HEYDƏR ƏLİYEV

AZƏRBAYCAN XALQININ ÜMUMMİLLİ LİDERİ

 Íàéìà Ãÿùðÿìàíîâà
Ôàìèë Ùöñåéíîâ

ÐÈÉÀÇÈÉÉÀÒ 5
Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí 5-úè ñèíôè ö÷öí
Ðèéàçèééàò ôÿííè öçðÿ
DƏRSLİK

Bu nəşrlə bağlı irad və təkliflərinizi radius_n@hotmail.com və

derslik@edu.gov.az elektron ünvanlarına göndərməyiniz xahiş olunur.
Əməkdaşlığınız üçün əvvəlcədən təşəkkür edirik!

Radius
Bakı - 2017
.
 Ìöíäÿðèúàò
Û ÔßÑÈË
Éîõëàìà âÿ ìþùêÿìëÿíäèðìÿ
òàïøûðûãëàðû .............................................7
Ñàé ñèñòåìëÿðè........................................11
Íàòóðàë ÿäÿäëÿð .....................................12
×îõëóãëàð...............................................17
Íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí
òîïëàíìàñû âÿ ÷ûõûëìàñû ........................21
Äÿéèøÿíëè èôàäÿëÿð..................................26
Òîïëàìà âÿ
÷ûõìà ÿìÿëëÿðè.Òÿíëèêëÿð.......................28
Âóðìà ÿìÿëè âÿ îíóí õàññÿëÿðè ...........30
Íàòóðàë ÿäÿäëÿð öçÿðèíäÿ
áþëìÿ ÿìÿëè ..........................................37
Âóðìà âÿ áþëìÿ ÿìÿëëÿðè. Òÿíëèêëÿð ...40
ßìÿëëÿð ñûðàñû........................................44
ÛÛ ÔßÑÈË
ßäÿäèí áþëÿíëÿðè ...................................51
Àäè êÿñðëÿð ............................................52
Êÿñðëÿðèí èõòèñàðû ...................................56
Äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿð,
ãàðûøûã ÿäÿäëÿð ......................................57
Êÿñðëÿðèí ìöãàéèñÿñè ............................59
ßäÿäèí ùèññÿñèíèí âÿ ùèññÿñèíÿ
ýþðÿ ÿäÿäèí òàïûëìàñû ...........................61
Ìÿõðÿúëÿðè áÿðàáÿð îëàí
êÿñðëÿðèí òîïëàíìàñû..............................63
Ãàðûøûã ÿäÿäëÿðèí òîïëàíìàñû ................64
Ìÿõðÿúëÿðè áÿðàáÿð îëàí
êÿñðëÿðèí ÷ûõûëìàñû.................................66
Ãàðûøûã ÿäÿäëÿðèí ÷ûõûëìàñû...................67
Äàèðÿâè äèàãðàì ....................................70
Ìÿñÿëÿ ùÿëëè ..........................................71
ÛÛÛ ÔßÑÈË
Îíëóã êÿñðëÿð ......................................76
Îíëóã êÿñðëÿðèí ìöãàéèñÿñè ................79
Îíëóã êÿñðëÿðèí éóâàðëàãëàøäûðûëìàñû ..81
Îíëóã êÿñðëÿðèí òîïëàíìàñû
âÿ ÷ûõûëìàñû.........................................83
Îíëóã êÿñðëÿðèí âóðóëìàñû/ ..................90
Îíëóã êÿñðèí íàòóðàë ÿäÿäÿ
áþëöíìÿñè............................................96
Îíëóã êÿñðÿ áþëìÿ .............................98
Îíëóã êÿñðèí îíëóã êÿñðÿ áþëöíìÿñè..99
Îíëóã êÿñðëÿðèí áþëöíìÿñè ..................100
Û ÔßÑÈË
/Ìöñòÿâè, äöç õÿòò, øöà, ïàð÷à .......106
Bucaqlar ...........................................107
Ö÷áóúàãëàð.......................................108
Êîíãðóéåíò ôèãóðëàð. .......................109
Ö÷áóúàãëàðûí ãóðóëmàñû..................110
Äþðäáóúàãëûëàð.................................112
×åâðÿ, dàèðÿ.....................................114
Äþíìÿ, ÿêñåòìÿ, ñöðöøìÿ ............116
Ñèììåòðèéà ......................................119
Ïåðèìåòð/............................................122
Êâàäðàò âÿ äöçáóúàãëûíûí
ñàùÿñè/ ...............................................124
Ôÿçà ôèãóðëàðû...................................127
Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí
ñÿòùèíèí ñàùÿñè.................................130
Êóá. Ùÿúì âàùèäëÿðè......................132
Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí
ùÿúìè ...............................................133
 ÔßÑÈË
Ôàèç, îíëóã êÿñð, àäè êÿñð................140
ßäÿäèí ôàèçè .....................................144
Äÿéèøÿíëè èôàäÿëÿð, èôàäÿëÿðèí
ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè ..............................148
Òÿíëèêëÿð, ìÿñÿëÿ ùÿëëè...................149
Äÿéèøÿíëÿð, áÿðàáÿðñèçëèêëÿð ..........151
Êîîðäèíàò øÿáÿêÿñè
âÿ êîîðäèíàò úöòëÿðè ........................154
Äÿéèøÿíëÿð, àñûëûëûãëàð .....................155
Ãàéäàëàð, àñûëûëûãëàð.........................157
ÂÛ ÔßÑÈË
Ìÿëóìàòû òîïëàìà âÿ
òÿãäèìåòìÿ ......................................162
Ìÿëóìàòûí ìöõòÿëèô ãðàôèê
ôîðìàëàðäà òÿãäèìè ..........................163
Ùèñòîãðàì.........................................164
Çàìàíäàí àñûëû õÿòòè ãðàôèêëÿð .........166
Äàèðÿâè äèàãðàì ...............................168
Ìÿëóìàòëàð, ãðàôèê ôîðìàëàð............169
Ìÿëóìàòûí òÿùëèëè .............................172
Ìöìêöí ùàëëàð, ÿëâåðèøëè ùàëëàð.......176
Åùòèìàë .............................................177
Ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà ðèéàçèééàò ..183
 Û Ôÿñèë
Áó ôÿñèëäÿ íÿyi þéðÿíÿúÿêñèíèç?

Ìþâãåëè âÿ ìþâãåñèç ñàé ñèñòåìëÿðèíè;

×îõðÿãÿìëè ÿäÿäëÿðè éàçìàüû, îõóìàüû âÿ åêâèâàëåíò ôîðìà-

ëàðäà èôàäÿ åòìÿéè;

×îõðÿãÿìëè ÿäÿäëÿðè ìöãàéèñÿ åòìÿéè, éóâàðëàãëàøäûðìàüû;

×îõëóãëàðà àèä ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë åòìÿéè;

Ùåñàá ÿìÿëëÿðèíèí õàññÿëÿðèíè òÿòáèã åòìÿêëÿ ùåñàáëàìàëàð

àïàðìàüû;
×îõðÿãÿìëè ÿäÿäëÿð öçÿðèíäÿ äÿãèã âÿ òÿqribi ùåñàáëàìàëàð
àïàðìàüû;
Ôèêðÿ óéüóí äÿéèøÿíëè èôàäÿëÿð éàçìàüû, äÿéèøÿíëè èôàäÿëÿðÿ óéüóí
ôèêèðëÿð ñþéëÿìÿéè, äÿéèøÿíèí âåðèëÿí ãèéìÿòèíäÿ èôàäÿíèí ãèéìÿ-
òèíè ùåñàáëàìàüû;

Ñàäÿ òÿíëèêëÿðè ùÿëë åòìÿéè, ñàäÿ ìÿñÿëÿëÿðè òÿíëèê ãóðìàãëà

ùÿëë åòìÿéè;

ßìÿëëÿð ñûðàñûíû òÿòáèã åòìÿêëÿ ÿäÿäè èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè

ùåñàáëàìàüû.
 Éîõëàìà âÿ ìþùêÿìëÿíäèðìÿ òàïøûðûãëàðû
1 Ùàñèëëÿðè òàïûí.
12  12 13  13 16  16
12  13 13  14 16  17
12  14 13  15 16  18
2 ßäÿäëÿðèí äöçöëöø ãàéäàñûíû ìöÿééÿí åäèí. Íþãòÿëÿðèí éåðèíÿ óéüóí
ÿäÿäëÿðè éàçûí.
1) 729 990, 729 991, 729 992, ..., 729 995
2) 277 040, 277 050, 277 060, ..., 277 100
3) 423 400, 423 500, 423 600, ..., 424 200
3 Ãàôóð êèòàáõàíàäàí àëäûüû êèòàáäàí 1-úè ýöí 10 ñÿùèôÿ, 2-úè ýöí 25 ñÿùèôÿ,
3-úö ýöí 40 ñÿùèôÿ îõóäó. Áó ãàéäà èëÿ Ãàôóð êèòàáû 5 ýöíÿ îõóéóá ãóð-
òàðäû. Ãàôóðóí îõóäóüó êèòàá íå÷ÿ ñÿùèôÿäèð?
4 ×ûõìà ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí.
1000  1 10 000  1 300 000  1
1000  10 10 000  10 300 000  10
1000  100 10 000  100 300 000  100
1000  1000 10 000  1000 300 000  1000

5 Ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðèíÿ ýþðÿ àéðûëûøûíû éàçìàãëà âåðèëìèø ÿäÿäëÿðè íöìó-

íÿéÿ óéüóí úÿì øÿêëèíäÿ èôàäÿ åäèí.
1) 402027 = 4100000 + 21000 + 210 + 7
402027 = 400000 + 2000 + 20 + 7
2) 312 008 3) 42 422 4) 100 111 5) 504 022

6 Áèð íå÷ÿ ñààòëûã ìöøàùèäÿëÿð marketÿ îðòà ùåñàáëà ñààòäà 95 ìöøòÿðè

ýÿëäèéèíè ýþñòÿðäè. 12 ñààòëûã èø ìöääÿòèíäÿ marketÿ òÿõìèíÿí íå÷ÿ
ìöøòÿðè ýÿëÿð?

7 Êîíñåðòÿ ýÿëÿí òàìàøà÷ûëàð àðàñûíäà 14-18 éàøëû ýÿíúëÿðèí ñàéû ãàëàí òà-
ìàøà÷ûëàðûí sayûndan 3 äÿôÿ ÷îõ èäè. Êîíñåðòäÿ úÿìè 480 òàìàøà÷û âàðñà,
îíëàðäàí íå÷ÿ íÿôÿðè 14-18 éàøëû ýÿíú èäè?
Məsələni tam-hissə modeli qurmaqla həll edin.
8 Øÿêèëäÿ Ðàñèìèí éåäèéè qoüaläàí ãàëàí ùèññÿ ýþñòÿðèëìèøäèð.
Ãîüàëûí yåéèëìèø ùèññÿñèíè êÿñðëÿ èôàäÿ åäèí.

9 ßââÿëúÿ ãèñìÿòèí íå÷ÿ ðÿãÿìëè îëäóüóíó ìöÿééÿí åäèí. Áó ñèçÿ áþëìÿ

ÿìÿëèíè äöçýöí éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ êþìÿê åäÿúÿê.
4 848 : 4 11 984 : 56 36 036 : 18
12 048 : 6 36132 : 12 480 024 : 24

7
 Éîõëàìà âÿ ìþùêÿìëÿíäèðìÿ òàïøûðûãëàðû
10 Âåðèëìèø ÿäÿäëÿðè íöìóíÿéÿ óéüóí îëàðàã ìèíëèêëÿðÿ òàìàìëàéûí.
745 + 255 = 1 000 1) 12 745 3) 214 906
12 745 + 255 = 13 000 2) 425 892 4) 530798

11 Øÿêèëäÿêè áóúàãëàðû þë÷öí. Äÿôòÿðèíèçäÿ åéíè þë÷öëÿðäÿ áóúàãëàð ÷ÿêèí.

À Å Î

Á Ú
Å Ë
Ô Ê
12 1) ßùìÿäèí 9 metal pulu âàð. Áó øÿðòÿ ýþðÿ ùÿð áèð ùàë ö÷öí ßùìÿäèí íÿ
ãÿäÿð ïóëó îëäóüóíó òàïûí.
à) ßùìÿäèí áöòöí ïóëëàðû 10 ãÿïèêëèêäèð;
á) ßùìÿäèí áöòöí ïóëëàðû 20 ãÿïèêëèêäèð;
ú) ßùìÿäèí ïóëóíóí 5-è 20 ãÿïèêëèê, ãàëàíëàðû èñÿ 5 ãÿïèêëèêäèð.
2) ßùìÿäèí 3 ìàíàò 60 ãÿïèê ïóëó 20 âÿ 50 ãÿïèêëèêëÿðäèð. Ùÿð ãÿïèêëèê-
äÿí íå÷ÿ äÿíÿ îëà áèëÿð?

13 Òàêñè ñààòäà 80 êì ñöðÿòëÿ À øÿùÿðèíäÿí Á øÿùÿðèíÿ 6 ñààòà ýåòäè.

Òàêñèíèí ñöðÿòè ñààòäà 20 êì àç îëñàéäû, áó éîëó íå÷ÿ ñààòà ãÿò åäÿðäè?

14 1) 2 êã íå÷ÿ ãðàìäûð? 2) 3 ì íå÷ÿ ñàíòèìåòðäèð?

5 4
3) 2 ùèññÿñè 24 îëàí ÿäÿäèí 4 ùèññÿñèíè òàïûí.
3 9

15 Õàíàëàðûí éåðèíÿ åëÿ ÿäÿäëÿð éàçûí êè, ìöãàéèñÿ äîüðó îëñóí.

7  < 50  2000 < 40 000

6  < 500  5000 < 80 000
8  < 5000  7000 < 20 000
9  < 50 000  8000 < 50 000

16 1, 4, 10, 22, ... ÿäÿäëÿðè ùàíñû ãàéäà èëÿ äöçöëìöøäöð?

à) Þçöíäÿí ÿââÿëêè ùÿð áèð ÿäÿäè 2-éÿ âóðìàãëà;
á) Þçöíäÿí ÿââÿëêè ùÿð áèð ÿäÿäè 2-éÿ âóðóá, öçÿðèíÿ 2 ÿëàâÿ åòìÿêëÿ;
ú) Þçöíäÿí ÿââÿëêè ùÿð áèð ÿäÿäè 4-ÿ âóðìàãëà.

8
 Éîõëàìà âÿ ìþùêÿìëÿíäèðìÿ òàïøûðûãëàðû
17 Ùàñèëëÿðè àðàøäûðûí. Ùÿð ñöòóíà óéüóí áèð ìèñàë äà ñèç ÿëàâÿ åäèí.
1) 37  3 2) 143  7 3) 37037  12
37  6 143  14 37037  5
37  9 143  21 37037  3
37  12 143  28 37037  9
37  15 143  35 37037  7

37 18 
143 42 37037  4
18 ßââÿëúÿ ãàëûãñûç, ñîíðà èñÿ ãàëûãëû áþëìÿéÿ àèä ìèñàëëàðû ùÿëë åäèí.
240 : 2 210 : 2 2424 : 2
240 : 3 210 : 3 2424 : 3
240 : 4 210 : 4 2424 : 4
240 : 5 210 : 5 2424 : 5
240 : 6 210 : 6 2424 : 6
19 Ñÿíóáÿð õàíûì 450 мл àëìà âÿ 750 мл êþê øèðÿñèíè ãàðûøäûðdû. Î
áöòöí øèðÿ èëÿ 4 åéíè ôèíúàíû äîëäóðäó. Áèð ôèíúàíûí òóòóìóíó òàïûí.

20 Ùàíñû ö÷áóúàüûí áöòöí áóúàãëàðû èòè áóúàãäûð?

Á Ë Å

À Ì Ê Ä Ô
Ú
21 Áèð ìÿíòÿãÿäÿí åéíè çàìàíäà ÿêñ èñòèãàìÿòëÿðÿ éîëà äöøÿí èêè àâòî-
ìîáèë àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ 5 ñààòäàí ñîíðà 860 êì îëäó. Àâòîìîáèëëÿðäÿí
áèðèíèí ñöðÿòè 75 êì///\ñààò îëàðñà, äèýÿð àâòîìîáèëèí ñöðÿòèíè òàïûí.

22 Úÿäâÿëäÿ Àéòÿí âÿ Úàìàëûí ùÿëë åòäèêëÿðè ìÿñÿëÿëÿðèí ñàéû âåðèëìèøäèð.

Îíëàð ùÿëë åòäèêëÿðè ìÿñÿëÿëÿðèí ñàéûíû ùÿð ýöí áó ãàéäà èëÿ àðòûðàðëàðñà,
Úàìàë 30 ìÿñÿëÿ ùÿëë åòäèéè ýöí Àéòÿí íå÷ÿ ìÿñÿëÿ ùÿëë åòìèø îëàr?

Ýöíëÿð Àéòÿí Úàìàë

I 4 6
II 8 12
III 12 18

23 Ö÷ ìöõòÿëèô ö÷ðÿãÿìëè ÿäÿäèí úÿìè 845-äèð. Áó ÿäÿäëÿðäÿí ÿí áþéöéö

íå÷ÿ îëà áèëÿð?

9
 Éîõëàìà âÿ ìþùêÿìëÿíäèðìÿ òàïøûðûãëàðû
24 Ùàíñû øÿêèëäÿ ôèãóðóí ÿêñåòìÿñè äöçýöí ýþñòÿðèëìèøäèð?

à) á) ú)

25 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.

3  d = 18 x : 2 = 18 20  m = 7 5 + л = 11
b  4 = 28 36 : z = 9 n  6 = 12 20 = t + 12
26 1) 1-äÿí 50-éÿ ãÿäÿð ÿäÿäëÿð àðàñûíäàí 5-ÿ ãàëûãñûç áþëöíÿí ÿäÿäëÿðè
ñå÷èí âÿ 5-ÿ áþëöí.
2) Àøàüûäàêû ÿäÿäëÿð àðàñûíäàí 5-ÿ áþëäöêäÿ ãàëûãäà 1 àëûíàí ÿäÿä-
ëÿðè ñå÷èí âÿ 5-ÿ áþëöí.

426 601 423 269 565

206 366 528 221 205 207

27 50-äÿí êè÷èê, 4-ÿ âÿ 3-ÿ ãàëûãñûç áþëöíÿí, 5-ÿ áþëäöêäÿ èñÿ ãàëûãäà 3
àëûíàí ÿäÿäè òàïûí.
28 Úÿôÿðÿ äöçÿëäÿúÿéè ùÿð àâòîìîáèë ìîäåëè ö÷öí 4 òÿêÿð ëàçûìäûð. Úÿôÿðèí
52 òÿêÿðè âàðñà, íå÷ÿ àâòîìîáèë ìîäåëè äöçÿëäÿ áèëÿð? Ìîäåëëÿðèí ñàéûíû
ùàíñû òÿíëèéè ùÿëë åòìÿêëÿ òàïìàã îëàð?
à) 4 + н = 52 á) 4  н = 52 ú) 52  н = 4
29 Âåðèëÿíëÿðÿ ýþðÿ ÿìÿëëÿðè éåðèíÿ éåòèðèí.
=7 =4 =6 =5

12 :  ( + ) (  )( + ) 2000 : (  )
30 Ö÷ ìöõòÿëèô ö÷ðÿãÿìëè ÿäÿäèí úÿìè 2248-äèð. Áó ÿäÿäëÿðäÿí ÿí
êè÷èéè íå÷ÿ îëà áèëÿð?
31 Êÿíàí Ðàìèçäÿí 5 ñì, Ñÿðäàð èñÿ Êÿíàíäàí 3 ñì ùöíäöðäöð. Îíëàðûí
ö÷öíöí áîéëàðûíûí óçóíëóãëàðû úÿìè 385 ñì-äèð. Ñÿðäàðûí áîéó íå÷ÿ ñàí-
òèìåòðäèð?
32 Îéóí çÿðè áèð äÿôÿ àòûëûð.
à) 3 õàëûí äöøìÿñèíèí;
á) äöøÿí õàëûí úöò îëìàñûíûí;
ú) 7 õàëûí äöøìÿñèíèí åùòèìàëûíû òàïûí.

10
 Ñàé ñèñòåìëÿðè
Ñay sistemlÿri iki íþâ olur: mþvqeli vÿ mþvqesiz say sistemlÿri.
Ìþâãåñèç ñàé ñèñòåìëÿðè. Mþvqesiz say sistemlÿrindÿ rÿqÿmlÿr ÿdÿdin éàçûëû-
øûíäàêû yerindÿn (tutduüu mþvqedÿn) asûlû olìàéaraq hÿmiøÿ eyni bèð ÿdÿdi
ifadÿ edir. Áó ýöí äÿ èñòèôàäÿ îëóíàí roma (rum) ñàé sistemi ìþâãåñèç ñàé
ñèñòåìèäèð. Bu say sistemindÿ ðÿãÿìëÿð latûn ÿlifbasûnûn hÿrflÿri èëÿ èøàðÿ åäèëèð.
Áó hÿrflÿr ðum rÿqÿmlÿri adlanäûðûëûð:
Û 1 Â 5 Õ 10 Ë 50 Ú 100 Ä 500 Ì 1000
×îõðÿãÿìëè ÿäÿäëÿð áó ðÿãÿìëÿð (ùÿðôëÿð) âàñèòÿñèëÿ éàçûëûð. Róì rÿqÿmlÿri
ilÿ ÿdÿdlÿrin yazûlûøûnda eyni bir rÿqÿm bir-birinin ardûnca ö÷ dÿfÿdÿn artûq
yazûla bilmÿz. Áó ñàé ñèñòåìèíäÿ ÿäÿäëÿðè îõóìàã ö÷öí ùÿðôëÿðèí èôàäÿ åòäèéè ÿäÿä-
ëÿð òîïëàíûð âÿ éà ÷ûõûëûð. Ðÿãÿìëÿð ñîëäàí ñàüà àçàëàí ñûðà èëÿ éàçûëäûüû ùàëäà
óéüóí ÿäÿäëÿð òîïëàíûð. Ìÿñÿëÿí, XVII 17 = 10+5+1+1 (ùÿð èêè I ðÿãÿ-
ìèíèí ãèéìÿòè 1-äèð), ÌÄÚÚ 1700 = 1000+500+100+100 (ùÿð èêè Ú ðÿ-
ãÿìèíèí ãèéìÿòè 100-äöð). ßäÿäëÿðèí éàçûëûøûíäà bþyök rÿqÿmèí solóída ki÷ik
rÿqÿm âàðñà (ñîëäà êè÷èê ðÿãÿì ÿí ÷îõó áèð äÿôÿ éàçûëà áèëÿð), áó ðÿãÿìëÿðèí
ýþñòÿðäèéè ÿäÿäëÿð ÷ûõûëûð, äèýÿðëÿðè èñÿ òîïëàíûð.
Mÿsÿlÿn, IV 51 = 4, CXL 100+5010=140
Ìþâãåëè ñàé ñèñòåìëÿðè. Èñòèôàäÿ åòäèéèìèç îíëóã ñàé ñèñòåìè ìþâãåëè ñàé ñèñòå-
ìèäèð. Mþvqeli say sistemlÿrindÿ ÿäÿäëÿð saüdan sola mÿrtÿbÿlÿrÿ bþlönör,
ÿdÿdin rÿqÿmlÿri éàçûëäûüû ìÿðòÿáÿäÿí asûlû olaraq qiymÿtini dÿyiøèð. Îíëóã
say sistemindÿ hÿð áèð ìÿðòÿáÿíèí îí âàùèäè þçöíäÿí éöêñÿê íþâáÿòè ìÿðòÿ-
áÿíèí áèð âàùèäèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ìÿñÿëÿí, 222 ÿäÿäèíäÿêè ñàüäàí áèðèíúè 2 òÿê-
ëèéè, èêèíúè 2 îíëóüó, ö÷öíúö 2 èñÿ éöçëöéö ýþñòÿðèð: 222=2100 +210+2
Ýþðöíäöéö êèìè, ùÿr nþvbÿti mÿrtÿbÿ vahidi ÿvvÿlki mÿrtÿbÿ vahidindÿn on
dÿfÿ bþyökdör. Îíà ýþðÿ äÿ áó ñàé ñèñòåìè îíëóã ñàé ñèñòåìè àäëàíûð.
Onluq say sistemindÿ istÿnilÿn ÿdÿdi yazmaq ö÷ön yalnûz îí rÿqÿmdÿn istifadÿ
edilir: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Bu rÿqÿmlÿr onluq say sisteminin bazis
rÿqÿmlÿri adlanûr.
Öìóìèééÿòëÿ, ìþâãåëè ñàé ñèñòåìëÿðèíäÿ ñèñòåìèí ÿñàñû ãÿäÿð bazis rÿqÿmlÿri
îëóð. Kompöterÿ ikilik say sistemi daha uyüun gÿlir. Èkilik say sistemindÿ iki
rÿqÿmdÿn (0 vÿ 1) istifadÿ edilir.

1 Âåðèëÿí ÿäÿäëÿðè ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðè öçðÿ àéûðìàãëà úÿì øÿêëèíäÿ èôàäÿ

åäèí âÿ ðóì ðÿãÿìëÿðè èëÿ éàçûí.
52 43 435 436 748 1200
2 Úÿìÿ óéüóí ÿäÿäëÿðè ðóì ðÿãÿìëÿðè èëÿ éàçûí.
3  1000 + 2  100 + 4  10 + 5 200 + 50 + 5
7  100 + 5  10 + 3 300 + 80 + 9
3 Ðóì ðÿãÿìëÿðè èëÿ âåðèëìèø ÿäÿäëÿðè îíëóã ñàé ñèñòåìèíäÿ éàçûí.
ÕÕÕÛÂ ÕÕÛÕ ÚËÛÂ ËÕÕÂ ÌÄÚ ËÛÕ
4 Ðóì ðÿãÿìëÿðè èëÿ âåðèëìèø ÿäÿäëÿðè àðòàí ñûðà èëÿ éàçûí. Ñîíðà èñÿ
îíëóã ñàé ñèñòåìèíäÿ éàçìàãëà éîõëàéûí.
ÕÕÂ ËÕÕÛÂ ÕË ÚÄÕÛÕ ÄÚÚËÂÛ
11
 Íàòóðàë ÿäÿäëÿð
Ñàéìà çàìàíû èñòèôàäÿ åäèëÿí ÿäÿäëÿð íàòóðàë ÿäÿäëÿðäèð. ßí êè÷èê íàòóðàë ÿäÿä
1-äèð. Ùÿð ñîíðàêû íàòóðàë ÿäÿä þçöíäÿí ÿââÿë ýÿëÿí ÿäÿäÿ 1 ÿëàâÿ åòìÿêëÿ
àëûíûð. ßí áþéöê íàòóðàë ÿäÿä éîõäóð. Íàòóðàë ÿäÿäëÿð àðäûúûëëûüûíû 1,2,3,..., ,...
êèìè ýþñòÿðìÿê îëàð. Íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí éàçûëûøûíäà ñàüäàí sola doüru áöòöí ðÿ-
ãÿìëÿð ö÷-ö÷ àéðûëàðàã ñèíèôëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð: òÿêëèêëÿð, ìèíëèêëÿð, ìèëéîíëóãëàð,
ìèëéàðäëûãëàð âÿ ñ. Ùÿð áèð ñèíèô ìÿðòÿáÿëÿðÿ - òÿêëèêëÿð, îíëóãëàð, éöçëöêëÿð -
áþëöíöð. ßäÿäëÿð ÿí áþéöê ìÿðòÿáÿäÿí áàøëàìàãëà ñèíèôëÿðèí àäëàðû èëÿ îõóíóð.
Ñèíèôëÿð
Ìèëéàðäëûãëàð Ìèëéîíëóãëàð Ìèíëèêëÿð Òÿêëèêëÿð
Éöçìèëéîíëóãëàð
Îíìèëéàðäëûãëàð

Îíìèëéîíëóãëàð
Éöçìèëéàðäëûãëàð

Éöçìèíëèêëÿð
Ìèëéàðäëûãëàð

Ìèëéîíëóãëàð

Îíìèíëèêëÿð

Éöçëöêëÿð
Ìèíëèêëÿð

Òÿêëèêëÿð
Îíëóãëàð
ìÿðòÿáÿëÿð ìÿðòÿáÿëÿð ìÿðòÿáÿëÿð ìÿðòÿáÿëÿð
7 8 1 2 1 5 4 3 1 1
Íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí ìöõòÿëèô éàçûëûø ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèð:
Rÿãÿìëÿðëÿ éàçûëûø: 7812154311
Ñþçëÿ éàçûëûø: éåääè ìèëéàðä ñÿêêèç éöç îí èêè ìèëéîí éöç ÿëëè äþðä ìèí ö÷ éöç îí áèð.
Ñþçëÿ ãûñà éàçûëûø: 7 ìèëéàðä 812 ìèëéîí 154 ìèí 311
Ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðèíÿ ýþðÿ àéðûëûøû: 7  1000 000 000 + 8  100000000 + 1  10 000000
+ 2  1000000 + 1  100000 + 5  10 000 + 4  1000 + 3  100 + 1 10 + 1
âÿ éà: 7 000000000 + 800000000 + 10000000 + 2000000 + 100000 + 50000 +
4000 + 300 + 10 + 1
Äàùà áþéöê íàòóðàë ÿäÿäëÿð trilyonlarëà (12 ñûôûð), kvadrilyonëàrëà
(15 ñûôûð), kvintilyonlarëà (18 ñûôûð) âÿ ñ. èôàäÿ îëóíìàãëà ñîíñóçäóð.
1 ßäÿäëÿðè ðÿãÿìëÿðëÿ éàçûí.
12 ìèëéàðä 121 ìèëéîí 211 ìèí 345 îí áåø ìèëéàðä èêè éöç îí èêè
ìèëéîí éöç ÿëëè ö÷ ìèí äþðä éöç îí èêè 9 ìèëéàðä 102 ìèëéîí 611 ìèí
2 ßäÿäëÿðè ãûñà øÿêèëäÿ ñþçëÿ éàçûí.
1) 210 000 000 + 31 000 000 + 110 000+41000+2100+510+7
2) 7 000 000 + 500 000 + 30 000 + 9 000 + 200 + 20 + 4
3 456789 ÿäÿäèíèí ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðè öçðÿ àéðûëûøûíû éàçûí. Îíìèíëèêëÿð
âÿ îíëóãëàð ìÿðòÿáÿñèíäÿêè âàùèäëÿðèí ñàéëàðûíû áèð âàùèä àðòûðìàãëà
àëûíìûø ÿäÿääÿí âåðèëìèø ÿäÿäè ÷ûõûí âÿ íÿòèúÿíè èçàù åäèí.
4 Ùàíñû 300000 ÿäÿäèíè èôàäÿ åäèð?
à) 30 îíëóã á) 300 éöçëöê ú) 300 ìèíëèê
5 126 664 566 ÿäÿäèíäÿ: à) òÿêëèêëÿð; á) îíëóãëàð; ú) îí ìèíëèêëÿð;
ä) éöçìèíëèêëÿð ìÿðòÿáÿñèíäÿêè ðÿãÿìè 0-ëà ÿâÿç åòñÿê, âåðèëìèø ÿäÿä
íå\÷ÿ âàùèä àçàëàð?
12
 Íàòóðàë ÿäÿäëÿð
6 256 237 ÿäÿäèíèí éöçëöêëÿð âÿ îíëóãëàð ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðèíèí ñàéûíû
5 âàùèä àðòûðñàã, áó ÿäÿä íÿ ãÿäÿð àðòàð?
7 Úÿäâÿëäÿ ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèí ÿðàçèñè âÿ 2000-úè èëäÿêè ÿùàëèñèíèí ñàéû
âåðèëìèøäèð.
ßðàçèñè ßùàëèñè
Àäû
(êâ êì-ëÿ) (íÿôÿðëÿ)
Àçÿðáàéúàí 86600 8032800
Ðóñèéà 17 075 400 146 890 128
Òöðêèéÿ 785 347 67 804 543
×èí 9 596 960 1137386112
1) Áó þëêÿëÿðèí ÿðàçèñèíèí âÿ ÿùàëèñèíèí ñàéûíû ýþñòÿðÿí ÿäÿäëÿðè ãûñà
ôîðìàäà ñþçëÿ éàçûí. Þëêÿëÿðèí àäëàðûíû ÿùàëèñèíèí ñàéûíûí àðòàí ñûðà-
ñûíà ýþðÿ éàçûí.
2) Àçÿðáàéúàíûí âÿ ×èíèí ÿùàëèñèíèí ñàéûíû ýþñòÿðÿí ÿäÿäëÿðè ìöõòÿëèô
øÿêèëäÿ éàçûí.
8 Ðóì ðÿãÿìëÿðè èëÿ âåðèëìèø ÿäÿäëÿðè îíëóã ñàé ñèñòåìèíäÿ éàçûí.
I ̶ 1, V ̶ 5, X ̶ 10, L ̶ 50, C ̶ 100, D ̶ 500, M ̶ 1000.

ÕÕÂ ÕË ÕÚ ÕËÂ ÌÄ ÄËÛÕ

ÄÚÕËÂ ÚÚÚ ÚËÂ ÕÕÕÂÛ ËÂÛÛ ÕÕÛÛÛ

9 1) ßí áþéöê àëòûðÿãÿìëè ÿäÿäè áèð âàùèä àðòûðäûãäà àëûíàí ÿäÿäè éàçûí.

2) 12 ìèëéàðä 171 ìèëéîí 345 ìèí íå÷ÿ ðÿãÿìëè ÿäÿääèð?
3) À75Á435 éåääèðÿãÿìëè ÿäÿäèíäÿ À + Á = 9-äóð. À âÿ Á-íèí éå-
ðèíÿ åëÿ ðÿãÿìëÿð éàçûí êè, áó ÿäÿä ÿí áþéöê îëñóí.
4) Äþðä éöç ìèí ÿäÿäèíèí éàçûëûøûíäà íå÷ÿ ñûôûð âàð?

10 1) Éåääè ìèëéîí éåääè éöç éåääè ÿäÿäèíè ðÿãÿìëÿ éàçûí.

2) 42 402 420 ÿäÿäèíè ñþçëÿ éàçûí.
3) 37994-äÿí ñîíðà ýÿëÿí èëê íàòóðàë òÿê ÿäÿäè ìÿðòÿáÿ ãèéìÿòëÿðèíèí
úÿìè øÿêëèíäÿ éàçûí.
4) ßí êè÷èê ñÿêêèçðÿãÿìëè íàòóðàë ÿäÿäè ðÿãÿìëÿ âÿ ãûñà ôîðìàäà
ñþçëÿ éàçûí.

Áèëèðñèíèçìè? Èíòåðíåò àõòàðûø ñèñòåìèíèí àäû - Ýîîýëå-óí ìÿíàñû íÿäèð?

Ýîîýëå âàùèäèí éàíûíäà 100 ñûôðû îëàí ÿäÿäèí àäûíäàí - Googol ñþçöí-
äÿí ýþòöðöëìöøäöð. Áó ÿäÿä àäû ìÿëóì îëàí ÿí áþéöê ÿäÿä ùåñàá åäè-
ëèð. Ýîîýëå êîìïàíèéàñûíûí ÿñàñû 1995-úè èëäÿ ãîéóëìóøäóð.

13
 Íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí ìöãàéèñÿñè
1) Ðÿãÿìëÿðè ñàéû ìöõòÿëèô îëàí èêè íàòóðàë ÿäÿääÿí ðÿãÿìè ÷îõ îëàí ÿäÿä
áþéöê, ðÿãÿìè àç îëàí êè÷èêäèð. Ìÿñÿëÿí, 123 456 451 > 81 845 012. Äîã-
ãóçðÿãÿìëè ÿäÿä ñÿêêèçðÿãÿìëè ÿäÿääÿí áþéöêäöð.
2) Ðÿãÿìëÿðèíèí ñàéû åéíè îëàí íàòóðàë ÿäÿäëÿðäÿí ÿn éöêñÿê ìÿðòÿáÿñèí-
äÿêè âàùèäëÿðèíèí ñàéû ÷îõ îëàí ÿäÿä áþéöêäöð. ßgÿr hÿmin mÿrtÿbÿnin
rÿqÿmlÿri eynidirsÿ, onda bir pillÿ aøaüû mÿrtÿbÿdÿki rÿqÿmlÿr möqayisÿ
edilir vÿ s.
Ìÿñÿëÿí, 3 245 416 < 4 342 341 âÿ éà 3 245 416 > 3 213 127
3<4 4>1

1 Ìöãàéèñÿ åäèí.
1) 71 455 âÿ 712 455 2) 9 178 248 âÿ 11 345 100
3) 287 211 âÿ 287 011 4) 89 008 111 âÿ 90 095 700
2 Áîø õàíàéà åëÿ ðÿãÿì éàçûí êè, ìöãàéèñÿ äîüðó îëñóí.
1) 41 157 > 411 487 3) 841 300 < 841 08
2) 4 328 084 < 4 18 261 4) 27 58 > 27 68
3 2009-úó èë ö÷öí Àçÿðáàéúàíûí èëëèê äþâëÿò áöäúÿñè 15 ìèëéàðä äîëëàð,
Ýöðúöñòàíûí äþâëÿò áöäúÿñè 4 ìèëéàðä äîëëàð, Åðìÿíèñòàíûí èëëèê äþâëÿò
áöäúÿñè èñÿ 3 ìèëéàðä äîëëàð îëìóøäóð. Àçÿðáàéúàíûí èëëèê äþâëÿò áöäúÿ-
ñèíè áó þëêÿëÿðèí èëëèê äþâëÿò áöäúÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèí.
4 Óçóíìöääÿòëè òàïøûðûã. Ùÿð ùàíñû þë÷ö áþéöê ÿäÿäëÿðëÿ èôàäÿ îëóí-
äóãäà èíñàíëàð òÿÿúúöáöíö áèëäèðìÿê ö÷öí “Áó àñòðîíîìèê ÿäÿääèð.”
äåéèðëÿð. Áó èôàäÿ éÿãèí êè, àñòðîíîìèê þë÷öëÿðèí áþéöêëöéö èëÿ áàüëûäûð.
Úÿäâÿëäÿ Ýöíÿøëÿ ïëàíåòëÿð àðàñûíäàêû ÿí óçàã âÿ ÿí éàõûí ìÿñàôÿëÿð
âåðèëìèøäèð.
/ ww.kidsastronomy.com/, /www.astronomy.com, www.kids.nineplanets.org
w
Ïëàíåòëÿð Ýöíÿøÿ ÿí éàõûí ìÿñàôÿ (êì-ëÿ) Ýöíÿøÿ ÿí óçàã ìÿñàôÿ (êì-ëÿ)
Ìåðêóðè 46 miléon 70 miléon
Âåíåðà 107 miléon 109 miléon
Éåð 147 miléon 152 miléon
Ìàðñ 205 miléon 249 miléon
Éóïèòåð 741 miléon 817 miléon
Ñàòóðí 1 ìèëéàðä 350 ìèí 1 ìèëéàðä 510 ìèëéîí
Óðàí 2 ìèëéàðä 75 ìèëéîí 3 ìèëéàðä
Íåïòóí 4 ìèëéàðä 45 ìèëéîí 4 ìèëéàðä 55 ìèëéîí
Ïëóòîí 4 ìèëéàðä 44 ìèëéîí 7 ìèëéàðä 38 ìèëéîí
1) Ýöíÿøÿ ÿí éàõûí ïëàíåò ùàíñûäûð? ßí óçàã ïëàíåò ùàíñûäûð?
2) Úÿäâÿëäÿêè ÿäÿäëÿðè ðÿãÿìëÿðëÿ éàçûí.
14
 Íàòóðàë ÿäÿäëÿð âÿ ÿäÿä îõó
Íàòóðàë ÿäÿäëÿð ÿäÿä îõó öçÿðèíäÿ áàøëàíüûú íþãòÿñèíäÿí ìöÿééÿí
ìèãéàñëà àðäûúûë îëàðàã âàùèä óçóíëóãëó ïàð÷àëàð àéûðìàãëà ãåéä åäèëèð.
Ùÿð áèð íàòóðàë ÿäÿäÿ ÿäÿä îõó öçÿðèíäÿ éåýàíÿ íþãòÿ óéüóíäóð. Áó
íþãòÿéÿ óéüóí ÿäÿä íþãòÿíèí êîîðäèíàòû àäëàíûð. Ìÿñÿëÿí, À íþãòÿñèíèí
êîîðäèíàòû 3-äöð âÿ À(3) êèìè éàçûëûð. Áàøëàíüûú íþãòÿíèí êîîðäèíàòû 0-
äûð: Î (0). Î À Ú

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Íþãòÿíèí êîîðäèíàòû îíóí êîîðäèíàò áàøëàíüûúûíäàí ìÿñàôÿñèíè ýþñòÿðèð.
ßäÿä îõó öçÿðèíäÿ áþéöê íàòóðàë ÿäÿäÿ óéüóí íþãòÿ êè÷èê íàòóðàë ÿäÿäÿ
óéüóí íþãòÿäÿí ñàüäà éåðëÿøèð.
1 1) ßäÿä îõó öçÿðèíäÿ ùÿð 1 ñì 1 âàùèäÿ óéüóíäóð. Ãåéä îëóíìóø
íþãòÿëÿðèí êîîðäèíàòëàðûíà óéüóí ÿäÿäè éàçûí.
À Á Ú Ä
0 1 10
2) Àøàüûäàêû ÿäÿä îõó öçÿðèíäÿ ùÿð 1 ñì 100 âàùèäÿ óéüóíäóð. Ãåéä
îëóíìóø íþãòÿëÿðèí êîîðäèíàòëàðûíà óéüóí ÿäÿäè éàçûí.
À Á Ú Ä
100 1000
2 Äÿôòÿðèíèçäÿ ùÿð 1 ñì-ëèê áþëýö 2500 âàùèäÿ óéüóí îëìàãëà ÿäÿä îõó
÷ÿêèí âÿ 7500, 10000, 12500 ÿäÿäëÿðèíÿ óéüóí íþãòÿëÿðè ãåéä åäèí.
3 Ìöãàéèñÿ èøàðÿñèíèí êþìÿéèëÿ âåðèëìèø ÿäÿäëÿðè àðòàí ñûðàäà äöçöí.
ßdÿd oxu özÿrindÿ verilmiø ÿdÿdlÿrdÿn hansûna uyüun nþqtÿ daha
saüda yerlÿøir?
1) 310167 301617 311761 3) 41308 40108 40083
2) 8108 181 8018 811 8110118 4) 7688 7886 7868
4 Ñèéàùûéààëìà çàìàíû øÿùÿð ÿùàëèñèíèí 217822 íÿôÿð îëäóüó ìöÿééÿí
îëóíìóøäóð. Ãÿçåòëÿðäÿí áèðè øÿùÿð ÿùàëèñèíèí òÿõìèíÿí 217 ìèí íÿôÿð,
äèýÿð áèð ãÿçåò èñÿ 218 ìèí íÿôÿð îëäóüóíó éàçìûøäûð. Ùàíñû ìÿëóìàò
äÿãèã ìÿëóìàòà äàùà éàõûíäûð?
5 Ìÿñÿëÿëÿðäÿí ùàíñûíäà äÿãèã ùåñàáëàìà, ùàíñûíäà èñÿ òÿõìèíåòìÿ
àïàðìàã äàùà äöçýöí îëàðäû?
1) Ìàüàçàäà àëìà 3 êã-ëûã òîðáàëàðëà 3 ìàíàò 15 ãÿïèéÿ, 5 êã-ëûã òîð-
áàëàðëà 4 ìàíàò 20 ãÿïèéÿ ñàòûëûð. Ùàíñû äàùà ñÿðôÿëèäèð?
2) Öëêÿð 3 êã ïåíäèð àëìàã ö÷öí êàññàéà 20 ìàíàò âåðäè. 1 êã ïåíäèðèí
ãèéìÿòè 3 ìàíàò 50 ãÿïèêäèð. Êàññèð íÿ ãÿäÿð ïóë ãàëûüû ãàéòàðìàëûäûð?
15
 Íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí éóâàðëàãëàøäûðûëìàñû
Natural ÿdÿdlÿr aøaüûdakû qaydada yuvarlaqlaødûrûlûr:
1) Éóâàðëàãëàøäûðìà òÿëÿá îëóíàí ìÿðòÿáÿäÿêè ðÿãÿì ãåéä åäèëèð.
2) Áó ðÿãÿìèí ñàüûíäà 5, 6, 7, 8 âÿ éà 9 îëäóãäà, ãåéä îëóíàí ðÿãÿì áèð âàùèä
àðòûðûëûð âÿ áó ìÿðòÿáÿäÿí ñàüäàêû ðÿãÿìëÿð ñûôûðëàðëà ÿâÿç åäèëèð.
Ìÿñÿëÿí, 2478164 » 2480000
3) Áó ðÿãÿìèí ñàüûíäà 0, 1, 2, 3 âÿ éà 4 îëäóãäà, ãåéä îëóíàí ðÿãÿì äÿéèøìèð
âÿ áó ìÿðòÿáÿäÿí ñàüäàêû ðÿãÿìëÿð ñûôûðëàðëà ÿâÿç åäèëèð.
Ìÿñÿëÿí, 2478164 » 2000000
Nömunə. 3627845 ÿdÿdini gþstÿrilmiø mÿrtÿbÿyÿ qÿdÿr yuvarlaqlaødûraq.
onluqlara qÿdÿr: 3627845» 3627850
yözlöklÿrÿ qÿdÿr: 3627845» 3627800
minliklÿrÿ qÿdÿr: 3627845 » 3628000
1 ßäÿäëÿðè ãåéä îëóíìóø ìÿðòÿáÿëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûí.
1) 83 745 2) 632 895 3) 7 211 975 4) 19 976 215
2 82735061 ÿäÿäèíè: à) îíëóãëàð; á) éöçëöêëÿð; ú) ìèíëèêëÿð; ä) îíìèíëèêëÿð;
å) éöçìèíëèêëÿð ìÿðòÿáÿñèíÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûí.
3 24À6342 éåääèðÿãÿìëè ÿäÿäèíäÿ À-íûí éåðèíÿ åëÿ ðÿãÿìëÿð éàçûí êè, áó
ÿäÿäè éöçìèíëèêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðäûãäà èêè ìèëéîí áåø éöç ìèí àëûí-
ñûí.
4 1) À > 117 834 øÿðòèíè þäÿéÿí ÿí êè÷èê ÿäÿäè éöçìèíëèêëÿðÿ âÿ îíìèí-
ëèêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûí.
2) Éöçëöêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðäûãäà 4700 àëûíàí ÿí áþéöê âÿ ÿí
êè÷èê ÿäÿäè éàçûí.
5 1) 182723 ÿäÿäèíè éöçëöêëÿðÿ âÿ ìèíëèêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûí. Éó-
âàðëàãëàøäûðìàäàí àëûíàí ÿäÿäëÿðëÿ 182723-ö ìöãàéèñÿ åäèí. Ôèêðèíèçè
öìóìèëÿøäèðÿðÿê éàçûí.
2) 41À7Á8 àëòûðÿãÿìëè ÿäÿäèíäÿ À + Á =7- ä è ð . À âÿ Á-íèí éåðèíÿ åëÿ
ðÿãÿìëÿð éàçûí êè, îíìèíëèêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðäûãäà 420 ìèí
àëûíñûí.
6 ßäÿä îõó öçÿðèíäÿ ìîäåëëÿøäèðèëìèø éóâàðëàãëàøäûðìàíû áèð íå÷ÿ
úöìëÿ èëÿ éàçûëû îëàðàã òÿãäèì åäèí.

1 000 1 500 2 000

7 5675, 2789, 7543 ÿäÿäëÿðèíèí éöçëöêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûëìàñûíû

íöìóíÿéÿ óéüóí îëàðàã ÿäÿä îõó öçÿðèíäÿ ìîäåëëÿøäèðèí.

5675 » 5700
5600 5675 5700

16
 ×îõëóãëàð
Øÿêèëäÿ ùÿíäÿñè ôèãóðëàð òÿñâèð îëóíìóøäóð. Áàøãà
ñþçëÿ äåñÿê, øÿêèëäÿ ùÿíäÿñè ôèãóðëàð ÷îõëóüó
òÿñâèð îëóíìóøäóð. Ùÿð áèð ôèãóð áó ÷îõëóüóí
åëåìåíòèäèð.
×îõëóãëàð îíëàðû òÿøêèë åäÿí åëåìåíòëÿðÿ ýþðÿ àä-
ëàíûð. Ìÿñÿëÿí, ùÿíäÿñè ôèãóðëàð ÷îõëóüó, ñàìèò ùÿðôëÿð ÷îõëóüó, úöò ÿäÿäëÿð ÷îõ-
ëóüó âÿ ñ. ×îõëóãëàð ëàòûí ÿëèôáàñûíûí áþéöê ùÿðôëÿðè èëÿ èøàðÿ åäèëèð âÿ ÷îõëóüóí
åëåìåíòëÿðè áþéöê ìþòÿðèçÿ “{}” äàõèëèíäÿ éàçûëûð.
Ìÿñÿëÿí, áèððÿãÿìëè òÿê ÿäÿäëÿð ÷îõëóüó: À = {1, 3, 5, 7, 9}
3 ÿäÿäèíèí À ÷îõëóüóíà äàõèë îëìàñû ““ èøàðÿñèíèí êþìÿéèëÿ 3À êèìè éàçû-
ëûð, “3 ÿäÿäè À ÷îõëóüóíà äàõèëäèð” êèìè îõóíóð. “6 ÿäÿäè áó ÷îõëóüà äàõèë
äåéèë” ôèêðè ““ èøàðÿñèíèí êþìÿéè èëÿ 6À êèìè éàçûëûð.
×îõëóüóí åëåìåíòëÿðèíèí ñàéû ñîíëó âÿ éà ñîíñóç îëà áèëÿð.
Ìÿñÿëÿí, ñàèò ùÿðôëÿð ÷îõëóüó - À = {à,ÿ,å,û,è,þ,î,ó,ö} ñîíëó, íàòóðàë ÿäÿäëÿð
÷îõëóüó - Í = {1,2,3,...} èñÿ ñîíñóçäóð.
Ùå÷ áèð åëåìåíòè îëìàéàí ÷îõëóã áîø ÷îõëóã àäëàíûð. Ìÿñÿëÿí, Àéäà éàøàéàí
àäàìëàð ÷îõëóüó, 15-äÿí 20-éÿ ãÿäÿð ÿäÿäëÿð àðàñûíäà 7-éÿ áþëöíÿí ÿäÿäëÿð
÷îõëóüó. Áîø ÷îõëóãëàð “Æ “ èøàðÿñèíèí êþìÿéè èëÿ éàçûëûð.

1 1) Òÿêëèêëÿð ìÿðòÿáÿñèíäÿêè ðÿãÿìè 5 îëàí èêèðÿãÿìëè ÿäÿäëÿð ÷îõëó-

üóíó éàçûí.
2) Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿí êå÷ÿí ÷àé àäëàðûíäàí èáàðÿò áåø åëåìåíòëè
÷îõëóã éàçûí.
3) Åëåìåíòëÿðèíèí áèð íå÷ÿñè êâàäðàò, ðîìá, äàèðÿ êèìè éàçûëìûø ÷îõ-
ëóüó íåúÿ àäëàíäûðàðäûíûç? Áó ÷îõëóüà äàõèë îëà áèëÿí äàùà èêè ôèãóðóí
àäûíû ÿëàâÿ åäèí.

2 Âåðèëÿí åëåìåíòèí ÷îõëóüà àèä îëóá-îëìàäûüûíû ìöâàôèã èøàðÿëÿðèí êþ-

ìÿéè èëÿ éàçûí:
- ýþáÿëÿê - Ì ùÿðôè èëÿ èøàðÿ åäèëìèø ìåéâÿëÿð ÷îõëóüóíà;
- þðäÿê - Å ùÿðôè èëÿ èøàðÿ åäèëìèø åâ ãóøëàðû ÷îõëóüóíà;
- 28 - Ú ùÿðôè èëÿ èøàðÿ åäèëìèø èêèðÿãÿìëè úöò ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóíà;
- 328 - Ä ùÿðôè èëÿ èøàðÿ åäèëìèø 9-à áþëöíÿí ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóíà;

3 Àøàüûäà âåðèëÿíëÿðäÿí ùàíñûíà áîø ÷îõëóã äåìÿê îëàð? Áîø ÷îõëóãëàðà

àèä äàùà èêè íöìóíÿ ýþñòÿðèí.
1) 5à ñèíôèíäÿ îõóéàí 3 éàøëû óøàãëàð;
2) äþðäàéàãëû òîéóãëàð;
3) Ú ùÿðôè èëÿ áàøëàéàí ãûç àäëàðû;
4) 15-äÿí áþéöê, 20-äÿí êè÷èê îëàí âÿ 13-ÿ ãàëûãñûç áþëöíÿí ÿäÿäëÿð.

17
 ×îõëóãëàð
Áÿðàáÿð ÷îõëóãëàð. Àëò ÷îõëóãëàð
÷îõëóãëàð.;1. ßýÿð Á ÷îõëóüóíóí ùÿð áèð
åëåìåíòè, ùÿì äÿ À ÷îõëóüóíà äàõèëäèðñÿ, îíäà Á
÷îõëóüóíà À ÷îõëóüóíóí àëò ÷îõëóüó äåéèëèð. Ìÿ-
À Á
ñÿëÿí, Á äöçáóúàãëûëàð ÷îõëóüó À äþðäáóúàãëûëàð
÷îõëóüóíóí àëò ÷îõëóüóäóð. Áó ôèêèð “Ì“ èøàðÿñèíèí
(÷îõëóüóí ÷îõëóüà äàõèë îëìàñû) êþìÿéè èëÿ Á Ì À
êèìè éàçûëûð.
Ùÿð áèð ÷îõëóã þçöíöí àëò ÷îõëóüóäóð: À Ì À
Áîø ÷îõëóã èñòÿíèëÿí ÷îõëóüóí àëò ÷îõëóüóäóð: Æ Ì À
2. ßýÿð À ÷îõëóüóíóí áöòöí åëåìåíòëÿðè Á ÷îõëóüóíà äàõèëäèðñÿ âÿ åéíè çà-
ìàíäà Á ÷îõëóüóíóí áöòöí åëåìåíòëÿðè À ÷îõëóüóíà äàõèë îëàðñà, îíäà áó
÷îõëóãëàð áÿðàáÿð ÷îõëóãëàð àäëàíûð. Yÿni À Ì B vÿ Á Ì À isÿ, onda A= B.
Ìÿñÿëÿí, À = {2,4,6,8} âÿ Á = {8,6,4,2} ÷îõëóãëàðûíûí åëåìåíòëÿðè éàëíûç
äöçöëöøëÿðè èëÿ ôÿðãëÿíèð. À âÿ Á áÿðàáÿð ÷îõëóãëàðäûð âÿ À = Á êèìè éàçûëûð.
4 Ùàíñû ÷îõëóã äèýÿð ÷îõëóüóí àëò ÷îõëóüóäóð?
1) Ì - úöò ÿäÿäëÿð ÷îõëóüó, Ë - 4-ÿ ãàëûãñûç áþëöíÿí ÿäÿäëÿð ÷îõëóüó.
2) Ñ - ñèíèôäÿêè ãûçëàð ÷îõëóüó, Ð - ñèíèôäÿêè øàýèðäëÿð ÷îõëóüó.
3) Å - åâ ãóøëàðû ÷îõëóüó, Ï - òîéóãëàð ÷îõëóüó.
5 À = {11, 22, 33, 44, 55, 66, 77, 88, 99} ÷îõëóüó âåðèëìèøäèð.
1) À ÷îõëóüóíó íåúÿ àäëàíäûðìàã îëàð?
2) À ÷îõëóüó ùàíñû ÷îõëóãëàðûí àëò ÷îõëóüóäóð? Èøàðÿëÿðëÿ éàçûí:
à) Á - 11-ÿ áþëöíÿí ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóíóí
á) Ú - èêèðÿãÿìëè ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóíóí
ú) Ä - òÿê ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóíóí
6 Ä - ÷îõëóüó òÿêëèêëÿð ìÿðòÿáÿñèíäÿêè âàùèäëÿðèí ñàéû îíëóãëàð ìÿðòÿáÿ-
ñèíäÿêè âàùèäëÿðèí ñàéûíäàí 3 âàùèä áþéöê îëàí èêèðÿãÿìëè ÿäÿäëÿð ÷îõ-
ëóüóäóð. Áó ÷îõëóüóí íå÷ÿ åëåìåíòè âàð?
7 1) 3, 4, 5, 6 ðÿãÿìëÿðèíèí ùÿð áèðèíäÿí áèð äÿôÿ èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ éàçûëàí
äþðäðÿãÿìëè ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóíóí íå÷ÿ åëåìåíòè âàð?
2) À = {ñ,ì,ÿ,í,è} ùÿðôëÿð ÷îõëóüó èëÿ ùàíñû ñþçëÿðè éàçìàã îëàð?
ìÿí, ñèì, ñÿí, ÿñèð ñþçëÿðèíèí ùÿðôëÿð ÷îõëóüóíó èøàðÿ åäèí âÿ À ÷îõ-
ëóüóíóí àëò ÷îõëóüó îëóá-îëìàäûüûíû éàçûí.

8 Ìèíàéÿ õàëà äåéèð êè, îíëàðûí àèëÿñè 1976-úû èëäÿí áàøëàéàðàã 14 èë ÿð-
çèíäÿ ùÿð èë éàéû Øóøàäà äèíúÿëÿðäèëÿð. Ìèíàéÿ õàëàýèëèí àèëÿñèíèí Øó-
øàäà äèíúÿëäèéè èëëÿðè ýþñòÿðÿí ÷îõëóüó éàçûí. 1993-úö èë áó ÷îõëóüà
àèääèðìè? Àøàüûäà âåðèëìèø Á âÿ Ú ÷îõëóãëàðûíäàí ùàíñû áó ÷îõëóüóí
àëò ÷îõëóüóäóð? Áó ÷îõëóüóí àëò ÷îõëóüó îëàí äàùà èêè ÷îõëóã äà ñèç
éàçûí.
Á = {1993, 1998, 1999} Ú = {1981, 1984, 1987}
18
 ×îõëóãëàð
×îõëóãëàðûí áèðëÿøìÿñè:
×îõëóãëàðûí áèðëÿøìÿñè À = {2,4,6,8,10,12,14,16,18,20} ÷îõëóüó 1-äÿí
20-éÿ ãÿäÿð ÿäÿäëÿð àðàñûíäàí 2-éÿ ãàëûãñûç áþëöíÿí ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóäóð.
Á = {3,6,9,12,15,18} 1-äÿí 20-éÿ ãÿäÿð ÿäÿäëÿð àðàñûíäàí 3-ÿ ãàëûãñûç áþëö-
íÿí ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóäóð. Ú = {2,3,4,6,8,9,10,12,14,15,16,18,20} 1-äÿí 20-éÿ
ãÿäÿð ÿäÿäëÿð àðàñûíäàí 2-éÿ âÿ éà 3-ÿ ãàëûãñûç áþëöíÿí ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóäóð.
Ú ÷îõëóüó À âÿ Á ÷îõëóüóíóí áèðëÿøìÿñèäèð. ×îõëóãëàðûí áèðëÿøìÿñè ““
èøàðÿñèíèí êþìÿéèëÿ éàçûëûð: Ú =ÀÁ = {2,3,4,6,8,9,10,12,14,15,16,18,20}.
Èêè ÷îõëóüà äàõèë îëàí áöòöí åëåìåíòëÿðäÿí òÿøêèë îëóíìóø ÷îõëóüà áó
÷îõëóãëàðûí áèðëÿøìÿñè äåéèëèð.
Ùÿð èêè ÷îõëóüà äàõèë îëàí åëåìåíò îíëàðûí áèðëÿøìÿñèíÿ áèð äÿôÿ éàçûëûð.
×îõëóãëàðûí êÿñèøìÿñè
êÿñèøìÿñè: À ÷îõëóüó 1-äÿí 20- 2-éÿ áþëöíÿí
À 3-ÿ áþëöíÿí
éÿ ãÿäÿð ÿäÿäëÿð àðàñûíäàí 2-éÿ áþëöíÿí 2 20 18 3 9
ÿäÿäëÿð ÷îõëóüó, Á ÷îõëóüó èñÿ 3-ÿ áþëöíÿí 16 414 6
Á
ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóäóð. Ä={6,12,18} ÷îõëóüó ùÿì 8 10 12 15
2-éÿ, ùÿì äÿ 3-ÿ áþëöíÿí ÿäÿäëÿð ÷îõëóüó îë- Ä
ìàãëà 6-éà áþëöíÿí ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóäóð. Ä ùÿì 2-éÿ, ùÿì
÷îõëóüó À âÿ Á ÷îõëóãëàðûíûí êÿñèøìÿñèíè ýþ- 3-ÿ áþëöíÿí
ñòÿðèð. Ä ÷îõëóüóíóí åëåìåíòëÿðè ùÿð èêè ÷îõëóüà àèääèð. Èêè ÷îõëóüóí ÿí àçû
áèð îðòàã åëåìåíòè âàðñà, áó ÷îõëóãëàð êÿñèøÿí ÷îõëóãëàðäûð. ×îõëóãëàðûí êÿ-
ñèøìÿñè ““ èøàðÿñèíèí êþìÿéè èëÿ éàçûëûð: Ä = À  Á ={6,12,18}
Èêè ÷îõëóüóí áöòöí îðòàã åëåìåíòëÿðèíäÿí òÿøêèë îëóíìóø ÷îõëóüà áó ÷îõ-
ëóãëàðûí êÿñèøìÿñè äåéèëèð.
×îõëóãëàðûí áèðëÿøìÿñèíè âÿ êÿñèøìÿñèíè Âåíí äèàãðàìû âàñèòÿñè èëÿ äàùà
àéäûí øÿêèëäÿ òÿãäèì åòìÿê îëàð.
9 Àøàüûäàêû äèàãðàìëàðäàí ùàíñû ÷îõëóãëàðûí áèðëÿøìÿñèíè, ùàíñû êÿñèøìÿ-
ñèíè ýþñòÿðèð?
à) Á á) À Á
À
Ú
10 À = {ÿ, ê, ù, è, ì}, Á = {ê, ÿ, à, ð, í} ùÿðôëÿð ÷îõëóüóíóí áèðëÿøìÿñèíè
âÿ êÿñèøìÿñèíè éàçûí. Áó ÷îõëóãëàðûí áèðëÿøìÿñèíÿ àèä îëàí ùÿðôëÿðëÿ ñþç-
ëÿð éàçûí.
11 à) Áèð ñèíèôäÿêè øàýèðäëÿðèí ùÿð áèðè èíýèëèñ âÿ àëìàí äèëëÿðèíäÿí ùå÷ îë-
ìàñà áèðèíè þéðÿíèð. Èíýèëèñ äèëèíè þéðÿíÿíëÿð 18 íÿôÿð, àëìàí äèëèíè þé-
ðÿíëÿð èñÿ 12 íÿôÿðäèð. Øàýèðäëÿðèí 6 íÿôÿðè ùÿì èíýèëèñ, ùÿì äÿ àëìàí
äèëèíè þéðÿíèð. Ñèíèôäÿ íå÷ÿ øàýèðä âàð? Áó øàýèðäëÿðäÿí íå÷ÿ íÿôÿðè éàë-
íûç èíýèëèñ äèëèíè þéðÿíèð? Âåíí äèàãðàìû èëÿ òÿãäèì åäèí.
á) 50-äÿí êè÷èê íàòóðàë ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóíà äàõèë îëàí, 5-ÿ áþëöíÿí ÿäÿä-
ëÿð ÷îõëóüóíó, 3-ÿ áþëöíÿí ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóíó, ùÿì 3-ÿ, ùÿì äÿ 5-ÿ
áþëöíÿí ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóíó Âåíí äèàãðàìû èëÿ òÿãäèì åäèí.
19
 ×îõëóãëàð
Âåíí äèàãðàìûíûí òÿòáèãè èëÿ ìÿñÿëÿ ùÿëëè/.
Ìÿñÿëÿ 1. 5à ñèíôèíèí îüëàíëàðûíäàí 5 íÿôÿðè ìÿêòÿáèí âîëåéáîë, 7 íÿôÿðè
èñÿ ôóòáîë äÿðíÿéèíèí öçâöäöð. Îíëàðäàí 3 íÿôÿðè ùÿì ôóòáîë, ùÿì äÿ âî-
ëåéáîë äÿðíÿéèíèí öçâöäöð. 5à ñèíôèíäÿí íå÷ÿ íÿôÿð áó äÿð-
íÿêëÿðäÿ ìÿøüóë îëóð?
1. Ùÿð èêè ÷îõëóüà àèä îëàí øàýèðäëÿðèí ñàéûíû Âåíí äèàãðà-
ìûíäà äàèðÿëÿðèí êÿñèøäèéè ùèññÿäÿ éåðëÿøäèðÿê.
2. Éàëíûç âîëåéáîë äÿðíÿéèíäÿ îëàíëàðûí ñàéû 2 íÿôÿð îëàúàã, ÷öíêè ãàëàí
3 íÿôÿð ùÿì âîëåéáîë, ùÿì äÿ ôóòáîë äÿðíÿéèíèí öçâëÿðèäèð.
3. Àíàëîæè îëàðàã éàëíûç ôóòáîë äÿðíÿéèíèí öçâëÿðèíèí ñàéû 4 íÿôÿð îëàúàã.
4. Èêè äÿðíÿêäÿêè øàýèðäëÿðèí ñàéû 2 + 4 + 3 = 9 íÿôÿð îëàúàã.
12 Bir sinfin şagirdləri arasında “Hansı yeməkləri xoşlayırsan: ət, yoxsa tərə-
vəz?” sualı ilə aparılan sorğunun nəticələrinə görə 6 íÿôÿð òÿðÿâÿç, 12 íÿ-
ôÿð ÿò éåìÿêëÿðèíè õîøëàéûð. Îíëàðäàí 4 íÿôÿðè ùÿì òÿðÿâÿç, ùÿì äÿ ÿò
éåìÿêëÿðèíè õîøëàäûãëàðûíû áèëäèðìèøäèð. Óøàãëàðäàí íå÷ÿ íÿôÿðè éàëíûç
ÿò éåìÿêëÿðèíè õîøëàéûð? Ñîðüó íå÷ÿ íÿôÿð àðàñûíäà êå÷èðèëìèøäèð?
13 Ìàüàçàäà (áèð ýöí ÿðçèíäÿ) àïàðûëàí ìöøàùèäÿëÿðÿ ýþðÿ àëûúûëàðäàí
12 íÿôÿðè ãàäûí àéàããàáûñû, 8 íÿôÿðè êèøè àéàããàáûñû àëäû. Îíëàðäàí 5 íÿ-
ôÿðè ùÿì ãàäûí, ùÿì äÿ êèøè àéàããàáûñû àëäû. Àëûúûëàðäàí íå÷ÿ íÿôÿðè éàë-
íûç êèøè àéàããàáûñû àëäû? Áèð ýöí ÿðçèíäÿ íå÷ÿ úöò àéàããàáû ñàòûëäû?
14 Âåíí äèàãðàìû äöçáóúàãëû âÿ äöçáóúàãëûíûí äàõè-
ëèíäÿ êÿñèøÿí äàèðÿëÿð êèìè äÿ âåðèëÿ áèëÿð. À
À = {2, 5,8,10,11,13,15,16,20,25,28,30,35,45,49,54}
÷îõëóüóíó øÿêèëäÿ âåðèëÿí Âåíí äèàãðàìûíäà òÿëÿá Ú Ä
Á
îëóíàí øÿðòëÿðÿ ýþðÿ éåðëÿøäèðèí. Á - 5-ÿ áþëöíÿí
ÿäÿäëÿð, Ú - úöò ÿäÿäëÿð, Ä - ùÿì 5-ÿ áþëöíÿí, ùÿì
äÿ úöò ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóäóð.
15 5 åëåìåíòè èêè êÿñèøÿí ÷îõëóqäà elÿ éåðëÿøäèðèí êè, ùÿð áèð ÷îõëóüà àèä
åëåìåíòëÿðèí ñàéû âåðèëÿí ãàéäàäà îëñóí (Âåíí äèàãðàìû èëÿ òÿãäèì åäèí).
1) áèðèíäÿ 2, äèýÿðèíäÿ 4 åëåìåíò; 2) ùÿð áèðèíäÿ 4 åëåìåíò;
3) ùÿð áèðèíäÿ 3 åëåìåíò; 4) áèðèíäÿ 4, äèýÿðèíäÿ 3 åëåìåíò.
16 5-úè ñèíèôäÿêè 28 øàýèðääÿí ùÿð áèðè éà Ñÿìÿä Âóðüóíóí, éà äà Áÿõòèéàð
Âàùàáçàäÿíèí ùå÷ îëìàñà áèð øåèðèíè ÿçáÿð áèëèð. Ñÿìÿä Âóðüóíóí øåèðèíè
áèëÿíëÿð 20 íÿôÿð, Áÿõòèéàð Âàùàáçàäÿíèí øåèðèíè áèëÿíëÿð èñÿ 16 íÿôÿðäèð.
Øàýèðäëÿðäÿí íå÷ÿñè ùÿì Ñÿìÿä Âóðüóíóí, ùÿì äÿ Áÿõòèéàð Âàùàáçà-
äÿíèí øåèðëÿðèíè ÿçáÿð áèëèð?
17 1-äÿí 30-à ãÿäÿð ÿäÿäëÿð àðàñûíäàí 2-éÿ áþëöíÿí, 3-ÿ áþëöíÿí, ùÿì 2-
éÿ, ùÿì äÿ 3-ÿ áþëöíÿí ÿäÿäëÿðè Âåíí äèàãðàìû èëÿ òÿãäèì åäèí.
20
 Íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí òîïëàíìàñû âÿ ÷ûõûëìàñû
à + á = ú áÿðàáÿðëèéèíäÿ à âÿ á-éÿ òîïëàíàíëàð, ú-éÿ îíëàðûí úÿìè äåéèëèð.
Òîïëàìàíûí éåðäÿéèøìÿ õàññÿñè. à + á = á + à.
47 + 43 = 43 + 47
Òîïëàíàíëàðûí éåðèíè äÿéèøäèêäÿ úÿì äÿéèøìèð.
Òîïëàìàíûí ãðóïëàøäûðìà õàññÿñè: (à + á) + ú = à + (á + ú)
(57 + 84) + 16 = 57 + (84 + 16)
Òîïëàìàíûí õàññÿëÿðè ùåñàáëàìàëàðû ÿëâåðèøëè öñóëëà àïàðìàüà êþìÿê
åäèð. Íöìóíÿ: 37 + 24 + 63 = 37 + 63 + 24 =100 + 24 = 124
50 + 37 + 63 = (50 + 37) + 63 = 50 + (37 + 63) = 50 + 100 = 150

1 Òîïëàìà ÿìÿëèíèí õàññÿëÿðèíè òÿòáèã åäèí.

à) Éåðäÿéèøìÿ õàññÿñèíè á) Ãðóïëàøäûðìà õàññÿñèíè
а + е; б + д + а е + б + д; ъ + б + е + а
ú) Äÿéèøÿíëÿðèí âåðèëÿí ãèéìÿòëÿðèíäÿ éàçûëûøëàðûíûçûí äîüðó îëäóüóíó
éîõëàéûí. а = 85, б = 54, = 32, д = 43, е = 66
2 ßëâåðèøëè öñóëëà ùåñàáëàéûí.
25 + 66 + 35 + 34 = 25 + 35 + 66 + 34 = (25 + 35) + (66 + 34) =
éåðäÿéèøìÿ ãðóïëàøäûðìà
= 60 + 100 = 160
123 + 238 + 77 + 22 561 + 289 + 39 + 211
291 + 56 + 209 + 24 889 + 111 + 432 + 68
3 Áèð òîï ïàð÷àäàí 1-úè ýöí 56 ì, 2-úè ýöí 45 ì, ö÷öíúö ýöí èñÿ áó èêè
ýöíäÿ ñàòûëäûüû ãÿäÿð ïàð÷à ñàòûëäû. 3 ýöíäÿ úÿìè íå÷ÿ ìåòð ïàð÷à ñàòûëäû?
4 Ñÿèäèí, Ñàìèðèí âÿ Åëìèðèí áèðëèêäÿ 56 ìàíàò ïóëó âàð. Ñÿèäèí ïóëó Åëìèðèí
ïóëóíäàí 2 äÿôÿ ÷îõäóð. Åëìèðèí ïóëó Ñàìèðèí ïóëóíäàí 8 ìàíàò àçäûð. Îí-
ëàðûí ùÿð áèðèíèí àéðûëûãäà íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð?
5 Ïàëèíäðîì ÿäÿäëÿð saüdan sola âÿ ñîëäàí ñàüà oxunuøu eyni olan ÿdÿd-
lÿrdir. Ìÿñÿëÿí, 242, 1991 âÿ ñ. Âåðèëÿí ÿäÿäëÿ îíóí òÿðñèíÿ éàçûëûøûíäàí
àëûíàí ÿäÿäè òîïëàìàãëà ïàëèíäðîì ÿäÿä àëìàã îëàð. Áó ãàéäà èëÿ ïàëèí-
äðîì ÿäÿä áèð âÿ éà äàùà ÷îõ àääûìäà àëûíà áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, 124 ÿäÿ-
äèíäÿí 1-úè (124+421=545), 568 ÿäÿäèíäÿí 2-úè, 87 ÿäÿäèíäÿí 4-úö,
98 ÿäÿäèíäÿí 24-úö àääûìäà ïàëèíäðîì ÿäÿä àëûíûð. Âåðèëÿí ÿäÿäëÿðäÿí
ïàëèíäðîì ÿäÿäëÿð àëûí.
568 1433
+ 865 + 3341 1) 568 2) 275 3) 384 4) 637
5) 846 6) 2834 7) 69 8) 166
1433 4774
6 1 êã éàü, 1 êã ïåíäèð âÿ 2 êã ÿòÿ 25 ìàíàò ïóë âåðèëìèøäèð. 1 êã éàü,
1 êã ïåíäèð âÿ 3 êã ÿòÿ âåðèëÿí ïóë èñÿ 33 ìàíàòäûð. 1 êã éàü 1 êã ïåí-
äèðäÿí 3 ìàíàò áàùàäûðñà, 1 êã ïåíäèðèí ãèéìÿòè íÿ ãÿäÿðäèð?
7 Ðÿíýëè õàíàëàðûí éåðèíÿ óéüóí ÿäÿäëÿðè éàçûí.
(207 + )+118 = 207+(126 + ) (1405 + 348) + = + (348+902)
21
 Íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí òîïëàíìàñû âÿ ÷ûõûëìàñû
à  á = ú áÿðàáÿðëèéèíäÿ à-éà àçàëàí, á-éÿ ÷ûõûëàí, ú-éÿ èñÿ ôÿðã äåéèëèð.
Íàòóðàë ÿäÿäëÿðè ÷ûõàðêÿí àçàëàí ÷ûõûëàíäàí êè÷èê îëìàìàëûäûð. ×ûõìà
ÿìÿëèíè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí àøàüûäàêû ãàéäàëàðû áèëìÿê ôàéäàëûäûð.
а  б  ъ = а  (б + ъ)
а + б  ъ = (а + б)  ъ = (а  ъ) + b = а + (b  ъ)
45 — 12 — 9 = 33 — 9 = 24
45 — 12 — 9 = 45 — (12 + 9) = 45  21 = 24
56 + 23 — 16 = (56 — 16) + 23 = 40 + 23 = 63
56 + 23 — 16 = 56 + (23 16) = 56 + 7 = 63

8 Ìèñàëëàðû éóõàðûäà âåðèëÿí ãàéäàëàðû òÿòáèã åòìÿêëÿ ùÿëë åäèí.

8237  1224  313 3555  2333  222
897 + 222  122 958 + 126  58
9 1) Áèðèíúè ðÿôäÿ 42 êèòàá, èêèíúè ðÿôäÿ áóíäàí 23 êèòàá ÷îõ, ö÷öíúö ðÿôäÿ
èñÿ áèðèíúè âÿ èêèíúè ðÿôäÿêèëÿðèí úÿìè ãÿäÿð êèòàá âàð. Ö÷ ðÿôäÿ áèðëèêäÿ
íå÷ÿ êèòàá âàð?
2) Ö÷ éåøèêäÿ 185 êã íàð âàð. Áèðèíúè éåøèêäÿ 62 êã, èêèíúèäÿ áóíäàí
14 êã àç íàð âàð. Ö÷öíúö éåøèêäÿ íå÷ÿ êèëîãðàì íàð âàð?
10 Åëõàí ÿìè åéíè ýöíäÿ 345 ìàíàò ìààø àëûá âÿ 500 ìàíàò äà ëîòåðåéà
èëÿ óäóá. Î, ïóëóíóí 50 ìàíàòûíû àèëÿ öçâëÿðèíÿ àëäûüû ùÿäèééÿëÿðÿ, 85
ìàíàòûíû èñÿ ÿðçàüà õÿðúëÿäè. Àøàüûäàêû èôàäÿëÿðäÿí ùàíñûíûí ãèéìÿòè
Åëõàí ÿìèíèí ïóëóíóí ãàëàí ìÿáëÿüèíÿ óéüóí äåéèë?
1) 345 + 500  50  85 2) (500 + 85)  (50 + 345) 3) (500 + 345)  (85 + 50)
11 Ìöãàéèñÿ åäèí.
1) 312 + 245  112 437  89  37
2) 2455 + (1322  96) (2455  96) + 1322
12 Àøàüûäàêû ôèêèðëÿðè íöìóíÿëÿð öçÿðèíäÿ èçàù åäèí.
1) “Òîïëàíàíëàðäàí áèðè íÿ ãÿäÿð àðòàðñà, úÿì äÿ áèð î ãÿäÿð àðòàð”
2) “×ûõûëàí íÿ ãÿäÿð àðòàðñà, ôÿðã äÿ áèð î ãÿäÿð àçàëàð”
3) “Àçàëàí íÿ ãÿäÿð àðòàðñà, ôÿðã äÿ áèð î ãÿäÿð àðòàð.”
13 Ìþâúóä ãàíóíâåðèúèëèéÿ ýþðÿ bÿlÿdiyyÿ sÿdri âÿçèôÿñèíÿ íàìèçÿä ÿí
àçû áöòöí ñå÷èúèëÿðèí éàðûñûíäàí áèð íÿôÿð ÷îõ ñàéäà ñå÷èúèíèí ñÿñèíè ãà-
çàíàðñà, áó âÿçèôÿéÿ ñå÷èëÿ áèëÿð. Êå÷èðèëÿúÿê éåíè ñå÷êèëÿðäÿ íàìèçÿä
ÿí àçû 80421 ñÿñ òîïëàìàëûäûð. Áó ñå÷êèëÿðäÿ úÿìè íå÷ÿ ñå÷èúèíèí èøòèðàêû
íÿçÿðäÿ òóòóëóð?

22
 Íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí òîïëàíìàñû âÿ ÷ûõûëìàñû
14 Ùåñàáëàéûí.
768 012 + 28 200 671 700  65 901
75 243 + 9 465 700 000  14 215
15 Àøàüûäàêû ìèñàëëàðà ýþðÿ ùàíñû ôèêðè öìóìèëÿøäèðìÿê îëàð? Àçàëàíû
ñàáèò ñàõëàìàãëà ÷ûõûëàíûí äÿéèøäèéè áèð íå÷ÿ ìèñàë éàçûí. Íÿòèúÿëÿðÿ
ýþðÿ ôèêðèíèçè áèð íå÷ÿ úöìëÿ èëÿ èçàù åäèí.
234543 407213 564271 672318
   
112465 112465 112465 112465
16 1) Åëÿ èêè ìöõòÿëèô áåøðÿãÿìëè ÿäÿäèí úÿìèíè éàçûí êè, úÿì ÿí êè÷èê
îëñóí.
2) Åëÿ èêè ìöõòÿëèô áåøðÿãÿìëè ÿäÿäèí úÿìèíè éàçûí êè, úÿì áåøðÿ-
ãÿìëè îëìàãëà ÿí áþéöê îëñóí. 3 íöìóíÿ éàçûí.
17 Ôàáðèê èñòåùñàë åòäèéè óøàã àéàããàáûëàðûíûí ñàòûøû ö÷öí ÿí àçû 5 ìàüàçà
èëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàìàüû ïëàíëàøäûðûð. Ñàòûø öçðÿ ìåíåúåðëÿð 10 áþéöê
ìàüàçàíûí êå÷ÿíèëêè íÿòèúÿëÿðèíè àðàøäûðìûø âÿ àøàüûäàêû úÿäâÿëè òÿðòèá
åòìèøëÿð.
Ìàüàçàíûí Êå÷ÿí èë ñàòûëàí Ìàüàçàíûí Êå÷ÿí èë ñàòûëàí
àäû àéàããàáûëàðûí ñàéû àäû àéàããàáûëàðûí ñàéû
Úàùàí 112 800 Êàðóñåë ¹1 2 700
Ñÿééàù 4650 Êàðóñåë ¹2 59 650
Òàê-òóê 12 700 4 ôÿñèë 84 500
ßêèç ãàðäàøëàð 21 000 Êþðïö 36 670
Àëÿì 412 000 Ãàëà 345 450
1) Ñàòûø íÿòèúÿëÿðèíè àðòàí ñûðà èëÿ äöçñÿê, Êþðïö ìàüàçàñûíûí àäû ùàíñû
ìàüàçàäàí ñîíðà éàçûëìàëûäûð?
2) Ôàáðèêèí ùàíñû ìàüàçàëàðëà ìöãàâèëÿ áàüëàìàñûíûí åùòèìàëû äàùà
áþéöêäöð?
3) “Úàùàí, Àëÿì âÿ Ãàëà ìàüàçàëàðûíûí ñàòäûüû àéàããàáûëàðûí áèðëèêäÿ
ñàéû 1 ìèëéîí úöòäÿí ÷îõäóð” ôèêðè äîüðóäóðìó? Ùåñàáëàìàëàðëà èçàù
åäèí.
4) Óøàã àéàããàáûñû ñàòûøûíà ýþðÿ 2-úè éåðäÿ îëàí ìàüàçà ÿí àçû äàùà íÿ
ãÿäÿð àéàããàáû ñàòñàéäû, 1-úè éåðäÿ îëàí ìàüàçàíû ãàáàãëàéàðäû?
5) Áó ìàüàçàëàð áèðëèêäÿ úÿìè íå÷ÿ úöò àéàããàáû ñàòìûøëàð? Ùåñàáëàìàëàðû
êàëêóëéàòîðëà éåðèíÿ éåòèðèí. Áèð-áèðèíèçèí íÿòèúÿëÿðèíè éîõëàéûí.

23
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 ßäÿäëÿðè ðÿãÿìëÿðëÿ éàçûí âÿ àðòìà ñûðàñû èëÿ äöçöí.
12 ìèëéîí 465 ìèí 340; éöç àëòìûø áåø ìèí ö÷ éöç ãûðõ äîããóç;
3 ìèëéàðä; 4000 éöçëöê; 255 ìèí 300; 1270 îíëóã; 450 ìèí

2 Êàëêóëéàòîðäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ùåñàáëàéûí.

1) 245 125 + 13245 + 55 209 5) 14 000  1 259  436
2) 4 400 + 600 + 1070 + 130 6) 62 000  12 735  249
3) 2060 + 25 + 440 + 2975 440 7) 16 600  7 600  459
4) 2073 + 127 + 225 + 1775 8) 12 400  8 400  2515
3 Ö÷ ìöõòÿëèô éåääèðÿãÿìëè ÿäÿäèí úÿìè 4 500 000-äèð. Áó ÿäÿäëÿðäÿí
ÿí áþéöéö ÿí ÷îõó íå÷ÿ îëà áèëÿð?

4 Éåðäÿí Ýöíÿøÿ ãÿäÿð îëàí ìÿñàôÿ îðòà ùåñàáëà 149 000 000 êì, Éåðäÿí
Àéà ãÿäÿð îëàí ìÿñàôÿ îðòà ùåñàáëà 382 240 êì-äèð. Éåðäÿí Àéà ãÿäÿð
ìÿñàôÿ Éåðäÿí Ýöíÿøÿ ãÿäÿð îëàí ìÿñàôÿäÿí íÿ ãÿäÿð àçäûð?

5 Áöäúÿäÿí 2 àé ÿðçèíäÿ õÿðúëÿíÿí 1000000000 ìàíàòûí éàðûñû òÿùñèë,

ñÿùèééÿ ñàùÿëÿðèíÿ âÿ ñîñèàë åùòèéàúëàðà ñÿðô îëóíìóøäóð. Áó ìÿãñÿäëÿð
ö÷öí õÿðúëÿíÿí ïóë ìÿáëÿüè ùàããûíäà äåéèëìèø ùàíñû ôèêèð äîüðóäóð?
à) áåø ìèëéîí ìàíàò á) ÿëëè ìèëéîí ìàíàò ú) áåø éöç ìèëéîí ìàíàò

6 Ìÿñÿëÿëÿðè èôàäÿ ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.

1) ßñìÿð êèòàáûí 32 ñÿùèôÿñèíè îõóìóøäóð. Î áóíäàí ñîíðà ùÿð ýöí 16
ñÿùèôÿ îõóéàðñà, íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà 192 ñÿùèôÿëèê êèòàáû îõóéóá ãóðòà-
ðàð?
2) Àíáàðäàêû 6 áþéöê ãóòóíóí ùÿð áèðèíäÿ 10000 ãÿëÿì, 3 îðòà þë÷öëö
ãóòóíóí ùÿð áèðèíäÿ 1000 ãÿëÿì, 8 êè÷èê þë÷öëö ãóòóíóí ùÿð áèðèíäÿ
100 ãÿëÿì âàð. Áó ãóòóëàðäà úÿìè íå÷ÿ ãÿëÿì âàð?

7 Âåðèëÿí áåø èôàäÿíèí ãèéìÿòèíèí 10-à áþëöíäöéöíÿ äèããÿò åäèí. Áó ãàéäà

èëÿ äàùà 2 èôàäÿ éàçûí.
1 + 2 + 3 + 4 = 10
6 + 7 + 8 + 9 = 30
11 + 12 + 13 + 14 = 50
16 + 17 + 18 + 19 = 70
21 + 22 + 23 + 24 = 90

8 Áàêûäà ñààò 12:00 îëäóãäà Ìèëàíäà ñààò 10:00 îëóð. Áàêû âàõòû èëÿ ñààò
10:00-äà ùàâàéà ãàëõàí òÿééàðÿ Ìèëàí âàõòû èëÿ 11:30-äà éåðÿ åíäè. Òÿééàðÿ
Áàêûäàí Ìèëàíà íå÷ÿ ñààòà ó÷äó?
24
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
Óçóíìöääÿòëè òàïøûðûã. Ëàéèùÿ èøè.
9 Úÿäâÿëäÿ Àçÿðáàéúàíäà èñòåùñàë îëóíàí öìóìè íåôò ùàñèëàòû âÿ áó ùàñèëàòäà
ÀÐÄÍØ-íèí ïàéû ýþñòÿðèëìèøäèð. ÀÐÄÍØ - Azÿrbaycan Respublikasû
Dþvlÿt Neft Øirkÿti (SOCAR) Azÿrbaycan ÿrazisindÿki neft vÿ qaz
yataqlarûnûn axtarûøû, kÿøfiyyatû vÿ iølÿnmÿsi, emalû vÿ nÿqli, qazûn daxili
vÿ xarici bazarlarda satûøû, habelÿ þlkÿ ÿrazisindÿ sÿnayenin vÿ ÿhalinin
tÿbii qazla tÿchizatû ilÿ mÿøüul olur. Úÿäâÿëÿ ýþðÿ ñóàëëàðà úàâàá âåðèí.
www.socar.az
Íåôò ùàñèëàòû - ìèí òîíëà
ÀÐÄÍØ-èí Àçÿðáàéúàí
Èëëÿð
ïàéû (öìóìè)
2010 8460 50796
2009 9543 50419
2008 8651 44527
2007 8801 42601
2006 8994 32273
2005 8967 22220
1) 2007, 2008, 2009-úó èëëÿðäÿêè íåôò ùà-
ñèëàòûíû òîíëàðëà ýþñòÿðÿí ÿäÿäëÿðè ìöõòÿ-
ëèô ôîðìàäà éàçûí.
2) Ùàíñû àðäûúûë èêè èëäÿ íåôò ùàñèëàòûíûí
ôÿðãè äàùà áþéöêäöð?
3) “2009 âÿ 2010-úó èëäÿ ùàñèë îëóíìóø
íåôòäÿí “ÀÐÄÍØ”-èí ïàéû òÿõìèíÿí 18
ìèëéîí òîíäóð”, ôèêðè äîüðóäóðìó?

4) “ßñðèí ìöãàâèëÿñè” íå÷ÿíúè èëäÿ èìçàëàíìûøäûð? Áó ëàéèùÿ ÷ÿð÷èâÿ-

ñèíäÿ èëê íåôò ùàñèëàòû íå÷ÿíúè èëÿ òÿñàäöô åäèð? Áàêû-Úåéùàí íåôò êÿ-
ìÿðè ùàããûíäà íÿ áèëèðñèíèç?

5) Azÿrbaycan Respublikasû Dþvlÿt Neft Fondu bildirir ki, 2011-ci

ilin éanvar-ìart aylarû ÿrzindÿ ôondun bödcÿ gÿlirlÿri òÿõìèíÿí
3260 milyon manàò, áödcÿ xÿrclÿri isÿ 1 400 milyon manàò tÿøkil
etmiødir. Áöäúÿ ýÿëèðè áöäúÿ õÿðúëÿðèíäÿí íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëìóøäóð?
Áó ÿäÿäè ñþçëÿ éàçûí.
Ìÿëóìàò www.oilfund.az ñàéòûíäàí ýþòöðöëìöøäöð.

25
 Äÿéèøÿíëè èôàäÿëÿð
ßäÿäè èôàäÿ - ÿìÿë èøàðÿëÿðè âÿ ìþòÿðèçÿëÿðèí êþìÿéèëÿ ÿäÿäëÿðäÿí tÿøkil
olunmuø èôàäÿëÿðÿ äåéèëèð.
Äÿéèøÿíëè èôàäÿ - ÿmÿl iøarÿlÿri vÿ ìþòÿðèçÿëÿðèí êþìÿéèëÿ ÿdÿdlÿrdÿn
vÿ ùÿðôëÿ iøarÿ edilmiø dÿyiøÿnlÿrdÿn tÿøkil olunmuø ifadÿlÿrdir.
Ìÿñÿëÿ: Êÿðèìèí îõóäóüó êèòàáëàðûí ñàéû Äèëàðÿíèí îõóäóüó êèòàáëàðûí
ñàéûíäàí 4 ÿdÿd ÷îõäóð. Êÿðèìèí îõóäóüó êèòàáëàðûí ñàéûíà óéüóí èôàäÿ
éàçûí.
Áèç Êÿðèìèí Äèëàðÿäÿí 4 êèòàá ÷îõ îõóäóüóíó áèëèðèê. Äèëàðÿíèí îõóäóüó
êèòàáëàðûí ñàéûíû èñÿ áèëìèðèê. Áó ñàéû äÿéèøÿí ãÿáóë åäÿðÿê н-ëÿ èøàðÿ
åäÿê. Áó ùàëäà, Êÿðèìèí îõóäóüó êèòàáëàðûí ñàéû н + 4 îëóð. Áó èôàäÿíèí
ãèéìÿòè н äÿéèøÿíèíèí ãèéìÿòèíäÿí àñûëû îëàðàã äÿéèøèð. Ìÿñÿëÿí, н = 8
îëäóãäà н + 4 èôàäÿñèíèí ãèéìÿòè 8 + 4 = 12-äèð.

1 Tÿklifi ifadÿ øÿklindÿ yazûn vÿ bu ifadÿnin qiymÿtini hesablayûn:

a) 46755 vÿ 3746 ÿdÿdlÿrinin cÿmindÿn 7698 ÷ûxûn;
b) 3253 vÿ 1349 ÿdÿdlÿrinin fÿrqinÿ 452 ÿlavÿ edin.
2 5à ñèíôèíäÿ îõóéàí øàýèðäëÿðäÿí 14 íÿôÿðè ãûç, ãàëàíëàðû îüëàíäûð.
Øàýèðäëÿðèí öìóìè ñàéûíà óéüóí äÿéèøÿíëè èôàäÿ éàçûí. Îüëàíëàðûí ñàéûíû
н ãÿáóë åäèí.
3 Äÿéèøÿíèí н = 12 ãèéìÿòèíäÿ èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòëÿðèíè ìöãàéèñÿ åäèí.
н+4 4+н н + 0 н  0 н  1 4 н  (4 + 1)
(н + 2) + 7 (н + 2) + 7 н6 27  н н  7 24  (н + 7)
4 1) Ëàëÿíèí а ìàíàò ïóëó âàð. Ñÿáèíÿíèí ïóëó Ëàëÿíèí ïóëóíäàí 3 ìàíàò,
Ðàñèìèí ïóëó èñÿ Ñÿáèíÿíèí ïóëóíäàí 5 ìàíàò ÷îõäóð. Ùàíñû èôàäÿ Ðà-
ñèìèí ïóëóíóí ìèãäàðûíû ýþñòÿðèð?
à) 5 + а  3 á) а + 3 + 5 ú) 5  а  3
2) Àâòîáóñäà н íÿôÿð ñÿðíèøèí âàð èäè. Íþâáÿòè äàéàíàúàãäà 6 ñÿðíèøèí
äöøäö, 8 íÿôÿð èñÿ ìèíäè. Àâòîáóñäà íå÷ÿ ñÿðíèøèí îëäó? Ñÿðíèøèíëÿðèí
ñàéûíû ýþñòÿðÿí èôàäÿíè éàçûí. н = 32 îëäóãäà ìÿñÿëÿíè ùÿëë åäèí.
5 À + Á = 10 îëàðñà, ÀÁ425 áåøðÿãÿìëè ÿäÿäèíäÿ À âÿ Á-íèí éåðèíÿ åëÿ
ðÿãÿìëÿð éàçûí êè, à) ÿí áþéöê ÿäÿä; á) ÿí êè÷èê ÿäÿä àëûíñûí. Áó ÿäÿä-
ëÿðèí ôÿðãèíè òàïûí.
6 Ìàüàçà ñàùèáè áèð ÷àíòà ö÷öí ñ ìàíàò þäÿìèøäèð. Î, ÷àíòàëàðû àëûø ãèé-
ìÿòèíÿ 1 ìàíàò ìàüàçà õÿðúëÿðèíè âÿ н ìàíàò ìàüàçà ýÿëèðèíè ÿëàâÿ åò-
ìÿêëÿ ñàòûð. Áèð ÷àíòàíûí ñàòûø ãèéìÿòèíè ýþñòÿðÿí èôàäÿíè éàçûí.
с = 24 ìàíàò, н = 5 ìàíàò îëàðñà, áèð ÷àíòàíûí ãèéìÿòèíè òàïûí.
7 н  7 + 10 èôàäÿñèíÿ óéüóí ìÿñÿëÿ éàçûí. н = 28 îëäóãäà èôàäÿíèí ãèé-
ìÿòèíè òàïûí.

26
 Äÿéèøÿíëè èôàäÿëÿð
8 À Á Ú × Ä Å ß Ô Ý Ü
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Úÿäâÿë ùÿðôëÿðÿ ãèéìÿòëÿð âåðèëìÿêëÿ

32 31 30 29 28 27

11 12 13 14 15 16
Ç

Ù
òÿðòèá åäèëìèøäèð.
Àäûíûçäàêû ùÿðôëÿðèí ãèéìÿòëÿðè úÿìèíè
É

Õ
н, ñîéàäûíûçäàêû ùÿðôëÿðèí ãèéìÿòëÿðè úÿ-
Â

ìèíè м ãÿáóë åòìÿêëÿ ùÿð áèðèíèç àäûíûçà

Û
âÿ ñîéàäûíûçà óéüóí îëàðàã н-èí, м-èí
Ö

È
âÿ м + н cÿminèí ãèéìÿòèíè òàïûí.
Ó

Æ
Ò

Ê
26 25 24 23 22 21 20 19 18 17
Ø Ñ Ð Ï Þ Î Í Ì Ë Ã
Ìÿñÿëÿí, ßëèçàäÿ Àêèô
Ñîéàäû: м = ß+Ë+È+Ç+À+Ä+ß = 7+18+14+32+1+5+7=84
Àäû: н = À + Ê + È + Ô = 1+16+14+8 = 39
м + н = 84 + 39 = 123
1) “м + н èôàäÿñèíèí ãèéìÿòè ùÿìèøÿ м-äÿí áþéöê îëàúàã” ôèêðè äîü-
ðóäóðìó?
2) м > н áÿðàáÿðñèçëèéè ùÿìèøÿ äîüðóäóðìó? Ñèíôèíèçäÿêè íöìóíÿëÿð
öçÿðèíäÿ áóíó àðàøäûðûí âÿ ôèêèðëÿðèíèçè ñþéëÿéèí.
3) 7+18+14+18+14 âÿ 3+7+2+24+1+31+13+18 èôàäÿëÿðè èëÿ þçöíö òÿã-
äèì åòìèø øàýèðäèí àäûíû âÿ ñîéàäûíû ìöÿééÿí åäèí.
4) м + н èôàäÿñèíèí ãèéìÿòè íÿäÿí àñûëû äåéèëäèð?
à) Øÿõñèí àäûíäàêû âÿ ñîéàäûíäàêû ùÿðôëÿðèí ñàéûíäàí
á) Øÿõñèí àäûíäàêû âÿ ñîéàäûíäàêû ùÿðôëÿðèí ÿëèôáà ñûðàñûíäàêû éåðèíäÿí
ú) Øÿõñèí îüëàí âÿ éà ãûç îëìàñûíäàí
5) м – н = 0 éàçûëûøûíû ñþçëÿ èôàäÿ åäèí. Ñèíôèíèçäÿêè àäëàð âÿ
ñîéàäëàð àðàñûíäà áåëÿ áèð ùàëà ðàñò ýÿëèíèðìè? Áó, ìöìêöí ùàë ñàéûëà
áèëÿðìè? Ôèêèðëÿðèíèçè éàçûí.

9 Âåðèëÿí øÿðòëÿðÿ ýþðÿ 2a + 3b + c + d èôàäÿñèíèí ãèéìÿòèíè ùåñàáëàéûí.

à - ÿí áþéöê èêèðÿãÿìëè ÿäÿääèð.
á - 18-äÿí ñîíðà ýÿëÿí èëê úöò ÿäÿääèð.
ú - ÿí êè÷èê ö÷ðÿãÿìëè ÿäÿääèð.
ä - îíëóãëàð ìÿðòÿáÿñè 2 îëàí ÿí êè÷èê ö÷ðÿãÿìëè ÿäÿääèð.

27
 Òîïëàìà âÿ ÷ûõìà ÿìÿëëÿðè. Òÿíëèêëÿð
Ìÿñÿëÿ. Íèýàð ãèéìÿòè 12 ìàíàò îëàí åëåêòðîí ãóëàãúûã àëìàã èñòÿéèð.
Îíóí 8 ìàíàòû âàð. Íèýàðà äàùà íå÷ÿ ìàíàò ëàçûìäûð?
Ìÿñÿëÿäÿ âåðèëÿí ìÿëóìàòëàðà óéüóí úÿäâÿë ãóðàã:
Åëåêòðîí ãóëàãúûüûí ãèéìÿòè - 12 ìàí
îëàí ïóë: 8 ìàí ÷àòìàéàí ïóë: x ìàí
1. Úÿäâÿëÿ óéüóí áÿðàáÿðëèéè ñþçëÿðëÿ éàçàã:
îëàí ïóë + ÷àòìàéàí ïóë = åëåêòðîí ãóëàãúûüûí ãèéìÿòè.
2. Ñþçëÿðè úÿäâÿëäÿêè ÿäÿäëÿðëÿ âÿ ùÿðôëÿ ÿâÿç åäÿê:
8 + x = 12 x = 12  8 x = 4 ìàí (÷àòìàéàí ïóë).
Òîïëàìà âÿ ÷ûõìàíûí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ìÿúùóëó
òàïìàã îëàð. а âÿ б âåðèëÿíëÿð, х ìÿúùóë ÿäÿääèð.
1. Ìÿúùóë òîïëàíàíû òàïàðêÿí úÿìäÿí ìÿëóì òîïëàíàí ÷ûõûëûð.
а + x = б ися, x = б  а
2. Ìÿúùóë àçàëàíû òàïìàã ö÷öí ôÿðã èëÿ ÷ûõûëàíû òîïëàìàã ëàçìäûð.
х  а = б ися, x = б + а \
3. Ìÿúùóë ÷ûõûëàíû òàïìàã ö÷öí àçàëàíäàí ôÿðãè ÷ûõìàã ëàçìäûð.
а  x = б ися, x = а  б

1 Ìÿñÿëÿëÿðÿ óéüóí ìîäåëëÿð ãóðóí. Ìîäåëëÿðè ñþçëÿðëÿ âÿ òÿíëèêëÿðëÿ

èôàäÿ åäèí.
1) Íÿðýèçèí 53 ìàíàò ïóëó âàð èäè. Ñòîëöñòö ëàìïà àëäûãäàí ñîíðà îíóí
39 ìàíàò ïóëó ãàëäû. Ñòîëöñòö ëàìïàíûí ãèéìÿòè íå÷ÿ ìàíàòäûð?
2) Bàéðàìãàáàüû 5-úè ñèíèôäÿ îõóéàí 38 øàýèðäèí áèð ùèññÿñè ìÿêòÿáèí
ùÿéÿòèíè òÿìèçëÿäè, ãàëàí 18 íÿôÿðè èñÿ àüàúëàðûí äèáèíè áåëëÿäè. Øàýèðä-
ëÿðäÿí íå÷ÿ íÿôÿðè ùÿéÿòè òÿìèçëÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëäó?
2 Úÿäâÿëëÿðÿ óéüóí ìÿñÿëÿëÿð ãóðóí âÿ ùÿëë åäèí.
1) 28 øàýèðä 2) 65 ì ïàð÷à
н øàýèðä 17 øàýèðä 41 м хм
3 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.
x + 18 = 65 82  x = 42 x  217 = 53
49  x = 21 x + 54 = 96 x  72 = 138
72 + x = 117 172  x = 63 x  153 = 42
4 Ìÿñÿëÿëÿðè òÿíëèê ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.
1) Ðàìèí âÿ Òàùèð åéíè ìîäåëëè òÿééàðÿ êîíñòðóêñèéàñû ãóðàøäûðûðäûëàð.
Òàùèð êîíñòðóêñèéàíû Ðàìèíäÿí 8 äÿãèãÿ òåç ãóðàøäûðäû. Ðàìèí áó èøÿ
22 äÿãèãÿ âàõò ñÿðô åòìèøñÿ, Òàùèð íÿ ãÿäÿð âàõò ñÿðô åòìèøäèð?
2) Òåëåôîíóí ãèéìÿòè 24 ìàíàò, òîçñîðàíëà òåëåôîíóí ãèéìÿòè àðàñûíäàêû
ôÿðã èñÿ 63 ìàíàòäûð. Òîçñîðàíûí ãèéìÿòè íå÷ÿ ìàíàòäûð?
28
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 Áèð óøàã áàü÷àñûíûí òèêèíòèñè èêè éöç ÿëëè ìèí ìàíàòà áàøà ýÿëìèøäèð. Áó
ìÿáëÿü ùàããûíäà äåéèëìèø ôèêèðëÿðäÿí ùàíñû äîüðóäóð?
1) éàðûì ìèëéîí 2) èêè ìèëéîí éàðûì 3) äþðääÿ áèð ìèëéîí

2 Êàíàäàíûí ÿðàçèñè äîããóç ìèëéîí äîããóç éöç ñÿêñÿí äþðä ìèí àëòû éöç
éåòìèø êâàäðàò êèëîìåòð, Àçÿðáàéúàíûí ÿðàçèñè ñÿêñÿí àëòû ìèí àëòû éöç
êâàäðàò êèëîìåòðäèð. Ùàíñû þëêÿíèí ÿðàçèñè äàùà áþéöêäöð âÿ íÿ ãÿäÿð
áþéöêäöð?
3 1) Áèð èø àäàìûíûí øÿõñè ùåñàáûíäà 458234 ìàíàò ïóë âàð. Áó èø àäà-
ìûíûí ìèëéîí÷ó îëìàñû ö÷öí îíà ÿí àçû äàùà íå÷ÿ ìàíàò ëàçûìäûð?
2) Øàýèðä ôèêðèíäÿ òóòäóüó ÿäÿäè ÿââÿëúÿ 18 âàùèä àðòûðûá, ñîíðà èñÿ àëû-
íàí úÿìäÿí 57 ÷ûõàðàã 17 àëäû. Øàýèðä ôèêðèíäÿ ùàíñû ÿäÿäè òóòìóøäóð?
4 1) Ö÷ àðäûúûë íàòóðàë úöò ÿäÿäèí úÿìè 420-äèð. Áó ÿäÿäëÿðäÿí ÿí êè÷è-
éèíè òàïûí.
2) Ùÿð áèðè þçöíäÿí ÿââÿëêèíäÿí 50 âàùèä áþéöê îëàí 3 íàòóðàë ÿäÿ-
äèí úÿìè 450-äèð. Áó ÿäÿäëÿðäÿí ÿí êè÷èéèíè òàïûí.
5 Éöçëöêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðäûãäà 35 600-ÿ áÿðàáÿð îëàí ÿí êè÷èê
âÿ ÿí áþéöê ÿäÿäè éàçûí.
6 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.
а + 12 = 43 92  к = 65 56 + x = 72
б  76 = 81 м  21 = 35 108  35 = д
121  x = 48 14 + x = 84 н + 63 = 91
7 Äÿéèøÿíëè èôàäÿëÿðÿ óéüóí ôèêèðëÿð éàçûí.
1) щ + 9 2) 12  x 3) щ  5

8 Åéíè ìîäåëäÿí îëàí ÷àíòàíû Àðèôÿ Ëÿòèôÿäÿí 4 ìàíàò áàùà, Êþíöë èñÿ
Àðèôÿäÿí 3 ìàíàò óúóç àëìûøäûð. Ëÿòèôÿíèí ÷àíòà ö÷öí âåðäèéè ïóëó x
ãÿáóë åòìÿêëÿ Êþíöëöí âåðäèéè ïóëó òàïìàã ö÷öí äÿéèøÿíëè èôàäÿ éàçûí.
Äÿéèøÿíÿ ìöõòÿëèô ãèéìÿòëÿð âåðìÿêëÿ èôàäÿíèí ãèéìÿòèíè òàïûí.

9 Ìîäåëëÿðÿ óéüóí òÿíëèê âÿ ìÿñÿëÿ ãóðóí.

ßëèíèí éàøû: 14 Îéóíëàðûí ñàéû: 21

Éàøëàðûí ôÿðãè: 4 Åëâèíèí éàøû: ? Ãàëèá îéóíëàð: 17 Ìÿüëóá îéóíëàð: ?

10 Àñëàí éåíè ôèëìèí ÚÄ-íè àëìàã èñòÿéèð. Î, ýöíäÿëèê õÿðúëÿðèíÿ ãÿíàÿò

åäÿðÿê 7 ìàíàò éûüûá. ÚÄ-íèí ãèéìÿòè èñÿ 15 ìàíàòäûð. Àñëàíà áó ôèë-
ìèí ÚÄ-íè àëìàã ö÷öí äàùà íå÷ÿ ìàíàò ëàçûìäûð?

29
 Âóðìà ÿìÿëè âÿ îíóí õàññÿëÿðè
а б ифадяси а вя б ядядляринин щасили, а вя б ися вуруглар адланыр.
а б, 7 а éàçûëûøëàðû uyüun olaraq аб, 7а êèìè äÿ éàçûëûð.
а  1 = а, èñòÿíèëÿí ÿäÿäè 1-ÿ âóðäóãäà ùàñèë ùÿìèí ÿäÿäÿ áÿðàáÿð îëóð.
а  0 = 0, âóðóãëàðäàí ùå÷ îëìàçñà áèðè 0-à áÿðàáÿð îëäóãäà ùàñèë äÿ ñûôðà
áÿðàáÿð îëóð.
Éåðäÿéèøìÿ õàññÿñè Ãðóïëàøäûðìà õàññÿñè Ïàéëàìà õàññÿñè:
аб=ба а  б  ъ = а  (б  ъ) = (а  б)  ъ а(б + ъ) = аб + аъ
54=45 6  5  4 = (6  5)  4 = 6  (5  4) а(б  ъ) = аб  аъ
8  (2 + 9) = 8  2 + 8  9

1 Øÿêèëäÿ 5à âÿ 5á ñèíèô øàýèðäëÿðèíèí èäìàí äÿðñèíäÿ ìåéäàí÷àäàêû

äöçöëöøëÿðè âåðèëìèøäèð. Èäìàí äÿðñèíäÿ ùÿð ñèíèôäÿí íå÷ÿ øàýèðä èøòèðàê
åäèð? Ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíè òîïëàìà âÿ âóðìà ÿìÿëëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ éàçûí.

5à 5á

7 + ... = 
4 + ... = 

2 ßëâåðèøëè öñóëëà ùåñàáëàéûí. Ìöìêöí îëàí ùàëëàðäà 2  5 = 10,

4  25 = 100, 8125 = 1000 ùàñèëëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèí.
6 . 12 . 30 1258 25  8  4
35 . 46 . 0 123456 4  35  3
4  47  25 2  8  125  4 10  43  10
5  2  7 2 5  7 75  63  0 7  8  1  125
3 а = 8, б = 12, ъ = 18 îëàðñà, èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè òàïûí.
1) а  (б + ъ) 2) б  (ъ – а) 3) б  а  ъ 4) 2  а  б  ъ
4 Ïÿðâèçýèëèí ùÿéÿòèíäÿ ùÿð úÿðýÿäÿ н ñàéäà îëìàãëà 2 úÿðýÿ ãûçûëýöë
êîëó âàð. Ùÿð êîëóí öçÿðèíäÿ м ñàéäà ýöë à÷ìûøäûð. Ãûçûëýöëëÿðèí öìóìè
ñàéûíà óéüóí ùÿðôè èôàäÿíè éàçûí. н = 8, м = 6 îëäóãäà èôàäÿíèí ãèé-
ìÿòèíè òàïûí.
5 Äþðäìÿðòÿáÿëè ìÿêòÿá áèíàñûíûí ùÿð ìÿðòÿáÿñèíäÿ 20 ñèíèô îòàüû, ùÿð
îòàãäà èñÿ 15 ïàðòà âàð. Áó ìÿêòÿáäÿ úÿìè íå÷ÿ ïàðòà âàð?
30
 Âóðìà ÿìÿëè âÿ îíóí õàññÿëÿðè
6 Õàíàëàðûí öìóìè ñàéûíû âóðìàíûí ïàéëàìà õàññÿñèíè òÿòáèã åòìÿêëÿ
òàïûí. 1) 2)

7 Äàìàëû äÿôòÿðäÿ õàíàëàðû ðÿíýëÿìÿêëÿ âóðìà ÿìÿëèíèí ïàéëàìà õàññÿ-

ñèíè èôàäÿ åäÿí ìîäåëëÿð ÷ÿêèí âÿ ùàñèëè áó ãàéäàíû òÿòáèã åòìÿêëÿ ùå-
ñàáëàéûí.
1) 6  (7 + 5) 2) (5 + 8)  4 3) 5  (10 + 6) 4) 3  (11 + 3/)
8 Âóðìàíûí ïàéëàìà õàññÿñèíè âóðóãëàðäàí áèðèíè úÿì âÿ éà ôÿðãëÿ èôàäÿ
åòìÿêëÿ ìöõòÿëèô úöð òÿòáèã åòìÿê îëàð. Ùàñèëëÿðè íöìóíÿéÿ óéüóí ÿë-
âåðèøëè öñóëëà òàïûí.
1) 4  27 = 4  (20 + 7) = 80 + 28 = 108 30  21 5  109
 
2) 4 27 = 4 (25 + 2) = 100 + 8 = 108 20  97 198  5
3) 4  27 = 4  (30  3) = 120  12 = 108 46  25 25  38
9 À øÿùÿðèíäÿí ñöðÿòè ñààòäà 85 êì, Á øÿùÿðèíäÿí èñÿ ñöðÿòè ñààòäà
105 êì îëàí èêè àâòîìîáèë åéíè âàõòäà ãàðøû-ãàðøûéà ùÿðÿêÿòÿ áàøëàäûëàð.
4 ñààòäàí ñîíðà áó àâòîìîáèëëÿð Ú øÿùÿðèíäÿ ýþðöøäöëÿð.
À âÿ Ú, Á âÿ Ú, À âÿ Á øÿùÿðëÿðè àðàñûíäàêû ìÿñàôÿíè òàïûí.
10 Ùàíñû èôàäÿ 8  98 ùàñèëèíÿ óéüóíäóð?
а) (8  90)  (8  8) á) (8  100) — (8  2) ú) (8  100) + (8  2)

11 4н èôàäÿñèíèí êþìÿéè èëÿ Åëìèðèí ùÿôòÿëèê ìààøûíû ùåñàáëàìàã îëàð.

4- áèð ñààòëûã ÿìÿê ùàããûíûí ìÿáëÿüèíè, н èñÿ èøëÿäèéè ñààòëàðûí ñàéûíû
ýþñòÿðèð. Åëìèð êå÷ÿí ùÿôòÿ 44 ñààò, áó ùÿôòÿ èñÿ 40 ñààò èøëÿìèøäèð. Åë-
ìèðèí èêè ùÿôòÿäÿ ãàçàíäûüû ïóëóí ìÿáëÿüèíè èêè öñóëëà òàïûí. Âóðìàíûí
ïàéëàìà õàññÿñèíè áó ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ èçàù åäèí.
12 Þí âÿ àðõà áëîêëàðäà åéíè ñàéäà êóá âàð. Ìîäåëëÿð öçÿðèíäÿ âóðìà
ÿìÿëèíèí õàññÿëÿðèíè òÿãäèì åäèí. Ùÿð áèð éàçûëûøû ðåàë ñèòóàñèéàéà
óéüuí èçàù åäèí.
1) 2)

13 Ìÿêòÿáäÿ øàýèðäëÿð ùÿð ýöí 4 ñààò îëìàãëà ùÿôòÿäÿ 5 ýöí âÿ èë ÿðçèíäÿ

34 ùÿôòÿ äÿðñ êå÷èðëÿð. Áó ìÿêòÿáèí øàýèðäëÿðè èë ÿðçèíäÿ íå÷ÿ ñààò äÿðñ
êå÷èðëÿð? Âóðìàíûí ãðóïëàøäûðìà õàññÿñèíèí òÿòáèãèíè áó ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè
öçÿðèíäÿ ýþñòÿðèí.
31
 Âóðìà ÿìÿëè âÿ îíóí õàññÿëÿðè
ßëâåðèøëè öñóëëà ùåñàáëàìà àïàðìàã ö÷öí âóðìàíûí ïàéëàìà õàññÿñèíèí
аб + аъ = а(б + ъ), аб  аъ = а(б  ъ) шяклиндя йазылышындан
истифадя етмяк сямяряли олур. Нцмуня:
32  46  26  32 = 46  32  26  32 = (46  26)  32 = 20  32 = 640

14 Âóðìà ÿìÿëèíèí õàññÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ùåñàáëàéûí.

1) 32  46  26  32 2) 75  85  85  73 3) 26  58  58  16
4) 44  18 + 12  44 5) 19  42  17  42 6) 121  21 + 79  121

15 а = 192, б = 18, c = 8 îëäóãäà èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè ùåñàáëàéûí.

1) аъ + бъ 2) бъ + ба 3) аб  а 4) аъ  б

16 Èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòëÿðèíè òàïûí. Ùåñàáëàìàëàð çàìàíû ùàíñû áèëèêëÿðèíèç

êþìÿéèíèçÿ ýÿëèð?
1) 4500  (150 + 150 + 150 + 150)
2) 4800 + 120 + 120 + 120 + 120 + 120 + 200
3) 12  2  2  2  2
4) 400 : 2 : 2 : 2 : 2
17 Ùàñèëëÿðè òàïûí. Áó ùàñèëëÿðèí ùàíñûíäàí ìöõòÿëèô ùàñèëëÿðè òàïìàã ö÷öí
èñòèôàäÿ åòìÿê îëàð?
1) 25  2 2) 65  4 3) 56  10
25  4 65  6 56  8
25  10 65  8 56  4
25  800 65  12 56  12
Íöìóíÿ: 25  14, 25  802, 25  816, 25  798, âÿ ñ.
18 Íöìóíÿéÿ óéüóí îëàðàã òåç ùåñàáëàìà öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åäèí.
35  35 = 1225 35  35 65  65 1515
+1
3  4 = 12 75  75 85  85 45  45
5  5 = 25
19 À ìÿíòÿãÿñèíäÿí åéíè âàõòäà ÿêñ èñòèãàìÿòëÿðÿ ùÿðÿêÿò åäÿí èêè àâòî-
ìîáèëäÿí áèðèíèí ñöðÿòè ñààòäà 85 êì, äèýÿðèíèí ñöðÿòè èñÿ áóíäàí 15 êì
àçäûð. 6 ñààò ñîíðà áó èêè àâòîìîáèë àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ íå÷ÿ êèëîìåòð
îëàúàã?
20 Òåàòðà áèëåò óøàãëàð ö÷öí 2 ìàíàò 40 ãÿïèê, áþéöêëÿð ö÷öí 7 ìàíàò
30 ãÿïèêäèð. 2 óøàã âÿ 2 áþéöê áèëåòèíÿ íÿ ãÿäÿð ïóë þäÿíèëìÿëèäèð?
21 Èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè âóðìà ÿìÿëèíèí õàññÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ùå-
ñàáëàéûí.
45  7  23  7 2  75  5 8  6  5  125
38  9  9  17 6 4  4  5 9  2  50  3
32
 Éóâàðëàã ÿäÿäëÿðÿ âóðìà
Éóâàðëàã ÿäÿäëÿðè âóðàðêÿí ÿââÿëúÿ âóðìà ÿìÿëèíè ñîíäàêû ñûôûðëàðû íÿ-
çÿðÿ àëìàäàí éåðèíÿ éåòèðìÿê, ñîíðà èñÿ ùàñèëèí ñîíóíà âóðóãëàðäàêû ñû-
ôûðëàðûn sayû ãÿäÿð ñûôûð éàçìàã îëàð.

1 Ìèñàëëàðû ùÿëë åäèí âÿ ùÿð ñöòóíà áèð ìèñàë äà ñèç ÿëàâÿ åäèí.
76 5  12 4  25
7  60 50  12 4  250
70  60 50  120 40  250
70  600 50  1200 40  2500
700  600 500  1200 400  2500
7000  600 5000  1200 4000  2500

2 Úÿäâÿëÿ ýþðÿ ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë Áàüëàìàëàðûí Áèð áàüëàìà- Ãèéìÿòè

åäèí. äàêû çÿðôëÿðèí
ðÿíýè (ìàíàòëà)
ñàéû
1) Ìöøòÿðè 4 áàüëàìàäà 1500
Ìàâè 200 5
çÿðô àëäû. Áàüëàìàëàðäàí 3-ö åéíè
ðÿíýëèäèð. Ìöøòÿðè çÿðôëÿðè ùàíñû Ñàðû 300 9
áàüëàìàëàðëà àëìûøäûð? Áîç 400 12

2) Ìöøòÿðè 3 áàüëàìà çÿðôÿ 30 ìàíàò ïóë âåðäè. Ìöøòÿðè çÿðôëÿðè ùàíñû

áàüëàìàëàðëà ñå÷ìèøäèð âÿ úÿìè íå÷ÿ çÿðô àëìûøäûð?
3) 1700 çÿðôè ÿí àç ñàéäà áàüëàìàëàðëà íåúÿ ñå÷ìÿê îëàð?
3 Âóðìà ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí.
150  150 120  1200 450  450
170  170 140  1400 250  250
180  180 101  1010 350  350

4 Ãûðìûçû ðÿíýëÿ âåðèëìèø ùàñèëëÿðäÿí äèýÿð ùàñèëëÿðè òàïìàã ö÷öí èñòèôàäÿ

åäèí.
1) 9  200 9  207 2) 6  3 6  403
9  50 9  57 6  70 6  470
97 9  257 6  400 6  473
5 1) Ñàìèð ýöíäÿ 30 äÿãèãÿ ðèéàçèééàò äÿðñè èëÿ ìÿøüóë îëàðñà, î íå÷ÿ
ýöíÿ: à) 12 ñààò; á) 15 ñààò; ú) 22 ñààò âàõòûíû ðèéàçèééàòà ñÿðô åòìèø
îëàúàã?
2) Ñèç ýöíäÿ ðèéàçèééàòëà òÿõìèíÿí íå÷ÿ äÿãèãÿ ìÿøüóë îëóðñóíóç? Ñèçèí
2 ùÿôòÿäÿ, 4 ùÿôòÿäÿ, 6 ùÿôòÿäÿ ðèéàçèééàòà ñÿðô åòäèéèíèç âàõò íå÷ÿ ñààò
îëàð?
6 À < 2400  2000 øÿðòèíè þäÿéÿí ÿí áþéöê íàòóðàë ÿäÿä ùàíñûäûð?

33
 Ùàñèëèí òÿãðèáè ãèéìÿòè. Òÿõìèíåòìÿëÿð
Òÿãðèáè ùåñàáëàìàëàð ìöõòÿëèô öñóëëàðëà éåðèíÿ éåòèðèëÿ áèëÿð.
1. ßäÿäëÿðè éóâàðëàãëàøäûðìàãëà:
1) 27  39 = 1053 2) 218  99 = 21582
30  40 = 1200 200  100 = 20000
2. Òåç (âÿ éà øèôàùè) ùåñàáëàìàüà èìêàí âåðÿí ÿí éàõûí âóðóãäàí èñòè-
ôàäÿíèí êþìÿéèëÿ òÿõìèí åòìÿêëÿ:
27  39 = 1053 âÿ éà 218  99 = 21582
25  40 = 1000 218  100 = 21800
27  39 » 1000 218  99 » 21800
Òÿãðèáè ùåñàáëàìàëàðäà öñòöíëöê äÿãèã ãèéìÿòÿ ÿí éàõûí íÿòèúÿéÿ ýÿòè-
ðÿí öñóëà âåðèëèð.

1 Ùàñèëè äÿãèã íÿòèúÿéÿ äàùà éàõûí òÿõìèí åòìÿéÿ ÷àëûøûí. Òÿõìèíëÿðè-

íèçè âÿ äÿãèã íÿòèúÿëÿðè ìöãàéèñÿ åäèí.
49  45 29  59 177  99 67  27 99  1009
21  34 26  98 126  41 999  53 26  51

2 Úÿäâÿëÿ ýþðÿ ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèí. Øèðÿ ãóòóëàðû

øèðÿ ãóòóëàðûíûí áèð ãóòóíóí òó-
1) Ñàìèðÿíèí àä ýöíöíÿ ùÿð áèðèíäÿ íþâëÿðè òóìó (ìë)
24 êè÷èê ãóòó îëìàãëà 2 éåøèê ìåéâÿ
Áþéöê ãóòóëàð 1900
øèðÿñè àëûíäû. Àä ýöíöíÿ òÿõìèíÿí
íå÷ÿ ëèòð ìåéâÿ øèðÿñè àëûíäû? Îðòàþë÷öëö ãóòóëàð 770
Êè÷èê ãóòóëàð 255

2) Ùÿð áèðèíäÿ 8 îðòàþë÷öëö øèðÿ ãóòóñó îëàí 3 éåøèêäÿ òÿõìèíÿí íå÷ÿ

ëèòð ìåéâÿ øèðÿñè âàð?

3) Áèð éåøèêäÿ ùÿð úÿðýÿäÿ 12 äÿíÿ îëìàãëà 8 úÿðýÿ êè÷èê ãóòó âàð. Áó
éåøèêäÿêè øèðÿíèí öìóìè ìèãäàðû òÿõìèíÿí íÿ ãÿäÿðäèð?
4) Ùàíñû èôàäÿíèí êþìÿéè èëÿ 12 áþéöê âÿ 40 êè÷èê ãóòóäàêû øèðÿíèí
öìóìè ìèãäàðûíû òÿõìèíè ùåñàáëàìàã äàùà ìÿãñÿäÿóéüóíäóð?
à) 12  2000 + 40  250 á) 10  2000 + 40  300

3 Áèð àèëÿ êîììóíàë õÿðúëÿð ö÷öí àéäà 49 ìàíàò ïóë þäÿéèð. Áó àèëÿíèí
èëëèê êîììóíàë õÿðúëÿðè òÿõìèíÿí íå÷ÿ ìàíàòäûð?

34
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 Ìîäåëëÿðÿ óéüóí âóðìà ÿìÿëëÿðèíè éàçûí âÿ éåðèíÿ éåòèðèí.
1) 3  20 34 2) 3)

24  3 24
12 (3  4)  3
+
60 (3  20) 72
72
2 Ìîäåëÿ ýþðÿ êâàäðàòëàðûí öìóìè ñàéûíû ýþñòÿðÿí èôàäÿ éàçûí. Áó èôà-
äÿíè ùàíñû èêè ÿäÿäèí ùàñèëè èëÿ ÿâÿç åòìÿê îëàð?
1) 2)
10  10 5  10

25
2  10

3 4  17, 12  16 ùàñèëëÿðèíè äàìàëàðû ðÿíýëÿìÿêëÿ ìîäåëëÿøäèðèí.

4 Ùàñèëëÿðè âóðìàíûí ïàéëàìà ãàíóíóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ùåñàáëàéûí.

1) 20  355 4) 30  412 20  355 = 20 . (300 + 50 + 5) =
2) 814  300 5) 444  25 = 6000 + 1000 + 100 = 7100
3) 48  12 6) 56  15

5 ßââÿëúÿ ùàñèëè òÿõìèí åäèí. Ñîíðà íöìóíÿéÿ óéüóí îëàðàã ùàñèëèí

äÿãèã ãèéìÿòèíè òàïûí.
1) 345 » 350 350  200 = 70000

212 » 200
69000
2) 4145 3) 742 4) 243 5) 703
+ 3450    
690 132 211 41 56
73140
6 ßââÿëúÿ ùàñèëè òÿõìèí åäèí, ñîíðà êàëêóëéàòîðëà ùåñàáëàéûí.
98  7 6  97
98  49 46  97
998  501 406  52
9998  989 394  504
35
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
7 Äÿéèøÿíëÿðèí âåðèëÿí ãèéìÿòëÿðèíäÿ èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòëÿðèíè ùåñàáëàéûí.
н = 35, р = 17, л = 38
1) 4нр 2) л (45 + н) 3) 54 н + 10 л
8 Ãðàôèê àâòîìîáèë ñàëîíóíäàí ñàòûëàí åéíèìàðêàëû àâòîìîáèëëÿðèí ñàéûíû
ýþñòÿðèð. Ãðàôèêÿ ýþðÿ ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèí.

1) Øèðêÿò àïðåë àéûíäà ùÿð àâòîìî-

áèëè 22 500 ìàíàòà àëûá 25 000 ìà- 200 Àâòîìîáèë ñàòûøû
íàòà ñàòìûøäûð. Áó ñàòûøäàí íÿ ãÿäÿð

Àâòîìîáèëëÿðèí ñàéû
ýÿëèð ÿëäÿ åäèëìèøäèð? 150

2) Àïðåë àéûíäà àâòîìîáèëëÿð èéóí 100

àéû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ 800 ìàíàò áàùà
50
ñàòûëìûøäûð. Áó èêè àéäà àâòîìîáèë
ñàòûøûíäàí ÿëäÿ îëóíàí ïóë âÿñàèòèí-
äÿêè ôÿðã íÿ ãÿäÿðäèð? Ìàðò Àïðåë Ìàé Èéóí

3) Ãðàôèêÿ àèä 2 ìÿñÿëÿ äÿ ñèç ãóðóí.

9 Ìÿêòÿáèí 155 øàýèðäè ãûø òÿòèëèíäÿ 2 ýöí Øàìàõûäà ãàëìàüû ïëàíëàøäûðûð.
Òóðèçì àýåíòëèéèíèí òÿãäèì åòäèéè ùåñàáäà áèð íÿôÿð ö÷öí ýöíäÿëèê éåìÿê
ùàããû 22 ìàíàò 50 ãÿïèê, ýåúÿëÿìÿ ùàããû èñÿ 12 ìàíàò 50 ãÿïèê ýþñòÿ-
ðèëìèøäèð. Óøàãëàð 5000 ìàíàò ïóë éûüìûøëàð. Áó ìÿáëÿü õÿðúëÿðè þäÿ-
ìÿéÿ ÷àòàðìû?
10 ßââÿëúÿ ùàñèëè òÿõìèí åäèí, ñîíðà êàëêóëéàòîðóí êþìÿéè èëÿ ùåñàáëàéûí.
Ùàñèëèí ðÿãÿìëÿðè ñàéû èëÿ âóðóãëàðûí ðÿãÿìëÿðè ñàéû àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè
àðàøäûðûí.
1) 475  389 2) 879  2098 3) 1123  87 4) 999  99
11 Èëãàð éàé òÿòèëèíäÿ àâòîìîáèëëÿðÿ õèäìÿò ìÿíòÿãÿñèíäÿ ÷èëèíýÿð êþìÿê-
÷èñè èøëÿéèð. Î, ùÿôòÿäÿ 12 ñààò èøëÿéèð âÿ áèð ñààòëûã ìÿâàúèáè 3 ìàíàòäûð.
Èëãàð ãèéìÿòè 199 ìàíàò îëàí ìóñèãè ìÿðêÿçè àëìàã èñòÿéèð. Î, 5 ùÿôòÿ
èøëÿñÿ, àëäûüû ìÿâàúèá ìóñèãè ìÿðêÿçè àëìàüà ÷àòàðìû?
12 Ãðóïëàðëà èø. 2-úè âóðóãäà áèðèíúè âÿ ñîíóíúó ìÿðòÿáÿëÿðäÿí áàøãà
äèýÿð ìÿðòÿáÿëÿðäÿ ñûôûð îëàí ùàëäà âóðìà ÿìÿëèíèí íåúÿ éåðèíÿ éåòèðèë-
äèéè àðàøäûðûëûð â\ÿ ìèñàëëàð ùÿëë åäèëèð. Ãðóï öçâëÿðè äþðäðÿãÿìëè, áåøðÿ-
ãÿìëè âóðóãëàðëà äà ìèñàëëàð éàçûðëàð.
1) 213 213
 405  405 2)

274 3)  198 4)

304
1065 307 506 203
+ 000 + 1065
852
852 86265
86265
36
 Íàòóðàë ÿäÿäëÿð öçÿðèíäÿ áþëìÿ ÿìÿëè
а : б = ъ ифадясиндя а бюлцнян, б бюлян, ъ ися гисмят адланыр.
Õöñóñè ùàëëàð: à : 1 = à; à : à = 1; 0 : à = 0; 0-à áþëìÿê îëìàç.
Áþëöíìÿ ÿëàìÿòëÿðè Íöìóíÿëÿð
Ñîíó úöò ðÿãÿìëÿrlÿ (0; 2; 4; 6; 8) áèòÿí ÿäÿä-
346 : 2 = 173
ëÿð 2-éÿ áþëöíöð.
Éàëíûç ðÿãÿìëÿðè úÿìè 3-ÿ áþëöíÿí ÿäÿäëÿð 3-ÿ 129 : 3 1 + 2 + 9 = 12; 12 : 3 = 4;
áþëöíöð. 129 : 3 = 43.
ßäÿäèí ñîí èêè ðÿãÿìèíèí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè ÿäÿä 228 : 4; 28 : 4 = 7;
éàçûëäûüû àðäûúûëëûãëà 4-ÿ áþëöíöðñÿ âÿ éà ùÿð 228 : 4 = 57.
èêèñè ñûôûð îëàðñà, áó ÿäÿä 4-ÿ áþëöíöð. 1900 : 4 = 475
0 âÿ éà 5-ëÿ áèòÿí áöòöí ÿäÿäëÿð 5-ÿ áþëöíöð. 215 : 5 = 43
Ùÿì 2-éÿ, ùÿì äÿ 3-ÿ áþëöíÿí ÿäÿäëÿð 6-éà 126 ÿäÿäè ùÿì 2-éÿ ùÿì äÿ 3-ÿ áþëöíöð.
áþëöíöð. 126 : 6 = 21
Éàëíûç ðÿãÿìëÿðè úÿìè 9-à áþëöíÿí ÿäÿäëÿð 9-à 144 : 9
áþëöíöð. 1 + 4 + 4 = 9; 9 : 9= 1; 144 : 9 = 16.
Ñîíó 0-ëà áèòÿí ÿäÿäëÿð 10-à áþëöíöð. 1510 : 10 = 151

Bölmə əməlinin paylama xassəsi. (а + б) : c = a : c + b : c

(а  б) : c = a : c  b : c
а və б natural ədədlərinin hər biri c-yə bölünürsə onların cəmi, fərqi də
c-yə bölünür.

1 Áþëöíìÿ ÿëàìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ÿââÿëúÿ ãàëûãñûç áþëìÿéÿ,

ñîíðà èñÿ ãàëûãëû áþëìÿéÿ àèä îëàí ìèñàëëàðû ùÿëë åäèí.
1245 : 5 345 222 : 4 195 363 : 9 41 244 : 6
24 548 : 4 411 040 : 10 999 333 : 2 133 305 : 3
2 Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí.
12 : 1 0 : 18 45 : 45 45 : 1 36 : 36
3 Ðÿíýëè õàíàëàðûí éåðèíÿ óéüóí ýÿëÿí ÿäÿäè éàçûí.
(100 + 24) : = 100 : 4 + 24 :
(324  36) : = 324 :  36 : 6

4 Úÿäâÿëäÿ ãîúàëàð åâèíÿ éàðäûì ö÷öí ìÿê- Ãîúàëàð åâèíÿ éàðäûì

òÿá éàðìàðêàñûíäà ñàòûøäàí ÿëäÿ îëóíàí ïóë Ìÿáëÿü
Ñèíèôëÿð
(ìàíàò)
ñèíèôëÿð öçðÿ âåðèëìèøäèð. Ôàìèë, Àëèéÿ, Ëàëÿ
ÛÂ 219
âÿ Àçÿð ìöõòÿëèô ñèíèôëÿðèíäÿ îõóéóðëàð.
 650
Îíëàðûí ùÿð áèðèíèí íå÷ÿíúè ñèíèôäÿ îõóäó-
ÂÛ 738
üóíó ìöÿééÿí åäèí. ÂÛÛ 438
1) Ôàìèëýèëèí ñèíôèíèí éûüäûüû ìÿáëÿüè
5 ãîúàëàð åâè àðàñûíäà ãàëûãñûç îëàðàã áÿðàáÿð áþëìÿê ìöìêöíäöð.
2) Àëèéÿýèëèí ñèíôèíèí éûüäûüû ïóë 2-éÿ, 3-ÿ, 6-éà, 9-à ãàëûãñûç áþëöíöð.
3) Ëàëÿýèëèí ñèíôè Àçÿðýèëèí éûüäûüû ïóëóí éàðûñû ãÿäÿð ïóë éûüìûøäûð.
37
 Íàòóðàë ÿäÿäëÿð öçÿðèíäÿ áþëìÿ ÿìÿëè
Ãèñìÿòèí
Ãèñìÿòèíÿñàñ
ÿñàñõàññÿñè:
õàññÿè: Áþëöíÿí âÿ áþëÿíè åéíè áèð íàòóðàë ÿäÿäÿ âóð-
äóãäà âÿ éà áþëäöêäÿ ãèñìÿò äÿéèøìèð.
Íÿòèúÿ: Ñûôûðëà ãóðòàðàí íàòóðàë ÿäÿäëÿðè áþëìÿê ö÷öí áþëöíÿí âÿ áþëÿíèí
ñîíóíäàí áþëÿíäÿêè ñûôûðëàðûí ñàéû ãÿäÿð ñûôûð àòûá, áþëìÿíè éåðèíÿ éåòèð-
ìÿê îëàð.

5 Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí. 12 000 : 4 = н

12 : 4 = 3
Ãèñìÿòäÿêè ñûôûðëàðûí ñàéûíà äèããÿò åäèí.
12 000 : 4 = 3000
12 000 : 40 20 000 : 400
24 000 : 60 42 000 : 700 20 000 : 400 = н
35 000 : 70 540 000 : 900 20 000 = 20  10  10  10
400 = 4  10  10
210 000 : 30 720 000 : 800 20 : 4 = 5
20 000 : 400 = 50

6 Ãèñìÿòëÿð àðäûúûëëûüûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðèí. Áèð èôàäÿ äÿ ñèç ÿëàâÿ åäèí.

28 : 4 280 : 4 2 800 : 4
1 240 000 : 1 1 240 000 : 10 1 240 000 : 100
7 Ãûðìûçû ðÿíýëÿ âåðèëìèø ãèñìÿòëÿðäÿí äèýÿð ãèñìÿòëÿðè òàïìàã ö÷öí èñ-
òèôàäÿ åäèí. Áó íÿòèúÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê äàùà ùàíñû ãèñìÿòëÿðè òàï-
ìàã îëàð?
1) 3000 : 6 3120 : 6 2) 5000 : 8 5240 : 8
300 : 6 3318 : 6 400 : 8 656 : 8
120 : 6 318 : 6 240 : 8 256 : 8
18 : 6 138 : 6 16 : 8 5416 : 8
8 Ñòàäèîíäà êå÷èðèëÿí øÿíëèêëÿð çàìàíû ùÿð 200 øàýèðäÿ 2 ðÿùáÿð òÿùêèì
îëóíìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. 10 000 øàýèðäÿ íå÷ÿ ðÿùáÿð ëàçûìäûð?
9 54 000 : 600 èëÿ 540 : 6 ãèñìÿòëÿðèíèí áÿðàáÿð îëäóüóíó èçàù åäèí.
”Áþëöíÿí âÿ áþëÿíè åéíè íàòóðàë ÿäÿäÿ âóðñàã âÿ éà áþëñÿê, ãèñ-
ìÿò äÿéèøìÿç” õàññÿñèíè ýþñòÿðÿí äàùà èêè íöìóíÿ éàçûí.

10 Âàëèäÿ äåéèð êè, 600 000 : 6 000 áþëìÿ ÿìÿëèíäÿ ãèñìÿò 600 000 ÿäÿ-
äèíèí 6000 ÿäÿäèíäÿí 100 äÿôÿ áþéöê îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Áóíó 6  100 
1000 âÿ 6  1000 ùàñèëëÿðèíè ìöãàéèñÿ åòìÿêëÿ äÿ ýþðìÿê îëàð. Áàøãà
íöìóíÿëÿð éàçìàãëà Âàëèäÿíèí ôèêðèíÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðèí.
11 Ñóàëëàðà úàâàáûíûçû ìèñàëëàð öçÿðèíäÿ èçàù åäèí.
1) Áþëöíÿí 48, áþëÿí 4-äöð. Ãèñìÿòèí 24 îëìàñû ö÷öí áþëöíÿí âÿ éà
áþëÿíè íåúÿ äÿéèøìÿê ëàçûìäûð?
2) Áþëÿíè 5 äÿôÿ àðòûðñàã, ãèñìÿò íåúÿ äÿéèøÿð?
3) Áþëöíÿíè 8 äÿôÿ, áþëÿíè 4 äÿôÿ àðòûðñàã, ãèñìÿò íåúÿ äÿéèøÿð?
4) Áþëöíÿí, áþëÿí âÿ ãèñìÿòèí äÿéèøìÿñèíÿ àèä ìÿñÿëÿëÿð ãóðóí.

38
 Íàòóðàë ÿäÿäëÿð öçÿðèíäÿ áþëìÿ ÿìÿëè

12 ßââÿëúÿ ãèñìÿòèn ùàíñû èêè éóâàðëàã ÿäÿä 966 23


àðàñûíäà éåðëÿøäèéèíè ìöÿééÿí åäèí. 92 42 966 : 23 = н
800 : 20 = 40
Ñîíðà ãèñìÿòè ùåñàáëàéûí. 
46 1000 : 20 = 50
966 : 23 1248 : 24 3456 : 48 46 966 : 23 = 42
836 : 22 1215 : 45 4896 : 36 0
Ãèñìÿò 40 èëÿ 50 àðàñûíäàäûð.
13 Ìÿêòÿá êèòàáõàíàñûíäàêû 2465 êèòàáäàí 845-íè óøàãëàðà ïàéëàäûãäàí
ñîíðà ãàëàíëàðûíû ùÿð áèðèíäÿ 54 ÿäÿä îëìàãëà ðÿôëÿðÿ éûüäûëàð. Êèòàáëàð
íå÷ÿ ðÿôÿ éûüûëäû?
14 ßââÿëúÿ ãèñìÿòè òÿõìèíè òàïûí, ñîíðà èñÿ äÿãèã ùåñàáëàéûí.
4 140 : 18 245 52 : 24 27 370 : 230
43 452 : 12 118 56 : 38 37 280 : 160
15 56 : 7 = 8 áþëìÿ ÿìÿëè èëÿ ùÿëë åäèëÿí 2 ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿ ãóðóí. Ìÿñÿ-
ëÿëÿðäÿí áèðèíäÿ áèð ãðóïäàêû ÿøéàëàðûí ñàéûíûí, äèýÿðèíäÿ èñÿ ãðóïëàðûí
ñàéûíûí òàïûëìàñû òÿëÿá åäèëñèí.
16 Ìàüàçàäà ýöí ÿðçèíäÿ ùÿð áèðèíäÿ н ñàéäà îëìàãëà m éåøèê àíàíàñ ñà-
òûëäû. Àíàíàñëàðûí ñàòûøûíäàí êàññàéà 240 ìàíàò äàõèë îëäó. Áèð àíàíàñûí
ãèéìÿòèíè ýþñòÿðÿí èôàäÿíè éàçûí. н = 5, m = 12 îëäóãäà áèð àíàíàñûí
ãèéìÿòèíè òàïûí.
17 Ïàéëàìà õàññÿñèíè òÿòáèã åòìÿêëÿ áþëìÿ ÿìÿëèíè éåðèíÿ éåòèðèí.
624 : 4 = (600 + 24) : 4 = 600 : 4 + 24 : 4 = 150 + 6 = 156
981 : 9 742 : 7 132 : 3 252 : 6 372 : 12

18 Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí. Áó ìèñàëëàðû øèôàùè ùÿëë åòìÿê àñàí-

äûð, éîõñà ÷ÿòèí? Ôèêèðëÿðèíèçè ñþéëÿéèí.
 456 10 456 : 10 = 45ã6
40 45
56 456 : 10 42 764 : 1000 5 545 : 100
 50 2 656 : 100 654 : 10 28 050 : 1000
6
19 Úÿäâÿëäÿ øàýèðäëÿðèí ñàòûø éàðìàðêàñû Ñàòûø éàðìàðêàsû
ö÷öí ùàçûðëàäûãëàðû ÿøéàëàðûí 1 ÿäÿäèíèí 1 ÿäÿäèíèí ãèé-
ãèéìÿòè âåðèëìèøäèð. ßøéàëàðûí ñàòûøûíäàí ßøéàëàð
ìÿòè (ìàíàò)
ÿëäÿ îëóíàí ìÿáëÿüëÿð àøàüûäàêû êèìèäèð: ãóø éóâàñû 24
- ãóø éóâàëàðûíäàí 336 ìàíàò;
ïî÷ò ãóòóñó 16
- ïî÷ò ãóòóëàðûíäàí 160 ìàíàò;
- øÿêèë ÷ÿð÷èâÿëÿðèíäÿí 342 ìàíàò; ÷ÿð÷èâÿ 18
- ùåéâàí ôèãóðëàðûíäàí 225 ìàíàò. ôèãóðëàð 3
Ùÿð ÿøéàäàí íå÷ÿ äÿíÿ ñàòûëäû?
39
 Âóðìà âÿ áþëìÿ ÿìÿëëÿðè. Òÿíëèêëÿð
Âóðìà âÿ áþëìÿíèí ãàðøûëûãëû ÿëàãÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ìÿúùóë
ùÿääè òàïìàã îëàð. а, б ìÿëóì ùÿäëÿðè, х ìÿúùóëó ýþñòÿðèð.
1. Ìÿúùóë âóðóüó òàïìàã ö÷öí ùàñèëè ìÿëóì âóðóüà áþëìÿê ëàçûìäûð.
а  х = б èñÿ х = б : а
2. Ìÿúùóë áþëöíÿíè òàïìàã ö÷öí áþëÿíè ãèñìÿòÿ âóðìàã ëàçûìäûð.
х : а = б èñÿ х = б  а
3. Ìÿúùóë áþëÿíè òàïìàã ö÷öí áþëöíÿíè ãèñìÿòÿ áþëìÿê ëàçûìäûð.
а : х = б èñÿ х = а : б

1 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.

78 : н = 13 н : 23 = 112 24  м = 2760
м  9 = 63 м  18 = 828 1225 : н = 35
50  б = 250 220 : к = 110 х : 2 = 1400
2 Âåðèëìÿéÿí âóðóüó ìöÿééÿí åäèí.
25  101 202 11
   
1001
5050 5555 2424 72072 99099
3 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.
72 : х = 8 12х = 24 + 24 24 : х = 12  8
9х = 81 8х = 72  16 66 = 66 : х
4 Àøàüûäàêû ôèêèðëÿðÿ óéüóí òÿíëèêëÿð ãóðóí.
1) а ÿäÿäè 17-äÿí 33 äÿôÿ áþéöêäöð;
2) х ÿäÿäèíèí 8 èëÿ ùàñèëè 168-äèð;
3) б ÿäÿäè 216-äàí 72 äÿôÿ êè÷èêäèð;
4) 56-íûí т èëÿ ùàñèëè 392-äèð.
5 Ìÿúùóëó òàïûí.
54 : х = 27 : 3 12 : х = 96 : 16 х : 56 = 28 : 14
11х = 22  4 18х = 72  5 х : 20 = 20 : 4
6 Åëøÿíèí ïóëó Ëàëÿíèí ïóëóíäàí èêè äÿôÿ ÷îõäóð. Åëøÿíëÿ Ñÿìÿäèí ïóëó
èñÿ åéíè ìÿáëÿüäÿäèð. Ñÿìÿäèí 30 ìàíàòû âàðñà, îíëàðûí ùÿð áèðèíèí íå÷ÿ
ìàíàò ïóëó âàð?
7 Ãèñìÿòèí ùàíñû ÿäÿä îëà áèëÿúÿéèíè òÿõìèí åäèí. Ùåñàáëàìà öñóëëàðû-
íûçû òÿãäèì åäèí.
64 35 16
528 : 12 44 962 : 26 52 1168 : 73 6
48 37 26
40
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 Âóðìà ÿìÿëèíèí õàññÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ùàñèëëÿðè ìöõòÿëèô úöð
éàçûí.
24  18 49  21 24  18 = 432
12  18 20  40 6  4  6  3 = 432
36  40 64  24 6  6  4  3 = 432
30  56 72  12 36  12 = 432

2 Ôèãóðëàðûí éåðèíÿ åëÿ ÿäÿäëÿð éàçûí êè, áÿðàáÿðëèê äîüðó îëñóí.

Ùÿð ìèñàëà óéüóí èêè âàðèàíò ôèêèðëÿøèí.
1) 100  (  ) = 64 100  (9  4) = 64
2) ( + 14)  = 200 100  (3  12) = 64

3) (80  )  ( 40  ) = 40
4) 4  (  8) = 120
3 Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí “Þëöëÿð” ÿñÿðèíèí éåíè ãóðóëóøäà ïðåìéåðà-
ñûíà áþéöêëÿð ö÷öí áèëåòèí ãèéìÿòè 18 ìàíàò, ìÿêòÿáëèëÿð ö÷öí èñÿ áóíóí
éàðûñû ãÿäÿðäèð. Ñàìèðèí âÿ 4 òÿëÿáÿ éîëäàøûíûí áèðëèêäÿ 100 ìàíàò ïóëó
âàð. Îíëàð áó ïóëëà òàìàøàíûí ïðåìéåðàñûíà þçëÿðè èëÿ íå÷ÿ ìÿêòÿáëè
àïàðà áèëÿðëÿð?
4 Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí. Ãàëûã áþëÿíèí éàðûñûíà
áÿðàáÿð âÿ éà éàðûñûíäàí áþéöê îëäóüó ùàëëàðäà ãèñìÿòè  537 18
36 29
áèð âàùèä àðòûðìàãëà ãèñìÿòèí òÿãðèáè ãèéìÿòèíè éàçûí.
 177
162
537 : 18 312 : 28 212 : 14 15
263 : 21 345 : 35 511 : 13 537 : 18 » 30

5 Ãàëûãëû áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí. Ãèñìÿòèí ðÿãÿìëÿðè ñàéûíû ÿâ-

âÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åòìÿê ñèçÿ áþëìÿ ÿìÿëèíè äöçýöí éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ
êþìÿê åäÿúÿêäèð.
702 : 35 4883 : 8 2001 : 20
24128 : 12 2708 : 30 45016 : 15
6 Áþëÿíè 4-ÿ áÿðàáÿð îëàí áþëìÿ ÿìÿëèíäÿ ãèñìÿò 3 âàùèä àðòàðñà, áþëöíÿí
íÿ ãÿäÿð àðòàð? Ìèñàëëàð öçÿðèíäÿ àðàøäûðûí. Ôèêèðëÿðèíèçè éàçûëû îëàðàã
òÿãäèì åäèí.
7 Ðÿíýëè õàíàëàðûí éåðèíäÿêè ÿäÿäëÿðè ìöÿééÿí åäèí.
576 : 9 = 8  4  56 = : 56 24  35 = 840 :
252 : 6 = 6  21  12 = : 21 900 : 15 = 4 

41
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
8 Âåðèëìèø ÿäÿä êàðòëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ìöìêöí îëàí ùàëäà ùÿð
øÿðòÿ óéüóí 2 ÿäÿä éàçûí.
1) 10-à ãàëûãñûç áþëöíÿí 3) 10-à áþëöíÿí, 100-ÿ áþëöíìÿéÿí
2) 10-à ãàëûãëû áþëöíÿí 4) 100-ÿ áþëöíÿí, 1000-ÿ áþëöíìÿéÿí

0 2 0 4 0 2
9 Áèð áóòóëêà ëèìîíàä 55 ãÿïèêäèð. Áîø áóòóëêà 7 ãÿïèêäèð. Àäèë âÿ
Ñàáèð áèðëèêäÿ 8 áîø áóòóëêà âåðäèëÿð âÿ 8 áóòóëêà ëèìîíàä àëäûëàð.
Îíëàð íÿ ãÿäÿð ïóë þäÿäèëÿð? Ìöõòÿëèô öñóëëàðëà ùåñàáëàéûí.
10 ßëâåðèøëè öñóëëà ùåñàáëàéûí. Âóðìàíûí ùàíñû õàññÿñè ñèçÿ êþìÿê åäèð?
à) 999  2 + 999  8 á) 498 2 + 498 4 + 498 3 + 498 1
11 Ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèí.
1) Óçóíëóüó 840 ì îëàí éîëäà ùÿð 40 ì-äÿí áèð åëåêòðèê äèðÿêëÿðè áàñ-
äûðûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð. Áóíóí ö÷öí íå÷ÿ åëåêòðèê äèðÿéè ëàçûì-
äûð?
2) Ñèðêäÿ ìåéìóíà ùÿð 4 ñààòäà áèð áàíàí âåðèëèð. Ìåéìóí 5 ýöíäÿ
íå÷ÿ áàíàí éåéÿð?
3) Àéäûí 4 åéíè ïèðîã àëäû. Î, êàññàéà 20 ìàíàò ïóë âåðäè âÿ êàññèð îíà
4 ìàíàò 20 ãÿïèê ãàéòàðäû. Àéäûí 1 ïèðîãó íå÷ÿéÿ àëäû?

12 Ñå÷èá-éîõëàìàãëà ùÿëë åäèí.

1) Âàëèäÿ êîìïöòåð îéóíóíäà 10 úÿùäÿ 23 õàë òîïëàäû. Ùÿð îéóíäà 2
âÿ éà 3 õàë ãàçàíìàã ìöìêöíäöð. Âàëèäÿ íå÷ÿ îéóíäà 3 õàë ãàçàíäû?
2) Èêè ÿäÿäèí úÿìè 30, ùàñèëè 216-äûð. Áóíëàð ùàíñû ÿäÿäëÿðäèð?

13 Ãðóïëàðëà èø. 1 äÿí 30-à ãÿäÿð (1 âÿ 30 äàõèë) ÿäÿäëÿðèí Âåíí äèà-

ãðàìûíäàêû éåðèíè áëîê-ñõåìÿ ýþðÿ ìöÿééÿí åäèí.
áàøëàíüûú Ä Ú
Û
À Á
ÿäÿäëÿðè áèð-áèð
íÿçÿðäÿí êå÷èð ÛÛ ÛÛÛ ÛÂ

ùÿ Áó ÿäÿä 6-éà éîõ

áþëöíöð?

Áó ÿäÿä 4-ÿ Áó ÿäÿä 4-ÿ

ùÿ áþëöíöð? éîõ ùÿ áþëöíöð? éîõ
Áó ÿäÿäè ÛÛÛ Áó ÿäÿäè ÛÛ Áó ÿäÿäè ÛÂ Áó ÿäÿäè Û
ñàùÿéÿ éàç ñàùÿéÿ éàç ñàùÿéÿ éàç ñàùÿéÿ éàç

42
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
14 Àçÿð Êÿðèìëè çÿëçÿëÿíèí áàø âåðìÿñèíè ÿââÿëúÿäÿí õÿáÿðâåðìÿ ñàùÿ-
ñèíäÿ òÿäãèãàòëàð àïàðûð. Î, ëàáîðàòîðèéàíûí éåíèäÿí ãóðóëìàñû ö÷öí ðÿù-
áÿðëèéÿ ìöðàúèÿò åòìèø âÿ àøàüûäàêû õÿðúëÿð úÿäâÿëèíè ùàçûðëàìûøäûð.
- 4 àññèñòåíò - ùÿð áèðèíèí àéëûã ìààøû 450 ìàíàò
- éåðàëòû òÿêàíëàðû ãåéäÿ àëàí ñïåêòðîìåòðèí ãèéìÿòè 950 000 ìàíàò
- 4 êîìïöòåð - áèð ÿäÿäè 1235 ìàíàò
- 5 ìàñà - áèð ÿäÿäè 112 ìàíàò
- 6 êðåñëî - áèð ÿäÿäè 89 ìàíàò
- 4 òåëåôîí õÿòòè - áèð õÿòòèí äàíûøûã ùàããû àéäà 110 ìàíàò

Áó ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ àøàüûäàêû ôèêèðëÿðäÿí ùàíñû äîüðó, ùàíñû éàíëûøäûð?

- 4 àññèñòåíòèí 10 èëëèê ìààøû ñïåêòðîìåòðèí ãèéìÿòèíèí éàðûñû ãÿäÿðäèð.
- 4 òåëåôîíóí àéëûã ùàããû òÿõìèíÿí 1 àññèñòåíòèí àéëûã ìààøû ãÿäÿðäèð.
- êîìïöòåðëÿðÿ òÿëÿá îëóíàí ïóë 5 000 ìàíàòäàí ÷îõäóð.
- áèð êîìïöòåðèí ãèéìÿòè ìàñà âÿ êðåñëîëàðà áöòöíëöêäÿ òÿëÿá îëóíàí
ïóëäàí ÷îõäóð.
Óçóíìöääÿòëè òàïøûðûã. Áèð ëàéèùÿ ôèêèðëÿøèí âÿ îíóí ýåð÷ÿêëÿøäèðèë-
ìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí ïóë ìÿáëÿüèíè ùåñàáëàéûí.
15 Äÿéèøÿíëÿðèí éåðèíÿ åëÿ ÿäÿäëÿð éàçûí êè, áÿðàáÿðëèê äîüðó îëñóí.
7  (5+4) = а + 28 30  65 = ъ  30 + ъ  35
5  (б + 9) = 25 + 45 м  15 = 20  15 + 25  15
4  5 + 6  5 = 10  а 35  14 + 14  н = 60  14
16 Âåðèëÿíëÿðÿ ýþðÿ áþëöíÿíèí òÿëÿá îëóíàí ãèéìÿòèíè òàïûí.
à) ÿí áþéöê 12 á) ÿí êè÷èê
ãèéìÿòèíè – 18 ãèéìÿòèíè – 21
8
17 Âåðèëìèø ÿäÿäëÿðè îíëóã ñàé ñèñòåìèíèí ðÿãÿìëÿðè èëÿ éàçûí.
ÕË ÕÕÂÛÛ ËÕÕÕÛ ÚÚÚ ÄÚÚÚË ÄÕÚ ÚÄËÛÂ

18 Ãðóïëàð “Ö÷ðÿãÿìëè ÿäÿäèí ðÿãÿìëÿðèíèí éåðèíè èñòÿíèëÿí úöð äÿéèø-

äèðäèêäÿ àëûíàí ÿäÿäëÿ áó ÿäÿäèí ôÿðãè 9- à ãàëûãñûç áþëöíöð” ôèêðèíèí
äîüðóëóüóíó àðàøäûðûðëàð. Ìÿñÿëÿí, 714.
714  147 = 567 (5 + 6 + 7 = 18) 567 : 9 = 63
Òàïøûðûüû áèð ãÿäÿð ýåíèøëÿíäèðìÿê îëàð. Ãðóï öçâëÿðèíäÿí áèðè ìöÿééÿí
îëóíàí ôÿðãäÿí èñòÿíèëÿí áèð ðÿãÿìè ñèëèð, ãàëàí ðÿãÿìëÿðè ñþéëÿéèð. Äèýÿð
ãðóï öçâö èñÿ ñèëèíÿí ðÿãÿìè òàïûð.
Ìÿñÿëÿí, 567 ÿäÿäèíäÿ 6 ðÿãÿìèíè ñèëìèø øàýèðä 5 âÿ 7 ñþéëÿéèð. Äèýÿð
ãðóï öçâö ñþéëÿíèëÿí ÿäÿäëÿðèí úÿìèíè 9- à âÿ éà 18- ÿ òàìàìëàìàãëà
ñèëèíÿí ðÿãÿìè òàïûð. Îéóíóí ãàéäàñû äþðäðÿãÿìëè ÿäÿäëÿð öçÿðèíäÿ îë-
ìàãëà äÿéèøäèðèëÿ áèëÿð.
43
 ßìÿëëÿð ñûðàñû
1. Èêè åéíè ÿäÿäèí ùàñèëèíè, ìÿñÿëÿí, 33 ùàñèëèíè 32 êèìè éàçìàã îëàð. Áó,
“ö÷öí êâàäðàòû” âÿ éà “ö÷ öñòö èêè” êèìè îõóíóð.
2. Ö÷ åéíè ÿäÿäèí ùàñèëèíè, ìÿñÿëÿí, 333 = 27 ùàñèëèíè 33 = 27 êèìè éàçìàã
îëàð. Áó éàçûëûø “ö÷ öñòö ö÷” âÿ éà “ö÷öí êóáó” êèìè îõóíóð.
3. 32 âÿ éà 33 éàçûëûøû 3 ÿäÿäèíèí ãöââÿòè àäëàíûð. Ãöââÿòèí òàïûëìàñû ÿìÿ-
ëèíÿ ãöââÿòÿ éöêñÿëòìÿ ÿìÿëè äåéèëèð. Ãöââÿòÿ éöêñÿëòìÿäÿí åéíè âó-
ðóãëàðûí ùàñèëèíè òàïìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèð.
Äèããÿò! Ìþòÿðèçÿñèç èôàäÿëÿðäÿ ÿââÿëúÿ ãöââÿòÿ éöêñÿëòìÿ, ñîíðà
âóðìà âÿ áþëìÿ, äàùà ñîíðà èñÿ òîïëàìà âÿ ÷ûõìà ÿìÿëëÿðè éàçûëäûüû
àðäûúûëëûãëà éåðèíÿ éåòèðèëèð. Ìþòÿðèçÿëè èôàäÿëÿðäÿ èñÿ ÿââÿëúÿ ìþòÿðè-
çÿíèí äàõèëèíäÿêè ÿìÿëëÿð (ÿìÿëëÿð ñûðàñûíà óéüóí) éåðèíÿ éåòèðèëèð,
ñîíðà èñÿ ÿìÿëëÿð ìþòÿðèçÿñèç èôàäÿëÿðäÿ îëäóüó ãàéäàäà äàâàì åò-
äèðèëèð.
1 Ùåñàáëàéûí.
1) 13 + 23 + 33 2) 62 + 72 + 82 3) 53 + 33 + 103 4) 242  92
2 Èôàäÿëÿðèí éàçûëûøëàðûíû ñàäÿëÿøäèðèí âÿ ãèéìÿòèíè òàïûí.
1) 3  3  3 + 12 + 12 + 12 3) 124  6  6  6  6
2) 8  8 + 4  4  4 4) (5  6 + 9 + 9 + 9 + 9) : 6
3 Èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè ùåñàáëàéûí.
1) (20  5) : 3 5) 16 + (2  6)  22
2) (23  2) : ( 9  2)  4 6) (32  6)  (10 + 5)
3) 129 : 3  4  (24  16) 7) 19  42 + (6  3)2
4) 4  (8 + 2) : 5 8) 102  14  7
4 Äèããÿò! Ùÿð ùàíñû ÿäÿäèí êâàäðàòûíà óéüóí ñàéäà ÿøéàëàðû ñÿòèðëÿð
âÿ ñöòóíëàð öçðÿ áÿðàáÿð äöçìÿê îëàð. Áó äöçöëöø ùÿìèøÿ êâàäðàò-
øÿêèëëè îëóð. 1, 4, 9, 16, ... ÿäÿäëÿðè êâàäðàò ÿäÿäëÿðäèð.
12 = 1, 22 = 4, 32 = 9, 42 = 16, 52 = 25, ...
Êâàäðàòëàðûí äöçöëöø ãàéäàñûíû ìöÿééÿí åäèí. Áó àðäûúûëëûüûí 12-úè àä-
äûìûíäàêû ôèãóðäà íå÷ÿ êâàäðàò îëàúàã? Áó àðäûúûëëûüûí ãàéäàñûíû äöñòóð
øÿêëèíäÿ éàçûí.

...

5 1) Àëûúû 4 kq ïîðòàüàë âÿ 3 êã áàíàíà 18 ìàíàò þäÿäè. Ïîðòàüàëûí 1 êã-

íûí ãèéìÿòè 3 ìàíàòäûðñà, 1 êã áàíàíûí ãèéìÿòè íå÷ÿ ìàíàòäûð?
2) Êþíöë õàëà 1 êã-íûí ãèéìÿòè 12 ìàíàò îëàí 2 êã ÷àé èëÿ 1 êã-íûí
ãèéìÿòè 7 ìàíàò îëàí 3 êã ÷àéû ãàðûøäûðäû. Ãàðûøûã ÷àéûí 1 êã-íûí ãèéìÿòè
íå÷ÿ ìàíàòäûð?
44
 ßìÿëëÿð ñûðàñû
6 Èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòëÿðèíè ìöãàéèñÿ åäèí.
1) 36 + (17  8) (36 +17)  8 3) (42  6)  5 (20  4) : 2
2) (42:7)  (12:2) (4 + 6)  32 4) 32 : (12  3  5) (18 : 2)2

7 Äÿéèøÿíëÿðèí х = 9, й = 11 ãèéìÿòëÿðèíäÿ èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè ùåñàáëàéûí.

1) х + й 2) 2х + 3й 3) (3х + 2й) : 7

8 Ñÿìàéÿ õàíûì 435 ìàíàò ìààøûíûí 325 ìàíàòûíû ÿðçàüà, ãàëàí ïóëóí
éàðûñûíû íÿãëèééàòà, éàðûñûíû èñÿ äèýÿð õÿðúëÿðÿ ñÿðô åòäèéèíè äåéèð. Ñÿ-
ìàéÿ õàíûì íÿãëèééàòà àéäà íÿ ãÿäÿð ïóë õÿðúëÿéèð?
9 Àéýöí ÷àíòà, àéàããàáû, êþéíÿê, ÿòÿê àëäû âÿ úÿìè 120 ìàíàò ïóë âåðäè.
Àéýöí ÷àíòà, àéàããàáû âÿ êþéíÿê ö÷öí 80 ìàíàò, àéàããàáû, êþéíÿê âÿ
ÿòÿê ö÷öí èñÿ 100 ìàíàò þäÿäè. Àéàããàáûíûí ãèéìÿòè êþéíÿéèí ãèéìÿ-
òèíäÿí 2 äÿôÿ áàùàäûðñà, ùÿð áèð ýåéèìèí ãèéìÿòèíè òàïûí.

10 ßäÿäëÿð àðàñûíäà +, , , :, ( ) èøàðÿëÿðèíè åëÿ éàçûí êè, áÿðàáÿðëèê

äîüðó îëñóí.

1) 11 11 11 2 = 44 2) 11 11 11 3 = 11
11 Ëåéëà àíàäàí îëàíäà àíàñûíûí 28 éàøû, ãàðäàøû Çÿôÿð àíàäàí îëàíäà èñÿ
31 éàøû âàð èäè. Èíäè Ëåéëà, Çÿôÿð âÿ àíàíûí éàøëàðû úÿìè 46-éà áÿðàáÿð-
äèðñÿ, ùÿð áèðèíèí íå÷ÿ éàøû âàð?
12 Àíáàðäàêû êèòàáëàðûí ñàéû ìàüàçàäàêû êèòàáëàðûí ñàéûíäàí 4 äÿôÿ ÷îõ èäè.
Ìàüàçàäàêû êèòàáëàðäàí 55 äÿíÿ ñàòûëäû, àíáàðäàêû êèòàáëàðäàí èñÿ 340
êèòàá ÷ûõàðûëäû. Èíäè ìàüàçàäàêû âÿ àíáàðäàêû êèòàáëàðûí ñàéû áÿðàáÿðäèð.
ßââÿëúÿ àíáàðäà âÿ ìàüàçàäà íå÷ÿ êèòàá âàð èäè? 340

Àíáàð 55

Ìàüàçà 55

13 Ãðóïëàðëà èø. ßäÿäëÿð àðàñûíäà +, , , :, ( ) èøàðÿëÿðèíè åëÿ ãîéóí êè,

íÿòèúÿ äîüðó îëñóí.
1) 2) 3) 4)
Âåðèëÿí
ÿäÿäëÿð: 2 2 4 2 4 7 9 1 4 7 2 10 4 2 2 4

...
Íÿòèúÿ: 12 99 16 20

45
 ßìÿëëÿð ñûðàñû
14 Èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè òàïûí.

136  2  28 : 4 + 72 412  14  8 : 42
220 : (56  45) + 122 : 4 182 : (78  66) + 112

15 ßäÿäëÿð àðàñûíäà + ,  ,  , : èøàðÿëÿðèíè åëÿ ãîéóí êè, áÿðàáÿðëèê äîüðó

îëñóí.
2 5 8 3 1 =4 2 5 8 3 1 = 20
2 5 8 3 1 = 34 2 5 8 3 1 = 35

16 Áèð ÿäÿäèí 4 èëÿ ùàñèëèíèí öçÿðèíÿ 36 ÿëàâÿ åäèá àëûíàí ÿäÿäè 6-éà áþë-
ñÿê, 48-èí éàðûñûíà áÿðàáÿð îëàð. Áó ùàíñû ÿäÿääèð?

17 1) Ñîëìàç áèðè 2 ìàíàòà 4 äÿôòÿð âÿ áèðè 3 ìàíàòà 2 êèòàá àëäûãäàí

ñîíðà 7 ìàíàò ïóëó ãàëäû. Ñîëìàçûí íå÷ÿ ìàíàò ïóëó âàð èäè?

2) 24 èëÿ 16-íûí úÿìèíèí 4-ÿ áþëöíìÿñèíÿ àèä ìÿñÿëÿ éàçûí âÿ ùÿ\ëë

åäèí.
18 Áîø õàíàëàðà óéüóí ÿäÿäëÿðè ìöÿééÿí åäèí. ßìÿëëÿð àðäûúûëëûüûíû èôà-
äÿëÿð øÿêëèíäÿ éàçûí.

1)  12 255  96
: 15 2) + 25
45
4 +18 :5 :8

+ 90 :5 + 41 :4

19 Äàéàíàúàãäàêû ìèíèê àâòîìîáèëëÿðèíèí âÿ ö÷òÿêÿðëè ìîòîñèêëåòëÿðèí òÿ-

êÿðëÿðèíèí ñàéû 484-äöð. Äàéàíàúàãäà úÿìè 122 àâòîìîáèë âÿ ìîòîñèêëåò
âàð. Äàéàíàúàãäàêû àâòîìîáèëëÿðèí âÿ ìîòîñèêëåòëÿðèí ñàéûíû òàïûí.

20 Àôÿòèí èíäèêè éàøûíû ýþñòÿðÿí ÿäÿäèí âóðóãëàðûíäàí áèðè 5, ýÿëÿí èëêè éà-
øûíû ýþñòÿðÿí ÿäÿäèí âóðóãëàðûíäàí áèðè èñÿ 7-äèð. Àôÿòèí éàøûíûí 50-äÿí
àç îëäóüó ìÿëóìäóðñà, îíóí èíäè íå÷ÿ éàøû âàð?

21 а-íûí éåðèíäÿ ÿí êè÷èê ùàíñû íàòóðàë ÿäÿä îëà áèëÿð?

1) 1000  (28 + 15)  4 < а 2) а > (345  70) : 25  8

46
 ßìÿëëÿð ñûðàñû
22 Ìÿñÿëÿëÿðè èôàäÿëÿð ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.
1) Ôóòáîë êëóáó ö÷öí àëûíàí 24 èäìàí äÿñòèíÿ 552 ìàíàò þäÿíèëäè. 50
èäìàí äÿñòè ö÷öí íå÷ÿ ìàíàò þäÿíèëìÿëèäèð?
1. Íÿéè òàïìàëûéàì? Íÿ ìÿëóìäóð?
50 èäìàí äÿñòèíÿ âåðèëÿí ïóëó òàïìàëûéàì.
24 èäìàí äÿñòèíÿ âåðèëÿí ïóëóí 552 ìàíàò îëäóüó ìÿëóìäóð.
2. Ïëàí. 50 èäìàí äÿñòèíÿ âåðèëÿí ïóëó òàïìàã ö÷öí áèð èäìàí äÿñòèíèí
ãèéìÿòèíè òàïìàëûéàì. Áèð èäìàí äÿñòèíèí ãèéìÿòèíè äÿñòëÿðèí ñàéûíà,
éÿíè 50-éÿ âóðñàì, âåðèëÿí ñóàëà úàâàá òàïàðàì.
3. Ùÿëë. 50 èäìàí äÿñòèíÿ âåðèëÿí ïóëó àøàüûäàêû êèìè ùåñàáëàìàã îëàð.
50  (552 : 24) = 50  23 = 1150 (ìàíàò)
4. Úàâàá: 1150 ìàíàò
2) Àâòîáóñ íÿçÿðäÿ òóòóëàí éîëó 75 êì/// ñààò ñöðÿòëÿ 6 ñààòà ãÿò åòäè.
Àâòîáóñ áó éîëó ýåðè ãàéûäàðêÿí 90 êì///ñààò ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿêëÿ
ãÿò åòäè. Àâòîáóñ ýåðèéÿ íå÷ÿ ñààòà ãàéûòäû?
3) Ñÿáèíÿ 3 êã ïåíäèð âÿ 2 êã éàü ö÷öí 32 ìàíàò þäÿäè. Ýöíàé åéíè
íþâäÿí îëìàãëà 2 êã ïåíäèð âÿ 2 êã éàü ö÷öí 28 ìàíàò þäÿäè. 1 êã
ïåíäèðèí âÿ 1 êã éàüûí ãèéìÿòè íå÷ÿ ìàíàòäûð?
23 Øÿêëÿ óéüóí ìÿñÿëÿëÿð ãóðóí. Ìÿñÿëÿëÿðè óéüóí èôàäÿëÿð éàçìàãëà
ùÿëë åäèí.

1 êã ïåíäèð 6 êåêñ 1 êã òîéóã 1 êã ÿò

8 ìàíàò 1 ìàíàò 4 ìàíàò 8 ìàíàò

24 Ùàñèëëÿðè åëÿ èôàäÿ åäèí êè, 4  75 = 300, 4  25 = 100, 4  55 = 220 ùà-

ñèëëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê ìöìêöí îëñóí.
24  75 36  25 8  55
32  75 48  25 12  55
25 4  26  48  212 èôàäÿñèíèí ãèéìÿòèíè òÿõìèíè òàïìàã ö÷öí ùàíñû èôà-
äÿäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê äàùà äöçýöí îëàðäû?
4  30  50  200 éîõñà 4  25  50  200
26 Èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè ÿëâåðèøëè öñóëëàðëà ùåñàáëàéûí.
1) 500 : 25  14  5 3) 25  125  4  8 5) 250 : 5  12  4 : 3
2) 40  50  9  2  25 4) 16  4  5  5 6) 86 + 22 + 14  11

47
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí. ßââÿëêè ìèñàëà ýþðÿ ñîíðàêû ìèñàëäà
ãèñìÿòè âÿ ãàëûüû ìöÿééÿí åòìÿê îëàðìû?
732 : 6 640 : 20 620 : 124
734 : 6 650 : 20 624 : 124
736 : 6 655 : 20 744 : 124
2 Ìöãàéèñÿ åäèí.

17 + 5  8 (17 + 5)  8 8  12  4 8  4  12  4
(50  18)  2 50 – 18  2 370  70 300  70 + 70  70
980  35 1000  35 – 20  35 6  14  8 6  7  16
3 Ìÿñÿëÿëÿðè òÿíëèê ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.
1) Àéàí 24 ìóíúóüó ùÿð áèðèíäÿ åéíè ñàéäà îëìàãëà 3 ãðóïà àéûðäû. Ùÿð
ãðóïäà íå÷ÿ ìóíúóã îëäó?
2) Ðÿùèìèí 77 êèòàáû âàð. Î, êèòàáëàðûíû ùÿð áèðèíäÿ áÿðàáÿð ñàéäà îë-
ìàãëà 7 ðÿôÿ äöçäö. Ðÿùèì ùÿð ðÿôÿ íå÷ÿ êèòàá ãîéäó?
3) ßäÿäè 4 âàùèä àðòûðûá, àëûíàí ÿäÿäè ö÷ äÿôÿ àçàëòñàã 8 àëûíàð. Áó ÿäÿäè
òàïûí.
4 Áó ÿäÿäëÿðè òàïûí.
Ìÿñÿëÿëÿðè òàì-ùèññÿ ìîäåëè ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.
1) Èêè ÿäÿäèí úÿìè 74, ôÿðãè 44-äöð.
74
2) Èêè ÿäÿäèí úÿìè 138-äèð. ßäÿäëÿðäÿí áèðè äèýÿðèí- + 44
äÿí 36 âàùèä ÷îõäóð.
3) Ö÷ àðäûúûë úöò ÿäÿäèí úÿìè 78-äèð.

5 Ìàüàçàäà 45 úöò óøàã âÿ áþéöê àéàããàáûñûíûí ñàòûøûíäàí êàññàéà 912

ìàíàò ïóë äàõèë îëäó. Áèð úöò óøàã àéàããàáûñû 18 ìàíàò, áèð úöò áþéöê
àéàããàáûñû èñÿ 24 ìàíàòäûð. Ñàòûëàí óøàã âÿ áþéöê àéàããàáûëàðûíûí ñàéûíû
òàïûí.

6 Ãðóïëàðëà èø. Ãðóïëàðà àøàüûäàêû êèìè òàïøûðûãëàð òÿãäèì îëóíóð.

Ôèêðèíèçäÿ áèð ÿäÿä òóòóí. Ùÿìèí ÿäÿäè 2-éÿ âóðóí, ùàñèëÿ 40 ÿëàâÿ
åäèí. Íÿòèúÿíè 2- éÿ áþëöí. Àëûíàí ÿäÿääÿí ôèêðèíèçäÿ òóòäóüóíóç
ÿäÿäè ÷ûõûí. Úàâàá 20 îëäó.
Ùÿð ãðóï òÿãäèì îëóíìóø òàïøûðûãëàð öçÿðèíäÿ àðàøäûðìàëàð àïàðûð, öìó-
ìèëÿøäèðìÿëÿð åäèð. Ãðóïëàð îõøàð òàïøûðûãëàð ãóðìàüà ÷àëûøûðëàð. Àðàø-
äûðìàëàð éàëíûç äÿðñ ìöääÿòèíäÿ äåéèë, ãðóïëàðëà óçóíìöääÿòëè òàïøûðûã
êèìè äÿ éåðèíÿ éåòèðèëÿ áèëÿð.

48
 Þçöíöãèéìÿòëÿíäèðìÿ
1
1. 47  25  25  43 èôàäÿñèíèí ãèéìÿòè ùàíñû ÿäÿäÿ áÿðàáÿðäèð?
à) 200 á)100 ú)50
2. 2419 + 2637 úÿìèíè òÿõìèíè ùåñàáëàìàã ö÷öí ùàíñû èôàäÿäÿí èñòè-
ôàäÿ åòìÿê äàùà äöçýöí îëàðäû? Ôèêèðëÿðèíèçè èçàù åäèí.
à) 2000 + 3000 á) 2000 + 2500 ú) 2500 + 2500
3. À4568 : 344 èôàäÿñèíäÿ À-íûí éåðèíÿ ùàíñû ðÿãÿìëÿð éàçûëñà, íàòà-
ìàì ãèñìÿò èêèðÿãÿìëè îëàð? Ãèñìÿòèí 1-úè ðÿãÿìè ÿí ÷îõó íå÷ÿ îëà
áèëÿð?
à) 3-äÿí áþéöê; 3 á) 3-äÿí êè÷èê; 7 ú) 3-ÿ áÿðàáÿð; 1
4. Íàçèëÿ 2005 : 5 ìèñàëûíû ùÿëë åäÿðêÿí 0:5 áþëìÿ àääûìûíà óéüóí
ðÿãÿìè ãèñìÿòÿ éàçìàüû óíóòìóøäóð. Íàçèëÿíèí úàâàáû äöçýöí úà-
âàáäàí íÿ ãÿäÿð ôÿðãëÿíèð?
à) 10 äÿôÿ êè÷èêäèð á) 160 âàùèä êè÷èêäèð ú) 360 âàùèä êè÷èêäèð
5. Áàüëàìàäàêû êèòàáëàð 12 øàýèðäèí ùÿð áèðèíÿ 8 ÿäÿä îëìàãëà ïàé-
ëàíäû, 4 êèòàá èñÿ àðòûã ãàëäû. Áàüëàìàäà íå÷ÿ êèòàá âàð èäè?
6. 845 6 ùàñèëè ö÷ön âóðìàíûí ïàéëàìà õàññÿñèíè tÿtbiq edin.
7. 267430 ùàñèëèíèí 70 000-äÿí áþéöê âÿ éà êè÷èê îëäóüóíó ùàíñû
òÿõìèíëÿðÿ ýþðÿ ñþéëÿìÿê îëàð? Ôèêðèíèçè ÿsaslandûrûn.
8. а-íûí ùàíñû ãèéìÿòèíäÿ áÿðàáÿðëèê äîüðóäóð? Áóíó ñèç íåúÿ
ìöÿééÿí åäèðñèíèç? Áó ùàãäà éàçûí.
6  125 = 6а + 6  120 (2 + 5)  4 = 2а + 5а
9. 4651  1000 ùàñèëèíÿ óéüóí ÿäÿä íåúÿ îõóíóð?
à) 465 ìèí á) 4 ìèëéîí 651 ìèí ú) 46 ìèëéîí 510 ìèí
10. Èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè òàïûí.
53  (96 : 24) + (96 : 12) 43 : 22 + 24 : 8
11. Âåðèëÿí ÿäÿäëÿðè rum ðÿãÿìëÿðè èëÿ éàçûí.
18 39 41 58 69 350 7 111
12. Âóðìà ÿìÿëèíÿ àèä áèð ìèñàëäà âóðóãëàðäàí áèðè 4 äÿôÿ àðòûðûëìûø-
äûð. Ùàñèëèí eyni olmasû ö÷öí èêèíúè âóðóüó íåúÿ äÿéèøìÿê ëàçûìäûð?
13. Áþëìÿ ÿìÿëèíÿ àèä áèð ìèñàëäà ãèñìÿò 4, áþëÿí èëÿ áþëöíÿíèí
úÿìè èñÿ 25-äèð. Áþëÿí âÿ áþëöíÿíè òàïûí. Ìÿñÿëÿíè òàì-ùèññÿ ìîäåëè
èëÿ ùÿëë åäèí.
14. ßââÿëúÿ ãèñìÿòè òÿõìèí åäèí. Ñîíðà áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éå-
òèðèí.
1) 320286: 4 2) 52268 : 26 3) 320019 : 16

49
 ÛÛ Ôÿñèë
Áó ôÿñèëäÿ íÿéè þéðÿíÿúÿêñèíèç?
ßäÿäèí áþëÿíëÿðèíè ìöÿééÿí åòìÿéè;

Äöçýöí êÿñðëÿðè, äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿðè âÿ ãàðûøûã ÿäÿäëÿðè

éàçìàüû, îõóìàüû âÿ ìöãàéèñÿ åòìÿéè;

Áÿðàáÿð êÿñðëÿðè âÿ áó êÿñðëÿðÿ óéüóí èõòèñàð îëóíìàéàí

êÿñðè - ñàäÿ êÿñðëÿðè ìöÿééÿí åòìÿéè;

Äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿðè ãàðûøûã ÿäÿäëÿðÿ ÷åâèðìÿéè;

Ìÿõðÿúëÿðè áÿðàáÿð îëàí êÿñðëÿðè òîïëàìàüû âÿ ÷ûõìàüû;

Ãàðûøûã ÿäÿäëÿðè òîïëàìàüû âÿ ÷ûõìàüû;

ßäÿäÿ ýþðÿ ùèññÿíèí âÿ ùèññÿñèíÿ ýþðÿ ÿäÿäèí òàïûëìàñûíà àèä

ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë åòìÿéè;

Ìÿñÿëÿëÿðè òàì-ùèññÿ ìîäåëè ãóðìàãëà ùÿëë åòìÿéè;

Êÿñðëÿðè äàèðÿâè äèàãðàìëà òÿãäèì åòìÿéè.

 ßäÿäèí áþëÿíëÿðè
Ùÿð ùàíñû íàòóðàë ÿäÿäèí ãàëûãñûç áþëöíäöéö ùÿð áèð íàòóðàë ÿäÿä ùÿìèí
ÿäÿäèí áþëÿíè àäëàíûð.
1 ÿäÿäè èñòÿíèëÿí íàòóðàë ÿäÿäèí áþëÿíèäèð. ßäÿäèí áþëÿíëÿðè ùÿìèí ÿäÿääÿí
áþéöê äåéèë. Íàòóðàë ÿäÿäèí áþëÿíëÿðè ñàéû ñîíëóäóð.
Âåðèëìèø ÿäÿäè èêè âóðóüóí ùàñèëè øÿêëèíäÿ ìöõòÿëèô úöð ýþñòÿðìÿêëÿ îíóí
áþëÿíëÿðèíè òàïìàã îëàð:
24 = 1 × 24; 24 = 2 × 12; 24 = 3 × 8; 24 = 4 × 6 îëäóüóíäàí 24 ÿäÿäèíèí
áþëÿíëÿðè ÷îõëóüó {1,2,3,4,6,8,12,24} îëóð.

1 ßäÿäëÿðèí áþëÿíëÿðèíè éàçûí.

1) 18 2) 72 3) 84 4) 36 5) 96 6) 104
2 ßäÿäëÿðèí áþëÿíëÿðèíè éàçûí. Ùÿð èêè ÿäÿäèí áþëöíäöéö ÿí áþéöê
ÿäÿäè ñå÷èí.
1)12 âÿ 30 2) 27 âÿ 45 3) 25 âÿ 36 4) 16 âÿ 40 5) 15 âÿ 42
3 Áèð ÿäÿäèí áþëÿíëÿðè ÷îõëóüóíäà 1-è âÿ ùÿìèí ÿäÿäèí þçöíö íÿçÿðÿ
àëìàñàã, îíóí ãàëàí áþëÿíëÿðè 2, 3, 4, 6, 8, 12, 16, 24 ÿäÿäëÿðèäèð. Áó
ùàíñû ÿäÿääèð?
4 Êÿðèì äàéûíûí àëäûüû ïîìèäîð øèòèëëÿðèíèí ñàéû 90-äàí ÷îõ, 100-äÿí àçäûð.
Î, øèòèëëÿðè ùÿð úÿðýÿäÿ 16 âÿ éà 24 äÿíÿ îëìàãëà ÿêÿðñÿ, àðòûã øèòèë ãàë-
ìàç. Êÿðèì äàéû íå÷ÿ ïîìèäîð øèòèëè àëìûøäûð?
5 1) 165 ÿäÿäèíèí áþëÿíëÿðèíäÿí áèðèíèí 5 îëäóüó ìÿëóìäóð. Îíóí äèýÿð
áþëÿíëÿðèíè òàïûí.
2) 9-à áþëöíÿí áöòöí ÿäÿäëÿð 3-ÿ áþëöíöð. 3-ÿ áþëöíÿí áöòöí ÿäÿäëÿð
äÿ 9-à ãàëûãñûç áþëöíöðìö? Ôèêèðëÿðèíèçè ìèñàëëàð öçÿðèíäÿ èçàù åäèí.
6 70-äÿí áþéöê, 100-äÿí êè÷èê îëàí âÿ 4-ÿ ãàëûãñûç áþëöíÿí íàòóðàë ÿäÿä-
ëÿðè ñå÷èí. Áó ÿäÿäëÿðäÿí ùàíñûëàðûíûí 8-ÿ ãàëûãñûç áþëöíäöéöíö àðàøäû-
ðûí.
7 Áþëöíìÿ ÿëàìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ âåðèëÿí ÿäÿäëÿðèí áþëÿíëÿðè
÷îõëóüóíó éàçûí.
1) 328 2) 240 3) 2464

8 {1, 2, 3, 4,24, 32, 48, 96} ÷îõëóüóíà ùàíñû ÿäÿäëÿð äàõèë åäèëñÿ, î, 96 ÿäÿ-
äèíèí áöòöí áþëÿíëÿðè ÷îõëóüó îëàð?
51
 Àäè êÿñðëÿð
Âàùèäèí áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ áÿðàáÿð ùèññÿñèíÿ àäè êÿñð äåéèëèð. Àäè êÿñðëÿð
м øÿêëèíäÿ (м âÿ н íàòóðàë ÿäÿäëÿðäèð) éàçûëûð.
н м сурят
Áóðàäà н êÿñðèí ìÿõðÿúè, м èñÿ êÿñðèí ñóðÿòè àäëàíûð: н  мяхряъ .
Ìÿõðÿú âàùèäèí íå÷ÿ áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëöíäöéöíö, ñóðÿò èñÿ áó ùèññÿ-
ëÿðäÿí íå÷ÿñèíèí ýþòöðöëäöéöíö ýþñòÿðèð.

1 Áÿðàáÿð ùèññÿëÿðè óéüóí êÿñðëÿðëÿ éàçûí.

à) ðÿíýëè ùèññÿëÿðè; á) àü ùèññÿëÿðè.
à) á) ú) ä)

2 1) Òîðáàäà 5 ìàâè, 3 ãûðìûçû, 2 àü øàð âàð. Àü øàðëàð áöòöí øàðëàðûí

ùàíñû ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð?

2) Ýöíåë ñòàäèîíäàí åâÿ ãÿäÿð îëàí 7 êì éîëóí 6 êì-íè àâòîáóñëà,

ãàëàí éîëó èñÿ ïèéàäà ýåòäè. Ýöíåë éîëóí ùàíñû ùèññÿñèíè ïèéàäà ýåòäè?

3 1) ßäÿä îõó öçÿðèíäÿ ãåéä îëóíìóø íþãòÿëÿðÿ óéüóí êÿñðëÿðè éàçûí.

0 1 0 1
2) Äÿôòÿðèíèçäÿ ÿäÿä îõëàðû ÷ÿêèí âÿ êÿñðëÿðÿ óéüóí íþãòÿëÿðè ãåéä
åäèí.
à) 1 á) 3 ú) 2
2 4 7

4 Íÿðýèç âÿ Åë÷èí åéíè áþéöêëöêäÿ äàèðÿëÿð ÷ÿêäèëÿð. Íÿðýèç ÷ÿêäèéè äàèðÿ-

íè 6 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëäö âÿ 5 ùèññÿñèíè ðÿíýëÿäè, Åë÷èí èñÿ ÷ÿêäèéè
äàèðÿíè 9 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëäö âÿ 5 ùèññÿñèíè ðÿíýëÿäè. Êèìèí ÷ÿêäèéè
äàèðÿíèí ðÿíýëè ùèññÿñè äàùà áþéöêäöð? Øÿêèë ÷ÿêìÿêëÿ ýþñòÿðèí.

5 Ôèãóðëàðûí ðÿíýëè ùèññÿëÿðèíÿ óéüóí êÿñðëÿðè éàçûí.

à) á)

52
 Êÿñðëÿð âÿ áþëìÿ ÿìÿëè
Ìÿñÿëÿ. ßëè, Ëàëÿ, Âÿëè âÿ Èñà 3 ãîüàëû þç àðàëàðûíäà áÿðàáÿð áþëäöëÿð.
Îíëàðûí ùÿð áèðèíèí éåäèéè ãîüàëû êÿñðëÿ èôàäÿ åäèí.
ßëè Ëàëÿ ßëè Ëàëÿ ßëè Ëàëÿ
3:4= 3
Âÿëè Èñà Âÿëè Èñà Âÿëè Èñà 4
4 íÿôÿð 3 ãîüàëû þç àðàëàðûíäà áÿðàáÿð áþëìÿê ö÷öí ùÿð ãîüàëû 4 áÿðàáÿð
äèëèìÿ áþëìÿëèäèðëÿð. Ùÿð óøàã ùÿð ãîüàëäàí áèð äèëèì éåñÿ, ùÿð áèðè 3
ãîüàë éåìèø îëàð. 4
Ùÿð áèð êÿñð áèð ãèñìÿòè ýþñòÿðèð. Áó êÿñðèí ñóðÿòè áþëöíÿíè, ìÿõðÿúè
áþëÿíè, êÿñð õÿòòè èñÿ áþëìÿ èøàðÿñèíè ýþñòÿðèð âÿ òÿðñèíÿ. а : б = а
б
1 1) 3 àëìàíûí 5 íÿôÿð àðàñûíäà áÿðàáÿð áþëöíìÿñèíè øÿêèëëÿ âÿ êÿñðëÿ
ýþñòÿðèí.
2) Êöòëÿñè 5 êã îëàí ãàðïûçû 12 áÿðàáÿð äèëèìÿ áþëäöëÿð. Ùÿð äèëèìèí
êöòëÿñè íå÷ÿ êèëîãðàì îëäó?
2 Øÿêèëäÿ êåêñëÿðèí áÿðàáÿð áþëöíìÿñè ìîäåëëÿøäèðèëìèøäèð. Ðÿíýëè ùèññÿ
áèð íÿôÿðÿ äöøÿí ïàéû ýþñòÿðèð. Ìîäåëè áþëìÿ ÿìÿëè âÿ êÿñðëÿ èôàäÿ åäèí.

3 Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè êÿñðëÿ éàçûí âÿ ìîäåëëÿøäèðèí.

1) 2 : 5 2) 6 : 7 3) 3 : 11 4) 4 : 5 5) 7 : 9
4 1) х : 5 < 1 áÿðàáÿðñèçëèéèíäÿ х-èí éåðèíäÿ ùàíñû íàòóðàë ÿäÿäëÿð îëà
áèëÿð?
2) а : 5 èôàäÿñèíè а-íûí éåðèíÿ óéüóí íàòóðàë ÿäÿäëÿð éàçìàãëà êÿñðëÿ
èôàäÿ åäèí. Áóðàäà а < 4.
10 ýöíëöê ïèéàäà éîë
5 Äèàãðàìäà Ðàóô, Ãÿðèá, âÿ Úÿìèëèí
10 ýöí ÿðçèíäÿ ïèéàäà ãÿò åòäèêëÿðè
ìÿñàôÿ ýþñòÿðèëèð. 10
1) Îüëàíëàðûí ùÿð áèðèíèí îðòà ùåñàáëà
Ýåäèëÿí éîë, êì-ëÿ

ýöíäÿëèê ýåòäèéè éîëó êÿñðëÿ éàçûí. 8

6
2) “Ãÿðèá ýöíäÿ îðòà ùåñàáëà 1 êì-ÿ
éàõûí ïèéàäà éîë ýåòìèøäèð” ôèêðè äîü- 4
ðóäóðìó? 2
3) Ðàóôóí áèð ýöíäÿ îðòà ùåñàáëà 0 Ðàóô Ãÿðèá Úÿìèë
ýåòäèéè éîëó ìåòðëÿ èôàäÿ åäèí. Àäëàð

53
 Áÿðàáÿð êÿñðëÿð
Äàèðÿëÿðèí ðÿíýëè ùèññÿëÿðèíè âÿ îíëàðà óéüóí êÿñð-
ëÿðè ìöãàéèñÿ åäÿê. Äàèðÿ ÿââÿëúÿ 2 áÿðàáÿð ùèñ-
ñÿéÿ áþëöíìöø âÿ éàðûñû ðÿíýëÿíìèøäèð.
1 1 = 2 = 4
Áó ùèññÿéÿ óéüóí êÿñð:
2 2 4 8
Äàùà ñîíðà ùÿð áèð ùèññÿ éåíèäÿí 2 ùèññÿéÿ
áþëöíìöøäöð. Éÿíè äàèðÿ 4 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëöíìöø âÿ 2 ùèññÿ ðÿíýëÿíìèøäèð.
Ðÿíýëè ùèññÿéÿ óéüóí êÿñð: 2
4
Ùÿð èêè äàèðÿíèí ãûðìûçû ðÿíýëè ùèññÿëÿðè âÿ áó ùèññÿëÿðÿ óéüóí êÿñðëÿð áÿ-
1
ðàáÿð îëóð: = 2
2 4
Äàèðÿíèí ùÿð áèð ùèññÿñè éåíèäÿí 2 éåðÿ áþëöíìöøäöð. Éÿíè äàèðÿ 8 áÿðàáÿð
ùèññÿéÿ áþëöíìöø âÿ 4 ùèññÿ ðÿíýëÿíìèøäèð. Éÿíè äàèðÿíèí 4 ùèññÿñè ðÿíýëÿí-
1 2 4 8
ìèøäèð. Ðÿíýëè ùèññÿëÿð éåíÿ áÿðàáÿðäèð: 2 = 4 =
8
Ùÿð áèð ùèññÿíè éåíèäÿí 2 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëìÿ ïðîñåñèíè äàâàì åòäèðìÿêëÿ
áÿðàáÿð êÿñðëÿðèí ñàéûíû àðòûðìàã îëàð. Áó çàìàí äàèðÿíèí ùÿð áèð ùèññÿéÿ äöøÿí
1 2 4 8 16
áþëýöëÿðè êè÷èëèð, áÿðàáÿð ùèññÿëÿðèí ñàéû èñÿ àðòûð: = = = =
2 4 8 16 32

1 Äàèðÿëÿð áÿðàáÿð ùèññÿëÿðÿ áþëöíìöøäöð. Ðÿíýëè âÿ àü ùèññÿëÿðÿ óéüóí

áÿðàáÿð êÿñðëÿðè éàçûí.
1) 2) 3) 4)

2 Ðÿíýëè âÿ àü ùèññÿëÿðÿ óéüóí áÿðàáÿð êÿñðëÿðè éàçûí.

1 òàì 1 òàì 1 òàì
1 1 1
5 3 8
1 1 1
10 6 16

3 Õàíàëàðûí éåðèíÿ åëÿ ÿäÿäëÿð éàçûí êè, êÿñðëÿð áÿðàáÿð îëñóí.

1) 2 = 2) 1 = 3) 2 = 2 4) 2 = 2 5) 1 =
4 8 3 6 5 10 3 9 7 21
4 Åìèë ÷ÿêäèéè äöçáóúàãëûíû 3 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëäö âÿ 2 ùèññÿñèíè ðÿíý-
ëÿäè. Ñàáèð åéíè äöçáóúàãëûíû 6 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëäö. Î áó ùèññÿëÿðäÿí
íå÷ÿñèíè ðÿíýëÿìÿëèäèð êè, äöçáóúàãëûíûí ðÿíýëè ùèññÿñè Åìèëèí ðÿíýëÿäèéè
ùèññÿ ãÿäÿð îëñóí? Øÿêèë ÷ÿêìÿêëÿ ýþñòÿðèí.
5 2 = 4 âÿ 2 = 20 îëäóüó ìÿëóìäóðñà, 4 âÿ 20 êÿñðëÿðèíèí
3 6 3 30 6 30
áÿðàáÿð îëäóüóíó äåìÿê îëàðìû?
54
 Áÿðàáÿð êÿñðëÿð
Êÿñðèí ÿñàñ õàññÿñè: Êÿñðèí ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúèíè åéíè íà-
òóðàë ÿäÿäÿ âóðäóãäà âÿ éà áþëäöêäÿ áÿðàáÿð êÿñðëÿð
àëûíûð. ×2
1. Ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúè åéíè ÿäÿäÿ âóðìàãëà: 3 6
4 8
×2
= =

3 6 18
4 8 24 :2
2. Ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúè åéíè ÿäÿäÿ áþëìÿêëÿ: 24 12
24 = 12 = 6 = 2 36 18
:2
36 18 9 3
6 Âåðèëÿí êÿñðÿ áÿðàáÿð îëàí äàùà 2 êÿñð éàçûí.
à) Êÿñðèí ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúèíè åéíè ÿäÿäÿ âóðìàãëà:
1 1 3 1 2 1
1) 2) 3) 4) 5) 6)
3 4 4 2 5 6
b) Êÿñðèí ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúèíè åéíè ÿäÿäÿ áþëìÿêëÿ:
16 16 36 24 14 15
1) 2) 3) 4) 5) 6)
20 24 54 30 28 30
7 Êÿñðèí ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúèíè åéíè ÿäÿäÿ áþëìÿêëÿ áÿðàáÿð êÿñð éàçûí.
Àëûíàí êÿñðèí ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúèíè åéíè ÿäÿäÿ âóðìàãëà äàùà áèð áÿðàáÿð
êÿñð éàçûí.
1) 16 = 4 4
=
12 2) 9 3) 8 4) 12
28 7 7 21 15 18 32
8 х-èí éåðèíÿ åëÿ ÿäÿäëÿð éàçûí êè, áÿðàáÿðëèê äîüðó îëñóí.
1) х = 3 2 = 4 3) х = 2 5 = 1 3 9
х = 33
2) 4) 5)
12 4 5 х 40 8 25 х
9 “Ãàðòàë” êîìàíäàñû êå÷èðäèéè îéóíëàðûí 3 -íö óäìóøäóð. “Ôûðòûíà” êî-
4
ìàíäàñû èñÿ 12 îéóí êå÷èðìèøäèð. Áó êîìàíäàëàðûí óääóüó îéóíëàðûí
ñàéûíà óéüóí ùèññÿëÿð áÿðàáÿðäèð. “Ôûðòûíà” êîìàíäàñû íå÷ÿ îéóíäà ãàëèá
ýÿëìèøäèð?
10 Íàèëÿ õàíûì 9 êã øÿêÿð òîçóíóí 6 êã-íû ýèëàñ ìöðÿááÿñèíÿ èøëÿòäè. Øÿêÿð
òîçóíóí ìöðÿááÿéÿ èøëÿäèëÿí ùèññÿñèíè êÿñðëÿ èôàäÿ åäèí. Áó êÿñðÿ áÿ-
ðàáÿð 2 êÿñð éàçûí.
11 1
Ñàìèð äåéèð êè, êÿñðè 4 êÿñðèíÿ áÿðàáÿðäèð. Î, ôèêðèíè áåëÿ èçàù
4-3= 1 4 7
åäèð: . Ñàìèðèí èçàùûíà ìöíàñèáÿòèíèçè áèëäèðèí.
7-3 4
55
 Êÿñðëÿðèí èõòèñàðû
Àäè êÿñðèí ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúèíèí 1-äÿí ôÿðãëè åéíè íàòóðàë ÿäÿäÿ áþëöí-
ìÿñèíÿ êÿñðèí èõòèñàðû äåéèëèð. Áþëöíìÿ ÿëàìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ
24
êÿñðëÿðè àñàíëûãëà èõòèñàð åòìÿê îëàð. Ìÿñÿëÿí, 36 êÿñðèíèí ñóðÿò âÿ
ìÿõðÿúèíèí 4-ÿ áþëöíäöéö ìÿëóìäóð. 24 = 6 . Äàùà ñîíðà èñÿ ñóðÿò
36 9
âÿ ìÿõðÿúèíè 3-ÿ áþëìÿêëÿ âåðèëÿí êÿñð ö÷öí èõòèñàð îëóíìàéàí êÿñðè -
6 2
ñàäÿ êÿñðè éàçà áèëÿðèê. =
9 3
Èõòèñàð îëóíìàéàí êÿñðëÿðè áèç ñàäÿ êÿñðëÿð àäëàíäûðàúàüûã.
24
êÿñðèíèí ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúèíè 12-éÿ áþëìÿêëÿ áó êÿñðÿ áÿðàáÿð îëàí
36 24 2
ñàäÿ êÿñðè áèðáàøà éàçà áèëÿðèê: =
36 3

1 Éàøûë àëìàëàð áöòöí àëìàëàðûí ùàíñû

ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð? Ñàäÿ êÿñð øÿê-
ëèíäÿ éàçûí.
16
2 Ñÿàäÿò äåéèð êè, 24 êÿñðèíè ñàäÿ êÿñð øÿêëèíäÿ éàçìàã ö÷öí ñóðÿò
âÿ ìÿõðÿúè 4-ÿ áþëìÿê ëàçûìäûð. Ñÿàäÿòèí ôèêðè äîüðóäóðìó?
3 Èõòèñàð åòìÿêëÿ, âåðèëÿí êÿñðëÿðÿ áÿðàáÿð ñàäÿ êÿñðè éàçûí.
14 22 54 25 24
1) 2) 3) 4) 5)
42 33 108 75 56
4 Ùÿð áèð êÿñðÿ áÿðàáÿð îëàí âÿ ìÿõðÿúè 8 îëàí áèð êÿñð éàçûí.
12 3 9 1 10
1) 2) 3) 4) 5)
16 4 24 2 80
5 Ôèêðèìäÿ áèð êÿñð òóòìóøàì. Áó êÿñðèí ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúè 30-äàí êè÷èê
íàòóðàë ÿäÿääèð. Ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúèí áþëöíäöéö ÿí áþéöê ÿäÿä 10-äóð.
Ôèêðèìäÿ òóòäóüóì êÿñð ùàíñûäûð?
8
6 “ êÿñðè ñàäÿ êÿñð, éÿíè èõòèñàð îëóíìàéàí êÿñðäèð.” Ñèç áó ôèêèðëÿ
17
ðàçûñûíûçìû? Ôèêèðëÿðèíèçè éàçûí.
7 Ýÿìèäÿ òóðèñòëÿðäÿí 24 íÿôÿðè ãàäûí, 40 íÿôÿðè êèøè, 16 íÿôÿðè èñÿ óøàã-
ëàð èäè. 1) Ýÿìèäÿêè ãàäûíëàðûí, êèøèëÿðèí âÿ óøàãëàðûí ñàéûíà óéüóí ùèñ-
ñÿëÿðè êÿñðëÿ éàçûí. 2) Íàòÿâàí óøàãëàðûí ñàéûíà óéüóí ùèññÿíè 16 êÿñðè
64
èëÿ éàçìûøäûð. Áó äîüðóäóðìó? 3) Úþâäÿò äåéèð êè, áó êÿñðëÿð èõòèñàð
îëóíäóãäàí ñîíðà àëûíàí áöòöí ñàäÿ êÿñðëÿðèí ìÿõðÿúè 8-ÿ áÿðàáÿð îëà-
úàã. Áó ôèêèð äîüðóäóðìó?
56
 Äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿð, ãàðûøûã ÿäÿäëÿð
1. Ñóðÿòè ìÿõðÿúèíäÿí êè÷èê îëàí êÿñðëÿð äöçýöí êÿñðëÿðäèð.
3 7
Ìÿñÿëÿí, 4 , 15 .
Áöòöí äöçýöí êÿñðëÿð âàùèääÿí êè÷èêäèð.
1
–
4
1
–
4
1
–
4 1
0 1 2 3 4
2. Ñóðÿòè ìÿõðÿúèíäÿí áþéöê âÿ éà áÿðàáÿð 4 4 4 4
îëàí êÿñðëÿð äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿðäèð. 1 1
–

Ìÿñÿëÿí, 5 , 18 , 9
4

0 1 2 3 4 5
4 7 9 4 4 4 4 4
Áöòöí äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿð âàùèäÿ
áÿðàáÿð âÿ éà âàùèääÿí áþéöêäöð. 1+ 1 → 1 1
4 4
3. Ìîäåëäÿí ýþðöíöð êè, 5 = 1 1
4 4
1 1 ÿäÿäè ãàðûøûã ÿäÿääèð âÿ áèð òàì äþðääÿ áèð êèìè îõóíóð.
4
Ùÿì òàì, ùÿì äÿ êÿñð ùèññÿäÿí èáàðÿò îëàí ÿäÿäëÿð ãàðûøûã ÿäÿäëÿð
àäëàíûð.
1 Ùÿð áèð øÿêëÿ óéüóí äöçýöí îëìàéàí êÿñðè âÿ
ãàðûøûã ÿäÿäè éàçûí. Àøàüûäàêû éàçûëûøëàðû ùÿð
1 = 31
áèð øÿêèë öçÿðèíäÿ òÿãäèì åäèí. 4
4
+ 4
4
+ 4
4
+
4 4

áöòöí ôèãóðëàðäàêû ðÿíýëè ùèññÿëÿðèí ñàéû

Äöçýöí îëìàéàí êÿñð = = 13
ùÿð ôèãóðäàêû áÿðàáÿð ùèññÿëÿðèí ñàéû 4
ãàëàí ôèãóðäàêû ðÿíýëè ùèññÿëÿðèí ñàéû 1
Ãàðûøûã ÿäÿä = òàì ðÿíýëè ôèãóðëàðûí ñàéû =3
ùÿð ôèãóðäàêû áÿðàáÿð ùèññÿëÿðèí ñàéû 4
1) 2) 3) 4)

2 Íþãòÿëÿðÿ óéüóí ãàðûøûã ÿäÿäëÿðè éàçûí.

1 2 3

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5
3 ßäÿä îõó öçÿðèíäÿ ùÿð áèð ùÿðôèí ýþñòÿðäèéè íþãòÿéÿ óéüóí ÿäÿäè
äöçýöí îëìàéàí êÿñð âÿ ãàðûøûã ÿäÿä øÿêëèíäÿ éàçûí.
À Á Ú Ä
0 1 2 3
4 а + б = 12 îëäóãäà àøàüûäàêû øÿðòëÿðè þäÿéÿí 5 êÿñð éàçûí.
1) а äöçýöí êÿñð îëñóí. 2) а äöçýöí îëìàéàí êÿñð îëñóí.
б б
57
 Äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿð, ãàðûøûã ÿäÿäëÿð
1. Äöçýöí îëìàéàí êÿñðèí ñóðÿòèíè ìÿõðÿúèíÿ áþëìÿêëÿ îíó ãàðûøûã
ÿäÿäÿ ÷åâèðìÿê îëàð. Ìÿñÿëÿí, 14 äöçýöí îëìàéàí êÿñðèíè ãàðûøûã ÿäÿäÿ
3
÷åâèðìÿê ö÷öí 14:3 áþëìÿ ÿìÿëè éåðèíÿ éåòèðèëìÿëèäèð. 14 : 3 = 4ã2,
áóðàäà 4 (ãèñìÿò) òàìû, 3 (áþëÿí) - êÿñðèí ìÿõðÿúèíè, 2 (ãàëûã, ÿýÿð âàðñà)
êÿñðèí ñóðÿòèíè ýþñòÿðèð. 14 = 4 2
3 3
Ñuðÿòè ìÿõðÿúèíÿ òàì áþëöíÿí àäè êÿñð èñÿ íàòóðàë ÿäÿäÿ áÿðàáÿðäèð.
Ìÿñÿëÿí, 18 = 6
3
2. Ãàðûøûã ÿäÿäè äöçýöí îëìàéàí êÿñðÿ ÷åâèðìÿê ö÷öí ìÿõðÿú òàìà âó-
ðóëóð âÿ ñóðÿòëÿ òîïëàíàðàã ñóðÿòäÿ éàçûëûð, ìÿõðÿú èñÿ îëäóüó êèìè ñàõ-
4 = 4 ×3+2 = 14
ëàíûëûð. 2
3 3 3
5 Äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿðè ãàðûøûã ÿäÿäëÿð øÿêëèíäÿ éàçûí.
1) 22 2) 19 3) 54 4) 45 5) 67 6) 53
5 4 7 8 5 3
6 Äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿð âÿ ãàðûøûã ÿäÿäëÿð øÿêëèíäÿ èôàäÿ åäèí.
1) 15:4 2) 23 : 4 3) 18 : 5 4) 26 : 3 5) 17 : 6
7 11:3 âÿ 21:4 ãèñìÿòëÿðèíÿ óéüóí éàçûëûøëàðû ñå÷èí.
32 11 21 5 1
5ã1 3ã2
3 3 4 4
8 Ãàðûøûã ÿäÿäëÿðè äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿ èôàäÿ åäèí.
3 1 3 4 3
1) 3 2) 4 3) 5 4) 8 5) 6
5 4 7 9 4
9 Øÿêëÿ óéüóí êÿñðè éàçûí âÿ ãàðûøûã
ÿäÿäëÿ èôàäÿ åäèí.

10 Ñÿàäÿò äåéèð êè, 6 êÿñðè èëÿ 3 êÿñðè áÿðàáÿð îëà áèëìÿç. ×öíêè
4 2
6 : 4 = 1ã2, 3:2 = 1ã1. Áó ôèêèðëÿðè èçàù åäèí.
3
11 Íÿñèìè êÿñð êàðòëàðû èëÿ 2 êÿñðèíè ìîäåëëÿøäèðìÿê èñòÿéèð. \Îíà íå÷ÿ
4
äÿíÿ 1 êÿñð êàðòû ëàçûìäûð?
4
1 –
– 1 –
1 – 1 1 –
– 1 –
1 – 1 1 –
– 1 –
1 – 1
4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4

12 Ôèêðèìäÿ òóòäóüóì ÿäÿä 5-äÿí áþéöê, 6-äàí êè÷èêäèð. Áó ÿäÿä ìÿõðÿúè

8, ñóðÿòè èñÿ 42-äÿí êè÷èê îëàí êÿñðäèð. Ôèêðèìäÿ ùàíñû ÿäÿäè òóòìóøàì?

58
 Êÿñðëÿðèí ìöãàéèñÿñè
1) Ìÿõðÿúëÿðè áÿðàáÿð îëàí êÿñðëÿðäÿí 5
ñóðÿòè áþéöê îëàí êÿñð áþéöêäöð. > 3
8 8
2) Ñóðÿòëÿðè áÿðàáÿð îëàí êÿñðëÿðäÿí 3 > 3
ìÿõðÿúè êè÷èê îëàí êÿñð áþéöêäöð. 4 8
3) Ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúè ìöõòÿëèô îëàí êÿñðëÿðè ìöãàéèñÿ åòìÿê ö÷öí îíëàðûí éà
ìÿõðÿúëÿðè, éà äà ñóðÿòëÿðè áÿðàáÿðëÿøäèðèëèð. Ìÿñÿëÿí, 2 âÿ 3 êÿñðëÿðèíèí
7 10
ìÿõðÿúëÿðèíè áÿðàáÿðëÿøäèðìÿêëÿ ìöãàéèñÿ åäÿê:
2 = 2×10= 20 3 = 3×7 = 21 21 > 20 îëäóüóíäàí, äåìÿëè, 3 > 2
7 7×10 70 10 10×7 70 70 70 10 7
Áó êÿñðëÿðèí ñóðÿòëÿðèíè áÿðàáÿðëÿøäèðìÿêëÿ ìöãàéèñÿ åäÿê:
2 = 2×3 = 6 3 = 3×2 = 6 6 > 6 îëäóüóíäàí, äåìÿëè, 3 > 2
7 7×3 21 10 10 ×2 20 20 21 10 7
Ñóðÿò âÿ ìÿõðÿúè ìöõòÿëèô îëàí êÿñðëÿðè êÿñð êàðò-
ëàðû èëÿ ìîäåëëÿøäèðìÿêëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð.
Ìÿñÿëÿí, 1 âÿ 5 êÿñðëÿðèíÿ óéüóí
2 6
ùèññÿëÿðäÿí ýþðöíöð êè, 5 > 1 .
6 2
Êÿñðëÿðèí ìöãàéèñÿñè ÿäÿä îõó öçÿðèíäÿ äàùà
1 1 3
ÿéàíè ýþðöíöð. 4 2 4 1

1
< 2 < 3 1 2 3 4
4 4 4 0
4 4 4 4

1 Êÿñðëÿðè ìöãàéèñÿ åäèí.

3 5 7 7 1 3 2 3
1) – âÿ – 2) – âÿ – 3) – âÿ – 4) – âÿ –
8 8 12 9 4 8 5 10
2 Ðÿíýëè ùèññÿëÿðÿ óéüóí êÿñðëÿðè éàçûí âÿ ìöãàéèñÿ åäèí.
1) 1 1 1 1 1 1 1 1 2) 1 1 1 1 3) 1 1 1
– – – – – – – – – – – – – – –
8 8 8 8 8 8 8 8 4 4 4 4 3 3 3
1
– 1
– 1
– 1
– 1
– 1
– 1
– 1
– 1 –
– 1 –
1 –1 –
1 –1 –
1 –1 1 –
1 –
1 –
1 –
1 –
1
–
8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 8 6 6 6 6 6 6
3 Êÿñðëÿðèí ìÿõðÿúëÿðèíè áÿðàáÿðëÿøäèðèí âÿ àðòàí ñûðà èëÿ äöçöí.
1) 5 , 6 , 3 2) 6 , 2 , 1 3) 1 , 3 , 1 4) 3 , 2 , 5
14 7 14 10 5 10 4 4 12 6 3 6
1
4 Êÿñð êàðòëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ âåðèëÿí êÿñðëÿðè êÿñðè èëÿ ìöãàéèñÿ
2
åäèí. Ìöãàéèñÿíè äÿôòÿðèíèçäÿ äöçáóúàãëûëàðû ùèññÿëÿðÿ áþëìÿêëÿ ìî-
äåëëÿøäèðèí. 6 âÿ 1 4 âÿ 1 3 âÿ 1
10 2 6 2 5 2
5 Èäìàí Ñàðàéûíäà êå÷èðèëÿí áîêñ éàðûøëàðûíäà øÿíáÿ ýöíö ñàëîíóí 7 , áàçàð
2 10
ýöíö , áàçàð åðòÿñè èñÿ 3 ùèññÿñè òàìàøà÷û èëÿ äîëìóøäó. Ùàíñû ýöí
5 10
éàðûøà äàùà ÷îõ òàìàøà÷û ýÿëìèøäè?
59
 Êÿñðëÿðèí ìöãàéèñÿñè.
6 ßäÿä îõó êÿñðëÿðè ìöãàéèñÿ åòìÿê ö÷öí ÿëâåðèøëè âàñèòÿäèð.
1 2 3 4
1 11 1 2 1 3 14 2 21 22 2 3 2 4 3
5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5
1) Àðòìà ñûðàñûíà ýþðÿ äöçöí.
1) 4 , 3 , 14 2 9 3) 4 , 7 , 11
1 , 12 ,
2)
2
5 5 5 5 5 5 5 5 5
2) 1-äÿí áþéöê 1 2 -äÿí êè÷èê êÿñðè éàçûí.
5
7 Ùÿð áèð êÿñð ãðóïóíà óéüóí áèð ÿäÿä îõó ÷ÿêèí. ßäÿäëÿðè ÿäÿä îõó
öçÿðèíäÿ éåðëÿøäèðèí âÿ àðòàí ñûðà èëÿ éàçûí.
3 , 5 , 14 5 , 15 , 19 4 , 7 , 21
1) 1 2) 3) 2 1
8 8 8 6 6 6 10 10 10
8 Úÿäâÿëäÿ 3 íÿôÿðèí ìÿêòÿáëè ôîðìàñûíà èøëÿ- Àäû Ïàð÷à (ì)
äèëÿí ïàð÷à ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð. 1
Ôèäàí 2–
1) Ïàð÷àíûí þë÷öñöíöí àðòìàñûíà ýþðÿ ãûçëàðûí 5
àäëàðûíû éàçûí. Àéàí 2–4
2) “Ýöëñöìöí ôîðìàñûíà 3 ì-äÿí àç ïàð÷à èø- 5
Ýöëñöì 16
–
ëÿíìèøäèð” ôèêðè äîüðóäóðìó? 5
9 Ôèãóðëàðûí ðÿíýëè ùèññÿëÿðèíè òÿõìèíÿí ùàíñû êÿñðëÿ éàçìàã îëàð?
1) 2) 3) 4) 5)

10 a, b, c-íèí éåðèíÿ åëÿ íàòóðàë ÿäÿä éàçûí êè, bÿrabÿrsizlik äîüðó îëñóí.
Ìöãàéèñÿíè íåúÿ éåðèíÿ éåòèðäèéèíèçè éàçûëû îëàðàã òÿãäèì åäèí.
2 3 > 6 5
1) a > 2) 3) c
10 5 7 b 3 12
>

11 a êÿñðèíäÿ a âÿ b ùÿðôëÿðèíèí éåðèíÿ åëÿ ÿäÿäëÿð éàçûí êè, ýþñòÿðèëÿí

b
øÿðòëÿð þäÿíèëñèí.
1) a = 4 2) a < 1 a
3) 1 < b < 2 4) 9 < a < 10
b b b
3
12 Ùÿì Ëàëÿíèí, ùÿì äÿ Ñåâèíúèí ñòèêåðëÿðèíèí ùèññÿñè ìÿíçÿðÿ øÿêèë-
4
ëèäèð. Ëàêèí Ñåâèíúèí ìÿíçÿðÿ øÿêèëëè ñòèêåðëÿðèíèí ñàéû Ëàëÿíèí ìÿíçÿðÿ
øÿêèëëè ñòèêåðëÿðèíèí ñàéûíäàí ÷îõäóð. Ñèç áóíó íåúÿ èçàù åäÿðäèíèç?
60
 ßäÿäèí ùèññÿñèíèí âÿ ùèññÿñèíÿ ýþðÿ ÿäÿäèí òàïûëìàñû
1 ßäÿäëÿðèí òÿëÿá îëóíàí ùèññÿëÿðèíè òàïûí âÿ òàì-ùèññÿ ìîäåëè èëÿ òÿãäèì
åäèí.
2
1) 45-èí ùèññÿñèíè 2) 125-èí 3 ùèññÿñèíè 3) 72-èí 2 ùèññÿñèíè
30 3 5 6
4
15 15 15 4) 252-íèí ùèññÿñèíè 5) 124-öí 3 ùèññÿñèíè
7 4
45 6) 27-íèí 4 -ö èëÿ 64-öí 3 -íöí úÿìèíè
9 8
45 : 3 = 15 (45-èí 1 -è) 7) Ùàíñû äàùà áþéöêäöð:
2 ùèññÿ: 15 2 = 330 36-íûí 3 ùèññÿñè, éîõñà 48-èí 3 ùèññÿñè?
3 4 4
2 Éàé òÿòèëè çàìàíû Ëåðèêäÿ èñòèðàùÿò åäÿðêÿí Àéòÿí ôîòîàïàðàòû èëÿ 120
øÿêèë ÷ÿêìèøäèð. Áó øÿêèëëÿðèí 35 ùèññÿñè ìåøÿäÿ, ãàëàí øÿêèëëÿðèí
3 ùèññÿñè õàëàñûýèëèí åâèíäÿ, äèýÿðëÿðè èñÿ êÿíäèí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ
4
÷ÿêèëìèøäèð. Àéòÿí êÿíäèí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ íå÷ÿ øÿêèë ÷ÿêìèøäèð?
3 Êàìèë ëîòåðåéà èëÿ 250 ìàíàò ïóë óääó. Î, ïóëóí 70 ìàíàòûíà àèëÿ
öçâëÿðè ö÷öí ùÿäèééÿëÿð, ãàëàí ïóëóí 59 ùèññÿñèíÿ ôîòîàïàðàò àëäû. Ïóëóí
ãàëàíûíû èñÿ àíàñûíà âåðäè. Êàìèë àíàñûíà íå÷ÿ ìàíàò âåðäè?

4 Âåðèëÿí ùèññÿñèíÿ ýþðÿ ÿäÿäè òàïûí.

2 4 3
1) ùèññÿñè 26 îëàí 2) ùèññÿñè 48 îëàí 3) ùèññÿñè 27 îëàí
3 7 5
13
5
4) 5 ùèññÿñè 55 îëàí 5) ùèññÿñè 35 îëàí
6 9
26
6) 7 ùèññÿñè 28 îëàí 7) 3 ùèññÿñè 18 îëàí
1 9 8
26 : 2 = 13 (òàìûí 3 -è)
Òàì 3 äÿíÿ 1 -äèð. 313 = 39
3
2 ùèññÿñè 24 îëàí ÿäÿäèí 5 ùèññÿñèíè òàïûí.
5 1)
5 6
3 ùèññÿñè 36 îëàí ÿäÿä ùàíñû ÿäÿäèí 1 ùèññÿñèíÿ áÿðàáÿðäèð?
2)
4 3
2
6 Ñÿáèíÿíèí ïóëó Àðçóíóí ïóëóíóí ùèññÿñè ãÿäÿðäèð. Ñàìèðèí ïóëó Ñÿ-
3 3
áèíÿíèí ïóëóíóí -ö ãÿäÿðäèð. Ñàìèðèí 18 ìàíàò ïóëó âàðñà, Àðçóíóí
4
âÿ Ñÿáèíÿíèí íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð?
7 Ïàëòî âÿ àéàããàáûíûí ãèéìÿòè áèðëèêäÿ 126 ìàíàòäûð. Àéàããàáûíûí ãèé-
ìÿòè ïàëòîíóí ãèéìÿòèíèí 2 -ñè ãÿäÿðäèð. Ïàëòî âÿ àéàããàáû íå÷ÿéÿäèð?
7
Ìÿñÿëÿíè òàì-ùèññÿ ìîäåëè ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.
61
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 Ôóòáîë êîìàíäàñû 6 îéóíäà óäóçäó, 8 îéóíó ùå÷-ùå÷ÿ áàøà âóðäó, 14
îéóíäà èñÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíäû. “Áó êîìàíäà êå÷èðäèéè îéóíëàðûí 1 ùèññÿ-
2
ñèíäÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíìûøäûð” ôèêðè äîüðóäóðìó? Áó ôèêðèí äöçýöí âÿ éà
ñÿùâ îëäóüóíó éàçûëû îëàðàã ÿñàñëàíäûðûí.
2 Êÿñðëÿðè èõòèñàð åäèí.
1) 3 2) 6 3) 5 4) 3 5) 9 6) 12
18 24 30 12 21 28
3 Êÿñðëÿðè ìÿõðÿúëÿðè åéíè îëàí êÿñð øÿêëèíäÿ éàçûí âÿ ìöãàéèñÿ åäèí.
1) 12 âÿ 4 2) 18 âÿ 15 3) 8 âÿ 18
48 32 42 21 36 27
4 1) Êÿíàí èìòàùàíäà 20 ñóàëà ñÿùâ, 40 ñóàëà äöçýöí úàâàá éàçìûøäûð.
Êÿíàí ñóàëëàðûí ùàíñû ùèññÿñèíÿ äöçýöí úàâàá éàçìûøäûð?
2) Ôóòáîë îéóíóíóí 30 äÿãèãÿñè àðõàäà ãàëìûøäûð. Îéóí âàõòûíûí êå÷ÿí
âÿ ãàëàí ùèññÿëÿðèíè êÿñðëÿ èôàäÿ åäèí.
5 Êÿñðëÿðè àðòìà ñûðàñû èëÿ éàçûí.
1) 1 4 , 17 , 28 2) 2 3 , 7 , 4 , 19 3) 3 , 3 , 3 , 3
9 9 9 12 12 12 12 10 8 5 11
6 Ùÿðôëÿðëÿ èøàðÿ åäèëìèø íþãòÿëÿðÿ óéüóí êÿñðëÿðè àðòìà ñûðàñû èëÿ éàçûí.

0 Ì 1 Ï Ð 2 Ñ Ò 3

7 Ñîíóíúó ãèéìÿòëÿíäèðìÿäÿ 5à ñèíôèíäÿêè 28 øàýèðäèí 5 ùèññÿñè 4-úö

7
ñÿâèééÿéÿ, 1 ùèññÿñè 3-úö ñÿâèééÿéÿ, ãàëàíëàðû èñÿ 2-úè ñÿâèééÿéÿ óéüóí
4
íÿòèúÿ ýþñòÿðäè. Íå÷ÿ øàýèðä 2-úè ñÿâèééÿéÿ óéüóí íÿòèúÿ ýþñòÿðäè?

8 Ðÿùèëÿ äàèðÿ âÿ êâàäðàòëàðäàí èáàðÿò èêè íàõûø ÷ÿêäè. Áèðèíúè íàõûøäà

5 êâàäðàò, 3 äàèðÿ, èêèíúèäÿ èñÿ 11 êâàäðàò, 5 äàèðÿ âàð. Ùÿð èêè íàõûøäà
äàèðÿëÿðèí ñàéûíà óéüóí ùèññÿëÿðè òàïûí âÿ ìöãàéèñÿ åäèí.
9 25 : 3, 17 : 5, 19 : 4 èôàäÿëÿðèíè ãàðûøûã ÿäÿäëÿ éàçûí.

10 Äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿðè ãàðûøûã ÿäÿäëÿðÿ ÷åâèðèí. Ìöìêöí îëàí ùàë-

ëàðäà èõòèñàð åòìÿêëÿ ìöãàéèñÿ åäèí.
14 âÿ 28 60 8 64 4) 11 âÿ 44
1) 2) 12 âÿ 3) âÿ
6 12 5 25 3 24 4 16

62
 Ìÿõðÿúëÿðè áÿðàáÿð îëàí êÿñðëÿðèí òîïëàíìàñû
Êÿñð ÿäÿäëÿð öçÿðèíäÿ äÿ íàòóðàë ÿäÿäëÿð öçÿðèíäÿ îëäóüó êèìè òîï-
ëàìà, ÷ûõìà, âóðìà âÿ áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê îëàð.
1) – 1 + –1 = 1+1 = – 2 –1 –
1
3 3 3 3 3 3

1 + –
– 3 = 1+2+3 = –
2 + – 6 1 –
1 –
1 –
1 –
1 –
1
2) 7 7 7 7
–
7 7 7 7 7 7 7

Ìÿõðÿúëÿðè áÿðàáÿð îëàí êÿñðëÿðè òîïëàìàã ö÷öí ñóðÿòëÿðè òîïëàéà-

ðàã ñóðÿòäÿ éàçìàã, ìÿõðÿúè èñÿ îëäóüó êèìè ñàõëàìàã ëàçûìäûð.
а а а+б
ъ + ъ = ъ
1 ßäÿä îõó öçÿðèíäÿ ìîäåëëÿøäèðèëìèø ìèñàëû éàçûí.
7
–
9

2 5
0 – –
9
1
9
2 Ðÿíýëè ùèññÿëÿðÿ óéüóí êÿñðëÿðè éàçûí âÿ úÿìèíè òàïûí.

1) 1 –
1 –
1 –
1 –
1 2) 1 –
1 –
1 –
1 –
1 –
1 –
1 3) 1 –
1 –
1 –
1
– – –
6 6 6 6 6 9 9 9 9 9 9 9 4 4 4 4

3 Úÿìè òàïûí. 1-úè âÿ 4-úö ìèñàëëàðû ÿäÿä îõó öçÿðèíäÿ ìîäåëëÿøäèðèí.

1) 2) 3) 4) 5)
5 + 1 2 + 3 3 + 2 3 + 2 5 + 4 + 4
7 7 9 9 8 8 5 5 13 13 13
1 3
4 Áèð òîðòóí õÿìèðèíÿ 5 ñòÿêàí, êðåìèíÿ 5 ñòÿêàí, öçÿðèíè áÿçÿìÿê
ö÷öí èñÿ 2 ñòÿêàí øÿêÿð òîçó èøëÿäèëäè. Òîðòà èøëÿäèëÿí øÿêÿð òîçó áèð
5
ñòÿêàíäàí ÷îõäóð, éîõñà àç?
5 í-èí ùàíñû ãèéìÿòèíäÿ áÿðàáÿðëèê äîüðó îëàð?

1) 4 í 6 2) í + 3 = 4 3) í + 5 = 9
+ =
7 7 7 5 5 5 11 11 11
3 2 ùèññÿñè
6 5à ñèíèô øàýèðäëÿðèíèí –
7
ùèññÿñè ëàéèùÿ èøèíè éàëíûç êîìïöòåðäÿ, –
7
èñÿ éàëíûç ÿëëÿ éàçäû. Ãàëàí øàýèðäëÿð ëàéèùÿ èøèíè ùÿì êîìïöòåðäÿ, ùÿì
äÿ ÿëëÿ éàçäûëàð. Ëàéèùÿ èøèíè éàëíûç êîìïöòåðäÿ âÿ éàëíûç ÿë éàçûñû øÿê-
ëèíäÿ éåðèíÿ éåòèðÿíëÿðèí ñàéû áèðëèêäÿ 20 íÿôÿðäèð. Ùÿð èêè âàñèòÿäÿí èñ-
òèôàäÿ åäÿíëÿðèí ñàéû íå÷ÿ íÿôÿðäèð?
63
 Ãàðûøûã ÿäÿäëÿðèí òîïëàíìàñû
Ãàðûøûã ÿäÿäëÿðèí òîïëàíìàñû îíëàðûí óéüóí îëàðàã òàì âÿ êÿñð ùèññÿëÿ-
ðèíèí òîïëàíìàñûíà ýÿòèðèëèð.
1 1 1 1
1 4 +2 4 = 1 + 4 + 2 + 4 = 3 2 = 3 1
4 2
1 –
– 1 –
1 – 1
1 –
4 4 4 4 4 + –14 –14 –14 –14 1 –
– 1 –
1 – 1
1 –
4 4 4 4 4

1 Úÿìè íöìóíÿéÿ óéüóí ìîäåëëÿøäèðèí.

2
1) 2 6 + 1 3 = 3 3+2 = 3 5
6 2) 41 + 2 41 3) 1 83 + 2 82
6 6

+ =

2 Úÿìè òàïûí. Ìèñàëëàðäàí áèðèíèí ùÿëëèíè ìîäåëëÿ òÿãäèì åäèí.

1 + 1 1 3 3 + 3 3 5 1
1) 2 1 2) 2 +2 3) 1 4) 2 9 + 9
3 3 6 6 8 8
2 ùèññÿñè òàð,
3 Õàëã ÷àëüû àëÿòëÿðè àíñàìáëûíäàêû ìóñèãè÷èëÿðèí –
10
3 ùèññÿñè èñÿ êàìàí÷à ÷àëûð. Íÿñèáÿ äåéèð êè, àíñàìáëûí –
– 5 ùèññÿñè,
10 1 20
éÿíè – ùèññÿñè éà òàð, éà äà êàìàí÷à ÷àëûð. Íÿñèáÿíèí ôèêðèíÿ ìöíàñè-
4
áÿòèíèçè éàçûí.
4 Ñÿëèì ßùìÿäýèëèí åâèíÿ ãÿäÿð – 2 êì, ñîíðà èñÿ ßùìÿäëÿ áèðëèêäÿ Ùÿ-
5
1 êì
ñÿíýèëèí åâèíÿ ãÿäÿð äàùà 1– éîë ýåòäè. Ñÿëèì úÿìè íÿ ãÿäÿð éîë
5
ýåòäè?
5 Ìÿëàùÿò õàíûì ùàçûðëàäûüû ñàëàòà 2 – 3 êã ïîìèäîð, 1– 1 êã êþê âÿ
1 8 8
4– 2 êã áàäûìúàí ÿëàâÿ åòäè. Ìÿëàùÿò õàíûì ñàëàòà íÿ ãÿäÿð òÿðÿâÿç
ÿëàâÿ åòäè?
6 Úÿìè òàïûí.
1) 3 + 2 3 = 5 3 2) 5 + 4 8
5
3) 6 2 + 9 4) 18 + 3 + 3
4 4 5 7 7
1 2 ùèññÿñèíèí úÿìè 18 îëàí ÿäÿä ùàíñûäûð?
7 1) –5 ùèññÿñè èëÿ –
2) Áèð ÿäÿäèí – 1 5ùèññÿñèíè 2 äÿôÿ àçàëäûá öçÿðèíÿ 5 ýÿëñÿíèç, 20-íèí –3
4 4
ùèññÿñèíÿ áÿðàáÿð îëàð. Áó ùàíñû ÿäÿääèð?
1 3
8 Øÿùëà 296 ñÿùèôÿëèê êèòàáûí – ùèññÿñèíè úöìÿ ýöíö, – 8 ùèññÿñèíè øÿíáÿ
8
ýöíö, ãàëàíëàðûíû èñÿ áàçàð ýöíö îõóäó. Øÿùëà áàçàð ýöíö êèòàáûí íå÷ÿ
ñÿùèôÿñèíè îõóäó?
64
 Ãàðûøûã ÿäÿäëÿðèí òîïëàíìàñû
Ãàðûøûã ÿäÿäëÿðè òîïëàéàðêÿí, êÿñð ùèññÿëÿðèíin úÿìè äöçýöí îëìàéàí êÿñð
îëàðñà, îíóí òàì ùèññÿñèíè àéûðûá, òàìûí öçÿðèíÿ ÿëàâÿ åòìÿê ëàçûìäûð.

9 Úÿìè òàïûí. 1) 2 3 + 1 6 3+6 9 = 2

7 7 =3 7 =37 4 7
3 7 13 6 4 7 7 9
2) 2 5) 1
8 +1 8 3) 1 14 + 14 4) 2 9 + 1 9 11 + 1 11

10 Äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿðè òîïëàéûí âÿ ãàðûøûã ÿäÿäëÿðëÿ èôàäÿ åäèí.

1) 14 + 11 = 14+11 = 25 = 8 1
3 3 3 3 3
2) 15 + 23 3) 19 + 15 4) 18 + 14 + 22 5) 15 + 19
4 4 7 7 5 5 5 6 6
11 Òîïëàìà ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí âÿ íÿòèúÿëÿðè ìöãàéèñÿ åäèí.
1
1) 1 5 + 2 4 3 2) 2
5 + 7 3 4 3) 5 + 3 1
6 6 6 11 11 11 12 12 3

12 Êÿñðëÿðè èõòèñàð åòìÿêëÿ ìÿõðÿúëÿðèíè áÿðàáÿðëÿøäèðèí âÿ òîïëàéûí.

1 9 6 2) 4 + 8 + 16 3) 4 + 7 + 3
1) 3 + 27 + 18 6 12 24 20 35 15

13 Ðÿíýëè õàíàéà åëÿ ÿí êè÷èê ÿäÿä éàçûí êè, áÿðàáÿðñèçëèê äîüðó îëñóí.
1) 1 + > 1 2) 3 + 1 2 3) 2 + 1 3 4
6 6 8 8 10 10
> >

14 Äöçáóúàãëû øÿêëèíäÿ îëàí áèð ñàùÿíèí óçóíëóüó 5 7 ì, åíè èñÿ 5 1 ì-

10 10
äèð. Áó ñàùÿíèí ïåðèìåòðèíè òàïûí.

1 ùèññÿñè èëÿ 2 ùèññ\ÿñèíèí úÿìè 12 îëàí ÿäÿäèí, 1 ùèññÿñè èëÿ 3

15 5 5 10 10
ùèññÿñèíèí úÿìè ùàíñû ÿäÿäÿ áÿðàáÿð îëàð?

16 Ðàñèì âÿ Åë÷èíèí åéíè ìÿáëÿüäÿ ïóëó âàð èäè. Ðàñèì ïóëóíóí 25 ìàíà-
òûíû, Åë÷èí èñÿ 35 ìàíàòûíû õÿðúëÿäè. Èíäè Åë÷èíèí ïóëó Ðàñèìèí ïóëóíóí
–4 -ö ãÿäÿðäèð. ßââÿëúÿ îíëàðûí ùÿð áèðèíèí íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð èäè?
5
Åë÷èí 35 ìàí.
ÿââÿëúÿ
Ðàñèì 25 ìàí.

65
 Ìÿõðÿúëÿðè áÿðàáÿð îëàí êÿñðëÿðèí ÷ûõûëìàñû
Ìÿõðÿúëÿðè áÿðàáÿð îëàí êÿñðëÿðè ÷ûõìàã ö÷öí àçàëàíûí ñóðÿòèíäÿí ÷û-
õûëàíûí ñóðÿòèíè ÷ûõàðàã ñóðÿòäÿ éàçìàã, ìÿõðÿúè èñÿ îëäóüó êèìè ñàõ-
ëàìàã ëàçûìäûð. а б а-б
3 - 1 = 2 1 1
– – – 1 ъ - ъ = ъ
5 5 5 5 5 5

1 Ôÿðãè äöçáóúàãëûëàð öçÿðèíäÿ ìîäåëëÿøäèðìÿêëÿ òàïûí.

1) – 3
7 - – 5 - –
2) – 2 5 - –
3) – 3 4) – 3
4 - –
8 8 6 6 7 7 5 5

2 í-èí éåðèíÿ åëÿ ÿäÿäëÿð éàçûí êè, áÿðàáÿðëèê äîüðó îëñóí.

1) 2) 3) 4)
í 3 5 í
9 - – 2 í 8 3 í
9 - – 3
– - – =– – =– – - – =– – =–
11 11 11 15 15 15 14 14 14 9 9 9
3 Ìîäåëëÿðÿ óéüóí ÷ûõìà ÿìÿëëÿðèíè éàçûí.

1) 2) 3)

3 4
4 –
Óñòà íàùàðà ãÿäÿð äèâàðûí 10 ùèññÿñèíè, íàùàðäàí ñîíðà èñÿ – ùèññÿñèíè
10
ðÿíýëÿäè. 1) Óñòàíûí íàùàðäàí ñîíðà ðÿíýëÿäèéè ùèññÿ, íàùàðäàí ÿââÿë
ðÿíýëÿäèéè ùèññÿäÿí íÿ ãÿäÿð ÷îõäóð? 2) Äèâàðûí ùàíñû ùèññÿñè ðÿíýëÿí-
ìÿëèäèð? Ìÿñÿëÿíè ìîäåë ÷ÿêìÿêëÿ ùÿëë åäèí.
5 ×ûõìà ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí, êÿñðëÿðè èõòèñàð åòìÿêëÿ ìöãàéèñÿ åäèí.
7 - – 3 –7 - –3 2) – 5 - – 2 –5 - –3
1) –
8 8 16 16 9 9 6 6
6 1) Áåøäÿ ö÷ö èëÿ áåøäÿ áèðèíèí ôÿðãè 20-éÿ áÿðàáÿð îëàí ÿäÿä ùàíñû
ÿäÿääèð?
2) Éåääèäÿ èêèñè èëÿ éåääèäÿ äþðäöíöí úÿìè 24 îëàí ÿäÿä áåøäÿ ö÷ö èëÿ
áåøäÿ áèðèíèí ôÿðãè 40 îëàí ÿäÿääÿí íÿ ãÿäÿð êè÷èêäèð?
3) Àñèôèí éàøûíû ýþñòÿðÿí ÿäÿäèí áåøäÿ äþðäöíäÿí áåøäÿ èêèñèíè ÷ûõñàã,
8 àëûíàð. Àñèô Ìåùìàíäàí 6 éàø áþéöêäöð. Ìåùìàíûí íå÷ÿ éàøû âàð?

7 Âèäàäè ïóëóíóí –2 ùèññÿñèíè

3 ãàðäàøû Ñåéìóðà âåðäè. Ñåéìóð áó ïóëóí
3
– ùèññÿñèíÿ êèòàá àëäû. Êèòàáûí ãèéìÿòè 6 ìàíàò îëàðñà, Âèäàäèíèí ÿâ-
4
âÿëúÿ íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð èäè?
66
 Ãàðûøûã ÿäÿäëÿðèí ÷ûõûëìàñû
Ãàðûøûã ÿäÿäëÿðèn ÷ûõûëìàñû îíëàðûí òàì âÿ êÿñð ùèññÿëÿðèíèí ÷ûõûëìàñûíà ýÿòèðèëèð.
3–2 - 1–
5 5
–
1 = 2 2-1
5
= 2– 1
5
Àçàëàíûí êÿñð ùèññÿñè ÷ûõûëàíûí êÿñð ùèññÿñèíäÿí êè÷èê îëäóãäà àçàëàíûí òàì
ùèññÿñèíäÿí âàùèä àéûðàðàã îíó êÿñð ùèññÿíèí öçÿðèíÿ ÿëàâÿ åäèð, ñîíðà èñÿ
÷ûõìà ÿìÿëèíè éåðèíÿ éåòèðèðëÿð.
4 1 - 2 3 = 3+1+ 1 - 2 3 = 3+ 5 + 1 - 2 3 =3 6 - 2 3 =1 6-3
5 5 5 5 5 5 5 5 5 – 5
=1–
3
5

1 Ìîäåëëÿøäèðèí âÿ ôÿðãè òàïûí.

1) 4 –5 - 1– 2 7 - –
2) 5 – 5 3) 5 –4 - – 3
3 2
7 7 8 8 5 5
2 Ìîäåëëÿøäèðèí âÿ ôÿðãè òàïûí.
1) 3 2 - 5 2) 4 3 - 1 5 3) 5 1 - 4 3 4) 3 7 - 1 13
7 7 8 8 10 10 15 15
3 Ñàìèð èëÿ àòàñû êèòàá ðÿôè äöçÿëòìÿê ö÷öí 5 ì âÿ
1 ì óçóíëóüóíäà òàõòàëàðûí ùÿð áèðèíè 4 áÿðàáÿð
ùèññÿéÿ êÿñäèëÿð. Òàõòàëàðû êÿñìÿéÿ – 3 ñààò, ðÿô-
1 4 2 ñààò âàõò ñÿðô åòäèëÿð.
ëÿðè ãóðàøäûðìàüà – 4 ñààò, äèâàðà àñìàüà èñÿ – 4
Áó ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ òàïûí:
1) Ðÿôëÿðèí ùÿð áèðèíèí ùöíäöðëöéö âÿ óçóíëóüó íÿ ãÿäÿðäèð?
2) Ðÿôëÿðè ùàçûðëàéûá, äèâàðà àñìàã ö÷öí îíëàð úÿìè íÿ ãÿäÿð âàõò ñÿðô åòäèëÿð?
Áó âàõòû áèð ñààò âàõò ìöääÿòè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèí.
3) Îíëàð áó òàõòàëàðäàí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëÿí ôîðìàäà íå÷ÿ ðÿô äöçÿëäÿ áèëÿðëÿð?
4 2 м äîí, áóíäàí – 1
4 Äÿðçè 3 –
5
м èïÿê ïàð÷àdaí 1 –
5 5
м àç ïàð÷à èñÿ ÿòÿê
òèêìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åòäè. Íÿ ãÿäÿð ïàð÷à ãàëäû?

5 Øèôàùè ùåñàáëàìàëàð àïàðìàãëà ìöãàéèñÿ åäèí.

4 7 -2 3 3 11 3 - 8 1 2 8 2 +1 1 9-
3
8 8 4 4 5 5 5
6 Áèðèíúè ìèñàëûí ùÿëëèíè àðàøäûðûí âÿ 2-úè ìèñàëû ùÿëë åäèí. Áþëìÿ ÿìÿëèíèí
ùàíñû õàññÿñèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð?
1) 1 3 - 3 = 1 3- 3 = 1 0 = 1 + 0 = 1 2) 3
5 - 5
1
4 4 4 4 7 7
67
 Òàì ÿäÿääÿí êÿñð ÿäÿäèí ÷ûõûëìàñû
1-úè öñóë: 2 - 2 = 1 + 1 - 2 = 1+ 3 - 2 = 1 + 3- 2 = 1 1
3 3 3 3 3 3

2 = 1–3 - 2 1–
Ùÿëëè ãûñà îëàðàã áåëÿ éàçìàã îëàð: 2 - – – = 1
3 3 3 3
.3
2-úè öñóë: 2 - 2 = 2 - 2 = 2– .
- 2 = 6 - 2 = 4 = 1
13
3 1 3 13 3 3 3 3

1 Ôÿðãè èêè öñóëëà òàïûí.

1) 3 - 3 2) 4 - 3 3) 5 - 3 4) 4 - 1 6
4 8 10 11

2 5 êã-û ïàõëàâàéà, –
2 êã áàäàìûí – 3 êã-û òîðòà èøëÿäèëäè. Ãàëàí áàäà-
3 8 8
ìûí – êã-û ÷àé ñöôðÿñèíäÿ éåéèëäè. Íÿ ãÿäÿð áàäàì ãàëäû?
5

3 Èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè òàïûí.

1) (3 - 3 ) + 2 1 2) (6 -
2
)-1 2 3) ( 5 + 9 ) - 1
4 4 10 5 12 12

4 Äÿðçè 4 ì ïàð÷àíûí 1 – 3 ì-íè äîí, 2 –1 ì-íè èñÿ ïåíúÿê òèêìÿê ö÷öí

8 8
èøëÿòäè. Ãàëàí ïàð÷à 1 ì-äÿí íÿ ãÿäÿð àçäûð?

5 Ýöëÿð êèòàáûí – 2 ùèññÿñèíè 2-úè ýöí îõóäó.

4 ùèññÿñèíè 1-úè ýöí, –
9 9
1) Ýöëÿð êèòàáûí ùàíñû ùèññÿñèíè îõóìàìûøäûð?
2) Ýöëÿðèí îõóäóüó êèòàá 360 ñÿùèôÿ îëàðñà, î ùÿëÿ íå÷ÿ ñÿùèôÿ îõóìà-
ëûäûð?
6 Áÿðàáÿðëèéèí äîüðó îëìàñû ö÷öí а-íûí éåðèíÿ ùàíñû ÿäÿä éàçûëìàëûäûð?
1) 1 - 3 = 1 - а 2) 2 - 4 = 1 + а 3) 2 1 + 8 = 2 + а
4 8 10 5 9 9 7
7 Åìèíèí âóðäóüó òîïëàðäàí 9-ó ãàïûäàí êå÷èá, 6-sûíû ãàïû÷û òóòóá, 3-ö
èñÿ ãàïûäàí éàí êå÷èá. Åìèíèí âóðäóüó ãîëëàðûí ñàéûíà óéüóí ùèññÿ èëÿ
ãàïû÷ûíûí òóòäóüó òîïëàðûí ñàéûíà óéüóí ùèññÿíè ìöãàéèñÿ åäèí.
8 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.
2 + х = 3–
1) 1 – 5 2) 5 –9 - х= 4 1 3
2– 3) х + 2 – = 4 –
7 7 11 11 4 4

68
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.
4 + х = 3–
1) 2 – 7 5 - х= 1
2) 3 – 2 3
1– 3) х + 1 – = 2 –
9 9 7 7 5 5

2 Ùåñàáëàéûí.

1) 2 3 + 1 5 - 2 5 2) 5 5 - 3 3 + 2 7 3) 4 8 - 1 6 - 2 1
11 11 11 8 8 8 15 15 15
3 Èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè òàïûí.

3 5 1
12 1 - (3 1 + 4 2 ) 51 + 9 8 -7
5
6 4 - 2 6 + (4 - \)
3 9 9 8 8 11 11 11 11
4 2, 3 âÿ 4 ÿäÿäëÿðèíè òÿëÿá åäèëÿí øÿðòëÿðÿ óéüóí êÿñðëÿðëÿ èôàäÿ åäèí.
à) ìÿõðÿúè 4 îëàí á) ìÿõðÿúè 12 îëàí ú) ìÿõðÿúè 9 îëàí
1 -è ãÿäÿð
5 Êÿíàí òÿúðöáÿ çàìàíû ãàáäàêû ãàðûøûüûí öçÿðèíÿ êîëáàíûí – 5
2 1
ñïèðò, –5 -ñè ãÿäÿð äóçëó ñó âÿ 1–
5
êîëáà äèñòèëëÿ îëóíìóø ñó òþêäö. Äèñ-
òèëëÿ îëóíìóø ñó ùèññÿñè èëÿ ñïèðò âÿ äóçëó ñó ùèññÿñèíèí ôÿðãèíè òàïûí.
1 êèñÿ, 2-úè
6 Ìÿêòÿá éåìÿêõàíàñûíäà 5 êèñÿ äöéöäÿí áèðèíúè ýöí 1 –
3 8
ýöí 2 –
8
êèñÿ èøëÿäèëäè. Íå÷ÿ êèñÿ äöéö ãàëäû?

3
1 êã, Ýöëñöì èñÿ 2 –
7 Íÿðýèç ìàðêåòäÿí 3 –
4 4
êã ïåíäèð àëäû. Íÿðýèç
Ýöëñöìäÿí íÿ ãÿäÿð ÷îõ ïåíäèð àëäû?
2 ùèññÿñèíÿ êèòàá, –
1 ùèññÿñèíÿ èñÿ êèíîéà áèëåò àëäû.
8 Øàùìàð ïóëóíóí –
5 5
Îíóí 6 ìàíàò ïóëó ãàëäû. Øàùìàðûí íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð èäè?
9 Úÿìèë åâäÿí çîîïàðêà ãÿäÿð éîëà – 3 ñààò, çîîïàðêäàí åâÿ ãàéûòìàüà
1 4
èñÿ 1 – ñààò âàõò ñÿðô åòäè. Úÿìèë çîîïàðêäàí åâÿ ãàéûòìàüà íÿ ãÿäÿð
4
÷îõ âàõò ñÿðô åòäè? Áó âàõòû äÿãèãÿëÿðëÿ èôàäÿ åäèí.
1 -è ãÿäÿð ýÿëèðëÿ ñàòûð.
10 Ìàüàçà ñàùèáè òåëåâèçîðóí áèðèíè àëäûüû ãèéìÿòèí –
10
Áèð òåëåâèçîð 440 ìàíàòà ñàòûëûðñà, 10 òåëåâèçîðó àëìàã ö÷öí ìàüàçà ñà-
ùèáè íÿ ãÿäÿð ïóë âåðìèøäèð? Ìÿñÿëÿíè òàì-ùèññÿ ìîäåëè ãóðìàãëà ùÿëë
åäèí.
69
 Äàèðÿâè äèàãðàì
Êàìàí÷à
1 24 øàýèðä àðàñûíäà “Ùàíñû ìóñèãè àëÿòèíäÿ ÷àë- Òàð
ìàüû þéðÿíìÿê èñòÿðäèíèç?” ìþâçóñóíäà ñîðüó
êå÷èðèëìèøäèð. Äàèðÿâè äèàãðàì áó ñîðüóíóí íÿ- –1 1
3 –
òèúÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðèð. Áó ìÿëóìàòëàðà ÿñàñÿí 4
òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðèí. –1
1) Ùÿð ìóñèãè àëÿòèíÿ ñÿñ âåðÿíëÿðèí ñàéûíû –1 – 1 12 Ñêðèïêà
òàïûí. 6 6
2) Êàìàí÷à âÿ ñàçû ñå÷ÿíëÿðèí ìöãàéèñÿñèíè Ñàç
Ýèòàðà
êÿñðëÿðèí ìöãàéèñÿñè öçÿðèíäÿ òÿãäèì åäèí.
3) Ñàç âÿ ýèòàðàíû ñå÷ÿíëÿðèí áèðëèêäÿ ñàéû èëÿ òàðû ñå÷ÿíëÿðèí ñàéûíû
ìöãàéèñÿ åäèí. Ìöãàéèñÿíè êÿñðëÿðëÿ äÿ éàçûí.
1
2 Àéòÿíýèëèí áàüûíäàêû 30 ãûçûëýöë êîëóíóí –
2 ùèññÿñè ãûð-
ìûçû, –1 ùèññÿñè àü, – 1 ùèññÿñè èñÿ áÿíþâøÿéè ðÿíýäÿ
6 3
ýöëëÿð à÷ûð.
1) Áó ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ äàèðÿâè äèàãðàìû äÿôòÿðèíèçäÿ
÷ÿêèí âÿ ýöëëÿðèí ðÿíýèíÿ óéüóí ðÿíýëÿéèí.
2) Àéòÿíýèëèí áàüûíäà úÿìè 48 ãûçûëýöë êîëó âàðñà, îíëàðäàí íå÷ÿñè ãûð-
ìûçû ðÿíýäÿ ýöëëÿð à÷ûð?
3) Äàèðÿâè äèàãðàìà ýþðÿ 2 ìÿñÿëÿ òÿðòèá åäèí.
3 Úÿäâÿëäÿ àéàããàáû ìàüàçàñûíäà ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ ñàòûëàí
Àéàããàáû ñàòûøû
ìàëëàðûí ÷åøèäè ùèññÿëÿðëÿ ýþñòÿðèëèð.
1) Óøàã àéàããàáûñûíûí ñàòûøûíà óéüóí ùèññÿíè Íþâö Ùèññÿ
ìöÿééÿí åäèí.
2
2) Úÿäâÿëäÿêè ìÿëóìàòû äàèðÿâè äèàãðàìëà òÿãäèì Ãàäûí –
6
åäèí.
3) “Ñàòûëàí óøàã àéàããàáûëàðûíûí ñàéû ñàòûëàí áöòöí Óøàã ?
àéàããàáûëàðûí éàðûñûíà áÿðàáÿðäèð” ôèêðè äîüðóäóðìó? –1
Êèøè
4) Ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ ìàüàçàäà 96 úöò àéàããàáû ñàòûëìûø- 6
äûðñà, áóíëàðäàí íå÷ÿ úöòö êèøè àéàããàáûñûäûð?
4 “Ùîòåëäÿêè éåìÿéèí êåéôèééÿòèíäÿí ðàçûñûíûçìû?” ñóàëû èëÿ ãîíàãëàð àðà-
1 ùèññÿñè
ñûíäà ñîðüó àïàðûëìûøäûð. Ðåñïîíäåíòëÿðèí (ðÿéè ñîðóøóëàíëàðûí) –
3 ùèññÿñè “ðàçû äåéèëÿì”, – 2
2 ùèññÿñè “ðàçûéàì”
“ãèñìÿí ðàçûéàì”, – úà-
10 10
âàáûíû âåðìèøäèð.
1) Ñîðüóíóí íÿòèúÿëÿðèíè äàèðÿâè äèàãðàì øÿêëèíäÿ òÿãäèì åäèí.
2) Ñîðüó 120 ðåñïîíäåíò àðàñûíäà àïàðûëìûøäûðñà, “ðàçûéàì” úàâàáûíû
âåðÿí ãîíàãëàðûí ñàéû íå÷ÿ íÿôÿðäèð?
70
 Ìÿñÿëÿ ùÿëëè
Ìÿñÿëÿ. Ýöëíàð õàíûì ïóëóíóí – 2
ùèññÿñèíÿ ìåéâÿ-òÿðÿâÿç, ãàëàí ïó-
1 5
ëóíóí – ùèññÿñèíÿ èñÿ 1 êã ÿò àëäû. 1 êã ÿòèí ãèéìÿòè 9 ìàíàò îëàðñà,
5
Ýöëíàð õàíûìûí ÿââÿëúÿ íÿ ãÿäÿð ïóëó îëäóüóíó òàïûí.
Ìÿñÿëÿíè èêè ìÿðùÿëÿëè òàì-ùèññÿ ìîäåëè ãóðìàãëà ùÿëë åòìÿê îëàð:
? Ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíÿ ñîíóíúó ìÿëóìàòäàí áàøëàéàã:
1. Ýöëíàð õàíûì 1 êã ÿòÿ 9 ìàíàò ïóë âåðäè. Áó
ãàëàí ïóëóí – 1 ùèññÿñèäèð.
ìåéâÿ-òÿðÿâÿç
ãàëàí Ãàëàí ïóë: 5 5×9 = 45 ìàíàò îëàð.
2. Ïóëóí – 3 ùèññÿñè 45 ìàíàòäûð, îíäà –1 ùèññÿ:
5 5
45 : 3 = 15
ÿò 3. Ýöëíàð õàíûìûí áöòöí ïóëó:
15 × 5 = 75 ìàíàòäûð.
2 ùèññÿñèíè
1 ùèññÿñèíè áàçàð ýöíö, ãàëàí ïóëóíóí –
1 Øÿáíÿì ïóëóíóí –
3
2
èñÿ áàçàð åðòÿñè õÿðúëÿäè. Îíóí 8 ìàíàò ïóëó ãàëäû. ßââÿëúÿ Øÿáíÿìèí
íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð èäè?
2
2 Úÿìèëÿ 25 ì èïÿê ëåíòèí –
5
ùèññÿñèíè áàéðàì øàðëàðûíû áàüëàìàã ö÷öí
2
–
èøëÿòäè, ãàëàí ëåíòèí ùèññÿñèíäÿí ýöëëÿð äöçÿëòäè. Íÿ ãÿäÿð ëåíò ãàëäû?
3
3 Ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ ìàüàçàäà ñàòûëàí åëåêòðèê úèùàçëàðûíûí éàðûñû ìöõòÿëèô
3
ìÿèøÿò ÿøéàëàðû, äèýÿð éàðûñûíûí – ùèññÿñè òåëåâèçîð, ãàëàíëàðû èñÿ ïàë-
5
òàðéóéàí ìàøûí èäè. Ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ áó ìàüàçàäà 24 ïàëòàðéóéàí ìàøûí
ñàòûëìûøñà, ìàüàçàäà úÿìè íå÷ÿ åëåêòðèê úèùàçû ñàòûëìûøäûð?
4 Ôèäàí âÿ Ïÿðèíèí åéíè ìÿáëÿüäÿ ïóëëàðû âàð èäè. Ïÿðè Ï 10 ÿââÿëúÿ
ïóëóíäàí 10 ìàíàò Ôèäàíà âåðäè. Ôèäàíûí ïóëó Ïÿðèíèí Ô
ïóëóíäàí 5 äÿôÿ ÷îõ îëäó. ßââÿëúÿ îíëàðûí ùÿð áèðèíèí
íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð èäè? 20
Äèýÿð äèëëÿð
5 Äàèðÿâè äèàãðàì èíýèëèñ äèëèíè âÿ äèýÿð õàðèúè äèëëÿðè
þéðÿíÿí øàýèðäëÿðèí ñàéûíà óéüóí ùèññÿëÿðè ýþñòÿðèð. 1
–
3 2
–
Ìÿêòÿáäÿ 600 øàýèðä âàðñà, èíýèëèñ äèëèíè þéðÿíÿíëÿðèí 3
ñàéû áöòöí ãàëàí õàðèúè äèëëÿðè þéðÿíÿíëÿðèí ñàéûíäàí
íå÷ÿ íÿôÿð ÷îõäóð? Èíýèëèñ äèëè
6 Ùÿð áèð êÿñðÿ áÿðàáÿð îëàí äàùà 4 êÿñð éàçûí.
1) –9 2
2) – 3) 20
– 4) 18
– 5) 18
– 4
6) –
12 3 48 36 54 5

71
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 ñààò äàâàì
Ìÿêòÿáäÿ âàëèäåéíëÿð èúëàñû ñààò 14:00-äà áàøëàäû âÿ 1 –
1 4
åòäè. Èúëàñ ñààò íå÷ÿäÿ ãóðòàðäû?
1 l ñó âàð. Ãàáûí òàì äîëìàñû ö÷öí íÿ ãÿäÿð
2 Òóòóìó 3 l îëàí ãàáäà 1 –
4
ñó ÿëàâÿ åòìÿê ëàçûìäûð?

3 Úÿäâÿëäÿ øîêîëàäëû âÿ ÷èéÿëÿêëè ïóäèíãèí ðåñåïòè âåðèëìèøäèð. Áó ðåñåïòÿ

ýþðÿ ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèí.
Øîêîëàäëû ïóäèíã ×èéÿëÿêëè ïóäèíã
1 ñòÿêàí êàêàî
– 1 êã ÷èéÿëÿê
–
2 2
1 ñòÿêàí øÿêÿð òîçó
– 1 ñòÿêàí øÿêÿð òîçó
2 1–
2
2–1 ñòÿêàí ñöä 3
4 3–4 ñòÿêàí ñöä
2 õþðÿê ãàøûüû ãàðüûäàëû íèøàñòàñû 1 õþðÿê ãàøûüû ãàðüûäàëû
1 1–
1– 2
2 õþðÿê ãàøûüû êÿðÿ éàüû íèøàñòàñû
2 éóìóðòà 1–2 õþðÿê ãàøûüû êÿðÿ éàüû
1 ÷èìäèê äóç 4
7 1 éóìóðòà ñàðûñû
–
100 ãð-ëûã øîêîëàäûí 10 ùèññÿñè 1 ÷àé ãàøûüû âàíèë
–
1 ÷àé ãàøûüû âàíèë 2

1) Ùàíñû ïóäèíãÿ äàùà ÷îõ ñöä èøëÿäèëèð? Íÿ ãÿäÿð ÷îõ ñöä èøëÿäèëèð?
1 õþðÿê
2) Ñÿìàéÿ äåéèð êè, ÷èéÿëÿêëè ïóäèíãÿ øîêîëàäëû ïóäèíãäÿí –
ãàøûüû ÷îõ êÿðÿ éàüû èøëÿäèëèð. Áó äîüðóäóðìó? 2

3) Øîêîëàäëû ïóäèíãÿ èøëÿäèëÿí âàíèëèí ìèãäàðûíûí ÷èéÿëÿêëè ïóäèíãÿ ñÿðô

îëóíàí âàíèëèí ìèãäàðûíäàí íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëäóüóíó òàïìàã ö÷öí Ñÿáèíÿ
–2 -– 1 =– 1 ÷ûõìà ÿìÿëèíè éåðèíÿ éåòèðìèøäèð. Îíóí àëäûüû íÿòèúÿ
2 2 2 äîüðóäóðìó?

4) 200 ã øîêîëàääàí ïóäèíãÿ èøëÿäèëäèêäÿí ñîíðà íÿ ãÿäÿð øîêîëàä

ãàëàð?

5) Ãðóïëàðëà èø. Ùÿð ãðóï ðåñåïòÿ ýþðÿ êÿñðëÿðèí òîïëàíìàñû âÿ ÷ûõûë-

ìàñûíà àèä 3 ìÿñÿëÿ òÿðòèá åäèð.

72
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
3 -íöí úÿìè 21-äèð.
4 1) Áèð ÿäÿäëÿ îíóí –
4
Áó ùàíñû ÿäÿääèð?
Ùÿëëè 2 öñóëëà òÿãäèì åòìÿê îëàð. 2. Òàì-ùèññÿ ìîäåëè èëÿ;
1. Êÿñðëÿð öçÿðèíäÿ ÿìÿëëÿðëÿ; ßäÿäèí þçö
ßäÿäèí þçö áèð òàìäûð - –4 3 ùèññÿñè 21
4 –
3 -ö èëÿ úÿìè: 1 + 3 = 4 + 3 = 7 4
4
ßäÿäèí –7 -ñè 21-äèð. 4 4 4 4
4 7 ùèññÿ 21-äèð, 1 ùèññÿ 21 : 7 = 3,
Áó ÿäÿä: 21 : 7 = 3; 3 × 4 = 12 ÿäÿä þçö 4 ùèññÿäèð
Úàâàá: 12. 3 × 4 = 12

Éîõëàìà: Úàâàá ìÿñÿëÿíèí øÿðòèíÿ óéüóí àðäûúûë îëàðàã éîõëàíûëûð.

3 ùèññÿñè: 12 : 4 = 3; 3 × 3 = 9
12-íèí –
4 3 ùèññÿñèíèí, éÿíè 9-óí úÿìè 12 + 9 = 21 îëóð. Ìÿñÿëÿ
12 èëÿ 12-íèí –
4
äöçýöí ùÿëë åäèëìèøäèð.
2) Áèð ÿäÿäëÿ îíóí –5 - íèí ôÿðãè 16-äûð. Áó ùàíñû ÿäÿääèð?
7
1
5 Ñÿáÿòäÿêè éóìóðòàëàðûí –
6
ùèññÿñè ñûíûã ÷ûõäû. 25 ñàëàìàò éóìóðòà ãàë-
ìûøñà, ñÿáÿòäÿ úÿìè íå÷ÿ éóìóðòà âàð èäè?

3
6 Áèð ÷ÿíèí –
7
ùèññÿñè ñó èëÿ äîëóäóð. ×ÿíÿ äàùà 200 л ñó âóðóëäó âÿ
÷ÿíèí –5 ùèññÿñè äîëäó. ×ÿíèí òàì äîëìàñû ö÷öí äàùà íå÷ÿ ëèòð ñó ÿëàâÿ
7
åäèëìÿëèäèð?
2 4
7 Õÿäèúÿ õàíûì ïóëóíóí –9 ùèññÿñèíÿ àéàããàáû, 9 ùèññ\ÿñèíÿ ïåíúÿê àëäû.
–
Î, àéàããàáû âÿ ïåíúÿéÿ áèðëèêäÿ 90 ìàíàò ïóë âåðäè. Õÿäèúÿ õàíûìûí íÿ
ãÿäÿð ïóëó âàð èäè?
8 Ùÿáèá ilÿ áàáàñû íàð ìÿùñóëëàðûíû éûüûá áàçàðäà ñàòìàã ö÷öí ãàáëàøäûð-
äûlar. Ùÿáèá áàáàñûíäàí ñîðóøóð: “Áàáà, áóðàäà íå÷ÿ êèëîãðàì íàð
îëàð?” Áàáàñû úàâàá âåðèð: “Ìÿí áó íàðëàðûí 1 êã-íû 2 ìàíàòà ñàòñàì
âÿ ãàçàíäûüûì ïóëóí – 1 -íè ñÿíÿ âåðñÿì, þçöìÿ 200 ìàíàò ãàëàð. Ñÿí
5
ðèéàçèééàòû áèëèðñÿíñÿ, òàï ýþðöì áóðàäà íå÷ÿ êèëîãðàì íàð âàð?”
Ùÿáèá áèð ãÿäÿð ôèêèðëÿøÿðÿê äåéèð: “Áàáà, íÿ îëàð, ñÿí î ïóëóí 25 ìà-
íàòûíû ìÿíÿ èíäè âåð. Áó ñÿíèí äåäèéèí ïóëóí – 1 -è ãÿäÿðäèð.” Áàáàñû
2
Ùÿáèáèí ùàçûðúàâàáëûüûíäàí ðàçû ãàëûð âÿ äåéèð: “Ñÿí áó éåøèêëÿðäÿ úÿìè
íå÷ÿ êèëîãðàì íàð îëäóüóíó äà äåñÿí, ìÿí ñÿíÿ î ïóëó èíäè âåðÿðÿì.”
Ùÿáèá ïóëó àëìàã ö÷öí ùàíñû ùåñàáëàìàëàðû àïàðìàëûäûð?

73
 Þçöíöãèéìÿòëÿíäèðìÿ
2
1. Áÿðàáÿðëèéè äàùà ö÷ àääûì äàâàì åòäèðèí.
1 = 2 = = =...
4 8 16 32
2. Äöçýöí îëìàéàí êÿñðëÿðè ãàðûøûã ÿäÿäëÿðÿ ÷åâèðèí.

1) 17 2) 11 3) 22 4) 34 5) 42 6) 18
4 4 5 7 7 5
3. Ãàðûøûã ÿäÿäëÿðè äöçýöí îëìàéàí êÿñð øÿêëèíäÿ éàçûí.
1) 2 3 2) 3 4 3) 5 3 4) 6 5 5) 11 2
4 5 7 8 9
4. Êþíöë äåéèð êè, éàçäûüû 20 ãèéìÿòëÿíäèðìÿ ñóàëûíäàí éàðûñû ÷îõ àñàí,
5-è ÷îõ ÷ÿòèí, 5-è äÿ îðòà äÿðÿúÿäÿ ÷ÿòèí èäè. Äàèðÿíèí ùèññÿëÿðèíè
Êþíöëöí ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí ðÿíýëÿéèí.
5. Áèð äÿíÿ äþðääÿ áèð êàðòûíû íå÷ÿ äÿíÿ ñÿêêèçäÿ áèð, íå÷ÿ äÿíÿ îí àë-
òûäà áèð êàðòû èëÿ ÿâÿç åòìÿê îëàð?
4
6. Ìàüàçàäà 50 öòö ñàòûëäû. Öòöëÿðèí –
5 ùèññÿñè 25 ìàíàòäàí, ãàëàíëàðû
èñÿ åíäèðèì êàìïàíèéàñû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ 19 ìàíàòäàí ñàòûëäû. Ìàüàçà ñàùèáè
öòöíöí áèðèíè 18 ìàíàòà àëìûøäûðñà, îíëàðûí ñàòûøûíäàí íÿ ãÿäÿð ýÿëèð ÿëäÿ
åòìèøäèð?
7. Àñëàí áèð àëìàíû 8 áÿðàáÿð äèëèìÿ áþëäö âÿ 4 äèëèìèíè éåäè. Ñÿìÿä
åéíè áþéöêëöêäÿ àëìàíû 4 áÿðàáÿð äèëèìÿ áþëäö. Ñÿìÿä áó äèëèìëÿðäÿí
íå÷ÿñèíè éåñÿ, Àñëàíûí éåäèéè ãÿäÿð àëìà éåìèø îëàð? Úàâàáûíûçû øÿêèë
öçÿðèíäÿ ýþñòÿðèí.
8. Êÿñðëÿð öçÿðèíäÿ ÿìÿëëÿðè éåðèíÿ éåòèðèí.

7 5 5 3) 2 7 + 1 5 - 4 1
1) ( 5 + 7 + 4 ) -1 2 2) ( 2 - 1 ) + 6
9 9 9 9 12 12 8 8 2
9. Ìÿêòÿá éåìÿêõàíàñûíäà 8 êã òîéóã ÿòèíèí – 3 ùèññÿñè ýöíîðòàéà
4
ãÿäÿð èøëÿäèëäè. Ãàëàí ÿòèí 1 25 êã-û èñÿ ýöíîðòàäàí ñîíðà èøëÿäèëäè. Íÿ
ãÿäÿð òîéóã ÿòè ãàëäû?
2 1
10. Àôàãûí ïóëóíóí – ùèññÿñè Ëàëÿíèí ïóëóíóí – ùèññÿñèíÿ áÿðàáÿðäèð.
3 2
Îíëàðûí áèðëèêäÿ 28 ìàíàò ïóëó âàðñà, Àôàãûí ïóëó íÿ ãÿäÿðäèð?
1 1
11. Ïåðèìåòðè 12 – ì îëàí äöçáóúàãëûíûí åíè 2 – ì-äèð. Áó äöçáóúàã-
4 8
ëûíûí óçóíëóüó íÿ ãÿäÿðäèð?

74
 ÛÛÛ Ôÿñèë
Áó ôÿñèëäÿ íÿéè þéðÿíÿúÿêñèíèç?

Ìÿõðÿúè 10, 100, 1000 âÿ ñ//. îëàí àäè êÿñðëÿðè îíëóã êÿñðëÿ
éàçìàüû;
Îíëóã êÿñðèí òàì âÿ êÿñð ùèññÿëÿðèíÿ óéüóí ðÿãÿìëÿðèí ìÿð-
òÿáÿ âàhèäëÿðèíè ìöÿééÿí åòìÿéè;
Îíëóã êÿñðëÿðè ìîäåëëÿðëÿ âÿ åêâèâàëåíò éàçûëûøëàðëà èôàäÿ åò-
ìÿéè;

Îíëóã êÿñðëÿðè ìöãàéèñÿ åòìÿéè;

Îíëóã êÿñðëÿðè òÿëÿá îëóíàí ìÿðòÿáÿéÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûð-

ìàüû;

Îíëóã êÿñðëÿð öçÿðèíäÿ òîïëàìà âÿ ÷ûõìà ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éå-

òèðìÿéè;

Îíëóã êÿñðëÿð öçÿðèíäÿ âóðìà âÿ áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éå-

òèðìÿéè;

Îíëóã êÿñðëÿð öçÿðèíäÿ ùåñàá ÿìÿëëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèíè òÿõìèí

åòìÿéè;

Îíëóã êÿñðëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åò-

ìÿéè.
 Îíëóã êÿñðëÿð
Îíëóã êÿñðëÿð ìÿõðÿúëÿðè 10, 100, 1000 âÿ ñ. ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðè îëàí àäè êÿñð-
ëÿðäèð. Îíëóã êÿñðëÿð âåðýöëöí êþìÿéè èëÿ éàçûëûð. Âåðýöëäÿí ÿââÿëêè (ñîëäàêû)
ðÿãÿìëÿð òàì, âåðýöëäÿí ñîíðàêû ðÿãÿìëÿð èñÿ êÿñð ùèññÿíè ýþñòÿðèð.
Ìÿñÿëÿí, – 7 = 0,7.
10
Àøàüûäàêû ìîäåëëÿðèí ðÿíýëè ùèññÿëÿðèíè àäè êÿñð âÿ îíëóã êÿñð øÿêëèíäÿ éàçàã.

Àäè êÿñðëÿ: –3 13
–
Àäè êÿñðëÿ:
10 100
Îíëóã êÿñðëÿ: 0,3 Îíëóã êÿñðëÿ: 0,13
òàì ùèññÿ êÿñð ùèññÿ Îõóíóøó: Ñûôûð òàì
Îõóíóøó: Ñûôûð òàì îíäà ö÷ éöçäÿ îí ö÷
44
1 –
6 100
2– 2,6
10 1,44
Èêè òàì îíäà àëòû Áèð òàì éöçäÿ ãûðõ äþðä
Âåðýöëäÿí ñîíðà áèð ðÿãÿì âàðñà, áó, âàùèäèí 10 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëöíäöéöíö
ýþñòÿðèð âÿ êÿñð ùèññÿ “îíäà” ñþçöíö èøëÿòìÿêëÿ îõóíóð. Âåðýöëäÿí ñîíðà èêè
ðÿãÿì âàðñà, áó, âàùèäèí 100 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëöíäöéöíö ýþñòÿðèð âÿ êÿñð
ùèññÿ “éöçäÿ” ñþçö èøëÿäèëìÿêëÿ îõóíóð âÿ ñ.

1 Äöçáóúàãëûëàðûí ðÿíýëè ùèññÿëÿðèíè àäè êÿñðëÿ âÿ îíëóã êÿñðëÿ éàçûí.

1) 2) 3) 4)

2 Îíëóã êÿñð øÿêëèíäÿ éàçûí. Îíëóã êÿñðëÿðèí îõóíóøóíó éàçûí.

1) 8 –7 = 8,7 2) 1–3 3) 5–6 4) 11– 6 5) –3

10
7
6) –
10
10 10 10 10
ñÿêêèç òàì îíäà éåääè
3 Ìîäåëëÿðèí ðÿíýëè ùèññÿëÿðèíÿ óéüóí àäè âÿ îíëóã êÿñðëÿðè éàçûí.
1) 2) 3) 4)

4 Îíëóã êÿñð øÿêëèíäÿ éàçûí.

1) –7
2) –
34
3) 5–
6 4) ñûôûð òàì éöçäÿ îí áåø
100 100 100 5) ñûôûð òàì éöçäÿ ñÿêêèç
76
 Îíëóã êÿñðëÿð
5 Îíëóã êÿñð øÿêëèíäÿ éàçûí.

ö÷ òàì îíäà ö÷ ö÷ òàì éöçäÿ îí ö÷ áåø òàì éöçäÿ éåòìèø

îí òàì éöçäÿ áèð ñûôûð òàì îíäà éåääè áåø òàì éöçäÿ éåääè
6 Àäè êÿñðëÿðè ìÿõðÿúëÿðè 10 âÿ éà 100 îëàí áÿðàáÿð êÿñðëÿðëÿ èôàäÿ åò-
ìÿêëÿ îíëóã êÿñð øÿêëèíäÿ éàçûí.
1) –3 1
2) – 3
3) – 7
4) – 3
5) – 2
6) – 7
7) –
25 2 4 10 20 5 50

7 Îíëóã êÿñðëÿðè àäè êÿñðëÿðÿ ÷åâèðèí. Ìöìêöí îëàí ùàëäà èõòèñàð åäèí.

0,9 0,09 0,35 0,05 0,24 0,5 0,75

8 Ùÿðôëÿðëÿ èøàðÿ åäèëìèø íþãòÿëÿðÿ óéüóí àäè âÿ îíëóã êÿñðëÿðè éàçûí.

À Á Ú Ä Å Ô

0 1 2 3
À( –3 ) âÿ éà A (0,3)
10
9 Ìîäåëëÿðèí ðÿíýëè ùèññÿëÿðèíè îíëóã êÿñð âÿ àäè êÿñð øÿêëèíäÿ éàçûí.
à) á) ú) à) á) ú)
1) 2)

10 Âåðèëìèø ÿäÿäëÿð àðàñûíäàí ÿäÿä îõó öçÿðèíäÿ ãåéä åäèëìèø ùÿðôëÿðÿ

óéüóí ÿäÿäëÿðè ñå÷èí.
À: 1,4 0,9 2,9 2,1 1,7 0,4 2,6
0,4 À Á Ú Ä Å Ô Ù

0 0,5 1 2 3

11 Ìîäåëëÿðÿ óéüóí îíëóã êÿñðëÿðè ÿäÿä îõó öçÿðèíäÿ ãåéä åäèí.

1) 2) 3)

77
 Îíëóã êÿñðëÿð
Îíëóã êÿñðëÿðè òÿøêèë åäÿí ðÿãÿìëÿð éàçûëäûüû ìÿðòÿáÿäÿí àñûëû îëàðàã ãèéìÿòèíè
äÿéèøèð. Ñèç íàòóðàë ÿäÿäëÿðäÿ ðÿãÿìèí ãèéìÿòèíèí ìÿðòÿáÿñèíÿ ýþðÿ íåúÿ
dÿyiødiyini áèëèðñèíèç. Îíëóã êÿñðëÿðèí òàì ùèññÿñèíäÿêè ðÿãÿìëÿðèí ãèéìÿòè íàòóðàë
ÿäÿäëÿðäÿ îëäóüó êèìèäèð.
Îíëóã êÿñðëÿðäÿ êÿñð ùèññÿíèí ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðè îíäàáèðëÿð - 0,1, éöçäÿáèðëÿð -
0,01, ìèíäÿáèðëÿð - 0,001 âÿ ñ.-äèð. Îíëóã êÿñðëÿðèí êÿñð ùèññÿñèíäÿ âåðýöëäÿí
ñàüà äîüðó ùÿð áèð ìÿðòÿáÿ âàùèäè þçöíäÿí ÿââÿëêèíäÿí 10 äÿôÿ êè÷èêäèð.
Ùèññÿëÿð Òàì ùèññÿ , Êÿñð ùèññÿ
Îíëóã êÿñðëÿðèí ìöõòÿëèô éàçûëûø ôîðìà-
ëàðû:

Òÿêëèêëÿð - Ò
Îíëóãëàð - Î

éöçäÿáèðëÿð-

ìèíäÿáèðëÿð -
îíäàáèðëÿð-
Ðÿãÿìëÿ: 46,253 Ìÿðòÿáÿ àäû ,

Ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðè öçðÿ àéðûëûøû:

ÌÁ
ÎÁ
4 10 + 6  1+ 2  0,1 + 5  0,01 + 3  0,001

ÉÁ
Ìÿðòÿáÿ âàùèäè 10 1 , 0,1 0,01 0,001
40 + 6 + 0,2 + 0,05 + 0,003 Ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿ- 4 5 3
6 2
4 Î + 6 Ò + 2 ÎÁ + 5ÉÁ + 3 ÌÁ ðèíèí ñàéû ,
Ñþçëÿ: ãûðõ àëòû òàì ìèíäÿ èêè éöç ÿëëè ö÷. Ìÿðòÿáÿ ãèéìÿòè 40 6 0,2 0,05 0,003

12 Êÿñð ùèññÿëÿðè ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðè öçðÿ àéûðìàãëà úÿì øÿêëèíäÿ éàçûí.

12,043 = 12 + 0,04 + 0,003
12,043 0,38 48,45 7,099 22,22

13 1) 14,175 ÿäÿäèíè ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà éàçûí.

2) 1,79 ÿäÿäèíèí îíäàáèðëÿð ìÿðòÿáÿñèíäÿêè âàùèäëÿðèí ñàéûíû 1 âàùèä
àðòûðûí. Àëûíàí ÿäÿäèí ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðè öçðÿ àéðûëûøûíû éàçûí.

14 5, 6, 1, 7 ðÿãÿìëÿðèíèí ùÿð áèðèíäÿí áèð äÿôÿ èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ àøàüû-

äàêû øÿðòëÿðÿ óéüóí îíëóã êÿñðëÿðè éàçûí:
1) 7-äÿí êè÷èê ÿí áþéöê îíëóã êÿñðè 2) ÿí êè÷èê îíëóã êÿñðè
3) 50-äÿí áþéöê ÿí êè÷èê îíëóã êÿñðè 4) ÿí áþéöê îíëóã êÿñðè

15 Ìöõòÿëèô éàçûëûøëàðëà âåðèëìèø îíëóã êÿñðëÿðè ðÿãÿìëÿ éàçûí.

1) 30 + 2 + 0,5 + 0,03 4) 10 + 7 + 0,008
2) 2 Ò + 3 ÎÁ + 4 ÉÁ 5) 1 Î + 2 Ò + 3 ÉÁ + 4 ÌÁ
3) 100 + 10 + 1 + 0,1+0,01+0,001 6) èéèðìè èêè òàì ìèíäÿ èêè

16 Ùÿðôëÿðèí éåðèíÿ åëÿ ÿäÿäëÿð éàçûí êè, áÿðàáÿðëèêëÿð äîüðó îëñóí.

5
1) 0,27 = –
а 2) 13,005 = 13 b 3) 11,011 = ъ а
100 1000
17 5404; 501; 5026 ÿäÿäëÿðèíäÿ âåðýöëö åëÿ ãîéóí êè, ÿäÿäèí òàì ùèññÿñè
5-ÿ áÿðàáÿð îëñóí. Áó ÿäÿäëÿðè ñþçëÿ éàçûí.

78
 Îíëóã êÿñðëÿðèí ìöãàéèñÿñè
Îíëóã êÿñðëÿðèí ìöãàéèñÿñèíÿ òàì ùèññÿëÿðèí ìöãàéèñÿñèíäÿí áàøëàíûð.
1) Òàì ùèññÿñè áþéöê îëàí îíëóã êÿñð áþéöêäöð. 12,01> 2,75
2) Òàì ùèññÿëÿðè åéíè îëàí îíëóã êÿñðëÿðäÿí êÿñð ùèññÿñèíèí îíäàáèðëÿð ìÿð-
òÿáÿ âàùèäëÿðèíèí ñàéû ÷îõ îëàí êÿñð áþéöêäöð. 2,84 > 2,75
3) Òàì ùèññÿëÿðè âÿ îíäàáèðëÿð ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðèíèí ñàéû áÿðàáÿð îëàí êÿñð-
ëÿðäÿí éöçäÿáèðëÿð ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðèíèí ñàéû ÷îõ îëàí êÿñð áþéöêäöð.
2,84 > 2,81 âÿ ñ.
Îíëóã êÿñðëÿðèí ìöãàéèñÿñèíè ìîäåëëÿð öçÿðèíäÿ ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþðìÿê îëàð.

< 0,4 < 0,6. > 0,28 > 0,21

1 Ìîäåëëÿðÿ óéüóí îíëóã êÿñðëÿðè éàçûí âÿ ìöãàéèñÿ åäèí (> , <, =).

âÿ âÿ âÿ

2 Îíëóã êÿñðëÿðè ìöãàéèñÿ åäèí (>, <, =).

5,6 âÿ 5,06 0,809 âÿ 0,09 2,01 âÿ 2,10 18,106 âÿ 17,06
0,01 âÿ 0,11 5,6 âÿ 5,06 7,16 âÿ 7,6 2,81 âÿ 2,099

3 Îíëóã êÿñðëÿðè àðòìà ñûðàñû èëÿ äöçöí.

1,21 0,19 0,08 0,107 2,09 2,11 0,297 0,17 0,092

4 Îíëóã êÿñðëÿð àðàñûíäàí 0,08-äÿí áþéöê, 1-äÿí êè÷èê îëàíëàðû ñå÷èí.

0,10 0,107 0,101 0,03 1,011 0,01 0,481 0,14 1,08

5 Ùÿðôëÿðÿ óéüóí îíëóã êÿñðëÿðè éàçûí âÿ ìöãàéèñÿ åäèí.
Ú Ä
3 À Á 4 3,2 3,25 3,3

6 Îíëóã êÿñðëÿðè ìöãàéèñÿ èøàðÿëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ àðòìà ñûðàñû èëÿ éàçûí.

3,003 3,001 3,10 3,30

7 0,103 ÿäÿäèíèí éöçäÿáèðëÿð ìÿðòÿáÿñèíäÿêè âàùèäëÿðèí ñàéûíû 2 âàùèä

àðòûðûí âÿ àëûíàí ÿäÿäè 0,12 èëÿ ìöãàéèñÿ åäèí.

79
 Îíëóã êÿñðëÿðèí ìöãàéèñÿñè
1) Îíëóã êÿñðëÿðèí ñîíóíà èñòÿíèëÿí ãÿäÿð ñûôûð éàçäûãäà âÿ åëÿúÿ äÿ
îíëóã êÿñðèí ñîíóíäà îëàí ñûôûðëàðû àòäûãäà îíóí ãèéìÿòè äÿéèøìèð.
Ìÿñÿëÿí, 0,6 = 0,60 âÿ éà 3,85 = 3,850
2) Áöòöí íàòóðàë ÿäÿäëÿðè, êÿñð ùèññÿñè ñûôûð îëàí îíëóã êÿñðëÿð øÿêëèíäÿ
éàçìàã îëàð: 6 = 6,0 = 6,00 = 6,000 âÿ ñ.
3) Êÿñð ùèññÿñèíäÿ ðÿãÿìëÿðèíèí ñàéû ìöõòÿëèô îëàí îíëóã êÿñðëÿðè ìöãàéèñÿ
åäÿðêÿí ðÿãÿìëÿðè àç îëàí ÿäÿäèí ñîíóíà ñûôûðëàð éàçìàãëà êÿñð ùèññÿëÿð-
äÿêè ðÿãÿìëÿðèí ñàéûíû áÿðàáÿðëÿøäèðìÿê, ñîíðà èñÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð.
Ìÿñÿëÿí 1,2 âÿ 1,245 , 1,200 < 1,245

8 Ùàíñû èêè ìîäåëèí ðÿíýëè ùèññÿñè áÿðàáÿðäèð? Áó áÿðàáÿðëèêëÿðè îíëóã

êÿñðëÿðëÿ éàçûí.
1) 2) 3)

9 Êÿñðëÿðäÿí ùàíñû áþéöêäöð? Àäè êÿñðëÿðè îíëóã êÿñðëÿð øÿêëèíäÿ éàç-

ìàãëà ìöãàéèñÿ åäèí.
41
1) – 2) –4 3) –30 7
âÿ 0,45 âÿ 0,3 âÿ 0,03 4) – âÿ 0,17
100 10 100 10
10 ßäÿäëÿðè àçàëàí ñûðà èëÿ äöçöí.
2
– 32 21
– 25 18
1) 0,04 0,03 2) 0,23 – 3) 0,12 – –
100 100 100 100 100
11 1,2 èëÿ 1,4 àðàñûíäà îëàí ÿäÿäëÿðè ñå÷èí.

1,204 1,23 1,314 1,04 1,203 1,032 1,3 1,402

12 Óéüóí îíëóã êÿñðëÿðè éàçûí âÿ ìöãàéèñÿ åäèí.
1 -ëÿ 5 äÿíÿ –1 -è 1 1
1) 2 äÿíÿ – 2) 4 äÿíÿ – -ëÿ 11 äÿíÿ – -è
10 10 10 100
13 ßäÿäëÿðèí éàçûëûøûíäà ëàçûì îëìàéàí ñûôûðëàðûí öñòöíäÿí õÿòò ÷ÿêèí.
1) 010,00100 2) 002360 3) 0000,00200 4) 012300,00
14 0,5,3,7 ðÿãÿìëÿðèíèí ùÿð áèðèíäÿí áèð äÿôÿ èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ àøàüûäàêû
øÿðòëÿðè þäÿéÿí îíëóã êÿñðëÿðè éàçûí:
- 5-äÿí êè÷èê ÿí áþéöê îíëóã êÿñðè;
- 6-äàí áþéöê ÿí êè÷èê îíëóã êÿñðè;
- 70-äÿí áþéöê ÿí êè÷èê îíëóã êÿñðè;
- 1-äÿí êè÷èê ÿí áþéöê âÿ ÿí êè÷èê îíëóã êÿñðëÿðè.
80
 Îíëóã êÿñðëÿðèí éóâàðëàãëàøäûðûëìàñû
Îíëóã êÿñðëÿðèí éóâàðëàãëàøäûðûëìàñû íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí éóâàðëàãëàøäûðûëìà-
ñûíà îõøàð ãàéäàäà àïàðûëûð.
Ùàíñû ìÿðòÿáÿéÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûëìà òÿëÿá åäèëèðñÿ, ùÿìèí ìÿðòÿáÿäÿêè
ðÿãÿì ãåéä åäèëèð. Áó ðÿãÿìäÿí ñàüäàêû ðÿãÿì 4-äÿí áþéöêäöðñÿ, ãåéä
îëóíàí ðÿãÿì áèð âàùèä àðòûðûëûð, ÿêñ ùàëäà èñÿ ðÿãÿì äÿéèøìèð, áó ðÿãÿìèí
ñàüûíäàêû áöòöí ðÿãÿìëÿð èñÿ ñûôûðëàðëà ÿâÿç åäèëèð.
Îíëóãëàðà ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðìà: 473,627 » 470,000 = 470
Òÿêëèêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðìà: 473,627 » 474,000 = 474
Îíäàáèðëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðìà: 473,627 » 473,600 = 473,6
Éöçäÿáèðëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðìà: 473,627 » 473,630 = 473,63

1 ßäÿäëÿðè òÿêëèêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûí.

79,86 6,89 1,09 78,65 121,77 19,18 750,18
2 ßäÿäëÿðè ÿââÿëúÿ îíäàáèðëÿðÿ, ñîíðà èñÿ òÿêëèêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàã-
ëàøäûðûí.
12,72 3,18 121,92 34,85 0,687 0,09 50,91
3 Ðÿíýëè õàíàíûí éåðèíÿ åëÿ ÿäÿdëÿð éàçûí êè, éóâàðëàãëàøäûðìà äîüðó îëñóí.
à) 14,45 6 » 14,46 á) 31, 8 » 31 ú) 0, 71 » 0,1
4 Ñàìèðèí àâòîìîáèëè ùÿð 100 êì-ÿ 7,85 л áåíçèí èøëÿäèð. “Àâòîìîáèëèí
1000 êì éîëà èøëÿòäèéè áåíçèíèí ìèãäàðû òÿõìèíÿí 70 л-äèð” ôèêðè äîü-
ðóäóðìó?
5 1, 3, 5, 4, 6 ðÿãÿìëÿðèíèí ùÿð áèðèíäÿí áèð äÿôÿ èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ éàçûëà
áèëÿí:
à) 50-äÿí êè÷èê ÿí áþéöê îíëóã êÿñðè îíäàáèðëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäû-
ðûí;
á) 3,5-äÿí áþéöê 3,6-äàí êè÷èê îíëóã êÿñðëÿðè éöçäÿáèðëÿðÿ ãÿäÿð éó-
âàðëàãëàøäûðûí;
ú) îíäàáèðëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðäûãäà 4,4 àëûíàí ÿäÿäëÿðè éàçûí.
6 Éåìèøèí êèëîãðàìû 1 ìàíàò 50 ãÿïèêäèð. Òÿðÿçè éåìèøèí êöòëÿñèíèí
1,975 êã îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Éåìèøèí êöòëÿñèíè òàìà ãÿäÿð
éóâàðëàãëàøäûðìàãëà àëûúûíûí þäÿìÿëè îëäóüó ïóëó òàïûí.
7 à) Àøàüûäàêû êöòëÿëÿð ãûçûë çèíÿò ÿøéàëàðûíà àèääèð. Áó êöòëÿëÿðè éöçäÿ-
áèðëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûí.
1) 2,185 ã; 2) 0,958 ã; 3) 0,753 ã; 4) 1,099 ã; 5) 2,4929 ã
á) Àéèøÿ õàíûìûí àëäûüû öçöéöí êöòëÿñè 5-úè áÿíääÿ ýþñòÿðèëäèéè ãÿäÿð-
äèð. Ñàòûúû öçöéöí ãèéìÿòèíè áó ÿäÿäè îíäàáèðëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàø-
äûðìàãëà ùåñàáëàäû. 1 ã ãûçûëûí ãèéìÿòè 70 ìàíàò îëàðñà, Àéèøÿ õàíûì
öçöê ö÷öí íå÷ÿ ìàíàò þäÿìÿëèäèð? Ùåñàáëàìà öñóëëàðûíûçû òÿãäèì åäèí.
81
 Úÿìè âÿ ôÿðãè òÿãðèáè ùåñàáëàìà
Îíëóã êÿñðëÿðè òÿêëèêëÿð ìÿðòÿáÿñèíÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàø- 48,35 + 17,73 » 66
äûðàðàã, îíëàðûí úÿìèíè âÿ ôÿðãèíè íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí
òîïëàìà âÿ ÷ûõûëìàñûíà ýÿòèðìÿêëÿ òÿãðèáè ùåñàáëàìàã 48 + 18 = 66
îëàð.
48,35 + 17,73 » 70
Òàì ùèññÿíè ÿí áþéöê ìÿðòÿáÿëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàø-
äûðìàãëà íÿòèúÿíè òÿõìèí åòìÿê îëàð. Áó ùàëäà tÿxmini
50 + 20 = 70
íÿòèúÿ äÿãèã íÿòèúÿäÿí äàùà ÷îõ ôÿðãëÿíÿúÿê.
1 Òÿêëèêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðìàãëà úÿì âÿ ôÿðãèí òÿãðèáè ãèéìÿòëÿ-
ðèíè òàïûí.
75,09 + 64,99 0,87 + 21,82 129,78 – 119,72
22,42 + 9,08 109,65 + 98,97 75,88 – 60,77
Ïåíäèð 3,25 M
2 Ñèéàùûäàêû ìÿáëÿüëÿðè ìàíàòëûãëàðà ãÿäÿð éóâàðëàã- ßò 9,98 M
ëàøäûðìàãëà öìóìè ìÿáëÿüè òÿõìèíè òàïûí. 20 ìà-
Êîëáàñà 7,15 M
íàòëà áó ìÿáëÿüè þäÿìÿê ìöìêöíäöðìö?
Õàìà 0,85 M

3 Ðàóô ùÿð ùÿôòÿ ÿí àçû 50 êì ãà÷ìàüû ãÿðàðà àëìûøäûð. Àøàüûäà îíóí

ùÿð ýöí ãà÷äûüû ìÿñàôÿëÿð âåðèëìèøäèð. Áó ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ Ðàóôóí
ñþçöíÿ ÿìÿë åòäèéèíè äåìÿê îëàðìû? Òàìà ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðìàãëà
éîõëàéûí.
Á.å. ×.àõ. ×. Ú.àõ. Ú. Ø. Á.
7,285 êì 5,15 êì 6,7 êì 5,9 êì 4,955 êì 6,05 êì 10,155 êì
4 Îíëóã êÿñðëÿðè òàìà ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðìàãëà ðÿíýëè õàíàëàðûí éåðèíÿ
óéüóí ìöãàéèñÿ èøàðÿñèíè (>, <, =) éàçûí.
2 1,98 + 0,75 1,9 + 1,7 11,8 - 9,2

4,9 7,2 - 3,8 3,87 + 5,06 12,75 - 3,89

5 1,0,8,9 ðÿãÿìëÿðèíèí ùÿð áèðèíäÿí áèð äÿôÿ èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ 2-äÿí êè÷èê
ÿí áþéöê îíëóã êÿñðè âÿ 90-äàí êè÷èê ÿí áþéöê îíëóã êÿñðè éàçûí. Áó
êÿñðëÿðè òàìà ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûí âÿ îíëàðûí úÿìèíè òàïûí.
6 Ìîäåëÿ óéüóí îíëóã êÿñðëÿðè éàçûí. Áó èêè êÿñðèí àðàñûíäà îëàí ö÷ îíëóã
êÿñð éàçûí.
îíäàáèðëÿð

îíäàáèðëÿð
éöçäÿáèðëÿð

éöçäÿáèðëÿð
éöçëöêëÿð

éöçëöêëÿð
ìèíäÿáèðëÿð

ìèíäÿáèðëÿð
òÿêëèêëÿð

òÿêëèêëÿð
îíëóãëàð

îíëóãëàð

, ,

Òàì ùèññÿ , Êÿñð ùèññÿ Òàì ùèññÿ , Êÿñð ùèññÿ

82
 Îíëóã êÿñðëÿðèí òîïëàíìàñû âÿ ÷ûõûëìàñû
1,56 + 0,42 = н
Îíëóã êÿñðëÿðèí òîïëàíìàñû âÿ ÷ûõûëìàñûíû
øÿáÿêÿ öçÿðèíäÿ ìîäåëëÿøäèðìÿê îëàð.
1,56 ÿäÿäèíÿ óéüóí îëàðàã 2 éöçëöê êâàä-
ðàòäàí áèðè òàì, èêèíúèñèíèí èñÿ 56 õàíàñû
éàøûë ðÿíýëÿíèð. Ñîíðà 0,42 òîïëàíàíûíà
óéüóí îëàðàã 2-úè éöçëöê êâàäðàòûí ãàëàí
õàíàëàðûíäàí äàùà 42-ñè ñàðû ðÿíýëÿíèð.
1,35 - 0,48 = м
1,35 ÿäÿäèíÿ óéüóí èêè 100-
ëöê êâàäðàòäàí áèðè òàì,
äèýÿðèíèí èñÿ 35 õàíàñû ðÿíý-
ëÿíèð. Ðÿíýëè õàíàëàðäàí 0,48
÷ûõûëàíûíà óéüóí 48 ðÿíýëè
êâàäðàòûí öñòöíäÿí õÿòò ÷ÿêè-
ëèð.

Áöòöí ðÿíýëè õàíàëàðû ñàéìàãëà Ãàëàí õàíàëàðû ñàéìàãëà ôÿðãèí

úÿìèí 1,98 îëäóüóíó ýþðìÿê îëàð. 0,87-éÿ áÿðàáÿð îëäóüóíó ýþðìÿê
1,56 + 0,42 = 1,98 îëàð. 1,35 - 0,48 = 0,87
Îíëóã êÿñðëÿð öçÿðèíäÿ òîïëàìà âÿ ÷ûõìà ÿìÿëëÿðè éàçûëû îëàðàã íàòóðàë
ÿäÿäëÿðäÿ îëäóüó êèìè éåðèíÿ éåòèðèëèð.
Äèããÿò! Îíëóã êÿñðëÿðè òîïëàéàð-
òàì , êÿñð òàì , êÿñð
êÿí âÿ ÷ûõàðêÿí åéíè ìÿðòÿáÿ
Ò , ÎÁ ÉÁ âàùèäëÿðèíè âÿ âåðýöëö àëò-àëòà Ò , ÎÁ ÉÁ
1 , 5 6 äöçýöí éàçìàã ëàçûìäûð. Òîïëà- _ 1 , 3 5
+ ,
0 , 4 2 ìà âÿ ÷ûõìà ÿìÿëèééàòû åéíè 0 4 8
1 , 9 8 ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðèíèí ñàéëàðû 0 , 8 7
öçÿðèíäÿ éåðèíÿ éåòèðèëèð.

1 Úÿìè âÿ ôÿðãè ÿââÿëúÿ òÿõìèí åäèí, ñîíðà ñöòóíëà éàçìàãëà äÿãèã ùå-
ñàáëàéûí.
3,2 + 5,7 3,25 + 2,72 1,5 – 0,7 0,78 – 0,37
4,3 + 0,8 14,47 + 21,18 4,1 – 2,6 1,63 – 0,46
2 Íÿçðèí îíëóã êÿñðëÿð öçÿðèíäÿ òîïëàìà ÿìÿëèíè ìîäåëëÿøäèðìÿê ö÷öí
áèð 100-ëöê øÿáÿêÿíè òàì, 2-úè 100-ëöê øÿáÿêÿíèí èñÿ 38 õàíàñûíû ìàâè
ðÿíýëÿäèêäÿí ñîíðà 2-úè øÿáÿêÿíèí ãàëàí õàíàëàðûíäàí 26-íû ñàðû
ðÿíýëÿäè. Íÿçðèí ùàíñû ÿäÿäëÿðèí òîïëàíìàñûíû ìîäåëëÿøäèðäè?
3 Àíàñû Ëÿìàí ö÷öí 1,25 ìàíàòà êèòàá, 8,75 ìàíàòà ÷àíòà, Ñåéìóð ö÷öí
èñÿ 3,55 ìàíàòà òîï, 4,75 ìàíàòà êþéíÿê àëäû. Êèìÿ õÿðúëÿíÿí ïóë äàùà
÷îõ èäè? Íÿ ãÿäÿð ÷îõ èäè?
4 Àäè êÿñðëÿðè îíëóã êÿñðëÿðÿ ÷åâèðèí âÿ úÿìè òàïûí.

1) – 2) 11 – + 8 – 3) 4 –
3 9
10
–
7 + 1 5
10 10 100
7
100
+ –
77
100

83
 Îíëóã êÿñðëÿðèí òîïëàíìàñû âÿ ÷ûõûëìàñû
Êÿñð ùèññÿñèíäÿ ðÿãÿìëÿðèíèí ñàéû ìöõòÿëèô îëàí îíëóã êÿñðëÿðèí òîïëàí-
ìàñû âÿ ÷ûõûëìàñû: 1,3 + 0,75 = н 11,4 - 7,121 = м
1. Ðÿãÿìëÿðèíèí ñàéû àç îëàí êÿñðèí ñîíóíà ñûôûðëàð éàçìàãëà êÿñð ùèññÿ-
äÿêè ðÿãÿìëÿðèí ñàéû áÿðàáÿðëÿøäèðèëèð âÿ ìöâàôèã ÿìÿëëÿð éåðèíÿ éåòèðèëèð.
Áó, ÷ûõìà ÿìÿëèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí äàùà âàúèáäèð.
1,30 + 0,75 âÿ 11,400 - 7,121.
1,30
+ 0,75 _ 11,400
2. Ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðèíèí âÿ âåðýöë èøàðÿñèíèí àëò- 7,121
àëòà äöçýöí éàçûëûøûíà äèããÿò åäèí. 2,05 4,279

5 Ùåñàáëàéûí.

3,4 + 2,75 0,5 - 0,36 3,4 - 0,52 + 0,36

0,09 + 1,107 8,74 - 3,238 8,74 - 3,238 - 0,004
2,75 + 3,008 11,83 - 3,457 11,83 + 1,025 - 3,457

6 Àäè êÿñðëÿðè îíëóã êÿñðëÿðÿ ÷åâèðìÿêëÿ ÿìÿëëÿðè éåðèíÿ éåòèðèí.

1) –7
10
+ – + –
3
100
14
100
2) –11
100
+ –
145
1000
6 _
3) –
10
43
–
100
7 Êàìèë ñóäà äÿðèíëèéÿ áàøâóðìà öçðÿ éàðûøëàðûí ìÿøãèíäÿ áèðèíúè úÿùääÿ
1/,25 ì äÿðèíëèéÿ, èêèíúè úÿùääÿ èñÿ áèðèíúèéÿ íèñáÿòÿí 0,75 ì äàùà äÿðèíÿ
åíäè. Êàìèë èêèíúè úÿùääÿ íå÷ÿ ìåòð äÿðèíëèéÿ åíäè?

8 Åëâèí ìèñàëëàðû ùÿëë åäÿðêÿí âåðýöë èøàðÿñèíè ãîéìàüû óíóòìóøäóð. Ñèç

ùÿð áèð ìèñàëäà âåðýöëöí éåðèíè ìöÿééÿí åäèí.
007 + 35 = 3,57 315 + 908 = 12,23
137 - 039 = 13,31 45 - 085 = 3,65
9 Ôÿðãè òàïûí. 3 - 1,75 = 3,00 - 1,75 = 1,25
3 - 1,75 15 - 11,50 13,9 - 6,815 48 - 16,81
4 - 2,97 81,61 - 68,8 12 - 4,812 50 - 28,8

10 Óçóíìöääÿòëè òàïøûðûã. Øÿêèëäÿ áèð ùèññÿñè Ìàüàçà: Áîëëóã

ýþñòÿðèëìèø ãÿáçÿ ýþðÿ àëûúû íå÷ÿ ìàíàò þäÿ- Òàðèõ: 12.08.2016
Ñààò: 18:45
ìÿëèäèð? Àèëÿ öçâëÿðèíèçäÿí êàññà ãÿáçëÿðèíè Ãÿáç ¹: 113
åâÿ ýÿòèðìÿéè õàùèø åäèí. Áó ãÿáçëÿðè àðàø- 30 éóìóðòà 4,50 M
äûðûí âÿ ùåñàáëàìàëàð àïàðûí. Ãÿáçäÿ ùàíñû 2,5 êã éàü 11,45 M
0,75 êã ïåíäèð 4,50 M
ìÿëóìàòëàð éåð àëûð? 4 êã àëìà 6,50 M

84
 Îíëóã êÿñðëÿðèí òîïëàíìàñû âÿ ÷ûõûëìàñû
Òîïëàìà ÿìÿëèíèí õàññÿëÿðè êÿñð ÿäÿäëÿð ö÷öí äÿ äîüðóäóð.
Éåðäÿéèøìÿ õàññÿñè: а + б = б + а
1,35 + 2,14 = 2,14 + 1,35 = 3,49
Ãðóïëàøäûðìà õàññÿñè: а + б + ъ = (а + б) + ъ = а + (б + ъ)
2,11 + 0,79 + 1,34 = 2,11 + (0,79 + 1,34) = 2,11 + 2,13 = 4,24
2,11 + 0,79 + 1,34 = (2,11+ 0,79) +1,34 = 2,9 + 1,34 = 4,24

11 Âåðèëÿí ÿäÿäëÿðèí úÿìèíè òàïûí. Òîïëàìàíûí éåðäÿéèøìÿ õàññÿñèíèn äîü-

ðóëóüóíó éîõëàéûí.
1) 12,4 âÿ 1,25 2) 3,025 âÿ 12,75 3) 14,45 âÿ 7,182

12 Òîïëàìàíûí ãðóïëàøäûðìà õàññÿñèíè òÿòáèã åòìÿêëÿ âåðèëÿí ÿäÿäëÿðèí úÿ-

ìèíè òàïûí. ßëâåðèøëè öñóëó ñå÷èí.
1) 6,41; 2,69 âÿ 8,31 2) 3,02; 1,58 âÿ 4,3 3) 4,05; 0,08 âÿ 1,92

13 Úÿäâÿëäÿ 3 øàýèðäèí èäìàí äÿðñèíäÿ óçóíëóüà òóëëàíìà öçðÿ ýþñòÿðäèê-

ëÿðè íÿòèúÿëÿð âåðèëìèøäèð. Áó ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèí.
1) ßëè Ôÿðèäÿäÿí íÿ ãÿäÿð óçàüà òóëëàíìûøäûð?
2) “Áó éàðûøûí ãàëèáè Ôàèãäèð” ôèêðè äîüðó-
Àäû Ìÿñàôÿ (ì)
äóðìó? Ôèêðèíèçè ìöãàéèñÿëÿðëÿ âÿ ùåñàá-
ßëè 3,55
ëàìàëàðëà òÿãäèì åäèí.
Ôÿðèäÿ 2,80
3) Øàýèðäëÿðèí íÿòèúÿëÿðèíè ýþñòÿðÿí ÿäÿä-
Ôàèã 3,45
ëÿðè òîïëàñàã, áó óçóíëóã 12 ì-äÿí ÷îõ
îëàð, éîõñà àç?
14 1) 4,2 - 0,129 = а îëàðñà, а - 2,35 èôàäÿñèíèí ãèéìÿòèíè òàïûí.
2) м + 1,09 = 2,5 îëàðñà, м - 1,09 èôàäÿñèíèí ãèéìÿòèíè òàïûí.
3) х + 7,2 = 8,1 îëàðñà, х - 0,009 èôàäÿñèíèí ãèéìÿòèíè òàïûí.

15 Èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè òàïûí. Ùÿëëèíèçè êàëêóëéàòîðëà éîõëàéûí.

4,25 + 1,709 - 0,125 - 1,47 0,023 + 0,014 - 0,01 - 0,002
10 - 1,11 + 0,101 - 1,111 2,2 + 1,008 + 22,2 - 11,001
16 Âåðýöëöí éåðèíè ìöÿééÿí åäèí. Ëàçûì îëìàéàí ñûôûðëàðû àòûí.
4,3 - 1,2 + 2,5 - 3,4 = 002200
24,6 + 4,2 + 11,4 + 150,2 = 00190400
0,002 + 1,2 + 0,12 - 0,012 = 00013100
0,035 + 3,5 - 0,0003 - 0,00004 = 0035346600

85
 Îíëóã êÿñðëÿðèí òîïëàíìàñû âÿ ÷ûõûëìàñû
17 ßäÿäëÿðè îíäàáèðëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðìàãëà èôàäÿëÿðèí òÿãðèáè ãèé-
ìÿòëÿðèíè òàïûí.
2,29 + 3,095 + 4,333 (1,65 - 0,172) - (0,78 - 0,23)
5,88 - (0,728 + 4,45) (5,19 - 3,07) - (0,88 + 0,22)

18 Àøàüûäàêû ôèêèðëÿðÿ óéüóí òÿíëèêëÿð éàçûí âÿ ùÿëë åäèí.

1) 1,2-íèí öçÿðèíÿ ùàíñû ÿäÿäè ÿëàâÿ åòñÿê, úÿì 2,1 îëàð?
2) Ùàíñû ÿäÿäèí öçÿðèíÿ 0,7 ýÿëñÿê, úÿì 3 îëàð?
3) 3,48-äÿí ùàíñû ÿäÿäè ÷ûõñàã, ôÿðã 2,75 îëàð?
4) Ùàíñû ÿäÿääÿí 2,09 ÷ûõñàã, ôÿðã 11,21 îëàð?
19 Òîïëàíàíëàðû îíëóã êÿñðëÿðëÿ èôàäÿ åäèí âÿ úÿìè òàïûí.
3 7
à) 18 + – + – á) 23 + – 3 + 6
10 100 10 1000
3 9
ú) 9 + 1 – + 7 + 2 ä) 88 + 10 – + 12 8
1
10 100 1000 100 1000
20 1) Óçóíëóüó 45,8 ì, åíè 15,6 ì îëàí äöçáóúàãëû øÿêëèíäÿ ìåéäàí÷à-
íûí 3,7 ì åíèíäÿ ãàïûñû âàð. Áó ìåéäàí÷àíûí êÿíàðûíà ÷ÿêèëÿí ùàñàðûí
óçóíëóüó íå÷ÿ ìåòð îëìàëûäûð?
2) Óçóíëóüó 35,8 ì, åíè èñÿ óçóíëóüóíäàí 12 ì àç îëàí äöçáóúàãëû
øÿêëèíäÿ áàüûí ïåðèìåòðè íÿ ãÿäÿðäèð?
21 7, 1, 0, 4 ðÿãÿìëÿðèíèí ùÿð áèðèíäÿí áèð äÿôÿ èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ éàçûëà
áèëÿí 70-äÿí áþéöê, 80-äÿí êè÷èê îíëóã êÿñðëÿðèí úÿìèíè òàïûí.
22 1) ßäÿäëÿðèn äöçöëöø ãàéäàñûíû ìöÿééÿí åäèí. Áó ãàéäà èëÿ íþâáÿòè
ö÷ ÿäÿäè éàçûí.
à) 1,004; 1,008; 1,012; ...
á) 9,75; 9,69; 9,63; ...
2) Áèðèíúè ùÿääè 3,12 âÿ ùÿð ñîíðàêû ùÿääè ÿââÿëêèíäÿí 0,05 âàùèä
áþéöê îëàí àðäûúûëëûüûí 5 ùÿääèíè éàçûí.
23 й = х + 0,12 îëäóüóíó áèëÿðÿê, х-èí âåðèëÿí ãèéìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ é-èí
óéüóí ãèéìÿòëÿðèíè ùåñàáëàéûí âÿ úÿäâÿë ãóðóí.
х = 0,5; х = 1,05; х = 1,95; х = 1,754
24 ßââÿëúÿ îíëóã êÿñðëÿðè àðòàí ñûðà èëÿ äöçöí. Ñîíðà ÿí áþéöê ÿäÿäëÿ
ÿí êè÷èê ÿäÿäèí úÿìèíè òàïûí.
1) 0,008 0,89 0,09 0,08 0,009
2) 4,23 4,203 4,302 4,032 4,023

86
 Îíëóã êÿñðëÿðèí òîïëàíìàñû âÿ ÷ûõûëìàñû

25 Àðûãóøó (êàëèáðà) ÿí êè÷èê ãóøëàðäàí ñàéûëûð.

Áó ãóøëàð àðûëàð êèìè ÷è÷ÿêëÿðèí øèðèí íåêòàðû
èëÿ ãèäàëàíûðëàð. Îíëàðûí þë÷öëÿðè 7,5-13 ñì,
êöòëÿëÿðè èñÿ 3-4 ã îëóð.
Áèð äèøè àðûãóøóíóí êöòëÿñè 3,438 ã, áèð åðêÿê
àðûãóøóíóí êöòëÿñè èñÿ áóíäàí 0,251 ã àçäûð.
1) Åðêÿê àðûãóøóíóí êöòëÿñè íå÷ÿ ãðàìäûð?
2) Êè÷èê ãóøëàð ùàããûíäà èíòåðíåòäÿí ìÿëóìàòëàð
òîïëàéûí.

26 Øÿêèëäÿêè áàðãðàô 4 äîñòóí áîéëàðûíûí óçóíëóüóíó ýþñòÿðèð. (Áàðãðàôëàðäà

áÿçÿí áàøëàíüûú ñûôûðäàí äåéèë, ìÿëóìàòà óéüóí ÿäÿääÿí áàøëàéûð. Áó
ùàëäà 0-äàí ùÿìèí ÿäÿäÿ ãÿäÿð îëàí ùèññÿ ñûíûã õÿòò êèìè ýþñòÿðèëèð.)

1) Íÿáè Þìÿðäÿí íå÷ÿ ñàíòè- Äîñòëàðûí áîéó

ìåòð ùöíäöðäöð? 1,6
2) Èñà èëÿ Íÿáèíèí âÿ Èñà èëÿ
1,4
ßëèíèí áîéëàðûíûí óçóíëóãëàðû
1,2
ôÿðãèíè òàïûí.
3) ßëèíèí âÿ Þìÿðèí áîélarûnûn 1,0
ìåòðëÿ

uzunluüu 1,5 ì-äÿí íÿ ãÿäÿð 0,8

azdûr? 0,6
4) Äîñòëàðûí àäëàðûíû áîéëàðû-
íûí àçàëìà ñûðàñûíà ýþðÿ ßëè Èñà Íÿáè Þìÿð
éàçûí. Àäëàð

27 Øÿùëà õàíûì ùÿôòÿëèê õÿðúëÿð ö÷öí 150 ìàíàò àéûðäû. Îíóí 2 ýöíëöê-
áàçàð åðòÿñè âÿ ÷ÿðøÿíáÿ àõøàìû õÿðúè 45,85 ìàíàò, 3 ýöíëöê õÿðúè -
÷ÿðøÿíáÿ, úöìÿ àõøàìû âÿ úöìÿ ýöíö èñÿ áóíäàí 21,7 ìàíàò ÷îõ
îëäó. Øÿùëà õàíûìûí àéûðäûüû ïóëäàí ùÿôòÿíèí ñîíóíà íÿ ãÿäÿð ãàëäû?
28 Ñöñÿí áèðèíèí ãèéìÿòè 0,75 ìàíàò îëàí 2 äÿôòÿð àëäû. Î, êàññàéà áåø-
ìàíàòëûã âåðäè. Êàññèð Ñöñÿíÿ íÿ ãÿäÿð ïóë ãàéòàðìàëûäûð?
29 Ùÿð áèð ôèãóðóí éåðèíäÿêè ðÿãÿìè ìöÿééÿí åäèí.
1) , 2) ,
+ ,7 + , 5
5 ,6 9, 3 3

87
 Îíëóã êÿñðëÿðèí òîïëàíìàñû âÿ ÷ûõûëìàñû
Îíëóã êÿñðëÿð ùÿéàòûìûçäà
30 Òÿñÿââöð åäèí êè, ñèíèô îòàüûíûç òÿìèð
îëóíìàëûäûð. Ñèç þë÷ìÿ-ùåñàáëàìà èøëÿðè
àïàðìàëû âÿ ëàçûì îëàí èíøààò ìàòåðèàë-
ëàðûíûí ìèãäàðûíû ìöÿééÿí åòìÿëèñèíèç.
Þë÷ìÿëÿðèí íÿòèúÿëÿðèíè îíëóã êÿñðëÿð
øÿêëèíäÿ éàçûí. Ìÿñÿëÿí, áèð äèâàðûí
óçóíëóüó 4 ì 25 ñì îëàðñà, áóíó 4,25 ì
êèìè ãåéä åäèí.
Àøàüûäàêû ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèí.
1) Òóòàã êè, ñèçèí 14,5 ì éàøìàã (ïëèíòóñ) òàõòàíûç âàð. Áó òàõòàëàð
ñèíôèíèçÿ ÷àòàðìû?
2) Ôÿðç åäÿê êè, éàøìàãëàð åéíè óçóíëóãäà îëìàãëà 1,25 ì þë÷öäÿ ñàòûëûð.
Ñèíôèí äþøÿìÿñèíÿ íå÷ÿ òàõòà áöòþâëöêëÿ èøëÿíÿð? Íå÷ÿ òàõòà êè÷èê ùèñ-
ñÿëÿðÿ êÿñèëìÿëèäèð?

31 Àâòîìîáèëèí áåíçèí ýþñòÿðèúèñè øÿêèëäÿêè âÿçèééÿòäÿ îë-

äóãäà îíóí ÷ÿíèíäÿ 12,5 л áåíçèí âàðäûð. ßãðÿá Å ùÿð-
ôèíèí öçÿðèíäÿ îëäóãäà ÷ÿí áîø, Ô ùÿðôèíèí öçÿðèíäÿ
îëäóãäà èñÿ áåíçèíëÿ òàì äîëó îëóð. Àâòîìîáèëèí ÷ÿíè
íÿ ãÿäÿð áåíçèí òóòóð?

32 Àèëÿ öçâëÿðèíèçèí áîéóíó ñàíòèìåòð äÿãèãëèéè èëÿ (éöçäÿáèð äÿãèãëèêëÿ)

þë÷öí âÿ áàðãðàô ãóðóí. Ïàðòà éîëäàøûíûçûí ãóðäóüó áàðãðàôëà ìöãàéèñÿäÿ
àøàüûäàêû ñóàëëàðà úàâàá éàçûí.
1) Èêè àèëÿäÿ ÿí ãûñàáîéëó êèìäèð?
2) ßí óúàáîéëó êèìäèð?
3) Âàëèäåéíëÿðëÿ óøàãëàðûí áîé ôÿðãëÿðèíè òàïûí.
33 Àøàüûäàêû ìÿñÿëÿëÿðäÿí ùàíñûíûí ùÿëëè ö÷öí ìÿëóìàò ÷àòûøìûð, ùàíñûíäà
àðòûã ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð?
1) Áèð òîï ïàð÷àäàí ÿââÿëúÿ 12,5 ì, ñîíðà èñÿ 7,25 ì ñàòûëäû. Òîïäà
íå÷ÿ ìåòð ïàð÷à ãàëäû?
2) Ýöíàé áèð êèòàáà 2,45 ìàíàò, áèð ãóòó ðÿíýëè êàðàíäàøà 1,35 ìàíàò,
áèð ïÿðýàðà èñÿ áèð ãóòó ðÿíýëè êàðàíäàøäàí 0,45 ìàíàò àç ïóë þäÿäè.
Áèð ïÿðýàðûí ãèéìÿòèíè òàïûí.
3) Ðàìèç ìåáåë ãóðàøäûðûúûñûäûð. Î, èøëÿäèéè ùÿð ñààò ö÷öí 12,5 ìàíàò
ÿìÿê ùàããû àëûð. Ðàìèç 15 ìåáåë ãóðàøäûðñà, íÿ ãÿäÿð ïóë àëàð?

88
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð

1 Ãàðûøûã ÿäÿäëÿðè îíëóã êÿñðëÿðÿ ÷åâèðèí. Úÿìè âÿ ôÿðãè òàïûí.

1 –3
10
+ 88 8
1000
+ 21 –
17
16 1000 - 5 –
34 9
100 100

2 Úÿìè îíëóã êÿñð øÿêëèíäÿ éàçûí.

80 + 5 + –
10
–
3 + 6
100
5+ –
4
10
+ 7
1000

10 + 4 + 0, 2 + 0,01 + 0,006 0, 8 + 0,05 + 0,007

3 1) Îí èêè òàì éöçäÿ àëòû ÿäÿäè èëÿ îí òàì ìèíäÿ áèðèí ôÿðãèíè òàïûí.
2) Ñûôûð òàì ìèíäÿ äîããóçëà ñûôûð òàì îí ìèíäÿ àëòûíûí ôÿðãèíè òàïûí.
4 Îíëóã êÿñðëÿðëÿ éàçûí âÿ ìöãàéèñÿ åäèí.
1 -nè âÿ 1-èí 1 -íè
1) 1-èí – 2) 15 äÿíÿ –1 âÿ 135 äÿíÿ 1
10 1000 100 1000

5 ßäÿä îõó öçÿðèíäÿêè ùÿðôëÿðèí ãèéìÿòèíÿ ýþðÿ èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè

òàïûí.
а б ъ д

0 1 1,6 2 3

1) д – (а + б) 3) (д – ъ) – (б – а)
32
2) 7 – (б + ъ + д) 4) 2 100 + (д – б + а)

6 Áÿðàáÿðñèçëèêëÿðè þäÿéÿí áèð íå÷ÿ îíëóã êÿñð éàçûí.

1) 2,3 < À < 2,4 2) Á < 2,01 < À 3) Á < 9,99 < À
7 Ùÿð áèðè éàëíûç áèð äÿôÿ èøòèðàê åòìÿêëÿ 4, 6, 0, 3 ðÿãÿìëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ
éàçûëìûø âÿ òÿëÿá îëóíàí øÿðòëÿðè þäÿéÿí îíëóã êÿñðëÿð öçÿðèíäÿ òàïøûðûãëàðû
éåðèíÿ éåòèðèí.
1) 60-äàí áþéöê ÿí êè÷èê îíëóã êÿñðëÿ 30-äàí áþéöê ÿí êè÷èê îíëóã êÿñ-
ðèí úÿìèíè òàïûí.
2) 4-äÿí êè÷èê ÿí áþéöê îíëóã êÿñðëÿ 3-äÿí áþéöê ÿí êè÷èê îíëóã êÿñðèí
ôÿðãèíè òàïûí.
3) 1-äÿí êè÷èê ÿí áþéöê îíëóã êÿñðè âÿ ÿí êè÷èê îíëóã êÿñðè ìÿðòÿáÿ ãèé-
ìÿòëÿðèíèí úÿìè øÿêëèíäÿ éàçûí.
8 а
= 0,88 îëäóüóíà ýþðÿ б - а ôÿðãè а âÿ б-íèí ùàíñû íàòóðàë ãèéìÿò-
б
ëÿðèíäÿ ÿí êè÷èê îëàð?
89
 Îíëóã êÿñðëÿðèí âóðóëìàñû
Îíëóã êÿñðèí íàòóðàë ÿäÿäÿ âóðóëìàñû: Òÿêëèê- Éöçäÿ-
Îíäàáèðëÿð
1,31  4 = í ëÿð áèðëÿð
1. Âóðìà ÿìÿëè âåðýöëö íÿçÿðÿ àëìàäàí íà-
1 1 , 0,1 0,1 0,1 0,01 0,01
òóðàë ÿäÿäëÿðäÿ îëäóüó êèìè éåðèíÿ éåòèðèëèð. 0,1 0,1 0,1
1 1
2. Ùàñèëäÿ âåðýöëäÿí ñîíðàêû ðÿãÿìëÿðèí ñàéû 0,1 0,1 0,1 0,01
îíëóã êÿñðäÿêè âåðýöëäÿí ñîíðàêû ðÿãÿìëÿðèí 1
0,1 0,1 0,1
0,01

ñàéû ãÿäÿð îëìàëûäûð. 5 , 2 4

Ðÿãÿìëÿð ñàüäàí ñîëà ñàéûëûð âÿ òàì ùèññÿ 1,31

2 ðÿãÿì

êÿñð ùèññÿäÿí âåðýöëëÿ àéðûëûð. 4 0 ðÿãÿì

Îíëóã êÿñðè 10-à, 100-ÿ, 1000-ÿ âÿ ñ. ìÿðòÿáÿ âà- 5,24 2 ðÿãÿì

ùèäèíÿ âóðìàã ö÷öí âåðýöëö óéüóí îëàðàã ñûôûðëàðûí
ñàéû ãÿäÿð (1, 2, 3 âÿ ñ. ðÿãÿì) ñàüà ñöðöøäöðöëöð.
Îíëóã êÿñðèí âåðýöëäÿí ñîíðàêû ðÿãÿìëÿðèíèí ñàéû ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðèíäÿêè
ñûôûðëàðûí ñàéûíäàí àç îëäóãäà èñÿ ùàñèëèí ñîíóíà ÷àòûøìàéàí ðÿãÿìëÿðèí ñàéû
ãÿäÿð ñûôûðëàð éàçûëûð. 1,15  10 = 11,5 1,15  1000 = 1150

1 Òîïëàìà ÿìÿëëÿðèíè âóðìà ÿìÿëè èëÿ ÿâÿç åäèí âÿ ùàñèëè òàïûí.

0,7 + 0,7 + 0,7 + 0,7 1,19 + 1,19 + 1,19 + 1,19 + 1,19
11,2 + 11,2 + 11,2 + 11,2 4,253 + 4,253 + 4,253
2 Ùàñèëè òàïûí.
5  18,6 0,35  16 0,14  20
0,095  20 2,345  1000 400  3,2
3 н äÿéèøÿíèíÿ åëÿ ãèéìÿò âåðèí êè: 1) н  22 ùàñèëè 80-85 èíòåðâàëûíäà
îëñóí; 2) 35  н ùàñèëè 110-130 èíòåðâàëûíäà îëñóí.
4 Úÿäâÿëäÿ 4 èø÷èíèí ùÿôòÿëèê èø ñààòû âÿ ùÿð ñààò ö÷öí àëäûüû ÿìÿê
ùàããû âåðèëìèøäèð. Èø÷èëÿðèí 1 ùÿôòÿäÿêè 1 ñààòëûã ÿìÿê
1) Ðÿùèì ùÿôòÿäÿ íÿ ãÿäÿð ïóë àäû èø ñààòëàðû ùàããû (ìàíàòëà)
ãàçàíûð? Áó, Ùÿúÿðèí ãàçàíäûüû Ðÿùèì 32 4,60
ïóëäàí íÿ ãÿäÿð ÷îõäóð?
Úàáèð 28 5,25
2) “Äèëàðÿíèí 1 ùÿôòÿäÿ ãàçàíäûüû
ïóë 300 ìàíàòäàí ÷îõäóð” ôèêðè Ùÿúÿð 36 3,80
äîüðóäóðìó? Äèëàðÿ 40 8,25
3) Èø÷èëÿð ýöíäÿ 8 ñààòäàí àðòûã èøëÿäèêëÿðè ùÿð ñààò ö÷öí 2 äÿôÿ ÷îõ
ÿìÿê ùàããû àëûðëàð. Úàáèð íþâáÿòè 5 ýöíëöê èø ùÿôòÿñèíäÿ ùÿð ýöí 11
ñààò èøëÿñÿ, íÿ ãÿäÿð ïóë ãàçàíàð?
5 Ýöíåëèí 21,55 ìàíàò ïóëó âàð. Åëýöíöí ïóëó Ýöíåëèí ïóëóíäàí 2 äÿôÿ,
Àéòÿíèí ïóëó èñÿ Ýöíåëèí ïóëóíäàí 3 äÿôÿ ÷îõäóð. Îíëàð ïóëëàðûíû áèð
éåðÿ éûüñàëàð, 100 ìàíàòäàí íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëàð?

90
 Îíëóã êÿñðëÿðèí âóðóëìàñû
Îíëóã êÿñðèí îíëóã êÿñðÿ âóðóëìàñû:
Îíëóã êÿñðëÿðèí âóðóëìàñûíû íàòóðàë ÿäÿäëÿðäÿ îëäóüó êèìè
ñÿòèð âÿ ñöòóíëàðûí ñàéûíà ýþðÿ ìîäåëëÿøäèðÿê. 0,5  0,9 = н
1) 10 10 õàíàëû áèð øÿáÿêÿ ÷ÿêÿê. 0,5 âóðóüóíà óéüóí îëàðàã
0,5
10 ñÿòèðäÿí 5-íè ìàâè õÿòëÿ àéûðàã. Áó õàíàëàð áèðèíúè âóðóüà
óéüóíäóð.
2) 0,9 ÿäÿäèíÿ óéüóí îëàðàã 10 ñöòóíäàí 9-íó ñàðû õÿòëÿ àéû- 0,9
ðàã. Áó õàíàëàð èêèíúè âóðóüà óéüóíäóð. 0,5 1 ðÿãÿì
3) 100 õàíàäàí 45-è îðòàã ùèññÿéÿ äöøöð âÿ áó ùèññÿíè ðÿíý-  0,9
ëÿéÿê. Ðÿíýëè ùèññÿ øÿáÿêÿíèí 0,45 ùèññÿñèíÿ óéüóíäóð.
0,45 2 ðÿãÿì
1 ðÿãÿì
0,5  0,9 = 0,45
Âóðìà ÿìÿëè âåðýöëö íÿçÿðÿ àëìàäàí íàòóðàë ÿäÿäëÿðäÿ îëäóüó êèìè éåðèíÿ
éåòèðèëèð. Ùàñèëäÿ âåðýöëäÿí ñîíðàêû ðÿãÿìëÿðèí ñàéû îíëóã êÿñðlÿräÿêè âåð-
ýöëäÿí ñîíðàêû ðÿãÿìëÿðèí ñàélarûnûn cÿmi ãÿäÿð îëìàëûäûð. Ðÿãÿì ÷àòûøìà-
äûãäà ùàñèëèí ãàðøûñûíà ÷àòûøìàéàí ðÿãÿìëÿðèí ñàéû ãÿäÿð ñûôûðëàð éàçûëûð âÿ
âåðýöë ãîéóëóð. Áó ùàëäà òàì ùèññÿ ñûôûð îëóð.
Îíëóã êÿñðè 0,1; 0,01; 0,001-ÿ âÿ ñ. âóðìàã ö÷öí âåðýöëö óéüóí îëàðàã áèð,
èêè, ö÷ âÿ ñ. ðÿãÿì ñîëà êþ÷öðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, 4  0,01 = 0,04. Áó
ÿäÿäëÿðÿ âóðìàäàí êè÷èê þë÷ö âàùèäèíè áþéöê þë÷ö âàùèäèíÿ ÷åâèðÿðêÿí èñòè-
ôàäÿ åäèëèð. Ìÿñÿëÿí, 4 ñì = 0,04 ì 15 ã = 0,015 êã

6 Ùàñèëè òàïûí. 1,2  3,2 3,5  1,2 2,17  0,01 800  0,001
1,14  0,9 8,6  0,01 24  0,1 0,8  0,11
7 1) 1 ìì; 5 ìì; 45 ìì íå÷ÿ ñàíòèìåòðäèð? 1 ñì; 27 ñì; 128 ñì íå÷ÿ
ìåòðäèð? 1 äì; 8 äì; 96 äì íå÷ÿ ìåòðäèð?
2) 1 ã; 15 ã; 125 ã íå÷ÿ êèëîãðàìäûð?
8 Ùàíñû ùàñèë òàì ÿäÿääèð? Áóíó ÿââÿëúÿäÿí íåúÿ áèëìÿê îëàð?
4,8  0,4 11,5  0,6 4,5  4 2,5  4
1,5  2 12,5  0,4 3,2  0,5 3,5  0,4
9 Úÿäâÿëäÿ ýöí ÿðçèíäÿ àòåëéåäÿ òèêèëÿí ýåéèìëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò âå-
ðèëìèøäèð. Áèð ýåéèì ö÷öí ñÿðô 1 ì ïàð÷àíûí
Àäû Ñàéû
îëóíàí ïàð÷à (ì) ãèéìÿòè (ìàíàò)
Êþéíÿê 8 1,25 4,6
ßòÿê 14 0,85 12,25
Äîí 6 1,35 18,8
Ïåíúÿê 5 1,85 21,2
1) Ùÿð ýåéèì ö÷öí úÿìè íÿ ãÿäÿð ïàð÷à èøëÿäèëìèøäèð?
2) Ùÿð ýåéèìèí ïàð÷àñûíà úÿìè íÿ ãÿäÿð ïóë õÿðúëÿíìèøäèð?
3) (5  1,85)  21,2 = (5  21,2)  1,85 éàçûëûøû âóðìàíûí ùàíñû õàññÿñèíè
èôàäÿ åäèð? Áó èôàäÿíèí ãèéìÿòè úÿäâÿëÿ ýþðÿ ùàíñû ìÿëóìàòà óéüóíäóð?
91
 Îíëóã êÿñðëÿðèí âóðóëìàñû.
Ìÿñÿëÿ ùÿëëè: 1) 20 êã-ûí –3 ùèññÿñè íÿ ãÿäÿðäèð? Áóíó òàïìàã ö÷öí
10
20 ÿäÿäèíè 10-à áþëöá 3-ÿ âóðìàëûéûã: (20:10)  3 = 6 (êã).
Áó ùÿì÷èíèí 20-íè 0,3-ÿ âóðìàã äåìÿêäèð: 20  0,3 = 6 (êã)

10 Àäèëèí 50 ìàíàò ïóëó âàð èäè. Î, ïóëóíóí 0,75 ùèññÿñèíè Øàìàõûéà

ýÿçèíòè çàìàíû õÿðúëÿäè. Àäèëèí íÿ ãÿäÿð ïóëó ãàëäû?

11 1) Íàèëÿ êèëîãðàìû 1,8 ìàíàòäàí 1,75 êã ëîáéà àëäû. Íàèëÿ ëîáéà ö÷öí
íå÷ÿ ìàíàò þäÿäè?
2) 1,5 êã ãîçóí 0,45 ùèññÿñè ïàõëàâàéà, 0,25 ùèññÿñè òîðòà, 0,15 ùèññÿñè
÷àé ñöôðÿñèíÿ, ãàëàíû èñÿ ëÿâÿíýèéÿ èøëÿäèëäè. Ùÿð áèð ùàëäà íÿ ãÿäÿð
ãîç ëÿïÿñè èøëÿäèëäè?
3) 8,5 ì ïàð÷àíûí 0,4 ùèññÿñèíäÿí øàëâàð, 0,2 ùèññÿñèíäÿí ÿòÿê, 0,3
ùèññÿñèíäÿí èñÿ êþéíÿê òèêèëäè. Ïàð÷àäàí íÿ ãÿäÿð ãàëäû?
4) Èíøààò÷ûëàð 3 3 êì éîëóí 1,75 êì-äÿ áÿðïà èøëÿðèíè áàøà ÷àòäûðìûø-
5
ëàð. Éîëóí äàùà íå÷ÿ êèëîìåòðèíäÿ áÿðïà èøëÿðè àïàðûëìàëûäûð?
12 Ñèíîïòèêëÿðèí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ, éàé àéëàðûíäà Àçÿðáàéúàíûí ÿðà-
çèñèíäÿ ùàâàëàð ãóðàã êå÷èð. Ùÿòòà éàüûíòûíûí áîëëóüó èëÿ ñå÷èëÿí
Lÿnkÿran-Astara zonasûnda áó äþâðäÿ yaüûntûíûn miqdarû illik normanûn
0,05-0,15 ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Áó çîíà ö÷öí èëëèê éàüûíòû íîðìàñû
1750 ìì îëàðñà, éàé àéëàðûíäà éàüûíòûíûí ìèãäàðûíû ýþñòÿðÿí ÿäÿäëÿð
ùàíñû èíòåðâàëäà äÿéèøÿð?
13 Áàíê ìÿçÿííÿñèíÿ ýþðÿ:
- 1 äîëëàð 1,50 ìàíàò îëàðñà, áó ìÿçÿííÿ èëÿ 25$ íå÷ÿ ìàíàò îëàð?
- 1 òöðê ëèðÿñè 0,54 ìàíàò îëàðñà, áó ìÿçÿííÿ èëÿ 8 òöðê ëèðÿñè íå÷ÿ
ìàíàò îëàð? Úàâàáû éöçäÿáèðëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûí.
14 15  0,65 ùàñèëèíÿ àèä 2 ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿ ãóðóí. Ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè
ÿäÿäÿ ýþðÿ ùèññÿíèí òàïûëìàñûíà, äèýÿðè èñÿ öìóìè êöòëÿíèí, ãèéìÿòèí,
ñàéûí âÿ ñ. òàïûëìàñûíà àèä îëñóí.
Ãðóïëàðëà èø
15 Ùÿð áèð ãðóï åéíè îíëóã êÿñðëÿðè ìöìêöí ãÿäÿð ÷îõ âàðèàíòäà îëìàãëà
èêè âóðóüóí ùàñèëè øÿêëèíäÿ èôàäÿ åäèð.
Ìÿñÿëÿí, 0,24 êÿñðèíè:
0,6  0,4 0,8  0,3 1,2  0,2 2  0,12 3  0,08 4  0,06
Ãðóïëàð 0,48; 0,36; 0,64 âÿ ñ. ñå÷ÿ áèëÿðëÿð.

92
 Îíëóã êÿñðëÿðèí âóðóëìàñû
Ùàñèëèí òÿãðèáè ãèéìÿòèíèí ùåñàáëàíìàñû. Òÿõìèíåòìÿ.
1) Îíëóã êÿñðëÿð áèðäÿí áþéöêäöðñÿ, âóðóãëàðû òàì ùèññÿéÿ éàõûí îëàí
òåç (âÿ éà øèôàhè) ùåñàáëàìàüà êþìÿê åäÿí âóðóãëàðëà ÿâÿç åòìÿêëÿ
ùàñèëèí òÿãðèáè ãèéìÿòèíè òÿõìèí åòìÿê îëàð:
23,45  28,87 » 600 20  30 = 600
2) Âóðóãëàð áèðäÿí êè÷èê îëàðñà, îíëàðû îíäàáèðëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûð-
ìàãëà ùàñèëèí òÿãðèáè ãèéìÿòèíè òÿõìèí åòìÿê îëàð:
0,385  0,618 » 0,24 0,4  0,6 = 0,24
16 Âóðóãëàðû éóâàðëàãëàøäûðìàãëà ùàñèëèí òÿãðèáè ãèéìÿòèíè øèôàùè òàïûí.
13  0,47 0,21  4,96 4  3,89
28  9,87 10,64  3 0,75  15
4,46  38 1,92  493 0,17  0,75
0,424  0,18 4,19  19 0,81  0,299
17 Íÿðýèçèí àéëûã ìààøû 448 ìàíàòäûð. Î, ñåíòéàáð àéûíäàí áàøëàéàðàã ùÿð
àé ìààøûíûí 0,22 ùèññÿñèíÿ ãÿíàÿò åòìÿéè ïëàíëàøäûðûð. Íÿðýèç èéóë àéû
äà äàõèë îëìàãëà òÿõìèíÿí íÿ ãÿäÿð ïóëà ãÿíàÿò åäÿ áèëÿð? ßââÿëúÿ
úàâàáû òÿõìèí åäèí. Òÿõìèíëÿðèíèçëÿ äÿãèã ùÿëëèíèç àðàñûíäàêû ôÿðãè éîõ-
ëàéûí. Ùàíñû ùåñàáëàìàëàðûí íÿòèúÿñè äÿãèã íÿòèúÿéÿ äàùà éàõûí îëàð:
448-è îíëóãëàðà, éîõñà éöçëöêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðñàíûç?
18 Ìöãàéèñÿ åäèí.
14,2  2,9 3,7  8,6 0,4  0,5 2  0,21
0,18  0,3 0,09  0,215 4  0,6 1,2  2
0,6  0,7 0,3  1,3 0,4  0,7 1,3  0,2

19 Úàâàáëàðû éöçäÿáèðëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûí.

1) Áàíêûí ìÿçÿííÿñèíÿ ýþðÿ 1$ 31,375 ðóáë (Ðóñèéà ïóë âàùèäè) îëàðñà,
òóðèñò 40$-û íå÷ÿ ðóáëà äÿéèøÿð?
2) Áàíêûí ìÿçÿííÿñèíÿ ýþðÿ 1 òöðê ëèðÿñè - 0,4169 ìàíàò îëàðñà, 100
òöðê ëèðÿñè íå÷ÿ ìàíàòäûð?
3) Áàíêäà 48,25 ùèíä ðóïèñè 1$-à äÿéèøäèðèëÿðñÿ, 55 $ òÿõìèíÿí íå÷ÿ
ðóïè îëàð?
4) 1 ôóíò-ñòåðëèíã (Áþéöê Áðèòàíèéà ïóë âàùèäè) - 2,4398 ìàíàòäûð.
30 ôóíò-ñòåðëèíã òÿõìèíÿí íå÷ÿ ìàíàò îëàð?
20 Âåðèëÿí ÿäÿäëÿðäÿí ùÿðôëÿðÿ óéüóí ýÿëÿíèíè ñå÷èí.
12 1,2 120 1,02
0,4  н = 4,8 0,1  м = 12 5  к = 5,1 8  л = 9,6

93
 Îíëóã êÿñðëÿðèí âóðóëìàñû
Ùàñèëèí ìÿðòÿáÿëÿðèíÿ ñûôðûí éàçûëìàñû:
0,14  0,3 = н
0,14
1. Âóðìà ÿìÿëè âåðýöë íÿçÿðÿ àëûíìàäàí íàòóðàë  2 ðÿãÿì
0, 3 1 ðÿãÿì
ÿäÿäëÿðäÿ îëäóüó êèìè éåðèíÿ éåòèðèëèð.
0,042 3 ðÿãÿì
2. Âóðóãëàðäàêû âåðýöëäÿí ñîíðàêû ðÿãÿìëÿð ñàéûëûð.
3. Ùàñèëäÿ àëûíàí ÿäÿäèí ñîëóíà ñûôûðëàð éàçûëìàãëà ðÿãÿìëÿðèí ñàéû áó
ñàéà òàìàìëàíûð âÿ âåðýöë ãîéóëóð.

21 Âóðìà ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí.

0,07  0,3 0,03  0,05 0,38  0,02

 0,07 2 ðÿãÿì
0,31  0,3 5  0,008 0,014  0,04
0,03 2 ðÿãÿì
0,0021 4 ðÿãÿì 0,05  0,03 0,009  7 0,18  0,09
0,07  0,13 0,42  0,3 0,75  0,05

22 1) Òûñáàüà ñààòäà 0,13 êì éîë ýåäèð. Òûñáàüà 0,04 ñààòäà íÿ ãÿäÿð éîë
ýåäÿð?
2) Áèð ÚÄ-íèí êöòëÿñè 0,02 êã-äûð. 25 ÚÄ-íèí êöòëÿñè íÿ ãÿäÿðäèð?

23 1) Ìöãàéèñÿ åäèí.
0,03  0,02 0,3  0,2 0,09  0,8 0,09  0,08
0,4  0,002 0,04  0,02 0,04  0,9 0,04  0,09
0,8  0,04 0,16  0,002 0,7  0,07 0,07  0,07

24 1) Áÿùðàì äåéèð êè, 0,08 îíëóã êÿñðè 0,4 îíëóã êÿñðèíäÿí áþéöêäöð,
÷öíêè 8 ÿäÿäè 4-äÿí áþéöêäöð. Ñèç íåúÿ äöøöíöðñöíöç? Áÿùðàìûí
ôèêðèíÿ ìöíàñèáÿòèíèçè áèëäèðèí.
2) Àéèøÿ äåéèð êè, 0,25  0,04 ùàñèëèíäÿ âåðýöëäÿí ñîíðà äþðä ðÿãÿì îë-
ìàëûäûð. Ìåùäè äåéèð êè, âåðýöëäÿí ñîíðà èêè ðÿãÿì îëìàëûäûð. Àéèøÿ âÿ
Ìåùäèíèí ôèêèðëÿðèíÿ ìöíàñèáÿòèíèçè éàçûëû øÿêèëäÿ áèëäèðèí.
25 1) Ñàùèáêàð 3-úö íþâ àëìàíûí êèëîãðàìûíû 0,15 ìàíàòà òÿäàðöê ìÿíòÿ-
ãÿñèíÿ òÿùâèë âåðèð. Î, àëäûüû ïóëóí 0,6 ùèññÿñèíè íÿãëèééàòà âÿ äèýÿð õÿðú-
ëÿðÿ ñÿðô åäèð. Ñàùèáêàð 15 òîí 3-úö íþâ àëìàäàí íÿ ãÿäÿð ýÿëèð ÿëäÿ
åäÿð?
2) Àëìà èëÿ äîëó éåøèêëÿðèí öçÿðèíäÿ Áðóòòî: 24,5 êã, Íåòòî: 22,2 êã
éàçûëàðû âàð (Áðóòòî - ãàáëà áèðëèêäÿ êöòëÿ, íåòòî - ãàáñûç-òÿìèç êöòëÿdir).
1 êã éöêöí äàøûíìà ùàããû 0,04 ìàíàòäûð. Ñàùèáêàð 25 éåøèê àëìàíûí áèð
êèëîãðàìûíû 1,25 ìàíàòà ñàòäû. Äàøûíìà õÿðúèíè þäÿäèêäÿí ñîíðà îíóí
íÿ ãÿäÿð ïóëó ãàëàð?

94
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 1) Áèð ïàðàáöçÿíèí êöòëÿñè 2,1 ã îëàðñà, 100 ïàðàáöçÿíèí êöòëÿñè íÿ ãÿäÿð
îëàð?
2) Áèð ñèíúàáûí êöòëÿñè 53,75 ã îëàðñà, 50 ñèíúàáûí êöòëÿñè íÿ ãÿäÿð îëàð?
3) Áèð èíÿéèí êöòëÿñè 145,8 êã îëàðñà, 6 èíÿéèí êöòëÿñè íÿ ãÿäÿð îëàð?
2 Ñÿáèíÿ âÿ Ñåéìóð èêè ãðóïóí ëèäåðëÿðèäèð. Ùÿð áèðè ÿëèíäÿ òóòäóüó ÿäÿäè
äèýÿð ãðóïóí öçâëÿðèíÿ ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà ñþéëÿéèðëÿð:
Ñÿáèíÿ: 1,2 èëÿ 2,5 ùàñèëèíäÿí 12,2 èëÿ 10,4-öí ôÿðãèíè ÷ûõñàã, àëûíàí
ÿäÿäèí 0,35 ùèññÿñè áó êàðòäàêû ÿäÿäÿ áÿðàáÿð îëàð.
Ñåéìóð: 0,4 èëÿ 0,02 ùàñèëèíè 100 äÿôÿ àðòûðûá íÿòèúÿäÿí 0,222 ÷ûõñàã,
àëûíàí ÿäÿä ìÿíèì ÿëèìäÿêè ÿäÿääÿí 5 äÿôÿ àç îëàð.
Ñÿáèíÿíèí âÿ Ñåéìóðóí ÿëèíäÿêè êàðòëàðäà ùàíñû ÿäÿäëÿð éàçûëìûøäûð?
3 Ùÿðôëÿðÿ óéüóí ÿäÿäëÿðè ìöÿééÿí åäèí âÿ èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè òàïûí.
а) б)
а б ъ д е ф щ к л м
1 1,15 1,5 2 3 3,5 4

1) а е - (д - б)  ъ 1) л  м -щ  к  ф
2) (8 - д - а - б - ъ)  (е + 1,5) 2) (м - к)  (л - щ) + ф
4 Âóðìà ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí.
0,043  10 0,07  25 1,205  36
0,043  100 0,07  0,25 12,05  36
0,043  1000 0,07  0,025 120,5  36
5 Úÿäâÿëäÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ ÿùàëèíèí èëëÿðÿ ýþðÿ ñàéû âåðèëìèøäèð. ßùàëè
àðòûìûíû èëëÿð öçðÿ ìöÿééÿí åäèí âÿ úÿäâÿëè òàìàìëàéûí. Íÿòèúÿëÿðè
ÿäÿäèí ñòàíäàðò éàçûëûøû èëÿ èôàäÿ åäèí.
Ìÿëóìàòëàð www.azstat.org ñàéòûíäàí ýþòöðöëìöøäöð.

Bakû øÿùÿðè öçðÿ ÿùàëèíèí àðòûì ñàéûíûí äÿéèøìÿñè (min nÿfÿr)

Èëëÿð 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

ßùàëèíèí ñàéû 1889,0 1914,4 1942,5 1972,0 2005,6 2039,4 2064,6
Èë ÿçèíäÿ öìóìè 20,8 25,4
àðòûì

1914,4 - 1889,0 = 25,4 25,4 ìèí = 25,4  1000 = 25400

6 Ùàñàð ÷ÿêìÿê ö÷öí àðàëàðûíäàêû ìÿñàôÿ 4,5 ì îëìàãëà áàüûí åíè öçðÿ
8, óçóíëóüó öçðÿ 12 äèðÿê áàñäûðûëìûøäûð. Áàüûí þë÷öëÿðèíè òàïûí. Ìÿñÿ-
ëÿíè øÿêèë ÷ÿêìÿêëÿ ùÿëë åäèí.
95
 Îíëóã êÿñðèí íàòóðàë ÿäÿäÿ áþëöíìÿñè
3,52 : 8 = н 1. Ùÿð áþëìÿ àääûìûíûí íÿòèúÿñè îëàðàã ãèñìÿòèí óéüóí
ìÿðòÿáÿñèíÿ áèð ðÿãÿì éàçûëûð.
− 3,52 8 2. Òàì ùèññÿíèí áþëöíìÿñèíäÿí àëûíàí ðÿãÿìëÿð ãèñìÿòäÿ
0 0,44
òàì ùèññÿíèí ìÿðòÿáÿëÿðèíÿ éàçûëûð. Áþëöíÿíèí òàì ùèññÿñè
− 35 áþëÿíäÿí êè÷èê îëäóãäà ãèñìÿò ñûôûð òàìëà áàøëàéûð.
32
3. Òàì ùèññÿäÿí àëûíàí ãàëûã êÿñð ùèññÿíèí ìÿðòÿáÿ âàùèä-
− 32 ëÿðèíÿ ÿëàâÿ åäèëèð âÿ áþëìÿ ÿìÿëè äàâàì åòäèðèëèð.
32 4. Êÿñð ùèññÿéÿ óéüóí ùÿð áèð áþëìÿ àääûìûíûí íÿòèúÿñè
0 îëàðàã ãèñìÿòèí êÿñð ùèññÿñèíèí óéüóí ìÿðòÿáÿñèíÿ áèð
ðÿãÿì éàçûëûð.
Diqqÿt! Îíëóã êÿñðè 10-à, 100-ÿ, 1000-ÿ âÿ ñ. áþëìÿê ö÷öí âåðýöëö óéüóí
îëàðàã ñûôûðëàðûí ñàéû ãÿäÿð (1, 2, 3 âÿ. ñ ðÿãÿì) ñîëà ñöðöøäöðìÿê, ðÿãÿìëÿð
÷àòìàäûãäà èñÿ ñîëäàí ñûôûðëàð ÿëàâÿ åòìÿê ëàçûìäûð.
12,45 : 10 = 1,245 4,5 : 100 = 0,045

1 Ùÿð ñöòóíäàêû áèðèíúè ìèñàëû ùÿëë åäèí, äèýÿðèíèí úàâàáûíû áèðáàøà éàçûí.
Âóðìà ÿìÿëèíèí êþìÿéè èëÿ éîõëàéûí.
3,66 : 10 32,7 : 3 12,4 : 4 14,4 : 8 1,96 : 7
3,66 : 100 32,7 : 30 12,4 : 40 14,4 : 80 1,96 : 70

2 é = õ : 3 âÿ é = õ : 6 mönasibÿtinÿ óéüóí úÿäâÿë ãóðóí. Áóðàäà -èí

ãèéìÿòëÿðè îíëóã êÿñðëÿðäèð. Íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí áþëöíìÿ ÿëàìÿòëÿðèíäÿí
èñòèôàäÿ åäèí.
Íöìóíÿ: é = õ : 2 é=õ:2
õ 2,64 6,84 0,48 0,26
é 1,32 3,42 0,24 0,13
3 Ùàíñû ãèñìÿò äàùà áþéöêäöð?
1) 558 : 9 55,8 : 9 5,58 : 9 0,558 : 9
2) 0,724 : 10 0,724 : 100 72,4 : 1000 7,24 : 1000
4 1) Àâòîìîáèë 3 ñààòà 184,5 êì éîë ýåòäè. Àâòîìîáèëèí ñöðÿòè îðòà ùå-
ñàáëà ñààòäà íå÷ÿ êèëîìåòðäèð?
2) Êþíöë 4 ðÿíýëè êàðàíäàøà 1,22 ìàíàò, 3 ãàðà êàðàíäàøà 1,02 ìàíàò
ïóë âåðäè. Êþíöë áèð êàðàíäàøà îðòà ùåñàáëà íÿ ãÿäÿð ïóë âåðäè?
5 Øàùìàð èêè éàðûøäà úÿìè 10,8 áàë éûüìûøäûð. Áèðèíúè éàðûøäà òîïëàäûüû áàë
èêèíúè éàðûøäà òîïëàäûüûíäàí 2,4 áàë àçäûð. Øàùìàð ùÿð éàðûøäà íå÷ÿ áàë
òîïëàìûøäûð?
6 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.
4х = 2,8 8х = 0,24 10х = 0,04
12,5 : х = 5 0,75 : х = 3 0,01 : х = 10

96
 Îíëóã êÿñðèí íàòóðàë ÿäÿäÿ áþëöíìÿñè
Áþëöíÿíèí ñîíóíà ñûôûð ÿëàâÿ åòìÿ:
5,7 : 5 = н 1. Áþëìÿ ÿìÿëè îíëóã êÿñðèí íàòóðàë ÿäÿäÿ áþëöíìÿñè
5,70 5 ãàéäàñû èëÿ ãàëûã áþëÿíäÿí êè÷èê îëàíà ãÿäÿð äàâàì
- åòäèðèëèð.
5 1,14
2. Ñîíðà áþëìÿ ÿìÿëè áþëöíÿíèí ñîíóíà ñûôûðëàð éàçûë-
- 7 ìàãëà ãàëûãäà ñûôûð àëûíàíà ãÿäÿð (ìöìêöí îëàðñà)
5
20 äàâàì åòäèðèëèð.
- 3. Ùÿð ÿëàâÿ îëóíàí ñûôðà óéüóí ãèñìÿòÿ áèð ðÿãÿì éà-
20
0 çûëûð.
Ñûôûðëàð áþëöíÿíèí ñîíóíà äåéèë, áèðáàøà ãàëûüûí ñîíóíà
éàçûëìàãëà äà áþëìÿ ÿìÿëè äàâàì åòäèðèëÿ áèëÿð.
7 Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí. Âóðìà ÿìÿëèíèí êþ- - 3,00 4
0 0,75
ìÿéè èëÿ éîõëàéûí.
3:4 42 : 8,4 8,6 : 5 - 30
28
16 : 32 2,4 : 8 112,4 : 5 - 20
20
12,2 : 4 11 : 44 9 : 25 0
8 Íöìóíÿéÿ óéüóí îëàðàã àäè êÿñðëÿðè îíëóã êÿñðëÿðëÿ 2 öñóëëà èôàäÿ åäèí.
“Èñòÿíèëÿí äöçýöí êÿñðè îíëóã êÿñðëÿ éàçäûãäà òàì ùèññÿ ñûôðà áÿðàáÿðäèð”
ôèêðè äîüðóäóðìó?
–
4,0 5
4 = 42 = –
– 8 = 0,8 -
0 0,8
1
– 3
– –8 3
– 2
– –7 5 52 10
2 8 25 4 5 20 - 40
4 = 4 : 5 = 0,8
– 40
5 0
9 Èôàäÿëÿðè ìöãàéèñÿ åäèí.
4 : 8 2,7 : 6 14 : 8 5 : 4 6 : 8 12,6 : 18
0,6 : 5 1,2 : 10 0,24 : 6 0,19 : 5 4 : 16 0,75 : 5
0,4 : 8 0,6 : 8 1,1 : 4 7 : 25 6,2 : 5 10 : 8
10 Àëûúû 4 êã ãÿíä ö÷öí 3,4 ìàíàò ïóë þäÿäè. Ãÿíäèí 1 êã-íûí ãèéìÿòèíè
òàïûí.
11 Ðÿíýëè õàíàëàðà óéüóí ÿäÿäëÿðè ìöÿééÿí åäèí âÿ úÿäâÿëè òàìàìëàéûí.

é=õ:5 é=õ:6
õ 1,2 0,48 4,03 õ 24,75 0,9
é 1,35 é 0,42 3,02

12 м = 6,2; н = 5; п = 9; р = 15,3 îëäóüóíà ýþðÿ àøàüûäàêû èôàäÿ-

ëÿðèí ãèéìÿòèíè ùåñàáëàéûí.
п п
м -– (р – м):n –+м
н н
97
 Îíëóã êÿñðÿ áþëìÿ
1. 4 : 0,2 = н. Äöçáóúàãëûëàðûí êþìÿéè èëÿ ìîäåëëÿøäèðÿê.
Äþðä äöçáóúàãëû ÷ÿêÿê âÿ ùÿð áèðèíè 10 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëÿê âÿ ùèñ-
ñÿëÿðè èêè-èêè àéûðàã. Éÿíè 4 òàìäà íå÷ÿ 0,2 îëäóüóíó ìîäåëÿ ýþðÿ
5 10 15 20 òàïìàã îëàð: îíëàðûí ñàéû 20-äèð.

4 : 0,2 = 20

25 1
Éîõëàìà: 20  0,2 = 4
2. 8 : 0,25 = н 100 =
4 1
Áó ùÿì äÿ 8-äÿ íå÷ÿ äÿíÿ 4 îëäóüóíó òàïìàã äåìÿêäèð.
1 òàìäà - 4 äÿíÿ 1 , 8 òàìäà èñÿ 8  4 = 32 äÿíÿ 1 îëàúàã.
4 4
Äåìÿëè, 8 : 0,25 = 32
Éîõëàìà: 32  0,25 = 8

1 Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè ìîäåëëÿ òÿãäèì åäèí. Ùÿëëè âóðìà ÿìÿëèíèí êþìÿéè

èëÿ éîõëàéûí.
8 : 0,4 3 : 0,2 5 : 0,5 2 : 0,5
2 1) 6 ì ëåíòè 0,5 ì-ëèê êè÷èê ùèññÿëÿðÿ áþëäöëÿð. Íå÷ÿ ùèññÿ àëûíäû?
2) ßíúèð úåìè áèøèðìÿê ö÷öí ùÿð 1 êã ÿíúèðÿ 0,5 êã øÿêÿð òîçó ÿëàâÿ
åäèëèð. 4 êã øÿêÿð òîçóíäàí íå÷ÿ êèëîãðàì ÿíúèð úåìè áèøèðìÿê îëàð?

3 Øÿêèëäÿ ùàíñû áþëìÿ ÿìÿëè ìîäåëëÿøäèðèëìèøäèð?

à) 4 : 0,25 = 16 á) 4 : 0,2 = 20 ú) 4 : 0,4 = 10

4 Ðàäèî âåðèëèøè ñààò 12:00-äàí 14:00-äÿê äàâàì åäèð. Ùÿð 0,5 ñààòäàí
áèð åôèðÿ äèíëÿéèúè ãîøóëóð âÿ ñóàëëàðà äöçýöí úàâàá âåðìÿêëÿ ùÿäèééÿëÿð
ãàçàíûð. Âåðèëèø áîéó íå÷ÿ äèíëÿéèúèíèí ùÿäèééÿ ãàçàíìàã øàíñû âàð?
5 Ãèñìÿòèí áþëöíÿí âÿ áþëÿíäÿí àñûëû îëàðàã äÿéèøìÿñè ùàããûíäà ôèêðè-
íèçè éàçûí.
1) 3 : 0,25 4 : 0,25 5 : 0,25
2) 6 : 0,1 6 : 0,2 6 : 0,5
6 Áàíê ùÿð 0,5 ñààòäàí áèð ïóëóí ìÿçÿííÿñè ùàããûíäà ìÿëóìàò àëûð.
1) Áàíê ìÿçÿííÿ ùàããûíäà 8 ñààò ÿðçèíäÿ íå÷ÿ äÿôÿ ìÿëóìàò àëàð?
2) Áàíê ìÿçÿííÿ ùàããûíäà àðòûã 6 äÿôÿ ìÿëóìàò àëìûøäûð. Áàíê íå÷ÿ
ñààò èøëÿìèøäèð?
98
 Îíëóã êÿñðèí îíëóã êÿñðÿ áþëöíìÿñè
Îíëóã êÿñðè îíëóã êÿñðÿ áþëìÿê ö÷öí áþëöíÿí âÿ áþëÿí 2,5,40 0,4
åëÿ ìÿðòÿáÿ âàùèäèíÿ âóðóëóð êè, áþëÿí íàòóðàë ÿäÿäÿ ÷åâ- - 24
ðèëñèí. Áóíäàí ñîíðà íàòóðàë ÿäÿäÿ áþëìÿ ÿìÿëè éåðèíÿ éå-
6,35
òèðèëèð. 2,54 : 0,4 , áþëÿí âÿ áþëöíÿíè 10-à âóðàã. - 14
12
2,54 : 0,4 áþëìÿ ÿìÿëè 25,4 : 4 êèìè éåðèíÿ éåòèðèëèð. 20

10 
10 -
20
Îíëóã êÿñðè 0,1-ÿ, 0,01-ÿ, 0,001-ÿ âÿ ñ. ÿäÿäëÿðÿ áþëìÿê
0
ö÷öí áþëöíÿíäÿ âåðýöëö óéüóí îëàðàã 1, 2, 3 âÿ ñ. ðÿãÿì
ñàüà ñöðöøäöðìÿê, ðÿãÿìëÿð ÷àòìàäûãäà èñÿ ñàüäàí ñûôûðëàð
ÿëàâÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, 15,2 : 0,01 = 1520

1 Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí.

0,9 : 1,8 0,84 : 4,2 2,4 : 0,6 0,16 : 0,4
7,2 : 0,08 0,75 : 0,5 8,4 : 0,05 0,42 : 1,4
2 Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí. Ãèñìÿòèí äÿéèøìÿñèíÿ ýþðÿ ôèêèðëÿðèíèçè
éàçûí.
7,2 : 10 0,42 : 100 5,54 : 1000
7,2 : 0,1 0,42 : 0,01 5,54 : 0,001
3 1) Úÿäâÿëäÿ 4 èø÷èíèí ùÿôòÿëèê ìààøû âÿ èø ñààòëàðû âåðèëìèøäèð. Áèð ñààòëûã
ìààøû ýþñòÿðÿí ñöòóí ÿëàâÿ åòìÿêëÿ úÿäâÿëè òàìàìëàéûí.

Ùÿôòÿëèê èø Ùÿôòÿëèê ìààø

Èø÷èëÿð
ñààòëàðû (ìàíàò)
ßùìÿä 25 57,5
Èëãàð 36 124,2
Ìàùìóä 42 178,5
Àçÿð 35 122,5
2) Ùÿôòÿëèê ìààøûí öìóìè ìÿáëÿüèíèí 550 ìàíàòäàí ÷îõ îëìàìàñû øÿð-
òèëÿ èø ñàùèáè íþâáÿòè ùÿôòÿ äàùà áèð íÿôÿðè èøÿ ýþòöðìÿéè ïëàíëàøäûðûð.
Úÿäâÿëäÿ âåðèëìèø èø ñààòëàðû âÿ ìààøëàð ñàõëàíûëìàãëà, 5-úè èø÷è 25 ñààò
èøëÿéÿðñÿ, îíóí áèð ñààòëûã ìààøû íÿ ãÿäÿð îëàð? Íÿòèúÿíè îíäàáèðëÿðÿ
ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûí.
4 1) Êèòàá áàüëàìàñûíûí ùöíäöðëöéö 85,5 ñì-äèð. Áèð êèòàáûí ãàëûíëûüû
2,25 ñì-äèð. Áàüëàìàäà íå÷ÿ êèòàá âàð?
2) Åíñèêëîïåäèéàíûí ãàëûíëûüû 5,5 ñì-äèð. Äÿðñëèéèí ãàëûíëûüû 2,2 ñì-äèð.
Åíñèêëîïåäèéà äÿðñëèêäÿí íå÷ÿ äÿôÿ ãàëûíäûð?
3) Óçóíëóüó 1,25 ì îëàí ëåíò 4 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëöíäö. Ùÿð áèð ùèñ-
ñÿíèí óçóíëóüó íÿ ãÿäÿð îëäó? Úàâàáû éöçäÿáèðëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàø-
äûðûí.
99
 Îíëóã êÿñðëÿðèí áþëöíìÿñè.
1 ßìÿëëÿðè éåðèíÿ éåòèðèí, íÿòèúÿëÿðè ìöãàéèñÿ åäèí. Ôèêèðëÿðèíèçè éàçûí.
0,96 : 0,1 1,24 : 0,01 12,84 : 0,001
0,96  10 1,24  100 12,84  1000

2 Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí.

2,94 : 1,4 14,8 : 0,02 5,75 : 1,15
1,775 : 2,5 14,8 : 0,2 5,75 : 0,115
1,68 : 1,6 14,8 : 2 5,75 : 11,5
4,44 : 3,2 14,8 : 20 5,75 : 115
3 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.
1) 1,25 : х = 0,125 2) 3,5 : х = 0,035 3) 0, 04  х = 1,28
4 1) Áèð êèëîãðàì ïåíäèðèí ãèéìÿòè 4,8 ìàíàòäûð. 0,25 êã ïåíäèð àëàí àëûúû
íÿ ãÿäÿð ïóë þäÿìÿëèäèð?
2) Áèð êèëîãðàì ïåíäèðèí ãèéìÿòè 4,5 ìàíàòäûð. Ïåíäèð ö÷öí 1,26 ìàíàò
þäÿìèø àëûúû íÿ ãÿäÿð ïåíäèð àëìûøäûð? 100 ã ïåíäèð ö÷öí àëûúû íÿ ãÿäÿð
ïóë þäÿéÿð?
3) 500 ñÿùèôÿëèê êèòàáûí ãàëûíëûüû öç ãàáûüû íÿçÿðÿ àëûíìàäàí 8 ñì-äèð.
Áèð ñÿùèôÿíèí ãàëûíëûüû íå÷ÿ ìèëëèìåòðäèð? Òÿõìèíÿí íå÷ÿ ñÿùèôÿ 1 ìì
ãàëûíëûüûíäà îëàð?
4) Áèð êèòàáûí êöòëÿñè 0,75 êã-äûð. Êöòëÿñè 30 êã îëàí áàüëàìàäà íå÷ÿ
êèòàá âàð?

5 Äÿôòÿðõàíà ëÿâàçèìàòû ñàòûëàí äöêàíäà 24,75 ìàíàòäàí àëûíìûø äÿðè ãîâ-

ëóãëàð 32,5 ìàíàòà ñàòûëûð. Äöêàí ñàùèáè ãîâëóãëàðûí ñàòûøûíäàí 124 ìàíàò
ýÿëèð ÿëäÿ åòìèøäèðñÿ, íå÷ÿ ãîâëóã ñàòûëìûøäûð?

6 Àøàüûäà âåðèëìèø ìÿëóìàòëàðà âÿ òîðáàíûí öçÿðèíäÿêè éàçûëàðà ýþðÿ

ùÿð áèð òîðáàäà ùàíñû ÿðçàüûí îëäóüóíó ìöÿééÿí åäèí.

- Òîðáàäà – 1 êã ëîáéà âàð.

4
- Òîðáàäà – 9 êã íîõóä âàð. 0,25 êã 0,50 êã 0,45 êã
20
- Òîðáàäà – 1 êã äöéö âàð. 1. 2. 3.
2
7 5à ñèíèô øàýèðäëÿðè ùÿôòÿ ñîíó Çàãàòàëàéà ýåòìÿéè ïëàíëàøäûðûðëàð. Áó
ìÿãñÿäëÿ îíëàðûí ùÿð áèðè 12 ìàíàò ïóë âåðäè. Òóðèçì àýåíòëèéè èñÿ ñÿôÿð
õÿðúëÿðèíè 415 ìàíàò ìÿáëÿüèíäÿ ùåñàáëàäû. Çàãàòàëàéà 25 øàýèðä
ýåäÿðñÿ, îíëàðûí ùÿð áèðè äàùà íÿ ãÿäÿð ïóë âåðìÿëèäèð?
100
 Îíëóã êÿñðëÿðèí áþëöíìÿñè. Ìÿñÿëÿ ùÿëëè
Ìÿñÿëÿ. Ñÿáèíÿíèí öçÿðèíäÿí ùîïïàíäûüû èïèí
0,75 ùèññÿñè 1,35 ì-äèð. Áó èïèí óçóíëóüó íå÷ÿ
ìåòðäèð?
1-úè öñóë: 0,75 = – 3
4
1 ùèññÿ 1,35 : 3 = 0,45 (ì)
4 ùèññÿ 0,45  4 = 1,8 (ì) ?

2-úè öñóë: 1,35 : 0,75 = 1,8 (ì)

1,35 ì
8 Ìÿñÿëÿëÿðè òàì-ùèññÿ ìîäåëè ÷ÿêìÿêëÿ ùÿëë åäèí.
1) Øàìèëèí ïóëóíóí 0,75 ùèññÿñè 21 ìàíàòäûð. Øàìèëèí íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð?
2) Ëàëÿ 21 ìàíàò ïóëóíóí 0,75 ùèññÿñèíè õÿðúëÿäè. Îíóí íå÷ÿ ìàíàò
ïóëó ãàëäû?
3) Àéäûí äåéèð êè, 0,25 ùèññÿñè 12 îëàí ÿäÿäè òàïìàã ö÷öí 12-íè 4-ÿ âóð-
ìàëûéûã. Áó ôèêèð äîüðóäóðìó? Úàâàáûíûçû éàçûëû îëàðàã ÿñàñëàíäûðûí.
9 Áàüûí 5,2 ì × 6,5 ì þë÷öäÿ îëàí ùèññÿñèíäÿ ýþéÿðòè ÿêèëìèøäèð. Ýþéÿðòè
ÿêèëÿí ñàùÿ áöòöí áàüûí 0,4 ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Áó áàüûí öìóìè ñàùÿñè
íÿ ãÿäÿðäèð?

10 Âåðèëÿí ùèññÿëÿðèíÿ ýþðÿ òàïûí:

1) 0,15 ùèññÿñè 34,5 îëàí ÿäÿäè 3) 0,25 ùèññÿñè 194 îëàí ÿäÿäè
2) 0,5 ùèññÿñè 45 îëàí ÿäÿäè 4) 0,8 ùèññÿñè 9 îëàí ÿäÿäè

11 Íöìóíÿëÿðè àðàøäûðûí, ãèñìÿòè øèôàùè îëàðàã òÿõìèí åäèí.

147,8 : 22,4 »7 2,6 : 0,28 » 9 28,6 : 3,1 45,24 : 0,78
156,5 : 28 43,27 : 0,48
140 : 20 = 7 2,7 : 0,3 = 9 12,7 : 0,46 14 : 8,44
12 16-íûí áèð ÿäÿäëÿ ùàñèëè 16-äàí êè÷èê ÿäÿäÿ áÿðàáÿðäèð. Èêèíúè âóðóã
ùàããûíäà äåéèëìèø ùàíñû ôèêèð äîüðóäóð?
à) ñûôûðäûð á) áèðäÿí áþéöêäöð ú) ñûôûðäàí áþéöê, 1-äÿí êè÷èêäèð
13 Þë÷öëÿðè 5,2 ì  16,2 ì îëàí áàü 4 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëöíìöøäöð. Ùÿð
ùèññÿíèí ñàùÿñè òÿõìèíÿí íÿ ãÿäÿðäèð? Òÿõìèíè ùåñàáëàìàíû necÿ
apardûüûnûzû éàçûí. Ìÿñÿëÿéÿ óéüóí øÿêèë ÷ÿêèí.
14 8,5 ìàíàòû 4 íÿôÿð àðàñûíäà áÿðàáÿð áþëñÿëÿð, ùÿð áèðèíÿ íÿ ãÿäÿð ïóë
äöøÿð? Àøàüûäàêû úàâàáëàðäàí ùàíñûíû ñå÷ìÿê äàùà äîüðóäóð?
à) ùÿð áèðèíÿ 2 ìàíàò äöøÿð;
á) ùÿð áèðèíÿ 2 ìàíàòäàí áèð àç ÷îõ äöøÿð;
ú) ùÿð áèðèíÿ 2 ìàíàòäàí áèð ãÿäÿð àç äöøÿð.
101
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð

1 Áèð ãðóïäà 4 èäìàí÷û âàð èäè. Èäìàí÷ûëàðûí êöòëÿñè îðòà ùåñàáëà

68,7 êã-äûð. Ãðóïà äàùà áèð èäìàí÷û ýÿëäè âÿ îðòà êöòëÿ 66,8 êã îëäó.
Éåíè ýÿëÿí èäìàí÷ûíûí êöòëÿñèíè òàïûí.

2 1 : 1 000 ìèãéàñû èëÿ ÷ÿêèëìèø ïëàíäà äöçáóúàãëû ôîðìàäà îëàí áèð ñà-
ùÿíèí åíè 28,5 ñì, óçóíëóüó 36,5 ñì-äèð. Áó ñàùÿíèí ðåàë þë÷öëÿðè íÿ
ãÿäÿðäèð?

3 1) Áèð ÿäÿäè 0,15-ÿ âóðóá ùàñèëäÿí 0,5 ÷ûõñàíûç, ôÿðã 1 îëàð. Áó ùàíñû
ÿäÿääèð?
2) Áèð ÿäÿääÿí 0,12 ÷ûõûá ôÿðãè 100-ÿ áþëäöêäÿ ãèñìÿòäÿ 0,004 àëûíûð.
Áó ùàíñû ÿäÿääèð?
4 1) Êàìèë ïóëóíóí ÿââÿëúÿ 0,35 ùèññÿñèíè, ñîíðà èñÿ 0,25 ùèññÿñèíè õÿðú-
ëÿäè. Êàìèëèí 8 ìàíàò ïóëó ãàëäû. Îíóí ÿââÿëúÿ íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð èäè?
2) Áèð ãóòóäà áèðäÿôÿëèê äÿìëÿìÿê ö÷öí 20 ïàêåò ÷àé âàð. Åëíàðÿ äåéèð
êè, î, ïàêåòëÿðèí 0,75 ùèññÿñèíè èøëÿòìèøäèð. Ãóòóäà 5 ïàêåò ÷àé ãàëìûøñà,
Åëíàðÿíèí ôèêðè äîüðóäóðìó?
5 Äþøÿìÿñèíèí þë÷öëÿðè 2,7 ì  4,5 ì îëàí ìÿòáÿõèí ãàïûñûíûí þë÷öëÿðè
2,2 ì × 0,8 ì êèìèäèð. Ìÿòáÿõèí äèâàðëàðûíà âóðóëàí ùàøèéÿíèí óçóíëóüó
íÿ ãÿäÿð îëàð?
6 ßââÿëúÿ ãèñìÿòè 1-äÿí áþéöê îëàí ìèñàëëàðû ñå÷èí, ñîíðà èñÿ ùÿëë åäèí.
19,44 : 16,2 24,75 : 27,5 26,04 : 12,4
43,56 : 48,4 42 : 28 12 : 48
7 Ùåñàáëàéûí.
0,03  0.5 5  0,008 0,004  0,04 0,45  0,3
8 Ðÿùèì 2 ãóòó ÷àé àëäû âÿ 2,85 ìàíàò ïóëó àðòûã ãàëäû. Ðÿùèì äàùà 1
ãóòó ÷àé àëìàã èñòÿñÿ, 1,75 ìàíàò ïóëó ÷àòìàç. Ðÿùèìèí íÿ ãÿäÿð ïóëó
âàð?
9 ßìÿëëÿðè éåðèíÿ éåòèðèí.
24 - (5,418 + 8,05) : (2,43 + 2,12) 0,04  2,15 + 0,005  0,12
(10 - 8,125) : 0,25 - 0,225 6 : 0,25 + 23,5 : 0,5 + 0,15 : 30

10 Ñÿíàí äåéèð êè, 8 ìàíàòû 6 íÿôÿð àðàñûíäà âÿ éà 16 ìàíàòû 12 íÿôÿð

àðàñûíäà áÿðàáÿð áþëÿíäÿ îíëàðûí ùÿð áèðèíÿ åéíè ìèãäàðäà ïóë äöøöð.
8 16
Î, ôèêðèíè êÿñðëÿðèí áÿðàáÿðëèéè – – èëÿ èçàù åäèð. Âàëåù èñÿ îíóíëà
= 12
6
ðàçûëàøìûð âÿ ôèêðèíè 8 : 6 = 1ã2 âÿ 16 : 12 = 1ã4 éàçûëûøëàðû èëÿ èçàù åäèð.
Êèìèí ôèêðè äîüðóäóð?
102
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
11 1) Ñÿðäàð áàçàð ýöíö þzö ö÷öí alûø-veriø åòäè. Î, êèòàáëàðà 14,85 ìàíàò
ïóë õÿðúëÿäè. Áó îíóí õÿðúëÿäèéè ïóëóí 0,25 ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Ñÿðäàð
alûø-veriøÿ íÿ ãÿäÿð ïóë õÿðúëÿäè?

2) Ëåéëà ÷àíòà àëäûãäàí ñîíðà îíóí 45 ìàíàòû ãàëäû. Áó îíóí áöòöí ïó-
ëóíóí 0,6 ùèññÿñè èäè. Ëåéëà ÷àíòàíû íå÷ÿ ìàíàòà àëäû?

3) Ìåùðèáàí èìòàùàí ñóàëëàðûíûí 24-íö þéðÿíäè. Î, ùÿëÿ ñóàëëàðûí

0,8 ùèññÿñèíè äÿ þéðÿíìÿëèäèð. Ìåùðèáàí úÿìè íå÷ÿ èìòàùàí ñóàëû þé-
ðÿíìÿëèäèð?
12 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.

0,1 . х = 0,09 0,3 . х = 0,21 х . 0,6 = 0,54

0,1 . х = 0,05 0,2 . х = 0,02 0,9 . х = 0,81

13 Áèð ïîðòàüàëûí êöòëÿñè áèð éåìèøèí êöòëÿñèíèí 0,05 ùèññÿñè ãÿäÿðäèð. Áèð
ïîðòàüàëûí êöòëÿñè 0,25 êã îëàðñà, 1 éåìèøèí êöòëÿñè íÿ ãÿäÿð îëàð?

14 Èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè òàïûí.

4,27 + 2,15 - 1,245 : 5 (3,248 : 4) - 0,093 46 : 8 - 2,5
8,5 - 4,5 : 2 + 0,75 0,08 . 0,9 + 0,27 9 : 5 - 0,5 : 2

15 Àäè êÿñðëÿðè îíëóã êÿñðëÿðÿ ÷åâèðìÿêëÿ èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè òàïûí.

1) 2 –7 _1– –
7 _ 31 2) – –
43 _ 128 3) – _ –
3 25
10 100 100 100 1000 10 100

16 420 âÿ 360 ÿäÿäëÿðèíèí éöçäÿáèð ùèññÿëÿðèíèí úÿìèíè 14-ëÿ 46-íûí úÿ-

ìèíèí éöçäÿáèð ùèññÿñèíÿ áþëöí.

17 Èêè ÿäÿäèí ùàñèëè 24,6-äûð. Âóðóãëàðäàí áèðè 0,2 äÿôÿ, äèýÿðè èñÿ 4,5 äÿôÿ
àðòûðûëäû. Éåíè ùàñèëè òàïûí.

18 Ôóòáîë éàðûøëàðûíû èçëÿìÿê ö÷öí ñòàäèîíà ùÿôòÿíèí úöìÿ ýöíö 24,8 ìèí,
øÿíáÿ ýöíö 36,6 ìèí òàìàøà÷û, áàçàð ýöíö èñÿ áó èêè ýöíäÿ ýÿëÿí òà-
ìàøà÷ûëàðûí öìóìè ñàéûíûí éàðûñû ãÿäÿð òàìàøà÷û ýÿëäè. Áàçàð ýöíö ñòà-
äèîíà íå÷ÿ íÿôÿð òàìàøà÷û ýÿëìèøäè?

103
 Þçöíöãèéìÿòëÿíäèðìÿ
3
1. Ìîäåë ùàíñû èêè ÿäÿäèí ùàñèëèíè ÿêñ åòäèðèð?
1) 0,3  0,5 3) 3  5
2) 30  50 4) 0,3  5
2. Ìàüàçà îéóíúàãëàðûí ñàòûøû öçðÿ êàìïàíèéà êå÷èðèð. Áèð òîïóí ãèéìÿòè
0,3 ìàíàòäûð, 2 òîï àëàí 0,45 ìàíàò, 3 òîï àëàí 0,6 ìàíàò þäÿéèð. Ýöçÿøò
áó ãàéäà èëÿ äàâàì åòñÿ, 8 òîï àëàí ìöøòÿðè íå÷ÿ ìàíàò þäÿìÿëèäèð?
Áó ìöøòÿðè ö÷öí áèð òîï íå÷ÿ ìàíàòà áàøà ýÿëèð?
3. Àéòÿí äåéèð êè, ùÿéÿòëÿðèíäÿ éåíè ÿêäèêëÿðè úþêÿ àüàúû ýöíäÿ
0,005 ì áþéöéöð. Èíäè àüàúûí ùöíäöðëöéö 0,75 ì-äèð//. 100 ýöí ñîíðà áó
àüàúûí ùöíäöðëöéö íÿ ãÿäÿð îëàð?
4. Ùÿð áèðèíäÿ 15,25 ã çÿíúÿôèë îëàí áàüëàìàëàð êè÷èê ãóòóëàðà, áó ãóòóëàð
èñÿ áþéöê ãóòóëàðà éåðëÿøäèðèëìèøäèð. Ùÿð êè÷èê ãóòóäà 100 áàüëàìà, ùÿð
áþéöê ãóòóäà èñÿ 10 êè÷èê ãóòó âàð. Áèð áþéöê ãóòóäà íÿ ãÿäÿð çÿíúÿôèë
âàð?
5. 9,87  н = 9870 òÿíëèéèíäÿ н-íèí ãèéìÿòè ùàíñû ÿäÿäÿ áÿðàáÿðäèð?
à) н = 100 á) н = 0,1 ú) н = 1000
6. 42,5 : 20 ãèñìÿòè ùàããûíäà äåéèëìèø ùàíñû ôèêèð äîüðóäóð?
à) 2-äÿí áèð àç áþéöêäöð á) 2-äÿí áèð àç êè÷èêäèð ú) 20-äÿí áèð àç êè÷èêäèð.
7. Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí.
0,65 : 10 1,46 : 100 2,957 : 0,001 16,72 : 0,001
8. Èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè òàïûí.
(0,004 + 0,16 + 1,02) : 2 0,015 . 100 - 45,12 : 100

9. Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.

1) 0,25 + х = 1,2 2) 9 . х = 83,25 3) х : 8,5 = 90,1

10. Àøàüûäàêû îíëóã êÿñðëÿðäÿí ùàíñû 12

– àäè êÿñðèíÿ áÿðàáÿðäèð?
25
à) 0,25 á) 0,12 ú) 0,48
11. 3,79 . 4,85 ùàñèëèíèí ãèéìÿòèíè ùàíñû ùàñèëÿ ýþðÿ òÿõìèí åòìÿê äàùà
äîüðó îëàð?
à) 4 . 4 á) 3 . 4 ú) 4 . 5
12. Ôåðìåð 2000 ì2 ñàùÿéÿ öçöì òèíýëÿðè áàñäûðìàüû ïëàíëàøäûðûð. Î,
øÿíáÿ ýöíö áó ñàùÿíèí 0,5 ùèññÿñèíÿ, áàçàð ýöíö èñÿ –1 ùèññÿñèíÿ òèíý-
4
ëÿð áàñäûðäû. Ôåðìåð äàùà íÿ ãÿäÿð ñàùÿäÿ òèíý áàñäûðìàëûäûð?

104
 ÛÂ Ôÿñèë
Áó ôÿñèëäÿ íÿéè þéðÿíÿúÿêñèíèç?
Êîíãðóéåíò ôèãóðëàðû;

Áóúàãëàðû þë÷ìÿéè âÿ âåðèëÿí þë÷öëÿðäÿ áóúàãëàðû ãóðìàüû;

Ö÷áóúàãëàðû áóúàãëàðûíà âÿ òÿðÿôëÿðèíÿ ýþðÿ ôÿðãëÿíäèðìÿéè

âÿ àäëàíäûðìàüû;
Ö÷ òÿðÿôèíèí óçóíëóüó ìÿëóì îëàí ö÷áóúàãëàðû ãóðìàüû;

Èêè òÿðÿôèíèí óçóíëóüó âÿ áóíëàð àðàñûíäà ãàëàí áóúàüû ìÿëóì

îëàí ö÷áóúàãëàðû ãóðìàüû;

Ìöõòÿëèô ÷îõáóúàãëûëàðû ãóðìàüû;

×åâðÿ, äàèðÿ, ðàäèóñ, äèàìåòð, âÿòÿð, ìÿðêÿçè áóúàã àíëàéûøëàðûíû

øÿêèëëÿð, ìîäåëëÿð öçÿðèíäÿ òÿãäèì åòìÿéè;
Ìöñòÿâè ôèãóðëàðûí äþíìÿ, ÿêñåòìÿ, ñöðöøìÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ
ýþðÿ ÿââÿëêè âÿ éåíè âÿçèééÿòèíè ìöÿééÿí åòìÿéè;
Ñèììåòðèéàíûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíè - îõ âÿ ôûðëàíìà ñèììåòðè-
éàëàðûíû øÿêèëëÿð öçÿðèíäÿ ìöÿééÿí åòìÿéè;
Ôÿçà ôèãóðëàðûíû òèëëÿðèíèí, òÿïÿëÿðèíèí âÿ ìöñòÿâè öçëÿðèíèí ñà-
éûíà ýþðÿ ôÿðãëÿíäèðìÿéè;
Ôÿçà ôèãóðëàðûíûí à÷ûëûø øÿêèëëÿðèíè ÷ÿêìÿéè âÿ à÷ûëûø øÿêèëëÿðèíäÿí
ôÿçà ôèãóðëàðûíû êîíñòðóêñèéà åòìÿéè;

Äöçáóúàãëû ïðèçìàíûí, êóáóí ñÿòùèíèí ñàùÿñèíè âÿ ùÿúìèíè ùåñàá-

ëàìàüû.
 Ìöñòÿâè, äöç õÿòò, øöà, ïàð÷à.
Ìöñòÿâè ùèññÿ øöøÿíèí öçö, ñàêèò ýþëäÿ ñóéóí öçö,
âÿ ñ. êèìè òÿñÿââöð åäèëèð. Ìöñòÿâè ñîíñóçäóð. À
Ìöñòÿâè íþãòÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Øÿêèëäÿ ìöñòÿâè âÿ Á
îíóí öçÿðèíäÿêè À âÿ Á íþãòÿëÿðè ýþñòÿðèëìèøäèð.
Èêè íþãòÿäÿí éàëíûç áèð äöç õÿòò êå÷èð.
Äöç õÿòòèí ùèññÿñèíè òàðûì äàðòûëìûø ñèì êèìè òÿñÿââöð åòìÿê îëàð. Äöç
õÿòò ñîíñóçäóð, íÿ áàøëàíüûúû, íÿ äÿ ñîíó âàð. Äöç õÿòò ìöñòÿâèíè èêè ùèñ-
ñÿéÿ (yarûmmöstÿviyÿ) àéûðûð. Áèð íþãòÿäÿí ñîíñóç ñàéäà äöç õÿòò êå÷èð-
ìÿê îëàð.
Ìöñòÿâè öçÿðèíäÿ èêè ìöõòÿëèô äöç õÿòò éà áèð íþãòÿäÿ êÿñèøèð, éà äà êÿñèø-
ìèðëÿð. Êÿñèøìÿéÿí äöç õÿòëÿðÿ ïàðàëåë äöç õÿòëÿð äåéèëèð. à äöç õÿòòè èëÿ
á äöç õÿòòèíèí ïàðàëåëëèéè à\\/ /|| á êèìè éàçûëûð.
Äöç õÿòò öçÿðèíäÿ áèð íþãòÿ ýþòöðñÿê, î ùÿìèí äöç õÿòòè èêè ùèññÿéÿ- øöàéà
àéûðûð. Î íþãòÿñè øöàíûí áàøëàíüûúûäûð. Î
Äöç õÿòòèí èêè íþãòÿñè àðàñûíäà ãàëàí ùèññÿñè ïàð÷à àäëàíûð. À Á
Èstÿnilÿn iki nþqtÿni yalnûz bir par÷a ilÿ birlÿødirmÿk olar. Par÷anûn uclarû
da par÷aya aiddir. AB par÷asûnûn uzunluüu A vÿ B íþãòÿlÿri arasûndakû
mÿsafÿ adlanûr. Par÷alarû uzunluqlarûna gþrÿ möqayisÿ etmÿk olar.
1 Äÿôòÿðèíèçäÿ ö÷ íþãòÿ ãåéä åäèí âÿ îíëàðûí èñòÿíèëÿí èêèñèíäÿí äöç
õÿòò êå÷èðèí. Íå÷ÿ äöç õÿòò àëûíäû? Ìöõòÿëèô ùàëëàðà áàõûí.
2 Ìöñòÿâè öçÿðèíäÿ èêè êÿñ\èøÿí äöç õÿòò ÷ÿêèí. Ìöñòÿâè íå÷ÿ ùèññÿéÿ
àéðûëäû?
3 Èki paralel döz xÿtt ÷ÿêèí. Bu döz xÿtlÿr möñòÿâèni íå÷ÿ ùèññÿéÿ àéû-
rûr?
4 Øÿkildÿ ne÷ÿ par÷a gþstÿrilmiødir?
a) À C Á b) À Á C D

5 Dÿftÿrinizdÿ bir döz xÿtt ÷ÿkin. Bu döz xÿtt özÿrindÿ elÿ ö÷ A, B

vÿ C íþãòÿlÿri gþstÿrin ki, AC = 5 sm, CB= 7 sm olsun. Möxtÿlif
hallara baxûn.
6 Dÿftÿrinizdÿ AB par÷asû ÷ÿkin. Bu par÷anûn özÿrindÿ hÿr hansû C
íþãòÿsi gþtörön. AB, AC vÿ CB par÷alarûnûn uzunluqlarûnû þl÷ön.
Hansû nÿticÿyÿ gÿldiniz?
7 Dÿftÿrinizdÿ bir döz xÿtt ÷ÿkin. Bu döz xÿttin özÿrindÿ yerlÿøÿn A,
B íþãòÿlÿrini vÿ bu döz xÿtt özÿrindÿ olmayan hÿr hansû C íþãòÿ-
sini ãeyd edin. AC vÿ CB par÷alarûnûn uzunluqlarûnûí cÿmini AB
par÷asûnûn uzunluüu ilÿ möãayisÿ edin. Hansû nÿticÿyÿ gÿldiniz?

106
 Áóúàãëàð
Îðòàã áàøëàíüûúû îëàí èêè øöàíûí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè ôèãóð áóúàã àäëàíûð.
Áó îðòàã áàøëàíüûúà áóúàüûí òÿïÿ íþãòÿñè, øöàëàðà èñÿ Á
îíóí òÿðÿôëÿðè äåéèëèð. Áóúàã àäÿòÿí ö÷ ùÿðôëÿ èøàðÿ îëó-
íóð (òÿïÿ íþãòÿñè îðòàäà éàçûëûð).
Ìÿñÿëÿí: ÀÎÁ ( èøàðÿñè “áóúàã” ñþçöíö ÿâÿç Î À
åäèð).Áóúàüû áèð ùÿðôëÿ äÿ èøàðÿ åòìÿê îëàð. Áó ùàëäà
îíóí éàëíûç òÿïÿ íþãòÿñè éàçûëûð: Î
1) Äöç áóúàã 2) Èòè áóúàã 0-äÿí 3) Êîð áóúàã 90-äÿí
90-äèð/. áþéöê, 900-äÿí áþéöê, 180-äÿí
êè÷èêäèð. êè÷èêäèð.
4) À÷ûã áóúàã 180-äèð.

1 Òðàíñïîðòèðèí êþìÿéè èëÿ âåðèëÿí þë÷öëÿðäÿ

áóúàãëàð ÷ÿêèí. Ùÿð áèð áóúàüûí íþâöíö
éàçûí.
1) 1200 2) 450 3) 750 4) 1000
o

2 Óéüóí áóúàãëàðû ÷ÿêìÿêëÿ òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðèí.

1) Äöç áóúàüû éàðûéà áþëñÿê, àëûíàí éåíè áóúàãëàð íå÷ÿ äÿðÿúÿ îëàð?
2) Êîð áóúàüû éàðûéà áþëñÿê, àëûíàí áóúàãëàð ùàíñû íþâ îëàð?
3) Ùàíñû áþéöêäöð: à÷ûã áóúàã, éîõñà èêè êîð áóúàüûí úÿìè?
5) Þë÷öñö äöç áóúàüûí 1 -íÿ áÿðàáÿð îëàí áóúàã ÷ÿêèí.
3
3 Ñóàë èøàðÿñèíÿ óéüóí áóúàã íå÷ÿ äÿðÿúÿäèð?
Å Á
1) Ô 2) 3)
105
? 60
45
?
?
550
Ä Ú Ï Ä À Ú
4 1) 1200-ëèê áóúàã ÷ÿêèí. Áó áóúàüûí äöç áóúàã îëìàñû ö÷öí îíó íå÷ÿ
äÿðÿúÿ êè÷èëòìÿê ëàçûìäûð? ×ÿêèí, ýþñòÿðèí.
2) 550-ëèê áóúàã ÷ÿêèí. Áó áóúàüûí äöç áóúàã îëìàñû ö÷öí îíó íå÷ÿ äÿ-
ðÿúÿ áþéöòìÿê ëàçûìäûð? ×ÿêèí, ýþñòÿðèí.
3) Èêè äöç áóúàüûí úÿìèíÿ áÿðàáÿð þë÷öäÿ áóúàã ÷ÿêèí.
5 Ãðóïëàðëà èø. ÀÁ âÿ ÚÄ äöç õÿòëÿðè Î íþãòÿñèíäÿ êÿ- Á
Ú
ñèøèð. Áó äöç õÿòëÿðèí êÿñèøìÿñèíäÿí àëûíàí ÀÎÚ,
ÚÎÁ, ÁÎÄ, ÄÎÀ áóúàãëàðûíû þë÷öí. Áó áóúàãëà- Î
À
ðûí úÿìèíèí ùÿìèøÿ 360 îëäóüóíó ìöõòÿëèô êÿñèøÿí äöç Ä
õÿòëÿð öçÿðèíäÿ éîõëàéûí.
107
 Ö÷áóúàãëàð
Ìöñòÿâè öçÿðèíäÿ áèð äöç õÿòò öçÿðèíäÿ îëìàéàí ö÷ À, Á âÿ Ú íþãòÿ-
ëÿðèíè ãåéä åäèá, îíëàðû äöç õÿòò ïàð÷àëàðû èëÿ áèðëÿøäèðÿê. Àëûíàí ùÿíäÿñè
ôèãóð ö÷áóúàã àäëàíûð. À, Á, Ú íþãòÿëÿðè ö÷áóúàüûí Á
òÿïÿ íþãòÿëÿðè, ÀÁ, ÀÚ, ÁÚ ïàð÷àëàðû èñÿ òÿðÿôëÿðè À Ú
àäëàíûð. Áó ö÷áóúàã ∆ÀÁÚ êèìè èøàðÿ îëóíóð âÿ “ÀÁÚ ö÷áóúàüû” êèìè
îõóíóð. ÀÁÚ, ÀÚÁ, ÁÀÚ ö÷áóúàüûí áóúàãëàðûäûð.
Ö÷áóúàãëàð òÿðÿôëÿðèíèí óçóíëóüóíà ýþðÿ àäëàíäûðûëûð:
Ìöõòÿëèôòÿðÿôëè ö÷áóúàã: Áÿðàáÿðéàíëû ö÷áóúàã: Áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàã:

18 ìì
5 ìì 13 ìì 13 ìì 12 ìì 12 ìì

14 ìì 12 ìì
8 ìì
Ö÷áóúàãëàð ùÿì äÿ áóúàãëàðûíà ýþðÿ àäëàíäûðûëûð:
Äöçáóúàãëû ö÷áóúàã: Êîðáóúàãëû ö÷áóúàã: Èòèáóúàãëû ö÷áóúàã:

600 750
1300
350 15
0
900 300 450 600

áèð äöç áóúàüû âàð áèð êîð áóúàüû âàð áöòöí áóúàãëàðû èòè áóúàãäûð

Ö÷áóúàüûí áóúàãëàðûíûí úÿìè 1800-äèð.

1 Øÿêèëäÿêè ö÷áóúàãëàðû áóúàãëàðûíà ýþðÿ àäëàíäûðûí. Áóúàãëàðûí þë÷öñöíö

ÿââÿëúÿ òÿõìèí åäèí, ñîíðà þë÷öí. Òÿõìèíëÿðèíèçè âÿ þë÷öëÿðèíèçè ìöãà-
éèñÿ åäèí. Á
Å Ë
1) 2) 3)

À Ú Ä Ô Ì Ï
2 Ñóàë èøàðÿñèíÿ óéüóí áóúàã íå÷ÿ äÿðÿúÿäèð?
1) 2) 3) 4)
0
70
600
? 45 0

? 600 300 30 0 ? ? 600

3 Ö÷áóúàüûí áóúàãëàðûíäàí áèðè 250, ãàëàí èêè áóúàüûíäàí áèðè äèýÿðèíäÿí

350 áþéöêäöð. Áó ö÷áóúàüûí ÿí áþéöê áóúàüû íå÷ÿ äÿðÿúÿäèð?
4 Áóúàãëàðûíäàí áèðè 720, äèýÿðè 480 îëàí ö÷áóúàüûí ö÷öíúö áóúàüû íå÷ÿ
äÿðÿúÿäèð? Áó ö÷áóúàüû áóúàãëàðûíà ýþðÿ íåúÿ àäëàíäûðìàã îëàð?
5 Ö÷áóúàãëàðûí èêè áóúàüûíûí þë÷öñö âåðèëìèøäèð. Áó ö÷áóúàãëàðûí ö÷öíúö
áóúàüû íå÷ÿ äÿðÿúÿäèð? Ùÿð áèð ö÷áóúàüû áóúàãëàðûíà ýþðÿ àäëàíäûðûí.
350, 500 1000, 400 450, 450 850, 500

108
 Êîíãðóéåíò ôèãóðëàð
Êîíãðóéåíò ôèãóðëàð ôîðìàñû åéíè âÿ þë÷öëÿðè áÿðàáÿð îëàí ôèãóðëàðäûð.
Êîíãðóéåíò ôèãóðëàðäàí áèðèíè áöòöí íþãòÿëÿðè öñò-öñòÿ äöøìÿêëÿ äèýÿðè-
íèí öçÿðèíÿ ãîéìàã ìöìêöíäöð.
Ôèãóðëàðûí êîíãðóéåíòëèéè “@” èøàðÿñè èëÿ éàçûëûð.
Ë Ì Ï Ð
À Á Å Ë
450 450
Ú Ä Ô Ý Ì Í Ê Í
Î Ñ
ÀÁ ïàð÷àñû ÚÄ
ÅÔÝ áóúàüû ËÌÍ áó- ÊËÌÍ êâàäðàòû ÎÏÐÑ
ïàð÷àñûíà êîíãðó-
úàüûíà êîíãðóéåíòäèð êâàäðàòûíà êîíãðóéåíòäèð:
éåíòäèð (áÿðàáÿð-
(áÿðàáÿðäèð): ÊËÌÍ@ÎÏÐÑ. Ùÿð èêè
äèð): ÀÁ @ ÚÄ.
ÅÔÝ @ ËÌÍ êâàäðàòûí òÿðÿôëÿðè áÿðà-
Ùÿð èêè ïàð÷àíûí
Ùÿð èêè áóúàüûí äÿðÿúÿ áÿðäèð âÿ 15 ìì-äèð,
óçóíëóüó 2 ñì-
þë÷öñö 45-äèð. áöòöí áóúàãëàðû äöç áó-
äèð.
úàãäûð.
Ôèãóðëàðûí êîíãðóéåíò òÿðÿôëÿðèíè âÿ áóúàãëàðûíû ýþñòÿðìÿê
ö÷öí îíëàðûí öçÿðèíäÿ êè÷èê õÿòëÿð ãîéóëóð. Ìÿñÿëÿí, øÿ-
êèëäÿ áÿðàáÿðéàíëû ö÷áóúàüûí èêè áÿðàáÿð (êîíãðóéåíò) òÿðÿôè
âÿ èêè áÿðàáÿð (êîíãðóéåíò) áóúàüû ãåéä åäèëìèøäèð.

1 Øÿêèëäÿêè ôèãóðëàðû äÿôò\ÿðèíèçäÿ ÷ÿêèí âÿ àäëàíäûðûí. Áÿðàáÿð òÿðÿôëÿðè

âÿ áóúàãëàðû ãåéä åäèí.

2 Ðÿíýëè êàüûçëàðäàí ìöõòÿëèô ôèãóðëàð êÿñèí âÿ àü êàüûç

öçÿðèíÿ ãîéóá êÿíàðëàðûíû úûçìàãëà êîíãðóéåíò ôèãóð-
ëàð ÷ÿêèí.
3 Øÿêèëäÿêè ôèãóðëàðûí êîíãðóéåíò îëäóüóíó èêè öñóëëà éîõëàìàã îëàð.
1) Ôèãóðëàðäàí áèðèíè êÿñèá äèýÿðèíèí öçÿðèíÿ ãîéìàãëà;
2) Ôèãóðëàðûí òÿðÿôëÿðèíè âÿ áóúàãëàðûíû þë÷öá ìöãàéèñÿ åòìÿêëÿ.
Øÿêèëäÿêè DÀÁÚ @ DÄÅÔ. Áó ö÷áóúàã- Å
Á
ëàðû âåðèëÿí þë÷öëÿðëÿ äÿôòÿðèíèçäÿ ÷ÿêèí. 10 ñì 10 ñì
5 ñì
Áóúàãëàðûí âÿ òÿðÿôëÿðèí þë÷öëÿðèíè öçÿ-
5 ñì

À Ú Ô 30
Ä
0
30
ðèíäÿ éàçûí.
0

4 Ùàíñû èêè ôèãóð êîíãðóéåíòäèð?

1) 2) 3) 4) 5) 6)

109
 Ö÷áóúàãëàðûí ãóðóëìàñû
3 òÿðÿôèíèí óçóíëóüóíà ýþðÿ ö÷áóúàüûí ãóðóëìàñû:
Õÿòêåø âÿ ïÿðýàðûí êþìÿéè èëÿ èñòÿíèëÿí þë÷öäÿ ö÷áóúàãëàð ãóðìàã îëàð.
Òÿðÿôëÿðèíèí óçóíëóüó 2 ñì, 3 ñì, 4 ñì îëàí ∆ ÀÁÚ-íè àøàüûäàêû àääûì-
ëàðëà ãóðàã:
1. Õÿòêåøèí êþìÿéè èëÿ óçóíëóüó 4 ñì îëàí ÀÁ ïàð÷àñû ÷ÿêèëèð.
2. Ïÿðýàðûí ãîëëàðû 3 ñì-ÿ óéüóí à÷ûëûð âÿ ìÿðêÿçè Á íþãòÿñèíäÿ îëìàãëà
ðàäèóñó 3 ñì îëàí ÷åâðÿíèí áèð ùèññÿñè - ãþâñ ÷ÿêèëèð (ìàâè ðÿíý).
3. Ïÿðýàðûí ãîëëàðû 2 ñì-ÿ óéüóí à÷ûëûð âÿ ìÿðêÿçè À íþãòÿñèíäÿ îëìàãëà ðà-
äèóñó 2 ñì îëàí ÷åâðÿíèí áèð ùèññÿñè -ãþâñ ÷ÿêèëèð (ãûðìûçû ðÿíý).
4. Ãþâñëÿðèí êÿñèøìÿ íþãòÿñè - Ú íþãòÿñè À âÿ Á íþãòÿëÿðè èëÿ áèðëÿøäèðèëèð.

1. 2. Ú Ú 3-4.

À Á À Á À Á

Ö÷áóúàüûí èñòÿíèëÿí òÿðÿôèíèí óçóíëóüó äèýÿð èêè òÿðÿôèíèí óçóíëóãëàðû

úÿìèíäÿí êè÷èêäèð.

1 Òÿðÿôëÿðè 60 ìì, 30 ìì âÿ 50 ìì îëàí ö÷áóúàã ãóðóí.

2 Àøàüûäàêû ïàð÷àëàðû þë÷öí. Äÿôòÿðèíèçäÿ òÿðÿôëÿðè áó ïàð÷àëàðûí óçóíëó-

üóíà áÿðàáÿð îëàí ö÷áóúàãëàð ãóðóí.
а
б
ъ

3 Ùàíñû þë÷öëÿðÿ óéüóí ö÷áóúàã ãóðìàã ìöìêöí äåéèë?

1) 3 ñì, 5 ñì, 7 ñì; 2) 4 ñì, 4 ñì, 9 ñì;
3) 3 ñì, 3 ñì, 5 ñì; 4) 5 ñì, 6 ñì, 9 ñì.
4 1) Áÿðàáÿð òÿðÿôëÿðèíèí óçóíëóüó 5 ñì, ïåðèìåòðè 17 ñì îëàí áÿðà-
áÿðéàíëû ö÷áóúàã ãóðóí.
2) Òÿðÿôëÿðèíèí óçóíëóüó 3 ñì, 4 ñì, 5 ñì îëàí ö÷áóúàã ãóðóí. Áó
ö÷áóúàüû èïëÿ ìîäåëëÿøäèðèí âÿ áóúàãëàðû ùàããûíäà ôèêðèíèçè éàçûí.
3) Áÿðàáÿðéàíëû ö÷áóúàüûí ïåðèìåòðè 20 ñì-äèð. Áÿðàáÿð òÿðÿôëÿðèíèí
óçóíëóüó 6 ñì îëàí áó ö÷áóúàüû ãóðóí.
5 Áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàãëàð ÷ÿêèí. Ö÷áóúàãëàðûí áóúàãëàðûíû þë÷öí. Òÿðÿô-
ëÿðèíèí óçóíëóüóíóí äÿéèøìÿñè èëÿ áóúàãëàðûí þë÷öñö äÿéèøèðìè?
110
 Ö÷áóúàãëàðûí ãóðóëìàñû
Èêè òÿðÿôèíÿ âÿ îíëàð àðàñûíäà ãàëàí áóúàüà ýþðÿ ö÷áóúàãëàðûí ãóðóëìàñû:
Òÿðÿôëÿðèíèí óçóíëóüó 4 ñì âÿ 3 ñì, îíëàð
àðàñûíäà ãàëàí áóúàã 750 îëàí ∆ÀÁÚ-íè Á
ãóðàã:
1. 750-ëèê À-íû ÷ÿêÿê.

3 ñì
2. À òÿïÿñèíäÿí áàøëàéàðàã áóúàüû ÿìÿëÿ
ýÿòèðÿí øöàëàð öçÿðèíäÿ ÀÁ = 3 ñì âÿ
750
ÀÚ = 4 ñì ïàð÷àëàðûíû àéûðàã. À
4 ñì Ú
3. Ú âÿ Á íþãòÿëÿðèíè áèðëÿøäèðÿê.
∆ÀÁÚ ãóðóëìóø îëäó.

6 Òÿðÿôëÿðèíèí óçóíëóüó 4 ñì âÿ 5 ñì, áóíëàð àðàñûíäà ãàëàí áóúàüû 600

îëàí ö÷áóúàã ãóðóí.

7 Äöç áóúàã ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí òÿðÿôëÿðè 3 ñì âÿ 4 ñì îëàí ö÷áóúàã ãóðóí.

Áó ö÷áóúàüûí ö÷öíúö òÿðÿôèíè þë÷öí.

8 1) Äöçáóúàãëû ö÷áóúàüûí áóúàãëàðûíäàí áèðè êîð áóúàã îëà áèëÿðìè?

2) Ö÷áóúàüûí ÿí àçû íå÷ÿ èòè áóúàüû îëà áèëÿð? Èçàù åäèí.

9 Øÿêèëäÿêè ö÷áóúàãëàðäàí ùàíñûëàðûíà êîðáóúàãëû ö÷áóúàã äåìÿê îëàð?

1) 2) 3) 4) 5)

10 Ïåðèìåòðè 14 ñì îëàí ö÷áóúàüûí èêè òÿðÿôè áÿðàáÿð, 3-úö òÿðÿôè èñÿ áóí-
ëàðäàí 2 ñì áþéöêäöð. Áó ö÷áóúàüû ãóðóí.

11 Ìÿñÿëÿíè òàì-ùèññÿ ìîäåëè ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.

Ö÷áóúàüûí áóúàãëàðûíäàí áèðè äèýÿðèíäÿí 2 äÿôÿ áþéöê, ö÷öíúöñö èñÿ
áèðèíúè âÿ èêèíúèíèí úÿìèíÿ áÿðàáÿðäèð. Áó ö÷áóúàüûí ùÿð áèð áóúàüû
íå÷ÿ äÿðÿúÿäèð?

12 Ñàìèðÿ äåéèð êè, áöòöí áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàãëàð êîíãðóéåíòäèð. Ñèç áó

ôèêèðëÿ ðàçûñûíûçìû? Ðÿíýëè êàüûçäàí êÿñèëìèø áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàãëàð
öçÿðèíäÿ ôèêðèíèçè èçàù åäèí.

111
 Äþðäáóúàãëûëàð
Ïàðàëåëîãðàì: Äöçáóúàãëû:

- 4 òÿðÿôè, - 4 òÿðÿôè,
4 áóúàüû âàð; 4 äöç áóúàüû âàð;
- ãàðøû òÿðÿôëÿðè ïàðàëåë âÿ áÿðàáÿðäèð; - ãàðøû òÿðÿôëÿðè ïàðàëåë âÿ áÿðàáÿðäèð;
- ãàðøû áóúàãëàðû áÿðàáÿðäèð; - áöòöí áóúàãëàðû äöç áóúàã îëàí ïà-
ðàëåëîãðàìäûð.
Êâàäðàò: Ðîìá:

- 4 áÿðàáÿð òÿðÿôè, - 4 áÿðàáÿð òÿðÿôè,

4 äöç áóúàüû âàð; 4 áóúàüû âàð;
- ãàðøû òÿðÿôëÿðè ïàðàëåëäèð; - ãàðøû òÿðÿôëÿðè ïàðàëåëäèð;
- áöòöí òÿðÿôëÿðè áÿðàáÿð îëàí - ãàðøû áóúàãëàðû áÿðàáÿðäèð;
äöçáóúàãëûäûð. - áöòöí òÿðÿôëÿðè áÿðàáÿð îëàí ïàðà-
ëåëîãðàìäûð.
Òðàïåñèéà: Áöòöí òÿðÿôëÿðè âÿ áóúàãëàðû êîíãðóéåíò
îëàí ÷îõáóúàãëûëàð äöçýöí ÷îõáóúàãëû-
- 4 òÿðÿôè, ëàðäûð.
4 áóúàüû âàð;
-éàëíûç èêè òÿðÿôè ïàðàëåë îëàí
äþðäáóúàãëûäûð. Äöçýöí Äöçýöí àë- Äöçýöí ñÿê-
áåøáóúàãëû òûáóúàãëû êèçáóúàãëû
Èñòÿíèëÿí äþðäáóúàãëûíûí Êâàäðàò âÿ áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàã äöç-
áóúàãëàðûíûí úÿìè 3600-äèð. ýöí ÷îõáóúàãëûäûð.

1 Ôèãóðëàðû äÿôòÿðèíèçäÿ ÷ÿêèí âÿ ôèãóðëàð ùàããûíäà áèëäèêëÿðèíèçè éàçûí.

Á Ú Ë Ê Å Ô

Ä Ì Ä
À Ï Í
2 Îãòàé ùÿð áèð òÿðÿôèíèí óçóíëóüó 6 ñì âÿ áöòöí áóúàãëàðû äöç áóúàã
îëàí äþðäáóúàãëû ÷ÿêäè. Ýöíåë Îãòàéûí ÷ÿêäèéè ôèãóðà êîíãðóéåíò áèð
ôèãóð ÷ÿêìÿê èñòÿéèð. Ýöíåëèí ÷ÿêäèéè ôèãóðóí òÿðÿôëÿðèíèí óçóíëóüó íå÷ÿ
ñàíòèìåòð, áóúàãëàðû íå÷ÿ äÿðÿúÿ îëìàëûäûð?
Ãðóïëàðëà èø
3 1) Êâàäðàò âÿ äöçáóúàãëû ÷ÿêèí. Ùÿð áèðèíèí áóúàãëàðûíûí úÿìèíè òàïûí.
2) Ïàðàëåëîãðàì âÿ ðîìá ÷ÿêèí. Ôèãóðëàðûí áóúàãëàðûíû þë÷öí âÿ úÿìèíè òàïûí.
3) Èõòèéàðè ôîðìàëû äþðäáóúàãëûëàð ÷ÿêèí. Äþðäáóúàãëûëàðûí áóúàãëàðûíû þë÷öí
âÿ úÿìèíè òàïûí. Ôèêèðëÿðèíèçè öìóìèëÿøäèðèí âÿ éàçûí.
112
 Äþðäáóúàãëûëàð. Þë÷öëÿðèíÿ ýþðÿ äöçáóúàãëûëàðûí ãóðóëìàñû

1 Øÿêèëäÿ äöçáóúàãëûíûí ãóðóëìàñû àääûìëàðëà âåðèëìèøäèð. Áó àääûìëàðû

àðàøäûðûí âÿ äöçáóúàãëûëàð ãóðóí.
1. 2. 3. 4.

2 Òÿðÿôëÿðè à) 4 ñì âÿ 6 ñì; á) 6 ñì âÿ 8 ñì îëàí äöçáóúàãëûëàð ãóðóí.

3 Ñóàë èøàðÿñèíÿ óéüóí áóúàüûí þë÷öñöíö ìöÿééÿí åäèí.

1) 2) 3)
? 480 720
116 0 ?
480 132
0 ? 1180

4 Ïåðïåíäèêóëéàð äöç õÿòëÿð ÷ÿêìÿ ãàéäàñûíû àðàøäûðûí âÿ äÿôòÿðèíèçäÿ

4 áåëÿ øÿêèë ÷ÿêèí.
1. 2. 3.
Ú
Ú
À À À
Ä ÀÁ^ÚÄ

Á
Á

5 Ïàðàëåë äöç õÿòëÿð ÷ÿêìÿ ãàéäàñûíû àðàø-

Á

äûðûí. Äÿôòÿðèíèçäÿ áèð-áèðèíäÿí

à) 1 ñì; á) 2 ñì; ú) 1,5 ñì ìÿñàôÿäÿ
îëàí èêè ïàðàëåë äöç õÿòò ÷ÿêèí.

1. 2. 3. 4.
Ú Ú
5 5 ÀÁ ÚÄ
À ìì ìì
Ú

À À À Ä
ìì
5
Ä

Á Á Á
Á

113
 ×åâðÿ, äàèðÿ
Ìöñòÿâèíèí âåðèëìèø íþãòÿñèíäÿí åéíè ìÿñàôÿäÿ éåðëÿøÿí
Äàèðÿ áöòöí íþãòÿëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí ôèãóðà ÷åâðÿ äåéèëèð. Âåðèëìèø
Ú íþãòÿ ÷åâðÿíèí ìÿðêÿçè àäëàíûð. Äàèðÿ ÷åâðÿ èëÿ ùöäóäëàíìûø
×åâðÿ ìöñòÿâè ùèññÿñèäèð. ×åâðÿ ìÿðêÿç íþãòÿñè èëÿ àäëàíäûðûëûð.
Ìÿñÿëÿí, ìÿðêÿçè Ú íþãòÿñèíäÿ îëàí ÷åâðÿ.

Ðàäèóñ: Äèàìåòð: Âÿòÿð: Ìÿðêÿçè áóúàã:

À Á
 ÅÚÔ
À
Ú À Ú
Ú
Ú
Á Å Ô
×åâðÿíèí ìÿðêÿçè ×åâðÿíèí ìÿðêÿçèíäÿí ×åâðÿíèí èñòÿíèëÿí èêè Òÿïÿ íþãòÿñè ÷åâ-
èëÿ îíóí èñòÿíèëÿí êå÷ìÿêëÿ îíóí èêè íþãòÿñèíè áèðëÿøäèðÿí ðÿíèí ìÿðêÿçèíäÿ
íþãòÿñèíè áèðëÿøäè- íþãòÿñèíè áèðëÿøäèðÿí äöç õÿòò ïàð÷àñûäûð. îëàí áóúàãäûð.
ðÿí äöç õÿòò ïàð- äöç õÿòò ïàð÷àñûäûð. ×åâðÿíèí äèàìåòðè îíóí
÷àñûäûð. ÿí áþéöê âÿòÿðèäèð.

1 Âåëîñèïåäèí òÿêÿðè âÿ éà ÿòðàôûíûçäà ýþðäöéöíöç áàøãà íöìóíÿëÿð öçÿ-

ðèíäÿ ÷åâðÿíèí ìÿðêÿçèíÿ, ðàäèóñ âÿ äèàìåòðèíÿ, ìÿðêÿçè áóúàüûíà
óéüóí ýÿëÿí ùèññÿëÿðè ýþñòÿðèí.

2 Ðàäèóñó 4 ñì îëàí Ì ÷åâðÿñèíè ÷ÿêèí. Àøàüûäàêû øÿðòëÿðÿ ýþðÿ íþãòÿëÿð

ãîéóí:
1) Ì íþãòÿñèíäÿí 4 ñì-äÿí êè÷èê ìÿñàôÿäÿ éàøûë êàðàíäàøëà;
2) Ì íþãòÿñèíäÿí 4 ñì-ÿ áÿðàáÿð ìÿñàôÿäÿ ãûðìûçû êàðàíäàøëà;
3) Ì íþãòÿñèíäÿí 4 ñì-äÿí áþéöê ìÿñàôÿäÿ ìàâè êàðàíäàøëà.
Éàøûë, ãûðìûçû âÿ ìàâè íþãòÿëÿðèí ÷åâðÿéÿ íÿçÿðÿí éåðè ùàããûíäà ôèêèð-
ëÿðèíèçè éàçûí.
3 1) Øÿêëÿ ýþðÿ àäëàðûíû éàçûí: Ú À
- áèð äèàìåòðèí; - ö÷ ðàäèóñóí;
- èêè âÿòÿðèí; - ö÷ ìÿðêÿçè áóúàüûí.
2) ×åâðÿíèí äèàìåòðè 10 ñì, ÀÚ âÿòÿðè 7 ñì îëàðñà, Î
/ ÀÎÚ-íèí ïåðèìåòðèíè òàïûí. Á
4 Ðàäèóñó 3 ñì îëàí Ï ÷åâðÿñèíè âÿ áó ÷åâðÿíèí ÏÌ ðàäèóñóíó, ÌÊ âÿ-
òÿðèíè, ÊË äèàìåòðèíè, ËÌ âÿòÿðèíè ÷ÿêèí.
×åâðÿíèí äàõèëèíäÿ àëûíàí ö÷áóúàãëàðûí àäëàðûíû éàçûí. Ö÷áóúàãëàðû òÿ-
ðÿôëÿðèíÿ ýþðÿ àäëàíäûðûí.
114
 ×åâðÿ, äàèðÿ
5 Ðÿíýëè êàüûçëàðäàí äàèðÿëÿð êÿñèí. Äàèðÿíèí öçÿðèíäÿ ìöõòÿëèôþë÷öëö
ìÿðêÿçè áóúàãëàð ÷ÿêèí. Äàèðÿíè áó áóúàãëàðà ýþðÿ ìöõòÿëèô ùèññÿëÿðÿ
áþëöí.
900
1200 600

1500 300

1800 00

2100 3300

2400 3000
2700

6 1) Øÿêèëäÿêè ö÷áóúàãëàðû ùÿðôëÿðëÿ èøàðÿëÿéèí. Ö÷áóúàã-

ëàðûí ùÿð áèð òÿðÿôèíèí ÷åâðÿíèí ðàäèóñó âÿ éà âÿòÿðè îë-
äóüóíó éàçûí. Î
2) Òÿïÿëÿðè Î ìÿðêÿç íþãòÿñèíäÿ îëàí áóúàãëàðû þë÷öí.
Áó áóúàãëàðûí úÿìè íå÷ÿ äÿðÿúÿäèð?

7 Òÿðÿôèíèí óçóíëóüó 8 ñì îëàí êâàäðàò ôîðìàëû êàüûç Á Ú

âÿðÿãäÿí ÿí áþéöê äèàìåòðëè äàèðÿ êÿñèëìèøäèð. Áó
äàèðÿíèí äèàìåòðè íå÷ÿ ñàíòèìåòð îëàð? Ù
À Ä
8 Äöçáóúàãëû ôîðìàëû ëþâùÿíèí öçÿðèíÿ ùÿð áèðèíèí äèàìåòðè 3 ñì îëàí ö÷
äàèðÿâè ëþâùÿ øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëÿí ãàéäàäà äöçöëìöøäöð. Äöçáóúàãëûíûí
þë÷öëÿðèíè òàïûí.
Á Ú

À Ä Á
9
À
Âåðèëÿí íþãòÿëÿðäÿí ùàíñû ÷åâðÿíèí ìÿðêÿçè îëà áèëÿð? Ú
Å
Ñÿáÿáèíè éàçûí. Ä

10 Øÿêèëäÿ âåðèëÿí áóúàãëàðà ýþðÿ ñóàë èøàðÿñèíÿ óéüóí áóúàãëàðû òàïûí.

À÷ûã áóúàüûí þë÷öñö ñèçÿ íåúÿ êþìÿê åäèð?
1) 2)
1100 600
Î
Î ? ? ?
1000

115
 Äþíìÿ, ÿêñåòìÿ, ñöðöøìÿ
1 Äþíìÿ ùÿðÿêÿòèíäÿ ôèãóðëàð äþíìÿ ìÿðêÿçè àäëàíàí òÿðïÿíìÿç áèð
íþãòÿ ÿòðàôûíäà ìöÿééÿí áóúàã ãÿäÿð äþíöðëÿð.
Ö÷áóúàüûí ãåéä îëóíìóø íþãòÿ ÿòðàôûíäà 900 àääûìëà äþíìÿ ùÿðÿêÿò-
ëÿðèíè èçëÿéèí.

900 äþíìÿ 1800 äþíìÿ 2700 äþíìÿ 3600 äþíìÿ

äþðääÿ áèð _ 1 éàðûì _ 1 äþðääÿ ö÷ - 3 òàì äþíìÿ
4 2 4
äþíìÿ äþíìÿ äþíìÿ
1) Ùàíñû øÿêèë 1-úè øÿêëèí ãåéä îëóíìóø íþãòÿ ÿòðàôûíäà ñààò ÿãðÿáè èñ-
òèãàìÿòèíäÿ 1800 äþíìÿñèíè ýþñòÿðèð?
1. à) á) ú)

2) Øÿêèëäÿêè ôèãóðëàðûí ãåéä îëóíìóø íþãòÿ ÿòðàôûíäà 900 äþíìÿñèíè ÿêñ

åòäèðÿí øÿêëèíè ÷ÿêèí.
1) 2) 3)

2 ßêñåòìÿ ùÿðÿêÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ôèãóð äöç õÿòòÿ íÿçÿðÿí

ýöçýö ÿêñèíÿ ÷åâðèëèð. Áóíà îõà íÿçÿðÿí ñèììåòðèéà
÷åâðèëìÿñè äÿ äåéèëèð.
Ôèãóðëàðûí âåðèëÿí õÿòòÿ ýþðÿ ñèììåòðèéà ÷åâðèëìÿñèíè
äÿôòÿðèíèçäÿ ÷ÿêèí.
1) 2) 3)

3 Ñöðöøìÿ ùÿðÿêÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ôèãóð ìöÿééÿí

èñòèãàìÿòäÿ éàëíûç éåðèíè äÿéèøèð.
Øÿêèëäÿêè ôèãóðëàðû äÿôòÿðèíèçäÿ ÷ÿêèí. Ôèãóðëàðûí ÷ÿêäèéèíèç éåðäÿí ãåéä
îëóíìóø èñòèãàìÿò öçðÿ ñöðöøìöø éåíè âÿçèééÿòèíè ÷ÿêèí.

1) 2) 3)

116
 Äþíìÿ, ÿêñåòìÿ, ñöðöøìÿ
4 Øÿêèëäÿêè ôèãóðëàðû äÿôòÿðèíèçäÿ ÷ÿêèí. Ãåéä îëóíìóø ùÿðÿêÿòëÿðÿ ýþðÿ
ôèãóðóí éåíè âÿçèééÿòäÿêè øÿêëèíè ÷ÿêèí.
1) Ñöðöøìÿ 2) Ñààò ÿãðÿáè ùÿðÿêÿòèíèí ÿê- 3) Ñààò ÿãðÿáèíèí ùÿðÿ-
ñè èñòèãàìÿòèíäÿ 900 äþíìÿ êÿòè èñòèãàìÿòèíäÿ
1800 äþíìÿ

5 àáú÷äåÿôýüùõèûæêãëìíîþïðñøòóöâéç
ÀÁÚ×ÄÅßÔÝÜÙÕÈÛÆÊÃËÌÍÎÞ ÏÐÑØÒÓÖÂÉÇ
1) Êè÷èê á ùÿðôè öçÿðèíäÿ öôöãè (ùîðèçîíòàë) äöç õÿòòÿ íÿçÿðÿí ÿêñåòìÿ
ùÿðÿêÿòèíè èúðà åòñÿíèç ùàíñû êè÷èê ùÿðôè àëàðñûíûç?
2) Ùàíñû ùÿðÿêÿòèí íÿòèúÿñèíäÿ á ùÿðôèíäÿí ã ùÿðôèíè àëìàã îëàð?
3) Êè÷èê ùÿðôëÿð öçÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ùÿðÿêÿòëÿðè èúðà åäèí, áèð ùÿðôäÿí
áàøãà ùÿðôëÿð àëûíàí ñèòóàñèéàëàðû àðàøäûðûí.
4) V ùÿðôèíèí øàãóëè (âåðòèêàë) äöç õÿòòÿ ýþðÿ ÿêñåòìÿ ùÿðÿêÿòè íÿòèúÿ-
ñèíäÿ àëäûüû éåíè âÿçèééÿò éåíÿ äÿ V ùÿðôèíè ýþñòÿðèð. V V
Äàùà ùàíñû ùÿðôëÿð áó ùÿðÿêÿòèí íÿòèúÿñèíäÿ þç ôîðìàñûíû äÿéèøìèð?
5) Êàìèë äîñòóíà ìåñàæû ýöçýö ÿêñèíÿ ÷åâèðÿðÿê ýþíäÿðäè. Êàìèë äîñ-
òóíà íÿ éàçìûøäûð?
.ÃÛÐÀÕÛ× ÀÐÍÎÑ ÒÀÀÑ 1 ,ÍÈÉßËÇÞÝ ßÄ ÈÍßÌ
6 Øÿêèëäÿêè ôèãóðëàð èúðà îëóíìóø ùÿðÿêÿòëÿð àðäûúûëëûüûíà ýþðÿ íþìðÿëÿí-
ìèøäèð. Ùàíñû ùÿðÿêÿòëÿð èúðà îëóíìóøäóð?
1) 3. 2)
2. 2.
3.
1. 1.

7 Äÿôòÿðèíèçäÿ äöçáóúàãëû ö÷áóúàã ÷ÿêèí. Áó ö÷áóúàüûí òÿïÿ íþãòÿëÿðèíäÿí

áèðè ÿòðàôûíäà 1800; 2700 äþíìöø øÿêèëëÿðèíè ÷ÿêèí.
8 Ðÿíýëè êàüûçëàðäàí ôèãóðëàð êÿñèí. Êàüûç öçÿðèíäÿ êÿ-
íàðëàðûíû úûçìàãëà áó ôèãóðëàðûí øÿêëèíè ÷ÿêèí. Ôèãóðóí
ñöðöøìÿ, ÿêñåòìÿ, äþíìÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíè èúðà åäèí âÿ
ùÿð äÿôÿ àëäûüû éåíè âÿçèééÿòèí äÿ øÿêèëëÿðèíè ÷ÿêèí.
“Áó ôèãóðëàð êîíãðóéåíò ôèãóðëàðäûð” äåìÿê îëàðìû?
117
 Äöç, ãóðàøäûð, áÿçÿ
Áèç ìÿòáÿõèí, ùàìàìûí äþøÿìÿñè âÿ äèâàðûíäà êàôåë âÿ ìåòëàõëàðëà
ìöõòÿëèô íàõûøëàð, ìîçàèêàëàð éàðàäûðûã. Áó úöð ìîçàèêàëàð ùÿíäÿñè ôèãóð-
ëàðûí, øÿêèëëÿðèí ìöõòÿëèô ùÿðÿêÿòëÿðèíèí òÿêðàðëàíìàñû èëÿ àëûíûð. Áó öñóëëà
éàðàäûëàí íàõûøëàðûí áÿçÿäèéè èñëàì èíúÿñÿíÿòè íöìóíÿëÿðè áöòöí äöíéàäà
ìÿøùóðäóð.
Éàëíûç êâàäðàò, áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàã âÿ äöçýöí àëòûáóúàãëûäàí òÿê ôèãóð
îëàðàã èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ áîøëóã ãàëìàäàí íàõûøëàð éàðàòìàã ìöìêöíäöð.
Äèýÿð ùàëëàðäà èñÿ áèð íå÷ÿ ôèãóðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûì ýÿëèð.
http://www.mathsisfun.com/geometry/tessellation.html

1 Äÿôòÿðèíèçäÿ ôèãóðëàðäàí íàõûøëàð ÷ÿêìÿêëÿ ìîçàèêàëàð éàðàäûí. Ñîíðà

èñÿ òÿñâèðè êîìïöòåðäÿ ùàçûðëàéûí.

1) 2) 3)

2 Ýþçöíöçö àéûðìàäàí øÿêëÿ áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ äèã-

ãÿòëÿ áàõûí. Øÿêèëäÿ ñàðû ðÿíýëè êâàäðàòëàð ýþðÿ
áèëèðñèíèçìè?

3 Ñàìèð äåéèð êè, äöçýöí ö÷áóúàãëàðëà ðîìá, òðàïåñèéà ãóðàøäûðìàã

ìöìêöíäöð, áó ôèãóðëàðëà äà áîøëóã ãàëìàäàí íàõûøëàð éàðàòìàã îëàð.
Îíóí áó ôèêðèíè ñèç äÿ éîõëàéûí âÿ ìöçàêèðÿ åäèí.
4 Óçóíìöääÿòëè òàïøûðûã
Ìöõòÿëèô ôèãóðëàðûí êþìÿéè èëÿ ìîçàèêàëàð éàðà-
äûí. Ìîçàèêàëàðûí áèð íàõûøûíû êàðàíäàøëà êàüûç
öçÿðèíäÿ ÷ÿêèí. Èíôîðìàòèêà äÿðñèíäÿ áó ìîäåë-
ëÿðè êîìïöòåðäÿ äöçÿëòìÿéÿ ÷àëûøûí.

118
 Ñèììåòðèéà
1 Òÿáèÿòäÿ ñèììåòðèéàéà àèä ÷îõñàéëû íöìóíÿëÿð âàð. Ñèç äÿ ÿòðàôäà
ýþðäöêëÿðèíèçè äèããÿòëÿ ìöøàùèäÿ åäèí âÿ ñèììåòðèéàéà àèä éåíè íöìó-
íÿëÿð òàïûí.

2 Àøàüûäàêû ìîäåëëÿðèí äèýÿð éàðûñûíû ãûðìûçû õÿòòÿ ýþðÿ ñèììåòðèê

òàìàìëàìàãëà äÿôòÿðèíèçäÿ ÷ÿêèí.

3 Àøàüûäàêû ôèãóðëàðûí ñèììåòðèéà õÿòòèíè ÷ÿêèí. Ùàíñû ôèãóðóí ñèììåò-

ðèéà îõó éîõäóð? Ùàíñû ôèãóðëàðûí áèðäÿí ÷îõ ñèììåòðèéà îõó âàð?
1) 2) 3) 4) 5)

4 Ñÿáèíÿ òèêìÿ öçÿðèíäÿ ñèììåòðèê íàõûøëàð òîõóìàã èñòÿéèð. Ñÿáèíÿíèí

òèêìÿéÿ âóðäóüó íàõûøëàðû äÿôòÿðèíèçäÿ åëÿ òàìàìëàéûí êè, òèêìÿíèí èêè
ñèììåòðèéà îõó îëñóí.

5 Áèð âÿðÿãè èêè áÿðàáÿð ùèññÿéÿ ãàòëàéûí.

Âÿðÿãèí áèð éàðûñû öçÿðèíäÿ ìöõòÿëèô ùÿíäÿñè
ôèãóðëàð, øÿêèëëÿð ÷ÿêèí âÿ ðÿíýëÿéèí.
Ñîíðà âÿðÿãè à÷ûí âÿ áó ùÿíäÿñè ôèãóðëàðû âÿ-
ðÿãèí äèýÿð éàðûñûíäà òÿêðàð ÷ÿêèí.

119
 Ñèììåòðèéà
Èêè íþâ ñèììåòðèê ôèãóðëàðû íÿçÿðäÿí êå÷èðÿê:
1) Îõà íÿçÿðÿí ñèììåòðèê ôèãóðëàð
2) Äþíìÿ ñèììåòðèéàñûíà ìàëèê ôèãóðëàð.
Îõà íÿçÿðÿí ñèììåòðèê ôèãóðëàðû ñèììåòðèéà îõó áîéóíúà ãàò-
ëàäûãäà îíóí áèð éàðûñû äèýÿð éàðûñû èëÿ òàìàìèëÿ öñò-öñòÿ äöøöð.
Øÿêèëäÿêè áåøáóúàãëû îõà íÿçÿðÿí ñèììåòðèê ôèãóðäóð.
Äþíìÿ ñèììåòðèéàñûíà ìàëèê ôèãóð ìöÿééÿí íþãòÿ ÿòðàôûíäà
ôûðëàíäûãäà òàì äþíÿíÿ ãÿäÿð áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ äÿôÿ þç-þçö
èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Ìÿñÿëÿí, øÿêèëäÿêè áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàã
ôûðëàíäûãäà òàì äþíÿíÿ ãÿäÿð 3 äÿôÿ þç-þçö èëÿ öñò-öñòÿ äöøÿð.
Öñò-öñòÿ äöøìÿ ùàëëàðûíûí ñàéû, äþíìÿ ñèììåòðèéàñûíûí ÿñàñ
ýþñòÿðèúèñèäèð.
Äèããÿò! Áöòöí ôèãóðëàð 360 (òàì) äþíäöêäÿ þçö èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Éàëíûç
0

360 (òàì) äþíäöêäÿ þçö èëÿ öñò-öñòÿ äöøÿí ôèãóðëàð äþíìÿ ñèììåòðèéàñûíà
0

ìàëèê äåéèë. Î ôèãóðëàð äþíìÿ ñèììåòðèéàñûíà ìàëèêäèð êè, 3600 äþíÿíÿ ãÿäÿð
ùå÷ îëìàçñà, áèð äÿôÿ þç-þçö èëÿ öñò-öñòÿ äöøñöí.
6 Ùàíñû øÿêèëäÿ îõà íÿçÿðÿí ñèììåòðèéà âàð? Ùàíñû øÿêèëäÿ äþíìÿ ñèì-
ìåòðèéàñû âàð? Ùåéâàíëàð, áèòêèëÿð âÿ ñ. öçÿðèíäÿ îõ ñèììåòðèéàñûíû âÿ
äþíìÿ ñèììåòðèéàñûíû àðàøäûðûí.

7 Ðÿíýëè êàüûçëàðäàí êâàäðàò, áÿðàáÿðòÿðÿôëè âÿ äöçáóúàãëû ö÷áóúàãëàð

êÿñèá ùàçûðëàéûí. Îíëàðûí äþíìÿ ñèììåòðèéàñûíû ðÿíýëè êàüûçëàðûí êþìÿéè
èëÿ ìîäåëëÿøäèðèí âÿ äÿôòÿðèíèçÿ éàïûøäûðûí.
1) 2) 3)

1. 2. 3. 4. 5.

8 Øÿêèëäÿêè ôèãóðëàðäàí ùàíñûíûí äþíìÿ ñèììåòðèéàñû âàð?

1) 2) 3) 4)

9 Ãðóïëàðëà óçóíìöääÿòëè èø. Ãðóï öçâëÿðè ìöõòÿëèô ÿøéàëàð, áèòêèëÿð, ÷è-

÷ÿêëÿð, éàðïàãëàð öçÿðèíäÿ ñèììåòðèéàíû àðàøäûðûðëàð. Îõ âÿ äþíìÿ ñèì-
ìåòðèéàñûíû ÿêñ åòäèðÿí ôîòîøÿêèëëÿð, ðÿñìëÿð, êîìïöòåðäÿ êîìïîçèñèéàëàð
ùàçûðëàéûðëàð. Ùÿð ãðóï þç èøèíè òÿãäèì åäèð.
120
 Ñèììåòðèéà
10 Äþíìÿ ñèììåòðèéàñûíû ìöÿééÿí åäÿí ÿñàñ ïàðàìåòðëÿð:
1. Äþíìÿ ñèììåòðèéàñûíûí ìÿðêÿçè.
2. Äþíìÿ áóúàüû.
3. Öñò-öñòÿ äöøìÿ ñàéëàðû.
4.
2. 5.
1. 3.

1800 1800

Áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàã , êâàäðàò , äöçýöí àëòûáóúàãëû 3600

äþíÿíÿ ãÿäÿð íå÷ÿ äÿôÿ þç-þçö èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð? Ìîäåëëÿðëÿ âÿ øÿêèë
÷ÿêìÿêëÿ ýþñòÿðèí.

11 Ôèãóðëàðûí ìÿðêÿç íþãòÿñè ÿòðàôûíäà äþíìÿ áóúàüûíû èçëÿéèí. Ùÿð áèð

ôèãóð íå÷ÿ äÿðÿúÿ äþíäöêäÿ þçö èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð?

? ? ?
1) 2) 3)

12 Øÿêèëäÿêè ôèãóðëàðäàí ùàíñûëàð îõà ñèììåòðèêäèð?

13 Óçóíìöääÿòëè òàïøûðûã. Ùÿðôëÿð öçÿðèíäÿ àðàøäûðìàëàð àïàðûí. 1) Ùàíñû

ùÿðôëÿð îõ ñèììåòðèéàñûíà, ùàíñûëàð äþíìÿ ñèììåòðèéàñûíà ìàëèêäèð?
2) Ùàíñû ùÿðôëÿð öôöãè ñèììåòðèéà õÿòòèíÿ, ùàíñûëàð øàãóëè ñèììåòðèéà
õÿòòèíÿ íÿçÿðÿí ñèììåòðèêäèð? Ùàíñû ùÿðôëÿð ùÿð èêè õÿòòÿ ýþðÿ ñèììåò-
ðèêäèð? Áó ìÿëóìàòëàðû Âåíí äèàãðàìû èëÿ òÿãäèì åäèí.

А Б Ъ Ч Д Е Я Ф Э Ь Щ
Х Ы И Ж К Г Л М Н О Ю
П Р С Ш Т У Ц В ЙЗ
121
 Ïåðèìåòð
Èñòÿíèëÿí ÷îõáóúàãëûíûí ïåðèìåòðè îíóí òÿðÿôëÿðèíèí óçóíëóãëàðû úÿìèíÿ
áÿðàáÿðäèð. Äþðäáóúàãëûëàðûí âÿ ö÷áóúàãëàðûí ïåðèìåòðèíè ùåñàáëàìàã
ãàéäàñûíû ùÿðôëÿðèí êþìÿéèëÿ äöñòóð øÿêëèíäÿ éàçàã.
Äöçáóúàãëû âÿ ïàðàëåëîãðàì Êâàäðàò âÿ ðîìá Òðàïåñèéà
Ï = 2à + 2á Ï = 4à Ï=à+á+ú+ä
ъ
б б б д
а а
а а
а
Ö÷áóúàãëàð: áÿðàáÿðòÿðÿôëè áÿðàáÿðéàíëû ìöõòÿëèôòÿðÿôëè
б б ъ
а а б
а а а
Ï = 3à Ï = à + 2á Ï=à+á+ú
1 1) Áèð òÿðÿôèíèí óçóíëóüó 4,75 ñì îëàí ðîìáóí ïåðèìåòðèíè òàïûí.
2) Ïåðèìåòðè 80,5 ì îëàí äöçáóúàãëû øÿêëèíäÿ ñàùÿíèí áèð òÿðÿôèíèí óçóí-
ëóüó 30,25 ì-äèð. Áó ñàùÿíèí äèýÿð òÿðÿôèíèí óçóíëóüó íå÷ÿ ìåòðäèð?
1
3) Áèð òÿðÿôèíèí óçóíëóüó 1 5 ì îëàí áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàüûí ïåðè-
ìåòðèíè òàïûí.
2 Ùÿð áèð ôèãóðóí ïåðèìåòðèíè ùåñàáëàìàã ö÷öí äöñòóð éàçûí.
1) 2) 3) 4)
б
b b e
e
n а
a m
3 Âåðèëÿíëÿðÿ ýþðÿ òÿëÿá îëóíàíëàðû òàïûí.
1) b = ? 2) Ï = ? 3) Ï=? 4) c = ?

b Ï =15 ì 2,80 ì
10 ì
с
42 ì
5 Ï = 24 ì
5,5 ì 4,25 ì
2 8ì
4 ì
5
4 Þë÷öëÿðè 20 ì ´ 30 ì îëàí ùÿéÿòéàíû ñàùÿéÿ ùàñàð ÷ÿêèëìÿëèäèð. Åâèí
10 ì óçóíëóüóíäàêû äèâàðû ùàñàðûí áèð ùèññÿñèíè ÿâÿç åäèð. Ùàñàðûí óçóí-
ëóüó íå÷ÿ ìåòð îëìàëûäûð? Ìÿñÿëÿéÿ óéüóí øÿêèë ÷ÿêèí.
5 Òÿðÿôëÿðè а = б = 4 1 ñì âÿ ъ = 5 1 ñì îëàí áÿðàáÿðéàíëû ö÷áóúàüûí
2 2
ïåðèìåòðè íå÷ÿ ñàíòèìåòðäèð?
122
 Ïåðèìåòð
6 Þë÷öëÿðè 45 ì ´ 50 ì îëàí ïàðêûí 4 òÿðÿôè áîéó êöíúëÿðäÿí áàøëàéàðàã àðà-
ëàðûíäàêû ìÿñàôÿ 5 ì îëìàãëà àüàúëàð ÿêèëìèøäèð. Úÿìè íå÷ÿ àüàú ÿêèëìèø-
äèð? Ùÿð 5 ì-è 1 ñì ãÿáóë åòìÿêëÿ ïàðêûí ïëàíûíû ÷ÿêèí âÿ ùÿëëèíèçè ïëàí
öçÿðèíäÿ ýþñòÿðèí.
7 Ìöÿëëèì ñèíèôäÿêè ùÿð áèð øàýèðäÿ êàðòîíäàí þë÷öëÿðè 35 ìì ´ 50 ìì
îëàí ïàðàëåëîãðàì êÿñìÿéè âÿ êÿíàðëàðûíà èï éàïûøäûðìàãëà îíóí ïåðè-
ìåòðèíè ìîäåëëÿøäèðìÿéè òàïøûðäû. Áèð ñèíèôäÿ 28 øàýèðä âàðñà, îíëàðà áó
òàïøûðûüû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí ÿí àçû íå÷ÿ ìåòð èï ëàçûìäûð?

8 Ñÿðâÿð ùÿð ñÿùÿð áèð òÿðÿôèíèí óçóíëóüó 115 ì îëàí äöçáóúàãëû øÿêëèíäÿ
ïàðêûí ÿòðàôûíäà ãà÷ûð. Î, 4 äþâðÿ âóðñà, 2,4 êì ãà÷ìûø îëàð. Ïàðêûí
äèýÿð òÿðÿôèíèí óçóíëóüóíó òàïûí.

9 Øÿêèëäÿêè ôèãóð êîíãðóéåíò áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàã-

ëàðäàí èáàðÿòäèð. Áèð ö÷áóúàüûí ïåðèìåòðè 18 ñì
îëàðñà, øÿêèëäÿêè ôèãóðóí ïåðèìåòðè íÿ ãÿäÿð îëàð?

10 Äöçáóúàãëû ôîðìàëû áàüûí åíè óçóíóíäàí 2 äÿôÿ êè÷èêäèð. Áàüûí ÿòðàôûíà

÷ÿêèëìèø 3 ãàò ìÿôòèëèí óçóíëóüó 360 ì-äèð. Áàüûí þë÷öëÿðèíè òàïûí.
Ìÿñÿëÿíè òàì-ùèññÿ ìîäåëè èëÿ ùÿëë åäèí.

11 Òÿðÿôèíèí óçóíëóüó 4 ñì îëàí äöçýöí àëòûáó-

úàãëûäàí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëäèéè êèìè áÿðàáÿðòÿ-
ðÿôëè ö÷áóúàã êÿñèëèá ÷ûõàðûëìûøäûð. Àëûíàí
ôèãóðóí ïåðèìåòðè íå÷ÿ ñàíòèìåòðäèð?

12 Òÿðÿôëÿðè а\ = 5 ñì, б = 3 ñì, ïåðèìåòðè Ï = 15 ñì îëàí ö÷áóúàüû äÿô-

òÿðèíèçäÿ ãóðóí. Áó ö÷áóúàüûí ÿí áþéöê áóúàüû íå÷ÿ äÿðÿúÿäèð?
ßââÿëúÿ òÿõìèí åäèí, ñîíðà þë÷öí.

13 1) Ê ôèãóðó áèðèíèí òÿðÿôè äèýÿ- 2) Ä ôèãóðó êîíãðóéåíò áÿðàáÿðòÿ-

ðèíäÿí 1 ñì ÷îõ îëàí áÿðàáÿðòÿ- ðÿôëè ö÷áóúàãëàðäàí èáàðÿòäèð. Ä ôèãó-
ðÿôëè ö÷áóúàãëàðäàí èáàðÿòäèð. ßí ðóíóí ïåðèìåòðè 54 ñì îëàðñà, ÌÍ
êè÷èê ö÷áóúàüûí áèð òÿðÿôè а ïàð÷àñûíûí óçóíëóüó íÿ ãÿäÿð îëàð?
îëàðñà, Ê ôèãóðóíóí ïåðèìåòðèíè
Ì Í
òàïûí.
Ê Ä
à à

123
 Êâàäðàò âÿ äöçáóúàãëûíûí ñàùÿñè
Äöçáóúàãëûíûí ñàùÿñè: Êâàäðàòûí ñàùÿñè:
Åíè èëÿ óçóíëóüó- Áèð òÿðÿôèíèí
б íóí ùàñèëèíÿ áÿðà- а óçóíëóüóíóí êâàä-
áÿðäèð. ðàòûíà áÿðàáÿðäèð.
а С = аб а С = аа = а2
Ñàùÿíè ùåñàáëàéàðêÿí òÿðÿôëÿðèí óçóíëóãëàðû åéíè óçóíëóã âàùèäëÿðè èëÿ
ýþòöðöëìÿëèäèð.
Ñàùÿ âàùèäëÿðè: ìì2, ñì2, äì2, ì2, ар, ùà, êì2
1ì2(1 êâàäðàò ìåòð) òÿðÿôè 1 ì îëàí êâàäðàòûí ñàùÿñè;
1ñì2(1 êâàäðàò ñàíòèìåòð ) òÿðÿôè 1 ñì îëàí êâàäðàòûí ñàùÿñèäèð âÿ ñ.
Òîðïàã ñàùÿëÿðè ÿñàñÿí аð âÿ éà ùåêòàðëà (ща) þë÷öëöð.
1àð = 100 ì2 1 ùà = 10000 ì2 1 ùà = 100 àð
1 Åëýöíöí éàòàã îòàüûíûí ñàùÿñè 24 ì2-äûð. Áó îòàã ùàíñû þë÷öëÿðäÿ
(ì-ëÿ) îëà áèëÿð? Ìöìêöí âàðèàíòëàðû íàòóðàë ÿäÿäëÿðëÿ èôàäÿ åäèí. Ùàíñû
þë÷öíö éàòàã îòàüû ö÷öí äàùà ìöíàñèá ùåñàá åäèðñèíèç? Ôèêèðëÿðèíèçè éàçûí.
2 Íàòèã âÿ àòàñû 5 ì × 4 ì þë÷öëÿðäÿêè ìÿòáÿõëÿðèíÿ äþøÿìÿê ö÷öí
ìåòëàõ ñå÷èðëÿð. Îíëàð 20 ñì × 40 ñì þë÷öëÿðèíäÿêè ìåòëàõëàðäàí íÿ
ãÿäÿð àëìàëûäûðëàð? Ìåòëàõëàðûí þë÷öëÿðè 10 ñì × 20 ñì îëàðñà, íå÷ÿ
ìåòëàõ ëàçûì îëàð? Ìÿñÿëÿíè øÿêèë ÷ÿêìÿêëÿ ùÿëë åäèí.
3 Âåðèëÿí àðäûúûëëûãëà äàìàëû äÿôòÿðäÿ ôèãóð ÷ÿêèí. Àëûíàí ôèãóðóí ïåðèìåò-
ðèíè âàùèä ïàð÷àëàðëà, ñàùÿñèíè êâàäðàò âàùèäëÿðëÿ èôàäÿ åäèí.
1) 5 âàùèä ñàüà, 8 âàùèä àøàüû, 3 âàùèä ñîëà, 5 âàùèä éóõàðû, 2 âàùèä
ñîëà, 3 âàùèä éóõàðû.
2) 4 âàùèä àøàüû, 2 âàùèä ñàüà, 3 âàùèä àøàüû, 4 âàùèä ñîëà, 10 âàùèä éó-
õàðû, 4 âàùèä ñàüà, 3 âàùèä àøàüû, 2 âàùèä ñîëà.
4 Âåðèëÿí þë÷öëÿðÿ ýþðÿ ðÿíýëè ùèññÿíèí ñàùÿñèíè òàïûí.
1) 20 ì 2)
2ì 16 ì
1ì
12 ì
12 ì

2ì 1ì
3ì 2ì 2ì
5
3ì
Þë÷öëÿðè 4 ì × 5 ì îëàí îòàãäàêû ÿøéàëàðûí þë÷öëÿðè àøàüûäàêû êèìèäèð:
øêàô - 0,5 ì × 1,2 ì, ÷àðïàéû - 1,4 ì × 0,8, ìàñà - 0,8 ì × 0,5 ì
Áó îòàãäà íÿ ãÿäÿð áîø ñàùÿ âàð?
Ñèíèô îòàüûíûçäà ÿøéàëàðûí òóòäóüó ñàùÿíè ìöÿééÿí åäèí.
Ãðóïëàðëà èø
6 Ãðóï öçâëÿðè êàüûçäàí òÿðÿôëÿðèíèí óçóíëóüó 1 ñì, 10 ñì âÿ 20 ñì îëàí
êâàäðàòëàð êÿñèðëÿð. Êâàäðàòëàðëà þë÷ìÿêëÿ ïàðòàíûí, ìàñàíûí, êèòàáûí, äÿô-
òÿðèí, ïîçàíûí âÿ ñ. öñò öçöíöí ñàùÿñèíè òàïûðëàð. Ñàùÿíè áó êâàäðàò âàùèä-
ëÿðëÿ èôàäÿ åäÿí úÿäâÿë ùàçûðëàéûðëàð.
124
 Êâàäðàò âÿ äöçáóúàãëûíûí ñàùÿñè
7 Øÿêèëäÿêè ôèãóðëàðûí ñàùÿñèíè îíëàðû êè÷èê äöçáóúàãëûëàðà àéûðìàãëà òàï-
ìàã îëàð. Áþéöê ôèãóðóí ñàùÿñè îíó òÿøêèë åäÿí äöçáóúàãëûëàðûí ñàùÿëÿðè
úÿìèíÿ áÿðàáÿðäèð. Øÿêèëäÿêè ôèãóðëàðûí ïåðèìåòðëÿðèíè âÿ ñàùÿëÿðèíè ùå-
ñàáëàéûí. Ñàùÿëÿðèíè ùåñàáëàìàüûí ìöõòÿëèô éîëëàðûíû àðàøäûðûí.
1)
5 ñì 2) 5 ñì 3) 18 ñì
4 ñì
5 ñì
5 ñì 8 ñì

12 ñì 2 ñì
5 ñì 7 ñì
7 ñì
8 1) Óçóíëóüó 1,25 ì, åíè 0,8 ì îëàí ìàñàíûí öçÿðèíäÿêè ñöôðÿ ùÿð òÿ-
ðÿôäÿí 0,15 ì ñàëëàíûð. Ñöôðÿíèí êÿíàðûíà òèêèëìèø èïÿê ëåíòèí óçóíëóüó
íÿ ãÿäÿðäèð?
2) Åíè 3,5 ì, óçóíëóüó 5,5 ì îëàí îòàüà ùÿð òÿðÿôäÿí 60 ñì áîø ãàë-
ìàãëà õàë÷à ñàëûíìûøäûð. Îòàüûí õàë÷à èëÿ þðòöëìÿéÿí ùèññÿñèíèí ñàùÿñèíè
òàïûí. Ìÿñÿëÿéÿ óéüóí øÿêèë ÷ÿêèí.
3) Þë÷öëÿðè 24 ì × 32 ì îëàí ñàùÿéÿ 40 ñì × 80 ñì þë÷öëö äàøëàð äþ-
øÿíìÿëèäèð. Áóíóí ö÷öí íå÷ÿ áåëÿ äàø ëàçûìäûð?
9 Øÿêèëäÿêè ùÿð áèð áþéöê ìåòëàõûí ñàùÿñè 0,32 ì2, êè÷èê ìåòëàõûí ñàùÿñè
èñÿ 0,04 ì2-äûð. Ìåòëàõ äþøÿíìèø ñàùÿ íå÷ÿ êâàäðàò ìåòðäèð?
1) 2)

10 Òÿðÿôèíèí óçóíëóüó 100 ì îëàí êâàäðàòøÿêèëëè ïàðêäà âåðèëÿí þë÷öëÿðäÿ

îáéåêòëÿðè íåúÿ éåðëÿøäèðÿðäèíèç? Ïàðêäà éàøûëëûã ñàùÿñè íå÷ÿ êâàäðàò
ìåòðäèð? Ùÿð 10 ì-è 1 ñì ãÿáóë åòìÿêëÿ ïàðêûí ïëàíûíû ÷ÿêèí. ×ÿêäèéè-
íèç ïëàíëàðû ìöãàéèñÿ åäèí.
1) 240 ì2 âîëåéáîë ìåéäàí÷àñû
2) 300 ì2 óøàãëàð ö÷öí îéóí ìåéäàí÷àñû
3) Ãàëàí ùèññÿ éàøûëëûã.
Á Ì Ú
11 Øÿêèëäÿêè ÀÁÚÄ âÿ ÌÍÎÚ äþðäáóúàãëûëàðû êâàä-
ðàòøÿêèëëè ñàùÿëÿðè ýþñòÿðèð. Í Î
Ï(ÀÁÚÄ) = 100 ì, Ï(ÌÍÎÚ) = 40 ì îëàðñà, ðÿíýëè
ùèññÿíèí ñàùÿñèíè òàïûí.
À Ä
125
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð

1 1) Äöçáóúàãëû ôîðìàëû áèð ùÿéÿòèí óçóíëóüó åíèíäÿí 2 äÿôÿ áþéöêäöð.

Ùÿéÿòèí ïåðèìåòðè 240 ì-äèð. Áó ùÿéÿòèí åíè âÿ óçóíëóüó íå÷ÿ ìåòðäèð?
2) Ïåðèìåòðè 120 ì îëàí äöçáóúàãëû ôîðìàëû áàü÷àíûí óçóíëóüó åíèíäÿí
3 äÿôÿ áþéöêäöð. Áó áàü÷àíûí ñàùÿñè íå÷ÿ êâàäðàò ìåòðäèð?

2 Øÿêèëäÿ ìÿêòÿáèí ïëàíû âåðèëìèøäèð. Áó ïëàíà ýþðÿ ìÿêòÿáèí ùÿéÿòéàíû

ñàùÿñè íå÷ÿ êâàäðàò ìåòðäèð?
30 ì

Ìÿêòÿáÿ ùàçûðëûã
8ì êîðïóñó

14 ì Ôóòáîë ìåéäàí÷àñû
50 ì
40 ì

12 ì Ìÿêòÿá áèíàñû

60 ì

3 Åëøÿí èòè ö÷öí äþøÿìÿñèíèí þë÷öëÿðè 0,5 ì × 3,6 ì îëàí äàì òèêìÿê
ãÿðàðûíà ýÿëäè. Ëàêèí ñîíðà äàìûí óçóíëóüóíó êè÷èëòäè âÿ òèêäèéè äàìûí
ñàùÿñè ÿââÿë ôèêèðëÿøäèéèíèí 1 ùèññÿñè ãÿäÿð îëäó. Åëøÿíèí òèêäèéè äàìûí
2
äþøÿìÿñèíèí ïåðèìåòðè íÿ ãÿäÿð îëäó?

4 Øÿêèëäÿ âåðèëÿí þë÷öäÿêè áàüûí êöíúëÿðèíäÿ ùÿð

áèðèíèí ñàùÿñè 9 ì2 îëàí êâàäðàòøÿêèëëè ýöëëöê
24 ì

ñàëûíìûøäûð. Ãàëàí ùèññÿäÿ èñÿ éîíúà ÿêèëìèøäèð.

Áàüûí éîíúà ÿêèëÿí ñàùÿñè íå÷ÿ êâàäðàò ìåòð-
äèð?
16 ì

5 Ñàùÿëÿðè 9 ì2 îëàí 3 êâàäðàò éàí-éàíà ãîéóëìóøäóð. Àëûíàí äöçáóúàã-

ëûíûí ïåðèìåòðèíè òàïûí.

6 Óçóíëóüó 5,8 ì, åíè 4,2 ì îëàí îòàüà äþøÿìÿ âóðìàã ö÷öí åíè 0,3 ì,
óçóíëóüó 6 ì îëàí òàõòàäàí íå÷ÿ äÿíÿ àëìàã ëàçûìäûð? Ùÿëë öñóëëàðûíûçû
òÿãäèì åäèí. Áó èøäÿ òàõòà èòêèñè ùàããûíäà ôèêèðëÿðèíèçè éàçûí.
126
 Ôÿçà ôèãóðëàðû
Ïðèçìàíûí èêè ïàðàëåë öçö îíóí àëò âÿ öñò îòóðàúàãëàðû,
äèýÿð öçëÿðè èñÿ éàí öçëÿðèäèð. Ïðèçìà îòóðàúàüûíäàêû
ôèãóðóí àäû èëÿ àäëàíûð. Ïðèçìàíûí éàí öçëÿðèíèí ñàéû
îòóðàúàã ÷îõáóúàãëûñûíûí òÿðÿôëÿðèíèí ñàéûíà ýþðÿ äÿ- öñò
îòóðàúàã
éèøèð. òÿïÿ
Ìÿñÿëÿí, îòóðàúàüû áåøáóúàãëû îëàí ïðèçìàíûí 5 éàí òèë
öçö, úÿìè èñÿ 7 ìöñòÿâè öçö âàð.
éàí öç
Äöç ïðèçìàíûí éàí öçëÿðè äöçáóúàãëûëàðäûð. Îòóðàúàüû àëò
äöçáóúàãëû îëàí äöç ïðèçìàéà äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïè- îòóðàúàã

ïåä äÿ äåéèëèð. òÿïÿ

Ïèðàìèäà îòóðàúàüû èñòÿíèëÿí ÷îõáóúàãëû îëàí ôÿçà ôè- òèë
ãóðóäóð. Ïèðàìèäàíûí éàí öçëÿðè îðòàã òÿïÿëè ö÷áóúàã-
ëàðäûð. Ïèðàìèäàëàð îòóðàúàã ÷îõáóúàãëûñû èëÿ
àäëàíäûðûëûð: äþðäáóúàãëû ïèðàìèäà, ö÷áóúàãëû ïèðàìèäà îòóðàúàã
âÿ ñ.
1 Ïðèçìàëàðûí îòóðàúàüûíûí ôîðìàñûíäàí àñûëû îëàðàã öçëÿðèíèí, òèëëÿðèíèí âÿ
òÿïÿëÿðèíèí ñàéûíû ÿêñ åòäèðÿí úÿäâÿëè äÿôòÿðèíèçäÿ ÷ÿêèí âÿ äîëäóðóí.
Úÿäâÿëÿ ñÿêêèçáóúàãëû ïðèçìàíû ÿëàâÿ åäèí.
Ïðèçìàíûí àäû Öçëÿðè Òèëè Òÿïÿñè
Ö÷áóúàãëû ïðèçìà 5 6
Äöçáóúàãëû ïðèçìà 12
Áåøáóúàãëû ïðèçìà 7 10
Àëòûáóúàãëû ïðèçìà 18

2 Øÿêèëäÿêè ôèãóðëàðûí àäëàðûíû, öçëÿðèíèí âÿ òèëëÿðèíèí ñàéûíû ÿêñ åòäèðÿí

úÿäâÿë ãóðóí. Ôèãóðóí îòóðàúàüûíûí äÿéèøìÿñè èëÿ éàí öçëÿðèíèí ñàéûíûí
äÿéèøìÿñèíè éàçûëû îëàðàã òÿãäèì åäèí.

3 Ýöëíàðûí ÷ÿêäèéè ôÿçà ôèãóðóíóí ö÷áóúàã ôîðìàäà 2 îòóðàúàüû âÿ äöçáó-

úàãëû ôîðìàäà 3 éàí öçö âàð. Ýöëíàð ùàíñû ôÿçà ôèãóðóíó ÷ÿêìèøäèð?

4 Ïåíäèðäÿí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëÿí êèìè êÿñèëèá àé-

ðûëàí ùèññÿ ùàíñû ôÿçà ôèãóðóíóí ôîðìàñûíäà-
äûð? Áó ôèãóðóí îòóðàúàüû ùàíñû ÷îõáóúàãëûäûð?

127
 Ôÿçà ôèãóðëàðûíûí à÷ûëûøû
1 Äöçáóúàãëû âÿ áåøáóúàãëû ïðèçìàëàðûí à÷ûëûø øÿêëèíè àðàøäûðûí. Ãàòëàéûá
éàïûøäûðìàãëà ãóòóëàð äöçÿëäèí.

2 Ôèãóðëàðûí ùÿð áèðèíèí à÷ûëûø øÿêèëëÿðèíè êàüûç öçÿðèíäÿ ÷ÿêèí âÿ ãàòëàéûá

éàïûøäûðìàãëà äöçÿëäèí.
1) 2) 3)

3 Ïÿðè êàüûçäàí êÿñèá éàïûøäûðìàãëà îòóðàúàüû ö÷áóúàã îëàí ïðèçìà ôîð-

ìàñûíäà ãóòó ùàçûðëàìàëûäûð. Áóíóí ö÷öí îíà ùàíñû ìöñòÿâè ôèãóðëàð âÿ
ùÿð áèðèíäÿí íå÷ÿ äÿíÿ ëàçûìäûð? Áó ôÿçà ôèãóðóíó ñèç äÿ êàüûçäàí êÿñèá
äöçÿëäèí.
4 Ãóòóëàð ùàíñû ôÿçà ôèãóðó ôîðìàñûíäàäûð? Îíëàðûí à÷ûëûø øÿêèëëÿðèíè ÷ÿêèí.

5 Äöíéàíûí 7 ìþúöçÿñèíäÿí áèðè äÿ

Ìèñèð ïèðàìèäàëàðûäûð. Ìèñèðäÿêè
Ùåîïñ ïèðàìèäàñûíûí ùöíäöðëöéö
138,75 ì, îòóðàúàüû èñÿ òÿðÿôè
230,37 ì îëàí êâàäðàòäûð. Áó ïèðà-
ìèäàíûí 4 òÿðÿôèíè äîëàíàí òóðèñò íÿ
ãÿäÿð éîë ýåòìèø îëàð? Áó çàìàí òó-
ðèñò íå÷ÿ ö÷áóúàã ýþðìöø îëàð?

128
 Ôÿçà ôèãóðëàðûíûí ýþðöíòöëÿðè
Ìîäåëäÿ ìöõòÿëèô òÿðÿôëÿðäÿí ýþðöíÿí êóáëàðûí öçëÿðèíè ÷ÿêèá ðÿíýëÿ-
ìÿêëÿ ýþðöíöøëÿðè òÿñâèð åòìÿê îëàð.
öñòäÿí
þíäÿí éàíäàí
öñòäÿí

éàíäàí

þíäÿí

1 Êîíñòðóêñèéàëàðûí ìöõòÿëèô òÿðÿôëÿðäÿí ýþðöíöøëÿðèíè äÿôòÿðèíèçäÿ ÷ÿêèí.

1) 2) 3) 4)

2 Àøàüûäàêû øÿêèëäÿ ùàíñû êîíñòðóêñèéàíûí ýþðöíòöëÿðè âåðèëìèøäèð?

þíäÿí öñòäÿí
1) 2)
éàíäàí

3 Êîíñòðóêñèéàëàðû èçîìåòðèê âÿðÿãëÿðäÿ ÷ÿêèí.

1) 2) 3)

4 Ìöõòÿëèô òÿðÿôäÿí ýþðöíòöëÿðèíÿ ýþðÿ êîíñòðóêñèéàíû èçîìåòðèê êàüûçäà

÷ÿêèí. Áó êîíñòðóêñèéàäà úÿìè íå÷ÿ êóá âàð?
Éàíäàí Þíäÿí
Öñòäÿí

5 Öñòäÿí áàõäûãäà ùÿð ìîäåëäÿ íå÷ÿ êâàäðàò ýþðöíöð?

1) 2) 3)

129
 Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ñÿòùèíèí ñàùÿñè
а = 3 см
а
б б = 2 см
б
ъ ъ = 1 см
а ъ
Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí 6 öçö âàð. Áóíëàð àëò- б
öñò,þí-àðõà, ñîë-ñàü öçëÿðè îëìàãëà úöò-úöò êîíãðó-
éåíò äöçáóúàãëûëàðäûð. Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ъ
а
òàì ñÿòùèíèí ñàùÿñè îíóí áöòöí öçëÿðèíèí ñàùÿëÿðè
úÿìèíÿ áÿðàáÿðäèð.
1. Ùÿð áèð öçöí ñàùÿñèíè òàïàã âÿ 2-éÿ âóðàã.
þí âÿ àðõà: áèð öçöí ñàùÿñè: àá, èêè öçöí ñàùÿñè: 2àá.
2àá = 2  3  2 =12 (ñì2)
ñàü âÿ ñîë: áèð öçöí ñàùÿñè: áú, èêè öçöí ñàùÿñè: 2áú.
2áú = 2  2  1 = 4 (ñì2)
àëò âÿ öñò: áèð öçöí ñàùÿñè: àú, èêè öçöí ñàùÿñè: 2àú.
2àú = 2  3  1= 6 (ñì2)
2. Àëûíàí ñàùÿëÿðè òîïëàéàã. Стам = 2аб + 2бъ + 2аъ
Áó, äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí òàì ñÿòùèíèí ñàùÿñèíè èôàäÿ åäèð.
Øÿêèëäÿêè äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí òàì ñÿòùèíèí ñàùÿñè:
Ñтам = 12 + 4 + 6 = 22 (ñì2)
1 Øÿêèëäÿ ùàíñû ôèãóðëàð òÿñâèð îëóíìóøäóð. Ãåéä îëóíàí þë÷öëÿð ùÿð áèð
ôèãóð ö÷öí ùàíñû þë÷öíö èôàäÿ åäèð? Êîíñòðóêñèéàëàðû èçîìåòðèê êàüûç
öçÿðèíäÿ ÷ÿêèí. 2) 3)
1) ъ
б
а
а а б
2 Øÿêèëäÿêè þë÷öëÿðäÿ îëàí äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäëÿðèí òàì ñÿòùèíèí ñà-
ùÿñèíè òàïûí.
2 ñì 8 ñì 2 ñì
3 ñì 4 ñì
10 ñì 7 ñì
5 ñì 3 ñì
3 Êóáóí öçëÿðè 6 êîíãðóéåíò êâàäðàòäûð. Òèëè
а îëàí êóáóí áèð öçöíöí ñàùÿ äöñòóðóíó
âÿ òàì ñÿòùèíèí ñàùÿñèíè èôàäÿ åäÿí
äöñòóðó éàçûí. Òèëèíèí óçóíëóüó
1) а = 2 ñì; 2) а = 3,5 ñì îëàí êóáëàðûí
áèð öçöíöí âÿ òàì ñÿòùèíèí ñàùÿñèíè òàïûí. а

4 Ùÿäèééÿ ãóòóñóíóí óçóíëóüó 25 ñì, åíè 12 ñì, ùöíäöðëöéö 5 ñì-äèð.

Áó ãóòóíóí áöêöëäöéö êàüûçûí ñàùÿñè ÿí àçû íÿ ãÿäÿð îëìàëûäûð?

130
 Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ñÿòùèíèí ñàùÿñè
5 Øÿêèëäÿ âåðèëìèø þë÷öëÿðäÿ ãóòóëàð ùàçûð- 5 ñì
ëàéûí. Óéüóí þë÷öëÿðè ãóòóíóí öçÿðèíäÿ
éàçûí. Ãóòóíóí áèð öçöíÿ êàüûç éàïûøäûðû- 10 ñì
ëûá, öíâàí éàçûëìàëûäûð. Áó êàüûçûí ñàùÿñè
ÿí ÷îõó íÿ ãÿäÿð îëà áèëÿð?
7 ñì
6 Ôèãóðëàðûí ñÿòùèíèí ñàùÿñèíè ìöãàéèñÿ åäèí.

À Á À Á

1ì 6ì
2ì 7ì
2ì
2ì
2ì 1ì
3ì 4ì 2ì 5ì

7 Ñàòûúû àøàüûäàêû þë÷öëÿðäÿ ïåíäèð êÿñìèøäèð. Ñàòûúûíûí áöêìÿê ö÷öí èñ-

òèôàäÿ åòäèéè êàüûçëàðûí ñàùÿñè 150 ñì2-äèð. Ñàòûúû áó êàüûçëàðûí áèðèíäÿí
èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ùàíñû ïåíäèðè áöêÿ áèëìÿç?

4 ñì
4,5 ñì 3,5 ñì
6,5 ñì
7,5 ñì
5 ñì
8 Êóáóí ñÿòùèíèí ñàùÿñè 186 ñì2-äèð. Êóáóí áèð öçöíöí ñàùÿñè íå÷ÿ êâàä-
ðàò ñàíòèìåòðäèð?

9 Ñàìèð âÿ àòàñû ùÿéÿòÿ äþøÿíÿúÿê êè÷èê äàøëàðëà øÿêèëäÿêè êèìè ôîðìàëàð

éûüûðëàð. Îðòàäà 2 äàø îëñà, áèð ôîðìà ö÷öí 4 äàø, 3 äàø îëñà, áèð ôîðìà
ö÷öí 9 äàø ëàçûìäûð. Àòàñû äåéèð êè, ýþðÿñÿí îðòàäà 4 âÿ éà 5 äàø ãîéñàã,
áèð ôîðìàíûí éûüûëìàñû ö÷öí íå÷ÿ äàø ëàçûì îëàð? Ñàìèð áèð àç ôè-
êèðëÿøèá äåéèð: “Àòà, îðòàäà 4 äàø îëñà, áèçÿ 16 äàø,
5 äàø îëñà, 25 äàø ëàçûìäûð.” Ñèç Ñàìèðèí áó ôèêðèíèí
äîüðó îëóá-îëìàäûüûíû øÿêèë ÷ÿêìÿêëÿ ýþñòÿðèí. Áó
ãàéäà èëÿ îðòàäà 9 äàø îëñà, áèð ôîðìàéà íÿ ãÿäÿð äàø
ëàçûì îëàð?

10 Êîíñòðóêñèéà òèëèíèí óçóíëóüó 1 ì îëàí êóáøÿêèëëè

ïëàñòèê áëîêëàðäàí äöçÿëäèëìèøäèð. Áó êîíñòðóêñèéà
íÿ ãÿäÿð òîðïàã ñàùÿñèíäÿ ãóðàøäûðûëìûøäûð?

131
 Êóá. Ùÿúì âàùèäëÿðè
Ôÿçà ôèãóðëàðûíûí ùÿúìè êóá âàùèäëÿðëÿ èôàäÿ îëóíóð. Ùÿúì
âàùèäè îëàðàã òèëè âàùèäÿ áÿðàáÿð îëàí êóáóí ùÿúìè
ýþòöðöëöð. Øÿêèëäÿêè ôèãóðóí ùÿúìè îíó òÿøêèë åäÿí åé-
íèþë÷öëö êóáëàðûí ñàéû èëÿ ìöÿééÿ\í îëóíóð. Ôèãóð 10 êóá-
äàí èáàðÿòäèð, éÿíè îíóí ùÿúìè 10 êóá âàùèääèð.

1 Ìîäåëëÿðèí ùÿúìèíè êóá âàùèäëÿðëÿ èôàäÿ åäèí. 1 = 1 êóá âàùèä

1) 2) 3)

2 Èçîìåòðèê êàüûçäà ÷ÿêèëìèø ôèãóðëàðûí ùÿúìèíè êóá âàùèäëÿðëÿ èôàäÿ

åäèí. 1 = 1 êóá âàùèä
1) 2) 3) 4)

3 Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäè òÿøêèë åäÿí êóáëàðûí öçëÿðè

òÿðÿôèíèí óçóíëóüó 1 ñì îëàí êâàäðàòëàðäûð- . Áó
ôÿçà ôèãóðóíóí þë÷öëÿðèíè ñàíòèìåòðëÿðëÿ èôàäÿ åäèí.

4 Êîíñòðóêñèéàëàðûí ùÿð áèðèíèí ùÿúìè íå÷ÿ êóá âàùèääèð?

Êîíñòðóêñèéàëàðû èçîìåòðèê êàüûç öçÿðèíäÿ ÷ÿêèí.
1) 2) 3)

5 Þíäÿí, ñàüäàí âÿ éóõàðûäàí

ýþðöíöøëÿðè øÿêèëäÿêè êèìè îëàí
áèð ôÿçà ôèãóðóíó èçîìåòðèê êà-
üûçäà ÷ÿêèí âÿ ùÿúìèíè êóá âà-
ùèäëÿðëÿ èôàäÿ åäèí. þíäÿí ñàüäàí éóõàðûäàí

132
 Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ùÿúìè
Øÿêèëäÿêè äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ùÿúìè îíó òÿøêèë åäÿí êóá âàùèä-
ëÿðèíèí ñàéû èëÿ þë÷öëöð. Ïðèçìàíûí óçóíëóüó öçðÿ 4, åíè öçðÿ 2,
ùöíäöðëöéö öçðÿ 3 úÿðýÿ êóá éåðëÿøèð.
Êóáëàðûí öìóìè ñàéû ïðèçìàíûí åíè, óçóíëóüó âÿ 3
ùöíäöðëöéö (ö÷ þë÷öñö) öçðÿ ìöâàôèã úÿðýÿëÿðèí
ñàéëàðû ùàñèëèíÿ áÿðàáÿðäèð: (4  2)  3 = 24.
Áóðàäà 4  2 ùàñèëè îòóðàúàãäàêû êóáëàðûí, 3 èñÿ 4 2
ùöíäöðëöê öçðÿ öñò-öñòÿ éûüûëìûø êóáëàðûí ñàéûíû ýþñòÿðèð. Áàõûëàí ïà-
ðàëåëåïèïåäèí ùÿúìè 24 êóá âàùèäèíäÿí èáàðÿòäèð. Äöçáóúàãëû ïàðàëåëå-
ïèïåäèí ùÿúìèíèí ùåñàáëàíìà ãàéäàñûíû àøàüûäàêû êèìè
öìóìèëÿøäèðìÿê îëàð:
Ùÿúì = óçóíëóã × åí × ùöíäöðëöê
Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí þë÷öëÿðèíè а, б, ъ, ùÿúìèíè èñÿ Â èëÿ èøàðÿ
åòñÿê, ùÿúì äöñòóðó: В = а  б  ъ
Ïàðàëåëåïèïåäèí ùÿúìèíè ùåñàáëàéàðêÿí åíè, óçóíëóüó âÿ
ùöíäöðëöéö åéíè þë÷ö âàùèäëÿðè èëÿ ýþòöðöëìÿëèäèð. à
Êóáóí ùÿúìè: Êóáóí áöòöí òèëëÿðè áÿðàáÿðäèð.
Êóáóí ùÿúì äöñòóðó: В = а  а  а; В = а3 îëóð.
Ùÿúì âàùèäëÿðè: ìì3, ñì3, äì3, ì3, êì3.
1ì3(1 êóá ìåòð) òÿðÿôè 1 ì îëàí êóáóí ùÿúìè;
1ñì3(1 êóá ñàíòèìåòð ) òÿðÿôè 1 ñì îëàí êóáóí ùÿúìèäèð âÿ ñ.
1 Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ùÿúìèíè êóá âàùèäëÿðè èëÿ èôàäÿ åäèí.
1 = 1 êóá âàùèä
1) 2) 3)

2 Âåðèëÿí þë÷öëÿðÿ ýþðÿ äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ùÿúìèíè ùåñàáëàéûí.

1) 2) 3)
1ì 4ì
6ì
3ì 2ì
3ì 8ì 6ì
4ì
3 Åëíóðóí àêâàðèóìóíóí óçóíëóüó 80 ñì, åíè 45 ñì, äÿðèíëèéè
(ùöíäöðëöéö) 50 ñì-äèð. Àêâàðèóìóí ùÿúìèíè ùåñàáëàéûí.
4 Ùîâóçóí óçóíëóüó 10 ì, åíè 5 ì, äÿðèíëèéè 1,8 ì-äèð.
1) Ùîâóçóí ùÿúìèíè ùåñàáëàéûí.
2) Ùîâóçóí ùÿð êóá ìåòðè 1000 л ñó òóòóð. Áó ùîâóç íå÷ÿ ëèòð ñó òóòóð?
5 Ðÿøèäèí éûüäûüû ìîäåëèí öñòäÿí ýþðöíöøö øÿêèë-
äÿêè êèìèäèð. Ìîäåëäÿ êóáëàð áó ãàéäà èëÿ öñò-
öñòÿ 3 ãàò (úÿðýÿ) éûüûëìûøäûð. Ìîäåëèí ùÿúìè
íå÷ÿ êóá âàùèääèð?
133
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 Ïåðèìåòðè 64 ñì îëàí äöçáóúàãëû ùàíñû þë÷öëÿðäÿ îëñà, îíóí ñàùÿñè ÿí
áþéöê îëàð? Ìÿñÿëÿíè ñå÷èá-éîõëàìàãëà ùÿëë åäèí.
2 Þë÷öëÿðè 60 ñì × 50 ñì × 30 ñì îëàí äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäøÿêèëëè
ãóòóíóí ñÿòùèíèí ñàùÿñèíè ùåñàáëàéûí. 1) Áó ãóòóéà òèëè 1 ñì îëàí íå÷ÿ
êóá éåðëÿøäèðìÿê îëàð? 2) Òèëè 2 ñì îëàí íå÷ÿ êóá éåðëÿøäèðìÿê îëàð?

3 Ñàìèðèí îòàüûíäà óçóíëóüó 1 ì 20 ñì, åíè 50 ñì, ùöíäöðëöéö èñÿ

1 ì 50 ñì îëàí êèòàá øêàôû âàð. 1) Øêàô äþøÿìÿ öçÿðèíäÿ íÿ ãÿäÿð
ñàùÿíè òóòóð? 2) Øêàôûí äèâàðäà ÿùàòÿ åòäèéè ñàùÿ íÿ ãÿäÿðäèð?
3) Áó øêàôûí ùÿúìè íÿ ãÿäÿðäèð?

4 Êóáóí òèëèíèí óçóíëóüóíó 2 äÿôÿ àðòûðñàã, ùÿúìè íå÷ÿ äÿôÿ àðòàð? Þë÷öëÿð
öçÿðèíäÿ àðàøäûðìàëàð àïàðìàãëà ôèêèðëÿðèíèçè òÿãäèì åäèí.

5 1) Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí îòóðàúàüûíûí ñàùÿñè 25 ì2, ùöíäöðëöéö

èñÿ 3 ì-äèð. Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ùÿúìèíè òàïûí.
2) Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ùÿúìè 48 ì3, îòóðàúàüûíûí ñàùÿñè èñÿ
12 ì2-äèð. Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ùöíäöðëöéöíö òàïûí.
3) Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí îòóðàúàüû êâàäðàòäûð. Ïàðàëåëåïèïåäèí
ùÿúìè 64 ì3, ùöíäöðëöéö èñÿ 4 ì-äèð. Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí îòó-
ðàúàüûíûí òÿðÿôëÿðèíè òàïûí.
6 64 ì3 ãóì òóòàí èêè êîíòåéíåð ìîäåëëÿøäèðèí. Îíëàðäàí áèðè äöçáóúàãëû
ïðèçìà øÿêëèíäÿ, äèýÿðè èñÿ êóá øÿêëèíäÿ îëñóí.

7 Øÿêèëäÿêè þë÷öëÿðäÿ îëàí äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäëÿðèí, êóáóí ñÿòùèíèí

ñàùÿñèíè âÿ ùÿúìèíè ùåñàáëàéûí.

1) 2) 3) 4)
5ì 4ì
6ì
3ì
2ì 2,5 ì
7ì 5ì 5,5 ì
5ì
4ì 2ì

8 Óçóíëóüó åíèíäÿí 3 äÿôÿ áþéöê îëàí äöçáóúàãëûíûí ïåðèìåòðè òÿðÿôè

20 ñì îëàí êâàäðàòûí ïåðèìåòðèíÿ áÿðàáÿðäèð. Äöçáóúàãëûíûí óçóíëóüó
íå÷ÿ ñàíòèìåòðäèð?

134
 Óçóíëóã âàùèäëÿðè
Óçóíëóã þë÷ö âàùèäëÿðè àðàñûíäà àøàüûäàêû êèìè ìöíàñèáÿòëÿð ìþâúóääóð.
1 ì = 10 äì 1 ì = 100 ñì 1 ì = 1000 ìì 1 êì = 1000 ì
1 ì 10
1 äì = = 0,1 ì 1000 10 10
10
êì ì äì ñì ìì
1 ñì = 1 ì = 0,01 ì
100
:1000 :10 :10 :10
1 ìì = 1 ì = 0,001 ì 0,1 0,1
1000 0,001 0,1
1
1ì= êì = 0,001 êì
1000
Éóõàðûäàêû ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ úöìëÿëÿðè òàìàìëàéûí.
1) 1äì 1 ìåòðèí ...........-äèð. 2) 0,01 ì .......ñì-äèð.
3) 1 ñì-èí 0,1 ùèññÿñè .....-äèð. 4) 0,001 êì .... ì-äèð.

1 Âåðèëìèø þë÷ö âàùèäëÿðèíè òÿëÿá îëóíàí âàùèäëÿðëÿ èôàäÿ åäèí.

Äåñòèìåòðëÿ èôàäÿ åäèí: 8,3 ì 1) 8,3 ì = 8,3  10 = 83 äì
4,4 ì 12,4 ì 0,8 ì 0,3 ì
Ìèëëèìåòðëÿ èôàäÿ åäèí: 0,5 ì 2) 0,500 ì = 0,5  1000 = 500 ìì
4,2 ì 8,5 ì 0,7 ì 0,2 ì
2 Ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðè èëÿ óçóíëóã þë÷ö âàùèäëÿðè àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè àðàøäûðûí.
ì äì ñì
4,75 ì = 4 , 7 5 = 4 ì 7 äì 5 ñì
3,25 ì 12,45 ì 0,75 ì 2,024 ì
3 Ìÿðòÿáÿ âàùèäëÿðè èëÿ óçóíëóã þë÷ö âàùèäëÿðè àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè àðàøäûðûí.
ì äì ñì ìì
323,7 ñì = 3 2 3, 7 = 3 ì 2 äì 3 ñì 7 ìì
23,25 äì 1,215 ì 7585 ìì 7,36 ñì 1,54 ì
4 Òÿëÿá îëóíàí þë÷ö âàùèäëÿðè èëÿ èôàäÿ åäèí.
ì-ëÿ êì-ëÿ ñì-ëÿ
3 êì 450 ì 2 êì 245 ì 0, 14 êì
6 ì 8 äì 95 ì 2,05 ì
8 ñì 9 ìì 2367 ì 3,15 äì
0,36 êì 22700 ì 0,07 äì
35 ñì 13 êì 40 ì 0,2 ìì
5 Àðòìà ñûðàñû èëÿ äöçöí.
1) 0,2 ì; 0,075 ì; 0,15 ì; 0,007 ì; – 3 êì; – 1 êì.
10 4 3
2) 0,45 ñì; 0,85 ñì; 0,03 ñì; 0,12 ñì; 0,004 ñì; – ñì; – 2 ñì.
100 5
135
 Ñàùÿ âàùèäëÿðè öçÿðèíäÿ ãàðøûëûãëû ÷åâèðìÿëÿð
100 100 100 100 100 100
êì 2
ùà àð ì 2
äì 2
ñì 2
ìì2
0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01

1 Òÿëÿá îëóíàí þë÷ö âàùèäëÿðè èëÿ èôàäÿ åäèí.

ñì2-ëÿ ì2-ëÿ ìì2-ëÿ
135 ìì2 2450 ìì2 2 ì2
72 ìì2 25,6 ñì2 2,5 ñì2
5,4 äì2 0,4 àð 0,04 àð
2,1 ì2 1,5 ùà 0,17 ñì2

2 Ñàùÿ âàùèäëÿðèíè þçöíäÿí áèëàâàñèòÿ ñîíðàêû áþéöê âàùèäëÿ èôàäÿ åäèí.

25 ñì2 27,8 äì2 2,5 ùà 0,38 ùà

4,5 ì2 4,5 àð 412 ìì2 45,7 ì2

3 Óçóíëóüó 0,45 êì âÿ åíè 80 ì îëàí ÿðàçèíèí ñàùÿñèíè àð èëÿ èôàäÿ åäèí.

4 1) 2 ùà ÿðàçèíèí 80 àð ùèññÿñèíäÿ öçöìëöê ñàëûíìûø, 250 ì2 ùèññÿñèíäÿ

èñÿ áàøãà ìåéâÿ àüàúëàðû ÿêèëìèøäèð. ßðàçèíèí ãàëàí ùèññÿñèíäÿ òÿðÿâÿç
ÿêèëìèøäèð. Íå÷ÿ êâàäðàò ìåòð ñàùÿäÿ òÿðÿâÿç ÿêèëìèøäèð?

2) 12,4 ùà ñàùÿ 4 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëöíìöøäöð. Ùÿð ùèññÿíèí ñàùÿñè

íå÷ÿ êâàäðàò ìåòðäèð?
5 Ùåñàáëàéûí.
12 äì2 - 130 ñì2 3 êì2 - 230 ùà 3,2 äì2 - 154 ñì2
3 ì2 - 32 äì2 2,5 àð - 95 ì2 0,4 ì2 - 25 ñì2

6 Àøàüûäàêû þë÷öëÿðÿ óéüóí äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí òàì ñÿòùëÿðèíèí ñà-

ùÿëÿðèíè êâàäðàòìåòðëÿ èôàäÿ åäèí âÿ ôÿðãëÿðèíè òàïûí.

1) а = 8,5 äì а = 12 äì 2) а = 8,5 ì а = 20,4 ñì

б = 42 ñì âÿ б = 0,4 ì б = 62 äì âÿ б = 220 ìì
щ = 24 ñì щ = 0,5 ì щ = 0,4 ì щ = 0,05 ì

136
 Ùÿúì âàùèäëÿðè öçÿðèíäÿ ãàðøûëûãëû ÷åâèðìÿëÿð
1000 1000 1000
ì 3
äì3
ñì 3
ìì3
0,001 0,001 0,001

1 Òÿëÿá îëóíàí âàùèäëÿðëÿ èôàäÿ åäèí.

äì3 ñì3 ì3
28 ì3 2812 ìì3 475 ñì3
17 ñì3 0,05 äì3 345,8 äì3
700 ìì3 0,3 äì3 35689 ñì3
2 1) Øÿêèëäÿêè äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ùÿúìèíè êóá ìåòðëÿðëÿ èôàäÿ
åäèí.
2) Áó äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäè êàðòîí-
äàí ùàçûðëàìàã èñòÿñÿê, ÿí àçû íÿ ù = 20 ñì
ãÿäÿð êàðòîí ëàçûì îëàð?
3) Êàðòîíóí áèð êâàäðàò ìåòðèíèí ãèé-
ìÿòè 1,4 ìàíàò îëàðñà, 1000 ãóòóíóí

ñì
êàðòîíóíà âåðèëÿí ïóë íÿ ãÿäÿð îëàð?
14
á
Ìÿáëÿüëÿðè ìàíàòëûãëàðà ãÿäÿð éóâàð- à = 24 ñì =
ëàãëàøäûðûí.
3 Ùåñàáëàéûí.
24 äì3 - 12 ñì3 28 ñì3 – 34 ìì3 36 ì3 + 14 ñì3
2 ì3 - 11 ñì3 17 ñì3 + 9 ìì3 4,8 ì3 + 6,7 äì3
4 Îòóðàúàüûíûí óçóíëóüó 24 äì, åíè 128 ñì îëàí äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí
ùöíäöðëöéö 0,45 ì-äèð. Äöçáóúàãëû ïðèçìàíûí ùÿúìè íå÷ÿ êóá ìåòðäèð?
5 Îòóðàúàüû êâàäðàò îëàí äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ùöíäöðëöéö 3,4 ñì,
îòóðàúàüûíûí òÿðÿôè èñÿ 0,4 ì-äèð. Áó ïàðàëåëåïèïåäèí ùÿúìè íå÷ÿ êóá
ñàíòèìåòðäèð?
6 Ñÿìÿä ìÿñÿëÿ ùÿëëèíÿ äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ùÿúì äöñòóðóíó
 = Ñ·ù êèìè òÿòáèã åòäè. Àøàüûäàêû ìÿñÿëÿëÿðè ñèç äÿ áó äöñòóðóí òÿò-
áèãè èëÿ ùÿëë åäèí. Áóðàäà Ñ íÿéè èôàäÿ åäèð? Ùÿúìè ì3-ëÿðëÿ èôàäÿ åäèí.
1) Ñ = 4,5 ì2, ù = 24,5 ñì 2) Ñ = 245 ìì2, ù = 0,04 äì
7 Óçóíëóüó 1,5 êì, åíè 8 ì îëàí ñàùÿéÿ ãàëûíëûüû 20 ñì îëàí áåòîí òþêöë-
ìÿëèäèð. Áèð áåòîí äàøûéàí ìàøûí ùÿð ðåéñäÿ 15 ì3 áåòîí äàøûéûð. Áó ñà-
ùÿíè áåòîíëàìàã ö÷öí áåòîíäàøûéàí ìàøûí íå÷ÿ ðåéñ åòìÿëèäèð?

137
 Þçöíöãèéìÿòëÿíäèðìÿ
4
1. Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí ñÿòùèíèí ñàùÿñèíè âÿ ùÿúìèíè ùåñàáëàìà
äÿðñèíäÿ èøòèðàê åòìÿìèø ñèíèô éîëäàøûíûçà áó äÿðñè íåúÿ èçàù åäÿðäèíèç?
Þéðÿíäèéèíèç éåíè àíëàéûøëàðû, íöìóíÿëÿðè, äöñòóðëàðû îíà òàì ÷àòäûðàúà-
üûíûçà ÿìèí îëìàã ö÷öí ôèêèðëÿðèíèçè éàçûí.
2. Ùàíñû ïëàí âåðèëìèø ìîäåëÿ àèääèð?

3 2 1
à) 3 2 1 á) 1 2 1 ú) 2
1
1

3. 1) Äÿôòÿðèíèçäÿ éàëíûç èêè òÿðÿôè ïàðàëåë îëàí äþðäáóúàãëû ÷ÿêèí. Áó

äþðäáóúàãëû íåúÿ àäëàíûð? 2) ×ÿêäèéèíèç äþðäáóúàãëûíûí áóúàãëàðûíû
þë÷öí âÿ úÿìèíè òàïûí.
4. Èêè òÿðÿôèíèí óçóíëóüó 3 ñì âÿ 5 ñì, áó òÿðÿôëÿð àðàñûíäà ãàëàí áóúàüû
500 îëàí ö÷áóúàã ãóðóí.
5. Òÿðÿôëÿðèíèí óçóíëóüó 4 ñì, 5 ñì âÿ 7 ñì îëàí ö÷áóúàã ãóðóí. Áó
ö÷áóúàüûí ÿí áþéöê áóúàüû òÿõìèíÿí íå÷ÿ äÿðÿúÿäèð? Òÿõìèíëÿðèíèçè
éàçûí. Ñîíðà òðàíñïîðòèðëÿ þë÷ìÿêëÿ éîõëàéûí.
6. À÷ûã áóúàüû áèð øöàíûí êþìÿéè èëÿ 2 áóúàüà åëÿ àéûðûí êè, áóúàãëàðäàí
áèðè 750 îëñóí.
4ì
7. Øÿêèëäÿêè ôèãóðóí ïåðèìåòðèíè âÿ ñàùÿñèíè òàïûí.
8. Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí îòóðàúàüû ñàùÿñè
64 ñì2 îëàí êâàäðàòäûð. Äöçáóúàãëû ïàðàëåëåïèïåäèí 4 ì 2ì
ùÿúìè 256 ñì3 îëàðñà, áó ïàðàëåëåïèïåäèí ùöíäöðëöéö
2ì
íÿ ãÿäÿð îëàð?
9. Þë÷öëÿðè а = 14,5 ñì, б = 0,04 ì, щ = 74 ìì îëàí äöçáóúàãëû ïàðà-
ëåëåïèïåäèí ùÿúìèíè òàïûí âÿ ìì3-ëÿ èôàäÿ åäèí.
10. Øÿêèëäÿêè ãóòóëàð ïàëòàðéóéàí òîçóí ãàáëàøäûðûëìàñû ö÷öí éåíè ùà-
çûðëàíìûøäûð. Øèðêÿò ñàùèáè ùÿð áèð ãóòóíóí òóòóìóíó âÿ ñÿòùèíèí ñàùÿñèíè
áèëìÿê èñòÿéèð. Áó ìÿëóìàòëàðû ìöÿééÿí åäèí. Ñèçúÿ, øèðêÿò ñàùèáèíÿ áó
ìÿëóìàòëàðûí ùÿð áèðè íÿ ö÷öí ëàçûì îëà áèëÿð? Ôèêèðëÿðèíèçè éàçûí.
ç

20 ñì 35 ñì
éà

Áÿìáÿéàç
ì áÿ
Áÿ

20 ñì
20 ñì 15 ñì
20 ñì

138
 Â Ôÿñèë
Áó ôÿñèëäÿ íÿéè þéðÿíÿúÿêñèíèç?

Ôàèçèí ÿäÿäèí éöçäÿ áèð ùèññÿñèíè èôàäÿ åòäèéèíè;

Ôàèç, àäè êÿñð âÿ îíëóã êÿñð àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ÷åâèðìÿëÿð

àïàðìàüû;
ßäÿäèí 10-äÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ÿäÿäèí ôàèçèíè òåç ùåñàáëà-
ìàüû;
ßäÿäèí èñòÿíèëÿí ôàèçèíè òàïìàüû;

Ôàèçè äàèðÿâè äèàãðàìëà òÿãäèì åòìÿéè;

ßäÿäèí ôàèçèíè òÿãðèáè ùåñàáëàìàüû;

Ùÿðôè èôàäÿëÿðè ñàäÿëÿøäèðìÿéè âÿ äÿéèøÿíèí âåðèëìèø ãèéìÿ-

òèíäÿ èôàäÿíèí ãèéìÿòèíè òàïìàüû;

2õ + 4 = 10 òèïëè òÿíëèêëÿðè ùÿëë åòìÿéè;

Ñàäÿ ñèòóàñèéàëàðäà åëåìåíòëÿðèí äöçöëöøöíäÿêè ãàéäàíû

ìöÿééÿí åòìÿéè, áó ãàéäàíû ñþçëÿ âÿ äöñòóðëà èôàäÿ åòìÿéè;

Èêè äÿéèøÿí àðàñûíäàêû àñûëûëûã ãàéäàñûíà óéüóí úÿäâÿëè ìöâà-

ôèã äöñòóðà ýþðÿ ãóðìàüû;

Àñûëûëûã úÿäâÿëëÿðèíÿ óéüóí êîîðäèíàò úöòëÿðèíè êîîðäèíàò øÿ-

áÿêÿñè öçÿðèíäÿ ãåéä åòìÿêëÿ ãðàôèêëÿð ãóðìàüû;

Àñûëûëûã ãðàôèêëÿðèíè îõóìàüû âÿ òÿãäèì åòìÿéè.

 Ôàèç, îíëóã êÿñð, àäè êÿñð
ßäÿäèí éöçäÿ áèð ùèññÿñè áó ÿäÿäèí áèð ôàèçèäèð. 1 = 0,01=1
100
Ôàèç “” èøàðÿñè èëÿ éàçûëûð. 3 éàçûëûøû ÿäÿäèí éöçäÿ ö÷ ùèññÿñè (0,03 âÿ
éà 1003
), 45  éàçûëûøû 0,45 âÿ éà 45 , 100  éàçûëûøû 1 âÿ éà
100 , 150  éàçûëûøû 1,5 âÿ éà 150 âÿ 100
ñ. äåìÿêäèð.
100 100
25-è 100-ëöê êâàäðàò öçÿðèíäÿ ìîäåëëÿøäèðÿê. 100 õàíà-
äàí 25-è ðÿíýëèäèð. Áó ùèññÿíèí ìöõòÿëèô úöð éàçûëûøëàðû:
25
Àäè êÿñðëÿ: Îíëóã êÿñðëÿ: 0,25 Ôàèçëÿ: 25 
100

1 Ðÿíýëè ùèññÿíè àäè êÿñðëÿ, îíëóã êÿñðëÿ âÿ ôàèçëÿ èôàäÿ åäèí.

1) 2) 3) 4)

2 1) 100-ëöê êâàäðàò öçÿðèíäÿ ìÿêòÿá êèòàáõà-

íàñûíäàêû ìöõòÿëèô êèòàáëàðûí ñàéûíà óéüóí
ùèññÿëÿð âåðèëìèøäèð. Ùèññÿëÿðè àäè êÿñðëÿ, ðîìàí,
îíëóã êÿñðëÿ âÿ ôàèçëÿ éàçûí. ùåêàéÿ øåèð

2) Ôÿðç åäèí êè, êèòàáõàíàäàêû êèòàáëàðûí åíñèêëîïåäèéà

30-è ðîìàí âÿ ùåêàéÿ, 10-è íàüûë, 20-è
Ëöüÿò
øåèð, 7-è ëöüÿò, 13-è åëìè, ãàëàíû èñÿ åí-
åëìè- íàüûë
ñèêëîïåäèéàäûð. 100-ëöê êâàäðàòûí õàíàëàðûíû
ïîïóëéàð
áó ùèññÿëÿðÿ óéüóí ðÿíýëÿéèí.
3 Ñèíèô íöìàéÿíäÿñè ñå÷êèëÿðèíäÿ Òÿééàðûí, Àéñåëèí âÿ Çàêèðèí íàìèçÿä-
ëèéè ñÿñÿ ãîéóëìóøäóð. Òÿééàð áöòöí ñÿñëÿðèí 25-íè, Çàêèð 33-íè
Àéñåë èñÿ ãàëàí ñÿñëÿðè ãàçàíìûøäûð. Àéñåë ñÿñëÿðèí íå÷ÿ ôàèçèíè ãàçàí-
ìûøäûð? Óéüóí ôàèçëÿðè 100-ëöê êâàäðàòûí õàíàëàðûíû ðÿíýëÿìÿêëÿ ìî-
äåëëÿøäèðèí.
4 1 ñì 1 ì-èí íå÷ÿ ôàèçèäèð? 1 ãÿïèê 1 ìàíàòûí íå÷ÿ ôàèçèäèð?
5 Âåðèëÿíëÿðè àäè êÿñð, îíëóã êÿñð âÿ ôàèçëÿ éàçûí.
1) 100 øàðäàí 15-íè 3) 100 êèòàáäàí 73-íö
2) 100 äÿôòÿðäÿí 23-íö 4) 100 ýöëäÿí 100-íö
140
 Ôàèç, îíëóã êÿñð, àäè êÿñð
Ôàèçèí àäè êÿñðëÿ èôàäÿñè: Ôàèçè ìÿõðÿúè 100, ñóðÿòè èñÿ âåðèëÿí ôàèçè ýþñòÿðÿí
ÿäÿäÿ áÿðàáÿð îëàí àäè êÿñð êèìè éàçìàã îëàð.
:25
25 25 1
25  = =
100 100 4
:25
Àäè êÿñðèí ôàèçëÿ èôàäÿñè: Ìöìêöí îëàí ùàëäà âåðèëÿí êÿñð ìÿõðÿúè 100-ÿ áÿ-
ðàáÿð îëàí àäè êÿñðÿ ýÿòèðèëèð. Êÿñðèí ñóðÿòèíäÿêè ÿäÿä
ôàèçè ýþñòÿðèð. 3 × 25
3 75
= = 75
4 4 × 25 100
Ôàèçèí îíëóã êÿñðëÿ èôàäÿñè: Ôàèçè ýþñòÿðÿí ÿäÿä 100-ÿ áþëöíöð, áàøãà
ñþçëÿ äåñÿê, âåðýöë 2 ìÿðòÿáÿ ñîëà ÷ÿêèëèð.
1) 50 = 0,5 2) 21 = 0,21
Îíëóã êÿñðèí ôàèçëÿ èôàäÿñè: Îíëóã êÿñð 100-ÿ âóðóëóð, áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, âåð-
ýöë 2 ìÿðòÿáÿ ñàüà ÷ÿêèëèð âÿ ÿäÿäèí éàíûíäà  èøàðÿñè éàçûëûð.
1) 0,32 = 32 2) 0,03 = 3
6 Ôàèçëÿðè îíëóã êÿñð âÿ àäè êÿñð øÿêëèíäÿ éàçûí.
1) 36 0,36 2) 45 3) 60 4) 15
36 36 :4 9
100 :4 25 5) 10 6) 56 7) 80
7 Îíëóã êÿñðëÿðè àäè êÿñð âÿ ôàèçëÿ éàçûí.
40 :20 2 2) 0,32 3) 0,10 4) 0,72
1) 0,40
100 :20 5
×100 6) 0,65 7) 0,48
0,40 40 5) 0,24
8 Àäè êÿñðëÿðè îíëóã êÿñð âÿ ôàèçëÿ éàçûí.
1) 7 7 ×10 70 ×100 2) 3 3) 3 4) 1
10 ×10 0,70 70 4
10 100 20 5
9 Ùÿð áèð ìîäåëÿ óéüóí àäè êÿñðè, îíëóã êÿñðè âÿ ôàèçè éàçûí.

1) 2) 3) 4)

10 Àøàüûäàêû êÿñðëÿðè ìÿõðÿúëÿðè 100-öí âóðóãëàðû îëàí âÿ îëìàéàí èêè

ãðóïà àéûðûí. Ìÿõðÿúèíäÿ 100-öí âóðóãëàðû îëàí êÿñðëÿðè áèëäèéèíèç ãàéäà
èëÿ, îëìàéàíëàðû èñÿ ñóðÿòè ìÿõðÿúÿ áþëìÿêëÿ íöìóíÿéÿ óéüóí îëàðàã
ôàèçÿ ÷åâèðèí.
1,0 3
- 9 0,333... 1 1 2 4 2
» 0,333 3 7 9 5
10 3
-9
1 3 9 3 1
- 10 » 0,333 ×100 » 33,3 4 10 25 8
9 3
1
141
 Ôàèç, îíëóã êÿñð, àäè êÿñð
11 Ùèññÿëÿðè åéíè éàçûëûøëàðëà èôàäÿ åòìÿêëÿ àðòàí ñûðà èëÿ éàçûí. Ùàíñû âà-
ðèàíòà öñòöíëöê âåðèðñèíèç?
1) 0,18 12  2 2) 0,35 60  3
5 20
3) 7 45  0,82 4) 38  0,47 1
10 5
12 Âåðèëÿí ùèññÿëÿðè îíëóã êÿñðëÿðëÿ èôàäÿ åòìÿêëÿ àçàëàí ñûðà èëÿ äöçöí.
4 1
1) 85  0,65 2) 0,23 18 
5 4
18 19
3) 38  0,47 4) 90  0,85
25 20
13 Ùàíñû äàùà áþéöê ùèññÿíè èôàäÿ åäèð?
1) 23  0,25 11 2) 30  0,35 1
50 5
14 5-úè ñèíèô øàýèðäëÿðè ðèéàçèééàòäàí ãèéìÿòëÿíäèðìÿ ñóàëëàðûíà úàâàá éàç-
äûëàð. Ñîíà äåéèð êè, áöòöí ñóàëëàðûí 3 -íÿ äöçýöí úàâàá éàçìûøàì.
5
Úàáèð äåéèð êè, ìÿíèì úàâàáëàðûìûí éöçäÿ éåòìèø áåøè äöçýöíäöð. Êþíöë
èñÿ ñóàëëàðûí 80 -íÿ äöçýöí úàâàá éàçäûüûíû äöøöíöð. Êèì äàùà ÷îõ
ñóàëà äöçýöí úàâàá éàçìûøäûð?

15 2 1 25  -äèð. 1 íå÷ÿ ôàèçäèð?

=
8 4 8
16 Êàìèëèí êèòàáëàðûíäàí 24-ö äåäåêòèâ, 10-ó øåèð, 16-ñû èñÿ íàüûë âÿ ùå-
êàéÿ êèòàáëàðûäûð. 1) Êèòàáëàðûí ñàéûíà óéüóí ùèññÿëÿðè àäè êÿñð, îíëóã
êÿñð âÿ ôàèçëÿ éàçûí. 2) Êàìèëèí îõóäóüó êèòàáëàðûí íå÷ÿ ôàèçè äåäåêòèâ
æàíðûíà àèääèð? 3) Íàüûë âÿ ùåêàéÿ êèòàáëàðû øåèð êèòàáûíäàí íå÷ÿ ôàèç
÷îõäóð? 4) Êàìèëèí êèòàáëàðûíûí 100 -è íå÷ÿ äÿíÿäèð?

17 Ìÿäèíÿýèëèí ñèíôèíäÿêè øàýèðäëÿðèí 3 -ö ãûçäûð. Áó ñèíèôäÿêè øàýèðäëÿðèí

5
íå÷ÿ ôàèçè îüëàí, íå÷ÿ ôàèçè ãûçäûð?

18 Âîëåéáîë êîìàíäàñû ìþâñöì ÿðçèíäÿ êå÷èðäèéè 32 îéóíäàí 24-öíäÿ

ãàëèá ýÿëìèøäèð. Êîìàíäàíûí ãàëèá ýÿëäèéè îéóíëàðûí ñàéû êå÷èðäèéè
îéóíëàðûí ùàíñû ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð? Àäè êÿñð, îíëóã êÿñð âÿ ôàèçëÿ
éàçûí.
19 Òÿäáèðäÿ èøòèðàê åäÿí 80 íÿôÿðäÿí 40 íÿôÿðè ãàäûí, 30 íÿôÿðè êèøè, ãà-
ëàíëàðû èñÿ óøàãëàð èäè. Ãàäûíëàðûí, êèøèëÿðèí âÿ óøàãëàðûí ñàéûíà óéüóí
ùèññÿëÿðè àäè êÿñð, îíëóã êÿñð âÿ ôàèçëÿ éàçûí.
142
 ßäÿäèí 10 ôàèçè
Ìÿñÿëÿ. Ãèéìÿòè 40 ìàíàò îëàí ïàëòî 10  óúóçëàøäûðûëäû. Ïàëòîíóí ãèéìÿòè
íå÷ÿ ìàíàò àøàüû ñàëûíäû?
40 ìàíàò òàìû, éÿíè 100 -è òÿøêèë åäèð.
ßäÿäèí 10 -íè òàïìàüûí ìöõòÿëèô öñóëëàðûíû áó ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ àðàøäûðàã:
1) Ìÿñÿëÿíè òàì-ùèññÿ ìîäåëè ãóðìàãëà ùÿëë åòìÿê îëàð.
40 ìàíàò 100  ùÿð áèðè 10  îëìàãëà 10 ùèññÿäèð âÿ
100  áó 10 ùèññÿ 40 ìàíàòäûð.
10  1 ùèññÿ (10 ) - 40 : 10 = 4 ìàíàòäûð.
2) 10  10 1 40 : 10 × 1 = 40 : 10 = 4 ìàíàò
100 = 10
40-ûí 10  - íè òàïìàã áó ÿäÿäèí 1 ùèññÿñèíè òàïìàã äåìÿêäèð. Ïàëòî ãèé-
10
ìÿòèíèí îíäà áèðè ãÿäÿð, éÿíè 4 ìàíàò óúóçëàøìûøäûð.
3) ßäÿäèí 10  - íè òàïìàã ö÷öí âåðýöëö 1 âàùèä ñîëà ñöðöøäöðìÿê, éÿíè
ÿäÿäè 10-à áþëìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, 40- ûí 10  - è 4
ßäÿäèí 10  - è äèýÿð ôàèçëÿðè òåç ùåñàáëàìàüà êþìÿê åäèð.
40- ûí 30  - íè òàïàã: 10  ìÿëóìäóðñà (4), 30  3 × 4 = 12 îëàð.

Òàïøûðûãëàðû ÿäÿäèí 10 -äÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ éåðèíÿ éåòèðèí.

1 Âåðèëÿí ÿäÿäëÿðèí ùÿð áèðèíèí 10 -íè òàïûí.
1) 50 2) 30 3) 80 4) 120 5) 140 6) 250
2 ßäÿäëÿðèí à) 10 -íè; á) 20 -íè; ú) 30 -íè; á) 50  -íè òàïûí.
1) 90 2) 120 3) 50 4) 230 5) 480
3 Áèð àèëÿäÿ 200 ìàíàò ùÿôòÿëèê õÿðúëèéèí 60 -è ÿðçàüà ñÿðô îëóíóð. Áó
àèëÿ ÿðçàüà ùÿôòÿäÿ íå÷ÿ ìàíàò õÿðúëÿéèð?
4 Ïÿðèýèë Éåíè èë ãàáàüû òåëåâèçîðó 20  åíäèðèìëÿ àëäûëàð. Òåëåâèçîðóí åí-
äèðèìäÿí ÿââÿëêè ãèéìÿòè 800 ìàíàò èäè. Îíëàð òåëåâèçîð ö÷öí íå÷ÿ
ìàíàò þäÿäèëÿð?
5 1
Àøàüûäàêû éàçûëûøëàðäàí ùàíñû êÿñðèíÿ óéüóí äåéèë?
4 9
à) 0,25 á) 25  ú) ä) 20 
36
6 Àøàüûäàêû ïàð÷àëàð 50 -è ýþñòÿðèð. Áó ïàð÷àëàðû þë÷öí âÿ 100 -è
ýþñòÿðÿí ïàð÷àëàðû äÿôòÿðèíèçäÿ ÷ÿêèí.
1) 2) 3)

7 5à ñèíôèíäÿ 20, 5á-äÿ 22, 5ú-äÿ èñÿ 20 íÿôÿð øàýèðä âàð. Ìÿêòÿáäÿ êå÷èðè-
ëÿí òÿäáèðäÿ 5à ñèíèô øàýèðäëÿðèíèí 80 -è, 5á-íèí 100 -è, 5ú-íèí èñÿ
90 -è èøòèðàê åäèð. Òÿäáèðäÿ úÿìè íå÷ÿ íÿôÿð 5-úè ñèíèô øàýèðäè èøòèðàê
åäèð?
143
 ßäÿäèí ôàèçè
ßäÿäèí èñòÿíèëÿí ôàèçèíèí òàïûëìàñû ãàéäàñû:
1) 50-íèí 12 -íè òàïàã:
50-íèí 12 -íè òàïìàã îíóí 12 ùèññÿñèíè òàïìàã äåìÿêäèð.
100
50:100 = 0,5; 0,5× 12 = 6
Áàøãà ñþçëÿ, ÿäÿäèí âåðèëÿí ôàèçèíè òàïìàã ö÷öí îíó 100-ÿ áþëöá,
ôàèçè ýþñòÿðÿí ÿäÿäÿ âóðìàã ëàçûìäûð.
2) 44-öí 9 -íè òàïàã: 44 : 100 = 0,44 0,44× 9 = 3,96

1 ßäÿäëÿðèí òÿëÿá îëóíàí ôàèçëÿðèíè òàïûí.

1) 90-íûí 45 -íè 2) 85-èí 15 -íè 3) 34-öí 8 -íè
4) 86-íûí 20 -íè 5) 125-èí 40 -íè 6) 47-íèí 35 -íè
2 Úÿäâÿëäÿ ìàüàçàäàêû êèøè ýåéèìëÿðèíèí Óúóçëàøìà
óúóçëàøìà ôàèçëÿðè âåðèëìèøäèð. Ìàëëàðûí Ìàëûí àäû ôàèçè
óúóçëàøìàäàí ñîíðàêû ãèéìÿòèíè 2 öñóëëà
Êþéíÿê 15 
òàïà áèëÿðñèíèç:
1-úè öñóë. Óúóçëàøìà ôàèçèíèí íå÷ÿ ìàíàòà Ýþäÿêúÿ 50 
áÿðàáÿð îëäóüóíó òàïìàã âÿ ÿââÿëêè ãèé- Ãàëñòóê 5
ìÿòäÿí ÷ûõìàãëà; Ïåíúÿê 20 
2-úè öñóë. 100 -äÿí óúóçëàøìà ôàèçèíè ÷ûõ-
ìàã âÿ áó ôàèçÿ óéüóí ãèéìÿòè òàïìàãëà. Ñâèòåð 25 
1) Óúóçëàøìàäàí ÿââÿë êþéíÿéèí ãèéìÿòè 20 ìàíàò, ãàëñòóêóí ãèéìÿòè
10 ìàíàò, ïåíúÿéèí ãèéìÿòè 80 ìàíàò, ñâèòåðèí ãèéìÿòè 35 ìàíàò îëàðñà,
áó ýåéèìëÿðèí ùÿð áèðèíäÿí áèð äÿíÿ àëàí àëûúû íÿ ãÿäÿð ïóë þäÿìÿëè-
äèð?
2) Ýþäÿêúÿíèí ãèéìÿòè 48 ìàíàò îëàðñà, 2 ýþäÿê÷ÿ àëàí àëûúû íå÷ÿ ìàíàò
ïóë âåðìÿëèäèð? Éàçûëû ùåñàáëàìàëàð àïàðìàäàí úàâàáû áèðáàøà ñþéëÿìÿê
ìöìêöíäöðìö?
3 ßäÿäëÿðèí òÿëÿá îëóíàí ôàèçëÿðèíè òàïûí. Óéüóí òàì-ùèññÿ ìîäåëèíè ÷ÿêèí.
1) 20-íèí 75 -íè 2) 40-ûí 25 -íè 3) 300-öí 20 -íè
75 3 ?
=
100 4 25  25  25  25 

20
4 1) Ìàüàçàäà ñàòûëàí 1250 úöò àéàããàáûäàí 46 -è ãàäûí, 28 -è êèøè,
ãàëàíëàðû èñÿ óøàã àéàããàáûñû èäè. Ùÿð íþâ àéàããàáûäàí íå÷ÿ úöò ñàòûëäû?
2) Ìàüàçàäàêû óøàã âÿ ãàäûí àéàããàáûëàðûíûí 25 -è áèð ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ
ñàòûëäû. Ìàüàçàäà 120 úöò óøàã àéàããàáûñû, 84 úöò ãàäûí àéàããàáûñû âàð
èäè. Óøàã àéàããàáûëàðû ãàäûí àéàããàáûëàðûíäàí íå÷ÿ úöò ÷îõ ñàòûëäû?

144
 Ôàèç, äàèðÿâè äèàãðàì
1 80 øàýèðä àðàñûíäà “Ùàíñû äîíäóðìà äàùà ÷îõ õîøóíà ýÿëèð?” ñóàëû èëÿ
ñîðüó êå÷èðèëìèøäèð. Ñîðüóíóí íÿòèúÿñè äàèðÿâè äèàãðàìëà òÿãäèì îëóí-
ìóøäóð. Äèàãðàìà ýþðÿ ñóàëëàðà úàâàá âåðèí.
1) Øàýèðäëÿðäÿí íå÷ÿ íÿôÿðè øîêîëàäëû äîí- øîêîëàäëû 20  45 
äóðìàíû ñå÷ìèøäèð? ÷èéÿëÿêëè
ëèìîíëó
2) ×èéÿëÿêëè âÿ âàíèëëè äîíäóðìà ñå÷ÿíëÿðèí âàíèëëè
10 
ñàéûíû ëèìîíëó äîíäóðìà ñå÷ÿíëÿðèí ñàéû èëÿ
ìöãàéèñÿ åäèí. 25 
3) Ñîðüóäà 120 íÿôÿð èøòèðàê åòñÿéäè, øîêîëàäëû äîíäóðìà ñå÷ÿíëÿðèí ñàéû
íå÷ÿ íÿôÿð îëàðäû?
2 Âåðèëÿí ôàèçëÿðè äàèðÿâè äèàãðàìëà ýþñòÿðèí.

1) 25  2) 40  3) 50  4) 75  5)33,3 

100  25
=
1
25  25  25  25  100 4
3 Øÿùÿð ïàðêûíäàêû àüàúëàðûí 12,5 -è øàì àüàúû, 12,5 -è ÷èíàð, 25 -è
úþêÿ, ãàëàíëàðû ïàëûä àüàúëàðûäûð.
1) Ïàðêäàêû àüàúëàðûí íå÷ÿ ôàèçè ïàëûä àüàúûäûð?
2) Ïàðêäàêû àüàúëàðûí ôàèçëÿðèíè äàèðÿâè äèàãðàìëà ýþñòÿðèí.
3) Ïàðêäà 200 àüàú âàðñà, îíëàðäàí íå÷ÿñè ÷èíàð àüàúûäûð?
4 1) Ñèíèô íöìàéÿíäÿñè ñå÷êèëÿðèíäÿ áöòöí ñÿñëÿðèí 30 -íè Ñÿíàí,
20 -íè Åëíàðÿ, 50 -íè èñÿ Ñàìèðÿ ãàçàíäû.
à) Ñÿñâåðìÿíèí íÿòèúÿëÿðèíè äàèðÿâè äèàãðàì øÿêëèíäÿ òÿãäèì åäèí.
á) Ñÿñâåðìÿäÿ 30 øàýèðä èøòèðàê åòìèøäèðñÿ, Ñÿíàíà íå÷ÿ íÿôÿð ñÿñ âåð-
ìèøäèð?
2) Ñèíèô íöìàéÿíäÿñè ñå÷êèëÿðèíäÿ 11 íÿôÿð Åìèëÿ, 6 íÿôÿð Îãòàéà,
3 íÿôÿð èñÿ Ãÿìÿðÿ ñÿñ âåðìèøäèð.
à) Ñÿñâåðìÿäÿ úÿìè íå÷ÿ íÿôÿð øàýèðä èøòèðàê åòìèøäèð?
á) Ùÿð áèð íàìèçÿä ñÿñëÿðèí íå÷ÿ ôàèçèíè ãàçàíìûøäûð?
ú) Íÿòèúÿëÿðè ñÿñâåðìÿ ôàèçëÿðèíÿ ýþðÿ äàèðÿâè äèàãðàì øÿêëèíäÿ òÿãäèì åäèí.
5 Ùÿð áèð äàèðÿâè äèàãðàìäàêû ðÿíýëè ùèññÿëÿðè àäè êÿñðëÿ âÿ ôàèçëÿ èôàäÿ
åäèí.
1) 2) 3)

145
 Ôàèçèí òÿãðèáè ùåñàáëàíìàñû. Òÿõìèíåòìÿëÿð
1 Äèàãðàìäà ìöõòÿëèô èäìàí áþëìÿëÿðè ö÷öí õÿðúëÿð ýþñòÿðèëìèøäèð. Úÿìè
208 ìàíàò õÿðúëÿíìèøñÿ, ùÿð áþëìÿ ö÷öí òÿõìèíÿí íå÷ÿ ìàíàò ïóë
õÿðúëÿíìèøäèð?
Íöìóíÿ. Ýöëÿø áþëìÿñèíäÿ õÿðúëÿð. Âîëåéáîë Ýöëÿø
11
27 » 30 208 » 200 27
200-öí 30-íè òàïàã:
200-öí 30 2 × 30 = 60 (ìàíàò) Áîêñ
21
2 1) Ðÿíýëè ùèññÿëÿðÿ óéüóí ôàèçëÿðè éàçûí. Ôóòáîë
41
1) 2) 3) 4) 5)

2) Ñàðû ðÿíýëè ùèññÿ òÿõìèíÿí íå÷ÿ ôàèçÿ óéüóíäóð?

à) 42 á) 15 ú) 67
3) Ãûðìûçû ðÿíýëè ùèññÿ òÿõìèíÿí íå÷ÿ ôàèçÿ óéüóíäóð?
à) 26 á) 85 ú) 59
3 Òåç (âÿ éà øèôàùè) ùåñàáëàìà àïàðìàüà èìêàí éàðàäàí éàõûí ÿäÿäëÿðëÿ
ÿâÿç åòìÿêëÿ âåðèëÿí ÿäÿäëÿðèí òÿëÿá îëóíàí ôàèçèíèí òÿãðèáè ãèéìÿòëÿðèíè
òàïûí.
31-èí 18-íè 99-óí 39-íè 217-íèí 58-íè
49-óí 11-íè 198-èí 49-íè 599-óí 9-íè
4 Êþíöë 79-óí 23-íè òÿãðèáè îëàðàã áèð äÿôÿ 80-èí 20-è êèìè, áèð äÿôÿ äÿ
80-èí 25-è êèìè òàïäû. Áó íÿòèúÿëÿðè ìöãàéèñÿ åäèí. Ùàíñû íÿòèúÿ äÿãèã
íÿòèúÿéÿ äàùà éàõûíäûð? Ôèêèðëÿðèíèçè éàçûí.
5 Åëìàð àëäûüû ÿøéàëàðûí äÿéÿðèíèí 15-íè èëêèí îëà-
ßøéàíûí Ãèéìÿòè
ðàã þäÿìÿëèäèð. Î, ãèéìÿòëÿðèí 10-íè òàïûð, ñîíðà
àäû ìàíàòëà
àëäûüû ÿäÿäèí éàðûñûíû îíóí öçÿðèíÿ ÿëàâÿ åäèð. Ìÿ- ãàç ñîáàñû 260
ñÿëÿí, ãàç ñîáàñûíûí ãèéìÿòè 260 ìàíàòäûð. Îíóí ñîéóäóúó 480
10-è 26 ìàíàò, áóíóí éàðûñû èñÿ 13 ìàíàò îëäó- ïàëòàðéóéàí
üóíäàí èëêèí þäÿíèø 26 + 13 = 39 (ìàíàò) îëóð./ Áó ìàøûí 520
ãàéäà èëÿ Åëìàðûí äèýÿð ÿøéàëàð ö÷öí íÿ ãÿäÿð ïóë
þäÿìÿëè îëäóüóíó òàïûí.
6 Ìàüàçà ñàùèáè åëåêòðèê ÿøéàëàðûíû àëäûüû ãèéìÿòèí öçÿðèíÿ 12 ìÿáëÿüèíäÿ
ìàüàçà ýÿëèðèíè ÿëàâÿ åòìÿêëÿ ñàòûð. Úÿäâÿëäÿ ìàüàçàäà ñàòûëìûø ÿøéàëàð
ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð. Ìàüàçà áó ÿøéàëàðûí ñàòûøûíäàí úÿìè íÿ ãÿäÿð
ýÿëèð ÿëäÿ åòìèøäèð? Àäû Ñàéû Àëûø ãèéìÿòè
Òåëåâèçîð 3 480
Ïàëòàðéóéàí 2 560
Òîçñîðàí 6 120
146
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 Éåíè êèíîôèëì ùàããûíäà àïàðûëàí ñîðüóäà èøòèðàê åäÿí 50 ðåñïîíäåíòäÿí
25 íÿôÿð ôèëìè áÿéÿíäèéèíè, 15 íÿôÿð ãèñìÿí áÿéÿíäèéèíè, 10 íÿôÿð èñÿ
áÿéÿíìÿäèéèíè ñþéëÿäè. Ùàíñû äèàãðàì ñîðüóíóí íÿòèúÿñèíè äöçýöí ÿêñ
åòäèðèð?
à) á) ú)
áÿéÿíäèì 10 20
30 35
ãèñìÿí áÿéÿíäèì 50 40
20 70
áÿéÿíìÿäèì 25

2 Ùÿð áèð 100-ëöê êâàäðàòûí íå÷ÿ ôàèçè ðÿíýëèäèð?

1) 2) 3) 4)

3 Âåðèëÿí ÿäÿäëÿðèí ôàèçëÿðèíè òàïûí.

200-öí 30-íè 5-èí 25-íè 490-íûí 10-íè 400-öí 50-íè
4 Éóâàðëàã ÿäÿäëÿðëÿ ÿâÿç åäÿðÿê âåðèëÿí ÿäÿäëÿðèí òÿëÿá îëóíàí ôàèçèíèí
òÿãðèáè ãèéìÿòèíè òÿõìèí åäèí.
79-óí 23-íè 58-èí 39-íè 73-öí 98-íè 77-íèí 39-íè
518 -èí 53-íè 278-èí 12-íè 311-èí 21-íè 495-èí 78-íè
5 Ôàèçëÿðè òàïûí.
36-íûí 25-è 56-íèí 26-è 175-èí 85-è 250-íèí 52-è
6 1) ßäÿäèí 2-è 15-ÿ áÿðàáÿðäèðñÿ, 4-è ùàíñû ÿäÿäÿ áÿðàáÿðäèð?
2) ßäÿäèí 18 -è 24-ÿ áÿðàáÿðäèðñÿ, 9-è ùàíñû ÿäÿäÿ áÿðàáÿðäèð?
7 Êþéíÿéèí ãèéìÿòè 18,85 ìàíàòäûð. Êþéíÿê 5 åíäèðèìëÿ ñàòûëûð. “Êþé-
íÿéÿ åäèëÿí åíäèðèì òÿõìèíÿí 1 ìàíàòäûð” ôèêðè äîüðóäóðìó?
8 100-ëöê êâàäðàòûí õàíàëàðûíû êÿñðëÿðÿ óéüóí ðÿíýëÿéèí.
Ðÿíýëè ùèññÿëÿðè ôàèçëÿ èôàäÿ åäèí.
1) 9 2) 11 3) 1
25 20 10
9 Øÿêèëäÿ ñàüëàì ãèäàëàíìà ðàñèîíóíó ÿêñ
åòäèðÿí äèàãðàì âåðèëìèøäèð. 1) Äèàãðàìà
ýþðÿ òÿðÿâÿç âÿ ìåéâÿëÿð áöòöí ãèäàëàðûí
òÿõìèíÿí íå÷ÿ ôàèçèíè òÿøêèë åòìÿëèäèð?
2) ßò âÿ áàëûã ìÿùñóëëàðû ãèäà ðàñèîíóíóí
òÿõìèíÿí íå÷ÿ ôàèçèíè òÿøêèë åòìÿëèäèð?
3) Äèàãðàìà óéüóí 3 ñóàë òÿðòèá åäèí.

147
 Äÿéèøÿíëè èôàäÿëÿð, èôàäÿëÿðèí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè
Èôàäÿëÿðèí ñàäÿëÿøäèðèëìÿñè:
1) 4а + 3а = 7а а а а а а а а
(а+а+а+а) + (а+а+а) = 7а 4а 3а 5а
2) 5а - 2а = 3а 5а - 2а = а+а+а+а+а = 3а а а а а а
2а
Ùÿì÷èíèí âóðìàíûí ïàéëàìà õàññÿñèíÿ óéüóí îëàðàã éàçà áèëÿðèê: 2а
4а + 3а = (4 + 3)а = 7а 5а - 2а = (5 - 2)а = 3а
Бу йазылыш ортаг вуруьун мютяризя хариъиня чыхарылмасыны ифадя
едир. Ифадяляри садяляшдирмяк цчцн ортаг вуруьу мютяризя хари-
ъиня чыхарма цсулу ялверишли цсулдур.

1 Èôàäÿëÿðè ñàäÿëÿøäèðèí. ú = 8 îëäóãäà èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè ùåñàáëàéûí.

1) 3ú + 2ú 2) 11ú - 4ú 3) 5 (7ú - 2ú)
4) 3ú + 2ú + 4 5) 11ú - 4ú — 9 6) 4ú + 3ú

2 Ôèêèðëÿðÿ óéüóí äÿéèøÿíëè èôàäÿëÿð éàçûí. Äÿéèøÿíè ìÿñÿëÿäÿ âåðèëìèø

ìÿëóìàòëàðûí àäûíûí áàø ùÿðôè èëÿ èøàðÿ åäèí.
1) Ãàáëàðäàí áèðèíäÿêè àëìàëàðûí ñàéû äèýÿðèíäÿêèíäÿí 3 äÿôÿ ÷îõäóð.
Èêè ãàáäà íå÷ÿ àëìà âàð?
2) Íÿúèáÿíèí ïóëó Úþâäÿòèí ïóëóíäàí 2 äÿôÿ, Ëåéëàíûí ïóëó èñÿ Íÿúè-
áÿíèí ïóëóíäàí 3 äÿôÿ ÷îõäóð. Îíëàðûí áèðëèêäÿ íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð?
3 Ùÿð áèð àëãîðèòìÿ óéüóí ãàéäàíû èôàäÿ øÿêëèíäÿ éàçûí. Äàõèë åäèëÿí
ÿäÿäëÿðÿ âÿ íÿòèúÿëÿðÿ ýþðÿ úÿäâÿëè äîëäóðóí.

1) Áàøëàíüûú 2) Áàøëàíüûú 3) Áàøëàíüûú

Áèð íàòóðàë ÿäÿä Áèð íàòóðàë ÿäÿä Áèð íàòóðàë ÿäÿä

äàõèë åò (à). äàõèë åò (á). äàõèë åò (ú).

4-ÿ âóð 5-ÿ âóð 3-ÿ âóð

5 ÿëàâÿ åò 1 ÷ûõ 30-äàí ÷ûõ

Íÿòèúÿíè úÿä- Íÿòèúÿíè úÿä- Íÿòèúÿíè úÿä-

âÿëÿ éàç âÿëÿ éàç âÿëÿ éàç

ñîí ñîí ñîí

Èôàäÿ: 4à + 5
Úÿäâÿë: à9 8
4à+5 41 37

148
 Òÿíëèêëÿð, ìÿñÿëÿ ùÿëëè
Ìÿñÿëÿëÿðè ùÿì òÿíëèê, ùÿì äÿ òàì-ùèññÿ ìîäåëè ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.
Àéòÿíèí äÿðñëèêëÿðèíèí ñàéû ãàðäàøû Àçàäûí äÿðñëèêëÿðèíèí ñàéûíäàí 4 ÿäÿä
÷îõäóð. Îíëàðûí áèðëèêäÿ 22 äÿðñëèéè âàð. Àéòÿí âÿ Àçàäûí ùÿð áèðèíèí àéðû-
ëûãäà íå÷ÿ äÿðñëèéè âàð?
Ìÿñÿëÿíèí òÿíëèê ãóðìàãëà ùÿëëè:
Àçàäûí äÿðñëèêëÿðè: х Ìÿñÿëÿíèí ìîäåë
Àéòÿíèí äÿðñëèêëÿðè: х + 4 ãóðìàãëà ùÿëëè:
Äÿðñëèêëÿðèí öìóìè ñàéû: Àçàä
х+х+4
Äÿðñëèêëÿðèí öìóìè ñàéûíûí 22
Àéòÿí +4
22 îëäóüó ìÿëóìäóð.
Äåìÿëè, х + х + 4 = 22 áÿðàáÿðëèéèíè Úÿìäÿí àðòûã êèòàáëàðûí ñàéûíû, éÿíè
éàçìàã îëàð. Òÿíëèéèí ùÿëëè: 4-ö ÷ûõñàã, êèòàáëàðûí öìóìè ñàéû
2х + 4 = 22. 2х -ÿ ìÿúùóë òîïëàíàí ùÿð áèðè Àçàäûí êèòàáëàðûíûí ñàéûíà
êèìè áàõñàã, 2х = 22 − 4 áÿðàáÿð îëìàãëà 2 ùèññÿäÿí èáàðÿò
2х = 18 îëàð.
Áó òÿíëèêäÿ õ ìÿúùóë âóðóãäóð: 22 − 4 = 18
х = 18 : 2 18 : 2 = 9 Àçàäûí äÿðñëèêëÿðè
х = 9 (Àçàäûí äÿðñëèêëÿðè) 9 + 4 =13 Àéòÿíèí äÿðñëèêëÿðè
Àéòÿíèí äÿðñëèêëÿðè: х + 4 = 9+4=13
Éîõëàìà: 13 + 9 = 22

1 Àðèô ÿìèíèí áó èë áàüûíäàí òîïëàäûüû àëìà ìÿùñóëó íàð ìÿùñóëóíäàí 3

äÿôÿ ÷îõ èäè. Àëìà âÿ íàð ìÿùñóëó áèðëèêäÿ 12 ò îëäó. Àðèô ÿìè áàüûíäàí
íå÷ÿ òîí àëìà òîïëàäû?
2 Ôèêðèìäÿ áèð ÿäÿä òóòìóøàì. Áó ÿäÿäèí 3 ãàòûíûí öçÿðèíÿ 5 ÿëàâÿ åòñÿê,
26 îëàð. Ôèêðèìäÿ òóòäóüóì ÿäÿäè òàïûí.
3 Ñàìèð ö÷ ýöí ÿðçèíäÿ 128 ñÿùèôÿëèê êèòàáû îõóéóá ãóðòàðäû. Î, 2-úè ýöí
1-úè ýöíäÿêèíäÿí 16 ñÿùèôÿ ÷îõ, 3-úö ýöí èñÿ 1-úè ýöíäÿêèíäÿí 22 ñÿ-
ùèôÿ ÷îõ îõóäó. Ñàìèð ùÿð ýöí êèòàáûí íå÷ÿ ñÿùèôÿñèíè îõóäó?

4 Àøàüûäàêû òÿíëèêëÿðäÿí ùàíñûíûí ùÿëëè 8х + 4 = 20 òÿíëèéèíèí ùÿëëè èëÿ

åéíèäèð?
1) 3х + 4 + 5х = 12 2) 6х + 2х + 4 = 20 3) 7х + х = 12 + 8

5 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.

5х − 7 = 58 2х = 16 − 6 40 − 4х = 16
3х + 5х + 4 = 76 3х − 8 = 7 25 − (3х + 2х) = 10

149
 Òÿíëèêëÿð, ìÿñÿëÿ ùÿëëè
6 ßââÿëúÿ òîïëàíàíëàðäàí áèðè/, ñîíðà èñÿ
÷ûõûëàí ìÿúùóë îëàí ùàëëàð ö÷öí òÿíëèê- 28 – 5х = 18
×ûõûëàí ìÿúùóëäóð.
ëÿðè ùÿëë åäèí. Ìÿúùóë ÷ûõûëàíû òàïìàã ö÷öí
àçàëàíäàí ôÿðã ÷ûõûëûð.
28 – 5х = 18 45 – х = 36 5х = 28 – 18
6х + 40 = 64 88 – 7х = 11 5х = 10 ìÿúùóë âóðóüó òàï-
36 - 2х = 24 34 + 8х = 106 ìàã ö÷öí ùàñèëè ìÿëóì âó-
ðóüà áþëìÿê ëàçûìäûð.
х=2
7 Íàäèð òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäÿðêÿí ìÿúùóë òîïëàíàíû, àçàëàíû, ÷ûõûëàíû, âóðóüó,
áþëöíÿíè, áþëÿíè òàïìàã ãàéäàëàðûíû éàõøû áèëìÿäèéèíäÿí ñÿùâëÿðÿ éîë
âåðèð. Ôÿðç åäèí êè, Íàäèð ñèçèí ñèíèôäÿ îõóéóð âÿ ñèçäÿí áó ãàéäàëàðûí
éàçûëû øÿêèëäÿ èçàùûíû ùàçûðëàìàüû õàùèø åäèð. Ñèç áó éàçûëû èçàùû ùàçûðëàéûí
âÿ ùÿð áèð ùàëà àèä íöìóíÿëÿð âåðìÿéè óíóòìàéûí.
8 Òóëëàíòûëàðûí òîïëàíìàñû òÿäáèðèíäÿ 10 øàýèðäèí ùÿð áèðè åéíè ñàéäà îë-
ìàãëà úÿìè 550 ïëàñòèê áóòóëêà òîïëàäûëàð. Áèð øàýèðäèí òîïëàäûüû áóòóë-
êàëàðûí ñàéûíû ùàíñû òÿíëèêëÿðè ùÿëë åòìÿêëÿ òàïìàã îëàð?
1) 550 – х = 11 2) 55х = 110 3) 10х = 550 4) 550 : х = 10
9 Ìÿñÿëÿëÿðè òÿíëèê ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.
1) ßëèíèí 32 ìàíàò ïóëó âàð èäè. Î ùÿð áèðèíèí ãèéìÿòè 3 ìàíàò îëàí áèð íå÷ÿ
èäìàí êþéíÿéè àëäûãäàí ñîíðà 8 ìàíàò ïóëó ãàëäû. ßëè íå÷ÿ êþéíÿê àëäû?
2) Ôèêðèìäÿ áèð ÿäÿä òóòìóøàì. Áó ÿäÿäè þçöíäÿí 2 äÿôÿ áþéöê îëàí
ÿäÿäëÿ òîïëàéûá úÿìäÿí 4 ÷ûõñàã, 23 àëûíàð. Ôèêðèìäÿ òóòäóüóì ÿäÿä íå-
÷ÿäèð?
3) Àéòÿí áàúûñûíäàí 2 éàø áþéöêäöð. Èíäè îíëàðûí éàøëàðûíûí úÿìè
28-äèð. Àéòÿíèí âÿ áàúûñûíûí íå÷ÿ éàøû âàð?
Òÿêðàð ÷àëûøìàëàð
1) Áóðàõûëìûø ìþòÿðèçÿëÿðè åëÿ éàçûí êè, áÿðàáÿðëèêëÿð äîüðó îëñóí.
11 — 6 × 1 + 4 = 1 30 — 4 × 2 + 5 = 2 64 : 2 × 4 : 2 = 4
2) Îíäàáèðëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðìàãëà èôàäÿëÿðèí ãèéìÿòèíè òàïûí.
68,075 - 56,894 + 45,134 24,004 × 4 - 45,28
3) 80-íèí 25-è èëÿ 124-öí 25-íè ìöãàéèñÿ åäèí. Ñÿáèíÿ äåéèð êè, úà-
âàáëàð áÿðàáÿð îëàúàã. Ñèç íåúÿ äöøöíöðñöíöç?
4) Ôóòáîë ìåéäàí÷àñûíäà ãàïûíûí åíè ùöíäöðëöéöíäÿí 3 äÿôÿ ÷îõäóð.
Ãàïûíûí ùöíäöðëöéö 2 ì 44 ñì-äèðñÿ, åíè íÿ ãÿäÿðäèð?

150
 Äÿéèøÿíëÿð, áÿðàáÿðñèçëèêëÿð
1) Òîôèãèí êîìïöòåð îéóíëàðû ÚÄ-íèí ñàéû 10-äàí ÷îõäóð.
Òîôèãèí ÚÄ-íèí ñàéûíû н ãÿáóë åòñÿê, áó ôèêðè ðèéàçè îëàðàã н >10 êèìè
éàçà áèëÿðèê. 10-äàí áþéöê èñòÿíèëÿí ÿäÿä - 11,12,13 âÿ ñ. í-èí éåðèíäÿ
îëà áèëÿð.
2) Åëøÿíèí êîìïöòåð îéóíëàðû ÚÄ-íèí ñàéû 10-äàí àçäûð.
Áó ôèêðÿ óéüóí ðèéàçè éàçûëûø: н < 10 îëàð. Áó ùàëäà èñÿ н-íèí éåðèíäÿêè
ÿäÿä {1,2,3,4,5,6,7,8,9} ÿäÿäëÿð ÷îõëóüóíóí èñòÿíèëÿí åëåìåíòè îëà áèëÿð.
3) Êàìèëèí ÚÄ-íèí ñàéû 5-äÿí ÷îõ âÿ 10-äàí àçäûð: 5 < н < 10.
4) Àéäûí äåéèð êè, îíóí ÿí ÷îõó 10 äÿíÿ êîìïöòåð îéóíëàðû ÚÄ-ñè âàð.
Áó ôèêðÿ óéüóí ðèéàçè éàçûëûø: н ≤ 10 îëàð. Áóðàäà “≤” èøàðÿñè “êè÷èê âÿ éà
áÿðàáÿðäèð” êèìè îõóíóð.
5) Ñàùèá äåéèð êè, ÿí àçû 10 äÿíÿ êîìïöòåð îéóíëàðû ÚÄ-ñè âàð.
Áó ôèêðÿ óéüóí ðèéàçè éàçûëûø: н ≥ 10. Áóðàäà “≥” èøàðÿñè “áþéöê âÿ éà áÿ-
ðàáÿðäèð” êèìè îõóíóð.
Áó ôèêèðëÿðÿ óéüóí ðèéàçè éàçûëûøëàð áÿðàáÿðñèçëèêëÿð àäëàíûð.

1 Ôèêèðëÿðè áÿðàáÿðñèçëèêëÿðëÿ èôàäÿ åäèí.

1) Àðèô êàðàíäàøëàðûíäàí 3-íö áàúûñûíà âåðäè. Èíäè îíóí êàðàíäàøëàðûíûí
ñàéû 5-äÿí àçäûð.
2) Ðÿùèëÿíèí ÿí ÷îõó 10 ìàíàò ïóëó îëàð.
3) Ëÿòèôÿ õàíûìûí ìàüàçàäà õÿðúëÿäèéè ïóë 15 ìàíàòäàí ÷îõ, 20 ìà-
íàòäàí àç îëàðäû.
2 Áÿðàáÿðñèçëèêëÿðÿ óéüóí ôèêèðëÿð éàçûí.
1) х > 8 2) х < 10 3) х 100 4) х < 45
<

3 а-íûí âåðèëÿí áÿðàáÿðñèçëèêëÿðè þäÿéÿí ÿí áþéöê íàòóðàë ãèéìÿòèíè òàïûí.

1) а < 24 2) а < 36 × 10 3) а < 28000 : 4 4) 5580 : 18 > а
4 а-íûí âåðèëÿí áÿðàáÿðñèçëèêëÿðè þäÿéÿí ÿí êè÷èê íàòóðàë ãèéìÿòèíè òàïûí.
1) а > 36 × 9 2) а > 55 × 11 3) 28000 : 4 < а 4) 5580 : 18 < а
5 À = {3,4,5,6} ÷îõëóüó ùàíñû áÿðàáÿðñèçëèéè þäÿéèð?
à) н < 7 á) 2 < н < 7 ú) н > 7
6 1) Ùàíñû ÿäÿäëÿðèí öçÿðèíÿ 5 ÿëàâÿ åòñÿíèç, 60-äàí êè÷èê ÿäÿä àëûíàð?
Áó ôèêðÿ óéüóí áÿðàáÿðñèçëèê éàçûí. Áó ÿäÿä ÿí ÷îõó íå÷ÿ îëà áèëÿð?
2) 200 < а < 300 øÿðòèíè þäÿéÿí ÿí áþéöê âÿ ÿí êè÷èê íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí
ôÿðãèíè òàïûí.
3) “Á ÿäÿäè èëÿ 120-íèí úÿìè 400-äÿí êè÷èêäèð” øÿðòèíÿ óéüóí èôàäÿ
éàçûí. Á-íèí ÿí áþéöê ãèéìÿòè ùàíñû ÿäÿäÿ áÿðàáÿð îëàð?

151
 Äÿéèøÿíëÿð, áÿðàáÿðñèçëèêëÿð
7 1) ßäÿä îõó öçÿðèíäÿ ãûðìûçû õÿòëÿ ùàíñû áÿðàáÿðñèçëèéèí ùÿëëÿð ÷îõëóüó
ýþñòÿðèëìèøäèð?
à) а > 5 á) а < 13 ú) а ≥ 5

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
2) ßäÿä îõó öçÿðèíäÿ ùàíñû áÿðàáÿðñèçëèéèí ùÿëëÿð ÷îõëóüó ýþñòÿðèëìèø-
äèð?
à) а ≥ 6 á) а > 8 ú) а < 6

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

8 Åëâèí ïèéàäà ñààòäà ÿí ÷îõó 6 êì ýåäÿ áèëÿð. Åëâèí 90 äÿãèãÿéÿ íÿ

ãÿäÿð éîë ýåäÿ áèëÿð? Ùàíñû áÿðàáÿðñèçëèê áó ìÿñÿëÿíèí úàâàáûíû äöçýöí
ýþñòÿðèð? Áÿðàáÿðñèçëèéè ÿäÿä îõó öçÿðèíäÿ ìîäåëëÿøäèðèí.
à) л < 15 êì á) л < 540 êì ú) л ≤ 9 êì

9 Êàìèë éàðûøûí 2-úè ìÿðùÿëÿñèíÿ âÿñèãÿ ãàçàíìàã ö÷öí 1-úè ìÿðùÿëÿíèí

4 îéuíóíäà ÿí àçû 40 áàë òîïëàìàëûäûð. Î, 1-úè îéóíäà 11 õàë, 2-úè
îéóíäà 9 õàë, 3-úö îéóíäà 12 õàë òîïëàéûá. Êàìèë 4-úö îéóíäà ÿí àçû
íå÷ÿ õàë òîïëàìàëûäûð? Ùàíñû áÿðàáÿðñèçëèê ìÿñÿëÿíèí úàâàáûíû äöçýöí
èôàäÿ åäèð?
à) х < 13 á) х ≥ 8 ú) х = 12
10 1) а-íûí 12а - 5а + 13а > 100 áÿðàáÿðñèçëèéèíè þäÿéÿí ÿí êè÷èê íàòó-
ðàë ãèéìÿòèíè òàïûí.
2) а-íûí 45 + 2а - а < 100 áÿðàáÿðñèçëèéèíè þäÿéÿí ÿí áþéöê íàòóðàë
ãèéìÿòèíè òàïûí.
3) а > 200 : 10 áÿðàáÿðñèçëèéèíè þäÿéÿí а-íûí ÿí êè÷èê íàòóðàë ãèéìÿ-
òèíè òàïûí.
Òÿêðàð ÷àëûøìàëàð
1) Ìèñàëëàðû ùÿëë åäèá àëûíàí ãàëûãëàðû òîïëàñàíûç, úÿì 9-à áÿðàáÿð îëàð.
Ùÿëëèíèçè äöçýöí éåðèíÿ éåòèðäèéèíèçè áó øÿðòÿ ýþðÿ éîõëàéûí.
1) 64 : 6 2) 128 : 5 3) 97 : 6 4) 569 : 4
2) Øÿêèëäÿ äöçáóúàãëû ôîðìàñûíäà îëàí òÿðÿâÿç ñàùÿ-
ñèíèí ïëàíû 1 : 50000 ìèãéàñû èëÿ (ùÿð 50 ì 1 ìì) Òÿðÿâÿç ÿêèíè
÷ÿêèëìèøäèð. Øÿêèëäÿ óéüóí þë÷ìÿëÿð àïàðìàãëà òÿðÿ- ñàùÿñè
âÿç ñàùÿñèíèí ðåàë þë÷öëÿðèíè, ïåðèìåòðèíè âÿ ñàùÿñèíè
òàïûí.

152
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 ßäÿäëÿðèí ôàèçèíè òàïûí.
48-èí 15-íè 300-öí 25-íè 84-öí 14-íè
58-èí 50-íè 50-íèí 18%-íè 396-íûí 3-íè
2 Ìöãàéèñÿ åäèí.
1) 40-ûí 30-è èëÿ 140-ûí 30-íè.
2) 50-íèí 20-è èëÿ 20-íèí 50-íè.
Ìöãàéèñÿ ö÷öí ùåñàáëàìàëàð àïàðìàã âàúèáäèðìè?
3 Ðÿíýëè õàíàëàðûí éåðèíÿ åëÿ ÿäÿäëÿð éàçûí êè, áÿðàáÿðëèê äîüðó îëñóí.
7 × 6 = (3 + 3) × (4 × 8) : 2 = (8 × 4) :
(18 : 3) + 4 = +6 ( — 2) : 2 = 10 : 2
(18 : 2) × 5 = ×5 16 — 3 = 4 × —3
12 + = (6 × 2) + 5 + (7 — 4) = 9 + (7 — 4)

4 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí âÿ úàâàáëàðû éîõëàéûí.

2х + 24 = 42 2c — 68 = 78 91 = м + 19 70 + 2н = 266
746 + т = 947 4д — 58 = 12 753 - 2п = 275 98 = н — 18

5 Òàì ùèññÿ ìîäåëèíè àðàøäûðûí.

Òîüðóëóí 16, àíàñûíûí èñÿ 52 éàøû âàð. Íå÷ÿ èë ÿââÿë àíàñû éàøúà Òîüðóëäàí
4 äÿôÿ áþéöê èäè? Ýþñòÿðèø: Îíëàðûí éàøëàðû àðàñûíäàêû ôÿðã ùÿìèøÿ åéíèäèð.

Àíà

52 – 16
Òîüðóë
6 4 òîðòóí ùÿð áèðèíè åéíè ñàéäà äèëèìëÿðÿ áþëäöëÿð. Úÿìè 36 äèëèì îëäó.
Àä ýöíöíäÿ 4 ìàñàíûí ùÿð áèðèíèí ÿòðàôûíäà 8 ãîíàã ÿéëÿøìèøäèð. Òîðò
áöòöí ãîíàãëàðà ÷àòàðìû? Áó ìÿñÿëÿäÿ àðòûã ìÿëóìàò âàðìû?
7 Êÿðèì 40 ìàíàò ïóëóíóí 19-íÿ ÄÂÄ, ãàëàí ïóëóí 1 ùèññÿñèíÿ êèòàá
àëäû. Êÿðèìèí íÿ ãÿäÿð ïóëó ãàëäû? 3

8 ßëèíèí 10 ìàíàò ïóëó âàð èäè. Î, èêè êèòàá àëäûãäàí ñîíðà 5 ìàíàò ïóëó
ãàëäû. ßëè áèð êèòàáà íÿ ãÿäÿð ïóë âåðäè? Ìÿñÿëÿíè òÿíëèê ãóðìàãëà âÿ
òàì-ùèññÿ ìîäåëè ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.
9 Áÿðàáÿðñèçëèêëÿðÿ óéüóí ôèêèðëÿð éàçûí.
1) а + 5 ≥ 25 Íöìóíÿ: Àòàñû Çþùðÿéÿ 5 ìàíàò âåðäè. Èíäè Çþùðÿíèí
ïóëó 25 ìàíàòäàí àç äåéèë.
2) а + 4 < 12

153
 Êîîðäèíàò øÿáÿêÿñè âÿ êîîðäèíàò úöòëÿðè
1 Êîîðäèíàò øÿáÿêÿñèíè äÿôòÿðèíèçäÿ ÷ÿêèí. Âåðèëìèø êîîðäèíàò úöòëÿðèíè
êîîðäèíàò øÿáÿêÿñè öçÿðèíäÿ ãåéä åäèí.
A (5; 3) é
Ñûôûð íþãòÿñèíäÿí áàøëàéàðàã х îõó öçðÿ 5 10
âàùèä ñàüà, ñîíðà èñÿ й îõó öçðÿ 3 âàùèä 9
8
éóõàðû ùÿðÿêÿò åäÿðÿê À íþãòÿñèíè ãåéä 7
åäèí. 6
1. A (5; 3) 2. B (3; 6) 5

3. C (4; 4) 4. D (1; 5)
4
A
3
5. E (0; 6) 6. F (6; 3) 2
1
7. G (7; 2) 8. H (8; 1)
õ
9. I (4; 1) 10. J (2; 2) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

2 Ùàíñû èêè íþãòÿíè êîîðäèíàò øÿáÿêÿñè öçÿðèíäÿ ãåéä åäèá À âÿ Á íþã-

òÿëÿðè èëÿ àðäûúûë áèðëÿøäèðñÿíèç, êâàäðàò àëûíàð?
é
1) 1. Ú (2; 1) 2. Ä (7; 1) 10
3. Å (2; 3) 4. Ô (8; 1) 9
8 À Á
7
2) Òÿðÿôè 1-úè áÿíääÿêè êâàäðàòûí òÿðÿôèí- 6
äÿí 2 äÿôÿ êè÷èê îëàí êâàäðàòûí òÿïÿ íþã- 5
4
òÿëÿðèíÿ óéüóí êîîðäèíàò úöòëÿðèíè éàçûí. 3
2 íöìóíÿ ýþñòÿðèí. 2
1
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 õ
3 Ãðàôèê Êþíöëöí òåëåâèçîðà áàõìà ñààòëàðû ùàããûíäà ùÿôòÿëèê ìÿëóìàòû
ÿêñ åòäèðèð. х îõó öçÿðèíäÿ ýöíëÿð, й îõó öçÿðèíäÿ èñÿ ñààòëàð âåðèëìèø-
äèð. Ìÿëóìàòëàðû úÿäâÿëëÿ òÿãäèì åäèí.
Òåëåâèçèéà âåðèëèøëÿðèíÿ áàõìà
й
Òåëåâèçèéà 10
âåðèëèøëÿðèíÿ áàõìà 9
Òåëåâèçîðà áàõìà ñààòëàðû

8
Ýöíëÿð Ñààòëàð 7
1 2 6
5
4
3
2
1
0 1 2 3 4 5 6 7 х
Ùÿôòÿíèí ýöíëÿðè

154
 Äÿéèøÿíëÿð, àñûëûëûãëàð
Ìÿñÿëÿ. Ñàìèð áàúûñûíäàí 3 éàø áþéöêäöð. Ñàìèðèí éàøû èëÿ áàúûñûíûí éàøû àðà-
ñûíäàêû àñûëûëûüû íåúÿ èôàäÿ åòìÿê îëàð? Ñàìèðèí âÿ áàúûñû-
Áóðàäà èêè äÿéèøÿí âàð: áàúûñûíûí éàøû, Ñàìèðèí éàøû. Áàúûñûíûí íûí éàøû
éàøûíû х, Ñàìèðèí éàøûíû èñÿ й ùÿðôè èëÿ èøàðÿ åäÿê. Âåðèëÿíëÿðÿ é=õ+3
ÿñàñÿí й = х + 3 áÿðàáÿðëèéèíè éàçà áèëÿðèê. Áó áÿðàáÿðëèê õ é
èêè äÿéèøÿí àðàñûíäàêû àñûëûëûüû - Ñàìèðèí éàøûíûí áàúûñûíûí éà-
øûíäàí àñûëû îëàðàã äÿéèøìÿ ãàéäàñûíû ýþñòÿðèð. Àñûëûëûüû úÿäâÿë 1 4
øÿêëèíäÿ ýþñòÿðÿê. õ-èí ùÿð áèð ãèéìÿòèíÿ ýþðÿ й-èí ãèéìÿòèíè 2 5
ùåñàáëàéàã: х=1 й=1+3=4 3 6
х=2 й=2+3=5
х=3 й=3+3=6 4 7
х=4 й=4+3=7
х-èí èñòÿíèëÿí ãèéìÿòèíäÿ й-èí ãèéìÿòèíè òàïà áèëÿðèê. Ìÿñÿëÿí, áàúûñûíûí 25
éàøû îëàíäà (х = 25) Ñàìèðèí 25 + 3 = 28 éàøû îëàúàã.
Úÿäâÿëäÿêè äÿéèøÿíëÿðèí ùÿð úöòöíö (х,й) äÿéèøÿíëÿðènií ãèéìÿòëÿðèíÿ óéüóí
îëàðàã (1; 4), (2; 5) âÿ ñ. êîîðäèíàò úöòëÿðè êèìè éàçìàã îëàð.
Áóðàäà 1-úè ÿäÿä х-èí, 2-úè ÿäÿä èñÿ й-èí ãèéìÿòèíÿ óéüóíäóð.

1 Âåðèëÿí àñûëûëûãëàðà óéüóí úÿäâÿë ãóðóí. Ýþñòÿðèø: Úÿäâÿëè àñàí ãóðìàã

ö÷öí ÿââÿëúÿ х-èí ãèéìÿòëÿðèíè éàçûí. Ñîíðà й-èí ãèéìÿòëÿðèíè ùåñàáëà-
éûí. 1) й = 4х 2) й = х + 4 3) й = 12 – х 4) й = 2х + 3
2 1) Áèð ãóòóäà 8 êàðàíäàø âàð. 2, 3, 4, 5 ãóòóäàêû êàðàíäàøëàðûí ñàéûíû
ýþñòÿðÿí àñûëûëûã úÿäâÿëèíè ãóðóí. Áó àñûëûëûüû äöñòóð øÿêëèíäÿ èôàäÿ åäèí.
96 êàðàíäàø íå÷ÿ ãóòóéà éåðëÿøÿð?
2) й = 4х äöñòóðó èëÿ Íÿñèá äàéûíûí ÿìÿê ùàããûíû ùåñàáëàìàã îëàð. Áó-
ðàäà х- èø ñààòëàðûíûí ñàéûíû, й - öìóìè ÿìÿê ùàããûíû, 4 èñÿ áèð ñààòëûã
ÿìÿê ùàããûíû ýþñòÿðèð. Íÿñèá äàéû 8 ñààò èøëÿñÿ, íå÷ÿ ìàíàò ÿìÿê ùàããû
àëàð? Íÿñèá äàéû èøëÿäèéè ñààòëàðûí ÿâÿçèíÿ 72 ìàíàò àëäû. Î, íå÷ÿ ñààò
èøëÿìèøäèð?
3 й = 3х + 1 àñûëûëûüûíà óéüóí úÿäâÿë ãóðóí. Àøàüûäàêû êîîðäèíàò úöòëÿ-
ðèíäÿí ùàíñû áó àñûëûëûüà óéüóí äåéèë?
1) (2; 7) 2) (0; 1) 3) (1; 4) 4) (4; 1)
4 Úÿäâÿëÿ ýþðÿ х âÿ й-èí ãèéìÿòëÿðèíèí äÿéèøìÿ àñûëûëûüûíû ùàíñû äöñòóðëà
èôàäÿ åòìÿê îëàð?
1) õ é 2) õ é 3) õ é
1 3 1 5 1 4
2 5 х=8 2 10 х=7 2 6 х=0
3 7 й=? 3 15 й=? 3 8 й=?
4 9 4 20 4 10

155
 Äÿéèøÿíëÿð, àñûëûëûãëàð, ãðàôèêëÿð
é = 2 õ àñûëûëûüûíà óéüóí ãðàôèê ãóðàã:
1. Àñûëûëûã úÿäâÿëèíè äîëäóðìàãëà х-èí âÿ й-èí ãèéìÿòëÿðèíè ìöÿééÿí åäÿê.
é
é = 2õ 11
10
õ é 9
8
0 0 7
6
1 2 5
2 4 4
3
3 6 2
1
4 8
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 õ
2. Êîîðäèíàò øÿáÿêÿñè ÷ÿêÿê. Öôöãè îõó х, øàãóëè îõó й-ëÿ èøàðÿ åäÿê.
3. Úÿäâÿëäÿêè ãèéìÿòëÿðÿ óéüóí (0; 0), (1; 2), (2; 4) âÿ ñ. êîîðäèíàòëàð
úöòöíö êîîðäèíàò øÿáÿêÿñè öçÿðèíäÿ ãåéä åäÿê.
4. Ãåéä îëóíàí íþãòÿëÿðè áèðëÿøäèðÿê. Àëûíàí äöç õÿòò ïàð÷àñû й = 2х àñû-
ëûëûüûíûí ãðàôèêè îëàí äöç õÿòòèí áèð ùèññÿñèäèð.

1 Éàøàð áàúûñû Ðÿíàäàí 2 éàø áþéöêäöð. й

Øÿêèëäÿêè ãðàôèê Éàøàðûí âÿ Ðÿíàíûí éàø- 10 11

ëàðûíûí àñûëûëûüûíû ýþñòÿðèð. Àñûëûëûã úÿäâÿ- 9

ëèíè âÿ ãðàôèêè äÿôòÿðèíèçäÿ òàìàìëàéûí. 8
7
Éàøàð âÿ Ðÿíàíûí éàøû 6
é=? 5
4
õ é 3
1 3 2
1
2 4 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 õ
2 Ýöíåë ìåéâÿ ñàëàòû ùàçûðëàéûð. Ðåñåïòÿ ýþðÿ ñàëàòà èñòèôàäÿ åäèëÿí àë-
ìàëàðûí ñàéû ïîðòàüàëëàðûí ñàéûíäàí 3 äÿôÿ ÷îõ îëìàëûäûð. Ñàëàòà èøëÿäè-
ëÿí àëìàëàðûí ñàéûíûí ïîðòàüàëëàðûí ñàéûíäàí àñûëûëûã äöñòóðóíó éàçûí.
Áó äöñòóðà óéüóí úÿäâÿë âÿ ãðàôèê ãóðóí.
3 Øÿêèëäÿêè äàèðÿëÿðèí âÿ äöçáóúàãëûëàðûí ñàéû àðàñûíäàêû àñûëûëûüû ùàíñû
äöñòóðëà éàçìàã îëàð? Áó äöñòóðà óéüóí úÿäâÿë âÿ ãðàôèêè ãóðóí. Äöç-
áóúàãëûëàðûí ñàéû 5 îëàðñà, äàèðÿëÿðèí ñàéû íå÷ÿ äÿíÿ îëàð?

...

а) й = 2х б) й = 2х + 1 ъ) й = 6х

156
 Ãàéäàëàð, àñûëûëûãëàð

...
1. 2. 3. 4.

Äàèðÿëÿðèí ñàéû ùÿð ñîíðàêû àääûìäà ÿââÿëêèíäÿí 2 äàèðÿ ÷îõ îëìàãëà

äÿéèøèð. Ùÿð áèð àääûìäàêû äàèðÿëÿðèí ÿâÿçèíÿ ùÿìèí àääûìäàêû äàèðÿ-
ëÿðèí ñàéûíû éàçñàã, úöò ÿäÿäëÿðèí àðäûúûë äöçöëöøöíö àëàðûã:
2, 4, 6, 8, 10, ... Èñòÿíèëÿí àääûìäàêû äàèðÿëÿðèí ñàéûíû òàïìàã ö÷öí
àääûìëàðûí ñàéû 2-éÿ âóðóëóð. Áóíó öìóìè øÿêèëäÿ é = 2í äöñòóðó èëÿ
éàçìàã îëàð.
í = 1, í = 2, í = 3, í = 4, . . . , àääûìëàðûí ñàéû
é = 2, é = 4, é = 6, é = 8, . . . , äàèðÿëÿðèí ñàéû
é = 2í
õ 1 2 3 4 5 6 7 8 9
é 2 4 6 8 10 12 14 16 18

1 1) Áèð òîðáàäà 3 êã äöéö âàð. 2 òîðáàäà, 3 òîðáàäà, .., 100 òîðáàäà

íå÷ÿ êèëîãðàì äöéö âàð? Òîðáàëàðûí ñàéûíû т, äöéöíöí êöòëÿñèíè м èëÿ
èøàðÿ åäèí. Áó àñûëûëûüû ýþñòÿðÿí äöñòóðó éàçûí âÿ úÿäâÿë ãóðóí.
2) 1 ãîéóíóí 4 àéàüû âàð. 2 ãîéóíóí, 3 ãîéóíóí âÿ ñ. ãîéóíóí àéàãëàðûíûí
öìóìè ñàéûíû ùàíñû äöñòóðëà èôàäÿ åòìÿê îëàð? Ãîéóíóí ñàéûíû н, àéàãëà-
ðûíûí ñàéûíû Н-ëÿ èøàðÿ åäèí.
2 Äàèðÿëÿðèí ñàéûíûí äÿéèøìÿ ãàéäàñûíû ìöÿééÿí åäèí. Áó äÿéèøìÿéÿ
óéüóí ÿäÿäëÿðè éàçûí. Áó ÿäÿäëÿðèí äÿéèøìÿ ãàéäàñûíû ùàíñû äöñòóðëà
èôàäÿ åòìÿê îëàð? 15-úè àääûìäà íå÷ÿ äàèðÿ îëàð?

...
3 Øÿêèëäÿ ñòîë âÿ ñòóëëàðûí äöçöëöøö ýþñòÿðèëìèøäèð. Áó äöçöëöøÿ ýþðÿ
ñòóëëàðûí ñàéûíûí ñòîëëàðûí ñàéûíäàí àñûëû îëàðàã äÿéèøìÿ ãàéäàñûíû éàçûí.
Ñòîëëàðûí ñàéûíû м, ñòóëëàðûí ñàéûíû н èëÿ èøàðÿ åäèí. 12 ñòîëóí ÿòðàôûíäà
íå÷ÿ ñòóë îëàð?

...

4 Ýöë äöêàíûíäàí àëûíìûø äèá÷ÿêäÿêè ýöëöí áîéó 12 ñì-äèð. Ñàòûúûíûí

äåäèéèíÿ ýþðÿ ýöëÿ äöçýöí ãóëëóã åäèëñÿ, áèð àé ÿðçèíäÿ ùÿð ýöí òÿõ-
ìèíÿí 2 ñì áîé àòàð. Áó ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ ýöëöí áîé àðòûìû ãàéäàñûíû
íåúÿ éàçìàã îëàð? Áó ãàéäà èëÿ áþéöñÿ, ýöëöí áîéó 12-úè âÿ 30-úó
ýöí íÿ ãÿäÿð îëàð?

157
 Ãàéäàëàð, àñûëûëûãëàð
5 1-äÿí 20-éÿ ãÿäÿð îëàí ÿäÿäëÿðèí úÿìèíè òàïûí.
1+ 2+ 3+4+ 5 + 6+ 7+ 8+ 9+ 10 + 11 + 12 + 13+14+ 15+ 16 +17+ 18+ 19 + 20
21
21 +
21 +
+ 21 +
21 + 21 + 21 + 21 + 21 + 21

Âåðèëÿí èôàäÿíè òîïëàíàíëàðû èêè-èêè ãðóïëàøäûðìàãëà 21-ÿ áÿðàáÿð îëàí

10 òîïëàíàíûí úÿìè øÿêëèíäÿ éàçìàã îëàð. Éÿíè 10 × 21 = 210

1-äÿí 10-à ãÿäÿð ÿäÿäëÿðèí úÿìèíè àðòàí âÿ àçà- 1

2
10
9
ëàí ñûðà èëÿ àëò-àëòà éàçìàãëà òàïàã: 3
4
8
7
1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 + 10 5 6
6 5
10 + 9 + 8 + 7 + 6 + 5 + 4 + 3 + 2 + 1 7 4
11 + 11 + 11 + 11 + 11 + 11 + 11 + 11 + 11 +11 8 3
Áó úÿìè êâàäðàòëàðûí êþìÿéèëÿ ìîäåëëÿøäèðÿê. 9 2
10 1
11 × 10 = 110 Êâàäðàòëàðûí öìóìè ñàéû: 10 × 11= 110
110 : 2 = 55 Ñàðû êâàäðàòëàðûí ñàéû: 110 : 2 = 55
6 1-äÿí 30-à ãÿäÿð íàòóðàë ÿäÿäëÿðèí úÿìèíè òàïûí.
7 Àðèô áàüäà áèðèíúè ýöí áèð àüàúûí äèáèíè áåëëÿäè. Ùÿð ñîíðàêû ýöí èñÿ ÿâ-
âÿëêè ýöíäÿí èêè àüàú ÷îõ îëìàãëà 8 ýöí ÿðçèíäÿ áàüëàðûíäàêû áöòöí
àüàúëàðûí äèáèíè áåëëÿéèá ãóðòàðäû. Àðèôýèëèí áàüûíäà úÿìè íå÷ÿ àüàú âàð?

8 Ñàòûúû êîíñåðâ ãóòóëàðûíû øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëäèéè ãàéäàäà éûüìûøäûð. Êîí-

ñåðâ ãóòóëàðûíûí äöçöëöø ãàéäàñûíû ñþçëÿ éàçûí. Úÿìè íå÷ÿ êîíñåðâ
ãóòóñó öñò-öñòÿ éûüûëìûøäûð?

9 Ðÿíýëè äàèðÿëÿð ùàíñû ãàéäà èëÿ äöçöëìöøäöð? Íþâáÿòè àääûìäà íå÷ÿ

äàèðÿ îëàúàã? Äàèðÿëÿðèí ñàéûíà óéüóí ÿäÿäëÿðè óéüóí ãàéäà èëÿ äöçöí.

1) 2)

... ...

158
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 Òÿíëèêëÿðè ùÿëë åäèí.
7х + 2х = 27 7х - 5х = 70 х + 123 = 562
16х – 4х = 60 4х + 12х = 20 + 12 621 - х = 235

2 а-íûí ùàíñû ãèéìÿòèíäÿ áÿðàáÿðëèê äîüðóäóð?

1) а × (45 + 17) = 5 × 45 + 5 × 17
2) 5 × а + 4 × а = 9 × 18
3) 22 × а + 18 × а = (22 + 18) × 2·3

3 Íàäèð ÿìè áàüäàêû àüàúëàðûíûí ñàéûíäàí 3 äÿôÿ ÷îõ éåíè àüàúëàð ÿêäè.
Èíäè áàüäà 56 àüàú âàð. Íàäèð ÿìè íå÷ÿ àüàú ÿêäè? Ìÿñÿëÿíè òÿíëèê ãóð-
ìàãëà ùÿëë åäèí.
4 1) Àïðåë àéûíäà ùàâàíûí ÿí éöêñÿê òåìïåðàòóðó 15 Ú, ÿí àøàüû òåìïå-
ðàòóðó èñÿ 0 Ú îëìóøäóð. Ôèêðÿ óéüóí áÿðàáÿðñèçëèê éàçûí.
2) м - 5 < 10 áÿðàáÿðñèçëèéèíè þäÿéÿí ÿí êè÷èê íàòóðàë ÿäÿä ùàíñûäûð?

5 Àðòàí ñûðà èëÿ äöçöí.

2 1
1) 65; 0,55; 2) 17; 0,07;
5 10
6 10-äàí 30-à ãÿäÿð òÿê ÿäÿäëÿðèí úÿìèíè òàïûí.

7 Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò ñÿðùÿäëÿðèíèí öìóìè óçóíëóüó

3500 êì-äèð. Áóíóí 24-è Õÿçÿð äÿíèçè áîéóíúàäûð. Àçÿðáàéúàíûí
ñÿðùÿäëÿðèíèí íå÷ÿ êèëîìåòðè Õÿçÿð äÿíèçèíèí ïàéûíà äöøöð?
й
8 Ãðàôèê ïàð÷àíûí óçóíëóüó âÿ ãèéìÿòè
àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè ÿêñ åòäèðèð. Ãðàôèêÿ
Ïàð÷àíûí ãèéìÿòè (ìàí.)

11
ýþðÿ òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðèí. 10
9
1) 1 ì âÿ 4 ì ïàð÷àíûí ãèéìÿòèíè 8
íåúÿ òàïûðñûíûç? 7
2) Ïàð÷àíûí ãèéìÿòè èëÿ óçóíëóüó àðà- 6
5
ñûíäàêû àñûëûëûã äöñòóðóíó éàçûí. 4
3) 5 ì ïàð÷àéà âåðèëÿí ïóë 3 ì ïàð- 3
÷àéà âåðèëÿí ïóëäàí íÿ ãÿäÿð ÷îõäóð? 2
4) (5; 10) êîîðäèíàò úöòöíÿ óéüóí ìÿ- 1
ëóìàòû òÿãäèì åäèí. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 х
5) 14 ìàíàòà íå÷ÿ ìåòð ïàð÷à àëìàã Ïàð÷àíûí óçóíëóüó (ì)
îëàð?
6) (6; 8) íþãòÿñè áó ãðàôèêèí öçÿðèíäÿ îëà áèëÿðìè?

159
 5 Þçöíöãèéìÿòëÿíäèðìÿ
1) 100-ëöê êâàäðàòûí 2) Äàèðÿíèí ñàðû ðÿíýëè
íå÷ÿ ôàèçè ðÿíýëèäèð? ùèññÿñè òÿõìèíÿí ùàíñû
ôàèçÿ óéüóí ýÿëèð?
à) 26 á) 31 ú) 23
3) à) À, Á, Ô íþãòÿëÿðèíÿ óéüóí êîîðäèíàò úöòëÿðèíè é
éàçûí. 8
7
Ú
6
á) (2; 5) âÿ (6; 6) êîîðäèíàò úöòëÿðè ùàíñû íþãòÿëÿðÿ 5
Å

óéüóíäóð? 4
3
Ä
Ô Á
2
À
4) 512, 128, 32, 8 ÿäÿäëÿð àðäûúûëëûüû ùàíñû ãàéäà èëÿ 1
1 2 3 4 5 6 7 8 õ
äöçöëìöøäöð?
à) 8-ÿ áþëöíìÿêëÿ á) 4-ÿ áþëöíìÿêëÿ ú) 4 ÿëàâÿ åäèëìÿêëÿ
5) Ðöôÿò ùÿð ùàíñû ÿäÿäè 2-éÿ âóðóá öçÿðèíÿ 1 ÿëàâÿ åäèëìÿñè ãàéäàñû
èëÿ äÿéèøÿí àñûëûëûüûí ãðàôèêèíè ãóðäó. Ðöôÿò ùàíñû àñûëûëûüûí ãðàôèêèíè
ãóðäó?
а) й = 2х + 1 б) й = 2х – 1 ъ) й = (2 + 1)х
6) Ùàíñû ÿäÿäèí áþëÿíëÿðè äàùà 7) Ùàíñû ÿäÿä 3-ÿ ãàëûãëà
÷îõäóð? áþëöíöð?
à) 66 á) 48 ú) 53 à) 245 á) 348 ú) 12342

8) Ö÷áóúàüûí À áóúàüû íå÷ÿ 9) Ìþòÿðèçÿíè åëÿ éàçûí êè,

äÿðÿúÿäèð? áÿðàáÿðëèê äîüðó îëñóí.

À à) 780 à) 3 + 6 — 6 × 4 : 4 = 9 — 6
á) 620 á)14 - 2 - 8 × 3 : 2 = 12 — 12
720 460 ú) 850

10) Ùàíñû ôèãóð îõà íÿçÿðÿí ñèììåòðèê äåéèë?

à) á) ú)

11) 7 + 3 úÿìèni òàïûí.

8 8
à) 1 3 á) 1 1 ú) 1 1
8 4 8
12) Áèð êèòàáûí ãèéìÿòè н ìàíàòäûð. 10 áåëÿ êèòàáûí ãèéìÿòèíè ùàíñû
èôàäÿ äöçýöí ýþñòÿðèð?
à) 10н á) н + 10 ú) н - 10
13) 303003 ÿäÿäèíäÿ 3 ðÿãÿìëÿðèíÿ óéüóí ìÿðòÿáÿ ãèéìÿòëÿðèíèí
úÿìè ùàíñû ÿäÿäÿ áÿðàáÿðäèð?
à) 300003 á) 333000 ú) 303003
160
 ÂÛ Ôÿñèë
Áó ôÿñèëäÿ íÿéè þéðÿíÿúÿêñèíèç?

Ãðàôèê ôîðìàëàðäà (úÿäâÿë, áàðãðàô, ùèñòîãðàì, õÿòòè ãðàôèê,

äàèðÿâè äèàãðàì âÿ ñ.) âåðèëìèø ìÿëóìàòëàðû îõóìàüû âÿ òÿã-
äèì åòìÿéè;

Ìÿëóìàòëàðà óéüóí ãðàôèê ôîðìàíû ñå÷ìÿéè

Ìÿëóìàòëàðû ãðàôèê øÿêèëäÿ (áàðãðàô, ùèñòîãðàì, õÿòòè ãðàôèê,

úÿäâÿë âÿ ñ.) òÿñâèð åòìÿéè;

Ìÿëóìàòëàðà óéüóí ÿäÿäè îðòàíû, ìîäà âÿ ìåäèàíû òàïìàüû;

Ìÿëóìàòëàðû òÿùëèë åòìÿéè âÿ íÿòèúÿëÿðè òÿãäèì åòìÿéè;

Ùàäèñÿëÿðèí áàø âåðìÿ åùòèìàëûíû ñþçëÿ âÿ êÿñðëÿ èôàäÿ åòìÿéè;

Åùòèìàëëàðû ñûíàãëàðëà éîõëàìàüû;

Ñûíàãëàðûí íÿòèúÿëÿðèíè ìöõòÿëèô ãðàôèê ôîðìàëàðäà òÿãäèì åòìÿéè.

 Ìÿëóìàòû òîïëàìà âÿ òÿãäèìåòìÿ
1 5á ñèíèô øàýèðäëÿðè “Äàùà ÷îõ ùàíñû ìåéâÿíè õîøëàéûðñàí?” ìþâçóñóíäà
àðàøäûðìà àïàðäûëàð. Îíëàð áó èøè àøàüûäàêû àðäûúûëëûãëà éåðèíÿ éåòèðäèëÿð.
1. ßââÿëúÿ “Ñåâèìëè ìåéâÿëÿð” áàøëûüû èëÿ úÿäâÿë ÷ÿêäèëÿð.
2. Ùÿð ìåéâÿíèí àäû ÷ÿêèëäèêäÿ áó ìåé-
âÿíè ñå÷ÿí øàýèðäëÿð ÿëëÿðèíè ãàëäûðäûëàð. Ñåâèìëè ìåéâÿëÿð
3. Úÿäâÿëäÿ ìåéâÿëÿðèí àäû ãàðøûñûíäà Ìåéâÿëÿð Òåë Ñàéû
ÿëèíè ãàëäûðàí øàýèðäëÿðèí ñàéû ãÿäÿð Àëìà 4
òåë ÷ÿêäèëÿð. Áàíàí 7
4. Òåëëÿðèí ñàéûíû óéüóí õàíàäà ÿäÿäëÿ Íàð 2
éàçäûëàð.
Ìàíäàðèí 12
5. Íÿòèúÿäÿ øÿêèëäÿêè êèìè úÿäâÿë àëûíäû.
Úÿäâÿëÿ ýþðÿ ñóàëëàðà úàâàá âåðèí.
1) 5á ñèíôèíäÿí íå÷ÿ øàýèðä ñîðüóäà èøòèðàê åòìèøäèð?
2) Øàýèðäëÿð ÿí ÷îõ ùàíñû ìåéâÿíè ñå÷ìèøëÿð?
3) Óøàãëàð ùàíñû ìåéâÿíè äàùà àç õîøëàéûðëàð?
4) Ñèç äÿ ñèíôèíèçäÿ áó ñîðüóíó àïàðûí.
2 Ñèíèô éîëäàøëàðûíûçûí èë ÿðçèíäÿ îõóäóãëàðû áÿäèè êèòàáëàð ùàããûíäà ìÿ-
ëóìàò òîïëàéûí âÿ úÿäâÿë ãóðóí. “Êèòàáëàðûí ñàéû” âÿ “øàýèðäëÿðèí ñàéû”
ñöòóíëàðûíû àéûðûí. Êèòàáëàðûí ñàéûíû
“1,2,3,4 âÿ äàùà ÷îõ” áàøëûãëàðû èëÿ Ùàíñû ùåéâàíû åâäÿ ñàõëàìàã èñòÿðäèíèç?
ãåéä åäèí. 15

3 “Ùàíñû ùåéâàíû åâäÿ ñàõëàìàã èñòÿð-

äèíèç?” áàðãðàôûíäà 5-úè ñèíèô øàýèðä- 10
Øàýèðäëÿðèí ñàéû

ëÿðè àðàñûíäà àïàðûëàí ñîðüóíóí

íÿòèúÿëÿðè ÿêñ îëóíìóøäóð. Áàðãðàôà 5
ýþðÿ ñóàëëàðà úàâàá âåðèí.
1) Ùàíñû ùåéâàíû ñàõëàéàíëàðûí ñàéû 0
äàùà ÷îõäóð? Ïè
øè ê
âø
àí
óí

Äî
è

2) Ïèøèê ñàõëàéàíëàðûí ñàéû äîâøàí

ðè í
Èò

Ùåéâàíëàðûí àäû
áè
åé

÷
Ì

ñàõëàéàíëàðûí ñàéûíäàí íå÷ÿ íÿôÿð

Ùå

÷îõäóð?
Ùÿôòÿ ñîíó ùàíñû ðàéîíà ýåòìÿê èñòÿéèðñèíèç?

5á
3) Úÿäâÿëÿ ýþðÿ ñèçèí ö÷öí ìàðàãëû 5à

îëàí áèð ìÿëóìàòû òÿãäèì åäèí. 12

4 Èêèñöòóíëó áàðãðàôäà âåðèëÿí ìÿëó-
ìàòëàðû àðàøäûðûí âÿ éàçûëû òÿãäè- 8
Øàýèðäëÿðèí ñàéû

ìàò ùàçûðëàéûí. Áó áàðãðàôà ýþðÿ

ùàíñû ðàéîíà ýåòìÿéÿ ãÿðàð âåðèë- 4
ìÿñè äàùà äîüðó îëàðäû? Ñèç äÿ
ñèíôèíèçäÿ áó úöð àðàøäûðìà àïàðûí. 0
Ãàõ Ãóñàð Ãóáà Ãÿáÿëÿ
Íÿòèúÿëÿðÿ ýþðÿ ãÿðàð âåðèí. Ðàéîíëàðûí àäû

162
 Ìÿëóìàòûí ìöõòÿëèô ãðàôèê ôîðìàëàðäà òÿãäèìè
1 Èêèñöòóíëó áàðãðàôäà ðàéîí ìÿðêÿçèíäÿ éåðëÿøÿí åòíîãðàôèéà
ìóçåéèíÿ ýÿëÿí õàðèúè þëêÿ òóðèñòëÿðèíèí ñàéû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèë-
ìèøäèð. Áàðãðàôà ýþðÿ òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðèí.
Åòíîãðàôèéà ìóçåéèíÿ ýÿëÿí òóðèñòëÿð
2010
1000
2011
800
Òóðèñòëÿðèí ñàéû

600

400

200
0
èéóí èéóë àâãóñò ñåíòéàáð

1) Ìóçåéÿ èêè èë ÿðçèíäÿ úÿìè íå÷ÿ òóðèñò ýÿëìèøäèð?

2) 2011-úè èëèí ùàíñû àéûíäà ìóçåéÿ äàùà ÷îõ òóðèñò ýÿëìèøäèð?
Ùåñàáëàìà àïàðìàäàí ñóàëà úàâàá âåðìÿê îëàðìû?
3) Áàðãðàôäà âåðèëìèø ìÿëóìàòû úÿäâÿë øÿêëèíäÿ òÿãäèì åäèí.
4) Áàðãðàôà ýþðÿ 2 ìÿñÿëÿ ãóðóí.
2 Ôàçèë ñèíèô éîëäàøëàðû àðàñûíäà ñåâèìëè èäìàí íþâöíö ìöÿééÿí åòìÿê
ö÷öí ñîðüó àïàðìûø âÿ íÿòèúÿëÿðÿ óéüóí úÿäâÿë ãóðìóøäóð. Úÿäâÿëÿ
ýþðÿ áàðãðàô ãóðóí âÿ 3 ìÿñÿëÿ òÿðòèá åäèí.
Ñåâèìëè èäìàí íþâö
Èäìàí íþâö Ãûçëàð Îüëàíëàð
Âîëåéáîë 6 9
Òåííèñ 12 12
Ñàìáî-ýöëÿø 4 18
3 Ïèêòîãðàìäà 3 ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ êèòàáõàíàäàí êèòàá ýþòöðÿí øàýèðäëÿðèí ñàéû
ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð. Ïèêòîãðàìà ýþðÿ òÿãäèìàò ùàçûðëàéûí.
Êèòàáõàíàäàí êèòàá ýþòöðÿí øàýèðäëÿð
=6 =4
1-úè ùÿôòÿ

2-úè ùÿôòÿ
Ùÿôòÿëÿð

3-úö ùÿôòÿ
Øàýèðäëÿðèí ñàéû
163
 Ùèñòîãðàì
Ùèñòîãðàì áàðãðàôûí áèð íþâöäöð. Ùèñòîãðàì ìÿëóìàòûí ìöÿééÿí
èíòåðâàëëàðäà ïàéëàíìàñûíû ýþñòÿðèð. Ùèñòîãðàìäà ñöòóíëàð àäÿòÿí
áèð-áèðèíÿ áèòèøèê øÿêèëäÿ (áîøëóã îëìàìàãëà) äöçöëöð.
1 Ñîñèàë àðàøäûðìàëàðëà ìÿøüóë îëàí áèð òÿäãèãàò÷û òàìàøàíûí ïðåìéåðàñûíà
ýÿëÿí òàìàøà÷ûëàðûí éàøû èëÿ áàüëû òîïëàäûüû ìÿëóìàòû ùèñòîãðàì øÿêëèíäÿ
òÿãäèì åòìèøäèð.
Ïðåìéåðà âÿ òàìàøà÷ûëàðûí éàøû

50

40
Òàìàøà÷ûëàðûí ñàéû

30

20

10

1
1-2 2-31 2-41 2-51 2-61 2-71 2-81
1 2 3 4 5 6 7
Òàìàøà÷ûëàðûí éàøû
1) Ïðåìéåðàäà úÿìè íå÷ÿ òàìàøà÷û âàð èäè?
2) Òàìàøàäà ÿí ÷îõ ùàíñû éàø ãðóïóíà àèä òàìàøà÷û âàð?
3) Áó ùèñòîãðàìà ýþðÿ “Ýÿíúëÿðèí òåàòð òàìàøàëàðûíà ìàðàüû àçäûð”,
ôèêðèíè ñþéëÿìÿê äîüðó îëàðìû?
4) 22-31 éàø ãðóïó èëÿ 52-61 éàø ãðóïó òàìàøà÷ûëàðû àðàñûíäàêû ôÿðã íå÷ÿ
íÿôÿðäèð?
2 Ìÿêòÿáäÿ 13 éàøëû øàýèðäëÿðèí êöòëÿëÿðè öçÿðèíäÿ àðàøäûðìà àïàðûëìûøäûð.
Àðàøäûðìàíûí íÿòèúÿñè ùèñòîãðàìëà âåðèëìèøäèð. Ùèñòîãðàìäàêû ìÿëóìàò-
ëàðû òÿãäèì åäèí.
13 éàøëû øàýèðäëÿðèí êöòëÿëÿðè
20

15
Øàýèðäëÿðèí ñàéû

10

0
30-35 36-40 41-45 46-50
Øàýèðäëÿðèí êöòëÿñè (êã)

164
 Ùèñòîãðàì
3 Úÿäâÿëäÿ áàçàð ýöíö ùåéâàíõàíàéà ýåäÿí øàýèðäëÿðèí éàøû âÿ ñàéû âå-
ðèëìèøäèð. Áó ìÿëóìàòû ùèñòîãðàìëà òÿãäèì åäèí.
Áàçàð ýöíö ùåéâàíõàíàéà ýåäÿí øàýèðäëÿð
Éàøû 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
Ñàéû 12 17 16 15 13 12 11 14 10 8 10 7

Áàçàð ýöíö ùåéâàíõàíàéà ýåäÿí øàýèðäëÿðèí éàøëàðû ùàããûíäà ìÿ-

ëóìàòà óéüóí ùèñòîãðàì ãóðìà àääûìëàðû:
1. 6-17 éàøëû øàýèðäëÿðèí éàøëàðû åéíèþë÷öëö êè÷èê èíòåðâàëëàðà áþëöíöð. Èí-
òåðâàëëàð ìÿëóìàòû òàì ÿùàòÿ åòìÿëèäèð. 6-8, 9-11, 12-14, 15-17
2. Öôöãè îõó 4 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëìÿêëÿ ùÿìèí èíòåðâàëëàðû ãåéä åäèí.
3. Øàãóëè îõ öçÿðèíäÿ ìÿëóìàòûí äÿéèøìÿ èíòåðâàëûíà ýþðÿ ìöÿééÿí
ìèãéàñëà (ìÿñÿëÿí, ùÿð áþëýö 1 âàùèä, 2 âàùèä, 5 âàùèä, 100 âàùèä âÿ
ñ. îëà áèëÿð) ãåéä îëóíìóø áþëýöëÿðÿ óéüóí ÿäÿäëÿðè éåðëÿøäèðèí.
4. Ìÿëóìàòëàðà óéüóí ñöòóíëàðû áèð-áèðèíèí éàíûíäà ìÿñàôÿ ãîéìàäàí
éåðëÿøäèðèí. 6-8 éàøà óéüóí ñöòóí 12+17+16 = 45 ÿäÿäèíÿ óéüóí îëìà-
ëûäûð.
5. Öôöãè âÿ øàãóëè îõëàð öçÿðèíäÿ ìÿëóìàòûí àäûíû éàçûí.
6. Ùèñòîãðàìûí àäûíû éàçûí.
4 Úÿäâÿë áèð àèëÿíèí Øàìàõûäà êå÷èðäèéè òÿòèë ýöíëÿðèíäÿ àâòîìîáèëëÿ ãÿò
åòäèéè ìÿñàôÿëÿðè ýþñòÿðèð. Áó úÿäâÿëÿ ýþðÿ ùèñòîãðàì ãóðóí.
Øàìàõûäà òÿòèë
Ìÿñàôÿëÿð êì-ëÿðëÿ Ýöíëÿðèí ñàéû
10-30 5
31-50 3
51-70 4
71-90 2
5 Úÿäâÿëäÿ èìòàùàíäà òîïëàäûüû áàëëàð öçðÿ òÿëÿáÿëÿðèí ñàéû âåðèëìèøäèð.
Úÿäâÿëÿ ýþðÿ ùèñòîãðàì ãóðóí. Èìòàùàíûí íÿòèúÿëÿðè ùàããûíäà ôèêèðëÿðè-
íèçè éàçûí.
Òÿëÿáÿëÿðèí òîïëàäûüû áàëëàð
Áàëëàð Òÿëÿáÿëÿðèí ñàéû
20-40 50
41-60 40
61-80 120
81-100 35
165
 Çàìàíäàí àñûëû õÿòòè ãðàôèêëÿð
1 Àéèøÿ ôèêóñ ýöëö àëäû. Î, ýöëöí áîé àòìàñûíû ìöøàùèäÿ åòäè âÿ øÿêèëäÿêè
êèìè ãðàôèê ãóðäó.
1) Àéèøÿ ôèêóñó àëàíäà é Ôèêóñóí áþéöìÿñè
áîéó íå÷ÿ ñàíòèìåòð èäè?
2) Èêè ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ áþéö- 30
ìÿäÿ ëÿíýèìÿ ìöøàùèäÿ 28
îëóíóð. Áó ùàíñû ùÿôòÿëÿð- 26

Áèòêèíèí áîéó (ñì)

24
äèð? 22
3) Ôèêóñóí áîéó 3-úö 20
ùÿôòÿäÿ íå÷ÿ ñàíòèìåòð 18
îëìóøäóð? 16
4) Áèòêè ñîí 2 ùÿôòÿäÿ 14
íå÷ÿ ñàíòèìåòð áîé àòìûø- 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
10 õ
äûð? Ùÿôòÿëÿð
2 Úÿäâÿëäÿ óøàüûí áèð éàøûíäàí îí éàøûíà ãÿäÿð êöòëÿñèíèí äÿéèøìÿñè âå-
ðèëìèøäèð. Áó ìÿëóìàòëàðà óéüóí õÿòòè ãðàôèê ãóðóí.
Óøàüûí êöòëÿñè
Éàø 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Êöòëÿ 10 13 15 18 22 24 25 30 31 34
Ãðàôèêè ãóðìà àääûìëàðû:
1. Öôöãè îõó õ ùÿðôè èëÿ èøàðÿ åäèí âÿ öçÿðèíäÿ óøàüûí éàøûíà óéüóí
ÿäÿäëÿðè ãåéä åäèí.
2. Øàãóëè îõó й ùÿðôè èëÿ èøàðÿ åäèí âÿ öçÿðèíäÿ óøàüûí êöòëÿñèíÿ
óéüóí ÿäÿäëÿðè ãåéä åäèí.
3. Ùÿð áèð êîîðäèíàò úöòöíÿ - éàø âÿ êöòëÿéÿ óéüóí íþãòÿíè êîîðäèíàò
øÿáÿêÿñè öçÿðèíäÿ ãåéä åäèí.
4. Áó íþãòÿëÿðè áèðëÿøäèðìÿêëÿ õÿòòè ãðàôèêè àëà áèëÿðñèíèç.
é Îñìàíûí ãÿíàÿò åòäèéè ïóë
3 Ãðàôèêÿ ýþðÿ ñóàëëàðà úàâàá éàçûí. 250

1) Ãðàôèêäÿ ùàíñû ìÿëóìàòëàð âå- 200

ðèëìèøäèð?
2) Îñìàí ÿí ÷îõ ùàíñû àéäà ãÿ- 150
íàÿò åòìèøäèð?
100
3) “Îñìàíûí ìàðò âÿ àïðåë àéëà-
Ïóë (ìàí.)

ðûíäà ãÿíàÿò åòäèéè ïóë ìàé

50
àéûíäà ãÿíàÿò åòäèéè ïóëà áÿðà-
áÿðäèð” ôèêðè äîüðóäóðìó? 0 Ìàðò Àïðåë Ìàé Èéóí Èéóë
Àéëàð
166
 Çàìàíäàí àñûëû õÿòòè ãðàôèêëÿð
4 Àðàçûí 300 ì ìÿñàôÿéÿ ãà÷ûø 300 ì ìÿñàôÿéÿ ãà÷ûø ãðàôèêè
ãðàôèêèíÿ ýþðÿ ñóàëëàðà úàâàb
300
âåðèí.
1) Àðàç ãà÷ûø éîëóíóí èëê 200 250
ì-íÿ íÿ ãÿäÿð âàõò ñÿðô åòìèø- 200
äèð?
150
2) Àðàç ãà÷ûø éîëóíóí èëê 150
ì-íè òåç ãà÷ìûøäûð, éîõñà ñîí-

Ìÿñàôÿ (ì)
100
ðàêû 150 ì-íè?
50
3) Àðàç ñîíóíúó 50 ì ìÿñà-
ôÿíè íå÷ÿ ñàíèéÿéÿ ãà÷ûá?
0 20 40 60 80 100 120
Çàìàí (ñàíèéÿ)
5 Ìöõòÿëèô ìÿëóìàòëàðûí çàìàíäàí àñûëûëûüûíûí ìöãàéèñÿëè òÿùëèëè ö÷öí áèð
êîîðäèíàò øÿáÿêÿñè öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø 2 õÿòòè ãðàôèêäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð.
Àøàüûäàêû ãðàôèê ìàüàçàäà ñàòûëàí òåëåâèçîð âÿ ñîéóäóúóíóí ñàéû ùàã-
ãûíäà ìÿëóìàòû ÿêñ åòäèðèð. Áó ãðàôèêÿ ýþðÿ òÿãäèìàò ùàçûðëàéûí.
1) Ùàíñû èêè àéäà òåëåâèçîð ñà- Òåëåâèçîð Ñîéóäóúó
òûøûíäà äÿéèøèêëèê îëìàìûø, ñàòûøû ñàòûøû
é
ñîéóäóúó ñàòûøû èñÿ êÿñêèí Ñîéóäóúó âÿ òåëåâèçîð ñàòûøû
àøàüû äöøìöøäöð? 60
2) Ùàíñû àéäà òåëåâèçîð âÿ 50
ñîéóäóúó ñàòûøû áÿðàáÿðëÿøìèø-
Ñàòûëàí ìàëëàðûí ñàéû

äèð? Áó àéäà íå÷ÿ äÿíÿ òåëå- 40

âèçîð, íå÷ÿ äÿíÿ ñîéóäóúó 30
ñàòûëìûøäûð?
3) Àëòû àé ÿðçèíäÿ úÿìè íå÷ÿ 20
òåëåâèçîð âÿ ñîéóäóúó ñàòûë- 10
ìûøäûð? 5
4) Ãðàôèêÿ àèä 3 ñóàë òÿðòèá 0
ñò ð ð ð ð ð õ
åäèí. àâ
ãó éàá òéàá éàá
íò ê î å êàá íâà
à
ñå î í ä é

6 Úÿäâÿëäÿ âåðèëìèø ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ õÿòòè ãðàôèê ãóðóí.

Êîìïöòåð âÿ òåëåâèçîð ñàòûøû
Àéëàð àâãóñò ñåíòéàáð îêòéàáð íîéàáð äåêàáð éàíâàð
Êîìïöòåð 10 20 20 25 30 30
Òåëåâèçîð 15 25 10 10 30 20

167
 Äàèðÿâè äèàãðàì
1 40 øàýèðä àðàñûíäà “Ùàíñû ôÿííè äàùà ÷îõ ñåâèðñèíèç?” ìþâçóñóíäà
ñîðüó êå÷èðèëìèøäèð. Ñîðüóíóí íÿòèúÿëÿðè äàèðÿâè äèàãðàìëà âåðèëìèøäèð.
Äèàãðàìà ýþðÿ ñóàëëàðà úàâàá âåðèí.
1) Òÿõìèíÿí íå÷ÿ øàýèðä ðÿñì ôÿííèíè ñå÷ìèøäèð?

Ðè
éà
Àçÿðáàéúàí
2) “Àçÿðáàéúàí äèëè ôÿííèíè ñå÷ÿí øàýèðäëÿðèí ñàéû òÿõ-

çè
éé
Ðÿñ

äèëè
ì

àò
ìèíÿí áöòöí ãàëàí ôÿíëÿðè ñå÷ÿíëÿðèí ñàéû ãÿäÿðäèð.”
ôèêðè äîüðóäóðìó?

Òà
ðèõ
3) Àçÿðáàéúàí äèëèíè ñå÷ÿíëÿðèí ñàéû ðÿñì âÿ òàðèõ ôÿííèíè ñå÷ÿíëÿðèí
ñàéûíäàí òÿõìèíÿí íå÷ÿ íÿôÿð ÷îõäóð? Ùåñàáëàìà öñóëëàðûíûçû òÿãäèì
åäèí.
2 1) Èëêèíèí 1 ýöíëöê (24 ñààò) ðåæèìèíÿ óéüóí äàèðÿâè äèàãðàì ãóðóí.

Èëêèíèí ðåæèìè:
éåìÿê - 2 ñààò
éàòìàã - 8 ñààò
ìÿêòÿáäÿ - 6 ñààò
åâ òàïøûðûãëàðû - 4 ñààò
áöòöí ãàëàí èøëÿð - 4 ñààò
2) Áèð ýöíëöê ðåæèìèíèçè äàèðÿâè äèàãðàìëà òÿãäèì åäèí.

3 Àøàüûäàêû ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ äàèðÿâè äèàãðàìû ÷ÿêèí

âÿ òàìàìëàéûí.
1) Áåéíÿëõàëã òÿäáèðäÿ èøòèðàê åäÿí ãîíàãëàð ö÷öí òÿðúö-
ìÿ÷èëÿð àéðûëìàëûäûð. Èñïàíäèëëè òÿðúöìÿ÷èëÿð èëÿ ôðàí-
ñûçäèëëè òÿðúöìÿ÷èëÿðèí ñàéû òÿõìèíÿí áÿðàáÿðäèð. ßí
÷îõ èíýèëèñäèëëè òÿðúöìÿ÷èëÿð òÿëÿá åäèëèð. Àëìàí äèëè
òÿðúöìÿ÷èëÿðèíÿ òÿëÿáàò ôðàíñûç äèëè òÿðúöìÿ÷èëÿðèíÿ
îëàí òÿëÿáàòäàí ÷îõäóð.
2) Ãîíàãëàð ö÷öí úÿìè 20 òÿðúöìÿ÷è àéðûëìûøäûðñà, ùÿð áèð äèë öçðÿ òÿõ-
ìèíÿí íå÷ÿ íÿôÿð òÿðúöìÿ÷è ëàçûìäûð?

4 Ìàüàçàäà ñàòûëàí ñöä ìÿùñóëëàðûíûí êåéôèééÿòè ùàããûíäà 48 àëûúû àðàñûíäà

ñîðüó àïàðûëìûøäûð. Âåðèëÿí úàâàáëàðà ýþðÿ äàèðÿâè äèàãðàì ãóðóí.
- Êåéôèééÿòäÿí ðàçûéàì - 24 íÿôÿð
- Êåéôèééÿòäÿí íàðàçûéàì - 16 íÿôÿð
- Ôèêèð ñþéëÿìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðÿì - 8 íÿôÿð

168
 Ìÿëóìàòëàð, ãðàôèê ôîðìàëàð
1 Ãðàôèêäÿ êþøêäÿ ñàòûëàí ãÿçåò âÿ æóðíàëëàð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð.
Ãðàôèêÿ ýþðÿ ñóàëëàðà úàâàá éàçûí.
é Áèð êþøêäÿ ãÿçåò âÿ æóðíàë ñàòûøû
12
Æóðíàë ñàòûøû
10 Ãÿçåò ñàòûøû
8
Ñàéû (ÿäÿäëÿ)

6
4

0 9:00 10:00 11:00 12:00 13:00 14:00 15:00 16:00 17:00 18:00
õ
Âàõò

1) Ýöíäöç ñààò 15:00-à ãÿäÿð íå÷ÿ æóðíàë, íå÷ÿ ãÿçåò ñàòûëìûøäûð?

2) Ùàíñû ñààòäà åéíè ñàéäà ãÿçåò âÿ æóðíàë ñàòûëìûøäûð?
3) Ñààò 13:00-16:00 ìöääÿòèíäÿ êþøêäÿ íå÷ÿ ãÿçåò ñàòûëìûøäûð?
4) Ñààò 9:00-äàí 13:00-à ãÿäÿð ñàòûëàí ãÿçåòëÿðèí ñàéû æóðíàëëàðûí ñàéûí-
äàí íå÷ÿ äÿíÿ ÷îõäóð?
5) Ùàíñû ñààòëàðäà æóðíàë ñàòûëìàìûøäûð?
2 Úÿäâÿëÿ ýþðÿ áàðãðàô ãóðóí.
Èëëÿð 2009 2010 2011 2012
Àâòîìîáèëëÿðèí ñàéû 5 000 10 000 9 000 8 000

Ìÿëóìàòëàðà óéüóí ÿäÿäëÿðè ùàíñû ìèãéàñëà éåðëÿøäèðìÿê äàùà äîüðó-

äóð?
à) 1 áþëýö 10 á) 1 áþëýö 100 ú) 1 áþëýö 1000

3 Òÿñÿââöð åäèí êè, ñèç àéàããàáû ñàòûøû ìàüàçàëàð øÿáÿêÿñèíäÿ ñàòûø öçðÿ
ìåíåúåð èøëÿéèðñèíèç âÿ øèðêÿòèí êå÷ÿíèëêè ñàòûøû ùàããûíäà ùåñàáàò âåð-
ìÿëèñèíèç. Àøàüûäàêû øÿðòëÿðÿ ÿìÿë åòìÿêëÿ èõòèéàðè ÿäÿäëÿðè ñå÷èí âÿ
õÿòòè ãðàôèê ãóðóí.
Ñàòûø éàíâàð àéûíäàí ìàðò àéûíà ãÿäÿð àçàëìûø, àïðåë, ìàé àéëàðûíäà
ñàáèò ãàëìûø, èéóí àéûíäàí ñåíòéàáð àéûíà ãÿäÿð àðòìûø, îêòéàáð-äå-
êàáð àéëàðûíäà àçàëìûøäûð.

169
 Ìÿëóìàòëàð, ãðàôèê ôîðìàëàð
Ùàíñû ãðàôèê ôîðìà íÿ çàìàí ÿëâåðèøëèäèð?
Ïèêòîãðàì. Ìÿëóìàòëàð àäëàð ñèéàùûñûíäàí âÿ âóðóãëàðû åéíè ÿäÿäÿ áÿ-
ðàáÿð îëàí ÿäÿäëÿðäÿí èáàðÿò îëäóãäà ÿëâåðèøëèäèð.
Áàðãðàô. Ìÿëóìàòëàð àäëàð ñèéàùûñûíäàí âÿ ÿäÿäëÿðäÿí èáàðÿò îëäóãäà
ÿëâåðèøëèäèð. Áàðãðàô ìÿëóìàòëàðûí ìöãàéèñÿñèíè ÿéàíè ýþñòÿðèð.
Èêèñöòóíëó áàðãðàô. Èêè ìöõòÿëèô ìÿëóìàòû òÿãäèì åòìÿê âÿ ìöãàéèñÿ
åòìÿê ö÷öí ÿëâåðèøëèäèð.
Ùèñòîãðàì. Ìÿëóìàòûí áÿðàáÿð èíòåðâàëëàð öçðÿ äÿéèøìÿñèíè âÿ ìöãàéè-
ñÿñèíè òÿãäèì åòìÿê ö÷öí ÿëâåðèøëèäèð.
Õÿòòè ãðàôèê. Ìÿëóìàòûí çàìàíà (ñààò, àé, èë âÿ ñ.) ýþðÿ äÿéèøìÿñèíè èç-
ëÿìÿê ö÷öí ÿëâåðèøëèäèð.
Äàèðÿâè ãðàôèê. Òàì ìÿëóìàòû âÿ îíóí ùèññÿëÿðÿ ýþðÿ ïàéëàíìàñûíû ýþñ-
òÿðìÿê ö÷öí ÿëâåðèøëèäèð.
4 Ìÿëóìàòëàðà óéüóí ÿëâåðèøëè ãðàôèê ôîðìà ñå÷èí âÿ ãóðóí.
1) Óøàãëàðûí 2) Ìèíàéÿ õàëàíûí áöäúÿñè 3) Ñàòûëàí áèëåòëÿð
êöòëÿëÿðè
Ùèññÿëÿð Èøëÿð Ñàòûëàí
Êöòëÿñè Ñåàíñ
Àäû áèëåò
(êã) 0,5 ÿðçàã 12:00 120
Úÿìèë 35 êîììóíàë õÿðú-
0,2 15:00 140
Àéàí 32 ëÿð
0,1 íÿãëèééàò 17:00 180
Çþùðÿ 30
0,2 äèýÿð õÿðúëÿð 19:00 220
Ìàùèð 28
4) Èë ÿðçèíäÿ øàýèðäëÿðèí îõó- 5) Øàýèðäëÿð âÿ èäìàí
äóüó êèòàáëàðûí ñàéû
Êèòàáëàðûí Øàýèðäëÿðèí Èäìàí íþâö Ãûçëàð Îüëàíëàð
ñàéû ñàéû
Øàùìàò 4 12
1-5 10
Òåííèñ 12 12
6-10 6
11-15 5 Ýèìíàñòèêà 11 6
Âîëåéáîë 7 13
16-20 2
5 Àøàüûäàêû ìÿëóìàòëàðû òÿãäèì åòìÿê ö÷öí ùàíñû ãðàôèê ôîðìàíû ñå÷ìÿê
äàùà ÿëâåðèøëèäèð?
1) 25 íÿôÿð 18 éàøëû ãûçëàðûí áîéëàðû (150-157 ñì, 158-165 ñì,
166-173 ñì) öçÿðèíäÿ àïàðûëàí àðàøäûðìàíûí íÿòèúÿëÿðèíè.
2) Áèð ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ òåìïåðàòóð äÿéèøìÿñèíè.
3) 2001 âÿ 2002-úè èëëÿðäÿ éûüûëàí àðïà, áóüäà âÿ ãàðüûäàëû ìÿùñóëëàðû
ùàããûíäà ìÿëóìàò.
4) Áèð ýöíëöê ðåæèì.
170
 Ìÿëóìàòëàð, ãðàôèê ôîðìàëàð
Êè÷èê ëàéèùÿ èøè.
6 5 à âÿ 5 á ñèíèô øàýèðäëÿðè àðàñûíäà îíëàðûí Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè øàèð-
ëÿðèíè øÿêèëëÿðèíÿ ýþðÿ òàíûéûá-òàíûìàäûãëàðû áàðÿäÿ ñîðüó êå÷èðèëìèø âÿ
íÿòèúÿëÿð áàðãðàôëà âåðèëìèøäèð.
1) Áåøèíúèëÿð ÿí ÷îõ ùàíñû øàèðè òàíûéûð?
2) Áó ñîðüóíó ñèíôèíèçäÿ ñèç äÿ êå÷èðèí âÿ íÿòèúÿëÿðèíè áàðãðàôäà âåðèëìèø
íÿòèúÿëÿðëÿ ìöãàéèñÿ åäèí.
3) Íÿòèúÿëÿðèíèçè äèýÿð ñèíèôëÿðèí íÿòèúÿëÿðè èëÿ äÿ ìöãàéèñÿ åäèí.

5á
Êèìèí øÿêëèäèð?
5à
25

20

15
Øàýèðäëÿðèí ñàéû

10

0 Ñÿìÿä Áÿõòèéàð Ìÿììÿä Àááàñ

Âóðüóí Âàùàáçàäÿ Àðàç Ñÿùùÿò
Éàçû÷ûëàðûí àäû

7 Âåðèëÿí ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ ãðàôèê ãóðóí. Ùàíñû ãðàôèê ôîðìàíû ñå÷äèíèç?

Ôèêðèíèçè áèð íå÷ÿ úöìëÿ èëÿ éàçûí.
Ìÿëóìàòëàð
ßùàëèíèí ñàéû (ìèí íÿôÿðëÿ)
Èë Ñàéû
1970 280
1980 320
1990 360
2000 380
2010 400

8 Ñèíôèíèçäÿêè øàýèðäëÿð àðàñûíäà “Ùàíñû éåìÿê äàùà ÷îõ õîøóíóçà ýÿëèð?”

ìþâçóñóíäà ñîðüó êå÷èðèí. Îüëàíëàðûí âÿ ãûçëàðûí úàâàáëàðûíû àéðûëûãäà
àðàøäûðûí. Ñîðüó ö÷öí ÿââÿëúÿäÿí 4 éåìÿéèí àäûíû ìöÿééÿíëÿøäèðèí.

171
 Ìÿëóìàòûí òÿùëèëè
Ìÿëóìàòëàðû òÿùëèë åòìÿê, íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã, ãÿðàð âåðìÿê ö÷öí áèð ñûðà
ïàðàìåòðëÿðèí ìöÿééÿí åäèëìÿñè ìöùöì ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð.
Áó ïàðàìåòðëÿð ÿäÿäè îðòà, ìåäèàí, ìîäà âÿ ÿí áþéöê ôÿðãäèð.
Áó ïàðàìåòðëÿðè 2, 4, 6, 4, 3, 7, 9 íÿòèúÿëÿðè öçÿðèíäÿ àðàøäûðàã.
ßäÿäè îðòà. ßäÿäè îðòàíû òàïìàã ö÷öí ÿäÿäëÿðèí úÿìè ÿäÿäëÿðèí ñàéûíà
áþëöíöð. 2, 4, 6, 4, 3, 7, 9 ìÿëóìàòëàðûíà óéüóí ÿäÿäè îðòà:
2 + 4 + 6 + 4 + 3 + 7 + 9 = 35 35 : 7 = 5
Ìåäèàí. Ìåäèàíû òàïìàã ö÷öí ÿäÿäëÿð àðòàí àðäûúûëëûãëà äöçöëöð. Áó àðäûúûë-
ëûüûí îðòàäàêû ÿäÿäè (ñîëóíäà âÿ ñàüûíäà åéíè ñàéäà ÿäÿä îëàí) ìåäèàíäûð.
2, 3, 4, 4 , 6, 7, 9
ßäÿäëÿðèí ñàéû úöò îëàðñà, îðòàäàêû èêè ÿäÿäèí ÿäÿäè îðòàñû ìåäèàíû ýþñòÿ-
ðèð. 3, 3, 4, 6, 8, 9 Ìåäèàí: (4 + 6) : 2 = 5
Ìîäà. ßí ÷îõ òÿêðàðëàíàí íÿòèúÿíè ýþñòÿðèð. 2, 3, 4, 4, 6, 7, 9 íÿòèúÿëÿðè
ö÷öí 4 ÿí ÷îõ ðàñò ýÿëèíÿí ÿäÿääèð, éÿíè ìîäà 4-äöð. Áÿçÿí ìÿëóìàòëàðäà
ìîäà îëìóð, áÿçÿí èñÿ áèð íå÷ÿ ìîäà îëóð.
ßí áþéöê ôÿðã. ßí áþéöê ôÿðã ÿí áþéöê ÿäÿäëÿ ÿí êè÷èê ÿäÿäèí ôÿðãè-
äèð. ßí áþéöê ÿäÿä 9, ÿí êè÷èê ÿäÿä èñÿ 2-äèð. ßí áþéöê ôÿðã: 9 - 2 = 7.
1 Ìÿëóìàòëàðà óéüóí ÿäÿäè îðòàíû, ìîäà âÿ ìåäèàíû òàïûí.
1) Ñàìèðèí ùÿôòÿ ÿðçèíäÿêè èø ñààòëàðû: 8, 6, 4, 8, 7, 8, 9, 5, 8
2) Àèëÿíèí 7 àé ÿðçèíäÿ èøëÿòäèéè éàüûí ìèãäàðû (êã-ëà):
3, 7, 4, 3, 2, 5, 3
3) Êÿíàíûí 1 ùÿôòÿäÿ õÿðúëÿäèéè ïóë (ìàíàòëà): 3, 4, 2, 3, 2, 2, 5
4) Èäìàí÷ûëàðûí éàøû: 12, 14, 16, 13, 12, 14, 14, 11
2 Úÿäâÿëäÿ áèð ìàüàçàäà èøëÿéÿí 10 èø÷èíèí
ìààøëàðû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð. Ìÿëóìàòëàð
1) Ìÿëóìàòëàðà óéüóí ÿäÿäè îðòàíû, Èø÷èëÿðèí ìààøû (ìàíàò)
ìåäèàíû, ìîäàíû âÿ ÿí áþéöê ôÿðãè òàïûí. 1. 190 6. 200
2) Íå÷ÿèø÷èíèí ìààøû ìåäèàíäàí éóõàðûäûð? 2. 180 7. 200
Íå÷ÿ èø÷èíèí ìààøû ìåäèàíäàí àøàüûäûð?
3. 170 8. 200
3) Ìàüàçà ñàùèáè ùåñàáàòëàðûíäà îðòà àéëûã
ÿìÿê ùàããûíûí òÿõìèíÿí 450 ìàíàò îëäó- 4. 220 9. 1200
üóíó äåéèð. Áó ìÿëóìàò ðåàëëûüû ÿêñ åòäè- 5. 200 10. 1500
ðèðìè?
4) Èø÷èëÿð ìààøëàðûíûí àðòûðûëìàñûíû òÿëÿá åäÿðëÿðñÿ, ùàíñû ïàðàìåòðè
ÿñàñ ýþòöðÿðëÿð: ìîäàíû, ìåäèàíû, ÿí áþéöê ôÿðãè, éîõñà ÿäÿäè îðòàíû?
3 Âåðèëÿíëÿðÿ ýþðÿ н-èí ãèéìÿòèíè, ëàçûì îëàí ùàëäà ìîäàíû, ìåäèàíû
âÿ\ ÿäÿäè îðòàíû òàïûí.
1) 4, 9, 2, 10, 9, 11, н 2) 2, 4, 6, 8, 10, н
ÿäÿäè îðòà: 8, ìîäà: 2
172
 Ìÿëóìàòûí òÿùëèëè
4 Øÿùëà õàíûì ùÿêèìäèð. Î, öðÿéèí ôÿàëèé-
Ùÿêèì ìöàéèíÿñè
éÿòèíè éîõëàéàí úèùàçëà õÿñòÿëÿðè ìöàéèíÿ
åäèð. Îíóí ùÿð õÿñòÿéÿ ìöàéèíÿ ö÷öí ñÿðô Âàõò Òåë Ñàéû
åòäèéè âàõòû õöñóñè úèùàç ãåéäÿ àëûð. Ýöí ÿð- 10-15
çèíäÿ úèùàçäàí àëûíàí ãåéäëÿðÿ ýþðÿ ñÿðô 16-21
îëóíàí âàõò èíòåðâàëëàðû àøàüûäàêû êèìèäèð: 22-27
10-15 äÿã, 16-21 äÿã, 22-27 äÿã.
1) Áèð íþâáÿ ÿðçèíäÿ ìöàéèíÿ îëóíàí õÿñòÿëÿðÿ ñÿðô îëóíàí âàõòëàðà ýþðÿ
úÿäâÿëè äîëäóðóí. Ùÿð õÿñòÿéÿ ñÿðô îëóíàí âàõò: 12 äÿã.; 10 äÿã.; 20 äÿã.;
17 äÿã.; 19 äÿã.; 12 äÿã.; 18 äÿã.; 25 äÿã.; 20 äÿã.; 21äÿã.; 23 äÿã.;
15 äÿã.; 18 äÿã.; 13 äÿã.; 27 äÿã.
2) Ùàíñû èíòåðâàëäà äàùà ÷îõ õÿñòÿ ãÿáóë åäèëìèøäèð?
5 Òåéìóð áàüäàí äÿðäèéè 7 àëìàíûí ùÿð áèðèíèí êöòëÿñèíè òÿðÿçèäÿ ÷ÿêäè.
Íÿòèúÿëÿð: 82 ã, 78 ã, 120 ã, 90 ã, 85 ã, 98 ã, 140 ã
Áèð àëìàíûí êöòëÿñè îðòà ùåñàáëà íå÷ÿ ãðàìäûð?
6 9 ÿäÿääÿí èáàðÿò ìÿëóìàò áàçàñûíäà ìåäèàí 15-ÿ áÿðàáÿðäèð. ßí áþéöê
ôÿðã 23-äöð. ßí áþéöê ÿäÿä 32-äèð. Áó ìÿëóìàò áàçàñûíäà ìåäèàíäàí
êè÷èê íå÷ÿ ÿäÿä âàð? Ìåäèàíäàí ñîëäàêû (êè÷èê) ÿäÿäëÿð ùàíñû ÿäÿäëÿð
îëà áèëÿð?
7 3 ÿäÿääÿí èáàðÿò ìÿëóìàò áàçàñû ö÷öí ùÿì ÿäÿäè îðòà, ùÿì äÿ ìå-
äèàí 12-éÿ áÿðàáÿðäèð. Áó ÿäÿäëÿðäÿí ÿí êè÷èéè 5 îëàðñà, ÿí áþéöéö
ùàíñû ÿäÿäÿ áÿðàáÿð îëàð?
8 Ãðàôèêÿ ýþðÿ ùàíñû ùÿðÿêÿòëÿð àðäûúûëëûüû- Ìóðàäûí éîëó
íûí äàùà äîüðó îëäóüóíó ñþéëÿìÿê îëàð? 350 400

à) Ìóðàä 2 äÿãèãÿ ãà÷ìûø, 2 äÿãèãÿ 300

äèíúÿëìèø, 2 äÿãèãÿ àäè éåðèøëÿ ýåòìèøäèð. 250
á) Ìóðàä 2 äÿãèãÿ àäè éåðèøëÿ ýåòìèø, 200
Ìÿñàôÿ (ì)

2 äÿãèãÿ äèíúÿëìèø, 2 äÿãèãÿ ãà÷ìûøäûð. 150

100
ú) Ìóðàä 2 äÿãèãÿ äèíúÿëìèø, 2 äÿãèãÿ 50
àäè éåðèøëÿ ýåòìèø, 2 äÿãèãÿ ãà÷ìûøäûð. 0 1 2 3 4 5 6
Âàõò (äÿã.)
9 Íÿðìèíÿíèí 7 ñûíàã èìòàùàíûíäàí òîïëàäûüû áàëëàð 280, 360, 360, 420,
360, 400, 410 îëìóøäóð. 1) Ìÿëóìàòëàðà óéüóí ÿí áþéöê ôÿðã, ìîäà,
ìåäèàí âÿ ÿäÿäè îðòàíû òàïûí. 2) ßýÿð Íÿðìèíÿ 360 áàë òîïëàäûüû ñûíàã
èìòàùàíëàðûíûí áèðèíäÿ 500 áàë òîïëàñàéäû, ÿí áþéöê ôÿðã, ìîäà, ìåäèàí âÿ
ÿäÿäè îðòà íåúÿ äÿéèøÿðäè?
10 Âåðèëÿíëÿðÿ ýþðÿ н-èí ãèéìÿòèíè òàïûí.
1) 9, 10, 14, 16, n 2) 12, 17, 21, 12, 16, н
ÿí áþéöê ôÿðã: 8, ìåäèàí: 14 ÿí áþéöê ôÿðã: 13, ìåäèàí: 14
173
 Ìöìêöí âàðèàíòëàðûí ñàéûíû ìöÿééÿíåòìÿ
Úÿäâÿëäÿ øèðÿëÿðèí íþâö âÿ áóòóëêàëàð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëìèøäèð. Áèð
ãàá øèðÿ ñå÷ìÿê èñòÿñÿíèç, íå÷ÿ ñå÷èì âàðèàíòûíûç îëàð?
Ñå÷èìëÿðèí ñàéûíû áóäàãëàíìà ñõåìè ãóðìàãëà ìöÿééÿí åòìÿê îëàð.
ïîðòàüàë
êè÷èê áóòóëêà øàôòàëû Øèðÿëÿð
ÿðèê ãàá íþâö
ïîðòàüàë êè÷èê áóòóëêà ïîðòàüàë
áþéöê áóòóëêà øàôòàëû
áþéöê áóòóëêà øàôòàëû
ÿðèê
Ùÿð áèð áóòóëêà ö÷öí 3 ñå÷èì èìêàíû âàð. ÿðèê
2 áóòóëêà ö÷öí ñå÷èì èìêàíëàðûíûí ñàéû 2 × 3 = 6 îëàúàã.
1 Úÿäâÿëäÿ âåðèëìèø ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ ñå÷èì âàðèàíòëàðûíûí ñàéûíû òàïûí.
Áóäàãëàíìà ñõåìëÿðè ãóðóí.
1) 2) Ñÿéàùÿò
Ýåéèìëÿð
þëêÿ íÿãëèééàò âàñèòÿñè
êþéíÿê øàëâàð
Òöðêèéÿ òÿééàðÿ
àü ãàðà
Ýöðúöñòàí äÿìèð éîëó
ìàâè áîç
Ðóñèéà àâòîìîáèë
áîç ïàëûäû àâòîáóñ
2 Ìöøòÿðèíèí ìöìêöí ñå÷èì âàðèàíòëàðûíûí ñàéûíû òàïûí:
1) 3 íþâ øorba, 4 íþâ ñàëàòäàí 2) 5 íþâ øÿðô, 3 íþâ ïàïàãäàí
1 øorba, 1 ñàëàò ñå÷ÿðñÿ; 1 øÿðô, 1 ïàïàã ñå÷ÿðñÿ;
3) 4 ðÿíý, 5 íþâ àâòîìîáèëäÿí 4) 3 ðÿíý, 6 ôîðìà ÷àíòàäàí
1 àâòîìîáèë ñå÷ÿðñÿ; 1 ÷àíòà ñå÷ÿðñÿ.
3 Êþíöë éîëäàøëàðûíà ìÿêòÿá êèòàáõàíàñûíäàí 6 êèòàá ñå÷äè âÿ éàé òÿòè-
ëèíäÿ áó êèòàáëàðû îõóìàüû òþâñèéÿ åòäè. Øàìèë éàëíûç 2 êèòàá ýþòöðìÿê
èñòÿéèð. Àøàüûäàêû àðäûúûëëûüû äàâàì åòäèðìÿêëÿ Øàìèëèí ñå÷èì èìêàíëà-
ðûíûí ñàéûíû ìöÿééÿí åäèí. À Á
À Ú À Ú
À Á
Ú Ä
2 êèòàá Á Ä
Á Å
1 âàðèàíò 3 êèòàá 4 êèòàá 5 êèòàá
3 âàðèàíò 6 âàðèàíò 10 âàðèàíò
4 Ñèíèô íöìàéÿíäÿñè ñå÷êèëÿðèíäÿ Àðèôèí, Ýöëøÿíèí, Çåéíÿáèí âÿ Øÿìñèíèí
íàìèçÿäëèéè èðÿëè ñöðöëìöøäöð. Ñå÷êèëÿðäÿ ÿí ÷îõ ñÿñ òîïëàéàí ñèíèô
íöìàéÿíäÿñè, 2-úè éåðè òóòàí èñÿ îíóí ìöàâèíè îëàúàã. Ìöìêöí âà-
ðèàíòëàðû áóäàãëàíìà äèàãðàìû ãóðìàãëà ìöÿééÿí åäèí.
174
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 Àøàüûäàêû ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ ÿäÿäè îðòàíû, ìîäàíû, ìåäèàíû âÿ ÿí áþéöê
ôÿðãè òàïûí.
23, 22, 18, 20, 31, 22, 26, 22, 20, 19, 20
2 5-úè ñèíèô øàýèðäëÿðè “Ùÿéàò áèëýèñè” äÿð-
ñèíäÿ à÷ûã ùàâàäà ãàáäàêû ñóéóí òåìïå- Ñóéóí òåìïåðàòóðóíóí äÿéèøìÿñè

ðàòóðóíóí äÿéèøìÿñèíè òÿùëèë åäèðëÿð.

600
1) Ñóéóí òåìïåðàòóðóíó ñààòëàð öçðÿ
éàçûí. 500
2) Ìåäèàíû ãðàôèê öçÿðèíäÿ ýþñòÿðèí. 400

Òåìïåðàòóð
3) Ñààò íå÷ÿäÿí áàøëàéàðàã ñóéóí òåìïå- 300
ðàòóðóíóí àøàüû äöøìÿñè ìöøàùèäÿ åäèëèð? 200
4) Ñààò 10:00-äàí 12:00-à ãÿäÿð ñóéóí òåì-
100
ïåðàòóðó òÿõìèíÿí íå÷ÿ äÿðÿúÿ äÿéèøìèøäèð? 0
08:00 12:00 16:00 20:00
Âàõò

3 Åëøÿí òàêñè ñöðöúöñöäöð. Î, áèð ùÿôòÿëèê ãàçàíúûíû àøàüûäàêû êèìè ãåéä

åòìèøäèð: 145 ìàíàò, 140 ìàíàò, 164 ìàíàò, 140 ìàíàò, 173 ìàíàò,
132 ìàíàò, 145 ìàíàò. Åëøÿíin áèð ýöíëöê ãàçàíúû îðòà ùåñàáëà íå÷ÿ
ìàíàòäûð? Íå÷ÿ ýöíëöê ãàçàíú ìåäèàíäàí àøàüû, íå÷ÿ ýöíëöê ãàçàíú
ìåäèàíäàí éóõàðû îëìóøäóð?
4 Äàèðÿâè äèàãðàì áèð ùîòåëäÿ ãàëàí 200 òóðèñòèí éåìÿê ñå÷èìëÿðèíè
ýþñòÿðèð. Úÿäâÿëÿ ýþðÿ äàèðÿâè äèàãðàìû äÿôòÿðèíèçäÿ òàìàìëàéûí.
Ìÿëóìàòëàðû áàðãðàô øÿêëèíäÿ äÿ òÿãäèì åäèí.
Òîéóã
Éåìÿê Òóðèñòëÿðèí ñàéû
Òîéóã 40
Ìàë ÿòè 64
Òÿðÿâÿç éåìÿêëÿðè 18
Ùàìáóðýåð 14
Áàëûã 30
Ïèòñà 34 Áàëûã
5 Ýöëÿø îéóíëàðû óäóçàíûí îéóíó òÿðê åòìÿñè øÿðòèëÿ àøàüûäà ýþñòÿðèëìèø
ñõåì öçðÿ êå÷èðèëèð. Óäóçàí îéóíó òÿðê åäèð. 8 ýöëÿø÷è áèð- áèðèëÿ éàðûø-
äûãäà ÷åìïèîíó ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí íå÷ÿ îéóí êå÷èðèëìÿëèäèð?
2 ýöëÿø÷è 4 ýöëÿø÷è
À 1
À 1 ÷åìïèîí Á
îéóí
1
îéóí îéóí
Á Ú 1
îéóí
Ä

175
 Ìöìêöí ùàëëàð, ÿëâåðèøëè ùàëëàð
1. Çÿðèí 6 öçöíöí ùÿð áèðèíäÿ 1-äÿí 6-éà ãÿäÿð îëìàãëà
ìöõòÿëèô ñàéäà õàëëàð âàð. Çÿð àòûëäûãäà 6 ùàäèñÿäÿí áèðè, éÿíè
ùÿð ùàíñû áèð öçöíöí äöøìÿñè ùàäèñÿñè ìöòëÿã áàø âåðÿúÿê.
Áåëÿ ùàäèñÿ éÿãèí ùàäèñÿ àäëàíûð.
Ìöìêöí ùàëëàðûí ñàéû: 6 ßëâåðèøëè ùàëëàðûí ñàéû: 6
2. Çÿð àòûëäûãäà 5 õàëûíûí äöøìÿñè ùàäèñÿñè áàø âåðÿ äÿ áèëÿð, âåðìÿéÿ
äÿ áèëÿð. Áåëÿ ùàäèñÿëÿðÿ òÿñàäöôö ùàäèñÿëÿð äåéèëèð.
Ìöìêöí ùàëëàðûí ñàéû: 6 ßëâåðèøëè ùàëëàðûí ñàéû: 1
3. Çÿð àòûëäûãäà úöò âÿ éà òÿê ñàéäà õàëûí äöøìÿ ùàäèñÿëÿðè åéíèèìêàíëû-
äûð. ×öíêè ùÿð èêè ùàäèñÿ ö÷öí ÿëâåðèøëè ùàëëàðûí ñàéû áÿðàáÿðäèð, éÿíè 3-
äöð.
4. Çÿðèí ùå÷ áèð öçöíäÿ 6-äàí ÷îõ õàë éîõäóð. Îäóð êè, çÿðèí 6-äàí ÷îõ
õàëû îëàí öçöíöí äöøìÿñè ùàäèñÿñè ìöìêöí îëìàéàí ùàäèñÿäèð.
Ìöìêöí ùàëëàðûí ñàéû: 6 ßëâåðèøëè ùàëëàðûí ñàéû: 0

1 1) Áèð çÿð àòûëäûãäà àøàüûäàêû ùàäèñÿëÿðèí áàø âåðìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè ùàë-
ëàðûí ñàéûíû òàïûí.
à) 4-äÿí êè÷èê ÿäÿäèí äöøìÿñè á) 6-äàí êè÷èê ÿäÿäèí äöøìÿñè
ú) 7-äÿí áþéöê ÿäÿäèí äöøìÿñè

2 1) ×ÿðõè-ôÿëÿê òàõòàñûíà ýþðÿ àøàüûäàêû ùàäèñÿëÿðäÿí ùàíñû òÿñàäöôè, ùàíñû

ìöìêöí îëìàéàí, ùàíñû éÿãèí ùàäèñÿäèð?
à) Îõóí ñàìèò ùÿðô öçÿðèíäÿ äàéàíìàñû
á) Îõóí ñàèò ùÿðô öçÿðèíäÿ äàéàíìàñû Å À
ú) Îõóí À ùÿðôè öçÿðèíäÿ äàéàíìàñû ß Þ
d) Îõóí ß ùÿðôè öçÿðèíäÿ äàéàíìàñû È À
2) Àøàüûäàêûëàðäàí åéíèèìêàíëû ùàäèñÿëÿðè ñå÷èí. À Å
à) îõóí Å ùÿðôè öçÿðèíäÿ äàéàíìàñû
á) îõóí À ùÿðôè öçÿðèíäÿ äàéàíìàñû
ú) îõóí È ùÿðôè öçÿðèíäÿ äàéàíìàñû
ä) îõóí Þ ùÿðôè öçÿðèíäÿ äàéàíìàñû

Ãðóïëàðëà èø
3 Òîðáàéà ìöõòÿëèô ñàéäà ðÿíýëè ôèãóðëàð ãîéóí.
Òîðáàéà áàõìàäàí áèð ôèãóð ÷ûõàðûí. Ùÿð
äÿôÿ ÷ûõàí ôèãóðóí ðÿíýèíÿ óéüóí áèð òåë
÷ÿêèí âÿ ôèãóðó òîðáàéà ãàéòàðûí. Òÿúðöáÿíè
à) 20; á) 30; ú) 40 äÿôÿ òÿêðàð åäèí. Íÿòèúÿ-
ëÿðè ìöãàéèñÿ åäèí.

176
 Åùòèìàë
Ùàäèñÿíèí åùòèìàëû ÿëâåðèøëè ùàëëàðûí ñàéûíûí ìöìêöí ùàëëàðûí ñàéûíà îëàí íèñ-
áÿòè êèìè ùåñàáëàíûð:
ÿëâåðèøëè ùàëëàðûí ñàéû
ùàäèñÿíèí åùòèìàëû =
ìöìêöí ùàëëàðûí ñàéû
Øÿêèëäÿêè ÷ÿðõè-ôÿëÿê òàõòàñû öçÿðèíäÿ îõóí éàøûë ðÿíý
öçÿðèíäÿ äàéàíìà åùòèìàëûíû òàïàã:
1. ×àðõ 8 áÿðàáÿð ùèññÿéÿ áþëöíìöøäöð. ×àðõ áèð äÿôÿ ôûð-
ëàíäûãäà ìöìêöí ùàëëàðûí ñàéû 8-äèð.
2. Îõóí éàøûë ùèññÿäÿ äàéàíìàñû ö÷öí ÿëâåðèøëè ùàëëàðûí
ñàéû èñÿ 3-äöð.
3. Îõóí éàøûë ùèññÿäÿ äàéàíìà åùòèìàëû ÿëâåðèøëè ùàëëàðûí
ñàéûíûí (3) öìóìè ùàëëàðûí ñàéûíà (8) îëàí íèñáÿòèíÿ áÿðàáÿðäèð. Éÿíè îõóí
éàøûë ùèññÿäÿ äàéàíìà åùòèìàëû 83 -äöð. Îõøàð ãàéäà èëÿ ùåñàáëàìàã îëàð êè:
- îõóí ãûðìûçû ùèññÿäÿ äàéàíìà åùòèìàëû 81 -äèð.
- îõóí ñàðû ùèññÿäÿ äàéàíìà åùòèìàëû 48 = 12 -äèð.

1 ×ÿðõè-ôÿëÿê òàõòàñûíäà îõóí ãûðìûçû ðÿíý öçÿðèíäÿ äàéàíìà åùòèìàëûíû

òàïûí.
1) 2) 3)

2 Åëÿ ùàäèñÿ ôèêèðëÿøèí êè, áàø âåðìÿ åùòèìàëû:

à) 1 îëñóí á) 1 îëñóí ú) 1 îëñóí ä) 0 îëñóí

2 3

3 1) Òîðáàäà 4 ãûðìûçû, 6 ìàâè øàð âàð. Òîðáàäàí 1 øàð ÷ûõàðûëñà, îíóí

ãûðìûçû ðÿíýäÿ îëìà åùòèìàëû íÿ ãÿäÿðäèð?
2) Òîðáàäà 4 ãûðìûçû, 6 ìàâè, 2 àü øàð âàð. Òîðáàäàí ùàíñû øàðûí ÷ûõìà
åùòèìàëû 1 -ÿ áÿðàáÿðäèð? Øàðëàðûí öìóìè ñàéûíû äÿéèøìÿäÿí ðÿíýëÿðèíÿ
3
ýþðÿ ñàéûíû åëÿ äÿéèøèí êè, áöòöí ðÿíýëÿðäÿí îëàí øàðëàðûí òîðáàäàí ÷ûõìà
åùòèìàëëàðû áÿðàáÿð îëñóí.
3) Òîðáàäà àü, ìàâè âÿ ãûðìûçû ðÿíýäÿ îëìàãëà úÿìè 6 øàð âàð. Òîðáà-
äàí áèð øàð ÷ûõàðñàíûç, îíóí àü ðÿíýäÿ îëìàñû åùòèìàëû 1 -äèð. Òîðáàäàí
6
ìàâè øàðûí ÷ûõìà åùòèìàëû ãûðìûçû øàðûí ÷ûõìà åùòèìàëûíäàí ÷îõäóð. Òîð-
áàäà ùÿð ðÿíýäÿ íå÷ÿ øàð âàð?
4 Îõ ãûðìûçû ðÿíý öçÿðèíäÿ äàéàíàðñà, Àéíóð 2 õàë, éàøûë
ðÿíý öçÿðèíäÿ äàéàíàðñà, Úÿìèë 2 õàë ãàçàíàð. Áó îéóí
ÿäàëÿòëè ùåñàá îëóíà áèëÿðìè? Ôèêèðëÿðèíèçè èçàù åäèí. Áó
ãàéäà ÿäàëÿòëè äåéèëñÿ, îéóíóí øÿðòëÿðèíè åëÿ äÿéèøèí êè,
ùÿð èêè îéóí÷óíóí õàë ãàçàíìà èìêàíëàðû áÿðàáÿð îëñóí.

177
 Åùòèìàë
5 Ðàñèì âÿ Ôàèã Å Ù Ò È Ì À Ë ñþçöíö ÷àï ùÿðôëÿðè èëÿ 5 äÿôÿ éàçìûø âÿ
ùÿðôëÿðè êÿñèá òîðáàéà éûüìûøëàð. Òîðáàéà áàõìàäàí ùÿð äÿôÿ áèð ùÿðô ÷û-
õàðûëûð. ×ûõàðûëàí ùÿð ñàèò ùÿðôÿ ýþðÿ Ðàñèì, ñàìèò ùÿðôÿ ýþðÿ èñÿ Ôàèã 2
õàë ãàçàíûð. Ùÿð äÿôÿ ÷ûõàðûëàí ùÿðô éåíèäÿí òîðáàéà ãàéòàðûëûð. Áó îéóí
ÿäàëÿòëè ùåñàá îëóíà áèëÿðìè?
Òîðáàäàí ÷ûõàí øàðëàð
6 Òîðáàäàí áèð êöðÿ ÷ûõàðûëñà, îíóí ñàðû
16
ðÿíýëè îëìà åùòèìàëûíû éîõëàìàã ö÷öí 15
òÿúðöáÿ àïàðûëìûøäûð. Òîðáàäàí áèð êöðÿ 14
13
÷ûõàðûëìûø, áàðãðàôäà ãåéä îëóíìóø âÿ éå- 12
íèäÿí òîðáàéà ãàéòàðûëìûøäûð. Áàðãðàôà 11
10
ýþðÿ ñóàëëàðà úàâàá âåðèí. 9

Ñûíàãëàðûí íÿòèúÿëÿðè
1) Òîðáàäàí úÿìè íå÷ÿ äÿôÿ êöðÿ ÷ûõàðûë- 8
7
ìûøäûð? 6
5
2) Òîðáàäàí íå÷ÿ äÿôÿ éàøûë ðÿíýëè êöðÿ 4
÷ûõàðûëìûøäûð? 3
2
3) Òîðáàäà úÿìè 10 øàð âàðñà, ùÿð ðÿíýäÿ 1
êöðÿäÿí íå÷ÿ äÿíÿ îëäóüóíó äöøöíìÿê 0
Ñàðû Éàøûë Áîç
îëàð? Øàðëàðûí ðÿíýè
7 Çÿðèí öçëÿðèíäÿ 1-äÿí 6-éà ãÿäÿð ÿäÿäëÿð éàçûëìûøäûð. Çÿð áèð äÿôÿ àòûë-
äûãäà 7-íèí äöøìÿ åùòèìàëû ùàíñû ÿäÿäÿ áÿðàáÿð îëàð?
à) 1 á) 0 ú) 1
4
8 Ãóòóäà 9 ñöäëö, 7 ãîçëó øîêîëàä âàð èäè. Ñÿáèíÿ ãóòóäàí ýþòöðäöéö ñöäëö
øîêîëàäëàðûí éåðèíÿ ãîçëó øîêîëàäëàð ãîéäó. Èíäè ãóòóéà áàõìàäàí áèð
øîêîëàä ýþòöðñÿíèç, îíóí ñöäëö øîêîëàä îëìà åùòèìàëû 1 -äèð. Ñÿáèíÿ
4
ãóòóäàí íå÷ÿ ñöäëö øîêîëàä ýþòöðäö âÿ íå÷ÿ ãîçëó øîêîëàä ãîéäó?
9 Òîðáàäàí ùÿð äÿôÿ áèð ôèãóð ÷ûõàðûëûð âÿ ýåðè ãàéòàðûëûð. Ôèãóðëàðûí ÷ûõìà
åùòèìàëûíû êÿñðëÿ èôàäÿ åäèí.
1) äàèðÿ 2) ö÷áóúàã
3) äöçáóúàãëû 4) äàèðÿ âÿ éà ö÷áóúàã

10 Ëàëÿýèëèí ñèíôèíäÿ 20 øàýèðä âàð. Øàýèðäëÿðèí àäëàðû éàçûëìûø êàðòëàð áèð

òîðáàéà éûüûëûð âÿ òîðáàéà áàõìàäàí áèð êàðò ÷ûõàðûëûð. À ùÿðôè èëÿ áàøëà-
éàí àäûí ÷ûõìà åùòèìàëû 25 îëàðñà, Ëàëÿýèëèí ñèíôèíäÿ àäû À ùÿðôè èëÿ
áàøëàéàí íå÷ÿ øàýèðä âàð? Áó ìÿñÿëÿíè þç ñèíôèíèçÿ óéüóíëàøäûðûí.
Ò ùÿðôè èëÿ áàøëàéàí àäûí òîðáàäàí ÷ûõìà åùòèìàëû ñèçèí ñèíôèíèçäÿêè óøàã-
ëàðûí àäëàðûíà ýþðÿ íÿ ãÿäÿðäèð?
178
 Åùòèìàë
11 5-úè ñèíèô øàýèðäëÿðèíäÿí èáàðÿò ôóòáîë êîìàíäàñûíäà Àíàð, Åëøàä âÿ Ñÿð-
äàð êàïèòàí, Úÿìèë, Ôÿðèä, Ùöñåéí âÿ Ìàùìóä êàïèòàí êþìÿê÷èñè îëìàã
ö÷öí þç íàìèçÿäëèêëÿðèíè èðÿëè ñöðìöøëÿð. Íàìèçÿäëÿð àðàñûíäàí áèð íÿôÿð
êàïèòàí âÿ áèð íÿôÿð êàïèòàí êþìÿê÷èñè ñå÷èëìÿëèäèð. Áó ñå÷èìèí íå÷ÿ
ìöìêöí âàðèàíòû âàð? Àíàðûí êàïèòàí, Ìàùìóäóí êàïèòàí êþìÿê÷èñè ñå-
÷èëìÿ åùòèìàëû íÿ ãÿäÿðäèð? Áóäàãëàíìà ñõåìè ãóðìàãëà ìÿñÿëÿíè ùÿëë
åäèí.
12 Ñàìèðèí àü, áîç âÿ ìàâè ðÿíýëè êþéíÿêëÿðè, ãàðà, àü âÿ áîç ðÿíýëè øàë-
âàðëàðû âàð. Àíàñû Ñàìèðÿ ýåéèíìÿê ö÷öí áèð êþéíÿê âÿ øàëâàð àéûðäû.
Êþéíÿéèí àü, øàëâàðûí èñÿ áîç ðÿíýëè îëìàñû åùòèìàëû íÿ ãÿäÿðäèð?
Ìöìêöí ùàäèñÿëÿðèí ñàéûíû íåúÿ ìöÿééÿí åäÿðñèíèç?
13 Áèð ñèíèôäÿêè øàýèðäëÿð äîüóì òàðèõëÿðèíè àéëàðà ýþðÿ ãðóïëàøäûðäûëàð. Íÿ-
òèúÿëÿð úÿäâÿëäÿêè êèìè îëäó. Úÿäâÿëÿ ýþðÿ òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðèí.
à) Øàýèðäëÿð äîüóì òàðèõëÿðèíè âÿ àäëàðûíû
êàüûçà éàçàðàã òîðáàéà éûüäûëàð. Òîðáàäàí
áèð êàüûç ÷ûõàðûëñà, àøàüûäàêû ùàëëàðäàí ùÿð Øàýèðäëÿðèí
Àéëàð
áèðèíèí áàøâåðìÿ åùòèìàëûíû òàïûí. ñàéû
1) Àä ýöíö éàíâàð - ìàðò àéëàðûíäà îëàí éàíâàð-ìàðò 2
2) Àä ýöíö àïðåë - èéóí àéëàðûíäà îëàí àïðåë-èéóí 4
3) Àä ýöíö èéóë - ñåíòéàáð àéëàðûíäà îëàí èéóë-ñåíòéàáð 12
4) Àä ýöíö îêòéàáð - äåêàáð àéëàðûíäà îëàí
îêòéàáð-äåêàáð 6
á) Úÿäâÿëÿ ýþðÿ ùèñòîãðàì ãóðóí.
14 1) Ñèç 20 ãÿïèêëèéè áèð äÿôÿ àòñàíûç, îíóí àòûø õÿðèòÿ
øÿêèë öçö
øÿêèë âÿ éà õÿðèòÿ öçöíöí äöøìÿ åùòèìàëû ñàéû öçö
òÿõìèíÿí åéíèäèð âÿ 1 -ÿ áÿðàáÿðäèð. Ñàìèð 10 3 7
2
âÿ Àíàð 20 ãÿïèêëèéè àòàðêÿí õÿðèòÿ âÿ éà 30 17 13
øÿêèë öçöíöí äöøìÿñè ùàäèñÿñèíè òÿúðöáÿäÿ 100 56 44
éîõëàìûøëàð âÿ íÿòèúÿëÿð úÿäâÿëäÿêè êèìè îë-
500 241 259
ìóøäóð.
2) Áó òÿúðöáÿíè ñèç äÿ àïàðûí. Àëäûüûíûç íÿòèúÿëÿðÿ ýþðÿ úÿäâÿë ãóðóí
âÿ òÿúðöáÿëÿðèí ñàéû èëÿ åùòèìàë àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè àðàøäûðûí.
15 Ñÿáà, Àðèô, Ýöëÿð øåèð ìöñàáèãÿñèíäÿ ôèíàëà ÷ûõäûëàð. Áèðèíúè èêè éåðè
òóòàí øàýèðäèí ùÿð èêèñè ìöñàáèãÿíèí ãàëèáè ìöêàôàòûíû àëûð (àðàëàðûíäà
ôÿðã ãîéóëìàäàí). Ìöñàáèãÿíèí íÿòèúÿëÿðè íå÷ÿ ìöõòÿëèô âàðèàíòäà îëà
áèëÿð? Ýöëÿðèí ìöñàáèãÿíèí ãàëèáè îëìà åùòèìàëû íÿ ãÿäÿðäèð?
Ýþñòÿðèø: ÑÀÝ, ÑÝÀ, ÀÑÝ, ÀÝÑ, ... ñèéàùûñûíû òóòóí.
16 Áàøâåðìÿ åùòèìàëû 3 îëàí áèð ùàäèñÿ ôèêèðëÿøèí.
10
179
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
1 Çÿðäÿ 3-äÿí áþéöê ÿäÿäëÿðèí äöøìÿ åùòèìàëû ùàíñû ÿäÿäÿ áÿðàáÿðäèð?

à) 0 á) 1 ú) 1
2 3
2 Ýöëíàð êîìïöòåðäÿ ìÿòíéûüìà ñöðÿòèíè éîõëàéûð. Î, 15 äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ
ìÿòí éûüäû âÿ ùÿð äÿãèãÿäÿ éûüäûüû ñþçëÿðèí ñàéûíû ãåéä åòäè. Íÿòèúÿëÿð
àøàüûäàêû êèìè îëäó:
42, 41, 43, 48, 44, 52, 45, 40, 48, 48, 41, 48, 42, 45, 48
1) Ýöëíàðûí éûüûì ñöðÿòèíÿ óéüóí ÿäÿäè îðòàíû, ìîäàíû, ìåäèàíû òàïûí.
2) Áó ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ Ýöëíàðûí íþâáÿòè úÿùääÿ íå÷ÿ ñþç éûüàúàüûíû
åùòèìàë åòìÿê îëàð? Ôèêèðëÿðèíèçè èçàù åäèí.
3 Íàèëÿ 1,2,3,4 ðÿãÿìëÿðèíèí éàëíûç áèð äÿôÿ èøòèðàêû èëÿ äþðäðÿãÿìëè ÿäÿä-
ëÿðè éàçûá òîðáàéà äîëäóðäó. Íàèëÿ òîðáàéà áàõìàäàí áèð ÿäÿä ÷ûõàðñà,
áó ÿäÿäèí òÿêëèêëÿð ìÿðòÿáÿñèíäÿ 4 ðÿãÿìèíèí îëìà åùòèìàëû íÿ ãÿäÿð-
äèð? Òîðáàäàí øàð
4 Òîðáàäà àü, ñàðû âÿ ìàâè ðÿíýäÿ úÿìè 20 øàð ÷ûõàðûëìàñû
âàð. Òîðáàäàí ùÿð äÿôÿ áèð øàð ÷ûõàðûëìûø âÿ ðÿíý òåë
ñûíàãëàðûí íÿòèúÿñè òåë úÿäâÿëèíäÿ ãåéä åäèëìèø-
äèð. Úÿäâÿëäÿêè íÿòèúÿëÿðÿ ýþðÿ òîðáàäà ùÿð àü
øàðäàí íå÷ÿ äÿíÿ îëäóüóíó äöøöíìÿê îëàð?
à) 10 àü, 5 ñàðû, 5 ìàâè ñàðû
á) 1 àü, 13 ñàðû, 6 ìàâè
ú) 5 àü, 12 ñàðû, 3 ìàâè ìàâè

5 Òîðáàäà 13, 15, 16, 20, 21, 24, 28, 32, 36 ÿäÿäëÿðè éàçûëìûø êàðòëàð âàð.
Òîðáàéà áàõìàäàí áèð êàðò ÷ûõàðñàíûç:
1) Áó ÿäÿäèí 4-öí áþëöíÿíè îëìàñû åòèìàëû íÿ ãÿäÿðäèð?
2) Áó ÿäÿäèí 15-äÿí áþéöê 30-äàí êè÷èê îëìà åùòèìàëû íÿ ãÿäÿðäèð?

6 Ìöÿëëèì Ôÿðèäÿ 5-úè ñèíèô øàýèðäëÿðèíèí áàçàð ýöíö

ìóçåéÿ åêñêóðñèéàéà ýåäÿúÿêëÿðèíè áèëäèðäè âÿ îíäàí 3.
õàùèø åòäè êè, áóíó áöòöí óøàãëàðà ÷àòäûðñûí. Ôÿðèä 3 2.
äîñòóíà çÿíý åòäè âÿ õàùèø åòäè êè, îíëàðûí äà ùÿð áèðè 1.
3 íÿôÿðÿ òåëåôîí à÷ñûí. Îíëàð äà þç íþâáÿëÿðèíäÿ òå-
ëåôîí à÷äûãëàðû ùÿð áèðèíèí äàùà 3 íÿôÿðÿ òåëåôîí à÷-
ìàñûíû õàùèø åòäèëÿð. Èø áó úöð ãóðóëàðñà (åéíè øàýèðäÿ
éàëíûç 1 çÿíý íÿçÿðäÿ òóòóëóð), 4-úö äþâðÿäÿ úÿìè
íå÷ÿ íÿôÿðÿ ìÿëóìàò ÷àòìûø îëàúàã? Áóäàãëàíìà ìîäåëèíè òàìàìëàéûí.

180
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
7 Áèð õÿñòÿõàíàäà èøëÿéÿí ùÿêèìëÿðèí éàøëàðû àøàüûäàêû êèìèäèð:
27, 29, 31, 37, 28, 42, 32, 43, 38, 40,42, 47,44, 52,51,58,61,64,65,65
Ùÿêèìëÿðè éàøëàðûíà ýþðÿ àøàüûäàêû êèìè ãðóïëàøäûðûí:
25-35, 36-45, 46-55, 56-65
Ùÿð éàø ãðóïóíäà íå÷ÿ ùÿêèì âàð?
Ìÿëóìàòëàðû úÿäâÿë âÿ ùèñòîãðàì ãóðìàãëà òÿãäèì åäèí.

8 Ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ ìîäà, ìåäèàí, ÿäÿäè îðòà âÿ ÿí áþéöê ôÿðãè òàïûí.

1) ýöëÿø÷èëÿðèí éàøû: 2) ÷àíòàëàðûí ãèéìÿòè (ìàíàòëà)
12,14,13,12,11,15,12,10 9,12,18,15,21,14,28
9 Èêèñöòóíëó áàðãðàô ôåðìåðèí òîïëà- Òîïëàíàí ìÿùñóë
äûüû ìÿùñóë ùàããûíäà ìÿëóìàòëàðû 2000 2001
ÿêñ åòäèðèð:
80

1) Ìÿëóìàò íå÷ÿ èëäÿ òîïëàíàí

ìÿùñóëó ÿùàòÿ åäèð? 60
Ìÿùñóë (òîíëà)

2) Èêè èëäÿ òîïëàíàí àðïà ìÿùñóëó

úÿìè íå÷ÿ òîíäóð? 40

3) 2001-úè èëäÿ òîïëàíàí áóüäà

ìÿùñóëó 2000-úè èëäÿêè ìÿùñóëäàí 20

íÿ ãÿäÿð ÷îõäóð? Áóüäà Ãàðüûäàëû Àðïà

Ìÿùñóëóí àäû

10 Íÿñèáÿ ÐÈÉÀÇÈÉÉÀÒ ñþçöíäÿêè ùÿðôëÿðè êÿñèá òîðáàéà éûüäû.

1) Íÿñèáÿ òîðáàéà áàõìàäàí áèð ùÿðô ÷ûõàðñà, ùàíñû èêè ùÿðôèí ÷ûõìà åù-
òèìàëëàðû áÿðàáÿð îëàð?
2) Íÿñèáÿ áèð ùÿðô ÷ûõàðñà, ùàíñû ùÿðôèí ÷ûõìà åùòèìàëû äèýÿðëÿðèíäÿí
÷îõäóð?

11 Òåííèñ éàðûøëàðûíäàêû ãàéäàéà ýþðÿ ùÿð òÿðÿôäÿ îéíàéàí èêè îéóí÷óíóí

éàøëàðûíûí ÿäÿäè îðòàñû (îðòà éàø) 10 âÿ éà 10-äàí êè÷èê îëìàëûäûð. Ôèäàí
áó éàðûøäà èøòèðàê åäèð âÿ îíóí 8 éàøû âàð. Ôèäàíûí îéóí éîëäàøûíûí ÿí
÷îõó íå÷ÿ éàøû îëà áèëÿð?
12 Òåéìóð 5 äÿôÿ ñûíàã èìòàùàíû âåðìèøäèð. Î ùÿð èìòàùàíäà éà 90, éà äà
100 áàë òîïëàéûð. Òåéìóðóí 5 èìòàùàíäà òîïëàäûüû áàë îðòà ùåñàáëà 98-
äèð. Òåéìóð íå÷ÿ äÿôÿ 90 áàë òîïëàìûøäûð?

13 Ñàäÿ ùàëà ýÿòèðìÿêëÿ ùÿëë åäèí. Èñòèðàùÿò äöøÿðýÿ-

ñèíäÿ 6 êîðòåú âàð. Ùÿð áèð êîðòåú äèýÿðè èëÿ ÷àé äàø-
ëàðû äþøÿíìèø úûüûðëàðëà áèðëÿøäèðèëìèøäèð. Äöøÿðýÿäÿ
íå÷ÿ áåëÿ úûüûð âàð?

181
 6 Þçöíöãèéìÿòëÿíäèðìÿ
1. Çàìàíà ýþðÿ äÿéèøÿí ìÿëóìàòëàðû òÿãäèì åòìÿê ö÷öí ÿí ÿëâåðèøëè
ãðàôèê ôîðìà ùàíñûäûð?
à) õÿòòè ãðàôèê á) áàðãðàô ú) äàèðÿâè äèàãðàì
2. Íÿðìèíÿ âÿ Ùÿñÿí àøàüûäàêû ðàéîí àäëàðûíû éàçûá òîðáàéà éûüäûëàð.
Õ ùÿðôè èëÿ áàøëàéàí ðàéîí àäû ÷ûõàðñà Íÿðìèíÿ, Ã ùÿðôè èëÿ áàøëàéàí
ðàéîí àäû ÷ûõàðñà Ùÿñÿí 2 õàë ãàçàíûð.
Àüäàì, Àüäàø, Êÿëáÿúÿð, Õîúàâÿíä, Õàíêÿíäè, Õà÷ìàç, Õîúàëû,
Ãàçàõ, Ãóáà, Ãóñàð, Úÿáðàéûë, Èìèøëè.
1) Áó îéóí ÿäàëÿòëè ùåñàá îëóíà áèëÿðìè?
à) áÿëè á) õåéð ú) ôèêðèì éîõäóð
2) Îéóíóí ÿäàëÿòëè îëìàñû ö÷öí íÿ åòìÿê ëàçûìäûð?
à)”Ãàõ” ÿëàâÿ åòìÿê á) “Õûçû” ÿëàâÿ åòìÿê ú) “Àüñó” ÿëàâÿ åòìÿê
3) Ðàéîíëàðûí ñàéûíû äÿéèøìÿäÿí àäëàðûíû åëÿ äÿéèøèí êè, ùÿì Íÿð-
ìèíÿ, ùÿì äÿ Ùÿñÿí ö÷öí ùÿðôëÿðèí ÷ûõìà åùòèìàëû 1 -ÿ áÿðàáÿð
2
îëñóí.
3. Ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ ùàâàíûí òåìïåðàòóðó 280, 220, 260, 300, 270, 210, 280
îëìóøäóð. Ùàíñû ÿäÿäëÿð áó ìÿëóìàòëàðà óéüóí ìåäèàí âÿ ÿäÿäè îðòàíû
ýþñòÿðèð? 0
à) 28 , 280 á) 270, 300 ú) 270, 260
4. 120 ìèí, 160 ìèí, 200 ìèí, 240 ìèí ìÿëóìàòëàðû 4 øÿùÿðäÿêè ÿùà-
ëèíèí ñàéûíû ýþñòÿðèð. Áó ìÿëóìàòëàðû ùàíñû ãðàôèê ôîðìàäà òÿãäèì åòìÿê
âÿ ÿäÿäëÿðè й îõó öçÿðèíäÿ ùàíñû ìèãéàñëà éåðëÿøäèðìÿê äàùà äöçýöí
îëàðäû?
à) õÿòòè ãðàôèê, 20 ìèí á) áàðãðàô, 40 ìèí ú) áàðãðàô, 20 ìèí
5. Íÿðìèíÿ ðèéàçèééàòäàí éàçäûüû 5 ãèéìÿòëÿíäèðìÿäÿí 4-äÿ 100 -ëèê
íÿòèúÿ ýþñòÿðìèøäèð. Ëàêèí ñîíóíúó ãèéìÿòëÿíäèðìÿäÿ íÿòèúÿñè 85
 îëìóøäóð. Íÿðìèíÿíèí 5 ãèéìÿòëÿíäèðìÿ öçðÿ îðòà ýþñòÿðèúèñè íå÷ÿ
ôàèçäèð?
6. Áàðãðàôû âÿ úÿäâÿëè òàìàìëàéûí.
Êîìïöòåð îéóíó 60
Àäû Õàë
30
40
Åë÷èí
ßëè 50 20
Èñà ? 0
Åìèë ? Èñà Åìèë ßëè Åë÷èí
7. Ãàðà ïèøèê îðòà ïèëëÿäÿ éàòûá. Áîç ïèøèê îíäàí 3 ïèëëÿ éóõàðûäà îòóðóá.
Áîç ïèøèêëÿ ñîíóíúó ïèëëÿ àðàñûíäà 2 ïèëëÿ âàð. Áó ïèëëÿêàíûí íå÷ÿ ïèëëÿñè
âàð?
182
 ÂÛÛ Ôÿñèë
Ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà ðèéàçèééàò
Áó ôÿñèëäÿ íÿéè þéðÿíÿúÿêñèíèç?
Ðeal hÿyati situasiyalaräa óçóíëóüó, êöòëÿíè, òóòóìó òÿõìèí åòìÿéè;
Þë÷ö âàùèäëÿðè àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ÷åâèðìÿëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿéè;

Ýöíäÿëèê ùÿéàòè ñèòóàñèéàëàðà óéüóí þë÷ìÿ ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åòìÿéè;

Ýöíäÿëèê ùÿéàòè ñèòóàñèéàëàðà óéüóí ñàäÿ ìàëèééÿ ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë

åòìÿéè;
Ñàäÿ ùÿéàòè ñèòóàñèéàëàðà óéüóí ñòàòèñòèê ìÿëóìàòëàðû òîïëàìàüû âÿ òÿã-
äèì åòìÿéè;
Ãðàôèêëÿ, æÿäâÿëëÿ âåðèëìèø ìÿëóìàòëàðû òÿãäèì åòìÿéè;
Ìöõòÿëèô öñóëëàðëà ìÿñÿëÿëÿð ùÿëë åòìÿéè: ñèéàùû òóòìàãëà, ñå÷èá-éîõëà-
ìàãëà, øÿêèë ÷ÿêìÿêëÿ, ñîíóíæó ìÿëóìàòäàí áàøëàìàãëà, ãàíóíàóéüóí-
ëóüó ìöÿééÿí åòìÿêëÿ, òÿíëèê ãóðìàãëà, òàì-ùèññÿ ìîäåëè ãóðìàãëà;
 Òÿõìèíè þë÷öëÿð, äÿãèã þë÷öëÿð
ÀÁ ïàð÷àñûíûí óçóíëóüó 2 ñì 6 ìì-äèð. Ïàð÷àíûí
À Á
óçóíëóüóíó ñàíòèìåòð äÿãèãëèéè èëÿ èôàäÿ åòñÿê, òÿõ-
ìèíÿí 3 ñì îëäóüóíó äåéÿ áèëÿðèê. 1 2 3

ÀÁ ïàð÷àñûíûí óçóíëóüóíó éàðûì ñàíòèìåòð äÿãèãëèêëÿ èôàäÿ åòñÿê îíóí,

òÿõìèíÿí 2 –1 ñì âÿ éà 2,5 ñì îëäóüóíó äåéÿ áèëÿðèê. Èêèíúè þë÷ö áèðèí-
2
úèéÿ íèñáÿòÿí äàùà äÿãèãäèð. ÀÁ ïàð÷àñûíûí äÿãèã óçóíëóüó 2,6 ñì-äèð.
Ìöõòÿëèô þë÷ìÿëÿðèí íÿòèúÿñè äÿãèã þë÷öäÿí áþéöê âÿ éà êè÷èê îëà áèëÿð.
Þë÷ìÿëÿðèí íÿòèúÿëÿðè èëÿ äÿãèã þë÷ö àðàñûíäàêû ôÿðã þë÷ìÿ õÿòàñû àäëàíûð.

1 Çÿùðàíûí îòàüûíûí óçóíëóüó 4 ì-äèð. Çÿùðà îòàüûíûí óçóíëóüóíó ãàðûøû

èëÿ þë÷ÿðêÿí áèðèíúè äÿôÿ 40 ãàðûø, 2-úè äÿôÿ èñÿ 36 ãàðûø îëäóüóíó ñþé-
ëÿäè. Çÿùðàíûí 1 ãàðûøû - 12 ñì-äèð. Ùàíñû þë÷ö ðåàë þë÷öéÿ äàùà éàõûíäûð?
2 Àøàüûäàêû ùàëëàðäàí ùàíñûíäà äÿãèã þë÷öíö, ùàíñûíäà òÿõìèíè þë÷öíö
áèëìÿê êèôàéÿòäèð?
1) Ïàëòàðéóéàí ìàøûíëà ãàç ñîáàñûíûí àðàñûíäà øêàô éåðëÿøäèðìÿê ö÷öí
øêàôûí þë÷öëÿðèíè áèëìÿê èñòÿéèðñèíèç.
2) Ùÿéÿòÿ ÿêìÿê ö÷öí àëäûüûíûç éåíè àüàúûí ùöíäöðëöéöíö áèëìÿê èñòÿ-
éèðñèíèç.
3) Óñòà ãàïû ùàçûðëàìàã ö÷öí ÷ÿð÷èâÿíèí þë÷öëÿðèíè áèëìÿê èñòÿéèð.
3 Ïàðòàíûí ùöíäöðëöéö 80 ñì-äèð. Íÿçðèí ïàðòàíûí ùöíäöðëöéöíöí 5 ãÿëÿì
óçóíëóüóíäà, Àéýöí èñÿ 6 ãÿëÿì óçóíëóüóíäà îëäóüóíó ñþéëÿéèð. Áèð
ãÿëÿìèí óçóíëóüó 15 ñì îëàðñà, êèìèí þë÷öëÿðè äÿãèã þë÷öéÿ äàùà éà-
õûíäûð?
4 Þë÷ìÿ ùàíñû óçóíëóã âàùèäëÿðè èëÿ àïàðûëñà, þë÷ö õÿòàñû äàùà àç îëàð?
à) ì á) êì ú) ñì
5 Ýÿíú ðÿññàìëàðûí ñÿðýèñèíÿ òàìàøà åäÿí Ñàìèðÿ âÿ Úÿìèë äèâàðäàêû øÿ-
êèëëÿðÿ áàõàðàã äèâàðûí ö÷äÿ èêè ùèññÿñèíèí øÿêèëëÿ äîëó îëäóüóíó äåéèð-
ëÿð. Ñèç ùåñàáëàìàëàð àïàðìàãëà îíëàðûí òÿõìèíëÿðèíè éîõëàéûí.
7ì
80 ñì
170 ñì
100 ñì
80 ñì
140 ñì

60 ñì
3ì

200 ñì

150 ñì

170 ñì
60 ñì
80 ñì

50 ñì

184
 Êöòëÿ âàùèäëÿðè
Ìåòðèê þë÷ö ñèñòåìèíäÿ ÿñàñ êöòëÿ âàùèäè êèëîãðàì ãÿáóë åäèëèð.
Êöòëÿ âàùèäëÿðè: 1ìã, 1ã, 1 êã, 1 ò.

×1000 ×1000 ×1000

ò êã ã ìã
×0,001 ×0,001 ×0,001

1 Êöòëÿëÿðè òÿëÿá îëóíàí âàùèäëÿðëÿ èôàäÿ åäèí.

ìã-ëà êã-ëà
1) 7 ã = 7000 ìã 2) 36,5 ã = 0,0365 êã
à) 25 ã á) 1235 ã à) 365 ã á) 1235 ã
ú) 235 ã ä) 1100 ã ú) 75 ã ä) 1100 ã
Êöòëÿëÿðè òÿëÿá îëóíàí âàùèäëÿðëÿ èôàäÿ åäèí.
êã-ëà ò-ëà
1) 0,025 ò = 0,025 × 1000 = 25 êã 2) 23,8 êã = 23,8 × 0,001=0,0238 ò
à) 0, 025 ò á) 25,75 ò à) 23,8 êã á) 6 êã
ú) 1,3 ò ä) 6,275 ò ú) 135 êã ä) 1100 êã
3 Àøàüûäàêû êöòëÿëÿðè ãðàìëàðëà èôàäÿ åäèí:
1 7 3 1 3
1) – êã – êã – êã – êã – êã
4 10 8 10 4
3 5 4 7 3
2) 4 – êã 6 – êã 1 – êã 2 – êã 10 – êã
4 8 5 10 10
3) 0,7 êã 1,35 êã 3,5 êã 0,09 êã 0,255 êã
4 Òÿðÿçèíèí øêàëàñû öçÿðèíäÿ ãåéä îëóíìóø ýþñòÿðèúèëÿðÿ ýþðÿ òàïøûðûãëàðû
éåðèíÿ éåòèðèí.

0 1 2 3 4 êã
а б ъ д е ф л м
à) Ùÿðôëÿðÿ óéüóí êöòëÿëÿðè éàçûí. Êöòëÿëÿðè éàðûì êèëîãðàìëàðà ãÿäÿð
éóâàðëàãëàøäûðûí.
á) Ìöãàéèñÿ åäèí.
1) б + л б+м 2) а + е ъ+ф 3) б +ъ а+д
ú) Ùåñàáëàéûí.
1) (м + ф + е) – (а + б) 2) м – (ъ + б) + л 3) м + ъ  (е  д)
185
 Òóòóì âàùèäëÿðè
×1000
1 ë = 1000 ìë 1 ìë = 0,001 ë
ë ìë
×0,001
1 1) Ìèëëèëèòðëÿ èôàäÿ åäèí.
0,215 л 4,255 л 2,035 л 0,052 л 0,007 л
2) Ëèòðëÿ èôàäÿ åäèí.
3278 ìë 785 ìë 78 ìë 52889 ìë 3110 ìë
2 Òóòóìëàðûí ôÿðãèíè òàïûí. Íÿòèúÿíè ìèëëèëèòðëÿ èôàäÿ åäèí.
1 3
1 – л âÿ 325 ìë 1,2 л âÿ 7345 ìë 5,025 л âÿ 5 – л
2 4

3 Ãàáëàðûí òóòóìóíó ëèòðëÿ âÿ ìèëëèëèòðëÿ èôàäÿ åäèí.

1) 2 äÿíÿ áèðëèòðëèê âÿ 3 äÿíÿ éàðûìëèòðëèê;
2) 8 äÿíÿ éàðûìëèòðëèê âÿ 6 äÿíÿ 250 ìë-ëèê;
3) 5 äÿíÿ áèðëèòðëèê, 5 äÿíÿ éàðûìëèòðëèê, 5 äÿíÿ 250 ìë-ëèê.
1
4 Òóòóìëàðû л äÿãèãëèéè èëÿ éàçûí.
2
Íöìóíÿ: 2448 ìë = 2,448 л » 2,5 л 1325 ìë = 1,325 ìë » 1,5 л
2764 ìë = 2,764 л » 3 л
1) 3475 ìë 2) 815 ìë 3) 15 530 ìë 4) 4,175 л 5) 3 – 3 л
5
5 Ìöãàéèñÿ åäèí.
1 3 3
1) 1 – л 1600 мл 1–л 1,7 л 1 –л 2,7 л
4 5 5
1
2) 0,006 л 7 мл 1358 мл 1– л 1,6 л 1565 мл
5
6 Òóòóìó îðòà ùåñàáëà 49,8л îëàí ö÷ ÷ÿíäÿí áèðèíúèñè 56л, èêèíúèñè 54,5л
ñó òóòóðñà, ö÷öíúö ÷ÿíèí òóòóìó íå÷ÿ ëèòðäèð?

7 Ðåñåïòÿ ýþðÿ 5 íÿôÿðëèê êåêñÿ 600 ã óí, 100 ã éàü, 0,5 л ñöä, 200 ã
øÿêÿð òîçó ëàçûìäûð. Áó ðåñåïòè 8 íÿôÿð ö÷öí òÿðòèá åäèí.

8 Ùåñàáëàéûí.
3 1
1) 4500 ìë + 2,5 л + 3– 4 л 3) 6,75 л  2 – л + 23 450 ìë
4
2) 25 л  12,5 л  3750 ìë 4) 750 ìë + 80 ìë + 0,05 л
186
 Þë÷öëÿð âÿ ôàèç
1 Ôàèçëÿðè ùåñàáëàéûí.
3 êã-ûí 25-íè 3 : 100 = 0,03 (áèð ôàèç) 0,03 × 25 = 0,75
5,8 êã-ûí 25-íè 435 êã-ûí 10-íè 12,75 êã-ûí 10-íè
25 êã-ûí 1-íè 14,5 êã-ûí 3-íè 9 êã-ûí 22-íè

2 Ùåñàáëàéûí.
200 ã-ûí 15-íè 500 ìë-èí 2,5-íè
20 ã-ûí 5,5 -íè 45 ìë-èí 1,5 -íè
50 ã -ûí 4,5 -íè 450 ìë-èí 0,8-íè
3 Ìÿáëÿüëÿðèí òÿëÿá îëóíàí ôàèçëÿðèíè òàïûí.
25-íè 45 M 3M 7,5 M 120 M
5-íè 1M 6M 75 M 250 M
12-íè 16 M 24 M 45 M 120 M

4 Ôèãóðëàðûí éåðèíÿ óéüóí ÿäÿäëÿðè éàçìàãëà áÿðàáÿðëèêëÿðè òàìàìëàéûí.

3 40 = 2
– = – =  –=–  – =– = 
10 100 10 100 5 100
7
– = – = 80 – = – = 2 – = – = 
10 100 50 100 20 100
5 Ùåñàáëàéûí.
245 ã-ûí 20-íè 500 êì-èí 22-íè
13 л-èí 10 -íè 655 ìã-ûí 30-íè
152 л-èí 10-íè 2–1 ì-èí 15-íè
2
6 Èíôèëéàñèéà ìàëëàðûí ãèéìÿòëÿðèíèí âÿ õèäìÿòëÿðèí ùàãëàðûíûí áàùà-
ëàøìàñû, ïóëóí àëûúûëûã ãàáèëèééÿòèíèí àøàüû äöøìÿñè ïðîñåñèäèð. Èí-
ôèëéàñèéà ôàèçëÿ èôàäÿ åäèëèð. Èíôèëéàñèéàíûí ñÿâèééÿñè ôåâðàë àéûíäà
6,2 , ìàðò àéûíäà 6,5, àïðåë àéûíäà 7,8  îëìóøäóð. Àéëûã õÿðúëÿðè
450 ìàíàò îëàí âÿòÿíäàøûí èíôèëéàñèéàéà ýþðÿ õÿðúëÿðèíèí àðòûìûíû
àðàøäûðûí.
7 Ôåðìåð êå÷ÿí èë òîïëàäûüû 20 òîí êàðòîô ìÿùñóëóíóí 1 êã-íû 0,85 ìà-
íàòäàí ñàòäû, ÿëäÿ åòäèéè ïóëóí 22-íè äàøûìà xÿrclÿrinÿ âÿ äèýÿð õèä-
ìÿòlÿrÿ ñÿðô åòäè. Áó èë äàøûìà õÿðúëÿðè vÿ digÿr õèäìÿòlÿrÿ gþrÿ
mÿsrÿflÿr 4,3 àðòìûødûrñà, ôåðìåð ke÷ÿnilki qiymÿtlÿ 20 òîí êàðòîô
ìÿùñóëóíun satûøûndan íÿ ãÿäÿð ïóë ÿëäÿ åäÿð?
187
 Ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà ðèéàçèééàò
1 Øÿêèëäÿ âåðèëÿíëÿðÿ ýþðÿ ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèí.

óí ñöä éàü ÿò ïåíäèð

1 êã 500 мл 250 ã 1 êã 1 êã
40 ãÿïèê 1,25 ìàíàò 2,00 ìàíàò 4,8 ìàíàò 4,50 ìàíàò
1) Âåðèëÿí êöòëÿëÿðÿ ýþðÿ ÿðçàãëàðûí ãèéìÿòèíè òàïûí.
1. 0,5 êã ïåíäèð 4. 750 ã éàü 3 êã ÿò
7. 1 –
4
2. 3,5 л ñöä 5. 200 ã éàü 8. 1,75 êã ïåíäèð
1 êã óí
3. 2 – 6. 250 ã ÿò 9. 4 –3 êã éàü
2 4
2) 2 êã óí, 1,5 л ñöä, 450 ã éàü, 700 ã ÿò àëàí àëûúû íÿ ãÿäÿð ïóë þäÿ-
ìÿëèäèð?
3) Âàëèäÿ 500 ã éàü, 2 êã óí, 500 ã ÿò âÿ 200 ã ïåíäèð àëäû.
Þäÿíèø çàìàíû êàññèð îíäàí äàùà 10 ãÿïèê âåðìÿñèíè õàùèø åòäè âÿ îíà
2 äÿíÿ áèðìàíàòëûã ãàéòàðäû. à) Âàëèäÿ àëäûüû ÿðçàãëàðà íÿ ãÿäÿð ïóë
þäÿìÿëèäèð? á) Âàëèäÿ êàññàéà íå÷ÿ ìàíàò âåðìèøäè?
4) 1 êã éàü 1 л ñöääÿí íÿ ãÿäÿð áàùàäûð?
5) Âåðèëÿí ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ 3 ìÿñÿëÿ òÿðòèá åäèí.

2 1) Ùàíñû ùàëäà éàðûì ìåòð ëåíò äàùà óúóçäóð? 5 ì-ëèê òîïëàðëà 60 ãÿïèéÿ,
éîõñà 75 ì-ëèê òîïëàðëà 12 ìàíàòà ñàòûëàí?

2) Ùàíñû äàùà ñÿðôÿëèäèð? 1,5 êã-û 1,65 ìàíàòà îëàí ïîìèäîð, éîõñà 5
êã-ëûã áàüëàìàëàðäà 4 ìàíàòà îëàí ïîìèäîð?
3 1) 1,26 êã äîíäóðìàíû ßëè âÿ 5 äîñòó þç àðàëàðûíäà áÿðàáÿð áþëäöëÿð.
Ùÿð áèðèíÿ íÿ ãÿäÿð äîíäóðìà ÷àòäû?

2) Ñÿèäÿ ãàáäàêû 1,5 л ìåéâÿ øèðÿñèíè 0,25 л òóòóìó îëàí 4 ôèíúàíà

ñöçäö. Ãàáäà íÿ ãÿäÿð ìåéâÿ øèðÿñè ãàëäû?

4 Ìàüàçàäàêû öòöíöí áèðè 24 ìàíàòà ñàòûëñà, 120 ìàíàò ýÿëèð ÿëäÿ åäèëÿð,
15 ìàíàòà ñàòûëñà, 60 ìàíàò çèéàí îëàð. Ìàüàçàäà íå÷ÿ öòö âàð?

188
 Ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà ðèéàçèééàò
5 Øÿêèëäÿ ìàëëàðûí ãèéìÿòè âÿ åäèëÿí óúóçëàøìà ôàèçëÿ âåðèëìèøäèð. Áó ìÿ-
ëóìàòëàðà ýþðÿ ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèí.

M M

M
1) Ùÿð áèð ìàëûí óúóçëàøìàäàí ñîíðàêû ãèéìÿòèíè òàïûí. Úàâàáëàðû ìà-
íàòëûãëàðà ãÿäÿð (òàìà ãÿäÿð) éóâàðëàãëàøäûðûí.
2) Ñÿàäÿò àéàããàáû âÿ äîí àëìàã èñòÿéèð. Îíóí 105 ìàíàò ïóëó âàð.
Ñÿàäÿò ãàëàí ïóëóíà íÿ àëà áèëÿð? ×àíòà, éîõñà êÿìÿð?
3) Ìàüàçà ñàùèáè äîíóí ãèéìÿòèíè äàùà 8 óúóçëàøäûðìàüû íÿçÿðäÿ
òóòóð. Áó ùàëäà, äîíóí ñàòûø ãèéìÿòè íÿ ãÿäÿð îëàúàã?
4) Ìàüàçà ñàùèáè àéàããàáû àëàí áèð ìöøòÿðèéÿ äàùà 5 ýöçÿøò åòäè. Áó
ìöøòÿðè àéàããàáûíû íå÷ÿ ìàíàòà àëäû?
6 Ìàüàçàäà ìàëëàð ãèéìÿòèíÿ ÿëàâÿ äÿéÿð âåðýèñè (ßÄÂ) ÿëàâÿ îëóíìàãëà
ñàòûëûð. ßÄ 18 îëàðñà, øÿêèëäÿêè ìàëëàðûí ùÿð áèðèíèí ñàòûø ãèéìÿòèíè
ùåñàáëàéûí. Ãèéìÿòëÿðè 10 ãÿïèêëèêëÿðÿ ãÿäÿð (îíäàáèðëÿðÿ ãÿäÿð) éó-
âàðëàãëàøäûðûí.
ïàìáûã êþéíÿê
ýþäÿêúÿ
éóí êîôòà ñâèòåð
ê
ñ òó
ã àë
M

M M
M

1) Áèð ýþäÿêúÿ âÿ áèð ñâèòåð àëàí ìöøòÿðè íÿ ãÿäÿð ïóë þäÿìÿëèäèð?

2) 2 êîôòà àëàí ìöøòÿðèéÿ 1 ïàìáûã êþéíÿê éàðûãèéìÿòèíÿ ñàòûëûð. Áó
ìàëëàðû àëàí ìöøòÿðè íÿ ãÿäÿð ïóë þäÿìÿëèäèð?
3) Ìàüàçàäà 100 ìàíàòëûãäàí ÷îõ ìàë àëìûø ìöøòÿðèéÿ öìóìè ìÿáëÿ-
üèí 10-è ãÿäÿð ýöçÿøò åäèëèð. Ýåéèìëÿðèí ùÿð áèðèíäÿí áèð äÿíÿ àëàí
ìöøòÿðè íÿ ãÿäÿð ïóë þäÿìÿëèäèð?

189
 Ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà ðèéàçèééàò
7 Ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèí.
14 ì 20 ì

Àéàíýèëèí áàüû
Èëãàðýèëèí áàüû 8ì 8ì

4ì 2ì 2ì
12 ì 12 ì
4ì
2ì
1) Èëãàð âÿ Àéàíýèëèí áàüëàðûíûí ñàùÿñèíè òàïûí.
2) Àéàíýèëèí áàüûíäà 4  2,8 ì âÿ 3,6  1,5 ì þë÷öëÿðäÿ îëàí ùèññÿäÿ
ýöëëöê ñàëûíìûøäûð. Ãàëàí ñàùÿéÿ èñÿ òÿðÿâÿç ÿêèëìèøäèð. Íÿ ãÿäÿð ñà-
ùÿéÿ òÿðÿâÿç ÿêèëìèøäèð?
3) Àéàíýèë òÿðÿâÿç ÿêèëÿí ñàùÿíèí ùÿð 10 ì2-ÿ 100 ã ýöáðÿ âåðìÿê èñ-
òÿéèðëÿð. Ýöáðÿíèí 1 êã-û 0,8 ìàíàò îëàðñà, ýöáðÿéÿ âåðèëÿí ïóë íÿ ãÿäÿð
îëàð?
4) Èëãàð àòàñûíà òÿêëèô åäèð êè, áàüëàðûíäà áàøäàí-áàøà ÷ÿìÿíëèê ñàëñûíëàð.
1 ì2 ñàùÿ ö÷öí ÷ÿìÿí òîõóìóíóí ãèéìÿòè 55 ãÿïèêäèð. Èëãàðýèë òîõóìà
íÿ ãÿäÿð ïóë õÿðúëÿìÿëèäèðëÿð?
5) Àéàí âÿ ãàðäàøû áàüû áåëëÿìÿê èøèíè þç àðàëàðûíäà áÿðàáÿð áþëìÿê
èñòÿñÿëÿð, áóíó íå÷ÿ úöð éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿðëÿð. Øÿêèë öçÿðèíäÿ ñõåìàòèê
ýþñòÿðìÿêëÿ èçàù åäèí. Åéíè èøè Èëãàðýèëèí áàüû öçÿðèíäÿ äÿ ýþñòÿðèí.
6) Èëãàðýèëèí áàüûíûí ÿòðàôûíà ÷ÿêèëìèø ùàñàðûí ùÿð 1 ìåòðè 8,5 ìàíàòà,
Àéàíýèëèí ùàñàðûíûí 1 ì-è èñÿ 6,5 ìàíàòà áàøà ýÿëìèøäèð.
Ùÿð ùàñàðà íÿ ãÿäÿð ïóë õÿðúëÿíìèøäèð?
7) Èëãàðýèë áàüëàðûíûí ÷ÿïÿðè áîéóíúà þë÷öëÿðè 50  50 ñì
îëàí äàø ïëèòÿëÿðëÿ áèð ïëèòÿ åíèíäÿ (øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëäèéè
êèìè) úûüûð ñàëìàã èñòÿéèðëÿð. Îíëàð áóíóí ö÷öí íå÷ÿ áåëÿ äàø àëìàëûäûð-
ëàð? (Áàüûí êöíúëÿðèíäÿêè ïëèòÿëÿðÿ äèããÿò åäèí)
8) Áèð ïëèòÿíèí ãèéìÿòè 7,6 ìàíàò îëàðñà, ïëèòÿ àëìàã ö÷öí íÿ ãÿäÿð ïóë
ëàçûìäûð?
8 Ìÿíèì áàüûì
1) Äÿôòÿðèíèçäÿ äàìàëàðû êâàäðàò âàùèäëÿð ùåñàá åòìÿêëÿ èñòÿäèéèíèç ôîð-
ìàäà âÿ þë÷öäÿ áàüûí ïëàíûíû ÷ÿêèí.
2) Ùÿð äàìàíûí òÿðÿôèíè 1 ì ãÿáóë åòìÿêëÿ ÷ÿêäèéèíèç áàüûí ïåðèìåòðèíè
òàïûí.
3) Áàüûíûçûí êÿíàðû áîéó Èëãàðýèëèí áàüûíà äþøÿíìèø ôîðìàäà ïëèòÿ
äþøÿñÿíèç, íå÷ÿ áåëÿ ïëèòÿ àëìàëûñûíûç?
4) ßýÿð áàüûíûçûí ÿòðàôûíà 1 ì-è 6,8 ìàíàòà áàøà ýÿëÿí ùàñàð ÷ÿêìÿëè
îëñàíûç, ùàñàð ö÷öí ñèçÿ íÿ ãÿäÿð ïóë ëàçûì îëàð?
190
 Ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà ðèéàçèééàò

9 40 ÿäÿä ñöäëö ëîüìà áèøèðìÿê ö÷öí òÿëÿá îëóíàí ÿðçàãëàðûí

ìèãäàðûíû íÿçÿðÿ àëàðàã ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèí. (Ñöäëö ëîüìà
áèøèðìÿê èñòÿñÿíèç, èíòåðíåòäÿí èíý. ìèëê ôóäýå àäû èëÿ àõ-
òàðûø âåðèá áèøèðèëìÿ ãàéäàñûíû þéðÿíÿ áèëÿðñèíèç.)

1. Íÿ ãÿäÿð ñöä ëàçûì îëàð? 40 ñöäëö ëîüìà ö÷öí

- 30 ñöäëö ëîüìà ö÷öí; ëàçûì îëàí ÿðçàãëàð:
- 25 ñöäëö ëîüìà ö÷öí; 250 ìë ñöä
- 100 ñöäëö ëîüìà ö÷öí. 400 ã øÿêÿð
80 ã éàü
2. Íÿ ãÿäÿð éàü ëàçûì îëàð? 2 ìã âàíèë
- 800 ã øÿêÿð òîçó ÿëàâÿ åäèëäèêäÿ;
- 100 ã øÿêÿð òîçó ÿëàâÿ åäèëäèêäÿ;
- 250 ã øÿêÿð òîçó ÿëàâÿ åäèëäèêäÿ;
3. Øÿêÿð òîçóíóí ìèãäàðûíû äÿéèøìÿêëÿ ìÿñÿëÿëÿð ãóðóí âÿ ùÿëë åäèí.

10 Óñòà ùÿéÿòÿ ìåòëàõ äþøÿéèð.

Ìåòëàõëàðûí þë÷öñö 25ñì 25 ñì-äèð.
1) Óñòà 1 úÿðýÿäÿ 15 ìåòëàõ ãîéñà, àëûíàí úûüûðûí óçóíëóüó íÿ ãÿäÿð
îëàð?
2) Ùÿéÿòèí áèð êâàäðàò ìåòðèíÿ íå÷ÿ áåëÿ ìåòëàõ ëàçûìäûð?
3) Þë÷öëÿðè 12 m 10 ì îëàí ùÿéÿòÿ íå÷ÿ áåëÿ ìåòëàõ ëàçûìäûð?
4) Ìåòëàõëàð ùÿð áèðèíäÿ 40 ÿäÿä îëìàãëà ãóòóëàðäà ñàòûëûð. Áó ùÿéÿòÿ
íå÷ÿ ãóòó ìåòëàõ àëìàã ëàçûìäûð?
5) 1 ãóòó ìåòëàõûí ãèéìÿòè 22,5 ìàíàò îëàðñà, ùÿéÿòÿ äþøÿíÿúÿê ìåòëàõû
àëìàã ö÷öí íÿ ãÿäÿð ïóë ëàçûìäûð?

11 Úöòëÿðëÿ îéóí. Êèì äàùà ÷îõ ýåòäè? Öçÿðèíäÿ îíëóã êÿñðëÿðëÿ èôàäÿ
îëóíìóø ìÿñàôÿëÿðèí éàçûëäûüû òûñáàüà øÿêèëëÿðè ëþâùÿéÿ áÿðêèäèëèð. Úöòëÿð
íþâáÿ èëÿ çÿð àòûðëàð. Ùÿð äÿôÿ çÿðèí ýþñòÿðèøèíÿ óéüóí òûñáàüà öçÿðèíäÿ
éàçûëìûø ÿäÿäè ñûðà èëÿ àëò-àëòà éàçûðëàð. Èëê 5 àòûøà óéüóí ÿäÿäëÿð òîïëàíûð.
Êèìèí íÿòèúÿñè áþéöêäöðñÿ, î, îéóíó óäóð.

0,245 êì 0,615 êì 0,825 êì 0,316 êì 0,585 êì 0,412 êì

Îéóíó 2 çÿðëÿ äÿ àïàðìàã îëàð. Áó ùàëäà ùÿð äÿôÿ ùÿð áèð çÿðèí ýþñòÿ-
ðèøèíÿ óéüóí ìÿñàôÿëÿð òîïëàíûð.
191
 Ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà ðèéàçèééàò
12

1) 4 êã àëìà, 2 êã àðìóä àëàí ìöøòÿðè íå÷ÿ ìàíàò þäÿìÿëèäèð?

2) Ðàìèç äàéû 10 êã ãàðïûçà 0,5 ìàíàò âåðäè. Ðàìèç äàéû ãàðïûçûí 1 êè-
ëîãðàìûíû íå÷ÿéÿ àëäû? Áó ãàðïûçûí öçÿðèíäÿêè ãèéìÿòäÿí íÿ ãÿäÿð
óúóçäóð?
3) Ñÿëèìÿ õàëà ñàòûúûäàí àëìàíûí 5 êã-íû 4 ìàíàòà, ïîðòàüàëûí 3 êã-íû
4,5 ìàíàòà ñàòìàñûíû õàùèø åòäè. Ñÿëèìÿ õàëà ñàòûúûäàí ìåéâÿëÿðèí ùÿð
êèëîãðàìûíû íÿ ãÿäÿð óúóçëàøäûðìàñûíû èñòÿäè?
4) Êàìàë äàéû 8 êã ãàðïûç, 5 êã éåìèø, 1 êã àðìóä, 2 êã áàíàí àëäû.
Î, ñàòûúûéà 20 ìàíàòëûã âåðäè. Êàìàë äàéû ìåéâÿëÿðè öçÿðèíäÿêè ãèé-
ìÿòëÿðëÿ àëìûøñà, íÿ ãÿäÿð ïóë ãàëûüû àëìàëûäûð?
5) Ñàòûúû Ðÿùèìÿ õàëàéà äåéèð: Ñèç 10 êã ÷èéÿëÿéÿ 7 ìàíàò âåðèðñèíèç.
Áó éàðû ãèéìÿòèíäÿí äÿ àçäûð. Ðÿùèìÿ õàëà ÷èéÿëÿéèí êèëîãðàìûíû íå-
÷ÿéÿ àëìàã èñòÿéèð?
6) Ñàòûúû ÷èéÿëÿéèí 1 êèëîãðàìûíû 0,95 ìàíàòà àëûá, 1,50 ìàíàòà ñàòûð.
Îíóí àëäûüû 50 êã ÷èéÿëÿéèí 12 -è èòêèéÿ ýåòäè. Ñàòûúû ãàëàí ÷èéÿëÿéè
íÿçÿðäÿ òóòäóüó ãèéìÿòÿ ñàòà áèëñÿ, íÿ ãÿäÿð ýÿëèð ÿëäÿ åäÿð?
7) Ñàòûúû 2 òîí ãàðïûçûí 1 êèëîãðàìûíû 8 ãÿïèéÿ àëûá, 15 ãÿïèéÿ ñàòûð. Î
ùÿð êèëîãðàìäà 2 ãÿïèê íÿãëèééàò âÿ ñ. õÿðúëÿðè îëäóüóíó äåéèð. 2 òîí
ãàðïûçûí ñàòûøûíäàí íÿ ãÿäÿð ýÿëèð ÿëäÿ îëóíàð?
8) 10 êã àðìóäóí ïóëóíà íå÷ÿ êèëîãðàì áàíàí àëìàã îëàð?

13 “3, 8, 1, 6 ðÿãÿìëÿðèíèí ùÿð áèðèíäÿí áèð äÿôÿ èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ éàçûëìûø

èñòÿíèëÿí äþðäðÿãÿìëè ÿäÿä 9-à ãàëûãñûç áþëöíöð.” ôèêðè äîüðóäóðìó? Áèð
íå÷ÿ íöìóíÿ ýþñòÿðèí.

192
 Ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà ðèéàçèééàò
14 Áèç ñöðÿò äåäèêäÿ àâòîìîáèëëÿðèí áÿðàáÿð ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åòäèéèíè íÿ-
çÿðäÿ òóòóðóã. Ðåàëëûãäà èñÿ àâòîìîáèëëÿð äÿéèøÿí ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäèðëÿð.
Àâòîìîáèëäÿ ñöðÿòèí äÿéèøìÿñèíè ãåéä åäÿí úèùàç àøàüûäàêû êèìè ãðàôèê
÷ÿêìèøäèð. Ãðàôèêÿ ýþðÿ ñóàëëàðà úàâàá âåðèí.
1) Áó àâòîìîáèë íÿ ãÿäÿð ìÿñàôÿ Àâòîìîáèëèí ùÿðÿêÿòè
ãÿò åtìèøäèð?
150
2) Àâòîìîáèë íå÷ÿ ñààò ùÿðÿêÿòäÿ
îëìóøäóð?
3) Àâòîìîáèë èëê éàðûì ñààòäà íÿ 100
ãÿäÿð ìÿñàôÿ ãÿò åòìèøäèð?
4) Àâòîìîáèë ñààò 12:00-à êèìè íÿ

Ìÿñàôÿ (êì)
ãÿäÿð ìÿñàôÿ ãÿò åòìèøäèð? 50
5) Ñöðöúö ñààò íå÷ÿäÿ ùÿðÿêÿòÿ ôà-
ñèëÿ âåðìèøäèð?
6) 2 –1 ñààò ÿðçèíäÿ ãÿò îëóíàí ìÿ- 0
4 10:00 11:00 13:00
ñàôÿ òÿõìèíÿí íå÷ÿ êèëîìåòðäèð? Çàìàí
12:00

7) Ùàíñû âàõò èíòåðâàëûíäà äàùà ÷îõ ìÿñàôÿ ãÿò åäèëìèøäèð:

ñààò 10:00-11:00, éîõñà 11:00-12:00 àðàñûíäà?
8) Ãðàôèêÿ àèä äàùà 3 ñóàë éàçûí.
15 Úÿäâÿëäÿ Áàêû øÿùÿðè èëÿ äöíéàíûí áèð íå÷ÿ øÿùÿðëÿðè àðàñûíäàêû âàõò
ôÿðãè âåðèëìèøäèð. Ñààò ôÿðãèíè ýþñòÿðÿí ðÿãÿìèí ãàðøûñûíäàêû “+” èøàðÿñè
ùÿìèí øÿùÿðäÿ éåðëè âàõòûí Áàêû âàõòûíäàí èðÿëè, ”–” èøàðÿñè èñÿ ýåðè îë-
äóüóíó ýþñòÿðèð.
Ñàìèð èøëÿäèéè øèðêÿòèí áó øÿùÿðëÿðäÿêè îôèñëÿðèíÿ ùÿð ýöí onlarûn yerli
vaxtû ilÿ saat 10:00-da ìÿëóìàò ÷àòäûðûð. Samèr ìÿlumatû ùÿð øÿùÿðÿ
Bakû vaxtû ilÿ saat ne÷ÿäÿ ýþíäÿðèð?
Øÿùÿðëÿð Ñààò ôÿðãè
Êàðàãàíäà +1
Èñòàíáóë –2
Òîêèî +4
Ëîíäîí –4
Ñèäíåé +5
16 Ùÿñÿí ùÿð 5 äÿãèãÿäÿ 300 ì ïèéàäà éîë ýåäèð. Ùÿñÿí ñààò 16:30-äà
åâäÿí ÷ûõäû âÿ 17:05-äÿ áàíêà ÷àòäû. Ùÿñÿíèí åéíè ñöðÿòëÿ ýåòäèéèíè
ãÿáóë åòñÿê, îíëàðûí åâëÿðè èëÿ áàíê àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ òÿõìèíÿí íÿ ãÿ-
äÿðäèð?
193
 Ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà ðèéàçèééàò
17 Áàëàíñ äàõèë îëàí ìÿáëÿüëÿ ÷ûõàðûëàí ìÿáëÿüèí
ôÿðãèíè ýþñòÿðèð. ×ûõàðûëàí ìÿáëÿü áàëàíñäàêû
ìÿáëÿüäÿí ÷îõ îëàðñà, áó, ìöøòÿðèíèí áàíêà
áîðúëó îëäóüóíó ýþñòÿðèð âÿ ìÿáëÿüèí ãàðøû-
ñûíäà “–” èøàðÿñè éàçûëûð. Úÿäâÿëäÿ Ðöôÿòèí êðåäèò
êàðòûíà óéüóí ìÿëóìàòëàð âåðèëìèøäèð. Áó ìÿëó-
ìàòëàðà ýþðÿ áàëàíñû ùåñàáëàéûí âÿ úÿäâÿëè äîëäóðóí.

Ðöôÿò ßëÿêáÿðëè (M)

×ûõàðûëàí ìÿá- Äàõèë îëàí
Òàðèõ Áàëàíñ
ëÿü ìÿáëÿü
01.02.2012 320
05.02.2012 185
11.02.2012 65
18.02.2012 240 – 40
23.02.2012 270
27.07.2012 140

18 Áàíêäàí 10 000 ìàíàò êðåäèò àëàí ìöøòÿðè àéëûã 1,5  êðåäèò ôàèçè þäÿ-
ìÿëèäèð. Áàíêëà ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ áó ïóëó ìöøòÿðè ôàèçè èëÿ áèðëèêäÿ 18
àé ÿðçèíäÿ áàíêà þäÿìÿëèäèð. Ìöøòÿðè àéäà áàíêà íå÷ÿ ìàíàò þäÿìÿ-
ëèäèð? Úàâàáû ìàíàòëûãëàðà ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðûí.
19 Áàíê êàðò èñòèôàäÿ÷èñèíäÿí 0,5 õèäìÿò ùàããû òóòóð. Èñòèôàäÿ÷è êàðòäàí
ùÿð àé ÿí àçû 400 ìàíàò ïóë ÷ûõàðàðñà, 3 àé ÿðçèíäÿ íÿ ãÿäÿð õèäìÿò
ùàããû þäÿìÿëèäèð?

20 Áàíê êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà ÷àëûøàí ôåðìåðëÿðÿ èëëèê 8-ëÿ êðåäèò âåðèð. Ôåð-
ìåð áàíêäàí 20 000 ìàíàò êðåäèò àëäû âÿ 1 èë ÿðçèíäÿ áó êðåäèòè ãàéòàð-
ìàëûäûð. Ôåðìåð áàíêà àéäà íå÷ÿ ìàíàò þäÿìÿëèäèð?

21 À áàíêûíûí 3 àéëûã êðåäèò ôàèçè 9, Á áàíêûíûí èëëèê êðåäèò ôàèçè 24, Ú
áàíêûíûí 6 àéëûã êðåäèò ôàèçè 15-äèð. Áó áàíêëàðäàí ùàíñûíûí êðåäèò øÿðò-
ëÿðè äàùà ÿëâåðèøëèäèð? 15 000 ìàíàòûí ùÿð áèð áàíêäàêû èëëèê êðåäèò ôàèçè
íå÷ÿ ìàíàòäûð?
22 Àøàüûäàêû ïóë ìÿáëÿüëÿðèíèí òÿëÿá îëóíàí ôàèçëÿðèíè òàïûí.
1) 400 ìàíàòûí 3,5-íè 2) 7000 ìàíàòûí 9,2 -íè
3) 3250 ìàíàòûí 12-íè 4) 2755 ìàíàòûí 0,3 -íè

194
 Ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà ðèéàçèééàò
23 Ìÿêòÿá êîëëåêòèâè ìÿêòÿáèí ãàðøûñûíäàêû êö÷ÿäÿ èøûãôîð ãîéóëìàñû ö÷öí
ìöâàôèã òÿøêèëàòëàðà ìöðàúèÿò ùàçûðëàéûð. Ìöðàúèÿòäÿ áó êö÷ÿäÿí 1 ñààò
ÿðçèíäÿ êå÷ÿí ìàøûíëàðûí ñàéû ùàããûíäà ìÿëóìàò îëìàëûäûð. Øàýèðä-
ëÿðäÿí Ðþâøÿí, Ýöëëö, Çÿùðà âÿ Ãÿíáÿð áó êö÷ÿäÿí êå÷ÿí íÿãëèééàò
âàñèòÿëÿðèíèí ñàéûíû ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí íþâáÿ èëÿ ìöøàùèäÿëÿð àïàð-
äûëàð. Îíëàðûí ùÿð áèðèíèí ìöøàùèäÿ âàõòû âÿ ùÿìèí âàõòäà êå÷ÿí ìà-
øûíëàðûí ñàéû úÿäâÿëäÿ âåðèëìèøäèð. Úÿäâÿëäÿ âåðèëìèø ìÿëóìàòëàðà ýþðÿ,
1 ñààò ÿðçèíäÿ áó êö÷ÿäÿí êå÷ÿí íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí ñàéûíû íåúÿ
ìöÿééÿí åòìÿê îëàð?
Íÿãëèééàòûí ñûõëûüûíûí ìöøàùèäÿñè
Àäû Íÿãëèééàòûí Ìöøàùèäÿ
ñàéû äÿãèãÿëÿðè
Ðþâøÿí 65 8
Ýöëëö 56 4
Çÿùðà 32 3
Ãÿíáÿð 60 5
24 Úÿäâÿë Ýöëáàùàðûí 4 ùÿôòÿäÿ ãÿíàÿò åòäèéè ïóëó ýþñòÿðèð. Ýöëáàùàð 10
ùÿôòÿéÿ íÿ ãÿäÿð ïóëà ãÿíàÿò åäÿ áèëÿð? Áóíó ùàíñû ìöùàêèìÿëÿðÿ ÿñà-
ñÿí ñþéëÿìÿê îëàð?

Ùÿôòÿëÿð 1 2 3 4
Ãÿíàÿò îëóíàí
56 52 51 54
ïóë (ìàíàòëà)
25 Ôèêèðëÿðÿ óéüóí òÿíëèêëÿð éàçûí âÿ ìÿúùóëó òàïûí.
1) т-íè 3 äÿôÿ àðòûðûá öçÿðèíÿ 4 ÿëàâÿ åòñÿê, íÿòèúÿ 25-ÿ áÿðàáÿð îëàð.
2) н-è 4 äÿôÿ àðòûðûá 20-äÿí ÷ûõñàã, íÿòèúÿ 8-ÿ áÿðàáÿð îëàð?

26 Ãèñìÿòè òàïûí.
12,6 : 4,5 12 : 8 35 : 25
3,45 : 0,25 5 : 10 8,5 : 50
27 28,765 + 41,208 = 32,973 áÿðàáÿðëèéèíèí äîüðó îëìàäûüûíû éàçûëû ùå-
ñàáëàìàëàð àïàðìàäàí íåúÿ èçàù åäÿðäèíèç?

28 Ìÿùÿììÿä 2,1 – 0,679 ôÿðãèíè ùåñàáëàìàãäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèð. Ìÿùÿì-

ìÿä ñèçèí ñèíèô éîëäàøûíûç îëñàéäû, îíà íåúÿ êþìÿê åäÿðäèíèç? Éàçûëû
øÿêèëäÿ òÿãäèì åäèí.

195
 Ýöíäÿëèê ùÿéàòûìûçäà ðèéàçèééàò
29 Ãðàôèêäÿ Òåéìóðóí áàáàñûíûí éàøàäûüû øÿ-
Òåéìóðóí áàáàñûíûí éàøà-
ùÿðÿ ýåäÿí àâòîáóñóí ãÿò åòäèéè ìÿñàôÿ äûüû øÿùÿðÿ ýåäèëÿí éîë
âÿ âàõò ýþñòÿðèëèð. Àâòîáóñóí øÿùÿðÿ ÷àò-
ìàñû ö÷öí ùÿëÿ õåéëè éîë ãàëûð.
300
1) Àâòîáóñ ñààòäà íå÷ÿ êèëîìåòð ñöðÿòëÿ
ùÿðÿêÿò åäèð?
2) Àâòîáóñ áó ñöðÿòëÿ ýåäÿðñÿ, Òåéìóðóí 200
áàáàñûíûí éàøàäûüû øÿùÿðÿ 8 ñààòà ÷àòàð.
Òåéìóðóí éàøàäûüû øÿùÿðëÿ áàáàñûíûí éà-
øàäûüû øÿùÿð àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ íÿ ãÿäÿð- 100

Ìÿñàôÿ (êì)
äèð? 60

3) ßýÿð áó èêè øÿùÿð àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ 0

360 êì îëàðñà, àâòîáóñ áó ñöðÿòëÿ éîëó 1 2 3 4 5
Çàìàí (ñààò)
íå÷ÿ ñààòà ãÿò åäÿð?
4) Ãðàôèêÿ ýþðÿ èêè ñóàë òÿðòèá åäèí.
30 À øÿùÿðèíäÿí ñöðÿòè ñààòäà 80 êì îëàí áèð àâòîìîáèë éîëà äöøäöêäÿí
1 ñààò ñîíðà áó øÿùÿðäÿí ñààòäà 100 êì ñöðÿòëÿ èêèíúè àâòîìîáèë éîëà
äöøäö. Àâòîìîáèëëÿð Ú øÿùÿðèíÿ åéíè âàõòäà ÷àòäûëàð. À âÿ Ú øÿùÿðëÿðè
àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ íÿ ãÿäÿðäèð?
31 Øÿêèëäÿ åéíè èñòèãàìÿòäÿ ùÿðÿêÿò åäÿí èêè
àâòîìîáèëèí ùÿðÿêÿò ãðàôèêè âåðèëìèøäèð.
ãûðìûçû àâòîìîáèë ñàðû àâòîìîáèë
Ãðàôèêÿ ýþðÿ ñóàëëàðà úàâàá éàçûí.
1) Ñàðû ðÿíýëè àâòîìîáèë éîëà äöøÿðêÿí ãûð-
ìûçû ðÿíýëè àâòîìîáèë îíäàí íÿ ãÿäÿð èðÿ- 300
ëèäÿ èäè?
2) Ñàðû ðÿíýëè àâòîìîáèë ñààòäà íå÷ÿ êèëî-
200
ìåòð ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäèð?
3) Ãûðìûçû ðÿíýëè àâòîìîáèëèí ñöðÿòè ñààòäà
íå÷ÿ êèëîìåòðäèð? 100
4) 3 ñààò ñîíðà àâòîìîáèëëÿð àðàñûíäàêû ìÿ-
Ìÿñàôÿ (êì)

60
ñàôÿ íÿ ãÿäÿð îëäó? Áó ìÿñàôÿíè ãðàôèêÿ
ýþðÿ ìöÿééÿí åäèí. 0
1 2 3 4 5
5) Ãûðìûçû ðÿíýëè àâòîìîáèë 2 ñààòà íÿ Çàìàí (ñààò)

ãÿäÿð ìÿñàôÿ ãÿò åòìèøäèð?

6) 6 ñààòà ñàðû ðÿíýëè àâòîìîáèë íÿ ãÿäÿð éîë
ýåòìèø îëàð?

196
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
Ìÿñÿëÿëÿðè øÿêèë ÷ÿêìÿêëÿ ùÿëë åäèí.
1 ßìèð áîéúà Åëäàðäàí 10 ñì àë÷àãäûð.

3ñì
Íàòèã ßìèðäÿí 5 ñì ùöíäöðäöð. Úàâèä Åë-

10 ñì
5ñì
äàðäàí 3 ñì àë÷àãäûð. Úàâèäëÿ Íàòèãèí
áîéëàðûíûí ôÿðãè íÿ ãÿäÿðäèð? Ìÿñÿëÿíèí
øÿðòè èëÿ äèàãðàìû éîõëàéûí. Äèàãðàìû äÿô-
òÿðèíèçäÿ éåíèäÿí ÷ÿêèí âÿ ìÿñÿëÿíè ùÿëë ßìèð Åëäàð Íàòèã Úàâèä
åäèí.

2 Ñèíèôäÿ 15 ãûç, 10 îüëàí âàð. Øàýèðäëÿð ùÿð áèðèíäÿ 2 Î Î

îüëàí, 3 ãûç îëìàãëà ãðóïëàðà áþëöíäöëÿð âÿ ñèíèôëÿðèíè
Éåíè èë øÿíëèéè ö÷öí áÿçÿäèëÿð. Ùÿð ãðóï ñèíôÿ 12 øàð Ã Ã Ã
àñäû. Øàýèðäëÿð ñèíôè úÿìè íå÷ÿ øàðëà áÿçÿäèëÿð?
12 øàð
3 Ñÿäàãÿò êâàäðàòûí òÿðÿôëÿðè öçÿðèíäÿ áÿðàáÿð ìÿñàôÿëÿðäÿ éàøûë ðÿíýëè
íþãòÿëÿð ãåéä åòäè (êâàäðàòûí òÿïÿëÿðèíäÿ äÿ îëìàãëà). Êâàäðàòûí ùÿð
òÿðÿôè öçÿðèíäÿ 7 íþãòÿ ñàéìàã ìöìêöíäöðñÿ, Ñÿäàãÿò úÿìè íå÷ÿ íþãòÿ
ãåéä åòäè?
4 Þë÷öëÿðè 8 ì  10 ì îëàí äöçáóúàãëû ôîðìàëû ñàùÿäÿ àðàëàðûíäàêû ìÿ-
ñàôÿ 2 ì îëìàãëà ùÿì øàãóëè, ùÿì äÿ öôöãè èñòèãàìÿòäÿ áöòöí ñàùÿ
áîéó øàì àüàúëàðû ÿêèëäè. Áó ñàùÿäÿ íå÷ÿ øàì àüàúû ÿêèëäè? Ùÿð 1 ì
ìÿñàôÿíè 1 ñì ãÿáóë åòìÿêëÿ øÿêèë ÷ÿêèí âÿ àüàúëàðû íþãòÿëÿðëÿ ãåéä
åäèí.

5 Øÿêèëäÿ õàë÷àíûí ñèììåòðèê íàõûøû ÿêñ îëóíóá. Ñóàë

èøàðÿñèíèí éåðèíäÿ óéüóí øÿêèë ÷ÿêìÿêëÿ íàõûøû äÿô-
òÿðèíèçäÿ òàìàìëàéûí.
?
6 Ùÿð ñÿòèðäÿêè ìèñàëëàðäà áþëöíÿí âÿ áþëÿíèí äÿéèøìÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã
ãèñìÿòèí äÿéèøìÿñèíè àðàøäûðûí.
1) 400 : 8 40 : 8 4:8 0,4 : 8
2) 0,2 : 40 2 : 40 20 : 40 200 : 40
3) 100 : 1 100 : 10 100 : 100 100 : 1000
4) 4 : 5 0,4 : 5 0,04 : 5 0,004 : 5
7 Ìóçåéäÿ íöìàéèø îëóíàí äèíîçàâð ìîäåëèíèí óçóíëóüó 1,2 ì-äèð.
Ìîäåë ðåàë þë÷öíöí ùÿð 10 ì-è 30 ñì ãÿáóë åäèëìÿêëÿ ùàçûðëàíìûøäûð.
Ìîäåëè ùàçûðëàéàíëàð äèíîçàâðûí ùÿãèãè óçóíëóüóíóí íå÷ÿ ìåòð îëäóüóíó
äöøöíöðëÿð?
197
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
8 Áÿçè þëêÿëÿð ÿðàçèñèíÿ ýþðÿ ÷îõ êè÷èê îëäóüó ö÷öí áó þëêÿëÿðè “úûðòäàí
äþâëÿòëÿð” àäëàíäûðûðëàð. Úÿäâÿëäÿ áó úöð 5 þëêÿíèí àäû âÿ ÿðàçèñè âå-
ðèëìèøäèð. Úÿäâÿëÿ ýþðÿ òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðèí.

1) Þëêÿëÿðèí ñàùÿëÿðèíè òÿêëèêëÿðÿ ãÿäÿð Àäû Ñàùÿñè

éóâàðëàãëàøäûðìàãëà áàðãðàô ãóðóí. Ìîíàêî 2,05 êì2
2) Âàòèêàíûí ÿðàçèñèíèí ÷îõ êè÷èê îëäó-
Íàóðó 21 êì2
üóíó ñèç ùàíñû ìöãàéèñÿëÿðëÿ òÿãäèì
åäÿðäèíèç? Àçÿðáàéúàíûí, Ðóñèéàíûí ÿðà- Ñàí Ìàðèíî 60,6 êì2
çèñè íÿ ãÿäÿðäèð? Òóâàëó 26,0 êì2
Âàòèêàí 0,44 êì2
9 Øÿêèëäÿ Àêèôýèëèí åâëÿðèíèí ïëàíû âåðèëìèøäèð. Áó ïëàíà ýþðÿ îíëàðûí ùÿ-
éÿòè (áîø ñàùÿ) íå÷ÿ êâàäðàò ìåòðäèð?
4ì 26 ì

òîéóã
2ì
ùèíè
12 ì Åâëÿðè

14 ì 30 ì

7ì Ùîâóç

10 ì

10 Øÿêèëäÿêè ÀÁ ïàð÷àñûíû þë÷öí. Áó ïàð÷àíûí òÿëÿá îëóíàí ùèññÿëÿðè óçóí-

ëóüóíäà ïàð÷àëàð ÷ÿêèí.
À Á
1) 1 2) 45 3) 1 4) 85
5 100 5 100
11 Áîø õàíàëàðà åëÿ ÿäÿäëÿð éàçûí êè, ìöãàéèñÿ äîüðó îëñóí. Ùÿð áèðè ö÷öí
3 âàðèàíò éàçûí.
3) 11 –
6 5 12
1) > 2) >1
7 7 17 17 17 5 5
> >

12 Âåðèëÿí èêè îíëóã êÿñð àðàñûíäà éåðëÿøÿí ö÷ îíëóã êÿñð éàçûí.

3,4 3,45 3,48 3,56 3,6

1) 3,4 âÿ 3,6 2) 5,2 âÿ 5,7 3) 4,28 âÿ 4,38

198
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
Ìÿñÿëÿëÿðè ñå÷èá-éîõëàìàãëà ùÿëë åäèí.

13 15 íÿôÿðëèê ãðóï áèëåòëÿðÿ 57 ìàíàò ïóë âåðäè. Áþéöêëÿð ö÷öí 1 áèëåòèí

ãèéìÿòè 5 ìàíàò, óøàãëàð ö÷öí èñÿ 3 ìàíàòäûð. Ãðóïäà íå÷ÿ íÿôÿð áþéöê,
íå÷ÿ íÿôÿð óøàã âàð?

14 Ãóìðó áèøèðäèéè ãîüàëëàðû ùÿð ãóòóéà 5 äÿíÿ éåðëÿøäèðäèêäÿ 1 ãîüàë àðòûã

ãàëûð, ùÿð ãóòóéà 7 ãîüàë éåðëÿøäèðäèêäÿ èñÿ àðòûã ãîüàë ãàëìûð. Ãóìðó-
íóí áèøèðäèéè ãîüàëëàðûí 30-äàí àç îëäóüóíó áèëÿðÿê, ãîüàëëàðûí äÿãèã
ñàéûíû òàïûí.
15 Éåìÿêõàíàäà 16 íÿôÿð 2, 4, 6 íÿôÿðëèê ìàñàëàðûí ÿòðàôûíäà îòóðìóøëàð.
Éåìÿêõàíàäà úÿìè 5 ìàñà âàðñà, ùÿð ìàñàäàí íå÷ÿ äÿíÿ îëäóüóíó
ìöÿééÿí åäèí.
16 Èêè ÿäÿäèí úÿìè 30, ùàñèëè èñÿ 216-äûð. Áóíëàð ùàíñû ÿäÿäëÿðäèð?

17 Èêèíúè âóðóüó åëÿ íàòóðàë ÿäÿä ñå÷èí êè, ùàñèë âåðèëÿí èíòåðâàëà äàõèë
îëñóí.
Úÿùäëÿð: 1. 36 × 120 = 4320 1-úè âóðóã Èíòåðâàë
2. 36 × 130 = 4680
125
36 4520 - 4560
3. 36 × 125 = 4500 64 6800 - 6850
4. 36 × 126 = 4536 54 4350 - 4400

18 Ôèêðèìäÿ áèð ÿäÿä òóòìóøàì. Áó ÿäÿäèí éàðûñûíäàí 1,2 ÷ûõñàã, ôÿðã 2,4-ÿ
áÿðàáÿð îëàð. Ôèêðèìäÿ òóòäóüóì ÿäÿä ùàíñûäûð?

19 Ìöãàéèñÿ åäèí.
35 2 3
1) âÿ 0,035 2) âÿ 0,404 3) 3 âÿ 3,58
100 5 5

20 Ãèñìÿòè òàïûí.
10692 : 18 63063 : 21 125706 : 123 111111 : 33
21 ßìÿëëÿðè éåðèíÿ éåòèðèí âÿ ùÿð ñÿòèðäÿêè ìèñàëëàðûí íÿòèúÿëÿðèíè ìöãàéèñÿ
åäèí.
1) 12 × 7 + 4 × 7 (12 + 4) × 7 12 + 4 × 7
2) 48 × 12 : 6 (48 × 12) : 6 48 × (12 : 3)
3) 36 + 56 : 4 × 14 (36 + 56) : 4 × 14 36 + 56 : (4 × 14)

22 Ùåñàáëàéûí.
2 -íè/
1)120 ì-èí 0,4 ùèññÿñèíè 2) 120 ì-èí 40-íè 3) 120 ì-èí
5
199
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
Ìÿñÿëÿëÿðè ñèéàùû òóòìàãëà ùÿëë åäèí/.
23 1) Åëìèð, Ñÿìàéÿ, Ôèäàí âÿ Òÿééàð áèðëèêäÿ êèíîéà ýåòäèëÿð. Îíëàð áèð
ñûðàäà éàíàøû íå÷ÿ ìöõòÿëèô âàðèàíòäà îòóðà áèëÿðëÿð?
Ñÿìàéÿ âÿ Ôèäàí éàíàøû îòóðìàã èñòÿñÿëÿð, îíëàð íå÷ÿ ìöõòÿëèô âàðèàíòäà
îòóðà áèëÿðëÿð?
2) Ùÿôòÿíèí úöìÿ ýöíö úÿäâÿëäÿêè äÿðñëÿð áóíëàðäûð: Àçÿðáàéúàí äèëè,
ðèéàçèééàò, ðÿñì, ùÿéàò áèëýèñè, ÿäÿáèééàò. Àçÿðáàéúàí äèëè äÿðñè áèðèíúè
äÿðñ îëìàã øÿðòèëÿ áó äÿðñëÿðè úÿäâÿëäÿ ñààòëàð öçðÿ éåðëÿøäèðìÿéèí íå÷ÿ
ìöìêöí âàðèàíòû âàð?

24 Ìÿêòÿáèí ñÿðáÿñò ýöëÿø öçðÿ éûüìà êîìàíäàñûíäàêû øàýèðäëÿðèí éàøëàðû

àøàüûäàêû êèìèäèð:
13 éàø, 9 éàø, 13 éàø, 13 éàø, 11 éàø, 13 éàø, 10 éàø, 16 éàø, 12 éàø.
1) Ãðóïäà ìÿøüóë îëàí øàýèðäëÿðèí îðòà éàøûíû òàïûí.
2) ßí ÷îõ ðàñò ýÿëèíÿí (ìîäà) éàø ùàíñûäûð?
3) Éàøëàð àðàñûíäàêû ÿí áþéöê ôÿðãè òàïûí.

25 Äöçáóúàãëû ôîðìàëû áèð ùÿéÿòèí óçóíëóüó åíèíäÿí 2 äÿôÿ ÷îõäóð. Ùÿéÿ-

òèí ïåðèìåòðè 240 ì îëàðñà, ñàùÿñè íå÷ÿ êâàäðàò ìåòð îëàð?

26 Ùàñèëè âÿ ãèñìÿòè òàïûí.

4,5 × 100 2,8 : 10 321 : 100
0,09 × 1000 4,95 : 10 0,35 : 100
2,45 × 10 0,04 : 10 4,9 : 100

27 a) Âåðèëÿí âàõòëàð 1 ýöíöí ùàíñû ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð?

1) 6 ñààò 2) 12 ñààò 3) 8 ñààò 4) 15 ñààò

b) Âåðèëÿí äÿãèãÿëÿð 1 ñààòûí ùàíñû ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð?

1) 15 äÿãèãÿ 2) 35 äÿãèãÿ 3) 20 äÿãèãÿ 4) 45 äÿãèãÿ

28 Àøàüûäàêû øÿðòëÿðè þäÿéÿí 3 îíëóã êÿñð éàçûí.

1) 8 < х < 9 2) 1 < х < 2 3) 0 < х < 0,1

29 Ýöëíàðûí áîéóíáàüûñûíäàêû ìóíúóãëàð 3 éàøûë, 5 ãûðìûçû àðäûúûëëûüû èëÿ

äöçöëìöøäöð. Áîéóíáàüûäà 20 ãûðìûçû ìóíúóã âàðñà, íå÷ÿ éàøûë
ìóíúóã âàð?

200
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
Ìÿñÿëÿëÿðè ãàíóíàóéüóíëóüó ìöÿééÿí åòìÿêëÿ ùÿëë åäèí.

30 Êèòàáõàíàäà îõóúóëàðûí ñàéûíäàí àñûëû îëàðàã ìàñàëàð áèðëÿøäèðèëèð. 4 íÿ-

ôÿðèí îòóðìàñû ö÷öí 1 ìàñà ÿòðàôûíäà 4 ñòóë ãîéóëóð, 6 íÿôÿðèí îòóðìàñû
ö÷öí èñÿ 2 ìàñà áèðëÿøäèðèëèð âÿ ÿòðàôûíäà 6 ñòóë äöçöëöð. Áó ãàéäà èëÿ
10 íÿôÿðèí îòóðìàñû ö÷öí íå÷ÿ ìàñà áèðëÿøäèðèëìÿëèäèð?

31 “Ñþéöäëö” êö÷ÿñèíäÿ åâëÿð 1-äÿí 150-éÿ ãÿäÿð íþìðÿëÿíìèøäèð.

1) Íå÷ÿ åâèí íþìðÿñèíäÿ 7 ðÿãÿìè èøòèðàê åäèð?
2) Íå÷ÿ åâèí íþìðÿñèíäÿ 4 ðÿãÿìè èøòèðàê åäèð?
32 Ìÿêòÿáèí ôîéåñèíäÿ äèâàðäàí 36 øÿêèë àñûëìûøäûð. Áèðèíúè úÿðýÿäÿ 1 øÿêèë,
èêèíúèäÿ 2 øÿêèë, ö÷öíúöäÿ 3 øÿêèë âÿ ñ. ãàéäà èëÿ àñûëìûøäûð. Øÿêèëëÿð
äèâàðäà íå÷ÿ úÿðýÿäÿ àñûëìûøäûð?

33 1-äÿí 100-ÿ ãÿäÿð ÿäÿäëÿðèí úÿìèíè òàïûí.

1 + 2 + 3 + ... + 97 + 98 + 99 + 100

34 6, 12, 24, 27 ÿäÿäëÿðèíèí áèð îõøàð ÿëàìÿòè âàð. Áó ÿëàìÿòèí àøàüûäàêû

ÿäÿäëÿðäÿí ùàíñûíäà îëäóüóíó ñþéëÿìÿê îëàð?

à) 15 á) 28 ú) 32

35 Ãèñìÿòè 100-äÿí áþéöê îëàí ìèñàëëàðû ñå÷èá ùÿëë åäèí. Ñèç áóíó íåúÿ
ìöÿééÿí åäèðñèíèç?
7740 : 36 2352 : 24 3375 : 125
4608 : 9 2064 : 16 43076 : 121

36 120 ì óçóíëóüóíäà åëåêòðèê ìÿôòèëè ùÿð áèðè äèýÿðèíäÿí 20 ì óçóí îë-

ìàãëà 3 ùèññÿéÿ êÿñèëäè. ßí óçóí ùèññÿíèí óçóíëóüó íå÷ÿ ìåòð îëäó?

37 Àíà èëÿ îüóëóí éàøëàðû àðàñûíäàêû ôÿðã 28-äèð. Àíàíûí éàøû îüëóíóí éà-
øûíûí 3 ãàòûíäàí 4 éàø ÷îõäóð. Àíàíûí íå÷ÿ éàøû âàð? Òàì-ùèññÿ ìîäåëè
ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.

38 Ìÿùÿììÿä Îñìàíäàí 7 ñì, Îðõàí èñÿ Îñìàíäàí 5 ñì ùöíäöðäöð.

Îíëàðûí áîéëàðûíûí úÿìè 3 ì 30 ñì-äèð. Ùÿð áèðèíèí áîéóíóí íÿ ãÿäÿð
îëäóüóíó òàïûí.

201
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
Ìÿñÿëÿëÿðè òÿíëèê ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.

39 1) Ìÿùÿììÿä ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ éåìÿéÿ íÿãëèééàòäàí 18 ìàíàò ÷îõ ïóë

õÿðúëÿéèð. Ìÿùÿììÿä ùÿôòÿäÿ 30 ìàíàò ïóë õÿðúëÿéèðñÿ, î, íÿãëèééàòà
âÿ éåìÿéÿ àéðûëûãäà íÿ ãÿäÿð ïóë õÿðúëÿéèð?

2) Ìÿòáÿõèí äþøÿìÿñèíäÿ àü ìåòëàõëàðûí ñàéû ãàðà ìåòëàõëàðûí ñàéûíäàí

2 äÿôÿ ÷îõäóð. Äþøÿìÿäÿ úÿìè 33 ìåòëàõ âàðñà, îíëàðûí íå÷ÿñè àü, íå-
÷ÿñè ãàðà ðÿíýäÿäèð?

3) Çîîìàüàçàäà úÿìè 36 ãóø âàð. Òóòóãóøóëàðûí ñàéû áöëáöëëÿðèí ñàéûí-

äàí 2 äÿôÿ, ýþéÿð÷èíëÿðèí ñàéû áöëáöëëÿðèí ñàéûíäàí 4 äÿíÿ ÷îõäóð. Çîî-
ìàüàçàäà ùÿð ãóøäàí íå÷ÿ äÿíÿ âàð?

40 Ùåñàáëàéûí.

1) 1  0,75 + 4,52 2) 4  2,45  0,009

3) (2,22 + 0,084) : 4 + 1,25 4) (1,2  0,12) × 1,2 : 0,12
Á Ä
41 ÀÁÚÄ äþðäáóúàãëûñûíäà ñóàë èøàðÿñèíÿ 65 0
óéüóí áóúàã íå÷ÿ äÿðÿúÿäèð?
?
À Ú
42 Ãàðøû òÿðÿôëÿðè ïàðàëåë îëàí äþðäáóúàãëûëàð ÷ÿêèí âÿ àäëàíäûðûí.

43 Ñàìèð ðîìáó òàíûòìàã ö÷öí 5-6 úöìëÿëèê áèð éàçû ùàçûðëàìàëûäûð.

Ñèç áó éàçûíû íåúÿ ùàçûðëàéàðäûíûç?

44 Áþëìÿ ÿëàìÿòëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ãàëûãñûç áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè ñå÷èá

ùÿëë åäèí.
24,45 : 5 34,4 : 3 4,041 : 9
36,6 : 3 2,2 : 4 6,24 : 6
0,128 : 2 1,219 : 9 2,42 : 6

45 Éîëóí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëÿí ùèññÿñèíäÿ òÿìèð

èøëÿðè ýåòäèéèíäÿí àâòîìîáèë áèð ãÿäÿð äî-
ëàéû éîëëà ýåòìÿëèäèð. Àâòîìîáèë íÿ ãÿäÿð
2,5 êì

ÿëàâÿ ìÿñàôÿ ãÿò åòìÿëèäèð?

202
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
Ìÿñÿëÿíè ñîíóíúó ìÿëóìàòäàí áàøëàìàãëà ùÿëë åäèí.

46 Øàýèðäëÿðèí ñÿðýèéÿ òÿãäèì åòäèêëÿðè ÿñÿðëÿðèí éàðûñû òÿáèÿò ìÿíçÿðÿñè

èäè. Äèýÿð éàðûñû èñÿ ùÿð áèðèíäÿí áÿðàáÿð ñàéäà îëìàãëà ïîðòðåò, ãðàôèêà,
íàòöðìîðò âÿ àâàíãàðä æàíðëàðäà èäè. Ñÿðýèéÿ ïîðòðåò æàíðûíäà 4 ÿñÿð òÿã-
äèì îëóíìóøñà, ÿñÿðëÿðèí öìóìè ñàéû íÿ ãÿäÿðäèð?

47 Ëàëÿ ïóëóíóí 1 -íÿ ÷àíòà, ãàëàí ïóëóíóí 1 -íÿ ñóâåíèð àëäû. Ëàëÿíèí
3 2
15 ìàíàò ïóëó ãàëäû. Ëàëÿíèí ÿââÿëúÿ íÿ ãÿäÿð ïóëó âàð èäè?

48 Øÿêèëäÿ êèáðèò ÷þïëÿðè èëÿ 3 êâàäðàò ìîäåë-

ëÿøäèðèëìèøäèð. 3 êèáðèò ÷þïöíöí éåðèíè åëÿ
äÿéèøèí êè, 5 êâàäðàò àëûíñûí. Ýþñòÿðèø:
Êâàäðàòëàðäàí áèðè êè÷èê êâàäðàòëàðäàí
äöçÿëäèëìèø áþéöê êâàäðàò îëàúàã.

49 Áèðèíèí ñöðÿòè äèýÿðèíäÿí ñààòäà 15 êì ÷îõ îëàí èêè àâòîìîáèë àðàñûíäàêû

ìÿñàôÿ 270 êì-äèð. Àâòîìîáèëëÿð ãàðøû-ãàðøûéà ùÿðÿêÿò åäÿðÿê 2 ñààòäàí
ñîíðà ýþðöøäöëÿð. Àâòîìîáèëëÿð ùàíñû ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åòìèøëÿð?
Ýþñòÿðèø: Èêè àâòîìîáèëèí áèð ñààòäà ýåòäèêëÿðè éîë (2 àâòîìîáèëèí ñöðÿò-
ëÿðè úÿìè) 270 : 2 îëàúàã. Îíëàðûí ñöðÿò ôÿðãèíÿ ýþðÿ ùÿð áèðèíèí ñöðÿòèíè
òàïà áèëÿðñèíèç.
50 Äöçáóúàãëû ïðèçìà ôîðìàñûíäà îëàí
ãàáûí ýþñòÿðèëÿí ùèññÿñè ñó èëÿ äîëóäóð.
1) Âåðèëÿí þë÷öëÿðÿ ýþðÿ ãàáûí áîø îëàí
ùèññÿñèíèí ùÿúìè íå÷ÿ êóá ìåòðäèð? 11 ñì
33 ñì
2) Ãàáûí ùàíñû ùèññÿñè ñó èëÿ äîëóäóð. 20 ñì
50 ñì
Êÿñðëÿ èôàäÿ åäèí.

51 Ùÿð áèð ãÿïèê ïóë 1 ìàíàòûí ùàíñû ùèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Àäè âÿ îíëóã
10 = 0,10 ìàíàò
êÿñðëÿðëÿ éàçûí. 10 ãÿïèê = —
100
1) 2) 3) 4) 5)

52 Áîø õàíàëàðäà ùàíñû ÿäÿäëÿð îëìàëûäûð?

9 3 5 4 8 6 2 5
   
17 5 8 42 7 0 58 2 2 13 7 0

203
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
53 Ñàùÿñè 181,3 ì2, åíè 9,8 ì îëàí äöçáóúàãëû øÿêëèíäÿ ÿðàçèíèí ïåðèìåòðè
íÿ ãÿäÿðäèð?

54 Òÿðÿôëÿðèíèí óçóíëóüó 3 ñì, 5 ñì âÿ 6 ñì îëàí ö÷áóúàã ãóðóí. Òÿðÿô-

ëÿðèíèí óçóíëóüó 4 ñì, 3 ñì âÿ 9 ñì îëàí ö÷áóúàã ãóðìàã
ìöìêöíäöðìö? Ôèêðèíèçè èçàù åäèí.

55 Áèð íàüûëäà äåéèëèð êè, âàðëû áèð òàúèð âÿñèééÿòèíäÿ áöòöí ãûçûë ïóëóíóí
éàðûñûíûí àðâàäûíà âåðèëìÿñèíè èñòÿäè. Ãûçûëëàðûí ãàëàí ùèññÿñèíèí 2 -íè
3
îüëóíà, éåðäÿ ãàëàí ùèññÿíèí 1 - íè òÿñÿððöôàòûíäà ÷àëûøàíëàðûí éàøàéû-
7
øûíà, ãàëàí 1800 ãûçûë ïóëóíóí èñÿ òÿñÿððöôàòûíà õÿðúëÿíìÿñèíè èñòÿäè.
Áó òàúèðèí íÿ ãÿäÿð ãûçûë ïóëó âàð èìèø?
56 1) 5 ìèñëè èëÿ 4 ìèñëèíèí úÿìè 8271 îëàí ÿäÿä ùàíñû ÿäÿääèð?
2) Ö÷ ÿäÿäèí ÿäÿäè îðòàñû 64-äöð. Áó ÿäÿäëÿðäÿí ÿí áþéöéö ÿí êè÷è-
éèíäÿí 2 äÿôÿ áþéöêäöð. Ö÷öíúö ÿäÿä èñÿ ÿí êè÷èê ÿäÿääÿí 12 âàùèä
áþéöêäöð. Áó ÿäÿäëÿðäÿí ÿí áþéöéöíö òàïûí. Ìÿñÿëÿíè òàì-ùèññÿ ìî-
äåëè ãóðìàãëà ùÿëë åäèí.

57 Ìÿúùóë âóðóüó òàïûí.

55 × = 605 × 36 = 504 81 × = 972

25 × = 625 × 28 = 616 53 × = 954

58 2 øàôòàëû 1 áàíàí âÿ 1 àë÷à àüûðëûüûíäàäûð. 1 áàíàí 7 àë÷à àüûðëûüûíäàäûð.

1 øàôòàëû íå÷ÿ àë÷à àüûðëûüûíäàäûð? Ìÿñÿëÿíè øÿêèë ÷ÿêìÿêëÿ ùÿëë åäèí.

59 Ôÿðãëè îíëóã êÿñðè ìöÿééÿí åäèí.

1) 0,4 0,40 0,004 0,400
2) 0,02 0,020 0,0200 0,200
3) 1,03 1,300 1,3 1,300

60 Áþëìÿ ÿìÿëëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèí.

968 : 8 325 : 5 204 : 6

9768 : 8 5 325 : 5 2004 : 6
98568 : 8 10 325 : 5 20004 : 6
96168 : 8 80 325 : 5 200 004 : 6
61 Íàäèð 4 êèòàá âÿ 3 äÿôòÿðÿ 12 ìàíàò, Ñàáèð 12 êèòàá âÿ 10 äÿôòÿðÿ
37 ìàíàò þäÿäè. Áèð äÿôòÿð íå÷ÿéÿäèð?

204
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
62 Äèëàðÿíèí, Ðöôÿòèí âÿ Ôÿðèäèí àêâàðèóìëàðûíäà úÿìè 56 áàëûã âàð. Ðöôÿòèí
áàëûãëàðûíûí ñàéû Äèëàðÿíèí áàëûãëàðûíäàí 2 äÿôÿ ÷îõäóð. Ôÿðèäèí áàëûãëà-
ðûíûí ñàéû Ðöôÿòèí áàëûãëàðûíäàí 2 äÿôÿ ÷îõäóð. Îíëàðûí ùÿð áèðèíèí àê-
âàðèóìóíäà íå÷ÿ áàëûã âàð?

63 Ãèñìÿò 6, ãàëûã 3, áþëöíÿí èëÿ áþëÿíèí ôÿðãè èñÿ 43-äöð. Áþëÿíè òàïûí.

+3

64 Èíäè Àôàãûí 7, Õàëèäÿíèí 11 éàøû âàð. Õàëèäÿ Àôàãà äåéèð êè, ìÿí 5 èë
ÿââÿë ñÿíäÿí 3 äÿôÿ áþéöê èäèì. Áó ìöìêöíäöðìö? Ìÿñÿëÿíè òàì-
ùèññÿ ìîäåëè èëÿ ùÿëë åäèí.
Àôàã ?

Õàëèäÿ

65 ßäÿäëÿðè ìèíëèêëÿðÿ ãÿäÿð éóâàðëàãëàøäûðìàãëà úÿìè òÿõìèíè òàïûí.

1) 54396 + 22182 + 12925 2) 85824 + 7259 + 40800

66 Ùåñàáëàéûí.
1,8  (1,4  0,14) : 14 20,5  (7,3  2,2×1,5)
(3,6+4,5) × (4,7+1,4) (2,99  1,57) : 0,04

67 Åëÿ èøàðÿëÿð ãîéóí êè, áÿðàáÿðëèê äîüðó îëñóí.

2 5 8 3 1 = 33 2 5 8 3 1 = 53
2 5 8 3 1 = 35 2 5 8 3 1 = 123

68 Áðóòòî - ãàáëà áèðëèêäÿ êöòëÿ, íåòòî - ãàáñûç-òÿìèç êöòëÿ, äàðà (òàðà) -

ãàáûí êöòëÿñèäèð. Âåðèëÿíëÿðÿ ýþðÿ ðÿíýëè õàíàëàðà óéüóí êöòëÿëÿðè éàçûí.

Áðóòòî 42,5 êã Áðóòòî Áðóòòî 16,7 ò

Íåòòî Íåòòî 3,05 êã Íåòòî
Äàðà 8,4 êã Äàðà 0,175 êã Äàðà 235 êã

205
 Öìóìèëÿøäèðèúè òàïøûðûãëàð
69 Àðàëàðûíäàêû ìÿñàôÿ 260 êì âÿ áèðèíèí ñöðÿòè 60 êì/ñààò, äèýÿðèíèí
ñöðÿòè èñÿ 70 êì/ñààò îëàí èêè àâòîìîáèë åéíè àíäà ãàðøû-ãàðøûéà ùÿðÿêÿòÿ
áàøëàäûëàð. Áó àâòîìîáèëëÿð íå÷ÿ ñààòäàí ñîíðà ýþðöøÿðëÿð?

70 Êâàäðàò ôîðìàëû ìÿòáÿõÿ áèð òÿðÿôèíèí óçóíëóüó 25 ñì îëàí êâàäðàòøÿ-

êèëëè 196 ìåòëàõ äþøÿíäè. Ìÿòáÿõèí þë÷öëÿðèíè ìöÿééÿí åäèí.

71 Îíëóãëàð ìÿðòÿáÿñèíäÿêè ÿäÿäè òÿêëèêëÿð ìÿðòÿáÿñèíäÿêè ÿäÿääÿí

èêè äÿôÿ ÷îõ îëàí èêèðÿãÿìëè ÿäÿäëÿð 3-ÿ ãàëûãñûç áþëöíöð.
Áó ôèêðè éîõëàéûí. Áó ÿäÿäëÿðè ñå÷ìÿ öñóëóíóç ùàããûíäà éàçûí.

72 Øèôàùè ùåñàáëàéûí. Âóðìà ÿìÿëèíèí ùàíñû õàññÿñè ñèçÿ êþìÿê åäèð?

81 × 4  21 × 4 12 × 18 + 18 × 18  18 × 20
45 × 7  32 × 7 4 × 32  20 × 4 + 6 × 4
73 Ùåñàáëàéûí.
(36 × 17  2,3 × 16) : 4 25,5 + 2,5 × 1,7 - 0,144 : 1,2
(56,88 : 5,688 - 5 × 0,2) × 0,9 (40,1  4,5× 5,12) + 1,69 : 1,3

74 Ñöðÿòè ìÿõðÿúÿ áþëìÿêëÿ îíëóã êÿñðëÿðè éöçäÿ áèð äÿãèãëèêëÿ éàçûí.

2 5 7 9 13 13
7 12 9 14 18 36

75 Óçóíëóüó 240 ì îëàí ñöðÿò ãàòàðû ñàíèéÿäÿ 30 ì ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäèð

âÿ 10 ñàíèéÿéÿ òóíåëè êå÷èð. Òóíåëèí óçóíëóüó íå÷ÿ ìåòðäèð?
Ýþñòÿðèø: Ãàòàðûí òóíåëè êå÷ìÿñè ñîíóíúó âàãîíóí òóíåëäÿí òàì ÷ûõìàñû
èëÿ ìöÿééÿí åäèëèð. Ñîíóíúó âàãîíóí òóíåëäÿí ÷ûõàíà ãÿäÿð ýåòäèéè éîë
ãàòàðûí óçóíëóüó èëÿ òóíåëèí óçóíëóüó úÿìèíÿ áÿðàáÿðäèð.
76 Ìàüàçà ñàùèáè 12 äÿíÿñèíè 5,6 ìàíàòà àëäûüû áîøãàáûí 6 äÿíÿñèíè
3,2 ìàíàòà ñàòûð. Ìàüàçà ñàùèáè 432 áîøãàáûí ñàòûøûíäàí íÿ ãÿäÿð ýÿëèð
ÿëäÿ åäÿð?

77 Úÿìè òÿëÿá îëóíàí âàùèäëÿðëÿ éàçûí.

0,2578 ì3 + 318 800 000 ìì3 = ñì3
0,007 ì3 + 88 ñì3 = ì3
0,023 ñì3 + 255,6 ìì3 = ìì3
206
 ÚAVABLAR

Òàïøûðûã

Òàïøûðûã
Òàïøûðûã
Úàâàá

Úàâàá
Sÿùèôÿ

Úàâàá

Sÿùèôÿ
Sÿùèôÿ
Û ÔßÑÈË 42 11-1) 22
69 6 1
1
7 3 200 42 12-1) 3 2
45 9 20;40; 20;40 1 êã
7 7 360 69 7
45 12 380; 95 2
8 13 8 46 17 21 ìàí. 69 8 15 ìàí.
8 14-3) 16 118àâò. 69 9 30 äÿã
46 19
4 ìîò.
8 16 á) 69 10 4000 ìàí.
47 22-2) 5 ñààò
9 19 300 71 1 48 ìàí.
47 22-3) 4; 10
9 21 97 48 5 28, 17 71 2 5ì
9 22 20 ÛÛ ÔßÑÈË 71 3 120
10 31 132 ñì
51 4 96 71 4 15 ìàí.
12 5-ú 60000 61 2 12
71 5 200
20 12 8; 14 61 3 80
21 3 202 61 5-1) 50 73 5 30
21 4 12, 20, 24 61 5-2) 144 73 6 200
21 6 3 ìàí. 61 6 36;24 73 7 135 ìàí.
22 214 61 7 98;28
ÛÛÛ ÔßÑÈË
9-1)
22 9-2) 75 êã 62 7 1
62 8 3, 5 81 6 3 ìàí.
22 13 160840 8 16 81 7-á) 175 ìàí.
24 6-2) 63800 63 6 8
82 5 91
64 4 1 3 êì
24 8 3,5 ñààò 5 86 20-1) 119,1
28 4-1 14 äÿã 64 5 8 êã
64 7-1) 30 86 20-2) 119,2 ì
31 13 680
64 7-2) 80 87 27 36,6 ìàí.
32 19 930 êì 64 8 148
87 28 3,50 ìàí.
32 20
19 ìàí. 40 65 14 21 3
ãÿï. 5 88 31 50
3 áîç, 65 15 8
33 2-1) 65 16 75 ìàí. 90 5 29,3 ìàí.
1 ñàðû
66 6-1) 50
2 ñàðû, 92 10 12,5 ìàí.
33 2-2) 66 6-2) 72
1 áîç 66 6-3) 14 92 11-1) 3,15
3 áîç, 1ñàðû, 66 7 12 ìàí.
33 2-3)
1 ìàâè 67 3-1) 1 14 ì; 14 ì 92 11-2)
0,675; 0,375
33
à) 24; á)30; 0,225; 0,225
5-1)
ú) 44. 67 3-2) 1 12 ñààò
92 11-3) 0,85
34 2-1) » 12 67 4 1 1ì 93 17 1084
34 2-2) » 18 5
2 êã 25-1 900 ìàí.
34 3 » 600 \ìàí. 68 2 94
5 25-2 669,25 ìàí.
68 1 ì
36 8-1) 312500 4 2 96 4-2) 0,32 ìàí.
36 8-2) 57500 68 5-2) 120 96 5 4,2; 6,6
41 3 1 68 6-1) 6 98 2-2) 8
3
42 9 3 ìàí. 84 ãÿï. 69 5 5 100 4-4 40

207
 ÚAVABLAR

Òàïøûðûã

Òàïøûðûã
Òàïøûðûã
Úàâàá
Sÿùèôÿ

Úàâàá
Sÿùèôÿ
Úàâàá
Sÿùèôÿ
100 5 16 V ÔßÑÈË 194 21
Á; 5400;
100 7 4,6 ìàí. 3600; 4500
40;
142 17
102 1 59,2 êã 60 197 3 24
143 3 120
285 ì 197 4 30
102 2 143 4 640
365 ì
103 11-1) 44,55 ìàí. 143 7 56 197 7 40
144 2-1) 116,75 ìàí.
103 11-2) 30
575,350, 198 9 1074
103 11-3) 96 144 4-1)
325
103 13 5 êã 199 13 6; 9
144 4-2) 9
ÛV ÔßÑÈË 199 14 21
145 4-1 á) 9
108 4 60 0 1-6;
146 6 393,6 ìàí.
115 8 3 ñì  9 ñì 199 15 1-4;
149 3 30; 46;52 3-2.
122 4 90 150 9-2) 9
201 32 8
123 6 38 153 5 4
123 7 4,76 153 7 21,60 ìàí. 201 36 60
123 10 20ì  40ì 159 7 840
201 37 40
124 2 250; 1000 VÛ - VII ÔßÑÈË
1,06 ì;
124 4-1) 176 ì2 173 7 19 201 38 1,13 ì;
189 5-3) » 17,7 ìàí. 1,11ì.
124 4-2) 80 ì2
189 5-4) 57 202 39-1) 6; 24
124 5 17,88 ì2
189 6-1) 107,4 202 39-2) 11; 22
125 8-2) 9,36 ì2
189 6-2) 75,5 202 39-3) 8; 16; 12
125 8-3) 2400
189 6-3) 162,4
125 9-1) 1,44 203 46 32
190 7-1) 152; 224
125 11 525 ì2 203 47 45
190 7-2) 207,4
126 1-1) 40; 80 203 50-1) 0,022
126 1-2) 675 ì2 190 7-4) 83,6
203 50-2) 1
126 2 2980 190 7-6) 442; 468 3
126 3 4,6 ì 190 7-7) 99 204 53 56,6
126 4 348 191 10-1) 3,75
112 ñì2; 204 55 12600
191 10-2) 16
130 2 158 ñì2; 204 56-2) 90
100 ñì2 191 10-3) 1920
191 10-4) 48 204 61 1
130 4 970 ñì2
191 10-5) 1080
131 5 81
72 ì3, 24 ì3, 193 16 » 2100 ì 205 62 8; 16; 32
133 2
48 ì3 194 18 706 206 69 2
134 8 30 194 19 6
137 7 160 194 20 1800 206 76 28,8

208
2017