlikovca!« I
pokazao je na agente.
Prezivio je ratne dane, ali kasnije nije mogao da shvati
i odboluje, da prihvati opstu gluvocu za «saljivu zbilju«, za
nove zaoke, humor i satiru, za bezazleno zavitlavanje i
podsmjesljivost, za seretsko uopstavanje i zigosanje ljud-
skih slabosti, pa i nekih ljudi koji mu nisu lako oprastali «gri-
jehove«. Odmjeravao je tvrde lezaje i u «socijalistickoj
hapsani«. Uz sve sto je protutnjalo u njegovom nesrede-
nom zivotu, rakija i siromastvo su ga ubrzo dotukli.

51
 Tada se pojavio novinski nekrolog o Vasi Kisi. Kada je
odnesen iz nase ulice. Da li je to bio samo njegov nekro­
log?
Vasina zena Kristina, mrsava i kao »kosuta laka i
brza«, sto podize petoro djece i doceka osamdeset i jednu
godinu, bila je smirena i, rekose, zadovoljna: njen najstari-
ji sin Pero, stolar i ugostiteljski radnik, zaposlen je u Go-
stionici »Kod Zeke«, preko puta kuce u kojoj se rodio,
prvoj kuci do Carinskog mosta u nasoj ulici, u kafani prvog
Kristininog komsije Ibrahima Pece, koji ima suprugu Sofi-
ju, Kristininu kcerku. I njena druga kcerka Nedeljka radila
je kod Zeke i otisla u penziju. I dva Kristinina sina su maj-
stori svoga posla: Nedo je elektricar u Elektroprenosu, a
Ilija stolar, zaposlen kao domar u Vojnoj gimnaziji, clanovi
su SKJ, imaju djecu, svi su zaposleni i sve cesce, zajedno sa
drugim Mostarcima, gledaju u portret koji visi u Gostionici
»Kod Zeke« i koji iznenada izradi i donese bilecki likovni
majstor, akademski slikar Kokolj, ocekujuci da mostar-
skim ulicama ponovo grunu snazni vodosicoci duhovitosti
ljudi ovoga grada, da mostarska »saljiva zbilja« ponovo po-
tece asfaltnim drumovima, da nas seretluk ponekad »uzne-
miri« i provoza »Mostarskim tramvajem« ili strpa u »Mo-
starski sepet«.
Da nas »Provoza« i buducim trgom koji ce od Zeljez­
nicke stanice do Neretve zbrisati i kucu Vase Kise i Gostio-
nice »Kod Zeke«. Pa i sve porodicne kuce, redom, do Mo­
sta Ive Lole Ribara i od mosta do Medicinskog centra »Dr
Safet Mujic«, izuzev dvije zgrade, dva »Sokolova« giganta,
jer upravo tu, uz most sto ga izgradise austrougarski zarob-
ljenici, prebacice se jos jedan kameni luk preko Neretve i
jos jedna asfaltna traka, pruzice se od padina Malog kuka
do Bijelog brijega, od istoka ka zapadu, prosirice se nova
avenija s palmama koje su vec oznacile dio tog novog, su-
trasnjeg.
Bice to »centar centra Mostara«, poslovni i trgovacki,
privredno-sportski centar, avenija koja ce svojim sadrzaji-

52
ma biti bogatija od svake druge mostarske ulice, gdje ce i
kule starog i novog mosta imati svoja nova turisticka nazna-
cenja, kao i »podzemni grad« ispod stanicnog trga sa svo-
jim buticima i kaficima, sa »cjelokupnim ansamblom no­
vog, u obliku potkovice sto ce se stepenasto i prirodno os-
lanjati na Neretvu«.
Tako ce zivotopis nase ulice biti oznacen i vremenom
kada su kamioni prepuni ustasa huktali ka ustanicima
istocne hercegovine, ljeta cetrdeset prve, i gomilama cetni-
ka na italijanskim kamionima kako, pjevajuci, krecu protiv
divizija NOV i POJ u dolini Neretve, u rano proljece cetr­
deset trece. I mukama majke Anike Neimarevic i njenih
ukucana, komesara Mostarskog bataljona Vaska Gnjatica i
mnogih iz istrijebljenog bratstva Borozana u Oruznickoj
postaji i na zapadnoj strani nase ulice, i dijelom nekada-
snjeg vojnog instruktora mostarskih skojevaca Mira Borasa,
raketnog inzenjera, nesvakidasnjeg logorasa i ilegalca Teo-
fika Kalajdzica i neimara naseg vremena Ksenije, Cedomi-
la, Esada, mnogih sto u nasoj ulici na drugim razmedima
dozivjese gorcine ali i ljudsko uzrastanje, stekose majstors-
ku ili univerzitetsku diplomu, koji su neposredno ili na neki
drugi stvaralacki i ljudski nacin dogradivali koordinate nase
ulice i njeno vrijeme, proslo i buduce.
Nasa je ulica zivjela i u vrijeme kada je stampa donosi-
la clanke »Muslimani Hercegovine traze donosenje Zakona
o zabrani nosenja zara i feredze«, kada je s nogometne
utakmice tri hiljade navijaca krenulo - na poziv spikera
razglasne stanice - na zeljeznicku rampu u nasoj ulici da bi
istovarili prvu jablanicku granitnu kocku za prasnjave mo­
starske ulice, pa i za nasu.
U zivotopisu nase ulice i grada zpisano je vrijeme kada
se, ljeta 1951. pitalo: »Dokle ce Mostar i cijela oblast biti
bez djecijeg ljekara i bolnice«, kao i doba, ljeta 1984, kad
Medicinski centar sto zahvata gotovo cijelu Hercegovinu,
sto povezuje vise opstina, ima oko pet stotina ljekara, far-
maceuta i stomatologa. nase ulice oznacava vrijeme

53
sadasnje koje se zivi sa susjetkom agronomom i cvjecar-
kom, inzenjerom gradevinskog preduzeca, konstruktorom
i arhitektom, glumcem i dirigentom, profesorom i pjesni-
kom, majstorima aluminijskog i tekstilnog kombinata, sa
hidrogradnja na Neretvi, sa porodicima cija su se djeca ra-
sula na sve cetiri strane svijeta.

54
 »OVA KUCA BILA JE TVRD B E D E M ...«

Z a m edunarodnom kongresnom tribinom - Podsjecanja i zaboravi - Sava

N eim arevic, kurir i ilegalac u prvom svjetskom ratu, sekretar O blasnog vi-
jeca KPJ za Hercegovinu - G orak oprostaj s ocem - Slusalac M edunarod-
nog L enjinovog univerziteta u Moskvi - Prkos m ajke A nike - Porodica na
borbenom polozaju - Tri stravicna dana u zandarm erijskoj kasarni na Vi-
dovdan 1941 - Kom unista 2 iv o ta na cetnickom stratistu - Partizanski kru-
govi Pavla, T odora i K senije - »A rhivska spravka« iz M oskve -T ra g a n ja i
strem ljenja na ocevom putu

»Pitate me da li sam srecna? Ne, suvise sam emotivna

da bih mogla da budem srecna« - saopstila je znatizeljnom
reporteru inzenjer gradevinarstva Ksenija Neimarevic, hi-
tronogi kurir mostarskih ilegalaca u prvoj polovini cetrde-
set prve, kojoj su »neobuzdane vode Neretve prenijele lju-
bav ka hidraulici« i odvele je i do XI medunarodnog konre-
sa za visoke brane u Madridu sredinom svibnja 1973, medu
2.000 strucnjaka iz 67 zemalja i 1.000 posjetilaca, gdje je
sintezom svoga iskustva o slozenostima i razrjesenjima eva-
kuacije vodnih valova na brani H E Derdap u isto vrijeme
oznacila i presedan u cetrdesetogodisnjoj djelatnosti toga
medunarodnog kongresnog skupa - za govornicu je stala
zena inzenjer, clan Jugoslovenskog komiteta za visoke bra­
ne, prekinuvsi tako patrijarhalni karakter medunarodnih i
nacionalnih skupova, i vise drugih slicnih susreta i dogo-
vora.
Tako je bilo i u kazivanjima zene, strucnjaka hidrau-
licnog smjera, glavnog inzenjera gradevinskog giganta D er­
dap I, a zatim direktora Derdapa II, koja je kao direktor i
poliglota obisla gotovo cio svijet, a ipak joj mnoga jutra na

55
gradilistima golemih brana ostadose osjencena intimnim
gorcinama i nemirima.
»Bez ljubavi ne mogu ni trena, ljubav mi je potrebna
kao vazduh, voda«, kaze Ksenija, pa zato, »iako ljudi ola-
ko koriste tu rijec, ja ne mogu da se iskljucim iz ovoga svi-
jeta, ne mogu da ne budem svjesna zivotnih problema koji
muce moje radnike sa petoro djece i platom od 1.500 dina-
ra, ne mogu lako da se oslobodim cinjenice da su danima
na branu dolazile zene u salvarama da me gledaju kao cu­
do, ne mogu da se pomirim sa ljudskom nepravdom, a toga
je jos mnogo kod nas, s nepismenoscu, nemastinom, nekul-
turom, i zato se uvijek vracam tamo gdje se grade brane.«
Ne vraca se Ksenija branama »samo iz ljubavi prema
hidrogradnji vec i iz ljubavi prema ljudima«, govori nam
njena sabesjednica Gordana, kojoj su na brani Pridvorci,
tridesetak kilometara od Kosovske Mitrovice, rekli radnici
da jedinoj zeni izmedu hiljadu radnika obicno rucak »pone-
su tamo, na gradiliste, gdje ona saceka drugu, pa i trecu
smjenu, i nikad se prije ponoci« ne vraca u svoju kucicu, sa
skromnim namjestajem: krevetom, ormarom, stolom, sto-
licom i lavaboom.
Njena uzrastanja odmjeravala su se novim prostorima:
deset godina kasnje, 1984, Ksenija, kao direktor Derdapa
II, uz rast nove dunavske dzinovske prepreke, prati i sudbi-
ne nekoliko stotina svojih graditelja, poput sudbine Urosa
Jovica Urketa, radnika, kojem su drugovi, podstaknuti ide-
jom i akcijom Ksenije Neimarevic, dobrovljnim radom po-
digli novu kucu. I zato graditelji svjedoce da u »svom direk-
toru, inzenjeru Kseniji, gledaju covjeka koji se »istinski
bori za radnike«.
Napisase, tako, o inzenjeru Kseniji mnoge novinske
clanke; njemacki casopis poduzi napis »Jedna zena i 4.000
muskaraca«, gdje je vidimo sa Josipom Brozom Titom na
gradilistu; pariska televizija emisiju posvecenu neimaru sa
Dunava, ali nigdje Ksenija ne rece, usmjerena cijelim bi-
cem vremenu u kojem zivi i koje nailazi, o svom djevojas-

56
tvu i mladosi do poratnih dana, o nevremenu u kojem je
zivjela do drugog svjetskog rata i u ratu, na obalama Neret­
ve i na uscu Save u Dunav, ko joj darova ljubav prema cov-
jeku, ko podstaknu stvaralacki nemir i angazovanost za do-
bro kolektiva.
Ne rece nikome, ni meni danas, da je u kucu navrh
Bjelusina, gdje je odrasla, ugradena spomen-ploca koja
nas obavjestava da je ta kuca »bila tvrd orah u borbi protiv
neprijatelja«, da je »jula 1941. iz nje krenuo prvi partizan-
ski odred, a docnije, tokom citavog NOR-a« da su »iz nje
kretale grupe i pojedinci u rat za slobodu i bolji zivot«, da
spomen-ploca »treba da podstice mlade narastaje na he-
rojska djela njihovih starijih drugova«.
I na Ksenijinog oca, Savu Neimarevica, jednu od naj-
neobicnijih i najpotresnijih sudbina iz plejade jugosloven-
skih revolucionara i familijarnih ljudi koji okoncase na mos-
kovskim raskrscima. I na njenu majku Aniku, do cudenja
hrabru zenu. I na bracu, Zivotu, o kojem i italijanski kara-
binijeri ostavise nesvakidasnji dokument, Pavla i Todora. I
na dvije bake, dvije Cvijete, majcinu i ocevu majku. I na
nju, Kseniju, cetrnaestogodisnjeg kurira mostarskih ilega-
laca, u vremenu »kad se djeca nisu igrala rata«.
I na vrijeme revolucionarno, daleko. Na doba kad je i
Ksenijin otac Savo, nakon oceve smrti, ocekivao majku
Cvijetu, pralju u austrougarskim kasarnama, da donese
»poneku crkavicu« u kucu, smjestenu navrh mostarskog
radnickog kvarta Bjelusina, i nahrani dva sina, Savu i Josi-
pa, i kcerku Maricu.
Kada je u kucu unesena prva knjiga, bio je to znak da
se u kuci vise nisu brojali zalogaji, da su i sestra, radnica u
fabrici duhana, i brat Josip, obucarski kalfa, i Sava, sa
svrsenim limarsko-bravarskim zanatom, vec bili zahvaceni
prvim sindikalnim, politickim i drugim podsticajima, pro-
gramom mostarskih socijaldemokrata, prije svega metalca
Gojka Vukovica, koji je Savu i uveo u Sindikat metalaca, a
u njegovoj sedamnaestoj godni, 1912, uclanio i u Socijalde-

57
mokratsku stranku Bosne i Hercegovine. Upravo kada je
zavrsio zanat i kad u Radnickom domu, otvorenom 1909,
susrece i slusa prve mostarske strajkace, tipografe, metal-
ce, zeljeznicare stolarske radnike, gdje cita list »Glas slo-
bode«, slusa uces like u tarifnim strajkovima: limare, mole­
re, krojace, pekare, sve dok se i on nije nasao u koloni de-
monstranata socijaldemokrata koji su zahtijevali demokra-
tizaciju izbornog zakona.
Tri godine kasnije, 1915, kada je njegov Josip pobje-
gao u Crnu Goru i tako izbjegao regrutaciju u austrougar-
sku vojsku i galicijski front, Sava Neimarevic je u Deru, u
Madarskoj, upoznao austrijske i ceske socijaliste i revolu-
cionare, a zatim, sredinom 1916, na italijanskom ratistu na
Pijavi odmjeravao svu muku rovovskog ratovanja i besmis-
lenost zrtvovanja za tudinske interese, tim prije sto je kao
tumac i kurir, jer bio je dobar poznavalac njemackog jezi-
ka, u Trstu, Zagrebu, Rijeci, Ljubljani i drugim gradovima
saznavao o mnogim previranjima u svijetu, o nacionalnim i
socijalnim nemirima, i februarskoj revoluciji u Rusiji. S
jednog takvog puta, novembra 1917, umjesto u komandu,
stigao je u Mostar, do ilegalca Gojka Vukovica i do skloni-
sta blizu oceve kuce u Bjelusinama, od kojih ce jedno, u
kuci Cvijete Andelopolj, koja je imala i kcerku Aniku, raz-
gorjeti i ljubav dvoje mladih, Save i Anike. To ih je dvije
godine kasnije dovelo do braka, a 1920. godine i do sina Zi-
vote. Anikina braca, Vaso i Bozo, socijalisti i bjegunci iz
austrougarske vojske, poginuli su kao srpski dobrovoljci,
jedan na solunskom frontu, drugi u Dobrudi.
Tako se u kucu udovice Cvijete Neimarevic uselila
prva snaha Anika, do tada radnica fabrike duhana, koja je
1905. i 1906. sa Anom Simunovom u demostracijama nosila
crveni barjak kroz cio grad. Tako se u toj kuci na Bjelusi­
nama razvilo novo porodicno jezgro, «tvrd bedem u borbi
protiv neprijatelja«, gdje je mlada zena, vec te godine,
1919, svog muza Savu ispratila na Kongres Socijaldemo-
kratske stranke i sindikata BiH. Tada su »mostarski boljse-

58
vici« Sava, Gojko Vukovic, Risto Samardzic, Spiro Gutic i
drugi aktivisti sa »bosanskim boljsevicima« Durom Dako-
vicem, Mitrom Trifunovicem Ucom i drugim sa lijevog kri-
la pokreta izglasali ujedinjene SDS u Socijalisticku partiju
Jugoslavije (komunista).
Te godine je, nedaleko od zapadnog kraja nase ulice,
na prostranoj poljani sto se protezala do juznih padina
ogoljelih brda, oko 200 radnika, medu kojima je bio i Sava
Neimarevic, limar, clan mjesnog rukovodstva Partije i sin-
dikata, otkopavalo prve tone mrkog uglja u tek otvorenom
rudniku. Bilo je to godine kada je Sava primio u SKOJ i
omladinca Blagoja Parovica, buduceg clana Politbiroa CK
KPJ, komesara Trinaeste internacionalne brigade u Spa-
niji, s kojim je zajedno ucio i zavrsio skolovanje na Lenjin-
skoj skoli u Moskvi tridesetih godina ovoga vijeka.
Kada je aprila 1920. cijelu zemlju zahvatio generalni
strajk zeljeznicara, a u Savinoj kuci nekoliko dana ilegalno
zasjedao mostarski strajkacki stab, majka Anika i njena
svekrva Cvijeta bile su brizne domacice, povukle su se u
jednu sobu, a clanovima odbora »prepustile spavacu sobu
na spratu i prostoriju u prizemlju«, da bi nekoliko mjesece
kasnije, krajem decembra 1920, u vrijeme generalnog
strajka bosanskohercegovackih rudara, majka Anika sa tek
rodenim sinom Zivotom u svojoj kuci ponovo docekivala
»kolovode strajka« mostarskih rudara, medu kojima je bio
i njen Sava, tada vec otpusten iz rudnika, a zatim i osuden
na sest mjeseci zatvora kao clan strajkackog odbora ru­
dara. ,
Bio je to pocetak njegovih zatvorskih nevolja, jer tek
sto je izasao iz celije, ponovo je strpan iza resetaka sa ca-
rinskom grupom komunista i simpatizera (Mustafa Kupusi-
ja, Ludvig Cuk, Franjo Tisa) zbog rasturanja letaka i bro-
sure «Manifest balkanske komunisticke federacije«, gdje je
i docekao Zakon o zastiti drzave, 1921. U promijenjenim
uslovima djelovanja komunista valjalo je mijenjati i oblike
svoga partijskog rada, prije svega u legalnim organizacija-

59
ma i drustvima, pa je tako i 26. juna 1922. na poljani iza
Sjevernog logora, desno od istocne strane nase ulice, orga-
nizovan Radnicki sportski klub »Velez«, ciji je simbol bio
crvena petokraka zvijezda. Za klupskog sekretara izabran
je Sava Neimarevic, clan Mjesnog komiteta KPJ za Mostar
i Oblasnog vijeca KPJ za Hercegovinu.
Naisle su godine kada su oportunisti sve teze mogli da
zamagle opstu klasnu usmjerenost mostarskih komunista i
njihovih mladih drugova skojevaca, koji su sve odredenije
politicki i idejno osmisljavali borbu za izmjenu svoga polo-
zaja, u cijoj je osnovi lezalo opste ekonomsko siromastvo
radnicke klase, cijelog hercegovackog podrucja. A koliko
je siromastvo davalo pecat i djelovanju prvog radnickog
sportskog drustva ukazuje i prica da su igraci »Veleza«
prvih godina nosili erne dresove, jer »s obzirom da je klub
trebalo da ima rezervne dresove, a vec na pocetku se suocio
sa finansijskim nedacama, nabavljen je glot (crni) jer je bio
najjeftiniji i od njega su siveni dresovi i gacice«, bez obzira
sto »i sami radnici Mostara nisu voljeli da njihov klub ima
erne dresove, koji su simbolizirali fasizam«. Kada su, neko­
liko godina kasnije, nabavljeni crveni dresovi i kada su u
njima igraci »Veleza« istrcali na teren, nogometasi mjesnog
sportskog drustva »Zrinski« napustili su turnir jer nisu htje-
li da »igraju sa komunistima« (mada je i u tom drustvu bilo
naprednih ljudi i, kasnije, boraca u NOB-a). I nisu se u to­
me prevarili: u narodnooslobodilackoj borbi i koncentra-
cionim logorima poginula su 134 aktivna nogometasa, od-
bornika i potporna clana od kojih su osmorica proglaseni za
narodne heroje.
Sve glasnije je odjekivala rijec komunista u strajka-
ckim kolonama i na priredbama novog Radnickog kultur-
no-umjetnickog drustva »Abrasevic«, ciji je clan uprave od
njegovog osnivanja, 1926. godine, bio i Sava Neimarevic,
one godine kada je u Rudniku uglja devet rudara ostalo
zatrpano i kada su porodicama poginulih rudara prikuplja-
ni prilozi. Tako su »Velez« i »Abrasevic« postali jedine le-

60
galne okosnice Partije u gradu, nosioci sportskog i kultur-
no-prosvjetnog, pa i politickog zivota u mostarskim radnim
masama, a dijelom i u drugim krajevima Hercegovine.
U meduvremenu je Sava upoznao mnoge jugosloven-
ske komuniste prisustvujuci, u ime hercegovackih komuni-
sta, skupovima u Beogradu, Zagrebu, Sarajevu i drugim
mjestima, ali i nove zatvorske celije, pa je tako u sreskom
zatvoru saznao da mu je supruga Anika, avgusta 1922, ro-
dila sina Pavla, mog ratnog druga iz Prvog bataljona Tri-
naeste hercegovacke brigade, koji je sa mladim bratom To-
dorom, visim oficirom u penziji, napisao potresno doku-
mentarno stivo, intimni zapis o revolucionarnoj aktivnosti
svoje porodice.
Prognan u Gacko, a zatim zaposlen u limarskoj radnji
svog prijatelja Gojka Vukovica, vrsni majstor Sava Neima­
revic zaposlio se u zeljeznickoj radionici, koja se sa lozioni-
com nalazila neposredno uz zapadnu stranu nase ulice, sje-
verno od zeljeznicke rampe, koja je s prugom uskotracnog
kolosijeka pregradila nasu ulicu. Tu je ostao kratko vrije­
me, dok nije progovorio na skupu zeljeznicara zahtijevajuci
obustavu rada do ispunjenja radnickih uslova ili do osude
na pet mjeseci zatvora. U to vrijeme je nepomirljivi borac
izabran za sekretara Mjesnog komiteta KPJ, na sastanku
kojem je prisustvovao i Duro Dakovic. Njegova nova za-
natska radionica, otvorena nedaleko od nase ulice, na Cari-
ni, i uz materijalnu podrsku clanova Partije i njenih simpa-
tizera, bila je stalno ilegalno sastajaliste partijskog ruko-
vodstva. Poslovi su majstora vodili i u Zagreb i u Beograd,
gdje je sa Blagojem Parovicem i Durom Dakovicem »raz-
motrio i pitanje slanja komunista na partijsko skolovanje u
SSSR«. Tako je prvi komunist iz Hercegovine, od sedam-
naest koliko ih je upuceno na skolovanje u SSSR, bio Risto
Rase, krojac i sekretar celije, koji je tamo i ostao do kraja
zivota. Ispracao ih je sekretar Sava, koji je ponovo dopao
zatvora 1925, kada mu je vjerni saborac Anika rodila tre-
ceg sina Todora, pa je morao, bez svoje radionice, hraniti
sestoro ukucana.
61
 Poslije izlaska iz zatvora, februara 1926, i dogovora sa
clanovima oblasnog partijskog rukovodstva Sava Neimare­
vic je tri mjeseca radio u Prozoru i u to vrijeme komunisti-
ma u tom kraju pomagao u radu i organizovanju Mjesnog
komiteta KPJ. Nakon njegovog povratka u Mostar umjesto
Oblasnog vijeca KPJ formiran je Okruzni komitet KPJ za
Hercegovinu. Za sekretara je izabran Sava Neimarevic i na
toj duznosti je ostao sve do odlaska u SSSR. Za sekretara
MK KPJ za Mostar izabran je Rade Bitanga, a Gojko Vu­
kovic je bio clan Pokrajinskog komiteta i CK KPJ.
Dva najprisnija Savina druga, Gojko i Rade, svojim
politickim i organizacionim sposobnostima kalili su nove
borce radnicke klase, kao sto je to cinio i Sava - sva trojica
su »organizatori skole komunizma u svom gradu«.
Limarski majstor Sava vodio je i Medustrukovno sin-
dikalno vijece. Nije trebalo dugo cekati Mostar je bio po­
novo zahvacen tarifnim i strajkackim akcijama: strajkovi-
ma obucara, pekara, krojaca, radnika u zeljeznickoj lozio-
nici i radionici, no vim politickim akcijama i izborima posla-
nika za skupstine. Tada je Gojko Vukovic bio nosilac kan-
didatske liste Republikanskog saveza radnika i seljaka u
okrugu Mostar, Sava Neimarevic nosilac sreske liste za Mo­
star i Gacko, a Rade Bitanga za Trebinje, o cemu je izvje-
stavala i »Borba« 30.jula i 17.avgusta 1927, ne zaobilazeci
sudske zavrzlame koje je raspleo Sava u govorima u istoc-
noj Hercegovini, da bi njegov govor u Citluku, u zapadnoj
Hercegovini, zavrsila komentarom da je Sava Neimarevic
»pozvao prisutne, kojih je bilo oko 700, na zajednicku bor-
bu, kako bi udruzeni radni narod sela i varosi mogao da se
zajednicki odupre navali udruzene vladajuce gospode«.
Kada je letak koji je razotkrivao podrivacku djelatnost
socijalpatriota potpisao Sava Neimarevic, mostarski oblas-
ni zupan, »zasut« i drugim »Savinim« tekstovima, 15.no-
vembra 1928. raspisao je potjernicu za sekretarom Okruz-
nog komiteta KPJ za Hercegovinu i predsjednikom Mjes-

62
 nog medustrukovnog saveza sindikata za Mostar, o cemu je
pisao i radnicko-seljacki list »Borba«.
Ali bilo je vec kasno da se opet docepaju Save Neima-
revica. On je vec bio u SSSR-u. Bilo je to 1928. godine.
Posljednji put je Sava Neimarevic govorio radnicima
svoga grada na predizbornoj konferenciji u sali »Hrvoja«
21. oktobra 1928, kada je vec predao duznost Radoslavu
Radi Bitangi i kada je vec imao u dzepu pasos za SSSR,
gdje je trebalo da krene na partijsko skolovanje. Ponovo je
kresnula smjela Savina rijec, policijski cinovnik je skocio
zahtijevajuci da, kako nam kaze Todor Neimarevic, preki-
ne buntovnicki govor i Savu uhapsi. Nastala je guzva i on je
iskocio kroz prozor u dvoriste, obukao feredzu, musliman-
sku crnu odoru za zene, umakao i sklonio se u kucu Muha-
meda Guje, da bi se poslije desetak dana taj no prebacio u
Sarajevo i Zagreb, a zatim preko granice, gazeci dubok sni-
jeg preko Alpa, u Bee. Ranije izabran kao delegat Bosne i
Hercegovine, otputovao je u Drezden, gdje je pocetkom
novembra 1928, pod pseudonimom Mironovic, ucestvovao
u visednevnom radu Cetvrtog kongresa KPJ, a zatim preko
Praga produzio u Moskvu.
»Jedne noci, majka kaze da je to bilo 28.oktobra, izne-
nada je otac dosao kuci obucen u feredzu i sa svima nama
se na brzinu ispozdravljao«, zapisao je njegov sin Pavle.
»Anika je plakala i ljubila ga. Baba Cvijeta takode. Zatim
je Sava poljubio Zivotu, mene podigao uvis i poljubio, pa
brata Todora i malu sestru Kseniju. Zivota ga je nesto pi-
tao, a mi smo u oca onako buljili i cudili se zasto je obucen
u zensku haljinu i zasto nas toliko ljubi, pa smo svi poceli
plakati, te nas je on ponovo ljubio i tjesio. Cinilo nam se da
se veoma kratko zadrzao milujuci nas, ljubeci i pozdravlja-
juci, a zatim ga je majka ispratila i brzo se vratila placuci.
Zar smo mogli i pomisliti da ce to biti nasi posljednji zagr-
Ijaji, poljupci i videnje. Bio je to nas oprostaj od oca na
njegovu odlasku u SSSR, odakle se nikada nije vratio.«

63
 Imao je tada 32 godine i cetvoro djece: osmogodisnjeg
Zivotu, sestogodisnjeg Pavla, cetvorogodisnjeg Todora i
jednogodisnju Kseniju, nezaposlenu zenu i majku, a pet
mjeseci poslije odlaska iz Mostara rodilo se njegovo peto
dijete, Odesa, koja je poslije godinu dana umrla. Bas tako:
Odesa! Zbog prkosa policiji.
Uludo je bilo policiji sve sto je poduzimala: i cesta
hapsenja, i duga saslusanja majke Anike, i zadrzavanje
povremenih i skromnih novcanih uplatnica koje su stizale iz
Beca, i zaplijenjena limarska radnja, ponocne kucne pre-
metacine, busenje zidova i podova tragajuci za ilegalnim
posiljkama »iz medunarodnih komunistickih centara«, i
ciscenje policijskih klozeta i pljuvaonica na kraju svakog
saslusanja, cesto i po nekoliko puta mjesecno, i zabrana
skolovanja djeci - sve je bilo uzalud, jer »nikad preko Ani-
kinih usana nikakav prijekor ili zalba na udes nece preci«.
Samo je jednom poslusala prijatelje: pisala je kraljici
Mariji molbu da odobri upis u prvi razred osnovne skole
njenom sinu Pavlu, jer skolske vlasti bez odobrenja nisu
smjele da prime na skolovanja djecu odbjeglih komunista.
Svojom politickom i moralnom postojanoscu i casnim
zivotom svoje porodice majka Anika je nastavila borbu
svoga muza Save, cija pisma su joj u izvodima, godinama,
citali u policiji, daleko od njenih ociju, cuvajuci u kasi no­
vae koji je rijetko primala. Bila je to »crvena pomoc«, kako
joj je rekao Gojko Vukovic, ali za nju je to bio novae nje-
nog muza koji je svugdje bio sposoban da zaradi za svoju
porodicu. Sudskim procesom dobila je zaplijenjeni novae,
jer jedino je ona, od svih zatvorenih komunista, tvrdila da
ne prima »crvenu pomoc«, da je to sto policija cini krimi-
nalni akt.
Bio je to Anikin izazov policiji, a uskoro je pripremila
jos jedan. »Od primljenog novca sasila je nama, trojici
muskaraca, crvene bluze sa crnim masnama i crnim panta-
lonama, a sebi i sestri Kseniji crvene haljine sa bijelom kra-
gnom«, sjeca se Pa vie. »Tu sliku smo sacuvali. Tako obuce-

64
ne setala nas je gradom. Kakva provokacija, inat i prkos -
komunisticka porodica, zigosana od rezima, seta Mostarom
naocigled svih prijatelja i neprijatelja. Seta i prkosi!«
Teski dani pratili su porodicu odbjeglog komuniste.
Baba Cvijeta i majka Anika, bez zaposlenja, i cetvoro dje-
ce, tavorili su bez sredstava za zivot. »Crvena pomoc« je
nekad bila samo jedan hljeb dnevno, jedva dovoljan za do-
rucak. »Bili smo vise gladni nego siti. Zivota i ja nosili smo
veknu kuci i cesto bismo uz put provrtili koru hljeba i iznu-
tra izdubili i pojeli sredinu, a potom bismo koru vratili na
svoje mjesto misled da majka nece primijetiti«, sjeca se
Pavle vremena kad »glad ociju nema«, i kad su za to prima-
li i batine, pa kako se majka Anika na razne nadne dovijala
da dode do nekog dinara da bi djeci omogudla opstanak,
kako je prala posude u restoranu, radila po kucama imucni-
jih gradana, u bioskopskoj garderobi...
Jedne nod, 1932, umrla je baba Cvijeta, ne docekavsi
da vidi sina Savu, da cuje vijesti zasto ne dolazi i kada ce
doci. Anika je uskoro, 1934, s djecom presla u kucu svoje
majke Cvijete, nedaleko od Savine kuce, iste godine kada
je sa merdevina pao i ubrzo umro Gojko Vukovic, clan CK
KPJ, d ja je zena Zlatka ostala, kao i Anika, sa cetvoro dje-
ce: Slobodanom, Mladenom, Radojkom i Radom, muced
se sve do svoje junacke smrti, ljeta 1941, kada je bacila
bombu na ustase koje su dosle da uhapse njenu djecu i nji-
hove drugove. Njeno cetvoro djece poginulo je u oslobodi-
lackom ratu.
To mucno doba, kad se nije moglo jesti koliko se zelje-
lo, nije oduzimalo vjeru ukucana u zivot koji su prizeljkiva-
li i za koji su se borili, pogotovo kada je Zivota postao maj-
stor krojac a pavle kao segrt i kalfa u kolarskoj radnji i dak
Zanatske skole povremeno »imao svoj novac«. Od marta
1940. bio je clan skojevske grupe, ponesen ocevim i majd-
nim zivotnim djelom, slobodoumljem svog brata 2,ivote,
tada vec komuniste, i uvjerenjem da i mladi brat Todor,
segrt na izucavanju kovackog zanata, da svi Neimarevid

65
 moraju kao komunisti docekati oca sa dalekih ruskih stra-
na, ili iz Spanije, kako su rado i drugima govorili.
Pavlovom skojevskom grupom, ciji su clanovi vec s je-
seni 1941. bili partizani, rukovodio je Zivota, a njenim teo-
rijskim i politickim sastancima student medicine Esad
Brkic, prvoborac, danas hirurg i pukovnik u penziji, koji je
prvog ratnog ljeta u zgradi mostarske Gimnazije, kao i
Anika, Pavle i Todor u zandarmerijskoj kasarni, dozivi
najstrasnije noci i jutra u ustaskom mucilistu.
Kao Anika, i Zivota je prkosio policiji. Sa svojim sko-
jevcima sagradio je camac, dug 5,5 metara, sa platnom na
krajevima, ofarbanim masnom bojom, ali i crvenom peto-
krakom, velikom cetrdeset centimetara, i natpisom na fran-
cuskom jeziku: »L’avenir« (Buducnost). Zivota je dopao
zatvora a camac je oduzet. Poslije nekoliko dana na Neret-
vi su ugledali svoj camac, na kojem se, iako je bio prema-
zan bijelom bojom, i dalje priguseno oglasavala petokraka.
Njegov novi vlasnik Mustafa Mustovic Petko je upravo u
tom camcu, ljeta 1940, od sekretara Mjesnog komiteta KPJ
za Mostar Jusufa Cevre, narodnog heroja, primao prva
uputstva kako da u svoju kucu prenese partijsku tehniku i
tako revolucinarnom Mostaru obezbijedi stampu. Ljeta sli-
jedece godine, kad grad pokorise okupatorski vojnici i nji-
hovi saradnici ustase, po zadatku Partije postao je ustaski
povjerenik u trgovackoj radnji Dusana Hamovica, zbog
konspiracije i dalekosezne pronicljive varke, da bi pune ce-
tiri ratne godine on i nekoliko clanova njegove porodice,
danas nosilaca Partizanske spomenice, svakog drugog ili
treceg dana objavljivali Bilten, glasilo nepokorenog grada.
Najmladi medu njima, Mirza, koji je napisao knjigu o
jedinstvenoj partijskoj stampariji, danas je predavac fran-
cuskog jezika na Univerzitetu »Dzemal Bijedic«. Zacetak
te visokoskolske asocijacije bio je upravo u nasoj ulici, u
Srednjotehnickoj skoli i Masinskom fakultetu. A tog ljeta,
1940, Petko je izbjegao batine zahvaljujuci Zivoti, koji je

66
sprijecio svoju skojevsku grupu, tada vec znatno prosirenu,
da kazni novog vlasnika camca.
U Anikinoj kuci je u to vrijeme stanovao i spanski bo-
rac Sava Medan, i tu su se pripremale nove akcije Mjesnog
komiteta Partije. Jedan takav vrtlog ispleo se 1940 poslije
utakmice izmedu »Veleza« i »Crne Gore« (Buducnosti)
l.septem bra 1940. kada su ulicama krenule, ranije politicki
pripremljene, kolone navijaca demonstranata, medu koji­
ma su bili i Zivota i Pavle.
U uzavreloj koloni koracao je i porucnik Ljubo Vuc-
kovic (umro prije nekoliko godina kao narodni heroj i ge-
neral-pukovnik u penziji) koji je, govoreci o uticaju rad-
nicke klase Mostara i njene sve snaznije Partije u 32.pjesa-
dijskom puku, zapisao: »Kada se utakmica zavrsila, u onoj
reci gledalaca sa igralisa posao sam u grad. Celo spontane
povorke je najednom zastalo i zapocele su demonstracije.
Secam se prve parole: ’Dole skupoca’. Tako sam se i ja, u
oficirskoj uniformi, nasao medu demonstrantima i produ-
zio sa njima sve do centra grada, gde je vec bio postavljen
kordon gradana i policije. Interesantno, niko me od de­
monstranata nije ni popreko pogledao niti drugim recima
stavio do znanja da mi kao ’gospodinu oficiru’ nije mesto
medu radnicima«.
Kada je kolona stigla na Lucki most, odjeknuli su
pucnji, ali je policijska barijera probijena i grupe su jurnule
preko mosta, medu njima i Zivota, kojem je zandar bajo-
netom pobio misicu lijeve ruke. Iza njega kapala je krv, ali
umakao je zandarima koji su ga uporno progonili. Ranu
mu je previo Salko Muslibegovic Trocki.
Braca Neimarevici su se ponovo oglasili u novim straj-
kackim odborima i u martovskim demonstracijama, ispis-
anim parolama na kucama i drzavnim institucijama, pa i na
sva cetiri zida velike pravoslavne crkve. Sutradna su samo
rijetki vjemici citali velike parole na crkvenim zidovima,
jer njihov je dolazak tog jutra prekinula italijanska avijaci-
ja koja je zestoko bombardovala mostarski aerodrom. Ni-

67
 ko jos nije vjerovao da je poceo rat i sa vrha ulice koja je
dominirala gradom gledali su stubove dima na aerodromu u
Jasenici i oko Rudnika, vjerujuci i dalje da su to vjezbe
borbene gotovosti mostarskog garnizona, tim prije sto je
cutala i baterija protivavionskih topova sto je bila smjeste-
na na ledini vise ulice u kojoj je stanovala porodica Neima­
revic.
Rasplet je ubrzo rasprsio sve iluzije o odbrambenim
mogucnostima bivse Jugoslovenske vojske i Zivotina sko-
jevska grupa, njih deset, iz napustene zgrade Staba Pri-
morske armijske oblasti na Pasinovcu iznijeli su 17 pusaka,
dva sanduka metaka i rucnih bombi, sanduk municije za pi-
stolje i vise topografskih karata, pisacu masinu, hartije, bo­
ja i drugog, i sve to zakopala u groblje, a zatim u pecinu
zvanu Orlovo gnijezdo, u procijep kamene litice koja se vi-
soko nadnijela nad korito vododerine izmedu groblja i pra-
voslavne crkve. U to gnijezdo se moze stici samo puzuci i s
velikim naporom, pa je taj opasni put savladao najmladi
Todor gurajuci ispred sebe oruzje zamotano u satorska kri-
la, da bi ga ubrzo sklonili na jos skrovitije mjesto, u
»davolska plazala«. Sutradan su iz magacina iznosili hranu,
pa je »bilo i komicno vidjeti Ibru Dzaferovica kako nosi
ogromnu tablu slanine«, sjeca se danas Pavle, nosilac Parti-
zanske spomenice 1941. i potpukovnik u penziji, koji je vec
10. ili 11. aprila mogao da procita proglase i cuje Kvater-
nikovu radio-poruku da su »Bozija providnost i volja naseg
saveznika, te mukotrpna visestoljetna borba hrvatskog na­
roda i velika pozrtvovnost naseg poglavnika dr Antuna Pa-
velica, te ustaskog pokreta u zemlji i u inostranstvu, odre-
dili da danas pred dan Uskrsnuca Bozijeg Sina uskrsne i na­
sa Nezavisna Drzava Hrvatska«.
»Bozja providnost i volja naseg saveznika« ubrzo su na-
punili progonjenim Srbina i Jevrejima podrume Zandarme-
rijske kasarne i garaze u njenom dvoristu, na zapadnoj
strani nase ulice, te policijske celije i mnoge prostorije sko-
la. Zld je vladalo gradom, zlocinci su iznenadili sve sto je

68
bilo posteno i rodoljubivo. Iznenadili su i mostarske komu-
niste i njihovo partijsko rukovodstvo. Niko nije ocekivao
da ce ljude, koji se hapsenju nisu suprotstavljali vjerujuci
da nevina covjeka ne mogu na pravdi boga ubiti, ubrzo od-
vuci do prvih jama i ponora. Ustaski stozernik Ivan Zovko
potpisao je 23.1ipnja 1941. Naredbu o kretanju Srba i Vido­
va, koji su gradani sa zebnjom citali, da »vise od dva Srbina
ili Vidova ne smiju se kretati gradom zajedno«, da »poslije 8
sad uvece Srbi i Zidovi moraju biti u svojim kucama«, da
»Zidovi i Srbi pri kupovanju u radnjama moraju cekati dok
Hrvati podmire svoje potrebe, pa tek onda da kupuju«, da
ce »Zidovi kupovati samo u svojim radnjama«, da »Srbi i
Zidovi ne smiju ici na Setaliste, niti smiju sjediti na Trgu
slobode«, da »Srbi i Zidovi ne smiju plesati u javnim lokali-
ma«, a »svaki prekrsaj kaznit ce se najkrace na lieu mjesta
bez izuzetka«.
Tri dana kasnije, 26. lipnja, istaknuta je nova naredba
Ustaskog stozera: »Naredujem da se od momenta objelo-
danjenja ove naredbe ne smiju Srbi i Zidovi kretati po uli-
cama niti na iste izlaziti do daljnje naredbe. Prekrsitelj ove
naredbe bit ce na lieu mjesta kaznjen. Za dom spremni!
Ustaski stozernik Ivan Zovko.«
Sta se dalje dogadalo u porobljenom gradu ostavio je
potresno svjedocanstvo Pavle Neimarevic, koji je 27.juna
1941. s komsijom Nikolom Svorcanom bezbrizno sjedio ne-
daleko od kuce. Iznenada su ih zgrabili zandari i ustasa Hu-
removic i vezali konopom, a zatim su psujuci srpsku majku
i srpski ustanak u nevesinjskom kraju, pistoljem tukli Ni-
kolu.
»Nikola je bio sav krvav i krvlju poprskan po cistoj bi-
jeloj kosulji i prsluku. Nekoliko zuba mu je poispadalo,
otok se pojavio oko ociju da ga je bilo strasno i pogledati.
Cudno, mene nisu tukli, valjda sto je Nikola bio u narodnoj
nosnji, krupan, ured^n, sta li. U meduvremenu su ustase iz
kuca izvodili ljude. Prikljucili su nam fabrickog radnika
Dorda Samardzica, kojem su naredili da u ruci, visoko iz-

69
nad glave, drzi sliku nekog orla - sliku koju smu mu pro-
nasli u kuci. Zatim su, iduci niz nasu ulicu, izvodili iz svake
kuce, u kojoj bi ih pronasli, muskarce i prikljucivali nasoj
koloni: Radice, Zivka i Kostu, Scepu Basica i jos neke.
Posljednjeg su prikljucili Simu Mrava, te nas dvadeset pro-
veli gradom i zatvorili u garaze u dvoristu zandarmerijske
kasarne.
U neveliku prostoriju utrpano je 108 ljudi, koji nisu
mogli da sjednu, da se okrenu, da uhvate zracak svjetla,
priguseni i zaguseni do smrti. I nije dugo trebalo da se tog
toplog junskog dana gostionicar Risto Ljoljic ugusi od tjes-
kobe. Sta dalje da pricam? Klonuo covjek ostao bi zaglavl-
jen medu ljudima, opustenih nogu, vised i klateci se. U
takvoj paklenoj vrudni, bez vode i hrane, izdrzalo se tri da­
na. Ali vec prvog dana prozvali su nekog Borozana i dugo
je trebalo da se izvuce izmedu nas. Odveli su ga u kasarnu i
otud se ubrzo cuo pucanj. Malo zatim su ga ubijenog iznije-
li u dvoriste na provizornim nosilima i odnijeli. I u susjed-
noj prostoriji je odjeknuo pucanj, cula se galama, a kasnije
smo saznali da su ubili nekog Skoru. Ustase su mu pronasle
Staljinovu znacku ispod revera na sakou i kad su ga upitali
ko mu je to, odgovorio je da je to sofer, a na pitanje koji
sofer, dodao je: ’Onaj koji upravlja cijelim svijetom!’ I za-
to su odmah pucali u njega. To nam je rekao ustasa Pero
Brkic, koji nas je sa drugim ustasama cuvao stalno drzed
uperene puske kroz prozorcice garaza. Sutradan, na Vidov-
dan, vojska je preuzela vlast od ustasa i mi smo ujutro, na-
kon tri dana provedena u stravicnim uslovima strha, zedi i
gladi, pusteni kucama.«
Tek tada je Pavle susreo majku Aniku i brata Todora,
koji su takode bili zatvoreni u podrumima zandarmerijske
kasarne, desetak metara daleko od garaza. »Nisam znao da
su u meduvremenu zatvorili i njih dovje. U nasoj kuci trazi-
li su i oruzje, kao da im je neko nesto rekao. Naseg komsiju
Savu Gusica Cotu spustali su u catrnju da trazi oruzje. I ci-
jelu kucu su pretresali, ali im bi to uludo. tla n a nase sko-

70
jevske grupe Obrada Slijepcevica, kojeg su zatekli u kuci,
za trenutak nisu drzali na oku i on im je umakao preko ba­
sta. Majku su tukli i s bratom Todorom ubacili, vezane,
glavacke, u kamion. I nabili su ih, kao i nas, u podrum. Nis-
mo znali jedni za druge. Cetrnaestogodisnja sestra Ksenija
bila je u kuci sa bakom Cvijetom, majcinom majkom. Zi­
vota je sa Savom Medanom vec bio sklonjen u kucu Save
Zupca.
»Kada su ustase odvele majku i bracu, Pavla i Todora,
bas u trenutku kada sam pokusavala da se zavucem u jedan
betonski kanal, s prozora svoje kuce ugledao me komsija
Stevo Nikolic, jedini Hrvat u nasoj ulici«, prisjeca se tih
gorkih dana Ksenija Neimarevic. »On je imao zenu srpki-
nju i kcerku Biljanu, s kojom sam se cesto druzila mada je
bila starija od mene. Njen otac je drzao radnju kod Starog
mosta i bio je, kako bi se reklo, lojalan Hrvat, a ovog puta
je kao komsija saosjecao sa sudbinom progonjenih porodi-
ca. Ugledavsi me ojadenu, bespomocnu, ne znajuci sta cu
sa sobom i bakom Cvijetom, ponudio mi je utociste u svo-
joj kuci.«
Majka Anika i njena djeca su iz svoje kuce, sredinom
avgusta 1941. ispratili iz Mostara prvi odred naoruzan pus-
akama sklonjenim u aprilskom ratu. Odred se uspjesno
probio u istocnu Hercegovinu i nije dozivio sudbinu prvog
rast.urenog odreda. Tako su mostarski komunisti stigli
medu pobunjeni srpski narod koji je vec vodio oruzanu
borbu. Tu neobicnu kolonu od tridesetak komunista vodio
je »u slapama od coje« spanski borac Sava Medan, a na
njenom zacelju koracao je Zivota Neimarevic.
Sutradan, bio je 17.avgusta 1941, majka Anika i njena
majka Cvijeta, Pavle, Todor i Ksenija, i skojevac Vasa
Maslo, umjesto Zivote, krenuli su, vozom, za Srbiju, kori-
steci propusnicu koju im je nabavila partijska organizacija.
Izbjegli su transporte kojima su, po abecednom redu, ise-
ljavane srpske porodice u logore u sjevernom dijelu
Hrvatske ili u Srbiju.

71
 Bili su to najcrnji dani u istoriji Mostara.
Anika je sa Todorom i Ksenijom ostala cetiri ratne go­
dine u Beogradu, a njena majka Cvijeta i Pavle, krajem lje­
ta 1941, krenuli su u Hercegovinu i u svojoj kuci na Bjelusi-
nama ponovo sirom otvorili vrata ilegalcima, partizanskim •
kuririma i odredima koji su izlazili iz grada.
Kurir Pavle je posljednji put vidio brata Zivotu pocet-
kom 1942, a nekoliko mjeseci kasnije Boro Balac, ga je
obavijestio da je Zivota, u to vrijeme sekretar Sreskog ko-
miteta KPJ za Nevesinje, junacki poginuo. O bratovoj
postojanosti i u najgorcim trenucima zivota govorio mu je
En ver Cemalovic, politicki komesar Trinaeste hercego-
vacke udarne brigade, kada ga je - oktobra 1944 - poslao u
Srbiju da primi novu duznost i da se, tako, pridruzi svojim
ukucanima - majci, Kseniji i Todoru.
O Zivotinom herojstvu na strijeljanju ostavio je uv-
jerljivo sjvedocanstvo i karabinijerski komandir Giuseppe
Falcone, koji je iz Bilece izvjestavao komandu u Dubrovni-
ku da je 28.jula 1942, »u 5 casova, jedan vod dobrovoljacke
antikomunisticke milicije iz Bilece izvrsio smrtnu kaznu
nad komunistom Zivotom Neimarevicem, sinom pokojnog
Save i Anika Andelopolj«, da je strijeljani iz Mostara i da
ima 21 godinu, da je »nesto ranije uvhacen, ranjen u zoni
Bilece«, a zatim: »Kazna je izvrsena u blizini pravoslavnog
groblja. Prije izvrsenja kazne osudeni je odbio da mu se
stavi zavoj na oci i trazio je da govori. Kada mu je to doz-
voljeno, izjavio je da nevin umire. A cim je komandir voda
komandovao da se puca, Neimarevic je povikao: ’Zivjela
Komumsticka partija Jugoslavije!’«
O Zivotinoj posljednjoj poruci, o smrti cetvoro djece
Gojka Vukovica i majke Zlate, o stotinama poginulih iz
grada na Neretvi saznali su majka Anika, kcerka Ksenija i
partizan Todor u tek oslobodenom Beogradu, gdje su cetiri
godine istrajavali iscekujuci slobodu i svoje najrodenije,
svog Savu, o kojem ni tada s ruskih strana nisu stizale vije-
sti.

72
 Dok je Ksenija u poratnom Mostaru, u ogoljeloj kuci,
slusala baku Cvijetu, iznemoglu i gladnu, i dok je u gluvoj
kuci slusala kako joj starica prica da su »oni nasi, ratni par-
tizani, bili bolji od ovih sadasnjih, jer sada ni hljeba nema-
mo«, ne shvatajuci kako joj kuca naglo opusti, kako niko
ne navraca (ubrzo je baka dobila penziju, nekoliko mjeseci
pred smrt). Majka Anika i sin Pavle su u Beogradu tragali
za vijestima o Savi i saznali za zlu sudbinu, samo toliko:
najvjerovatnije je umro 1936. ili 1937. godine.
Dvadeset i nekoliko godina kasnije od Centralnog par-
tijskog arhiva CK KPSS iz Moskve dobili su »arhivsku
ispravku«, izvode iz anketnog lista druga Save Neimarevica
Lesica, najnuznije sto svaki anketni list sadrzi: da je roden
1896. u Mostaru, navedene su mu partijske funkcije i sko­
lovanje, te gdje je radio, da je od 1934. penzioner, a od ta­
da do 1937. na »lijecenju u psihijatrijskoj bolnici«.
I to je sve. Da je mrtav, da je okoncao u staljinskim
cistkama saznali su od Lesicevih drugova sa skolovanja u
Moskvi, cije pisane izjave potvrduju potresnu dramu jed-
nog cestitog komuniste i oca porodice, svjedoce o okova-
nosti jednog vremena i jedne sredine, o brutalnosti i necov-
jecnosti.
»Dolazio je vise puta i kod mene u stan, u hotel ’Luks’,
i iz svakog njegovog razgovora jasno je uvek dolazila do iz-
razaja zelja da se vrati u zemlju i nastavi svoj partijski rad«,
zapisao je Dim. Stanisavljevic Krka. »Inace je ziveo skrom-
no i povuceno, izbegavao je da govori o svojim porodicnim
prilikama, jer je duboko prezivljavao okolnost da je morao
da napusti zemlju i da se odvoji od porodice. Ja sam samo
jednom neposredno poveo razgovor o tome, ali je on dubo­
ko potresen tesko uzdahnuo i pognute glave samo cutao,
dok su mu oci bile pune suza. Odrzavalo ga je samo cvrsto i
nepokolebljivo uverenje da ce i tome doci kraj i da ce dozi-
veti i kod nas pobedu radnicke klase pod rukovodstvom
svoje, Komunisticke partije i da ce i sam u tome ucestvova-
ti i doprineti.«

73
 Uzaludna su bila Lesiceva prizeljkivanja. Kada su se
poslije duzeg vremena ponovo sreli, »drug Sava, koji je u
meduvremenu zavrsio Lenjinsku skolu i uporno trazio da
ga posalju na rad u zemlju«, nije poslat u zemlju, medu
svoje, sto »ga je sve vise nerviralo i izazivalo, pa kako nasi
drugovi, koji su u to vreme vrsili duznost predstavnika nase
Partije pri Kominterni, nisu imali ili nisu zeleli da ga shvate
i da nadu pravi odnos u razgovoru s njim i da ga tako smire,
to ga je ponekad dovodilo u takvo stanje da prosto nije vla-
dao sobom, sto se opet iskoriscavalo protiv njega i sto mu
se tesko svetilo«.
Udaljen je iz Moskve, ali se ponovo vratio »na svoju
ruku sa sve zustrijim i energicnjim zahtevom da se posalje
na rad u zemlju«, ozlojeden sto se, mozda, u njega i sum-
nja, pa otud i ocekivani rasplet: »nervno poremecen« smje-
sten je »u bolnicu za dusevno poremecene osobe«.
Bila je jesen 1934. godine kada su Trajko Miskovski
Kuznjecov i Sava Neimarevic Lesic razgovarali sa Filipom
Filipovicem »zasto se ljudi ne salju u zemlju«, kada je
Kuznjecov saznao da se oko toga Lesic »prosto svadao u
Kominterni«, pa i to da je »nervno popustio i da je bio pos-
lan na lecenje«, odakle je, cinilo se Kuznjecovu, Lesic pob-
jegao, jer mu je tada rekao: »Gle, Kuznjecov, majku im,
prave me da sam lud zato sto trazim da me posalju na par­
tij ski rad u zemlju.«
U Moskvi je sa Savom drugovao i Svetislav Dordevic
Lopacev, koji je mnogo godina kasnije, 6.maja 1982. u Be-
ogradu, zapisao da ih je upoznao Duro Dakovic i da je Sa­
va »patio jer je ostavio brojnu porodicu«, da mu je jednog
dana javljeno iz Kominterne da je Lesic umro i da ce biti
kremiran u moskovskom krematoriju broj 1.
Lopacev i drugovi su saslusali govor na kremaciji, du-
boko uvjereni da je »Sava bio jako dobar drug«, komunista
»ogromnog iskustva u radu na organizaciji strajkova i dru-
gih manifestacija u uslovima ondasnje Jugoslavije«, kao sto
je i stari crnogorski revolucinar Nikola Kovacevic zapisao

74
 da u »sazvezdu tih i takvih imena, pored Vukovica i njemu
slicnih, bezuslovno nalazimo i susrecemo i nezaboravnoga
nasega druga Savu Neimarevica Lesica, obicnoga limar-
skog radnika i covjeka redih, da se tako izrazimo, urodenih
sposobnosti i prije svega spremnosti i gotovosti na podvige i
zrtve«.
Komunista Kuznjecov, saopstavajuci da je Sava Nei­
marevic »bio komunista, pravi revolucionar, predan Partiji
i radnickoj klasi i uvijek spreman da da zivot za Partiju«,
nije mogao a da na kraju svoje izjave ne dopise naliv-pe-
rom: »Kazite njegovom sinu, ja bih mnogo zeleo da je i sin
kao otac, i mnogo ga pozdravite od mene.«
Ako se za Savina dva sina, Pavla i Todora, nekadasnje
partizane, vise oficire JNA u penziji, i njihovu djecu, fakul-
tetski obrazovane Beogradane, moze reci da ih Mostar do­
ce kuje kao postojane komuniste, borce iz kuce koja je «bi­
la tvrd orah u borbi protiv neprijatelja«, za mjezimicu tra-
gicnog revolucionara, njegovu Kseniju, neka nam, poput oce-
vog sazvjezda, progovore Ksenijina djela sa najveceg gra-
dilista Evrope, sa Elektrane na Berdapu, neka se oglasi
»zena neobicnog formata, Ksenija sa Dunava«, koja je
«rascistila s provincijskim predrasudama u pogledu zena u
svojoj domovini«, »debeljuskasta inzenjerka malog rasta sa
bijelim zastitnim sljemom na dzinovskom gradilistu«, glav-
ni inzenjer na obalama rijeke, gdje se »rada rijecna hidroe-
lektrana, treca po velicini na svijetu«, »jedina zena medu
cetiri hiljade muskaraca«, kako zapisa saradnik lista »Bun-
te Osterreich« 7.aprila 1970, zabiljezivsi da tu »zenu u pan-
talonama u tehnickim pitanjima niko ne moze ni u cemu za-
varati«, jer «Ksenija je na zici i zna sve«, njeni se »prijedlo-
zi ozbiljno shvataju i najcesce realizuju«, jer u »kontaktnim
razgovorima sa rumunskim partnerima - centrala je zajed-
nicka produkcija - Ksenija predsjedava, jer govori vise je-
zika i odgovara za pridrzavanje termina i za finansijske pos-
love«. A potom: »Tamo gdje hiljade tona betona i celika
savladuju i krote bujice, koje sunu iz klanca Karpata i

75
planine Balkana, mala tamnokosa tehnicarka osjeca se do-
bro. To mora biti poseban osjecaj biti sam medu toliko
muskaraca - ali Ksenija posmatra ovaj problem sa jednog
svog ljudskog gledista... ’Ovdje mi se ne moze dogoditi ni-
sta vise i nista manje nego u Beogradu na ulici’, kaze Kseni­
ja. ’I ako bi nesto, sto ne vjerujem, moglo da se dogodi, on-
da cu za ono sto je iskrslo imati razumijevanja i aferu uviti
u plast cutanja. Ni u kom slucaju dreka ili prijava kod vla-
sti.’ Tako misli jedna zena koja je rodena u bosanskom
Mostaru, u gradu gdje su jos i danas muskarci nadredeni
zenama...«
Ksenija Neimarevic, koja za »svoju omiljenost i jaku
fascinaciju inzenjera visoke gradnje moze da zahvali sop-
stvenoj jakoj volji i svojim nenasminkanim ustima, jugoslo-
venskim temperamentom i sposobnoscu izrazavanja govori
istinu, ako joj se nesto protivurjeci, i ona nade najslade ri-
jeci, koje poznaje orijentalno jezicko blago, kada joj se ne­
sto dopadne ili kada je ispadalo na njeno zadovoljstvo«.
Pred nama je, dakle, Savina kcerka, kojoj je »podruc-
je njenih zadataka tako opsezno i mnogostrano da za samu
sebe jedva nalazi vremena«, koja govori francuski, engles-
ki, njemacki, ruski i italijanski, cija je »gvozdena volja po-
mogla da savlada podmuklu bolest, djelimicnu paralizu,
kada nije mogla ni da pise ni da crta«, Mostarka, Savina
kcerka, na Sedmom kongresu Saveza omladine Jugoslavije
prevodilac Josipu Brozu Titu u njegovim razgovorima sa
stranim gostima, a tu njenu »omiljenu fotografiju« sa Ti-
tom i list je objavio, da bi na obalama Dunava »predvodila
jugoslovensku delegaciju prilikom razgovara sa Rumuni-
ma«.
Tako su govorili o Kseniji prije vise godina, a aprila
1984. oglasio se, kao i vise puta dosad, i list Gradevinsko-
tehnickog kombinata »Hidrotehnika« zapisom pod naslo-
vom preko cijele strane »Do pravde, bez precutkivanja«,
dijalog »bez rukavica«, jer drugacije inzenjer Ksenija i ne
zna da razgovara, ni kao delegat SR Srbije u Jugosloven-

76
Inz. Ksenija Neimarevic (oznacena strelicom ), mladi clan m ostarske revo-
lucionarne porodice, ciju kucu obiljezava i spom en-ploca, kao prevodilac
Josipu B rozu T itu u njegovim razgovorim a sa stranim gostima na Sedmom
kongresu Saveza om ladine Jugoslavije

77
skom komitetu za brane. Njena rijec se pazljivo slusa i u
Medunarodnom potkomitetu za tehnologiju gradenja viso-
kih brana i u Udruzenju americkih inzenjera, ciji je clan,
svugdje gdje je putevi rada i stvaranja dovedu.
Tako inzenjer Ksenija Neimarevic, direktor RJ Der-
dap II, i u isto vrijeme ove, 1985. godine rukovodilac rad-
nog kolektiva koji podize novu branu Grliste, 15 km daleko
od Zajecara vodi bitku za ispunjenje graditeljskih planova i
za opste unapredenje vrednovanja rada, posebno radnika.
Eto, druze Kuznjecov, umjesto poruka s juga, iz Mo­
stara ili Beograda, o revolucionarnom i stvaralackom uzra-
stanju porodice Neimarevic, neka se oglasi graditelj jugos-
lovenskih visokih brana, Savina kcerka Ksenija: »Ono sto
je u nasem radu zanimljivo, to ostane iza nas da nas sve
nadzivi, odolijevajuci svim bujicama i naletima nemirnih ri-
jeka.«

78
 n e u g a Se n a z g a r i St a

Planulo je pet B orozanovih kuca - Prva ustaska zrtva i dvadeset drugih

ubijenih B orozana - »Pritvorenici iz vojarne ovog zapovjednistva.. .« - P o­
grom i putu u neizvjesnost - Skojevci »u paketu« - Pism o o cetnickom zloci-
nu - M ajka Sava je izgubila p et sinova - Bjekstvo pod avionskim bom ba-
ma - Pedagog u vozu - Stihovi o djevojci Silviji

Koracam ulicom koja me vodi prema zgradi u kojoj zi­

vi moj prijatelj Branko Borozan, 46-godisnji Mostarac,
penzioner i otac cetvoro djece, izuzetno teski invalid koji
svakog drugog mjeseca mora doci na beogradsku kliniku,
borac koji zivi od danas do sutra.
Zasto ovog ljeta nije bio u Beograd?,
Pitam grupu zena gdje stanuje Branko Borozan i jedna
mi, iznenadena, rece: »Covjece, pa on je umro prije tri
mjeseca! Eno tamo zivi njegova porodica.«
Nisam smogao hrabrosti da udem i vidim djecu umrlog
prijatelja, koji je uzalud cekao da se objavi prilog o njemu i
njegovoj porodici, jer se »prica negdje izgubila«. Nije zelio
da pita i moli. A zasto bi i molio?! On i njegova majka su
vec punih dvadeset pet godina smireno, nezapazeno i veo-
ma skromno zivjeli i primali svoje prijatelje. Nije im osobi-
to smetalo sto su samo rijetki Mostarci znali da je majka
Sava izgubila pet sinova u posljednjem ratu i muza, zidara
Duru, prvu ustasku zrtvu u okupiranom Mostaru.
S prvim pucnjima ustasa, aprila cetrdeset prve, upravo
onog dana kada su se u Mostar spustale prve italijanske
motorizovane kolone, iznad spleta nekoliko kuca na zapad-
nim prilazima grada u kojima su zivjeli Borozani - braca
Duro, Stojan i Uros sa osamnaestoro djece - pala je prva

79
nevina zrtva, ubijen je pred svojom kucom 53-godisnji
Duro, koji je imao sest sinova i tri kcerke. Bilo je to 18.
aprila 1941.
Vec sutradan su se njegovi sinovi zavukli u zemunicu,
nedaleko od svojlb kuca, iscekujuci rasplet dogadaja. Je-
dan od njih, cetrnaestogodisnji ucenik Drago, krenuo je u
izvidanje, ali je istog dana uhvacen i strijeljan. Petnaest da­
na kasnije ubijen je i sesnaestogodisnji Lazo, limarski
ucenik.
Planulo je i pet Borozanovih kuca na prilazima grada.
Harao je pogrom - zlocinci su progonili srpske i jevrejske
porodice, komuniste i druge cestite gradane. Mnogi doma-
cini, mahom Srbi i Jevreji, nisu imali srece da se vrate svo­
jim porodicama. Ljudi ipak nisu cekali skrstenih ruku. Ko-
munisti i drugi patrioti pripremali su otpor. Mnoge porodi­
ce su cuvale svoje prijatelje, drug druga. Ali, smrt je mno­
ge otrgla od kucnog ognjista.
Nasli su se u ustaskim sabiralistima, koja su nicala po
skolama i u oruznickoj vojarni u nasoj ulici, dvospratnoj
zgradi koja bi mogla da bude i veca porodicna kuca boga-
tog gradanina, gdje je ubijen ,tek sto je doveden, jedan od
Borozhna iz Vihovica, sela iznad mostarskog Rudnika, u
prilikama kada je i oruznicki satnik Drobac 29.juna poslao
dopis velikom zupanu humske zupanije trazeci da se »prit-
vorenici iz vojarne ovog zapovjednistva« prebace na neko
drugo sabiraliste i stratiste, da su »u danima izmedu 26-28.
ovog mjeseca naoruzane ustase dovele u vojarnu oko 260
civilnih lica«, pa je zbog »ovolikog velikog broja lica u vo­
jarni... pretijesno«, da je ispraznio »dvije sobe momcadi,
zapremio dvije auto-garaze, kao i stalu, ali sve ove prosto-
rije jos su pretijesne da se u njih moze smjestiti ovako veli-
ki broj lica«, a uz sve to morao je, kaze, »postaviti dosta ve-
liki broj oruznika, koji strazare pred i oko ovih zgrada u
svrhu sprecavanja eventualnog bijega ili napada na vojar-
nu«, pa i to da je »upotrijebio i oruznike« koje je »pozvao
iz okolnih postaja radi odrzavanja reda i mira«.

80
 Zbog toga sto »vanjska sluzba trpi«, a i »ishrana ovako
ogromnog broja lica« je »uveliko otezana«, jer »ovaj stozer
ne raspolaze sredstvima za izdrzavanje istih«, pa je valjda
stoga uznicima bila i uskracena hrana i voda, satnik Drobac
moli »velikog zupana« da se »ovo pitanje najzurnije i tako
reci odmah rijesi, to jest da se pritvorenici odmah odvedu
iz vojarne ovog zapovjednistva i sprema u pritVore vlasti,
koja je za ovo nadlezna«.
Zatvorenici su pusteni kucama, ali ubrzo su ponovo bi­
li na okupu - i oni i drugi koji dotad nisu bili uhapseni. Gra-
dom su osvanuli i plakati kojima su ustaske vlasti obavje-
stavale Srbe da se sa najnuznijim stvarima iseljavaju u Srbi-
ju, da bi mnoge kompozicije krenule i u koncentracione lo-
gore u zapadnim krajevima Nezavisne Drzave Hrvatske.
»Ovim je cast izvijestiti gospodina velikog zupana da
je dana 14.kolovoza vozom u 23 sata iselilo 350 grcko-
istocnjaka, a jutros 15.kolovoza u 6,30 sati 130. Napominje
se da je ovih 130 grckoistocnjaka otputovalo sa njemackim
putnicama.«
Sutradan, 16.avgusta u 21,40 sati, Ravnateljstvo za
javni red i sigurnost u Zagrebu i njegov drzavni tajnik Kva-
ternik poslali su »svim podrucnim vlastima« telegram da se
»odmah obustavi svako odasiljanje zatocenika za Gospic«.
Desetak dana kasnije, 26.avgusta 1941, Predstojnistvo
gradskog redarstva Mostara poslalo je Velikoj zupi Hum
izvjestaj koji u cijelosti citiram:
»Temeljem trazenja Naslova B r.225/41 Pret. od 2.ko-
lovoza 1941. god. za registraciju Srba pravoslavaca izvjes-
cuje se da se je za registraciju Srba pravoslavaca osim mje-
sovitih brakova i onih koji su vec presli na rimo.kat.vjeru
prijavilo ukupno sa muzevima, zenama i djecom 852 oso-
be.«
U Mostaru je, eto, tako, od oko pet hiljada gradana
srpske nacionalnosti ostalo samo 852! Neka nam dogadaji
koji su se dalje rasplitali predoce svu strahotu genocida koji
je sirokim otkosima smrti odnosio familijarne ljude, zene i
djecu.
81
 a dr& dskog E ad aritta
» M » t t a r «

Pozivaju «: iv i SRBI sa filanovim* svojih porodiva cija prezimena

po redarstvenom popisu poamiju sa slovima A i B, dase danas 14. o, m.
u II) saji navefier sakupe na ieljeznickoj postaji radi isetjenja a SRBIJU.
Vlak iseljenika krennti ce tofino u fl sati navefier.
Iseljenici imartu pravo sobcm ponijeti 50. kg. prttjage poosobi te
sav svoj acvat i sve svoje dragocjenosti.
S v t gore navedeni, koji su duini odputovati danasnjitn isefjeni£~
kitu vlaftom, moraju prije odtaska na kotodvor svoje stanove zakljncati
« kljufieve nz naznaku prezttnena, ulice t kiicnoga brnja predati predstoj-
niStvu ovoga redarstva soba br. 5.
Svf koji se ovome po^ivtt ne odazovu te pokusaju odbjefii OS sakrid
« , p o p!'-<naiasku biti fie uhapseni i najstrozije ka£njeni.
Zabranjuje se svstna i svakom epod najstroiijom kaznotn pritnati
b ilo s to od Srba oa pokfoB, pobranu, ili obracan u naravi kao i za iste,
koji se moraju Iseldi bilo intervenirati tii ih prikrivati,
Ka»-O Nfcl<ir» » f r « > < y o x n t»IM <fi«
o o i K « l , U t i f i | a < t t * .u & « k f u * v « | M p o t e r e t m t l i t « m s * k » -
i t B O v b i u i» *s k « I I is » * * * » o *ie tttt.
Swdlaoi». * s imswlo aH**m v oO ru t re d o .

7A DOM SPREMNH-
i'htimt a Mostara 14, k a h m m SMI.
; mMtaratwa
K r U lit, f . r.

82
 Na put mucenistva ka Srbiji i koncentracionim logori-
ma oko Siska krenula su i dva clana skojevske grupe iz nase
ulice i ulicica koje se na nju naslanjaju - Branko Borozan,
kojeg vise nema medu nama, i Vlado Borozan, danas ruko-
vodilac bezbjednosnih sluzbi Kongresnog centra »Sava« u
Beogradu.
I kao sto se Branko, cijeg su oca i dva brata vec ubile
ustase u Mostaru, sa majkom, sestrom i dvojicom starije
brace nasao u logoru pored Siska, i trinaestogodisnji Vla­
do, cijeg su oca, zeljeznicara Radu, ustase ubile u Gospicu
krajem juna 1941, sa majkom Danicom, bracom Cedom i
Rankom sestrama Savetom i Vidom, stigao je u koncentra-
cioni logor pored Siska, na novo ustasko sabiraliste i strati-
ste.
»Tog oktobarskog jutra, nas trideset sest muskaraca u
grupi, medu kojima sam bio i ja sa dva starija brata, pove-
deni smo ’na rad’, otkuda se, znali smo, najcesce logorasi
nisu vracali«, pricao mi je Branko i maramicom, kao snijeg
bijelom, brisao vlazne ruke. »Ja, ovako nevelik, brzonog,
uz put sam krenuo u siprazje, a nedugo iza toga osinuli su
mitraljeski rafali. Pod njima su pali i moja braca Andelko i
Danilo. A ja sam odmaglio, s lopatom na ramenu, nazad,
medu svoje, medu zene i djecu.«
Tako je majka Sava, Brankova majka, vec 1941. izgu-
bila muza Duru (ubijen je i njegov brat Uros) i cetiri sina -
Draga, Lazara, Andelka i Dragana. Bili su medu 22 Boro-
zana sto ih ustase pogubise 1941. na jamama oko Mostara,
Gospica, Siska i Jasenovca. Ostadose u skupnim jamama
pored familijarnih domacina i tek stasalih momaka iz sire
rodbine Borozana - dva Ristova sina Dusana i Mihe, Goj-
ka, Todora, Alekse, brace Rade i Sime, Zarka, Laze, Ilije,
Jove, Milana, dva Scepanova sina Riste i Sime, Urosa.
rodenog 1891, i ucenice Natalije, medu zrtvama fasistickog
terora. Prezivjeli nqstavise borbu, njih dvanaestoro Boro­
zana, ucesnika narodnooslobodilackog rata.

83
 Medu njima su bili skojevci Branko i Vlado, koji su u
Mostar stigli iz Siska novembra 1941. kao »slijepi putnici«.
To sto prezivi u logoru, rasu se na sve strane: muskarci, do
desete godine zivota, krenuse no vim nepoznatim putevima,
poneki u Srbiju, kao i zene i djeca sto podose u Srbiju ili u
Mostar, pa tako i Branko i Vlado, »prestarjeli« za povratak
kuci, zamotani i uvezani »u bale« kolima su prebaceni do
Zeljeznicke stanice, do vagona kojima su se prezivjeli vra-
cali svojim napustenim, opljackanim ili, kao Branko, spa-
ljenim kucnim ognjistima. U vagonu su izvukli glave iz »pa-
keta« i zatrazili gutljaj vode.
Tako smo ponovo okupili nasu skojevsku grupu, obu-
cavali se u rukovanju oruzjem, pisali parole po zidovima i
banderama, citali i rasturali letke i biltene oko Rudnika
uglja, na Zgonima, u Rastanima i Vihovicima, oko zeljez­
nicke radionice i lozionice, u Ilicima oko oruznicke vojarne
i bolnice, prenosili ilegalne materijale, razbijali sijalice,
prikupljali ili kupovali municiju, poneku bombu i pistolj od
domobrana i oruznika.
Smetala nam je i »krugovalna postaja«, razglasna sta-
nica, koju je Ustaski stozer razapeo i na Rondou, na gum-
nu, odakle se na sest strana racvaju ulice sa drvoredom li-
pa, peli se na golema stabla, pokusavali da prepilamo ce-
licnu zicu, debelu kao ruka, ali nam to ne uspje. Dijelili su
se i rijetki zalogaji, jer »povratnici Srbi« nisu imali ni one
bijedne karte za »redovno sljedovanje« i majka Danica,
Vladova majka, obratila se za pomoc i svojoj pravoslavnoj
parohiji, popu, koji je bez okolisenja docekao: »Kad ti se
sin Cedo vrati iz partizana, onda ces dobiti pomoc.« Majka
Danica je odvratila popu grdnom »uvredom«, pomenula je
crkveni prag na kojem je stajala, a u svojoj kuci je sa zida
skinula sliku svetog Dorda i gurnula je iza ormara obraca-
juci se djeci: »Nece me vise ni on gledati...«
Poput dvije stotine i vise porodica, kojima je ilegalni
Narodnooslobodilacki odbor Mostara slao »mjesecno slje-
dovanje« hrane, povremeno je i skojevac Vlado dolazio u

84
 nasu ulicu i u kuci komuniste Hame Cerkica, krojackog
radnika i povjerenika za Narodnu pomoc, koji poginu
1942, primao poneki kilogram kukuruznog brasna, pasulja
i ulja, da bi i on, Vlado, iz »ekonomskih akcija«, u koje je
isao i sa Ekremom Curicem, sto ga ustaSe objesise u Mosta­
ru novembra 1943, donosio kuci kokos ili dvopek, fiSek so­
li, konzervu.
I upravo kada smo na Biskupovoj glavici, gdje se da­
nas uzdize Partizanski spomenik, oznacavali naSe nove,
»sitne« skojevske akcije, Branko Borozan je dobio pismo
od sestre Mare, koja je sa drugom Brankovom sestrom ziv-
jela u Trebinju.
Bio je 12.juni 1942, kada je Mara napisala potresnu
ispovijest o smrti njihovog brata Mirka, komuniste i poli-
tickog radnika u selima oko Ljubomira u istocnoj Hercego­
vini.
»Mirka su uhvatili cetnici u Ljubomiru«, pisala je Ma­
ra. »Na zvjerski nacin je mucen. Znali su da je clan KPJ,
znali su da je primio sa najistaknutijim drugovima prve
borbe protiv cetnika i na taj nacin sprecavao da ubijaju
srpski zivalj u ovom kraju. Sav pocijepan i izmrcvaren, na-
kon deset dana doveden je u Trebinje. Vidjela sam ga kako
ga vezana drze dva cetnika, ali od velike bijede i iscrpljen-
osti sjedio je na zemlji sav pocijepan, strasno mrsav... Ni­
sam ga mogla prepoznati. Kada sam prisla blize, gledao je
u mene, ja u njega, i konacno mi je rekao: ’Sestro Maro,
zar me ne vidis?’ Uzdrzala sam se da ne zakukam, iako sam
znala da njemu spasa nema, da je to, eto, nas peti brat koji
strada. Zatim je dodao: ’Malo hljeba ako imas.’
Ja sam se odmah izgubila u komsiluku, nasla sam malo
pure i odmah mu donijela. I ja i svi okupljeni oko njega ve­
zana trazili smo od cetnika da mu dadu donesenu puru da
pojede. Cetnici su to odbili, a jedan zeljeznicar je rekao:
’Dajte mu neka jede, ako je opasan za bjekstvo tu smo svi,
nece umaci.’ I izmedu cetnika predao je puru Mirku, koji
je pruzio ruke vezane skupa i nakvasale erne od ne zna se

85
kad vezane. Za tren je pojeo sve, posao je da se malo pri-
digne, ali krajevima konopca dobio je po glavi kao znak da
ne mrda.«
Mara Borozan dalje pise:
»Ovo ti pismo pisem i molim te da ne pricas nista majci
jer znas i sam da bi je odmah prekinulo kad bi cula ovo sto
uradise od njenog rodenog petog sina koji evo pade, pored
muza i brata i ostale rodbine. Cula sam, i to je tacno, da je
nekoliko dana poslije svirepo ubijen i bacen u Vidusku ja-
mu. Gledali su neki cobani kako su njemu i ostalim napred-
nijim iz okoline Trebinja strasne muke nanosili tako da se
meci skoro nisu ni culi. Cobani su po odlasku cetnika vidje-
li vise jame kako vise ljudska srca.
Eto, tako je, dragi moj brate, i posljednji tvoj brat po-
ginuo. Ostao si nam ti sam. Na tebi je da se pazis... Cula
sam da si organizovan... Da se istices u akcijama. Drago mi
je, ali bih te molila da me pravilno shvatis... Pazi da nam
bar ti ostanes ziv. Rusi su poceli svoju taktiku i plan, skoro
ce sloboda.«
Mada je razmisljao o sestrinom upozorenju da u akci­
jama bude obazriv i pronicljiv, da nesmotreno ne upada u
samovoljne diverzije, Branko ipak nije htio izbjeci drama-
ticne sukobe. Tri puta je bio hapsen kao vojni obveznik ta-
kozvane Nezavisne Drzave Hrvatske, ali je sva tri puta bje-
zao iz sabiralista u Sjevernom logoru. Pa i onog ljeta, kad
je stiglo sestrino pismo iz Trebinja, u Smrcenjacima, na pri-
lazima gradu, »drzao je na vezi« grupu od 150 zarobljenih
Rusa, nosio im hranu i biltene, pripremao ih za bjekstvo.
Te svoje prijatelje trazio je kasnije, pismom, i po Sovjet-
skom Savezu.
Tuzna i lijepa su Brankova prisjecanja o njegovim
nocnim strazama i prebacivanju ilegalaca, o zelji da se s
oruzjem obracuna s cetnicima koji su zeljeli da sve Boroza-
ne, mahom partizane, u korijenu satru, da dokrajce ono sto
su ustase, poput Brankove porodice, prorijedili gotovo do
istrebljenja.

86
 Tako su cetnici i naveli svoje gospodare, italijanske
karabinijere, da uz pomoc ustasa kazne i majku partizana
Nede Borozana, majku Jovanku, cijeg su muza Simu, ru­
dara, i njegovog brata Ristu, ustase ubile ljeta 1941. Oni su
stanovali u prizemnoj kucici u produzetku nase ulice kao i
drugi prezivjeli Borozani.
Sta se toga dana odigralo u stanu Jovanke Borozan i na
gradskim ulicama javio je Ravnateljstvu za javni red i si-
gurnost u Zagrebu 13.travnja 1942. ravnatelj mostarskog
Redarstva Mate Roko, zacuden kako mu je i tog jutra uma-
kao partizan iz prizemne kuce na Bijelom brijegu, gdje su
zatekli samo 48-godisnju Jovanku i djecaka iz komsiluka.
Umjesto partizana Nede u stanu su nasli »samokres na kolo
i 3 komada puscanih naboja, dva tocka od bicikla, 3 kosulje
talijanskog porijekla, 1 dalekozor i 2 vojnicke hlace, 1 voj-
nicke cipele i 1 vojnicki uvijac«, a zatim je zapisao: »Pro-
nadeni predmeti, zamotani u jedan carsaf, dani su Borozan
Jovanki da ih nosi na redarstvo kamo je bila pozvana posto
je odmah lisena slobode... Spomenuta je zamolila Zurovca
Predraga Ilijinog, 15.god. stara, grckoistocne vjere iz Mo-
stara, koji se slucajno nasao u stanu, da on nosi na redarst­
vo zamotane predmete. Prolazeci preko mosta na Neretvi,
Zurovac je bacio pronadene predmete u rijeku i dao se u
bijeg. Redarstveni strazar uhvatio ga je u mjesnom parku
kamo je bio pobjegao.
Borozan Jovanka na saslusanju priznaje da su kod nje
pronadeni spomenuti predmeti i navodi da je samokres to
jutro donio u njenu kucu nepoznati joj seljak i dao njenoj
kceri. Zurovac Predrag izjavljuje da je predmet bacio u
Neretvu jer se bojao da na njega padne sumnja da je donio
samokres u kucu, jer se tada slucajno nasao u kuci... Stav-
ljeni na raspolozenje talijanskim vlastima.«
Majka Jovanka je odvedena u koncentracioni logor na
Prevlaci, na ulazu u Bokokotorski zaljev, a omladinac Zu­
rovac je iz bolnice u nasoj ulici uspio da izbjegne strazarima
i da, gonjen pucnjevima, stigne do kuce Vlade Borozana,

87
 N E Z E V I S N A D R 2 AV A HRVATSKA
u s t a 2 k i s t o Z e r

B ro j« 1298/41

M o sta r,d n e 2 3 .1 ip n ja 1941. 1 •Llli-

H A R E D B A

Od d a sa o g la s a ove n a re d b e stupaju na snagu o v l p r o p l s l z a " \k re ta n j:

S rba i Zidova*
1 )V ise od dva S rb in a i l i Zidova n a sm iju se k r e t a t i gradom z a - -
jed n o *
2)Zidovi i S r b i nesmiju uopSte z ajed n o i c l ili se druZiti.
3 ) Poslije 8 sati uveder S r b i i 2idovi m o raju biti u svojim Bu-
cama.

4)Zidovi i'Srbi pri kupovanju u radnjama moraju dekati dok Hrva

ti podmire svoje potreba,pa tek onda da kupuju.
5)Zidovi ce kupovati samo u svojim radnjama.
6 ) S rb i i Z id o v i n e .sm iju i o i n a - 4 0 t a l i Z t e , n i t i . sm iju s j e d i t i ~ n
I r g u S lo ^ o d e .
7)Srbi i Zidovi ne smiju plesati u javnim lokalima.
Svaki p r ^ k r a a j k a z n i t ce se n a jk r a c e n a l i e u m je s ta b ez i z u z e t k a . -

U staS k i S to z e rn ik *
Iv a n Z o v k o ,v .r .

ytieuic.' Ir C-

88
 *
N E Z A V I S N A D R 2 AV A H R VA T S K A
DSTAf i KI s t o Z e r - m o s t a r

B r o j . 1 4 1 8 /4 1 .

M o s t a r , dne Sfl.lipnja 1 6 4 1.

H a re g ju je m .d a s e od m o n en ta o b je lo d a n je n j a ove n a re d b e n e s m iju
S rb i 1 Z id o v i k r e t a t i po u lie a m a n l t l n a 1 s t* i z l a z i t i do d a l j n e
n a re d b e .
P r e k r d i t e l j ove n a re d b e b i t oe n a l i e u m je s ta k a z n j e n .

ZA DOM S P R E M S S l

U s ta s k i S to z e r n ik i
Iv a n Zovko v . r .

89
skine svoje bolnicko ruho i, presvucen, ponovo izbjegne
potjeri, koja je ubrzo upala u Vladinu, u meduvremenu vec
opustjelu, kucu.
Ipak je i Branka i Vladu mostarska policija uhvatila
pocetkom januaia 1944, kada su ih bespomocne pronasli na
snjeznim prtinama podveleskih visina, vezali i strpali u Ce-
lovinu, u danasnjoj Santicevoj ulici koja sijece nasu ulicu.
Bili su taoci, osudenici na smrt, ako plane bomba ilegalca u
okupiranom gradu, radnici pod strazom na kopanju rovova
na juznim prilazima Mostaru.
I slucaj je htio da su bili usred grada kada su se, 14.ja-
nuara 1944, oko 10 sati prije podne, na nebu pojavila jata
saveznickih aviona.
»Znak za uzbunu uslijedio je kasno pa je napadaj izne-
nadio grad«, pisao je veliki zupan Tomislav Grgic, dopu-
kovnik Poglavnikove tjelesne bojne, 19.januara 1944, Mi-
nistarstvu unutrasnjih poslova u Zagrebu. »Koliko je dosad
ustJlnovljeno, u napadaju je sudjelovalo oko 150 neprijate-
Ijevih bombardera - vecinom amerikanske letece tvrdave i
jedno 50 lovaca, ukupno oko 200 strojeva.
Prvi val je bacao bombe samo na grad - baceno je naj-
manje 500 bomba razne tezine od 100 do 500 kg. Bombe su
padale gotovo samo po stambenim cetvrtima i ostavljale iza
sebe pustos. Do sada je nadeno, odnosno otkopano oko
140 mrtvaca. Steta je ogromna, ima obitelji koje su materi-
jalno posve unistene.
Drugi je val napao iskljucivo zrakoplovnu luku u Ro-
docu kod Mostara. Ocevici izvjescuju da je ova luka for-
malno uzorana bombama. Neprijatelj je bacio u ovaj pred-
jel oko tisucu bomba razne tezine.
Vec cetvrti dan radi se na otkopovanju rusevina i po-
pravljanju tesko ostecenih zgrada. Polozaj je jos tezi jer
nema stakla za prozore niti cigle za krovove. Iskidane su zi-
ce munjevodne struje po gradu, a ne manje je ostecen vo-
dovod. Danas su ove naprave vec djelomicno popravljenje.
Broj ranjenih do sada iznosi 120. Gradanstvo bjezi u ob-
liznja sela...«
90
 Velika zupa Hum je tada »preselila, privremeno, svoje
uredovnice u zgradu samostana«, jer »dosadasnja zgrada
Zupe casovito nije nikako sposobna za redovito poslovanje
- jedna bomba je pala u dvoriste zgrade i porazbijala sve
prozore, docim su ostale bombe padale u neposrednu blizi-
nu zgrade pa su dokrajcile ono sto nije ucinila prva bom-
ba«.
U eksplozijama bombi i opstoj panici Branku i Vladu
Borozanu, clanovima nase skojevske grupe, nije bilo tesko
da se oslobode cuvara i da mostarskim partizanskim kvar-
tovima Bjelusinama i Brankovcem stignu u stan Jure Cube-
le, oruznika Oruznicke postaje u nasoj ulici, saradnika ile-
galnog pokreta, gdje su i prenocili. Domacin i njegova zena
dali su im domobranska odijela i ubrzo su se prebacili u Ra-
stane, prvo selo sjeverno od Mostara, gdje su ponovo »do-
pisivali« svoje nove skojevske zadatke.
Iz kamenjara povise sela Rastana osmatrali su drugo
bombardovanje Mostara, 4. oktobra 1944, kada je nekoli­
ko saveznickih i jugoslovenskih aviona sa petokrakama
bombardovalo grad, bacajuci i letke, a »veci dio bombi je
pao na barake i okolicu organizacije Todt u sjevernom dije-
lu grada«, zatim na »domobransko skladiste, lozionicu,
Buntica ulicu i okolo Biskupova dvora«, kako je Velika zu­
pa Hum obavijestila 5.oktobra svoje ministarstvo. »Bombe
bacene kod baraka organizacije Todt pogodile su skladista
streljiva u kojem su se nalazile morske mine, i razaranja i
stete u gradu nastali su najvecim djelom od eksplozije ovih
mina... Domobransko opskrbno skladiste je potpuno uni-
steno, kao i zgrade i postrojenja samovozne sati, zatim
zgrade Popunidbenog zapovjednistva i okolne zgrade i lo-
zionica. Drzavna bolnica je ponovo vrlo tesko stradala, kao
i druge drzavne i posebnicke zgrade... Broj mrtvih i ranje-
nih kod organizacije Todt nije poznat, posto je uprava us-
kratila davanje podataka. Osobni promet zeljeznicom zbog
bombardovanja je obustavljen uslijed pomanjkanja stroje-
va...«
 U takvoj »oktobarskoj« agoniji mostarskog garnizona,
kada su jedinice Dvadeset devete hercegovacke udarne di-
vizije oslobodtfe Bilecu, Trebinje, Dubrovnik, Herceg-No-
vi, sve ieljezniCke stanice od Huma do Gabele i Metkovica,
Stolae i Capljinu i stigle nadomak Mostara, na sjeverne pa-
dine brda povise polja koje se pruzilo do Mostara, zastale
iznad Bune i Blagaja, pripremajuci se za posljednji skok u
Mostar, dva skojevca i ilegalna radnika Branko i Vlado Bo-
rozan su se drugim aktivnim saradnicima narodnooslobodi-
lackog pokreta stigli na polozaje Trinaeste hercegovacke
brigade, koja je poznata i kao Mostarska brigada, gdje smo
se poslije duzeg vremena ponovo sreli i nastavili borbu do
oslobodenja Mostara i, dalje, sve do slovenackih mjesta,
maja 1945. godine.
Zivotni putevi su se svakome od nas granali, postali
smo familijarni Ijudi, nasa djeca su postali roditelji, naj-
cesce visokoskolovani gradani, nas Branko je istrajavao
koliko je mogao i rano nas je napustio, ne docekavsi da u
listu proCita pricu o sebi i nama, jer se »prica negdje izgubi-
la«.
Zapretana su, tako, i druga kazivanja o Borozanima i
drugim junacima naseg vremena, o neugasenim zgaristima.
Sa spaljenih ognjista, odveden je u logor Caprag i Da-
nilo Borozan, snazna i dva metra visoka momeina, koji nije
tako lako prihvatao uznicke oko ve. Izbjegao je logorske
zamke i stigao u Srbiju, u Svilajnac, gdje ga je nasao Cedo
Borozan, brat skojevca Vlade, danas pukovnik u penziji,
jedan od organizatora ustanka u tom kraju, i sa Mostarci-
ma Rakom Kovacevicem, Avdalovicem i drugima krenuo u
partizane. Stigao je Danilo i do Bosne, stupio u Sestu
istocnobosansku udarnu brigadu, u borbi bio ranjen i za-
robljen. Nasao se u cetniCkom zarobljenistvu, odakle se sti-
— okol nost i , kao ranjenik, ponovo dokopao
ca. Uskoro je susreo ilegalce i partizane, ko-
144. prikljuiio i ponovo zametnuo puskom.
ON
 »Po dolasku u Mostar zaposlio sam se u Rudniku uglja
i bio prvi udarnik, jer vukla me zelja da u obnovljenoj
zemlji i ja ucestvujem i dam svoj doprinos, pa tako i bi:
proglasen sam medu prvim udarnicima, a nasa brigada je
prelaznu zastavu nosila 16 mjeseci«, javljao mi je Danilo
Borozan pismom 4.aprila 1984, dvadeset i vise godina pos­
lije naseg posljednjeg susreta u brzom vozu uskotracne
pruge Dubrovnik-Sarajevo.
»Poslije sam, kao sto znas, presao na zeljeznicu. I u
novoj sredini sam bio udarnik sest puta. To je bilo vrijeme
kada se nije gledalo na radno vrijeme, radilo se mnogo, jer
nije bilo dovoljno osoblja. Svoj doprinos sam dao i u iz-
gradnji Doma Ljube Bresana, danasnjeg ’Abrasevica’. On
iznosi 480 dobrovoljnih sati. Na zeljeznici sam ostao sve do
1979. godine, kada kao vozovoda odlazim u penziju. U
svom radnom vijeku nastojao sam dati skroman doprinos
izgradnji nase zemlje. Njegovao sam bratstvo i jedinstvo, a
zalagao sam se da svijetle tekovine ostanu uvijek pravi
primjer. U tom pravcu sam vaspitavao i svoju djecu, svoja
tri sina.«
Kondukter Danilo Borozan, kasnije vozovoda, Mosta-
rac kao od brijega odvaljen, zeljeznicar koji je nasu ulicu -
Desete hercegovacke brigade - godinama, danonocno, »si-
jekao cirom«, njenom istocnom stranom, a izgradnjom
pruge normalnog kolosijeka, »elektricnom, svarcarkom«,
njenom zapadnom stranom, kazivao mi je - u susretu u vo­
zu prije dvadeset i vise godina - o dogadaju za koji je po-
najbolje ostaviti Danilu da ga i ovom prilikom saopsti jezi-
kom pripovjedaca, o dogadaju koji govori o djecaku u vozu
i kondukteru pedagogu, o njihovom medusobnom povje-
renju.
»Kao da i suza kanu iz njegovog velikog crnog oka, ali
rijec nikako da se otkine«, zaceo je svoj monolog konduk­
ter Danilo Borozan. »U tom mravinjaku, u hodniku drugog
razreda brzog voza, ljudi su zijevali kao ribe bez vode, i
njegovo krhko neishranjeno tijelo, njegove bistre djecije

93
oci, u zivotu nisam vidio vece i toplije, kao da mi oduzese
volju da mu kazem i naredim da na prvoj stanici, kad vec
nema para da piati kartu, izade iz voza.
I ne znas sta mi bi da tom goluzdravom macetu, torn
nedoraslom momku zatrazim licnu kartu, a njemu, opet, da
mi pruzi radnu knjizicu. I da mi kaze: poslovoda mu je op-
sovao majku, on je odvratio, kresnula je pesnica, pa otkaz,
i on, evo, pravo iz radnje i bez prebijene pare, upao je u
voz i krenuo svojoj sestri, udatoj za jednog kapetana, u Sa­
rajevo. Vidim, roden je na Kozari, lijepo pise, dade mi i
vojnu postu kapetanovu, on ce naknadno piatiti put, ali -
ne ide, ne moze bez karte, zakon je zakon. Stojim tako i
zbunjen i neodlucan, kad cuh putnika do sebe: ’Dajte, lju-
di, da skupimo novae i platimo put ovom mladicu do Sara-
jeva. Da mu damo nesto i za hranu.’
Tako i bi. Neko pruzi toliko, neko ovoliko. I ja izvadim
nekoliko i dam. I bas kad smo prebrojavali novae za put i
hranu, iz kupea je izasla zena srednjih godina, s naocarima
’zlatnog okvira’, mrzovoljna, trazeci prolaz u hodniku. Ne­
ko je zamoli da i ona da prilog za mladica. Znao sam da je
profesorica, voda dacke ekskurzije.
Kakav je to bio pogled, braco draga! Stoji na vratima
i gleda nas svojim ledenim pogledom. Pomodrila je od ne-
kog bijesa, od te nase zajednicke molbe, i ja, istinu vam
pricam, sav protrnuh. Stresoh se, svratih pogled prema Ne­
re tvi, i mislim: kako ova jadna djeca mogu da izdrze taj,
boze me sacuvaj, kaplarski, ili zandarski, pogled. Profeso­
rica zadrza taj ledeni pogled na mom licu i otezuci odvrati:
’dobrooo, dobicete i od mene sto zelite.’
Poslije desetak dana sef stanice mi pruzi list papira. Ci­
tam i preznojavam se. Optuzba! Profesorica je napisala
tuzbu protiv mene, a sef me mrko gleda. I imao je zasto, jer
je zena napisala takvo pismo da mi se kosa dizala. I kako li­
jepo pise, post joj njezin! Citam i ne vjerujem svojim oci­
ma. Taj drug, pise profesorica, kao sluzbeno lice, konduk-
ter, trazio je od putnika, po vagonima, protiv svih pravila,

94
novcani prilog za nekog mladica - bilo je jasno da se radi o
jednom kriminalnom tipu, jednom probisvijetu, to jest o
covjeku takvog izgleda za koga se moze reci da je proble-
matican i opasan saputnik za sve putnike. Na prvi pogled,
kaze, to je lako utvrdila, jer je, ponavlja to na dva mjesta,
stari pedagog, strucnjak koji dobro poznaje ljude. Dakle,
na prvi pogled!
Bas tako kaze: stari pedagog! A ni rijec nije progovori-
la sa djecakom. Kakva li je to zorli nauka, pobogu brate,
mislim, da se covjek odmah, u letu, u prolazu, moze okvali-
fikovati kao dobar, ili kao opasan za drustvo i okolinu. Zar
tako, veli, vaspitavate svoje sluzbenike, druze sefe, da uz-
nemiravaju putnike po vagonima. A sve se, kao sto rekoh,
odigralo u prostoru od cetiri kvadratna metra. Pih, sra-
mote!
Ispricao sam sefu sve ovako kao sto sada pricam. Dao
sam mu i adresu kapetana. Kapetan me jedino mogao spa-
siti te bruke. I napisem pismo kapetanu. Kad, eto ti odgo-
vora. Od dragosti poljubio sam pismo, jer optuzba je bila
teska: stavio sam, po njenom pedagoskom oku, pod okrilje
jednog problematicnog tipa, bacila je sumnju na moje po-
stenje. Pomenula je cak i milicionera. Kapetan, na svu sre-
cu, potvrduje svu moju pricu i trazi da se vidimo i da se zah-
vali na ljudskom, toplom odnosu prema Draganu, kako se
djecak zvao.
Dvije godine kasnije, na Zeljeznickoj stanici u Saraje-
vu zaustavi me jedan dotjeran, ugladen mladic. On je -
prepoznao sam ga po velikim bistrim ocima. Cvrsto smo se
zagrlili. Dugo me trazio da se zahvali sto sam povjerovao
njegovim rijecima. I odvukao me do sestrina stana. Zavrsio
je zanat i zaposlio se, postao je svoj covjek.
Tako je bilo. A ovog ljeta, na stanici u Sarajevu, vi-
dim, rezervisan citav vagon za dacku ekskurziju. U stanici
mi rekose - to je za tu i tu profesoricu i njene dake, matur-
ante. Ona je, puce mi u glavi, i stresoh se. A na peronu ci­
tav buket osnovaca iz Sombora. Batrgaju malisani pospani

95
od dalekog putovanja, a nemaju rezervisan vagon. I ideja
mi sinu. Pola rezervisanog vagona mora pripasti njima!
Cujem je kako vec nervozno govori, za trenutak pro-
trnuh sjetivsi se njenog ledenog pogleda iza cvikera, ali smi-
reno cekam razvoj situacije. Osjecam njen pogled na sebi,
ali mi ne prilazi, neodlucna je. Vidi, valjda, da je dovedena
u skripac. Ona vodi stasale momke, pa gdje ce onda da iz-
baci malisane iz prepunog voza. I nabise se u drugu polovi-
nu vagona. Kasnije, evo me pred njom. Gledam ja nju, gle-
da ona mene. Pogled joj, rekao bih, ovog puta nekako
meksi i pitomiji. Ili sam ja kurazniji, ko ce znati. Polako
busim karte i cekam da se javi. Zar bas nece nista da kaze?
Ipak, nije mogla da otrpi a da mi s vrata ne dobaci: ’I ovo
ste ucinili protivzakonito!’ St a da joj kazem, dragi boze,
mislim u sebi, i napokon joj odgovorim: Vi ste, drugarice,
stari pedagog - i znate sta treba da radite: napisite novu
tuzbu! I produzim.
Sef me jos nije pozvao.
Tako mi isprica svoju pricu pedagog u vozu - Danilo
Borozan, partizan, jedan iz bratstva Borozana. Prezivjelih.
Sa neugasenih zgarista Mostara.
Na njihovim izvoristima bratstva i jedinstva Danilo je
vaspitavao i svoj a tri sina - Slobodana, sto zavrsi Gra-
devinsku tehniku u nasoj ulici, zaposlena i ozenjena od Bu-
zaljka, kako rece Danilo, clana SKJ, Dragana, varioca, za­
poslena i ozenjena od Vukovica, i Nenada, najstarijeg,
rodenog 1949, novinara, autora tri objavljene knjige pjesa-
ma, koji je »za neka ostvarenja sa tematikom iz revolucije
dobio opstinske, republicke i jugoslovenske nagrade«,
drustveno-politickog radnika (a upravo pohada nedavno
osnovanu Politicku skolu SKBiH«, pise mi Danilo ove,
1984.godine), davno svrsenog studenta Pedagoske akade-
mije, pjesnika, koji je, kada je od svog profesora Esada Pe-
ce saznao za poginulu partizanku Silviju Bebu Koradziju,
napisao pjesmu o skojevci ciji se grob ne moze zaboraviti, a
za mnoge ni stihovi koje Nenad ispjeva:

96
»... Svjetlost je znala kriknuti s Lovrjenca
taknuti pletenice, zaleprsati ih biserno
opisati krug oblucima i drhatjem vjerno
pritajiti pjesmu. Nicega. Samo gordost vijenca.

Oktobar je koraknuo put buljooke sove

ptica je utihnula i nestala u travi
ko ce ruku na poj da pozove
nestalo je nebo. Sta da se zaplavi?

Vracam se vrijesku i pocetku price

sumorna je svjetlost otisla kradom
bili smo obgrljeni suzom i nadom
umjesto sapata - grobnost nice.«
KOMESAR I DOKUMENTA O GRADU I BATALJONU
Strajkacka istrajavanja - U zandarm erijskoj kasarni - »O dbor za zastitu
od policijskog terora« - U rukovodecem jezgru - Partijski kurs u »Vasko-
voj« kuci - Rasulo prvog odreda - Povratak sestorice - »R uke uvis, Turci-
ne« - »K om esare, kakva je ovo vojska?« - Proglas o »ulasku« T urske u rat
- Okrsaj u pomrcini sobe - Izvjestaj Gorskog staba - Pismo o dogadajima
koji se nisu dogodili - »Propalice i olos« u redovim a kom unista - Samovo-
lja ili borba protiv neprijatelja - »Preduzeli smo sve m jere da se procisti
Konjicki b a ta ljo n ...« - »U gradu Partija predstavlja snagu pred kojom ne-
prijatelj strepi« - M arsal T ito: »M ostarac, sprem i se...«

Uzurbano je grabio ulicom da bi u radnji svog krojac-

kog majstora, iz prikrajka, oslusnuo revolucionara Gojka
Vukovica kako nevelikoj grupi gradana prica o prvoj zemlji
socijalizma, o Smoljnom i Lenjinu, o radnickoj klasi, sto
oduze vlast caru i burzoaziji, da bi samo nekoliko mjeseci
kasnije, 1934, na sahrani slusao gorka kazivanja o umrlom
limarskom radniku, i clanu CK KPJ kojeg su kao komuni-
stickog bojovnika znali cio Mostar i Hercegovina, pa i on,
segrt Vasko Gnjatic, jedan od onih koji su se, dvije godine
kasnije, nasli u strajkackoj koloni krojaca, a potom, 1937,
u clanstvu KPJ.
Bio je to susret i sa mostarskim intelektualcem Avdom
Humom, koji je ucestvovao u odlucivanju o njegovom
ulasku u Partiju, kada se sve vise umnih i moralno postoja-
nih mladih ljudi iz svih socijalnih i nacionalnih sredina
okupljalo na zajednickim programima i akcijama u rijetkim
fabrikama i skolama, drustvima i klubovima, citaonicama i
bibliotekama, poput Muslimanske narodne biblioteke, po-
sebno u obnovljenom »Abrasevicu« i Radnickom domu,

98
stjecistu proleterskog Mostara. Privodio se kraju muko-
trpan period konsolidacije partijske i skojevske oganizacije,
pogodenih hapsenjima za sestojanuarske diktature, kada je
u gradu istrajavala »robijaska celija« Karla Batka, Rudo-
lfa Hrozniceka i Muhameda Micijevica, kada su se Sava
Medan, Muja Pasic, Rade Bitanga i drugi komunisti i robi-
jasi, skolovani na »komunistickom univerzitetu« u Srem-
skoj Mitrovici i Lepoglavi ponovo oglasili u ilegalnim kruzo-
cima i na tribinama legalnih drustava i sekcija, u strajkas-
kim i tarifnim akcijama sindikalnih podruznica, kada je
skraceno radno vrijeme, poboljsani teski uslovi rada i pove-
cane plate, kada nijedan strajk nije propao, kada se i Sava
Medan, prvi Jugosloven komunista osuden po Zakonu o
zastiti drzave, nasao u rovovima Spanije i u koncentracio-
nom logoru u Francuskoj, a septembra 1940. ponovo bio u
Mostaru.
U to vrijeme, kada je »neposredno pred drugi svjetski
rat u Mostaru djelovala jedna od najmasovnijih partijskih
organizacija u BiH«, radnici su sabirali svoja iskustva iz
dvadesetogodisnje politicke i sindikalne borbe i dobro
pamtili da je svaka kolektivna akcija donosila nove podsti-
caje, ne ostavljajuci ni zene radnice na marginama zbiva-
nja. Pamtilo se i to da je vec 1920. godine oko 300 zena, za-
poslenih u Tvornici duhana, jednomjesecnim strajkom iz-
borilo pravo da rade deset casova umjesto dvanaest, pa i da
dobiju bolju nadnicu. Nisu se vise tako lako otpustale s
posla dugogodisnje radnice, poput sezonskih nesrecnica,
ojacala je svijest o jedinstvu i znacaju udruzivanja, pa je
Radnicki dom bivao i njihovo stjeciste.
Nekadasnji segrt Vasko Gnjatic, uhapsen je 3.septem­
bra 1940, treceg dana poslije masovnih demonstracija, or-
ganizovanih povodom godisnjice fasistickog napada na
Poljsku, kada se oko 3000 navijaca utakmice izmedu »Ve-
leza« i »Crne Gore« sukobilo sa zandarmima i policajcima
na Luckom mostu i kada je Vasko kao sekretar Medustru-
kovnog vijeca Ursovih sindikata, voden zandarmima, peca-

99
 tio prostorije sindikalnih podruznica Radnickog doma, a
zatim, u zatvoru, bio optuzen za komunisticku organizova-
nu djelatnost u gradu i okolnim selima.
»Je li to ovaj?« - pitao je pretucenog omladinca iz sela
Rastana agent Budak, prvi saradnik sefa policije Hocevara,
ocekujuci da ce napokon iznuditi izvjesno priznanje clana
Mjesnog komiteta KPJ za Mostar Vaska Gnjatica, a zatim i
komuniste Hame Grebe, covjeka sa »crvenom flekom na li-
cu«, da su u tom selu formirali jos jednu komunisticku celi-
ju i dijelili letak CK SKOJ-a.
»Da, to je on!« - promrsio je omladinac i Vasko je iz
skupnog policijskog zatvora prebacen u zandarmerijsku ka-
sarnu u nasoj ulici, a potom u zgradu preko puta, u Drzav-
nu bolnicu, gdje je Hama Grebo lezao pod strazom ba-
joneta.
»Kako se vas dvojica znate, ti si radnik, a on student,
kako i zasto?« - pitao je Budak.
»Isli smo zajedno u Gimnaziju on je nastavio skolo-
vanje, a ja sam otisao na zanat« - odgovorio je Vasko, ve-
zanih ruku.
»Otkud onda u Rastanima?« - obratio se Budak boles-
nom Hami.
»Isli smo na izlet sa ostalim gradanima i seoskom om-
ladinom!« - preduhitrio je Vasko svoga bolesnog druga, ali
dobio je udarac, a zatim, nakon sto je u celiji pretucen, po-
veden je usred noci ka Neretvi i njenim dubinama.
Voden je centrom grada i Vasko je svojom vikom uz-
budio gradane i, mada je znao da je to uzaludna prijetnja,
omogucio Partiji da, ne samo zbog te brutalnosti, izda letak
»Odbora za zastitu od policijskog terora.« Uzbudili su se i
seljaci, svjedocili su protiv policijskih optuzbi - i dva druga
su poslije mjesec dana pusteni na slobodu. To nisu doceka-
la i desetorica Mostaraca koje je policija internirala u Le-
poglavu.
»Trebalo je da, uoci polaska u Lepoglavu, potpisemo
tekst odluke po kojoj nas salju u internaciju«, sjecao se tih

100
dana svrseni student prava Salko Fejic, jedan od sto i neko­
liko clanova Udruzenja studenata u Mostaru, potpisnik sva
tri pisma bosanskohercegovackih studenata o polozaju
Bosne i Hercegovine u Kraljevini Jugoslaviji. »Hocevar je
prema nama izrazavao neprikrivenu mrznju i zajedljivost.
Kad nas je pozvao da se potpisemo, javio se Rade Bitanga i
rekao da nece da se potpise. Hocevar mu je odgovorio: ’Da
mi nije zao metka, prosvirao bih ti glavu’. Rade je odgovo­
rio bez ikakvog zaziranja: ’A meni ga, za tebe, ne bi bilo
zao ni da je od zlata...’. I drugi nisu potpisali.
Odvedeni su u Lepoglavu, a medu 96 komunista koji
su u to vrijeme bili zatvoreni u kerestinskom zatvoru, cet-
vorica su bili Hercegovci: Ivan Krndelj, Dusan Dule Grko-
vic, Dusan Samardzic i Alfred Bergman, zvani »Fredi
Mostarac Vili«, koji je zavrsio studije u inostranstvu
i kao profesionalni revolucionar bio na udaru policije,
»glavna licnost za nabavku svih laznih dokumenata«,
rukovodilac Centralne partijske tehnike u Becu, slusalac
Lenjinske partijske skole u Moskvi, borac Internacionalne
brigade u Spaniji i internirac u Francuskoj, koji se u zemlju
vratio 1940, da bi odmah dopao zatvora i u aprilskom ratu
izrucen ustasama, koje su ga strijeljale jula 1941.
Kada se komunista Salko Fejic sa jos tri druga vratio iz
Lepoglave, januara 1941 (drugi komunisti iz Mostara su u
toku rata ubijeni, a neki od njih, kao Rudolf Hroznicek,
okoncali mucenickom smrcu, ali i junacki: strpan u celiju u
Staroj Gradiski da umre od gladi, Hroznicek je sa dvadese-
tak komunista jurnuo goloruk na ustase i u tom jurisu pogi-
nuo), Vaska Gnjatica zatekao je kao »vlasnika« kuce u
Mrakovoj ulici u Brankovcu, koja je bila iznamljena za po-
trebe ilegalnog rada. Placao je 300 dinara mjesecne kirije
zastupniku gazde koji je lutao zemljom, vodio je »partijsku
kucu« na svoje ime i docekivao, u ime MK KPJ za Mostar,
mnoge ilegalce, clanove pokrajinskog partijskog ruko-
vodstva Ugljesu Danilovica i Avdu Humu, clanove oblas-

101
nog partijskog rukovodstva Miru Poparu, Muju Pasica, i
sekretara MK Jusufa Cevru i druge komuniste, pa i ucesni-
ke prvog partijskog kursa, predavaca Salku Fejica i njego-
ve slusaoce Sacira Palatu, prvog poginulog partizana iz Mo­
stara na Borackom jezeru, Nedu Bitangu, Radinog sina i
junaka, sto se rasnese bombom da ne bi pao Italijanima u
ruke, Boru Balaca, Hasana Bubica i vise drugih, mahom
poginulih komunista, kao i ucesnike oblasnog partijskog
savjetovanja 3.marta 1941.
Kazivanja i razgovori o ekonomskom razvitku drustva i
istoriji boljsevicke partije prekinuti su uoci aprilskog rata
odlaskom i predavaca i domacina »partijske kuce« u rezer-
vu. Vasko je u 32. pjesadijskom puku stacioniranom u Mo­
staru zatekao i dra Safeta Mujica i Mustafu Alajbegovica te
je komanda muku mucila sta da radi sa lecima koji su zasuli
kasarnu, pa i sobu komandanta puka. Na njegovom stolu
vec je bio dopis mostarske policije da se u puku nalaze os-
vjedoceni komunisti i da ih drze pod prismotrom. Koji mje-
sec kasnije, sredinom jula 1941, iz »partijske kuce« Vasko
je ispratio, zajedno s Avdom Humom i Jusufom Cevrom,
prvi odred od 22 Mostarca, medu njima i Mujica i Alajbego­
vica, ka istocnoj Hercegovini, gdje su puskonose progonje-
nog i pobunjenog srpskog naroda grunuli na ustaske i
oruznicke postaje i oko sebe ugledali prostrana oslobodena
podrucja i izbjeglu srpsku celjad, medu kojima su bili mno-
gi kojima su ustase pobacili u jame njihove najblize.
»Ali samo dan-dva kasnije ponovo sam, iznenaden,
docekao Miru Poparu, utucena i mrzovoljna, prepuna neke
muke i ljutnje i na sebe i na druge, na odred koji se rasuo u
iznenadnom i nevelikom okrsaju s ustasama prije nego sto
su se u Podvelezju podijelili u dvije grupe - jedna je trebalo
da ide u juznu Hercegovinu, druga u sjevernu, na Boracko
jezero«, sjeca se Vasko nesrecnog odreda, koji je »zbog
slabe vojne organizacije, neiskustva i nebudnosti dozivio
poraz«.

102
 Vrijeme ce rasplesti dogadaje i sudbinu Dole Balaca,
jednog od cetvorice poginule brace, Smaje Brkica i Musta-
fe Alajbegovica, koji su u tim podveleskim zapretanim
krugovima zarobljeni i saslusavani, kako je Dole uhvacen u
selu Zijemlju i sta je smjerao kada je poveo ustase ka ras-
komocenom i bezbriznom odredu.
Ako se moze pretpostaviti »da je Balac namjeravao,
sto je tesko utvrditi, iskoristiti znatno broj ni ju premoc svo-
jih drugova dobro naoruzanih, i u pogodnom momentu se
osloboditi«, kako nam Vasko saopstava svoju i Mirinu pri-
cu o drami prvog odreda, saopstenje oruznickog satnika
Dropca od 23.jula velikom zupanu humske zupanije »o
zavrsenoj borbi 20.o.m. sa cetnicima na planini Podvelezi
na mjestu zvanom Jarac kuk«, pored napomene da su se
»cetnici razbjezali na sve strane i pobjegli u pravcu Neve-
sinja«, da je »uhvaceno pet cetnika, od kojih su trojica, ko-
jima se ime ne zna, odmah sa lica mjesta sprovedena po
ustasama u Ustasku bojnicu izravno, te nisu u oruznickoj
postaji Rujiste ni preslusani«, odnosno da je »uhvaceni cet-
nik Smajo Brkic, advokatski pisar iz Mostara« i da je po-
menuo nekoliko svojih drugova iz grupe i seljaka iz obliz-
njih sela, upucuje nas da je Dole Balac, uhvacen i optuzen
da je bio kurir i da je »odrzavao vezu izmedu cetnika i Mo-
stara«, sve optuzbe odbio, kako velikog zupana satnika
Drobac i obavjestava: »Medutim, Balac, koji je takode po
dovrsenoj borbi uhvacen (kod njega je naden revolver) i
predat Ustaskoj bojnici u M ostaru, nista ne priznaje.«
»Na tako nebudne i raskomocene, ocekujuci da dru-
govi dodu po nas, iznenada, umjesto njih, dosle su ustase i
napale nas«, prisjecao se tih dana Salko Fejic.« Srecom,
skocili smo na prve pucnje i, koliko-toliko, pruzili otpor
bjezeci u sumu. Moj rodak Esad Fejic je bacio bombu i jed­
nog ustasu ranio u glavu, a ovaj je u isto vrijeme opalio me-
tak i tesko ranio Esada.«
Tako ranjena povele su ga »divlje« ustase, nepismeni
seljaci, kojima je i silazak s planine bio rijedak susret s gra-

103
dom, da bi u sjevernom dijelu Mostara, na Carini, Mladen
Balorda i Ahmed Pintul, narodni heroji, predstavljajuci se
da su iz Ustaskog stozera, na prevaru oslobodili svoga ran-
jenog druga koji je, kao i njegova tri brata, poginuo u
NOB-u. Dole Balac je strijeljan. Smajo Brkic je strpan u
mostarski zatvor i, sticajem okolnosti, osloboden septem-
bra 1941, a zatim se ubrzo dohvatio slobodne teritorije,
gdje je bio sekretar Staba Konjickog (Mostarskog) parti-
zanskog odreda. Miro Popara, kome je Hamda Brkic (Jedan
od cetvorice poginule brace Brkica i strijeljane sestre Fati-
me) donio odijelo i fes, uz falsifikovanu propusnicu, kre-
nuo je vozom za Trebinje i Bilecu, a potom medu ustanike
istocne Hercegovine, gdjg je ubrzo postao politicki kome-
sar hercegovackih partizana.
Mjesec dana kasnije, 17.avgusta 1941, iz kuce Vaska
Gnjatica i Save Neimarevica krenuo je drugi odred mo-
starskih komunista i skojevaca i srecno se probio u istocnu
Hercegovinu.
Ali i dalje je sudbina rasturenog odreda unosila nemir
i tesku slutnju medu mostarske komuniste. Komandant
Glavnog staba NOP i DO Bosne i Hercegovine Svetozar
Vukmanovic Tempo je iz Sarajeva pisao u Mostar clanu PK
KPJ za BiH Avdi Humi da, zbog toga sto krajnje nebudni i
neodlucnitmostarski komunisti nisu stigli na vrijeme medu
hercegovacke ustanike koji su vec vodili zestoke borbe pro-
tiv ustasa, kaznjava strijeljanjem sekretara Oblasnog ko­
miteta Partije Muju Pasica, mitrovackog politickog robija-
sa, koji je 1938. bio izabran i za sekretara PK KPJ za BiH,
a sve iz odreda iskljucenjem iz Partije.
Na smrt je osuden i dr Safet Mujic, clan Oblasnog ko­
miteta Partije, koji je bio odreden za komesara Oblasnog
vojnog staba za Hercegovinu, dok je komandanta, Srbina,
trebalo odrediti na terenu, izmedu ostalog i zbog toga sto
su ustanici iskljucivo bili Srbi. Takvu naredbu Avdo Humo
nije zelio da sprovede u djelo, o cemu je i Tempo pisao, jer
u Mostaru ne bi ni mogao kako rece, naci komunistu koji bi tu

104
kaznu izvrsio nad najistaknutijim i najvoljenijim komunistima
u gradu. Stavise, izuzev sto su njima dvojici, Mujicu i
Pasicu, saopstili da su iskljuceni iz Partije, ostale drugove
nisu ni iskljucili iz KPJ, smatrajuci da to nisu zasluzili. Svi
su ubrzo postali partizani i svaki drugi je poginuo. Pogi-
nuo je i dr Mujic, narodni heroj koji je - u meduvremenu
obavijesten da je osuden na smrt strijeljanjem, ne znajuci
da je naredba o strijeljanju odbijena - herojski primio tu
odluku Partije, saopstavajuci Hami Grebi: »Znam da kaz-
na glasi iskljucenje iz Partije i strijeljanje po izlasku na te-
ren. U redu! Ja cu i pored toga izaci na teren. Ako su revo-
luciji potrebne i takve zrtve, a vjerovatno jesu, ja cu stati
pred puscane cijevi svojih suboraca. Javi to drugovima!«
Poginuo je ljeta 1942. kao clan Partije, kada je u cet-
nickom pucu ubijen i Muja Pasic, komesar cete, vanparti-
jac.
Bilo je to vrijeme ratno, kada je licni primjer moralno-
sti i predanosti brobi oznacavao krajnju covjekovu zelju,
pa otud doktorova samosvojnost i oznacava herojski cin
covjeka samopozrtvovanja i kolektivnosti. Poput mnogih
zrtvovanja koja se iskovase toga hercegovackog ustanickog
ljeta, kada je i Vasko Gnjatic sa 27 komunista, pod koman-
dom Save Medana Spanca i Nenada Vasica, stigao na usta-
nicke polozaje oko Divina u istocnoj Hercegovini. U tom
grcevitom uzrastanju naroda i njegove vojske, upravo u
vrijeme kada su nevelika jezgra komunista, skojevaca i nji-
hovih simpatizera narodu i borcima ustanicke narodne
vojske otkrivali jedino moguce puteve opstanka, a to je jos
zesci napad na izdajnike i okupatore, uz jedinstven front i
borbu svih rodoljubivih Hercegovaca, grupe srpskih i crno-
gorskih sovinista su okrenuli puske na drugu stranu, protiv
drugih nacionalnih sredina na koje su naisli, pa i na one ri-
jetke borce koji su s njima dijelili dobro i zlo, u neposred-
nim okrsajima s ustasama. »Rukovodstvo staba«, javljao je
u svom izvjestaju Avdo Humo Pokrajinskom komitetu KP
za BiH, »bilo je prisiljeno da nam povrati sestoricu drugova

105
Muslimana, inace odlicnih«, dok je Lepa Perovic, partijski
instruktor, takode zapisala: »Vratio se sa juga drug K.B.
(Karlo Batko, narodni heroj, poginuo 1943, prim.M .S.);
kao katolik ne moze tamo opstati. Poslacemo ga na sje-
ver.«
Tada su, eto, na slobodnoj teritoriji istocne i juzne
Hercegovine ostali iskljucivo Srbi, narod i njegovi ustanici,
partizanske cete i bataljoni koji su se kasnog ljeta i u jesen
1941. izuzetno zestoko i beskompromisno obracunavali sa
svim otvorenim i prikrivenim sovinistima i nacionalistima,
svim izdajncima svoga naroda, istrijebili su ih tako temelj-
no da je ubrzo na slobodnu teritoriju mogao da izade svaki
patriota. Tako steceno medusobno povjerenje i bratstvo,
kad nije bilo cekanja da drugi rasplete dogadaje koji su vo-
dili u bratoubilacko klanje i kontrarevoluciju, tesko moze
da se narusi. Niko nikome nije na tanjiru donosio slobodu i
odmjeravao njegovo mjesto i doprinos u toj borbi. To su i
svojim grobovima potvrdili: samo u bici na Sutjesci iz sest
bataljona Desete hercegovacke proleterske brigade pogi-
nulo je 378 boraca, gotovo trecina njenog sastava - 117
Srba, 128 Muslimana, 129 Hrvata, 2 Crnogorca i 2 Jevreja.
Bilo je to vrijeme kada je i onaj koji je pozivao na juris
bio medu onima koji su jurisali, kada se masovnim licnim
junastvom, snagom ideja i jedinstvom kolektiva krcio put
ka slobodi i nasem vremenu. Za takvo bratstvo svih rodo-
ljubivih i postenih ljudi i Vasko Gnjatic je vec prvog usta-
nickog ljeta stavio glavu u torbu, jer kao »ilegalni komesar
cete« i terenski partijski radnik u nekoliko planinskih sela
Sitnice, gdje je sa studentom Slavkom i njegovim mladim
bratom, sinovima popa Vujovica, s kojima je i izasao iz
M ostara, u borbi za bratstvo dozivljavao teska iskusenja i
»ucio novu skolu«, da su »tokovi revolucije nepredvidljivi i
cesto neuhvatljivi«.
»Isao sam, lagano, s prebacenom puskom preko rame-
na, prema selu Simijevu, 9. ili lO.septembra 1941, kada su
iznenada iz busije iskocila dva mladica sa uperenim puska-

106
ma i povikala: ’Ruke uvis, Turcine, majku li ti tursku’«,
sjecao se Vasko Gnjatic. »Dok mi je jedan mladic drzao
pusku na grudima, drugi mi je oteo pusku i naglo svukao
caksire, a zatim poceo da mi skida gace. Uzalud sam govo-
rio da sam Srbin i da sam zajedno s njima prije nekoliko da­
na napadao Ljubinje, pa i moje dozivanje Slavka Vujovi-
ca, koji je morao malo da zastane i kojeg su mladici dobro
znali. Svukli su mi gace i utvrdili da nisam obrezan, kada je
dotrcao Slavko i s njima se gadno posvadao. Uz put Slavko
mi rece da je jedan od mladica htio da me ipak ubije zbog
dobrih cipela koje sam nosio, bez obzira da li sam Musli-
man ili Srbin. I nismo ustuknuli, mislim hercegovacki ko-
munisti, znali smo da te mlade ljude treba da prevaspita-
mo, da licnim primjerom i odlucnom brobom mozemo iz-
bjeci samounistenje i pod jednu zastavu okupiti sve rodo-
ljubive Srbe, Muslimane i Hrvate, Jevreje i druge...«
Putevi borbe su ga odveli u sjevernu Hercegovinu,
gdje je Ugljesa Danilovic 8.septembra 1941. formirao Bo-
rackojezerski bataljon, koji je ubrzo dobio naziv Konjicki
partizanski bataljon, poznat vise kao Mostarski, jer je u
njemu svaki drugi borac, izmedu njih gotovo sest stotina,
koliko ih je bilo u proljece 1942, bio Mostarac. Njegov ko-
mandant Salko Fejic (umro oktobra 1984) je poslije ranja-
vanja predao duznost Hasanu Bubicu (poginuo u cetvrtoj
ofanzivi), a ovaj, sredinom novembra 1941, Ibri Satoru,
koji je Bataljon vodio sve do cetnickog puca juna 1942.
Komesar Bataljona bio je spanski borac Jakov Baruh,
a njegov zamjenik i ujedno partijski rukovodilac Vasko
Gnjatic. Zamjenik komandanta Ilija Kukic, kada je izab-
ran, bio je seljak i vanpartijac, kao sto je vanpartijac bio i
Nikola Draganic, koji je ubrzo, nakon pogibije komesara
Baruha, krajem oktobra 1941, postao zamjenik komesara
Vaska.
»Dodosmo, tako, Baruh i ja u selo Cicevo i naredimo
komandiru Azizu Koluderu da postroji svoju cetu za smo-
tru, pa gledamo: zamjenik komandira, pedesetogodisnji

107
 seljak, na kapu zakacio malu sliku kralja Petra, ostali selja-
ci kokarde ili takve slike, srpske trobojnice su stavila cetiri
omladinca mjestanina, dok su trobojku s petokrakom zvi-
jezdom imali samo Mostarci, njih devet«, svjedoci Vasko
Gnjatic, koji je Konjicki (Mostarski) bataljon vodio kao ko-
mesar od oktobra 1941. do juna 1942. »Jakob Baruh, zacu-
den, gleda sve to, uhvati me za ruku, povuce u stranu i pita
me: ’Kakva je ovo vojska i cija je?’ Cutali smo, ali smo
shvatili da se u toj neobicnosti i slozenosti ogleda sva sirina
i sveobuhvatnost ustanka, ali ujedno i njegova zivotnost i
perspektiva opstenarodnog rata. I brzo odlucismo, umjesto
da svi stave trobojke i petokrake zvijezde, da na oznake
boraca ne obracamo paznju, neka nose to sto nose, osnov-
no je da se bore protiv zajednickog neprijatelja, a potom,
kad pristignu nove grupe Mostaraca, komunista i skojeva-
ca, da strpljivim i mudrim politickim djelovanjem sami bor-
ci odmjere i shvate koliko je kralj zastupnik njihovih in-
teresa i borbe koju oni vode.
I zaista, ceta je, ojacana novim borcima, presla u zan-
darmerijsku kasarnu u oslobodenom Glavaticevu, a njen
ojacani vod u Bjelimice, odakle su zandarmi pobjegli.
Ipak, Bjelimice smo morali napustiti. Komesar Baruh, vje-
rujuci da pregovorima moze pridobiti za zajednicku borbu
muslimansku miliciju, poginuo je od njenog metka. Od
prvih metaka koji su ispaljeni na partizane.«
Nepovjerljivi, zabaceni medu planinama, pod snaznim
uticajem Ferhat-bega Kurtovica i njegovih ustaskih isto-
misljenika, seljaci rasutih sela i zaselaka, nekoliko dana
prije Baruhovog i Gnjaticevog dolaska u konjicki kraj,
mogli su da procitaju letak »o u|asku« Turske u rat koji je
sekretar sreskog partijskog komiteta, slusajuci vijesti neke
strane radio-stanice, brzopleto i ishitreno napisao i razas-
lao, vjerujuci da ce i na taj nacin nepovjerljive musliman-
ske seljake brze privuci narodnooslobodilackom pokretu i
oruzanoj borbi protiv okupatora i njegovih saradnika. Od-
stampan je »Proglas svima Muslimanima, Srbima i Hrvati-

108
ma« (cija dva primjerka dopadose i kotarskim predstojnici-
ma u Nevesinju i Konjicu i ustaskom Ministarstvu unu-
trasnjih poslova u Zagrebu, pa se tako poslije oslobodenja
pohranise u Vojnoistorijskom institutu u Beogradu), u ko­
jem rekose da je »ulaskom Turske u rat i stvaranjem fronta
na Balkanu situacija takva da ce oslobodenje od fasizma,
Hitlerovih i Musolinijevih bandi i frankovackih ubojica us-
lijediti vrlo brzo«, odnosno samozvani »§tab hercegovacke
narodne oslobodilacke vojske«, neosporno u plemenitoj
zelji »da se svi Srbi, Hrvati i Muslimani grupisu i da zabora-
ve medusobne svade i pristupe Narodnoj vojsci«, klice i pi­
se: »Mocna Sovjetsko-Tursko-Engleska armija nastupa i
rusi fasizam na svim frontovima.«
Razbio se tada, oktobra 1941, i napad hiljadu i vise
ustasa, zarobljen je i prvi top, zlocinci vraceni u Konjic i
uspostavljen front oko prostrane slobodne teritorije, po-
lozena je partizanska zakletva, organizovani narodnooslo-
bodilacki odbori, stigla je i prva .ustanicka zima, Meha
Taso je usred Konjica ubio Ferhat-bega Kurtovica, polo-
zaje je zahvatilo i zatisje, snijeg i dosada, dani i noci kao
da su veoma sporo odmicali, snijeg je bio zakrcio sve pute-
ve i puske su sve rjede oglasavale. Grunuo bi prasak pu-
saka na oruznicku postaju ili voz, osuo bi rafal sa isture-
nih polozaja prema bjelimickim ustasama. U »partizanskoj
radnji« u selu Glavaticevu, u kojem su bili Stab i Narodno-
oslobodilacki odbor, seljaci su mogli da nabave ponesto i
za kucu. Tu su bili stocni obori, centralna pekara i prao-
nica rublja. U selima su se odrzavali i analfabetski teca-
jevi, sijela i priredbe.
Ali bas u to vrijeme, kada je narodnooslobodilacki
pokret bio u punom zamahu, u dubokoj pozadini oslobo-
dene teritorije kovala se cetnicka zavjera. U konjickom
srezu poceo je da djeluje i zandarmerijski kapetan Brani-
slav Soskic, cetnicki oficir, koji je 30.decembra 1941. pi-
sao komandantu »cetnickog juznog fronta« majoru Bosku
Todorovicu da je sa »20 Cetnika zasao u dubinu, probio se

109
kroz neprijateljski lanae i dosao cak do Mostara«, da je
organizovao cetnike u mnogim srpskim selima« i da je
prvi dosao »u Hercegovinu da narodu kaze za cetnike,« da
je »narod nas uplasen, cesto zaveden od partizana«, da su
»partizani u Hercegovini ne Srbi nego ustase, Muslimani i
Hrvati i jos malo svi ce prici partizanima da spasu glave«,
da govore protiv »svih nas cetnika i rado bi, da smiju, stu-
pili u borbu s nama«, da bi na kraju zabiljezio: »Zato vas
molim, cuvajte se dobro. Govore oni i sire letke ratne pro­
tiv Draze. Kod nas je greska sto na propagandu malo da-
jemo i sto su nam veze sa Srbima slabe. Nekoliko zadataka
sam uspjesno izvrsio i podnio sam izvjestaj Drazi... Hitno
je potrebno, gospodine majore, da vasi odredi sto prije sti-
gnu u Hercegovinu.«
Sta se dalje dogodilo u zagusljivoj sobi u selu Grdace,
februara 1942, kada je grupa boraca Udarne cete Maksima
Kovacevica sa svojim komandirom, zamjenikom komand-
anta Operativnog staba za Hercegovinu Nenadom Vasicem
i komesarom Bataljona Vaskom Gnjaticem upala medu
cetnike soviniste i s njima zapodjela »dijalog gluvih« o
bratstvu, kako je kresnuo zestok okrsaj bajonetama, kako
je Soskic prvim metkom ubio mostarskog skojevca Branka
Bosnjaka zvanog Selo, kako su svi cetnici i njihov kapetan
ostali bez glasa i pokreta, komesar Vasko kao da zeli da
ostavi na marginama naseg razgovora, zagledan u svoj Ba­
taljon, u dane kada se moralno i borbeno kaljenje bora-
ckog kolektiva krunilo i uskogrudoscu u odmjeravanjima
boracke postojanosti i povjerenja, sumnjom u njihovu
opredijeljenost za borbu koju su vodili.
Ako je italijanska propaganda sve vise i uzimala maha
medu kolebljivim borcima, posebno Miljevackog bataljona
dobrovoljacke vojske koji su u proljece 1942. stigli na bor
beno podrueje Konjickog (Mostarskog) bataljona radi napa-
da na ustasko uporiste u Bjelimicima, a bilo je to uoci itali-
jansko-cetnicke ofanzive u kojoj su se rastocile gotovo sve
hercegovacke partizanske jedinice, i na slobodno podrueje

110
Zelengore stiglo samo 370 boraca i njihovih roditelja, osim
Konjickog bataljona, cinilo se da je vojno i partijsko ruko-
vodstvo Bataljona zbog nebudnosti u odnosu na neprijate-
lja u vlastitim redovima doprinijelo njegovoj drami.
»Ne presudujem, razmisljam: predlozio sam Nenadu
Vasicu, koji je od kraja januara 1942. bio stalno medu na-
ma i, objektivno, rukovodio svim organima Bataljona, da
naredi komandiru da uzme sve puskomitraljeze od boraca
mjestana i preda u sigurne ruke komunista, mahom Mosta-
raca i iz drugih krajeva. Trebalo je da komandir Raca od­
mah, na j^orbenom polozaju uzme puskomitraljez od borca
Dogica i preda Mladenu Balordi, bez obzira sto se Dogic u
dotadasnjim borbama pokazao kao dobar borac, ali, re-
koh, u nasim ocima bio je iz kolebljive sredine mjestana,
koji su se mahom osuli«, govori o sebi i drugima komesar
Vasko.« Milos Raca se kolebao, jer je imao povjeranja u
tog omladinca Dogica. Gadao je iz svog puskomitraljeza
posteno i znalacki vec cetiri mjeseca. Ali, i pored svega,
energicno smo zahtijevali da naredenje smjesta izvrsi. Dok
se komandir kolebao kako da to izvede, Dogic je neposred-
no poslije toga, iste veceri, prebjegao cetnicima i sutradan
svojim puskomitraljezom gadno tukao po nama. Sve je to
izazvalo gnjev nasih boraca, pogotovo clanova Partije.
Sutradan je trebalo da napustimo teren oko Borackog
jezera, jer cetnicka zavjera, koja je zahvatila ogromnu ve-
cinu seljaka, do tada partizana, iznenada i mucki srucila se
na nas Bataljon, poginulo je pedeset i nekoliko partizana.
Medu nama nije bilo komandira Race. Plaseci se odgovor-
nosti zbog neizvrsenog naredanja, negdje je zastao sa dva-
desetak boraca Miljevackog dobrovoljackog bataljona. Us-
koro su ga ubili cetnici.«
U to nevrijeme, 6.juna 1942, Gorski stab srpskih cet-
nickih odreda Hercegovine u svom izvjestaju obavjestavao
je da je ubijen 31 »zlikovac« partizan, naveo je i njihova
imena - Srbe, Muslimane i Hrvate - i tvrdio da su »poceli
da trijebe gubu iz torine«, da su u Dramisevu »uspjeli da

111
ubiju slijedece zlikovce«, pomenuli su i neke prezivjele, da
»Gorskom stabu cetnika pada u oci da je Mostar leglo raz-
bojnika i ubica srpskog naroda«, pa zato i valja ocekivati da
ce sa svojim »hrabrim odredima skorih dana posjetiti Mo­
star, razbiti razbojnicka legla«, da tada »nijedan zlikovac
atentator ni palikuca nece izmaci, pa makar se krili po misi-
jim rupama« i da ce ih tako »stici osveta cetnika«.
Vrijeme ratno je tog kasnog proljeca 1942. ispisalo i
neobicna partizanska dokumenta koje borci Mostarskog
bataljona, u to zloslutno doba, nisu citali. Upravo 2. maja
1942, kada je Josip Broz Tito iz Foce obavjestavao Okruzni
komitet KPJ za istocnu Hercegovinu da je zadovoljan sto
su ranije napomene CK KPJ »u vezi sa opasnostima sek-
taskog iskrivljavanja partijske linije u Hercegovini« pravil-
no primili, ali da je to samo »dobar pocetak«, jer i specijalni
broj Biltena o Borcu upucuje na to da je »jos uvijek realna
opasnost od sektaskih skretanja« u Hercegovini, da se u
Proglasu narodu Hercegovine, »u gotovo svakoj drugoj re-
cenici«, spominje KPJ i njena uloga a da se veoma malo po-
pularisu jedinice i partizani koji su ucestvovali u toj borbi,
da »suvise nametljivo forsiranje rukovodece uloge KPJ na
rijecima moze da zvuci ne samo reklamerski i nametljivo
vec i stetno«, da sve to »moze da suzi nasu bazu«, da nije
dobro sto je »NOO potpisao isti proglas sa partijskim ko-
mitetom i Operativnim stabom«, dok je, tako, CK KPJ tog
majskog dana partijskom i vojnom rukovodstvu Hercego­
vine neposredno ukazivao »na strancarstvo« i na potrebu
sireg okupljanja naroda Hercegovine, Operativni stab
NOP odreda za Hercegovinu poslao je pismo mostarskoj
partijskoj organizaciji, cije izvode je (uz svoje pismo) in-
struktor CK KPJ Milentije Popovic poslao generalnom se-
kretaru KPJ 19. maja 1942. uz napomenu: »Saljem vam ne­
koliko izvoda iz pisama Operativnog staba iz kojih se vide
njihova ranija skretanja i greske u odnosu prema Partiji.«
Obavjestavajuci mostarske komuniste da se stab i ko­
mitet odavno »kljemo« (ocigledno, »koljemo«, prim. M.S.)

112
 “U* OMO M 9 SMMH Xap«fy«»« X# 0 0 O 0 A O U O A B O J O M U U K O M B V M O Oap«X«JM • N»«H
XXBMTK N KOM«0«pM XOjX X«*yJ./ 0 0 V M M OfXTOpXXa, np«AJ«h« KON Kp* T H O » 0.’
K« M j « p « . •>» 70 M j t p a 0 y x x T « n p x n p a i t i x , n « m o J t « j u i s c * k u m J « o * o h n
iim iM h a O y n o . b h te # o p y & O B O A u o a M u o p a r a O u t # n p « n p * x * a H « a # n p « » * * h
u a o o u a o ( S . 1 # o h h t« c T s a p x , ic a x h i c t i m i k o m i i m i q « r e k s ■ y c#m om » a « e u
X y n p M i K O M u a c T y n a # # t k x x o r a f c a . l a ..................... u b o c x * # i # t « u o » o J k b ip c j i i » j i
S # KOjX 070 O XrOtOpH # X#P«K TR O U U apaTXBXO X B T # 0 y .

a U p « x y # # a M r u o o > « w j a p a X # o « n p a i x c t x K o a a a x a 0 # t # a o n ■ jp 00 r a 0<tpyu,
T I M J«X K O M y i U T i . “ # o c y x o r # b # J « n p x o x x x u h m c w o n a r a j i a [ I i k i k b r tx » p .
i a o x o 0 p « a « n p iX K K O M o x x y x a o o r p a a a a y j c x x o r a x o O p o r x . 1 « * a K uiiyriw C T A y
m x p a j y . u o o x a j iM c x o J a x x o c T a a x o x o a j a x a o a a a a x x o a j a x T t a a u ■ n a y ,’> P .
o u a r o x x # y x x x x x s x x x M p a o x y e t x c m , x a d o m x * x o T p a r y , x » n o c r p a a a n p o n e /iw
U« x o x o x y p a x o a « x a x o v y x x o t a a x a o x o « t o c« j o a n o x a x x J v m b t m y n o t p c
sa n p a iu a x n u i , ■

Izvodi iz pisma koje je O perativni §tab N O P odreda za H ercego­

vinu poslao m ostarskoj partijskoj organizaciji 2. m aja 1942, a
koje je partijski instruktor CK K PJ M ilentije Popovic poslao
generalnom sekretaru KPJ i V rhovnom K om andantu N O P i D V J
Josipu B rozu T itu

113
oko toga jesu li clanovi Partije u okupiranom gradu
»oportunisti ili nijesu«, da je na oslobodenoj teritoriju poli-
ticki rad ozivljen, da »ima mnogo izgleda da ce rukovodeci
drugovi biti prisiljeni da pod nase rukovodstvo predaju ve-
liki dio Bosne«, da bi se onaj njen kolebljivi dio, cetnicki
valjda, »iskasapio« i »sredio«, kao sto je to »ucinjeno sa
Hercegovinom«, da se o tome »diskutuje izmedu nas i
Vrhovnog staba«, o cemu ce i oni »vec za to saznati«, da je
izvrsen sirok i uspjesan prodor ka dolini Neretve juzno od
Mostara medu hrvatske i muslimanske mase i da je »sta-
novnistvo iz tih krajeva vecim dijelom pobjeglo preko Ne-
retve«, da su »izdali naredenje da se selo Podvelesci konacno
opredijeli, a nasi intendanti i komesari koji djelujii na tim
sektorima da ce preduzeti konkretne vojne mere«, pa da i
oni, u Mostaru, budu spremni da objasne dogadaje »kad
nastane komesanje i panika i u samom vasem gradu prili-
kom nastupanja tih dogadaja«, da sve to sto je receno par-
tijska organizacija Mostara shvati »kao vojnicki zadatak za
koji ste odgovorni direktno Operativnom stabu«, vojno ru­
kovodstvo partizanske vojske Hercegovine zapisalo je i ovo
nesvakidanje objasnjenje i upozorenje:
»Preduzeli smo sve mjere da se procisti Konjicki bata­
ljon i da se ta barustina jednom unisti. Nas su dogadaji pri-
silili da nismo pitali nikakav forum za odobrenje prilikom
odluke o strijeljanju jednoga dobrog dijela komunista u to­
me kraju. Poslali smo jednostavno covjeka sa nasim ovla-
stenjem i sa udarnom snagom da raspusti sve, da povede
istragu, da postrijelja propalice i olos u redovima komuni­
sta i da ono sto se jos moze lijeciti upotrijebi na pravilan
nacin.«
Tri dana ranije, 28. aprila 1942, clan bosanskohercego-
vackog pokrajinskog partijskog rukovodstva Vaso Miskin
Crni poslao je iz hercegovackog sela Fatnice pismo PK KPJ
za BiH obavjestavajuci da ga je, prije nego sto je dosao u
Hercegovinu, primio drug Tito i da mu je generalni sekre-
tar skrenuo paznju da »hercegovacki drugovi prave lijeve

114
greske«, sto je ubrzo i on »primijetio u Hercegovini«, ali i
to da je »peta kolona nemilosrdno ociscena«, da se to »vidi
i iz cinjenice da je ubijeno oko 500 istaknutih cetnika«, da
bi na kraju napisao:
»Drug Grebo se nalazi u Konjickom bataljonu i sredu-
je prilike. U Konjicu izgleda da cemo morati da strijeljamo
partijce nase. Danas ja idem u sjevernu Hercegovinu da ta­
mo formiram OK. Stanje u Konjicu je uzasno i da li mogu
sam procistiti, razjuriti, pa ako je potrebno i strijeljati...«
Generalni sekretar KPJ je od partijskog instruktora
Milentija Popovica dobio, pored vec pomenutih izvoda iz
pisma od 2. maja 1941, i izvode iz pisma koje je Operativni
stab za Hercegovinu ranije poslao Stabu Konjickog (Mo-
starskog) bataljona, sto sve skupa znatno doprinosi osvjet-
ljavanju odnosa izmedu stabova i komiteta u Hercegovini.
Napominjuci da su u istocnoj Hercegovini samo »zbog jed-
nog medaljona, uzetog od plijena jednog petokolonasa«,
strijeljali »najboljeg borca iz Grahovskog bataljona«, da su
strijeljali i «nekoliko seljaka radi sitnih krada«, pa i to da
»nece biti tesko da strijeljamo i clanove Parti je za najman-
ju gresku u tom pogledu«, Operativni stab je dalje upozo-
ravao:
«Izgleda da ne osjecate dovoljno u kakvoj se situaciji
nalazimo, ne znate koliko je jak revolucionarni talas u svi-
jetu, koliko se zaostravaju sve suprotnosti. Fasisticke snage
se u Evropi raspadaju. Reakcija jedinstveno pokuksava da
se suprotstavi nadirucem talasu revolucije ciji smo mi ruko-
vodioci. Jugoslavia je popriste borbe ujedinjene reakcije u
nas. To se manifestuje u narocito ostroj formi u srpskom i
crnogorskom narodu, a suprotnosti u Hrvatskoj pocinju da
dobijaju istu jacinu. Borba protiv pete kolone skoro 100
postotno se poklapa sa klasnom borbom radnicke klase i
njezinih saveznika protivu ujedinjenih snaga burzoazije i
njezinih saveznika, i okupatora.«
Kuririma su trebala samo tri ili cetiri dana da u okupi-
rani Mostar donesu pismo Operativnog staba, naznaceno 2.

115
maja, jer je vec 7. maja 1942. Dzemal Bijedic Dugonja pos­
lao svoj odgovor. »Evo ti odgovaram na tvoje posljednje
pismo od 2.V, koje smo procitali i prodiskutovali odmah
na sastanku«, pisao je Dugonja sekretaru Okruznog ko­
miteta KPJ za istocnu Hercegovinu i politickom komesaru
Operativnog staba NOP-odreda za Hercegovinu Miri Po-
pari. »Da je bila cesca kontrola odozgo, bar preko pisama,
sigurno bi i nasa organizacija danas drugacije izgledala«,
nastavio je Dugonja. »Ni danas nije sve najcrnje, ali mora-
mo priznati da je bilo krupnih gresaka. Sigurno vise od dva
mjeseca od PK nemamo ni pisma ni uputstva. Prepiysteni
smo sami sebi a mozes da znas kako sve izgleda kad se stva-
ri posmatraju iz uskog kruga bez uputstava i jace kon-
trole.«
Gotovo sve sto je Dugonja javljao komesaru hercego-
vackih partizana u stvari je prepricavanje onoga sto je koji
dana ranije, 3. ili 4. maja, izlozio u pismu PK KPJ za BiH
»o radu partijske organizacije na sektoru naseg OK
(Okruznog komiteta KPJ za juznu Hercegovinu), odnosno
i jedno i drugo pismo nedvosmisleno upucuju da su i u Mo­
staru i u nekim drugim gradovima neoslobodenog dijela
Hercegovine, mada se ne zaobilaze ni slabosti, postignuti
znacajni uspjesi, kako je i javljeno Pokrajinskom komite-
tu: »Rad organizacije je uopce sirok i razgranat. Organiza­
cija ima podrsku u masama, ali nema dovoljan broj ruko-
vodilaca, jer padom u policiju i izbacivanje na teren najak-
tivnijih drugova ostaje organizacija bez onih koji bi radili
sa tim masama. Svi partijci su prezaposleni i ne mogu da
izvrsavaju potpuno postavljene zadatke kako bi trebalo.
Zbog toga se pojavljuju negdje i krupnije greske i propusti.
Za nase prilike i rad trebalo bi jos toliko partijaca, koliko
ih danas imamo. Kod nas nije bilo sektastva po pitanju uv-
lacenja novih clanova u Partiju, ali primanjem novih clano-
va ne mozemo da nadomjestimo ono sto izgubimo bilo iz-
bacivanjem na teren ili padom policij i.«

116
 Iako je Pokrajinskom komitetu saopsteno da je
»SKOJ masovno obuhvatio omladinu, kako radnicku tako i
dacku«, da »u svakom kvartu, preduzecu, odjeljenju, skoli
i razredu postoje jezgra koja rukovode radom omladine u
doticnom sektoru«, da bi u partizane mogli odmah »izbaciti
preko 100 odlicnih skojevaca«, da »u gradu postoji zenski
medukvartovski aktiv i pet kvartovskih aktiva«, koji su or-
ganizovanim radom obuhvatili vise od 150 zena, da u gradu
»postoji vojno rukovodstvo od tri partijca koje se stara za
rad u vojsci«, te sta je sve ucinjeno, i tu i u drugim oblasti-
ma ilegalnog rada, sve do izvrsenih sabotaza, otpremanja
odreda i propagandne djelatnosti, i ako se, dakle, izlazu
mnoga obiljezja nepokorenog grada, posebno atentati na
ustaske i cetnicke perjanike, pa i to da »u gradu Partija
predstavlja snagu pred kojom neprijatelj strepi«, odgovor
»Dugonje« na kritiku Operativnog staba (pismo od 2.maja)
prepun je obazrivosti i samokritike sopstvenih slabosti, bez
teznje da se opovrgnu izvjesne slabosti, bez odbranastva i
surevnjivosti ili potcinjenosti. Pokusavalo se proniknuti u
vlastite slabosti i mogucnosti boljeg rada medu narodom,
sa omladinom i zenama, na selu, narocito medu Hrvatima.
»Po selima hrvatskim skoro nismo makli s mjesta«, za-
pisao je Dzemal Bijedic Dugonja u pismu 7. maja 1942.
preispitujuci jednostranosti partijskog rada u neoslobode-
nim krajevima juzne Hercegovine. U podveleska sela su iz
Bataljona upucena trojica partijaca, ciji je uticaj otklonio
mnoge nesporazume i »represalije« partizana, a u tri sela
na zapadnoj strani Neretve-Raskoj Gori, Bogodolu i Ra-
stanima - bilo je »najmanje 150 ljudi spremnih odmah za
borbu«, kao i u selu Gnojnicama, i u Dreznici, a zatim; Ov-
dje sam jedini ja od starijih, ostali su nedavno ili tek ukljuce-
ni u Partiju... Postupicu onako kako ti mislis da je najbolje,
jer nema ovdje ko da odlucuje, ja sam ne znam. Odgovori
odmah!... Upravo sada dode pismo od H .G . (Hama Gre-
bo), gdje pise da ja sa sekretarom OK SKOJ-a treba da po-
dem na savjetovanje PK. Moram do 15.o.m. biti u Konji-
ckom bataljonu...«
117
 O tome kako je bilo mogucno da medu komunistima
opstanu dvije razlicite procjene o borbi koju vode i o zivotu
kojima zive, da li su komunisti u okupiranom gradu bili na-
grizeni oportunizmom ili je Partija predstavljala »snagu
pred kojom neprijatelj strepi«, da li je Konjicki (Mostar-
ski) bataljon bio »barustina« i stjeciste mnogih »propalica i
olosa« ili je bio jedinstven borbeni kolektiv bratstva i jed-
instva ne samo na hercegovackom podrucju, da li je, zaista,
izvrseno strijeljanje »jednog dobrog dijela komunista«, pri
torn zaobilazeci razmatranja o korijenima, uzrocima i pos-
ljedicama »lijevih skretanja« u Hercegovini, neka posvjedo-
ci, makar i djelimicno, pored pisama Operativnog staba
NOP-odreda za Hercegovinu, i komesar Konjickog (Mo-
starskog) bataljona Vasko Gnjatic, upravo o tim dokumen-
tima i dogadajima u Bataljonu, vise kao prilog dijalogu o
slabostima i usponima u toj partizanskoj sredini nego o
procjenama koje podrazumijevaju cjelovito sagledavanje
tokova revolucije i ucesca pojedinaca i grupa u torn revolu-
cionarnom vrtlogu.
»Medu nas, tog proljeca cetrdeset druge, stigla je zai­
sta ’udarna snaga’ i ’covjek s posebnim ovlascenjima’ i mi
smo ih rado docekali: bila je to Udarna ceta Maksima Ko-
vacevica sa zamjenikom komandanta Operativnog staba
Nenadom Vasicem, koja se prikljucila nasim cetama, bilo
ih je sest, u izvodenju smjelih akcija«, sjeca se komesar
Vasko. »Dobila je zadatak da likvidira i petokolonase na
toj tromedi, valjda zbog toga sto smo mi bili ’meki’ u obra-
cunu sa kulacima i drugim ’potencijalnim’ neprijatelj ima u
’drugoj fazi revolucije’. Nenad, odlucan covjek i obrazovan
komunist, zamjenik Petra Drapsina, komandanta hercego-
vackih partizana, dogmatski shvatajuci potrebu ’ucvrsce-
nja’ pozadine, podrzavajuci ’gvozdenu’, slijepu disciplinu u
bataljonu, gotovo da je neposredno, operativno rukovodio
bataljonom, neprikladan za dijelog i ’suprotstavljanje’, sto
nije bilo daleko ni Drapsinu. Unosio je u bataljon, zahva-
ljujuci i nama neodlucnima, atmosferu koja nije podsticala

118
inicijativu i sve vecu radost borenja, a ponajmanje nepo-
srednije i iskrenije susrete boraca i komandi. Bio je to neo-
svojeni meduprostor medu ljudima i ratnicima, pogotovo
sto su i neke nagle, rekao bih grube, na brzinu prelomljene
ostre odluke unijele nemir i slutnje medu borce.«
Nije bilo lako gledati kako se osamnaestogodisnji om-
ladinac, tek pristigao iz grada, bez obuke na kojoj bi ucio
kako se nosi puska i gada protivnik, iz prve borbe protiv
bjelimickih ustasa vraca bez puske koja mu je u nevolji os-
tala zakacena o zbunje, a zatim pada pod plotunima svojih
drugova. Ili, kada se mlada uciteljica, clan KPJ, zbog lju-
bavnih veza osuduje na smrt i strijelja. Ili, kad druga par-
tizanka, optuzena da je bila ljubavnica policijskog agenta,
pada pogodena hicima iz pistolja. Ili, kad je na streliste
stao borac, Musliman, optuzen za saradnju s cetnicima i, uz
to, da je svojoj porodici pokusao da posalje ruksak hrane.
Ili, kad bi, da bi odobrovoljili Operativni stab, na bata-
ljonskom partijskom birou »nagadali« kojeg seljak petoko-
lonasa, - kulaka, uz to mozda brbljiva i ne bas raspolozena
za otvorenu borbu, ili bivseg zandara, obiljezili kao >petu
kolonu<.
»Iako komandant Sator i ja, i drugi u bataljonu, nismo
bili ubijedeni u ispravnost takvog postupka, jer nismo mog-
li sve to shvatiti i prihvatiti, ipak smo nasli kompromis, da
bar formu zadovoljimo, tako da veceg strijeljanja >petoko-
lonasa< nije bilo«, kazuje nam komesar Gnjatic, koji je
mnogo toga sto se u Bataljonu zbivalo izlagao i komunisti-
ma koji su ih posjecivali - Ugljesi Danilovicu, Lepi Pero-
vic, Vasi Miskinu Crnom, Bracu Kosovcu, Hami Grebi,
Slobodanu Principu Seiji, pa i u rijetkim pismima koji je
Stab slao Kalinovickom odredu kojem je Bataljon bio pod-
reden do januara 1942, a potom Operativnog stabu.
»Nakon sto smo Crnom i Grebi, valjda uoci 1. maja
1942, izlozili nase nevolje i promasaje, sve pojedinosti, sva-
ko strijeljanje, uspjehe i nasa ocekivanja, ubrzo saznado
smo da je Cmi napisao - sada vidim: Pokrajinskom komi-

119
tetu 28. aprila 1942 - to sto je napisao, da je stanje na na-
sem terenu uzasno i da se sprema da ponovo dode u nas ba­
taljon, pa zato i pita PK, moze li sam da ’procisti, razjuri, pa
ako je potrebno i strijelja’ nepocudne komuniste, ’partijce
nase’. Bice da je to nova, druga po redu ’udarna snaga’ i
’covjek sa ovlascenjima<, o cemu i pise Operativni stab mo-
starskoj partijskoj organizaciji 2. maja 1942, gdje se takva
odluka i tumaci kao gotova cinjenica, jer se govori o ’stri-
jeljanju jednog dobrog dijela komunista u torn kraju’...«
To se, ipak, nije dogodilo, mozda i zbog toga sto je i
Operativni stab, vec ostro kritikovan od Vrhovnog staba i
CK KPJ zbog »lijevih skretanja«, odmjeravao ekstremnost
svojih represivnih mjera, odnosno sto vojno i partijsko ru-
kovodstvo Bataljona nije nalazilo osobitih razloga da se
strijelja i jedan komunist. Operativni stab je shvatio kao
gotovu cinjenicu zahtjev koji je postavljen delegatu, >cov-
jeku s ovlascenjima<, uvjeren da se njegove odluke moraju
u potpunosti izvrsavati.
I, tako, neocekivano, ta ekstremna odluka nije sprove-
dena u zivot. A naisli su i burni dogadaji, italijansko-cet-
nicka ofanziva, prolom cetnickih nasrtaja. Tako se i dogo­
dilo da pismo izlaze i ono sto se uopste nije dogodilo. Ali,
na osnovu pisma od 2.maja i drugih dokumenata Operativ-
nog staba, u nemogucnosti da ta dokumenta i provjeri, i
prirodno je sto je Milentije Popovic pisao drugu Titu da su
u Hercegovini »streljanja clanova Partije, i to veoma cesta,
bez znanja i pitanja partijskog foruma«.
»Mada je ’udarna snaga’ bila u bataljonu, mi jedno-
stavno nismo mogli da pronademo ’propalice i olos’ u redo-
vima komunista. Pa i nekoliko ranije grubo odmjerenih
kazni, najcesce nekomunistima, kasnije je ocijenjeno kao
zastranjivanje«, kazuje nam komesar. »Znali smo svakog
komunistu, pa i mnoge seljake domacine, svakako bolje
nego sto je to izgledalo drugovima koji su ta pisma sastav-
ljali u Stabu, stotinjak kilometara daleko od nas. Gotovo da

120
smo se i oglusili o pismo koje je Operativni stab poslao par-
tijskom birou s upozorenjem da vec jednom treba odlucni-
je poceti, na nasem trenu, tuci petu kolonu, da ce, ako to
necemo, poslati Udarni bataljon, a tada ni nama, ’opor-
tunistima’, nece biti lako.
Razumljivo, drugovi iz Operativnog staba su to cinili u
najboljoj namjeri, ali na pogresnim procjenama, da se
ucvrste partizanske jedinice. Na kraju se sve svelo, rekoh,
na pojedinacna kaznjavanja. Ocuvan je, mislim, ljudski lik
nase borbe, bez obzira sto smo pravili i gluposti, makar to
bio i pomenuti kompromis, to sto vec rekoh ili sto ne re­
koh.* Takav partizanski zivot ostavio je i negativne poslje-
dice, odnosno sprijecena su najgrublja zastranjenja, ali po­
red privremenog udaljavanja mnogih seljaka od oruzane
borbe - komunisti su bili veoma suzdrzani u samokritici i
kritici u Bataljonu, sve dok se nije kasnije, odmjeravao cje-
lokupan rad Staba i komunista u Bataljonu, kada su odmje-
rene i partijske kazne.
Bataljon je, ipak, sa 360 boraca stigao na Prenj juna
1942. i nije ga rastocila, poput ogromne vecine drugih her-
cegovackih jedinica, cetnicka zavjera i italijanska ofanziva.
Uskoro je postao Treci bataljon Desete hercegovacke bri­
gade sa 240 boraca, a njegov komesar iz prve ustanicke go­
dine Vasko Gnjatic krenuo je dalje, ka Bihacu, do Prate-
ceg bataljona Vrhovnog staba, da bi l.m aja 1943. slusao
Vrhovnog komandanta i njegovo tumacenje medunarod-
nog praznika rada i prilika u kojima su proleterske i udarne
brigade krcile puteve ka istocnim stranama nase zemlje.
Obezbjedivao je Marsala i u Jajcu i u Drvaru, gdje je
bio i sekretar partijske organizacije pristapskih dijelova
Vrhovnog staba, njih dvadesetak, medu kojima je bilo i ne­
koliko komunista koji su zapamtili i prvi svjetski rat, pa su
ih zbog toga znali i kao partijsku organizaciju rodoljuba.
Rukovodio je i krojackom radionicom Vrhovnog staba, ciji
je majstor Franc Zele, Trscanin, borac Prekomorske briga­
de, izradio i Titovu marsalsku uniformu koja je prilikom

121
desanta zaplijenjena. U desantu je bio pored Kardelja pri-
likom njegovog povlacenja i izvlacenja do platoa iznad pe-
cine, o cemu je i Tita izvijestio. Tu je susreo i Mostarce,
dra Isidora Papu i kapetana Miru Borasa, a zatim se otis-
nuo na dalek put ka Srbi j i, do Beograda, gdje je prvih po-
ratnih godina bio politicki komesar Gardijske brigade, a
ubrzo, do 1953, politicki komesar jedinice za neposredno
obezbjedenje Vrhovnog komandanta.
»Tito je jednom, u Loznici, u vrijeme teske situacije
pedesetih godina, kad su ljudi nagrnuli na njegova kola, da
bi ga pozdravili u prolazu iz Stolica zustro razgovarao sa
mnom«, sjeca se pukovnik u penziji Vasko Gnjatic, svrseni
gimnazijalac, starjesina sa diplomom Vise akademije i van-
redni student sociologije. »Viknuo je na mene: ’Makni mi
te tvoje zandare! Pusti narod neka ide!’ I bi mi zao, krivo.
Valjda je to Tito i zapazio, pa mi je u Beogradu rekao:
’Morao sam tako da postupim, jer narod je bio u pitanju.’
Odgovorio sam mu da mi ne znamo sta ko ima u rukama i
sta moze da uradi, a on ce na to: Tpak, mogli ste biti malo
pazljiviji prema grupi koja je prisla blizu’...«
I eto, covjek koji je obezbjedivao Josipa Broza Tita,
komesar Brigade gardista, kojeg je Marsal znao da susret-
ne i uz put obavijesti: »Mostarac, spremi se, idemo u Mo-
star«, bilo je to 1951, covjek iz neposrednog osiguranja
Vrhovnog staba i Marsalata, sve do nasih dana ostao je u
koloni, medu ljudima, kao politicki komesar u ratu.

122
 Partizanski spom enik

»... Z em ljo buduce srece,

kad primis kaplje m oje krvi,
ne zalim, vjeruj, Sto cu biti prvi
tvoj sin umrli
za novi osm ijeh preoranih polja«.

(Velim ir Kovacevic, ubijen od ustasa ljeta 1941.)

123
 VOJNI INSTRUKTOR MOSTARSKIH SKOJEVACA

Na raketnom poligonu sa m arsalom T itom - Skojevska trojka u iskusenji-

m a hrabrosti - U z crtez i bom bu - RaskrSca ilegalaca - »Nas nesrecni
O d red ...« - »Mrtvac« kao obavjeStajni oficir - »M iro, ne cackaj!« - Ka-
petan O Z N -e u desantu na D rvar - U z objavu V rhovnog staba - Pronala-
za£ - Nova ostvarenja, nem ir stvaralastva.

Isao je pored marsala Josipa Broza Tita smiren i sa-

mouvjeren, mada je upravo toga dana, 24. jula 1964, mo-
gao mozda da dozivi i najgorci trenutak u svom 47-godis-
njem zivotu, da na rtu Kamenjaru, gdje je trebalo da se prvi
put u nasoj zemlji izvrsi gadenje ciljeva u vazduhu najsa-
vremenijim vodenjem raketa zamlja-vazduh, ispise i pos-
ljednju stranicu svog dnevnika.
Raketni centar i Raketni puk bili su spremni da, pritis-
kom na dugme, jugoslovenskom vojnom, politickom i
drzavnom rukovodstvu pokazu najvrijednije sto se dotad
postiglo u protuvazdusnoj odbrani, kako vojnici i starjesine
rukuju savremenim i skupim sredstvima odbrane.
U pokrivenoj osmatracnici, u rovu nasuprot lansirne
rampe, vazduhoplovni pukovnik Miroslav Boras Miro, na-
celnik Raketnog centra JNA, sa slusalicom u ruci, kako
svjedoci i fotografija, iscekuje ispaljivanje prve rakete, do
njega je general iz vremena rata i Tito, sa dvogledom i foto-
aparatom, osmatra, ocekuje hitac, tutanj.
»Da li je ovde opasno, kao da smo suvise blizu Iansi-
ranom punktu?« - cuo se »general u sesiru«, a on, pukovnik
Boras, pronalazac, nade svoj odgovor s juga: »Jedna kines-
ka poslovica kaze da »kad neko treba da bude objesen, ne

125
treba da se boji vode’. Prema tome, sto je sudeno, sude-
no.«
I ne bi nekadasnjem generalu pravo: ocekivao je prije-
kor zbog »takve neozbiljnosti u izuzetno ozbiljnoj situaci-
ji«, ali umjesto njega, makar i upozorenja komandanta
Ratnog vazduhoplovstva generala Zdenka Ulepica, grunu-
la je granata, dim je zakolutao, zemlja zadrhtala i kao da se
pomjerila, «general u sesiru« naglo je cucnuo, nestao u ro-
vu, nos je samo promolio, tek toliko da bi iz prikrajka ka-
mera zabiljezila i taj nesvakidasnji trenutak.
A Marsal je i dalje stajao i snimao. Njegova kamera je
»uhvatila« cio put rakete, pa je tako i nacelnik Raketnog
centra, Mostarac, koji je s Marsalom vec imao drage susre-
te, dobio prvi Titov snimak - odljepljivanje goleme rakete
sa lansirne rampe.
Sada mu je to najdrazi poklon, uz Objavu Vrhovnog
staba NOV i POJ od 15. avgusta 1944, kojom su se kapeta-
nu Miroslavu Borasu, koji je nosio ahrivu CK KPJ, skrive-
nu i iskopanu na Zelengori, otvarali vazdusni i drugi putevi
ka Bazi NOVJ u Bariju, gdje se nekadasnji masinski tehni-
car sa mostarske avijatike u Jasenicama ponovo nasao na
putu za SSSR, gdje je ucio u Vazduhoplovnoj akademiji
(smjer - naoruzanje).
Bio je to nagovjestaj novih obaveza i uzrastanja ovog,
u vrijeme desanta na Drvar, kapetana OZN-e.
Bio je »kapetan« i komandir i ljeta 1941, tako su ga
znali skojevci udarnih grupa na desnoj, a zatim i na lijevoj
obali Neretve, »njegovih« nekoliko borbenih jezgara,
medu kojima je bila i prva udarna trojka iz Ulice 10. herce­
govacke brigade, Ulice Alekse Santica i Cernice: Ahmet
Lakisic Brzi, koji je kasnije bio i sekretar Mjesnog komite­
ta SKOJ-a, dak Trgovacke akademije, Safet Sapuh Beg,
radnik, koji je zivot okoncao u koncentracionom logoru, i
dak Uciteljske skole Mensur Seferovic. S njima je u ile-
galstvu rukovodio student Teofik Kalajdzic Tofa, kasnije
italijanski logoras, dugogodisnji ilegalac i jugoslovesnki ob-

126
avjestajac medu odbjeglim kontrarevolucionarima sa naseg
podneblja, u cemu ce ovo kazivanje imati i svoje neoceki-
vane obrte.
To borbeno jezgro, jedno od mnogih u Mostaru toga
ratnog Ijeta, svoju postojanost i cvrstinu odmjeravalo je na
konkretnim borbenim zadacima, kao sto je bilo i njegovo
prvo iskusenje - »napad« na finansijsku stanicu na uglu
Santiceve ulice i dolazak svakog clana jezgra s jednom
bombom na naznaceno mjesto okupljanja, na dogovor
pred akciju. Tako je polozen prvi ispit provjere vjernosti i
odlucnosti. Komandir, student Teofik, saopstio je borbe-
nom jezgru da se akcija odgada. I tek tada je trojka mogla
da ude u stan vojnog instruktora Borasa u Liska-ulici. U toj
kuci je masinski tehnicar iznajmio stan, mada je imao rodi-
teljski, kada se 1940. zaposlio, zajedno sa Enverom Cema-
lovicem, buducim komesarom Mostarskog bataljona, na
mostarskom aerodromu, gdje je vec te godine bio i on, Mi­
ro, clan grupe naprednih Mostaraca, onih koji su mogli
brze i svestranije izucavati marksizam. Po naobrazbi i soci-
jalnoj strukturi oni nisu svojim okupljanjem, privlacili
paznju policijskih potkazivaca.
Na tom »komunistickom univerzitetu« drzao je »kate-
dru« marksizma dr Safet Mujic, clan Oblasnog komiteta
KPJ za Hercegovinu, koji je i svom bratu Ahmedu, Ejubu
Fazlinovicu, Borasu i Ahmedu Seficu, sto je bio medu
prvim strijeljanim Mostarcima ljeta cetrdeset prve, ulije-
vao spoznaju o istorijskoj ulozi KPJ i radnicke klase Jugos-
lavije u odbrani svoje zemlje pred naletom fasizma, o soci-
jalnoj pravdi, o bici koja je predstojala jugoslovenskim ko-
munistima, potvrdujuci to i svojim ljudskim djelom kao lje-
kar i humanista.
Svoju politicku opredijeljenost tehnicar Boras, ciji je
brat inzenjer radio na aerodromu, a i on bio prijatelj mno­
gih vazduhoplovnih oficira (zbog toga je i unajmio stan u
istoj kuci u kojoj su i neki od njih stanovali), dokazivao je
veoma prakticno. Uvijek besprijekorno odjeven i u drustvu

127
oficira, »gospodin Boras« nikome nije bio sumnjiv, pa ni
vojnoj komandi koja je zahtijevala da se svaki radnik pre-
trese prilikom ulaska i izlaska s aerodroma. Tako je »go-
spodin Boras« i mogao da aviomehanicara Radu Salatica
pozove u svoju kancelariju i da mu kaze da treba da preuz-
me posiljku partijskog materijala. Neko nije obavio svoj
zadatak, pa je iznenadeni Salatic odgovorio: »Izvinite, go-
spodine Boras, to nije za mene.« Na kraju je promrsio: »Ia-
ko nije za mene, ipak cu ga uzeti.« Kasnije, kada su se u
partizanima na to podsjetili, Rade mu je rekao da »nikad
nije mogao pretpostaviti da je i on, gospodin, pod istom za-
stavom sa radnicima i sirotinjom«.
Valjda i zbog takvog nacina zivljenja tehnicar i rezervi
oficir Miroslav Boras Miro je mogao da, gotovo bez osobite
opasnosti, bude i vojni instruktor mostarskih skojevaca, da
u svom iznamljenom stanu, gdje su se ponekad krili i ilegal-
ci, prima i borbene grupe skojevaca na vojnu obuku.
Smirenoscu prekaljenog ilegalca, kojem i vie i anegdo-
ta sluzi za smirivanje nerava u kriticnim okolnostima, pri-
mio je i udarnu grupu Teofika Kalajdzica iz Ulice lO.herce-
govacke brigade, nevjeste ruke za ofanzivne i defanzivne
rucne bombe, za revolver i pusku, nenavikla oka za crtez
puske, bacaca i mitraljeza, ucio ih opisu oruzja, rasklapa-
nju i sklapanju, okidanju, nisanjenju, taktickoj upotrebi i
drugim radnjama s odredenim tipom oruzja. I to bi nedo-
voljno pa instruktor Boras postade i sastavljac prvih teksto-
va (mozda je tu i kresnula prva skrivena sposobnost za pisa-
nu rijec, jer je poslije rata napisao i objavio vise strucnih
knjiga), kojima je obogacivao svoju instruktorsku djelat-
nost.
Naucio je svoje »dake« kao da razvijaju konspirativ-
nost i osmatranje, da ne odrzavaju sastanke u kuci bez dva
ili vise izlaza, da tacnost i odlucnost nisu u neskladu sa oba-
zrivoscu i kontrolom, da ce rat poteci i duze i teze nego sto
su skojevci pretpostavljali, da zadaci koji ih ocekuju u oku-
piranom gradu nisu manje znacajni od onih koje bi izvrsa-

128
vali na partizanskim polozajima, da se i oni zapravo nalaze
na istom borbenom partizanskom polozaju.
Zelio je da i on krene uz padine Velez-planine, da u di-
verzantskim prethodnicima i zasjedama pokaze da uzalud
nije bio stalno usmjeren »na tehniku, motore i drebanke«,
ali valjalo je da i na Rudniku uglja, gdje se tog ljeta zapos-
lio, sa partijskom organizacijom i inzenjerom Cedom Mili-
cevicem, predratnim komunistom i u godinama rata pred-
sjednikom ilegalnog Narodnooslobodilackog odbora Mosta­
ra, okuplja napredne Hrvate u gradu, koji su imali, poput
Muslimana i Srba, svoj poseban NOO radi sto sireg djelo-
vanja medu narodom. A zatim da nevoljko prihvati poziv,
koji nije stigao bez znanja Partije, da dva mjeseca bude na
vjezbi kao domobranski rezervni oficir u Zapadnom logoru
u Mostaru i da se rezervnim oficirima i ilegalnim radnicima
Mustafom Alikalficem i Alojzom Bencem iz vojnog skladi-
sta izvlaci oruzje, hranu i sanitetski materijal, da rastura
letke i brosure, da utice na moralno rastrojavanje garnizo-
nih jedinica, da izvrsava i druge zadatke partijskog ruko-
vodstva koje je djelovalo u domobranskim jedinicama.
Odbacio je uniformu »kao bolestan«, nesposoban za-
nove vjezbe, i nastavio da kao sef poslovnice firme Ȥandor
Terek«, koja je prikupljala sekundarni materijal, sa novom
ilegalnom grupom - Dobrilom Caric Cemalovic, Salemom
Behlilovicem i Rizom Hadzimahmutovicem - narodnooslo-
bodilackom pokretu grada pribavlja znatna novcana i dru-
ga sredstva, da sve odlucnije razgranava ilegalnu djelat-
nost.
Napokon je docekao da krene uz padine Velez-plani­
ne. Izvrsavajuci poruku Vrhovnog staba NOV i POJ da sve
partizanske i druge jedinice oslobodilacke vojske u vrijeme
cetvrte neprijateljske ofanzive vrse odlucnije napade na ne-
prijateljeve garnizone i komunikacije, partijsko rukovodst-
vo grada i Hercegovine organizovalo je aprila 1943. Mo-
starski omladinski odred, jer u njemu su ogromnim dijelom
bili mostarski skojevci.

129
 I dok su istocnom Hercegovinom i Zelengorom divizi-
je NOVJ krcile puteve prema istoku, krajem aprila i u ma-
ju 1943. iz grada je na teren juzno od Mostara izaslo nekoli­
ko grupa omladinaca, kojima su rukovodili komandant Se­
rif Buric Serfa i njegov zamjenik Miroslav Boras Miro.
Sta se sve tada dogadalo, kako se zaceo i kako je okon-
cao Odred, na cetrdesetogodisnjicu tog dogadaja pokusa-
vali su da odgonetnu prezivjeli borci, poslije toliko godina
ponovo okupljeni povise sela Kamena, na mjetu zvanom
Kaluder bunar, gdje se i odigrala drama Odreda.
Zamjenik komandanta i vojni instruktor mostarskih
skojevaca Miro Boras ovog puta nije stigao na staro zborno
mjesto. »Dragi drugovi, zao mi je sto iz zdravstvenih razlo-
ga za sada ne mogu napustati Beograd, te nisam u moguc-
nosti da zajedno sa vama pretresem o nasem nesretnom
Odredu, odgovorio je Miro marta 1983. borcima Omla-
dinskog odreda koji su na zajednickom skupu u selu Kame­
na rekonstruisali zbivanja, ciji je rasplet bio neocekivano
tragican. O toj njihovoj zajednickoj muci i moralnom istra-
javanju srocene su mnoge istinite i neobjavljene stranice,
neke su poslate i nekadasnjem vojnom instruktoru i ko-
mandantu rasturenog odreda, koji ni ovog puta nije ostao
bez rijeci.
»Tacno ste opisali odlazak omladinaca«, javljao im je
Boras, »jer starijih od mene (imao sam 25 godina) nije
medu njima bilo«, a to je znacilo da je zamjenik koman­
danta Odreda morao ponovo biti vojni instruktor »posto
gotovo 90 odsto nije uopste znalo da rukuje oruzjem, a ka-
moli bilo kakvu drugu vojnu vjestinu«.
Mada su nedaleko od njih djejstvovali povremenim
manjim akcijama Prebilovacka partizanska ceta i Bataljon
»Sloboda«, cije je puteve znao jedino partijski rukovodilac
Mladen Knezevic Traktor, zivot u Odredu tekao je »na
skrge«, u osami, u potpunoj izolaciji od sela i prolaznika,
pa i od italijanske kolone, sto je promicala pored omladina­
ca, koji se zbog slabog naoruzanja (imali su samo jedan

130
puskomitraljez, nekoliko pusaka i vise rucnih bombi) i ne-
spremnosti nisu mogli upustiti u borbu. Ali »ni Italijanima
se nije ratovalo, jer su - kao da su znali da ih prikriveni
posmatramo - s ceste dovikivali ’Partizano nema atakare’,
ili se meni tako cinilo«, kazivao je zamjenik komandanta
koji se ubrzo sa Odredom, pocetkom jula 1943, nasao u
Podvelezju, u selu Dobrcu, gdje su zatekli Mehmeda
Trbonju Mehu, Salka Fejica, Mladena Knezevica Trakto-
ra, Zivka Papu Hencija i Envera Cemalovica, komesara
»starog« Mostarskog bataljona, Treceg bataljona Desete
hercegovacke brigade, zestoko prorijedenog u okrsajima
pete ofanzive i u povlacenju, grupnom i pojedinacnom, ka
mostarskim mahalama, na predah i lijecenje rana, o cemu
je mnoga rijec vec kazana i zapisana.
Bio je to dramatican susret dva progonjena mostarska
odreda kada se i Deseta brigada, toga gorkog ljeta 1943,
zbog rana sa Sutjeske, svela na neveliki bataljon. I tu, u
Dobrcu, obistinilo se predvidenje Serifa Burica, koji je sa
Borasom vodio Odred, da ce, »ako i ne bude hljeba na
podveleskim visinama, imati bar vode koliko im zatreba«.
»Nesrecni Odred«, voden novim Stabom - komandan-
tom Mladenom Balordom i njegovim zamjenikom Ahme-
tom Pintulom, narodnim herojima, komesarom i njegovim
zamjenikom Borom Radanom i Mustafom Buljkom, i in-
tendantom Remzom Duranovicem, vratio se na svoj »stari«
teren, juzno od automobilskog puta Mostar-Nevesinje, da
bi odmah, dan-dva kasnije, bili »urakljeni« u dalekozore
njemackih potjernih grupa iz sastava jedinica koje su jula
1943. zamijenile italijanske jedinice u mostarskoj kotlini.
U tim nocima, bez sigurnih putokaza, omladinac Avdo
Tatarevic, pokisao i u kosulji, jer je tako obucen izasao iz
Mostara, dobio je kaput i u njemu blok na kojem je pisalo
Miro Boras. Sutradan, zorom, bio je 5.juli, pod mitraljes-
kim snopovima snaznog njemackog trupa poginulo je deset
boraca, medu njima i srednjoskolac Avdo. Vojni instruktor
i zamjenik komandanta je izbjegao smrt, a dovedeni selja-

131
ci, preturajuci mrtvog Tatarevica, nasli su Mirin blok i oba-
vijestili njegove u Mostaru i Sarajevu da je poginuo na Ka-
luder-bunaru kod Kamene i da je sahranjen na posebno oz-
nacenom mjestu.
Tog kobnog jutra, »kada je na strazi bio Cvijo Zoric,
njemacki vojnici su se prikrali sa psima vucjacima i iznena-
da, sa svih strana, napali opkoljene omladince«, zapisali su
nekadasnji borci. »Van sumnje je da su od nekog izdajnika
dobro vodeni, jer ih je nas strazar primijetio tek kad su se
priblizili na vrlo blisko odstojanje. Da je postojala izdaja,
potvrduju i kasnije nadeni neprijateljski dokumenti. Doslo
je do neravnopravnog i krvavog obracuna u kojem je pogi-
nulo deset boraca, a osamnaest ih je zarobljeno, dok se
osamnaest prezivjelih probijalo u grupama i pojedinacno.«
Komandant Odreda, borac sa Sutjeske Mladen Balor-
da, tesko ranjen i zarobljen sa sedamnaestoricom drugova,
poslije junackog drzanja, strijeljan je sa cetrdeset i nekoli­
ko drugova na Mostarskom blatu. Dva borca iz Odreda,
Drago Palavestra i Alica Rizikalo, objeseni su na glavnom
gradskom trgu upravo kada su se borci Mostarskog bataljo­
na, nakon kraceg odmora i lijecenja rana sa Sutjeske, po­
novo okupljali na Velez-planini.
Tada se Mir.o Boras, oznacen »kao mrtvac« i »pocrnio
od jada i cemera«, krio u kuci doktora Milakovica u Liska-
ulici, gdje ga je nasao brat, pristigao da ga iz Kamene
mrtva prenese na mostarsko groblje.
Mjesec dana kasnije Miroslav Boras Miro je zamjenik
komandira Druge cete u Mostarskom bataljonu, u akciji
dvanaestorice boraca na zeljeznickoj pruzi izmedu Konjica
i Bradine, kada su zaustavili voz i u posljednjem vagonu za-
tekli desetak domobrana i njemackog podoficira. »Svi su
spavali. Budimo jednog, a on misli da treba da dezura pa se
buni: ’Pusti me, nije na mene red.’ Tako smo ih sve zarobi-
li... Kasnije su neki od njih bili nasi borci«, zapisao je u in-
timnom zapisu Boras. »Posto smo sabrali plijen, kompozi-
ciju smo pustili nizbrdo prema Podorascu, odakle smo ubr­
zo culi tresak i lomljavu, a zatim i sirene za uzbunu.«
132
 .

O bavjestajni oficir M ostarskog partizanskog odreda Miroslav Boras (lije-

vo) i referent saniteta m edicinar A lija K rpo pocetkom 1944.

133
 Tako je na otvorenom vagonu u ambis otisla i haubica
s opremom. Milan Micevic, kasnije komandant bataljona,
u vozu je nasao sedlo i ponio ga za svog konja, ali ga je na
kraju ipak bacio. Grupa je pohvaljena, a o akciji je obavi-
jestila i »Slobodna Jugoslavija«.
Vojni instruktor mostarskih skojevaca nastavio je svo­
je ratovanje kao clan agitpropa u selu Tusilu, zivio je pored
sapirografa, pisace masine, akumulatora, boja i papira, sa-
tima slusao radio-stanice, nase i saveznicke, i neprijatelje-
ve, sastavljao biltene, letke i proglase, spoljnopoliticke izv-
jestaje, i on i drugi clanovi propagandnog jezgra, citao i
prepricavao nasu i protivnicku stampu, pisao clanke »vode-
ci racuna da sve bude prozeto odredenom mjerom optimiz-
ma, cak i u slucajevima kad su vijesti bile nepovoljne«.
»Jednom prilikom sam, cackajuci radio-prijemnik, jer
se nesto u njemu pokvarilo, nasao ceduljicu na kojoj je pi-
salo: ’Miro, ne cackaj!’ Valjda su u Mostaru znali, po pri-
canju kurira Vase Masla, da cu ja raditi sa tim prijemni-
kom, pa mi poslali poruku, meni i danas dragu«, kaze ne-
kadasnji instruktor i tehnicar.
Rat je jos trajao. Miro Boras je sticao nova znanja i
vjestinu ratovanja, bio je obavjestajni oficir u Odredu, a od
16.maja 1944. i oficir OZN-e pri Vrhovnom stabu u Drva-
ru. Bio je kapetan Narodnooslobodilacke vojske Jugo-
slavije.
»Ne znam iz kog razloga sam se bacio u ovaj kanal na
leda a ne potrbuske«, kazuje nam Boras o drvarskom de-
santnom vrtlogu, o svom danu sudbine. »Mozda cak i iz ra-
doznalosti da promatram taj napad, jer sam racunao da ce
se sve ovo brzo zavrsiti, posto u to vrijeme obicno dolaze
saveznicki lovci na Drvar, pa Nijemci koriste jutarnje caso-
ve kad ovih nema.«
Gledao je »stuke«, bombe i padobrance sto su padali
oko njega. »Zaboravih na strah, na sve, jer mi postade jas-
no da je sve ovo radi druga Tita, pa pole tih niz ulicu kori-
steci gusti dim koji se dizao iz bombardovanih zgrada, u

134
w a illii
*
mmvMiTA* mv 'im}' s
•.

mogaj iw *
.QJJL&XA

J m im 'z posa
a&zt T^iv&araX&zv&et jmrtTOl
*&&6XnJx
\

O bjava V rhovnog staba N O V i P O J za kapetana M iroslava B orasa 15.

avgusta 1944.

135
pravcu pecine. Predoh ulicu koja se pruzala prema centru
Drvara i kroz neke baste krenuh prema Mandica-mostu na
Uncu. U tom momentu, kako sam izletio iz prve kucice,
umalo me padobran iza jedne jedrilice ne zakaci (jedrilice
su prilikom spustanja imale veliku brzinu pa su zato upotri-
jebljeni padobrani za kocenje). Ispalih citav rafal u pravcu
jedrilice, odnosno Nijemaca koji su izlazili iz nje teturajuci,
pa pomislih da ih ja to pogadam... U tom djelicu vremena
ispred mene se stvori njemacki padobranac, kao da je iz
zemlje iznikao, pao s neba... Podigoh pistolj u pravcu nje-
govog stomaka, ali pistolj ucini samo ’klik’, jer sam pre-
thodno ispucao citav sanzer, a rezervni nisam imao. Pado­
branac u trenu iz sare cizme izvuce bodez ’malajac’ i svom
snagom zamahnu da me probode. Instinktivno podigoh li-
jevu ruku da se zastitim. Ostrica samo sijevnu pred ocima,
ali uspio sam nekako da mu uhvatim zaglavak ruke, u kojoj
je drzao noz. Istovremeno on uhvati moju desnu ruku u ko­
joj sam drzao pistolj kojim sam htio da ga udarim po glavi.
Drzim ja njega, a i on mene. Tezimo i jedan i drugi da oslo-
bodimo ruku s oruzjem. Tek tada primijetih da mi je na-
pravio prilican zarez ispod lijeve podlaktice, pa kako mi
srce uzurbano bije, tako svaki put iz rane - kao iz prskalice
- prsne krv po njemu. Bjese plav, na lieu mu i danas pam-
tim svaku zilicu, bjeSe mojih godina, sa nekim groznicavim
sjajem u ocima, iz kojih se prosto vidjelo zvjersko lice.
Koliko je to trajalo? Deset, dvadeset sekundi ili moz­
da citav minut, ne znam, ali odjednom, gotovo kao na
usporenom filmu, lijevi dio njegove glave se raspolovi od
oka prema gore. Prosuo se mozak zuckastozelenkaste bojei
on se stroposta predamnom. Iza mojih leda Mica Jankovic
(komandant Prateceg bataljona Vrhovnog staba ili neki
drugi, jer se ne sjecam tacno ko je pucao) iz neposredne
blizine, iz sovjetske masinke ispalio mu je u glavu rafal, a ja
uopste nisam cuto te pucnje...«
Protrcao je zatim pored pecine u kojoj je bio Tito, pa
uz strme padinp do zeljeznicke pruge, gdje je sreo Mostar-

136
ca Vaska Gnjatica, politickog komesara Mostarskog (Konji-
ckog) bataljona prve ustanicke godine, koji je Borasu
»maramicom ili nekim zavojem stegao ruku da vise ne
krvari, pa smo zajednicki zauzeli polozaj nedaleko od mje-
sta gdje se nalazila teska protivavionska ’breda’...«
U meduvremenu su se Tito, Kardelj i drugi clanovi
Vrhovnog staba izvukli iz pecine i njima, Vasku i Miri,
»spao je veliki kamen sa srca, a kad Nijemci ponovise de-
sant nad gradom prosto u nekom odusevljenju otvorismo
vatru po njima«.
Koji sat kasnije njih dvojica su u Stabu Prve proleterske
divizije naisli na jos jednog Mostarca, doktora Isidora
Papu, koji je Borasu zasio i previo ranu. Tu, u Mokronoga-
ma, Boras je naisao i na svog nacelnika Jeftu Sasica, kome
je podnio izvjestaj, a onda se prikljucio Stabu Prve inzinje-
rijske brigade. »Dobio sam zadatak da sve drugove iz ove
brigade koji su bili zarobljeni i zatim se spasili detaljno ispi-
tam i provjerim da Nijemci, vidjevsi da im je desant pro-
pao, nisu ubacili svoje agente u nase redove... I rad se is-
platio, jer smo pronasli jednog gestapovca koji je kao baja-
gi bio zarobljen a poslije pobjegao.«
Zatim je, po naredenju Vrhovnog staba, prenio avio-
nom materijal zakopan za vrijeme pete ofanzive, a ubrzo
poslije toga sa grupom vazduhoplovnih oficira i tehnicara
odletio je za SSSR.
Bilo je to 17. avgusta 1944, na njegov dvadeset sedmi
rodendan.
Vratio se u slobodnu zemlju na duznost vojnog vazdu-
hoplovnog inzenjera za naoruzanje u Prvoj vazduhoplov-
noj lovackoj diviziji u Mostaru, zatim je stigao u komandu
Ratnog vazduhoplovstva i na celo Raketnog institua JNA,
u meduvremenu odmjeravajuci svoje strucne i stvaralacke
mogucnosti.
A one su bile i plodne i dalekosezne: licno i u saradnji
sa drugim strucnjacima ucestvovao je u konstruisanju - od
1945. do 1973 - vise raznih sredstava koja su se godinama

137
upotrebljavala a neka od njih su uvrstena i u serijsko nao­
ruzanje nase Armije. Tesko je preciznije prepricati njego-
va licna ostvarenja: specijalne uredaje za vucenje mete u
vazduhu avionima JAK-9 i Hariken, IL-2 - »Jurisnik« i Pe-
2, konstrukciju upaljaca za startnu raketu i uredaje za di-
verzantsko izbacivanje zapaljivih ampula ili letaka pomocu
slobodno jedrecih balona sa velikih visina, konstruisanje
raketnog utisnog metka, ucestvovanje u konstrukcijama ra-
keta »Gejzir«, »Vulkan«, »Skakavac« i plotunskog raket­
nog bacaca »Plamen«, konstruisanje uredaja za podvesa-
vanje avio-torpeda na avionima Pe-2 i Moskito, izradu za-
stitnih sanduka za poljsko postavljanje kablova raketnog
sistema »Dvina« i druga ostvarenja, poput Aviomagljeni-
ka, cije pronalazacko svjedocanstvo iz 1955. godine i nje-
gova autorska zastita pronalaska nagovjestava nove dome-
te osvjedocenog vojnog strucnjaka i pisca.
Ako vec zaobilazimo njegovih pedeset i nekoliko
strucnih clanaka i analiza objavljenih u vojnim casopisima,
njegove knjige i prirucnici (namijenjeni samo za starjesine
JNA i studente Vise vojne vazduhoplovne akademije, sa
odredenim stepenom povjerljivosti), tesko da se mogu pre-
cutati, makar i sa naznakama nekih naslova. Do Borasovog
susreta sa marsalom Titom na rtu Kamenjaru ljeta 1964.
godine njegovo pero je izatkalo tekstove: Vazduhoplovno
vatreno naoruzanje i osnove konstrukcije streljackog
oruzja, Vazduhoplovno bombardersko naoruzanje, Kon­
strukciju vodenih raketa i vodenje raketa, Raketni pogon i
lansirni uredaji, a slijedecih godina: Vodenje rakete zem-
lja-vazduh i vazduh-vazduh, Raketni sistem »HAWK«,
Vodene rakete zemlja-zemlja u naoruzanju stranih armija,
Naoruzanje i oprema vazdusnog desanta, sve do knjiga:
Savremeno vazduhoplovno naoruzanje, Raketne pogonske
grupe i drugih, do posljednjeg naslov koji je za nasu pricu o
vojnom instruktoru mostarskih skojevaca iz prve ustanicke
godine i od simbolickog znacaja.

138
 Jer, te godine, 1979, penzionisani pukovnik Miroslav
Boras Miro okoncao je i svoje drugo, gotovo zaboravljeno,
dokumentarno kazivanje o vremenu ratnom.
Vratio se, jedne noci, na rjesenje od 31.januara 1963,
kojim je obavijesten da se njegova zalba protiv odluke da
mu se ne prizna pravo na Partizansku spomenicu 1941. da
je odbijen »iz razloga sto je prvostepeni organ utvrdio da
nije kompletirao predmet, pa je na osnovu toga drugoste-
peni organ doneo negativno resenje«. A sve to komisija je
utvrdila na osnovu toga sto je »imenovani stupio u NOV
maja 1943. i u jedinicama ostao do kraja rata«, ali da »nje-
gov rad od 1941. do 1943. godine nije imao stalan, aktivan i
organizovan karakter ucesca u NOB-u«, pa se zbog toga i
odbija, tj. da se »protiv ovog resenja ne moze... pokrenuti
upravni spor«.
Proslo je trideset i nekoliko dana i Boras je o tome
obavijestio Vladu Segrta, komandanta 29.hercegovacke
udarne divizije, a istog dana, 6.aprila 1963, i partijskog rad­
nika Dzemala Bijedica, kojem je javio: »Nemam namjeru
da kroz ovo pismo trazim neko drugo rjesenje, jer ne vjeru-
jem da je moguce, ali se ne mogu nikako pomiriti sa kon-
statacijoim da moj rad u Mostaru ’nije imao stalan, aktivan
i organizvoan karakter ucesca u NOB-u’ u periodu od 1941.
godine do mog odlaska u partizane.«
Podsjecajuci prekaljenog ilegalca i ratnika na vrijeme,
u kojem je zivio i borio se, na kraju je zapisao: »Ucinjena
mi je nepravda.«
Tako je zapisao i prepise izjava i potvrda o svom stal-
nom i organizovanom ucescu u NOP-u odlozio, mozda, za
nekog istoricara ako zade u zavicajni arhiv, prihvatajuci se
novih izazova u oblasti koriscenja raketne tehnike, pisanja
novih prirucnika i knjiga, konstruisanja novih pronalazaka,
o cemu je i u ovom zapisu ponesto receno.
Neko je tokom sljedecih deset godina utvrdio da je
ucinjena gruba greska oko jednog osporavanog svjedoka i
»pokrenut je postupak« za ponovno razmatranje dodele

139
Spomenice. »Stalo se na glediste da je za pokretanje novog
postupka za ramatranje Vaseg zahteva za dodelu Partizan-
ske spomenice 1941. neophodno da se raspolaze novim do-
kazima o vasem ucescu u NOB-u«, stoji u dopisu Komisije
za kadrovska i administrativna pitanja, 25. marta 1974, »pa
se u vezi s tim molite da nam dostavite dve-tri nove izjave
nosilaca Partizanske spomenice 1941. kojima je poznat Vas
rad u NOP-u od 1941. do dolaska u NOVJ 1943. godine«.
I primljena su nova svjedocenja vec u sljedeca dva
mjeseca: pored ranijih izjava nosilaca Spomenice i drugih,
odnosno dvije nove upecatljive izjave - sekretara Mjesnog
komiteta KPJ za Mostar od avgusta 1941. i sekretara
Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu sredinom 1942.go­
dine Muhameda Grebe Snage, i clana Mjesnog komiteta
KPJ za Mostar 1942, sekretara Oblasnog komiteta SKOJ-a
za Hercegovinu i clanova Oblasnog komiteta Partije za
Hercegovinu Nusreta Seferovica Poleta - dva ubjedljiva
dokumentarna kazivanja.
»... Mogu sa punom odgovornoscu i poznavanjem
tvrditi da je drug Boras Miro od pocetka ustanka pa do od-
laska u partizane aktivno i organizovano radio za NOP i sa
dosta umjesnosti obavljao sve poslove koje je pred njega
postavljalo tadasnje partijsko rukovodstvo Mostara«, zapi-
sao je Muhamed Grebo Snaga.
A Polet je u izjavi kazao i ovo:
»... Dobio je zadatak da clanove SKOJ-a i druge ka-
drove iz kvarta u kome je stanovao, a koji su imali da podu
u partizanski odred, uci rukovanju oruzjem. Ja licno dobio
sam od druga Borasa prva znanja u rukovanju revolverom,
bombom i puskom... Bio sam u prilici da znam da je drug
Miro Boras kontinuirano ilegalno radio u narodnooslobo-
dilackom pokretu u gradu na raznim poslovima i raznim za-
dacima... Jedno vrijeme drug Boras bio je u domabranstvu.
On tamo nije otisao kao dezerter iz NO pokreta. Mi
smo imali relativno dobro organizovan ilegalni rad za NOP

140
u domobranskim jedinicama u mostarskom garnizonu. U
tom radu ucestvovao je i drug Boras...«
I protutnjale su nove godine, ali odgovor nije stigao. U
meduvremenu, 1979, Miroslav Boras je dovrsio i objavio
svoju posljednju knjigu: Savremena dostignuca, upotreba i
tendencije razvoja klasicnog vazduhoplovnog naoruzanja
namijenjenog za dejstva po objektima na kopnu i moru.

141
.
NARODNI PREDSTAVNICI U OKUPIRANOM GRADU

Tri predsjednika G radskog N O O -a - O dbori nacionalnosti - »Cedin dale-

kovod« - Dijalog sa kurirom Pokrajinskog kom iteta KPJ za BiH, ustaskim
agentom V rdoljakom - Proglas M uslim anskog narodnog odbora - U jdur-
m e begovata - Suprotnosti italijanske i ustaske politike - O dbornik i oba-
vjestajac »Jug« - Kako tumaciti ideje i cinjenice - Narodni zajam i mobili-
zacija za N O V J u okupiranom gradu - Sesnaest advokatovih dukata - Od-
luke A V N O J-a u zivotu gradana - G raditelj hidroelektrana - N a m ostar-
skim raskrscim a - Krugovi oko grada.

Kada je karabinijerski kapetan Sergio Sgarbi pisao pri-

jedlog za interniranje dvanaestorice Hercegovaca i Dalma-
tinaca sa teritorije koju su zaposjedale divizije »Marche« i
»Murge«, bilo je to 26. aprila 1943, u svoju listu optuzenih
prvog je upisao direktora mostarske Gimnazije Husniju
Kurta i o njemu rekao: »Roden u Mostaru 14. novembra
1900, musliman, profesor, ozenjen. Sada se nalazi depor-
tovan u svom stanu u Dubrovniku, Ulica Vicina br. 6.
Predlaze se za koncentracioni logor Mamula, jer se sumnja
da je aktivan komunisticki propagator, narocito medu stu-
dentima. Sumnja se da je on komunisticki rukovodilac sa
pseudonimom ’Crni’...«
Mjesec dana kasnije, neposredno uoci provodenja in-
terniraca sa ostrva Mamule i poluotoka Prevlake u sjevernu
Italiju, susreo sam profesora Kurta kako pakuje svoj ruk-
sak, a vec poslije dvadesetak dana, tek sto je i nasa grupa
stigla u koncentracioni logor Visco di Udine, poveo me na
svoje stalne i duge setnje pored logorskih zica i kula sa mit-
raljezima, pored tri logorska sektora sa vise hiljada logora-
sa, pricajuci o zivotu kojim zivimo i o onom za koji se bori-

143
mo, da bi sve cesce i na svojim stazama i u nasim barakama
kazivao o znacaju i tajnama hemije, o zivotnosti marksizma
i humanizma.
Bio je ponovo, medu nama logorasima, predavac bez
katedre, nas otac, vaspitac koji je svojim moralom i zna-
njem stekao povjerenje svojih daka iz vise generacija, vjerni
komsija koji je u svojoj kuci na Carini krio mnoge progo-
njene Srbe, Jevreje i komuniste. Govorio je o drugima, a sa-
mo logorsko partijsko rukovodstvo znalo je da je profesor
Kurt bio prvi predsjednik Gradskog NOO-a Mostara, da je
taj postojani i mudri narodni predstavnik u okupiranom
gradu i u koncentracionom logoru clan logorskog ilegalnog
NOO-a, da se u tom jezgru Slovenaca, Hercegovaca i Dal-
matinaca ponovo oglasava svojom dalekovidoscu i stvara-
lackim nemirom.
Kad se u septembru 1943. osula i fasisticka italijanska
vojska, Husnije Kurt se zametnuo puskom i zajedno sa svo­
jim dacima prikljucio slovenackim partizanima na Masunu,
u sumama na nekadasnjoj jugoslovensko-italijanskoj grani-
ci. Postao je politicki delegat voda, s kojim sam drugovao u
Prvoj ceti Prvog bataljona Sercerove brigade, borac sto se
sprema za nove obracune s okupatorom i njegovim saradni-
cima na sjevernim stranama nase zemlje, odakle je ubrzo
otisao na Drugo zasjedanje AVNOJ-a u Jajcu, gdje je bio
vijecnik iz BiH. Profesor Kurt je nastavio da dograduje
vlast naroda, a borci iz Mostara, nekadasnji logorasi, rasuti
po slovenackim jedinicama, ispisivali su svoje zivotopise
kako su ih dogadaji nosili i kako su ih oni samo dozivljava-
li.
Vrijeme u kojem su zivjeli predsjednici Gradskog
NOO-a Mostara u uslovima okupacije Husnija Kurt, koji
je umro kao univerzitetski profesor 1959, i profesor istorije
i geografije u Uciteljskoj skoli u Mostaru Mustafa Alikal-
fic, kojeg ubise ustase u koncentracionom logoru posljed-
nje ratne godine (o kojima je ispleo dokumentarno kazivanje
V. Skiba u knjizi »Na posljednjem ispitu« u ediciji »Mostar

144
u borbi za slobodu«), kao i predsjednik tog Odbora elek-
troinzenjer Cedomil Milicevic, sto i danas koraca beograd-
skim ulicama, ujedno je i vrijeme stvaranja prvih, osobe-
nih, organa narodne vlasti u okupiranom gradu, odnosno
vrijeme uzrastanja jedne nove generacije intelektualaca iz­
medu dva posljednja svjetska rata.
Medu generacijama mladih, sto se iz svoje prasnjave
kasabe otisnuse na skolovanje u evropske metropole, tride-
setih godina naslo se u Pragu i cetrnaest politicki naprednih
Mostaraca, pored sezdeset i vise studenata iz Sarajeva, ka­
da je to njihovo strucno osposobljavanje u isto vrijeme zna-
cilo i politicko uzrastanje, svestrano kulturno, demokrats-
ko i marksisticko obogacivanje i osposobljavanje u intelek-
tualce i boree revolucionarnog pokreta jugoslovenskih stu­
denata koji se zaceo u Pragu 1927. i istrajavao do 1938.
godine.
Tu je sticao prva iskustva iz legalnih oblika politicke
djelatnosti i 21-godisnji Mostarac Cedomil Milicevic, stu­
dent Elektrotehnickog fakulteta, ucesnik mnogih tribina i
priredaba, izleta, saradnik politicki iskusnih studenata i ko­
munista iz Jugoslavije (samo u Pragu je bilo prosjecno oko
dvije stotine studenata iz nase zemlje), od kojih su neki
kasnije bili spanski borci i narodni heroji iz svih krajeva Ju­
goslavije.
Znanja stecena u marksistickim kruzocima sve cesce
su primjenjivana na javnim skupovima, u domovima jugos­
lovenskih studenata. U lijevo orijentisane sredine privlacili
su i zbunjene i nedovoljno politicki orijentisane mlade lju-
de, clanove Akademskog drustva »Jugoslavija«, Drustva
jugoslovenskih tehnicara, ciji je dugogodisnji predsjednik
bio Fazlija Alikalfic, i Akademskog kluba »Matija Gubec«.
Svoju djelatnost komunisti i drugi napredni studenti razvili
su i medu studentima Jugoslovenskog koledza i «Aleksan­
drova koleda» (u meduvremenu je taj Dom nazvan »Kasar-
na kralja Aleksandra« zbog rezimskog usmjerenja uprave i
jednog dijela studenata), zatim u »Strakovoj akademiji«,

145
gdje su bile menza i drustvene prostorije svih jugosloven-
skih studenata. Sukobi rezimske uprave i studenata bivali
su sve cesci u Akademskom drustvu »Jugoslavija«, koje je
okupljalo oko 170 studenata, pa je zbog toga i bilo pod
budnom prismotrom jugoslovenskih diplomatskih pred-
stavnika i studenata dousnika.
»Poslanstvo je svim sredstvima nastojalo da uprava
drustva ne bude u rukama naprednih studenata«, zapisao je
Vlajko Begovic, komunista iz rukovodeceg jezgra jugoslo­
venskih intelektualaca u Pragu, spanski borac. »Rezimski
studenti su obezbjedivali svoju vecinu u upravi, s tim sto su
iz drustva izbacivali najaktivnije napredne studente i na
zborovima tako obezbjedivali vecinu samo od nekoliko gla-
sova. Napredni studenti su koristili skupstine ’Jugoslavije’
za postavljanje svojih zahtjeva i za politicku borbu. Dugo
su vodili borbu da preuzmu upravu, sto im je i uspjelo
1935. godine. Za predsjednika je izabran Cedo Milicevic.
Tada je veoma opao uticaj rezimskih studenata i uprava
’Jugoslavije’ ostala je u nasim rukama. U vrijeme spanskog
rata, 1937. godine, devet clanova uprave drustva otisli su s
grupom nasih studenata u Spaniju kao dobrovoljci, medu
njima (tadasnji) predsjednik drustva Ratko Pavlovic (na-
rodni heroj, jedan od organizatora ustanka u Srbiji 1941.
prim. M .S.), dva potpredsjednika, sekretar i blagajnik.
Praska policija i poslanstvo su poslije toga onemogucili da-
Iji rad drustva ’Jugoslavija’...«
Djelatnost studenta elektrotehnike Cedomila Milicevi-
ca i drugih ispoljavala se i u Drustvu jugoslovenskih tehni-
cara, koje je imalo oko 140 clanova, posebno u teznji da se
ovlada sa sto vecim znanjem u oblasti savremene tehnike u
Cehoslovackoj i svijetu, »organizujuci strucna predavanja i
naucne ekskurzije u Cehoslovackoj i van njenih granica«.
I gotovo sve sto je mogao da poslije zavrsetka studija,
1936. godine, donese iz Praga u svoj Mostar, gdje je stigao
februara 1937. i zaposlio se u Rudniku uglja, bile su knjige
marksistickog karaktera koje su objerucke docekane medu

146
naprednim intelektualcima Mostara. Medu njima se svo-
jom aktivnoscu isticalo »intelektualno jezgro«, iz kojeg je
1939. godine organizovana i »intelektualna celija KPJ«, ciji
je clan bio i Cedomil. Njen sastav se mijenjao i dopunjavao
sve do februara 1941, kada su njeni clanovi upuceni u druge
partijske celije.
Ubrzo je inzenjer Cedomil projektovao dalekovod od
Rodoca (Mostara) do Capljine, a potom od Capljine do
Metkovica. Bio je to »Cedin dalekovod«, kako su ga radni-
ci nazivali, osoben po tome sto je izgraden metodom elek-
tricnog zavarivanja (umjesto zakivanja) i tada bio jedan
medu prvim takve vrste u Jugoslaviji. Zatim je projektovao
i nadzirao elektrifikaciju Capljine.
U to vrijeme su clanovi »intelektualne celije KPJ« pro­
fesor istorije Dusan Mucibabic Dule i pravnik Ismet Terzi-
mehic, po zadatku MK KPJ za Mostar, pripremali temu
Bosanskohercegovacka drzavnost i muslimansko pitanje,
kracu studiju koju je sekretar celije dr Safet Mujic predao
Mustafi Pasicu, sekretaru Oblasnog komiteta KPJ i clanu
Pokrajinskog komiteta KPJ za BiH, uoci njegovog odlaska
na Petu pokrajinsku konferenciju KPJ za BiH u Sarajevu
jula 1940. i na Petu zemaljsku konferenciju KPJ u Zagrebu
oktobra 1940. Na tom istorijskom skupu jugoslovenskih
komunista, kojim je rukovodio Josip Broz Tito, Mustafa
Pasic je izlozio najcjelovitija razmatranja o muslimanskom
nacionalnom pitanju, suprotstavljajuci se referentu i nekim
diskutantima koji su imali pogresno ili ograniceno saznanje
o nacionalnom identitetu Muslimana, pa i o osobenostima
drustvenih prilika u Bosni i Hercegovini.
Intelektualci naprednih politickih i ideoloskih
odredenja iz svih nacionalnih sredina, zajedno sa radncima
komunistima, nastojali su i u tome su uveliko uspjeli da se
legalna drustva, klubovi, sekcije i druge drustvene organi-
zacije usmjere ka antifasistickoj i narodnofrontovskoj poli­
tici, poput drustva skauta i Muslimanske narodne bibliote-
ke, gdje se okupljala mladost oslobodena svih nacionalnih i

147
socijalnih opterecenja, buduci bombasi i puskomitraljesci
Mostarskog partizanskog bataljona, odlucna generacija
mladih revolucionara.
Tako razudena politicka aktivnost uslovila je jacanje,
obnavljanje i reorganizovanje partijskih i skojevskih celija.
pogotovo u novim uslovima revolucionarnog djelovanja
1941.
»Smisao Dzemalovih rijeci, kada smo se nasli u mom
stanu novembra 1941, bio je da postaje objektivni uvjeti da
se patriotski i antifasisticki raspolozeni gradani obuhvate i
ukljuce u jedinstveni front borbe protiv okupatora i njego­
vih slugu, da takvo raspolozenje postoji ne samo kod dosa-
dasnjih simpatizera KPJ nego i kod ostalih gradana, ciji je
opravdani gnjev prema okupatoru i ustasama, zbog zvi-
jerstva koje su pocinili nad neduznim i nezasticenim
srpskim zivljem, Jevrejima i komunistima, dostigao takvu
sestinu da su spremni aktivno pomagati narodnooslobodi-
lacku borbu, da i pored teske situacije u gradu nece biti ve-
cih teskoca da se gradani organizuju za aktivnu saradnju«,
sjeca se tog vremena inzenjer Cedomil Milicevic, koji je
tom prilikom dobio spisak gradana Hrvata kojima bi treba-
lo ponudit saradnju. »Pogledavsi spisak, primijetio sam da
pored drugova - Ive Bajala, dra Zvonka Marica, Zvonka
Radosa, Jakova Sunjica i Zvonka Vladica - ima jos prilican
broj gradana Hrvata s kojima sam razgovarao i iz razgo-
vora stekao utisak da bi bili voljni da aktivno saraduju.
Ostali smo pri tome da s njima uspostavim prisnije kontak-
te i ponudim im saradnju«.
Trebalo je da neposredno saraduje sa direktorom
Gimnazije u Mostaru Husnijom Kurtom i da njih dvojica
razmotre najprikladniji nacin organizovanja i djelovanja
antifasista i patriota Mostara. I prva dogovaranja dovela su
do specificnih oblika organizovanja, do osnivanja vise ma-
njih grupa, sastavljenih prema nacionalnosti i socijalnoj
pripadnosti, prije svega radi bezbjednijeg sastajanja i sireg
obuhvatanja svih patriotski raspolozenih gradana.

148
 Dok su oslobodilackim pokretom u gradu 1941.godine
rukovodili iskljucivo komunisti, daljim razvojem narod-
nooslobodilackog pokreta, cija je platforma od samog po-
cetka bila pristupacna svakom postenom gradaninu, u ile-
galna rukovodstva usli su i iskreni rodoljubi, istaknuti javni
radnici Mostara, koji su zajedno sa komunistima rukovodili
oslobodilackim pokretom mostarskog stanovnistva.
Tako se, u jesen 1941, u stanu Husnije Kurta okupilo
prvo politicko jezgro antifasistickog fronta - Husnija Kurt,
Cedomil Milicevic i Vukan Kuic - kada je Husnija bio za-
duzen za osnivanje i rukovodenje grupama Muslimana,
stolarski zanatlija Vukan medu Srbima, a medu Hrvatima
inzenjer Milicevic. Profesor Kurt je na taj nacin postao prvi
predsjednik Odobra narodnih predstavnika, jezgra koje se
kasnije razvilo u Narodnooslobodilacki odbor grada Mo­
stara u uslovima okupacije.
»Dzemal Bijedic je to prvo jezgro nazivao nekad
’Koordinacionom grupom’, a nekad ’Narodnooslobodila-
ckim aktivom’, pa smo i nas trojica, spontano, prihvatili taj
posljednji naziv. Saradnici pokreta, opet, govorili su o
svom Gradskom NOO-u. Uostalom, osnovno je da smo u
tom periodu okupacije uspjesno obavljali svoju drustveno-
politicku funkciju i izvrsavali zadatke - prikupljali hranu,
novae, lijekove, municiju i drugu pomoc partizanima, raz-
vijali bratstvo i jedinstvo, objasnjavali uspjehe nase vojske,
nabavljali ljekarska uvjerenja o oslobadanju od sluzenja u
neprijateljskoj vojsci, zaposljavali komuniste gdje je bilo
potrebno, skrivali ilegalce, pribavljali propusnice za putov-
anja, jednom rijecju gradili front otpora svih patriota i ro-
doljuba u svim gradskim sredinama«, svjedoci Cedomil Mi­
licevic. »To su bili zadaci i kasnije, kada je nasim sastanci-
ma prisustvovala Olga Marasovic, clan Oblasnog komiteta
KPJ za Hercegovinu, kada je starim i novim clanovima pro-
sirenog ’Narodnooslobodilackog aktiva, nekad i pojedi-
nacno - inzenjeru Jakovu Sunjicu, profesorima Mustafi
Alikalficu i Lazi Capinu, stolarskom majstoru Manojlu Ca-

149
baku i obucaru Suli Huseinagicu Modelu - objasnjavala
program okupljanja svih rodoljuba i potencijalnih saradni-
ka, pa i mobilisanih u domobranstvo i cetnistvo, da bi i oni
bili oslonac u radu ilegalaca i komunista Mostara. Tada
sam rukovodio sa sest grupa u kojima su bili Hrvati, od ko-
jih je najodlucnija i najaktivnija bila medu ljekarima. Tako
se djelovalo i u drugim nacionalnim sredinama. Pravnik
Camil Sijaric je rukovodio petoclanom grupom ili, kako se
nekad kaze, Odborom Muslimana, kao sto je imao grupu i
profesor Alikalfic, koji je jedno vrijeme bio i predsjednik
Gradskog NOO-a. Uija Dabic je vodio aktiv Srba.«
Prvi aktiv Srba okupljao se u spediciji Ilije Dabica,
odakle su se razvozili zito, secer, krompir, so, petrolej i
drugo preduzecima i privatnicima, ali i u ilegalne punktove
narodnooslobodilackog pokreta, najcesce porodicama ciji
su hranitelji otisli u partizane i ilegalcima kojih je bilo sve
vise. Tu je Mladen Knezevic odrzao prvi sastanak Srba, ro­
doljuba i aktivista. »Na tom sastanku, pored Mladena Kne-
zevica Traktora, prisustvovali su Lazo Capin, Manojlo Ca-
bak, Vukan Kuic, Mile Petkovic, ja i jos nekoliko drugo-
va«, zapisao je u svojoj izjavi Ilija Dabic. »Mislim da nas je
bilo 8-9. Tom prilikom bilo je govora o prikupljanju razne
pomoci, okupljanju gradana i ukazivanju na neprijatelje i
slicno. Tada je receno da je to Narodnooslobodilacki odbor
Srba.«
Kasnije, poslije hapsenja Husnije Kurta i njegovog
zatvaranja u tvrdavu Lovrjenac u Dubrovniku i u koncen­
tracioni logor na poluotoku Prevlaci u Bokokotorskom za-
ljevu krajem aprila 1943, sekretar Mjesnog komiteta Partije
Ljubo Bresan je u surovim uslovima ilegalnog rada konsti-
tuisao novi Narodnooslobodilacki odbor Mostara. Pred­
sjednik je bio Cedomil Milicevic, potpredsjednik Camil Si­
jaric, sekretar Ljubo Bresan, a clan Odbora Ilija Dabic,
vlasnik spedicije, u cijoj je kancelariji i odrzan prvi sasta­
nak novog Odbora.

150
 »Odbor dugo nije djelovao, jer je uskoro poslije nje-
govog obnavljanja, jula 1943, uhapsen Ljubo Bresan, a u
jesen 1943. i Camil Sijaric je napustio Mostar«, prica inze-
njer Milicevic. »Iz rada Odbora sjecam se samo jednog zak-
ljucka - da se izda proglas gradanima Mostara. Mislim da
je to predlozio Bresan, ali ne znam povodom cega. Sijarica
sam povezao sa nasim aktivistom, profesorom Gimnazije
Jurjem Mazuranom, da bi sastavili proglas«.
»Neke stvari tu postaju gotovo iracionalne i o njima se
ne moze govoriti samo kroz konkretne podatke, nego -
iskljucivo i apsolutno - literarnim tekstom«, zapisao je
knjizevnik i akademik Camil Sijaric. Razmisljajuci zbog ce­
ga bi tekstovi o ilegalnoj aktivnosti, ne zaobilazeci osnovne
pokazatelje, trebalo da budu pripovjedno kazivanje koje bi
»visoko istaklo svijest gradana Mostara i vjeru u pobjedu«,
on kaze: »Evo motiva za literarni tekst: 15. jula 1943. na
Musali su osvanula dvojica objesenih mladih aktivista - Ri-
zikalo i Palavestra. Bili su tu, na centralnom mjestu u Mo­
staru, izlozeni da ih gradani gledaju i da se zastrase; medu-
tim, gledao ih je samo esesovac, koji je kraj objesenih om-
ladinaca strazario, ali ne i gradani... Eto, to je taj slobodar-
ski, taj patriotski duh Mostara za koji je potrebna uzviseni-
ja rijec od konkretnog materijalnog dokaza. Ili drugi slu-
caj: za litografisanje letka povodom dolaska jerusalimskog
muftije bio je potreban glicerin. Na prvi pogled, sitnica. Ali
te sitnice nigdje u Mostaru nije bilo i pravi je podvig kako
se, ipak, do nje doslo, i letak se pojavio...«
A taj Bilten sa komentarom o muftiji El Ehiseiniju,
objavljen 22. aprila 1943. u ilegalnoj partijskoj stampariji,
za koju nije znao gdje se tacno nalazi ni sekretar Mjesnog
komiteta KPJ (vec samo toliko da njome rukovodi Mustafa
Mustovic, Petko, odnosno poslije njegovog hapsenja,
1942, njegova sestra Fahra), podsjeca citaoce na zajednicku
borbu Hercegovaca protiv Austro-Ugarske Monarhije
1882. godine, na zajednicku borbu Stojana Kovacevica i
Salke Forte protiv okupatora, ali i na aktuelne dogadaje iz

151
vremena kada je komentar pisan: da je posjeta palestins-
kog muftije El Huseinija Sarajevu »u znak njegovog htije-
nja i pokusaja da se muslimanski svijet unisti za racun Hitle-
ra i fasizma«, da kontrarevolucionarne varke i zavade vode
»u bratoubilacko klanje koje reakciju i odrzava«, da
»posteni Muslimani, u prvom redu omladina, osuduju to i
odgovaraju isto onako kako to odgovaraju srpska braca« i
drugi borci za slobodu.
Mjesni komitet KPJ za Mostar, koji se i prije posljed-
njeg svjetskog rata i tokom narodnooslobodilacke borbe i
revolucije u mnogim prilikama obracao gradanima lecima,
biltenima, brosurama, posebnim proglasima i drugim tek-
stovima stampanim u ilegalnoj partijskoj stampariji, 20.
decembra 1942. u Biletenu sa zaglavljem: »Zadaca svakog
rodoljuba je da radi na razvijanju jedinstva nasih naroda,
radi stvaranja uvjeta za pobjedu nad fasizmom«, u clanku
»Sa Ustavotvorne skupstine u Bihacu« objavio je Rezoluci-
ju o osnivanju Antifasistickog vijeca narodnog oslobodenja
Jugoslavije, ciji su zakljucci odrazili vrijeme u kojem se ziv-
jelo i ocekivanja gradana Mostara da ce, zahvaljujuci svo-
joj borbenoj istrajnosti u uslovima okupiranog grada, ispu-
niti svoje najintimnije zelje i obaveze koje su sami preuzeli.
U to vrijeme je u oslobodeni Bihac stigao iz Mostara
Sule Mehmedbasic, tokom prve dvije godine rata sekretar i
clan Mjesnog komiteta Skoja i clan Okruznog komiteta
Skoja, delegat Mostara i Hercegovine na Prvom kongresu
Antifasisticke omladine Jugoslavije, koji se delegatima
obratio rijecima: «Drugovi delegati, dolazim pravo iz Mo­
stara. Putovao sam, probijao sam se, punih jedanaest dana
da bih vam donio pozdrave, borbene antifasisticke pozdra-
ve, omladine porobljene ali nepokorene Hercegovine. Po-
sebno vas pozdravljam u ime omladine slobodarskog Mo­
stara, neustrasivih mostarskih skojevaca, ilegalaca, koji
Talijanima i njihovim slugama zadaju takve jade da se ne
zna ko je okupiran. Druze Tito, drugovi delegati, mozete
biti sigurni u jedno: Mostar je Slobodan iznutra.«

152
 Nekoliko dana ranije, u Bosanskom Petrovcu, 17. de-
cembra 1942, devetnaestogodisnjeg delegata iz Mostara
primio je i vrhovni komandant NOV i POJ Josp Broz Tito,
koji je pazljivo saslusao izvjestaj o akcijama mostarskih
skojevaca i o politickim prilikama u gradu i Hercegovini. U
pismu CK KPJ, koje je 17. januara upuceno Oblasnom ko-
mitetu KPJ za Hercegovinu, izmedu ostalog pise: »Primili
smo vase pismo od 3. decembra 1942, a procitali smo i ono
od 31. decembra upuceno 5 tabu Druge proleterske divizi-
je. Pozdrav mostarskog NOO-a predali smo AVNOJ-u...
Pravilno je sto se obracate nama za direktive. To treba cini-
ti i ubuduce, bez obzira na veze sa vasim PK, ili njegovim
predstavnikom Kulturnim (Avdo Humo). Sa svoje strane
poduzeli smo potrebne mjere za objezbjedenje sto redovni-
je veze s vam a... S vasim omladincem ugovorili smo sve po-
jedinosti... Mislimo da nije potrebno naglasavati od koli-
kog je znacenja imati danas redovnu i cvrstu vezu...«
Koliko su program narodnooslobodilackog pokreta i
perspektive njegovog razvitka u jednoj novoj bratskoj za-
jednici siroko zahvatile gotovo sve sredine u okupiranom
gradu vec od prve ustanicke godine potvrduje i Izvjestaj o
prilikama u Mostaru, koji je 15. jula 1942. veliki zupan pos­
lao opunomoceniku ministra unutrsnjih poslova za velike
zupe Vrhbosna, Hum, Usora i Soli u Sarajevu, u kome, iz­
medu ostalog, pise: »U Mostaru su nesnosne politicke prili-
ke. Mostar je, opcenito receno, vulkan, kojemu je dostatna
jedna iskra pa da se upali. Grad je zarazen komunizmom i
zahvatio je najvise nizi sloj pucanstva. Elementi koji se ba-
ve tajnom komunistickom promicbom nastoje privuci k se­
bi srednjoskolsku omladinu... Roditelji i skola ovoj se pro-
micbi tesko mogu oduprijeti, jer se ona provodi veoma
oprezno i tajno, tako da su i zakonska sredstva nedovoljna.
Tezina polozaja u gradu u ovo zadnje vrijeme nije se sman-
jila«. I Gorski stab srpskih cetnickih odreda Hercegovine u
svom izvjestaju od 6. juna 1942. takode pise da toj koman-
di »pada u oci da je Mostar legio razbojnika i ubica srpskog

153
naroda« i da ce sa svojim »hrabrim odredima skorih dana
posjetiti Mostar, razoriti razbojnicka legla«.
Te godine su u Mostaru djelovali, pored Koordinacio-
nog narodnooslobodilackog odbora, narodnooslobodilacki
odbori, posebno .nedu Srbima, Muslimanima i Hrvatima,
sto je sve skupa poprimilo obiljezje sireg revolucionarnog
kretanja. O toj osobenosti govori i letak koji je Muslimans-
ki narodni odbor novembra 1942. pod naslovom »Braco
Muslimani«, gdje se, nakon podsjecanja na zlocine i pro-
vidne namjere ustasa da ih zavadi sa Srbima, kaze: »Pos-
ljednji sudbonosni dogadaji koji se zbise u nasim krajevima
a koji kostase glava hiljade nevinih ljudi, zena i djece, da-
dose nam povoda da se jos jednom obratimo Muslimanima
Hercegovine... Vidite svojim rodenim ocima da nas ustas-
ke vlasti svakim danom prikazuju talijanskim vlastima kao
komuniste, da bi nas ovi sto vise poslali na Mamulu i Prev-
laku. Srbima tajno dosaptavaju da ste vi izvrsioci onih ne-
zapamcenih zvjerstava pocinjenih na Srbima. Zagrebu do-
stavljaju da ste vi izdajice hrvatske stvari, jer se druzite sa
Srbima... Sva ona nebrojena zla i nedjela najbolje i najrje-
citije vam govore da se nemate nadati nicem dobrom ni sa
jedne, ni sa druge, ni od trece strane... Pokazite im gdje je
vama mjesto i da ce muslimanski svijet ici samo onim pu­
tem kojim podose svi posteni Srbi i Hrvati...«
Da su takve specificnosti u razvitku narodnooslobodi­
lackog pokreta u okupiranom gradu doprinosile sveobuh-
vatnosti antifasistickog fronta, odnosno koliko su dogadaji
u Mostaru po svojoj izuzetnoj slozenosti neobicni i dobrim
dijelom razliciti od dogadaja u drugim ustanickim krajevi­
ma, ne samo zbog nacionalne izukrstenosti, upucuje i jed­
na, dosad neistrazena, siroko zamisljena akcija muslimans-
ke burzoazije upravo u okupiranom Mostaru i upravo u vri­
jeme kada je Muslimanski narodni odbor pozvao, na plat-
formi narodnooslobodilacke borbe, sve rodoljubive, Musli-
mane u zajednicku borbu sa ostalim gradanima za bolje,
ljudskije zivljenje u bratskoj zajednici jugoslovenskih na-

154
 BRAC 0 HUSLXUAHX,
Borle&n ji rudbonorni dogadjsji koji "0 abide u naSim kra je-
vima a koji koStoSe g lo v a hiljoda nevinih ljudif4ena 1 djeoe9dadoSe
ncn povode da ~ e jo a jodnon o b ra tim o £lu-Ximanima Horo e govine yHo <5emo
da i n o tvorim o ©Si i ukaSemo na p u t k o jim tr o b a p o d i ako S e lio o da
r v i j e t l a o b ra z c dooekorao k o n o ra te .
ProglaSenjem Hezavi-ne DrsSove Hrvat^ke i prokBanovan jem Mu-
-linnnr "cvijetom*' hrvat^ko nacijo, zaveden je jedsn-di© naiynih
gradjenn ^farlinana i-uvucen u u-teuke redovs .Tu ru -e naSli i~rodje-
ni alikevci~ko ji r u ^vojim radom b3.o±li ljagu nr cio nu-limr^ki
rvijot, jer -voju rodjenu brodu bez ikakvog poteoda ubijali i ~
pijcokoll.Podvl-clmo da je to bio i^kljudivo onsj oloSfkoji“je -vim
reSininn. bio riugs i pladenik.beljak je i ovog puto ,vodjen -vojia
zdrovin nagonom urtuknuo od zlc i-nije uprljao ruk# ,On je prtzreo
urtoSe i vidio d^ njir£i niSta ne rmeta da "ovijet" hrvutrkog m r o ^ »
naiie-no-jbolje oml'dlnoe bcoe*ju u jamo i da prilikora avjemkog klc-
nja nrprkog aivlja oblaSe ferove i dozivaju re raurBLimanrkim imenl-
MC zni France ti<5i9Gati<$i,Gxe goiluitToljif ItaJaavine fRoJ© ^i krfco re
rve ni-u zvall ti urtaSki boSibozuoi u crno ^U“zrvili noSu 3o->nu i
Heroegovinu.Gvi jet naSe nlrdo^ti pobili -u i i^prebijali.Hena-fami-
lijo u Bo-*ni i Hercegovini koja nema po nekoga u bezbrojnim urteSkim
logorims i kaznicnama 9gdje re na naj-renniji naSin o^krvnjuju naSe
n©ntretr£ kojlh r® giv© mero -kidn i uri-janin gvoSdjem pali.
V id ito r v o j i n rod jcnim ooim e9de ib *r>ur* taS k e v l r - t i ^ v a k ia danom
p rilc a z u ju t a l i ja n ^ k in ■yiartlmo kao -komunir» t e 9da b i n a r o v i S to viSe
p o r l a l i n a K anulu 1 PrerB r k u .o rb im n t a j n o d o S a p ta v e ju da o te v l
i z v r S i o c i o n ih nezapca& anib z v j e r r t a v a p o c in je n ib n*d o r b ia r ,Zagx»bu
d o o ts v lja ju da r to v i i z d a j i o e h rv a t-k a r t v o r i , j e r re ud ru S u -jete ra
O rbine .Z a r ne v id tte de S e f Suprke p o l i a t je vRoko, juSe i d a n a- z o tv a -
afp naSu <»nlauinu#-tcnn jo j u d i da je one pi*»Rla n n tp i- e na zid o v iin a ,
rexao z a to S to naSn o n lfld in a n i^ e u r ta S k a f S to je one TOu -lim n n rlc a.
Hr? drugo j - t r e n i t brc?6o I'u rlii® n i,iio s t e F o 6 u ,B o g atio u f G ora2def
i*rozor i D re S n ic u .Z a v o d en i S o tn id . 1 n jih o v e plaS en e vod j e t ne j p r i j e
r u p o b i l i onu n a j i d e n l n i j u naSu o m !ad in u t k o ja n i j e mogk.*-dr -Bede
r G tir r n j* i^ u b ijn n je arb a.O n n je o n tav iB a -v o ja dono’» »0-t?v 13a o c e -
■a i majka f rte.viBi? - v o j S iv o t n a kookuf odnetnul* re u Sunu i l i t j e l a
rfyi'.o dn dokaSc lco lik o v a p i z a prevdom i -lobodom .X bag u b iS e nan
ta k v u naSu omBa d in u g a m j i “ " v ite z o v i" rlo b o d e " ds b i p o n o r 4 o b re z
p o l o S i l i nn k a zc n -voga g o - p o d o a #o k u p a to iB #l a rafiun to g a i - t o g
okupo to i a t iz v ed o S e p o k o lj nad m irnim i noduSnira K u -lin a n im a f p o la z e « i
u b o j p r o t i v p a r t i s a n s u D re S n io i i P ro z a ru .A zm t e l i - p r o t i v kalcvili
p a r tiz a n a - u i S l i ? i :T o t i v 2 o n at rta ro o B i djeae f r e l j s k a - o c e m k o j i
n iru d e l i n i je d n o g u rtci5 o fk o j i n ik ad e n i? u r e k l i n l jed n eru S n e rije & L
a r b i m f i k o j i teSko danas do z n a ju k o je z em lje d a n a n -ro tu ju .H n ovlm9
oveko n e v in im -i golorukian r-vrijetoei9ce1aaioi izvedoS e r v o ja " ju n a S tv a ” •
U p l j r c k i r© - p u r tiS e ns ro n g o b io n ih re z b o jn il® '#Ta n j i h o r a " ju n rS tv a ”
ia ra v a S e kod rvcdcog p o S ten o g Q rb in a ru n on o t i d a , j e r -e t i n n e d je lim a
•/.

155
 potpuno sE^u^nSgM. ^ -
* oa takrom-ubioana i pljackabimB neki I&nslimani an celu
«a Popovoe*,poktt&ali ??u da~»f jednibki rode uz bl? go-lev okupctom.
PekuSali ~u da -’tvrcraju xnu-limnnaku miliciju,koju ca mortisati Tali-
jnni'.Ta neaarodna politika doktore Popovcn o zajB aniekoj rarsdnji
Seftaika 1 JSinlimiB dobivjela je potpuni -loia.Iako jo dpktor Popovac
goyorio no ^vakon mje^tt^de ot do tnld pro-tr.ti nr Wrnjom nevinos
jnanllnannkos ^vijeta ipuk -vno mi bill unprkon -vih tik obebanjs -vje-
doci dal jam Unnju 1 ubijanju na -totine nevinih ljudit5onf i 0 £ c ,
u Prozoru 1 tereinid .Hnon txebP- orubje da *e bmriimo od ovakvih zulu-
na..Grubtafc^jSii^Sinaa dali-Tali^ni r-kup® je oi jena.Tjo.Si -o de -c i
ml nkl jubisTc u plsbenil» i -luge kao 1 de tnid i dn iderao protiv nr-
Se bred® i djc® ,protiv ncibe- uadsa^ ,protiv ono£P &t© jefc jedinc pro-
-tavlja~na5 pono- 1 obras,protiv partitas .Ho#nipobto»i po -toti put
na t JaunUmani tneba dr. -e nani n«oru2nju dalje od oteupntora,ko ji
ho de da utter* bict na-bzs ta#dr> bi on lateSe nos 0 dr? vl° te *llab&vl jr.^o
ntypi orugje, jer dano -ano dohrog oruSjt :;i bit! go-podtiri.Trkvo bo
orubje braniti na§© neza-tidsn© 2che i djecu od -vskog onocT ta) n " '
napadne.

B H AC,0 K U a 1 I H A E I,
ovi zxfrte i nvi -te o-vjodoaeni dr -;ora iarobone binjanioe
jesu nepobitna i-tina koju -to -vi doziyjali.ov?. orr: pobrojona zl' i
nedjela nn^jbolje i najadjacitije vsm gotrcxe da,no naranto zr.dntl ni$em
dobron ni“-a jcdne*ni -a druge,ni -c treb© -tz’Oj» •"bos to;*- ja tin
vibe za o-ufllti 1 prezreti pokuSnje xe. znih isrodr doktora Hid j^novib.Mf
nuftara Oi5ibo,Dcmirovibo| ... f3eficafKnd2iajfw>clinhoi;Ubr.fHnjn0t-
katPopovca i PaSica^koji ou no uprljali p- hobo dp h -vojo drubtvo
uvuku Sto vibe ljudi da i njih uprlj«ju.Poziv mo v'd d ih prc ireto i
o-udite i do in javno poka2oto#dr nu-liinn-ki -vljjt nema nibtr z- jod-
nifiko oa n jinn tPokaSito in da vi iiouoto da ideto zr? onin#koji jedino
o-tadoSe no viainifkoji jedino u covjeku glodaju covjokr boz obzir
kako r*o on Bog* noli^^r onim koji ne uprljaSo ruku ni krvlju ncvini!i
Sona i djooofni pljGckom tud jo-inorino .Poka2Ho Iti dr js ,vuar njs-to
«sano tano i da be mu-llraan-ki -vi> t ibi 'ramo onim puten,ko jim podjo-
So -vi poSteni Orbi i Hrvati.

Hoiwpbar 1942.
Muoiinnn-ki narodni odbor.

Faksimil dijela letka kojim se ilegalni Muslimanski narodni odbor u oku­

piranom gradu obratio M uslimanima M ostara, novem bra 1942. god.

156
roda i narodnosti. Predstavnici reakcionarnog begovata or-
ganizovali su Akcioni odbor za autonomiju Bosne i Herce­
govine u Mostaru, kako su naznacili svoje inicijativno tije-
lo, cija su dva dokumenta, Zakljucak i Pismo, upucivani
potencijalnim istomisljenicima, dospjeli i u Glavni ustaski
stan u Zagrebu 29. septembra 1942, a 2. oktobra 1942. i u
ministarstvo vanjskih poslova, koje je toga dana dopisom
upozoreno da su »ostali nepoznati osnivaci ovog odbora.«
Iako se do danas nije uspjelo utvrditi ko su osnivaci i
clanovi Akcionog odbora i da se sire sagleda uskladenost
njihovih neposrednih akcija sa slicnim ili istovetnim ujdur-
mama bosanskohercegovacke muslimanske burzoazije u
cilju stvaranja autonomne BiH u okviru Treceg Rajha i pod
pokroviteljstvom palestinskog muftije EI Huseinija i Hitle-
ra (o cemu knjizevnik Dervis Susic pise u knjizi »Parer-
gon«, ali ne i o dogadajima u Mostaru i Hercegovini), evo
sta u Zakljucku pise: »Mi Hercegovci i Bosanci nismo nici-
ja prcija i nikome necemo priznati pravo da nas maltretira,
a ukoliko braca u Zagrebu ne zele pristati na nase zahtjeve,
trazicemo zastitu nasih interesa od koje druge velesile iz re-
dova nasih saveznika, od koje cerno sigurno naci razumije-
vanje za nasa muslimanska pitanja u Herceg-Bosni.«
Koliko su ciljevi narodnooslobodilackog pokreta, koje
je proklamovao AVNOJ u Bihacu, bili duboko srasli sa zi-
votom grada, potvrduju i dvije svojevrsne akcije koje su
organizovane u maju i junu 1943, o cemu nas obavjestava
bilten Agitpropa Mjesnog komiteta KPJ za Mostar od 16.
maja i 10. juna 1943. U tekstu »Sta znace napisi o polagan-
ju ispita na srednjim skolama u Mostaru (Bilten od 16. ma­
ja) komentator utvrduje da, dok se najbolji mostarski om-
ladinci bore u Desetoj hercegovackoj brigadi, dok se »cita-
va jedna grupa svrsenih daka Uciteljske skole iz Mostara
zajedno sa svojim profesorom i bivsim razrednikom Dani-
lom Vukajlovicem (koji je upravo tada poginuo na Sutjes-
ci, prim. M.S.) bore protiv fasistickih okupatora i domacih
izdajnika«, skolska »ravnateljstva« objavljuju ispite i pro-

157
pisuju se gradiva gladnoj i okovanoj omladini«, da »ispiti
nece biti teski, lako ce svak poloziti« i tako »razbuduju mi-
sao o svjedozbi«, da su daci »tu - pred svojim hljebom«, a
sve to, »uciti za ispite«, govori dalje komentator, »znaci da­
nas ne htjeti znati za gigantsku borbu slobodarskih naroda,
ne htjeti znati za uspjehe saveznika u Africi i Crvenoarme-
jaca na Kubanu, ne htjeti znati za borbu nasih naroda, za
bezbrojne i dragocjene zrtve; to znaci ukopcati se u strvo-
derska kola fasizma i sve tjesnji jaram sam sebi stavljati
oko vrata«, da bi na kraju zabiljezio:
»Umjesto fasistickog programa za skole, citati i uciti
program Antifasistickog vijeca, brosure, listove, casopise
koje izdaje nasa Narodnooslobodilacka vojska i nasi rodo-
ljubi pod teskim uslovima ilegalnog rata. Bojkotovati treba
polaganje ispita na srednjim (i strucnim) i visim skolama. Na
taj ce se nacin manifestovati jedinstvo borbe sa nasim dru-
govima koji se s puskom u ruci bore skoro dvije godine.
Dosljednost i borbenost, odanost narodnoj stvari u ovoj
borbi svjedozba je, jedina svjedozba za sutrasnjicu - to je
skola zivota. Kroz ovu borbu stvorice se bolja skola i bolji,
srecniji i istinskiji zivot nase srednjoskolske i studentsice
omladine... Omladinci i srednjoskolci, ne odazivajte se po-
laganjima ispita !<<
Nepun mjeseca dana kasnije, u novom broju partizan-
skog glasila, pored priloga u kojem se govori o uspjehu
drzavnog zajma u Sovjetskom Savezu, govori se o zajmu
koji je raspisalo antifasisticko vijece narodnog oslobodenja
Jugoslavije u Bihacu: »Mostarci, pokazite da zelite da bu-
dete medu prvim gradovima u kolicini upisanog zajma! Po­
kazite da ne zalite materijalnih zrtava kad se pomaze borba
nasih naroda! Pokazite da se mozete takmiciti sa sovjet-
skim rodoljubima koji su upisali zajam u visini visemjesec-
ne svoje zarade! Upisujte narodni zajam!«
Mada su se, vec prve ratne »partizanske« zime, u svim
krajevima grada - organizovanjem Odbora crvene pomoci,
kasnije Odbora narodne pomoci - prikupljali prilozi (hra-

158
na, odjeca, obuca, novae, oruzje, municija, sanitetski ma­
terial) za borce partizanskih jedinica i ilegalce, ipak je Na-
rodnooslobodilacki odbor Mostara, u kome su bili zastupl-
jeni odbornici svih nacionalnih sredina, juna 1943. objavio
poseban letak, proglas »Rodoljubima Mostara«, kojim je
svoje sugradane, nakon ukazivanja da je »put kojim danas
stupa NOVJ i mucan i trnovit«, ali »i jedini koji ce narode
nase zemlje dovesti do nacionalnog oslobodenja i sretnijeg
zivota«, pozvao na dotad najzamasniju kolektivnu akciju:
»Slijedeci uputstva Antifasistickog vijeca narodnog os­
lobodenja Jugoslavije, Narodnooslobodilacki odbor u Mo­
staru odlucio je da se obrati rodoljubima Mostara pozivom
da upisivanjem narodnog zajma oduze svoj dug prema na-
rodnoj borbi i njegovim borcima. Narodni zajam sluzice
jacanju NOV, pruzice mogucnost NOO-u da pomaze naj-
siromasnije porodice rodoljuba koje su postradale od fa-
sistickog terora, sluzice za pomaganje nasih zatvorenika
koji came po fasistickim logorima, cija je jedina krivica u
tojne sto vole istinu i slobodu svoga naroda.
Zajam je beskamatan. Isplacivanje ce se vrsiti nakon
oslobodenja. Kuponi zajma imaju narociti znak. Za isplaci­
vanje jamci Narodnooslobodilacka vojska i Antifasisticko
vijece narodnog oslobodenja Jugoslavije.
Mostarci! Odazovite se pozivu naseg NOO-a i pokazi­
te koliko ljubite i koliko ste odani narodnoj stvari.«
Direktor filijale Narodne banke Daniel Samokovlic i
direktor filijale Zemaljske banke Pero Andrijasevic, clano-
vi NOO-a, izdvojili su izvjesnu sumu novcanica odredenih
brojeva i serija i gradanin, upisnik zajma, koji bi dao deset
hiljada kuna, umjesto potvrde dobio bi novcanicu - iz izd-
vojene serije - od deset kuna, a to je odgovaralo ulozenoj
sumi novca. Jedna kuna, odredenog broj a i serije, zamje-
njivala je potvrdu da je upisnik zajma ulozio hiljadu kuna.
Bilo je to tako vjesto organizovano da nije moglo biti
opasnosti od provala, premetacina i drugih neprijatnosti.
Upisnik zajma je mogao na javnom mjestu, bilo gdje, po-

159
 kazati svojevrsne »partizanske priznanice«, jer su to bile
kune, kao i druge, u prometu, ali njihovu pravu vrijednost
znao je jedino zajmodavac, odnosno Odbor.
Gradani su punim srcem ispunili i tu svoju patriotsku
obavezu: u prvi narodni zajam upisano je vise miliona ku­
na, a to nije bio i posljednji zajam koji je raspisan u okupi­
ranom gradu.
U takvim okolnostima narodnofrontovskog okuplja-
nja mostarsko partizansko glasilo, Bilten od 16. decembra
1943, uz komentar »Konferencija u Teheranu« i druge vije-
sti sa frontova, donijelo je priloge: »Odluke II skupstine
AVNOJ-a«, »Nacionalni komitet oslobodenja Jugoslavije«
i »Odjeci povodom II skupstine Jugoslavije«. Dva mjeseca
kasnije, 22. februara 1944, Oblasni komitet KPJ za Herce­
govinu obavijestio je Pokrajinski komitet KPJ za BiH da su
u Hercegovini »odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a i for-
miranje naseg ZAVNOBIH-a naisle na odobravanje tamo
gdje smo uspjeli da ih popularisemo putem zborova i kon-
ferencija«, a potom je saopstio o prilikama u Mostaru: »U
Mostaru postoji Mjesni komitet od cetiri clana. Rukovodstvu
treba velika pomoc jer je mlado i neiskusno u radu. Par-
tija u Mostaru uspjela je stvoriti sve antifasisticke organiza-
cijer i u njima okupiti veliki broj ljudi. Uticaj nase Partije u
Mostaru je veliki i moze se s pravom reci da nasa Partija
ima apsolutni uticaj u gradu...«
Vanredno je odstampan izvjestaj Vrhovnog koman­
danta NOV i POJ na Drugom zasjedanju AVNOJ-a »Raz-
vitak oslobodilacke borbe naroda Jugoslavije u vezi sa
medunarodnim dogadajima« i brosura od 32 stranice o da-
lekoseznosti odluka prvog jugoslovenskog opstenarodnog
parlamenta.
Tada se pojavilo jos jedno izdanje ilegalnog pokreta -
»Vjesnik narodnog oslobodenja«, glasilo Narodnooslobo-
dilackog odbora Mostara (prvi broj stampan je 1. marta
1944. na desetak strana) - koji je gotovo u cjelini posvecen
Prvom zasjedanju ZAVNOBIH-a. Gradani Mostara se

160
 T ! jr f<~ V
II
-

©SQiliSfiEW
wir . — j :_: rtAit(/D5u
__rTTTr-.' ~-rsQoLOBODI-LhC
-Ei:-'.^-..—■ -s:-r" . ■■. K■.G
■,■G.----------
ODBCftA •.
j y~ J . I : 1 m a r t a 1944 T_1
k g o c l j j b i / i .vicoT a r c i i m oL 'i ^r r-
" i f i j m c v r a g a be z p r e a a h a "
I* s k o r c c e s e n 3 v r s i t i t r i g o d i n e od k ak o j e f a s i s t i c k a nem an p r e -
s i o ; j r a n i c e n a s e z e m l j e . T r i g o o i n e s u t e s k e i k r v a v e u tvcjima n a s i n a -
r o ci poinose n a jv e c e p a t n j e i z r t v e . F a s i s t i c k i o k u p a to ri n em ilosrdnc
sr.rovode u n is ta v a n j© n a s e g a n a r o d a : z a t v a r a j u , i n t e r n i r 3 j u , u b i j a j u , v j e t i
c»5ju,pale d c m c v e ,s e la i g ra d o v e .N a s s l o b c i c l j . u b i v i n a r o d , s v j e s a n s u d -
fcir.e . : c j a g a c e k a , o d m 3 h s e d i z e n a n o g e , l a c a s e o r u z j a i u p u o t a s e u
t e s k u .k r v a v u i n eravnu borbu sa p o b je s n j e li m f a j i s t i c k i m z l o t v o r i x a .
5aoi p rv i borei b i l i su m a lo b ro jn i,slab o naoruz3ni i sn ab d jev en i.k ro z
l j u t u fccrbu s t v a r a s e n a e a N .O .V di p a r t i z a n s k i o a r e c i . I z a a n a u d a n
S i . u . v . s v e j e v i s e r a s l a i c e l i c i l a s c pod u d a r c i m a n s d m p c n i j e g c k u p a -
t o r a .©an as j e n a s a i t f .O .V d o r g a n i z o v a n a i d o b r o n a o r u z a n a p c s t a l a V3zan
f a r c e r i L c r b i p r o t i v fa s iz m m : una j e n a s i m n a r e d i m a p o s t a l a g 3 r a r i c i j a
d a c e s e s t r e s t i l a n c i r c p s t v a i n a s i l j a . S v i v e l i k i n a r o d i d v i . j e t a s ?. a -
s i j s , i £ n g l e s k a i A m er i k a s a s i m p a t i j a m a i ponos om g o v o r e o j u n a c k o j b c r -
b i n a s e S . o . V . i p r i z n a j u j e za s v o j e s a v e z n i k a .
•derejskom borbcm ,ne z a l e c i v l a s t i t e k r v i,N .O v V .i p a r t i z s n s k i ' o d r . -
d i o s lo b o d is e cnoga s e l a , v a r o s i i g ra d o v e i ta k o s t v o r i s e slo b o d n e t . -
r i t c r i j e bud uce n o v e i. mo do e d e m o k r a t s k c - f e d e r a i i v n : - J u g o s l a v i j e *J o -
s l c o o d j e n i m k r a j e v i m a d r u g a c i j e s e z i v i . T a m o s u n a s i n a r c d i me a j u s cl ic
r a v n o p r a v n i j s l o b o d n o z i v e , r a d t , m i s l e i , g o v o r e .No. d i j e l i i n n i vj -» ra
n a c i j a , t e p o s t e n o i b r a t s k i z i v e H r v a t i i S r b i i uCuslimani . K a t o l i c k i i
p r a v o s l a v n i i m u s l i m a n s k i s v o s t e n i c i po s v o j i m v j e r s k i m z a k o n im a s l o r . c -
a n o c u r z a v a j u s l u z b o b c z i j e u cr k v a m a i dz a m ij a m 3 .Tame c e s e v i d j e t i
g d j e ova t r i s v e s t e n i k a z a j e d n i c k i s j e d e , r a z g o v a r a j u i r ad e« T am o s e z i ­
v i n c v i m ,lj e p a im 'i s r i t n i j i m zivotom .
J p o z a d in s k o m f r o n t u . b o i j e r e c e n o u f a s i s t i o k u m p am lu z i v c t j e mu-
csn,tc-Z3k i i s p u n j e n n a jv e d im p atn jam a k o j e c o v j e k p o d n o s i t i c o z e - a i
s o j i z i v i m o u p c z s d i n s k o m f r o n t u , n a i l a z i m c n a mnogo p c s t o n e H r v 3 t ? , S r b
i ...usl i m a n t - , k c j i s e t u z e n a n e c u v e n e zu lu me , k o j o k u p a tc ri sprovoae nas
n e v i n i n i p o o t e n i m n a s i m n a r o d o m . J o s nam j e s v j e z a us pom^na g d j e j o r a ­
d i j e a n e z i c e o t j e s e n o p e t n e v i n i h z r t a v a .'liflnegi p o s t e n i r c d c l j u t i d i v o
u s t r a h u i o k l e v a n j u s t a da r a d e « S t r a h i k o l e b a n j e s l u z i u k o r i s t C k u p i-
t o r u i n je g o v im slugam a c e t n i c i m a i u st3 3 3 m a .D ru g i o p e t u s t r a h u u z a l u -
: n : i b e s m i s l e n o b r o j e d a n e i m e d j u s o b n o s e p i t a j u " k o l i k o du g e i k a d a
• - s e c v a j r a t z a v r s i t i ” ? 5a ovo p i t a n j e p r o r o c a n s k i s e n e c b z e c d g o v c -
r i r i , a l i s e moze u k a z a t i p u t i n a c i n k a k c c e s e r a t s t o p r i j e z a v r s i t i .
J n e c s l o b c d j e n i m t e r i t o r i j a m a z a o s t a l p j e j c s mnogo r o d o l j u b i v i r . H r v a t a ,
S r b a i M u s l i m a n a . O n i s u d r a g o c i j e n i k a p i t a l za n a s u N . O . b o r b u . O n i p r e -
s t a v l j s j u s i r o v u i z d r a v u s n a g u na .- e r a s e . O v a k c v i r o d o l j u b i ^ t r e b a da s e
be z s t r a t a i s p o n t a n o ok up e oko d . u . p o k r e t a i da s e o d c 3 h u p u t e u r e d e -

Faksim il dijela prve strane »Vjesnika narodnog oslobodenja«, {^asila

N O O -a u M ostaru, br. 1 ,1 . m art 1944.

161
podsjecaju na tri mucne godine ratovanja, ali i na izvojeva-
ne tekovine napominjuci: »Srbi, Muslimani i Hrvati po prvi
put dobivaju zasebnu autonomiju BiH. Vec sada postoji i
funkcionise ZAVNOBIH, jedino pravo politicko predstav-
nistvo naroda BiH.«
Dok se u odjeljku »Posteni Hrvati Mostara« gradani
pozivaju da jos odlucnije podu putem brace u tuzlanskoj
kotlini, koji »svrstani u svoju brigadu pod hrvatskom zasta-
vom nemilosrdno unistavaju okupatora«, u poglavlju »Mo-
starci i Mostarke« se kaze: »Udareni su temelji nove demo-
kratske i federativne Jugoslavije, u ciji sastav ulazi auto-
nomna Bosna i Hercegovina. Predstavnici naroda nase uze
domovine Bosne i Hercegovine izabrase njeno predstav-
nistvo - Zemaljsko antifasisticko vijece BiH - koje je izni-
klo iz zajednicke borbe Srba, Hrvata i Muslimana. Ta za-
jednicka borba je jedini put da se stane na kraj okupatoru i
njegovim pomagacima, da putem rasplamsavanja bratoubi-
lackog rata unisti nase narode. Svrstavajte se u redove na-
rodnooslobodilackog pokreta, jer jedino tako sluzite svom
narodu«.
Da bi gradani na neposredniji nacin shvatili daleko-
seznost i istorijski znacaj bosanskohercegovacke drzavno-
sti, da bi upecatljivije dozivjeli zasjedanje u Mrkonjic-Gra-
du, gdje su delegati svojom Rezolucijom odlucno istakli da
BiH »nije ni srpska, i hrvatska, ni muslimanska, nego i
srpska, i muslimanska, i hrvatska,« »Vjesnik narodnog os-
lobodenja« je u cjelosti objavio (na sedam strana) prilog
Skendera Kulenovica o Prvom zasjedanju ZAVNOBIH-a
u Mrkonjic-Gradu 25. i 26. novembra 1943.
Obnavljajuci upis narodnog zajma i kroz mnoge akcije
isticuci prerogative stvarne vlasti u gradu, Gradski NOO je
u okupiranom gradu pristupio mobilizaciji gradana za Na-
rodnooslobodilacku vojsku. U partijskoj tehnici je odstam-
pano na stotine poziva na kojima se upisivalo ime i prezime
pozvanog gradanina. Neki se nisu odazvali ili su odugovla-
cili izlazak, ali ogromna vecina je prihvatila tu jedinstvenu

162
 r a ro dnd -o s lo s :o i l a 6k a vq j ^ a _i ^p a r t i z a k s x i ^o d r s p i _j u go sla vi je

B ro j p o z iv a ........................ B ne,. 1 S'XZ

P O Z X V ....
O bv-eznik................ - • •••
.(p ra '.ira e , im e, ocevc i a e ..........
na V ..'.'.'.'.............. . . . . . . .o p c p n a .
.im a ee j a v i t i n a d a n ............................. . . ............. . . 1 9 ^ 3 .u .
s a t i k o d .. . . .V .V ..V .V . . .V ......................................... . r a d i upudiyan;]a
n a v o jn u d u z n o s t.I - b je g a v a n je p rim a n ja p o z iv a i n e d o la z a k na p o z iv ka=
z n ic e se kao d e z e r t e r s t v o .
P o z iv Ima obvezn ik n KOMaNDAN? IV . OPERATIVNE ZONE:
u ru c iti. ........... . . . .

c . R E VE R S
D anas.......................... 1 9 -5 . g * u ......................s a t i p r i n i o s a n p o z iv b ro .i.
s «im da se jiivim n a v o jn u d u z n o s t na d a n ......................................1 9 '-J
s a iji u . no.ju._k.oiLi>nC'j. • "0*
\ 'O.pi ii )

Faksimil poziva N O V i PO J koji je, prem a dosadasnjim istrazivanjim a, do-

nesen u M ostar pocetkom 1943. godine i koji je jedno vrijem e koriscen kao
obrazac za poziv - mobilizaciju novih boraca za N O V J u okupiranom gradu
sredinom i krajem 1944,
Poziv je um nozavan u ilegalnoj stam pariji M jesnog kom iteta K PJ za M o­
star.

163
mobilizaciju. Samo jednog mjeseca na oslobodenu teritori-
ju je izaslo oko stotinu gradana. Pa i cjelokupna domo-
branska glazba. Tog popodneva svirali su bolesnicima u
vojnoj bolnici, na juznom rubu grada, a u prvi suton kuriri
su poveli muzicare s instrumentima prema Velezi. Ustase
su poslije uhapsile vise zena odbjeglih muzicara. Odveli su
ih prema Jasenovcu, na gubiliste. Ipak su iz grada i dalje iz-
lazili odredi, ponekad i po nekoliko desetina u jednoj gru-
pi, a Gradski NOO je na prosirenom sastanku u zgradi Na-
rodne banke donio i plan o konacnom preuzimanju vlasti i
o zastiti vaznijih objekata u gradu.
Nekad samo clan »aktiva Hrvata«, grupe od petorice
aktivnih antifasista, Ivo Bajalo Jug, strucni nastavnik Za-
natske skole, kao komunista je od ljeta 1942. otkucavao
matrice za ilegalnu stampariju, a iduce godine, sve do oslo-
bodenja grada, 14. februara 1945, izvrsavao mnoge obavje­
stajne zadatke, najcesce u svom stanu, u zgradi skole, koju
je poslije kapitulacije fasisticke Italije njemacka komanda
pretvorila u zatvor za italijanske i neposlusne njemacke
vojnike.
Svi prozori u prizemlju bili su opleteni bodljikavom zi-
com, kao i dvoriste, ali bas tu, gdje su sa svih strana bile
uperene oci neprijatelja, obavjestajac Jug je u svojoj sobi
imao dvije pisace masine - jednu za sluzbenu upotrebu,
drugu skrivenu, i tajno spremiste ispod skolskog ormara.
Tu je primao saradnike koji su, pozdravljajuci njemacke
vojnike, od »gospodina profesora«, zastupnika direktora,
trazili uvjerenja o pohadanju skole, donoseci ili odnoseci
obavjestajne izvjestaje.
Neposredno saradujuci sa sekretarima Mjesnog ko­
miteta Partije Ljubom Bresanom i Ivom Jerkicem, sa Ol-
gom Humo-Nincic, od koje je primao tekstove i kojoj je
predavao otkucane matrice za glasila partizanskog Mosta­
ra, ilegalac Jug je sa organizatorom obavjestajne sluzbe
Vojom Osmokrovicem, avijatickim narednikom, koji ga je
cesto posjecivao, u posljednje dvije ratne godine razapeo

164
 najneobicnije obavjestajne punktove u neprijateljskim je-
dinicama i komandama, poput centra u zgradi casnih sesta-
ra u Zahumu, gdje je telegrafista Luka Vrljicak, domo-
branski narednik, slao vijesti za jedinice NOV putem do-
mobranske radio-stanice. Depese je raznosio vatrogasac
Muhamed Pecic, koji je uhvacen dva dana prije oslobode-
nja Mostara i objesen u Sarajevu. Obavjestenja iz doline
Neretve donosio je Omer Kevic Bliher, a iz Listice Kiko
Knezovic, koji je uhapsen januara 1945. i ubijen u Jase-
novcu .
Sve siru politicku djelatnost saradnika narodnooslobo-
dilackog pokreta i njihovih simpatizera na svoj nacin je
uspjesno pratila Zupska redarstvena oblast u Mostaru, jer i
dokumenta od 16. februara i 6. marta 1944. potvrduju da su
go to vo nepogresivo navedena imena gradana koji su »na-
klonjeni komunizmu i koji pomazu partizane odmetnike«,
njih 65, medu kojima i clanove Gradskog NOO-a inzenjera
Cedomila Milicevica, Iliju Dabica, Manojla Cabaka i Du-
sana Capina, kao i 37 »osoba koje se protive danasnjem
drzavnom pokretu«, medu kojima su bili i dr Cvitan Spuze-
vic, Daniel Samokovlic, dr Salko Komadina, dr Vjekoslav
Slovinic, dr Asim Opijac i drugi clanovi narodnofrontovs-
kih aktiva i grupa sa kojima su clanovi Gradskog NOO-a
neposredno saradivali ili su se susretali na sastancima nji­
hovih ilegalnih grupa. Uz to, predlozeno je da bi »bilo naj-
uputnije sve osobe, navedene u iskazu, strogo nadzirati, a
ukoliko rad pojedinaca ostane zbilja opasan po javni red i
mir, da se takvome najstroze primijene zakonski propisi«.
Nije vise ni inzenjer Milicevic, koji je veoma konspira-
tivno godinama izvrsavao zadatke pokreta, mogao biti »lo-
jalan Hrvat« i medu stotinu i vise Mostaraca i Mostarki koji
su uhapseni sredinom avgusta 1944, povodom ubistva do-
mobranskog generala Simica, nasao se i on, elektroinzenjer
Cedomil. Clan »akativa Hrvata« dr Cvitan Spuzevic, advo-
kat, koji je pocetkom 1943, na prijedlog da se ukljuci u na­
rodnooslobodilacki pokret, odlucno rekao: »Hocu, druze

165
Milicevicu!« - ovog puta je u svom stanu inzenjeru nje­
macke radne organizacije TODT (Tehnicka organizacija
Treceg Rajha) Hansu Ottu odbrojavao zlatne dukate, kako
bi iz zatvora izbavio Cedomila Milicevica i jos neke grada-
ne. Kada je na sto spustio sesnaesti dukat i zapitao: »Je li
dosta?«, Hans O tt je odgovorio: »Dosta«, i Cedomil se
ubrzo nasao na slobodi, i zatim preko Sarajeva u oslobode-
no Jajce.
A trebalo je da u spletu neobicnih dogadaja dvije godi­
ne ranije, ljeta 1942. bude u rukama zagrebacke ustaske
policije, jedan medu mnogima, cija je imena imao Paveli-
cev Glavni stan i zbog kojih su u Mostar stigle dvije ustaske
bojne.
Stigli su tragom izdaje Vatroslava Vrdoljaka Vatre,
ubacenog spijuna, koji je uspio da postane kurir Pokrajins-
kog komiteta KPJ za BiH. On je u Mostaru imao nekoliko
susreta sa sekretarom Mjesnog komiteta KPJ za Mostar
Ljubom Bresanom, narodnim herojem, donosio je i odno-
sio pisma, da bi zatim sef ustaske obavjestajne sluzbe u Za-
grebu Dido Kvaternik skovao pakleni plan obracuna sa
mostarskim komunistima, o cijim je atentatima na cetnicke
vode Jevdevica i Grdzica i policijske agente od Vatre bio
dobro obavijesten.
»Kada je Vatro dosao po drugi put, donio je pismeni
zahtjev da Mjesni komitet posalje Pokrajinskom komitetu
u Sarajevo spisak svih skojevaca. To im je potrebno zbog
prebacivanja nekih boljih i hrabrijih skojevaca u druge kra-
jeve Bosne i Hercegovine«, svjedoci o tom jedinstvenom
dogadaju Avdo Humo, clan PK KPJ za BiH. »Mostar je
poznat po skojevskim akcijama, ima hrabrih mladica, pa bi
neki od njih mogli da te akcije nastave i u drugim krajevi-
ma. Sa njima bi trebalo da podu i neki njihovi rukovodioci.
Taj zahtjev rodio je prvu sumnju kod Ljube i prema Vatri i
prema rukovodstvu u Sarajevu... Rekao je Vatri da obavi-
jesti drugove da ce spisak biti poslan po mostarskom kuri-
ru, a istovremeno je kazao Mjesnom komitetu sve u vezi sa

166
spiskom. U komitetu su svi bili zaprepasceni i nisu prosto
mogli da vjeruju. Nakon duge diskusije slozili su se da po­
salju lazan spisak sa izmisljenim imenima i laznim adresa-
ma i da cekaju razvoj dogadaja. Tako je kurir odnio spisak
u Sarajevo. Vatro je poslije izvjesnog vremena ponovo do-
sao u Mostar...«
Njegova dvostruka igra je u meduvremenu vec bila ot-
krivena: partijsko rukovodstvo iz Sarajeva javilo je sekre-
taru Bresanu da je Vatro ustaski spijun, da svi oni koji su
imali vezu sa Vrdoljakom predu u ilegalnost, pa i Bresan.
Za slijedeceg boravka u Mostaru Vatro se »nije nasao ni sa
jednim od onih sa kojima je ranije imao kontakt, a koliko
se zadrzao u Mostaru, oni nisu znali«.
Znao je, medutim, Cedomil Milicevic, zvani Visoki, u
to vrijeme clan partijske organizacije i inzenjer u Rudniku
uglja, da su komandant »povojnicenog rudnika« domo­
branski vazduhoplovni oficir Rudolf Girzik i direktor in­
zenjer Josip Francic (ustase su ga ubile krajem rata) bili sa-
radnici narodnooslobodilackog pokreta.
Telefonski poziv, koji je primila njegova zena, da
dode u hotel i da se javi porucniku Vrdoljaku, inzenjer Mi­
licevic je docekao veoma suzdrzano i obazrivo. Vec se zna-
lo da je u Sarajevd bila provala i da je mostarskim komuni-
stima javljeno da se svi komunisti koje je znao Vrdoljak
sklone u ilegalstvo. Cedomil je znao da je sekretar Bresan
predao Vatri spisak clanova partijske i skojevske organiza­
cije, pa i svoju fotografiju.
Komandant Girzik, kome je Cedomil izlozio sta se sve
dogada, pratio je Cedomila do hotela »Hercegovina« i sa-
cekao ga. Milicevic je u hotelskoj sobi svoj dijalog sa
Vrdoljakom sveo na prijedlog da sutradan u devet casova
dode u njegovu kancelariju. Zatim je komandantu garnizo-
na napisao izjavu »o nepoznatom, sumnjivom porucniku«.
Komandant, neupucen u poslove ustaske policije, uhapsio
je porucnika Vrdoljaka kao »neprijavljenog oficira«.

167
 »Sutradan me zamjenik komandanta garnizona poz-
vao na suocenje sa Vrdoljakom«, sjeca se tog susreta Mili­
cevic. »Ovaj prevejani spijun, ocigledno ogorcen sto sam
ga prijavio i zbog toga bio uhapsen, nakon sto smo sjeli iz-
vadio je list papira, a potom se obratio potpukovniku: ’Vi
ste uhapsili mene, a trebalo je da hapsite komuniste. Evo,
ovo je spisak svih komunista u M ostaru... ’I procitao je
imena clanova partijske organizacije na Rudniku. Odgovo-
rio sam da taj covjek koristi izmisljene podatke i zeli da me
optuzi da saradujem sa komunistima, da je ponasanje go-
spodina porucnika krajnje nekorektno i nedozvoljeno, da s
njim, na toj osnovi, ne mogu voditi razgovor, odnosno da
on, zamjenik komandanta, u svako doba moze da me pozo-
ve ako vec smatra da se moze povjerovati u rijeci tog casni-
ka... Razumljivo, domobranska komanda je pustila iz zat­
vora Vrdoljaka, jer dobila je telegrafski odgovor iz Zagre-
ba da je ’porucnik’ stigao u Mostar po specijalnom zadat-
ku.« (Vrdoljak je poslije rata uhapsen, osuden na smrt, za­
tim pomilovan i kaznjen dugogodisnjom robijom. Iz zat­
vora je izasao 1959. godine.)
Klupko se ubrzo rasplelo. »Plan je predvidao da se
izvrsi hapsenje, da se o tome ne obavijeste Italijani sve dok
ne bude sve zavrseno; takode da se od njih ne trazi ni odo-
btenje ni pomoc«, zapisao je Avdo Humo. »Uhapsene je
trebalo odmah prebaciti u Sarajevo, gdje bi se vodila istra-
ga. Jure Francetic je dobio zadatak da sa dvije ustaske boj-
ne zaposjedne Mostar kako bi sarajevski agenti mogli nes-
metano izvrsiti hapsenje. Prije akcije u Mostar je upucen
Vrdoljak da prikupi podatke i da po mogucnosti sazna gdje
se nalazi skladiste oruzja koje mu je jednom pomenuo Lju­
bo Bresan... Medutim, Italijani su odmah saznali za dola-
zak ustasa. Komandant italijanskog garnizona u Mostaru
pozvao je Juru Francetica na sastanak i postavio mu pitanje
zbog cega su njegove bojne dosle u Mostar bez prethodne
saglasnosti. Francetic mu je u najkracim crtama objasnio
svrhu dolaska, ne dajuci nikakve podatke. Italijan je trazio

168
spisak ljudi koje je trebalo uhapsiti. Francetic ga nije imao.
Komandant je odmah osjetio da se to radi iza njegovih leda
i mimo italijanskih policijskih vlasti. Zato je lukavo predlo-
zio da Francetic krene sa jednom bojnom u dolinu Neretve,
kod Ploca, da pomogne Italij anima u ciscenju terena od
partizana. Kad se vrati iz akcije, onda moze zapoceti hap-
senje komunista.
Cim je Francetic otisao iz Mostara, komandant druge
bojne, pukovnik Boban, dobio je od italijanskog komand­
anta naredenje da odmah napusti Mostar i vrati se u Saraje­
vo, u protivnom bice razoruzan. Ustase su bile suvise slabe
da se s jednom bojnom odupru italijanskoj diviziji... Nisu
bili stigli ni do Jablanice, a Francetic je dobio naredenje da
se odmah vrati sa svojom bojnom u Mostar. Kad se vratio,
primio ga je italijanski obavjestajni oficir i saopstio mu da
mora produziti sa svojom vojskom za Sarajevo. Prethodno
mu je trazio spisak skojevaca i komunista i rekao da ce ih
on pohapsiti isto tako savjesno kao sto bi to uradile usta­
se... Tek tada je ovaj kocoperni krvolog shvatio da ga je
Latinin grdno prevario... Tako su nesuglasice izmedu itali-
janske i ustaske poli tike, na teritoriji koju su svojatali i Ita­
lij ani i ustase, sacuvale jedan broj komunista koje je Vatro
poznavao. Inace bi se ustaska policija strasno obrukala u
vezi sa spiskom od 160 skojevaca, jer su na njemu bila ime-
na proustaski nastrojenih mladica i izmisljena imena koja
nisu ni postojala u Mostaru. Steta sto ga nisu dali Italijani-
ma!«
Istrazivanja dokumenata svakako ce dogradit i objas-
niti svjedocenje Avde Hume, da li je Bresan predao Vrdo-
ljaku lazni spisak komunista ili je u stvari predao spisak sa
vjerodostojnim imenima mostarskih skojevaca i komuni­
sta, koliko su prihvatljiva saznanja drugih o tome da je
Bresan ipak predao tacan spisak komunista, pa i kazivanje
Cedomila Milicevica, kao i svjedocenje Olge Marasovic,
kako upucuje i njena izjava od 20. februara 1981. godine:

169
 »U Mostar sam dosla na partijski rad 10. avgusta 1942.
u svojstvu clana Oblasnog komiteta KPJ, ciji je sekretar
bio drug Grebo Muhamed, a clanovi Kosovac Dragutin i
Knezevic Mladen.
Upravo u to vrijeme partijska organizacija u Mostaru
bila je u vrlo delikatnoj situaciji. Provokator Vrdoljak Va-
troslav, koji je neko vrijeme bio kurir Pokrajinskog ko­
miteta i odrzavao vezu sa Mostarom, trazio je, vjerovatno
po zahtjevu Gestapoa, navodno za potrebe PK, imena svih
clanova Partije i Skoja iz Mostara i drugih krajeva Herce­
govine ukoliko su bili poznati Mjesnom komitetu. Mjesni
komitet, zahvaljujuci svojoj nebudnosti, taj spisak je pre-
dao Vrdoljaku. Kada se otkrilo da je Vrdoljak provokator,
izdata je direktiva da se svi drugovi sa spiska povuku u du-
boku ilegalnost. Medutim, nikakve posebne mjere ili hap-
senja italijanska policija nije poduzimala. Poslije izvjesnog
vremena data je direktiva da se drugovi sa spiska ukljuce u
rad partijske organizacije, a policijske represalije u Mosta­
ru su nastupile tek poslije kapitulacije Italije. (Vjerovatno
zbog poznate surevnjivosti izmedu OVRE i Gestapoa spis-
kom nije raspolagala italijanska policija.)
Ne znam da li se Tempova ocjena o radu partijske or­
ganizacije mozda dijelom odnosi na tu situaciju. Usputni
boravak Tempa u Mostaru, prilikom odlaska za Vrhovni
stab prosao je u obilasku partijske organizacije, sto mu je
omogucilo uvid u politicko stanje u Mostaru, a djelimicno i
Hercegovini. Nekih posebnih mjera i direktiva nije bilo sto
bi se moglo shvatiti kao direktiva za ozdravljenje partijske
organizacije...«
Medu sacuvanim dokumentima o tim neobicnim do-
gadajima u Mostaru nalaze se i Vrdoljakova saslusanja u
Upravi drzavne bezbjednosti 1947. godine i, posebno, svje-
docenje komuniste Mustafe Latica u Upravi 1948. godine.
Njegovo kazivanje da su Ljubo Bresan i on u mostarskom
hotelu »Hercegovina« predali Vrdoljaku (koji je to u iska-
zu potvrdio) dvije koverte: u jednoj, koju je predao Bres-

170
an, bio je spisak aktivnih clanova NOP-a u Mostaru, u dru-
goj, koju je predao Latic, bio je spisak clanova NOP-a u
Capljini, Ljubuskom, Stocu, Konjicu i Jablanici.
Prosle su, tako, teske godine ilegalnog rada Cedomila
Milicevica Visokog, njegovo hapsenje i oslobodenje, da bi
posljednju ratnu zimu proveo na radu u ZAVNOBiH-u u
Jajcu, u Odsjeku za obnovu i razvoj, gdje su se pripremali
prvi zakoni. Tada je stigla depesa Oblasnog NOO-a za
Hercegovinu da se hitno uputi u tek oslobodeni Mostar.
Valjda jednim od prvih dokumenata Odjeljenja za sume i
rude Oblasnog NOO-a za Hercegovinu, 29. marta 1945, or-
ganizovana je Uprava Rudnika uglja u Mostaru, koja je u
ocima njegovog direktora inzenjera Cedomila Milicevica
bila »izvjestan oblik samouprave i samoupravljanja«, jer
Rudnikom su, pored direktora, upravljali predstavnici rad-
nika Asim Duranovic, Franjo Simic i Karlo Marie, pred­
stavnici namjestenika Zarko Santic i Oblasnog NOO-a za
Hercegovinu inzenjer Rikard Marusic, dok je predstavnika
vojske trebalo da odredi Vojna oblast 29. hercegovacke
udarne divizije.
Prvog slobodnog ljeta je inzenjer Cedomil pomocnik
ministra rudarstva BiH, dvije godine kasnije sa berlinskim
univerzitetskim profesorima radi na projektima prve fabri-
ke rudarskih i gradevinskih masina, zatim je pomocnik sa-
veznog ministra elektroprivrede i bosanskohercegovacki
ministar elektroprivrede, da bi poslije rasformiranja Mini-
starstva i u vrijeme izgradnje »Jablanice« nase prve vece hi-
droelektrane, stigao nadomak Mostara kao direktor toga
velikog gradevinskog poduhvata.
»Kad je ’Jablanica’ unijeta u Prvi petogodisnji plan,
intimno sam prizeljkivao da dodem na gradiliste u dolini
Neretve, da sa drugim graditeljima prihvatim izazov stva-
ranja, pogotovo sto je istaknuti profesor Univerziteta iz
Ciriha Rosch poslao pismo, koje i danas cuvam, preporu-
civsi nam da dignemo ruke od projekta jer je, kaze, suvise
komplikovan za neiskusne jugoslovenske inzenjere«, kaze.

171
mi Cedomil Milicevic, koji je te daleke 1955. godine do-
cekao i pustanje u rad prva dva agregata, kada sam ga
prvi put i susreo. Tada sam zabiljezio rijeci iz clanka pred-
sjednika Izvrsnog vijeca BiH Avde Hume, »kako su se cudno
ukrstili na ovom mjestu, poznatom iz nase narodnooslo-
bodilacke borbe, slicni uslovi i teskoce ljudi koji su se u
dva rata borili s puskom u ruci i graditelja ovog velicans-
tvenog spomenika nase poslijeratne izgradnje,« kako je
»trebalo imati mastu jednog vizionara pa se upustiti u
ovakav grandiozan spomenik kao sto je jablanicka hidro-
centrala«, ta »svjedozba zrelosti za nase organizatore ra-
dova, velika afirmacija tehnickog duha nasih graditelja«.
Taj daleki tutanj iz pedesetih godina, kada se gutala
kamena prasina i kada su polozila zivote ceterdeset tri rad­
nika, kada se hvatalo ukostac sa tajnama podzemnih isko-
pa, kada se moglo zapisati i to da, »ako bismo tu energiju«
sa hidroelektrana Jablanica i Rama »upotrijebili samo za
osvjetljenje, onda bismo mogli zaustaviti sve nase elektra-
ne, izbaciti sav petrolej iz upotrebe i osvijetliti u citavoj Ju-
goslaviji svaku prostoriju, pa i onu posljednju pastirsku ko-
libu na visokoj planini, jer bismo mogli odjednom upaliti
preko 14 miliona sijalica, tako da gore po citav dan i noc,
preko cijele godine«, i trideset godina kasnije, nakon tri
decenije drugovanja sa hidroelektranama na Neretvi, elek-
tricaru Ljubomiru Vukmanovicu, graditelju novih hidroe­
lektrana na srednjem toku Neretve »Salakovca« i »Grabo-
vice«, ostao je kao sastavni dio njegova zivota, pa zato i ne
moze a da ne kaze novinaru namjerniku: »Nikad ne mogu
da zaboravim inzenjera Cedu Milicevica, naseg direktora.
Bio nam je, u pravom smislu rijeci, i otac i majka. Hrabrio
nas je i u onim najtezim trenucima. Govorio je da moramo
biti i sretni i zadovoljni sto radimo na hidroelektrani...«
Nekadasnji predsjednik Gradskog NOO-a u okupiran-
om gradu Cedomil Milicevic stigao je ponovo u Beograd,
gdje je kao direktor Zajednice jugoslovenske elektropriv-
rede bdio nad elaboratima i studijama o novim elektrana-

172
ma sirom zemlje, kako i koliko su iskorisceni hidrotehnicki
i sirovinski poteneijali. U »svojim« planovima »vidao« je i
Mostar i Hercegovinu kako se izdizu sa prasnjavih puteva i
gladnih njiva, kako krecu ka novim obalama.
Znalo se da je industrijska proizvodnja u univerzitets-
kom Mostaru osamdesetih godina 13,5 puta veca nego na
kraju prve godine oslobodenja, da su saobracaj, robni pro­
met, gradevinarstvo, poljoprivreda razvijeniji 14 do 22 pu­
ta, da je izgradeno sedam puta vise stambenih jedinica ne­
go sto ih je bilo prvog slobodnog jutra, da je izgradeno i
modernizovano 109 kilometara puteva, 120 kilometara vo-
dovodne i kanalizacione mreze, da grad ima 75000 stanov-
nika, opstina 110000 i 40000 zaposlenih u drustvenom sek-
toru, ili dva puta vise nego sto je grad uoci posljednjeg rata
imao stanovnika, da je nacionalni dohodak 82000 po sta-
novniku, ali da i 1984. godine na listi Zavoda za zaposlja-
vanje u Mostaru ima 6400 nezaposlenih, da u skolama i ne­
koliko fakulteta, ima vise od 30000 daka i studenata, da je
samo Masinski fakultet, koji se zaceo na drugom spratu
Srednje tehnicke skole u nasoj ulici, dao vise od hiljadu
masinskih inzenjera, da je i Gradevinski fakultet promovi-
sao prve inzenjere...
»Vec sama ideja da se u Mostaru, u krsevitoj Hercego­
vini, u godinama kada je zemlja jos lijecila ratne rane, na
podrucju gdje je industrija jos bila u povojima, pocne gra-
diti i razvijati jugoslovenska vazduhoplovna industrija, gra-
nicila je sa nemogucim«, zapisano je o pocecima proiz-
vodnje tehnoloski najkomplikovanijih proizvoda, o vise
hiljada radnika »Sokola« koji su 1957. godine proizveli prvi
avion tipa »522«, a zatim izradili mlazni avion domace kon-
strukcije »galeb«, predstavljen svjetskoj javnosti na Vaz-
duhoplovnom salonu u Parizu jula 1963.
Osvojena je i proizvodnja helikoptera, serijska proiz­
vodnja »jastreba«; avioni »galeb« i »jastreb« nasli su se i u
ratnom vazduhoplovstvu nekih nesvrstanih zemalja; proiz-
veden je prototip aviona »orao«, dvomotornog jurisnog

173
jednosjeda, nastao kao plod saradnje rumunskih i nasih
strucnjaka, a dvije godine kasnije proizveden je i »orao«
dvosjed. Projektovana je i proizvedena prva domaca mo-
torna jedrilica (prilikom polijetanja, za vrijeme leta ili sli-
jetanja ponasa se kao avion, a gasenjem motora u vazduhu
postaje jedrilica poput svih drugih).
Ovdje, u nekadasnjem prasnjavom i provincijskom
Mostaru, proizvode se i elementi za avione cuvenih svjets-
kih proizvodaca »Daglas« i »Boing«, Radna organizacija
»Vazduhoplovstvo« je clan Evropske vazduhoplovne koo-
peracije »Airbus industria«, koju cine vodece vazduho­
plovne kompanije Francuske, SR Njemacke, Spanije i
Engleske, cime se vazduhoplovna industrija Jugoslavije
ukljucila i u poslovnu kooperaciju u oblasti putnickih avio-
na. Sa Masinskog fakulteta u Mostaru poceli su da stizu i
prvi vazduhoplovni inzenjeri.
Sve je to prica o Mostaru i njegovom vremenu, o na-
rodnoj vlasti u okupiranom i slobodnom Mostaru, o tome
da ce osam hidroelektrana na slivu Neretve, od kojih je pe-
ta, HE »Mostar«, vec u izgradnji, omoguciti dalji rascvat
industrije u gradu i sirem hercegovackom regionu, da je
vec dosad potrosnja elektricne energije povecana za sto pu­
ta, da je mostarska Tvornica glinice »za protekle cetiri go­
dine ostvarila proizvodne i finansijske rezultate koji je
svrstavaju u glavne oslonce hercegovacke privrede«, da je
protekle godine proizvela 250000 tona glinice; prica o tome
da mostarska Radna organizacija »Aluminij« u »ukupnoj
vrijednosti izvoza mostarske privrede u prvih osam mjeseci
1983. godine ucestvuje sa preko 77 odsto«, da je samo za
taj gigant potrebno obezbijediti oko milijardu i pet stotina
miliona kwh elektricne energije, da je ove 1984. godine u
proces proizvodnje ukljuceno svih 256 elektrolitskih celija,
da se dosad radilo sa 70 odsto uvozne i 30 odsto domace
energije, da cijena uvozne energije iznosi sest dinara po
kwh (u cijeni aluminija ucestvuje sa 40 odsto), a domaca
energija 2,7 dinara (u cijeni ucestvuje sa 22 odsto), da ce

174
 »energetska situacija i u narednim godinama biti veoma
slozena i cijeni se da ce energija biti i dalje najveci problem
proizvodnj e aluminij a ...«
I upravo to sto je nekadasnji predsjednik Gradskog
NOO-a u vrijeme ratno i elektrotehnicki inzenjer Cedomil
Milicevic jos na studijama u Pragu sagledao sta za indu-
strijski razvoj zemlje znaci elektricna energija, on je vec
prvog slobodnog ljeta »gledao« prve hidroelektrane na Ne-
retvi, a zatim napustio ministarsku fotelju i navukao dubo-
ke gumene cizme i cetiri godine bio na gradilistu »Jablani-
ce« i sedam godina na hidroelektrani »Trebisnjica«, gdje je
kao generalni direktor usmjeravao stvaralacki rad gradite­
lja centrale, da bi kasnije pratio i prve projekte na kraskim
stranama Popova polja i uzduz Neretve, kako bi vodotoci
Neretve i Trebisnjice postali rijeke danasnjice i buducnosti.
Bila je to jedinstvena borba za ozivotvorenje snova ge-
neracije Husnije Kurta, Cedomila Milicevica, i Mustafe
Alikalfica, kao i graditelja, poput inzenjera Osmana Pirije,
koji je oplemenjivao za vinograde Bisce polje na juznim
stranama mostara. Tada su seljaci, koji cesto nisu imali ni
kokos na prodaju, njih oko stotinu, legli pred traktore da bi
sprijecili razmedivanje njihovih presahlih njiva. A nije to
bilo davno - februara 1961 - inzenjer i direktor Poljopriv-
redne stanice doveo je iz Mostara milicionere, ali su motori
i dalje ostali ugaseni. Vratio se sa sudskom odlukom, i tek
kad su najglasniji zatvoreni, traktori su krenuli i inzenjer
Pirija ugledao je prve brazde.
Tako se na nekadasnjim rijetkim kupusistima i krzlja-
vim vinogradima, na sljuncanim poljima - na hiljadu i sto
hektara - razvijala zelena hercegovacka oaza, prvi poljo-
privredni kombinat u kamenjaru. Nevjerice vec odavno ne­
ma. Vise od sedamdeset seljaka koji su legli pred traktore
ubrzo je bilo zaposleno na imanju, na kojem su nikle prve
fabrike povrca. Otpori su slomljeni ne samo medu sitnim
proizvodacima nego i medu gradanima i srucnjacima koji
nisu vjerovali da se na spreznim cistinama, na majdanima

175
sljunka mogu podici vocnjaci i olistale ogromne baste i
vrtovi. Danas je to stvarnost. Sada je to njihov ponos. Sada
Mostarci idu na svoja izletilista, Bunu i Blagaj, pokraj vi-
nograda koji su dugacki i po tri kilometra.
Tamo gdje nekad ni magarci nisu imali sta da iscupaju
unedogled se protezu nizovi mladih vocnjaka, gusti tepisi
slatke sudanske trave, ozime grahorice lucerke, zeleni co-
koti za stotine krava muzara. Asfaltni putevi sijeku planta-
ze, prolaze pored staklenika i toplih leja, kroz plantaze voca
i povrca, pored vodovodnih cijevi, elektricnih motora, i ras-
prsivaca, pored citavog spleta kanala i kablova, elektricnih
motora i termogena, sto sve upucuje na prisustvo strucn-
jaka i masina, na jedan nadasve moderan i rentabilan nacin
proizvodnje u svojevrsnom preduzecu za industrijsku i po-
luindustrijsku proizvodnju voca i povrca.
To je ujedno i prica o zivotu mostarskih revolucionara,
njihovo vlastito uzrastanje na putevima preobrazaja rod-
nog grada i Hercegovine, prica o vremenu koje se zacelo s
djelom najmudrijih ljudi ovoga kraja kad topovi nisu gru-
vali i kad su preoravali kamen i zemlju. To je kazivanje
u novim mostarskim kolopletima i vertikalama, neomede-
nim borilistima i gradilistima, poput onih o kojima govori
i Dzemal Bijedic, pocetkom maja 1942, kad zapisa da u
Mostaru, »osim partijskih, postoje aktivi medu Muslima­
nima, Srbima i Hrvatima i starijim intelektualcima«, da
mnoge od njih ne mogu uposliti »preko partijskih celija,
nego bas preko ovakvih aktiva«, da se clanci iz »Proletera«
i drugi partijskih i partizanskih glasila umnozavaju i citaju
u citalackim grupama, da se upravo »preko njih narod na
neoslobodenoj teritoftji upoznaje sa akcijama hercegovac-
kih partizana«, da »muslimanske i hrvatske mase vide da
to vise nisu cetnici, koji kolju neduzno stanovnistvo, nego
partizani koji stite narod i ubijaju svakog narodnog ne-
prijatelja bio on Srbin, Hrvat ili Musliman«, da »u gradu
Partija predstavlja snagu pred kojom neprijatelj strepi«
i da je »sva reakcija udruzena u borbi protiv nas«, na-
rodnooslobodilackog pokreta.
176
 PODSJECANJA I RASUDIVANJA
T itova depesa K om interni - Bibliobus i m inobus - »Kolona« koja se u zur-
bi ne osvrce na pojedince - »D a ne bi tebe, m oga M o stara...« - Poruke sa
planine Safetove m ladosti ili novi krugovi oko planine Bjelasnice - Pism o i
knjiga - Violina - A ndriceve pitalice - Bez honorara - Jedan iz klupka
daka - Sudbina glumcevog poziva - P oruke R edakciji enciklopedije

Na ostrom kamenu laktu Veliki kuk, na asfaltnom pu-

tu koji je krajem proslog vijeka prokrcen padinama Velez -
planine, gdje je klonula raspukla austrougarska tvrdava iz
koje su mostarskom kotlinom strazarili dalekometni topo-
vi, a gdje danas spomen-ploca, uz ogoljeli jarbol, obavje-
stava rijetkog namjernika da je upravo tu, Ijeta 1938, neve-
liko bosanskohercegovacko partijsko jezgro, uz delegate
CK KPJ i CK Skoja, odmjeravalo vrijeme ko jeje tutnjalo i
koje je nailazilo, stoji moj sabesjednik Safet Cisic, 62-go-
disnji Mostarac s naocarima visoke dioptrije, zagledan u
strme strane brda na prostranoj zapadnoj strani Neretve, i
cuti.
Sta se ovdje, na ovom vidikovcu dogodilo znamo koli-
ko je receno na naucnom savjetovanju koje je, oktobra
1978, odrzano u Mostaru povodom ceterdesetogodisnjice
Cetvrte konferencije KPJ za BiH, na osnovi pisma koje je
generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito, samo nekoliko da­
na nakon sto je u Parizu saslusao neposrednog ucesnika
mostarskog dogovora Ivu Lolu Ribara, 8. avgusta 1938 pos­
lao Georgiju Dimitrovu, generalnom sekretaru Izvrsnog
komiteta Komunisticke internacionale u Moskvi: »Prije ne­
koliko dana odrzana je partijska konferencija za Bosnu i

177
 Hercegovinu. Na konferenciji je izabrano rukovodstvo za
ovu pokrajinu. Poslije mozda petnaest ili vise godina, ova
vazna pokrajina, u kojoj je teska industrija u Jugoslaviji
najrazvijenija, danas prvi put ima svoje sopstveno ruko­
vodstvo i organizacije koje su ponovo osnovane.«
Iako generalni sekretar jugoslovenske Komunisticke
partije zbog hitnog odlaska u Pariz nije stigao da, kako je
zelio, prisustvuje konferenciji dalekoseznog znacaja, kako
je nagovijestio i Dimitrovu, jula 1938, kada su na Velikom
kuku u Privremeni pokrajinski komitet izabrana trojica
Mostaraca: Mustafa Pasic kao politicki sekretar, Rudolf
Hroznicek i Karlo Batko, zatim Pasaga Mandzic i Ugljesa
Danilovic kao organizacioni sekretar, i mada na skupu u
razlomljenoj tvrdavi nije citan referat i nisu pisani zakljucci
valjda i sigurnosti radi, mi danas, ako i ne znamo zasto na
mostarskom sastanku nisu stigli delegati sa zapadnih bosan-
skih strana, sa sigurnoscu oglasavamo istinu sto potece sa
jubilarnog skupa: novo partijsko rukovodstvo sa Titom na
celu »izmijenilo je dotadasnji odnos prema Bosni i Herce­
govini i ponasalo se prema njoj jednako kao i prema dru-
gim nacionalnim i istorijskim cjelinama u zemlji«, napuste-
na je, »zapretana je u lug«, direktiva CK KPJ od 5. februa­
ra 1935. u kojoj je zapisano da ce »u buducu KP Hrvatske
uci partijska organizacija sa teritorije Bosne i Hercegovine
Banja Luka, Livno, Duvno, desna obala Hercegovine isklju-
cujuci Mostar, tj. zapadne oblasti BiH naseljene hrvatskim
stanovnistvom koje granici sa Dalmacijom«, a u ocima
nekadasnjeg delegata Ugljese Danilovica ta «direktiva zna-
ci podjelu teritorije BiH u partijskom organizovanju«, jer
se od nje »znatan dio pripaja KPH«, da je ta odluka »utoli-
ko cudnija sto, u isto vrijeme, u BiH postoji Pokrajinski
komitet u Sarajevu«, te je »ta direktiva bila najvise stetna u
politickom smislu«, jer se »njome negirao istorijski konti-
nuitet ove pokrajine, zanemarivao njen nacionalni sastav i
potcjenjivala cinjenica da je bas pitanje polozaja BiH bilo
jedno od cvorisnih pitanja u rjesavanju medunacionalnih

178
 odnosa u Jugoslaviji«, pa je »takva odluka asocirala, ako
ne i sugerisala, i podjelu BiH izmedu Srbije i Hrvatske, ce­
mu su tezili najreakcionarniji krugovi, i hrvatski i srpski«.
Nekadasnji mostarski gimnasticar, koji se bas tada,
uoci posljednjeg svjetskog rata, domogao i cuvenog gimna-
stickog sleta u Pragu, cetrnaesti clan porodice opstinskog
sluzbenika, svrseni dak Gradanske skole, a potom prvog
razreda Zanatske skole masinsko-bravarskog smjera, koju
je morao napustiti zbog toga sto je bio kratkovid, sto je
»nosom crtao«, danas clan Savjeta SRBiH, godinama sav-
jetnik za obrazovanje i kulturu Skupstine opstine Mostar,
nosilac bosanskohercegovcke 27-julske nagrade, koju je
dobio »za kreativni doprinos formiranju, umjetnickom raz-
voju i afirmaciji Narodnog pozorista u Mostaru«, ovog ljeta
osamdeset cetvrte, zagledan u rasuti Mostar uzduz Neret­
ve, prisjeca se toga svog dalekog nevremena i rasuduje, bez
zurbe, da je imao i tu generacijsku prednost da zivi upravo
u vrijeme kada se »mostarska vesela sirotinja«, radnicka
klasa oglasavala odlucnim zahtjevima za izmjenu svoga
ekonomskog i politickog podredenog polozaja, kada je od
115 clanova Partije, koliko ih je bilo u Hercegovini 1940, u
Mostaru djelovalo 75, kada je i on, tada vec dak Uciteljske
skole, ciji je prag preskocio polozivsi prijemni ispit 1938.
godine, na usmenim novinama Drustva studenata, njih oko
stotinu uclanjenih u ovom gradu, slusao kazivanja o sirim
horizontima zivota za koje se valjalo boriti.
Znao je i za tri pisma bosanskohercegovackih studena­
ta kojima se zahtijevao autonomni polozaj BiH u Kraljevi-
ni Jugoslaviji, kada su mostarsku mladez zahvatila moralna
istrajavanja mostarskih i drugih politickih robijasa, kada se
znalo za Pavla Korcagina i njegovu Ritu, za roman koji su
skojevci prepisivali i ciji se jedan primjerak, izmedu vise
drugih, cuva u Muzeju Hercegovine, kada je znao za ljude,
kako ih vidi i mladi mostarski pjesnik, koji »svoje crvene
zastave nose u sebi, kao na dobrom vjetru, plove krvoto-
kom«.

179
 Vidio je i kada je njegov razredni drug iz Zanatske
skole Esad Fejic, jedan od cetvorice poginule brace parti-
zana, »lokalni biciklisticki takmicar«, sa »vlastitim klizalj-
kama za nadmetanja na ledu«, pred carinskim musliman-
skim grobljem (haremom), gdje se danas uzdize veleljepna
Zeljeznicka stanica normalnog kolosijeka, pljunuo na kolonu
njemackih motociklista koji su usli u Mostar aprila 1941, a
zatim utekao u Zalik i Pasjak u rastrkane kuce na istocnom
kraju nase ulice, ispod Velikog i Malog kuka, da bi se upra-
vo ovim putem, jula 1941, nakon sto je bio jedini bjegunac
iz ustaskog kamiona, kada je vise stotina Srba iz grada
vodeno na stratista i bezdane jam e, otisnuo sa prvim odre-
dom iz okupiranog Mostara na putu ka ustanickim cetama
naroda istocne Hercegovine.
Sada je Zalik, naselje iznad Zeljeznicke stanice, osuto
mnogim porodicnim kucama, a vec se dizu i prvi nizovi no-
vih cetvorospratnica ispod i iznad magistrale koja »sijece«
Mostar na putu za Jadran, podno dva kamena kuka, nase­
lje u kojem ce se prvi put u Hercegovini koristiti sunceva
energija za dobijanje tople vode, a mozda i za zagrijavanje
tog pojasa novih kuca.
Pored nas zamace bibliobus Gradske biblioteke koji
svakog dana, rekose, obide jedno od 25 sela ove komune,
da bi i u selima Podvelezja, gore iznad nas, nekad najsiro-
masnija i najzaostalija stocarska sela u Bosni i Hercegovini,
dacima podario nove knjige na citanje i unio radost u kuce,
kao sto i svaki dolazak minobusa odvede iz sela Dobrca i
Svinjarine razdraganu djecu u Mostar do Gradskog kupati-
la i Skole plivanja.
Tu vertikalu istorijskog preobrazaja nekad veoma si-
romasnog kraja oznacava i asfaltna traka, utabana pomoc-
nim marsutama stotina mostarskih ilegalaca i partizana
Mostarskog bataljona, oznacena i reflektorima iz italijans-
kih bunkera koji su nocima sarali padinama Velez - planine
ne bi li svojim snopovima otkrili zalegle grupe skojevaca,
medu kojima je - jedne martovske noci pocetkom 1943 -
koracao i moj sabesjednik, skojevac Safet.
180
 Krenuo je putem kojim su prve ustanicke godine gra-
bili i njegovi skolski drugovi narodni heroj Sefik Obad, Sal-
ko Pezo, Seid Bukovac i drugi koji poginuse. Peo se vodo-
derinama ka Podvelezju i proleterima koji su u cetvrtoj
ofanzivi krcili puteve kroz sjevernu i istocnu Hercegovinu,
ali otud se vratio, tjeran pucnjevima, u okupirani grad. Tre­
balo je ponovo da se nade medu skojevcima koji su poku-
savali da obnove, ranije otkrivenu, tehniku Mjesnog ko­
miteta Skoja, da nastavi pripremati vijesti i priloge za om-
ladinski bilten, da kao i ranije dode i u nasu ulicu, u prvu
kucu do mosta, koji danas nosi ime Ive Lole Ribara, do
Nusreta Seferovica Poleta, clana MK KPJ za Mostar, ured-
nika Redakcije Biltena koji je stampan u ilegalnoj partijs-
koj tehnici, u kuci Mustafe Mustovica Petka u Donjoj ma-
hali, da priprema tekstova i saopstenja, da donese novi
stih, crtez, smjelu rijec.
I ponovo se uputio putem kojim su godinu dana ranije
clanovi udarne grupe, usred dana, na kamionu njemacke
radne organizacije TODT, iznijeli do sela Dobrca 22 san-
duka municije i 7 pusaka. Bilo je to Safetovo »zvjezdano
doba«, pogotovo kada mu je 6. maja 1944, nakon sto je po-
litickom komesaru Mostarskog bataljona Enveru Cemalo-
vicu izlozio referat o svojoj politickoj i prosvjetnoj djelat-
nosti u cetrnaest muslimanskih sela na planini Bjelasnici,
njegov skolski drug Sulejman Cisic Brato saopstio da je
primljen u KPJ. Bilo je to vrijeme kada je na ratnim staza-
ma planine Bjelasnice, s pistoljem i knjigama pod glavom,
osluskivao zavijanje vukova i mecave, strahujuci da ne gru-
ne njemackoustasko-cetnicka potj era ili patrola musli-
manske milicije iz Trnova, ali u isto vrijeme i sve cesce obo-
gacen i grajom djece, evo upravo ovim jatom - pruza mi
snimak Safet Cisic - ovim buketom djece sa biljeznicama i
olovkama na koljenima.
Zna li partizanski ucitelj Safet, pitam, da li su njegovi
ucenici sa planine Bjelasnice zivi, gdje su sada daci prvaci
koji siroko otvorenih zjenica gledaju i rukom u grcu, neza-

181
Politicki radnik i partizanski ucitelj Safet Cisic u selu Tusilu na Bjelasnici
pocetkom 1944: cas ucenja prvih slova

182
siljenim olovkama biljeze prva slova sto ih oglasava prvi
ucitelj na njihovim dalekim sjenokosima i gluhodolinama,
a on, nekadasnji parti jsko-politicki radnik na tom nemir-
nom planinskom podrucju, kaze mi samo toliko da je taj
snimak, njemu valjda najdrazi, snimio inz. profesor Kadic,
akademik, koji je izbjegao iz Sarajeva, da bi fotografiju
kasnije, predao komunisti Asimu Dzumhuru iz Konjica, a
ovaj njemu, Safetu, uvijek suzdrzanom, zivotom i djelom
obogacenom posleniku Mostara, koji sve do 1970. nijed-
nom daku nije znao ime i da li uopste zivi.
Partizanski terenski radnik Safet Cisic i dalje gleda rat-
ni snimak, klupko daka prvaka kako groznicavo prati nje-
govu rijec, a zatim se »otisnu« strmim stranama snjezne
Bjelasnice, zakorace potocima, izmedu torova i pojata,
zade u kuce, na prela i posijela. Stize - grabeci putevima
partizanskim - i do Kragujevca, ne znam koje godine posli­
je rata, valjda u vrijeme prve smotre pozorista u Srbiji
»Joakim Vujic«, kada se sa mnogim glumcima nasao na iz-
letu u selu Grosnici, gdje je donijeta odluka o pocetku
ustanka u tom kraju, pa i u kuci Vladislava Nedeljkovica
Drndala, borca Prve proleterske brigade, u kojoj je pored
brata Radislava, narodnog heroja, komandanta Treceg
(Kragujevackog) bataljona, prevalio mnoge kilometre, bit-
ke i nevolje sirom zemlje, da bi se na kraju smirio na svom
imanju, pored farme kokosiju, sa svojim bogatim ratnim
sjecanjima.
»Kako zivim? Dobro, ali - vjerovali ili ne - ja sam
cvrsce i mirnije spavao u Prvoj proleterskoj brigadi nego
danas«, pricao je domacin, puskomitraljezac proleter, koji
je ponovo »osipao« svojim ratnim rafalima, osmatrao lije-
vo i desno, a zatim saopstio da, kad bi u to ratno vrijeme
pala komanda i kad bi se prenosila kolonom - odmor - on
bi, makar to bilo i pola sata, uvrh planine odmah cvrsto za-
spao, da cvrsce ne moze biti. »1 nije me bilo strah da cu ost-
ati pored plota, u prtini, pored bukve, sam, izvan kolone.
A zasto, molicu lepo?« - govorio je domacin Drndalo, poz-

183
nat i kao seret, objasnivsi gostima da je mogao tako cvrsto
spavati jer je dobro znao da o njemu n e k o vodi racuna,
da ga kolona nece ostaviti na osami, da nece biti odbacen i
zaboravijen. »A danas? Danas se kolona u kojoj grabim u
svojoj zurbi tak,o lako ne osvrce na pojedince.«
I rijec kao da zape i puskomitraljescu Drndalu i parti-
zanskom ucitelju Safetu, jer i ovdje, u Mostaru, kao i u Kra-
gujevcu, kolona uzurbano grabi naprijed a vise hiljada ne-
zaposlenih, strucno osposobljenih mladih ljudi ceka na ras-
plet svoje sudbine, kao da pojedinac, hiljade i stotine hilja­
da spletenih ruku mogu da ostanu pokraj prtine, u drijeme-
zu, u gorcinama, prepusteni coporima vukova i huku plan-
inskih oluja. Nosen etikom ustanickih dana, proleterskom
kolonom, kad je pojedinac tesko mogao ostati pored kolo-
ne i iza kolone, uvjeren da bi takva etika trebalo da bude i
sustina nasih dana, da je to zahtjev naseg vremena, da je
sudbina nezaposlenih upravo u rukama zaposlenih i Mosta-
raca i Kragujevcana, kao sto je i sudbina pojedinaca bila u
rukama kolone proletera, ucitelj Safet se ponovo vrati
puskomitraljescu Drndalu, kojeg ponovo vidim kako stresa
snijeg sa titovke i koporana, kako osmatra goste i kaze da,
eto, »ponekad zade u politiku«, a to njemu, zadugo, nije
bila bolja strana, nije - sve dok ne prede u Bosnu, dok sa
kolonom proletera ne ude u sela na Bjelasnici ljeta 1942.
Glad je bila uveliko pritisla boree kada je on, Drndalo,
u logor dotjerao pedeset ovaca, uzetih iz nekog sela. Ali
ubrzo ga sustize i teska briga, jer iz brigade je stigla cedulji-
ca da se seljacima odmah vrati oduzeta stoka. Uzalud je
Drndalo galamio: »Ko li to samo stiti kulake, majku li mu
njegovu«, uzalud sve, stoka se morala vratiti.
»Sav protrnuh kad mi kasnije rekose da je tu ceduljicu
poslao lieno drug Tito. Svejedno, intimno sam mislio da
smo i ja i Tito preterali. Ali godinu dana kasnije shvatio
sam ko je preterao. Kada je nasa brigada cetrdeset trece
ponovo naisla kroz to selo, taj seljak nam je dao, samoini-
cijativno, pedeset ovaca, a uz to nas zamolio da u partizan-

184
sku vojsku primimo i njegova dva sina, dva stasita momka.
Tada sam ponajbolje shvatio sta je znacila ona Titova ce-
duljica, ko je preterao, sta je politika, tada sam video koli­
ko su ’ubojite’ Titove ceduljice, sta se sve moze i bez puske
u ruci, bez galame, straha.«
»Taj seljak se zove Osman Lavic«, prekinuo je pusko-
mitraljesca Drndala moj danasnji sabesjednik na Velikom
kuku Safet Cisic, jedan od onih koji su znali da »pobrana-
ju« ono sto bi drugi, nesmotreno, »poorali«.
Pred nama su, evo, i dva pisma koja svjedoce kako su
nekadasnji partizanski ucitelj i Opstinski odbor Saveza bo-
raca Mostar »pobranali« ono sto su drugi, ravnodusni ljudi,
koji su se namnozili, »poorali« i preturili, covjeka gurnuli
niz padinu, bacili u zaborav.
»Mada mi je licno vrlo neprijatno, ali ipak moram,
dragi Safa, da ti napisem ovo pismo«, pisala je ugledna
operska pjevacica, rodena Mostarka.
»Odnosi se na mene i neke moje probleme sa kojima ti
nemas ama bas nikakve veze, jednio sto znas, kao poslenik
kulture i Mostarac, da postojim na ovom svijetu i da se ba-
vim operskom umjetnoscu... Ti znas, mi smo morali ici u
bjezaniju, jer su mi ustase zaklale oca i mi smo se obreli u
Srbiji, u nepoznatom kraju, u Krusevcu. Ja sam iz Krusev-
ca otisla u partizane i tamo casno zaradila Spomenicu 1941,
ratujuci po planinama Jastrebca... Imam i Orden za hra-
brost, Orden zasluga za narod II reda, Orden bratstva i jed-
instva sa srebrenim vijencem i bugarsku Medalju za hra-
brost 1941 - 1944...«
Poslije zavrsenog muzickog obrazovanja i mnogih ost-
varenja na operskim scenama u republickim i drugim cen-
trima, gdje je bila »Nosilac glavnog operskog faha«, dobiv-
si znacajna priznanja i povelje, Safetova zemljakinja dalje
pise: »Ja sam jedina operska umjetnica u Jugoslaviji koja je
imala tu srecu da jos kao djevijcica bude borac i da ima
i Spomenicu 1941. Ja se tim podatkom vrlo ponosim, mada

185
Padine Velez planine, nekadasnje najcesce staze m ostarskih odreda na pu­
tu ka oslobodenoj teritoriji

186
mi je vrlo, vrlo cesto smetalo, jer su me gladali kao iz ’opan-
ka’. A ti znas da ja pripadam rodu, koji je u maloj kolicini,
a ono ipak igrao neku kulturnu ulogu u Mostaru. No, sve to
nije vazno... Dragi Safa, necu se ljutiti, niti ti zamjeriti,
ako se ne moze ili ne zelis upustiti u ovo razmatranje.
Obratila sam, ti se iskreno, kao juznjakinja otvoreno, jer
vrijeme grabi, prolazi, a mi padamo u zaborav, a od mje-
secnih prihoda se ipak zivi. Mozda je ovu nepravdu tesko i
popraviti...
Dragi Safa, molim te ljudski da mi ne uzmes za zlo sto
sam ti se obratila. Obratila sam ti se kao covjeku velike siri-
ne, koji je godinama radio u pozoristu i upoznao psihologi-
ju pozorisnih ljudi. Do sada se nisam nikome obracala.
Ako nista drugo, a ono, neka ti ovo malo foto-kopija poslu-
zi kao informacija o meni, za buducu saradnju u nasem lije-
pom i jedinstvenom Mostaru.«
Pismo je napisano 15. juna 1979, a nepunu godinu
kasnije, 17. maja 1980. ucitelj i komunista sa partizanskih
staza Safet Cisic dobio je pismo iz Beograda:
»Zdravo Safa! Mustuluk! Juce, 16. maja 1980. godine
(a to se bogami mora zapisati), dobih pismo od Izvrsnog vi-
jeca SRBiH sa rjesenjem po kome mi se priznaje pravo na
penziju po clanu 51 Zakona o penzijskom i invalidskom
osiguranju...
Da ne bi tebe, moga Mostara, ne bi bilo ni tog rjesen-
ja. Ja ti se, dragi Safete, puno zahvaljujem. Tvoja ljudska
briga za ljude, koju nestedimice dajes, pomogla je, evo i
meni. Nadam se da neces odbiti da to proslavimo kad do-
dem u Mostar, uz pjesmu, zilavku, u bjelilu naseg Mostara.
Imala sam prilike da razgovaram sa mnogim pozoriS-
nim ljudima koji su saradivali ili bili u Pozoristu joS dok skti
bio upravnik. Svi osjecaju divljenje za tvoj veliki entuzija*.
zam i ljubav za podizanje Mostara kao velikog kultumog
centra, sto je bn danas i postao. A naroCito od kada si na
celu kulturno-prosvjetne zajednice, sa mostarskim ljetom i
svim drugim kultumim dogadajima. One monografije o fil-

187
mu, orkestru i mala monografija o Mostaru govore o pre-
finjenom ukusu i sluhu za proslost. Moji poznanici sa
postovanjem govore o tim cinjenicama. U te cinjenice ti si
ugradio sebe i one najbolje govore o tebi. Omogucio si bu-
ducim generacijama da sa pijetetom govore o svojoj kultur-
noj proslosti. Mi Mostarci, koji smo van Mostara, to nika-
da ne zaboravljamo...
Napravila sam zbirku pjesama koju zelim da objavim
pod naslovom ’Mostarske etide’... Rodena sam u Mostaru,
uvijek mislila na njega, bio mi je uvijek jedinica svih ljepo-
ta i muka, pa bih htjela kao ’mlad’ pjesnik da nekako poc-
nem i svoj novi zivotni opus u Mostaru. Ja od njega ne mo­
gu i nikada nisam ni htjela pobjeci.«
Dobitniku prve zlatne spomen-plakete »14. februar«,
kojom je mostar podario prvu desetoricu svojih neimara
povodom 25-godisnjice svoga rasta. Mostarcu koji je sa
svojim prijateljima Skenderom Kulenovicem i Dzemalom
Alikalficem sastavljao prijedlog o dodjeljivanju Povelje
pocasnog gradanina Mostara graditelju Partizanskog spo-
menika Bogdanu Bogdanovicu, covjeku koji je znan po
mnogim napisima, poput priloga »Saga o upravniku«, kul-
turnom posleniku koji se uporno »otimao ustupcima losem
ukusu, boreci se za odrzavanje standardnog kvaliteta re-
pertoara«, tragacu za »potencijalnim talentima u Mostaru i
pozorisnim akademijama«, stvaraocu i ocjenjivacu »iz pri-
krajka« koji je »dovlacio u Mostar iskusne i poznate glum-
ce i reditelje profesionalce«, graditelju »mostova kulture
izmedu Mostara i vecih centara«, jednom od pokretaca
Djecije scene, Pozorista lutaka i Simfonijskog orkestra, ko-
munisti koji »za cijelo vrijeme rada u Pozoristu nije primao
nikakav honorar u Pozoristu, izuzev licnog dohotka za rad­
no mjesto upravnika« mada je od ljeta 1953. do novembra
1970. obavljao »i poslove radnog mjesta umjetnickog ruko-
vodioca Pozorista«, sinu opstinskog sluzbenika, gledam,
moja teznja da to sto rece nasa Mostarka, pa i desetine dru-
gih sto oglasise njegove uzlete, moze i treba da oslusne cita-

188
lac i van mostarskih meda, kao da ga zatece u nedoumici
sta da cini sa istrazivacem i putopiscem kad vec u rukama
ima pregrst izvoda iz najneobicnijih kazivanja o njemu, Sa­
fe tu Cisicu.
Osjenca ga, ipak, skrivena radost kad ugleda pismo
koje mi je poslao 9. januara 1982. svoje intimno slovo o tek
stampanoj knjizi o zdravstvu u Hercegovini, kad zapisa da
tu knjigu » 0 tekovinama ustanka i revolucije« salje iz vise
razloga: »Prvo, znam da te interesuje sve sto je iz tvog kra-
ja, drugo, sto je ona jedan dokument da je samo revolucija
mogla da stvori uslove da se definitivno i generalno rijese
krupna pitanja narodnog zdravlja i u Hercegovini i da je
tek u socijalizmu dobivena bitka protiv tuberkuloze, mala-
rije, tifusa, lepre, dizenterije itd. i, trece, da saznas o mno-
gim ljekarima humanistima koji su radili ili rade u ovom
kraju i da smo ih za buduce generacije otrgli od zaborava,
jer kultura se i sastoji u tome da ne mislimo da sve pocinje
sa nama i zavrsava sa nama.«
» 0 bici za idejnu stranu knjige«, o svom tekstu, nago-
vijestio je da ce »o tome da kaze kad se prvi put vidimo«,
kad ne bude morao da lezi »zakovan« za krevet u paklenoj
mostarskoj vrucini. U tu vrelinu mostarskog podneblja sti-
zali su mnogi istaknuti poslenici kulture, prepuni zahvalno-
sti za stvaralacku saradnju i osvjedoceno gostoprimstvo,
poput ovih, bez osobitog izbora izdvojenih poruka: »Naj-
ljepse hvala za sve sto ste ucinili za mene - Dubravka Tom-
sic«; »Zahvaljujem na knjizi o Lazaru Drljaci koju sam pri-
mio jos u oktobru - Branko Copic«; »Ovim putem hocu
Vam se, dragi direktore, zahvaliti za svu Vasu dobrotu sto
ste mu pruzili tokom njegova zivota - Eliza i Maja Strozzi«;
»Safetu Cisicu, prvoj pratilji velikih i malih umjetnika - Bi­
sera Alikadic«; »Drugu Safetu Cisicu sa dobrim sjecanjem i
za dobro sjecanje - Ivo Andric, 1973. godine u Mostaru«.
A tada, uz poklonjenu knjigu, nobelovac je zahvalio
svom domacinu i za odgovore koje je dobio na pitalice po­
vodom kojih je, cinilo se, i dosao u Mostar. »Kopajuci« po

189
 »turskim arhivama«, naisao je pjesnik na stihove nepozna-
tog pjesnika koji mu nisu dali mira. Mlada zena, iako srec-
no udata, ipak kazuje: »Ima sest mjeseci kako sam se u Mo­
star udala, jos se nisam grohotom nasmijala.« §ta se iza
svega toga krije, tragao je za odgovorom veliki pjesnik, i
Safet, savjetnik za kulturu, znao je da odgonetne i tu pitali-
cu. Okupio je vise zena, medu njima i nekadasnju ljepoti-
cu, koja se prije rata udala za »prelijepog popa« u udalje-
nom selu istocne Hercegovine, ispracena cudnim pogledi-
ma varosana. Dva lijepa i mlada bica, u gluhim nocima iz-
gubljena sela, nisu osjecala, sve do posljednjeg rata kada
su ustase ubile popa, da su usamljena, da im bilo ko drugi
nedostaje. I zato je ona hitro, prva, »odgonetnula« Andri-
cevu pitalicu zasto se mlada nije grohotom nasmijala: »Nije
imala kad!« Imala je mlada bururet, omamu u glavi! I bi to
Andricevo vedro mostarsko sazvjezde.
»Kako tvoji pozorisni poslovi? Nadam se da zilavi Sa­
fet polako ali sigurno stvara!« - pisao je iz Beograda i Karlo
Malacek, graditelj violina, koji je 1970. godine Safetu dar-
ovao svoju najbolju violinu u znak priznanja za zasluge u
cuvanju kulturnih tekovina i unapredenju kulturnih institu-
cija u gradu. Kako saopstiti posvete i stotine drugih drust-
venih priznanja, zahvalnice i plakete, zlatne medalje i zlat-
ne znacke, nagrade i naimenovanja, zaduzenja i ostvaren­
ja, pocasna clanstva, dozivotne karte i pretplate za pozo-
risne i druge predstave, muzicke koncerte, komplete knji-
ga, poput Skenderovih, minijaturne spomenike, prisustvo-
vanju partijskim i drugim kongresima i skupovima, sve do
njegovih nekoliko odlikovanja? I niko ne zna, pa ni najblizi
prijatelj, za ta svojevrsna svjedocenja o pregalastvu covje-
ka, kojeg, evo, neka priblizi i dogadaj iz hotela »Bristol«,
bucna besjeda velikog zaljubljenika Mostara i vrsnog pisca,
te veceri ogorcena na sve nas u dvorani, na cio Mostar, na
njegov najvoljeniji grad, jer niko se sa obala Neretve ne
nade da posalje telegram, pismo, bilo kakvu poruku povo-
dom odlikovanja koje je taj neimar dobio - Orden bratstva

190
 d
i jedinstva sa zlatnim vijencem. Sve je to i dnevna stampa
posebno zabiljezila, »pa kako onda zivjeti medu nama,
Mostarcima, ljudima koji...« - tesko bi se moglo zapisati
sta je te noci podnio Mostar. Ali odusevljeni slavljenik ost-
ade bez rijeci kad saznade da njegov najbolji prijatelj vec
od 1961. i 1966, pored dva Orena rada, Ordena za hrabrost
i Ordena zasluga za narod, ima i dva Ordena bratstva i jed­
instva! A niko to medu nama nije dotad znao. Ni najblizi
Safetovi prijatelji.
Partizanski ucitelj je radije i dalje »grabio« partizan-
skim putevima i planinama svoje mladosti, gorostasnom
Bjelasnicom sto se propela u oblake, tragajuci za sudbina-
ma i porukama partizanskog vremena, za etikom koja ople-
menjuje i podstice, koja nam i danas ukazuje na neophod-
nost brizljivijeg odnosa prema covjeku, narodu, zajednic-
kom dobru, na vracanje izvoristima partizanskih pobjeda.
Na prostranim stazama Bjelasnice i planina koje su se
spustale ka pruzi Mostar - Sarajevo, vodeci od Zelengore
svoje proleterske i udarne brigade ka Bosanskoj krajini,
Tito je 23. juna 1942. poslao pismo stabovima jedinica
upozoravajuci ih da prilikom snabdijevanja ne smije biti
samovolje i neodmjerenosti, a nekoliko dana kasnije, 2.
jula, mozda upravo kad je i Drndalo dotjerao »na svoju
ruku« pedeset ovaca, ponovo je uputio naredenje, povo-
om »nedostojnih postupaka nase Narodnooslobodilacke
partizanske i dobrovoljacke vojske«, da pokret prema
zapadu »ima u prvom redu veliki politicki znacaj za pri-
dobijanje stanovnistva na nasu stranu, a narocito u pravcu
kuda mi idemo«, a zatim: »Vrhovni stab ce odrediti pokre-
tni Vojni sud koji ce na lieu mjesta suditi svima onima
koji ucine takva, za nasu vojsku nedostojna djela, a kazne
ce se primjenjivati prema tezini prekrsaja - bilo iskljuci-
vanjem iz redova nase Narodnooslobodilacke vojske ili
strijeljanjem.«
Uoci napada na Bradinu, 3. jula uvece, borci su pono­
vo bili u blizini Vrhovnog komandanta kada je naredio da

191
se krene brze, pravo na stanicu. I srucili su se sa ostalim
proleterima zaplijenivsi teretni voz, 6 lokomotiva, a u ma-
gacinu nekoliko hiljada kilograma brasna, zatim ulja, slani-
ne, duhana i drugo. Sve je to bilo otvoreno, nadohvat ruke,
pa i kolaci u stanicnom bifeu. Ali nijedna ruka se nije pru-
zila prema gajbama mostarskih kajsija, prema likeru ili sla-
nini. Borci su dosljedno provodili naredbu Staba. Ni zalo-
gaj hljeba bez odobrenja! A znalo se da se u proteklom
mjesecu samo nekoliko puta jeo crni, razeni hljeb. Bio je
to mjesec mnogih lisavanja, cesto se i gladovalo, ali ugled
vojske i njen moral bili su snazniji od gladi. Tito je tada
prosao uzduz zeljeznicke kompozicije, zasao je i u maga-
cin, gledao bogat plijen i boree koji su cuteci i s puskom na
gotovs, prazna stomaka, cekali novo naredenje. I ono je
ubrzo primljeno. Bilo je to Titovo naredenje. Borce je tre­
balo nahraniti. Ruke ratnika je mogla da zahvati pregrst
voca, da otkine zalogaj slanine, da zagrabi kasiku meda i
uzme paketic cigareta.
Citamo, tako, Titova ratna pisma kako se postupalo sa
onima koji bi pruzali ruke da zagrabe narodno dobro i pris-
jecamo se i Titova govora u Splitu, kontinuiteta u borbi za
moral istorijske bitke jugoslovenskih komunista. I ponovo
smo na Bjelasnici, planini Safe to ve mladosti, ali ovog puta i
sa Nikom Milicevicem, doajenom bosanskohercegovackih
knjizevnika, koji je 7. marta 1945. u »Oslobodenju«, orga-
nu Izvrsnog odbora NOF-a BiH, u clanku »Oslobodeni
Mostar« pisao: »Mostar je, od svojih 18000 stanovnika, do
oslobodenja uspio da posalje u Narodnooslobodilacku
vojsku preko 2000 najboljih svojih sinova i kceri, velikim
dijelom omladine. Kada se uzme u obzir izuzetno teska
blokada i cinjenica da ga Narodnooslobodilacka vojska nije
nijednom prolazno oslobadala (kao Banju Luku, Tuzlu,
Bihac, Livno i druge gradove), onda se udio Mostara u na-
rodnooslobodilackoj borbi jasno pokazuje u svoj svojoj ve-
licini. Oko 700 boraca, Mostaraca i Mostarki, ostalo je na
bojnom polju, a to jos nijesu sve zrtve. Skoro 200 rodolju-

192
bivih gradana Mostara poslano je u koncentracione logo-
re... Iz Mostara je polazila inic'ijativa za sve narodne demo-
kratske pokrete i ustanove u nasoj uzoj domovini jos za vri­
jeme Austrije... I zato nije nikakvo cudo da se odmah,
prvih dana okupacije, ustaski bijes onakvom zestinom sru-
cio na clanove toga pokreta. Na to je doSao bijes okupatora
i bijes cetnika. Ali demokratski, narodni pokret nije slabio,
naprotiv, on je iz dana u dan jacao, da bi ubrzo okupio oko
sebe ogromnu vecinu rodoljubivog Mostara.«
Mostarac Nika, profesor i komunist, vec dobro zasao u
godine, nije bi kadar da tog ljeta krene navise i dozivi po­
gled koji puca siroko naokolo. I susret sa seljakom koji Sa­
fe tu rece: »Znas, znaci, mog komsiju, bivseg odbornika i
partizana. E, on ti vise nije komunista. I da odmah dodam:
ja ti ljude dijelim na komuniste i grabiste, a kad kazem ko-
muniste ne mislim samo na one koji imaju crvenu knjizicu,
na one koji posteno rade i ne grabe i na one sto muckaju ta­
mo gdje rade i gdje ne rade i - grabe na sve strane.«
I rece seljak sa Bjelasnice sta je sve novo u selu Sabici-
ma, kao sto i ovog ljeta 1984. znamo da je na toj planini,
gdje su negda medvjedi krojili puteve mjestanima, u olim-
pijskim danima ucinjen »skok od pola vijeka«, da su »voda
i kanalizacija, povezani sa Sarajevskim poljem, dovedeni
na Bjelasnicu, Igman i Jahorinu«, da se »samo do vrha Bje­
lasnice - visokog 2067 metara - protezu kanalizacione cije-
vi dugacke 40 kilometara«, da je »vodovod od izvorista ri-
jeke Bosne nesto kraci: 20 kilometara«, da su putevi do
Bjelasnice i Igmana probijeni sa obje strane planina i sao-
bracaj asfaltnim trakama kruzno tece, jednosmjerno.
Ucitelj Safet jos se nije dohvatio novih vrhova i novog
ruha Bjelasnice, nije vidio njeno bogatstvo olimpijsko, ali
otud, s vrha planine, stigao je vec poodavno na sarajevske
ulice i jedan iz klupka Safetovih daka iz daleke ratne godi­
ne - Duran Aljovic iz sela Tusila, skolovan i zaposlen, pov-
remeni izletnik na planinu Bjelasnicu, propetu u magle i
oblake.

193
 »Skok od pola vijeka« stotine hiljada Durana sa plani-
na do gradskih bulevara i lampiona prati, pored mnogih na­
sih nevolja, i kazivanja, jedno poput mnogih, u mostar-
skom nedjeljnom listu januara 1984. da je »danas uobicaje-
no da glumae sa svojom placom ne moze platiti u javnom
restoranu rucak«, da »ima i onih koji i zarade, ali kakav im
je zivot: moraju obavljati sve poslove u maticnoj kuci, i po­
red toga nesto izvuci na tim drugim medijima«. A nije do-
bro, zna se, zamjeriti se glumcu, »jer njegova ce rijec zaz-
vucati vrlo prepoznatljivo, makar i u komadu koji nas se ne
tice«, da, eto, »glumci cute i trpe - samo dokle?«
Ucitelj sa Partizanskih staza Safet Cisic samo toliko re-
ce. Drugacije i ne mogu biti rasudivanja sa razudenih toko-
va revolucije koja tece, nista ne pocinje i ne zavrsava s na­
ma, mada nam valja vazda znati sto Tito rece: »Pamtiti,
znaci i sacuvati ono sto imamo.«
I vrati se svom posljednjem zapisu o zivotu kojim zivi:
svojoj poruci akademiku Alojzu Bencu, glavnom uredniku
Redakcije Enciklopedije Jugoslavije za SRBiH, prijedlozi-
ma koje je izlozio u devet tacaka, poput ove tri: ».. .4) Ako
se zeljelo predstaviti Tvornicu ’Soko’ u Mostaru, str. 279,
onda bi bilo bolje da je pokazana proizvodnja aviona nego
nova tvornica kompresora. Ova prva ima rezultate i zna-
cenje ne samo za Mostar, SRBiH vec i Jugoslaviju, a ova
druga ima jos dugo da se bori sa objektivnim i subjektivnim
teskocama...,5) Sto se tice ilustracije Robne kuce ’H it’, str.
305, rekao sam da bi bilo bolje da umjesto nje stoji objekt
’Vinarije’ Mostar. Arhitektura je skoro identicna a sadrzi-
na bi bolje predstavljala ovo podneblje, jer ona proizvodi
odavno poznata vina zilavku i blatinu.. .8) .. .Zato samo po­
novo trazio da se umjesto jedne od ilustracija Mostara uvr-
sti Partizanski spomenik u Mostaru (najbolje fotografija
koja predstavlja pogled na novi Mostar sa Partizanskim
spomenikom), jer je to najkarakteristicniji izraz njegovog
duha u novijoj istoriji.«

194
 Tako zapisa 24. januara 1984. predsjednik Sekcije za
nauku, kulturu i umjetnost Opstinske konferencije Socija-
listickog saveza radnog naroda Mostar Safet Cisic, komu-
nist i borac sa partizanskih staza, nosen svojim podsjecanji-
ma i rasudivanjima o zivotu kojim zivimo.

195
. ■
 DOGADANJA I CUTANJA

Bijeli m antili u nasoj ulici - Ilegalni i legalni kursovi prve pom oci -
Spasonosni skok u N eretvu - Tragovi m edicinara kom unista - O peracija
ranjenog ilegalca - »R egrutna kom isija« u bolnici - K ako spasiti ljekare
Jevreje - Prvi i posljednji poljubac dra Z vonka M arica - A ten tat na cet-
nickog vojvodu - Partizani u bolnickim krevetim a - B jekstva - K om esaro-
vo bolnicko predaniste - »Potraga je bila uzaludna« - G eneral je »ispustio
svoju plem enitu dusu« - D eset operacionih sala na Bijelom brijegu - Fa-
m ilijaran covjek i njegova djeca

Kada su jedinice Operativne grupe Vrhovnog staba NOVJ,

nakon bitke za ranjenike, napustale kanjon Neretve na pu-
tu ka istocnim stranama nase zemlje, kada je izgledalo da
Mostar nema pravog gospodara, a Zupska redarstvena
oblast obavjestavala Ravnateljstvo za javni red i sigurnost
u Zagrebu da se »u samom Mostaru nalazi veliki broj cetni­
ka, koji se u svim dijelovima grada krecu naoruzani, izazi-
vaju pucanstvo raznim pjesmama, psovkama i uvredama«,
kada su Italijani, preplaseni razbijanjem svojih jedinica na
Neretvi i optereceni demoralisanim cetnickim brigadama,
svojim proglasom obavjestavali gradane da ce »u slucaju
pobune ili sabotaze 300 osoba iz Mostara, koje su zatvor-
ene u koncentracionim logorima, biti bezuvjetno strijelja-
ne«, upravnik Drzavne bolnice dr Josip Koporc imao je
srecu da ga njemacki oficir, ljekar, s kojim je studirao me-
dicinu u Becu dvadesetih godina ovoga vijeka, upozori da
je pod neposrednom prismotrom njemacke komande i da
bi bilo najcjelishodnije da izbjegne iz Mostara jer, nema
sumnje, to sto se dogadalo u »njegovoj bolnici« je upravo
»skandalozno«.

197
 Kako jer dr Koporc, 50-godisnji Slovenac, iz sela
Dobrnice kod Trebnja, ljekar i upravnik Drzavne bolnice
od kraja 1941. do aprila 1943, dobio premjestaj u Pakrac i
na tom putu »odveden« od partizana, medu kojima su se
nasla i dva njegova sina, od kojih je jedan poginuo, kakve
je sve nevolje prebrodio patriota i borac dr Koporc dok je
postao rukovodilac divizijske bolnice, ostalo je nezabiljeze-
no i u nejasnim sjecanjima, kao sto je i njegovo osobeno
cutanje u prilikama kada je i vidio i znao sta se sve dogada
u bolnici, sve do njegove neposredne saradnje i djelatnosti
u grupi naprednih ljekara Zvonka Marica, Ivice Milakovi-
ca, Zarka Prastala, zatim Ante Jamnickog, Vjekoslava Slo-
vinica, Dragutina Hlubne, Marije Bogdanovic, Vjekoslava
Glavodanovica i drugih rodoljuba u bijelim mantilima u na­
soj ulici.
U tom kolektivu samo dva ljekara nisu citala ilegalni
Bilten MK KPJ za Mostar, koji je tog proljeca, cetrdeset
trece, obavjestavao gradane da cetnici, jos uvijek ne shva-
tajuci da su u gradu izgubili svaki ugled i podrsku, traze do-
brovoljce ne samo medu srpskom vec i medu muslimans-
kom i hrvatskom omladinom, da je Lastreti, sef italijanske
obavjestajne sluzbe (Ovre), na banketu nazdravljao sefu
policije Roki u znak zahvalnosti sto su njegovi agenti pro-
nasli tehniku Skoja, vjerujuci da komunisti ne raspolazu
drugom. A vec sutradan su »dobili« novi broj glasila narod-
nooslobodilackog pokreta, kao sto su i uoci nazdravicarske
pijanke citali Bilten broj 13 od 3. februara 1943. da su
gradani »goli i bosi«, da je »gospodin Zlatar, zupan«, tih
dana »imao hitan zadatak - odrzao je sastanak sa gospodi-
nom Rokom, predstojnikom zupske policije, gdje su utvr-
dili kako da se hapse, kundace i ubijaju sinovi nasih
naroda«.
Ubili su i dra Zvonka Marica, clana »intelektualnog
jezgra« i komunistu, koji je sa studentom medicine Alijom
Krpom, krajem jula cetrdeset prve, obavio operaciju ranje-
nog borca Esada Fejica. Prva bomba koja je usmrtila usta-

198
su na Jarac-kuku, odakle se oruzana grupa vratila u Mo­
star, bila je Esadova, a on je tom prilikom tesko ranjen.
Dva njegova druga, narodni heroji Mladen Balorda i A h­
med Pintul, njima svojstvenom snalazljivoscu, oslobodili su
ga prilikom sprovodenja u Mostar smjestili u stan iznad go-
stionice na Carini, desetak koraka od nase ulice, u kucu sa
dva ulaza.
»U jednom dijelu ulice je bila racija kada smo u stanu
iznad gostionice, pred kojom su strazarili naoruzani Mla­
den i Ahmed, cistili Esadovu tesku ranu, jer su misici ruke
bili rastrgani, krvni sudovi pokidani, kosti strcale«, prisje-
cao se te prve ilegalne operacije u Mostaru dr Alija Krpo,
koji je kao dobrovoljac bio u mostarskoj Vojnoj bolnici
marta 1941, a zatim na Hirurskom odjeljenju Drzavne bol­
nice. Primio ga je upravnik dr Feodor Lukac, jedan od ri-
jetkih koji je uspio, kada su ga ustase uoci Vidovdana do-
veli sa Mihom Blanicem na obalu Neretve, skociti u rijeku,
vezan, i izmaci puscanim hicima, kao sto je i Esad Fejic
upravo tih dana uspio da se oslobodi konopca i is'koci iz
»marice«, da izbjegne hajku ustasa i prikljuci se prvoj
oruzanoj grupi koja je nesrecno zavrsila svoj put kod Jarac-
kuka.
»Dva dana kasnije, kada je Esad presao u stan Ajnije
Arap, dr Marie je izvrsio operaciju, stavio gips, ali smo ra-
njenika ipak morali prebaciti, pod laznim imenom, u bolni-
cu na lijecenje«, prica Alija Krpo, koji je Esada, preobuce-
na u feredzu, ponovo pod zastitom Mladena i Ahmeda,
prebacio iz bolnice do sklonista na Carini.
Bili su to sve cesci i uobicajeni krugovi ljekara i stude-
nata medicine, grupe, kojom je rukovodio Zija Seva, i koja
je pribavljala zavoje, gaze, pincete, sprice, ampule, jod,
»sitna« i svakodnevna potkradanja, koja nisu ostala neza-
pazena ni casnim sestrama Juditi i Angelini, patriotkinja-
ma, koje bi, ne tako rijetko, »zaboravljale« kljuceve sobe i
ormara sa lijekovima.

199
 Kada je poslije bjekstva dra Lukaca, cija je hrabrost
podsticala kolege i upucivala da se i u gotovo bezizlaznim
okolnostima moze naci put spasenja, za upravnika bolnice
dosao dr Ivica Milakovic, nije bilo osobitih teskoca da se u
bolnici lijece i kriju ilegalci i »formiraju regrutne komisije«
koje su pogresnim dijagnozama oslobadale mladice od oba-
veze sluzenja u neprijateljskoj vojsci ili odlagale njihovo
javljanje komandama »stvaranjem visoke vjestacke tempe-
rature« i stavljanjem »krvi u mokracu«. Partizanski krug
ljekara prosirio se krajem cetrdeset prve i doktorima Isido-
rom Papom, koji je i stanovao u bolnici, Gustavom Jung-
virtom, Koenom, Hanom i Josipom Koporcem, uz mnoge
bolnicare i druge rodoljube u bijelim mantilima.
Nekadasnji zarobljenik u Rusiji tokom prvog svjets-
kog rata, ljekar Drzavne bolnice u Mostaru od 1926. i sef
Ginekoloskog odjeljenja, kojem je zbog gangrene odsjece-
na noga, prevodilac priloga iz okupatorske i druge stampe i
saradnik biltena MK KPJ, dr Ivica Milakovic je u godinama
uoci rata na svom odjeljenju imao i dra Safeta Mujica, cla-
na Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu, idejnog ruko-
vodioca »intelektualne grupe« i »intelektualne celije KPJ«,
Koji je ljeta cetrdeset i prve, nakon povratka u Mostar
prvog oruzanog odreda, bio u dubokoj ilegalnosti.
U tom spletu odlucnih saradnika oslobodilacke borbe,
kada je automobil dra Milakovica bio sigurna »partizanska
ambulantna kola«, zatekla se i skojevka Nada Bitanga. Ka­
da je dru Maricu saopstila da je salje dr Mujic, bila je to do-
voljna lozinka da dr Marie, zadrzavsi pogled na »Nedinoj
sestri«, skojevki Nadi saopsti poruku o pribavljanju paketa
sa medicinskim instrumentima, kao sto je i prve ustanicke
zime krenuo s njom do kuce Salka Fejica, ranjenog prvog
komandanta Mostarskog (Konjickog) partizanskog batal­
jona, kojem je dao i svoj kozni kaput. Iduceg proljeca kada
je njegova zena ocekivala pored prvog djeteta, Italijani su
uhapsili dra Marica i zatvorili u Celovinu, gdje je i saznao
za rodenje kcerke. Dogodilo se da je karabinijerski koman-

200
dant dozvolio da dr Marie, pracen gomilom vojnika, u bol-
nickoj sobi posljednji put poljubi zenu i prvi put svoje dije-
te. Odveden je u koncentracioni logor na poluotoku Prev-
laci, zatim u celiju tvrdave na Mamuli, a potom, sa Tripom
Uljarevicem i jos dvojicom drugova, do zidina razlomljene
tvrdave »Spanjole« u Herceg-Novom, gdje je i strijeljan.
U to vrijeme Mostar je bio osiromasen, pregladnio i
nemiran. Vladala je glad medu stanovnistvom. Od decem­
bra cetrdeset prve, kada je gradskim ulicama prosla kolona
zena trazeci »kruha, kruha«, prodrijevsi tom prilikom i u
stan gradonacelnika Butuma, na Tepi, gradskoj trznici,
mogla se nabaviti samo repa, koju su gradani nazvali »vik-
torija«, a kukuruz i pasulj sve su se teze mogli nabavljati i
na crnoj berzi. Zeljeznicari, i drugi, poslije prekida pruge i
mosta na Neretvi jula cetrdeset druge, sve rjede su isli u
»promicbu« - u nabavku hrane koju su kupovali za prokri-
jumcareni duhan, jer su ionako bezvrijedne kune u toj
trampi, u vecini slucajeva, bile nepotrebne.
Tada je i »veliki zupan« dobio poduze pismo »vise rad-
nika« o nevoljama gradana i o pronevjerama u Zadruzi
drzavnih sluzbenika, da »zadrugarima izdaju vrlo skromnu
kolicinu (po 1 kilogram i 75 dkg na 15 dana kukuruznog i
mekinjastog brasna), tako da bi ovu istu kolicinu koju mi
primamo na petnaest dana mogla ptica pojesti za dva do tri
dana, a da i ne recemo sto za covjeka i njegove potrebe za
najminimalnije zivotarenje, a da nema ni spomena o ne-
kom zivotu«.
U takvim prilikama tesko su se prehranjivale i imucni-
je porodice, pogotovo one iz kojih su hranitelji i sinovi
otisli u partizane. Ali, za njih se brinuo ilegalni NOO Mo­
stara, koji je preko svojih kvartovskih pododbora, sekreta-
ra i povjerenika primao novcane i druge priloge gradana,
da bi, onda, svakog mjeseca takvim porodicama, a njih je
nekad bilo i do tri stotine, dodjeljivao pomoc u novcu i
hrani.

201
 Logorasi na otoku M amuli uoci podjele »rucka«

202
 Bilo je to tako organizovano da se u svakom kvartu - u
nekoj od legalnih trgovackih radnji ili pekara gdje su vlasti
izdavale hranu na karte - nalazio saradnik ilegalnog pokre-
ta, koji je znao kad i kome treba izdati robu bez novca.
Hrana se dijelila i direktnim dostavljanjem takvim kucama,
a nabavljala se mnogobrojnim provalama u magacine i
radnje.
Pored raspodjele redovne mjesecne pomoci u novcu
(prosjecno deset hiljada kuna na jednu porodicu), odjeci,
obuci i hrani (porodice sa malom djecom dobijale su, po-
sebno, pirinac i secer), organizovana je i pomoc uhapsenim
i deportovanim borcima i njihovim porodicama. Prvu po-
siljku od trideset i osam paketa donijele su ljeta cetrdeset
druge na Mamulu Saveta Radisic Gana i djevojka Tripa
Uljarevica, koji je nekoliko dana ranije strijeljan sa dokto-
rom Maricem. Susret skojevke Gane i oca Laze na molu
pored trabakule potvrdio je prve oskudne vijesti o muce-
nistvu zatvorenika u celijama, o neophodnoj potrebi slanja
hrane i novca iz Mostara.
Oticalo je, tako, i iz bolnickih zgrada i magacina sve
vise lijekova, hrane i kuna za partizane, logorase, ilegalce i
porodice, ciji su hranitelji bili u borbi. Prosirivao se krug
rodoljuba, ljudi su bivali odlucniji u ilegalnim akcijama,
poruke oslobodilackog pokreta su neposredno podsticale a
opasnosti nisu mogle sprijeciti organizovano djelovanje.
Bolnicar Zeljeznicke ambulante u nasoj ulici Dzemal Had-
ziomerovic Sice nije se dvoumio koliko ce, primajuci poru­
ke dra Mujica sa oslobodene teritorije Hercegovine, izdvo-
jiti lijekova, injekcija, joda. Imao je dvije limene kutije u
kojima je slao sanitetski materijal - jednu u koju je stavljao
lijekove, i drugu koja je bila u torbaku kurira ili u mlinici
Omera Curica pored Starog mosta, u ilegalnom kurirskom
punktu.
Bio je to zivot prepun muka, jer smo tog ljeta, cetrde­
set druge, poginula su dva najvoljenija ljekara Drzavne
bolnice - komunisti Zvonko Marie i Safet Mujic, cije ime
danas nosi Regionalni medicinski centar.
203
 »Negdje na zacelju kolone, na oko pedeset metara da-
leko od zaklona u kojem je lezao dr Mujic, na otvorenom
prostoru i dalje je jahala neka starica iz sastava zbijega«,
zapisao je Dzemal Muminagic o pogibiji dra Mujica. »Blizi
borci su joj vikali da side s konja i da se skloni, ali je starica
bila potpuno izgubljena od straha. Pogodi je zrno u nogu i
zena poce strasno da zapomaze. Kada je nismo mogli doz-
vati da sam pokrene konja prema nama, doktor poce da
puze prema njoj, kako bi joj pruzio pomoc. Pod jakom ne-
prijateljskom vatrom dopuzao je do ranjene starice. I upra-
vo kada se poceo dizati da je skine s konja, zahvatio ga je
rafal. Srusio se mrtav na zemlju. Tako je, vrseci svoju lje-
karsku duznost, pao dr Safet Mujic, predratni clan KPJ,
neustrasivi partizanski borac.«
Pao je covjek koji je uoci drugog svjetskog rata medu
ljekarima, medicinskim sestrama i drugim radnicima bolni­
ce mogao da bez osobite opasnosti saopsti program KPJ,
njenu narodnofrontovsku i antifasisticku politicku orijenta-
ciju, da sa upravnikom drom Feodorom Lukacem i drom
Zvonkom Maricem, u proljece 1939, organizuje kurs prve
pomoci za omladinu Mostara, da se mladi ljudi, mahom bu-
duci partizani, poslije vise predavanja nadu na jednomje-
secnom prakticnom radu u bolnici, kao sto su i u drugim
zdravstvenim ustanovama u Mostaru organizovani kursovi
prve pomoci nekoliko dana prije napada Hitlerove Nje-
macke na Jugoslaviju. Mara M iletic-Vinterhalter, koja je
zavrsila taj kurs u bolnici, pozvana je iz Sarajeva u Mostar
septembra cetrdeset prve i organizovala ilegalni kurs prve
pomoci u kuci porodice Pere Krajine. Njeni ucenici su bili
Nada Bitanga—Novak, Zlata Salahovic-Grebo, Tidza
Udovicic-Puzic i Zora Krajina-Sebek. A vec iduceg mjese-
ca je Bisera Puzic-Tausan, izvrsavajuci zadatak MK KPJ,
sa drom Maricem organizovala legalni kurs prve pomoci u
bolnici radi osposobljavanja omladine u slucaju napada iz
vazduha, sto je ustaska policija shvatila kao »patriotski cin
omladine.«

204
 Tako je hirurskim operacijama i drugim vjezbama pri-
sustvovalo 67 kursista, medu kojima 57 skojevaca. Mina
Hacam, Rosa Vreca-Kreso, Nada Bajat, Rada Lozo i goto-
vo sve djevojke kursisti otisle su u partizanske jedinice.
Upravo tog oktobra 1941. mostarska policija je osjeti-
la da u bolnickim zgradama djeluju prikriveni saradnici
narodnooslobodilackog pokreta. Kada je sekretar Okruz-
nog komiteta KPJ u Dubrovniku Ivan Mordin Crni, poslije
sastanka u Metkovicu, uhapsen u vozu iz Gabele za Du­
brovnik, a zatim zatvoren u oruznicku kasarnu u Hrasnu, u
bjekstvu je slomio nogu i bio ponovo uhapsen. Tako se na­
sao u drzavnoj bolnici u Mostaru. Kotarski komitet u Met­
kovicu, obavijesten o tom dogadaju, uspostavio je vezu sa
Mjesnim komitetom KPJ za Mostar, sa komunistom i na-
rodnim herojem Karlom Batkom, koji je sa Ivom Bajalom,
Ljubom Gordicem i drugima organizovao Mordinovo
bjekstvo iz bolnice. Bila je i srecna okolnost: sofer domo-
branskog komandanta grada Mostara, roden na Peljescu,
Mordinov prijatelj, prihvatio je prijedlog da ucestvuje u
akciji.
»Mordina su uvijek cuvala po dva strazara, jedan u so-
bi, a drugi pod prozorom«, sjecao se te akcije komunista
Mostara i Metkovica Vinko Dragovic. »Mostarska organi­
zacija je udesila da je u vrijeme predvideno za bijeg u sobi
bio strazar sklon picu, a pod prozorom drugi, koji je bio
komunista. Za tu su akciju angazirani i najpovjerljiviji bol-
nicari. Toga dana, 12. oktobra 1941, oko dva sata poslije
podne, strazar u sobi bio je vec savladan rakijom. Auto je
vec cekalo ispred bolnice. Bolnicari su spustili Mordina
kroz prozor, a dalje su ga prihvatili ostali drugovi i unijeli u
automobil, koji je odmah krenuo prema Metkovicu. Na iz-
lazu iz grada ustasa, koji je poznavao automobil komadan-
ta, podigao rampu i pozdravio sofera. Mordin je autom do-
veden u Kulu Norinsku, u kucu Ivana Marevica, oca narod­
nog heroja Stanka Marevica Prpica... O ovom podvigu ko­
munista Mostara i Metkovica ubrzo se proculo u naseljima
pored Neretve i u susjednim krajevima.«
205
 Bilo je to prvo bjekstvo iz bolnice. »Dana 20. veljace
1942. godine u 21 sat brzoglasno je izvijescena I redarstve-
na strazarnica po strazaru vjezbeniku Adamu Pericu da mu
je pobjegao hapsenik (uznik) Remzija Duranovic kojeg je
cuvao u unutarnjem dijelu Drzavne bolnice u Mostaru«,
zapisao je upravitelj Zupske redarstvene oblasti u izvjesta-
ju koji je 24. februara 1942. upucen Ravnateljstvu za javni
red i sigurnost u Zagrebu. »Tako isto pobjegao je i uznik
Enver Cemalovic kojeg je cuvao redarstveni strazar vjezbe-
nik Simun Bilusic, a koji se takode nalazio u istom odjelu
na lijecenju. Odmah po ovom slucaju izvijescena je i ova
redarstvena oblast koja je odmah naredila potragu, a protiv
imenovanih strazara poveden je zakonski postupak. Oba
pobjegla hapsenika su poznati komunisti u gradu Mos­
taru...«
Mjesec dana kasnije, 22. marta, policija je upala u no-
vu nevolju: »Dana 22. ov. mj. prijavljeno je ovoj vlasti da
da nepoznate osobe unasaju neke predmete u neku kucu u
ulici Luka u blizini Tvornice duhana«, javljao je veliki zu-
pan Ministarstvu unutrasnjih poslova u Zagrebu 27. marta
1942. »Izvrsen je pretres nekih kuca i u stanu kovaca Mehe
Zalihica pronadeno je slijedece: 1) Sedam sanduka raznih
medicinskih preparata i to vecinom raznih injekcija. San-
duci su velicine 32x30x10 cm. Vrijednost medicinskih pre­
parata je veoma velika. 2) Jedan sanduk vate. Sanduk je
gornje velicine... 27) Stoosamnaest raznih odjevnih pred-
meta (maja, dzempera, hlaca itd.) Citav nabrojani mate­
r ia l nalazio se spakovan u petnaest velikih vojnickih rance-
va, a nesto i u vrecama. Savezno sa gornjim uhvacene su
slijedece osobe: Zalihic Hata, zena Mehina, Zalihic Naza,
kcerka Mehina, Gubeljic Dika, kci Mehina... I ovaj slucaj
neka posluzi dokazom pomaganja komunista sa strane za-
vedenih i malodusnih u gradu Mostaru... Tko je u gradu
Mostaru duhovni voda tesko je ustanoviti, jer se vjesto
kriju...«

206
 Ustaske policajce je u bolnici cekalo cutanje. Cutale
su i casne sestre. Cutanje ih je pratilo i godinu dana kasni­
je, marta 1943, kada je upravitelj redarstva Mate Roko
obavijestio Glavno ravnateljstvo za javni red i sigurnost u
Zagrebu o bjekstvu Samije Puzic iz Drzavne bolnice, da se
to dogodilo 22. marta oko 19,30 casova, da je to »ucenica
petog razreda gimnazije, islamske vjere, rodena 3. VIII
1926. u Mostaru«, da je »uhicena dana 23. I 1943, kada su
organi ove oblasti vrsili uhicenja komunistickih omladina-
ca«, da je »zatecena na ulici sa nekoliko komunisticjcih let-
aka«, da je »bolovala od pleuritisa«, a zatim: »Izvidima
vodenim po ovoj oblasti ustanovljeno je da je bjekstvo Sa­
mije Puzic organizirao Halid Sadikovic, fotografski po-
mocnik, rodom iz Ljubuskog, nastanjen u Mostaru. Pri to­
me su ga pomagali bolnicari Ivo Bronzovic i Camil Delic.
Camil Delic imao je zadacu da zabavi redarstvenog strazara
koji je cuvao Puzicku, Ivo Bronzovic da joj prenese robu u
bascu bolnice i da razvali vrata koja se nalaze kod mrtvac-
nice bolnice. Obadvojica su to u potpunosti izvrsili i Bron­
zovic je Samiju Puzic doveo do spomenutih vrata, gdje je
cekao Halid Sadikovic. Redarstveni strazar je nakon krat-
kog vremena opazio bjekstvo, ali je potraga bila uzaludna.
Kako je spomenuto, zatvoreni su bolnicari Bronzovic Ivo i
Delic Camil koji djelo priznaju, a do danas nijesu se mogli
pronaci u Mostaru Puzic Samija i Sadikovic Halid.«
Bilo je to u vrijeme kada je upravnik bolnice dr Josip
Koporc izbjegao iz Mostara. Bolnicari Ivo Bronzovic i Ca­
mil Delic su strijeljani u ustaskom koncentracionom logo­
ru. U logoru su ubijeni i dr Vjekoslav Slovinic, dr Berta
Bergman, dr Asim Opijac... D r Ivica Milakovic, koji je
uhapsen i poslije dva mjeseca pusten (njegovu zenu Tanju
su odveli u koncetracioni logor), umro je iznenada u maju
iduce godine.
Cinilo se da se dogadaji i sudbine mnogih ljudi u gradu
prelamaju, ispisuju i dograduju u bolnickim sobama i u
operacionim salama, u povjerljivim izvjestajima koji se pi-

207
su u policijskim kancelarijama ili Drzavnoj bolnici, domo-
branskoj i italijanskoj, poput obavijesti »Obceg upravnog
povjerenictva kod viseg zapovjednictva talijanskih oruzan-
ih snaga >Slovenija - Dalmacija< na Susaku« od 10. juna
1942, dopisa koji je stigao u sve bolnice Nezavisne Drzave
Hrvatske, da su »pojedini lijecnici pruzali lijecnicku pomoc
ranjenim odmetnicima bez da su o tome obavijestili bilo
hrvatske bilo talijanske vlasti«, da su i »neki ljekarnici da-
vali vece kolicine ljekarija sumnjivim osobama, ako ne iz-
ravno odmetnicima«.
Trebalo je mnogo pronicljivosti da se spasi odvodenja
u koncentracione logore nekoliko ljekara Jevreja, da se
privoli veliki zupan i napise, 21. novembra 1942, Zapovjed-
nistvu divizije »Murge« da se ljekari zadrze u zdravstvenoj
sluzbi. U Mostaru su »cetiri lijecnika, dva ljekarnika i dva
inzenjera, koji su zidovske narodnosti, a nalaze se u sluzbi
kao cinovnici hrvatske drzave«, pisao je zupan napominjuci
da, prema odredbi italijanskih vojnih vlasti, »morale bi ove
osobe napustiti podrueje grada Mostara«, a to nebi bilo cje-
lishodno jer bi »njihovim odlaskom bile tesko pogodene
drzavne ustanove a pogotovo bolnica«, pa otud i molba da
se i dalje zadrze u sluzbi Arpad Hahn, Berta Bergman, Gu­
stav Jungvirt i Drago Hercog, ljekarnici Milan Fuchs i Fre-
di Bramer, inzenjeri Enrih Kohn i Edvald Erhlich.
Sest dana kasnije obavijestio je Glavno ravnateljstvo
za unutrasnje poslove u Zagrebu da je od divizije »Murge«
dobio brzojav kojim je »izvijescen da ima nalog za interna-
ciju svih Zidova«, pa zbog toga i moli da se kod Supesolde
nastoji isposlovati da »drzavni sluzbenici i jos cetiri obitelji
ostanu u Mostaru - mehanicari Rafo i Jahijel Atijas, >kitni-
carka<, vlasnica jedine radnje te vrste u M ostaru Sida Levi,
i trgovac David Hajon«.
Zivot u okupiranom gradu tekao je sa mnogim neoce-
kivanostima i iznenadenjima, odnosio je i donosio u bol-
nicke sobe nevoljnike, bolesne gradane i ranjene okupa-
torske vojnike i domace izdajnike, »nervno prenapregnu-

208
te«, vojne obveznike koji su izbjegavali regrutovanje, ra-
njene i bolesne partizane i ilegalce, skojevskog rukovodioca
Mostarskog bataljona Antu Zeleniku, osakacene i kontu-
zovane u bombardovanjima januara i oktobra 1944, kada
su i zgrade Drzavne bolnice, gradene od 1882. do 1919,
tesko ostecene. Neposredni pogoci avionskih bombi oblizn-
jih magacina sa morskim minama i njihove eksplozije uslo-
vili su premjestanje bolnice u zgradu bivseg »Napretkovog«
konvikta, a u bolnicke raspukle zgrade i ruse vine njemacke
jedinice su, sve do oslobodenja, smjestale svoje konje.
U pplicijskim izvjestajima i skrtim bolnickim zapisima
ostali su, tako, registrovani mnogi dogadaji koji su u to rat-
no vrijeme uzbudivali grad, kao sto su bili zapleti koji ni do
danas, zbog izuzetnih neobicnosti, nisu valjano rasvijetlje-
ni. Medu njima su i dva spektakularna napada bombama i
revolverskim mecima na cetnickog vojvodu i domobran-
skog generala.
Uvece, 29. maja 1942, na tarasi hotela »Neretva« sje-
dio je »Dobroslav Jevdevic, organizator cetnika za borbu
protiv partizana, u drustvu sa Vlajkom Dokicem, Srbinom,
posjednikom iz Mostara, i Leopoldom Mandelbaumom,
Zidovom, bivsim vlasnikom hotela »Neretve«; za susjed-
nim stolom sjedila su tri karabinijera koji su kao pratnja
dodijeljeni Dobroslavu Jevdevicu«, zapisao je podzupan
Velike zupe Hum u Mostaru u dopisu Ministarstvu unu-
trasnjih poslova u Zagrebu 6. juna 1942, napominjuci da su
»u 21,5 sati na spomenute osobe bacene dvije rucne bom­
be», od kojih je »jedna eksplodirala kod stola za kojim su
sjedili italijanski karabinijeri, a druga kod tocka talijans-
kog samovoza koji se nalazio bas pred stolom za kojim je
sjedio bas Dobroslav Jevdevic«.
Od bombi, nekim cudom, »niko nije ni poginuo niti je
bio ozlijeden«. Dvije »osobe srednjeg rasta«, kako su tvrdi-
li ocevici, nakon sto su bacili bombe umakle su u ulicicu po­
red Gradskog kupatila, gdje su italijanski vojnici ranili Me-
hu Ackara, «gradskog radnika koji se nalazio na kucnim

209
 vratima«. Medu onima koji su dovedeni na hotelsku tarasu
nasli su se i ranjeni Ackar i podvornik Ureda za kolonizaci-
ju Stjepan Sasa, otac troje djece, »ispravan hrvatski nacio-
nalista«, kako pise podzupan, koji se »po prilici pet minuta
nakon atentata« takode nasao na terasi. Ali u zao cas, jer
»dok se sa italij anskim casnicima razgovaralo o mjerama
koje bi trebalo zurno poduzeti, najednom je u neposrednoj
blizini potpisanog eksplodirala jos jedna tj. treca bomba«,
od cije eksplozije je ranjen u leda Stjepan Sasa.
»Kao i svi prisutni i ranjeni Stjepan Sasa poceo je bje-
zati - nakon eksplozije i italijanski vojnici za istim su ispali-
li oko 30 hitaca iz samokresa i iz pusaka.« Stjepan je pao
tesko ranjen i tokom noci je umro u italijanskoj Vojnoj
bolnici. Ranjeni Ackar je imao vise srece, prezivio je. I
Jevdevic je opet sacuvao glavu.
»Smatra se sigurnim da su dvije prve bombe bacene na
osobu D. Jevdevica i to po partizanima«, pise dalje podzu­
pan, javljajuci da je taj cetnicki perjanik, kako su izjavili
Talijani, »dobio od partizana prijetece pismo« i da su iz
partizana dosle »dvije osobe koje imaju izvrsiti atentat na
Jevdevica, na tajnika velike zupe Stjepana Barbarica (isti
je o tome obavijescen po potpisanom) i na jos jednu oso-
bu«. Dok je podzupan javljao da su mu imena atentatora
poznata »i za istima se po povjerljivim osobama traga«,
dok su neki gradani sirili »vijesti da su sami cetnici insceni-
rali atentat«, a ovi, u prvi mah, da su ga izvele ustase i dok
se general Lozano kretao gradom automobilom u pratnji
kamiona na kojem su bili cetnici i karabinijeri, atentatori
Mustafa Alikalfic Brko i Pero Krajina su u sigurnom sklo-
nistu ocekivali ilegalce i prve vijesti o atentatu. Iako vojvo-
da nije bio ubijen, grad je smatrao da je to jos jedna pobje-
da: izdajnicima nije bilo sigurno ni u centru grada, u hote-
lu, medu karabinijerima, nigdje. Poslije atentata Pere Kra-
jine na Mostarskog agenta Muju Trbonju, koji je ubijen
nekoliko koraka od ulaza u policijsku zgradu pocetkom
1943, strah je zavladao u svim okupatorskim i kvislinskim

210
sredinama, u kucama, kancelarijama, na gradskim ras-
krscima.
Pucnjava je uzbudila gradane oko Rondoa i 9. avgusta
1944, kada je ubijen domobranski general Simic. »Dana 9.
kolovoza 1944. u 11,15 sati nocu umoren je od podmukle
razbojnicke ruke u Mostaru u dvoristu svoga stana general
Franjo Simic, zapovjednik svih operativnih hrvatskih snaga
na srednjem Jadranu«, stoji u izvjestaju koji je 11. avgusta
1944. upucen Predsjednistvu vlade u Zagrebu.
Sa ubijenim generalom bili su visi skolski izvjestitelj
Mato Barisic sa suprugom Slavkom, koji su bili generalovi
stanodavci, visi skolski nadzornik Ivan Soldo sa suprugom
Lucijom, zatim dr Jaksa Milkovic, koji je stanovao u sus-
jednoj kuci, i Ana Smoljan.
Dva mladica, nakon sto su zapitali gdje mogu naci pre-
nociste, opalili su nekoliko revolverskih me taka: general je
dobio cetiri metka - u grudi, glavu i celjust, a Slavka Bari­
sic tri u bedro lijeve noge. Dok je ranjenog generala vodila
stepenicama Ana Smoljan, Slavka Barisic je vikala: »Upo-
moc, ranjena sam!«
Posto su tesko ranjenog generala obavijestili da su svi
zivi iz njegovog drustva, general je uzviknuo: »Ja sam go-
tov, krv moju dajem rado za Hrvatsku. Hrvatska ce ostati,
ubise me Srbi, zivjeli H rvati!« Odmah je obavjesten Stozer
9. stajaceg ustaskog zdruga u Mostaru, »doveden lijecnik
dr Glavodanovic, a general je samovozom odveden u
Drzavnu bolnicu, gdje je nakon pola sata ispustio svoju
plemenitu dusu«.
»Zalost je u narodu velika, ali je duh otpora porastao
necuveno«, tronuto je javljala Velika zupa Hum, koja je
poslije nekoliko dana (19. avgusta) poslala novi izvjestaj:
»Sto posto je utvrdeno da su umorstvo organizovali i izvrsili
cetnici, premda oni poznatom svojom davolskom perfidi-
jom zale pok. generala kao dobra covjeka i vojnika - koji
je bez razlike na vjeru i narodnost cinio svakome dobro.
Ova satanska perfidija ide tako daleko da cetnicki prvaci iz-

211
javljuju pred njemackim vojnim vlastima da su umorstvo
mogli izvrsiti i sami Hrvati nezadovoljnici odnosno nekak-
va >bijela garda<, koju su navodno osnovali Hrvati, bivse
pristase HSS.«
Sta se u stvari dogodilo?
Da je tog posljednjeg ratnog ljeta »kucnuo posljednji
cas«, shvatile su i gradanske snage u okupiranom Mostaru
kojima nije islo u prilog izuzetno siroko opredjeljenje za
narodnooslobodilacki pokret ogromnog dijela ne samo
Mostaraca i Mostarki vec i vecine drugih sa hercegovackog
podneblja. Na to upucuje i atentat na generala Simica, po-
najvise zbog toga sto je tih dana uhapseno 125 »videnijih
gradana«, kako je to vec uobicajeno da se kaze za one koji
su nekad, najcesce izmedu dva rata, svojim socijalnim po-
lozajem i politickim uticaj em oznacavali »javno mnjenje«.
Posto je medu uhapsenima bilo simpatizera NOP-a i rodi-
telja cija su djeca bila u jedinicama Narodnooslobodilacke
vojske, clan ilegalnog Gradskog NOO-a Danijel Samokov-
lic, koji je radi dobijanja izvjesnih informacija ranije us-
postavio «prijateljske« veze sa njemackim sluzbenicima i
oficirima iz organizacije TODT i Komande grada, uspio je
utvrditi vise znacajnih pojedinosti na osnovu kojih se mo­
gao rekonstruisati dogadaj i misljenje saopstiti oblasnom
partijskom rukovodstvu.
I dok je stozernik Mesic govorio da su generala, cije su
trupe bile rasporedene u zapadnoj Hercegovini i prema ja-
dranskom podrucju, «ubili macekovci, HSS-ovci«, zatim da
su to ucinili cetnici, dok je biskup Cule intervenisao za
mnoge uhapsene u njemackoj komandi, koja je izdala i
proglas da je bezbjednost uhapsenih preuzela njemacka
komanda i da ce im suditi redovni sud, dok je vecina uhap­
senih pustena iz zatvora, rukovodstvo ilegalnog pokreta u
gradu smatralo je da je ubistvo generala Simica djelo Ge­
stapoa, njemacko-ustaska zajednicka akcija, jer su general
i mnogi oko njega prizeljkivali, smatralo se, iskrcavanje
Engleza na jadransku obalu i politicko konfrontiranje i pre-

212
strojavanje macekovaca kako bi se na kraju rata, ipak, bar
nesto usicarilo od saveznika. Trebalo je da ne mnogo kom-
promitovane ustase i domobrani iz divizije generala Simica,
mislilo se, prilikom iskrcavanja Engleza na obale Jadrana,
onemoguce cetnicku odmazdu za ustaske pokolje, odnosno
da eventualno sa cetnicima zajedno i uz pomoc Engleza,
sprijece Narodnooslobodilacku vojsku da nastavi svoje dje-
10 istjerivanja neprijatelja i njegovih pomagaca iz zemlje i
unistenje fasizma.
Mostarska »bjelogardijska organizacija«, koja je
okupljala hercegovacke gazde i koja je svoje niti pruzala
prema Sarajevu i Zagrebu, a neki podaci upucuju da je us-
postavila izvjesne veze i sa cetnickim politickim predstavni-
cima u Bosni i muslimanskim reakcionarima koji su osniva-
11 muslimansku miliciju i zeleni kadar, skrenula je paznju
sta se sve posljednje ratne jeseni zbivalo medu gradanima
okupiranog Mostara, koliko su bile slozene prilike i cesto
neuhvatljivi odnosi medu pojedinim sredinama i ljudima,
odnosno posvjedoceno je kako je i posljednja ratna politic-
ka ujdurma kompromitovane burzoazije propala i otisla
unepovrat, bas kao i prizeljkivanje Akcionog odbora za
autonomiju Bosne i Hercegovine u Mostaru s jeseni 1942,
kako su opsteljudske i spasonosne ciljeve narodnooslo-
bodilackog pokreta i dalekosezne odluke AVNOJ-a pri­
llvatili i mnogi koje je »bjelogardejska organizacija«
svrstavala u svoje zamisljene politicke i vojne organe i
jedinice, ili su sa vise desetina ce^itih gradana ubijeni u
ustaskim i njemackim zatvorima neposredno uoci oslobo-
denja Mostara 14. februara 1945. godine.
U prvoj poratnoj godini u bolnici je samo jedan ljekar
vodio Hirursko odjeljenje sa ginekologijom, jedan ljekar
Interno sa zaraznim, jedan Ocno, njih nekoliko bili su u
Opstoj praksi i Ambulantnoj sluzbi, samo dva sluzbenika
su zavrsila srednju strucnu skolu, ni Hitna pomoc nije ima-
la sanitetski automobil, Ijekari i bolnicari su bolesnike obi-
lazili pjesice ili na biciklima, o prevozu bolesnika vodili su
sami brigu.
213
 Zivot je ubrzo potekao sirokim tokovima mijenjajuci
koordinate i koloplete i nase ulice i citavog grada: stvaraju
se i dograduju zdravstveni objekti, vrse adaptacije i do-
gradivanja, integrise se jedanaest usitnjenih samostalnih
kolektiva u opstini i organizuje Medicinski centar »Dr Safet
Mujic« sa 1115 bolesnickih postelja i 1700 zaposlenih radni-
ka svih profila i struka, prelibiscitarno se gradani izjasnja-
vaju za samodoprinos za novi moderni Regionalni medi­
cinski centar na Bijelom brijegu, gdje ce biti i deset novih
operacionih sala, Inzenjering podize prve zgrade... U sa-
dasnjoj staroj bolnici u nasoj ulici djeluje nekoliko medi-
cinskih OOUR-a zdravstvenih djelatnosti, objedinjenih u
Radnu organizaciju Medicinski centar za primarnu i bol-
nicku-specijalisticku zdravstvenu zastitu. »Bijeli mantili« u
nasoj ulici nasli su se u kolektivu od 2700 uposlenih, medu
kojima je 68 odsto medicinskih radnika, 359 ljekara (164
specijalista, 114 opste prakse, 59 na specijalizaciji i 20 sta-
zera), 89 stomatologa, 54 farmaceuta... Pet stotina visoko
obrazovnih strucnjaka okuplja Medicinski centar koji, ka­
ko pokazatelji iz 1980. govore, »ima najnizu stopu izdvaja-
nja za oblast zdravstva u odnosu na mnoga druga, cak i ma-
nja mjesta u Republici, pa i sire«, pa je otud, valjda, krajem
1983. petnaest zdravstvenih djelatnosti, od njih 26, deve-
tomjesecni period zavrsilo se gubitkom.
I kao sto su se od kraja proslog vijeka u bolnickim
zgradama u nasoj ulici dogadale mnoge drame i radosti, ta­
ko i u nasim danima bolnicke sobe kriju hiljade intimnih
sudbina, covjekovih nadanja i iscekivanja. Ti monolozi nas
vode u vrijeme danasnje, poput kazivanja 78-godisnjeg
penzionisanog zeljeznicara Halila Bence iz sela Rastana,
naselja na sjevernom rubu Mostara, koji se zapletenih cri-
jeva zatece na operacionom stolu u bolnici, gdje vec trina-
est godina kao medicinska sestra radi njegova snaha, zena
Halilovog cetvrtog sina Nusreta, sto se rodi 1948, vozaca
motornog sinskog vozila sa kranom u Sekciji za odrzavanje
pruge, cijeg sina i kcer cuvaju Halil i njegova zena Zejna.

214
 Medu njima i oko njih su unucad, djeca Halilove djece
sto se izrodise prije rata i u ratu, a danas su familijarni lju­
di: sina Envera, bravara i tehnickog direktora u Tvornici
kisika, ciju je zenu zamorila nocna smjena u »Duri Salaju«
pa dize ruke od masina, ali zato u svojoj kuci podize dva si­
na - jednog sto zavrsi Srednju tehnicku skolu u nasoj ulici i
drugog koji je dovrsava; sina Ekrema, vozaca teskih teret-
nih kola, koji sa zenom, referentom Kreditne banke, i si-
nom, svrsenim dakom Srednje ekonomske skole i Titovim
vojnikom, kojeg sam 1959. godine susreo na Sinaju, stanu-
je u soliteru gdje je negda bila zeljeznicka radionica za ma-
sine uskotracne pruge; sina Edhema, higijenskog tehnicara
u preduzecu »Duro Salaj«, cija zena stice dohodak u pro-
davnici »Jugoplastike«; kcerke Nusrete, zaposlene u »So-
kolu«, i njenog muza vozaca, cija kcerka zavrsi Pravni fa­
kultet u Mostaru i nezaposlena se udade za konobara u ho-
telu »Ruza«, pa i ona dobi sina.
Obogati se, tako, Halil zaposlen djecom i unucima, i
sa njihovih petoro kola, okupi i rascvjeta se mladost oko
njegove kuce u Rastanima, odakle je posljednje ratne godi­
ne prvog svjetskog rata svakoga dana dolazio u Mostar na
.rad u Sekciju za odrzavanje pruge, pa u Rudnik uglja kao
»utovarac - laufer u jami«, pa kao pomocni radnik za »Le-
tece poslove« u Zeljeznickoj lozionici, pa kao nadnicar i lo-
zac na lokomotivi »kad zatreba«, pa, napokon, u ne vrijeme
drugog svjetskog rata, kao »naimenovani«, stalni lozac na
lokomotivi uskotracne pruge.
E bas to »pogano« doba u okupiranom Mostaru za-
pamtio je familijarni covjek Halil Benca vise nego iko nje-
gov od pamtivijeka. Zaboravice on i dvije teske operacije u
kojima se razmrsise zapletena crijeva, ali vrijeme ratno ni-
kad.
»Znas li sta je strah? I glad, ona ratna?« - zace pricu
penzionisani masinovoda, koji je u ratu bio »opterecen«
djecom. »Znas, dabome. U strahu su, brate, oci ko petob-
anke. Eh, da mi je sada bar malo od one moje stare trkacke

215
sposobnosti, ali bez onog ludackog straha dase ne ostane
bez preplasene glave. Glad, ona ratna, odnese snagu i zeni i
djeci, i ja, brate, od tuge gotovo ne poludjeh. Sta da ra-
dim? Sjedim i kopnim. Da kradem? Ali gdje, od koga? Pa
bas da kradem! Ko niko moj! I tad uleti u kucu Zejna, znas
je kakav je barut, i viknu: ’Uzimaj, Halile, vrecu i trk u
grad. Dijeli se kukuruz. Cetiri kile po glavi’...«
Zametnuti praznim vrecama kao da ce donijeti citav
tovar dragocjenih kukuruznih zrna, Halil i njegova zena
Zejna prevalili su put od Rastana do centra Mostara u jed­
nom dahu. I tako oznojeni i zaduvani banuli su u dvoriste u
Santicevoj ulici, gdje su se okupile stotine pregladnjelih
gradana.
»Ja takve guzve i jada dotad ne vidjeh. Vrisak i psov-
ka. Pendreci i suze. ’Bitange, stoko’, dere se strazar, ali
bog ne bi napravio red«
Zito se ipak sipalo u vrece. Ljudi su sa dragocjenim to-
varom naprosto bjezali iz gomile. I upravo kad je Zejna ba-
cila vrecu na leda sa dvadesetak kilograma kukuruza, a H a­
lil stajao sa rasirenom vrecom da i on, kao zeljeznicar, pri­
mi koje kilo, zacula se vatrogasna sirena, za njom i druge. I
huka bombardera. Vazdusni napad!
»Ruke mi se ukocise, odrvenjese«, prica dalje Halil,
»stadoh kao ukopan. Vreca ispade, pamet kao da se pom-
raci. Dan ranije tesko sam glavu izvukao ispod laguma na
pruzi. A djeca u kuci. I tad, brate, kao da poludjeh. Kao i
svijet u dvoristu, jer bombe su vec padale. I jurnuh, jurnuh
naglavacke.«
Ruke i noge stotina ljudi splele su se u klupko na vrati-
ma dvorista, svako je zelio da se odlijepi od gomile i bri-
sanog prostora.
»A Zejna, sta bi s njom? - upitah prijatelja.
»Kakva Zejna! O ludackom strahu ti pricam! Da za-
pamtis. Ja vise nisam bio Halil Benca, zeljeznicar iz Mosta­
ra. Zakolutalih ociju, izbezumljen, skakao sam preko vreca
i glava, preskocio sam - cuj, to je taj moj prvi ludacki ratni

216
strah, i danas me stid kada o tome govorim! - i preko svoje
rodene zene, pritisnute vrecama i ljudima, s pogledom koji
me godinama pratio, strmoglavih se niz usku ulicu prema
Neretvi i njenim pecinama. Skocio sam, onako nasume, sa
visine od sest metara, i sreca me posluzila. Pao sam na sitni
pijesak, a onda sam obalom zagrabio prema svom selu. U
gradu lom i pepeo. Dim i prasak.«
Kada se dovukao do kuce na kraju grada, zastao je iz-
nenaden. U dvoristu su bili svatovi. Cula se pjesma i har-
monika. Domacin, njegov prijatelj, zenio je sina, a bombe
su po Mostaru i dalje tresle.
»Potegao sam gutljaj, mozda frtalj rakije, i pijuci...
sjetih se... zene.«
»Zar tek tada, na svadbi?« - rekoh.
»Da, dragi moj druze. To je strah. I te kakav strah. To
je rat. I te kakav rat. I zato: ne pominji mi rat!«
Kada mu je u to vrijeme prijatelj zeljeznicar ugurao
nekoliko letaka da ih podijeli naprednim seljacima, osjetio
je laku drhtavicu. Tesko mu je bilo da odbije, jer je i on ra­
do slusao vijesti »Slobodne Jugoslavije«, mada je mislio i o
zatvorima i o vjesalima.
»Idem prugom, a u dzepu leci. Tjeran nekim pritaje-
nim strahom, sve cesce sam se osvrtao da me neko ne uho-
di. Navece, gurnem susjedu letak i kazem: Tdi kuci i citaj!’
Sutradan, on me doceka: ’Pa i ti - komunista!’ Kakav ko­
munista, kazem mu ja, ali, brate, sto je pravo: ne moze se
ostati miran prema ovoj opstoj narodnoj nevolji.«
Strah kao da malo minu, kao da ilegalni Bilten postade
redovna, najdraza citana novina. Ranije je cuvao letke u
stali, a sada ih je nosio u dzepu, sve kurazniji i raspolozeniji
da ih cita prijateljima. A jednog dana stara Halilova maj­
ka, dobra i nepismena zena, koja je umrla u 107. godini,
peruci sinovljevu bluzu na Neretvi ugledala je u dzepu smo-
cen papir. Pritisnuvsi papir kamenom, cekala je da se osusi.
Tada je naisao komandir domobranske straze, koja je bila
smjestena u Zeljeznickoj stanici, i starica, otrgnuta od svih

217
 zbivanja, zadrzala je vodnika: »Martine, lijepi brate, po-
gledaj ovo cage. Je li ovo drzavni akat?«
»Navece, vracajuci se iz sluzbe, zadrza me Martin, ko-
mandir, i rece: ’Gdje si, komunisto?’ Ne izazivaj, odgovo-
rim mu, a drhtav ca vec podilazi. A on mi letak pod nos.
Protrnuh. Ipak mu nekako dogovorim: Nosi mi ispred ociju
, tu komunisticku propagandu, a on me povuce u stranu i re­
ce mi - tako i tako.«
Tako je i Halil postajao sve »tvrdi« za strah i ratne ne-
volje, iz mjeseca u mjesec sve spremniji da pomogne ilegal-
cima, cesto dozivljavajuci gorke casove na otvorenoj pruzi
od potjera saveznickih, a kasnije i aviona NOVJ, narocito
na pruzi prema Metkovicu.
»Oblijece oko nas avion sa petokrakom, zuji iznad gla-
va kao muha zundulja, osipa rafale, drago mi sto vidim zvi-
jezdu, a, opet, valja i glavu iznijeti, valja izbjeci, lijepi moj
brate. Sibamo i mi, a siba i avion. Trka na zivot i smrt. Pilot
u avionu i mi na lokomotivi. Nekoliko puta smo ostavljali i
lokomotivu i kompoziciju, ali nekad se to nije moglo. Jed-
nom, vozeci pun voz vojnika, uvukli smo lokomotivu u tu-
nel i mislimo: neka tuce i svoju i nasu m etu... Eto sta ti je
rat. I borba se zavrsi, a ja ostadoh posten covjek. A to nije
malo kad se zna kakav je rat bio i sta se sve u njemu izrodi-
lo. Tako sam i djecu podizao - da budu posteni ljudi. Po­
sten covjek! I dobar gradanin! To nije mala stvar! To ja tra-
zim od svoje djece. A tu su onda Partija, skola, Armija,
sindikati, odbori i pododbori, omladinski komiteti i potko-
miteti, savjeti i upravni odbori, pi taj boga sta sve nema...«
I poce Halil, nekadasnji seljak i radnik, cija je zena
Zejna 1951. godine na Pazaristu u nasoj ulici prodala 25
ovaca s ovnom zvonarom i u novoj kuci zaboravila na stoku
i balegu, da plete novu pricu o svojoj djeci sta se »propese
u solitere i automobile«, o svojim izmijenjenim Rastanima,
o novoj, petoj po redu brani sto se gradi na Neretvi, tri sto-
tine metara daleko od Halilove kuce, koju cu, kaze, mozda
nekad »traziti po karti«.

218
 Halil Benca to ne rece uludo, jer »cinjenica je da ce se
u neposrednoj buducnosti i u neposrednoj blizini grada iz-
graditi umjetno jezero - akumulacija HE Mostar«, zapisao
je mostarski nedjeljni list, da »studija investitora ovog ob-
jekta obrazlaze ’da bi buduci razvoj grada bilo opravdano
usmjeriti u pravcu sjevera’ i smatra ’da bi bilo neophodno
formirati u ovoj zoni takozvani centar I ili Mostar II’«.
Tu studiju o »nuznosti prostorne ekspanzije grada iz
njegovog istorijskog okvira« familijarni covjek Halil Benca
nije citao, ali on svakoga dana rasirenih zjenica seta i osma-
tra sta se oko njega i njegovih Rastana dogada, kuda ga no-
si tutanj i vrijeme kad topovi, cuteci, strazare.

219
 ■

'
 KOGA PODRZATI: MAJKU ILI KCERKU

»K oja je to ... u cosku?« - Z apisnik sa nastavniikog zbora - O d strajka do

atentata - M edusobna optuzivanja - NeoCekivana kcerkina poruka - »Nek
je zvjerad rascerjece« - »N astavljam o gdje ste vi, pravi borci, stali...« -
»M ama, strasno cu se razocarati u tebe ako ne budes s nama« - N ova bitka
partizanke u »bijelim cizmama« - »Lijeciti sto ne valja, ali i priznati ono
§to je teSkom m ukom sagradeno« - »Ovim stosovim a nista se ne postize«

Tako je to bilo: medu »zasluznom omladinom« iz Mo­

stara i sireg hercegovackog podrucja, koja je krajem ljeta
1941. bez polaganja nizeg tecajnog ispita, bez daka, profe-
sora i posluzitelja srpske nacionalnosti usla u ucionice Uci-
teljske skole, Gimnazije, Trgovacke akademije i Zanatske
skole, zatekla su se i neuhvatljiva jezgra revolucionarnih
romanticara iz sirokih spletova surove ilegalne borbe ko-
jom su rukovodili Meduskolski aktiv Skoja i Mjesni komi-
tet Skoja u okupiranom Mostaru, gdje se 200 omladinaca u
50 vaspitnih kruzoka, citalackih »tribina«, uz 120 boraca u
11 odreda, dobrim dijelom naoruzanim, pripremalo za oru-
zanu borbu koja se vec vodila u istocnoj Hercegovini - ka­
ko je 24. septembra 1941. obavjestavala Lepa Perovic, in­
struktor PK KPJ za BiH.
I dok su te prve ustanicke jeseni uz padine Velezi od-
micali odredi Mostaraca i Mostarki ka svom partizanskom
bataljonu na Borackom jezeru, na slobodnu teritoriju iz­
medu Konjica,Nevesinja i Mostara, dok su zene Mostara u
decembru na ulicama grada prijetile i trazile »hljeba, hlje-
ba, gladni smo«, kako je kolona gladnih iskazivala svoju
muku, dok je glavar Glavnog stozera domobranstva gene­

221
ral-major Laks javljao da je »ha svecanom doceku generala
Ambrosija, zapovjednika II italijanske armate«, prisustvo-
valo »najvise oko stotinu gradana«, skojevske grupe su u
preduzecima, skolama i kvartovima vodile svoje akcije od
odbijanja ogromnog dijela omladine na gradskom stadionu
da prema zelji ustasa ispune formulare o nacionalnoj pri-
padnosti i provala u magacine oruzja do izvodenja atentata
na domace izdajnike.
U to ratno nevrijeme valjalo je prijatelj ski prihvatiti i
podrzati i prvu Srpkinju koja se, naknadno, upisala u Uci-
teljsku skolu, Savetu Radisic-Ganu, i nekoliko daka Srba
koji su se kasnije upisali. Jos dok je Saveta bila jedini dak
srpske nacionalnosti, trebalo joj je pomoci da ne bude
usamljena i izolovana, pa i za vrijeme casova vjeronauke.
»Koja je to... u cosku?« - pitao je na casu vjeronauke
stari hodza Fazlagic ne znajuci da je to Saveta Radisic, clan
Skoja u kvartu u kojem je zivjela i cija je kuca tokom cetiri
ratne godine bila stalno ilegalno skroviste, kurirsko preda-
niste i odmoriste.
»To je nas novi dak... Fatima!« - odgovorila je Mida
Sabanac, njena prijateljica, clan skolskog skojevskog jez-
gra, u jesen ratne 1942. godine clan KPJ i Mjesnog komite­
ta Skoja, osobeni bojovnik generacije mladih komunista
koju su mostarski marksisti »upoznavali s razvitkom filo-
zofske misli od antike do Marksa, s borbom savremenog
proletarijata i njegovom naucnom teorijom, njegovom filo-
zofijom, s avangardnom ulogom radnicke klase i KPJ, va-
spitavali je na internacionalizmu i humanizmu, otkrivajuci
svijet sa svim njegovim ljepotama i nepravdama«, kako je
zabiljezila u intimnom zapisu Ljubica Mihic, nekadasnji
dak mostarske Uciteljske skole.
Stihovi mostarskog pjesnika i ucitelja Veljka Kovace-
vica (Jedinog pjesnika iz tog revolucionarnog perioda cije
ime, na zalost, ne nosi nijedan omladinski kolektiv, sekci-
ja, drustvo, skola), koji je ubijen ljeta 1941, posebno nje-

222
gove pjesme iz zbirke »Dvojica« iz 1940, kao da su iz srca
iscupani:

»Na obrazu mome izdahnula tuga

i rumenu baklju u srce sam zabo...
Sestro,
sestro, - zar nije sramno ropski da se zivi!
Zato ne ridaj
Zato ne placi
Sjutra
kad padnem
nije vazno - 100-ti ili prvi...
... U jesen ranu
covjece! 43 ili pete
vjeruj, nece biti ovog ludog htijenja...«

Odlazak skojevaca i drugih rodoljuba u partizanske je-

dinice posljedica je upravo takvog vaspitanja koje su u to
vrijeme sticali i spremnosti da se sve da za borbu, za revolu-
ciju, bilo gdje i kada.
Mladost grada je na taj nacin ispunila ocekivanja koje
je generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito izlozio u clanku
»Skoj na novom putu« obavezujuci skojevce da se oslobo-
de uskogrudih gledista i sektaskog drzanja, da »hrabro kre-
nu na novi put, put priblizenja i ukljucivanja u omladinske
organizacije«.
Tih godina je i omladinka Mida prvi put u roditeljskoj
kuci ugledala policajce kako odvode u zatvor njenog brata
Esada, komunistu, koji je bio samo jedan iz jedinstvenog
fronta mladih sto se zaceo u mnogim krajevima nase zemlje
na osnovama narodnofrontovske politike, na akcionim pa-
rolama, pretezno kroz legalne oblike i sadrzaje borbe mla­
dih, protiv fasizma, za mir i demokratiju, za opste pobolj-
sanje polozaja radnih ljudi, kako je to sagledao Ivo Lola
Ribar u clanku »Od 4. aprila 1936. do 4. aprila 1938.«, da bi
upravo ljeta 1938. prisustvovao i skupu bosanskohercego-

223
vackih komunista na Malom kuku, u razlomljenoj tvrdavi
na padinama Velez-planine, na Cetvrtoj pokrajinskoj par­
ti jskoj konferenciji, u vrijeme kada se antifasisticki pokret
kretao »ka zivotu i ka svome cilju: svjesnoj sluzbi narodu,
drustvenom zadatku generacije, narodne inteligencije koju
hocemo da stvorimo«.
Ako je hronicar Gimnazije vec 1936. godine zabiljezio
da »u starijim razredima ima nekoliko ucenika na koje bi
trebalo pripaziti jer izgleda da su ljevicarski nastrojeni«, da
»to valjda dolazi od uticaja mostarskih studenata«, da je
dacima »zabranjen svaki dodir s njima, a narocito posjeci-
vanjem njihovih priredaba i tzv. usmenih novima«, nekoli­
ko mjeseci kasnije, 15. aprila 1937, upisao je da su »sve
cesce tuce medu ucenicima«, da u »Zavodu postoji jedna
cudna psihoza, postoje neki vjerski i plemenski frontovi«,
da bi, opet, dvije i po godine kasnije, 11. decembra 1939,
Nastavnicko vijece svojatalo policijski izvjestaj o hapsenju
daka, da su u skoli »nadeni leci ilegalne sadrzine, kao i raz-
ni casopisi i novine komunistickog sadrzaja«, da su se daci
komunisti povezali sa dacima komunistima u Sarajevu, »sto
se sve ovo ustanovilo iz pisma«, odnosno da iz mjeseca u
mjesec sve vise pristizu prituzbe i potjernice Sreskog na-
celstva.
A to nacelstvo je i 31. decembra 1939. poslalo izvjestaj
Banskoj vlasti banovine Hrvatske u Zagrebu »o kretanju
komunizma za mjesec prosinac« u kome se, pored ostalog,
kaze: »Medunarodna politicka situacija izazvala je izvjesno
kretanje i pojacanu akciju komunista na podrucju grada
Mostara. Na ostalome podrucju sreza nisu se mogle op^ziti
posljedice komunistickog djelovanja. Ova akcija najvise se
ispoljila u komunistickoj propagandi koja je dala povoda
za intervencije ove vlasti.«
U tom dokumentu o hapsenju komunista pominju se
nezaposleni radnik i bravar, seljak, kafedzija, krojac, uce-
nik II razreda Uciteljske skole i dak IV razreda Gimnazije
u Mostaru, daci Mostarci na skolovanju u Sarajevu, zatim

224
vojni narednik i student iz Podgorice, jednom rijecju mladi
ljudi iz raznih drustvenih slojeva i profesija optuzeni za
propagiranje ideja komunizma, skojevci iz tri grada, Srbi,
Hrvati, Muslimani i Jevreji, Hercegovci, Bosanci i Crno-
gorci, koji su udruzenim snagama i pod rukovodstvom Sko-
ja stvorili svoj jedinstveni front »protiv vjerskih i plemen-
skih frontova« u mjestima u kojima nisu bila nepoznata sovi-
nisticka i nacionalistickih zastranjenja. Ukratko, osnivan-
jem Udruzenja studenata u Mostaru, ljeta 1936. godine, i
aktiviranjem svih skojevaca na realnim zadacima u zivotu
mostarske omladine odigrale su se znacajne promjene, pri­
je svega u njenom snaznom oglasavanju na javnim tribina-
ma u gradu i okolini, koje su sve vise postajale i borbene i
politicke. Bio je to put neposredne primjene cetiri osnovna
zadatka kojima je generalni sekretar Partije obavezao sko-
jevce, pored ostalog, da »budu politicki mudri i cuvaju le-
galnost svih progresivnih omladinskih organizacija«.
To su ujedno i godine odlucne borbe protiv sovinizma,
oportunizma i raznih sektaskih zastranjenja, kada komuni-
sti Mostara »Mijenjaju stavove prema clanstvu u nacional-
nim drustvima, organizacijama, klubovima, raznim akcija-
ma i problemima«, kada odstupaju od ranije prakse da se
clanovi drugih organizacija anatemisu i proglasavaju »mal-
tene protivnikom radnicke klase«, odnosno kada se mo­
starski komunisti i njihovi mladi drugovi skojevci sve ma-
sovnije ukljucuju upravo u te sredine, gotovo u sve klubo-
ve, drustva i organizacije, iz mjeseca u mjesec usmjerava-
juci njihove programe ka jedinstvenom djelovanju i reali-
zovanju opsteg zajednickog programa. Zato se i moze red
da je u to vrijeme radnicka klasa Mostara jasno politicki i
idejno osmisljavala borbu za izmjenu svog polozaja, u cijoj
je osnovi lezalo opste ekonomsko siromastvo, i njeno i cije-
log hercegovackog regiona.
Na tom razudenom frontu mladih »knjizevne veceri i
predavanja pretvorili su se u manifestacije slobodoumlja
marksisticke misli«, kao sto se to dogodilo i u Literarnom

225
r
drustvu »Aleksa Santic« u Uciteljskoj skoli, odnosno kada
su prosvjetni i policijski organi sprijecili dalji rad naprednih
daka u Gimnaziji, iz koje su u NOB-u poginula 3 profesora
i 65 daka, u traganju za novim legalnim formama svoje ak-
tivnosti skojevci su se, svi do jednog, upisali u organizaciju
skauta. Za njima su dosli mnogi daci, koji su ponovo u no­
vim skautskim prostorijama, na logorovanju na Borackom
jezeru i na jezeru kod Uloga na Neretvi, zatim u vrijeme iz-
leta na Bunu, Blagaj, Jasenicu i Bijelo polje otvorili svoj
»komunisticki univerzitet«, sve do logorovanja na Bjelasni-
ci, ljeta 1940, odakle je vise omladinaca otislo na skojevski
kurs u selo Prsljane kod Bugojna.
Tako su docekali i vrijeme ratno, aprilske dane u koji­
ma je delegacija Mjesnog komiteta KPJ za Mostar, koju je
predvodio sekretar Oblasnog komiteta Skoja Dzemal Bije-
dic Dugonja, u stabu Primorske armijske oblasti zahtijeva-
la da se komunisti, zatvoreni u martovskim demonstracija­
ma, puste na slobodu i sa ostalim rodoljubima upute na
front protiv fasistickih armija, da se radnicima i omladini
da oruzje za odbranu grada od ustasa i da se pohapse
ustaske glavesine. Umjesto ocekivane podrske i ohrabrenja
jedna grupa komunista Mostara se dokopala oruzja rasute
vojske i oslobodila zatvorene drugove. Odlucno su stali na
svoj novi borbeni polozaj.
Tuzna i gorka je to cinjenica, ali je tako bilo ljeta 1941:
rijetko je koji domacin i odrasli clan iz srpskih i jevrejskih
porodica, i policiji poznati komunista, mogao da sacuva
glavu ako nije izbjegao na sigurnije mjesto, ako se nije za-
vukao u skloniste, ako ga prijatelj ili drug nije sklonio.
Okupator je zadovoljno trljao ruke. Pala je bratska krv.
Bio je to lov na ljude, jer ustase su svojim zlocinackim ci-
nom iznenadile grad. I kad se cijela Hercegovina nasla u
vrtlogu istorijskih dogadaja, clanovi KPJ i Skoja - bilo gdje
da su se zatekli - okupljali su pod svoje zastave revolucije
sve patriotske i borbene snage svoga kraja.

226
 }

Tada se, eto, i skojevka Hamida Sabanac Mida, omla-

dinka iz Stega skauta i literarnih druzina, ponovo oglasila u
skolskim klupama Uciteljske skole, ciji zivotopis obiljezava
trideset i nekoliko grobova poginulih profesora i daka: Da­
nila Vukajlovica i Mustafe Alikalfica, narodnog heroj a Se-
fika Obada, Zore Dragic, Omera Pasica, Salke Peze, Hu-
seina Tikvese i drugih.
Dok je hronicar skole pisao da su »13. lipnja 1941. na
dan oca Domovine dra Ante Starcevica i na imendan Po-
glavnika dra Ante Pavelica prisustvovali nastavnici i ucenici
svecanoj sluzbi bozjoj sa zahvalnicom Bogu«, mostarskim
skojevcima su najdraza literatura, mjesto zahvalnice sve-
visnjem, bile rijetke ilegalne knjige i brosure, prepis knjige
»Kako se kalio celik« (jedan prepis se cuva u Muzeju H er­
cegovine), leci ilegalne partijske i skojevske tehnike.
Grad je pleo sve gusce svoje otvorene i tajne veze i ot-
pore, pa i dvije skojevske grupe Ia i lb razreda Uciteljske
skole, ciju je djelatnost uskladivala i skojevka Mida, uklju-
cujuci se u sinhronizovane akcije Mjesnog komiteta Skoja,
trazeci najbolje puteve, kojima bi se od ustaske organizaci-
je otrgli zbunjeni i politicki dezorijentisani omladinci, i na-
cin na koji ce se, i kome, proturiti letak, bilten, borbeno
glasilo grada i izvesti kakva sabotaza. Poput zena grada
koje su svojoj djeci, borcima pod puskom, plele carape i
petokrake, zastavu bataljona, tako su i daci, za drugove
»na terenu«, prikupljali naliv-pera, biljeznice i tasne, pone-
ki kaput i cipele, zavoje i lijekove, poneki sapun i kutiju ci-
gareta, sapirograf, matrice, hrpe papira, suncanice sa svih
prozora, sitni skolski inventar.
Sta se u skoli desava bilo je jasno i direktoru Jelacicu,
pogotovo profesoru Vinku Malvicu, ideologu ustaske mla-
dezi, kome i pored svih nastojanja nije uspjelo da napred-
nu skolsku omladinu politicki i akciono pasivizira i neutrali­
se. Njegova posljednja ocekivanja su napokon usahnula
kada je policija, marta 1942, na Luci uspjela da, iznenadi-
vsi odred koji je izlazio iz grada, zaplijeni trideset ruksaka

227
r

sanitetskog i drugog materijala, koji su bili sasiveni od sun-

canica nestalih sa prozora Uciteljske skole. Bio je to nepo-
bitan dokaz da su daci njegove skole neposredno, neuhvat-
ljivim sponama ilegalnog pokreta, povezani s Odborom za
otpremanje dobrovoljaca u partizanske jedinice.
Rasplet se blizio kraju, a u njemu su bili sve glasniji i
daci Hrvati iz Metkovica i okoline, sve odlucnije podrzava-
juci akcije za koje nije trebalo osobite mudrosti da bi se
znalo ko ih je zaceo i vodio. To nije bilo tesko ni hronicaru
skole, koji je dake razvrstao na dvije strane arsinom koji su
odredili ustaske kvislinske vlasti: »Dvadeset cetvrtog trav-
nja 1942. doslo je u skolskom hodniku do sukoba i tucnjave
izmedu nacionalno i ljevicarski nastrojenih ucenika ove
skole. Prijetila je ozbiljna opasnost da dode do prolijevanja
krvi pa je obuka prekinuta.« Iz skole su iskljucena tri uce­
nika: Jusuf Serdarevic, Jusuf Dvizac i Mensur Seferovic, a
trojica su kaznjena ukorom: Mehmed Grebovic, Ragib
Derviskadic i Sulejman Mehicevic.
Vec sutradan poslije »tucnjave izmedu nacionalno i
ljevicarski nastrojenih ucenika« skojevsko rukovodstvo
skole, nakon sastanka daka skojevaca, odlucilo je da se
zajednickom akcijom naprednih omladinaca svih nacional-
nosti u svim razredima prekine nastava, a zatim da se na
skupu ucenika i nastavnika trazi ponistenje odluke Nas-
tavnickog zbora.
Bila je to najsmjelija akcija srednjoskolaca, kada se na
skupovima daka i profesora cula i Midina rijec, jedna od
mnogih u gradu koje su tog proljeca izazvale paniku. Posli­
je atentata na Radmila Grdzica, koji je uskladivao sarad-
nju cetnika i Italijana, izvrsen je atentat na tajnika Velike
zupe Hum Stjepana Barbarica, na koga su ponovo bacene
dvije bombe, da bi vec sutradan bio izvrsen atentat na Su-
lejmana Basagica, saradnika ustasa, koji je »ranjen sa dva
hica«.
Satnik Drobac, zapovjednik Zapovjednistva oruz-
nickog krila, u svom redovnom »doglasnom izvjescu za mi-

228
T vrdava »Sv. Lovrijenac« u D ubrovniku: velika skupna celija u kojoj su bili
zatvoreni mnogi M ostarci.

229
nulih petnaest dana«, izvjestavajuci da je 20. aprila izvrsen
atentat i na Vinka Malvica, pored ostalog pise: »Profesor
Mavlic je istaknuti ustaski borac i racuna se da je atentat
djelo politicke naravi, a izvrsen je od strane komunista.«
Satnik Drobac se zaista nije prevario. Atentat je izvr-
sio dak Uciteljske skole Sulejman Cisic Brato.
I kao sto je hronicar skole 5. maja zapisao da su »do-
letjeli zrakoplovom iz Zagreba povjerenici ministra nastave
odsjetni nadstojnik Vijo Vucak i savjetnik Ivan Perisic da
obave istragu zbog nereda i napadaja na profesora Mavli-
ca«, tako je i nakon susreta izaslanika s nastavnicima i rodi-
teljima, od kojih su neki veoma smjelo ustali u odbranu
iskljucenih daka optuzujuci cjelokupno vaspitanje ucenika
i ustaski poredak uopste, dopisao: »Raspustene su sve sko­
le i pitomista u Mostaru zbog pjegavca (!) i obuka vise nije
mogla biti nastavljena u skolskoj 1941/1942.«
Medu onima koji su zamrsili ustaske puteve bila je i
Mida, clan Meduskolskog aktiva Skoja, ciji su se sastanci
odrzavali i u kuci broj 9 u ulici koja danas nosi naziv Desete
hercegovacke brigade.
U tim vrtlozima ilegalnog pokreta policijski agenti
mozda su poneki trag i mogli da otkriju, znali su da na
gradskom trgu podignu i vjesala, ali ni okupator ni njegovi
saradnici sve do kraja rata nisu mogli da shvate dusu i srce
revolucionarnog Mostara, ponajmanje clanova KPJ i Sko­
ja, medu kojima su bili i omladinci Uciteljske skole.
Kako da shvate zvjezdani trenutak Mide Sabanac ile-
galke, koja je u feredzi prenosila oruzje i vodila u sigurna
sklonista mnoge komuniste, kako da uhvate njenu zvijezdu
repaticu sto prelijece preko cijela neba, kao i jedne daleke
jesenje noci 1942, onako kako je ona, Mida, dozivjela i
saopstila prijatelju pjesniku:
»Vece bijase usio u duboku noc kad sam, pocetkom
septembra 1942. godine primljena u KPJ i, ujedno, za clana
Mjesnog komiteta Skoja. Ubrzo zatim stigla je i najveca
nagrada: iznenada iskrsnu Ema Mrgan i radoznalo zastade

230
preda mnom. Sta je, velim. Trazili vas - ona ce meni - pali
ste u ilegalnost. To je bio znak da nema vise povratka kuci i
da cemo, uskoro, ici u partizane, sto je bio san cijele nase
generacije.
Bas - san. Jer, odlazak iz voljenog i crvenog grada i
neizmjerna zelja da sto prije dopremo do nasih najdrazih
koji se bore posljednje je sto smo mogli uciniti da im pomo-
gnemo, u slavu pobjede i za javu buducnosti... Vodio nas
je jedan drug, kurir, kroz surovu i besanu noc. Gazili smo
preko Podvelezja i rvali se s nevremenom. Odozdo, od Bla-
gaja, penjala se grupa nepoznatih ljudi. ’Ma, ko li je sad?’ -
glasno se pitala jedna nasa drugarica. ’I to su nasi’, doprije
drugi glas. Zatim: Nevesinje i ceta Omera Mrgana, mog
dragog komandanta. Iz Nevesinja - Crna Gora.«
I tako, kad partizanske zastave postadose muzejski
dragulji, kad zatutnjase preteske poratne godine, kad su se
i dalje odmjeravali zalogaji, Mida se obogati porodicom,
kcerkama Bosiljkom i Spomenkom, pa se tad zace nova,
duga i neocekivana bitka, poput godine 1968, kad uciteljica
i majka Mida od svoje kucne miljenice Bosiljke, Bobe, do-
bi pismo iz Beograda, kad rasirenih zjenica stade da cita:
»Dobro sam i zdravo i sve je u najboljem redu. A sada
cu da ti pisem o onome sto nas je sve (sigurno i vas) ova dva
zadnja dana potpuno preokupiralo. O tome si ti sigurno vec
citala, ali stampa je najprije lagala, a i sada se plasi da napi-
se pravu istinu. Vjeruj mi, majcice, da je sasvim na mjestu i
u redu sto mi sada cinimo. Ubijedena sam da cu u tebi naci
podrsku za ovo sto zajedno sa svojim drugovima i drugari-
cama zelim i za sta se borim. Samo nemoj nista da se brines
za mene. Sve radimo mirnim putem. Sinoc i cijelu noc niko
nije spavao. Centar svega su Filozofski i nas fakultet. Tu i u
zgradi Rektorata (koji je u rukama studenata) odrzano je
sinoc savjetovanje i donijeti zahtjevi su upuceni Saveznom
izvrsnom vijecu. Evo ti ih saljem da znas pravu istinu...«
Ruke su joj zadrhtale, zbunjena je bila mozda vise ne­
go 1937. kada je ugledala policajce koji odvode brata Esa-

231
da, sto joj je ljeta 1941 »podario« puskomitraljez da ga.
obucena u feredzu, prenese iz jednog u drugi kraj grada, do
skrovista podno kamene ograde i rascvjetala sipka. U ruka-
ma je drzala studentska programska nacela, kao nekad u
ratu sapirografisane tekstove, kcerka ih je oznacavala kao
izuzetno vrijedna dokumenta, a u njenim, majcinim ocima,
u nekom casu promisljanja, daleke i nerazumljive spise,
ali, opet, bila je to posiljka njene mudre i plemenite Bobe.
Sve to sto je Akcioni program saopstavao - da se oce-
kuju »energicne mere radi brzeg otklanjanja jako izrazene
socijalne nejednakosti u nasoj zajednici«, da se »obezbedi
ostvarivanje socijalistickog principa prava na rad svim rad-
nim ljudima nase zemlje«, otklanjanje »birokratskih snaga
koje koce razvitak nase drustvene zajednice kao samou-
pravne zajednice radnih ljudi«, da se »ubrza proces demo-
kratizacije«, posebno Saveza komunista, da treba »ener-
gicno sprecavati sve pokusaje dezintegrisanja drustvene
svojine i njenog izrodavanja u akcionarsku svojinu«, da se
»spreci luksuz, bogacenje i spekulisanje stanovima«, pre-
duzme »hitna reforma celokupnog skolskog sistema«, po-
boljsa »materijalni polozaj studenata«, »uticaj nauke«,
reizbornost, sve to sto se govorilo i u drugim »kcerkinim
dokumentima«, sve do zahtjeva »da se smesta puste iz zat-
vora i uniste dosijea nasih koleginica i kolega«, da se »hitno
sazove Predsjednistvo Savezne skupstine koje bi sa pred-
stavnicima studenata i Univerziteta diskutovalo o stavovi-
ma studenata«, pa i to da se »smene direktori i urednici be-
ogradskih dnevnih listova, Radio-Beograda i Tanjuga« -
Mida Sabanac, nosilac Partizanske spomenice 1941. i odne-
davno dobitnik Nagrade ZAVNOBiH-a za cetrdesetogo-
disnju revolucionarnu djelatnost, kao da je potpuno prene-
bregla, nipodastavala, odgurnula sve sto je nudio Akcioni
odbor demonstracija, Univerzitetski odbpr Saveza stude­
nata i Redakcija lista »Student«, i groznicavo prihvatila
prvo kcerkino pismo, ocekujuci da ce u njenoj rijeci, ipak,
naci i svoje rijeci, zivot za koji se ona borila.

232
 I m 'T A ?
’eUite,<3-

* A * A , , d
A A fo U fu A / * ^

liy ^ C - v s - c ^ C x i^ t'^ . ~ ~ t\n fy %

^

. ^i^rVVVu. ^u,’€ w ^ i * o£*. >•>' £~y^~ ^t.y ^-Cc^ />A i

! &LC 'W ^ - M_ >-y^ e<7 / <^L-s^Cy ^ . S A c s^ * T ^ < ^ . ‘--y
y i p L ^ t j 'tZ'&Gi /e ^ 4 -/A U v / —^tA « v A .^
^?6tie <v\' ove ot*-^-<^ 'r i ^-e-*-^-e «
\T<Sx Ovjfc-fA-^'V|TK^ *_ L 'i - ff^ S ~ ^ ^ **■
^f^u ^e^jL a - U- !p*4*-I’-*- (}-*-£*. jf,l’^ i ^ - , ;
■ f*. u_ ib ^ « c e ^ w w/>^ w d /L t' 1 ' ^ A x-^-ut^y £ l H.
ivC/i^*-'- ij'u. -x ^4.
l-l^V x i 'V < _ * ^ V ~ C . <?£** - ^ O -c -* - i - «*-v i - ^tX. "‘ 2-VTs

„" -vx^w*- /'<- ) e a v' ^w«-e H o~ se

Uc^_ <-<. '">-<. I 'K-cce^L£
/W ~ V \.~ ^\ , S /^JZ '^ X - * > -a ^ ^ A . £«.

'cj- /ux. y,i^-*- A' ( A - / t 2 l -^t

1— V/ * * - a < * * |K e: jA ' b -+ It* x* - y~*-y> -cv*z. ^t»-*
■A « «•C'U^j-e-e je \] - * £ ytnAx-a. ■-^-A-tc^, ^ 'l t t ^
p ‘- ^ j_ ;l &- -W < i^~ 4 .'r '^ * . -^ * it I
ak s™ ''p i s a m a M id e S a b a n a c ~ t

Be°gradu 1 % 8 g o d te BOSi'i k e o ^ a d a jim au

233
 To je prizeljkivala, ali kao da je u pismu njene kcerke
bivalo sve vise gorcine... I optimizma. Njena kcerka se
okomila i na miliciju, jer se, kaze, »ponasala uzasno, pa ce
zato veceras biti kaznjena,« da je jutro ipak docekano mir-
nije nego sto su ocekivali, a zatim:
»Od jutros je nas fakultet blokirala milicija, ali nije bi­
lo nereda jer smo mi bili unutra i nismo izlazili. Sinoc smo
stalno pjevali 'Druze Tito, mi ti se kunem o...’ i dodajuci da
samo hocemo da se vratimo na njegov put sa koga smo
strasno skrenuli. Danas su nam stigli i studenti iz Zagre-
ba... Ovaj put cemo sigurno uspjeti i vjerovatno tek onda
nastaviti izgradnju socijalizma koja je bila prekinuta. Upu-
tili smo pismo drugu Titu i trazili da dode da se zajedno sa
nama bori protiv birokratije i za pravednu stvar... Javicu ti
se sutra opet. Napisala sam ti sve zbrda-zdola, ali sta mogu
kad sam jako uzbudena i srecna.«
I upravo sto je »mogla pisati sto strana i opet ne opisa-
ti« sve sto je osjecala, odnosno uvjerena da je »jednom mo-
ralo do ovoga doci, prije ili kasnije, moralo se mnogo sta ri-
jesiti a sada je najpogodniji trenutak«, kcerka je napisala
majci jos opsirnije pismo nastavljajuci tako dijalog u kojem
je ocekivala da ce od svog sabesjednika dobiti i podrsku za
svoja ubjedenja i neposredne akcije.
»Draga moja majcice, ovo danas je konacno napravl-
jena pauza na fakultetu, pa uzeh da ti se javim«, zacela je
svoje novo pismo najavljujuci da ce »napisati kako se sve
stvarno odigralo.«
Pred majcinim ocima odvijao se uzbudljiv film u ko­
jem je jednu od uloga igrala i njena kcerka. Prva varnica
kresnula je na priredbi u Radnickom univerzitetu u Novom
Beogradu, a zatim je kolonu demostranata kod podvoz-
njaka docekala milicija. Docekale su je s pendrecima, nakon
cega su im studenti oteli kola i zapalili (»Za moj pojam to
je bilo sasvim normalno«), sto je opet bio neposredan po-
vod da «milicija upotrijebi pistolje«.

234
 »Ponedjeljak ujutro je prosao mirno dok smo se orga-
nizovali, a navece smo se okupili na Filozofskom fakultetu i
Studentskom trgu (znas onaj park gdje smo ti i ja onda
ukrug setale cekajuci rezultat), gdje je bio mi ting. Tu smo
donijeli Rezoluciju koju sam ti poslala i rasporedili se sva-
ko na svoj fakultet. Dakle, samo ono na Novom Beogradu
su bile demonstracije i nista vise, sve ostalo je laz.«
Midina kcerka je tih dana bila stalno na fakultetu, sve
ogorcenija na one koji su lopovskim marifetlucima stekli
golem imetak. I bas otkud, cinilo se, i stizali su najzesci ot-
pori studentskim zahtjevima. »Znamo mi da je nas posao
tezak i da cemo naici na zilav otpor ali uspjecemo«, kaze
Boba, zadovoljna sto im je voljena pjesnikinja »posvetila
pjesmu i licno citala«.
»Na svim fakultetima su parole: ’Zivio drug Tito’, Zi-
veo SK’, ’Dole birokratija’, ’Kazite drugu Titu istinu’, ’Uk-
inite privilegije’ itd. Kada smo pokusali nas prvi Bilten dati
radnicima, studenti koji su bili zaduzeni za to bili su pohap-
seni. Od tada nas univerzitet (od utorka) nosi ime Crveni
univerzitet ’Karl Marks’. Svi nosimo te znacke. Evo ti sal-
jem jednu da vidis kako izgleda... Moras vjerovati da je sve
ovo sto sam ti ja napisala, a ne ono sto kaze stampa, istina.
Moras, mama, jer je tako. Moras nas i podrzati, jer na-
stavljamo gdje ste vi, pravi borci, stali. Mama, strasno cu se
razocarati u tebe ako ne budes sa nama. Tako bih voljela
da nam vjerujes. Imamo i svoju koracnicu. Saljem ti je da je
procitas... Svuda pisu da je nama glavna reorganizacija
Univerziteta, i da su to nasi problemi. To nije tacno: ovo su
problemi citavog naseg drustva. Najvazniji su nam ogromni
socijalni problemi, problemi nejednakosti itd. To ces vidje-
ti i iz prilozenog programa. Eto toliko, sad cu na fakultet.«
Ponovo je svojoj majci - koju su mnogi hercegovacki
partizani znali i kao partizanku u »bijelim cizmama«, jer su
joj »noge bile u zavojima, otecene od ranjavanja, uboda,
smrzavanja, kao burila«, kada je poslije »prebolovanog ti-
fusa, ostala i bez kose, prava avet« - poslala programska i

235
druga nacela kojih se i ona, Midina kcerka, odlucno pri-
drzavala na svom novom borbenom polozaju.
Pored otiska krupnog pecata Crvenog univerziteta
»Karl Marks« iz Beograda, novih spisa beogradskih stude­
nata, medu njima se nasla i Koracnica Crvenog univerziteta
posvecena Majkovskom. Stihovi su neocekivano privukli
Midinu paznju: govorili su da je nova mladost krenula pu­
tem revolucije, da »za hrabrost oceva zna«, da »buducnost
vec razgreva, danas i dalje nasa je briga«, »da pred ocima
nam, kao nekad njima, Komuna - zvezda izgreva«, da
»mladost je nasa privilegija, leva, leva, leva«, da, eto, nasa
mladost gromko klice: »Nek padne sunce u nasa srca, nek
munja zemljom seva!«
Sta i kako odgovoriti kcerki na njeno borbenom polo­
zaju, kuda je usmjeriti, da li ce njena rijec imati odjeka?
Nekadasnji clan Mjesnog komiteta Skoja za Mostar,
nosilac Spomenice, u svom preporodenom gradu na Neret-
vi bila je pred novim borbenim zadatkom, mozda tezim od
onih dramaticnih trenutaka kada je u tifusnoj groznici uza-
lud vjerovala drugove da ce, »drzeci se konju za rep«, preci
podivljalu planinsku rjecicu Sutjesku, da bi zatim sama
batrgala Zelengorom i Jahorinom, gdje je ispred puscanih
cijevi ustaske muslimanske milicije izvukla glavu zahvalju-
juci vise sujevjerju zene zlikovca Sabana nego svojoj sreci,
jer joj djeca, ako tu »drolju ubiju«, zapamtila je njene rije-
ci, »nece imati hajra, vidis kakva je - neka skapa na putu,
il’ nek je zvjerad rascejrece«.
I evo, 1968. godine ponovo je bila na putevima kada je
mogla biti »rascejrecena«, jer njenoj kcerki, znala je to do-
bro, ne moze se »lug prosipati u oci«. Bio je 17. juni kada
je kcerki, smirenija nego sto je ocekivala, zahvalila sto je
za vrijeme beogradskih dogadaja »bila divna u vezi s obav-
jestavanjem«, a zatim je njena rijec potekla kao bistri zu-
bor vode i majcinog savjeta:
»Ovi dogadaji o kojima citam i o kojima mi ti pises
prosto su me osamutili i razalostili. Tako kazem, jer se

236
upravo tako osjecam. Ugraditi sebe u nesto sto je bilo cisto
i puno ideala, a poslije vidjeti da to tvoje dijete hoce da
ispravlja, Bobo, vrlo je tesko to osjecanje. Ne, ne osudu-
jem tebe niti sve skupa za vas polet i zar sto se borite protiv
neceg sto nije dobro, ali, Bobo, treba sagledati dobro sve
skupa. Lijeciti sto ne valja, ali i priznati i ono sto je teskom
mukom sagradeno i nastaviti da se to ocuva i nastaviti dalje
trazeci najbolje puteve za otklanjanje svega sto nije dobro
ni po vasem ni po nasem misljenju.
Eto bas taj put vi da nadete, da on bude onakav kakav
vam je i najbolji covjek u svijetu - Tito - rekao. Skupa ga
treba traziti odnosno naci i ici tim putem. Sve, Bobo, sto si
mi do sada pisala, izuzev ovog jednog dijela posljednjeg
pisma, bilo je i dobro i pametno. Ovo izuzimam zato sto se
ovim putem odnosno ovim stosovima nista ne postize. Vi
ste sve ovo lijepo i pametno sagledali, ali mislim da ovi sto-
sovi i ove demagoske vase parole ne pomazu nikakvom rje-
senju... Ako sam nesto vidjela da nije dobro, to vidjeli i
drugi i pokusali da to lijecimo zajednicki, onda nije vise po-
trebno da se parolama i stosovima opet to potvrduje. Dak-
le, ovaj dio tvog pisma nije me zadovoljio, jer koga ovo is-
mijavamo. Koga ovo napadamo, ako cerno skupa nastojati
da sve lijecimo i ispravljamo. Zar ni do sada nije bilo rad-
nicke omladine na univerzitetima. Istina, treba vise, ali je
bilo, ili zar je vas neko tukao do sada i zar ste jedino zato
tu?
Zamisli, Bobo, da ovo dobije neki stranac, sta bi rekao
za nasu zemlju. Kada bi bio samo ovim putem upoznat. Ka­
ko je ovo dobro doslo svima onima koji su htjeli iskoristiti
vase postene namjere da se otklone svi propusti koji su
konstatirani i koji postoje (niko ih ne negira) i veliki dio na-
seg drustva zeli da ih otkloni i nastoji naci najbolji put za to
otklanjanje. Mislim da me razumijes sta sam htjela reci.
Ovim parolama se izaziva jedan bunt koji je stran nasoj
praksi. Sve treba da se rjesava upornim i pametnim putem
ovoga sto ste vi pismeno podnijeli a koji je i put SKJ. Sigur-

237
no si citala Smjernice i Zakljucke, i uporno radeci svi skupa
treba ih objelodaniti odnosno primijeniti u praksi. Dakle,
tim putem, a ne ovim parolama. Jer, opet ponavljam, niko
ne negira greske, tu su i idemo da ih otklonimo. Kako ti re­
ce da je taj put tezak i naporan, ali ne i nepremostiv, ako
postoji uporna i dobra volja, sve se moze savladati.
Mislim da ces, kad bolje promislis, i sama vidjeti da
sam u pravu. Nije potrebno preko ovakvih ni ikakvih paro-
la ubjedivati nekoga u ono sto je vec poznato.
A to sto je bilo poznato, bio je i Midin svakodnevni zi-
vot prosvjetnog radnika i komuniste, bez privilegija i bilo
kakavih olaksica i odstupnica, skolovanje djece bez stipen-
dija, godinama bez ocevog prisustva, cesto prepun tuge sto
kcerki u Beograd ne moze poslati novae i u prilikama kad
joj je trebao, bas kao sto je to bilo i tog ljeta 1968. Posto je
svojoj kcerki izlozila svoj kucni budzet, zapisala je: »Eto
sta je nama ostalo. Novae za more nemam otkud poslati
prije prvog. Vec sam posudila da nekako do prvog sa Spo-
menkom prozivim. Nema u koje ime vise da p'osudujem. Ti
znas da bih ja rado poslala odmah, ali, Bobo, stvarno ne
mogu, iako znam da ti je novae nuzno potreban. Vjeruj da
mi je vrlo tesko, jer znam da nemas ni stipendiju ni kredit,
pa je ova godina vrlo teska. Ali, eto, gotova je. Neka se
samo sve lijepo zavrsi, 'pa ce druga biti bolja. Cim dobijem
potvrdu, ja cu traziti stipendiju, ali bez nje ne mogu nista.
Puno sam se iscrpila svim ovim brigama, ali se nadam, da
ce se ovo sve dobro zavrsiti. Ono sam bila rekla i za Spo-
menku. Sigurno ne moze - tebi cu poslati pare prvog, a za
Spomenku ne bih ni imala. Neka se ona ovdje malo u Mo­
staru snade, ako je prime. Inace, ja ne mogu ni pomisliti na
more, ni sa zdravljem ni sa novcem.
Sreco moj a, izdrzi jos malo i nastoj da polozis ispite i
time mi malo olaksas. Bas mi je ovo zadnje vrijeme vrlo
tesko, ali ako se dobro zavrsi (mislim da hoce), sve ce se za-
boraviti i lijepo cemo se svi odmoriti. Samo da se i Spomen-

238
ka rijesi mature. Javi mi, mila, kada ces ovamo. To trebam
znati radi novca za prevoz. Ne znam koliko cu ti poslati.«
Zivot kojim se zivjelo donio je nove dijaloge i nova
pisma majke i kcerke, kazivanja koja su i njihova i nasa.
Nekadasnji clan Crvenog univerziteta »Karl Marks« iz
1968. godine Bosiljka Pejovic-Mesihovic, studentica Boba,
postala je majka troje djece, sekretar partijske organizacije
u svom preduzecu u Tuzli i clan Opstinske konferencije Sa­
veza komunista, samoupravljac, koji i danas, zajedno s mu-
zem, clanom SKJ, preispituje i dograduje vrijeme u kojem
zivi, sebe i druge oko sebe.

239
 kad C o v j e k n u e r a v n o d u Sa n

Kom esarove nevolje - Tem elji »zenine« kuce - Strajk daka skojevaca -
Svojevrsni referendum m lade generacije - »Hrvatski« kvart - Skojevka
H ana u ustaskoj m ladezi - Policajac clan K PJ - »Usta5e« na skojevskom
sa sta n k u - »Bilo bi bolje da su te partizani u b ili.. .« - T rojica iz bataljonske
kolone - M ostarski poklisar u B eogradu - O sam naest Esinih platana - Pis­
m a i poruke - »D ovoljna mi je samo ljudska paznja« - U m jesto predava-
nja o hum anizm u - Sta je sreca - C ovjek svoga vrem ena

Gledao je u dva crna oka, ali je pored svoje najbolje

prijateljice prosao bez rijeci i pozdrava. Nosen svojim bri-
gama, mozda i »pokosen« mostarskom pripekom, vukao se
kao opcinjen omeksalim asfaltom glavne gradske ulice.
»Nije me juce mostarski zvizdan dotukao i obnevidio,
vec zena koja mi je pripremila dugo pripremanu zasjedu. U
nju sam upao ni kriv ni duzan. Strasno!«
Cekao sam da mi kaze sta se tako strasno dogodilo, u
kakvu je gadnu zamku upao Mehmed Dvizac Meha, clan i
sekretar Mjesnog komiteta Skoja za Mostar od marta 1942.
do aprila 1943, nosilac Partizanske spomenice 1941, koji je
i kao politicki komesar cete u Prvom (Mostarskom) bata­
ljonu Trinaeste hercegovacke udarne brigade (poznata i kao
Mostarska) u vatreni vrtlog najcesce upadao s prstom na
okidacu puskomitraljeza, neposredno prated svoje bomba-
se... A juce, sta se to juce dogodilo drugu komesaru? Cu-
tao sam i cekao da napise i otkuca dvije molbe borcima.
Uzurbano je udarao po tipkama. Odmah poslije svrse-
nog posla u kancelariji ide na sastanak na kome ce se odlu-
dvati o novcanoj pom od iznemoglim roditeljima palih bo-
raca. Pred vece, kad vrelina dana popusti, nad ce se na

241
skupu clanova Crvenog krsta. Tako danas, i sutra... Vec
godinama je odbornik Opstinske skupstine, sekretar par­
tijske organizacije, priljezan clan desetak odbora, sekcija,
klubova, sve cesce nervno prenapregnut i u bolnickom kre-
vetu. Izdrzao je tri teske operacije, sve do trenutka kada ga
je smrt savladala, kada je pokosila naseg ratnog i poslije-
ratnog skojevca.
Pa i toga dana, kad je ulicama svoga grada isao uzbu-
den, strpljivo sam slusao nekadasnjeg partizanskog kurira,
gradskog inspektora. Mogao bi, kaze, da »pokrene« postu-
pak protiv nekoliko gradskih mesetara samo kad bi oni koji
su mu pruzili podatke imali hrabrosti da to sto kazu i pisme-
no potvrde. Naci ce se, vele, na ulici, jer bratija je poveza-
na, izucila je sve zakone i otkrila mnoge meduprostore za
izigravanje upravo tih zakona. Ukratko, posteni ljudi u si-
rokom luku zaobilaze one koji se vjesto »snalaze«.
Takve ljude - one koji se »snalaze« i one postene, ali
neodlucne - sve cesce je susretao i komesar Mehmed Dvi-
zac Meha, naglo su se mnozili i grdno mu »kidali« zivce.
Zar je mogucno ostati ravnodusan? A sad, eto, oglasila se i
zena sa »svojim licnim, iskljucivo licnim« zeljama.
Sagledala zena mnogo sta oko sebe, odmjeravala i po-
lako krojila svoj plan: zasto i oni ne bi, kao i mnogi drugi,
skuckali koju paru i sagradili vikend-kucicu, mozda bas na
Borackom jezeru, na partizanskom borilistu, samo sobu i
kuhinju, kako bi ljeti izbjegli mostarsku jaru i sparne noci.
»To mi je rekla prije nekoliko godina, ali bio je dovo-
ljan samo moj pogled da je ucutkam. Rekao sam joj da mi
to vise nikad ne pominje, nikad!« - pricao je komesar Me­
ha, koji je posljednjih godina na stednu knjizicu ulagao
uglavnom godisnju naknadu za Spomenicu.
Da gradi kucu! Boze sacuvaj! Zar on koji je prije rata,
u partizanima, u zatvorskim celijama, koliko juce ubjedi-
vao mladice i djevojke da cemo na Jadranu imati dovoljno
radnickih i drugih odmaralista i da cemo biti puni brige za
sve clanove drustva...

242
 Dobro, rekla mu je tada zena, to je nekad govorio, ali
vidi li, pobogu, kako drustvo ide svojim putem, kako danas
stvari stoje... Pa i Savez komunista nema nista protiv toga,
naprotiv, ko posteno zaradi... Ali, uzalud. Drug komesar
je brzo i lako ucutkao zenu.
I zena to vise nije pominjala. Sve odlucnije je »zavijala
kucnu slavinu«, odvajala dinar po dinar, cuvala svaku paru,
krpila, prekrajala, dogradivala. Bila je i prakticna i realna,
bez »knjiskih« opterecenja sa nekadasnjih skojevskih sa-
stanaka. Jedan njen brat, gradevinski strucnjak, i drugi, za-
poslen u inostranstvu, materijalno su podrzali njen potajni
plan. Istina, nekad bi ipak posteno rekla, tek toliko da se
zna da nije digla ruke od vikendice. A ni muz je, cinilo se,
nije vise mrko gledao... I, evo, pored bratove kuce na plan-
inskom izletilistu nikli su temelji »njene« kuce, bas tako ka­
ko je i rekla - samo temelji za sobu i kuhinju, za njih cet-
voro.
»1, tako, zena me juce povela na vikend i umjesto ledi-
ne pokazala mi tek postavljene temelje nase kuce... Sada je
ponovo guzva u kuci!«
»Kakva guzva, covjece?« - rekoh.
»Guzva zbog te nesrecne vikendice. Kako li me samo
vrijeme dotj era do nje! Kako cu sutra pogledati u oci...«
»U cije oci, komesare, pobogu? Ostavi zenu na miru!
Radije joj pomozi da s bracom jos ove jeseni stavi kucu
pod krov. I ocekuj me iduceg 1jeta !« - rekao sam prijatelju,
koji ostade vise zbunjen nego odobrovoljen.
Tako i bi: docekao me u svojoj vikendici i dao mi cetr-
deset gusto kucanih stranica svojih sjecanja o ilegalnim ak-
cijama mladica i djevojaka u mahalama i sokacima, u pre-
duzecima, na raskrscima i u skolskim klupama, o priprema-
ma za tu bitku uoci posljednjeg rata.
»Jos i danas se dobro sjecam kako je prije rata Zivko
Skoro, cestit covjek, ustase ga ubise, sa mnom na Smrce-
njacima proradivao knjige i brosure o postanku klasa i o
razvitku drustva, o borbi KPJ i radnicke klase, kada i po-

243
cinje moj aktivni skojevski rad«, svjedoci Mehmed Dvizac
Meha. »Kasnije, kada sam se nasao u Trgovackoj akademi-
ji, glavna borba izmedu nas i politicki zavedenih omladina-
ca vodila se oko toga ko ce rukovoditi literarnim sekcijama,
jer ko je imao sekciju u svojim rukama taj je i mogao da
neposredno utice na skolsku omladinu. Sukob se vodio iz­
medu nas ’ljevicara’ i ljoticevaca i frankovaca. Klesala se
borbena omladina, poput Ragiba Dizdara, koji je umro od
teske bolesti zadobijene u ustaskim logorima, i Reufa Zub-
cevica, koji je poginuo kao partizan u Sloveniji poslije iz-
laska iz koncentracionog logora Visco di Udine. Ja sam sa­
mo dva puta istupao sa svojim literarnim sastavima. Kroz
tu nasu ’literarnu rijec’ medusobno smo se upoznavali ne
samo u jednoj skoli vec i sa omladinom u drugim srednjos-
kolskim sredinama.«
Politicka i kulturna djelatnost jos vise su se razvile kad
su se u skolama formirala skojevska rukovodstva i kada su
u mnogim razredima i odjeljenjima bile skojevske grupe.
Moj sabesjednik je kao dak prvog razreda Trgovacke aka-
demije sjedio s omladincem koji je jednoga dana donio u
skolu punu tasnu letaka ljoticevskih politickih usmjerenja,
ali se vec toga dana grdno opekao: dok su Esad Grebo i
Mustafa Alikalfic u hodniku vodili razgovor s tim dakom,
Dvizac je letke bacio u pec. Poslije je izbila tuca.
»Dan uoci aprilskog rata nasa grupa je imala teorijski
cas kojim je, koliko se sjecam, rukovodio Andrija Kresic.
Tako nas je zatekao i direktor Marko Alagic. On je malo
poslusao diskusiju, a onda nam je rekao: ’Draga djeco, bilo
bi bolje da se sto prije razidete, jer ne znamo sta nam su-
trasnji dan donosi.’ Tako se i dogodilo: sutradan je bio na-
pad na Jugoslaviju. Direktor je medu nama bio veoma ob-
ljubljen, a na casovima privredne matematike razvijao je
stahanovsko takmicenje u rjesavanju zadataka. Ustase su
ga ubile cetrdeset prve, a njegov sin Aco, nas skolski drug,
poginuo je kao partizan 1943.

244
 Dva dana poslije napada na Jugoslaviju nekoliko mo-
jih komsija i seljaka iz Ilica sa kapama na kojima sam prvi
put ugledao znak ’U ’ napali su jedno odjeljenje bivse Ju-
goslovenske vojske na Biskupovoj glavici, gdje je bio teski
protivavionski mitraljez. Uspjeli su da zauzmu polozaj, ali
sutradan su vojnici koji su dosli iz Trebinja vratili taj polo­
zaj. U tim borbama poginuli su i moji susjedi Meho Dur-
anovic i njegova majka, Bio je to, valjda, prvi poginuli sko-
jevac.
Zatim smo uzurbano prikupljali oruzje. Jos u danima
aprilskog rasula primio sam od Antosa Rotima pun sanduk
bombi, kragujevki, a ja sam sakupio dvije puske i 2500
metaka. Neki su izvrsavali jos slozenije zadatke.«
Kad su skojevci pruzili otpor da se ukljuce u organiza­
cije ustaske mladezi i obuku njihove uniforme, pored neko­
liko disciplinovanih mladica i skojevka Hana Kolukcija je,
prepuna gorcine, jedno jutro stavila znak »U«.
»Znali smo da je ustaski omladinski tabornik Ico Ome-
ragic bio zaljubljen u Hanu, lijepu i uvijek razdraganu dje-
vojku, pa smo upravo to iskoristili da Hanu privolimo da se
ukljuci u ustaski tabor i da neposredno izvrsava odluke
Mjesnog komiteta Skoja, koji je, da i to kazem, predvidio
da ja i Hana uskoro likvidiramo Icu Omeragica. Hani je
preporuceno da obuce ustasku uniformu, da izbjegava sva-
ki susret sa skojevcima u skoli i u kvartu, a da o svemu jedi-
no mene obavjestava. Hana je stekla povjerenje ustasa i bi­
lo joj je omoguceno da ude i u rukovodece jezgro izdajni-
ka. Tako smo, zahvaljujuci Hani, saznali i o postojanju ile-
galne ustaske organizacije ’Crna ruka’, koja je najprije or-
ganizovana u Gimnaziji, a zatim je razvila svoje ogranke i u
drugim srednjim skolama. Clanovi ’Crne ruke’ dobili su za-
datak da se ubacuju u skojevske organizacije i da likvidira-
ju istaknutije clanove Skoja. Hana nas je obavjestavala i o
predvidenim pretresima kuca i o racijama, o hapsenju ne-
kih drugova, o smjeni jedinica, jer j e ” njen momak! Ico
Omeragic bio brbljiviji nego sto smo ocekivali. Ustasa

245
Omeragic je sacuvao glavu, jer sam neocekivano upao u
ustaski, pa u italijanski zatvor. Siguran sam da bi i taj zada-
tak uspjesno izvrsio, jer sam nesto ranije u Mostaru likvidi-
rao jednu osobu. Hana Kolukcija je uhapsena i u teskim
mukama likvidirana u Gradiski 1943.«
U vrijeme kada je Mehmed Dvizac Meha bio sekretar
Mjesnog komiteta Skoja i clan Mjesnog komiteta KPJ za
Mostar, bilo je pet skojevskih kvartovskih organizacija:
Luka sa Bjelusinama, Carina sa Brankovcem, Donja ma-
hala, Cernica i Zahum sa Pothumom. Kvartovi su se dijelili
na rejone, a rejoni na ulice i ulicice, odnosno kvartom je
rukovodilo skojevsko jezgro sastavljeno od sekretara sko­
jevskih aktiva, koji su, opet, sacinjavali sekretari skojev­
skih grupa.
Jezgra, aktivi i grupe imali su od pet do sedam clano­
va. U gradu je djelovala i organizacija Usaoja, iz koje se
vrsilo omasovljavanje i podmladivanje skojevskih organi­
zacija. Prvi maj 1942. proslavljen je na taj nacin sto su go-
tovo sve lokomotive, makar i zakratko onesposobljene, iz
zeljeznicke ambulante iznesen je sanitetski materijal, iz ne­
koliko kancelarija pisace masine, onesposobljeno je vise
teretnih i putnickih vagona, prvomajske parole, bile su ispi-
sane na svim vidnijim mjestima, leci su upuceni postom
ustaskim agentima i policajcima... U Fabrici duhana su ki-
dani kaisevi na masinama, unistavane cigarete i duvan, in-
ventar, postrojenja. Tog maja je zapaljen i veliki magacin
duhana. Ali tada je strijeljan i Husnija Rebac, koji je Meh-
meda Dvisca primio u clanstvo KPJ.
Njegovi prijatelji i komsije, komunisti Ante Zelenika i
Ahmet Sefic, svrseni ucenici Tehnicke skole, i rudarski rad­
nik i komunist Mahmut Bikic, u ocima Mehmeda Dvisca
Mehe bili su olicenje revolucionarnosti, njegov uzor. Pored
njih na njegovo uzrastanje uticao je i Stjepan Sulentic, stu­
dent, komunist njegov komsija, koji je poginuo kao kome­
sar cete u jurisu iz opkoljene skole u selu Bijeloj kod Ko-
njica juna 1942.

246
 »Medu nama je bio i Leo Bruk, narodni heroj, kon-
obar, koji poginu kao tenkista u cetvrtoj ofanzivi... Svi su
oni izginuli. Poginuo je i Mugdim Catic, moj bliski drug i
komsija, koji je ostao viseci na elektricnom stubu u nasem
kvartu u zelji da prekine vod Elektricne struje. Poginuse
brat i sestra Sofka i Mirko Onescuk, Predrag Skrobic, Hiv-
zo Catic, Sefko Bosnjic, moj brat Hajrudin i mnogi iz naseg
kvarta, u kojem pretezno zivi Hrvatski zivalj, napredne po­
rodice Novak, Bubas, Miletic, Sulentic, Onescuk, Zeleni-
ka, Skrobic, sto potvrduje da je dobar dio hrvatskog zivlja
aktivno i organizovano radio za narodnooslobodilacki po-
kret.«
U to vrijeme je i izvjestitelj Velike zupe Hum iz Mo­
stara poslao 5. septembra 1942. izvjestaj Opcem upravnom
povjerenistvu u Susaku o prilikama u zupi, da bi na kraju
zapisao: »Medu samim nasim gradanima Hrvatima ima jos
uvijek jake pasivnosti i iscekivanja, oni su nekadasnji pri-
padnici HSS-a koji, na zalost, smatrajuci da im se izmaklo
tlo ispod nogu, i iz obicnog ljudskog kaprica, drze se po
strani.«
Kada je godinu dana ranije, u proljece 1941, sredn-
joskolskoj omladini naredeno da se javno izjasni kojoj na-
cionalnosti pripada, na zboru koji je odrzan na starom igra-
listu »Veleza« nasao se i Mehmed Dvizac, kojem je taj do-
gadaj ostao u trajnom sjecanju: »Medu muslimanskom om-
ladinom nastalo je komesanje, jer nismo bili blagovremeno
obavijesteni kakav stav da zauzmemo, to jest znali smo sta
nas ceka ako kazemo da nismo Hrvati. Nastalo je koleban-
je i medu drugovima Hrvatima koji su bili clanovi Skoja,
jer nisu htjeli da budu Hrvati onakvi kakve su ih ustaske
vlasti htjele da predstave. Mi koji smo bili u skojevskom
rukovodstvu brzo smo se prikupili da bismo zauzeli jedinst-
ven stav. Tada smo ugledali Hamu Grebu kako ide prema
nama... Od njega smo saznali stav Mjesnog komiteta KPJ:
da svi odgovorimo da smo bosanskohercegovacki neopred-
jeljeni Muslimani. Ustase su bile iznenadene, bolje reci bi­
le su kivne na sve nas.«
247
 Na tom neocekivanom zboru mladih ljudi bio je i Dze-
mal Bijedic, sekretar Oblasnog komiteta Skoja, koji je sve
to sto se dogodilo oznacio kao upecatljiv primjer snage i
uticaja skojevske organizacije, jedinstva mladih ljudi.
Ustaski proglas je pozivao omladinu od 16 do 20 godina da
se okupi na igralistu, a posto je i Dzemal spadao medu mla-
de (imao je dvadeset tri godine), dosao je i on na igraliste.
»Kada smo uzimali formulare koje je omladina trebala
da ispuni«, sjecao se Dzemal, »vidjeli smo da je tamo i jed-
na rubrika: ’Sta je ko po nacionalnosti’. Mi smo se onda na
brzinu, bilo je tu nekoliko clanova Mjesnog komiteta Sko­
ja, dogovorili da treba preporuciti muslimanskoj omladini
da svaki pojedinac kaze da je Srbin ili nacionalno neopred-
jeljen Musliman, odnosno da ne smije da kaze da je Hrvat.
To je trebalo da bude neka demonstracija. Koliko se sje-
cam, meni se cini da je samo pet omladinaca Muslimana re-
klo da su Hrvati. Jasno se odmah vidjelo da je to nase djelo,
da je to demonstracija, jer tu je bili prisutno oko 2000 om­
ladinaca, od toga sigurno 700 - 800 muslimanske omladine.
Oni, ustase, na samom igralistu nisu nista predvidjeli, ali su
uvece uhapsili mene i jos dvojicu drugova. Ja sam, zahva-
ljujuci intervencijama nekih uglednih gradana, poslije 25
dana boravka u zatvoru bio pusten na slobodu.«
Poslije zbora Mehmed Dvizac krenuo je kuci i susreo
Antu Zeleniku. Sustigao ih je Antin mladi Brat Ivo, koji je
takode bio na zboru kao ustaski rukovodilac. Ljut zbog
neuspjeha zbora, prisao im je i sasuo mnoge psovke, a po-
tom zaprijetio da ce i jednog i drugog poslati na prisilni rad
u rudarsku jamu. Odgovorili su mu da i tamo rade posteni
ljudi.
»Vmcajuci se jedne noci iz bioskopa, gdje nas je ta­
kode svojim otrovnim zaokama podbadao Ivo Zelenika, sa
bracom Catic porazbijali smo sve sijalice od Rondoa do Ba-
linovca, gdje smo na strazi zatekli pokojnog Marijana Pa-
velica, za kojeg smo znali da je clan KPJ, mada je bio poli-
cajac. Zamolili smo ga da pripazi da ne bi ko od ustasa ili

248
njihovih simpatizera iznenada usao u kafanu na Balinovcu
dok budemo slusali radio-vijesti. Poslije je i Marijan stigao
i prenijeli smo mu najnovije dogadaje. Ja i Mugdim Catic
ostali smo i dalje za stolom i razgovarali o organizacijama
Skoja, jer on je bio sekretar skojevskog jezgra za kvart
Pothum, a ja za kvart Zahum, kako je to bilo 1941.
Odjedom je Mugdim predlozio da idemo prekinuti struju
na dalekovodu koji vodi ka aerodromu u Jasenici... Mug­
dim je u zurbi samoinicijativno krenuo u akciju i nesrecno
izgubio glavu.«
Kada su prve ustanicke zime, u Trgovackoj akademiji
organizovali kradu zimskih kaputa da bi ih poslali na slo-
bodnu teritoriju, bilo je potrebno da i nekom od skojevaca
»nestane« kaput, kako bi se cijela akcija kamuflirala. Dvi-
zac je predlozio da i on ostane bez kaputa.
»U komesanju i optuzivanju ko je digao kapute, jedan
od ustasa je pozvao policiju, a mi smo se uputili u direkto-
rovu kancelariju«, kaze Meha. »Prekinuli smo telefonsku
snjuru, razbacali inventar. Policija je upala u hodnik koji
smo zabarikadirali. Uspjeli su da nas nabiju u razred i nas
nekoliko je odvedeno u policiju, gdje su nas batinali, a za­
tim pustili kucama. Kad smo sutradan dosli u skolu, na tab-
li je stajao oglas da su iz skole, zbog nedozvoljene djelatno-
sti, iskljuceni Esad Grebo, Mehmed Dvizac, Reuf Zubce-
vic, Sefik Pasic, Esad Novo... Ubrzo je i moj mladi brat Ju­
suf, zbog strajka daka, iskljucen iz Uciteljske skole.«
Tada je podzupan Velike zupe Hum poslao pismo Mi-
nistarstvu unutrasnjih poslova u Zagrebu (25. travnja 1942)
obavjestavajuci da se »u zadnje doba opazaju u nasem gra­
du i okolici grupna kretanja, koja su uperena protiv intere-
sa Nezavisne Drzave Hrvatske i Talijanskog Carstva«, da
»sva ova grupna kretanja cine jedinstvenu cjelinu, bez ob-
zira pod kojim se vidom protivnici novog evropskog poret-
ka pojavljivali«, da »ovakvim organiziranjem a u prethod-
nom planu pocelo se vrsiti napadaje pojedinacno jos danas
u sjeni veceri i noci, dok ce sutra vjerovatno poceti javno

249
ubijati pojedince i na ulici«, da bi zatim svoju zabrinutost
potvrdio i konkretnim akcijama antidrzavnih elemenata:
»Spomenut cemo par slucajeva, koji su se dogodili
proslih dana, a koji daju dovoljno svjetla o akciji sumnjivih
osoba u gradu. Na 7. travnja uvecer pokusano je ubojstvo
bombom na Stjepana Barbarica, tajnika Velike zupe Hum,
istu vecer napadnut je sjekirom Radmilo Grdic, publicista.
Na 22. istog mjeseca uvecer bacene su dvije bombe, od ko-
jih je jedna eksplodirala, na spomenutog Barbarica. Goto-
vo u isto vrijeme istu vecer pokusan je napadaj sjekirom na
Sulejmana Basagica iz Nevesinja. Dan kasnije, tj. na 23.
travnja napadnut je samokresom opet imenovani Basagic i
zadobio dvije rane od naboja. Svi ovi dogadaji dogodili su
se na gradskim ulicama u Mostaru.
Ako se u zametku ovakove pojave ne uniste, daje se
mogucnost jacoj i siroj podzemnoj i rusilackoj akciji nepri-
jatelja novog poretka u Evropi. Isto tako smatramo potreb-
nim moliti Naslov, da se zurno ucine nemocnim i uniste od-
metnicke bande u okolici Mostara i na ostalom podrucju
ove Velike zupe. U konjickom i nevesinjskom kotaru vrse
se napadaji odmetnika na zivote i imovinu mirnog pucanst-
va. Spomenut cemo samo ubojstvo Marka Simunovica iz
Turije, kotar Konjic, i mucko ubojstvo Ferhata Kurtovica
u Konjicu, te prisilno odvodenje Halila Mutilovica iz Neve­
sinja...«
Tog za ustase i okupatora nemirnog mostarskog ljeta,
pocetkom juna 1942, na sastanku skojevske grupe u Pothu-
mu, u naselju Semovac, Mehmed Dvizac, tada clan i Mjes­
nog komiteta KPJ za Mostar, nakon sto je sekretar grupe
Ante Matic Soko rekao svoju rijec, zahtijevao je da se tri
skojevca iz te grupe ubace medu ustase, jer predstoje novi
delikatni zadaci.
»Nije mi bilo drago kad sam cuo da od nas nekoliko
trojica treba da obuku ustasku uniformu«, prisjecao se svo-
ga najtezeg ratnog zadatka Mladen Antunovic, penzioner u
Beogradu. »Osjecao se strah svakom na lieu od nas. Kao da

250
se svako pitao sta to treba da se radi medu ustasama, gdje
da se ide, sta ako nas otkriju, muka jedna. Znali smo kako
su ustase omrazene medu ljudima, da se ne moze nikome,
pa ni svom najblizem komsiji i prijatelju, reci da si po za-
datku Partije obukao uniformu crnih ili zutih ustasa, kolja-
ca. Niko medu nama nije bio plasljiv, ali bojali smo se da
cemo ostati sugave ovce godinama. Na drugi sastanak je
ponovo dosao Mehmed Dvizac, koji nam rece da je odluce-
no da u ustase idu Ilija Tomic, Nikola Milicevic zvani Zee i
ja. Sav sam se stresao.«
Receno im je da ce se medu ustasama zadrzati najvise
cetiri mjeseca, a zatim ce ih vratiti i poslati u partizane.
Trebalo je da ih o tome izvijesti sekretar Ante Matic Soko.
Ali ne bi tako kako su Dvizac i jos neki zamislili. Ilija To­
mic ni za zivu glavu nije htio u ustase. Zbog toga je, umje­
sto njega, krenuo sekretar skojevske grupe Ante Matic. I
tako su njih trojica krenuli u Zagreb, jer u Mostaru tada ni­
je bilo ustaskih jedinica. Stigli su u Pavelicevu tjelesnu boj-
nu, u jedinicu koja je imala cetiri tenka i desetak talijans-
kih motora s prikolicom. Bio je septembar 1942. kada su
navukli ustasku uniformu.
»Rasporedili su me u magacin kao knjigovodu, jer sam
bio zavrsio Gradansku skolu u Mostaru. Bio sam u istom
razredu sa Esadom Grebom i drugim skojevcima. Matica i
Milicevica su poslali u stolarsku radionicu. Na prvom sa-
stanku nase nove skojevske grupe Matic nam je rekao da
nam je u pocetku zadatak da prikupljamo, u stvari da kra-
demo municiju, sanitetski i drugi materijal.
Poslije mjesec dana vec sam vozio motor s prikolicom i
nosio hranu jednom ustaskom odjeljenju koje je cuvalo
strazu na Sljemenu, u lugarskoj kuci na Zagrebackoj gori.
Bila je to zgodna prilika da iz grada prenosim i municiju i
drugo sto mi je Ante donosio i sto sam i ja krao. Bez osobi-
tih teskoca prenosio sam pakete sve do februara 1943, kada
je ustasko odjeljenje povuceno iz lugarske kuce.

251
 Iznosio sam i odjecu i kancelarijski materijal, ali sve
to, cinilo mi se, bilo je malo i beznacajno da bi trebalo da i
dalje ostanem ustasa. Mislio sam da cu dobiti neki drugi,
specijalni zadatak. A mozda se na to i ceklo, mada vodu
nase grupe Antu Matica nisam pitao da li cemo dobiti neki
drugi i odgovorniji zadatak. Ponovo sam bio nezadovoljan
kada je Ante na ljekarskoj komisiji proglasen nesposobnim
zbog slabog vida, a zaista je bio razrok. On je znao da ce ga
ljekari proglasiti nesposobnim, ali sam se pitao zasto je me­
ne ostavio u Zagrebu. I danas mi je zao sto ga to nisam pi­
tao kada smo se krajem te godine nasli u Mostarskom ba-
taljonu. Istina , nije proslo ni dvadesetak dana a Ante mi je
iz Mostara javio da se pripremim za polazak i da se javim
ljekaru na pregled.
Ne mogu da kazem da nije islo sve kako je receno: lje-
kar mi je sapnuo da zna zasto sam stigao, dao mi je detona­
tor rucne bombe ’kasikare’ i objasnio da na nekom priklad-
nom mjestu izvucem zicu iz osiguraca, da malo sacekam da
se detonator rasprsne i da mi osteti ruku, toliko da bude
dovoljno da me proglasi ranjenim i nesposobnim za vojsku.
Iako mi je detaljno objasnio da mi se saka nece rasprsnuti
vec samo dobro oprljiti, ipak sam mijenjao boju i to je on
opazio, pa mi je ponovo precizirao kako da to izvedem. I
sta dalje da pricam. Stavio sam detonator u saku i ruku is-
turio iza zida.
I evo, ostali su oziljci na lijevoj ruci. U bolnici sam iz-
javio da sam slucajno nasao neki predmet od zeljeza koji je
eksplodirao. Posto mi je ’moj’ ljekar malo jace stegnuo ru­
ku, barut je ostao u rani i prsti su mi se ukocili. Opet kolu-
tam ocima i sve mi to izgleda sumnjivo. Ljekar me opet pri-
mirio i poslije dvadesetak dana proglasio invalidom. Legal-
no sam se vratio u Mostar kao ustaski invalid. Bilo je to po-
cetkom aprila 1943. godine.
Nosio sam i dalje, povremeno, ustasku uniformu, koja
mi je kasnije u ilegalnom radu koristila, pogotovo prilikom
prenosa ilegalnog materijala. Desavalo se da sam u njoj do-

252
lazio i na sastanke skojevske organizacije. Bilo je to doba
cetvrte i pete ofanzive, kad se iz grada nisu mogli organizo-
vati odredi.«
Muka je bila kako da ga u Mostaru skojevci i simpati-
zeri narodnooslobodilackog pokreta ne ignorisu i ne nipo-
dastavaju, jer nikome nije mogao da kaze kako se nasao u
ustasama, a ponajmanje da radi kao ilegalac. Nije to mo­
gao da kaze ni polubratu Iliji Antunovicu, koji je zivio u
Trpnju na Peljescu, pa ni onda kada mu je u Mostaru re­
kao: »Bilo bi bolje da su te partizani ubili nego sto su te
ustase pustile kao invalida.« Tada mu je skojevski sekretar
bio Ilija Tomic Gango, onaj sto je odbio da ide u ustase, a u
grupi je bio i Ante Matie Soko. U maju je u Mostar stigao i
Nikola Milicevic. Bio je nestrpljiv i trazio je odsustvo
»zbog bolesti majke«, ali se nije vratio u Zagreb. Receno
mu je da se prijavi u njemacku feldzandarmeriju u Juznom
logoru, gdje je i zavrsio jednomjesecni kurs. U meduvre­
menu je okoncana peta ofanziva i u Mostar su neocekivano
stigli borci rasturenog Mostarskog bataljona.
»U toj guzvi kad se glava lako gubila uhapsen je i Ilija
Tomic Gango, nas sekretar. Tek pri kraju rata uspjelo mu
je da pobjegne iz Kosovske Mitrovice, gdje je kao zaroblje-
nik radio u rudniku, i da se prikljuci jednoj nasoj udarnoj
brigadi. Nikola Milicevic, iako je bio feldzandar, povukao
se u ilegalnost sve do kraja jula 1943, kada smo sa vise bo­
raca Mostarskog bataljona i drugim Mostarcima izasli u se­
lo Dobrc, u Podvelezje. I tog puta me o novom zadatku
obavijestio Ante Matic.
Trebalo je da kroz cio grad prenesem paket u kojem je
bila municija, sanitetski materijal i pistolj, a ja sam imao
kratku italijansku pusku. Sve sam to strpao u vrecu sa stru-
gotinom drveta i pronio gradom. Nosio sam samo ustaske
pantalone. Lozinka me vodila, s vrecom na ledima, od §e-
movca do Musale, gdje je trebalo da se javim Safetu Sapu-
hu Begu, koji je drzao radnju za popravak bicikla. Te noci
vise carinskog harema sacekao me kurir Meha A rap, a koji

253
sat kasnije stigao je i Nikola Milicevic sa grupom drugova.
U podveleskom selu Dobrcu zatekli smo Vasu Maslu i Hu-
su Ormana, a poslije nekoliko dana stigli su Enver Cemalo-
vic, Salko i Esad Fejic, Sulejman Cisic Brato, Muja Grabo-
vac i drugi. Nas sekretar, ’ustasa’ Ante Matic Soko, dosao
je u Bataljon oko 15. septembra 1943. Tako smo napokon
bili medu svojima.
Tako je nas trojicu ’ustasa’ nasao u Bataljonu i Meh-
med Dvizac Meha, koji je poslije kapitulacije Italije pobje­
gao iz sibenskog zatvora i stigao na slobodnu teritoriju.
Partizanskim putem stigao je u Dobrc i u Bataljon Esad
Grebo. Ja sam bio puskomitraljezac sve do 1. avgusta 1944,
tukao kao sto je i morao tuci puskomitraljezac medu prole-
terima, a onda sam postao politicki delegat u prvom vodu
KNOJ-a u Hercegovini. Ante Matic i Nikola Milicevic po­
ginuli su u aprilu 1944, neposredno uoci naseg ukljucivanja
u Trinaestu Hercegovacku brigadu. Tada se iz Bihaca vra-
tio u Bataljon i Esad Grebo, koji je bio delegat na Drugom
kongresu USAOJ-a.«
Mevlida Grebo, cijeg su muza ustase ubile krajem rata
i u cijoj su se kuci krili Svetozar Vukmanovic Tempo, Lepa
Perovic, Dzemal Bijedic i mnogi kuriri, imala je dvije kcer-
ke i dva sina - Muhameda, sekretara Oblasnog komiteta
KPJ za Hercegovinu 1942. godine, i Esada, koji se u jesen
1943. nasao u Mostarskom bataljonu.
Vrijeme ratno i poratno je protutnjalo, stiglo se i do
nasih dana, kada sam jednog jutra, u Predstavnistvu Pa-
mucne industrije »Duro Salaj« u Beogradu zatekao Esada
Grebu kako sa Pavlom Neimarevicem ocekuje vijesti o
Obradu Slijepcevicu, koji je u Vojnomedicinskoj akademi-
ji ocekivao operaciju. U meduvremenu je Obrad u bolnici
napisao kraci prilog o prvom odredu koji je iz Pavlove kuce
izisao iz Mostara avgusta 1941. i u kojem je bio Pavlov brat
Zivota. Esad Grebo je tog jutra telefonom razgovarao sa
hirurgom, koji ga je obavijestio da upravo na ljekarskom
konziliju razmatraju sta da rade sa Obradom.

254
 U kancelariji Predsjednistva mostarskog tekstilnog
kombinata vec su cekali, tek pristigli iz Mostara, Jovo Peja-
novic i Milinko Doder, s kojim je Esad trebalo da krene u
bolnicu. Prije nego sto su krenuli, Esad je svom pomocniku
Kojicu napisao ceduljicu: »Vracam se za 40 min. Ukoliko
jedan dugajlija iz Mostara donese poklon za ljekara, mozes
da ga uzmes, a ukoliko donese i za mene, ne smijes da ga
primis. Grdno cemo se posvadati ukoliko popustis.«
To je njegov princip: nikad nije zelio da primi bilo ka-
kav poklon. Dovoljna mu je samo ljudska paznja. Zelio je
da pomogne covjeku, pogotovo u kriticnim okolnostima.
Telefon je ponovo zazvonio. Javila se drugarica Na-
dazdin, predsjednik Opstinske konferencije Socijalistickog
saveza Mostar. Neki Balta je tesko bolestan i trebalo bi da
dode u Beograd na operaciju. Esad odgovara da je dr Isi-
dor Papo u Americi, da fotokopiraju ljekarske analize bo-
lesnog druga i sva dokumenta posalju na njego^u adresu:
Molerova 15.
Jos jednom je telefon zadrzao predstavnika mostar-
skih tekstilaca. Neko je zabrinut za druga Durasovica i moli
mostarskog »ambasadora« da ga nekako smjesti na Hi-
rursko odjeljenje.
Tako je pocelo jutro Esada Grebe u Beogradu. A koli-
ko juce, radnika iz »Sokola«, koji je bio uporan da preda
poklon, vratila je sa kucnih vrata Esina zena Hiliza. Kasni­
je ga je Esad automobilom odveo na Zeljeznicku stanicu,
ali je u povratku opazio paket sklonjen pod sjediste. Vratio
se na stanicu i u kupeu zatekao Mostarca kojem je rekao:
»Evo, ovo si zaboravio!«
Jedva sam se dokopao pisma koje je Salko Selimotic
poslao iz Mostara 1. juna 1978. kao svoje tragicno i bolno
sjecanje o smrti mlade zene koja se lijecila u Beogradu, a
to je u stvari kazivanje o Esadovoj nesvakidasnjoj brizi za
nju dok je bila u bolnici.
»Da je prezivjela, i ona bi, kao i ja sada, mislila i osje-
cala da zivot vrijedi zivjeti i zato sto u njemu postoje ljudi

255
kao sto si ti«, pise Selimovic. »Jer, ja do sada, ni u zivotu ni
knjigama (a dosta sam zivio i procitao) nisam sreo licnost
kao sto je tvoja. I kad ovo kazem nimalo ne pretjerujem ,
jer znam sta o tebi i tvojoj porodici misle i govore mnogi
kojima si, bez razmisljanja i obzira na teskoce i napore ko­
jima si se izlagao, pomagao onda kada im je to bilo najpo-
trebnije.
Znam da ti naslucujes i razmisljas koliko je meni sada
tesko, koliko sam ojaden i nesrecan. Ali mi je i u toj muci
pomisao na tvoje zrtvovanje vremena, odmora, zdravlja i
cega jos ne, da bi mogao Miloj i meni (i mnogima poput
mene) nekako razgaljujuca i ohrabrujuca. Zahvaljujuci te­
bi, j a sada o ljudima uopste mislim bolje nego ranije i pri-
zeljkujem da i drugi budu tebi slicni kada se radi o ljudskim
nevoljama.
Nedavno sam o tebi govorio i grupi profesora Gimna-
zije u kojoj je nasa Mila predavala matematiku (zato sto
jednostavno nisam u stanju da o tebi ne mislim i ne govo-
rim kad se spominje njena bolest i smrt). Rekao sam im
(jer sam u to duboko uvjeren) da bi za vaspitanje mladih,
za saznanje o tome kako se postaje covjek i kako covjek
treba da zivi i radi, bilo korisnije da su vidjeli i dozivjeli
ono sto sam ja u tvojoj blizini dozivio nego da cuju sto tine
predavanja o humanizmu. Oni bi na tvom primjeru najbol-
je uocili i shvatili sta sve covjek moze, hoce i cini za drugog
(cak sasvim nepoznatog) covjeka, ne misleci pri tome na ci-
jenu kojom to placa i ne ocekujuci za to nikakvo priznanje,
zahvalnost i odlikovanje. Oni bi sigurno, bez mnogo rijeci,
pojmili koliko su ljudi kao ti dragocjeni, ali i rijetki. Osjeti-
li bi i razumjeli da ono sto ti cinis prirodno, bez velikih rije­
ci i gestova, nije jednostavno ni lako. Kao sto nije lako ni-
sta sto je zaista vrijedno. Shvatili bi i mozda pozeljeli da i
oni - kao sto ti cinis - ne zive samo za sebe nego i za druge:
da je covjek utoliko vise covjek ukoliko drugima olaksava
brige i nevolje koje ih prate.«

256
 Propali su, tako, svi moji pokusaji da tokom mnogih
godina napisem novinski prilog o nasem mostarskom am-
basadoru u Beogradu, o covjeku koji je svakodnevno potv-
rdivao svoju humanost prema ljudima u nevolji. A bivao je
sve neobicniji, neshvacen u toj uzurbanosti da pomogne
drugom, kada su mnogi bivali prolaznici i usputni sabesjed-
nici. I napokon sam javio redakciji da od naseg ambasado-
ra ne mogu dobiti ni rijeci jer, kaze, to je njegova privatna
stvar, cemu pisati o tome kako on pomaze ljudima u
nevolji.
Tako je sagorio i nakon teske bolesti, umro u 62. godi-
ni zivota na klinici u koju je stotine puta dolazio i obilazio
znane i neznane. Bilo je to 14. januara 1983.
»Drug Esad Grebo je punih dvadeset godina neumo-
rno i uspjesno predstavljao nas kolektiv u Beogradu i nem-
jerljivo doprinio afirmaciji Pamucne industrije >Duro Sa-
laj< Mostar u okvirima jugoslovenske privrede«, pisali su
radnici tog kolektiva njegovoj porodici. »Posebno smo mu
zahvalni na njegovoj humanosti koja je dosla do izrazaja
prilikom lijecenja nasih radnika i clanova njihovih porodica
u Beogradu.«
»Iako vas ne poznajem, a takode ni vase sinove, pret-
postavljam da nece smetati da uzmem sebi slobodu da izra-
zim svoje iskreno saucesce«, zapisao je Tadija Loncar, ciji
je telegram stigao iz Mostara. »Vaseg Esu sam upoznao
kad mi je trebalo zivot spasavati. On je bio tako plemenit i
nesebican... Siguran sam da ima mnogo nas takvih koji smo
mu ostali mnogo duzni ljudske zahvalnosti. Zivom nisam
imao priliku da se oduzim. Uostalom, to je nemoguce ma-
terijalno. On to nije priznavao. Sve sto mi ostaje to je da
mu kazem hvala, kao i Vama.«
Tri dana kasnije, 17. januara na Novom groblju u Be­
ogradu sleglo se vise hiljada Esadovih prijatelj a i poznani-
ka. Medu onima koji su govorili nad njegovim grobom bio
je i Sveto Kovacevic, politicki komesar Desete hercego-
vacke proleterske brigade.

257
12222 rm bgd
4 612 3 3 mst
3 9 9 /3 9 1C
mostar 174 14 2.0 50

1 l i za grebo
molerov?. 15
h e o g ra d

postovana g ospodja hi I! za -vas ne poz.na jem a takod je i vase

sin o v e no to p r e t p o s t a t jam da nece sme t a t i da uzmem-s'ebi slobodu d
i z r a z i m sv o je i s k r e n o sa uces c-e vama i v a s o j d jeci j e r s t e i z g u b i l i
d i vnog muza i o ca. vaseS esu sam upoznao tada kad mi j e t r e b a l o
z i v o t s p a s a y a t i . on j e b i o tako p l e m e n i t i.,n es e b i c a n d a se odmah
s t a v i o na r a s p o l a g a n j e da u cini ko li ko je u l j u d k o s j moci
to je me ni uciho s i g u r a n sam da ima mr>ogo nas t a k i v
k o j i smo mu o s t a l i mnogo six duzni lj u d s k e z a h v a l n d s t i . zivo.m
nisam imao p r i l i k e da. setf-duzim u os t a lom to je - nemoguce
m ateri j a l n o on to ni j e p r iz n a v a o sve s t o mi o s t a j e t o je .da mu
kazem h v a l a vama i nnje govoj p o r o d i c i neka bude
u t j e h a i ponos d a s t e im a li takovog muza oca kakav j e b i o b vas j
«8 d o z v o l i t e moj 'esa u xw>$x o vo j p r i 11 ci sve s t o mogu
vam r e c i to je d a i s k r e n o zatim s t o ga v i s e nema med ju- nama
i da i s k r e n o tugujem sa'vama
h vala mu za sve
t a d i j a loncar mostar

Faksimil telegram a koji je T adija L oncar iz M ostara poslao Hilizi G rebo

 »Svojom plodnom i raznolikom aktivnoscu«, govorio
je komesar Sveto, »ti si, dragi Esa, na tebi svojstven nacin,
postao snazna spona Mostara i Beograda, ta dva nama
omiljena gnijezda, koja su prisno vezana tradicijom dru-
garstva zasnovanom jos iz vremena Santica, Dikica, Coro-
vica. Stotine i stotine Mostaraca i Hercegovaca stizalo je u
Beograd tvojom inicijativom i pomoci, rukovodeni raznim
motivima i potrebama, da se skoluju, zaposljavaju, lijece,
takmice. Iako poodavno nacetog zdravlja, ti si nestedimice
pozrtvovano i sa ljubavlju svima izlazio u susret. Pamte te
sve beogradske zdravstvene ustanove u kojima si vjecito
smjestao i obilazio bolesne i iznemogle. Jednom rijecju,
bio si i ostao pravi hercegovacki i posebno mostarski pokli-
sar u Beogradu.
Tvoja je licna zasluga sto u nasem dvoristu treperi
osamnaest vitkih stabala platana i breza, koje si ti zamislio,
nabavio i zasadio. Taj vec izrasli drvored je vec dragocjen
poklon koji si nam podario, na cemu smo ti neizmjerno
zahvalni, a to je istovremeno veleljepan spomenik koji si,
po uzoru na drevne neimare, sebi za zivota podigao... Vri­
jeme je da zavrsimo ovaj nas posljednji razgovor. Ucinimo
to rijecima: ako je >covjek ono sto cini<, odnosno ako se
>covjek sastoji od drugih ljudi<, onda si ti, dragi Esa, bez
trunke sumnje, zasluzio to gordo ime citavim svojim zivo-
tom i djelom...«
Nekoliko dana poslije sahrane supruga Hiliza dobila je
iz Vojnomedicinske bolnice muzevljeve liene stvari i u nji-
ma dvije stranice Esadovih odgovora na pitanja koja sam
mu dao mnogo godina ranije.
Govoreci o tome da je u Skoj primljen 1939, a u Parti-
ju 1942, da je nosilac Spomenice i vise odlikovanja, Esad
Grebo je zapisao: »Od svih priznanja, da pravo kazem,
najmilije mi je ono koje sam, na prijedlog boracke organi­
zacije i svih drustveno-politickih organizacija moje opstine
Savski venae u Beogradu dobio od predsjednika republike
za Dan borca, a to je Orden rada sa crvenom zastavom.«

259
 U Beogradu je zivio gotovo trideset godina. Bio je ak-
tivni vazduhoplovni oficir, potpukovnik, sve do 1960, kada
je zbog bolesti penzionisan. »Tada sam imao 39 godina. Ni­
sam mogao bez posla, pa sam tri-cetiri godine radio u spolj-
noj trgovini, a zatim u >Duri Salaju«. Kolektiv i ljude sam
zavolio, a cini mi se i oni mene... Ja nisam po struci ljekar,
ali sam zadrzao ono, nama usadeno, rodeno mostarsko go-
stoprimstvo da ucinim maksimum kako bi covjeku pomo-
gao... Najveca vrijednost je kad za sve ucinjeno od covjeka
dobijes jedno ljudsko hvala. Ili, kako to jednom prilikom
rece Husa Drena zvani General: >Moj Esa, najvrednije je
od svega sto tebe voli i cijeni mostarska raja - pjesadija<.
To je za mene sreca.
Pripadao sam, kao sto vec rekoh, naprednom omla-
dinskom pokretu Mostara. Bio sam u Trgovackoj akademi-
ji sekretar skojevskog jezgra, a u kvartu Musala jedan od
sekretara Skoja. Citalacki cas, integralno proucavanjem
marksisticke literature, bilo je za svakoga od nas velika
skola zivota.
Znam da ces me pitati sta za mene predstavlja Mostar,
porodica. Zena je clan Saveza komunista, i sinovi studenti
takode. Sve je to tesko iskazati... Ali kad kazem cjeloku-
pan moj zivot i rad, to je moj M ostar... Koliko sam puta
pomogao tesko je kazati, ali sigurno u nekoliko stotina slu-
cajeva. Bilo je tako teskih i potresnih momenata da danima
nisam mogao spavati... Uloga profesora Pape je neprocje-
njiva... Ali ljudi ne dolaze samo zbog bolesti...«
Tako je napisao covjek koji nje mogao da bude ravno-
dusan.

260
 GORCINE ISKUSENJA
Ko da hapsi kom uniste —»Mani in alto« —Skojevac zakovan ekserim a
— U tvrdavi Lovrjenac — Pism a sa M am ule — Sudbine prepune m uke —
Z am ka italijanskih obavjestajaca - Z ena s puskom i bom bam a u feredzi -
D vije djevojke: Velika i M ala Fatim a - »H aljina je bila krvava« - M olba
za internaciju - K idnapovanje na M usali - Stegovoda skauta, kom esar
odreda ilegalaca, logoras - D vadeset sest godina ilegalac i o bavjestajac no­
ve Jugoslavije - N eispunjena ocekivanja

U vrijeme kada se nije znalo ko zapravo ima vlast u

gradu, da li Italij ani i ustase, ili Italij ani i cetnici, ili neko od
njih, jer svi zajedno se jos nisu mogli oporaviti i konsolido-
vati poslije teskih poraza okupatorskih snaga i njihovih sa-
radnika u borbama protiv NOVJ u dolini Neretve i u istoc-
noj Hercegovini, veliki zupan je 30. aprila 1943. pisao glav-
nom stozerniku u Mostaru da su »u noci 29. na 30. travnja
Talijani vrsili pretrese kuca i zatvorili oko 20 osoba uz asi-
stenciju cetnika«, da Talijani »nijesu prethodno obavijesti-
li« vlasti NDH jer, navodno »morala se cuvati najveca taj-
nost, a da su cetnike vodili sa sobom radi toga, jer su ih tre-
bali«.
Istoga dana je o tome dogadaju obavijestio i Mini-
starstvo unutrasnjih poslova u Zagrebu napominjuci da se
za uhapsene osobe »sumnja da su komunisti, a drzi se da su
popis ovih osoba nacinili cetnici«, da su u »ovom popisu ve-
cinom pripadnici muslimanske vjeroispovijesti, te je nasta-
lo veliko ogorcenje medu muslimanima«, da su »sve zatvor-
ene osobe bile evidentirane i kod naseg redarstva kao
sumnjive zbog komunizma pa da nijesu prigodom premeta-
cina kuca i zatvaranja bili prisutni cetnici, ne bi sigurno na-

261
stalo ogorcenje kod Hrvata«, a zatim da se »kod Supersol-
de isposluje da ona izda naredenje: da italijanska vojska ne
moze vrsiti pretrese kuca i zatvarati ljude uz asistenciju cet­
nika, vec da u ovu svrhu ima uzimati samo nase redare u
nase oruznike«.
To je ujedno i vrijeme kada su iz omladinskih ilegalnh
grupa otpadali posljednji kolebljivci, kao sto je bio i omla-
dinac iz citalackog aktiva koji je te noci sa cetnicima i Itali-
janima prikljucio uhapsenima jos dva skojevca. Gradani su
ih krajem maja 1943. culi kako pjevaju revolucionarne
pjesme iz vagona trece klase, gdje su bile uhapsene djevoj-
ke skojevke, i iz teretnog vagona u kojem su bili vezani
skojevci, uvjereni i jedni i drugi da se italijansko carstvo ru­
si i da okupatorski vojnici nisu vise obracali osobitu paznju
sta se oko njih zbiva, kakav to prkos ispoljavaju mladi lju­
di.
U mracnim odajama tvrdave Lovrjenac u Dubrovni-
ku, gdje se danas Hamlet prikazuje, u velikoj skupnoj celi-
ji, medu stotinu i vise zarobljenih i izmrcvaranih partizana
strpani su i Mostarci, clanovi zatvorskog kolektiva koji je
svaki zalogaj »komisijski« dijelio. »Domacin« skupne celije
Ljubo Kovacevic, plecati prvoborac, koji je snazno podsje-
cao na svog brata legendarnog heroja Savu, camio je prije
naseg dolaska u Kapeli s. Lovre, ispod krsta, u sobici sa
vratima od gvozdenih poluga, preko zimskih dana vezan
lancima za noge i ruke, pa za gvozdena vrata. Zivotario je
na kamenom podu, trpio je sve nedace, ne priznajuci zasta-
vu koja se visoko vijorila na najisturenijem dijelu tvrdave,
sto se nadvila nad gradom i morskom pucinom. Njegova
smirenost i postojanost unosile su sigurnost i disciplinovan-
ost medu uhapsenicima, pa i u trenucima kada su iz celije
iznosili cetrnaest mladih ljudi na izdisaju ili vec umrlih.
Medu hapsenicima bio je i zeljeznicar Mehmed Frko,
saradnik narodnooslobodilackog pokreta i otac poginulog
partizana, clan naseg logorskog kolektiva, koji je »svoju
djecu« rasirenih zjenica slusao kada su u auli tvrdave, pod

262
strazom mitraljeza, vezani, pred put u nepoznato, pjevali
»Dosta je crnih kosulja, nek padne kukasti krst!«
Zatvorski putevi iz Lovrjenca odveli su nas u koncen­
tracioni logor na poluotoku Prevlaci u Bokokotorskom za-
ljevu, familijarnog borea Mehmeda Frku i druge u Sibenik.
Tog ljeta su zatvoreni Mostarci i Mostarke sa Prevlake i
Mamule trabakulama, vezani, odvedeni u koncentracioni
logor Visco di Udine kod Palmanove u sjevernoj Italiji.
Tako se medu desetak i vise hiljada logorasa, medu
kojima je bilo i zena s djecom, nasao i skojevac iz grupe ku­
paca koje su karabinijeri uhapsili ljeta 1942. na Dzaferovoj
plazi, stotinjak metara nizvodno od Carinskog mosta, kada
su iznenada, obuceni u kupace gacice, iz peskira izvadili pi-
stolje i usmjerili u glave kupaca o kojima su dobili obavje-
stenje da na Neretvi odrzavaju sastanak. »Mani in alto« -
vikali su karabinijeri i mi smo dignutih ruku, u gacicama,
praceni pogledima stotina kupaca, povedeni ka nasoj ulici.
Proveli su nas izmedu baraka njemacke radne organi-
zacije TODT, pored zapadne strane mosta, gdje su uoci
drugog svjetskog rata razapinjali satore Hitlerovi omladinci
sa kukastim krstom na sivim kosuljama, sve dok ih »carins-
ka raja« koju su predvodili Mladen Balorda, Ahmed Pintul
i Hasan Zahirovic Laea nisu pretukli i njihove satore poru-
sili. Uhvaceni kupaci odvedeni su u Zanatsku skolu, a za­
tim u Celovinu. I eto, nakon godinu dana ponovo sam se,
kao »kupac« sa »Dzaferove plaze«, nasao u rukama karabi-
nijera. Medu nama je, tog ljeta 1942. bio i Ejub Krpo,
snazni mladic i plivac sa Neretve, koji je kasnije, kap te-
renski partijski radnik na poluoslobodenoj teritoriji pruzio
tako snazan otpor njemackoj diverzantskoj grupi, koja je
napala manju grupu partizana, da su ga kasnije, ranjena,
prikovali ekserima za vrata seoske kuce.
I kao sto je logoras Gavrilo Ilie, sto poginu u Sloveniji
kao partijski rukovodilac u Sercerovoj brigadi, sa Mamule
pisao majci Aniki da ocekuje da mu spremi »novca, u lira-
ma, ves, pantalone, sapuna, bluzu, pribor za zube i nepok-

263
varljivu hranu (slaninu, sir, pogace)«, tako je i Esad Fejic,
koji je s bratom Sefikom proveo godinu dana na Mamuli,
pisao majci da se i on i brat i drugi Mostarci sele u novi lo-
gor, da ce im najvjerovatnije biti dobro, da je on »primio
sve novce i pakete, dok brat nije«, da bi jedan i drugi, uz
jos dva brata, poginuli u NOB-u. Na slovenackim borbe-
nim marsrutama ostavili su zivote i Radojka Krcmar, Reuf
Zubcevic i drugi sa hercegovackog podneblja.
Ali da smrt ne mora uvijek da bude posljednja stranica
covjekove gorke sudbine, kakve se sve muke, teske poput
smrti, mogu dozivjeti i, vjerovatno, preboljeti, makar i sa
neizbrisivim oziljcima, odnosno kako se moze ispoljiti za-
cudujuca privrzenost revoluciji i njenim istorijskim poruka-
ma i izazovima, disciplinovanosti revolucionara koja po-
drazumijeva i lisavanje licne srece, i, uz to, nipodastavanje
ili nerazumijevanje zivota i zadataka u neobicnim okolno-
stima, mozda ce nam posvjedociti i zivotopisi Fatime Brkic
Male i Teofika Kalajdzica, koji su u koncentracionim logo-
rima u Italiji docekali kapitulaciju fasisticke Italije, da bi se
u Jugoslaviju vratili u nesvakidasnjim okolnostima.
Cudno su se splele sudbine dvije Fatime Brkic, Velike
i Male Fatime, cije zivotne price kao da poticu iz nekog sta-
rodrevnog, ali i nekog buduceg vremena: njihovi ocevi
Flusein i Muhamed, prvi rodaci, ozenise se i njihove zene
izrodise djecu - Mala Fatima je bila peto Fluseinovo dijete,
a Velika jedno od cetrnaestoro djece koliko je imao Muha­
med u dva braka, u prvom sestoro, u drugom osmero. Tako
i rat docekase: Huseinova djeca ga prezivjese, mada su ga
ponajmanje gledala iz prikrajka, kao sto prezivjese i djeca
iz prvog Muhamedovog braka, takode borei i saradnici
NOR-a, da bi od djece iz drugog braka poginulo njih peto-
ro kao partizani: Osman, Hamdija, Ahmed, Hivzija, i nji-
hova sestra Velika Fatima.
Grad je i ovo znao: i jedna i druga Fatima su bile obra-
zovane i izuzetno lijepe djevojke, Mala kao svrsena uceni-
ca petog razreda Uciteljske skole u Mostaru, a Velika kao

264
 265
Fatima Brkic- Mala na »Rudarskoj zabavi« 1940/41. u M ostaru
 apsolvent medicine, politicki obogacene revolucionarnom
borbom svoje brace i licnim progresivnim opredjeljenjima,
obdarene ljepotom kakva se rjede susrece, upravo, toliko
da ih je - na njihovu nesrecu, kako nas dogadaji na to ned-
vosmisleno upucuju - dovela do neslucenih nevolja i ras-
pleta kakvi se samo u romanima i filmovima susrecu.
Mozda se njihova dramaticna sudbina u vrijeme ratno
zacela u zamci koju su vjesto razapela dva italijanska podo-
ficira, Jozef Samencata iz Padove i Ivan Repic iz Istre, sa-
radnici politicke policije fasistickog rezima (Ovre), koji su
uspjeli da kao »antifasisti« dodu na sastanak u stan studen-
ta medicine i komuniste Esada Brkica, hirurga i nosioca
Partizanske spomenice 1941, starijeg brata Male Fatime, a
tada .su upoznali i druge iz carinske grupe komunista: Ade-
ma Buca, Teofika Kalajdzica, Aziza Koludera, Mustafu
Alikalfica Mujicu i Hivziju Brkica, rodenog brata Velike
Fatime.
Govorilo se, tada, da ce se oruzana borba voditi u gra-
dovima, da ce se ustanak rasplamsati na gradskim raskrsci-
ma, pa otuda i teznja komunista da se antifasisticko jezgro
prosiri i na italijanski garnizon, na front zajednickog otpo-
ra, odnosno njihovo vjerovanje podoficirima, koji su u lo-
gor odnosili letke, stampane na italijanskom jeziku, da
medu vojnicima »drze na vezi sedam clanova KP Italije i
oko dvadeset antifasista«.
Zablude su se vec u junu cetrdeset prve rasprsile oruz-
anim otporom pobunjenog srpskog naroda u istocnoj H er­
cegovini i pozivom KP Jugoslavije na partizanski rat protiv
okupatora i njegovih saradnika. To je znacilo da je i »itali-
janske antifasiste« trebalo pozvati u oruzanu borbu i pri-
premiti ih za izlazak iz okupiranog Mostara, zatraziti da po-
nesu teski mitraljez, vise pusaka i sanduka municije.
I prihvatise »antifasisti« to sto im je receno, utvrden je
i dan izlaska, 20. juli 1941, i put kojim ce krenuti padinama
Velez-planine, ko ce to organizovati i izvesti, gdje da se
susretnu sa dvadeset i nekoliko vojnika »antifasista«, koli-

266
ko ih je trebalo poci, sve do ponocne lozinke koju je treba­
lo »odzvizdati« - » 0 sole mio« i odziva »Santa Lucija«, a
zatim da krenu ka napustenoj barutani sjeverno od logora.
I umjesto da krenu uz Velez, njih cetvorica, izuzev
Koludera i Brkica, strpani su u italijanski zatvor, a potom
su se pred sudom trojice visih italijanskih oficira suocili sa
»antifasistima« Semencatom i Repicem.
»Jednog dana, sredinom avgusta 1941, vrata celije su
se otvorila i naredeno nam je da se spremimo i izademo na-
polje«, prisjecao se tog jutra dr Esad Brkic. »Pored mene
je stajao Adem Buc, a iza nas Teofik i mali Mujica. Nismo
znali kuda nas vode, iako nam je moja sestra javila da je bi­
la intervencija jedne delegacije uglednih Muslimana u itali-
janskoj i ustaskoj komandi. Odveli su nas u zgradu osnov-
ne skole ’Kraljica M arija’, gdje su ustase cuvale vise stotina
uhapsenih Srba iz Mostara i drugih krajeva Jugoslavije.
Teofik Kalajdzic, uvijek odmjeren, pun smirenosti i mu-
drosti, iza koje se krila snazna licnost sa prefinjenim nerv-
nim sistemom, sa vragolastim u osmijehu koji je stalno leb-
dio na njegovim pomalo isturenim usnama, sa pametnim i u
isto vrijeme dobrocudnim pogledom koji je zracio kroz nje-
gove skupocjene naocare, bez kojih ga ne bih ni mogao za-
misliti, i ovaj put je medu nas unio optimizam da ce nas
ipak pustiti na slobodu, jer smo se svi veoma uspjesno odr-
vali optuzbama da smo kovali pobunu u Mostaru.«
U taj ustaski zatvor, u nekadasnje skolske ucionice, iz
kojih su jamari odvodili ljude na gubilista, doveden je i
Smajo Brkic, polubrat Velike Fatime, koji je uhvacen kod
Jarac-kuka prilikom rasturanja prvog oruzanog odreda iz
Mostara.
Medu sudijama, pred koje su ubrzo dovedeni, bili su
ustaski emigranti prije rata i sef koljaca u Hercegovini Ivan
Herencic i upravitelj Zupske redarstvene oblasti Mate Ro-
ko (objesen u tek oslobodenom Mostaru). Neocekivano,
Esad Brkic je kaznjen protjerivanjem iz Mostara u Zenicu,
gdje je trebalo da zivi kod svoje sestre, a Smajo Brkic kod

267
svoje sestre u Jajce. Teofik, Adem i Mujica su oslobodeni i
mogli su da ostanu u Mostaru.
»Odlucujuce u nasem oslobodenju, cinilo se, bila je
Rezolucija Muslimana Mostara od 9. septembra 1941. go­
dine koju je, na inicijativu Mjesnog komiteta KPJ za Mo­
star, potpisalo devetnaest najuglednijih Muslimana u gra-
du«, prica dr Brkic. »U Rezoluciji je izrazen energican pro­
test protiv ubijanja nevinog srpskog naroda, a posebno
protiv ubijanja Muslimana. Taj protest, nema sumnje, mo-
rao je da utice da nam se otvore vrata naseg zatvora... Ali
tek kada sam dosao u Zenicu, kod svoje sestre Zejne Mas-
lo, saznao sam stvarni razlog Herenciceve ’naklonosti’ pre­
ma nama. Bio je zaljubljen u polusestru Smaje Brkica, mo-
ju i Teofikovu rodaku, lijepu i markantnu Fatimu Brkic,
apsolventa medicine i izgradenog komunistu, medu Mo-
starcima poznatu i kao Velika Fatim a...«
Kada su Esad i Smajo Brkic uspjeli da izmaknu ustas-
koj kontroli, a ljubavne nevolje ustase Herencica bivale sve
izrazenije, jer, razumljivo, Velika Fatima je i dalje zivjela
svojim zivotom, i jedna i druga Fatima su u februaru 1942.
uhapsene i odvedene u Sarajevo, uz objasnjenje da su se
bavile ilegalnom djelatnoscu. Ipak je Velika Fatima uslijed
nedostatka dokaza oslobodena, a Mala je odvedena u kon-
centracioni logor u Staroj Gradiski. Velika je zatim otisla u
Zagreb da zavrsi medicinu, ali je krajem ljeta 1942. uhap-
sena i sprovedena u koncentracioni logor u Gradiski.
»Poslije rata sam saznao da je Velika Fatima vrsila
duznost ljekara logora sa nekim ljekarom Jevrejinom«,
prisjeca se dr Brkic. »Zbog svog samoprijegornog rada,
privrzenosti bolesniku i visokog humanizma uzivala je veli-
ku ljubav i postovanje ne samo logorasa nego i supruga po-
jedinih ustasa koje su sluzile kao posada logora. Cesto je
dobijala poklone u hrani, koju je kriomice davala bolesnim
i iscrpljenim logorasima... Ubili su je u septembru 1943.
godine, kada je u logor, iznenada, automobilom, upala
grupa Nijemaca... Drugi ’ocevici’ su mi pricali da ubice ni-

268
 su bili Nijemci vec ustaski oficiri na celu sa Ljubom Milo-
sem.
Da li ju je tu stigla osveta Ivana Herencica ili je njenu
smrt uslovila neka druga okolnost? Dobro se sjecam da me
general dr Gojko Nikolis, uoci cetvrte ofanzive, pozvao u
sjediste saniteta Vrhovnog staba u Bosanskom Petrovcu,
gdje sam bio na lijecenju u tamnosnjoj bolnici. Pitao je
imam li sestru Fatimu, ljekara i apsolventa medicine, zato-
cenu negdje u nekom ustaskom logoru. Rekao sam mu da
imam rodaku Fatimu, apsolventa medicine. Tada mi je Ni­
kolis saopstio da ce se za jednu grupu njemackih oficira za-
traziti razmjena i da je takav zahtjev upucen njemackoj ko-
mandi. Uskoro je pocela cetvrta ofanziva i nije doslo do
razmjene... Mozda ce se, kasnije, moci i utvrditi sta se zai-
sta dogodilo. Ostalo je da vjerujem da je slucaj htio da se
zlocinac Herncic uzalud zaljubio u tu prekrasnu djevojku,
sjajnog komunistu, sto je nama spasilo zivote, a njoj doni-
jelo herojsku smrt mucenika.«
Sta se u meduvremenu dogadalo sa Malom Fatimom
kazuje nam Narcisa Cemalovic, u to vrijeme hapsenica u
logoru Stara Gradiska, danas zamjenik predsjednika
Prosvjetnog savjeta Hrvatske, u pismu koje sam dobio 20.
juna 1984. Njih dvije, Narcisa i Fatima, bile su u sarajev-
skom zatvoru od aprila 1942. i u maju su sa oko tri stotine
zatvorenika internirane u logor Stara Gradiska, gdje je kas­
nije dovedena i Velika Fatima. Potkraj ljeta u zenski logor
je dosao jedan ustasa i trazio da u Zapovjednistvo s njim
pode Fatima Brkic iz Mostara, a kako su u to vrijeme bile
dvije Fatime Brkic, posle su u upravu logora obje. Dva sata
kasnije vratila se samo Velika Fatima i Narcisi i njenoj dru-
garici Ingi Kraljevic rekla da »ne zna o cemu se radi, ali da
Malu Fatimu jako tuku i da se boji za nju«. Zatim Narcisa
pise:
»Poslije toga vise nismo vidjeli Fatimu. Nije se vratila
u nas logor, bila je odvedena u samicu, a zgrada u kojoj su
bile samice bila je dosta udaljena od zenskog logora. Jedi-

269
no nam je s vremena na vrijeme slala poruke po vodonosa-
ma. To su bila dvojica Jevreja iz Sarajeva, koji su u buradi-
ma vozili vodu iz Save za potrebe logora i koji su potkraj
rata ubijeni. Nekoliko puta smo joj preko tih ljudi slale od-
jecu i rublje, a ona nam je vratila haljinu u kojoj je bila od-
vedena i koja je sva bila krvava. Vodonose su nam takode
rekle da je pretucena.«
Prve vijesti o »nestanku« Fatime saznali su od internir-
ke Gajer, koja je zatvorena poslije diverzije na zagrebac-
koj glavnoj posti u kojoj je ucestvovala njena kcerka Nada
(Gajer) Holjevac. Ona je bila krojacica u logoru i sila je za
Malu Fatimu. »Nije mogla nista s njom govoriti, jer je uvi-
jek uz njih bio po jedan ustasa«, odnosno govorila je da
»Fatima lose izgleda i da je vrlo utucena«, da je »ubrzo iza
toga nestala iz logora« i da su »neke drugarice koje su radi-
le na nasipu iznad logora pricale da su Fatimu vidjele u au-
tu koji je izasao iz logora.«
Vidjeli su je i njeni roditelji, rodbina i vise gradana
Mostara krajem septembra 1942, kada je u rodni grad dosla
u pratnji ustaskog agenta.
Je li mogucno, pitali su se u gradu, da bilo ko iz ilegal-
nog pokreta razgovara s njom. Trebalo je likvidirati agen­
ta, ali i izloziti zivotnim opasnostima Fatiminu porodicu.
Oni koji su je vidjeli tvrdili su da su joj na tijelu vrelim za-
racem utisnuli petokraku, da se vidi nekoliko teskih ozi-
ljaka i da je upala u paklene spijunske namjere ustasa. Tre­
balo je spasavati kcerku uglednog gradanina, i delegacija
Muslimana u kojoj su bili Husaga Cisic, bivsi senator i otac
dvojice partizana, muftija Dzabic, Ibrahim Fejic, ciji je
jedan sin bio prvi komandant kasnije, komesar Mostarskog
bataljona, a drugi u Redakciji ilegalnog Biltena MK KPJ za
Mostar, i Omer Kalajdzic, ciji su sin Teofik i kcerka Zehra
bili u italijanskom logoru, a mlada kcerka Azra u skojevs-
kom rukovodstvu grada, svi zajedno ilegalni saradnici na-
rodnooslobodilackog pokreta, ubijedili su italijanskog ge­
nerala da neduznu djevojku, pretucenu i uvucenu u spi-

270
M ostar pozdravlja svoje oslobodioce februara 1945. godine

271
junske spletke protiv italijanskih oficira, odmah preuzme
italij anska komanda i zatvori u neki svoj koncentracioni lo­
gor ili zatvor.
Fatima je za’im zamolila agenta da s njim proseta cen-
trom Mostara, a iri karabinijera su pred hotel »Neretvom«
iznenadili agenta i kidnapovali Fatimu.
Sta se zapravo s njom dogadalo saopstila je Fatima
Brkic u izjavi koja je sastavljena u italijanskoj komandi u
Mostaru 4. oktobra 1942, u zapisniku, ciji je prepis 30. ok­
tobra upravitelj Kotarske ispostave u Donjem Vakufu
Hadzimehmedagic poslao Ministarstvu unutrasnjih poslova
u Zagrebu s napomenom da je to pismo, uz jos jedno, do­
bio preko sarajevske poste 24. oktobra.
Italijanski isljednik je pitao zasto su je ustase zatvorile
i Fatima je odgovorila:
»Ivica Saric, cinovnik Zeljezare u Zenici, star 32 ili 33
godine, nalazio se na Silvestrovo, uvece 1941. godine u kuci
moje sestre Zejne Maslo u Zenici.
Ivica Saric je prije bio veliki Jugosloven, a sada veliki
ustasa. Taj covjek najgoreg karaktera uzeo je na cuvanje
novae i dragocjenosti od drugih Srba i Jevreja koji su bili
gonjeni i osim toga to svoje posredovanje i naklonost na-
platio je skupo.
Ja sam poznavala tog covjeka i njegov rad, te sam tom
prilikom rekla da nije pravo ni posteno s njegove strane da
raskalaseno banci novae, koji je dobio na cuvanje. On mi
je odgovorio: ’O ti, dangubo jedna, cini svoje! Uostalom,
obecajem ti da ces mi skupo platiti; Saric je isao dalje u
svojim ljubavnim zahtjevima, odlucan da mi se tako osveti,
ali je bio odbijen. Denuncirao me kod vlasti i kod policije
sarajevske, opisujuci me skodljivim elementom protiv
drzave i klevetajuci me. Uostalom, on kaze da sam ja odlu-
cila da napustim teritoriju Drzave Hrvatske i da sam vec
trazila pasos od talijanske komande da pobjegnem u H er­
cegovinu ili u Kotor zbog sumnjivih ciljeva. Na temelju to­
ga sam uhapsena u Mostaru 20. februara 1942. i poslije dva
dana sprovedena u Sarajevo.
272
 Tu su me zatvorili u zatvor Hasan-kula, gdje sam ost-
ala dva mjeseca. Za vrijeme istrage, koja je trajala za cijelo
vrijeme mog boravka u Sarajevu, bila sam podvrgnuta dva
puta batinanju. Bili su me trojica drvenim stapovima i si-
lom su mi mecali kasiku soli da progutam, sve zato da bi me
primorali da priznam izlozene optuzbe protiv mene, kojima
me teretio Saric. Ja nisam nikad nista priznala. Poslije su
me otpremili u Staru Gradisku, u koncentracioni logor. To
je bilo 10. maja 1942. godine. Metnuli su me u zensko od-
jeljenje. U koncentracionom logoru nisu me stvarno mecali
na muke (podvrgli mucenju), ali je postupanje bilo najgo­
re, kao i za sve ostale.«
Kada je ispricala kakve su muke podnosile uhapsene
zene, kako su bolest i ubijanje svakoga dana odnosili po 20
i 30 zrtava, koje su nosili i sahranjivali Jevreji, a ovi, opet,
svakog treceg mjeseca zamjenjivani novom grupom Jevre-
ja, jer bi prethodnu likvidirali, pa i to da su te zlocine cinili i
cetvorica ustasa iz Mostara i jedan iz Ljubuskog, cija je
imena navela, nesvakidasnji italijanski hapsenik omladinka
Fatima je nastavila svoju, kako rece, tuznu istoriju:
»Oko 6. ili 7. u mjesecu septembra bila sam pozvana
da slijedim porucnika Antu Vrbana, porijeklom iz Like,
koji me poveo na ustasku komandu, koja se nalazi iza zid-
nog bedema koncentracionog logora. Ta komanda me po-
ziva da ispricam sve cinjenice u kojima sam bila glavna lic­
nost.
Pricala sam im sto sam znala, a oni, nezadovoljni mo-
jim izjavama, poceli su me udarati stapovima. Matkovic je
slomio debeli stap o moje tijelo. Donio je redar drugi stap.
Udarali su me pesnicama, samarima i koznim kaisem. Gu-
rali su mi svom snagom moje carape u usta i tukli su me tri
sata, od 16 do 19,30 sati, poslije su me odveli u celiju. Posli­
je dva dana dosao je kod mene neki Nikola Gazdic s nam-
jerom da me uvjeri u svoje dobre namjere. Poveo me malo
u dvoriste i rekao da ce me zastititi ako pristanem na ono
sto je on zahtijevao. Njega su interesovala imena osoba ko-

273
je su bila protivna njihovim idejama. Uzgred moram reci
da su patos i zidovi moje celije gdje su me metnuli bili
poprskani krvlju. Bijahu jedna nova vrata celije, takozvane
mrtve celije, koja je uvijek bila u funkciji. Ja sam ocekivala
iz sata u sat da budem gotova i zeljela sam da svrsim sa svo­
jim zivotom, jer su muke postajale sve teze. Namjeravala
sam pociniti i samoubistvo, ali za to nisam imala priliku.
Madutim, ustase su imale podijeljene namjere, a svrha im
je bila da me spolno iskoriste... Svaki od njih trazio je da
mu se podam i da me spolno iskoristi. Ante Vrban, kada
me odpratio u celiju poslije batinanja, htio me silovati i
skoro sam bila napola mrtva. Ne znam kako sam smogla
snage da se odpurem, ma kako mu drago bilo on nije mo-
gao zadovoljiti svoje prohtjeve.«
U velikoj bolnickoj logorskoj sobi zatekla je poslije
Ljubu Milosa, Simuna Buntica, Stjepana Barbarica i jos
dvojicu, od kojih je jedan imao gvozdenu zicu i klijesta, a
onda su je potpuno svukli, zicom stegli noge i nastavili, bez
zurbe, svoje sadisticko mucenje.
»Ljubo Milos mi je klijestima istrgao komad mesa na
lijevom ramenu, zatim mi je opalio takav samar da sam iz-
gubila svijest. Bijah sva krvava. Metnuo mi je usijano ze-
ljezo na prsa, bijase jedna vrsta gvozda koje su usijali, s ko-
niunistickom zvijezdom, te me tako zigosali. Poslije su me
metnuli na jednu vrstu zeljezne stolice na kojoj bijase zera-
vica i Buntic me svom snagom primorao da sjednem na ze-
ravu.
Svi tragovi inkvizitorskih muka vidljivi su i sluze kao
najjasniji dokaz na mome tijelu. Ta tortura ponovljena je
dva puta, zatim su me poslali u bolnicu, gdje me jedan lje­
kar Jevrejin lijecio (njegovao) vise od 15 dana. Tako sam
poslije petnaest dana bila stavljena na raspolaganje zagre-
backoj policiji.
U Zagrebu su promijenili drzanje naprama meni. Rek-
li su mi da sam vrlo lijepa zena i da su ustase bile vrlo veli-
kodusne naprama meni. Nisam ubijena navodno jer su

274
ustase bile velikodusne i sacuvale su moj zivot samo za
njih. Trazili su zato moju protuuslugu. Ja sam se morala
staviti na raspolaganje spijunskom ustaskom birou. Morala
sam se priblizavati italijanskim oficirima, isto tako i Hrvati-
ma, i saopstavati ustasama svaku pojedinost i sve nakane,
narocito politicke. Uglavnom moj bi zadatak bio pribliza­
vati se talijanskim oficirima u Zagrebu.
Razumjela sam da se samo tako mogu spasiti. Pristala
sam na prijedloge Branka Rukavine, sefa antikomunistic-
kog biroa i logora dodatnog u sluzbi istog odjeljenja u blizi-
ni zagrebacke policije. Trazila sam samo tri dana da dodem
u Mostar, da vidim roditelje i da uzmem rublje i odjecu.
Morala sam dati casnu rijec da cu se vratiti u utorak, 6. ok­
tobra 1942, u Zagreb. Pracena sam od ustaskog agenta koji
mi je stavljen na raspolaganje.
Molim talijansku komandu da me izvoli internirati,
osvrcuci se na opis u ovom izvjescu, toj mojoj tuznoj istori-
ji.«
Omladinka sa petokrakom usjecenom usijanim zara-
cem u tijelo, svjedok stravicnih zbivanja u ustaskom logo­
ru, tragajuci izbavljenjem napisala je, eto, molbu italijans-
kom okupatoru da je »izvoli internirati«.
Stigla je u koncentracioni logor na otoku Prevlaci,
gdje je sa Radojkom Krcmar, Jelkom Vukajlovic, Fati-
mom Tikvinom, Fatimom Dinovic, Ilduzom Mrgan i dru­
gim prijateljicama docekala deportovanje, trabakulom, u
novi koncentracioni logor u Oledu blizu Novare u Italij i.
Ali prije nego je krenula na taj posljednji krug mucenistva,
u vrijeme koje je za nju bio i put izvjesnog olaksanja, u do­
ba agonije Musolinijeve Italije i bjekstva od ustaske od-
mazde, partijsko rukovodstvo za neoslobodene teritorije
Hercegovine poslalo je vojnom rukovodstvu hercegovackih
boraca pocetkom 1943. spisak zatvorenih drugova i druga-
rica iz Mostara (i nekoliko imena iz drugih krajeva Herce­
govine) koje bi u povoljnijim okolnostima razmjene za-
robljenika »trebalo mijenjati redom kojim su zavedeni u
spisak«.
275
 Pored pedeset imena i prezimena zatvorenih drugova
na Mamuli, sedmorice u Dubrovniku, dvadeset i jednog u
Mostaru i Trebinju, devetorice u Sibeniku, medu sesnaest
imena drugarica i drugova koji su bili zatvoreni na Prevlaci,
ciju je zamjenu trazilo partijsko rukovodstvo, pod brojem
8 ubiljezeno je »Brkic Fatima, simpatizer«, kao sto je i u
spisku osamnaestoro zatvorenih u Jasenovcu i drugim
ustaskim logorima, pod brojem 9, zabiljezeno »Brkic Fati­
ma, sipmatizer, medicinarka«.
Vrijeme je donijelo i rasplet njihovih tragicnih sudbi-
na: Velika Fatima je ubijena u koncentracionom logoru
Stara Gradiska, a Mala je docekla kapitulaciju fasisticke
Italije, prikljucila se italijanskim partizanima, odreda »Ga-
ribaldi«, pod komandom Moskatelija, prijavila se Jugoslo-
venskoj delegaciji za repatrijaciju u Milanu, zatim clanu
misije NOVJ u Rimu Arsi Milatovicu, gdje je srela slove-
nackog internirca i patriotu Mirana Fuksa gdje je bila anga-
zovana da radi u propagandi i stampi, te se udala za Mira­
na, rodila cetvoro djece i ostala u muzevljevom zavicaju, u
Istri. Ostala je da zivi na sjevernim stranam nase zemlje.
A kada se Teofik Kalajdzic, koji je sa sestrom Zehrom
sredinom 1942, odveden u internaciju s druge strane Jadra-
na, poslije 26 godina »nestanka« neocekivano pojavio u
svom rodnom gradu uoci Nove godine 1967, svi koji su ga
znali, a bio je partijski sekretar i sin uglednog gradanina,
pozdravljali su ga u nedoumici, bez osobite prisnosti, bez
poziva na prijateljski razgovor, jer gotovo da su o njemu
tokom dugih godina znali samo toliko da je neobjasnjivo,
valjda iz nekih licnih razloga, mozda studija radi, ostao u
Italiji, zadrzao se vise nego sto je zelio, pa se na kraju,
umoran od zivota, sa bremenom godina, vratio u zavicaj,
neozenjen, bez univerzitetske diplome i prebijene pare u
dzepu. A on, Teofik, suzdrzan i bez spoljnih efekata, rad-
ostan sto se ponovo nasao na mostarskim ulicama, o svom
obitavanju u susjednoj zemlji kao da nije zelio da govori
ocekujuci, cinilo se, da to drugi, ako je cjelishodno, progo-
vore.
276
 Cuteci je prihvatio i posao sitnog, beznacajnog sluzbe-
nika u kancelarijama trgovinskog preduzeca Hepok, vise
okruzen iscekivanjima raspleta »njegovog slucaja« nego sa-
radnickim radnim dogovaranjem.
Nekadasnji omladinac koji je prikupljao priloge za
borce Republikanske vojske u Spaniji, stegovoda skauta
koji je tu masovnu organizaciju mostarske omladine sa ost-
alim skojevcima otrgao od uticaja profasistickih sljedbeni-
ka, ucesnik u mostarskim demonstracijama 1939, student
Tehnoloskog fakulteta u Zagrebu 1940, clan Kulturnog
kluba »Brazda«, koji je odmjerio i zatvorsku sobu, ucesnik
u sukobima sa frankovcima, u rasulu bivse jugoslovenske
vojske skojevac i sakupljac oruzja i municije, rukovodilac
udarne grupe u nasoj ulici i komesar jednog od jedanaest
udarnih odreda, koliko ih je bilo u okupiranom gradu ljeta
cetrdeset prve, covjek svoga vremena, ovog puta, nakon
dvadeset sest godina provedenih u Italiji, ocekivao je da ce
ponovo, nasavsi se medu svojima, prisustvovati i partijskim
sastancima, da ce ga, ipak, neko morati da pozove i ljudima
saopsti njegov nesvakidasnji put istrajavanja na zadacima
domovine i Partije. Ali umjesto poziva mogao je samo na
oglasnoj tabli da cita dnevne redove sastanaka komunista.
Najneobicniji, dugogodisnji i, neosporno, najuspjesni-
ji mostarski obavjestajac nove Jugoslavije Teofik Kalajdzic
je i dalje strpljivo cutao. Kao sto je ostao bez rijeci i u itali-
janskom zatvoru, kada je ljeta cetrdeset prve sa Esadom
Brkicem i drugovima upao u zamku italijanskih »antifasi-
sta« Somercata i Repica, kada je stao pred italijanski i
ustaski sud, a zatim nastavio da kao clan KPJ organizuje
omladinske grupe u nekim selima oko Mostara na desnoj
obali Neretve i aktive saradnika u domobranstvu, da bi kao
sekretar partijske celije docekao ponovno hapsenje krajem
aprila 1942.
Dogodilo se da je njegova dvadesetogodisnja sestra
Zehra, clan tehnickog pododbora za otpremanje odreda iz
grada, uhvacena u okolnostima koje su bile neocekivane i

277
za ustasku policiju, o cemu je upravitelj Zupskog redarstva
Mate Roko obavijestio Ravnateljstvo za javni red i sigurn-
ost u Zagrebu 22. aprila 1942. da je »jedan italijanski voj-
nik opazio kako ispod feredze u koju je bila obucena Zehra
Kalajdzic viri vrh vojnicke puske«, da je vojnik »slijedio i
kad je spomenuta opazila da ce biti uhvacena, bacila je sa
sebe feredzu i pusku i pobjegla u stan Ibrahima Fejica,
trgovca iz Mostara«, ciji se sin Salih, svrseni pravnik, nalazi
»medu odmetnicima partizanima, i koji je sudjelovao 21.
decembra 1941. u napadu na vlak kod Konjica«, da se Zeh­
ra »sakrila u nuznik u stanu Fejica, ali kasnije je pronadena
i po talijanskim karabinijerima uhicena«.
Pored puske Zehra je nosila i manji kofer napunjen
rucnim bombama, pa posto joj »nijedna ruka nije bila slo-
bodna, jer se feredza mora drzati na sredini«, kako je zapi-
sala u svojim sjecanjima Zehra Kalajdzic, naisle su grdne
nevolje. »Sa mnom je krenuo i Fadil Buturovic, koji me
pratio i ujedno mi pokazivao put do kuce u koju smo pre-
nosili oruzje. Posli smo tmurnog, kisovitog poslijepodneva
sa Zgona, iz barake Ibrice Alikalfica, preko Carine do Bje-
lusina, znaci dobrih pet kilometara puta. Prije polaska do-
govoreno je sta da kazem u slucaju pada, ako ne uspijem
pobjeci. Sve se nije moglo u tancine predvidjeti, pa je bilo
povrsnost i u izboru feredze, koja je bila prekratka za moju
visinu.
Islo je dobro sve do Carine. Prosli smo nekoliko itali-
janskih straza, carinski most, sretali vojnike i u blizini glav-
ne italijanske komande, tacnije iza Doma zdravlja, nesto
mi se spotaklo na kisom ovlazenoj zemlji i u tom momentu
provirio je kundak puske. Talijanski vojnik, koji je vozio
bicikl iza mene, u momentu se bacio na mene, histericno
drececi ’partidziana’. Sve se odigralo u sekundima, rvali
smo se - ja, djevojka koja ne zna upotrijebiti oruzje koje
nosi, i vojnik koji mrzi, jer zna da ce tako noseno oruzje bi­
ti upotrijebljeno protiv njega. Ni sada ne znam otkud sam
smogla snage u svom krhkom tijelu da se sa svim teretom

278
bacim na vojnika i tako ga ostavim u jarku pokrivenog fe-
redzom i puskom.
Ja sam sa koferom bombi uletjela u kucu Fejica, kod
porodice koju sam dobro poznavala. Oni su se postarali da
me kamufliraju, promijene na brzinu odijelo i postave za
naeve da mijesim hljeb. Kofer s bombama je sklonjen u
bunker pod zemlju u basti, a to neotkrivanje bombi kasnije
je olaksalo moju situaciju.«
Vojnik, ipak, nije zaboravio vrata iza kojih je zama-
kla, a uz to i njene velike izrazajne oci, koje mu nisu pro-
makle ni u grcu za zivot i smrt. Ubrzo je doveo karabinijere
i kamufliranu djevojku u kuhinji odale su oci. »To su te
oci!« - tvrdio je vojnik i Zehri, kasnije, tesko se moglo pov-
jerovati da je u blizini Drzavne bolnice u nasoj ulici slucaj-
no nasla pusku i da je ponijela u talijansku komandu, ali,
eto, naisla je na uzbudenog i nespretnog italijanskog vojni­
ka. Pomenula je i Fadila Buturovica, neka i on svjedoci...
Karabinijeri nisu dugo cekali - u zatvoru su se nasli i njen
brat Teofik, optuzen da je dao pusku, pa i Fadilov mladi
brat i njegova majka, zena u dimijama. Odvedeni su na
Prevlaku, a Zehra i Teofik u tvrdavu Lovrjenac, a zatim u
koncentracioni logor u Italiji. Zehra je odvedena u logor
Pollonza u provinciji Macerata u kojem je bilo vise zena iz
Jugoslavije, a Teofik u logor Cooropoli u provinciji Tera-
mo i Bagno a Ripoli (Firenca).
U meduvremenu je Operativni stab NOP-odreda za
Hercegovinu (komandant Petar Ilic Drapsin i komesar Mi­
ro Popara) 14. maja 1942. poslao pismo opunomocenom
oficiru njemackog generala iz Zagreba u Stocu obavjesta-
vajuci ga da »uslijed promjene u vojno-politickoj situaciji
od posljednjeg pregovora nasih predstavnika sa Varna, us-
lijed novih hapsenja nasih ljudi od strane okupatorske vla-
sti i od strane vlasti vasih slugu ustasa«, moraju »napraviti
izvjesne izmjene u prijedlozima za razmjenu zarobljenika«,
pa zato i predlazu »ljude koji u prvom redu dolaze u obzir
za zamjenu«, a to su Boro Zurovac, Hivzija Behram, Tripo

279
Uljarevic i Zehra Kalajdzic, svi zatvoreni nedavno u Mo­
staru.«
Zehra je u Mostar stigla tek dvije godine kasnije, kra-
jem marta 1944, kada je nekoliko mjeseci poslije kapitula-
cije Italije medunarodni Crveni krst uspio da u svoje zavi-
caje vrati mnoge zatvorenike iz Jugoslavije. Uz put je pre-
lezala tifus, da bi sve do oslobodenog Mostara, kada je do-
cekala oca i mladu sestru, sa Nevzetom Kreso i drugim izvr-
savala ilegalne zadatke.
Komunista Teofik je i poslije kapitulacije Italije camio
u zatvoru Muratte u Firenci, gdje je prebacen poslije straj-
ka gladu. Pobjegao je niz smotane carsave, decembra 1943,
probio se do Rima, gdje je uspostavio vezu sa NOP-om Ita­
lije, ocekujuci proboj fronta, koji je upravo bio juzno od
Rima. Kada je grad osloboden 1. juna 1944, medu jugoslo-
venskim patriotinia osnovan je Narodnooslobodilacki ko-
mitet Jugoslovena u Rimu, ciji je clan bio i Teofik, nepos-
redno povezan sa clanom Misije NOVJ u Rimu Arsom Mi-
latovicem.
»Medu prvim Jugoslovenima koji su se javili za stu-
panje u NOVJ bio je i Teofik Kalajdzic, koji je svojim ra-
dom, angazovanjem u Komitetu dokazivao od prvog dana
da je odani jugoslovenski komunista«, zapisao je u svojoj
izjavi Arsa Milatovic 14. marta 1962, tada ambasador SFRJ
u Bukurestu, koji'je u vrijeme rata, od decembra 1944. do
decembra 1945, bio clan Jugoslovenske delegacije u Savje-
tu za Sredozemlje, posebno zaduzen za obavjestajni rad.
»Po direktivi koju sam dobio od svojih rukovodilaca sa Vi­
sa, a koju su mi davali i prenosili izmedu ostalih Mirko Sar-
delic, sada ambasador u DSIP-u, i Edi Brajnik Stefan, sada
pomocnik drzavnog sekretara unutrasnjih poslova FNRJ,
ja sam ostavljao na ilegalni rad neke drugove koji su se
mogli plasirati medu cetnicima i drugim neprijateljskim
grupama Jugoslovena, koji su po svojoj politickoj pripad-
nosti davali garancije da 6e ostati naSi, a po opStoj kulturi i
politickoj umjesnosti garancije da ce znati da rade za nas.

280
 S o c i j a l i s t i c k a F e d e r a t i v n a R e p v fc lik a J u g o s l a v i a a
D2ZAVNI ZHKRoTARIJAT ZA INO.fTRANS POJLOVE

B r . 1 0 6 4 3 /1 2
6 . IX 1 9 6 7 .
B20GRAD
U p ra v a z a k a d r o v s k e i
o r g a n i z a c i o n e p o s lo v e

Na m o lb u TEOFIRJ KALAJDZlCA i z M o s ta r a i z d a .ie s e

P 0 T V R D A

D ru g T e o f ik K a l j d z i c , r o d j e n 1 8 . o k t o b r a 1 9 2 o .
g o d i n e u M o s ta r u , iR B o sn a i H e r c e g o v in a , n a l a z i o s e od 15«
m a ja 194-5. d o J l.d a c e m b r a 1 9 6 6 . g o d i n e u i n o s t r a n s t v u k a o
s l u z b e n i k D rz a v n o g j s e k r e t a r i j a t a z a i n o s t r a n e p o s l o v e .

P o t v r d a mu s e i a d a j e n a l i e n i z a b te v i m oze s e u p o -
tre b iti sam o k o d K om unalnog z a v o d a z a s o c i j a l n o o s i g u r a —
n j e u M o s ta r u r a d i ; p r e g u l i s a n j a r a d n o g s t a z a .
(- v . d . ‘n a C e L N X K A , " ^
)
M.P. S in i& a K o s u t i c , s . r .

v H
no Irvormjto»
JliOIX <oji )t I
:oi! ijs io ii oo tabaka.
lavowi- - o /r e n prepis ta la d A * k o tf c

Taksa za dinara v oaplzdcaj

I ponisiect (/> 9 ~ f - ^ X / J 7 < n -f
S K U P S T I N A O P S T I N E MOSTAB
O’ Broj ------------------^ /ljfez* __

Faksim il potvrde D rzavnog sekretarijata za inostrane poslove SFRJ o

Teofiku K alajdzicu 6. septem bra 1967. godine

281
Medu takvima, jos odmah u pocetku, izabrao sam Teofika
Kalajdzica. Kao dobar patriota i komunista drug Kalajdzic
je prihvatio moiu odluku, mada mu nije bilo pravo sto ga
time lisavam mogucnosti da se u redovima NOVJ bori u do­
mo vini.«
Teofik Kalajdzic, kako ga pamti Arsa Milatovic, bio je
»skroman, odan, umjesan, precizan i kristalno posten i isti-
nit«, stalno u neposrednoj saradnji s njim, izuzetno plodot-
voran, posto je njegova saradnja bila za novu Jugoslaviju
»vrlo dragocjena, jer se on probio do ozbiljnih cetnickih,
ustaskih i muslimanskih obavjestajaca i do njihovih tzv. po-
litickih rukovodstava.«
»Marta ili aprila 1945. imali smo veliku potrebu da ne-
koga od nasih saradnika posaljemo da se uz saveznicki
front probija prema sjevernoj Italiji, jer su se tamo nalazile
hiljade i hiljade Jugoslovena koje smo trebali prihvatiti za
NOVJ odmah poslije oslobodenja sjeverne Italije«, svjedo-
ci dalje Arsa Milatovic. »Za taj posao izabrao sam druga
Kalajdzica, koji je bio nas prvi i jedini saradnik koji je
uspio da tako reci sa anglo-americkim grupama ude u Mila­
no i Torino, odakle mi je na vrlo vjest nacin, koji je sam iz-
mislio, poslao prve izvjestaje o Jugoslovenima u tim grado-
vima. Kad sam u junu i avgustu obilazio sjevernu Italiju ra­
di kontakata sa nasim vec ustanovljenim komitetima Jugos­
lovena, informacije koje mi je dao Kalajdzic o stanju medu
Jugoslovenima u sjevernoj Italiji bile su vrlo dragocjene.
Ostajuci na tom terenu - sjeverna Italija - on je i dalje slao
izvjestaje sve dok ga nisam povratio u Rim, gdje je bio pre­
ce potreban. Taj posao je bio skopcan sa znacajnim zivot-
nim opasnostina, jer bi se inace svaka nesmotrenost i otkri-
vanje pred banditskim elementima u cijoj je sredini radio
mogli platiti zivotom.
Za sve to vrijeme drug Kalajdzic u pogledu materijal-
nog odnosa bio je isto toliko skroman i cestit, koliko u po­
gledu politickog odnosa borben i istinit, a kao covjek van-
redno skroman, idealista, koji nije gledao na sebe nego je-

282
dino da sto vise i bolje uradi. Kao takvog sam ga predao na
vezu drugu Gojku Bozovicu, koji je onda nosio ime Vasa
Jovanovic i bio clan Jugoslovenske delegacije u Savjetu za
Sredozemlje, a sada se nalazi na polozaju savjetnika nase
Ambasade u Sofiji.«
Trinaest godina kasnije, 23. marta 1975, ambasador u
SSIP-u Arsa Milatovic je dogradio svoje kazivanje o obav-
jestajcu Teofiku Kalajdzicu, koji mu je ispricao da je u zat-
voru u Italiji upoznao Vladu Kojadinovica Sopreka, pozna-
tog sefa antikomunisticke policije u Jugoslaviji, da mu je
Soprek u celiji »pricao o svom radu prije rata i planovima
da se poslije izlaska iz zatvora poveze sa »Intelidzens servi-
som«, odnosno posto mu Kalajdzic nije otkrio svoj rad i
ubjedenje«, Soprek mu je »odmah po izlasku iz zatvora i
dolasku u Rim ponudio saradnju na liniji zadataka koje su
mu davali Englezi«, a sve to, sjeca se Milatovic, omogucilo
je da on, »po naredenju nasih sa Visa«, ostavi Kalajdzica
»da radi na vezi sa Soprekom, sto nam je onda bio veliki in­
teres». A zatim: »Na tim i drugim zadacima medu emigran-
tima Kalajdzic je ostao od 1944. do 1966. godine. Povreme-
no je trazio da bude vracen u zemlju, jer je sve teze podno-
sio rad medu emigracijom, ali smo mu mi iz I uprave UDB-
e FNRJ, na koju je bio navezan, stalno odlagali povratak.
Posto je 1952. godine u zahtjevu za povratak bio jako kate-
gorican, to su iz Koordinacionog odjeljenja DSIP-a, kon-
kretno dr Anton Vratusa, odlucili da ja u oktobru 1952. po-
dem u Rim i privolim ga na dalji rad s obzirom na njegove
veze sa bosanskim Muslimanima emigrantima i njihov pre-
lazak na Bliski Istok, kamo smo planirali da saljemo i Ka­
lajdzica. Na moje uporno trazenje Kalajdzic je pristao da
produzi obavjestajni rad ostajuci u Italiji do 1966. godine.«
Pokazujuci »izrazitu obavjestajnu spremnost i punu
patriotsku komunisticku odanost«, godinama »nasoj sluzbi
pruzajuci dragocjene usluge«, Teofik je privukao paznju i
najodgovornijih rukovodilaca u nasoj zemlji, o cemu dalje
svjedoci Arsa Milatovic:

283
 »Polovinom 1950. godine A. Rankovic mi je kao
vrhovni rukovodilac obavjestajne sluzbe preporucio da bri-
nem o Kalajdzicu kako bi, kad se vrati u zemlju, dobio od-
govarajuci cin, Spomenicu i odlikovanja precizirajuci de-
taljno sta da mu se da. To je bilo u vezi s nekim zahtjevom
Kalajdzica da se vrati u zemlju i fakta da sam ga ja angazo-
vao, pa sam zbog toga i neposredni duznik, da mu se oduzi-
mo. Kad je 1966. godine Kalajdzic dosao u Jugoslaviju,
dao sam mu izjavu kako bi ostvario svoj a prava i nasa obe-
canja. Od svega toga uspio je, uz moje licno angazovanje u
DSIP-u, da mu se priznaju godine sluzbe, a sve ostalo je
ostavljeno drugim forumima da rjesavaju. Godine 1967.
otisao sam za ambasadora u Poljsku, te sam tek 1971. godi­
ne, po povratku u Jugoslaviju, saznao da Kalajdzic radi u
nekom preduzecu u Mostaru i da od svih njegovih zahtjeva
nijedan nije ostvaren. Tada sam doznao da je Kalajdzic
teski srcani bolesnik i da mu ljekari predlazu odlazak u in-
ostranstvo na specijalnu operaciju da bi koliko-toliko mo­
gao produziti zivot.
Licno, po savjesti i komunistickom moralu, osjecam se
duznim da izjavim slijedece:
Kalajdzic je, uprkos njegovim zahtjevima da ide u je-
dinice NOVJ, ostavljen i zadrzan na obavjestajnom radu u
gadnoj emigrantskoj sredini. Psihicki i fizicki je trpio od
takvog zivota i rada. Mi mu se kao domovina i sluzba nismo
oduzili za takav rad brigom i priznanjima koji bi odgovarali
teskoci zadataka. Smatram da mu bar sada treba maksimal-
no izaci u susret i omoguciti mu lijecenje u inostranstvu...«
Covjek koji je uvijek mislio »vise o zadatku nego o sa-
mom sebi, cak zaboravljajuci na sebe«, koji je od drugova s
kojima je radio na obavjestajnim zadacima u Italiji dobio
upecatljiva svjedocenja, koji je 6. novembra 1967. dobio
zvanicnu potvrdu da se »nalazio od 15. maja 1945. do 31.
decembra 1966. godine u inostranstvu kao sluzbenik
Drzavnog sekretarijata za inostrane poslove«, koji je stigao
u Mostar poslije 26 godina teskih iskusenja na opasnim ob-

284
avjestajnim raskrscima, ne docekavsi da vidi oca, u Mosta­
ru cutao je i cekao da drugi kazu javnu rijec o njemu, da ga
ponovo pozovu na sastanak njegove Partije.
To nije docekao: komunista Teofik Kalajdzic umro je
kao vanpartijac.

285
Snimio S. Dugalic
 P O G O V O R

Rijeci mudrih ljudi kako je tesko ostati covjek do svog

nekrologa, da su u jugoslovensku revoluciju neki usli na ve­
lika vrata, samouvjereno, a zavrsili kao porazeni i survani,
podstakli su me da zastanem - upravo na toj osnovi da re-
volucionarni preobrazaji podrazumijevaju stalna sagorije-
vanja i pregalastva i starih i novih generacija - pred ocevi-
ma i majkama, i njihovom djecom, koji su svoja revolucio-
narna i ljudska stremljenja, oglasena ustanickim pucnjima,
nastavili da ozivotvoruju i u slobodi, ostajuci sve do nasih
dana postojanog morala i neomedenog stvaralastva, ljudi
svoga vremena.
Otuda su, izmedu korica ove knjige, Mostarci i Mo­
star ke onakvi kakve sam ih ja dozivio, to su »moji junaci«,
istrgnuti iz sirokog kolopleta boraca koji su sa partizanskih
staza »vidjeli« Mostar i pedeset godina kasnije, poput ovog
danasnjeg, kojeg dograduju i prekrajaju, da bi oljepotao
ne samo u majskom cvijetu, pa ga takvog prepozna i zavoli
i djevojcica iz sumadijskog sela Radljeva.
Ljudi o kojima govorim, ako za svako oko mozda i ni­
su osobeni predstavnici ovog juznog podneblja u kamenu,
svakako su njegove cestice, a covjek i nije i ne moze biti vi­
se od toga, medu kojima ima i onih srecnika sto prezivjese
topovsku grmljavinu i u miru nastavise vlastito uzrastanje,
zagledani u moraine i druge vrednote poginulih, onih koji
su postrojeni na Partizanskom spomeniku u Mostaru. Kao
sto to ucinise djeca revolucionara Save Neimarevica, tra-
gicno neshvacenog i izgubljenog na dalekim stranama vo-
ljene zemlje; kao sto to na najneobicniji nacin posvjedoci

287
Teofik Kalajdzic; kao sto to novim koricama nagovjesti ne-
kadasnja studentica Boba, a danas majka i samoupravljac;
kao oni kojima su nekad, u nemanju, broj ali svako otrgnu-
to zrno grozda, a koji u nase doba nekadasnju konzulsku
varos i prasnjavu kasabu uzdigose u univerzitetski grad i
centar jugoslovenske vazduhoplovne industrije, u hercego-
vacku raskrsnicu sa sigurnim putokazima.
Ako na marginama ovog dokumentarnog pripovijeda-
nja ostane zabiljeska citaoca da je u »Mostarskim kolople-
tima« susreo boree koji nisu iznevjerili njegovo povjerenje
i ocekivanja, da su mu postali sabesjednici, bice to piscu
pouzdan znak da nije uzalud imao pero u ruci.

288
 IZVORI I LITERATURA

Autorove zabiljeske iz razgovora sa Miroslavom Borasom,

Brankom, Danilom, Vladom i Nenadom Borozanom, Safe-
torn Cisicem, Cedomilom Milicevicem, Vaskom Gnjaticem,
Midom Sabanac, Asimom, Esadom i Dzemalom Pe-
com, Ksenijom i Pavlom Neimarevicem, Dragom Mileti-
cem, Zivkom Papom Hencijem, Fricom Kanom, Hanom i
Ahmedom Kalajdzicem, Aisom, Salkom i Zibom Cerkic,
Milevom Kuljic, Suljagom Cenanovicem, Ibrahimom i So-
fijom Peco, Hamidom Bijedicem, Hamon Zalihicem, Mla-
denom Antunovicem, Hilizom Grebo, Sulejmanom Turko-
vicem, Halilom Bencom, Omerom Ciberom Begom, Jusu-
fom i Mehmedom Dviscem, Isidorom Papom, Enverom
Cemalovicem, Alijom Krpom, Esadom Brkicem, Amirom
Hadziosmanovic, Nedimom Dzudzom, Azrom Kalajdzic-
Sarac, Ivom Bajalom i Omerom Kevicem;

Pisane izjave Narcise Cemalovic, Zehre Kalajdzic-Fejic,

Teofika Kalajdzica, Miklavza Kozaka, Arsa Milatovica,
Rudija Janhube, Muhameda i Esada Grebe, Dzemala Bije-
dica, Daniela Samokovlica, Bosiljke Sabanac-Mesihovic,
Olge Marasovic, Tome Duzevica, Svete Kovacevica i Salke
Selimotica;

Vojnoistorijski institut u Beogradu: Arhiv NDH: k. 152, f.

2,d. 18/15; k. 152 a, f. 5, d. 51/1; k. 153 a, f. 5, d. 51; 157, f.
1, d. 4/5; k. 194, f. 6, d. 8; k. 193, f. 1, d. 14/4; k. 192, f. 7,
d. 35/7; k. 191, f. 7, d. 19; k. 249, f. 2, d. 59; k. 225, f. 1, d.
35/2; k. 229, f. 1, d. 37/5, k. 156, f. 1, d. 33, 32; k. 231, f. 1,

289
d. 27/9; k. 171, f. 1, d. 8/18; k. 189, f. 9, d. 2, f. 1, d. 41, 42,
3; k. 113, f. 2, d. 12/1; film 1/SUP BiH, str. 125-128, MS-
148, 452-460/;NOR - k . 11, f. 2, d. 33;

Arhiv CK SKJ: MG - 2814, 1450, 1153, 1135, 1443, 1433,

1440, 1439,1442, 1432, 1454; BiH: 246, 247, 266, 282, 291,
296, 317, 367, 368, 373, 433, 474, 452, 515, 509;

M uzej Hercegovine: ZPD / K18 - VI - 623 i K3 - I - 729;

ZUDD / K1 - I - 4;

Arhiv Hercegovine: MG - Ilija Dabic, Salko Alikalfic, Me-

ha Arap, Ahmed Sukalic, Zora Keselj;

Memoarska grada Odbora za pisanje istorije revolucionar-

nog radnickog pokreta u Mostaru (Grga Papac, Cedomil
Milicevic, Todor i Pavle Neimarevic, Vasko Gnjatic, Salko
Fejic, Miroslav Boras);

Skolski ljetopis Uciteljske skole u Mostaru (neobjavljena

grada);

Drzavni sekretarijat za inostrane poslove SFRJ (Uprava za

kadrovske i organizacione poslove, dok. od 6. septembra
1967);

Knjige, brosure, casopisi i novine:

Cetvrta i Peta konferencija KPJ za B iH u istorijskom raz-
vitku revolucionarnog pokreta 1938-1941. (Naucno savje-
tovanje u Mostaru 5. i 6. oktobra 1978, Institut za istoriju,
Sarajevo, i komisija Predsjednistva CK SKBiH za istoriju,
Sarajevo, 1980);
Alija Isakovic: Hodoljublje (»Svjetlost«, Sarajevo, 1973);
Mensur Seferovic: Tajna partijske celije i Bataljon u oku­
piranom gradu (»Oslobodenje«, Sarajevo, 1957. i 1958),
Pred ocima grada (Informativni centar Mostar, 1970), Se-

290
storica osudenih (IC »Komunist«„ Beograd, 1974), Istocno
i zapadno od Neretve (»Narodna armija«, Beograd, 1981);
Vlajko Skiba: Na posljednjem ispitu (Informativni centar
Mostar, 1971).
Titova sabrana djela (tom IV, decembar 1937 - avgust
1939, Izdavacki centar »Komunist«, Beograd, 1977);
Z ene B iH u N O B (»Svjetlost«, Sarajevo, 1977);
Cetrdeset godina (»Kultura«, Beograd, 1960);
Avdo Humo: genemdifa^t^vjet\ost<<, Sarajevo, Voj-
noizdavacki zavod, Beograd, »Pro^Veta«, Beograd, 1984);
L. Babic, K. Harambasic, S. Ravlic: Razvoj zdravstvenih
organizacija u Mostaru i Hercegovini (M ostar, 1980);
Ljubo Gordjc^R\fik Hamzic: SafepMujic (»Narodna armi-
ja«, Bee
Nasih dvades ^ki fakultet u Mostaru,
1980);
»Hercegov br. 2 - 1982, br. 3 -
1983);
»Most« (J br. 34
»Privrednik« (MoS 'To - 1980, 19-25* april 1984);
»Komunist« (19-^decep
»Narodna arrryda« (28. apnl 19557 29} IlOVtJnifTar 1963);
»Oslobodenje«'(34L/et,rlia\l9 8 0 , 15/ avgust 1965);
»Politika« (7. septe 11984);
»Omladinske novir e« (llT^SMgust 1984);
»Hidrotehnika« (B 'ografl, a d r i r ^ 4 ) ;
»Sloboda«, Mostar 1983- 1. L lII , B sIX ; 1980 - U . II, 1.
IV; 1959- 14 i 21. ; l W ^ - Z f - XI; 1981 14. II, 26. X, 25
i 29. XI; 1983-11. , l . f g ^ 'J I H ^ V I I , 3y 10. i 2 7 .X; 1984
- 1. i 9. I, 6. II, 2 i 23

291
m
 S A D R ^ A J

U m jesto predgovora ............................................................................... 7

»1 M IN A R E T A SE SAM A C U D E §T A SE D E § A V A « ................. 11

M ostarka iz Sumadijskog sela Radljeva - Pogled bez m eda - »U

Coveka nicem!« - Tri b rata profesora - Z rno grozda - Klonula
konzulska rezidencija - Podveleske m agle - »Velicanstvena bes-
mislica« - Slavoluci austrougarskom feldm arsalu - »Strajk, zatva-
raj!« - »Oni to, na zalost, nisu mogli osjetiti« - Ulica podno Ma-
log kuka - «Tri renesanse M ostara«

SU SJED I P O R E D M O STA ................................................................. 29

P et im ena jednog m osta - Stari i novi medasi nase ulice - Diver-

zantska grupa »Tu3« - Penzionerov posljednji kaput - Ahm et-
agini i H anini sanduci - Dvije m edalje - O plakali ziva sina - N a
dim njaku lokom otive - »Kuferas« i njegova djeca - Lazni tragovi
- Ilegalac »P-17« - Ne sam o roditelji - H encijev m onolog - Nije-
mac Fric K an, nosilac Partizanske spom enice - nekrolog tragicnom
§alj ivdziji - Ulica u planovim a urbanista

» O V A K U C A B I L A J E T V R D B E D E M ...« ................................ 55

Z a m edunarodnom kongresnom tribinom - P odsjecanja i zabo-

ravi - Sava Neimarevic, kurir i ilegalac u prvom svjetskom ratu,
sekretar Oblasnog vijeca KPJ za Hercegovinu - G orak oprostaj
s ocem - Slusalac M edunarodnog L enjinovog univerziteta u Mos-
kvi - Prkos m ajke A nike - Porodica na borbenom polozaju - Tri
stravicna dana u zandarm erijskoj kasarni na V idovdan 1941 - K o­
m unista Zivota na cetnickom stratistu - Partizanski krugovi Pavla,
T odora i K senije - »A rhivska spravka« iz M oskve - T raganja i
strem ljenja na ocevom putu
neuga Se n a zg ARISTA 79

Planulo je pet Borozanovih kuca - Prva ustaSka zrtva i dvadeset

drugih ubijenih Borozana - »Pritvorenici iz vojarne ovog zapovje-
dnistva...« - Pogrom i put u neizvjesnost - Skojevci »u paketu«
- Pismo o cetnickom zlocinu - M ajka Sava je izgubila pet sinova
- B jekstvo pod avionskim bom bam a - Pedagog u vozu - Stihovi o
djevojci Silviji

K O M E SA R I D O K U M E N T A O G R A D U I
B A T A L JO N U .......................................................................................... 98

Strajkabka istrajavanja - U zandarm erijskoj kasarni - »O dbor

za zastitu od policijskog terora« - U rukovodecem jezgru - P ar­
tijski kurs u »Vaskovoj« kuci - R asulo prvog odreda - Povratak
sestorice - »Ruke uvis, Turcine« - »K om esare, kava je ovo voj-
ska?« - Proglas o »ulasku« Turske u rat - O krsaj u pom rcini sobe
- Izvjestaj G orskog staba - Pismo o dogadajim koji se nisu dogo-
dili - »Propalice i olos« u redovim a kom unista - Sam ovolja ili
borba protiv neprijatelja - »Preduzeli smo sve m jere da se procisti
Konjicki b a ta ljo n ...« - »U gradu Partija predstavlja snagu pred
kojom neprijatelj strepi« - Marsal Tito: »M ostarac, sprem i se...«

V O JN I IN S T R U K T O R M O ST A R SK IH SK O JE V A C A ......... 125

N a raketnom poligonu sa m arsalom Titom - Skojevska trojka

u iskusenjim a hrabrosti - U z crtez i bom bu - Raskrsca ilegalaca
- »Nas nesrecni O dred...« - »Mrtvac« kao obavjestajni oficir -
»M iro, ne cackaj!« - K apetan O Z N -e u desantu na D rvar - Uz
objavu V rhovnog Staba - Pronalazac - Nova ostvarenja, nem ir
stvaralastva.

N A R O D N I PR E D S T A V N IC I U O K U PIR A N O M G R A D U 143

Tri predsjednika G radskog N O O -a - O dbori nacionalnosti - Ce-

din dalekovod« - D ijalog sa kurirom Pokrajinskog kom itea KPJ
za BiH , ustaskim agentom V rdoljakom - Proglas M uslimanskog
narodnog odbora - U jdurm e begovata - Suprotnosti italijanske
i ustaske politike - O dbornik i obavjestajac »Jug« - K ako tuma-
citi ideje i (Sinjenice - N arodni zajam i m obilizacija za N O V J u
okupiranom gradu - Sesnaest advokatovih dukata - O dluke
A V N O J-a u zivotu gradana - G raditelj hidroelektrana - Na
m ostarskim raskrscim a - Krugovi oko grada.
p o d s j e Ca n j a I r a s u d iv a n ja 177

Titova depesa K orainterni - Bibliobus i m inobus - »Kolona« koja

se u zurbi ne osvrce na pojedince - »D a ne bi tebe, m oga Mos­
ta r a ...« - Poruke sa planine Safetove m ladosti ili novi krugovi
oko planine Bjelasnice - Pism o i knjiga - Violina - Andriceve
pitalice - Bez honorara - Jedan iz klupka daka - Sudbina glum-
cevog poziva - Poruke R edakciji enciklopedije

D O G A D A N JA I C U T A N JA .............................................................. 197

Bijeli m antili u nasoj ulici - Ilegalni i legalni kursovi prve pomoci

- Spasonosni skok u N eretvu - Tragovi m edicinara kom unista -
O peracija ranjenog ilegalca - »R egrutna kom isija« u bolnici -
K ako spasiti ljekare Jevreje - Prvi i posljednji poljubac dra Zvon­
ka M arica - A ten tat na cetnickog vojvodu - Partizani u bolnickim
krevetim a - B jekstva - K om esarovo bolnicko predaniste - »Potra-
ga je bila uzaludna« - G eneral je »ispustio svoju plem enitu dusu«
- D eset operacionih sala na Bijelom brijegu - Fam ilijaran covjek
i njegova djeca

K O G A P O D R 2 A T I: M A JK U ILI K C E R K U .............................. 221

»K oja je to ... u cosku?« - Z apisnik sa nastavnickog zbora - O d

strajka do atentata - M edusobna optuzivanja - N eocekivana kce-
rkina poruka - »Nek je zvjerad rascerjece« - »Nastavljam o gdje
ste vi, pravi borci, stali...« - »M am a, strasno cu se razocarati u
tebe ako ne budes s nama« - N ova bitka partizanke u »bijelim ciz-
mama« - »Lijeciti Sto ne valja, ali i priznati ono sto je teskom mu-
kom sagradeno« - »Ovim stosovim a nista se ne postize«

k a d C o v je k n ije r a v n o d u S a n .......................................... 241

Kom esarove nevolje —Tem elji »zenine« kuce —Strajk daka sko­
jevaca - Svojevrsni referendum m lade generacije - »Hrvatski«
kvart - Skojevka H ana u ustaskoj m ladezi - Policajac clan KPJ -
»Ustase« na skojevskom sastanku - »Bilo bi bolje da su te par­
tizani ubili...« - Trojica iz bataljonske kolone - M ostarski pokli-
sar u Beogradu - O sam naest Esinih platana - Pism a i poruke -
»D ovoljna mi j e samo ljudska paznja« - U m jesto predavanja o
hum anizm u - Sta je sreca - C ovjek svoga vrem ena

29
gor Ci n e i s k u Se n j a 261
K o da hapsi kom uniste - »Mani in alto« - Skojevac zakovan ekse-
rim a - U tvrdavi Lovrjenac - Pisma sa M am ule - Sudbine prepu-
ne m uke - Z am ka italijanskih obavjestajaca - 2,ena s puskom i
bom bam a u feredzi - Dvije djevojke: V elika i M ala Fatim a - »Ha-
ljina je bila krvava« - M olba za internaciju - K idnapovanja na
Musali - Stegovoda skauta, kom esar odreda ilegalaca, logoras
- D vadeset sest godina ilegalac i obavjestajac nove Jugoslavije
- N eispunjena ocekivanja

PO G O V O R 287

IZ V O R I I L IT E R A T U R A 289