ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΠΟ 43 – ΕΥΡΩΠΑΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ

ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ ΤΟΝ ΕΙΚΟΣΤΟ ΑΙΩΝΑ

Ακαδημαϊκό Έτος: 2018 - 2019

Πρώτη Γραπτή Εργασία

ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΕΛΕΝΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ

Α.Μ.: 61257
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΜΟΛΥΒΑΣ

ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2018

1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. Εισαγωγή σελ. 3
2. Οι θέσεις του John Locke για την ατομική ιδιοκτησία σελ. 4
3. Οι θέσεις του Robert Nozick για την ατομική ιδιοκτησία σελ. 7
4. Συμπεράσματα σελ. 10
5. Βιβλιογραφία σελ. 11

2
 1. Εισαγωγή

Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να παρουσιάσει την έννοια της ατομικής
ιδιοκτησίας όπως αυτή προβάλλεται στον φιλελευθερισμό. Ο φιλελευθερισμός είναι
μια πολιτική ιδεολογία που εμφανίστηκε ως αποτέλεσμα της παρακμής του
φεουδαρχικού συστήματος και έλαβε συστηματική μορφή κατά τον 19ο αιώνα. Η
διαμόρφωσή του, ωστόσο, στηρίχτηκε σε θεωρητικές προσεγγίσεις οι οποίες είχαν
αναπτυχθεί από τον 16ο έως και τον 18ο αιώνα. Στην αρχική του μορφή προέβαλε το
αίτημα για ρηξικέλευθες αλλαγές και συνδέθηκε με την εκβιομηχάνιση της Ευρώπης
(Heywood, 2007, σ. 72). Ο φιλελευθερισμός στηρίχτηκε στις έννοιες του ατόμου, της
ελευθερίας, του ορθού λόγου, της δικαιοσύνης, της ανεκτικότητας και της
διαφορετικότητας (Heywood, 2007, σ. 77).
Ωστόσο, ο φιλελευθερισμός ως ιδεολογία δεν έμεινε ανεπηρέαστος από τις
ιστορικές εξελίξεις που σημειώθηκαν τους τελευταίους αιώνες. Οι αρχικές
προσεγγίσεις αμφισβητήθηκαν και αναθεωρήθηκαν και τελικά διαμορφώθηκαν δυο
τάσεις: ο κλασικός και ο σύγχρονος (μοντέρνος) φιλελευθερισμός (Heywood, 2007,
σ. 75-77). Ο κλασικός φιλελευθερισμός επιθυμούσε τη μικρότερη δυνατή παρέμβαση
εκ μέρους των κυβερνώντων ενώ τόνιζε τον ατομικισμό του ανθρώπου και
ευαγγελίζονταν την αρνητική ελευθερία (Heywood, 2007, σ. 107-108· Kymlicka,
2005, σ. 198-199). Ο σύγχρονος φιλελευθερισμός δέχεται την κρατική παρέμβαση
και προβάλει τις ιδέες της ατομικότητας, της θετικής ελευθερίας, του κοινωνικού
φιλελευθερισμού και της ατομικής διαχείρισης (Heywood, 2007, σ. 123-124).
Ο φιλελευθερισμός προέβαλε, μεταξύ άλλων, τη σημασία της οικονομικής
ελευθερίας. Στα πλαίσιά της εντάσσεται και η ατομική ιδιοκτησία (Βανδώρος, 2015,
σ. 33). Οι διαφορετικές τάσεις της φιλελεύθερης ιδεολογίας καθιστούν δύσκολη την
εξαντλητική παρουσιάσει του ζητήματος της ατομικής ιδιοκτησίας. Ως τρόπος
προσέγγισης επιλέχτηκε η σύγκριση των σχετικών ιδεών του John Locke, ενός
κλασικού φιλελεύθερου στοχαστή, και του Robert Nozick, ενός στοχαστή που έζησε
τον εικοστό αιώνα.

3
 2. Οι θέσεις του John Locke για την ατομική ιδιοκτησία

Ο John Locke (1632-1704) αναγνωρίζεται ως ένας από τους σημαντικότερους

διανοητές του πρώιμου φιλελευθερισμού. Πρέσβευε, όπως όλοι οι φιλελεύθεροι, ότι
οι άνθρωποι είναι ίσοι και διαθέτουν μια σειρά από δικαιώματα τα οποία απορρέουν
από την ίδια τους τη φύση. Πιο συγκεκριμένα, ο άνθρωπος έχει δικαίωμα στη ζωή,
στην ελευθερία και στην ατομική ιδιοκτησία. Ο Locke έδωσε ιδιαίτερη σημασία στην
ιδιοκτησία γι’ αυτό και οι θέσεις του περί ισότητας των ανθρώπων δεν επεκτάθηκαν
στην πολιτική ισότητα ή στην υποστήριξη του δημοκρατικού πολιτεύματος
(Heywood, 2007, σ. 78, 95· Βανδώρος, 2015, σ. 34).
Ο John Locke πίστευε πως η έννοια της ιδιοκτησίας είναι μια φυσική
κατάσταση η οποία υπήρχε και πριν οι άνθρωποι συγκροτήσουν κοινωνικές ομάδες οι
οποίες υπόκεινται σε κανόνες. Η ιδιοκτησία δεν εξαρτάται από την πολιτειακή
οργάνωση ούτε αποτελεί έκφραση της εφαρμογής του δίκαιου του πιο ισχυρού
(Μεταξόπουλος, 1980, σ. 420-421). Οι άνθρωποι ακόμη και στις πρώιμες
προπολιτικές κοινωνίας είχαν αναπτύξει σχέσεις συναλλαγής. Σε αυτές τις συνθήκες
το πιο βασικό ζήτημα είναι ο τρόπος με τον οποίο γίνεται η κατανομή των αγαθών. Ο
Locke επισήμανε ότι ο άνθρωπος είναι καταρχήν ιδιοκτήτης του εαυτού του και
ιδιοκτήτης κάθε αγαθού που έρχεται ως αποτέλεσμα του προσωπικού κόπου. Η
έννοια της ιδιοκτησίας του εαυτού συνεπάγεται ότι το άτομο είναι αφενός ελεύθερο
και αφετέρου φέρει την ευθύνη για τα αποτελέσματα των ενεργειών του (Βανδώρος,
2015, σ. 34). Ουσιαστικά ο Locke θεμελιώνει τη προσέγγισή του περί ατομικής
ιδιοκτησίας στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει την εργασία και, κυρίως, στο
ζήτημα της ιδιοκτησίας του εαυτού (Μεταξόπουλος, 1980, σ. 421).
Ο Locke επισήμανε ότι η προσωπική εργασία και ο μόχθος που καταβάλει ο
άνθρωπος κατά την επιτέλεσή της ενσωματώνεται στο τελικό προϊόν. Επομένως το
άτομο θεμελιώνει δικαίωμα ιδιοκτησίας επί του παραγόμενου προϊόντος, όποιο κι αν
είναι αυτό (Μεταξόπουλος, 1980, σ. 421). Η εργασία παράγει ένα προϊόν, το οποίο
αντιπροσωπεύει μια συγκεκριμένη αξία. Ο εργαζόμενος έχει το φυσικό δικαίωμα να
ιδιοποιηθεί αυτή την αξία. Ο Locke προσδιόρισε, αρχικά, μια σειρά παραμέτρων για
την ιδιοποίηση: τα αγαθά πρέπει να επαρκούν για όλους και να μην αλλοιώνονται
όταν παραμένουν στην κατοχή του ατόμου που τα παρήγαγε. Οι περιορισμοί αυτοί
ξεπερνιούνται με την καθιέρωση της χρήσης του νομίσματος. Το νόμισμα επιτρέπει

4
στον παραγωγό να συσσωρεύσει πλούτο ίσης αξίας με τα προϊόντα που παρήγαγε ενώ
ταυτόχρονα τα προϊόντα είναι διαθέσιμα σε όλους και δεν φθείρονται. Η προϋπόθεση
αυτή επιτρέπει την ιδιοποίηση χωρίς να καταπατάται η έννοια της ισότητας των
ανθρώπων αφού κανείς τους δεν βρίσκεται σε μειονεκτική θέση. Το σημαντικό είναι
μετά την πράξη ιδιοποίησης όλοι οι άνθρωποι που εμπλέκονται να βρίσκονται
τουλάχιστον στο ίδιο ή και σε καλύτερο επίπεδο σε σχέση με πριν την ιδιοποίηση
(Βανδώρος, 2015, σ. 34· Kymlicka, 2005, σ. 212).
Ιδιοκτησία του εαυτού σημαίνει ότι το άτομο αντιμετωπίζεται κατά κάποιον
τρόπο ως αντικείμενο. Ο άνθρωπος δεν είναι απλά ένα ον αλλά είναι ένα πρόσωπο το
οποίο κατέχει τον εαυτό του. Η σχέση αυτή ιδιοκτησίας επιτρέπει στο πρόσωπο
αφενός να αυτοπροσδιορίζεται και αφετέρου να έχει το δικαίωμα ελευθερίας στις
συναλλαγές. Μια από αυτές τις συναλλαγές είναι και η εργασία: το προϊόν είναι το
παράγωγο της εργασίας και ταυτόχρονα εργασία το ίδιο καθώς η αξία του
προσδιορίζεται με κριτήριο τον μόχθο που καταβλήθηκε κατά την παραγωγική
διαδικασία. Όταν η εργασία λάβει συγκεκριμένη μορφή ο άνθρωπος αποκτά
ιδιοκτησία. Η πρωτόγονη κατάσταση της κοινοκτημοσύνης δεν ήταν δυνατόν να
διατηρηθεί εσαεί καθώς ό άνθρωπος ως ιδιοκτήτης του εαυτού του είχε ισχυρή και
έμφυτη την αίσθηση της ατομικής ιδιοκτησίας (Μεταξόπουλος, 1980, σ. 422).
Στην προσέγγιση του Locke για την ιδιοκτησία, το κύριο χαρακτηριστικό
είναι ότι η σχέση ανάμεσα στο άτομο και το αντικείμενο είναι μονόδρομη και έχει
νομικό χαρακτήρα. Η σχέση αυτή δεν μπορεί να έχει κοινωνικό χαρακτήρα, αφόρα το
άτομο και το προϊόν της εργασίας του, αλλά έχει ανάγκη από μια κοινωνική σύμβαση
που θα αναγνωρίζει αυτή τη σχέση και θα την εξασφαλίζει και έναντι των υπόλοιπων
ανθρώπων. Στην αρχική φυσική κατάστασή του ο άνθρωπος ακολουθούσε τη λογική
της κοινοκτημοσύνης γιατί ήταν καλός και περιόριζε τις απαιτήσεις του έναντι των
παραγόμενων προϊόντων για να μπορέσουν να επωφεληθούν από αυτά και οι
συνάνθρωποί του. Η εμφάνιση του νομίσματος επέτρεψε τελικά στον άνθρωπο να
συσσωρεύσει την παραγόμενη από αυτόν αξία. Μεταβαίνει κατ’ αυτόν τον τρόπο το
άτομο σε ένα δεύτερο στάδιο όπου η ζωή του εδράζεται στην παραγωγική διαδικασία
που έχει ως σκοπό το κέρδος. Γίνεται έτσι εφικτή η δημιουργία άνισων περιουσιών
πριν ακόμη συγκροτηθεί μια πολιτικά οργανωμένη κοινωνία. Η ανισότητα αυτή είναι
που οδηγεί στη δημιουργία νόμων και κανόνων και άρα στην πολιτική κοινωνία. Οι
άνθρωποι είναι ελεύθεροι και ίσοι και καταλήγουν σε μια κοινωνική σύμβαση η

5
οποία επιτρέπει την ανισότητα στη συσσώρευση πλούτου (Μεταξόπουλος, 1980, σ.
423).
Το πιο ενδιαφέρον σημείο της προσέγγισης του Locke η πεποίθηση ότι η
συμφωνία για την καθιέρωση των συναλλαγών με βάση το νόμισμα είναι αποτέλεσμα
μιας ελεύθερης και ευρείας συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Συμφώνησαν, δηλαδή,
οι άνθρωποι στην καθιέρωση μιας διαδικασίας η οποία επιτρέπει τις ανισότητες ενώ
μέχρι τότε κάτι τέτοιο δεν ήταν εφικτό. Η επιλογή αυτή προκύπτει από την ανάγκη
των ανθρώπων να περιορίσουν την πιθανότητα συγκρούσεων που προκαλούνται όταν
υπάρχει έλλειψη πόρων. Τα άτομα, στηριζόμενα στον ορθό λόγο, συνειδητοποιούν
ότι το ενδεχόμενο της σύγκρουσης πρέπει να αποτραπεί και γι’ αυτό προχωρούν στην
σύναψη μιας συμφωνίας με την οποία συγκροτείται μια πολιτική κοινωνία. Κύριος
στόχος της πολιτείας είναι να προστατεύσει τα άτομα αλλά και την ιδιοκτησία τους
από πιθανούς κινδύνους. Κατά τη διαδικασία αυτή νομιμοποιείται η ανισότητα της
ιδιοκτησίας (Βανδώρος, 2015, σ. 34-35).

6
 3. Οι θέσεις του Robert Nozick για την ατομική ιδιοκτησία

Οι ιδέες του Αμερικανού Robert Nozick (1938-2002) εντάσσονται στο φάσμα

του λιμπερταριανισμού που περιλαμβάνει σειρά θεωριών οι οποίες κατατάσσουν την
ελευθερία πρώτη στη σειρά των αξιών. Γενικά, οι υποστηρικτές αυτής της
προσέγγισης πρεσβεύουν τη σημασία της ατομικής ελευθερίας και επιδιώκουν τον
μεγαλύτερο δυνατό περιορισμό της κεντρικής εξουσίας. Ο κλασικός φιλελευθερισμός
διαφοροποιείται από τον λιμπερταριανισμό στο ότι δεν κατατάσσει την ελευθερία σε
ανώτερη θέση από εκείνη της διατήρησης της κοινωνικής τάξης. Ο Nozick
διαμόρφωσε μια σημαντική λιμπερταριανή παράδοση που έθεσε στο επίκεντρό της τα
ατομικά δικαιώματα. Αξιοποίησε τις θέσεις του Locke και άλλων στοχαστών για να
διατυπώσει τη δική του θεωρία για την έννοια της ατομικής ιδιοκτησίας. Σε γενικές
γραμμές πρέσβευε την προστασία της ιδιοκτησίας με μόνη προϋπόθεση αυτή να έχει
αποκτηθεί με νόμιμο τρόπο είτε μέσα από την εργασία είτε από μεταβίβαση.
Υποστήριζε την ανάγκη για ελάχιστη κυβερνητική παρέμβαση και αντίστοιχη
φορολογία ενώ έθετε τα ζητήματα της κοινωνικής πρόνοιας και της αναδιανομής των
αγαθών σε δεύτερη μοίρα (Heywood, 2007, σ. 179, 189).
Ο Nozick διατύπωσε τη θεωρία των τίτλων η οποία περιγράφει τις βασικές
αρχές που διέπουν τα ζητήματα ιδιοκτησίας. Οι αρχές αυτές είναι τρεις. Η αρχή της
μεταβίβασης πρεσβεύει ότι αν κάποιος έχει αποκτήσει με δίκαιο τρόπο την περιουσία
που κατέχει έχει δικαίωμα να την μεταβιβάσει ελεύθερα. Η αρχή της δίκαιης
απόκτησης περιγράφει τις συνθήκες που πρέπει να ισχύουν κατά την πρώτη
απόκτηση της ιδιοκτησίας. Επειδή, ωστόσο, δεν έχουν αποκτηθεί όλες οι ιδιοκτησίες
με νόμιμο τρόπο ο Nozick διατύπωσε την αρχή επανόρθωσης της αδικίας που
αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο πρέπει να αντιμετωπίζεται κάθε ιδιοκτησία η
οποία έχει αποκτηθεί με παράνομο τρόπο. Η θεωρία αυτή περιορίζει το δικαίωμα
παρέμβασης του κράτους και θεωρεί άδικη την αναγκαστική φορολόγηση της
περιουσίας (Kymlicka, 2005, σ. 199-200).
Ο Nozick, όπως και ο Locke, επισημαίνει τη σημασία της ιδιοκτησίας του
εαυτού μας ως θεμέλιο για την κατοχύρωση της έννοιας της ιδιοκτησίας.
Επισημαίνει, επίσης, ότι ο εαυτός αποτελεί μαζί με τον κάτοχο του εαυτού μια
ολότητα, το πρόσωπο. Ιδιοκτησία του εαυτού συνεπάγεται και απόλυτα δικαιώματα
πάνω στα χαρίσματά του αλλά και στα όσα οφέλη προκύπτουν από την αξιοποίηση
των χαρισμάτων. Τόνιζε την ασυμβατότητα μεταξύ του δικαιώματος της ιδιοκτησίας

7
του εαυτού και το δικαίωμα σε μια δίκαιη διανομή των διαθέσιμων πόρων. Σε αυτό
το σημείο υπάρχει επίσης συμφωνία με τις θέσεις του Locke που αποδεχόταν την
ανισότητα στην ιδιοκτησία (Kymlicka, 2005, σ. 206-207). Επιπλέον, ο Nozick τόνισε
πως το ζήτημα περιπλέκεται όσον αφορά τις συναλλαγές λόγω της ύπαρξης νομικών
δικαιωμάτων (Kymlicka, 2005, σ. 208-209).
Το ζήτημα της αρχικής απόκτησης –ειδικά σε ότι αφορά την έγγεια
ιδιοκτησία- είναι κομβικό για τη θεωρία του Nozick γιατί οι μεταβιβάσεις ξεκινούν τη
στιγμή που ένα άτομο προβάλει δικαιώματα σε ένα τμήμα γης που μέχρι τότε δεν είχε
διεκδικηθεί από κανέναν. Ωστόσο η θέση αυτή ανοίγει πολλά ζητήματα. Συχνά, ο
πρώτο τρόπος απόκτησης γης είναι η χρήση βίας, ενέργεια που καθιστά, κατά τον
Nozick, την πρώτη απόκτηση αθέμιτη και συνεπάγεται την μη νομιμότητα των
μεταγενέστερων τίτλων ιδιοκτησίας. Αν οι αρχικοί δικαιούχοι είναι γνωστοί το
ιδανικό είναι οι πόροι να επιστρέφονται σε αυτούς ή να γίνει μια συνολική
αναδιανομή εφόσον αυτοί είναι άγνωστοι. Αυτό που, ωστόσο, δεν είναι εύκολο να
περιγραφεί είναι ποιος είναι τελικά ο σωστός τρόπος για να γίνει η πρώτη απόκτηση.
Ο Nozick, αξιοποιώντας τις απόψεις του Locke, καταλήγει πως κριτήριο είναι το
κατά πόσο η αρχική απόκτηση επιδεινώνει ή βελτιώνει την θέση όχι του ατόμου που
διεκδικεί το δικαίωμα ιδιοκτησίας αλλά τη θέση εκείνων που είχαν κάποια σχέση με
την διεκδικούμενη έκταση (Kymlicka, 2005, σ. 209-214). Οι απόψεις του Locke ήταν
ωστόσο περισσότερο ευνοϊκές γιατί η προϋπόθεση δεν ήταν η μη επιδείνωση αλλά η
βελτίωση της θέσης των ατόμων (Kymlicka, 2005, σ. 49).
Η θέση περί επιδείνωσης της κατάστασης αποτέλεσε για τον Nozick το
κριτήριο με το οποίο αξιολογούσε την αρχική απόκτηση. Το κριτήριο αυτό, που
ονομάστηκε από τον Nozick λοκιανή ρήτρα, επιτρέπει τη δημιουργία ενός
κληρονομικού δικαιώματος με μόνιμο χαρακτήρα. Επισήμανε επίσης ότι η έννοια της
επιδείνωσης προσδιορίζεται μόνο με όρους. Η ρήτρα είναι σχετικά εύκολο να τηρηθεί
όποτε πολύ γρήγορα θα διαμορφωθούν δικαιώματα για το μεγαλύτερο μέρος της γης.
Κάθε άτομο μπορεί να αποκτήσει μεγάλα τμήματα γης αρκεί να μην επιδεινώνει την
κατάσταση των άλλων με αποτέλεσμα να προκύπτει μια αποδεκτή, κατά τον Nozick,
ανισότητα ως προς την ιδιοκτησία. Αρκετοί άνθρωποι δεν θα έχουν τη δυνατότητα να
διεκδικήσουν γη αλλά θα μπορούν να αξιοποιήσουν τα χαρίσματά τους μέσω της
αγοράς εργασίας που θα διαμορφωθεί. Στην πραγματικότητα η αγορά εργασίας και
κεφαλαίου προβάλει ως ηθική αναγκαιότητα αφού δεν επιτρέπεται καμία αναδιανομή

8
προς όφελος εκείνων που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση (Kymlicka, 2005, σ. 213-
215).
Η βασική ένσταση που προβάλλεται στις παραπάνω συνδέεται με την άμεση
συνέπεια του ακραίου καπιταλισμού: δεν διαθέτουν όλοι οι άνθρωποι τα ίδια
χαρίσματα και γι’ αυτό, αν εφαρμοστεί η θεωρία του Nozick, ορισμένοι θα βρεθούν
σε δεινή θέση χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα να βοηθηθούν μέσω παρεμβάσεων της
κρατική εξουσίας (τις παρεμβάσεις αυτές απορρίπτει ο Nozick). Ο αμερικανός
φιλόσοφος τονίζει πως κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα να κερδίζει ανάλογα με τα
χαρίσματα και την εργασία του και επιπλέον έχει δικαίωμα να αξιοποιεί το κέρδος
αυτό με όποιον τρόπο επιθυμεί. Επομένως, νομιμοποιούνται και οι σχετικές
μεταβιβάσεις ακόμη κι αν κάποιοι άνθρωποι αδικούνται χωρίς να φταίνε μια και τα
χαρίσματα είναι θέμα τύχης (Kymlicka, 2005, σ. 202-205).
.

9
 4. Συμπεράσματα

Στα πλαίσια της πολιτικής θεωρίας του φιλελευθερισμού αναπτύχθηκαν

διαφορετικές προσεγγίσεις όσον αφορά το ζήτημα της ατομικής ιδιοκτησίας. Η
σύγκριση των θέσεων του Locke και του Nozick, δυο στοχαστών που τους χώριζαν
τρεις αιώνες, ανέδειξε ορισμένα βασικά κοινά σημεία όπως είναι η σημασία της
ιδιοκτησίας του εαυτού και η ισότητα μεταξύ των ανθρώπων που δεν συνεπάγεται
ωστόσο ισότητα και ως προς της ιδιοκτησία. Ωστόσο ο Locke θεωρούσε ως
απαραίτητη προϋπόθεση για την θεμιτή ιδιοποίηση τη βελτίωση της θέσης των
εμπλεκομένων ενώ ο Nozick αρκέστηκε στην μη επιδείνωση της θέσης με υλικούς
όρους.

10
 5. Βιβλιογραφία

Βανδώρος, Σωτήρης (2015) Εισαγωγή στις Πολιτικές Ιδεολογίες, Αθήνα. Βλ.

https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/4733/4/00_master%20document
_%ce%95%ce%99%ce%a3.%ce%a0%ce%9f%ce%9b.%ce%99%ce%94%ce
%95%ce%9f%ce%9b_%ce%a4%ce%95%ce%9b%ce%99%ce%9a%ce%9f.pd
f
Heywood, A. (2007). Πολιτικές Ιδεολογίες (μτφρ. Χ. Κουτρής). Αθήνα: Επίκεντρο.
Kymlicka W. (2005). Η πολιτική φιλοσοφία της εποχής μας (μτφρ. Γ. Μολύβας).
Αθήνα: Πόλις.
Μεταξόπουλος, Αιμίλιος (1980). Το πρόβλημα της ατομικής ιδιοκτησίας στις θεωρίες
του φυσικού δικαίου και στη νεώτερη φιλελεύθερη φιλοσοφία: Hobbes,
Locke, Kant. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 39 (39-40), 414-432
eJournalsejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/ekke/article/.../6885.pdf

11