efnvoer ceeOÙece

BASED ON TCS

STATIC
GK
Yeejle SJeb efJeMJe
UP-TO-DATE
ØeOeeve mecheeokeâ
Deevevo kegâceej cenepeve
mecheeokeâ
DeefYe<eskeâ efmebn
uesKeve menÙeesie
Decej efmebn, DepeÙe efmebn, censMe Megkeäuee, Deevebo efceßee
keâchÙetšj «eeefHeâkeäme
yeeueke=â<Ce, efJeveÙe meent, hebkeâpe keâgMeJeene,
mecheeokeâerÙe keâeÙee&ueÙe
12, ÛeÛe& uesve, ØeÙeeiejepe-211002
cees. : 9415650134
Email : yctap12@gmail.com
website : www.yctbooks.com/www.yctfastbook.com
 All Rights Reserved with Publisher
ØekeâeMeve Iees<eCee
ØeOeeve mecheeokeâ SJeb ØekeâeMekeâ Deevevo kegâceej cenepeve ves Deej.S. efmekeäÙeesefjšer efØebšme&, ØeÙeeiejepe mes cegefõle keâjJeekeâj,
JeeF&.meer.šer. heefyuekesâMevme Øee. efue., 12, ÛeÛe& uesve, ØeÙeeiejepe kesâ efueS ØekeâeefMele efkeâÙee~
Fme hegmlekeâ keâes ØekeâeefMele keâjves ceW mecheeokeâ SJeb ØekeâeMekeâ Éeje hetCe& meeJeOeeveer yejleer ieF& nw
efHeâj Yeer efkeâmeer $egefš kesâ efueS Deehekeâe megPeeJe SJeb menÙeesie meeoj Dehesef#ele nw~
cetuÙe : 295/-
efkeâmeer Yeer efJeJeeo keâer efmLeefle ceW vÙeeefÙekeâ #es$e ØeÙeeiejepe nesiee~
 efJe<eÙe-metÛeer
• Yeejle kesâ efJeÕe Oejesnj mLeue ............................................5
• Ùetvesmkeâes keâer Decetle& meebmke=âeflekeâ efJejemele metÛeer
ceW Meeefceue YeejleerÙe efJejemeleW ...........................................6
• je°^erÙe Øeleerkeâ SJeb Gmemes mebyebefOele leLÙe ...........................6
• Yeejle keâer heejbheefjkeâ JesMeYet<ee ..........................................7
• YeejleerÙe ueeskeâ keâuee ........................................................8
• JeeÅe Ùeb$e ....................................................................... 11
• YeejleerÙe keâ"hegleueer keâuee SJeb ceeMe&ue Deeš&.................. 12
• Yeejle kesâ Meem$eerÙe ve=lÙe Je Meem$eerÙe Yee<ee.................... 12
• Yeejle kesâ ØecegKe cesues, GlmeJe SJeb lÙeewnej ..................... 12
• efJeefYevve veJe Je<e& ........................................................... 16
• ØecegKe hegmlekeWâ SJeb Gvekesâ uesKekeâ................................... 17
• ØecegKe hegjmkeâej .............................................................. 19
• cenòJehetCe& mebie"ve ......................................................... 23
• Je<e&, mehleen, efoJeme ...................................................... 26
• ØecegKe YeejleerÙe MeesOe mebmLeeve ....................................... 29
• Yeejle kesâ ØecegKe meb«eneueÙe............................................ 30
• jepÙeJeej peer.DeeF&. (Yeewieesefuekeâ GheoMe&ve) šwie ............ 31
• Yeejle keâe DevÙe osMeeW kesâ meeLe mewvÙe DeYÙeeme ............... 32
• ØecegKe JÙeefòeâÙeeW kesâ meceeefOe mLeue ................................. 32
• Yeejle kesâ ØecegKe mšsef[Ùece ............................................. 32
• ØecegKe cebefoj .................................................................. 33
• ieghleÛej mebmLeeSb ............................................................ 34
• meceeÛeej SpeWmeer ............................................................ 34
• ØecegKe osMeeW kesâ mejkeâejer omleeJespe ................................. 34
• Yeejle ceW ØeLece .............................................................. 35
• efJeMJe ceW ØeLece .............................................................. 37
• Yeejle ceW meyemes yeÌ[e, uecyee, TBÛee ................................... 38
• efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e, Úesše, uecyee SJeb GBâÛee ............ 39
2
• Yeejle keâe meeceevÙe Yeewieesefuekeâ heefjÛeÙe..........................40
• Yeejle kesâ ØecegKe ojx........................................................43
• veefoÙeeW kesâ efkeâveejs efmLele ØecegKe Menj .............................43
• Yeejle keâer ØecegKe PeerueW...................................................44
• yeng-GösMeerÙe veoer Ieešer heefjÙeespeveeSb .............................44
• Yeejle keâer ØecegKe pevepeeefleÙeeB ........................................45
• Yeejle keâer ØecegKe veefoÙeeB ................................................45
• Yeejle kesâ ØecegKe peueØeheele.............................................47
• Yeejle kesâ ØecegKe iuesefMeÙej ..............................................48
• Yeejle keâer ØecegKe venjW ....................................................48
• heefjJenve (meÌ[keâ, jsue, JeeÙeg Deewj peue) .....................48
• Yeejle kesâ ØecegKe yebojieen...............................................51
• Yeejle ceW Keefvepe mebmeeOeve ..............................................52
• Yeejle ceW Tpee& Glheeove..................................................53
• Yeejle ceW mebÛeeefuele hejceeCeg Tpee& mebÙeb$e ........................54
• Yeejle peveieCevee-2011 .................................................54
• Yeejle kesâ jepÙe SJeb kesâvõMeeefmele ØeosMe ..........................56
• ØecegKe YeejleerÙe MenjeW kesâ Gheveece ..................................68
• efJeÕe kesâ ØecegKe pJeeueecegKeer ...........................................69
• efJeÕe keâer ØecegKe heJe&le ßesefCeÙeeB.......................................70
• efJeÕe keâer ØecegKe veefoÙeeB..................................................71
• efJeÕe kesâ ØecegKe he"ej SJeb IeeefšÙeeW keâer DeJeefmLeefle .........74
• efJeÕe kesâ ØecegKe ce®mLeue ................................................75
• mLeeveerÙe heJeveW ..............................................................75
• Ieeme cewoeve ....................................................................75
• veefoÙeeW kesâ efkeâveejs efmLele efJeÕe kesâ ØecegKe veiej ...............76
• efJeÕe keâer ØecegKe cenemeeiejerÙe ieleX ..................................76
• efJeÕe keâer ØecegKe PeerueW ....................................................77
• efJeÕe kesâ ØecegKe peue[ce™ceOÙe/peuemebefOe ......................77
• efJeÕe keâer ØecegKe venjW..................................................... 78
• efJeÕe keâer ØecegKe pevepeeefleÙeeB ......................................... 78
• efJeÕe kesâ ØecegKe DeewÅeesefiekeâ veiej ................................... 78
• efJeÕe kesâ ØecegKe Keefvepe mebmeeOeve ................................... 80
• cenemeeiejerÙe peueOeejeSB................................................. 81
• efJeÕe kesâ ØecegKe Éerhe ...................................................... 82
• efJeÕe kesâ ØecegKe Yeewieesefuekeâ Gheveece ............................... 82
• ØecegKe osMe, Gvekeâer jepeOeeveer, cegõe SJeb Yee<eeSb ............ 83
• Yeejle ceW JevÙepeerJe mebj#eCe heefjÙeespeveeSb SJeb
ØecegKe heÙee&JejCeerÙe DeefOeefveÙece .................................... 87
• Yeejle cebs heÙee&JejCe mebj#eCe kesâ efueS ÛeueeÙes ieÙes
ØecegKe Deevoesueve ........................................................... 87
• ØecegKe JevÙe peerJe mebmLeeve.............................................. 87
• heÙee&JejCeerÙe hegjmkeâejeW keâer metÛeer .................................... 88
• nefjle ie=n ØeYeeJe............................................................ 88
• Devleje&°^erÙe heÙee&JejCeerÙe meccesueve/mebefOeÙeeB ................... 88
• Yeejle kesâ jecemej mLeue.................................................. 89
• Yeejle kesâ šeFiej efjpeJe& ................................................. 90
• je°^erÙe GÅeeve keâer metÛeer ................................................. 90
• Yeejle ceW yeeÙeesmheâerÙej efjpeJe& ......................................... 92
• ØecegKe mJewefÛÚkeâ heÙee&JejCe SJeb ceeveJeeefOekeâej mebie"ve .. 92
• melele efJekeâeme ue#ÙeeW keâer metÛeer ..................................... 92
• ØecegKe jesie SJeb Gvekesâ keâejkeâ ........................................ 93
• efJešeefceve ....................................................................... 95
• efJeMes<eerke=âle heewOes ........................................................... 95
• Jevemheefle GlheeoeW keâe jbie Deewj keâejCe ........................... 95
• ™efOej Jeie&..................................................................... 95
• ke=âef<e kesâ Øekeâej .............................................................. 96
• heeohe keâesefMekeâe SJeb pevleg keâesefMekeâe ceW Deblej ................ 96
• efJe%eeve keâer ØecegKe MeeKeeSb ............................................ 96
• Jevemheefle SJeb pevleg efJe%eeve keâer ØecegKe MeeKeeDeeW
kesâ pevekeâ....................................................................... 96
• peerJe efJe%eeve mes mebyebefOele DeeefJe<keâejkeâ/Keespekeâlee& ....... 97
3
• ceveg<Ùe kesâ efueS DeeJeMÙekeâ efcevejume (Keefvepe leòJe) ..97
• ØecegKe SvpeeFce ..............................................................98
• Devle:œeeJeer «eefvLe ..........................................................98
• ØecegKe efÛeefkeâlmeerÙe hejer#eCe ............................................99
• Jew%eeefvekeâ veece................................................................99
• cetue jeefMeÙeeB SJeb Gvekesâ SI cee$ekeâ .................................99
• DevÙe jeefMeÙeeB SJeb cee$ekeâ............................................ 100
• DeefoMe SJeb meefoMe jeefMeÙeeW keâer metÛeer.......................... 100
• Yeeweflekeâer keâer ØecegKe heefjYee<eeSb ................................... 100
• ome keâer IeeleeW kesâ veece Je Øeleerkeâ................................. 101
ceeheve keâer ØecegKe FkeâeF& .............................................. 101
• Jew%eeefvekeâ GhekeâjCe SJeb Gvekesâ DevegØeÙeesie .................... 101
• Tpee& keâe ™heevlejCe .................................................. 102
• Yeeweflekeâer kesâ cenlJehetCe& leLÙe ....................................... 102
• Yeeweflekeâer kesâ ØecegKe DeeefJe<keâej .................................... 103
• Decue Je Gvekesâ Øeeke=âeflekeâ œeesle ................................... 103
• efJeefYeVe ueJeCe Je Gvekesâ DevegØeÙeesie ............................. 104
• DeeOegefvekeâ DeeJele& meejCeer ............................................ 104
• heoeLe& Je Gvekeâe pH ceeve........................................... 104
• efJeefYeVe OeelegDeeW kesâ cenòJehetCe& DeÙemkeâ ....................... 104
• ØecegKe keâeye&efvekeâ Ùeewefiekeâ Je Gvekesâ DevegØeÙeesie............. 105
• ØecegKe jemeeÙeefvekeâ heoeLeeX kesâ JÙeeheeefjkeâ veece Je
jemeeÙeefvekeâ met$e .......................................................... 106
• jmeeÙeve mebyebOeer cenòJehetCe& DeeefJe<keâej......................... 106
• Fefleneme keâe efJeYeepeve ................................................ 107
• efmebOeg meYÙelee kesâ cenòJehetCe& mLeue .............................. 108
• Jewefokeâ keâeue ............................................................... 108
• pewve Oece&...................................................................... 110
• yeewæ Oece&.................................................................... 111
• cenepeveheo keâeue ........................................................ 112
• ceewÙe& keâeue .................................................................. 112
• mebiece Ùegie ................................................................... 114
• ØeeÛeerve keâeueerve cenòJehetCe& DeefYeuesKe ......................... 114
• ØeeÛeerve Yeejle keâer mLeehelÙe keâuee................................ 117
• YeejleerÙe Fefleneme kesâ ØecegKe JebMe ................................. 119
• meulevele keâeue............................................................. 120
• efJepeÙeveiej SJeb yenceveer meeceüepÙe................................ 120
• cegieue keâeue................................................................. 120
• cegieuekeâeueerve ØecegKe hegmlekeWâ ........................................ 121
• meulevele SJeb cegieuekeâeueerve ØecegKe mceejkeâ .................. 122
• ceje"e meeceüepÙe ........................................................... 122
• Yeejle kesâ efJeefYeVe metheâer efmeueefmeues .............................. 123
• cenòJehetCe& Yeefòeâ meble .................................................. 123
• ceOÙekeâeueerve SJeb DeeOegefvekeâ Yeejle ceW mLeehelÙe .......... 124
• efJeosMeer kebâheefveÙeeW keâe mLeehevee ›eâce............................. 126
• ieJeve&j/ieJeve&j pevejue/JeeÙemejeÙe .............................. 127
• cenòJehetCe& meeceeefpekeâ megOeej DeefOeefveÙece..................... 131
• efyeÇefšMe keâeueerve Yet-jepemJe JÙeJemLee .......................... 131
• 1857 keâer ›eâebefle kesâ ØecegKe kesâvõ ................................. 131
• meeceeefpekeâ-Oeeefce&keâ megOeej Deeboesueve .......................... 132
• ke=â<ekeâ cepeotj SJeb pevepeeleerÙe Deeboesueve ..................... 134
• YeejleerÙe je°^erÙe keâeb«esme kesâ ØecegKe Jeeef<e&keâ DeefOeJesMeve .......135
• cenelcee ieebOeer .............................................................. 137
• DeeOegefvekeâ Yeejle keâer hegmlekeWâ ....................................... 140
• efJeosMeer Ùeeef$eÙeeW keâe efJeJejCe ..................................... 141
• ØeeÛeerve, ceOÙekeâeueerve SJeb DeeOegefvekeâ Yeejle kesâ
ØecegKe Ùegæ ................................................................. 143
• YeejleerÙe Fefleneme keâer cenòJehetCe& mebefOeÙeeB .................... 145
• Yeejle keâe mebJewOeeefvekeâ efJekeâeme.................................... 145
• mebefJeOeeve meYee keâer ØecegKe meefceefleÙeeB SJeb Gvekesâ DeOÙe#e ..... 146
• mebefJeOeeve kesâ œeesle ....................................................... 146
• mebefJeOeeve kesâ Yeeie ....................................................... 146
• mebefJeOeeve keâer DevegmetefÛeÙeeB ........................................... 147
• YeejleerÙe mebefJeOeeve : cenlJehetCe& DevegÛÚso .................... 147
• veS jepÙeeW kesâ ie"ve keâer metÛeer ..................................... 149
• cetue DeefOekeâej ............................................................. 149
4
• Yeejle kesâ je°^heefle........................................................ 150
• Yeejle kesâ Gheje°^heefle ................................................... 151
• keWâõerÙe cebef$eheefj<eo SJeb Yeejle kesâ ØeOeevecebef$eÙeeW
keâer metÛeer..................................................................... 152
• cenevÙeeÙeJeeoer ............................................................. 153
• efveÙeb$ekeâ-ceneuesKee hejer#ekeâ ....................................... 153
• mebmeo .......................................................................... 153
• meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe SJeb cegKÙe vÙeeÙeeOeerMeeW keâer metÛeer . 154
• GÛÛe vÙeeÙeeueÙe SJeb GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeW keâer metÛeer........ 156
• jepÙeheeue .................................................................... 157
• jepÙe efJeOeeveceb[ue ...................................................... 157
• mLeeveerÙe mJeMeemeve, hebÛeeÙeleer jepe mes mebyebefOele
ØecegKe meefceefleÙeeB .................................................................. 157
• efJeòe DeeÙeesie............................................................... 158
• efveJee&Ûeve DeeÙeesie ........................................................ 159
• Deeheele GheyebOe............................................................ 159
• cenlJehetCe& mebefJeOeeve mebMeesOeve ...................................... 159
• mebJewOeeefvekeâ heoeW keâe JejerÙelee ›eâce.............................. 161
• Jele&ceeve kesâvõerÙe cebef$eceb[ue keâer metÛeer.......................... 161
• Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue keâer metÛeer ................................. 163
• jepeveereflekeâ oue SJeb Gvekesâ Øeleerkeâ .............................. 163
• Yeejle ceW efveÙeespeve (Ùeespevee DeeÙeesie SJeb hebÛeJe<eeaÙe
ÙeespeveeSb).................................................................................. 167
• veerefle DeeÙeesie .............................................................. 168
• ØecegKe DeeefLe&keâ Je›eâ .................................................... 169
• Yeejle ceW yeQefkebâie .......................................................... 169
• Yeejle ceW DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme ...................................... 171
• cenejlve kebâheefveÙeeB ....................................................... 172
• Jemleg SJeb mesJee keâj (peerSmešer) ................................. 173
• Yeejle ceW ke=âef<e ›eâebefleÙeeB............................................... 174
• ØecegKe efJeòeerÙe meefceefleÙeeB ............................................ 174
• ØecegKe ÙeespeveeSB SJeb keâeÙe&›eâce ................................. 175
• Kesue............................................................................ 177
 TCS mšsefškeâ peer. kesâ. Yeejle SJeb efJeMJe
(UP-TO-DATE)

Yeejle kesâ efJeMJe Oejesnj mLeue

Ùetvesmkeâes metÛeer ceW Meeefceue Yeejle kesâ efJeMJe Oejesnj mLeue 22. ueeue efkeâuee heefjmej efouueer (2007)
Fme metÛeer ceW Yeejle kesâ kegâue 42 Oejesnj mLeue Meeefceue nQ, efpemeceW 34 23. peblej ceblej, peÙehegj jepemLeeve (2010)
meebmke=âeflekeâ, 07 Øeeke=âeflekeâ Deewj 01 efceefßele Oejesnj Meeefceue nQ~ 24. jepemLeeve kesâ heneÌ[er jepemLeeve (2013)
efkeâues
meebmke=âeflekeâ (34) 25. jeveer keâer JeeJe (jeveer keâer iegpejele (2014)
mLeue jepÙe Je<e& yeeJeÌ[er), heešve
1. Deeieje keâe efkeâuee Gòej ØeosMe (1983) 26. veeueboe ceneefJenej keâe efyenej (2016)
2. Depeblee keâer iegheâeSb ceneje°^ (1983) hegjelelJe mLeue
3. Sueesje keâer iegheâeSb ceneje°^ (1983) 27. ues keâe@yet&efmeÙej keâe Ûeb[erieÌ{ (2016)
4. leepecenue Gòej ØeosMe (1983) mLeehelÙe keâeÙe&
5. metÙe& cebefoj, keâesCeeke&â Deesef[Mee (1984) 28. Denceoeyeeo keâe iegpejele (2017)
6. ceneyeueerhegjce ceW mceejkeâeW leefceuevee[g (1984) Ssefleneefmekeâ Menj
keâe mecetn 29. cegbyeF& kesâ efJekeäšesefjÙeve cegcyeF& (2018)
7. ieesJee kesâ ÛeÛe& Deewj ieesJee (1986) ieesefLekeâ Sb[ Deeš& [skeâes
keâe@vJeWš Fvmescyeume
8. Kepegjenes mceejkeâeW keâe ceOÙe ØeosMe (1986) 30. peÙehegj Menj jepemLeve (2019)
mecetn 31. keâekeâleerÙe ™õsMJej lesuebieevee (2021)
9. ncheer cebs mceejkeâeW keâe keâvee&škeâ (1986) (jecehhee) cebefoj
mecetn 32. OeesueeJeerje : Skeâ nÌ[hhee iegpejele (2021)
10 Heâlesnhegj meerkeâjer Gòej ØeosMe (1986) Menj
11. Heóeokeâue ceW mceejkeâeW keâvee&škeâ (1987) 33. Meebefleefvekesâleve he.yebieeue 2023
keâe mecetn 34. nesÙemeue kesâ heefJe$e cebefoj keâvee&škeâ 2023
12. SueerheWâše keâer iegheâeSb ceneje°^ (1987) mecetn
13. «esš efueeEJeie Ûeesue leefceuevee[g (1987, Øeeke=âeflekeâ (7)
šscheume 2004)
1. keâepeerjbiee je<š^erÙe GÅeeve Demece (1985)
14. meebÛeer ceW yeewæ mceejkeâ ceOÙe ØeosMe (1989)
2. ceeveme JevÙepeerJe Demece (1985)
15. ngceeÙetB keâe cekeâyeje efouueer (1993)
DeYeÙeejCÙe
16. kegâlegye ceerveej Deewj efouueer (1993) 3. kesâJeueeosJe je°^erÙe GÅeeve jepemLeeve (1985)
Gmekesâ mceejkeâ
17. Yeejle keâe heJe&leerÙe jsueJes He. yebieeue, (1999,
4. mebgojJeve je°^erÙe GÅeeve heefMÛece (1987)
leefceuevee[g, 2005, yebieeue
efnceeÛeue ØeosMe 2008) 5. veboe osJeer Deewj hetâueeW keâer GòejeKeb[ (1988, 2005)
18. yeesOeieÙee ceW ceneyeesefOe efyenej (2002) Ieešer je°^erÙe GÅeeve
cebefoj heefjmej 6. HeefMÛeceer Ieeš ceneje°^, (2012)
19. Yeerceyesškeâe kesâ je@keâ ceOÙe ØeosMe (2003) keâvee&škeâ,
Mesušj kesâjue Je
20. Ú$eheefle efMeJeepeer ceneje°^ (2004)
leefceuevee[g
šefce&veme (hetJe& ceW
7. «esš efnceeueÙeve je°^erÙe efnceeÛeue (2014)
efJekeäšesefjÙee šefce&veme) GÅeeve mebj#eCe #es$e ØeosMe
21. Ûebheevesj-heeJeeieÌ{ iegpejele (2004)
efceefßele (1)
hegjelelJe heeke&â
1. kebâÛevepebIee je°^erÙe GÅeeve efmeefkeäkeâce (2016)

Static GK 5 YCT
 Ùetvesmkeâes keâer Decetle& meebmke=âeflekeâ efJejemele metÛeer ceW
Meeefceue YeejleerÙe efJejemeleW
›ebâ. efJejemele Meeefceue nesves 8. ueodoeKe keâe yeewæ ceb$eesÛeej (š^ebme 2012
meb. keâe Je<e& efnceeueÙeer ueodoeKe #es$e SJeb peccet
1. kegâefšÙeešdšce (mebmke=âle veešdÙe keâuee) 2008 keâMceerj ceW heefJe$e yeewæ «ebLeeW keâe hee")
2. Jewefokeâ ceb$eesÛÛeejCe keâer hejbheje 2008 9. mebkeâerle&ve (ceefCehegj keâe Deveg‰eve ieeÙeve, 2013
{esue Jeeove SJeb ve=lÙe)
3. jeceueeruee (jeceeÙeCe keâe heejbheefjkeâ 2008
ØeoMe&ve) 10. hebpeeye kesâ pebef[Ùeeuee ieg® kesâ ""sjeW Éeje 2014
heerleue Deewj leeByes keâe yele&ve yeveeves keâer
4. jcceve (Yeejle kesâ ieÌ{Jeeue efnceeueÙe keâe 2009
heejbheefjkeâ efMeuhe keâuee
Oeeefce&keâ lÙeesnej Deewj Deveg‰eve jbiecebÛe)
11. veJejespe 2016
5. ÚT ve=lÙe 2010
12. Ùeesie 2016
6. keâeueyesefueÙee (jepemLeeve keâe ueeskeâieerle SJeb 2010
ve=lÙe) 13. kegbâYe cesuee 2017

7. cegef[Ùesšdšg (kesâjue keâe Deveg‰eve efLeSšj 2010 14. keâesuekeâelee keâe ogiee&hetpee 2021
Deewj ve=lÙe veeškeâ) 15. iegpejele keâe iejyee 2023

je°^erÙe Øeleerkeâ SJeb Gmemes mebyebefOele leLÙe

• nje jbie meyemes veerÛes nw pees osMe kesâ, efJekeâeme
je°^erÙe Øeleerkeâ
Yetefce keâer heefJe$elee Deewj GJe&jlee keâes oMee&lee nw~
je°^erÙe OJepe eflejbiee • mehesâo heóer kesâ yeerÛe ceW veerues jbie keâe Ûe›eâ nw
je°^erÙe efÛeÖ meejveeLe efmLele DeMeeskeâ kesâ efmebn mlecYe FmeceW 24 leerefueÙeeB nQ, Fmekeâe Øee®he meejveeLe
keâer Devegke=âefle efmLele DeMeeskeâ kesâ efmebn mlebYe hej yeves Ûe›eâ mes
je°^ieeve peve ieCe ceve efueÙee ieÙee nw~
je°^ieerle Jebos ceelejced • Yeejle keâer mebefJeOeeve meYee ves je°^erÙe OJepe keâe
je°^erÙe heMeg yeeIe Øee®he 22 pegueeF& 1947 keâes DeheveeÙee~
je°^erÙe he#eer ceesj • je°^erÙe Peb[s keâe ØeoMe&ve, mebØeleerkeâ Deewj veece
(DevegefÛele ØeÙeesie keâe efveJeejCe) DeefOeefveÙece,
je°^erÙe kewâuesC[j Mekeâ mebJeled hej DeeOeeefjle 1950 Deewj je°^erÙe ieewjJe Deheceeve efveJeejCe
je°^erÙe heg<he keâceue DeefOeefveÙece, 1971 kesâ GheyebOeeW Éeje efveÙebef$ele
je°^erÙe heâue Deece neslee nw~
je°^erÙe Je=#e yejieo • YeejleerÙe Peb[e mebefnlee, 2002 efoveebkeâ 26
je°^erÙe peueerÙe peerJe [eefuheâve peveJejer 2002 mes ØeYeeJeer nw~
je°^erÙe efJejemele heMeg neLeer je°^ieeve • jJeervõ veeLe šwieesj Éeje cetue ®he mes yeebiuee ceW
jefÛele nw~
je°^erÙe Øeleerkeâ mes mecyeefvOele leLÙe • je°^ieeve kesâ ®he ceW peve ieCe ceve keâes 24
je°^erÙe OJepe • meceeve Devegheele ceW leerve #eweflepe hebefòeâÙeeB nQ~ peveJejer, 1950 keâes mebefJeOeeve meYee Éeje
• OJepe keâer uebyeeF&-ÛeewÌ[eF& keâe Devegheele 3:2 nw~ Fmekesâ efnvoer mebmkeâjCe keâes DeheveeÙee ieÙee Lee~
• kesâmeefjÙee jbie meyemes Thej nw pees osMe keâer • je°^ieeve keâes ieeves kesâ efueS ueieYeie 52
leekeâle Deewj MeewÙe& keâes oMee&lee nw~ meskeâC[ keâe meceÙe efveOee&efjle nw~
• yeerÛe ceW efmLeefle mehesâo heóer Oece& Ûe›eâ kesâ meeLe je°^erÙe ieerle • Jevos ceejlece ieerle yebefkeâce Ûevõ Ûešpeea Éeje
Meebefle Deewj melÙe keâe mebkesâle nw~ mebmke=âle ceW jÛee ieÙee nw~
Static GK 6 YCT
 • Fmes henueer yeej 1896 ceW YeejleerÙe je°^erÙe
keâeb«esme kesâ me$e ceW ieeÙee ieÙee Lee~
• Fme ieerle keâes yebefkeâce Ûevõ Ûešpeea ves Deheves
yebieeueer GhevÙeeme Deevebo ce" ceW Meeefceue efkeâÙee
Lee~
• ieerle kesâ ØeLece oes ÚvoeW keâes Yeejle keâer
mebefJeOeeve meYee Éeje 24 peveJejer 1950 keâes
je°^erÙe ieerle kesâ ®he ceW DeheveeÙee ieÙee~
jepekeâerÙe • Yeejle keâe jepeefÛeÖ meejveeLe efmLele DeMeeskeâ kesâ
Øeleerkeâ efmebn mlebYe keâer Devegke=âefle nw~
• cetue mlebYe ceW Meer<e& hej Ûeej efmebn nw, pees Skeâ
otmejs keâer Deesj heer" efkeâS ngS nQ Fmekesâ veerÛes
Iebšs kesâ Deekeâej kesâ heoce kesâ Thej Skeâ efÛe$e
Jeuuejer ceW Skeâ neLeer, ÛeewkeâÌ[er Yejlee ngDee
Skeâ IeesÌ[e, Skeâ meeb[ leLee Skeâ efmebn keâer
GYejer ngF& cetefle&ÙeeB nw, Fmekesâ yeerÛe-yeerÛe ceW Ûe›eâ
yeves ngS nQ~
• osJeveeiejer efueefhe ceW efueKee ieÙee DeeoMe& JeekeäÙe
‘‘melÙecesJe peÙeles’’ jepekeâerÙe Øeleerkeâ keâe efnmmee
nw~
je°^erÙe he#eer • YeejleerÙe ceesj (heeJees ef›eâmšsšme) Yeejle keâe
je°^erÙe he#eer nQ~
je°^erÙe heMeg • yeeIe (heQLesje šeFef«eme) Yeejle keâe je°^erÙe heMeg
nw~
• %eele Dee" ØepeeefleÙeeW ceW YeejleerÙe Øepeeefle je@Ùeue
yebieeue šeFiej Gòej-heefMÛece #es$e keâes ÚesÌ[keâj
hetjs osMe ceW heeS peeles nQ~
je°^erÙe • Mekeâ mebJeled hej DeeOeeefjle je°^erÙe kewâueW[j keâe
kewâueW[j henuee cenervee Ûew$e nw~
• 365 efoveeW keâe Skeâ meeceevÙe Je<e& neslee nw,
Fmes «esieesefjÙeve kewâueW[j kesâ meeLe 22 ceeÛe&
1957 mes DeheveeÙee ieÙee Lee~
• ØeLece Ûew$e meeceevÙele: 22 ceeÛe& keâes Deewj ueerhe
Je<e& ceW 21 ceeÛe& keâes heÌ[lee nw~
cegõe efÛeÖ • YeejleerÙe ®heÙes keâe efÛeÖ ‘`’ Yeejle mejkeâej
Éeje 15 pegueeF& 2010 keâes DeheveeÙee ieÙee Lee~
• Ùen Øeleerkeâ osJeveeiejer ‘j’ Deewj jesceve De#ej
‘R’ keâe efceßeCe nw~
• Ùen Øeleerkeâ GoÙekegâceej Éeje mebkeâefuhele nw~

Yeejle keâer heejbheefjkeâ JesMe-Yet<ee

Yeejle keâer heejbheefjkeâ JesMe-Yet<ee kesâjue cegb[g cegb[gvesefjÙeLeg, meeÌ[er,

jepÙe/ heg®<e m$eer yueeGpe, oeJeveer,
ÛegVešoe-ceggb[g
kesâvõMeeefmele
iegpejele Ûeesjvees, kesâefÌ[Ùeg, kesâefJeÙee ÛeeefveÙees, Ûeesueer, IeeIeje
ØeosMe
ieesJee heg[d[Jesce veewJejer (veewiepeer) meeÌ[er,
De®CeeÛeue keâesš, Mee@ue, uegbieer, nwš mkeâš&, oghešdše heevees Yeepet
ØeosMe keâcejyebo, hesefšÙeeB ÚòeermeieÌ{ Oeesleer, heieÌ[er uegieÌ[e, heesuekeâe
Demece Oeesleer, ieceÚe, kegâlee&- cesKeuee, Ûeeoj, PeejKeC[ YeeieJeeve, Oeesleer-kegâlee& meeÌ[er-yueeGpe, heebÛeer,
heeÙepeecee meeefÌ[ÙeeB, efjne heefjneve
DeebOeÇ ØeosMe Oeesleer, ÛetÌ[eroej- kegâlee& meeÌ[er (cebieueefieefj leefceuevee[g Oeesleer, uebgieer,meeÌ[er keâebÛeerhegjce meeÌ[er
meeÌ[er, Oece&Jejced meeÌ[er, DebieJem$ece, keâceerpe heeJeÌ[e
yeboj Je JeWkeâšefieefj lesuebieevee Oeesleer, uegbieer, keâceerpe meeÌ[er, Fkeâle meeÌ[er
meeÌ[er) meueJeej-keâceerpe veieeueQ[ Mee@ue, keâkeâmeervesF&, Mee@ue, vesKejes, JeeÛeer,
Gòej ØeosMe Oeesleer-kegâlee&, uegbieer, meeÌ[er, meueJeej, keâceerpe heâebienghe hhesâcnesG, keâkeâmeer vesF&
kegâlee&-heeÙepeecee, heieÌ[er, heefMÛece Oeesleer-kegâlee&, Gveer heQš, meeÌ[er (peeceoeveer meeÌ[er,
šesheer, MesjJeeveer, yebieeue Meš&, keâesš, mJesšj, šbieeFue meeÌ[er, yeeuetÛesjer
DeÛekeâve, ÛetÌ[eroej šesheer meeÌ[er), yueeGpe, šdÙetefvekeâ
heeÙepeecee hebpeeye hebpeeyeer kegâlee&, lenceo, meueJeej-keâceerpe,
GòejeKeb[ kegâlee&-heeÙepeecee, pewkesâš, IeeIeje, keâceerpe, heiie (heieÌ[er) heefšÙeeuee meueJeej
šesheer oghešdše, meejeWie, Oeeblet, efyenej Oeesleer-kegâlee&, ÛetÌ[eroej meeÌ[er
Ûetyee, meueJeej-kegâlee& heeÙepeecee
Deesef[Mee Oeesleer meeÌ[er ceefCehegj peekesâš, heieÌ[er, Oeesleer, Fveeheâer, heâeveskeâ, ceeSkeâ
keâvee&škeâ heeBÛes Oeesleer, heeÙepeecee, meeÌ[er (Fuekeâeue SJeb hesâFpeesce, efvebieLeewheer, veF&yeer, keâveehe heâeveskeâ,
hesše, heieÌ[er OeejJeeÌ[ meeÌ[er) peeWheâeF&, Keecesve Ûeeheše ueeF& heâeF&, efÛeve heâeF&
Static GK 7 YCT
 ceOÙe ØeosMe Oeesleer, meeheâe, efcejpeF&, uenBiee- Ûeesueer, uegieje Ùee Ûeb[erieÌ{ kegâlee&-heeÙepeecee, Oeesleer- kegâlee&-meueJeej, meueJeej-
yeb[er Dees{Ì veer, meeÌ[er (ceesnMJejer kegâlee&, MesjJeeveer keâceerpe, meeÌ[er, uenBiee-
Deewj ÛeBosjer meeÌ[er) Ûeesueer, heefšÙeeuee metš
ceneje°^ Oeesleer-kegâlee& hesnše meeÌ[er (veJeejer meeÌ[er), peccet Deewj efheâjve (Skeâ Øekeâej keâe efheâjve, ceKeceueer
(heieÌ[er), yeb[er, ieebOeer Ûeesueer, hew"eveer, heeke&âj- keâMceerj keâheÌ[s keâe ieeGve), ieceÚs, keâesš, oghešdše,
šesheer heesuekeâe ceKeceueer ieceÚs, keâesš, meueJeej
efcepeesjce mehesâo keâesš SJeb Skeâ hegDeeve, keâJejsÛeer, šesheer, kegâlee&
uebyee keâheÌ[e, heieÌ[er, hegÙeebÛesF&F&, metleer mkeâš&, oeoje Deewj Oeesleer Ùee uebgieer, meeheâe, uegie[sve (meeÌ[er)
veieeslesKesjn, nceejece mehesâo pewkesâš, veiej nJesueer keâcej lekeâ uebyee kegâlee&
pekegâueeF&mesve, yeebme Ùee SJeb heeÙepeecee, keâceerpe, IeeIeje, yueeGpe,
yesle keâer šesheer, hegDeesve, oceve Deewj Oeesleer-kegâlee& DeesÌ{veer, meeÌ[er,
veieeslesKesjn, nceejece oerJe meueJeej-keâceerpe
cesIeeueÙe Keemeer heg®<e - Keemeer ceefnueeSB - efouueer kegâlee&-heeÙepeecee meueJeej-keâceerpe,
pesve®heeWie, Ùet LegFÙee, pewveefheSve, keâe meesheefle oghešdše
keâe efpecheâeWie, keâe keäšer, keâe mesce heesn, heg[gÛesjer heQš, keâceerpe meeÌ[er, yueeGpe, uebyeer
meesheefle keäleer keâe pewveyeesn keâe peeFvemesce Oeeje, mkeâš&
Ùet heeveheesn šheceesn efKueSn, cegiee, ue#eÉerhe Oeesleer-keâceerpe meueJeej-keâceerpe
peQefleÙee heg®<e- pewve yeesn peQefleÙee ceefnueeSB- uesn ueodoeKe ieeWÛee (keâesš), mkeâerjwkeâ, megucee (keâesš), mkeâerjwkeâ,
(Oeesleer), šgefheÙee pewve pewvehesve jeRef[Ùee, efšheer Ùee efleyeer, šsheer efleefueve, Ùeesiej, ueeskeâhee,
(keâeueer šesheer), meesheefle efKejJeebie, pewve mesce cegiee, efšheer Ùee efleyeer
heesn uewn (mehesâo keâceerpe), meesheefle cegkeâceesj, Oeeje,
keâcej lekeâ keâe keâesš, Ùeesn me®, Oeeje cegiee Yeejle keâer ØecegKe meeefÌ[ÙeeB
efjbef[Ùee (Mee@ue) ieejes ceefnueeSB- meeÌ[er mebyebefOele jepÙe
ieejes heg®<e- [keäceb[e, ieevee keâesjs keQâiee cebieueefieefj keâer metleer meeÌ[er, Oece&Jejce keâer DeebOeÇ ØeosMe
ieevešhe, iebpeer efiemeerce, leLee efjefkebâie (hesšerkeâesš), jsMeceer meeÌ[er, yeboj leLee JeWkeâšefieefj keâer metleer
keâesefšhe veeskeâcee, keâesefšhe, efÛeveveer, ÚeskeâeW ieevee Deewj jsMeceer meeefÌ[ÙeeB
keâ[sefmeue, heeB[je, [esce, keâesš [e[eskeâ, keâesefšhe
cegiee efmeukeâ meeÌ[er Demece
jepemLeeve Oeesleer-kegâlee&, heieÌ[er uenBiee-Ûeesueer, Ûegvejer yeveejmeer meeefÌ[ÙeeB Gòej ØeosMe
nefjÙeeCee Oeesleer-kegâlee&, heieÌ[er oeceCe, kegâleea, ÛetboÌ[, Fuekeâeue SJeb OeejJeeÌ[ meeefÌ[ÙeeB keâvee&škeâ
kegâleea
veewJejer (veewiepeer) meeÌ[er ieesJee
efnceeÛeue MesjJeeveer, ÛetÌ[eroej, kegâlee&, jnerÌ[s (efmej hej
ØeosMe heeÙepeecee, heieÌ[er, henvee peeves Jeeuee keâeBÛeerhegjce Ùee keâebpeerJejce efmeukeâ keâer meeefÌ[ÙeeB
leefceuevee[g
DebieewÚe ogMeeuee), IeeIeje, Fkeâle meeÌ[er lesuebieevee
uenBiee-Ûeesueer (heesÛeceheuueer)
ef$ehegje efjkegâleg ieceÚe, kegâyeeF& jermee, efjbiešsue peeceoeveer meeÌ[er, yeeuetÛesjer meeÌ[er, šbieeFue heefMÛece yebieeue
(keâceerpe), heieÌ[er meeÌ[er
Deb[ceeve Deewj heejbheefjkeâ ®he mes keâesF& heejbheefjkeâ ®he mes keâesF& ceensMJejer meeÌ[er, ÛeBosjer meeÌ[er ceOÙe ØeosMe
efvekeâesyeej JesMe-Yet<ee veneR, Deye JesMe-Yet<ee veneR, Deye
Éerhe mecetn Jem$e henvevee DeejbYe Jem$e henvevee DeejbYe veJeejer Ùee veewJejer meeÌ[er, hew"eveer meeÌ[er ceneje°^
efkeâÙee ieÙee efkeâÙee ieÙee hešesuee meeÌ[er iegpejele

YeejleerÙe ueeskeâ keâuee

Yeejle kesâ ØecegKe ueeskeâ mebieerle kegâcceer heelet, veeleghegje heeoueieue DecceeveF&Jeejer, leefceuevee[g
efyent ieerle Demece efJeuueg heòet
keâesueer, YeefšÙeeueer, heesJee[e, ueeJeCeer ceneje°^ pesefueÙeebie veieeueQ[
heb[Jeeveer ÚòeermeieÌ{ heefvenejer leerpe, ueesefšÙee, hebefKeÌ[e, ceeb[ jepemLeeve
yeeGume he. yebieeue nesjer, Deeune, jefmeÙee, keâpejer Gòej ØeosMe
YeJeieerle keâvee&škeâ ceev[es, ogueheo ieesJee
Static GK 8 YCT
 JeveeJeve, YeeKee, Úkeâjer peccet-keâMceerj lees[e leefceuevee[g
ueceve efnceeÛeue ØeosMe ieesše jepemLeeve
šhhee hebpeeye Deejer jepemLeeve, ueKeveT, keâMceerj
keâesueeòece, yegje& keâLee DeevOeÇ ØeosMe
Yeejle keâer ØecegKe Yetleue (jbieesueer) keâueeSB
Yetle ieerle kesâjue
Yetleue (jbieesueer) keâuee mebyebefOele jepÙe
omekeâef"Ùee Deesef[Mee
Deuhevee heefMÛece yebieeue
KeeWiepeesce, ueeF& njeDeesyee, meevee ueeceeskeâ ceefCehegj
jbieesueer ceneje°^
ÛeeF& efnDee, meeF&kegâleer peF& efcepeesjce
SsheCe GòejeKeb[
yemevle ieerle, IeefmeÙeejer ieerle, yeejnceeme GòejeKeb[
Deefjheve efyenej
MekegâveeKeej
meebPeer Gòej ØeosMe
meesnj efyenej
ceb[Jee jepemLeeve
heeF&, Deeune ceOÙe ØeosMe
meefòeÙee iegpejele
Yeejle keâer ØecegKe ueeskeâ efÛe$ekeâueeSb Ûeewkeâ hetjvee Gòej ØeosMe SJeb ceOÙe ØeosMe
ueeskeâ efÛe$ekeâuee mebyebefOele jepÙe keâesuece oef#eCe Yeejle
ceOegyeveer efyenej (efceefLeuee) YeejleerÙe ueeskeâ veešdÙekeâuee
Jejueer ceneje°^ ueeskeâ veešdÙekeâuee mebyebefOele jepÙe/#es$e
efheLeesje Gòejer iegpejele Deewj heefMÛeceer ceOÙe jeceueeruee Gòej ØeosMe
ØeosMe jemeueeruee iegpejele
hešefÛe$e, meewje Deesef[Mee Ùe#eieeve keâvee&škeâ, DeebOeÇ ØeosMe
hešgDee he. yebieeue LesÙÙece,ke=â<CeDešdšce, kesâjue
keâeueerIeeš heefMÛece yebieeue cegef[Ùesšdšt
ieeW[ ceOÙe ØeosMe vekeâue Ùee Yeeb[ hebpeeye
heâ[, efkeâJeeÌ[ jepemLeeve oMeeJeleej ceneje°^ (efmebOegogie&) Deewj Gòejer
ieesJee
hewškeâej, peÌ[esheefšÙee, PeejKeC[
Yeeb[ heeLesj peccet-keâMceerj
KeesJeej meesnjeF&, keâesnyej
leceeMee ceneje°^
keâuecekeâejer DeebOeÇ ØeosMe
YeeDeesvee, Deespee-heeueer, Demece
Leebkeâe/Leebiekeâe efmeefkeäkeâce, efnceeÛeue ØeosMe, DebefkeâÙee veeš
ueodoeKe Deewj De®CeeÛeue ØeosMe mJeebie hebpeeye SJeb nefjÙeeCee
cevpet<ee efyenej (Yeeieuehegj) veewšbkeâer Gòej Yeejle
ÛesefjÙeeue m›eâesue lesuebieevee ceeBÛe ceOÙe ØeosMe
keâesuece leefceuevee[g pee$ee hetJeea Yeejle
YeJeF& iegpejele SJeb jepemLeeve
Yeejle keâer ØecegKe keâÌ{eF& ueeskeâ keâueeSB iejes[e iegpejele
keâÌ{eF& mebyebefOele jepÙe/Menj omekeâef"Ùee Deesef[Mee
hegâueJeejer hebpeeye jcceve GòejeKeb[
megpeveer efyenej Ûebowveer ieeW[e ÚòeermeieÌ{
efÛekeâvekeâejer ueKeveT (Gòej ØeosMe) Yeejle kesâ ueeskeâ ve=lÙe
pejoespeer ueKeveT, nwojeyeeo, Yeesheeue, jepÙe/keWâõMeeefmele ØeosMe ueeskeâve=lÙe
metjle, Depecesj
1. Demece efyent, Yeesjleeue, veeiee, yeeieg®cyee,
keâmetleer keâvee&škeâ keâefueieesheeue, Kesue ieesheeue, leyeue
keâebLee he. yebieeue, Deesef[Mee, ef$ehegje ÛeeWieueer, kewâvees, Pegcegje nesyepeveeF&,
DebefkeâÙee veeš, osJevešer,
keâMeeroekeâejer keâMceerj Deespeeheeueer, Dehmeje ve=lÙe, Meeefue,
Static GK 9 YCT
 Pegce™, vee[g Yebieer, petcej,
DeefueueeF&-efueieebie, hees-jeie, yebpej-
kesâkeâeve, peKeceeje Deeefo~
2. DeebOeÇ ØeosMe Yeeceekeâuhece, keâesueóce, efJeueeefmeveer
veešdÙece, DeebOeÇ veeóÙece, JeerjveešdÙece,
ohhet, šhheslee ieguuet, uecyee[er,
ef{cmee, yegšdše yeescceuet Deeefo~
3. iegpejele [ebef[Ùee, iejyee, efšhheveer, YeJeF&
efmeöer oceeue, peeie, jeme, jemeÌ[e,
ieesheâietBLe-meesuebiee jeme, cebpeerje,
efnbÛe, "ie, efMekeâej, DeeieJee,
keâkeâÌ[e, leueJeej, Deeuesveer-neuesveer,
OesefjÙee, yeeÛe, Iesj, ceoejer,
efleleesÌ[es, nesueer, DeÕe, {esuees jesÌ[es,
ceb[Jee Deeefo~
4. efyenej efyeosefmeÙee, keâjcee, Yeeb[, cenjF&,
ve=lÙekeâueer, megLejs meeF&, efpeÙeeÙee
efPeefPecee, keâceuee, keâLeefkeâÙee, peš-
peeefšve, heveJeefjÙee, Pegcejer, mecee
ÛekeâJee Deeefo~
5. efnceeÛeue ØeosMe [b[jme, Úlejer, efmekeâjer, oerhekeâ,
Úce Úvekeâ, hejmee, veeceiesve, kegâuuet
keâe Ùegæ ve=lÙe, ueesmee™, meesvee
Ûegkeâmeece-efkeâVeewjer, veešer, Oeceve,
Peesje, Peeueer, Ûeejyee, ÚeÌ{er,
Úhesueer, cenemet, [ebieer Deeefo~
6. peccet Deewj jTheâ, efnkeâle, cebopeme, kegâo oeb[er
keâMceerj veÛe, ogceneue Deeefo~
7. nefjÙeeCee Petcej, heâeie, oeheâ, Oeceeue, uetj
Ùee uentj, iegiiee, KeesefÌ[Ùee, ieeieesj
jleJeF&, Ietcej Deeefo~
8. keâvee&škeâ Ùe#eieeve, Jeerjeiemes, ngueerJesMee,
ngòejer, megiieer, kegâefve"e, keâjiee,
ueecyeer yeesuekeâ-Deeš, Gcceòe Deeš,
yeÙeeuelee, keâecemeues, Yetle DeejeOeves,
veeieceb[ue, iee®Ì[er ieescyes, pet[t
nueerieer, šesieuet ieeWyesÙeše Deeefo~
9. Deesef[Mee ÚT, yeeIe ve=lÙe, Oeehe, Iegcegje,
ieeseflehegDee, oeueKeeF&, hewkeâe ve=lÙe,
Ûewleer IeesÌ[e, [b[e veeÛe, jCeehee,
meeJejer, cegveejer Deeefo~
10. kesâjue LesÙÙece (keâefueÙeóce), efLejÙeóce,
Deeshheve, [heâ cegóÒ, Deesóce Legueeue,
ketâ"t, Leguueeue, efle™Jeeefojkeâueer,
keâVeÙeejkeâueer, keâesuekeâueer, Depeg&ve
ve=lÙece, kegâccešerkeâueer, cegef[Sššg,
hešÙeeveer, het"eveceefLejÙegce, LeerÙeóÒ,
LeesuehheeJekeäketâ"t, Jesueekeâueer,
keâueeefjheÙeóÒ, heVee Deeefo~
Static GK
11. heefMÛece yebieeue OegveeÛeer, [esceveer, Deukeâhe, yeeGue,
iebYeerj, keâe"er, {eueer, cejefmeÙee, keâerle&ve,
efyeÇlee, Úew (ÚT), ieew[Ì erÙe, jJeervõ,
yeeie®cyee, ceesmee iuewvie veeF& ve=lÙe,
jeÙeyebMeer, yeÇleÛeejer, keâeueer veeÛe, jeJee
veeÛe, yeesueve Deeefo~
12. ceneje°^ Ieveiejer iepe, heesJeeÌ[e, JeeOÙee cegjueer,
ueeJeCeer, vekeâeše, keâesueer, uesefp] ece,
ieheâe, oefnkeâeuee oMeeJeleej Deeefo~
13. leefceuevee[g keâjkeâóce, heesFkeäkeâue kegâefojeF&
Deóce, Les®ketâLet, DeesF&ueóce, mesJeeF&
Deóce, efJeuuet heóÒ, keâjiece,
ceefÙeueešdšce, heecheg Dešdšce,
kegâcceer, keâesueóce, keâeJeÌ[er Deeefo~
14. Hebpeeye YeebieÌ[e, efieöe, [heâ, Oeceve, Yeeb[,
vekeâue, uegñer, Pegccesj, petuueer,
obkeâeje, mecceer, peeiees, ieokeâe,
keâerkeâueer hebpeeye Deeefo~
15. GòejeKeb[ ueebiejJeerj (ueebiegefjÙee), YeesefšÙee,
Ûeechegâueer, ÚesefueÙee, heeb[Je, yeõ vešer,
Lee™, ÛeebÛeÌ[er, Pees[Ì e, njefkeâÙee,
yeeGue, ieÌ{Jeeueer, kegâceeÙegveer, Úhesueer,
Peesje, ÚefueÙee Deeefo~
16. jepemLeeve YeeJeF&, lesjn leeueer, Ietcej,
keâeueyesefueÙee, IeesÌ[er, keâÛÛeer IeesÌ[er,
ieCeieesj, Ûe›eâer, Petueve ueeruee,
Petcee, megFefmeveer, Ieheeue Deeefo~
17. Gòej ØeosMe keâpejer, jemeueeruee, veeQškeâer, ceÙetj
ve=lÙe, Ûejkegâuee Deeefo~
18. ceOÙe ØeosMe ef«e[e, cebÛe, hetâueheefle, peJeeje,
ceškeâer, DeeÌ[e, KeÌ[e veeÛe,
mesueeueekeâea, mesueYeeoesveer Deeefo~
19. ieesJee oMeeJeleej, {euees, OeeBieÌ[, Iees[Ì sceesoveer,
ieesheâ, peeiej, kegâveyeer, cegmuece Kesue,
hesjveerpeeiej, jescelee cesue, efoJeuÙee veeÛe
(oerhekeâ ve=lÙe), JeerjYeõ, keâesjsef[vnes,
efJejecesue, leueIe[er, ieewueeve keâeuees,
peeiej, keâesueer, leejbiecesue, hegâieÌ[er,
osKeveer, efMeicees, jeveeceeues, meceÙeer,
leesveeÙece cesue Deeefo~
20. ÚòeermeieÌ{ Heb[Jeeveer, jeGle veeÛe, keâeheeefuekeâ,
ieewj, cegefjÙee, hebLeer, Jesoceleer, mewue,
megDee, Yele=&nefj Ûeefjle, Ûebowveer, keâjce
Deeefo~
21. De™CeeÛeue ØeosMe JeebÛees, Ûeuees, yegFÙee, heemeer
keâebWiekeâer, heesvegbie, heesefhej, yeej[es
Úce, šehet, efveSÛeer oesG, Fieg,
efmebn, ceÙetj Mejoghesve, ueesketâyeJeebie,
Deespeerues Deeefo~
10 YCT
 22. PeejKeb[ hewkeâe, Úew, mebLeeue, peceÌ[e, ve=lÙe, cee™veer, Ûet heâš ve=lÙe,
IešJeejer, vešJee, Ûeewkeâeje, meesnjeF&, Ûegškeâer ve=lÙe, efmekeâceejer, efmebOeer
uegefjmeeÙejes, ceeLee, uenmegJee, Ûeece Ùee mvees ueeÙeve [ebme, Ùeekeâ
IeesÌ[eve=lÙe, Deuekeâhe, mejngue, Ûeece, [svpee@ie ievesvne, leeMeer
[escekeâÛe, keâce& cegb[e, Deefive, Petcej, Ùeebieketâ, Kegkegâjer Deeefo~
peveeveer Petcej, cejoevee Petcej,
27. efcepeesjce Úsce ueece, Keguuece, ÛesjeJe ve=lÙe,
heâiegDee, nglee, cebg[ejer, yeejeJe,
meeJeueeefkeâve, ÛeeJebieuee]peeve,
efPeefškeâe, [ebiee Deeefo~
pebieleuece, heej ueece, mejuecekeâeF&/
23. ceefCehegj Leebie še, ueeF& njesyee, keâjleeue
ÛeesueÙee, Kebyee LeeF&yeer, veghee ve=lÙe, meesueeefkeâÙee, ÛeeF& ueece, Úebie,
jemeueeruee, Kegyekeâ FMeer, unes Mee ueeFpeesve, leQieueece Deeefo~
peieesF&, Leeeyeue ÛeeWieyee, keâeyegF&, 28. ef$ehegje nespeeefiejer, Oecesue, cewceelee, ieefÌ[Ùee,
veeiee, šb[ve, hesâÛekeäkeâ Deeefo~ uesyebie, Ûee@ve ueece, ueebhekeâ, Keebieer
24. veieeueQ[ DeueeÙeóÒ, DeiegjefMekegâkegâuee, efleleueer ueece, peebielee ueece
ve=lÙe, ÛebieF& ve=lÙe, Kecyee efue, 29. ue#eÉerhe keâesuekeâeueer, ueeJee heefjÛeekeâeueer
kegâkeâer ve=lÙe, uesMeeueehešg, ceÙegj Deeefo~
ve=lÙe, yewcyet ve=lÙe, jbiecee, 30. Ûeb[erieÌ{ Oeceeue, YeebieÌ[e, efieöe
nsleeuegueer, Ûeebieuees, ]pesefueÙeebie,
vemegFjesefueÙevme, iesefLebieefuece, 31. oeoje Deewj veiej leejhee, OesefjÙee, YeeJeoe, {esue, letj,
šsceebievesefšve Deeefo~ nJesueer SJeb oceve- Leeueer, ceQ[es, Jeef[&ieeDeeW, Jesje,
25. cesIeeueÙe Meeo megkeâ efceveefmeSce, veeWie›esâce, oerJe keâesueer, ceÛÚer
ueenes Deeefo~ 32. ueöeKe Úce, peeyejes, ueesMeesve, Meesve,
26. efmeefkeäkeâce cegKeewše ve=lÙe, Yetefškeâe ve=lÙe, ueshÛee keâesMeve, Mees[ewue, mheeDees,
ve=lÙe, mveesueeFve ve=lÙe, vesheeueer legKemleevecees, ceWšeskeâ, mšwvecees

JeeÅe Ùeb$e
Yeejle kesâ ØecegKe JeeÅe Ùeb$e
lele JeeÅe Ùeb$e DeJeveÅe JeeÅe Ùeb$e megef<ej JeeÅe Ùeb$e Ieve JeeÅe Ùeb$e
(leej Jeeues JeeÅe Ùeb$e) (DeeIeele Jeeues JeeÅe Ùeb$e) (JeeÙeg Jeeues JeeÅe Ùeb$e) (škeäkeâj Jeeues JeeÅe Ùeb$e)
leevehegje, JeerCee, efmeleej, veieeÌ[e, {esuekeâ, {esue, Keesue, yeeBmegjer, MenveeF&, MebKe, veeiemJejced, Iebše, Iebšer, PeebPe, Kejleeue,
mejeso, JeeÙeefueve, meejbieer, hegbie, [heâ, ogkeäkeâÌ[, veeue, leefJeue, nejceesefveÙece, Dee@ie&ve, ceeGLe Deeie&ve, cebpeerje, IegbIe™, cegjÛebie
Fmejepe, mevletj, ®õJeerCee kebâpeerje, ce=obiece, heKeeJepe, leyeuee Skeâe@ef[&Ùeve, mewkeämeesheâesve, keäuesjesvesš
ØecegKe YeejleerÙe JeeÅeÙeb$e SJeb Gvekesâ Jeeokeâ
1. efmeleej Hebef[le jefJeMebkeâj, Meeefno hejJespe Keeve, yegOeeefolÙe cegKepeea, Deveg<keâe Mebkeâj, neje Mebkeâj YeóeÛeeÙee&, efveefKeue yevepeea,
efJeueeÙele Keeve, cegmleekeâ Deueer Keeve, GceeMebkeâj efceße
2. JeerCee MÙeecemegbojce DeÙÙeeiejer, oesjeF&mJeeceer DeÙebiej, keâuÙeeCe ke=â<Ce YeeieJeleej, efÛeefòeyeeyet, Fceeveer Mebkeâj Meem$eer,Oevecceue,
kesâDeej kegâceejmJeeceer, megbojce yeeueÛebõj, yeo®odoerve [eiej
3. mejeso DeueeGöerve Keeve, Deueer Dekeâyej Keeve, Decepeo Deueer Keeve, yegæosJe oemeieghlee, yeneogj Keeve, MejCe jeveer , pejerve
Sme Mecee& (oe™Jeeuee), efJeMJepeerle jeÙe ÛeewOejer, neefheâpe KeeB, cegkesâMe Mecee&
4. meejbieer Meketâj Keeve, hebef[le jece veejeÙeCe, jcesMe efceßee, meguleeve Keeve, Gmleeo efyeboe KeeB, DeeefMekeâ Deueer KeeB
5. mebletj Hebef[le efMeJekegâceej Mecee&, Yepeve meesheesjer
6. JeeÙeefueve SceSme ieesheeueke=â<Ceve, ßeerceleer Sce jepece, SveDeej cegjueerOejve, Sce ÛebõMesKejve, Jeerpeer peesie, ueeueieg[er peÙejeceve,
Sue megyeÇceCÙece, šer. Sve. ke=â<Ceve,
7. megjyenej DeVehetCee& osJeer, Fcejeve Keeve
8. ™õ JeerCee Demeo Deueer Keeve, efpeÙee ceesefnGöerve [eiej,meeefokeâ Deueer KeeB
Static GK 11 YCT
 9. ceesnve JeerCee Heb. efJeMJe ceesnve Yeó (ceesnve JeerCee kesâ DeeefJe<keâejkeâ)
10. leyeuee peeefkeâj ngmewve, Deuueen jkeäKee, meeefyej Keeve, heb. efkeâMeve cenejepe, heb. %eeve ØekeâeMe Iees<e, meboerhe oeme, iegoF& cenejepe
11. MenveeF& efyeefmceuueen Keeve, ke=â<Ce jece ÛeewOejer, Deueer Denceo ngmewve, oÙeeMebkeâj peievveeLe
12. yeebmegjer nefj Øemeeo ÛeewjefmeÙee, hevveeueeue Iees<e, šerDeej ceneefuebiece, Sve jceeveer, heejme veeLe, hebef[le jesvet cepetceoej, MeMeebkeâ
megyeÇceCÙece, jIegveeLe mes", ØeJeerCe iees[efKeb[er, osyeesefØeÙee Deewj megef<celee Ûešpeea, jepesvõ kegâuekeâCeea, heVee ueeue Iees<e,
jespevõ ØemeVee
13. efiešej ye=pe Yet<eCe keâeyeje
14. heKeJeepe leesleejece Mecee&, hebef[le DeÙeesOÙee Øemeeo, ieesheeue oeme, yeeyet jece Mebkeâj heeieue oeme, Ú$eheefle efmebn, Gmleeo jnceeve KeeB
15. ce=obiece kesâJeer Øemeeo, SmeJeer jepeejeJe, GceeÙeuehegjce efMeJejeceve, heeueIeeš ceefCe DeÙÙej, keâjeF&kegâ[er Deej ceefCe, heeueIeeš jIeg,
[e@. peieoerMe efmebn, "ekegâj Yeerkeâce efmebn
16. ceQ[esefueve Ùet ßeerefveJeeme, meppeeo ngmewve
17. veeomJejve MesKe efÛevvee ceewuee, veer®mJeeceer efheuueF&, jepeejlevece efheuueF&
18. kebâpeerje hegogkeäkeâesšeF& oef#eCeecetefle& efheuuew
19. Iešce šerSÛe efJeveeÙe›eâce, F&Sce megyeÇceCÙece
20. nejceesefveÙece %eeve ØekeâeMe Iees<e, Dehhee peueieebJekeâj, heg™<eesòece JeeueeJeuekeâj
Yeejle kesâ Meem$eerÙe ve=lÙe
Meem$eerÙe ve=lÙe Meem$eerÙe ve=lÙe keâe mLeeve
● YejleveešdÙece leefceuevee[g
● keâLekeâ Gòejer Yeejle
● keâLekeâueer kesâjue
● kegâefÛehegÌ[er DeevOeÇ ØeosMe
● ceefCehegjer ceefCehegj
● ceesefnveerDeóce kesâjue
● Deesef[meer Deesef[Mee
Yeejle kesâ ØecegKe ceeMe&ue Deeš&
● meef$eÙe Demece
ceeMe&ue Deeš& mebyebefOele jepÙe
keâueejerheÙešdšg oef#eCe Yeejle (Glheefòe kesâjue ceW)
efmeuecyece leefceuevee[g
Leebie-še ceefCehegj
ielekeâe hebpeeye
ceoe&veer Kesue ceneje°^
cegef° Ùegæ Gòej ØeosMe (JeejeCemeer)
hewkeâe DeKeeÌ[e Deesef[Mee
mkeâeÙe keâMceerj
ceueKecye ceneje°^ Yeejle kesâ ØecegKe cesues, GlmeJe SJeb lÙeewnej
ceuue Ùegæ oef#eCe Yeejle
G. Øe. kesâ ØecegKe cesues SJeb GlmeJe
keâeLeer meecet DeebOeÇ ØeosMe
kegbâYe cesuee ØeÙeeiejepe (iebiee, Ùecegvee SJeb
uee"er Kesuee Gòej Yeejle
mejmJeleer kesâ mebiece hej
hejer-Keb[e efyenej veewÛeboer cesuee cesj"
Lees[e efnceeÛeue ØeosMe ie{cegkeälesMJej cesuee nehegÌ[
Fbmeg veeJej efcepeesjce yešsMJej cesuee Deeieje
Static GK 12 YCT
 osJeeMejerheâ cesuee yeejeyebkeâer yejceeve keâe cesuee vejefmebnhegj
MeekeâcYejer osJeer cesuee menejvehegj ce" IeesIeje keâe cesuee efmeJeveer
keâeefuebpej cesuee yeeBoe keâevee yeeyee keâe cesuee nesMebieeyeeo
keâyeerj cesuee ceienj (meble keâyeerj veiej) Decejkebâškeâ keâe efMeJejeef$e cesuee Men[esue
kewâueeMe cesuee Deeieje peeiesMJejer osJeer keâe cesuee DeMeeskeâveiej (Ûebosjer)
jeceveJeceer cesuee DeÙeesOÙee heerj yegOeve keâe cesuee efMeJehegjer
ieesefJebo meeiej cesuee Decyes[keâj veiej nerje YetefceÙee cesuee iJeeefueÙej
meesjeW cesuee keâemeiebpe keâeuetpeer cenejepe keâe cesuee, heefMÛeceer efveceeÌ[
osJeer heešve cesuee yeuejecehegj efmebieepeer cesuee
ieesuee ieeskeâCe&veeLe cesuee ueKeercehegj Keerjer veJe«en keâe cesuee Kejieewve
ieesefJebo meenye cesuee DeepeceieÌ{ meesveeefiejer keâe cesuee oefleÙee
vekeâkeâšwÙee cesuee JeejeCemeer YewjJeveeLe keâe cesuee efmeJeveer
vewefce<eejCÙe cesuee meerleehegj kegbâ[sMJej keâe cesuee šerkeâceieÌ{
mewÙeo meeueej cesuee yenjeFÛe yeue oeTpeer keâe cesuee heVee
iebiee ceneslmeJe JeejeCemeer Meneyegodoerve DeewefueÙee keâe Gme& cebomeewj
ef$eJesCeer ceneslmeJe ØeÙeeiejepe jepemLeeve kesâ ØecegKe cesues SJeb GlmeJe
efye"tj iebiee ceneslmeJe keâevehegj
heg<keâj cesuee Depecesj
oeojer cesuee yeefueÙee
ceneJeerj peer keâe cesuee meJeeF& ceeOeeshegj
efyenej kesâ ØecegKe cesues SJeb GlmeJe
kewâuee osJeer keâe cesuee keâjewueer
meesvehegj cesuee meesvehegj
Yele=&nefj keâe cesuee DeueJej
efhele=he#e cesuee, Debleje°^erÙe yeewæ ieÙee
meceeiece Keešt MÙeece cesuee meerkeâj
ceeueceeme cesuee jepeieerj keâjCeer ceelee cesuee yeerkeâevesj
meerleeceÌ{er cesuee meerleeceÌ{er, veJeeoe keâefheue cegefve cesuee Ùee keâesueeÙele cesuee yeerkeâevesj
keâkeâesuele cesuee veJeeoe ceeveieÌ{ Oeece cesuee yeerkeâevesj
yeeyee yendceesMJej veeLe cesuee ngcehegj, yekeämej ÛebõYeeiee cesuee PeeueeJeeÌ[
ceboej cesuee yeebkeâe ceejJeeÌ[ ceneslmeJe peesIehegj
njoer cesuee cegpeheäheâjhegj DeeYeevesjer GlmeJe oewmee
keâuÙeeCeer cesuee keâefšnej leerpe GlmeJe peÙehegj
yesefleÙee cesuee heefMÛeceer ÛebheejCe ieCeieewj cesuee peÙehegj
menesoje cesuee vejkeâefšÙeeiebpe TBš ceneslmeJe yeerkeâevesj
meyeewj cesuee Yeeieuehegj
helebie GlmeJe peÙehegj
ßeeJeCeer cesuee Yeeieuehegj
JesCesMJej cesuee [tbiejhegj
yeeQmeer cesuee yeebkeâe
ce™ GlmeJe peÙehegj
cekeâj cesuee jepeieerj
ceener GlmeJe yeebmeJeeÌ[e
hejMegjece ceneslmeJe hešvee
ueskeâ hesâefmšJeue GoÙehegj
ceOÙe ØeosMe kesâ ØecegKe cesues ceele=kegâefC[Ùee cesuee efÛeòeewÌ[ieÌ{
kegbâYe cesuee Gppewve (ef#eØee veoer kesâ efkeâveejs) ce®mLeue GlmeJe pewmeuecesj
jeceueeruee keâe cesuee iJeeefueÙej
veeieepeer keâe cesuee cegjwvee ceneje°^ kesâ ØecegKe cesues SJeb GlmeJe
lesleepeer keâe cesuee iegvee kegbâYe cesuee veeefmekeâ (ieesoeJejer veoer kesâ efkeâveejs)
Ûeb[er osJeer keâe cesuee meerOeer heb{jhegj keâe cesuee heb{jhegj
cenece=lÙegbpevee keâe cesuee jerJee ieCesMe ÛelegLeea meebieueer
Static GK 13 YCT
 pÙeesefleyee keâe cesuee keâesunehegj heeb[g keâe cesuee keâjveeue
efMeuhe cesuee veeiehegj YetlesMJej keâe cesuee peeRo
efMe[ea cesuee efMe[ea yetÌ{er leerpe keâe cesuee, Meerleuee ceelee ieg®«eece
keâe cesuee
PeejKeb[ kesâ ØecegKe cesues YeercesMJejer ceelee keâe cesuee, yeeyee Peppej
metÙe& kegbâ[ cesuee npeejeryeeie iejeryeoeme keâe cesuee
efnpeuee cesuee ogcekeâe keâeueer osJeer keâe cesuee efnmeej
nefLeÙee helLej cesuee yeeskeâejes efobiemeje keâe cesuee heâlesneyeeo
helejner cesuee Ûeleje meleer keâe cesuee efYeJeeveer
efJeMeg cesuee yeeskeâejes -

ßeeJeCeer cesuee osJeIej

GòejeKeb[ kesâ ØecegKe cesues
vejefmebn cesuee npeejeryeeie meescesMJej cesuee GòejkeâeMeer
efyevogOeece cesuee meensyeiebpe DevemetÙee cesuee Ûeceesueer
ieebOeer cesuee, jecejsKee cesuee efmece[siee kegâcYe cesuee nefjÉej
-
veboe osJeer cesuee DeuceesÌ[e
heefMÛece yebieeue kesâ ØecegKe cesues yewkegâC[ Ûeleg&oMeer cesuee ßeerveiej
iebieemeeiej cesuee meeiej Éerhe (oef#eCe 24 hejievee) ieCeveeLe cesuee DeuceesÌ[e
keWâogueer cesuee JeerjYetefce Ûewleer cesuee GÅece efmebn veiej
heew<e cesuee Meebefleefvekesâleve ieesÛej cesuee Ûeceesueer
Ûeb[eroeme cesuee JeerjYetefce
ÚòeermeieÌ{ kesâ ØecegKe cesues SJeb GlmeJe
Deesef[Mee kesâ ØecegKe cesues ÛecheejCe cesuee jeÙehegj
jLe Ùee$ee hegjer jeefpece cesuee ieeefjÙeeyebo
keâefuebie ceneslmeJe YegJevesMJej efuebiees yeeyee cesuee, ieesefJebohegj cesuee keâebkesâj
keâesCeeke&â ve=lÙe ceneslmeJe keâesCeeke&â efMeJejerveejeÙeCe cesuee peebpeieerj-Ûeebhee
ceeB yecyeuesMJejer cesuee jepeveeboieebJe
iegpejele kesâ ØecegKe cesues
veiehegje ceneslmeJe ogie&hegj
efMeJejeef$e cesuee petveeieÌ{
Ûe›eâOej ceneslmeJe jeÙeieÌ{
pevcee°ceer keâe cesuee jepekeâesš
efmejhegj ceneslmeJe efmejhegj
Yeeõheo hetefCe&cee keâe cesuee Debyeepeer Jeerj cesuee yeeueeso
Jeew"e cesuee Jeew"e
leeuee ceneslmeJe, jlevehegj cesuee efyeueemehegj
lejCeslej keâe cesuee LeeveieÌ{
jeceieÌ{ GlmeJe mejiegpee
efÛe$e efJeefÛe$e cesuee meeyejkeâeb"e
ceÌ[F& ceneslmeJe yemlej #es$e
peccet-keâMceerj kesâ ØecegKe cesues lesuebieevee keâe ØecegKe cesuee
mejme cesuee ßeerveiej cesoejced pee$ee/meecceekeäkeâe mejueccee pee$ee cesoejced
efPejer cesuee efPejer
hebpeeye kesâ ØecegKe cesues
Keerj YeJeeveer cesuee ieebojyeue
Úhhej cesuee uegefOeÙeevee
yent cesuee peccet
Meneroer peesj cesuee heâlesnieÌ{ meeefnye
hegjceb[ue cesuee hegjceb[ue
njyeuueYe mebieerle cesuee peeuebOej
šdÙetefuehe GlmeJe ßeerveiej
Meneroer cesuee mechetCe& hebpeeye
nefjÙeeCee kesâ ØecegKe cesues nesuee ceesnuuee Deevebohegj meeefnye
metjpekegbâ[ efMeuhe cesuee, yeeyee Goeme heâjeroeyeeo -
veeLe keâe cesuee, keâeuekeâe cesuee, Demece kesâ ØecegKe cesues SJeb GlmeJe
yeueosJe Ú" keâe cesuee DebyegyeeÛeer cesuee iegJeenešer
heeLejer ceelee keâe cesuee heeveerhele jemecesuee Oegyejer
ÛeecegC[e keâe cesuee cenWõieÌ{ jme ceneslmeJe veueyejer
osneleer cesuee kewâLeue [esuepee$ee yeÌ[hesše me$e
keâheeue ceesÛeve cesuee Ùecegveeheej peesveyeerue cesuee peeieerjes[
Static GK 14 YCT
 -Yeejle kesâ ØecegKe lÙeewnej pevcee°ceer mechetCe& Yeejle
cekeâj meb›eâebefle Gòej Yeejle jeceveJeceer mechetCe& Yeejle
yewmeeKeer hebpeeye Deewj nefjÙeeCee oMenje mechetCe& Yeejle
ueesnÌ[er, ieg™ heJe& hebpeeye yemeble hebÛeceer mechetCe& Yeejle
efyent, ceepegueer Demece ceneefMeJejeef$e mechetCe& Yeejle
iegÌ[erhee[Jee ceneje°^ F&o-Gue-efheâlej mechetCe& Yeejle
DeesCece kesâjue cegnj&ce mechetCe& Yeejle
heeWieue SJeb peueerkeâšdšt leefceuevee[g ieg® hetefCe&cee mechetCe& Yeejle
efJeMeg kesâjue SJeb keâvee&škeâ yegæ hetefCe&cee mechetCe& Yeejle
Gieeoer DeebOe ØeosMe, keâvee&škeâ ef›eâmeceme -
ogiee& hetpee heefMÛece yebieeue cenecemlekeâeefYe<eskeâ ßeJeCeyesueieesuee (keâvee&škeâ)
KeÛeea hetpee ef$ehegje [^er, ceesefheve, leeceueeot, mebkesâve De®CeeÛeue ØeosMe
yeeLegkeâccee, yeesveueg lesuebieevee Jevieeuee, vees*di›esâce, Ûee[ ueenes cesIeeueÙe
ueesmeej efmeefkeäkeâce, De®CeeÛeue, ueöeKe ÛesefjÙeesyee, keâebie efÚviyee ceefCehegj
ieCeieewj jepemLeeve kebâyeeuee heJe& keâvee&škeâ
jepee heJe&, vegDeeKeeF& heJe& Deesef[Mee ÛeeheÛej kegâš efcepeesjce
neve&efyeue hesâefmšJeue veieeueQ[ ueesmeej, nsefceme ueodoeKe
ieCesMe ÛelegLeea ceneje°^ ueesmebgie efmeefkeäkeâce
Ú" hetpee efyenej, PeejKeb[ mejngue, legmeg heJe&, meesnjeF&, PeejKeb[
nesueer mechetCe& Yeejle keâejce, peeJee, jesefnCeer
oerheeJeueer mechetCe& Yeejle leerpe Gòej-Yeejle

Static GK 15 YCT
Static GK 16 YCT
 ØecegKe hegmlekeWâ SJeb Gvekesâ uesKekeâ
veJeervelece Øeefmeæ hegmlekeWâ SJeb Gvekesâ uesKekeâ Jemexpe, št FÙeme& Sš cebLeme Sb[ šdJesvšer
Sš veeFšdme
uesKekeâ hegmlekeâ
• Sce. Sheâ. ngmewve mebmeo Gheefve<eo
• Sheerpes Deyogue efJebime Dee@heâ heâeÙej, FiveeFšs[ ceeFb[dme jepeveerefle keâer heLejerueer jenW, Meefkeäle mes
• Dešue efyenejer
keâueece yeepehesÙeer Meebefle, keäÙee KeesÙee keäÙee heeÙee, cesjer
• Deebie meeve met keâer Øeâer[ce heÇâe@ce heâerÙej mebmeoerÙe Ùee$ee, mebmeo cebs leerve oMekeâ
• šeFiej Jeg[dme neT DeeF& hues ieesuheâ • ueeue ke=â<Ce ceeF& šskeâ, ceeF& kebâš^er ceeF& ueeFheâ
• meefÛeve leWoguekeâj huesFbie Fš ceeF& Jes Dee[JeeCeer
o heeLe 17 hee@Jej • jesefceuee Leehej meesceveeLe, Dee@ve efmeefšpeveefMehe
• ceej«esš LesÛej
megšsyeue yee@Ùe, o ieesu[ve iesš • Sce. Sme. šgJe[& S nbiej øeâer Jeu[&
• efJe›eâce mes"
mJeeceerveeLeve
• keâefheue osJe mš^sš øeâe@ce o neš&
• [eefceefvekeâ uewefheÙej efmešer Dee@heâ pee@Ùe
• Pegchee ueeefnÌ[er FvšjØesšj Dee@heâ cesuees[erpe, o vescemeskeâ
• cesvekeâe ieebOeer Sefveceue uee@pe Dee@heâ Fbef[Ùee, ns[dme Sb[
• mšerheâve neefkebâie S yeÇerheâ efnmš^er Dee@heâ šeFce šsume
• leg<eej ieebOeer uesšdme efkeâue ieebOeer • yejekeâ Deesyeecee S Øeeefcem[ ueQ[, o Dee@[sefmešer Dee@heâ
• Ûesleve Yeiele heâeFJe hJeeFbš meceJeve, neuheâ ieue& øeQâ[, neshe
št mšsšdme, o Leea efcemšskeäme Dee@heâ ceeF& • [sceve ieueiegš o Øeeefceme
ueeFheâ, Jeve Fbef[Ùeve ieue&, Jeve Dejbsp[ • Mesneve keâ®Ceeefleuekeâe o mesJeve cetume Dee@heâ ceeueer Deuceer[e
ce[&j, Jeve veeFš Sš o keâeue meWšj, Megieer yesve
efjJeesuÙetMeve 2020, 400 [spe • [ieueme mšgDeš&
o iee@[ Dee@heâ mceeue efLebime, Deepeeoer, • SVee yevme& efceukeâ cewve
• De™bOeleer jeÙe
o DeupesyeÇe Dee@heâ FveheâeFveeFš peefmšme, • DejefJevo Deef[iee o JneFš šeFiej
hee@Jej heeefueefškeäme • efkeâjve osmeeF& o Fvensefjšsvme Dee@heâ uee@me
• jefmkeâve yeeb[ S efueefšue yegkeâ Dee@heâ Fbef[Ùee, o yuet • Ùeeve ceešxue ueeFheâ Dee@heâ heeF&
DecyeÇsuee, o hejhesâkeäš ce[&j, o ™ce
• ceeie&jsš SšJeg[ o yueeFb[ Smeeefmeve, o šsmšecebsšdme
Dee@heâ o ™heâ, «esš mšesjerpe heâe@j
efÛeu[s^ve • yevee&ef[ve SJeefjmšes ieue&-Jegceve-Deoj
• ieerleebpeefue ßeer jsle meceeefOe (še@cye Dee@heâ mewv[) • peepe& mee@v[me& efuebkeâve Fve o yee[ex
• efJeMJeveeLeve Deevevo ceeFb[ ceemšj • Heeue yeeršdšer o mesueDeeGš
• mce=efle F&jeveer ueeue meueece • ceeueexve pescme S yeÇerheâ efnmš^er Dee@heâ mesJeve efkeâefuebiedme
• efJeceue peeueeve o Fbef[Ùee mšesjer, o heäÙetÛej Deeheâ • [sefJe[ ef[Ùeeshe Sš veeFš Dee@ue yue[ Fpe yuewkeâ
Fbef[Ùee šeFce Mesušj
• peepeex ieesmheesef[veesJe
• MeefMe Le™j o hesje[e@efkeämekeâue ØeeFce efceefvemšj,
hewkeäme Fbef[Ùee, o efnbot Jes : Sve • Deesuiee šeskeâjpegkeâ heäueeFšdme
Fvš^es[keäMeve št efnvotFpce,JneF& DeeF& • Demeiej Jepeenle ceneyeueer
Sce S efnbot, ØeeF[ Øeerpet[eFme Sb[ • %eeve ÛelegJexoer heeieueKeevee
hegbef[š^er Heešefueheg$e keâer meceüe%eer
• Øees. Mejo heieejs
• mebpeÙe yee™ o Skeämeer[Wšue ØeeFce efceefvemšj
• veeefmeje Mecee& keâeiepe keâer veeJe
• ÙegJejepe efmebn o šsmš Dee@heâ ceeF& ueeFheâ
• cecelee keâeefueÙee ogkeäKece-megkeäKece
• megjsMe jwvee efyeueerJe
• ueerueeOej peiet[Ì er efpeleves ueesie Gleves Øesce
• efkeâjve yesoer efheâÙejuesme ieJeveXme, ef›eâSefšbie
ueer[jefMehe, DeeF& [sÙej, Spe DeeF& meer • MejCekegâceej efuebyeeues meveeleve
• lemueercee vemejerve yesMejce, ueppee, hesâje • JeemeosJe ceesner Ûeskeâyegkeâ
• šer. Sve. Mess<eve o ef[pevejsMeve Dee@heâ Fbef[Ùee • jeceojMe efceße ceQ lees Ùeneb ntB
• meueceeve ™Moer Mesce, efce[veeFš efÛeu[^sve, o mewšefvekeâ • efMeJe Mebkeâjer metÙe&JebMece

Static GK 17 YCT
 Øeefmeæ YeejleerÙe uesKekeâ SJeb Gvekeâer hegmlekeWâ • ØesceÛevo ieesoeve, ieyeve, jbieYetefce, keâce&Yetefce
uesKekeâ hegmlekeWâ • metÙe&keâeble ef$ehee"er ‘efvejeuee’ Heefjceue, Deveeefcekeâe
• JesoJÙeeme ceneYeejle, YeieJeodieerlee • osJekeâervevove Ke$eer Ûevõkeâeblee
• heeefCeveer De°eOÙeeÙeer • megefce$eevevove heble efÛeocyeje
• efJeMeeKeoòe cegõeje#eme • ceneosJeer Jecee& Ùeecee, meebOÙeieerle, veerjpee
• Yee<keâj efmeæeble efMejesceefCe • ÙeMeheeue oeoe keâe@cejs[
• YeJeYetefle Gòej jeceÛeefjleced
efkeâjelegpe&veerÙeced
Øeefmeæ efJeosMeer uesKekeâ SJeb Gvekeâer hegmlekeWâ
• YeejefJe
efMeMegheeue JeOe hegmlekeâ
• ceeIe
hebÛe efmeæebeflekeâe • efhueveer vesÛegjue efnmš^er
• Jeejenefceefnj
DeeÙe&YeóerÙeced • efheâjoewmeer Meenveecee
• DeeÙe&Yeó
jepelejbefieCeer • S[ce efmceLe JesuLe Dee@heâ vesMebme
• keâunCe
keâeocyejer • MeskeämeheerÙej petefueÙeme meerpej, nwceuesš,
• yeeCeYeó cewkeâyesLe, jesefceÙees Sb[ petefueÙeš
• JeelmÙeeÙeve keâecemet$e efjheefyuekeâ
• Huesšes
• Decejefmebn Decejkeâes<e o efØebme, o Deeš& Dee@heâ Jeej
• cewefkeâÙeeJesueer
• Metõkeâ ce=ÛÚkeâefškeâced ceerve keâe@cheâ
• S[e@uheâ efnšuej
• Fueebiees Deef[ieue efMeuehheeefokeâejced o Jeb[j owš Jeepe Fbef[Ùee
• S. Sue. yee@Mece
• meòeveej ceefCeceskeâueeF& ieeBOeer Sb[ mšeefueve
• uegF&me efheâMej
• Deuueemeeveer hesöevee cevegÛeefjlece o pebieue yegkeâ
• ™[Ùee[& efkeâheefuebie
• oC[er oMekegâceejÛeefjleced, DeJebleer megvojer Fve meÛe& Dee@heâ ieeBOeer
• efjÛe[& Sšveyejes
• DeMJeIees<e yegæÛeefjleced SveJeeÙe št vesn™
• Smkeâe@š jer[
• ÛeeCekeäÙe DeLe&Meem$e Dee@ve keâvš^eef[keäMeve
• ceeDees-lmes-legbie
• keâeefueoeme DeefYe%eeve Meekegâvleueced,
kegâceejmebYeJeced, jIegJebMeced, • Ûeeume& [eefJe&ve o Deesefjefpeve Dee@heâ mheermeerpe, o
cesIeotle, ceeueefJekeâeefiveefce$e, ef[meWš Dee@heâ cewve
efJe›eâceesJeMeeaÙe, $e+legmebnej • efueÙees še@umešeÙe Jeej SC[ heerme
• cenekeâefJe Yeeme mJehveJeemeJeoòee • ™mees o meesMeue keâevš^wkeäš
• Yejle cegefve veešdÙeMeem$e • peepe& yevee&[ Mee@ cewve Deeheâ [sefmšveer, cewve Sb[
• peÙeosJe ieerle ieesefJevo meghejcewve
• efJe<CegMecee& hebÛeleb$e • Dejmleg hee@efueefškeäme
• n<e&Jeæ&ve veeieevevo, jlveeJeueer, n<e&Ûeefjle • F&. Sce. heâesmšj S hewmespe št Fbef[Ùee
• efJe%eevesMJej efcelee#eje • S[Je[& Lee@cemeve hesâÙejJesue št Fbef[Ùee
• iegueyeove yesiece ngceeÙetBveecee • ceeFkeâue ef›eâÛešve pegjeefmekeâ heeke&â
• metjoeme metjmeeiej, meeefnlÙe uenjer • uewjer keâeefuebme SJeb [e@efceefvekeâ Øeâer[ce Sš efce[veeFš
• jmeKeeve ØesceJeeefškeâe uewefheÙej
• keâyeerj yeerpekeâ, meyeo, jcewveer • DeeLe&j keâesveve [e@Ùeue S[JeWÛeme& Dee@heâ Mejuee@keâ nescme
• ceefuekeâ ceesncceo peeÙemeer HeodceeJele • efjÛe[& efvekeämeve ueer[me&
• Deyegueheâpeue Dekeâyejveecee, DeeFves Dekeâyejer
• peeve jefmkeâve Devešt o ueemš
• jJeervõ veeLe šwieesj ieerleebpeefue, heesmš Dee@efheâme,
efÛe$eebieoe, ieesje • pegefuheâkeâej Deueer Yegóes «esš šs^pe[er
• peÙeMebkeâj Øemeeo keâeceeÙeveer, uenj, DeeBmet, • pee@ve keâeršdme F&meeyesuee
OegÇJemJeeefceveer, kebâkeâeue, efleleueer «eecej Dee@heâ hee@efueefškeäme, ef[uescee
Yeejle Yeejleer • nsjeu[ ueemkeâer
• cewefLeueerMejCe ieghle Deeheâ DeJej šeFcme
• MejleÛevõ ÛeóesheeOÙeeÙe osJeoeme, Ûeefj$enerve • cewefkeämece ieeskeâea ceoj
• jeceOeejer efmebn efovekeâj GJe&Meer, kegâ™#es$e • [eÙevee ceesmueer S ueeFheâ Dee@heâ keâvš^emš
Static GK 18 YCT
 ØecegKe hegjmkeâej
veesyesue hegjmkeâej 2023

Yeeweflekeâer
• efJepeslee- 1. efheÙejs Dee@ieefmšveer (šdÙetveerefMeÙee)
2. hesâjWkeâ ›eâe@mpe (nbiejer)
3. Ssveer Sue ngF&efueÙej (øeâebme)
• keâeÙe& nsleg- ØeÙeesieelcekeâ efJeefOeÙeeW kesâ efueS pees heoeLe& ceW Fueskeäš^eve
ieefleMeeruelee kesâ DeOÙeÙeve kesâ efueS ØekeâeMe kesâ SšesmeWkeâ[
heume GlheVe keâjles nQ~

jmeeÙeve
• efJepeslee- 1. ceeQieer peer. yeeJeW[er (øeâebme)
2. uetF& F&. yeÇtme (Ùet. Sme. S.)
3. Sueskeämeer ÙesefkeâceesJe (™me)
• keâeÙe& nsleg- keäJeebšce [e@šdme keâer Keespe Deewj mebMues<eCe kesâ efueS
veesyesue hegjmkeâej,2023

efheâefpeÙeesuee@peer/cesef[efmeve (efÛeefkeâlmee)
• efJepeslee-1. kewâšeefueve keâeefjkeâes (nbiejer)
2. [^Ùet Jeermecewve (Ùet.Sme.S.)
• keâeÙe& nsleg- vÙetefkeäueDeesmeeF[ yesme mebMeesOeveeW mes mebyebefOele KeespeeW kesâ efueS
efpemeves COVID-19 kesâ efKeueeheâ ØeYeeJeer mRNA šerkeâeW
kesâ efJekeâeme keâes me#ece yeveeÙee

meeefnlÙe
• efJepeslee- pee@ve heâe@me (veeJex)
• keâeÙe& nsleg- veJeesvces<eer veeškeâeW Deewj ieÅe kesâ efueS

Meebefle
• efJepeslee- vejefieme ceesncceoer (F&jeve)
• keâeÙe& nsleg- F&jeve ceW ceefnueeDeeW kesâ GlheerÌ[ve kesâ efKeueeheâ Gvekeâer ueÌ[eF&
Deewj ceeveJeeefOekeâejeW Deewj mJeleb$elee keâes yeÌ{eJee osves kesâ efueS

DeLe&Meem$e
• efJepeslee- keäueeGef[Ùee ieesefu[ve (Ùet.Sme.S.)
• keâeÙe& nsleg- ceefnueeDeeW kesâ ßece yeepeej kesâ heefjCeeceeW kesâ yeejs ceW nceejer
mecePe keâes GVele keâjves kesâ efueS~

Static GK 19 YCT
 veesyesue hegjmkeâej Øeehlekeâlee& keâeefle&keâer 95Jeeb yesmš SefueheWâš
(YeejleerÙe/YeejleerÙe cetue kesâ JÙeefòeâ) ieeWpeefuJeme SJeb Dee@mkeâj [ekeäÙegceWšjer efJnmheme&
›eâce Øeehlekeâlee& Je<e& #es$e iegveerle ceeWiee 2023 Meeš& efheâuce (2022)

meb. Yeejle jlve mes mecceeefvele JÙeefòeâ

1. jJeervõveeLe šwieesj 1913 meeefnlÙe Je<e& Øeehlekeâlee&
2. meer. Jeer. jceve 1930 Yeeweflekeâer (jceve ØeYeeJe kesâ efueS) 1954 meJe&heuueer jeOeeke=â<Ceve, meer. Jeer. jceve, Ûe›eâJeleea
3. njieesefJebo Kegjevee 1968 efÛeefkeâlmee (ke=âef$ece peerve kesâ jepeieesheeueeÛeejer
mebMues<eCe kesâ efueS) 1955 [e@. YeieJeeve oeme, peJeenjueeue vesn™, [e@. cees#eiegb[ce
4. ceoj šsjsmee 1979 Meebefle efJeMJesMJejwÙee
5. megyeÇÿeCÙece 1983 Yeeweflekeâer (ÛevõMesKej meercee 1957 ieesefJebo JeuueYe heble
ÛebõMesKej kesâ efueS) 1958 IeeW[es kesâMeJe keâJex
6. DecelÙe& mesve 1998 DeLe&Meem$e (keâuÙeeCekeâejer 1961 Heg™<eesòece oeme šb[ve, efJeOeeve Ûebõ jeÙe
DeLe&Meem$e kesâ efueS)
1962 [e@. jepesvõ Øemeeo
7. Jeer. Sme. 2001 meeefnlÙe
veeÙehee@ue 1963 [e@. peeefkeâj ngmewve, [e@. heeb[gjbie Jeeceve keâeCes
8. JeWkeâšjceCe 2009 jmeeÙeve (jeFyeesmeesce keâer 1966 ueeue yeneogj Meem$eer (ØeLece cejCeeshejevle hegjmkeâej
jeceke=â<Ceve mebjÛevee Deewj keâeÙe&ØeCeeueer Øeehlekeâlee&)
keâer Keespe kesâ efueS) 1971 Fbefoje ieebOeer
9. kewâueeMe melÙeeLeea 2014 Meebefle 1975 Jeer. Jeer. efieefj
10. DeefYepeerle yevepeea 2019 DeLe&Meem$e (JewefMJekeâ iejeryeer 1976 kesâ. keâecejepe (cejCeeshejevle)
keâes keâce keâjves kesâ efueS Gvekesâ 1980 ceoj šsjsmee
ØeÙeesieelcekeâ Âef°keâesCe nsleg) 1983 DeeÛeeÙe& efJeveesyee YeeJes (cejCeeshejevle)
■ Dee@mkeâj hegjmkeâej mes mecceeefvele YeejleerÙe efheâuce nefmleÙeeB 1987 Keeve Deyogue ieheäheâej Keeve
mecceeefvele mebyebefOele ßesCeer mebyebefOele 1988 Sce. peer. jeceÛevõve (cejCeeshejevle)
YeejleerÙe meceejesn efheâuce 1990 [e@. YeercejeJe Decyes[keâj (cejCeeshejevle), vesumeve ceb[suee
Yeevet DeLewÙee 55Jeeb yesmš keâemšdÙetce ieebOeer 1991 jepeerJe ieebOeer (cejCeeshejevle), mejoej JeuueYeYeeF&
Dee@mkeâj ef[peeFve (1982) hešsue(cejCeeshejevle), ceesjejpeer osmeeF&
1983
1992 melÙepeerle js, pes. Deej. [er. šeše, ceewueevee Deyegue
melÙepeerle js 64Jeeb ueeFheâšeFce
keâueece Deepeeo (cejCeeshejevle)
Dee@mkeâj DeÛeerJeceWš kesâ
1992 efueS ceeveo 1997 [e@. S. heer. pes. Deyogue keâueece, De®Cee Deemeheâ Deueer
hegjmkeâej (cejCeeshejevle), ieguepeejer ueeue veboe
jsmegue hegkegâóer 81Jeeb yesmš meeGb[ muece[e@ie 1998 Sce. Sme. megyyegue#ceer, meer megyeÇceCÙece
Dee@mkeâj efceefkeämebie efceefueÙevesÙej 1999 peÙeØekeâeMe veejeÙeCe (cejCeeshejevle), Øees. DecelÙe& mesve,
2009 (2008) ieesheerveeLe yeejoesueesF& (cejCeeshejevle), hebef[le jefJeMebkeâj
ieguepeej 81Jeeb yesmš cÙetefpekeâ muece[e@ie 2001 uelee cebiesMekeâj, Gmleeo efyeefmceuueen KeeB
Dee@mkeâj Deesefjefpeveue efceefueÙevesÙej 2009 Hebef[le Yeercemesve peesMeer
2009 meebie (peÙe nes (2008) 2014 Øees. meer. Sve. Deej. jeJe, meefÛeve leWoguekeâj
ieerle kesâ efueS) 2015 Dešue efyenejer JeepehesÙeer, hebef[le ceove ceesnve ceeueJeerÙe
S. Deej. 81Jeeb yesmš cÙetefpekeâ muece[e@ie (cejCeeshejevle)
jnceeve Dee@mkeâj Deesefjefpeveue efceefueÙevesÙej
2009 mkeâesj Deewj yesmš (2008)
2019 ØeCeJe cegKepeea, Yethesve npeeefjkeâe (cejCeeshejevle) veeveepeer
cÙetefpekeâ osMecegKe (cejCeeshejevle)
Deesefjefpeveue meebie
Sce.Sce. 95Jeeb yesmš cÙetefpekeâ Deej.Deej.
keâerjeJeeveer SJebb Dee@mkeâj Deesefjefpeveue Deej.
Ûevõyeesme 2023 meebie (veešt- (2022)
veešt ieerle kesâ
efueS)
Static GK 20 YCT
■ heodce hegjmkeâej ■ ceneJeerj Ûe›eâ
He©e hegjmkeâej leerve ßesefCeÙeeW cebs efoÙee peelee nw- Ùen Ùegæ kesâ oewjeve efJeefMe° Jeerjlee kesâ keâeÙeebx keâes ØeoefMe&le keâjves kesâ
■ he©e efJeYet<eCe - Ùen DemeeOeejCe Deewj efJeefMe° mesJee kesâ efueS Øeoeve efueS Øeoeve efkeâÙee peeves Jeeuee otmeje meJeexÛÛe Jeerjlee hegjmkeâej nw~
efkeâÙee peelee nw~ Ùen Yeejle jlve kesâ yeeo otmeje yeÌ[e je°^erÙe hegjmkeâej nw~ ceneJeerj Ûe›eâ heokeâ mšwC[[& ÛeeBoer keâe yevee neslee nw, efpeme hej Skeâ
■ he©e Yet<eCe - Ùen GÛÛe keâesefš keâer efJeefMe° mesJee kesâ efueS Øeoeve lejheâ heebÛe keâesCe Jeeuee efmeleeje yevee neslee nw, efpemekesâ kesâvõ ceW
efkeâÙee peelee nw~ Ùen leermeje yeÌ[e je°^erÙe hegjmkeâej nw Yeejle keâe je°^efÛevn yevee neslee nw leLee otmejer lejheâ efnboer Deewj
■ he©eßeer - Ùen efJeefMe° mesJee kesâ efueS Øeoeve efkeâÙee peelee nw~ Ùen Deb«espeer ceW ceneJeerj Ûe›eâ efueKee neslee nw Deewj oes keâceue kesâ hetâue
ÛeewLee yeÌ[e je°^erÙe hegjmkeâej nw~ yeves nesles nQ~
megYee<e Ûebõ yeesme Deeheoe ØeyebOeve hegjmkeâej- ■ Jeerj Ûe›eâ
■ Ùen hegjmkeâej Yeejle mejkeâej Éeje Deeheoe ØeyebOeve kesâ #es$e ceW Glke=â° Ùen hejceJeerj Ûe›eâ Deewj ceneJeerj Ûe›eâ kesâ yeeo leermeje meyemes yeÌ[e
keâeÙe& keâjves kesâ efueS Øeoeve efkeâÙee peelee nw~ Ùen hegjmkeâej oes Ùegækeâeueerve Jeerjlee hegjmkeâej nw~ Jeerj Ûe›eâ heokeâ Yeer mšwC[[& ÛeeBoer
ßesefCeÙeeW (JÙeefòeâiele SJeb mebmLee ßesCeer) ceW Øeoeve efkeâÙee peelee nw~ Fme
hegjmkeâej keâer mLeehevee Je<e& 2018 ceW keâer ieF& Leer leLee Fme hegjmkeâej keâe yevee neslee nw, efpeme hej Skeâ lejheâ Skeâ heebÛe keâesCe Jeeuee
keâer Iees<eCee megYee<e Ûebõ yeesme keâer peÙebleer 23 peveJejer (heje›eâce efmeleeje yevee neslee nw efpemekesâ Deboj Skeâ Ûe›eâ yevee neslee nw leLee
efoJeme) hej keâer peeleer nw~ Ûe›eâ keâs kesâvõ ceW je°^ efÛevn yevee neslee nw leLee otmejer lejheâ efnboer
mejoej hešsue je°^erÙe Skeâlee hegjmkeâej Deewj Deb«espeer ceW Jeerj Ûe›eâ efueKee neslee nw Deewj oes keâceue kesâ hetâue
■ Fme hegjmkeâej keâer mLeehevee Je<e& 2019 cebs keâer ieF&- Ùen hegjmkeâej yeves nesles nQ
je°^erÙe Skeâlee Deewj DeKeb[lee keâes yeÌ{eJee osves Jeeues veeieefjkeâeW/ Meebeflekeâeueerve meJeexÛÛe Jeerjlee hegjmkeâej
mebmLeeveeW/mebie"veeW keâes Øeoeve efkeâÙee peelee nw~ Fmekesâ lenle Skeâ Je<e& ■ DeMeeskeâ Ûe›eâ - Ùen Meebeflekeâeue kesâ oewjeve Jeerjlee, meenefmekeâ
ceW leerve mes DeefOekeâ hegjmkeâej veneR efoS peeles nQ~ keâej&JeeF& Ùee Deelce yeefueoeve kesâ efueS efoÙee peeves Jeeuee meJeexÛÛe
mewvÙe hegjmkeâej nw~
■ keâerefle& Ûe›eâ -Ùen Meebeflekeâeue kesâ oewjeve Jeerjlee, meenefmekeâ keâej&JeeF&
Ùee Deelce yeefueoeve kesâ efueS efoÙee peeves Jeeuee otmeje meJeexÛÛe
hegjmkeâej nw~
■ MeewÙe& Ûe›eâ -Ùen Meebeflekeâeue kesâ oewjeve Jeerjlee ØeoefMe&le keâjves kesâ
efueS efoÙee peeves Jeeuee leermeje meJeexÛÛe hegjmkeâej nw~
oeoe meensye heâeukesâ hegjmkeâej
■ Ùen YeejleerÙe efmevescee keâe meJeexÛÛe hegjmkeâej nw~ Yeejle mejkeâej Éeje
Jeerjlee hegjmkeâej Fmekeâer mLeehevee Je<e& 1969 cebs oeoe meensye heâeukesâ kesâ YeejleerÙe
■ mJeleb$elee kesâ heMÛeele Yeejle mejkeâej Éeje 26 peveJejer, 1950 keâes efmevescee ceW Ùeesieoeve keâer mce=efle cesb keâer ieF&, efpevnebsves 1913 ceW Yeejle
henues leerve Jeerjlee hegjmkeâej hejce Jeerj Ûe›eâ, ceneJeerj Ûe›eâ Deewj keâer henueer hetCe& uebyeeF& Jeeueer heâerÛej efheâuce ‘jepee nefjMÛebõ’ keâe
Jeerj Ûe›eâ keâer mLeehevee keâer ieF&, efpevnW 15 Deiemle, 1947 mes efveoxMeve efkeâÙee Lee~
ØeYeeJeer ceevee ieÙee~ ■ Fme hegjmkeâej kesâ lenle Skeâ mJeCe& keâceue heokeâ, Skeâ Mee@ue Deewj
■ Fmekesâ yeeo, 4 peveJejer, 1952 keâes Yeejle mejkeâej Éeje DevÙe leerve 10 ueeKe ®heS vekeâo Øeoeve efkeâÙee peelee nw~ Ùen hegjmkeâej metÛevee
Jeerjlee hegjmkeâej DeMeeskeâ Ûe›eâ -I,DeMeeskeâ Ûe›eâ -II, DeMeeskeâ Deewj ØemeejCe ceb$eeueÙe kesâ efheâuce meceejesn efveosMeeueÙe Éeje je°^erÙe
Ûe›eâ -III keâer mLeehevee keâer ieF&, efpevnsb 15 Deiemle,1947 mes efheâuce hegjmkeâej meceejesn ceW Øeoeve efkeâÙee peelee nw~
ØeYeeJeer ceevee ieÙee~ peveJejer 1967 ceW Fve hegjmkeâejeW keâe veece oeoe meensye heâeukesâ hegjmkeâej Øeehlekeâòee&
yeouekeâj ›eâceMe: DeMeeskeâ Ûe›eâ, keâerefle& Ûe›eâ Deewj MeewÙe& Ûe›eâ ›eâce Je<e& keâs efueS Øeehlekeâlee& efheâuce GÅeesie
keâj efoÙee ieÙee~ meb.
■ Jeerjlee hegjmkeâej Leue mesvee, veew mesvee Deewj JeeÙeg mesvee leLee keâevetveer
1. 1969 osefJekeâe jeveer efnboer
™he mes ieef"le meMem$e yeueeW kesâ keâce&ÛeeefjÙeeW keâes Øeoeve efkeâÙee peelee
nw~ 2. 1970 yeerjsvõ veeLe yebieeueer
Ùegækeâeueerve meJeexÛÛe Jeerjlee hegjmkeâej- mejkeâej
■ hejceJeerj Ûe›eâ
3. 1971 He=LJeerjepe keâhetj efnboer
Ùen Yeejle keâe meJeexÛÛe mewvÙe DeuebkeâjCe nw, efpemes Ùegæ kesâ oewjeve (cejCeeshejeble)
DeefÉleerÙe meenme Deewj Jeerjlee kesâ efJeefMe° keâeÙeeX keâes ØeoefMe&le keâjves 4. 1972 Heb keâpe ceefuekeâ yebieeueer, efnboer
kesâ efueS Øeoeve efkeâÙee peelee nw~ hejce Jeerj Ûe›eâ heokeâ keâebmÙe keâe 5. 1973 megueesÛevee (™yeer efnboer
yevee neslee nw, efpeme hej Skeâ Deesj Fbõ kesâ Je»e keâer Ûeej Øeefleke=âefleÙeeB ceeÙeme&)
yeveer nesleer nQ leLee otmejer Deesj efnboer Deewj Deb«espeer ceW hejce Jeerj Ûe›eâ 6. 1974 yeer. Sve. jsñer lesuegiet
efueKee neslee nw~ 7. 1975 Oeerjsve ieebiegueer yebieeueer
Static GK 21 YCT
 8. 1976 keâeveve osJeer yebieeueer 50. 2018 DeefceleeYe yeÛÛeve efnboer
9. 1977 efveefleve yeesme yebieeueer, efnboer 51. 2019 jpeveerkeâeble leefceue, efnboer
10 1978 jeceÛevo yeesjeue yebieeueer, efnboer 52. 2020 DeeMee heejsKe efnboer
11. 1979 meesnjeye ceesoer efnboer 53. 2021 Jeneroe jnceeve efnboer
12. 1980 Heer. peÙejepe efnboer, lesuegiet %eeveheer" hegjmkeâej
13. 1981 veewMeeo Deueer efnboer ■ Ùen YeejleerÙe %eeveheer" vÙeeme Éeje efkeâmeer uesKekeâ keâes Gmekesâ meeefnlÙe
14. 1982 Sue. Jeer. Øemeeo leefceue, lesuegieg, kesâ Øeefle Glke=â° Ùeesieoeve kesâ efueS efoÙee peeves Jeeuee meyemes hegjevee
efnboer Deewj meJeexÛÛe YeejleerÙe meeefneflÙekeâ hegjmkeâej nw~
15. 1983 ogiee& Keesšs efnboer, ceje"er ■ Ùen hegjmkeâej mebefJeOeeve keâer Dee"JeeR DevegmetÛeer ceW Meeefceue Yee<eeDeeW
16. 1984 melÙepeerle js yebieeueer leLee DebiesÇpeer Yee<ee kesâ efueS Øeoeve efkeâÙee peelee nw~
17. 1985 Jeer Meebleejece effnboer ceje"er Fme hegjmkeâej kesâ lenle 11 ueeKe ™heS, JeeiosJeer (mejmJeleer) keâer
18. 1986 yeer veeieer jsñer lesuegiet Øeeflecee Deewj Skeâ ØeMeefmle he$e Øeoeve efkeâÙee peelee nw-
19. 1987 jepekeâhetj efnboer %eeveheer" hegjmkeâej Øeehlekeâlee& meeefnlÙekeâej
20. 1988 DeMeeskeâ kegâceej efnboer ›eâce Je<e& Øeehlekeâlee& Yee<ee
21. 1989 uelee cebiesMekeâj efnboer, ceje"er 1. 1965 peer Mebkeâj kegâ™he ceueÙeeuece
22. 1990 Deefkeäkeâvesveer lesuegiet 2. 1966 leejeMebkeâj yeboesheeOÙeeÙe yeebiuee
veeiesMJej jeJe 3. 1967 GceeMebkeâj peesMeer ieggpejeleer
23. 1991 Yeeuepeer heW{ejkeâj ceje"er kesâ. Jeer. hegšhhee keâVeÌ[
24. 1992 Yethesve npeeefjkeâe DemeefceÙee 4. 1968 megefce$eevevove heble eEnoer
25. 1993 cepe™n meguleeve efnboer 5. 1969 effheâjekeâ ieesjKehegjer Got&
hegjer 6. 1970 efJeMJeveeLe melÙeveejeÙeCe lesuegiet
26. 1994 efoueerhe kegâceej efnboer 7. 1971 efJe<Ceg [s yeebiuee
27. 1995 [e@. jepekegâceej keâVeÌ[ 8. 1972 jeceOeejer efmebn efovekeâj efnboer
28. 1996 efMeJeepeer ieCesMeve leefceue 9. 1973 [er. Deej. yesvõs keâVeÌ[
29. 1997 keâefJe Øeoerhe efnboer ieesheerveeLe ceesnvleer DeesefÌ[Ùee
30. 1998 yeer. Deej. ÛeesheÌ[e efnboer 10 1974 efJe<Ceg meKeejece Keeb[skeâj ceje"er
31. 1999 $e+ef<ekesâMe cegKepeea efnboer 11. 1975 heer. Jeer. Deefkeâuevoce leefceue
32. 2000 DeeMee YeeWmeues efEfnboer, ceje"er (Deefkeâueeve)
33. 2001 ÙeMe ÛeesheÌ[e efnboer 12. 1976 DeeMeehetCee& osJeer yeebiuee
34. 2002 osJe Deevebo efnboer (ØeLece ceefnuee)
35. 2003 ce=Ceeue mesve yebieeueer, efnvoer 13. 1977 kesâ efMeJejece keâjevLe keâVeÌ[
36. 2004 De[tj ceueÙeeuece 14. 1978 meefÛÛeoevebo nerjevebo efnvoer
ieesheeueke=â<Ceve JeelmÙeeÙeve ‘De%esÙe’
37. 2005 MÙeece yesvesieue efnboer 15. 1979 yeerjsvõ kegâceej YeóeÛeeÙe& DemeefceÙee
38. 2006 leheve efmevne yebieeueer, efnboer 16. 1980 Sme. kesâ. heesšdšskeâšdš ceueÙeeuece
39. 2007 ceVee [s efEfnboer, yebieeueer 17. 1981 Dece=lee Øeerlece hebpeeyeer
40. 2008 Jeer. kesâ. cetefle& efnboer 18 1982 ceneosJeer Jecee& efnboer
41. 2009 [er. veeceeveeÙe[t lesuegiet 19. 1983 ceefmle JeWkeâšsMe DeÙebiej lesuegiet
42. 2010 kesâ yeeueeÛeboj leefceue, lesuegiet 20. 1984 LekeâePeer efMeJeMebkeâj ceueÙeeuece
43. 2011 meewefce$e Ûešpeea yebieeueer efheuueF&
44. 2012 ØeeCe efnboer 21. 1985 Hevveeueeue hešsue iegpejeleer
45. 2013 ieguepeej efnboer 22. 1986 meefÛÛeoevebo jeGlejeÙe DeesefÌ[Ùee
46. 2014 MeefMe keâhetj eEfnboer 23. 1987 efJe<Ceg Jeeceve efMejJee[keâj ceje"er
47. 2015 ceveespe kegâceej efnboer ‘kegâmegcejepe’
48. 2016 kesâ. efJeMJeveeLe lesuegiet 24. 1988 meer veejeÙeCe js[d[er lesuegiet
49. 2017 efJeveeso KeVee efnboer 25. 1989 kegâj&leguewve nwoj Got&
(cejCeeshejeble) 26. 1990 efJeveeÙekeâ ke=â<Ce ieeskeâekeâ keâVeÌ[
Static GK 22 YCT
 27. 1991 megYee<e cegKeesheeOÙeeÙe yeebiuee 44. 2008 DeKeueeKe ceesncceo Keeve Got&
28. 1992 vejsMe cesnlee efnboer (MenjÙeej)
29. 1993 meerleekeâeble cenehee$ee DeesefÌ[Ùee 45. 2009 Decejkeâeble SJeb ßeer ueeue efnboer
30. 1994 Ùet. Deej. Deveblecetefle& keâVeÌ[ Megkeäuee
31. 1995 Sce. šer. JeemegosJeve veeÙej ceueÙeeuece 46. 2010 ÛevõMesKej kebâyeej keâVeÌ[
32. 1996 ceneMJeslee osJeer yeebiuee 47. 2011 ØeefleYee jeÙe DeesefÌ[mee
33. 1997 Deueer mejoej peeheâjer Got& 48. 2012 jeJegjer YeejÉepe lesuegiet
34. 1998 efiejerMe keâvee&[ keâVeÌ[ 49. 2013 kesâoejveeLe efmebn efnboer
35. 1999 efvece&ue Jecee& efnboer 50. 2014 YeeueÛevõ vesceeÌ[s ceje"er
iegjoÙeeue efmebn hebpeeyeer
51. 2015 jIegJeerj ÛeewOejer iegpejeleer
36. 2000 Fbefoje ieesmJeeceer DemeefceÙee
37. 2001 jepesvoü kesâMeJeueeue Meen iegpejeleer
52. 2016 MebKe Iees<e yeebiuee
38. 2002 [e@ peÙekeâevLeve leefceue 53. 2017 ke=â<Cee meesyeleer efnboer
29. 2003 efJevoe keâeefjbokeâj ceje"er 54. 2018 DeefceleeJe Iees<e Deb«espeer
40. 2004 jnceeve jener keâMceerjer (henueer yeej)
41. 2005 kebgâJej veejeÙeCe efnboer 55. 2019 Deefkeäkeâlece DeÛÙegleve ceueÙeeuece
42. 2006 jefJevõ kesâuekeâj keâeWkeâCeer vebyetojer
melÙe›ele Meem$eer mebmke=âle 56. 2021 veerueceefCe hetâkeâve DemeefceÙee
43. 2007 Dees. Sve. Jeer. kegâ™he ceueÙeeuece 57. 2022 oeceesoj ceewGpees keâeWkeâCeer

mebÙegòeâ je°^ (UNITED NATIONS)
mebÙegòeâ je°^ (United Nations) : heefjÛeÙe
• mLeehevee
• veecekeâjCe
• Jele&ceeve meomÙe mebKÙee
• 193JeeB meomÙe
• cegKÙeeueÙe
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<eeSb
mebÙegòeâ je°^ kesâ cegKÙe Debie -
1. cenemeYee (General Assembly)
cenòJehetCe& mebie"ve
4. vÙeeme heefj<eo (Trusteeship council)
5. Debleje&°^erÙe vÙeeÙeeueÙe (International court of Justice)
24 Dekeäštyej, 1945 keâes 51 6. meefÛeJeeueÙe (Secretariat)
osMeeW Éeje
megj#ee heefj<eo kesâ mLeeÙeer meomÙe
øeQâkeâefueve [er ™peJesuš
1. mebÙegòeâ jepÙe Decesefjkeâe
(lelkeâeueerve Decesefjkeâer je°^heefle)
2. ÙetveeFšs[ efkebâie[ce
193
3. Øeâebme
oef#eCeer met[eve
4. ™me
vÙetÙeeke&â (cewvenóve Éerhe hej)
5. Ûeerve
Deb«espeer, øesâbÛe, jefmeÙeve,
mhesefveMe, Dejyeer Deewj Ûeerveer~ Debleje&°^erÙe vÙeeÙeeueÙe ceW YeejleerÙe vÙeeÙeeOeerMe
vÙeeÙeeOeerMe keâeÙe&keâeue
• yesvesieue jeJe 1952 - 53

2. megj#ee heefj<eo (Security council) • veeiesvõ efmebn 1985-88

3. DeeefLe&keâ SJeb meeceeefpekeâ heefj<eo • jIegvebove mJe™he hee"keâ 1989-1991
(Economic and Social council) • oueJeerj Yeb[ejer 2012

mebÙegòeâ je°^ kesâ efJeefMe° DeefYekeâjCe SJeb mebyebefOele mebie"ve

mebie"ve cegKÙeeueÙe mLeehevee Je<e& GösMÙe
mebÙegòeâ je°^ KeeÅe SJeb ke=âef<e jesce (Fšueer) 16 Dekeäštyej, meYeer kesâ efueS KeeÅe megj#ee Øeehle keâjvee leLee GÛÛe
mebie"ve (FAO) 1945 iegCeJeòee Jeeues Yeespeve lekeâ efveÙeefcele hengBÛe megefveefMÛele
keâjvee~
Static GK 23 YCT
 Debleje&°^erÙe hejceeCeg Tpee& efJeÙevee (Deeefmš^Ùee) 29 pegueeF&, 1957 hejceeCeg Tpee& kesâ MeeefvlehetCe& GheÙeesie keâes yeÌ{eJee osvee~
SpeWmeer (IAEA)
Debleje&°^erÙe DehejeOe vÙeeÙeeueÙe nsie (veerojueQ[) 1 pegueeF&, 2002 Debleje&°^erÙe mecegoeÙe kesâ efueS meyemes iebYeerj DehejeOeeW
(ICC) (vejmebnej, Ùegæ DehejeOe, ceeveJelee kesâ efKeueeheâ
DehejeOe, Dee›eâcekeâlee) kesâ Deejesheer JÙeefòeâ kesâ DehejeOe
keâer peeBÛe keâjvee~
Debleje&°^erÙe ke=âef<e efJekeâeme keâes<e jesce (Fšueer) 1977 efJekeâemeMeerue osMeeW kesâ «eeceerCe #es$eeW ceWb KeeÅe Glheeove
(IFAD) Deewj hees<eenej kesâ meeOeve pegševes ceW ceoo keâjvee~
Debleje&°^erÙe ßece mebie"ve pesvesJee 11 DeØewue, 1919 ßeefcekeâesb kesâ efnleeW keâer j#ee keâjvee~
(ILO) (Fmes Je<e& 1969 ceW (efmJešdpejueQ[)
veesyesue Meeefvle hegjmkeâej Øeehle
ngDee)
Debleje&°^erÙe cegõe keâes<e (IMF) JeeefMbeiešve [er. meer. 1944 JewefMJekeâ ceewefõkeâ menÙeesie keâes yeÌ{eJee osvee, efJeòeerÙe
(mebÙegòeâ jepÙe Decesefjkeâe) efmLejlee megefveefMÛele keâjvee, Debleje&°^erÙe JÙeeheej keâes megiece
yeveevee~
efJeMJe yeQkeâ (WB) JeeefMbeiešve [er. meer. 1944 efJekeâeme ØeÙeespeveeW kesâ efueS hetBpeer GheueyOe keâjekeâj iejeryeer
(mebÙegòeâ jepÙe Decesefjkeâe) keâes keâce keâjvee, meePee mece=efæ SJeb melele efJekeâeme keâes
yeÌ{eJee osvee~
efJeMJe mJeemLÙe mebie"ve pesvesJee (efmJešdpejueQ[) 7 DeØewue, 1948 meeJe&peefvekeâ mJeemLÙe cebs megOeej kesâ efueS Debleje&°^erÙe
(WHO) menÙeesie keâes yeÌ{eJee osvee~
Ùetvesmkeâes (UNESCO) Hesefjme (øeâebme) 16 veJebyej, 1945 efMe#ee, efJe%eeve Deewj mebmke=âefle cebs Debleje&°^erÙe menÙeesie kesâ
ceeOÙece mes Meebefle mLeeefhele keâjvee~
efJeMJe yeewefækeâ mebheoe mebie"ve pesvesJee (efmJešdpejuewb[) 1967 Skeâ meblegefuele Deewj ØeYeeJeer Debleje&°^erÙe yeewefækeâ mebheoe
(WIPO) ØeCeeueer kesâ efJekeâeme keâe vesle=lJe keâjvee~
efJeMJe ceewmece efJe%eeve mebie"ve pesvesJee (efmJešdpejuewb[) 23 ceeÛe&, 1950 ceewmece, peueJeeÙeg, peue efJe%eeve Deewj heÙee&JejCe mes
(WMO) mebyebefOele mesJeeDeeW kesâ efJelejCe Deewj GheÙeesie ceW Debleje&°^erÙe
menÙeesie ceWb vesle=lJe Deewj efJeMes<e%elee Øeoeve keâjvee~
mebÙegòeâ je°^ DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme efJeÙevee (Dee@efmš^Ùee) 17 veJebyej, 1966 iejeryeer ceW keâceer, meceeJesMeer JewMJeerkeâjCe Deewj heÙee&JejCeerÙe
mebie"ve (UNIDO) efmLejlee kesâ efueS DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme keâes yeÌ{eJee osvee~
JÙeehekeâ hejceeCeg hejer#eCe efJeÙevee 1996 JÙeehekeâ hejceeCeg hejer#eCe ØeefleyebOe mebefOe (CTBT) keâes
ØeefleyebOe mebefOe mebie"ve (Dee@efmš^Ùee) yeÌ{eJee osvee Deewj melÙeeheve JÙeJemLee keâe efvecee&Ce keâjvee~
(CTBTO) kesâ efueS lewÙeejer
DeeÙeesie
Debleje&°^erÙe mecegõer mebie"ve uebove 1948 Debleje&°^erÙe veewJenve keâer j#ee Deewj megj#ee cebs megOeej Deewj
(IMO) mecegõer Deewj JeeÙegceb[ueerÙe Øeot<eCe keâer jeskeâLeece keâjvee~
efJeMJe [ekeâ mebIe (UPU) yeve& (efmJešdpejuewC[) 1874 meomÙe osMeeW kesâ yeerÛe menÙeesie keâes yeÌ{eJee osvee
Debleje&°^erÙe veeieefjkeâ GñÙeve cee@efvš^Ùeue (keâvee[e) 4 DeØewue, 1947 Debleje&°^erÙe veeieefjkeâ GñÙeve kesâ efueS JewefMJekeâ cebÛe kesâ
mebie"ve (ICAO) ™he ceW keâeÙe& keâjvee~
DevÙe cenlJehetCe& mebie"ve
mebÙegòeâ je°^ ceeveJeeefOekeâej heefj<eod (UNHRC) meomÙelee nsleg meeršeW keâe efJelejCe SefMeÙee ØeMeeble osMe-13 meeršW
ie"ve 15 ceeÛe&, 2006 Deøeâerkeâer osMe - 13 meeršW
cegKÙeeueÙe pesvesJee, efmJešdpejueQ[ uewefšve Decesefjkeâer Deewj kewâjsefyeÙeve
osMe - 8 meeršW
meomÙe osMe 47 heefMÛeceer ÙetjesheerÙe Deewj DevÙe osMe
meomÙeeW keâe ÛegveeJe mebÙegòeâ je°^ cenemeYee (UNGA) -7 meeršW
Éeje hetJeer ÙetjesheerÙe osMe - 6 meeršW
meomÙeeW keâe keâeÙe&keâeue 3 Je<e& Jele&ceeve DeOÙe#e JewkeäueeJe yewueskeâ (Ûeskeâ ieCejepÙe)
Static GK 24 YCT
Static GK 25 YCT
 efJeMJe kesâ ØecegKe mebie"ve Deewj Gvekesâ cegKÙeeueÙe
mebie"ve cegKÙeeueÙe mebÙegòeâ je°^ KeeÅe SJeb ke=âef<e mebie"ve jesce (Fšueer)
mebÙegòeâ je°^ (UN) vÙetÙee@ke&â (FAO)
Debleje&°^erÙe vÙeeÙeeueÙe nsie (veerojueQ[) Debleje&°^erÙe hejceeCeg Tpee& SpeWmeer (IAEA)
efJeÙevee (Dee@efmš^Ùee)
efJeMJe JÙeeheej mebie"ve (WTO) pesvesJee Debleje&°^erÙe DehejeOe vÙeeÙeeueÙe (ICC)nsie (veerojuewb[)
SefMeÙeeF& efJekeâeme yeQkeâ (ADB) ceveeruee (efheâueerheeRme) Debleje&°^erÙe ke=âef<e efJekeâeme keâes<e (IFAD)
jesce (Fšueer)
SefMeÙeeF& DeJemebjÛevee efveJesMe yeQkeâ (AIIB) yeerefpebie Debleje&°^erÙe cegõe keâes<e (IMF) JeeefMebiešve [er. meer.
vÙet [sJeueheceWš yeQkeâ (NDB) MebIeeF& (Ùet. Sme. S.)
DeeefLe&keâ menÙeesie Deewj efJekeâeme mebie"ve hesefjme efJeMJe yeQkeâ (WB) JeeefMebiešve [er. meer.
(OECD) (Ùet. Sme. S.)
Hesš^esefueÙece efveÙee&lekeâ osMeeW keâe mebie"ve efJeÙevee (Dee@efmš^Ùee) Debleje&°^erÙe ßece mebie"ve (ILO) pesvesJee
(OPEC) efJeMJe mJeemLÙe mebie"ve (WHO) pesvesJee
oef#eCe SefMeÙeeF& #es$eerÙe menÙeesie mebie"ve keâe"ceeb[t Ùetvesmkeâes (UNESCO) Hesefjme (øeâebme)
(SAARC) efJeMJe ceewmece efJe%eeve mebie"ve (WMO) pesvesJee
efyecmešskeâ (BIMSTEC) {ekeâe Debleje&°^erÙe mecegõer mebie"ve (IMO) uebove
oef#eCe-hetJe& SefMeÙeeF& je°^eW keâe mebIe pekeâelee& Debleje&°^erÙe veeieefjkeâ GñÙeve mebie"ve ceeefvš^Ùeue (keâvee[e)
(ASEAN) (FC[esvesefMeÙee) (ICAO)
ÙetjesheerÙe mebIe (EU) yeÇgmesume (yesefupeÙece) Scevesmšer FbšjvesMeveue (AI) uebove
KeeÌ[er menÙeesie heefj<eo (GCC) efjÙeeo (meToer mebÙegòeâ je°^ heÙee&JejCe keâeÙe&›eâce (UNEP) vewjesyeer
Dejye) mebÙegòeâ je°^ JÙeeheej SJeb efJekeâeme meccesueve pesvesJee
(UNCTAD)
Fmueeefcekeâ menÙeesie mebie"ve (OIC) pesodoe (meToer
Dejye) ÙetjesheerÙe mebmeo uekeäpeceyeie&
Ùetefvemesheâ vÙetÙeeke&â
veešes (NATO) yeÇgmesume (yesefupeÙece)
mebÙegòeâ je°^ DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme mebie"ve efJeÙevee (Deeefmš^Ùee)
MebIeeF& menÙeesie mebie"ve (SCO) yeerefpebie (UNIDO)
je°^ceb[ue uebove efJeMJe yeewefækeâ mebheoe mebie"ve (WIPO) pesvesJee
js[›eâeme pesvesJee Debleje&°^erÙe otjmebÛeej mebIe (ITU) pesvesJee
FCšjheesue efueDeesve (øeâebme) Dejye ueerie keâeefnje

Je<e&, mehleen, efoJeme

mecekeâeueerve mebÙegòeâ je°^ Debleje&°^erÙe Je<e& 2012 menkeâeefjlee keâe Debleje&°^erÙe Je<e&
2010 pewJe efJeefJeOelee keâe Debleje&°^erÙe Je<e& 2013 efkeäJeveesDee keâe Debleje&°^erÙe Je<e&
2010 mebmke=âefleÙeeW kesâ leeuecesue kesâ efueS Debleje&°^erÙe Je<e& 2013 peue menÙeesie keâe Debleje&°^erÙe Je<e&
2010 Debleje&°^erÙe ÙegJee Je<e& 2014 heeefjJeeefjkeâ Kesleer keâe Debleje&°^erÙe Je<e&
2010 veeefJekeâ keâe Debleje&°^erÙe Je<e& 2014 ef›eâmšuees«eeheâer keâe Debleje&°^erÙe Je<e&
2011 Jeveebs keâe Debleje&°^erÙe Je<e& 2014 Úesšs ÉerheerÙe efJekeâemeMeerue jepÙeeW keâe Debleje&°^erÙe Je<e&
2011 jmeeÙeve efJe%eeve keâe Debleje&°^erÙe Je<e& 2014 ef]heâefuemleerveer ueesieeW kesâ meeLe Skeâpegšlee keâe Debleje&°^erÙe
2011 Deøeâerkeâer cetue kesâ ueesieeW kesâ efueS Debleje&°^erÙe Je<e& Je<e&
2012 meYeer kesâ efueS melele Tpee& keâe Debleje&°^erÙe Je<e& 2015 efceóer keâe Debleje&°^erÙe Je<e&
Static GK 26 YCT
 2015 ØekeâeMe Deewj ØekeâeMe DeeOeeefjle ØeewÅeesefieefkeâÙeeW keâe heâjJejer
Debleje&°^erÙe Je<e& 01 heâjJejer YeejleerÙe lešj#ekeâ efoJeme
2016 oeueeW keâe Debleje&°^erÙe Je<e& 02 heâjJejer efJeMJe Deeo&&ÇYetefce efoJeme
2017 efJekeâemekeâlee&DeeW kesâ efueS melele heÙe&šve keâe Debleje&°^erÙe 04 heâjJejer efJeMJe keQâmej efoJeme
Je<e&
10 heâjJejer je°^erÙe ke=âefce cegefòeâ efoJeme
2019 jemeeÙeefvekeâ lelJeeW keâer DeeJele& meejCeer keâe Debleje&°^erÙe Je<e&
13 heâjJejer efJeMJe jsef[Ùees efoJeme, je°^erÙe ceefnuee efoJeme
2019 cee@[jsMeve keâe Debleje&°^erÙe Je<e&
(mejesefpeveer veeÙe[t keâer peÙebleer)
2019 mJeosMeer Yee<eeDeeW keâe Debleje&°^erÙe Je<e&
14 heâjJejer JesueWšeFvme [s
2020 veme& Deewj oeF& keâe Debleje&°^erÙe Je<e&
2020 Heeohe mJeemLÙe keâe Debleje&°^erÙe Je<e& 24 heâjJejer keWâõerÙe Glheeo Megukeâ efoJeme
2021 yeeue ßece kesâ Gvcetueve kesâ efueS Debleje&°^erÙe Je<e& 28 heâjJejer je°^erÙe efJe%eeve efoJeme
2021 HeâueeW Deewj meefypeÙeeW keâe Debleje&°^erÙe Je<e& ceeÛe&
2021 melele efJekeâeme kesâ efueS jÛeveelcekeâ DeLe&JÙeJemLee keâe
1 ceeÛe& MetvÙe YesoYeeJe efoJeme
Debleje&°^erÙe Je<e&
2021 Meebefle Deewj efJeMJeeme keâe Debleje&°^erÙe Je<e& 03 ceeÛe& efJeMJe JevÙepeerJe efoJeme
2022 keâejeriej celmÙe heeueve Deewj peueerÙe ke=âef<e keâe Debleje&°^erÙe 04 ceeÛe& je°^erÙe megj#ee efoJeme
Je<e& 08 ceeÛe& Debleje&°^erÙe ceefnuee efoJeme
2022 keâebÛe keâe Debleje&°^erÙe Je<e& ceeÛe& keâe otmeje yegOeJeej Oetceüheeve efve<esOe efoJeme
2022 melele efJekeâeme kesâ efueS yegefveÙeeoer efJe%eeve keâe Debleje&°^erÙe ceeÛe& keâe otmeje ieg®Jeej efJeMJe iegoe& (kidney) efoJeme
Je<e& 12 ceeÛe& oeb[er ceeÛe& efoJeme
2022 melele heJe&leerÙe efJekeâeme keâe Debleje&°^erÙe Je<e& 15 ceeÛe& efJeMJe GheYeeskeälee DeefOekeâej efoJeme
2023 yeepeje (ceesše Deveepe) keâe Debleje&°^erÙe Je<e& 16 ceeÛe& je°^erÙe šerkeâekeâjCe efoJeme
2024 kewâceefue[dme keâe Debleje&°^erÙe Je<e& 20 ceeÛe& efJeMJe ieewjwÙee efoJeme, Debleje&°^erÙe
2025 iuesefMeÙejes keâs mebj#eCe keâe Debleje&<š^erÙe Je<e& ØemeVelee efoJeme
2026 jspeueQ[dme Deewj ÛeejJeeneW keâe Debleje&°^erÙe Je<e& 21 ceeÛe& efJeMJe [eGve efmeb[^esce efoJeme, efJeMJe
ØecegKe je°^erÙe SJeb Debleje&°^erÙe efoJeme Jeeefvekeâer efoJeme
peveJejer 22 ceeÛe& efyenej efoJeme, efJeMJe peue efoJeme
04 peveJejer efJeMJe yeÇsue efoJeme 23 ceeÛe& efJeMJe ceewmece efJe%eeve efoJeme, Yeiele
efmebn keâe Menero efoJeme
09 peveJejer ØeJeemeer YeejleerÙe efoJeme
24 ceeÛe& efJeMJe #eÙe jesie (šeryeer) efoJeme
10 peveJejer efJeMJe efnboer efoJeme
27 ceeÛe& efJeMJe jbiecebÛe efoJeme
11 peveJejer ueeue yeneogj Meem$eer keâer hegCÙe efleefLe
12 peveJejer je°^erÙe ÙegJee efoJeme DeØewue
15 peveJejer YeejleerÙe mesvee efoJeme 02 DeØewue efJeMJe Dee@efšpce peeie™keâlee efoJeme
16 peveJejer je°^erÙe mšeš& Dehe efoJeme 05 DeØewue je°^erÙe mecegõer efoJeme
23 peveJejer vesleepeer megYee<e Ûebõ yeesme keâer peÙebleer 07 DeØewue efJeMJe mJeemLÙe efoJeme
(heje›eâce efoJeme) 10 DeØewue efJeMJe nescÙeeshewLeer efoJeme
24 peveJejer je°^erÙe yeeefuekeâe efoJeme 11 DeØewue je°^erÙe megjef#ele ceele=lJe efoJeme
25 peveJejer je°^erÙe heÙe&šve efoJeme, je°^erÙe celeoelee 17 DeØewue efJeMJe nerceesheâerefueÙee efoJeme
efoJeme 18 DeØewue efJeMJe efJejemele efoJeme
26 peveJejer Yeejle keâe ieCeleb$e efoJeme, Debleje&°^erÙe meercee 19 DeØewue efJeMJe Ùeke=âle efoJeme
Megukeâ efoJeme
21 DeØewue je°^erÙe efmeefJeue mesJee efoJeme
30 peveJejer je°^erÙe mJeÛÚlee efoJeme, cenelcee ieebOeer keâe
Meneole efoJeme (Menero efoJeme) 22 DeØewue efJeMJe he=LJeer efoJeme
peveJejer keâe Debeflece efJeMJe keg≠Gvcetueve efoJeme 23 DeØewue efJeMJe hegmlekeâ Deewj keâe@heerjeFš efoJeme
jefJeJeej 24 DeØewue je°^erÙe hebÛeeÙele efoJeme
Static GK 27 YCT
 25 DeØewue efJeMJe ceuesefjÙee efoJeme Deiemle
26 DeØewue efJeMJe yeewefækeâ mebheoe efoJeme 07 Deiemle je°^erÙe nLekeâjIee efoJeme
30 DeØewue DeeÙeg<ceeve Yeejle efoJeme 12 Deiemle Debleje&°^erÙe ÙegJee efoJeme
15 Deiemle Yeejle keâe mJeleb$elee efoJeme
ceF&
20 Deiemle meodYeeJevee efoJeme
01 ceF& Debleje&°^erÙe ßeefcekeâ efoJeme
23 Deiemle je°^erÙe Debleefj#e efoJeme
03 ceF& efJeMJe Øesme mJeleb$elee efoJeme
29 Deiemle je°^erÙe Kesue efoJeme
ceF& keâe henuee efJeMJe DemLecee efoJeme
cebieueJeej efmelecyej
07 ceF& efJeMJe SLeuesefškeäme efoJeme 02 efmelebyej veeefjÙeue efoJeme
08 ceF& efJeMJe LewuesmeerefceÙee efoJeme, efJeMJe js[ ›eâe@me efoJeme 05 efmelebyej efMe#ekeâ efoJeme
11 ceF& je°^erÙe ØeewÅeesefiekeâer efoJeme 08 efmelebyej Debleje&°^erÙe mee#ejlee efoJeme
12 ceF& Debleje&°^erÙe veme& efoJeme 14 efmelebyej efnboer efoJeme
15 ceF& Debleje&°^erÙe heefjJeej efoJeme 15 efmelebyej FbpeerefveÙeme& efoJeme, Debleje&°^erÙe ueeskeâleb$e efoJeme
17 ceF& efJeMJe otjmebÛeej efoJeme 16 efmelebyej efJeMJe Deespeesve efoJeme
18 ceF& Debleje&°^erÙe meb«eneueÙe efoJeme
21 efmelebyej DeupeeFcej efoJeme
21 ceF& je<š^erÙe DeelebkeâJeeo efve<esOe efoJeme
27 efmelebyej efJeMJe heÙe&šve efoJeme
22 ceF& Debleje&°^erÙe pewJe efJeefJeOelee efoJeme
efmelebyej keâe efJeMJe veoer efoJeme
24 ceF& je<š^ceb[ue efoJeme
ÛeewLee jefJeJeej
31 ceF& lebyeeketâ efve<esOe efoJeme
Dekeäštyej
petve
01 Dekeäštyej Debleje&°^erÙe Je=æpeve efoJeme
01 petve efJeMJe ogiOe efoJeme
02 Dekeäštyej ieebOeer peÙevleer, Debleje&°^erÙe Deefnbmee efoJeme
05 petve efJeMJe heÙee&JejCe efoJeme
Dekeäštyej keâe efJeMJe heÙee&Jeeme efoJeme
07 petve efJeMJe KeeodÙe megj#ee efoJeme
henuee
08 petve efJeMJe cenemeeiej efoJeme, efJeMJe yeÇsve šdÙetcej efoJeme meesceJeej
12 petve yeeue ßece efve<esOe efoJeme 05 Dekeäštyej [e@efuheâve efoJeme
14 petve efJeMJe jòeâoeve efoJeme
08 Dekeäštyej YeejleerÙe JeeÙeg mesvee efoJeme
20 petve efJeMJe MejCeeLeea efoJeme
09 Dekeäštyej efJeMJe [ekeâIej efoJeme
21 petve Debleje&°^erÙe Ùeesie efoJeme
10 Dekeäštyej je°^erÙe [ekeâ efoJeme
23 petve mebÙegòeâ je°^ ueeskeâ mesJee efoJeme, Debleje&°^erÙe
Deesuebefhekeâ efoJeme 13 Dekeäštyej Deeheoe peesefKece vÙetveerkeâjCe kesâ efueS Debleje&°^erÙe
27 petve met#ce, ueIeg Deewj ceOÙece GÅece (SceSmeSceF&) efoJeme
efoJeme 16 Dekeäštyej efJeMJe KeeÅe efoJeme
29 petve je°^erÙe meebefKÙekeâer efoJeme 20 Dekeäštyej efJeMJe meebefKÙekeâer efoJeme
24 Dekeäštyej mebÙegòeâ je°^ efoJeme
pegueeF&
31 Dekeäštyej je°^erÙe Skeâlee efoJeme
01 pegueeF& je°^erÙe efÛeefkeâlmekeâ efoJeme, YeejleerÙe mšsš yeQkeâ keâe
mLeehevee efoJeme veJebyej
11 pegueeF& efJeMJe pevemebKÙee efoJeme 05 veJebyej efJeMJe megveeceer efoJeme
18 pegueeF& vesumeve ceb[suee Debleje&°^erÙe efoJeme 07 veJebyej je°^erÙe keQâmej peeie™keâlee efoJeme
26 pegueeF& keâejefieue efJepeÙe efoJeme 09 veJebyej je°^erÙe keâevetveer mesJee efoJeme
28 pegueeF& efJeMJe nshesšeFefšme efoJeme 14 veJebyej yeeue efoJeme (peJeenj ueeue vesn™ keâe pevce efove),
29 pegueeF& Debleje&°^erÙe yeeIe efoJeme ceOegcesn efoJeme
Static GK 28 YCT
 15 veJebyej pevepeeefle ieewjJe efoJeme 26 efomebyej Jeerj yeeue efoJeme
16 veJebyej je°^erÙe Deeef[š (Debkesâ#eCe) efoJeme ØecegKe mehleen, heKeJeeÌ[e
21 veJebyej efJeMJe šsueerefJepeve efoJeme 4-10 peveJejer lesue mebj#eCe mehleen
26 veJebyej mebefJeOeeve efoJeme 11-17 peveJejer meÌ[keâ megj#ee mehleen
efomecyej 15-21 peveJejer efheve keâes[ mehleen
1 efomebyej efJeMJe S[dme efoJeme 4-10 ceeÛe& je°^erÙe megj#ee mehleen
02 efomebyej efJeMJe kebâhÙetšj mee#ejlee efoJeme, je°^erÙe Øeot<eCe 1-7 DeØewue DebOelee efveJeejCe mehleen
efveÙeb$eCe efoJeme 14-20 DeØewue DeefiveMeceve mesJee mehleen
03 efomebyej efJekeâueebie ueesieeW keâe Debleje&°^erÙe efoJeme 1-7 Deiemle efJeMJe mleveheeve mehleen
04 efomebyej YeejleerÙe veewmesvee efoJeme 25 Deiemle- 8 efmelebyej ves$eoeve hej je°^erÙe heKeJeeÌ[e
07 efomebyej YeejleerÙe meMem$e mesvee Peb[e efoJeme 1-7 efmelebyej je°^erÙe hees<eCe mehleen
09 efomebyej Yeü°eÛeej kesâ efJe™æ Debleje&°^erÙe efoJeme 2-8 Dekeäštyej JevÙe peerJe mehleen
10 efomebyej ceeveJeeefOekeâej efoJeme 2-8 Dekeäštyej mebÙegòeâ je°^ Demhe=MÙelee
11 efomebyej Debleje&°^erÙe heJe&le efoJeme efJejesOeer mehleen
14 efomebyej efJeMJe Tpee& mebj#eCe efoJeme 9-14 veJebyej efJe%eeve hej Debleje&°^erÙe
18 efomebyej Debleje&°^erÙe ØeJeemeer efoJeme mehleen
22 efomebyej je°^erÙe ieefCele efoJeme 14-20 veJebyej je°^erÙe menkeâejer mehleen
23 efomebyej efkeâmeeve efoJeme 19-25 veJebyej keâewceer Skeâlee mehleen, efJeMJe
24 efomebyej je<š^erÙe GheYeesòeâe efoJeme efJejemele mehleen
25 efomebyej megMeemeve efoJeme 8-14 efomebyej DeefKeue YeejleerÙe nmleefMeuhe
mehleen

ØecegKe YeejleerÙe MeesOe mebmLeeve

›eâceebkeâ mebmLeeve keâe veece cegKÙeeueÙe 13. kesâvõerÙe ÛeceÌ[e DevegmebOeeve ÛesVeF&
1. kesâvõerÙe ÛeeJeue DevegmebOeeve keâškeâ mebmLeeve
mebmLeeve 14. keWâõerÙe vecekeâ Deewj mecegõer YeeJeveiej
2. kesâvõerÙe Deeuet DevegmebOeeve efMeceuee jmeeÙeve DevegmebOeeve mebmLeeve
mebmLeeve 15. kesâvõerÙe Deew<eefOe DevegmebOeeve ueKeveT
3. je°^erÙe Ûeerveer DevegmebOeeve mebmLeeve keâevehegj mebmLeeve
4. YeejleerÙe ke=âef<e DevegmebOeeve mebmLeeve veF& efouueer 16. kesâvõerÙe Jew%eeefvekeâ GhekeâjCe Ûeb[erieÌ{
5. kesâvõerÙe lebyeeketâ DevegmebOeeve jepecegbojer mebie"ve
mebmLeeve 17. YeejleerÙe hegjelelJe meJex#eCe veF& efouueer
6. kesâvõerÙe ievvee DevegmebOeeve mebmLeeve keâesÙebyeštj 18. kesâvõerÙe veeefjÙeue DevegmebOeeve keâemejiees[ (kesâjue)
7. je°^erÙe [sÙejer DevegmebOeeve mebmLeeve keâjveeue mebmLeeve
(nefjÙeeCee) 19. je°^erÙe Jevemheefle DevegmebOeeve ueKeveT
8. kesâvõerÙe Keveve SJeb F&bOeve Oeveyeeo mebmLeeve
DevegmebOeeve mebmLeeve 20. je°^erÙe Yet-Yeeweflekeâer DevegmebOeeve nwojeyeeo
9. YeejleerÙe ueeKe DevegmebOeeve jebÛeer mebmLeeve
mebmLeeve 22. Jem$e DevegmebOeeve mebmLeeve Denceoeyeeo
10. kesâvõerÙe meÌ[keâ DevegmebOeeve veF& efouueer
mebmLeeve
23. šeše FbmšeršŸetš Dee@heâ cebgyeF&
hebâ[eceWšue efjmeÛe&
11. kesâvõerÙe hešmeve (petš) SJeb yewjkeâhegj (heefMÛece
meceJeieeaÙe jsMee DevegmebOeeve yebieeue) 24. je°^erÙe Jewceeefvekeâer ØeÙeesieMeeuee yebieueg®
mebmLeeve 26. je°^erÙe mecegõ efJe%eeve mebmLeeve ieesJee
Static GK 29 YCT
 27. YeejleerÙe hesš^esefueÙece mebmLeeve osnjeotve 43. YeejleerÙe heMeg efÛeefkeâlmee Fppeleveiej, yejsueer
28. Fbef[Ùeve FbmšeršdÙetš Dee@heâ keâesuekeâelee DevegmebOeeve mebmLeeve
kesâefcekeâue yeeÙeesuee@peer 45. je°^erÙe ceefmle<keâ DevegmebOeeve kesâvõ ceevesmej, ieg®«eece
29. je°^erÙe heÙee&JejCe FbpeerefveÙeefjbie veeiehegj 46. kesâvõerÙe YesÌ[ Deewj Tve DeefJekeâeveiej
DevegmebOeeve mebmLeeve
DevegmebOeeve mebmLeeve (jepemLeeve)
30. keWâõerÙe KeeodÙe ØeewÅeesefiekeâer cewmetj
DevegmebOeeve mebmLeeve 49. mesvšj heâe@j [erSveS efhebâiej nwojeyeeo
33. ÙetjsefveÙece keâe@heexjsMeve Dee@heâ peeotieesÌ[e efØebefšbie SC[ [eÙeiveesefmškeäme
Fbef[Ùee 50. [erpeue ueeskeâesceesefšJe Jekeäme& JeejeCemeer
34. kesâvõerÙe Ùeebef$ekeâ DeefYeÙeebef$ekeâer ogiee&hegj 51. je°^erÙe Oeeleg efJe%eeve ØeÙeesieMeeuee peceMesohegj
DevegmebOeeve mebmLeeve 52. Yeejle hejceeCeg DevegmebOeeve kesâvõ š^ecyes
36. YeejleerÙe efJe<e efJe%eeve DevegmebOeeve ueKeveT
mebmLeeve
53. Fbef[Ùeve efmekeäÙeesefjšer Øesme hegCes
37. efJe›eâce meejeYeeF& Debleefj#e keWâõ efle®Jeveblehegjce 54. YeejleerÙe je°^erÙe jepeceeie& veF& efouueer
38. Jeve DevegmebOeeve mebmLeeve osnjeotve ØeeefOekeâjCe
39. YeejleerÙe Debleefj#e DevegmebOeeve yeWieueg™ 55. Âef° efJekeâueebie nsleg je°^erÙe osnjeotve
mebie"ve mebmLeeve
40. kesâvõerÙe ce=oe ueJeCelee DevegmebOeeve keâjveeue 56. YeejleerÙe meJex#eCe efJeYeeie osnjeotve
mebmLeeve (nefjÙeeCee) 57. peerJeeCeg ØeewÅeesefiekeâer mebmLeeve ÛebÌ[erieÌ{
41. Jeer.Jeer. efieefj je°^erÙe ßece mebmLeeve veesS[e 58. YeejleerÙe Yet-ÛegcyekeâerÙe mebmLeeve cegcyeF&
42. kesâvõerÙe keâheeme DevegmebOeeve veeiehegj
mebmLeeve 60. YeejleerÙe ceewmece JesOeMeeuee hegCes

Yeejle kesâ ØecegKe meb«eneueÙe

meb«eneueÙe keâe veece mLeeve meb«eneueÙe keâe veece mLeeve
jeÙeue meb«eneue lebpeewj, leefceuevee[g JeeÙeg mesvee meb«eneueÙe veF& efouueer
mejkeâejer meb«eneueÙe ÛesVeF&, leefceuevee[g je°^erÙe [ekeâ efškeâš meb«eneueÙe veF& efouueer
meeueej pebie meb«eneueÙe nwojeyeeo, lesuebieevee cenejepee mebmeej Ûevõ meb«eneueÙe keâebieÌ[e, efnceeÛeue ØeosMe
efvepeece meb«eneueÙe nwojeyeeo, lesuebieevee heve[gyyeer meb«eneueÙe efJeMeeKeeheòevece, DeevOeÇ
megOeekeâj meb«eneueÙe nwojeyeeo, lesuebieevee (INS kegâjmegje) ØeosMe

je°^erÙe otjmebÛeej meb«eneueÙe Yeesheeue, ceOÙe ØeosMe heeefš&Meve meb«eneueÙe Dece=lemej, hebpeeye
DeeefoJeemeer meb«eneueÙe heeleeuekeâesš, ceOÙe ØeosMe Fbefoje ieebOeer je°^erÙe ceeveJe Yeesheeue, ceOÙe ØeosMe
meb«eneueÙe
efJekeäšesefjÙee pegyeueer meb«eneueÙe efJepeÙeJeeÌ[e, DeevOeÇ ØeosMe
kesâefuekeâes keâheÌ[e meb«eneueÙe Denceoeyeeo, iegpejele
meebÛeer hegjelelJe meb«eneueÙe Yeesheeue, ceOÙe ØeosMe
efyeÌ[uee DeewÅeesefiekeâ Deewj lekeâveerkeâer keâesuekeâelee heefMÛece yebieeue
ßeer Ú$eheefle Meent meb«eneueÙe keâesunehegj, ceneje°^
meb«eneueÙe
meejveeLe meb«eneueÙe meejveeLe, Gòej ØeosMe
veewmesvee meb«eneueÙe (mJeCe& pÙeesefle efJeMeeKeeheòevece, DeebOeÇ ØeosMe
Deuyeš& neue meb«eneueÙe peÙehegj, jepemLeeve meb«eneueÙe)
mJejepe YeJeve meb«eneueÙe ØeÙeeiejepe, Gòej ØeosMe [e. Debyes[keâj je°^erÙe mceejkeâ Deewj veF& efouueer
hegjeleeeflJekeâ meb«eneueÙe Yeesheeue, ceOÙe ØeosMe meb«eneueÙe
je°^erÙe jsue meb«eneueÙe veF& efouueer vesJeue SefJeSMeve meb«eneueÙe Jeemkeâesef[ieecee, ieesJee

Static GK 30 YCT
 jepÙeJeej peer.DeeF&. (Yeewieesefuekeâ GheoMe&ve) šwie
jepÙe peer. DeeF&. šwie (GI šwie)
DeebOeÇ ØeosMe ßeer keâeueenmleer keâuecekeâejer, keâeW[eheuueer yeescceuuet,
ceÚueerhešdšvece keâueceekeâejer, yegefoLeer yesue Deewj
heerleue Oeeleg efMeuhe, DeevOeÇ ØeosMe ÛeceÌ[e
keâ"hegleueer, Ghhee[e peeceoeveer meeÌ[er, yeWkeâšefiejer
meeÌ[er, yeesefyyeueer JeerCee, cebieueefieefj, meeef[Ùeeb Deewj
keâheÌ[s, efle™heefle ueñÒ, ietbštj meVece efceÛe&
De™CeeÛeue Fot efceMceer šskeämešeFume, De™CeeÛeue veejbieer
ØeosMe
Demece ieceesmee, cebtbiee efmeukeâ Dee@heâ Demece, Demece keâeyeea
Deebieueebie Deojkeâ, lespehegj efueÛeer, yeeskeâe Ûee@Gue,
keâepeer vescet, peesne jeFme
ieesJee hesâveer, Keesuee efÛeueer
efyenej ceOegyeveer heWefšbie, Sefhuekeâ, efyenej keâe Sefhuekeâ
(KešJee) keâece, efyenej keâe megpeveer keâÌ{eF& keâeÙe&,
efmeueeJekeâe Keepee, ceIeF& heeve, keâleveea ÛeeJeue,
efyenej keâer Meener ueerÛeer
ÚòeermeieÌ{ yemlej {eskeâje, yemlej uekeâÌ[er efMeuhe, yemlej ueewn
efMeuhe, veeiejer otyejepe
iegpejele mebKesÌ[e heâveeaÛej, kewâcyes kesâ Spesšdme, keâÛÚ keâer
keâÌ{eF&, lebieeefueÙee Mee@ue, metjle pejer efMeuhe,
keâÛÚ Mee@ue, heešve hešesuee, YeeefueÙee iesntB, efiej
kesâmej Deece jepekeâesš hešesuee
efnceeÛeue ØeosMe kegâuuet Mee@ue, keâebieÌ[e ÛeeÙe, Ûecyee ™ceeue,
efkeâVeewjer Mee@ue, keâebieÌ[e heWefšie, efnceeÛeueer keâeuee
peerje
peccet SJeb keâMceerj heMceervee, keâeveer Meeue, keâMceerj DeKejesš
keâMceerj keâer uekeâÌ[er hej vekeäkeâeMeer, kesâmej, yemeesner hesefvšbie
keâvee&škeâ cewmetj efmeukeâ, efyeef[^JesÙej, keâmegefle keâÌ{eF&, cewmetj
heejbheefjkeâ heWefšbie, Fukeâue meeÌ[er, veJeueiegb[ ojer,
keâvee&škeâ keâebmÙe hee$e, G[ghheer mee[er, ketâie& DeejWpe,
cewmetj heeve keâe heòee, vebpeveieg[ kesâuee, ketâie& njer
FueeÙeÛeer, osJevenuueer heescesuees, Dehhesefceef[ Deece,
keâceueehegj ueeue kesâuee, yeQieueesj yuet Debietj,
efÛekeâcebieuetj Dejsefyekeâe keâe@heâer, yeeyeeyegoveefiejer
Dejsefyekeâe keâeBheâer, efmejmeer megheejer, iegueyeiee& legDej
oeue, cewmetj Deiejyelleer, cewmetj Ûebove keâe lesue
kesâjue efle™j heeve heòee, veJeeje ÛeeJeue, heuekeäkeâ[ve ceóe
ÛeeJeue, Deuueshheerr njer FueeÙeÛeer, heuekeäkeâÌ[ keâe
ceoouece, m›etâ heeFve efMeuhe, heerleue keâer keâÌ{eF&
Jeeues veeefjÙeue Mewue efMeuhe, heeskeäkeâueer ÛeeJeue,
keâemejiees[ meeÌ[er, kegâLeceheuueer meeÌ[er, cejÙetjiegÌ[,
JeeÙevee[ jesyemše keâe@heâer
Static GK
ceOÙe ØeosMe Ûebosjer meeÌ[er, Fboewj kesâ ÛeceÌ[s kesâ efKeueewves, ceOÙe
ØeosMe kesâ yeeIe efØebš, oefleÙee Deewj šerkeâceieÌ{ kesâ
yesue cesšue JesÙej, cegjwvee iepekeâ, megvojpee Deece,
jleueeceer mesJe
ceneje°^ meesueehegj Ûeeoj, meesueehegj šsjer leewefueÙee, hegvesjer
heieÌ[er, veeefmekeâ Jewueer JeeFve, ceneyeuesMJej
mš^eyesjer, veeefmekeâ Debietj, keâesunehegj iegÌ[, Depeje
Ievemeue ÛeeJeue, efmebOegogie& Deewj jlveeefiejer keâeskeâce
veJeehegj Dejnj oeue, JeWieguee& keâepet, ueemeueieebJe
hÙeepe, meesueehegj Deveej, Deueheâebmees Deece, meebieueer
nuoer, Debyesceesnj ÛeeJeue, Deueeryeeie keâe mehesâo
hÙeepe
ceefCehegj Mewheâer uewbheâer, yeebieKesF& heâer, ceesFjebie heâer, keâÛeeF&
veeRyet, ÛekeâneDees, leceWie ueebie mebleje, nLexF& efceÛe&
cesIeeueÙe cesceeWie veejbie, Keemeer ceboeefjve
efcepeesjce efcepees efceÛe& heeb[ce, nceejece, efcepees hegDeeveÛesF&
veieeueQ[ veeiee efceÛe&, veeiee š^er šceešj, ÛeekeâMesmeebie Mee@ue
ef$ehegje ef$ehegje keäJeerve Deveeveeme
Deesef[mee Deesef[mee jmeieguuee, kebâOeceeue nuoer, Deesef[mee
hešefÛe$e, iebpeece kesâJeÌ[e hetâue, iebpece kesâJeÌ[e ™n,
ieesheeuehegj šmej hewâefyeÇkeäme, keâesCeeke&â helLej keâer
vekeäkeâemeer
jepemLeeve cekeâjevee ceeye&ue, jepemLeeve keâer keâ"hegleueer, peÙehegj
keâer veerueer efcešdšer kesâ yele&ve, keâesše [esefjÙee,
meespele ceWnoer, yeerkeâevesjer YegefpeÙee
leefceuevee[g meuesce keâheÌ[e, keâebÛeerhegjce efmeukeâ, ceogjw megbieg[er,
lebpeeJegj hewefšbie, veeiejkeâesFue kesâ cebefoj DeeYet<eCe,
ef[[eRiegue leeues, heueeveer hebÛeceerLe&ce, ßeer
efJeuueerhegòetj heeuekeâesJee, keâes[eFkeâveeue ceueeF& hetb[g,
ceneyeueerhegjce helLej keâer cetefle&, Fjes[ nuoer
lesuebieevee lesefueÙee ™ceeue, Jeejbieue [dÙetjer, heesÛeceheuueer
Fkeâle ÛesefjÙeeue heWefšbie, lebogj ueeue Ûevee,
veejeÙeCehesš nQ[uetce meeÌ[er
Gòej ØeosMe Decejesne {esuekeâ, cewvehegjer leejkeâMeer, mebYeue neve&
›eâeheäš, cenesyee ieewje helLej nmleefMeuhe, ieesjKehegj
šsjekeâesše, Ûegveej yeuegDee helLej, neLejme neRie,
DeeoceÛeerveer ÛeeJeue, jeceveiej Yeebše, efvepeeceeyeeo,
yuewkeâ heešjer
heefMÛece yebieeue oeefpe&efuebie ÛeeÙe, Meebefleefvekesâleve ÛeceÌ[s keâe meeceeve,
ceeueoe heâepeueer Deece, JeOe&ceeve efceefnoevee,
yeOe&ceeve meerleeYeesie yebieueej jmeieguuee, yeebkegâje
hebÛecegje šsjekeâesše efMeuhe, ieesefyebo Yeesie ÛeeJeue,
ceeueoe ue#ceCe Yeesie Deece
31 YCT
 Yeejle keâe DevÙe osMeeW kesâ meeLe Meebefle Jeve peJeenjueeue vesn™
Meefòeâ mLeue Fbefoje ieebOeer
mewvÙe DeYÙeeme Jeerj Yetefce jepeerJe ieebOeer
DeYÙeeme keâe veece mebyebefOele osMe DeYeÙe Ieeš ceesjejpeer osmeeF&
mebØeerefle Yeejle Deewj yeebiueeosMe ceneØeÙeeCe Ieeš [e@. jepesvõ Øemeeo
efce$e Meefòeâ Yeejle Deewj ßeeruebkeâe ÛewlÙe Yetefce yeer. Deej. Decyes[keâj
mueerveskeäme Yeejle Deewj ßeeruebkeâe mecelee mLeue peiepeerJeve jece
cew$eer Yeejle Deewj LeeFueQ[ Skeâlee mLeue %eeveer pewue eEmen
Je»eØenej Yeejle Deewj Ùet.Sme.S veejeÙeCe Ieeš ieguepeejer ueeue veboe
Meefòeâ Yeejle Deewj øeâebme keâce& Yetefce Mebkeâj oÙeeue Mecee&
Oece& ieeefpe&Ùeve Yeejle Deewj peeheeve GoÙe Yetefce kesâ. Deej. veejeÙeCeve
ie™Ì[ Meefòeâ Yeejle Deewj Fb[esvesefMeÙee meowJe Dešue Dešue efyenejer yeepehesÙeer
Øeyeue oesmleerkeâ Deewj keâeefpebo Yeejle Deewj keâpeeKmleeve peveveeÙekeâ mLeue ÛevõMesKej (ØeOeeveceb$eer)
Kebpej Yeejle Deewj efkeâefie&mleeve
SketâJesefjve Yeejle Deewj ceeueoerJe
Yeejle kesâ ØecegKe mšsef[Ùece
veescewef[keâ Sueerhesâvš Yeejle Deewj cebieesefueÙee
ef›eâkesâš kesâ ØecegKe Devleje&°^erÙe mšsef[Ùece
metÙe& efkeâjCe Yeejle Deewj vesheeue
vejsvõ ceesoer mšsef[Ùece Denceoeyeeo
Deue veeieen Yeejle Deewj Deesceeve
Fbõ Yeejle Deewj ™me jepeerJe ieebOeer Devleje&°^erÙe mšsef[Ùece nwojeyeeo
omleefuekeâ Yeejle Deewj Gpyesefkeâmleeve efnceeÛeue ØeosMe ef›eâkesâš SmeesefmeSMeve mšsef[Ùece Oece&Meeuee
peeÙej Deue yenj Yeejle Deewj keâlej De®Ce pesšueer mšsef[Ùece veF& efouueer
Fbcyeskeäme cÙeeceebj Sce. S efÛeboyejce mšsef[Ùece ÛesVeF&
Skeäme DeefiveJee@efjÙej Skeäme yeesu[ Yeejle Deewj efmebieehegj Yeejle jlve ßeer Dešue efyenejer JeepehesÙeer (Fkeâevee) ueKeveT
kegâ™#es$e mšsef[Ùece
ueeefceefleS Yeejle Deewj mesMesume ceneje°^ ef›eâkesâš SsmeesefmeSMeve mšsef[Ùece hegCes
Dee@mš^e efnbo Yeejle Deewj Dee@mš^sefueÙee Sce efÛeVeemJeeceer mšsef[Ùece yeWieueg™
ceeueeyeej Yeejle, peeheeve Deewj Ùet.Sme.S. JeeveKesÌ[s mšsef[Ùece cegbgyeF&
eføebâpeskeäme Yeejle Deewj øebâeme F[sve iee[xve mšsef[Ùece keâesuekeâelee
efMevÙet cew$eer Yeejle Deewj peeheeve yesÇyeesve& mšsef[Ùece cegbyeF&
Jeerj ieeefpe&Ùeve Yeejle Deewj peeheeve «eerve heeke&â mšsef[Ùece keâevehegj
nefjceT Meefòeâ Yeejle Deewj ceuesefMeÙee
peJeenj ueeue vesn™ mšsef[Ùece keâesÛeer
vemeerce Deue yenj Yeejle Deewj Deesceeve
meJeeF& ceeveefmebn mšsef[Ùece peÙehegj
šeFiej š^eÙecheâ Yeejle Deewj Ùet.Sme.S.
[er JeeF& heeefšue mšsef[Ùece veJeer cegbyeF&
efmecyeskeäme Yeejle SJeb efmebieehegj
Menero Jeerj veejeÙeCe efmebn FbšjvesMeveue ef›eâkesâš jeÙehegj
efJeveyewkeäme Yeejle SJeb efJeÙeleveece
mšsef[Ùece
Fymeeceej Yeejle, yeÇepeerue SJeb oef#eCe
Deøeâerkeâe [e. Yethesve npeeefjkeâe ef›eâkesâš mšsef[Ùece iegJeenešer
efJeoYe& ef›eâkesâš SmeesefmeSMeve mšsef[Ùece veeiehegj
ØecegKe JÙeefòeâÙeeW kesâ meceeefOe mLeue nesuekeâj ef›eâkesâš mšsef[Ùece Fboewj
jepeIeeš cenelcee ieebOeer hebpeeye ef›eâkesâš SmeesefmeSMeve DeeF Sme efyevõe ceesneueer
efJepeÙe Ieeš ueeue yeneogj Meem$eer mšsef[Ùece
efkeâmeeve Ieeš ÛeewOejer ÛejCe efmebn yeejmeheeje ef›eâkesâš mšsef[Ùece iegJeenešer
Static GK 32 YCT
 Yeejle kesâ ØecegKe ne@keâer mšsef[Ùece ØecegKe cebefoj
mšsef[Ùece DeJeefmLeefle
keâefuebiee mšsef[Ùece YegJevesMJej, Deesef[Mee ØecegKe cebefoj mLeehelÙe
cespej OÙeeveÛebo vesMeveue mšsef[Ùece veF& efouueer cebefoj DeJeefmLeefle efvecee&lee
mejoej JeuueYeYeeF& hešsue mšsef[Ùece Denceoeyeeo, iegpejele JeWkeâšsMJej cebefoj efÛelletj efpeuee, jepee leesb[F&ceeve
DeevOeÇ ØeosMe
efyejmee cegb[e ne@keâer mšsef[Ùece jeBÛeer, PeejKeb[
metÙe& veejeÙeCe cebefoj DeevOeÇ ØeosMe osJesvõ Mecee&
ieg® ieesefyebo efmebn mšsef[Ùece peeuebOej
JeerjYeõ cebefoj Deveblehegj, DeebOeÇ efJe®heVe veeÙekeâ Deewj
megMeerue kegâceej ne@keâer mšsef[Ùece efnmeej ØeosMe JeerjVee
megjpeerle ne@keâer mšsef[Ùece peeuebOej keâeceeKÙee cebefoj iegJeenešer, Demece
efMeJeepeer mšsef[Ùece veF& efouueer veJe«en cebefoj iegJeenešer, Demece Denesce jepee jepesMJej
heodceßeer ceesncceo Meeefno efmebLesefškeâ JeejeCemeer, G. Øe. efmebn
ne@keâer mšsef[Ùece cees{sje keâe metÙe& cebefoj cees{je, iegpejele ÛeeuegkeäÙe Meemekeâ Yeerce
ceesleer ueeue vesn™ mšsef[Ùece ØeÙeeiejepe, G. Øe. I kesâ Meemevekeâeue ceW
OÙeeveÛebo Smš^esšhe&â mšsef[Ùece ueKeveT, G. Øe. ovlesMJejer cebefoj oblesJeeÌ[e,
ceewueevee ceesncceo lewÙeyeguuee ne@keâer Fbheâeue, ceefCehegj ÚòeermeieÌ{
mšsef[Ùece pJeeueeosJeer cebefoj keâebieÌ[e efpeuee,
jepeerJe ieebOeer Kesue heefjmej jesnlekeâ efnceeÛeue ØeosMe
Ûeboieerjece mheesš&dme keâe@chueskeäme ceeefnuehegj, hebpeeye efJe®hee#e cebefoj ncheer keâvee&škeâ efJepeÙe veiej meeceüepÙe
SsMeyeeie ne@keâer mšsef[Ùece Yeesheeue, ce. Øe. nesÙeuesMJej cebefoj nuesJeer[g, ÛeeuegkeäÙe
keâvee&škeâ
meyejerceeuee cebefoj kesâjue
Yeejle kesâ ØecegKe hegâšyee@ue mšsef[Ùece
kebâoefjÙee ceneosJe Kepegjenes, ceOÙe Ûebosue Meemekeâ
mšsef[Ùece DeJeefmLeefle
cebefoj ØeosMe
peJeenjueeue vesn™ mšsef[Ùece ÛesVeF& meeme-yeng cebefoj iJeeefueÙej, ceOÙe jepee ceefnheeue Éeje
Fbefoje ieebOeer SLeuesefškeâ mšsef[Ùece iegJeenešer, Demece ØeosMe
meeuš ueskeâ mšsef[Ùece keâesuekeâelee efJe"esJee cebefoj hebÌ{jhegj, ceneje°^ nesÙemeue Meemekeâ
ieg® veevekeâ mšsef[Ùece uegefOeÙeevee, hebpeeye $ÙebyeskeâMJej cebefoj veeefmekeâ, ceneje°^ yeeueepeer yeepeerjeJe
efleuekeâ cewoeve mšsef[Ùece ieesJee keâesCeeke&â metÙe& cebefoj Deesef[Mee hetJeea iebie Meemekeâ
ieg® veevekeâ mšsef[Ùece uegefOeÙeevee efuebiejepe cebefoj YegJevesMJej,
keâefuebiee mšsef[Ùece YegJevesMJej Deesef[Mee
pesDeej[er šeše mheesš&me keâecheueskeäme peceMesohegj npeej mlebYe cebefoj lesuebieevee keâekeâleerÙe JebMe
jepeerJe ieebOeer mšsef[Ùece DeeFpee@ue, efcepeesjce jecehhee cebefoj lesuebieevee keâekeâleerÙe JebMe
peerScemeer yeeueÙeesieer SLeuesefškeâ nwojeyeeo Meesj cebefoj ceneyeueerhegjced, heuueJe Meemekeâ
mšsef[Ùece leefceuevee[g
keâebleerjeJee mšsef[Ùece yeWieueg™ ye=nosMJej cebefoj lebpeeJegj, jepejepe ØeLece
leefceuevee[g
heâleesoe& mšsef[Ùece ieesJee
peJeenj ueeue vesn™ mšsef[Ùece keâesÛÛeer Yeejle kesâ 12 pÙeesefleefueËie
cegcyeF& hegâšyeeue Dejervee cegcyeF& pÙeesefleefueËie DeJeefmLeefle
yeeuesJee[er mšsef[Ùece hegCes (1) keâeMeer efJeMJeveeLe cebefoj JeejeCemeer, Gòej ØeosMe
jyeervõ mejesyej mšsef[Ùece keâesuekeâelee (2) kesâoej veeLe kesâoejveeLe, GòejeKeb[
Static GK 33 YCT
 (3) JewÅeveeLe osJeOej, PeejKeb[ meceeÛeej SpeWmeer
(4) Ie=<CesMJej Deewjbieeyeeo, ceneje°^ osMe meceeÛeej SpeWmeer
(5) $ÙebyekesâMJej veeefmekeâ, ceneje°^ mebÙegòeâ jepÙe SmeesefmeSš Øesme, ÙetveeFšs[ Øesme FbšjvesMeveue,
(6) YeerceeMebkeâj hegCes, ceneje°^ Decesefjkeâe (USA) vÙetÙeeke&â šeFcme
(7) jecesMJejce leefceuevee[g ÙetveeFšs[ efkebâie[ce je@Ùešme&, efyeÇefšMe yeÇe@[keâeefmšbie keâeheexjsMeve
(8) cenekeâeuesMJej Gppewve, ceOÙe ØeosMe (BBC)
(9) DeescekeâejsMJej KeC[Jee, ceOÙe ØeosMe Fšueer Debmee (ANSA)
(10) ceefuuekeâepe&vg e mJeeceer ßeerMewuece, DeevOeÇØeosMe øeâebme SpeWmeer øeâebme Øesme
(11) meesceveeLe cebefoj meewje°^, iegpejele Yeejle Øesme š^mš Dee@heâ Fbef[Ùee (PTI) ,SefMeÙeve
(12) veeiesMJej pÙeesefleefueËie peeceveiej, iegpejele vÙetpe FbšjvesMeveue (ANI)
Dee@mš^sefueÙee Dee@mš^sefueÙeve ÙetveeFšs[ Øesme
ieghleÛej mebmLeeSB
Fb[esvesefMeÙee Debleje
osMe ieghleÛej mebmLeeSB efheâueermleerve Jeeheâe (WAFA)
Yeejle FbšsueerpeWme yÙetjes (IB), efjmeÛe& Sb[ efceœe efceef[ue F&mš vÙetpe SpeWmeer (MENA)
Sveeefueefmeme efJebie (RAW) meWš^ue yÙetjes Dee@heâ FpejeÙeue SmeesefmeSš FpejeÙeue Øesme,
FvJesefmšiesMeve (C.B.I.) ™me veesJeesmleer, leeme (TASS)
mebÙegòeâ jepÙe meWš^ue FbšsueerpeerveWme SpeWsmeer (CIA) hesâ[jue heeefkeâmleeve SmeesefmeSš Øesme Dee@heâ heeefkeâmleeve (APP),
Decesefjkeâe (USA) yÙetjes Dee@heâ FveJesefmšiesMeve (FBI) [e@ve
™me kesâ. peer. yeer./ peer. Deej. Ùet. F&jeve Fjvee (IRNA)
Ûeerve efceefuemš^er Dee@heâ mšsš efmekeäÙeesefjšer (MSS) peeheeve keäÙees[es, efpepeer
FpejeÙeue ceesmeeo ceuesefMeÙee yejveecee
heeefkeâmleeve Fbšj meefJe&mespe FbšsueerpeWme (I.S.I.) veerojuewC[ S.Sve.heer.
efyeÇšsve peeÙebš FbšsueerpeWme DeeiexveeFpesMeve, efceefueš^er, veeFpeerefjÙee veeve
FbšsueerpeWme-5 SJeb 6
pece&veer [er.heer.S.
peeheeve veeFÛees
Ûeerve efmevngDee
F&jeve meeJeekeâ
Dee@mš^sefueÙee Dee@mš^sefueÙeve SmeesefmeSšs[ Øesme
efceœe cegKeyejele
F&jekeâ Deue cegKeyejele ØecegKe osMeeW kesâ mejkeâejer omleeJespe
øeâebme [eÙejskeäšesjsš pevejue heâe@j Skeämeš&veue omleeJespe osMe
efmekeäÙetefjšer (DGSE) yuet yegkeâ efyeÇefšMe mejkeâej keâer efjheesš&
pece&veer BND (Bundesnachrichtendienst) «eerve yegkeâ F&jeve Deewj Fšueer keâer mejkeâejer efjheesš&
mhesve vesMeveue FbšsueerpeWme meWšj (meWš^es vesefMeDeesveue JneF&š yegkeâ hegle&ieeue, pece&veer Deewj Ûeerve keâer mejkeâejer efjheesš&
ef[ FbpesefuepeWefmeÙee (CNI)) Dee@jWpe yegkeâ veerojuewC[ mejkeâej keâer mejkeâejer efjheesš&
keâvee[e keâveeef[Ùeve efmekeäÙetefjšer FbšsueerpeWme meefJe&me Ùesuees yegkeâ øeâebme mejkeâej Éeje peejer
(CSIS)
JneF&š heshej Yeejle mejkeâej Éeje peejer
Dee@mš^sefueÙee vesMeveue FbšsueerpeWme keâcÙetefvešer SpeWmeer (NIC),
Dee@mš^sefueÙeve efmekeäÙetefjšer Sb[ FbšsueerpeWme pJeeFbš heshej oes Ùee oes mes DeefOekeâ mejkeâejeW keâer mebÙegòeâ efjheesš&
Dee@iexveeFpesMeve (ASIO), Dee@mš^sefueÙeve efme›esâš «es yegkeâ peeheeve SJeb yesefupeÙece mejkeâej keâer mejkeâejer
FbšsueerpeWme meefJe&me (ASIS) efjheesš&
Static GK 34 YCT
 Yeejle ceW ØeLece
Yeejle keâe ØeLece efJeceeveJeenkeâ heesle DeeF&.Sve.Sme. efJe›eâeble Yeejle kesâ ØeLece ie=nceb$eer SJeb mejoej JeuueYe YeeF& hešsue
Yeejle keâe ØeLece Øe#esheeŒe He=LJeer GheØeOeeveceb$eer
Yeejle keâe ØeLece Ghe«en DeeÙe&Yeó ueeskeâmeYee kesâ ØeLece DeOÙe#e ieCesMe JeemegosJe ceeJeuebkeâj
Yeejle keâe henuee hejceeCeg Tpee& leejehegj, ceneje°^ GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe kesâ ØeLece cegKÙe SÛe. pes. keâeefveÙee
mšsMeve vÙeeÙeeOeerMe
Yeejle keâer ØeLece heve[gyyeer DeeF&.Sve.Sme. keâueJejer Yeejle keâe ØeLece ÛegveeJe DeeÙegòeâ megkegâceej mesve
Yeejle keâer ØeLece hejceeCeg heve[gyyeerDeeF&.Sve.Sme. Ûe›eâ Yeejle kesâ henues efMe#ee ceb$eer Deyegue keâueece Deepeeo
Yeejle keâe ØeLece hejceeCeg efjSkeäšj Dehmeje YeejleerÙe je°^erÙe keâeb«esme kesâ ØeLece JÙeescesMeÛevõ yevepeea
Yeejle keâe ØeLece cegòeâ efJeMJeefJeÅeeueÙe
DeebOeÇ ØeosMe cegòeâ efJeMJeefJeÅeeueÙe DeOÙe#e
Yeejle keâer ØeLece cetkeâ efheâuce jepee nefjMÛevõ YeejleerÙe je°^erÙe keâebiesÇme kesâ ØeLece yeo®öerve lewÙeye peer
(efvecee&lee-heâeukesâ-1912) cegefmuece DeOÙe#e
Yeejle keâer ØeLece yeesueleer efheâuce DeeueceDeeje (efveoxMekeâ : efyeÇefšMe mebmeo keâe meomÙe efveÙegòeâ oeoeYeeF& veewjespeer
DeeoxMej F&jeveer-1931) ØeLece YeejleerÙe
Yeejle keâer henueer 3-[er efheâuce ceeF& ef[Ùej kegâóerÛeLeve Debleefj#e ceW peeves Jeeuee ØeLece YeejleerÙe jekesâMe Mecee&
Yeejle keâer henueer šskeäveerkeâuej Peebmeer keâer jeveer (1953) cegieue ojyeej ceW Deeves Jeeuee ØeLece efJeefueÙece ne@efkeâvme
efheâuce Deb«espe
Yeejle keâe ØeLece meceeÛeej he$e yebieeue iepeš (1780) veesyesue hegjmkeâej mes mecceeefvele jJeervõveeLe šwieesj
Yeejle keâe henuee meewj Ûeeefuele iegJeenešer ØeLece YeejleerÙe
jsueJes mšsMeve Yeejle jlve Øeehle ØeLece YeejleerÙe [e@. meJe&heuueer jeOeeke=â<Ceve
Yeejle keâe henuee meewj Tpee& keâesefÛeve Yeejle jlve mes mecceeefvele ØeLece efJeosMeer Keeve Deyogue ieheäheâej Keeve
Ûeeefuele Debleje&°^erÙe nJeeF& Deñe veeieefjkeâ
F&JeerSce keâe ØeÙeesie keâjves Jeeuee kesâjue (1982) jsceve cewimesmes DeJee@[& mes mecceeefvele DeeÛeeÙe& efJeveesyee YeeJes
henuee jepÙe ØeLece YeejleerÙe
Yeejle keâe henuee ieCejepÙe efueÛÚJeer ieCejepÙe (JewMeeueer) ØeLece YeejleerÙe heeÙeueš pes. Deej. [er. šeše
ØeLece SefMeÙeeF& Kesue keâe DeeÙeespeve efouueer (1951) DeeF&. meer. Sme. ceW meheâue ØeLece melÙesvõ veeLe šwieesj
Yeejle keâe ØeLece otjoMe&ve kesâvõ veF& efouueer YeejleerÙe
Yeejle cebs ØeLece heg®<e FbefiueMe Ûewveue keâes heej keâjves Jeeuee effceefnj mesve
ØeLece YeejleerÙe
Yeejle keâe ØeLece ieJeve&j pevejue uee@[& efJeefueÙece yeWefškeâ
%eeveheer" hegjmkeâej mes mecceeefvele peer. Mebkeâj kegâ™he
Yeejle keâe Debeflece ieJeve&j pevejue SJeb uee@[& kewâefvebie ØeLece YeejleerÙe
ØeLece JeeÙemejeÙe
Deesueefchekeâ ceW JÙeefòeâiele mheOee& ceW DeefYeveJe efyebõe (10 ceeršj
mJeleb$e Yeejle keâe ØeLece ieJeve&j pevejue uee@[& ceeGbšyesšve mJeCe& heokeâ peerleves Jeeuee ØeLece SÙej jeFheâue, yeerefpebie
mJeleb$e Yeejle keâe ØeLece SJeb Debeflece Ûe›eâJeleea jepeieesheeueeÛeejer YeejleerÙe Deesuebefhekeâ, 2008)
YeejleerÙe ieJeve&j pevejue Deesueefchekeâ cebs SLeuesefškeäme cebs mJeCe& veerjpe ÛeesheÌ[e (pesJeefueve LeÇes,
Yeejle keâe ØeLece je°^heefle [e@. jepesvõ Øemeeo heokeâ peerleves Jeeuee ØeLece YeejleerÙe šeskeäÙees Deesuebefhekeâ 2020)
Yeejle keâe ØeLece cegefmuece je°^heefle [e@. peeefkeâj ngmewve efJeMJe yew[efcebšve ÛewefcheÙeveefMehe ceW ØekeâeMe heeogkeâesCe
Yeejle keâe ØeLece oefuele je°^heefle kesâ. Deej. veejeÙeCeve heokeâ peerleves Jeeuee ØeLece YeejleerÙe (keâebmÙe heokeâ, 1983)
Yeejle kesâ henues efveefJe&jesOe efveJee&efÛele veeruece mebpeerJe jsñer kesâvõerÙe cebef$eceb[ue mes lÙeeiehe$e osves MÙeecee Øemeeo cegKepeea
je°^heefle Jeeuee ØeLece ceb$eer (1950)
Yeejle kesâ ØeLece Gheje°^heefle [e@. meJe&heuueer jeOeeke=â<Ceve ØeLece Ûeerheâ Dee@heâ SÙej mše@heâ SÙej ceeMe&ue mej Lee@ceme
Yeejle kesâ ØeLece ØeOeeveceb$eer Heb. peJeenjueeue vesn™ Scenmš&
Static GK 35 YCT
ØeLece JeeÙeg mesveeOÙe#e SÙej ceeMe&ue Sme. cegKepeea GÛÛe vÙeeÙeeueÙe keâer ØeLece ceefnuee ueeruee mes" (efnceeÛeue
mJeleb$e Yeejle keâe ØeLece keâceeb[j- Fve- pevejue keâefjDehhee vÙeeÙeeOeerMe ØeosMe GÛÛe vÙeeÙeeueÙe)
Ûeerheâ mebÙegòeâ je°^ ceW henueer YeejleerÙe ceefnuee efJepeÙe ue#ceer hebef[le
ØeLece Ûeerheâ Dee@heâ Deeceea mše@heâ pevejue Sce. jepesvõ efmebn jepeotle
ØeLece heâeru[ ceeMe&ue pevejue ceeefvekeâ Mee@ veesyesue hegjmkeâej Øeehle keâjves Jeeueer ceoj šsjsmee
ØeLece veewmesveeOÙe#e JeeFme S[efcejue Deej. [er. ØeLece YeejleerÙe ceefnuee
keâšejer ØeLece YeejleerÙe ceefnuee ‘efceme Jeu[&’ kegâceejer jerlee heâeefjÙee
Yeejle kesâ ØeLece j#ee mšeheâ ØecegKe pevejue efyeefheve jeJele ØeLece YeejleerÙe ceefnuee ‘efceme megef<celee mesve
(meer[erSme) ÙetefveJeme&’
Yeejle ceW ØeLece meceeÛeej he$e Meg™ pescme S. efnkeäkeâer Debleefj#e ceW peeves Jeeueer ØeLece keâuhevee ÛeeJeuee
keâjves Jeeuee JÙeefòeâ YeejleerÙe (YeejleerÙe cetue keâer) ceefnuee
Yeejle ceWb efØebefšie Øesme Meg™ keâjves Jeeuee pescme S. efnkeäkeâer SJejsmš efMeKej heâlen keâjves Jeeueer yeÚsvõer heeue
ØeLece JÙeefòeâ ØeLece YeejleerÙe ceefnuee
Debleje&°^erÙe vÙeeÙeeueÙe ceW ØeLece YeejleerÙe veeiesvõ efmebn (1985-88) FbefiueMe Ûewveue heej keâjves Jeeueer ØeLece Deejleer meene
DeOÙe#e YeejleerÙe ceefnuee
Debleje&°^erÙe vÙeeÙeeueÙe ceW ØeLece YeejleerÙe yesvesieue jeJe, (1952-53) DeMeeskeâ Ûe›eâ heeves Jeeueer ØeLece veerjpee Yeveesš
vÙeeÙeeOeerMe YeejleerÙe ceefnuee
Yeejle ceW ØeLece (ceefnuee) Dee@mkeâj hegjmkeâej Øeehle keâjves Jeeueer Yeevet DeLewÙee
ØeLece YeejleerÙe ceefnuee
YeejleerÙe je°^erÙe keâeb«esme keâer henueer Sveer yesmesvš (32Jeeb me$e,
yegkeâj hegjmkeâej Øeehle keâjves Jeeueer De®bOeleer je@Ùe
ceefnuee DeOÙe#e 1917, keâuekeâòee)
ØeLece YeejleerÙe ceefnuee
YeejleerÙe je°^erÙe keâeb«esme keâer henueer ßeerceleer mejespeveer veeÙe[t
Debleje&°^erÙe yegkeâj hegjmkeâej Øeehle keâjves ieerleebpeefue ßeer
YeejleerÙe ceefnuee DeOÙe#e (40Jeeb me$e, 1925 Jeeueer ØeLece YeejleerÙe ceefnuee
keâevehegj)
Yeejle jlve mes mecceeefvele ØeLece ceefnuee ßeerceleer Fbefoje ieebOeer
ØeLece ceefnuee je°^heefle ØeefleYee osJeer efmebn heeefšue (1971)
ØeLece ceefnuee ØeOeeveceb$eer Fbefoje ieebOeer %eeveheer" hegjmkeâej Øeehle keâjves Jeeueer DeeMeehetCee& osJeer
ØeLece ceefnuee kesâvõerÙe ceb$eer jepekegâceejer Dece=le keâewj ØeLece ceefnuee
ØeLece ceefnuee meebmeo jeOeeyeeF& megyeejeÙeve Depeg&ve hegjmkeâej Øeehlekeâlee& ØeLece Ssve uecme[sve
(1938 F&.) ceefnuee
ØeLece ceefnuee cegKÙeceb$eer megÛeslee ke=âheueeveer (G. Øe.) Deesuebefhekeâ heokeâ Øeehlekeâlee& ØeLece keâCe&ce ceuuesMJejer
ØeLece ceefnuee jepÙeheeue mejesefpeveer veeÙe[t (G. Øe.) ceefnuee (keâebmÙe heokeâ)
ØeLece ceefnuee Meeefmekeâe jefpeÙee meguleeve Depe&gve SJeb cespej OÙeeveÛebo Kesue jlve kegbâpejeveer («eeb[ Deesu[
mebIe ueeskeâ mesJee DeeÙeesie keâer ØeLece jesspe efceefueÙeve yewLÙet oesveeW hegjmkeâej heeves Jeeueer ØeLece ues[er)
ceefnuee DeOÙe#e ceefnuee
ØeLece ceefnuee DeeF&. S. Sme. DeVee jepece ceunes$ee SefMeÙeeF& KesueeW cebs mJeCe& heokeâ keâceuepeerle mebOet
efJepeslee ØeLece ceefnuee
ØeLece ceefnuee DeeF&. heer. Sme. efkeâjCe yesoer
SefMeÙeeF& KesueeW cebs kegâMleer ceW mJeCe& efJevesMe heâesieeš
ØeLece ceefnuee ueeskeâ meYee DeOÙe#e ceerje kegâceej heokeâ peerleves Jeeueer ØeLece ceefnuee
ueeskeâmeYee keâer ØeLece ceefnuee mvesnuelee ßeerJeemleJe Hewjeueefchekeâ ceW mJeCe& heokeâ peerleves DeJeefve uesKeje
cenemeefÛeJe Jeeueer ØeLece ceefnuee
jepÙemeYee keâer ØeLece ceefnuee JeeÙeuesš DeeuJee Debleje&°^erÙe Deesuebefhekeâ meefceefle keâer veerlee Debyeeveer
GhemeYeeheefle meomÙe efveÙegòeâ ØeLece YeejleerÙe ceefnuee
jepÙe efJeOeeve meYee keâer ØeLece ceefnuee ßeerceleer MeVees osJeer oes Deesueefchekeâ cebs ueieeleej, heokeâ Heer. Jeer. efmebOet
DeOÙe#e (nefjÙeeCee, 1966-67) peerleves Jeeueer ØeLece ceefnuee
GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe keâer ØeLece ceefnuee Heâeeflecee yeeryeer oesnje Melekeâ yeveeves Jeeueer ØeLece efceleeueer jepe
vÙeeÙeeOeerMe ceefnuee efKeueeÌ[er
Static GK 36 YCT
 jepÙe meYee kesâ efueS veeefcele nesves vejefieme oòe ØeLece ceefnuee
Jeeueer ØeLece ceefnuee efheâuce DeefYeves$eer ØeLece ceefnuee mveelekeâ keâeoefcyeveer ieebiegueer SJeb
jepÙe meYee keâer ØeLece ceefnuee Jeer. Sme. jceeosJeer ÛebõcegKeer yeemeg
cenemeefÛeJe ØeLece ceefnuee mveelekeâ (Dee@veme&) keâeefceveer je@Ùe
meeefnlÙe Dekeâeoceer hegjmkeâej efJepeslee Dece=lee Øeerlece ØeLece ceefnuee me$e vÙeeÙeeOeerMe DeVee Ûeeb[er (keâsjue)
ØeLece ceefnuee SJejsmš hej ueieeleej oes yeej ÛeÌ{ves meblees<e ÙeeoJe
Deesuebefhekeâ KesueeW ceW Yeeie uessves Jeeueer veerefuecee Iees<e Jeeueer ØeLece YeejleerÙe ceefnuee
ØeLece YeejleerÙe ceefnuee
ØeLece ceefnuee cesÙej leeje ÛesefjÙeve (ÛesVeF&)
je°^erÙe ceefnuee DeeÙeesie keâer ØeLece peÙebleer hešveeÙekeâ
ceefnuee DeOÙe#e ØeLece ceefnuee jsueJes [^eFJej megjsKee Mebkeâj ÙeeoJe
Debšeke&âefškeâe, hengBÛeves Jeeueer ØeLece cesnj cetmee JeeÙegmesvee ceW ØeLece ceefnuee heeÙeueš nefjlee keâewj oÙeeue
YeejleerÙe ceefnuee ØeLece ceefnuee mepe&ve [e@. Øescee cegKepeea
YeejleerÙe efheâuce keâer ØeLece DeefYeves$eer osefJekeâe jeveer ØeLece ceefnuee efheâefpeefMeÙeve Deeveboer yeeF& ieesheeuejeJe
ØeLece ceefnuee otjoMe&ve meceeÛeejJeeÛekeâ Øeeflecee hegjer peesMeer
ØeLece ceefnuee efJeosMe meefÛeJe Ûeesefkeâuee DeÙÙej ØeLece ceefnuee uesefheäšveWš pevejue Hegveerle DejesÌ[e
vee@ce&ve yeesjuee@ie hegjmkeâej Øeehlekeâlee& [e@. Dece=lee hešsue ØeLece ceefnuee SÙej JeeFme ceeMe&ue Heer. yeboesheeOÙeeÙe

efJeMJe ceW ØeLece

efJeMJe keâe ØeLece Oece&
Hegmlekeâ cegefõle keâjves Jeeuee ØeLece
osMe
keâeiepeer cegõe peejer keâjves Jeeuee
ØeLece osMe
Gòejer OegÇJe hej hengBÛeves Jeeuee ØeLece
JÙeefòeâ
Gòejer OegÇJe hej hengBÛeves Jeeueer ØeLece
ceefnuee
oef#eCeer OegÇJe hej hengBÛeves Jeeuee
ØeLece JÙeefòeâ
oef#eCeer OegÇJe hej hengBÛeves Jeeueer
ØeLece ceefnuee
efmeefJeue mesJee ØeefleÙeesefielee Meg™
keâjves Jeeuee henuee osMe
mebefJeOeeve efvecee&Ce keâjves Jeeuee
ØeLece osMe
Ûevõcee hej ceeveJe Yespeves Jeeuee
ØeLece osMe
Ûevõcee hej Glejves Jeeuee ØeLece
JÙeefòeâ
Debleefj#e ceW ke=âef$ece Ghe«en Yespeves
Jeeuee ØeLece osMe
DeeOgeefvekeâ Deesueefchekeâ KesueeW keâe
DeeÙeespeve keâjves Jeeuee ØeLece osMe
Ûeerve hengbÛeves Jeeuee ØeLece
ÙetjesefheÙeve
Static GK
meveeleve Oece& Debleefj#e ceW peeves Jeeuee ØeLece Ùetjer ieeiejerve (™me)
Ûeerve JÙeefòeâ
efJeMJe keâe ØeLece efJeMJeefJeÅeeueÙe le#eefMeuee efJeMJeefJeÅeeueÙe
Ûeerve Debleefj#e ceW peeves Jeeuee ØeLece keâesueefcyeÙee
Debleefj#e Mešue
je@yeš& efheÙejer (Ùet.Sme.S.) Debleefj#e ceW peeves Jeeueer ØeLece JesueWeflevee lesjsMkeâesJee (™me)
ceefnuee
Ssve yewve›eâeHeäš (Ùet.Sme.S.) Debleefj#e ceW lewjves Jeeuee ØeLece Sueskeämeer efueÙeesveesJe (™me)
JÙeefòeâ
ScegC[mesve (veeJex) SJejsmš-efMeKej hej hengBÛeves Jeeuee Mesjhee lesveefpebie (Yeejle) Je mej
henuee JÙeefòeâ S[ceb[ efnuesjer (vÙetpeeruewb[)
kewâjesefueÙeve efcekeâumeve (veeJex) SJejsmš Heâlen keâjves Jeeueer ØeLece pegbkeâes lesyeF& (peeheeve)
ceefnuee
Ûeerve efJeMJe kesâ ÛeejeW lejheâ mecegõer Ùee$ee Heâ[eaveW[ cewieuesve
keâjves Jeeuee ØeLece JÙeefòeâ
mebÙegòeâ jepÙe Decesefjkeâe efMe#ee keâes DeefveJeeÙe& keâjves Jeeuee ØeMee
ØeLece osMe
mebÙegòeâ jepÙe Decesefjkeâe jesyeesš (meesefheâÙee) keâes veeieefjkeâlee meToer Dejye
Øeoeve keâjves Jeeuee efJeMJe keâe
veerue Deece&mš^ebie (Ùet.Sme.S.) ØeLece osMe
ØeLece veiej efpeme hej hejceeCeg efnjesefMecee (peeheeve)
™me nceuee ngDee
efkeâmeer cegefmuece osMe keâer ØeLece yesvepeerj Yegóes (heeefkeâmleeve)
Ùetveeve ceefnuee ØeOeeveceb$eer
meJee&efOekeâ heMegDeeW Jeeuee osMe Yeejle
ceekeâexheesuees efJeMJe ceW efkeâmeer osMe keâer ØeLece Sme. YeC[ejveeÙekesâ (ßeeruebkeâe)
ceefnuee ØeOeeveceb$eer
37 YCT
 efJeMJe ceW efkeâmeer osMe keâer ØeLece
ceefnuee je°^heefle
mebÙegòeâ je°^ cenemeYee keâer ØeLece
ceefnuee meYeeheefle
mebÙegòeâ je°^mebIe keâe ØeLece
cenemeefÛeJe
yeQkeâ veesš peejer keâjves Jeeuee efJeMJe
keâe ØeLece osMe
He=LJeer keâe ceeveefÛe$e yeveeves Jeeuee
ØeLece JÙeefòeâ
FbefiueMe Ûewveue lewjkeâj heej keâjves
Jeeueer ØeLece ceefnuee
ceeefjÙee Smšsuee Fmeeyesue Yeeweflekeâ efJe%eeve keâe veesyesue
(DepeXšervee) hegjmkeâej efJepeslee ØeLece JÙeefòeâ
efJepeÙeue#ceer hebef[le jmeeÙeve efJe%eeve keâe veesyesue
hegjmkeâej efJepeslee ØeLece JÙeefòeâ
efš^iJesueer (veeJex) efÛeefkeâlmee efJe%eeve keâe veesyesue
hegjmkeâej efJepeslee ØeLece JÙeefòeâ
mJeer[ve Meebefle keâe veesyesue hegjmkeâej efJepeslee
ØeLece JÙeefòeâ
DevesipeerceW[j meeefnlÙe keâe veesyesue hegjmkeâej
efJepeslee ØeLece JÙeefòeâ
ieš&™[ S[jues DeLe&Meem$e keâe veesyesue hegjmkeâej
efJepeslee ØeLece JÙeefòeâ
efJeefueÙece jevpeve (pece&veer)
pewkeâye nsveefjkeäme Jewve šer neheâ
(veerojueQ[)
Sefceue S[e@uheâ Jee@ve yesnefjbie
(pece&veer)
nsvejer [gvevš (efmJešdpejueQ[)
Je øesâ[efjkeâ heemeer (øeâebme)
megueer ØegOeesce (øeâebme)
jeivej eføeâMe (veeJex) Je peeve
efšveyeiexve (veerojueQ[)

Yeejle ceW meyemes yeÌ[e, uecyee SJeb TBÛee

meyemes TBÛeer cetefle& mšwÛÙet Dee@heâ Ùetefvešer meyemes DeefOekeâ ceeie& yeoueves Jeeueer veoer keâesmeer veoer
(iegpejele) SmÛegjer yeveeves Jeeueer meyemes yeÌ[er veoer vece&oe
meyemes yeÌ[e jepÙe (#es$eheâue) jepemLeeve meyemes uecyee je°^erÙe jepeceeie& NH-44
meyemes yeÌ[e kesâvõ Meeefmele ØeosMe ueöeKe je°^erÙe jepeceeie& kesâ meyemes yeÌ[s vesšJeke&â ceneje°^
(#es$eheâue) Jeeuee jepÙe
meyemes yeÌ[e efpeuee (#es$eheâue) keâÛÚ (iegpejele) jepÙe jepeceeie& kesâ meyemes yeÌ[e vesšJeke&â ceneje°^
meJee&efOekeâ Menjer Deeyeeoer Jeeuee jepÙe ceneje°^ Jeeuee jepÙe
meJee&efOekeâ ieÇeceerCe Deeyeeoer Jeeuee jepÙe efnceeÛeue ØeosMe «eeceerCe meÌ[keâeW kesâ meyemes yeÌ[s vesšJeke&â ceneje°^
Jeeuee jepÙe
meJee&efOekeâ pevemebKÙee Jeeuee jepÙe Gòej ØeosMe
meyemes uebyeer meÌ[keâ megjbie MÙeecee Øemeeo cegKepeea
meJee&efOekeâ pevemebKÙee Jeeuee Menj cegbyeF& megjbie
meJee&efOekeâ uebyeer lešjsKee Jeeuee jepÙe iegpejele (Ûesveeveer-veemejer megjbie)
meyemes yeÌ[er Peerue Jeguej Peerue(peccet-keâMceerj) (9.2 Km)
ceer"s heeveer keâer meyemes yeÌ[er Peerue Jeguej Peerue (peccet-keâMceerj, NH-44
hej)
Keejs heeveer keâer meyemes yeÌ[er Peerue efÛeukeâe Peerue
meyemes uecyeer jsueJes megjbie Heerj hebpeeue (11.2 Km,
meyemes yeÌ[er ke=âef$ece Peerue ieesefJevo yeuueYe hevle meeiej
peccet-keâMceerj)
meyemes uecyeer veoer iebiee (2525 efkeâceer.)
meyemes yeÌ[e meÌ[keâ hegue Yethesve npeeefjkeâe mesleg
meyemes uecyeer meneÙekeâ veoer Ùecegvee (1376 efkeâceer.) ([esuee meefoÙee hegue,
oef#eCe Yeejle keâer meyemes uecyeer veoer ieesoeJejer (1465 efkeâceer.) Demece)
meyemes uecyee yeebOe nerjekegbâ[ yeeBOe (GÌ[ermee) meyemes yeÌ[e ueerJej hegue neJeÌ[e efyeÇpe (keâesuekeâelee)
meyemes GBâÛee yeebOe efšnjer yeeBOe (GòejeKeb[) meyemes yeÌ[e jsueJes huesš heâece& ngyeueer (keâvee&škeâ,1.4
meyemes GBâÛee ieg®lJeerÙe yeebOe YeeKeÌ[e yeeBOe efkeâceer.)
meyemes uecyeer venj Fbefoje ieebOeer venj meyemes uecyee jsueceeie& ef[yeÇtieÌ{ mes keâvÙeekegâceejer
meyemes yeÌ[e [suše megvojJeve [suše meyemes TBBÛee nJeeF& heòeve uesn (ueöeKe)
(heefMÛece yebieeue) meyemes lespe Ûeueves Jeeueer šs^ve Jebos Yeejle SkeämeØesme
meyemes yeÌ[e veoer Éerhe ceepegueer meyemes yeÌ[e jsefiemleeve Leej
(yeÇÿeheg$e veoer, Demece) meyemes TBÛeer ceerveej kegâlegyeceerveej (efouueer)
Static GK 38 YCT
 meyemes TBÛee ojJeepee yeguevo ojJeepee meyemes Úesše ceneÉerhe Dee@mšs^efueÙee
meyemes yeÌ[e iegcyepe ieesue iegcyepe (yeerpeehegj) meyemes yeÌ[e osMe (#es$eheâue) ™me
meyemes yeÌ[e ieg®Éeje mJeCe& cebefoj (Dece=lemej) meyemes Úesše osMe Jesefškeâve efmešer
meyemes yeÌ[e efiejpeeIej meQš kewâLe[jue (ieesJee) meJee&efOekeâ pevemebKÙee Jeeuee Ûeerve
meyemes yeÌ[e leejeceb[ue efyeÌ[uee huewvesšesefjÙece osMe
(keâesuekeâelee) meyemes uebyeer meercee Jeeuee osMe keâvee[e
meyemes TBÛee šer. Jeer. šeJej Heerlecehegje (veF& efouueer) meyemes Úesšer meercee Jeeuee efpeyeÇeušj
meyemes DeefOekeâ GBâÛeeF& hej efmLele Ùegæ efmeÙeeÛeerve osMe
mLeue meJee&efOekeâ osMeeW mes meercee Ûeerve (14 osMeeW kesâ meeLe)
meJee&efOekeâ Je<ee& Jeeuee mLeeve ceeefmevejece (cesIeeueÙe) yeveeves Jeeuee osMe
meyemes yeÌ[e heMegDeeW keâe cesuee meesvehegj (efyenej) meJee&efOekeâ celeoelee Jeeuee osMe Yeejle
meyemes yeÌ[er iegheâe ceefvoj kewâueeMe ceefvoj (Sueesje) meJee&efOekeâ Deeyeeoer Jeeuee šeskeäÙees (peeheeve)
meyemes yeÌ[er ceefmpeo peecee ceefmpeo (efouueer) veiej
meyemes yeÌ[e DepeeÙeyeIej keâesuekeâelee DepeeÙeyeIej meyemes uecyeer veoer veerue veoer (efceœe)
meyemes yeÌ[e efÛeef[Ì ÙeeIej petuee@efpekeâue iee[xve meyemes yeÌ[er veoer (DeheJeen Decespeve (oef#eCe Decesefjkeâe)
(keâesuekeâelee) #es$e keâer Âef° mes)
meyemes yeÌ[e mšsef[Ùece vejsvõ ceesoer mšsef[Ùece meyemes yeÌ[e [suše megvojJeve (Yeejle)
(Denceoeyeeo, iegpejele ) meyemes uecyeer meneÙekeâ veoer FjefleMe (Deesye keâer meneÙekeâ veoer)
meJee&efOekeâ Jeve #es$e Jeeuee jepÙe ceOÙe ØeosMe meyemes uecyee cegnevee Deesye veoer keâe cegnevee (™me)
meyemes GBâÛee Pejvee kegbâÛeerkeâue (Jejener veoer, meyemes JÙemle JÙeeheeefjkeâ veoer jeFve veoer (pece&veer)
keâvee&škeâ) meyemes JÙemle venj keâerue venj
meyemes GâBÛeer Ûeesšer iee@[efJeve Dee@efmšve meyemes yeÌ[er Peerue kewâefmheÙeve meeiej
(k-2) meyemes ienjer Peerue yewkeâeue Peerue (™me)
meyemes yeÌ[e Øeeke=âeflekeâ yebojieen cegbyeF& (ceneje°^) meyemes yeÌ[er leepes heeveer keâer megheerefjÙej Peerue (ÙetSmeS)
meyemes yeÌ[e ke=âef$ece yebojieen peJeenjueeue vesn™ Peerue
yebojieen (cegbyeF&) meJee&efOekeâ GBâÛeeF& hej efmLele efšefškeâekeâe (oef#eCe Decesefjkeâe)
meyemes yeÌ[e je°^erÙe GÅeeve nsefceme je°^erÙe GÅeeve veewkeâeÙeve Peerue
(ueöeKe) meyemes GBâÛee peueØeheele Sbpesue peueØeheele (JesvespegSuee)
meyemes uecyee mecegõ leš cejervee yeerÛe (ÛesVeF&) meyemes ÛeewÌ[e peueØeheele Keesve peueØeheele (ueeDeesme)
meyemes ienjer veoer Ieešer YeeieerjLeer Je Deuekeâveboe meyemes yeÌ[er KeeÌ[er cewefkeämekeâes keâer KeeÌ[er
Ieešer
meyemes GBâÛee pJeeueecegKeer Deespeme [sue meuee[es
efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e, Úesše, uecyee SJeb GBâÛee (Depexšervee–efÛeueer meercee hej)
meyemes GâBÛee heJe&le efMeKej ceeGCš SJejsmš (efnceeueÙe, vesheeue) meyemes yeÌ[e jsueJes mšsMeve «eQ[ meWš^ue šefce&veue (vÙetÙeeke&â)
meyemes uecyeer heJe&leceeuee Sb[erpe (oef#eCe Decesefjkeâe) meyemes uecyee jsueJes huesšheâece& ngyeueer (keâvee&škeâ, Yeejle)
meyemes GBâÛeer heJe&leceeuee efnceeueÙe (SefMeÙee) meyemes yeÌ[er jsue megjbie ieesšne[& (57.09 efkeâceer.,
meyemes GBâÛee he"ej Heeceerj (efleyyele) keâe he"ej efmJešdpejueQ[)
meyemes yeÌ[e cenemeeiej ØeMeevle cenemeeiej meyemes yeÌ[er meÌ[keâ megjbie uee[&ue megjbie (24.5 efkeâceer., veeJex)
meyemes ienje cenemeeiej ØeMeevle cenemeeiej meyemes uecyee jsueceeie& š^ebme-meeFyesefjÙeve jsueceeie&
meyemes yeÌ[e Éerhe «eerveueQ[ meJee&efOekeâ GBâÛeeF& hej efmLele lebieieguee jsueJes mšsMeve (efleyyele,
meyemes yeÌ[e veoer Éerhe ceebpegueer (yeÇÿeheg$e veoer, Demece) jsueJes mšsMeve Ûeerve)
meyemes yeÌ[e ØeeÙeÉerhe Dejye ØeeÙeÉerhe meyemes yeÌ[e jepeceeie& Hewve-Decesefjkeâve neFJes
meyemes yeÌ[e Éerhe mecetn Fb[esvesefMeÙee meyemes GBâÛeer meÌ[keâ efÛemegceue-[sceÛeeskeâ jes[ (Gceefuebie
meyemes yeÌ[e ceneÉerhe SefMeÙee oje&, ueöeKe, Yeejle)
Static GK 39 YCT
 meyemes GBâÛeer jepeOeeveer
meyemes GBâÛee yeeBOe
meyemes yeÌ[e jsefiemleeve
meyemes GBâÛeer ceerveej
meyemes GBâÛeer efyeefu[bie
meyemes uecyeer oerJeej
meJee&efOekeâ Je<ee& Jeeuee mLeeve
meyemes yeÌ[e mšsef[Ùece
meyemes yeÌ[e nJeeF& De[d[e
meyemes yeÌ[e yebojieen
meyemes yeÌ[e cebefoj
ueeheepe (yeesueerefJeÙee) meyemes yeÌ[er cetefle& mšwÛÙet Deeheâ Ùetefvešer (Yeejle)
jesiegve yeeBOe (leeefpeefkeâmleeve, 335 meyemes yeÌ[er ceefmpeo ceefmpeo Deue njece (meToer Dejye)
ceeršj) meyemes yeÌ[e efiejpeeIej meWš heeršj yesefmeefuekeâe (Jesefškeâve
meneje (Deøeâerkeâe) efmešer)
kegâlegyeceerveej (Yeejle) meyemes yeÌ[e keâeÙee&ueÙeer [eÙeceb[ yeesme& (metjle, iegpejele)
yegpe& Keueerheâe (ogyeF&,ÙetSF&) Fceejle
Ûeerve keâer oerJeej meyemes yeÌ[e cenekeâeJÙe ceneYeejle
ceeefmevejece (cesIeeueÙe, Yeejle)
meyemes yeÌ[e hegmlekeâeueÙe keâeb«esme hegmlekeâeueÙe (JeeefMebiešve,
®bieje[es heâmš& Dee@heâ ces mšsef[Ùece
Ùet.Sme.S.)
(hÙeeWieÙeebie, Gòej keâesefjÙee)
eEfkebâie heâno Debleje&°^erÙe nJeeF& Deñe meyemes yeÌ[e meb«eneueÙe ueewJej meb«eneueÙe (hesefjme, øeâebme)
(occece, meToer Dejye) meyemes TBÛee Je=#e efmekeâesÙee
MebIeeF& (Ûeerve) meyemes efJeMeeue heewOee Heesefme[esefveÙee Dee@mš^sefueÙeme
DebkeâesjJeeš keâe cebefoj (keâcyeesef[Ùee) (Skeâ mecegõer Ieeme)

Yeejle keâe meeceevÙe Yeewieesefuekeâ heefjÛeÙe

DeJeefmLeefle efnvo cenemeeiej kesâ Gòej ceW Yeejle kesâ cegKÙe Yetefce keâe osMeevlejerÙe 68°7’ mes 97°25’ hetJeea
Deeke=âefle Ûeleg<keâesCeerÙe efJemleej osMeevlej kesâ ceOÙe
DeJeefmLeefle (De#eebMeerÙe efJemleej kesâ Gòejer ieesueeæ& ceW mechetCe& Yeejle DeLee&le ÉerheeW meefnle 6°45’ mes 37°6’ Gòejer
Yeejle keâe De#eebMeerÙe efJemleej De#eebMe kesâ ceOÙe
Âef°keâesCe mes) -

DeJeefmLeefle (osMeevlejerÙe efJemleej kesâ hetJeea ieesueeæ& ceW Yeejle Deewj keâke&â jsKee
Âef°keâesCe mes)
• efJe<egJele jsKee kesâ Gòej ceW efmLele 23°30’ Gòejer De#ebeMe keâes
Deekeâej (#es$eheâue keâer Âef°keâesCe mes) efJeMJe ceW meeleJeeb meyemes yeÌ[e keâke&â jsKee keâne peelee nw~
osMe (®me, keâvee[e, mebÙegòeâ • keâke&â jsKee Yeejle kesâ ‘‘Dee" jepÙeeW mes neskeâj iegpejleer nw, Ùes
jepÙe Decesefjkeâe, Ûeerve, jepÙe nQ- iegpejele, jepemLeeve, ceOÙe ØeosMe, ÚòeermeieÌ{,
yeÇepeerue Deewj Dee@mš^sefueÙee kesâ PeejKeb[, heefMÛece yebieeue, ef$ehegje Deewj efcepeesjce (heefMÛece mes
yeeo) hetJe&)
efJemleej (³) (efJeMJe kesâ #es$eheâue efJeMJe kesâ mecemle #es$eheâue • ceener veoer keâke&â jsKee keâes oes yeej keâešleer nw~
keâe) kesâ mLeueerÙe Yeeie keâe • keâke&â jsKee kesâ efvekeâšlece efmLele Menj
ueieYeie 2.4³ • Menj (keâke&â jsKee kesâ meceerhe) G. De#eebMe efmLeefle
Yeejle keâe kegâue #es$eheâue 32,87,263 Jeie& efkeâceer. • Yeesheeue 23°25’
Yeejle kesâ cegKÙe Yetefce keâe efJemleej 3214 efkeâceer. • peyeuehegj 23°11’
Gòej mes oef#eCe • Gppewve 23°9’
Yeejle kesâ cegKÙe Yetefce keâe efJemleej hetJe& 2933 efkeâceer. • jebÛeer 23°11’
mes heefMÛece • ieebOeerveiej 23°13’
Yeejle ceW kegâue jepÙeeW keâer mebKÙee 28 • DeeFpeesue 23°36’
Yeejle ceW kegâue kesâvõMeeefmele ØeosMeeW 8 • keâesuekeâelee 22°33’
keâer mebKÙee • jeÙehegj 21°16’
Yeejle kesâ cegKÙe Yetefce keâe De#eebMeerÙe 8°4’ mes 37°6’ Gòejer • peesOehegj 26°29’
efJemleej De#eebMe kesâ ceOÙe • Deiejleuee 23°50’

Static GK 40 YCT
 -Yeejle keâe ceevekeâ meceÙe
• 82°30’ hetJeea osMeeblej keâes Yeejle keâe ceevekeâ meceÙe Ûegvee ieÙee nw~
• 82°30’ hetJeea osMeeblej jsKee ØeÙeeiejepe kesâ vewveer mes neskeâj iegpejleer ngF& Yeejle kesâ heebÛe jepÙeeW- Gòej ØeosMe, ceOÙe ØeosMe, ÚòeermeieÌ{,
Deesef[mee SJeb DeebOeÇ ØeosMe mes neskeâj iegpejleer nw~

• Yeejle keâe megotjmLe hetJeea efyevog - efkeâefyeLeg (De®CeeÛeue ØeosMe), • Yeejle keâe megotjmLe heefMÛeceer efyevog - iegnej ceesleer (iegpejele)
• megotmLe Gòejer efyevog - Fbefoje keâesue- (ueodoeKe), • megotmLe oef#eCeer efyebog - Fbefoje hJeeFbš (Deb[ceeve SJeb efvekeâesyeej Éerhe mecetn)
• Yeejle keâer cegKÙe Yetefce hej oef#eCelece efyevog - keâvÙeekegâceejer (leefceuevee[g)

meerceeJeleea osMe
• Yeejle keâer meercee Øeeke=âeflekeâ SJeb ceeveJe efveefce&le oesveeW nw~
• Yeejle kesâ efvekeâšlece heÌ[esmeer osMeeW ceW heeefkeâmleeve, Deheâieeefvemleeve, Ûeerve, vesheeue, Yetševe, cÙeebceej, yeebiueeosMe, ceeueoerJe Je ßeeruebkeâe nQ~
• Yeejle keâer mLeueerÙe meercee Gòej ceW Ûeerve Je vesheeue, Gòej heefMÛece ceW Deheâieeefvemleeve, heefMÛece ceW heeefkeâmleeve, hetJe& ceW yeebiueeosMe SJeb cÙeebceej
leLee Gòej hetJe& ceW Yetševe mes efceueleer nw~
• heefMÛece ceW heeefkeâmleeve leLee hetJe& ceW yeebiueeosMe kesâ meeLe Yeejle keâer meerceeSb ke=âef$ece DeLeJee ceeveJe efveefce&le nw~
• Yeejle-yeebiueeosMe kesâ meeLe meyemes uebyeer meercee heefMÛece yebieeue jepÙe (2216.7 efkeâceer.) keâer leLee Yeejle-cÙeebceej kesâ meeLe meyemes uebyeer meercee
De®CeeÛeue ØeosMe jepÙe keâer ueieleer nw~
• Yetševe kesâ meeLe meJee&efOekeâ meercee Demece (267 efkeâceer.) jepÙe keâer mheMe& keâjleer nw~
• Yeejle-Ûeerve kesâ ceOÙe meJee&efOekeâ meercee ueodoeKe (1597 efkeâceer.) keâer mheMe& keâjleer nw~
• ef$ehegje jepÙe Gòej, heefMÛece SJeb oef#eCe ceW leerve lejheâ mes yeebiueeosMe mes efIeje ngDee nw, Fmekesâ leerve lejheâ Devleje&°^erÙe meercee nw~
Static GK 41 YCT
 cenlJehetCe& peuemebefOeÙeeB/mš^sš/ Ûewveue
veece DeJeefmLeefle
8° Ûewveue efceveerkeâe@Ùe Je ceeueoerJe kesâ ceOÙe
9° Ûewveue efceveerkeâe@Ùe Je ue#eÉerhe kesâ ceOÙe
10° Ûewveue ueIeg Deb[ceeve Je keâej efvekeâesyeej kesâ ceOÙe
[bkeâve heeme ueIeg Deb[ceeve Je oef#eCe Deb[ceeve kesâ ceOÙe
• Yeejle keâer Yet-meercee 15,106.7 efkeâceer. uecyeer nw peyeefkeâ Éerhe
ceVeej keâer KeeÌ[er leefceuevee[g Je ßeeruebkeâe kesâ ceOÙe
#es$eeW meefnle lešjsKee 7516.6 efkeâceer. uecyeer nw~
keâeskeâes Ûewveue keâeskeâes Éerhe (cÙeebceej) Je Gòejer Deb[ceeve kesâ
Yeejle keâer heÌ[esmeer osMeeW kesâ meeLe keâer meercee ceOÙe
osMe keâe veece meercee keâer meercee mes mebyeæ YeejleerÙe heekeâ mš^sš leefceuevee[g Je ßeeruebkeâe kesâ ceOÙe
uebyeeF& jepÙe SJeb kesâvõMeeefmele ØeosMe Yeejle leerve Deesj mes mecegõ mes efIeje nw~ Yeejle kesâ leš jsKee keâer uebyeeF&
(efkeâceer. ceW) 7516.6 efkeâceer. nw~ Yeejle keâer leš jsKee hej veew jepÙe SJeb Ûeej kesâvõ
yeebiueeosMe 4096.7 efcepeesjce, ef$ehegje, cesIeeueÙe, Meeefmele ØeosMe efmLele nQ~
Demece, heefMÛece yebieeue ›eâ. jepÙe/kesâvõMeeefmele ØeosMe leš jsKee keâer uebyeeF&
Ûeerve 3488.0 ueodoeKe, efnceeÛeue ØeosMe, meb. (efkeâceer. ceW)
GòejeKeb[, De®CeeÛeue ØeosMe, 1. Deb[ceeve Deewj efvekeâesyeej Éerhe mecetn 1962
efmeefkeäkeâce 2. iegpejele (meyemes uecyeer leš jsKee 1214.7
heeefkeâmleeve 3323 iegpejele, jepemLeeve, hebpeeye, Jeeuee jepÙe)
ueodoeKe, peccet Deewj keâMceerj 3. DeebOeÇ ØeosMe 973.7
vesheeue 1751.0 efmeefkeäkeâce, heefMÛece yebieeue, 4. leefceuevee[g 906.9
efyenej, GòejeKeb[, Gòej ØeosMe 5. ceneje°^ 652.6
cÙeeceebj 1643.0 efcepeesjce, ceefCehegj, veieeueQ[, 6. kesâjue 569.7
De®CeeÛeue ØeosMe
7. Deesef[Mee 476.4
Yetševe 699.0 De®CeeÛeue ØeosMe, Demece,
heefMÛece yebieeue, efmeefkeäkeâce
8. keâvee&škeâ 280

Deheâieeefvemleeve 106.0 ueodoeKe 9. ue#eÉerhe 132

- 10. ieesJee 118
Skeâ mes DeefOekeâ osMeeW keâer meercee keâes mheMe& keâjves Jeeues 11. heefMÛece yebieeue 157.5
jepÙe/ kesâvõMeeefmele ØeosMe 12. oeoje Deewj veiej nJesueer SJeb oceve 42.5
jepÙe/ kesâvõMeeefmele ØeosMe osMe Deewj oerJe
13. heg[gÛesjer 30.6
Demece yeebiueeosMe, Yetševe
De®CeeÛeue ØeosMe Ûeerve, cÙeebceej, Yetševe
GòejeKeb[ Ûeerve, vesheeue
efcepeesjce yeebiueeosMe, cÙeebceej
efmeefkeäkeâce vesheeue, Ûeerve, Yetševe
heefMÛece yebieeue yeebiueeosMe, vesheeue, Yetševe
ueodoeKe heeefkeâmleeve, Deheâieeefvemleeve, Ûeerve

Yeejle Deewj heÌ[esmeer osMe kesâ yeerÛe keâer meercee-jsKee

osMe meercee jsKee keâe veece
Yeejle-yeebiueeosMe js[efkeäueheâ jsKee
Ûeerve-Yeejle cewkeâceesnve jsKee (1913-14)
Yeejle-heeefkeâmleeve js[efkeäueheâ jsKee (1947)
Yeejle-Deheâieeefvemleeve [tjC[ jsKee (1896)
Yeejle-cÙeebceej FC[es-yecee& yewefjÙej
Static GK 42 YCT
 Yeejle mes mebyebefOele DevÙe cenlJehetCe& leLÙe Yeejle kesâ meeiej hegefueve
• efJeMJe pevemebKÙee keâe ØeefleMele - 17.5³ meeiej hegefueve jepÙe
• efJeMJe kesâ #es$eheâue keâe efnmmee - 2.4³ oerIee heefMÛece yebieeue
• #es$eheâue kesâ DeeOeej hej efJeMJe ceW mLeeve - meeleJeeb ieesheeuehegj Deesef[mee
• hetJeea SJeb heefMÛeceer Úesj kesâ yeerÛe meceÙe Deblejeue - 2 Iebšs
keâesuyee, keâueebiegš ieesJee
• ØeeosefMekeâ peue meercee - 12 mecegõer ceerue
pegnt hegefueve cegbyeF&
• mebueive #es$e ceb[ue - 24 mecegõer ceerue
cesefjvee hegefueve ÛesVeF&
• DevevÙe #es$e ceb[ue - 200 mecegõer ceerue
• Yeejle keâe Deewmele mecegõleue keâe ceeheve - ÛesVeF& mes hegjer hegefueve Deesef[Mee
• pevemebKÙee kesâ DeeOeej hej efJeMJe ceW mLeeve - henuee keâesyeuece hegefueve kesâjue leš

Yeejle kesâ ØecegKe ojx

oje& DeJeefmLeefle
keâjekeâesjce, KeeogËieuee, peesefpeuee, Ûeebie uee, peeje uee, ueevekeâ uee ueodoeKe
heerj hebpeeue, yeefveneue, yege|peue peccet Deewj keâMceerj
efMehekeâeruee, yeÌ[eueeÛee, jesnleebie, Ùeebipeer oerJeeve, osymee efnceeÛeue ØeosMe
ceevee, veerefle, efueheguesKe, cegefuebie uee, [eWefkeâÙee GòejeKeC[
veeLeguee, pesueshe uee efmeefkeäkeâce
yeesceef[uee, efoHegâ, mesuee, ÙeebiÙeehe, heebiemeeG De®CeeÛeue ØeosMe
legpeg ceefCehegj
Leeue Ieeš, Yeesj Ieeš, DecyeeIeeš ceneje<š^ (heefMÛeceer Ieeš ceW)
heeue Ieeš, mesvekeâesóe kesâjue (heefMÛeceer Ieeš ceW)
ieesjeveIeeš jepemLeeve
veefoÙeeW kesâ efkeâveejs efmLele ØecegKe Menj
veoer efkeâveejs efmLele Menj
iebiee nefjÉej, Heâlesnhegj, keâevehegj, ØeÙeeiejepe, JeejeCemeer, Yeeieuehegj, hešvee
Ùecegvee veF& efouueer, Deeieje, ceLegje, FšeJee
ke=â<Cee efJepeÙeJeeÌ[e
cetmeer nwojeyeeo
ieesoeJejer veeefmekeâ, veebos[Ì , jepecegbojer
jeceiebiee yejsueer
jehleer ieesjKehegj
mejÙet DeÙeesOÙee
ieesceleer ueKeveT
efmebOeg uesn
Pesuece ßeerveiej
melepeue uegefOeÙeevee
meeyejceleer Denceoeyeeo, ieebOeerveiej
leehleer metjle, yesletue
mJeCe&jsKee peceMesohegj
ceneveoer keâškeâ
Ûebyeue keâesše
yeÇÿeheg$e iegJeenešer, ef[yeÇtieÌ{
ef#eØee Gppewve
vece&oe peyeuehegj
Static GK 43 YCT
 Yeejle keâer ØecegKe PeerueW
Peerue mecyeefvOele jepÙe
Jescyevee[, De<šceg[er, hesefjÙeej kesâjue
efÛeukeâe Deesef[Mee
Jetuej, [ue, ceevemej peccet Deewj keâMceerj
ueeskeâškeâ ceefCehegj
keâesues™ DeevOeÇ ØeosMe
hegefuekeâš leefceuevee[g SJeb DeevOeÇ ØeosMe
efÛeukeâe Deesef[Mee
ef[[Jeevee, uegvekeâjvemej, peÙemecebo, jepemecebo, vekeäkeâer, jepemLeeve
efheÚewuee, meebYej, heg<keâj
®hekegbâ[, meeleleeue, vewveerleeue, osJeleeue, veewkegâefÚÙeeleeue, GòejeKeC[
Kegjheeleeue, ceeueeleeue, Yeerceleeue, meleeshebLe leeue, osJeefjÙee leeue,
meefjÙeeleeue, efiejerleeue, Jeemegkeâer leeue, veevekeâ meeiej
metÙe&leeue, Ûevõleeue, ceefCecensMe, jsCegkeâe, hejeMej, Ye=ieg, veekeâes, efnceeÛeue ØeosMe
keâjsjer, ieesefJebo meeiej, JÙeeme kegâC[, jeveerleeue
metjpekegâC[, keâCe&, efleueÙeej, yeÇÿe mejesJej, oceocee nefjÙeeCee
ngmewvemeeiej lesuebieevee
keâer"ce, megjneleeue, ceesleerPeerue, yesueemeeiej, hegâunj, ieesefJebo Gòej ØeosMe
yeuueYe heble meeiej, ceove meeiej, efJepeÙe meeiej
heQieesie, lmees ceesjerjer, lmees keâj ueöeKe

yeng-GösMeerÙe veoer Ieešer heefjÙeespeveeSB

heefjÙeespevee veoer mebyebefOele jepÙe
mejoej mejesJej heefjÙeespevee vece&oe iegpejele
YeeKeÌ[e veebieue heefjÙeespevee meleuegpe hebpeeye, nefjÙeeCee, jepemLeeve
efMeJemecegõce peueefJeÅegle heefjÙeespevee keâeJesjer keâvee&škeâ
veeieepeg&ve meeiej heefjÙeespevee ke=â<Cee DeevOeÇ ØeosMe
nerjekegâC[ heefjÙeespevee ceneveoer Deesef[Mee
F[gkeäkeâer heefjÙeespevee hesefjÙeej kesâjue
ceÙetje#eer heefjÙeespevee ceÙetje#eer heefMÛece yebieeue
ceeleešeruee heefjÙeespevee yesleJee Gòej ØeosMe
heesÛeceheeo heefjÙeespevee ieesoeJejer lesuebieevee
efjnbo heefjÙeespevee efjnbo Gòej ØeosMe
efšnjer heefjÙeespevee YeeieerjLeer GòejeKeC[
Ûebyeue heefjÙeespevee Ûebyeue jepemLeeve, ceOÙe ØeosMe
keâekeâjeheej heefjÙeespevee leehleer iegpejele
GkeâeF& heefjÙeespevee leehleer iegpejele
ceener heefjÙeespevee ceener iegpejele
IeešØeYee heefjÙeespevee IeešØeYee keâvee&škeâ
ceeueØeYee heefjÙeespevee ceeueØeYee keâvee&škeâ
jepeIeeš heefjÙeespevee yesleJee Gòej ØeosMe
leJee heefjÙeespevee leJee ceOÙe ØeosMe
peeÙekeâJeeÌ[er heefjÙeespevee ieesoeJejer ceneje°^
oguenmleer heefjÙeespevee Ûesveeye peccet keâMceerj
meueeue heefjÙeespevee efÛeveeye peccet-keâMceerj
Static GK 44 YCT
oeceesoj veoer Ieešer heefjÙesepevee oeceesoj PeejKeC[, heefMÛece yebieeue
yeeCe meeiej heefjÙeespevee meesve ceOÙe ØeosMe, Gòej ØeosMe, efyenej
ceÙetje#eer heefjÙeespevee ceÙetje#eer heefMÛece yebieeue
Leerve yeebOe heefjÙeespevee jeJeer efnceebÛeue ØeosMe
JÙeeme heefjÙeespevee JÙeeme hebpeeye, nefjÙeeCee, jepemLeeve, efnceeÛeue ØeosMe
veeLehee PeekeâÌ[er heefjÙeespevee meleuepe efnceeÛeue ØeosMe
efleuewÙee heefjÙeespevee yejekeâj PeejKeC[
MejeJeleer heefjÙeespevee MejeJeleer keâvee&škeâ
hebÛesle yeebOe oeceesoj PeejKeC[, heef§ece yebieeue
keâesÙevee heefjÙeespevee keâesÙevee ceneje°^

Yeejle keâer ØecegKe pevepeeefleÙeeB

jepÙe/kesâvõMeeefmele ØeosMe pevepeeefleÙeeB
Gòej ØeosMe Lee™, jepeer, KejJeej, yegkeämee, YeesefšÙee
efyenej Demegj, efyejnesj, KeefjÙee, keâesjJee
PeejKeC[ GjeJe, nes, efyejnesj, KejJeej, Demegj, yewiee, Yetefcepe, KeeW[, keâesjJee
ceOÙe ØeosMe SJeb ÚòeermeieÌ{ keâesjJee, keâceej, meneefjÙee, yewiee, efyejnesj
jepemLeeve ceerCee, Yeerue, menefjÙee, iejeefmeÙee, oceesj, hešsefueÙee, cebieeefveÙej
GòejeKeC[ YeesefšÙee, Lee™, peewvemeejer, yegkeämee, jepeer
leefceuevee[g keâesše, F™uej, heefveÙeve, šes[e
Deesef[Mee efyejnesj, pegDeebie, yeeW[es, KeefjÙee
keâvee&škeâ kegâ®yee, keâesjeiee, pesveg
iegpejele efmeodoer, keâesleJeeefueÙee, keâesueIee
heefMÛece yebieeue šesšes, ueesOee, efyejnesj
Deb[ceeve Deewj efvekeâesyeej Éerhe mecetn Meeschesve, peejJee, meWšveueer, DeeWies, «esš Deb[ceeveer
Yeejle keâer ØecegKe pevepeeefleÙeeB SJeb efveJeeme #es$e
Yeerue iegpejele, ceOÙe ØeosMe, ÚòeermeieÌ{, ceneje<š^, jepemLeeve
ieeW[ efyenej, heefMÛece yebieeue, PeejKeC[, ceneje<š^, ÚòeermeieÌ{, ceOÙe ØeosMe, Gòej ØeosMe, Deesef[Mee, iegpejele, keâvee&škeâ
ieodoer efnceeÛeue ØeosMe
mebLeeue efyenej, PeejKeC[, heefMÛece yebieeue, Deesef[Mee, ef$ehegje
cegb[e efyenej, PeejKeC[, ceOÙe ØeosMe, ÚòeermeieÌ{, heefMÛece yebieeue, Deesef[Mee
keâesjJee PeejKeC[, ÚòeermeieÌ{
keâesue efyenej, PeejKeC[, ÚòeermeieÌ{, ceOÙe ØeosMe, Deesef[Mee

Yeejle keâer ØecegKe veefoÙeeB

veoer Godiece mLeue mebiece/cegnevee uecyeeF& (efkeâceer. ceW) meneÙekeâ veefoÙeeB
efmebOeg kewâueeMe heJe&le ßesCeer ceW yeesKej Ûet Dejye meeiej 2880 (Yeejle ceW MÙeeskeâ, õeme, kegâj&ce, ieesceue,
kesâ efvekeâš Skeâ efnceveo mes 1114) keâeyegue efMebieej, efieueefieš,
Pesuece, efÛeveeye, jeJeer, JÙeeme
Deewj meleuepe
Pesuece Jesjerveeie Peerue efÛeveeye veoer 724 efkeâMeveiebiee
(peccet SJeb keâMceerj)
efÛeveeye yeÌ[eueeÛee ojx kesâ efvekeâš meleuepe veoer 1180 Pesuece, jeJeer, leJeer
Godieefcele Ûevõ Deewj Yeeiee
veecekeâ oes veefoÙeeW kesâ mebiece mes
jeJeer jesnleebie oje& kesâ efvekeâš efÛeveeye 725 mÙetue
(efnceeÛeue ØeosMe)
Static GK 45 YCT
 JÙeeme JÙeeme kegbâ[, jesnleebie oje& meleuepe veoer 470 heeJe&leer, njuee, leerLe&ve
(efnceeÛeue ØeosMe)
meleuepe jekeâmeleeue (efleyyele) efÛeveeye veoer 1500 JÙeeme, mheerefle, yemhee
(Yeejle ceW 1050)
iebiee iebiees$eer efnceveo (ieescegKe kesâ yebieeue keâer KeeÌ[er 2525 Ùecegvee, lecemee (šeWme),
efvekeâš) keâce&veeMee, meesve, hegvehegve,
heâeuieg, efkeâTue, DepeÙe,
jeceiebiee, IeeIeje, ieesceleer,
ieÌ[keâ, yetÌ{er ieb[keâ, keâesmeer,
ceneveboe
Ùecegvee Ùecegvees$eer efnceveo (yebojhetBÚ ßesCeer iebiee veoer (ØeÙeeiejepe 1376 Ûecyeue, efmebOe, yesleJee, kesâve,
kesâ heefMÛece Ì{eue hej) ceW) šeWme, efnC[ve, efjbo, meWiej,
Je®Cee
jeceiebiee vewveerleeue kesâ meceerhe otOeešesueer iebiee ceW (keâVeewpe kesâ 696 Keesve
efnue mes efvekeâš)
Ûecyeue peeveeheeJe heneÌ[er (cent, ce.Øe.) Ùecegvee ceW (FšeJee kesâ 960 keâeueer, efmebOe, yeveeme, heeJe&leer,
efvekeâš) ef#eØee, Keejer
IeeIeje (mejÙet) ceehÛee Ûegbie efnceeveer (efleyyele) iebiee ceW (efyenej kesâ 1080 ÛeewefkeâÙee, jehleer, Meejoe, mesleer
Úheje ceW)
meesve Decejkebâškeâ he"ej iebiee ceW (hešvee kesâ 780 efjnvo, Gòejer keâesÙeue, peesefnuee
efvekeâš) ieesheo, keâvnej, IeiIej, yeveeme
keâesmeer ieeWmeeF&Leeve efMeKej (efleyyele) iebiee veoer ceW 729 De™Ce, megvekeâesmeer, otOe keâesmeer
(Yeeieuehegj kesâ efvekeâš)
yesleJee efJebOÙe heJe&le (jeÙemesve efpeuee, Ùecegvee veoer ceW 480 nueeueer, yeervee, Oemeeve,
ce.Øe.) (nceerjhegj ceW) peeefceveer
kesâve kewâcetj heneÌ[er (melevee, ce. Øe.) Ùecegvee veoer ceW (yeeboe 427 meesveej veoer, yeevee, Jeerjceeb,
kesâ efvekeâš) Gefce&ue, kewâue
oeceesoj Úesševeeiehegj he"ej ngieueer veoer ceW 592 yejekeâj, keâesveej, pecegefveÙee,
meeueer
ieesceleer hegâunj Peerue (heerueerYeerle efpeuee, iebiee veoer ceW 900 meF& veoer
G. Øe.) (ieepeerhegj kesâ efvekeâš)
Meejoe (keâeueer) efceueece efnceveo IeeIeje veoer ceW 350 kegâYeer, Oeewueer, ieesjer
(yeejeyebkeâer efpeuee, G.
Øe.)
yeÇÿeheg$e ÛeesceeÙegbie[gbie efnceveo (efleyyele) heodcee (iebiee) veoer mes 2900 peÙeceesueer, leermlee, keâeceWie,
(efleyyele ceW meebihees) (Yeejle ceWs 916) megyeveefmejer, Oeveefmejer, efonebie,
efoyeebie, ueesefnle, heieueeefoÙee,
efpeÙee Yejsueer, leermlee
leermlee Ûeesueecet Peerue (efmeefkeäkeâce) pecegvee (yeÇÿeheg$e) 315 jbiehees, ueeÛegbie, jbieerle, jbiepees,
efmeJeeskeâ
ceeveme efleyyele efnceeueÙe yeÇÿeheg$e 376 (Yeejle ceW 104) unesyejekeâ, SF&
vece&oe Decejkebâškeâ he"ej (cewkeâeue KecYeele keâer KeeÌ[er 1312 Deesjmebie, leJee, yejvesj, yebpej,
heJe&le) otOeer, yejvee, Mekeäkeâj, iebpeue,
yesoe, ieesF&, nLeveer, efnjve,
keâesueej, ceeÛekeâ
leeheer (leehleer) yewletue efpeues (ce. Øe.) kesâ ceguleeF& KecYeele keâer KeeÌ[er 724 hetCee&, ceesvee, efiejvee, Deevesj,
kesâ heeme De™CeeJeleer, ieesceF&, Jeekeâer,
JeeIegj, efmehevee, hebPeje
Static GK 46 YCT
 meeyejceleer leshegj ieeBJe Peerue (DejeJeueer KecYeele keâer KeeÌ[er 371 Jeekeâue, njveJe, neLeceleer, mesF&
heJe&le, GoÙehegj, jepemLeeve)
ceener efJebOÙeeÛeue heneÌ[er (Oeej efpeuee KecYeele keâer Kee[er 583 Yeeoj, heevece, kegâve, ieescee
ce. Øe.)
uetveer DejeJeueer heJe&leceeuee keâer heg<keâj keâÛÚ kesâ jve 320 peJeeF&, megkeâjer, iegefnÙee, yeeb[er,
Ieešer (Depecesj, jepemLeeve) ueeruee[er, peespejer
ceneveoer efmeneJee heneÌ[er Oecelejer, yebieeue keâer KeeÌ[er 851 efMeJeveeLe, ceb[, Fye, nmeosJe,
ÚòeermeieÌ{ (keâškeâ kesâ meceerhe) DeeWie, peeWkeâ, lesue
ieesoeJejer ( oef#eCe $ÙebyekesâMJej yebieeue keâer KeeÌ[er 1465 ØeeCeefnlee, hetCee&, ogOevee, meyejer
iebiee Je yetÌ{er (veeefmekeâ, ceneje°^) hesveiebiee, Jesveiebiee, JeOee&,
iebiee) FvõeJeleer, cebpeerje, ØeJeje, cevesj
ke=â<Cee ceneyeuesMJej (ceneje°^) yebieeue keâer KeeÌ[er 1401 Yeercee, legbieYeõe, cetmeer, keâesÙevee,
hebÛeiebiee, otOeiebiee, ceeueØeYee,
IeešØeYee, Ùesjuee, JesVee, hejsuet,
cegVes™
keâeJesjer (oef#eCe yeÇÿeefiejer heneÌ[er (keâesiee[g yebieeue keâer KeeÌ[er 800 nsjbieer, nsceJeleer, Dekeâe&Jeleer,
Yeejle keâer iebiee) efpeuee, keâvee&škeâ) DecejeJeleer, ueeskeâheeJeveer,
efMecemee, keâeyeerveer, megJeCe&Jeleer,
veesFue, YeJeeveer
hesVeej keâmeeJee heneÌ[er vevoer ogie& ßesCeer yebieeue keâer KeeÌ[er 597 efÛejeJeleer, peÙecebieueer, heeheeefive
(keâvee&škeâ)
hebÛeØeÙeeie peesie/iejmeeshhee MejeJeleer keâvee&škeâ (efMeceesiee)
OegDeeBOeej vece&oe ceOÙe ØeosMe
efJe<Ceg ØeÙeeie Deuekeâveboe ± Oeewueer iebiee (peyeuehegj)
vebo ØeÙeeie Deuekeâveboe ± veboeefkeâveer keâefheueOeeje, vece&oe ceOÙe ØeosMe
ogiOeOeeje
keâCe& ØeÙeeie Deuekeâveboe ± eEhe[ej otOe meeiej ceeb[Jeer ieesJee
™õ ØeÙeeie Deuekeâveboe ± ceboeefkeâveer ÛetefueÙee Ûebyeue jepemLeeve
osJe ØeÙeeie Deuekeâveboe ± YeeieerjLeer ng b [ ® mJeCe& j s K ee PeejKeC[ (je@Ûeer)
efÛe$eketâš (Yeejle keâe FvõeJeleer ÚòeermeieÌ{
hejer#ee Âef° efveÙee«ee)
• iebiee (2525 efkeâceer.) Yeejle keâer meyemes uecyeer veoer nw~ DeefLejeheuueer Ûeuekegâ[er kesâjue (ef$eMetj)
• vece&oe Deewj leeheer (leehleer) YebÇMe Ieešer mes yenles ngS Dejye meeiej ceW jpejhhee Yesje/YewjJeer PeejKeC[ (jeceieÌ{)
efiejleer nQ, Ùes Deheves cegneves hej SMÛegjer keâe efvecee&Ce keâjleer nQ~
nesiesvekeäkeâue keâeJesjer leefceuevee[g
• iebiee veoer keâes yeebiueeosMe ceW heodcee veece mes peevee peelee nw, JeneB
(Oecee&hegjer)
pecegvee (yeÇÿeheg$e) mes efceueves kesâ yeeo Ùen cesIevee veece mes peeveer peeleer
nw~ kesâchšer cetBiee yenj (keâebiesj keâer GòejeKeC[
• ieesoeJejer keâes oef#eCe iebiee peyeefkeâ keâeJesjer keâes oef#eCe Yeejle keâer iebiee meneÙekeâ veoer)
keânles nQ~ leer j LeieÌ{ keâebiesj ÚòeermeieÌ{
jkeâercekegâC[ ieeÙeIeeš efyenej
Yeejle keâs ØecegKe peueØeheele ieeskeâkeâ IeešØeYee keâvee&škeâ
kegâ$eeuece efÛeòej leefceuevee[g
peueØeheele mecyeefvOele veoer mecyeefvOele jepÙe
kesâJešer cenevee ceOÙe ØeosMe (jerJee)
efMeJemecegõce keâeJesjer keâvee&škeâ ÛeÛeeF& yeernÌ[ ceOÙe ØeosMe (jerJee)
kegbâefÛekeâue (Yeejle Jejner keâvee&škeâ (efMeceesiee)
[g[cee ceÛekegâC[ Deesef[Mee
keâe meyemes TBÛee
(455ceer.) kegâveesnerkeâue Jejner keâvee&škeâ
peueØeheele) veesnkeâefuekeâeF& - cesIeeueÙe (Ûesjehetbpeer)
Static GK 47 YCT
 yejsnerheeveer yegOeeyeuebiee Deesef[Mee
Yeejle keâer ØecegKe venjW
ceerve cegšdšer keâuuej kesâjue
efuebieefMeÙeebie efkeâveMeer cesIeeueÙe venj keâe veece ueeYeeefvJele jepÙe
LeuewÙeej cebpeueej (JewieF& keâer leefceuevee[g meslegmecegõce efMeefhebie venj leefceuevee[g, kesâjue
meneÙekeâ) heefjÙeespevee
yejkeâevee meer"e keâvee&škeâ (efMeceesiee) Fefvoje ieebOeer venj jepemLeeve, nefjÙeeCee, hebpeeye
JebleeJebie JeveJee efcepeesjce (mejefÚhe) yeefkebâIece veiej DeevOeÇ ØeosMe, leefceuevee[g
yengleer mesuej ceOÙe ØeosMe (jerJee) heefMÛece lešerÙe venj kesâjue
kegâ[gceejer MejeJeleer keâvee&škeâ (je°^erÙe peueceeie& 3)
YeeceyeeJeueer JeepejeF& Gceexoer ceneje°^ Thejer iebiee venj GòejeKeC[, Gòej ØeosMe
nsyyes Yeõe keâvee&škeâ efveÛeueer iebiee venj GòejeKeC[, Gòej ØeosMe
Deeieje venj Gòej ØeosMe, nefjÙeeCee,
meesefÛeheeje ÛeefueÙeej kesâjue
jepemLeeve
ueesOe yegjne PeejKeC[ lesueiet iebiee heefjÙeespevee DeevOeÇ ØeosMe
yeer[e@ve-efyeMehe GefceÙeece cesIeeueÙe leepesJeeuee venj nefjÙeeCee
jvesn kesâve ceOÙe ØeosMe keâeueerveieejeÙeve venj leefceuevee[g
(Úlejhegj) yegæe veguuee venj hebpeeye
mJeerš - cesIeeueÙe (efMeueebie) meleuepe Ùecegvee efuebkeâ venj hebpeeye
veesnmebefieefLeÙeebie - cesIeeueÙe keâeveesueer venj kesâjue
DeeFbmues venj leefceuevee[g
Yeejle keâs ØecegKe iuesefMeÙej yeemeJejepesMJejer kewâche keâvee&škeâ
efveÛeueer YeJeeveer heefjÙeespevee venj leefceuevee[g
keâ. veece uecyeeF& DeJeefmLeefle
keâeJesjer-JewieF& efuebkeâ venj kesâjue, keâvee&škeâ, leefceuevee[g
meb. (efkeâceer. ceW)
ef$eJesvõce-Meesjevetj venj kesâjue
1. efmeÙeeefÛeve iuesefMeÙej 76 ueodoeKe
leefcejeyeejeveer-veeefcyeÙeej efuebkeâ kesâjue, keâvee&škeâ
(Yeejle keâe meyemes yeÌ[e) venj
2. iebiees$eer iuesefMeÙej 30 GòejeKeC[ Meejoe venj Gòej ØeosMe
3. yeeje efMeiejer iuesefMeÙej 27.7 efnceeÛeue
ØeosMe heefjJenve (meÌ[keâ, jsue, JeeÙeg Deewj peue)
4. pescet iuesefMeÙej 26 efmeefkeäkeâce
5. õbie-õgbie iuesefMeÙej 23 ueodoeKe Yeejle keâe meÌ[keâ ceeie&
6. efceuece iuesefMeÙej 16 GòejeKeC[ Yeejle ceW meÌ[keâ vesšJeke&â keâer efmLeefle (2022-23)
7. Meheâele/heeke&âefÛekeâ 14 ueodoeKe meÌ[keâ Jeie& uebyeeF& (efkeâceer.)
iuesefMeÙej
je°^erÙe jepeceeie& 1,44,955
8. efheb[ejer iuesefMeÙej 9 GòejeKeC[
jepÙe jepeceeie& 1,67,079
9. Úesše efMeiejer iuesefMeÙej 9 efnceeÛeue
DevÙe meÌ[keWâ 60,19,757
ØeosMe
kegâue 63,31,791
10. ceÛeesjer iuesefMeÙej 9 ueodoeKe
• Yeejle efJeMJe ceW Ùet.Sme.S. kesâ yeeo otmeje meJee&efOekeâ meÌ[keâ peeue
veesš- Jeeuee osMe nw~
• uescyeš& efheâMej iuesefMeÙej (400 efkeâceer. uecyee) efJeMJe keâe meyemes • osMe ceW meJee&efOekeâ meÌ[keâ peeue Jeeues leerve jepÙe- 1. ceneje°^, 2.
yeÌ[e iuesefMeÙej nw, Ùen Debšeke&âefškeâe ceW DeJeefmLele nw~ Gòej ØeosMe, 3. Demece
• leeefpeefkeâmleeve ceW efmLele hesâ[ÛeWkeâes iuesefMeÙej (77 efkeâceer. uecyee) • osMe ceW meJee&efOekeâ je°^erÙe jepeceeie& uebyeeF& Jeeues leerve jepÙe- 1.
OeÇgJeerÙe #es$eeW mes Flej efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e iuesefMeÙej nw~ ceneje°^ 2. Gòej ØeosMe, 3 jepemLeeve
Static GK 48 YCT
• meJee&efOekeâ jepÙe jepeceeie& uebyeeF& Jeeues leerve jepÙe- 1. ceneje°^, 2 jsueJes peesve
keâvee&škeâ, 3. iegpejele ›eâ.jsueJes peesve cegKÙeeueÙe
• meJee&efOekeâ efpeuee meÌ[keâ uebyeeF& Jeeues leerve jepÙe- 1 ceneje°^, 2. 1. ceOÙe jsueJes (CR) cegcyeF& (Ú$eheefle efMeJeepeer)
Gòej ØeosMe, 3 ceOÙe ØeosMe
2. hetJe& jsueJes (ER) keâesuekeâelee
• meJee&efOekeâ «eeceerCe meÌ[keâ uebyeeF& Jeeues leerve jepÙe- 1. ceneje°^, 2.
Demece, 3. efyenej 3. Gòej jsueJes (NR) veF& efouueer
• meJee&efOekeâ veiejerÙe meÌ[keâ uebyeeF& Jeeues leerve jepÙe- 1. heefMÛece 4. Gòej-hetJe& jsueJes (NER) ieesjKehegj
yebieeue, 2. Gòej ØeosMe, 3. keâvee&škeâ 5. hetJeexòej meerceeble jsueJes (NFR) ceeueerieebJe (iegJeenešer)
• meJee&efOekeâ Øeespeskeäš meÌ[keâ uebyeeF& Jeeues leerve jepÙe- 1. Gòej ØeosMe, 6. oef#eCe jsueJes (SR) ÛesVeF&
2. iegpejele, 3 ceOÙe ØeosMe 7. oef#eCe-ceOÙe jsueJes (SCR) efmebkeâojeyeeo
meÌ[keâ Jeie& kegâue meÌ[keâ uebyeeF& ceW ØeefleMele Yeeie 8. oef#eCe-hetJe& jsueJes (SER) keâesuekeâelee
je°^erÙe jepeceeie& 2.09³ 9. heefMÛece jsueJes (WR) cegcyeF& (ÛeÛe&iesš)
jepÙe jepeceeie& 2.84³ 10. hetJe&-ceOÙe jsueJes (ECR) nepeerhegj
efpeuee meÌ[keWâ 9.68³ 11. Gòej-heefMÛece jsueJes (NWR) peÙehegj
«eeceerCe meÌ[keWâ 71.42³
veiejerÙe meÌ[keWâ 8.55³ 12. hetJeea lešJeleea jsueJes (ECR) YegJevesMJej
Øeespeskeäš meÌ[keWâ 5.42³ 13. Gòej-ceOÙe jsueJes (NCR) ØeÙeeiejepe
• je°^erÙe jepeceeie& osMe keâer kegâue meÌ[keâ uebyeeF& keâe cee$e 2 ØeefleMele 14. oef#eCe-heefMÛece jsueJes (SWR) ngyeueer
nw, efkeâvleg Ùes meÌ[keâ ÙeeleeÙeele keâe ueieYeie 40 ØeefleMele Yeeie keâe 15. heefMÛece-ceOÙe jsueJes (WCR) peyeuehegj
Jenve keâjles nQ~
• Yeejle keâe meyemes uebyee je°^erÙe jepeceeie& N.H. 44 nw, Ùen ßeerveiej
16. oef#eCe-hetJe& ceOÙe jsueJes efyeueemehegj
(SECR)
keâes keâvÙeekegâceejer mes peesÌ[lee nw~ Fmekeâer kegâue uecyeeF& 3717.64
efkeâceer. nw~ 17. keâesuekeâelee cesš^es jsueJes keâesuekeâelee
(KMR)
• Yeejle keâe meyemes Úesše je°^erÙe jepeceeie&- N.H. 548 (36.92
efkeâceer.) 18. oef#eCeer lešerÙe jsueJes (SCR) efJeMeeKeeheòevece
• mJeefCe&ce ÛelegYeg&pe peesÌ[lee nw- efouueer, cegcyeF&, ÛesVeF& Deewj keâesuekeâelee • Yeejle ceW henueer cesš^es mesJee keâer Meg®Deele ‘keâesuekeâelee’ ceW Je<e&
keâes 1984 ceW lelkeâeueerve ØeOeeveceb$eer Fbefoje ieebOeer ves keâer Leer~
• Gòej-oef#eCe ieefueÙeeje peesÌ[lee nw- ßeerveiej keâes keâvÙeekegâceejer mes • ‘efouueer cesš^es’ mesJee keâer Meg®Deele Je<e& 2002 ceW keâer ieF&~
• hetJe&-heefMÛece ieefueÙeeje peesÌ[lee nw- efmeueÛej keâes heesjyeboj mes • YeejleerÙe FbpeerefveÙej F&. ßeerOejve keâes ‘cesš^escewve Dee@heâ Fbef[Ùee’ kesâ veece
• Gòej-oef#eCe SJeb hetJe&-heefMÛece ieefueÙeejs Skeâ otmejs keâes keâešles nQ- mes peevee peelee nw~
G. Øe. kesâ Peebmeer ceW • keâeWkeâCe jsueJes heefjÙeespevee ceneje°^, ieesJee Deewj keâvee&škeâ kesâ heefMÛeceer
• Gòej ØeosMe mes iegpejves Jeeuee Yeejle keâe meyemes uebyee je°^erÙe leš keâes peesÌ[leer nw, 741 efkeâceer. uecyeer Ùen heefjÙeespevee jesne
jepeceeie&- N.H. 44 mšsMeve (ceneje°^) keâes cebieueewj (keâveeš&keâ) mes peesÌ[leer nw~
• Gòej ØeosMe keâer meercee kesâ Devoj meJee&efOekeâ uecyeeF& Jeeuee je°^erÙe
jepeceeie&- N.H. 34 (723.40 efkeâceer.)
YeejleerÙe jsueJes keâer Glheeove FkeâeF&ÙeeW keâer metÛeer
• Gòej ØeosMe mes neskeâj iegpejves Jeeuee meyemes Úesše je°^erÙe jepeceeie&- ›eâ. Glheeove FkeâeF& DeJeefmLeefle
N.H. 552 (4 efkeâceer.) meb.
jsue heefjJenve 1. efÛelejbpeve ueeskeâesceesefšJe Jekeäme& efÛelejbpeve (he. yebieeue)
2. [erpeue ueeskeâesceesefšJe Jekeäme& JeejeCemeer (G.Øe.)
• Yeejle ceW henueer jsueieeÌ[er ieJeve&j pevejue uee[& [uenewpeer kesâ keâeue
ceW 16 DeØewue, 1853 keâes cegcyeF& mes LeeCes kesâ ceOÙe 34 efkeâceer. 3. Fbšer«eue keâesÛe hewâkeäš^er ÛesVeF& (leefceuevee[g)
jsueceeie& hej ÛeueeF& ieF& Leer 4. jsue keâesÛe hewâkeäš^er keâhetjLeuee (hebpeeye)
• YeejleerÙe jsueJes kegâue 18 peesveeW mes efJeYeòeâ nw~ 5. jsue heefnÙee keâejKeevee yeWieueg™ (keâvee&škeâ)
• heâjJejer, 2019 ceW oef#eCeer lešerÙe jsueJes keâes 18JeeB jsueJes peesve 6. [erpeue ueeskeâes DeeOegefvekeâerkeâjCe heefšÙeeuee (hebpeeye)
yeveeÙee ieÙee Jekeäme&
Static GK 49 YCT
JeeÙeg heefjJenve 17. efle®efÛejeheuueer Debleje&°^erÙe efle®efÛejeheuueer leefceuehee[g
• JeeÙeg-heefjJenve ÙeeleeÙeele kesâ meeOeveeW ceW meJee&efOekeâ DeeOegefvekeâ SJeb nJeeF& De[d[e
leer›eieeceer meeOeve nw~ 18. peÙehegj Debleje&°^erÙe nJeeF& peÙehegj jepemLeeve
De[d[e
• Yeejle keâer henueer JÙeeJemeeefÙekeâ efJeceeveve GÌ[eve 18 heâjJejer,
1911 keâes Meg™ ngF&~ Fmekesâ Éeje nJeeF& penepe mes Fueeneyeeo mes 19. ÛeewOejer ÛejCe efmebn ueKeveT Gòej ØeosMe
vewveer lekeâ henuee DeefOekeâeefjkeâ [ekeâ Yespee ieÙee~ Debleje&°^erÙe nJeeF& De[d[e
20. ueeue yeneogj MeeŒeer JeejeCemeer Gòej ØeosMe
Yeejle ceW Debleje&°^erÙe nJeeF& De[d[eW keâer metÛeer Debleje&°^erÙe nJeeF& De[d[e
›eâ. nJeeF& De[d[e Menj jepÙe 21. keâVetj Debleje&°^erÙe nJeeF& keâVetj kesâjue
meb. De[d[e
1. jepeerJe ieebOeer Debleje&°^erÙe nwojeyeeo lesuebieevee 22. vesleepeer megYee<e Ûevõ yeesme keâesuekeâelee heefMÛece
nJeeF& De[d[e Debleje&°^erÙe nJeeF& De[d[e yebieeue
2. ßeer ieg® jeceoeme peer Dece=lemej hebpeeye 23. metjle Debleje&°^erÙe nJeeF& metjle iegpejele
Debleje&°^erÙe nJeeF& De[d[e De[d[e
3. ueeskeâefØeÙe ieesheerveeLe iegJeenešer Demece 24. [eyeesefuece nJeeF& De[d[e [eyeesefuece ieesJee
yeesjoesueesF& Debleje&°^erÙe 25. ceveesnj Debleje&°^erÙe nJeeF& ceeshee ieesJee
nJeeF& De[d[e De[d[e
4. yeerpet hešveeÙekeâ YegJevesMJej Deesef[mee 26. osJeer DeefnuÙee yeeF& Fvoewj ceOÙe ØeosMe
Debleje&°^erÙe nJeeF& De[d[e nesukeâj nJeeF& De[d[e
5. ieÙee nJeeF& De[d[e ieÙee efyenej 27. MesKe Gue-Deeuece ßeerveiej peccet-keâMceerj
6. Fbefoje ieebOeer Debleje&°^erÙe veF& efouueer efouueer Debleje&°^erÙe nJeeF& De[d[e
nJeeF& De[d[e 28. yeeie[esieje Debleje&°^erÙe efmeueeriegÌ[er heefMÛece
7. mejoej yeuueYeYeeF& hešsue Denceoeyeeo iegpejele nJeeF& De[d[e yebieeue
Debleje&°^erÙe nJeeF& De[d[e 29. keâesÙecyeštj Debleje&°^erÙe keâesÙebyeštj leefceuevee[g
8. ceQieueesj Debleje&°^erÙe nJeeF& ceQieueesj keâvee&škeâ nJeeF& De[d[e
De[d[e 30. Fbheâeue Debleje&°^erÙe nJeeF& Fbheâeue ceefCehegj
De[d[e
9. kesâchesieewÌ[e Debleje&°^erÙe yeWieueg™ keâvee&škeâ
nJeeF& De[d[e 31. Ûeb[erieÌ{ Debleje&°^erÙe nJeeF& Ûeb[erieÌ{ Ûeb[erieÌ{
De[d[e
10. Jeerj meeJejkeâj Debleje&°^erÙe heesš& yuesÙej Deb[ceeve Je
nJeeF& De[d[e efvekeâesyeej 32. ceogjw nJeeF& De[d[e ceogjw leefceuevee[g
Éer.me. 33. veeefmekeâ nJeeF& De[d[e veeefmekeâ ceneje°^
11. keâeueerkeâš Debleje&°^erÙe keâesefPekeâes[ kesâjue 34. ye[esoje nJeeF& De[d[e ye[esoje iegpejele
nJeeF& De[d[e 35. kegâMeerveiej nJeeF& De[d[e kegâMeerveiej Gòej ØeosMe
12. keâesÛeerve Debleje&°^erÙe nJeeF& keâesefÛÛe kesâjue DebleoxMeerÙe peueceeie&
De[d[e
• Yeejle mejkeâej ves 27 Dekeäštyej, 1986 keâes YeejleerÙe DebleoxMeerÙe
13. ef$eJesvõce Debleje&°^erÙe efle®Jeveblehegjce kesâjue
peueceeie& ØeeefOekeâjCe (IWAI) veecekeâ Skeâ mJeeÙeòe mebie"ve keâe
nJeeF& De[d[e
ie"ve efkeâÙee Lee, efpemekeâe cegKÙeeueÙe veesS[e (Ùetheer) ceW efmLele nw~
14. Ú$eheefle efMeJeepeer cenejepe cegcyeF& ceneje°^
• YeejleerÙe DebleoxMeerÙe peueceeie& ØeeefOekeâjCe (IWAI) keâe cegKÙe keâeÙe&
Debleje&°^erÙe nJeeF& De[d[e
DebleoxMeerÙe peueceeieeX keâe efJekeâeme, jKejKeeJe Deewj efJeefveÙeceve keâjvee
15. [e@. yeeyeemeensye veeiehegj ceneje°^ nw~
Decyes[keâj Debleje&°^erÙe
• kesâvõ mejkeâej ves je°^erÙe peueceeie& DeefOeefveÙece, 2016 Éeje osMe kesâ
nJeeF& De[d[e 111 DebleoxMeerÙe peueceeieeX keâes je°^erÙe peueceeie& Ieesef<ele efkeâÙee, Ùes
16. ÛesVeF& Debleje&°^erÙe nJeeF& ÛesVeF& leefceuevee[g osMe kesâ 24 jepÙeeW ceW hewâues nQ, efpevekeâer kegâue uecyeeF& 20,275
De[d[e efkeâceer. nw~
Static GK 50 YCT
 ØecegKe je°^erÙe peueceeie& (NW) • je°^erÙe peueceeie& - 1 (NW-1) Jele&ceeve ceW heefjÛeeefuele meyemes yeÌ[e
je°^erÙe uecyeeF& veece mebyebefOele je°^erÙe peueceeie& nw~
peueceeie& (efkeâceer. jepÙe #es$e • je°^erÙe peueceeie&- 4 (NW-4) je°^erÙe peueceeie& DeefOeefveÙece,
(NW) ceW) 2016 Éeje mJeerke=âle meyemes yeÌ[e je°^erÙe peueceeie& nw, Fmekeâer kegâue
uecyeeF& 2890 efkeâceer. nw~
NW 1 1620 iebiee-YeeieerjLeer- ngieueer Gòej ØeosMe,
• je°^erÙe peueceeie& 69 (NW-69) osMe keâe meyemes Úesše je°^erÙe
veoer (ØeÙeeiejepe-nefuoÙee) efyenej,
peueceeie& nw, Fmekeâer kegâue uecyeeF& 5 efkeâceer. nw~ Ùen leefceuevee[g kesâ
PeejKeC[,
ceefvevegLee™ veoer keâe efnmmee nw~
heefMÛece
yebieeue Yeejle keâs ØecegKe yebojieen
NW 2 891 yeÇÿeheg$e veoer (Oegyejer- Demece
meefoÙee) yebojieen DeJeefmLeefle ØecegKe leLÙe
NW3 205 heefMÛece lešerÙe venj Deewj kesâjue keâesuekeâelee yebojieen heefMÛece • Yeejle keâe meyemes ØeeÛeerve
Ûecheekeâeje Deewj GÅeesieceb[ue (MÙeecee Øemeeo yebieeue (mLeehevee 1870 F&. ceW)
venj cegKepeea yebojieen) yebojieen
160 heefMÛece lešerÙe venj • vesheeue Deewj Yetševe keâes
365 Yeer mesJeeSb Øeoeve keâjlee
NW4 50 keâekeâervee[e venj DeevOeÇ ØeosMe, nw
(keâekeâervee[e-jepecegvõer) lesuebieevee, • Yeejle keâe Skeâcee$e ØecegKe
keâvee&škeâ, veoer (ngieueer) yebojieen
171 ieesoeJejer veoer (YeõeÛeuece-
leefceuevee[g, nw~
jepecegõer)
ceneje°^ heejeoerhe yebojieen Deesef[Mee • Fmekeâer mLeehevee
139 Sueg™ venj (jepecegõer-
keâesuekeâelee Deewj
efJepeÙeJeeÌ[e) efJeMeeKeeheòevece yebojieen
157 ke=â<Cee veoer (JepeerjeJeeo- kesâ Yeej keâes keâce keâjves
efJepeÙeJeeÌ[e) kesâ efueS keâer ieF&
113 keâescceecetj venj • cegKÙele: peeheeve keâes
(efJepeÙeJeeÌ[e- hes[d[eiebpece) ueewn DeÙemkeâ efveÙee&le
316 Gòejer yeefkebâIece venj efkeâÙee peelee nw~
(hes[d[eiebpece-meWš^ue mšsMeve efJeMeeKeeheòevece DeevOeÇ • Yeejle keâe meyemes ienje
Dee@heâ ÛesVeF&) yebojieen ØeosMe yebojieen nw~
110 oef#eCe/yeefkebâIece venj • Ùen Skeâ Øeeke=âeflekeâ
(meWš^ue mšsMeve Dee@heâ yebojieen nw~
ÛesVeF&-ceejekeâevece) keâecejepeej Ùee SVeewj leefceuevee[g • osMe keâe henuee efveieefcele
22 ceejekeâevece-keâeuetJesuueer šQkeâ yebojieen yebojieen nw~
kesâ jemles heg[gÛesjer letleerkeâesefjve yebojieen leefceuevee[g • Ùen leefceuevee[g keâe otmeje
1184 ieesoeJejer veoer (Jeer. Dees. meyemes yeÌ[e Deewj Yeejle
efÛeboyejveej) keâe ÛeewLee meyemes yeÌ[e
628 ke=â<Cee veoer
kebâšsvej yebojieen nw~
2890
• Ùen Skeâ ke=âef$ece yebojieen
NW 5 256 hetJe& lešerÙe venj Deewj cewleF& Deesef[Mee, nw~
veoer heefMÛece
ÛesVeF& yebojieen leefceuevee[g • Yeejle keâe otmeje meyemes
265 yeÇeÿeCeer-KegjmegJee-Oeceje veoer yebieeue
yeÌ[e yebojieen nw~
67 ceneveoer [suše veefoÙeeB • Yeejle keâe meyemes yeÌ[e
588 ke=âef$ece yebojieen nw~
Static GK 51 YCT
 keâesÛeerve yebojieen kesâjue • Ùen Skeâ Øeeke=âeflekeâ YeeJeveiej, petveeieÌ{ Deewj Decejsueer efpeuee iegpejele
yebojieen nw~ ueesnjoiee, veslejneš he"ej PeejKeb[
vÙet cebieueewj yebojieen keâvee&škeâ ›eâesceeFš megefkeâvoe Ieešer (keâškeâ efpeuee) veewmeener Deesef[Mee
• Yeejle kesâ heefMÛeceer leš
hej efmLele meyemes ienje (keäÙeeWPej efpeuee)
Deebleefjkeâ yebojieen nw~ nemeve, cewmetj, efÛe$eogie&, efMeceesiee, keâvee&škeâ
ceceg&ieeDees yebojieen ieesJee efÛekeâcebieuetj
• pegDeejer veoer kesâ cegneves
meermee GoÙehegj efpeues keâe peeJej #es$e ojeryee-jepehegje jepemLeeve
hej efmLele Skeâ efveÙee&le
ØeOeeve yebojieen nw~ (YeerueJeeÌ[e), leejeieÌ{ heneÌ[er (Depecesj),
peesOeeJeeme (DeueJej efpeuee)
• ÙeneB mes osMe mes efveÙee&le
efkeâS peeves Jeeues kegâue pemlee peeJej #es$e (GoÙehegj efpeuee) (osMe keâe meyemes jepemLeeve
ueewn DeÙemkeâ keâe 40³ yeÌ[e) heeueer, Yejlehegj Deewj meJeeF& ceeOeeshegj
Yeeie efveÙee&le efkeâÙee peelee Yeeslebie #es$e efmeefkeäkeâce
nw~ meesvee keâesueej efpeuee, jeÙeÛetj efpeuee keâer keâvee&škeâ
peJeenjueeue vesn™ ceneje°^ • Ùen osMe keâe meyemes yeÌ[e Úšdšer, leesheguesooer Je Jeesv[ueer KeoeveW
yebojieen (vneJee MesJee kebâšsvej yebojieen nw~ (osMe keâe 99% meesvee ÙeneR mes Glheeefole
yebojieen) efkeâÙee peelee nw~)
• Fmekeâe efvecee&Ce cegcyeF&
yebojieen kesâ oyeeJe keâes Ûeeboer GoÙehegj SJeb efÛeòeewÌ[ieÌ{ keâer pemlee KeeveW jepemLeeve
keâce keâjves kesâ efueS keâesueej leLee nšdšer keâer Keeve keâvee&škeâ
efkeâÙee ieÙee~ efmebnYetefce, Oeveyeeo Deewj ogcekeâe efpeuee PeejKeb[
cegcyeF& yebojieen ceneje°^ • Yeejle keâe meyemes yeÌ[e
yebojieen nw~ ueewn DeÙemkeâ keâe ØeeosefMekeâ efJelejCe
• Ùen Skeâ Øeeke=âeflekeâ ienje • Deesef[Mee-ceÙetjYebpe peveheo kesâ ieg™ceefnmeeveer leLee yeeoece heneÌ[
peue heesleeßeÙe nw~ #es$e, keäÙeeWPej efpeues kesâ efkeâ™ye™, megvojieÌ{ efpeues keâs ceeuebie
• otmeje meyemes ØeeÛeerve šesueer kebâ[eOee heneÌ[
(henuee keâesuekeâelee) nw~ • keâvee&škeâ-yesuueejer, efÛe$eogie&, efÛekeâcebieuetj, efMeceesiee, yeeyeeyetove
keâeb[uee yebojieen iegpejele • pJeejerÙe SJeb Øeeke=âefle heneÌ[er, OeejJeeÌ[ #es$e mes
(oerve oÙeeue yebojieen nw~ • ÚòeermeieÌ{-jepeveboieebJe, yewueeef[uee ßesCeer, peieouehegj, oblesJeeÌ[e,
yebojieen) • Ùen Skeâ ØecegKe yemlej, ogie&
DeeÙeelekeâ yebojieen nw~ • PeejKeb[-veesDeecegC[er, [eušveiebpe, efmebnYetefce efpeuee
• DeebOeÇ ØeosMe- ke=â<Cee, kegâvet&ue, kegâ[hhee SJeb vesuueewj #es$e ceW
Yeejle keâs Keefvepe mebmeeOeve
• ceneje°^-heerheueieebJe, Demeesuee, osJeueieebJe metjpeieÌ{ Deeefo~
ØecegKe Keefvepe
Keefvepe keâe Øeeefhle mLeue jepÙe
keâesÙeuee
veece • osMe keâe 90³ mes DeefOekeâ keâesÙeuee ieeW[Jeevee keâeue keâer ÛeóeveeW mes
cewieveer]pe keäÙeeWPej, megvojieÌ{, keâesjehegš, keâeueeneb[er Deesef[Mee Øeehle neslee nw~
Yeb[eje, veeiehegj, [eWÉejer, efšjes[er ceneje°^ keâesÙeuee keâe Øekeâej
yeeueeIeeš, efÚboJeeÌ[e, PeeyegDee, peyeuehegj, ceOÙe ØeosMe Øekeâej keâeye&ve keâer cee$ee ØecegKe #es$e
osJeeme SvLeÇsmeeFš 90-95³ peccet-keâMceerj
leebyee KesleÌ[er (PebgPegvet efpeuee) efmebIeevee #es$e, Kees- jepemLeeve
efyešgefceveme 55-80³ ieeW[Jeevee ›eâce keâer
ojeryee, osueJeeje-keâesjesJeueer, ojeryee DeeiegÛee
ÛeóeveW
efmebn Yetefce efpeues cebs ceesmeeyeeveer, jeKee, PeejKeb[
Oeesyeeveer, legjce[ern efueiveeFš 40³ leefceuevee[g (vesJesueer
yee@keämeeFš keâeueeneb[er, keâesjehegš efpeuebs ceW (osMe keâe Deesef[Mee Keeve)
Je=nòece #es$e) heerš 40³ mes keâce jepemLeeve
Static GK 52 YCT
 Yeejle ceW keâesÙeuee Glheeokeâ ØecegKe #es$e yeervee 2011 meeiej, ceOÙe ØeosMe
jepÙe #es$e veeÙeje Svepeea 1996 iegpejele (Jeeef[veej)
PeejKeC[ PeefjÙee, yeeskeâejes, keâjvehegje, yeeÌ[cesj 2013 jepemLeeve
efieefj[ern, Ûevõhegje, jepecenue, ieg™ ieesefJebo efmebn 2012 hebpeeye (Yeef"b[e)
jeceieÌ{~
peeceveiej (efjueeÙebme) 1999 iegpejele
Deesef[Mee leueÛej, mecYeuehegj, Oesvekeâveue,
(efJeÕe keâer meyemes yeÌ[er
Fye veoer Ieešer~
efjheâeFvejer)
heefMÛece yebieeue jeveeriebpe (Yeejle keâer meyemes yeÌ[er
keâesÙeues keâer Keeve)
ÚòeermeieÌ{ keâesjyee
Yeejle ceW Tpee& Glheeove
jepemLeeve heâeuevee
Demece ceeketâue • kegâue mLeeefhele #ecelee (31 Dekeäštyej, 2023 lekeâ)
leefceuevee[g vesJesueer #es$e (Sector) kegâue Glheeove #ecelee efnmmesoejer
De™CeeÛeue ØeosMe veeceefÛekeâ-veecehegâkeâ (cesieeJee@š ceW) (% ceW)
peccet Deewj keâMceerj GOecehegj, keâeueekeâesš (jepeewjer) kesâvõerÙe #es$e 1,02, 215 24.0³
iegpejele YeeJeveiej jepÙe #es$e 1,05, 533 24.8³
efvepeer #es$e 2,17, 788 51.2³
Øeeke=âeflekeâ iewme kesâ #es$e kegâue mLeeefhele #ecelee 4,25,536 100³
• peieefleÙee SJeb IeesIee (iegpejele), cebiece[ce, DeJeeÌ[er, efJe™iebyekeâce -
(leefceuevee[g), yejevegje (ef$ehegje), venjkeâefšÙee, ceesjeve #es$e mLeeefhele Glheeove #ecelee (FËOeve kesâ Devegmeej)
(Demece), yeeÌ[cesj, ÛejmebJeeuee (jepemLeeve) veeve-efÛekeâ, efceDeeDees (31 Dekeäštyej, 2023 lekeâ)
hegbie (De™CeeÛeue ØeosMe), ke=â<Cee, ieesoeJejer yesefmeve~
ßesCeer mLeeefhele Glheeove efnmmesoejer
#ecelee (cesieeJee@š ceW) (% ceW)
Yeejle keâer ØecegKe efjheâeFvejer
keâesÙeuee 2,06,825 48.6%
efjheâeFvejer mLeehevee Je<e& jepÙe
efueiveeFš 6,620 1.6%
ef[iyeesF& (Yeejle keâer 1901
peerJeeMce FËOeve

iewme 25,038 5.9%

henueer)
[erpeue 589 0.1%
iegJeenešer (vetveceleer) 1962 Demece
peerJeeMce FËOeve 2,39,073 56.2%
yeeWieF&ieebJe 1979
mes kegâue
vegceeueerieÌ{ 1999 Glheeove
ceveeueer 1965 veJeerkeâjCeerÙe (peueefJeÅegle mecesle)
leefceuevee[g
veeiehešdšervece 1993 peueefJeÅegle 46,850 11.0%
cegbyeF& (HPCL) 1954 heJeve 44,292 10.4%
ceneje°^
cegbyeF& (BPCL) 1955 meewj 72,018 16.9%
efJeMeeKeeheòevece 1957 yee@Ùeesceeme 10,262 2.4%
iewj-peerJeeMce FËOeve

DeebOeÇ ØeosMe
leeleerheekeâe 2001 DeheefMe° mes 573 0.1%
keâesefÛÛe 1963 kesâjue ueIeg heveefyepeueer mes 4,987 1.2%
heejeoerhe 2002 Deesef[Mee kegâue veJeerkeâjCeerÙe œeesle mes 1,78,983 42.1%
nefuoÙee 1975 HeefMÛece yebieeue (peueefJeÅegle mecesle)
ceLegje 1972 Gòej ØeosMe hejceeCeg Tpee& mes 7,480 1.8%
Heeveerhele 1998 nefjÙeeCee kegâue iewj-peerJeeMce FËOeve 1,86,463 43.8%
yejewveer 1964 efyenej mes
cebieueesj 1988 keâvee&škeâ kegâue mLeeefhele #ecelee 4,25,536 100%
(peerJeeMce FËOeve ± iewj
keâesÙeueer 1965 iegpejele
peerJeeMce FËOeve)
Static GK 53 YCT
 cenlJehetCe& leLÙe veesš -

• Yeejle ceW heJeve Tpee& keâe meyemes yeÌ[e Glheeokeâ jepÙe - leefceuevee[g • Yeejle ves Je<e& 2031 lekeâ Dehevee kegâue hejceeCeg Tpee& Glheeove
22,480 cesieeJee@š lekeâ hengBÛeeves keâe ue#Ùe efveOee&efjle efkeâÙee nw~
• Yeejle ceW meewj Tpee& keâe meyemes yeÌ[e Glheeokeâ jepÙe - jepemLeeve
• Yeejle ves Je<e& 2047 lekeâ Deheves kegâue efJeÅegle Glheeove ceW hejceeCeg
• efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e meewj Tpee& mebÙe$e mLeeefhele nw- Yeeouee meesuej
Tpee& keâer efnmmesoejer 9³ lekeâ keâjves keâe ue#Ùe jKee nw~
heeke&â, peesOehegj, jepemLeeve ceW (2245 cesieeJee@š)
• efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e meewj Tpee& Glheeokeâ osMe - Ûeerve meewj Tpee& mebÛeeueve keâer Âef° mes ØeLece
• efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e heJeve Tpee& Glheeokeâ osMe - Ûeerve • efJeMJe keâe henuee hetCe&le: meewj Tpee& keâesÛeerve Debleje&°^erÙe
• Yeejle keâe henuee leeheerÙe Tpee& mšsMeve nw- ngmewve meeiej Lece&ue hee@Jej mes mebÛeeefuele nJeeF& De[d[e nJeeF& De[d[e, kesâjue
mšsMeve, nwojeyeeo (1920 ceW mLeeefhele) • meewj Tpee& mes mebÛeeefuele Yeejle keâe cees{sje, iegpejele
• Yeejle keâe henuee efJeÅegle mšsMeve nw- oeefpe&efuebie peueefJeÅegle mebÙeb$e, henuee ieebJe
heefMÛece yebieeue (1897 ceW mLeeefhele) leLee otmeje efMeJemecegõce peue • meewj Tpee& mes mebÛeeefuele Yeejle keâe meebÛeer, ceOÙe ØeosMe
efJeÅegle mšsMeve, keâvee&škeâ (1902 ceW mLeeefhele) henuee Menj
Yeejle ceW mebÛeeefuele hejceeCeg Tpee& mebÙeb$e Yeejle peveieCevee- 2011
heeJej mšsMeve jepÙe F&keâeF& kegâue #ecelee Meg®Deele → Je<e& 1872 (uee[& cesÙees ves)
(Unit) (cesieeJee@š)
efveÙeefcele peveieCevee → Je<e& 1881 mes (uee[& efjheve ves)
kewâiee pevejsefšbie mšsMeve keâvee&škeâ 220×4 880
Yeejle ceW efuebie mebjÛevee
keâekeâjeheej hejceeCeg iegpejele 220×2 1140
Tpee& mebÙeb$e 700×1 Je<e& efuebieevegheele
kegâ[vekegâuece hejceeCeg leefceuevee[g 1000×2 2000 1971 930
Tpee& mebÙeb$e 1981 934

ceõeme (keâuehekeäkeâce) leefceuevee[g 220×2 440 1991 927

hejceeCeg Tpee& mebÙeb$e 2001 933

2011 943
vejewje (yegueboMenj) Gòej 220×2 440
hejceeCeg Tpee& mebÙeb$e ØeosMe
Meer<e& efuebieevegheele Jeeues Ûeej jepÙe
jepemLeeve (jeJeleYeeše) jepemLeeve 100×1 1180
hejceeCeg Tpee& mebÙeb$e 200×1 jepÙe efuebieevegheele
220×4 kesâjue 1084
leejehegj (heeueIej) ceneje°^ 160×2 1400 leefceuevee[g 996
hejceeCeg Tpee& mebÙeb$e 540×2
DeevOeÇØeosMe 993
kegâue mLeeefhele #ecelee 7480
ÚòeermeieÌ{ 991
cenlJehetCe& leLÙe -

• Yeejle keâe henuee hejceeCeg Tpee& mebÙeb$e nw- leejehegj hejceeCeg Tpee&
vÙetvelece efuebieevegheele Jeeues leerve jepÙe
mebÙeb$e, ceneje°^ (1969 ceW mLeeefhele) jepÙe efuebieevegheele
• Yeejle keâe meyemes yeÌ[e hejceeCeg Tpee& mebÙeb$e nQ- kegâ[vekegâuece hejceeCeg nefjÙeeCee 879
Tpee& mebÙeb$e (2000 cesieeJee@š) peccet-keâMceerj 889

• Yeejle ceW hejceeCeg Tpee& kesâ pevekeâ- nesceer penebieerj YeeYee efmeefkeäkeâce 890

Static GK 54 YCT
 peveieCevee-2011

Yeejle/jepÙe/kesâvõMeeefmele pevemebKÙee efuebieevegheele peveIevelJe oMekeâerÙe mee#ejlee ³ ceW

ØeosMe (keâjesÌ[ ceW JÙeefòeâ/ Jeie& Je=efæ ³
JÙeefòeâ) efkeâceer.
Yeejle 121.08 943 382 17.70 73.0
peccet Deewj keâMceerj 1.25 889 124 23.64 67.2
efnceeÛeue ØeosMe 0.68 972 123 12.94 82.8
hebpeeye 2.77 895 551 13.89 75.8
Ûeb[erieÌ{ 0.10 818 9258 17.19 86.0
GòejeKeC[ 1.00 963 189 18.81 78.8
nefjÙeeCee 2.53 879 573 19.90 75.6
efouueer 1.67 868 11320 21.21 86.2
jepemLeeve 6.85 928 200 21.31 66.1
Gòej ØeosMe 19.98 912 829 20.23 67.7
efyenej 10.40 918 1106 25.42 61.8
efmeefkeäkeâce 0.061 890 86 12.89 81.4
De®CeeÛeue ØeosMe 0.13 938 17 26.03 65.4
veeieeuewC[ 0.19 931 119 -0.58 79.6
ceefCehegj 0.28 985 128 24.50 79.2
efcepeesjce 0.109 976 52 23.48 91.3
ef$ehegje 0.367 960 350 14.84 87.2
cesIeeueÙe 0.296 989 132 27.95 74.4
Demece 3.12 958 398 17.07 72.2
heb yebieeue 9.12 950 1028 13.84 76.3
PeejKeC[ 3.29 949 414 22.42 66.4
Deesef[Mee 4.19 979 270 14.05 72.9
ÚòeermeieÌ{ 2.55 991 189 22.61 70.3
ceOÙe ØeosMe 7.26 931 236 20.35 69.3
iegpejele 6.04 919 308 19.28 78.0
oceve Deewj oerJe 0.02 618 2191 53.76 87.1
oeoje Deewj veiej nJesueer 0.034 774 700 55.88 76.2
ceneje°^ 11.23 929 365 15.99 82.3
DeebOeÇ ØeosMe 8.45 993 308 10.98 67.0
keâvee&škeâ 6.10 973 319 15.60 75.4
ieesJee 0.145 973 394 8.23 88.7
ue#eÉerhe 0.006 947 2149 6.30 91.8
kesâjue 3.34 1084 860 4.91 94.0
leefceuevee[g 7.21 996 555 15.61 80.1
heg[gÛesjer 0.124 1037 2547 28.08 85.8
Deb[ceeve efvekeâesyeej 0.038 876 46 6.86 86.6

Static GK 55 YCT
 Yeejle kesâ jepÙe SJeb kesâvõMeeefmele ØeosMe

efyenej • efJeOeevemeYee meerš - 81

• jepÙe efoJeme - 22 ceeÛe& • ueeskeâmeYee meerš - 14
• #es$eheâue - 94,163 Jeie& efkeâceer (3.1³ Yeejle kesâ Yeewieesefuekeâ • jepÙe meYee meerš - 06
#es$e keâe) • heÙe&šve mLeue - pegyeueer heeke&â, oMece peueØeheele, ef[cevee Peerue,
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - efnvoer, cewefLeueer, Got& helejelet Ieešer, cewLeve yeebOe, osJeIej, je@keâ iee[&ve, peesvne
• jepÙe heMeg - yewue peueØeheele
• jepÙe he#eer - ieewjwÙee • je°^erÙe heeke&â - yesleuee je°^erÙe heeke&â
• jepÙe heg<he - ieWoe • ØecegKe pevepeeefleÙeeB - cegb[e, mebLeeue, GjeBJe, Keef[Ùee, ieeW[,
keâesue, keBâJej, meeJeje, yewiee, yebpeeje leLee Yetefcepe~
• jepÙe Je=#e - heerheue (DeMJeòLe)
• cesues Deewj lÙeesnej - legmeg heJe&, meesnjeF&, Ú"hetpee, keâejce,
• jepeOeeveer - hešvee
mejngue, peeJee, jesefnCeer~
• efJeOeeveceC[ue - efÉmeoveerÙe
• ØecegKe ve=lÙe - ceoe&vee Petcej, hewkeâe, Úew, cegb[ejer, mebLeeue,
• ueeskeâmeYee meerš - 40 Deefive~
• jepÙemeYee meerš - 16 • Keefvepe Glheeove - hetjs osMe keâe 40³ Yeb[ejCe leLee 46.0³
• efJeOeevemeYee meerš - 243 Glheeove
• efJeOeeve heefj<eo meerš - 75 • osMe kesâ • yeekeämeeFš (otmeje)
• pevemebKÙee keâer Âef° mes - leermeje mLeeve Keefvepe Glheeove • keâesÙeuee (leermeje)
• GÛÛe vÙeeÙeeueÙe - hešvee ceW mLeeve
• leeceü DeÙemkeâ (leermeje)
• efpeueeW keâer mebKÙee - 38 • ueewn DeÙemkeâ (ÛeewLee)
• efyenej keâe Meeskeâ - keâesmeer veoer ceOÙe ØeosMe
• Øeefmeæ mLeue • meemeejece - MesjMeen metjer keâe efkeâuee Deewj • jepÙe keâer mLeehevee - 1 veJeyebj, 1956
cekeâyeje
• #es$eheâue - 308259 Jeie& efkeâceer. (#es$eheâue keâer Âef° mes osMe keâe
• meesvehegj - iebiee kesâ efkeâveejs efmLele meesvehegj ceW otmeje peyeefkeâ pevemebKÙee keâes Âef° mes 5JeeB yeÌ[e jepÙe nw)
efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e heMeg cesuee ueielee nw
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - efnvoer
• heeJeehegjer - pewve Oece& kesâ ceneve leerLeËkeâj • jepÙe heMeg - yeejnefmebIee
ceneJeerj ves efveJee&Ce Øeehle efkeâÙee Lee~
• jepÙe he#eer - SefMeÙeve hewje[eF&pe heäueeFkewâÛej
• yeesOeieÙee - Øeefmeæ yeewæ leerLe& mLeue nw peneB
heerheue kesâ Je=#e kesâ veerÛes ieewlece yegæ keâes %eeve • jepÙe heg<he - heueeMe
Øeehle ngDee Lee~ • jepÙe Je=#e - yejieo
PeejKeb[ • jepeOeeveer - Yeesheeue
• ØecegKe cesues- efmebnmLe cesuee, Deeueceer leyeueerieer Fppeefcecee cesuee,
• mLeehevee - 15 veJebyej, 2000
nerje YetefceÙee cesuee, heerjyegæve cesuee, leslee cesuee, peeiesMJejer cesuee,
• jepeOeeveer - jeBÛeer ce" IeesKeÌ[e cesuee~
• #es$eheâue - 79,714 Jeie& efkeâceer. (hetjs Yeejle keâe 2.42³) • ve=lÙe- mJeeBie jeF&, ceškeâer, ieCeieewj, hejOeewveer, yeOeeF&, veewjlee
• jepÙe heMeg - neLeer YeieesefjÙee
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - efnvoer • efpeueeW keâer mebKÙee - 51
• jepÙe he#eer - keâesÙeue • efJeOeevemeYee meomÙe mebKÙee - 230
• jepÙe heg<he - meeue • ueeskeâmeYee meeršeW keâer mebKÙee - 29
• jepÙe Je=#e - heueeMe • jepÙe meYee meeršeW keâer mebKÙee - 11
• efpeueeW keâer mebKÙee - 24 • GÛÛe vÙeeÙeeueÙe - peyeuehegj
Static GK 56 YCT
 • jepÙe ceW efmLele ØecegKe mLeue GòejeKeb[
• Yeerceyesškeâe ÙeneB Yeejle ceW ceeveJe keâer ØeeÛeervelece • hetJe& veece - GòejebÛeue
FefleJe=efòe keâe DeJeMes<e efceuee nw
• jepeOeeveer - osnjeotve
• yeeIe keâer iegheâeSB ceeC[t ceW efmLele yeeIe keâer iegheâeSb Depeblee
keâer iegheâeDeeW kesâ meceeve keâueehetCe& efYeefòe- • #es$eheâue - 53,483 Jeie& efkeâceer
efÛe$eeW mes Ùegòeâ nw~ FvnW yeewæ efÛe$ekeâuee keâe • mLeehevee - 9 veJebyej, 2000
ØeeCe keânles nw • DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - efnvoer
• GoÙeefieefj keâer efJeefoMee efpeues ceW efmLele nw leLee ieghle JebMe • jepÙeheMeg- heJe&leerÙe keâmletjer ce=ie
iegheâeSB mes mebyebefOele nw • jepÙe he#eer - efnceeueÙeer ceesveue
• Yele=&nefj iegheâeSB 11JeeR meoer ceW hejceej JebMe kesâ jepeeDeeW • jepÙe heg<he - yeÇÿe keâceue
Éeje efveefce&le • jepÙe Je=#e - yegjebMe (jes[es[W[^e@ve)
ceOÙe ØeosMe kesâ MenjeW kesâ Gheveece • efpeues - 13
• Yeejle keâe FefLeÙeesefheÙee ceOÙe ØeosMe • efJeOeevemeYee meerš - 70
• KepegjeneW efMeuhekeâuee leerLe& • ueeskeâmeYee meerš - 5
• keâšveer Ûetvee-veiejer • jepÙemeYee meerš - 3
• Yeesheeue PeerueeW keâe Menj • GÛÛe vÙeeÙeeueÙe - vewveerleeue
mebiecejcej veiejer • ØecegKe heÙe&šve mLeue - nefj keâer heewÌ{er, (nefjÉej), ue#ceCePetuee
• YesÌ[eIeeš
($e+ef<ekesâMe) efpece keâeyexš vesMeveue heeke&â, jepee peer šeFiej efjpeJe&,
• iJeeefueÙej leevemesve keâer veiejer kesâoejveeLe ceefvoj, ef$eJesCeer Ieeš ($e+ef<ekesâMe) hetâueeW keâer Ieešer, iebiees$eer
• keâjWmeer ÚeheKeevee - osJeeme Ùecegvees$eer , jeveerKesle, Ûeceesueer, vewveerleeue, cemetjer~
• efmekeäÙeesefjšer heshej efceue - nesMebieeyeeo • #es$eerÙe Yee<ee- ie{Jeeueer, kegâceeTBveer
• vesMeveue vÙetpe efØebš SJeb heshej efceue - vesheeveiej (KeC[Jee) ÚòeermeieÌ{
• lesueMeesOekeâ mebÙeb$e - yeervee (meeiej) • mLeehevee - 1 veJeyebj, 2000
Gòej ØeosMe • #es$eheâue - 1,35,19 Jeie& efkeâceer. (Yeejle kesâ kegâue #es$eheâue keâe
4.11³)
• jepeOeeveer - ueKeveT • jepeOeeveer - jeÙehegj
• jepÙe efoJeme - 24 peveJejer, 1950 • DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - efnvoer
• #es$eheâue - 2,40,928 Jeie& efkeâceer. (Yeejle kesâ kegâue #es$eheâue keâe • jepÙe heMeg - pebieueer YeQmee
7.33³)
• jepÙe he#eer - yemlej keâer heneÌ[er cewvee
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - efnvoer • jepÙe Je=#e - meeue
• jepÙe heMeg - efnjCe • efpeueeW keâer mebKÙee - 27
• jepÙe he#eer - meejme • efJeOeevemeYee meeršeW keâer mebKÙee - 90
• jepÙe heg<he - heueeMe (šsmet) • ueeskeâmeYee meeršeW keâer mebKÙee - 11
• jepÙe Je=#e - meeue • jepÙe meYee meeršeW keâer mebKÙee - 05
• efJeOeeveceC[ue - efÉmeoveelcekeâ • ØeosMe keâe Yeeweflekeâ • yeIesueKeC[ keâe he"ej (Gòejer Yeeie)
• efJeOeevemeYee meomÙeeW keâer mebKÙee 403 efJeYeepeve • ÚòeermeieÌ{ keâe he"ej
• efJeOeeve heefj<eo meomÙeeW keâer mebKÙee - 99 • oC[keâejCÙe keâe he"ej (oef#eCeer Yeeie)
• ueeskeâmeYee meeršeW keâer mebKÙee - 80 • heeš ØeosMe (hetJeea Yeeie)
• jepÙe meYee meeršeW keâer mebKÙee - 31 • je°^erÙe GÅeeve - 3
• GÛÛe vÙeeÙeeueÙe - Fueeneyeeo (KeC[heer"-ueKeveT) • DeYeÙeejCÙe - 11
• efpeues - 75 • ØecegKe keâejKeeves - efYeueeF& mšerue hueebš, yeeukeâes, Sve.šer.heer.meer.
• meerceeJeleea jepÙe/ kesâvõMeeefmele ØeosMe keâer meercee - 8 jepÙe ±1 (keâesjyee)
kesâvõMeeefmele ØeosMe • ØecegKe peue Øeheele - efÛe$eketâš peueØeheele (FvõeJeleer veoer)
Static GK 57 YCT
 jepemLeeve • cegKÙe heâmeue - ÛeeJeue
• ie"ve - 30 ceeÛe&, 1949 • ueeskeâefØeÙe JeeÅe Ùeb$e - [heâ Deewj KeeWie
• #es$eheâue - 3,42,239 Jeie& efkeâceer (Yeejle kesâ kegâue Yet-Yeeie keâe • cenlJehetCe& ce" - leJeebie ce"
10.41³) • GÛÛe vÙeeÙeeueÙe - iegJeenešer GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ #es$e ceW
• jepeOeeveer - peÙehegj • ØecegKe heneefÌ[Ùeeb - efceMceer efnume, ceerjer keâer heneefÌ[Ùee
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - efnvoer (DevÙe Yee<eeSb- ceejJeeÌ[er, neÌ[wleer, Demece
cesJeeÌ[er, cesJeeleer, hebpeeyeer, Got&) • hetJe& veece - keâece™he, ØeeiepÙeesefle<ehegj
• efpeueeW keâer mebKÙee - 33
• jepeOeeveer - efomehegj
• efJeOeevemeYee meeršeW keâer mebKÙee - 200
• jepÙe efoJeme - 2 efomebyej
• ueeskeâmeYee meeršeW keâer mebKÙee - 25
• #es$eheâue - 78,438 Jeie& efkeâceer.
• jepÙemeYee meeršeW keâer mebKÙee - 10
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - Demeceer, yees[es, yeebiuee
• jepÙehe#eer - meesveefÛejwÙee
• jepÙe heMeg - ieesj (ieW[e)
• jepekeâerÙe heMeg - TBš
• jepÙe Je=#e - KespeÌ[er • jepÙe he#eer - mehesâo hebKees Jeeueer keâe‰ yeòeKe
• jepÙe heg<he - jesefn[Ì e • jepÙe heMeg - heâe@keäme šsue Deeefke&â[
• ØecegKe heÙe&šve mLeue - nJeecenue, heg<keâjPeerue, jCeLecYeewj keâe • jepÙe Je=#e - ne@ueeWie
efkeâuee, YeeveieÌ{ keâe efkeâuee, meefjmkeâe he#eer efyenej, Ieevee he#eer efyenej • efpeues - 33
ceeGCš Deeyet~ • efJeOeevemeYee meerš - 126
• cesuee - heg<keâj TBš cesuee, veeieewj keâe cesuee • ueeskeâmeYee meerš - 14
• jepemLeeve keâe ieewjJe - efÛeòeewÌ[ieÌ{ • jepÙe meYee meerš - 7
• jepemLeeve keâe keâMceerj - GoÙehegj • ØecegKe pevepeeefleÙeeB - yees[es, efceefmebie, jecee, osJejer, leerJee, keâjyeer,
• ØecegKe PeerueW - efheÚewuee (GoÙehegj), meebYej (peÙehegj), peÙemecebo npeeWie, cesÛe
(GoÙehegj), uetCekeâjCemej (yeerkeâevesj), vekeäkeâer (efmejesner) • je°^erÙe heeke&â - keâepeerjbiee je°^erÙe heeke&â (ieQ[e heeÙes peeles nw)
• ØecegKe heJe&le ÛeesefšÙeeb - ieg®efMeKej (1722 ceer.), DeÛeueieÌ{
• lesue MeesOekeâ keâejKeevee - vetveeceleer, iegJeenešer, ef[yeÇtieÌ{,
(1380 ceeršj)
yeeWieF&ieebJe
• ve=lÙe - YeeJeF&, Ietcej, keâeueyesefueÙee, lesjnleeueer
• cegKÙe heJe& - efyent (Je<e& ceW leerve yeej-yeesneie efyent, keâeleer efyent,
• je°^erÙe GÅeeve - 5 ceeIe efyent)
• JevÙe peerJe DeYeÙeejCÙe - 25 • heneÌ[er - efceefkeâj heneef[Ì Ùeeb (keâeyeea DeebieueeWie efpeues ceW)
De®CeeÛeue ØeosMe • efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e veoer Éerhe ceepegueer (929 Jeie& efkeâceer) nw~
• hetCe& jepÙe keâe opee& - 20 heâjJejer, 1987 Ùen Éerhe yeÇÿeheg$e veoer ceW efMeJemeeiej leLee peesjneš efpeues ceW efmLele
• #es$eheâue - 83,743 Jeie& efkeâceer. nw~
• jepeOeeveer - F&ševeiej DeebOeÇ ØeosMe
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - Deb«espeer • jepÙe keâe ie"ve - 1 Dekeäštyej, 1953 (Yee<ee kesâ DeeOeej hej
• jepÙe heMeg - efceLegve ieef"le nesves Jeeuee henuee jepÙe)
• jepÙe heg<he - jslegmee • #es$eheâue - 160205 Jeie& efkeâceer (pevemebKÙee keâer Âef° mes 10JeeB
• jepÙe he#eer - iesÇš ne@ve& efyeue Deewj #es$eheâue keâer Âef° mes 8JeeB yeÌ[e jepÙe)
• jepÙe Je=#e - ne@ueeWie • jepeOeeveer - DecejeJeleer
• je°^erÙe heeke&â - ceewefuebie SJeb veeceoheâe • DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - lesuegieg
• DeLe&JÙeJemLee keâe DeeOeej - Petce Kesleer • jepÙe heMeg - ke=â<Ce efpebkeâe (keâeuee efnjve)
• ØecegKe veefoÙeeb - ueesefnle, keâebcesie, megyeveefmejer leLee eflejhe • jepÙe he#eer - heueefheòee (veeruekebâ")
• efJeOeevemeYee meerš - 60 • jepÙe heg<he - keâceue
• ueeskeâmeYee meomÙe - 2 • jepÙe Je=#e - veerce
• jepÙemeYee meomÙe - 1 • efJeOeeveceC[ue - efÉmeoveerÙe
Static GK 58 YCT
 • efJeOeevemeYee meerš - 175 • ieefnjceeLee - keâÚgDee Øepeveve kesâ efueÙes
• efJeOeeveheefj<eo meerš - 58 Øeefmeæ nw
• ueeskeâmeYee meerš - 25 • ieg™ceefnmeeveer - ceÙetjYebpe efpeues kesâ Gòejer
• jepÙemeYee meerš - 11 Yeeie ceW efmLele ueesns keâer Keeve
• jepÙe keâe efJeYeepeve - 2 petve, 2014 (DeebOeÇ ØeosMe keâe • efÛeukeâe Peerue - Yeejle keâer meyemes yeÌ[er uewietve
efJeYeepeve keâj lesuebieevee jepÙe yeveeÙee ieÙee~ Peerue FmeceW oÙee leLee Yeeie&Jeer veoer Deevleefjkeâ
ØeJeen Jeeueer yeveeleer nw~
• ØecegKe heneÌ[er - veuueeceueeF& heneÌ[er (iegvštj) Sjeceeueer heneÌ[er
(keâjvetue) • efYelejkeâefvekeâe - Deesef[Mee kesâ kesâvõheeÌ[e efpeues ceW
• efpeues - 13 ceiejceÛÚ Øepeveve kesâvõ kesâ efueÙes efJeKÙeele nw~
• yeeuesMJej - Ûeeboerhegj Øe#esheCe kesâvõ
• Øeefmeæ mLeue • efJeMeeKeeheòevece - osMe keâe meyemes ienje
yevojieen • nerjekegâC[ peueeMeÙe - Ùen efJeMJe keâe meyemes uebyee yeebOe nw
• efoJeer hJeeFbš - ke=â<Cee veoer kesâ cegneves hej keâvee&škeâ
efveefce&le Skeâ efve#esefhele vegkeâeruee Yeeie nw • Gheveece - efmeefuekeâve mšsš
• hegueerkeâš Peerue - DeevOeÇ ØeosMe SJeb • #es$eheâue - 1,91,791 Jeie& efkeâceer (Yeejle keâe 8JeeB yeÌ[e jepÙe)
leefceuevee[g kesâ meercee hej leš kesâ menejs • jepeOeeveer - yeWieueg™
efmLele Peerue • DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - keâVeÌ[
• yeefkeËâIece venj - DeevOeÇ ØeosMe SJeb • jepÙe heMeg - neLeer
leefceuevee[g kesâ hetJeea leš jsKee kesâ menejs • jepÙe he#eer - veeruekebâ"
yeveer Skeâ veewiecÙe venj pees ke=â<Cee mes
• jepÙe heg<he - keâceue
efJepeÙeJeeÌ[e kesâ heeme efvekeâueleer nw~
• jepÙe Je=#e - Ûebove
• ßeer nefjkeâesše - Yeejle keâe ke=âef$ece Ghe«en
Øe#esheCe kesâvõ • efJeOeeveceC[ue - efÉmeoveerÙe
• efJeOeevemeYee meomÙe - 224
• ngmewve meeiej - nwojeyeeo, efmekeâvojeyeeo kesâ ceOÙe efmLele Skeâ
Øeefmeæ SJeb Øeotef<ele Peerue nw~ • efJeOeeveheefj<eo meomÙe - 75
• ueeskeâmeYee meomÙe - 28
Deesef[Mee
• jepÙe meYee meomÙe - 12
• jepÙe efoJeme - 1 DeØewue
• Øeefmeæ mLeue • ßeb=iesjer - keâvee&škeâ kesâ efÛekeâcebieueg™ efpeues ceW
• #es$eheâue - 1,55,707 Jeie& efkeâceer MebkeâjeÛeeÙe& keâer efmeæheer"
• jepeOeeveer - YegJevesMJej • yesueieebJe - cenelcee ieebOeer ves keâeb«esme
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - GefÌ[Ùee DeefOeJesMeve keâer DeOÙe#elee keâer~ (Skeâcee$e
DeefOeJesMeve keâer DeOÙe#elee)
• jepÙe heMeg - meebYej efnjCe
• efMeJe mecegõce - peue efJeÅegle heefjÙeespevee
• jepÙe he#eer - veeruekebâ" (keâeJesjer veoer hej)
• jepÙe heg<he - DeMeeskeâ • OeejJeeÌ[ - Yeejle keâer meyemes hegjeveer Deewj
• jepÙe Je=#e - DeMJelLe (heerheue) meJee&efOekeâ Keefvepe Ùegòeâ DeJemeeoer ÛeóeveeW kesâ
• efJeOeeveceC[ue - SkeâmeoveerÙe efueÙes Øeefmeæ nw
• efJeOeevemeYee meeršW - 147 • yevejIešdše - Yeejle keâe ØeLece efleleueer
GodÙeeve
• ueeskeâmeYee meeršW - 21
• keâejJeeÌ[- kewâiee hejceeCeg Tpee& mebÙeb$e
• jepÙe meYee meeršW - 10
• ieescelesMJej keâer cetefle& (pewve meble) - iebie JebMe
• Øeefmeæ mLeue • keâeueeneb[er - Deesef[mee keâe meJee&efOekeâ kesâ Skeâ jepee kesâ ceb$eer Ûeecegb[ejeÙe ves
metKee«emle efpeuee, Yeejle keâe ‘‘Fjerefš^Ùee’’ yeveJeeÙee Lee~
keâne peelee nw~ • keâvee&škeâ kesâ Gòej keâVeÌ[ efpeues ceW MejeJeleer
• keâesCeeke&â cebefoj - metÙe& keâe cebefoj efpemes veoer hej efveefce&le iejmeeshee peue Øeheele Ùee
iebieJebMeerÙe vejefmebn Jece&ve ves yeveJeeÙee Lee peesie Øeheele (280 ceer.) nw~
Static GK 59 YCT
 • ØecegKe veefoÙeeb • ke=â<Cee- (meneÙekeâ veoer- Yeercee, IeešØeYee, • jepÙe heMeg - veerueefieefjleenj
ceeueØeYee, SJeb legbieYeõe) • jepÙe he#eer - heVee heâeKlee
• keâeJesjer (meneÙekeâ veoer- nsceJeleer, efMecemee, • jepÙe heMeg - iueesjer efueueer
Dekeâe&Jeleer, ue#ceCeleerLe&)
• jepÙe Je=#e - heecesje heece
kesâjue
• kegâue efpeues - 32
• jepÙe keâer mLeehevee - 1 veJebyej 1956 ($eeJeCekeâesj- keâesÛeerve jepÙe
Deewj ceeueeyeej keâes efceueekeâj) • efJeOeeveceC[ue - SkeâmeoveerÙe
• #es$eheâue - 38852 Jeie& efkeâceer • efJeOeevemeYee meomÙe - 234
• jepeOeeveer - efle™Jeveblehegjce • ueeskeâmeYee meomÙe - 39
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - ceueÙeeuece • jepÙemeYee meomÙe - 18
• jepÙe he#eer - OevesMe • ØecegKe lÙeewnej - heeWieue, cenceeiece, efÛeefLejeF&
• jepÙe heMeg - neLeer • ØecegKe Øeefmeæ • oesoeyesšdše - leefceuevee[g keâer meyemes TbÛeer
• jepÙe heg<he - keâefvekeâesVee mLeue Ûeesšer~ Ùener hej Øeefmeæ Tbšer heJe&leerÙe heÙe&škeâ
• jepÙe Je=#e - veeefjÙeue mLeue efmLele nw~
• efJeOeeveceC[ue - SkeâmeoveerÙe • vesJesueer - efueiveeFš keâesÙeues keâer meyemes yeÌ[er
• efJeOeevemeYee meomÙe - 140 Keeve
• ueeskeâmeYee meomÙe - 20 • veerueefiejer - leefceuevee[g keâe efpeuee peneb
• jepÙemeYee meomÙe - 9 heefMÛeceer Ieeš SJeb hetJeea Ieeš efceueles nw Fmes
veerueefiejer keâer ieeb" Yeer keânles nw~
• ØecegKe Øeefmeæ • Deuueshheer - Yeejle keâe Jesefveme
mLeue • hebyeve Éerhe - jeceveeLehegj efpeues keâe Skeâ Éerhe
• Jescyeevee[ uewietve DeLee&le heMÛepeue
Peerue kesâ cegneves hej efmLele Skeâ heòeve nw~ peneB jecesMJejce Oeeefce&keâ mLeue Gmekesâ hetjye
Fmes Dejye meeiej keâer jeveer keâer Ghecee oer ceW Oeveg<keâesef[ celmÙeve veiej efmLele nw~
ieF& nw~ • ceogjF& - ceervee#eer cebefoj kesâ efueÙes Øeefmeæ nw, Ùen Menj JewieF& veoer
• keâeueerkeâš - keâesefPekeâes[ efpeues ceW efmLefle kesâ leš hej efmLele nw~
Skeâ heòeve peneb Jeemkeâesef[ieecee meved • keâes[wkeâveeue - heJe&leerÙe heÙe&šve mLeue nw peneb meewj Yeeweflekeâer
1498 ceW DeeÙee Lee~ JesOeMeeuee efmLele nw~
• efJeefPebiece - SefMeÙee keâe henuee lejbie • MesJeje@Ùe heneefÌ[Ùeeb - meuesce efpeues cesW efmLele heneefÌ[Ùeeb peneb ueesns
Tpee& mebÙeb$e mLeeefhele nw~ Fmeer kesâ heeme keâe efve#eshe nw~
Legbcyee ceW efJe›eâce meejeYeeF& Devleefj#e kesâvõ
efmLele nw pees Fmejes keâe meyemes yeÌ[e kesâvõ • Deeocehegue - jeceveeLehegjce efpeues kesâ hebyeve Éerhe leLee ßeeruebkeâe kesâ
nw~ ceVeej Éerhe kesâ ceOÙe efmLele mecegõer efve#eshe keâe GLeuee Yeeie~
• kegâšdševee[g - Yeejle keâe vÙetvelece TbÛeeF& Jeeuee #es$e nw~ Ùen #es$e • keâvÙeekegâceejer - Yeejle cegKÙe Yetefce keâe oef#eCelece efpeuee leLee
mecegõ leue mes veerÛes Deheves Kesleer kesâ efueÙes Øeefmeæ nw~ oef#eCelece efyevog pees 8° 4’ Gòejer De#eebMe hej efmLele nw, peneB
• Meeble Ieešer - kesâjue ceW heefMÛeceer Ieeš keâer kegâC[ueer heneÌ[er hej Dejye meeiej, yebieeue keâer KeeÌ[er SJeb efnvo cenemeeiej keâe mebiece
efmLele JeveeW mes DeeÛÚeefole Skeâ veoer Ieešer nw~ neslee nw~
• Jescyevee[ Peerue - kesâjue keâer meyemes yeÌ[er uewietve Peerue nw~ Fmeer • heekeâKeeÌ[er - Yeejle- ßeeruebkeâe kesâ ceOÙe efmLele Skeâ peuejeefMe pees
Peerue kesâ cegneves hej keâesÛeerve heòeve efmLele nw~ hebyeve Ûewveue Éeje ceVeej keâer KeeÌ[er mes leLee heekeâ peuemebefOe Éeje
• ØecegKe heJe& - DeesCece yebieeue keâer KeeÌ[er mes mebyebOe nw~
leefceuevee[g • peeJeeoer heneefÌ[Ùeeb - hetJeea Ieeš heJe&le keâer DeJeefMe° heneef[Ì Ùeeb pees
• #es$eheâue - 130060 Jeie& efkeâceer 1175 ceer. TbÛeer nQ~
• jepeOeeveer - ÛesVeF& • GÛÛe vÙeeÙeeueÙe - ÛesVeF&
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - leefceue, Deb«espeer • KeC[heer" - ceogjF&
Static GK 60 YCT
 ceneje°^ iegpejele
• 1 ceF&, 1960 keâes Fme meefcceefuele Øeeble keâes ceneje°^ leLee • jepÙe keâe ie"ve - 1 ceF&, 1960
iegpejele veecekeâ he=Lekeâ jepÙeeW ceW yeebše ieÙee nw • #es$eheâue - 1,96,244 Jeie& efkeâceer
• #es$eheâue - 3,07,713 Jeie& efkeâceer (#es$eheâue keâer Âef° mes osMe • jepeOeeveer - ieebOeerveiej
keâe leermeje meyemes yeÌ[e jepÙe Deewj Deeyeeoer keâer Âef° mes Yeejle
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - iegpejeleer
keâe otmeje yeÌ[e jepÙe)
• jepÙe heMeg - SefMeÙeeF& Mesj
• jepeOeeveer - cegbyeF&
• jepÙe he#eer - nbme
• efpeues - 36
• jepÙe heg<he - ieWoe
• jepÙe heMeg - Meskeâ® (YeejleerÙe efJeMeeue efieuenjer)
• jepÙe Je=#e - Deece
• jepÙe he#eer - nefjÙeue (heerues hewjeW Jeeuee keâyetlej)
• kegâue efpeues - 33
• jepÙe heg<he - lenceeve
• efJeOeeveceC[ue - SkeâmeoveerÙe
• jepÙe Je=#e - Deece
• efJeOeevemeYee meomÙe - 182
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - ceje"er
• ueeskeâmeYee meomÙe - 26
• efJeOeeveceC[ue - efÉmeoveerÙe
• jepÙemeYee meomÙe - 11
• efJeOeevemeYee meerš - 288
• cegKÙeYee<ee - iegpejeleer
• efJeOeeveheefj<eo meerš - 78
• ueeskeâmeYee meerš - 48 • ØecegKe mLeue • ØecegKe heneefÌ[Ùeeb - DeuesIe heneÌ[er, JeOee&
heneÌ[er, ceeC[Je heneÌ[er, efieefjveej heneÌ[er
• jepÙemeYee meomÙe - 19
• iegnej ceesleer - Yeejle keâe megotjlece heefMÛeceer
• ve=lÙe- Oeveiejer iepe, ueeJeCeer, heesJeeÌ[e ve=lÙe, keâesueer ve=lÙe efyevog
• Øeefmeæ • jlveeefieefj - efJeMJe Øeefmeæ Deuheâebmees Deece • efhejesleve Éerhe - keâÛÚ keâer KeeÌ[er ceW efmLele
mLeeve heeÙee peelee nw Skeâ Éerhe meQkeäÛegjer efmLele nw efpemekesâ ÛeejeW lejheâ
• cegbyeF& - Yeejle keâe ne@ueerJeg[ iegpejele je°^erÙe meceõer heeke&â efmLele nw~
• OeejeJeer - SefMeÙee keâer meyemes yeÌ[er ceueerve • heesjyeboj - cenelcee ieebOeer keâer pevce mLeueer nw~
yemleer • ceuekeäkeâe yeQkeâ - KebYeele keâer KeeÌ[er ceW efmLele mecegõer GLeuee Yeeie
• Debpelee keâer iegheâe - Depeblee keâer iegheâeSb ØeeÛeerve • keâekeâjeheeje - hejceeCeg Tpee& mebÙeb$e peneb oes FkeâeF&Ùeeb keâeÙe&jle
yeewæ je@keâ-keâš Jeemlegkeâuee kesâ efueÙes peeveer nQ~
peeleer nw~ FmeceW kegâue leerme iegheâeSB nw efpemeceW
• mej›eâerkeâ - heekeâ Éeje efJeJeeefole mLeue (jepenj ›eâerkeâ, keâesjer
9, 10, 19, 26 29 ÛewlÙeie=n nQ~
›eâerkeâ, ÛegKe ›eâerkeâ, Keejes ›eâerkeâ Deewj ieesefoÙee ›eâerkeâ kesâ meeLe
• Sueesje keâer iegheâe- Ùen mLeeve Deewjbieeyeeo ceW meJee&efOekeâ ›eâerkeâ Jeeuee jepÙe)
efmLele nw~ Ùeneb 100 mes DeefOekeâ iegheâeSb nw~
• KebYeele keâer KeeÌ[er - Yeejle keâe meyemes TbÛee pJeej Ùeneb Deelee
Sueesje iegheâeDeeW keâes 1983 ceW Ùetvesmkeâes keâer efJeMJe
efJejemele metÛeer ceW Meeefceue efkeâÙee ieÙee nw~ nw~
• keâvnsjer keâer iegheâeSb - Ùes iegheâeSb mebpeÙe ieebOeer • metjle - metleer GÅeesie kesâ efueS Øeefmeæ pees leehleer veoer kesâ efkeâveejs
je°^erÙe GÅeeve kesâ pebieue kesâ Yeerlej efmLele nQ efmLele nw~ Ùeneb hej efmekeäÙeesefjšer keâjWmeer efØebefšbie Øesme DeJeefmLele
nw~
• Fme iegheâe keâe JeCe&ve meeleJeenve Meemekeâ JeefMe‰ heg$e heguegceeJeer kesâ
• ueesLeue - iegpejele kesâ Denceoeyeeo efpeues ceW DeJeefmLele
veeefmekeâ efMeueeuesKe ceW efceuelee nw~
Øeeiewefleneefmekeâ veiej, peneB efmebOeg Ieešer meYÙelee kesâ meceÙe
• Fve iegheâeDeeW keâe mebyebOe yeewæ Oece& mes nw~ ‘‘ieesoer’’ efceueer nw~
• keâeumetyeeF& - ceneje°^ keâer meJee&efOekeâ TbÛeer Ûeesšer (1646 ceer.) • oerveoÙeeue heòeve - pJeejerÙe heòeve nw, (keâÛÚ efpeues ceW DeJeefmLele
• jepekeâerÙe efleleueer - yuet ceeie&ve (Je<e& 2015 ceW ceneje°^ mejkeâej nw ÙeneB SefMeÙee keâe ØeLece ieebOeer Oeece efveÙee&le ØemebmkeâjCe
Éeje Ieesef<ele) DeJeefmLele nw~
• ØecegKe veefoÙeeb ieesoeJejer, Yeercee, ke=â<Cee (yebieeue keâer KeeÌ[er ceW • Yegpe - SefMeÙee keâe henuee meewj leeueeye leLee meewj Tpee&
efiejleer nw~) DeeOeeefjle Glheeove kesâvõ nw~
Static GK 61 YCT
 • peeceveiej - Yeejle keâe meyemes yeÌ[e efvepeer #es$e keâe efjueeÙebme lesue nefjÙeeCee
heefjMeesOeve kesâvõ~
• hetCe& jepÙe keâe opee& - 1 veJeyebj, 1966
• keâÛÚ - Yeejle keâe meyemes heefMÛeceer efpeuee~ Ùen Skeâ oueoueer
• #es$eheâue - 44,212 Jeie& efkeâceer
#es$e nw~ Fme mLeeve hej jehesve, yeveeme SJeb uetveer Deevleefjkeâ
veefoÙeeb efJeueghle nes peeleer nQ~ Ùeneb vecekeâ keâe Yeer Glheeove neslee • jepÙe heMeg - keâeuee efnjve
nw~ • jepÙe he#eer - keâeueeleerlej
heefMÛece yebieeue • jepÙe heg<he - keâceue
• #es$eheâue - 88, 752 Jeie& efkeâceer • jepÙe Je=#e-Debpeerj
• jepeOeeveer - Ûeb[erieÌ{
• jepeOeeveer - keâesuekeâelee
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - efnvoer, hebpeeyeer, Got&
• kegâue efpeues - 23
• efJeOeeveceC[ue - SkeâmeoveerÙe
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - yeebiuee, vesheeueer
• efJeOeevemeYee meomÙe - 90
• jepÙe heMeg - efheâefMebie kewâš
• efJeOeevemeYee meomÙe - 10
• jepÙe heg<he - njefmebieej
• ueeskeâmeYee meomÙe - 5
• jepÙe Je=#e - efÛeòeesve
• kegâue efpeues - 22
• efJeOeeveceC[ue - Skeâ meoveerÙe
• ve=lÙe- heâeie, mJeebie, Petcej, KeesefÌ[Ùee, jleJeF&, Oeceeue, uetj, Ietcej
• efJeOeevemeYee meomÙe - 294
• ØecegKe leLÙe • Yeejle ceW VAT ueeiet keâjves Jeeuee henuee jepÙe
• ueeskeâmeYee meomÙe - 42 nefjÙeeCee nw
• jepÙemeYee meomÙe - 16 • Yeejle keâe henuee jepÙe peneb meYeer ieebJeeW ceW
• ve=lÙe - Úew (ÚeT), ieewÌ[erÙe, keâesÙeekeâesLee, {eueer, yeeie®cyee, efyepeueer leLee meYeer ieebJe hekeäkeâer meÌ[keâeW mes
jeÙeJebMeer, jeJee veeÛe, yeeGue ve=lÙe peesÌ[ efoÙes ieÙes nQ~
• ØecegKe lÙeewnej - ogiee&hetpee, keâeueerhetpee • ÙeneB kesâ ‘‘heeveerhele’’ keâes yegvekeâjeW keâe Menj
keânles nQ~
• ØecegKe • leerve yeerIee ieefueÙeeje - heefMÛece yebieeue Deewj
• ÙeneB metjpe kegâC[ keâe efJeMJe Øeefmeæ efMeuhecesuee
Øeefmeæ mLeue yeebiueeosMe keâer meercee hej DeJeefmLele nw~ Ùen
nj Je<e& heâjJejer ceW DeeÙeesefpele efkeâÙee peelee nw~
yeebiueeosMe kesâ Debiejheeslee Deewj on«eece keâes
peceerveer jemles mes yebeiueeosMe mes mebyeæ keâjves ieesJee
Jeeuee Skeâ ieefueÙeeje nw~ • jepÙe efoJeme - 30 ceF&
• keâeefuebcheesie - oeefpe&efuebie efpeues ceW efmLele • #es$eheâue - 3,702 Jeie& efkeâceer
leermlee veoer kesâ hetjye ceW efmLele heÙe&škeâ mLeue • jepeOeeveer - heCepeer
• heâeuše - 24 hejeievee efpeues ceW ngieueer veoer • jepÙe heMeg - YeejleerÙe ieewj
kesâ efkeâveejs efmLele efJeefMe° DeeefLe&keâ ieefueÙeeje • jepÙe he#eer - ceeefCekeäÙe pewmeer ieo&ve Jeeueer yegueyegue
(SEZ)~
• jepÙe Je=#e - ceòeer
• ceeueoe - heefMÛece yebieeue keâe Skeâ efpeuee pees
• kegâue efpeues - 2
PeejKeb[ Deewj cesIeeueÙe jepÙeeW kesâ yeerÛe efmLele
‘‘ceeueoe iewhe’’ kesâ ™he ceW Øeefmeæ nw~ • DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - keâeWkeâCeer
• yegueÛesjer Éerhe - ngieueer veoer kesâ hetjye efmLele • efJeOeeveceC[ue - Skeâ meoveerÙe
Skeâ efve#eshe peefvele [sušeF& Éerhe efpemekesâ Gòej • efJeOeevemeYee meomÙe - 40
ceW keâekeâ Éerhe leLee hetjye ceW [uenewpeer Éerhe • ueeskeâmeYee meomÙe - 1
efmLele nw~ • ØecegKe ÛeÛe&- meWš SVe ÛeÛe&, meWš øeâebefmeme pesefJeÙej, meWš
• efJekeäšesefjÙee cenue - keâesuekeâelee efmLele kewâLes[^ue DeJejues[er Dee@heâ efo Fccewkegâuesš keâevmeshš ÛeÛe&, meWš
mebiecejcej Jeemlegkeâuee keâe yesnlejerve vecetvee nw, keâpeWšve keâe Ûewheue, yeesce peermeme Jewefmeefuekeâe
FbiuewC[ keâer cenejeveer efJekeäšesefjÙee keâes • ØecegKe ceefvoj- ßeerkeâece#eer osJeer ceefvoj, ßeer meebleeogiee& osJeer
meceeefhe&le nw~ ceefvoj, ceneosJe ceefvoj, cebiesMe ceefvoj
Static GK 62 YCT
 • ØecegKe veoer - ceeC[Jeer, pegDeejer, ueesefueÙeue, yewletue, eflejekeâesue, • DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - efnvoer
leeueheesvee Deewj Ûeheesjeveoer • efJeOeeveceC[ue - Skeâ meoveerÙe
• Jeemkeâesef[ieecee - ieesJee ceW Dejye meeiej leš hej cece&gieesJee KeeÌ[er • efJeOeevemeYee meomÙe - 68
kesâ oef#eCe efmLele Skeâ mLeeve • ueeskeâmeYee meomÙe - 4
efmeefkeäkeâce • jepÙe meYee meomÙe - 3
• jepÙe efoJeme - 16 ceF& • pevepeeefleÙeeB - ieodoer, iegppej, efkeâVeewjer, ueengueer
• 1975 ceW efmekeäkeâce YeejleerÙe mebIe keâe DeefYeVe Debie yevee~ • Øeefmeæ • Keppewj - efnceeÛeue ØeosMe keâe efmJešpejueQ[ keâne
• #es$eheâue - 7096 Jeie& efkeâceer mLeue peelee nw
• jepeOeeveer - iebiešeskeâ • kegâuuet Ieešer - OeewueeOeej leLee heefjhebpeeue ßesefCeÙeeW
• efpeues - 4 kesâ ceOÙe DeJeefmLele nw~
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee- Deb«espeer • meesueve - cegKÙe heÙe&škeâ mLeue nw, ÙeneB hej GÅeeve
SJeb Jeeefvekeâer efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer mLeehevee keâer ieF&
• jepÙe heMeg - ueeue heeb[e nw~
• jepÙe he#eer - mesuecegbie Ùee ueeue leerlej • Oece&Meeuee - OeewueeOeej ßesCeer hej efmLele heJe&leerÙe
• jepÙe heg<he - veesyeue Dee@efke&â[ veiej peneB oueeF&ueecee keâe efveJeeme mLeue nw~
• jepÙe Je=#e - yegjeBMe • efMehekeâeruee oje& - Fme ojx mes neskeâj NH-22
• cegKÙe Yee<eeSB - ueshÛee, YetefšÙee, vesheeueer Deewj efueyet efleyyele kesâ efueÙes peelee nw~
• efJeOeeveceC[ue - Skeâ meoveerÙe • DevÙe heÙe&šve mLeue - kegâuuet, keâebieÌ[e, jefJeIeešer,
• efJeOeevemeYee meomÙe - 32 keâmeewueer, [uenewpeer, efMeceuee, meesueve, Ûewue SJeb
kegâheâjer
• ueeskeâmeYee meomÙe - 1
• meebieuee Ieešer - efkeâVeewj efpeues keâes DeJeefmLele Deewj
• jepemeYee meomÙe - 1 Jemhee veoer mes efIejer ngF& nw~ Fmes Jeemhee Ieešer kesâ
• ve=lÙe - Yetefškeâe uesheÛee, muees ueeFve, vesheeueer ve=lÙe veece mes Yeer peevee peelee nw~
• Øeefmeæ • kebâÛevepebiee - efmeefkeäkeâce Deewj vesheeue keâer meercee efcepeesjce
mLeue hej efmLele 8598 ceer. TbÛeer efJeMJe keâer leermejer
• 20 heâjJejer 1987 keâes Fmes Yeejle keâe 23JeW hetCe&jepÙe keâe opee&
meyemes TbÛeer Ûeesšer efoÙee ieÙee
• ÙetLeebie Ieešer - Fmes Hot spring keâne peelee • #es$eheâue - 21087 Jeie& efkeâceer
nw~ Ùen Ieešer jes[es[W[^eve PeeefÌ[ÙeeW mes Ì{keâer
ngÙeer nw~ • jepÙe heMeg - efnuee@keâ efieyyeve
• efmeefkeäkeâce keâes heâueesodÙeeve keâe mJeie& Yeer keâne • jepÙe he#eer - keâeueer Oeejeroej hetbÚ Jeeuee leerlej
peelee nw~ • jepÙe heg<he - ueeueJeeb[e
• Yeejle ceW yeÌ[er FueeÙeÛeer keâe meyemes yeÌ[e • jepÙe Je=#e - DeeÙejve Jeg[ Ùee veeiekesâmej
Glheeokeâ jepÙe efmeefkeäkeâce nw~ • jepeOeeveer - DeeFpeesue
efnceeÛeue ØeosMe • kegâue efpeues - 8
• 25 peveJejer, 1971 keâes Fme jepÙe keâes hetCe& jepÙe keâe opee& • DeeefOekeâeefjkeâ Yee<eeSb - efcepees, efnvoer Deewj Deb«espeer
efoÙee ieÙee~ • efJeOeeveceC[ue - SkeâmeoveerÙe
• #es$eheâue - 55,673 Jeie& efkeâceer • efJeOeevemeYee meomÙe - 40
• jepeOeeveer - efMeceuee • ueeskeâmeYee meomÙe - 1
• efpeues - 12 • jepÙemeYee meomÙe - 1
• jepÙe heMeg - efnce leWogDee • pevepeeefleÙeeB - uegMeeF&, jeules, åÙeej, heeFles, ketâkeâer, ueKesj
• jepÙe he#eer - heefMÛeceer š^eieesheve (peepegjevee) • ve=lÙe - ÛesjeBJe, Úsn ueece, meesueefkeâÙeeb, ÛeeF& ueece
• jepÙe heg<he - iegueeyeer yegjeBMe • cenlJehetCe& lÙeewnej - heeuekegâš (heâmeue keâšeF& keâe cenlJehetCe&
• jepÙe Je=#e - osJeoej lÙeewnej), Keewoeskegâš, ÛeeheÛej kegâš
Static GK 63 YCT
 • ØecegKe mLeue • GFhegâcelÙeebie ßesCeer - efnceeueÙe keâer ßesCeer pees • cegKÙe Yee<eeSB - ceeDees, keâesuÙeekeâ, Ûeebie Debieeceer, mescee Deewj
yeebiueeosMe SJeb efcepeesjce keâes Deueie keâjleer nw~ ueesLee
• yuet ceeGCšsve - Je=nle efnceeueÙe keâe oef#eCeer • efJeOeeveceC[ue - SkeâmeoveerÙe
cegÌ[e Yeeie nw~ • efJeOeeveceC[ue meomÙe - 60
cesIeeueÙe • ueeskeâmeYee meomÙe - 1
• jepÙe efoJeme - 21 peveJejer • jepÙemeYee meomÙe - 1
• hetJe& keâe mkeâešueQ[ keâer meb%ee oer ieF& nw • ØecegKe lÙeewnej - neve&efyeue GlmeJe, ceesDeelmeg, meskesâjsvÙeer, leguegveer,
• #es$eheâue - 22,429 Jeie& efkeâceer. leesKet, Sceebie
• jepeOeeveer - efMeueebie • ØecegKe veefoÙeeb - Oeveßeer, oesheebie, efoKet Deewj Peepeer
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - Deb«espeer (DevÙe Yee<eeSb ieesje, Keemeer, • Petce Kesleer keâe veece - muesMe Deew yeve& Kesleer
peÙebefleÙee) ceefCehegj
• jepÙe heMeg - efÛelekeâyeje leWogDee • hetCe& jepÙe keâe opee& - 21 peveJejer, 1972
• jepÙe he#eer - heneÌ[er cewvee • #es$eheâue - 22,327 Jeie& efkeâceer
• jepÙe heg<he - ues[er mueerhej Deeefke&â[ • jepeOeeveer - Fcheâeue
• jepÙe Je=#e - mehesâo MeerMece • efpeues - 16
• efJeOeeveceC[ue - SkeâmeoveerÙe • DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - ceefCehegjer
• efJeOeevemeYee meomÙe - 60 • jepÙe heMeg - meebieeF& (Ye=kegâefšefnjCe)
• ueeskeâmeYee meomÙe - 2 • jepÙe he#eer - keâeueOeejeroej (hetBÚJeeuee) leerlej
• jepÙe meomÙe mebKÙee - 1 • jepÙe heg<he - efmejesÙe keâceefueveer
• ØecegKe heneefÌ[Ùeeb - Keemeer efnume, ieejes efnume, peÙeefvleÙeeb efnume • jepÙe Je=#e - YeejleerÙe letve (cenesieveer)
veeskeâjskeâ • efJeOeeveceC[ue - SkeâmeoveerÙe
• ØecegKe heÙe&škeâ • nwhheerJewueer, efMeueebie (Yeejle keâe • efJeOeevemeYee - 60
mLeue efmJešpejueQ[) • ueeskeâmeYee meomÙe - 2
• Ûesjehetbpeer - hetJeea Keemeer heneÌ[er efpeues ceW • jepÙemeYee meomÙe - 1
efmLele peneb efJeMJe keâer meJee&efOekeâ Je<ee& • pevepeeefleÙeeB - hegjce Ùee Ûeesšs, šbieKegue, meveeceern, heeFles,
1200 mesceer lekeâ Deebkeâer ieF& Leer~ yeeFles Ùee Le[ew, ceejeRie ceeDeesceejece, Ûeer®, JeeFhesâF&, nceej,
• JevÙe peerJe DeYeÙeejCÙe - 3 (veeWieKeeFuesce, efmepet SJeb yeeIeceeje) keâe@ce, ceesvemeebie
• GlmeJe - yebieeuee, yesn[erve Kueece, Ûee[ ueenes, vees*di›esâce • Øeefmeæ mLeue • ueeskeâškeâ Peerue - ceefCehegj jepÙe kesâ efJe<Ceghegj
• DevÙe - Keemeer efnume kesâ efpeueW ceW Keemeer pevepeeefle heeÙeer peeleer nw efpeues ceW efmLele Skeâ Peerue efpemeceW neskeâj
peneB ceele=meòee hejcheje nw~ Fcheâeue veoer ØeJeeefnle nesleer nw~ Fme Peerue hej
lewjles yeeie SJeb PeesheefÌ[ÙeeB (floating
veieeuewC[ Island) heeÙes peeles nQ~ Fvns ‘hetâceef[’ keâne
• hetCe& jepÙe keâe opee& efceuee - 1 efomebyej,1963 keâes peelee nw~
• #es$eheâue - 16, 579 Jeie& efkeâceer. • lÙeewnej - kegâš - meeveeceener ÛeWie neWieJee, efveieesue Úewkeäkeâesyee,
• jepeOeeveer - keâesefncee efnÙeebie leVeeyee, ueeF& njesyee, ÛesFjeDeesyee
• jepÙe heMeg - efceLegve • ve=lÙe - LeeBieše, ueeF& njesyee, peieesF&, keâjleeue, Ûeesueesce,
jemeueeruee, keâeyegF& veeiee, LeeJeue ÛeeWieyee
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - Deb«espeer
• efmejesF& efueefue - ‘‘GKe®ue efpeues’’ ceW efmejesF& heJe&le ceeuee ceW
• jepÙe he#eer - yueeFoš^sieesheve
efmejesF& efueefue veecekeâ efJeMJe keâer ogue&Ye Øepeeefle kesâJeue Ùener hej
• jepÙe heg<he - yegjeBMe heeÙeer peeleer nw~
• jepÙe Je=#e - Deuosj • yeÇeT-Sbefšuee[& efnjve - ceefCehegj efJe<Ceghegj efpeues ceW Skeâ mLeue
• kegâue efpeueW - 11 nw peneB yeÇeT-Sbefšuee[& efnjve heeÙee peelee nw~
Static GK 64 YCT
 • DevÙe cenlJehetCe& leLÙe - • cesues Deewj lÙeewnej - Úhhej cesuee, Meneroer peesj cesuee, njJeuueYe
• Fme jepÙe ceW mJeCe& heg<he keâns peeves Jeeues ‘‘efMejeÙe efueueer’’ mebieerle cesuee, Meneroer cesuee
hetâue efceueles nw, pees efJeMJe ceW efkeâmeer Yeer DevÙe mLeeve hej • ve=lÙe - YeebieÌ[e, efieodoe
veneR efceueles~ • ØecegKe heÙe&škeâ mLeue - Dece=lemej keâe mJeCe& cebefoj,
• JevemheefleÙeeW Deewj peerJeeW keâer Deheveer mebheefòe kesâ keâejCe Fmes peefueÙeeJeeuee yeeie, YeeKeÌ[e veebieue yeebOe, Deevevohegj meeefnye,
‘‘GppeJeue TÛeeFÙeeW hej hetâue’’ Yeejle keâe Skeâ ienvee Deewj peeuebOej efmešer, he"evekeâesš, jesheÌ[ (efmevOeg Ieešer meYÙelee keâe Skeâ
hetjye keâe efmJešjpeueQ[ pewmeer Ghecee oer ieF& nw~ kesâvõ)
• Yeejle keâe Ssmee jepÙe nw peneB F&-Meemeve Ùeespevee keâes • ke=âef<e ØeOeeve jepÙe nesves kesâ keâejCe 86³ Yeewieesefuekeâ #es$e hej ke=âef<e
meJe&ØeLece ueeiet efkeâÙee ieÙee nw~ nesleer nw~
ef$ehegje lesuebieevee
• hetCe& jepÙe keâe opee& Øeoeve efleefLe - 21 peveJejer, 1972 • jepÙe keâe ie"ve - 2 petve, 2014
• #es$eheâue - 10,492 Jeie& efkeâceer. • jepeOeeveer - nwojeyeeo
• jepeOeeveer - Deiejleuee • #es$eheâue - 112077 Jeie& efkeâceer.
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<eeSB - yebieeueer, keâekeâyeesjeskeâ, Deb«espeer • DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - lesuegiet
• efJeOeeveceC[ue - SkeâmeoveerÙe
• jepÙe heMeg - efpebkeâe (efnjCe)
• jepÙe heMeg - hesâÙejs keâe uebietj
• jepÙe he#eer - heueefheòee (veeruekebâ")
• jepÙe he#eer - nje Meener keâyetlej
• jepÙe heg<he - šsies[t (šsVej kesâefmmeÙee)
• jepÙe heg<he - veeiesMJej
• jepÙe Je=#e - pecceer ÛesóÒ (KespeÌ[er keâe Je=#e)
• jepÙe Je=#e - Deiej
• efJeOeevemeYee meomÙe -60 • kegâue efpeues - 31
• ueeskeâmeYee meomÙe - 2 • efJeOeeveceC[ue - efÉmeoveerÙe
• jepÙemeYee meomÙe - 1 • efJeOeevemeYee meerš - 119
• efpeueeW keâer mebKÙee - 4 • ueeskeâmeYee meerš - 17
• ef$ehegje- yeebiueeosMe leLee cÙeebceej keâer veoer IeeefšÙeeW kesâ yeerÛe efmLele nw • efJeOeeveheefj<eo meerš - 40
• Ùen leerve lejheâ mes yeebiueeosMe mes efIeje leLee Gòej hetJe& ceW Demece • jepÙemeYee meerš - 07
leLee hetJe& ceW efcepeesjce jepÙe mes pegÌ[e ngDee nw~ • ØecegKe lÙeewnej - yeLegkeâccee, yeesveeueg
hebpeeye • oMe&veerÙe mLeue - menm$e mlebYe ceefvoj, jecehhee cebefvoj, Ûeej
• jepÙe efoJeme - 1 veJebyej efceveej, jepejepesMJej ceefvoj, peesieguebyee cebefoj, keâeuesMJejced
• #es$eheâue - 50362 Jeie& efkeâceer ceefvoj, YeõeÛeuece ceefvoj
• jepeOeeveer - Ûeb[erieÌ{ • veefoÙeeb - cetmeer, ke=â<Cee Deewj ieesoeJejer
• kegâue efpeues - 22 • Ùetvesmkeâes ves ceeÛe&, 2013 ceW Jeejbieue Menj keâes efJeMJe Oejesnj
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - hebpeeyeer mLeue Ieesef<ele efkeâÙee nw~
• jepÙe heMeg - keâeuee efnjCe
• jepÙe he#eer - yeepe kesâvõ Meeefmele ØeosMe
• jepÙe Je=#e - MeerMece Deb[ceeve Deewj efvekeâesyeej Éerhe mecetn
• efJeOeeveceC[ue - SkeâmeoveerÙe Yeewieesefuekeâ #es$eheâue 8249 Jeie& efkeâceer.
• efJeOeevemeYee meomÙe - 117 cegKÙeeueÙe heesš& yuesÙej (oef#eCeer Deb[ceeve Éerhe ceW
• ueeskeâmeYee meomÙe - 13 efmLele)
DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee efnboer Deewj Deb«espeer
• jepÙemeYee meomÙe - 07
jepÙe heMeg mecegõer ieeÙe
• jepÙe ceW yenves Jeeueer heebÛe veefoÙeeb- Pesuece, efÛeveeye, jeJeer, JÙeeme
leLee meleuepe jepÙe he#eer Deb[ceeveer (pebieueer keâyetlej)
Static GK 65 YCT
 jepÙe heg<he heeFvcee cegkeäle nmle mceejkeâ • ÙeneB yevee ‘‘neLe’’ YeejleerÙe je°^erÙe
jepÙe Je=#e Deb[ceeve hew[e@keâ (Deesheve nQ[ cee@vÙetceWš) Peb[s kesâ jbieeW keâes ØeoefMe&le keâjlee nw~
ØecegKe pevepeeefleÙeeB peejJee, DeeWies, mesvšerveueerpe, Meeschesve • Ùen Ûeb[erieÌ{ Menj keâe Øeleerkeâ nw~
GÛÛe vÙeeÙeeueÙe keâuekeâòee GÛÛe vÙeeÙeeueÙe Menero mceejkeâ • osMe keâe meyemes yeÌ[e Ùegæ mceejkeâ nw
kegâue efpeues 3 • FmeceW 1947 mes Deye lekeâ
kegâue Éerhe 836 Leuemesvee, JeeÙegmesvee Deewj veewmesvee kesâ
Menero ngS mewefvekeâeW kesâ veece efueKes
DeeJeemeerÙe Éerhe 31
nQ~
10° Gòejer De#eebMe - Deb[ceeve keâes efvekeâesyeej Éerhe mecetn mes Deueie
• Ùen mceejkeâ Gve ueesieeW keâer meceefhe&le
keâjlee nw~ nQ, efpevneWves mJeleb$elee kesâ yeeo mes
meJeexÛÛe Ûeesšer - mew[ue heerkeâ (732 ceer.) (Gòejer Deb[ceeve Éerhe ceW osMe keâer j#ee ceW Deheveer peeve oer nw~
efmLele) je@keâ iee[&ve • o kewâefhešue keâe@chueskeäme Deewj megKevee
mesueguej pesue - jepeOeeveer heesš& yuesÙej ceW efmLele nw~
Peerue kesâ ceOÙe efmLele nw~
veesš- Yeejle keâe Skeâcee$e meef›eâÙe pJeeueecegKeer ‘yewjve Éerhe’ Deb[ceeve
• Fmekeâe efvecee&Ce ueeskeâ efvecee&Ce efJeYeeie
meeiej ceW efmLele nw~
kesâ keâce&Ûeejer veskeâÛebo ves efkeâÙee~
Ûeb[erieÌ{ • ÙeneB Iejsuet Deewj DeewÅeesefiekeâ DeheefMe°
• Ùen Yeejle keâe ‘ØeLece’ Ùeespeveeyeæ DeeOegefvekeâ Menj nw, efpemekeâer JemlegDeeW mes efJeefYeVe Øekeâej keâer
™hejsKee øeâebmeermeer JeemlegefJeo ueer keâe@ye&gefmeÙej ves lewÙeej keâer Leer~ mebjÛeveeDeeW, pewmes- iegefÌ[ÙeeW, heef#eÙeeW,
heg®<eeW Deewj ceefnueeDeeW keâer
• Ùen hebpeeye Deewj nefjÙeeCee keâer mebÙegòeâ jepeOeeveer Yeer nw~
Deeke=âefleÙeeB yeveeF& ieÙeer nw~
mLeehevee efleefLe 1 veJebyej, 1966
megKevee Peerue • je@keâ iee[xve kesâ efvekeâš efmLele Ùen
Yeewieesefuekeâ #es$eheâue 114 Jeie& efkeâceer.
Skeâ ke=âef$ece Peerue nw~
jepeOeeveer Ûeb[erieÌ{ jespe iee[&ve • ÙeneB iegueeye keâer ueieYeie 825
DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee Deb«espeer efkeâmceW Deewj DevÙe Deew<eOeerÙe heewOeeW
GÛÛe vÙeeÙeeueÙe hebpeeye Deewj nefjÙeeCee GÛÛe vÙeeÙeeueÙe leLee Je=#eeW keâer 32,500 mes DeefOekeâ
jepÙe heMeg vesJeuee ØepeeefleÙeeB nw~
-

jepÙe he#eer OevesMe peccet Deewj keâMceerj

jepÙe heg<he {ekeâ
• peccet Deewj keâMceerj hegveie"&ve DeefOeefveÙece, 2019 Éeje 31
jepÙe Je=#e Deece Dekeäštyej, 2019 keâes peccet-keâMceerj jepÙe keâes peccet Deewj
ØecegKe lÙeewnej yewmeeKeer keâMceerj leLee ueodoeKe veecekeâ oes kesâvõMeeefmele ØeosMeeW ceW yeebš
ØeÛeefuele ueeskeâve=lÙe Oeceeue, YeebieÌ[e, efieöe, meecceer, leerÙeve, efoÙee ieÙee~
Petcej, ieškeâe, ueg[d[er, keâerkeâue, peguueer • #es$eheâue kesâ Devegmeej Ùen osMe keâe meyemes yeÌ[e kesâvõMeeefmele
Deewj [eBkeâje ØeosMe nw~
cenlJehetCe& mLeue jepÙe efoJeme 26 Dekeäštyej
o kewâefhešue keâe@chueskeäme • Ûeb[erieÌ{ kesâ YeJÙelece mLeeveeW ceW mes Yeewieesefuekeâ #es$eheâue 1,20,355 Jeie& efkeâceer.
Skeâ nw~ jepeOeeveer ßeerveiej («eer<ce), peccet (Meerle)
• FmeceW GÛÛe vÙeeÙeeueÙe, efJeOeevemeYee DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee Got&
Deewj meefÛeJeeueÙe kesâ meeLe-meeLe jepÙe heMeg nbiegue
hebpeeye Deewj nefjÙeeCee keâer mejkeâejeW jepÙe he#eer keâeueer ieo&ve Jeeuee meejme
kesâ keâece-keâepe keâe mLeeve nw~ jepÙe heg<he keâceue
• pegueeF&, 2016 ceW Fme keâe@cueskeäme jepÙe Je=#e efÛeveej
keâes Ùetvesmkeâes Éeje efJeMJe Oejesnj oMe&veerÙe mLeue ceelee Jew<Cees osJeer (keâšje), ceevemej Peerue,
mLeue Ieesef<ele efkeâÙee ieÙee~ [ue Peerue, henueieece, iegueceie&, meesveceie&,
Static GK 66 YCT
 cegieue iee[&ve, hešveeršehe, šdÙetefuehe iee[xve mebieerle Deewj ve=lÙe leejhee ve=lÙe, IesefjÙee ve=lÙe, YeeJeoe ve=lÙe,
(ßeerveiej) {esue ve=lÙe, letj leLee Leeueer ve=lÙe, Jesje
mebieerle Ùekeâjer, ueÌ[erMeen, metefheâÙeevee keâueece ve=lÙe, ve=lÙe, Jeef[&ieeDeeW ve=lÙe
jG]heâ ve=lÙe Deewj [eWiejer ve=lÙe cenlJehetCe& mceejkeâ veeveer oceve efkeâuee, ceesleer oceve efkeâuee,
meb%ee ‘Yeejle keâe leepe’, ‘Øeke=âefle keâe DeeMÛeÙe&’, meWš Lee@ceme ÛeÛe&, veeef[Ùee iegheâeSB, meWš
‘Oejleer keâe mJeie&’ heeue ÛeÛe&, še@Jej Dee@heâ meeFueWme, meer
-

ueodoeKe kewâLeÇs[ue, heâesš& [es ceej, hegle&ieeueer efkeâuee

ueeskeâkeâuee Jeueea efÛe$ekeâuee
mLeehevee efleefLe 31 Dekeäštyej, 2019
GÛÛe vÙeeÙeeueÙe yee@cyes GÛÛe vÙeeÙeeueÙe
Yeewieesefuekeâ #es$eheâue 59,146 Jeie& efkeâceer.
veesš- Ùen hegle&ieeueer GheefveJesMe Lee~
pevemebKÙee 2,74,289 (2011)
jepeOeeveer uesn Deewj keâejefieue heg[gÛesjer : leLÙeeJeueer
DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee efnboer Deewj Deb«espeer ie"ve efleefLe 1 veJebyej, 1954
jepÙe heMeg efnce leWogDee Yeewieesefuekeâ #es$eheâue 492 Jeie& efkeâceer.
jepÙe he#eer keâeueer ieo&ve Jeeuee ›esâve jepeOeeveer he[gÛesjer
celeevegÙeeÙeer Fmueece (46³) yeewæ (40³), efnvot DeeefOekeâeefjkeâ Yee<eeSb leefceue, Deb«espeer, øeâebmeermeer, lesuegiet Deewj
(12³) DevÙe (2³) ceueÙeeuece
peveheo 2 (keâejefieue Deewj uesn) jepÙe heMeg efieuenjer
GlmeJe Deewj lÙeewnej ueesmej, lekeâ-"eskeâlmes-Ûet, Ùeg™keâeyeÙeele heJe&, jepÙe he#eer SefMeÙeeF& keâesÙeue
ceeLees- veeb«ebeie heJe&, nsefceme GlmeJe, oesmceesÛes jepÙe heg<he veeieefuebie heg<he
Ùee ceesveuece ØeeLe&vee GlmeJe, efmebOeg oMe&ve
jepÙe Je=#e efyeuJe Je=#e
ceneslmeJe, ueodoeKe neJexmš hesâefmšJeue
efpeues 4 (ceens, Ùevece, keâjeFkeâue Deewj heg[gÛesjer)
ve=lÙe peeyejes, legKemleeveceeW, mheeDees, ueesMeesve,
Mees[ewue, ceWšeskeâ mšwvecees, Meesve Deewj lÙeewnej heeWieue, ceemeer ceiece, leefceue veJeJe<e&,
keâesMeve Jeerjceheefòeveced GlmeJe, efJeefueÙeevetj cebefoj
jLe Ùee$ee
heÙe&šve mLeue efyeÙeeheâes iuesefMeÙej, õeme Jewueer, Keejotbieuee
heeme, vegyeÇe Ieešer, heQieeWie Peerue, efLekeämes GÛÛe vÙeeÙeeueÙe ceõeme GÛÛe vÙeeÙeeueÙe
ceesvesmš^er, peebmkeâj Ieešer veesš Ùen øeâebme keâe GheefveJesMe Lee
-

oeoje Deewj veiej nJesueer Deewj oceve Deewj oerJe ue#eÉerhe

mLeehevee efoJeme 26 peveJejer, 2020 (hegveie&"ve) mLeehevee efleefLe 1 veJebyej, 1956
jepÙe efoJeme 2 Deiemle mebjÛeveelcekeâ efJeMes<elee Ùen cetbiee ÛešdševeeW mes efveefce&le ØeJeeue Éerhe
jepeOeeveer oceve nw~
Yeewieesefuekeâ #es$eheâue 603 Jeie& efkeâceer. Yeewieesefuekeâ #es$eheâue 32 Jeie& efkeâceer.
pevemebKÙee 5,85,764 (2011) jepeOeeveer keâJejòeer
kegâue efpeues 3 (oeoje Deewj veeiej nsJeueer, oceve, DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee ceueÙeeuece
oerJe) jepÙe heMeg efleleueer ceerve (yešjheäueeF& efheâMe)
DeeefOekeâeefjkeâ Yee<eeSB iegpejeleer, efnboer, ceje"er, keâeWkeâCeer, jepÙe Je=#e yeÇs[ øetâš
Deb«espeer jepÙe he#eer keâppeueer kegâkeâjer DeLeJee metšer šve&
ØecegKe pevepeeefleÙeeB Ì{esefÌ[Ùee, ogyeuee, Jeueea, keâeWkeâCee, keâesueer, GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâjue GÛÛe vÙeeÙeeueÙe
keâ"ewoer, veeFkeâ kegâue ÉerheeW keâer mebKÙee 32 (ceeveJe yemeeJe Jeeues Éerhe (kegâue 10)
ØecegKe veefoÙeeB oceveiebiee, keâesuekeâ, keâueeF& - Deieeleer, Sv[^esLe, keâeuhesveer, keâJejòeer
Static GK 67 YCT
 (ueekeäkeâeoerJe mecetn), Deceerveer, efye$ee, Gòej ØeosMe- cesj", ieeefpeÙeeyeeo,
Ûesleuele, keâoceele, keâeruleve (DeceerveoerJeer ieewlece yegæ veiej, yegueboMenj, neheg[Ì ,
mecetn) Deewj efceveerkeâe@Ùe~) yeeiehele, Meeceueer Deewj cegpeheäheâjveiej,
Oeeefce&keâ celeevegÙeeÙeer Fmueece (96³ ueesie) (8 efpeues)
ve=lÙe Deewj mebieerle keâesuekeâueer (ÚÌ[er ve=lÙe), heefjÛeekeâueer jepemLeeve- DeueJej Deewj Yejlehegj (2
({eueve=lÙe), yeeBefoÙee (ceškeâe ve=lÙe), efpeues)
Deeshheevee (ceWnoer ueieevee), ueeJee
efJeMes<e
ØecegKe YeejleerÙe MenjeW kesâ Gheveece
• #es$eheâue Deewj pevemebKÙee keâer Âef° mes
Yeejle keâe meyemes Úesše jepÙe/kesâvõ Meeefmele
ØeosMe Menj keâe veece Gheveece
peÙehegj (jepemLeeve) iegueeyeer Menj, Yeejle keâe hesefjme
efouueer nwojeyeeo (lesuebieevee) ceesefleÙeeW keâe Menj
Yeewieesefuekeâ #es$eheâue 1483 Jeie& efkeâceer. peceMesohegj (PeejKeC[) mšerue efmešer Dee@heâ Fbef[Ùee, Yeejle keâe
jepeOeeveer veF& efouueer heeršme&yeie&
DeeefOekeâeefjkeâ Yee<eeSB efnboer, Deb«espeer, hebpeeyeer, Got& cegcyeF& (ceneje°^) Yeejle keâe ne@ueerJeg[, meele šehegDeeW keâe
veiej, Yeejle keâer efJeòeerÙe jepeOeeveer,
jepÙe heMeg veerueieeÙe
Yeejle keâe ØeJesMe Éeje
jepÙe he#eer ieewjsÙee JeejeCemeer (Gòej ØeosMe) cebefojeW SJeb Ieešesb keâe Menj
cenlJehetCe& mLeue ueeue efkeâuee, peecee ceefmpeo, peesOehegj (jepemLeeve) yuet efmešer, meve efmešer
kegâlegyeceerveej, De#ejOeece cebefoj, Fbef[Ùee keâesuekeâelee (heefMÛece cenueeW keâe Menj, neÙeceb[ neye&j
iesš, ue#ceer veejeÙeCe cebefoj (efyejuee yebieeue)
cebefoj), ngceeÙetb keâe cekeâyeje, mebmeo keâesefÛÛe Ùee keâesÛeerve (kesâjue) Dejye meeiej keâer jeveer, kesâjue keâe
YeJeve, je°^heefle YeJeve, meJeexÛÛe ØeJesMe Éej, cemeeuee Menj
vÙeeÙeeueÙe
metjle (iegpejele) [eÙeceb[ efmešer, efmeukeâ efmešer
ceneslmeJe jesMeveeje ceneslmeJe, Meeefueceej ceneslmeJe, hegCes (ceneje°^) okeäkeâve keâer jeveer
kegâlegye ceneslmeJe, efJebšj keâeefve&Jeeue,
veeiehegj (ceneje°^) Dee@jWpe (mebleje) efmešer
iee[xve štefjpce ceneslmeJe, peneves-KegMejes
veeefmekeâ (ceneje°^) Yeejle keâer Mejeye jepeOeeveer
ceneslmeJe Deewj Deece ceneslmeJe
keâevehegj (Gòej ØeosMe) efJeMJe keâe ÛeceÌ[e Menj, Gòej Yeejle
efJeMes<e • meJee&efOekeâ pevemebKÙee Jeeuee keâe cewveÛesmšj
kesâvõMeeefmele ØeosMe Denceoeyeeo (iegpejele) Yeejle keâe cewveÛesmšj, Yeejle keâe
• meJee&efOekeâ peveIevelJe Jeeuee yeesmšve
jepÙe/kesâvõ Meeefmele ØeosMe keâesÙeyebštj (leefceuevee[g) oef#eCe Yeejle keâe cewveÛesmšj
je°^erÙe jepeOeeveer #es$e keâe • 69JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve Dece=lemej (hebpeeye) ieesu[ve efmešer (mJeCe&veiejer)
opee& efceuee DeefOeefveÙece, 1991 Éeje (mebefJeOeeve keâškeâ (GÌ[ermee efmeuJej efmešer
ceW DevegÛÚso 239 AA Deewj 239 efMeueebie (cesIeeueÙe) Yeejle keâe mkeâe@šuewC[
AB peesÌ[s ieÙes) yeWieueg™ (keâvee&škeâ) mhesme efmešer, meeFbme efmešer,
je°^erÙe jepeOeeveer #es$e ceW nefjÙeeCee- heâjeroeyeeo, ieg®«eece, vetBn, Fueskeäš^eefvekeâ efmešer, Yeejle keâer
Meeefceue efpeues (kegâue jesnlekeâ, meesveerhele, efjJeeÌ[er, Peppej, efmeefuekeâe@ve Jewueer, Yeejle keâe yeieerÛee
24) heeveerhele, heueJeue, efYeJeeveer, ÛejKeer keâhetjLeuee (hebpeeye hebpeeye keâe hesefjme, yeieerÛeeW keâe Menj
oeojer, censvõieÌ{, peeRo Deewj keâjveeue ØeÙeeiejepe (Gòej ØeosMe) F&MJej keâe efveJeeme mLeeve mebiece efmešer,
(14 efpeues), ØeOeevecebef$eÙeeW keâe Menj
Static GK 68 YCT
 Oeveyeeo (PeejKeC[) Yeejle keâer keâesÙeuee jepeOeeveer
efJeMJe kesâ ØecegKe pJeeueecegKeer
cemetjer (GòejeKeC[) heJe&leeW keâer jeveer
heerlecehegje (efouueer) Yeejle keâe [sš^eFš pJeeueecegKeer osMe
ßeerveiej (peccet Deewj he=LJeer keâe mJeie& efJemegefJeÙeme Fšueer
keâMceerj) HeäÙetpeerÙeecee peeheeve
ÚòeermeieÌ{ Oeeve keâer [efueÙee keâesšeshewkeämeer FkeäJes[esj
nwojeyeeo-efmekebâojeyeeo pegÌ[Jee veiej ceeGbš Sšvee efmemeueer Éerhe (Fšueer)
(lesuebieevee) ceewvee ueesDee nJeeF& Éerhe (ÙetSmeS)
ueKeveT (Gòej ØeosMe) veJeeyeeW keâe Menj efkeâueeÙet nJeeF& Éerhe (ÙetSmeS)
DeevOeÇØeosMe SefMeÙee keâer Deb[eW keâer šeskeâjer cesjeheer Fb[esvesefMeÙee
yejsueer (Gòej ØeosMe) metjcee veiejer ›eâekeâešesDee Fb[esvesefMeÙee
cewmetj (keâvee&škeâ) keâvee&škeâ keâe jlve mš^ecyeesueer (YetceOÙe meeiej keâe Fšueer
ØekeâeMe mlebYe)
Depecesj (jepemLeeve) jepemLeeve keâe ùoÙe
ceeGbš heeshee cÙeebceej
ef[yeÇtieÌ{ (Demece) Yeejle keâe ÛeeÙe Menj efkeâefuecebpeejes lebpeeefveÙee
$e+ef<ekesâMe (GòejeKeC[) Ùeesie efmešer osceyebo F&jeve
keâMceerj (peccet-keâMceerj) Yeejle keâe efmJešdpejuewC[ keâesn meguleeve heeefkeâmleeve
letleerkeâesefjve (lesuebieevee) heue& efmešer, Yeejle keâe heue& neye&j efÛecyeejepees FkeäJes[esj
cegpeheäheâjhegj (efyenej) ueerÛeer Menj meyevekeâeÙee hes™
veeueboe (efyenej) %eeve keâer Yetefce ceeGbš Ùesefjyeme Debšeke&âefškeâe
heeveerhele (nefjÙeeCee) yegvekeâejeW keâe Menj efkeâveeyeeueg ceuesefMeÙee
Deue yegpe& F&jeve
ieg™«eece (nefjÙeeCee) efceuesefveÙece efmešer
hewefjkegâefšve cewefkeämekeâes
vewveerleeue (GòejeKeC[) PeerueeW keâe Menj
ceeGbš efheveešgyees efHeâueerheeRme
yeejoesueer (iegpejele) yešj efmešer
ceeGbš Memlee ÙetSmeS
ieebOeerveiej (iegpejele) «eerve efmešer heesheeskewâefšefhešue cewefkeämekeâes
oeefpe&efuebie (heefMÛece yebieeue) heneefÌ[ÙeeW keâe jeveer keâesefuecee cewefkeämekeâes
keâVeewpe (Gòej ØeosMe) F$e veiejer ceeGbš jsefveÙej ÙetSmeS
iegJeenešer (Demece) iesšJes keâe veeLe& F&mš Fbef[Ùee ceeGbš leeue efHeâueerheeRme
F&ševeiej (De™CeeÛeue Gieles metÙe& keâer Yetefce ceeGbš efmeveeyegbie Fb[esvesefMeÙee
ØeosMe) ceeGbš meWš nsueWme ÙetSmeS
ceeueoe (heefMÛece yebieeue) ceQiees efmešer SkeâebkeâeiegDee DepeXšervee
Yeesheeue (ceOÙe ØeosMe) PeerueeW keâe Menj ceeGbš mebsš nsueWme JeeefMebiešve (ÙetmeS)
cegpeheäheâjhegj (efyenej) ueerÛeer Menj cesÙeesve uegpeesve Éerhe (efheâueerheeRme)
ceeGbš yeÇescees Fb[esvesefMeÙee
keâesjyee (ÚòeermeieÌ{) Yeejle keâe heeJej nye
vesJee[es [sue ™F]pe keâesueefcyeÙee
jepecegbojer (DeeOeÇ ØeosMe) mebemke=âeflekeâ Menj
Sše& Sues FefLeÙeesefheÙee
YegJevesMJej (Deesef[Mee) šscheue efmešer Dee@heâ Fbef[Ùee ceeGbš vÙeejeieeWiees keâebiees ueeskeâleebef$ekeâ ieCejepÙe
keâesunehegj (ceneje°^) henueJeeveeW keâer Yetefce heesheeskewâšshesšue cewefkeämekeâes
kegâie& (keâvee&škeâ) Yeejle keâe mkeâe@šueQ[ ceeGbš šwcyeesje Fb[esvesefMeÙee
DeuehhegPee (kesâjue) hetJe& keâe Jesefveme ceeGbš yeguegmeeve uegpeesve Éerhe (efheâueerheeRme)
Static GK 69 YCT
 he=LJeer kesâ JeeÙegceb[ue ceW efJeefYeVe iewmeeW keâer cee$ee Sueyegpe& heJe&le F&jeve oeceJebo
iewmeW cee$ee (ØeefleMele ceW) (5610ceer.)
veeFš^espeve (N2) 78.08 efmeÙeje ceeõs DeesefjSbšue cewefkeämekeâes mesjesDeue heesšesMeer
Dee@keämeerpeve (O2) 20.95 (3721 ceer.)
Deeie&ve (Ar) 0.93 mkewâ[ervesefJeÙeve jWpe heefMÛeceer veeJex iewuešesefheppesve
(2469 ceer.)
keâeye&ve [eF&DeekeämeeF[ (CO2) 0.03
efveDee@ve (Ne) 0.001818 DeheuesefMeÙeve Gòejer Decesefjkeâe ceeGbš efceÛesue
(2037 ceer.)
nerefueÙece (He) 0.0002
efmeSje vesJeeoe kewâueerheâesefve&Ùee ceeGbš efJnšveer
ef›eâhše@ve (Kr) 0.0001
(ÙetSmeS) (4421 ceer.)
neF[^espeve (H2) 0.000055
DeušeF& heJe&le ceOÙe SefMeÙee yesuegKee heJe&le
pesvee@ve (Xe) 0.000009
(4506 ceer.)
efJeMJe keâer ØecegKe heJe&le ßesefCeÙeeB Dejekeâeve Ùeescee cÙeebceej Keesvet cemebie
(3094 ceer.)
veece DeJeefmLeefle meJeexÛÛe efMeKej yeesmiesme hetJeea øeâebme, ceeGbš «eQ[ yewueesve
Sb[erpe heJe&le ßesCeer heefMÛeceer DekebâekeâeiegDee Ùetjeshe (1424 ceer.)
oef#eCe (6960 ceer.) efnbogkegâMe heeefkeâmleeve, efleefjÛeceerj (7708
Decesefjkeâe Deheâieeefvemleeve ceer.)
je@keâer heJe&le ßesCeer heefMÛeceer- ceeGbš Suyeš& keâekesâMeme heJe&le ßesCeer ™me ceeGbš DeuyegÇme
Gòejer Decesefjkeâe (4401 ceer.) (5642 ceer.)
efnceeueÙe heJe&le ßesCeer SefMeÙee ceeGbš SJejsmš keâemkesâ[ heJe&le ßesCeer ÙetSmeS-keâvee[e ceeGbš jsefveÙej
(8848.86 ceer.) (4392 ceer.)
«esš ef[JeeFef[bie jWpe hetJeea ceeGbš keâesmÙetmkeâes [^skebâmeyeie& heJe&le ßesCeer oef#eCe Deøeâerkeâe Leyeevee vluesvÙeevee
Dee@mš^sefueÙee (2228 ceer.) (3482 ceer.)
efleSve Meeve ceOÙe SefMeÙee peWefieMe Ûeeskegâmeg
Deeuhme heJe&le ceOÙeJeleea Ùetjeshe ceeWš yueebkeâ
(7439 ceer.)
(4808 ceer.)
Ùetjeue heJe&le ßesCeer ceOÙe ®me ceeGbš vewjes[dveeÙee
DehesVeeFve heJe&le ßesCeer Fšueer keâesveex «eQ[s (2912
(1894 ceer.)
ceer.)
Deueemkeâe heJe&le ßesCeer Gòejer Decesefjkeâe ceeGbš cewefkebâues
(6190 ceer. yuewkeâ heJe&le ÙetSmeS -
([sveeueer) yuewkeâ heâe@jsmš heJe&le pece&veer hesâu[yeie& (1493
Sšueme heJe&le ßesCeer Gòejer-heefMÛeceer šeGykeâue (4165 ceer.)
Deøeâerkeâe ceer.) DeuesIeveer heJe&le ÙetSmeS mØetme vee@ye (1482
š^ebme Debšeke&âefškeâe heJe&le Debšeke&âefškeâe efJebmeve cewefmeheâ (48 ceer.)
92 ceer.) keQâšeefyeÇÙeve heJe&le mhesve šesjs [er mesjs[es
keâceÛeškeâe heJe&le ßesCeer hetJeea ™me keâuÙetÛesumekeâeÙee (2648 ceer.)
meeshekeâe (4750 JneFš heJe&le ÙetSmeS -
ceer.) efhejsveerpe heJe&le øeâebme/mhesve -
heefMÛeceer Ieeš Yeejle DeveeF&ceg[er (2695 efkeâueercebpeejes heJe&le lebpeeefveÙee -
ceer.) oef#eCeer Deeuhe vÙetpeeruewC[ -
yeKeexÙeebmkeâ heJe&le hetJeea ®me ceme KeeÙee DeeGue heJe&le heesuewC[ -
Static GK 70 YCT

veoer keâe veece
cewkeWâpeer veoer
heerme veoer
Ùetkeâeve veoer
vesumeve veoer
efcemeerefmeheer veoer
efcemeewjer veoer
keâesueesjw[es veoer
meWš ueejWme veoer
keâesueefcyeÙee veoer
efjÙees «eeb[s veoer
Decespeve veoer
Deesefjefvekeâes veoer
hejevee veoer
G®iJes veoer
ves«ees veoer
meeDeesøeâebefmemkeâes veoer
hejeiJes veoer
Static GK
efJeMJe keâer ØecegKe veefoÙeeB
Gòejer Decesefjkeâe ceneÉerhe keâer veefoÙeeB
Godiece cegnevee ØecegKe leLÙe
«esš muesJe ueskeâ yÙetheâesš& meeiej • keâvee[e keâer meyemes uecyeer veoer nw~
efyeÇefšMe keâesuebefyeÙee DeLeeyeemkeâe Peerue • yesvesš yeebOe Fmeer veoer hej efveefce&le nw~
uesefJeme SJeb hewueer veoer yesefjbie meeiej
kesâ mebiece mes
efJeveerhesie Peerue n[meve keâer KeeÌ[er
Fšemkeâe Peerue cewefkeämekeâes keâer KeeÌ[er • Gòejer Decesefjkeâe keâer otmejer meyemes uecyeer veoer nw~
• Ùen efÛeefÌ[Ùee kesâ hebpes kesâ Deekeâej keâe [suše yeveeleer nw~
• efcemeerefmeheer Deewj efcemeewjer veefoÙeeW kesâ mebiece hej meWš
uegFme veiej DeJeefmLele nw~
je@keâer heJe&le ceeuee efcemeerefmeheer veoer • efcemeerefmeheer veoer keâer meneÙekeâ veoer nw~
• Gòejer Decesefjkeâe keâer meyemes yeÌ[er veoer nw~
«eeb[ kebâš^er kewâefueÙeesefve&Ùee keâer KeeÌ[er • ngJej Deewj yeesu[j yeebOe Fmeer veoer hej efmLele nw~
Dee@všesefjÙees Peerue ueejWme keâer KeeÌ[er • vÙee«ee peueØeheele Deewj FjeskeäÙeesFme yeebOe Fmeer veoer hej
DeJeefmLele nw~
• Ùen Gòejer Decesefjkeâe keâe JÙemlelece Deebleefjkeâ peueceeie& nw~
keâesueefcyeÙee Peerue ØeMeeble cenemeeiej • «eeb[ kegâueer, yee@vesefkeues SJeb Ûeerheâ peesmesheâ yeebOe Fmeer
veoer hej DeJeefmLele nw~
je@keâer heJe&le ßesCeer cewefkeämekeâes KeeÌ[er • Ùen ÙetSmeS SJeb cewefkeämekeâes keâer meercee yeveeleer nw~
oef#eCeer Decesefjkeâe ceneÉerhe keâer veefoÙeeB
Sb[erpe heJe&le ßesCeer Gòejer Dešueebefškeâ cenemeeiej • DeheJeen #ecelee keâer Âef° mes efJeMJe keâer meyemes yeÌ[er
veoer nw~
heefjcee heJe&le Dešueebefškeâ cenemeeiej • Fmekeâer meneÙekeâ veoer kewâjes hej efJeMJe keâe meyemes TBÛee
Sbpesue peue Øeheele efmLele nw~
yeÇepeerefueÙeve GÛÛe efjÙees-ef[-uee-hueeše • Ùen yeÇepeerue, DepeXšervee Je hejeiJes keâer meercee keâe
Yetefce efveOee&jCe keâjleer nw~
hesueesšeme veoer Deewj efjÙees-[er uee-hueeše • Ùen DepeXefšvee, yeÇepeerue Je G®iJess keâer meercee keâe
kewâveesDeeme veoer kesâ efveOee&jCe keâjleer nw~
mebiece mes • hejevee, hejeiJes Deewj G®iJes veoer efceuekeâj efjÙees-[er-uee-
hueeše yeveeleer nQ~
Sb[erpe heJe&le ßesCeer meeve ceebefšÙeeme keâer KeeÌ[er -
efceveeme iejeFme heneÌ[er Dešueebefškeâ cenemeeiej • efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e keâeheâer yebojieen ‘meWšesme
yebojieen’ (yeÇepeerue) Fmeer veoer leš hej DeJeefmLele nw~
ceslees«eesmees, yeÇepeerue hejevee veoer -
71 YCT
 Deøeâerkeâe ceneÉerhe keâer veefoÙeeB
veerue veoer yuet veerue Deewj JneFš YetceOÙe meeiej • Ùen efJeMJe keâer meyemes uecyeer veoer (6650 efkeâceer.) nw~
veerue kesâ mebiece mes • yuet veerue ševee Peerue mes peyeefkeâ JneFš veerue
efJekeäšesefjÙee Peerue mes efvekeâueleer nw~
• veemmesj Peerue Deewj DeemJeeve yeebOe Fmeer veoer hej efmLele nw~
keâebiees (peeÙejs) veoer Deøeâerkeâer GÛÛe Yetefce Dešueebefškeâ cenemeeiej • Decespeve kesâ yeeo efJeMJe keâer otmejer meyemes DeefOekeâ peue
ØeJeen Jeeueer veoer nw~
• Ùen efJe<egJele jsKee keâes oes yeej keâešleer nw~
• Ùen mšsveueer Deewj efueefJebie mšesve peue Øeheele keâe efvecee&Ce
keâjleer nw~
veeFpej veoer efieveer GÛÛe Yetefce efieveer keâer KeeÌ[er • keQâpeer yeebOe Fmeer veoer hej efmLele nw~
efuecheeshees veoer š^ebmeJesue #es$e efnvo cenemeeiej • Ùen oef#eCe Deøeâerkeâe kesâ meeLe yeeslmeJeevee SJeb efpecyeecyes
keâer meercee yeveeleer nw~
• Ùen cekeâj jsKee keâes oes yeej keâešleer nw~
peecyespeer veoer keâuesve efnume, peeefcyeÙee efnvo cenemeeiej • efJekeäšesefjÙee peue Øeheele Deewj keâjeryee yeebOe Fmeer veoer hej
efmLele nw~
Dee@jWpe veoer [^skeWâmeyeie& heJe&le Dešueebefškeâ cenemeeiej • oef#eCe Deøeâerkeâe keâer meyemes uecyeer veoer nw~
(uesmeesLees) • Deiegjsieerpe yeebOe Fmeer veoer hej DeJeefmLele nw~
Ùetjeshe ceneÉerhe keâer veefoÙeeB
Jeesuiee veoer JeeuoF& heneÌ[er kewâefmheÙeve meeiej • Ùen Ùetjeshe keâer meyemes uecyeer veoer nw~
[svÙetye veoer yuewkeâ heâejsmš keâeuee meeiej • Ùetjeshe kesâ 4 osMeeW keâer jepeOeeefveÙeeW yeg[ehesmš (nbiejer),
yesueiesÇ[ (meefye&Ùee), efJeÙevee (Deeefmš^Ùee) Deewj
yeÇeefšmeueeJee (mueesJeeefkeâÙee) mes neskeâj iegpejleer nw~
šscme veoer keâesšdmeJeesu[ heJe&le Gòejer meeiej • FbiuewC[ kesâ uebove, Dee@keämeheâes[& Deewj jeref[bie Menj Fmeer
veoer kesâ leš hej efmLele nQ~
jesve veoer (øeâebme) petje heJe&le YetceOÙe meeiej • øeâebme keâe efueÙeesve Menj Fme veoer kesâ efkeâveejs efmLele nw~
jeFve veoer Deeuhme heJe&le Gòejer meeiej • Ùetjeshe keâer meyemes JÙemlelece Deble: mLeueerÙe peueceeie&
Jeeueer veoer nw~ Ùetjeshe keâe meyemes yeÌ[e yebojieen
ješj[ce (veerojueQ[) Fmeer veoer hej efmLele nw~
[e@ve veoer veesyeesceesmkeâesJmkeâ (ceOÙe DepeesJe meeiej • jesmleesJe Menj SJeb heòeve Fmeer veoer kesâ leš hej efmLele
®me) nw~
veerhej veoer JeeuoF& heneÌ[er (®me) keâeuee meeiej • Ùen Dele:osMeerÙe peueceeie& Éeje Ùet›esâve keâer DeLe&JÙeJemLee
ceW cenlJehetCe& Yetefcekeâe efveYeeleer nw~
veermšj veoer keâehexefLeÙeve heJe&le keâeuee meeiej • Ùet›esâve Je ceuoesJee kesâ yeerÛe meercee yeveeleer nw~
efJeMÛeguee veoer yeejeefveÙee ieesje yeeefuškeâ meeiej • heesuewC[ keâer jepeOeeveer Jeejmee Fmeer veoer kesâ efkeâveejs
(heesuewC[) efmLele nw~
Suye veoer efieÙeevš heJe&le (Ûeskeâ Gòejer meeiej • pece&veer keâe nwcyeie& Menj Fmeer veoer kesâ efkeâveejs efmLele nw~
ieCejepÙe)
hees veoer (Fšueer) Deeuhme heJe&le Sef[^Ùeeefškeâ meeiej • Fmes Fšueer keâer iebiee Yeer keânles nQ~
• Fšueer keâe Jesefveme Menj Fmeer veoer kesâ efkeâveejs efmLele nw~
Static GK 72 YCT
 šeFyej veoer (Fšueer)
meerve veoer (øeâebme)
SyeÇes veoer (mhesve)
uee@Ùej veoer (øeâebme)
cejx veoer
[eefueËie veoer
efJekeäšesefjÙee veoer
ceg®&ceefyeÇpe veoer
Jewkesâšes veoer
keäuetLee veoer
JeebievegF& veoer
ceskeâebie veoer (Ûeerve, efkebâieneF& Øeeble (Ûeerve)
cÙeebceej, ueeDeesme,
LeeF&ueQ[, kebâyeesef[Ùee,
efJeÙeleveece)
meeueJeerve veoer
(cÙeebceej, LeeF&uewC[)
FjeJeoer veoer
(cÙeebceej)
Ùeebielmeer veoer
(Ûeerve)
åJeebienes veoer
(Ûeerve)
Deecetj veoer
(Ûeerve, ®me)
Static GK
Shesveerpe heJe&le (Fšueer) YetceOÙe meeiej • Fšueer keâer jepeOeeveer jesce Fmeer veoer kesâ efkeâveejs efmLele nw~
øeâebme kesâ ceOÙeJeleea he"ejer FbefiueMe Ûewveue • øeâebme keâer jepeOeeveer hesefjme Fmeer veoer kesâ efkeâveejs efmLele nw~
Yeeie mes
kesâvše@efyeÇÙeve heJe&leceeuee YetceOÙemeeiej • mhesve keâe peejieespee Menj Fmeer veoer kesâ efkeâveejs yemee nw~
øebâeme kesâ ceOÙeJeleea he"ejer efyemkesâ keâer KeeÌ[er • Ùen øeâebme keâer meyemes uecyeer veoer nw~
Yeeie mes (DešueeefCškeâ
cenemeeiej)
Dee@mš^sefueÙee ceneÉerhe keâer veefoÙeeB
Dee@mš^sefueÙeve Deeuhme oef#eCeer cenemeeiej • Ùen veoer efJekeäšesefjÙee Deewj vÙet meeGLeJesume jepÙe kesâ
ceOÙe meercee yeveeleer nw~
• Ùen DeeÙeleve kesâ efnmeeye mes Dee@mš^sefueÙee keâer meyemes
uecyeer veoer nw~
kegâueieesJee Deewj yeeJeexve cejx veoer • Ùen Dee@mš^sefueÙee keâer meyemes yeÌ[er veoer nw~
veoer kesâ mebiece mes
ceeGbš heâejkeäÙetnme&ve peesmesheâ yeesveeheeš& keâer
KeeÌ[er
mveesJes heJe&le cejx veoer
leewhet Peerue lemceeve meeiej • Ùen vÙetpeeruewC[ keâer meyemes uecyeer veoer nw~
Jeveekeâe Peerue ØeMeevle cenemeeiej • Ùen vÙetpeeruewC[ keâer otmejer meyemes uecyeer veoer nw~
šeWieeefjjes heJe&le lemceeve meeiej • vÙetpeeruewC[ kesâ ceeDeesjer ueesieeW kesâ efueS Fme veoer keâe
DeeOÙeeeflcekeâ cenlJe nw~
SefMeÙee ceneÉerhe keâer veefoÙeeB
oef#eCe Ûeerve meeiej • Ùen cÙeebceej-ueeDeesme, LeeF&uewC[-ueeDeesme Deewj
keâcyeesef[Ùee- ueeDeesme keâer meercee yeveeleer nw~
• ueeDeesme keâer jepeOeeveer efJeÙeefvleÙeeves Deewj keâcyeesef[Ùee
keâer jepeOeeveer veece hesvn oesveeW Fmekesâ leš hej efmLele nQ~
• Fmes oef#eCe-hetJe& SefMeÙee keâer ‘iebiee’ leLee ‘[svÙetye’ keâer
meb%ee oer peeleer nw~
šebiieguee heJe&le (efleyyele) cele&yeeve keâer KeeÌ[er
(Deb[ceeve meeiej)
ceeueer Deewj veceeF& veefoÙeeW Deb[ceeve meeiej • Fmes cÙeebceej keâer peerJeve jsKee keânles nQ~
kesâ mebiece mes
Ûeerve kesâ efkebâIeF& Øeeble mes hetJeea Ûeerve meeiej • Ùen SefMeÙee keâer meyemes uecyeer (6300 efkeâceer.) leLee
efJeMJe keâer leermejer (veerue leLee Decespeve kesâ yeeo) meyemes
uecyeer veoer nw~
• MebIeeF&, Jegneve leLee ÛeeWieefkebâie Menj Fmeer veoer kesâ
efkeâveejs yemes nQ~
kegâveuegve heJe&le (efleyyele)yeesneF& keâer KeeÌ[er (heeruee • Ùen Ûeerve keâer otmejer meyemes uecyeer veoer nw~
meeiej) • Fmes ‘heerueer veoer’ kesâ veece kesâ veece mes Yeer peevee peelee
nw~
Deie&gve Deewj efMeukeâe veoer šeš&jer • Ùen ®me-Ûeerve kesâ ceOÙe meercee yeveeleer nw~
kesâ mebiece mes peue[ce™ceOÙe
73 YCT
 efJeMJe kesâ ØecegKe he"ej SJeb IeeefšÙeeW keâer DeJeefmLeefle

he"ej DeJeefmLeefle Ieešer DeJeefmLeefle

iegÙeevee he"ej Gòejer oef#eCe Decesefjkeâe (JesvespegSuee, mJeele Ieešer heeefkeâmleeve
iegÙeevee Deewj yeÇepeerue keâer meercee hej) [sLe Jewueer kewâefueHeâesefve&Ùee (ÙetSmeS)
ueejWefmeÙee he"ej keâvee[e hebpeMeerj Ieešer Gòej-hetJe& DeHeâieeefvemleeve
heer[ceebš he"ej ÙetSmeS (keâeyegue kesâ Gòej ceW)
Deespeeke&â he"ej ÙetSmeS šsuej Ieešer Debšeke&âefškeâe
keâesuebefyeÙee keâe he"ej ÙetSmeS efmeefuekeâve Jewueer kewâefueHeâesefve&Ùee (ÙetSmeS)
keâesueesjs[es keâe he"ej ÙetSmeS (Gšen Øeeble) jepeeDeeW keâer Ieešer efceœe
«esš yesefmeve he"ej ÙetSmeS (keâesuebefyeÙee SJeb keâesueesjs[es veoer ome ÛeesefšÙeeW keâer Ieešer keâvee[e
kesâ ceOÙe) ÙeesmesceeFš Ieešer kewâueerheâesefve&Ùee (ÙetSmeS)
efÛeÙeeheeme he"ej cewefkeämekeâes keâueeueeT Ieešer nJeeF& Éerhe (ÙetSmeS)
hewšeieesefveÙee he"ej oef#eCeer Decesefjkeâe (Depexvšervee) [erueeuetvee Ieešer efÛeueer
ceeWšs«eemees he"ej ceOÙe yeÇepeerue yee™ve Ieešer vesheeue
yeesjyeesjscee he"ej Gòej-hetJeea yeÇepeerue iesmeme& Ieešer ™me
heeceerj he"ej (mebmeej ceOÙe SefMeÙee keâer oef#eCeer meercee hej oevegce Ieešer yeesefve&Ùees
keâer Úle) efpeÙegPeFieew Ieešer Ûeerve
DeyeermeerefveÙee he"ej FefLeÙeesefheÙee leLee meesceeefueÙee uee@šjyeÇgVece Ieešer efmJešdpejuewC[
leeefmeueer he"ej DeupeerefjÙee, efueefyeÙee, veeFpej, ceeueer ueesFjs Ieešer øeâebme
DeoeceeJee he"ej heef§ece-ceOÙe Deøeâerkeâe (kewâce™ve, kebâiee™ Ieešer vÙet meeGLeJesum (Dee@mš^sefueÙee)
veeFpeerefjÙee) mJeele Ieešer heeefkeâmleeve
keâšbiee he"ej (leebyee keâebiees ueeskeâleebef$ekeâ ieCejepÙe Ûebgyeer Ieešerr Yeejle, Yetševe, Ûeerve
Glheeove kesâ efueS
ceneve YeübMe Ieešer («esš meerefjÙee, FpejeÙeue, pee[&ve, uesyeveeve,
Øeefmeæ)
efjheäš) efceœe, met[eve, Fjerefš^Ùee, FefLeDeesefheÙee,
cemkeâejsve he"ej mesMesume Deewj cee@jerMeme
meesceeefueÙee, kesâvÙee, Ùeceve, lebpeeefveÙee,
Deniiej he"ej Gòejer Deøeâerkeâe (keâke&â jsKee hej)
ceueeJeer, peebefyeÙee, ceespeeefcyekeâ, meToer
Meeve he"ej cÙeebceej Dejye
heesleJeej he"ej heeefkeâmleeve SyeÇes Ieešer mhesve
DeveeleesefueÙee he"ej legkeâea hees Ieešer Fšueer
keâesjele he"ej LeeF&ueQ[ šsuej Ieešer Debšeke&âefškeâe
okeäkeâve keâe he"ej oef#eCeer Yeejle «eQ[Ieešer (keâesueesje[es) mebÙegòeâ jepÙe Decesefjkeâe
efleyyele he"ej (efJeÕe Ûeerve hueerpeWš Ieešer mebÙegòeâ jepÙe Decesefjkeâe
keâe meyemes yeÌ[e Deewj nbtpee Ieešer efieueefieš yeeefušmleeve (heeefkeâmleeve)
TBÛee) keâehešea Ieešer vÙet meeGLeJesume (Dee@mš^sefueÙee)
ÙegVeeve he"ej Ûeerve Jeesuieve Ieešer vÙet meeGLeJesume (Dee@mš^sefueÙee)
heesšesnj heeefkeâmleeve keâeues yeebmees keâer Ieešer Ûeerve
ueesSme he"ej Ûeerve mes›esâ[ Ieešer hes™
Gyeebieer he"ej ceOÙe Deøeâerkeâe yeeoe Ieešer Fb[esvesefMeÙee
mesvš^ue cewefmeheâ he"ej jesceeefveÙee efÛeleJeve Ieešer vesheeue
cesmesše he"ej mhesve (DeeFyesefjÙeve ØeeÙeÉerhe) nwhheer Ieešer nebiekeâebie (Ûeerve)
njobiejefJeöe he"ej veeJex yešjheäueeF& Ieešer nebiekeâebie (Ûeerve)
efkeâcyeuex he"ej Gòej-heef§ece Dee@mš^sefueÙee ncyej Ieešer keâvee[e
heef§eceer he"ej Dee@mš^sefueÙee efMekeâejer Ieešer vÙet meeGLeJesume (Dee@mš^sefueÙee)
Static GK 74 YCT
 efJeMJe kesâ ØecegKe ce®mLeue mLeeveerÙe heJeveW
SefMeÙee kesâ ØecegKe ce®mLeue iece& mLeeveerÙe heJeveW mebyebefOele #es$e
ce®mLeue DeJeefmLeefle efÛevetkeâ je@keâer heJe&le keâe hetJeea {eue
efmejekeâes Gòejer Deøeâerkeâe, YetceOÙe meeiej, Fšueer Je
Leej Yeejle SJeb heeefkeâmleeve
mhesve
ieesyeer cebieesefueÙee SJeb Ûeerve Heâe@ve Deeuhme heJe&le keâe Gòejer {eue (cegKÙele:
lekeâueecekeâeve Ûeerve efmJešdpejueQ[)
keâejekegâce legke&âcesefvemleeve, efmecetce Dejye jsefiemleeve
keâpeeKmleeve nyetye Gòejer met[eve (Keejletce)
jye-Deue-Keeueer, Deue veeHetâo, nceo meToer Dejye efyeÇkeâ Heâeru[j Dee@mš^sefueÙee keâe efJekeäšesefjÙee jsefiemleeve
omle-S-uegle, omle-S-keâyeerj F&jeve veeJexmšj Gòejer vÙetpeerueQ[, hetJe& SJeb hetJeexòej Yeejle
vespesJe FpejeÙeue (keâeueyewMeeKeer)
Ùeecees peeheeve
Deøeâerkeâe kesâ ØecegKe ce®mLeue Keceefmeve efceœe keâe Gòejer Yeeie
š^wceesCšsve ceOÙe Ùetjeshe
ce®mLeue DeJeefmLeefle
meevlee Deevee kewâueerheâesefve&Ùee (ÙetSmeS)
keâeueenejer yeeslmeJeevee, veeceerefyeÙee, oef#eCe Deøeâerkeâe yuewkeâ jesuej ÙetSmeS kesâ ceneve «esš cewoeve ceW
meneje (efJeÕe keâe meyemes Gòejer Deøeâerkeâe Meeceue cesmeesheesšeefceÙee SJeb heâejme keâer KeeÌ[er ceW
yeÌ[e) efieyeueer ueerefyeÙee
veeceerye veeceerefyeÙee, Debieesuee, oef#eCe-Deøeâerkeâe uesmš ce[erje, ceesjkeäkeâes
vetefyeÙeve met[eve, Fjerefš^Ùee peesC[e Depexbšervee ceW Sb[erpe kesâ hetJeea {eue hej
keâe™ oef#eCe Deøeâerkeâe
"b[er mLeeveerÙe heJeveW mebyebefOele #es$e
oeveeefkeâue efpeyetleer, Fefjefš^Ùee, FefLeÙeesefheÙee
efcemš^ue øeâebme SJeb jesve Ieešer
ÛeeuJeer kesâvÙee yeesje Sef[^Ùeeefškeâ meeiej keâe hetJeea leš
iegyeeve meesceeefueÙee efyuepee[& Gòejer OeÇgJeerÙe #es$e (meeFyesefjÙee, keâvee[e,
vÙeerjer kesâvÙee ÙetSmeS)
«eeb[ yeeje efpeyetleer heiee& ™meer šgC[^e #es$e
ueescehee@ue mesvesieue uesJesCšj oef#eCeer mhesve
yeeFme øeâebme
Gòejer Decesefjkeâe kesâ ØecegKe ce®mLeue
hewchesjes oef#eCeer Decesefjkeâe kesâ hecheepe ceW
ce®mLeue DeJeefmLeefle yegjeve meeFyesefjÙee #es$e
ceespeeJes, keâesueesjs[es, js[ [speš&, «esš ÙetSmeS
yesefmeve, «esš mewC[er, yuewkeâ je@keâ Ieeme kesâ cewoeve
Leechemeve keâvee[e
meesveesjve, efÛengDeengDee ÙetSmeS SJeb cewefkeämekeâes

oef#eCe Decesefjkeâe kesâ ØecegKe ce®mLeue

ce®mLeue DeJeefmLeefle
hewšeieesefveÙee DepeXšervee, efÛeueer
Dešekeâecee efÛeueer, hes™
ces[eveesmee [er keâesjes JesvespegSuee
meeuJee[esj [eueer yeesueerefJeÙee
leeleekeâesJee keâesueefcyeÙee
meWÛegje hes™
Static GK 75 YCT
 yeÇgmesume (yesefupeÙece) meerve
[yeefueve efue]heâer
vÙet Deesjsueebme (ÙetSmeS) efcemeerefmeheer
keâjekeâme (JesvespegSuee) iegSjs
S[erues[ (Dee@mš^sefueÙee) šesjWme
Debkeâeje (legkeâeaÙes) keâeefpeue
yeQkeâekeâ (LeeF&uewC[) ÛeeDees øeâeÙee
yemeje (Fjekeâ) meòe-Deue- Dejye
veefoÙeeW kesâ efkeâveejs efmLele efJeMJe yeesve (pece&veer) jeFve
kesâ ØecegKe veiej efyeÇmšue (Ùetkesâ) SJeve
yÙetveme DeeÙeme& (DepeXefšvee) efjÙees-[er-uee-hueeše
veiej veoer keâesueesve (pece&veer) jeFve
JeeeEMeiešve (ÙetSmeS) heesšescewkeâ
[^sme[sve (pece&veer) Suye
uebove (FbiueQ[) šscme
nwcyeie& (pece&veer) Suye
hesefjme (øeâebme) meerve
uesefveve«ee[ (™me) vesJee
yeefue&ve (pece&veer) mØeer
efuemyeve (hegle&ieeue) šbieme
yeieoeo (Fjekeâ) efšef«eme
jesce (Fšueer) šeFyej efueJejhegue (FbiuewC[) cesmeer
DeemJeeve (efceœe) veerue heLe& (Dee@mš^sefueÙee) mJeeve
Keejletce (met[eve) veerue efheâuee[sefuheâÙee (Ùet.Sme.S.) [sueeJesÙej
efJeÙevee (Dee@efmš^Ùee) [svÙetye Jeejmee (heesuewC[) efJe§eguee
yesue«es[ (meefye&Ùee) [svÙetye šeskeäÙees (peeheeve) megefceoe
yeg[ehesmš (nbiejer) [svÙetye efme[veer (Dee@mš^sefueÙee) [eefueËie
yee@ve (pece&veer) jeFve keäÙetyeskeâ (keâvee[e) meWš uee@jWme
keâeefnje (efceœe) veerue Øeeie (Ûeskeâ ieCejepÙe) efJeleeJee
ceebefš^Ùeue (keâvee[e) meWš ueejWme
vÙetÙeeke&â (ÙetSmeS) n[meve efJeMJe keâer ØecegKe cenemeeiejerÙe ieleX
keâerJe (Ùet›esâve) veerhej
iele& DeefOekeâlece cenemeeiej
ueenewj (heeefkeâmleeve) jeJeer
ienjeF&
keâjeÛeer (heeefkeâmleeve) efmebOeg
(ceeršj
je@šj[ce (veerojueQ[) jeFve ceW)
veesce hesvn (kebâyeesef[Ùee) ceskeâebie cesefjÙeevee (meyemes 11022 Gòejer ØeMeeble cenemeeiej
cewef[^[ (mhesve) ceWpesvejsme ienje iele&)
heLe& (Dee@mš^sefueÙee) mJeeve šeWiee 10880 oef#eCeer ØeMeeble cenemeeiej
MebIeeF& (Ûeerve) ÙeebieefšmeerkeäÙeebie efceb[eveeDees 10475 Gòejer ØeMeeble cenemeeiej
yeQkeâekeâ (LeeF&ueQ[) cesveece (ÛeeDees øeâeÙee) hÙetšexefjkeâe 8605 Gòejer Dešueebefškeâ cenemeeiej
nveesF& (efJeÙeleveece) js[ efjJej meQ[efJeÛe 8325 oef#eCeer Dešueebefškeâ cenemeeiej
Ùeebietve (cÙeebceej) FjeJeoer peeJee Ùee mebg[e 7725 efnbo cenemeeiej
yesue«es[ (meefye&Ùee) meeJee Deewj [svÙetye kesâ mebiece hej jesceMes 7758 ceOÙe Dešueebefškeâ cenemeeiej
ceemkeâes (™me) ceemkeâesJee SuÙetefMeÙeve 7600 Gòejer ØeMeeble cenemeeiej
Static GK 76 YCT
 efJeÕe keâer meyemes TBÛeer veewiecÙe efšefškeâekeâe Peerue
efJeMJe keâer ØecegKe PeerueW Peerue
efJeÕe keâer Keejs heeveer keâer meyemes kewâefmheÙeve meeiej
Peerue mebyebefOele osMe yeÌ[er Peerue
megheerefjÙej ÙetSmeS SJeb keâvee[e efJeÕe keâer meJee&efOekeâ Keejer Peerue Jee@ve Peerue (legkeâea)
¢etjve ÙetSmeS SJeb keâvee[e efJeÕe keâer meyemes veerÛeer Peerue ce=le meeiej
DeeWšeefjÙees ÙetSmeS SJeb keâvee[e PeerueeW keâer Jeeefškeâe efHeâveueQ[
F&jer ÙetSmeS SJeb keâvee[e Skeâ npeej PeerueeW keâe osMe efHeâveueQ[
efceMeerieve, «esš meeuš ueskeâ ÙetSmeS
kewâefmheÙeve meeiej (efJeÕe keâer keâpeeKmleeve, F&jeve, ™me, efJeMJe kesâ ØecegKe peue[ce™ceOÙe
meyemes yeÌ[er Peerue) Depejyewpeeve SJeb legke&âcesefvemleeve /peuemebefOe
Dejue meeiej Gpyesefkeâmleeve, keâpeeKmleeve
efJekeäšesefjÙee kesâvÙee, Ùegieeb[e, lebpeeefveÙee peuemebefOe mebyebefOele mebyebefOele osMe
efšefškeâekeâe yeesueerefJeÙee SJeb hes™ meeiej/KeeÌ[er
DeeÙej, šesjWme, iew[&vej, cewkeâeÙe Dee@mš^sefueÙee ceuekeäkeâe Deb[ceeve meeiej SJeb Fb[esvesefMeÙee SJeb
yewkeâeue, Deesvesiee, ue[esiee ™me oef#eCeer Ûeerve meeiej ceuesefMeÙee
efJeveerhesie, DeLeeyeemkeâe, «esš keâvee[e megb[e peeJee meeiej SJeb efnbo Fb[esvesefMeÙee
muesJe, «esš yeerÙej, ceeefvešesyee, cenemeeiej
jWef[Ùej, efveefheieve, heekeâ yebieeue keâer KeeÌ[er SJeb Yeejle SJeb ßeeruebkeâe
efJeefVehesieesefmeme, nefj&meve, ceVeej keâer KeeÌ[er
Deeskeâeveeieeve yeeye-Deue-ceb[sye ueeue meeiej SJeb Ùeceve Deewj efpeyetleer
yeeuKeeMe keâpeeKmleeve Deove keâer KeeÌ[er
šbieeefvekeâe yeg™b[er, keâebiees, lebpeeefveÙee, efpeyeÇeušj YetceOÙe meeiej SJeb mhesve SJeb ceesjkeäkeâes
peeefcyeÙee Dešueebefškeâ cenemeeiej
legkeâe&vee (™[esuheâ) kesâvÙee, FefLeÙeesefheÙee nejcegpe Heâejme keâer KeeÌ[er SJeb Deesceeve SJeb F&jeve
JesueWefmeÙee, ceejekeâeFyees JesvespegSuee Deesceeve keâer KeeÌ[er
ceueeJeer (vÙeemee) ceueeyeer, ceespeeefcyekeâ, lebpeeefveÙee yee@mheesjme keâeuee meeiej SJeb legkeâea
ce=le meeiej pee[&ve, FpejeÙeue cejceje meeiej
šesyee Fb[esvesefMeÙee (megcee$ee) [esJej Gòejer meeiej SJeb FbiueQ[ SJeb øeâebme
Gefce&Ùee F&jeve FbefiueMe Ûewveue
šesveues kebâyeesef[Ùee n[meve n[meve keâer KeeÌ[er SJeb keâvee[e
Fefmmekeâ kegâue efkeâefie&mleeve Dešueebefškeâ cenemeeiej
efkebâIeeF&, heesÙeebie, [eWieefšbie Ûeerve [sefJeme yesefHeâve KeeÌ[er SJeb «eerveueQ[ Je keâvee[e
KeesJmebieesue cebieesefueÙee Dešueebefškeâ cenemeeiej
GJme cebieesefueÙee, ™me yesefjbie yesefjbie meeiej SJeb Deueemkeâe (ÙetSmeS)
meÙe&ieeefceMe Gpyesefkeâmleeve, legke&âcesefvemleeve Ûegkeämeer meeiej SJeb ™me
Keevekeâe ™me, Ûeerve yee@me lemceeve meeiej SJeb Dee@mš^sefueÙee
heeshees yeesefueefJeÙee oef#eCeer meeiej
ceej efÛekeäÙetše DepeXefšvee še@jsme DejeHegâje meeiej SJeb vÙet efieveer SJeb
pevejue mejxje (yÙetveme DeeÙeme&) DepeXefšvee, efÛeueer heehegDee keâer KeeÌ[er Dee@mš^sefueÙee
Jeesmleeskeâ Debšeke&âefškeâe kegâkeâ lemceeve meeiej SJeb vÙetpeerueQ[ (Gòejer SJeb
oef#eCeer ØeMeeble oef#eCeer Éerhe)
PeerueeW mes mebyebefOele cenlJehetCe& leLÙe cenemeeiej
efJeÕe keâer meyemes yeÌ[er Peerue kewâefmheÙeve meeiej Ùetkeâešve cewefkeämekeâes keâer KeeÌ[er cewefkeämekeâes SJeb keäÙetyee
efJeÕe keâer leepes heeveer keâer meyemes megheerefjÙej Peerue Deewj kewâjsefyeÙeve meeiej
yeÌ[er Peerue Deesšjbšes Sef[^Ùeeefškeâ meeiej Fšueer-DeuyeeefveÙee
efJeÕe keâer meyemes ienjer Peerue yewkeâeue Peerue Deewj DeeÙeefveÙeve meeiej
efJeÕe keâer meJee&efOekeâ TBÛeeF& hej Deespeesme [sue meuee[es leeleej peeheeve meeiej SJeb ™me (hetJeea ™me-
efmLele Peerue DeesKeesšmkeâ meeiej meKeeueerve Éerhe)
Static GK 77 YCT
 cesefmevee YetceOÙe meeiej Fšueer- efmeefmeueer cemeeF& hetJeea Deøeâerkeâe (kesâvÙee)
vee@Le& Ûewveue DeeÙeefjMe meeiej Deewj DeeÙejuewC[-FbiuewC[ efheiceerpe keâebiees yesefmeve
Dešueebefškeâ cenemeeiej
yeöÒ Dejye ce™mLeue
[[xveueerpe cejceje meeiej Deewj legkeâea
F&efpeÙeve meeiej pegueg oef#eCe Deøeâerkeâe (vesšeue Øeeble)
[sveceeke&â Gòej Dešueebefškeâ Deewj «eerveuewC[-DeeFmeueQ[ veer«ees ceOÙe Deøeâerkeâe
Deeke&âefškeâ cenemeeiej heehegDeevme vÙet efieveer
heäueesefj[e cewefkeämekeâes keâer KeeÌ[er ÙetSmeS-keäÙetyee js[ Fbef[Ùeve Gòejer Decesefjkeâe
Deewj Dešueebefškeâ yejyej ceesjkeäkeâes
cenemeeiej
cewieueve ØeMeeble cenemeeiej Deewj efÛeueer vetyee met[eve
oef#eCeer Dešueebefškeâ Hegâueeveer heef§eceer Deøeâerkeâe
cenemeeiej ceeÙee ceOÙe Decesefjkeâe
cekeâemmeej peeJee meeiej Deewj Fb[esvesefMeÙee uewhme mkeQâef[vesefJeÙeeF& ØeosMe
mesuesyeerpe meeiej Ùetefhekeâ hetJeea ™me, heef§eceer Deueemkeâe
heâe@ceexmee oef#eCe Ûeerve meeiej Ûeerve-leeFJeeve
Deewj hetJeea Ûeerve meeiej yeblet hetJeea, ceOÙe SJeb oef#eCeer Deøeâerkeâe
keâesefjÙee lemceeve meeiej SJeb vÙetpeeruewC[ Deeheâjeroer heeefkeâmleeve
peeJee meeiej heehegDeeve heehegDee vÙet efieveer
šesjme Dejhegâje meeiej Deewj Dee@mš^sefueÙee heehegDee FbkeâeLee oef#eCe Deøeâerkeâe
SefpeÙeve meeiej vÙet efieveer yuewkeâ hesâuees Dee@mš^sefueÙee
efJeMJe keâer ØecegKe venjW FvegFš keâvee[e, «eerveuewC[
uewhme efheâveuewC[, mkeâe@šuewC[
venj mebyebefOele osMe DeJeefmLeefle heäuewefceMe yesefupeÙece
heveecee heveecee Dešueebefškeâ cenemeeiej SJeb Ùeeketâ šbg[^e ØeosMe
ØeMeeble cenemeeiej kesâ ceOÙe ÙetkeâeOeerj, kesâcemeerve meeFyesefjÙee (™me)
mJespe efceœe ueeue meeiej SJeb YetceOÙe meeiej kegâo& F&jeve, Fjekeâ
kesâ ceOÙe yeesDej oef#eCe Deøeâerkeâe
keâerue pece&veer Gòejer meeiej SJeb yeeefuškeâ meeiej
ceeÙee cewefkeämekeâes
kesâ ceOÙe
Jeesuiee [e@ve ™me jesmšesJe Je mšeefueve«ee[ kesâ ceOÙe Ùeebkeâer, nesheer ÙetSmeS
met ÙetSmeS megheerefjÙej SJeb ¢etjve Peerue kesâ yeesjes yeÇepeerue
ceOÙe legDeejsie meneje ce®mLeue, Deøeâerkeâe
F&jer ÙetSmeS F&jer SJeb efceMeerieve Peerue kesâ ceOÙe vee@ef[&keâ mJeer[ve, [sveceeke&â, veeJex
JesuewC[ keâvee[e F&jer SJeb DeeWšeefjÙeeW Peerue kesâ hetâueeveer veeFpeerefjÙee
ceOÙe
ceiÙeeme& nbiejer
efJeMJe keâer ØecegKe pevepeeefleÙeeB yeye&j DeupeerefjÙee, ceesjkeäkeâes, šÙetveerefMeÙee,
ueerefyeÙee, efceœe
pevepeeefle mebyebefOele osMe/#es$e efJeMJe kesâ ØecegKe DeewÅeesefiekeâ veiej
Smkeâercees «eerveueQ[, keâvee[e, Deueemkeâe
yegMecewve keâeueenejer ce™mLeue veiej GÅeesie
ceeDeesjer vÙetpeerueQ[ [sš^eÙeš (ÙetSmeS) Dee@šesceesyeeFume (keâej efvecee&Ce)
Svet peeheeve efMekeâeiees (ÙetSmeS) ueesne-Fmheele Deewj ceebme
mesceebie ceuesefMeÙee efmeSšue (ÙetSmeS) JeeÙegÙeeve GÅeesie
efKejieerpe ceOÙe SefMeÙee mewve øeâebefmemkeâes (ÙetSmeS) lesueMeesOeve, peueheesle, keâchÙetšj
Jesöe ßeeruebkeâe kebâmeeme (ÙetSmeS) ef[yyee yebo ceebme
Static GK 78 YCT
 uee@me Sbefpeume (ÙetSmeS) efheâuce SJeb lesueMeesOeve
efheâuee[sefuheâÙee (ÙetSmeS) ueeskeâesceesefšJe
efhešdmeyeie& (ÙetSmeS) ueesne SJeb Fmheele
hueeFceeFLe (ÙetSmeS) peueÙeeve efvecee&Ce
efmeefuekeâe@ve Jesueer (ÙetSmeS) keâchÙetšj
[guegLe (ÙetSmeS) Fmheele GÅeesie
S›eâesve (ÙetSmeS) jyej
mesveef[Ùeeiees (ÙetSmeS) hesš^esefueÙece MeesOeve, heâue SJeb
meypeer Glheeove
yeefceËIece («esš efyeÇšsve) ueewn Deewj Fmheele GÅeesie
ceeveÛesmšj («esš efyeÇšsve) metleer Jem$e
Mesheâeru[ («esš efyeÇšsve) keâšuejer GÅeesie
yeÇs[&heâes[& («esš efyeÇšsve) Tveer Jem$e
ueer[dme («es[ efyeÇšsve) Gveer Jem$e
ueerJejhegue (iesÇš efyeÇšsve) peueheesle efvecee&Ce- lesue MeesOeve
iueemeiees («esš efyeÇšsve) peueheesle efvecee&Ce
uebove («esš efyeÇšsve) FbpeerefveÙeefjbie, heefjJenve
DeesšeJee (keâvee[e) keâeiepe efvecee&Ce
ceebefš^Ùeue (keâvee[e) peueheesle efvecee&Ce, SÙej›eâeheäš
keäÙetyeskeâ (keâvee[e) peueheesle efvecee&Ce,
FbpeerefveÙeefjbie
efJeefvehesie (keâvee[e) iesntB keâer ceb[er
šesjbšes (keâvee[e) Dee@šesceesyeeFue, FbpeerefveÙeefjbie
GÅeesie
nwefceušve (keâvee[e) ueewn Fmheele, FbpeerefveÙeefjbie GÅeesie
mšgšieeš& (pece&veer) ceesšjieeÌ[er
[^sme[sve (pece&veer) Ûeerveer efcešdšer
nwcyeie& (pece&veer) ceesšjieeÌ[er, peueÙeeve
øeQâkeâheâš& (pece&veer) FbpeerefveÙeefjbie, heefjJenve
[e@š&ceb[ (pece&veer) ueewn Fmheele, jmeeÙeve
cÙetefveKe (pece&veer) ueWme efvecee&Ce
ueerpeefhebie (pece&veer) ke=âef<e GhekeâjCe
efueÙeesve (øeâebme) jsMeceer Jem$e
uee@jsve (øeâebme) ueewn Fmheele
šguegpe (øeâebme) ueÌ[eketâ efJeceeve efvecee&Ce
hesefjme (øeâebme) Dee@šesceesyeeFue, keâe@mcesefškeâ,
FbpeerefveÙeefjbie GÅeesie
Jesefveme (Fšueer) keâeBÛe
efceueeve (Fšueer) jsMeceer Jem$e GÅeesie
letefjve (Fšueer keâe [sš^eÙeš) ceesšjkeâej
Deesmeekeâe (peeheeve keâe ceeveÛesmšj) Jem$e GÅeesie
veieesÙee (peeheeve keâe [sš^eÙeš) metleer Jem$e
DeešesceesyeeFume (ceesšjkeâej)
keâesJes Je keäÙeesšes (peeheeve) ueewn-Fmheele, peueheesle efvecee&Ce
Static GK
keâeJeemeekeâer (peeheeve) ueewn-Fmheele
šesefkeâÙees Je veeieemeekeâer (peeheeve) peueheesle, FbpeerefveÙeefjbie
ÛesefueÙeebefyemkeâ (™me) šQkeâ Glheeove, ueewn Fmheele
uesefveveiee[& (™me) peueÙeeve efvecee&Ce, Dee@šesceesyeeFue
ieeskeâea (™me) FbpeerefveÙeefjbie
yuee[erJeesmlekeâ (™me) peueÙeeve efvecee&Ce
šguee (™me) ueewn-Fmheele
ceemkeâes (™me) jmeeÙeve, Oeeleg, ceMeervejer GÅeesie
efvepeueerleeefieue (™me) ueewn-Fmheele
cesieefvešesieesjmkeâ (™me) ueewn-Fmheele
MebIeeF& (Ûeerve) Jem$e SJeb ceMeervejer
DebMeve (Ûeerve) ueewn-Fmheele
Jegneve (Ûeerve) Jem$e, peueheesle, ceMeervejer, ueewn
Fmheele
keWâšve (Ûeerve) peueÙeeve, metleer Je jsMeceer Jem$e
ÛeebieÛegve (Ûeerve) Dee@šesceesyeeFume, ceMeervejer
Deewpeej
yeerefpebie (Ûeerve) Jem$e efvecee&Ce, ceMeervejer
meeDeesheesuees (yeÇepeerue) keâe@heâer GÅeesie
mecegõer efjÙees-ef[- pesvesefjÙees (yeÇepeerue) Jem$e GÅeesie Je keâe@heâer GÅeesie
vÙetveme DeeÙeme& (DepeXšervee) ceebme, [sÙejer
ueehueeše DepeXšervee SÙej›eâeheäš, jmeeÙeve Je ueewn
Fmheele
meWefšÙeeiees (efÛeueer) Mejeye GÅeesie
Jeeuehejspees (efÛeueer) lesue MeesOeve, Mejeye GÅeesie
cejekeâeFyees (JesvespegSuee) lesue MeesOeve
nJeevee (keäÙetyee) efmeieej GÅeesie
mše@keânesce (mJeer[ve) peueheesle efvecee&Ce
peesnevmeyeie& (oef#eCe Deøeâerkeâe) meesvee Keveve
efkeâcyejues (oef#eCe Deøeâerkeâe) nerje Keveve
KeejkeâesJe (Ùet›esâve) ceMeervejer, FbpeerefveÙeefjbie
keâerJe (Ùet›esâve) FbpeerefveÙeefjbie
ješj[ce (veerojuewC[) cesefjve FbpeerefveÙeefjbie Je peueheesle
efvecee&Ce
Scmeš[&ce (veerjouewC[) nerje hee@efueMe
efJeÙevee (Dee@efmš^Ùee) keâebÛe GÅeesie
iueemeiees (mkeâe@š uewC[) peueÙeeve efvecee&Ce, ceMeervejer
yeQkeâekeâ (LeeF&uewC[) peueÙeeve efvecee&Ce
Jesefuebiešve (vÙetpeeruewC[) [sÙejer
pÙetefjKe (efmJešdpejuewC[) FbpeerefveÙeefjbie
keâeefnje Je efmekebâoefjÙee (efceœe) metleerJem$e
GÅeesie, ceguleeve (heeefkeâmleeve) efcešdšer kesâ yele&ve
SbšerJehe& (yesefupeÙece) nerje GÅeesie
ceesmegue (F&jekeâ) Keefvepe lesue
79 YCT
 efJeMJe keâer ØecegKe Keefvepe mebmeeOeve

ueewn-DeÙemkeâ kesâ Øekeâej keâvee[e DeeWšsefjÙees keâe mew[yejer #es$e

Øekeâej ueesnebMe keâer cee$ee (³ ceW) keâebiees (peeÙejs) keâšbiee #es$e
cewivesšeFš 72³ Dee@mš^sefueÙee ceeGbš ceesjieve Je ceeGbš F&mee
nscesšeFš 60³ efJeMJe ceW yeekeämeeFš Glheeokeâ ØecegKe #es$e
efueceesveeFš 40.50³ osMe #es$e
efme[sjeFš 40.45³ Dee@mš^sefueÙee kesâheÙee[& ØeeÙeÉerhe, Devee&nceuewC[, JeeFhee
pecewkeâe meWš SefuepeeyesLe meQšcewjer #es$e
ueewn DeÙemkeâ Glheeokeâ efJeMJe kesâ ØecegKe #es$e
™me keâesuee ØeeÙeÉerhe
osMe #es$e
ÙetSmeS Dejkebâmeeme jepÙe keâe mesueeFve keâeGbšer #es$e
Dee@mš^sefueÙee efheueyeeje #es$e, nwcemues Keoeve #es$e, vÙet meeGLe efieveer Jeeskeâes Je ye®keâe Éerhe
Jesume o. Deøeâerkeâe Gòejer vesšeue Øeeble
ÙetSmeS megheerefjÙej Peerue ØeosMe (cesmeeyeer jWpe) leLee
Deueyeecee SJeb heWefmeueJeeefveÙee #es$e efJeMJe kesâ efšve Glheeokeâ ØecegKe #es$e
Ûeerve cebpetefjÙee, Meeblegbie, Meebmeer leLee Mesve Ùeebie osMe #es$e
oef#eCe Deøeâerkeâe heesmšceemeJeie&, š^ebmeJeeue, vesšeue ceuesefMeÙee hesveebie, mebgieer, mesueebieesj, uesefcyebie
Ùet›essâve ef›eâJee@Ùe jeie Fb[esvesefMeÙee efyeefuešve Deewj yebkeâe
LeeF&uewC[ Ùetkesâš
™me cewefivešesieesmke&â heJe&le kegâpeyeeme Deewj šguee #es$e
Ûeerve ÙegVeeve, ngveeve, keäJeebimeer
yeÇepeerue efceveeme iesjeFme Øeeble keâer Fšeefyeje heneÌ[er Dee@mšsefueÙee njyeš&ve, lemceeefveÙee
mJeer[ve efkeâ®vee Je iewueeryeje #es$e
efJeMJe kesâ mJeCe& Glheeokeâ ØecegKe #es$e
ÙetveeFšs[ efce[uewC[
efkebâie[ce (UK) osMe #es$e
keâpeeefkeâmleeve keâesmleeves oef#eCe Deøeâerkeâe efJešJeešdme&ueQ[ keâer heneÌ[er ceW peesnevmeyeie&,
yeeskeämeyeie& Je DeesjWpe øeâer mšsš, efkebâyejues
øeâebme uee@jsve ÙetSmeS Deueemkeâe Je meeuš ueskeâ #es$e
efJeMJe kesâ ØecegKe ceQieveerpe Glheeokeâ #es$e Dee@mš^sefueÙee keâeueietieea Je ketâueiee[ea, ceeGbš ceesjieve,
yeesooeRiešve
osMe #es$e
Ûeerve heWkeâer (oef#eCeer cebÛetefjÙee) ngveeve, DebMeve- efJeMJe kesâ ÛeeBoer Glheeokeâ ØecegKe #es$e
Ûeebieefuebie, nghes, leebieMegbie Deewj yegševe #es$e, osMe #es$e
iegFPeesG Øeeble cewefkeämekeâes efnC[enes, efÛengDeengDee
oef#eCe Deøeâerkeâe ›egâime [^ebhe, efkeâcyejues, heeršjceeefjlpeyeie&, kegâ®ceeve ÙetSmeS Ùetšen, ceeWševee, keâesuesjw[es, Sjerpeesvee
iewyeesve ceeDees[ Keeve keâvee[e keäÙetyeskeâ, DeeWšeefjÙeeW, efyeÇefšMe keâesueefcyeÙee
yeÇepeerue Deceehee #es$e, efceveeme iesjeFme oef#eCe Deøeâerkeâe š^ebmeJeeue Je vesšeue Øeeble
Ùet›esâve efvekeâesheesue, šeskeâceekeâ yeesueerefJeÙee heesšsmeer
Ieevee vemeglee Dee@mš^sefueÙee keâeueietueea, yeÇeskesâve efnue, ceeGbš F&mee
-
efJeMJe kesâ ØecegKe leeByee Glheeokeâ #es$e efJeMJe ceW nerje Glheeokeâ ØecegKe #es$e
osMe #es$e osMe #es$e
ÙetSmeS Sefjpeesvee Øeeble, ceeWševee Øeeble keâe yetšs #es$e oef#eCe Deøeâerkeâe efkeâcyejues, kesâhešeGve, peesnebmeyeie&
efÛeueer ÛegkeäJeer keâceeše heJe&le keâebiees (peeÙejs) kebâšiee he"ej
oef#eCe Deøeâerkeâe š^ebmeJeeue, kesâhe Øeeble Yeejle ieesuekegâb[e keâer Keeves leLee heVee
Static GK 80 YCT
 - efJeMJe ceW keâesÙeuee Glheeokeâ ØecegKe #es$e Peerue, Scemeerkeäueerve Peerue, [eGve Peerue,
efceuesefveÙece, efkeâieeefJekeâ
osMe #es$e
ÙetSmeS keâesueesjw[es keâe he"ej
ÙetSmeS efcemeewjer, kebâmeeme, DeuhessefMeÙeve #es$e, efceMeerieve,
šskeämeeme Dee@mš^sefueÙee Deesueefchekeâ [sce, jWpej
Dee@mš^sefueÙee efueLeiees, vÙet meeGLe Jesume, vÙetkewâefmeue keâebiees (peeÙejs) keâšbiee he"ej
keâpeeKemleeve cegÙegvekegâce, šesš&kegâ[gkeâ
pece&veer ®j Ieešer, meej #es$e
Ûeerve nghes-yeerefpebie, cebÛetefjÙee, Meebšgbie, Meebmeer-MeWmeer, cenemeeiejerÙe peueOeejeSB
Meebšbgie, js[ yesefmeve, pesÛeJeeve
efyeÇšsve efyeÇmšue, Ùeeke&âMeeÙej- veeefšbIece-[yeeaMeeÙej
cenemeeiej peueOeejeSB
oef#eCe Deøeâerkeâe š^ebmeJeeue Deewj vesšeue
ØeMeeble cenemeeiejGòejer ØeMeeble cenemeeiej keâer OeejeSB
efJeMJe kesâ ØecegKe hesš^esefueÙece Glheeokeâ #es$e iece& - Gòej efJe<egJele jsKeerÙe Oeeje, keäÙetjesefMeÙees
osMe #es$e keâer Oeeje,Gòejer ØeMeeble Oeeje, Deueemkeâe keâer
Oeeje, DeuÙetefMeÙeve Oeeje
meToer Dejye keâeefleheâ, Decceeve, OeeJej Je DeeFvesoej
"b[er - kewâefueheâesefve&Ùee keâer Oeeje, DeesKeešmkeâ
ÙetSmeS kewâefueheâesefve&Ùee #es$e, DehuesefMeÙeve #es$e, ieuheâ lešerÙe keâer Oeeje DeeÙeesefMeÙees keâer Oeeje
#es$e
oef#eCe ØeMeeble cenemeeiej keâer OeejeSB
kegâJewle yegjneve heneÌ[er (efJeMJe keâe Je=nòece mebefÛele Yeb[ej) iece& - oef#eCe efJe<egJelejsKeerÙe Oeeje, hetJeea
F&jeve keâjceMeen, ueeueer, veheäle meefheâo, ieÛe meejve, Deemš^sefueÙee keâer Oeeje, Sue, veervees keâer Oeeje,
nheäle kesâue kesâefuJeve Ieeje efJehejerle efJe<egJele jsKeerÙe Oeeje
Fjekeâ efkeâjkegâkeâ, yemeje, ceesmeue, eflekeâefjkeâ "b[er - oef#eCeer ØeMeeble ØeJeen, hes™ Ùee
JesvespegSuee Deesefjefvekeâes yesefmeve, Dehetjs yesefmeve, cejekeâeFyees Peerue ncyeesuš keâer Oeeje, uee-veervees
#es$e Dešueebefškeâ Gòejer Dešueebefškeâ cenemeeiej keâer OeejeSB
™me heefMÛeceer meeFyesefjÙee, hetJeea meeFyesefjÙee, Jeesuiee- cenemeeiej iece& - Gòej efJe<egJelejsKeerÙe Oeeje, kewâefjefyeÙeve
Ùetjeue #es$e Gòejer keâekesâMeme #es$e, meKeeefueve, (DevOe cenemeeiej) Oeeje, Sbšerveerpe keâer Oeeje, heäueesefj[e keâer Oeeje,
›eâemveesÙeemke&â ieuheâ mš^erce, Gòejer Dešueebefškeâ ØeJeen, veeJex
keâer Oeeje, Fjefcebiej, jsvesue keâer Oeeje
efJeMJe kesâ ØecegKe Øeeke=âeflekeâ iewme Glheeokeâ #es$e "b[er - uesyeÇe[esj keâer Oeeje, keâveejer keâer Oeeje
osMe #es$e oef#eCeer Dešueebefškeâ cenemeeiej keâer OeejeSb
™me heefMÛeceer meeFyesefjÙee, ÙeceueeW, vesvesšdme, še@cmkeâ, iece& - oef#eCe efJe<egJelejsKeerÙe Oeeje, yeÇepeerue keâer
hetJeea meeFyesefjÙee, meKeeefueve, ›eâemveesÙeemke&â, Oeeje, efieveer leš keâer Oeeje, efJehejerle efJe<egJele
Deesjsveyeie&, ›eâemvesoej, ÙeeketâefleÙee, Ùetjeue-Jeesuiee jsKeerÙe Oeeje
#es$e, Gòejer keâekesâMeme "b[er - heâe@keâuewC[ keâer Oeeje, yeWieguee keâer
Oeeje, heefMÛeceer heJeve ØeJeen/ o. Dešueebefškeâ
ÙetSmeS šskeämeeme, heWvemeguJesefveÙee, uegefmeefveÙee, heefMÛeceer
ØeJeen
Jeefpe&efveÙee, Deeskeäuee nescee
efnvo cenemeeiej Gòejer efnvo cenemeeiej
Gpyesefkeâmleeve yegKeeje-KeerJee #es$e
iece& - Gòej efJe<egJele jsKeerÙe Oeeje, oef#eCeer
Ùet›esâve efveØees- [esveslmkeâ #es$e heefMÛeceer ceevemetveer Oeeje, Øeefle efJe<egJele jsKeerÙe
Oeeje, Gòej-hetJeea ceevemetveer Oeeje
efJeMJe kesâ ÙetjsefveÙece Glheeokeâ ØecegKe #es$e
oef#eCeer efnvo cenemeeiej
osMe ØecegKe #es$e iece& - oef#eCeer efJe<egJele jsKeerÙe Oeeje,
keâvee[e DeLeeJemkeâe Peerue kesâ meceerhe ÙetjsefveÙece efmešer, ceespeefcyekeâ keâer Oeeje ces[eieemkeâj keâer Oeeje
«esš efyeÙej Peerue kesâ meceerhe heesš& jsef[Ùece, "b[er - heefMÛeceer heJeve ØeJeen, heefMÛeceer
efmeieej Peerue, Scemeer DeeLe&j veoer #es$e, jwefyeš Dee@mš^sefueÙee keâer Oeeje
Static GK 81 YCT
 efJeMJe kesâ ØecegKe Éerhe

Éerhe #es$eheâue (Jeie& efkeâceer) DeJeefmLeefle DeefOekeâej #es$e

1. «eerveuewC[ 21,30,800 Gòejer Dešueebefškeâ Deewj Deeke&âefškeâ cenemeeiej [sveceeke&â
kesâ ceOÙe
2. vÙet efieveer 785,753 ØeMeeble cenemeeiej Fb[esvesefMeÙee Deewj heehegDee vÙet efieveer
3. yeesefve&Ùees 748,168 ØeMeeble cenemeeiej yeÇgvesF&, ceuesefMeÙee Deewj Fb[esvesefMeÙee
4. ces[eieemkeâj 587,041 efnvo cenemeeiej ces[eieemkeâj
5. yewefheâve Éerhe 507,451 Deeke&âefškeâ cenemeeiej keâvee[e
6. megcee$ee 443,065 efnvo cenemeeiej Fb[esvesefMeÙee
7. neWmet 225,800 Gòejer heefMÛeceer ØeMeeble cenemeeiej peeheeve
8. efJekeäšesefjÙee 217,291 Deeke&âefškeâ cenemeeiej keâvee[e
9. «esš efyeÇšsve 209,331 Gòejer Dešueebefškeâ cenemeeiej FbiuewC[, mkeâe@šuewC[ Deewj Jesume
(«esš efyeÇšsve)
10. Suesmcej 196,236 Deeke&âefškeâ cenemeeiej keâvee[e
11. megueeJesmeer 180,681 heefMÛeceer ØeMeeble cenemeeiej Fb[esvesefMeÙee
12. oef#eCeer Éerhe 145,836 ØeMeeble cenemeeiej vÙetpeeruewC[
(les leeFheesveeceg)
13. peeJee 138,794 heefMÛeceer ØeMeeble cenemeeiej Fb[esvesefMeÙee
14. Gòejer Éerhe (les 111,583 ØeMeeble cenemeeiej vÙetpeeruewC[
Fkeâe-S-cee[F&
15. uetpeesve 109,965 heefMÛeceer ØeMeeble cenemeeiej efheâueerheeRme
16. vÙetheâeGb[ueQ[ 108,860 Gòejer Dešueebefškeâ cenemeeiej keâvee[e
17. keäÙetyee 105,806 kewâjsefyeÙeve meeiej Deewj Dešueebefškeâ cenemeeiej keäÙetyee
kesâ ceOÙe
18. DeeFmeuewC[ 101,826 Gòejer Dešueebefškeâ cenemeeiej DeeFmeuewC[
19. efceC[veeDees 97,530 heefMÛeceer ØeMeeble cenemeeiej efheâueerheeRme
20. DeeÙejuewC[ 84,421 Gòejer Dešueebefškeâ cenemeeiej DeeÙeefjMe ieCejepÙe Deewj Gòejer
DeeÙejuewC[
22. efnmheeefveDeesuee 73,929 kewâefjefyeÙeve meeiej (Dešueebefškeâ cenemeeiej) [esefceefvekeâ ieCejepÙe Deewj nwleer
23. meKeeefueve 72,493 ØeMeeble cenemeeiej ™me
24. yeQkeäme 70,028 Deeke&âefškeâ cenemeeiej keâvee[e
25. ßeeruebkeâe 65,268 efnvo cenemeeiej ßeeruebkeâe

efJeMJe kesâ ØecegKe Yeewieesefuekeâ Gheveece Ûeerve keâe Meeskeâ åJeebines veoer (Ûeerve)
Gieles metjpe keâe osMe peeheeve
Gheveece osMe/mLeeve mehesâo neefLeÙeeW keâe osMe LeeF&uewC[
veerue veoer keâe Jejoeve efceœe mebmeej keâer Úle heeceerj keâe he"ej
uewC[ Dee@heâ LeC[jyeesuš Yetševe heefJe$e Yetefce pes™meuece
npeejeW PeerueeW keâe osMe efheâveuewC[ oef#eCe keâe efyeÇšsve, keâerefJeÙeeW keâe osMe vÙetpeeruewC[
meele heneefÌ[ÙeeW keâe veiej jesce (Fšueer) mebmeej keâe jesšer YeC[ej Decesefjkeâe keâe ØesÙejer #es$e
Sef[^Ùeeefškeâ keâer jeveer Jesefveme (Fšueer) venjeW keâes osMe heeefkeâmleeve
Static GK 82 YCT
 DebOe ceneÉerhe Deøeâerkeâe Dejye meeiej keâer jeveer/ hetJe& keâe keâesefÛÛe Ùee keâesÛeerve
ieieveÛegbyeer FceejleeW keâe veiej vÙetÙeeke&â (ÙetSmeS) Jesefveme
Jesefveme Dee@heâ oer Jeu[& mše@keânesce (mJeer[ve) Ùetjeshe keâe DeKeeÌ[e yesefupeÙece
efJeMJe keâe Ûeerveer keâe keâšesje keäÙetyee ieesjeW keâer keâyeÇ efieveer leš
kebâiee™DeeW keâe osMe, hÙeemeer Yetefce keâe Dee@mš^sefueÙee efmešer Dee@heâ ieesu[sve iesš mewveøebâeefmemkeâes (ÙetSmeS)
osMe mJeefCe&ce hewiees[e keâe osMe cÙeebceej
meele šehegDeeW keâe veiej cegcyeF& (Yeejle) heâesjefye[ve efmešer unemee (efleyyele)
uewC[ Dee@heâ efce[veeFš-meve veeJex metÙee&mle keâe osMe efyeÇšsve
heeshe keâe Menj, heefMÛece keâe jesce (Fšueer) MJesle Menj yes[«es[ (meefye&Ùee)
yesyeerueesve, jkeäleJeCe& ceefnuee, ØeeÛeerve Ùetjeshe kesâ yee™o keâe heerhee yeeukeâve
efJeMJe keâer meeceüe%eer ueeQie kesâ Éerhe pebpeeryeej (lebpeeefveÙee)
hetJe& keâe «esš efyeÇšsve peeheeve efnbo cenemeeiej keâe ceesleer/ hetJe& keâe ßeeruebkeâe
DeeBmegDeeW keâe ØeJesMe Éej yeeye-Deue-ceb[sye peuemebefOe ceesleer
efJeMJe keâer peVele hesefjme (øeâebme) efheueme& Dee@heâ njkeäÙetefueme efpeyeÇeušj peuemebefOe
FbiuewC[ keâe yeieerÛee kesâvš (FbiuewC[) megkegâceej hetâueeW keâe osMe peeheeve
ceesefleÙeeW keâe Éerhe yenjerve Yeejle kesâ cemeeueeW keâe yeieerÛee kesâjue
PejveeW keâe osMe FkeäJes[esj DebOe ceneÉerhe Deøeâerkeâe
hetJe& keâe cewveÛesmšj Deesmeekeâe (peeheeve) mJeefhveue ceerveejeW Jeeuee Menj Dee@keämeheâes[&
heJeve ÛeefkeäkeâÙeeW keâer Yetefce veerojuewC[ efueueer keâe osMe keâvee[e
mceejkeâeW keâer veiejeW efJeÙevee (Deeefmš^Ùee) «esveeFš efmešer SJej[erve (keâvee[e)
heue& Dee@heâ o DeesefjSCš efmebieehegj YetceOÙe meeiej keâe Éej efpeyeÇeušj
keäJeskeâj efmešer efheâuee[esefuheâÙee (ÙetSmeS) nefce&š efkebâie[ce Gòej keâesefjÙee
uewC[ Dee@heâ kesâkeäme mkeâe@šuewC[ megyen keâer Meebefle keâer Yetefce (Land oef#eCe keâesefjÙee
hues«eeGC[ Dee@heâ Ùetjeshe efmJešpejuewC[ of the Morning Calm)
Sbšerueerpe keâe ceesleer keäÙetyee uewC[ Dee@heâ ieesu[ve efheäueme Dee@mš^sefueÙee
Scejeu[ Éerhe DeeÙejuewC[ YetceOÙe meeiej keâe Éej efpeyeÇeušj

ØecegKe osMe, Gvekeâer jepeOeeveer, cegõe SJeb Yee<eeSB

SefMeÙee kesâ osMe Fb[esvesefMeÙee pekeâelee& Fb[esvesefMeÙee yenemee

osMe jepeOeeveer jepekeâerÙe cegõe ØecegKe Yee<ee ®hener
yenjerve ceveecee yenjerve oerveej Dejyeer
Yeejle veF& efouueer ®heÙee efnvoer
yeÇgvesF& yebojmesjer yegÇvesF& [e@uej ceueÙe
heeefkeâmleeve Fmueeceeyeeo heeefkeâmleeveer Tot& yesieJeeve
®heÙee F&jeve lesnjeve efjÙeeue heâejmeer
vesheeue keâe"ceeb[t vesheeueer ®heÙee ieesjKeeueer
Fjekeâ yeieoeo efoveej Dejyeer
LeeF&uewC[ yeQkeâekeâ LeeF& yenle LeeF&
FpejeFue pes™meuece vÙet Meskesâue efnyeÇt, Dejyeer
Deheâieeefvemleeve keâeyegue Deheâieeve- heMlees, oejer,
Deheâieeveer heejmeer peeheeve šeskeäÙees Ùesve peeheeveer
yeebiueeosMe Ì{ekeâe škeâe yebieeueer pees[&ve Decceeve oerveej Dejyeer
Yetševe efLechetâ viuešce& opeesveKee keâcyeesef[Ùee veescehesvn keâcyeesef[Ùeve Kecesj
ßeeruebkeâe keâesuecyees ßeeruebkeâve ®heÙee efmebnueer efjSue
ceeueoerJe ceeues ™efheÙee efoJesner
Ûeerve yeerefpebie ÙegDeeve Ûeerveer,
ceboeefjve cÙeebceej vesheeroe yeceea keäÙeele yeceea
Static GK 83 YCT
 ueeDeesme efJeÙeefvleÙeeves ueeDees efkeâhe ueeDees Ùee ces[eieemkeâj DebleeveveefjJees ceeueeieemeer ceueeieemeer,
ueeDeesMeve DeefjDejer øeWâÛe
Deesceeve cemkeâš efjÙeeue Dejyeer ceesjeskeäkeâes jyeele ceesjeskeäkeâve Dejyeer, yeye&j
efojnce
cebieesefueÙee Gueeveyešesj legieefjkeâ cebieesefueÙeve ceespeeefcyekeâ ceheglees cesefškeâue hegle&ieeueer
uesyeveeve yes™le uesyeveerpe heeGb[ Dejyeer veeceerefyeÙee efJeb[ne@keâ veeceerefyeÙeve Deb«espeer
efheâueerheeRme ceveeruee hesmees efheâueerefhevees [e@uej
legkeâea Debkeâeje legkeâea ueerje legkeâea veeFpej efveÙeeceer øeWâkeâ øeWâÛe
mebÙegòeâ Dejye DeyegOeeyeer efojnce Dejefyekeâ efceœe keâeefnje FefpeefhMeÙeve Dejyeer
Deceerjele heeGb[
Ûee[ Sveopeecesvee øeWâkeâ øeWâÛe
efJeÙeleveece nveesF& [ebie efJeÙeleveeceerpe
FefLeÙeesefheÙee Deeefome FLeesefheÙeve efyejx Deceneefjkeâ
leeFJeeve leeFhes vÙet leeFJeeve ceboeefjve, Deyeeyee
[e@uej leeFJeeveerpe, keâebiees yeÇepeeefJeues øeWâkeâ øeWâÛe
nkeäkeâe (ieCejepÙe)
meToer Dejye efjÙeeo meToer efjÙeeue Dejyeer ieebefyeÙee yeBpegue oueemeer Deb«espeer
keâlej oesne keâlejer efjÙeeue Dejyeer Ieevee De›eâe kesâ[er Deb«espeer
efmebieehegj efmebieehegj efmebieehegjer [e@uej Ûeerve, ceueÙe, keâsvÙee veewjesyeer kesâvÙeeF& efMeefuebie mJeenerueer,
leefceue Deb«espeer
meerefjÙee oefceMkeâ meerefjÙeve heeGb[ Dejyeer efojnce mJeepeeruewC[ cyeeyeves efueueebieveer mJeepeer,
Gpyesefkeâmleeve leeMekebâo Gpyesefkeâmleeveer Gpeyeskeâ Deb«espeer
meesce uesmeesLees cemes™ ueesleer meesLees,
Deb«espeer
keâpeeKemleeve Demleevee keâpeeKemleeveer keâpeeKe
efieveer keâesvee›eâer iegÙeefveÙeve øeWâkeâ øeWâÛe
šWies
efkeâefie&pemleeve efyeMkesâkeâ efkeâefie&mleeveer efkeâieeape efieveer efyemeeT efyemeeT Ùetjes hegle&ieeueer
meesce ieyeesve efueJejefJeues øeWâkeâ øeWâÛe
legke&âcesefvemleeve DeMieeyeele legke&âcesefvemleeveer legke&âcesve FkeäJesšesefjÙeue ceeueeyees øeWâkeâ mhesefveMe,
cevele efieveer øeWâÛe
hetJeea efleceesj ef[ueer ÙetSme [e@uej hegle&ieerpe, keâesšs o Deeefyeopeeve øebsâkeâ øeWâÛe
lesšgce DeeFJejer
meeFØeme efvekeâesefmeÙee meeFØeme heeQ[ «eerkeâ, legkeâea keâesceesjesme ceesjesveer keâesceesefjÙeve øeWâkeâ keâesceesefjÙeve,
Dejyeer øebsâÛe
pee@[&ve Decceeve oerveej Dejyeer
ceOÙe Deøeâerkeâer yeebiegF& øeWâkeâ øeWâÛe, meWiees
Deøeâerkeâe kesâ osMe ieCejepÙe
osMe jepeOeeveer jepekeâerÙe cegõe Yee<ee ceejerleeefveÙee veewkeâÛeesó DeesiegJee Dejyeer, øeWâÛe
Ùeceve meevee Ùeceveer efjÙeeue Dejyeer ceeueer yeceekeâes øeWâkeâ øeWâÛe
DeupeerefjÙee DeupeerÙeme& DeupeerefjÙeve Dejyeer ceueeJeer efueuee@vieJes ceueeJeer keäJeeÛee efÛeÛesJee,
oerveej Deb«espeer
yesefveve heesšex-veesJees øeWâkeâ øeWâÛe kesâhe Je[x ØewDee Smkegâ[es hegle&ieeueer
yeeslmeJeevee iewyeesjesve heguee lemJeevee, ye™C[er yegpegceyegje ye™C[er øeWâkeâ ™C[er, øeWâÛe
Deb«espeer yegefke&âvee heâemees Deewiee[ewieew øeWâkeâ øeWâÛe
Debieesuee uegDeeb[e keäJeevpee hegle&ieeueer oef#eCe efØešesefjÙee jQ[ Deøeâerkeâer,
kesâce™ve ÙeeDeeW[s meerSheâS øeWâkeâ øeWâÛe, Deb«espeer Deøeâerkeâe Deb«espeer
ueerefyeÙee ef$eheesueer ueerefyeÙeve oerveej Dejyeer meesceeefueÙee ceesieeefoMet meesceeueer meesceeueer,
efMeefuebie Dejyeer
cee@efjMeme heesš& uegF&me ceeefjefMeÙeve Deb«espeer, efmeSje øeâeršeGve efueDeesves Deb«espeer
®heÙee efnboer efueDeesve
Static GK 84 YCT
 mesMeume efJekeäšesefjÙee mesMeume ®heÙee DebiessÇpeer, DeeÙejuewC[ [yeefueve Ùetjes DeeÙeefjme
øeWâÛe, ›eâesues Deb«espeer
mesvesieue [keâej Ùetjes øeWâÛe Fšueer jesce Ùetjes FšeefueÙeve
meeDees leesce meeDees leesce [esyeÇe hegle&ieeueer ueešefJeÙee jeriee ueeš ueešefJeÙeve
Deewj efØebefmehe efueLegDeeefveÙee efJeefuveÙeme efueleeme efueÙegDeeefveÙeve
jJeeC[e efkeâieeueer jJeeC[e øeWâkeâ jJeeC[e, efuebÛešWmešerve Jeeogpe efmJekeâ øeWâkeâ pece&ve
øeWâÛe, Deb«espeer uekeäpesceyeie& uekeäpesceyeie& Ùetjes øeWâÛe, pece&ve
met[eve Keejletce met[eveer efheveej Dejyeer ceeuše Jeuesšdše ceeušerpe ueerje ceeušerpee,
Deb«espeer
veeFpeerefjÙee Deyegpee veeFpeerefjÙeve Deb«espeer
vesje ceesuoesJee efkeâMeveeG ™yeue ceesu[esJeve
Fjerefš^Ùee Demceeje vekeäheâe efšie efjiveÙee veerojuewC[ Scemšj[ce Ùetjes [Ûe
veeJex Deesmuees veeJexefveÙeve ›eâesve veeJexefveÙeve
efpecyeeyJes njejs efpecyeeyJes [e@uej Deb«espeer heesuewC[ Jejmee pueesleer heesefueMe
peeefcyeÙee uegmeekeâe peeefcyeÙeve Deb«espeer hegle&ieeue efuemyeve Ùetjes hegle&ieeueer
keäJeeÛee jesceeefveÙee yegKeejsmš ®ceeefveÙeve uÙet ™ceeefveÙe
keâebiees efkebâMeemee keâebiees øeWâkeâ øeWâÛe ™me ceemkeâes ™yeue ™meer
Øepeeleebef$ekeâ meeve ceeefjvees meeve ceeefjvees Ùetjes FšsefueÙeve
ieCejepÙe mhesve cewef[^[ Ùetjes mhesefveMe
ÙegieeC[e keâcheeuee ÙegieeC[e Deb«espeer mJeer[ve mše@keânesce mJeeref[Me ›eâesvee mJesef[Me
efMeefuebie efmJešdpejueQ[ yeve& efmJeme øeWâkeâ øeWâÛe, pece&ve,
šdÙetveerefmeÙee šdÙetefveme efoveej Dejyeer FšeefueÙeve
šesiees ueesces Ùetjes øeWâÛe ÙetveeF&šs[ uebove heeGC[ mšefueËie DebiesÇpeer
lebpeeefveÙee [es[escee lebpeeefveÙeve mJeenerueer, efkebâie[ce
efMeefuebie Deb«espeer Ùet›esâve keâerJe efnjefJeefveÙee Ùet›esâefveÙeve
ueeFyesefjÙee ceesvejesefJeÙee ueeFyesefjÙeve Deb«espeer ›eâesSefMeÙee pee«esye kegâvee ›eâesefMeÙeve
[e@uej mueesJesefveÙee upegefyuepevee mueesJesveer mueesJesveer
- yeesefmveÙee- mejepesJees keâveJejoeryuee, meJeex-
Ùetjeshe kesâ osMe npexieesefJevee ceekeâe& oerveej ›eâesefMeÙeve
osMe jepeOeeveer jepekeâerÙe cegõe Yee<ee cesmes[esefveÙee mkeâeshpes oerveej [smeer[esefveÙeve
DeuyeeefveÙee eflejevee ueskeâ Deuyeeveer meefye&Ùee yesue«es[ Ùetjes, oerveej meefye&Ùeve
Deb[esje Deb[esje uee Ùetjes kesâšeueve ceeWšsves«ees hees[ieesefjkeâe Ùetjes ceeWšsvesieefjve
-

efJeues Gòejer Decesefjkeâer SJeb kewâjerefyeÙeeF& osMe

Dee@efmš^Ùee efJeÙevee Ùetjes pece&ve osMe jepeOeeveer jepekeâerÙe Yee<ee
DecexefveÙee ÙesjsJeeve [^ece DeecexefveÙeve cegõe
Depejyespeeve yeeketâ ceveele Depejyewpeeveer mebÙegòeâ jepÙe JeeefMebiešve [e@uej Deb«espeer
SmleesefveÙee leeefuueve ›etâve SmleesefveÙeve Decesefjkeâe [ermeer
yeguieeefjÙee meesefheâÙee uesJee yeguieeefjÙeve keâvee[e DeesšeJee kewâvesef[Ùeve Deb«espeer,
yesuee™me efcebmkeâ ™yeue yesuee™meer, [e@uej øeWâÛe
™meer cewefkeämekeâes cewefkeämekeâes hesmees mhesefveMe
Ûeskeâ ieCejepÙe Øeeie keâes™vee Ûeskeâ efmešer
mueesJeeefkeâÙee yeÇeeflemueeJee mueesJeekeâ ›eâeGve mueesJeekeâ efvekeâejeiegDee ceeveeiegDee keâesj[esyee mhesefveMe
[sveceeke&â keâeshesvensieve [sefveMe ›eâesve [sefveMe heveecee efmešer heveecee efmešer yeeueyeesDee mhesefveMe
efheâveuewC[ nsueefmebkeâer Ùetjes efheâefveMe, hÙetšexefjkeâes mesve pegDeeve Ùet. Sme. mhesefveMe,
mJeeref[Me [e@uej Deb«espeer
øeâebme hesefjme Ùetjes øeWâÛe SbšeriegDee mesCš peewme kewâjerefyeÙeve Deb«espeer
pee@efpe&Ùee eflyeefuemeer pee@efpe&Ùeve uesjer pee@efpe&Ùeve
yeeneceeme vemmeeT yenefceÙeve Deb«espeer
«eerme (Ùetveeve) SLeWme Ùetjes «eerkeâ [e@uej
nbiejer yeg[ehesmš heâesefjbš nbiesefjÙeve yeejyee[esme efyeÇpešeGve yeejyee[esme Deb«espeer
DeeFmeueQ[ efjkeäpeeefJekeâ ›eâesvee DeeFmeuewefC[keâ [e@uej
Static GK 85 YCT
 yesefuepes yesueceesheeve yesefuepe [e@uej Deb«espeer DeesmesefveÙeeF& osMe
keâesmšeefjkeâe meeve peesme keâesmšeefjkeâve mhesefveMe osMe jepeOeeveer jepekeâerÙe cegõe Yee<ee
keâesueve
Dee@mš^sefueÙee kewâveyeje Dee@mš^sefueÙeve Deb«espeer
[esefceefvekeâe jesmesT kewâjerefyeÙeve Deb«espeer [e@uej
[e@uej
vÙetpeeruewC[ efJeefuebiešve vÙetpeerueQ[ [e@uej Deb«espeer,
[esefceefvekeâve meWšes [esefceefvekeâve mhesefveMe
ceeDeesjer
ieCejepÙe [esefceveiees hesmees
efheâpeer metJee efheâpeer [e@uej Deb«espeer,
«esves[e meWš pee@pe& kewâjerefyeÙeve DebiesÇpeer
efheâefpeÙeve
Deue meuJee[esj meeve keâesueve mhesefveMe
meuJee[esj efkeâefjyeeleer lejeJee Dee@mš^sefueÙeve Deb«espeer
[e@uej
iJeešsceeuee iJeešsceeuee keäJeešpeue mhesefveMe
efmešer ceeMe&ue Éerhe cepetjes Ùet.Sme. [e@uej Deb«espeer
Dešesue
nwleer heesš&-Deew-efØebme iees[x nwefšÙeve
›eâesueer, veew™ Ùeejsve Dee@mš^sefueÙeve vees™ve
øeWâÛe [e@uej
iJee[sueeshe yemmes-lesjs Ùetjes øeWâÛe ceeF›eâesvesefMeÙee heeefueefkeâj Ùet.Sme. [e@uej Deb«espeer
neW[gjeme lesuegefmeieuhee neW[gjeve mhesefveMe iegDeece Deieevee Ùet.Sme. [e@uej Ûeceesjes,
uescheerje Deb«espeer
pecewkeâe efkebâiemšve pecewkeâe [e@uej Deb«espeer heehegDee vÙetefieveer heesš& heehegDee Ùetefieveer Deb«espeer
heveecee heveecee efmešer yeeueyeesDee mhesefveMe ceesjsmJeer efkeâvee
meWš uÙetefmeÙee kewâefmš^pe kewâjerefyeÙeve Deb«espeer meesueesceve Éerhe nesefveÙeeje meesueesceve Éerhe Deb«espeer
[e@uej mecetn [e@uej
meWš efkeâšdme Sb[ yemmeslesjs kewâjerefyeÙeve Deb«espeer šeWiee vegkeâesueesheâe heebiee leeWieve, Deb«espeer
vesefJeme [e@uej legJeeuet heâeWieeheâeues legJeeuet [e@uej Deb«espeer
meWš efJebmeWš Deewj efkebâimeševe kewâjerefyeÙeve Deb«espeer JevegDeeleg efJeuee Jeelet efyemuecee,
«esves[eFbme [e@uej ØeWâÛe, Deb«espeer
-

oef#eCeer Decesefjkeâe kesâ osMe meceesDee SefheDee leeuee meeceesDeeve,

Deb«espeer
osMe jepeOeeveer jepekeâerÙe cegõe Yee<ee
heueeT keâesjesj Ùet. Sme. [e@uej heueeTve
DepeXšervee yÙetveme hesmees mhesefveMe Deb«espeer
DeeÙeme&
øeWâÛe heeheerles meer. Sme. [e@uej heueeTve,
yeÇepeerue yeÇemeerefueÙee efjÙeeue hegle&ieeueer heesueervesefmeÙee Deb«espeer
yeesueerefJeÙee ueeheepe yeesefueefJeÙeevees mhesefveMe,
vÙet kewâues[esefveÙee vee@JeceerÙee meer.Sheâ.heer. keâvekeâ
DeeÙeceeje,
keäJesÛegDee (øeâebme) (øeQâkeâ)
efÛeueer meWefšÙeeiees hesmees mhesefveMe Decesefjkeâve hewieeshewiees Ùet. Sme. [e@uej heesueervesefmeÙeeve
meeceesDee
keâesueefcyeÙee yeesieesše hesmees mhesefveMe
(Ùet. Sme.)
FkeäJes[esj efkeäJešes [e@uej mhesefveMe,
vee@o&ve cesefjvee meeFhewve Ùet. Sme. [e@uej Deb«espeer,
keäJesÛegDee
DeeF&uewC[ Ûeceesjes
De™yee Deesjbpesmšs[ De™yeve [Ûe
kegâkeâ DeeFuewC[ DeJewJee vÙetpeeruewC[ Deb«espeer,
heäueesefjve (vÙetpeeruewC[) [e@uej ceeDeesjer
hes™ ueercee vÙetJees meesue
mhesefveMe, Jewefuepe SJeb ceelee-Jeleg meer.Sheâ.heer. øeWâÛe
keäJesÛegDee
heäÙetšdJeevee (øeQâkeâ)
hejeiJes DemeveMÙeeve hejeiJes ieewjeveer mhesefveMe iegDeejeveer (øeâebme)
iegÙeevee pee@pe&šeGve iegÙeevee [e@uej Deb«espeer efveJes Deueesefheâ vÙetpeeruewC[ efveefJeJe,
ef$eefveoeo heesš& Dee@heâ ef$eefveoeo Deewj mhesefveMe (vÙetpeeruewC[) [e@uej Deb«espeer
Deewj šesyewiees mhesve šesyewiees [e@uej leeskesâueeG Deleehetâ vÙetpeeruewC[ šeskesâueeJeeve,
G®iJes ceesCšsefJeef[Ùees Ùet™iJesve hesmees mhesefveMe (vÙetpeeruewC[) [e@uej Deb«espeer,
JesvespegSuee keâjekeâme yeesefueJej mhesefveMe meceesDeve
Static GK 86 YCT
 Yeejle ceW JevÙepeerJe mebj#eCe heefjÙeespeveeSB SJeb
ØecegKe heÙee&JejCeerÙe DeefOeefveÙece

Yeejle ceW heÙee&JejCe mebj#eCe kesâ efueS ÛeueeÙes ieÙes ØecegKe Deeboesueve

ØecegKe JevÙe peerJe mebmLeeve

mebmLeeve mLeeve Øeeke=âeflekeâ Fefleneme kesâvõ

• FefC[Ùeve Heâe@jsmš keâe@uespe osnjeotve • je<š^erÙe heÙee&JejCe DeefYeÙeebef$ekeâer veeiehegj
• kesâvõerÙe he#eerMeesOe mebmLeeve Fppeleveiej, yejsueer DevegmebOeeve mebmLeeve
• YeejleerÙe Jeve meJex#eCe kesâvõ osnjeotve • YeejleerÙe JevÙe peerJe DevegmebOeeve mebmLeeve osnjeotve
• YeejleerÙe ØeeCeer efJe%eeve meJex#eCe kesâvõ keâesuekeâelee • je<š^erÙe heÙee&JejCe MeesOe mebmLeeve veeiehegj
• YeejleerÙe Jeve ØeyebOeve mebmLeeve Yeesheeue • YeejleerÙe JevÙe peerJe mebmLeeve osnjeotve
• YeejleerÙe Jevemheefle GÅeeve keâesuekeâelee • heeefjefmLeeflekeâer efJe%eeve kesâvõ yebieueg®
• meueerce Deueer he#eer efJe%eeve leLee keâesÙecyeštj • YeejleerÙe ØeeCeer efJe%eeve meJex#eCe kesâvõ keâesuekeâelee
Static GK 87 YCT
 heÙee&JejCeerÙe hegjmkeâejeW keâer metÛeer
›eâceebkeâ hegjmkeâej mLeehevee Je<e& Øeoeve keâjves Jeeueer mebmLee
1. še@Ùeuej hegjmkeâej 1973 kewâefueHeâese|veÙee efJeMJeefJeÅeeueÙe
2. ieesu[cewve hegjmkeâej 1989 ieesu[cewve HeâeGC[sMeve
3. iueesyeue 500 hegjmkeâej 1987 UNEP
4. ieesu[ve heeb[e hegjmkeâej 1982 JeeFu[ ueeFHeâ kebâpejJesMeve Ûewefjšer, (efyeÇmšue, FbiueQ[)
5. meemeekeâeJee hegjmkeâej 1986 UNEP
6. efJnšueer hegjmkeâej 1994 WFN (Whitly Fund for Nature)
7. Fbefoje ieebOeer heÙee&JejCe hegjmkeâej 1987 Yeejle mejkeâej
8. Fbefoje efØeÙeoMe&veer hegjmkeâej 1986 heÙee&JejCe Deewj Jeve ceb$eeueÙe Yeejle mejkeâej
9. jepeerJe ieebOeer je°^erÙe JevÙe peerJe mebj#eCe hegjmkeâej 1998 heÙee&JejCe SJeb Jeve ceb$eeueÙe Yeejle mejkeâej
cee@efCš^Ùeue meccesueve 1987 • Deespeesve hejle kesâ mebj#eCe nsleg
nefjle ie=n ØeYeeJe (keâvee[e) ØeLece Devleje&<š^erÙe mecePeewlee
(cee@efCš^Ùeue Øeesšeskeâeue)
• 16 efmelebyej keâes Deespeesve
• «eerve neGme ØeYeeJe Skeâ Øeeke=âeflekeâ Øeef›eâÙee nw efpemekesâ Éeje efkeâmeer
«en Ùee Ghe«en kesâ JeeleeJejCe ceW ceewpeto kegâÚ iewmeW Gme «en/Ghe«en efoJeme ceveeves keâe efveCe&Ùe efueÙee
kesâ JeeleeJejCe kesâ leehe keâes Dehes#eeke=âle DeefOekeâ yeveeves ceW ceoo ieÙee~
keâjleer nQ~ efjÙees meccesueve 1992 • meleled efJekeâeme nsleg SpesC[e-
(yeÇepeerue) (he=LJeer 21 mJeerke=âle efkeâÙee ieÙee~
• peesmesHeâ HeâesefjÙej ves 1824 F&. ceW «eerve neGme Ùee nefjle ie=n iewmeeW meccesueve) • peueJeeÙeg heefjJele&ve hej mebÙegòeâ
keâer mebkeâuhevee keâer Leer~ je<š^ øesâceJeke&â keâveJeWMeve
(UNFCCC) keâer mLeehevee~
keäÙeesšes Øeesšeskeâeue 1997 • «eerve neGme iewmeeW kesâ Glmepe&ve
(he=LJeer + 5 ceW keâšewleer keâjkesâ YetceC[ueerÙe
meccesueve) leeheve keâce keâjvee~
• 1990 kesâ mlej ceW 5.2% keâer
keâšewleer keâjves keâe efveCe&Ùe
efueÙee ieÙee~
peesnevmeyeie& 2002 • efÉleerÙe he=LJeer meccesueve Yeer
(efjÙees + 10 keânles nQ~
meccesueve) • iejeryeer Gvcetueve nsleg ‘‘efJeMJe
(he=LJeer + 10 Skeâpegšlee keâes<e’’ keâer mLeehevee
meccesueve) hej menceefle~
• meleled efJekeâeme hej yeue efoÙee
ieÙee~
keâevekegâve meccesueve 2010 • 100 Dejye [e@uej mes ‘‘nefjle
(cewefkeämekeâes) peueJeeÙeg keâes<e’’ (Green
Debleje&°^erÙe heÙee&JejCeerÙe meccesueve/ climate fund) keâes
mLeeefhele keâjves keâe efveCe&Ùe
mebefOeÙeeB efueÙee ieÙee~
efjÙees + 20 meccesueve 2012 • ‘‘o HeäÙetÛej Jeer Jeebš’’ keâe
meccesueve/mebefOe Je<e& mecyeefvOele leLÙe yeÇepeerue (he=LJeer + 20 cemeewoe Øemlegle efkeâÙee ieÙee~
mše@keâ nesce meccesueve 1972 • HeÙee&JejCe keâe cewiveekeâeše& keâne meccesueve) • peerjes nbiej ÛewueWpe (meYeer
(mJeer[ve) peelee nw~ JÙeefòeâÙeeW keâes ØeefleJe<e& DeeJeMÙekeâ
• Fme meccesueve ceW mebÙegòeâ je<š^ KeeÅe megj#ee GheueyOe keâjevee~
heÙee&JejCe keâeÙe&›eâce (UNEP) peueJeeÙeg Devegketâueve 2021 • Devleje&<š^erÙe ke=âef<e efJekeâeme
keâer mLeehevee ngF&~ efMeKej meccesueve efveefOe (IFAD) veecekeâ veJeerve
• 5 petve keâes heÙee&JejCe efoJeme (veerojueQ[) DebyeÇsuee efveefOe keâer mLeehevee keâer
ceveeves keâer Iees<eCee ngF&~ ieF&~
Static GK 88 YCT
 34. melekeâesefmeÙee iee@pe& Deesef[Mee
Yeejle kesâ jecemej mLeue 35. efYelejkeâefvekeâe ceQ«eesJe Deesef[Mee
36. efÛeukeâe Peerue Deesef[Mee
37. šbheeje Peerue Deesef[Mee
38. nerjekegbâ[ peueeMeÙe Deesef[Mee
39. Debmeghee Peerue Deesef[Mee
40. yÙeeme kebâpeJexMeve efjpeJe& hebpeeye
41. njerkesâ Peerue hebpeeye
42. keâebpeueer Peerue hebpeeye
43. kesâMeeshegj-efceÙeeveer keâcÙegefvešer efjpeJe& hebpeeye
44. veebieue JevÙepeerJe DeYeÙeejCÙe hebpeeye
45. jesheÌ[ Peerue hebpeeye
46. kesâJeueeosJe Ieevee je°^erÙe GÅeeve jepemLeeve
47. meebYej Peerue jepemLeeve
›eâceebkeâ jecemej mLeue jepÙe 48. cevveej keâer KeeÌ[er mecegõer leefceuevee[g
1. keâesuues™ Peerue DeevOeÇ ØeosMe yeeÙeesmHeâerÙej efjpeJe&
2. oerheesj yeerue Demece 49. keâjerefkeâueer he#eer DeYeÙeejCÙe leefceuevee[g
3. keâeyejleeue Deeõ&Yetefce efyenej 50. kebâtLevekegâuece he#eer DeYeÙeejCÙe leefceuevee[g
4. veboe Peerue ieesJee 51. heuueerkeâjveF& ceeMe& efjpeJe& Heâe@jsmš leefceuevee[g
5. efKepeefÌ[Ùee JevÙepeerJe DeYeÙeejCÙe iegpejele 52. efheÚeJejce ceQ«eesJe leefceuevee[g
6. veuemejesJej he#eer DeYeÙeejCÙe iegpejele 53. hJeeFbš kewâefuecesjs JevÙepeerJe Deewj leefceuevee[g
7. Leesue Peerue JevÙepeerJe DeYeÙeejCÙe iegpejele he#eer DeYeÙeejCÙe
8. JeeOeJeevee Deeõ&Yetefce iegpejele 54. GoÙeceeLeËohegjce he#eer DeYeÙeejCÙe leefceuevee[g
9. eEYe[eJeeme JevÙepeerJe DeYeÙeejCÙe nefjÙeeCee 55. JesoevLebieue he#eer DeYeÙeejCÙe leefceuevee[g
10. meguleevehegj je<š^erÙe GÅeeve nefjÙeeCee 56. Jesuees[ he#eer DeYeÙeejCÙe leefceuevee[g
11. Ûevõleeue Deeõ&Yetefce efnceeÛeue ØeosMe 57. Jescyevvetj JesšueQ[ keâe@cheueskeäme leefceuevee[g
12. heeWie yeebOe Peerue efnceeÛeue ØeosMe 58. efÛe$eebieg[er he#eer DeYeÙeejCÙe leefceuevee[g
13. jsCegkeâe Deeõ&Yetefce efnceeÛeue ØeosMe
59. megefÛevõce Les™j JesšueQ[ leefceuevee[g
keâe@chueskeäme
14. Jeguej Peerue peccet Deewj keâMceerj
60. Je[gJegj he#eer DeYeÙeejCÙe leefceuevee[g
15. neskesâje JesšueQ[ peccet Deewj keâMceerj 61. keâebpeerjbkegâuece he#eer DeYeÙeejCÙeleefceuevee[g
16. megefjvemej-ceevemej Peerue peccet Deewj keâMceerj 62. ®õmeeiej Peerue ef$ehegje
17. neFiece JesšueQ[ kebâpeJexMeve efjpeJe& peccet Deewj keâMceerj 63. yeefKeje JevÙepeerJe DeYeÙeejCÙe Gòej ØeosMe (meble
18. Meeueyeeie JesšueQ[ kebâpeJexMeve peccet Deewj keâMceerj keâyeerj veiej)
efjpeJe& 64. nwojhegj Deeõ&Yetefce Gòej ØeosMe (efyepeveewj
19. jbieveeefLešdšt he#eer DeYeÙeejCÙe keâvee&škeâ Deewj cegpeheäheâjveiej)
20. De<šceg[er Deeõ&Yetefce kesâjue 65. veJeeyeiebpe he#eer DeYeÙeejCÙe Gòej ØeosMe (GVeeJe)
21. meemLecekeâesšdše Peerue kesâjue 66. heeJe&leer Dejiee he#eer DeYeÙeejCÙe Gòej ØeosMe (ieeW[e)
22. Jescyevee[ keâesue JesšueQ[ kesâjue 67. meceve he#eer DeYeÙeejCÙe Gòej ØeosMe (cewvehegjer)
23. lmeesceesefjjer Peerue ueöeKe 68. mecemehegj he#eer DeYeÙeejCÙe Gòej ØeosMe
24. lmees keâej JesšueQ[ keâe@chueskeäme ueodoeKe (jeÙeyejsueer)
25. Yeespe Deeõ&Yetefce ceOÙe ØeosMe 69. meeb[er he#eer DeYeÙeejCÙe Gòej ØeosMe (njoesF&)
26. meeKÙe meeiej ceOÙe ØeosMe 70. mejmeeF& veeJej Peerue Gòej ØeosMe (FšeJee)
27. efmejhegj Deeõ&Yetefce ceOÙe ØeosMe 71. megj mejesJej Gòej ØeosMe (Deeieje)
28. ÙeMeJeble meeiej ceOÙe ØeosMe 72. Thejer iebiee veoer (ye=peIeeš mes Gòej ØeosMe
29. ueesveej Peerue ceneje<š^ vejesje Keb[) (yegueboMenj)
30. vebogj ceocensMJej ceneje<š^ 73. Deemeve kebâpeJexMeve efjpeJe& GòejeKeC[
31. "eCes ›eâerkeâ ceneje<š^ 74. hetJeea keâesuekeâelee Deeõ&Yetefce heefMÛece yebieeue
32. ueeskeâškeâ Peerue ceefCehegj 75. mebgojyeve Deeõ&Yetefce (Yeejle keâer heefMÛece yebieeue
33. heeuee Deeõ&Yetefce efcepeesjce meyemes yeÌ[er Deeõ&Yetefce)
Static GK 89 YCT
 Yeejle kesâ šeFiej efjpeJe& 47. Decejeyeeo lesuebieevee
›eâceebkeâ šeFiej efjpeJe& jepÙe keâe veece 48. ogOeJee Gòej ØeosMe
1. veeieepeg&vemeeiej ßeerMewuece DeevOeÇ ØeosMe 49. heerueerYeerle Gòej ØeosMe
2. veceoHeâe De®CeeÛeue ØeosMe 50. jeveerhegj Gòej ØeosMe
3. keâceueebie De®CeeÛeue ØeosMe 51. keâe@yexš (DeceveieÌ{) GòejeKeC[
4. hekeäkesâ De®CeeÛeue ØeosMe 52. jepeepeer GòejeKeC[
5. ceeveme Demece 53. megbojyeve heefMÛece yebieeue
6. veecesjer Demece 54. yegkeämee heefMÛece yebieeue
7. Deesjbie Demece
8. keâepeerjbiee Demece je°^erÙe GÅeeve keâer metÛeer
9. Jeeuceerefkeâ efyenej
10. Gobleer-meerleeveoer ÚòeermeieÌ{ • JevÙepeerJe mebj#eCe DeefOeefveÙece, 1972 efkeâmeer mece=æ pewJe-efJeefJeOelee
11. DeÛeevekeâceej ÚòeermeieÌ{ Jeeues Øeeke=âeflekeâ heeefjefmLelekeâ leb$e keâes je<š^erÙe GÅeeve Ieesef<ele keâjves
12. FbõeJeleer ÚòeermeieÌ{ keâer Meefòeâ jepÙeeW keâes oslee nw~
13. heueecet PeejKeC[ • veJebyej, 2023 lekeâ keâer efmLeefle kesâ Devegmeej Yeejle ceW je<š^erÙe
14. yeeboerhegj keâvee&škeâ GÅeeveeW keâer mebKÙee 106 nw~
15. Yeõe keâvee&škeâ ›eâ. meb. je°^erÙe GÅeeve keâe veece jepÙe keâe veece
16. oebosueer-DebMeer keâvee&škeâ 1. heeefhekeâeW[e DeevOeÇ ØeosMe
17. veeiejnesue keâvee&škeâ 2. jepeerJe ieeBOeer (jecesMJejce) DeevOeÇ ØeosMe
18. efyeeEueefiejer jbieveeLe cebefoj keâvee&škeâ 3. ßeer JeWkeâšsMJej DeevOeÇ ØeosMe
19. hesefjÙeej kesâjue 4. ceeweEueie De®CeeÛeue ØeosMe
20. hejefcyebkegâuece kesâjue
5. veeceoHeâe De®CeeÛeue ØeosMe
21. keâevne ceOÙe ØeosMe
22. heWÛe ceOÙe ØeosMe 6. ef[yeÇt-meKeesJee Demece
23. yeebOeJeieÌ{ ceOÙe ØeosMe 7. keâepeerjbiee Demece
24. hevvee ceOÙe ØeosMe 8. ceeveme Demece
25. melehegÌ[e ceOÙe ØeosMe 9. veecesjer Demece
26. mebpeÙe-[gyejer ceOÙe ØeosMe 10. jepeerJe ieeBOeer (Deesjbie) Demece
27. Jeerjebievee ogiee&Jeleer ceOÙe ØeosMe 11. osefnbie heškeâeF& Demece
28. cesueIeeš ceneje<š^
12. jeÙeceesvee Demece
29. le[esyee ceneje<š^
30. heWÛe ceneje<š^ 13. Jeeuceerefkeâ efyenej
31. meåÙeeõer ceneje<š^ 14. ieg® Ieemeeroeme (mebpeÙe) ÚòeermeieÌ{
32. veJesieeBJe-veeie]peerje ceneje<š^ 15. FbõeJeleer ÚòeermeieÌ{
33. yeesj ceneje<š^ 16. keâebiesj Ieešer ÚòeermeieÌ{
34. [chee efcepeesjce 17. ceesuesce ieesJee
35. efmeceueerheeue Deesef[Mee
18. yuewkeâyekeâ (JesueeJeoej) iegpejele
36. melekeâesefmeÙee Deesef[Mee
37. jeceieÌ{ efJe<eOeejer jepemLeeve 19. efiej iegpejele
38. jCeLebYeewj jepemLeeve 20. cejerve (keâÛÚ keâer KeeÌ[er) iegpejele
39. meefjmkeâe jepemLeeve 21. Jebmeoe iegpejele
40. cegkebâoje efnume jepemLeeve 22. keâeuesmej nefjÙeeCee
41. keâueekeâÌ[-cegb[veLegjeF& leefceuevee[g 23. meguleevehegj nefjÙeeCee
42. DeveeceueeF& leefceuevee[g 24. «esš efnceeueÙeve efnceeÛeue ØeosMe
43. cegogceueeF& leefceuevee[g
44. melÙecebieuece leefceuevee[g 25. Fbojefkeâuee efnceeÛeue ØeosMe
45. ßeerefJeefuuehegLegj cesieeceueeF& leefceuevee[g 26. Keerjiebiee efnceeÛeue ØeosMe
46. keâeJeue lesuebieevee 27. efheve Jewueer efnceeÛeue ØeosMe
Static GK 90 YCT
 28. keâve&ue Mesjpebie eEmeyeueyeeje efnceeÛeue ØeosMe 70. jCeLebYeesj jepemLeeve
29. yesleuee PeejKeC[ 71. meefjmkeâe jepemLeeve
30. DebMeer keâvee&škeâ 72. kebâÛevepebiee efmeefkeäkeâce
31. yeeboerhegj keâvee&škeâ 73. efieb[er leefceuevee[g
32. yevesjIešdše keâvee&škeâ 74. cevveej keâer KeeÌ[er leefceuevee[g
33. kegâõscegKe keâvee&škeâ 75. Fbefoje ieeBOeer (DevveeceueeF&) leefceuevee[g
34. veeiejnesue (jepeerJe ieeBOeer) keâvee&škeâ 76. cegogceueeF& leefceuevee[g
35. Deveeceg[er Meesuee kesâjue 77. cegkegâLeea leefceuevee[g
36. SjeefJekegâuece kesâjue 78. keâemeg yeÇåceevebo js[d[er lesuebieevee
37. ceefLekesâšdšve Meesuee kesâjue 79. ceneJeerj nefjvee JevemLeueer lesuebieevee
38. heeyeebogce Meesuee kesâjue 80. ce=ieJeeveer lesuebieevee
39. hesefjÙeej kesâjue 81. keäueeG[s[ efueÙeeshee[& ef$ehegje
40. meeFueWš Jewueer kesâjue 82. yeeÙemeve (jepeyeeÌ[er) ef$ehegje
41. yeebOeJeieÌ{ ceOÙe ØeosMe 83. ogOeJee Gòej ØeosMe
42. [eÙeveemeesj peerJeeMce heeke&â ceOÙe ØeosMe 84. efpece keâe@yexš (Yeejle keâe henuee GòejeKeC[
43. peerJeeMce (Yeejle keâe meyemes Úesše ceOÙe ØeosMe je°^erÙe heeke&â)
je°^erÙe heeke&â) 85. iebiees$eer GòejeKeC[
44. heWÛe ceOÙe ØeosMe 86. ieeseEJeo heMeg efJenej GòejeKeC[
45. keâevne ceOÙe ØeosMe 87. veboe osJeer GòejeKeC[
46. kegâvees ceOÙe ØeosMe 88. jepeepeer GòejeKeC[
47. ceeOeJe ceOÙe ØeosMe 89. HetâueeW keâer Ieešer GòejeKeC[
48. hevvee ceOÙe ØeosMe 90. yegkeämee heefMÛece yebieeue
49. mebpeÙe ceOÙe ØeosMe 91. iees®ceeje heefMÛece yebieeue
50. melehegÌ[e ceOÙe ØeosMe 92. peueoeheeje heefMÛece yebieeue
51. Jeve efJenej ceOÙe ØeosMe
93. vesDeesje Ieešer heefMÛece yebieeue
52. Ûeeboesueer ceneje<š^
94. eEmeieueeruee heefMÛece yebieeue
53. iegieeceue ceneje<š^
95. megbojyeve heefMÛece yebieeue
96. kewâcheyesue KeeÌ[er Deb[ceeve Deewj
54. veJesieebJe ceneje<š^
efvekeâesyeej Éerhe mecetn
55. heWÛe (peJeenj ueeue vesn™) ceneje<š^ 97. iewueeefLeÙee KeeÌ[er Deb[ceeve Deewj
56. mebpeÙe ieeBOeer (yeesefjyeueer) ceneje<š^ efvekeâesyeej Éerhe mecetn
57. le[esyee ceneje<š^ 98. cenelcee ieeBOeer cejerve (Jebotj) Deb[ceeve Deewj
58. kesâyegue-ueecepeeDees ceefCehegj efvekeâesyeej Éerhe mecetn
59. efMejesF& ceefCehegj 99. ceeGbš nwefjÙeš Deb[ceeve Deewj
60. yeueHe›eâce cesIeeueÙe efvekeâesyeej Éerhe mecetn
61. veeskeâjskeâ efjpe cesIeeueÙe 100. jeveer PeeBmeer cejerve Deb[ceeve Deewj
62. cegjuesve efcepeesjce efvekeâesyeej Éerhe mecetn
63. HeâbeiehegF& (veeruee heJe&le) efcepeesjce
101. mew[ue heerkeâ Deb[ceeve Deewj
efvekeâesyeej Éerhe mecetn
64. Fbšebkeâer veieeueQ[
102. meueerce Deueer (efmešer heâejsmš) peccet Deewj keâMceerj
65. efYelejkeâefvekeâe Deesef[Mee
103. oeÛeerieece peccet Deewj keâMceerj
66. efmeceueerheeue Deesef[Mee 104. keâepeerveeie peccet Deewj keâMceerj
67. [speš& jepemLeeve 105. efkeâMleJeej neF& DeušeršŸet[ peccet Deewj keâMceerj
68. kesâJeueeosJe Ieevee jepemLeeve 106. nsefceme (Yeejle keâe meyemes yeÌ[e ueodoeKe
69. cegkegbâoje efnume jepemLeeve je°^erÙe heeke&â)
Static GK 91 YCT
 Yeejle ceW yeeÙeesmheâerÙej efjpeJe& ØecegKe mJewefÛÚkeâ heÙee&JejCe SJeb
• Yeejle ceW pewJe-efJeefJeOelee ceW yeÌ{les Üeme oj keâes osKeles ngS peerJeve
ceeveJeeefOekeâej mebie"ve
kesâ meYeer ™heeW kesâ mebj#eCe keâes DelÙeefOekeâ ØeYeeJeMeeueer yeveeves nsleg mebie"ve mLeehevee Je<e& cegKÙeeueÙe
Je<e& 1986 ceW je<š^erÙe pewJeceC[ue keâeÙe&›eâce keâer Meg™Deele keâer UNEP 1972 vewjesyeer (keâsvÙee)
ieF&~ js[›eâeme 1863 pesvesJee
• Yeejle ceW kegâue 18 pewJeceC[ue Deeieej nQ~ (efmJešdpejueQ[)
›eâceebkeâ yeeÙeesmHeâerÙej efjpeJe& jepÙe ieÇerveheerme 1971 Scmeš[&ce
(veerojueQ[)
1. veerueefieefj leefceuevee[g, kesâjue Deewj
Scevesmšer FbšjvesMeveue
1961 uebove (FbiueQ[)
keâvee&škeâ W.W.F. (World Wide 1988 keQâefyeÇpe (FbiueQ[)
2. veboe osJeer GòejeKeC[ Fund for nature)
¢etceve jeFš Jee@Ûe 1978 vÙetÙeeke&â
3. veeskeâjskeâ cesIeeueÙe
(U.S.A.)
4. «esš efvekeâesyeej Deb[ceeve Deewj efvekeâesyeej IPCC 1988 pesvesJee
Éerhe mecetn (efmJešdpejueQ[)
5. cevveej keâer KeeÌ[er leefceuevee[g š^wefHeâkeâ (Traffic) 1976 keQâefyeÇpe (FbiueQ[)
JesšueQ[ FbšjvesMeveue 1996 veerojueQ[
6. ceeveme Demece
øeWâ[dme Dee@Heâ DeLe& 1969 Scmeš[&ce
7. megbojyeve heefMÛece yebieeue (veerojueQ[)
8. efmeceueerheeue Deesef[Mee DeeF&.Ùet.meer.Sve. 1948 iueQ[
9. ef[yeÇt-mewKeesJee (Yeejle keâe Demece (International Union for (efmJešdpejueQ[)
conservation of nature-
meyemes Úesše JeeÙeesmheâerÙej IUCN)
efjpeJe&)
10. efonebie-efoyeebie De®CeeÛeue ØeosMe melele efJekeâeme ue#ÙeeW keâer metÛeer
11. hebÛeceÌ{er ceOÙe ØeosMe
12. kebâÛevepebiee efmeefkeäkeâce
13. DeiemlÙeceueeF& kesâjue
14. DeÛeevekeâceej-Decejkebâškeâ ceOÙe ØeosMe - ÚòeermeieÌ{
15. keâÛÚ (Yeejle keâe meyemes yeÌ[e iegpejele
JeeÙeesmheâerÙej efjpeJe&)
16. Meerle ce®mLeue efnceeÛeue ØeosMe
17. Mes<eeÛeuece DeevOeÇ ØeosMe
18. hevvee ceOÙe ØeosMe

Ùetvesmkeâes kesâ MAB Øees«eece ceW Meeefceue

Yeejle kesâ kegâue 12 yeeÙeesmheâerÙej efjpeJe&
Deeieej Ùetvesmkeâes kesâ ‘cewve Sb[ yeeÙeesmheâerÙej (MAB)’ keâeÙe&›eâce ceW
Meeefceue nQ–veerueefiejer, (cevveej keâer KeeÌ[er, megvojyeve, veboe osJeer,
veeskeâjskeâ, hebÛeceÌ{er, efmeceueerheeue, DeÛeevekeâceej-Decejkebâškeâ, «esš
efvekeâesyeej, DeiemleceueeF&, kebâÛevepebiee, hevvee)

Static GK 92 YCT
 ØecegKe jesie SJeb Gvekesâ keâejkeâ

ØeesšespeesDee mes nesves Jeeues jesie jsyeerpe jsyeerpe JeeÙejme heeieue kegâòes kesâ
jesie ØeesšespeesDee keâejkeâ keâešves mes hewâuelee
uÙetkeâesefjÙee efš^keâesceesvee@pe meb›eâceCe (Ùeewve nw~
Jespeerveeefueme mebyebefOele) Kemeje ®yesuee JeeÙejme meb›eâceCe SJeb
keâeueepeej efueMeceeefveÙee Sand fly Jeenkeâ nQ mebheke&â mes hewâuelee
[esveesJesveeF& nw~
efveõejesie efš^heveesmeescee yeÇgmesF& meer. meer. cekeäKeer Jeenkeâ nheeame nheeame JeeÙejme
ieQefyeÙeme
efjC[jhesmš hewjeefcekeämeesefJejer[er ceJesefMeÙees ceW huesie
heeÙeefjÙee SCšerDeceeryee
ceejefyeueer JeeÙejme pewmee jesie
efpevpeerJewefueme
[eÙeefjÙee iee[eaÙee cekeäKeer Jeenkeâ cegbnhekeâe SJeb Kegjhekeâe SheäLees JeeÙejme
Fveefšmšervesume nsefuceveLeerpe Éeje nesves Jeeues jesie
Deceeryeer hesefÛeme SCšDeceeryee otef<ele Yeespeve mes
efnmšesefuekeâe jesie nsefcueveLeerpe keâejkeâ
ceuesefjÙee hueepceesef[Ùece ceeoe Sveeefheâueerpe šsheJece& heâerleeke=âefce ceveg<Ùe, ieeÙe, megTj ceW
hejpeerJeer ceÛÚj mes hewâuelee nw~ peerJeve efyeleeves Jeeues
- Deeflemeej Smkesâefjme Iejsuet cekeäKeer Jeenkeâ
efJe<eeCeg mes nesves Jeeues jesie uegcyeÇerkeâeFef[pe
jesie efJe<eeCeg cenlJehetCe& leLÙe neLeer heebJe yegÛesjefjÙee yeW›eâeefLeš ceÛÚj Jeenkeâ
heesefueÙees heesefueÙees ceeFefšme cekeäKeer Jeenkeâ nw Deewj yegefie&Ùee ceueeF&
JeeÙejme (lebef$ekeâe leb$e ngkeâ Jece& jesie Sefkeâueesmšescesefmeme meb›eâceCe Éeje
ØeYeeefJele)
[tef[vesue SJeb efJekeäšj
yeÌ[erceelee Ùee ÛesÛekeâ JesefjÙeesuee JeeÙejme 1980 ceW efJeMJe
Decesefjkeâvme
(mceeue hee@keäme) ceW meceehle Ieesef<ele
efÛekeâveheekeäme (Úesšer Jesefjmesuee peesmšj mecheke&â mes hewâuelee keâJekeâ Éeje nesves Jeeues jesie
ceelee) nw jesie hebâieue (Fungal) cenlJehetCe& leLÙe
efÛekeâveiegefveÙee efÛekeâveiegefveÙee JeeÙejme Sef[pe Fefpehšer
ceÛÚj kesâ keâešves iebpeeheve efšefveÙee kesâhesefšme efmej kesâ yeeue efiej
mes hewâuelee nw~ peeles nw
nshesšeFefšme nshesšeFefšme JeeÙejme Ùeewve mebyebOe, ocee (Asthma) Ssmheefpe&ueme meebme uesves ceW
(A, B, C, D, E) jkeäleeOeeve heäÙetefceiesšme efokeäkeâle
S[dme (Aids) åÙetceve Ùeewve mebyebOe, Keepe Skesâjme mkesâyeerpe lJeÛee ceW Kegpeueer
FcceÙetveesef[efheâefMeÙevmeer otef<ele jkeäleOeeve, SLeueerš hegâš š^eFkeâesheâeFšve hewj keâer GbieefueÙeeW
JeeÙejme (HIV) meb›eâefcele metF& keâe ceW meb›eâceCe
ØeÙeesie
ceogje hegâš cee[tjsuee -
yeu[& heäuet H5 N1 mebheke&â mes hewâuelee
(Madura foot)
nw
oeo ceeF›eâesmheesjce & lÛeÛee hej Ûekeâòes
mJeeFve heäuet H1 N1 mebheke&â mes hewâuelee
nw š^eFheâeFšve
[Wiet [Wiet JeeÙejme S[erpe Sefpehšer cesefvevepeeFefšme ef›eâhšeshueepecee DeebKe keâe jesie
ceÛÚj efveÙeeskeâescewvme
FveheäuetSbpee (heäuet) FveheäuetSbpee JeeÙejme meb›eâceCe mes Deesefvekeâes ceeFkeâesefmeme š^eFkeâesheâeFšesve veeKetveeW keâe
hewâuelee nw~ efpeefhmeÙece Yebiegjheve
Static GK 93 YCT
 peerJeeCegDeeW Éeje nesves Jeeues jesie heeohe jesie
jesie peerJeeCeg (yewkeäšerefjÙee) heewOeeW ceW nesves Jeeues efJe<eeCeg peefvele jesie
keâesÌ{ (uesØeesmeer) ceeFkeâesyewkeäšerefjÙece uesØeer jesie keâe veece peerJeeCeg keâe veece
efveceesefveÙee mš^shšeskeâeskeâme vÙetceesveer yebkeâer še@he Dee@heâ yeveevee yeveevee JeeÙejme-I
yewšgefuemce keäueesmš^eref[Ùece yee@šgefuevece lecyeeketâ keâe ceespewkeâ jesie šesyeskeâes ceespewkeâ JeeÙejme
keâeueer Keebmeer nerceesefheâueme hejštefmeme Ùee yee[xšsuee hejšdÙetefmeme
Deeuet keâe ceespewkeâ jesie heesšwšes JeeÙejme- X
šeÙeheâeÙe[ meeueceesvesuee šeFheâer
efmeefheâefueme š^sheesvescee heeefue[ce heewOeeW ceW nesves Jeeues peerJeeCeg peefvele jesie
ieesveesefjÙee efvemesefjÙee ieesveesefjÙee veeRyet keâe keQâkeâj pewvLeesceesveeme efmeš^er
huesie Ùeefme&efveÙee hesefmšme yeboieesYeer keâe keâeuee ieueve pewvLeesceesveeme kewâchesefmš^me
efššvesme keäueesmš^eref[Ùece efšševeer ›eâeGve ieeue jesie S«eesyewkeäšerefjce
ef[hLeerefjÙee keâeefjveeryewkeäšerefjÙece ef[hLeerefjÙeeF& šdÙetefceheesefMeÙebme
#eÙejesie ceeFkeâesyewkeäšerefjÙece šdÙetyejkegâueesefmeme Deeuet keâe MewefLeue jesie mÙet[esceesveeme meesuesvesmesjce
(šdÙetyejkegâueesefmeme) heewOeeW kesâ ØecegKe keâJekeâ peefvele jesie
nwpee (keâe@ueje) efJeefyeÇÙees keâeuesjer
jesie keâJekeâ
DevÙe jesie Je Gmekesâ keâejkeâ iesntB keâe šgC[t jesie keâesjesveeryeskeäšerefjÙece
jesie keâejkeâ Fv[esyeeÙeesefškeâce
• jòeâ keQâmej yesvpeerve Oeeve keâe Debieceejer jesie pewvLeesceesveeme DeesjeFpeer
• F&šeF-F&šeF& kewâ[efceÙece Oeeve keâe Yetjer heCe& efÛeòeer nsueefcevLeesmheesefjÙece DeesjeFpeer
• efceefveceelee heeje (Hg) Dejnj keâer cueeefve heäÙegpesefjÙece G[ce
• yuet yesyeer efmev[^esce jesie veeFš^sš (− NO3− ) ieVes keâe ueeue meÌ[ve jesie keâesueeršesšeFkeâce heâukesâšce
• yuewkeâHegâš jesie Deemexefvekeâ (As) Deeuet keâer Deiesleer Debieceejer DeušjvesefjÙee meesuesveer
• efJeumeve jesie leeByee (Cu) Deeuet keâer heÚsleer Debieceejer heâeFšesheäLeesje FvhesâmšWme
• ueewnceÙelee (Siderosis) jesie DeeÙejve (Fe) cebietheâueer keâe efškeäkeâe jesie mekeâexmheesje hemeexvesše
Deeuet keâe Jeeš& jesie efmevekeâeFefš^Ùece SC[esyeeÙeesefškeâce
ØecegKe nerveleepevÙe jesie
iesntB keâe keâeuee efkeâš hekeämeerefveÙee «esefceefveme š^eršermeeF&
(jesie) (keâejCe)
iesntB keâe mceš kebâ" Demšeruewiees vet[e š^eršermeeF&
SveerefceÙee (jòeâ#eerCelee) ueewn keâer keâceer
yeepeje keâe «eerve FÙej jesie mkesâuesjesmheesje «esefcekeâesuee
mkeâJeea efJešeefceve meer keâer keâceer
iJeeFšj (IeWIee) DeeÙees[erve keâer keâceer yeepejs keâe Fjiee@š jesie keäuesJeermeshme ceeF›eâesmeshesâuee
peerjeshLewefuceÙee, jleeQOeer efJešeefceve S keâer keâceer yeepejs keâe mceš jesie šesefueÙees mheesefjÙece
ceOegcesn Fbmegefueve keâer keâceer Dejnj keâe Peguemee jesie heäÙetpesefjÙece Dee@keämeermheesefjÙece
ceJesefMeÙees keâe cew[keâeT ØeeÙeebvme veecekeâ Øeesšerve kesâ OeefveÙee keâe mšsce ieeue jesie ØeesšesceeFmeerpe ces›eâesmheesjce
keâejCe jeF& keâe Fjiee@[ jesie keäuesJeermeshme hejhegjs
keäJeeefMeÙeesjkeâj Øeesšerve Deuhelee
cewjsmceme oerIe&keâeueerve GheJeeme kesâ
ØecegKe lelJeeW keâer keâceer mes nesves Jeeuee jesie
keâejCe, Øeesšerve meefnle Tpee& lelJe keâer keâceer jesie
kesâ meYeer œeesleeW keâe DeYeeJe pemlee Ùee efpebkeâ (Zn) Oeeve ceW Kewje, cekeäkeâe ceW mehesâo keâueer jesie,
efjkesâšdme efJešeefceve D keâer keâceer veeRyet keâe efueefšue ueerheâ jesie, Deece keâe
yesjer-yesjer efJešeefceve B keâer keâceer efueefšue ueerheâ jesie
yeesjeve (B) hetâueieesYeer ceW yeÇeGefvebie jesie, Ûegkebâoj keâe
Dee@mšescesuesefMeÙee ØeewÌ{es ceW efJešeefceve D keâer ne@š& je@š
keâceer keâe@hej (Cu) veeRyet ceW [eF&yewkeâ jesie
efnceejspe efJešeefceve K keâer keâceer cee@efueyues[ce (Mo) heòee ieesYeer ceW efJnhešsue jesie
Static GK 94 YCT
 efJešeefceve Jevemheefle GlheeoeW keâe jbie
Deewj keâejCe
efJešeefceve œeesle keâceer mes GlheVe
jesie Glheeo keâejCe
efJešeefceve-A ieepej, njer meefypeÙeeB, peerjeshLewueefceÙee, efceÛe& keâe leerKeeheve kesâhmesefmeve
(jsefšvee@ue) otOe, cekeäKeve, Deb[e, jleeQOeer hÙeepe ceW iebOe SueeFue
Ùeke=âle, ceÚueer keâe uenmegve keâer iebOe SueeFefmeve (meuheâj)
lesue hÙeepe keâe ueeue jbie SvLeesmeeFefveve
efJešeefceve-B1 meesÙeeyeerve, Deveepe, yesjer-yesjer šceešj keâe ueeue jbie ueeFkeâesefheve
(LeeÙeceerve) otOe, heâefueÙeeB ieepej ceW ueeue jbie kewâjesefšve
efJešeefceve-B2 Deb[e, heveerj, ceebme, keâerueesefmeme, lJeÛee
(jeFyeesheäuesefJeve) Ùeermš, njer heòesoej keâe heâšvee, DeeBKeeW efceÛe& ceW ueeue jbie kewâhmesefLeve
meefypeÙeeb keâe ueeue nesvee veejbieer ceW jbie kewâjesefšve
efJešeefceve-B3 otOe, Deb[s, heâefueÙeeb, Ûece&jesie (hesuee«ee) nuoer ceW heeruee jbie kegâjkegâefceve
(efvekeâesefšefvekeâ Decue ceÚueer, Ùeermš, ceebme Ùee 4 [er efmeb[^esce yewieve keâe veeruee jbie efyešsefveue
DeLeJee efveÙeeefmeve) DeeBJeues keâe keâmewueeheve šwefveve
efJešeefceve-B5 cetbieheâueer, ceebme, yeeue mehesâo nesvee, cetue keâe leerKeeheve DeeFmeesmeeFvesš
(heQšesLeerefvekeâ Decue) otOe, Deb[s Je=efæ ®keâvee Keerjs ceW keâÌ[Jeenš kegâkeâjefJešsefmeve
efJešeefceve-B6 Deveepe, ceebme, SveerefceÙee, Ûece&jesie keâjsues ceW keâÌ[Jeenš šeFšjheeFve
(heeFjer[e@efkeämeve) Ùeermš, otOe
efJešeefceve-B7 ceebme, iesntB, DeC[e, yeeueeW keâe PeÌ[vee, Deeuet ceW ueÚeW keâe njeheve meesefueefveve
(yeeÙeesšerve) meypeer, heâue uekeâJee
efJešeefceve-B9 njer meefypeÙeeb, kegbâef"le Je=efæ, ®efOej Jeie&
(heâesefuekeâ Decue) heâefueÙeeb, Ùeermš, jòeâ#eerCelee
ceebme, Deb[s ®efOej SCšerpeve SCšeryee@[er mJeerkeâeÙe& osÙe
efJešeefceve-B12 otOe, ceÚueer, Deb[e, SveerefceÙee, heeb[gjesie Jeie&
(meeÙeveeskeâesyeeueefceve) ceebme, Deeble kesâ A kesâJeue A kesâJeue B A Deewj O A leLee
peerJeeCeg keâe AB keâes
efJešeefceve C DeeBJeuee, veeRyet, mkeâJeea jesie B kesâJeue B kesâJeue A B Deewj O B leLee
(Smkeâe@efye&keâ Decue) šceešj, Keós heâue keâe AB keâes
efJešeefceve D ceÚueer keâe lesue, Dee@efmšÙeescewuesefMeÙee, AB ADeewj B DevegheefmLele A, B, efmehe&â AB
(kewâumeerhesâje@ue) cekeäKeve, Deb[e leLee metKee jesie AB Deewj keâes
metÙe& keâe ØekeâeMe (efjkesâšdme) O keâe
efJešeefceve E meesÙeeyeerve, Deb[s keâer peveveebie leLee hesefMeÙeeb O DevegheefmLele A Deewj B efmehe&â O A, B,
(šeskeâeshesâje@ue) peoea, iesntB, lesue keâcepeesj peveve #ecelee oesveebs keâe AB leLee
keâer keâceer O keâes
efJešeefceve K meesÙeeyeerve, Deeble kesâ jòeâ keâe Lekeäkeâe ve
(vewheäLeesefkeäJeveesve) yewkeäšerefjÙee, njer pecevee yeÛÛeeW ceW mebYeeefJele jòeâ mecetn
meefypeÙeeb, Deb[e ceelee-efhelee keâe yeÛÛeeW ceW yeÛÛeeW ceW
jòeâ mecetn mebYeeefJele jòeâ DemebYeeefJele jòeâ
efJeMes<eerke=âle heewOes mecetn mecetn
O×O O A, B, AB
oueoue ces Gieves Jeeues heewOes nerueesheâeFšdme O×A O, A B, AB
jsefiemleeve ceW Gieves Jeeues heewOes SefjceesheâeFšdme O×B O, B A, AB
ÛeóeveeW ceW Gieves Jeeues heewOes efueLeesheâeFšdme O × AB A, B O, AB
yeeuet ceW Gieves Jeeues heewOes mesceesheâeFšdme A×A A, O B, AB
DecueerÙe ce=oe ceW Gieves Jeeues Dee@keäpeerueesheâeFšdme A×B A, B, O, AB keâesF& veneR
A × AB A, B, AB O
heewOes
B×B B, O A, AB
DeefOekeâ meebõlee Jeeueer ce=oe ceW nwueesheâeFšdme B × AB A, B, AB O
Gieves Jeeues heewOes AB × AB A, B AB O
Static GK 95 YCT
 ke=âef<e kesâ Øekeâej efJe%eeve keâer ØecegKe MeeKeeSB
heermeerkeâuÛej JÙeeheeefjkeâ GösMÙe mes ceÚueer efnmšesuee@peer TlekeâeW keâe DeOÙeÙeve
heeueve ceeFkeâesuee@peer heâheBtâo (keâJekeâeW) keâe DeOÙeÙeve
efmeuJeerkeâuÛej JeveeW kesâ mebj#eCe SJeb mebJeæ&ve [sv[^esuee@peer Je=#eeW SJeb PeeefÌ[ÙeeW keâe DeOÙeÙeve
mes mecyeefvOele heâeFkeâesuee@peer MewJeeueeW keâe DeOÙeÙeve
mesjerkeâuÛej JÙeeheeefjkeâ mlej hej jsMece heâecexkeâesuee@peer Deew<eOeerÙe heeoheeW keâe DeOÙeÙeve
heeueve keâer ef›eâÙee JeeÙejesuee@peer efJe<eeCegDeeW keâe DeOÙeÙeve
SvLeÇesheesuee@peer ceeveJe peeefle kesâ meebmke=âeflekeâ
efJešerkeâuÛej Debietj Glheeove keâer ef›eâÙee efJekeâeme keâe DeOÙeÙeve
JeceeakeâuÛej kesâÛegDee heeueve keâer ef›eâÙee SC[es›eâeFveesuee@peer Deble:œeeJeer leb$eeW keâe DeOÙeÙeve
DeesefueJeerkeâuÛej pewletve keâer ke=âef<e Svšesceesuee@peer keâerš helebieeW keâe DeOÙeÙeve
DeesuesjerkeâuÛej meefypeÙeeW keâer ke=âef<e ScyeÇeÙeesuee@peer YeütCeerÙe mebJeOe&ve keâe DeOÙeÙeve
nešer&keâuÛej heâueeW keâer ke=âef<e nhexšesuee@peer GYeÙeÛejeW keâe Je mejerme=heeW keâe
DeOÙeÙeve
heäueesjerkeâuÛej hetâueeW keâer ke=âef<e
cewcesueesuee@peer mleveOeeefjÙeeW keâe DeOÙeÙeve
SheerkeâuÛej Meno Glheeove nsleg ceOegcekeäKeer nercesšesuee@peer ™efOej SJeb ™efOej mebyevOeer jesieeW
heeueve ef›eâÙee keâe DeOÙeÙeve
DeejyejerkeâuÛej efJeMes<e Øekeâej kesâ Je=#eeW SJeb Dees[esvšesuee@peer ovle mecyevOeer DeOÙeÙeve
PeeefÌ[ÙeeW keâer ke=âef<e DeeefveLeesuee@peer heef#eÙeeW keâe DeOÙeÙeve
šwkeämeesvee@ceer JevemheefleÙeeW kesâ veecekeâjCe SJeb
heeohe keâesefMekeâe SJeb JeieeakeâjCe keâe DeOÙeÙeve
pevleg keâesefMekeâe ceW Deblej ceeF›eâesyeeÙeesuee@peer Deeflemet#ce peerJeeW keâe DeOÙeÙeve

›eâ.meb. heeohe keâesefMekeâe pevleg keâesefMekeâe Jevemheefle SJeb pevleg efJe%eeve keâer ØecegKe
1. keâesefMekeâe efYeefòe (Cell Wall) keâesefMekeâe efYeefòe MeeKeeDeeW kesâ pevekeâ
GheefmLele nesleer nw~ DevegheefmLele nesleer
›eâ.me. Jevemheefle efJe%eeve keâer pevekeâ
nw~
MeeKeeSb
2. keâesefMekeâe efYeefòe keâer GheefmLeefle kesâ keâesefMekeâe keâe
keâejCe Deekeâej efveef§ele neslee nw~ Deekeâej efveef§ele veneR 1. met#cepewefJekeâer kesâ efhelee uegF&me heeMÛej
neslee nw~ 2. Fkeâesefmemšce Meyo kesâ pevekeâ šsvmeues
3. kesâvõkeâ (Nucleus) heefjOeerÙe kesâvõkeâ kesâvõ ceW 3. Jevemheefle Meem$e kesâ efhelee efLeÙeesøesâmšdme
keâesefMekeâe õJÙe ceW neslee nw~ neslee nw~ 4. Jeefie&keâer kesâ efhelee kesâjesueme ueerefveÙeme
4 mebefÛele Yeespeve ceC[ (Starch) mebefÛele Yeespeve 5. DeevegJeebefMekeâer kesâ efhelee peer. pes cesC[ue
neslee nw~ iueeFkeâespesve 6. heeohe jesie efJe%eeve kesâ S. pes. yešuej
(Glycogen) neslee pevekeâ
nw~ 7. yewefkeäšefjÙeeshesâpe keâer Keespe šJeeš&ye [ernsefjue
5. ueJekeâ (Plastids) GheefmLele ueJekeâ DevegheefmLele 8. peerJeeCeg efJe%eeve kesâ efhelee uÙetJesve ne@keâ
neslee nw~ neslee nw~
9. Øeeflej#ee efJe%eeve kesâ efhelee S[Je[& pesvej
6. leejkeâkeâeÙe (Centrosome) kegâÚ leejkeâkeâeÙe GheefmLele
efvecve ßesCeer kesâ heeoheeW keâes neslee nw~
10. heeohe ef›eâÙee efJe%eeve kesâ mšerheâve nsume
ÚesÌ[keâj DevegheefmLele neslee nw~ efheleecen
7. ueeFmeesmeesce (Lysosomes) ueeFmeesmeesce 11. DeeOegefvekeâ YeütCe efJe%eeve kesâ Jee@ve JesÙej
ØeeÙe: DevegheefmLele neslee nw~ GheefmLele neslee nw~ efhelee
8. keâesefMekeâe õJÙe efJeYeepeve keâesefMekeâe õJÙe 12. megpeveefvekeâer kesâ efhelee øeâebefmeme ieeušve
meeceevÙele: keâesefMekeâe huesš (Cell efJeYeepeve efJeoueve 13. JÙeefòeâJe=efòe ceW peeefleJe=òe keâer Devmš& nskesâue
Plate) efJeefOe Éeje neslee nw~ (Clevage) Éeje hegvejeJe=efòe kesâ efveÙece kesâ
neslee nw~ pevekeâ
Static GK 96 YCT
 pevleg efJe%eeve keâer efJeefYeVe MeeKeeDeeW kesâ pevekeâ efJešeefceve C Ùetpeeskeäš nesukeâš
peerJeeCeg efJe%eeve uÙetJesvene@keâ efJešeefceve D ne@heefkeâvme
efmeheâefueme keâer efÛeefkeâlmee hee@ue S@efjkeâ
Øeeflej#ee efJe%eeve S[Je[& pesvej
ceuesefjÙee hejpeerJeer jesveeu[ jeme
met#ce pewefJekeâer uegF& heeMÛej
keâesefMekeâe jeyeš& ngkeâ
DeevegJebefMekeâer peer. pes. cesC[ue
kesâvõkeâ jeyeš& yeÇeGve
efÛeefkeâlmee Meem$e efnhhees›esâšme mesvš^esmeesce yeeyesjer
pevleg efJe%eeve Dejmlet jeFyeesmeesce hewuee[s
DeeOegefvekeâ DeevegJeebefMekeâer SÛe. pes. ceguej ieeupeerkeâeÙe kewâefceveesieeupeer
Jeefie&keâer kewâjesueme ueerefveÙeme ueJekeâ nskeâue
peerJeeMce efJe%eeve efueÙeesvee[ex [e. efJevÛeer ceeFš^eskeâeefC[^Ùee yesv[e
Jevemheefle efJe%eeve efLeÙeesøesâmšme peerJeõJÙe hegjefkebâpes
megpeveefvekeâer Sheâ ieeušve pewvesefškeäme Meyo keâe ØeÙeesie [yuÙet Jeešmeve
DeeOegefvekeâ Jevemheefle efJe%eeve efueefveÙeme DNA keâe efÉÛe›eâekeâej cee@[ue Jeešmeve SJeb ef›eâkeâ
keâesefMekeâe efJe%eeve jeyeš& ngkeâ iegCemet$e keâe veecekeâjCe Jeeu[sÙej
heeohe Meejerefjkeâer Sve, ef«eT kesâefvõkeâe keâer Keespe heâesvševee

peerJe efJe%eeve mes mebyebefOele ceveg<Ùe kesâ efueS DeeJeMÙekeâ efcevejume

DeeefJe<keâejkeâ/Keespekeâlee& (Keefvepe leòJe)
efJe<eeCeg FJeeveesJemkeâer ceeF›eâes efcevejume (Micro Minerals)
efJešeefceve kewâefmeceerj hebâkeâ efcevejume owefvekeâ keâceer mes œeesle
Svšerpeve ueQ[mšervej DeeJeMÙekeâlee og<ØeYeeJe
hesveueerefmeueerve S. heäuesefcebie DeeÙees[erve 150 efce«ee. IeWIee DeeÙees[erveÙegòeâ,
[er.[er.šer. heeue cetuej (I) vecekeâ,
Fvmegefueve yeQefšbie SJeb yesmš mecegõer, KeeÅe
Deej. SÛe. keâejkeâ ueQ[mšervej heoeLe&
pesvesefškeâ keâes[ njieesefJevo Kegjevee cee@efuey[svece 150 efce«ee veeFš^espeve Deveepe
(Mo) Ùegòeâ heoeLeeX heâefueÙee
šsjeceeFefmeve efheâveues keâe
heesefueÙees šerkeâe peesvme meeukeâ DeefveÙeefcele
heesefueÙees [^ehe Suyeš& mewefyeve Glmepe&ve
mšsÙesmkeâeshe jsves uewvekeâ ›eâesefceÙece 120 efce«ee iuekeâespe ceeBme, Ùeer°,
jsyeerpe šerkeâe uegF& hee@MÛej (Cr) GheeheÛeÙe keâer meefypeÙeeB
keäueesjesheâece& (efveMÛeslekeâ) pescme efmechemeve mecemÙee
SmØeerve [^smej mesuesefveÙece 70 efce«ee ùoÙehesMeer ceeBme, Deveepe,
(Se) #eÙe jesie DeC[s
ieYe& efvejesOekeâ ieesefueÙeeB efhevekeâme
ueewn (Fe) 20 efce«ee nerceesiueesefyeve ceeBme, DeC[e,
keäueesjeskeäJeerve (kegâvewve) jsyeer keâer keâceer, njer meefypeÙeeB
keäueesjeshueemš efmbÛechej ØeeflejesOeer
›eâesceesmeesce ne@heâefceMeÛej #ecelee ceW
keQâmej kesâ peerve jeyeš& JeerveJeie& keâceer
Deej. Sve. S. (RNA) DeeLe&j yeie& Je Jeešmeve efpebkeâ (Zn) 15 efce«ee ®efOej ceeBme, DeC[s,
[er. Sve. S. (DNA) Jeešmeve Je ef›eâkeâ #eerCelee, Deveepe, otOe
ØeeflejesOeer
keâeueepeej keâer efÛeefkeâlmee Ùet. Sme. yeÇcneÛeejer #ecelee ceW
yeermeerpeer šerkeâe Ùetefjve keâeuecesš keâceer, peveve
efJešeefceve A cewkegâueve #ecelee keâe
efJešeefceve B cewkegâueve #eÙe
Static GK 97 YCT
 ceQieveerpe 3.5 efce«ee DeefmLe, njer meypeer, peÌ[Jeeueer meefypeÙeeB 45 «eece 75 «eece
(Mn) GheeefmLe SJeb cesJee oeueW 80 «eece 70 «eece
mebÙeespeer Jemee 35 «eece 35 «eece
TlekeâeW keâer
DeefveÙeefcele heâue 30 «eece 30 «eece
Je=efæ Mekeäkeâj/ieg[Ì 30 «eece 30 «eece
heäueesjerve (F) 2.5 efce«ee heäueesjesefmeme hesÙepeue mecegõer
jesie, oeBleeW Yeespeve ØecegKe SvpeeFce
keâer ogye&uelee
leeByee (Cu) 2.0 efce«ee ®efOej njer meypeer, ■ meg›eâesme - Ùen meg›eâesme keâes iuetkeâespe SJeb øewâkeäšespe ceW heefjJeefle&le keâjlee nw~
#eerCelee, ceÚueer, cesJee, ■ šeÙeefueve - mšeÛe& keâes heÛeelee nw~
mebÙeespeer ceeBme ■ ceeušspe - Ùen ceeušesme keâes iuetkeâespe Meke&âje ceW heefjJeefle&le keâjlee nw~
TlekeâeW keâer ■ ueeFhespe - Ùen SceuMeerke=âle JemeeDeeW keâes efiuemejerve SJeb hewâšer
Âye&uelee
Sefme[dme ceW heefjJeefle&le keâjlee nw~
keâesyeeuš - jòeâ keâer keâceer heveerj, otOe,
■ ueskeäšspe - Ùen uewkeäšespe keâes iuetkeâespe SJeb iueskeäšesme ceW heefjJeefle&le
(Co) ceeBme
keâjlee nw~
cew›eâes efcevejume (Macro Minerals) ■ Fjsefhmeve - Ùen Mes<e Øeesšerve SJeb heshšespe keâes Ssceervees Decue
efcevejume owefvekeâ keâceer kesâ œeesle ceW heefjJeefle&le keâjlee nw~
DeeJeMÙekeâlee og<ØeYeeJe
cewiveerefMeÙece 3.5 «eece GheeheÛeÙeer njer Devle:meÇeJeer «eefvLe
(Mg) ef›eâÙeeDeeW keâer meefypeÙeeb Devle meÇeJeer ieÇefvLe heÇcegKe necees&ve
DeefveÙeefcelelee
heerÙet<e ieÇefvLe - - meescewšesš^eefhekeâ neceexve
keäueesjerve (Cl) 3.5 «eece hesefMeÙeeW ceW vecekeâ
SW"ve ■ Fmes ceemšj ieÇbefLe Yeer (Je=efæ necees&ve)
keânles nw~ - LeeFjesš^eefhekeâ necees&ve
meesef[Ùece 2 «eece efvecve ®efOej vecekeâ
(Na) Ûeehe, YetKe ceW ■ Fmekeâe Yeej 0.6 ieÇece - JewmeesheÇesefmeve
keâceer neslee nw~ - Dee@keämeeršesmeerve
heesšwefMeÙece 2 «eece hewjeueeFefmeme, heâue, - efceuewveesmeeFš hesÇjkeâ necees&ve
(K) efvecve ®efOej Deveepe, DeJešg ieÇefvLe - LeeFje@efkeämeve
Ûeehe otOe, ceeBme hejeJešg ieÇefvLe - hewjeLeeFje@F[ necees&ve
kewâefumeÙece 500 efce«ee. DeefmLe #eerCelee heveerj, - keâwefumešesefmeve necees&ve
(Ca) njer DeefOeJe=keäkeâ (megheÇejerveue - iuetkeâeskeâe@efš&keäJeeÙe[&dme
meefypeÙeeb, iuewb[) - efcevejeueeskeâe@efš&keäJeeFme
heâefueÙeeB
- efuebie necees&ve
heâe@mheâesjme (P) 500 efce«ee. oeBle Je nefñÙeeW ceeBme,
LeeFceme ieÇefvLe - LeeFceesmeerve
ceW keâcepeesjer, Deveepe,
Meejerefjkeâ Je=efæ otOe - LeeFceerve - I
ceW keâceer - LeeFceerve - II
iebOekeâ (S) 3 efce«ee. Øeesšerve heveerj, DeiveeMeÙe Deuheâe keâesefMekeâe - iuegkeâwiee@ve
GheeheÛeÙe ceW ceeBme, yeerše keâesefMekeâe - Fbmegefueve
DeefveÙeefcelelee ceÚueer Je [suše keâesefMekeâe - meescewšesmšwefšve
DeC[e F keâesefMekeâe - DeivÙeeMeÙeer
hee@ueerheshšeF[
meblegefuele Deenej DeC[eMeÙe Smš^espeve (ceefnuee ceW)
KeeÅe heoeLe& heg®<e m$eer heÇespesmšsje@ve (ceefnuee ceW) (ieYe& keâe
(«eece/Øeefleefove) («eece/Øeefleefove) efveOee&jCe)
Deveepe 450 «eece 350 «eece efjuewefkeämeve (ceefnuee ceW)
otOe 250 «eece 250 «eece Je=<eCe šsmšesmšsje@ve (heg®<e ceW)
heòesoej meefypeÙeeB 100 «eece 150 «eece S[^ervesueerve ces[dÙetuee Ss[^ervesueerve (ueÌ[eW SJeb GÌ[eW neceexve)
Static GK 98 YCT
 ØecegKe efÛeefkeâlmeerÙe hejer#eCe mebleje (Orange) meeFšdme meervesefvmeme
heheerlee (Papaya) kewâjerkeâe heheerlee
CT-Scan (meeršer mkewâve) Mejerj kesâ efkeâmeer Yeeie ceW kesâuee (Banana) cÙetpee hesjeef[efmeSkeâe
efJeke=âefle keâe helee ueieeves ceW cekeäkeâe (Corn) efpeÙee cespe
ECG (Fueskeäš^es keâeef[&Ùees«eeheâ) ùoÙe ceW efkeâmeer efJekeâej keâe yeepeje (Millet) hesefveefmšce Decesjerkeâesvece
helee ueieeves Je ùoÙe kesâ keâheeme (Cotton) iewmeerheerÙece
mebkegâÛeve Je Øemeej ceW efJeÅegle veeMeheeleer (Pear) heeFjme keäÙetefceefveme
Jeenkeâ yeue keâes ceeheves nsleg Keerje (Cucumber) kegâmegefceme mewefšJeme
EEG (Fueskeäš^es Sefvmehewâuees«eeheâ) ceefmle<keâ mecyevOeer yeerceeefjÙeeW Je ieVee (Sugar Cane) megiejsvme Deewefheâmeervesjce
ceefmle<keâ ceW nesves Jeueeer efJeÅegle ieepej (Carrots) [ekeâme kewâjesše
ef›eâÙeeDeeW keâes efve®efhele keâjves ceW keâe@heâer (Coffee) keâe@efheâÙee Dejsefyekeâe
ÛeeÙe (Tea) efLeÙee meeFvesefvememe
ØecegKe Jew%eeefvekeâ veece peecegve (Jamun) MeeÙeefpeÙece keäÙetce
meeOeejCe veece Jew%eeefvekeâ veece šceešj (Tomato) ueeFkeâesØesefmekeâve SmkegâueWšce
ceveg<Ùe (Man) nescees mewefheÙebme veeefjÙeue (Coconut) keâeskeâes vÙetmeerhesâje
ieeÙe (Cow) yee@me Fbef[keâme hÙeepe (Onion) DeewefueÙece efmeefheÙee
cesÌ{keâ (Frog) jevee efšef«evee hetâueieesYeer (Cauliflower) yeÇeefmekeâe DeewefuejsefMeÙee
kegâòee (Dog) kewâefveme hewâefceefueÙeme& yejieo (Bangan) heâeFkeâme yeWOeeueWefmeme
efyeuueer (Cat) hesâefueme [esceesefmškeâe yeeBme (Bamboo) yeWyegmee mhes
IeesÌ[e (Horse) F&keäJeme kewâyesueme yeeoece (Almond) Øegvece Dejcesefvekeâe
yeeIe (Tiger) heQLeje šeFef«eme cešj (Pea) efhemece mesefšefJeÙece
cekeäKeer (Housefly) cemkeâe [escesefmškeâe Ûevee (Gram) efmemej SefjSefšvece
[e@efuheâve (Dolphin) hueešsefvemše ieQkesâefškeâe cetueer (Radish) jshesâveme mewšeFefJeme
TBš (Camel) kewâcesueme [esces[sefjÙeme cetbieheâueer (Peanuts) Sjwefkeâme neFpeesefheÙee
efnjCe (Deer) meJe&me Sueeheâme uenmetve (Garlic) SefueÙece mesjeFJeve
KejieesMe (Rabbit) Dee@efjkeäšesuesieme kegâefvekegâueme ueeue efceÛe& (Red Chilli) kewâefhmeÙece SvegDece
Yeeuet (Bear) Gmet&me cewefšefšceme keâeveeaJesje nuoer (Turmeric) kegâjkegâcee ueeWiee
ueesceÌ[er (Fox) kewâveer[s keâeueer efceÛe& (Black Pepper) heeFhej veeF«ece
ceesj (Peacock) heeJees ef›eâmšsmeme keâceue (Lotus) vesuebyees vÙetefmehesâje ieeš&ve
Mesj (Lion) heQLeje efueÙees FueeÙeÛeer (True Cardamom) FefuešsefjÙee keâes[xceescece
Ûetne (Rat) jwšme/jes[WefšÙee OeefveÙee (Coriander) keâesefjÙeW[ce meefšJegce
efÚhekeâueer (Lizards) uemesefš&efueÙee (Lacertilia) Deojkeâ (Ginger) efpebefpeyej Dee@efheâefmevesue
yekeâjer (Goat) kesâhše efnšceme Fceueer (Tamarind) leeceej F[bme Fbef[keâe
yewue (Ox) yee@me efØeefceefpeefveÙeme šejme Deveeveeme (Pineapple) Deeveveeme keâeceespeme
yeejnefmebIee (Reindeer) ™meJe&me [tJeemesueer keâepet (Cashew) Sveekeâeef[&Ùece Dejescewefškeâce
YeWÌ[ (Sheep) DeesJeerpe DejeFpe kesâmej (Saffron) ›eâeskeâme mewefšefJeÙeme
YeQme yegyeeueme yegyeeefueme cetue jeefMeÙeeB SJeb Gvekesâ SI cee$ekeâ
uebietj (Langur) nesefceveesef[Ùee
megDej (Pig) megme mkeâesheâe [escesefmškeâe
›eâ. meb. cetue jeefMe cetue cee$ekeâ Øeleerkeâ
neLeer (Elephant) Sefheâueeme Fbef[keâe 1 uebyeeF& ceeršj m
Oeeve (Rice) Deesefjpee mewefšJee 2 õJÙeceeve efkeâuees«eece kg
iesntB (Wheat) efš^efškeâce SefmšefJeÙece 3 meceÙe meskebâ[ s
mejmeeW (Mustard) yeÇsefmekeâe keâchesmšjerpe 4 efJeÅegle Oeeje SsefcheÙej A
Deece (Mango) cewiveerhesâje Fbef[keâe 5 leehe kesâefuJeve K
Debietj (Grapes) efJeefšÙeme 6 heoeLe& keâer cee$ee ceesue mol
mesye (Apple) cesueme hÙetefceuee 7 pÙeesefle-leer›elee keWâ[suee cd
Static GK 99 YCT
 DevÙe jeefMeÙeeB SJeb cee$ekeâ Yeeweflekeâer keâer ØecegKe heefjYee<eeSB
Yeeweflekeâ jeefMe SI cee$ekeâ
#es$eheâue ceeršj2 DeefoMe jeefMe Jes Yeeweflekeâ jeefMeÙeeB efpeveceW kesâJeue heefjceeCe neslee
DeeÙeleve ceeršj3 nw efoMee veneR nesleer DeefoMe jeefMe keânueeleer nw~
IevelJe efkeâ«ee/ceeršj3 pewmes- õJÙeceeve, meceÙe Deeefo~
Jesie ceeršj/meskebâ[
lJejCe ceeršj/meskebâ[2 meefoMe jeefMe Jes Yeeweflekeâ jeefMeÙeeB efpeveceW heefjceeCe kesâ meeLe-meeLe
yeue vÙetšve Ùee efkeâ«ee- ceeršj/meskebâ[2 efoMee Yeer nesleer nw, meefoMe jeefMe keânueeleer nw~
keâeÙe& petue Ùee vÙetšve-ceeršj ØekeâeMe Je<e& ØekeâeMe Éeje efveJee&le ceW Skeâ Je<e& ceW Ûeueer ieF& otjer
Tpee& petue Ùee vÙetšve-ceeršj ØekeâeMe Je<e& keânueeleer nw~ Ùen otjer keâe cee$ekeâ nw~
Meefòeâ Jee@š Ùee petue Øeefle meskebâ[ lJejCe Jemleg kesâ Jesie-heefjJele&ve keâer oj keâes lJejCe keânles nQ~
meceleue keâesCe jsef[Ùeve mebJesie ieefleceeve Jemleg kesâ õJÙeceeve Deewj Jesie keâe
Ieve keâesCe mšsjsef[Ùeve iegCeveheâue Jemleg keâe mebJesie keânueelee nw~
DeeJesie vÙetšve-meskebâ[ DeeJesie peye keâesF& yeue efkeâmeer Jemleg hej keâce meceÙe lekeâ
efJeÅegle DeeJesMe ketâuee@ce keâeÙe&jle jns lees yeue Deewj meceÙeevlejeue kesâ
efJeÅegle Oeeefjlee hewâje[s iegCeveheâue keâes Jemleg keâe DeeJesie keânles nQ~
DeeJe=efòe nšdpe& yeue yeue Jen yee¢e keâejkeâ nw pees efkeâmeer efheC[ keâer
ØeeflejesOe Deesce efJejeceeJemLee Ùee ieefle keâer DeJemLee keâes heefjJeefle&le
ØeeflejesOekeâlee Deesce-ceeršj keâj os Ùee heefjJeefle&le keâjves keâe ØeÙeeme keâjs~
oeye heemkeâue Ùee vÙetšve/ceeršj2 yeue-DeeIetCe& yeue Éeje efkeâmeer efheC[ keâes De#e kesâ heefjle: Iegceeves
G<cee kewâueesjer keâer ØeJe=efòe keâes yeue DeeIetCe& keânles nQ~
efJeYeJeeblej Jeesuš ieg®lJe kesâvõ keâesF& Jemleg Ûeens efpeme efmLeefle ceW jKeer peeÙe, Jen
lejbie owOÙe& Sbimš^e@ce efyevog peneB Jemleg keâe mecemle Yeej keâeÙe& keâjlee nw,
OJeefve keâer Øeyeuelee [smeeryeue Gme Jemleg keâe ieg®lJe kesâvõ keânueelee nw~
JeeÙeg ceC[ueerÙe oeye yeej (1 yeej = 105 hee@mkeâue)
keâeÙe& keâeÙe& efkeâmeer Jemleg hej ueieeS ieS yeue kesâ
peue ØeJeen keâer oj keäÙetmeskeâ
Deespeesve hejle keâer ceesšeF& [e@ymeve heefjceeCe leLee yeue keâer efoMee ceW Jemleg kesâ
lJejCe ceeršj/meskesâC[2 efJemLeeheve kesâ iegCeveheâue kesâ yejeyej neslee nw~
mecegõ keâer ienjeF& hewâoesceeršj (hewâoce) Meefòeâ keâeÙe& keâjves keâer oj keâes Meefòeâ keânles nQ~
pÙeesefle heäuekeäme uÙetcesve Tpee& efkeâmeer Jemleg ceW keâeÙe& keâjves keâer #ecelee keâes Tpee&
efJeÅegle #es$e keâer leer›elee vÙetšve/ketâuee@ce keânles nQ~
leehe kesâefuJeve oeye efkeâmeer melen keâer Øeefle FkeâeF& #es$eheâue hej keâeÙe&
efJeÅegle Meefòeâ efkeâueesJee@š keâj jne yeue oeye keâne peelee nw~
hejeOJeefvekeâ ieefle cewkeâ GlhueeJeve Ùeefo efkeâmeer "esme Jemleg keâes õJe ceW [gyeesÙee peelee
ueWme keâer #ecelee [eÙeeshšj yeue nw lees Gmekesâ Yeej ceW kegâÚ keâceer Øeleerle nesleer nw~
pÙeesefle leer›elee kewâC[suee Yeej ceW Ùen DeeYeemeer keâceer õJe Éeje Jemleg hej
Thej keâer Deesj ueieves Jeeues yeue kesâ keâejCe nesleer
DeefoMe SJeb meefoMe jeefMeÙeeW keâer metÛeer nw~ Fme yeue keâes GlhueeJeve yeue keânles nQ~
DeeJele& keâeue Ùeefo keâesF& efheC[ Skeâ efveef§ele meceÙeevlejeue ceW Skeâ
DeefoMe jeefMeÙeeB meefoMe jeefMeÙeeB efveef§ele heLe hej yeej-yeej Deheveer ieefle keâes oesnjelee nw
uecyeeF& Jesie lees Gmekeâer ieefle keâes DeeJele& ieefle keânles nQ~ Ùen
#es$eheâue yeue efveef§ele meceÙeevlejeue DeeJe&le keâeue keânueelee nw~
Ûeeue efJemLeeheve DeeJe=efòe keâcheVe keâjlee ngDee keâesF& keâCe Skeâ meskesâC[ ceW
oeye mebJesie efpelevee keâcheVe keâjlee nw, Gmes DeeJe=efòe keânles nQ~
Meefòeâ lJejCe lejbie owOÙe& ceeOÙece kesâ efkeâmeer keâCe Éeje Skeâ hetje keâcheVe
õJÙeceeve efkeâS peeves hej lejbies efpeleveer otjer leÙe keâjleer nQ
IevelJe Gmes lejbie owOÙe& keânles nQ~
Yeejle DeJeßeJÙe Jes OJeefve lejbies efpevekeâer DeeJe=efòe 20Hz mes veerÛes nw
leeheceeve lejbies DeJeßeJÙe lejbies keânueeleer nQ~
keâeÙe& ßeJÙe lejbie efpeve lejbieeW keâer DeeJe=efòe 20Hz mes 20,000
efJeÅegle Oeeje Hz kesâ yeerÛe nw, ßeJÙe lejbies keânueeleer nw~
Static GK 100 YCT
 hejeßeJÙe efpeve lejbieeW keâer DeeJe=efòe 20,000 Hz mes Thej 102 nskeäšes (Hecto) h
lejbieW nes hejeßeJÙe lejbieW keânueeleer nQ~ 103 efkeâuees (kilo) k
hejce efkeâmeer Yeer Jemleg keâe leehe -273.15°C mes keâce 106 cesiee (Mega) M
MetvÙeleehe veneR nes mekeâlee nw, Fme leehe keâes hejceMetvÙe leehe 109 ieeriee (Giga) G
keânles nQ~ 1012 šsje (Tera) T
Ûeeueve peye Jemleg kesâ lelJe keâCe efyevee mLeeve heefjJele&ve 1015 hesše (Peta) P
efkeâS ner Deheveer G<cee yeieue Jeeues keâCeeW keâes os 1018 Skeämee (Exa) E
osleer nw Deewj hetjer Jemleg iece& nes peeleer nw lees G<cee ceeheve keâer ØecegKe FkeâeF&
mebÛejCe keâer Fme efJeefOe keâes Ûeeueve keânles nQ~ Fme õJÙeceeve keâe cee$ekeâ
efJeefOe ceW mebjÛejCe nsleg ceeOÙece keâer DeeJeMÙekeâlee 1 ceerefš^keâ šve 1000 ef›eâ«ee.
nesleer nw~ 1 efkeäJebšue 100 ef›eâ«ee.
mebJenve Fme efJeefOe ceW keâCe iece& neskeâj Thej G"les nQ~ 1 ef›eâ«ee. 1000 «eece
Fvekeâe mLeeve uesves kesâ efueS "C[s Yeeie mes keâCe 2.205 heeGC[
veerÛes Deeles nQ~ Fme efJeefOe Éeje T<cee keâe mebÛejCe
1 heeGC[ 453.52 «eece
iewmeeW Deewj õJeeW ceW neslee nw~
1 DeeGvme 28.35 «eece
efJeefkeâjCe Fme efJeefOe cesW T<cee efyevee efkeâmeer ceeOÙece keâer
meneÙelee kesâ (efyevee ceeOÙece keâes iece& efkeâS) iejce otjer kesâ cee$ekeâ
Jemleg mes "C[er Jemleg keâer Deesj ØekeâeMe kesâ Jesie mes heejmeskeâ 1 heejmeskeâ = 3.08 × 1016 ceeršj
meerOeer jsKee ceW mebÛeeefjle nesleer nw~ ØekeâeMe Je<e& 1 ØekeâeMe Je<e& = 9.46 ×1015 ceeršj
ieueveebkeâ Jen efveef§ele leehe efpeme hej "esme õJe ceW yeouelee Smš^esveeefcekeâue Ùetefveš 1 Smš^esvee@efcekeâue Ùetefveš = 1.495
nw, "esme keâe ieueveebkeâ keânueelee nw~ ×1011 ceeršj
efnceebkeâ Jen efveef§ele leehe efpeme hej õJe, "esme ceW yeouelee ceerue 1 ceerue = 1.60934 efkeâ.ceer.
nw, õJe keâe efnceebkeâ keânueelee nw~ efkeâueesceeršj 1 efkeâueesceeršj = 1000 ceeršj
Deeõ&lee JeeÙegCceC[ue ceW peueJee<he keâer GheefmLeefle keâes DeeÙeleve kesâ cee$ekeâ
Deeõ&lee keânles nQ~ 1 iewueve = 3.785 ueeršj
DeJeleue efpeme ieesueerÙe ohe&Ce keâe hejeJele&keâ leue Oebmee nes 1 ueeršj = 1000 Ieve meWšerceeršj
ohe&Ce Gmes DeJeleue ohe&Ce Ùee DeefYemeejer ohe&Ce keâne
#es$eheâue keâe cee$ekeâ
peelee nw~
= 4046.94 Jeie& ceeršj
Gòeue ohe&Ce efpeme ieesueerÙe ohe&Ce keâer hejeleJe&keâ melen GYejer nes
1 SkeâÌ[ = 43560 Jeie& hegâš
Gmes Gòeue ohe&Ce Ùee Dehemeejer ohe&Ce keâne peelee nw~
= 4840 Jeie& iepe
efvekeâš Âef° peye JÙeefòeâ vepeoerkeâ keâer Jemleg keâes osKe mekeâlee nw 1 nskeäšsÙej = 2.5 SkeâÌ[
oes<e hejvleg otj keâer Jemleg keâes veneR osKe heelee~
1 Jeie& efkeâueesceeršj = 100 nskeäšsÙej
otj Âef° oes<e peye JÙeefòeâ otj keâer Jemleg osKe ueslee nw hejvleg 1 Jeie& ceerue = 640 SkeâÌ[
efvekeâš keâer Jemleg veneR osKe heelee~ = 256 nskeäšsÙej
JeCeeËOelee Fme yeerceejer mes «eefmele JÙeefòeâ keâes njs Deewj ueeue = 2.6 Jeie& efkeâueesceeršj
jbie keâer henÛeeve veneR nesleer~
Jew%eeefvekeâ GhekeâjCe SJeb
ome keâer IeeleeW kesâ veece Je Øeleerkeâ Gvekesâ DevegØeÙeesie
ome keâer Ieele veece Øeleerkeâ
10 –18
Sšes (Atto) a GhekeâjCe ceeheves ceW ØeÙeesie
10–15 hesâcšes/heâceea f Sveerceesceeršj JeeÙeg keâe Jesie
(Femto/Fermi) Sceeršj efJeÅegle Oeeje
10–12 efhekeâes (Pico) p Deušerceeršj TBÛeeF&
10–9 vewvees (Nano) n Dee@ef[Ùeesceeršj OJeefve keâer leer›elee
10–6 ceeF›eâes (Micro) µ yewjesceeršj JeeÙegceb[ueerÙe oeye
10–3 efceueer (Milli) m kewâueesjerceeršj G<cee
10–2 mesvšer (Centi) c meesveej cenemeeiej ceW [tyeer ngF& JemlegDeeW keâer efmLeefle
10–1 [smeer (Deci) d heeFjesceeršj GÛÛe leehe
101 [skeâe (Deca) da cewveesceeršj iewmeeW keâe oeye
Static GK 101 YCT
 neF«eesceeršj meehesef#ekeâ Deeõ&lee heoeLeeX kesâ efJeefMe° ØeeflejesOe
Dees[esceeršj Jeenve kesâ heefnÙes Éeje leÙe otjer heoeLe& 0°C hej efJeefMe° ØeeflejesOe (ΩM ceW)
uewkeäšesceeršj otOe keâe Deehesef#ekeâ IevelJe keâeBÛe 1010–1014
yÙetefšjesceeršj ogiOe GlheeoeW ceW Jemee keâer cee$ee efmeefuekeâe@ve 2.3×103
neF[^esceeršj õJe/peue keâe IevelJe keâeye&ve 3.5×10–5
heesšWefMeÙeesceeršj efJeYeJeeblej cewiveerpe 44×10–8
mšsLeesmkeâeshe ùoÙe keâer OJeefve huesefšvece 11×10–8
efmheâiveescewveesceeršj jòeâÛeehe šbiemšve 5.6×10–8
keâeef[&Ùees«eeheâ ùoÙe keâer ieefle leeByee 1.7×10–8
uekeämeceeršj ØekeâeMe keâer leer›elee DeYeükeâ 1011 –1015
meermcees«eeheâ YetkebâheerÙe lejbie uekeâÌ[er 108–1011
hewâoesceeršj mecegõ keâer ienjeF& veeF›eâesce 100×10–8
heesueer«eeheâ Pet" keâe helee ueieeves ceW heeje 98×10–8
heesšesceeršj heewOeeW ceW Jee<heeslmepe&ve oj keâes ceeheves Jeeuee Ùeb$e ueesne 10×10–8
Deuš^emeesveesmkeâeshe ceefmle<keâ ceW šŸetcej keâe helee ueieeves Je ùoÙe kesâ SuÙegefceefveÙece 2.7×10–8
oes<eeW keâes %eele keâjves Jeeuee Ùeb$e ÛeeBoer 1.6×10–8
efJeefYeVe efmLeefleÙeeW ceW leeheceeve
Tpee& keâe ™heevlejCe efmLeefle mesefumeÙeme heâejsveneFš
(°C) (°F)
[eÙevesceeW Ùeebef$ekeâ Tpee& keâes efJeÅegle Tcee& ceW peue keâe pecevee 0 32
efJeÅegle ceesšj efJeÅegle Tpee& keâes Ùeebef$ekeâ Tpee& ceW keâcejs keâe meeceevÙe leehe 27 80.6
meewj mesue ØekeâeMe Tpee& keâes efJeÅele Tpee& ceW ceeveJe Mejerj keâe meeceevÙe leehe 27 98.6
ceeF›eâesheâesve OJeefve Tpee& keâes efJeÅegle Tpee& ceW
peue keâe Gyeuevee 100 212
ueeG[mheerkeâj efJeÅegle Tpee& keâes OJeefve Tpee& ceW
efJeÅegle mesue jemeeÙeefvekeâ Tpee& keâes efJeÅegle Tpee& ceW efJeefYeVe ceeOÙeceeW ceW ØekeâeMe keâer Ûeeue
ØekeâeMe efJeÅegle mesue ØekeâeMe Tpee& keâes efJeÅegle Tpee& ceW ceeOÙece ØekeâeMe keâer Ûeeue (ceer./mes.)
Fbpeve T<cee Tpee& keâes Ùeebef$ekeâ Tpee& ceW keâeBÛe 2×108
Yeeweflekeâer kesâ cenòJehetCe& leLÙe leejheerve keâe lesue 2.04×108
efJeefYeVe ceeOÙeceeW ceW OJeefve keâer Ûeeue heeveer 2.25×108
ceeOÙece 0°C hej OJeefve keâer Ûeeue efveJee&le 3×108
(ceer./mes.)
SuÙegefceefveÙece 6420 efJeÅegle Keespekeâòee& GheÙeesie
keâeBÛe 5640 ÛegcyekeâerÙe lejbieW
ueesne 5130 ueIeg jsef[Ùees lejbieW nveefjkeâ nšd&pe jsef[Ùees, šsueerefJepeve,
mecegõer peue 1533 j[ej Je šsueerheâesve ceW
meeOeejCe peue 1493 oerIe& jsef[Ùees lejbieW ceekeâexveer Je jsef[Ùees Je šsueerefJepeve
heeje 1450 nsveefjkeâ nšd&pe ceW
neF[^espeve 1269 DeJejòeâ efJeefkeâjCe efJeefueÙece nMexue šer.Jeer. kesâ efjceesš
Deukeâesnue 1213 (Infrared kebâš^esue ceW Je keâesnjs kesâ
JeeÙeg 332 Radiation) oewjeve heâesšes«eeheâer ceW
keâeye&ve [eF& Dee@keämeeF[ 260 Skeäme efkeâjCeW FyuÙet. meer. efÛeefkeâlmee Je DeewÅeesefiekeâ
mesefuÙeme (C), heâejsveneFš (F). jsÙettcej (R), kesâefuJeve (K) hewceeveeW ceW
(X. Rays) je@všpeve #es$e ceW
mebyebOe ieecee efkeâjCeW nsvejer yeskegâjue ke=âef$ece jsef[Ùees meef›eâÙelee
C F – 32
(Gamma- Je veeefYekeâerÙe
= Rays) DeefYeef›eâÙee ceW
5 9
R hejeyeQieveer efkeâjCeW peesneve efjšj peerJeeCegDeeW keâes ve°
= (Ultra Violet keâjves ceW SJeb ØekeâeMe
4
Rays) JewÅegle ØeYeeJe GlheVe
K – 273
= keâjves ceW
5
Static GK 102 YCT
 Yeeweflekeâer kesâ ØecegKe DeeefJe<keâej jsef[Ùees ceekeâexveer
›esâmkeâes«eeheâ pes. meer. yeesme
šsheefjkeâe[&j heeGuemeve
Keespe/ DeeefJe<keâej Keespekeâòee&/ DeeefJe<keâej
šsueerefJepeve pes. Sue. yesÙe[&
ØekeâeMe keâer ieefle heâerpees yewjesceeršj šesefjmesueer
vÙetefš^vees heeTueer
JeeÙegÙeeve jeFšyebOeg
heâesševe DeeFvmšerve šsueerheâesve «eence yesue
Meerleueve keâe efveÙece vÙetšve
ceesšjkeâej Dee@efmšve
š^ebefpemšj Meekeâues, pee@ve yee[eave, yewÇšve heâeGvšsve hewve Jeešjcewve
j[ej Deej [yuÙet Jeeš ieeFjesmkeâeshe heâeskeâesuš
heve[gyyeer JegMeJesue [eÙevecees ceeeFkeâue hewâje[s
meeFefkeâue cewkeâefceueve [erpeue Fbpeve ®[esuheâ [erpeue
mesheäšerefheve Jeešjnbš iewme Fbpeve [eÙeceuej
hewjemetš S. peer. ieeve&efjve meeFkeäueesš^eve uee@jsvme
jsue Fbpeve peepe& mšerheWâmeve
šeFhe ceMeerve Meesupe
šeÙej [veuehe ÚheeF& ceMeerve kewâkeämešve
otjyeerve iewueerefueÙees heeJejuetce keâeš&jeFš
efjJeeuJej keâesuš Lece&me heäueemkeâ [erJeej
kewâuekegâuesšj heemkeâue efmeueeF& ceMeerve FefueÙeemeenJees
leefÌ[le Ûeeuekeâ øeQâkeâefueve Deeke&âuewche [sJeer
otjyeerve iewueerefueÙees ›eâesveesceeršj peeve nwjermeve
efceefuešjer šQkeâ efmJebiešve hejceeCeg Yešdšer Sveefjkeâes heâceea
ceMeerveieve pescme hekeâue nsueerkeâehšj yeÇskesâš
efmemceesceeršj jeyeš& cewuesš X efkeâjCe jevšpeve
yeeuehesve peeve pes. Jeesv[ [eÙeueerefmeme ceMeerve keâesuheâ
efJeÅegle yeuye, «eeceesheâesve S[ermeve nesuees«eeheâer [sefveme ieyeesj
efmemceesceeršj jeyeš& cewuesš
cegõCekeâuee iegšsve yeie& Decue Je Gvekesâ Øeeke=âeflekeâ meÇesle
SÙejkeâC[erMevej efJeume nwJeerueQ[ kewâefjÙej
šsueer«eeheâ ceesme& Decue jemeeÙeefvekeâ met$e œeesle
otjyeerve iewueerefueÙees
• Smeerefškeâ Decue CH3COOH efmejkeâe
yesleej keâe leej ceekeâexveer
• Smkeâee|yekeâ C6H8O6 DeeBJeuee, Kešdšs Heâue,
[eÙeveeceeFš Suøesâ[ veesyeue Decue hÙeepe
[er.meer. ceesšj pesveesyees «eeces (Vitamin-C)
«eneW keâer Keespe kesâheuej • efmeefš^keâ Decue C6H8O7 mevleje, veeryet Deeefo
keâe@yÙegjsšj peer. [wceuej Kešdšs Heâue
šeFhejeFšj hesues«eerve šwjer • cewuesFkeâ Decue C4H4O4 mesye
mšerue nsvejer yesmescej
• šeš&efjkeâ Decue C4H6O6 Fceueer, Debietj, keâÛÛee
ceesšj meeFefkeâue peer. [wceuej
Deece
ceeF›eâesmkeâeshe pes[. peevemeve
• Dee@keäpewefuekeâ C2H2O4 šceešj, heeuekeâ, Ûeves
mesheäšerueQhe ncØes[sJeer
ef[mkeâ yeÇskeâ Sheâ. ueWÛesmšj Decue keâer heòeer
keâšeF& ceMeerve mewcegDeue ›eâebhešve • uewefkeäškeâ Decue C2H4OHCOOH oner
ØesMej kegâkeâj [sefveme hewefheve • cewLesveesFkeâ Decue HCOOH ÛeeRšer
Lecee&ceeršj iewueerefueÙees iewueeruesF& Je Heâee|cekeâ
ueesieefjLece peeve vesefheÙej Decue
keâe@efmcekeâ efkeâjCes efJekeäšj nsdme • HeâemHeâesefjkeâ H3PO4 keâeskeâekeâesuee
ØekeâeMe keâe Jesie efheâefpeÙeeT Decue
š^ebmeheâece&j ceeFkeâue hewâje[s • yÙetšeFefjkeâ C4H8O2 cekeäKeve
heshej cegueyesjer Decue
Static GK 103 YCT
 DecueeW kesâ ØeÙeesie meyemes nukeâe lelJe neF[^espeve
Decue ØeÙeesie meyemes Yeejer lelJe DeeefmceÙece
meuheäÙetefjkeâ Decue hesš^esefueÙece MeesOeve, keâej keâer (Os)
yewšefjÙeeW, [eF&, heWš Deeefo ceW õJe Oeeleg lelJe heeje
veeFefš^keâ Decue je@kesâš FËOeve ceW Dee@keämeerkeâejkeâ õJe DeOeeleg lelJe yeÇesceerve
kesâ ™he ceW leLee Decuejepe, efJeÅegle keâe meyemes DeÛÚe megÛeeuekeâ lelJe ÛeeBoer
efJemheâesškeâ SJeb GJe&jkeâ kesâ efJeÅegle keâe megÛeeuekeâ DeOeeleg «esheâeFš (Gr)
efvecee&Ce ceW meJee&efOekeâ DeeIeeleJeOe&veerÙe lelJe meesvee (Au)
neF[^eskeäueesefjkeâ Decue Deew<eefOeÙeeW, [eF& SJeb hueeefmškeâ he=LJeer hej meJee&efOekeâ cee$ee ceW heeÙee peeves Jeeuee Dee@keämeerpeve
efvecee&Ce ceW lelJe
Sefmeefškeâ Decue KeeÅe heoeLeeX kesâ heefjj#eCe he=LJeer hej meJee&efOekeâ cee$ee ceW heeÙee peeves Jeeuee SsuegefceefveÙece
DeÛeej, efmejkesâ ceW Oeeleg lelJe
efmeefš^keâ Decue OeelegDeeW keâes meeheâ keâjves SJeb ceeveJe Mejerj ceW meJee&efOekeâ cee$ee ceW heeÙee peeves Dee@keämeerpeve
KeeÅe heoeLeeX kesâ mebj#eCe ceW Jeeuee lelJe
Dee@keäpesefuekeâ Decue yesefkebâie heeG[j, Skeâ hejceeefCJekeâ lelJe Deef›eâÙe iewmeW
heâesšes«eeheâer,yueerefÛebie, keâheÌ[eW meJee&efOekeâ ef›eâÙeeMeerue DeOeeleg lelJe heäueesjerve (F)
keâer jbieeF& SJeb pebie nševes ceW meJee&efOekeâ ef›eâÙeeMeerue Oeeleg lelJe meerefpeÙece
(Cs)
efJeefYevve ueJeCe Je meyemes Øeyeue Dee@keämeerkeâejkeâ lelJe heäueesjerve (F)
Gvekesâ DevegØeÙeesie efceóer kesâ lesue ceW jKee peeves Jeeuee lelJe meesef[Ùece
(Na)
ueJeCe DevegØeÙeesie õJe DeOeeleg lelJe yeÇesceerve (Br)
• meesef[Ùece keäueesjeF[ (NaCl) vecekeâ meyemes nukeâer Oeeleg lelJe ueerefLeÙece
• meesef[Ùece neF[^e@keämeeF[ keâe@efmškeâ mees[e (Li)
(NaOH)
• meesef[Ùece keâeyeexvesš OeeJeve mees[e heoeLe& Je Gvekeâe pH ceeve
(Na2CO3.10H2O) heoeLe& pH ceeve
• meesef[Ùece yeeF& keâeyeexvesš yesefkebâie heeG[j peue 7
(NaHCO3)
ceeveJe jòeâ (peerefJele) 7.4
• heesšwefMeÙece veeFš^sš (KNO3) ieve heeG[j, DeeefleMeyeepeer
ceeveJe jòeâ (ce=lÙeg kesâ yeeo) 0.2
• keâe@hej meuHesâš (CuSO4.5H2O) keâeršeCegveeMekeâ, efJeÅegle
uesheve ceeveJe ueej 6.5-7.5

• heesšeMe Suece Ùee efHeâškeâjer Ketve yenvee jeskeâves nsleg, ceeveJe cet$e 5.5-7.5
[K2SO4.Al2(SO4)3.24H2O] ÛeceÌ[s keâer jbieeF&~ otOe 6.4
• DeceesefveÙece keäueesjeF[ Ùee veewmeeoj GJe&jkeâ, keâheÌ[eW keâer keâe@heâer 4.5-5.5
(NH4Cl) jbieeF&~ yeerÙej 4.0-5.0
• meesef[Ùece LeeÙeesmeuhesâš neFhees Mejeye 2.8-3.8
(NaS2O35H2O) efmejkeâe 2.4-3.4
• meesef[Ùece šsš^eyeesjsš [skeâe megneiee Ùee yeesjkeäme veeRyet 2.2-2.4
(Na2B4O710H2O) DeeBmet 7.4
• kewâefumeÙece neFheeskeäueesjeF[ yueerefÛebie heeG[j
Ca(ClO)2
efJeefYevve OeelegDeeW kesâ cenòJehetCe& DeÙemkeâ
DeeOegefvekeâ DeeJele& meejCeer
kegâue %eele lelJe 118 Oeeleg DeÙemkeâ
Øeke=âefle ceW Øeehle lelJe 98 • meesef[Ùece (Na) meeOeejCe vecekeâ (NaCl)
ke=âef$ece efJeefOe mes efveefce&le lelJe 24 mees[e SsMe (Na2CO3)
Oeeleg lelJeeW keâer mebKÙee 93 efÛeueer meeuš heeršj (NaNO3)
DeOeeleg lelJeeW keâer mebKÙee 18 ›eâeÙeesueeFš (Na3AlF6)
GheOeeleg lelJeeW keâer mebKÙee 7 yeesjskeäkeäme (Na2B4O7.10H2O)
Static GK 104 YCT
• heesšwefMeÙece (k)
• cewiveerefMeÙece (Mg)
• kewâefumeÙece (Ca)
• SuÙetefceefveÙece (Al)
• efšve (Sn)
• ues[ (Pb)
• keâe@hej (Cu)
• efmeuJej (Ag)
• DeeÙejve (fe)
• heeje (Hg)
• efpebkeâ (Zn)
• ÙetjsefveÙece (U)
• LeesefjÙece
• cewieveerpe (Mn)
• kewâ[efceÙece (cd)
• meesvee (Au)
efceßeOeeleg (Alloy)
• efceßeOeelegSB Deheveer DeJeÙeJeer OeelegDeeW mes keâ"esj nesleer nQ~
efceßeOeeleg
• heerleue (Brass)
• keâeBmee (Bronze)
• šebkeâe (Solder)
• ieve Oeeleg (Gun
Metal)
Static GK
efmeueefJeve (KCℓ) • šeFhe Oeeleg (Type Pb-75%, cegõCe
MeesveeFš (K2SO4) Metal) Sb-20%,
Sn-5%
keâevexueeFš (KCl.MgCl2.6H2O)
• ke=âef$ece meesvee Cu-90%, DeeYet<eCe Je cete|leÙeeB
cewivesmeeFš (MgCO3) Al-10%
[esueesceeFš (MgCO3.CaCO3) • pece&ve efmeuJej Cu-50-60%, yele&ve, cete|leÙeeB
keâevexueeFš (KCl MgCl2.6H2O) Zn-35%,
efkeâpesjeFš (MgSO4.H2O) Ni-15%
efpehmece (CaSO4.2H2O) • cewivesefueÙece Al-95%, penepe Je JeeÙegÙeeve keâer
ueeFce mšesve (CaCO3) Mg-5% yee@[er
yee@keämeeFš (Al2O3.2H2O) • [dÙetjeuetefceve Al-95%, JeeÙegÙeeve, ØesMej kegâkeâj
[eÙemheesj (Al2O3.H2O) Cu-4%,
Mg Je Mn-1%
keâesjb[ce (Al2O3)
• SuÙegefceefveÙece yeÇebpe Cu-90%, cegõe, DeeYet<eCe Je
kewâefmešsjeFš (SnO2) Al-10% efmekeäkesâ~
iewuevee (Pb5)
• mšsveuesme mšerue Fe-73%, Cr- ceesšj ieeÌ[er Je yele&ve
meer®meeFš (PbCO3) 18%, Ni-8%, yeveeves ceW~
keäÙetØeeFš (Cu2O) C-1%
cewueskeâeFš (CuCO3.Cu(OH)2)
SspegjeFš (2CuCO3.Cu(OH)2) ØecegKe keâeye&efvekeâ Ùeewefiekeâ Je
DepexvšeFš (Ag2S)
kesâjepeerjeFš (AgCl) Gvekesâ DevegØeÙeesie
™yeer efmeuJej (Ag3S.SbS3) Ùeewefiekeâ DevegØeÙeesie
nscesšeFš (Fe2O3)
• meesef[Ùece yeWpeesSš DeÛeej, cegjyyes, Ûešveer Je HeâueeW kesâ
efueceesveeFš (Fe2O3.3H2O)
jme Deeefo KeeÅe heoeLeeX kesâ heefjj#eCe
efme[sjeFš (FeCO3)
ceW
efmeveyeej (HgS) • yeWpeesFkeâ Decue KeeÅe heoeLeeX kesâ heefjj#eCe ceW
efpebkeâ yuesC[ (ZnS) • SefLeueerve iueeFkeâe@ue ceesšj ieeÌ[er ceW Øeefleefncekeâejkeâ kesâ ™he
efpebkeâeFš (ZnO)
ceW
keâevexšeFš Je efheÛe yuewC[ (U3O8) • heeÙejerve Ùee keâeye&vešsš^e Mee@š& mee|keâš mes ueieer Deeie yegPeeves ceW
ceesveepeeFš keäueesjeF[
cewiveeFš (Mn2O3.H2O) • šeš&efjkeâ Decue yesefkebâie heeG[j kesâ efvecee&Ce ceW
heeFjesuÙetmeeFš (MnO2) • efmeefš^keâ Decue DeÛeej, cegjyyeeW kesâ heefjj#eCe ceW
«eerveeskeâeFš (CdS) • vewhLesueerve Fmekeâer ieesefueÙeeB keâheÌ[eW kesâ yeerÛe jKeves
kewâuyesjeFš (AuTe2), efmeuyesveeFšdme hej keâer[Ì s veneR ueieles nQ
• Deßeg iewme (Tear gas) YeerÌ[ keâes eflelej-efyelej keâjves ceW
• keäueesjeršesve Ùee$ee kesâ oewjeve Ûekeäkeâj Deeves keâer oJee
Gvekesâ mebIeškeâ DevegØeÙeesie • iewceskeämeerve Je [er[eršer keâeršeCegveeMeer kesâ ™he ceW
Cu-70%, yele&ve, cete|leÙeeB Je • cejkesâhšsve LPG kesâ efjmeeJe keâe helee Ûeuevee
Zn-30% DevÙe GhekeâjCe • heesšwefMeÙece hejcewivesš peerJeeCegveeMeer oJee kesâ ™he ceW
Cu-88%, yele&ve, cete|leÙeeB, efmekeäkesâ • FLesHeâe@ve/keâwefumeÙece HeâueeW keâes hekeâeves ceW
Sn-12% keâeyee&F[
Pb-50-70%, OeelegDeeW keâes peesÌ[ves Je • hee@ueerkeâeyeexvesšdme yeguesš ØetHeâ iueeme kesâ efvecee&Ce ceW
Sn-30-50% šebkeâe ueieeves
• Dee@keäpewefuekeâ Decue Heâesšes«eeHeâer ceW
Cu-88%, yevotkeâ, leeshe Je iesÙej
Sn-10% yesÙeeEjie • SefueefLeÇve Je heeFjsefLeÇve ceÛÚj Yeieeves Jeeueer oJee Je keäJeeFue
Zn-20% kesâ efvecee&Ce ceW
105 YCT
 ØecegKe jemeeÙeefvekeâ heoeLeeX kesâ JÙeeheeefjkeâ veece Je jemeeÙeefvekeâ met$e

JÙeeheeefjkeâ veece jemeeÙeefvekeâ veece Debietj keâe jme iuetkeâespe (C6H12O6)

meeOeejCe vecekeâ meesef[Ùece keäueesjeF[ (NaCl) øeâerDee@ve [eFkeäueesjes [eFHeäueesjes cesLesve
yeseEkeâie mees[e meesef[Ùece yeeF&keâeyeexvesš (NaHCO3) (CF2Cl2)
OeeJeve mees[e meesef[Ùece keâeyeexvesš
(Na2CO3.10H2O) ÙetefjÙee keâeyee&ceeF[ (NH2CONH2)
keâeefmškeâ mees[e meesef[Ùece neF[^e@keämeeF[ (NaOH) keäueesjesHeâe@ce& š^eFkeäueesjes efceLesve (CHCl3)
megneiee yeesjskeäme (Na2B4O7.10H2O) Dee@Ùe[esHeâe@ce& š^eFDeeÙe[es efceLesve (CHI3)
mees[e SMe meesef[Ùece keâeyeexvesš (Na2CO3)
efcekeâ (MIC) efceLeeFue DeeFmeesmeeÙevesš (CH3NCO)
neFhees meesef[Ùece LeeÙeesmeuHesâš
(Na2S2O3.5H2O) ceeMe& iewme efceLesve (CH4)
efHeâškeâjer heesšwefMeÙece SuÙegefceefveÙece meuHesâš Øees[ŸetMej iewme keâeye&ve ceesveesDee@keämeeF[ Deewj veeFš^espeve
[K2SO4Al2 (SO4)3.24H2O]
iewme keâe efceßeCe (CO + N2)
keâe@efmškeâ heesšeMe heesšwefMeÙece neF[^e@keämeeF[ (KOH)
efJejbpekeâ ÛetCe& yueerefÛebie heeG[j [Ca (OCl) Cl] pH ceeve kesâ DeeOeej hej efJeueÙeve keâer Øeke=âefle
Ûetves keâe heeveer kewâefumeÙece neF[^e@keämeeF[
pH ceeve Øeke=âefle
(yegPee ngDee Ûetvee) [Ca (OH)2]
7 Goemeerve efJeueÙeve
efyevee yegPee Ûetvee kewâefumeÙece Dee@keämeeF[ (CaO)
7 - 10.5 ogye&ue #eej
Ûetves keâe helLej kewâefumeÙece keâeyeexvesš (CaCO3)
12 - 14 Øeyeue #eej
mebiecejcej kewâefumeÙece keâeyeexvesš (CaCO3) 3.5 - 7 ogye&ue Decue
Ûee@keâ kewâefumeÙece keâeyeexvesš (CaCO3) 0 - 3.5 Øeyeue Decue
veewmeeoj DeceesefveÙece keäueesjeF[ (NH4Cl)
uee@efHebâie iewme veeFš^me Dee@keämeeF[ (N2O) cenòJehetCe& yenguekeâ
šsheäuee@ve Keeves kesâ yele&veeW kesâ uesheve Je
efpehmece kewâefumeÙece meuHesâš efJeÅeglejesOekeâ kesâ ™he ceW
(CaSO4.2H2O) efiueCšue heWš leLee hueeefmškeâ yeveeves ceW
hueemšj Dee@Heâ hesefjme kewâefumeÙece meuHesâš nsceerneF[^sš hee@ueerefJeveeFue keäueesjeF[ jsvekeâesš&, ÛeceÌ[s kesâ keâheÌ[s yeveeves ceW
[2 CaSO4.H2O] hee@ueermšeFjerve efKeueewves Je hewefkebâie ceW
ueeue efmevotj ues[ hejDee@keämeeF[ (Pb3O4) šsjerueerve yesuš Je jsMes yeveeves ceW
cÙetjsefškeâ Decue neF[^eskeäueesefjkeâ (HCl) vee@Ùeuee@ve-66 hewjeMetš, mebMuesef<ele jsMes Je yeÇMe ceW
yewkesâueeFš efieÙej Je efJeÅegle GhekeâjCe yeveeves ceW
Dee@Ùeue Dee@Heâ efJeefš^Ùee@ue meevõ meuHeäÙetefjkeâ Decue (H2SO4) hee@ueer Sef›eâueesveeF š^eFue mebMuesef<ele jsMes Je mebMuesef<ele Tve
Decuejepe meevõ veeFefš^keâ Decue (HNO3) yeveeves ceW
SJeb hee@ueer F&LeeFue S›eâesFuesš efheâuce yeveeves, heeFhe yeveeves ceW
meevõ neF[^eskeäueesefjkeâ Decue (HCl) (1 :
3) jmeeÙeve mebyebOeer cenòJehetCe& DeeefJe<keâej
Meg<keâ yeHe&â "esme keâeye&ve [eF& Dee@keämeeF[ (CO2)
Keespe/DeeefJe<keâej Keespekeâòee&
Yeejer peue [dÙetšsefjÙece Dee@keämeeF[ (D2O)
1. keäJeeCšce efmeæevle cewkeäme hueebkeâ
Yeejer neF[^espeve [dÙetšsefjÙece (D)
2. DeheJepe&ve efmeæevle hee@Gueer
iewceskeämeerve yeWpeerve nskeämeekeäueesjeF[ (C6H6Cl6) 3. hejceeCeg ›eâceebkeâ ceesmeues
Heâe@mpeerve keâeyeexefveue keäueesjeF[ (COCl2) 4. hejceeCeg efmeæevle pee@ve [e@ušve
efmejkeâe Smeerefškeâ Decue (CH3COOH) 5. cesmee@ve ÙegkeâeJee
keâeyeexefuekeâ Decue Heâerveeue (C6H5OH) 6. veeefYekeâ jojheâes[&
ceC[ mšeÛe& (C6H10O5) 7. ef$ekeâ efveÙece [esyejerefveÙej
Static GK 106 YCT
 8. De°keâ efveÙece vÙetuewC[dme 27. hejemejCe oeye keâe efveÙece Jeke&âues
9. jsef[Ùees meef›eâÙelee nsvejer yeskegâjue 28. yee@Ùeue keâe efveÙece je@yeš& yee@Ùeue
10. DeefveefMÛelelee keâe efveÙece neFpesveyeie& 29. meesef[Ùece [sJeer
11. Jeie& efJemLeeheve efveÙece mee@[er Je hesâpesvme 30. heesšwefMeÙece [sJeer
12. õJÙeceeve mebj#eCe keâe efveÙece uewJeesefpeÙej 31. LeesefjÙece yepeeaefueÙeme
13. meehesef#ekeâlee keâe efmeæevle DeeFvmešerve 32. ÙetjsefveÙece keäuewØeesLe
14. õJÙeceeve Tpee& meceerkeâjCe DeeFvmešerve 33. efmLej Devegheele keâe efveÙece ØeeGš
15. ieQmees keâe efJemejCe efveÙece «eence 34. keäueesjerve Meerues
16. men mebÙeespekeâlee uegF&me 35. kewâefumeÙece [sJeer
17. PH ceehe›eâce meejsvmeve 36. cewiveerefMeÙece [sJeer
18. nerefueÙece ueeskesâÙej
37. Øeesš^e@ve ieesu[ mšerve
19. efJeÅegle DeheIešve keâe efveÙece hewâje[s
38. hee@efpeš^eve keâeue& jC[jmeve
20. mecemLeeefvekeâ mee@[er
39. yeesj keâe efmeæevle veerume yeesj
21. Yeejer peue Ùetjs
40. Ûeeume& keâe efveÙece Ûeeume&
22. JewÅegle mebÙeespekeâlee keâesmesue
23. GlØesjCe yepeeaefueÙeme 41. iegefCele Devegheele keâe efveÙece [e@ušve
24. veeFš^espeve jojheâes[& 42. Dee@ie&ve jwcepes Deewj jwues
25. heesueesefveÙece cew[ce keäÙetjer 43. Fueskeäš^eve pes.pes. Lee@cemeve
26. DeebefMekeâ oeye keâe efveÙece [eušve 44. vÙetš^e@ve pescme Ûew[efJekeâ

Fefleneme keâe efJeYeepeve

keâeue mLeue Øeeefhle

hegjehee<eeCe Yeerceyesškeâe Yeerceyesškeâe iegHeâe efÛe$e
ceOÙe hee<eeCe mejeÙe veenj jeÙe, cenone ceeveJe kesâ DeefmLehebpej keâe henuee DeJeMes<e
Ûeesheeveer ceeC[es JevÙe-Oeeve keâe ØeceeCe
DeeoceieÌ{, yeeieesj heMegheeueve kesâ ØeeÛeervelece mee#Ùe
veJe hee<eeCe keâesefu[nJee meJe&ØeLece ÛeeJeue keâe mee#Ùe
(Fme keâeue keâer ØecegKe osve nw yegpe&nesce ceeveJe kebâkeâeue kesâ meeLe kegâòes kesâ kebâkeâeue keâe DeJeMes<e
ke=âef<e keâe efJekeâeme, efÛejebo heMeg n[d[er leLee efnjCe keâer meeRie kesâ GhekeâjCe
Deeie keâe meJe&ØeLece ØeÙeesie, mebieve keâuuet, efhekeâueernue, Gòevetj jeKe kesâ šerues kesâ mee#Ùe
heefnS keâe DeeefJe<keâej)
Static GK 107 YCT
 efmevOeg meYÙelee kesâ cenòJehetCe& mLeue
mLeue DeJeefmLeefle GlKevevekeâlee& Keespe Je<e& Øeeefhle
nÌ[hhee ceebšieescejer efpeuee, hebpeeye oÙeejece meenveer 1921 • efJeMeeue Devveeieej
(heeefkeâmleeve) jeJeer veoer kesâ • MeJeeOeeve R-37
yeeSb leš hej • ve=lÙe cegõe keâe Kebef[le OeÌ[
• DeeÙeleekeâej cegnj hej m$eer kesâ ieYe& mes efvekeâuelee heewOee
ceesnve efmevOeg veoer kesâ oeSb leš hej jeKeueoeme yevepeea 1922 • Je=nòe mveeveeieej, efJeMeeue Devveeieej
peesoeÌ[es uejkeâevee efpeuee (heeefkeâmleeve) • vele&keâer keâer keâebmÙe cete|le
• Skeâ cegõe hej heodceemeve keâer cegõe ceW efJejepeceeve Skeâ Ùeesieer
keâe efÛe$e (Fmekesâ leerve cegKe nQ~)
ueesLeue YeesieJee veoer leš, Denceoeyeeo Sme.Deej. jeJe 1955 • leerve Ùegieue meceeefOekeâjCe
(iegpejele) • [e@keâ Ùee[& (ieesoeryeeÌ[e)
• cevekesâ yeveeves kesâ keâejKeeves
• neLeer oeBle keâe hewceevee
OeewueeJeerje keâÛÚ keâe jve, iegpejele Deej.Sme. efJe<š 1990-91 • Gvvele peue ØeyevOeve JÙeJemLee (Mewueke=âle peuekegbâ[)
pes.heer. peesMeer 1967-68 • 10 efÛeÖeW Jeeuee Skeâ efMeueeuesKe
keâeueeryebiee nvegceeveieÌ{ (jepemLeeve) yeer.yeer. ueeue, 1961 • keâÛÛeer FËšeW kesâ yeves YeJeve
yeer.kesâ. LeeheÌ[ • pegles ngS Kesle kesâ mee#Ùe
• Yetkeâche Deeves kesâ mee#Ùe
• ØeeÙe: meYeer IejeW ceW kebgâS
jeKeerieÌ{er Ieiiej Ùee mejmJeleer veoer leš, metjpeYeeve • Yeejle ceW efmLele meyemes yeÌ[e meQOeJe mLeue
efnmeej (nefjÙeeCee)
yeveeJeueer Heâlesneyeeo, nefjÙeeCee Deej.Sme. efJe<š 1973-74 • hekeäkeâer efcešdšer keâer yeveer nue Øeefleke=âefle
jesheÌ[ meleuepe veoer leš, hebpeeye Ùe%eoòe Mecee& 1953-56 • ceveg<Ùe kesâ meeLe heeuelet kegâòee oHeâveeS peeves keâe mee#Ùe
efmebOeg Ieešer meYÙelee ceW DeeÙeeeflele JemlegSb YeieJeevehegje mejmJeleer
JemlegSb mLeue kegâCeeue mejmJeleer
ÛeeBoer jepemLeeve keâer peeJej Je Depecesj keâer KeeveeW mes ÛeevntoÌ[es efmebOeg
Deheâieeefvemleeve Je F&jeve mes ceeB[e efÛeveeye
efšve ceOÙe SefMeÙee, F&jeve Je Deheâieeefvemleeve jesheÌ[ meleuepe
efheâjespee F&jeve mes jbiehegj ceeoj
ueepeJeo& cesmeesheesšeefceÙeeb, yeoKMeeb meglkeâesieW[esj oeMkeâ
leeByee jepemLeeve kesâ KeWleÌ[er Je yuetefÛemleeve mes
meermee oef#eCe Yeejle, Deheâieeefvemleeve, F&jeve Jewefokeâ keâeue
ieesceso ceneje°^ kesâ meewje°^ mes
efmevOeg Ieešer meYÙelee ceW veefoÙeeW kesâ efkeâveejs yemes veiej
mLeue veoer
nÌ[hhee jeJeer
ceesnvepeesoÌ[es efmebOeg
keâeueeryebiee Ieiiej
ueesLeue YeesieJee
jeKeerieÌ{er Ieiiej
yeveeJeueer ØeeÛeerve mejmJeleer
keâesšoerpeer efmebOeg Jeso GheJeso $e+eflJekeâ mebkeâueve
owceeyeeo ØeJeje $e+iJeso DeeÙegJexo neslee $e+ÛeeDeeW keâe mebkeâueve
meglkeâeskeâesn Meeoer keâewj ÙepegJexo OevegJexo DeOJeÙe&g Ùe%e keâce& mes mecyeefvOele metòeâ
Deeueceieerjhegj efnC[ve meeceJeso iebOeJe&Jeso Godieelee ieerleeW keâe mebkeâueve
Deecejer efmebOeg DeLeJe&Jeso efMeuhe Jeso yeÇÿe leb$e-ceb$e, jesie efveJeejkeâ GheeÙe
Static GK 108 YCT
 $e+iJeso keâs ceC[ue
ceC[ue jÛeefÙelee efJeMes<e
ØeLece ceOegÚboe, cesOeeefleefLe, ieewlecee Deeefo −
efÉleerÙe ie=lmeceo −
le=leerÙe efJeMJeeefce$e ieeÙe$eer ceb$e keâe JeCe&ve
ÛelegLe& JeeceosJe ke=âef<e mes mecyeefvOele ceb$e
hebÛeced Deef$e −
<e<"ced YeejÉepe −
mehleced JeefMe<" omeje%e Ùegæ keâe JeCe&ve
De<"ced keâCJe SJeb Debefiejme −
veJeced $e+ef<eieCe meesce ceC[ue keâne peelee nw
oMeced efJeceoe, Fvõ, MeÛeer Je DevÙe heg®<e metòeâ (ÛeejeW JeCeeX : yeÇeÿeCe, #eef$eÙe, JewMÙe, Metõ) keâe JeCe&ve
Jeso MeeKee yeÇeÿeCe DeejCÙekeâ Gheefve<eo efJeMes<e
$e+iJeso • • SslejsÙe • SslejsÙe • SslejsÙe • SslejsÙe yeÇeÿeCe ceW jepemetÙe Ùe%e SJeb
• keâew<eerlekeâer • keâew<eerlekeâer • keâew<eerlekeâer meleÙegie, $eslee, Éehej, keâefueÙegie keâe JeCe&ve
(MebKeeÙeve) efceuelee nw~
ÙepegJexo • ke=â<Ce ÙepegJexo • lewefòejerÙe • lewefòejerÙe • lewefòejerÙe • ‘lecemees cee pÙeesefleie&ceÙe’ keâLeve
- keâe"keâ • cew$eeÙeCeer • cew$eeÙeCeer Je=noejCÙekeâ Gheefve<eo mes efueÙee ieÙee nw~
- keâefhe<"ue • MJesleeMJej • MeleheLe yeÇeÿeCe ceW Ùee%eJeukeäÙe-cew$esÙeer
- cew$eeÙeCeer • keâ"esheefve<eo mebJeeo, peuehueeJeve keâer keâLee, efJeosn
- lewefòejerÙe ceeOeJe keâer keâLee, heg®jJee-GJe&Meer DeeKÙeeve
• Megkeäue • MeleheLe • Je=noejCÙekeâ • F&Meesheefve<eo keâe GuuesKe nw~
ÙepegJexo - • Je=noejCÙekeâ • Je=noejCÙekeâ Gheefve<eod ceW Ùee%eJeukeäÙe-
keâCJe ieeieea mebJeeo nw~
(JeepemevesÙeer • keâ"esheefve<eod ceW Ùece-veefÛekesâlee mebJeeo keâe
mebefnlee) JeCe&ve nw~
- ceeOÙeefvove • efm$eÙeeW keâes Ùe%eesheJeerle OeejCe keâjves keâe
DeefOekeâej lewefòejerÙe Gheefve<eod oslee nw~
meeceJeso • keâewLegce • hebÛeeEJeMe (leeb[dÙe) • ÚevoesiÙe • ÚevoesiÙe • ÚevoesiÙe Gheefve<eod meyemes ØeeÛeerve
• jeCeeÙeveerÙe • ÚevoesiÙe • pewefceveerÙe • kesâve Gheefve<eo nw~ meJe&ØeLece Fmeer Gheefve<eod ceW
• pewefceveerÙe • pewefceveerÙe ‘ke=â<Ce’ keâe GuuesKe nw~ FmeceW melÙekeâece-
• <e[deEJeMe peeyeeue keâLee, Godoeuekeâ Dee®efCe Je
MJesle kesâleg mebJeeo keâe GuuesKe nw~
• yeÇÿeÛeÙe&, ie=nmLe SJeb JeeveØemLe veecekeâ
leerve DeeßeceeW keâe GuuesKe ‘ÚevoesiÙe
Gheefve<eod’ ceW nw~
DeLeJe&Jeso • Meewvekeâ • ieesheLe • • cegC[keâes • cegC[keâesheefve<eod ceW ‘melÙecesJe peÙeles’ keâe
• efhehheueeo • ceeC[tkeäÙe GuuesKe nw meyemes Úesše Gheefve<eod
• ØeMve ‘ceeC[tkeäÙe’ nw~
$e+iJewefokeâ keâeueerve veefoÙeeB meoeveerje ieb[keâ
veoer DeeOegefvekeâ veece kegâYee keâeyegue
efJelemlee Pesuece ›egâceg kegâj&ce
Deeefmkeâveer Ûesveeye ieesceleer ieesceue
heg®<Ceer jeJeer ÂMÉleer Ieiiej
efJeheemee JÙeeme megJeemleg mJeele
Meglegefõ meleuepe efmevOeg efmevOe
Static GK 109 YCT
 pewve Oece&
›eâ.meb. pewve leerLeËkeâj Øeleerkeâ efÛeÖ
1. $e+<eYeosJe Je=<eYe
2. DepeerleveeLe neLeer
3. mebYeJeveeLe DeMJe
4. DeefYevebove yevoj
5. megceefleveeLe ›eâeQÛe he#eer
6. heodce ØeYeg keâceue
7. megheeMJe&veeLe mJeeefmlekeâ
8. ÛevõØeYeg Deæ&Ûevõ
9. heg<heoòe/megefJeefÚveeLe cekeâj
10. MeerleueveeLe ßeerJemle
11. ßesÙeebmeveeLe KeÌ[ie/ieQ[e
12. JeemeghetpÙe YeQmee
13. efJeceueveeLe Jeejen
14. DevebleveeLe yeepe
15. Oece&veeLe Je»eob[
ØecegKe oMe&ve 16. MeeefvleveeLe efnjve
oMe&ve ØeJele&keâ 17. kebgâYeveeLe yekeâje
meebKÙe keâefheue 18. Den&veeLe celmÙe
19. ceefuueveeLe keâueMe
Ùeesie helebpeefue
20. cegefvemeg›ele keâÚgDee
vÙeeÙe ieewlece
21. veefceveeLe veeruee keâceue
JewMesef<ekeâ keâCeeo Ùee Guetkeâ 22. Deefj<švesceer/vesefceveeLe MebKe
hetJe& ceerceebMee pewefceveer 23. heeMJe&veeLe mehe&
Gòej ceerceebMee JeeojeÙeCe 24. ceneJeerj efmebn
-

Static GK 110 YCT

 yegæ kesâ peerJeve mes mecyeefvOele Øeleerkeâ
Iešvee Øeleerkeâ
ieYe& neLeer
pevce keâceue SJeb yewue
ceneefYeefve<›eâceCe (ie=nlÙeeie) DeMJe
efveJee&Ce (%eeve) heerheue Je=#e
Oece&Ûe›eâ ØeJele&keâ (ØeLece GheosMe) Ûe›eâ
ceneheefjefveJee&Ce (ce=lÙeg) mlethe

pewve mebieerefleÙeeB
mebieerefle keâeue mLeue DeOÙe#e
ØeLece 300 F&.het. heešefueheg$e mLetueYeõ
efÉleerÙe 512 F&. JeuueYeer osJee|OeieCe (#eceeßeJeCe)
yeewæ Oece&
ØeJele&keâ : ieewlece yegæ

yeewæ mebieerefleÙeeB
›eâce keâeue mLeeve DeOÙe#e Meemekeâ
ØeLece 483 jepeie=n hetjCe DepeeleMe$eg
F&.het. cenekeâmmehe
efÉleerÙe 383 JewMeeueer meJe&keâeceer keâeueeMeeskeâ
F&.het. (keâekeâJeCe&)
le=leerÙe 247 heešefueheg$e ceesiieefuehegòe DeMeeskeâ
F&.het. eflemme
ÛelegLe& F&mee keâer kegâC[ueJeve Jemegefce$e keâefve<keâ
ØeLece (keâMceerj) (GheeOÙe#e :
Meleeyoer DeMJeIees<e)
Static GK 111 YCT
 yegæ keâeueerve Yeejle kesâ 10 cenlJehetCe& ieCejepÙe
JewMeeueer kesâ - efueÛÚJeer
efceefLeuee kesâ - efJeosn
kegâMeerveeje kesâ - ceuue
heeJee kesâ - ceuue
jece«eece kesâ - keâesefueÙe
keâefheueJemleg kesâ - MeekeäÙe
efhehheefueJeve kesâ - ceesefjÙe
Deuekeâhhe kesâ - yegefue
kesâmehegòe kesâ - keâeueece
megcemegceej efiejer kesâ - Yeiie
ceieOe JebMeeJeueer
⇓
nÙeËkeâ JebMe (544-412 F&.het.)
efMeMegveeie JebMe (412-344 F&.het.)
vebo JebMe (344-322 F&.het.)
ceewÙe& JebMe (322-184 F&.het.)
Megbie JebMe (184-75 F&.het.)
cenepeveheokeâeue keâCJe JebMe (75-30 F&.het.)
⇒ Ú"er Meleeyoer F&mee hetJe& lekeâ Deeles-Deeles Úesšs-Úesšs peveheo ceewÙe& keâeue
cenepeveheoeW ceW leyoerue nes ieS~
ceewÙe& JebMe keâe mebmLeehekeâ Ûevõieghle ceewÙe& leLee Deefvlece Meemekeâ Je=nõLe
Lee~

16 cenepeveheo
›eâ. cenepeveheo jepeOeeveer
meb.
1. Debie Ûechee
2. DeMcekeâ hew"ve Ùee heesšve
3. DeJevleer Gòejer DeJebleer keâer : GppeÙeveer leLee

oef#eCeer DeJebleer keâer : ceeefn<celeer

4. ieebOeej le#eefMeuee Ùee heg<keâueeJeleer
5. kebâyeespe neškeâ Ùee jepehegj
6. ceieOe efieefj›epe Ùee jepeie=n
7. celmÙe efJeješveiej
8. Jeefppe JewMeeueer
9. Ûesefo Megefòeâceleer Ùee meeseflLeJeleer
10. keâeMeer JeejeCemeer
11. keâesMeue ßeeJemleer
12. kegâ® FvõØemLe
13. ceuue kegâMeerveeje Je heeJee
14. heebÛeeue DeefnÛÚ$e (Gòejer heebÛeeue keâer)
keâeefcheuÙe (oef#eCeer heebÛeeue keâer)
15. Metjmesve ceLegje
16. Jelme keâewMeecyeer
Static GK 112 YCT
 oerIe& efMeueeuesKe
›eâce efJe<eÙe
1. peerJe nlÙee keâe efve<esOe
2. Ûeesue, heeC[dÙe, meefleÙehegòe, kesâjueheg$e, leeceühee|Ce, ÙeJeve keâsvõerÙe ØeMeemeve kesâ ØelÙeskeâ efJeYeeie keâe ØecegKe leerLe& kesâ veece mes
jepee, SbšerDeeskeâ Deewj Gmekesâ heÌ[esefmeÙeeW kesâ jepÙeeW ceW Yeer peevee peelee Lee efpevekeâer mebKÙee 18 Leer
ceveg<ÙeeW Je heMegDeeW keâer efÛeefkeâlmee 1. ØeOeeveceb$eer (hegjesenf le) 1 keâceeËeflekeâ (GÅeesie ceb$eer)
3. Ùegòeâ, jppegkeâ Je ØeeosefMekeâ veecekeâ leerve veS DeefOekeâeefjÙeeW 0
keâer efveÙegefòeâ 2. ÙegJejepe (jepee keâe 1 ogie&heeue (osMe kesâ Yeerlej
4. Yesjer Iees<e, Oecce Iees<e ceW yeoue ieÙee~ GòejeefOekeâejer) 1. ogie& keâer osKeYeeue keâjves
5. jepÙeeefYe<eskeâ kesâ 13JeW Je<e& Oecce cenecee$eeW keâer efveÙegefòeâ Jeeuee ØecegKe
6. ØeefleJesokeâeW keâes Øepee keâe neue yeleeves keâe DeeosMe 3. meceenlee& (jepemJe ceb$eer) 1 veeiejkeâ (veiejeW keâer
7. meYeer mecØeoeÙe kesâ ueesie meye peien efveJeeme keâjW 2. JÙeJemLee keâe ØecegKe)
8. DeMeeskeâ Éeje Oecce Ùee$eeDeeW keâe ØeejcYe 4. meefvveOeelee (keâes<eeOÙe#e) 1 ØeMeemlee (jepekeâerÙe
9. ‘Oecce cebieue’ meJe&ßes<" Ieesef<ele 3. omleeJespeeW keâes megjef#ele
10. Oecce veerefle keâer ßes<"lee hej yeue keâjves Jeeuee ØecegKe)
11. Oecce oeve keâe GuuesKe 5. mesveeheefle (mewvÙeceb$eer) 1 oewJeeefjkeâ (jepeØemeeoeW keâe
12. Oeee|cekeâ meefn<Ceglee hej yeue 4. DeefOekeâejer)
13. • keâeEueie efJepeÙe (261 F&.het.) keâe JeCe&ve 6. Øeos<še (Heâewpeoejer 1 DebleJe&efMekeâ (jepee keâer
• 5 ÙeJeve jepeeDeeW keâe GuuesKe vÙeeÙeeueÙeeW keâe 5. efvepeer Debiej#ekeâ mesvee keâe
• Ûeesue, heeC[dÙe, meefòeÙehegòe, kesâjuehegòe SJeb leeceühee|Ce vÙeeÙeeOeerMe) ØecegKe)
keâe GuuesKe 7. JÙeeJeneefjkeâ (oerJeeveer 1 DeešefJekeâ (Jeve efJeYeeie keâe
14. meYeer uesKeeW nsleg Ghemebnej mJe™he nw vÙeeÙeeueÙeeW kesâ 6. ØecegKe)
vÙeeÙeeOeerMe)
8. oC[heeue (mewvÙe 1 ceb$eerheefj<eoeOÙe#e (cebef$e
mebmeeOeve Skeâ$e keâjves 7. heefj<eod keâe ØecegKe)
Jeeuee)
9. Debleheeue (meerceeble ØeosMeeW 1 veeÙekeâ (mesvee keâe
kesâ ogieeX keâer osKeYeeue 8. mebÛeeuevekeâlee&)
keâjves Jeeuee ØecegKe)

Static GK 113 YCT

 mebiece Ùegie
• mebiece Ùegie ceW leefceue #es$e kesâ leerve jepÙe Ûeesue, Ûesj leLee heeC[dÙe
keâe Meemeve Lee~
• heeC[dÙe jepeeDeeW kesâ mebj#eCe ceW leerve mebiece keâe DeeÙeespeve efkeâÙee
ieÙee~
mebiece mLeeve DeOÙe#e mebkeâueve
ØeLece ceogjw DeiemlÙe $e+ef<e Jele&ceeve ceW Skeâ Yeer
«evLe GheueyOe veneR~
efÉleerÙe keâheešhegjce DeiemlÙe $e+ef<e Skeâcee$e «evLe
leLee leesukeâeefhheÙece GheueyOe nw~
leesukeâeefhheÙej
le=leerÙe ceogjw vekeäkeâerjj keâF& «evLe GheueyOe nQ~
ieghle keâeue

ØeeÛeerve keâeueerve cenòJehetCe& DeefYeuesKe

DeefYeuesKe DeJeefmLeefle mecyeefvOele leLÙe

yeesiepekeâesF& DeefYeuesKe
(1400 F&. het.)
Mekeâ #e$ehe ®õoeceve keâe
petveeieÌ{ DeefYeuesKe (150 F&.)
yesmeveiej ie®Ì[ OJepe mlecYe
uesKe
cevomeewj DeefYeuesKe (532 F&.)
yeeoeceer efMeueeuesKe (543 F&.)
Ssnesue DeefYeuesKe
Static GK
SefMeÙee ceeFvej • 1907 F&. ceW ndJeeruej cenesoÙe Éeje Keespee ieÙee~
(legkeâer&) • keâeruekeâ efueefhe leLee mebmke=âle Yee<ee ceW nw~
• Ûeej Jewefokeâ osJeleeDeeW Fvõ, efce$e, Je®Ce Je veemelÙe keâe GuuesKe nw~
efiejveej, • Ùen efJeMegæ mebmke=âle Yee<ee ceW efueKee ieÙee ØeeÛeervelece Je mebmke=âle Yee<ee keâe meyemes
iegpejele efJemle=le DeefYeuesKe nw~
• Ûechet Mewueer (ieÅe Deewj heÅe) ceW efueKee ieÙee ØeLece DeefYeuesKe nw~
efJeefoMee • Ùen Ùetveeveer jepeotle nsefueÙees[esjme keâe uesKe nw~
ceOÙe ØeosMe • yeÇecner efueefhe leLee Øeeke=âle Yee<ee ceW nw
• otmejer Meleeyoer F&. het. ceW YeeieJele Oece& kesâ efJekeâeme keâer peevekeâejer efceueleer nw~
ceOÙe ØeosMe • uesKekeâ Jeemegue Lee
• ceeueJe vejsMe ÙeMeesOece&ve keâe DeefYeuesKe nw~
keâvee&škeâ • keâVeÌ[ Yee<ee ceW efueefKele ØeLece DeefYeuesKe nQ
• ÛeeuegkeäÙe vejsMe heguekesâefMeve ØeLece keâe efMeueeuesKe nw~
yeerpeehegj, • Fmekesâ uesKekeâ jefJekeâerefle& nw~
keâvee&škeâ • Ùen DeefYeuesKe ÛeeuegkeäÙe Meemekeâ heguekesâefMeve II keâe nw~
• FmeceW heguekesâefMeve II Éeje n<e& keâes hejeefpele keâjves keâe GuuesKe nw~
114 YCT
 neLeeriegcheâe DeefYeuesKe
(ØeLece Meleeyoer F&. het.)
jyeelekeâ DeefYeuesKe
ØeÙeeie ØeMeefmle
Gòejces®j DeefYeuesKe
DeÙeesOÙee DeefYeuesKe
meeBÛeer DeefYeuesKe (412 F&.)
cesnjewueer ueewn mlecYe uesKe
efyeuemeÌ[ DeefYeuesKe (415 F&.)
ieÌ{Jee kesâ oes efMeueeuesKe
cevomeesj DeefYeuesKe
keâjceoC[e DeefYeuesKe
cevekegBâJej DeefYeuesKe
meeBÛeer DeefYeuesKe
legcewve DeefYeuesKe
Static GK
GoÙeefieefj • keâefuebie Meemekeâ KeejJesue keâer ØeMeefmle nw, pees Øeeke=âle Yee<ee ceW nw~
heneÌ[er,
Deesef[mee
Deheâieeefvemleeve • kegâ<eeCe JebMe kesâ Meemekeâ keâefve<keâ keâe DeefYeuesKe nw~
ØeÙeeiejepe • ieghle Meemekeâ mecegõieghle mes mecyeefvOele nw
Gòej ØeosMe • nefj<esCe Éeje Ûechet Mewueer (ieÅe-heÅe) ceW efueefKele ØeMeefmle nw~
leefceuevee[g • Ûeesue Meemekeâ hejevlekeâ ØeLece kesâ meceÙe keâe uesKe nw~
• Ùen DeefYeuesKe Ûeesuekeâeueerve mLeeveerÙe mJeMeemeve keâer peevekeâejer oslee nw~
DeÙeesOÙee • heg<Ùeefce$e Megbie kesâ jepÙeheeue OeveosJe keâe DeefYeuesKe nw~
Gòej ØeosMe • DeMJecesOe Ùe%e keâe henueer yeej GuuesKe Fmeer DeefYeuesKe ceW efceuelee nw~
jeÙemesve • FmeceW Ûevõieghle II kesâ mesveeheefle DeeceÇkeâeo&Je keâe GuuesKe nw
‘ceOÙe ØeosMe’
efouueer • efouueer kesâ cesnjewueer ceW mebmke=âle Yee<ee keâe DeefYeuesKe ueewn mlecYe hej GlkeâerCe& nw~
• Fmekesâ Meer<e& hej Guše keâceue nw~
• Ùen mlecYe Meer<e& ie®Ce OJepe keâe Øeleerkeâ nw~
• Fme hej Ûevõ (Ûevõieghle efJe›eâceeefolÙe) keâer GheueefyOeÙeeW keâe JeCe&ve nw~
Sše, Gòej • Ùen kegâceejieghle kesâ Meemeve keâeue keâe ØeLece DeefYeuesKe nw~
ØeosMe • meJe&ØeLece Fmeer DeefYeuesKe ceW ieghleeW keâer JebMeeJeueer Øeehle nesleer nw~
Gòej ØeosMe kesâ • Fve hej ieghle mebJeled 98 (· 417 F&.) keâer efleefLe GlkeâerCe& nw
ØeÙeeiejepe • Ùen efMeueeuesKe kegâceejieghle mes mecyeefvOele nw
efpeues ceW
• FmeceW efkeâmeer oeveie=n keâes oerveej efoS peeves keâe JeCe&ve nw~
ØeeÛeerve ceeueJee • Fmekeâer jÛevee JelmeYeóer ves keâer Leer
(oMehegj) • ÙeneB mes Øeehle kegâceejieghle kesâ uesKe ceW efJe›eâce mebJeled 529 ( · 473 F&.) keâer
ceOÙe ØeosMe efleefLe efceueleer nw~
• FmeceW metÙe& cebefoj kesâ efvecee&Ce keâe GuuesKe nw~
Gòej ØeosMe kesâ • Ùen efMeJe Øeeflecee kesâ DeOeesYeeie ceW GlkeâerCe& nw efpemekeâer mLeehevee kegâceej ieghle kesâ ceb$eer
hewâpeeyeeo efpeues he=LJeermesve ves keâer Leer~
ceW • FmeceW ieghle mebJele 117 (· 436 F&.) Debefkeâle nw
Gòej ØeosMe kesâ • Ùen yegOe Øeeflecee hej GlkeâerCe& nw efpemekeâer mLeehevee yegOeefce$e veecekeâ yeewOe efYe#eg Éeje
ØeÙeeiejepe ceW keâjJeeF& ieF& Leer~
• Fme uesKe ceW ieghle mebJele 129 (· 448 F&.) keâer efleefLe Debefkeâle nw~
ceOÙe ØeosMe • kegâceejieghle keâe uesKe nw~
• uesKe ceW ieghle mebJele 131 (· 450 F&.) GlkeâerCe& nw~
• Fme uesKe ceW nefjmJeeefceveer Éeje meeBÛeer kesâ DeeÙe& mebIe keâes Oeve oeve efkeâS peeves keâe
GuuesKe nw~
ceOÙe ØeosMe kesâ • Ùen kegâceejieghle kesâ meceÙe keâe nw efpemeceW Gmes ‘Mejokeâeueerve metÙe&’ keâer YeeBefle yeleeÙee
iJeeefueÙej ieÙee nw~
efpeues ceW • Ùeneb mes ieghle mebJele 116 (· 435 F&.) keâe uesKe efceuelee nw~
115 YCT
 Oeveown leeceühe$e DeefYeuesKe
oeceesojhegj leeceühe$e DeefYeuesKe
Jew«eece leeceühe$e DeefYeuesKe
efYelejer mlecYe uesKe
keânewce mlecYe uesKe
megefheÙee keâe uesKe
petveeieÌ{ DeefYeuesKe
Fvoewj leeceühe$e
ieÌ{Jee efMeueeuesKe
yebmeKesÌ[e keâe uesKe
ceOegyeve keâe leeceühe$e uesKe
ceneketâš keâe uesKe
efyepeewefueÙee efMeueeuesKe
Static GK
yeebiueeosMe kesâ • ÙeneB mes kegâceejieghle kesâ meceÙe keâe efpeme hej ieghle mebJele 113 (· 432 F&.)
jepeMeener efpeues Debefkeâle nw, keâe leeceühe$e efceuelee nw~
ceW • FmeceW kegâceejieghle keâes hejceYeóejkeâ, cenejepeeefOejepe, hejceowJele keâne ieÙee nw~
• FmeceW yejen mJeeefceve veecekeâ Skeâ yeÇeÿeCe keâes Yetefce oeve ceW efoS peeves keâe GuuesKe
nw~
yeebiueeosMe kesâ • ÙeneB mes kegâceej ieghle kesâ ieghle mebJele 124 Je 129 (· 443 Je 448 F&.) kesâ
oerveepehegj ceW oes uesKe efceueles nQ~
• Fve uesKeeW ceW kegâceej ieghle kesâ Deveskeâ heoeefOekeâeefjÙeeW kesâ veece efceueles nQ~
yeebiueeosMe kesâ • ÙeneB mes kegâceejieghle keâe ieghle mebJele 128(· 447 F&.) keâe uesKe efceuee nw~
yeesieje efpeues ceW • FmeceW ieesefJevo mJeeefceved ceefvoj kesâ efueS Yetefceoeve efoS peeves keâe GuuesKe nw~
Gòej ØeosMe kesâ • FmeceW heg<Ùeefce$eeW Deewj ntCeeW kesâ meeLe mkeâvoieghle kesâ Ùegæ keâe JeCe&ve efceuelee nw~
ieepeerhegj efpeues
ceW
Gòej ØeosMe kesâ • FmeceW ieghle mebJele 141 (· 460 F&.) keâer efleefLe Debefkeâle nw~
ieesjKehegj efpeues
ceW
ceOÙe ØeosMe kesâ • Fme hej ieghle mebJeled 141 (· 460 F&.) keâer efleefLe Debefkeâle nw~
jerJee efpeues mes • FmeceW ieghleeW keâer JebMeeJeueer IešeslkeâÛe kesâ meceÙe mes efceueleer nw~
meewje°^ • Fmeces mkeâvoieghle kesâ Meemeve keâeue keâer ØeLece efleefLe ieghle mebJele 136 (· 455
(iegpejele) kesâ F&.) GlkeâerCe& nw~
petveeieÌ{ • Fme uesKe ceW JeefCe&le nw efkeâ mkeâvoieghle ves ntCeeW keâes hejemle keâj megje°^ Øeevle ceW
heCe&oòe keâes Dehevee ieeshlee (jepÙeheeue) efveÙegòeâ efkeâÙee Lee~
• Fme uesKe ceW efiejveej kesâ hegjheefle Ûe›eâheeefuele Éeje megoMe&ve Peerue kesâ yeeBOe kesâ
hegveefve&cee&Ce keâe GuuesKe nw~
Gòej ØeosMe kesâ • FmeceW ieghle mebJeled 146 (· 465 F&.) keâer efleefLe Debefkeâle nw~
yeguevoMenj • Fme uesKe ceW metÙe& keâer hetpee leLee metÙe& cebefoj ceW Oeveoeve efoS peeves keâe efJeJejCe
efpeues ceW efceuelee nw~
Gòej ØeosMe kesâ • Ùen mkeâvoieghle kesâ Meemeve keâeue keâe Debeflece DeefYeuesKe nw efpeme hej ieghle mebJeled
ØeÙeeiejepe 148 (· 467 F&.) keâer efleefLe Debefkeâle nw~
efpeues ceW
Gòej ØeosMe kesâ • FmeceW n<e& mebJeled 22 (· 628 F&.) keâer efleefLe Debefkeâle nw~
MeenpeneBhegj • FmeceW jepÙeJeæ&ve Éeje ceeueJee kesâ Meemekeâ osJeieghle hej efJepeÙe Deewj ieewÌ[ vejsMe
efpeues ceW MeMeebkeâ Éeje Gmekeâer nlÙee keâe GuuesKe nw~
Gòej ØeosMe ceW • ÙeneB mes n<e& mebJele 25 (· 631 F&.) keâe uesKe efceuee nw~
ceT efpeues keâer • FmeceW n<e& Éeje ßeeJemleer Yegefòeâ kesâ meescekegâC[e veecekeâ «eece keâes oeve ceW osves keâe
Iees<eer lenmeerue efJeJejCe nw~
ceW
yeerpeehegj efpeues • FmeceW keâerefle&Jece&ve ØeLece keâer efJepeÙeeW keâe GuuesKe nw~
ceW
• Fme uesKe keâer efleefLe 602 F&. nw~
YeerueJeeÌ[e • Fmekeâe GlkeâerCe&ve 1169 F&. ceW meescesMJej kesâ meceÙe ngDee~
jepemLeeve • Fmekeâe ØeMeefmlekeâej iegCeYeõ Lee
• FmeceW meescesMJej keâes ØeleeheblekesâMJej keâne ieÙee nw~
• FmeceW kegâÚ ØeeÛeerve veiejeW- peeyeeefuehegj, MeekeâcYejer, efoefuuekeâe, DeefnÛÚ$ehegj
FlÙeeefo keâe veece JeefCe&le nw~
116 YCT
 ØeeÛeerve Yeejle keâer mLeehelÙe keâuee

ØeeÛeerve Yeejle ceW cetefle&keâuee

cetefle& Øeeefhle mLeue efJeMes<e
DeefmLe efveefce&le ceele=osJeer yesueve Ieešer (G.Øe.) ceW ueesnoeveeuee GÛÛehegjehee<eeCe keâeue mes mecyeefvOele nw
oeÌ{er Jeeues hegpeejer keâer cetefle& ceesnvepeesoÌ[es cetefle& efvecee&Ce ceW mesue KeÌ[er keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee nw
keâeBmes keâer vele&keâer keâer cetefle& ceesnvepeesoÌ[es keâebmes keâer cetefle&ÙeeW keâes ueghle ceesce lekeâveerkeâ keâe GheÙeesie keâjkesâ
yeveeÙee peelee Lee~

leerve ØecegKe MewefueÙeeW kesâ yeerÛe Deblej

ieebOeej Mewueer cegLeje Mewueer DecejeJeleer Mewueer
mebj#eCe kegâ<eeCe Meemekeâ kegâ<eeCe Meemekeâ meeleJeenve Meemekeâ
ØeÙegòeâ meece«eer cegKÙele: Yetjs Je muesšer jbie kesâ hee<eeCe mehesâo efÛeòeeroej ueeue yeuegDee mehesâo mebiecejcej keâe GheÙeesie keâjkesâ
keâe ØeÙeesie yeeo, keâer DeJeefOe ceW efcešdšer Øemlej mes cetefle&ÙeeW keâe efvecee&Ce cetefle&ÙeeB yeveeF& ieF&~
keâe hueemšj keâe ØeÙeesie ngDee
efJekeâeme #es$e Gòej-heefMÛece #es$e ceLegje, meesKe Deewj kebâkeâeueer šeruee DecejeJeleer Deewj veeieepeg&ve keâeW[e kesâ
kesâ Deeme-heeme keâe #es$e Deeme-heeme #es$e ceW
ØeYeeJe «eerkeâes jesceve osJeleeDeeW kesâ cebefojeW mes leelkeâeueerve efnvot, pewve, yeewæ cegKÙele: yeewæ ØeYeeJe
cegKÙele: yeewæ keâuee Oece& keâe ØeYeeJe
yee¢e ØeYeeJe YeejleerÙe efJe<eÙeeW keâes Ùetveeveer {bie mes Ùen Mewueer mJeosMeer ®he mes Ùen Mewueer mJeosMeer ®he mes
GlkeâerCe& efkeâÙee ieÙee Fmes YeejleerÙe Ùetveeveer efJekeâefmele ngÙeer efJekeâefmele ngÙeer
keâuee kesâ ™he ceW peevee peelee nw~
yegæ keâer cetefle& Meejerefjkeâ meewvoÙe& keâe GYeejkeâj ØeoefMe&le Ûesnje Deewj efmej cegb[e ngDee nw~ cetefle&ÙeeB meeceevÙele: yegæ kesâ peerJeve
efkeâÙee ieÙee nQ, FmeceW yegæ kesâ IegbIejeues keâheÌ[s henves ngS, Mejerj ù° heg° Deewj peelekeâ keâLeeDeeW keâer keâneefveÙeeW
yeeue, cetbÚs, heejoMeea JeŒe Deeefo keâes Deewj ØemeVeefÛele efoKeeÙee ieÙee nw keâes oMee&leer nw~
GlkeâerCe& efkeâÙee ieÙee nw~

ceewÙe&keâeueerve cetefle&keâuee
Ùe#e keâer cetefle&
Ùeef#eCeer keâer cetefle&
Ùeef#eCeer keâer cetefle&
yeguevoer yeeie leLee kegâceünej
mes Øeehle uekeâÌ[er kesâ YeJeve
DeJeMes<e
Static GK
DeMeeskeâ kesâ mlecYe • SkeâeMce DeLeJee Skeâ ner helLej keâes
keâer efJeMes<elee lejeMekeâj yeveeS ieS nQ
• heejKece (ceLegje) mes Øeehle ngF&
• efyevee Ûeewkeâer kesâ DeeOeej keâer Yetefce hej
• 7 heâerš TBÛeer nw~
efškeâeS ieS nQ
• oeroejiebpe (hešvee) ceW efceueer~ • mJeleb$e ®he mes efJekeâefmele ngS nQ
• ØekeâeMe ceW ueeves keâe ßesÙe mhetvej • mJeleb$e ®he mes efJekeâefmele ngS nQ
cenesoÙe keâes nw
• Meer<e& hej heMegDeeW keâer Deeke=âefleÙeeB nQ~
• heâeåÙeeve ves Fmekeâe JeCe&ve efkeâÙee nw
• mlecYe meheeš nw
• Ùen ÛeewLeer Meleeyoer F&mJeer ceW
• veerÛes mes Thej keâer Deesj ›eâceMe: heleues
megjef#ele Les
nesles ieS nQ~
117 YCT
 ceewÙe&keâeueerve iegne efJenej Megbie keâeueerve mLeehelÙe
iegheâe mecekeâeueerve heneÌ[er mlethe cetue mLeeve efvecee&Ce
Meemekeâ Yejngle mlethe melevee (ce. Øe.) hekeäkeâer FËš mes
megoecee keâer iegheâe DeMeeskeâ yejeyej heneÌ[er meebÛeer keâe mlethe jeÙemesve (ce. Øe.) hekeäkeâer FËš mes (cenemlethe ceW
keâCe& ÛeewheÌ[ keâer iegheâe DeMeeskeâ yejeyej heneÌ[er (leerve mlethe nQ) YeieJeeve yegæ kesâ, efÉleerÙe ceW
efJeMJe PeesheÌ[er DeMeeskeâ yejeyej heneÌ[er DeMeeskeâ keâeueerve Oece&
ueescesMe $e+ef<e keâer iegheâe oMejLe yejeyej heneÌ[er ØeÛeejkeâeW kesâ leLee le=leerÙe
mlethe ceW yegæ kesâ oes ØecegKe
ieesefhekeâe iegheâe oMejLe veeieepeg&veer heneÌ[er efMe<ÙeeW meeefjheg$e leLee cene
JeefnÙekeâ iegheâe oMejLe veeieepe&gveer heneÌ[er ceesodieuÙeeÙeve kesâ Oeeleg
Je[efOekeâ iegheâe oMejLe veeieepeg&veer heneÌ[er DeJeMes<e megjef#ele nQ~
meerleeceÌ{er keâer iegheâe efkeâmeer heneÌ[er hej veneR cenemlethe keâe efvecee&Ce
nw DeMeeskeâ kesâ meceÙe ngDee Lee)

meeleJeenve keâeueerve mLeehelÙe

DecejeJeleer mlethe iegvštj efpeuee (DeevOeÇ ØeosMe) keâve&ue cewkeWâpeer Éeje Fme mlethe keâe helee ueieeÙee
ieÙee
veeieepeg&veer keâesC[e mlethe ke=â<Cee veoer leš, veeieepeg&ve heneÌ[er hej 1926 F&. ceW ueebienmš& Éeje hegjeJeMes<eeW keâer
Keespe keâer ieF&
Yeepee keâer iegheâeSb hegCes efpeuee, ceneje°^
Depevlee keâer iegheâeSb Deewjbieeyeeo, ceneje°^ • otmejer Meleeyoer F&mee hetJe& mes ueskeâj meeleJeeR
Meleeyoer F&mJeer lekeâ efvecee&Ce ngDee~
• Depevlee ceW 29 iegheâeSb GlkeâerCe& keâer ieF&,
efpeveceW 4 ÛewlÙe leLee 25 efJenej iegheâeSb nQ~
keâeuex keâer iegheâeSb hegCes (Yeesj Ieeš heneÌ[er) • keâeuex ÛewlÙe keâe efvecee&Ce F&mee keâer otmejer
meoer kesâ ceOÙe hegueJeeceer kesâ Meemeve keâeue ceW
keâjJeeÙee ieÙee Lee~
keâvnsjer keâer iegheâeSb cegcyeF& (yeesjerJeueer mšsMeve kesâ heeme) ceneje°^ • ÙeneB keâer iegheâeSb keâeuex kesâ DevegkeâjCe hej
yeveeÙeer ieF& nQ~
• veesš : ÛewlÙe keâe DeLe& efÛelee mecyevOeer nw~ MeJeoen kesâ heMÛeeled yeÛes ngS DeJeMes<eeW keâes Yetefce ceW ieeÌ[keâj Gvekesâ Thej pees meceeefOeÙeeB yeveeF& ieF&
GvnW ÛewlÙe DeLeJee mlethe keâne ieÙee~
efJenej : ÛewlÙeie=neW kesâ heeme yeewæ efYe#egDeeW kesâ jnves kesâ efueS yeveeS ieS DeeJeeme keâes efJenej keâne peelee nw~
ieghle keâeueerve mLeehelÙe • Fme Mewueer keâe efJekeâeme efnceeueÙe mes ueskeâj
efleieJeeb keâe efJe<Ceg ceefvoj peyeuehegj, ceOÙe ØeosMe efJebOÙe #es$e lekeâ ngDee nw~
SjCe keâe efJe<Ceg ceefvoj meeiej efpeuee, ceOÙe ØeosMe • cebefoj ceW Skeâ IegceeJeoej iegcyeo neslee nw
veÛevee-kegâ"ej keâe heeJe&leer ceefvoj heVee efpeuee, ceOÙe ØeosMe efpemes efMeKej keâne peelee nw~
Yetceje keâe efMeJe ceefvoj melevee efpeuee, ceOÙe ØeosMe • cebefoj keâe ieYe&ie=n efMeKej kesâ veerÛes yeveeÙee
osJeieÌ{ keâe oMeeJeleej ceefvoj ueefuelehegj, Gòej ØeosMe peelee nw~
YeerlejieeBJe keâe ceefvoj keâevehegj, Gòej ØeosMe õefJeÌ[ Mewueer • TBÛes ØeJesMe Éeje nesles nQ efpemes ieeshegjced keâne
-
peelee nw~
cebefoj efvecee&Ce Mewueer
• efMeKej keâes efJeceeve keâne peelee nw, efJeceeve
Mewueer efJeMes<elee
De<škeâesCeerÙe neslee nw~
veeiej Mewueer • mechetCe& cebefoj efJeMeeue Ûeyetlejs hej yeveeÙee • ieYe&ie=n kesâ ØeJesMe Éej hej ÉejheeueeW (Ùe#e
peelee nw~
Deewj efceLegve) keâer cetefle& efceueleer nw~
• cebefoj veerÛes mes Thej DeeÙeleekeâej ®he ceW
efveefce&le nesles nQ~ • cebefoj heefjmej kesâ Devoj peueeMeÙe nesvee~
Static GK 118 YCT
 Jesmej Mewueer • Fmekeâe DeejcYe 7JeeR Meleeyoer kesâ ceOÙe Skeâ mes DeefOekeâ ceb[he yeveJeeS ieS~
ÛeeuegkeäÙe MeemekeâeW Éeje efkeâÙee ieÙee~ • SkeâeMce hee<eeCe mlecYe keâe ØeÛeueve
• Ùen je°^ketâšeW kesâ Meemevekeâeue ceW DeefOekeâ • Fme Mewueer kesâ cebefojeW kesâ Øeefle‰eheve ceW
efJekeâefmele ngÙeer~ MeemekeâeW Deewj Gvekeâer heeflveÙeeW keâer cetefle&
• FmeceW veeiej Deewj õefJeÌ[ oesveeW Mewueer keâer ueieeÙeer peeleer Leer~
efJeMes<eleeSb heeÙeer peeleer nQ~ • cebefoj ceW ve kesâJeue cetefle&ÙeeB Je efÛe$e mes
• cebefojeW ceW ieYe&ie=n kesâ ÛeejeW Deesj Keguee ceeie& yeefukeâ mebieerle, ve=lÙe Deewj iecebÛeerÙe ØeoMe&ve
veneR nw~ Yeer nesles Les~
• Kegues Øeoef#eCee heLe nesles nQ~ veeÙekeâ Mewueer • ceogjw Mewueer kesâ veece mes Yeer peevee peelee nw~
• efJeceeve Deewj ceb[he keâes DelÙeefOekeâ cenlJe • Øee›eâce (yejeceos kesâ meeLe ieYe& ie=n kesâ ÛeejeW
efoÙee peelee nw~ Deesj yeÌ[s ieefueÙeejs keâe efvecee&Ce) keâer
GheefmLeefle~
• KecYeeW, ojJeepeeW Deewj Úle keâes yeejerkeâ
vekeäkeâeMeer mes mepeeÙee ieÙee nw~ • cebefoj hej peien-peien yeejerkeâ vekeäkeâeMeer~
nesÙemeue Mewueer • Úleoej Øeoef#eCee heLe keâe efvecee&Ce
• nesÙemeue MeemekeâeW ves efJekeâefmele efkeâÙee~
heeue Deewj mesve • hekeâer F&šeW Deewj efceóer keâe ØeÙeesie cegKÙe
• cegKÙe efvecee&Ce meece«eer kesâ ®he ceW cegueeÙece Mewueer YeJeve efvecee&Ce meece«eer kesâ ®he ceW efkeâÙee
yeuegDee helLejeW keâe GheÙeesie efkeâÙee ieÙee~ ieÙee~
• cebefojeW keâes G"s cebÛe hej yeveeÙee ieÙee nw~ • cebefojeW keâe uebyee, Je›eâekeâej efMeKej neslee nw
• Ùes cebefoj leejs kesâ Deekeâej keâer ef[peeFve ceW • cetefle&ÙeeW keâer efheâefveefMebie Deewj Ûecekeâ hej
yeveeS ieS~ efJeMes<e OÙeeve efoÙee ieÙee~
efJepeÙeveiej • Oece&efvejhes#e FceejleeW keâer DeJeOeejCee • cetefle&ÙeeW kesâ efueS Øemlej Deewj OeelegDeeW oesveeW
Mewueer heefjueef#ele nesleer nw~ keâe GheÙeesie efkeâÙee ieÙee~
• Skeâ veS ceb[he keâuÙeeCe ceb[he keâe Ûeueve • yeebme keâer PeesheefÌ[ÙeeW keâer Yeebefle YeJeveeW keâer
Fme Mewueer ceW neslee nw~ ØelÙeskeâ cebefoj ceW Je›eâekeâej, {uegDeeb Úle nw~
YeejleerÙe Fefleneme kesâ ØecegKe JebMe
JebMe ØeejefcYekeâ mebmLeehekeâ iebie JebMe kegâJeueeue yeÇpenmle hebÛece
jepeOeeveer iegpe&j Øeeflenej JebMe Yeerveceeue veeieYeó ØeLece
nÙe&keâ JebMe jepeie=n efyebefyemeej heebC[Ÿe JebMe ceogjw vesef[Ùeesve
efMeMegveeie JebMe jepeie=n efMeMegveeie mesve JebMe veefoÙee meeceble mesve
vebo JebMe heešefueheg$e cenehe©evevo heeue JebMe cegbiesj ieesheeue
ceewÙe& JebMe heešefueheg$e Ûevõieghle ceewÙe& ieÌ{Jeeue JebMe keâVeewpe ÛevõosJe
Megbie JebMe heešefueheg$e heg<Ùeefce$e meesuebkeâer JebMe DeefvnueJeeÌ[e cetuejepe
keâCJe JebMe heešefueheg$e JeemegosJe JebMe hejceej JebMe Oeeje veiejer Ghesvõ
ieghle JebMe heešefueheg$e ßeerieghle keâueÛegjer JebMe ef$ehegjer keâeskeäkeâue
Jeæ&ve JebMe LeevesÕej heg<Ùeefce$e Ûebosue JebMe Kepegjenes/cenesJee veVegkeâ
ÛeeuegkeäÙe (Jeeoeceer) Jeeleeheer peÙeefmebn Ûeewneve JebMe Depecesj yeemegosJe
ÛeeuegkeäÙe ceevÙeKesle/keâuÙeeCe lewue efÉleerÙe iegueece JebMe ueenewj (yeeo ceW kegâlegyegöerve Ssyekeâ
efouueer) (JeemleefJekeâ FulegleefceMe)
(keâuÙeeCeer)
ÛeeuegkeäÙe (JeWieer) yeWieer efJe<CegJeæ&ve ØeLece efKeuepeer JebMe efouueer peueepegöerve
meeleJeenve JebMe hew"ve/Øeefle‰eve efMecegkeâ efheâjespeMeen efKeuepeer
legieuekeâ JebMe efouuer ieÙeemegöerve legieuekeâ
Ûeesue JebMe lebpeeJegj efJepeÙeeueÙe
mewÙÙeo JebMe efouueer efKe»e KeeB
heuueJe JebMe keâebÛeer efmebnJecee&
ueesoer JebMe efouueer yenueesue ueesoer
je°^ketâš JebMe ceevÙeKesle obefleogie& cegieue JebMe Deeieje (yeeo ceW yeeyej
nesÙeMeue JebMe Éej mecegõ efJe<CegJeæ&ve efouueer, heâlesnhegj
keâekeâleerÙe JebMe DecekeâesC[ yeerše ØeLece efmekeâjer)
Static GK 119 YCT
 meulevele keâeue efJepeÙe veiej SJeb yenceveer meeceüepÙe

keâueerceGuueen keâer ce=lÙeg kesâ yeeo yenceveer jepÙe heeBÛe mJeleb$e

jepÙeeW ceW yeš ieÙee
jepÙe mLeehevee mebmLeehekeâ JebMe
meulevelekeâeueerve ØecegKe ØeMeemeefvekeâ DeefOekeâejer Je<e&
heoveece keâeÙe& yeerpeehegj 1489 Ùetmegheâ DeeefoueMeen DeeefoueMeener
Jepeerj efJeòe efJeYeeie keâe ØecegKe ieesuekegâC[e 1518 kegâlegyeMeen kegâlegyeMeener
Deeefjpe-S-cegceeefuekeâ mewvÙe efJeYeeie keâe ØecegKe Denceoveiej 1490 ceefuekeâ Denceo efvepeeceMeener
oerJeeve-S-FbMee/oyeerj-S- Meener he$e JÙeJenej efJeYeeie keâe yeeroj 1527 Deceerj Deueer yejero yejeroMeener
jmeeuele ØeOeeve DeefOekeâejer yejej 1490 heâlesn Guueen FceeoMeener
oerJeeve-S-jmeeuele efJeosMeer efJeYeeie keâe DeOÙe#e FceeoMeen
meõ-Gme-megotj Oece& efJeYeeie keâe ØeOeeve DeefOekeâejer
keâepeer-Gue-kegâpeele vÙeeÙe efJeYeeie keâe ØeOeeve DeefOekeâejer cegieue keâeue
yejero-S-cegceeefuekeâ ieghleÛej efJeYeeie keâe ØeOeeve
DeefOekeâejer
Jekeâerue-S-neefpeye ojyeejer efMe°Ûeej mecyevOeer ØecegKe
DeefOekeâejer
mej-S-peneBoej meguleeve kesâ Debiej#ekeâeW keâe ØeOeeve
cegmleewheâer-S-cegceeefuekeâ ceneuesKee hejer#ekeâ
cegMeefjheâ-S-cegceeefuekeâ ceneuesKeekeâej
ØecegKe ØeMeemeefvekeâ efJeYeeie SJeb mebmLeehekeâ
efJeYeeie mebmLeehekeâ
veeÙeye-S-ceeceefuekeâele (ØeMeemeve yenjeceMeen
mebÛeeueve)
oerJeeve - S - Depe& (mewvÙe efJeYeeie) yeueyeve
oerJeeve-S-efjÙeemele (yeepeej efveÙeb$eCe) DeueeGöerve efKeue]peer
oerJeeve-S-cegmleKejepe (yekeâeÙee jepemJe DeueeGöerve efKeue]peer
Jemetueer)
oerJeeve-S-Deceerj keâesner (ke=âef<e efJeYeeie) cegncceo efyeve legieuekeâ

oerJeeve-S-yeboieeve (oemeeW keâe osKejsKe) efheâjespeMeen legieuekeâ

oerJeeve-S-Kewjele (oeve efJeYeeie) efheâjespeMeen legieuekeâ
oej-Gue-Meheâe (efÛeefkeâlmee efJeYeeie) efheâjespeMeen legieuekeâ
Static GK 120 YCT
 Dekeâyej kesâ ØecegKe keâeÙe&
oeme ØeLee keâe Deble 1562 F&.
leerLe&Ùee$ee keâj keâer meceeefhle 1563 F&.
peefpeÙee keâj keâer meceeefhle 1564 F&.
jepeOeeveer Deeieje mes Heâlesnhegj 1571 F&.
meerkeâjer mLeeveevleefjle
FyeeoleKeevee keâe efvecee&Ce 1575 F&.
FyeeoleKeeves keâe Éej meYeer OeceeX kesâ 1578 F&.
efueS Keesuee
cepenj keâer Iees<eCee 1579 F&.
FyeeoleKeevee yevo keâj efoÙee 1582 F&.
oerve-S-Fueener keâer mLeehevee 1582 F&.

Dekeâyej Éeje efJeefpele jepÙe

jepÙe DeefYeÙeeve Meemekeâ
Je<e&
ceeueJee 1561 yeepe yeneogj
Ûegveej 1561 DeHeâieeve Meemekeâ
Deecesj 1562 Yeejceue
cesÌ[lee 1562 peÙeceue
ieesC[Jeevee 1564 jeveer ogiee&Jeleer Deewj JeerjveejeÙeCe
cesJeeÌ[ 1568 GoÙe efmebn
1576 cenejeCee Øeleehe
jCeLecYeewj 1569 megjpeve jeÙe neÌ[e
keâeefuebpej 1569 jeceÛevõ
pewmeuecesj 1570 jeJeue nj jeÙe
ceejJeeÌ[ 1570 jeJe Ûevõmesve
yeerkeâevesj 1570 jeÙe keâuÙeeCe ceue
peesOehegj 1570 Ûevõmesve
iegpejele 1572 cegpeHeäHeâj KeeB le=leerÙe
efyenej SJeb 1574 oeTo KeeB cegieuekeâeueerve ØecegKe hegmlekeWâ
yebieeue
keâeyegue 1581 efcepee& nkeâerce hegmlekeâ uesKekeâ
keâMceerj 1586 ÙegmegHeâ KeeB yeeyejveecee Ùee legpegkeâ-S-yeeyejer yeeyej
GÌ[ermee 1592 efvemeej KeeB ngceeÙetBveecee iegueyeove yesiece
efmebOe 1591 peeveer yesie
leepegue ceeefmej nmeve efvepeeceer
yuetefÛemleeve 1595 DeHeâieeve Meemekeâ
leyekeâeles Dekeâyejer efvepeecegöerve Denceo
keâvOeej 1595 cegpeHeäHeâj ngmewve
KeeveosMe 1591 Deueer KeeB leejerKes MesjMeener Deyyeeme Kee@ MesjJeeveer
Denceoveiej 1600 ÛeeBo yeeryeer Deeueceieerj veecee ceesncceo keâeefpece
DemeerjieÌ{ 1601 ceerjve yeneogj keâevetve-S-ngceeÙetbveer KJeeboceerj
Static GK 121 YCT
 vegMKee-S-efouekegâMee Yeercemesve efJeªue mJeeceer cebefoj ncheer ke=â<Ce osJejeÙe
efmeÙeej-Gue-cegleKejerve iegueece ngmewve cees" ceefmpeo efouueer Jepeerj efceÙeeb YegF&Ùee
Fkeâyeeue veecee-S-peneBieerjer ceesleefceo Keeb ueesšve ceefmpeo ieewÌ[ meguleeve Ùegmetheâ Meen
MeenpeneBveecee FveeÙele KeeB meesvee ceefmpeo ieewÌ[ DeueeGöerve ngmewve
Ûenej Ûeceve ÛevõYeeve yeÇÿeve yeesjes/yejesogDeejer (ceeueoe) Meen
hegâlegnele-S-Deeueceieerjer F&Õej oeme veeiej meele iegcyeo ceefmpeo Keguevee
Kegueemele-Gle-leJeejerKe megpeevejeÙe Yeb[ejer oeefKeue ojJeepee ieewÌ[ DeueeGöerve ngmewve
(ceeueoe) Meen
meulevele SJeb cegieuekeâeueerve ØecegKe mceejkeâ PeePeerjer ceefmpeo peewvehegj FyeÇenerce Meen Mekeâea
Dešeuee ceefmpeo peewvehegj FyeÇenerce Meen Mekeâea
mceejkeâ DeJeefmLeefle efvecee&lee peeceeR ceefmpeo peewvehegj ngmewve Meen
kegâJJele-Gue Fmueece ceefmpeo efouueer kegâlegyegodoerve Ssyekeâ ueeue ojJeepee ceefmpeo peewvehegj yeeryeer jepes (cenceto
DeÌ{eF& efove keâe PeesheÌ[e Depecesj kegâlegyegodoerve Ssyekeâ Meen Mekeâea keâer
kegâlegyeceerveej efouueer kegâlegyegodoerve Ssyekeâ helveer)
keâceeue ceewuee ceefmpeo Oeej
DeueeF& ojJeepee efouueer DeueeGodoerve efKeuepeer
ueeš ceefmpeo Oeej efoueeJej Keeve
meerjer keâe efkeâuee efouueer DeueeGodoerve efKeuepeer
npeej efmelegve efouueer DeueeGodoerve efKeuepeer MesjMeen keâe cekeâyeje menmeejece MesjMeen
peceeleKeevee ceefmpeo efouueer DeueeGodoerve efKeuepeer Deeieje keâer ceefmpeo Deeieje yeeyej
yeueyeve keâe cekeâyeje efouueer yeueyeve efkeâuee-Ss-kegângvee efouueer MesjMeen
ueeue cenue efouueer yeueyeve jesnleeme efkeâuee heeefkeâmleeve MesjMeen
meguleeveieÌ{er keâe cekeâyeje efouueer FulegleefceMe MesjMeen keâe efkeâuee Deeieje Dekeâyej
ceojmee S-cegFppeerr efouueer FulegleefceMe Deeieje keâe efkeâuee Deeieje Dekeâyej
peecee ceefmpeo yeoeÙetB FulegleefceMe peneBieerj keâe cenue Deeieje Dekeâyej
Deeefoueeyeeo keâe efkeâuee efouueer cegncceo efyeve legieuekeâ Dekeâyejer cenue Deeieje Dekeâyej
MesKe efvepeecegodoerve DeewefueÙee efouueer cegncceo efyeve legieuekeâ yeguevo ojJeepee heâlesnhegj Dekeâyej
keâe cekeâyeje meerkeâjer
efmekeâvoj ueesoer keâe cekeâyeje efouueer FyeÇeefnce ueesoer peecee ceefmpeo heâlesnhegj Dekeâyej
meerkeâjer
keâoce jmetue ceefmpeo ieewÌ[ vemejle Meen
Dekeâyej keâe cekeâyeje efmekeâvoje peneBieerj
Deoervee ceefmpeo heeb[gDee efmekeâvoj Meen
ceesleer ceefmpeo ueenewj peneBieerj
ieesue iegcyeo yeerpeehegj cegncceo DeeefoueMeen
leepe cenue Deeieje MeenpeneB
jeveer ®heceleer cenue ceeb[t yeepeyeneogj
ceesleer ceefmpeo Deeieje MeenpeneB
efnb[esuee cenue ceeb[t nesMebieMeen
ueeue efkeâuee efouueer MeenpeneB
penepe cenue ceeb[t efpeÙee-Go-oerve
ceesleer ceefmpeo efouueer Deewjbiepesye
efKeuepeer
DeMejheâer cenue ceeb[t nesMebieMeen yeerJeer keâe cekeâyeje Deewjbieeyeeo yeneogjMeen peheâj
peervele cenue efouueer yeneogjMeen peheâj
npeeje jecemJeeceer cebefoj ncheer ke=â<Ce osJejeÙe

ceje"e meeceüepÙe

Static GK 122 YCT

 efMeJeepeer kesâ De°ØeOeeve (ceb$eerheefj<eo) keâeoefjÙee Deyogue keâeefoj Meen vesceleguuee, efceÙee ceerj,
1. hesMeJee - ØeOeeveceb$eer efmeueefmeuee efpeueeveer nmejle ceesneveer, ceesncceo
2. DeceelÙe (cepecegDeeoej) - efJeòeceb$eer Fkeâyeeue, oeje efMekeâesn
3. ceb$eer (JeeefkeâÙeeveJeerme) - owefvekeâ keâeÙe&Jeener vekeäMeyevoer KJeepee yeneGodoerve MesKe Denceo mejefnboer, yeekeâer
4. meefÛeJe - he$eeÛeej efJeYeeie efmeueefmeuee vekeäMeyevoer efyeuueen
5. megcevle (oyeerj) - efJeosMeceb$eer Meòeejer Meen Deyoguee npejle cegncceo ieewme
6. mesveeheefle (mej -S-veewyele) - mewvÙeceb$eer efmeueefmeuee Meòeejer
7. heefC[lejeJe - Oecee&efOekeâejer efheâjoewmeer MesKe peueeuegodoerve npejle Meheg&âodoerve ÙeenÙee
8. vÙeeÙeeOeerMe - vÙeeÙe ØecegKe efmeueefmeuee megKe& cevesjer

cenòJehetCe& Yeefkeäle meble

jeceevegpe (1060- • efJeefMe° DeÉwleJeeo cele kesâ mebmLeehekeâ Les
1118 F&.) • Fvekesâ efMe<Ùe jeceevebo Les
• GvneWves ßeer Yee<Ùe SJeb ieerlee Yee<Ùe «evLe
efueKee~
efvebyeeke&â (ueieYeie • ÉwleeowleJeeo oMe&ve kesâ mebmLeehekeâ Les
13JeeR Meleeyoer) • jeOee ke=â<Ce kesâ Yeòeâ Les
• ceLegje ceW yeme ieS Les
• GvneWves Jesoevle heeefjpeele meewjYe veecekeâ
«evLe efueKee~
ceeOJeeÛeeÙe& • ÉwleJeeo efmeæeble kesâ mebmLeehekeâ Les
(1238-1317 • Deeefo MebkeâjeÛeeÙe& kesâ oMe&ve DeÉwleJeeo kesâ
F&.) DeeueesÛekeâ Les
jeceevebo (1300- • Gòejer Yeejle ceW Yeefòeâ Deevoesueve kesâ
1380 F&.) De«eotle Les
• GvneWves pevce, peeefle, mebØeoeÙe Ùee efuebie
kesâ DeeOeej hej efyevee efkeâmeer YesoYeeJe kesâ
meYeer kesâ efueS Yeefòeâ keâe Éej Keesue
efoÙee~
• Gvekesâ efMe<ÙeeW ceW keâyeerj, jwoeme, mesvee
Yeejle kesâ efJeefYevve metHeâer efmeueefmeues OeVee, meeOevee, vejnefj, heerhee Meeefceue Les~
yeuueYeeÛeeÙe& • MegæeÉwle cele kesâ mebmLeehekeâ Les~
ØecegKe Yeejle ceW ØecegKe metheâer meble (1479-1531
• Gvekesâ oMe&ve keâes hegef°ceeie& kesâ veece mes
efmeueefmeues mebmLeehekeâ F&.)
peevee peelee nw~
efÛeMleer KJeepee cegFvegodoerve kegâlegyegodoerve yeefKleÙeej keâekeâer • megyeesefOeveer SJeb efmeæeble jnmÙe Gvekeâs Éeje
efÛeMleer heâjerogodoerve iebpeMekeâj efueefKele ØecegKe «evLe nQ~
MesKe efvepeecegodoerve DeewefueÙee • Fvekeâe oMe&ve ke=â<Ce kesâefvõle Lee~
MesKe vemeer®odoerve cenceto keâyeerjoeme • GvneWves peeefle ØeCeeueer, Demhe=MÙelee SJeb
MesKe nceerogodoerve veeieewjer (1398-1518 DebOeefJeMJeeme keâer DeeueesÛevee keâer~
MesKe yegjnevegodoerve iejerye F&.)
• Gvekeâer ke=âefleÙeeB ‘yeerpekeâ’ ceW mebkeâefuele nQ~
megnjeJeoea MesKe efMeneyegodoerve MesKe ®keâvegodoerve
ieg® veevekeâ • efveieg&Ce mebØeoeÙe kesâ ØeJele&keâ Les~
efmeueefmeuee megnjeJeoea/ MesKe veg®odoerve cegyeejkeâ
(1469-1539
yeneGodoerve F&.) • Jen YesoYeeJehetCe& peeefle ØeLee keâer
pekeâeefjÙee DeeueesÛevee efkeâS~
Static GK 123 YCT
 • Gvekeâer efMe#eeSb ieg® «ebLe meeefnye ceW
mebkeâefuele nw~
ÛewlevÙe ceneØeYeg • GvneWves DeefÛeblÙe YesoeYeso oMe&ve efoÙee
(1486-1534
• GvneWves keâerle&veeW kesâ ceeOÙece mes F&MJej keâer
F&.)
hetpee keâes ueeskeâefØeÙe efkeâÙee~
• Jen Fmkeâe@ve (FbšjvesMeveue meesmeeFšer heâe@j
ke=â<Ce keâebMemevesme) kesâ ØesjCee œeesle nQ~
• GvneWves Deheves oMe&ve keâer JÙeeKÙee ‘efMe#ee
Melekeâce’ veecekeâ mebmke=âle «ebLe ceW keâer nw~
MebkeâjosJe (1449- • GvneWves Demece ceW Jew<CeJe Oece& keâes
1568 F&.) ueeskeâefØeÙe yeveeÙee
• Skeâ MejCe Deevoesueve keâes DeejcYe efkeâÙee
• Gvekeâe Øeefmeæ «ebLe ‘keâerle&ve Iees<e’ nw~
ieg® Ieemeeroeme • Jen meleveeceer mecegoeÙe keâer mLeehevee efkeâS~
(1756-1850
• Jen ÚòeermeieÌ{ kesâ Øeefmeæ meble Les~
F&.)
• Jen ceefoje mesJeve Deewj cetefle& hetpee kesâ
efJejesOeer Les~
metjoeme (1478- • Jen JeuueYeeÛeeÙe& kesâ efMe<Ùe Deewj ßeer
1580 F&.) ke=â<Ce kesâ Gheemekeâ Les~
• GvneWves ‘metjmeeiej’ Deewj metj meejeJeueer
keâer jÛevee keâer~
oeot oÙeeue • Jen keâyeerj kesâ DevegÙeeÙeer Les~
(1544-1603
• Jen iegpejele mes Les yeeo ceW peÙehegj Dee
F&.)
ieS~
ceOÙekeâeueerve SJeb DeeOegefvekeâ Yeejle ceW mLeehelÙe
ceOÙekeâeueerve Yeejle ceW Jeemlegkeâuee
Fb[es-Fmueeefcekeâ • cesnjeye Deewj iegbyeoeW keâe ØecegKelee mes GheÙeesie
Jeemlegkeâuee
• ceefmpeoeW Deewj cekeâyejeW kesâ ÛeejeW Deesj
ceerveejeW keâe GheÙeesie
• ceeveJe Deewj heMeg Deeke=âefleÙeeW keâe GheÙeesie
efkeâÙee ieÙee
• DeuebkeâjCe kesâ meeOeve kesâ ®he ceW meguesKeve
keâe GheÙeesie efkeâÙee ieÙee
• DeuebkeâjCe kesâ efueS Dejyesmkeâ efJeefOe keâe
GheÙeesie efkeâÙee ieÙee~
• YeJeveeW ceW peeueer keâe peefšue keâece efkeâÙee
ieÙee
• Øemlej keâer oerJeejeW ceW efhe$eeotje lekeâveerkeâ keâe
GheÙeesie efkeâÙee ieÙee~
Static GK
ceerjeyeeF& (1498- • Jen YeieJeeve ke=â<Ce keâer Yeefòeâ Deheves
1546 F&.) efØeÙelece kesâ ®he ceW keâjleerr Leer
• GvneWves yeÇpeYee<ee Deewj jepemLeeveer Yee<ee ceW
ieerleeW keâer jÛevee keâer
-
ceneje°^ ceW Yeefòeâ meble
%eeveosJe/ %eevesMJej • Jen ceneje°^ ceW ØeLece Yeefòeâ meble Les~
(13JeeR-14JeeR • Jen efJe{esyee kesâ Gheemekeâ Les
Meleeyoer)
• GvneWves Ùeesie Deewj oMe&ve hej ‘Dece=le
DevegYeJe’ veecekeâ «evLe efueKee
• GvneWves YeieJeleieerlee hej efšhheCeer
‘%eevesMJejer’ efueKeer~
veeceosJe 1270- • Jen ceneje°^ ceW pevceW Øeefmeæ Jew<CeJe meble
1350 F&.) Les~
• Fvekesâ heÅeeW keâes Deeefo «ebLe ceW meefcceefuele
efkeâÙee ieÙee nw~
SkeâveeLe (1533- • Jen metheâer jnmÙeJeeo Deewj Jesoeble oMe&ve
1599 F&.) mes ØeYeeefJele Les~
• YeeieJele hegjeCe hej šerkeâe SkeâveeLe
YeeieJele Gvekeâer Øeefmeæ jÛevee nw~
legkeâejece (1608- • Jen efJeªue kesâ Gheemekeâ Les
1650 F&.) • GvneWves ‘DeYebie’ keâefJelee keâer jÛevee keâer~
jeceoeme (1608- • Jen meceLe& mebØeoeÙe kesâ mebmLeehekeâ Les~
1681 F&.) • GvneWves DeÉwle Jesobele hej ‘oemeyeesOe’
veecekeâ hegmlekeâ keâer jÛevee keâer~
meulevele keâeue kesâ oewjeve Jeemlegkeâuee
meeceüeefpÙekeâ • iegueece JebMe kesâ oewjeve keâer Jeemlegkeâuee keâer
Mewueer Mewueer keâes ceeceuegkeâ Mewueer kesâ ®he ceW peevee
ieÙee~
• efKeuepeer JebMe ves Jeemlegkeâuee keâer meeupegkeâ
Mewueer keâer mLeehevee keâer, cesnjeyeoej Mewueer
keâes ØecegKelee efceueer~
• ieejs keâe ØecegKelee mes GheÙeesie efkeâÙee ieÙee
• efJeMes<eleÙee ueeue yeuegDee Øemlej keâe GheÙeesie
efkeâÙee ieÙee~
• legieuekeâ Jeemlegkeâuee ceW cepeyetleer hej DeefOekeâ
OÙeeve efoÙee ieÙee, YeJeveeW ceW DeefOekeâ
cepeyetle efoS peeves kesâ efueS Ì{ueJeeb efoJeejeW
keâe efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee~
• ueesoer keâeueerve mLeehelÙe ceW oesnjs iegbyeoeW keâe
ØeÛeueve efoKelee nw~
124 YCT
 yebieeue Mewueer • FËšeW Deewj keâeues mebiecejcej keâe ØeÙeesie
efkeâÙee ieÙee~
• ceefmpeoeW ceW Ì{ueJeeb ‘yeebiuee ÚleeW’ keâe
ØeÙeesie peejer jne~
• pewmes- heeb[gDee keâer Deoervee ceefmpeo, keâoce
jmetue ceefmpeo~
ceeueJee Mewueer
• YeJeveeW ceW efJeefYeVe jbie kesâ ØemlejeW Deewj
mebiecejcej keâe ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee~
• YeJeveeW ceW efJeMeeuekeâeÙe efKeÌ[efkeâÙeeW keâe
GheÙeesie efkeâÙee ieÙee~
• heefjmej ceW peueYeb[ejCe nsleg ke=âef$ece
peueeMeÙeeW keâe efvecee&Ce keâjJeeÙee ieÙee~
• ceb[he Lees[Ì s Oeveg<eekeâej yeveeS ieS~
• pewmes- penepe cenue, efnb[esuee cenue Deeefo~
peewvehegj Mewueer • Jeemlegkeâuee keâer Mewueer keâes Mekeâea Mewueer kesâ
®he ceW Yeer peevee peelee nw~
• Fme Mewueer ceW ceerveejeW kesâ GheÙeesie mes yeÛee
ieÙee~
• pewmes- Dešeuee ceefmpeo~
yeerpeehegj Mewueer • DeeefoueMeen kesâ mebj#eCe ceW Fme Mewueer keâe
efJekeâeme ngDee
• Fmes okeäkeâve Mewueer kesâ veece mes Yeer peevee
peelee nw~
• leerve cesnjeyeeW Jeeues De«eYeeie Deewj yeuyevegcee
iegbyeoeW keâe GheÙeesie efkeâÙee ieÙee~
• efoJeejW mece=æ vekeäkeâeMeer mes Deuebke=âle Leer~
• ueesns kesâ keäuewcheeW Deewj ieejs kesâ cepeyetle
hueemšj keâe GheÙeesie efkeâÙee ieÙee~
• pewmes- ieesue iegcyeo, Deeefoue Meen keâe
cekeâyeje Deeefo~
- • Deewjbiepesye Éeje efveefce&le FceejleeW ceW ueeue
cegieue Jeemlegkeâuee
Dekeâyej • ueeue yeuegDee Øemlej keâe GheÙeesie cegKÙe ®he mes
efkeâÙee ieÙee~
• Ûeleg<keâesCeerÙe cesnjeye, šdÙet[j Deeke&â keâe
GheÙeesie efkeâÙee ieÙee~
• efnvot-cegefmuece Mewueer keâe mecevJeÙe efoKelee nw~
• heâlesnhegj meerkeâjer-
hebÛecenue KebYeeW hej efveefce&le heeBÛe cebefpeuee
Fceejle nw
ueeue yeuegDee Øemlej ceW efveefce&le yeguebo
ojJeepee iegpejele hej Dekeâyej keâer peerle kesâ
Gheue#Ùe ceW yeveJeeÙee ieÙee~
peesOeeyeeF& cenue hej iegpejele Mewueer keâe
Static GK
DeefOekeâ ØeYeeJe nw
heâlesnhegj meerkeâjer kesâ DevÙe mLeehelÙeeW ceW
efnjCe ceerveej, Fyeeole Keevee, MesKe meueerce
efÛeMleer keâe cekeâyeje Meeefceue nw~
• Deeieje -
Deeieje kesâ efkeâues keâe efvecee&Ce Dekeâyej kesâ
Meemeve keâeue ceW DeejcYe ngDee
efkeâues kesâ iesš hej peÙeceue Deewj heòee keâer
cetefle&ÙeeB ueieJeeF&~
peneBieerj
• peneBieerj kesâ Meemevekeâeue ceW efhe$eeogje keâer
Meg®Deele ngF&~
• Deeieje ceW mehesâo mebiecejcej mes efveefce&le
Slceeodogoewuee kesâ cekeâyejs ceW meJe&ØeLece efhe$eeogje
lekeâveerkeâ keâe GheÙeesie efkeâÙee ieÙee~
• peneBieerj ves Dekeâyej kesâ cekeâyejs kesâ efvekeâš
ceefjÙece Gpe peceeveer kesâ cekeâyejs keâe efvecee&Ce
keâjJeeÙee~
• Deeieje kesâ efvekeâš efmekeâvoje ceW Dekeâyej keâe
cekeâyeje yeveJeeÙee~
• peneBieerj ves keâMceerj ceW Meeueerceej yeeie Deewj
ueenewj ceW ceesleer ceefmpeo keâe efvecee&Ce keâjJeeÙee~
MeenpeneB • MeenpeneB ves Deheveer yesiece cegceleepe cenue keâer
Ùeeo ceW Deeieje ceW mehesâo mebiecejcej mes
leepecenue keâe efvecee&Ce keâjJeeÙee~
• Fmekeâer ef[peeFve Gmleeo Denceo ueenewjer ves
lewÙeej keâer leLee Gmleeo F&mee keâer efveiejeveer ceW
yevee~
• MeenpeeB Éeje efouueer ceW ueeue efkeâuee, peecee
ceefmpeo, ueenewj ceW peneBieerj kesâ cekeâyejs keâe
efvecee&Ce keâjJeeÙee ieÙee~
Deewjbiepesye • Jeemlegkeâuee keâer DeJeveefle efoKeleer nw
efkeâuee kesâ Devoj ceesleer ceefmpeo, Deewjbieeyeeo ceW
yeeryeer keâe cekeâyeje Deewj ueenewj keâer yeeoMeener
ceefmpeo Meeefceue nw~
DeJeOe Mewueer • Ùen DeJeOe kesâ veJeeyeeW kesâ mebj#eCe ceW efJekeâefmele
ngF&~
• ueKeveT ceW 1784 F&. ceW ®ceer ojJeepee
yeveJeeÙee ieÙee
• yeÌ[e FceeceyeeÌ[e ueKeveT ceW veJeeye
DeeefMehegâöewuee Éeje 1784 F&. ceW yeveJeeÙee
ieÙee~
jepehetle Mewueer • Ùen Mewueer cegieue Jeemlegkeâuee mes ØeYeeefJele nw
• Fme Mewueer ceW ‘Petueles ngS Úppes’ keâe ØecegKelee
mes ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee~
125 YCT
 keâMceerj Mewueer • keâe<" keâe ØecegKelee mes GheÙeesie efkeâÙee ieÙee~
• mlebYeeW Jeeueer oerJeejeW Deewj meerOeer {eue Jeeueer
efhejeefce[erÙe Úle keâe ØeÛegjlee mes GheÙeesie efkeâÙee
ieÙee~
• ßeerveiej ceW Meen nceoeve keâer ceefmpeo Deewj
efmekebâoj yegleefMekeâve Éeje efveefce&le peecee ceefmpeo
keâe<" Jeemlegkeâuee keâe GoenjCe nw~
yeerpeehegj • yeerpeehegj kesâ ieesueiegcyeo keâes Skeâ yeÌ[s
Mewueer DeOe&ieesueerÙe iegbyeo Éeje Iesje ieÙee nw leLee
Fmekesâ keâesveeW hej meele cebefpeuee De°keâesCeerÙe
ceerveej nw~
• yeerpeehegj kesâ ieesue iegcyeo ceW cegncceo Deeefoue
Meen keâer meceeefOe nw~
DeeOegefvekeâ keâeue kesâ mLeehelÙe
hegle&ieeueer Mewueer • uekeâÌ[er keâer Úle Deewj meerefÌ{ÙeeW keâe GheÙeesie
efkeâÙee ieÙee~
• cegKÙe efvecee&Ce meece«eer kesâ ®he ceW FËšeW keâe
ØeÙeesie efkeâÙee ieÙee~
• ieesJee kesâ Dee@keâ yee@ce peermeme ÛeÛe&, cegcyeF& kesâ
keâemšsuee [erDeieg[e hegle&ieeueer Jeemlegkeâuee kesâ
GoenjCe nQ~
øeâebmeermeer Mewueer • keâešxefMeÙeve ef«e[ ÙeespeveeDeeW Deewj Jew%eeefvekeâ
Jeemlegkeâuee keâe GheÙeesie efkeâÙee ieÙee~
• heg[gÛesjer keâe mes›esâ[ neš& ÛeÛe& Fmeer Mewueer ceW
efveefce&le nw~
Deb«espeer Mewueer • cegKÙe efvecee&Ce meece«eer kesâ ™he ceW ueeue
yeuegDee helLej Deewj Ûetvee helLej keâe GheÙeesie
efkeâÙee ieÙee~
• cenejeveer efJekeäšesefjÙee keâer mce=efle ceW
efJekeäšesefjÙee cesceesefjÙeue ne@ue keâesuekeâelee keâe
efvecee&Ce efkeâÙee ieÙee~
• efouueer ceW mej S[Je[& uegefšÙebme ves Fbef[Ùee
iesš Deewj je°^heefle YeJeve keâe efvecee&Ce
keâjJeeÙee~
• keâuekeâòee ceW meWš pee@ve ÛeÛe&, ÛesVeF& ceW meWš
cewjer ÛeÛe& Fme Mewueer kesâ GoenjCe nQ~
Fb[es iee@efLekeâ • Ùen YeejleerÙe heâejmeer Deewj ieesefLekeâ
Mewueer Jeemlegkeâuee MewefueÙeeW keâe efceßeCe nw~
• henueer yeej YeJeveeW kesâ efvecee&Ce ceW mšerue,
ueesne Deewj kebâ›eâerš ieejs keâe ØeÙeesie efkeâÙee
ieÙee~
• Fme Mewueer kesâ Debleie&le yeÌ[er-yeÌ[er FceejleW,
heleueer oerJeejW, vegkeâerues cesnjeye Deewj yeÌ[er-
yeÌ[er efKeÌ[efkeâÙeeW keâe GheÙeesie heefjueef#ele
neslee nw~
• GoenjCele: cegcyeF& efmLele Ú$eheefle efMeJeepeer
šefce&veme~
veJejesceve Mewueer • Je<e& 1911 kesâ heMÛeeled Deb«espeeW Éeje
GheÙeesie keâer ieF& JeemlegMewueer keâes veJejesceve
Mewueer kesâ veece mes peevee peelee nw~
• DeeQOes DeLeJee Thej G"s ngS iebgyeo keâer
DeJeOeejCee Fme Mewueer ceW ØecegKelee mes
efoKeleer nw~
• FceejleeW keâer mebjÛevee ieesueekeâej DeLeJee
Ûe›eâekeâej nw~
• meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe Deewj je°^heefle YeJeve Fmeer
Mewueer ceW efveefce&le nQ~

efJeosMeer keâcheefveÙeeW keâe mLeehevee ›eâce

kebâheveerr keâe veece osMe mLeehevee Yeejle ceW ØeLece [Ûe F&mš FefC[Ùee neuewC[ 1602 F&. cemegueerhešdšvece
hewâkeäš^er kebâheveerr (Jesjsefveieos (Jele&ceeve- (1620 F&.)
DeesmšFbef[Mes kebâheveer) veeroj
Hegle&ieeueer F&mš Hegle&ieeue 1498 F&. keâesÛeerve (keâesefÛÛe) uewC[)
FefC[Ùee kebâheveer (1503 F&.)
[sefveMe F&mš FefC[Ùee [sveceeke&â 1616 F&. $e@keâesyeej
(Smleeoes o FefC[Ùee)
kebâheveerr ($eeJeCekeâesj)
Deb«espeer F&mš FefC[Ùee FbiuewC[/ 1600 F&. metjle (1613 F&.) 1620 F&.)
kebâheveerr (E.E.I.C) efyeÇšsve Øeâebmeermeer F&mš øeâebme 1664 F&. metjle (1668 F&.)
(o ieJeve&j SC[ FbefC[Ùee kebâheveerr
kebâheveerr Dee@heâ ceÛexvšme (kebâheveer osme Fb[sme
Dee@heâ uebove š^sef[bie DeesefjÙebšuesme)
Fve št o F&mš mJeeref[Me F&mš mJeer[ve 1731 F&. Ûeerve ceW Dehevee
Fb[erpe) FefC[Ùee kebâheveerr kesâvõ yeveeÙee

Static GK 126 YCT

 ieJeve&j/ieJeve&j pevejue/JeeÙemejeÙe

yebieeue kesâ ieJeve&j pee@ve yeejvesš (1785-1786 F&.)

jeyeš& keäueeFJe uee@[& keâeve&Jeeefueme (1786-1793 F&.)

(1757-60 F&. Deewj 1765-67)

• le=leerÙe Dee@iue-cewmetj Ùegæ (1790-92 F&.) Deewj ßeerjbiehešdšce
keâer mebefOe (1792 F&.)
• hueemeer keâe Ùegæ (1757)
• mLeeÙeer yevoesyemle (1793 F&.) keâer Meg™Deele
• Fueeneyeeo keâer mebefOe (1765) • 5 Dekeäštyej 1805 keâes keâeve&Jeeefueme keâer ce=lÙeg ieepeerhegj (Gòej
• MJesle efJeõesn ØeosMe) ceW ngÙeer, JeneR hej Gmekeâer keâyeÇ efmLele nw~
• yebieeue ceW ÉwOeMeemeve • Yeejle ceW efmeefJeue mesJee SJeb hegefueme mesJee keâe pevekeâ
neueJesue mej peeve Meesj (1793-1798 F&.)
(keäueeFJe kesâ yeeo yebieeue keâe mLeeveeheVe ieJeve&j) • 1793 keâe Ûeeš&j Skeäš heeefjle

• yuewkeâ nesue keâer Iešvee keâe JeCe&ve • efÉleerÙe jesefnuuee Ùegæ (1794)
Jesefvmešeš& (1760-65 F&.) • efvepeece Deewj ceje"eW kesâ yeerÛe Kejo keâe Ùegæ (1795)

• yekeämej keâe Ùegæ (1764 F&.)

pevejue keäueeke&â (1798 F&.)
Jesjsuemš (1767-69 F&.) uee@[& Jesuespeueer (1798-1805 F&.)
• ØeLece Deebiue-cewmetj Ùegæ (1767-69 F&.) • meneÙekeâ mebefOe keâer Meg™Deele (1798 F&.)
keâefš&Ùej (1769-72 F&.) nwojeyeeo: 1798 Deewj 1800 F&., cewmetj : 1799 F&.,
lebpeewj : 1799 F&., DeJeOe : 1801 F&., hesMeJee :
Jeejsve nsefmbšime (1773-1785 F&.)
1802 F&., YeeWmeues : 1803 F&., efmebefOeÙee : 1804 F&.
(yebieeue keâe ØeLece ieJeve&j pevejue)
• ÛelegLe& Dee@iue cewmetj Ùegæ (1799 F&.) SJeb yemeerve keâer mebefOe
• 1773 F&. ceW jsiÙeguesefšbie Skeäš heeefjle ngDee~ (1802 F&.)~
• Iesjs keâer veerefle (efjbie heWâme veerefle) Jeejsve nseémšime mes mecyeefvOele nw~ • efÉleerÙe Deebiue-ceje"e Ùegæ (1803-05 F&.)
• keâuekeâòee ceW megØeerce keâesš& (meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe) keâer mLeehevee~ • keâuekeâòee ceW heâesš& efJeefueÙece keâeuespe keâer mLeehevee

• ØeLece Dee@iue ceje"e Ùegæ (1775-82 F&.), efÉleerÙe Deebiue mej peepe& yeeueex (1805-1807 F&.)
cewmetj Ùegæ (1780-84 F&.) Deewj meeueyeeF& keâer mebefOe • efmeheener efJeõesn- Jesuueesj (1806 F&.)
(1782 F&.)~ • efjÙeemeleeW ceW Denmle#eshe keâer veerefle keâe meceLe&keâ
• 1774 keâe jesefnuuee Ùegæ uee@[& efceCšes ØeLece (1807-1813 F&.)
• 1784 keâe efhešdme DeefOeefveÙece • Dece=lemej keâer mebefOe (1809)
• 1784 ceW SefMeÙeeefškeâ meesmeeÙešer Dee@heâ yebieeue keâer veeRJe uee@[& nsefmšbime (1813-1823 F&.)
• Yeejle ceW efkeâS ieÙes ke=âlÙeeW kesâ efueS Fve hej FbiuewC[ ceW • le=leerÙe Deebiue-ceje"e Ùegæ (1817-18 F&.) kesâ yeeo
ceneefYeÙeesie ÛeueeÙee ieÙee Denmle#eshe keâer veerefle
• Yeejle ceW vÙeeefÙekeâ mesJee keâe pevekeâ • 1818 F&. ceW hesMeJee heo keâer meceeefhle

Static GK 127 YCT

 • Deebiue-vesheeue Ùegæ (1814-16 F&.) leLee meeieewueer keâer mebefOe
(1816)
• yecyeF& SJeb ceõeme ceW jwÙÙeleJeeÌ[er JÙeJemLee keâes še@ceme cegvejes
Éeje ueeiet efkeâÙee peevee (1820 F&.)~
• DeJeOe SJeb Gòej-heefMÛece jepÙeeW/ ØeevleeW ceW ceneueJeeÌ[er
JÙeJemLee keâes ueeiet keâjvee~
uee[& Scnmš& (1823-1828 F&.)
• ØeLece yecee& Ùegæ (1824-26)
uee@[& efJeefueÙece yeQefškeâ (1828-1835 F&.)
(yebieeue kesâ Deefvlece ieJeve&j pevejue leLee Yeejle kesâ
ØeLece ieJeve&j pevejue Les)
• 1829 F&. ceW efveÙece 17 Éeje meleer ØeLee keâe Gvcetueve efkeâÙee~
• 1833 F&. keâs Ûeeš&j Skeäš Éeje yebieeue kesâ ieJeve&j pevejue keâes
Yeejle keâe ieJeve&j pevejue yevee efoÙee ieÙee~
• Fme Øekeâej 1833 F&. ceW Yeejle keâe henuee ieJeve&j pevejue
uee@[& efJeefueÙece yeQefškeâ ngDee~
• yeQefškeâ ves keâve&ue mueercewve keâer meneÙelee mes 1830 F&. ceW "ieer
ØeLee keâes meceehle efkeâÙee~
uee@[& cewškeâeheâ (1835-1836 F&.)
• 1835 ceW Øesme Skeäš heeefjle ngDee~
• meceeÛeej he$eeW keâe cegefkeäleoelee
uee@[& Dee@keâuewC[ (1836-1842 F&.)
• ØeLece Dee@iue Deheâieeve Ùegæ (1838-1842)
uee@[& Sueveyejes (1842-44 F&.)
• ØeLece Deebiue-Deheâieeve Ùegæ meceehle ngDee~ efmebOe keâes 1843
F&. ceW hetCe& ™he mes efyeÇefšMe meeceüepÙe ceW efceuee efueÙee ieÙee~
• 1843 F&. ceW oeme ØeLee keâe Gvcetueve (1843 kesâ Skeäš V
Éeje) ngDee~
uee[& neef[Ëie ØeLece (1844-1848 F&.)
• ØeLece Deebiue efmeKe Ùegæ (1845- 1846 F&.)
• ueenewj keâer mebefOe (1846 F&.)
• yeeefuekeâe nlÙee leLee vejyeefue ØeLee hej jeskeâ
Static GK
uee@[& [uenewpeer (1848-1856 F&.)
• efÉleerÙe Dee@iue efmekeäKe Ùegæ 1848-49 F&. ceW ngDee~ 29
ceeÛe&, 1849 keâes hebpeeye keâe Deb«espeer jepÙe ceW efJeueÙe ngDee~
keâesefnvetj nerje cenejeveer efJekeäšesefjÙee keâes Yespe efoÙee ieÙee~
JÙeheiele efmeæeble kesâ Devleie&le efJeueÙe efkeâÙes ieS jepÙe
meleeje – 1848 F&., pewlehegj SJeb mebcYeuehegj – 1849 F&.,
yeIeeš – 1850 F&., GoÙehegj – 1852 F&., Peebmeer -1853
F&., veeiehegj – 1854 F&., DeJeOe – 1856 (kegâMeemeve keâe
Deejeshe)
• Yeejle ceW jsueJes keâe pevekeâ, 1853 F&. ceW ØeLece jsueJes ueeFve
(yecyeF& mes LeeCes kesâ yeerÛe 34 efkeâueesceeršj) hej jsue keâe
heefjÛeeueve; 1854 F&. ceW keâuekeâòee SJeb jeveeriebpe kesâ ceOÙe
otmejer jsue~
• hesMeJee kesâ heWMeve keâer meceeefhle (1853)
• Yeejle ceW henueer yeej P.W.D (meeJe&peefvekeâ efvecee&Ce efJeYeeie) keâer
mLeehevee keâer~
• efJeOeJee hegve&efJeJeen DeefOeefveÙece (1856)
uee@[& kewâefvebie (1856-58 F&.) & (1858-62)
(Yeejle kesâ Deefvlece ieJeve&j pevejue SJeb ØeLece JeeÙemejeÙe)
• 1857 keâe ØeLece mJeleb$elee meb«eece
• 1857 F&. ceW keâuekeâòee, yecyeF& SJeb ceõeme ceW leerve veS
efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer mLeehevee
• hegefueme efJeYeeie keâe ie"ve (1861)
• 1862 F&. ceW keâuekeâòee, yecyeF& SJeb ceõeme ceW GÛÛe
vÙeeÙeeueÙe keâer mLeehevee keâer ieF&~
• keâcheveer kesâ Meemeve keâe Deble
• cegieue meceüeš kesâ heo keâes meceehle keâj efoÙee ieÙee~
uee[& Sefuieve ØeLece (1862-1863 F&.)
• Jeneyeer Deeboesueve
• DecyeÇsuee DeefYeÙeeve (heefMÛeceesòej meercee Øeevle ceW keâyeeFefueÙeeW kesâ
oceve nsleg)
mej pee@ve ueejWme (1864-1869 F&.)
• keâuekeâòee, yecyeF& SJeb ceõeme ceW neF&keâesš& keâer mLeehevee
(1865 F&.)
• Yetševe Ùegæ (1865 F&.)
128 YCT
 uee@[& cesÙees (1869-1872 F&.) • 1887 F&. ceW [heâefjve kesâ keâeÙe&keâeue ceW Fueeneyeeo
efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer mLeehevee keâer ieÙeer~
• 1871 F&. ceW hegjelelJe meJex#eCe efJeYeeie yeveeÙee ieÙee~
• le=leerÙe yecee& Ùegæ (1885-86)
• Yeejle ceW ØeLece peveieCevee uee[& cesÙees kesâ keâeÙe&keâeue ceW 1872
F&. ceW ngF&~
uee@[& uewvme [eGve (1888-1894 F&.)
• YeejleerÙe meebefKÙekeâer meJex#eCe keâer mLeehevee • hewâkeäš^er Skeäš (1891 F&.)

• jepÙeeW ceW jsueJes JÙeJemLee keâer MegYeejbYe • Fbef[Ùeve keâeGbefmeue Skeäš (1892 F&.)

uee@[& veeLe& yeÇgkeâ (1872-1876 F&.) • [tjC[ keâceerMeve keâer mLeehevee (1893 F&.)
uee@[& Sefuieve efÉleerÙe (1894-1899 F&.)
• efØebme Dee@heâ Jesume keâer Yeejle Ùee$ee (1875 F&.)
• Ûeeheskeâj yebOegDeeW Éeje oes efyeÇefšMe DeefOekeâeefjÙeeW keâer nlÙee
• hebpeeye ceW ketâkeâe Deevoesueve
• hetvee ceW huesie
uee@[& efuešve (1876-1880 F&.)
uee@[& keâpe&ve (1899-1905 F&.)
• 1878 F&. ceW efjÛe[& mš^sÛeer keâer DeOÙe#elee ceW ØeLece Dekeâeue
• jsueJes yees[& keâer mLeehevee (1905)
DeeÙeesie keâer efveÙegefòeâ~
• efleyyele ceW Ùebie nmyeQ[ efceMeve (1904)
• Jevee&keäÙetuej Øesme Skeäš-1878 heeefjle, megjsvõ veeLe yevepeea ves
Fme Skeäš keâes ‘DeekeâeMe mes nesves Jeeuee Je»eheele’ keâne~ • ØeeÛeerve mceejkeâ mebj#eCe DeefOeefveÙece (1904)
• efÉleerÙe Dee@iue-Deheâieeve Ùegæ (1878-80 F&.) ngDee leLee uee[& keâpe&ve kesâ keâeÙe&keâeue ceW ieef"le DeeÙeesie
JewOeeefvekeâ peveheo mesJee keâe ie"ve 1878 F&. ceW efkeâÙee~ Je<e&/ DeeÙeesie DeOÙe#e
• efmeefJeue mesJee hejer#eeDeeW ceW ØeJesMe keâer DeefOekeâlece DeeÙeg meercee meceÙe
21 Je<e& mes Iešekeâj 19 Je<e& keâj oer ieF&~ 1900 F&. Dekeâeue DeeÙeesie mej SCšesveer cewkeâ[esvee@u[
uee@[& efjheve (1880-84 F&.) 1901 F&. efmebÛeeF& DeeÙeesie mej keâe@efueve mkeâe@š cee@ve›eâerheâ
• efveÙeefcele peveieCevee 1881 F&. ceW Meg™ ngF&~ 1901 F&. jsueJes DeeÙeesie še@ceme jeyeš&meve
• mLeeveerÙe mJeMeemeve mebyebOeer ØemleeJe heeefjle (1882 F&.), 1902 F&. Hegefueme DeeÙeesie SC[^Ùet øesâpej
FmeefueS efjheve keâes mLeeveerÙe mJeMeemeve keâe pevekeâ keâne ieÙee~ 1902 F&. efJeMJeefJeÅeeueÙe DeeÙeesie mej še@ceme jwues
• efJeefueÙece nbšj keâer DeOÙe#elee ceW 1882 F&. ceW efMe#ee DeeÙeesie • 19 pegueeF&, 1905 F&. keâes keâpe&ve ves efMeceuee ceW ‘yebieeue
keâe ie"ve pees ØeeLeefcekeâ efMe#ee mes mecyeefvOele Lee~ efJeYeepeve keâer Iees<eCee keâer leLee efmelecyej, 1905 ceW efyeÇefšMe
• Jevee&keäÙetuej Øesme Skeäš (1882 F&. ceW) meceehle~ meceüeš ves Fmekeâer mJeerke=âefle oer~
• 2 heâjJejer, 1883 F&. ceW ÙetjesheerÙeeW kesâ efJe™æ YeejleerÙe uee@[& efcevšes efÉleerÙe (1905-1910 F&.)
vÙeeÙeeOeerMeeW Éeje cegkeâoceW keâer megveJeeF& kesâ efueS ØemleeefJele • Deeiee Keeb Éeje ‘‘cegefmuece ueerie’’ keâer mLeehevee (1906)
‘‘Fuyeš& efyeue’’ efJeJeeo ngDee~ Ùen MJesle efJeõesn kesâ veece mes
• 1907 F&. ceW metjle DeefOeJesMeve ceW keâeb«esme keâe efJeYeepeve
Øeefmeæ nw~
• ceeuex-efcevšes megOeej kesâ lenle henueer yeej cegmeueceeveeW kesâ efueS he=Lekeâ
• Fuyeš& efyeue efJeJeeo (1883-84)
celeeefOekeâej leLee he=Lekeâ efveJee&Ûeve #es$eeW keâer mLeehevee keâer ieF&~
• ØeLece keâejKeevee DeefOeefveÙece (1881)
uee@[& neef[Ëie efÉleerÙe (1910-1916 F&.)
uee@[& [heâefjve (1884-86 F&.) • efouueer ojyeej ceW yebieeue efJeYeepeve jö keâjves keâer Iees<eCee keâer
• [heâefjve kesâ meceÙe S.Dees. ndÙetce kesâ Éeje 1885 F&. ceW ieÙeer leLee jepeOeeveer keâuekeâòee mes efouueer mLeeveeleefjle keâjves
YeejleerÙe je°^erÙe keâeb«esme keâer mLeehevee ngF& keâer Iees<eCee keâer ieÙeer (1911 F&.)~

Static GK 129 YCT

 • 1912 F&. ceW efouueer Yeejle keâer jepeOeeveer yeveer~ • hetvee hewkeäš (1932 F&.)
• 23 efomecyej 1912 F&. keâes efouueer ceW uee@[& neef[Ëie hej yece • meecØeoeefÙekeâ Iees<eCee he$e (1932 F&.)
heWâkeâe ieÙee, Fme keâeb[ ceW YeeF& yeeue cegkegâvo keâes heâebmeer keâer • keâeb«esme meceepeJeeoer heešea keâer mLeehevee (1934 F&.)
mepee oer ieÙeer~
• yecee&, Yeejle mes he=Lekeâ (1935 F&.)
uee@[& Ûescmeheâes[& (1916-1921 F&.)
• Yeejle mejkeâej DeefOeefveÙece (1935 F&.)
• 20 Deiemle, 1917 kesâ megOeejeW keâer Iees<eCee ‘cee@všsiÙet
uee@[& efueveefueLeiees (1936-1944 F&.)
Ûescmeheâes[& Iees<eCee’ kesâ veece mes Øeefmeæ nw~
• Henuee ØeevleerÙe Deece ÛegveeJe 1936-37 F&. ceW mecheVe ngDee~
• mew[uesj keâceerMeve (1917)
efpemeceW 11 ØeevleeW ceW mes 8 ØeevleeW ceW keâeb«esme ves
• yeeue iebieeOej efleuekeâ keâer ce=lÙeg (1 Deiemle, 1920)
mejkeâej yeveeÙeer, 5 ØeevleeW ceW hetCe& yengcele keâer, cegcyeF& ceW
• jesuesš Skeäš (1919) ueieYeie yengcele mes leLee 2 ØeevleeW ceW ie"yebOeve keâer mejkeâej
• peefueÙeeJeeuee yeeie nlÙeekeâeC[ (1919) yeveeÙeer~
• keâeb«esme keâe ueKeveT DeefOeJesMeve (1916) • 1942 F&. ceW ef›eâhme efceMeve Yeejle DeeÙee~ ieebOeer peer ves Fmekesâ
uee@[& jeref[bie (1921-1926 F&.) efveCe&Ùe keâes ‘‘heesmš [sšs[ Ûeskeâ’’ keâne~
(Skeâcee$e Ùentoer JeeÙemejeÙe) • 8 Deiemle, 1942 keâes Yeejle ÚesÌ[es Deevoesueve/Deiemle
›eâebefvle ØeejcYe ngDee, efpemeceW ‘keâjes Ùee cejes’ keâe veeje efoÙee
• kesâjue ceW ceesheuee efJeõesn (1921)
ieÙee~
• 1922 F&. ceW meJe&ØeLece I.C.S. keâer hejer#ee uebove SJeb
Fueeneyeeo ceW DeeÙeesefpele ngF&~ uee@[& JesJesue (1944-1947 F&.)
• Ûeewjer-Ûeewje keâer Iešvee (5 heâjJejer 1922) • efMe#ee megOeej nsleg meepeXš Ùeespevee (1944 F&.) keâer Iees<eCee~
• mJejepe heešea keâer mLeehevee (1923) • JesJesue Ùeespevee 1945 F&. ceW Øemlegle efkeâÙee ieÙee~
• keâekeâesjer š^sve SkeäMeve (1925) • kewâefyevesš efceMeve (1946)
• 1 Dekeäštyej, 1926 keâes ‘ueeskeâ mesJee DeeÙeesie’ keâer mLeehevee ngF&~ • 20 heâjJejer, 1947 keâes efyeÇefšMe ØeOeeveceb$eer uee[& keäueerceWš
uee@[& FjefJeve (1926-1931 F&.) Sšueer ves Iees<eCee keâer efkeâ Yeejle keâes petve 1948 lekeâ meòee
• osMeer efjÙeemeleeW kesâ mebyebOe ceW 1927 F&. ceW nešexie yešuej meeQhe oWies~
meefceefle keâer efveÙegefòeâ ngF&~ • Debleefjce mejkeâej keâe ie"ve (efmelebyej, 1946)
• 3 heâjJejer 1928 keâes meeFceve keâceerMeve Yeejle hengBÛee~ uee@[& ceeGvšyesšve (1947- 1948 F&.)
• vesn™ efjheesš& • uee@[& ceeGvšyesšve efyeÇefšMe Yeejle kesâ Deefvlece ieJeve&j pevejue
• oerheeJeueer Iees<eCee he$e (1929) SJeb JeeÙemejeÙe Les leLee mJeleb$e Yeejle kesâ ØeLece ieJeve&j -pevejue
• oeb[er Ùee$ee (1930) yeveW~
• keâeb«esme Éeje ØeLece ieesuecespe meccesueve keâe yeefnmkeâej (1930) • 3 petve, 1947 keâes ceeGvšyesšve Ùeespevee Ieesef<ele ngF& efpemeceW
• 5 ceeÛe&, 1931 keâes ieeBOeer FjefJeve mecePeewlee ngDee~ Yeejle efJeYeepeve keâer ™hejsKee Leer~

uee@[& efJeefuebie[ve (1931-1936 F&.) meer. jepeieesheeueÛeejer (1948-1950 F&.)

• efÉleerÙe ieesuecespe meccesueve (1931 F&.) • Yeejle kesâ Deefvlece ieJeve&j pevejue leLee mJeleb$e Yeejle kesâ ØeLece
• le=leerÙe ieesuecespe meccesueve (1932 F&.) YeejleerÙe ieJeve&j pevejue Les~
Static GK 130 YCT
 cenòJehetCe& meeceeefpekeâ megOeej DeefOeefveÙece
Je<e& DeefOeefveÙece ieJeve&j pevejue efJe<eÙe
1795 Deewj 1804 efMeMegJeOe ØeefleyebOe DeefOe. uee@[& Jesuespeueer efMeMegDeeW keâes ceejves hej jeskeâ
1829 meleerØeLee ØeefleyebOe DeefOe. uee@[& efJeefueÙece yeQefškeâ meleer ØeLee hej ØeefleyebOe (jepee jececeesnve jeÙe kesâ
ØeÙeeme mes)
1829 yeeue efJeJeen efve<esOe DeefOe. uee@[& efJeefueÙece yeQefškeâ 18 Je<e& mes keâce DeeÙeg kesâ ueÌ[keâeW kesâ efJeJeen hej
ØeefleyebOe
1837 efnvot ceefnuee/ mecheefòe DeefOe. uee@[& Dee@keâuewC[ efnvot ceefnueeDeeW keâes mecheefòe keâe DeefOekeâej
1843 oeme ØeLee ØeefleyebOe DeefOe. uee@[& Sueveyejes oeme ØeLee hej hetCe&le: ØeefleyebOe
1856 efnvot efJeOeJee hegveefJe&Jeen DeefOe. uee@[& keQâefveie efJeOeJee efJeJeen keâes JewOe "njeÙee ieÙee~ (F&MJejÛevõ
efJeÅeemeeiej keâe ØeÙeeme)
1872 vesefšJe cewefjpe Skeäš uee@[& veeLe&yegÇkeâ Deblepee&leerÙe efJeJeen keâer JewOeeefvekeâlee (kesâMeJeÛevõ mesve
keâe ØeÙeeme)
1891 Sspe Dee@heâ kebâmesš Skeäš uee@[& ueQme[eTve ueÌ[keâer keâer menceefle keâer DeeÙeg 10 Je<e& mes yeÌ{ekeâj
12 Je<e& keâer ieF&~
(yenjecepeer ceeueeyeejer keâe ØeÙeeme)
1930 Meejoe Skeäš uee@[& FjefJeve ueÌ[keâeW kesâ efueS efJeJeen keâer vÙetvelece DeeÙeg 18 Je<e&
keâer ieF& leLee keâvÙee keâer vÙetvelece DeeÙeg 14 Je<e&
efveefMÛele keâj oer ieÙeer~
1931 yeeue efJeJeen efve<esOe DeefOe. uee@[& FjefJeve yeeue efJeJeen keâes ØeefleyebefOele efkeâÙee ieÙee~

efyeÇefšMe keâeueerve Yet-jepemJe JÙeJemLee 1857 keâer ›eâebefle kesâ ØecegKe kesâvõ
kesâvõ YeejleerÙe efJeõesn efJeõesn keâe oceve efleefLe
veeÙekeâ/ efleefLe ocevekeâlee&
efJeõesner veslee
efouueer yeneogjMeen 11 ceF&, efvekeâuemeve, 20 efmeleb.
efÉleerÙe, (yeKle 1857 n[meve 1857
KeeB)
ueKeveT yesiece npejle 30 ceF&, keâe@efueve ceeÛe&
cenue, 1857 kewâcheyesue 1858
efyejefpeme
keâeefoj
PeeBmeer jeveer ue#ceeryeeF& 4 petve, pevejue 17 petve
1857 ndÙetjespe 1858
keâevehegj veevee meenye 5 petve, keâe@efueve 6 efomecyej
1857 kewâcheyesue 1857
peieoerMehegj kegBâJej efmebn 12 petve, cespej efomecyej
1857 efJeefueÙece 1858
šsuej SJeb
efJemesvš
DeeÙej
hewâpeeyeeo ceewueJeer petve, kewâcheyesue 5 petve
1857 1858
Static GK 131 YCT
 Denceoguuee DeeÙe& meceepe mLeehevee- 1875 F&. (yebyeF&)
yejsueer Keeve yeneogj petve kewâcheyesue 1858 mebmLeehekeâ- oÙeevebo mejmJeleer
KeeB 1857 yeÛeheve keâe veece- cetueMebkeâj
Fueeneyeeo efueÙeekeâle petve, keâve&ue veerue 1858
(ØeÙeeiejepe) Deueer 1857
• mJeeceer oÙeevebo mejmJeleer ves JesoeW keâer
Deesj ueewšes keâe veeje efoÙee~
heâlesnhegj Depeerceguuee 1857 pevejue 1858
jsvee[& • 1874 ceW oÙeevebo ves Deheveer hegmlekeâ
melÙeeLe& ØekeâeMe keâe ØekeâeMeve efkeâÙee
meeceeefpekeâ-Oeeefce&keâ megOeej Deeboesueve • 1882 ceW ieewj#ee meefceefle yeveeF&
GösMÙe- efnbogDeeW kesâ Oece& heefjJele&ve keâes
yeÇÿe meceepe mLeehevee- 1828, keâuekeâòee jeskeâvee
mLeeheveekeâòee&- jepee jece ceesnve jeÙe • cetefle&hetpee, keâce&keâeb[ keâe efJejesOe,
GösMÙe- efnvot Oece& ceW megOeej ueevee, meYeer Demhe=MÙelee, peeefle ØeLee leLee veejer
Oeceexb keâer DeÛÚeFÙeeW keâes Deheveevee, cetefle& efMe#ee SJeb meceevelee kesâ meceLe&keâ
hetpee keâe efJejesOe efLeÙeesmeesefheâkeâue mLeehevee- 1875 F&.vÙetÙeeke&â (ÙetSmeS) ceW
meesmeeFšer mebmLeehekeâ- cew[ce nsuevee hesš^esJevee
• SkesâMJejJeeoer cele kesâ ØeÛeej nsleg
yueeJeelmkeâer leLee keâve&ue nsvejer mšueer
• 1815 ceW ‘DeelceerÙe meYee’ keâe ie"ve Deeukeâe@š
• 1822- efcejele-Gue-DeKeyeej (heâejmeer • 1882 ceW ceõeme kesâ heeme De[Ùeej ceW
Yee<ee ceW) meesmeeFšer keâe cegKÙeeueÙe mLeeefhele
keâuekeâòee ÙetefvešsefjÙeve ie"ve- 1823 • 1904 ceW SveeryesmeWš DeOÙe#e yeveeR
keâcesšer ie"vekeâòee&- jepee jece ceesnve jeÙe, Éejkeâe Deewj Deeboesueve keâes ueeskeâefØeÙe yeveeÙee
veeLe šwieesj Deewj efJeefueÙece S[ce GösMÙe-
1821- yeebiuee Yee<ee ceW ‘‘mebJeeo keâewcegoer’’ • ØeeÛeerve efnbot Oece& kesâ ueesieeW kesâ
ØeeLe&vee meceepe mLeehevee- Je<e& 1867 ceW (yecyeF& ceWs) DeelceefJeMJeeme keâes peieevee Deewj yeÌ{evee
mLeeheveekeâòee&- Deelceejece heeb[gjbie • yeeue efJeJeen SJeb peele-heele keâe efJejesOe
ØecegKe veslee- ceneosJe ieesefJebo jevee[s keâjvee~
GösMÙe- • ueesieeW ceW je°^erÙelee keâer YeeJevee keâe
• peeefle ØeLee efJejesOe efJekeâeme keâjvee~
osJeyebo Deeboesueve ØeejbYe- Je<e& 1866 F&. ceW (osJeyebo,
• hegjesefnleeW kesâ DeeefOehelÙe keâer DeeueesÛevee
(1866) menejvehegj (Ùetheer) ceW
• m$eer efMe#ee keâes yeÌ{eJee ØeejbYekeâòee&- Guescee ceesncceo keâeefmece
jeceke=â<Ce efceMeve mLeehevee- 1897 ceW veveeslJeer leLee jMeero Denceo iebieesner kesâ
mebmLeehekeâ- mJeeceer efJeJeskeâevevo vesle=lJe ceW (osJeyebo menejvehegj ceW Skeâ mketâue
jeceke=â<Ce ce"- mLeehevee- 1897 ceW Keesuee)
mLeeve- keâesuekeâelee kesâ heeme yesuetj ceW GösMÙe
GösMÙe- meYeer Oeceexb keâer yegefveÙeeoer Skeâlee • cegmeueceeveeW ceW kegâjeve leLee noerme keâer
hej peesj leLee efJeefYeVe Oeeefce&keâ yeeleeW ceW Megæ efMe#ee keâe Øemeej
mebkegâefÛele Âef°keâesCe keâer efveboe • efJeosMeer MeemekeâeW kesâ efJe®æ pesneo keâer
• ceeveJeleeJeeoer jenle keâeÙe& leLee meceepe YeeJevee keâes peerefJele jKevee~
keâeÙe& keâjvee~
efnvot meeceeefpekeâ-Oeeefce&keâ Deevoesueve SJeb mebie"ve
• mJeeceer efJeJeskeâevebo ves cetefle& hetpee
yengosJeJeeo Deeefo keâe meceLe&ve efkeâÙee~ mebie"ve Je<e& mebmLeehekeâ mLeeve
• megYee<e Ûebõ yeesme ves efJeJeskeâevebo keâes SefMeÙeeefškeâ 1784 efJeefueÙece peesvme keâuekeâòee
DeeOegefvekeâ je°^erÙe Deeboesueve keâe meesmeeÙešer (yebieeue)
DeeOÙeeeflcekeâ efhelee keâne nw~ DeelceerÙe meYee 1815 jepeejece ceesnvejeÙe yebieeue
Static GK 132 YCT
ÙegJee yebieeue 1826 nsvejer uegF& efJeefJeÙeve keâuekeâòee JeeÙekeâesce 1924- kesâheer kesâMeJee cesveve, kesâjue
Deevoesueve [sjesefpeÙees (yebieeue) melÙee«en 25 kesâ kesâuehheve
yeÇÿe meceepe 1828 jepee jececeesnve jeÙe keâuekeâòee ieg®JeeÙetj 1931- kesâ. kesâuehheve kesâjue
(yebieeue) melÙee«en 32

lelJeyeesefOeveer meYee 1839 osJesvõveeLe šwieesj keâuekeâòee efvecve peeleerÙe Deevoesueve SJeb mebie"ve
(yebieeue)
Deevoesueve/mebie"ve Je<e& mebmLeehekeâ mLeeve
Hejcenbme ceC[ueer 1840 ieesheeue nefjosMecegKe yecyeF&
melÙeMeesOekeâ meceepe 1873 pÙeesefleyee Hegâues ceneje<š^
jnvegceeF& 1851 oeoeYeeF& veewjespeer yecyeF&
Dejyyeerhegjced Deeboesueve 1888 ßeerveejeÙeCe ieg™ Dejyyeerhegjced
ceepeoeÙemeve meYee (kesâjue)
veeceOeejer 1857 jeceefmebn hebpeeye ßeer veejeÙeCe Oece& 1903 ßeerveejeÙeCe, kesâjue
Deeboesueve heefjheeueve Ùeesiece heodceveeYeve heuhet SJeb
jeOee mJeeceer 1861 efMeJeoÙeeue meeefnye Deeieje kegâceej DeeMeeve
melmebie ef[Øesm[ keäueeme efceMeve 1906 Jeer. Deej. efMebos yecyeF&
[e. Deelceejece heeb[gjbie, yecyeF& meesmeeÙešer
ØeeLe&vee meceepe 1867
Sce. peer. jvee[s yengpeve meceepe 1910 cegkegbâojeJe heeefšue meleeje
(ceneje°^)
DeeÙe& meceepe 1875 mJeeceer oÙeevebo mejmJeleer yecyeF&
peefmšme heešea 1915- meer. Sve. cegoeefueÙej, ceõeme
efLeÙeesmeesefheâkeâue 1875 cew[ce SÛe.heer. vÙetÙeeke&â 16 šer. Sce. veeÙej SJeb
meesmeeÙešer yueeJeeslmkeâer, keâve&ue heer. lÙeeiejepe Ûesšdšer
SÛe. Sme. Deukeâeš yeefn<ke=âle efnlekeâeefjCeer 1924 [e. YeercejeJe yecyeF&
okeäkeâve 1884 peer.peer. Deeiejkeâj Hetvee meYee Decyes[keâj
SpegkesâMeveue Deelcemecceeve 1920 F&. Jeer. jeceemJeeceer ceõeme
meesmeeÙešer Deeboesueve veeÙekeâj SJeb yeueerpee
Fbef[Ùeve vesMeveue 1887 ceneosJe ieesefJevo jvee[s yecyeF& veeÙe[t
meesMeue keâebøeWâme nefjpeve mesJekeâ mebIe 1932 cenelcee ieebOeer hetvee
osJe meceepe 1887 efMeJeveejeÙeCe Deefivenes$eer ueenewj
cegefmuece-meeceeefpekeâ-Oeeefce&keâ Deeboesueve
efJeOeJee Deeßece 1896 [er. kesâ. keâJex hetvee
Deeboesueve Je<e& mebmLeehekeâ mLeeve
jeceke=â<Ce efceMeve 1897 mJeeceer efJeJeskeâevebo yesuuetj
oe™ue-Guetce DeLeJee 1866 ceg.keâeefmece osJeyebo
meJexvšdme Dee@heâ 1905 ieesheeue ke=â<Ce ieesKeues yecyeF& osJeyebo Deeboesueve veveewleJeer SJeb
Fbef[Ùee meesmeeFšer jeefMeo
Hetvee mesJee meove 1909 ßeerceleer jceeyeeF& jvee[s Hetvee Denceo
iebieesner
meesMeue meefJe&me 1911 Sve.Sce. peesMeer yecyeF&
ueerie DeueerieÌ{ Deevoesueve 1875 mej mewÙÙeo DeueerieÌ{
Denceo KeeB
mesJee meefceefle 1914 SÛe.Sve. kegbâpe™ Fueeneyeeo
(ØeÙeeie) DenceefoÙee Deeboesueve 1889-90 efceÙeeb efcepee& Heâjero keâesš
iegueece
efnvot cenemeYee 1915 ceoveceesnve ceeueJeerÙe nefjÉej Denceo
Jeercesvme Fbef[Ùeve 1917 ues[er meoeefMeJe DeÙÙej ceõeme veoJeelegue Deeboesueve 1894-95 ceewueevee ueKeveT
SmeesefmeSMeve (veoJeen-Gue-Guescee) efMeyeueer
efJeMJe Yeejleer 1921 jJeervõveeLe šwieesj keâuekeâòee vegceeveer
Static GK 133 YCT
 (1917 F&.) yesefleÙee, yeÇpeefkeâMeesj efJejesOe ceW
ke=â<ekeâ cepeotj SJeb pevepeeleerÙe ceOegyeveer Øemeeo,
Deeboesueve (efyenej) jepekegâceej
Megkeäue Deeefo
cenlJehetCe& ke=â<ekeâ Deevoesueve KesÌ[e melÙee«en KesÌ[e cenelcee ieebOeer Heâmeue keâer
efJeõesn/ ØeYeeefJele vesle=lJe keâejCe (1918 F&.) (iegpejele) yeyee&oer kesâ
Deevoesueve/ #es$e yeeo Yeer
mebie"ve jepemJe Jemetue
ceesheuee efJeõesn ceeueeyeej kesâ. Sve. nepeer, peceeRoejeW keâe efkeâÙee peevee~
(1836-1854), mewÙÙeo keâepeer DelÙeeÛeej SJeb DeJeOe efkeâmeeve ØeleeheieÌ{, jeceÛevõ DeJewOe ueieeve
(1921-22F&.) Deueer Deb«espeer
Deevoesueve (1920 jeÙeyejsueer, Jemetueer- Yet
cegmeefueÙeej mejkeâej keâer
efKeueeHeâle F&.) meguleevehegj, yesoKeueer
efJejesOeer hewâpeeyeeo (G. efveÙece ueeiet
veerefleÙeeB Øe.)
heeieuehebLeer Gòejer yebieeue keâjceMeen SJeb peceeRoejeW kesâ Skeâe Deevoesueve yeejeyebkeâer, ceoejer heemeer ueieeve ceW
šerhet DelÙeeÛeejeW kesâ (1921-22 F&.) meerleehegj, Je=efæ kesâ
efJe®æ efJeõesn njoesF&, efJejesOe ceW
Hewâjepeer Deeboesueve Heâjerohegj nepeer peceeRoejeW kesâ yenjeFÛe
(1838) (yebieeue) MejerÙeleguuee DelÙeeÛeejeW kesâ yeejoesueer melÙee«en metjle keâe JeuueYe YeeF& ueieeve ceW
SJeb oeot efceÙeeb efJe®æ efJeõesn (1928 F&.) yeejoesueer hešsue Je=efæ kesâ
SJeb Deæ&
Oeee|cekeâ leeuegkeâe efJejesOe ceW
mJe™he lesYeeiee Deevoesueve yebieeue kebâheejece, yešeF&oejeW ves
veerue efJeõesn yebieeue efJe<Ceg efkeâmeeveeW mes (1946 F&.) YegJeve efmebn efveCe&Ùe efueÙee
(1859-1860 efJeMJeeme, yeue hetJe&keâ efkeâ efkeâmeeveeW
F&.) efoiecyej veerue keâer keâes 50³ keâer
efJeMJeeme Kesleer keâjJeevee peien Deye
Heeyevee efJeõesn yebieeue F&Meeve Ûebõ keâeMlekeâejer 33³ ner
jeÙe, kesâMeJe keâer peceerve hej oWies~
(1873-1876
F&.) Ûevõ jeÙe, keâypes kesâ Note:- Yeejle keâer mJeleb$elee kesâ heMÛeele ‘‘Yetoeve Deevoesueve’’ keâe
MebYetveeLe heeue efJe™æ vesle=lJe ‘‘efJeveesyee YeeJes’’ ves efkeâÙee Lee~
<e[Ùeb$e,
yesoKeueer SJeb ØecegKe pevepeeleerÙe efJeõesn
ueieeve Je=efæ pevepeeefle/Je<e& vesle=lJekeâlee& ØeYeeefJele #es$e
okeäkeâve efJeõesn Hetvee, yeeyee meenye keâheeme ke=â<ekeâeW ÛegDeej (1768 F&.) jepee peieVeeLe, ogpe&ve PeejKeC[ SJeb
(1874-1875) Denceoeyeeo, osMecegKe hej ueieeve efmebn yebieeue
Meesueehegj SJeb Je=efæ Je yeIesje efJeõesn (1818- yeIesje mejoej yeÌ[ewoe
meleeje cenepeveeW Éeje 1820)
yesoKeueer nes (1820, 1822, jepee hejenle efmebnYetce, Úesše
efyepeewefueÙee jepemLeeve meerleejece oeme, efkeâmeeveeW hej 1832 F&.) veeiehegj
Deeboesueve 1905, ceefCekeâ ueeue efJeefYeVe Øekeâej Yeerue (1812-19, ef$ecyekeâpeer oebieefueÙee KeeveosMe
1913, 1916, Jecee& kesâ keâj ueieeS 1825 F&.) mesJejce kesâ vesle=lJe ceW
1927 ieS Les Keemeer (1827-1833 jepee leerjle efmebn, Keemeer heneÌ[er
Ûebheejve melÙee«en Ûebheejve, cenelcee ieebOeer, eflevekeâef"Ùee F&.) cegkegâvo efmebn, yeej (Demece Je
ceeseflenejer jepesvõ Øemeeo, ØeCeeueer kesâ ceeefvekeâ cesIeeueÙe)
Static GK 134 YCT
keâesue (1831-1832 yegæes Yeiele Je iebiee Úesše veeiehegj YeejleerÙe je°^erÙe keâeb«esme: ØecegKe leLÙe
F&.) veejeÙeCe ØeLece DeOÙe#e [yueÙet. meer. yevepeea
KeeW[ (1846-48, Ûe›eâ efJeMveesF&, GÌ[ermee
ØeLece cegefmuece DeOÙe#e yeo™öerve lewÙÙeyepeer
1855, 1914 F&.) jeOeeke=â<Ce oC[mesve
mebLeeue (1855-56 efmeodOet, keâevnt, ÛeeBo efyenej, PeejKeC[ ØeLece ÙetjesheerÙe DeOÙe#e peepe& Ùetues
F&.) SJeb YewjJe ØeLece ceefnuee DeOÙe#e Sveer yesmesvš
Denesce (1828- ieesceOej keg@âJej Demece Je hetJeexòej ØeLece YeejleerÙe ceefnuee DeOÙe#e mejesefpeveer veeÙe[t
1833 F&.) #es$e
jchee (1879 F&.), Deuuetjer meerleejecejepet DeebOeÇ ØeosMe meyemes ÙegJee DeOÙe#e ceewueevee Deyegue keâueece Deepeeo
(1922-24 F&.)
cegb[e (1895-1900 efyejmee cegb[e Úesše veeiehegj
YeejleerÙe je°^erÙe keâeb«esme kesâ ØecegKe
F&.) Jeeef<e&keâ DeefOeJesMeve
leevee Yeiele (1920- peleje Yeiele, yeuejece Úesše veeiehegj
30 F&.) Yeiele Je<e& mLeue DeOÙe#e ØecegKe leLÙe
efpeÙeelejbie Deevoesueve pes[esveeie, SJeb jeveer ceefCehegj 1885 yecyeF& [yuÙet. meer. Fme DeefOeJesMeve ceW 72
(1931 F&.) ieewef[uÙeg yevepeea ØeefleefveefOe Meeefceue ngS~
1886 keâuekeâòee oeoeYeeF& vesMeveue SmeesefmeSMeve
veeieefjkeâ SJeb iewj DeeefoJeemeer efJeõesn veewjespeer (ØeLece keâeb«esme keâe je°^erÙe
efJeõesn/Je<e& vesle=lJekeâlee& ØeYeeefJele #es$e heejmeer keâeb«esme ceW efJeueÙe nes
DeOÙe#e) ieÙee, [heâefjve ves meYeer
mebvÙeemeer efJeõesn (1763- kesâvee mejkeâej, yebieeue, efyenej
meomÙeeW keâes iee[xve
1800 F&.) cebpejMeen, efÉpe
heešea hej Deecebef$ele
veejeÙeCe
efkeâÙee~
Heâkeâerj efJeõesn (1776-77 cepevetceMeen, yebieeue
1887 ceõeme yeo™öerve meJe&ØeLece leefceue Yee<ee
F&.) efÛejeie Deueer,
lewÙÙeyepeer ceW Yee<eCe efoÙee ieÙee~
YeJeeveer hee"keâ,
(ØeLece cegefmuece Mem$e DeefOeefveÙece kesâ
osJeer ÛeewOejeveer
DeOÙe#e) efJejesOe ceW ØemleeJe
heeFkeâ efJeõesn (1804- Kegoe& kesâ jepee SJeb GÌ[ermee heeefjle~
17), (1817-1825 F&.) peieyebOeg
1888 Fueeneyeeo peepe& Ùetues peepe& Ùetues ØeLece
jeceesmeer efJeõesn (1822- efÛeòej efmebn Hetvee, heefMÛeceer
(ØeÙeeiejepe) (ØeLece Deb«espe ÙetjesheerÙe DeOÙe#e yeves~
1829, 1839-41 F&.) Gceepeer, vejefmebn Ieeš
DeOÙe#e) Fme DeefOeJesMeve ceW
oòee$esÙe
henueer yeej ueeuee
efkeâòetj keâe efJeõesn efkeâòetj keâer jeveer OeejJeeÌ[ kesâ ueepehele jeÙe ves efnvoer
(1824-1829 F&.) Ûesveccee efvekeâš ceW Yee<eCe efoÙee~
ie[keâjer efJeõesn (1844 ke=â<Ceeoepeer hebef[le keâesunehegj 1896 keâuekeâòee jnerceleguuee meJe&ØeLece Jebos ceelejced
F&.) (ceneje°^) Sce. meÙeeveer ieeÙee ieÙee~
heâjeÙepeer Deevoesueve MejerÙeleguuee, oeot yebieeue (efÉleerÙe
(1838-1858 F&.) efceÙeeB cegefmuece
ketâkeâe efJeõesn (1840- Yeiele peJeenj ceue Hebpeeye DeOÙe#e)
1841 F&. 1905 yeveejme ieesheeue ke=â<Ce yebieeue efJeYeepeve keâer
Heeieue hebLeer efJeõesn keâjceMeen, šerhet Mesjhegj (hetJeea ieesKeues DeeueesÛevee keâer ieÙeer~
(1825-1833 F&.) yebieeue) mJeosMeer Je yeefn<keâej
Lecheer efJeõesn (1805- oerJeeve Jesueg Lecheer $eeJeCekeâesj keâe meceLe&ve efkeâÙee
1809 F&.) (kesâjue) ieÙee~
Static GK 135 YCT
 1906 keâuekeâòee oeoeYeeF& veewjespeer Éeje mJejepe 1931 keâjeÛeer JeuueYe YeeF& cetue DeefOekeâej keâe
veewjespeer (mJeMeemeve) Meyo keâe hešsue ØemleeJe, ieebOeer FjefJeve
meJe&ØeLece ØeÙeesie efkeâÙee mecePeewles keâe
ieÙee~ Devegceesove, je°^erÙe
1907 metjle jemeefyenejer keâeb«esme keâe ØeLece DeeefLe&keâ keâeÙe&›eâce keâe
Iees<e efJeYeepeve (vejce oue ØemleeJe heeefjle
SJeb iejce oue)
1936 ueKeveT peJeenjueeue vesn™ ves meceepeJeeo
1911 keâuekeâòee efyeMeve Henueer yeej ‘‘peve-ieCe-
vesn™ keâes Yeejle keâer
veejeÙeCe oj ceve’’ ieÙee ieÙee~
mecemÙeeDeeW kesâ nue
1916 ueKeveT Deefcyekeâe ÛejCe yecyeF& keâe ieJeve&j
keâjves keâer kegbâpeer
cepetceoej uee[& efJeefuebiešve ves
yeleeÙee~ keâeb«esme
DeefOeJesMeve ceW Yeeie
efueÙee Lee~ vejceoue heeefue&ÙeeceWšjer yees[& keâer
SJeb iejce oue ceW mLeehevee~
mecePeewlee leLee keâeb«esme 1937 hewâpehegj peJeenjueeue ØeLece DeefOeJesMeve pees
SJeb cegefmuece ueerie ceW vesn™ ieeBJe ceW ngDee~
mecePeewlee~ 1938 nefjhegje megYee<e Ûevõ je°^erÙe efveÙeespeve/
1917 keâuekeâòee Sveer yesmesvš meJe&ØeLece eflejbies PeC[s (iegpejele) yeesme Ùeespevee meefceefle keâe
(ØeLece ceefnuee keâes keâeb«esme ves ie"ve, megYee<eÛevõ yeesme
DeOÙe#e) DeheveeÙee~
ves efnvoer Yee<ee kesâ
1920 veeiehegj meer. efJepeÙe YeejleerÙe efjÙeemeleeW kesâ efueS jesceve efueefhe ueeiet
jeIeJeeÛesefjÙeej Øeefle veerefle Ieesef<ele keâer
keâjves keâer Jekeâeuele
Yee<eeÙeer DeeOeej hej
ØeevleeW kesâ efJeYeepeve SJeb keâer~ PeC[eieerle keâer
efnvoer keâes mecheke&â Yee<ee mJeerke=âefle efceueer~
yeveeves keâer yeele keâner 1939 ef$ehegjer megYee<e Ûevõ henueer yeej keâeb«esme
ieÙeer~ (ce.Øe.) yeesme DeOÙe#e keâe ÛegveeJe
DemenÙeesie Deevoesueve megYee<e Ûevõ yeesme SJeb
kesâ ieeBOeer peer mecee|Lele
keâeÙe&›eâce keâe Devegceesove GcceeroJeej hešdšeefYe
1923 keâekeâerveeÌ[e ceewueevee Fme Jeee|<ekeâ meccesueve meerleejcewÙee kesâ yeerÛe
cegncceo Deueer ceW ‘DeefKeue YeejleerÙe celeoeve Éeje ngDee~
Keeoer yees[&’ keâer FmeceW megYee<e Ûevõ
mLeehevee keâer ieÙeer~ yeesme peerle ieS, hejvleg
1924 yesueieeBJe cenelcee ieebOeer Skeâ cee$e keâeb«esme keâeÙe&keâeefjCeer kesâ ie"ve
(keâvee&škeâ) DeefOeJesMeve keâer kesâ ØeMve hej GvneWves
DeOÙe#elee cenelcee lÙeeie-he$e os efoÙee,
ieebOeer ves keâer~
leye [e@. jepesvõ Øemeeo
1925 keâevehegj mejespeveer keâeb«esme keâer ØeLece keâes Fmekeâe DeOÙe#e
veeÙe[t YeejleerÙe ceefnuee
yeveeÙee ieÙee~
DeOÙe#e
1929 ueenewj peJeenj ueeue hetCe& mJejepe keâe
1940 jeceieÌ{ ceewueevee Deyegue Deepeeo 6 Je<e& lekeâ
vesn™ ØemleeJe heeefjle efkeâÙee keâueece ueieeleej keâeb«esme kesâ
ieÙee~ ØeefleJe<e& 26 Deepeeo DeOÙe#e heo hej jns~
peveJejer keâes mJeleb$elee 1946 cesj" DeeÛeeÙe& pes. mJeleb$elee kesâ meceÙe
efoJeme ceveeves keâe yeer. ke=âheueeveer keâeb«esme kesâ DeOÙe#e
efveCe&Ùe efueÙee ieÙee~ jns~
Static GK 136 YCT
 cenelcee ieebOeer

pevce 2 Dekeäštyej, 1869 Yeejle ueewšs peveJejer 1915 ceW

pevce mLeeve heesjyeboj, keâeef"ÙeeJeeÌ[ (iegpejele) keâeb«esme keâeb«esme kesâ keâuekeâòee DeefOeJesMeve (1901 F&.)
DeefOeJesMeve ceW ceW
hetje veece ceesnveoeme keâjceÛevo ieebOeer
meJe&ØeLece Yeeie
efhelee keâjceÛebo ieebOeer efueS
ceelee hegleueer yeeF& yecyeF& ceW efJeefOe Je<e& 1901 ceW
ieebOeer peer 4 efmelecyej, 1888 keâes 18 Je<e& keâer Gceü ceW keâeÙee&ueÙe keâer
meeGLeschešve kesâ mLeehevee efkeâS
efueS jJeevee ngS
melÙee«en Deeßece Je<e& 1915 ceW Denceoeyeeo kesâ keâesÛejye
yewefjmšjer keâe o Fvej šWhegue uebove mes keâer mLeehevee #es$e ceW (17 petve, 1917 keâes Fmes
ØeefMe#eCe efueÙee (1889 mes 1991 F&.) efkeâS meeyejceleer veoer kesâ efkeâveejs mLeeveevleefjle efkeâÙee
jepeveereflekeâ ieg® ieesheeue ke=â<Ce ieesKeues ieÙee)
DeelcekeâLee o mšesjer Dee@heâ ceeF& SkeämehesefjceWš efJeo šÎLe Yeejle ceW ieebOeer ÛebheejCe melÙee«en
peer keâe ØeLece
ØekeâeefMele hegmlekeâ efnbo mJejepe, Ùebie Fbef[Ùee, veJepeerJeve,
melÙee«en
nefjpeve, Fbef[Ùeve DeesefheefveÙeve
ØeejefcYekeâ efMe#ee jepekeâesš ceW
ÛebheejCe mecemÙee [e@. jepesvõ Øemeeo, DeeÛeeÙe& pes. yeer.
keâer peebÛe ceW ke=âheueeveer, ceneosJe osmeeF&, meer. Sheâ.
efJeJeen keâmletjyee ieebOeer mes (13 Je<e& keâer DeeÙeg ceW) Sv[Ípe, jepeefkeâMeesj Øemeeo, [e@.
ieebOeer kesâ
ieebOeer Éeje heâerefvekeäme Deeßece (oef#eCe Deøeâerkeâe ceW) menÙeesieer Deveg«en veejeÙeCe efmebn, SÛe. Sme. heesueekeâ
mLeeefhele ØeLece FlÙeeefo~
Deeßece ÛebheejCe Sve. peer. jbiee ves
jecejepÙe kesâ melÙe Deewj Deefnbmee melÙee«en keâe
efmeæeble keâe efJejesOe efkeâÙee
DeeOeej
cenelcee keâer jyeervõveeLe šwieesj ves (ÛebheejCe melÙee«en kesâ
ieebOeer ves GheJeeme (Fmes Deefive yeeCe keâer meb%ee oer) GheeefOe oer oewjeve)
meJee&efOekeâ
meJe&ØeLece megYee<e Ûebõ yeesme ves (pegueeF& 1944 ceW)
ØeYeeJekeâejer Dem$e
je°^efhelee keâne
ceevee
ieebOeer ves Ûeeume& Sv[Ípe keâes (heâerefvekeäme heâe@ce& ceW ieebOeer
melÙee«en nÌ[leeue keâes
oerveyevOeg keâer kesâ meeLe Les)
jCeveerefle ceW
GheeefOe oer
Debeflece mLeeve
efoÙee ieebOeer ves keâeb«esme Je<e& 1934 ceW
mes Fmleerheâe efoÙee
Deøeâerkeâe ceW jns ueieYeie 21 Je<e&
ieebOeer meceLe&keâ Les oeMe&efvekeâ DejepekeâleeJeeo kesâ
oef#eCe Deøeâerkeâe 1893 F&. (24 Je<e& keâer Gceü ceW) ceW Skeâ
ieS ([jyeve) iegpejeleer JÙeeheejer oeoe Deyoguuee keâe cegkeâocee efnbmee keâe ›etâjlece iejeryeer kesâ mLeeefÙelJe keâes
ueÌ[ves nsleg ®he ceevee
Static GK 137 YCT
 ieebOeer keâes š^sve mes oef#eCe Deøeâerkeâe kesâ ‘heeršjceeefjlmeyeie&’ jsueJes ieebOeer peer kesâ [e@. cegbpes ves (DemenÙeesie Deevoesueve Jeeheme uesves
hesâbkeâe ieÙee mšsMeve hej efKeueeheâ efveboe kesâ keâejCe
keâejeieej efpemes ÙejJeoe keâejeieej (hegCes) ØemleeJe ueeÙee
ieebOeer ves cebefoj ieebOeer ves [eb[er 12 ceeÛe&, 1930 keâes
keâne ceeÛe& Meg® efkeâÙee (meeyejceleer Deeßece, Denceoeyeeo mes)
ieebOeer keâes ‘Jeve ceeGbšyesšve ves ieebOeer ves vecekeâ 6 DeØewue, 1930 keâes oeb[Ì er ceW
cewve yeeTb[jer keâevetve Yebie
heâesme&’ keâne efkeâÙee
ieebOeer ves Yeejle JeejeCemeer ceW (heâjJejer 1916 ceW yeveejme efnvot ieebOeer ves Dekeäštyej, 1934 ceW
ceW Dehevee henuee efJeMJeefJeÅeeueÙe kesâ GodIeešve meceejesn kesâ ‘DeefKeue
peveYee<eCe efoÙee DeJemej hej) YeejleerÙe
ÛebheejCe ke=â<eerÙe Sheâ. peer. mueeš& (DeOÙe#e), Sce. F&. ÚgDeeÚtle efJejesOeer
peebÛe meefceefle kesâ Sue. šwVej (meefÛeJe), [er. pes. jer[, cenelcee ueerie’ keâe ie"ve
meomÙe ieebOeer, jepee nefjØemeeo veejeÙeCe, peer. jwveer, efkeâÙee
Sue. meer. Deoeceer
ieebOeer-FjefJeve 5 ceeÛe&, 1931 keâes (lespe yeneogj meØet Deewj
ÛebheejCe ceW ieebOeer jepekegâceej Megkeäue mecePeewlee ngDee Sce. Deej. peÙekeâj kesâ ØeÙelveeW mes)
keâes Deecebef$ele
efÉleerÙe ieesuecespe • 7 efmelecyej 1931 mes 1 efomebyej 1931
efkeâÙee
meccesueve lekeâ
efKeueeheâle cenelcee ieebOeer ves
• cenelcee ieebOeer keâeb«esme kesâ Skeâcee$e ØeefleefveefOe
Deeboesueve keâes
kesâ ®he ceW Yeeie efueS~
meceLe&ve efoÙee
• ieebOeerpeer ‘Sme. Sme. jepehetleevee’ veecekeâ
ieebOeer keâes kesâmej- ØeLece efJeMJe Ùegæ kesâ oewjeve mejkeâej kesâ Ùegæ
peueheesle mes uebove hengBÛes~
S-efnvo keâer ØeÙeemeeW ceW ceoo kesâ efueS
GheeefOe efceueer • ieebOeer peer uebove kesâ ‘efkebâimeues ne@ue’ ceW
"njs Les~
efKeueeheâle Deewj • 23 veJebyej, 1919 kesâ efouueer ceW nesves
peefueÙeebJeeuee ieebOeer peer keâe 20 efmelecyej, 1932 keâes ÙejJeoe pesue
Jeeues efKeueeheâle keâcesšer kesâ meccesueve keâer
yeeie nlÙeekeâeb[ henuee DeecejCe ceW (efyeÇefšMe ØeOeeveceb$eer jwcpes cewkeä[esvee@u[
DeOÙe#elee cenelcee ieebOeer keâes Øeoeve keâer
kesâ oewjeve ieebOeer ieF&~ DeveMeve kesâ meecØeoeefÙekeâ efveCe&Ùe kesâ efJe®æ ØeejbYe
peer efkeâÙee)
• peefueÙeebJeeuee yeeie vejmebnej hej keâeb«esme
peebÛe meefceefle keâer efjheesš& kesâ Øee®he keâes hetvee mecePeewlee 24 efmebleyej, 1932 keâe Decyes[keâj Deewj
efueKeves keâe keâeÙe& cenelcee ieebOeer keâes meeQhee ieebOeer peer kesâ DevegÙeeefÙeÙeeW kesâ ceOÙe ngDee~
ieÙee~ (ieebOeer peer nmlee#ej veneR efkeâS)

ieebOeer ves kesâmej- DemenÙeesie Deevoesueve ceW keâjes Ùee cejes keâe cenelcee ieebOeer ves Yeejle ÚesÌ[es Deevoesueve kesâ
S-efnvo keâer veeje efoÙee oewjeve
GheeefOe Jeeheme cenelcee ieebOeer kesâ Decesefjkeâer he$ekeâej uegF& efheâMej
keâer peerJeveerkeâej Les

Static GK 138 YCT

 ieebOeer peer oef#eCe • vešeue Fbef[Ùeve keâeb«esme keâer mLeehevee DemenÙeesie Deeboesueve (1920-22)
Deøeâerkeâe ceW 1894 F&. ceW keâer • ieebOeer peer Éeje DemenÙeesie Deevoesueve 1 Deiemle, 1920 keâes
• Fbef[Ùeve DeesefheefveÙeve he$e (iegpejeleer, efnvoer, ØeejcYe efkeâÙee ieÙee~
leefceue SJeb Deb«espeer ceW) keâe ØekeâeMeve • efomebyej 1920 ceW veeiehegj ceW keâebiesÇme kesâ DeefOeJesMeve ceW DemenÙeesie
1903 keâeÙe&›eâce keâes Debieerkeâej efkeâÙee
• heâerefvekeäme Deeßece ([jyeve) keâer mLeehevee • 4 heâjJejer 1922 keâes ngS Ûeewjer-Ûeewje keâeb[ kesâ yeeo cenelcee ieebOeer
1904 F&. ceW keâer
ves DemenÙeesie Deeboesueve keâes Jeeheme uesves keâe hewâmeuee efkeâÙee
• še@uemše@Ùe heâce& (peesnevmeyeie& ceW) keâer
• 12 heâjJejer, 1922 keâes yeejoesueer ceW ngF& keâeb«esme keâer yew"keâ ceW
mLeehevee (1910 F&.) keâer
DemenÙeesie Deevoesueve keâes mLeefiele keâjves keâe efveCe&Ùe efueÙee ieÙee~
ieebOeer peer kesâ • Je<e& 1917 ceWs veerue keâer Kesleer keâer
• jyeeRõveeLe šwieesj ves DemenÙeesie Deevoesueve kesâ oewjeve efJeosMeer Jem$eeW
DeejbefcYekeâ leerve ocevekeâejer ØeCeeueer kesâ efKeueeheâ mebIe<e& nsleg
keâes peueeS peeves keâer DeefJeJeskeâer Ùee efve‰gj yeyee&oer keâne~
mebIe<e& (1917 efyenej kesâ ÛebheejCe keâer Ùee$ee keâer
Deewj 1918 ceW) • ÛebheejCe ceW efkeâmeeveeW keâes Deheveer peceerve kesâ ieebOeer mes mecyeefvOele keâLeve
3/20 JeW Yet-Yeeie hej veerue keâer Kesleer • ieebOeer peer ves uegF& efheâMej mes keâne - ‘‘ceQ meÛÛee meceepeJeeoer ntB, cesjs
keâjvee DeefveJeeÙe& Lee efpemes ‘eflevekeâef"Ùee meceepeJeeo keâe DeLe& nw meJeexoÙe~’’
heæefle’ keâne peelee nw~ • cenelcee ieebOeer ves keâne- ‘‘efJeosMeer Jem$eeW keâer yeyee&oer ner Gvekesâ meeLe
• ieebOeer peer kesâ efJejesOe kesâ heefjCeecemJe™he meJeexòece JÙeJenej nQ~’’
yeeieeve ceeefuekeâ efkeâmeeveeW mes efkeâS ieS • ieebOeer peer ves keâne - ‘‘nefjpeve mesJee cesje peerJeve MJeeme nw, FmeefueS
DeJewOe Jemetueer keâe 25 ØeefleMele Jeeheme Fmekesâ efyevee ceQ Skeâ #eCe Yeer efpeboe veneR jn mekeâlee~’’
keâjves hej jepeer nes ieS~
• peJeenj ueeue vesn™ ves keâne- ‘‘nceejs peerJeve mes ØekeâeMe Ûeuee ieÙee
• Je<e& 1918 ceW Denceoeyeeo keâer keâe@šve
nw~’’
efceue ceeefuekeâeW Deewj ßeefcekeâeW ceW huesie
yeesveme keâes ueskeâj efJeJeeo ngDee~ • ieebOeer peer ves keâne- ‘‘ieuele meeOeve nceW keâYeer Yeer mener GösMÙe lekeâ
veneR ues peeles nQ~’’
• Je<e& 1918 ceW keâheeme efceue ßeefcekeâeW keâer
mecemÙee keâes meguePeeves nsleg ieebOeer peer • ieebOeer peer ves keâne- ‘‘pees veweflekeâ Âef°keâesCe mes ieuele nw, Jen
Denceoeyeeo ieS jepeveereflekeâ Âef°keâesCe mes keâYeer mener veneR nes mekeâlee nw~’’
• yeeo ceW ieebOeer peer kesâ ØeÙeeme mes ieef"le • mšsšdmecewve meceeÛeej he$e ves keâne- ‘‘ieebOeer cenesoÙe mecegõ kesâ peue
efš^yÙetveue ves ßeefcekeâeW keâes 35 ØeefleMele keâes leye lekeâ Gyeeue mekeâles nw peye lekeâ efkeâ [esefceefveÙeve mšsšdme veneR
yeesveme osves keâe hewâmeuee megveeÙee~ efceue peelee~’’
• Je<e& 1918 ceW iegpejele kesâ Kes[Ì e ceW • oeb[er Ùee$ee kesâ oewjeve ieebOeer ves keâne- ‘‘Meefòeâ kesâ efJe®æ DeefOekeâej
efkeâmeeveeW keâer heâmeue ve° nesves hej Yeer keâer Fme ueÌ[eF& ceW ceQ efJeMJe keâer menevegYetefle Ûeenlee ntB~’’
ueieeve ceW Útš veneR oer ieF&~ • keâeb«esme kesâ keâjeÛeer DeefOeJesMeve kesâ oewjeve ieebOeer ves keâne- ‘‘ieebOeer cej
• cenelcee ieebOeer ves Kes[Ì e kesâ efkeâmeeveeW kesâ he#e mekeâlee nw, ieebOeerJeeo veneR~’’
ceW melÙee«en mebIeefšle efkeâÙee~
• [e@. yeer.Deej. Decyes[keâj ves keâne- ‘‘Fefleneme yeleelee nw efkeâ cenelcee
ieebOeer peer keâer 30 peveJejer, 1948 keâes veeLetjece iees[mes ieebOeer #eefCekeâ Yetle keâer YeeBefle Oetue G"eles nQ, uesefkeâve mlej veneR
nlÙee Éeje efyeÌ[uee neGme heefjmej ceW keâj oer ieF&~ G"eles~’’
Static GK 139 YCT
 DeeOegefvekeâ Yeejle keâer hegmlekeWâ

hegmlekeWâ uesKekeâ ceQ DeveerMJejJeeoer keäÙeeW ntB, Sve Yeiele efmebn

Fbš^es[keäMeve št oer [^erceueQ[
Ùebie FefC[Ùee, efnvo mJejepe, ieesKeues cenelcee ieebOeer oer efHeâuee@mHeâer Dee@Heâ yee@cye YeieJeleer ÛejCe Jeesnje
ceeF& hee@efueefškeâue ieg® SJeb o mšesjer
DeveeFefnuesMeve Dee@Heâ keâemš yeer.Deej. Decyes[keâj
Dee@heâ ceeF& SkeämehesefjceWš efJeo šÎLe
o ueeFHeâ Dee@Heâ cenelcee ieeBOeer uegF& efHeâMej
FefC[Ùee efJevme øeâer[ce Deyogue keâueece Deepeeo
efieušer cesve Dee@Heâ Fbef[Ùeepe heešeaMeve [e@. jece ceveesnj ueesefnÙee
keâe@ceveJeerue leLee vÙet FefC[Ùee Ssveer yesmeWš
Dece=le yeepeej heef$ekeâe ceesleer ueeue Iees<e
o ueeFHeâ ef[JeeFve Dejefyebo Iees<e
yebieeueer (meceeÛeej he$e) megjsvõ veeLe yevepeea
yeehet : ceeF& ceoj cevegyenve ieebOeer
efiuecehmespe Dee@Heâ efo Jeu[& efnmš^er peJeenj ueeue vesn¤
Deevebo ce", ogiexMe vebefoveer yebefkeâce Ûevõ Ûešpeea
o yeÇeskesâve efJebie mejespeveer veeÙe[t
ieerlee jnmÙe, kesâmejer leLee ceje"e yeeue iebieeOej efleuekeâ kewâefhšJe ues[er ceeFkesâue ceOegmetove oòe
oer cewve nt ef[JeeF[s[ FefC[Ùee [e@. jHeâerkeâ pekeâeefjÙee šsjefjmš efoueerhe cegKepeea
FefC[Ùee øeâe@ce keâpe&ve št vesn™ Sb[ ogiee&oeme Fbef[Ùeepe mš^ieue Heâe@j Fbef[heW[Wme efyeefheve Ûevõ
DeeHeäšj
ceoj FefC[Ùee kewâLejerve cesÙees
øeâer[ce Sš efce[veeFš uewjer keâe@efuebme Sb[ [esefceefvekeâ yengefJeJeen F&Õej Ûebõ efJeÅeemeeiej
uesefheÙej
oeme kewâefhešue keâeue& ceekeäme&
S vesMeve Fve cesefkebâie megjsvõ veeLe yevepeea
efØepeve [eÙejer, mebIe<e& keâer Deesj peÙe ØekeâeMe veejeÙeCe
o mšesjer Dee@Heâ ceeÙe ef[heesšxMeve, ueeuee ueepehele jeÙe
Devenwhheer FefC[Ùee peveea LeÇt oer efkebâie[ce Dee@heâ DeJeOe [yuÙet.SÛe.mueercewve
Fve oer F&Ùej 1849-50
FefC[Ùee Devejsmš JewueWšeFve efMejesue
hee@efueefškeäme Fve FefC[Ùee jpeveer keâes"ejer
o FefC[Ùee mš^ieue megYee<e Ûevõ yeesme
o heesmš Decesefjkeâve Jeu[& heâjero pekeâeefjÙee
DeJej FefC[Ùeve cegmeueceevme [yuÙet.[yuÙet. nbšj efKeueeheâle št heešeaMeve ceesFve Mekeâerj
Øeermeshš Dee@Heâ peermeme jepee jececeesnve jeÙe cee@[ve& Fmueece Fve FefC[Ùee [yuÙet.meer.efmceLe
oer FefC[Ùeve Jeej Dee@Heâ Fbef[heW[Wme Jeer.[er. meeJejkeâj o jes[ Dens[ efyeue iesšdme
efmeefJeue efjyesefueÙebme Fve oer FefC[Ùeve Sme.yeer. ÛeewOejer o cegefmuece Dee@heâ efyeÇefšMe FefC[Ùee heeršj ne@[ea
cÙetefšveerpe Sšve&ue FefC[Ùee Fbefoje ieebOeer
DeJeOe Fve efjJeesuš ®õebieMet cegKepeea o ™šdme Dee@heâ SefvmeÙebš FefC[Ùee [yuÙet.S.hesâÙej meefJe&me
efo efmehee@Ùe cÙetefšveer Sb[ o efjJeesuš Deej.meer. cepetceoej ceeF& cÙetefpekeâ ceeF& ueeFheâ hebef[le jefJe Mebkeâj
Dee@Heâ 1857 DeeOee ieeBJe jener ceemetce jpee
o «esš efjyesefueÙeve DeMeeskeâ cesnlee ueKeveT yJee@Ùe : S cesceeÙej efJeveeso cesnlee
lenpeerye-Gue-DeKeueekeâ mewÙÙeo Denceo KeeB ceeGbš yesšve Sb[ efo heešeaMeve Dee@heâ uewjer keâe@efuevme Sb[ [esefceefvekeâ
eqmØebefiebie šeFiej åÙetpe šesÙes FefC[Ùee vesefheÙej
šgJe[dme& mš^ieue peÙe ØekeâeMe veejeÙeCe peJeenj ueeue vesn™ kesâ yeeÙees«ee@heâer øeQâkeâ je@yeš& ceesefjme
FefC[Ùee ef[JeeF[s[ [e@. jepesvõ Øemeeo yebieJeemeer peesiesvõ veeLe yeesme

yeboer peerJeve MeÛeervõ veeLe meevÙeeue o «esš ef[JeeF[ SÛe.Jeer.ne[meve

Static GK 140 YCT

 efJeosMeer Ùeeef$eÙeeW keâe efJeJejCe

cenlJehetCe& leLÙe JeebieMJeebme • Ùen Ûeerveer Ùee$eer Lee

(643 F&.-658 F&.) • leerve yeej Yeejle keâer Ùee$ee keâer~
mkeâeF& ueskeäme (Ú"eR • oeje ØeLece keâe Ùetveeveer mesveeheefle Lee,
Meleeyoer F&. het. ngF& ÛeeDees • Ùen Ûeerveer Ùee$eer Lee
Ùen ØeLece %eele Ùetveeveer Lee efpemeves
efmevOeg ØeosMe lekeâ Yeejle efJe<eÙekeâ • 727 F&. ceW Yeejle DeeÙee Lee
efJeJejCe efoÙee~ • keâMceerj kesâ Meemekeâ ueefueleeefolÙe
efnkesâefšÙeme efceuesšdme • Ùetveeveer efJeÉeve Lee~ ‘cegòeâeheerÌ[’ leLee keâVeewpe kesâ
(heeBÛeJeeR Meleeyoer ÙeMeesJece&ve keâe GuuesKe efkeâÙee nw~
• Deheveer hegmlekeâ ‘pÙees«eeheâer’ ceW efmevOeg
F&.het.) åJesvemeebie • Ûeerveer yeewæ efYe#eg efpemeves n<e&JeOe&ve kesâ
ØeosMe keâer Yeewieesefuekeâ Je meeceeefpekeâ
peevekeâejer oer~ (629-645 F&.) Meemeve keâeue ceW Yeejle keâer Ùee$ee keâer
[eÙeceskeâme (300- • meerefjÙeeF& jepee SefCšDeeskeâme ØeLece • Jen Deheveer Ùee$ee Je=leeble keâes- ‘efme-Ùet-
273 F&. het.) keâe jepeotle Lee keâer’ veecekeâ «evLe ceW mebkeâefuele efkeâÙee~
• ceewÙe& Meemekeâ efyevogmeej kesâ ojyeej ceW Feflmebie • Ûeerveer Ùee$eer Lee yeewæ DeJeMes<eeW keâes
DeeÙee Lee~ (671-695 F&.) osKeves keâer FÛÚe mes mecegõ ceeie& mes
cesiemLeveerpe Yeejle DeeÙee~
• Ûevõieghle ceewÙe& kesâ ojyeej ceW Ùetveeveer
(304-299 F&. het.) meceüeš mesuÙetkeâme efvekeâsšj keâe jepeotle meguesceeve (851 F&.) • Dejye Ùee$eer Lee~
Lee~ Gmekeâs Éeje efueefhe yeæ ieÇvLe • Ùen iegpe&j Øeeflenej Meemekeâ efceefnj
FefC[keâe hegmlekeâ ces heešefueheg$e keâs Yeespe leLee je°^ketâš Meemekeâ DeceesIeJe<e&
veiej ØeMeemeve keâe JeCe&ve nw~ kesâ meceÙe Yeejle DeeÙee~
[eÙeveesefmeÙeme • efceœe kesâ Meemekeâ šeueceer FyveKegoe&odJe • Dejye YetieesueJesòee Lee
efheâuee[suheâme II keâe jepeotle Lee~ (864 F&.) • Fmeves YeejleerÙe meceepe ceW 7 peeefleÙeeW
• ceewÙe& Meemekeâ efyevogmeej kesâ ojyeej ceW keâe JeCe&ve efkeâÙee
DeeÙee Lee~ Deue Fojermeer • Dejye YetieesueJesòee Lee
heâe¢eeve • Ûeerveer Ùee$eer Lee • 11JeeR Meleeyoer ceW Yeejle keâer Ùee$ee
(399-414 F&.) • ieghle JebMe kesâ Meemekeâ Ûevõieghle efkeâÙee~
efÉleerÙe kesâ Meemevekeâeue ceW Yeejle Fyve newkeâue • yeieoeo keâe JÙeeheejer Lee~
DeeÙee Lee~ (943-979 F&.) • ØeLece Dejye Ùee$eer keâe efpemeves Yeejle
• Yeejle YeüceCe keâe keâeue kesâJeue 10 keâer uecyeeF& Deewj ÛeewÌ[eF& yeleeves keâe
Je<e& (402-412 F&.) Lee ØeÙeeme efkeâÙee~
keâe@mceme ‘FefC[keâes • Ùetveeveer efYe#eg Lee Deuecemetoer • Dejye Ùee$eer Je YetieesueJesòee Lee
huesmšespe’
• Fmeves YeejleerÙe DeLe&JÙeJemLee keâer (915-16 F&.) • Øeeflenej jepÙe keâe oewje efkeâÙee
(530-50 F&.) peevekeâejer oer~
• Deheveer Ùee$ee keâe JeCe&ve ceg®pe-Deue
• heâes-keäÙees-keâer’ veecekeâ hegmlekeâ ceW Ùee$ee Oeneye veecekeâ «ebLe ceW efkeâÙee peneye
keâe efJeJejCe efoÙee~
Deueye™veer • Jen KeerJee (ØeeÛeerve hJeeefjpce) keâe jnves
mebgieÙegbgve (518 F&.) • Ùen Ûeerveer Ùee$eer Lee (1024-1030 F&.) Jeeuee Lee~
• Fmeves heg®<ehegj Je veiejnej lekeâ keâer • cenceto iepeveyeer kesâ meeLe DeeÙee Lee
Ùee$ee keâer~ Yeejle
• efceefnjkegâue keâes keâMceerj kesâ Meemekeâ kesâ • Jen Dejyeer Yee<ee ceW hegmlekeâ-lenkeâerkeâ
meeLe Ùegæjle yeleeÙee~ -S- efnvo, keâer jÛevee efkeâÙee
Static GK 141 YCT
 Oece&mJeeceer (1234- • efleyyeleer yeewæ Ùee$eer Lee~ vegveerpe • hegle&ieeueer Ùee$eer Lee~
1236 F&.) (1535-1537 F&.)
• 13JeeR Meleeyoer ceW veeuevoe ceW • efJepeÙeveiej keâer Ùee$ee DeÛÙegle osJejeÙe
DeOÙeÙeve keâjves nsleg Yeejle DeeÙee~ kesâ Meemevekeâeue ceW efkeâÙee~
ceekeâexheesuees • FleeueJeer Ùee$eer Lee efJeefueÙece ne@efkeâvme • penebieerj kesâ ojyeej ceW efyeÇefšMe jepee
(1292-1293 F&.) • keâekeâleerÙe Meeefmekeâe ®õceeosJeer kesâ (1608-1611 F&.) pescme ØeLece keâe jepeotle Lee
Meemeve keâeue ceW oef#eCe Yeejle keâer
• peneBieerj ves Gmes FbefiueMe Keeb keâer
Ùee$ee keâer
GheeefOe oer~
Fyveyeletlee • hegmlekeâ-efkeâleeye-Gue jsnuee ceW Deheveer
efJeefueÙece efheâÛe • ne@efkeâvme kesâ meeLe ner Deiemle 1608
(1333-1347 F&.) Ùee$ee keâe efJeJejCe Øemlegle efkeâÙee~
(1608 F&.) ceW penebieerj kesâ Meemeve keâeue ceW Yeejle
• ceesjkeäkeâeW cetue keâe Deøeâerkeâer Ùee$eer Lee
DeeÙee
• cegncceo efyeve legieuekeâ kesâ Meemeve keâeue
ceW Yeejle keâer Ùee$ee • Jen efyeÇšsve kesâ jepee pescme ØeLece keâe
otle Lee~
• cegncceo efyeve legieuekeâ ves efouueer keâe
]keâepeer mej še@ceme jes • penebieerj kesâ ojyeej ceW Deeves Jeeues otmejs
efvekeâesuees keâesCšer • efJepeÙeveiej keâer Ùee$ee keâjves Jeeuee (1615-1619 F&.) Deb«espe efMe°ceb[ue keâe vesle=lJekeâlee&
(1420-1421 F&.) henuee FleeueJeer Jen Ùee$eer Lee pees Lee~
osJejeÙe ØeLece keâer Meemeve keâeue ceW øeâebefmemkeâes hesuemeš& • [Ûe heÙe&škeâ Lee
Yeejle DeeÙee~
(1620-1627 F&.) • penebieerj kesâ meceÙe Yeejle DeeÙee Lee~
Deyogj&ppeekeâ • heâejmeer Ùee$eer
(1443-1449 F&.) • keâeueerkeâš kesâ peceesefjve kesâ Ùeneb heeršj cegb[er • efyeÇšsve keâe Ùee$eer Lee~
Meen®Ke keâe jepeotle
(1630-34 F&.) • cegieue Meemekeâ MeenpeneB kesâ
• 1443 F&. ceW osJejeÙe efÉleerÙe kesâ
Meemevekeâeue ceW Fmeves efJepeÙe veiej keâer Meemevekeâeue ceW Ùee$ee efkeâÙee~
Ùee$ee keâer peerve yewheefšmš • øeâebmeermeer Ùee$eer Lee
efveefkeâefšve • ®meer JÙeeheejer Lee šJesefve&Ùej
• MeenpeneB Deewj Deewjbiepesye kesâ Meemeve
(1470- 1474 F&.) • Jen yenceveer Meemekeâ cegncceo III kesâ (1638-1663 F&.) keâeue ceW 6 yeej Yeejle keâer Ùee$ee
Meemeve keâeue ceW Yeejle keâer Ùee$ee efkeâÙee~
efkeâÙee~
efvekeâesueeJe cevetÛeer • FleeueJeer Ùee$eer Lee~
• Gmekeâe Ùee$ee Je=leevle ‘o peveea efyeÙeeb[
(1653-1708 F&.) • Gmeves MeenpeneB kesâ Meemevekeâeue ceW
3 meer’ ceW mebkeâefuele nw~
Yeejle keâer Ùee$ee keâer~
oelex yeejyeesmee • hegle&ieeueer Ùee$eer Lee~
(1500 F&.) • Jen oejeefMekeâesn keâer mesJee ceW Meeefceue
• Yeejle Ùee$ee kesâ oewjeve Dehevee
Lee~
DeefOekeâebMe meceÙe kesâjue Deewj efJepeÙe
veiej meeceüepÙe ceW JÙeleerle efkeâÙee~ øesâkeâesFme Jeefve&Ùej • øeâebmeermeer Ùee$eer pees hesMes mes efÛeefkeâlmekeâ
• Jen ke=â<Ce osJejeÙe kesâ Meemevekeâeue ceW (1656-1668 F&.) Lee
efJepeÙe veiej keâer Ùee$ee efkeâÙee Lee~ • MeenpeneB kesâ ojyeej mes mecyeefvOele Lee
[esefcebiees heeÙeme • hegle&ieeueer Ùee$eer Lee~ • oejeefMekeâesn Deewj Deewjbiepesye kesâ yeerÛe
(1520-1522 F&.) • ke=â<Ce osJejeÙe kesâ Meemevekeâeue ceW nesves Jeeues GòejeefOekeâej keâer ueÌ[eF&
efJepeÙe veiej keâer Ùee$ee efkeâÙee~ keâe mee#eer Lee

Static GK 142 YCT

 ØeeÛeerve, ceOÙekeâeueerve SJeb DeeOegefvekeâ Yeejle kesâ ØecegKe Ùegæ

ØeeÛeerve keâeue kesâ cenlJehetCe& Ùegæ heeveerhele keâe ØeLece Ùegæ yeeyej Deewj FyeÇeefnce yeeyej
Ùegæ efleefLe/ efmLeefle kesâ ceOÙe heefjCeece (21 DeØewue, 1526) ueesoer
Je<e& KeeveJee keâe Ùegæ yeeyej SJeb jeCee meebiee yeeyej
oMeje%e Ùegæ ueieYeie he®<Ceer
Yejle peve Yejle peve (17 ceeÛe& 1527 F&.)
14JeeR (jeJeer)
SJeb ome kesâ jepee Ûebosjer keâe Ùegæ yeeyej Deewj cesefoveer jeÙe yeeyej
Meleeyoer veoer kesâ
jepeeDeeW megoeme keâer (1528 F&.)
F&mee hetJe& efkeâveejs
kesâ mebIe efJepeÙe ngF& IeeIeje keâe Ùegæ yeeyej Deewj cenceto ueesoer yeeyej
kesâ ceOÙe (6 ceF& 1529) (Deheâieeve)
neF[smhesme 326 F&mee Pesuece efmekebâoj efmekebâoj osJeje keâe Ùegæ ngceeÙetB Deewj cenceto ueesoer ngceeÙetB
keâe Ùegæ hetJe& veoer kesâ SJeb keâer efJepeÙe (1532 F&.) (Deheâieeve)
efkeâveejs heesjme kesâ ngF& Ûeewmee keâe Ùegæ ngceeÙetB Deewj MesjMeen MesjMeen
ceOÙe metjer
(1539 F&.)
vebo meeceüepÙe 323- Ieveevebo Ûebõieghle (Deheâieeve)
hej efJepeÙe 322 F&mee SJeb ceewÙe& keâer
keâVeewpe Ùee efyeue«eece ngceeÙetB Deewj MesjMeen MesjMeen
hetJe& Ûebõieghle efJepeÙe ngF&
keâe Ùegæ metjer
ceewÙe& kesâ
(1540 F&.) (Deheâieeve)
ceOÙe
ceÛÚerJeeÌ[e keâe Ùegæ ngceeÙetB Deewj Deheâieeve ngceeÙetB
mesuÙetefme[- 305- mesuÙetkeâme Ûebõieghle
(1555 F&.) efmebkeâojMeen metjer
ceewÙe& Ùegæ 303 F&mee efvekesâšj ceewÙe& keâer
hetJe& ØeLece efJepeÙe mejefnvo keâe Ùegæ (petve ngceeÙetB Deewj efmebkeâojMeen ngceeÙetB
SJeb 1555 F&.) metjer
Ûebõieghle heeveerhele keâe efÉleerÙe Dekeâyej Deewj nscet Dekeâyej
ceewÙe& kesâ Ùegæ
yeerÛe (1556 F&.)
keâefuebie Ùegæ 261 F&mee keâefuebie DeMeeskeâ leeueerkeâesše keâe Ùegæ yenceveer meeceüepÙe kesâ Ûeej yenceveer
hetJe& SJeb keâer efJepeÙe (1565 F&.) cegefmuece jepÙe Deewj meeceüepÙe kesâ
DeMeeskeâ ngF& efJepeÙeveiej meeceüepÙe Ûeej cegefmuece
kesâ yeerÛe jepÙe
ceOÙekeâeueerve Yeejle kesâ ØecegKe Ùegæ nuoer Ieešer keâe Ùegæ cegieue mesveeheefle ceeveefmebn ceeveefmebn
Ùegæ efkeâmekesâ-efkeâmekesâ ceOÙe heefjCeece (1576 F&.) Deewj jeCee Øeleehe
(efJepeslee) Denceoveiej keâe Ùegæ Dekeâyej Deewj ieeW[Jeevee Dekeâyej
hesMeeJej keâe Ùegæ cenceto iepeveJeer Deewj cenceto (1600 F&.) keâer jeveer ÛeeboyeerJeer
(1001 F&.) jepee peÙeheeue iepeveJeer DemeerjieÌ{ keâe Ùegæ Dekeâyej Deewj Dekeâyej
lejeFve keâe ØeLece Ùegæ cegncceoieewjer Deewj he=LJeerjepe (1601 F&.) efceÙeeyeneogj kesâ ceOÙe
(1191 F&.) he=LJeerjepe Ûeewneve Ûeewneve yeneogjhegj keâe Ùegæ MeenMegpee Deewj oeje oeje efMekeâesn
lejeFve keâe efÉleerÙe Ùegæ cegncceoieewjer Deewj cegncceo ieesjer (24 heâjJejer, efMekeâesn
(1192 F&.) he=LJeerjepe Ûeewneve 1658)
ÛevoeJej keâe Ùegæ cegncceo ieesjer Deewj cegncceo ieesjer Oejcele keâe Ùegæ Deewjbiepesye Deewj Deewjbiepesye
(1194 F&.) peÙeÛebo (1658 F&.) oejeefMekeâesn
Static GK 143 YCT
 meecetieÌ{ keâe Ùegæ Deewjbiepesye Deewj oeje Deewjbiepesye ØeLece Deebiue cewmetj Ùegæ Deb«espe Deewj nwojDeueer
(1658 F&.) efMekeâesn (1766-69 F&.) nwojDeueer
KepeJee keâe Ùegæ Deewjbiepesye Deewj Deewjbiepesye ØeLece Deebiue ceje"e Ùegæ Jeejsve nsefmšbime DeefveCeeale
(5 peveJejer, 1659) MeenMegpee (1775-82 F&.) Deewj ceje"e
osJejeF& keâe Ùegæ oejeefMekeâesn Deewj Deewjbiepesye efÉleerÙe Deebiue cewmetj Ùegæ nsefmšbie Je nwoj DeefveCeeale
(12-14 DeØewue, Deewjbiepesye (1780-84 F&.) Deewj šerhet meguleeve
1659)
le=leerÙe Deebiue cewmetj Ùegæ keâeve&Jeeefueme Deewj DeefveCeeale
DeeOegefvekeâ Yeejle kesâ ØecegKe Ùegæ (1790-92 F&.) šerhet meguleeve

Ùegæ he#e-efJehe#e heefjCeece ÛelegLe& Deebiue cewmetj Ùegæ uee@[& Jesuespeueer Deb«espe
(efJepeslee) (1799) SJeb šerhet meguleeve
KesÌ[e keâe Ùegæ ceje"e Ú$eheefle Meent efÉleerÙe Deebiue ceje"e uee@[& Jesuespeueer Deb«espe
(1707 F&.) Meent SJeb leejeyeeF& Ùegæ (1803-05 F&.) SJeb ceje"e
Mebkeâj Kes[Ì e keâe Ùegæ efvepeeceguecegukeâ SJeb efvepeece le=leerÙe Deebiue ceje"e Ùegæ uee@[&nsefmšbime Deewj Deb«espe
(1724 F&.) cegyeeefjpe KeeB (1817-19 F&.) ceje"e (uee@[& nsefmšbie)
keâjveeue keâe Ùegæ veeefoMeen SJeb veeefojMeen Deebiue-vesheeue Ùegæ uee@[& nsefmbšime SJeb Deb«espe
(1739 F&.) cegncceoMeen (1814-1816) ieesjKee (uee@[& nsefmšbie)
efieefjÙee keâe Ùegæ (1740 meheâjjepe Kee@ Deewj DeueerJeoea Kee@ ØeLece Deebiue yecee& Ùegæ uee@[& Scenmš& SJeb Deb«espe
F&.) DeueerJeoea Kee@ (1824-1926) yecee&
ØeLece keâvee&škeâ Ùegæ øeâebmeermeer [thues SJeb DeefveefCe&le ØeLece Deebiue-Deheâieeve DeekeâuewC[ SJeb Deb«espe
(1744-48 F&.) Deb«espe (keäueeFJe) Ùegæ Deheâieeve
efÉleerÙe keâvee&škeâ Ùegæ øeâebmeermeer [thues SJeb Deb«espe (1839-1842)
(1749-54) DebiesÇpe (keäueeFJe) ØeLece Deebiue-efmeKe Ùegæ DebiesÇpe (uee@[& Deb«espe
le=leerÙe keâvee&škeâ Ùegæ øeâebmeermeer keâeGvš Deb«espe (1845-46) neef[Ëie) Deewj
(1758-1763) [erueeueer SJeb efmeKe (efoueerhe
Deb«espe efmebn)
hueemeer keâe Ùegæ Deb«espe (keäueeFJe) Deb«espe efÉleerÙe Deebiue-efmeKe Ùegæ DebiesÇpe ([uenewpeer) DebiesÇpe
(23 petve, 1757 F&.) SJeb efmejepegöewuee (1848-1849) Deewj efmeKe
yesoje keâe Ùegæ Deb«espe SJeb [Ûe Deb«espe efÉleerÙe Deebiue- yecee& Ùegæ Deb«espe ([uenewpeer) Deb«espe
(1759 F&.) (1852) SJeb yecee&
JeeC[erJeeMe keâe Ùegæ Deb«espe (DeeÙejketâš) Deb«espe efÉleerÙe Deebiue Deheâieeve Deb«espe efuešve SJeb DebiesÇpe
(1760 F&.) Deewj øeâebmeermeer Ùegæ (1878-1880) Deheâieeve
(keâeGvš [erueeueer) Yeejle-Ûeerve Ùegæ Ûeerve Éeje Yeejle Ûeerve
heeveerhele keâe le=leerÙe Ùegæ DenceoMeen Deyoeueer (1962) hej Dee›eâceCe
(1761 F&.) Deyoeueer SJeb
Yeejle-heekeâ Ùegæ heeefkeâmleeve Éeje Yeejle
ceje"e
(1965) Yeejle hej
yekeämej keâe Ùegæ Deb«espe (cegvejes) Deb«espe
Dee›eâceCe
(22 Dekeäštyej, 1764 SJeb ceerjkeâeefmece,
F&.) MegpeeGöewuee Deewj Yeejle-heekeâ Ùegæ Yeejle-heeefkeâmleeve Yeejle
MeenDeeuece keâer (1971)
mebÙegòeâ mesvee Yeejle heekeâ Ùegæ (1999) Yeejle-heeefkeâmleeve Yeejle

Static GK 144 YCT

 YeejleerÙe Fefleneme keâer cenòJehetCe& mebefOeÙeeB

mebefOe mebefOekeâlee& Yeejle keâe mebJewOeeefvekeâ efJekeâeme

Fueeneyeeo keâer ØeLece mebefOe Deb«espe (je@yeš& keäueeFJe) SJeb
(12 Deiemle, 1765 F&.) MeenDeeuece efÉleerÙe F&mš Fbef[Ùee kebâheveer kesâ efyeÇefšMe ›eâeGve kesâ MeemeveeOeerve
Fueeneyeeo keâer efÉleerÙe mebefOe Deb«espe (je@yeš& keäueeFJe) SJeb MeemeveeOeerve heeefjle heeefjle DeefOeefveÙece
(16 Deiemle, 1765 F&) MegpeeGöewuee DeefOeefveÙece ↓
Skeäme uee-Mewhesue keâer mebefOe Deb«espe SJeb øeâebmeermeer ↓ Yeejle Meemeve DeefOeefveÙece, 1858
(1748 F&.) jsiÙeguesefšbie Skeäš, • ieJeve&j pevejue keâes Yeejle keâe
heebef[Ûesjer keâer mebefOe Deb«espe SJeb øeâebmeermeer 1773 JeeÙemejeÙe heoveece
(1755 F&.) • keâuekeâòee ceW GÛÛelece • ‘Yeejle kesâ jepÙe meefÛeJe’ heo keâe
ceõeme keâer mebefOe nwojDeueer SJeb Deb«espe vÙeeÙeeueÙe keâer mLeehevee
(1769 F&.) me=peve
(ØeLece cegKÙe
cebieueewj keâer mebefOe nwojDeueer SJeb Deb«espe (Jee@jsve • Yeejle keâe Meemeve kebâheveer mes Úervekeâj
vÙeeÙeeOeerMe - Sefuepee
(1784 F&.) nsefmšbime) meerOes efyeÇefšMe Meemeve kesâ DeOeerve efkeâÙee
Fches)
ßeerjbieheóveced keâer mebefOe šerhet meguleeve SJeb Deb«espe (uee@[& ieÙee~
(1792 F&.) keâe@ve&Jeeefueme) • ‘yebieeue kesâ ieJeve&j’ keâes Yeejle heefj<eo DeefOeefveÙece, 1861
hegjvoj keâer mebefOe (1665 F&.) cegieue mesveeheefle peÙeefmebn leLee ‘yebieeue keâe ieJeve&j
efMeJeepeer pevejue’ heoveece • JeeÙemejeÙe keâes DeOÙeeosMe peejer keâjves
(ØeLece-Jeejsve nsefmšbime) keâer Meefòeâ
mebieesuee keâer mebefOe (1750 F&.) yeeueepeer yeepeerjeJe leLee jepeejece
II efhešddme Fbef[Ùee Skeäš, • efJekesâvõerkeâjCe keâer Meg™Deele
metjle keâer mebefOe (1775 F&.) jIegveeLe jeJe leLee F&mš FefC[Ùee 1784 Yeejle heefj<eo DeefOeefveÙece, 1892
kebâcheveer
• efveÙeb$eCe heefj<eo keâer • kesâvõerÙe efJeOeeve heefj<eo kesâ YeejleerÙe
hegjvoj keâer efÉleerÙe mebefOe hesMeJee ceeOeJe jeJe veejeÙeCe leLee meomÙeeW keâes Jeeef<e&keâ yepeš hej yenme
mLeehevee
(1776 F&.) Deb«espe
Ûeeš&j Skeäš, 1813 keâjves leLee ØeMve hetÚves keâe DeefOekeâej
yeÌ[iee@Je keâer mebefOe (1779 F&.) hesMeJee ceeOeJe jeJe veejeÙeCe leLee
efoÙee ieÙee (hetjkeâ ØeMve SJeb celeoeve
Deb«espe • efMe#ee hej ØeefleJe<e& 1
keâe DeefOekeâej veneR)
meeueyeeF& keâer mebefOe (1782 hesMeJee ceeOeJe jeJe veejeÙeCe leLee ueeKe ®heÙes KeÛe& keâe
F&.) Deb«espe GheyebOe Yeejle heefj<eo DeefOeefveÙece, 1909
yemeerve keâer mebefOe (1802 F&.) yeepeerjeJe II leLee Deb«espe • kebâheveer keâe JÙeeheeefjkeâ • ceeuex-efcebšes megOeej DeefOeefveÙece
osJeieeBJe keâer mebefOe (17 jIegpeer YeeWmeues II leLee Deb«espe SkeâeefOekeâej meceehle • he=Lekeâ efveJee&Ûeve kesâ DeeOeej hej
efomecyej, 1803 F&.) (ÛeeÙe SJeb Ûeerve keâes cegefmueceeW kesâ efueS meebØeoeefÙekeâ
megpeea Depe&ve ieeBJe keâer mebefOe efmebefOeÙee leLee Deb«espe ÚesÌ[keâj) ØeefleefveefOelJe keâe ØeeJeOeeve
(30 efomecyej, 1803F&.)
Ûeeš&j Skeäš, 1833 Yeejle Meemeve DeefOeefveÙece, 1919
jepeehegj Ieeš keâer meefvOe nesukeâj leLee Deb«espe
(1805 F&.) • yebieeue kesâ ieJeve&j • cee@všsiÙet-Ûescmeheâes[& megOeej DeefOeefveÙece
hetvee keâer mebefOe (petve 1817 yeepeerjeJe II leLee Deb«espe pevejue keâes mechetCe& • kesâvõ ceW efÉmeoveerÙe JÙeJemLee keâe
F&.) Yeejle keâe ieJeve&j ØeejcYe
iJeeefueÙej keâer mebefOe (veJecyej oewuelejeJe leLee Deb«espe pevejue yeveeÙee ieÙee~ • ØeebleeW ceW ÉwOe Meemeve keâer Meg™Deele
1817) (ØeLece- uee[& efJeefueÙece
• efJe<eÙeeW keâes oes YeeieeW-Deejef#ele SJeb
cebomeewj keâer mebefOe (peveJejer ceunejjeJe nesukeâj leLee Deb«espe yeWefškeâ)
1818) nmleebleefjle ceW yeebše ieÙee~
• kebâheveer keâe JÙeeheeefjkeâ Yeejle Meemeve DeefOeefveÙece, 1935
ueenewj keâer mebefOe Deb«espe SJeb efmeKe
(1846 F&.)
SkeâeefOekeâej hetCe&le:
meceehle • kesâvõ ceW mebIeelcekeâ mejkeâej keâer
Dece=lemej keâer mebefOe Deb«espe SJeb efmeKe mLeehevee
(1849 F&.) • ieJeve&j pevejue keâer

Static GK 145 YCT

 heefj<eo ceW ÛeewLes meomÙe • ØeebleeW ceW ÉwOe Meemeve keâer meceeefhle
kesâ ™he ceW keâevetveer
mebefJeOeeve meYee keâer ØecegKe meefceefleÙeeB SJeb
• kesâvõ ceW ÉwOe Meemeve keâer Meg™Deele
meomÙe keâes Meeefceue Gvekesâ DeOÙe#e
• kesâvõerÙe yeQkeâ SJeb mebIeerÙe vÙeeÙeeueÙe
efkeâÙee ieÙee (ØeLece -
keâer mLeehevee meefceefleÙeeB DeOÙe#e
uee[& cewkeâeues)
• yecee& keâes Yeejle mes Deueie efkeâÙee
Ûeeš&j Skeäš, 1853 mebIe Meefòeâ meefceefle, mebIeerÙe mebefJeOeeve meefceefle peJeenj ueeue vesn™
ieÙee~
• efJeefOe efvecee&Ce nsleg • efmebOe SJeb GÌ[ermee veecekeâ veÙes ØeebleeW efveÙece meefceefle, Øeef›eâÙee meefceefle, mebÛeeueve [e@. jepesvõ Øemeeo
kesâvõerÙe efJeOeeve heefj<eo keâe efvecee&Ce meefceefle
keâer mLeehevee
ØeebleerÙe mebefJeOeeve meefceefle, ceewefuekeâ DeefOekeâejeW mejoej yeuueYe YeeF&
• efmeefJeue mesJekeâeW keâer
SJeb DeuhemebKÙekeâeW mebyebOeer meefceefle hešsue
Yeleea nsleg Kegueer
ØeefleÙeesefielee keâe Øee®he meefceefle (ie"ve-29 Deiemle, 1947 [e@. YeercejeJe
MegYeejbYe keâes, meele meomÙeerÙe) Decyes[keâj

mebefJeOeeve kesâ meÇesle

mebefJeOeeve kesâ Yeeie 11. -mebIe SJeb jepÙeeW kesâ yeerÛe mebyebOe (DevegÛÚso-245-263)
12. -efJeòe, mebheefòe, mebefJeoeSb SJeb Jeeo (DevegÛÚso-264-300keâ)
(keâgue-22) 13. -Yeejle kesâ jepÙe#es$e kesâ Yeerlej JÙeeheej JeeefCepÙe SJeb meceeiece
(DevegÛÚso-301-307)
Yeeie efJe<eÙe
14. -JeeefCepÙe SJeb meceeiece mebIe Deewj jepÙeeW kesâ DeOeerve mesJeeSb
1. -mebIe Deewj Gmekeâe jepÙe #es$e (Deveg-1-4)
(DevegÛÚso-308-323)
2. -veeieefjkeâlee (DevegÛÚso-5-11)
14keâ. -DeefOekeâjCe (DevegÛÚso-323keâ-323Ke)
3. -ceewefuekeâ DeefOekeâej (DevegÛÚso-12-35)
15. -efveJee&Ûeve (DevegÛÚso-324-329keâ)
4. -jepÙe keâs veerefle efveosMekeâ lelJe (DevegÛÚso-36-51)
16. -kegâÚ JeieeX kesâ mebyebOe ceW efJeMes<e GheyebOe (DevegÛÚso-330-
4keâ. -ceewefuekeâ keâle&JÙe (DevegÛÚso-51keâ) 342keâ)
5. -mebIe (DevegÛÚso-52-151) 17. -jepeYee<ee (DevegÛÚso-343-351)
6. -jepÙe (DevegÛÚso-152-237) 18. -Deeheele GheyebOe (DevegÛÚso-352-360)
7. -efvejefmele (DevegÛÚso-238) 19. -ØekeâerCe& (DevegÛÚso-361-367)
8. -mebIe jepÙe #es$e (DevegÛÚso-239-242) 20. -mebefJeOeeve mebMeesOeve (DevegÛÚso-368)
9. -hebÛeeÙeleW (DevegÛÚso-243-243Ce) 21. -DemLeeÙeer, meb›eâceCekeâeueerve Deewj efJeMes<e GheyebOe (DevegÛÚso-
9keâ. -veiejheeefuekeâeSb (DevegÛÚso-243le - 243ÙeÚ) 369-392)
9Ke. -menkeâejer meefceefleÙee@b (DevegÛÚso-243Ùepe-243Ùeve) 22. -mebef#ehle veece, ØeejbYe, efnboer ceW ØeeefOeke=âle hee" Deewj efvejmeve
10. -DevegmetefÛele SJeb pevepeeleerÙe #es$e (DevegÛÚso-244-244keâ) (DevegÛÚso-393-395)

Static GK 146 YCT

 mebefJeOeeve keâer DevegmetefÛeÙeeB
henueer jepÙe SJeb mebIe jepÙe #es$e
je°^heefle, jepÙeheeue, ueeskeâmeYee SJeb efJeOeevemeYee DeOÙe#e, GheeOÙe#e, jepÙemeYee SJeb
otmejer efJeOeeve heefj<eo keâs meYeeheefle, GhemeYeeheefle, GÛÛelece SJeb GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ
vÙeeÙeeOeerMe leLee CAG keâes efceueves Jeeuee Jesleve, Yeòes leLee heWMeve
leermejer Yeejle mebIe kesâ ØecegKe heoeefOekeâeefjÙeeW kesâ MeheLe Deewj Øeefle%eeve keâe Øee™he
ÛeewLeer jepÙemeYee ceW mLeeveeW keâe DeeJebšve
DevegmetefÛeÙeeB heeBÛeJeeR DevegmetefÛele #es$eeW Deewj DevegmetefÛele pevepeeefleÙeeW kesâ ØeMeemeve Deewj efveÙeb$eCe kesâ yeejs ceW GheyebOe
(kegâue-12) Demece, cesIeeueÙe, ef$ehegje Deewj efcepeesjce jepÙeeW kesâ pevepeeefle #es$eeW kesâ ØeMeemeve kesâ yeejs ceW GheyebOe
Ú"er
meeleJeeR mebIe SJeb jepÙeeW kesâ yeerÛe MeefòeâÙeeW keâe efJeYeepeve-mebIe metÛeer, jepÙe metÛeer, meceJeleea metÛeer
Dee"JeeR Yee<eeSB- kegâue 22 keâes ceevÙelee
veeQJeeR kegâÚ DeefOeefveÙeceeW Deewj efJeefveÙeceeW keâe efJeefOeceevÙeerkeâjCe
omeJeeR oue heefjJele&ve kesâ DeeOeej hej efvejn&lee kesâ yeejs ceW GheyebOe
iÙeejnJeeR hebÛeeÙeleeW keâer MeefòeâÙeeB, ØeeefOekeâej Deewj GòejoeefÙelJe
yeejnJeeR veiejheeefuekeâeDeeW Deeefo keâer MeefòeâÙeeB, ØeeefOekeâej Deewj GòejoeefÙelJe
YeejleerÙe mebefJeOeeve : cenòJehetCe& DevegÛÚso

DevegÛÚso - 1 → mebIe keâe veece Deewj jepÙe #es$e~ DevegÛÚso - 24 → keâejKeeveeW Deeefo ceW yeeuekeâeW kesâ efveÙeespeve keâe
DevegÛÚso - 2 → veS jepÙeeW keâe ØeJesMe Ùee mLeehevee~ Øeefle<esOe~
DevegÛÚso - 3 → veS jepÙeeW keâe efvecee&Ce Deewj Jele&ceeve jepÙeeW kesâ DevegÛÚso - 25 → Deble:keâjCe keâer Deewj Oece& keâes DeyeeOe ™he mes
#es$eeW, meerceeDeeW Ùee veeceeW ceW heefjJele&ve~ ceeveves, DeeÛejCe Deewj ØeÛeej keâjves keâer
DevegÛÚso - 5 → mebefJeOeeve kesâ ØeejbYe hej veeieefjkeâlee mJeleb$elee~
DevegÛÚso - 12 → jepÙe keâer heefjYee<ee DevegÛÚso - 29 → DeuhemebKÙekeâ JeieeX kesâ efnleeW keâe mebj#eCe~
DevegÛÚso - 14 → efJeefOe kesâ mece#e mecelee Deewj efJeefOeÙeeW keâe DevegÛÚso - 30 → efMe#eCe mebmLeeDeeW keâer mLeehevee Deewj ØeMeemeve
meceeve mebj#eCe~ keâjves keâe DeuhemebKÙekeâ JeieeX keâe DeefOekeâej~
DevegÛÚso - 15 → Oece&, cetueJebMe, peeefle, efuebie Ùee pevcemLeeve kesâ DevegÛÚso - 32 → mebJewOeeefvekeâ GheÛeejeW keâe DeefOekeâej~
DeeOeej hej efJeYeso keâe Øeefle<esOe~ DevegÛÚso - 39keâ → meceeve vÙeeÙe SJeb efve:Megukeâ efJeefOekeâ meneÙelee~
DevegÛÚso - 16 → ueeskeâ efveÙeespeve ceW DeJemej keâer mecelee~ DevegÛÚso - 40 → «eece hebÛeeÙele keâer mLeehevee keâe ØeeJeOeeve~
DevegÛÚso - 17 → Demhe=MÙelee keâe Deble~ DevegÛÚso - 44 → veeieefjkeâeW kesâ efueS Skeâ meceeve efmeefJeue
DevegÛÚso - 18 → GheeefOeÙeeW keâe Deble~ mebefnlee~
DevegÛÚso - 19 → Jeekeâd - mJeeleb$Ùe Deeefo efJe<eÙekeâ kegâÚ DevegÛÚso - 45 → Ún Je<e& mes keâce DeeÙeg kesâ yeeuekeâeW kesâ efueS
DeefOekeâejeW keâe mebj#eCe~ ØeejbefYekeâ yeeuÙeeJemLee osKe-jsKe Deewj efMe#ee keâe
DevegÛÚso - 20 → DehejeOeeW kesâ oes<eefmeefæ kesâ mebyebOe ceW mebj#eCe~ GheyebOe~
DevegÛÚso - 21 → ØeeCe SJeb owefnkeâ mJeleb$elee keâe mebj#eCe~ DevegÛÚso - 48 → ke=âef<e Deewj heMegheeueve keâe mebie"ve~
DevegÛÚso - 21keâ → 6 mes 14 Je<e& lekeâ kesâ meYeer yeÛÛeeW keâes DevegÛÚso - 48keâ → heÙee&JejCe keâe mebj#eCe leLee mebJeOe&ve Deewj Jeve
efve:Megukeâ Deewj DeefveJeeÙe& efMe#ee keâe DeefOekeâej~ leLee JevÙe peerJeeW keâer j#ee~
DevegÛÚso - 22 → kegâÚ oMeeDeeW ceW efiejheäleejer Deewj efvejesOe mes DevegÛÚso - 50 → keâeÙe&heeefuekeâe keâe vÙeeÙeheeefuekeâe mes he=LekeäkeâjCe~
mebj#eCe~ DevegÛÚso - 51 → Deblejje°^erÙe Meebefle Deewj megj#ee keâer DeefYeJe=efæ~
DevegÛÚso - 23 → ceeveJe ogJÙee&heej SJeb yeueeled keâe Øeefle<esOe~ DevegÛÚso - 51keâ → cetue keâle&JÙe~

Static GK 147 YCT

DevegÛÚso - 52 → Yeejle keâe Skeâ je°^heefle nesiee~ DevegÛÚso -164(1) → cegKÙeceb$eer keâer efveÙegefòeâ jepÙeheeue keâjsiee Deewj
DevegÛÚso - 53 → mebIe keâer keâeÙe&heeefuekeâe Meefòeâ je°^heefle ceW efveefnle DevÙe cebef$eÙeeW keâer efveÙegefòeâ jepÙeheeue cegKÙeceb$eer
nesieer~ keâer meueen hej keâjsiee~
DevegÛÚso - 58 → je°^heefle heo keâer ÙeesiÙelee~ DevegÛÚso - 165 → jepÙe keâe ceneefOeJeòeâe~
DevegÛÚso - 60 → je°^heefle Éeje MeheLe Ùee Øeefle%eeve~ DevegÛÚso - 169 → jepÙeeW ceW efJeOeeve heefj<eoeW keâe Glmeeove Ùee
DevegÛÚso - 61 → je°^heefle hej ceneefYeÙeesie Ûeueeves keâer Øeef›eâÙee~ me=peve
DevegÛÚso - 63 → Yeejle keâe Skeâ Gheje°^heefle nesiee~ DevegÛÚso - 200 → jepÙeheeue Éeje efJeOesÙekeâeW hej Devegceefle~
DevegÛÚso - 64 → Gheje°^heefle keâe jepÙe meYee keâe heosve meYeeheefle DevegÛÚso - 213 → efJeOeeveceb[ue kesâ efJeßeebeflekeâeue ceW jepÙeheeue keâer
DeOÙeeosMe peejer keâjves keâer Meefòeâ~
nesvee~
DevegÛÚso - 214 → jepÙeeW kesâ efueS GÛÛe vÙeeÙeeueÙe~
DevegÛÚso - 72 → je°^heefle keâer #eceeoeve keâer Meefòeâ~
DevegÛÚso - 226 → kegâÚ efjš efvekeâeueves keâer GÛÛe vÙeeÙeeueÙe keâer
DevegÛÚso - 74 → je°^heefle keâes meneÙelee Deewj meueen osves kesâ
Meefòeâ~
efueS cebef$e-heefj<eo~
DevegÛÚso - 233 → efpeuee vÙeeÙeeOeerMeeW keâer efveÙegefòeâ~
DevegÛÚso - 75(1) → ØeOeeveceb$eer keâer efveÙegefòeâ je°^heefle keâjsiee Deewj
DevegÛÚso - 239 → mebIe jepÙe #es$eeW keâe ØeMeemeve~
DevÙe cebef$eÙeeW keâer efveÙegefòeâ je°^heefle ØeOeeveceb$eer
DevegÛÚso - 239keâkeâ→ efouueer kesâ mebyebOe ceW efJeMes<e~
keâer meueen hej keâjsiee~
DevegÛÚso - 243keâ → «eece meYee
DevegÛÚso - 76 → Yeejle keâe cenevÙeeÙeJeeoer~
DevegÛÚso - 243Ke → hebÛeeÙeleeW keâe ie"ve
DevegÛÚso - 78 → mebmeo keâe ie"ve~
DevegÛÚso - 243Ie → hebÛeeÙeleeW keâe Deej#eCe
DevegÛÚso - 85 → mebmeo kesâ me$e, me$eeJemeeve Deewj efJeIešve~
DevegÛÚso - 243Pe → hebÛeeÙeleeW keâer efJeòeerÙe efmLeefle kesâ hegveefJe&ueeskeâve
DevegÛÚso - 108 → kegâÚ oMeeDeeW ceW oesveeW meoveeW keâer mebÙegòeâ
kesâ efueS jepÙe efJeòe DeeÙeesie keâe ie"ve~
yew"keâ~
DevegÛÚso - 243š → hebÛeeÙeleeW kesâ efveJee&Ûeve kesâ efueS jepÙe efveJee&Ûeve
DevegÛÚso - 110 → ‘Oeve efJeOesÙekeâ’ keâer heefjYee<ee~
DeeÙeesie~
DevegÛÚso - 111 → efJeOesÙekeâeW hej je°^heefle keâer Devegceefle~
DevegÛÚso - 243Le → veiejheeefuekeâeDeeW keâe ie"ve~
DevegÛÚso - 112 → Jeeef<e&keâ efJeòeerÙe efJeJejCe (yepeš)~ DevegÛÚso - 243ÙeIe→ efpeuee Ùeespevee kesâ efueS meefceefle~
DevegÛÚso - 123 → mebmeo kesâ efJeßeebeflekeâeue ceW DeOÙeeosMe ØeKÙeeefhele DevegÛÚso - 249 → jepÙe metÛeer kesâ efJe<eÙe kesâ mebyebOe ceW je°^erÙe efnle
keâjves keâer je°^heefle keâer Meefòeâ~ ceW efJeefOe yeveeves keâer mebmeo keâer Meefòeâ~
DevegÛÚso - 124 → GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe keâer mLeehevee Deewj ie"ve~ DevegÛÚso - 253 → Deblejje°^erÙe keâjejeW keâes ØeYeeJeer keâjves kesâ efueS
DevegÛÚso - 129 → GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe keâe DeefYeuesKe vÙeeÙeeueÙe efJeOeeve~
nesvee~ DevegÛÚso - 263 → Deblej-jepÙe heefj<eo kesâ mebyebOe ceW GheyebOe~
DevegÛÚso - 137 → efveCe&ÙeeW Ùee DeeosMeeW keâe GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe DevegÛÚso - 266 → Yeejle Deewj jepÙeeW keâer mebefÛele efveefOeÙeeB Deewj
Éeje hegveefJe&ueeskeâve~ ueeskeâ uesKes~
DevegÛÚso - 143 → GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe mes hejeceMe& keâjves keâer DevegÛÚso - 267 → Yeejle keâer Deekeâefmcekeâlee efveefOe~
je°^heefle keâer Meefòeâ~ DevegÛÚso - 279keâ → ceeue Deewj mesJeekeâj heefj<eo (GST Council)
DevegÛÚso - 148 → Yeejle keâe efveÙeb$ekeâ - ceneuesKeehejer#ekeâ~ DevegÛÚso - 280 → efJeòe DeeÙeesie
DevegÛÚso - 152 → jepÙeeW kesâ jepÙeheeue~ DevegÛÚso - 300keâ → efJeefOe kesâ ØeeefOekeâej kesâ efyevee JÙeefòeâÙeeW keâes
DevegÛÚso - 155 → jepÙeheeue keâer efveÙegefòeâ~ mebheefòe mes JebefÛele ve efkeâÙee peevee (mebheefòe keâe
DevegÛÚso - 161 → jepÙeheeue keâer #eceeoeve keâer Meefòeâ~ DeefOekeâej)~
DevegÛÚso - 163 → jepÙeheeue keâer meneÙelee Deewj meueen osves kesâ DevegÛÚso - 312 → DeefKeue YeejleerÙe mesJeeSB~
efueS cebef$eheefj<eo~ DevegÛÚso - 315 → mebIe SJeb jepÙeeW kesâ efueS ueeskeâ mesJee DeeÙeesie~
Static GK 148 YCT
DevegÛÚso - 323keâ → ØeMeemeefvekeâ DeefOekeâjCe~ veÙes jepÙeeW kesâ ie"ve keâer metÛeer
DevegÛÚso - 324 → efveJee&Ûeve DeeÙeesie~
›eâ.meb. jepÙe ie"ve efleefLe
DevegÛÚso - 330 → ueeskeâmeYee ceW DevegmetefÛele peeefle SJeb DevegmetefÛele
1. DeebOeÇ ØeosMe 1 Dekeäštyej, 1953
pevepeeefle kesâ efueS meeršeW keâe Deej#eCe~
DevegÛÚso - 332 → jepÙeeW keâer efJeOeevemeYeeDeeW ceW DevegmetefÛele 2. iegpejele 1 ceF&, 1960
peeefleÙeeW Deewj DevegmetefÛele pevepeeefleÙeeW kesâ efueS 3. veeieeuewC[ 1 efomecyej, 1963
meeršeW keâe Deej#eCe~ 4. nefjÙeeCee 1 veJebyej, 1966
DevegÛÚso - 338 → je°^erÙe DevegmetefÛele peeefle DeeÙeesie~ 5. efnceeÛeue ØeosMe 25 peveJejer, 1971
DevegÛÚso - 338keâ → je°^erÙe DevegmetefÛele pevepeeefle DeeÙeesie~ 6. ceefCehegj 21 peveJejer, 1972
DevegÛÚso - 338Ke → efheÚÌ[s JeieeX kesâ efueS je°^erÙe DeeÙeesie~ 7. cesIeeueÙe 21 peveJejer, 1972
DevegÛÚso - 343 → mebIe keâer jepeYee<ee efnvoer Deewj efueefhe osJeveeiejer
8. ef$ehegje 21 peveJejer, 1972
nesieer~
9. efmeefkeäkeâce 16 ceF&, 1975
DevegÛÚso - 350keâ → ØeeLeefcekeâ mlej hej ceele=Yee<ee ceW efMe#ee
megefJeOeeSB~ 10. efcepeesjce 20 heâjJejer, 1987
DevegÛÚso - 352 → je°^erÙe Deeheele keâer Iees<eCee Ùegæ Ùee yee¢e 11. De™CeeÛeue ØeosMe 20 heâjJejer, 1987
Dee›eâceCe Ùee meMeŒe efJeõesn kesâ keâejCe~ 12. ieesJee 30 ceF&, 1987
DevegÛÚso - 356 → jepÙeeW ceW mebJewOeeefvekeâ leb$e kesâ efJeheâue nes peeves 13. ÚòeermeieÌ{ 1 veJebyej, 2000
keâer oMee ceW je°^heefle Meemeve keâe GheyebOe~
14. GòejeKeC[ 9 veJebyej, 2000
DevegÛÚso - 360 → efJeòeerÙe Deeheelekeâeue~
15. PeejKeC[ 15 veJebyej, 2000
DevegÛÚso - 368 → mebmeo keâer mebefJeOeeve keâe mebMeesOeve keâjves keâer
Meefòeâ Deewj Øeef›eâÙee~
16. lesuebieevee 2 petve, 2014

cetue DeefOekeâej

Static GK 149 YCT

 Yeejle kesâ je°^heefle

je°^heefle 3. peeefkeâj ngmewve 13 ceF&, • meyemes keâce

›eâ. veece keâeÙe&keâeue efJeJejCe 1967- 3 keâeÙe&keâeue kesâ
meb. ceF&, 1969 je°^heefle Les~
1. jepesvõ Øemeeo 26 peveJejer • Fme heo kesâ efueÙes • Fvekeâer ce=lÙeg
1950- 13 Ûegves peeves mes keâeÙe&keâeue kesâ
ceF& 1957 henues Jen oewjeve ner ngF&~
leLee mebefJeOeeve meYee kesâ • FvnW heodceefJeYet<eCe
13 ceF& DeOÙe#e Les~ Deewj Yeejle jlve
1957 mes 13 • Jen oes yeej Øeoeve efkeâÙee ieÙee
ceF& 1962 je°^heefle Ûegves ieS~ nw~
2. meJe&heuueer 13 ceF& • Ùes ØecegKe • Ùes Yeejle kesâ otmejs
jeOeeke=â<Ceve 1962 mes 13 oeMe&efvekeâ Deewj Gheje°^heefle Les~
ceF& 1967 uesKekeâ Les~ • Yeejle kesâ henues
• Ùes DeevOeÇ cegefmuece je°^heefle
efJeMJeefJeÅeeueÙe 4. Jejenefiejer 24 Deiemle
Deewj yeveejme efnvot JeWkeâšefiejer 1969-24
efJeMJeefJeÅeeueÙe kesâ Deiemle 1974
kegâueheefle Yeer Les~
5. heâKe™öerve 24 Deiemle • Deeheelekeâeue kesâ
• Ùes Yeejle kesâ henues Deueer Denceo 1974- 11 oewjeve Jes je°^heefle
henues Gheje°^heefle heâjJejer 1977 Les~
Yeer Les, Ùes 13
ceF& 1952 mes • Jes otmejs je°^heefle
13 ceF& 1962 Les efpevekeâer ce=lÙeg
lekeâ Gheje°^heefle keâeÙe&keâeue kesâ
Les~ oewjeve ngÙeer~
Static GK 150 YCT
 6. veeruece mebpeerJe 25 pegueeF& • Jes DeebOeÇØeosMe kesâ jlve Øeoeve efkeâÙee
js[d[er 1977-25 henues cegKÙeceb$eer ieÙee~
pegueeF& 1982 Les • FvneWves ‘‘efJebime
• je°^heefle kesâ efueÙes Dee@heâ heâeÙej’’,
efveefJe&jesOe Ûegve ‘‘Fbef[Ùee 2020-
peeves Jeeues henues S efJepeve heâe@j o
JÙeefòeâ Les~ vÙet efceJeuesefveÙe&’’
7. %eeveer pewueefmebn 25 pegueeF& Jes 1972-77 kesâ ‘‘ceeF& peveea’’ Deewj
1982- 25 oewjeve hebpeeye kesâ FiveeFšs[
pegueeF& 1987 cegKÙeceb$eer Les ceeFb[dme-
DeveueerefMebie o
8. Deej 25 pegueeF& Jes 1984 mes 1987 heeJej efJeo Fve
JeWkeâšjceve 1987- 25 lekeâ Yeejle kesâ FbefoÙee’’ veecekeâ
pegueeF& 1992 Gheje°^heefle Les~ hegmlekeWâ efueKeer~
9. Mebkeâj oÙeeue 25 pegueeF& • Jes 1956-57 12. ØeefleYee heeefšue 25 pegueeF& Jen Yeejle keâer henueer
Mecee& 1992-25 lekeâ ceOÙe ØeosMe 2007-25 ceefnuee je°^heefle
pegueeF& 1997 jepÙe kesâ pegueeF& 2012 yeveer~
cegKÙeceb$eer jns, 13. ØeCeye cegKepeea 25 pegueeF& -
• Je<e& 1984 ceW 2012-25
FvnW Dee"JeW pegueeF& 2017
Gheje°^heefle kesâ 14. jeceveeLe 25 pegueeF& -
™he ceW Ûegvee keâesefJevo 2017-25
ieÙee~ pegueeF& 2022
10. kesâ Deej 25 pegueeF& FvneWves, LeeF&ueQ[, 15. õesheoer cegcet& 25 pegueeF&
veejeÙeCeve 1997-25 legkeâea, Ûeerve Deewj 2022 mes Deye
pegueeF& 2002 mebÙegòeâ jepÙe lekeâ
Decesefjkeâe ceW Yeejle
kesâ jepeotle kesâ
™he ceW keâeÙe&
efkeâÙee nw~
11. S. heer. pes. 25 pegueeF& • Fvns Yeejle ceW
Deyogue keâueece 2002-25 efcemeeFue cewve kesâ
pegueeF& 2007 veece mes peevee
peelee nw~
• Fvns 1981 ceW
heodce Yet<eCe,
1990 ceW heodce
efJeYet<eCe leLee
1997 ceW Yeejle

Yeejle kesâ Gheje°^heefle

1967
›eâ. meb. veece keâeÙe&keâeue
3. Jeer. Jeer. efiejer 13 ceF& 1967- 3 ceF&
1. [e. meJe&heuueer 13 ceF& 1952 -12 ceF&
1969
jeOeeke=â<Ceve 1962
4. ieesheeue mJe®he hee"keâ 31 Deiemle 1969- 30
2. [e. peeefkeâj ngmewve 13 ceF& 1962- 12 ceF&
Deiemle 1974
Static GK 151 YCT
 5. yeer. [er. pelleer 31 Deiemle 1974- 30 10. ke=â<Ce keâevle 21 Deiemle 1997- 27
Deiemle 1979 pegueeF& 2002
6. ceesncceo efnoeÙeleguuee 31 Deiemle, 1979- 30 11. Yewjes efmebn MesKeeJele 19 Deiemle 2002- 21
Deiemle, 1984 pegueeF& 2007
7. Deej Jeskeâšjceve 31Deiemle 1984- 25 12. neefceo Debmeejer 11 Deiemle 2007- 10
pegueeF& 1987 Deiemle 2017
8. Mebkeâj oÙeeue Mecee& 3 efmelebyej 1987- 24 13. JeQkesâÙee veeÙe[t 11 Deiemle 2017- 10
pegueeF& 1992 Deiemle 2022
9. kesâ. Deej. veejeÙeCeve 21 Deiemle 1992- 24 14. peieoerhe OeveKeÌ[ 11 Deiemle, 2022 mes
pegueeF& 1997 Deye lekeâ

kesâvõerÙe cebef$eheefj<eo SJeb Yeejle kesâ ØeOeevecebef$eÙeeW keâer metÛeer

4. ieguepeejer ueeue 11 peveJejer,

veboe 1966- 24
(keâeÙe&Jeenkeâ) peveJejer 1966
5. Fbefoje ieebOeer 24 peveJejer, Yeejle keâer ØeLece
1966-24 ceefnuee ØeOeeveceb$eer
ceeÛe& 1977
6. ceesjejpeer osmeeF& 24 ceeÛe& meyemes DeefOekeâ Gceü
1977- 28 ceW ØeOeeveceb$eer yeveves
pegueeF& 1979 Jeeues Deewj
ØeOeeveceb$eer heo mes
Fmleerheâe osves Jeeues
Yeejle kesâ ØeOeeveceb$eer henues ØeOeeveceb$eer
›eâ. veece keâeÙe&keâeue efJeJejCe 7. ÛejCeefmebn 28 pegueeF& Fkeâueewles heerSce
meb. 1979-14 efpevneWves keâYeer
peveJejer 1980 mebmeo keâe meecevee
1. peJeenj ueeue 15Deiemle Yeejle kesâ henues
veneR efkeâÙee~
vesn™ 1947-27 ØeOeeveceb$eer Deewj
8. Fbefoje ieebOeer 14 peveJejer henueer ceefnuee pees
ceF& 1964 Yeejle kesâ meyemes
1980- 31 otmejs keâeÙe&keâeue kesâ
uebyes meceÙe lekeâ
Dekeäštyej efueÙes ØeOeeveceb$eer
jnves Jeeues
1984 Ûegveer ieF&
ØeOeeveceb$eer (16
9. jepeerJe ieebOeer 31 Dekeäštyej meyemes keâce Gceü ceW
meeue, 286 efove)
1984- 2 ØeOeeveceb$eer yeveves
2. ieguepeejer ueeue 27 ceF& Yeejle kesâ henues efomebyej 1989 Jeeues (40 Je<e&)
veboe 1964- 9 keâeÙe&Jeenkeâ
10. Jeer.heer. efmebn 2 efomebyej, DeefJeMJeeme
(keâeÙe&Jeenkeâ) petve 1964 ØeOeeveceb$eer
1989- 10 ØemleeJe kesâ yeeo
3. ueeue yeneogj 9 petve FvneWves 1965 kesâ veJeyebj 1990 heo ÚesÌ[ves Jeeues
Meem$eer 1964- 11 Yeejle-heekeâ Ùegæ lekeâ henues ØeOeeveceb$eer
peveJejer 1966 kesâ oewjeve ‘‘peÙe 11. ÛevõMesKej 10 veJeyebj
peJeeve peÙe 1990- 21
efkeâmeeve’’ keâe veeje petve 1991
efoÙee~ lekeâ
Static GK 152 YCT
 12. heerJeer vejefmecne 21 petve oef#eCe Yeejle mes
jeJe 1991 mes 16 henues ØeOeeveceb$eer
ceF& 1996
lekeâ
13. Dešue efyenejer 16 ceF&
JeepehesÙeer 1996- 1
petve 1996
lekeâ
14. SÛe [er osJeieewÌ[e 1 petve
mebmeo
1996- 21
DeØewue 1997
lekeâ
15. Fbõ kegâceej 21 DeØewue
iegpejeue 1997- 19
ceeÛe& 1998
16. Dešue efyenejer 19 ceeÛe&
JeepehesÙeer 1998- 29
DeØewue 1999
SJeb 3 Dekeäštyej
1999 mes 10
ceF& 2004
17. ceveceesnve efmebn 22 ceF& ØeLece efmeKe
2004 mes 26 ØeOeeveceb$eer
ceF& 2014
18. vejsvõ ceesoer 26 ceF&
2014 mes
2019
19. vejsvõ ceesoer 30 ceF& ueieeleej oes
2019 keâeÙe&keâeue hetje
efveJele&ceeve keâjves Jeeuess henues
iewj-keâeb«esmeer

cenevÙeeÙeJeeoer

Static GK 153 YCT

 meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe SJeb cegKÙe vÙeeÙeeOeerMeeW keâer metÛeer

meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe

›eâce. cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe keâeÙe&keâeue heoeJeefOe
1. nerjeueeue keâeefveÙee 26 peveJejer, 1950 mes 6 veJebyej, 1951 1 Je<e& 284 efove
2. Sce heleebpeefue Meem$eer 7 veJebyej, 1951 mes 3 peveJejer, 1954 2 Je<e& 57 efove
3. cesnj Ûevo cenepeve 4 peveJejer, 1954 mes 22 efomecyej, 1953 353 efove
4. efyepeve kegâceej cegKepeea 25 efomecyej,1954 mes 31 peveJejer, 1956 1 Je<e& 39 efove
5. megefOe jbpeve oeme 1 heâjJejer 1956 mes 30 efmelecyej 1959 3 Je<e& 241 efove
6. YegJevesMJej Øemeeo efmevne 1 Dekeäštyej 1959 mes 31 peveJejer 1964 4 Je<e& 122 efove
7. Øeuneo yeeueeÛeeÙe& iepesvõ ie[keâj 1 heâjJejer, 1954 mes 15 ceeÛe&, 1966 2 Je<e& 42 efove
8. Deceue kegâceej mejkeâej 16 ceeÛe&, 1966 mes 29 petve, 1966 105 efove
9. keâeskeâe megyyee jeJe 30 petve, 1966 mes 11 DeØewue 1957 285 efove
10. kewâueeme veeLe JeebÛet 12 DeØewue, 1967 mes 24 heâjJejer, 1968 318 efove
11. ceesncceo efnoeÙeleguuee 25 heâjJejer, 1968 mes 16 efomecyej 1970 2 Je<e& 294 efove
12. peÙebleer ueeue Úesše ueeue Meen 17 efomecyej, 1970 mes 21 peveJejer, 1971 35 efove
13. meJe& efce$ee meerkeâjer 22 peveJejer, 1971 mes 25 DeØewue 1973 2 Je<e& 93 efove
Static GK 154 YCT
 14. Depeerle veeLe js 26 DeØewue, 1973 mes 18 peveJejer, 1977 3 Je<e& 276 efove
15. efcepee& nceeroguueen yesie 29 peveJejer, 1977 mes 21 heâjJejer, 1978 1 Je<e& 24 efove
16. ÙeMeJeble efJe<Ceg ÛevõÛetÌ[ 22 heâjJejer, 1978 mes 11 pegueeF& 1985 7 Je<e& 139 efove
17. Øehegâuue Ûevõ vešJej ueeue YeieJeleer 12 pegueeF&, 1985 mes 20 efomecyej, 1986 1 Je<e& 161 efove
18. jIegvebove mJe®he hee"keâ 21 efomecyej, 1986 mes 18 petve 1989 2 Je<e& 209 efove
19. F&. Sme. JeWkeâš jceQÙee 19 petve, 1989 mes 17 efomecyej, 1989 181 efove
20. meyÙemeebÛeer cegKepeea 19 efomecyej, 1980 mes 25 efmelecyej, 1990 281 efove
21. jbieveeLe efceßee 26 efmelecyej, 1990 mes 12 efomebyej 1991 1 Je<e& 59 efove
22. keâceue veejeÙeCe efmebn 25 veJebyej, 1991 mes 12 efomebyej 1991 17 efove
23. ceOegkeâj nerjeueeue keâeefveÙee 13 efomecyej, 1991 mes 17 veJebyej 1992 340 efove
24. ueefuele ceesnve Mecee& 18 veJebyej, 1992 mes 11 heâjJejer, 1993 85 efove
25. Sce. Sve. JeWkeâš ÛesuewÙee 12 heâjJejer, 1993 mes 24 Dekeäštyej 1994 1 Je<e& 254 efove
26. Depeerpe cegmeyyej Denceoer 25 Dekeäštyej, 1994 mes 24 ceeÛe&, 1997 2 Je<e& 150 efove
27. peieoerMe MejCe Jecee& 25 ceeÛe& 1997 mes 17 peveJejer 1998 298 efove
28. ceove ceesnve hegbÚer 18 peveJejer, 1998 mes 9 Dekeäštyej 1998 264 efove
29. DeeoMe& mesve Deevebo 10 Dekeäštyej, 1998 mes 31 Dekeäštyej, 2001 3 Je<e& 21 efove
30. mewce efhejespe Ye®Ûee 1 veJebyej, 2001 mes 5 ceF&, 2002 185 efove
31. Yetefheboj veeLe ke=âheeue 6 ceF&, 2002 mes 7 veJebyej, 2002 185 efove
32. ieesheeue yeuueJe hešveeÙekeâ 8 veJebyej, 2002 mes 18 efomecyej, 2002 40 efove
33. efJeMJesMJej veeLe Kejs 19 efomecyej, 2002 mes 1 ceF&, 2004 1 Je<e& 134 efove
34. Sme. jepesvõ yeeyet 2 ceF&, 2004 mes 31 ceF&, 2004 29 efove
35. jcesMe Ûevõ ueenesšer 1 petve, 2004 mes 31 Dekeäštyej, 2005 1 Je<e& 152 efove
36. ÙeesiesMe kegâceej meYeüJeeue 1 veJebyej, 2005 mes 13 peveJejer, 2007 1 Je<e& 73 efove
37. kesâ. peer. yeeueeke=â<Ceve 14 peveJejer, 2007 mes 11 ceF&, 2016 3 Je<e& 117 efove
38. mejesMe nesceer keâheeefÌ[Ùee 12 ceF&, 2010 mes 28 efmelecyej, 2012 2 Je<e& 139 efove
39. Deuleceme keâyeerj 29 efmelecyej 2012 mes 18 pegueeF&, 2013 292 efove
40. heueeveer mJeeceer meLeeefMeJece 19 pegueeF&, 2013 mes 26 DeØewue, 2014 281 efove
41. jepesvõceue ueesÌ{e 27 DeØewue, 2014 mes 2 efomecyej, 2015 1 Je<e& 65 efove
42. SÛe. Sue. oòet 28 efmelecyej, 2014 mes 2 efomecyej 2014 153 efove
43. leerjLe efmebn "ekegâj 3 efomecyej, 2015 mes 3 peveJejer 2017 1 Je<e& 31 efove
44. peieoerMe efmebn Kesnj 4 peveJejer, 1917 mes 27 Deiemle, 2017 235 efove
45. oerhekeâ efceßee 28 Deiemle, 2017 mes 2 Dekeäštyej, 2018 1 Je<e& 35 efove
46. jbpeve ieesieesF& 3 Dekeäštyej, 2018 mes 17 veJebyej, 2019 1 Je<e& 45 efove
47. Mejo DejefJevo yeesye[s 18 veJebyej, 2019 mes 23 DeØewue, 2021 1 Je<e& 156 efove
48. Sve. JeWkeâš jceve 24 DeØewue, 2021 mes 26 Deiemle, 2022 1 Je<e& 124 efove
49. GoÙe GcesMe ueefuele 27 Deiemle, 2022 mes 8 veJebyej, 2022 73 efove
50. OevebpeÙe ÙeMeJeble ‘ÛevõÛetÌ[’ 9 veJebyej, 2022 mes Deye lekeâ 350 efove

Static GK 155 YCT

 GÛÛe vÙeeÙeeueÙe SJeb GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeW keâer metÛeer

Yeejle kesâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeW keâer metÛeer

›eâce GÛÛe vÙeeÙeeueÙe cegKÙeheer" Keb[heer" DeefOekeâej #es$e
meb.
1. ceõeme GÛÛe vÙeeÙeeueÙe ÛesVeF& ceogjw leefceuevee[g, heg[gÛesjer
2. yecyeF& GÛÛe vÙeeÙeeueÙe cegcyeF& Deewjbieeyeeo, veeiehegj, ceneje°^, ieesJee, oceve Deewj oerJe, oeoje Deewj veiej
heCepeer nJesueer SJeb oceve Deewj oerJe
3. keâuekeâòee GÛÛe vÙeeÙeeueÙe keâesuekeâelee heesš& yuesÙej heefMÛece yebieeue, Deb[ceeve Deewj efvekeâesyeej Éerhe mecetn
4. Fueeneyeeo GÛÛe vÙeeÙeeueÙe Fueeneyeeo ueKeveT Gòej ØeosMe
(ØeÙeeiejepe)
5. keâvee&škeâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙe yeWieueg™ OeejJeeÌ[, keâeueyegieea keâvee&škeâ
6. hešvee GÛÛe vÙeeÙeeueÙe hešvee veneR efyenej
7. peccet Deewj keâMceerj GÛÛe ßeerveiej/peccet veneR peccet Deewj keâMceerj leLee ueodoeKe
vÙeeÙeeueÙe
8. ceOÙe ØeosMe GÛÛe vÙeeÙeeueÙe peyeuehegj iJeeefueÙej, Fboewj ceOÙe ØeosMe
9. hebpeeye Deewj nefjÙeeCee GÛÛe Ûeb[erieÌ{ peÙehegj hebpeeye, nefjÙeeCee, Ûeb[erieÌ{
vÙeeÙeeueÙe
10. Deesef[Mee GÛÛe vÙeeÙeeueÙe keâškeâ veneR Deesef[Mee
11. iegJeenešer GÛÛe vÙeeÙeeueÙe iegJeenešer DeeFpeesue, Demece, efcepeesjce, veieeuewC[, De®CeeÛeue ØeosMe
F&ševeiej, keâesefncee
12. jepemLeeve GÛÛe vÙeeÙeeueÙe peesOehegj peÙehegj jepemLeeve
13. lesuebieevee GÛÛe vÙeeÙeeueÙe nwojeyeeo veneR lesuebieevee
(nwojeyeeo GÛÛe vÙeeÙeeueÙe)
14. kesâjue GÛÛe vÙeeÙeeueÙe keâesefÛÛe veneR kesâjue, ue#eÉerhe
Static GK 156 YCT
 15. iegpejele GÛÛe vÙeeÙeeueÙe Denceoeyeeo veneR iegpejele
16. efouueer GÛÛe vÙeeÙeeueÙe veF& efouueer veneR je°^erÙe jepeOeeveer, efouueer
17. efnceeÛeue ØeosMe efMeceuee veneR efnceeÛeue ØeosMe
GÛÛe vÙeeÙeeueÙe
18. efmeefkeäkeâce GÛÛe vÙeeÙeeueÙe iebiešeskeâ veneR efmeefkeäkeâce
19. ÚòeermeieÌ{ GÛÛe vÙeeÙeeueÙe efyeueemehegj veneR ÚòeermeieÌ{
20. GòejeKeC[ GÛÛe vÙeeÙeeueÙe vewveerleeue veneR GòejeKeC[
21. PeejKeC[ GÛÛe vÙeeÙeeueÙe jebÛeer veneR PeejKeC[
22. cesIeeueÙe GÛÛe vÙeeÙeeueÙe efMeueebie veneR cesIeeueÙe
23. ceefCehegj GÛÛe vÙeeÙeeueÙe Fcheâeue veneR ceefCehegj
24. ef$ehegje GÛÛe vÙeeÙeeueÙe Deiejleuee veneR ef$ehegje
25. DeebOeÇ ØeosMe GÛÛe vÙeeÙeeueÙe DecejeJeleer veneR DeebOeÇ ØeosMe

jepÙeheeue

jepÙe efJeOeeve ceC[ue

mLeeveerÙe mJeMeemeve, hebÛeeÙeleer jepe mes mebyebefOele ØecegKe meefceefleÙeeB

Static GK 157 YCT

 efJeòe DeeÙeesie

efJeòe DeeÙeesie kesâ DeOÙe#e

efJeòe DeeÙeesie DeOÙe#e keâe veece mebmlegefle ueeiet nesves keâe Je<e& mebmlegefleÙeeW keâer DeJeefOe
henuee kesâ. meer. efveÙeesieer 1952 1952-57
otmeje kesâ. mebLeeveced 1957 1957-62
leermeje S. kesâ. Ûevoe 1961 1962-66
ÛeewLee Heer. kesâ. jepeceVeej 1965 1966-69
heebÛeJeeB ceneJeerj lÙeeieer 1969 1969-74
Ú"eB kesâ. yeÇcnevevo js[d[er 1973 1974-79
meeleJeeB pes. Sce. Mesueš 1978 1979-84
Dee"JeeB JeeF& yeer. ÛeeJneCe 1984 1984-89
veJeeB Sve. kesâ. heer. meeuJes 1988 1989-90, 1990-95
omeJeeB kesâ. meer. hevle 1994 1995-00
iÙeejnJeeB S. Sce. KegMejes 2000 2000-05
yeejnJeeB meer. jbiejepeve 2004 2005-10
lesjnJeeB efJepeÙe kesâuekeâj 2009 2010-15
ÛeewonJeeB JeeF&. Jeer. js[d[er 2014 2015-20
hevõnJeeB Sve. kesâ. efmebn 2020 2020-21
2021-26
Static GK 158 YCT
 efveJee&Ûeve DeeÙeesie

Deeheele GheyebOe

cenòJehetCe& mebefJeOeeve mebMeesOeve

henuee mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1951 35JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1974
→ veeQJeer DevegmetÛeer peesÌ[er ieF&, efpemeceW Yetefce megOeej SJeb vÙeeefÙekeâ meceer#ee → efmeefkeäkeâce keâes menÙeesieer jepÙe yeveeÙee ieÙee~
mes mebyebefOele keâevetve keâes veeQJeer DevegmetÛeer ceW [euee ieÙee~ 36JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1975
21JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1967
→ efmeefkeäkeâce keâes hetCe& jepÙe yeveeÙee ieÙee~
→ efmebOeer Yee<ee 8JeeR DevegmetÛeer ceW 15JeeR Yee<ee kesâ ™he ceW pees[Ì er ieF&~ 42JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1976
24JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1971
→ ØemleeJevee ceW ‘meceepeJeeoer’, ‘hebLeefvejhes#e’ SJeb ‘DeKeb[lee’ Meyo
→ mebmeo keâes Ùen DeefOekeâej efoÙee ieÙee efkeâ mebefJeOeeve kesâ efkeâmeer Yeer Yeeie
pees[Ì e ieÙee~
(cetue DeefOekeâej ceW Yeer) ceW mebMeesOeve keâj mekeâleer nw~
→ je°^heefle mebefJeOeeve mebMeesOeve efJeOesÙekeâ keâes cebpetjer osves kesâ efueS yeeOÙe~ → cetue keâle&JÙe pees[Ì e ieÙee (Yeeie 4keâ, DevegÛÚso 51 keâ)
Static GK 159 YCT
 → veerefle efveosMekeâ lelJe ceW peesÌ[e ieÙee
• meceeve vÙeeÙe SJeb efve:Megukeâ efJeefOekeâ meneÙelee (DevegÛÚso-39keâ)~
• GÅeesieeW kesâ ØeyebOe ceW keâce&keâejeW keâe Yeeie uesvee (DevegÛÚso-43keâ)~
• heÙee&JejCe keâe mebj#eCe SJeb mebJeOe&ve leLee JevÙe peerJeeW keâer j#ee
(DevegÛÚso 48 keâ)~
• je°^heefle keâes kewâefyevesš keâer meueen ceevevee yeeOÙekeâejer~
• ueeskeâmeYee SJeb efJeOeevemeYee keâe keâeÙe&keâeue 5 mes yeÌ{ekeâj 6 Je<e&
efkeâÙee ieÙee~
44JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece,
→ kewâefyevesš keâer meueen keâes Skeâ yeej hegveefJe&Ûeej kesâ efueS Yespeves keâer
je°^heefle keâes Meefòeâ, hejbleg hegveefJe&Ûeej kesâ yeeo ceevevee yeeOÙekeâejer~
→ ueeskeâmeYee SJeb efJeOeevemeYee keâe keâeÙe&keâeue hegve: 6 mes Iešekeâj 5
Je<e& efkeâÙee ieÙee~
→ je°^erÙe Deeheele kesâ efJe<eÙe ceW ‘Deebleefjkeâ DeMeebefle’ Meyo kesâ mLeeve hej
‘meMeŒe efJeõesn’ Meyo peesÌ[e ieÙee~
→ je°^heefle kewâefyevesš keâer efueefKele meueen hej ner Deeheelekeâeue Ieesef<ele
keâj mekeâlee nw~
→ mecheefòe kesâ DeefOekeâej keâes cetue DeefOekeâejeW keâer metÛeer mes nšekeâj
DevegÛÚso 300keâ kesâ Debleie&le efJeefOekeâ DeefOekeâej yeveeÙee ieÙee~
52JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1985
→ omeJeeR DevegmetÛeer kesâ ™he ceW oue-yeoue efJejesOeer keâevetve pees[Ì e ieÙee~
61JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1988 (1989 ceW ueeiet)
→ ueeskeâmeYee SJeb efJeOeevemeYee ceW celeoeve keâer Gceü 21 mes Iešekeâj 18
Je<e& keâer ieF&~
69JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1991
→ kesâvõMeeefmele ØeosMe efouueer keâes je°^erÙe jepeOeeveer #es$e efouueer yeveeÙee
ieÙee~
70JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1992
→ efouueer, heg[gÛesjer efJeOeevemeYee kesâ efveJee&efÛele meomÙeeW keâes je°^heefle
ÛegveeJe ceW celeoeve keâe DeefOekeâej efoÙee ieÙee~
71JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 1992
→ keâeWkeâCeer, ceefCehegjer Deewj vesheeueer Yee<ee keâes 8JeeR DevegmetÛeer ceW pees[Ì e
ieÙee~
86JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2002
→ mebefJeOeeve ceW cetue DeefOekeâejeW keâer ßesCeer ceW DevegÛÚso 21keâ peesÌ[e
ieÙee, efpemeceW 6 mes 14 Je<e& lekeâ kesâ yeÛÛeeW kesâ efueS efve:Megukeâ
ØeejefcYekeâ efMe#ee keâe ØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee~
→ veerefle efveosMekeâ efmeæebleeW ceW DevegÛÚso 45 keâer efJe<eÙeJemleg heefjJeefle&le
keâjles ngS 6 Je<e& mes keâce DeeÙeg kesâ yeeuekeâeW kesâ efueS ØeejbefYekeâ
yeeuÙeeJemLee osKe-jsKe Deewj efMe#ee keâe GheyebOe efkeâÙee ieÙee~
→ cetue keâle&JÙeeW ceW 11JeW cetue keâle&JÙeeW kesâ ™he ceW 6-14 Je<e& lekeâ kesâ
yeÛÛeeW keâes efMe#ee megefJeOee Øeoeve keâjves keâe ceelee-efhelee keâe keâle&JÙe
pees[Ì e ieÙee~
89JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2003
→ DevegmetefÛele peeefle SJeb DevegmetefÛele pevepeeefle kesâ efueS Deueie-Deueie
DeeÙeesie keâer JÙeJemLee keâer ieF&~
Static GK 160
91JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2003
→ kesâvõerÙe cebef$eheefj<eo keâe Deekeâej ueeskeâmeYee keâer kegâue meomÙe mebKÙee
kesâ 15³ mes DeefOekeâ veneR nes mekeâlee~
→ jepÙe cebef$eheefj<eo keâe Deekeâej efJeOeevemeYee keâer kegâue meomÙe mebKÙee
kesâ 15³ mes DeefOekeâ veneR nes mekeâlee, efkebâleg vÙetvelece mebKÙee 12 mes
keâce veneR nesieer~
92JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2003
→ 8JeeR DevegmetÛeer ceW yees[es, [esiejer, cewLeueer Deewj mebLeeueer Yee<ee peesÌ[er
ieF&, Fmeer kesâ meeLe 8JeeR DevegmetÛeer ceW Meeefceue Yee<eeDeeW keâer kegâue
mebKÙee 22 nes ieF&~
97JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2011
→ menkeâejer meefceefleÙeeW keâes mebJewOeeefvekeâ opee& Øeoeve efkeâÙee ieÙee~
99JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2014
→ GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe SJeb GÛÛe vÙeeÙeeueÙe ceW vÙeeÙeOeerMeeW keâer efveÙegefòeâ
kesâ efueS keâe@uesefpeÙece ØeCeeueer kesâ mLeeve hej ‘je°^erÙe vÙeeefÙekeâ efveÙegefòeâ
DeeÙeesie (NJAC)’ keâer JÙeJemLee keâer ieF&~ (Je<e& 2015 ceW GÛÛelece
vÙeeÙeeueÙe ves Fmes DemebJewOeeefvekeâ "njeles ngS jö keâj efoÙee~)
100JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2015
→ Yeejle-yeebiueeosMe kesâ ceOÙe Yet-Yeeie keâe nmleeblejCe~
101JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2016
→ efJeefYeVe DeØelÙe#e keâjeW kesâ mLeeve hej Skeâ osMe Skeâ keâj ØeCeeueer keâer
mebkeâuhevee kesâ lenle Jemleg SJeb mesJee keâj (GST) keâer Meg™Deele~
102JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2018
→ je°^erÙe efheÚÌ[e Jeie& keâes mebJewOeeefvekeâ opee& Øeoeve efkeâÙee ieÙee~
103JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2019
→ DeeefLe&keâ ™he mes keâcepeesj Jeie& (EWS) kesâ efueS veewkeâefjÙeeW SJeb
Mew#eefCekeâ mebmLeeveeW ceW 10³ Deej#eCe keâe ØeeJeOeeve~
104JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2019
→ ueeskeâmeYee SJeb jepÙe efJeOeeve meYeeDeeW ceW DevetmetefÛele peeefleÙeeW SJeb
pevepeeefleÙeeW kesâ efueS meeršeW kesâ Deej#eCe keâes Deieues 10 Je<e&
(2030 lekeâ) kesâ efueS yeÌ{eÙee ieÙee~
→ ueeskeâmeYee SJeb jepÙe efJeOeeve meYeeDeeW ceW Deebiue YeejleerÙeeW kesâ
ceveesveÙeve kesâ ØeeJeOeeve keâes meceehle keâj efoÙee ieÙee~
105JeeB mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2021
→ jepÙeeW keâes meeceeefpekeâ SJeb Mew#eefCekeâ ™he mes efheÚÌ[s Jeie&
(SEBCs) keâer henÛeeve keâjves SJeb metÛeer yeveeves keâe DeefOekeâej
hegve: efoÙee ieÙee~ (jepÙeeW mes Ùen DeefOekeâej 102JeW mebefJeOeeve
mebMeesOeve Éeje Úerve efueÙee ieÙee Lee~)
106Jee@ mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2023→ ueeskeâmeYee SJeb jepÙeeW keâer
efJeOeevemeYeeDeeW ceW ceefnueeDeeW kesâ efueS 33³ meeršW Deejef#ele
keâer ieÙeeR~
YCT
 14. Deheves mebyebefOele jepÙeeW kesâ Yeerlej jepÙe efJeOeeveceb[ueeW kesâ
mebJewOeeefvekeâ heoeW keâe JejerÙelee ›eâce DeOÙe#e Deewj meYeeheefle
Deheves-Deheves DeefOekeâej #es$e ceW GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeW kesâ
›eâ. meb. mebJewOeeefvekeâ heoeW keâe JejerÙelee ›eâce
cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe
1. je°^heefle 15. Deheves mebyebefOele jepÙeeW kesâ Yeerlej jepÙeeW kesâ kewâefyevesš
2. Ghe-je°^heefle ceb$eer mebIeMeeefmele #es$eeW kesâ cegKÙeceb$eer Deewj efouueer kesâ
3. ØeOeeveceb$eer cegKÙe keâeÙe&keâejer keâeGbmeuej, Deheves mebIeMeeefmele #es$e kesâ
4. jepÙeeW kesâ jepÙeheeue (Deheves jepÙeeW ceW) Yeerlej mebIe kesâ Gheceb$eer
5. YetlehetJe& je°^heefle 16. uesefheäšveWš pevejue Ùee mecekeâ#e jQkeâ Jeeues keâeÙe&Jeenkeâ
5A Ghe-ØeOeeveceb$eer Ûeerheâ Dee@heâ mše@heâ
6. Yeejle keâe cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe 17. DeOÙe#e, kesâvõerÙe ØeMeemeefvekeâ DeefOekeâjCe
ueeskeâmeYee DeOÙe#e DeOÙe#e, DeuhemebKÙekeâ DeeÙeesie
DeOÙe#e, je°^erÙe DevegmetefÛele peeefle DeeÙeesie (NCSC)
7. mebIe kesâ kewâefyevesš ceb$eer
DeOÙe#e, je°^erÙe DevegmetefÛele pevepeeefle DeeÙeesie
jepÙeeW kesâ cegKÙeceb$eer (Deheves jepÙeeW ceW)
(NCST)
veerefle DeeÙeesie kesâ GheeOÙe#e
GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe Deheves DeefOekeâej
hetJe& ØeOeeveceb$eer
#es$e mes yeenj
jepÙe meYee Deewj ueeskeâmeYee ceW efJehe#e keâe veslee GÛÛe vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMe Deheves-Deheves DeefOekeâej
7. A Yeejle jlve DeuebkeâjCe Oeejkeâ #es$e ceW
8. Yeejle mes ceevÙelee Øeehle osMeeW kesâ jepeotle/hetCee&efOekeâejer/ 18. jepÙeeW kesâ kewâefyevesš ceb$eer Deheves jepÙe #es$e kesâ yeenj
GÛÛeeÙegòeâ, jepÙeeW kesâ cegKÙeceb$eer jepÙeeW kesâ jepÙeheeue jepÙe efJeOeeveceb[ue kesâ meYeeheefle SJeb DeOÙe#e Deheves-
(Deheves jepÙe kesâ yeenj) Deheves jepÙe kesâ yeenj
9. GÛÛelece vÙeeÙeeueÙe kesâ vÙeeÙeeOeerMe DeOÙe#e, SkeâeefOekeâej Deewj ØeefleyebOeelcekeâ JÙeeheej
9. A DeOÙe#e, mebIe ueeskeâ mesJee DeeÙeesie DeeÛejCe DeeÙeesie
cegKÙe efveJee&Ûeve DeeÙegòeâ Deheves mebyebefOele jepÙeeW kesâ Yeerlej jepÙe efJeOeeveceb[ueeW kesâ
Yeejle kesâ efveÙeb$ekeâ & ceneuesKee hejer#ekeâ Ghe-meYeeheefle Deewj GheeOÙe#e
10. jepÙe meYee kesâ GhemeYeeheefle • Deheves-Deheves jepÙeeW kesâ Yeerlej jepÙeceb$eer
jepÙeeW kesâ Ghe. cegKÙeceb$eer • mebIeMeeefmele #es$eeW kesâ ceb$eer Deheves-Deheves mebIeMeeefmele
ueeskeâmeYee kesâ GheeOÙe#e #es$e kesâ Yeerlej
veerefle DeeÙeesie kesâ meomÙe • mebIeMeeefmele #es$eeW keâer efJeOeeveceb[ue kesâ DeOÙe#e
mebIe kesâ jepÙeceb$eer Deheves-Deheves mebIeMeeefmele #es$eeW kesâ Yeerlej
11. Yeejle kesâ cenevÙeeÙeJeeoer
kewâefyevesš meefÛeJe Jele&ceeve kesâvõerÙe cebef$eceC[ue keâer metÛeer
Deheves-Deheves mebIeMeeefmele #es$eeW kesâ Ghe-jepÙeheeue
12. hetCe& pevejue Ùee mecekeâ#e jQkeâ keâe heo OeejCe keâjves ØeOeeveceb$eer • keâeefce&keâ, ueeskeâ efMekeâeÙele Deewj
Jeeues mšeheâ ØecegKe (vejsvõ ceesoer) heWMeve ceb$eeueÙe
13. Yeejle kesâ efueS ceevÙelee Øeehle DemeeOeejCe otle Deewj • hejceeCeg Tpee& efJeYeeie
hetCee&efOekeâejer ceb$eer • Debleefj#e efJeYeeie
Static GK 161 YCT
 kewâefyevesš ceb$eer DeefMJeveer Jew<CeJe • jsue ceb$eeueÙe
jepeveeLe efmebn • j#ee ceb$eeueÙe • mebÛeej ceb$eeueÙe
DeefceleMeen • ie=n ceb$eeueÙe • Fueskeäš^eefvekeâ Deewj metÛevee
• menkeâeefjlee ceb$eeueÙe ØeewodÙeesefiekeâer ceb$eeueÙe
efveefleve peÙejece • meÌ[keâ heefjJenve Deewj jepeceeie& efkeâjCe efjefpepet • he=LJeer efJe%eeve ceb$eeueÙe
ie[keâjer ceb$eeueÙe njoerhe efmebn hegjer • hesš^esefueÙece SJeb heeFheiewme ceb$eeueÙe
efvece&uee meerleejceCe • efJeòe ceb$eer • DeeJeeme SJeb Menjer ceeceueeW kesâ
• keâejheesjsš keâeÙe& ceb$eeueÙe ceb$eeueÙe
Oecexvõ ØeOeeve • efMe#ee ceb$eeueÙe cevemegKe Sue. • mJeemLÙe SJeb heefjJeej keâuÙeeCe
• keâewMeue efJekeâeme Deewj GodÙeefcelee ceb[eefJeÙee ceb$eeueÙe
ceb$eeueÙe • jmeeÙeve SJeb GJe&jkeâ ceb$eeueÙe
veejeÙeCe leeleg jeCes • ceeF›eâes, ueIeg Deewj ceOÙece GodÙece [e. Jeerjsvõ kegâceej • meeceeefpekeâ vÙeeÙe Deewj DeefOekeâeefjlee
ceb$eeueÙe ceb$eeueÙe
vejsvõ efmebn leescej • ke=âef<e SJeb efkeâmeeve keâuÙeeCe ceb$eeueÙe pÙeeseflejeefolÙe Sce. • veeieefjkeâ G[d[Ùeve ceb$eeueÙe
[e. megyeÇceC[Ùece • efJeosMe ceb$eer efmebefOeÙee • Fmheele ceb$eeueÙe
peÙeMebkeâj
heMegheefle kegâceej heejme • KeeÅe ØemebmkeâjCe GÅeesie ceb$eeueÙe
Depe&gve cegb[e • pevepeeleerÙe keâeÙe& ceb$eeueÙe
iepesvõ efmebn MesKeeJele • peue Meefòeâ ceb$eeueÙe
mce=efle pegefyeve F&jeveer • ceefnuee SJeb yeeue efJekeâeme ceb$eeueÙe
jepekegâceej eEmen • efJeÅegle ceb$eeueÙe
• DeuhemebKÙekeâ keâeÙe& ceb$eeueÙe
• veJeerve Deewj veJeerkeâjCeerÙe Tpee&
heerÙet<e ieesÙeue • JeeefCepÙe SJeb GÅeesie ceb$eeueÙe
ceb$eeueÙe
• GheYeesòeâe ceeceues, KeeÅe Deewj
Yethesvõ ÙeeoJe • heÙee&JejCe, Jeve Deewj peueJeeÙeg
meeJe&peefvekeâ efJelejCe ceb$eeueÙe
heefjJele&ve ceb$eeueÙe
• keâheÌ[e ceb$eeueÙe
• ßece Deewj jespeieej ceb$eeueÙe
Øeuneo peesMeer • mebmeoerÙe keâeÙe& ceb$eeueÙe
censvõ veeLe heeC[sÙe • Yeejer GÅeesie SJeb meeJe&peefvekeâ GÅece
• keâesÙeuee ceb$eeueÙe
ceb$eeueÙe
• Keeve ceb$eeueÙe
peer efkeâMeve js[d[er • mebmke=âefle ceb$eeueÙe
meJee&vebo meesveesJeeue • yebojieen, penepejeveer Deewj peueceeie&
• heÙe&šve ceb$eeueÙe
ceb$eeueÙe
• hetJeexòej #es$e kesâ efJekeâeme ceb$eeueÙe
• DeeÙegJexo, Ùeesie Deewj Øeeke=âeflekeâ
efÛeefkeâlmee, Ùetveeveer, efmeæ Deewj heg®<eesòece ™heeuee • celmÙe heeueve, heMegheeueve SJeb [sÙejer
nescÙeeshewLeer (DeeÙeg<e ceb$eeueÙe) ceb$eeueÙe
efieefjjepe efmebn • «eeceerCe efJekeâeme ceb$eeueÙe Devegjeie efmebn "ekegâj • metÛevee SJeb ØemeejCe ceb$eeueÙe
• hebÛeeÙeleer jepe ceb$eeueÙe • ÙegJee ceeceues Deewj Kesue ceb$eeueÙe

Static GK 162 YCT

 Gòej ØeosMe cebef$eceC[ue keâer metÛeer

Gòej ØeosMe kewâefyevesš 8. ue#ceer veejeÙeCe kewâefyevesš ieVee efJekeâeme SJeb Ûeerveer
ÛeewOejer ceb$eer efceue
kebâ veece heo efJeYeeie 9. peÙeJeerj efmebn kewâefyevesš heÙe&šve SJeb mebmke=âefle
meb. ceb$eer ceb$eeueÙe
1. Ùeesieer cegKÙeceb$eer efveÙegefòeâ, keâeefce&keâ, ie=n, 10. Oece&heeue efmebn kewâefyevesš heMegOeve SJeb ogiOe efJekeâeme
DeeefolÙeveeLe meleke&âlee, DeeJeeme SJeb ceb$eer Deeefo
Menjer efveÙeespeve, 11. vevo ieesheeue kewâefyevesš DeeÅeesefiekeâ efJekeâeme,
meefÛeJeeueÙe ØeMeemeve ieghlee ceb$eer efveÙee&le Øeeslmeenve Deeefo
Deeefo~ 12. Deefveue jepeYej kewâefyevesš ßece SJeb mesJee Ùeespeve
2. kesâMeJe Øemeeo Ghe- «eecÙe efJekeâeme SJeb mece«e ceb$eer
ceewÙe& cegKÙeceb$eer «eecÙe efJekeâeme leLee 13. efpeefleve Øemeeo kewâefyevesš ueeskeâ efvecee&Ce
«eeceerCe DeefYeÙeb$eCe, KeeÅe ceb$eer
ØemebmkeâjCe Deeefo 14. jekesâMe meÛeeve kewâefyevesš met#ce, ueIeg SJeb ceOÙece,
ceb$eer Keeoer SJeb «eeceesÅeesie
3. yeÇpesMe hee"keâ Ghe- efÛeefkeâlmee efMe#ee,
15. Ùeesiesvõ kewâefyevesš GÛÛe efMe#ee, efJe%eeve
cegKÙeceb$eer efÛeefkeâlmee SJeb mJeemLÙe GheeOÙeeÙe ceb$eer ØeewÅeesefiekeâer, Fueskeäš^eefvekeäme
4. megjsMe kegâceej kewâefyevesš efJeòe SJeb mebmeoerÙe keâeÙe& Deewj metÛevee ØeewÅeesefiekeâer
KeVee ceb$eer 16. DejefJevo kegâceej kewâefyevesš veiej efJekeâeme, Menjer
5. metÙe& Øeleehe kewâefyevesš ke=âef<e, ke=âef<e efMe#ee SJeb Mecee& ceb$eer efJekeâeme, Tpee& SJeb
Meener ceb$eer ke=âef<e DevegmebOeeve Deefleefjòeâ Tpee&
6. mJeleb$e osJe kewâefyevesš peue Meefòeâ leLee yeeÌ{ 17. DeeMeer<e hešsue kewâefyevesš ØeeefJeefOekeâ efMe#ee,
ceb$eer GheYeesòeâe mebj#eCe SJeb
efmebn ceb$eer efveÙeb$eCe
yeebš ceehe
7. yesyeerjeveer ceewÙee& kewâefyevesš ceefnuee keâuÙeeCe, yeeue 18. mebpeÙe efve<eeo kewâefyevesš celmÙe
ceb$eer efJekeâeme SJeb heg°enej ceb$eer
jepeveereflekeâ oue SJeb Gvekesâ Øeleerkeâ

jepeveereflekeâ oue je<š^erÙe oue

hebpeerkeâjCekeâòee& – efveJee&Ûeve DeeÙeesie ›eâce je<š^eÙr e oue Deejef#ele mLeehevee mebmLeehekeâ
hebpeerkeâjCe keâe ØeeJeOeeve– ueeskeâØeefleefveefOelJe DeefOeefveÙece, 1951 ceW meb. Øeleerkeâ
1. Deece Deeoceer PeeÌ[Ò 26 DejefJevo
henueer yeej mebJewOeeefvekeâ ceevÙelee efceueer– 52JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve heešea veJecyej, kesâpejerJeeue
DeefOeefveÙece 1985 kesâ Éeje 2012
je<š^erÙe Ùee jepÙemlejerÙe heešea keâer ceevÙelee osves keâe DeefOekeâej– 2. yengpeve meceepe neLeer (Demece 14 keâebMeerjece
heešea jepÙe keâes DeØewue,
efveJee&Ûeve Øeleerkeâ (Deej#eCe SJeb DeeJebšve) DeeosMe 1968 kesâ ÚesÌ[keâj peneB 1984
lenle efveJee&Ûeve DeeÙeesie keâes nw~ Fvekesâ
GcceeroJeejeW keâes
Jele&ceeve ceW kegâue je<š^erÙe jepeveereflekeâ oue– 6
DeeÙeesie Éeje
Jele&ceeve ceW kegâue jepÙe mlejerÙe (jepÙeerÙe) oue– 54 efveOee&efjle cegkeäle

Static GK 163 YCT

 efveJee&Ûeve 2. Demece ieCe neLeer 14 Dekeäšyt ej,
ØeleerkeâeW keâer heefj<eod 1985
metÛeer mes keâesF& 3. yees[esuewC[ veeieesue 2005
Skeâ Øeleerkeâ heerhegume øebâš
Ûegvevee heÌ[siee)
4. ÙetveeFšs[ š^wkeäšj 5 Deiemle,
3. YeejleerÙe pevelee keâceue 6 Dešue efyenejer heerhegume Ûeueelee 2015
heešea DeØewue, JeepehesÙeer Deewj heešea, efkeâmeeve
1980 ueeue ke=â<Ce
efueyejue
Dee[Jeeveer
4. efyenej 1. pevelee oue leerj 30 Dekeäšyt ej,
4. keâcÙegefvemš nLeewÌ[e, nBefmeÙee 7
(ÙetveeFšs[) 2003
heešea Dee@Heâ Deewj efmeleeje veJecyej,
Fbef[Ùee 1964 2. ueeskeâ peve yebieuee 28 veJecyej,
(ceekeäme&efmemš) Meefkeäle heešea 2000
5. Fbef[Ùeve neLe 28 S.Dees. åÙetce 3. je<š^erÙe ueeuešsve 5 pegueeF&,
vesMeveue efomecyej, pevelee oue 1997
keâeB«esme 1885 4. je<š^erÙe Úle keâe 3 ceeÛe&,
6. vesMeveue efkeâleeye 6 heer.S. mebiecee ueeskeâ mecelee hebKee 2013
heerhegume heešea peveJejer, heešea
2013 5. keâcÙegefvemš leerve 1949
Yeejle kesâ jepÙeJeej jepÙeerÙe oue heešea Dee@Heâ efmeleejeW
Fbef[Ùee Jeeuee
›eâce jepÙe/mebIe jepÙeerÙe oue Øeleerkeâ ie"ve (ceekeäme&efmemš PeC[e
meb. efleefLe/Je<e& -
1. DeevOeÇ ØeosMe 1. lesuegieg osMece meeFefkeâue 29 ceeÛe&, uesefveefvemš)
1982 (efueyejsMeve)
2. ÙegJeepevee Úle keâe 12 ceeÛe&, 5. ÚòeermeieÌ{ pevelee keâeb«esme Jeie& ceW
ßeerceekeâe hebKee 2011 ÚòeermeieÌ{ (pes) nue
jeÙeLeg peeslelee
keâeB«esme heešea efkeâmeeve
2. De®CeeÛeue 1. heerhegume cekeäkeâe 10 DeØewue,
6. ieesJee 1. Mesj 1963
cene
ØeosMe heešea Dee@Heâ 1977
je<š^Jeeoer
De®CeeÛeue
ieesceeblekeâ
2. pevelee oue efmej hej pegueeF&, 1999
2. ieesJee veeefjÙeue 25 peveJejer,
(meskeäÙetuej) Oeeve ues
Heâe@jJe[& 2016
peeleer ngF&
heešea
ke=â<ekeâ
7. nefjÙeeCee 1. Fbef[Ùeve ÛeMcee Dekeäšyt ej,
ceefnuee
vesMeveue 1996
3. pevelee oue leerj 30 Dekeäštyej, ueeskeâ oue
(ÙetveeFšs[) 2003
2. peveveeÙekeâ Ûeeyeer 9 efomecyej,
3. Demece 1. Dee@ue leeuee Deewj 3 Dekeäštyej, pevelee heešea 2018
Fbef[Ùee Ûeeyeer 2005 8. peccet Je 1. peccet SC[ nue 15 Dekeäšyt ej,
ÙetveeFšs[ keâMceerj keâMceerj 1932
[scees›esâefškeâ vesMeveue
øebâš keâeB«esme
Static GK 164 YCT
 2. peccet SC[ meeFefkeâue 23 ceeÛe&, 2. efMeJemesvee leerj-keâceeve 19 petve,
keâMceerj 1982 1966
vesMeveue 3. efMeJemesvee ceMeeue 19 petve,
heQLeme& heešea (GæJe 2022
3. peccet SC[ mÙeener keâer 1999 yeeuee meensye
keâMceerj oJeele Deewj "ekeâjs)
heerhegume keâuece 4. vesMeveefuemš IeÌ[er 10 petve,
[scees›esâefškeâ keâeB«esme heešea 1999
heešea
13. ceefCehegj 1. veeiee cegiee& 2002
9. PeejKeC[ 1. Deepemeg kesâuee 22 petve, heerhegume øebâš
heešea 1986
2. pevelee oue leerj 2003
2. PeejKeC[ leerj-keâceeve 15 veJecyej, (ÙetveeFšs[)
cegefkeäle ceesÛee& 1972
3. keâcÙegefvemš yeeue Deewj 26 efomecyej,
3. je<š^erÙe ueeuešsve 5 pegueeF&,
heešea Dee@Heâ nBefmeÙee 1925
pevelee oue 1997
FefC[Ùee
10. keâvee&škeâ 1. pevelee oue efmej hej pegueeF&, 1999
14. cesIeeueÙe 1. ÙetveeFšs[ [^ce 1997
(meskeäÙetuej) Oeeve ues
[scees›esâef[keâ
peeleer ngF&
heešea
ke=â<ekeâ
2. efnue mšsš Mesj 1968
ceefnuee
heerhegume
11. kesâjue 1. pevelee oue efmej hej pegueeF&, 1999
[scees›esâefškeâ
(meskeäÙetuej) Oeeve ues
heešea
peeleer ngF&
ke=â<ekeâ 3. heerhegume ceesceyeefòeÙeeB 2017
ceefnuee [scees›esâefškeâ
øebâš
2. kesâjue oes heefòeÙeeB 1979
keâeB«esme 4. Jee@Fme Dee@Heâ methe 2021
(Sce) o heerhegue
heešea
3. Fbef[Ùeve meerÌ{er 10 ceeÛe&,
ÙetefveÙeve 1948 5. Dee@ue 1 peveJejer,
cegefmuece Fbef[Ùee 1998
ueerie le=Cecetue
4. efjJeesuÙetMevejer HeâeJeÌ[e 19 ceeÛe&, keâeb«esme
meesMeefuemš SJeb 1940 15. efcepeesjce 1. efcepees efmeleeje 1961
heešea yesuepee vesMeveue
5. keâcÙegefvemš yeeue Deewj 26 efomecyej, øebâš
heešea Dee@Heâ nBefmeÙee 1925 2. peesjce metÙe& 1997
Fbef[Ùee vesMeveefuemš (efkeâjCe
12. ceneje<š^ 1. ceneje<š^ jsueJes 9 ceeÛe&, heešea jefnle)
veJeefvecee&Ce Fbpeve 2006 16. veeieeueQ[ 1. veeiee cegiee& 2002
mesvee heerhegume øebâš

Static GK 165 YCT

 2. vesMeveefuemš iueesye 2. õefJeÌ[ cegves$e GoerÙeceeve 17 efmelecyej,
[scees›esâefškeâ keâÌ[iece metÙe& 1949
Øees«esefmeJe 3. osefmeÙee veieeÌ[e 14 efmelecyej,
heešea cegjheeskeäkegâ 2005
3. ueeskeâ nsueerkeâe@hšj 2021 õefJeÌ[
peveMeefkeäle keâÌ[iece
heešea (jece 4. keâcÙegefvemš yeeue Deewj 26 efomecyej,
efJeueeme) heešea Dee@Heâ nBefmeÙee 1925
Fbef[Ùee
4. vesMeveefuemš IeÌ[er 10 petve,
keâeb«esme heešea 1999 23. lesuebieevee 1. Dee@ue helebie 1927
Fbef[Ùee
17. Deesef[Mee yeerpet pevelee MebKe 26 efomebyej,
cepeefueme-S-
oue 1997
Fòesneogue
18. heg[gÛesjer 1. Dee@ue oes heefòeÙeeB 17 Dekeäštyej, cegefmueceerve
Fbef[Ùee 1972 2. Yeejle je<š^ keâej 27 DeØewue,
Devvee õefJeÌ[ meefceefle 2001
cegves$e 3. lesuegieg osMece meeFefkeâue
keâÌ[iece
4. ÙegJeepevee Úle keâe 12 ceeÛe&,
2. Dee@ue peie 7 HeâjJejer, ßeefcekeâe hebKee 2011
Fbef[Ùee Sve. 2011 jeÙeLet
Deej. keâeb«esme heešea
keâeB«esme 24. ef$ehegje 1.Fbef[efpeefveÙeme oeJe
3. õefJeÌ[ GoerÙeceeve 17 efmelebyej, heerhegume øebâš
cegvves$e metÙe& 1949 Dee@Heâ ef$ehegje
keâÌ[iece 2. efšheje ceesLee Deveeveeme 2019
19. hebpeeye efMejesceefCe lejepet 14 efomebyej, heešea
Dekeâeueer oue 1920 3. Dee@ue heg<he Deewj 1 peveJejer,
20. jepemLeeve je<š^erÙe yeesleue 29 Dekeäštyej, Fbef[Ùee le=Ce 1998
le=Cecetue
ueeskeâleebef$ekeâ 2018
keâeb«esme
heešea
25. Gòej ØeosMe 1. meceepeJeeoer meeFefkeâue 4 Dekeäšyt ej,
21. efmeefkeäkeâce 1. efmeefkeäkeâce Úelee 4 ceeÛe&,
heešea 1992
[scees›esâefškeâ 1993
2. Dehevee oue keâhe Deewj 14 efomecyej,
øebâš
(meesvesueeue) huesš 2016
2. efmeefkeäkeâce šsyeue ueQhe 4 HeâjJejer,
26. heefMÛece 1. Dee@ue Mesj 22 petve,
›eâebeflekeâejer 2013
yebieeue FefC[Ùee 1939
ceesÛee& Heâe@jJe[&
22. leefceuevee[g 1. Dee@ue oes heefòeÙeeB 17 Dekeäštyej, yuee@keâ
Fbef[Ùee 1972 2. Dee@ue heg<he Deewj 1 peveJejer,
Devvee õefJeÌ[ FefC[Ùee le=Ce 1998
cegves$e le=Cecetue
keâÌ[iece keâeb«esme

Static GK 166 YCT

 Yeejle ceW efveÙeespeve
(Ùeespevee DeeÙeesie SJeb hebÛeJe<eeaÙe ÙeespeveeSB)

1944 ieebOeerJeeoer Ùeespevee (ßeerceVe veejeÙeCe Éeje lewÙeej)

1944 DeeÙeespevee leLee efJekeâeme efJeYeeie keâer mLeehevee
(DeeoxefMej oueeue keâer osKejsKe ceW)
1944-46 Ùeespevee yees[& keâer mLeehevee
1945 heerhegume hueeve (Sce.Sve. jeÙe Éeje lewÙeej)
1946 Ùeespevee DeeÙeesie keâer mLeehevee nsleg efveÙeesieer meefceefle
Éeje mebmlegefle~
1946 meueenkeâejer Ùeespevee heefj<eod keâer mLeehevee DeOÙe#e-
kesâ.meer. efveÙeesieer
1948 je°^erÙe DeeÙeespeve meefceefle (1938) keâer efjheesš& keâe
ØekeâeMeve, efpemeceW cetue GÅeesieeW Deewj meeJe&peefvekeâ
GheÙeesefielee Jeeues GÅeesieeW hej jepÙe keâe mJeeefcelJe~
1950 meJeexoÙe hueeve (peÙe ØekeâeMe veejeÙeCe)
15 ceeÛe&, Ùeespevee DeeÙeesie keâe ie"ve-,
1950 DeOÙe#e- peJeenj ueeue vesn™
pegueeF&, ØeLece hebÛeJe<eeaÙe Ùesepevee keâer ™hejsKee Øemlegle
1951
6 Deiemle, je°^erÙe efJekeâeme heefj<eo (NDC) keâer mLeehevee
1952

hebÛeJe<eeaÙe Ùeespevee ØeÙegòeâ efJekeâeme cee@[ue

Yeejle ceW efveÙeespeve keâe Fefleneme ØeLece - nwje[-[escej cee@[ue
Je<e& ÙeespeveeSB/efJeMes<eleeSB/cenòJehetCe& leLÙe efÉleerÙe - ceneueveesefyeme cee@[ue
1934 hueeb[ Fkeâevee@ceer heâe@j FefC[Ùee-Sce. efJeÕesÕejwÙee le=leerÙe - Sme. Ûe›eâJeleea cee@[ue
(Yeejle ceW efveÙeespeve kesâ pevekeâ) ÛelegLe& - DeMeeskeâ ™õ cee@[ue
1938 je°^erÙe DeeÙeespeve meefceefle keâer efveÙegefòeâ (keâeb«esme keâe Ùeespevee kesâ DeejcYe mes efkeâmeer Yeer hebÛeJe<eeaÙe Ùeespevee ceW DeveeÛÚeefole
nefjhegje DeefOeJesMeve)/keâeb«esme Ùeespevee DeOÙe#e- heb. kegâue Je<eeX keâer mebKÙee nw- 6
peJeenj ueeue vesn™ hebÛeJe<eeaÙe ÙeespeveeSB ØeeLeefcekeâleeSB/ GösMÙe/ keâeÙe&›eâce/
Ùeespevee
1941 cegoeefueÙej DeeÙeesie keâe ie"ve
Henueer ke=âef<e Glheeove ceW Je=efæ, Glheeove, DeeÙe
1944-45 yee@cyes hueeve (S huewve heâe@j Fkeâesvee@efcekeâ
(1951-56) leLee Oeve keâe meceeve efJelejCe, meecegoeefÙekeâ
[sJeueshecesvš Fve Fbef[Ùee)/yecyeF& kesâ Dee" ØecegKe efJekeâeme keâeÙe&›eâce~ efÉleerÙe efJeMJe Ùegæ mes
GÅeesieheefleÙeeW Éeje lewÙeej DeOÙe#e- pes. Deej. [er. GlheVe Demeblegueve keâes "erkeâ keâjvee
šeše (megOeejvee)
Static GK 167 YCT
 otmejer leer›e DeewÅeesieerkeâjCe, hetbpeer meIeve Je Yeejer veewJeeR ke=âef<e SJeb «eeceerCe efJekeâeme, keâercele efmLejlee
(1956-61) GÅeesieeW SJeb DeeOeejYetle GÅeesieeW keâe (1997-2002) kesâ meeLe mebJe=efæ, pevemebKÙee Je=efæ hej jeskeâ
efJekeâeme, yegefveÙeeoer leLee hetBpeeriele Jemleg ueieevee
GÅeesieeW kesâ ØeeflemLeeheve keâer efoMee ceW keâeÙe&, omeJeeR GheYeesie kesâ mlej ceW Je=efæ leLee mJeemLÙe SJeb
meceepe kesâ meceepeJeeoer {eBÛes keâer mLeehevee (2002-07) efMe#ee mebyebOeer megefJeOeeDeeW ceW megOeej ueekeâj
leermejer KeeÅeeVe kesâ Glheeove ceW DeelceefveYe&jlee, peerJeve keâer iegCeJeòee keâes yesnlej yeveevee~
(1961-1966) DeewÅeesieerkeâjCe keâer jCeveerefle kesâ ™he ceW DeeÙeele iÙeejnJeeR leer›elece SJeb meceeJesMeer efJekeâeme, iejeryeer ceW
ØeeflemLeeheve keâer DeJeOeejCee keâe ØeejbYe, (2007-12) keâceer ueevee, jespeieej DeJemejeW keâe efJemleej
DeeOeejYetle GÅeesieeW keâe Øemeej, mJeheesef<ele keâjvee, efuebie Demeceevelee ceW keâceer ueevee Je
efJekeâeme DeLeJee mJele: mhetâle& DeJemLee ceW heÙee&JejCe mebj#eCe
hengBÛevee, jespeieej kesâ DeJemejeW ceW Je=efæ keâjvee, yeejnJeeR leer›elece, mebhees<eCeerÙe (OeejCeerÙe) SJeb
Demeceevelee ceW keâceer ueevee~ (2012-17) DeefOekeâ meceeJesMeer efJekeâeme SJeb heÙee&JejCe
leerve Jeeef<e&keâ ÙeespeveeSB Ùeespevee DeJekeâeMe keâer DeJeefOe mebj#eCe
(1966-69)
hebÛeJe<eeaÙe ÙeespeveeDeeW kesâ oewjeve DeeefLe&keâ mebJe=efæ keâer oj
ÛeewLeer keâercele efmLejlee, meceepe ceW meceevelee
hebÛeJe<eeaÙe DeJeefOe DeeefLe&keâ mebJe=efæ keâer oj
(1969-74) mLeeefhele keâjvee, mebheefòe leLee DeeefLe&keâ Meefòeâ
Ùeespevee ue#Ùe Deewmele
kesâ yeÌ{les mebkeWâõCe keâer hetJe& ØeJe=efòe ceW
megOeej, efmLejlee kesâ meeLe DeeefLe&keâ mece=efæ, (³) (³)
DeelceefveYe&jlee (mJeeJeuebyeve) keâer ØeLece (I) 1951-56 2.1 3.6
DeefOekeâeefOekeâ Øeeefhle Je efJekeâeme keWâõ Gheeiece efÉleerÙe (II) 1956-61 4.5 4.1
DeheveeÙee ieÙee~ le=leerÙe (III) 1961-66 5.6 2.5
heebÛeJeeR iejeryeer Gvcetueve leLee DeelceefveYe&jlee keâer ÛelegLe& (IV) 1969-74 5.7 3.3
(1974-78) Øeeefhle, iejeryeer nšeDees keâe veeje efoÙee
hebÛece (V) 1974-78 4.4 5.0
ieÙee~ peerJeve mlej keâes TBÛee G"evee,
vÙetvelece DeeJeMÙekeâlee keâeÙe&›eâce <e‰ce (VI) 1980-85 5.2 5.4
DeveJejle Ùeespevee jesefuebie hueeve mehlece (VII) 1985-90 5.0 5.8
(1978-80) De°ce (VIII) 1992-97 5.6 6.7
Ú"eR DeeOegefvekeâerkeâjCe, iejeryeer Gvcetueve, veeyee[& veJece (IX) 1997-2002 6.5 5.5
(1980-85) keâer mLeehevee (12 pegueeF&, 1982) oMece (X) 2002-07 8 7.6
Skeâerke=âle «eeceerCe efJekeâeme, DeeOeeefjkeâ SkeâeoMe (XI) 2007-12 9 7.8
mebjÛevee keâe efJekeâeme keâjvee
ÉeoMe (XII) 2012-17 8 6.7
meeleJeeR Yeespeve, keâece Deewj Glheeokeâlee keâe veeje
(1985-90) efoÙee ieÙee~ jespeieej kesâ veÙes DeJemejeW keâe veerefle DeeÙeesie
me=peve keâjvee, ke=âef<e Glheeokeâlee ceW Je=efæ mLeehevee efleefLe 1 peveJejer, 2015 (Ùeespevee
keâjvee, cegõemheâerefle keâes efveÙebef$ele keâjvee leLee DeeÙeesie kesâ mLeeve hej)
DeeefLe&keâ efmLeefle ceW efmLejlee ueevee
hetje veece - vesMeveue FbmšeršŸetMeve heâe@j š^ebmeheâeefceËie
oes Jeeef<e&keâ ÙeespeveeSB veF& DeeefLe&keâ veerefle (1991)
(1990-92) Fbef[Ùee (NITI)
Dee"JeeR DeeOeeefjkeâ mebjÛeveeDeeW keâes megÂÌ{ yeveevee, mJe™he - mebefJeOeevesòej/iewj mebefJeOeeefvekeâ mebmLee
(1992-97) Meleeyoer kesâ Deble lekeâ ceeveJe Meefòeâ keâe hetCe& DeOÙe#e - Yeejle keâe ØeOeeveceb$eer
GheÙeesie/ØeeLeefcekeâ efMe#ee keâes meJe&JÙeeheer
yeveevee GheeOÙe#e - ØeOeeveceb$eer Éeje efveÙegòeâ keâesF& JÙeefòeâ

Static GK 168 YCT

 ØeLece GheeOÙe#e - DejefJebo heveieefÌ{Ùee
ØecegKe DeeefLe&keâ Je›eâ
Mee<eer heefj<eod - meYeer jepÙeeW kesâ cegKÙeceb$eer, kesâvõMeeefmele
ØeosMeeW kesâ jepÙeheeue/ ØeMeemekeâ ueejWpe Je›eâ Fme «eeheâ kesâ ceeOÙece mes DeeÙe efJelejCe keâes
hetCe& keâeefuekeâ - DeefOekeâlece mebKÙee heeBÛe meboefYe&le efkeâÙee peelee nw, Fmekeâe efJekeâeme cewkeäme
meomÙe Dees ueejWpe ves meved 1905 ceW DeeÙe efJelejCe keâer
DebMekeâeefuekeâ DeefOekeâlece mebKÙee oes Demeceevelee keâe ØeefleefveefOelJe keâjves nsleg efkeâÙee Lee~
meomÙe
efheâefuehme Je›eâ FmeceW cegõemheâerefle Deewj yesjespeieejer kesâ ceOÙe Skeâ
heosve meomÙe ØeOeeveceb$eer Éeje veeefcele Yeejle mejkeâej kesâ efmLej Deewj Guše mebyebOe neslee nw, kesâ yeejs ceW
Ûeej kesâvõerÙe ceb$eer yeleeÙee ieÙee nw~
efJeMes<e Deecebef$ele ØeOeeveceb$eer Éeje veeefcele efJeefYeVe #es$eeW kesâ
Sbpesue Je›eâ efkeâmeer Jemleg Ùee mesJee hej Iejsuet JÙeÙe Deewj DeeÙe
meomÙe efJeMes<e%e
kesâ ceOÙe mebyebOe keâe ØeoMe&ve keâjlee nw~
cegKÙe keâeÙe&keâejer kesâvõ keâe meefÛeJe mlej keâe DeefOekeâejer
DeefOekeâejer uewheâj Je›eâ Fmekesâ Éeje keâj –ojeW Deewj kegâue jepemJe kesâ ceOÙe
(CEO) mebyebOe oMee&Ùee peelee nw~

Yeejle ceW yewbefkebâie

Static GK 169 YCT

 YeejleerÙe efjpeJe& yeQkeâ kesâ ieJeve&jeW keâer metÛeer 18. Sme. JeWkeâšjceCeve 22 efomebyej, 1990-21
efomebyej, 1992
›eâ. me. ieJeve&j keâeÙe&keâeue
19. [e@. meer jbiejepeve 22 efomebyej, 1992-22
1. mej Deesmeyeesve& S. 1 DeØewue, 1935- 30 petve,
veJebyej, 1997
efmceLe 1937
20. [e@. efyeceue peeueeve 22 veJebyej, 1997-6
2. mej pescme yeÇw[ šsuej 1 pegueeF&, 1937-17 efmelebyej, 2003
heâjJejer, 1943 21. [e@. JeeF&. Jeer. js[d[er 6 efmelebyej, 2003-5
3. mej efÛebleeceve [er. 11 Deiemle, 1943-30 petve, efmelebyej, 2008
osMecegKe * 1949 22. [e@. [er. megyyeejeJe 5 efmelebyej, 2008-4 efmelebyej,
4. mej yesvesieue jecee jeJe 1 pegueeF&, 1949-14 2013
peveJejer, 1957 23. [e@. jIegjece peer. 4 efmelebyej, 2013-4 efmelebyej,
5. kesâ. peer. DebyesieebJekeâj 14 peveJejer, 1957-28 jepeve 2016
heâjJejer, 1957 24. [e@. Gefpe&le Deej. 4 efmelebyej, 2016-11
6. SÛe.Jeer.Deej. DeeÙebiej 1 ceeÛe&, 1957-28 heâjJejer, hešsue efomebyej, 2018
1962 25. Meefòeâkeâeble oeme 12 efomebyej, 2018 mes Deye
7. Heer. meer. YešdšeÛeeÙe& 1 ceeÛe&, 1962-30 petve, lekeâ
1967 veesš- * mej pescme šsuej keâer ce=lÙeg kesâ yeeo meer. [er. osMecegKe ves
8. Sue. kesâ. Pee 1 pegueeF&, 1967-3 ceF& efJeOeeÙeer efJeYeeie, Yeejle mejkeâej Éeje peejer DeOÙeeosMe kesâ lenle 22
1970 heâjJejer, 1943 mes 10 Deiemle, 1943 lekeâ ieJeve&j keâer MeefòeâÙeeW
9. yeer. Sve. Deeojkeâj 4 ceF&, 1970-15 petve, Deewj keâeÙeeX keâe ØeÙeesie efkeâÙee Lee~
1970 Yeejle kesâ je°^erÙeke=âle yeQkeâ SJeb Gvekeâe mLeehevee Je<e&-
10. Sme. peieVeeLeve 16 petve, 1970-19 ceF&, je°^erÙeke=âle yeQkeâ (12) mLeehevee cegKÙeeueÙe
1975 Je<e&
11. Sve. meer. mesve ieghlee 19 ceF&, 1975-19 Deiemle, 1. mšsš yeQkeâ Dee@heâ Fbef[Ùee (SBI) 1 pegueeF&, cegcyeF&
1975 1955
11. Sve. meer. mesve ieghlee 19 ceF&, 1975-19 Deiemle, 2. hebpeeye vesMeveue yeQkeâ 19 ceF&, veF&
1975 (DeesefjSbšue yeQkeâ ± ÙetveeFšs[ 1894 efouueer
12. kesâ. Deej. hegjer 20 Deiemle, 1975-2 ceF&, yeQkeâ keâe efJeueÙe)
1977 3. Fbef[Ùeve yeQkeâ 15 ÛesVeF&
13. Sce. vejefmecnce 2 ceF&, 1977-30 veJebyej, (Fueeneyeeo yeQkeâ keâe efJeueÙe) Deiemle,
1977 1907
14. DeeF&. peer. hešsue 1 efomebyej, 1977-15 4. kesâveje yeQkeâ 1 pegueeF&, yeWieueg™
efmelebyej, 1982 (efmeef[bkesâš yeQkeâ keâe efJeueÙe) 1906
15. [e@. ceveceesnve efmebn 16 efmelebyej, 1982-14 5. FefC[Ùeve DeesJejmeerpe yeQkeâ 10 ÛesVeF&
peveJejer, 1985 heâjJejer,
16. S. Iees<e 15 peveJejer, 1985-4 1937
heâjJejer, 1985 6. ÙetefveÙeve yeQkeâ 11 cegcyeF&
17. Deej. Sve. ceuenes$ee 4 heâjJejer, 1985-22 (DeebOeÇ yeQkeâ ± keâeheexjsMeve yeQkeâ keâe veJecyej,
efomebyej, 1990 efJeueÙe) 1919
Static GK 170 YCT
 7. Ùetkeâes yeQkeâ 6 keâesuekeâelee 15. keâ®j JewMÙe yeQkeâ 1916 keâ®j (leefceuevee[g)
peveJejer, 16. meeGLe Fbef[Ùeve yeQkeâ 1929 ef$eMegj (kesâjue)
1943
17. leefceuevee[g cekexâšeFbue 1921 LetLetkegâ[er (leefceuevee[g)
8. yeQkeâ Dee@heâ ceneje°^ 16 hegCes yeQkeâ
efmelebyej,
18. Ùeme yeQkeâ 2004 cegcyeF& (ceneje°^)
1935
19. DCB yeQkeâ 1930 cegcyeF& (ceneje°^)
9. hebpeeye SJeb efmebOe yeQkeâ 24 petve, veF&
1908 efouueer 20. RBL yeQkeâ 1943 cegcyeF& (ceneje°^)
10. yeQkeâ Dee@heâ FefC[Ùee 7 cegcyeF& 21. IDBI yeQkeâ 1964 cegcyeF& (ceneje°^)
efmelecyej, Yeejle ceW efJeosMeer yeQkeâ
1906 Yeejle ceW efJeosMeer yeQkeâ keâer 46 FkeâeFÙeeB keâeÙe&jle nw~ Yeejle ceW mšQ[[&
11. mesvš^ue yeQkeâ Dee@heâ FefC[Ùee 21 cegcyeF& SJeb Ûeeš&[& yeQkeâ (efyeÇšsve) keâer meJee&efOekeâ MeeKeeSb keâeÙe&jle nQ~
efomeyebj, Yeejle ceW Meer<e& ome efJeosMeer yeQkeâ cetueosMe
1911
1. mšQ[[& Ûeeš&[& yeQkeâ efyeÇšsve
12. yeQkeâ Dee@heâ yeÌ[ewoe 20 JeÌ[esoje
pegueeF&, 2. efmešer yeQkeâ Decesefjkeâe
1908 3. nebiekeâebie SJeb mebIeeF& yeQkeâ (HSBC) Ûeerve

Yeejle ceW efvepeer yeQkeâ SJeb mLeehevee Je<e& 4. ([ÙetMe) osGuMes yeQkeâ pece&veer
5. vesšJesmš ceekexâšdme heerSuemeer yeQkeâ mkeâe@šuewC[
yeQkeâ mLeehevee cegKÙeeueÙe
6. [er. yeer. Sme yeQkeâ efmebieehegj
Je<e&
7. yeeke&âuesme yeQkeâ efyeÇšsve
1. Sefkeämeme yeQkeâ 1993 cegcyeF& (ceneje°^)
2. yebOeve yeQkeâ 2015 keâesuekeâelee (he. yebieeue) 8. yeQkeâ Dee@heâ Decesefjkeâe Decesefjkeâe

3. efmešer ÙetefveÙeve yeQkeâ 1904 lepeebJegj (leefceuevee[g) 9. yeQkeâ Dee@heâ yenjerve Deewj kegâJewle kegâJewle
4. Oeveue#ceer yeQkeâ 1927 ef$eMetj (kesâjue) 10. oesne yeQkeâ keâlej
5. hesâ[jue yeQkeâ 1931 DeuegJee (kesâjue)
Yeejle ceW DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme
6. SÛe.[er.Sheâ.meer. 1994 cegyebF& (ceneje°^)
(HDFC)
ÛejCe/DeJeefOe cegKÙe yeeleW
7. DeeF&meerDeeF&meerDeeF& 1994 cegcyeF& (ceneje°^)
1951 mes 1965 keâer • Fme DeJeefOe ceW DeLe&JÙeJemLee ceW ‘megÂÌ{
(ICICI)
DeJeefOe DeewÅeesefiekeâ DeeOeej lewÙeej efkeâÙee ieÙee
8. Fb[meFb[ yeQkeâ 1964 cegcyeF& (ceneje°^)
efpememes DeLe&JÙeJemLee ceW YeefJe<Ùe ceW leer›e
9. IDFC heâmš& yeQkeâ 2015 cegcyeF& (ceneje°^)
leLee DeelceefveYe&j DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme
10. peccet SJeb keâMceerj 1938 ßeerveiej (keâMceerj) nes mekesâ~
yeQkeâ
• Fme DeJeefOe ceW hetbpeeriele GÅeesieeW leLee
11. keâvee&škeâ yeQkeâ 1924 cebieueg™ (keâvee&škeâ)
DeeOeejYetle GÅeesieeW kesâ efJekeâeme ceW
12. keâesškeâ ceefnbõe yeQkeâ 2003 cegcyeF& (ceneje°^) DeefOekeâ lespe Je=efæ ngF& pees oerIe&keâeueerve
13. ue#ceer efJeueeme yeQkeâ 1926 ÛesVeF& (leefceuevee[g) DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme kesâ efueS meyemes
14. vewveerleeue yeQkeâ 1922 vewveerleeue (GòejeKeC[) cenòJehetCe& mebkesâle jner~
Static GK 171 YCT
 • Fme DeJeefOe ceW #es$eerÙe efJe<ecelee Skeâ
iecYeerj mecemÙee kesâ ™he ceW GYejkeâj
DeeÙeer keäÙeeWefkeâ meeJe&peefvekeâ #es$e heÙee&hle
cee$ee ceW mebmeeOeveeW keâes me=efpele keâjves ceW
Demeheâue jne~
1965 mes 1980 keâer • DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme keâer Âef° mes
DeJeefOe 1965 mes 1980 kesâ yeerÛe keâer
DeJeefOe DeJecevove keâer DeJeefOe
(Recession) jner~
• Fme DeJeefOe ceW DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme keâer
oj ceW lespeer mes efiejeJeš DeeÙeer~
1980 mes 1990 keâer • Je<e& 1980 mes GoejJeeoer DeewÅeesefiekeâ
DeJeefOe veerefle keâer Meg®Deele kesâ meeLe
DeLe&JÙeJemLee ceW DeewÅeesefiekeâ hegveØee&efhle
(recovery) keâer Meg®Deele ngF&~
• 1981 mes 1990 keâer DeJeefOe keâes
DeewÅeesefiekeâ hegveØee&efhle keâer DeJeefOe keâne
pee mekeâlee nw, efpemekesâ yeeo 1991
mes DeeefLe&keâ megOeejeW keâer heefjJeleea
DeJeefOe Meg™ ngF&~
1991 kesâ yeeo • peer.[er.heer. ceW DeewÅeesefiekeâ #es$e kesâ
DeewÅeesefiekeâ mJe™he Ùeesieoeve kesâ DebMe ceW Oeerjs-Oeerjs efkeâvleg
ueieeleej Je=efæ ngF& nw~
• 1991 kesâ yeeo DeOeesmebjÛevee kesâ
efJekeâeme hej Yeejer cee$ee ceW efJeefveÙeesie
efkeâÙee ieÙee nw~
• YeejleerÙe DeewÅeesefiekeâ {eBÛes ceW mhe°
efJeefJeOeerkeâjCe osKee ieÙee nw~
• DeewÅeesefiekeâ Ì{eBÛes ceW GheYeesòeâe JemlegDeeW
leLee ceeOÙeefcekeâ JemlegDeeW kesâ efnmmes ceW
Je=efæ ngF& nw peyeefkeâ DeeOeejYetle
JemlegDeeW leLee hetbpeeriele JemlegDeeW kesâ
Yeej ceW keâceer DeeÙeer nw~
• 1991 kesâ yeeo meeJe&peefvekeâ #es$e keâer
Yetefcekeâe ceW keâceer DeeÙeer nw efkeâvleg
Gvekeâer kegâMeuelee leLee ueeYe osÙelee ceW
Je=efæ DeeÙeer nw~
• mejkeâej ves meeJe&peefvekeâ GÅeceeW ceW
efJeefveJesMe kesâ ceeOÙece mes efvepeerkeâjCe
keâer Øeef›eâÙee DeheveeÙeer nw~

cenejlve keâcheefveÙeeB

›eâ.meb. cenejlve kebâheefveÙeeB mLeehevee Je<e& cegKÙeeueÙe

1. vesMeveue Lece&ue hee@Jej keâe@heexjsMeve efueefcešs[ (NTPC) 1975 veF& efouueer
2. lessue SJeb Øeeke=âeflekeâ iewme efueefcešs[ (ONGC) 1956 osnjeotve
3. YeejleerÙe Fmheele ØeeefOekeâjCe efueefcešs[ (SAIL) 1974 veF& efouueer
4. keâesue Fbef[Ùee efueefcešs[ (CIL) 1975 keâesuekeâelee
5. Fbef[Ùeve Dee@Ùeue keâe@heexjsMeve efueefcešs[ (IOCL) 1959 veF& efouueer
6. iewme DeLee@efjšer Dee@heâ Fbef[Ùee efueefcešs[ (GAIL) 1984 veF& efouueer

Static GK 172 YCT

 7. Yeejle nwJeer Fuesefkeäš^keâume efueefcešs[ (BHEL) 1964 veF& efouueer
8. effnvogmleeve hesš^esefueÙece keâeheexjsMeve efueefcešs[ (HPCL) 1974 cegcyeF&
9. Yeejle hesš^esefueÙece keâeheexjsMeve efueefcešs[ (BPCL) 1977 cegcyeF&
10. hee@Jej ef«e[ keâe@heexjsMeve Dee@heâ Fbef[Ùee efueefcešs[ (PGCIL) 1989 veF& efouueer
11. hee@Jej heâeFvesbme keâeheexjsMeve (PFC) 1986 veF& efouueer
12. «eeceerCe efJeÅegleerkeâjCe efveiece efueefcešs[ (REC) 1669 veF& efouueer
13. Dee@Ùeue Fbef[Ùee efueefcešs[ (OIL) 1959 veesS[e
MSME keâe JeieeakeâjCe ueIeg GÅeesie kesâ efueS yeveer efJeefYeVe meefceefleÙeeB
GÅece keâe efJeefveÙeesie Jeeef<e&keâ šve& DeesJej meefceefle Je<e&
Øekeâej
keâeJex meefceefle 1955
met#ce 1 keâjesÌ[ ®heÙes lekeâ 5 keâjesÌ[ ®heÙes lekeâ
Deeefyeo ngmewve meefceefle 1995
ueIeg 1 keâjesÌ[ ®heÙes mes 5 keâjesÌ[ ®heÙes mes
veeÙekeâ meefceefle 1991
10 keâjesÌ[ ®heÙes lekeâ 50 keâjesÌ[ ®heÙes
Sme.Sme. keâesnueer meefceefle 2000
lekeâ
Sme.meer. ieghlee meefceefle 2015
ceOÙece 10 keâjesÌ[ ®heÙes mes 50 keâjesÌ[ ®heÙes mes
50 keâjesÌ[ ®heÙes lekeâ 250 keâjesÌ[ ®heÙes Ùet. kesâ. efmevne meefceefle 2019
lekeâ Sme.Sue.keâhetj meefceefle 1997

peer.Sme.šer. (GST : Goods and Services Tax)

ØeYeeJeer efleefLe 1 pegueeF&, 2017 mes jepÙe Ghekeâj SJeb DeefOeYeej (JemlegDeeW SJeb
ØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee 101JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveÙece, mesJeeDeeW keâer Deehetefle& mes mebyebefOele)
2016 Éeje uee@šjer, yesefšbie SJeb iewyeefuebie hej ueieeÙee
keâj keâe mJe™he DeØelÙe#e keâj peeves Jeeuee keâj
GST kesâ Debleie&le 5 0%, 5%, 12%, 18% Deewj 28% meJe&Øece GST ueeiet øeâebme (Je<e& 1954 ceW)
muewye keâjves Jeeuee je°^
GST keâe meJe&ØeLece efJepeÙe kesâuekeâj keâer DeOÙe#elee ceW ieef"le
GST mes yeenj jKee kesâJeue Deeyekeâejer šwkeäme, hesš^esefueÙece Deewj
ieÙee nw efJeÅegle keâes megPeeJe efoÙee šemkeâ heâesme& Éeje (Je<e& 2003 ceW)
GST heefj<eo DevegÛÚso- 279 A
GST mes meceeefnle kesâvõerÙe Glheeo Megukeâ
kesâvõerÙe keâj Deefleefjòeâ Glheeo Megukeâ DeOÙe#e- kesâvõerÙe efJeòeceb$eer
mesJee keâj GheeOÙe#e-jepÙe mejkeâej kesâ cebef$eÙeeW kesâ
Deefleefjòeâ meercee Megukeâ yeerÛe mes efveJee&efÛele
efJeMes<e Deefleefjòeâ meercee Megukeâ meomÙe- kegâue 33 meomÙe (2 kesâvõ mes
JemlegDeeW SJeb mesJeeDeeW keâer Deehetefle& hej leLee 31 jepÙeeW mes)
Ghekeâj SJeb DeefOekeâj jepÙeeW kesâ 31 meomÙe pees 28 jepÙeeW SJeb
GST ceW meceefnle jepÙe Jewš leerve mebIeMeeefmele #es$eeW (efouueer, heg[gÛesjer
jepÙekeâj Deewj peccet-keâMceerj) kesâ efJeòe ceb$eer Ùee
efye›eâer keâj Ùee JÙeeheej keâj
jepÙe mejkeâej Éeje efveJee&efÛele keâesF& DevÙe
Kejero keâj ceb$eer~
efJeueeefmelee keâj Jeesefšbie hee@Jej- kesâvõ mejkeâej kesâ heeme
ØeJesMe keâj (1/3) SJeb jepÙe mejkeâej kesâ heeme
ceveesjbpeve keâj (mLeeveerÙe efvekeâeÙeeW Éeje (2/3)
ueieeÙes peeves Jeeues keâjeW keâes efveCe&Ùe- 3/4 yengcele mes
ÚesÌ[keâj)
efJe%eeheveeW hej ueieeÙee peeves Jeeuee keâj GösMÙe Skeâ osMe Skeâ keâj ØeCeeueer ueeiet keâjvee
Static GK 173 YCT
 Yeejle ceW ke=âef<e ›eâebefleÙeeB

›eâebefle mebyebefOele #es$e/Glheeove

nefjle ›eâebefle KeeÅeeVe Glheeove
Õesle ›eâebefle ogiOe Glheeove
veerueer ›eâebefle celmÙe Glheeove
ueeue ›eâebefle šceešj SJeb ceebme Glheeove
iegueeyeer ›eâebefle hÙeepe, PeeRiee ceÚueer, Deew<eefOe SJeb heâecee&mÙetefškeâume Glheeove
megvenjer ›eâebefle yeeieJeeveer, Meno SJeb heâue Glheeove
Oetmej ›eâebefle jemeeÙeefvekeâ GJe&jkeâ Glheeove
jpele ›eâebefle Deb[e/kegâkeäkegâš Glheeove
heerle/heerueer ›eâebefle efleuenve Glheeove
mJeCe& jsMee ›eâebefle petš (hešmeve) Glheeove
jpele jsMee ›eâebefle keâheeme Glheeove
ieesue ›eâebefle Deeuet Glheeove
nefjle meesvee ›eâebefle yeeBme Glheeove
cetkeâ ›eâebefle ceesšs Deveepe Glheeove
yeeoeceer ›eâebefle cemeeuee Glheeove

ØecegKe efJeòeerÙe meefceefleÙeeB

meefceefle keâe veece GösMÙe

Sme.Sme. leejeheesj meefceefle efJeosMeer efJeefveceÙe ceW hetbpeer Keelee heefjJele&veerÙelee nsleg megPeeJe osves nsleg
vejefmecnve meefceefle yeQefkebâie megOeej nsleg megPeeJe osvee
ieesFheesefjÙee meefceefle ØeeLeefcekeâ (Menjer) menkeâejer yeQkeâeW ceW «eenkeâ mesJee ceW megOeej nsleg
veefÛekesâle ceesj meefceefle efvecve DeeÙe Jeeues heefjJeejeW SJeb Úesšs JÙeJemeeefÙeÙeeW keâes JÙeehekeâ efJeòeerÙe mesJeeSB
GheueyOe keâjeves nsleg
oerhekeâ heejsKe meefceefle efJeòeerÙe DeJemebjÛevee ceW megOeej nsleg
S.Iees<e meefceefle yeQkeâeW ceW OeesKeeOeÌ[er jeskeâves nsleg megPeeJe osvee
JeeF&.Jeer.jsñer meefceefle Úesšer yeÛeleeW mes peg[Ì er JÙeJemLee ceW megOeej nsleg
Deeefyeo ngmewve meefceefle ueIeg GÅeesie SJeb JÙeeheeefjkeâ veerefle megOeej nsleg
Sve.kesâ. efmebn meefceefle FRBM DeefOeefveÙece keâer meceer#ee nsleg
jbiejepeve meefceefle efJeefveJesMe hej megPeeJe osves nsleg
Sue.kesâ.Pee meefceefle DeØelÙe#e keâj hej megPeeJe osves nsleg
Jee@Ûet meefceefle ØelÙe#e keâj hej megPeeJe osves nsleg
kesâuekeâj meefceefle heerheerheer cee@[ue keâe Deekeâueve SJeb keâjejesheCe hej megPeeJe nsleg
keâerefle& heeefjKe meefceefle hesš^esue, [erpeue hej meefyme[er meceehle keâjves kesâ megPeeJe nsleg

Static GK 174 YCT

 ØecegKe ÙeespeveeSB SJeb keâeÙe&›eâce

Ùeespevee/keâeÙe&›eâce MegYeejbYe efleefLe/Je<e& GösMÙe

meecegoeefÙekeâ efJekeâeme keâeÙe&›eâce 2 Dekeäštyej, 1952 «eeceerCe ueesieeW kesâ peerJeve mlej ceW megOeej keâjvee
š^eÙemesce (TRYSEM) 1979 «eeceerCe ÙegJeeDeeW keâes mJejespeieej nsleg lekeâveerkeâer SJeb GÅeefcelee
keâewMeue ØeefMe#eCe Øeoeve keâjvee
[sJeueheceWš Dee@heâ Jegcesve Sb[ efÛeu[^sve Fve 1882 «eeceerCe #es$e keâer ceefnueeDeeW SJeb yeÛÛeeW keâe efJekeâeme keâjvee
™jue SefjÙee (DWCRA)
Fbefoje DeeJeeme Ùeespevee 1985 SC/ST Deewj BPL heefjJeejeW keâes hekeäkeâe DeeJeeme Øeoeve keâjvee
ceOÙeeÖ Yeespeve Ùeespevee (Je<e& 2021 ceW 15 Deiemle, 1995 1-8JeeR keâ#ee lekeâ kesâ yeÛÛeeW keâes oeshenj ceW hees<eCe Ùegòeâ Yeespeve
Fmekeâe veece yeouekeâj ‘heerSce-hees<eCe’ keâj GheueyOe keâjevee
efoÙee ieÙee)
mJeCe& peÙebleer Menjer jespeieej Ùeespevee 1 efomecyej, 1997 Menjer yesjespeieejeW SJeb Deuhe yesjespeieejeW keâes ueeYekeâejer jespeieej
(SJSRY) Øeoeve keâjvee
efkeâmeeve ›esâef[š keâe[& (KCC) Ùeespevee Deiemle, 1998 efkeâmeeveeW keâes efjÙeeÙeleer yÙeepe oj hej $e+Ce GheueyOe keâjevee
mJeCe& peÙebleer «eece mJejespeieej Ùeespevee 1 DeØewue, 1999 «eeceerCe #es$eeW kesâ BPL heefjJeejeW keâes mJejespeieej nsleg ceoo Øeoeve
keâjvee
ØeOeeveceb$eer «eece meÌ[keâ Ùeespevee 2000 «eeceerCe cewoeveer #es$eeW ceW keâce mes keâce 500 Deeyeeoer Jeeues ieeBJeeW
leLee heneÌ[er #es$eeW ceW keâce mes keâce 250 Deeyeeoer Jeeues ieeBJeeW keâes
yeejnceemeer meÌ[keâ mes peesÌ[vee
DevlÙeesoÙe DeVe Ùeespevee 25 efomecyej, 2000 Deefle efveOe&ve heefjJeejeW keâes Øeefleceen 35 efkeâ«ee KeeÅeeVe GheueyOe
keâjevee
meJe& efMe#ee DeefYeÙeeve (SSA) 2001 6-14 Je<e& lekeâ kesâ meYeer yeÛÛeeW keâes efve:Megukeâ SJeb DeefveJeeÙe&
efMe#ee Øeoeve keâjvee
Yeejle efvecee&Ce Ùeespevee 16 efomecyej, 2005 «eeceerCe DeJemebjÛevee keâe efJekeâeme keâjvee~ Ieškeâ- efmebÛeeF&, meÌ[keâ,
peueehetefle&, DeeJeeme, efJeÅegle Deewj otjmebÛeej
cenelcee ieebOeer je°^erÙe «eeceerCe jespeieej 2 heâjJejer, 2006 DekegâMeue ßeefcekeâeW keâes ØeefleJe<e& 100 efove keâe ieejbšer Ùegòeâ
ieejbšer DeefOeefveÙece (cevejsiee) (DeevOeÇ ØeosMe kesâ Deveblehegj jespeieej GheueyOe keâjevee
efpeues mes Meg™)
Deece Deeoceer yeercee Ùeespevee 2 Dekeäštyej, 2007 Demebieef"le #es$e kesâ keâeceieejeW keâes yeercee keâJej Øeoeve keâjvee
je°^erÙe «eeceerCe mJeemLÙe efceMeve 12 DeØewue, 2005 «eeceerCe #es$eeW ceW ceefnueeDeeW, yeÛÛeeW Deewj iejeryeeW kesâ efueS
(NRHM) iegCeJeòeehetCe& mJeemLÙe osKeYeeue keâer GheueyOelee Deewj hengBÛe ceW
megOeej keâjvee
je°^erÙe mJeemLÙe yeercee Ùeespevee 1 DeØewue, 2008 BPL heefjJeejeW keâes 30000 ®. lekeâ keâe mJeemLÙe yeercee keâJejspe
Øeoeve keâjvee
Static GK 175 YCT
 ØeOeeveceb$eer peve-Oeve Ùeespevee 28 Deiemle, 2014 keâcepeesj JeieeX kesâ efJeòeerÙe meceeJesMeve nsleg peerjeW yewueWme hej yeQkeâ
Keelee Keesuevee
ceskeâ Fve Fbef[Ùee 25 efmelecyej, 2014 osMe keâes efJeefvecee&Ce nye yeveevee
mJeÛÚ Yeejle efceMeve 2 Dekeäštyej, 2014 2 Dekeäštyej, 2019 (ieebOeerpeer keâer 150JeeR peÙebleer) lekeâ osMe keâes
Kegues ceW MeewÛe mes cegòeâ (ODF free) yeveevee
efceMeve Fvõ Oeveg<e 25 efomecyej, 2014 2 Je<e& lekeâ kesâ yeÛÛeeW SJeb ieYe&Jeleer ceefnueeDeeW keâe efve:Megukeâ
šerkeâekeâjCe megefveef§ele keâjvee~
yesšer yeÛeeDees, yesšer heÌ{eDees Ùeespevee 22 peveJejer, 2015 yeeue efuebieevegheele (CSR) yeÌ{evee, ceefnuee meMeefòeâkeâjCe, ueQefiekeâ
(heeveerhele, nefjÙeeCee mes Demeceevelee keâes keâce keâjvee
Meg™)
megkeâvÙee mece=efæ Ùeespevee 22 peveJejer, 2015 10 Je<e& lekeâ keâer yeeefuekeâeDeeW keâe yeQkeâ/[ekeâIej ceW yeÛele Keelee
Keesuevee, Fme Keeles ceW ØeefleJe<e& 1.5 ueeKe ®. lekeâ kesâ pecee hej
mejkeâej GÛÛe oj mes yÙeepe osleer nw~
ce=oe mJeemLÙe keâe[& Ùeespevee 19 heâjJejer, 2015 ce=oe kesâ mJeemLÙe keâer peebÛe keâj efkeâmeeveeW keâes ce=oe mJeemLÙe keâe[&
(metjleieÌ{, jepemLeeve mes Meg™) GheueyOe keâjevee
ØeOeeveceb$eer cegõe Ùeespevee 8 DeØewue, 2015 Úesšs GÅeefceÙeeW keâes efyevee ieejbšer 10 ueeKe ®. lekeâ keâe yeQkeâ
$e+Ce GheueyOe keâjevee
ØeOeeveceb$eer megj#ee yeercee Ùeespevee (DeeÙeg 9 ceF&, 2015 ogIe&švee mes ce=lÙeg keâer oMee ceW yeercee Oeejkeâ keâes 2 ueeKe ®. keâe
meercee 18-70 Je<e&, ØeerefceÙece-20 ®. yeercee keâJej Øeoeve keâjvee~
ØeefleJe<e&)
ØeOeeveceb$eer peerJeve pÙeesefle yeercee Ùeespevee 9 ceF&, 2015 ogIe&švee mes ce=lÙeg Ùee mJeeYeeefJekeâ ce=lÙeg oesveeW ner oMee ceW
(DeeÙeg meercee 18-50 Je<e&, ØeerefceÙece-436 yeerceeOeejkeâ keâes 2 ueeKe ®. keâe yeercee keâJej Øeoeve keâjvee
®. ØeefleJe<e&)
ØeOeeveceb$eer DeeJeeme Ùeespevee (Menjer) 25 petve, 2015 iejerye Menjer heefjJeejeW keâes hekeäkeâe DeeJeeme GheueyOe keâjevee
mceeš& efmešer Ùeespevee 25 petve, 2015 osMe kesâ 100 MenjeW keâes mceeš& Menj kesâ ™he ceW efJekeâefmele keâjvee
ef[efpešue Fbef[Ùee keâeÙe&›eâce 1 pegueeF&, 2015 ef[efpešue yegefveÙeeoer {eBÛes keâe efJekeâeme SJeb meeJe&Yeewefcekeâ ef[efpešue
mee#ejlee yeÌ{evee
mšeš& Dehe Fbef[Ùee Ùeespevee 16 peveJejer, 2016 osMe ceW veJeeÛeej SJeb mšeš&Dehe keâes yeÌ{eJee osves kesâ efueS Skeâ
cepeyetle heeefjefmLeeflekeâer leb$e keâe efvecee&Ce keâjvee
mšQ[ Dehe Ùeespevee 5 DeØewue, 2016 SC, ST Deewj ceefnueeDeeW ceW GÅeefcelee keâes yeÌ{eJee osvee
ØeOeeveceb$eer GppJeuee Ùeespevee 1 ceF&, 2016 BPL heefjJeej keâer ceefnueeDeeW keâes efve:Megukeâ iewme keâveskeäMeve
efJeleefjle keâjvee
ØeOeeveceb$eer heâmeue yeercee Ùeespevee 18 heâjJejer, 2016 efkeâmeeveeW keâes vÙetvelece ØeerefceÙece hej heâmeue yeercee keâJej Øeoeve
keâjvee (ØeerefceÙece oj- Kejerheâ heâmeueeW hej 2%, jyeer heâmeueeW hej
1.5%, yeeieJeeveer heâmeueeW hej 5%)

Static GK 176 YCT

 ØeOeeveceb$eer DeeJeeme Ùeespevee («eeceerCe) 20 veJecyej, 2016 «eeceerCe BPL heefjJeejeW keâes hekeäkeâe DeeJeeme GheueyOe keâjevee
ØeOeeveceb$eer ke=âef<e efmebÛeeF& Ùeespevee 1 pegueeF&, 2015 met#ce efmebÛeeF& heæefle keâes yeÌ{eJee osvee
ØeOeeveceb$eer menpe efyepeueer nj Iej Ùeespevee 25 efomecyej, 2017 iejerye heefjJeejeW keâes efve:Megukeâ efJeÅegle keâveskeäMeve Øeoeve keâjvee
(meewYeeiÙe)
Yeejleceeuee Ùeespevee Dekeäštyej, 2017 osMe ceW meÌ[keâ keâvesefkeäšefJešer yeÌ{evee
DeeÙeg<ceeve Yeejle Ùeespevee 23 efmelecyej, 2018 osMe kesâ 10 keâjes[Ì iejerye heefjJeejeW keâes ØeefleJe<e& 5 ueeKe ®. keâe
efve:Megukeâ mJeemLÙe yeercee keâJejspe Øeoeve keâjvee
ØeOeeveceb$eer efkeâmeeve mecceeve efveefOe Ùeespevee 24 heâjJejer, 2019 efkeâmeeveeW keâes ØeefleJe<e& 6000 ®. (oes-oes npeej ®heÙes keâer leerve
(heer.Sce. efkeâmeeve) efkeâmleeW ceW) keâe DeeefLe&keâ menÙeesie Øeoeve keâjvee
mJeeefcelJe Ùeespevee 24 DeØewue, 2020 ieeBJeeW keâer Yetefce keâe ceeveefÛe$eCe SJeb IejeW kesâ ceeefuekeâeW keâes
‘DeefOekeâejeW keâe efjkeâe@[&’ Øeoeve keâjvee
heerSce ßeer mketâue Ùeespevee 5 efmelecyej, 2022 osMe kesâ 14500 mketâueeW keâes cee@[ue mketâue kesâ ™he ceW efJekeâefmele
keâjvee
ØeOeeveceb$eer efJeÕekeâcee& keâewMeue mecceeve 17 efmelebyej, 2023 keâejeriejeW Deewj efMeuhekeâejeW keâer henÛeeve keâer henÛeeve keâjvee, GvnW
Ùeespevee (PM-VIKAS) ØeefMe#eCe Øeoeve keâjvee, mebheeefÕe&keâ cegòeâ ›esâef[š meneÙelee Øeoeve
keâjvee~
heer.Sce. ØeCeece Ùeespevee 28 petve, 2023 keâes cebpetjer jemeeÙeefvekeâ GJe&jkeâeW kesâ GheÙeesie ceW keâceer ueevee Deewj Jewkeâefuhekeâ
GJe&jkeâeW keâes Øeeslmeenve osvee
Deekeâeb#eer yuee@keâ Øees«eece 7 peveJejer, 2023 osMe Yej kesâ 329 efpeueeW kesâ 500 Deekeâeb#eer yuee@keâeW keâe efJekeâeme
keâjvee

Kesue

Deesueefchekeâ Kesue ■ Debleje&°^erÙe Deesueefchekeâ meefceefle kesâ DeOÙe#e

Debleje&°^erÙe Deesueefchekeâ meefceefle (IOC) ›eâ. me. DeOÙe#e keâeÙe&keâeue osMe
1. [scesefš^Ùeme 1894-1896 Ùetveeve
• mLeehevee efleefLe - 23 peÒve, 1894 (hesefjme ceW)
efJekesâueme
• cegKÙeeueÙe - uegmeeves (efmJešdpejueQ[)
2. yewjesve efheÙejs [er 1896-1925 øeâebme
• mebie"ve keâe Øekeâej - mJeleb$e, iewj ueeYekeâejer keâesyeeefš&ve
• efJeòe hees<eCe - efvepeer ™he mes efJeòeheesef<ele 3. keâeGbš nsvejer [er 1925-1942 yesefupeÙece
yewuesš ueešesj
• GösMÙe- Kesue kesâ ceeOÙece mes Skeâ yesnlej efJeMJe keâe efvecee&Ce
4. pes. efmeieeføeâ[ 1946-1952 mJeer[ve
• meomÙe osMeebs keâer mebKÙee - meef›eâÙe meomÙe : 107
S[mš^e@ce
- ceeveo meomÙe : 41 5. SJejer yeÇgb[spe 1952-1972 ÙetSmeS
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - øeWâÛe, Deb«espeer 6. uee[& efkeâueeefveve 1972-1980 FbiueQ[

Static GK 177 YCT

 7. pegDeeve 1980-2001 mhesve 7. 1920 SbšJehe& (yesefupeÙece)
SbšesefveÙeeW 8. 1924 Hesefjme (øeâebme)
mecejbÛe 9. 1928 Scmeš[&ce (neueQ[)
8. pewkeäÙegme jesies 2001-2013 yesefupeÙece 10. 1932 uee@me Sbpesume (ÙetSmeS)
9. Lee@ceme yeeKe 2013 mes Deye lekeâ pece&veer 11. 1936 yeefue&ve (pece&veer)
Deesueefchekeâ keâe DeeoMe& JeekeäÙe (Olympic Motto) 12. 1940 nsueefmebkeâer (efheâveueQ[)
cetue DeeoMe& JeekeäÙe - (uewefšve Yee<ee ceW) efmeefšÙeme, DeefušÙeme, efÉleerÙe efJeMJe Ùegæ kesâ keâejCe mLeefiele
heâesefš&Ùeme (Citius, Altius, fortius) 13. 1944 uebove (efyeÇšsve)
• DeLe& - lespe, TBÛee, cepeyetle (Faster, Higher, Stronger) efÉleerÙe efJeMJe Ùegæ kesâ keâejCe mLeefiele
• jÛeefÙelee-nsvejer ef[[e@ve ([esefceefvekeâve hegpeejer) 14. 1948 uebove (efyeÇšsve)
• DeheveeÙee ieÙee - 1894 ceW, yesjesve efheÙejs ef[ keâesyeeefš&ve Éeje 15. 1952 nsueefmebkeâer (efheâveueQ[)
(Deesueefchekeâ Deeboesueve kesâ oewjeve) 16. 1956 cesueyeve& (Dee@mš^sefueÙee)
• veÙee DeeoMe& JeekeäÙe -efmeefšÙeme, DeefušÙeme, heâesefš&Ùeme 17. 1960 jesce (Fšueer)
-keâcÙegefvešj (Citius, Altius, Fortius-Communiter) 18. 1964 šeskeäÙees (peeheeve)
• DeLe&-lespe, TBÛee, cepeyetle-Skeâlee (Faster, Higher, 19. 1968 cewwefkeämekeâes efmešer (cewefkeämekeâes)
stronger-Together) 20. 1972 cÙetefveKe (he. pece&veer)
• Together Meyo peesÌ[e ieÙee – 2021 ceW 21. 1976 ceebefš^Ùeue (keâvee[e)
22. 1980 ceemkeâes (ÙetSmeSmeDeej)
Deesueefchekeâ OJepe (Olympic Flag)
23. 1984 uee@me Sbpesume (ÙetSmeS)
■ me=peve - 1913 ceW
■ GodIeešve - 1914 F&. ceW (hesefjme ceW)
24. 1988 efmeÙeesue (oef#eCe keâesefjÙee)
■ henueer yeej heânjeÙee ieÙee - 1920 kesâ SbšJehe& Deesueefchekeâ ceW
25. 1992 yeeefme&ueesvee (mhesve)
■ OJepe keâer he=‰Yetefce keâe jbie nw - mehesâo 26. 1996 Dešueebše (ÙetSmeS)
■ OJepe keâe efvecee&Ce - efmeukeâ mes 27. 2000 efme[veer (Dee@mš^sefueÙee)
■ OJepe cebs yeves nQ - 5 jbie kesâ 5 Ûe›eâ (Rings) 28. 2004 SLeWme (Ùetveeve)
■ Ûe›eâ Øeoe|Mele keâjles nQ - 5 ceneÉerheeW keâes (veeruee Ûe›eâ-Ùetjeshe, 29. 2008 yeerefpebie (Ûeerve)
heeruee Ûe›eâ-SefMeÙee, keâeuee Ûe›eâ-Deøeâerkeâe, nje Ûe›eâ-Dee@mšs^efueÙee 30. 2012 uebove (efyeÇšsve)
SJeb ueeue Ûe›eâ-Gòejer SJeb oef#eCeer Decesefjkeâe) 31. 2016 efjÙees [er pesvesefjÙees (yeÇepeerue)
Deesueefchekeâ Kesue SJeb DeeÙeespeve mLeue 32. 2020 šeskeäÙees (peeheeve)
›eâ.meb. Je<e& DeeÙeespeve mLeue 33. 2024 Hesefjme (øeâebme), ØemleeefJele
1 1896 SLeWme (Ùetveeve) 34. 2028 uee@me Sbpesume (ÙetSmeS), ØemleeefJele
2. 1900 Hesefjme (øeâebme) 35. 2032 efyeÇmyesve (Dee@mš^sefueÙee), ØemleeefJele
3. 1904 meWš uegFme (ÙetSmeS)
Deesueefchekeâ cebs Yeejle : cenlJehetCe& leLÙe
4. 1908 uebove (efyeÇšsve)
■ meJe&heÇLece efyeÇefšMe cetue kesâ veece&ve efØeÛe[& ves hesefjme Deesueefchekeâ
5. 1912 mše@keânesce (mJeer[sve) (1900 F&.) ceW Yeejle keâer Deesj mes Yeeie efueÙee Lee Deewj
6. 1916 yeefue&ve (pece&veer), SLeuesefškeäme mheOee& ceW 2 jpele heokeâ peerlee Lee~ neueebefkeâ Fvekeâer
ØeLece efJeMJe Ùegæ kesâ keâejCe mLeefiele veeieefjkeâlee efJeJeeoemheo nw~
Static GK 178 YCT
■ Yeejle ves henueer yeej 1920 kesâ SbšJehe& Deesuebefhekeâ ceW DeeefOekeâeefjkeâ ■ megMeerue kegâceej Yeejle kesâ henues efKeueeÌ[er nwb efpevneWves ueieeleej oes
™he mes 5 efKeueeefÌ[ÙeeW keâe Skeâ oue Yespee Lee efpemeceW 3 SLeueerš Deesueefchekeâ KesueeW cebs heokeâ (2008 kesâ yeerefpebie Deesueefchekeâ cebs
Deewj oes henueJeeve Meeefceue Les~ keâebmÙe SJeb 2012 kesâ uebove Deesueefchekeâ ceW jpele) Øeehle efkeâÙee~
■ Fme Deesueefchekeâ ceW jCeOeerj efMebos ves kegâMleer cebs ÛeewLee mLeeve Øeehle ■ keâCe&ce ceuuesMJejer Deesueefchekeâ heokeâ peerleves Jeeueer ØeLece YeejleerÙe
efkeâÙee Deewj heâ[shhee Ûeewiegues ves cewjeLeve oewÌ[ ceW 19JeeB mLeeve heÇehle ceefnuee nQ (2000 kesâ efme[veer Deesueefchekeâ cebs Yeejesòeesueve cebs keâebmÙe
efkeâÙee Lee~ heokeâ)~
■ YeejleerÙe Deesuebefhekeâ meefceefle ves 1924 kesâ hesefjme Deesueefchekeâ ceW Skeâ ■ 2012 kesâ uebove Deesueefchekeâ ceW meeFvee vesnJeeue ves yew[efcebšve cebs
13 meomÙeerÙe oue Yespee Lee~ Yeejle keâe henuee Deesuebefhekeâ heokeâ (keâebmÙe) peerlee ~
■ YeejleerÙe oue ves 1928 kesâ Scmeš[&ce Deesueefchekeâ mes YeejleerÙe ■ 2012 kesâ uebove Deesueefchekeâ ceW ner Sce. meer cewjerkeâece cegkeäkesâyeepeer
Deesueefchekeâ mebIe (IOA) kesâ lenle Deesueefchekeâ KesueeW ceW Yeeie uesvee ceW heokeâ (keâebmÙe) peerleves Jeeueer ØeLece YeejleerÙe ceefnuee yeveerb~
ØeejbYe efkeâÙee~ ■ Deesuebefhekeâ heokeâ efJepeslee ØeLece YeejleerÙe ceefnuee henueJeeve mee#eer
■ Yeejle ves ne@keâer ceW Deye lekeâ 8 mJeCe&, 1 jpele SJeb 3 keâebmÙe ceefuekeâ (2016 kesâ efjÙees ef[ pesvesefjÙees Deesueefchekeâ cebs keâebmÙe heokeâ)
meefnle kegâue 12 heokeâ peerless nQ~ Yeejle ves ne@keâer ceW 6 mJeCe& heokeâ nwb~
ueieeleej (1928 mes 1956 lekeâ) peerles nQ~ ■ heer. Jeer. efmebOeg ueieeleej oes Deesueefchekeâ KesueeW ceW heokeâ Øeehle keâjves
■ 1952 kesâ nsueefmebkeâer Deesuebefhekeâ ceW henueJeeve kesâ[er peeIeJe JÙeefòeâiele Jeeueer henueer YeejleerÙe ceefnuee efKeueeÌ[er nQ (2016 kesâ efjÙees ef[
mheOee& ceW heokeâ (keâebmÙe) peerleves Jeeues ØeLece YeejleerÙe yeves (veece&ve pesvesefjÙees Deesueefchekeâ ceW jpele SJeb 2020 kesâ šeskeäÙees Deesueefchekeâ ceW
efØeÛe[& keâes Meeefceue ve keâjves hej) keâebmÙe heokeâ)~
■ yeerefpebie Deesuebefhekeâ, 2008 ceW DeefYeveJe efyevõe Éeje efveMeevesyeepeer ■ 2020 kesâ šeskeäÙees Deesuebefhekeâ ceW veerjpe ÛeesheÌ[e ves Yeeuee heWâkeâ cebs
(10 ceeršj SÙej jeFheâue) ceW peerlee ieÙee mJeCe& heokeâ JÙeefòeâiele Yeejle keâe henuee šw^keâ - Sb[ - heâeru[ mJeCe& heokeâ peerlee~
mheOee& cebs Yeejle kesâ efueS henuee mJeCe& heokeâ nw~ ■ Deesueefchekeâ ceW SLeuesefškeäme kesâ heâeFveue cebs hengBÛeves Jeeues ØeLece
■ 2004 kesâ SLeWme Deessueefchekeâ ceW jepÙeJeOe&ve efmebn je"ewj ves Yeejle YeejleerÙe (veece&ve efjÛe[& keâes ÚesÌ[keâj) efceuKee efmebn Les~ efceuKee efmebn
keâe henuee JÙeefòeâiele jpele heokeâ peerlee (Ùen efveMeevesyeepeer ceW Yeejle ves 1960 kesâ jesce Deesueefchekeâ ceW 400 ceeršj oewÌ[ mheOee& ceW ÛeewLee
keâe henuee heokeâ Yeer nw)~ mLeeve Øeehle efkeâÙee Lee~
Deesueefchekeâ heokeâ leeefuekeâe ceW Yeejle
SLeueeršesb Je<e& DeeÙeespeve mLeue mJeCe& jpele keâebmÙe kegâue jQkeâ
keâer mebKÙee
1 1900 Hesefjme (øeâebme) 0 2 (SLeuesefškeäme) 0 2 17
5 1920 SbšJehe& (yesefupeÙece) 0 0 0 0 -
13 1924 Hesefjme (øeâebme) 0 0 0 0 -
22 1928 Scmeš[&ce (neueQ[) 1 (ne@keâer) 0 0 1 23
18 1932 uee@me Sbpesume 1 (ne@keâer) 0 0 1 19
(ÙetSmeS)
27 1936 yeefue&ve (pece&veer) 1 (ne@keâer) 0 0 1 20
86 1948 uebbove (efyeÇšsve) 1 (ne@keâer) 0 0 1 22
64 1952 nsueefmebkeâer 1 (ne@keâer) 0 1(kegâMleer) 2 26
(efheâveueQ[)
59 1956 cesueyeve& 1 (ne@keâer) 0 0 1 24
(Dee@mš^sefueÙee)
45 1960 jesce (Fšueer) 0 1 (ne@keâer) 0 1 32
53 1964 šeskeäÙees (peeheeve) 1 (ne@keâer) 0 0 1 24
25 1968 cesefkeämekeâes efmešer 0 0 1 (ne@keâer) 1 42
(cesefkeämekeâes)
Static GK 179 YCT
46 1972 cÙetefveKe 0 0 1 (ne@keâer) 1 43
(he. pece&veer)
26 1976 ceebefš^Ùeue (keâvee[e) 0 0 0 0 -
52 1980 cee@mkeâes (ÙetSmeSme 1 (ne@keâer) 0 0 1 23
Deej)
47 1984 uee@me Sbpesume 0 0 0 0 -
(ÙeStmeS)
43 1988 efmeÙeesue (oef#eCe 0 0 0 0 -
keâesefjÙee)
46 1992 yeeefme&ueesvee (mhesve) 0 0 0 0 -
40 1996 Dešueebše (ÙetSmeS) 0 0 1 (šsefveme) 1 71
44 2000 efme[veer 0 0 1 (Yeejesòeesueve) 1 71
(Dee@mš^sefueÙee)
73 2004 SLeWme (Ùetveeve) 0 1 (efveMeevesyeepeer) 0 1 65
57 2008 yeerefpebie (Ûeerve) 1 (efveMeevesyeepeer) 0 2 (cegkeäkesâyeepeer-1, kegâMleer-1) 3 50
83 2012 uebove (efyeÇšsve) 0 2 (efveMeevesyeepeer-1, 4 (efveMeevesyeepeer-1, kegâMleer-1, 6 55
kegâMleer-1) yew[efcebšve-1, cegkeäkesâyeepeer-1
117 2016 efjÙees [er pesvesefjÙees 0 1 (yew[efcebšve) 1 (kegâMleer) 2 67
(yeÇepeerue)
126 2020 šeskeäÙees (peeheeve) 1 (SLeuesefškeäme) 2(Yeejesòeesueve-1, 4(kegâMleer-1 cegkeäkeâesyeepeer-1 7 48
kegâMleer -1) yew[efcebšve-1, ne@keâer-1)

KesueeW kesâ Devegmeej Deesueefchekeâ ceW Yeejle kesâ heokeâ • GodIeešve meceejesn keâer Leerce - United by Emotion
(šeskeäÙees Deesueefchekeâ, 2020 lekeâ) • meceeheve meceejesn keâer Leerce - Worlds we Share
Kesue mJeCe& jpele keâebmÙe kegâue • MegYebkeâj (Mascot) - efcejeFleesJee
ne@keâer 8 1 3 12
• Meeefceue mheOee&Sb - 33 KesueeW keâer 50 efJeOeeDeeW keâer 339
efveMeevesyeepeer 1 2 1 4
mheOee&Sb
SLeuesefškeäme 1 2 0 3
• kegâue Meeefceue šerceW - 206
kegâMleer 0 2 5 7
yew[efcebšve 0 1 2 3 • Meeefceue veS Kesue - meefheËâie, mkesâš yeesef[Ëie, keâješs SJeb mheesš&
Yeejesòeesueve 0 1 1 2 keäueeFbefyebie, yesmeyee@ue
ceggkeäkesâyeepeer 0 0 3 3 • kegâue heokeâ - 1080
šsefveme 0 0 1 1 • mJeCe& - 340
kegâue 10 9 16 35 • jpele - 338, keâebmÙe - 402
šeskeäÙees Deesueefchekeâ, 2020
• meJee&efOekeâ mJeCe& heokeâ efJepeslee - ÙetSmeS kesâ lewjekeâ kewâuesye
(32Jeeb «eer<cekeâeueerve Deesueefchekeâ Kesue)
[s^mesue (kegâue 5 mJeCe&-3mJeCe& JÙeefòeâiele mheOee& ceW, 2 mJeCe& šerce
• DeeÙeespeve DeJeefOe -23 pegueeF&- 8 Deiemle 2021 mheOee& ceW)
(henues 24 pegueeF&-9 Deiemle 2020 keâes ØemleeefJele Lee) • meJee&efOekeâ heokeâ efJepeslee-Dee@mš^sefueÙee keâer lewjekeâ Sccee cewkeâkeâe@ve
• DeeÙeespeve mLeue - šeskeäÙees, peeheeve (kegâue 7 heokeâ - 4 mJeCe&, 3 jpele)
Static GK 180 YCT
 šeskeäÙees Deesueefchekeâ 2020 : heokeâ leeefuekeâe-Meer<e& 10 osMe SJeb Yeejle
jQkeâ osMe mJeCe& jpele keâemÙe kegâue
1 ÙetSmeS 39 41 33 113
2 Ûeerve 38 32 19 89
3 peeheeve 27 14 17 58
4 efyeÇšsve 22 20 22 64
5 ™meer Deesueefchekeâ meefceefle (ROC) 20 28 23 71

6 Dee@mšs^efueÙee 17 7 22 46
7 veerojueQ[ 10 12 14 36
8 Øeâebme 10 12 11 33
9 pece&veer 10 11 16 37
10 Fšueer 10 10 20 40
48. Yeejle 1 2 4 7

šeskeäÙees Deesueefchekeâ, 2020 : Yeejle Heer. Jeer. efmebOeg keâebmÙe yew[efcebšve (ceefnuee Skeâue)
■ GodIeešve meceejesn ceW Yeejle keâer lejheâ mes ceefnuee cegkeäkeâsyeepe Sce. yepejbie hetefveÙee keâebmÙe kegâMleer (65 efkeâ«ee. Jeie&)
meer. cewjerkeâe@ce Je YeejleerÙe heg™<e ne@keâer šerce kesâ keâhleeve ceveØeerle efmebn YeejleerÙe heg®<e ne@keâer šerce keâebmÙe ne@keâer
OJepeJeenkeâ Les~ Meerlekeâeueerve Deesueefchekeâ Kesue
■ meceeheve meceejesn ceW YeejleerÙe OJepeJeenkeâ henueJeeve yepejbie hetefveÙee ■ meJe&ØeLece Meerlekeâeueerve Deesueefchekeâ KesueeW keâe DeeÙeespeve Je<e& 1924
Les~ ceW øeâebme kesâ Mecee@efvekeäme (Chamonix) ceW efkeâÙee ieÙee~
■ YeejleerÙe heg™<e ne@keâer šerce ves 41 Je<e& yeeo šeskeäÙees Deesueefchekeâ, ■ 24JeW Meerlekeâeueerve Deesueefchekeâ Kesue keâe DeeÙeespeve 2022 ceW
2020 ceW keâesF& heokeâ (keâebmÙe heokeâ) peerlee~ yeerefpebie (Ûeerve) cebs efkeâÙee ieÙee~
■ YeejleerÙe ceefnuee ne@keâer šerce henueer yeej «eer<cekeâeueerve Deesueefchekeâ yeerefpebie Meerlekeâeueerve Deesueefchekeâ, 2022 heokeâ leeefuekeâe (Meer<e&
Kesue kesâ mesceerheâeFveue cebs hengBÛeer~ osMe)
■ šeskeäÙees Deesueefchekeâ, 2020 ceW Yeejle ves heokeâeW keâer Âef° mes Dehevee jQkeâ osMe mJeCe& jpele keâebmÙe kegâue
Deye lekeâ keâe meJe&ßes‰ ØeoMe&ve efkeâÙee nw~ Fme Deesuebefhekeâ ceW Yeejle ves 1 veeJex 16 8 13 37
kegâue 7 heokeâ (1 mJeCe&, 2 jpele, 4 keâebmÙe) peerles~ 2 pece&veer 12 10 5 27
■ šeskeäÙees Deesueefchekeâ, 2020 keâer heokeâ leeefuekeâe ceW Yeejle ves 48JeeB 3 Ûeerve 9 4 2 15
mLeeve Øeehle efkeâÙee~ 4 ÙetSmeS 8 10 7 25
šeskeäÙees Deesueefchekeâ, 2020 : YeejleerÙe heokeâ 5 mJeer[ve 8 5 5 18

efJepeslee efKeueeÌ[er ■ veeJex mece«e ™he mes Deye lekeâ DeeÙeesefpele Meerlekeâeueerve Deesueefchekeâ
KesueeW cebs meJee&efOekeâ heokeâ efJepeslee osMe nw~
SLeueerš Heokeâ Kesue
hewjeueefchekeâ Kesue
veerjpe ÛeesheÌ[e mJeCe& SLeuesefškeäme (Yeeuee heWâkeâ) ■ hewjeueefchekeâ KesueeW keâe DeeÙeespeve Debleje&°^erÙe hewjeueefchekeâ meefceefle Éeje
jefJe kegâceej oefnÙee jpele kegâMleer (57 efkeâ«ee. Jeie&) efoJÙeebie efKeueeefÌ[ÙeeW kesâ efueS efkeâÙee peelee nw~
ceerjeyeeF& Ûeevet jpele Yeejesòeesueve (49 efkeâ«ee. Jeie&) ■ Je<e& 1960 ceW jesce (Fšueer) ceW henues «eer<cekeâeueerve hewjeueefchekeâ
Kesue keâe DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee~ FmeceW 23 osMeeW kesâ 400 SLeueeršesb
ueJeueervee yeesieexnsve keâebmÙe ceefnuee cegkeäkesâyeepeer
ves Yeeie efueÙee Lee, leYeer mes ØelÙeskeâ Ûeej Je<e& hej Fme Kesue keâe
(Jesušj Jesš Jeie&) DeeÙeespeve efkeâÙee peelee nw~
Static GK 181 YCT
■ henues Meerlekeâeueerve hewjeueefchekeâ KesueeW keâe DeeÙeespeve Je<e& 1976 ceW šeskeäÙees hewjeueefchekeâ Kesue, 2020 cebs Yeejle kesâ heokeâ efJepeslee
mJeer[ve cebs efkeâÙee ieÙee~ Fmekeâe DeeÙeespeve Yeer ØelÙeskeâ 4 Je<e& hej efKeueeÌ[er Heokeâ Kesue
efkeâÙee peelee nw~
DeJeefve uesKeje mJeCe& efveMeevesyeepeer
16JeeB «eer<cekeâeueerve hewjeueefchekeâ Kesue, 2020
(R2 10ceeršj SÙej jeÙeheâue)
• DeeÙeespeve DeJeefOe - 24 Deiemle, 2021- 5 efmelebyej, 2021 megefcele Debefleue mJeCe& SLeuesefškeäme (Yeeuee heWâkeâ)
• DeeÙeespeve mLeue - šeskeäÙees, peeheeve ceveer<e vejJeeue mJeCe& efveMeevesyeepeer
• MegYebkeâj - meesceeFšer Øeceeso Yeiele mJeCe& yew[efcebšve
• Meeefceue Kesue - 22 KesueeW keâer 539 mheOee&Sb ke=â<Cee veeiej mJeCe& yew[efcebšve
• Meeefceue osMe - 162 YeeefJevee hešsue jpele šsyeue šsefveme
• Meeefceue veS Kesue - yew[efcebšve SJeb leeFkeäJeeb[es efveMeeo kegâceej jpele SLeuesefškeäme (GBÛeer ketâo)
• kegâue heokeâ efJepeslee osMe - 86 ÙeesieesMe keâ"gefveÙee jpele SLeuesefkeäšme (ef[mkeâme LeÇes)
osJesvõ PeePeefjÙee jpele SLeuesefškeäme (Yeeuee heWâkeâ)
Heokeâ leeefuekeâ-Meer<e& 5 osMe SJeb Yeejle ceefjÙehheve LebieeJesuet jpele SLeuesefškeäme (GBÛeer ketâo)
jQkeâ osMe mJeCe& jpele keâebmÙe kegâue ØeJeerCe kegâceej jpele SLeuesefškeäme (GBÛeer ketâo)
1 Ûeerve 96 60 51 207 eEfmebnjepe DeIeevee jpele efveMeevesyeepeer (efceefßele P4 50
2 efyeÇšsve 41 38 45 124 ceeršj efhemšue)
3 ÙetSmeS 37 36 31 104 megneme Sue. JeeF& jpele yew[efcebšve
4 ™meer 36 33 49 118 megvoj efmebn iegpe&j keâebmÙe SLeuesefškeäme (Yeeuee hesâbkeâ)
hewjeueefchekeâ efmebnjepe DeIeevee keâebmÙe veMeevesyeepeer (P1 10 ceeršj
meefceefle efhemšue)
(RPC) Mejo kegâceej keâebmÙe SLeuesefškeäme (GBÛeer ketâo)
5 veerojueQ[ 25 17 17 59
DeJeefve uesKeje keâebmÙe veMeevesyeepeer (R8 50 ceeršj
24 Yeejle 5 8 6 19 jeÙeheâue 3 heespeerMeve)
■ 17JeW «eer<cekeâeueerve hewjeueefchekeâ KesueeW keâe DeeÙeespeve Je<e& 2024 ceW njefJeboj efmebn keâebmÙe leerjboepeer
hesefjme ceW efkeâÙee peeSiee~ ceveespe mejkeâej keâebmÙe yew[efcebšve
je°^ceb[ue KesueeW keâe DeeÙeespeve
›eâ.meb. Je<e& DeeÙeespeve mLeue ØeLece mLeeve
1 1930 nwwefceušve (keâvee[e) Fbiuew[
2 1934 uebove (FbiueQ[) Fbiuew[
3 1938 efme[veer (Dee@mš^sefueÙee) Dee@mšs^efueÙee
4 1950 Dee@keâueQ[ (vÙetpeerueQ[) Dee@mšs^efueÙee
5 1954 JeQketâJej (keâvee[e) Fbiuewb[
6 1958 keâeef[&heâ (Jesume, efyeÇšsve) Fbiuewb[
7 1962 heLe& (Dee@mš^sefueÙee) Dee@mšs^efueÙee
8 1966 efkebâimešve (pecewkeâe) Fbiuewb[
9 1970 Sef[veyeie& (mkeâe@šueQ[) Dee@mšs^efueÙee
Static GK 182 YCT
 10 1974 ›eâeFmšÛeÛe& (vÙetpeerueQ[) Dee@mšs^efueÙee
11 1978 S[cebšve (keâvee[e) keâvee[e
12 1982 efyeÇmeyesve (Dee@mš^sefueÙee) Dee@mš^sefueÙee
13 1986 Sef[veyeie& (mkeâe@šueQ[) FbiueQ[
14 1990 Dee@keâueQ[ (vÙetpeerueQ[) Dee@mš^sefueÙee
15 1994 efJekeäšesefjÙee (keâvee[e) Dee@mš^sefueÙee
16 1998 keäJeeueeuebhegj (ceuesefMeÙee) Dee@mš^sefueÙee
17 2002 cewveÛesmšj (FbiueQ[) Dee@mš^sefueÙee
18 2006 cesueyeve& (Dee@mš^sefueÙee) Dee@mš^sefueÙee
19 2010 efouueer (Yeejle) Dee@mš^sefueÙee
20 2014 iueemiees (mkeâešueQ[) Fbiuew[
21 2018 ieesu[ keâesmš (Dee@mšs^efueÙee) Dee@mš^sefueÙee
22 2022 yeefceËIece (Fbiuew[) Dee@mš^sefueÙee
23 2026 efJekeäšesefjÙee Øeeble (Dee@mšs^efueÙee), ØemleeefJele
je°^ceb[ue Kesue cebs Yeejle keâe ØeoMe&ve
DeeÙeespeve mLeue Je<e& mJeCe& jpele keâebmÙe kegâue jQkeâ
uebove (FbiueQ[) 1934 0 0 1 1 12

efme[veer (Dee@mš^sefueÙee) 1938 0 0 0 0 -

JeQketâJej (keâvee[e) 1954 0 0 0 0 -

keâeef[&heâ (Jesume) 1958 2 1 0 3 8

efkebâimešve (pecewkeâe) 1966 3 4 3 10 10

Sef[veyeie& (mkeâe@šueQ[) 1970 5 3 4 12 6

›eâeFmšÛeÛe& (vÙetpeeruewC[) 1974 4 8 3 15 6

S[cebšve (keâvee[e) 1978 5 5 5 15 6

efyeÇmyesve (Dee@mš^sefueÙee) 1982 5 8 3 16 6

Dee@keâueQ[ (vÙepeerueQ[) 1990 13 8 11 32 5

efJekeäšesefjÙee (keâvee[e) 1994 6 11 7 24 6

keäJeeueeuebhegj (ceuesefMeÙee) 1998 7 10 8 25 7

cewveÛesmšj (FbiueQ[) 2002 30 22 17 69 4

cesueyeve& (Dee@mš^sefueÙee) 2006 22 17 10 49 4

veF& efouueer (Yeejle) 2010 39 26 36 101 2

iueemiees (mkeâe@šueQ[) 2014 15 30 19 64 5

ieesu[ keâesmš (Dee@mš^sefueÙee) 2018 26 20 20 66 3

yeefceËIece (FbiueQ[) 2022 22 16 23 61 4

Static GK 183 YCT

 22JeeB je°^ceb[ue Kesue, 2022
• DeeÙeespeve DeJeefOe - 28 pegueeF& - 8 Deiemle, 2022
• DeeÙeespeve mLeue- yeefceËIece, FbiueQ[
• MegYebkeâj - hesjer (Perry)
• DeeoMe& JeekeäÙe (Motto)-iescme heâe@j SJejerJeve (Games for everyone)
• Meeefceue osMe - 72
• Meeefceue kegâue Kesue - 20
• Meeefceue veS Kesue - ceefnuee T-20 ef›eâkesâš, yeerÛe Jee@ueeryee@ue, hewje šsyeue šsefveme, 3×3 yee@mkesâšyeeue, 3×3 JnerueÛesÙej yeemkesâšyee@ue
22JeeB je°^ceb[ue Kesue, 2022 : heokeâ leeefuekeâe Meer<e& 10 osMe
›eâce osMe mJeCe& jpele keâebmÙe kegâue 7. veeFpeerefjÙee 12 9 14 35
mebKÙee 8. Jesume 8 6 14 28
1. Dee@mš^sefueÙee 67 57 54 178
9. oef#eCe 7 9 11 27
2. FbiueQ[ 57 66 53 176
Deøeâerkeâe
3. keâvee[e 26 32 34 92
10. ceuesefMeÙee 7 8 8 23
4. Yeejle 22 16 23 61
5. vÙetpeerueQ[ 20 12 17 49 ■ meJe&ßes‰ efKeueeÌ[er keâe [sefJe[ ef[keämeve hegjmkeâej efmebieehegj keâer šsyeue
6. mkeâe@šueQ[ 13 11 27 51 šsefveme efKeueeÌ[er heWâie efleÙeeveJesF& keâes Øeoeve efkeâÙee ieÙee~
22JeeB je°^ceb[ue Kesue : Yeejle (Yeejle kesâ heokeâ efJepeslee efKeueeÌ[er)
mJeCe& heokeâ jpele heokeâ keâebmÙe heokeâ
1. ceerjeyeeF& Ûeevet (Yeejesòeesueve) 1. mebkesâle meeiej (Yeejesòeesueve) 1. ieg®jepe hegpeejer (Yeejesòeesueve)
2. pesjsceer ueeueefve®biee (Yeejesòeesueve) 2. efyebefoÙeejeveer osJeer (Yeejesòeesueve) 2. efJepeÙe kegâceej ÙeeoJe (pet[es)
3. DeÛeble MesGueer (Yeejesòeesueve) 3. megMeeruee efuekeâceeyece (pet[es) 3. nefjefpeboj keâewj (Yeejesòeesueve)
4. YeejleerÙe ceefnuee šerce (uee@ve yeeGume) 4. YeejleerÙe yew[efcebšve šerce (efceefßele 4. ueJeØeerle efmebn (Yeejesòeesueve)
šerce)
5. YeejleerÙe heg™<e šerce (šsyeue šsefveme) 5. legefuekeâe ceeve (pet[es) 5. meewjJe Iees<eeue (mkeäJewMe)
6. DeÛeblee Mejle keâceue (šsyeue šsefveme 6. cegjueer ßeerMebkeâj 6. iegjoerhe efmebn (Yeejesòeesueve)
Skeâue) (SLeuesefškeäme-uebyeer ketâo)
7. DeÛeblee Mejle keâceue SJeb ßeerpee 7. DebMet ceefuekeâ (kegâMleer) 7. lespeefmJeve Mebkeâj (SLeuesefškeäme-GbÛeer
Dekegâuee (šsyeue šsefveme-efceefßele cegieue) ketâo)
8. yepejbie hetefveÙee (kegâMleer) 8. efØeÙebkeâe ieesmJeeceer (SLeuesefškeäme- 8. efoJÙee keâekeâjeve (kegâMleer)
10000 ceeršj Jee@keâ)
9. mee#eer ceefuekeâ (kegâMleer) 9. DeefJeveeMe meeyeues (SLeuesefškeäme- 9. ceesefnle «esJeeue (kegâMleer)
3000 ceeršj mšerheueÛespe)
10. oerhekeâ hetefveÙee (kegâMleer) 10. Heg™<e šerce (ueeve yeeGume) 10. pewmeefceve uebyeesefjÙee (cegkeäkesâyeepeer)
11. jefJe kegâceej oefnÙee (kegâMleer) 11. Deyoguuee Deyetyekeâj 11. Hetpee ienueesle (kegâMleer)
(SLeuesefškeâme –efš^heue pebhe)
12. efJevesMe heâesieeš (kegâMleer) 12. peer. meeefLeÙeeve SJeb DeÛeblee Mejle 12. Hetpee efmeneie (kegâMleer)
keâceue (šsyeue šsefveme-heg™<e Ùegieue)

Static GK 184 YCT

 13. veJeerve ceefuekeâ (kegâMleer) 13. ceefnuee ef›eâkesâš šerce 13. cegncceo nmecegöerve (cegkeäkesâyeepeer)
14. YeeefJevee hešsue (šsyeue šsefveme) 14. meeiej DenueeJele (cegkeäkesâyeepeer) 14. oerhekeâ vesnje (kegâMleer)
15. veerlet IeveIeme (cegkeäkesâyeepeer) 15. YeejleerÙe heg™<e ne@keâer šerce 15. meesveueyesve hešsue (šsefyeue šsefveme)
16. Deefcele hebIeeue (cegkeäkesâyeepeer) 16. efJekeâeme "ekegâj (Yeejesòeesueve) 16. jesefnle šeskeâme (cegkeäkesâyeepeer)
17. SuOeesme hee@ue 17. YeejleerÙe ceefnuee ne@keâer šerce
(SLeuesefškeäme-efš^heue pebhe)
18. efveKele pejerve 18. meboerhe kegâceej (SLeuesefškeäme-10000
(cegkeäkesâyeepeer) ceeršj Jee@keâ)
19. Heer. Jeer efmebOeg (yew[efcebšve) 19. DeVet jeveer (SLeuesefškeäme-Yeeuee hesbâkeâ)
20. ue#Ùemesve (yew[efcebšve) 20. meewjJe Iees<eeue SJeb oerefhekeâe
heefuuekeâue (mkeäJewMe-efceefßele Ùegieue)
21. efÛejeie Mesóer SJeb meeeflJekeâ meeF&jepe 21. efkeâoebyeer ßeerkeâeble (yew[efcebšve)
jbkeâerjsñer (yew[efcebšve-heg™<e cegieue)
22. megOeerj (hewje heeJej efueefheäšbie) 22. ieeÙe$eer ieesheerÛebo SJeb ef$emee pee@ueer
(yew[efcebšve-ceefnuee Ùegieue)
23. peer. meeefLeÙeeve (šsefyeue šsefveme)
SefMeÙeeF& Kesue
■ SefMeÙeeF& KesueeW keâe Øeleerkeâ (Logo) 16 efkeâjCeeW Jeeuee ueeue jbie 10. 1986 efmeÙeesue (oef#eCe keâesefjÙee) Ûeerve
keâe Ûecekeâlee metjpe nw; efpemekesâ ceOÙe ceW Skeâ mehesâo Je=òe yevee 11. 1990 yeerefpebie (Ûeerve) Ûeerve
ngDee nw~ 12. 1994 efnjesefMecee (peeheeve) Ûeerve
■ SefMeÙeeF& KesueeW keâes SefMeÙee[ kesâ veece mes Yeer peevee peelee nw 13. 1998 yeQkeâe@keâ (LeeF&ueQ[) Ûeerve
■ SefMeÙeeF& Kesue : DeeÙeespeve mLeue 14. 2002 yegmeeve (oef#eCe keâesefjÙee) Ûeerve
›eâ. meb. Je<e& DeeÙeespeve mLeue Meer<e& mLeeve 15. 2006 oesne (keâlej) Ûeerve
1. 1951 veF& efouueer (Yeejle) peeheeve 16. 2010 iegDeebiePet (Ûeerve) Ûeerve
2. 1954 ceveeruee (efheâueerheeRme) peeheeve 17. 2014 FbefÛeÙeesve (oef#eCe keâesefjÙee) Ûeerve
3. 1958 šeskeäÙees (peeheeve) peeheeve 18. 2018 pekeâelee& SJeb heeuesceyeebie Ûeerve
4. 1962 pekeâelee& (Fb[esvesefMeÙee) peeheeve (Fb[esvesefMeÙee)
5. 1966 yewbkeâe@keâ (LeeFueQ[) peeheeve 19. 2023 nebiePet (Ûeerve) Ûeerve
6. 1970 yewbkeâe@keâ (LeeFueQ[) peeheeve 20. 2026 DeeFÛeer-veeieesÙee (peeheeve) ceW -
ØemleeefJele
7. 1974 lesnjeve (F&jeve) peeheeve
21. 2030 oesne (keâlej) ceW ØemleeefJele -
8. 1978 yewbkeâe@keâ (LeeFueQ[) peeheeve
22. 2034 efjÙeeo (meToer Dejye) ceW -
9. 1982 veF& efouueer (Yeejle) Ûeerve
ØemleeefJele
SefMeÙeeF& KesueeW ceW Yeejle keâe ØeoMe&ve
›eâ. meb. Je<e& DeeÙeespeve mLeue mJeCe& jpele keâebmÙe kegâue jQkeâ
1. 1951 veF& efouueer (Yeejle) 15 16 20 51 2
2. 1954 ceveeruee (efheâueerheeRme) 5 4 8 17 5

Static GK 185 YCT

 3. 1958 šeskeäÙees (peeheeve) 5 4 4 13 7
4. 1962 pekeâelee& (Fb[esvesefMeÙee) 10 13 10 33 3
5. 1966 yeQkeâe@keâ (LeeFueQ[) 7 3 11 21 5
6. 1970 yeQkeâe@keâ (LeeFueQ[) 6 9 10 25 5
7. 1974 lesnjeve (F&jeve) 4 12 12 28 7
8. 1978 yeQkeâe@keâ (LeeFueQ[) 11 11 6 28 6
9. 1982 veF& efouueer (Yeejle) 13 19 25 57 5
10. 1986 efmeÙeesue (oef#eCe keâesefjÙee) 5 9 23 37 5
11. 1990 yeerefpebie (Ûeerve) 1 8 14 23 11
12. 1994 efnjesefMecee (peeheeve) 4 3 16 23 8
13. 1998 yeQkeâe@keâ (LeeF&ueQ[) 7 11 17 35 9
14. 2002 yegmeeve (oef#eCe keâesefjÙee) 11 12 13 36 7
15. 2006 oesne (keâlej) 10 17 26 53 8
16. 2010 iegDeebiePet (Ûeerve) 14 17 34 65 6
17. 2014 FbefÛeÙeesve (oef#eCe keâesefjÙee) 11 10 36 57 8
18. 2018 pekeâelee& SJeb heeuesceyeebie 16 23 31 70 8
(Fb[esvesefMeÙee)
19. 2023 nebiePet (Ûeerve) 28 38 41 107 4
19JeeB SefMeÙeeF& Kesue, 2023 19JeeB SefMeÙeeF& Kesue 2023 : Yeejle
• DeeÙeespeve DeJeefOe-23 efmelecyej mes 8 Dekeäštyej, 2023 lekeâ ■ 19Jebs SefMeÙeeF& Kesue kesâ GodIeešve meceejesn cebs YeejleerÙe oue kesâ
• DeeÙeespeve mLeue- nebiePet (Ûeerve) OJepeJeenkeâ YeejleerÙe ne@keâer šerce kesâ keâhleeve njceveØeerle efmebn SJeb
• MegYebkeâj- keâebiekeâeWie, efueÙeeveefueÙeeve Deewj ÛesveÛesve veecekeâ leerve jesyeesš ceefnuee cegkeäkesâyeepe ueJeueervee yeesjieesnsve LeeR~ peyeefkeâ meceeheve meceejesn
• KesueeW keâer mebKÙee-40 Kesue, 481 mheOee&SB ceW YeejleerÙe oue kesâ OJepeJeenkeâ ne@keâer šerce kesâ ieesuekeâerhej heerDeej
• Meeefceue osMe-45
ßeerpesMe Les~
■ 19Jebs SefMeÙeeF& Kesue ceW Yeejle ves 28 mJeCe&, 38 jpele SJeb 41
• DeeoMe& JeekeäÙe (Motto)-nš& št nš& @ heäÙetÛej
keâebmÙe meefnle kegâue 107 heokeâ peerlekeâj heokeâeW keâer Âef° mes
• efKeueeefÌ[ÙeeW keâer mebKÙee- 1200 mes DeefOekeâ
SefMeÙeeF& KesueeW ceW Deye lekeâ keâe meJe&ßes‰ ØeoMe&ve efkeâÙee nw~
19JeeB SefMeÙeeF& Kesue, 2023-heokeâ leeefuekeâe-Meer<e& 10
osMe ef›eâkesâš
jQkeâ
osMe mJeCe& jpele keâebmÙe kegâue
1. Ûeerve 201 111 71 383
Debleje&°^erÙe ef›eâkesâš heefj<eod (ICC)
2. peeheeve 52 67 69 188
3. oef#eCe keâesefjÙee 42 59 89 190 • mLeehevee Je<e& - 1909 F&.
4. Yeejle 28 38 41 107 • cegKÙeeueÙe - ogyeF& (ÙetSF&)
5. Gpyesefkeâmleeve 22 18 31 71 • meomÙe mebKÙee - 108
6. Ûeerveer leeFhes 19 20 28 67
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee -Deb«espeer
7. F&jeve 13 21 20 54
• Jele&ceeve DeOÙe#e-«esie yeeke&âues
8. LeeF&ueQ[ 12 14 32 58
9. yenjerve 12 3 5 20 ■ ef›eâkesâš MeyoeJeueer - heâeru[j, efJekesâš keâerhej, efmuehe, ieueer
10. Gòej keâesefjÙee 11 18 10 39 keâJej, hJeeFbš, efce[ Dee@ve, efce[ Dee@heâ, efce[ efJekesâš, ueebie
Static GK 186 YCT
 Dee@heâ, ueebie Deeve, Le[& cewve, efheÛe, heeefhebie ›eâerpe, efjšve& keÇâerpe, 2021 ÙetSF& SJeb Deesceeve Dee@mšs^efueÙee vÙetpeerueQ[
yewšdmecewve, mš^eskeâ, Úkeäkeâe, Ûeewkeâe, yee@uej, ÛeeFveecewve, efmhevej, 2022 Dee@mš^sefueÙee FbiueQ[ heeefkeâmleeve
uesie efmhevej, Dee@heâ efmhevej, efmJebie, yeeGbmej, Meeš& efheÛe, JeeF[, 2024 Ùet.Sme.S. SJeb JesmšFb[erpe
jeGbG o efJekesâš, DeesJej o efJekesâš, ces[ve, LeÇes, keäueerve yeesu[, (ØemleeefJele)
kewâÛe DeeGš, efnš efJekesâš, Sue.yeer.[yuÙet Deeefo~ 2026 Yeejle SJeb ßeeruebkeâe (ØemleeefJele)
2028 Dee@mš^sefueÙee SJeb vÙetpeerueQ[
• ef›eâkesâš : heefjceehe (ØemleeefJele)
efheÛe keâer uecyeeF& - 22 iepe (20.12 ceeršj) 2030 FbiueQ[, Jesume, DeeÙejueQ[ SJeb
efheÛe keâer ÛeewÌ[eF& - 10 heâerš (3.05 ceeršj) mkeâe@šueQ[ (ØemleeefJele)
yeuues keâer uebyeeF& - 38 FbÛe (96.52 mesceer.) ef›eâkesâš keâer ØecegKe Iejsuet š^e@efheâÙeeB
yeuues keâer ÛeewÌ[eF& - 4.25 FbÛe (10.8 mesceer.) • jCepeer š^e@heâer
ieWo keâe Yeej - 155.9 «eece mes 163 «eece
• Øee™he-ØeLece ßesCeer ef›eâkesâš
mšbhe keâer uecyeeF& - 28 FbÛe (71.12 mesceer.)
• ØeLece mebmkeâjCe 1934-35
SkeâefoJemeerÙe ef›eâkesâš efJeMJe keâhe : heg®<e
• šerceW - 38
Je<e& DeeÙeespekeâ osMe efJepeslee GheefJepeslee
• ØeLece mebmkeâjCe efJepeslee-cegbyeF&
1975 Fbiuewb[ JesmšFb[erpe Dee@mšs^efueÙee
• meJee&efOekeâ yeej efJepeslee- cebgyeF& (41 yeej)
1979 Fbiuewb[ JesmšFb[erpe Fbiuewb[
• meJee&efOekeâ jve-Jemeerce peeheâj (12038)
1983 Fbiuewb[ Yeejle JesmšFb[erpe
• meJee&efOekeâ efJekesâš- jefpeboj ieesÙeue (640)
1987 Yeejle SJeb heeefkeâmleeve Dee@mš^sefueÙee Fbiuewb[
oueerhe š^e@heâer
1992 Dee@mš^sefueÙee SJeb vÙetpeerueQ[ Heeefkeâmleeve Fbiuebw[
1996 Yeejle, heeefkeâmleeve SJeb ßeeruebkeâe ßeeruebkeâe Dee@mš^sefueÙee • Øee™he-ØeLece ßesCeer ef›eâkesâš

1999 FbiueQ[ Dee@mš^sefueÙee heeefkeâmleeve • ØeLece mebmkeâjCe - 1961-62

2003 oef#eCe Deøeâerkeâe Dee@mš^sefueÙee Yeejle • ØeLece mebmkeâjCe efJepeslee-Jesmš peesve
2007 JesmšFb[erpe Dee@mš^sefueÙee ßeeruebkeâe • meJee&efOekeâ yeej efJepeslee - Jesmš peesve (19 yeej)
2011 Yeejle, ßeeruebkeâe Deewj yeebiueeosMe Yeejle ßeeruebkeâe • Meeefceue šercebs (henues) -6 (veeLe& peesve, meeGLe peesve, mesvš^ue peesve,
F&mš peesve, Jesmš peesve, veeLe&-F&mš peesve)
2015 Dee@mšs^efueÙee SJeb vÙetpeerueQ[ Dee@mš^sefueÙee vÙetpeerueQ[
F&jeveer keâhe
2019 Fbiuewb[ Fbiuewb[ vÙetpeerueQ[
2023 Yeejle Dee@mš^sefueÙee Yeejle • Øee™he - ØeLece ßesCeer ef›eâkesâš
2027 veeceerefyeÙee, efpecyeecyes, oef#eCe • ØeLece mebmkeâCe - 1959 - 60
Deøeâerkeâe • Meeefceue šerceW - jCepeer š^eheâer efJepeslee SJeb Mes<e Yeejle
2031 Yeejle SJeb yeebiueeosMe • ØeLece mebmkeâjCe efJepeslee - yee@cyes
T-20 efJeMJe keâhe : heg®<e • meJee&efOekeâ yeej efJepeslee - Mes<e Yeejle (31 yeej)
Je<e& DeeÙeespekeâ osMe efJepeslee GheefJepeslee efJepeÙe npeejs š^e@heâer
2007 oef#eCe Deøeâerkeâe Yeejle heeefkeâmleeve • DevÙe veece-jCepeer Jeve[s š^e@heâer
2009 FbiueQ[ Heeefkeâmleeve ßeeruebkeâe • Øee™he- efuemš A ef›eâkesâš (Skeâ efoJemeerÙe)
2010 JesmšFb[erpe Fbiuewb[ Dee@mšs^efueÙee • ØeLece mebmkeâjCe – 2002-03
2012 ßeeruebkeâe JesmšFb[erpe ßeeruebkeâe • šerceW - 38
2014 yeebiueeosMe ßeeruebkeâe Yeejle • ØeLece mebmkeâjCe efJepeslee - leefceuevee[g
2016 Yeejle JesmšFb[erpe FbiuewC[ • meJee&efOekeâ yeej efJepeslee - leefceuevee[g (5 yeej)

Static GK 187 YCT

 osJeOej š^e@heâer 2010 veF& efouueer Dee@mš^sefueÙee pece&veer 8
(Yeejle)
• Øee™he - efuemš A ef›eâkesâš
2014 o nsie Dee@mš^sefueÙee veerojueQ[ 9
• ØeLece mebmkeâjCe – 1973 - 74 (veerojueQ[)
• Meeefceue šerceW (2014-15 lekeâ) - 5 (veeLe& peesve, meeGLe peesve, 2018 YegJevesMJej (Yeejle) yesefupeÙece veerojueQ[ 6
mebsš^ue peesve, F&mš peesve, Jesmš peesve)
2023 YegJevesMJej Deewj pece&veer yesefupeÙece 9
• Meeefceue šerceW (2015-16 mes 2017-18) jeGjkesâuee (Yeejle)
efJepeÙe npeejs š^e@heâer efJepeslee, Fbef[Ùee A, Fbef[Ùee B
■ Yeejle ves Je<e& 1928 mes 1956 lekeâ ngS Deesueefchekeâ KesueeW ceW
• Meeefceue šerceW (2018-19 mes) - Fbef[Ùee A, Fbef[Ùee B, SJeb Fbef[Ùee C ne@keâer ceW ueieeleej 6 mJeCe& heokeâ peerlekeâj efjkeâe@[& yeveeÙee~
• ØeLece mebmkeâjCe efJepeslee-meeGLe peesve ■ Yeejle ves Deesueefchekeâ KesueeW ceW ne@keâer ceW DeYeer lekeâ 8 mJeCe&, 1
• meJee&efOekeâ yeej efJepeslee- veeLe& peesve (13 yeej) jpele SJeb 3keâebmÙe meefnle kegâue 12 heokeâ peerles nQ~
■ Yeejle ceW ne@keâer keâe meyemes GBÛee cewoeve efMeuee™ ne@keâer mšsef[Ùece
ne@keâer (De™CeeÛeue ØeosMe) nw~
■ ne@keâer MeyoeJeueer-efmškeâ, jsheâjer, øeâer efnš, hesvee@ušer yegueer, hesvee@ušer
Debleje&°^erÙe ne@keâer cenemebIe (FIH) mš^eskeâ, ieesue, keâeve&j efnš, hesvee@ušer keâeve&j, meeF[ ueeFve, mketâhe,
• mLeehevee efleefLe - 7 peveJejer, 1924 Deb[jkeâefšbie, hegMe Fve, Metefšbie, ne@heâ Jeeueer, hegâue yewkeâ, [er,
• mLeehevee mLeue - hesefjme (øeâebme) Smš^esšhe&â, jeFš yewkeâ, šeF& yeÇskeâj, meWšj heâe@jJe[&, jeueDee@ve, heeme
yewkeâ, Dee@heâ meeF[, ef[^efyuebie, pewye Sb[ uebie, me[sve [sLe, efjJeme&
• cegKÙeeueÙe-uegmeves (efmJešdpejueQ[)
efheäuekeâ Deeefo~
• meomÙe mebKÙee - 137 je°^erÙe ne@keâer mebIe
ne@keâer : heefjceehe
• DeeefOekeâeefjkeâ Yee<ee - Deb«espeer, heÇWâÛe
• ØeLece DeOÙe#e - hee@ue ueerÙetšer • cewoeve keâe Deekeâej - DeeÙeleekeâej
• Jele&ceeve DeOÙe#e - lewÙÙeye Fkeâjece • cewoeve keâer uebyeeF& - 91.4 ceeršj
Heg®<e ne@keâer efJeMJe keâhe • cewoeve keâer Ûeew[Ì eF& - 55 ceeršj

Je<e& DeeÙeespeve mLeue efJepeslee GheefJepeslee Yeejle keâer

• ieWo keâe Jepeve - 156-163 «eece
efmLeefle • ne@keâer efmškeâ keâer uecyeeF& - 89-95 mesceer.
1971 yeefme&ueesvee (mhesve) Heeefkeâmleeve mhesve 3 (DeefOekeâlece 105 mesceer.)
1973 ScemšueJeerve veerojueQ[ Yeejle 2 • ne@keâer efmškeâ keâe Yeej - 737 «eece
(veerojueQ[) • ieesue heesmš keâer uebyeeF& - 3.66 ceeršj (4 iepe)
1975 keäJeeueeuebhegj Yeejle Heeefkeâmleeve 1 • [er (D) keâe oeÙeje - 15 ceeršj (16 iepe)
(ceuesefMeÙee) • Kesue keâer DeJeefOe - 60 efceveš
1978 yÙetveme DeeÙeme& heeefkeâmleeve veerojueQ[ 6
(DepeXšervee) hegâšyee@ue
1981 yee@cyes (Yeejle) heeefkeâmleeve heefMÛeceer 5
pece&veer ■ heâerheâe (FIFA) hegâšyee@ue keâe Debleje&°^erÙe Meemeer efvekeâeÙe nw~
1986 uebbove (Fbiuewb[) Dee@mšs^efueÙee FbiueQ[ 12 Heâerheâe (FIFA)
1990 ueenewj (heeefkeâmleeve) veerojueQ[ Heeefkeâmleeve 10
• mLeehevee Je<e& - 21 ceF&, 1904
1994 efme[veer (Dee@mš^sefueÙee) heeefkeâmleeve veerojueQ[ 5
• mLeehevee mLeue - hesefjme (øeâebme)
1998 Ùetšs^keäš(veerojueQ[) veerojueQ[ mhesve 9
• cegKÙeeueÙe - pÙetefjKe (efmJešdpejueQ[)
2002 keäJeeueeuebhegj pece&veer Dee@mš^sefueÙee 10
• ØeLece DeOÙe#e - jeyeš& iegSefjve
(ceuesefMeÙee)
• Jele&ceeve DeOÙe#e - efieÙeeveer FvheQâefšvees
2006 ceesveÛeWiueeoyeeKe pece&veer Dee@mš^sefueÙee 11
(pece&veer) • meomÙe - 211 je°^erÙe hegâšyeeue mebIe

Static GK 188 YCT

 heâerheâe hegâšyee@ue efJeMJe keâhe: heg®<e
yew[efcebšve
›eâ. Je<e& DeeÙeespeve mLeue efJepeslee GheefJepeslee
meb
■ yew[efcebšve efJeMJe mebIe (BWF-Badminton World Federation)
1 1930 G™iJes G™iJes Depexbšervee
yew[efcebšve keâer meJeexÛÛe mebmLee nw~
2 1934 Fšueer Fšueer ÛeskeâesmueesJeeefkeâÙee
yew[efcebšve efJeMJe mebIe (BWF)
3 1938 Øeâebme Fšueer nbiejer
4 1950 yeÇepeerue G™iJes yeÇepeerue • mLeehevee Je<e& - 1934
5 1954 efmJešdpejueQ[ heefMÛece pece&veer nbiejer • hetJe& veece - Debleje&°^erÙe yew[efcebšve mebIe (IBF)
6 1958 mJeer[sve yeÇepeerue mJeer[sve • cegKÙeeueÙe - keäJeeueeuebhegj (ceuesefMeÙee)
7 1962 efÛeueer yeÇepeerue ÛeskeâesmueesJeeefkeâÙee • meomÙe mebKÙee - 194 meomÙe mebIe
8 1966 FbiueQ[ Fbiuewb[ heefMÛece pece&veer
9 1970 cewefkeämekeâes yeÇepeerue Fšueer ■ yew[efcebšve MeyoeJeueer-meefJe&me, keâesš&, heâe@uš, jwueer, ueebie meefJe&me,
10 1974 heefMÛece pece&veer heefMÛece pece&veer veerojueQ[ meefJe&me yesÇkeâ, cewÛe hJeeFbš, mesš hJeeFbš, ›eâeme Mee@š, meefJe&me ÛeWpe,
11 1978 Depexbšervee Depexbšervee veerojueQ[ [ŸetMe, ueJe, uesš, ueJe Dee@ue, [^ehe efueheäš, hesve, ueeFbmecewve,
12 1982 mhesve Fšueer heefMÛece pece&veer nQ[uehegMe, uee@ye, vesš heâe@uš, [yeue heâe@uš Deeefo ~
13 1986 cewefkeämekeâes DepeXšervee heefMÛece pece&veer yew[efcebšve : heefjceehe
14 1990 Fšueer heefMÛece pece&veer Depexbšervee ■ keâesš& keâer uebyeeF& - 44 heâerš
15 1994 ÙetSmeS yeÇepeerue Fšueer ■ keâesš& keâer ÛeewÌ[eF& - 20 heâerš
16 1998 øeâebme Øeâebme yeÇepeerue
■ vesš keâer TBÛeeF& - 5 heâerš
17 2002 oef#eCe keâesefjÙee SJeb yeÇepeerue pece&veer
■ jwkesâš keâe Jepeve - 85 - 140 «eece
peeheeve
18 2006 pece&veer Fšueer Øeâebme ■ keâe@ke&â keâe Jepeve - 4.75 - 5.51 «eece
19 2010 oef#eCe Deøeâerkeâe mhesve veerojueQ[ yew[efcebšve keâer ØeefleÙeesefieleeSb-
20 2014 yeÇepeerue pece&veer DepeXšervee ■ Lee@ceme keâce (heg®<e), Gyesj keâhe (ceefnuee), megoerjceve keâhe (efceefßele
21 2018 ™me øeâebme ›eâesSefMeÙee šerce ÛeQefheÙeveefMehe), efyecebleje keâhe (efJeMJe petefveÙej ÛeQefheÙeveefMehe)
22 2022 keâlej DepeXšervee øeâebme ■ Fb[esvesefMeÙee ves meJee&efOekeâ 14 yeej (2022 lekeâ) Lee@ceme keâhe peerlee
23 2026 keâvee[e, cewefkeämekeâes nw~
SJeb ÙetSmeS yew[efcebšve : Yeejle
■ yeÇepeerue ves meJee&efOekeâ 5 yeej hegâšyee@ue efJeMJe keâhe peerlee nw~
■ yew[efcebšve SmeesefmeSMeve Dee@heâ Fbef[Ùee (BAI) Yeejle keâer yew[efcebšve
hegâšyee@ue : Yeejle
efveÙeecekeâ mebmLee nw efpemekeâer mLeehevee Je<e& 1934 ceW keâer ieF& Leer~
■ Dee@ue Fbef[Ùee hegâšyee@ue hesâ[jsMeve (AIFF)keâer mLeehevee 1937 F&.
ceW keâer ieF&~ Yeejle ceW hegâšyee@ue Kesue keâe efveÙeb$eCe Fmeer mebmLee Éeje Fmekeâe cegKÙeeueÙe veF& efouueer ceW nw~
efkeâÙee peelee nw~ ■ Yeejle ves Je<e& 2022 ceW Fb[esvesefMÙee keâes 3-0 mes njekeâj Dehevee
■ hegâšyee@ue keâer ØecegKe YeejleerÙe š^e@efheâÙeeB SJeb keâhe - [tjb[ keâhe henuee Lee@ceme keâhe peerlee~
(1888), meblees<e š^e@heâer (1941), yesiece npejle cenue š^e@heâer ■ ØecegKe YeejleerÙe yew[efcebšve efKeueeÌ[er- ØekeâeMe heeogkeâesCe, mewÙÙeo
(ceefnuee hegâšyee@ue)
ceesoer, heguesuee ieesheerÛevo, efkeâoebyeer ßeerkeâeble, meeFvee vesnJeeue, heer.
hegâšyee@ue MeyoeJeueer - mš^eFkeâj, hesvee@ušer efkeâkeâ, hegâue yewkeâ,
Jeer. efmebOeg, ue#Ùe mesve, meeeflJekeâ meeF&jepe jbkeâerjsñer, efÛejeie Mesóer,
neheâ yewkeâ, meWšj, mJeerhej, nQ[yee@ue, šeF& yeÇskeâj, øeâer efkeâkeâ, efkeâkeâ,
jwøeâer, vesš, heeme, yewkeâ heeme, keâeve&j, ef[^yeue, ueeFbmecewve, yewkeâ, SÛe. Sme. ØeCeÙe, yeer.meeF& ØeveerLe, pJeeuee iegóe, DeefMJeveer heesvehhee
šesšue, LetÇ yeeue Deeefo~ Deeefo~
Static GK 189 YCT
 ■ šsyeue šsefveme keâer ØeLece efJeMJe ÛeQefheÙeveefMehe ØeefleÙeesefielee Je<e&
šsefveme (uee@ve šsefveme) 1926-27 ceW uebove cebs DeeÙeesefpele keâer ieF&~ Fmekeâer efJeMJe
ÛeQefheÙeveefMehe ØeefleÙeesefielee Øeefle oes Je<e& hej DeeÙeesefpele keâer peeleer nw
■ Debleje&°^erÙe šsefveme mebIe (ITF - International Tennis
■ šsyeue šsefveme MeyoeJeueer-neheâ keâesš&, jwueer, meefJe&me, meWšj ueeFve,
Federation) šsefveme keâer meJeexÛÛe mebmLee nw~ Fmekeâer mLeehevee Je<e&
meeF[ efmheve, efmJebie, hegMe mš^eskeâ, uesš, heâeÙeue, efjJeme&, še@he
1913 ceW hesefjme ceW ngF& Leer~ Fmekeâe cegKÙeeueÙe uebove cebs nw~
efmheve, hesve nesu[j ef«ehe, ÛeeFveerpe ef«ehe, mš^eFkeâ, hJeebFš, yewkeâ
■ «eQ[ muewce - uee@ve šsefveme keâer ØeefleÙeesefieleeDeebs ‘Dee@mšs^efueÙeve
Deesheve’, ‘øeQâÛe Deesheve’, ‘efJecyeue[ve’ SJeb ‘ÙetSme Deesheve’ keâes efmheve, ne@heâ Jeeueer Deeefo~
mebÙegòeâ ™he mes «eQ[ muewce keâne peelee nw~ šsyeue šsefveme : heefjceehe
ØeLece DeeÙeespeve DeeÙeespeve cewoeve ■ šsyeue keâer uebyeeF& - 2.74 ceeršj (9 heâerš)
iewÇb[ muewce mebmkeâjCe mLeue (Court) ■ šsyeue keâer ÛeewÌ[eF& - 1.52 ceeršj (5 heâerš)
Dee@mš^sefueÙeve 1905 cesueyeve& peveJejer- ne[& ■ šsyeue keâer TBÛeeF& - 76mesceer. (2.5 heâerš)
Deesheve heâjJejer (Hard) ■ iebso keâe Jepeve - 2.7 «eece
øeWâÛe Deesheve 1891 Hesefjme ceF&-petve keäues ■ šsyeue šsefveme : Yeejle
(clay)
■ Yeejle ceW šsyeue šsefveme keâer meJeexÛÛe mebmLee šsyeue šsefveme hesâ[jsMeve
efJecyeue[ve 1877 uebbove petve-pegueeF& «eeme
(Grass) Dee@heâ Fbef[Ùee (TTFI) keâer mLeehevee Je<e& 1926 ceW keâer ieF&~
ÙetSme Deesheve 1881 vÙetÙeeke&â Deiemle- ne[& Fmekeâe cegKÙeeueÙe veF& efouueer ceW nw~
efmelecyej (Hard) ■ ‘33JeeR efJeMJe šsyeue šsefveme ÛeQefheÙeveefMehe’ keâe DeeÙeespeve Je<e&
■ šsefveme keâer DevÙe ØecegKe ØeefleÙeesefieleeSb - [sefJeme keâhe (heg®<e 1975 ceW keâuekeâòee ceW efkeâÙee ieÙee~
šerce mheOee&), hesâ[ keâhe (ceefnuee šerce mheOee&), ne@hecewve keâhe (efceefßele ■ ØecegKe YeejleerÙe šsyeue šsefveme efKeueeÌ[er-
šerce mheOee&) Deeefo~
ceefvekeâe ye$ee, Debefkeâlee oeme, peer meeefLeÙeeve, DeÛeblee Mejle keâceue
■ šsefveme - heefjceehe
Deeefo~
cewwoeve keâer uebyeeF& - 78 heâerš (Skeâue SJeb Ùegieue oesveeW)
cewwoeve keâer ÛeewÌ[eF& - 27 heâerš (Skeâue), 36 heâerš (Ùegieue) kegâMleer
vesš keâer TBÛeeF& - 3 heâerš
iebso keâe Jepeve - 56 - 59.4 «eece
■ kegâMleer keâer meJeexÛÛe mebmLee ‘ÙetveeFšs[ Jeu[& jsmeefuebie’ (UWW-
jwkesâš keâer DeefOekeâlece uebyeeF& - 27-29 FbÛe
United World Wrestling) keâer mLeehevee Je<e& 1912 cebs keâer
šsefveme MeyoeJeueer : jwkesâš, keâesš&, meefJe&me, «eQ[ muewce, mesš,
ieF& ~ Fmekeâe cegKÙeeueÙe efmJešdpejueQ[ cebs nw~
heâesjnQ[, yewkeâ nQ[, mcewMe, [dÙetMe, Fve, DeeGš, ueJe, heâe@uš,
■ kegâMleer : MeyoeJeueer - ne@heâ vesumeve, [yeue vesumeve, ›ewâ[ue,
ÛeWpe, meeref[bie, efjšve& Deeefo~
■ šsefveme : Yeejle šeFcekeâerhej, šeF&, heâeGue, JeeefveËie, keâe@Meve, Dešwkeâ, SefkeäšJe,
■ ØecegKe YeejleerÙe šsefveme efKeueeÌ[er – efueSb[j hesme, censMe Yetheefle, jeryeeGš, ns[ uee@keâ, nesu[, nerJe, hegue, heäuewš, [eieheâeue,
meeefveÙee efcepee&, meesceosJe osJeJece&ve, jesnve yeesheVee, efJepeÙe Dece=lejepe, heäueebFie ceeMe&, cewš Deeefo~
Debefkeâlee jwvee Deeefo~ ■ kegâMleer : heefjceehe - 9 ceeršj JÙeeme keâe Skeâ ieesueekeâej
ØeefleÙeesefielee #es$e efpemekesâ yeerÛe ceW 1 ceeršj JÙeeme keâe kesâvõerÙe Je=òe
šsyeue šsefveme neslee nw~ 1 ceeršj JÙeeme kesâ TBÛes ieös (Mat) hej cegkeâeyeuee
DeeÙeesefpele neslee nw~
■ šsyeue šsefveme keâe pevekeâ FbiueQ[ nw~
■ ØecegKe YeejleerÙe henueJeeve-ieecee henueJeeve, kesâ [er peeOeJe,
■ šsyeue šsefveme keâer meJeexÛÛe mebmLee ‘FbšjvesMeveue šsyeue šsefveme
efJeMebyej efmebn, megMeerue kegâceej, ÙeesiesMJej oòe, mee#eer ceefuekeâ, ieerlee
heâs[jsMeve’ keâer mLeehevee Je<e& 1926 ceW yeefue&ve ceW ngF&~ Fmekeâe
heâesieeš, efJevesMe heâesieeš, jefJe kegâceej oefnÙee, yepejbie hetefveÙee, DebMeg
cegKÙeeueÙe uegmeeves (efmJešdpejueQ[) ceW nw~
ceefuekeâ Deeefo~
Static GK 190 YCT
 cegkeäkesâyeepeer
■ ØecegKe MeyoeJeueer - hebÛe, vee@keâ [eGve, vee@keâ DeeGš, yeeGbme, cespej OÙeeveÛebo Kesue jlve hegjmkeâej
Dehej keâš, jeGC[, pewye, ngkeâ, efjbie, yeskeâ, yesue, yesuš~
■ Øeefmeæ YeejleerÙe cegkeäkesâyeepe - efJepeWoj efmebn, Scemeer cewjerkeâe@ce,
Deefcele hebIeeue, ueJeueervee yeesieexnsve, efJekeâeme ke=â<Ce, meefjlee osJeer,
DeefKeue kegâceej, efMeJe Leehee, hetpee jeveer Deeefo~
■ Deesueefchekeâ Kesue cebs cegkeäkesâyeepeer ceW ßes‰ ØeoMe&ve SJeb lekeâveerkeâer kesâ
efueS yesue yeeke&âj keâhe Øeoeve efkeâÙee peelee nw~
■
2
efjbie keâe heefjceehe-keâce mes keâce 4.9×4.9 ceer. leLee DeefOekeâ mes
DeefOekeâ 6.10×6.10 ceer.2
efveMeevesyeepeer
■ ØecegKe mheOee&Sb - jeFheâue efveMeevesyeepeer, jwefhe[ heâeÙej efhemšue ■ Fme hegjmkeâej kesâ lenle 15 ueeKe ®heS vekeâo SJeb Depeg&ve keâer Skeâ
efveMeevesyeepeer, øeâer efhemšue efveMeevesyeepeer
■ ØecegKe MeyoeJeueer - šeiexš, Metefšbie, š^WÛe, ye[&, mkeâerš Metefšbie, ■ Je<e& 2001 mes Ùen hegjmkeâej efvecveefueefKele ØeefleÙeesefieleeDeeW kesâ efueS
yegumeDeeF&, yewie, cepeueheâueie Deeefo~
■ ØecegKe YeejleerÙe efKeueeÌ[er - jepÙeJeOe&ve efmebn je"ewj, DeefYeveJe
efyebõe, ieieve veejbie, efJepeÙe kegâceej, ceveg Yeekeâj, meewjYe ÛeewOejer,
DehetJeea Ûebosuee, jener mejveesyele Deeefo~
efyeefueÙe[dme&
■ heefjceehe- šsyeue keâer uecyeeF& - 3.7 ceeršj, ÛeewÌ[eF&- 1.85 ceeršj
SJeb TBÛeeF& 3 heâerš, iebso keâe Jepeve - 150-210 «eece, keäÙet keâer ■ Ùen hegjmkeâej oes ßesefCeÙeeW cebs Øeoeve efkeâÙee peelee nw
uebyeeF& - 90-145 mesceer.
■ ØecegKe MeyoeJeueer- pebh[ yee@ue, øeâespesve yee@ue, yesÇkeâ Mee@š, mesheäšer
Mee@š, [yeue mš^eskeâ, keäÙet, Fveuekeâ, FveDee@heâ, kewâvemee, uewefiebie,
nspee@[&, yeesefušbie FlÙeeefo~
Melejbpe
■ Melejbpe keâe pevekeâ Yeejle keâes ceevee peelee nw~
■ o hesâ[jsMeve FbšjvesMeveue [s SÛesme (FIDE) Fme Kesue keâer
efveÙeecekeâ mebmLee nw~
■ ØecegKe MeyoeJeueer - Ûeskeâcesš, «eQ[ceemšj, efheâ[s, veeFš, iewefcyeš, ■ Fme hegjmkeâej kesâ lenle 10 ueeKe ®heS keâer vekeâo jeefMe Øeoeve keâer
mšsuecesš, hee@ve, Suees jsefšbie, kewâMeue Deeefo~
Static GK 191
Kesue hegjmkeâej
■ mLeehevee Je<e&-1991-92 ceW (jepeerJe ieebOeer Kesue jlve hegjmkeâej kesâ
™he ceW)~
■ 2021 ceW Fmekeâe veece yeouekeâj ‘cespej OÙeeveÛebo Kesue jlve
hegjmkeâej’ keâj efoÙee~
■ Ùen Yeejle keâe meJeexÛÛe Kesue hegjmkeâej nw~ Ùen hegjmkeâej ÙegJee ceeceues
SJeb Kesue ceb$eeueÙe, Yeejle mejkeâej Éeje Øeoeve efkeâÙee peelee nw~
■ Ùen hegjmkeâej efkeâmeer efKeueeÌ[er Éeje efheÚues Ûeej Je<eeX keâer DeJeefOe cebs
efkeâS ieS Glke=â° ØeoMe&ve kesâ efueS efoÙee peelee nw~
■ Fme hegjmkeâej kesâ lenle 25 ueeKe ®heS keâe vekeâo hegjmkeâej Øeoeve
efkeâÙee peelee nw~
Depeg&ve hegjmkeâej
■ Ùen hegjmkeâej Je<e& 1961 ceW ØeejbYe efkeâÙee ieÙee~
keâebmÙe Øeeflecee Øeoeve keâer peeleer nw~
Øeoeve efkeâÙee peelee nw-
Deesueefchekeâ Kesue, SefMeÙeeF& Kesue, je°^ceb[ue Kesue, efJeMJe
ÛeQefheÙeveefMehe, efJeMJekeâhe, Iejsuet Kesue SJeb Meejerefjkeâ ™he mes De#ece
ueesieeW kesâ efueS Kesue~
õesCeeÛeeÙe& hegjmkeâej
■ Ùen hegjmkeâej Je<e& 1985 ceW ØeejbYe efkeâÙee ieÙee ~
■ Ùen hegjmkeâej Glke=â° ØeefMe#eCe nsleg ØeefMe#ekeâeW keâes Øeoeve efkeâÙee peelee
nw~
1. ueeFheâšeFce (peerJeveheÙeËle)
2. efveÙeefcele
■ ueeFheâšeFce ßesCeer ceW 15 ueeKe ®heS SJeb efveÙeefcele ßesCeer ceW 10
ueeKe ®heS keâer hegjmkeâej jeefMe Øeoeve keâer peeleer nw~
OÙeeveÛebo hegjmkeâej
■ Ùen hegjmkeâej Je<e& 2002 ceW ØeejbYe efkeâÙee ieÙee~
■ efKeueeefÌ[ÙeeW keâes Deheves Kesue ceW Glke=â° ØeoMe&ve SJeb Kesue mes mebvÙeeme
uesves kesâ yeeo Yeer Kesue ceW Ùeesieoeve kesâ efueS Ùen hegjmkeâej Øeoeve
efkeâÙee peelee nw~
■ ØeefleJe<e& DeefOekeâlece leerve efKeueeefÌ[ÙeeW keâes Ùen hegjmkeâej Øeoeve efkeâÙee
peelee nw~
peeleer nw~
YCT
 ceewueevee Deyegue keâueece Deepeeo š^e@heâer • yesmeyee@ue 9
■ Ùen š^eheâer Je<e& 1956-57 ceW ØeejbYe keâer ieF&~
• heesuees 4
■ Ùen Skeâ Ûeue (Rolling) š^e@heâer nw~
• šsefveme SJeb šsyeue šsefveme 1 Ùee 2
■ Ùen š^e@heâer Deblej efJeMJeefJeÅeeueÙeer štvee&cebsšme ceW mece«e ™he mes
• yew[efcebšve 1 Ùee 2
meJe&ßes‰ ØeoMe&ve keâjves Jeeues efJeMJeefJeÅeeueÙe keâes Øeoeve keâer peeleer
nw~ • yeemkesâšyee@ue 5

Fmes hegve: Øeehle keâjves Jeeues efJeMJeefJeÅeeueÙe keâes š^eheâer keâer Øeefleke=âefle • Jee@ueeryee@ue
6
■
Yeer Øeoeve keâer peeleer nw~ • keâye[[er 7

ØecegKe osMeeW kesâ je°^erÙe Kesue • Kees-Kees 9

osMe Kesue • jiyeer hegâšyee@ue 15

• Jeešj heesuees 7
• keâvee[e DeeFme ne@keâer
• efyeÇpe 2
• Dee@mš^sefueÙee ef›eâkesâš
• vesšyee@ue 7
• Ùet.Sme.S. yesmeyee@ue
efJeefYeVe KseueeW kesâ Kesue heefjmej
• mhesve meeb[ Ùegæ
heefjmej Kesue
• FbiueQ[ ef›eâkesâš • efheÛe ef›eâkesâš, jiyeer
• yeÇepeerue hegâšyee@ue • heâeru[ ef›eâkesâš, ne@keâer, hegâšyee@ue, heesuees

• peeheeve pet[es • š^wkeâ SLeuesefškeäme

ne@keâer • keâesš& yew[efcebšve, šsefveme, Jee@ueeryee@ue, keâye[d[er,

• heeefkeâmleeve
Kees-Kees, vesšyee@ue, mkeâJewMe, nwC[yee@ue
• ßeeruebkeâe Jee@ueeryee@ue
• cewš kegâMleer, pet[es, leeFkeäJeeb[es
• Fb[esvesefMeÙee yew[efcebšve cegkeäkesâyeepeer, mkesâefšbie
• efjbie
• ceuesefMeÙee yew[efcebšve • hetue Jeešj heesuees, lewjekeâer
• yeebiueeosMe keâye[d[er • jWpe leerjboepeer, efveMeevesyeepeer

• øeâebme hegâšyee@ue • efjbkeâ DeeFme ne@keâer

šsyeue šsefveme • Ssueer yeeGefuebie

• Ûeerve
• [eÙeceb[ yesmeyee@ue
• Yetševe leerjboepeer
• keâesme& ieesuheâ
• mkeâe@šueQ[ jiyeer hegâšyee@ue
• yees[& šsyeue šsefveme
• ™me hegâšyee@ue SJeb Melejbpe
• Jesuees[^ce meeFefkeäuebie
ØecegKe KesueeW kesâ Skeâ he#e ceW efKeueeefÌ[ÙeeW keâer mebKÙee • Sjervee IegÌ[meJeejer
Kesue efKeueeefÌ[ÙeeW keâer mebKÙee • «eeRme yeeGume
• ne@keâer /ef›eâkesâš/ hegâšyee@ue 11 • cespe mvetkeâj, efyeefueÙe[me&, hetue

Static GK 192 YCT

Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)