ΕΠΟ 42

ΤΟΜΟΣ Α

Η θέση του Βεμπερ για την Προτεσταντική Ηθική της εργασίας είναι το
σημαντικότερο
κοινωνιολογικό έργο του Βέμπερ και θεωρήθηκε η «αστική «απάντηση
στον μαρξισμό
Στην προσέγγιση του ο Βέμπερ ακολουθεί την νεοκαντιανή διδασκαλία
του Ρικερτ και θεωρεί λαθεμένη κάθε μονο-παραγοντική ερμηνεία όπως
την μαρξιστική γιατί τονίζει τη σημασία των υλικό-οικονομικών
παραγόντων, αλλά και γιατί δεν επιτρέπει την ένδειξη αυτού του
στοιχείου που είναι ξεχωριστό για κάθε άτομο και που το θεωρεί
σημαντικό αντικείμενο της κοινωνιολογίας
Βάση αυτής την γραμμής προσπαθεί ν αναλύσει την μοναδικότητα του
δυτικού καπιταλισμού με μια προσέγγιση που ονομάζεται αποκλίνουσα
περίπτωση. Ο καπιταλισμός υπήρχε και σε άλλα μέρη του κόσμου αλλά
την συγκεκριμένη μορφή την έλαβε μόνο στην Δύση Η ερμηνεία του
δυτικού καπιταλισμού θα μπορέσει να εξηγήσει και την κατάσταση του
υπόλοιπου κόσμου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
ΕΝΟΤΗΤΑ 1.1
Συνοπτική παρουσία της «εισαγωγής» της ΠΗ

Εδώ ο Βέμπερ προσπαθεί να αναδείξει τα σημεία που διαφοροποίησαν

τον ευρωπαϊκό πολιτισμό από τον υπόλοιπο κόσμο. Τα στοιχεία αυτά
εμφανίστηκαν στο τέλος του 18ουαιώνα από την επιρροή της Αγγλικής
βιομηχανικής επανάστασης και της Γαλλικής που άλλαξαν τον ρου της
ιστορίας
Οι εξελίξεις που βοήθησαν στην διαφοροποίηση του δυτικού πολιτισμού
από τον υπόλοιπο κόσμο είναι :
Μόνο στην Δύση υπάρχει η επιστήμη που δημιουργεί τις κατάλληλες
προϋποθέσεις. Η εμπειρική γνώση, η φιλοσοφική ενατένιση σε βάθος
υπάρχουν και σε άλλους κύκλους πολιτισμού - αν και η συστηματική
θεολογία είναι γέννημα του χριστιανισμού που έχει επηρεαστεί από την
ελληνική σκέψη
Γνώση και παρατήρηση υπάρχει και σε άλλους πολιτισμούς όπως
στην Αίγυπτο, Βαβυλώνα αλλά από τις αστρονομικές παρατηρήσεις
των Βαβυλώνιων λείπει η μαθηματική θεμελίωση που πρώτοι
προτείνουν οι Έλληνες . Από την ινδική γεωμετρία λείπει η λογική
απόδειξη που είναι και αυτή στοιχείο του ελληνικού πνεύματος που
δημιούργησε την Μηχανική και Φυσική Από τις ινδικές φυσικές
επιστήμες λείπει η πειραματική μέθοδος που τα δειλά ξεκινήματα

1
αποδίδονται ουσιαστικά στην Αναγέννηση για αυτό λείπει από την
ινδική ιατρική κάθε βιολογική και βιοχημική θεμελίωση. Το ίδιο
ισχύει και για την χημεία.
Η αναπτυγμένη κινεζική ιστοριογραφία δεν εμφανίζει κάτι ανάλογο
με την μέθοδο του Θουκυδίδη.
Ο Μακιαβέλι είχε πρόδρομους στις Ινδίες αλλά πολιτική σκέψη
ανάλογη με εκείνη του Αριστοτέλη δεν εμφανίστηκε γιατί λείπουν οι
λογικές κατηγορίες
Επίσης στην Εγγύς Ανατολή και στην ινδική νομική διδασκαλία
λείπουν οι -σημαντικές για την νομική επιστήμη- μορφές σκέψης
και σχηματοποιήσεις του Ρωμαϊκού Δικαίου και του Δυτικού
Δικαίου που βασίστηκε στο Ρωμαϊκό . Μόνο στην Δυση
διαμορφώθηκε μια λογική κατασκευή με την μορφή του Κανονικού
Δικαίου.
Διαφοροποιήσεις ανάλογες συναντούμε και στον χώρο της τέχνης της
εκπαίδευσης της αρχιτεκτονική αλλά και στην οργάνωση του κράτους
και της οικονομίας
Ιδρύματα ανώτερης εκπαίδευσης συναντούμε και στην Κίνα και στο
Ισλάμ αλλά μια έλλογη συστηματική και εξειδικευμένη επιδίωξη
της επιστήμης με ασκημένο ειδικευμένο προσωπικό υπάρχει μόνο
στη Δύση.
Η ύπαρξη όμως της ειδικευμένης υπαλληλίας είναι η βασική
διαφορά και είναι ο στυλοβάτης της σύγχρονης οικονομίας της Δύσης.
Υπήρχε παντού αλλά το κύρος που έχει σήμερα το συναντούμε μόνο
στη Δύση Ο όρος «υπάλληλος»υπάρχει και αλλού, αλλά μόνο η Δύση
γνώρισε την απόλυτη και ολοκληρωτική εξάρτηση της υπόστασης
της, των πολιτικών, τεχνικά και οικονομικών βασικών όρων της ζωής
της, από μια ειδικά ασκημένη οργάνωση της υπαλληλίας. Όλες οι
λειτουργίες της καθημερινής ζωής είναι στα χέρια άριστα νομικά
ασκημένων κρατικών υπαλλήλων.
To φεουδαρχικό κράτος διαμορφώθηκε με στη Δύση. Κοινοβούλια
περιοδικά «αντιπροσώπους του λαού», «υπουργούς δημαγωγούς και
κομματικούς ηγέτες συναντούμε μόνο στη Δύση παρά το γεγονός ότι
δυνάμεις άσκησης επιρροής υπήρξαν σε όλον τον κόσμο
«Κράτος», γενικά με την έννοια της πολιτικής δομής, με
ορθολογικά θεσπισμένο »σύνταγμα» και δίκαιο και διοίκηση που
προσανατολίζεται σε έλλογους κανόνες ή νόμους συναντούμε μόνο
στη Δύση παρά το ότι υπάρχουν σποραδικά και αλλού.
Tην διαπίστωση ότι τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά στην
Ευρώπη απ τον υπόλοιπο κόσμο την επέκτεινε ο Βέμπερ και στο
οικονομικό και κοινωνικό σύστημα που λέγεται καπιταλιστικό.
Το κίνητρο απόκτησης ή η επιδίωξη του κέρδους το κυνήγι του
χρήματος πιστεύει ο Βέμπερ ότι δεν έχουν σχέση με τον καπιταλισμό.

2
 Σε όλες τις κοινωνικές τάξεις και σε όλες τις εποχές παρατηρείται το
κυνήγι του χρήματος. Αλλά είναι στην ουσία αφέλεια να πιστεύει
κανείς ότι ο καπιταλισμός είναι μόνο η επιδίωξη του κέρδους και το
κυνήγι του χρήματος. Υποστηρίζει αντίθετα ότι ο καπιταλισμός
ταυτίζεται με τον δαμασμό ή τον έλλογο μετριασμό του άλογου
κερδοσκοπικού κινήτρου. Ωστόσο ο καπιταλισμός ταυτίζεται με την
επιδίωξη του κέρδους ( ο Βεμπερ συμφωνεί με τον Μαρξ) και του
ανανεωμένου κέρδους αλλά πάντα μέσα στο πλαίσιο μια μόνιμης και
ορθολογικά οργανωμένης επιχείρησης και με κριτήριο την
«αποδοτικότητα», γιατί δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά γιατί
μια επιχείρηση που δεν επιδιώκει το κέρδος θα οδηγηθεί σε αφανισμό.
Ο Βέμπερ υπογραμμίζει ότι ονομάζουμε καπιταλιστική πράξη μια
οικονομική πράξη που στηρίζεται στην προσδοκία κέρδους στη βάση της
αξιοποίησης ευκαιριών ανταλλαγής που διεξάγονται σε πλαίσιο ειρηνικό.
Τα στρατιωτικά μέσα, το πλιατσικολόγημα, ο εξαναγκασμός δεν
χαρακτηρίζουν τον σύγχρονο καπιταλισμό.
Αυτό που χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό ως σύστημα και ως πρακτική
είναι η απόκτηση κέρδους που επιδιώκεται έλλογα με βάση δηλαδή την
λελογισμένη εκτίμηση και τον κεφαλαιοκρατικό υπολογισμό που γίνεται
πάντα σε χρήμα είτε με σύγχρονη μέθοδο τήρησης βιβλίων είτε με άλλο
τρόπο πρωτόγονο και επιπόλαιο.
Βέβαια αυτού του είδους η οικονομική δραστηριότητα δεν είναι
χαρακτηριστικό μόνο της Δύσης αλλά την συναντούμε και σε άλλους
πολιτισμούς. Γενικά υπάρχει ένας πραγματικός προσανατολισμός της
οικονομικής πράξης σε μια σύγκριση ανάμεσα στο χρηματικό εισόδημα
και στις χρηματικές δαπάνες που τον συναντούμε παντού και με αυτή την
έννοια ο καπιταλισμός και οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις υπήρξαν σε όλες
τις χώρες της γης παρόλο που διέθεταν συστηματικές εικονικές
επιχειρήσεις, δεν ήταν απλά μεμονωμένες τυχοδιωκτικές περιπέτειες αλλά
λειτουργούσαν στη βάση μιας επιχειρηματικής πράξης που ανανεωνόταν
παρά το γεγονός ότι το εμπόριο δεν είχε τον χαρακτήρα της εξελιγμένης
δυτικής διαρκούς επιχείρησης αλλά είχε τη μορφή μιας σειράς
εξατομικευμένων και ασυνεχών επιχειρήσεων.
Έτσι το καπιταλιστή επιχειρηματία τον συναντούμε παντού και είναι ένα
πανάρχαιο φαινόμενο.
Όμως η Δύση είναι αυτή που ανέπτυξε έναν καπιταλισμό σε τύπους και
μορφές. Και τίθεται το ερώτημα γιατί ?
Ο Βέμπερ λέγει ότι αυτό που διαφοροποιεί τον καπιταλισμό της Δύσης από
τις άλλες μορφές για τις οποίες παραδέχεται ότι διακρίνονται από μια
μετρίου βαθμού εκλογίκευσης της καπιταλιστικής απόκτησης του
κεφαλαιοκρατικού υπολογισμού είναι η ορθολογιστική καπιταλιστική
οργάνωση της (τυπικά) ελεύθερης εργασίας που αναπτύχθηκε μόνο στη

3
Δύση ενώ αλλού βλέπουμε μόνο ψήγματα Και σε αυτά συμφωνεί με τον
Μαρξ
Η οργάνωση της ανελεύθερης εργασίας έφτασε σε κάποιο βαθμό
εκλογίκευσης μόνο στις φυτείες των αποικιών και στα εργαστήρια της
αρχαιότητας. Οικιακές βιομηχανίες με πραγματικά ελεύθερη εργασία
εκτός Δύσης εμφανίζεται μόνο σποραδικά σαν μεμονωμένες περιπτώσεις
Η έλλογη βιομηχανική οργάνωση που προσανατολίζεται σε μια κανονική
αγορά δεν αποτελεί στοιχείο μόνο του δυτικού καπιταλισμού
Η σύγχρονη ορθολογική οργάνωση της καπιταλιστικής επιχείρησης δεν θα
ήταν δυνατή χωρίς: το χωρισμό της επιχείρησης από τον οίκο που
κυριαρχεί στην σύγχρονη οικονομική ζωή. Τα απαραίτητα στοιχεία για
αυτή την ανεξαρτησία αυτή είναι η ορθολογική λογιστική της
επιχείρησης και ο νομικός χωρισμός της επιχειρησιακής από την
ατομική ιδιοκτησία
Ο Βέμπερ λέγει η ελεύθερη εργασία (την θεωρεί θεμέλιο λίθο του
σύγχρονου καπιταλισμού) στηρίζεται λοιπό σε κάποιες συνθήκες και
γίνεται διασύνδεση με την κυριαρχία του έλλογου στοιχείου στην
οργάνωση της εργασίας , πράγμα που συναντούμε μόνο στη Δύση
Αυτή τη θέση του ο Βέμπερ τη συμπληρώνει λέγοντας ότι η
εκλογίκευση εξαρτάται από την δυνατότητα υπολογισμού των τεχνικά πιο
σημαντικών παραγόντων που σημαίνει ότι αυτό εξαρτάται από τις
ιδιότητες της σύγχρονης επιστήμης ιδιαίτερα των φυσικών επιστημών που
στηρίζονται στα μαθηματικά και στο έλλογο πείραμα. Η εξέλιξη των
επιστημών και της τεχνικής που στηρίζεται σε αυτές δέχεται προώθηση
από τα καπιταλιστικά συμφέροντα. Όμως η καταγωγή της δυτικής
επιστήμης δεν μπορεί να αποδοθεί σε τέτοια συμφέροντα π.χ ο
υπολογισμός με δεκαδικός γινόταν στην Ινδία όπου εξευρέθηκε το
δεκαδικό σύστημα αλλά το χρησιμοποίησε μόνο ο καπιταλισμός της
Δύσης ενώ στην Ινδία δεν δημιουργήθηκε σύγχρονο υπολογιστικό
σύστημα.
Ούτε η γέννηση των μαθηματικών και της μηχανικής προσδιορίστηκε
από καπιταλιστικά συμφέροντα αλλά η τεχνική χρησιμοποίηση των
επιστημονικών γνώσεων τόσο σπουδαίων για τις βιοτικές συνθήκες των
μαζών είναι σίγουρο ότι ενθαρρύνθηκε από οικονομικές σκέψεις που την
ευνόησαν εξαιρετικά στη Δύση και η ενθάρρυνση αυτή ήταν αποτέλεσμα
των ιδιοτήτων της δυτικής κοινωνικής διάρθρωσης. Αυτή η ζεύξη
επιστήμης και τεχνολογίας τεχνικής με το καπιταλισμό που έγινε εφικτή
λόγω της κοινωνικής διάρθρωσης της δυτικοευρωπαϊκής κοινωνίας
αποτελεί δυτική ιδιομορφία που έδωσε τεράστια ανάπτυξη στον
καπιταλισμό.
Παράλληλα ο Βέμπερ λέγει ότι η ζεύξη αυτή έγινε εφικτή λόγω
οικονομικών ιδεών που ενθάρρυναν αυτή την ζεύξη (πρώτη εκδοχή της
εκλεκτικής συγγένειας)

4
 Ο Βέμπερ θεωρεί κάποιους παράγοντες σημαντικούς για την εμφάνιση
του καπιταλισμού , που εμφανίζονται μόνο στη Δύση και αυτοί είναι:
Η ορθολογιστική οργάνωση της τυπικά ελεύθερης εργασίας
Η έλλογη οργάνωση της επιχείρησης βιομηχανικής ή άλλης που είναι
προσανατολισμένη στην αγορά. Για να γίνει όμως αυτό θα πρέπει να
διαχωριστεί η επιχείρησης από τον οίκο, το νοικοκυριό.
Μόνο πάνω σε αυτή την βάση λέγει ο Βέμπερ είναι δυνατή η ανάπτυξη της
ορθολογικής λογικής της επιχείρησης όσο και ο νομικός διαχωρισμός της
ιδιοκτησίας από αυτόν του μεμονωμένου ατόμου, όροι που σχετίζονται με
την καπιταλιστική οργάνωση της εργασίας
Η καπιταλιστική οργάνωση της εργασίας που βλέπουμε στην Δύση είναι
μοναδική ακριβώς γιατί βασίζεται σε μοναδικά κοινωνικά μορφώματα
όπως αυτό του πολίτη και του αστού καθώς και της ελεύθερης εργασία. Τα
ανώτερα είναι μορφώματα που προϋποθέτουν την ύπαρξη πόλεων, όμως
δυτικού τύπου.
Από την μια πλευρά βλέπουμε στην Εισαγωγή του Βέμπερ να
ξεδιπλώνονται έννοιες από τις οποίες η μια οδηγεί στην άλλη και να
διαπλέκονται παράγοντες που οδηγούν σε ένδειξη πολυσύνθετων επιρροών
και διαντιδράσεων που με τις σειρά τους επιδρούν στο σχηματισμό
κοινωνικών φαινομένων είτε αυτά είναι μικρά είτε είναι μεγάλα.
Από την άλλη αναδεικνύει τη σημασία των συγκυριών και ευκαιριών που
ενεργοποίησαν τους παράγοντες που επέτρεψαν την καπιταλιστική ανέλιξη
Αναγκαία λοιπόν κρίνεται η αναφορά στην δυτική πόλη που έπαιξε
σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση του σύγχρονου καπιταλισμού.

5
1.1.2.
Η πόλη και οι συναφείς με αυτήν εξελίξεις
Αρχικά θα δούμε τι είναι η δυτική πόλη . Όπως τονίζουν μεγάλοι σχολιαστές
η δυτική Ευρώπη έχει πόλεις που χαίρουν αυτονομίας και ενός βαθμού
αυτοδιοίκησης, στοιχεία που δεν υπάρχουν σε άλλους πολιτισμούς, χωρίς αυτό
να σημαίνει κάποια ανωτερότητα της Δύσης.
Το κλειδί εδώ είναι η φεουδαρχία δηλαδή οι σχέσεις υποταγής ανάμεσα στον
δουλοπάροικο και στον χωροδεσπότη αλλά και ο κατακερματισμός της
πολιτικής εξουσίας και η διαμόρφωση του αυτοδιοικούμενου των πολιτικών
ομάδων
Ο Βέμπερ συμφωνεί με τον Μαρξ ότι η πόλη έπαιξε σημαντικό ρόλο στην
εξέλιξη του καπιταλισμού αφού το σύστημα της πόλης εδράζεται στο εμπόριο
και στην μεταποιητική δραστηριότητα
Η πόλη αν και δεν θεωρείται από τον Βέμπερ φορέας του καπιταλισμού,
θεωρείται ότι συνδέεται άμεσα με τον καπιταλισμό που έλαβε χώρα στην Δύση
Η πόλη είναι αυτή που έχει τις συντεχνίες και τις αγορές αλλά διαθέτει και τους
δικούς της πολιτικούς και διοικητικούς θεσμούς.
Ενώ η αρχαία πόλη είχε στρατιωτικές και αμυντικές επιδιώξεις, η μεσαιωνική
πόλη έχει στόχο τον πλουτισμό
Αν παραχωρούνται στο λαό για αμυντικούς λόγους πολιτικά δικαιώματα και
αφαιρούνται από τον χωροδεσπότη, η επιδίωξη είναι μια και είναι η απόκτηση
πλούτου που ενοποιεί τα μέλη της, ενώ ο χωροδεσπότης περιορίζει τις
επεμβάσεις του προκείμενου να λαμβάνει το ενοίκιο του και γενικά τα χρήματα
του για τα οποία και δημιουργήθηκε η πόλη
Από την στιγμή που στην πόλη του Μεσαίωνα βλέπουμε αυτονομία επόμενο
είναι να υπάρχουν και κάποιες μορφές αυτοδιοίκησης που στηρίζεται κυρίως
στους πατρικίους αλλά τα λαϊκά στρώματα μέσα από τις συντεχνίες
κατορθώνουν να πάρουν ένα μέρος της πολιτικής εξουσίας και ετσι
συμμετέχουν στη διακυβέρνηση της πόλης. Έτσι οι κάτοικοι των πόλεων από
καστρινοί γίνονται αστοί και αποκτούν δικαιώματα και γίνονται αστοί δηλαδή
πρόσωπα που έχουν πολιτικά δικαιώματα και υποχρεώσεις
Οι πόλεις πέρα από την αυτονομία και αυτοδιοίκηση τους παρουσιάζουν και
βιοτεχνική και εμπορική δραστηριότητα με έμφαση ειδικά στο εμπόριο που
παρόλο που το βρίσκουμε παντού , στην Αφρική και Ανατολή όπως επίσης και
έμπορους, μόνο στην δυτική Ευρώπη οι έμποροι συγκροτούνται σε κράτος
μέσω της πόλης την οποία επιτυγχάνουν να διοικήσουν και να την κατευθύνουν
παραγωγικά και εμπορικά . Στα άλλα μέρη η δραστηριότητα του εμπορίου
ελέγχεται από την κεντρική εξουσία
Έτσι χειραφετούνται τα μεσαία στρώματα και υποχωρεί το κοινοτικό
στοιχείο της διαβίωσης που φαίνεται καθαρά στην αγροτική ύπαιθρο του
ύστερου Μεσαίωνα και προβάλλεται το στοιχείο της εταιρικής κοινωνίας

6
Η κοινωνία δηλαδή συγκροτείται βάση της σύμβασης ανάμεσα στα μέλη της.
Ταυτόχρονα παρατηρείται μια απομάγευση του κόσμου και υποχωρούν τα
μαγικοθρησκευτικά στοιχεία που ρύθμιζαν την κοινωνική σκέψη και καθόριζαν
την κοινωνική συνοχή της Δύσης
Ο Χριστιανισμός με την εχθρότητα απέναντι στη μαγεία βοήθησε στην
χαλάρωση των κοινωνικών δεσμών που χαρακτήριζαν τις κοινωνικές
συσσωματώσει όπου η μαγεία είχε σπουδαίο ρόλο. Σε άλλες κοινωνίες οι
κοινωνικές συσσωματώσεις έπαιζαν και παίζουν σημαντικό ρόλο όπως οι
κάστες στην Ινδία όπου καθορίζουν με ποιον επιτρέπεται να διαντιδράσεις
κανείς και με ποιον όχι. Οι κοινωνικές συσσωματώσεις δεσμεύουν τα μέλη τους
με τις μαγικοθρησκευτικές δοξασίες όπως έγινε στην Δύση με τον πόλεμο που
άνοιξε ο χριστιανισμός όπου και τελικά κατέλυσε αφού χαλάρωσε τα κοινωνικά
μορφώματα
Έτσι αναδεικνύονται ιδέες που είναι λογικές και συνεκτικές ενώ προβάλλει το
έλλογο στοιχείο και το ορθολογικό ενώ παράλληλα χαλαρώνουν οι κοινωνικοί
δεσμοί. Δηλαδή εκπληρώνονται οι σκοποί με την υπολογιστική επιλογή των
κατάλληλων μέσων ενεργοποιούνταν όλους τους αστούς πολίτες και έτσι
γενικεύεται και καθίσταται ο κανόνας της κοινωνικής συμπεριφοράς.
Οι διαδικασίες αυτές λαμβάνουν χώρα με την οργάνωση της γραφειοκρατίας
που είναι δεμένη με την κυριαρχία του νόμου

1.1.3
Η σημασία του νόμου.
Ο νόμος παίζει σημαντικό ρόλο στο σύστημα του Βέμπερ και κάθε
καπιταλιστική επιχείρηση προϋποθέτει ένα είδος νομικής κατάστασης που
υπάρχει για να προστατέψει την κατοχή των αγαθών καθώς και τη δυνατότητα
να διατίθενται τα αγαθά ελεύθερα από τους νόμιμους κατέχοντες
Κάθε κοινωνία και πολιτισμός κατά τον Β έχει και ένα νομικό σύστημα και
θεωρεί ότι οι ισχύοντες νόμοι και η απονομή της δικαιοσύνης που βασίζεται σε
αυτούς κάνει τους ανθρώπους να υπολογίζουν τις συνέπειες και τις επιπτώσεις
που θα έχουν αν τις εφαρμόσουν ή όχι, και έτσι παρέχεται μια ώθηση στον
καπιταλισμό η οποία ώθηση στηρίζεται στον λελογισμένο υπολογισμό.
Στα τέλη των μέσων χρόνων Λέγει ο Β υπήρχαν πολλά νομικά συστήματα όπως
το μεσαιωνικό το ρωμαϊκό , το φυσικό , το κινεζικό.
Αυτό όμως το είδος του νόμου που διευκολύνει την ανάδυση του καπιταλισμού
είναι εκείνο που αυξάνοντας τις πιθανότητες να λάβει χώρα μια συγκεκριμένη
πράξη, αύξανε και το στοιχείο του υπολογισμού και της προβλεψιμότητας
Έτσι ο νόμος που κατοχυρώνει τις εμπορικές συμβάσεις κατά τρόπο
απρόσωπο και διασφαλίζει την νομική έννοια της σύγχρονης επιχείρησης και
επιτρέπει τον υπολογισμό και την ανάδυση της νομικής τάξης που στηρίζεται
σε αυτόν, είναι αυτός ο νόμος που προωθεί τον καπιταλισμό και που τον

7
συναντάμε μόνο στη Δύση και είναι απόρροια της πορείας του εξορθολογισμού
που χαρακτηρίζει την Δύση. Αυτός ο νόμος έχει ως θεμέλιο την
συστηματοποίηση και την κωδικοποίηση που πραγματοποιούνται με τρόπο
έλλογο και γραπτό δηλαδή τυπικό.
Τα μη δυτικά νομικά συστήματα είχαν περιορισμούς αυτό που ονομάζει ο Β
«δικαιοσύνη του καδή» όπου εννοεί ότι η νομική κρίση του καδή για ένα θέμα
εξαρτάται από τη προσωπική αντίληψη που έχει ο ίδιος για το ζήτημα χωρίς να
ενδιαφέρεται για τους απρόσωπους-τυπικούς κανόνες. Οι κανόνες αυτοί δεν
υφίστανται, αλλά όταν υπάρχουν είναι αποσπασματικές κωδικοποιήσεις
εθιμικών πρακτικών ή προηγούμενων αποφάσεων.
. Όπως καταλαβαίνουμε μια τέτοιου είδους δικαιοσύνη που περισσεύσει η
αυθαιρεσία δεν μπορεί να προωθήσει ούτε να διασφαλίσει την εμπορική
δραστηριότητα ούτε μπορεί ο επιχειρηματίας χωρίς έννομες ρυθμίσεις να
δραστηριοποιηθεί σε παραγωγική δραστηριότητα. Και ο λόγος είναι ότι
αντίθετα με τις εμπορικές δραστηριότητες οι παραγωγικές επενδύσεις στην
μεταποίηση δεν φέρνουν αμέσως κέρδη και απαιτούν χρόνο ώστε να επέλθει η
κερδοφορία πράγμα που αυξάνει την αβεβαιότητα για τα αναμενόμενα κέρδη
που είναι άλλωστε και ο σκοπός το επενδυτή . Έτσι σε αυτήν την περίπτωση το
νομικό πλαίσιο είναι εμπόδιο ώστε να προβλέψει και να υπολογίσει ο
επιχειρηματίας την κατάσταση με βεβαιότητα ώστε να μπορέσει να δράσει
επιχειρηματικά και με αποτελεσματικότητα
Naί ότι ο Β δεν έβλεπε τα μη δυτικά νομικά συστήματα να στερούνται
ορθολογισμούς και γενικά ο κάθε νόμος έχει στοιχεία ορθολογισμού αλλά απλά
στην Δύση ο νόμος είναι ποιοτικά διάφορος ως προς το ορθολογικό στοιχείο
από ότι τα άλλα νομικά συστήματα
Αλλού ο Β αναφέρει ότι η κρατική μηχανή δεν βοηθά την επιχειρηματική
δραστηριότητα όπως στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αλλά και στην Νεώτερη
Ελλάδα όπου Έλληνας υπουργός Οικονομικών λέγει ότι δεν τον ενδιαφέρει η
Βιομηχανία και είναι χρήσιμη μόνο για φορολογικούς λόγους γιατί εκείνη την
περίοδο οι δασμοί από την βιομηχανίας αποτελούσαν το μισό των φορολογικών
εσόδων του κράτους . Τέτοιες απόψεις μάλλον δεν προωθούν την βιομηχανική
καπιταλιστική ανάπτυξη και την εμποδίζουν.

8
ΕΝΟΤΗΤΑ 1.2
ΒΑΣΙΚΑ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΕΝΝΟΙΕΣ
Ιδεότυπος ή ιδεατός τύπος, η γραφειοκρατία, η εκλεκτική συγγένεια , το
παράδοξο των μη αναμενόμενων αποτελεσμάτων της κοινωνικής δράσης.

1.2.1
Ιδεότυπος ή ιδεατός τύπος
Είναι ένα μεθοδολογικό εργαλείο του Β που ξεκινά από την αντίληψη ότι η
κοινωνική πραγματικότητα είναι πολύπλοκη και υπεισέρχονται πολλοί
παράγοντες που την διαμορφώνουν όπως και πρόσωπα που δρουν και ομάδες
που καθένα από αυτά τα στοιχεία λειτουργεί με τρόπο μοναδικό. Η
συνθετοτητα της κοινωνικής πραγματικότητας είναι τέτοια που ο μελετητής
δεν μπορεί να την σκιαγραφήσει πολύ καλά.
Για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα εισάγει την μέθοδο του ιδεοτύπου που
επειδή αναλύει είναι ένα αναλυτικό εργαλείο. Αυτό που προτείνει ο Β είναι μια
διαδικασία απλοποίησης της πραγματικότητας. Ας δούμε όμως τι δεν είναι ο
ιδεότυπος:
 Δεν ανταποκρίνεται σε κάποια πραγματικότητα, αντίθετα
διαφοροποιείται από αυτήν. Αυτό που ονομάζει ο Β ΠΗ είναι ιδεότυπος
αλλά δεν θα την συναντήσουμε στην πραγματικότητα επακριβώς γιατί
δεν έχει εμπειρικό αντίστοιχο. Η ΠΗ είναι μόνο ιδέα και για αυτό λέγεται
ιδεατός τύπος
 Δεν είναι μοντέλο- υπόδειγμα αλλά ούτε στατιστικός μέσος όρος
 Δεν είναι υπόθεση ούτε σχετίζεται με την ηθική αξιολόγηση του ιδεατού.
Μπορούμε να φτιάξουμε τον ιδεότυπο του αγίου και της πόρνης.
Ο Ιδεότυπος είναι ένα ευρετικό εργαλείο που μας διευκολύνει να
οικοδομήσουμε τις υποθέσεις μέσω της σύγκρισης την οποία προκαλεί.
Είναι μια διανοητική κατασκευή και οικοδομείται αν απομονώνουμε την
ουσία των πιο χαρακτηριστικών στοιχείων του φαινομένου που εξετάζουμε.
Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι λίγο τραβηγμένα στο λογικό τους άκρο και
έχουν υποστεί μια διύλιση έχουν αποκαθαρθεί και συμπυκνωθεί ώστε να
αναδειχτεί η ουσία τους , αυτό που τα χαρακτηρίζει. Στη συνέχεια τα
χαρακτηριστικά αυτά που στηρίζονται στην εμπειρική πραγματικότητα και
δεν είναι ρεαλιστικά επειδή είναι επιλεκτικά τονισμένα, συντίθενται.
Αυτή η ανασύνθεση συγκρινόμενη με αυτό που πραγματικά υφίσταται,
δηλαδή ο ιδεότυπος χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη εσωτερική συνοχή απ
όσο θα εμφανίσει ποτέ στην πραγματικότητα το υπό μελέτη φαινόμενο.
Έτσι ο ιδεότυπος είναι βασικό εργαλείο για να γίνει μια σύγκριση και
όταν αυτός κατασκευαστεί λειτουργεί σαν ένα είδους μέτρο για να
συγκριθούν οι εμπειρικές περιπτώσεις ώστε να υπολογίσουμε την απόσταση
που τις χωρίζει τις ομοιότητες και τις παρεκκλίσεις που υπάρχουν σε σχέση
με αυτόν. Ο ιδεότυπος μέσα από την σύγκριση χρησιμεύει ώστε να

9
μετρηθούν να κατανοηθούν οι σημαντικές όψεις της εμπειρικής
πραγματικότητα δηλαδή αυτού που πραγματικά υπάρχει.
Έτσι μπορούμε να αναλύσουμε την εμπειρική πραγματικότητα και να
διακριβώσουμε τις αιτιώδεις σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στα στοιχεία
που την αποτελούν ( σε αυτό δεν συμφωνούν όλοι και ο Πάρκιν λέγει ότι
εξαρτάται το σχήμα του ιδεοτύπου από τον τρόπο που έχει κατασκευαστεί
γιατί θα μπορούσαν οι αποκλίσεις που παρατηρούμε να είναι προϊόν του
πρόχειρου τρόπου με τον οποίο κατασκευάστηκε ο ιδεότυπος
Ο Β παρέχει μια απάντηση στην κριτική αυτή που δεν μπορούμε να την
απορρίψουμε με ευκολία. Έκανε πειραματισμούς και διατύπωνε τους
ιδεότυπους και στην συνέχεια τους χρησιμοποιούσε ευρετικά ώστε να
διατυπωθούν υποθέσεις όπως στην περίπτωση του καλβινιστικού πνεύματος
ή της γραφειοκρατίας . Δεν παραλείπει να τονίζει ότι η αιτιότητα που
διαπιστώνει δεν απόλυτη και όλα είναι κρίσεις για την πιθανότητα ότι τα
πράγματα θα επαναληφθούν κατά ένα συγκεκριμένο τρόπο. Είναι
πιθανολογήσεις αφού η κοινωνική πραγματικότητα είναι πολύπλοκη και
έτσι δεν μπορούμε να την συλλάβουμε

1.2.2
Γραφειοκρατία
Από το εγχειρίδιο

1.2.3
Εκλεκτική συγγένεια
Από το εγχειρίδιο

10
1.2.4
Το παράδοξο των μη αναμενόμενων ( ή μη επιδιωκόμενων )
αποτελεσμάτων της κοινωνικής δράσης

Ο Β υποστηρίζει ότι η κοινωνική ζωή αποτελείται από σχέσεις που

διαμορφώνονται και συγκροτούνται από πολλές κοινωνικές επιδράσεις και
αλληλοεπιδράσεις. Σε αυτές τις κοινωνικές σχέσεις υπεισέρχεται η
υποκειμενική αποτίμηση των προσώπων ή μιας κοινωνικής ομάδας και βάση
αυτής της αποτίμησης που κάνει ο καθένας ή η κοινωνική ομάδα
διαμορφώνεται και η κοινωνικής τους δράση που με την σειρά της επιδρά στις
κοινωνικές σχέσεις. Οι δρώντες ερμηνεύουν τα μηνύματα από τον περίγυρο
τους και ανάλογα πράττουν και δρουν κοινωνικά. Η κοινωνική δράση έχει
επιπτώσεις και εξαρτάται από το νόημα που της αποδίδουν οι ενδιαφερόμενοι.
Αυτό είναι εξαιρετικής σημασίας και η σημασία στηρίζεται στο γεγονός ότι
όταν διαμορφωθούν τα κατάλληλα εργαλεία και οι μέθοδοι μπορεί να
κατανοήσει κάποιος το νόημα που αποδίδουν οι άνθρωποι σε αυτά που
πράττουν ακριβώς γιατί είναι σε θέση να αντιληφθούν. Η κοινωνιολογία μπορεί
να αναλύσει αυτό το νόημα και να γίνουν προσπελάσιμες η κοινωνική δράση
των δρώντων , οι κοινωνικές σχέσεις και τα φαινόμενα Αυτή η κοινωνιολογία
λέγεται «κατανοητική» κοινωνιολογία
Η αντίληψη ότι οι κοινωνικές σχέσεις και η κοινωνική δράση δημιουργούνται
από πολλούς παράγοντες είναι μια διαπίστωση που έχει σημαντικές επιπτώσεις
στο έργο του Β, που επιδρά στην μέθοδο που χρησιμοποιεί και η οποία
διακρίνεται από μια μάλλον «προσεγγιστική προσέγγιση» παρά από την
διατύπωση αυστηρών και άκαμπτων κανόνων.
Επίσης αναφέρει ο Β ότι στο κοινωνικό πεδίο πολλές φορές οι δρώντες
επιχειρούν επιδρώντας να επιφέρουν μια μεταβολή σε ένα ζήτημα, και
ακριβώς λόγω της επίδρασης και όχι μόνο της δράσης τους αλλά και άλλων
παραγόντων που δεν τους έχουν λάβει υπ οψιν τους όταν σχεδιάζουν τις
ενέργειες τους , το αποτέλεσμα πολλές φορές δεν είναι το αναμενόμενο και
αυτό το Β το ονομάζει «παράδοξο των μη αναμενόμενων» και εμφανίζεται
εκεί που η κοινωνική δράση δεν είναι αυστηρά ορθολογική, εκεί όπου το
στοιχείο του υπολογισμού είναι μειωμένο όπως το παράδειγμα που αναλύεται
στην ΠΗ
Η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση ενδυνάμωσε την θρησκευτική πίστη και
προκάλεσε τα καλβινιστικα δόγματα του προκαθορισμού και του ενδοσκοπικού
ασκητισμού που επιφέρουν ως μη αναμενόμενο αποτέλεσμα την δημιουργία
ενός θρησκευτικού κλίματος όπου η εργασία αναδεικνύεται αυτοσκοπός ενώ
ταυτόχρονα αντιμετωπίζεται σαν ένδειξη θεϊκής επιλογής δημιουργώντας έτσι
ένα ευνοϊκό κλίμα ώστε να ενισχυθεί η κεφαλαιοκρατική συσσώρευση και να
αναπτυχθεί ο καπιταλισμός
Η επίδραση όμως του παράδοξου όπως αναδείχθηκε από τον Β συνοδεύεται
και με μια λεπτή ειρωνεία για όλους εκείνους που πιστεύουν ότι ανακάλυψαν

11
το πασπαρτού ώστε να ερμηνεύουν τα κοινωνικά φαινόμενα, για όλους
εκείνους που νομίζουν ότι με αβασάνιστο τρόπο μπορούν να διαγνώσουν και να
παρέμβουν στην ουσία του φαινομένου που παρατηρείται.
Εδώ ο Β έχει κατά νου κάποιες εκδοχές του λεγόμενου «χυδαίου Μαρξισμού»
που επικρατούσαν στην Γερμανία και είναι εχθρικός απέναντι σε ιδεαλιστικές
αντιλήψεις που υποστηρίζουν ότι οι υλικοί παράγοντες, οι οικονομικοί και
άλλοι είναι επιφαινόμενα ιδεών που κινούν τα κοινωνικά πράγματα. Είναι σαν
η κοινωνική πραγματικότητα να εκδικείται όλους αυτούς που έχουν την
ψευδαίσθηση ότι κατέχουν το μυστικό της.
Αλλά το παράδοξο των μη αναμενόμενων αποτελεσμάτων της κοινωνικής
δράσης μπορούμε να το συναντήσουμε και εκεί όπου η κοινωνική δράση είναι
προσανατολισμένη με σαφήνεια και καθαρότητα στην εκπλήρωση ενός
συγκεκριμένου σκοπού και αυτό γιατί δεν μπορούμε πρακτικά σε κάθε
συγκεκριμένη περίπτωση να προσδιορίσουμε με ακρίβεια όλες τiς συνιστώσες
που διαμορφώνουν και μεταβάλλουν το συγκεκριμένο φαινόμενο

12
ΕΝΟΤΗΤΑ 1.3
ΤΥΠΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑς ΚΑΙ ΔΡΑΣΗΣ-
ΕΞΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ

1.3.1
Τύποι κοινωνικής συμπεριφοράς και δράσης.

Τα στοιχεία που ακολουθούν είναι συμπληρωματικές πληροφορίες για να

κατανοηθεί καλύτερα το πλαίσιο που κινείται ο Β στην ΠΗ
Ο Β διακρίνει 4 τύπους συμπεριφοράς και δράσης:
 Η ορθολογική ως προς την αξία
 Η ορθολογική ως προς τον σκοπό ή εργαλειακή δράση
Αυτοί οι δυο τύπου θεωρούνται ότι έχουν μεγαλύτερη σημασία γιατί
είναι σαφείς τύποι ή αλλιώς είδη ορθολογικής δράσης. Αντίθετα:
 Η παραδοσιακή και
 Η συγκινησιακή
Βρίσκονται στα όρια αυτού που ο Β θεωρεί κοινωνική δράση
 Οι μεικτοί τύποι που περιέχουν χαρακτηριστικά από τους ανωτέρω
τύπους
Ο ορθολογικός ως προς τις αξίες τύπος κοινωνικής δράσης,
προϋποθέτει την ύπαρξη μια συνειδητής πίστης από την πλευρά αυτών
που δρουν είτε είναι πρόσωπα είτε είναι κοινωνικές ομάδες. Είναι μια
πίστη ότι η πράξη που επιτελείται πραγματώνει μια αξία όποια και να
είναι αυτή και καθαρά κατά την αξία λέγει ο Β πράττει αυτός που δεν
υπολογίζει τις συνέπειες και πράττει συμφωνα με αυτό που του επιτάσσει
η πεποίθηση του περί καθήκοντος αξιοπρέπειας, ομορφιάς, θρησκευτικού
χρέους.
Η αξία, η πραγματοποίησης της οποίας επιδιώκεται με συγκεκριμένο
τρόπο προσεγγίζεται από τους δρώντες με τρόπο συστηματικό
προγραμματισμένο και ορθολογικό. Υπολογίζονται όλα εκείνα τα μέσα
που θα χρησιμοποιηθούν για να πραγματοποιηθεί ο επιθυμητός σκοπός
αφού υπολογιστούν επίσης και όλες οι αντιδράσεις που μπορεί να
εμφανιστούν και οι επιπτώσεις που πιθανώς αυτές οι αντιδράσεις να
έχουν.
Ο Β σε ορισμένες περιπτώσεις να αντιδιαστέλλει στην ορθολογική ως
προς τις αξίες κοινωνική δράση την ορθολογική ως προς τον σκοπό δράση
Ο ορθολογικός ως προς τον σκοπό τύπος κοινωνικής δράσης ή
εργαλειακή πράξη-δράση είναι η πράξη που για να πετύχει τον
επιδιωκόμενο σκοπό αξιολογεί, επιλέγει τα κατάλληλα μέσα, για αυτό
και χαρακτηρίζεται ορθολογική ως προς τον σκοπό γιατί επιδιώκει μέσα
από τον υπολογισμό, την γενικά την εκτίμηση της κατάστασης, να
επιλέξει εκείνα τα κατάλληλα μέσα καθώς και την αποτελεσματική τους
χρήση ώστε να επιτευχθεί ο σκοπός

13
 Η δράση επιδιώκει την δημιουργία αποτελεσμάτων . Τα πρόσωπα που
δρουν ή ομάδες κρατούν μια ορθολογική στάση που τους επιβάλλει να
λαμβάνουν πολύ συγκεκριμένα μέτρα ή μέσα προκειμένου να επιτευχθεί ο
συγκεκριμένος επιδιωκόμενος σκοπός
Όμως δεν υπάρχει κάτι που να συνδέει την ορθολογική ως προς τον
σκοπό ή εργαλειακή δράση με την πρόοδο, με το καλό , με το θετικό γιατί
αν κάποιος όπως ο Χίτλερ θέλει να εξοντώσει τους αντίπαλους του μπορεί
να το κάνει με τρόπο ορθολογικό . Θα τους στείλει στα στρατόπεδα
συγκέντρωσης όπου θα δουλεύουν καταναγκαστική εργασία όπου
απομυζωνται οι κρατούμενοι και έτσι «ορθολογικά»μειώνεται το κόστος
του εγχειρήματος, μετά θα τους στείλει στους θαλάμους αερίων όπου θα
εξοντωθούν με κυάνιο που θα έχει προμηθευτεί με μειοδοτικό
διαγωνισμό. Θα πράττει « ορθολογικά» και «λειτουργικά» όχι μόνο ως
προς τον αρχικό σκοπό αλλά και ως την ελαχιστοποίηση των εξόδων
Σε ένα τέτοιο πλαίσιο ο σκοπός είναι στο απυρόβλητο και δεν επιδέχεται
καμία αξιολόγηση
Είναι αυτό που ταυτίζεται με τον ανορθολογισμό και την ηθική
ανορθολογικότητα του κόσμου που ο Β απευχόταν αλλά που περίμενε ότι
θα επικρατήσει

1.3.2. Εξορθολογισμος

Γενικά ο Β πιστεύει ότι υπάρχει μια κίνηση που χαρακτηρίζει την

κοινωνική συμπεριφορά και η κίνηση αυτή είναι από την:
Κοινωνική δράση που κινείται με τρόπο αυθόρμητο
Από το συναίσθημα – συγκινησιακή πράξη
Από την παραδοσιακή δράση που εξαρτάται από τις ήδη κοινωνικές
αξίες
Από την ορθολογική σε σχέση με τις αξίες δράση και
Από την ορθολογική σε σχέση με τον σκοπό δράση
Θεωρεί ότι υπάρχει μια κίνηση προς τον εξορθολογισμό της κοινωνίας,
ενός εξορθολογισμού που γίνεται τους τελευταίους αιώνες ο κυρίαρχος
τρόπος λειτουργίας των κοινωνιών στην αρχή των ευρωπαϊκών και μετά
όλου του κόσμου. Και γίνεται πια ο κανόνας που χαρακτηρίζει την
σύγχρονη εποχή.
Η έννοια του εξορθολογισμού και η πορεία προς αυτόν είναι το κλειδί για
να κατανοήσουμε τον σύγχρονο καπιταλισμό. Λέγοντας εξορθολογισμο ο
Β εννοεί όλες εκείνες τις διεργασίες μέσω των οποίων οι όψεις τις
κοινωνικής δράσης μπορούν να μετρηθούν, να υπολογιστούν να γίνουν
προβλέψιμες και τελικά ελέγξιμες.
Ο Giddens πιστεύει ότι όταν ο Β αναφέρεται στον όρο εξορθολογισμός
αναφέρεται συνολικά στην ανάπτυξη της επιστήμης της σύγχρονης
τεχνολογίας και της γραφειοκρατίας Αναφέρεται στην οργάνωση της

14
κοινωνικής και οικονομικής ζωής με βάση τις αρχές της
αποτελεσματικότητας και στη βάση των τεχνικών γνώσεων.
Ο εξορθολογισμός γίνεται αντιληπτός σαν μια διαδικασία μέσω της
οποίας διάφοροι τρόπους υπολογισμού και οργάνωσης –που
περιλαμβάνουν αφηρημένους κανόνες, όλο και περισσότερο κυριαρχούν
στον κοινωνικό κόσμο.
Στον αντίποδα αυτής της διαδικασίας παραιτείται η παράλληλη
διαδικασία συρρίκνωσης της επιρροής της θρησκείας στην καθημερινή
ζωή και στους θεσμούς που είναι γνωστή ως εκκοσμικευση.
Στην ουσία ο εξορθολογισμός αναφέρεται στην αυξανόμενη κυριαρχία
του ανθρώπου όχι μονο στο φυσικό αλλά και στο κοινωνικό περιβάλλον.
Η αρχή έχει γίνει με τις μονοθεϊστικές θρησκείες που στηρίζονται στον
γραπτό λόγο
Αυτός ο εξορθολογισμός γίνεται παράλληλα με την απομαγευση του
κόσμου που αποτελεί ταυτόχρονα διαδικασία εκλογίκευσης και
εκκοσμικευσή του.

15
Ενότητα 2.1

TΟ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΗΣ

ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ

Μια ματιά στη στατιστική των επαγγελμάτων σε χώρες με μικτή

θρησκευτική σύνθεση δείχνει ότι οι επιχειρηματίες και οι κάτοχοι του
κεφαλαίου καθώς και οι ειδικευμένοι εργάτες αλλά και το ανώτερο
τεχνικά και εμπορικά μορφωμένο προσωπικό , στην μεγάλη πλειοψηφία
είναι προτεστάντες.
Η καπιταλιστική εξέλιξη εδικά στην περίοδο της αιχμής της ειχε τη
δυνατότητα να μεταβάλει την κοινωνική κατανομή του πληθυσμού
συμφωνα με τις ανάγκες και να προσδιορίζει την επαγγελματική
διάρθρωση.
Η συμμετοχή των προτεσταντών στην κατοχή κεφαλαίου, στην
διεύθυνση και στις ανώτερες βαθμίδες της ιεραρχίας στις μεγάλες
σύγχρονες βιομηχανικές και εμπορικές επιχειρήσεις μπορεί να εξηγηθεί
αν ανατρέξουμε στο παρελθόν. Σαφώς όμως η θρησκευτική δογματική
προσήλωση δεν είναι η αιτία των οικονομικών φαινομένων αλλά
εμφανίζεται ως ένα βαθμός σαν η συνέπεια τους.
Για να συμμετέχει κάποιος σε οικονομικές δραστηριότητες συνεπάγεται
ότι κατέχει από πριν κεφάλαιο και κάποια δαπανηρή εκπαίδευση που και
αυτό σήμερα εξαρτάται από την κατοχή κληρονομικού πλούτου ή από την
σοβαρή οικονομική άνεση
Η προσχώρηση στον προτεσταντισμό ακολουθεί την οικονομική
ανάπτυξη την οποία γνώρισαν οι κάτοικοι των πόλεων του ύστερου
Μεσαίωνα
Ο Β τονίζει ότι πολύ οπαδοί του πιετισμού προέρχονταν από
εμπορικούς- επιχειρηματικούς κύκλους. Μάλιστα σημειώνει ότι υπάρχει
συσχέτιση ανάμεσα στον καλβινισμό και σε άλλες προτεσταντικές
εκκλησίες από την μια, με εκείνο που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε
καπιταλιστικό «πνεύμα» από την άλλη, χωρίς να λέγει το μυστικό δηλαδή
σε τι συνίσταται αυτό το πνεύμα.
Ένας μεγάλος αριθμός από εκείνες τις περιοχές της επικράτειας που
ήταν περισσότερο εξελιγμένες οικονομικά και ευνοημένες από την φύση,
ιδιαίτερα οι πλούσιες πόλεις μεταπήδησαν στον προτεσταντισμό τον 16 ο
αιώνα και οι επιπτώσεις αυτής της επιλογής είναι ακόμα και σήμερα
ευνοϊκές για τους προτεστάντες από οικονομική άποψη.
Γιατί όμως αυτές οι περιοχές με την μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη
είχαν αυτήν την ισχυρή προδιάθεση για μια εκκλησιαστικού τύπου
επανάσταση?
Η απάντηση δεν είναι καθόλου εύκολη. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι
η χειραφέτηση από την παραδοσιακή οικονομική συμπεριφορά θα ήταν

16
ένα σοβαρό στοιχείο για την αμφισβήτηση και της θρησκευτικής
παράδοσης αλλά και την άρνηση της παραδοσιακής εξουσίας.
Αλλα, Η Μεταρρύθμιση δεν είχε την έννοια του περιορισμού της
εκκλησιαστικής εξουσίας πάνω στην ζωή γενικά, αλλά μάλλον την
αντικατάσταση της μέχρι τότε μορφής εκκλησιαστικής εξουσίας με μια
άλλη μορφή. Την αντικατάσταση μια άνετης για την εποχή εκείνη τυπικής
εξουσίας με μια ρύθμιση που είχε να κάνει με το σύνολο της
συμπεριφοράς που εισχωρούσε τόσο στην ιδιωτική όσο και στην δημόσια
σφαίρα
Η εξουσία της καθολικής εκκλησίας που τιμωρούσε τον αιρετικό αλλά
ήταν επιεικής με τον αμαρτωλό είναι στην εποχή μας ανεκτή από τους
λαούς με σύγχρονη οικονομική φυσιογνωμία όπως ήταν ανεκτή και στις
προοδευμένες περιοχές της γης στο τέλος του 15ου.
Η εξουσία του καλβινισμού του 16ο αιώνα στη Γενεύη και Σκοτία αλλά
κι σε μεγάλα τμήματα των Κάτω Χωρών τον 17ο αιώνα και για ένα
διάστημα στην Αγγλία, θα ήταν για μας η ολοκληρωτική αφόρητη μορφή
εκκλησιαστικού έλεγχου του ατόμου που θα μπορούσε να υπάρξει.
Αυτό ακριβώς αισθανόταν τα παλιά αριστοκρατικά στρώματα της
Γενεύης και της Ολλανδίας. Εκείνο που οι μεταρρυθμιστές έβρισκαν να
επικρίνουν στις περιοχές εκείνες της μεγάλης οικονομικής ανάπτυξης δεν
ήταν η πολλή αλλά η πολλή λίγη εξουσιαση της ζωής από την εκκλησία.
Πώς λοιπόν συμβαίνει, την εποχή εκείνη, σε χώρες που είναι
προχωρημένες οικονομικά, οι ανερχόμενες «αστικές» μεσαίες τάξεις όχι
μόνο να ανεχθούν την τυραννία του πουριτανισμού αλλά να την
υπερασπιστούν και να δείξουν έναν ηρωισμό που τα αστικά στρώματα δεν
είχαν δείξει ποτέ?
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μεγαλύτερη συμμετοχή των
προτεσταντών στην κατοχή κεφαλαίου και στην διεύθυνση της σύγχρονης
οικονομικής ζωής οφείλεται στον υλικό πλούτο που κληρονόμησαν αλλά
υπάρχουν και άλλα φαινόμενα που μπορούν να ερμηνευτούν με τον ίδιο
τρόπο. Έτσι υπάρχει μεγάλη διαφορά στο Μπαντε, στη Βαυαρία και στην
Ουγγαρία όσο αφορά το είδος της ανώτερης εκπαίδευσης που οι
καθολικοί γονείς αντίθετα με τους προτεστάντες δίνουν στα παιδιά τους .
Το συνολικό ποσοστό των καθολικών μεταξύ των σπουδαστών αλλά και
των τελειόφοιτων των ανώτερων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων γενικά
υστερεί σε αναλογία με το συνολικό πληθυσμό και αυτό μπορεί να
αποδοθεί στις κληρονομικές διαφορές του πλούτου. Επίσης στους
καθολικούς το ποσοστό αποφοίτων των γυμνασίων που
προπαρασκευάζονται για τεχνικές σπουδές και εμπορικά βιομηχανικά
επαγγέλματα αλλά και επαγγέλματα αστικού κερδοσκοπικού τύπου , είναι
χαμηλότερο από εκείνο των προτεσταντών
Είναι μια απάντηση στο γιατί τόσο λίγοι καθολικοί ασχολούνται με
καπιταλιστικές επιχειρήσεις.

17
 Το κάτωθι χτυπητό γεγονός δικαιολογεί εν μέρει την μικρότερη
αναλογία των καθολικών ανάμεσα στους ειδικευμένους εργάτες της
σύγχρονης βιομηχανίας Το βιομηχανικό εργοτάξιο αντλεί την ειδικευμένη
του εργασία από νέους που παίρνουν την πρώτη τους εκπαίδευση από την
χειροτεχνία, πράγμα που ισχύει περισσότερο για τους προτεστάντες παρά
για τους καθολικούς εργάτες . Με άλλα λόγια οι καθολικοί παραμένουν
στην αρχική παραδοσιακή τους απασχόληση γίνονται δηλαδή χειρώνακτες
μικροβιοτέχνες ενώ οι προτεστάντες προσελκύονται από τα βιομηχανικά
εργοτάξια για να συμπληρώσουν τις ανώτερες βαθμίδες της ειδικευμένης
εργασίας και των διοικητικών θέσεων
Έτσι βλέπουμε ότι η επίκτητη πνευματική ιδιοτυπία , η κατεύθυνση της
εκπαίδευσης που καθορίζεται από την θρησκευτική σφαίρα της ιδιαίτερης
πατρίδας και της οικογένειας, προσδιορίζει την εκλογή του επαγγέλματος
και την παραπέρα επαγγελματική μοίρα.
Η μικρότερη συμμετοχή των καθολικών στην σύγχρονη επιχειρηματική
ζωή της Γερμανίας είναι ακόμα πιο εντυπωσιακή και προσκρούει σε μια
τάση που παρατηρήθηκε σε όλες τις αποχές ακόμα και σήμερα:
Οι εθνικές ή θρησκευτικές μειονότητες που βρίσκονται σε θέση
υποταγής σε μια κυρίαρχη ομάδα οδηγούνται θέλοντας ή μη στον
αποκλεισμό τους από τις θέσεις πολιτικής επίδρασης , ιδιαίτερα αυτές
που σχετίζονται με οικονομικές δραστηριότητες. Τα πιο ικανά μέλη
θέλουν να ικανοποιήσουν την επιθυμία της κοινωνικής αναγνώρισης στο
πεδίο αυτό, επειδή έχουν αποκλεισθεί από τις πολιτικό-διοικητικές
ευκαιρίες ανάδειξης. Κάτι τέτοιο έγινε με τους Πολωνούς στη Ρωσία και
Αν. Πρωσία όπου εμφάνισαν μεγαλύτερη οικονομική πρόοδο από ότι στη
Γαλλία που την εξουσίαζαν. Ανάλογα περιστατικά συμβαίνουν παντού.
Όμως στην Γερμανία οι καθολικοί δεν έδειξαν καμία τέτοια απόδειξη
συνέπεια της θέσης τους και στο παρελθόν αντίθετα με τοςυ προτεστάντες
δεν παρουσίασαν αξιόλογη οικονομική ανάπτυξη στην εποχή που
καταδιώκονταν ή ήταν απλά ανεκτοί Μάλλον, οι προτεστάντες ειτε ήταν
κυρίαρχοι είτε ήταν κυριαρχούμενοι, είτε ήταν μειοψηφία είτε ήταν
πλειοψηφία , έδειξαν μια τάση να αναπτύξουν έναν οικονομικό
ρασιοναλισμό, στοιχείο που δεν διαπιστώνεται στους καθολικούς
Ο λόγος λοιπόν αυτής της διαφοράς θα πρέπει να αναζητηθεί στον
χαρακτήρα της θρησκευτικής τους πίστης και όχι σε εξωτερικές
ιστορικοπολιτικές καταστάσεις.
Ας δούμε τα θρησκεύματα αυτά και να εντοπίσουμε τις ιδιότητες που
είχαν ή έχουν και που επηρέασαν προς τις κατευθύνεις που αναφέραμε
παραπάνω.
Μια επιπόλαιη εξέταση θα ήταν να εκφραστεί η διαφορά λέγοντας ότι ο
καθολικισμός αποξένωνε τον άνθρωπο από τα εγκόσμια ότι είχε ασκητικό
χαρακτήρα και παρέσυρε τους οπαδούς στην άρνηση των αγαθών αυτού
του κόσμου.

18
 Οι προτεστάντες κριτικάρουν τα ασκητικά ιδεώδη του τρόπου ζωής των
καθολικών, ενώ οι καθολικοί κατηγορούν τους προτεστάντες ότι η
«εκλαΐκευση των ιδεωδών από τον προτεσταντισμό θα μας οδηγήσει στον
υλισμό»
Ένας σύγχρονος συγγραφέας προσπαθεί να διατυπώσει τη διαφορά των
δυο θρησκευμάτων όσο αφορά στην οικονομική ζωή και λέγει ότι ο
καθολικός είναι πιο ήρεμος με λιγότερα κίνητρα απόκτησης πλούτου,
προτιμά μια ήσυχή ζωή έστω και με μικρό εισόδημα, από μια ζωή με
κινδύνους και ανησυχίες, ακόμα και αν μπορεί να απόκτηση πλούτο . Η
παρόμοια λέγει ή να τρως καλά ή να κοιμάσαι ήσυχος. Ο καθολικός
προτιμά να κοιμάται ήσυχος και ο προτεστάντης να τρώει καλά. Μάλιστα
σήμερα στην Γερμανία η επιθυμία του να τρως καλά ερμηνεύει κατά ένα
μέρος τα ελατήρια πολλών προτεσταντών.
Στο παρελθόν όμως η κατάσταση ήταν αλλιώς: Οι Άγγλοι, Ολλανδοί
και οι Αμερικανοί πουριτανοί χαρακτηρίζονταν από το αντίθετο της
«εγκόσμιας χαράς» στοιχείο σημαντικό που θα βοηθήσει την ερευνά μας.
Ακόμα και ο γαλλικός προτεσταντισμός διατήρησε για πολύ ακόμα και
σήμερα το χαρακτήρα «κάτω από το σημείο του σταυρού» που ήταν το
σύμβολο των καλβινιστικών εκκλησιών παντού. Γι αυτό τον λόγο οι
Γάλλοι προτεστάντες υπήρξαν από τους πιο σπουδαίους φορείς της
καπιταλιστικής και βιομηχανικής ανάπτυξης της Γαλλίας στην κλίμακα
που τους επέτρεψαν οι διωγμοί τους? Αυτό πρέπει να απαντηθεί .
Οι Γάλλοι καλβινιστές είναι και ήταν ξένοι από τον κόσμο όσο οι
Βορειογερμανοι καθολικοί που ο καθολικισμός τους είναι πολύ βαθιά
ριζωμένος. Και οι δυο εμφανίζουν τις ίδιες διαφορές σε σχέση με τα
θρησκευτικά δόγματα που επικρατούν στις χώρες τους.
Οι καθολικοί Γάλλοι των κατώτερων στρωμάτων λένε ναι στις χαρές τις
ζωής ενώ οι καθολικοί των ανωτέρων στρωμάτων είναι εχθρικοί προς την
θρησκεία. Παρομοίως οι προτεστάντες της Γερμανία των ανώτερων
στρωμάτων ασχολούνται με κοσμικές οικονομικές δραστηριότητες και
είναι αδιάφοροι για την θρησκεία. Έτσι μετά από αυτόν το παραλληλισμό
βλέπουμε καθαρά ότι με τη δήθεν «αποξένωση από τον κόσμο » του
καθολικισμού και με τη δήθεν «υλιστική κατάφαση στις απολαύσεις»
του προτεσταντισμού δεν μπορούμε να προχωρήσουμε. Αν όμως κανείς
επιμείνει θα μπορούσε να προσθέσει ότι υπάρχει μια εσωτερική
συγγένεια, στην υποτιθέμενη αντίθεση ανάμεσα στην στάση
απομάκρυνσης από τον κόσμο, τον ασκητισμό και την εκκλησιαστική
ευσέβεια από την μια μεριά , και τη συμμετοχή στην καπιταλιστική
κερδοσκοπία από την άλλη . Μάλιστα παρατηρείται ένας μεγάλος αριθμός
πνευματικών εκπροσώπων της χριστιανικής ευσέβειας που ξεπήδησαν
από τους εμπορικούς κύκλους εδικά μεγάλος αριθμός οπαδών του
πιετισμού έχει αυτή την καταγωγή. Ανάλογα εξηγείται το φαινόμενο ότι
πολλοί από τους μεγαλύτερους καπιταλίστες επιχειρηματίες κατάγονταν

19
από οικογένειες κληρικών και ήταν μια αντίδραση ενάντια στον ασκητικό
τρόπο ανατροφής που είχαν στα σπίτια τους.
Γενικά ο Β στην ενασχόληση του για τον ρόλο των μειονοτήτων και
μεταναστών στην οικονομική ζωή καταλήγει - μέσα από παραδείγματα
να απορρίπτει όλες τις θεωρητικές αντιλήψεις επειδή τις θεωρεί είτε
λαθεμένες είτε πολύ γενικές γιατί έρχονται σε αντίφαση με ορισμένες
εμπειρικές περιπτώσεις. Ειδικά τις απορρίπτει επειδή υποστηρίζει ότι η
έννοιες που χρησιμοποιούνται δεν είναι σαφώς διασαφηνισμένες, είναι
θολές .Προτείνει να προσδιοριστεί με ακρίβεια το κεντρικό πρόβλημα που
εξετάζουμε, να γίνει πιο συγκεκριμένο και να χρησιμοποιηθούν έννοιες
πιο διαυγείς.

20
 Ενότητα 2.2
ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Της ΠΗ

που είναι ζωτικό για τον σύγχρονο καπιταλισμό . Ο Βέμπερ θεωρεί ότι το
επίκεντρο του πνεύματος του καπιταλισμού είναι η τάση να
αντιμετωπίζεται η εργασία σαν ένα θεϊκό κάλεσμα σε ένα επάγγελμα
(κλίση)και ως αυτοσκοπός.
Και εδώ δεν απουσιάζει το στοιχείο του οφέλους. Οι απόψεις του Β.
Φραγκλίνου τις οποίες ο Β θεωρεί ότι είναι χαρακτηριστικές του
πνεύματος του καπιταλισμού Ο «χρόνος είναι χρήμα». .
Πίσω όμως από την φανατική επιδίωξη του κέρδους και του υλικού
οφέλους υπάρχει ένα στοιχείο ηθικού χρέους συμφωνα με το οποίο η
συσσώρευση χρήματος και κεφαλαίου και η ακατάπαυστη εργασία
θεωρούνται αρετές. Οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν την εργασία τους ως
καθήκον και ηθικό χρέος σε μια συμφωνία με την Βίβλο όπως έλεγε
συνέχεια ο προτεστάντης πατέρας του Φραγκλίνου. Έτσι βλέπουμε από τα
παραπάνω ότι για τον Β υπάρχει μια πρόγευση για τις θρησκευτικές
καταβολές του καπιταλιστικού πνεύματος.
Ο Φραγκλίνος δίνει μια ηθική διάσταση στην υποχρέωση να εργάζεται
κάποιος και να μαζεύει χρήματα και αυτό είναι νέο στην ανθρώπινη
ιστορία . Αυτό βέβαια δεν είναι προσωπική ιδιοτυπία του Φραγκλίνου
αλλά όπως σημειώνει ο Β η αντίληψη αυτή χαρακτηρίζει ολόκληρες
περιοχές όπως η Νέα Αγγλία κατά τον 17 και 18 ο αιώνα την εποχή που
ζούσε ο Φραγκλίνος και ο πατέρας του πριν από αυτόν.
Φυσικά πρέπει να αναφερθεί ότι αυτή την ηθική αντιμετώπιση της
εργασίας δεν είναι απαραίτητο να την ασπάζονται όλοι στην σύγχρονη
καπιταλιστική κοινωνία και αυτό γιατί όπως λέγει ο Β το σύστημα είναι
τόσο βαθιά ριζωμένο ώστε οι καθημερινοί άνθρωποι είναι αναγκασμένοι
να κινούνται στα υπαρκτά και καθορισμένα πλαίσια του και για να
επιβιώσουν είναι αναγκασμένοι να λειτουργούν και να δρουν περίπου ως
εργασιομανείς. Αυτήν την κατάσταση δεν την επιλέγουν αλλά τους
επιβάλλεται από τον τρόπο λειτουργίας της σύγχρονης καπιταλιστικής
κοινωνίας. Αν διαθέτουν συνείδηση αυτής της κατάσταση ή όχι λίγη
σημασία έχει.
Από αυτή την άποψη , τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά απ ότι στις
απαρχές του καπιταλισμού, όταν δεν είχε ακόμα εγκαθιδρυθεί σαν
σύστημα και κυριαρχούσε η αντίληψη της Καθολικής Εκκλησίας στη
Δυτική Ευρώπη ότι η απόκτηση χρήματος είναι κάτι το αρνητικό και
μάλλον και διαβολικό. Απόδειξη είναι η απαγόρευση της τοκογλυφίας και
η βαριά σκιά που έπεφτε στα κέρδη που επέφερε η άνιση εμπορική
ανταλλαγή.
Το σημαντικό στην περίοδο 16ου-18ουαιωνα είναι –όπως λέγει ο Β- η
εμφάνιση μιας κοινωνικής ομάδας, που τα μέλη της διακρίνονται από μια

21
αντίληψη περί θεϊκής «κλίσης’ στην εργασία τους. Αυτή η αντίληψη
αυτής της ομάδας χαρακτηρίζεται από ένα ενοντο θρησκευτικό
προτεσταντικό αλλά και ηθικό στοιχείο που είναι πολύ απαραίτητο
προκείμενου να επικρατήσει αυτή η αντίληψη στα ίδια τα μέλη της
κοινωνικής ομάδας , μεσα σε ένα περίγυρο που κυριαρχείται από το
θρησκευτικό στοιχείο και που είναι αντίθετος στον καθολικισμό που είναι
ιδιαίτερα αρνητικός σε αυτή την ομάδα.
Αυτό είναι το κεντρικό ζήτημα της ‘θέσης του Βέμπερ’
Με αφορμή αυτές τις διατυπώσεις ο Β εξαπολύει ανοιχτή επίθεση κατά
του Μαρξισμού τον οποίο χαρακτηρίζει «αφελή ιστορικό υλισμό» ενώ
βάζει σε εισαγωγικά τις εκφράσεις «υλιστική άποψη» «θεωρητικοί του
υπέροχου οικοδομήματος»
Για δείξει το ολίσθημα του Μαρξισμού που δίνει προτεραιότητα σε
υλικές-οικονομικές διεργασίες έναντι των άλλων εκφάνσεων τις
κοινωνικής ζωής , τονίζει ο Β, ότι στην περίπτωση της Νέας Αγγλίας
πρώτα ιδρύονται κοινότητες για καθαρά θρησκευτικούς λόγους και
αργότερα αναπτύσσεται σε αυτές το καπιταλιστικό πνεύμα Αντίθετα στις
Νότιες πολιτείες των ΗΠΑ που ιδρύθηκαν για επιχειρηματικούς σκοπούς,
δεν αναπτύχθηκε εκεί ο καπιταλισμός. Και φυσικά προβάλλει το ερώτημα
γιατί?
Ας δούμε τι εννοεί ο Β.»σύγχρονο καπιταλισμό»
Είναι η κυριαρχία του προσανατολισμού της οικονομικής
δραστηριότητας από την έλλογη χρησιμοποίηση κεφαλαίου, την
ορθολογική επιχειρηματική κεφαλαιακή ανακύκλωση και την ορθολογική
καπιταλιστική οργάνωση της εργασίας.
Αυτός ο ορθολογικός σύγχρονος καπιταλισμός διαφέρει από τις άλλες
μορφές καπιταλισμού όπως από τον κερδοσκοπικό καπιταλισμό όπου δεν
υπάρχει το ηθικό στοιχείο που διακρίνουμε στο πνεύμα του σύγχρονου
καπιταλισμού
Η νέα μορφή καπιταλισμού έχει να αντιπαλέψει την κερδοσκοπική αλλά
και την «παραδοσιοκρατία», την αντίληψη δηλαδή να θέλει κανείς όσα
του χρειάζονται ώστε να καλύψει τις παραδοσιακές του ανάγκες όπως
αυτές ορίζονται από την παράδοση.
Κατά τον Β έχει θρησκευτική προέλευση η στάση ευθύνης απέναντι στην
εργασία και να την βλέπει κανείς σαν επάγγελμα-κάλεσμα και αυτοσκοπό
Το γεγονός ότι η εργασία είναι αυτοσκοπός φαίνεται από το ότι ο
σύγχρονος επιχειρηματίας δεν καταθέτει σε θρησκευτικά ιδρύματα ή
στους οφειλέτες τα κέρδη που είναι χρήματα συνείδησης.
Αντίθετα αποτελεί ηθική συμπεριφορά η επιδίωξη του κέρδους αλλά και
η δέσμευση στο επάγγελμα. Για αυτό η εργασία οργανώνεται ορθολογικά
με βάση τον υπολογισμό και τον προγραμματισμό.
Βλέπουμε λοιπόν ότι ο Β. κάνει έναν υπαινιγμό για την θρησκευτική
προέλευση της εμμονής στην εργασία και την ιδέα του επαγγέλματος, μια

22
εμμονή που την θεωρεί άλογη από την άποψη το ατομικού συμφέροντος
που το αντιλαμβάνεται σαν βασικό συστατικό της ανθρώπινης
κατάστασης.
Παρόλα αυτά αυτή η εμμονή είναι σημαντική για την εργασιακή-
οικονομική δραστηριότητα και επηρεάζει και άλλες όψεις της κοινωνικής
ζωής.

23
 ΕΝΟΤΗΤΑ 2.3
ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΗΣ ΠΗ
Eδω ο Β παρουσιάζει την σημασία του επαγγέλματος ως έργο ζωής και παρά
το ότι υπήρχε και πριν την Μεταρρύθμισης με τον Λούθηρο αποκτά
περιεχόμενο.
Το επάγγελμα γίνεται ένα κάλεσμα από τον Θεό και είναι μια αποστολή για
να γίνει πραγματικότητα ο προορισμός του ανθρώπου, ένα προορισμός που
είναι και χρέος απέναντι στον Δημιουργό.
Το επάγγελμα βρίσκεται σε αντίθεση με τον μοναχισμό που θεωρεί θετική
δραστηριότητα την απόσυρση από την κοινωνία. Το επάγγελμα είναι μια
δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα μέσα στην κοινωνία και μέσα από αυτήν
την δραστηριότητα ο άνθρωπος εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του απέναντι
στον Θεό.
Η εργασία για τον Λούθηρο είναι η μοίρα του ανθρώπου αλλά δεν πρέπει να
εμφανίζεται ως κάτι για το οποίο ο άνθρωπος θα πρέπει να κάνει
πρωταθλητισμό σε αυτήν.
Επηρεασμένος από τους κοινωνικούς αγώνες της εποχή ο Λ λέγει ότι η
εργασία είναι θεϊκή προσταγή, θέλημα του Θεού. Έτσι ο άνθρωπος πρέπει να
παραμείνει σε αυτό το επάγγελμα που ο Θεός τον τοποθέτησε χωρίς όμως να
υπερβαίνει τα όρια αυτής της θέσης, όρια που αποτελούν υποχρέωση και
καθήκον του ανθρώπου προς τον Δημιουργό αλλά και πεπρωμένο του.
Η στροφή προς το επάγγελμα έγινε από τις προτεσταντικές εκκλησίας και
επικεντρώνεται στον κόσμο, στην εγκόσμια ζωή. Η στροφή αυτή αποτελεί
καθήκον για τα μέλη των εκκλησιών αυτών.
Θα πρέπει όμως να πούμε ότι αυτοί που θεμελίωσαν αυτές τις εκκλησίες δεν
αποσκοπούσαν στην διέγερση του καπιταλισμού μάλιστα αποστρέφονταν
ακόμα και την σκέψη ότι θα μπορούσαν να έχουν κάποια σχέση με τον
καπιταλισμό και αυτό γιατί το πραγματικό τους μέλημα ήταν η σωτηρία της
ψυχής τους
Έτσι η εμπλοκή των προτεσταντικών εκκλησιών και των αντιλήψεων τους
για τον εγκόσμιο προορισμό των ανθρώπων αλλά και η σημασία του
επαγγέλματος για αυτόν τον προορισμό, είναι μια εκδήλωση αυτού που ο Β
λέγει παράδοξο των μη αναμενόμενων αποτελεσμάτων τη κοινωνικής δράσης.
Ο Β μέσω της ΠΗ προσπαθεί να συμβάλει στην κατανόηση του τρόπου με
τον οποίο οι ιδέες απέδρασαν στην ιστορία , εκφράζοντας την προβληματική
του και την πολεμική του απέναντι στην άποψη του Μαρξ για την
προτεραιότητα των υλικών παραγόντων. .
Μάλιστα ο Β λέγει ότι σε καμία περίπτωση δεν θέλει να αντικαταστήσει μια
μονομερή άποψη με μια άλλη. Θεωρεί ότι η ΠΗ έχει διορθωτικό χαρακτήρα
Ο Β υποστηρίζει ότι για την εμφάνιση του καπιταλισμού επιδρούν πολλοί
παράγοντες που διαπλέκονται με ένα τρόπο σύνθετο και μοναδικό. Μάλιστα
θεωρεί ότι είναι αναγκαίο να γίνουν κάποια γεγονότα, να υπάρξει σύμπτωση
στην εμφάνιση τους . Αν δεν υπάρξει σύμπτωση στην εμφάνιση των γεγονότων

24
καμία διαπλοκή παραγόντων από μόνη της δεν οδηγεί στον καπιταλισμό και
οποιαδήποτε προσέγγιση θα είναι καταδικασμένη λόγω της μερικότητας της να
διαθέτει περιορισμένο ερμηνευτικό εύρος στοιχείο που συχνά οδηγεί σε
πιθανότητες. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ο Β ήταν φανατικός οπαδός της
στατιστικής απλά θέλει να πει ότι μόνο μέσα της προσέγγισης μπορούμε να
βρούμε την πραγματικότητα. Αυτό που επιχειρεί στην ΠΗ είναι να εξετάσει τον
βαθμό που οι θρησκευτικές ιδέες και εδώ η Μεταρρύθμιση επιδρά στην
ανάπτυξη του καπιταλισμού

ΕΝΟΤΗΤΑ 2.4
ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Της ΠΗ

Σε αυτό το κεφάλαιο ο Β επιδιώκει να ερμηνεύσει τον εγκόσμιο

ασκητισμό με αναφορά στη θρησκευτική καταβολή στις διάφορες
προτεσταντικές εκκλησίες.
O B. στο 4ο κεφ. της ΠΗ επισημαίνει ότι από τη στιγμή που μια
κοινωνική ομάδα ή ένα άτομο ασπαστεί μια θρησκευτική πίστη που
περιέχει ηθικές επιταγές, αυτή η θρησκευτική πίστη καθοδηγεί και την
πρακτική του συμπεριφορά.
Φαίνεται ότι οι ηθικοί κανόνες που υπάρχουν στον προτεσταντισμό αλλά
και στις διάφορες εκφάνσεις αυτού, ως προς την επιρροή τους στην ηθική
συμπεριφορά μπορεί να έχουν τα ίδια αποτελέσματα.
Δημιουργούν μέσω από πρότυπα και κανόνες, ορισμένες ψυχολογικές
ωθήσεις και κίνητρα. Η ασκητική συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα τέτοιων
ψυχολογικών ωθήσεων και αυτή η ασκητική συμπεριφορά προδιαθέτει
τον πιστό να αυτοαναιρείται να υποτάσσεται ή να εξαφανίζεται το εγώ
του.
Ο Καλβινισμός είναι μια μορφή πίστης που καθορίζεται από το δόγμα
του προκαθορισμού δηλαδή ο Θεός για την δόξα του οποίου υπάρχουν οι
άνθρωποι έχει προκαθορίσει την πορεία του καθενός, έχει αποφασίσει για
το ποιος είναι ο εκλεκτός που θα σωθεί ή όχι όταν θα γίνει η Δευτέρα
Παρουσία . Είναι μια θεϊκή απόφαση που δεν μπορούν να την αλλάξουν οι
θνητοί. Είναι προδιαγραμμενο ποιοι θα αποκτήσουν την Θεία Χάρη

25
Αυτή η αποδοχή του δόγματος του προκαθορισμού οδήγησε στην
εσωτερική μοναξιά των μεμονωμένων ατόμων αφού δεν υφίσταται για
τους προτεστάντες η εκτόνωση μέσω της εξομολόγησης και τις άφεσης
των αμαρτιών. Την ίδια στιγμή κορυφώνεται η διαδικασία απομαγευσης
αφού κατάργησε τις τελετές και τα άσματα και διέγραψε όλους του
μαγικούς τρόπους που ο πουριτανισμός θεωρούσε αμαρτία και
δεισιδαιμονία.
Η αποδοχή του δόγματος του προκαθορισμού είναι μια νέα
κοσμοαντίληψη που είναι εχθρική με κάθε τι που είναι αισθησιακό
συγκινησιακό επειδή θεωρείται άχρηστο και άχρηστο είναι ότι δεν
μπορεί να μεταβάλει την προκαθορισμένη μοίρα του ανθρώπου. Τέτοιες
εκδηλώσεις λοιπόν κρύβουν την αμαρτία τη δεισιδαιμονία και την αίρεση
Αυτή η εσωτερική απομόνωση δημιούργησε ένα «εθνικό χαρακτήρα»
στην κοινωνική ψυχολογία των προτεσταντών δηλαδή διαμόρφωσε την
ψυχολογική δομή ενός έθνους . Ο Β χαρακτηρίζει αυτόν τον εθνικό
χαρακτήρα «χωρίς ψευδαισθήσεις απαισιόδοξο ατομικισμό»
Οι άνθρωποι οφείλουν να δείξουν την εμπιστοσύνη τους μόνο στον Θεό
αλλά αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να αποσπαστεί από τις
δεσμεύσεις του κοινωνικού΄ περίγυρου .
Ο Β πιστεύει ότι αυτό πραγματοποιείται από την επιρροή της επιταγής
«αγάπα τον πλησίον σου’». Η επιταγή αυτή, επειδή πρέπει να υπηρετεί τη
δόξα του Θεού, πραγματοποιείται με την εκπλήρωση από την μεριά του
πιστού των καθημερινών του καθηκόντων και καθώς εκπληρώνονται αυτά
τα καθήκοντα, η όλη διαδικασία αποκτά ένα απρόσωπο –
εξαντικειμενοποιημενο χαρακτήρα ενώ παράλληλα οργανώνονται
κοινωνικά οι άνθρωποι. Ακριβώς γιατί υπάρχει ένας σαφής σκοπός οι
πιστοί παίρνουν αποφάσεις που τις υλοποιούν και που πραγματοποιούνται
με τρόπο υπολογιστικό και χρησιμοποιούνται τα κατάλληλα μέσα για την
επίτευξη του σκοπού
Η κοινωνική οργάνωση έχει ρυθμισμένες κοινωνικές σχέσεις και
εγκρίνεται από τον Θεό γιατί είναι Αυτός που την δημιούργησε για να
ωφελήσει τους ανθρώπους.
Συμφωνα λοιπόν με αυτό το σκεπτικό, η εργασία πέρα από το ότι προάγει
την κοινωνική οργάνωση για τους ανθρώπους,, είναι και θέλημα του Θεού
αλλά είναι και απόδειξη της προσήλωσης σε Αυτόν . Δηλαδή η επιμέρους
εργασία του καθενός προάγει το κοινωνικό σύνολο , κάτι που είναι
ωφέλιμο για τους ανθρώπους και αρεστό στον Θεό που οφείλουν να
δοξάζουν. Οι εργαζόμενοι σκληρά δοξάζουν τον Θεό. Επομένως το να
εργάζομαι στο επάγγελμα στο οποίο έχω κληθεί είναι σαν να βρίσκομαι
στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου και το ωφελώ. Αλλά αυτή η
διαδικασία υπηρετεί και τη δόξα του Θεού.
Από τα παραπάνω βλέπουμε ότι το δόγμα του προκαθορισμού έχει διπλή
σημασία:

26
 Συνέβαλε στην διαμόρφωση του ωφελιμιστικού χαρακτήρα της
προτεσταντικής ηθικής
 Και επέδρασε στο νόημα που έχει η εργασία στο επάγγελμα για τους
πιστούς των προτεσταντικών εκκλησιών.
Όμως το δόγμα του προκαθορισμού δημιούργησε μια ένταση στους
πιστούς. Ποιοι είναι οι εκλεκτοί? Είμαι εγώ σε αυτούς? Γιατί ο εκλεκτός
δεν έχει κάτι χαρακτηριστικό στην εξωτερική εμφάνιση. Είμαι εγώ αυτός
που θα σωθώ? Εμπιστεύεται τον Θεό ο πραγματικός πιστός και αυτή η
εμπιστοσύνη είναι η «βεβαιότητα της σωτηρίας»
Αυτό όμως αύξανε την ένταση ανάμεσα στους πιστούς. Οι συμβουλές
προς το ποίμνιο είχαν δυο διαστάσεις.
Η μια , θεωρεί ότι είναι χρέος των πιστών να ασκούν έλεγχο στον εαυτό
τους και να απορρίπτουν κάθε αμφιβολία που είναι πρόκληση του
διαβόλου
Η δεύτερη, που θεωρείται μέσο και προϋπόθεση για να αποκτηθεί η
αυτοπεποίθηση , είναι η εντατική επαγγελματική δραστηριότητα στην
οποία πρέπει να επιδίδονται οι πιστοί. Η εντατική εργασία είναι αυτή που
διαλύει την αμφιβολία για τη σωτηρία ή μη
Η ένωση με το θειο πιστεύουν οι προτεστάντες έρχεται όταν ο πιστός
αισθάνεται ότι είναι όργανο του Θεού αλλά και εδώ ο Καλβίνος
αμφισβητούσε τα συναισθήματα ως τρόπο διασφάλισης της βεβαιότητας
της σωτηρίας και η πίστη πρέπει να πιστοποιείται με αντικειμενικό τρόπο.
Οδηγός για τους πιστούς είναι οι περιπτώσεις της Βίβλου για το πώς
συμπεριφέρθηκαν κάποιοι συγκεκριμένοι εκλεκτοί του Θεού.
Τα καλά έργα αποτελούν κάποιες ενδείξεις για την σωτηρία, δεν είναι
όμως αποδείξεις. Είναι ενδείξεις για την επιλογή που έχει ήδη ο Θεός
πραγματοποιήσει και στην προκείμενη περίπτωση είναι η σωτηρία τους.
Όσο πιο πολλές πράξεις κάνει κανείς τόσο πολλαπλασιάζονται οι
ενδείξεις για τη σωτηρία.. Την διαδικασία της πραγματοποίησης των
καλών πράξεων ο πιστός την ελέγχει αλλά και αυτοελέγχεται.
Η διαδικασία έχει ασκητικό χαρακτήρα καθώς καταξιώνεται η πίστη με
τα καλά έργα που κάνει ο πιστός και μέσα από τα οποία δοξάζεται ο Θεός,
ενισχύονται και οι ενδείξεις για την σωτηρία του . Η διαδικασία τέλεσης
καλών πράξεων έχει συστηματικό χαρακτήρα και οργανώνει τη ζωή των
πιστών αλλά οργανώνεται και ο αυτοέλεγχος και η στάθμιση των ηθικών
επιπτώσεων και της σημασίας των πράξεων. Από αυτήν την άποψη ο
ασκητισμός είναι εγκόσμιος, πραγματοποιείται μέσα στον κόσμο.
Ο αυτοέλεγχος αυτός κατά τον οποίο εξετάζονται οι πράξεις σε σχέση
με τις ηθικές συνέπειες είναι χαρακτηριστικό των μοναχών αλλά και τον
πουριτανών με την μόνο διαφορά ότι οι πουριτανοί ασκούν τον
αυτοελ4εγχο στον εγκόσμιο βίο. Μέσα από αυτόν τον επανέλεγχο
οικοδομείται μια προσωπικότητα όπου το άτομο είναι σε θέση να ενεργεί
σύμφωνα με τον προσανατολισμό της πίστης και σε απόσταση από τα

27
συναισθήματα. Ο Β λέγει ότι πολλές φορές ο εγκόσμιος2 ασκητισμός
θεωρείται ως ο παραμερισμός του ζωικού στοιχείου και η ανάδειξη της
ευταξίας στην καθημερινή ζωή. Στον καλβινισμό επικρατεί η ιδέα ότι η
απόδειξη της πίστης και της επιλογής βρίσκεται στην εγκόσμια
επαγγελματική δραστηριότητα και κάθε συναισθηματική υποτροπή είναι
έλλειψη της Θείας Χάρης και αντιμετωπίζεται με περιφρόνηση.
Έτσι με βάση τα προηγούμενα παρατηρείται μια ξέφρενη
εργασιοθεραπεία η οποία αλλά ζει το νόημα της εργασίας που αποτελεί
για αυτούς κάλεσμα θεϊκό και τίποτα λιγότερο.
Μάλιστα δεν έχει σημασία το επάγγελμα αυτό καθ αυτό όσο η επιτυχία
στο επάγγελμα μέσω της εργασίας γιατί σηματοδοτεί την ύπαρξη του
δώρου της Θείας Χάρης. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα μια ψυχολογική
πίεση στον πιστό που δημιουργεί κατάλληλες προϋποθέσεις για να
αυξήσει την επιτυχία στο επάγγελμα για να αποδειχτεί η επιλογή του
εργαζόμενου στην κατηγορία των εκλεκτών του Θεού. Κατά τον Β αυτή η
προσπάθεια είχε σαν αποτέλεσμα την προαγωγή του καπιταλισμού και
αυτό είναι ένα μη αναμενόμενο αποτέλεσμα της ιδιαίτερης μορφής της
θρησκευτικότητας που διακρίνει τους ασκητικούς προτεστάντες.
Ο Β υποστηρίζει ότι η αντίληψη περί εργασίας διευκολύνει τη
διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου αλλά και με τη αποφυγή του
εύκολου κέρδους αλλά και την αποφυγή της σπατάλης του πλούτου
γίνεται δυνατόν να διοχετεύουν κεφάλαια στην μεταποιητική βιομηχανία
και να βοηθηθεί η ανάπτυξη της.
Αυτό λέγει ο Β το συναντούμε και στον πιετισμό και στον μεθοδισμό,
μάλιστα ο μεθοδισμός διαμορφώνει μια θρησκευτική βάση που θέλει από
τους πιστούς ασκητική συμπεριφορά που κατάληξε να είναι ταυτόσημη ως
προς την επαγγελματική εργασία στάση. Στις εκκλησίες αυτές υπάρχει
μια περιορισμένη αποδοχή του συναισθηματικού στοιχείου και αυτό λέγει
ο Β περιορίζει την εκλογίκευση της ασκητικής δραστηριότητας των
οπαδών-πιτών αλλά περιορισμένη είναι και η αποδοχή της σημασίας της
επαγγελματικής εργασίας. Μετριάζεται η ένταση που διακατέχει τα μέλη
και που τα οδηγεί στο να επιζητούν επιβεβαίωση ότι τους έχει δοθεί η
Θεία χάρη μέσα από τα καλά και ωφέλιμα έργα. Φαίνεται ότι τα
κοινωνικά στρώματα των υπαλλήλων εργατών, τεχνιτών και
οικοτεχνιτών τονίζουν την ανάγκη εκπλήρωσης του καθήκοντος αλλά
παράλληλα εξυμνούν και την σκληρή εργασία.
Αντίθετα, οι σκληρές καλβινιστικές θέσεις έχουν μεγαλύτερη
ανταπόκριση στους καπιταλιστές επιχειρηματίες και εδώ ο Β χρησιμοποιεί
το σχήμα της εκλεκτικής συγγένειας για να συνδέσει ιδέες του
προτεσταντισμού με συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα που
διακρίνονται από συγκεκριμένες και διαφορετικές στάσεις ζωής.
Οι βαπτιστές, οι μεννονίτες και οι κουακεροι διακρίνονται από μια ηθική
βάση που διαφέρει από αυτήν των καλβινιστών. Η διαδικασία

28
απομαγευσης του κόσμου φτάνει στην ακραία της μορφή και θεωρούν ότι
η σωτηρία είναι ικανή να επιτευχθεί ακόμα και για αυτούς που δεν
γνωρίζουν τίποτα για την δεύτερη κρίση. Παρά τις διαφοροποιήσεις τους
από τα αυστηρά καλβινιστικά δόγματα, θεωρούν ότι τα καλά έργα
οδηγούν στην σωτηρία. Οδηγούνται και αυτοί στον εγκόσμιο ασκητισμό
όπου ο εσωτερικός έλεγχος του πιστού παίζει σημαντικό ρόλο στην
εξέλιξη του καπιταλισμού.
Ο Β πιστεύει ότι ο πιστός βαπτιστής κινητοποιείται στην εργασία
έντονα για να κάνει αυτό που αισθάνεται καθήκον γιατί αυτοελέγχεται σε
εθελοντική βάση και υποτάσσεται στην θρησκευτική κοινότητα γιατί ο
ίδιος το θέλει και δεν του επιβάλλεται εξωτερικά π.χ από το κράτος.

Συμπερασματικά η αναζήτηση της Θείας Χάρης χαρακτηρίζει με

μικρές διαφορές όλα τα προτεσταντικά δόγματα και αυτή η θεια χάρη
πραγματοποιείται με τα καλά και ωφέλιμα έργα και γίνεται εφικτή μέσα
από την καταξίωση αλλά και από την αποσπάσει του ανθρώπου από τα
σαρκικά στοιχεία και το συναίσθημα, στοιχεία που θεωρούνται εχθρικά.
Η καταξίωση επιτυγχάνεται με καθημερινό αυτοέλεγχο που διέπει την
καθημερινή συμπεριφορά. Και που οδηγεί στον εγκόσμιο ασκητισμό που
κανονίζει την καθημερινή ζωή και αποτελεί μια διαδικασία για μια θέση
στον άλλο κόσμο

29
ΕΝΟΤΗΤΑ 2.5
ΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΗΣ ΠΗ
Εδώ ο Β προσπαθεί να συνδέσει τον εγκόσμιο ασκητικό τρόπο ζωής με
μια οικονομική συμπεριφορά που την χαρακτηρίζει το π[πνεύμα του
καπιταλισμού. Η σύνδεση αυτή επιτυγχάνεται μέσα από τις συμβουλές
των προτεσταντών κληρικών που κατευθύνουν την ζωή των πιστών αλλά
και την οικονομική τους συμπεριφορά. Εστιάζεται ειδικά στους άγγλους
πουριτανούς στους οποίους φαίνεται πιο έντονα η καλβινιστική άποψη
περί επαγγέλματος και εδικά στον Μπαξτερ.
Γενικά παρατηρείται μια εχθρότητα στην απόκτηση πλούτου στους
προτεστάντες και αυτό γιατί η προσπάθεια απόκτησης πλούτου είναι μια
ενασχόληση που δεν δοξάζει τον Θεό αλλά και γιατί η κατοχή πλούτου
οδηγεί στην απόλαυση αυτού του πλούτου στις σαρκικές απολαύσεις και
στην τεμπελιά που απομακρύνουν τον πιστό από την βασική του
ενασχόληση που πρέπει να είναι η εργασία. Έτσι ο πλούτος είναι κάτι το
επικίνδυνο γιατί οδηγεί σε παρέκκλιση από την εργασία που είναι ο
σκοπό του ανθρώπου κα χρησιμεύει για να μεγαλώσει η δόξα του Θεού.
Το γεγονός ότι η σκληρή εργασία στο επάγγελμα που εκλήθη ο καθένας
γίνεται με σκοπό την δόξα του Θεού (Μπαξτερ), δεν είναι κάτι νέο στην
δυτικοευρωπαϊκή παράδοση Την πρακτική αυτή την συνάγουμε και στα
μοναστικά τάγματα αλλά εδώ το νέο στοιχείο είναι μια σύνθεση, που
περιλαμβάνει την αντίληψη που διακατέχει τους καλβινιστές ότι ο σκοπός
της ζωής είναι η εργασία αλλά και στην ερμηνεία που βρίσκεται πίσω από
αυτήν την αντίληψη.
Ακόμη και ο πλούσιος πρέπει να εργάζεται σκληρά γιατί βάση του
δόγματος του προκαθορισμού ο Θεός έχει προνοήσει και για τον πλούσιο
ο οποίος είναι υποχρεωμένος να ασκήσει το επάγγελμα που του έχει
ορίσει ο Θεός.
Ακόμα και το επάγγελμα, η εξειδίκευση που έχει ο καθένας στον
καταμερισμό της εργασίας είναι έκφραση της θέλησης του Θεού και ο
πιστός οφείλει να την αποδεχτεί . Έτσι ο καταμερισμός της εργασίας εχερι
ωφελιμιστική διάσταση γιατί βοηθά στην τεχνική καλυτέρευσης της
εργασίας ώστε να παράγονται περισσότερα και καλύτερα προϊόντα αλλά
και στην αντίληψη ότι αν ο εργάτης είναι εξοδευμένος στο επάγγελμα του,
η εργασία θα εκτελεστεί με τάξη, με ευταξία. Γιατί αν δουλεύει ο εργάτης
από δω και από εκεί υπάρχει αστάθεια. Τόσο ο καταμερισμός της εργασία
όσο και η εξειδίκευση είναι απαραίτητα και θέλημα του Θεού.
Φυσικά μπορεί να αλλάξει κάποιος επάγγελμα αρκεί αυτό που θα κάνει
να είναι πιο χρήσιμο.

30
Ο Β ορίζει την χρησιμότητα του επαγγέλματος για τους πουριτανούς σε
έχει θρησκευτικές βάσεις και τρεις διαστάσεις:
Πρώτον, η χρησιμότητα ενός επαγγέλματος κρίνεται από την εύνοια που
δείχνει ο Θεός με τα κριτήρια της θρησκευτικής ηθικής που επικρατεί
Δεύτερον, από την χρησιμότητα στο κοινωνικό σύνολο των προϊόντων
που παράγονται στο συγκεκριμένο επάγγελμα.
Τρίτον, από την δυνατότητα να υπάρχει κέρδος για τον εργαζόμενο.
Αυτό το τελευταίο κριτήριο εχει σημαντική και πρακτική σημασία γιατί
επιτρέποντας ο Θεός σε μερικούς να αποκομίζουν κέρδος δείχνει την
θέληση και την επιλογή Του. Έτσι αυτοί που είναι εκλεκτοί της Θείας
Χάρης δεν έχουν άλλη επιλογή από το να ακολουθήσουν την θεϊκή
επιταγή και να δημιουργήσουν μεγαλύτερο κέρδος. Έτσι όχι μόνο
παρατηρούμε μια νέα ηθική αποδοχής του κέρδους αλλά και την
επικρότηση του. Καινοτομία μεγάλη
Έτσι ο πλούτος που προκύπτει αυτό την συστηματική και σκληρή
δουλειά είναι αποδεκτή ενέργεια όχι όμως για να καταναλωθεί με
τρυφηλό τρόπο αλλά ως προϋπόθεση για την πρέπουσα άρα και ηθική
τέλεση του επαγγέλματος. Βέβαια με αυτόν τον τρόπο πληθαίνουν οι
ενδείξεις ότι ο Θεός επέλεξε τον πιστό να εισέλθει στη Θεια Χάρη. Από
αυτήν την άποψη η καπιταλιστική δραστηριότητα επιδοκιμάζεται ηθικά
και κοινωνικά
Ο Μπαξτερ έλεγε ότι αρέσει στον Θεό η χρηστικότητα στην
συμπεριφορά των πιστών αρκεί να μην συνοδεύεται από συναισθηματικές
εξάρσεις αλλά από αυστηρή προσήλωση στο τύπο που ισχύει για πάντα.
Αυτή η υπακοή στο τύπο χαρακτηρίζει τους πουριτανούς που μέσα από
την εγκόσμιο ασκητισμό συμβάλλουν με άμεσο τρόπο στην ανέλιξη του
καπιταλισμού.
Ο Β εκφράζει την αντίθεση του στην «απόλαυση της ζωής» και ενώ
στην φεουδαρχία βλέπουμε μια στήριξη στην γήινη υλικά διάσταση με
υποστήριξη διάφορων δραστηριοτήτων όπως τα σπορ, τα α μεσαία
αστικά στρώματα που αγκαλίζουν τον πουριτανισμό αντιτίθενται σε
ανάλογες δραστηριότητες που δεν έχουν ωφελιμιστικό σκοπό. Δέχονται
μόνο την αναψυχή και αυτό γιατί μέσω αυτή επιστρέφει ο πιστός με
μεγαλύτερη ζέση στα καθήκοντά του.
Οι πουριτανοί καλβινιστές αρνούνται και την κλασική παιδεία και ότι
μπορεί να θεωρηθεί άχρηστο και να βγάλει τον πιστό από την ασκητική
ενασχόληση του με την εργασία προς την δόξα του Θεού. Τυποποιείται η
συμπεριφορά ακόμα και η ένδυση και ο λόγος που εκφέρουν.
Ο άνθρωπος πρέπει να ξοδεύει τα απαραίτητα και όχι παραπάνω γιατί
ο σκοπός είναι να εκπληρώσει το καθήκον του, τον σκοπό του που είναι η
δόξα του Θεού. Η αντίληψη αυτή έκανε τους προτεστάντες πρωταθλητές
της ηθικής και συνέβαλε στον περιορισμό της κατανάλωσης. Από την

31
άλλη μεριά το κέρδος και ο πλούτος επιτρέπονται σε σχέση με τις
μεσαιωνικές απαγορεύσεις.
Ο Β πιστεύει ότι ο περιορισμός της κατανάλωσης με την αποδοχή του
«μην ξοδεύετε» αλλά και η αποδοχή του πλούτου και του κέρδους
οδήγησαν στον σχηματισμό κεφαλαίου αλλά και στην αποταμίευση. Έτσι
το μέρος του κεφαλαίου που δεν ξοδεύτηκε στην πολυτελή ζωή,
διοχετεύθηκε σε παραγωγικές επενδύσεις.
Αυτό είναι και η ουσία του ‘πνεύματος του καπιταλισμού’ που
παρατηρείται σε διάφορες περιοχές της Δύσης κατά τον 17 και μετά
αιώνα.
Ο εγκόσμιος ασκητισμός των προτεσταντών είναι ένα φαινόμενο που το
βλέπουμε και στον χριστιανικό μοναστικό ασκητισμό. Καθώς μαζεύεται
πλούτος όλο και πληθαίνουν τα φαινόμενα αποστασιοποίησης από ένα
λιτό και ασκητικό πρότυπο. Και ενώ σχετικά με τον πλούτο των μοναχών
έχουμε την μοναστηριακή μεταρρύθμιση, στην περίπτωση του εγκόσμιου
ασκητισμού εμφανίζεται μια προσπάθεια ανανέωσης που την προάγουν οι
γνήσιοι οπαδοί της εργατικότητας και της κάθε είδους εξοικονόμησης
που προέρχονται από τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Αντίθετα όσοι
πλουτίζουν δείχνουν μια αυξανόμενη τάση για χαλάρωση.
Έτσι προτείνεται η λύση προς τους πιστούς να κερδίζουν και να
αποταμιεύουν οσο περισσότερο μπορούν, να γίνουν πραγματικά
πλούσιοι.
Αυτή η προτροπή είχε σαν αποτέλεσμα μια οικονομική πρακτική που
όπως λέγει ο Β είχε τεράστια σημασία για την εξέλιξη του καπιταλισμού
αφού δεν συνδέεται πια με τον θρησκευτικό ενθουσιασμό αλλά είναι μια
ωφελιμιστική παραδοχή
Έτσι δημιουργείται ένα «ειδικά αστικό επαγγελματικό ήθος» που το
βλέπουμε τόσο στους ευχαριστημένους με τον εαυτό τους επιχειρηματίες
και ηθικά σπίλους, όσο και στους προσκολλημένους στην εργασία τους
εργάτες που και αυτοί επιτελούν επαγγελματικό έργο που παρά το
γεγονός ότι δεν κερδίζουν πολλά χρήματα από αυτό, «αρέσει» στον Θεό.
Έτσι δημιουργείται ένα δίπολο, από την μια είναι οι εργάτες και από την
άλλη οι καπιταλιστές επιχειρηματίες που επιτελούν και οι δυο πλευρές
επιτελούν ένα έργο θετικό που υπηρετεί τον Θεό.
Ο εγκόσμιος ασκητισμός λέγει ο Β λειτουργεί σαν ιδεολογία. Νομιμοποιεί
και δικαιολογεί και κάνει αποδεκτή στους εργάτες την κατάσταση ότι
πρέπει να είναι στην τέλεση ενός επαγγέλματος στο οποίο έχουν κληθεί να
κάνουν οι συγκεκριμένοι πιστοί.. Την ίδια στιγμή καθίσταται επάγγελμα
και η εργοδοτική δραστηριότητα του καπιταλιστή επιχειρηματία . Πίσω
από αυτές στις ιδεολογικές πρακτικές φαίνεται η ότι μες από την
συγκεκριμένη εργασία που πρέπει να γίνει με άψογο τρόπο διασφαλίζεται
η Θεια Χάρη για τον πιστό.

32
 Από την στιγμή που υποχωρεί το μαγικο-θρησκευτικό στοιχείο η
εκκοσμίκευση αφαιρεί από τους φορείς της εργασιακής ηθικής το
θρησκευτικό περίβλημα της διασφάλισης της Θειας Χάρης και της
σωτηρίας. Αυτό το φαινόμενο είχε παίξει σημαντικό ρόλο για την αρχική
εκτίναξη του καπιταλισμού και για το ρίζωμα του
Έτσι οι επαγγελματικές πρακτικές αποδεσμεύονται από το
θρησκευτικό στοιχείο αλλά παραμένουν οι ρόλοι τόσο των πουριτανών
καπιταλιστών όσο και των εργατών . Έτσι αρχίζει μια τρομερή και
φρενήρη ενασχόληση για τα «εξωτερικά αγαθά»΄και τα υλικά αγαθά που
οι πάντες στο σύγχρονο κόσμο εμπλέκονται και εγκλωβίζονται σαν να
είναι σε ένα «σιδερένιο κλουβί» από το ποιο δεν υπάρχει τρόπος να
ξεφύγουν.
Η ακραία εκκοσμικευση αλλά και ο ορθολογισμός δημιουργούν ένα
ασφυκτικό περιοριστικό πλαίσιο που έχει την δική του νομοτέλεια και που
πιστεύει ο Β ότι είναι ένα σιδερένιο κλουβί .Ο Β απορρίπτει αυτές τις
διεργασίες και ταυτόχρονα υποστηρίζει ότι όταν κάποιος εισέρχεται σε
διαδικασία αποτίμησης μπορεί να αποσπαστεί από τον χώρο της
επιστήμης και να μπει στον χώρο των αξιολογικών κρίσεων. Αυτά τα δύο
δεν ταυτίζονται και δεν πρέπει να συγχέονται.
Ο Β υποστηρίζει ότι δεν πρέπει να δίνεται σημασία στις ιδέες του
προτεσταντικού ασκητισμού για τη διαμόρφωση του σύγχρονου
καπιταλισμού και αυτό είναι κάτι που το τονίζει ιδιαίτερα ο Β . Λέγει ότι
θα πρέπει να συνυπολογίζονται τόσο η υλιστική διάσταση όσο και οι
επιρροή των ιδεών γιατί οποιαδήποτε μονόπλευρη θεώρηση θα είναι
αναληθής λόγω της μερικότητας της. Επισημαίνει ο Β ότι ακόμα
περισσότερο όταν αφετηρία της μονομέρειας είναι το ερμηνευτικό σχήμα
του όπου την επιβεβαίωση επιζητούν προκαταβολικά οι ενδιαφερόμενοι.
Και εδώ ο Β μιλά για τους μαρξιστές της εποχής του που το έργο του Β
για αυτούς είναι απάντηση και πρόκληση

33
Κεφάλαιο 3

Η ΣΥΖΉΤΗΣΗ ΣΧΕΤΙΚΆ ΜΕ ΤΗΝ ΠH

ENOTHTA 3.1

Βέμπερ εναντίον Μαρξ.

Η διαμάχη – συζήτηση ανάμεσα στις απόψεις του Βέμπερ σε

αντιδιαστολή με αυτές των μαρξιστών χωρίζεται σε δύο περιόδους.
Η πρώτη ξεκινά από την πρώτη δημοσίευση της ΠΗ μέχρι την συζήτηση
από τον Φισκόφ
Η δεύτερη ξεκινά από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι την συζήτηση από
τον Μάρσαλ και την συμβολή των Γκιντενς και Κολλινς
Ο Φισκόφ ασχολείται με την ιστορία της διαμάχης – συζήτησης για την
προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού. Από αυτό
προκύπτει ότι ένας αριθμός μη μαρξιστών σχολιαστών του έργου του Β ,
που έλεγε ότι το έργο του Β είναι συμπλήρωμα στην μαρξιστική
υπόθεση.
Μάλιστα η τελευταία άποψη έλεγε ότι έχουν προβάδισμα οι υλικές
συνθήκες της ύπαρξης, της παραγωγής της υλικής ζωής σε σχέση και
τελικά διαμορφώνουν τις ιδέες οι οποίες τους αντιστοιχούν.
Οι μαρξιστές υποστήριζαν ότι για να δοθεί μια εξήγηση στο
ορθολογισμό της Δύσης προς τον καπιταλισμό θα πρέπει να αναγνωριστεί
η θεμελιακή επίδραση των υλικών και οικονομικών συνθηκών και
παραγόντων.
Η προσέγγιση του Β πολλές φορές αντιμετωπίστηκε σαν συμπλήρωμα
στην μαρξιστική θεώρηση.
Ο ίδιος ο Β λέγει ότι ο καπιταλισμός είναι αποτέλεσμα ειδικών συνθηκών
που δημιουργήθηκαν από την προτεσταντική μεταρρύθμιση και τις ιδέες
που αυτή η μεταρρύθμιση δημιούργησε.
Το λαδί στη φωτιά το έριξε ο ίδιος το Βέμπερ που στο δοκίμια του
ουσιαστικά επιτίθεται στους μαρξιστές και στον Μαρξισμό της εποχής
του. Μάλιστα αντιπαρατίθεται με απαξιωτικό τρόπο στους υλιστές και
στον υλισμό των μελών του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της
Γερμανίας για τους οποίους πίστευε ότι ανήκουν στο τρελοκομείο ή στον
ζωολογικό κήπο.. Έτσι και αυτοί ήταν εχθρικοί μαζί του.
Επειδή ο Β τόνιζε τους ιδεατούς παράγοντες, δόθηκε η εικόνα ότι τα
γραπτά του ήταν η απάντηση στον Μαρξισμό και στον Μαρξ και ότι
επιχειρούσε να ανατρέψει το γενικό μαρξιστικό σχήμα για την
προτεραιότητα των υλικών έναντι των άλλων παραγόντων αλλά και την

34
συγκεκριμένη εξήγηση του μαρξισμού για την εμφάνιση του σύγχρονου
καπιταλισμού.
Έτσι όλοι μαρξιστές και μη μαρξιστές, θεώρησαν ότι οι απόψεις του Β
είναι μια προσπάθεια να επιβληθεί ο ιδεαλισμός στον υλισμό.
Από την μια πανηγύρισαν οι εχθροί του Μαρξισμού που θεώρησαν ότι με
αυτόν τον τρόπο θ θα κατατροπωθεί το αντίπαλο δέος.
Από την άλλοι οι μαρξιστές θεώρησαν ότι γίνεται μια επίθεση
ιδεολογικού χαρακτήρα και θεώρησαν την ΠΗ προκάλυμμα για την
ιδεολογική επίθεση και απάντησαν αναλόγως.. Έτσι ρίζωσε η διαμάχη
και η αντιπαράθεση σε βαθμό που η ουσιαστική συζήτηση ακυρώθηκε.

3.1.2
Το μαρξιστικό σχήμα.
Για να αναλύσουμε τις αντιλήψεις του Μαρξ για την ανάπτυξη του
καπιταλισμού και εκείνες του Β θα πρέπει κατά ανάγκη να δούμε την
μαρξιστική προσέγγιση
Κατά το μαρξιστικό σχήμα δίνεται μια προτεραιότητα στο υλικό-
οικονομικό στοιχείο έναντι των άλλων ιδεών.
Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι όλες οι σχέσεις κατά τη διάρκεια της
παραγωγικής διαδικασίας, των σχέσεων παραγωγής, παίρνουν την μορφή
ιδιοκτησιακών σχέσεων και διαπλέκονται με τα διαθέσιμα μέσα
παραγωγής, που είναι τα μηχανήματα η τεχνολογία η εργατική δύναμη και
ο ανθρώπινος παράγοντας. Το αποτέλεσμα της διαπλοκής αυτής
δημιουργεί την οικονομική δομή της κοινωνίας, το αληθινό θεμέλιο της
κοινωνίας, την υλική βάση.
Ανάμεσα στις δυνάμεις και τις σχέσεις παραγωγής δημιουργείται μια
ένταση που περνά και στο κοινωνικό-παραγωγικό σύστημα του
καπιταλισμού και αποτελεί την βασική αντίφαση του συστήματος αυτού
και η επίλυση αυτής της αντίφασης επιφέρει την συνολική κοινωνική
μεταβολή.
Έτσι παραγωγικές δυνάμεις λόγω της τεχνολογικής προόδου και του
καταμερισμού της εργασίας περιλαμβάνουν το σύνολο των μελών της
κοινωνίας στην παραγωγική προσπάθεια. Έτσι οι παραγωγικές δυνάμεις
είναι κοινωνικοποιημένες. Από την άλλη μεριά όμως συγκρούονται με τον
ατομικό χαρακτήρα που λαμβάνει η ιδιοποίηση των αγαθών όπως
επιβάλλει το καπιταλιστικό σύστημα.
Αυτή η μόνιμη αντίφαση κατά τον Μαρξ γίνεται όλο και μεγαλύτερη
οξύνοντας την ταξική πάλη ανάμεσα στις δυο βασικές κοινωνικές ομάδες
της καπιταλιστικής κοινωνίας στους καπιταλιστές και στους μισθωτού
εργάτες. Όσο οξύνεται η ταξική πάλη τόσο μεγαλώνουν οι πιθανότητες
να καταλάβουν οι εργαζόμενοι την κατάσταση στην οποία βρίσκονται και
να αποκτήσουν την ταξική συνείδηση. Μ την σειρά της η ταξική

35
συνείδηση είναι ο αναγκαίος όρος –προϋπόθεση για την κατάργηση του
καπιταλισμού.
Ένα παράδειγμα λειτουργίας του σχήματος αυτού είναι το εξής: Όσο
αναπτύσσονται τα μεγάλα εργοστάσια κατά τον 19ο αιώνα λόγω αύξησης
των αναγκών, των τεχνικών απαιτήσεων για ολοένα μεγαλύτερη
παραγωγή, τόσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των εργαζόμενων
μισθωτών σε αυτά Οι συνθήκες στο εργοστάσιο κάνουν του
εργαζόμενου να συνειδητοποιούν ότι η κατάσταση όλων των
εργαζόμενων είναι ίδια. Όλοι εργάζονται συλλογικά αλλά το κέρδος το
ιδιοποιούνται οι καπιταλιστές.
Αυτή είναι σημαντική αλλαγή που δεν έχει σχέση με την προηγούμενη
κατάσταση της μεταποιητικής απασχόλησης που λάμβανε χώρα σε μικρά
εργαστήρια όπου οι εργαζόμενοι διέθεταν περιορισμένη αντίληψη της
κατάστασης τους.
Στα μεγάλα σύγχρονα εργοστάσια οι εργαζόμενοι συνειδητοποιούν ότι
«εμείς» οι πολλοί δημιουργούμε τον υλικό πλούτο και οι «αυτοί» οι λίγοι
τον ιδιοποιούνται.
Αυτή είναι η θεωρία του Μαρξ οι πολλοί να ανατρέψουν την κυριαρχία
των ολίγων και να δημιουργήσουν μια άλλη μορφή κοινωνικής
οργάνωσης.
Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι πάνω από την οικονομική δομή της κοινωνίας
υψώνεται ένα ολόκληρο νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα που
αντιστοιχούν συγκεκριμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης.
Το εποικοδόμημα αυτό κατά τα λόγια του Μαρξ είναι όλες οι νομικές,
πολιτικές, θρησκευτικές, αισθητικές, φιλοσοφικές και ιδεολογικές μορφές
με τις οποίες οι άνθρωποι συνειδητοποιούν τη σύγκρουση που προκύπτει
από τις αντιφάσεις της υλικής ζωής και την ξεπερνούν.
Η σχέση των οικονομικών-υλικών διεργασιών και των ιδεών
διατυπώνονται ως εξής: « Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει
την κοινωνική, πολιτική και διανοητική διαδικασία. Δεν είναι η συνείδηση
των ανθρώπων που καθορίζει την ύπαρξη τους αλλά αντίθετα η κοινωνική
τους ύπαρξη καθορίζει την συνείδηση τους».
Ο Μαρξ λέγει ότι όπως υπάρχουν κοινωνικές ανισότητες στην
ιδιοκτησία και στην ιδιοποίηση του παραγομένου πλεονάσματος , έτσι
υπάρχουν και ανισότητες που σχετίζονται με την παραγωγή ιδεών που
σχετίζονται με την γενικότερη κατανομή του πλούτου της κοινωνίας
ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις που την απαρτίζουν.
Έτσι λοιπόν υποστηρίζει ότι σε μια κοινωνία, η κοινωνικής τάξη που
κατέχει τα μέσα της υλικής παραγωγής έχει ταυτόχρονα και τον έλεγχο
στην διανοητική παραγωγή. Έτσι οι ιδέες της άρχουσας τάξης είναι κάθε
εποχή οι κυρίαρχες ιδέες δηλαδή η τάξη που είναι η κυρίαρχη υλική
δύναμη της κοινωνίας είναι ταυτόχρονα η κυρίαρχη διανοητική δύναμη.

36
3.1.3
Αποκλίσεις και συγκλίσεις.

Αποκλίσεις και συγκλίσεις στο έργο των Β και Μαρξ.

 Η μαρξιστική αντίληψη είναι συστημική κυρίως στο Κεφαλαίο. Στα
περισσότερα έργα, όμως ,του Μαρξ τονίζεται η σημασία των
κοινωνικών τάξεων και οι ταξικές μερίδες .
Η Βεμπεριανή αντίληψη σχετίζεται με την εμπειρική πραγματικότητα
και χρησιμοποιεί τον ιδεότυπο.
 Ο Μαρξ διακρίνεται από μια ολιστική προσέγγιση και θεωρεί ότι η
ιστορία πρέπει να κατανοηθεί σαν μια ολότητα , το ίδιο ισχύει και
για την ιστορική πορεία και την κοινωνική μεταβολή.
Ο Βέμπερ δεν το δέχεται αυτό και τονίζει ότι η μαρξιστική προσέγγιση θα
πρέπει να αντιμετωπιστεί σαν ένας ιδεότυπος και τίποτα παραπάνω.
Τονίζει την μοναδικότητα της δυτικής εξέλιξης προς τον καπιταλισμό που
είναι παρέκκλιση όταν την συγκρίνουμε με την κατάσταση σε άλλες
περιοχές του κόσμου την εποχή της μετάβασης προς τον σύγχρονο δυτικό
καπιταλισμό.
Αυτό είναι και σοβαρό θέμα για τον Β που ενδιαφέρεται να δει γιατί η
Δύση διαφοροποιείται από τον υπόλοιπο κόσμο. Για να απαντήσει
ασχολήθηκε με την σύγκριση των παγκόσμιών θρησκειών προβάλλοντας
ειδικά την κυριαρχία του ορθολογισμού που τον συνδέει τον σύγχρονο
καπιταλισμό που σε τελευταία ανάλυση δημιουργεί τον καπιταλισμό.
Θεωρεί ότι ο καπιταλισμός παράγεται από τις εξής παράτονες – εκδοχές
του ορθολογισμού:
1. την ορθολογική επιχείρηση
2. την ορθολογική λογιστική
3. την ορθολογική τεχνολογία
4. τον ορθολογικό νόμο
5. το ορθολογικό πνεύμα τον εξορθολογισμό της οικονομικής ζωής
την ορθολογική οικονομική ηθική
Άρα ο Β τονίζει την σημασία ορισμένων ιδεών στην κοινωνική
μεταβολή
Και ο Β και ο Μαρξ συμφωνούν ότι ο ανορθολογισμός υφίσταται και
αποτελεί σημαντικό πρόβλημα. Διαφέρουν μόνο στην αποτίμηση του:
 Ο Μαρξ υποστήριξε ότι ο ανορθολογισμός είναι ενδογενές
στοιχείο του καπιταλιστικού συστήματος
 Ο Β υποστήριξε ότι ο ανορθολογισμός είναι προϊόν
εξωοικονομικών καυ υπεριστορικών δυνάμεων, που εκφράζονται
(οι δυνάμεις) μέσα τον συνδυασμό ηθικού κίνητρου και χρήματος
από την γραφειοκρατία, από τον εξορθολογισμό και την
εκκοσμικευση.

37
 Ο Μαρξ απέναντι σε αυτήν την αντίληψη προβάλλει την αλλοτρίωση
που χαρακτηρίζει την εργασία και την σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνίας
και την ανατροπή του συστήματος και την ρήξη με την αστική τάξη την
οποία ο Βέμπερ απευχόταν .

 Ο Βέμπερ θεωρούσε ότι ο καπιταλισμός είναι φαινόμενο

μοναδικό και χαρακτηρίζεται από την αντιπαραδοσιοκρατία
δυναμισμό και ορθολογισμό και βιομηχανική παραγωγή που είναι
βασισμένη στον υπολογισμό. Τον ενδιέφερε να αναλύσει το
φαινόμενο και να δει την γένεση του χαρακτήρα του και την
κοινωνική του δομή. Ενδιαφέρονταν να τονίσει την μοναδικότητα
του θρησκευτικού παράγοντα στην ανάπτυξη του καπιταλισμού
Επικεντρώνεται στον ασκητισμό και εδικά στον εγκόσμιο ασκητισμό
που προσανατολίζεται στον παρόντα κόσμο και με τον οποίο
συνδέθηκαν σεκτες και οι προτεσταντικές εκκλησίας με ρύθμιση της
καθημερινής ζωής με σκοπό την σωτηρία. Ο εγκόσμιος ασκητισμό
αποτελεί αναγκαία συνθήκη για την δημιουργία ψυχολογικής ώθησης
που πιέζει τους πιστούς να συνταχτούν με τις απαιτήσεις του πρωίμου
καπιταλισμού.
Η συγγένεια ανάμεσα στην ψυχολογική στάση μελών
συγκεκριμένων προτεσταντικών ομάδων και του σύγχρονου
καπιταλισμού οδήγησε σε μια λειτουργική διαντίδραση μεταξύ τους.
Έτσι πραγματοποιείται μια κινητοποίηση από τις δυο βασικές
κατηγορίες των καπιταλιστών ή επιχειρηματιών και των μισθωτών
εργατών ή προλετάριων που συνεργαζόμενες οδηγούν στον
καπιταλισμό. Οι επιχειρηματίες καπιταλιστές και οι μισθωτοί εργάτες
έδωσαν ώθηση στον σύγχρονο καπιταλισμό και αυτό γιατί: Οι μεν
καπιταλιστές είναι πεπεισμένοι ότι ο πλουτισμός τους είναι θέλημα
Θεού και σαφείς ένδειξη επιλογής τους, οι δε εργάτες με την προθυμία
τους να ασκήσουν σκληρά το επάγγελμα τους δίνεται η χαρά που
είναι έκφανση της Θείας Χάρης.
Ανάλογα με τις αντιλήψεις τους τα κέρδη των καπιταλιστών
επιχειρηματιών συσσωρεύονται και των υπόλοιπων αποταμιεύονται.
 Για τον Μαρξ ο καπιταλισμός έχει πολύ συγκεκριμένο νόημα
και αναφέρεται στην εμπορευματική οικονομία που
χαρακτηρίζεται από την παραγωγή προϊόντων που προορίζονται
για την αγορά. Δηλαδή χαρακτηρίζεται από την παραγωγή
εμπορευμάτων συμπεριλαμβανομένης και της εργατικής
δύναμης που γίνεται και αυτή ένα εμπόρευμα.
Το πλαίσιο αυτό έχει να κάνει με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής,
έννοια με την οποία ο Βέμπερ δε ασχολείται
Για τον Μαρξ η κυριαρχία της εμπορευματικής οικονομίας είναι αυτή
που χαρακτηρίζει ολόκληρη την κοινωνία και αυτήν την κοινωνία έχει

38
στο μυαλό του ο Μαρξ όταν μιλάει για καπιταλιστική κοινωνία και
καπιταλισμό. Η διάκριση του Β σε είδη καπιταλισμών δεν ενδιαφέρει
τον Μαρξ
Ο Παρκιν λέγει ότι στο έργο του Β υπάρχουν δυο θέσεις για την σχέση
των προτεσταντών με την καπιταλιστική νοοτροπία.
Είναι η ισχυρή και η ισχνή θέση
Συμφωνα με την ισχυρή θέση η προτεσταντική διδασκαλία έπαιξε
σημαντικό ρόλο στην εμφάνιση του σύγχρονου καπιταλισμού και αυτό
γιατί ενέπνευσε τόσο τις ιδέες όσο
Έτσι η ισχυρή θέση υποστηρίζει ότι δεν προηγήθηκε μόνο ιστορικά η
ηθική του προτεσταντισμού του καπιταλιστικού πνεύματος αλλα τον
διαμόρφωσε με αποφασιστικό και ενεργό τρόπο καθώς και τις πρακτικές
της οικονομικής δραστηριότητας που χαρακτηρίζει το σύστημα αυτό.
Ειδικά στηρίχθηκε στην αντίληψη περί θεϊκής κλίσης
Η ισχνή θέση δεν υποστηρίζει ότι η ηθική του προτεσταντισμού
προκάλεσε τον καπιταλισμό αλλά ισχυρίζεται ότι και οι δυο στάσεις
πορεύονται μαζί.
Υπάρχει μια μορφή εκλεκτικής συγγένειας ανάμεσα στον κώδικα των
προτεσταντών και στον σύγχρονο καπιταλισμό Ο Παρκιν υπογραμμίζει
ότι ο Μπαξτερ ο ιεροκήρυκας και τον Φραγκλίνος ο καπιταλιστής
ήταν αδέλφια και δεν το γνώριζαν ούτε αυτοί.
Συμφωνα με την ισχνή θέση ο προτεσταντισμός δεν προκάλεσε την
εμφάνιση του καπιταλισμού αλλά έθεσε τις αναγκαίες προϋποθέσεις.
Η πρώτη θέση η «ισχυρή» χρησιμοποιήθηκε εναντίον των μαρξιστών
που έδινε προτεραιότητα στους υλικούς παράγοντες έναντι των ιδεών.
Η δεύτερη αντίληψη του Β ή «ισχνή» είναι αυτή που πλησιάζει τη
μαρξιστική αντίληψη όπως την βλέπουμε στα αναπτύγματα του Μαρξ,
έργο που ο Β αγνοούσε και που έγινε ουσιαστικά γνωστό μετά το 1953.
Σε αυτά ο Μαρξ δείχνει ότι αποδέχεται σε μεγάλο βαθμό την
αυτονομία των ιδεών και των διάφορων ιδεολογιών στις υλικές-
παραγωγικές συνθήκες και σε ορισμένες περιπτώσεις βλέπουμε ότι η
πρωτοκαθεδρία των υλικών παραγόντων ουσιαστικά να εξαφανίζεται
αλλά γενικά διατηρεί την προτεραιότητα που αποδίδεται στους υλικούς
παράγοντες.
Έτσι στην δεύτερη ισχνή περίπτωση θέση βλέπουμε ότι οι δυο
διανοητές συγκλίνουν χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν
διαφορές.
Ο Μαρξ πολλές φορές κατηγορήθηκε για το γεγονός της αναγωγής
του πολύμορφου κόσμου σε ένα βασικό αίτιο , το υλικό- οικονομικό
στοιχείο.
Οι μαρξιστές απαντούν ότι ο Βέμπερ δίνει προτεραιότητα στις ιδέες
Πάντως και οι δυο χαρακτηρίζονται από ένα στοιχείο σφαιρικότητας
που για τον Βέμπερ η τάση για σφαιρικότητα στη μελέτη των

39
κοινωνικών φαινομένων προκύπτει από την εκ μέρους αναγνώριση της
συνθετότητας του κόσμου και την μερικότητα της προσέγγισης του στην
ΠΗ
 Ο Β, σε σχέση με τον ψυχολογικό παράγοντα και τα
ψυχολογικά θεμέλια του καπιταλισμού, πίστευε ότι μπορεί
κανείς να τα συναντήσει και σε άλλες εκδοχές του
προτεσταντισμού μη παύοντας να θεωρεί σημαντικά στοιχεία
για την εμφάνιση του καπιταλισμού. Υπήρχαν και άλλες
θρησκείες που είχαν αναπτύξει ηθικές προσεγγίσεις αναφορικά
με τα οικονομικά ζητήματα. Όμως η συγκεκριμένη
προτεσταντική ηθική είναι αυτή που έδωσε αυτήν την ώθηση
στον καπιταλισμό και χωρίς αυτή μάλλον δεν θα εμφανιζόταν
καθόλου.
 Ο Μαρξ αγνοεί τελείως τον ψυχολογικό παράγοντα και τον
ενδιαφέρει η αλλοτρίωση των μισθωτών εργατών που είναι
ψυχολογική λειτουργία και έχει και ψυχολογικές επιπτώσεις.
Κι οι δυο θέλησαν να εξηγήσουν την ανάπτυξη του καπιταλισμού
με διαφορετικά επίπεδα ανάλυσης:
Ο Βέμπερ επιχειρεί να αναλύσει τους παράγοντες που επιδρούν
στην διαμόρφωση του δυτικού καπιταλισμού, προσδιορίζοντας τη
μοναδικότητα του φαινομένου στο δυτικό καπιταλισμό και για
αυτό εστιάζεται στους παράγοντες δυτική πόλη , νομικό δυτικό
σύστημα. Ταυτόχρονα είναι υποχρεωμένος να υιοθετήσει μια πολύ
ατομιστική προσέγγιση και η μέθοδος του αποδίδει. Αυτό όμως
αυτό που του ξεφεύγει είναι ότι αυτό που είναι μοναδικό δεν είναι
το ένα η το άλλο χαρακτηριστικό αλλά ένας συγκεκριμένο
συνδυασμός χαρακτηριστικών
Ο Μαρξ επιχειρεί να απαντήσει σε ερώτημα που είναι
διαφορετικής υφής και τάξεως. Ενδιαφέρεται να εξετάσει την ουσία
του καπιταλισμού , τους νόμους της κίνησης του , το πώς κυριαρχεί
στην κοινωνία, τα όρια της προοπτικές του
Έτσι δίνει μια πιο σφαιρική – ολιστική θεώρηση- απάντηση από
τον Βέμπερ

40
Παράλληλα κείμενα
Ο Μαρξ ο Βέμπερ και η εξέλιξη του καπιταλισμού.
Αντονι Γκιντενς

Πολλοί ισχυρίζονται ότι ο Βέμπερ έγραψε την ΠΗ για να αρνηθεί τον

υλισμό του Μαρξ και άλλοι πιστεύουν ότι οι θέσεις του Β εντάσσονται
στο μαρξιστικό σχήμα.
Τα πράγματα συσκοτίστηκαν γιατί όταν πέθανε ο Β αξιολογήθηκαν τα
γραπτά του Μαρξ . Τα έργα αυτά ξεκαθάρισαν δυο πράγματα:
1. Ότι η άποψη του Μαρξ για τον ιστορικό υλισμό ήταν λιγότερο
δογματική απ ότι δείχνουν τα παραθέματα.
2. Ότι πρέπει να διαχωριστεί η συνεισφορά του Ενγκελς στον
μαρξισμό.
Για να προσδιορίσουμε τα βασικά σημεία της ομοιότητας και διαφοράς
μεταξύ Β και Μαρξ θα πρέπει να δούμε την φύση του ιστορικού
υλισμού και την αντίληψη του Μαρξ για την γέννηση και κίνηση του
καπιταλισμού.
Το έργο του Β δεν είναι μια κριτική στον Μαρξ αλλά είναι μια
απάντηση στα κείμενα και τις πολιτικές δραστηριότητες των
διακεκριμένων μαρξιστών της εποχής του.
Τρεις είναι οι πλευρές στις απόψεις του Βέμπερ:
1. Την στάση του απέναντι στον μαρξισμό με την μορφή που πήρε
στον κύριο μαρξιστικό φορές στη Γερμανία, το
Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα.
2. Τις απόψεις σχετικά με την συμβολή των μαρξιστών
συγγραφέων στην ιστορία και κοινωνιολογία.
3. Τις απόψεις του σχετικά με τις αντιλήψεις εκείνες που ο Β
θεωρούσε αυθεντικές θέσεις του ίδιου του Μαρξ
Και οι δυο θέλουν να ερμηνεύσουν την ανάπτυξη του σύγχρονου
καπιταλισμού στην Ευρώπη χωρίς να μείνουν έξω η κοινωνική και
πολιτική δομή της Γερμανίας από τα μέσα ως τα τέλη του 19ουαιώνα.
Το έργο του Β δεν είναι απλά μια απάντηση το φάντασμα του Μαρξ
αλλά το μέρος μιας μεγάλης συζήτησης στην οποία εμπλέκεται ο
μαρξισμός που έπαιζε σημαντικό ρόλο στην Αυτοκρατορική Γερμανία.

1. το ιστορικό υπόβαθρο.
Η Γερμανία τον 19 αιώνα ήταν χωρισμένη σε κρατίδια με τα δυο
ηγετικά την Πρωσία και την Αυστρία σε συνεχή ανταγωνισμό που
εμπόδιζε την γερμανική ενοποίηση. Οι ελπίδες του γερμανικού
εθνικισμού προσέκρουαν στην ίδια την εθνική σύνθεση της Αυστρίας και
της Πρωσίας
Η καθυστέρηση για την ενοποίηση της Γερμανία είχε να κάνει με το
γεγονός ότι ήταν σχεδόν στον Μεσαίωνα σε σχέση με τις άλλες χώρες

41
όπως η Αγγλία τόσο στον οικονομικό όσο και στον φιλελευθερισμός που
χαρακτήριζε κάποια γερμανικά κρατίδια.
Η δύναμη είναι στα χέρια της αριστοκρατίας της γής που κυριαρχούν
στην διοίκηση και στην οικονομία σε αντίθεση με την αναδυόμενη
αστική τάξη.
Η Γαλλική Επανάσταση επηρέασε την Γερμανία και τα έργα του Μαρξ
γράφτηκαν με τον σκοπό μια γερμανικής επανάστασης. Ακριβώς αυτή η
καθυστέρηση της Γερμανίας στην οικονομική και κοινωνική ζωή, μπορεί
να είναι αυτή που έκανε το Μαρξ να σκεφτεί το ρόλο του προλεταριάτου
στην ιστορία . Η μόνη δυνατότητα ήταν μια ριζική επανάσταση . Αυτό θα
γίνει λέγει ο Μαρξ με την συγκρότηση του προλεταριάτου αλλά εκείνη
την εποχή δεν υπήρχε καλά καλά στην Γερμανία. Αν ο Μαρξ δεν είχε
πλήρη συνείδηση αυτής της πραγματικότητας το 1844, το 1847 είναι
βέβαιο ότι την είχε αναγνωρίσει
Για τον Μαρξ ήταν πλέον ξεκάθαρο ότι η επικείμενη επανάσταση θα
ήταν αστική αλλά πίστευε ότι εξαιτίας των κοινωνικών συνθηκών που
επικρατούσαν στην Γερμανία την αστική επανάσταση θα την
ακολουθούσε η προλεταριακή.
Πίστευε ότι η αστική γερμανική τάξη πριν ακόμα διεκδικήσει την
εξουσία αναλώνει τις δυνάμεις της στις συγκρούσεις με την υπό
διαμόρφωση εργατική τάξη.
Η αποτυχία των επαναστάσεων του 1848 απογοήτευσαν τον Μαρξ για
το άμεσο άλμα της Γερμανίας. Οι επαναστάσεις αυτές είχαν όμως και
ευεργετικές επιδράσεις στα γερμανικά κράτη και ειδικά στην Πρωσία.
Μετά το 1848 θεσμοθετήθηκαν μια σειρά πολιτικών και κοινωνικών
μεταρρυθμίσεων που έβαλαν τέλος στην ημι-φεουδαλική απολυταρχία. Η
αποτυχία του 1848 για ριζοσπαστικές αλλαγές έσβησε τις ελπίδες των
μικρών σοσιαλιστών και των φιλελεύθερων
Συνεχίζουν να επικρατούν οι αριστοκράτες της ΄γης όπου έχουν
πρόσβαση στον στρατό και στην γραφειοκρατία και οι φιλελεύθεροι
αποδέχονται μια συμβιβαστική λύση που ήταν ένα ομοίωμα
κοινοβουλευτικής δημοκρατίας
Οι επαναστάσεις του 1848 είναι αυτές που συνδέουν τον Β με τον
Μαρξ. Ο Μαρξ φεύγει εξόριστος στην Αγγλία και διατυπώνει τον
καπιταλισμό ως οικονομικό σύστημα. Στην Γερμανία οι αποτυχίες του
1848 προετοίμασαν τον έδαφος για την αποτυχία του φιλελευθερισμού .
Διατηρείται η παραδοσιακή κοινωνική και οικονομική δομή μετά το
1848 και επηρεάζει το εργατικό κίνημα που τοποθετείται σε διαφορετική
θέση από αυτό στην Γαλλία και Βρετανία.
Από την ίδρυση του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος υπήρχαν
ταλαντεύσεις σε σχέση με τη θεωρία του Μαρξ η οποία αποτελούσε
μόνιμη πηγή διαφωνιών στο κόμμα. Ο Λασαλ από την μια δέχεται την
θεωρία του Μαρξ για τον καπιταλισμό από την άλλη όμως ενεργούσε με

42
τρόπο που τον έφερνε σε αντιπαράθεση με τις θέσεις του Μαρξ και
πολλές φορές υποστήριζε πολιτικές που είναι αντίθετες με την θεωρία
που ελεγε ότι πρέσβευε.
Ο Μαρξ πίστευε ότι η γερμανική εργατική τάξη θα πρέπει να
υποστηρίξει την αστική τάξη για να γίνει η αστική επανάσταση και αφού
αυτή γίνει να καταλάβει την εξουσία το προλεταριάτο
Αντίθετα, ο Λασαλ απομάκρυνε το κίνημα της εργατικής ταξης από
συνεργασία με τους φιλελεύθερους, κατάσταση που έβαλε την
ταφόπλακα στην Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα.
Την χρονιά που πέθανε ο Λασαλ γεννήθηκε ο Βέμπερ και το μέλλον
της Γερμανίας ήταν πλέον προδιαγεγραμμένο.
Το εργατικό κίνημα αποσυνδέθηκε από τους φιλελεύθερους. Και μαζί
με άλλους παράγοντες διαμορφώθηκε η ενοποίηση του Βισμαρκ. Το
1875 οι κύριοι υποστηρικτές του Μαρξ πήγαν με τους λασαλικούς ενώ η
Γερμανία δεν είναι πια αυτό που ο Μαρξ είχε γνωρίσει τόσο από
οικονομική όσο και από πολιτική άποψη. Η πολιτική ενοποίηση δεν
έγινε μέσα από την άνοδο της αστικής τάξης αλλά ήταν αποτέλεσμα μιας
Reapoliticπου σε μεγάλο βαθμό διατηρούσε την παραδοσιακή δομή
Οι πρώτες δυσκολίες από την ενοποίηση αλλά και το πέρασμα στην
βιομηχανική ανάπτυξη, έγιναν στην Γερμανία με πολύ διαφορετικό
τρόπο από την διαδικασία ανάπτυξης της Βρετανίας η οποία έγινε η χώρα
για να αναπτύξει ο Μαρξ την θεωρία του περί καπιταλισμού.
Στη Γερμανία ο πολιτικός συγκεντρωτισμός αλλά και η ραγδαία
οικονομική ανάπτυξη, λάμβαναν χώρα χωρίς να έχει δημιουργηθεί μια
φιλελευθεροποιημένη αστική κοινωνία. Έτσι και οι μαρξιστές το ΣΚ
αλλά και οι φιλελεύθεροι δεν είχαν ένα επαρκές ιστορικό μοντέλο ώστε
να αντιληφθούν τις ιδιαιτερότητες της θέσης τους στην κοινωνική δομή
της Γερμανίας. ΟΙ σοσιαλδημοκράτες συνέχιζαν να μιλούν για μια
επανάσταση που δεν έχει σχέση με τις πραγματικές συνθήκες της
Γερμανίας. Έτσι επήλθε μια διάσπαση στο εσωτερικό του ΣΚ ανάμεσα
στους Λασαλικούς και τους μαρξιστές.
Ο Εξελικτικός Σοσιαλισμός του Μπερστειν αν και βασίζονταν στο
βρετανικό μοντέλο, θεμελίωσε απόψεις ότι η δυνατότητα της εξουσίας
μπορεί να γίνει με το υπάρχον πολιτικό σύστημα και μάλιστα θεωρούσε
ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού δεν μπορούσε να εξηγηθεί επαρκώς με
βάσεις τις κύριες θέσεις του Κεφαλαίου δηλαδή την σταδιακή
διαμόρφωση των δυο κοινωνικών τάξεων
Αυτές οι απόψεις έγιναν το δόγμα της Σοσιαλδημοκρατίας και
απόκτησαν μια ντετερμινιστική μορφή.
Οι οπαδοί του Μαρξ άρχισαν να αποδέχονται αναγκαιότητες τις οποίες
ο Μαρξ είχε αναγνωρίσει χαρακτηριστικά του καπιταλισμού . Έτσι
διατηρήθηκε μια επαναστατική φρασεολογία που καμία σχέση δεν είχε
με επαναστατική δραστηριοποίηση.

43
 Αφού ο καπιταλισμός είναι καταδικασμένος το μόνο που μένει είναι να
περιμένει κανείς στην άκρη μέχρι να επέλθει η οριστική αποσύνθεση της
καπιταλιστικής οικονομίας .

2. Η στάση του Βέμπερ απέναντι στον Μαρξ.

Οι Γερμανοί φιλελεύθεροι αντιμετώπιζαν ανάλογα διλήμματα. Ο
φιλελευθερισμός έχει ρίζες σε μια προηγούμενη περίοδο που οι κοινωνικές
μορφές ήταν πολύ διαφορετικές από αυτές της Αυτοκρατορικής Γερμανίας.
Οι φιλελεύθεροι παραμένουν σταθεροί στις αξίες της ατομικής ελευθερίας
και πολιτικής συμμετοχής αλλά στην δεσμεύονται στο να προσαρμοστούν
στην υπάρχουσα απολυταρχική τάξη των πραγμάτων.
Το γνώριζε καλά αυτό ο Β όπως επίσης η κατανόηση της σημασίας της
πολιτικής εξουσίας εδικά την γραφειοκρατία όπως την οργάνωσε Ο
Μπισμαρκ στην προσπάθεια να προωθήσει την γερμανική ενοποίηση και την
οικονομική ανάπτυξη της Γερμανίας , αποτελεί βασική πλευρά του τρόπου
που προσέγγιζε ο Β την πολιτική και κοινωνιολογία.
Ο Β ήταν προσηλωμένος στον εθνικισμό και θα πρέπει να έχουμε κατά νου
την πρωτοκαθεδρία που απέδιδε στο γερμανικό κράτος.

Α). Η στάση του Βέμπερ απέναντι στο Σοσιαλδημοκρατικό κόμμα.

Η διάλεξη του Βέμπερ ενίσχυε τις ελπίδες των φιλελεύθερων σε
αντιπαράθεση με τον ρομαντικό συντηρητισμό και το μαρξιστικό κόμμα.
Διαχώριζε την θέση από την τάση «μυστικιστικής»υπεράσπισης του
γερμανικού κράτους ενώ ταυτόχρονα έλεγε ότι η εργατική τάξη είναι ανίκανη
να καθοδηγήσει το έθνος παρόλο που της αναγνώριζε την πολιτική συμμετοχή
και την πολιτική εκπροσώπηση της, την θεωρούσε όμως ότι είναι πολιτικά
ανώριμη.
Από την μια διάκριση ανάμεσα στην επαναστατικότητα των ηγετών του
εργατικού κινήματος και της πραγματικής κατεύθυνσης του ΣΚ. Όπως
χαρακτηριστικά είπε το γερμανικό κράτος θα καταβάλει το ΣΚ και αυτό το
γερμανικό κράτος.
Ταυτόχρονα περιφρονούσε τους αριστοκράτες της γης που θεωρούσε ότι
ήταν σε παρακμή αλλά που όμως κατείχαν σπουδαίες θέσεις στον στρατό και
στην διοίκηση.
Έτσι η ενίσχυση της φιλελεύθερης αστικής τάξης είναι η κύρια πηγή
ελπίδας για να για να μπορέσει το κράτος να διατηρήσει την εθνική του
ακεραιότητα αλλά και την πολιτική δημοκρατία που ταιριάζει σε ένα
βιομηχανοποιημένο κράτος. Για να γίνει όμως αυτό θα πρέπει να αναπτυχθεί
ένα κυβερνητικό σύστημα που θα παραχωρούσε πραγματική πολιτική εξουσία
στο κοινοβούλιο. Πίστευε ότι ο Βισμαρκ άφησε την Γερμανία χωρίς
αποτελεσματική πολιτική ηγεσία που να μπορεί να θέσει υπό έλεγχο την
γραφειοκρατική μηχανή και έτσι η Γερμανία απειλείται από μια ανεξέλεγκτη
κυριαρχία της γραφειοκρατίας.

44
 Αν σχηματιζόταν μια σοσιαλιστική κυβέρνηση και εφαρμοζόταν μια
σχεδιασμένη οικονομία ,το αποτέλεσμα θα ήταν μεγαλύτερη καταπίεση από
την γραφειοκρατία που θα περνούσε όχι μόνο στην πολιτική σφαίρα αλλά θα
επεκτείνονταν και στην οικονομική σφαίρα. Αν αυτό το σύστημα είναι
σοσιαλιστικό τότε σοσιαλιστικό είναι και το Νέο Βασίλειο της Αιγύπτου.
Οι απόψεις του Β για το ΣΚ ήταν σταθερές σε όλη την διάρκεια της ζωής
του αλλά προς το τέλος και έχοντας παρακολουθήσει την εξέλιξη που είχε ο
ίδιος προβλέψει, δήλωνε το 1918 ήταν τόσο κοντά στο ΣΚ που δεν μπορούσε
να διαχωριστεί από αυτό
Επίσης πίστευε για τον Μαρξισμό όπως τον αντιπροσώπευε το ΣΚ, ότι οι
διακηρυγμένοι στόχοι του δεν είχαν καμία σχέση με τον ρόλο που ήταν
προορισμένο να παίξει στην γερμανική πολιτική σκηνή.

B) Οι απόψεις του Β σχετικά με την ακαδημαϊκή συνεισφορά μαρξιστών

συγγραφέων
Ο Β αναγνώριζε ότι σημαντικοί θεωρητικοί του μαρξισμού είχαν να
επιδείξουν λαμπρή συνεισφορά στην ιστορία, τα οικονομικά και την νομική .
Μάλιστα πολλά ε3ργα του Β για τον καπιταλισμό και τη θρησκεία,
γράφτηκαν πάνω σε έδαφος επιστημονικών μελετών που ισχυρίζονταν ότι
είχαν μαρξιστικές καταβολές. Πολλές μελέτες τις θεωρούσε ο ο Β έναν
εκχυδαϊσμό των απόψεων του Μαρξ και άλλες απείχαν σε μεγάλο βαθμό από
αυτό που ο Β θεωρούσε ότι αποτελούσε τις βασικές αρχές του ιστορικού
υλισμού του Μαρξ
Παρά το γεγονός ότι η ΠΗ είναι μια άρνηση του ιστορικού υλισμού, στην
ουσία το έργο είναι πιο σύνθετο.
Ο Β ενδιαφερόταν για την θρησκεία ως κοινωνικό φαινόμενο, όμως οι
σπουδές του στο δίκαιο και στην οικονομική ιστορία δεν του επέτρεψαν αν
ασχοληθεί με αυτό του το ενδιαφέρον . Η ΠΗ είναι μια αναμφισβήτητα
πολεμική στην μονόπλευρη αντίληψη περί θρησκείας που σκιαγραφούσε ο
ιστορικός υλισμός αλλά ήταν και το ερέθισμα να αναλύσει ο Β το ρόλο του
ασκητικού προτεσταντισμού στην άνοδο του καπιταλισμού ήταν η σχέση που
είχε ο Β με τον Σομπάρτ.
Αντιμετώπιζε με ευμένεια τις θέσεις των αναθεωρητών Μαρξιστών που
παρα το γεγονός ότι είχαν απομακρυνθεί από τον Μαρξ, παρέμειναν σταθερά
εγκλωβισμένοι στην θεωρία της ιστορία που αποτελούσε ένα μειονέκτημα της
ορθής τους αντίληψης για την κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα.
Συμφωνούσε με τον Μπερστειν ότι ο σύγχρονος καπιταλισμός δεν
χαρακτηρίζεται από το αυξανόμενο χάσμα μεταξύ της πλούσια μειοψηφίας
και της εξαθλιωμένης μάζας. Ότι η μεσαία τάξη των χαρτογιακάδων δεν έχει
κοινη ταξική συνείδηση με την εργατική τάξη και ότι δεν υπάρχει μια
επικείμενη κατάρρευση του καπιταλισμού.
Όμως θα ήταν λάθος να πούμε ότι αυτές τις απόψεις τις πήρε ο Β από τους
αναθεωρητές. Για τον Β ήταν ξεκάθαρα έτσι και αλλιώς ότι δεν μπορούσε να

45
γίνει η υπέρβαση του καπιταλισμού στο άμεσο μέλλον και ότι ο
καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν οδηγεί σε μια αναπόφευκτη
σύγκρουση μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου. Ο Β αναφέρεται στις κοινωνικές
διαστρωματώσεις της σύγχρονης κοινωνίας και λέγει ότι υπάρχουν διαιρέσεις
με βάση τα υλικά συμφέροντα και την κοινωνική θέση. Οι διαρεσεςι αυτές
συσκοτίζουν τις μαρξιστικές ταξικές διαιρέσεις. Π.χ η χειρωνακτική εργατική
τάξη δεν είναι μια ομοιογενή ομάδα ανειδίκευτων εργατών αλλά διατρέχεται
από διαφορές ως προς το επίπεδο της ειδίκευσης οι οποίες διαφορές
δημιουργούν διαιρέσεις ταξικών συμφερόντων στο εσωτερικό της ίδια της
εργατικής τάξης.
τσι η θέση του Β με τους βασικούς μαρξιστές της εποχής του είναι σύνθετη
και είναι κάπου φυσιολογικό αυτό, αν σκεφτεί κανείς πόση πόσες θέσεις
υπήρχαν που ισχυρίζονταν ότι ήταν μαρξιστικές και ακολουθούσαν τον Μαρξ

Γ) Οι απόψεις του Βέμπερ για τον Μαρξ

Ο Β αναγνώριζε την θεμελιώδη συνεισφορά του Μαρξ αλλά πίστευε ότι οι
θεωρίες του Μαρξ είναι ερεθίσματα της σκέψης ή έννοιες για να
διαφωτιστούν κάποιες αλληλουχίες της ιστορικής εξέλιξης.
1. Ήταν επηρεασμένος από την νεοκαντιανή θέση του Ρικερτ και του
Βινταλμπαντ . Συμφωνα με την αντίληψη του Β, το γεγονός ότι ο
Μαρξ αναγνώριζε μια συνολική «κατεύθυνση » στην κίνηση της
ιστορίας ήταν εξίσου αβάσιμο με την εγελιανή φιλοσοφία της ιστορίας
που συνέβαλε στην γένεση της μαρξιστικής θεωρίας . Παρά το γεγονός
ότι ο Β δεχόταν με επιφύλαξη τη χρήση των «εξελικτικών σταδίων»
και των «ευρετικών μέσων « που θα μπορούσαν να διευκολύνουν την
ερμηνεία του ιστορικού υλισμού, απέρριπτε κατηγορηματική την
κατασκευή «ντετερμισιστικών σχημάτων» που βασίζονταν σε κάθε
είδους γενικές θεωρίες περί ιστορικής εξέλιξης.
Αποτέλεσμα αυτών είναι να απορρίπτει την άποψη του Μαρξ για τον υλισμό
ως κλειδί για την ερμηνείας της ιστορικής αλλαγής. Η θέση του Μαρξ ότι οι
οικονομικοί παράγοντες παίζουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας,
είναι για τον Β μια ξοφλημένη υπόθεση . Μάλιστα θεωρούσε ο Β ότι η
υλιστική θεώρηση δεν διατυπώνονταν με τον ίδιο τρόπο σε όλα τα κείμενα
του Μαρξ, ακόμα και στο Κεφαλαίο δεν διακρίνεται η «οικονομική» σφαίρα
από τις υπόλοιπες σφαίρες της κοινωνίας.
Η Διάκριση του Β μεταξύ «οικονομικών», «σχετικών με την οικονομία» και
«οικονομικά καθορισμένων» φαινομένων στοχεύει στο να ξεκαθαρίσει το
θέμα αυτού του προβλήματος.
Ο Β όριζε ως οικονομική δράση, τη δράση που επιδιώκει με ειρηνικό τρόπο
την απόκτηση των αναγκαίων για τον άνθρωπο.
Υπάρχουν όμως πολλές μορφές της ανθρώπινης δράσης όπως οι
θρησκευτικές πρακτικές που ενώ δεν είναι οικονομικές σχετίζονται με
οικονομικά φαινόμενα στο βαθμό που επηρεάζουν την ανάγκη και την τάση

46
που έχουν τα άτομα να αποκτήσουν τα αναγκαία. Αυτές είναι οι σχετικές με
την οικονομία μορφές δράσης. Τα σχετικά με την οικονομία φαινόμενα
διαχωρίζονται από τα οικονομικά καθορισμένα: είναι μορφές δράσης που
δεν είναι οικονομικές με τον όρο που δίνει ο Β αλλά επηρεάζονται από
οικονομικούς παράγοντες. Κατά συνέπεια:
Πρώτον, τα όρια μεταξύ των οικονομικών φαινομένων είναι θολά και
προσδιορίζονται εύκολα.
Δεύτερον, η οικονομική διάσταση ενός φαινομένου δεν είναι μόνο
«οικονομικά καθορισμένη» η μόνο «σχετική με την οικονομία». Μ ε αυτήν
την έννοια ο καλβινισμός ήταν σχετικός με την οικονομία και οικονομικά
καθορισμένος σε σχέση με την πρώιμη συγκρότηση του καπιταλισμού στην
δυτική Ευρώπη.
2. Ο Β επεσήμανε μια ασάφεια στον Μαρξ το γεγονός ότι δεν κατάφερε να
διακρίνει με ξεκάθαρο τρόπο το «οικονομικό « από το «τεχνολογικό»
στοιχείο. Κάθε φορά, απέδειξε ο Β που ο Μαρξ έτεινε σε ένα τεχνολογικό
ντετερμινσιμό , το επιχείρημα του ήταν ανεπαρκές.
Ο ισχυρισμός του Μαρξ ο χειρόμυλος γεννά την φεουδαρχία και ο ατμόμυλος
τον καπιταλισμός ήταν για τον Β μια τεχνολογική και όχι οικονομική
πρόταση γιατί την εποχή του χειρόμυλου που έφτασε μέχρι τις σύγχρονες
μέρες αποδείχτηκε ότι δημιουργήθηκαν πολλά πολιτισμικά
«εποικοδομήματα» και μια δεδομένη μορφή τεχνολογίας μπορεί να συνδεθεί
με πολλές μορφές κοινωνικής οργάνωσης . Αυτό προκύπτει και από το
γεγονός ότι ο σοσιαλισμός όπως τον περίμενε να αναπτυχθεί ο Μαρξ θα είχε
την ίδια τεχνολογική βάση με τον καπιταλισμό.
3. Ο Β επηρεάστηκε από τον Μαρξ και μάλιστα λέγει ότι οι αξίες και οι ιδέες
παρά το γεγονός ότι δεν προέρχονται από τα υλικά συμφέροντα, αναλύονται
πάντα σε σχέση με αυτά.
Ο Β αναγνώριζε την σημασία των ταξικών συγκρούσεων αλλά δεν έδινε την
σημασία που έδινε σε αυτές ο Μαρξ Οι συγκρούσεις ομάδων, ατόμων και
κρατών είναι σημαντικές εξίσου για την ιστορική εξέλιξη των κυριοτέρων
πολιτισμών. Έτσι η έννοια του ιδιαίτερου συμφέροντος δεν μπορεί να
περιοριστεί στην οικονομική σφαίρα αλλά θα πρέπει να επεκταθεί και σε
άλλες σφαίρες της κοινωνικής ζωής.
4. Άλλο θέμα συζήτησης είναι κατά πόσο τα μεθοδολογικά έργα του Β που
γράφτηκαν νωρίς στη σταδιοδρομία του συμφωνούν με τα μεταγενέστερα
έργα. Είναι βέβαιο ότι ο β δεν εγκατέλειψε ποτέ την βασική του θέση ότι
υπάρχει απόλυτη λογική διάκριση μεταξύ πραγματικότητας και αξίας ούτε
ότι εγκατέλειψε την παραδοχή του περί μη αναγωγιμοητας των
ανταγωνιστικών αξιών. Αυτό τον χώριζε κυρίως από τον Μαρξ.
Το έργο του Μαρξ παρά την μεγάλη επιστημονική του αξία ενείχε μια «ηθική
απώτερων στόχων» που δέσμευε όποιον την αποδεχόταν σε μια «ολιστική»
αντίληψη της ιστορίας.

47
Ενότητα 3.2
ΕΙΔΗ ΚΡΙΤΙΚΉς ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΑΣΚΗΘΕΊ ΣΤΗΝ ΠΗ

Τα παρακάτω σημεία αποτελούν την κριτική στην ΠΗ

1. ο Β αντλεί τον υλικό του από την Βρετανία και τις ΗΠΑ για να
διατυπώσει μια θέση που αφορά αρχικά την δυτική ή την κεντρική
Ευρώπη. Αυτό κρίνεται ανεπαρκές.
2. Το μοναδικό στατιστικό στοιχείο στην ΠΗ είναι περιορισμένο και δεν
αφορά το σύνολο του φαινομένου που εξετάζεται. Επίσης
αμφισβητείται ως προς την ακρίβεια του.
3. Ο Β υποστηρίζεται ότι δεν είχε μελετήσει συστηματικά το καθολικό
δόγμα και έτσι δεν απεικονίζει τις θέσεις των καθολικών . Ακόμα πιο
ελλιπής είναι η ΄γνώση του ορθόδοξου δόγματος . Οι επικριτές της ΠΗ
λέγουν ότι ο καθολικισμός αντιμετώπιζε θετικά την καπιταλιστική
δραστηριότητα
Πολλές από τις κριτικές στην ΠΗ μπορούν να ελέγχουν ως άστοχες.
4. η ίδια η μέθοδος του Β προκάλεσε παραμορφώσεις και σφάλματα. Η
χρήση του ιδεοτύπου και η χρήση της ερμηνευτικής κατανόησης η
οποία δημιούργησε προβλήματα γενικευσιμοτητας και προβλήματα
αξιοπιστίας
5. Ο Β δεν παρέχει αρκετές αποδείξεις που να δείχνουν αυτό που
υποστηρίζει ότι η οικονομική συμπεριφορά των προτεσταντών
ουσιαστικά είναι αποτέλεσμα της πίεσης που ασκείται από το δόγμα
του προκαθορισμού . Δεν μιλά ούτε για ένα καλβινιστή που να υπέστη
τέτοια πίεση από το δόγμα.
Η άποψη του Β δέχεται κριτική από τους θεολόγους. Ο Β χρειαζόταν να
δείξει ότι θρησκευτικές δοξασίες έχουν εσωτερικευτεί από τους πιστούς
και μόνο τότε θα εκδηλωθεί ψυχολογική πίεση προκειμένου να
αποδείξουν στον εαυτό τους και στους άλλους ότι είναι οι εκλεκτοί . Σε
αυτή την περίπτωση η ανάπτυξη της εργασιακής ηθικής θα φαίνονταν να
επιλύει την εσωτερική αναταραχή που αισθάνονται γα την αβεβαιότητα
της σωτηρίας τους , ταραχή που προκύπτει από την εκ μέρους τους
αποδοχή του δόγματος του προκαθορισμού.
6. η ΠΗ χαρακτηρίζεται από το στοιχείο του «ατελείωτου»που κουράζει
τον αναγνώστη με τις ατελείωτες υποσημειώσεις.

48
Ενότητα 3.3

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΕ ΜΗ ΔΥΤΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕς-

ΜΗ ΔΥΤΙΚΕΣ ΗΘΙΚΕΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΊΑΣ

Η ανέλιξη του καπιταλισμού στη Δύση την εποχή που

πραγματοποιήθηκε ήταν μοναδική, σήμερα όμως όλα αυτά δέχονται μια
επέκταση
Η έκταση του καπιταλισμού είναι μια σύνθετη διαδικασία
Πολλές αλληλουχίες κοινωνικής μεταβολής μπορούν αν συμβούν με
παρόμοιοι τρόπο σε διαφορετικές κοινωνίες. Αυτό ο Καρνειρο το
ονομάζει «επεισόδια μεταβολής» και ο λόγος που εμφανίζονται είναι ότι
αυτό που διακυβεύεται είναι θεμελιώδους σημασία για την επιβίωση της
κάθε κοινωνίας.
Ο Καρνειρο υποστηρίζει ότι από την στιγμή που εμφανίστηκε ο
καπιταλισμός σε ένα μέρος του κόσμου επέφερε ερωτηματικά στους
ηγέτες και άλλων κοινωνιών που ήρθαν στο δίλημμα να ακολουθήσουν μια
ανάλογη πορεία και να γίνουν καπιταλιστικές ή να επιδιώξουν μια πορεία
μειώνοντας τις αρνητικές επιπτώσεις τους καπιταλισμού ή να το
αγνοήσουν?
Έγιναν διάφορες απόπειρες από τις χώρες προς την καπιταλιστική
κατεύθυνση ενώ οι αποτυχίες ή επιτυχίες ήταν πολλές και άρα δεν υπάρχει
όπως έλεγε ο Τειλορ ‘ένας μοναδικός τρόπος’ που έπρεπε να μιμηθούν.
Αντίθετα υπάρχουν πολλοί τρόποι και τροχιές προς τον καπιταλισμό και
τον σύγχρονο κόσμο. Συστατικό αυτών των τροχιών ήταν αυτό που ο Β
έλεγε ‘ηθική της εργασία», ένα συστατικό που πήρε διάφορες μορφές
διαφορετικές από αυτό που αρχικά είχε ονομαστεί «προτεσταντική ηθική
της εργασίας» και που βοήθησε στην ανάπτυξη του καπιταλσιμού
Πώς εξηγείται το γεγονός ότι ο καπιταλισμό αν και πρωτοεμφανίστηκε
στην Δύση, απαντάται και σε χώρες που είναι μη δυτικές?( Ιαπωνία,
Ταιβαν, Κορέ) . Υπάρχει σε αυτές μια ανάλογη ηθικοθρησκευτική
παρενέργεια όπως αυτή του καλβινιστικού προτεσταντισμού? Θα
μπορούσε να υπάρχει μια αναλογία με τον τρόπο που κάποιες θρησκείες
αντιλαμβάνονται την εργασία.
Γιατί αυτές οι χώρες τα κατάφεραν να αναπτυχθούν καπιταλιστικά ενώ
άλλες παρόλο που προσπάθησαν δεν τα κατάφεραν?
Υποστηρίχθηκε ότι οι χώρες της Άπω Ασίας που τα κατάφεραν να
αναπτυχθούν είχαν κοινό παρονομαστή τα διδάγματα του Κομφούκιου
αλλά και ένα υψηλό βαθμό συλλογικοτητας, προσήλωσης και
αλλολοβοηθειας που αποδίδεται στην κομφουκιανή διδασκαλία .
Άρα λένε μερικοί, μήπως υπάρχει και εκεί κάτι αντίστοιχο με την
προτεσταντικής ηθική της Δύσης? Υπάρχει μια κομφουκιανή ηθική της
εργασίας? Και αν ναι πως αυτή επιδρά?

49
Τα ερωτήματα που τέθηκαν ήταν κάτι ανάλογο με τη θέση του Β στην ΠΗ
και τελικά η συζήτηση έγινε πολύ σύνθετη.
Θα πρέπει να δούμε τι σημαίνει τελικά «ανάπτυξη». Όταν λέμε αυτή τη
λέξη σήμερα εννοούμε τον τρόπο που έχουν διαμορφωθεί οι χώρες του
Τρίτου κόσμου οικονομικοκοινωνικά σε σχέση με το παράδειγμα
ανάπτυξης των καπιταλιστικών κοινωνιών της Δύσης.
Υποστηρίχθηκε από μια αντίληψη για την « ανάπτυξη» ότι δεν είναι μόνο
το κατά κεφαλήν εισόδημα
Συγγραφείς αναφέρουν ότι ανάπτυξη ουσιαστικά σημαίνει μια μορφή
σοσιαλιστικής κοινωνικής οργάνωσης
Από το 1980 που κατέρρευσε ο υπαρκτός σοσιαλισμός όταν λέμε
ανάπτυξη εννοούμε αποκλειστικά την καπιταλιστική ανάπτυξη
Δυο είναι οι ερμηνείες για να εξηγήσουμε την επιτυχία του καπιταλισμού
στην Άπω Ασία:
 Η πρώτη ερμηνεία είναι η πολιτισμική ότι δηλαδή και εκεί υπάρχει
ένα ανάλογο πολιτισμικό περιβάλλον με την Δύση που δεν αποτελεί
μίμηση απλή της δυτική προτεσταντικής ηθικής της εργασίας αλλά
κάτι αντίστοιχο.
 Η δεύτερη ερμηνεία τονίζει την σημασία των κατάλληλων θεσμών
προκείμενου να αναπτυχθεί ο καπιταλισμός που είναι το νομικό
πλαίσιο εντός του όπου μπορούν επιχειρηματίες και εμπορευόμενοι
να λειτουργήσουν με τον καλύτερο τρόπο
 Ο Κιμ δίνει και μια Τρίτη ερμηνεία, μεθοδολογική και η
προσέγγιση του έχει να κάνει με την διευκρίνηση όλων των
σημείων επαφής που υπάρχουν ανάμεσα στο ηθικό πλαίσιο της
Άπω Ασίας και στην καπιταλιστική ανάπτυξη της περιοχής αυτής
και τονίζει όλους εκείνους τους εσωτερικούς και εξωτερικούς
παράγοντες στην διαμόρφωση της κοινωνίας
Ο Κομφούκιος με τις ηθικές επιταγές του διαμόρφωσε την
κουλτούρα των λαών της Ασίας και μάλιστα κινητοποίησαν την
πορεία προς τον εκσυγχρονισμό και τον καπιταλισμό, είχε κατά μια
έννοια δώσει την απάντηση ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι να γδάρει
κανείς μια γάτα δηλαδή υπάρχουν πολλοί τρόποι που μπορούν να
οδηγήσουν με επιτυχία στην εκπλήρωση ενός σκοπού.
Έτσι λέγει ο Κιμ οι διαφορετικές τροχιές προς τον καπιταλισμό
ανάμεσα στην Δύση και την Άπω Ασία είναι δυνατό να επιφέρουν τα
ίδια αποτέλεσμα παρά την διαφορετικότητα των πολιτισμών

50
Ενοτηα 3.4
ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ.

Πώς γίνεται όμως με την υποτιθέμενη κυριαρχία της εργασιακής ηθικής

στον σύγχρονο καπιταλισμό , να μη σταματούν οι φωνές αυτών που
διεκδικούν το δικαίωμα στην τεμπελιά?
Η διεκδίκηση του ελεύθερου χρόνου δεν είναι κάτι νέο και πάντα το
αντιμετωπίζεται ο πληθυσμός θετικά Μάλιστα γνωστή είναι η φράση «Μου
αρέσει η δουλειά μα αρέσει να κάθομαι να την κοιτάζω για ώρες»
Αυτή η διάσταση όμως δεν ακυρώνει την σημασία της ηθικής της εργασίας
στην ανάπτυξη του καπιταλισμού . Δεν ήταν όλος ο εργαζόμενος πληθυσμός
που σκεφτόταν έτσι και αυτό που εχει σημασία είναι ότι ένας ικανός αριθμός
ανθρώπων ήταν ικανός να κινητοποιήσει τον μηχανισμό του καπιταλισμού.
Από την στιγμή όμως που το καπιταλιστικό σύστημα έγινε
αυτοπροθουμενο η εργασιακή ηθική δεν παίζει πια και τόσο σημαντικό ρόλο
όπως στην περίοδο της απογείωσης του και ο λόγος είναι ότι οι αναγκαιότητες
της καπιταλιστικά οργωμένης ζωής η οποία κυριαρχείται από την παραγωγή
προϊόντων, ασκούν οικονομικό εξαναγκασμό που φέρνει τέτοια
αποτελέσματα που υποκαθιστούν τη λειτουργία της εργασιακής ηθικής
Έτσι οι εργαζόμενοι μπορεί να υιοθετούν την άποψη του Τζερόμ και να
επιζητούν μέσα από τα συλλογικά τους όργανα και σωματεία π.χ να
δουλεύουν 35 ω΄ρες, όμως, στην ουσία είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται για
να αποκτήσουν χρήματα προκείμενου να καλύψουν τις ανάγκες τους
Οι επιχειρηματίες μέσα από τον οικονομικό ανταγωνισμό είναι υποχρεωμένοι
να συνεχίζουν τη συσσώρευση και το επιχειρηματικό τους έργο προκειμένου
να επιβιώσουν ως καπιταλιστές.
Έτσι η ηθική της εργασία αναπληρώνεται από τους καταναγκασμούς της
οργανωμένης καπιταλιστική διαβίωσης.

51
 ΤΟΜΟΣ 2
Το κεφάλαιο 1 διαβάζεται από το εγχειρίδιο
Η ενότητα 1 του κεφαλαίου 2 διαβάζεται από το εγχειρίδιο

Ενότητα 2.2

Οι κατοπινοί ριζοσπάστες του 1790 με εξέχουσα μορφή τον Πειν αντλούν τα

επιχειρήματα τους όχι από το ένδοξο ιστορικό παρελθόν από το οποίο
προσπαθούν να αποκοπούν. Το εξιδανικευμένο παρελθόν γίνεται τυραννία που
δεν αντέχει την κριτική του λόγου στην οποία υποβάλλεται ενώ η γλώσσα των
‘φυσικών» δικαιωμάτων ανεξαρτητοποιείται από τις ιστορικές ενσαρκώσεις και
γίνεται κυρίαρχη.
Η πολιτική συμμετοχή δεν έχει σχέση με την ιδιοκτησία αλλά έχει να κάνει με
την προσωπικότητα και την ηθική υπόσταση του ατόμου.
Η άρνηση των δικαιωμάτων στους φτωχούς κατά τον Πειν είναι σαν να λέμε
ότι είναι κατώτερα όντα. Επίσης το να κατέχει κάποιος πλούτο δεν σημαίνει ότι
έχει και ηθική αξία αλλά και ο τρόπος που αυτά τα πλούτη αποκτήθηκαν
μαρτυρεί την ηθική απαξία αυτού του ατόμου.
Οι νέοι ριζοσπάστες χαιρετίζουν την Γαλλική Επανάσταση σαν μια συνέχεια
της Αμερικανικής απλά με πιο δυσοίωνες συνθήκες. Συγχωρούν τις ακρότητες
της και αναγνωρίζουν ότι ενώ οι Αμερικανοί άποικοι απολαμβάνουν μια
εξισωτική κατάσταση χωρίς την παραδοσιακή αριστοκρατία, οι Γάλλοι αδελφοί
τους έχουν να γκρεμίσουν μακροχρόνιους θεσμούς καταπίεσης ανισότητας και
προκατάληψης
Έτσι η Γαλλική Επανάσταση πάει πιο πέρα από τις διεκδικήσεις της Ένδοξης
Επανάστασης και οι Άγγλοι πρέπει να ακολουθήσουν α6υτές τις εξελίξεις.
Έτσι δημιουργήθηκαν σύλλογοι που σκοπό είχαν να προωθήσουν τις
μεταρρυθμίσεις στην χώρα τους. Υπο το πρόσχημα του επετειακου εορτασμού
της Ένδοξης Επανάστασης, η «Εταιρεία Επανάστασης» έδωσε ψήφισμα ότι η
εξουσία πηγάζει από τον λαό. Επίτρεπε η αντίσταση σε περίπτωση κατάχρησης
εξουσίας, ελεύθερες εκλογές και ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης.
Οι εταιρίες σήμαναν συναγερμό στην κυβέρνηση και στην ανώτερες τάξεις που
ανησυχούσαν για τις αναταραχές.
Ο Μπεργκ εξέφρασε με τον πιο δραματικό τρόπο αυτόν τον φόβο και μέσα
από ένα κείμενο που στέλνει προς ένα δήθεν φίλο του Γάλλο βλέπει κανείς την
επιχειρηματολογία του. Στόχος του κειμένου είναι να καταπολεμήσει τον
ριζοσπαστισμό αλλά μάλλον κατάφερε το αντίθετο και να γίνει ο κύριος υπαίτιος
της ενίσχυσης του ριζοσπαστισμού. Όχι μόνο εξωράισε αλλά και απογύμνωσε τις
υπάρχουσες εκμεταλλευτικές σχέσεις τις οποίες άλλωστε θεωρούσε
αναπόφευκτες πυροδοτώντας την αγανάκτηση των ριζοσπαστών που πίστευαν

52
στην δυνατότητα βελτίωσης του ανθρώπου και στην πρόοδο του. Είναι αυτός που
συσπείρωσε ιδ3εολογικά τους ριζοσπάστες Μάλιστα ένας από αυτούς λέγει ότι
δεν είναι ο Πειν αλλά ο Μπεργκ αυτός που τον έκανε ένθερμο μεταρρυθμιστή.
Ο Μπεργκ αργότερα θα είναι αυτός που στην αντιπαράθεση του με τις
ιδεολογίες της Γαλλικής Επανάστασης θα αναγνωριστεί νικητής για την
διεισδυτικότητα του και την προφητική του ικανότητα.
Πριν το ξέσπασμα του Μπεργκ η συντηρητική παράταξη ήταν μετριοπαθής
και θα έλεγε κανείς ότι ήταν σίγουρη για το ιδεολογικό της οπλοστάσιο ο αλλά εξ
ίσου μετριοπαθής ήταν και η πρώτη γενιά των ριζοσπαστών.
Η επαναστατική ορολογία αν και διαδεδομένη δεν σήμαινε και πολιτική
ανατροπή Παράδειγμα ο Πραις γύρω από τον οποίο περιστράφηκε η κουβέντα
τόσο για την Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση.
Ο Μπενθαμ είχε αντιδράσει στον Πραις ενώ ο Μπεργκ λόγω πολιτικών
συγκυριών είχε σωπάσει.
Έφτασε όμως η ώρα να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του με αυτόν που
θεωρούσε ιδεολογικό αντίπαλο. Έτσι όταν προσκλήθηκε ο Πραις σε μια
συνεστίαση της Εταιρεία της Επανάστασης να μιλήσει για την φιλοπατρία
ταυτόχρονο αναφέρθηκε με μια ριζοσπαστικότερη ερμηνεία της επανάστασης
του 1688, που δεν ειχε να κανει με πραγματικά περιστατικά αλλα κατέληξε να
γίνει σημείο αναφοράς της ριζοσπαστικής πολιτικής., ο Μπεργκ απάντησε
ξεκινώντας μια «Μεγάλη Αντιπαράθεση» ιδεολογιών που όμοια δεν είχε
υπάρξει ποτέ. Μάλιστα οι ριζοσπαστικοί θεώρησαν ασέβεια την συμπεριφορά
του Μπεργκ προς τον σεβάσμιο Πραις.
Την ευκαιρία άρπαξε Πειν που είχε ικανότητα να συνδυάζει την λογική
επιχειρηματολογία με την απλή γλώσσα και την συναισθηματική φόρτιση με την
παροχή πρακτικών λύσεων, και εμφανίστηκε αυτόκλητος υπερασπιστής του
Ο Πράις ήταν πολιτικά μετριοπαθής όσο και ο Ρουσσώ που προτείνει στους
Κορσικανούς και Πολωνούς συντηρητικές πολιτικές επιλογές σε σχέση με αυτές
που είχε διατυπώσει στο Κοινωνικό Συμβόλαιο. Που έγινε και το Ευαγγέλιο της
Γαλλικής Επανάστασης.
Ο Μπεργκ διαπίστωσε ότι ο Πραις ήταν ο Ρουσσώ των Αγγλών
Πράγματι οι δυο στοχαστές ταυτίζονται αναφορικά με την θεμελίωση της
πολιτικής συμμετοχής ως προαιτουμενο της ηθικής υπόστασης του ανθρώπου,
ιδέα που έγινε και το δημοφιλέστερο βάθρο του ριζοσπαστισμού και συνδέθηκε
μετά φυσικά δικαιώματα
Ο Πειν προχώρησε λίγο πιο πέρα από τον Πραις στο θέμα της προγραμματικής
πολιτικής και ετσι αναδείχθηκε επάξια ο κύριος εκφραστής ενός αισιόδοξου και
δυναμικού ριζοσπαστισμού

Ο Πραις ήπια μορφή με φιλοσοφική παιδεία που δεν θα είχε ενδιαφέρον για
την πολιτική αν δεν έθετε εμπόδια στην ελευθερία της θρησκευτικής λατρείας.
Κύρια μελήματα του ήταν οι θεολογικές συζητήσεις και η προσπάθεια να
αναμορφώσει ηθικά τους σύγχρονους του ενώ οι οικονομικές και στατιστικές

53
του μελέτες είχαν σκοπό να καλυτερεύσουν την ζωή του ανθρώπου. Ήταν ένας
φιλελεύθερος θρησκευτικός ηγέτης που τα κηρύγματα είχαν απήχηση τους
καλλιεργημένους ριζοσπάστες που αντιμετώπιζαν προβλήματα λόγω των
θρησκευτικών πεποιθήσεων τους . Το ακροατήριο τους είναι άτομα που ανήκουν
στην κοινωνική και πνευματική ελίτ ητς εποχής χωρίς να σημαίνει ότι τα
πρωτογπρα άτομα είχαν λόγο να είναι και ανατρεπτικά στοιχεία.
Η πολιτική θεωρία του Πραις είναι μια ριζοσπαστικότερη εκδοχή του Λοκ προς
μια κατεύθυνση του Ρουσσώ
Έβλεπε ότι υπήρχαν περιθώρια για εκδημοκρατισμό του αριστοκρατικού
πολίτευμα που υπήρχε, αλλ κατά βάση ήταν ευτυχής με το Μεικτό Αγγλικό
πολίτευμα αρκεί να ενισχυόταν το λαϊκό στοιχείο. Γνήσιος διαφωτιστής πίστευε
ότι οαυτό θα γινόταν ότι θα επικρατούσε ο λόγος στην πολιτική
Ο Πέιν πολλές φορές είχε προκαλέσει τους διανοούμενους της εποχής του
που τον κοιτούσαν αφ υψηλού για την ελλιπή του εκπαίδευση. Είχε όμως ένα
ανυπέρβλητο κοινό νου και απήχηση στις μάζες . Τα Δικαιώματα του Ανθρώπου
έγιναν μπεστ σεελερ της εποχής και ο Πειν το ίνδαλμα των κατατρεγμένων.
Έφερε την πολιτική στο επίπεδο των μαζών και συγκρότησε την πολιτική τους
διάλεκτο
Η λέξη Δημοκρατία που για χρόνια ήταν συνώνυμα της αναρχίας και της
ακυβερνησίας αποκαταστάθηκε μέσα από το έργο του Πειν και όχι του Ρουσσώ
Από τα κείμενα του εμπνεύστηκε η εργατική τάξη και ενώ πουλήθηκαν χιλιάδες
αντίτυπα του έργου σε διάφορες οργανώσεις κλπ.
Όταν οι ωφελιμιστές πρότειναν να αναλάβει το κράτος την εκπαίδευση του
λαού γιατί θα χαθεί κάθε ελπίδα ουσιαστικής μεταρρύθμισης , οι συντηρητικοί
είπαν ότι αν μάθαιναν γράμματα οι φτωχοί δεν θα διάβαζαν το έργο του
Μαλθους που δεν είναι βέβαια κακό αλλά θα διάβαζαν το έργο του Πειν

54
Ενότητα 2.3
Εντμουντ Μπεργκ
Η συντηρητική απάντηση στον αναπτυσσόμενο ριζοσπαστισμό

Ο Πραις υποστήριξε ότι η Ένδοξη Επανάσταση ήταν το τέλος της

κληρονομικής διαδοχής και η επιβεβαίωση της λαϊκής κυριαρχίας όπου
επιλέγουμε τους κυβερνήτες μας και τους διώχνουμε αν δεν έχουν καλή
συμπεριφορά.
Ήταν μια ακραία διατύπωση του δόγματος της λαϊκής κυριαρχίας και καλή
ευκαιρία να αντιδράσει ο Μπεργκ ο οποίος αναγνώριζε ότι το 1688 ήταν μια
συνταγματική παρέκκλιση που όμως ήταν πολύ μικρή γιατί ο νομικοί και
πολιτικοί που ασχολήθηκαν και χειρίσθηκαν την υπόθεση δεν επικαλέστηκαν τα
δικαιώματα που λέγει ο Πράις αλλά εξήγησαν τις πραγματικές αρχές του
αγγλικού συντάγματος αφήνοντας παρακαταθήκη για τους εαυτούς τους αλλά και
τους επόμενους.
Στην Παλινόρθωση και την Ένδοξη Επανάσταση που κλονίστηκαν τα
θεμέλια του αρχαίου κόσμου, ήταν αναγκαίο να λάβει χώρα κάποιες «διορθώσεις
και συντήρηση» «γιατί ένα κράτος χωρίς μέσα αλλαγής δεν έχει και τα μέσα
συντήρησης του» χωρίς όμως να απειλείται το κοινωνικό οικοδόμημα.
Αν υποθέσουμε ότι η εξουσία του βασιλιά πηγάζει από τον λαό όπως λέγει ο
Πραις τότε δεν είναι δυνατό να ερμηνεύσουνε το νομικό καθεστώς των
ιστορικών ντοκουμέντων που για πρώτη φορά αναγνωρίζουν δικαιώματα στους
υπηκόους.
Αν πάλι ο λαός έχει δικαίωμα να καταργεί την κυβέρνηση για κακή
συμπεριφορά τότε δεν θα επιβίωνε καμία κυβέρνηση ούτε μια στιγμή
Η επανάσταση δεν πρέπει να βρίσκεται στην ημερήσια πολιτική διάταξη και
πρέπει να επικαλείται σε ακραίες περιπτώσεις αλλά και πάλι δεν μπορείς να
κτυπήσεις το κακό γιατί θα πραχθεί μεγαλύτερο όπως ο ίδιος ο Μπεργκ πίστευε.
Η συμπεριφορά του Ιακώβου δεν είναι μόνο μια κακή συμπεριφορά είναι στην
ουσία η παραβίαση των θεμελιωδών αρχών του πολιτεύματος και μια αδυναμία
να αποκαταστήσει τους αρχαίους νόμους και τις ελευθερίες, τις οποίες
αποκατέστησε η Ένδοξη Επανάσταση
Ο Μπεργκ προσπάθησε να μειώσει την σημασία της πολιτικής κατάστασης του
1688 που στην ουσία ήταν η ρήξη της νόμιμης κληρονομικής διαδοχής και να
αναδείξει με αρνητικό πρόσημο την Γαλλική Επανάσταση λέγοντας ότι ήταν μια
τεράστια συνομωσία ατάλαντων ατόμων απέναντι στα συμφέροντα του κράτους
που με τις μεγαλόστομες μεταφυσικές ιδέες παρασύρουν τις μάζες για ανατροπή
όλου του οικοδομήματος . Για το Μπεργκ η Γ. Ε είναι κάτι περισσότερο από
πολιτική επανάσταση παρασύρει και τα συναισθήματα και οι Γάλλοι

55
επαναστάτες καθώς και οι Άγγλοι μιμητές τους θέλουν να κτίσουν μια τέλεια
κοινωνία καταστρέφοντας τη υπάρχουσα κοινωνική τάξη
Ο Μπεργκ υποστηρίζει ότι η κοινωνία είναι ένας εξελισσόμενος οργανισμός
που δοκιμάζεται αντέχει στον χρόνο γιατί ανταποκρίνεται στις πραγματικές
ανάγκες της κοινότητας που διατρέχει θανάσιμο κίνδυνο από τις θεωρίες των
ατομικών δικαιωμάτων που απειλούν να την αποσυνθέσουν στην σκόνη της
ατομικότητας.
Η κοινωνία είναι ιεραρχικά δομημένη και οι επαναστάτες όταν μιλούν για
εξισωτικές αρχές στην ουσία δεν «πολεμούν την προκατάληψη » αλλά στην
ουσία είναι σε «πόλεμο με την ίδια την φύση.»
Η ανισότητα είναι φυσική νομοτέλεια και κάθε θεωρία εξίσωσης παραμένει
μόνο στα λόγια ενώ σύντομα θα δημιουργηθεί μια ολιγαρχική ομάδα που όχι
μόνο δεν θα καταργήσει την ανισότητα που υπάρχει στην φύση των πραγμάτων
αλλά στην πορεία θα καταστρέψει και το κοινωνικό οικοδόμημα και τις σχέσεις
στοργής και προστασίας που συνδέουν τους ανώτερους με τους κατώτερους και
κάνουν την ανισότητα πιο υποφερτή
Εκτός από τον πραγματισμό υπάρχει και μια συναισθηματική φόρτιση ενώ ο
Μπεργκ λέγει του επαναστάτες βιαστές ενώ οι μετριοπαθείς είναι αναμορφωτές
και πρόσωπα με συναίσθηση του χρέους προς την κοινωνία
Στα λόγια οι επαναστάτες διακηρύσσουν την ισότητα των ανθρώπων και το
δικαίωμα ψήφου σε όλα τα ανθρώπινα όντα ενώ τα έργα τους αποδεικνύουν -
και δω ο Μπεργκ αναφέρεται στις περιουσιακές προϋποθέσεις άσκησης του
δικαιώματος ψήφου- ότι δεν προστατεύουν αυτούς που θα έπρεπε τους φτωχούς
δηλαδή και τους ζητούν να αποκτήσουν αυτό που δεν μπορούν δηλαδή
ιδιοκτησία για να εξαγοράσουν το δικαίωμα που η ίδια η φύση τους χάρισε
Οι επαναστάτες επίσης ενθαρρύνονται την κοινωνική σύγκρουση στερούν από
τα φτωχά στρώματα την προστασία που μπορούν να τους παρέχουν οι ανώτεροι
τους.
Ο Μπεργκ αναδεικνύει την προσήλωση στην προκατάληψη σωτήρια
πνευματική στάση και λέγει ότι «λατρεύουμε τις προκαταλήψεις γιατί ακριβώς
είναι προκαταλήψεις» και έχουν δοκιμαστεί έχουν μια σοφία που ο λόγος δεν
μπορεί να υπερβεί .Μάλιστα, επειδή οι νοητικές δυνάμεις του ανθρώπου είναι
περιορισμένες θα πρέπει να αντλούμε την σοφία ακριβώς γιατί ο λόγος είναι
ανεπαρκής από τις αρχαίες ιδέες που βρήκαμε από τους πρόγονους μας
Κάθε αλλαγή είναι αυτονόητη και πρέπει να αποδείκνυε ότι μπορεί να βελτιώσει
την κατάσταση. Δεν θα πρέπει να είναι μια αλλαγή εκ βαθρων αλλά μια σταδιακή
βήμα βημα αλλαγή που θα μας επιτρέπει να βλέπουμε μια φωτεινή ένδειξη και να
προχωρούμε
Ο Μπεργκ λέγει ότι ο συντηρητισμός του έχει μειονεκτήματα αλλά αν
επιχειρήσουμε να τα ξεριζώσουμε με μιας θα ξεριζώσουμε τα πάντα
Η κοινωνία δεν είναι μηχάνημα που μπορούμε να το καταστρέφουμε και να το
συναρμολογούμε όπως κάνουν οι Επαναστάτες που ως άλλοι κατακτητές

56
διαλύουν την χώρα σε διαμερίσματα αλλά είναι ένας πολυσύνθετος οργανισμός
με βαθείς δεσμούς
Οι κυβερνήσεις είναι προβληματικές. Η κυβέρνηση είναι προϊόν της ανθρώπινης
σοφίας για να φροντίζει τις ανθρώπινες ανάγκες
Τάχθηκε υπέρ της απόλυτης μοναρχίας και πίστευε ότι είναι σταλμένη από τον
Θεό και οποιαδήποτε ενέργεια ανατροπής της αντιβαίνει στο θέλημα του Θεού
Στα υποτιθέμενα δικαιώματα της αφηρημένης θεωρίας ο Μπεργκ προτάσσει τα
«πραγματικά δικαιώματα του ανθρώπου» που είναι τα πλεονεκτήματα που
αποκομίζει το κοινωνικό άτομο ως μέλος της κοινωνίας και κριτήριο της ορθής
πολιτικής είναι ακριβώς η κάλυψη των πραγματικών αναγκών του ανθρώπου και
όχι τα διασφάλιση των αμφίβολου αξίας φυσικών δικαιωμάτων
Ο Μπεργκ πιστεύει όπως και ο Μαρξ ότι οι κοινωνικές ανισότητες συνιστούν
εκμεταλλευτικές σχέσεις αλλά χρησιμοποιεί άλλη γλώσσα λέγοντας ότι η
κατάσταση αυτή δεν αλλάζει γιατί έτσι και αλλιώς ο άνθρωπος είναι κακός και
οποιαδήποτε νέα αλλαγή θα είναι μια νέου τύπου εκμετάλλευσης που δεν θα
υπάρχουν οι αυταπάτες που την κάνουν υποφερτή. Μάλιστα οι ανίσχυροι όταν
είναι αφοσιωμένοι θα μπορούν να βρουν την προστασία που δεν μπορούν να
παρέχουν στον εαυτό τους αφού όταν οι ισχυροί καταλάβουν ότι διακινδυνεύουν
θα μπορέσουν να δείξουν την γενναιοδωρία τους
Ο Μαρξ πιστεύει ότι ξεσκεπάζει τη ιδεολογία ενώ ο Μπεργκ λέγει ότι πρέπει
να υπάρχει μια ιδεολογία μέσω της οποίας να διαθλάται η πραγματικότητα και να
γίνεται ανεκτή και στην δημιουργία αυτής της ιδεολογίας τον κύριο ρόλο κατέχει
η θρησκεία που ιεροποιεί την εξουσία και κάνει τους υπηκόους να την βλέπουν
με δέος επουλώνει πληγές, πάει εκεί που δε φτάνει ο νόμος, είναι το οποίο του
λαού όπως λέγει ο Μαρξ με σκληρή γλώσσα . Είναι όμως και ο ουσιαστικός και
απόλυτος έλεγχος και μια ανεξέλεγκτη εξουσία όπως λέγει ο Μοντεσκιέ. Η
κατεστημένη Εκκλησία είναι η πρώτη από τις προκαταλήψεις.
Το γενικότερο πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η σκέψη του Μπεργκ ακουμπά στο
ρίπτυχο « εμπειρία, παράδοση, ιστορία» που αποτελεί τη βάση μιας
πατερναλιστικής συντηρητικής τοποθέτησης η οποία δεν μπορεί να ευνοεί ούτε
το άτομο ούτε το κράτος ως κινητήριους μοχλούς αλλά την ισορροπία μεταξύ της
καλύτερης λειτουργικότητας

57
Ενότητα 2.4
Τομας Πειν
Τα δικαιώματα του ανθρώπου

Ο Πειν υποστηρίζει ότι ο Μπεργκ είναι σκοταδιστής που βρίσκεται σε ένα

ρητορικό παραλήρημα εις βάρος των Γάλλων Επαναστατών και ότι έχει
μπερδέψει την κυβέρνηση με την κοινωνία και ερμήνευε λάθος και τις δυο. Η
κυβέρνηση κανονίζει τα του έθνους ενώ η κοινωνία είναι η ένωση των ανθρώπων
με σκοπό το όφελος τους .
Καμία προηγούμενη γενιά δεν δεσμεύει με τις επιλογές της την επόμενη ούτε
καμία γενιά έχει χρέος σε μια προηγμένη που δεν την γνωρίζει
Τι υποχρέωση υπάρχει μεταξύ άγνωστων?
Η υποτιθέμενη σοφία των πρόγονων καταντά τυραννία
Αλλά από πού αντλούν οι προηγούμενες γενιές την κανονιστική τους ισχύ και
δεσμεύουν και τις νεώτερες ? Μάλλον από τον χρόνο. Με αυτή την λογική θα
έπρεπε να φτάσουνε στην στιγμή της Δημιουργίας όπου δεν υπάρχει διάκριση
μεταξύ των ανθρώπων και όλοι είναι ίσοι στην τάξη της Δημιουργία
Κάθε γενιά είναι ελεύθερη να αποφασίσει χωρίς την προγονολατρία και την
δέσμευση στο παρελθόν
Η προσφυγή στην αρχαιότητα μας οδηγεί αναγκαστικά στην «εποχή της
Δημιουργίας» που είναι η πιο αρχαία απ΄ολες και αποδεικνύει την «θειική
προέλευση των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Κάθε άνθρωπος χρωστά την ύπαρξη
του στον Θεό και ο «κόσμος είναι τόσο νέος για αυτόν όπως και για τον πρώτο
άνθρωπο στην γή και το φυσικό του δικαίωμα είναι του ίδιου είδους»
Ο Πειν θωρεί φυσικά δικαιώματα αυτά που ανήκουν στον άνθρωπο δυνάμει
του γεγονός και μόνο ότι υπάρχει ως τέτοιος. Λέγει ότι η φυσική κατάσταση
είναι μια κοινωνία που δημιουργούν οι άνθρωποι λόγω των ευθυμιών τους και
των αναγκών τους αλλά και τις συνειδητοποίησης ότι μπορούν να πετύχουν τους
στόχους τους με την συλλογική προσπάθεια. Οι άνθρωποι μπαίνουν στην
κοινωνία όχι για να χειροτερέψουν αλλά να γίνουν καλύτεροι.
Δεν χάνουν τα φυσικά τους δικαιώματα δηλαδή αυτά που αφορούν ενέργειες
που μπορούν να κάνουν μόνοι τους χωρίς την βοήθεια των άλλων και που δεν
βλάπτουν τους άλλους.
Τα δικαιώματα είναι δώρα του Θεού στο άνθρωπο που μπορεί να τα
απολαύσει χωρίς την βοήθεια των άλλων Αντίθετα εναποθέτουν στην κοινωνία
μόνο αυτά που είναι αναγκαία για να υπάρξει η πολιτική κοινωνία

58
 Η κυβέρνηση δημιουργείται από ένα συμβόλαιο που κάνουν μεταξύ τους τα
κυρίαρχα άτομα και δημιουργείται το Σύνταγμα. Το Αγγλικό Σύνταγμα που
υπερηφανεύονται οι συντηρητικοί είναι προϊόν σύμβασης κατάκτησης και όχι
ελεύθερης σύμβασης.
Για τον Πειν ο θεσμός της μοναρχίας είναι προσβολή στην ανθρώπινη φύση
και είναι γελοίο σοβαρές προσωπικότητες της χώρας να υποχρεώνονταν στις
ιδιοτροπίες ενός μικρού παιδιού που έτυχε να είναι στον θρόνο ενώ οι μονάρχες
ακολουθούν την διαδοχή σαν ζώα όχι σαν έλλογα όντα.
Αν η κυβέρνηση είναι προϊόν της ανθρώπινης σοφίας όπως λέγει ο Μπεργκ
τότε η κληρονομική διαδοχή δεν μπορεί να είναι μέρος της γιατί είναι αδύνατο να
κάνουμε την σοφία κληρονομική
Η αριστοκρατία την οποία εκθειάζει ο Μπεργκ είναι ένα αφύσικο φαινόμενο
γιατί καταργεί τα συναίσθημα που πρέπει να έχουν οι γονείς για όλα τα παιδιά
τους και όχι μόνο για τα πρωτότοκα
Επιπλέον με το έργο του Δικαιώματα του Ανθρώπου αναπτύσσει τη δυναμική που
είχε η οικονομική μεταρρύθμιση με την ανακατανομή του πλούτου προς όφελος
των φτωχών και τη μετατροπή του κράτους σε αυτό που αποκαλούμε κράτος
πρόνοιας. Τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν είχαν να κάνουν:
Με τη φορολόγηση της εγγείου ιδιοκτησίας
Την απαλλαγή των αγαθών από δασμούς που έπλητταν τους φτωχούς
Τις παροχές για τη διαβίωση, την εκπαίδευση και την υγεία
Τη δημιουργία θέσεων εργασίας
Την συνταξιοδότηση των ηλικιωμένων, έβαλε τα θεμέλια του συνδικαλισμού των
εργαζομένων
Ο Πειν και οι ριζοσπαστικοί προτείνουν το γκρέμισμα του μοναρχικού
καθεστώτος, την κατάργηση της αριστοκρατίας και την ισότητα των πολιτών

Η ενότητα 2.5 από το εγχειρίδιο

Η ενότητα 2.6 από το εγχειρίδιο

59
Κεφάλαιο 3

3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

Ο ιδιόμορφος χαρακτήρας της πολιτικής Δικαιοσύνης
Η κοινωνική κριτική και το αίτημα της ηθικής αυτονομίας
Η προτεραιότητα του ατόμου αλλά και του καθήκοντος
Η ουτοπία
Γκοντγουιν και ωφελιμισμός

Ο Γκοντγουιν είναι στο μεταίχμιο των θεωριών των Δικαιωμάτων, του

ωφελιμισμού και της ουτοπικής σκέψης. Ενώνει τις θεωρίες των Δικαιωμάτων με
τον ωφελιμισμό και τις σοσιαλιστικές ιδέες. Είναι στο μεταίχμιο της μετάβασης
από μια ατομικιστική αντίληψη σε μια αντίληψη περί καθήκοντος.
Ο Γκόντγουιν είναι ο συγγραφέας του Πολιτική Δικαιοσύνη ενός κειμένου
που ήταν και αυτό απάντηση στον Μπεργκ και που εντάσσεται στο πνεύμα του
ριζοσπαστισμού του ρεύματος που δημιουργήθηκε σαν θετική αντίδραση στην
Γαλλική Επανάσταση. Είναι κείμενο που δεν έχει επαφή με την πραγματικότητα
και τα προβλήματα των ανθρώπων.
Η πρυτανεύουσα αρχή του κειμένου είναι το δικαίωμα στην προσωπική κρίση
που θεμελιώνει το απαραβίαστο της ιδιωτικής σφαίρας από τρίτα άτομα, αλλά
εκφράζει την αίσθηση του καθήκοντος , την αποδοχής της απόλυτης κυριαρχίας
του λόγου και την αναζήτηση της αλήθειας. Αυτή είναι κι η πηγή του ιδιότυπου
αναρχισμού του Γκ.
Συνδυάζει την καταδίκη σε κάθε μορφή διακυβέρνησης με ένα φιλελεύθερο
ατομικισμό και μια αίσθηση του ηθικού καθήκοντος που απαιτεί από το άτομο να
αναλώνει την ζωή του στην βελτίωση της ανθρωπότητας και την παραγωγή του
αγαθού.
Είναι υπεραισιόδοξο κείμενο που εμφορείται από κομμουνιστικά ιδεώδη αλλά
δεν δίνει πρακτικές λύσεις όπως είχε ανάγκη ο ριζοσπαστισμός. Ήταν
απαγορευτικό λόγω της τιμής του για αυτό και ο Πιτ δεν το λογόκρινε.
Ουσιαστικά ο Γκοντγουν ήταν ήπιος και το κείμενο δεν μπορούσε να δώσε
λύσει προς σε επαναστατικές κινήσεις. Μάλιστα διαπληκτίστηκε με τον
Θελγουολ τον οποίο αποκάλεσε δημαγωγό
Καθώς η κατάσταση από τα μέσα του 1790 γίνει πιο έκρυθμη ο Γκ. ξεχάστηκε
και το έργο του αναβίωσε μέσα από τα ποιήματα της κόρης του Μαίρης Σελλυε
Τα έργα του άσκησαν μεταγενέστερη επίδραση στον ουτοπικό σοσιαλισμό και
αναρχισμό

60
Απάντηση στην Πολιτική δικαιοσύνη έδωσε ο Μαλθους που εμπνεύστηκε από
αυτό το έργο και έγραψε για τον «νόμο του πληθυσμού»

Ο Γκ καταδικάζει την κοινωνία σαν μια εκμεταλλευτική σχέση μεταξύ

πλουσίων και φτωχών όπου οι πλούσιοι κάνουν τους νόμους για να
υπερασπίζονται τα συμφέροντα του. Ο Νόμος δεν αποδίδει δικαιοσύνη γιατί
ποινικοποιεί και με θανατική καταδίκη αδικήματα που οι πλούσιοι δεν μπορούν
να πράξουν όπως η κλοπή.
Αν και αποτυπώνει την κοινωνία με μελανά χρώμα δεν υποστηρίζει την
επανάσταση γιατί η επανάσταση είναι αποτέλεσμα αγανάκτησης ενάντια στην
τυραννία και θα γίνει και αυτή τυραννική, μάλιστα είναι προϊόν πάθους και όχι
λόγου.
Καμία αλλαγή δεν μπορεί να γίνει αν δεν θέλει ο πληθυσμός και οι ιδέες
αλλάζουν καθώς ο κόσμος διαφωτίζεται και ενηλικιώνεται πνευματικά
Αφού η κυβέρνηση θεμελιώνεται στην γνώμη των υπηκόων κανένα άτομο δεν
μπορεί να κυριαρχήσει στην κοινότητα αν δεν θέλουν το επιθυμεί η κοινότητα
αυτή . Αν ένα τμήμα της κοινωνίας υποδουλώνεται με την βία , αυτό δε γίνεται
από ένα δεσπότη, αλλά γίνεται γιατί ένα άλλο τμήμα θεωρεί ότι είναι προς
συμφέρον του να πράξει έτσι . Κατάστρεψε αυτή τη «γνώμη» και όλο το
οικοδόμημα καταρρέει.
Για τον Γκ όπως και για όλους τους φιλελεύθερους ατομικιστές είναι ένα
αναγκαίο κακό και στόχος μας είναι να έχουμε λιγότερο από αυτήν
Ενώ ο Πειν λέγει ότι το κράτος είναι κακό αλλά αναγκαίο μιας που η ηθική
συνείδηση μετά την χαμένη αθωότητα δεν μπορεί να κυβερνήσει τον κόσμο. Ο
Γκ λέγει ότι η κυβέρνηση είναι ασυμβίβαστη με το αίτημα της ηθικής αυτονομίας
και έτσι οδηγείται στον αναρχισμό όπου η ατομική κρίση είναι ιερή και ότι
δεν έχει σχέση με την ελεύθερη άσκηση της ατομικής κρίσης είναι
καταναγκαστικό . Η σοφία δεν έχει ανάγκη κυβέρνησης . Η κυβέρνηση είναι
εξαναγκασμός
Τα άτομα εμπιστεύονται την κυβέρνηση γιατί έχουν άγνοια αλλά όταν αυτή η
άγνοια μειώνεται το θεμέλιο της κυβέρνησης και αυτό παρακμάζει .
Η «ευθανασία της κυβέρνησης» δεν θα έρθει μέσα από την επανάσταση αλλά
από την πληροφόρηση και την πρόοδο

Ο στόχος του Γκ είναι να θεμελιώσει μια αντικειμενική και αμερόληπτη

ηθική που είναι ανεξάρτητη από τις βουλήσεις των ατόμων , μια ηθική που
κινδύνευε από τις λοκιανές θεωρίες που καθιστούσαν την βούληση του ατόμου
ηθικά κυριαρχεί.
Η ηθική είναι κάτι που διαπιστώνεται δεν θεμελιώνεται από τα άτομα και τις
ενέργειες τους. Ο Γκ. Θέλει να επαναδιατυπωσει την θεωρία του φυσικού
νόμου που έχει διαταραχτεί από τον υποκειμενισμό των φυσικών δικαιωμάτων ,
αλλά της δίνει ένα ωφελιμιστικό περιεχόμενο

61
 Ασκεί κριτική στον Πειν και στους ριζοσπάστες ότι δίνουν βάρος και έμφαση
στο δικαίωμα εις βάρος του καθήκοντος και καταλήγουν να θεμελιώνουν το
δικαίωμα στο σφάλμα.
Αμφισβητεί μιαν αρχή του ριζοσπαστικού ατομικισμού , ότι το άτομο
ανήκει στον εαυτό του. Και λέγει: «έχω χρέος να χρησιμοποιώ τα χαρίσματα
του νου και τις δυνάμεις μου για να προάγω το γενικά ωφέλιμο και αγαθό. Όλα
αυτά που είναι δικά μας έχουν κατά κυριολεξία ένα προορισμό να εκπληρώσουν.
Για τον Γκ επομένως δεν υπάρχει ιδιοκτησία και ο άνθρωπος κατέχει αγαθά
μόνο για να μπορεί να εκπληρώσει τα καθήκοντα του . Ο άνθρωπος που έχει
ανάγκη έχει δικαίωμα στην περιουσία μου σαν να μου είχε πουλήσει αγαθά και
του χρωστάω αντίτιμο.
Ο ακραίος ατομικισμός και η απόλυτη ηθική ευθύνη συνυπάρχουν στην
σκέψη του Γκ που λέγει ότι η κοινωνία έχει δικαίωμα να απαιτήσει από εμένα
κάθε τι που είναι καθήκον μου να κάνω. Αλλά δεν διαθέτει ίχνος οργανισμικής
αντίληψης της κοινωνίας
Παρόλο που το άτομο είναι μέρος του συνόλου και έχει ηθικές ευθύνες απέναντι
σε αυτήν , η κοινωνία είναι ένα άθροισμα ατόμων. Από την άλλη μεριά το
γεγονός ότι τα άτομα δεν έχουν δικαιώματα δεν σημαίνει ότι η κοινωνία έχει
δικαιώματα στα άτομα αυτά γιατί δεν μπορεί να έχει δικαιώματα η κοινωνία
χωρίς να της τα έχουν μεταβιβάσει τα άτομα.
Σε αυτό το σημείο συνδέεται με την λοκιανή παράδοση του Πειν και συμφωνεί
ότι οι κυβερνήτες δεν έχουν δικαιώματα γιατί δεν υπάρχει δημόσιο λειτούργημα
που να μην προάγει το κοινό καλό . Όμως πιστεύει ότι η προτεραιότητα του
καθήκοντος σε σχέση με το δικαίωμα αφορά και τους πολίτες, στοιχείο που
τόνιζαν ελάχιστα οι άλλοι ριζοσπάστες.

Οι απόψεις του Γκ. συμβάδιζαν με αυτές του Ρουσσώ στην θεμελιώδη αρχή της
αυτονομίας , εκτός του ζητήματος της θρησκείας.
Στην ουτοπική κοινωνία δεν υπάρχει κυβέρνηση αλλά φίλοι και γείτονες,
ωστόσο δεν υπάρχει η έννοια της μέθεξης (επικοινωνίας) στην κοινότητα του
Ρουσσώ.
Ο πραγματικά αυτόνομος άνθρωπος δεν έχει την ανάγκη κανενός και μπορεί
να ζήσει και μόνος του. Ο Γκ. Τονίζει την αναρχική απλότητα και τάσσεται κατά
της τεχνολογικής εξέλιξης και των περιττών πολυτελών απολαύσεων που
οδηγούν στην κοινωνική εξαθλίωση
Σε πλήρη αντίθεση με το πνεύμα της οικονομίας της Βιομηχανικής
Επανάστασης διατυπώνει ένα ιδεώδες που έγινε σημείο αναφοράς του ουτοπικού
σοσιαλισμού και του μαρξισμού Υποστηρίζει ότι η εργασία ενός στους 20
εργάτες φτάνει για να καλύψει τις βιοτικές ανάγκες και αν δούλευε όλος ο
πληθυσμός μισή ώρα την ημέρα φτάνει για να συντηρηθεί και το υπόλοιπο του
χρόνου να είναι διαθέσιμο για συναναστροφή μελέτη , έρευνα , καλλιέργεια.
Αυτή η ιδέα είχε τεράστια επίδραση στην σοσιαλιστική σκέψη.

62
 Δεν τάσσεται κατά της ατομικής ιδιοκτησίας παρά τα δεινά που προσφέρει ο
πλούτος , γιατί την θεωρεί προϋπόθεση για την ατομική ανεξαρτησία που και
αυτή είναι προϋπόθεση για την ηθική πράξη, ωστόσο λέγει ότι αυτή η ιδιοκτησία
θα πρέπει να είναι περιορισμένη και θα επαρκεί για να ζήσουν οι άνθρωποι μια
λιτή ζωή.
Η κοινωνία του μέλλοντος θα είναι μια κοινωνία σε μικρές κοινότητες που θα
υπάρχουν ελάχιστες διαφωνίες μέσω της πειθούς και της ορθολογικής
επιχειρηματολογίας ενώ τα άτομα θα νουθετούνται μέσα από το αίσθημα
ντροπής και από την πίεση της κοινής γνώμης και όχι από τον καταναγκασμό
Ο Γκ. φαντάζεται το άνθρωπο του μέλλοντος αμερόληπτό, αρχάγγελο και
καλοπροαίρετο, το ίνδαλμα μέχρι σήμερα του ωφελιμισμού.
Γενικά η ηθική του Γκ είναι αλτρουιστική, ιδεαλιστική και συνεπειοκρατική
Ο Μπενθαμ ανάλαβε την σκυτάλη του μεταρρυθμιστικού προγράμματος όταν οι
απόψεις του Γκ είχαν λησμονηθεί και μάλιστα ο ίδιος είχε οδηγήσει σε ένα
πολιτικό συντηρητισμό που το 1820 αντιστρατεύτηκε στο δικαίωμα επέκτασης
της ψήφου.
Ο Γκ. είναι αυτός που χρησιμοποίησε των ωφελιμιστική θεωρία για να καταλήξει
σε ένα κομμουνιστικό όραμα και εστίασε την προσοχή του στις κοινωνικές
ανισότητες στις συνέπειες της φτώχιας στην πνευματική ανάπτυξη του κόσμου.
Ο πλούτος δεν είναι συσσώρευση αγαθών αλλά εκφράζει σχέσεις εξουσίας, τη
δύναμη του ενός να εξουσιάζει τον άλλον, ώστε να δουλεύει προς όφελος του
εξουσιαστή. Μάλιστα ο Γκ. πίστευε ότι κάποια στιγμή οι πλούσιοι θα διαθέσουν
τα αγαθά τους στην κοινότητα. Μάλιστα η ανάπτυξη της επιστήμης θα βοηθήσει
ώστε να νικηθεί ο θάνατος, έτσι ώστε με την αθανασία δεν θα υπάρχει πρόβλημα
αναπαραγωγής. Ο Γκ και ο Κοντορσέ εκφράζουν την ευρωπαϊκή αισιοδοξία μετά
Τις δυσκολίες της Γαλλικής Επανάστασης.

Ενότητα 4.1
Ωφελιμισμός και φιλοσοφικός ριζοσπαστισμός
Είναι η δεύτερη μεγάλη παράδοση του ριζοσπαστισμού μετά τα φυσικά
δικαιώματα και συνδέεται με τον ριζοσπαστικό ωφελιμισμό

Στα μέσα του 18ουαιωνα γεννήθηκε ο Μπενθαμ ο ιδρυτής του ωφελιμισμού

του κινήματος του ονομάστηκε φιλοσοφικός ριζοσπαστισμός που αποτέλεσε ένα
ιστορικό ρεύμα για την εφαρμογή των ωφελιμιστικών ιδεών στην προσπάθεια
αναδιοργάνωσης της κοινωνίας και της επίτευξης της μέγιστης ευτυχίας για όσο
το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους. Στην ουσία δεν ήταν τίποτα άλλο από την
εφαρμογή των ιδεών του Νεύτωνα στο πολιτικό και ηθικό πεδίο

63
 Ο Τζον Στιούαρτ Μιλλ χρησιμοποιεί πρώτος τον όρο για να τονίσει ότι ο
φιλόσοφος αναζητά τις αρχές πίσω από αυτά που φαίνονται και ο πολιτικός να
θεραπεύσει στην ρίζα τους τα κοινωνικά προβλήματα
Ο φιλοσοφικός ριζοσπαστισμός ήταν ένα εναλλακτικό ρυθμιστικό μοντέλο
που αναπτύχθηκε παράλληλα και σε αντίθεση με τον ριζοσπαστισμό
Ο ριζοσπαστισμός της Αγγλίας που προσανατολίζεται σε ωφελιμιστικές ιδέες
διαφοροποιείται από τον ριζοσπαστισμό που έφερε τον μανδύα των αφηρημένων
δικαιωμάτων του ανθρώπου και είχε απήχηση στην Ευρώπη και σε μια
σημαντική μερίδα Άγγλων στοχαστών της λοκιανής παράδοσης.
Η χρήση του όρου φιλοσοφικός ριζοσπαστισμός σε σχέση με τον όρο
ωφελιμισμός έχει δυο πλεονεκτήματα:
 Ο όρος είναι ευρύτερος και μπορεί να συμπεριλάβει και άλλους
στοχαστές που ήταν ριζοσπάστες και δέχονταν την μπενθαμενική
πολιτική χωρίς να ασπάζονται τη συγκεκριμένη ωφελιμιστική ιδέα του
Μπενθαμ
 Ο φιλοσοφικός ριζοσπαστισμός κράτησε μέχρι το 1840 ενώ ο
ωφελιμισμός όχι μόνο κράτησε αλλά εμπλουτίστηκε και εξελίχθηκε και
αποτέλεσε ένα από τα ισχυρότερα φιλοσοφικά συστήματα.

Ενότητα 4.2
Ο ιδρυτής, το πρόσωπο, οι προθέσεις-η επίδραση

Παιδί- θαύμα που σε ηλικία 12 ετών φοίτησε στο Πανεπιστήμιο. Έγινε

νομικός επάγγελμα που δεν ποτέ δεν άσκησε αλλά αφιέρωσε την ζωή του στην
αναμόρφωση του νομικού και πολιτικού συστήματος.
Πέθανε μια μέρα πριν την Βασιλική επικύρωση του Μεταρρυθμιστικού νόμου
που άλλαξε το σκηνικό πια αριστοκρατούμενης αγγλικής κοινωνίας έργο που
θεωρήθηκε επίτευγμα των οπαδών του
Οι ιδέες βρήκαν έδαφος σε πολλές χώρες και μάλιστα σε αυτές που δεν υπήρχε
φιλοσοφική παράδοση. Ιταλία, Ρωσία, Ισπανία Πορτογαλία ( τα εργα του
διανέμονταν δωρεάν) , Λατινική Αμερική οι ιδέες λατρεύτηκαν αντίθετα με την
Γαλλία και Γερμανία. Είχε επαφή με τον Αδαμάντιο Κοραή στον οποίο μάλιστα
έστειλε και ένα προσχέδιο του Συνταγματικού Κώδικα που πίστευε ότι θ
υιοθετούσε το νεοσύστατο ελληνικό κράτος.
Σημαντική μορφή της Αγγλίας που ενώ ανέδειξε τον καρτεσιανισμό τον Χιουμ
τον καντιανισμό , στην ουσία μόνο οι ιδέες του Μπενθαμ κατόρθωσαν να
δημιουργήσουν σχολή τον «μπενθαμισμό» που αποτελεί μοναδικό φαινόμενο
στην ιστορία της αγγλικής σκέψης.

64
 Ο Μπενθαμ στηρίχθηκε στην αρχή της ωφελιμότητας και ενδιαφερόταν η
φιλοσοφία του να έχει άμεση επίδραση στην βελτίωση της ζωής των ανθρώπων.
Διακατεχόταν από ένα πρακτικό προσανατολισμό και δεν επιθυμούσε να γράψει
θεωρία για την θεωρία. Ο πρακτικός προσανατολισμός του φαίνεται από τον
τρόπο που θέλησε να αντιμετωπίσει το θέμα της γνωσιολογίας και οντολογίας
που ταλάνιζε την φιλοσοφία
Αν υποθέσουμε ότι ο κόσμος είναι όπως τον αντιλαμβανόμαστε , τότε κανένα
κακό δεν μπορεί να προκύψει. Αντίθετα αν υποθέσουμε και μια στιγμή ότι δεν
υπάρχει, τότε μπορεί να προκληθούν δεινά και έτσι έκλεισε ωφελισμιστικά το
ζήτημα και στράφηκε προς την ηθική και πολιτική φιλοσοφία για να συνδεθεί με
την προαγωγή της ευτυχίας. Αισθανόταν τον εαυτό του στη θέση του
αμερόληπτου νομοθέτη που με τα υλικά της ανθρώπινης φύσης θα μπορούσε να
συγκροτήσει ένα σύστημα κανόνων σε επιστημονική βάση και όχι με τυχαία
συνάρθρωση.
Έγραφε αποσπασματικά και άφηνε το ένα θέμα για να πιάσει το άλλο όταν
είχε κάποια ιδέα ενώ δεν τον ένοιαζε για την έκδοση των έργων του, όταν όμως
αυτά εκδίδονταν και κυρίως για τις ανάγκες του ριζοσπαστικού κινήματος,
θεωρούσε ότι μπορούν να βοηθήσουν στην επίλυση προβλημάτων
Τα κείμενα του φαίνεται να απηχούν τα προβλήματα της βιομηχανικής
εποχής επειδή χρησιμοποιήθηκαν από τους μπενθαμινιστές για να προάγουν τη
δημοκρατία, την εκπαίδευση για όλους και να αντιμετωπίσουν τα συμπτώματα
της βιομηχανικής κοινωνίας.
Έτσι υπό αυτό το πρίσμα ο μπενθαμινισμός εμφανίζεται ως «μια
τεχνοκρατική ηθική μια τεχνοκρατικής εποχής» που μπορεί να αντιπαρατεθεί
με τον μαρξισμό
Τα κείμενα όμως αυτά έχουν βαθύτερες ρίζες στη φιλοσοφική παράδοση και
δεν είναι απλά συγκυριακά προπετάσματα και αποτελούν μέρος του
πνευματικού κινήματος του Διαφωτισμού γιατί γράφηκαν την ίδια εποχή που
έγραφε και ο Ντ’ Αλαμπερ και εκδιδόταν η Εγκυκλοπαίδεια
Ο Μπενθαμ ως άνθρωπος του Διαφωτισμού είχε την ίδια ζέση και
προσπαθούσε να αναμορφώσει την κοινωνία με την ίδια αφέλεια που
χαρακτηρίζεται του Διαφώτιστες που εκμεταλλεύονταν τις Αυλές και τις
προσωπικές διασυνδέσεις. Οι δέσποτες δεν είχαν ακόμα περιορίσει τις εξουσίες
τους και δεν είχαν συνειδητοποιήσει ότι η αλλαγή θα είναι «εκ των κάτω»
επειδή τους το υποδείκνυαν οι φιλόσοφοι με αδιάσειστα στοιχεία ότι αυτό
απαιτεί το καλό των υπηκόων τους, ούτε οι μάζες είχαν βγει στο προσκήνιο αφού
δεν είχε ξεσπάσει η Γαλλική Επανάσταση
Οι μεγάλες απογοητεύσεις του να πείσει το πολιτικό κατεστημένο τον οδήγησε
στον δημοκρατικό ρισζοσπαστισμό
Ο Μπενθαμ δεν ήταν ένας φτηνός αστός ιδεολόγος όπως έλεγε ο Μαρξ, ήταν
Άγγλο λόγω γέννησης αλλά πολίτης του κόσμου

65
Ξόδεψε την περιουσία του φιλανθρωπίες, βαθιά δημοκράτης που και ανατάχθηκε
σε οποιαδήποτε μορφή διακυβέρνησης ευνοούσε τα συμφέροντα μια τάξης ή
μιας ομάδας.
Αντιπαθούσε ότι είχε να κάνει με ταξική θεωρία και δεν δίστασε να
αποκηρύξει μαθητές του επειδή έγιναν υπηρέτες ταξικών συμφερόντων και όχι
του γενικού συμφέροντος
Ο κύκλος του Μπενθαμ αποτελείτο από διάφορα άτομα που είχαν κοινό την ίδια
αντίληψη περί πολιτικής όπως βιομήχανοι, καπιταλίστες , ταπεινοί δημόσιοι
υπάλληλοι
Οι μπενθαμινιστές δεν άνηκαν στην αστική τάξη και αυτό φαίνεται από το
γεγονός ότι έχασαν την επιρροή τους την περίοδο που η αστική τάξη
κυριαρχούσε ομω3ς η επιτυχία του μπενθαμινισμό έγκειται στο γεγονός ότι
συμμερίζονταν τις ιδέες αρχές πολιτική οικονομίας με τους Ουίγους που
κυριαρχούσαν στο κοινοβούλιο.
Έτσι οι μπενθαμινικές ιδέες βρήκαν πολιτική έκφραση αλλά από την άλλη
δέχτηκαν και τα σοσιαλιστικά πυρά, αδίκως γιατί αν έγιναν κάποιες
μεταρρυθμίσεις στην Αγγλία έγιναν γιατί ο μπενθαμινικός φιλελευθερισμός δεν
φοβόταν την παρέμβαση του κράτους όπως οι Γάλλοι φιλελεύθεροι, και παρείχε
τα θεμέλια για το κράτος πρόνοιας μέσα από τον νόμο της πτωτικής τάσης της
οριακής ωφελιμοτητας

Ενότητα 4.3
Οι μαθητές

Υπάρχει γενικά ένα χάσμα ανάμεσα στον ιστορικό και διαστρεβλωμένο

Μπενθαμ από την μια μεριά που όμως είναι αυτός που γνώρισαν οι σύγχρονοι
του και στον πραγματικό Μπενθαμ από την άλλη η σκέψη του οποίου ήταν
βαθύτερη από την καρικατούρα που σκιαγραφείται συχνά σε διάφορες ιστορίες
των ιδεών και αυτό γιατί υπήρχε πρόβλημα με το εκδοτικό του έργο σε σημείο
που δεν μπορεί κανείς να πει τι ανήκει στον Μπενθαμ και τι όχι.
Κατάφερε να ασκήσει γοητεία σε ένα κύκλο ανθρώπων τους φιλοσοφικούς
ριζοσπάστες που δε είχαν όλοι τα ίδια ενδιαφέροντα και άλλος ενδιαφερόταν για
την εκπαίδευση άλλος για την πολιτική. Όμως όλοι είχαν κοινό γνώρισμα την
επιθυμία να επιφέρουν αλλαγές στην κατεστημένη τάξη των πραγμάτων με
ιδεολογικό οπλοστάσιο τις ιδέες του Μπενθαμ.
Ο Ωφελισμός ήταν η φιλοσοφία ενός περιορισμένου κύκλου διανοούμενων με
επιστημονική γλώσσα και διανοουμενίστικη σύνθεση που συνεχώς ήθελε να
διευρύνει ο Μπενθαμ και πρόβαλε εμπόδια στο να βρει απήχηση στις μάζες που
αντίθετα με τον μαρξισμό δεν αναζητούσε. Ήταν ελιτίστικο κίνημα χωρίς λαϊκό
έρεισμα . Αποτελούνταν από διανυόμενους κοπως ο οικονομολόγος Ρικαρντο,
κα.
Ψυχή του κινήματος ήταν ο Τζεημς Μιλλ άνθρωπος ταπεινής καταγωγής,
μεγάλος δημοκράτης που κατόρθωσε να κάνει τις ιδέες του Μπενθαμ πολιτικό

66
πρόγραμμα και να προσελκύσει τον ίδιο στο πολιτικό ιδανικό της δημοκρατικής
διακυβέρνηση . Ο Μπενθαμ έδωσε στον Μιλλ ένα δόγμα και αυτός του έδωσε
μια σχολή
Μέχρι το τέλος της ζωής του μιλούσε σε μεγάλες προσωπικότητες σαν να
ήταν μαθητές του. Ήταν εκκεντρικός φιλόσοφος, έφτανε την γλώσσα στα όρια
της και πολλές φορές η επιχειρηματολογία θα σκανδάλιζε και τους σύγχρονους
του και πολλοί πήγαιναν απ περιέργεια στην αρχή στην εξοχική του κατοικία να
τον δουν που δούλευε μανιωδώς αλλά ταυτόχρονα ζούσε απέριττα και ήταν
ευχάριστος . Ανάλυε με μοναδικό τρόπο τα πάντα και ταξινομούσε επίσης τα
πάντα με μια μανία που δεν υπήρχε όμοιος στην ιστορία αλλά στην προσωπική
του ζωή δεν ήταν έτσι ενώ δεν μπορούσε να διαχειριστεί τα οικονομικά του .
Λειτουργούσε σαν σκεπτόμενη μηχανή και όλα τα άλλα τα κανόνιζαν οι φίλοι
του και οπαδοί του .
Όμως το γεγονός ότι οι μαθητές του δεν είχαν ξαναδιδαχτεί τέτοια πράγματα
τους οδηγούσε στον να είναι αφοσιωμένοι σε αυτόν
Οι ωφελιμιστικές ιδέες έβρισκαν απήχηση σε αυτούς που ήθελαν να
ακολουθήσουν ένα επάγγελμα ή να μπουν στο κοινοβούλιο αλλά δεν ασπαζόταν
τις παραδοσιακές αξίες .

Ενότητα 4.4
η θεμελιώδης ιδέα

O Μπενθαμ στηρίζεται στην αρχή της ωφελιμότητας ή μέγιστης ευτυχίας για

τον μέγιστο αριθμό ανθρώπων που δανείζεται από τον Ελβετιο, Μπεκκαρία
,Χιουμ αλλά της δίνει ένα άλλο στίγμα.
Η φύση έθεσε την ανθρωπότητα υπό την εξουσία δυο κυρίαρχων αφεντάδων
του πόνου και της ηδονής που μας υποδεικνύουν τι πρέπει να πράξουμε και
ορίζουν τι θα πράξουμε . Μας κυβερνούν σε όλα όσα κάνουμε και κάθε
προσπάθεια να απαλλαγούμε από αυτήν την υποταγή απλά θα την αποδείξει και
θα την επιβεβαιώσει . Μπορεί κάποιος να υποκριθεί ότι αποκηρύσσει την
κυριαρχία τους αλλά στην ουσία είναι υποταγμένος σε αυτήν την κυριαρχία
Η αρχή της ωφελιμότητας αναγνωρίζει αυτήν την υποταγή και την θεωρεί
θεμέλιο του συστήματος , αντικείμενο του οποίου είναι να εκθρέψει τον ιστό της
ευτυχίας με τα χέρια του λόγου και του δικαίου.
Η αρχή της ωφελιμότητας σημαίνει την αρχή η οποία επιδοκιμάζει ή
αποδοκιμάζει οποιαδήποτε πράξη συμφωνα με την τάση που φαίνεται να έχει να
μεγιστοποιεί ή να μειώνει την ευτυχία του μέρους του όπου το συμφέρον
διακυβεύεται .Για μια πράξη που συμμορφώνεται προς την αρχή της
ωφελιμότητας μπορεί κάποιος να πει ότι είναι μια πράξη που πρέπει να γίνει ή
τουλάχιστον δεν είναι μια πράξη που δεν πρέπει να γίνει. Μπορεί κάποιος να πει
ότι είναι ορθό να γίνει, ή τουλάχιστον δεν είναι λάθος να μη γίνει, ότι είναι ορθή
η πράξη ή τουλάχιστον ότι δεν είναι λάθος η πράξη

67
 Όταν οι λέξεις πρέπει, ορθό και λάθος ερμηνεύονται έτσι έχουν κάποιο
νόημα , όταν ερμηνεύονται διαφορετικά δεν έχουν νόημα.
Όταν ένας άνθρωπος προσπαθήσει να πολεμήσει την αρχή της ωφελιμοτητας
χωρίς να το καταλαβαίνει το κάνει με λόγους που αντλεί από την ίδια της αρχή
της ωφελιμότητας.

Ο Μπενθαμ θέλει να επεκτείνει την μεθοδολογία του Νεύτωνα και να κάνει την
πολιτική και ηθική φιλοσοφία μια πραγματική επιστήμη και για αυτό
εκλαμβάνει ως κριτήριο ωφελιμότητας την ηδονή και τον πόνο και αυτό γιατί η
ηδονή και ο πόνος έχουν πραγματική υπόσταση και είναι εμπειρικά ελέγξιμες
καταστάσεις.
Η αρχή της ωφελιμότητας από την μια εμφανίζεται κριτήριο ηθικής πράξης και
από την άλλη παράγοντας που ρυθμίζει τις ενέργειες μας
Ο Μπενθαμ θεωρεί ότι μέσα από τα κίνητρα της ηδονής και του πόνου μπορεί
να δοθεί μια περιγραφή της λειτουργίας της ανθρώπινης ψυχολογίας αλλά αυτά
τα κίνητρα μας υποδεικνύουν και το κριτήριο της ηθικής . Τα δυο επιχειρήματα
λειτουργούν παράλληλα χωρίς το ένα να παραγάγει το άλλο
Όταν λέμε ότι ο άνθρωπος ζητά την δική του ηδονή και αποφεύγει τον πόνο,
λέμε ότι αυτό το άτομο είναι εγωιστής. Αν έτσι συμβαίνει, είναι περιττό να πούμε
ότι έτσι πρέπει να συμβαίνει, εκφράζοντας έτσι ο Μπενθαμ μια κανονικότητα
ψυχολογικής συμπεριφοράς.
Το να δεχτεί οτι υπάρχουν περιπτώσεις αλτρουιστικής συμπεριφοράς δεν
δημιουργεί πρόβλημα για δυο λόγους: 1. γιατί είναι στατιστική γενίκευση και όχι
οντολογική απόφανση και 2. γιατί το ατομικό συμφέρον μπορεί να διευρυνθεί
τόσο που να περιλαμβάνει και τα συμφέροντα οποιουδήποτε προσώπου ως μέρος
του συμφέροντος του δρωντος..
Οτιδήποτε κάνουμε εκφράζει την ευαρέσκεια μας και μας δίνει ηδονή. Τώρα να
συμβαίνει το ατομικό μας συμφέρον να εμπεριέχει αλτρουιστικά συναισθήματα
αυτό σημαίνει ότι η ατομική ψυχολογία από ευτυχή συγκυρία τείνει να συμπίπτει
με την κοινωνική ευδαιμονία
Η αρχή της ωφελιμότητας ως κριτήριο ηθικής δεν αφορά το μεμονωμένο άτομο
αλλά το σύνολο. Ορίζεται ως η μέγιστη ευτυχία του μέγιστου αριθμού
ανθρώπων.
Κάθε άτομο επιδιώκει την δική του ηδονή αλλά αν η ηδονή είναι το υπέρτατο
αγαθό δεν μας ενδιαφέρει ποιανού ηδονή είναι . Το γεγονός ότι ο καθένας
προτιμάει την ηδονή του δεν αλλάζει τίποτα για τον νομοθέτη
Αν εκλάβουμε τα άτομα από ψυχολογική άποψη, κατά βάση εγωιστές μπορούμε
να κάνουμε όπως λέγει ο Χαλεβυ μια φυσική και τεχνητή ταύτιση συμφερόντων.
Όταν τα εγωιστικά κίνητρα εναρμονίζονται φυσιολογικά μέσα από αυτήν την
σύγκλιση προκύπτει αβίαστα το συλλογικό αγαθό . Αντίθετα υπάρχουν
περιπτώσεις που η σύμπτωση πρέπει να γίνεται με τεχνητά μέσα δηλαδή με νέα
κίνητρα ώστε να συμπέσει το ατομικό με το συλλογικό συμφέρον. Το ρόλο αυτό
αναλαμβάνει ο νομοθέτης

68
Μια αρχή μπορεί να διαφέρει από την αρχή της ωφελιμοτητας με δυο τρόπους:
1. με το να αντιτίθεται μόνιμα σε αυτή, όπως η αρχή του ασκητισμού
2. με το να αντιτίθεται μερικές φορές σε αυτήν και άλλες όχι όπως η
αρχή της συμπάθειας και της αντιπάθειας

ενότητα 4.5
Η μεταρρύθμιση του νομικού συστήματος
Ο Μπενθαμ, έθεσε στόχο του την αναμόρφωση του νομικού συστήματος και
έδειξε την αντιπάθεια του προς τους νομικούς που μαζί με τους πολιτικούς
συνωμοτούν κατά της αλήθειας .
Πρωτίστως στράφηκε ενάντια στον Μπλακστοουν που ερμήνευε το αγγλικό
εθιμικό δίκαιο μέσα από την παράδοση του φυσικού δικαίου και διέγνωσε μια
σύγχυση αυτού που είχε να κάνει με την διάκριση της περιγραφικής και κριτικής
θεωρίας του δικαίου που θεωρούσε εν γένει ελάττωμα των θεωριών του
φυσικού δικαίου.
Ο Μπενθαμ αντέτεινε ότι αν θεωρήσουμε ότι υπάρχει ο φυσικός νόμος τότε ο
θετικός νόμος είναι περιττός αλλά ο φυσικός νόμος δεν είναι τίποτα άλλο από
την άποψη αυτών που τον διακηρύσσουν, ενδύοντας τον με μια κανονιστική
αρχή που απορρέει από μια ανύπαρκτη «φυσική επιταγή»
Η κριτική του φυσικού δικαίου και των φυσικών δικαιωμάτων έκανε πολλούς
να πιστεύουν ότι πίσω από τον ωφελιμισμό κρύβονταν ο συντηρητισμός. γιατί τα
φυσικά δικαιώματα εκφράζουν την ανθρωπιά την πρόοδο την ανατροπή του
παλιού καθεστώτος και έτσι οποίος τα αντιστρατεύεται θεωρείται συντηρητικό
Η κριτική όμως του Μπενθαμ κατά των δικαιωμάτων ξεκινούσε καθαρά από
επιστημολογικές προϋποθέσεις αν και εξέφραζε ως ένα βαθμό την απέχθεια του
προς «το εξισωτικό σύστημα», την αποχή αυτή είναι ακόμα συντηρητικός
(Τορρυ). Η κριτική του όμως έλαβε χώρα σε μια δύσκολη και για αυτό εποχή
όπου συμφωνούσε μεν με τα πολιτικά αιτήματα των Αμερικάνων αποίκων αλλά
διαφωνούσε με την επιχειρηματολογία τους.
Στην ίδια δύσκολη θέση ήρθε και αργότερα όταν με τον Πειν ανακηρύχθηκαν
επίτιμοι πολίτες της Γαλλίας ενώ είχε γράψει κατά της ιδεολογίας της Γαλλίας.
Αργότερα βρέθηκε στο στρατόπεδο των ριζοσπαστών
Ο Μπενθαμ πιστεύει ότι η γλώσσα πρέπει να εξορθολογιστεί, να
απλοποιηθεί και να έχει περισσότερη σαφήνεια η διατύπωση της νομικής
γλώσσας που την θεωρούσε ότι είναι ο μανδύας της εκμετάλλευσης . Θεωρούσε
πολιτικούς και νομικούς ανθρώπου που συγκαλύπτουν τα συμφέροντα τους με
θεωρίες που δεν έχουν περιεχόμενο.
Ήταν νομιναλιστής και δέχεται ότι οι λέξεις για να έχουν νόημα πρέπει να
αντιστοιχούν σε μια εμπειρική πραγματικότητα αλλά δέχεται ότι αν η γλώσσα
μας ήταν καθαρά εμπειρική δεν θα υπήρχε περιθώριο να αναπτυχθεί η επιστήμη

69
που έχει ανάγκη από γενιές και θεωρητικές έννοιες. Έτσι δέχτηκε ότι υπάρχουν
κάποιες έννοιες που είναι πλασματικές δεν έχουν πραγματική υπόσταση αλλά
είναι χρήσιμες και για να μην γίνουν επικίνδυνες πρέπει να επαναδιατυπωθουν
με όρους πραγματικών οντοτήτων και χρησιμοποιεί την λειτουργία της
παράφρασης. Π.Χ η έννοια του δικαιώματος, από μόνη της δεν λέει κάτι , αν δεν
αναχθεί στο καθήκον αλλά και το καθήκον είναι πλασματική έννοια αν δεν
αναχθεί στο νόμο και ο νόμος στην ποινή και η ποινή στη δυνατότητα επιβολής
του πόνου . Μόνο έτσι έχει νόημα.
Ο Μπενθαμ θεωρούσε το αγγλικό εθιμικό δίκαιο μεσαιωνικό και επιζητούσε
τον εξορθολογισμό του. Μάλιστα την εποχή του ήταν συντηρητικός βλέπουμε
σπέρματα ριζοσπαστισμού
Το βασικό μειονέκτημα του αγγλικού νόμου είναι το δεδικασμένο δηλαδή κάθε
προγενέστερη απόφαση λειτουργεί σαν νομολογία, πράξη που δείχνει
ανασφάλεια του δικαίου.
Η λατρεία στο δεδικασμένο , η προγονολατρία και η σοφία των πρόγονων θα
είναι πάντα στοιχεία που δεν αφήνουν να εκδηλωθεί η μεταρρύθμιση
Αν οι κανόνες επιβάλλονται με τον χρόνο και ότι το παλιότερο είναι και
σοφότερο γιατί να μην γίνει το ίδιο και για τις ιστορικές περιόδους και να πούμε
ότι η νεότερη εποχή κρύβει περισσότερη εμπειρία άρα και σοφία από αυτήν την
περίοδο των προγόνων μας? Έτσι η «σοφία των προγόνων» γίνεται «σοφία των
επίγονων». Έτσι ο συντηρητισμός δίνει την θέση του στον ριζοσπαστισμό.
Ο Μπενθαμ επιθυμούσε να πλήξει τον φιλελευθερισμό του Μοντεσκιέ που
έλεγε ότι αν οι ουσιαστικοί νόμοι είναι ελαττωματικοί να μηχανευτούμε
δικονομικούς κανόνες για να μπλοκάρουμε την λειτουργία τους. Θεωρεί ότι το
αντικείμενο της δικονομίας είναι να διασφαλίσει την εκτέλεση νόμων που
υποτίθεται ότι είναι καλοί και όχι να προστατέψει τον υπήκοο από την εκτέλεση
κακών νόμων
Κατηγορεί τους δικαστές για κωλυσιεργίες, τεχνικές δυσκολίες και τους
θεωρεί ένα κομμάτι της κοινωνίας αποκομμένο από το κοινωνικό σύνολο που
έχει δικά του συντεχνιακά συμφέροντα που τα απολαμβάνουν εις βάρος του
κοινού καλού και που επιφέροντας περιττές αρνητικές ωφελιμότητας .
Ο Μόνος τρόπος για να μην εκμεταλλεύονται την θέση τους είναι ο
εξορθολογισμός των διαδικασιών απονομής της δικαιοσύνης.
Προτείνει:
 Οι δικαστές να παίρνουν μισθό και να μην πληρώνονται από τους
αντίδικους ώστε να είναι ανεξάρτητοι
 Κάθε δικαστική υπόθεση να έρχεται εις πέρας από ένα δικαστή όχι από
συλλογικό σώμα, ο οποίος θα έχει την πλήρη ευθύνη των πράξεων του
 Να υπάρχει δυνατότητα έφεσης και να δημοσκοπούνται οι απόψεις των
δικαστών, ώστε να εκτίθενται στον κόσμο και να μην κάνουν
κατάχρηση της εξουσία τους
 Ο Μπενθαμ αντιπαραθέτει στο τεχνητό σύστημα που είναι επιχείρηση
μεταξύ των δικαστών και των δικηγόρων , το φυσικό σύστημα

70
 απονομής δικαιοσύνης από τον πατέρα μέσα στην οικογένεια. Το
τεχνητό σύστημα υποβιβάζει την απονομή της δικαιοσύνης όπου ο
νόμος γίνεται πολύπλοκος και το συμφέρον δικαστών και δικηγόρων
είναι να αργούν οι δίκες. Με το φυσικό σύστημα οι δικαστές
προσπαθούν να συμφιλιώσουν τους αντίδικους και αν αυτό δεν μπορεί
να γίνεται ο καθένας καλείται να υπεραμυνθεί της θέσης του ενώ ο
δικαστής κοιτάζει σε βάθος τα στοιχεία της δικής και θεωρεί αποδεκτά
όλα τα στοιχεία που θα μπορούσαν να βοηθήσουν
 Αντιτίθεται στο ότι οποίος αρνείται να ορκιστεί δεν έχει αξία η
μαρτυρία του .Ο μόνος τρόπος για να ξέρουν αν ο μάρτυρας λέγει την
αλήθεια είναι να διασταυρώνονται πραγματικά περιστατικά.
 Για τον Μπενθαμ ο όρκος δεν σημαίνει και πολλά πράγματα. Ο ίδιος
είχε πέσει θύμα αναγκαστικής ψευδορκίας όπου ήταν υποχρεωμένος να
ορκιστεί στα άρθρα της Εκκλησία που δεν πίστευε για αυτό έγινε
αμείλικτος πολέμιος της εκκλησίας και της ανάμειξης της στα κοσμικά.
Μάλιστα πρότεινε να μεταφερθούν στο κράτος δραστηριότητες που
συνδέονται με παραδοσιακές θρησκευτικές λειτουργίες , αλλά που
επηρεάζουν την κοσμική ευημερία των πολιτών
Η εχθρότητα των ωφελιμιστών ήταν παροιμιώδης για αυτό δεν είχαν
απήχηση στις λαϊκές μάζες. Θεωρούσαν ότι η εκκλησία κάνει κακούς πολίτες
φανατίζει τα άτομα και τα κάνει αντικοινωνικά και δημιουργεί μέσα στην
κοινωνία μια ανεξάρτητη τάξη που φαίνεται ότι ερμηνεύει τις υπερφυσικές
παρεμβάσεις του Θεού . Εκκλησία και κράτος θέλουν συμμαχία αλλά στην
ουσία και οι δυο βρίσκονται σε αντίθεση με την κοινωνία

Ενότητα 4.6
Η μεταρρύθμιση των πολιτικών θεσμών.
Ο Μπενθαμ θεωρούσε το πολιτικό σύστημα μια ανίερη συμμαχία κατά του
γενικού συμφέροντος. Ασπάστηκε τον πολιτικό ριζοσπαστισμό όταν
διαπίστωσε ότι δεν αρκεί να δειχτεί η αλήθεια για να γίνουν μεταρρυθμίσεις,
ο ίδιος λέγει ότι είναι μεγάλος μεταρρυθμιστής αλλά υποψιάστηκε ότι οι
άνθρωποι της εποχής του ήταν ενάντια στην μεταρρύθμιση. Κατάλαβε ότι το
κατεστημένο δεν επιθυμεί μεταρρυθμίσεις και έπρεπε να κάνει κάτι για να
σπάσει αυτή την κατάσταση , με την κοινοβουλευτι8κή μεταρρύθμιση
Στο πολιτικό και νομικό σύστημα το ζητούμενο είναι να παρέχεται ασφάλεια
στους πολίτες τόσο με τους συμπολίτες όσο και με την εξουσία που έχει
σκοπό την παροχή της ασφάλειας.
Θαύμαζε την απλοποίηση γιατί πίστευε ότι τα πολύπλοκα πράγματα κρύβουν
κατά[πιεστικούς θεσμούς και έρχονταν σε αντίθεση με τον Μοντεσκιέ που
είχε διαμορφώσει σε μεγάλο βαθμό την κοινή γνώμη με ένα πολιτικό δόγμα
που θεωρούσε την ελευθερία προϊόν συνθέτων και πολύπλοκων θεσμών ενώ
συνέδεε τους απλούς θεσμούς με τον δεσποτισμό της Ανατολής.. ο Μπενθαμ

71
είδε στον Μοντεσκιέ και Σια την τυπολατρία , την διαφθορά , την
εκμετάλλευση
Πρότεινε στις αμέτρητες εξουσίες που λειτουργούσαν εις βάρος των
κοινωνικών συμφερόντων, την καθολική ψηφοφορία, την ίση βαρύτητα
της ψήφου στον προσδιορισμό της πολιτικής απόφασης
Υποστηρίζει ότι όταν ο λαός βλάπτει τα συμφέροντα τους το κάνει άθελα του
ενώ οι ολίγοι βλάπτουν τον λαό το κάνουν εκ προμελέτης ωθούμενοι από την
εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους. Οι κίνδυνοι από την άγνοια
θεραπεύονται ευκολότερα από τους κινδύνους που περικλείει η εξυπηρέτηση
των ιδιωτικών και συντεχνιακών συμφερόντων
Στα σχέδια του Μπενθαμ αντιτάχθηκε ο Μακιντος που μετά την Γαλλική
Επανάσταση ασπάστηκε τις θέσεις του Μπεργκ ενώ πριν ήταν συνοδοιπόρος
του Πραις και του Πειν.
Ο Μακιντος λέγει ότι η ιστορία και όχι ο λόγος καθορίζουν τα πεπρωμένα των
κοινωνιών, ο λαός είναι καταδικασμένος να ζει στην αμάθεια και στην άγνοια
γιατί οι δυνατότητες του είναι ελάχιστες και η πολιτική δραστηριοποίηση του
λαού θα βλάψει και τον λαό και την κοινωνία όλη. Ο Μπενθαμ θεωρούσε
τους Ουίγους που κυριαρχούσαν στο κοινοβούλιο ανόητους, ο Μακιντος τους
θεωρούσε φορείς σταθερότητας και ορθού τρόπου αντιμετώπισης των
συλλογικών συμφερόντων

72
 Ενότητα 4.7
Τα φιλοσοφικά δεδομένα και ο προσανατολισμός των πολιτικών ιδεών
Για τον Μπενθαμ η ηδονή κι ο πόνος είναι μέρος της πραγματικής εμπειρίας
του ανθρώπου , κριτήριο που περικλείει έναν μεθοδολογικό ατομικισμό.
Το κοινωνικό συμφέρον είναι το άθροισμα των επιμέρους συμφερόντων των
ατόμων που συγκροτούν την κοινωνία , η οποία είναι τα άτομα που την
αποτελούν και όχι μια αυθύπαρκτη οντoτητα.
Από την πλευρά του νομοθέτη η επιλογή του πόνου και της ηδονής έχει το
πλεονέκτημα ότι επιτρέπει ευκολότερα τις διαπροσωπικές συγκρίσεις ώστε
αθροίζοντας τα ατομικά μεγέθη να σχηματιστεί η μεταβλητή της συλλογικής
ευημερίας γιατί αν δεν γίνει αυτό τα φιλοσοφικά θεμέλια του ωφελιμισμού
καταρρέουν
Το πρόβλημα των διαπροσωπικών συγκρίσεων είναι τεράστιο γιατί πόσο
μπορούν να ποσοτικοποιηθούν οι ανθρώπινες επιθυμίες ώστε να είναι
συγκρίσιμες?
Προσπαθεί να ξεπεράσει το πρόβλημα μέσα από την ασυμμετρία μεταξύ
ηδονής και πόνου και του τρόπου που αυτή η ασυμμετρία σχετίζεται με τον
ρόλο του νομοθέτη. Αν και όλοι οι ανθρώπου δεν έχουν την ίδια ευαισθησία
θεωρεί τον πόνο ένα αίσθημα πιο γενικευμένο από την ηδονή και επειδή ο πόνος
έχει μεγαλύτερη ομογένεια αποτελεί το κύριο όργανο του νομοθέτη , ο νόμος
είναι απειλή τιμωρίας δηλ. επιβολή πόνου.
Αντίθετα οι ηδονές είναι πιο απροσδιόριστες και αυτό λειτουργεί υπέρ της
ελευθερίας . Ο άνθρωπος επαφίεται να τις καθορίσει το ίδιο. Πολιτικά αυτό
σημαίνει ότι επειδή ο νομοθέτης δεν μπορεί να γνωρίζει τι δίνει ηδονή στα
άτομα, κανονίζει να διασφαλίσει το πλαίσιο ώστε τα άτομα να επιδιώξουν τις
δικές του ηδονές όπως τις αντιλαμβάνονται, αναδεικνύοντας τον φιλελευθερισμό
της θεωρίας του Μπενθαμ
Ο Μπενθαμ λέγει ότι δεν μπορούμε να συγκρίνουμε άμεσα την ευτυχία ενός
ατόμου με την ευτυχία ενός άλλου, μπορούμε μόνο έμμεσα να το κάνουμε από
τις ενδείξεις που μας παρέχουν τα ίδια τα άτομα και το ρόλο αυτό επιτελεί το
χρήμα και αν κάποιος είναι διατεθειμένος να πληρώσει τα ίδια χρήματα για δυο
ηδονές σημαίνει ότι αυτές είναι ισοδύναμες και εδώ βλέπουμε ότι η ηδονή
προσεγγίζεται μέσα από τον πόνο γιατί η ηδονή εξαγοράζεται με πόνο δηλαδή με
την απώλεια χρήματος. Βρισκόμαστε μια ανάσα από την θεμελιώδη αρχή του
ωφελιμισμού : η αξία των αγαθών αποτιμάται με τον πόνο που διαθέτει
κανείς για να αποκτήσει αυτά τα αγαθά ή τη μέγιστη εργασία που είναι
διατεθειμένος να καταβάλει κατά τον Ρικαρντο . Το χρήμα δεν είναι κάτι ξένο
προς εμάς, είναι η έκφραση των δικών μας αναγκών και επιθυμιών
Η αρχή της ωφελιμότητας έγινε γνωστή με «η μεγιστοποίηση της ευτυχίας
του μεγίστου αριθμού ανθρώπων» που σημαίνει ότι σε σταθερό πληθυσμό

73
πρέπει να αυξηθεί ο μέσος όρος ευτυχίας κατά άτομο ή να παραμένοντας
σταθερή η ατομική ποσότητα ευτυχίας να αυξηθεί ο πληθυσμός.
Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η αρχή αυτή θυσιάζει το άτομα στο σύνολο.
Αν η ηδονή ή η ευτυχία είναι το απόλυτο αγαθό, στόχος είναι η μεγιστοποίηση
της συνολικής κοινωνικής ευτυχίας που όμως εννοείται ως αθροιστική
μεγιστοποίηση των ηδονών για όλους. Αλλά στην κοινωνία το συμφέρον, η
ηδονή του ενός συγκρούεται με την ηδονή του άλλου. Στην περίπτωση που
συγκρούονται τα συμφέροντα του ενός με του άλλου ο ωφελιμισμός λέγει ότι
πρέπει να προτιμηθεί το περισσότερο αγαθό παρά το λιγότερο ασχέτως ποιανού
είναι γιατί έτσι προάγεται το συμφέρον μεγαλύτερου αριθμού ατόμων,
θυσιάζοντας τις μειονότητες
Ο Μπενθαμ αναφέρεται στην προστασία του λαού και της πλειοψηφίας από
τις μειοψηφίες, τάσεις που εκφράζονται με διάφορα ριζοσπαστικά κινήματα του
18 και αρχών 19 αιώνα. Πίστευε ότι οι μειοψηφίες λειτουργούν εις βάρος της
Η ωφελιμιστική θεωρία είναι όμως πιο πολύπλοκη. Ο Μπενθαμ στα
μεταρρυθμιστικά του πρόγραμμα δεν μιλά για προσπάθεια άμεσης
μεγιστοποίησης της ωφελιμότητας γιατί αυτό είναι κάτι ουτοπικό αλλά ούτε
φαντάζεται το άτομο ως υποδοχέα τεχνητών ή κατασκευασμένων ηδονών.
Οι στόχοι στους οποίους κατευθύνεται νομοθεσία είναι η πραγμάτωση 4
στόχων με την βοήθεια των οποίων παράγεται η γενική ευτυχία. Είναι η
συντήρηση, η αφθονία, η ισότητα και η ασφάλεια. Η συντήρηση είναι πρώτη
γιατί χωρίς αυτήν δεν υπάρχει αφθονία και στην ασφάλεια γιατί χωρίς αυτήν δεν
υπάρχει ισότητα. Η έννοια της ασφάλειας είναι πολύ σημαντική και ο νομοθέτης
πρέπει να δημιουργήσει το πλαίσιο ασφάλειας και να αφήσει τα άτομα να
προάγουν την ευτυχία τους όπως αυτά την αντιλαμβάνονται . Η ασφάλεια
αναφέρεται στην ιδιοκτησία και ο Μπενθαμ δεν είναι υπέρ της απαλλοτρίωσης
της ιδιοκτησίας γιατί επιφέρει ματαίωση και πόνο.
Αν και ο Μπενθαμ στην κριτική του για τα δικαιώματα, αγανακτεί για το
ισοπεδωτικό σύστημα που θέλουν να εγκαταστήσουν , η ίδια η φιλοσοφία του
και ο νόμος της πτωτικής τάσης της οριακής ωφελιμότητας δίνει χαρακτήρα
εξισωτικό στην ωφελιμιστική φιλοσοφία. Π.χ αν έχουμε μονάδα ωφελιμότητας
100 δρχ τότε αν έχουμε να επιλέξουμε σε κάποιον που έχει 10.000 δρχ και σε
κάποιον που έχει 1.000.000 τότε η μονάδα ωφελιμότητας δεν δοθεί στον πρώτο
γιατί το χιλιάρικο παράγει μεγαλύτερη ωφελιμότητα. Το ίδιο ισχύει και για τον
δεύτερο χιλιάρικο αλλά σε μικρότερο ποσοστό, μέχρι του σημείου εξίσωσης των
δυο περιουσιών όπου το τελευταίο χιλιάρικο έχει την ίδια οριακή ωφελιμότητα
και στις δυο περιπτώσεις.
Συγκρουόμενος με την βίαιη απαλλοτρίωση ο Μπενθαμ δεν είχε διάθεση να
ευνοήσει τους κατέχοντες και μάλιστα εισηγήθηκε την κατάργηση του νόμου
κληρονομιάς που ήταν υπεύθυνος για την συσσώρευση πλούτου στους ολίγους
αλλά να γίνει μα μακροπρόθεσμο σχεδιασμό ώστε να μην σχηματίσει το παιδί
προσδοκίες και εκ των υστέρων να επέλθει ο πόνος και η ματαίωση

74
 Ο Μπενθαμ πίστευε ότι αν αντί για μεγαλόστομες διακηρύξεις, το κράτος
λάβει υπόψη του τις προσμονές θα μπορεί να τις απαλείψει με αντικίνητρα και
έτσι αν δεν μπορεί να κάνει σύμμαχους δεν θα κάνει εχθρούς τους άμεσα
πληγέντες από τις μεταρρυθμίσεις του και να μπορεί να διασφαλίσει τη
γενικότερη αποδοχή των αλλαγών
Θεωρούσε το Σύνταγμα ‘Μοντεσκιε και Σία» ότι χειρότερο αλλά και μόνο
επειδή ήταν δημοφιλές πίστευε ότι πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Δεν το
καθαγιάζει αλλά αποτελεί ισχυρό λόγο κατά της άμεσης αλλαγής του. Αυτό στην
σύγχρονη φιλοσοφία λέγεται ωφελιμότητα αποδοχής

4.8
Τζεημς Μιλλ . Ο πιστός μαθητής

Ενώ ο Μπενθαμ επεξεργάστηκε το μοντέλο πολιτικών και κοινωνικών

θεσμών με το οποίο επιτυγχάνεται η μέγιστη δυνατή ευδαιμονία με βάση την
ανθρώπινη φύση ο Τζεημς Μιλλ προσπαθεί να το απλοποιήσει για να μπορεί να
το καταλάβει ο λαός . Και η συνεισφορά στον φιλοσοφικό ριζοσπαστισμό είναι
ανεκτίμητη.
Μεγάλη προσωπικότητα, ίνδαλμα των νέων που αντιμετώπισε κι αυτό το
δίλημμα της απορρόφησης ή της πλήρους ανεξαρτησίας.
Ο Πουριτανισμός του έθετε όριο στο ωφελισμό που προσπαθούσε να συνδέσει
την ηδονή με την αρετή
Βασικό του ενδιαφέρον η εκπαίδευση γιατί πίστευε ότι η μάζα του λαού είναι
σε εξάρτηση και αθλιότητα επειδή έχουν συμφέρον οι ισχυροί να τους κρατούν
στην αμάθεια . Είχε την γνώμη ότι όσο πιο χαμηλής τάξης είναι ένα άτομο τόσο
πιο επιρρεπές είναι στις ευτελέστερες ηδονές και έτσι οδηγήθηκε να θεωρεί την
ευημερία ως προαιτουμενο της αρετής.
Παρομοιωδης στην ιστορία είναι η εκπαίδευση που έλαβε ο νεαρός Τζον από
τον πατέρα του Στιουαρτ Μιλλ. Το προσωπικό πείραμα αυτό αφενός ήταν η
πρώτη προσπάθεια να αποδειχτεί το μοντέλο της συνειρμικής ψυχολογίας του
Ελβετιος και αφετέρου γιατί η κατοπινή κατάρρευση συναισθηματική και
προσωπική κρίση του νεαρού αποδείκνυε ότι οι ωφελιμιστές δεν είχαν ευρεία
αντίληψη για την ανθρώπινη φύση.
Δεν διδάχθηκε τίποτα πε΄ρι θρησκείας γιατι εν μικρό παιδί δεν μπορεί να αρνηθεί
ή να δεχτεί την ύπαρξη του Θεού.
Από μικρός διάβαζε λατινικά Αριστοτέλη και Χομπς
Ο πατέρας προσπαθούσε να εκμαιεύσει τις απαντήσεις και τον έβαζε να διδάσκει
τα μικρότερα αδέλφια του

75
 Το σημαντικότερο όμως για την σκέψη του νεαρού Μιλλ ήταν ότι ο πατέρας
του ποτέ δεν του εμφύσησε την αντίληψη ότι είναι εξυπνότερος από τους
συνομήλικους του απλά ότι έτυχε των καλύτερων ευνοϊκών συγκυριών λόγω
κοινωνικών και οικογενειακών περιστάσεων στην οικογένεια που γεννήθηκε.
Μέσω του Μιλλ ο Μπενθαμ εκδήλωσε ενδιαφέρον για την εκπαίδευση και
δέχτηκε να προσφέρει την αυτή του σπιτιού του για να γίνει ένα πρότυπο
σχολείο.
Οι ωφελιμιστές ήρθαν σε σύγκρουση με την Εκκλησία υποστηρίζοντας ότι η
δημόσια εκπαίδευση θα πρέπει να είναι για όλους και όχι μόνο για τους πιστούς.
Η οργάνωση της δημοτικής εκπαίδευσης στην Αγγλία είναι προϊόν της
μπενθαμινικής προπαγάνδας. Μάλιστα ιδρύσαν το Πανεπιστήμιου του Λονδίνου
και την Σχολή μηχανικών για να απαντήσουν στον συντηρητισμό που παρήγαγε
το θεολογικό κατεστημένο στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.

4.8.2
Πολιτική
Για τον Μιλλ το σοβαρότερο πρόβλημα της πολιτικής θεωρίας είναι να
κάνουμε τους θεσμούς που υπηρετούν τους ολίγους να υπηρετούν τους πολλούς.
Υιοθετεί το μοντέλο του Χομπς και λέγει ότι κάθε άνθρωπος επιθυμεί να θέσει
κάποιο άλλο πρόσωπο και την περιουσία αυτού στην υπηρεσία των δικών του
ηδονών άσχετα αν το άλλο πρόσωπο απολέσει την ηδονή . Αυτό είναι το θεμέλιο
της κυβέρνησης. Γι να το κάνει όμως αυτό πρέπει να έχει δύναμη και αφού η
επιθυμία να καταλάβουμε τους πόρους του αλλού δεν έχει όρια, η επιθυμία για
απόκτησης δύναμης είναι απεριόριστη. Προσπάθησε να θεμελιώσει την πολιτική
επιστήμη στην επιστήμη της ανθρώπινης φύσης
Η πολιτική εξουσία πρέπει να ελέγχει αυτή την αχαλίνωτη επιθυμία με μια εξ
ίσου απεριόριστη δυνατότητα εξαναγκασμού για να υποτάξει και να μη
υπερισχύσει κατά των άλλων . Μέχρι εδώ το μοντέλο είναι χομπσιανό.
Απ δω αρχίζει ο Μπενθαμ. Οι επιθυμίες είναι απεριόριστες και τα μέσα λίγα. Η
κυβέρνηση έχει στόχο να προάγει το μέγιστο άθροισμα της ευτυχίας των μελών
μιας κοινότητας και αυτό σημαίνει ότι ο καθένας πρέπει να απολαμβάνει την
μεγαλύτερη ποσότητα από τα προϊόντα της εργασίας του και άρα η κυβέρνηση
θα πρέπει να αποτρέπει τις επεμβάσεις τρίτων προσώπων ώστε να μην λαμβάνει
κανείς μικρότερο ποσοστό από αυτό που του αναλογεί
Το βασικό πρόβλημα της πολιτικής θεωρίας είναι να αποτραπεί η κατάχρηση
εξουσίας και τα άτομα που στελεχώνουν μια κυβέρνηση από άποψη ψυχολογίας
είναι σαν τους ιδιώτες γιατί οι λόγοι που μας αναγκάζουν να εγκαταστήσουμε μια
κυβέρνηση είναι οι ίδιοι λόγοι που μας κάνουν να ζητάμε διασφαλίσεις απέναντι
στην ίδια την κυβέρνηση.
Ο Μιλλ απορρίπτει :
Την άμεση δημοκρατία γιατί είναι ασυμβίβαστη με την εύρωστη οικονομία
Την αριστοκρατία γιατί δεν διαθέτει γνώση

76
Την μοναρχία γιατί από το γεγονός ότι κάποιος λέγεται βασιλιάς δεν σημαίνει
ότι δεν λειτουργεί σαν άνθρωπος και αυτός και να θέλει να αυξήσει την δύναμη
του.
Το «Άριστο μεικτό πολίτευμα «γιατί όταν συνδυάζονται δημοκρατικά,
αριστοκρατικά και μοναρχικά στοιχεία κάποια από τα τρία συνωμοτεί εις βάρος
του αλλού και μάλιστα το αριστοκρατικό και μοναρχικό έχουν σκοπό να
καθυποτάξουν το λαϊκό. « Η ανθρώπινη φύση είναι πολύ απλή και η
πολυπλοκότητα στην κυβέρνηση δείχνει το σημάδι της ατέλειας της.
Προτάσσει στη θέση του μεικτού πολιτεύματος την απόλυτη αντιπροσωπευτική
δημοκρατία
Ήδη ο Μπενθαμ είχε υποστηρίξει ότι η διάκριση των εξουσιών του
Μοντεσκιέ δεν είναι τίποτα άλλο από έναν τρόπο να κωλυσιεργεί το
κυβερνητικό έργο.
Ο λαός δεν πρέπει να εμπιστεύεται καμία κυβέρνηση όταν δεν υπάρχουν
διασφαλίσεις ότι δεν θα καταχραστεί την εξουσία της
Οι κυβερνώντες δεν θα αυτoπεριοριστουν και ο έλεγχος της εξουσίας πρέπει να
γίνεται με την μείωση της χρονικής διάρκειας των εκλογών και την επέκταση του
εκλογικού δικαιώματος.Απέκλεισε τις γυναίκες από το εκλογικό δικαίωμα και
ανέβασε το όριο ηλικίας για τους άνδρες
Ο Μιλλ υπέστη κριτική από τον Μακωλευ που υποστήριξε ότι η λογική του
Μιλλ δεν πηγάζει από τον Νεύτων αλλά από τον μεσαιωνικό αριστοτελισμό και
έθεσε το ερώτημα: Τι θα εμποδίσει την πλειοψηφία ενός κυρίαρχου λαού να
καταπιέσει την πλούσια μειοψηφία

77
Κεφαλαίο .5
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΥ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΣΜΟΥ.

Ενότητα 5.1
Τα δεδομένα της αντιπαράθεσης

Η Κλασική πολιτική οικονομία εγκαινιάστηκε με τον Ανταμ Σμιθ και έφτασε στο
αποκορύφωμα με τον Ρικάρντο .
Ανάμεσα σε αυτούς παρεμβάλλονται οι φυσιοκράτες με τον Καινε και τον
Τυργκό.
Υπάρχουν πολλά κοινά σημεία ανάμεσα στους φυσιοκράτες και τους πολιτικούς
οικονομολόγους μετά τον Ανταμ Σμιθ , αλλά και διαφορές:
 Οι φυσιοκράτες ενδιαφέρονται για την κατανομή του προϊόντος στις
παραγωγικές τάξεις ανάλογα με την συνεισφορά τους, θεωρώντας
παραγωγική τάξη μόνο τη γεωργική γιατί θεωρούν την γη μοναδική
πηγή πλούτου.
 Η εργασία δεν παράγει πλούτο γιατί ο εργάτης θα πρέπει για να
συντηρηθεί να καταναλώσει ότι παράγει
 Το εμπόριο και η βιομηχανία δεν προσφέρουν στην αύξηση του
εθνικού προϊόντος γιατί δεν χρησιμοποιούν τη γη.
 Τάχθηκαν υπέρ της κεντρικής εξουσίας και θεώρησαν τα φορολογικά
έσοδα υπέρ του μονάρχη δίκαια επειδή θα πρέπει να αμειφθεί για την
προσφορά στην διατήρηση της τάξης και της ασφάλειας.
Πολύ κοντά στους Άγγλους πολιτικούς οικονομολόγους είναι ο Γαλλος
Σευ που διατύπωσε την θεωρία περί «αγορών» που εισήγαγε στην Αγγλία
πρωτος ο Τζέημς: οι αγορές βρίσκονται σε ισορροπία εφόσον δεν
παρεμβαίνουν εξωτερικοί παράγοντες στην λειτουργία τους γιατί η
προσφορά δημιουργεί τη ζήτηση, άποψη πολύ αισιόδοξη που συνδέθηκε
περισσότερο με πολιτικές ιδεολογίες παρά με τους θεωρητικούς της κλασικής
οικονομίας Ο Σευ θεωρούσε ότι η συνεισφορά του Ανταμ Σμιθ είναι ότι
αντικατέστησε το απαρχαιωμένο «πνεύμα του συστήματος» με μια νέα
αναλυτική μέθοδο προσέγγισης των οικονομικών φαινομένων
Στη Αγγλία ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα για την οικονομική και
κοινωνική μεταρρύθμιση στις αρχές του 19ουαιωνα ήταν ο νόμος των
Φτωχών που αφορούσε στην θεσμοθέτηση με νόμο της προστασία των
άπορων, αντίθετα με την υπόλοιπη Ευρώπη που η προστασία των άπορων είχε
να κάνει με την φιλανθρωπία, ένα είδος κρατικού σοσιαλισμού. Κρατικοί
λειτουργεί καθορίζουν τους μισθούς των απόρων και αυτών που δεν τους
φτάνουν τα χρήματα να ζήσουν.

78
 Το κόστος του Νόμου των Φτωχών ήταν μεγάλο: και αποτελούσε το
τίμημα που έπρεπε να πληρώσει η βιομηχανική αριστοκρατία για την
ανάκληση της εργατικής προστατευτικής νομοθεσία αλλά και η αριστοκρατία
της γής για την διατήρηση της προστατευτικής πολιτικής του εγχωρίου
προϊόντος με την απαγόρευση εισαγωγής φτηνότερων σιτηρών.
Ο Νόμος αυτός δεν ήταν δημοφιλής και φαινόταν να στηρίζεται σε
παρωχημένα κομμουνιστικά ιδεώδη και αντιστρατεύονταν την αρχή του
Ανταμ Σμιθ που κέρδιζε έδαφος εκείνη την εποχή «ο καθένας ανάλογα με την
εργασία του και την συνεισφορά του και όχι συμφωνα με την ανάγκη του»
Αλλά ο Νόμος ερχόταν και σε αντίθεση με την κοινή ‘μορφωμένη γνώμη.’
Π.χ δεν μπορεί ένας που εξαιτίας του κακού χαρακτήρα του έμενε χωρίς
εργασία και έπαιρνε τα ίδια χρήμα με ένα ευσυνείδητο εργάτη . Μάλιστα
πιστεύει αυτή η «μορφωμένη» κοινή γνώμη ότι η φτώχεια και ο πόνος δεν
μπορούν να ξεριζωθούν από τα ανθρώπινα πράγματα.
Ακόμα και οι πλούσιοι να δώσουν τις περιουσίες στους δεν θα λυνόταν το
θέμα λόγω της πληθυσμιακής αύξησης( Μαλθους)

Ενότητα 5.2
ΤΟΜΑΣ ΜΑΛΘΟΥΣ

Αν και δεν ανήκε στο φιλοσοφικό ριζοσπαστικό και ήταν συντηρητικός

συνδέθηκε με αυτό το ρεύμα οι ιδέες του έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις νέες
οικονομικές θεωρίες γιατί επέδρασαν στον Ρικαρντο.
Η θεωρία του Μαλθους είναι σημαντική γιατί είναι το αντίπαλο δέος των
ουτοπιστών δεν είναι τίποτα άλλο από την απάντηση στις ουτοπικές θέσεις
αλλά εμπεριέχει και στοιχεία που χρησιμοποίησε ο μαρξισμός για δικό του
όφελος.
Ο Γκοντγούιν ήταν αυτός που χρησιμοποίησε την ωφελιμιστική θεωρία
για να καταλήξει σε ένα κομμουνιστικό όραμα που εστίασε την προσοχή του
στις κοινωνικές ανισότητες στις συνέπειες της φτώχιας στην πνευματική
ανάπτυξη του κόσμου. Ο πλούτος δεν είναι συσσώρευση αγαθών αλλά
εκφράζει σχέσεις εξουσίας την δύναμη του ενός να εξαναγκάζει τους άλλους
να εργάζονται προς όφελος του. Όπως όλοι οι ουτοπιστές πίστευε ότι η λύση
θα έρθει από την αναμόρφωση της ανθρώπινης φύσης
Ιδεολογικός του μέντορας ήταν ο Ρουσσώ που πίστευε ότι οι άνθρωποι πρέπει
να γίνουν αδιάφοροι προς τις τεχνητές και επίπλαστες ανάγκες.
Μάλιστα ο Γκ πίστευε ότι κάποια στιγμή οι πλούσιοι θα διαθέσουν τα
αγαθά τους στο κοινωνικό σύνολο. Επίσης με την ανάπτυξη της επιστήμης
πίστευε ότι οι άνθρωποι θα νικούσαν και τον θάνατο, έτσι με την αθανασία
δεν θα υπάρχει πρόβλημα αναπαραγωγής.
Γκοντγουιν για την Αγγλία και Κοντορσε για την Γαλλία, εκφράζουν
την ευρωπαϊκή αισιοδοξία μετά τις δύσκολες συνθήκες που είχε δημιουργήσει

79
η Γαλλική Επανάσταση. Και οι δυο προεκτείνοντας το ορά του Διαφωτισμού
πίστευαν ότι η ευτυχία και η πρόοδος της ανθρωπότητα θα έλθουν μέσα από
την βελτίωση των πολιτικών και κοινωνικών θεσμών.
Ο Μαλθους έρχεται να ταράξει αυτό το αισιόδοξο κλίμα ότι ο άνθρωπος
μπορεί να βελτιώσει την κατάσταση του μεταρρυθμίζοντας τους θεσμούς και
λέγει ότι η οικονομικό-κοινωνική ανισότητα και εξαθλίωση οφείλεται σε
φυσικά ή βιολογικά αιτία δηλαδή την αναπαραγωγή και θέτει αυτή την
ανισότητα εκτός έλεγχου του ανθρώπου . Αντιδιαστέλλει στην κομμουνιστική
ουτοπική κοινωνία την μιζέρια και την φτώχεια σαν κάτι αναπόφευκτο για
την ανθρώπινη μοίρα. Η ουτοπία θα παραμείνει ουτοπία και η κοινωνία του
μελλοντος είναι αδύνατο να συμβεί.
Ο Μάλθους φέρνει στο προσκήνιο το θέμα της αύξησης του πληθυσμού σε
σχέση με την επάρκεια των αγαθών για την συντήρηση του, θέματα με τα
οποία είχε ασχοληθεί και άλλοι όπως ο Χιουμ, ο Ανταμ Σμιθ που έλεγαν ότι
όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί πολλαπλασιάζονται ανάλογα με τα μέσα που
έχουν για να αυτοσυντηρηθούν
Αντιστρατευοντας αυτήν την υπεραισιοδοξία εδικά του Γκ που έλεγε ότι
καθώς θα νικηθεί ο θάνατος ο πληθυσμός θα παραμείνει σταθερός, ο
Μαλθους αντιμετωπίζει τον άνθρωπο σαν ένα φυσικό οργανισμό που
συντηρείται για να αναπαραχθεί και επισημαίνει μια αντινομία μεταξύ της
αύξησης του πληθυσμού και των μέσων που υπάρχουν, τονίζοντας το
σεξουαλικό για να συντηρηθεί αυτός ο πληθυσμός. Έτσι διατυπώνει τον νόμο
περί πληθυσμού:
Ο πληθυσμός αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο ενώ τα μέσα για να
συντηρηθεί αυτός ο πληθυσμός αυξάνονται με αριθμητική πρόοδο.
Μάλιστα διατυπώνει τις απόψεις του σε μαθηματική μορφή για να φαντάζουν
ως γνώση τα επιστημονικά πορίσματα του σε σχέση με αυτά των αντίπαλων
του και τεκμηρίωσε τις απόψεις του με στατιστικές μελέτες και επεξεργασία
εμπειρικών δεδομένων. Η θεωρία του είχε απήχηση λόγω αυτής της
«επιστημονικής» παρουσίασης και λόγω του ότι έπεσαν σιτοδείες στην
αλλαγή του αιώνα σε σχέση με την πληθυσμιακή αύξηση.
Βέβαια έλεγε ότι η πληθυσμιακή αύξηση θα συγκρατηθεί από σεισμούς
επιδημίες καταστροφές αλλά πίστευε ότι η αυτή του πληθυσμού μπορεί να
ελέγχει και μέσω του «ηθικού έλεγχου» εννοώντας την αυτοσυγκράτηση και
την σεξουαλική αποχή σαν το μόνο στοιχείο που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος
για να εξαλειφθεί η φτώχεια, εγείροντας μένος από του χριστιανούς που
παρουσίαζε την Θεια πρόνοια σαν να μην μπορεί να εναρμονίσει την
αύξηση του πληθυσμού με τα μέσα συντήρησης του .
Πάντα θα υπάρχουν φτωχοί και για περιοριστεί ο αριθμός τους. Άρα η λύση
είναι η ενδυνάμωση της μεσαίας τάξης

Διαφορές Γκοντγουιν και Μαλθους

80
 Ο Γκοντγούιν στηλιτεύει την υπερπαραγωγή γιατί ωφελεί μόνο τους
πλούσιους
 Ο Μαλθους εστιάζει το πρόβλημα στην κατανάλωση των φτωχών
και το θέμα δεν είναι πώς να κατανεμηθεί το προϊόν που παράγουν οι
εργάτες αλλά ότι οι εργάτες δεν παράγουν αρκετά
 Ο Γκοντγουιν έχει ότι υπάρχουν πολλά περιθώρια να αυξηθεί η
παραγωγή αφού υπάρχουν ακαλλιέργητα κομμάτια γης που μπορούν
να γίνουν παραγωγικά με μεθόδους.
 Ο Μαλθους πιστεύει ότι δεν υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης γιατί η
πληθυσμιακή αύξηση ανάγκασε την επέκταση σε μη εύφορες
περιοχές.
Η τελευταία αυτή θέση αναλύεται από τον Ρικαρντο με βάση ότι η νέα
οικονομική πολτική αντιστρατεύεται τις οικονομικές ιδέες του
κοινωνικού ριζοσπαστισμού που εκπροσωπούσαν οι Πειν και Θελγουολ.
Λέγοντας ότι ο Πειν κ.α ανάπτυξαν τις ιδέες τους με σημείο αναφοράς
την Αμερική που οι συνθήκες ήταν τελείως διαφορετικές από αυτές τις
Ευρώπης που δεν υπήρχε απεριόριστη δυνατότητα .
Μάλιστα ο κοινωνικός ριζοσπαστισμός δεν έδινε μεγάλη σημασία
στους οικονομικούς νόμους και θεωρούσε ότι οι κοινωνικές ανισότητες
είναι αποτέλεσμα της κυβερνητικής σπατάλης.
Τα βασικά αξιώματα, οι θεωρίες του Μαλθους που προαναγγέλλουν την
μαρξιστική θεωρία για την εργατική τάξη είναι:
Κάθε σύνθετη και πολύπλοκη εργασία μπορεί να αναχθεί σε απλή
εργασία της οποίας η ίδια είναι το πολλαπλάσιο της. Η σταθερή μονάδα
εργασίας εξαγοράζεται με την ελάχιστη τροφή
Η αξία της εργασίας αποτελεί σταθερή μεταβλητή και καθορίζεται
από τα αναγκαία για την επιβίωση και διαιώνιση της εργατικής τάξης.
Αυτό το στοιχείο αποτελεί ρυθμιστικό παράγοντα του πληθυσμού και
επηρεάζεται από αιτίες όπως η μετανάστευση
Παρά τη σημασία για την ανάπτυξη της πολιτικής οικονομίας, το
όνομα του Μαλθους έγινε συνώνυμο της αντίδρασης εδικά ο αρνητισμός
του για τον Νόμο των Φτωχών αλλά και την προσπάθεια να
υπερασπιστεί τα συμφέροντα των γαιοκτημόνων σε αντίθεση με τα
διδάγματα του που ήταν υπέρ του ελευθέρου εμπορίου και άρση των
προσστατευτ8ικών δασμών
Ο Νόμος των φτωχών όχι μόνο δεν αντιμετωπίζει την ένδεια αλλά
την επεκτείνει σε όλο και περισσότερους ανθρώπου, επουλώνει την
κατάσταση μερικών αλλ στην ουσία διαιωνίζει την φτώχεια. Το βασικό
πρόβλημα είναι ότι το προϊόν της εργασίας όταν μοιράζεται σε
περισσότερα άτομα, επιφέρει πτώση της τιμής της εργασίας και αύξηση
της τιμής του προϊόντος
Μάλιστα προσπάθησε να δείξει ότι σε συνθήκες σιτοδείας η
ανακατανομή του εισοδήματος από του πλούσιου στους φτωχούς , μόνο

81
 φαινομενικά θα εξάλειφε την φτώχεια γιατί θα αυξάνονταν οι τιμές των
προϊόντων και θα επιβαρύνονταν οι φτωχοί. Αν γινόταν αύξησης των
μισθών για να ανταποκριθούν στο αυξανόμενο κόστος ζωής, τότε θα
υπήρχε αύξηση της ανεργίας.

Ενότητα 5.3
ΡΙΚΑΡΝΤΟ
Γνωρίστηκε αρχικά με τον Μαλθους. Εξέδωσε το Αρχές Πολιτικής
Οικονομίας και Φορολογίας κατόπιν προτροπής του Τζ. Μιλλ και
πρόκειται για μπενθαμινική οικονομία
O Ρικαρντο στρέφεται κατά του Μαλθους με τον νόμο για την πρόσοδο
Πολιτικά ανήκε στον κύκλο των μπενθαμινιστών και τάχθηκε υπέρ της
καθολικής ψηφοφορίας και της κοινοβουλευτικής μεταρρύθμισης.
Ανησυχούσε για την προστασία της ιδιοκτησίας περισσότερο από
ωφελιμιστές αλλά δεν πήγε μακριά προς μια δημοκρατική κατεύθυνση όπως ο
Μπενθαμ ωστόσο παραμένει η ίδια βασική ιδέα ότι τα επιμέρους συμφέροντα
πρέπει να υποταχθούν στο γενικό συμφέρον
Ο Μπενθαμ εγκατάλειψε την ενασχόληση του με την οικονομία όταν
κατάλαβε ότι οι ιδέες του ήταν κοινότοπες.
Ο Ρικαρντο προσέγγιζε τα θέματα του από μια αποκλειστικά οικονομική
πλευρά ενώ ο Μπενθαμ αντιλαμβανόταν την οικονομία σαν εργαλείο για να
μεγιστοποιήσει την κοινωνική ωφελιμότητα γιατί δεν δίσταζε να αποδέχεται
την κρατική παρέμβαση αν αυτό ήταν αναγκαίο
Το ενδιαφέρον του Ρικαρντο γύρω από την πολιτική οικονομία έγινε τυχαία έπεσε
στα χέρια του ο Πλούτος τω Εθνών του Σμιθ αλλα ο Ρικαρντο ήταν αυτός που
κατάφερε να κάνει την οικονομική επιστήμη μια απαγωγική επιστήμη που για
πρώτη φορά γίνεται θεωρητική επιστήμη που έχει σκοπό άμεση πρακτικότητα.
Το βασικό υπόβαθρο της πολιτικής οικονομίας είναι ο ωφελιμισμος που
ανάγεται στη σχέση ηδονής και πόνου και στην μετουσίωση τους σε οικονομικά
μεγέθη, όπως χρήμα, εργασία. Για να υπάρχει οικονομική επιστήμη πρέπει να
υπάρχει δυνατότητα μέτρησης της αξίας και για να έχει αξία ένα αγαθό πρέπει να
έχει μια ωφελιμότητα και μια ωφελιμότητα έχει σχέση με την άξια χρήσης . Η
ωφελιμότητα όμως δεν μπορεί να μετρηθεί άμεσα , ότι είναι ωφέλιμο για έναν δεν
είναι ωφέλιμο για ένα άλλο αλλά μπορεί να μετρηθεί άμεσα η εργασία . Αλλά για
ωφέλιμα αγαθά χρησιμοποιούνται διαφορετικές ποσότητες εργασίας και έτσι αν
είναι να εκλάβουμε την εργασία ως μονάδα μέτρησης της αξίας, κριτήριο πρέπει
να είναι η μέγιστη εργασία που είναι ένας έτοιμος να διαθέσει για να απολαύσει
ένα αγαθό δηλαδή ο πόνος που είναι διατεθειμένος να υποστεί για να αποκτήσει
μια ηδονή
Ο Ρικαρντο δεν ενδιαφερόταν να διερευνήσει την αιτία του πλούτου αλλά τον
ενδιέφερε η κατανομή του πλούτου ανάμεσα στις τάξεις που τον παράγουν και η
κεντρική ιδέα που διαπερνά το έργο του είναι η αρχή για την πτωτική τάση της

82
απόδοσης κάθε επιπρόσθετης επένδυσης κεφαλαίου και εργασίας στη γη και ,
κλειδί για την κατανόηση αυτού του φαινομένου είναι η πρόσοδος.
Η πρόσοδος αποτελεί τη διαφορά απόδοσης ενός κομματιού γης από το
λιγότερο εύφορο κομμάτι γης όταν επενδυθεί πάνω του ίδια ποσότητα κεφαλαίου
και εργασίας. Αυτό σημαίνει ότι η πρόσοδος αυξάνεται καθώς η γεωργική
παραγωγή επεκτείνεται σε λιγότερο προνομιούχες γαίες για να καλύψει την
αυξανόμενη ανάγκη παραγωγής προϊόντων που συνεπάγεται η αύξηση του
πληθυσμού
Οι θεωρίες του Ρικαρντο έδειξαν ότι το συμφέρον των κατόχων γης είναι από
τη φύση του αντίθετο προς το συμφέρον κάθε αλλού μέλους της κοινωνίας και
κατά συνέπεια ασυμβίβαστο με το γενικό καλό. Ενώ όλα τα αλλά μέλη
επωφελούνται όταν η τιμή της τροφής είναι χαμηλή ο γαιοκτήμονας βελτιώνει τη
θέση του όταν η τιμή είναι υψηλή .
Η επιβολή αυξημένου ενοικίου στις πιο εύφορες περιοχές συρρικνώνει το
μέρισμα από την απόδοση της γης που μοιράζονται μεταξύ τους ο καπιταλιστής
και ο εργάτης . Αυτό σε συνδυασμό ότι μειώνεται η αποδοτικότητα της διαρκώς
επεκτεινόμενης λιγότερο εύφορης γης, αυξάνει το κόστος των προϊόντων: άρα
αυξάνει το κόστος συντήρηση του εργάτη, άρα μειώνει το κέρδος του καπιταλιστή,
άρα εξαλείφει το κίνητρο για την επέκταση της παραγωγής και της επιπλέον
επένδυσης κεφαλαίων και ο μόνος κερδισμένος είναι ο ιδιοκτήτης
Ο Ρικάρντο θεωρούσε τους γαιοκτήμονες ότι λειτουργούν παρασιτικά για την
οικονομία και ήταν υπέρ του ελευθέρου εμπορίου που προάγει το κοινωνικό
συμφέρον και τάχθηκε κατά των προστατευτικών δασμών που προστάτευαν την
παραγωγή σιταριού και ευνοούνταν οι γαιοκτήμονες.
Ο Ανταμ Σιμθ είχε υποστηρίζει ότι κάθε χώρα πρέπει να εισάγει οποίο προϊόν
δεν μπορεί να παράγει η ίδια με φθηνότερο κόστος. Ωστόσο κάνει πριν από τον
Ριακαρντι δεν είχε καταλάβει ότι υπάρχουν περιπτώσεις που είναι συμφέρον μιας
χώρας να εισάγει ένα προϊόν ακόμα και αν η ίδια το παράγει με φθηνότερο κόστος
από την τιμή που πληρώνει για να το εισάγει και θεμελίωσε την αρχή του
συγκριτικού κόστους.
Διάφοροι σοσιαλιστές χρησιμοποίησαν τις ιδέες του για να προωθήσουν τις δικές
τους μεταρρυθμίσεις όπως οι οπαδοί του Οουεν που θέλησαν να αποδείξουν
επιστημονικά την εργασιακή θεωρία της αξίας που ωστόσο είχε ανακαλύψει ο
Ανταμ Σμιθ
Ο Ρικαρντο παρά το γεγονός ότι δανείστηκε από αυτόν ο Μαρξ το μεγαλύτερο
μέρος της θεωρίας του ,δεν βλέπει να υπάρχει αντιπαράθεση μεταξύ καπιταλιστών
και εργατών αλλά μεταξύ παραγωγών που θέλουν να πωλούν τα προϊόντα τους
όσο πιο ακριβά γίνεται και καταναλωτών που θέλουν να τα αγοράζουν όσο πιο
φθηνά γίνεται. Στο έργο του Ρικάρντο δεν υπάρχει η έννοια της ταξικής ανάλυσης
Ο Ρικάρντο εξεληφθη σαν ένας θεωρητικός θιασώτης μιας αισιόδοξης αντίληψης
για την οικονομία που τέλει σε πλήρη αρμονία όχι γιατί ο ίδιος ο στοχαστής δεν
είχε επίγνωση των μόνιμων οικονομικών κρίσεων αλλά επειδή βρέθηκε να μιλά

83
στο όνομα μιας πανίσχυρης και αισιόδοξης τάξης που έχοντας αυτοπεποίθηση δεν
επιθυμούσε παρεμβάσεις στην επιχειρηματική της δραστηριότητα

Κεφαλαίο 6
Επαναστατικές ιδεολογίες, ουτοπικός και επιστημονικός σοσιαλισμός

Ενότητα 6.1
Οι πρόδρομοι
Η εξισωτική σκέψη του 19ου αιώνα έχει έναν πιο ακτιβιστικό και
κοινωνικό χαρακτήρα από την σκέψη του 18ουαιωνα.
Ο κοινωνικός ριζοσπαστισμός εκφράζεται από την Συνωμοσία των Ισων
του Μπαμπέφ και αργότερα με τον Μπουοναροτι που όπως λέγει ο Χέγκελ
είναι μέρος του επαναστατικού οπλοστάσιου.
Οι ουτοπιστές δεν είχαν ιδιαίτερη γνώση των οικονομικών αλλά τους
απασχολούσαν οι ψυχολογικές διεργασίες που είχαν δημιουργηθεί στην
βιομηχανική κοινωνία , η ιδιοποίηση των αγαθών και η περιθωριοποίηση ενός
μεγάλου μέρους του πληθυσμού.
Πηγή έμπνευσης ήταν ο Ρουσσώ που πρώτος είδε τις συνέπειες της
καπιταλιστικής και εμπορευματικής κοινωνίας κατηγορώντας τον πολιτισμό .
Άσκησε μεγάλη επίδραση στην σοσιαλιστική σκέψη και το προταγμα του ήταν
οι ι ατομικές εγωιστικές βουλήσεις να γίνουν ένα λογικό αδιαφοροποίητο όλο
Ο μοναχός Ντεσάν καταγγέλλει την διάκριση «δικό μου και δικο σου,»
τον καταμερισμό της χειρονακτικής και πνευματικής εργασίας και φαντάζεται
ότι όλοι οι άνθρωποι μπορούν να ζουν ευτυχισμένοι να κοιμούνται σε ένα
μεγάλο κρεβάτι και να τρώνε λαχανικά και να χρησιμοποιούν ελάχιστα
εργαλεία.
Ο Μεσλιε καταγγέλλει πιο έντονα την διάκριση μεταξύ πλουσίων και
φτωχών και καταγγέλλει τους πλούσιους για τις συνθήκες εξαθλίωσης της
ανθρωπότητας και προτείνει την αναδιανομή της ιδιοκτησίας σε ίσα μερίδια και
ρήξη με την τυραννία των πλούσιων και συστήνει δολοπλοκίες εις βάρος των
κρατούντων.
Ο Μαμπλυ προτάσσει ένα κομμουνισμό του σαλονιού με όραμα την
ισότητα του συναισθήματος και τον αυτοσεβασμό
Ο Μορλλυ οραματίζεται την αναβίωση του αισθήματος της κοινότητας
που θα διατηρηθεί με την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και θα
εξορθολογισει την εργασία και θα ρυθμίσει τις συζυγικές σχέσεις.
Οι επαναστατικές ουτοπίες δημιουργήθηκαν στον αναβρασμό της
Γαλλικής Επανάστασης και αντανακλούν τους πόθους των ανθρώπων της
προβιομηχανικής εποχής και αντλούν τα οράματα τους από τα ρωμαϊκά και
σπαρτιατικά ιδεώδη

84
 Η κοινότητα του Σαιν Ζυστ αποτελείται από αγρότες μαγαζάτορες και
λείπουν οι τραπεζίτες οι αριστοκράτες και ο κλήρος . Όλοι έχουν μια μικρή
περιουσία για να καλύπτουν τις ανάγκες τους , τα παιδία μένουν με τους γονείς
μέχρι την ηλικία των 5 και μετά ανήκουν στην πατρίδα που τα εκπαιδεύει .
Υπάρχουν σταθερές τιμές των προϊόντων δια νόμου. Όλοι φορούν το ίδιο
ένδυμα είτε είναι μαθητές είτε στρατιώτες Ο κύριος εχθρός της κοινωνίας είναι
οι αριστοκράτες και οι ισχυροί.
Ο Μπαμπεφ φανατικός λάτρης του Ρουσσώ είχε τον Πλούταρχο σε
μεγάλη εκτίμηση και χάρις αυτόν λάτρεψε τη λιτότητα της αρχαϊκής πολιτείας.
Αρχικά είχε μια ελιτιστική αντίληψη συμφωνα με την οποία οι μάζες θα
έπρεπε να καθοδηγούνται από έναν αμερόληπτο και αδιάφθορο ηγέτη όπως ο
ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του.
Μαζί με τον Μπουοναρροτι δημιούργησε την Συνομωσία των Ισων «που
ήταν μια προσπάθεια ανατροπής του Διευθυντηρίου. Τόνιζε εκεί ότι η τροφή να
παρέχεται δωρεάν όπως ο ήλιος και το νερό και η ιδιοκτησία να ανήκει στην
κοινότητα και όχι να μοιράζεται σε ίσα μερίδια γιατί αυτό πάλι θα
δημιουργήσει ανισότητες. Αυτό αποτελούσε την καινοτομία του προγράμματος
Επιθυμούσε την απόλυτη ισότητα , ότι δεν μπορούσαν να έχουν όλοι δεν
πρέπει να το έχει κανένας . Καταδίκαζε τις απολαύσεις και το ιδανικό είναι μια
αγροτική κοινότητα όπου όλοι θα μπορούν να επιλέγουν ανάμεσα στις
δημιουργικές δραστηριότητες, όπως γυμναστική, τέχνες κλπ
Η ομάδα της Συνομωσίας των Ισων καλούσε σε εξέγερση λέγοντας
ότι η κατάσταση δεν πάει άλλο. Μέσα από την καθολική σύγκρουση και μέσα
την επιστροφή στο πρωτόγονο χάος θα γεννηθεί ένας καινούργιος κόσμο
Το δόγμα της άμεσης ισότητας του Μπαμπεφ αναβίωσε στο γαλλικό
κομμουνιστικό κίνημα των δεκαετιών του 1820 και 1830 ενώ από τον
Μπουοναροτι δανείστηκε ο Μαρξ της ιδέα της δικτατορίας του προλεταριάτου

Ενότητες 6.2 και 6.3

Σαιν Σιμον και σαινσιμονιστες.

Ο Σαιν Σιμόν καταγόταν από εύπορη οικογένεια που έφτανε μέχρι τον
Καρλομάγνο. Σπατάλησε την περιουσία του και όταν έφτασε να ζητήσει
βοήθεια το έκανε με την υπεροψία του αριστοκράτη που πρέπει να τον
βοηθήσουν γιατί του το χρωστούν και μόνο γιατί υπάρχει.
Έγραψε πολλά βιβλία και το έργο Η Νέα Χριστιανοσύνη έγινε το
ευαγγέλιο μιας νέας θρησκείας του λαού.
Ερμηνεύει την ιστορία σαν ένα πέρασμα από το μεσαιωνικό ιερατείο
και τις στρατοκρατικές κυρίαρχες τάξεις στην κυριαρχία των επιστημόνων
και βιομηχάνων, θεωρώντας ότι ο ρωμαιοκαθολική ηθική του Μεσαίωνα έχει
ξεπεραστεί και πρέπει να στηριχτούμε πια στα νέα επιστημονικά επιτεύγματα
και θεωρίες .

85
 Χρησιμοποίησε πρώτος την λέξη βιομηχανοποίηση για να περιγράψει
την νέα κατάσταση πραγμάτων και τις συνεπειες στην παραδοσιακή κοινωνία
την οποία βλέπει σαν ένα εξελισσόμενο οργανισμό που τείνει να γίνει ένα
οργανικό όλο που παύουν οι ανταγωνισμοί . Αν και δεν ανακάλυψε αυτός τον
θετικσιμό, τον σύνδεσε με ένα πρόγραμμα κοινωνικοπολιτικής αναμόρφωση
και οραματίστηκε ένα δυτικό πολισμό στηριγμένο στην επιστημονική βάση.
Ο ρόλος του επιστήμονα κατέχει σημαντική θέση στο έργο του και
ερμηνεύει την ευρωπαϊκή ιστορία μετά την Γαλλική Επανάσταση ως μια
σύγκρουση μεταξύ των ιδικτηττων και μη με μια ενδιάμεση τάξη αυτήν των
επιστημόνων που καθώς δεν έχουν συμφέροντα τάσσονται άλλοτε με τους
ιδιοκτήτες και άλλοτε με τους μη ιδιόκτήτες
Μετά την παλινόρθωση των Βουρβόνων άλλαξε την στάση του
απέναντι στους επιστήμονες αναβαθμίζοντας τον ρόλο των βιομηχάνων που
είναι οι τελικοί κριτές των επιτευγμάτων των επιστημόνων εφόσον είναι αυτοί
που αποτιμούν τα επιτεύγματα με βάση της χρησιμότητα τους.
Μετά το 1822 θεωρεί πάλι τους επιστήμονες να κατέχουν κορυφαία
θέση μαζί με τους ηγέτες και τους ανώτατους διοικητικούς υπάλληλους.
Το όραμα του Σαιν Σιμον είναι ένα κράμα καπιταλισμού ,
πρωτόγονου κομμουνισμού και τεχνοκρατικής οργάνωσης Η κοινωνία είναι
μια τεράστια παραγωγική μονάδα που κατευθύνεται από επιστήμονες που
σχεδιάζουν και αντικαθιστούν τις παραδοσιακές λειτουργίες της κυβέρνησης.
Ο πόλεμος και η φτώχεια εξαλείφονται μέσα από την αφθονία που
παράγει η εκβιομηχανισμένη κοινωνία του μέλλοντος όπου όλοι συνεισφέρουν
και ο καθένας θα αμείβεται ανάλογα με την αξία του
Δεν θεωρούσε ότι ο μετασχηματισμός πρέπει να γίνει με
επαναστατικά μέσα και αυτό γιατί δεν έβλεπε αντιπαράθεση μεταξύ αστών και
προλεταρίων γιατί στο πλευρό των παραγωγικών τάξεων είναι οι επιστήμονες.
Στο βιομηχανικό σύστημα του μέλλοντος δεν υπάρχει ταξική
σύγκρουση αφού ο καθένας έχει την δυνατότητα να πραγματοποιήσει με την
εργασία του την φυσική του κλίση και οραματίστηκε την συνύπαρξη όλων σε
ένα ευτυχισμένο όλο που θα διαχειρίζεται το οικονομικό-κοινωνικό σύστημα
Ήθελε να δείξει ότι οι φυσικές ανισότητες είναι συμπληρωματικές. Η
κοινωνία είναι οργανισμική και εκφράζει όλη την ποικιλία που υπάρχει στη
φύση, αποφεύγει τις εντάσεις και την σπατάλη πόρων μέσα από την αγάπη. Ο
καθένας ανταμείβεται συμφωνα με τις ικανότητες του
Δεν θα υπάρχει αντιζηλία και το κράτος δεν έχει λόγο ύπαρξης αφού
οι άνθρωποι θα κυριαρχούν στον εξωτερικό κόσμο και όχι ο ένας πάνω στον
άλλον . Έτσι ο ηθικολόγος θα εμπνέει και θα σχεδιάζει τα νέα προγράμματα,
θα τα μελετούν κα θα τα επεξεργάζονται οι επιστήμονες και θα τα υλοποιούν
οι υπάλληλοι.
Ο Σαιν Σιμον για να θεμελιώσει το κοινωνικό του σύστημα πάνω στα
δεδομένα της ανθρώπινης φύσης δανείζεται από τον Μπισσα τους τρεις

86
φυσιολογικούς -ψυχολογικούς τύπους και σε κάθε ένα τύπο αντιστοιχεί ενας
από τους τρεις κοινωνικούς τύπους:
Τους διοικητικούς υπάλληλους ή τους εργάτες που αποδίδονται σε
μηχανιστικού τύπου δραστηριότητες
Τους επιστήμονες που προωθούν την ορθολογική ερεύνα
Τους ηθικολόγους που εμπνέουν και καθοδηγούν την ανθρωπότητα
κυριαρχώντας στον συναισθηματικό κόσμο των ανθρώπων
Η κοινωνία του Σαιν Σιμον είναι αυστηρά ιεραρχημένη αλλά σε
διαφορετική βάση από αυτή της φιλελεύθερης παράδοσης. Τα άτομα δεν
υπακούουν σε μια κυρίαρχη εξουσία αλλά στους «φυσικούς» ανώτερους τους
που έχουν ανώτερες ικανότητες και είναι εκ των πραγμάτων επικεφαλής της
ομάδας τους και τους οποίους έχουν συνηθίσει να υπακούουν
Με τον όρο «ανώτερη διοίκηση της κοινωνίας » ο Σαιν Σιμον
σηματοδοτεί την μετάβαση από την κυβέρνηση προσώπων στην διαχείριση
πραγμάτων μιας έννοιας που είχε ανυπολόγιστη επίδραση στην σοσιαλιστική
σκέψη
Ο Σαιν Σιμον απέκτησε πολλούς οπαδούς από τους οποίους απέσπασε
χρήματα που ποτέ δεν είπε και ο Νέα χριστιανοσύνη δίνοντας μιας εικόνας στα
πρότυπα των παραθρησκευτικών οργανώσεων. Στην παρακμή του κινήματος οι
περισσότεροι οπαδοί έγιναν καθώς πρέπει αστοί.
Κορυφαίος ανάμεσα σε αυτούς ήταν ο Ανφαντεν που πολλοί στο
πρόσωπο του είδαν τον Χριστό . Έκλειναν προς τον μαρξισμό και κατήγγειλαν
την καπιταλιστική εκμετάλλευση , υπερασπίστηκαν την κοινωνικοποίηση της
ιδιοκτησία και την ισότητα των δυο φύλων.
Ο Ανφαντεν αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του 19ουαιωάν
στηλιτεύει τα ήθη της κοινωνίας της Παλινόρθωσης και σύνδεσε το θέμα της
σεξουαλικής απελευθέρωσης με την οξεία κριτική που βρίσκει κανείς στους
μαρξιστές
Υπερασπίστηκαν την κατάργηση της διάκρισης μεταξύ ψυχής και
σάρκας που είχε καθιερώσει η ιουδαιο- χριστιανική θρησκεία κάνοντας τις
γυναίκες να είναι συνυφασμένες με την σάρκα, την το κακό και την αμαρτία
Η Αλληλεπίδραση του λόγου, της πράξης και του συναισθήματος
αποτέλεσε την κεντρική ιδέα τους
Ερμήνευσαν την ιστορία σαν μια προοδευτική διαδικασία
«εξανθρωπισμού»’ όπου στην αρχή οι άνθρωποι τρώγονταν μεταξύ τους , μετά
φυλακίζονταν . Σιγά – σιγά θα παρατηρούμε να μετριάζεται η κυριαρχία του
ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο και στο τέλος θα γίνουν όλοι αδέλφια και τα
εγωιστικά ένστικτα θα γίνουν ανθρωπιστικά κοινωνικά και συνεργατικά
συναισθήματα .Άντλησαν από την οργάνωση της μεσαιωνικής κοινωνίας την
αγάπη το συνεργατικό πνεύμα αλλά ταυτόχρονα και την τάξη και πειθαρχία και
την αντιπαρέθεσαν στα φιλελεύθερα καπιταλιστικά ιδεώδη. Η ελεύθερη αγορά
αγνοεί το κοινωνικό κόστος για την βελτίωση της παραγωγής

87
 Εναντιώθηκαν στον Μαλθους και η διαβεβαίωση ότι η ανεργία λόγω της
μηχανοποίησης της παραγωγής θα είναι ένα πρόσκαιρο φαινόμενο και οι
κανόνες της αγοράς θα αποκαταστήσουν την ισορροπία δεν είναι για αυτούς
παρηγοριά όταν οι άνθρωποι χάνουν την δουλεία τους
Θεωρούσαν απαράδεκτο το λεσε φαιρ που ανταμείβει αυτούς που είναι
οκνηροί χωρίς να ανταμείβει αυτούς του εργάζονται πραγματικά.
Λόγω της αισιόδοξης ενατένισης του μέλλοντος οι σαινσιμονιστές δεν
ασχολήθηκαν με θέματα δικαιοσύνης, προβλήματα ποινών και ορισμού του
εγκλήματος.
Οι σαινσιμονιστες διαφοροποιήθηκαν από τον Σαιν Σιμον στο ότι
έδωσαν έμφαση περισσότερο στην κοινωνική κριτική παρά στην
αποτελεσματική οργάνωση των πόρων και κυρίως άσκησαν κριτική στην
υποκρισία της αστικής ηθικής που συνέδεσαν με το αίτημα της σεξουαλικής
απελευθέρωσης.

Ενότητα 6.4
ΣΑΡΛ ΦΟΥΡΙΕ
Συναισθάνθηκε τα κοινωνικά δεινά που δημιουργήθηκαν από την
εκβιομηχάνιση και εμπορευματοποίηση της κοινωνίας και οραματίστηκε μια
κοινωνία του μέλλοντος ενώ θεωρούσε την ηθική που επικρατούσε τότε
κοινωνική υποκρισία και προσπάθησε να την επαναδιατυπωσει σε νέα βάση
έχοντας σαν κεντρική ιδέα την ικανοποίηση των παθών. Υποτίμησε όλη την
προγενέστερη φιλοσοφία . Άντλησε τα οράματα του από εφημερίδες περιοδικά
και από συζητήσεις ως πωλητής που ήταν Έμοιαζε με τον Μπενθαμ στα εξής
σημεία:
 Έβλεπε και αυτός τον εαυτό του σαν τον Νεύτωνα του κοινωνικού
κόσμου και πίστευε ότι το σύστημα του ήταν μια αυστηρή επιστήμη
 Πίστευε ότι πρέπει να επεξεργαστεί μια ιδιότυπη γλώσσα που θα
καθιστούσε τις ιδέες προσιτές σε ένα περιορισμένο αριθμό μυημένων
ατόμων στο νέο επιστημονικό πνεύμα.
 Πίστευε και αυτός ότι αρκεί να διατυπώσει τις ιδέες του και όλοι θα τον
ακολουθήσουν
 Ήταν και αυτός ηδονιστής και ήθελε να ικανοποιήσει τα ανθρώπινα πάθη
και όχι να τα εξαλείψει αρκεί να μη ενοχλούνται οι άλλοι
Στο Φουρριέ η αντίθεση πολιτισμού και φύσης είναι αγεφύρωτη. Όλο το
πολιτικό οικοδόμημα πρέπει να καταστραφεί γιατί στηρίζεται σε σαθρά θεμέλια
Στο σύστημα του έχουν θέση όλες οι απόλυτες ηδονές και οραματιζόταν
μικρές κοινωνικές και αυτάρκεις μονάδες τις φαλαντσερίες όπου όλοι θα ζουν
απολαμβάνοντας τα πάθη τους και δεν επιθυμούσε όπως ο Σαιν Σιμόν και ο
Οουεν να αναμορφώσει την ανθρώπινη φύση και να υποδείξει ποιες
απολαύσεις θα αποτελούν το μέτρο της ανθρώπινης ευτυχίας αλλά ήθελε να
κτίσει το σύστημα του εκλαμβάνοντας τον άνθρωπο όπως πραγματικά είναι

88
μαζί με τα πάθη του και τις ορέξεις του και ο νομοθέτης πρέπει να τα
ικανοποιήσει όλα στο έπακρο.
Ο Φουρριε αντίθετα με τα άλλα ουτοπιστικά προγράμματα που είναι γύρω
από ιδανικό αγροτικής λιτότητας ο Φουρριε τίθεται ευμενώς προς την
πολυτέλεια και επικροτεί την απόκτηση πλούτου γιατί έτσι μπορεί να
πραγματοποιήσει τις περισσότερες απολαύσεις του . Δεν υπάρχει διάκριση
μεταξύ πλουσίων και φτωχών, υπάρχει διάκριση μεταξύ των δυνατοτήτων για
την ικανοποίηση των παθών και όλοι οι άνθρωποι είναι φτωχοί όχι μόνο οι
προλετάριοι γιατί δεν μπορούν να ικανοποιήσουν τα πάθη τους. Η κοινότητα
δεν είναι κλειστή , πριν μπει κάποιος θα πρέπει να καθοριστεί σε πια ομάδα
παθών ανήκει
Ταξινομεί τα πάθη και τους συνδυασμούς τους και λέγει ότι μια κοινότητα με
2000 άτομα θα απέδιδε όλους του κατάλληλους συνδυασμούς συντρόφων
Η εργασία είναι απόλαυση και ο εργαζόμενος δεν πρέπει να ξεπερνά την
απασχόληση σε μια εργασία περισσότερο της μιας ώρας γιατί θα βαριέται και η
εργασία θα χάνει το ενδιαφέρον της . Οι σχέσεις ισχύος δεν καταργούνται αλλά
δεν δημιουργούνται αντιπαλότητες αφού όλοι εναλλάσσονται σε ρόλους
Οι ιδιοκτησιακές ανισότητες διατηρούνται ,εφόσον δεν υπάρχει πάθος που
να αντιστοιχεί στην ισότητα και άρα η ισότητα δεν είναι ιδανικό Παρά τις
ανισότητες στον πλούτο και την δυνατότητα των απολαύσεων θα υπάρχουν
τόσες πολλές απολαύσεις που δεν θα έχει κανείς λόγο να παραπονεθεί. Για αυτό
τον λόγο δεν ασχολείται ο Φουρριε με το ποινικό σύστημα αφού όλοι θα
ικανοποιούνται δεν θα υπάρχει παραβατική συμπεριφορά.
Στο έργο του Φουρριέ βλέπουμε τον πολιτικό συντηρητισμό με το κοινωνικό
μεταρρυθμιστικό πνεύμα και την ηθική αναρχία και δεν απέκτησε την φήμη του
Σαιν Σιμον και αναβίωσε την δεκαετία του 1960. Οι απόψεις του απηχούν τις
δυνατότητες μιας αγροτικής οργάνωσης και όχι μιας καλπάζουσας
βιομηχανικής

Ενότητα. 6.5
Ρομπερτ Οουεν
Πετυχημένος καπιταλιστής που οι επιχειρήσεις του κατά την διάρκεια των
ναπολεόντειων πόλεμων αποδείχτηκαν ιδιαίτερα επικερδείς. Έτσι αυτό του
έδινε ένα αέρα πειστικότητας και του εξασφάλιζε ένα ακροατήριο ανάμεσα στο
οποίο ήταν και σημαίνοντα πρόσωπα της εποχής.
Βασική του ιδέα ήταν ότι το περιβάλλον και οι καταστάσεις επιδρούν και
διαμορφώνουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου κανείς δεν φταίει για την
ηθική του κατάπτωση και τις αντικοινωνικές του ενέργειες αφού δεν τις
δημιούργησε αυτός.
Πειραματίστηκε στην επίδραση των συνθηκών του περιβάλλοντος στον
χαρακτήρα και είναι ο πρώτο που είδε ότι η αντιπαραγωγικοτητα των εργατών
έχει να κάνει με τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης τους , μάλιστα στις
εγκαταστάσεις του μείωσε τις ώρες εργασίας και βελτίωσε τις συνθήκες των

89
εργατών και των παιδιών τους μεταβάλλοντας ακόμα και τους μέθυσους σε
καλούς εργάτες. Φρόντισε τα ορφανά, καλλιέργησε ένα πνεύμα κοινότητος και
τα αποτελέσματα ήταν ενθαρρυντικά. Στο πρόσωπο του οι εργάτες είδαν τον
Θεό.
Αντίθετα με τους άλλους ουτοπιστές η κοινότητα του Οουεν δεν ικανοποιεί
τα πάθη και δεν είναι ευδαιμονιστική αλλά ξεκινά από μια προτεσταντική
ηθική και αναβιώνει τις αρετές της αγροτικής υπαίθρου . Ενώ ο Φουρριέ και ο
Σαιν Σιμον τάσσονται υπέρ της ατομικής ιδιοκτησίας ο Όουεν λέγει ότι μπορεί
να υπάρξει ένα καθεστώς κοινοκτημοσύνης που είναι οικονομικά εφικτό
Ο Μαρξ θαύμαζε τον Οουεν για τους εξής λόγους:
 Άντλησε από αυτόν τα επιχειρήματα για την ανωτερότητα του
καπιταλιστικού συστήματος σε σχέση με τα παλιότερα παρωχημένα
συστήματα που στηρίζονται στην κατοχή μικρής ιδιοκτησίας
 Άντλησε επίσης από αυτόν την ιδέα της θετικής επενέργειας στον
ανθρώπινο χαρακτήρα της συλλογικής προσπάθειας.
 Καταδίκασε την θρησκεία και τάχτηκε κατά της οικογένειας
 Καταδίκη της ατομικής ιδιοκτησίας.
Ο Οουεν πιστεύει ότι οι μηχανές βρίσκονται σε ανταγωνισμό με τους εργάτες
που τους εκτοπίζουν ή τους μειώνουν τους μισθούς τους . Οι βιομήχανοι
ξανοίγονται σε ξένες αγορές γιατί παράγουν αγαθά που δεν μπορεί να τα
απορροφήσει η εργατική τάξη που είναι πάμφτωχη
Το εγχείρημα του Νιου Λάναρκ θέλησε να το επαναλάβει αλλά δυστυχώς
κατέρρευσε οικονομικά και αντιστράφηκε το ευνοϊκό προς τις ιδέες του κλίμα
και αυτές φαίνονται πια ουτοπικές

Ενότητα 6.6.1
Επιστημονικός σοσιαλισμός
Θεμελιωτής είναι ο Μαρξ που μαζί με τον Ενγκελς συνέγραψε το
Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Ο Μαρξ εκδιώχθηκε από την Γερμανία και
κατέφυγε στο Λονδίνο όπου έγραψε το Κεφαλαίο
Η μαρξιστική σκέψη είναι ένα μείγμα από την φιλοσοφία του Χεγκελ, την
αγγλική πολιτική οικονομία και τον γαλλικό ουτοπικό σοσιαλισμό
Ο Μαρξ ανάμεσα στους ουτοπικούς ξεχωρίζει τον Οουεν για την αποδοχή
που δείχνει στην βιομηχανική παραγωγή και του τρόπου που την ανέλυσε όσο
και για τον έντονο αντικληρικαλισμό του. Από αυτόν δανείστηκε την ιδέα ότι οι
εργάτες είναι εξαντλημένοι από την μη δημιουργική εργασία τους και χάνουν
την επιθυμία τους για την ανεξαρτησία τους.
Από τον Σαιν Σιμόν περιγράφει την μετάβαση στην αταξική κοινωνία του
μέλλοντος και η περιγραφή της κομμουνιστικής κοινωνίας στον Γερμανικό
ιδεαλισμό θυμίζει τον Φουρριέ
Η επίδραση του ουτοπικού σοσιαλισμού φαίνεται από την Γερμανική
ιδεολογία όπου ο καταμερισμός της εργασίας που κάνει την εργασία μονότονη
αντί για ολοκλήρωση, επιβάλλει μια αποκλειστική σφαίρα δραστηριότητας

90
όπου ο άνθρωπος πρέπει να κάνει κάτι συγκεκριμένο, να είναι ψαράς ή κυνηγός
αλλιώς χάνει την υπόσταση του ενώ στη κομμουνιστική κοινωνία ο καθένας
μπορεί να είναι σήμερα ψαράς και αύριο κυνηγός. Ο καθορισμός της
κοινωνικής δραστηριότητας εκμηδενίζει τους υπολογισμούς μιας και είναι μια
από τις κύριες στιγμές στην ιστορική εξέλιξη μέχρι σήμερα
Ο Μαρξ με λιγότερο ουτοπική διάθεση συνδέει το ζήτημα του καταμερισμού
της εργασίας με την κοινωνική δικαιοσύνη όπως πρέπει να την πραγματώνει η
κοινωνίας του μέλλοντος και ασκεί κριτική στο Εργατικό Κόμμα του Λασάλ
που χρησιμοποιεί παρωχημένες ιδέες περί δημοκρατίας και καθολικής
ψηφοφορίας . ο Μαρξ ασχολείται με αυτό που λέμε διανεμητική δικαιοσύνη
και κάθε προσπάθεια να επιτευχθεί η δικαιοσύνη θα ικανοποιεί τις απαιτήσεις
ενός μόνο κριτηρίου, παράγοντας αδικίες με βάση άλλα κριτήρια. Παρόμοια
προβλήματα θα συναντήσει και η κομμουνιστική κοινωνία στην αρχή μέχρι να
καθαρθεί από τα στοιχεία που κληρονομεί από το προηγούμενο καθεστώς.
Όταν στην κομμουνιστική κοινωνία θα εξαφανιστεί η υποταγή των
ανθρώπων στον καταμερισμό της εργασίας και η εργασία θα είναι όχι μόνο το
μέσο για να ζεις αλλά πρώτη ανάγκη ζωής και θα αναπτυχθούν τα άτομα με τις
παραγωγικές δυνάμεις και θα αναβλύζει πιο άφθονα ο κοινωνικός πλούτος τότε
θα ξεπεραστεί ο στενός ορίζοντας τους αστικού δικαίου. « Από τον καθένα
ανάλογα με τις ικανότητες του στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του.»
Όμως αν και βλέπουμε στοιχεία του ουτοπικού σοσιαλισμού στην ουσία οι
ιδρυτές του επέκριναν τον ουτοπικό χαρακτήρα του πρώιμου σοσιαλισμού

Ενότητα 6.6 2
Η θεωρία της κοινωνικής αλλαγής.
Ο Μαρξ λέγει ότι φιλοσοφία έχει ολοκληρωθεί στον Χεγκελ την θεωρία του
οποίου αντιστρέφει και εξηγεί τις ιδέες με βάση την κοινωνία και όχι την
κοινωνία με βάση τις ιδέες. Για το Μαρξ η κοινωνία είναι μια συλλογική
παραγωγική διαδικασία που σκοπό έχει να ικανοποιεί τις ιστορικά
προσδιορισμένες ανθρώπινες ανάγκες.. Ο άνθρωπος είναι δημιουργός της ζωής
του αλλά δημιουργεί στο πλαίσιο που καθορίζουν οι υλικές συνθήκες.
Ο Μαρξ αναλύει το καπιταλιστικό σύστημα ως επιστήμονας όχι ως
ηθικολόγος, δεν λέγει ότι ο καπιταλισμός είναι το μόνο εκμεταλλευτικό
σύστημα στην ιστορία, είναι μια αναγκαία φάση στην εξέλιξη των δυνάμεων
παραγωγής και ότι είναι καταδικασμένος ιστορικά να τον διαδεχτεί ένα
κομμουνιστικό σύστημα που είναι ανώτερο σύστημα οργάνωσης, όπως
διαδέχθηκε ο καπιταλισμός την φεουδαρχία. Οραματίζεται να δώσει
πνευματικά οπλα στην τάξη που θα ανατρέψει το καπιταλιστικό σύστημα. Στο
Κομμουνιστικό Μανιφέστο αποτυπώνει την ένταση μεταξύ της επιστημονικής
ανάλυσης της κοινωνίας και της συναισθηματικής φόρτισης που οδηγεί στο να
παροτρύνει την εργατική τάξη να συνειδητοποιήσει τον ιστορικό της ρόλο.
Η ιστορία όλων των κοινωνιών είναι ιστορία των ταξικών αγώνων, πάντα
υπάρχει ο καταπιεστής και ο καταπιεζόμενος και υπάρχει ένας αγώνας που

91
καταλήγει με τον μετασχηματισμό της κοινωνίας ή με την καταστροφή των
τάξεων που αγωνίζονταν.
Η σύγχρονη αστική κοινωνία που προέκυψε από την καταστροφή της
φεουδαρχίας τοποθέτησε στην θέση των παλιών ταξικών αντιθέσεων άλλες
μορφές καταπίεσης. Η κοινωνία χωρίζεται σε δυο στρατόπεδα, την αστική τάξη
και το προλεταριάτο.
Η σύγχρονη κρατική εξουσία είναι μια επιτροπή που διαχειρίζεται τις κοινές
υποθέσεις της αστικής τάξης που ήρθε στην εξουσία καταστρέφοντας την
φεουδαρχία και έσπασε χωρίς οίκτο τους δεσμούς που συνέδεαν τον άνθρωπο
με τους φυσικούς ανώτερους του και δεν άφησε κανένα δεσμό ανάμεσα στους
ανθρώπους , μόνο το γυμνό συμφέρον και μετέτρεψε την προσωπική
αξιοπρέπεια σε ανταλλακτική αξία και στην θέσης της σκεπασμένης με
θρησκευτικές και πολιτικές αυταπάτες έβαλε την ξεδιάντροπη εκμετάλλευση.
Στην θέση των αποκτημένων ελευθεριών έβαλε την ελευθερία του εμπορίου.
Η αστική τάξη τους μετέτρεψε όλους γιατρούς, δικηγόρους, επιστήμονες σε
μισθωτούς εργάτες και έκανε τα πάντα ξεκάθαρες χρηματικές σχέσεις. Όμως η
αστική τάξη δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς να επαναστατικοποιεί τις κοινωνικές
σχέσεις. Η αστική εποχή διακρίνεται από μια αβεβαιότητα σε σχέση με άλλες
εποχές, από ένα αδιάκοπο κλονισμό των κοινωνικών σχέσεων και αναγκάζει
όλα τα έθνη να δεχτούν τον αστικό τρόπο παραγωγής αλλιώς θα χαθούν, η
αστική τάξη επίσης συσσώρευσε τον πληθυσμό και έδωσε την ιδιοκτησία σε
λιγοστά χέρια. Αποτέλεσμα ο πολιτικός συγκεντρωτισμός
Τα όπλα που χρησιμοποίησε η αστική τάξη για να αποτινάξει την φεουδαρχία
είναι αυτά που στρέφονται ενάντια στην ίδια την αστική τάξη που δεν
δημιούργησε μόνο τα όπλα αλλά και τους ανθρώπους που θα τα χειριστούν και
αυτοί είναι οι εργάτες, οι προλετάριοι. Όπως αναπτύσσεται το κεφάλαιο δηλαδή
η αστική τάξη έτσι αναπτύσσεται και το προλεταριάτο, η εργατική τάξη. Είναι
οι εργάτες που είναι αναγκασμένοι να πουλιούνται κομματάκι κομματάκι και
γίνονται εμπόρευμα σε όλες τις διακυμάνσεις της αγοράς. Καθώς αναπτύσσεται
η βιομηχανία όλο και πιο πολύ το προλεταριάτο πληθαίνει αλλά ταυτόχρονα
συσπειρώνεται σε μεγάλες μάζες από την στιγμή που οι μηχανές σβήνουν τις
διακρίσεις στην δουλειά και καταβαίνει παντού το μεροκάματο.
Η αστική τάξη αγωνίζεται συνεχώς πρώτα κατά της αριστοκρατίας και κατά
των άλλων της ομάδων της ίδιας τάξης που τα συμφέροντα τους είναι σε
αντιπαράθεση με την πρόοδο της βιομηχανίας και πάντα με τις άλλες τάξεις
των άλλων χωρών. Σε αυτούς τους αγώνες είναι υποχρεωμένη να κάνει
έκκληση των προλετάριων, ζητώντας την βοήθεια τους και τραβώντας τους έτσι
στην πολιτική σκηνή. Έτσι η αστική τάξη προμηθεύει η ίδια τους προλετάριους
με δικά της στοιχεία μόρφωσης με όπλα δηλαδή απέναντι στον ίδιο της τον
εαυτό.
Η πιο επαναστατική τάξη με την οποία βρίσκεται αντιμέτωπη η αστική τάξη
είναι το προλεταριάτο ενώ οι άλλες τάξεις χάνονται και εξαφανίζονται από την
μεγάλη βιομηχανία, το προλεταριάτο είναι το χαρακτηριστικό προϊόν της. Όλα

92
τα προηγούμενα κινήματα, είναι κινήματα μειοψηφίας ή προς όφελος της
μειοψηφίας. Το προλεταριακό κίνημα είναι κίνημα της πλειοψηφίας προς
όφελος της πλειοψηφίας . Ο σκοπός του είναι η συγκρότηση του προλεταριάτου
σε τάξη και η ανατροπή τη; αστικής κυριαρχίας και κατάκτηση της πολιτικής
εξουσίας. Αν λοιπόν το κεφάλαιο μεταβληθεί σε κοινή ιδιοκτησία που θα
ανήκει σε όλα τα μέλη της κοινωνίας τότε δεν μετατρέπεται μια προσωπική
ιδιοκτησία σε κοινωνική ιδιοκτησία αλλά μεταβάλλεται ο κοινωνικός
χαρακτήρας της ιδιοκτησίας και χάνει τον ταξικό της χαρακτήρα. Στη σημερινή
κοινωνία η ατομική ιδιοκτησία έχει καταργηθεί για τα εννιά δέκατα της
κοινωνίας και υπάρχει ίσα ίσα γιατί δεν υπάρχει για τα εννιά δέκατα. Μας
κατηγορείτε ότι θέλουμε να καταργήσουμε μια ιδιοκτησία που έχει σαν
απαραίτητο όρο την έλλειψη της ιδιοκτησίας για την τεράστια πλειοψηφία της
κοινωνίας.
Ο Μαρξ δίνει προτεραιότητα στο υλικό-οικονομικό στοιχείο έναντι των
άλλων ιδεών και υποστηρίζει ότι όλες οι σχέσεις κατά την διάρκεια της
παραγωγικής διαδικασίας των σχέσεων παραγωγής παίρνουν την μορφή
ιδιοκτησιακών σχέσεων και διαπλέκονται τα διαθέσιμα μέσα παραγωγής
που είναι τα μηχανήματα, η τεχνολογία, η εργατική δύναμη και το
αποτέλεσμα αυτής της διαπλοκής δημιουργεί την οικονομική δομή της
κοινωνίας, το αληθινό θεμέλιο της κοινωνίας, την υλική βάση.
Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι πάνω από την οικονομική δομή της κοινωνίας
υψώνεται ένα ολόκληρο νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα που
αντιστοιχούν συγκεκριμένες μορφές κοινωνικής συνείδησης. Το
εποικοδόμημα αυτό είναι όλες οι νομικές , πολιτικές ,,θρησκευτικές
αισθητικές και φιλοσοφικές αλλά και ιδεολογικές μορφές με τις οποίες οι
άνθρωποι συνειδητοποιούν την σύγκρουση που προκύπτει από τις
αντιφάσεις της υλικής ζωής και την ξεπερνούν. Ο τρόπος παραγωγής της
υλικής ζωής καθορίζει την κοινωνική , πολιτική και διανοητική
διαδικασία
Το τι είναι οι άνθρωποι δεν καθορίζεται από την συνείδηση τους αλλά το
κοινωνικό τους «είναι» καθορίζει την συνείδηση τους. Όταν η ανάπτυξη των
παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας φτάσει σε ένα ορισμένο βαθμό, τότε οι
παραγωγικές δυνάμεις έρχονται σε αντίφαση με τις παραγωγικές σχέσεις που
υπάρχουν ή καλύτερα με τις σχέσεις ιδιοκτησίας και αυτές οι παραγωγικές
σχέσεις από μορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων γίνονται φραγμοί
τους. Τότε αρχίζει μια εποχή της κοινωνικής επανάστασης.
Όταν μεταβάλλεται η οικονομική βάση ανατρέπεται λιγότερο ή περισσότερο
το τεράστιο εποικοδόμημα. Όταν γίνεται μια τέτοια ανατροπή θα πρέπει να
ξεχωρίσουμε την υλική ανατροπή των οικονομικών όρων της παραγωγής από
τις νομικές, φιλοσοφικές και γενικά τις ιδεολογικές μορφές που με αυτές
συνειδητοποιούν οι άνθρωποι αυτή τη σύγκρουση και την αποτελειώνουν. Για
να κρίνουμε ένα άτομο δεν κρίνουμε με βάση τι ιδέα έχει αυτό για τον εαυτό
του, έτσι μια εποχή ανατροπής δεν μπορούμε να την κρίνουμε με βάση τι ιδέα

93
έχει αυτή για τον εαυτό της. Πρέπει να τη εξηγήσουμε με τη σύγκρουση που
υπάρχει ανάμεσα στις κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις και στις παραγωγικές
σχέσεις. Ένα κοινωνικό συγκρότημα δεν εξαφανίζεται αν δεν αναπτυχθούν
όλες οι παραγωγικές δυνάμεις που μπορεί να χωρέσει και ποτέ δεν έρχονται
νέες παραγωγικές σχέσεις πριν ωριμάσουν για αυτές οι υλικοί όροι μέσα στους
κόλπους της παλιάς κοινωνίας. Για αυτό η ανθρωπότητα βάζει μπροστά της
μόνο προβλήματα που μπορεί να επιλύσει.
Ο Μαρξ πιστεύει ότι ο ασιατικός, ο αρχαίος, ο φεουδαλικός και ο νεώτερος
τρόπος παραγωγής είναι οι προοδευτικές εποχές της οικονομικής διαμόρφωσης
της κοινωνίας

Η θεωρία της υπεραξίας

Ο Μαρξ λέγει ότι ο καπιταλιστής-εργοδότης αγοράζει την εργατική δύναμη
του εργάτη που είναι και αυτή ένα εμπόρευμα με βάση ένα νόμιμο συμβόλαιο
και στην τιμή που καθορίζεται από τις ισχύουσες κοινωνικές και οικονομικές
συνθήκες και η οποία επιτρέπει στον εργάτη να συντηρηθεί και να συνεχίζει να
παρέχει την εργασία του
Ενώ όμως κατά την διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας μια μηχανή
μπορεί να παράγει τόσο τεμάχια αγαθού όσα αντιστοιχούν στο κόστος κτήσεως
της, ο εργάτης μέσω της εργατικής του δύναμης έχει την ιδιαιτερότητα να
παράγει προϊόν μεγαλύτερης αξίας από την αξία που έχει πληρωθεί από τον
εργοδότη και την επιπλέον αξία την καρπώνεται ο εργοδότης
Έτσι συμφωνα με τον Μαρξ το ζήτημα διανομής του παραγόμενου αγαθού
είναι δευτερεύον θέμα γιατί η άνιση διανομή πηγάζει από την ίδια την
παραγωγική διαδικασία και δεν αντιμετωπίζεται με μέτρα όπως οι κρατικές
ενισχύσεις προς τους εργάτες.
Οι αντίθετες απόψεις ως προς την ιδέα τη; υπεράξιας είναι:
Ο Κοεν λέγει ότι ο εργάτης παράγει ένα αγαθό που δεν καθορίζεται από την
παραγωγή του αλλά από άλλους παράγοντες και κυρίως τη ζήτηση για αυτό το
αγαθό.
Όταν η προσφορά της εργασίας βρίσκεται σε ισορροπία με την ζήτηση για
εργασία δεν υπάρχει υπεραξία

Η δικτατορία του προλεταριάτου

Η θλιβερή κατάσταση της εργατικής τάξης από το εγχειρίδιο

Ενότητα 6.7
Ο Τζον Στιουαρτ Μιλλ για το σοσιαλισμό και την εργατική τάξη
Ο Τζον Στιουαρτ Μιλλ αποδέχεται περισσότερα στοιχεία της
σοσιαλιστικής σκέψης απ όσο θα περίμενε κανείς από έναν φιλελεύθερο . Ο
Μαρξ μίλησε άσχημα για τον Μπενθαμ τον ιδρυτή του φιλοσοφικού
ριζοσπαστισμού αλλ με κολακευτικά λόγια για τον Μιλλ.

94
 Ο Μαρξ θεωρούσε τον Μπενθαμ αγγλικό φαινόμενο που αναμάσησε χωρίς
πνεύμα ότι με πνεύμα είχαν μιλήσει ο Ελβετιος και οι άλλοι του 18ουαιωνα. Αν
θελήσουμε να εφαρμόσουμε την αρχή της ωφελιμότητας στον άνθρωπο θα
πρέπει πρώτα να εξιχνιάσουμε την ανθρώπινη φύση γενικά και μετά την
ανθρώπινη φύση κάθε ιστορικής περιόδου. Ο Μπενθαμ θεωρεί ότι , ότι είναι
ωφέλιμο για τον άγγλο είναι ωφέλιμο και για τους άλλους. Και έτσι κρίνει το
μέλλον το παρόν και το παρελθόν.
Ο Μιλλ ήταν φιλελεύθερος και ήθελε να υπερασπιστεί την ατομικότητα που
κινδύνευε από την έλευση της μαζικής κοινωνίας και φοβόταν την ισοπέδωση
και την ομοιομορφία και τον αφανισμό του ατόμου μέσα στην κοινότητα αλλά
ενδιαφερόταν με ειλικρίνεια για την βελτίωση της υλικής και πνευματικής
κατάστασης της εργατικής τάξης και την ανάπτυξη γνήσιων δεσμών του
ατόμου με την κοινότητα που θα το βελτιώσουν και όχι θα το καταβροχθίσουν.
Αισθανόταν ο ίδιος ότι η ιδιαιτερότητα του είχε να κάνει με τις κοινωνικές
περιστάσεις και δεν ήταν αποτέλεσμα απλά της προσωπικής του ικανότητα
(αυτό το έμαθε από τον πατέρα του)
Εξέταζε σοβαρά το ενδεχόμενο της σοσιαλιστικής οργάνωσης της παραγωγής
παρά τις επιφυλάξεις για την δημόσια εκπαίδευση φοβούμενος την
ομοιομορφία που αυτή επιβάλλει.
Χρησιμοποιεί τον ρόλο εργατικές τάξεις μάλλον καταχρηστικά υπό την
έννοια ότι όλες οι τάξεις πρέπει να εργάζονται για να συνεισφέρουν στην
κοινωνία. Συμφωνεί με τον Μαρξ ότι η καπιταλιστική κοινωνία τα έχει
ισοπεδώσει όλα και έχει υποκαταστήσει τις προσωπικές σχέσεις σεβασμού και
προστασία με την γυμνή εξάρτηση από το κέρδος αλλά αγανακτεί για κάτι που
δεν το θεωρεί όπως ο Μαρξ αναπόφευκτο και λέγει ότι δεν υπάρχει τίποτα
χειρότερο από το να στηρίζεται η κοινωνία αποκλειστικά στα οικονομικά
συμφέροντα και να έχει αφήσει στην άκρη τον αλτρουισμό και τα
συναισθήματα αφοσίωσης. Πάντα και στην προκαπιταλιστική εποχή υπήρχαν
καταπιεστές και καταπιεζόμενοι.
Πίστευε ότι η εργατική τάξη πρέπει να προστατευτεί από τους αυτόκλητους
προστάτες της και η μόνη προστασία που χρειάζεται είναι αυτή του νόμου.
Όλοι οι εργαζόμενοι όλων των χωρών της Ευρώπης δεν θα υποστούν ξανά
κανένα πατριαρχικό ή πατερναλιστικό σύστημα διακυβέρνησης και όσο οι
εργάτες εντάσσονται στην παραγωγή τόσο οι εργατικές τάξεις έχουν πάρει τα
συμφέροντα στα χέρια τους και δείχνουν διαρκώς ότι τα συμφέροντα τους δεν
είναι τα ίδια με αυτά των εργοδοτών αλλά αντίθετα προς αυτά.
Ο Μιλλ αποπειράται να συγκρίνει τις αρχές που διέπουν τα δύο συστήματα, το
καπιταλιστικό και το σοσιαλιστικό και καταφεύγει στην υποθετική φυσική
κατάσταση. Κάνει διαχωρισμό μεταξύ δυο συστημάτων που αντιπαλεύουν την
ατομική ιδιοκτησία, τον κομμουνισμό ή την απόλυτη κατανομή των αγαθών και
το σύστημα του Φουρριέ και Σαιν Σιμόν που αποδέχονται κάποιες ανισότητες.
Δεν ενδιαφέρεται να κάνει διάκριση μεταξύ κομμουνισμού και σοσιαλισμού.
Απλά διατυπώνει την άποψη ότι ο κομμουνισμός είναι όρος που προέρχεται

95
από την ηπειρωτική Ευρώπή και ο σοσιαλισμός είναι αγγλικής προέλευσης και
θεωρεί ότι αυτά τα συστήματα μπορεί να είναι εφαρμόσιμα εφόσον υπάρχουν
άνθρωποι που είναι πρόθυμοι να πειραματιστούν.
Εξετάζει τρείς κριτικές που ασκούν οι αντίπαλοι του σοσιαλισμού τις οποίες
αυτός δεν ενστερνίζεται
Οι αντίπαλοι του σοσιαλισμού λέγουν:
 Αν καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία οι άνθρωποι δεν έχουν λόγο να
εργάζονται.
Ο Μιλλ απορρίπτει αυτό το επιχείρημα λέγοντας ότι αυτό ισχύει και για την
υφισταμένη καπιταλιστική κατάσταση, στο βαθμό που το μεγαλύτερο μέρος
του προϊόντος που παράγει ο εργαζόμενος το καρπώνεται κάποιος άλλος,
εξάλλου η επιτήρηση των εργατών στα εργοστάσια δεν γίνεται από τον ιδιο
τον εργοδότη αλλά από άλλα άτομα που βρίσκονται σε σχέση μισθωτής
εργασίας. Σε ένα σοσιαλιστικό σύστημα ο έλεγχος είναι
αποτελεσματικότερος αφού όλοι επιβλέπουν όλους. Μάλιστα το αίσθημα
κοινότητος ώστε όλοι να συνεισφέρουν στο συνολικό προϊόν αυτά που
οφείλουν είναι πιο αποτελεσματική μέθοδος από το καπιταλιστικό σύστημα
που εξαναγκάζει .
 το καπιταλιστικό σύστημα θα οδηγούσε σε υπερπληθυσμό.
Ο Μιλλ λέγει ότι ο κοινωνικός έλεγχος που μπορεί να επιβάλλει ο
κομμουνισμός αποτελεί καλύτερο μέσο έλεγχου και τιθάσευσης του
πληθυσμού από οποιαδήποτε άλλη φιλελεύθερη πολιτική
 Σε μια κομμουνιστική κοινωνία δεν θα υπάρχει τρόπος αποτίμησης σε
ενιαία κλίμακα της συγκριτικής αξίας διαφορετικού τύπου εργασίας. Πώς
θα αποτιμάμε διαφορετικές εργασίες, όπως είναι το όργωμα σε σχέση με
το χτίσιμο ή την πώληση προϊόντων ή τον καθαρισμό καμινάδων ώστε να
διανέμεται δίκαια ο χρόνος που πρέπει να εργάζεται ο καθένας?
Οι κομμουνιστές λύνουν το θέμα με την εναλλαγή όλων σε όλες τις θέσεις
εργασίας αλλά έτσι λέγει ο Μιλλ μειώνεται το συνολικό προϊόν λόγω
σπατάλης κοινωνικών πόρων που συνεπάγεται η μη εξειδικευμένη εργασία
αλλά υπάρχει και ο κίνδυνος αδικίας για το ίδιο είδος της εργασίας αφού οι
άνθρωποι διαφέρουν ως προς τις αντοχές τους και τις επιδεξιότητες τους
αλλά και πάλι ο Μιλλ δεν θεωρεί αυτού του είδους τα εμπόδια σοβαρές
δυσκολίες.
Γενικά ενστερνίζεται την αγωνία των σοσιαλιστών για το μέλλον της
εργατικής τάξης αλλά θέλει να αποτρέψει την πιθανότητα η ενδεχόμενη
σοσιαλιστική οικονομική οργάνωση του μέλλοντος να απορροφήσει την
ατομική ιδιαιτερότητα μέσα σε μια άμορφη συλλογικότητα
Ο Μιλλ λέγει ότι ο κομμουνισμός είναι μόνο σαν ιδέα και προς το παρόν
μόνο οι δυσκολίες του είναι κατανοητές παρά αυτά που μπορεί να
κινητοποιήσει. Τώρα η διανόηση έχει αρχίσει να τον επεξεργάζεται με
λεπτομέρειες.

96
 Αν ο θεσμός της ατομικής ιδιοκτησίας είχε ως αναγκαστική συνέπεια το
προϊόν της εργασίας να κατανέμεται όπως βλέπουμε σήμερα, δηλαδή το
μεγαλύτερο μέρος να πηγαίνει σε αυτούς που δεν έχουν δουλέψει ποτέ, το
αμέσως μικρότερο να πηγαίνει σε αυτούς που κάνουν μια εργασία μόνο κατ
όνομα και συνεχίζοντας η ανταμοιβή να λιγοστεύει καθώς η εργασία γίνεται
πιο κουραστική και εξαντλητική σωματική εργασία που δεν παρέχει καμία
ασφάλεια και βεβαιότητα για αυτόν που εργάζεται ότι θα μπορεί να κερδίσει
τα προς το ζήν, τότε αν σε αυτήν την κατάσταση ο κομμουνισμός ήταν το
εναλλακτικό σύστημα τότε όλες οι δυσκολίες του θα ήταν αμελητέες
μπροστά σε αυτήν την κατάσταση.
Για να έχει νόημα αυτή η σύγκριση θα πρέπει να συγκρίνουμε τον
Κομμουνισμό με το καθεστώς ιδιοκτησίας όχι όπως αυτό είναι αλλά όπως
μπορεί να γίνει.
Δυστυχώς, λέγει ο Μιλλ η αρχή της ατομικής ιδιοκτησίας δεν πέρασε
ποτέ από δίκαιη δίκη και η κατανομή της ιδιοκτησία δεν ήταν το
αποτέλεσμα ενός δίκαιου επιμερισμού της ιδιοκτησίας αλλά αντίθετα ήταν
το αποτέλεσμα της κατάκτησης και της βίας. Παρά τις προσπάθειες της
εργατικότητας έχουν θεσπιστεί νόμοι σχετικά με την ιδιοκτησία για
πράγματα που δεν θα έπρεπε να αποτελούν ιδιοκτησία. Δεν κράτησαν δίκαιη
απόσταση μεταξύ των ανθρώπων και δυσκόλεψαν μερικούς για να δώσουν
πλεονέκτημα σε άλλους, προβάλλοντας εμπόδια στο να έχουν όλοι ένα
δίκαιο στον αγώνα της ζωής. Το ότι όλοι πρέπει να ξεκινούν με ίσους όρους
δεν συμβιβάζεται με την αρχή περί ατομικής ιδιοκτησίας , αλλά αν όλες οι
προσπάθειες που έγιναν για να χειροτερέψουν τις ανισότητες που ξεκινούν
από την φυσική λειτουργία της αρχής αυτής, είχαν αφιερωθεί να την
απαλύνουν, τότε η αρχή περί ιδιοκτησίας θα φαινόταν ότι δεν έχει να κάνει
με όλα τα δεινά που οι σοσιαλιστές συγγραφείς της προσάπτουν
Για να μπορέσουμε να κρίνουμε τον θεσμό της ατομικής ιδιοκτησίας θα
πρέπει εκτός των άλλων να υποθέσουμε ότι μπορούν να πραγματοποιηθούν
δυο συνθήκες χωρίς τις οποίες και ο κομμουνισμός αλλά και οι άλλοι θεσμοί
θα υποβίβαζαν και θα εξαθλίωναν την μεγαλύτερη μάζα της ανθρωπότητας
Η μια από αυτές τις συνθήκες είναι η καθολική παιδεία και η άλλη η μείωση
του πληθυσμού. Αν υπήρχαν οι συνθήκες δεν θα υπήρχε η φτώχεια ακόμα
και με τους παρόντες κοινωνικούς θεσμού. Αν υπήρχαν λοιπόν αυτές οι
συνθήκες, τότε το πρόβλημα του Σοσιαλισμού δεν είναι όπως το
διατυπώνουν οι σοσιαλιστές, δηλαδή το πώς θα λυτρωθούμε από τα δεινά
που βαραίνουν την ανθρωπότητα πετώντας με μίας στο μοναδικό καταφύγιο
του κομμουνισμού αλλά ένα ζήτημα συγκριτικών πλεονεκτημάτων τα οποία
πρέπει να καθορίσουν οι γενιές του μέλλοντος.
Εμείς, λέγει ο Μιλλ η παρούσα γενιά δεν μπορούμε να ξέρουμε τι μπορεί
να πετύχει η καλύτερη μορφή ατομικής δράσης ή η καλύτερη μορφή
Σοσιαλισμού ώστε να μπορούμε να λέμε ποια από τις δυο είναι η χειρότερη
μορφή της ανθρώπινης κοινωνίας Το σίγουρο είναι ότι σε αυτήν την

97
 κατάσταση που ζούμε ακόμα και οι περιορισμοί που θέτει ο κομμουνισμός
συνιστούν ελευθερία. Γιατί, οι εργάτες απολαμβάνουν τόσο λίγη ελευθερία
κίνησης ή απασχόλησης λόγω παγιωμένων κανόνων και βουλήσεων άλλων
όσο θα απολάμβαναν σε οποιοδήποτε άλλο σύστημα λίγο καλύτερο από τη
δουλεία συμπεριλαμβανομένης της οικιακής δουλείας των γυναικών του
μισού δηλαδή πληθυσμού.
Αλλά οι αξιώσεις του Κομμουνισμού δεν πρέπει να αποτιμηθούν με την
σημερινή κακή κατάσταση της κοινωνίας ούτε αρκεί να υποσχεθεί ότι θα
επιφέρει μεγαλύτερη πνευματική και προσωπική ελευθερία σε σχέση με
αυτήν που επικρατεί σήμερα.
Το ζήτημα που θέτει ο Μιλλ είναι ότι θα μπορούσε να υπάρχει κάποιο
άσυλο για τον ατομικισμό του ανθρώπου? Θα αποτελούσε η δημόσια γνώμη
τυραννικό ζυγό? Η επίβλεψη του καθενός από όλους, μήπως τελικά οδηγούν
σε μια ομοιομορφία σκέψεων και συναισθημάτων και πράξεων? Αυτό είναι
ήδη ένα από τα πιο φανερά δεινά της υφιστάμενης κατάστασης παρά την
μεγάλη ποικιλία που υπάρχει στην εκπαίδευση και την πολύ λιγότερη
εξάρτηση του ατόμου από τη μάζα σε σχέση με ότι θα υπήρχε στον
κομμουνισμό.
Απομένει να επιβεβαιωθεί α ο κομμουνισμός θα μπορούσε να συμβιβαστεί
με μια ανάπτυξη της ανθρώπινης φύσης, τις ανομοιομορφίες, τη
διαφοροποίησης στο γούστο και στο ταλέντο.

Κεφάλαιο 7
Επαναστατικά εθνικιστικά κινήματα.

Ενότητα 7.1
Εθνικισμός, μια ανακάλυψη του 19ουαιωνα

Ο όρος εθνικισμός ανάγεται στην Αρχαιότητα αλλά με το πέρασμα του

χρόνου πήρε πολλές σηματοδοτήσεις. Ωστόσο είναι ευρωπαϊκό φαινόμενο του
τέλους του 18 και των αρχών του 19ουαιωνα
Αποφασιστική καμπή είναι η Γαλλική επανάσταση που εγκαινίασε την
αρχή των εθνοτήτων και άλλαξε τα κριτήρια που νομιμοποιείται η εξουσία
ενώ η θεμελίωση της Αρχής των Δικαιωμάτων δεν άφηνε περιθώρια
αμφιβολίας. Η κυριαρχία ανηκει στο έθνος και κανένα άτομο ή ομάδα δεν
μπορεί να ασκήσει εξουσία που δεν πηγάζει από το Έθνος. Ο Εθνικισμός
εγκαινιάζει ένα νέο τύπο πολιτικής που από την φάση του ρέπει προς τις
ακρότητες γιατί εμφανίζει την πολιτική ως μια σύγκρουση αρχών και όχι ως
ατέρμονη σύνθεση αλληλοσυγκρουόμενων αξιώσεων αλλά αφού οι αρχές δεν
καταργούν τα συμφέροντα η εθνικιστική γλώσσα απλώς δυσχεραίνει την
επίλυση των προβλημάτων και περιορίζει τα περιθώρια συμβιβαστικών
διευθετήσεων.

98
 Διακρίνουμε δυο είδη εθνικισμού:
 Είναι αυτός που συνδέθηκε με τον Διαφωτισμό και την Γαλλική
Επανάσταση και έχει φιλελεύθερο χαρακτήρα
 Ο Γερμανικός εθνικισμός που είναι αντιδραστικός, ρομαντικός και
κρατικιστικός
Ο Εθνικισμός του 19ουαιωνα στηρίχθηκε από την μεσαία τάξη και στην
αρχική φάση είναι φιλελεύθερος παρόλο που τα μέσα που χρησιμοποιεί δεν
είναι συμφωνα με το φιλελεύθερο ιδεώδες, στην ουσία ο σκοπός του ήταν η
εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος με φιλελευθέρους θεσμούς.
Οι επίσημοι εθνικισμοί του τέλους του 19ουαιωνα ήταν οι απαντήσεις των
αριστοκρατικών ομάδων εξουσία που έβλεπαν να απειλούνται από την έξαρση
του λαϊκού προοδευτικού εθνικισμού που στήριζαν τα μεσαία στρώματα και
είχαν κατεξοχήν συντηρητικό και αντιδραστικό χαρακτήρα.
Τα φιλοσοφικά θεμέλια του Εθνικισμού κατά άλλους ανιχνεύονται στον
Καντ και έχουν σχέση με την ιδέα της αυτοδιάθεσης που συνδέεται με την
αυτεξουσιότητα του ατόμου , την αυτονομία του. Ο αυτεξούσιος άνθρωπος
είναι ένας στρατευμένος αγωνιστής μια ψυχή που βασανίζεται αδιάκοπα και
πραγματώνεται μόνο όταν αγωνίζεται ενάντια στις ετερόνομες φυσικές ροπές
του . Θα μπορούσαμε να πούμε γιατί Καντ και όχι Ρουσσώ? Η απάντηση είναι
ότι η αντίστοιχη θεωρία του Ρουσσώ δεν έχει το μεταφυσικό υπόβαθρο που
είναι αναγκαίο για να δώσει βάθος σε αυτήν την ιδέα ώστε να γίνει συστημική
θεώρηση του σύμπαντος και έτσι να είναι ευκολότερη σε μυστικές
παρερμηνείες.
Άλλος πάλι λέγει ότι ανάμεσα στην ατομική και συλλογική αυτονομία μόνο
λεκτική σχέση υπάρχει και η αυτονομία του Καντ δεν αφήνει περιθώρια
μυστικιστικών παρερμηνειών για εθνική εκμετάλλευση ότι αν υπάρχει
οποιαδήποτε σύνδεση μεταξύ του Καντ και του εθνικισμού, ο εθνικισμός είναι
αντίδραση εναντίον του και όχι απότοκο του

Καταλυτικές πολιτικές συνέπειες είχε η ιδέα τη; αυτονομίας και της

αυτεξουσιότητας σε συνδυασμό με στοιχεία του Ρομαντισμού και του
Γερμανικού Ιδεαλισμό του Χεγκελ, του Φιχτε του Σιλλερ και του Χερντερ όπως
κυρίως η ιδέα ότι το όλον προηγείται ηθικά του μέρους και το περιλαμβάνει.
Κυρίως μέσα από τον Φιχτε η αυτοδιάθεση του ατόμου έφτασε να σημαίνει
εθνική αυτοδιάθεση. Στην εικόνα των φιλοσοφικών θεμελίων του εθνικισμού
πρέπει να προστεθούν:
 Η διάχυτη πεποίθηση του 19ουαιωνα κυρίως στους φιλοσοφικούς
κύκλους ότι η βελτίωση της ιστορίας είναι αποτέλεσμα αγώνων και
πάλης
 Η άποψη ότι κάθε εκδήλωση της ζωής όσο ταπεινή και να είναι στην
τάξη των όντων έχει τη δική της εγγενή αξία και αυτό σημαίνει ότι κάθε
πολιτισμός είναι κάτι ξεχωριστό και έχει την δική του αξία και καθήκον
τον φορέων του πολιτισμού είναι η μη πρόσμειξη του με άλλα στοιχεία

99
Σημαντικό στοιχείο αναδεικνύεται η γλώσσα η καθαρότητα της οποίας
εκφράζει αυτήν την ιδιαιτερότητα. Μάλιστα ο Χερντερ έλεγε ότι η εκμάθηση
μιας ξένης γλώσσας ισοδυναμεί με το να ζει κανείς μια ψεύτικη ζωή
Ο εθνικισμός βρήκε πρόσφορο έδαφος και αντικατάστησε την θρησκεία ως
αποτέλεσμα του Διαφωτισμού και η θυσία για την πατρίδα περικλείει και ένα
ηθικό μεγαλείο που δεν έχει όμοιο του
Όμως ένα ερώτημα που διχάζει ι τους θεωρητικούς είναι: τι είναι αυτό που
κάνει τον εθνικισμό φαινόμενο του 19ουαιωνα όταν βασικά στοιχεία του
εθνικισμού όπως πατριωτισμός αυταπάρνηση αφοσίωση στην κοινότητα δεν
είναι νεωτερικα και απαντώνται και σε άλλες εποχές?
1. Κάποιοι λέγουν ότι έπαιξε σημαντικό ρόλο ο μετασχηματισμός των
Ιδεών του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης από τον
ρομαντισμό και τον ιδεαλισμό.
2. Άλλοι λέγουν ότι είναι ο εθνικισμός είναι αποτέλεσμα της ομοιογένειας
που έχει επιβάλλει η νεότερη βιομηχανική οργάνωση.
Σε κάθε περίπτωση η κληρονομιά της Γαλλικής Επανάστασης συνέβαλε στην
συγκρότηση της εθνικής αφύπνισης και κεντρική ιδέα ήταν κάθε έθνος ένα
κράτος και κάθε κράτος ένα έθνος , ιδέα που ερχόταν σε αντίθεση με την
αντίληψη της πολιτικής κοινότητας που κυριαρχούσε σε άλλες περιόδους και
ήταν συνυφασμένη με την δυναστική νομιμότητα και όχι την εθνική υπόσταση
των λαών που ήταν υπό ενός άρχοντα ή ηγεμόνα.
Αντίθετα οι επίσημοι εθνικισμοί που επιβλήθηκαν ως άνω χρησιμοποίησαν
προς όφελος μιας εξουσιαστικής ελίτ, στοιχεία συνυφασμένα με την ανάδειξη
της εθνικής αφύπνισης όπως την ενιαία γλώσσα . Στις παλιότερες εποχές δεν
ξένιζε το γεγονός ότι άλλη γλώσσα μιλούσαν οι υπήκοοι και άλλη γλώσσα
μιλούσε η διοίκηση και μπορεί κανείς να αναλογιστεί την αντίθεση μεταξύ
δυναστικής και εθνικής νομιμότητας παρατηρώντας το μωσαϊκό των
εθνοτήτων που τελούσαν υπό την ηγεμονία των παραδοσιακών οίκων της
Ευρώπης.
Αυτή την σχέση την αμφισβήτησε η Γαλλική Επανάσταση υποθάλποντας
τους εθνικισμούς απέναντι στους οποίους αντιδρούσαν οι προνομιούχες
πολιτικές ομάδες σε καθυστερημένες κυρίως οικονομικά και πολιτικά χώρες
Τα στοιχεία για την διάκριση της ταυτότητας ενός έθνους είναι η γλώσσα, η
παράδοση, η καταγωγή η φυλή τα ήθη, στην ουσία όλα εμπεριέχονται στην
γλώσσα και την θρησκεία. Ο Φίχτε τόνιζε την πρωτοκαθεδρία της γλώσσας
που στην ουσία διαμόρφωνε την φαντασιακή κοινότητα που άγνωστα άτομα
έχουν την αίσθηση του συνανήκειν
Η υποχώρηση της λατινικής γλώσσας, ο προτεσταντισμός και οι δυνατότητες
της τυπογραφίας διευκόλυναν την καθιέρωση των εθνικών γλωσσών .
Ο 19ος αιώνας είναι ο αιώνας όπου όλες οι γλώσσες έχουν την αξία τους και
πρέπει να μελετηθούν και να εξεταστούν

Ενότητα 7.2

10
Οι τρεις επαναστατικές φάσεις.
Τα εθνικιστικά κινήματα διατάραξαν την ισορροπία που επέβαλλε η Ιερά
Συμμαχία και το Συνέδριο της Βιέννης μεταξύ της Ρωσίας, Πρωσίας και
Αυστρίας, δημιούργημα του τσάρου Αλέξανδρου Α που προσπαθούσε να
διατηρεί το στατους κβο. Το συντηρητισμό του τσάρου ενσάρκωσε ο Μετερνίχ
που κατόρθωσε να προσαρμόσει τα ζητούμενα της ιεράς συμμαχίας στα
συμφέροντα της Αυστρίας.
Οι πολιτικές διευθετήσεις του 1815 έφεραν μέσα τους σπέρματα αναταραχής
γιατί δεν στηρίχθηκαν στην θέληση των λαών αλλά και γιατί τεμάχισαν φυσικά
ενιαίες περιοχές. Έτσι χρέος κάθε προοδευτικού ανθρώπου ήταν να υποστηρίξει
τα εθνικιστικά κινήματα και μάλλον εκεί στηρίζεται και η συμπάθεια που
έδειξαν οι αριστερές παρατάξεις στην Ελληνική και μετά στην Βελγική
Επανάσταση.
Παρά τις προσπάθειες της Ιεράς Συμμαχίας να εκμηδενίσει κάθε εθνικιστικό
κίνημα τρία επαναστατικά κινήματα τάραξαν την Ευρώπη
Το πρώτο, περίπου στο 1820 είχε εθνικό περιεχόμενο, συνομωτικό χαρακτήρα
και περιορίστηκε στις μεσογειακές χώρες
Το δεύτερο, γύρω στο 1830, συμβολίζει την εγκαθίδρυση της αστικής τάξης
των πραγμάτων και είναι η πρώτη ουσιαστική διάλυση της συμμαχίας με τους
πρώην αριστερούς ή δημοκράτες ή ριζοσπάστες συμμάχους της.
Το τρίτο του 1848, συμβολίζει τον μαζικό προλεταριακό ξεσηκωμό απέναντι
στην αστική τάξη. Τα δυο τελευταία κινήματα είχαν πιο έντονο ριζοσπαστικό
και κοινωνικό χαρακτήρα από το πρώτο και εξαπλώθηκαν σε όλη την Ευρώπη.
Όλα τα κινήματα εκκινούνται από την Γαλλική Επανάσταση, τα οράματα και
τις μεθόδους αλλά και τις τεχνικές τις οποίες προσάρμοσαν στις δικές τους
περιπτώσεις. Η Επανάσταση αλλά και η απόληξή της η Γαλλική Αυτοκρατορία
είχε αλλάξει όχι μόνο τα σύνορα της Ευρώπης αλλά είχε επιφέρει βαθιές
κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές στην κοινωνική δομή με την εισαγωγή του
αστικού κώδικα, την κατάργηση της δουλοπαροικίας , την θρησκευτική ανοχή.
Όλες αυτές οι αλλαγές υπόσκαψαν την παραδοσιακή και μακραίωνη δομή της
μοναρχικής Ευρώπης
Το πρώτο επαναστατικό κίνημα του 1820 συνδέθηκε με μυστικές
αδελφότητες που πρωτοστατούσαν οι προοδευτικές ελίτ και λειτουργούσαν
προς όφελος της μάζας του πληθυσμού , με διεθνιστικό χαρακτήρα απέναντι
στον κοινό αντίπαλο, το κατεστημένο της Ιεράς Συμμαχίας και του Μετερνιχ. Η
πιο γνωστή κοινότητα ήταν οι καρμπονάροι που είχαν συμμετοχή στην
Ελληνική και Ιταλική Επανάσταση , ήταν δεμένοι με δεσμούς όρκου, αυστηρά
ιεραρχική οργάνωση. Ο Καρμποναρισμός συνδέθηκε με άλλους επαναστάτες
άλλων χωρών και διέβρωσε τις τάξεις του στρατού αλλάζοντας τη φύση του , ο
στρατός δεν είναι πια το μισθοφορικό στράτευμα του βασιλιά , είναι φορέας
ενός ανώτερου ιδανικού , αυτού της εθνικής ιδέας
Τα Επαναστατικά κινήματα της πρώτης περιόδου παρά τις αρχικές επιτυχίες
δεν στέφθηκαν με επιτυχία και η ιερά Συμμαχία φαίνεται ότι θριαμβεύει. Μόνο

10
η ελληνική επανάσταση κατόρθωσε να εξελιχθεί σε επανάσταση του λαού και
να στηριχθεί σε μια εύπορη φιλελεύθερη αστική τάξη που είχε στα χέρια της το
διαμετακομιστικό εμπόριο της Μεσογείου και να κινητοποιήσει την αγγλική
διακυβέρνηση ώστε να αλλάξει την στρατηγική της στο Ανατολικό ζήτημα και
να ταχτεί με το μέρος της, κάτι που βοήθησε στην εθνική ανεξαρτησία και τη
σύσταση του ελληνικού κράτους του 1830, η έκβαση των απελευθερωτικών
αγώνων στην Βαλκανική είχαν άμεση σχέση με τις Μεγάλες Δυνάμεις, Αγγλία,
Γαλλία και τον τρόπο που αυτές αντιλαμβανόντουσαν τα συμφέροντα τους σε
σχέση με την παραπαίουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Το δεύτερο κύμα επαναστάσεων 1829-1833 με επίκεντρο την Ισπανία, Γαλλία
, Πολωνία και Βέλγιο επεκτάθηκε σε ολη την Ευρώπη και ήταν το αποτέλεσμα
όλων των ανεπαρκών πολιτικών διευθετήσεων και της κοινωνικής αναταραχής
μετά τις ραγδαίες εξελίξεις στην οργάνωση της οικονομικής παραγωγής.
Σηματοδότησε την εμφάνιση ενός εργατικού κινήματος αρχικά στην Αγγλία
που είχε ως συνέπεια την διαμόρφωση σοσιαλιστικών και ουτοπικών
ιδεολογιών. Μέχρι την επόμενη φάση του 1848 η κοινωνική κριτική έχει την
μορφή του ουτοπικού σοσιαλισμού.
Το 1830 συμβολίζει την ήττα της αριστοκρατίας από τις αστικές δυνάμεις ,
μια ήττα που προήλθε στην Γαλλία από την Ιουλιανή Επανάσταση και στην
Αγγλία από τον Μεταρρυθμιστικό Νόμο, των μπενθαμινιστών
Στη Γαλλία που υστερούσε σημαντικά στην πορεία της εκβιομηχάνισης σε
σχέση με την Αγγλία, η αντιπαράθεση φιλελεύθερης κυβέρνησης και μαζικού
κινήματος ήταν οξύτερη γιατί εκεί δεν υπήρχε όπως στην Αγγλία ένα
μεταρρυθμιστικό ρεύμα όπως αυτό του Μπενθαμ που δεχόταν τον κρατικό
παρεμβατισμό στο βαθμό που χρειάζεται για να διορθωθούν οι ατέλειες της
ελεύθερης αγοράς. Οι Γάλλοι φιλελεύθεροι φοβούμενοι δεν θέσπισαν κανένα
ουσιώδες μεταρρυθμιστικό μέτρο από φόβο ότι η κοινωνική νομοθεσία απαιτεί
εκτεταμένο κρατικό παρεμβατισμό και θεωρηθούν προστάτες των ταξικών
συμφερόντων.
Μέχρι την Γαλλική Επανάσταση φιλελευθερισμός και ριζοσπαστισμός και
δημοκρατία συμβαδίζουν, από εκεί και πέρα αυτό το μέτωπο αρχίζει να
διασπάται
Στις αρχές του 19ου αιώνα ο φιλελευθερισμός είναι μια επαναστατική δύναμη
κατά των συντηρητικών της Ιεράς Εξέτασης αλλά σταδιακά χάνει αυτόν το
χαρακτήρα από τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν κατά την Βιομηχανική
επανάσταση. Ο φιλελευθερισμός έρχεται σε αντίθεση με την Δημοκρατία ,
αποκτά μετριοπαθή χαρακτήρα σε σημεία που το φιλελεύθερο πολιτικό
σύστημα θα διασφαλίζεται μέσω περιουσιακών περιορισμών στην άσκηση του
εκλογικού δικαιώματος.
Στα μέσα του 19ου αιώνα δημοκρατία και φιλελευθερισμός – ο οποίος υπέστη
κριτική από την μαρξιστική θεώρηση ότι οι οικουμενικές αξίες που λέγει έχουν
να κάνουν με την ιδεολογικοποίηση των συμφερόντων τους- γίνονται
αντιμαχόμενες δυνάμεις. Το καθεστώς του Λουδοβίκου- Φίλιππου γίνεται

10
μοναρχία που αποκόπτεται από τα στηρίγματα της που είναι η αστική τάξη.
Όταν η αστική τάξη θα νομίσει ότι κατακτά την εξουσία τα πράγματα θα
ξεφύγουν και θα ακολουθήσουν λαϊκές εξεγέρσεις που κορυφώνονται το 1848
Το τρίτο επαναστατικό κίνημα είναι η άνοιξη των λαών που είχε τον
χαρακτήρα οικουμενικής επανάστασης. Ήταν η επανάσταση για την
πραγματοποίηση των ονείρων της αριστεράς και εφιαλτών της Δεξιάς, είναι η
επανάσταση που συνδύασε τις μεγαλύτερες επιτυχίες με τις μεγαλύτερες
αποτυχίες και ενώ εξαπλώθηκε παντού, τελικά απέτυχε παντού.
Το 1849 όλοι οι παλιοί ηγεμόνες είχαν ξανάρθει στην εξουσία και τα
επαναστατικά κινήματα κατέρρευσαν λόγω εσωτερικών προβλημάτων. Οι
ριζοσπάστες φοιτητές έγιναν οι νοικοκύρηδες στις δεκαετίες του 1850 και 1860
και η κατάσταση του 1848 έχει μια μόνο αναλαμπή την Παρισινή Κομμούνα
που ήταν ένα περιστατικό σε μια μόνο ευρωπαϊκή πόλη. Έδωσε βέβαια
έμπνευση στους επόμενους επαναστάτες αλλά και ο ίδιος ο Μαρξ δεν πίστεψε
ποτέ στις δυνατότητες της Κομμούνας
Η επαναστατική έκρηξη ξεκίνησε πάλι από την Γαλλία λόγω προβλημάτων που
είχαν δημιουργηθεί από τις νέες οικονομικές και παραγωγικές συνθήκες.
Κορυφώνονται οι διαμαρτυρίες των προλεταρίων εκμεταλλευόμενοι τις
οργανωτικές τεχνικές της μαζικής κινητοποίησης που είχαν κληροδοτήσει από
την Γαλλική Επανάσταση , ενώ το κοινωνικό πρόβλημα συμβαδίζει με την
αφύπνιση της εθνικής συνείδησης.
Το προλεταριάτο όμως δεν ήταν μια συνειδητοποιημένη εργατική τάξη και
μόνο η Αγγλία διαθέτει μια δύναμη από αυτό λόγω της βιομηχανικής
επανάστασης. Η επίδραση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου ήταν αμελητέα
και η Λίγκα του Μαρξ βρήκε την οργανωτική της μορφή στην Πρώτη Διεθνή.
Στην Γαλλία αναλαμβάνει ο Λουδοβίκος Ναπολέοντας Βοναπάρτης, ανιψιός
και καρικατούρα του γνωστού Ναπολέοντα που εμφανίστηκε ως υποστηρικτής
των συμφερόντων της αστικής τάξης. Ασπάστηκε τον σαινσιμονισμό. και οι
πολιτικές επιλογές του τον έκαναν να γελοιοποιεί από τον Βισμαρκ και τον
Καβούρ οι οποίοι τον έβαλαν σε περιπέτειες για δικός τους όφελος. Σύνδεσε
όμως το όνομα του με την Αρχή των Εθνοτήτων και είναι ο πρώτος που
πίστεψε στην ευρωπαϊκή ιδέα. Κατέλαβε την εξουσία με καθολική ψηφοφορία
των ανδρών εννοείται .
Στην Αγγλία το κίνημα των Χαρτιστών που είναι η πιο γνήσια και ανεπιτυχή
μορφή μαζικού κινήματος, ένα κίνημα με τεράστιες δυνατότητες μαζικότητας
που μπόρεσε για πρώτη φορά να θέσει όχι μόνο οικονομικές διεκδικήσεις αλλά
και πολιτικούς ρόλους με την ίδρυση της Ένωσης των Εργατών και την
δημοσίευση της «χάρτας του λαού»
Στην Ιταλία ο Μαντσίνι οργανώνει ένα διεθνές μαζικό αυθόρμητο
επαναστατικό κίνημα ως αντίδραση στον καρμποναρικό συνωμοτισμό των
περασμένων περιόδων
Στην Γερμανία με τον Μαρξ και τον Ενγκελς οργανώνονται οι πρώτοι
σοσιαλιστικοί επαναστατικοί πυρήνες.

10
Η περίοδος μετά το 1848 εγκαινιάζει τον παγκόσμιο θρίαμβο του καπιταλισμού
και ενώ από το 1811848 καμία μεγάλη δύναμη δεν κάνει πόλεμο σε άλλη έκτος
από παρεμβάσεις κατασταλτικού χαρακτήρα στα πλαίσια της Ιεράς Συμμαχίας,
η περίοδος μετά το 1848 είναι περίοδος μεγάλων πολέμων με μεγαλύτερο τον
Κριμαϊκό Πόλεμο μεταξύ Αγγλίας, Τουρκίας, Γαλλίας και Ρωσίας από την
άλλη
Μετά το 1848 έχουμε την ενοποίηση της Γερμανίας εις βάρος της Αυστρίας και
την ενοποίηση της Ιταλίας που εμπλέκει και την Γαλλία και πλήττει το γόητρο
της αυτοκρατορίας των Αψβούργων

Ενότητα 7.3
Το ιταλικό Risorgimento
H Ιταλία στις αρχές του 16ουαιωνα είναι το Μήλο της έριδος για τις μεγάλες
δυνάμεις. Ειδικά κατά την γαλλική κυριαρχία του Ναπολέοντα τα ιταλικά
κρατίδια ήταν κατά όνομα «Βασίλειο της Ιταλίας» έκφραση που ενδυνάμωνε το
αίτημα των Ιταλών για ενοποίηση και ουσιαστικά ήταν δορυφόρος της Γαλλίας.
Το ιταλικό Risorgimento δεν είναι απλώς ένα φαινόμενο πολικο-εδαφικών
διεκδικήσεων αλλά έχει έντονο πολιτιστικό και πνευματικό περιεχόμενο που
ανάγεται στον 18ο αιώνα και στο αίτημα να αποκτήσει η κατακερματισμένη
Ιταλία μια ηθική ζωή όπως όλοι οι άλλοι ευρωπαϊκοί λαοί
Η Ιταλία είχε σχέσεις με τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη μέσα από το έργο του
Αλφιέρη που έχοντας συναίσθηση της κατωτερότητας της Ιταλίας υποστήριζε
ότι μόνο μέσα από την αναβάθμιση του πολιτισμικού της επιπέδου θα έρθει
καλύτερη πολιτική κατάσταση και υποστήριξε ότι η εθνική ενότητα θα έλθει
μέσα από ένα αβασίλευτο πολίτευμα ενώ ο Παρίνι υποστήριξε έναν
ορθολογισμό και ωφελιμιστικό ανθρωπισμό.
Η Γαλλική Επανάσταση υπήρξε καθοριστική για την δημιουργία της εθνικής
ιδέας και από πολιτιστικό-πνευματικό φαινόμενο έγινε πολιτικό φαινόμενο
Τρία ρεύματα διακρίνονται:
1. Η ιδεολογία του Μαντσινι, ματσινισμός
2. ο μετριοπαθής φιλελευθερισμός του Καβούρ στον οποίο αντιδρά ο
Μαντσινι
3. ο ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός
1. Ο Ματσίνι αντιτάχθηκε στον καρμποναρισμό τον οποίο κατηγορεί
για εργαλειακή χρήση της ελευθερίας, έλλειμμα ηθικού περιεχομένου,
χρησιμοθηρία, έμφαση στο άτομο και αδιαφορία για το σύνολο, την
εθνότητα και τα κοινωνικά καθήκοντα. Προτάσσει την λαϊκή
πρωτοβουλία, την αυτοκυβέρνηση , την εθνική αποστολή και δράση
και αντιτάσσεται στον ατομικισμό του 18ουαιωνα που έβλεπε την
κοινωνία ως ένα απλό άθροισμα ατόμων.
Το έθνος για τον Μαντσινι είναι ένα οργανικό όλο που παίρνει τις τύχες του
στα χέρια του και δεν την αφήνει σε καμία ελίτ και προνομιούχα τάξη. Είναι
ιδεαλιστής και όχι κρατικιστής ή εθνικιστής με την έννοια που πήρε ο

10
 εθνικισμός κατά τον 20οαιωνα. Θέλει να αφυπνίσει τις δυνάμεις του έθνους
και να ταυτίσει την ιταλική υπόθεση με αυτή των άλλων εθνών. Δεν
οραματίζεται μια ιταλική κυριαρχία ούτε θέλει να απομονώσει την Ιταλία.
Πιστεύει ότι η Ιταλία έχει μια αποστολή να φέρει εις πέρας. Και αυτή είναι
πνευματική αποστολή και δεν έχει εδαφικές βλέψεις. Αυτή την αποστολή θα
μπορούσε να την φέρει εις πέρας και κάποια άλλη χώρα αλλά οι περιστάσεις
ανέθεσαν αυτό το βαρύ έργο στην Ιταλία. Ο εθνικισμός του διακατέχεται
από γνήσιο ανθρωπισμό, ηθικό συναίσθημα.
2. Ο Φιλελευθερισμός του Καβούρ είναι πιο προσγειωμένος και δίνει
έμφαση στην διπλωματία στην οποία και διαπρέπει. Η εθνική ενότητα
δεν μπορεί να είναι λαϊκή υπόθεση και ο λαός το μόνο που μπορεί να
κάνει είναι να δίνει την έγκριση του με τα δημοψηφίσματα σε μια
κυβέρνηση.
Ο Καβούρ φοβάται την ομοιομορφία των χαρακτήρων που θέλει να
πλάσει ο Μαντσινι και:
 Ονειρεύεται ένα πολιτειακό σύστημα που δεν έχει σκοπό να αναπλάσει
την ανθρώπινη φύση για να εξαλείψει τις συγκρούσεις γιατί τις θεωρεί
αναπόσπαστο μέρος της.
 Οραματίζεται το μοντέλο της συνταγματικής μοναρχίας της Αγγλίας
και Γαλλίας και θεωρεί την αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση το
μεγαλύτερο επίτευγμα της πολιτικής ιστορίας
 Οραματίζεται ένα ομοσπονδιακό κράτος που θα αποτελείται από
κρατίδια που θα έχουν τη δική τους ιστορία και ταυτότητα και θα είναι
υπό ένα μονάρχη. Βλέπουμε ένα σαφή ευρωπαϊκό προσανατολισμό.
 Ήθελε να φέρει την Ιταλία πιο κοντά στην αναπτυγμένη Ευρώπη , στη
βιομηχανία, στον οικονομικό εκσυγχρονισμό.
Με την εμμονή του στις διπλωματικές διαδικασίες και όχι στις αυθόρμητες
λεκές πρωτοβουλίες ήρθε σε αντίθεση με τον Φιντέλ Κάστρο του 19ουαιωνα,
τον Ιωσήφ Γκαριμπάλντι που μπορεί να μην είχε ποτέ την πνευματική
οργάνωση του Μαντσινι αλλά που ήταν πραγματικό λαϊκός ηγέτης με μεγάλη
απήχηση στις μάζες.
3. ο Ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός των Κατανέο και Φερράρι που
συνδέεται με την ανάπτυξη της επιστημονικό-τεχνικής σκέψης της
εποχής. Είναι ένας ριζοσπαστισμός περισσότερο ιδεολογικός και
διακατέχεται από οικουμενικά ιδεώδη. Δέχονται ότι οι
μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες είναι ένα σημείο για να ξεκινήσει η
μελλοντική επανάσταση αλλά όλοι οι άνθρωποι είναι ίδιοι και η
Ιταλία δεν έχει καμία υψηλή αποστολή να φέρει εις πέρας
Τελικά παρόλο που ο Μαντσινι ήταν αυτός που είδε την ενοποίηση της
Ιταλίας, ο Καβούρ έφερε εις πέρας αυτό το έργο και πίστεψε ότι η
ενότητα θα έρθει από τον Ιταλικό Βορρά και εκ των πραγμάτων
αναγκάστηκε να προσαρτήσει και τα παπικά κρατίδια που έφερναν
αντίρρηση. Εγκατέστησε ένα φιλελεύθερο Σύνταγμα και έβλεπε τον

10
 Μαντσινι ως μειονότητα. Έγινε ο πρώτος Πρωθυπουργός της Ιταλίας και
βασικό του θέμα ήταν να εντάξει στο κοινοβουλευτικό σύστημα και τα
κρατίδια του Νότου που τα θεωρούσε ανώριμα πολιτικά
ΤΟΜΟς Γ
ΑΠΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ

Το κεφάλαιο 1 από το εγχειρίδιο

Κεφαλαίο 2
Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΝΕΩΝ ΑΠΟΙΚΙΑΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ. ΓΑΛΛΟΙ, ΑΓΓΛΟΙ
ΟΛΛΑΝΔΟΙ 17Ος ΚΑΙ 18Ος ΑΙΩΝΑΝς

Από τον 16ο αιώνα οι Άγγλοι , Γάλλοι και Ολλανδοί αμφισβητούν την κυριαρχία
των Πορτογάλων και μπαίνουν δυναμικά στο παιχνίδι της αποικιοκρατίας κατά
τον 17 και 18οαιωνα.
Οι νέες αποικιοκρατίες οικοδομήθηκαν παράλληλα με την εξερεύνηση της γης
που συνεχιζόταν.
Από τα τέλη του 16ουαιωνα οι χώρες της ιβηρικής χερσονήσου χάνουν την
πρωτοκαθεδρία τους στο χώρο της αποικιακής εξάπλωσης και αυτό όμως δεν
σημαίνει ότι έπαψαν να είναι αποικιοκρατικές δυνάμεις και να συμμετέχουν
ενεργά στο παιχνίδι του ανταγωνισμού
Όμως η κυριαρχία 3ερχεται στα χέρια των Ηνωμένων Επαρχιών των Κάτω
Χωρών , ιδιαίτερα η Ολλανδία των Άγγλων και των Γάλλων.
Πώς αυτές οι χώρες υποσκέλισαν την παντοδυναμία της Ισπανίας και της
Πορτογαλίας?:
Λόγοι που υποσκελίστηκαν οι Ισπανία και Πορτογαλία
 Eείχαν πρόσβαση στον Ατλαντικό ωκεανό
 Γνώριζαν πολύ καλά τα σχετικά με το αποικιακό εμπόριο αφού
γειτνίαζαν με τις ισπανικές κάτω χώρες δηλαδή της Νότιες επαρχίες
των Κάτω Χωρών που ήταν υπό την Ισπανία η οποία κατέλαβε το
λιμάνι της Αμβέρσας και άρχισε να εφαρμόζει πολιτική αποκλεισμού
των Ολλανδών από τα ισπανικά λιμάνια και από το αποικιακό μπόδιο ,
έτσι ώστε οι Ολλανδοί αρχίζουν να αναζητούν θαλάσσιες οδούς προς
τον Παλιό Κόσμο και προς τον Νέο Κόσμο προς τις ισπανικές ς και
πορτογαλικές αποικίες. Αλλά και η οικονομική κατάσταση των
Ολλανδών λόγω της έντονης εμπορικής και ναυτιλιακής
δραστηριότητας βοηθούσε την αποικιακή εξάπλωση . Σημαντικές ήταν
και η τεχνολογικές εξελίξεις που αύξησαν την ταχύτητα των πλοίων
 Οι ΒΔ ευρωπαϊκές χώρες είχαν λιγότερες στρατιωτικές και οικονομικές
δεσμεύσεις στην Ευρώπη

10
  Είχαν μεγαλύτερη πρόσβαση σε ναυπηγεία στην Βαλτική θάλασσα και
έτσι μπόρεσαν να φτιάξουν καλύτερα πλοία και να συγκροτήσουν
ισχυρούς στόλους
 Διασφάλιζαν καλύτερα τα κεφάλαια που επένδυαν στην αποικιακή
εξάπλωση . Κατέκτησαν εμπορικούς σταθμούς και εδάφη την
διοίκηση των οποίων ανέλαβαν οι εμπορικές εταιρίες στις οποίες
παραχωρούσε το κράτος προνομία . Τα κέρδη των εταιρειών από την
αποικιακή εξάπλωση σήμαιναν και αυξημένα κέρδη για τους μέτοχους
στην μητρόπολη
Η Ρωσια δεν ασχολήθηκε και πολύ με το αποικιακό παιχνίδι, είχε εξαπλωθεί
στην Ασία και είχε εξερευνήσει ένα κομμάτι δημιουργώντας ένα τοπίο που
προσδιόριζε σημαντικό τον αποικιακό ανταγωνισμό των ευρωπαϊκών κρατών
κατά τον 19ο και 20 αιώνα.

Η ΟΛΛΑΝΔΙΑ
Από τα τέλη του 16ουα αιώνα η Ολλανδία κατόρθωσε να δημιουργήσει μια
υπερπόντια αυτοκρατορία που έφτασε στο απόγειο της κτα το β μισο του
17ουαιωνα
Οι Ολλανδοί στην ΝΑ Ασία διατηρούσαν εμπορεία στα νησιά των μπαχαρικών
και οργάνωσαν εμπορικούς σταθμούς ενώ δεν εγκαταστάθηκαν στις αποικίες
όπως οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι , είχαν τις αποικίες για εμπορεία και όχι για
εγκατάσταση
Οι προνομιούχες εμπορικές εταιρείες στόχευαν στην ελαχιστοποίηση του
επιχειρηματικού κινδύνου και στην αύξηση των κερδών μέσα από την ένωση
ανθρώπων και αγαθών
Οι Ολλανδοί δεν επιθυμούσαν να επεκταθούν στο εσωτερικό των εδαφών που
εγκαθιστούσαν τους εμπορικούς σταθμούς τους φρόντιζαν όμως να κινούν τα
νήματα στο πολιτικό πεδίο όπου αυτόν ήταν δυνατό προκειμένου να ελέγχουν
απόλυτα το εμπόριο
Στην διάρκεια του 17ουαιωνα οι Ολλανδοί ιδρύσαν αποικίες στον Νέο Κόσμο
που είχαν και ελάχιστο χρόνο ζωής και αυτό γιατί όπως λέγει ένας ιστορικός
έριζαν το βάρος στο λαθρεμπόριο με αποικίες ξένων κρατών και όχι στην
διατήρηση των δικών τους αποικιών . Αλλά και εκεί δεν ιδρύθηκαν αποικίες
εγκατάστασης και αυτό γιατί ο πληθυσμός των Κάτω Χωρών ήταν
περιορισμένος αλλά και γιατί υπήρχε θρησκευτική ανεκτικότητα . Ενθάρρυναν
την ανάπτυξη αντιπροσωπευτικών θεσμών όπου οι μετανάστες είχαν λόγο
στην εξουσία και αυτό γιατί το πολιτικό σύστημα των Κάτω Χωρών
στηρίζονταν στην εξουσία μέσω αντιπροσωπευτικών οργάνων. Το ίδιο έκαναν
και οι Άγγλοι

Η ΓΑΛΛΙΑ

10
Στο β μισό του 17ουαιωνα κάνει την πρώτη της αποικιακή αυτοκρατορία που θα
κορυφωθεί τον 19 και 20 αιώνα
Τον 17 τερματίστηκε η γαλλοισπανική σύγκρουση και σταμάτησαν οι
θρησκευτικοί πόλεμοι μεταξύ καθολικών και Ουγενότων και έτσι ήταν έτοιμη
να δημιουργήσει αποικίες . Κίνητρο ήταν το εμπορικό κέρδος αλλά και το
γόητρο και η ισχύς του γαλλικού κράτους που είχε συγκεντρωτικό χαρακτήρα
όπως ήταν φυσικό σε μια απόλυτη μοναρχία , σύστημα πολύ διαφορετικό από
τον αποκεντρωτικό πολιτικό σχήμα της Αγγλίας και Κάτω Χωρών. Το
συγκεντρωτικό σχήμα φαινόταν και στις αποικίες.
Και στην περίπτωση της Γαλλίας υπάρχουν οι προνομιούχες εμπορικές
εταιρείες που έχουν στα χεριά ή επινοικιαζουν και έχουν το μονοπώλιο του
αποικιακού εμπορίου αλλά το στέμμα όμως έχει την ψιλή κυριότητα . Οι
εταιρείες αυτές δεν άντεξαν τα διοικητικά βάρη και η πλειοψηφία των
γαλλικών αποικιών πέρασε στην κατοχή του γαλλικού στέμματος. Και έγιναν
πια αποικίες στέμματος ή βασιλικές αποικίες
Στις αρχές του 18 ουαιωνα η Γαλλία είχε εξαπλωθεί σε ένα μεγάλο μέρος της Β
Αμερικής αλλά τον 19οαιωνα όλα ειχαν γίνει μια μακρινή ανάμνηση. Ο
επταετής πόλεμος σήμανε και την διάλυση του γαλλικού αποικιακού κράτους
στην Αμερική
Οι πολυτιμότερες αποικίες των Γάλλων ήταν αυτές στα παράλια της Ινδίας , στα
νησιά της Καραϊβικής που ήταν αποικίες φυτειών ζάχαρης , καπνού που
καταναλώνονταν από την Γαλλία ή επανεξάγονταν από εκεί στην υπόλοιπη
Ευρώπη . Οι Γάλλοι κατέκτησαν την Β Αμερική αφού έκαναν συμμαχίες με
τους ινδιάνους για να ανταγωνιστούν την Βρετανία και την Ισπανία αλλά και
σε οικονομικό επίπεδο οι ινδιάνοι προμήθευαν γούνες . Το πολιτικό σύστημα
των γαλλικών αποικιών ήταν ίδιο μς ης μητρόπολης ο κυβερνήτης
διορίζονταν από το στέμμα και το Ανώτατο Συμβούλιο αποτελείτο από τα μέλη
δικαστηρίων του Παρισιού και των πρωτεύουσα των γαλλικών επαρχιών
Η Γαλλική Επανάσταση εφερε ένα αέρα εκδημοκρατισμού και διακήρυξε την
εξίσωση των αποικιών με τη μητρόπολη ενώ στα χρόνια του Ναπολέοντα
διακηρύχθηκε πάλι η υποταγή των αποικιών στην μητρόπολη και έτσι
διαμορφώθηκαν δυο αντιλήψεις μια δημοκρατική και μια αυτοκρατορικού
χαρακτήρα
Και οι Γάλλοι δημιούργησαν εμπορικούς σταθμούς και όχι αποικίες
εγκατάστασης
Οι λόγοι κατάρρευσης της πρώτης γαλλικής αποικιοκρατίας είναι σύνθετοι:
1. οι αποικίες στην Β Αμερική ήταν αραιοκατοικημένες σε σχέση με τι
βρετανικές.
2. Δεν ήταν ευνοϊκές οι κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούσαν
στον Καναδά
3. Διαψεύστηκαν οι ελπίδες ότι υπήρχαν πολύτιμα μέταλλα

10
 4. Η απαγόρευση από την ρωμαιοκαθολική Γαλλία της μετανάστευσης
προτεσταντών στην Αμερική και ο ασφυκτικός έλεγχος στο
θρησκευτικό φρόνημα των αποίκων
5. Η κατάρρευση της γαλλικής αποικιακής αυτοκρατορία έγκειται στο
γεγονός ότι η Γαλλία ήταν μια ηπειρωτική δύναμη χωρίς ναυτική
ισχύ που επικυρώθηκε στην Ευρώπη ενώ η Αγγλία στις αποικίες και
στην θάλασσα .

Η ΑΓΓΛΙΑ
Με αρχή τον 17ο αιώνα , το 18 η Αγγλία είναι κυρίαρχη αποικιοκρατική
δύναμη έχοντας αποκτήσει σημαντικά ερείσματα εις βάρος των Ολλανδών
και Γάλλων. Εξαπλώθηκε στην Β Αμερική στην Καραϊβική στα ινδικά παραλία ,
στις ακτές του Ατλαντικού
Οι προϋπόθεσης της Αγγλίας για αποικιακή εξάπλωση:
 Η Γεωγραφική θέση της Αγγλίας,
 η συγκρότηση μιας τάξης ευγενών που ήθελε να έχει τον μονάρχη υπό
έλεγχο της συνεπαγόταν ελάχιστες δεσμεύσεις στην ηπειρωτική
Ευρώπη διασφαλίζοντας την εδαφική ακεραιότητα της χώρας.
 Η ύπαρξη ενός ισχυρού στόλου
 Η συσσώρευση εμπορικής και ναυτικής εμπειρίας αλλά και το
πειρατικό κεφάλαιο
 Η εμφάνιση ισχυρών θρησκευτικών ομάδων εκτός της Αγγλικανικής
Εκκλησία
 Η κρίση του εμπορίου των μάλλινων με τις Κάτω Χώρες και την Ρωσία
κτα τον β μισό του 16ουαιωνα έκαναν αναγκαία την αναζήτηση νέων
τόπων εγκατάστασης και ενθάρρυναν την ίδρυση των αποίκων
Στα μέσα του 18 αιώνα οι αποικίες της Αγγλίας ήταν οι πιο ισχυρές σε σχέση
με των Γάλλων και των Ολλανδών . Οι Άγγλοι ιδρύσαν αποικίες
εγκατάστασης που συγκρότησαν τις πρώτες 13 Ηνωμένες Πολιτείες της
Αμερικής
Οι φυλές των ινδιάνων δεν αποδεκατίστηκαν κατά το ισπανικό πρότυπο αλλά
απωθήθηκαν σταδιακά στο εσωτερικό της ηπείρου. Κατά καιρούς έπαιρναν
μέρος σε πολέμους των Ευρωπαίων και συμμαχούσαν με την μια ή την άλλη
ευρωπαϊκή δύναμη, έκαναν εμπορικές σχέσεις και αντάλλασσαν γούνες
θηραμάτων με αλκοόλ και πυροβόλα
Οι Άγγλοι ιδρύσαν αποικίες με το σύστημα της παραχώρησης και δοιηκησης3
της αποικίας σε ιδιώτες σε μετοχικές προνομιούχες εταιρείες αλλά με τον
καιρό και αυτές διαλύθηκαν για να επέλθουν οι αποικίες στο αγγλικό στέμμα
και να γίνουν βασιλικές αποικίες
Τον 18οαιωνα οι αποικίες ήταν αυτόνομες, είχαν δικά τους συμβούλια και
νομοθετική εξουσία ευρύτερη από οποιαδήποτε αποικία άλλη ς χώρας ακόμα
και αν ο βασιλιάς διόριζε κυβερνήτη . Το νομοθετικό , διοικητικό και
δικαστικό σύστημα ήταν οργανωμένο κατά τα πρότυπα των αντίστοιχων

10
αγγλικών . Οι αποικίες αυτές εποικίστηκαν από διαφωνούντες προτεστάντες
και ήταν οι μονες2 αποικίες που επικρατούσε θρησκευτική ελευθερία και εκεί
εγκαταστάθηκαν και προτεστάντες από άλλες χώρες
Το πρώτο πλήγμα για την Βρετανία ήρθε από την Αμερικανική Ανεξαρτησία
που υπογράφηκε στο Παρίσι το 1783 . Για ποιο λόγο θέλησαν να φύγουν από
την μητρόπολη και να έρθουν σε ρήξη μαζί της? Τι σήμαινε για την
Βρετανική αποικιακή αυτοκρατορία αυτή η ανεξαρτησία?
 Η μητρόπολη μπορεί να παρείχε αυτονομία σε πολιτικό επίπεδο αλλά
στο οικονομικό κομμάτι το εμπόριο των αποικιών εξυπηρετούσε
πρωτίστως τα συμφέροντα της μητρόπολης και μάλλον αυτός ήταν ο
πρώτος λόγος δυσαρέσκειας των αποίκων των βρετανικών
βορειοαμερικανικών αποικιών
 Νεότεροι ιστορικό αποδίδουν μεγαλύτερη σημασία στην ασαφή
οργάνωση της μητροπολιτικής διοίκησης των αποίκων, στα χρέη
που δημιούργησε ο επταετής πόλεμος της Βρετανίας μα την Γαλλία που
επιβάρυνε την Αγγλία και τέλος αδέξιοι χειρισμοί από την πλευρά της
βρετανικής κυβέρνησης που στην προσπάθεια να αντιμετωπίσει τα
οικονομικά προβλήματα που προέκυψαν από τον 7ετή πόλεμο αύξησε
την φορολογία και θέτοντας φραγμούς στην επέκταση προς τα δυτικά.
Οι βορειοαμερικανικές αποικίες που δεν αντιπροσωπεύονταν στο
συμβούλιο της μητρόπολης αμφισβητούσαν το δικαίωμα το βρετανικού
κοινοβουλίου να νομοθετεί για λογαριασμό τους. «Καμία φορολόγηση
χωρίς αντιπροσώπευση »
ΟΙ διαμαρτυρίες στην αρχή δεν ξεκίνησαν με σκοπό την αποσκίρτησης
από την μητρόπολη με την οποία άλλωστε υπήρχαν ψυχολογικοί δεσμοί , η
ιδέα ωρίμασε σταδιακά και ξεκίνησε μάλλον από τα ξεκίνησε από τα
εύπορα στρώματα και μετά εξαπλώθηκε και σε μεγάλα τμήματα του
πληθυσμού.
Η ανεξαρτησία των 13 αυτών αποικιών της Βρετανία άλλαξε τον
χαρακτήρα της Βρετανικής αποικιοκρατίας , στον πόλεμο της
Ανεξαρτησίας μπλέχτηκαν και άλλες χώρες υπέρ των Αμερικάνων στα
πλαίσια του ανταγωνισμού . Οι αποικίες της Βρετανίας στην αμερικανική
ήπειρο μετά την Ανεξαρτησία είναι ελάχιστες αποικίες εγκατάστασης.

11
 Ενοτητα 2.2.
ΑΠΟΙΚΙΑΚΟΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ
Η αποικιακή εξάπλωση ή συρρίκνωση ή ενίσχυση ή εξασθένιση κάθε
ευρωαικής δύναμης συντελέστηκε στο πλαίσιο των ανταγωνισμών
μεταξύ των κρατών
Οι ανταγωνισμοί μεταξύ των κρατών δεν είχαν να κάνουν αποκλειστικά με
τα εδάφη και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές ενός της Ευρώπης και οι
αναμετρήσεις και οι ανταγωνισμοί συχνά δεν γίνονταν εντός αυτής και ολς
οι σημαντικές συνθήκες από τα μέσα του 17ουαοιωνα μέχρι και την πτώση
του Ναπολέοντα είχαν να κάνουν με παραχωρήσεις εδαφών από την μια
ευρωπαϊκή χώρα στην άλλη ή ρύθμιζαν το αποικιακό εμπόριο . Οι νέες
αποικιακές δυνάμεις αλλά και οι παλιές αλλά και αυτές που δεν είχαν και
πολλές αποικίες με τον ένα ή άλλο τρόπο εμπλέκονται στον αποικιακό
ανταγωνισμό
Τον 18 αιώνα θα υπάρξουν οι πρώτες συγκρούσεις των ευρωπαϊκών
αποικιακών δυνάμενων που θα μπει σε κίνδυνο η ισορροπία των
δυνάμεων στην Ευρώπη. Η συνθήκη της Ουτρέχτης η Συνθήκη των
Παρισίων με την οποία τερματίστηκε ο επταετής Πόλεμος .
Επίσης η επαναστατική και ναπολεόντεια Γαλλία διεξήγαγε πολέμους
για την κυριαρχία στην Ευρώπη αλλά και στον κόσμο . Στην
πραγματικότητα πρόκειται για ένα παγκόσμιο πόλεμο αφού οι αντίπαλοι
Αγγλία Γαλλία δεν πολέμησαν στην Ευρώπη αλλά στην Καραϊβική και
στις ακτές των ΗΠΑ
Παγκόσμιο χαρακτήρα είχε και ο Πόλεμος της Ανεξαρτησία που σε αυτόν
ενεπλάκησαν και οι Γάλλοι
Από το 1774 μέχρι και την ήττα του Ναπολέοντα έχουμε μια μονομαχία
μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας στην οποία πήραν μέρος τόσο τα υπόλοιπα
ευρωπαϊκά κράτη όσο και οι ινδιάνοι που πολέμησαν με το ένα ή άλλο μέρος.

11
Με εξαίρεση τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας η Αγγλία αποκτούσε σημαντικές
κτήσεις στοχεύοντας στην δημιουργία εμπορικών σταθμών βάσεων
ανεφοδιασμού ή απόκτηση ερεισμάτων σε νευραλγικά σημεία που διεξαγόταν
το εμπόριο . Το ισχυρό ναυτικό της και η οικονομική της ανάπτυξη έπαιξαν
σημαντικό ρόλο για την επικράτηση της. Λόγοι στρατηγικής υπαγόρευαν
συγκεκριμένες κινήσεις της Βρετανίας στην ένοπλη διπλωματική σκακιέρα του
αποικιακού ανταγωνισμού Η Δεύτερη Βρετανική αποικιακή Αυτοκρατορία
του 19ουαιωνα θα στηριχτεί στις αποικίες κατοχής
Η Μετάβαση από την πρώτη στη δεύτερη Βρετανική αποικιακή Αυτοκρατορία
σηματοδότησε την απόσχιση των 13 βρετανικών βορειοαμερικανικών
αποικιών με την Αμερικανική Ανεξαρτησία.
Η Δεύτερη αυτοκρατορία συγκροτήθηκε από τις πολεμικές αναμετρήσεις της
Βρετανίας ειδικά με την Γαλλία στην διάρκεια του 18ουαιωνα και μέχρι την
λήξη των ναπολεόντειων πολέμων το 1815
Στη πρώτη αυτοκρατορία κυριαρχούσαν οι αποικίες εγκατάστασης δηλαδή
αποικίες που κυριαρχούσαν οι λευκοί στην δεύτερη βρίσκονταν αποικίες με
κατά βάση αυτόχθονα πληθυσμιακά στοιχεία που καλούνται αποικίες κατοχής.

Το εμπόριο και παγκόσμια οικονομία

Ήδη από τον 16οαιωνα έχουμε μια μεγάλη διοχέτευση χρυσού και μέταλλων
που επηρεάζουν την ευρωπαϊκή οικονομία και από τον 17 ο αιώνα και ειδικά
τον 18 μιλάμε πια για μια παγκόσμια οικονομία όπου όλες οι ήπειροι
βρίσκονται σε μια αλληλεξάρτησης.
Έχουμε το ατλαντικό εμπόριο που είναι πολύ σπουδαίο και συνδέει την Δ και
Β Ευρώπη με την αμερικανική ήπειρο, την Ευρώπη και την Αμερική με την Δ.
Αφρική , την ηπειρωτική Αμερική με τα νησιά της Καραϊβικής και ακόμη με τη
ΝΔ Ευρώπη και τη Μεσόγειο. Από την ισπανική Νότια Αμερική έρχονταν
στην Ευρώπη ζάχαρη, καπνός βαμβάκι γούνες χρωστικές ύλες και η Ευρώπη
εξήγαγε πρωτογενή και δευτερογενή υλικά ανάλογα με τι ανάγκες των αποίκων
και τον χαρακτήρα της μητροπολιτικής οικονομίας. Από την Αφρική η Ευρώπη
έπαιρνε δούλους που καλλιεργούσαν της αμερικανικές φυτείες.
Το ανατολικό εμπόριο που ήταν το αποικιακό εμπόριο των ευρωπαϊκών
δυνάμεων με την Ασία και συνδέονταν πάνω σε ένα βασικό άξονα που συνέδεε
την Ευρώπη με τις ασιατικές χώρες και σε άξονες που συνέδεαν τις ασιατικές
χώρες μεταξύ τους.
Το πλαίσιο διεξαγωγής του εμπορίου
Εδώ θα δούμε το νομικό πλαίσιο που οργανώθηκε το εμπόριο με τις αποικίες
κατά τον 17ο και 18ο αιώνα.
Στο α μισό του 17 αιώνα με εξαίρεση τις χώρες της Ιβηρικής χερσονήσου, το
πλαίσιο διεξαγωγής του εμπορίου είναι ρευστό και οι νέες αποικιακές δυνάμεις
προσπαθούν να εκτοπίσουν τις παλιές Οι παλιές αποικιακές αυτοκρατορίες η
Ισπανία και η Πορτογαλία θεσπίζουν το αυστηρότερο μονοπωλιακό καθεστώς
ενώ η Αγγλία θεσπίζει τον νόμο « Πράξεις περί Ναυτιλίας. Η μονοπωλιακή

11
 τακτική της Αγγλίας είναι πιο ελαστική και αναγνωρίζει στις αποικίες το
δικαίωμα να διακινούν ελευθέρα κάποια προϊόντα.
Από το β μισό του 17ου αιώνα μέχρι και τις αρχές του 19ουαιωνα το εμπόριο
γίνεται με μονοπωλιακό προστατευτικό πλαίσιο που ορίζεται από τις
μητροπόλεις. Ακολουθούν οι εξής κανόνες:
1. το εμπόριο προς και από τις αποικίες θα γίνεται με πλοία της
μητρόπολης που θα είναι επανδρωμένα με τους υπηκόους της.
2. Οι αποικίες πρέπει να εισάγουν προϊόντα που έρχονται αποκλειστικά
από την μητρόπολη.
3. Οι αποικίες θα εξάγουν τα προϊόντα μόνο στην μητρόπολη
4. Η μονοπωλιακή τακτική της Αγγλίας είναι πιο ελαστική και αναγνωρίζει στις
αποικίες το δικαίωμα να διακινούν ελευθέρα κάποια προϊόντα.
5 Ακολουθήθηκε το δόγμα του Μερκαντιλισμού που
αμφισβητήθηκε έντονα από τους φιλελεύθερους τον 18 αιώνα Ενώ
κατά τα μέσα του 18¨η πολιτική των μητροπόλεων επέτρεψε σε μια
προσπάθεια κατευναστικού χαρακτήρα επειδή η πολιτική των
μητροπόλεων δημιουργούσε αντιδράσεις στις αποικίες να πλέουν τα
ξένα εμπορικά πλοία στα αποικιακά λιμάνια τα οποία ονομάστηκαν
«ελεύθερα
6. Η επαναστατημένη Γαλλία έφτασε στο σημείο να καταργήσει τους
δασμούς για τα προϊόντα που έρχονταν από τις αποικίες στην
μητρόπολη
7. Στην Ασία υπήρχαν οι εμπορικοί σταθμοί όπου εργάζονταν οι
άποικοι για λογαριασμό των προνομιούχων εμπορικών εταιρειών
και οι ρυθμίσεις δεν είχαν κανένα νόημα
8. Οι κανόνες του ατλαντικού εμπορίου ωφέλησαν τις μητροπόλεις
και ενώ αμφισβητείται ο ρόλος του διηπειρωτικού εμπορίου για την
ανάπτυξη της ευρωπαϊκής οικονομίας είναι βέβαιο ότι η αποικιακή
εξάπλωση συντελούσε στην δημιουργία νέων αγορών που
λειτουργούσαν ως κίνητρο για την ανάπτυξη της παραγωγής στην
μητρόπολη.
9. Οι προστατευτικοί κανόνες όμως δεν ζημίωναν κατά ανάγκη τις
αποικίες μάλιστα η υποχρεωτική διοχέτευση των προϊόντων στην
μητρόπολη προστάτευε τις καλλιέργειες φυτειών από τις
διακυμάνσεις της αγοράς επειδή η μητρόπολη απορροφούσε τα
προϊόντα που δεν ήταν έρμαιο των μεταβολών των τιμών.
10.Οι αποικιακές δυνάμεις για να αντιμετωπίσουν τις κατηγορίες
αφαίμαξης των αποίκων υπαινίχθηκαν το κόστος διακυβέρνησης
και στρατιωτικής υπεράσπισης των τελευταίων

Θα δούμε τώρα τη σχέση που είχε ο ιμπεριαλισμός δηλαδή η αποικιοκρατική

επέκταση της Δύσης κατά τον ύστερο 19ο αιώνα με τον καπιταλισμό

11
Ο Γουολρστειν προσεγγίζει το θέμα ξεκινώντας από τον 16 ο αιώνα που
πρωτοεντοπιζει το σύγχρονο καπιταλιστικό σύστημα και οι απόψεις του
επηρεάζονται από τις νεομαρξιστικές θεωρίες και επιχειρεί να αναλύσει την
ιστορία της παγκόσμιας οικονομίας ως μια ιστορία της ανάπτυξης μιας σχέσης
ασύμμετρης οικονομικής αλληλεξάρτησης των διάφορων περιοχών του
πλανήτη στην οποία τον λόγο έχει το καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα της
Ευρώπης. Εφαρμόζει ένα σχήμα , κατατάσσοντας τα κράτη σε μια κεντρική
περιοχή, μια ημι-περιαφεριακή και μια περιφερειακή ζώνη . Καθώς τα
κράτη ανταγωνίζονται μεταξύ τους τα διάφορα κέντρα μετατοπίζονται
Η Νότια και Βόρεια Αμερική είναι στην ημι-περιφέρεια της παγκόσμιας
οικονομίας του 16, 17 και 18ουαιωνα
Στο κέντρο είναι οι αποικιακές δυνάμεις και νέτα τον 17 ο αιώνα οι χώρες της
Ιβηρικής Χερσονήσου είναι στις ημι-περιφερειακές
Η Ασία δεν έχει σχέση στο σχήμα , θα πάρει θέση στο σχήμα μετά τον 18
αιώνα όταν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις άρχισαν να την «περιφερειοποιούν»
Αυτά δείχνουν πρώτον την μικρότερη σχέση της Ασίας με την ευρωπαϊκή
οικονομία σε σύγκριση με τον αμερικάνικο χώρο που συνδεόταν πιο στενά με
την οικονομία και τον πολιτισμό των μητροπόλεων και δεύτερον τον
πρωταγωνιστικό ρόλο των αποικιακών δυνάμεων στην παγκόσμια οικονομία

Kκεφάλαιο 3

Γενικά το τρίτο κεφάλαιο παίζει στις εξετάσεις.

Η εποχή της συγκρότησης και εδραίωσης των νεότερων αποικιακών

αυτοκρατοριών
Από την πτώση του Ναπολέοντα μέχρι και το 1914 περίπου

Μέχρι τον 18ο αιώνα το κέντρο βάρους των μεγαλύτερων αποικιακών

ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών βρισκόταν στην αμερικανική ήπειρο
Αντίθετα τον 19 οα αιώνα τα κράτη διατηρούν μικρές αποικίες τός σε έκταση
όσο και σε στρατηγική και οικονομική εμβέλεια
Στις αρχές του 19ουαιωαν οι αποικίες της κεντρικής και νότια Αμερικής
ακολουθούν τον δρόμο των βορειοαμερικανικών αποικιών
Από το 1814 – 1824 έχουμε τον αγώνα για την ανεξαρτησία της Λατινικής
Αμερικής που τα αιτία θα πρέπει να αναζητηθούν πολύ παλιότερα. Οι ρίζες
είναι στην αυξανόμενη δυσαρέσκεια των Κρεολών των ιβηρικής καταγωγής
Αμερικανών αλλά και των αμερικανών κατά της μητρόπολης.
Στα τέλη του 18ου αιώνα οι χώρες της ιβηρικής χερσονήσου\:
 δεν μπορούν να ελέγξουν οικονομικά τις αποικίες στις αμερικανική
ήπειρο όπως τις έλεγχαν παλιότερα γιατί η φοροδιαφυγή είχε προσλάβει

11
 σημαντικές διαστάσεις όπως και το λαθρεμπόριο με τις χώρες της Β
Ευρώπης και την Βρετανία
 Δεν είχαν αναπτυχθεί πολύ να προσφέρουν ουσιαστικά ανταλλάγματα
στις αποικίες
 Οι δυο αιώνες ζωής των αποικιών είχαν δημιουργήσει αποκλίσεις και
αποσχίσεις με την μητρόπολη
Οι ισπανικές και πορτογαλικές μητροπόλεις παίρνουν μέτρα για να
αντιστρέψουν την κατάσταση με το πρόγραμμα Επανάκτηση της Αμερικής
στοχεύοντας:
 στην αποδυνάμωση των αποικιακών ελίτ και της Εκκλησίας
 στην πρόσδεση των αποικιών στο άρμα της μητρόπολης , πράγμα που
πέτυχαν για λίγο καιρό αλλά στην ουσία αργότερα ευνόησαν αυτά τα
μέτρα τις κοινωνικές ταραχές και εξεγέρσεις όχι μόνο γιατί θίγονταν
κοινωνικές ομάδες αλλά γιατί ενέπλεξαν τις αποικίες σε ευρωπαϊκούς
πολέμους και τις ζημίωσαν οικονομικά
 Οι ίδιες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού έφτασαν στην Λατινική
Αμερική εγείροντας ένα αγώνα κατά της μητρόπολης και δίνοντας
έμφαση στις ατομικές ελευθερίες μάλιστα οι αρχές της Ιβηρικής
κράτησαν αρνητική στάση απέναντι στα έργα των Διαφωτιστών ενώ
κάποιοι διανοούμενοι τα διάβαζαν λαθραία
Η Γαλλική Επανάσταση δεν είχε απήχηση στις αποικιακές ελιτ
Η Αμερικανική Επανάσταση ήταν το πρότυπο για τους Κρεολούς

Η κατάκτηση της Ιβηρικής από τον Ναπολέοντα πυροδότησε την πορεία προς
την Ανεξαρτησία της Λατινικής Αμερικής
Στην περίπτωση της Ισπανίας η ενέργεια του Ναπολέοντα να υποχρεώσει τον
μέχρι τότε βασιλιά να αποχωρήσει και να ορίσει τον αδελφό του έφερε
αναστάτωση στους Κρεολούς που αρνήθηκαν να υποταχθούν σε ένα ξένο
μονάρχη Μέχρι την απελευθέρωση της Ισπανίας και την άνοδο του
Φερδινάνδου η ισπανική Αμερική ήταν αυτόνομη και μάλιστα είχε αναπτυχθεί
ένας εθνικισμός αποικιών που με δυσκολία έδειχνε πίστη στον Φερδινάνδο
μάλιστα δημιουργήθηκαν οι δημοκρατικοί δηλαδή οι αντιμοναρχικοί και οι
μοναρχικοί με οπαδούς και οι δυο ομάδες από όλα τα κοινωνικά στρώματα
Ο Πόλεμος για την ανεξαρτησία της Ισπανικής Αμερικής κράτησε από το
1814- 1824 και ήταν ένας εμφύλιος όχι μόνο γιατί έγινε μεταξύ των κρεολών
και των ισπανών της χερσονήσου αλλά και γιατί δημιούργησε προβλήματα στο
εσωτερικό των αποικιών μεταξύ των δημοκρατικών και των μοναρχικών
Η Ηττα της Ισπανίας και των μοναρχικών δεν οφείλεται μόνο στην οικονομική
και κοινωνική αδυναμίας της μητρόπολης. Την Ανεξαρτησία την βοηθούσαν
και οι Γάλλοι, Άγγλοι και η ΗΠΑ που ήθελαν να δημιουργηθούν μικρά κράτη
μετά την εκτόπιση της Ισπανίας έτσι ώστε να αναπτύξουν ελεύθερες,

11
προνομιακές οικονομικές σχέσεις. Υπό αυτήν την έννοια ήταν διεθνές γεγονός
η ανεξαρτησία της ισπανικής Αμερικής Μάλιστα η Βρετανία ήταν η πρώτη που
ανέπτυξε οικονομικούς δεσμούς με τα νέα κράτη
Στην διάρκεια του πολέμου οι ΗΠΑ αναδείχτηκαν σπουδαία αλλά όχι ακόμα
κυρίαρχη δύναμη. Με την σύμφωνη γνώμη της Αγγλίας το διάταγμα Μονρόε
συνόψιζε τα νέα δεδομένα λέγοντας ότι αναγνώριζε την ανεξαρτησία των πάλαι
ποτέ ισπανικών κτήσεων και οποία δύναμη είχε βλέψεις και ήθελε να επέμβει
με σκοπό να καταστρέψει τα Νέα κράτη θα ήταν εκδήλωση εχθρική προς στις
ΗΠΑ.
Στα νέα κράτη επικράτησαν ολιγαρχικά καθεστώτα οι χούντες . Η ασταθής
οικονομική και προπάντων βιομηχανική ανάπτυξη ευνοούσε την ανάπτυξη
σχέσεων εξάρτησης από τις ΗΠΑ και Βρετανία.
Στην περίπτωση της Πορτογαλικής Αμερικής δηλαδή της Βραζιλίας σημαντικό
ρόλο έπαιξε και εδώ ο Ναπολέοντας Στην Βραζιλία κατά την περίοδο της
αυτονομίας είχε δημιουργηθεί μίας εθνικής ταυτότητας αίσθημα μα τους
δημοκρατικούς και μοναρχικούς να υπερασπίζουν την ανεξαρτησία από την
μητρόπολη
Στην περίπτωση της Βραζιλίας η μετάβαση στην ανεξαρτησία έγινε αναίμακτα
και γενικά η Βραζιλία αμφισβήτησε την μητροπολιτική εξουσία πολύ αργότερα
και σε μικρότερο βαθμό από ότι η ισπανική Αμερική ή οι βορειοαμερικανικες
αποικίες παρά το γεγονός ότι ήταν πιο αναπτυγμένη από την Πορτογαλία η
οποία δεν μπορούσε να επιβάλλει την θέληση της
Στην Καραϊβική κυρίαρχοι στο παιχνίδι για την ανεξαρτησία αναδείχτηκαν οι
μαύροι δούλοι και μιγάδες και όχι οι ελίτ

3.2
ΕΔΑΦΙΚΗ ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΕς ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

Οι χάρτες της αποικιακής εξάπλωσης του 19 και του πρώιμου 20 αιώνα είναι
πολύ διαφορετικοί από αυτούς των προηγούμενων αιώνων Παρά την
διατήρηση κάποιων αποικιών των Βρετανών στην Αμερική και Καναδά και
υπολείμματα των Ολλανδών και Γάλλων , τα μεγαλύτερα τμήματα των
αποικιών των ευρωπαϊκών κρατών δεν βρίσκονται πια στην Αμερική. Νέες
ευρωπαϊκές δυνάμεις αλλά και εκτός Ευρώπης χώρες όπως ΗΠΑ και Ιαπωνία
εμπλέκονται στο παιχνίδι του αποικιακού ανταγωνισμού
Η Γαλλία, Βρετανία επεκτάθηκαν στην Ασία Αφρική, Ειρηνικό ωκεανό ενώ η
Ρωσία επεκτάθηκε προς την Ασία.
Η Γερμανία δεν κατόρθωσε να δημιουργήσει αποικίες της εμβέλειας της
Βρετανίας .
Η γενικότερη διπλωματική ιστορία της αποικιακής εξάπλωσης συνδέεται με τις
αντιοιχες εξελίξεις στην Ευρώπη.
Ο Μπισμαρκ το 1880 ,θέλοντας να ενισχύσει την θεση της Γερμανίας στην
ευρωπαϊκή ήπειρο δίνει ώθηση στον αποικιακό ανταγωνισμό αλλα στην ουσια

11
η επίσημη αποικιακή εξάπλωση έλαβε χώρα με την απομάκρυνση του
Μπισμαρκ από την πολιτική ζωή , όταν έγινε λόγος για την Παγκόσμια
Πολιτική .
Η Γερμανία αρχικά δημιούργησε με την Αυστροουγγαρία και μετά με την
Ιταλία την Τριπλή Συμμαχία που σκοπό είχε την αποτροπή του γαλλικού
επεκτατισμού μάλιστα θέλησε να πλησιάσει την Βρετανία για να ενισχύσει την
θέση της απεναντι στην Γαλλία, αλλά η Βρετανία αρνήθηκε παρά το γεγονός
ότι Γάλλοι και Βρετανοί ήταν εχθροί και αυτό γιατί δεν κατάφεραν οι Βρετανοί
να πάρουν δεσμεύσεις απέναντι στους Γερμανούς ούτε οι Γερμανοί να πάρουν
δεσμεύσεις υπέρ της Βρετανίας . Αλλ από την άλλη μεριά οι Βρετανοί
ανησυχούσαν γιατί έβλεπαν την συγκρότηση ενός ισχυρού ναυτικού στόλου
που απειλούσε την Αγγλία
Αργότερα η Γαλλία έκανε με την Βρετανία την συμμαχία της Ανταντ
Μέχρι την καμπή του 19ου προς τον 20 αιώνα η αντιπαράθεση γίνεται μεταξύ
Βρετανίας-Γαλλίας, Βρετανίας – Ρωσίας ενώ η Γερμανία παίζει ρυθμιστικό
παράγοντα . Όμως λίγο πριν τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο οι αντιπαραθέσεις
αμβλύνθηκαν για να αντιμετωπιστεί η Γερμανία που δημιουργούσε μια απειλή
λόγω της διεκδίκησης πια μιας θέσης ως παγκόσμια δύναμη, απειλή ιδιαίτερη
για την Βρετανία
Στην ουσία οι αποικιακοί ανταγωνισμοί στο τέλος του 19ουα αιώνα έχουν γίνει
ο κεντρικός όχι ο περιφερειακός παράγοντας στην διαμόρφωση των
σχέσεων μεταξύ των δυνάμεων της Ευρώπης
Από το 1880 περίπου και μετά η αποικιακή εξάπλωση των ευρωπαϊκών
δυνάμεων επιταχύνθηκε πολύ γρήγορα και έλαβε την μορφή επίσημου
διαμοιρασμού των εδαφών της Αφρικής και του Ειρηνικού Ωκεανού
Πριν από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο η κατάσταση των εδαφών έχει ως εξής
και ορίστηκε από το Συνέδριο του Βερολίνου:
 Βρετανία, Γαλλία Γερμανία ανταγωνίζονται στα δυτικά της Αφρικής
επειδή αυτό το κομμάτι τροφοδοτεί με δούλους της Ευρώπη ενώ η
περιοχές αυτές ήταν πλούσιες σε καουτσούκ και ελεφαντόδοντο
 Βρετανία , Γερμανία στα Ανατολικά της Αφρικής
 Βρετανία στην Αίγυπτο (που είχε νευραλγική θέση λόγω του καναλιού
του Σουέζ που ήταν ο δρόμος για την Ινδία αλλά και έλεγχο των πηγών
του ποταμού Νείλου , ήρθαν σε διεκδίκηση με τους Γάλλους και τελικά
νικήσαν στο σημείο αυτό οι Άγγλοι ) αλλά και την Ν. Αφρική που ήταν
πλούσια σε διαμάντια
 Γαλλία στην Β. Αφρική
 Η Ιταλία δεν κατόρθωσε να έχει πολλά οφέλη στην Αφρικής
Οι μεγάλες δυνάμεις επέτρεπαν στις μικρές στο Βέλγιο, Ιταλία και στην
Πορτογαλία να διατηρήσουν μικρές αποικίες που αποτελούσαν ένα είδος
ουδέτερων ζωών- φραγμών στις συγκρούσεις μεταξύ Βρετανία, Γαλλίας
Γερμανίας . Στην ουσία τα περιθώρια πρωτοβουλίας των μικρών ευρωπαϊκών
δυνάμεων ήταν πολύ περιορισμένα

11
 Στο Ειρηνικό Ωκεανό συγκυρίαρχουν Αγγλία και Γαλλία ενώ διεκδικεί εδάφη
η μεγάλη δύναμη που λέγεται ΗΠΑ . Σημαντικό κίνητρο για της διεκδίκησης
των αποίκων στον Ειρηνικό ήταν η ανάγκη διασφάλισης των εμπορικών και
ναυτικών σταθμών για την προστασία και την διεξαγωγή του εμπορίου με την
Κίνα. Ενώ πολλαπλασιάστηκαν τα οικονομικά κίνητρα όταν οι λευκοί άρχισαν
να φέρνουν στην Ευρώπη καρυδέλαιο και λίπασμα
Στην Ασία και ειδικά στην Ινδία κυριαρχεί η Βρετανία δημιουργώντας μια
σειρά ηγεμονιών που διατηρούσαν την αυτονομία τους όντας υποτελείς .
Μάλιστα προσπάθησε να αντιμετωπίσει κάποιες περιπτώσεις απειθαρχίας και
αναρχίας των ημι-ανεξάρτητων κρατιδίων με το να τα προσαρτήσεις στην
λεγόμενη «Βρετανική Ινδία» δηλαδή στο κομμάτι εκείνο που ήταν υπό την
εξουσία της
Στην Ινδοκίνα κυριαρχεί η Γαλλία
Στην Ινδονησία κυριαρχεί η Ολλανδία
Στην κεντρική Ασία και Ανατολική Ασία επεκτείνεται η Ρωσία η οποία έχει
αποικίσει την Σιβηρία από τον 16οαιωνα και θέλει πρόσβαση προς τα
Ανατολικά για να βρει διέξοδο στη Μεσόγειο και να ελέγχει τα οθωμανικά
στενά του Βοσπόρου πράγμα που δεν επιθυμεί η Βρετανία αλλά και οι άλλες
ευρωπαϊκές δυνάμεις.
Ρώσοι και Βρετανοί διακατέχονται από αμοιβαία καχυποψία σε ότι αφορά τον
έλεγχο της κεντρικής Ασίας, βρίσκονται σε αντιπαράθεση για τον έλεγχο της
Περσία και του Αφγανιστάν , περιοχές που τελικά συγκρότησαν τουλάχιστον
τυπικά ουδέτερες ζώνες
Η Κινά είναι υπό το έλεγχο των 4 μεγάλων δυνάμεων και των ΗΠΑ.
Μέχρι και τον 18οαιωνα η Κινά δεν συνδέονταν με τα επιχειρηματικά θέματα
των Ευρωπαίων Στις αρχές του 19ουαιωνα η Κινά είναι το μεγαλύτερο κράτος
στον κόσμο αλλά δεν είναι στην καλύτερη κατάσταση, απέχει από την
Βιομηχανική Επανάσταση και δεν υπάρχει τεχνολογική πρόοδος
Ο Δυο Πόλεμοι του οπίου που έγιναν μεταξύ Κίνας και Βρετανών και μεταξύ
βρετανών και Γάλλων έφερε νικητές τους Ευρωπαίους που επέβαλαν στην Κίνα
τους δικούς τους όρους για την διεξαγωγή του εμπορίου και αυτό αποδεικνύει
ότι οι πόλεμοι αυτοί μπορεί να έγιναν για το εμπόριο του ναρκωτικού αλλά δεν
ήταν μόνο αυτό αλλά έχει να κάνει γενικότερα με τις οικονομικές και άλλες
σχέσεις της Κίνας με τα ευρωπαϊκά κράτη.
Στην πορεία, Γάλλοι, Βρετανοί, Γερμανοί και Ρώσοι επέβαλλαν την θέληση
τους υπογράφοντας με την Κίνα ετεροβαρείς συνθήκες θέτοντας όλα τα
κινεζικά λιμάνια υπό τον έλεγχο των δυτικών, δίνοντας τους προνόμια όπως να
δικάζονται από τους πρόξενους των κρατών τους συμφωνα με τον ποινικό και
αστικό κώδικα της χώρας τους., επίσης όλα τα προνόμια που χορηγούσε η
Κίνα σε ένα κράτος χορηγούνταν αυτόματα σε όλα τα κράτη που είχαν συνάψει
σχέσεις μαζί της ενώ δεν ίσχυε το ανάλογα για την ίδια , επισης2 μείωσαν τους
δασμούς στα εισαγόμενα ευρωπαϊκά προϊόντα.

11
Η περίπτωση ης Κίνας αποτελεί κλασικό παράδειγμα της ρευστότητας που
σήμαινε ο όρος αποικιοκρατία και αποικίες. Δεν ήταν ποτέ η κλασική αποικία
και στην ουσία παρά τον διαμοιρασμό της ανάμεσα στις Ευρωπαϊκές δυνάμεις
στην ουσία ήταν ένα ανεξάρτητο κράτος . Γιατί στην ουσία αυτό που ενδιέφερε
τις δυνάμεις ήταν το εμπόριο που λειτουργούσε μια χαρά μέσα από την
γραφειοκρατία και την κρατική οργάνων που διέθετε, μάλιστα οι Ευρωπαίοι δεν
ήθελαν να κυριαρχήσουν στο σύνολο της αχανούς χώρας

Ενότητα 3.3
Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΊΑ ΤΩΝ ΑΠΟΙΚΙΑΚΩΝ
ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΏΝ.
Πολιτικά-διοικητικά συστήματα.
Κάθε αποικιοκρατική δύναμη ακολούθησε και άλλη πολιτική στο θέμα της
οικονομικής και διοικητικής συγκρότηση ανάλογα με την πολιτική και
πολιτειακή αλλά και οικον0ομικήξ συγκρότηση του κάθε κράτους αλλά και τα
χαρακτηριστικά της κάθε αποικίας. Όλες οι αποικίες δεν είχαν τον ίδιο τρόπο
υποτέλειας:
Οι «πλήρεις αποικίες» που συγκρατήθηκαν από την προσάρτηση τους στην
μητρόπολη, άλλες βρισκόταν υπό την προστασία της και ήταν θεωρητικά
ανεξάρτητα κράτη και όχι αποικίες
Τα προτεκτοράτα που ήταν ημι-αυτόνομες περιοχές
Τα προστατευόμενα κράτη που ήταν τυπικά ανεξάρτητα και απάλλασσαν τις
μητροπολεις από σημαντικές διοικητικές δαπάνες.
Η Βρετανία ήταν η μεγαλύτερη σε έκταση αυτοκρατορία και όπως είναι
φυσικό δεν μπορούσε να εφαρμοστεί ένα ενιαίο διοικητικό σύστημα σε ένα
τεράστιο και ανομοιογενή χώρο. Υπήρχε Υπουργείο Αποικιών αλλά όμως την
ευθύνη για την διακυβέρνηση είχε αναλάβει το Υπουργείο Εξωτερικών .
Οι Βρετανικές αποικίες είναι αποικίες Στέμματος και εγκατάστασης δηλαδή
έχει γίνει εισροή λευκών, έχουν κυβερνήτη διορίζεται από τον βρετανό
μονάρχη και την συνέλευση των αντιπρόσωπων
Από τα τέλη του 19ουαιωνα όλες οι αποικίες εγκατάστασης εκτός από τις
παρηκμασμένες αυτονομήθηκαν και απόκτησαν κυβέρνηση που εκλέγονταν
από την συνέλευση των αντιπροσώπων που αποτελούσαν πια τα κοινοβούλια
των αποικιών. Αυτές οι κυβερνήσεις λέγονταν «υπεύθυνες κυβερνήσεις» ή
‘συνταγματικές κυβερνήσεις που είχαν συνταγματικό πολίτευμα. και ήταν
αποκλειστικά υπεύθυνες για τις εσωτερικές υποθέσεις των αποικιών ενώ τα
ζήτημα εμπορίου, και τα θέματα εξωτερικής πολιτικής ήταν ευθύνη του
βρετανικού κράτους και των εκπροσώπων του στις αποικίες
Οι λευκοί επεδίωκαν την αυτονόμηση τους αλλά και αυτό δεν ήταν κάτι
ευπρόσδεκτο γιατί έτσι οι αποικίες θα έπρεπε να αναλάβουν όλα τα έξοδα και
τις δαπάνες. Από την Άλλη η Βρετανία ήθελε την αυτονόμηση των αποικιών

11
για να μην έχει έξοδα . Επίσης διάφορες ανθρωπιστικές οργανώσεις
αντιδρούσαν στην αυτονόμηση των αποικιών γιατί αυτή θα χειροτέρευε την
εκμετάλλευση των ιθαγενών από τους λευκούς. Όμως με τον καιρό έγινε
φανερό ότι η Βρετανία έπρεπε να παραχωρήσει αυτονομία σε κάθε αποικία,
αλλά δεν απέκτησαν υπεύθυνες κυβερνήσεις όλες την ίδια εποχή και αυτές οι
αποικίες εγκατάστασης που δεν διέθεταν μεγάλες οικονομικές δυνατότητες ή
είχαν σημαντικό αριθμό ιθαγενών άργησαν λιγότερο η περισσότερο να
αποκτήσουν υπεύθυνη κυβέρνηση.
Στις άλλες αποικίες που είχαν λιγότερους λευκούς, οι Βρετανοί κυβέρνησαν
αυταρχικά του ιθαγενείς μέσω ενός γενικού κυβερνήτη και ενός
εκτελεστικού συμβουλίου Γενικά στις πλήρεις αποικίες το σύστημα
διακυβέρνησης λέγεται ‘διακυβέρνηση αποικιών στέμματος , στις αποικίες
αυτές δεν υπάρχει ευρωπαϊκός πληθυσμός και οι ιθαγενείς δεν θεωρούνται
ώριμοι για αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση.
Στην Ινδία έχουμε την διαίρεση τη χώρας στην Βρετανική Ινδία που βρίσκεται
υπό τον έλεγχο των Βρετανών και τις ινδικές ηγεμονίες που συνδέονται με την
Βρετανία μέσω συνθηκών και είναι υπό την «προστασία» και την επίβλεψη της
Όταν κατάρρευσε και η τελευταία δυναστεία των Ινδών οι Βρετανοί
υιοθέτησαν σύμβολα και πρακτικές της δυναστείας για να μπορέσουν εν
επιβληθούν στην διακυβέρνηση της χώρας. Στην πραγματικότητα στην Ινδία
κυβερνούσε ο Αντιβασιλέας και αξιωματούχοι. Δημιουργήθηκε από τα τέλη
του 18ουαιωνα μια συγκεντρωτική εξουσία που εκφράστηκε στην συγκρότηση
ενός μοναδικού για την ιστορία της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας εκπαιδευμένου
σώματος δημόσιων λειτουργών στα χαμηλά κλιμάκια του οποίου διορίζονταν
Ινδοί. Οι Βρετανοί κυβέρνησαν την Ινδία μέσω ενός πολύ οργανωμένου
διοικητικού γραφειοκρατικού συστήματος και δεν επιδίωξαν να αφομοιώσουν
την ινδική κοινωνία , απλά δημιούργησαν ένα σώμα που συνδύαζε την
βρετανική με την ινδουιστική νομοθεσία
Κατά κανόνα οι υπό προστασία αποικίες παρόλη την διατήρηση του
προσωνυμίου προτεκτοράτο ή προστατευόμενο κράτος σιγα σιγά έγιναν
πλήρεις αποικίες για να διασφαλιστεί ο έλεγχος στο πεδίο των αποικιακών
ανταγωνισμών. Η διατήρηση του προσωνυμίου δεν ήταν κάτι τυπικό αλλά
σημαίνει ότι οι Ιθαγενείς δεν ήταν Βρετανοί υπήκοοι και δεν είχαν τα
δικαιώματα των βρετανών υπηκόων γεγονός που διευκόλυνε την αποικιακή
διοίκηση που της έδινε απεριόριστα δικαιώματα εξουσίας
Υπήρξαν όμως και κράτη όπως η Αίγυπτος που διατήρησαν μια σχετική
αυτονομία
Άλλες περιοχές ήταν βρετανικά προτεκτοράτα και βρίσκονταν υπό την ουσία
εταιρειών . Η μέθοδος της έμμεσης διακυβερνήσεις μέσω των προνομιούχων
εταιρειών που ξεκίνησε από τον 17 και 18οαιωνα αναβίωσε πάλι στα τέλη του
19ουαιωνα
Η Γαλλία στα τέλη του 19ου αιώνα είναι η δεύτερη σε έκταση και πληθυσμό
αποικιακή αυτοκρατορία και εφάρμοσε ένα συγκεντρωτικό σύστημα

12
διοίκησης που σημαίνει ότι όλες οι αποφάσεις των αποικιακών κυβερνήσεων
έπρεπε να εγκριθούν από τις μητροπόλεις.
Αυτό το σύστημα εναρμονιζόταν με την αρχή της αφομοίωσης που εξέφραζε
και το γαλλικό ιδεώδες της δημοκρατικής περιόδου στην Γαλλία. Αυτό θα
ανατραπεί στην πορεία κατά την Δεύτερη Αυτοκρατορία που θα κυριαρχήσει το
μοντέλο καθυπόταξης των αποικιών , που ήρθε σε αντίθεση με τα οράματα της
Γαλλικής Επανάστασης.
Τελικά η αρχή της αφομοίωσης κυριάρχησε στην γαλλική αποικιακή
πολιτική και οι αποικίες αποτελούσαν μια υπερπόντια επέκταση της
μητρόπολης που σημαίνει ότι:
 μητρόπολη και αποικίες είχαν κοινό δασμολογικό σύστημα,
 κοινούς νόμους και κοινό σύστημα τοπικής αυτοδιοίκησης
 ενώ οι κάτοικοι των αποικιών αντιπροσωπεύονταν στην γαλλική βουλή
Όλα όμως τα παραπάνω ίσχυαν σε θεωρητικό επίπεδο και δεν ίσχυαν
για τα προτεκτοράτα. Ενώ ίσχυαν μόνο για τους Γάλλους πολίτες που
θεωρούνταν αυτοί που αποκήρυσσαν τις μη χριστιανικές θρησκείες και
πληρούσαν τα καθορισμένα γλωσσικά και μορφωτικά κριτήρια
Τις πλήρεις αποικίες οι Γάλλοι τις έλεγαν «ενσωματωμένες αποικίες.»
Αντίθετα με τις βρετανικές πλήρεις αποικίες που όλοι λέγονταν βρετανοί
υπήκοοι στις ενσωματωμένες γαλλικές αποικίες υπάρχει διαχωρισμό
ανάμεσα σε υπηκόους και πολίτες.
Ο βασικότερος στόχος του γαλλικού αποικιακού κράτους στην ουσία ήταν
η πολιτιστική αφομοίωση των κατακτημένων αλλά ελάχιστοι είχαν την
διάθεση να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της μητρόπολης . Στην πράξη
αυτό ο σύστημα αφού αναιρούσε την αρχή της αφομοίωσης ευνόησε την
αυταρχική διακυβέρνηση των αποικιών προσφέροντας νομική κάλυψη.
Συντελούσε και στην εξασφάλιση μόνου και φτηνού εργατικού δυναμικού
αφού οι Γάλλοι κυρίαρχοι μπορούσαν να εξαναγκάζουν σε φτηνή εργασία
όσους δεν ήταν Γάλλοι πολίτες . Στα τέλη του 19ουαιων κυραιχει τον
πνεύμα που θα σέβεται τους αυτόχθονες και θα τους επιτρέπει να
λειτουργούν ελεύθερα
Οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες δεν έχουν μεγάλης εμβέλειας αποικίες
όπως η Γαλλία και Αγγλία, μάλιστα τα περισσότερα εδάφη είναι
συγκεντρωμένα σε μια περιοχή.
Στις Κάτω Χώρες και Πορτογαλία η ύπατη εξουσία επι των αποικιών είναι
στα χέρια των κοινοβουλίων.
Στην Γερμανία ο αυτοκράτορας συγκεντρώνει την αποικιακή νομοθετική
και εκτελεστική εξουσία
Στην Ρωσία η αποικιακή εξουσία είναι στα χέρια του τσάρου

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ και πλαίσιο διεξαγωγής του εμπορίου.

Βασική συνιστώσα της οικονομίας του 19ουαιωνα είναι η «πολιτικής του
ελεύθερου εμπορίου ‘ που εφάρμοσε η Αγγλία και κράτησε μέχρι τον

12
Μεσοπόλεμο. Η πολιτική της Αγγλίας οφειλόταν κατά βάση στην θέση της
ως την πρώτη βιομηχανική δύναμη στην Ευρώπη. Η πολιτική του
ελεύθερου εμπορίου σήμαινε:
 Μείωση των δασμών στα εισαγόμενα προϊόντα που εισαγόταν στην
Βρετανία
 Σταδιακή κατάργηση των ευνοϊκών δασμών επί των εισαγόμενων
στην μητρόπολη αποικιακών προϊόντων
Πολλοί μελετητές πιστεύουν ότι αυτή η πολιτική του ελεύθερου
εμπορίου ήταν η αιτία που διέκοψαν την αυτόνομη βιομηχανική
ανάπτυξη των αποίκων αφού οι αποικίες γέμισαν με φτηνά βρετανικά
προϊόντα και αναφέρονται στην περίπτωση της Ινδίας όπου η τοπική
υφαντουργία δεν ήταν σε θέση να ανταγωνιστεί τα χαμηλότερου
κόστους μητροπολιτικά
Στις αποικίες εγκατάστασης όμως που είχαν υπεύθυνες κυβερνήσεις
δεν υπήρχε τέτοιο θέμα γιατί ήταν αυτόνομες και μπορούσαν να
επιβάλλουν δασμούς να προστατεύσουν τις αναπτυσσόμενες
βιομηχανίες τους.
Οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες υιοθέτησαν την προστατευτική αρχή
του νέο-μερκαντιλισμού όπου η μητρόπολη και οι αποικίες συγκροτούν
ενιαίους οικονομικούς χώρους
Οι μητροπόλεις αντλούσαν από τις αποικίες πρώτες ύλες χωρίς αυτό να
σημαίνει ότι προσαρτούσαν μια αποικία μόνο και μόνο για τις πρώτες ύλες
γιατί στην πορεία οι Ευρωπαίοι κατασκεύασαν πρώτες ύλες.
Από το προστατευόμενο κράτος της Αιγύπτου οι Άγγλοι προμηθεύονταν
ακατέργαστο βαμβάκι
Εταιρείες , φορολόγηση , απαλλοτρίωση της γης, εργασιακό σύστημα
Το κατά πόσο οι σχέσεις μητρόπολης-αποικίας ζημίωσαν ή ωφέλησαν τις
αποικίες αποτελεί αντικείμενο μελέτης ακόμα ανάμεσα τους ερευνητές
ακόμα και αυτοί που υποστηρίζουν ότι δεν υπήρξε αφαίμαξη των αποικιών
από τις μητροπόλεις δέχονται ορισμένα δεδομένα
1. Σημαντικός είναι ο ρόλος των εταιρειών που αναλάμβαναν την
διοίκηση των νεοαποκτηθέντων εδαφών και ταυτόχρονα την
εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών τους για ένα διάστημα
2. Όλες οι ευρωπαϊκές δυνάμεις κάλυπταν τα έξοδα της διοίκησης των
αποικιών από την φορολόγηση των ιθαγενών. Η Βρετανία
συντηρούσε το στράτευμα της στην Ινδία με τους φόρους που
εισέπραττε εκεί και έγινε μάλιστα και πανίσχυρη χερσαία δύναμη και
επεκτάθηκε στην Ανατολή Αφρική και ΝΑ Ασία. Ο Βρετανικός
διοικητικός μηχανισμός συντηρούνταν από τους φόρους των Ιθαγενών
μέσω ιθαγενών φοροεισπρακτόρων υιοθετώντας συστήματα της
αυτοκρατορίας των Μουγκάλ Οι Ολλανδοί στην Ινδονησία
υποχρέωναν τους Ιθαγενείς να αφιερώνουν μια συγκεκριμένη έκταση
γής στην καλλιέργεια συγκεκριμένων προϊόντων τα οποία οι Ολλανδοί

12
 έπαιρναν ως φόρους . Αργότερα οι αγρότες όφειλαν να πληρώσουν ως
φόρους ορισμένες ποσότητες προϊόντων.
3. Φυτείες καουτσούκ, καφέ τσαγιού συντηρούσαν οι Ευρωπαίοι στην
Ινδονησία σε μεγάλες εκτάσεις που τις είχαν πάρει αυθαίρετα στην
ιδιοκτησία τους. Στην διάρκεια του 20ουαιωνα σε όλες τις αποικιακές
αυτοκρατορίας δίνονταν τεράστιες εκτάσεις γης σε μετανάστες ή
ευρωπαϊκές εταιρείες εις βάρος των αυτοχθόνων που αν δεν τις
καλλιεργούσαν τις είχαν για βοσκοτόπια.
4. Οι οικονομικά του 19 και πρωίμου 20 στηρίζεται στην
καταναγκαστική εργασία των ιθαγενών σε ορυχεία, σιδηροδρομικές
κατασκευές. Ο Διαχωρισμός Γάλλων υπηκόων και γάλλων πολιτών
έδινε το δικαίωμα να εφαρμοστεί το σύστημα καταναγκαστικής
εργασίας που εξασφάλιζε φτηνό εργατικό δυναμικό.
Η Αξιολόγηση της οικονομικής διάστασης.
Πολλοί είναι αυτοί που υποτιμούν τα οικονομικά κίνητρα της
ιμπεριαλιστικής εξάπλωσης και λέγουν ότι οι στατικές και τα αριθμητικά
δεδομένα δείχνουν ότι οι αποικίες δεν είχαν μεγάλη οικονομική σημασία
για τις μητροπόλεις και κόστιζαν πιο πολύ από όσο επέδιδαν. Όμως δεν
μπορεί κάνει να αναιρέσει την οικονομική σημασία τους ακόμα και αν οι
μητροπόλεις δεν πωλούσαν στις αγορές των αποικιών τα προϊόντα τους, ή
δεν προμηθεύονταν πο τις αποικίες το μεγαλύτερο μέρος των πρώτων
υλών.
Δεν πρέπει να λησμονηθεί το γεγονός ότι οι εδαφικές κατακτήσεις στην
Αφρικής, Κονγκό Νότια Αφρική είχαν άμεσα οικονομικά κίνητρα, ή οι
εξαγωγές σε βαμβακερά της Βρετανίας στην Ινδία και από εκεί στην Άπω
Ανατολή.
ΟΙ αποικίες πρόσφεραν πολύ στα ιδιωτικά συμφέροντα της μητρόπολης
όπως στην περίπτωση του Αλγερίου που έγινε το θησαυροφυλάκιο των
γαλλικών ιδιωτικών κεφαλαίων τα κέρδη των οποίων εγγύτατο το κράτος.

12
3.4
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙς Της
ΑΠΟΙΚΙΑΚΗς ΑΞΑΠΛΩΣΗς.
Ο όρος Ιμπεριαλισμός εμφανίστηκε στον πολιτικό λόγο της Βρετανίας
κατά την δεκαετία του 1870 και μετά το 189 ο έγινε αναπόσπαστο τμήμα
του.. Σήμερα ο όρος σημαίνει την επιβολή εξουσία από μια κοινωνία σε
μια άλλη. Οι άνθρωποι της εποχής έδιναν το ίδιο νόημα αλλά στην ουσία
εννοούσαν την διαδικασία εξάπλωσης και κυριαρχία των ευρωπαϊκών
δυνάμεων στην Αφρική, Εγγύς Ανατολή, Ασία Ειρηνικό Ωκεανό.
Οι μελέτες του 20 αιώνα από διάφορους διανοουμένους έδειξαν με
κορυφαίο τον Χομπσον ότι η λέξη ιμπεριαλισμό είναι στα χείλη όλων και
δηλώνει ένα ισχυρό κίνημα στις πολιτικές εξελίξεις του δυτικού κόσμου.
Μέχρι την έναρξη του Α Παγκόσμιου Πολέμου μεγάλος αριθμός
επιχειρηματιών, πολιτικών διανοούμενων αυτοαποκαλούνταν με
υπερηφάνεια ιμπεριαλιστές.. Μετά την έναρξη απέκτησε καθο9λική
αρνητική σημασία.
Στο εσωτερικό των ευρωπαϊκών δυνάμεων υπήρχαν διανοούμενοι και
πολιτικοί που υποστήριξαν με θέρμη τον ιμπεριαλισμό άλλοι θεωρούσαν
ότι κάνει κακό στην οικονομία των κρατών τους όπως έλεγε ο Μπισμαρκ
αλλά στην πραγματικότητα οι αντι- ιμπεριαλιστές ελάχιστα αντιστάθηκαν
στο ρεύμα του ιμπεριαλισμού.
Στο σύνολο του ο ιμπεριαλισμός δεν ταυτίστηκε με πολιτικά κόμματα και
οι εκπρόσωποι του ήταν από όλο το πολιτικό φάσμα. Η Αποικιακή Ομάδα
στο γαλλικό κοινοβούλιο περιλάμβανε εκπρόσωπους απ όλα τα
κοινοβουλευτικά κόμματα.
Στην Ευρώπη ένα μεγάλο μέρος διανοούμενων και συγγραφέων λόγω τους
ενδιαφέροντος για την αποικιακή εξάπλωσης έγραψαν για αυτήν και
προπαγάνδιζαν την εξάπλωση και την αποικιακή πολιτική
Παράλληλα αναπτύχθηκε και ο νέο - ιμπεριαλισμός όρος που
χρησιμοποιήθηκε από τους ιστορικούς γι να συγκρίνουν την ταχύτητα της
αποικιακής εξάπλωσης και τον διαμοιρασμό των εδαφών κατά την περίοδο
1870-1914. Επιπροσθέτως σημαντική είναι η ανάπτυξη της γεωγραφικής
έκτασης στην οποία λαμβάνει χώρα ο ανταγωνισμός.

12
Μη μαρξιστές θεωρητικοί δέχονται ότι ο ιμπεριαλισμός πέρα από την
άσκηση πολιτικής εξουσίας στηρίζεται σε διάφορες μορφές άσκησης
ανεπίσημου έλεγχου που συνιστούν ένα ανεπίσημο , άτυπο ιμπεριαλισμό
συμφωνα με τον οποίο οι Ευρωπαίοι διεισδύουν οικονομικά με εμφανή
τρόπο σε περιοχές τυπικά ουδέτερες . Η θεωρία του άτυπου ιμπεριαλισμού
δίνει έμφαση στην οικονομική διείσδυση και στις εμπορικές σχέσεις ως
μορφές ανεπίσημου έλεγχου των υπερπόντιων εδαφών , χωρίς να
παραγνωρίζει το ρόλο των διπλωματικών και πολιτικών παραγόντων
Παράλληλα ο ιμπεριαλισμός συσχετίζεται με την εσωτερική πολιτική των
μητροπόλεων που τον αντιλαμβάνονται ως στρατηγική που μέσω κάποιων
ελίτ καλλιεργούν οικονομικές προσδοκίες για να κατανευνασουν τα
κοινωνικοπολιτικά πάθη υπερασπίζοντας την υφισταμένη τάξη πραγμάτων
και διατηρώντας τα προνόμια τους προσδίδουν επίσης αρκετή έμφαση σε
οικονομικούς παράγοντες. Αυτή η εσωπολιτική λειτουργία της
ιμπεριαλιστικής εξάπλωσης λέγεται κοινωνικός ιμπεριαλισμός.
Ο Βελερ Γερμανός ιστορικός υποστηρίζει ότι ο ιμπεριαλισμός αναφέρεται
σε κάθε άμεση και έμμεση εξουσία την οποία ασκούν τα δυτικά κράτη
στις λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές υπό την πίεση της εκβιομηχάνισης.
Δέχεται όμως ότι ειδικά στην περίπτωση της Γερμανίας οι αποικίες δεν
επηρέασαν την οικονομία της. Καταλήγει έτσι σε μια θεωρία κοινωνικό-
ψυχολογικού χαρακτήρα όπου η βασική κινητήρια δύναμη είναι οι
προσδοκίες σχετικά με τις μελλοντικές οικονομικές δυνατότητες που τις
καλλιεργούσαν οι ελιτ για να αποτρέψουν την εκδήλωση κοινωνικής
επανάστασης.

Τα κίνητρα των ιμπεριαλιστών διαφέρουν αλλά το βέβαιο είναι ότι

στηρίχθηκαν στην ανωτερότητα της λευκής φυλής και του ευρωπαϊκού
πολιτισμού . Σε αυτό βοήθησε και η θεωρία του Δαρβίνου περί φυσικής
επιλογής των ειδών για να υποστηριχθεί μια φυλετική ιεραρχική κλίμακα
στην βάση της οποίας οι Λευκοί είναι στην κορυφή και οι ιθαγενείς στην
βάση. (κοινωνικός Δαρβινισμός).
Ο Διαφωτισμός αλλά και ο μύθος του Ρουσσώ περί του ευγενούς αγρίους
είχαν περιστασιακές επιρροές και δεν είχαν διεισδύσει σε βάθος στο
κοινωνικό σώμα.
Στο δεύτερο μισό του 19ουαιωνα η αντίληψη της ετερότητας, του άλλου
διαμορφώθηκε στο πλαίσιο της κορύφωσης της αποικιακής εξάπλωσης, της
ανάπτυξης της τεχνολογίας και της επιστήμης. Οι πρακτικές
καθυπόταξης των ιθαγενών επερε να αποκτήσουν ιδεολογικό και
θεωρητικό υπόβαθρο.
Οι Ιθαγενείς αποτέλεσαν εκθέματα σε εκθέσεις για να αποδειχθεί η σχέση
τους με τον κόσμο των ζώων, τα απάνθρωπα έθιμα τους και η
βαρβαρότητα. Που στην ουσία δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα
Στην ουσία ήταν ιδεολογικές κατασκευές για να δοθεί η αίσθηση της

12
ανωτερότητας των Ευρωπαίων και των λευκών και η κατωτερότητα των
Ιθαγενών και πρωτόγονων . Το συμπέρασμα που έβγαινε ήταν ότι αυτοί οι
λαοί θα πρέπει να εκπολιτιστούν και η Δύση είναι το Φως έναντι του
Σκότους.
Όμως πολλοί διανοούμενοι και αξιωματούχοι ειδικά στην Ινδία συνέχιζαν
να πιστεύουν την ανωτερότητα των λευκών και της Δύσης άλλοι σέβονταν
και θαύμαζαν τους ξένους πολιτισμούς συγγράφοντας έργα και
επηρεάζοντας θετικά στην εξέλιξη των κοινωνικών επιστημών στην Δύση.
Πρωτοπόροι ζωγράφοι Πικάσο ,Μπρακ , Γκωγκεν, επηρεάστηκαν από τους
λαούς της Ασίας, Ειρηνικού Ωκεανού.
Δυο ήταν οι δρόμοι εκπολιτισμού.
1. ο Χριστιανισμός διαδόθηκε ευκολότερα στην τροπική Αφρική και στα
νησιά του Ειρηνικού από ότι στην Β Αφρική και Ασία που υπήρχαν
καλό-οργανωμένα θρησκευτικό-φιλοσοφικά συστήματα που
συνδέονταν με τον κομφουκιανισμό, ινδουισμό.
2. Η Δυτική παιδεία οι ευρωπαϊκές γλώσσες έχουν απήχηση στις αποικίες
και ειδικά στις μορφωμένες ελίτ και η μόρφωση είναι το όχημα για να
επιβιώσει κανείς και να επιτύχει στην κοινωνία των λευκών , τα
γαλλικά, η ανάγνωση ,δουλείες σε πλοία ή σε εμπορικές εταιρείες είναι
τα βασικά
Η Επαφή με την δυτική κουλτούρα όμως ευνόησε ταυτόχρονα και την
εκδήλωση κινημάτων κατά των αποικιοκρατών που αποζητούσαν μια
δυτικού τύπου οργάνωση στα παλιά όμως της οποίας θα διατηρούνταν οι
ντόπιες κοινωνικές ταυτότητες. Τα κινήματα αυτά λέγονται πρωτο-
εθνικιστικά για δεν είναι οργανωμένα και μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο
θα μπορούμε να μιλάμε για οργανωμένα κινήματα με συγκεκριμένες
πολιτικές ιδέες και οράματα που διακηρύττουν την συγκρότηση τους
εθνικού κράτους κατά τα πρότυπα των δυτικών . Ο εθνικισμός ήταν μια
ιδεολογία του 10ουαιωνα και σημαίνει την ταύτιση του έθνους και του
κράτους και το δικαίωμα κάθε έθνος να έχει δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού.
Με τον όρο πρωτο- εθνικιστικά εννοούμε το μίσος κατά του ξένου
αποικιοκράτη αλλά και την ανάγκη να προσαρμοστούν οι κοινωνίες των
αυτοχθόνων στα δυτικά πρότυπα χωρίς να απορρίπτουν την παράδοση τους.
Η αποικιακή εξάπλωση δεν έγινε χωρίς την αντίδραση των αυτοχθόνων
Την μεγαλύτερη έξαρση των πρωτο-εθνικιστικών κινημάτων την
συναντούμε μέχρι την έναρξη του Α Παγκόσμιου Πολέμου στην Ασία και
Β Αφρική, χώρες που είχαν επίγνωση της παράδοσης τους , του ένδοξου
ιστορικού παρελθόντος και με έντονη συνείδηση του γεγονότος ότι η
δυτική κυριαρχία είχε αποδιοργανώσει την υψηλά οργανωμένη παλιά τάξη
πραγμάτων.
Μέχρι και την έναρξη του Α Π Π εκδηλώθηκαν παντού σχεδόν
αντιαποικαικα κινήματα. Μορφωμένες εκδυτικισμενες ελίτ ανάλαβαν την
ηγεσία των επαναστατικών κινημάτων Στην αρχή ήταν μετριοπαθείς και

12
 επεδίωκαν την μεταρρύθμιση του παλιού, την αναδιαμόρφωση του
αυτόχθονα πολιτισμού αλλά στην συνέχεια έγιναν πιο ριζοσπαστικοί.
Οι ευρωπαίοι ήταν καταδικασμένοι να μην μπορούν να αντιμετωπίσουν
την γένεση του εθνικισμούς και αφενός επιχείρησαν αρκετές φορές να
κυβερνήσουν μέσω τοπικών ηγεμόνων και δυναστειών ώστε να μετριάσουν
τις αντιδράσεις αλλά οι παραδοσιακοί ηγέτες έχαναν την αξιοπιστία τους
και πολλά κινήματα ήθελαν την απομάκρυνση τους. Αφετέρου επιχείρησαν
να συγκροτήσουν μια τάξη μορφωμένων εκδυτισμενων ιθαγενών που θα
στήριζαν την κυβέρνηση τους όπως έκαναν οι Γάλλοι με τους λεγόμενους
εξελιγμένους.
Έτσι ήταν μοιραίο να έρθει η ώρα που οι δυτικοποιημενοι επιχειρηματίες
που για ένα διάστημα ήταν ίσως πρόθυμοι να δεχτούν την δυτική
κηδεμονία, θα απέβλεπαν μεγαλύτερο κέρδος στην εκτόπιση του ξένου και
στην εγκαθίδρυση μιας μονοπωλιακής θέσης για λογαριασμό τους κάτι που
οι δυτικοποιημενοι πολιτικοί δεν θα ήθελαν και θα εξεγείρονταν γιατί δεν
θα ήθελαν να μοιράζονται τα προνόμια της εξουσίας με τους
αντιπροσώπους του κατακτητή.

ΕΝΟΤΗΤΑ 3.5
Θωριές ΚΑΙ Ερμηνείες ΤΟΥ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΥ

Αυτό το κεφάλαιο να διαβαστεί πολύ καλά από το εγχειρίδιο γιατί είναι

θέμα στις εξετάσεις.

Δυο είναι οι ερμηνείες για τον ιμπεριαλισμό.

 Αυτές που προβάλλουν τους οικονομικούς παράγοντες και βλέπουν
διασυνδέσεις μεταξύ του ιμπεριαλισμού και του καπιταλιστικού
οικονομικού συστήματος ,χωρίς όμως να παραβλέπουν και άλλες
παράμετρος
 Αυτοί που δίνουν προτεραιότητα στους κοινωνικούς, πολιτισμικούς,
ψυχολογικούς, ιδεολογικούς παράγοντες χωρίς βέβαια να αφήνουν
απ έξω τους οικονομικούς.
Οι αστοί ιμπεριαλιστές πολιτικοί υποστήριξαν τον οικονομικό παράγοντα
για την αποικιακή εξάπλωση, δηλαδή την προμήθεια πρώτων υλών,
διεύρυνση των αγορών, νέες δυνατότητες επενδύσεων
Στα τέλη του 19ουαιωνα λόγω της οικονομικής κρίσης η Γερμανία και η
Γαλλία αλλά και μικρότερα κράτη υιοθετούν τον νέο- μερκαντιλισμό και
όπως είναι φυσικό ο εδαφικός έλεγχος των υπερπόντιων εδαφών διεύρυνε
το γεωγραφικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργούσε η νέο-μερκαντιλική
πολιτική αυτών των ευρωπαϊκών δυνάμεων . Άρα οικονομία και αποικιακή
εξάπλωση είναι σε άμεση συνάρτηση.
Ο Χομπσον λέγει ότι η αποικιακή εξάπλωση της Βρετανίας βρισκόταν σε
άμεση συνάρτηση με την τεράστια αύξηση των βρετανικών υπερπόντιων

12
 επενδύσεων και ο ιμπεριαλισμός στην ουσία είναι η απάντηση στην
αναζήτηση επενδυτικών διεξόδων λόγω του τεράστιου βρετανικού
πλεονάζοντος κεφαλαίου. Ο Χομπσον δεν επιθυμούσε την κατάργηση του
καπιταλισμού ήταν ριζοσπάστης φιλελεύθερος και πίστευε στον
φιλελεύθερο οικονομικό ανταγωνισμό΄. Όμως το πλεονάζον κεφάλαιο θα
μπορούσε να διοχετευτεί στην εσωτερική αγορά και όχι να αναζητεί
υπερπόντιες διεξόδους αφού βέβαια θα αυξανόταν η αγοραστική δύναμη
των οικονομικά ασθενέστερων μέσα από την δικαιότερη κατανομή του
προϊόντος.
Ο Χόμπσον υποστηρίζει ότι οι λόγοι που διάφορες ομάδες επικρατούν ή
καταδικάζουν την αποικιακή εξάπλωση μπορεί να μην είναι μόνο
οικονομικοί . Δέχεται ότι η ιμπεριαλιστική τακτική εξυπηρετεί
συγκεκριμένα συμφέροντα βιομηχανικά και εμπορικά αλλά δείχνει μέσα
από στατιστικές ότι τελικά το εμπόριο με τις τροπικές αποικίες δεν ήταν και
το σημαντικότερο για την βρετανική οικονομία.
Λέγει ότι η ιμπεριαλιστική πολιτική εξυπηρετεί πρώτα απ όλα τους
επενδυτές και εξετάζει την διαπλοκή ισχυρών οικονομικών παραγόντων με
την πολιτική και την διανόηση.
Ο Λένιν επηρεασμένος από τον Χομπσον υποστηρίζει ότι το
καπιταλιστικό σύστημα στηρίζεται πλέον στη συγκρότηση μονοπωλίων
και στην κυριαρχία του χρηματιστικού κεφαλαίου και έτσι η εξαγωγή
κεφαλαίου έχει μεγαλύτερη σημασία από την εξαγωγή αγαθών
Η αποικιακή εξάπλωση είναι στην ουσία ο διαμοιρασμός του πλανήτη
ανάμεσα στα οικονομικά μονοπώλια . Υποστήριζε ότι ο ιμπεριαλισμός
είναι το τελευταίο μονοπωλιακό στάδιο του καπιταλιστικού
συστήματος
Ο Κάουτσκι υποστηρίζει ότι ο ιμπεριαλισμός είναι μια πολιτική του
βιομηχανικού κεφαλαίου και δεν είναι στάδιο στην εξέλιξη του
καπιταλισμού.
Ο Χιλφερντιγκ επηρεασμένος από τον Λενιν θεωρούσε τον ιμπεριαλισμό
αποτέλεσμα και έκφραση της κυριαρχίας του χρηματιστικού κεφαλαίου
στο στάδιο του μονοπωλιακού καπιταλισμού και διέβλεπε την αυξανόμενη
ένταση των αποικιακών συγκρούσεων που οδήγησαν στον Α Π Π
Η Λούξεμπουργκ θεωρούσε ότι ο ιμπεριαλισμός έδινε παράταση ζωής στον
καπιταλισμό αφού μέσα από αυτόν βρήκε διέξοδο το πλεονάζον κέρδος της
καπιταλιστικής παραγωγής των βιομηχανικών χωρών η οποία μετατρεπόταν σε
επενδυτικό κεφάλαιο. Υποστήριζε ότι η αποικιακή εξάπλωση γινόταν σε
προκαπιταλιστικες κοινωνίες που θα ΄έπρεπε να περάσουν από το στάδιο της
εκβιομηχάνισης πριν πάνε στον σοσιαλισμό λέγοντας έτσι ότι η κατάρρευση
του καπιταλιστικού συστήματος δεν είναι άμεση όπως λέγουν οι μαρξιστές.

Οι οικονομικές θε4ωρίες του Χομπσον και των μαρξιστών που εστιάστηκαν

στον ρόλο του επενδυτικού κεφαλαίου και των μονοπωλίων

12
αμφισβητήθηκαν έντονα γιατί η δημιουργία ισχυρών μονοπωλιακών
οικονομικών οργανισμών παρατηρούνται ουσιαστικά μόνο στην Γερμανία τον
2οαιωνα
Ο Ιστορικός Langer αμφισβήτησε την στενή σχέση ιμπεριαλισμού και
επενδύσεων στις αποικίες και ταυτίζει το ιμπεριαλισμό με την εδαφική
εξάπλωση Η Βρετανία είχε επενδύσει πιο πολλά στις ΗΠΑ παρά οπουδήποτε
αλλού αλλά και μικρό ποσοστό επενδύσεων της Γερμανίας έχει να κάνει με την
Ασία . Υποστηρίχθηκε έντονα ότι η ύπαρξη πλεονάζοντος κεφαλαίου που να
πιέζει προς την αναζήτηση ευκαιριών στο εξωτερικό δεν είναι αναγκαίο αίτιο
του εθνικιστικού ιμπεριαλισμού και γενικά του επεκτατισμού Ακόμα Ιταλία και
Ρωσία παρά το γεγονός ότι δεν είχαν πλεονάζοντα κεφάλαια ακολούθησαν με ή
χωρίς επιτυχία επεκτατική πολιτική λόγω πολιτικών και στρατιωτικών
φιλοδοξιών
Ο Γουλφ τονίζει ότι ο ιμπεριαλισμός είναι το αποτέλεσμα της απληστίας
των καπιταλιστών επιχειρηματιών και κυβερνήσεων και όχι αναγκαίο
στάδιο του καπιταλιστικού συστήματος.. Τονίζει τα κίνητρα που πρόβαλλαν
οι υπερασπιστές της αποικιακής εξάπλωσης αλλά και τις διασυνδέσεις μεταξύ
οικονομικών και πολιτικών παραγόντων τονίζοντας ότι οι οικονομικοί
παράγοντες πίεσαν τον Μπισμαρκ να κατευθυνθεί σε αποικιακή εξάπλωση για
να εξυπηρετηθούν οικονομικά και βιομηχανικά συμφέροντα.
Ο Φιλντχαουζ υποστηρίζει τοι οι πολιτικοί ήταν αυτοί που άσκησαν πιέσεις
στους επιχειρηματίες να διεισδύσουν οικονομικά σε κάποια περιοχή
αναλαμβάνοντας και διοικητικές ευθύνες για να αποφύγουν κρατικές δαπάνες.
Ο Σουμπέτερ
Από το εγχειρίδιο

12