Download From: https://www.pdfnotes.
co/ghatna-chakra-book/
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve
1 Gòej ØeosMe : Skeâ heefjÛeÙe
Ssefleneefmeke‚ heefj¬MŸe
veesšdme
*GÚej ÿeosMe ceW leece¸-hee<eeefCeke‚ mebmke=‚efle kes‚ mee#Ÿe cesj" Deewj menejvehegj
mes ÿeehle ngS nQ~ *GÚej ÿeosMe ceW leece¸-ke‚ebmŸe mebmke=‚efle (nÌ[hhee mebmke=âefle)
kes‚ mee#Ÿe Deeueceieerjhegj (cesj", eEn[ve veoer), yeÃ[eieebJe SJeb ngueeme (oesveeW
menejvehegj) mes ÿeehle ngS nQ~ *ngueemeKesÃ[e mes keg‚<eeCeke‚eue mes ieghleke‚eue
leke‚ kes‚ Yeewefleke‚ DeJeMes<e ÿeehle ngS nQ~ *Ÿeneb mes keg‚<eeCeke‚eueerve 200 ceeröj
uebyeer meÃ[ke‚, megefveŸeesefpele peue efveke‚emeer JŸeJemLee, ke‚eefle&kes‚Ÿe ke‚er mJeCe&
ÿeeflecee, ¤eeboer kes‚ Deenle efmeke‰kes‚ leLee keg‚<eeCeeW kes‚ leece¸ efmeke‰kes‚ Øeehle ngS nQ~
*GÚej ÿeosMe ceW GÚej Jewefoke‚ mebmke=‚efle kes‚ ëueeue ce=odYeeC[í DeJeMes<e kes‚
ôhe ceW heeS ieS nQ~ *GÚej ÿeosMe ceW hegjehee<eeCe ke‚eueerve meYŸelee kes‚ mee#Ÿe
Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) kes‚ yesueve Ieeöer, meesveYeı kes‚ eEmeiejewueer Ieeöer
leLee ¤eboewueer kes‚ ¤eefke‚Ÿee veeceke‚ hegjemLeueeW mes ÿeehle ngS nQ~ *yesueve veoer
Ieeöer kes‚ hegjemLeueeW ke‚er Keespe SJeb KegoeF& Fueeneyeeo efJeMJeefJe≈eeueŸe kes‚
ÿeesHes‚mej peer.Deej. Mecee& kes‚ efveoxMeve ceW ke‚jeF& ieF&~ *yesueve Ieeöer kes‚
ëueesnoeveeueeí veeceke‚ hegjemLeue mes hee<eeCe Gheke‚jCeeW kes‚ meeLe-meeLe Ske‚
DeefmLe-efveefce&le ceele= osJeer ke‚er ÿeeflecee Yeer ÿeehle ngF& nw~ *Fueeneyeeo (Deye
ÿeŸeeiejepe) kes‚ cespee lenmeerue kes‚ ¤eesheeveerceeC[es hegjemLeue mes PeesheefÃ[ŸeeW SJeb
efceÛer kes‚ yele&veeW kes‚ DeJeMes<e ÿeehle ngS nQ~ *ceOŸe hee<eeCeke‚eueerve ceeveJe
DeefmLe-hebpej kes‚ keg‚⁄ DeJeMes<e ÿeleeheieÃ{ efpeues kes‚ mejeŸeveenj jeŸe leLee
cenone veeceke‚ mLeeve mes ÿeehle ngS nQ~ *cenone hegjemLeue mes DevŸe Gheke‚jCeeW
kes‚ meeLe-meeLe efmeue-uees{Ã ,s iele& ¤etuns, MeJeeOeeve DeefmLe SJeb DeeJeeme kes‚ mee#Ÿe
efceues nQ~ *oceocee (ÿeleeheieÃ{) hegjemLeue mes nÒer SJeb meeRie kes‚ Gheke‚jCe
Je DeeYet<eCe, iele& ¤etuns leLee 41 ceeveJe MeeJeOeeve efceues nQ~ *veJeervelece KeespeeW
kes‚ DeeOeej hej YeejleerŸe Ghecene…erhe ceW ÿee¤eervelece ke=‚ef<e mee#Ÿe Jeeuee mLeue
GÚej ÿeosMe kes‚ meble ke‚yeerj veiej efpeues ceW efmLele uengjeosJe nw~ *Ÿeneb mes
9000 F&.het. mes 7000 F&.het. kes‚ ceOŸe, ¤eeJeue kes‚ mee#Ÿe ÿeehle ngS nQ~
*GuuessKeveerŸe nw efke‚ Fme veJeervelece Keespe kes‚ hetJe& YeejleerŸe Ghecene…erhe ke‚e
ÿee¤eervelece ke=‚ef<e mee#Ÿe Jeeuee mLeue cesnjieÃ{ (heeefke‚mleeve kes‚ yeuetef¤emleeve
ceW efmLele; Ÿeneb mes 7000 F&.het. kes‚ iesntb kes‚ mee#Ÿe efceues nQ), peyeefke‚ ÿee¤eervelece
¤eeJeue kes‚ mee#Ÿe Jeeuee mLeue ke‚esueef[nJee (ÿeŸeeiejepe efpeues ceW yesueve veoer
H–9 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
kes‚ leö hej efmLele; Ÿeneb mes 6500 F&.het. kes‚ ¤eeJeue ke‚er Yetmeer kes‚ mee#Ÿe efceues
nQ) ceevee peelee Lee~ *efcepee&hegj, meesveYeı, yegbosueKeb[ SJeb ÿeleeheieÃ{ kes‚
mejeŸeveenj jeŸe mes GlKeveve ceW veJehee<eeCe ke‚eue kes‚ Deewpeej SJeb nefLeŸeej
efceues nQ~ Deeueceieerjhegj mes nÃ[hheeke‚eueerve JemlegSb ÿeehle ngF& nQ, Ÿen mLeue
nÃ[hhee meYŸelee kes‚ hetJeea efJemleej ke‚es ÿeke‚ö ke‚jlee nw~ Ÿeneb mes ke‚heeme Ghepeeves
kes‚ mee#Ÿe Yeer ÿeehle ngS nQ~ *meesnieewje (ieesjKehegj efpeues ceW efmLele) mes
GÚejer ke‚eueer hee@efueMeoej ce=odYeeC[ mebmke=‚efle kes‚ DeJeMes<e ÿeehle ngS nQ~ Ÿeneb
mes ceewŸeexÚej ke‚eueerve SJeb keg‚<eeCe ke‚eueerve efmeke‰kes‚ Yeer efceues nQ~ *nefmleveehegj
(cesj" efpeues ceW efmLele) mes Thejer iebiee Ieeöer ke‚er mebmke=‚efleŸeeW kes‚ Devegõe‚ce
ke‚er peeveke‚ejer efceueleer nw~ Ÿeneb mes ce=odYeeC[ mebmke=‚efleŸeeW mes ueske‚j ceewŸeexÚej
Ÿegie leke‚ kes‚ mee#Ÿe efceues nQ~ *nefmleveehegj mes GlKeveve ceW ceewŸeexÚej ke‚eueerve
ÿemlej ÿeefleceeSb, ceLegje kes‚ oÚeJebMeer Meemeke‚eW kes‚ efmeke‰kes‚, keg‚<eeCeeW kes‚ efmeke‰kes‚,
ŸeewOesŸeeW ke‚er cegıeSb ÿeehle ngFÀ nQ~ *Fmeke‚er mLeehevee ënefmleveí veeceke‚ Meemeke‚
ves ke‚er Leer~ ceneYeejle ke‚eue ceW Ÿen ke‚ewjJeeW ke‚er jepeOeeveer Leer~ *16
cenepeveheoeW ceW mes 8 cenepeveheo ceOŸe osMe (DeeOegefveke‚ G.ÿe.) ceW efmLele Les,
efpevekes‚ veece Lesókeg‚ô, heeb¤eeue, ke‚eMeer, ke‚esMeue, Metjmesve, ¤esefo, Jelme Deewj
ceuue~ *ke‚esMeue cenepeveheo DeJeOe #es$e ceW mLeeefhele Lee, efpemeceW GÚejer
ke‚esMeue ke‚er jepeOeeveer meekes‚le (DeŸeesOŸee) Deewj oef#eCeer ke‚esMeue ke‚er jepeOeeveer
fleeJemleer (fleeJemleer efpeues ceW mensle-censle) Leer~ *MeleheLe ye«eˇeCe ceW ke‚esMeue
(DeJeOe) ke‚e GuuesKe ngDee nw~ * keg‚§ cenepeveheo cesj" mes efouueer leke‚
efJemle=le Lee, eqpemeke‚er jepeOeeveer FvıÿemLe Leer~ *heeb¤eeue cenepeveheo yejsueer,
yeoeŸetb Deewj He‚Æ&Keeyeeo #es$e ceW efmLele Lee~ heeb¤eeue cenepeveheo kes‚ GÚejer
CO
Yeeie ke‚er jepeOeeveer Deefn¤⁄$e SJeb oef#eCeer Yeeie ke‚er jepeOeeveer ke‚eefcheuŸe
Leer~ *cenepeveheo Ÿegie ceW mebefke‚mee (he‚Æ&Keeyeeo kes‚ meceerhe efmLele) heeb¤eeue
cenepeveheo ceW ÿecegKe veiej Lee~ *Jele&ceeve ceLegje kes‚ meceerheJeleea #es$e ceW
efmLele Metjmesve cenepeveheo ke‚er jepeOeeveer ceLegje Leer~ *Jelme cenepeveheo
S.
TE
(ÿeŸeeiejepe kes‚ meceerheJeleea #es$e ceW efmLele) ke‚er jepeOeeveer ke‚esmece (Jele&ceeve
ke‚ewMeecyeer #es$e) Leer~ *otmejer-leermejer Meleeyoer ceW ke‚ewMeecyeer ceIeeW ke‚er jepeOeeveer
Leer~ Fme ke‚eue ceW ke‚ewMeecyeer ves jepeveerefleke‚ SJeb DeeefLe&ke‚ ôhe mes cenòJehetCe&
O
mLeeve ÿeehle efke‚Ÿee~ Fmes ëDee≈e-veiejerŸe mLeueí Yeer ke‚ne peelee nw~ *ke‚ewMeecyeer
FN
Lesj hebLe ke‚e ÿecegKe keW‚ı Yeer Lee~ Fme veiej ke‚es ntCe veslee leesjceeCe ves DeefOeke‚
#eefle heng¤b eeF& Leer~ *ceuue cenepeveheo (osJeefjŸee-ieesjKehegj #es$e) ke‚er jepeOeeveer
D
keg‚Meerveiej (ke‚efmeŸee) leLee heeJee (he[jewvee) Leer~ *keg‚Meerveiej ceW 483 F&. het.
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
ceW ieewlece yegÊ ke‚es ceneheefjefveJee&Ce ke‚er ÿeeefhle ngF& Leer~ *ke‚euemeer (Jele&ceeve
GÚejeKeb[) mes DeMeeske‚ ke‚e ¤eewonJeeb efMeueeuesKe ÿeehle ngDee nw~ Ÿeneb mes
mebmke=‚le heoeW mes Glke‚erCe& FÀöeW ke‚er Ske‚ Jesoer efceueer nw, pees le=leerŸe Meleer F&.
kes‚ Meemeke‚ MeerueJece&ve kes‚ DeMJecesOe Ÿe%e mLeue ke‚e mee#Ÿe nw~ *cenelcee yegÊ
ves JewMeeueer ceW mebIe ceW ceefnueeDeeW ke‚er ÿeõepŸee ke‚es Devegceefle oer Leer SJeb ÿepeeheefle
ieewleceer (yegÊ ke‚er meewlesueer ceelee) oer#ee heeves Jeeueer ÿeLece ceefnuee LeeR~ *yeewÊ
hejbheje kes‚ Devegmeej, mebefke‚mee ceW YeieJeeve yegÊ, Fbı Je ye«ˇee kes‚ meeLe mJeie&
mes Oejleer hej DeeS Les~ mebefke‚mee mes mke‚boieghle ke‚e Ske‚ efmeke‰ke‚e Yeer ÿeehle
ngDee nw~ *ÿee¤eerveke‚eue ceW FefmeheÚeve efceieoeJe ($e+ef<eheÚeve ce=ieoeJe) kes‚ veece
mes ÿeefmeÊ meejveeLe ceW YeieJeeve yegÊ ves Oece&¤eõe‚ÿeJele&ve efke‚Ÿee Lee~ *DeMeeske‚
ves meejveeLe ceW Ske‚ eEmen mlebYe yeveJeeŸee Lee~ Fmeer efmebn mlebYe Meer<e& ke‚es
mJeleb$e Yeejle kes‚ jepeef¤e÷ kes‚ ôhe ceW DeheveeŸee ieŸee nw~ *£svemeebie kes‚
meceŸe meejveeLe LesjJeeo ke‚e ÿecegKe keW‚ı Lee~ *meejveeLe ceW ner ieghleke‚eueerve
OecesKe mlethe nw; He‚e¢eeve ves Fmeke‚e efJemle=le GuuesKe efke‚Ÿee nw~ *ieewlece yegÊ
ke‚e DeefOeke‚ebMe mebvŸeemeer peerJeve GÚej ÿeosMe ceW ner JŸeleerle ngDee Lee~ Fmeer ke‚ejCe
GÚej ÿeosMe ke‚es ëyeewÊ Oece& ke‚e heeueveeí ke‚ne peelee nw~ *yegÊ ke‚e pevce,
%eeve ÿeeefhle Deewj ceneheefjefveJee&Ce leerveeW JewMeeKe hetefCe&cee ke‚es ner ngS~ FmeerefueS
yeewÊ Oece& ceW JewMeeKe hetefCe&cee ke‚es cenòJehetCe& mLeeve ÿeehle nw~ *ieewlece yegÊ ves
meJee&eOf eke‚ Je<ee& ke‚eue ke‚esMeue jepŸe ceW JŸeleerle efke‚S Les~ *yeewÊ ieb«Le ëDebiegÚej
efveke‚eŸeí leLee pewve ´ebLe ëYeieJeleermet$eí mes 16 cenepeveheoeW ke‚e mee#Ÿe ÿeehle
neslee nw~ *¤esefo cenepeveheo ke‚er jepeOeeveer MegefÚe‚celeer (yeeboe kes‚ meceerhe) Leer~
* DeŸeesOŸee DeefYeuesKe heg<Ÿeefce$e (Megbie Meemeke‚) kes‚ DeŸeesOŸee kes‚ jepŸeheeue
OeveosJe mes mebyebefOele nw~ Fmemes helee ¤euelee nw efke‚ heg<Ÿeefce$e ves oes DeMJecesOe
Ÿe%e efke‚S Les~ *£svemeebie (¤eerveer Ÿee$eer) ves Deheves Ÿee$ee efJeJejCe (meer-Ÿet-ke‚er)
ceW DelejbpeerKesÃ[e ke‚es ëefhe-uees-Mee-veí ke‚ne nw~ *GÚej Jewefoke‚ Ÿegie mes mebyeÊ
mLeue DelejbpeerKesÃ[e (Sše efpeues ceW efmLele) mes iewefjke‚ ce=odYeeC[ leLee ke=‚<Ce
ueesefnle ce=odYeeC[ mebmke=‚efleŸeeW kes‚ DeJeMes<e ÿeehle ngS nQ~ *DelejbpeerKesÃ[e mes
1000 F&.het. kes‚ ueewn ÿeŸeesie, Oeeve ke‚er Kesleer, Je=Úeeke‚ej Deefivekeg‚b[ SJeb iewefjke‚
leLee ke=‚<Ce ueesefnle ce=odYeeC[ kes‚ mee#Ÿe ÿeehle ngS nQ~ * DelejbpeerKesÃ[e mes
MegbieeW, keg‚<eeCeeW leLee ieghle Meemeke‚eW mes mebyeÊ DeJeMes<e ÿeehle ngS nQ~ *pewve
Oece& kes‚ heeb¤e leerLeÀke‚jeW- ÿeLece leerLeÀke‚j YeieJeeve $e+<eYeveeLe, ef…leerŸe leerLeÀke‚j
YeieJeeve DeefpeleveeLe, ¤elegLe& leerLeÀke‚j YeieJeeve DeefYevebove veeLe, heb¤ece leerLeÀke‚j
YeieJeeve megceefleveeLe leLee ¤eewonJeW leerLeÀke‚j YeieJeeve DevevleveeLe ke‚e pevce
mLeue DeŸeesOŸee Lee~ *mehlece leerLeÀke‚j YeieJeeve megheeMJe&veeLe SJeb lesF&meJeW
leerLeÀke‚j YeieJeeve heeMJe&veeLe ke‚er pevce mLeueer ke‚eMeer (JeejeCemeer) Leer~
*ke‚ewMeecyeer peveheo ke‚e ´eece heYeesmee ⁄"s leerLeÀke‚j YeieJeeve he©e ÿeYeg mes
mebyebefOele Lee~ *fleeJemleer le=leerŸe leerLeÀke‚j YeieJeeve mebYeJeveeLe SJeb efJeKŸeele
MeesYeveeLe cebefoj mes mebyebefOele mLeue Lee~ *fleeJemleer leerve ÿecegKe JŸeeheeefjke‚
ceeieeX (GÚejeheLe, oef#eCeeheLe, ceOŸeheLe) kes‚ kes‚bı ceW efmLele nesves kes‚ ke‚ejCe
jepeveerefleke‚-JŸeeheeefjke‚ ieefleefJeefOeŸeeW ke‚e keW‚ı eEyeog Lee~ Ÿeneb kes‚ meentke‚ej
H–10 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
DeveeLeeEhe[ke‚ ves pesleJeve ceneefJenej yeewÊeW ke‚es Devegoeve ceW efoŸee Lee~
*DeepeerJeke‚ mebÿeoeŸe kes‚ ÿeJele&ke‚ ceke‰KeefuehegÚeieesmeeue ke‚er pevceYetefce Yeer
fleeJemleer Leer~ *ëosJeleeDeeW kes‚ efke‚uesí kes‚ ôhe ceW efJeKŸeele, ÿee¤eerve pewve cetefle&ŸeeW
SJeb efMeuhe-ke‚uee nsleg megÿeefmeÊ mLeue osJeieÃ{ nw~ *cenesyee ëieesKej heneÃ[í
hej ¤eÛeveeW ke‚es ke‚eöke‚j efveefce&le 24 leerLeÀke‚jeW ke‚er ÿeefleceeDeeW nsleg efJeKŸeele
nw~ *ke‚eke‚b[er (osJeefjŸee) 9JeW leerLeÀke‚j YeieJeeve megefJeefOeveeLe (heg<heoble) ke‚e
efveJeeme mLeue Lee~ *DeŸeesOŸee ke‚e ÿee¤eerve veece DeŸeepmee Lee~ *yeewÊ hejbheje
kes‚ Devegmeej, DeMeeske‚ ves Ske‚ mlethe ke‚e efvecee&Ce DeŸeesOŸee ceW ke‚jeŸee Lee~
*Deefn¤⁄$e mes ëefce$eí GheeefOe Jeeues jepeeDeeW kes‚ efmeke‰kes‚ (200-300 F&.)
ÿeehle ngS nQ~ *Deefn¤⁄$e kes‚ Meemeke‚ De¤Ÿegle ke‚es ieghle vejsMe mecegıieghle ves
hejeefpele efke‚Ÿee Lee~ *Deefn¤⁄$e mes ieghleke‚eueerve ëŸecegveeí ke‚er Ske‚ cetefle& ÿeehle
ngF& nw~ *ÿee¤eerve ke‚eue ceW ke‚vveewpe ëke‚evŸekeg‚ypeí kes‚ veece mes ÿeefmeÊ Lee~
*heg<ŸeYetefle Meemeke‚ n<e&JeÊ&ve kes‚ ke‚eue (606-647 F&.) ceW ke‚vveewpe veiej
ëcenesoŸefleerí DeLeJee ëcenesoŸe veiejí Yeer ke‚nueelee Lee~ efJe<Ceg OeceexÚej hegjeCe
ceW ke‚vveewpe ke‚es ëcenesoŸeí yeleeŸee ieŸee nw~ *ke‚vveewpe hej DeeefOehelŸe kes‚ efueS
iegpe&j-ÿeeflenejeW, heeueeW SJeb je∞^ket‚öeW kes‚ ceOŸe oerIe&ke‚eueerve ef$eke‚esCeerŸe mebIe<e&
ngDee Lee~ *meJee&efOeke‚ meceŸe leke‚ ke‚vveewpe hej iegpe&j-ÿeeflenejeW ves Meemeve
efke‚Ÿee Lee~ *yeewÊ ke‚eue ceW ke‚efheueJemleg (efmeÊeLe& veiej efpeues kes‚ efhehejnJee
mes meecŸe) Meeke‰Ÿe ieCejepŸe ke‚er jepeOeeveer Leer~ ke‚efheue $e+ef<e kes‚ Jeeme (mLeeve)
mes Fme mLeue ke‚e veece ëke‚efheueJemlegí heÃ[e Lee~ *Ÿen fleeJemleer-JeejeCemeer
ceeie& leLee JewMeeueer-hegÆ<ehegj ceeie& ke‚e keW‚ı mLeue Lee~ *ke‚eefcheuŸe (yeoeŸetb
SJeb he‚Æ&Keeyeeo kes‚ ceOŸe efmLele) ÿee¤eerve ke‚eue ceW efMe#ee ke‚e ÿeefmeÊ keW‚ı
jne Lee~ *Denjewje (efcepee&hegj) mes DeMeeske‚ ke‚e ueIeg efMeueeuesKe leLee meejveeLe
(JeejeCemeer) SJeb ke‚ewMeecyeer (ÿeŸeeiejepe kes‚ meceerhe) mes ueIeg mlebYe-uesKe efceuee
nw~ *meeb¤eer SJeb meejveeLe kes‚ ueIeg mlebYe-uesKe ceW DeMeeske‚ Deheves cenecee$eeW
ke‚es mebIe Yeso jeske‚ves ke‚e DeeosMe oslee nw~ *ÿeŸeeie mlebYe hej DeMeeske‚ ke‚er
jeveer ke‚eÆJeeke‚er …eje oeve efoS peeves ke‚e GuuesKe nw~ Fmes ëjeveer ke‚e
DeefYeuesKeí Yeer ke‚ne ieŸee nw~ *ÿeŸeeie kes‚ DeMeeske‚ mlebYe hej nefj<esCe …eje
jef¤ele mecegıieghle ke‚e ÿeMeefmle uesKe Glke‚erCe& nw~ *ke‚eMeer ke‚e meJe&ÿeLece
GuuesKe DeLeJe&Jeso ceW efceuelee nw~ ceneYeejle kes‚ Devegmeej, Fme veiej ke‚er
CO
mLeehevee efoJeesoeme ves ke‚er Leer~ ke‚eMeer cenepeveheo ke‚er jepeOeeveer JeejeCemeer
Leer~ *ieÃ{Jee (ÿeŸeeiejepe) ceW keg‚ceejieghle ÿeLece kes‚ oes efMeueeuesKe leLee
mke‚boieghle ke‚e Ske‚ eqMeueeuesKe ÿeehle ngDee nw~ *efYelejer mlebYe uesKe (ieepeerhegj)
S.
ceW heg<Ÿeefce$eeW Deewj ntCeeW kes‚ meeLe mkeb‚oieghle kes‚ ŸegÊ ke‚e JeCe&ve nw~ *osJeieÃ{
TE
(Peebmeer) mes ÿeehle hegjeleeeflJeke‚ mee#ŸeeW mes ieghleke‚eue kes‚ efJeMes<e mLeehelŸe SJeb
cetefle&ke‚uee kes‚ mee#Ÿe efceues nQ~ Ÿeneb kes‚ ieghleke‚eueerve cebefojeW ceW oMeeJeleej
O
FN
cebefoj GuuesKeveerŸe nw~ Ÿeneb mes pewve leerLeÀke‚j $e+<eYeosJe ke‚er heg$eer ye«eˇeer
…eje Glke‚erefCe&le efueefheŸeeW ke‚e DeefYeuesKe efceuee nw~ *n<e&JeÊ&ve ÿeefle heeb¤eJeW
Je<e& ÿeŸeeie ceW cenecees#e heefj<eo ke‚e DeeŸeespeve ke‚jlee Lee~ *n<e&JeÊ&ve ke‚e
D
628 F&. ke‚e leece¸ oevehe$e uesKe yeebmeKesÃ[e mes ÿeehle ngDee nw, efpemeceW n<e& ke‚er
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
JebMeeJeueer, ÿeMeemeefveke‚ mebj¤evee SJeb mewefveke‚ DeefYeŸeeveeW ke‚e GuuesKe nw~ Fme
DeefYeuesKe ceW n<e&JeÊ&ve …eje Deefn¤⁄$e YegefÚe‚ kes‚ ceke&‚ömeeiej ieebJe ke‚es
ke‚jcegÚe‚ ke‚jkes‚ oes ye«eˇeCeeW ke‚es oeve ceW osves ke‚e GuuesKe ÿeehle neslee nw~
Fme DeefYeuesKe ceW n<e& kes‚ nmlee#ejeW ke‚er Devegefueefhe Glke‚erCe& nw~ *ieghleke‚eueerve
cebefojeW ceW YeerlejieebJe ke‚e cebefoj (ke‚evehegj ceW efmLele) ¤ebıieghle ef…leerŸe
efJeõe‚ceeefolŸe kes‚ ke‚eue ceW yeveJeeŸee ieŸee Lee~ *Ÿen cebefoj kes‚Jeue FÀöeW mes ner
efveefce&le nw~ Fmeke‚er efJeMes<elee efMeKej ke‚e nesvee leLee Tb¤es ¤eyetlejs hej efveefce&le
nesvee ceevee peelee nw~ Fmeke‚er ⁄le efhejeefce[eke‚ej nw~ *keg‚<eeCeeW kes‚ hetJeea
meece¸epŸe ke‚er jepeOeeveer ceLegje Leer~ Ÿeneb mes keg‚<eeCeeW kes‚ efmeke‰kes‚ ke‚ehe‚er cee$ee
ceW efceues nQ~ *mecegıieghle ves ceLegje kes‚ Meemeke‚ ieCeheefle veeie ke‚es hejeefpele
efke‚Ÿee Lee~ *ceewŸexÚej Ÿegie ceW ceLegje SefMeŸee mes mebyeÊ jsMece ceeie& mes pegÃ[e
ngDee Lee~ *ceLegje Meeöke‚ Jem$e efvecee&Ce ke‚e ÿecegKe keW‚ı Lee~ Ÿen MJesleebyej
pewve cele ke‚e keW‚ı Lee~ Ÿeneb yeewÊcele ke‚er meJee&efmleJeeoer efJe¤eejOeeje ke‚e
GodYeJe SJeb efJeke‚eme ngDee~ Ÿeneb ceLegje ke‚uee Mewueer ceW yegÊ ke‚er ÿeLece cetefle&
efveefce&le ngF& Leer~ *Ÿeneb mes ke‚efve<ke‚ kes‚ oes DeefYeuesKe ÿeehle ngS nQ~ *1435
F&. ceW ceeueJee kes‚ ngMebieMeen ves ke‚euheer hej DeefOeke‚ej ke‚j efueŸee Lee~ *Deke‚yej
kes‚ veJejlveeW ceW Meeefceue yeerjyeue ke‚euheer mes mebyeÊ Lee~ Ÿeneb mes yeerjyeue ke‚e
jbiecenue leLee cegieueke‚eueerve öke‚meeue kes‚ DeJeMes<e ÿeehle ngS nQ~ *831 F&.
ceW cenesyee ceW ¤ebosueeW ves Deheveer jepeOeeveer mLeeefhele ke‚er Leer~ ¤ebosueeW ke‚e jepŸe
ëpespeeke‚YegefÚe‚í (pegPeewleer) kes‚ veece mes ¤eef¤e&le Lee~ *1018 F&. ceW cenceto
iepeveJeer ves ceLegje kes‚ cebefojeW ke‚es OJebme ke‚j uetöheeö ke‚er Leer~ *1018-1019
F&. ceW cenceto iepeveJeer ves ke‚vveewpe hej Deeõe‚ceCe efke‚Ÿee Lee~ *1194 F&. ceW
¤eboJeej (FšeJee) kes‚ ŸegÊ ceW cegncceo ieesjer ves ienÃ[Jeeue vejsMe peŸe¤ebo
(ke‚vveewpe ke‚e Meemeke‚) ke‚es hejeefpele efke‚Ÿee Lee~ *Deeieje ke‚er mLeehevee meguleeve
efmeke‚boj ueesoer ves 1504 F&. ceW ke‚er Leer~ *cegieue ke‚eue ceW Deeieje efMe#ee
ke‚e ÿecegKe keW‚ı Lee~ Deeieje kes‚ meceerheJeleea #es$eeW ceW cegieue ke‚eue ceW veerue ke‚er
Kesleer nesleer Leer~ *Deeieje kes‚ ëefmekeb‚ojeí veeceke‚ mLeeve hej penebieerj kes‚
ke‚eue ceW Deke‚yej kes‚ ceke‚yejs ke‚e efvecee&Ce ke‚jeŸee ieŸee~ Ÿen ceke‚yeje yeeieer¤es
ceW efmLele nw~ *Deeieje Ÿecegvee veoer kes‚ leö hej efmLele nw~ ŸeneR hej penebieerj
vess efke‚ues mes Ÿecegvee veoer kes‚ otmejs leö leke‚ Ske‚ meesves ke‚er pebpeerj ueieJeeŸeer
Leer, Fme pebpeerj ke‚es ëvŸeeŸe ke‚er pebpeerjí ke‚er meb%ee oer ieF& Leer~ vŸeeŸe ¤eenves
Jeeuee ke‚esF& Yeer He‚efjŸeeoer Fme pebpeerj ke‚es KeeR¤eke‚j yeeoMeen mes vŸeeŸe ke‚er
iegnej ke‚j meke‚lee Lee~ *Deeieje ceW efmLele cegmecceve yegpe& mes njce ke‚er
ceefnueeSb heMeg ŸegÊ osKeleer LeeR~ Deeieje ceW ner ceervee yeepeej ueielee Lee~ ceervee
yeepeej ceW ner penebieerj meJe&ÿeLece vetjpeneb mes efceuee Lee~ *cegieue meece¸epŸe
kes‚ mebmLeeheke‚ yeeyej ves Deeieje ke‚es Deheveer jepeOeeveer yeveeŸee Lee~ *Deeieje
kes‚ efke‚ues ke‚e efvecee&Ce Deke‚yej ves ke‚jeŸee Lee~ *vetjpeneb ves Deeieje ceW Deheves
efhelee Slceeogˆewuee ke‚e ceke‚yeje yeveJeeŸee Lee~ *Ÿen ceke‚yeje MJesle mebiecejcej
mes efveefce&le efke‚Ÿee ieŸee nw Deewj FmeceW Deuebke‚jCe kes‚ efueS efhe$eeogje Mewueer
ke‚e ÿeŸeesie efke‚Ÿee ieŸee nw~ *Meenpeneb …eje efveefce&le Deeieje ke‚e ëleepecenueí
H–11 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
SJeb ëceesleer ceefmpeoí mLeehelŸe ke‚uee ke‚er flesâlee kes‚ ÿeleerke‚ nQ~ *ŸetjesheerŸe
Ÿeeef$eŸeeW jeuhe‚ eEHe‚¤e SJeb yeefve&Ÿej ves Deeieje kes‚ JewYeJe ke‚er ÿeMebmee ke‚er nw~
*meulevele ke‚eue SJeb cegieue ke‚eue ceW ke‚Ã[e (ÿeŸeeiejepe kes‚ efveke‚ö heefM¤ece
ceW iebiee leö hej efmLele) cenòJehetCe& FÚe‚e (metyee) Lee~ *meguleeve peueeuegˆerve
efKeuepeer kes‚ meceŸe ke‚Ã[e ke‚e metyesoej DeueeGˆerve efKeuepeer Lee~ *ŸeneR mes
DeueeGˆerve efKeuepeer ves 1296 F&. ceW Dehevee osJeefieefj DeefYeŸeeve mebhevve efke‚Ÿee
Lee~ *1296 F&. ceW ner meguleeve peueeuegˆerve efKeuepeer ke‚er nlŸee DeueeGˆerve
efKeuepeer ves ke‚Ã[e ceW ke‚jJee oer Leer~ *ke‚Ã[e #es$e ceW mJeie&…ejer ke‚er mLeehevee
cegncceo efyeve legieueke‚ ves ke‚er Leer~ *meble ceuetke‚oeme ke‚er pevcemLeueer ke‚Ã[e
Leer~ *hetJe&-ceOŸe ke‚eue ceW ke‚eefuebpej (yeeboe efpeuee) hej jepehetleeW ke‚e Meemeve
mLeeefhele Lee~ *yeejnJeeR Meleeyoer F&. kes‚ heM¤eele ke‚eefuebpej legke‚eX, DeHe‚ieeveeW,
cegieueeW kes‚ Deeõe‚ceCe mes ÿeYeeefJele jne Lee~ *1022 F&. ceW cenceto iepeveJeer
ves ke‚eeEuepej ke‚es heoeõe‚eble efke‚Ÿee Lee~ *Yeejle ceW legke‚eX kes‚ Deeieceve kes‚ meceŸe
ke‚esFue (ke‚esue) hej jepehetleeW ke‚e ÿeYeglJe mLeeefhele Lee~ keg‚legyegˆerve Ssyeke‚ ves
1192 F&. ceW ke‚esFue hej DeefOeke‚ej mLeeefhele ke‚j efueŸee Lee~ meguleeve yenueesue
ueesoer kes‚ meceŸe ke‚esFue ke‚e mLeeveerŸe Meemeke‚ F&Mee Keeb Lee, efpemeves yenueesue
ueesoer ke‚er DeOeervelee mJeerke‚ej ke‚j ueer Leer~ *1193 F&. ceW keg‚legyegˆerve Ssyeke‚
ves yejve ke‚es efouueer meulevele ke‚e Debie yevee efueŸee Lee~ *keg‚legyegˆerve Ssyeke‚
ves ¤ebosue Meemeke‚ hejceefo&osJe ke‚es 1202 F&. ceW ke‚eefuebpej ceW hejeefpele efke‚Ÿee
Lee~ *1545 F&. ceW ke‚eeEuepej kes‚ mewvŸe DeefYeŸeeve kes‚ oewjeve ner yeeôo
efJemhe‚esö mes MesjMeen metjer ke‚er ce=lŸeg ngF& Leer~ *cegieue mece¸eö Deke‚yej ves
1569 F&. ceW ke‚eeEuepej kes‚ Meemeke‚ jece¤ebı ke‚es hejeefpele ke‚j Ÿeneb DeeefOehelŸe
mLeeefhele ke‚j efueŸee Lee~ *yeejnJeeR Meleeyoer kes‚ Deble ceW keg‚legyegˆerve Ssyeke‚ ves
ke‚euheer (peeueewve efpeuee) ke‚es efouueer meulevele ke‚e Debie yevee efueŸee Lee~
*1659 F&. ceW Deewjbiepesye ves Kepegne kes‚ ŸegÊ ceW MeenMegpee ke‚es hejeefpele ke‚j
GÚejeefOeke‚ej ŸegÊ ceW efveCee&Ÿeke‚ meHe‚uelee ÿeehle ke‚er Leer~ *1670 F&. ceW
Deewjbiepesye ves ceLegje kes‚ ke=‚<Ce cebefoj (yeerj eEmen yegbosuee …eje efveefce&le) ke‚es
ve∞ efke‚Ÿee Lee~ *Yejlehegj jepŸe ke‚er jepeOeeveer ëceLegjeí Leer, pees metjpeceue
peeš kesâ meceÙe ieewjJeeefvJele ngF&~ *he=LJeerjepe ¤eewneve kes‚ meceŸe ieÃ{keg‚b[ej
ke‚e ¤ebosue Meemeke‚ hejceeue Lee, efpemes hejeefpele ke‚j he=LJeerjepe ¤eewneve ves
CO
Ÿeneb DeefOeke‚ej ke‚j efueŸee Lee~ *he=LJeerjepe kes‚ mesveeveeŸeke‚ Kesleefmebn ves
ieÃ{keg‚b[ej ceW Kebieej jepŸe ke‚er mLeehevee ke‚er Leer~ *¤eewonJeeR Meleeyoer ceW
¤egveej hej ¤ebosueeW ke‚e Meemeve mLeeefhele Lee~ *cegieue mece¸eö yeeyej ves ¤egveej
S.
hej DeefOeke‚ej mLeeefhele efke‚Ÿee Lee~ *MesjMeen metjer kes‚ oceve kes‚ õe‚ce ceW ngceeŸetb
TE
ves ¤egveej kes‚ efke‚ues ke‚er Iesjeyeboer ke‚er Leer, hejbleg MesjMeen ves ¤egveej hej Dehevee
efveŸeb$eCe mLeeefhele ke‚jves ceW meHe‚uelee ÿeehle ke‚er Leer~ *efHe‚jespeMeen legieueke‚
O
ves DeMeeske‚ mlebYe cesj" mes cebieeke‚j efouueer ceW mLeeefhele ke‚jeŸee Lee~ *meguleeve
FN
efHe‚jespeMeen legieueke‚ ves 1358 F&. ceW Deheves yeÃ[s YeeF& cegncceo legieueke‚ GHe&‚
peewvee Keeb kes‚ mecceeve ceW peewvehegj ke‚er mLeehevee ke‚er Leer~ *legieueke‚ JebMe kes‚
D
heleve kes‚ oewj ceW peewvehegj, ceefueke‚ ngmewve Meke‚ea kes‚ vesle=lJe ceW 1394 F&. ceW
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
mJeleb$e nes ieŸee Deewj Meke‚ea meulevele ke‚er peewvehegj ceW mLeehevee ngF&~ *Meke‚ea
meulevele kes‚ oewjeve peewvehegj ke‚es ëefMejepe-S-efnvoí ke‚ne peelee Lee~ *meulevele
ke‚eue ceW yeoeŸebt meJee&efOeke‚ cenòJehetCe& FÚe‚e Lee~ meguleeve yeveves mes hetJe&
FulegleefceMe yeoeŸetb ke‚e FÚe‚eoej Lee~ *metHe‚er meble MesKe efvepeecegˆerve DeewefueŸee
SJeb Feflenemeke‚ej Deyogue ke‚eefoj yeoeŸebtveer ke‚e mebyebOe yeoeŸetb mes Lee~
*Feflenemeke‚ej efpeŸeeGˆerve yejveer yegueboMenj efpeues ceW efmLele yejve ke‚e
efveJeemeer Lee~ *yeoeŸetb efouueer-ueKeveewleer JŸeeheeefjke‚ ceeie& ke‚e ÿecegKe keW‚ı Lee~
*meguleeve yeueyeve kes‚ meceŸe ieÃ{keg‚b[ej hej yegbosueeW ves DeefOeke‚ej ke‚j efueŸee
Lee, pees 1531 F&. leke‚ Fveke‚er jepeOeeveer jner Leer~ *yeeoMeen Deke‚yej ves
ÿeŸeeie ke‚er hegvemLee&hevee ke‚j Fmes ëFueeneyeeoí veece efoŸee Lee~ Ÿeneb kes‚ efke‚ues
ke‚e efvecee&Ce Yeer Deke‚yej ves ke‚jeŸee Lee~ *Fueeneyeeo ke‚e veece heefjJeefle&le
ke‚jkes‚ Deye ÿeŸeeiejepe ke‚j efoŸee ieŸee nw~ *Deke‚yej He‚lesnhegj meerke‚jer
(Deeieje kes‚ efveke‚ö) ke‚es MesKe meueerce ef¤eMleer kes‚ ke‚ejCe heefJe$e Yetefce ceevelee
Lee~ *meueerce (penebieerj) ke‚e pevce He‚lesnhegj meerke‚jer ceW MesKe meueerce ke‚er
Keeveke‚en ceW ngDee Lee~ *He‚lesnhegj meerke‚jer kes‚ mLeehelŸe kes‚ GoenjCe MesKe
meueerce ef¤eMleer ke‚e ceke‚yeje, yeguebo ojJeepee, peecee ceefmpeo, peesOeeyeeF& ke‚e
cenue, oerJeeves-Keeme, yeerjyeue ke‚e cenue, ceefjŸece ke‚e cenue, heb¤ecenue Deeefo
nQ~ *efmeke‚boje ceW cegieue mece¸eö Deke‚yej ves Dehevee ceke‚yeje yeveJeeŸee Lee,
efpemes 1613 F&. ceW mece¸eö penebieerj ves hetCe& ke‚jeŸee Lee~ *1707 F&.
(Deewjbiepesye ke‚er ce=lŸeg) mes 1757 F&. (hueemeer kes‚ ŸegÊ) leke‚ Jele&ceeve GÚej
ÿeosMe ceW heeb¤e mJeleb$e jepŸe mLeeefhele nes ¤egkes‚ Les~ * cesj" leLee yejsueer kes‚
GÚej ceW veeefpeye Keeve veeceke‚ he"eve veslee ke‚e jepŸe Lee~ *oesDeeye #es$e ceW
ÆnsueeW kes‚ Debleie&le ÆnsueKeb[ jepŸe mLeeefhele Lee~ * He‚Æ&Keeyeeo kes‚ yebieMe
he"eveeW kes‚ Debleie&le ceOŸe oesDeeye ke‚e jepŸe mLeeefhele Lee~ *DeJeOe SJeb hetJeea
GÚej ÿeosMe kes‚ efpeueeW hej DeJeOe kes‚ veJeeye ke‚e Meemeve Lee~ *yegbosueKeb[ #es$e
hej ceje"eW ke‚e jepŸe mLeeefhele Lee~ *29 ceF&, 1658 ke‚es meecetieÃ{ kes‚ ŸegÊ
ceW oeje kes‚ vesle=lJe ceW Meener mesvee ke‚er hejepeŸe Deewjbiepesye Je cegjeo ke‚er mebŸegÚe‚
mesvee mes ngF& Leer~ ŸegÊ ceW efJepeŸe ÿeehle ke‚jves hej Deewjbiepesye ves Meenpeneb
ke‚es DeepeerJeve vepejyebo ke‚j efoŸee Lee, cegjeo ke‚es ⁄ue mes yeboer yevee efueŸee
Deewj mJeŸeb ke‚es yeeoMeen Ieesef<ele ke‚j efoŸee Lee~ *mebYeue ceW cegieue yeeoMeen
yeeyej ves ceefmpeo ke‚e efvecee&Ce ke‚jeŸee Lee~ *1613 F&. ceW Deesj⁄e Meemeke‚
yeerjefmebn yegbosuee ves Peebmeer ke‚er mLeehevee ke‚er Leer~*mebYeue meulevele ke‚eue ceW
cenòJehetCe& FÚe‚e kes‚ ôhe ceW ¤eef¤e&le Lee~ mebYeue ke‚e #es$e ngceeŸetb ves Deheves YeeF&
Demke‚jer ke‚es ÿeoeve efke‚Ÿee Lee~ *1732 F&. ceW pewlehegj ŸegÊ kes‚ yeeo Peebmeer
ke‚es Deesj⁄e kes‚ Meemeke‚ ⁄$emeeue ves hesMeJee yeepeerjeJe ÿeLece ke‚es meeQhe efoŸee
Lee~ *heeveerhele kes‚ leermejs ŸegÊ (1761 F&.) ceW ceje"eW, peeöeW leLee jepehetleeW
ke‚er hejepeŸe ves leLee yeke‰mej kes‚ ŸegÊ (1764 F&.) ceW F&mö Fbef[Ÿee keb‚heveer
Éeje DeJeOe kes‚ veJeeye MegpeeGˆewuee, yebieeue kes‚ hetJe& veJeeye ceerj-ke‚eefmece leLee
cegieue mece¸eö MeenDeeuece ef…leerŸe ke‚er hejepeŸe ves GÚej Yeejle ke‚e YeeiŸe
efveOee&efjle ke‚j efoŸee~ *1765 F&. ceW Deb´espeeW SJeb cegieue Meemeke‚ MeenDeeuece
H–12 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
ef…leerŸe kes‚ yeer¤e ëFueeneyeeo ke‚er mebefOeí ngF& Leer~ *1765 mes 1772 F&. leke‚
MeenDeeuece Debies«peeW kes‚ mebj#eCe ceW Fueeneyeeo ceW jne~ 1772 F&. ceW Jen
ceje"eW kes‚ mebj#eCe ceW efouueer hengb¤ee~ *1774 F&. ceW Deb´espeeW ves Ænsuee
mejoej jncele Keeve ke‚es Meenpenebhegj (ceerjevehegj ke‚öje) ceW hejeefpele ke‚j
ÆnsueKeb[ ke‚es DeJeOe ceW meefcceefuele ke‚j efueŸee Lee~ *mJeleb$e DeJeOe jepÙe
keâer mLeehevee 1732 F&. ceW yegjneve-Gue-cegukeâ meDeeole Keeb ves keâer Leer~ Jen
DeJeOe keâe henuee veJeeye Lee~ *1775 F&. ceW MegpeeGˆewuee ke‚er ce=lŸeg kes‚ heM¤eele
DeemeHeg‚ˆewuee DeJeOe ke‚e veJeeye yevee~ *Gmekes‚ meceŸe DeJeOe ke‚er jepeOeeveer
Hew‚peeyeeo (Deye DeŸeesOŸee) mes ueKeveT mLeeveebleefjle ke‚er ieF&~ *DeemeHeg‚ˆewuee
ves Deb´espeeW mes Hew‚peeyeeo ke‚er mebefOe (1775 F&.) ke‚j yeveejme ke‚e #es$e Deb´espeeW
ke‚es meeQhe efoŸee Lee~ *Fmeer mebefOe kes‚ lenle Jee@jsve nseqmöbime ves DeJeOe ke‚er
yesieceeW ke‚er mebheefÚe ke‚er megj#ee ke‚er ieejböer ueer Leer~ *DeemeHeg‚ˆewuee ves 1784
F&. ceW cegnj&ce ceveeves kes‚ efueS ueKeveT ceW FceeceyeeÃ[e ke‚e efvecee&Ce ke‚jeŸee~
FmeceW mlebYeeW ke‚e ÿeŸeesie veneR efke‚Ÿee ieŸee nw~ *yeveejme kes‚ jepee ¤esleefmebn
ves 1780 F&. ceW Deb´espeeW …eje DeefOeke‚eefOeke‚ Oeve ceebies peeves ke‚e efJejesOe efke‚Ÿee,
He‚uemJeôhe Deb´espeeW ves jepee ¤esleefmebn ke‚es nöeke‚j cenerhe veejeŸeCe efmebn ke‚es
yeveejme ke‚e jepee yeveeŸee~*1797 F&. ceW DeemeHegâˆewuee ke‚er ce=lŸeg kes‚ heM¤eele
Gmeke‚e YeeF& meDeeole Deueer DeJeOe ke‚e veJeeye yevee, Gmeves Fueeneyeeo ke‚e
efke‚uee Deb´espeeW ke‚es meeQhe efoŸee leLee yee¢e Deeõe‚ceCe mes megj#ee kes‚ yeoues ÿeefle
Je<e& 76 ueeKe ÆheŸes F&mö Fbef[Ÿee keb‚heveer ke‚es osves ke‚e Je¤eve efoŸee~ *1803
F&. ceW uee@[& ueske‚ ves ceje"eW ke‚es hejeefpele ke‚j DeueerieÃ{ SJeb Deeieje hej
DeefOeke‚ej ke‚j efueŸee~ *1808 F&. ceW DeJeOe kes‚ veJeeye meDeeole Deueer ves
megj#ee ke‚er ieejböer kes‚ yeoues ceW ieesjKehegj, ÆnsueKeb[, Fueeneyeeo
(ØeÙeeiejepe), He‚lesnhegj, ke‚evehegj, FöeJee SJeb Söe kes‚ #es$e Deb´espeeW ke‚es ÿeoeve
ke‚j efoS Les~ *1809 F&. ceW He‚Æ&Keeyeeo kes‚ veJeeye ves Dehevee #es$e Deb´espeeW
ke‚es meeQhe efoŸee~ *1836 F&. ceW Fme ÿeeble ke‚e veece ëGÚejer-heefM¤eceer ÿeebleí
jKee ieŸee Lee, Gme meceŸe Fme ÿeeble ceW efouueer leLee Depecesj kes‚ #es$e Yeer
meefcceefuele Les~ *1857 F&. ceW GÚej Yeejle ke‚er pevelee, peceeRoejeW Deewj
jepeeDeeW ves Deb´espeer Meemeve kes‚ efJeÆÊ Ske‚ ceneve efJeıesn efke‚Ÿee, efpemes Jeerj
meeJejke‚j ves ëYeejle ke‚s ÿeLece mJeeOeervelee meb´eece ke‚er meb%eeí oer~ *26
CO
He‚jJejer, 1857 ke‚es ke‚ueke‚Úee mes 120 ceerue otj efmLele yenjecehegj kes‚ 19JeeR
osMeer mewefveke‚ ögke‚Ã[er ves ¤eyeeaŸegÚe‚ ke‚ejletmeeW kes‚ ÿeŸeesie mes Fbke‚ej ke‚j efoŸee~
Gvekes‚ efJeÆÊ ke‚Ã[er ke‚ej&JeeF& ke‚er ieF&~ *ke‚ueke‚Úee kes‚ efveke‚ö efmLele yewjke‚hegj
S.
ke‚er 34JeeR osMeer mewefveke‚ ⁄eJeveer kes‚ cebieue heeb[s (GÚej ÿeosMe kes‚ yeefueŸee kes‚
TE
efveJeemeer) ves 29 cee¤e&, 1857 ke‚es Keguee efJeıesn ke‚j uesefHe‰övesbö nsvejer yeeie
Deewj pevejue ¢etmeve keâer nlÙee keâj oer~ cebieue heeb[s ke‚es 8 Deÿewue, 1857
O
ke‚es yewjke‚hegj ceW He‚ebmeer hej ¤eÃ{e efoŸee ieŸee~ *cebieue heeb[s ves SveHe‚eru[
FN
jeFHe‚ueeW kes‚ efueS veS ÿeke‚ej kes‚ ke‚ejletmeeW kes‚ ÿeŸeesie ke‚e efJejesOe efke‚Ÿee Lee~
D
Fve ke‚ejletmeeW ke‚es ÿeŸeesie ke‚jles meceŸe FvnW cegbn mes Keesuevee heÃ[lee Lee~ efnbot
Deewj cegefmuece oesveeW OeceeX kes‚ mewefveke‚eW ceW Ÿen OeejCee JŸeehle Leer efke‚ Fve
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
ke‚ejletmeeW kes‚ Keesue ceW megDej SJeb ieeŸe ke‚er ¤eyeea ueieeF& ieF& nw~ *24 Deÿewue,
1857 ke‚es cesj" ke‚er osMeer mesvee ves veS ke‚ejletmeeW ke‚es ⁄tves mes cevee ke‚j efoŸee,
efpememes õeg‚Ê Deb´espe DeefOeke‚eefjŸeeW ves 9 ceF&, 1857 ke‚es mewefveke‚eW ke‚er Jeoea
GlejJee ueer, heefjCeecemJeôhe 10 ceF&, 1857 ke‚es hetjer ⁄eJeveer kes‚ mewefveke‚eW ves
efJeıesn ke‚j efoŸee~ *12 ceF&, 1857 ke‚es cesj" kes‚ efJeıesner mewefveke‚eW ves efouueer
hej DeefOeke‚ej ke‚j Yeejle kes‚ Debeflece cegieue yeeoMeen yeneogjMeen ef…leerŸe kes‚
vesle=lJe ceW ÿeefleyeÊlee peleeF&~ *efJeıesner mewefveke‚eW ves efouueer ceW 6 mewefveke‚eW leLee
4 veeieefjke‚eW ke‚er ëpeuemeeí veeceke‚ meefceefle keâe ie"ve efkeâÙee, efpemeves efouueer
ke‚e ÿeMeemeve Deheves neLe ceW ues efueŸee Lee~ *1857 F&. kes‚ Fme efJeıesn mes
meJee&efOeke‚ ÿeYeeefJele #es$e DeJeOe Deewj yegbosueKeb[ Les~ *1857 F&. kes‚ Fme efJeıesn
ceW oesDeeye #es$e ves Yeer meefõe‚Ÿe Ÿeesieoeve efke‚Ÿee Lee~ *DeJeOe ke‚er yesiece npejle
cenue ves ueKeveT ceW efJeıesn ke‚e vesle=lJe efke‚Ÿee~ yesiece ves Deheves DeuheJeŸemke‚
heg$e efyejefpeme ke‚eefoj ke‚es DeJeOe ke‚e veJeeye yevee efoŸee~ * 21 cee¤e&, 1858
ke‚es ke‚e@efueve kew‚cheyesue …eje ueKeveT hej hegve: ke‚ypee ke‚j efueŸee ieŸee~
*1857 F&. kes‚ efJeıesn ceW ke‚evehegj (efye"tj) kes‚ ÿeMeemeve hej veevee meensye ke‚e
DeefOeke‚ej Lee~ *veJebyej, 1857 ceW efJeıesefnŸeeW ves Deb´espe pevejue eEJe[nce ke‚es
ke‚evehegj kes‚ efveke‚ö hejeefpele efke‚Ÿee~ *6 efomebyej, 1857 ke‚es ke‚evehegj ke‚eefueve
kew‚cheyesue …eje efJeefpele ke‚j efueŸee ieŸee~ *1857 F&. kes‚ efJeıesn ceW ke‚evehegj
ceW Menero ngF& Depeerpeve yesiece vee¤eves-ieeves kes‚ hesMes mes mebyeÊ LeeR~ *heb.
megbojueeue ke‚er hegmleke‚ ëYeejle ceW Deb´espeer jepeí kes‚ Devegmeej, ke‚evehegj hej
efJeıesefnŸeeW ke‚e DeefOeke‚ej nesves kes‚ yeeo yeboer Deb´espe efm$eŸeeW Je ye¤¤eeW ke‚er nlŸee
kes‚ efueS efJeıesefnŸeeW ke‚es Gke‚meeves Jeeueer Depeerpeve yesiece LeeR~ *1857 F&. kes‚
efJehueJe kes‚ heM¤eele yejsueer kes‚ ÿeMeemeve hej Keeve yeneogj Keeve (Ænsuee mewefveke‚
DeefOeke‚ejer) ves DeefOeke‚ej ke‚j efueŸee Lee~ *1857 F&. kes‚ efJeıesn ceW cenejeveer
ue#ceeryeeF& ves Peebmeer ceW efJeıesn ke‚e vesle=lJe efke‚Ÿee Lee~ *ëëefJeıesefnŸeeW ceW Ÿeefo
ke‚esF& peJeeb ceo& Lee, lees Jen Peebmeer ke‚er jeveer LeeRíí GÚe‚ eföhheCeer petve,1858
ceW ŸegÊ ke‚jles ngS Jeerjieefle ke‚es ÿeehle ngF& Peebmeer ke‚er cenejeveer ue#ceeryeeF& kes‚
efueS, Gvekes‚ efJeÆÊ Deeõe‚ceCe ke‚e vesle=lJe ke‚jves Jeeues Deb´espe pevejue ¢etjespe
ves ke‚er Leer~*jeveer ue#ceeryeeF& Peebmeer kes‚ mJeleb$e jepŸe kes‚ Meemeke‚ iebieeOej
jeJe ke‚er helveer LeeR, efpevneWves 1857 F&. kes‚ mJeleb$elee meb´eece ceW Deb´espeeW kes‚
efJeÆÊ mebIe<e& ke‚jles ngS Jeerjieefle ÿeehle ke‚er Leer~ Peebmeer keâer jeveer ue#ceeryeeF&
keâe pevce JeejeCemeer ceW ngDee Lee~ *Peebmeer ceW ue#ceeryeeF& ke‚e cenue, ceneosJe
cebefoj leLee cesWnoer yeeie Deepe Yeer efJe≈eceeve nQ~ *ueKeveT kes‚ Debeflece veJeeye
Jeeefpeo Deueer Meen Les, efpevnW 1856 F&. ceW Deb´espeeW ves heo¤Ÿegle ke‚j DeJeOe
ke‚es efye«eföMe meece¸epŸe ceW efceuee efueŸee Lee~ *1857 F&. kes‚ efJeıesn ceW Fueeneyeeo
ke‚e vesle=lJe hesMes mes DeOŸeeheke‚ ceewueJeer efueŸeeke‚le Deueer ves efke‚Ÿee Lee~ *petve,
1858 ceW kew‚höve veerue …eje Fueeneyeeo hej hegve: DeefOeke‚ej ke‚j efueŸee ieŸee~
1857 F&. kes‚ efJeıesn kes‚ ceneve ŸeesÊe leelŸee öeshes (cetue veece- jece¤ebı
heeC[gjbie) ves Deheveer ëieveerceer ke‚eJee jCeveerefleí (⁄eheeceej jCeveerefle) mes Deb´espeeW
ke‚es YeŸeYeerle ke‚j efoŸee Lee~ *7 Deÿewue,1859 ke‚es leelŸee öeshes ke‚es efiejhe‰leej
H–13 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
ke‚jkes‚, Gve hej efMeJehegjer kes‚ mewefveke‚ vŸeeŸeeueŸe ceW cegke‚ocee ¤eueeke‚j 18
Deÿewue,1859 ke‚es he‚ebmeer hej ¤eÃ{e efoŸee ieŸee~ *mebŸegÚe‚ ÿeeble ceW 1857 F&.
kes‚ efJeıesn ceW mLeeveerŸe pevelee ves Deiemle,1857 mes Yeeie uesvee DeejbYe efke‚Ÿee~
*petve,1858 ceW mebŸegÚe‚ ÿeeble (Jele&ceeve G.ÿe.) ceW efJeıesn hetjer lejn mes meceehle
nes ieŸee~ *1 veJebyej,1858 ke‚es efye«ösve ke‚er cenejeveer efJeke‰öesefjŸee ves Ske‚
GodIees<eCee …eje efye«eföMe F&mö Fbef[Ÿee keb‚heveer kes‚ neLeeW mes meÚee mJeŸeb
DeefOeie=nerle ke‚jkes‚ Yeejle ceW Meebefle ke‚er mLeehevee ke‚er~ *1 veJebyej, 1858 ke‚es
Fueeneyeeo ceW uee@[& kew‚eEveie ves cenejeveer efJeke‰öesefjŸee ke‚e Iees<eCee-he$e heÃ{ke‚j
megveeŸee~ *1858 F&. ceW efouueer ef[Jeerpeve ke‚es GÚej-heefM¤eceer ÿeosMe mes Deueie
ke‚j efoŸee ieŸee leLee ÿeosMe ke‚er jepeOeeveer ke‚es Deeieje mes Fueeneyeeo
mLeeveebleefjle ke‚j efoŸee ieŸee~ *GvveermeJeeR meoer kes‚ GÚejeÊ& ceW yeveejme
(Deye JeejeCemeer) kes‚ Yeejlesbog nefjM¤ebı ves Deheveer heef$eke‚e ëke‚efJeJe¤eve megOeeí
ceW mJeosMeer Deeboesueve ke‚e meceLe&ve efke‚Ÿee Lee~ *efJeosMeer Meemeve kes‚ efKeueehe‚
efpeneo ke‚e veeje osves kes‚ GˆsMŸe mes 1866 F&. ceW cegncceo ke‚eefmece veveewleJeer
SJeb jMeero Denceo iebieesner ves osJeyebo (G.ÿe.) ceW Fmueeceer ceojmes (oej-
Gue-Guetce) ke‚er mLeehevee ke‚er~ *osJeyebo Deeboesueve ke‚er MegÆDeele ceewueevee
ngmewve SJeb DevŸe kes‚ …eje 1866 F&. ceW ngF&~ *DeueerieÃ{ ceW mej mewŸeo Denceo
Keeb …eje 1875 F&. ceW mLeeefhele ëceesncce[ve SWiuees DeesefjSböue efJe≈eeueŸeí
ke‚e Jele&ceeve veece ëDeueerieÃ{ cegefmuece efJeMJeefJe≈eeueŸeí nw~ *mej mewŸeo Denceo
Keeb ves cegmeueceeveeW ke‚er efmLeefle megOeejves kes‚ efueS ëDeueerieÃ{ Deeboesueveí ¤eueeŸee
Lee~ *28 efomebyej,1885 ke‚es ëYeejleerŸe je∞^erŸe ke‚eb´esmeí kes‚ ÿeLece DeefOeJesMeve
(yebyeF&) ceW Meeefceue 72 ÿeefleefveefOeŸeeW ceW mes G.ÿe. mes Meeefceue ÿeefleefveefOe Les
- iebiee ÿemeeo Jecee&, ÿeeCeveeLe hebef[le, cegbMeer pJeeuee ÿemeeo, peeveke‚er veeLe
Iees<eeue, jeceke‚ueer ¤eewOejer, yeeyet efMeJe ÿemeeo ¤eewOejer, yeeyet pecegveeoeme leLee
ueeuee yewpeveeLe~ *YeejleerŸe je∞^erŸe ke‚eb´esme kes‚ ef…leerŸe DeefOeJesMeve
(ke‚ueke‚Úee,1886 F&.) ceW ëYeejleerŸe je∞^erŸe ke‚eb´esmeí …eje meeJe&peefveke‚ mesJeeDeeW
mes pegÃ[s ÿeMveeW hej efJe¤eej ke‚jves nsleg ieef"le 17 meomŸeerŸe meefceefle ceW GÚej
ÿeosMe mes 5 meomŸeeW ke‚e ¤eŸeve efke‚Ÿee ieŸee Lee ó iebiee ÿemeeo Jecee&, ÿeeCeveeLe,
neefceo Deueer, veJeeye jpee Deueer Keeve leLee cegbMeer ke‚eMeer ÿemeeo~ *YeejleerŸe
je∞^erŸe ke‚eb´esme kes‚ G.ÿe. ceW Je<e& 1947 leke‚ keg‚ue 9 DeefOeJesMeve ngS Les~
CO
*YeejleerŸe je∞^erŸe ke‚eb´esme kes‚ G.ÿe. ceW meJee&efOeke‚ leerve-leerve yeej DeefOeJesMeve
Fueeneyeeo (1888 F&., DeOŸe#e-pee@pe& Ÿetue; 1892 F&., DeOŸe#e-[yuŸet.meer.
yevepeea; 1910 F&., DeOŸe#e-mej efJeefueŸece Jes[jJeve&, Fueeneyeeo, DeOŸe#e-Debeyf eke‚e
S.
¤ejCe cepetceoej; 1916 F&., DeOŸe#e-heb. peJeenjueeue vesnô 1929, 1936
TE
F&.) ceW ngS~ *Fueeneyeeo SJeb ueKeveT kes‚ DeefleefjÚe‚ leerve DevŸe MenjeW
(G.ÿe. kes‚) ceW YeejleerŸe je∞^erŸe ke‚eb´esme kes‚ DeefOeJesMeve Je<e& 1905 ceW yeveejme
O
(DeOŸe#e-ieesheeue ke=‚<Ce ieesKeues), Je<e& 1925 ceW ke‚evehegj (DeOŸe#e-fleerceleer
FN
mejesepf eveer veeŸe[t) leLee Je<e& 1946 ceW cesj" (DeOŸe#e-Dee¤eeŸe& pes.yeer. ke=‚heueeveer)
ceW ngS~ *1888 F&. ceW ÿeeble kes‚ ieJeve&j mej Dee@ke‚uewb[ ke‚e@efuJeve ves Fueeneyeeo
D
kes‚ ke‚eb´esme DeefOeJesMeve ceW Æke‚eJeö [eueves ke‚e ÿeŸelve efke‚Ÿee Lee~ *yeveejme
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
kes‚ jepee efMeJeÿemeeo ‘efmeleejseEno Yeer ke‚eb´esme kes‚ efJejesOeer leLee Deb´espeeW kes‚
he#eOej Les~ *Je<e& 1916 ceW ke‚eb´esme Deewj cegefmuece ueerie ke‚e DeefOeJesMeve Ske‚
meeLe ueKeveT ceW mebhevve ngDee Lee~ Fmeer meccesueve ceW ÿeefmeÊ ëke‚eb´esme-ueerie
mecePeewleeí ngDee Lee~ ke‚eb´esme kes‚ Fme DeefOeJesMeve ke‚er DeOŸe#elee Debefyeke‚e ¤ejCe
cepetceoej ves ke‚er Leer~ *GÚej ÿeosMe (lelke‚eueerve veece óëmebŸegÚe‚ ÿeebleí)
ke‚eb´esme ke‚cesöer ke‚e ÿeLece meccesueve Je<e& 1908 ceW heb. ceesleerueeue vesnô ke‚er
DeOŸe#elee ceW ngDee Lee~ Deke‰ötyej,1920 ceW G.ÿe. ke‚eb´esme kes‚ ÿeebleerŸe meccesueve
ke‚e DeeŸeespeve [e@. YeieJeeve oeme ke‚er DeOŸe#elee ceW cegjeoeyeeo ceW efke‚Ÿee ieŸee
Lee~ *cegjeoeyeeo ceW ke‚eb´esme kes‚ ÿeebleerŸe meccesueve ceW cenelcee ieebOeer kes‚
Sself eneefmeke‚ ÿemleeJe DemenŸeesie Deeboesueve ke‚es mJeerke‚ej efke‚Ÿee ieŸee~ *Deke‰öyt ej,
1921 ceW ceewueevee nmejle ceesneveer ke‚er DeOŸe#elee ceW Deeieje ceW ngS G.ÿe.
ke‚eb´esme meccesueve ceW efye«ösve kes‚ ŸegJejepe (efÿebme Dee@he‚ Jesume) ke‚er Yeejle Ÿee$ee
kes‚ yeefn<ke‚ej ke‚e efveCe&Ÿe efueŸee ieŸee~ *petve, 1920 ceW Fueeneyeeo ceW cenelcee
ieebOeer ke‚er DeOŸe#elee ceW efKeueehe‚le ke‚cesöer ke‚er yew"ke‚ ceW efKeueehe‚le Deeboesueve
kes‚ ÿemleeJe ke‚es heeme efke‚Ÿee ieŸee~ *4 he‚jJejer, 1922 ke‚es ieesjKehegj efmLele
¤eewjer-¤eewje veeceke‚ mLeeve hej YeerÃ[ ves Ske‚ hegefueme mösMeve ke‚es Iesjke‚j peuee
efoŸee, efpemeceW 23 hegefuemeke‚efce&ŸeeW ke‚er ce=lŸeg nes ieF& Leer~ *Fme Ieövee mes
Deenle neske‚j ieebOeerpeer ves 12 he‚jJejer, 1922 ke‚es meceŸe mes hetJe& ner DemenŸeesie
Deeboesueve ke‚es meceehle ke‚jves ke‚er Iees<eCee ke‚j oer Leer~ *DemenŸeesie Deeboesueve
kes‚ oewjeve yeveejme ceW je∞^erŸe efMe#ee kes‚ efJeke‚eme nsleg ke‚eMeer efJe≈eeheer" ke‚er
mLeehevee ke‚er ieF& Leer~ *Deiemle, 1928 ceW ueKeveT (jepee cencetoeyeeo kes‚
YeJŸe cenue kes‚ yeeie ceW) ceW meJe&oueerŸe meccesueve DeeŸeesefpele efke‚Ÿee ieŸee Lee~
*veJebyej, 1928 ceW ëmeeFceve ke‚ceerMeveí ke‚e ueKeveT ceW yeefn<ke‚ej efke‚Ÿee
ieŸee Lee~ Fmeke‚e vesle=lJe heb. peJeenjueeue vesnô ves efke‚Ÿee Lee~ *Je<e& 1923
ceW ef¤elejbpeve oeme SJeb ceesleerueeue vesnô ves Fueeneyeeo ceW mJejepe heeöea
ke‚er mLeehevee ke‚er Leer~ *Fmekes‚ DeOŸe#e meer. Deej. oeme leLee cenemeef¤eJe
ceesleerueeue vesnô Les~ *ëYeejleerŸe ke‚cŸegefvemö heeöeaí ke‚e ÿeLece meccesueve
hesefjŸeej ke‚er DeOŸe#elee ceW efomebyej, 1925 ceW ke‚evehegj ceW ngDee Lee~ *efmelebyej,
1924 ceW ke‚evehegj kes‚ Ske‚ he$eke‚ej melŸeYeÚe‚ ves ëYeejleerŸe ke‚cŸegefvemö heeöeaí
ke‚er mLeehevee ke‚er Leer~ *ëÿeleeheí SJeb ëÿeYegí yeesuMesefJepce ke‚e ÿe¤eej-ÿemeej
ke‚jves Jeeues, ke‚evehegj mes ⁄heves Jeeues DeKeyeej Les~ *Je<e& 1918 ceW ieewjerMebke‚j
efcefle, FbıveejeŸeCe ef…Jesoer leLee ceove ceesnve ceeueJeerŸe ves ëG.ÿe. efke‚meeve
meYeeí ke‚er mLeehevee ke‚er Leer~ *yeeyee jece¤ebı ves 17 Deke‰ötyej, 1920 ke‚es
ÿeleeheieÃ{ ceW `DeJeOe efke‚meeve meYee' ke‚e ie"ve efke‚Ÿee~ *mebŸegÚe‚ ÿeeble ceW
ueKeveT kes‚ meceerheJeleea #es$e ceW Je<e& 1920-22 kes‚ ceOŸe efke‚meeveeW kes‚ yeer¤e
¤eues ëSke‚e Deeboesueveí ke‚e vesle=lJe ceoejer heemeer veeceke‚ efke‚meeve ves efke‚Ÿee Lee~
*Ÿen Deeboesueve ueKeveT, ceueerneyeeo, njoesF&, GvveeJe, he‚lesnhegj leLee
he‚Æ&Keeyeeo leke‚ hew‚uee ngDee Lee~ *GÚej ÿeosMe ceW ef…leerŸe efke‚meeve Deeboesueve
ke‚e vesle=lJe heb. peJeenjueeue vesnô ves efke‚Ÿee Lee~ *peJeenjueeue vesnô ves
Fueeneyeeo ceW ëke‚j yeboer Deeboesueveí ke‚e vesle=lJe efke‚Ÿee Lee~ *Fme Deeboesueve
ceW peŸeÿeke‚eMe veejeŸeCe SJeb ueeue yeneogj Meem$eer vesnô peer kes‚ DevevŸe
menŸeesieer Les~ *Je<e& 1924 ceW ¤ebıMesKej Deepeeo kes‚ …eje ke‚evehegj ceW
H–14 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
ëefnbogmleeve efjheefyueke‚ve SmeesefmeSMeveí ke‚er mLeehevee ke‚er ieF&~ Fme mebie"ve ceW
Me¤eeRı veeLe meevŸeeue, ŸeesiesMe ¤ebı ¤eöpeea, jeceÿemeeo efyeefmceue, jepesbı
ueeefnÃ[er FlŸeeefo õe‚ebefleke‚ejer Meeefceue Les~ *¤ebıMesKej Deepeeo ves Je<e& 1928
ceW ëefnbogmleeve meesMeefuemö efjheefyueke‚ve SmeesefmeSMeveí ke‚er mLeehevee ke‚er,
efpemeke‚e cegKŸeeueŸe Deeieje ceW yeveeŸee ieŸee Lee~ *9 Deiemle, 1925 ke‚es
ueKeveT kes‚ efveke‚ö ke‚eke‚esjer ceW õe‚ebefleke‚eefjŸeeW ves ö^sve [kew‚leer ke‚j mejke‚ejer
Kepeeves ke‚es uetö efueŸee Lee~ *Fme ke‚eb[ ceW Meeefceue jeceÿemeeo efyeefmceue,
DeMehe‚eke‚ Guuee Keeb, jepeWı ueeefnÃ[er leLee jesMeve efmebn ke‚es he‚ebmeer leLee
jeceÿemeeo Ke$eer SJeb cevceLeveeLe ieghle Deeefo ke‚es oerIe&ke‚eueerve ke‚ejeJeeme ke‚e
ob[ efoŸee ieŸee~ *jeceÿemeeo efyeefmceue ke‚es ieesjKehegj, DeMeHe‚eke‚ Guuee Keeb
ke‚es Hew‚peeyeeo (Deye DeŸeesOŸee) , jesMeve eEmen ke‚es vewveer (Fueeneyeeo, Deye
ÿeŸeeiejepe) leLee jepesbı ueeefnÃ[er ke‚es ieeW[e ceW He‚ebmeer oer ieF&~ *Fme ke‚eb[
ceW õe‚ebefleke‚eefjŸeeW ke‚er lejhe‚ mes cegke‚ocee ¤ebıYeeveg ieghle ves ueÃ[e Lee~
*¤ebıMesKej Deepeeo ves Je<e& 1928 ceW meeC[me& veeceke‚ hegefueme DeefOeke‚ejer ke‚er
nlŸee ke‚j oer Leer~ *¤ebıMesKej Deepeeo 27 he‚jJejer, 1931 ke‚es Fueeneyeeo
kes‚ Su¯es‚[ heeke&‚ (Jele&ceeve ¤ebıMesKej Deepeeo heeke&‚) ceW hegefueme mes cegke‚eyeuee
ke‚jles ngS mJeŸeb ke‚es ieesueer ceejke‚j Jeerjieefle ke‚es ÿeehle nes ieS~ *õe‚ebefleke‚ejer
efMeJe Jecee&, [e@. ieŸee ÿemeeo ke‚eföŸeej leLee peŸeosJe ke‚hetj ke‚es menejvehegj
ceW õe‚ebefleke‚eefjŸeeW …eje meb¤eeefuele yece Hew‚ke‰öjer kes‚ meeLe efiejHe‰leej ke‚j efueŸee
ieŸee Lee~ *Je<e& 1926 kes‚ ¤egveeJeeW ceW mebŸegÚe‚ ÿeeble ceW vesMeveefuemö heeöea ke‚es
meyemes DeefOeke‚ meeröW ÿeehle ngFÀ~ *Je<e& 1937 kes‚ efveJee&¤eveeW ceW mebŸegÚe‚ ÿeeble
ke‚er efJeOeevemeYee ceW efveJee&ef¤ele neske‚j Deeves Jeeues keg‚ue 64 cegefmuece mLeeveeW ceW
efJeefYevve heeefö&ŸeeW ke‚es ÿeehle mLeeve Fme ÿeke‚ej Lesó cegefmuece ueerie (29),
mJeleb$e GcceeroJeej (24), ke‚eb´esme (1), vesMeveue S´eerke‚u¤eefjmö heeöea Dee@he‚
Deeieje (7) leLee vesMeveue S´eerke‚u¤eefjmö heeöea Dee@he‚ DeJeOe (3)~ *Fme
efveJee&¤eve ceW 164 meeceevŸe meomŸeeW ceW heeefö&ŸeeW ke‚es ÿeehle mLeeve Fme ÿeke‚ej
Lesóke‚eb´esme (134), vesMeveue S´eerke‚u¤eefjmö heeöea Dee@he‚ Deeieje (6), vesMeveue
S´eerke‚u¤eefjmö heeöea Dee@he‚ DeJeOe (9), efueyejue (1) leLee mJeleb$e GcceeroJeej
(14)~ *1 Deÿewue, 1937 ke‚es mebŸegÚe‚ ÿeeble kes‚ jepŸeheeue mej nwjer nsie ves
veJeeye ⁄leejer kes‚ vesle=lJe ceW Deuhecele mejke‚ej ieef"le ke‚er Leer~ *mebŸegÚe‚ ÿeeble
CO
ceW ceesnveueeue meke‰mesvee Ssmes ke‚eb´esmeer veslee Les, pees heb. peJeenjueeue vesnô
S.
ke‚er F¤⁄e kes‚ efJeÆÊ cegefmuece ueerie mes ie"yebOeve ke‚jves kes‚ meceLe&ke‚ Les~
*ieesefJebo yeuueYe heble mebŸegÚe‚ ÿeeble ceW Je<e& 1937 ceW ieef"le ke‚eb´esme mejke‚ej
TE
kes‚ ÿeOeeveceb$eer Les~ *Deke‰ötyej, 1939 ceW ieebOeerpeer …eje Deeboesueve ke‚e ÿemleeJe
O
heeefjle ke‚jles ner mebŸegÚe‚ ÿeeble ke‚er ke‚eb´esme mejke‚ej ves osMe ke‚er DevŸe ke‚eb´esmeer
mejke‚ejeW kes‚ meeLe lŸeeiehe$e os efoŸee~ * mebŸegÚe‚ ÿeeble ceW ëmeceepeJeeoer oueí
FN
ke‚e vesle=lJe mebhetCee&vebo, ke‚ceueeheefle ef$ehee"er leLee leejeheo YeÛe¤eeŸe& ves efke‚Ÿee
Lee~ *Deÿewue, 1934 ceW ëDeefKeue YeejleerŸe ke‚eb´esme meefceefleí kes‚ meomŸe
D
mebhetCee&vebo ves yeveejme mes Yeejle kes‚ efueS Ske‚ ÿeeŸeesefieke‚ meceepeJeeoer ke‚eŸe&õe‚ce
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

(FmeceW peceeRoejer ÿeLee ke‚e Gvcetueve, G≈eesieeW, yeQke‚eW SJeb Yetecf e ke‚e je∞^eŸr eke‚jCe
Meeefceue Lee) hej Ske‚ he¤ee& ÿeke‚eefMele efke‚Ÿee Lee~ *ëFbef[heW[Wme he‚e@j Fbef[Ÿee ØeMvekeâesMe
ueerieí ke‚er mLeehevee peJeenjueeue vesnô SJeb megYee<e ¤ebı yeesme ves ke‚er Leer~ 1. ëëGÚej ÿeosMe ke‚er mebmke=‚efle ke‚e Ske‚ Ssefleneefmeke‚ hetJe&ke‚eue nw~íí FmeceW
*Yeejle ⁄esÃ[es Deeboesueve kes‚ oewjeve ieebOeerpeer ke‚es hetvee kes‚ Deeiee Keeb cenue efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve meefcceefuele nQ?
ceW leLee peJeenjueeue vesnô ke‚es Fueeneyeeo kes‚ vewveer meWö^ue pesue ceW yeboer (i) yegÊ (ii) jece
yeveeke‚j jKee ieŸee Lee~ *16 Deiemle, 1942 mes mebŸegÚe‚ ÿeeble kes‚ yeefueŸee (iii) veJeeye (iv) cenejepe
ceW ëYeejle ⁄esÃ[es Deeboesueveí kes‚ he#e ceW ÿeyeue peve mebIe<e& ef⁄Ã[ ieŸee~ veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS–
heefjCeecemJeôhe ef¤eÚet heeb[sŸe kes‚ vesle=lJe ceW yeefueŸee ceW Ske‚ ëje∞^erŸe mejke‚ejí (a) (i) (ii) Deewj (iii) (b) (ii), (iii) Deewj (iv)
ke‚e ie"ve efke‚Ÿee ieŸee~ *ueKeveT ceW Je<e& 1936 ceW ÿees. Sve.peer. jbiee, Fvog
(c) (iii), (iv) Deewj (i) (d) (iv), (i) Deewj (ii)
ueeue Ÿeeef%eke‚ SJeb mJeeceer menpeevebo mejmJeleer kes‚ vesle=lJe ceW ëDeefKeue YeejleerŸe
U.P.P.C.S. (Mains), 2017
efke‚meeve meccesueveí ke‚e DeeŸeespeve efke‚Ÿee ieŸee~ *mJeeceer menpeevebo mejmJeleer
GÚejó(c)
Fmekes‚ DeOŸe#e SJeb ÿees. Sve.peer. jbiee cenemeef¤eJe ¤egves ieS~ *9 Deÿewue, 1938
ke‚es ieebOeerpeer kes‚ Ieesef<ele DeeosMeeW kes‚ Devegmeej, ëce≈e efve<esOeí ueeiet ke‚jves kes‚ Fefleneme ke‚es GheueyOe me«esleeW kes‚ DeeOeej hej oes YeeieeW ceW yeeböe ieŸee nw–(i)
efueS meJe&ÿeLece Söe SJeb cewvehegjer efpeueeW ke‚es ¤egvee ieŸee Lee~ *15 Deiemle, ÿeeiewefleneefmeke‚ ke‚eue leLee (ii) Ssefleneefmeke‚ ke‚eue~ Ssmee ke‚eue efpemeke‚e %eeve
1947 ke‚es Yeejle ke‚es mJeleb$elee ÿeehle nesles ner mebŸegÚe‚ ÿeeble ceW ÿeLece ke‚eb´esmeer hegjeleeeflJeke‚ mee#ŸeeW kes‚ DeeOeej hej nes, Gmes ÿeeiewefleneefmeke‚ ke‚eue ke‚nles
mejke‚ej ke‚e ie"ve heb. ieesefJebo yeuueYe heble kes‚ vesle=lJe ceW ngDee Lee~ *Deb´espeer nQ~ peyeefke‚ Ssefleneefmeke‚ ke‚eue ke‚e efueefKele mee#Ÿe GheueyOe nw~ ÿeMve ceW
jepŸe ke‚er mLeehevee kes‚ ÿeLece ¤ejCe ceW Ÿen ÿeeble (DeJeOe kes‚ DeefleefjÚe‚) yebieeue efoS ieS efJeke‚uheeW ceW mes yegÊ, veJeeye leLee cenejepe kes‚ mebyebOe ceW heŸee&hle
ÿesmeer[sbmeer ke‚e ner Ske‚ efnmmee Lee Deewj Fmes megefJeOeevegmeej `heefM¤eceer ÿeeble' ÿeeceeefCeke‚ efueefKele mee#Ÿe GheueyOe nQ, peyeefke‚ jece kes‚ mebyebOe ceW peeveke‚ejer
kes‚ veece mes peevee peelee Lee~ 1833 F&. ceW `Deeieje ÿesmeer[sbmeer' ke‚e efvecee&Ce jeceeŸeCe ceneke‚eJŸe mes ner nes heeleer nw~ Ÿen Yeer efueefKele ceneke‚eJŸe nw,
ke‚j Fmes `yebieeue ÿesmeer[sbmeer' mes Deueie efke‚Ÿee ieŸee Lee~ *1836 F&. ceW Fmeke‚e uesefke‚ve Fmes ÿeeceeefCeke‚ mee#Ÿe kes‚ ôhe ceW mJeerke‚ej veneR efke‚Ÿee pee meke‚lee
veece yeoueke‚j `GÚej-heefM¤eceer ÿeeble' ke‚j efoŸee ieŸee leLee cegKŸeeueŸe Deeieje nw~ jeceeŸeCe ke‚eueerve mLeueeW mes ÿeehle hegjeleeeflJeke‚ mee#ŸeeW ke‚e jeceeŸeCe ceW
yeveeŸee ieŸee~ *1856 F&. ceW DeJeOe ke‚es Yeer efye«eföMe meece¸epŸe ceW Meeefceue ke‚j GefuueefKele IeöveeDeeW mes meecebpemŸe mLeeefhele DeYeer leke‚ hetCe& ôhe mes veneR
efueŸee ieŸee~ *1858 F&. ceW Fme ÿeeble ke‚e cegKŸeeueŸe Deeieje mes yeoueke‚j nes heeŸee nw~ DeYeer Fme hej MeesOe ke‚eŸe& peejer nw~ mee#ŸeeW ceW meecebpemŸe ke‚e
Fueeneyeeo ke‚j efoŸee ieŸee~ *1869 F&. ceW G¤¤e vŸeeŸeeueŸe ke‚es Yeer Deeieje
mes nöeke‚j Fueeneyeeo ke‚j efoŸee ieŸee~ *DeJeOe Deewj GÚej-heefM¤eceer ÿeeble
DeYeeJe FmeefueS Yeer nw efke‚ jeceeŸeCe ceneke‚eJŸe ke‚er j¤evee, Ieövee kes‚ yengle
ke‚e ÿeMeemeefveke‚ SJeb vŸeeefŸeke‚ efJeYeepeve 1877 F&. leke‚ yevee jne~ DeJeOe ke‚e
yeeo ceW ke‚er ieF& nw~ Dele: Gme ke‚eue mes mebyebefOele mlejeW mes efceues mee#Ÿe mes
Fmeke‚er hegef∞ veneR nes heeleer~ ¤etbefke‚ jeceeŸeCe ke‚es Ssefleneefmeke‚ mee#Ÿe veneR
ÿeMeemeefveke‚ SJeb vŸeeefŸeke‚ cegKŸeeueŸe ueKeveT jne leLee GÚej-heefM¤eceer ÿeeble
ke‚e cegKŸeeueŸe Fueeneyeeo yevee~ 1877 F&. ceW Fve oesveeW ÿeebleeW ke‚e Ske‚erke‚jCe
ceevee peelee, meeLe ner jece kes‚ yeejs ceW peeveke‚ejer DevŸe efke‚meer ´ebLe mes ve
nesves kes‚ ke‚ejCe ëjeceí ke‚es Ssefleneefmeke‚ hetJe&ke‚eue ceW veneR jKee pee meke‚lee~
ke‚j Fme ÿeeble ke‚e veece `GÚej-heefM¤eceer ÿeeble, Deeieje Deewj DeJeOe' ke‚j efoŸee
ieŸee~ *Je<e& 1902 ceW Fmeke‚e veece yeoueke‚j `Deeieje Deewj DeJeOe ke‚e mebŸegÚe‚ neueebefke‚ Fme hej DeYeer Deewj MeesOe ke‚er DeeJeMŸeke‚lee nw~
ÿeeble' ke‚j efoŸee ieŸee~ *2 veJebyej, 1925 ke‚es ÿeosMe ke‚er jepeOeeveer Fueeneyeeo 2. ieeefpeŸeeyeeo peveheo ceW Deeueceieerjhegj mes ÿeehle hegjelelJeerŸe meece´eer
mes ueKeveT mLeeveebleefjle ke‚j oer ieF& leLee ÿeosMe ke‚e G¤¤e vŸeeŸeeueŸe ÿeefleefyeefcyele ke‚jleer nw :
CO
Fueeneyeeo ner yevee jne, meeLe ner ueKeveT ceW G¤¤e vŸeeŸeeueŸe ke‚er Ske‚ (a) nÃ[hhee mebmke=‚efle (b) Jewefoke‚ mebmke=‚efle
vŸeeefŸeke‚ heer" ke‚er mLeehevee ke‚er ieF&~ *Je<e& 1935 leke‚ ÿeebleerŸe meef¤eJeeueŸe (c) ceewŸe& mebmke=‚efle (d) ieghleke‚eueerve mebmke=‚efle
U.P.P.C.S. (Mains), 2005
S.

kes‚ Fueeneyeeo mes ueKeveT mLeeveeblejCe ke‚e ke‚eŸe& hetje ke‚jves kes‚ yeeo ueKeveT
ke‚es Fme ÿeeble ke‚er jepeOeeveer Ieesef<ele efke‚Ÿee ieŸee~ *Je<e& 1937 ceW Fmeke‚e veece GÚejó(a)
mebef#ehle ke‚jkes‚ cee$e `mebŸegÚe‚ ÿeeble' ke‚j efoŸee ieŸee~ *24 peveJejer, 1950
TE

keâes Yeejle kesâ ieJeve&j pevejue ves ÙetveeFšs[ ØeesefJevme DeeosMe, 1950 (veece cesj" peveheo ceW Deeueceieerjhegj mes ÿeehle hegjelelJeerŸe meece´eer nÃ[hhee mebmke=‚efle
heefjJele&ve) heeefjle efkeâÙee Lee, efpemekesâ Devegmeej ÙetveeFšs[ ØeesefJevme keâe veece ke‚es ÿeefleefyeefcyele ke‚jleer nw~ Fmeke‚er KegoeF& Je<e& 1958 ceW Ÿe%eoÚe Mecee&
O

yeouekeâj Gòej ØeosMe jKee ieÙee~ Gòej ØeosMe mejkeâej ves Je<e& 2018 ceW …eje ke‚jJeeF& ieF&~ efnb[ve veoer kes‚ leö hej efmLele Ÿen nÃ[hhee meYŸelee
FN

ØeLece yeej ØeosMe keâer mLeehevee efoJeme keâes ‘Gòej ØeosMe efoJeme’ kesâ ™he ceW ke‚e hetJeea hegjemLeue nw, pees nÃ[hhee mebmke=‚efle ke‚er GÚejke‚eueerve DeJemLee ke‚e
ceveeÙee~ leye mes ØelÙeskeâ Je<e& 24 peveJejer keâes ‘Gòej ØeosMe efoJeme’ ceveeÙee ÿeefleefveefOelJe ke‚jlee nw~ ÿeMve ceW Deeueceieerjhegj ieeefpeŸeeyeeo ceW oMee&Ÿee
D

peelee nw~ ieŸee nw, peyeefke‚ nÃ[hhee mebmke=‚efle ke‚e Ÿen mLeue cesj" ceW nw~
.P

H–15 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

3. efvecve ceW mes efmebOeg meYÙelee mes mebyebefOele keâewve-mes keWâõ Gòej ØeosMe ceW 6. yesiece meceÆ ves Ske‚ Deefle ÿeefmeÊ ¤e¤e& ke‚e efvecee&Ce ke‚jJeeŸeeó
efmLele nQ? (a) ceeGvö Deeyet ceW (b) vewveerleeue ceW
veerÛes efoS ketâšeW ceW mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS— (c) mejOevee ceW (d) ke‚evehegj ceW
I. keâeueeryebiee II. ueesLeue U.P.P.C.S. (Mains), 2012
III. Deeueceieerjhegj IV. ngueeme GÚejó(c)
ketâš : yesiece meceÆ (1753-1836 F&.) ves Ske‚ Deefle ÿeefmeÊ ¤e¤e& ke‚e efvecee&Ce cesj"
(a) I, II, III, IV (b) I, II kes‚ efveke‚ö mejOevee ceW ke‚jJeeŸee Lee~ yesiece meceÆ kes‚ heefle Ske‚ ŸetjesheerŸe
(c) II, III (d) III, IV Jeeuöj jsveneö& meecye«s Les, efpevneWves ke‚F& efjŸeemeleeW ke‚es mewvŸe mesJeeSb ÿeoeve
U.P.P.C.S. (Pre), 2018 ke‚er LeeR~ meecye«s ke‚es yebieeue kes‚ veJeeye vepye Keeb ves menejvehegj kes‚ ®nsuee
Gòej—(d) mejoej peyle Keeb ke‚es njeves ceW ÿecegKe Yetefceke‚e kes‚ ke‚ejCe mejOevee ke‚er
keâeueeryebiee jepemLeeve ceW leLee ueesLeue iegpejele ceW efmLele nw~ Deeueceieerjhegj peeieerj ÿeoeve ke‚er Leer~ meecye«s ke‚e mLeeveerŸe veece DeheYe¸befMele neske‚j meceÆ
nes ieŸee Lee~ Deheves heefle ke‚er ce=lŸeg kes‚ yeeo yesiece meceÆ mejOevee ke‚er
Gòej ØeosMe kesâ cesj" efpeues ceW leLee ngueeme menejvehegj efpeues ceW efmLele
nw~ Dele: mhe° nw efkeâ Fmekeâe DeYeer° Gòej efJekeâuhe (d) nesiee~
Meeefmeke‚e yeveer LeeR~
7. veJeeye MegpeeGöewuee keâer yesiece keâe Øeefmeæ cekeâyeje, ‘yent-yesiece keâe
4. osJeyebo Deeboesueve, Ÿet.heer. (mebŸegÚe‚ ÿeeble) ceW efke‚me Je<e& ceW DeejbYe ngDee Lee?
cekeâyeje’ efvecveefueefKele ceW mes efkeâme mLeeve hej DeJeefmLele nw?
(a) 1900 F&. (b) 1888 F&. (a) DeepeceieÌ{ (b) ueKeveT
(c) 1885 F&. (d) 1866 F&. (c) ØeÙeeiejepe (d) hewâpeeyeeo
U.P. P.C.S (Pre), 2016 U.P. R.O./ A.R.O. (Mains), 2016
GÚejó(d) Gòej—(d)
veJeeye MegpeeGöewuee keâer yesiece jeveer yeÇw[ yesiece Gvceelegpe peesnje yeevees
osJeyebo Deeboesueve ke‚er MegÆDeele ceewueevee ngmewve Denceo SJeb DevŸe ueesieeW
…eje 1866 F&. ceW osJeyebo, Ÿet.heer. (mebŸegÚe‚ ÿeeble) ceW oej-Gue-Guetce ke‚er
Ghe&â ‘yent-yesiece keâe cekeâyeje’ hewâpeeyeeo (DeÙeesOÙee) ceW DeJeefmLele nw, efpemes
mLeehevee kes‚ meeLe ngF& Leer~ Deheveer efØeÙe yesiece keâer mce=efle ceW yeveJeeÙee Lee~ Ùen heefjmej Deye YeejleerÙe
5. Gòej ØeosMe keâer meebmke=âeflekeâ efJejemele kesâ meboYe& ceW efvecveefueefKele keâLeveeW hegjelelJe efJeYeeie kesâ DeOeerve nw Deewj efMeÙee yees[& meefceefle Éeje Fmekeâe
ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve mener nw/nQ? ØeyebOeve efkeâÙee peelee nw~
1. Fme ØeosMe kesâ Deveskeâ GlKeefvele hegjemLeueeW mes JewefMJekeâ meboYe& ceW 8. efvecveefueefKele ceW ke‚ewve-mee Ske‚ megcesefuele veneR nw?
ke=âef<e kesâ ØeeÛeervelece ØeceeCe Øeehle ngS nQ~ (a) peesMe - ceueerneyeeo
2. ØeeÛeervelece Øeehle ke=âef<e Devve peew Deewj Oeeve nQ~ (b) jIegheefle meneŸe efhe‚jeke‚ - ke‚evehegj
veerÛes efoS ieS ketâš keâe ØeÙeesie keâjkesâ mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS— (c) efpeiej - cegjeoeyeeo
ketâš— (d) ¤eke‚yemle - ueKeveT
CO
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2 U.P.P.C.S. (Mains), 2005, 2012
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2 GÚejó(b)
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2021
S.

mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó

Gòej—(a)
TE

peesMe ó ceueerneyeeo
Gòej ØeosMe kesâ Deveskeâ GlKeefvele hegjemLeueeWs mes JewefMJekeâ meboYe& ceW ke=âef<e kesâ jIegheefle meneŸe efhe‚jeke‚ ó ieesjKehegj
ØeeÛeervelece ØeceeCe Øeehle ngS nw~ veJeervelece KeespeeW kesâ DeeOeej hej YeejleerÙe
O

efpeiej ó cegjeoeyeeo
GheceneÉerhe ceW ØeeÛeervelece ke=âef<e mee#Ùe Jeeuee mLeue Gòej ØeosMe kesâ meble
FN

¤eke‚yemle ó ueKeveT
keâyeerj veiej efpeues ceW efmLele uengjeosJe nw~ Ùeneb mes 9000 F&. het. - 7000 veesöñFueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe), jIegheefle meneŸe efhe‚jeke‚ ke‚er ke‚ce&Yetefce
F&. het. kesâ ÛeeJeue kesâ mee#Ùe Øeehle ngS nQ~ Oeeve kesâ DeueeJee efkeâmeer DevÙe SJeb ieesjKehegj pevceYetefce Leer~ Jes Fueeneyeeo efJeMJeefJe≈eeueŸe ceW Deb´espeer
D

Devve kesâ mee#Ùe G.Øe. mes Øeehle veneR nQ~ Dele: kesâJeue keâLeve (1) mener nw~ efJeYeeie ceW efMe#eke‚ Les~ ke‚evehegj mes Gveke‚e ke‚esF& mebyebOe veneR Lee~
.P

H–16 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

9. efvecveefueefKele ŸegiceeW ceW mes ke‚ewve megcesefuele veneR nw? 12. Fueeneyeeo efmLele Su¯es‚[ heeke&‚ ke‚e hegve: veeceke‚jCe efke‚Ÿee ieŸeeó
(a) Deceerj Kegmejes ó Söe (a) Yeiele efmebn kes‚ veece hej
(b) efcepee& ieeefueye ó Deeieje (b) ¤ebıMesKej Deepeeo kes‚ veece hej
(c) peesMe ó ceueerneyeeo (c) megYee<e¤ebı yeesme kes‚ veece hej
(d) jeceÿemeeo efyeefmceue ó Fueeneyeeo (d) ceesleerueeue vesnô kes‚ veece hej
U.P.P.C.S. (Mains), 2009 U.P.P.C.S. (Mains), 2015
GÚejó(d) GÚejó(b)
jeceÿemeeo efyeefmceue ke‚e pevce Meenpenebhegj ceW 1897 F&. ceW ngDee Lee~ Ÿes Su¯es‚[ heeke&‚ Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) ceW efmLele nw~ mJeleb$elee meb´eece
ceneve õe‚ebefleke‚ejer Deewj ¤ebıMesKej Deepeeo kes‚ menŸeesieer Les~ ëke‚eke‚esjer kes‚ oewjeve efye«eföMe hegefueme SJeb YeejleerŸe õe‚ebefleke‚eefjŸeeW ke‚er ceg"YesÃ[ kes‚
kes‚meí (Deye keâekeâesjer SkeäMeve) ceW Je<e& 1927 ceW ieesjKehegj ceW FvnW he‚ebmeer
efueS Ÿen ÿeefmeÊ nw~ Fme heeke&‚ ceW efye«eföMe hegefueme SJeb ¤ebıMesKej Deepeeo
kes‚ ceOŸe ceg"YesÃ[ ngF& Leer~ peye ¤ebıMesKej Deepeeo ke‚er efhemleewue ceW cee$e
oer ieF& Leer~ Deceerj Kegmejes ke‚e pevce 1253 F&. ceW heeföŸeeueer (Söe) ceW
Ske‚ ieesueer ner ye¤eer Leer, lees efye«eföMe hegefueme …eje efpeboe ve heke‚Ã[s peeves
ngDee Lee~ Jele&ceeve ceW heeföŸeeueer veJeieef"le peveheo ke‚emeiebpe ceW efmLele nw~ kes‚ efueS GvneWves Deheveer ke‚veheöer hej ieesueer oeie oer Deewj Menero nes ieS~
efce]pee& ]ieeefueye, Deeieje leLee peesMe, ceueerneyeeo mes mebyebefOele Les~ mJeleb$elee kes‚ yeeo Fme heeke&‚ ke‚e hegve: veeceke‚jCe ¤ebıMesKej Deepeeo kes‚
10. efvecveefueefKele ceW mes efke‚meke‚e pevce Deeieje ceW ngDee Lee? veece hej ë¤ebıMesKej Deepeeo heeke&‚í jKee ieŸee~
(a) ceerj (b) Deceerj Kegmejes 13. ceesleerueeue vesnô yeeue meb´eneueŸe efmLele nwó
(c) efhe‚jeke‚ (d) ieeefueye (a) Deeieje ceW (b) Fueeneyeeo ceW
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee) (c) ueKeveT ceW (d) JeejeCemeer ceW
GÚejó(a&d) U.P.P.C.S. (Mains), 2010
Fme ÿeMve kes‚ oes GÚej mener nQ~ efcepee& ieeefueye SJeb ceerj leke‚er, oesveeW ke‚e GÚejó(c)
pevce Deeieje ceW ngDee Lee~ Deceerj Kegmejes ke‚e pevce heeföŸeeueer (ke‚emeiebpe) ceesleerueeue vesnô yeeue meb´eneueŸe ke‚er mLeehevee Je<e& 1957 ceW ueKeveT
leLee efhe‚jeke‚ ke‚e pevce ieesjKehegj ceW ngDee Lee~ ceW ke‚er ieF& Leer~
11. Yeejle mejkeâej kesâ mebmke=âefle ceb$eeueÙe ves Deepeeoer keâe Dece=le ceneslmeJe 14. Yeejle ke‚uee YeJeve mebie«neueŸe DeJeefmLele nwñ
kesâ Skeâ Debie kesâ ™he ceW petve, 2021 ceW Menero jece Øemeeo efyeefmceue keâer (a) Fueeneyeeo ceW (b) ueKeveT ceW
peÙebleer Gòej ØeosMe ceW efvecveefueefKele ceW mes efkeâme mLeeve hej ceveeÙeer? (c) ceLegje ceW (d) JeejeCemeer ceW
(a) Ûeewjer Ûeewje (b) Meenpenebhegj U.P.P.C.S. (Mains), 2006
(c) jecehegj (d) yeefueÙee
GÚejó(d)
U.P.P.C.S. (Pre), 2021
GÚejó(b)
Yeejle ke‚uee YeJeve meb´eneueŸe JeejeCemeer ceW DeJeefmLele nw~ Fmeke‚er mLeehevee
CO
Je<e& 1920 ceW jeŸe ke=‚<Ceoeme …eje ke‚er ieF& Leer~ ef¤e$eke‚uee kes‚ efJeke‚eme ceW
11 petve, 2021 keâes keWâõerÙe mebmke=âefle Deewj heÙe&šve ceb$eeueÙe Éeje Deepeeoer Fmeke‚e cenòJehetCe& Ÿeesieoeve nw~
keâe Dece=le ceneslmeJe kesâ efnmmes kesâ ™he ceW, Menero jece Øemeeo efyeefmceue kesâ
S.

15. efvecve ceW mes ke‚ewve-mee Ÿegice megcesefuele veneR nw?

pevce mLeeve Gòej ØeosMe kesâ Meenpenebhegj ceW Gvekeâer peÙebleer kesâ DeJemej hej
TE

(a) efJebOŸee¤eue - efce]pee&hegj (b) osJeeMejerhe‚ - yeejeyebke‚er

efJeMes<e meceejesn DeeÙeesefpele efkeâÙee ieÙee~ 11 petve, 1897 keâes Meenpenebhegj
(c) nefmleveehegj - cesj" (d) Îe=bieJesjhegj - hew‚]peeyeeo
ceW heb. jece Øemeeo efyeefmceue keâe pevce ngDee Lee~ GvneWves ÙeesiesMe Ûebõ Ûešpeea
O

U.P.P.C.S. (Mains), 2014

SJeb MeÛeeRõveeLe meevÙeeue kesâ meeLe efceuekeâj Dekeäštyej, 1924 ceW efnbogmleeve
FN

efjheefyuekeâve SmeesefmeSMeve keâer mLeehevee keâer Leer~ keâekeâesjer keâeb[ ceW DeMeheâekeâ GÚejó(d)
Guuee Keeb, jesMeve efmebn SJeb jepeWõ ueeefnÌ[er kesâ meeLe heâebmeer keâer mepee
D

efJebOŸee¤eue-efce]pee&hegj ceW, osJeeMejerhe‚-yeejeyebke‚er ceW, nefmleveehegj-cesj" ceW efmLele

heeves Jeeues ÛeewLes JÙeefòeâ heb. jece Øemeeo efyeefmceue Les~ nw, peyeefke‚ Îe=bieJesjhegj-Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) efpeues ceW efmLele nw~
.P

H–17 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

16. cenef<e& Jeeuceerefke‚ Deeflece mLeeefhele nwó 20. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS Deewj veer¤es efoS ieS ket‚ö
(a) fleeJemleer ceW (b) efye"tj ceW mes mener GÚej ¤egefveSó
(c) ke‚euheer ceW (d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚neR veneR met¤eer-I met¤eer-II
A. He‚lesnhegj meerke‚jer 1. FulegleefceMe
U.P.P.C.S. (Pre), 2007
B. peewvehegj efmeöer 2. efmekeb‚oj ueesoer
GÚejó(b)
C. Deeieje efmeöer 3. Deke‚yej
cenef<e& Jeeuceerefke‚ Deeflece (Maharshi Valmiki Ashram) efye"tj ceW efmLele D. peecee ceefmpeo, yeoeŸetb 4. efhe‚jespe Meen legieueke‚
nw~ efye"tj iebiee veoer kes‚ efke‚veejs ke‚evehegj Menj mes ueieYeie 21 efke‚ueesceeröj ket‚ö :
GÚej-heefM¤ece ceW efmLele nw~ heewjeefCeke‚ ke‚LeeDeeW kes‚ Devegmeej, ef¤e$eket‚ö ceW A B C D
(a) 3 4 2 1
Yeer Jeeuceerefke‚ Deeflece nw~
(b) 1 2 4 3
17. efJeKŸeele Yeejleceelee cebefoj efmLele nwó (c) 2 4 1 3
(a) ueKeveT ceW (b) JeejeCemeer ceW (d) 4 3 2 1
(c) Fueeneyeeo ceW (d) cesj" ceW U.P.P.C.S. (Mains), 2014
U.P.P.C.S. (Mains), 2015 GÚejó(a)
GÚejó(b) megcesueve efvecveJele nw-
Yeejleceelee cebefoj JeejeCemeer kes‚ ke‚eMeer efJe≈eeheer" heefjmej ceW efmLele nw~ met¤eer-I met¤eer-II
Fmeke‚e efvecee&Ce yeeyet efMeJe ÿemeeo ieghle leLee MegYeejbYe cenelcee ieebOeer He‚lesnhegj meerke‚jer Deke‚yej
…eje Je<e& 1936 ceW efke‚Ÿee ieŸee Lee~ Yeejleceelee ke‚er ÿeeflecee mebiecejcej peewvehegj efmeöer efhe‚jespe Meen legieueke‚
ke‚er yeveer ngF& nw Deewj Ske‚ cee@[ue kes‚ ôhe ceW efoKeeF& heÃ[leer nw, efpemeceW Deeieje efmeöer efmeke‚boj ueesoer
Yeejle kes‚ meeiej, cewoeve leLee heJe&le ke‚e ÿeefleefveefOelJe, mecet¤es Yeejle ke‚e
peecee ceefm]peo, yeoeŸetb FulegleefceMe
ÿeleerke‚ nw~ Yeejleceelee cebefoj osJeer Ÿee osJelee ke‚er hejbhejeiele ÿeeflecee veneR 21. ¤egveejieÃ{ ceW Devethe Jesefoke‚e nw efpeveke‚er, Jes nQó
nw, eEke‚leg Yeejleceelee ke‚e JeemleefJeke‚ ceeveef¤e$e nw~ (a) Deeefo Mebke‚je¤eeŸe& (b) Yele=&nefj
(c) ¤ewlevŸe (d) jeceevebo
18. meejveeLe efmLele nwó U.P.P.C.S. (Pre), 2006
(a) kes‚jue ceW (b) ceneje∞^ ceW GÚejó(b)
(c) iegpejele ceW (d) GÚej ÿeosMe ceW ¤egveejieÃ{ hetJeea GÚej ÿeosMe kes‚ ¤egveej ceW efmLele nw~ 3400 Jeie& iepe ceW
U.P.P.C.S. (Mains), 2004 Hew‚ues Fme ieÃ{ kes‚ Deboj meesveJee ceb[he, yeeJeve KebYee, meewj IeÃ[er leLee
GÚejó(d) Yele=&nefj ke‚er meceeefOe Deeefo oMe&veerŸe efJejemeleW nQ~
meejveeLe, GÚej ÿeosMe kes‚ JeejeCemeer efpeues ceW efmLele Ske‚ ÿeefmeÊ leerLe&mLeue 22. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö
nw, peneb cenelcee yegÊ ves Dehevee ÿeLece GheosMe heeb¤e ye«eˇeCe efMe<ŸeeW ke‚es mes mener GÚej ¤egefveS :
efoŸee Lee~ Fmes ëOece&¤eõe‚ÿeJele&veí ke‚ne ieŸee nw~ Fmeke‚e Ske‚ DevÙe veece yeewÊ met¤eer-I met¤eer-II
A . ke‚veke‚ YeJeve 1. yeejeyebke‚er
CO
B. ke‚eceoefieefj heJe&le 2. yeeboe
meeefnlŸe ceW `$e+ef<eheÚeve' Yeer efceuelee nw~ ke‚eMeer kes‚ ÿeefmeÊ flesefâ veboer ves
C. ke‚eefuebpej ogie& 3. ef¤e$eket‚ö
Ÿeneb yegÊ kes‚ efueS Ske‚ efJenej yeveJeeŸee Lee~ ceewŸe& Meemeke‚ DeMeeske‚ ves Fme
D. osJeeMejerhe‚ 4. DeŸeesOŸee
S.

mLeeve ke‚er Ÿee$ee ke‚j Ÿeneb mlethe SJeb mlebYe yeveJeeS Les~ FveceW efmebn Meer<e&
mlebYe DelŸeefOeke‚ ÿeefmeÊ nw~ ket‚ö :
TE

19. Deeieje efmLele oŸeeue yeeie mebyebefOele nwó A B C D

(a) ke‚yeerj hebLe mes (b) veeLe mecÿeoeŸe mes (a) 1 2 3 4
O

(c) jeceevegpe mecÿeoeŸe mes (d) jeOee mJeeceer hebLe mes (b) 4 3 2 1
(c) 2 4 1 3
FN

U.P.P.C.S. (Mains), 2008

(d) 3 2 4 1
GÚejó(d)
U.P.P.C.S. (Mains), 2008
D

Deeieje efmLele oŸeeue yeeie jeOee mJeeceer hebLe mes mebyebefOele nw~ GÚejó(b)
.P

H–18 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó 1775 F&. ceW veJeeye Deemeheg‚ˆewuee ves Deheveer jepeOeeveer hew‚peeyeeo (Deye
met¤eer-I met¤eer-II DeŸeesOŸee) mes ueKeveT mLeeveebleefjle efke‚Ÿee Deewj jepeOeeveer ke‚es efveŸeesefpele
ke‚veke‚ YeJeve — DeŸeesOŸee ôhe mes efJeke‚efmele efke‚Ÿee~ Deeies efye«eföMe jsefpe[Wö njke‚esö& yeöuej ves
ke‚eceoefieefj heJe&le — ef¤e$eket‚ö Yeer Fmekes‚ efJeke‚eme ceW Ÿeesieoeve efoŸee~ ueKeveT veiej efveiece kes‚ efmeöer
ke‚eefuebpej ogie& — yeeboe [sJesueheceWö hueeve kes‚ Devegmeej ceneveiej kes‚ 54.98 ÿeefleMele Yetefce hej
osJeeMejerhe‚ — yeejeyebke‚er efjneŸeMeer #es$e efJemle=le nw~ Dele: ke‚Leve (3) DemelŸe nw~
23. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS Deewj metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS 25. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö
ieS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚jles ngS mener GÚej ¤egefveSó mes mener GÚej ¤egefveSó
met¤eer-I met¤eer-II met¤eer-I met¤eer-II
(G.ÿe. ceW Ssefleneefmeke‚ Fceejle) (mLeeve) (ke‚eb´esme DeefOeJesMeve ke‚e Je<e&) (GÚej ÿeosMe ceW ke‚eb´esme
A. ¤eewjemeer iegcyeo 1. ef¤e$eket‚ö DeefOeJesMeve ke‚e mLeeve)
B. peecee ceefmpeo 2. keg‚Meerveiej A . 1892 1. ueKeveT
C. yeewÊ mlethe 3. cegjeoeyeeo B. 1905 2. Fueeneyeeo
D. ke‚eceoefieefj heJe&le 4. peeueewve C. 1936 3. cesj"
ket‚ö : D. 1946 4. JeejeCemeer
A B C D ket‚ö :
(a) 1 2 3 4 A B C D
(b) 4 2 3 1 (a) 3 4 2 1
(c) 4 3 2 1 (b) 2 3 1 4
(d) 3 4 1 2 (c) 2 4 1 3
U.P.R.O./A.R.O. (Spl.) (Pre), 2010 (d) 1 2 4 3
GÚejó(c) U.P.P.C.S. (Mains), 2006
GÚejó(c)
metef¤eŸeeW ke‚e mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó
met¤eer-I met¤eer-II mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó
(G.ÿe. ceW Ssefleneefmeke‚ Fceejle) (mLeeve) met¤eer-I met¤eer-II
¤eewjemeer iegcyeo – peeueewve (ke‚eb´esme DeefOeJesMeve (GÚej ÿeosMe ceW ke‚eb´esme DeefOeJesMeve ke‚e
peecee ceefmpeo – cegjeoeyeeo ke‚e Je<e&) mLeeve)
yeewÊ mlethe – keg‚Meerveiej 1892 ó Fueeneyeeo (DeOŸe#e- [yuŸet.meer.yevepeea)
ke‚eceoefieefj heJe&le – ef¤e$eket‚ö 1905 ó JeejeCemeer (DeOŸe#e-ieesheeue ke=‚<Ce ieesKeues)
1936
24. ueKeveT ceneveiej kes‚ mebyebOe ceW efvecve ke‚LeveeW hej efJe¤eej ke‚erefpeS-
ó ueKeveT (DeOŸe#e- peJeenjueeue vesnô)
1946
1. 18JeeR meoer kes‚ GÚejeæ& ceW veJeeye Deemeheg‚ˆewuee ves veiej ke‚es efveŸeesepf ele
ó cesj" (DeOŸe#e- pes.yeer. ke=‚heueeveer)
26. efvecve ceW mes GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me peveheo ceW ke‚eefuebpej ke‚e efke‚uee
CO
lejerkes‚ mes efJeke‚efmele efke‚Ÿee~
2. efye«eföMe ke‚eue ceW mej njke‚esö& yeöuej ves Fmekes‚ megieef"le efJeke‚eme efmLele nw?
(a) Peebmeer (b) yeeboe
S.

hej OŸeeve efoŸee~

3. ceneveiej ke‚er keg‚ue Yetefce kes‚ 23 ÿeefleMele Yeeie hej efjneŸeMeer #es$e (c) ef¤e$eket‚ö (d) peeueewve
TE

heeŸee peelee nw~ U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2013

GheŸeg&Úe‚ ke‚LeveeW ceW mes ke‚ewve-mes mener nQ? GÚejó(b)
ket‚ö :
O

(a) kes‚Jeue 2 (b) 1 Deewj 2

FN

GÚej ÿeosMe kes‚ yeeboe efpeues ceW efmLele ke‚eefuebpej ke‚e efke‚uee, yegbosueKeb[ ke‚e
(c) 2 Deewj 3 (d) 1, 2 Deewj 3 Ssefleneefmeke‚ Deewj meeceefjke‚ ¬ef∞ mes cenòJehetCe& efke‚uee Lee~ ÿee¤eerve ke‚eue
U.P. R.O./A.R.O. (mains), 2017 ceW Ÿen pespeeke‚YegefÚe‚ meece¸epŸe kes‚ DeOeerve Lee~ 1569 F&. ceW Deke‚yej ves Fme
D

GÚejó(b) efke‚ues ke‚es peerle efueŸee Deewj yeerjyeue ke‚es GhenejmJeôhe ÿeoeve efke‚Ÿee Lee~
.P

H–19 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

27. Ÿet.heer. ke‚es meceŸe-meceŸe hej efoS ieS veeceeW ke‚es mebyebefOele Je<eeX mes nw, efpemes Deeieje ceb[ue mes DeueerieÃ{, Söe, ke‚emeiebpe SJeb neLejme efpeueeW
megcesefuele ke‚jW leLee ket‚ö mes GÚej ÿeehle ke‚jWó ke‚es ke‚eöke‚j yeveeŸee ieŸee nw~ *ke‚evehegj, ueKeveT leLee cesj" ceb[ueeW ceW
A. GÚej-heefM¤eceer 1. 1950 meJee&efOeke‚ ⁄n-⁄n efpeues nQ- ke‚evehegj ceb[ue (ke‚evehegj veiej, ke‚evehegj osnele,
B. Deeieje Deewj DeJeOe ke‚e mebŸegÚe‚ ÿeeble 2. 1937 FöeJee, He‚Æ&Keeyeeo, ke‚vveewpe, DeewjwŸee), ueKeveT ceb[ue (ueKeveT, njoesF&,
C. mebŸegÚe‚ ÿeeble 3. 1877 ueKeercehegj Keerjer, jeŸeyejsueer, meerleehegj, GvveeJe) SJeb cesj" ceb[ue (cesj",
D. GÚej ÿeosMe 4. 1836 yegueboMenj, ieewleceyegÊ veiej, ieeefpeŸeeyeeo, nehegÃ[, yeeiehele)~ *DevŸe ceb[ue
ket‚ö : SJeb GveceW DeJeefmLele efpeues nQñ Deeieje ceb[ue-Deeieje, efHe‚jespeeyeeo, cewvehegjer,
A B C D ceLegje~ ÿeŸeeiejepe ceb[ue- ÿeŸeeiejepe, ke‚ewMeecyeer, He‚lesnhegj, ÿeleeheieÃ{~
(a) 4 2 3 1 DeepeceieÃ{ ceb[ueñDeepeceieÃ{, yeefueŸee, ceT~ yejsueer ceb[ue-yejsueer, yeoeŸetb ,
(b) 3 2 4 1 heerueerYeerle, Meenpenebhegj~ yemleer ceb[ue- yemleer, efmeÊeLe& veiej, meble ke‚yeerj
(c) 4 3 2 1 veiej~ ef¤e$eket‚ö ceb[ue (cegKŸeeueŸe-yeeboe)- yeeboe, ef¤e$eket‚ö, nceerjhegj, cenesyee~
(d) 2 4 3 1 osJeerheeöve ceb[ue (cegKŸeeueŸe-ieeW[e)-ieeW[e, yenjeF¤e, fleeJemleer, yeuejecehegj~
U.P.P.C.S. (Spl.) (Mains), 2008 DeŸeesOŸee ceb[ue- DeŸeesOŸee, Decyes[ke‚j veiej, yeejeyebke‚er, meguleevehegj, Deces"er~
GÚejó(*) ieesjKehegj ceb[ue- ieesjKehegj, keg‚Meerveiej, osJeefjŸee, cenjepeiebpe~ Peebmeer
mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó ceb[ue-Peebmeer, peeueewve, ueefuelehegj~ efcepee&hegj ceb[ue-efcepee&hegj, Yeoesner,
GÚej-heefM¤eceer 1836 meesveYeı~ cegjeoeyeeo ceb[ue- cegjeoeyeeo, efyepeveewj, jecehegj, Decejesne,
Deeieje Deewj DeJeOe ke‚e mebŸegÚe‚ ÿeeble 1902 mebYeue~ JeejeCemeer ceb[ue-JeejeCemeer, ¤eboewueer, ieepeerhegj, peewvehegj~ menejvehegj
mebŸegÚe‚ ÿeeble 1937 ceb[ue- menejvehegj, cegpeHe‰He‚jveiej, Meeceueer~ *G.ÿe. ceW 4 DeeefLe&ke‚ mebYeeie
GÚej ÿeosMe 1950 yeveeS ieS nQñ heefM¤eceer, keW‚ıerŸe, yegbosueKeb[ SJeb hetJeea~ *Jele&ceeve ceW GÚej
28. ‘Gòej ØeosMe efoJeme’ efkeâme efleefLe keâes ceveeÙee peelee nw? ÿeosMe ceW keg‚ue 75 efpeues nQ *veJeervelece efpeues nehegÃ[, mebYeue leLee Meeceueer
(a) 25 peveJejer (b) 23 peveJejer nQ, efpeveke‚er Iees<eCee lelke‚eueerve cegKŸeceb$eer megfleer ceeŸeeJeleer …eje õe‚ceMe:
(c) 26 peveJejer (d) 24 peveJejer heb¤eMeerue veiej, Yeerceveiej leLee ÿeyegÊ veiej kes‚ ôhe ceW 28 efmelebyej, 2011
U.P.P.C.S. (Pre), 2022 ke‚es ke‚er ieF& Leer~ Gòej ØeosMe ceW efÉmeoveerÙe efJeOeeveceb[ue nw~ Fmekeâe efvecve
Gòej—(d) meove efJeOeevemeYee leLee GÛÛe meove efJeOeeve heefj<eo nw~ *G.ÿe efJeOeevemeYee
Gòej ØeosMe mejkeâej ØeefleJe<e& 24 peveJejer keâes ‘Gòej ØeosMe efoJeme’’ceveeleer ceW meomŸeeW ke‚er mebKŸee 404 (403 efveJee&ef¤ele leLee 1 ceveesveerle Sbiuees-Fbef[Ÿeve)
nw~ Fme efove Je<e& 1950 ceW lelkeâeueerve ÙetveeFšs[ ØeeseJf evme keâe veece yeouekeâj Leer; efkebâleg 104JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2019 Éeje ueeskeâ meYee SJeb
Gòej ØeosMe efkeâÙee ieÙee Lee~ ØeosMe mejkeâej ves Je<e& 2018 ceW ØeLece yeej efJeOeevemeYeeDeeW ceW Deebiue-YeejleerÙeeW keâes veeceebefkeâle keâjves keâer JÙeJemLee keâes Deeies
ve yeÌ{eles ngS efve<ØeYeeJeer keâj efoÙee ieÙee nw~ Dele: Deye G.Øe. efJeOeevemeYee ceW
ØeosMe kesâ mLeehevee efoJeme keâes ceveeÙee Lee~
403 efveJee&efÛele meomÙe nQ~ *meJee&efOeke‚ efJeOeevemeYee meeröW õe‚ceMe: ÿeŸeeiejepe
(12), DeepeceieÃ{ (10) leLee Deeieje (9) ceW nwb~ *meyemes ke‚ce efJeOeevemeYee
jepevewefleke‚ heefj¬MŸe meerö Jeeues efpeues-ef¤e$eket‚ö, cenesyee leLee fleeJemleer (ÿelŸeske‚ ceW 2 meerö) nQ~
CO
*GÚej ÿeosMe efJeOeeve heefj<eo kes‚ keg‚ue meomŸeeW ke‚er mebKŸee 100 nw~ *efJeOeeve
veesšdme heefj<eo Ske‚ mLeeŸeer meove nw~ Fmekes‚ ÿelŸeske‚ meomŸe ke‚e ke‚eŸe&ke‚eue 6 Je<eeX
ke‚e neslee nw~ *G.ÿe. mes ueeske‚ meYee nsleg 80 meomŸe (osMe ceW meJee&efOeke‚)
S.

*G.ÿe. ke‚e jepeke‚erŸe heMeg yeejnefmebne nw~ *G.ÿe. ke‚e jepeke‚erŸe he#eer efveJee&ef¤ele nesles nQ~ *ueeske‚ meYee kes‚ 80 efveJee&¤eve #es$eeW ceW mes Devegmetef¤ele peeefle
TE

meejme DeLeJee õe‚eQ¤e nw~ * G.ÿe. kes‚ jepeke‚erŸe ef¤e÷ hej ce⁄ueer SJeb nsleg megjef#ele ueeske‚ meYee meeröW (keg‚ue 17) nQ- veieervee, yegueboMenj, neLejme,
leerj-Oeveg<e ke‚er Deeke=‚efle nw~ *GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue 18 ceb[ue nQ- 1. Deeieje, Deeieje, Meenpenebhegj, njoesF&, efceeffleKe, ceesnveueeueiebpe, FöeJee, peeueewve,
O

2. DeueerieÃ{, 3. DeepeceieÃ{, 4. ÿeŸeeiejepe, 5. ke‚evehegj, 6. ieesjKehegj, 7. ke‚ewMeecyeer, yeejeyebke‚er, yenjeF¤e, yeebmeieebJe, ueeueiebpe, ce⁄ueerMenj SJeb je@
FN

ef¤e$eket‚ö Oeece, 8. Peebmeer, 9. DeŸeesOŸee, 10. yejsueer, 11. cegjeoeyeeo, 12. yeödme&iebpe~ *Devegmetef¤ele pevepeeefle kes‚ efueS G.ÿe. ceW ueeskeâ meYee keâer ke‚esF&
cesj", 13. ueKeveT, 14. JeejeCemeer, 15. osJeerheeöve, 16. yemleer, 17. Yeer meerö Deejef#ele veneR nw~ *jepŸe meYee ceW GÚej ÿeosMe mes 31 meomŸe
D

efcepee&hegj Deewj 18. menejvehegj~ *veJeervelece ieef"le 18Jeeb ceb[ue DeueerieÃ{ ÿeefleefveefOelJe ke‚jles nQ~ *jepŸe kes‚ cegKŸeceb$eer ke‚er efveŸegefÚe‚ jepŸeheeue …eje
.P

H–20 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ke‚er peeleer nw leLee jepŸeheeue cegKŸeceb$eer kes‚ hejeceMe& hej DevŸe cebef$eŸeeW ke‚er 2022 ÛegveeJe ceW efJeefYevve oueeW keâer efmLeefle
efveŸegefÚe‚ ke‚jlee nw~ *G.ÿe. kes‚ ÿeLece cegKŸeceb$eer heb. ieesefJevo yeuueYe heble
oue keâe veece efJepeÙeer meomÙeeW keâer mebKÙee
(1 Deÿewue, 1946 mes 27 efomebyej, 1954 lekeâ) Les~ *veejeŸeCe oÚe efleJeejer 12
Dehevee oue (meesvesueeue)
G.ÿe. kes‚ Ssmes Ske‚cee$e jepeveerefle%e Les, efpevneWves G.ÿe. kes‚ DeueeJee Ske‚-otmejs
yengpeve meceepe heešea 1
jepŸe GÚejeKeb[ kes‚ cegKŸeceb$eer heo ke‚es Yeer megMeesefYele efke‚Ÿee~ *¤eewOejer ¤ejCe
YeejleerÙe pevelee heešea 255
efmebn SJeb efJeMJeveeLe ÿeleehe efmebn ves G.ÿe. kes‚ cegKŸeceb$eer jnves kes‚ meeLe-meeLe
Yeejle kes‚ ÿeOeeveceb$eer heo ke‚es Yeer megMeesefYele efke‚Ÿee~ *GÚej ÿeosMe ke‚er henueer Fbef[Ùeve vesMeveue keâebiesÇme 2
ceefnuee cegKŸeceb$eer (osMe ceW efke‚meer jepŸe ke‚er Yeer) fleerceleer meg¤eslee ke=‚heueeveer (2 pevemeòee oue ueeskeâleebef$ekeâ 2
Deke‰ötyej, 1963 mes 13 cee¤e&, 1967) LeeR~ *G.ÿe. kes‚ leerve jepeveerefle%eeW ke‚es efveye&ue Fbef[Ùeve Meesef<ele nceeje Deece oue 6
¤eej yeej GÚej ÿeosMe ke‚e cegKŸeceb$eer yeveves ke‚e meewYeeiŸe ÿeehle ngDee nw, Ÿes je°^erÙe ueeskeâ oue 8
nQ- ¤ebıYeeveg ieghle, veejeŸeCe oÚe efleJeejer SJeb megfleer ceeŸeeJeleer~ *peJeenjueeue 111
meceepeJeeoer heešea
megnsueosJe YeejleerÙe meceepe heešea 6
vesnô, ueeue yeneogj Meem$eer, Fbefoje ieebOeer, ¤eewOejer ¤ejCe efmebn, jepeerJe
ieebOeer, efJeMJeveeLe ÿeleehe efmebn, ¤ebıMesKej SJeb Deöue efyenejer yeepehesŸeer G.ÿe.
kegâue 403
kes‚ Ssmes jepeveerefle%e Les, pees Yeejle kes‚ ÿeOeeveceb$eer jns~ ÿeOeeveceb$eer vejWı ceesoer
Yeer G.ÿe. (JeejeCemeer) mes ÿeefleefveefOelJe ke‚j jns nQ~ *mJeleb$elee hetJe& G.ÿe. kes‚ *GÚej ÿeosMe kes‚ efJeOeevemeYee ¤egveeJe, 2022 ceW Deye leke‚ ke‚er meJee&efOeke‚ 47
jepŸeheeue Les-mej nwjer ´eence nsie (6 efomebyej,1934-16 ceF&, 1938 leke‚), ceefnueeDeeW ves ¤egveeJe peerles nQ~ *YeejleerŸe pevelee heeöea mes meJee&efOeke‚ 29
mej cewefjme ieeve&j nwuesö (17 ceF&, 1938-16 efmelebyej, 1938 leke‚),mej nwjer ceefnueeSb efveJee&ef¤ele ngF& nQ, peyeefkeâ meceepeJeeoer heešea mes 14, Dehevee oue
´eence nsie (17 efmelebyej, 1938-5 efomebyej, 1939 leke‚), mej cewefjme ieeve&j (meesves ueeue) mes 3 leLee keâebiesÇme mes Skeâ (DeejeOevee efceßee) ceefnuee meomŸe
nwuesö (6 efomebyej, 1939-6 efomebyej, 1945 leke‚), mej ¯eQ‚efmeme Jeeve&j JeeŸeueer ves ÛegveeJe peerlee nw~ *meeefnyeeyeeo efJeOeevemeYee #es$e mes Yeepehee kes‚ GcceeroJeej
(7 efomebyej, 1945-14 Deiemle 1947 leke‚)~ *G.ÿe. ke‚er ÿeLece jepŸeheeue megveerue keg‚ceej Mecee& ves mehee ØelÙeeMeer Decejheeue Mecee& ke‚es 2,14,835 celeeW mes
(Yeejle ke‚er ÿeLece ceefnuee jepŸeheeue Yeer) fleerceleer mejesefpeveer veeŸe[t (15 njeke‚j meJee&efOeke‚ celeeW kes‚ Deblej mes ¤egveeJe peerlee~ *Ùen osMe ceW efJeOeevemeYee
Deiemle, 1947 mes 2 cee¤e&, 1949 leke‚) LeeR~ *cees. Mehe‚er keg‚jwMeer oes yeej ÛegveeJe ceW meyemes yeÌ[s Deblej mes peerle keâe je°^eÙr e efjkeâe@[& nw~ Oeecehegj efJeOeevemeYee
G.ÿe. kes‚ ke‚eŸe&Jeenke‚ jepŸeheeue jns~ *GÚej ÿeosMe ke‚er Jele&ceeve jepŸeheeue meerš mes Yeepehee kesâ DeMeeskeâ kegâceej jeCee ves mehee ØelÙeeMeer veFce-Gue-nmeve
fleerceleer Deeveboeryesve cehe‚leYeeF& heösue (29 pegueeF&, 2019 mes Deye leke‚) nQ~ keâes cee$e 203 JeesšeW mes njekeâj meyemes keâce Deblej mes peerle ope& efkeâÙee~
*G.ÿe. efJeOeevemeYee kes‚ ÿeLece DeOŸe#e jepeef<e& hegÆ<eesÚece oeme öb[ve (31 18JeeR efJeOeevemeYee kesâ meyemes ÙegJee efJeOeeÙekeâ njÛebohegj (jeÙeyejsueer) mes jengue
pegueeF&, 1937 mes 10 Deiemle, 1950 leke‚) Les~ *fleer Deelceejece ieeseEJeo Kesj jepehetle (25 Je<e&, mehee) Deewj mewohegj (ieepeerhegj) mes Debefkeâle Yeejleer (25
SJeb fleer kes‚Mejer veeLe ef$ehee"er G.ÿe. efJeOeevemeYee kes‚ meJee&efOeke‚ 3 yeej DeOŸe#e Je<e&, mehee) nQ, peyeefkeâ meyemes Jeefj‰ meomÙe DeepeceieÌ{ keâer efvepeeceeyeeo
jns~ *fleer yeveejmeer oeme SJeb fleer fleerheefle efcefle G.ÿe. efJeOeevemeYee kes‚ Ssmes meerš mes mehee ØelÙeeMeer kesâ ™he ceW peerle ope& keâjeves Jeeues Deeueceyeoer (86
DeOŸe#e Les, efpevnW ÿeosMe ke‚e cegKŸeceb$eer yeveves ke‚e Yeer ieewjJe ÿeehle ngDee nw~ Je<e&) nQ~ 25 ceeÛe&, 2022 keâes Ùeesieer DeeefolÙeveeLe keâes otmejer yeej G.Øe. keâe
*Jele&ceeve ceW G.ÿe. efJeOeevemeYee kes‚ DeOŸe#e meleerMe cenevee nQ~ mJeleb$elee hetJe& cegKÙeceb$eer efveÙegòeâ efkeâÙee ieÙee~ 26 ceeÛe&, 2022 keâes mehee ØecegKe DeefKeuesMe
efJeOeeve heefj<eo kes‚ meYeeheefle [e@. mej meerleejece (19 Deiemle, 1925-12 cee¤e&, ÙeeoJe keâes efJejesOeer oue keâe veslee Ûegvee ieÙee~ 28 ceeÛe&, 2022 keâes mehee kesâ
1937 leLee 12 pegueeF&, 1937- 9 cee¤e&, 1949 leke‚) Les~ *fleer ¤ebıYeeue mebpeÙe uee"j keâes efJeOeeve heefj<eo keâe veslee Øeeflehe#e Ûegvee ieÙee~ *29 cee¤e&,
CO
G.ÿe. efJeOeeve heefj<eo kes‚ ÿeLece meYeeheefle (10 cee¤e&, 1949-25 peveJejer, 2022 ke‚es YeejleerŸe pevelee heeöea kes‚ Jeefjâ veslee meleerMe cenevee ke‚es GÚej
1950 leLee 26 peveJejer, 1950- 5 ceF&, 1958 leke‚) Les~ *Jele&ceeve ceW ÿeosMe ke‚er 18JeeR efJeOeevemeYee ke‚e DeOŸe#e efveJee&ef¤ele efke‚Ÿee ieŸee~ *G.Øe. ceW
S.

G.ÿe. efJeOeeve heefj<eo kes‚ Øeesšsce meYeeheefle kebgâJej ceeveJesvõ efmebn (31 peveJejer, 18JeeR efJeOeevemeYee nsleg 10 heâjJejer mes 7 ceeÛe&, 2022 lekeâ 7 ÛejCeeW ceW
2021 mes) nQ~ *Jele&ceeve ceW GÚej ÿeosMe kes‚ cegKŸe efveJee&¤eve DeefOeke‚ejer DepeŸe
TE

kegâue 403 meeršeW kesâ ÛegveeJe keâjeS ieS~ celeeW keâer ieCevee 10 ceeÛe&, 2022
keg‚ceej Megke‰uee nQ~ *GÚej ÿeosMe kes‚ Je<e& 2022 (18JeeR efJeOeevemeYee) kes‚ keâes keâer ieF&~ Fme ÛegveeJe ceW DevegmetefÛele peeefle kesâ efueS 84 leLee DevegmetefÛele
¤egveeJe ceW efJeefYevve oueeW ke‚er oueerŸe efmLeefle Fme ÿeke‚ej jnerñYeejleerŸe pevelee pevepeeefle kesâ efueS 2 meeršW Deejef#ele LeeR~ *G.ÿe. ceW veiej efveke‚eŸe leerve
O

heeöea (255), meceepeJeeoer heeöea (111), yengpeve meceepe heeöea (01), Dehevee
FN

ÿeke‚ej kes‚ ieef"le efke‚S peeles nQ- veiej efveiece, veiej heeefueke‚e heefj<eo SJeb
oue (meesves ueeue) (12),YeejleerŸe je∞^erŸe ke‚eb´esme (02), megnsueosJe YeejleerŸe veiej heb¤eeŸele~ *Jele&ceeve ceW GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue 763 veiejerŸe mLeeveerŸe
meceepe heeöea (06), je∞^erŸe ueeske‚oue (08), efveye&ue Fbef[Ÿeve Meesef<ele nceeje efveke‚eŸe nQ, efpeveceW 17 veiej efveiece, 200 veiej heeefueke‚e heefj<eo SJeb 546
D

Dehevee oue (06) leLee peve meòee oue ueeskeâleebef$ekeâ (2)~

.P

veiej heb¤eeŸele nQ~ FveceW mes keg‚⁄ veiej efveiece, veiej heeefueke‚e heefj<eo SJeb
H–21 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

veiej heb¤eeŸele ke‚e #es$e efJemleej efke‚Ÿee ieŸee nw~ *G.ÿe. ceW veiejerŸe mJeeŸeÚe 18. ßeer nsceJeleer vebove yengiegCee 05-03-1974 29-11-1975
Meemeve Je<e& 1916 ceW Megô efke‚Ÿee ieŸee~ *veiejheeefueke‚e ke‚e ÿeeosefMeke‚ #es$e, 19. 21-01-1976 30-04-1977
ßeer veejeÙeCe oòe eflekeejer
jepŸeheeue …eje DeefOemetef¤ele efke‚Ÿee peelee nw~ *GÚej ÿeosMe ceW heb¤eeŸele ke‚er
20. ßeer jece vejsMe ÙeeoJe 23-06-1977 27-02-1979
ÿeLece yeej mLeehevee 15 Deiemle, 1949 ke‚es ngF&~ *´eece heb¤eeŸeleeW ke‚e ie"ve
21. ßeer yeveejmeer oeme 28-02-1979 17-02-1980
ŸeLeemebYeJe 1000 ke‚er Deeyeeoer hej efke‚Ÿee peelee nw~ *heb¤eeŸeleeW ceW celeoelee
22. ßeer efJeMJeveeLe Øeleehe efmebn 09-06-1980 18-07-1982
yeveves kes‚ efueS vŸetvelece DeeŸeg 18 Je<e& (meeceevŸe celeoelee kes‚ Devegôhe) nw~
*heb¤eeŸeleeW kes‚ meomŸe DeLeJee ÿeOeeve Ÿee DevŸe heoeefOeke‚eefjŸeeW kes‚ efueS 23. ßeer ßeerheefle efceße 19-07-1982 02-08-1984
vŸetvelece DeeŸeg 21 Je<e& nw~ *´eece heb¤eeŸele ke‚e DeOŸe#e `´eece ÿeOeeve' neslee nw~ 24. ßeer veejeÙeCe oòe eflekeejer 03-08-1984 10-03-1985
*ke‚eŸe& mebheeove nsleg ´eece heb¤eeŸele ke‚er yew"ke‚ meeceevŸeleŸee ÿelŸeske‚ ceeme ceW 25. ßeer veejeÙeCe oòe eflekeejer 11-03-1985 24-09-1985
ke‚ce-mes-ke‚ce Ske‚ yeej nesieer~ *oes ueieeleej yew"ke‚eW kes‚ yeer¤e oes ceeme mes 26. ßeer Jeerj yeneogj efmebn 24-09-1985 24-06-1988
DeefOeke‚ ke‚e Deblej veneR nesiee~ *efke‚meer ´eece heb¤eeŸele ke‚er ÿeLece yew"ke‚ Gme 27. 25-06-1988 05-12-1989
ßeer veejeÙeCe oòe eflekeejerr
´eece heb¤eeŸele kes‚ ie"ve kes‚ leerme efove kes‚ Yeerlej nesvee DeefveJeeŸe& nw~ *ÿelŸeske‚
28. ßeer cegueeÙece efmebn Ùeeoke 05-12-1989 24-06-1991
´eece meYee ke‚er ÿeefleJe<e& oes meeceevŸe yew"keW‚ neWieer- ÿelŸeske‚ #es$e heb¤eeŸele ceW
Ske‚ ÿecegKe leLee Ske‚ GheÿecegKe SJeb meomŸe nesles nQ~ *meomŸeeW ke‚e ¤egveeJe 29. ßeer keâuÙeeCe efmebn 24-06-1991 06-12-1992
ÿelŸe#e ôhe mes celeoeleeDeeW …eje efke‚Ÿee peelee nw~ *ÿecegKe leLee GheÿecegKe 30. ßeer cegueeÙece efmebn Ùeeoke 04-12-1993 03-06-1995
ke‚e ¤egveeJe meomŸeeW …eje Deheves meomŸeeW kes‚ yeer¤e mes efke‚Ÿee peelee nw~ 31. megßeer ceeÙeekeleer 03-06-1995 18-10-1995

Gòej ØeosMe kesâ cegKÙecebef$eÙeeW keâer metÛeer 32. megßeer ceeÙeekeleer 21-03-1997 20-09-1997
›eâ.meb. ceeveveerÙe cegKÙeceb$eer DekeefOe mes DekeefOe lekeâ 33. ßeer keâuÙeeCe efmebn 21-09-1997 12-11-1999
1. mej vekeeye cegncceo Denceo 03-04-1937 16-07-1937 34. ßeer jece ØekeâeMe 12-11-1999 28-10-2000
meF&o Keeb (veJeeye Úleejer 35. ßeer jepeveeLe efmebn 28-10-2000 08-03-2002
Øeerecf eÙej) 36. megßeer ceeÙeekeleer 03-05-2002 29-08-2003
2. hebef[le ieesefJevo yeuueYe heble 17-07-1937 02-11-1939 37. 29-08-2003 13-05-2007
ßeer cegueeÙece efmebn Ùeeoke
(ØeerefceÙej) 38. megßeer ceeÙeekeleer 13-05-2007 15-03-2012
3. hebef[le ieesefJevo yeuueYe heble 01-04-1946 25-01-1950 39. 15-03-2012 19-03-2017
ßeer DeefKeuesMe ÙeeoJe
(ØeerefceÙej) 40. ßeer Ùeesieer DeeefolÙeveeLe 19-03-2017 25-03-2022
4. hebef[le ieesefJevo yeuueYe heble 26-01-1950 20-05-1952
41. ßeer Ùeesieer DeeefolÙeveeLe 25-03-2022 Deye lekeâ
5. hebef[le ieesefJevo yeuueYe heble 20-05-1952 27-12-1954
6. [e@. mechetCee&vebo 28-12-1954 09-04-1957 Gòej ØeosMe jepÙeheeueeW keâer metÛeer
7. [e@. mechetCee&vebo 10-04-1957 06-12-1960
›eâ.
8. ßeer ÛebõYeeveg ieghle 07-12-1960 14-03-1962 ceeveveerÙe jepÙeheeue DekeefOe mes DekeefOe lekeâ
me.
CO
9. ßeer ÛebõYeeveg ieghle 14-03-1962 01-10-1963
1. mej nwjer «eence nsie 06-12-1934 16-05-1938
10. ßeerceleer megÛeslee ke=âheueeveer 02-10-1963 13-03-1967
2. mej ceewefjme ieeve&j nwuesš 17-05-1938 16-09-1938
S.

11. ßeer ÛebõYeeveg ieghle 14-03-1967 02-04-1967

3. mej nwjer «eence nsie 17-09-1938 05-12-1939
TE

12. ßeer ÛeewOejer ÛejCe efmebn 03-04-1967 25-02-1968

4. mej ceewefjme ieeve&j nwuesš 06-12-1939 06-12-1945
13. ßeer ÛebõYeeveg ieghle 26-02-1969 17-02-1970
O

5. mej øeWâefmeme keeve&j keeÙeueer 07-12-1945 14-08-1947

14. ÛeewOejer ÛejCe efmebn 18-02-1970 01-10-1970
6. 15-08-1947 02-03-1949
FN

15. 18-10-1970 03-04-1971 ßeerceleer mejespeveer veeÙe[t

ßeer ef$eYegJeve veejeÙeCe eEmen
16. 04-04-1971 12-06-1973 7. ßeer efkeOeg Yet<eCe ceeefuekeâ (keâeÙe&keâejer) 03-03-1949 01-05-1949
ßeer keâceueeheefle ef$ehee"er
D

17. ßeer nsceJeleer vebove yengiegCee 08-11-1973 04-03-1974 8. ßeer nejceMepeer hesjesMee ceesoer 02-05-1949 01-06-1952
.P

H–22 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

9. ßeer keâvnwÙeeueeue ceeefCekeâueeue cegbMeer 02-06-1952 09-06-1957 9. ßeer yeveejmeer oeme 12-07-1977 26-02-1979

10. ßeer kejen efieefj JÙebkeâš efiejer 10-06-1957 30-06-1960 10. ßeer ßeerheefle efceße 07-07-1980 18-07-1982

11. 01-07-1960 15-04-1962 11. ßeer Oejce efmebn 25-08-1982 15-03-1985

[e@. yet®iegue jeceke=â<Ce jeke
12. ßeer efveÙee]pe nmeve 15-03-1985 09-01-1990
12. ßeer efkeMJeveeLe oeme 16-04-1962 30-04-1967
13. 01-05-1967 30-06-1972 13. ßeer nefj efkeâMeve ßeerJeemleJe 09-01-1990 30-07-1991
[e@. yespekeeÌ[e ieesheeue jsñer
14. ßeer kesâMejer veeLe ef$ehee"er 30-07-1991 15-12-1993
14. ßeer MeefMekeâevle kecee& (keâeÙe&keâejer) 01-07-1972 13-11-1972
15. 14-11-1972 24-10-1974 15. ßeer Oeveerjece Jecee& 15-12-1993 20-06-1995
ßeer Dekeâyej Deueer Keeb
16. 25-10-1974 01-10-1977 16. ßeer yejKet jece Jecee& 18-07-1995 26-03-1997
[e@. cejea Ûesvvee jsñer
17. ßeer kesâMejer veeLe ef$ehee"er 27-03-1997 14-05-2002
17. ßeer ieCeheefle jeke oskepeer leehemes 02-10-1977 28-02-1980
18. ßeer kesâMejer veeLe ef$ehee"er 14-05-2002 19-05-2004
18. ßeer ÛebõsMJej Øemeeo veejeÙeCe efmebn 28-02-1980 30-03-1985
19. ßeer ceelee Øemeeo heeC[sÙe 26-07-2004 18-05-2007
19. ßeer cegncceo Gmceeve Deeefj]heâ 31-03-1985 12-02-1990
20. ßeer megKeosJe jepeYej 18-05-2007 13-04-2012
20. ßeer yeer. melÙeveejeÙeCe jsñer 12-02-1990 26-05-1993
21. ßeer ceelee Øemeeo heeC[sÙe 13-04-2012 30-03-2017
21. ßeer ceesleerueeue keesje 26-05-1993 03-05-1996
22. ßeer ùoÙe veejeÙeCe oeref#ele 30-03-2017 29-03-2022
22. ßeer cegncceo Meheâer kegâjwMeer (keâeÙe&keâejer) 03-05-1996 18-07-1996
23. ßeer meleerMe cenevee 29-03-2022 Deye lekeâ
23. ßeer jescesMe Yeb[ejer 19-07-1996 17-03-1998
24. ßeer cegncceo Meheâer kegâjwMeer (keâeÙe&keâejer) 17-03-1998 19-04-1998 ØeMvekeâesMe
25. ßeer metjpeYeeve 20-04-1998 23-11-2000 1. GÚej ÿeosMe kes‚ ÿeLece jepŸeheeue Lesó
26. ßeer efke<Cegkeâeble Meem$eer 24-11-2000 02-07-2004 (a) yeer.peer. jsñerr (b) kes‚.Sce. cegbMeer
27. 03-07-2004 08-07-2004 (c) mejesefpeveer veeŸe[t (d) Jeer.Jeer. efieefj
ßeer megoMe&ve De«ekeeue (keâeÙe&keâejer)
U.P.P.C.S. (Mains), 2010
28. ßeerr šer.keer. jepesMJej 08-07-2004 27-07-2009
GÚejó(c)
29. ßeer yeer.Sue. peesMeer 28-07-2009 23-06-2014
G.ÿe. ke‚er ÿeLece jepŸeheeue (Yeejle ke‚er ÿeLece ceefnuee jepŸeheeue
30. [e@. DeÌpeerÌpe kegâjwMeer (keâeÙe&keâejer) 23-06-2014 22-07-2014 Yeer) fleerceleer mejesefpeveer veeŸe[t (15 Deiemle, 1947 mes 2 cee¤e&, 1949 leke‚)
31. ßeer jece veeF&keâ 22-07-2014 28-07-2019 LeeR~ Jele&ceeve ceW fleerceleer Deeveboeryesve cehe‚leYeeF& heösue G.ÿe. ke‚er jepŸeheeue nQ~
32. ßeerceleer Deeveboeryesve ceheâleYeeF& hešsue 29-07-2019 Deye lekeâ 2. efvecveefueefKele ceW ke‚ewve GÚej ÿeosMe kes‚ cegKŸeceb$eer veneR Les?
(a) ieeseEJeo yeuueYe heble (b) nsceJeleer vebove yengiegCee
Gòej ØeosMe efJeOeevemeYee DeOÙe#eeW keâer metÛeer (c) ke=‚<Ce ¤ebı heble (d) veejeŸeCe oÚe efleJeejer
CO
›eâ.meb. ceeveveerÙe DeOÙe#e DeJeefOe mes DeJeefOe lekeâ Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006
1. ßeer heg®<eesòece oeme šb[ve 31-07-1937 10-08-1950 GÚejó(c)
S.

2. ßeer veheâermegue nmeve 21-12-1950 19-05-1952 Yeejle mejkeâej DeefOeefveÙece, 1935 kesâ Devegmeej, mebÙegòeâ Øeeble Deeieje Je
3. ßeer Deelceejece ieesefJebo Kesj 20-05-1952 10-04-1957 DeJeOe keâe DeeefOekeâeefjkeâ veece mebef#ehle keâjkesâ ‘mebÙegòeâ Øeeble’ keâj efoÙee
TE

4. ßeer Deelceejece ieesefJebo Kesj 10-04-1957 26-03-1962 ieÙee~ Fme mebÙegòeâ Øeeble kesâ henues cegKÙeceb$eer mej veJeeye cegncceo Denceo
meF&o Keeb (veJeeye Úleejer) (ØeerefceÙej) 3 DeØewue, 1937-16 pegueeF&, 1937
O

5. ßeer ceove ceesnve Jecee& 26-03-1962 16-03-1967

lekeâ Les, lelheMÛeele ieesefJebo yeuueYe heble 17 pegueeF&, 1937-2 veJebyej,
FN

6. ßeer peieoerMe MejCe De«eJeeue 17-03-1967 16-03-1969 1937, 1 DeØewue, 1946-25 peveJejer, 1950 lekeâ ØeerefceÙej cegKÙeceb$eer
7. ßeer Deelceejece ieesefJebo Kesj 17-03-1969 18-03-1974 leLee 26 peveJejer, 1950-27 efomebyej, 1954 lekeâ ueieeleej GÚej ÿeosMe kes‚
D

8. ßeer JeemegosJe efmebn 18-03-1974 12-07-1977 cegKŸeceb$eer jns~ Ûetbefkeâ 24 peveJejer, 1950 keâes ‘mebÙegòeâ Øeeble’ veece heefjJeefle&le
.P

H–23 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

keâjkesâ ‘Gòej ØeosMe’ keâj efoÙee ieÙee, FmeefueS Gòej ØeosMe kesâ ØeLece Deye leke‚ GÚej ÿeosMe ceW 2 ceefnueeSb cegKŸeceb$eer kes‚ heo hej jn ¤egke‚er nQ~
cegKÙeceb$eer hebef[le ieesefJebo yeuueYe heble Les~ nsceJeleer vebove yengiegCee 8 meg¤eslee ke=‚heueeveer, efpevneWves 2 Deke‰ötyej, 1963 - 13 cee¤e&,1967 leke‚
veJebyej, 1973-4 cee¤e&, 1974 leLee 5 cee¤e&, 1974-29 veJebyej, 1975 cegKŸeceb$eer heo ke‚es megMeesefYele efke‚Ÿee, Jes Gòej ÿeosMe ke‚er ner veneR Jejved osMe
leke‚ ueieeleej oes yeej GÚej ÿeosMe kes‚ cegKŸeceb$eer jns~ veejeŸeCe oÚe ke‚er henueer ceefnuee cegKŸeceb$eer Yeer LeeR~ otmejer ceefnuee cegKŸeceb$eer ceeŸeeJeleer
efleJeejer 21 peveJejer, 1976-30 Deÿewue, 1977; 3 Deiemle, 1984-10 LeeR, efpevneWves ÿeLece yeej 3 petve, 1995 - 18 Deke‰ötyej, 1995 leke‚
cee¤e&, 1985; 11 cee¤e&, 1985-24 efmelebyej, 1985 leLee hegve: 25 petve, cegKŸeceb$eer ke‚e heoYeej mebYeeuee~ lelheM¤eele 21 cee¤e&, 1997 - 20 efmelebyej,
1997, 3 ceF&, 2002 - 29 Deiemle, 2003 leLee 13 ceF&, 2007 - 15
1988-5 efomebyej, 1989 leke‚ GÚej ÿeosMe kes‚ cegKŸeceb$eer jns~ ke=‚<Ce ¤ebı
cee¤e& , 2012 leke‚ cegKŸeceb$eer heo hej jneR~ Fme ÿeke‚ej ¤ebıYeeveg ieghle leLee
Sve.[er. efleJeejer kes‚ yeeo ¤eej yeej cegKŸeceb$eer heo mebYeeueves Jeeueer ceeŸeeJeleer
heble, ieeseEJeo yeuueYe heble kes‚ heg$e Les~ GvneWves kew‚efyevesö ceb$eer heo kes‚ meeLe
Ÿeespevee DeeŸeesie kes‚ GheeOŸe#e (1999-2004 leke‚) heo ke‚es Yeer megMeesefYele
leermejer JŸeefÚe‚ (Person) nQ~
6. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve GÚej ÿeosMe ke‚er ÿeLece ceefnuee cegKŸeceb$eer LeeR?
efke‚Ÿee Lee, hejbleg Jes GÚej ÿeosMe kes‚ cegKŸeceb$eer ke‚Yeer veneR yeves Les~
3. veer¤es Gve JŸeefÚe‚ŸeeW ke‚er met¤eer nw, pees GÚej ÿeosMe kes‚ cegKŸeceb$eer jns nQó
(a) fleerceleer jepeWıkeg‚ceejer yeepehesŸeer
(1) ¤ejCe efmebn (2) ke‚ceueeheefle ef$ehee"er
(b) fleerceleer meg¤eslee ke=‚heueeveer
(3) mechetCee&vebo (4) meg¤eslee ke=‚heueeveer
(c) megfleer ceeŸeeJeleer
Gvekes‚ heoeôÃ{ jnves ke‚e mener ke‚eueõe‚ce veer¤es efoS ieS ket‚ö ke‚e
(d) fleerceleer mejesefpeveer veeŸe[t
GheŸeesie ke‚jles ngS Fbefiele ke‚erefpeSó
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee)
ket‚ö :
(a) 3, 1, 4 Deewj 2 (b) 3, 4, 1 Deewj 2
GÚejó(b)
(c) 3, 2, 1 Deewj 4 (d) 1, 3, 4 Deewj 2 GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
U.P. Lower Sub. (Pre), 1998
7. Ÿet.heer. efJeOeevemeYee kes‚ ÿeLece DeOŸe#e Lesó
GÚejó(b) (a) ceove ceesnve Jecee& (b) hegÆ<eesÚece oeme öb[ve
GÚej ÿeosMe kes‚ cegKŸeceb$eer jns ÿeMveiele JŸeefÚe‚ŸeeW ke‚e heoeôÃ{ jnves ke‚e (c) Deelceejece ieesefJevo Kesj (d) vehe‚ermegue nmeve
ke‚eueõe‚ce Fme ÿeke‚ej nwó U.P.P.C.S. (Mains), 2015
[e@. mechetCee&vebo (28.12.1954ó6.12.1960) GÚejó(b)
meg¤eslee ke=‚heueeveer (2.10.1963ó13.3.1967)
YeejleerŸe ieCeleb$e ceW 2 he‚jJejer, 1950 ke‚es veS mebefJeOeeve kes‚ Devegmeej,
¤eewOejer ¤ejCe efmebn (3.4.1967– 25.2.1968 Deewj 18.2.1970–1.10.1970) G.ÿe. jepŸe efJeOeevemeYee ke‚e ÿeLece me$e ÿeejbYe ngDee Deewj hegÆ<eesÚece oeme
heb. ke‚ceueeheefle ef$ehee"er (4.4.1971ó12.6.1973) öb[ve ÿeLece efJeOeevemeYee DeOŸe#e yeves~ 21 efomebyej, 1950 ke‚es ke‚eŸee&ueŸeer
4. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve GÚej ÿeosMe kes‚ cegKŸeceb$eer veneR jns nQ? Yee<ee kes‚ ôhe ceW efnvoer ke‚er osJeveeiejer efueefhe mJeerke‚ej ke‚er ieF&~ 21 efomebyej,
(a) ieesefJebo yeuueYe heble (b) öer.Sve. efmebn 1950 ke‚es ÿeLece efJeOeevemeYee GheeOŸe#e vehe‚ermegue nmeve efJeOeevemeYee DeOŸe#e
(c) efvelŸeevebo mJeeceer (d) jece vejsMe ŸeeoJe leLee njieesefJevo heble efJeOeevemeYee GheeOŸe#e yeves~ Fmemes hetJe& mJeleb$elee kes‚
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2013 hetJe& 1937 ceW ieef"le mebÙegòeâ Øeeble efJeOeevemeYee ceW 31 pegueeF&, 1937 ke‚es
CO
GÚejó(c)
hegÆ<eesÚece oeme öb[ve efJeOeevemeYee DeOŸe#e SJeb Deyogue nke‚erce GheeOŸe#e
yeves Les~ hegve: 27 Deÿewue, 1946 ke‚es hegÆ<eesÚece oeme öb[ve DeOŸe#e SJeb
efvelŸeevebo mJeeceer GÚej ÿeosMe kes‚ cegKŸeceb$eer veneR jns nQ~ Jen GÚejeKeb[ kes‚ 15 Deiemle, 1946 ke‚es vehe‚ermegue nmeve GheeOŸe#e yeves~
S.

ÿeLece cegKŸeceb$eer (9 veJebyej, 2000 mes 29 Deke‰ötyej, 2001) Les~ efJeke‚uheeW 8. GÚej ÿeosMe kes‚ jepeke‚erŸe ef¤e÷ ceW veneR nw-
TE

(a) ce⁄efueŸeeb (b) Oeveg<e

ceW efoS ieS Mes<e meYeer GÚej ÿeosMe kes‚ cegKŸeceb$eer jns nQ~
5. Deye leke‚ GÚej ÿeosMe ceW efke‚leveer ceefnueeSb cegKŸeceb$eer kes‚ heo hej (c) leerj (d) ceesj
jneR?
O

U.P.P.C.S. (Mains), 2014

(a) 0 (b) 1
FN

(c) 2 (d) 3
GÚejó(d)
U.P.P.C.S. (Mains), 2015
D

GÚej ÿeosMe kes‚ jepeke‚erŸe ef¤e÷ ceW ceesj veneR nw, peyeefke‚ efJeke‚uhe ceW efoS
GÚejó(c) ieS Mes<e meYeer ef¤e÷ Meeefceue nQ~
.P

H–24 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

9. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee GÚej ÿeosMe ke‚e jepeke‚erŸe heg<he nw? Deÿewue, 2012 ceW GÚej ÿeosMe ke‚er meesuenJeeR efJeOeevemeYee kes‚ DeOŸe#e ceelee
(a) ösmet (b) iegueeye
ÿemeeo heeC[sÙe Les~ cee¤e&, 2022 ceW 18JeeR efJeOeevemeYee kes‚ DeOÙe#e kesâ
(c) veerue ke‚ceue (d) ¤echee
efueS YeejleerŸe pevelee heeöea kes‚ Jeefjâ veslee meleerMe cenevee ke‚es efveJee&e¤f ele
U.P.P.C.S. (Mains), 2016
GÚejó(a)
efke‚Ÿee ieŸee~
13. GÚej ÿeosMe efJeOeevemeYee kes‚ 2012 kes‚ ¤egveeJe ceW efke‚leveer ceefnueeSb
GÚej ÿeosMe ke‚e jepeke‚erŸe heg<he ösmet (Palash) nw~ jepeke‚erŸe heMeg
efveJee&ef¤ele ngFÀ?
yeejnefmebiee, jepeke‚erŸe he#eer meejme Ùee ›eâeQÛe (Crane) leLee jepeke‚erŸe
(a) 58 (b) 35
(c) 49 (d) 17
Je=#e meerlee DeMeeske‚ nw~
10. GÚej ÿeosMe ke‚e jepeke‚erŸe he#eer nwó U.P.P.C.S. (Pre), 2012
(a) ceesj (b) meejme GÚejó(b)
(c) leeslee (d) ke‚esŸeue
U.P.P.C.S. (Pre), 2011
GÚej ÿeosMe jepŸe efJeOeevemeYee kes‚ 2012 kes‚ ¤egveeJeeW ceW keg‚ue 582 ceefnueeSb
GÚejó(b) ¤egveeJe cewoeve ceW LeeR, efpeveceW mes 35 (meJee&efOeke‚ 20 meceepeJeeoer heeöea mes)
¤egveeJe peerleves ceW meHe‚ue jneR~ Je<e& 2017 kes‚ efJeOeevemeYee ¤egveeJeeW ceW Deye
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ leke‚ meJee&efOeke‚ 42 ceefnueeDeeW ves ¤egveeJe peerlee, FveceW meJee&efOeke‚ 36 ceefnueeSb
11. GÚej ÿeosMe ceW efJeOeevemeYee kes‚ he‚jJejer, 2002 ceW ngS ¤egveeJe ceW YeejleerŸe pevelee heeöea mes LeeR~ Je<e& 2022 kesâ ÛegveeJe ceW kegâue 47 ceefnueeDeeW
ÿecegKe jepeveerefleke‚ oueeW mes ¤eŸeefvele efJeOeeŸeke‚eW ke‚er efmLeefle jner nwó ves efJeOeevemeYee ÛegveeJe peerlekeâj veÙee efjkeâe@[& yeveeÙee~ FmeceW meJee&efOeke‚ 29
meceepeJeeoer heeöea yeerSmeheer yeerpesheer ke‚eb´esme ceefnueeSb YeejleerŸe pevelee heeöea mes nQ~ meceepeJeeoer heešea mes 14, Dehevee
(a) 141 99 97 27 oue (meesvesueeue) mes 3 leLee keâebiesÇme mes 1 ceefnuee meomÙe nQ~
(b) 142 102 92 23
14. GÚej ÿeosMe ke‚es 4 ⁄esös ÿeosMeeW ceW yeeböves ke‚e ÿemleeJe GÚej ÿeosMe
(c) 143 98 88 25
(d) 145 101 94 26
efJeOeevemeYee ceW ke‚ye heeefjle ngDee?
(a) 24.11.2011 (b) 21.11.2011
U.P.P.C.S. (Pre), 2002
(c) 22.11.2011 (d) 23.11.2011
GÚejó(c)
Chhattisgarh P.C.S. (Pre), 2011
G.ÿe. efJeOeevemeYee ¤egveeJe Je<e& 2002, 2007, 2012, 2017 SJeb 2022 ceW GÚejó(b)
Fve ÿecegKe jepeveerefleke‚ oueeW ke‚er efmLeefle Fme ÿeke‚ej jner Leeró
oue Je<e& 2002 Je<e& 2007 Je<e& 2012 Je<e& 2017 Je<e& 2022 21 veJebyej, 2011 ke‚es lelke‚eueerve yemehee mejke‚ej ves OJeefve cele mes GÚej
meeröW meeröW meeröW meeröW meeröW ÿeosMe ke‚es 4 ⁄esös ÿeosMeeW ceW yeeböves mebyebOeer ÿemleeJe ke‚es heeefjle efke‚Ÿee Lee~
meceepeJeeoer 143 97 224 47 111 15. G.ÿe. kes‚ efJeOeevemeYee, 2012 kes‚ otmejs ¤ejCe kes‚ ¤egveeJe ceW ke‚eb´esme
heeöea ceefnuee ÿelŸeeefMeŸeeW ke‚er mebKŸee Leer--
yengpeve 98 206 80 19 01 (a) 8 (b) 9
(c) 7 (d) 10
meceepe
CO
Chhattisgarh P.C.S. (Pre), 2011
heeöea
88 51 47 312 255
GÚejó(a)
YeejleerŸe
pevelee
S.

heeöea GÚej ÿeosMe efJeOeevemeYee ¤egveeJe, 2012 kes‚ otmejs ¤ejCe ceW 1098 ÿelŸeeefMeŸeeW
25 22 28 07 02 ves Yeeie efueŸee Lee, efpemeceW 76 ceefnuee ÿelŸeeefMeŸeeW ceW mes ke‚eb´esme mes 8,
TE

ke‚eb´esme
12. GÚej ÿeosMe ke‚er meesuenJeeR efJeOeevemeYee ke‚e meJe&mecceefle mes ke‚ewve DeOŸe#e mehee mes 5, Yeepehee mes 6 SJeb yemehee mes 2 ceefnueeSb Meeefceue LeeR~
(Speaker) ¤egvee ieŸee? 16. GÚej ÿeosMe efJeOeevemeYee ¤egveeJe, 2012 ceW cegKŸe efveJee&¤eve DeefOeke‚ejer Les-
O

(a) megKeosJe jepeYej (b) ceelee ÿemeeo heeC[sÙe (a) Deefvelee cesfleece (b) GcesMe efmevne
FN

(c) mewŸeo Denceo yegKeejer (d) vejsMe GÚece (c) DeJeveerMe Mecee& (d) ce=lŸebgpeŸe keg‚ceej
U.P.P.C.S. (Mains), 2012 Chhattisgarh P.C.S. (Pre), 2011
D

GÚejó(b) GÚejó(b)
.P

H–25 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GÚej ÿeosMe efJeOeevemeYee ¤egveeJe, 2012 ceW cegKŸe efveJee&¤eve DeefOeke‚ejer
GcesMe efmevne Les, efpevneWves 24 efmelebyej, 2009 mes Dehevee heoYeej mebYeeuee
Lee~ Jele&ceeve ceW GÚej ÿeosMe kes‚ cegKŸe efveJee&¤eve DeefOeke‚ejer DepeŸe keg‚ceej
Megke‰uee nQ~
17. GÚej ÿeosMe kes‚ keg‚ue Menjer mLeeveerŸe efveke‚eŸeeW ke‚er mebKŸee, efpevekes‚
efueS GÚej ÿeosMe ceW veJebyej, 2017 ceW ¤egveeJe mebhevve ngS Les, nwó (Ke) Ssmes 12 JŸeefÚe‚ŸeeW ke‚es pees (efveiece) …eje hee<e&oeW ceW mes ¤egves peeSbies,
(a) 653 (b) 652
(c) 651 (d) 650
U.P. P.S.C. (G.I.C.), 2017
GÚejó(b)
veJebyej, 2017 ceW GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue 652 Menjer mLeeveerŸe efveke‚eŸeeW ceW
leerve ¤ejCeeW ceW ¤egveeJe mebhevve ngS Les~ Jele&ceeve ceW jepŸe ceW 546 veiej
heb¤eeŸele, 200 veiejheeefueke‚e heefj<eo SJeb 17 veiej efveiece nQ~ FveceW mes
DeYeer neue ceW keg‚⁄ veiej heb¤eeŸele, veiej heeefueke‚e heefj<eo SJeb veiej efveiece
ke‚e #es$e efJemleej efke‚Ÿee ieŸee~
18. GÚej ÿeosMe efJeOeeve heefj<eo ke‚er mebhetCe& meomŸe mebKŸee nwó
(a) 105 (b) 106
(c) 107 (d) 108
U.P.P.C.S. (Pre), 2013
GÚejó(*)
GÚejeKeb[ jepŸe kes‚ ie"ve mes hetJe& GÚej ÿeosMe efJeOeeve heefj<eo ke‚er
keg‚ue meomŸe mebKŸee 108 Leer~ Jele&ceeve ceW GÚej ÿeosMe efJeOeeve heefj<eo
ke‚er keg‚ue meomŸe mebKŸee 100 nw, efpemeceW efJeOeevemeYee efveJee&¤eve #es$eeW mes
¤egves ieS meomŸe 38, mLeeveerŸe efveke‚eŸe efveJee&¤eve #es$eeW mes ¤egves ieS meomŸe
36, efMe#eke‚ efveJee&¤eve #es$eeW mes ¤egves ieS meomŸe 8, mveeleke‚ efveJee&¤eve #es$eeW
mes ¤egves ieS meomŸe 8 leLee jepŸeheeue …eje ceveesveerle meomŸe 10 nesles nQ~
19. GÚej ÿeosMe ceW efke‚meer veiej ke‚e cesŸejó
(1) veiej ke‚e ÿeLece veeieefjke‚ neslee nw~
(2) veiej efveiece ke‚e heosve meomŸe neslee nw~
(3) ke‚eŸe&ke‚eefjCeer meefceefle ke‚e heosve meYeeheefle neslee nw~
(4) ke‚eŸe&heeueke‚ ceMeervejer ke‚e hetCe& efveŸeb$eCe ke‚jlee nw~
veer¤es efoS ket‚ö ceW mes mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeS :
veiej ke‚e ÿeLece veeieefjke‚ cesŸej, jepŸe ke‚e ÿeLece veeieefjke‚ jepŸeheeue leLee
osMe ke‚e ÿeLece veeieefjke‚ je∞^heefle neslee nw~ G.ÿe. veiej efveiece DeefOeefveŸece,
1959 ke‚er Oeeje 17(1) kes‚ Devegmeej, ceneheewj efveiece ke‚e heosve meomŸe
nesiee~ DeefOeefveŸece ke‚er Oeeje 51(1) kes‚ Devegmeej, ke‚eŸe&ke‚eefjCeer meefceefle
(ke‚) ceneheewj pees heosve ke‚eŸe&ke‚eefjCeer meefceefle ke‚e meYeeheefle nesiee leLee
mes efceueke‚j yevesieer~ DeefOeefveŸece ke‚er Oeeje 117(5) kes‚ Devegmeej, ceneheewj
kes‚ meeceevŸe efveŸeb$eCe Deewj efveosMe kes‚ leLee peneb ke‚neR Yeer FmeceW Deeies
mhe∞le: Ssmee efveosMe efke‚Ÿee ieŸee nes, ŸeLeeefmLeefle efveiece Ÿee ke‚eŸe&ke‚eefjCeer
meefceefle ke‚er mJeerke=‚efle kes‚ DeOeerve jnles ngS leLee Fme DeefOeefveŸece …eje Ÿee
Fmekes‚ DeOeerve Deejesefhele DevŸe mecemle ÿeefleyebOeeW, heefjmeerceeDeeW leLee MeleeX
kes‚ DeOeerve jnles ngS Fme DeefOeefveŸece ke‚es ke‚eŸee&efvJele ke‚jves kes‚ ÿeŸeespeveeLe&
ke‚eŸe&heeefueke‚e kes‚ DeefOeke‚ej veiej DeeŸegÚe‚ ceW efveefnle neWies, pees Gve mecemle
ke‚òe&JŸeeW ke‚e heeueve leLee Gve mecemle DeefOeke‚ejeW ke‚e ÿeŸeesie Yeer ke‚jsiee, pees
efJeefMe∞ ôhe mes Gme hej Deejesefhele efke‚S ieS neW Ÿee Gmes efoS ieS neW~
20. efvecveefueefKele ke‚LeveeW ceW mes ke‚ewve Ske‚ mener veneR nw?
(a) G.ÿe. ceW keg‚⁄ veiejeW ves veiej efveiece ke‚er nwefmeŸele ÿeehle ke‚j
ueer nw~
(b) veiejeW ke‚es Ske‚ efveiece ke‚er nwefmeŸele jepeveerefleke‚ ke‚ejCeeW hej oer
peeleer nw~
(c) keg‚⁄ efmeÊeble nQ, efpevekes‚ DeeOeej hej veiej efveiece ke‚e me=peve
efke‚Ÿee peelee nw~
(d) G.ÿe. ceW veiej efveieceeW kes‚ efueS Ske‚ Deueie ke‚evetve nw~
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2014
GÚejó(b)
GÚej ÿeosMe ceW 17 veiejeW ves veiej efveiece ke‚er nwefmeŸele ÿeehle ke‚j ueer nw~
veiejeW ke‚es Ske‚ efveiece ke‚er nwefmeŸele jepeveereflekeâ ke‚ejCeebs mes veneR, yeefuke‚
GÚej ÿeosMe veiej efveiece DeefOeefveŸece ke‚er Oeeje 4 ceW efoS ieS ÿeeJeOeeveeW
kes‚ DeOeerve nesleer nw~
21. GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele veiejeW ceW mes efke‚me Ske‚ ceW veiej efveiece
CO
veneR nw?
(a) DeueerieÃ{ (b) Hew‚peeyeeo
(c) cegjeoeyeeo (d) menejvehegj
S.

ket‚ö :
U.P.P.C.S. (Mains), 2010
TE

(a) 1 SJeb 2
GÚejó(b)
(b) 1,2 SJeb 3
O

(c) 2, 3 SJeb 4 ÿeMveke‚eue ceW Hew‚peeyeeo ceW veiej heeefueke‚e heefj<eo DeefmlelJe ceW Leer~ ceF&,
(d) meYeer ¤eejebs 2017 ceW DeŸeesOŸee SJeb hew‚peeyeeo veiej heeefueke‚e heefj<eo ke‚es efceueeke‚j
FN

U.P.P.C.S. (Pre), 2009 DeŸeesOŸee veiej efveiece leLee veiej heeefueke‚e heefj<eo ceLegje Deewj veiej
U.P.P.C.S. (Spl.) (Mains), 2008
D

heeefueke‚e heefj<eo Je=voeJeve ke‚es efceueeke‚j veiej efveiece ceLegje-Je=voeJeve ke‚e

GÚejó(b) ie"ve efke‚Ÿee ieŸee~ Deÿewue, 2018 ceW veiej heeefueke‚e heefj<eo Meenpenebhegj,
.P

H–26 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

veiej heb¤eeŸele jewpee SJeb meerceeJeleea 14 jepemJe ´eeceeW ke‚es efceueeke‚j veiej ket‚ö :
efveiece Meenpenebhegj ke‚e ie"ve efke‚Ÿee ieŸee~ Fme ÿeke‚ej G.ÿe. ceW Deye 17 (a) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ leLee (R),(A) ke‚er mener JŸeeKŸee
veiej efveiece nes ieS nQ~ nw~
(b) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ, hejbleg (R),(A) ke‚er mener JŸeeKŸee
22. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS
ieS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚jles ngS mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeS-
veneR nw~
(c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~
met¤eer-I met¤eer-II
(d) (A) ieuele nw,hejbleg (R) mener nw~
(veiejerŸe/´eeceerCe) (mLeeveerŸe Meemeve mebmLee)
U.P.P.C.S. (Spl.) (Mains), 2004
A . Peebmeer 1. veiejheeefueke‚e heefj<eo
GÚejó(c)
B . ce⁄ueer Menj 2. #es$e meefceefle
C . ötb[uee 3. veiej heb¤eeŸele
ÿeosMe ceW heb¤eeŸeleeW ke‚er ef$emlejerŸe JŸeJemLee ueeiet nw~ ef$emlejerŸe JŸeJemLee
D . mewhe‚F& 4. veiej efveiece
ceW meyemes Meer<e& hej efpeuee heb¤eeŸele nesleer nw, efpemekes‚ DeOŸe#e SJeb GheeOŸe#e
ket‚ö :
ke‚e ¤egveeJe efpeuee heb¤eeŸele kes‚ meomŸeeW …eje efke‚Ÿee peelee nw, peyeefke‚ efpeuee
heb¤eeŸele kes‚ meomŸeeW ke‚e ¤egveeJe #es$e ke‚er JeŸemke‚ pevelee …eje efke‚Ÿee peelee
A B C D
nw~ efpeuee heb¤eeŸele ke‚e meef¤eJe cegKŸe efJeke‚eme DeefOeke‚ejer/heb¤eeŸeleerjepe
(a) 1 2 3 4
DeefOeke‚ejer neslee nw~ efpeuee heb¤eeŸele ceW mebhetCe& efpeues kes‚ heb¤eeŸeleeW kes‚ efueS
(b) 4 3 1 2 ŸeespeveeSb yeveeves, mecevJeŸe ke‚jves mebyebOeer ke‚eŸe& efke‚S peeles nQ~ G.ÿe. ceW efpeuee
(c) 2 3 1 4 heb¤eeŸele …eje cegKŸe ke‚j heefjefmLeefle leLee mebheefÚe keâj meYeer JÙeefòeâÙeeW hej
(d) 3 4 2 1 veneR yeefukeâ keâj efveOee&jCe ceW oeÙeer (Liable) JÙeefòeâÙeeW hej ner ueieeŸee
U.P.P.C.S. (Pre), 2009 peelee nw~ ke‚Leve mener nw, eEke‚leg ke‚ejCe ieuele nw~
GÚejó(b) 25. GÚej ÿeosMe ceW ´eece ÿeOeeve ke‚e efveJee&¤eve neslee nwó
Peebmeer ke‚er mLeeveerŸe Meemeve mebmLee veiej efveiece, ce⁄ueer Menj ke‚er veiej 1. heb¤eeŸele ke‚er meercee #es$e ceW efveJeeme ke‚jves Jeeues meYeer JeŸemke‚eW …eje~
heb¤eeŸele, ötb[uee ke‚er veiej heeefueke‚e heefj<eo leLee mewhe‚F& ke‚er #es$e meefceefle 2. heb¤eeŸele ke‚er meercee #es$e ke‚er efveJee&¤eve met¤eer ceW meefcceefuele meYeer
nw~ Dele: efJeke‚uhe (b) mener GÚej nw~ efveJee&¤eke‚eW …eje~
23. Jele&ceeve ceW ueKeveT ceW efvecve ceW mes ke‚ewve-ke‚ewve mes nQ? 3. ´eece heb¤eeŸele kes‚ meomŸeeW …eje~

1. peue mebmLeeve 2. veiej efveiece 4. heb¤eeŸele ke‚er meercee #es$e kes‚ efveJee&¤eke‚eW ceW mes~

3. efJeke‚eme ÿeeefOeke‚jCe 4. efpeuee veiejerŸe efJeke‚eme DeefYeke‚jCe efvecve ket‚ö ceW mes mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeS :
veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS : ket‚ö :
ket‚ö : (a) kes‚Jeue 1 (b) kes‚Jeue 2

(a) 1 SJeb 2 kes‚Jeue (b) 1, 2 SJeb 3 kes‚Jeue (c) kes‚Jeue 2 leLee 4 (d) kes‚Jeue 3 leLee 4

(c) 2, 3 SJeb 4 kes‚Jeue (d) meYeer ¤eejeW U.P.P.C.S. (Mains), 2004

CO
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2010 GÚejó(c)
GÚej—(d) GÚej ÿeosMe ceW ´eece ÿeOeeve ke‚e efveJee&¤eve heb¤eeŸele ke‚er meercee #es$e kes‚
S.

Jele&ceeve ceW ueKeveT ceW peue mebmLeeve, veiej efveiece, efJeke‚eme ÿeeefOeke‚jCe efveJee&¤eve met¤eer ceW meefcceefuele meYeer efveJee&¤eke‚eW …eje Fmeer #es$e kes‚ efveJee&¤eke‚eW
TE

Deewj efpeuee veiejerŸe efJeke‚eme DeefYeke‚jCe Ÿes ¤eejeW nQ~ ceW mes efke‚Ÿee peelee nw~

24. ke‚Leve (A) : G.ÿe. ceW efpeuee heb¤eeŸele …eje cegKŸe ke‚j heefjefmLeefle 26. GÚej ÿeosMe ceW heb¤eeŸeleerjepe ÿeCeeueer ke‚e MegYeejbYe ngDee Lee, Je<e&ó
O

leLee mebheefÚe hej ueieeŸee ieŸee neslee nw~ (a) 1951 ceW (b) 1956 ceW
FN

ke‚ejCe (R) : Ÿen ke‚j efpeuee heb¤eeŸele kes‚ #es$e ceW jnves Jeeues meYeer (c) 1959 ceW (d) 1948 ceW

ueesieeW hej ueieeŸee peelee nw~ U.P. Lower Sub. (Mains), 2013
D

veer¤es efoS ieS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚j mener GÚej ¤egefveSó GÚejó(*)
.P

H–27 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

mebŸegÚe‚ ÿeeble heb¤eeŸelejepe DeefOeefveŸece, 1947 …eje 7 efomebyej, 1947 ke‚es 29. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö
ieJeve&j pevejue kes‚ nmlee#ej nesves kes‚ yeeo ÿeosMe ceW 15 Deiemle, 1949 mes mener GÚej ¤egefveS :
met¤eer-I (peveheo) met¤eer-II (cegKŸeeueŸe)
A . Decyes[ke‚j veiej 1. Deke‚yejhegj ceeöer
ke‚es heb¤eeŸeleeW ke‚er mLeehevee ngF&~ Fmeer kes‚ meeLe GÚej ÿeosMe ke‚er lelke‚eueerve
5 ke‚jesÃ[ 40 ueeKe ´eeceerCe pevelee ke‚e ÿeefleefveefOelJe ke‚jves Jeeueer 35,000
B. ke‚evehegj osnele 2. veewieÃ{
C. peeueewve 3. Deke‚yejhegj
heb¤eeŸeleeW ves ke‚eŸe& ke‚jvee ÿeejbYe efke‚Ÿee~ Dele: efoS ieS efJeke‚uheeW ceW mes
D. efmeÊeLe& veiej 4. GjF&
ke‚esF& GÚej mener veneR nw~
27. efvecveefueefKele heb¤eeŸeleeW ceW mes efke‚mes/efke‚vnW GÚej ÿeosMe ceW efpeuee Ÿeespevee ket‚ö :
ceW meefcceefuele efke‚Ÿee peelee nw? A B C D
I. veiej heb¤eeŸele II. ´eece heb¤eeŸele (a) 3 4 2 1
(b) 1 2 4 3
III. #es$e heb¤eeŸele
(c) 4 1 3 2
veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS :
(d) 3 1 4 2
ket‚ö : U.P.P.C.S. (Spl.) (Mains), 2008
(a) kes‚Jeue I (b) kes‚Jeue I Deewj III GÚejó(d)
(c) kes‚Jeue II Deewj III (d) kes‚Jeue I, II Deewj III meYeer
mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó
U.P. P.C.S (Pre), 2016 met¤eer-I (peveheo) met¤eer-II (cegKŸeeueŸe)
GÚejó(d) Decyes[ke‚j veiej - Deke‚yejhegj
GÚej ÿeosMe efpeuee Ÿeespevee meefceefle DeefOeefveŸece, 1999 kes‚ Devegmeej, efpeuee ke‚evehegj osnele - Deke‚yejhegj ceeöer
Ÿeespevee kes‚ Debleie&le Ssmes efJe<eŸe meceeefJe∞ neWies pees ŸeLeeefmLeefle, ´eeceerCe peeueewve - GjF&
#es$eeW kes‚ efueS mebŸegÚe‚ ÿeeble heb¤eeŸeleerjepe DeefOeefveŸece, 1947 Deewj GÚej efmeÊeLe& veiej - veewieÃ{
ÿeosMe #es$e heb¤eeŸele leLee efpeuee heb¤eeŸele DeefOeefveŸece, 1961 Deewj veiejerŸe 30. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS
#es$e kes‚ efueS GÚej ÿeosMe veiejheeefueke‚e DeefOeefveŸece, 1916 Ÿee GÚej ieS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚jles ngS mener GÚej ¤egefveS :
ÿeosMe veiej efveiece DeefOeefveŸece, 1959 ceW ÿeceeefCele efke‚S ieS neW~ Fme met¤eer-I (peveheo) met¤eer-II (cegKŸeeueŸe)
A . ieewlece yegÊ veiej 1. Decejesne
ÿeke‚ej mhe∞ nw efke‚ efJeke‚uhe (d) mener GÚej nw~
B. pŸeesefleyee heg‚ues veiej 2. Keueerueeyeeo
28. efvecveebefke‚le ceW GÚej ÿeosMe ke‚e 71Jeeb peveheo ke‚ewve-mee nw? C. meble ke‚yeerj veiej 3. veewieÃ{
(a) ieewlece yegÊ veiej D. efmeÊeLe& veiej 4. veesS[e
(b) ke‚ebMeerjece veiej ket‚ö :
(c) ceneceeŸee veiej A B C D
(d) meble ke‚yeerj veiej (a) 1 3 2 4
(b) 2 1 4 3
U.P.P.C.S. (Mains), 2008
CO
(c) 4 2 3 1
GÚejó(b)
(d) 4 1 2 3
GÚej ÿeosMe ke‚e 71Jeeb peveheo ke‚ebMeerjece veiej (Jele&ceeve veece-ke‚emeiebpe) U.P.P.C.S. (Mains), 2003
S.

Lee~ 15 Deÿewue, 2008 ke‚es Söe efpeues ke‚er ke‚emeiebpe lenmeerue ke‚es ke‚ebMeerjece GÚejó(d)
TE

veiej kes‚ veece mes veŸee efpeuee yeveeves ke‚er Iees<eCee ke‚er ieF& Leer~ pegueeF&, 2010 mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó
ceW ⁄$eheefle Meentpeer cenejepe veiej (Jele&ceeve veece-Deces"er) GÚej ÿeosMe met¤eer-I (peveheo) met¤eer-II (cegKŸeeueŸe)
O

ke‚e 72Jeeb efpeuee yevee leLee efmelebyej, 2011 ceW leerve veS efpeueeW heb¤eMeerue
FN

ieewlece yegÊ veiej veesS[e

veiej (Jele&ceeve veece - nehegÃ[), ÿeyegÊveiej (Jele&ceeve veece- Meeceueer) leLee pŸeesefleyee heg‚ues veiej Decejesne
D

Yeerce veiej (Jele&ceeve veece-mebYeue) kes‚ me=peve ke‚er Iees<eCee ke‚er ieF& Leer, meble ke‚yeerj veiej Keueerueeyeeo
efpememes GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue efpeueeW ke‚er mebKŸee yeÃ{ke‚j 75 nes ieF& nw~ efmeÊeLe& veiej veewieÃ{
.P

H–28 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

31. ieewlece yegÊ veiej efpeues ke‚e cegKŸeeueŸe nwó efoS ieS efpeueeW kes‚ cegKŸeeueŸe Fme ÿeke‚ej nQó
(a) ´esöj veesS[e ceW
peeueewve ó GjF& (DeesjF&)
(b) ieeefpeŸeeyeeo ceW
ke‚evehegj osnele ó Deke‚yejhegj ceeöer
(c) jeceeyeeF& veiej ceW
meble jefJeoeme veiej ó Yeoesner
(d) veesS[e ceW
keg‚Meerveiej ó he[jewvee
U.P.P.C.S. (Mains), 2015
GÚejó(d)
efJeke‚uhe ceW efoŸee ieŸee veJeieÃ{ (efkeb‚leg JeemleefJeke‚ veece veewieÃ{ nw, mebYeJele:
Deb´espeer ôheeblejCe kes‚ ke‚ejCe Ÿen veece ÿeŸegÚe‚ efke‚Ÿee ieŸee nw), efmeÊeLe&
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ veiej efpeues ke‚e cegKŸeeueŸe nw~ Dele: ÿeMve ke‚e GÚej megefveefM¤ele veneR efke‚Ÿee
32. Jele&ceeve ceW GÚej ÿeosMe ceW ceb[ueeW Deewj peveheoeW ke‚er mebKŸee nwó pee meke‚lee nw~ ke‚evehegj osnele kes‚ cegKŸeeueŸe ke‚e hetje veece Deke‚yejhegj
(a) 17:70 (b) 18:71 ceeöer nw, pees Decyes[ke‚j veiej efpeues kes‚ cegKŸeeueŸe Deke‚yejhegj kes‚ ke‚ejCe
(c) 18:70 (d) 17:71 Ye¸ce ke‚er efmLeefle hewoe ke‚j jne nw~
U.P.P.C.S. (Spl.) (Pre), 2008
GÚejó(b)
Jele&ceeve ceW GÚej ÿeosMe ceW 18 ceb[ue SJeb 75 efpeues nQ~ ÿeMveke‚eue ceW
DeeefLe&ke‚ heefj¬MŸe
veJeervelece efpeuee ke‚ebMeerjece veiej (Jele&ceeve veece-ke‚emeiebpe) Lee, pees 71Jeeb
efpeuee leLee DeueerieÃ{ veJeervelece 18Jeeb ceb[ue Lee~
veesšdme
33. ëveesS[eí GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me efpeues ceW DeJeefmLele nw? *JeeefCepŸe SJeb G≈eesie ceb$eeueŸe Yeejle mejkeâej kes‚ JeeefCepŸe efJeYeeie kes‚
(a) ieewlece yegÊ veiej (b) ieeefpeŸeeyeeo Devegmeej, 31 efomebyej, 2022 lekeâ keâer efmLeefleÙeeW, G.ÿe. ceW keg‚ue 14 efJeMes<e
(c) cesj" (d) Meenpenebhegj DeeefLe&ke‚ #es$e (Operational SEZs) meb¤eeefuele nQ~ veesS[e Skeâ efJeMes<e DeeefLe&ke‚
U.P.P.C.S. (Pre), 2017 #es$e nw~ *31 eqomebyej, 2022 keâer efmLeefle kesâ Devegmeej, Gòej ØeosMe ceW kegâue
GÚejó(a) 26 mespe (SEZ) nw, efpeveceW Skeâ keWâõ mejkeâej Éeje, Skeâ jepÙe mejkeâej/

veesS[e GÚej ÿeosMe kes‚ ieewlece yegÊ veiej efpeues ceW DeJeefmLele nw~ veesS[e, efvepeer meskeäšj leLee 24 SEZ Act, 2005 kesâ Debleie&le heâe@ce&ue SØetJeue «eebšs[
vŸet DeesKeuee Fb[efmö^Ÿeue [sJesueheceWö DeLee@efjöer (New Okhla Industrial nQ~ *G.ÿe. ke‚e ye=nÚece G≈eesie nLeke‚jIee G≈eesie nw~
Development Authority : NOIDA) ke‚e mebef#ehle ôhe nw~ *22 heâjJejer, 2023 keâes Gòej ØeosMe kesâ efJeòe ceb$eer megjsMe kegâceej Kevvee
34. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö mes Éeje efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 keâe yepeš Øemlegle efkeâÙee ieÙee~ Fmekesâ meeLe
mener GÚej ¤egefveS : ner Jeeef<e&keâ efJeòeerÙe efJeJejCe SJeb efJeòeerÙe efmLeefle keâer meceer#ee Yeer Øemlegle keâer
met¤eer-I (peveheo) met¤eer-II (cegKŸeeueŸe) ieF&~ Øemlegle yepeš Devegceeve ceW efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 kesâ DeeÙe-JÙeÙekeâ ceW
A. peeueewve 1. Deke‚yejhegj kegâue 6,90,242.43 keâjesÌ[ ®heÙes keâe JÙeÙe leLee 6,83,292.74 keâjesÌ[ ®.
B. ke‚evehegj osnele 2. veJeieÃ{ keâer Øeeefhle keâe Devegceeve efueÙee ieÙee nw~ kegâue ØeeefhleÙeeW ceW mes 5,70,865.66
CO
C. meble jefJeoeme veiej 3. he[jewvee keâjesÌ[ ®. keâer jepemJe ØeeefhleÙeeb leLee 1,12,427.08 keâjesÌ[ ®heÙes keâer
D. keg‚Meerveiej 4. DeesjF&
hetbpeeriele ØeeefhleÙeeW keâe Devegceeve nw~ Ùen Øeeefhle Je<e& 2022-23 keâer kegâue Øeeefhle
S.

ket‚ö :
kesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW 5,76,129.37 keâjesÌ[ ®. mes 1,07,163.37 keâjesÌ[
A B C D
TE

®. DeefOekeâ nw~
(a) 4 1 2 3
(b) 4 3 2 1
*jepemJe Øeeefhle he#e ceW hegvejeref#ele DevegceeveeW 4,78,816.53 keâjesÌ[ ®. keâer
O

(c) 2 1 3 4 leguevee ceW yepeš Je<e& 2023-24 ceW kegâue 92,049.13 keâjesÌ[ ®. keâer Je=efæ
FN

(d) 1 2 4 3 (19.22 ØeefleMele) Devegceeefvele nw, efpemeceW jepÙe kesâ mJeÙeb kesâ keâj jepemJe keâer
U.P.P.C.S. (Pre), 2011 ceo ceW 77,396.02 keâjesÌ[ ®. (41.78 ØeefleMele) keWâõerÙe keâjeW ceW jepÙeebMe
D

GÚejó(*) ceW 13,492.29 keâjesÌ[ ®. (7.95 ØeefleMele) keâer Je=efæ Devegceeefvele nw~
.P

H–29 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

efoS ieS efpeueeW kes‚ cegKŸeeueŸe Fme ÿeke‚ej nQó

peeueewve ó GjF& (DeesjF&)
ke‚evehegj osnele ó Deke‚yejhegj ceeöer
meble jefJeoeme veiej ó Yeoesner
keg‚Meerveiej ó he[jewvee
efJeke‚uhe ceW efoŸee ieŸee veJeieÃ{ (efkeb‚leg JeemleefJeke‚ veece veewieÃ{ nw, mebYeJele:
Deb´espeer ôheeblejCe kes‚ ke‚ejCe Ÿen veece ÿeŸegÚe‚ efke‚Ÿee ieŸee nw), efmeÊeLe&
veiej efpeues ke‚e cegKŸeeueŸe nw~ Dele: ÿeMve ke‚e GÚej megefveefM¤ele veneR efke‚Ÿee
pee meke‚lee nw~ ke‚evehegj osnele kes‚ cegKŸeeueŸe ke‚e hetje veece Deke‚yejhegj
ceeöer nw, pees Decyes[ke‚j veiej efpeues kes‚ cegKŸeeueŸe Deke‚yejhegj kes‚ ke‚ejCe
Ye¸ce ke‚er efmLeefle hewoe ke‚j jne nw~

DeeefLe&ke‚ heefj¬MŸe
veesšdme
*JeeefCepŸe SJeb G≈eesie ceb$eeueŸe Yeejle mejkeâej kes‚ JeeefCepŸe efJeYeeie kes‚
Devegmeej, 31 efomebyej, 2022 lekeâ keâer efmLeefleÙeeW, G.ÿe. ceW keg‚ue 14 efJeMes<e
DeeefLe&ke‚ #es$e (Operational SEZs) meb¤eeefuele nQ~ veesS[e Skeâ efJeMes<e DeeefLe&ke‚
#es$e nw~ *31 eqomebyej, 2022 keâer efmLeefle kesâ Devegmeej, Gòej ØeosMe ceW kegâue
26 mespe (SEZ) nw, efpeveceW Skeâ keWâõ mejkeâej Éeje, Skeâ jepÙe mejkeâej/
efvepeer meskeäšj leLee 24 SEZ Act, 2005 kesâ Debleie&le heâe@ce&ue SØetJeue «eebšs[
nQ~ *G.ÿe. ke‚e ye=nÚece G≈eesie nLeke‚jIee G≈eesie nw~
*22 heâjJejer, 2023 keâes Gòej ØeosMe kesâ efJeòe ceb$eer megjsMe kegâceej Kevvee
Éeje efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 keâe yepeš Øemlegle efkeâÙee ieÙee~ Fmekesâ meeLe
ner Jeeef<e&keâ efJeòeerÙe efJeJejCe SJeb efJeòeerÙe efmLeefle keâer meceer#ee Yeer Øemlegle keâer
ieF&~ Øemlegle yepeš Devegceeve ceW efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 kesâ DeeÙe-JÙeÙekeâ ceW
kegâue 6,90,242.43 keâjesÌ[ ®heÙes keâe JÙeÙe leLee 6,83,292.74 keâjesÌ[ ®.
keâer Øeeefhle keâe Devegceeve efueÙee ieÙee nw~ kegâue ØeeefhleÙeeW ceW mes 5,70,865.66
CO
keâjesÌ[ ®. keâer jepemJe ØeeefhleÙeeb leLee 1,12,427.08 keâjesÌ[ ®heÙes keâer
hetbpeeriele ØeeefhleÙeeW keâe Devegceeve nw~ Ùen Øeeefhle Je<e& 2022-23 keâer kegâue Øeeefhle
S.

kesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW 5,76,129.37 keâjesÌ[ ®. mes 1,07,163.37 keâjesÌ[

TE

®. DeefOekeâ nw~
*jepemJe Øeeefhle he#e ceW hegvejeref#ele DevegceeveeW 4,78,816.53 keâjesÌ[ ®. keâer
O

leguevee ceW yepeš Je<e& 2023-24 ceW kegâue 92,049.13 keâjesÌ[ ®. keâer Je=efæ
FN

(19.22 ØeefleMele) Devegceeefvele nw, efpemeceW jepÙe kesâ mJeÙeb kesâ keâj jepemJe keâer
ceo ceW 77,396.02 keâjesÌ[ ®. (41.78 ØeefleMele) keWâõerÙe keâjeW ceW jepÙeebMe
D

ceW 13,492.29 keâjesÌ[ ®. (7.95 ØeefleMele) keâer Je=efæ Devegceeefvele nw~

.P

H–29 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*mJeÙeb kesâ keâj jepemJe ceW 77,396.02 keâjesÌ[ ®. (41.78 ØeefleMele) keâer keâer Je=efæ Devegceeefvele nw~
Je=efæ Devegceeefvele nw, efpemeceW cegKÙele: jepÙe Jemleg SJeb mesJee keâj kesâ Debleie&le *Je<e& 2023-24 kesâ DeeÙe-JÙeÙekeâ ceW keWâõ mejkeâej mes keWâõerÙe keâjeW ceW jepÙeebMe,
31,502.20 keâjesÌ[ ®., jepÙe Glheeo Megukeâ kesâ Debleie&le 16,650.73 meneÙelee Devegoeve SJeb keâpe& leLee Deef«ece kesâ ™he ceW kegâue 3,05,379.89
keâjesÌ[ ®., efye›eâer JÙeeheej keâj kesâ Debleie&le 10,246.50 keâjesÌ[ ®., mšeche keâjesÌ[ ®. keâer Øeeefhle Devegceeefvele nw, pees Je<e& 2022-23 kesâ hegvejeref#ele
leLee hebpeerkeâjCe heâerme kesâ Debleie&le 10,293.31 keâjesÌ[ ®. Jeenve keâj kesâ Devegceeve 2,99,357.65 keâjesÌ[ ®. mes 6,022.24 keâjesÌ[ ®. (2.01
Debleie&le 3,901.45 keâjesÌ[ ®. leLee efJeÅegle keâj SJeb Megukeâ ceW 4082.90 ØeefleMele) DeefOekeâ nw~

keWâõ mejkeâej mes ØeeefhleÙeeb

›eâ. meb. ceoW hegvejeref#ele Devegceeve DeeÙe-JÙeÙekeâ Devegceeve ØeefleMele
2022-23 2023-24
1. keWâõerÙe keâjeW ceW jepÙe keâe DebMe 169745.30 183237.59 7.95

keWâõerÙe Jemleg SJeb mesJee keâj 54556.68 59250.41 8.60

mecesefkeâle Jemleg SJeb mesJee keâj 0.00 0.00 0.00

efveiece keâj 54826.77 58648.10 6.97

efveiece keâj mes efYevve DeeÙe keâj 53267.30 57056.67 7.11

Oeve keâj -1.61 -1.52 -5.59

meercee Megukeâ 4679.77 5812.65 24.21

mebIe Glheeo Megukeâ 2340.69 2434.50 4.01

mesJee keâj 75.70 36.78 -51.41

DevÙe keWâõerÙe keâj 0.00 0.00 0.00

2. keWâõ mejkeâej mes meneÙelee Devegoeve 111538.51 101203.30 -9.27

3. keWâõ mejkeâej mes keâpe& leLee Deef«ece 18073.84 20939.00 15.85

Ùeesie 299357.65 305379.89 2.01

jepemJe uesKes keâer ØeeefhleÙeeb : kesâ hegvejeref#ele Devegceeve 1,85,237.98 keâjesÌ[ ®. keâer leguevee ceW 77,396.02
*yepeš Je<e& 2023-24 ceW jepÙe kesâ mJeÙeb kesâ keâj jepemJe ceW Je<e& 2022-23 keâjesÌ[ ®. (41.78 ØeefleMele) keâer Je=efæ nesves keâe Devegceeve nw~
(®heÙes keâjesÌ[ ceW)
›eâ. meb. ceoW hegvejeref#ele Devegceeve DeeÙe-JÙeÙekeâ Devegceeve ØeefleMele
2022-23 2023-24
CO
1. jepÙe Jemleg SJeb mesJee keâj 76709.80 108212.00 41.07

2. Yet-jepemJe 243.07 962.00 295.77

S.

3. mšeche leLee hebpeerkeâjCe heâerme 24266.69 34560.00 42.02

TE

4. jepÙe Glheeo Megukeâ 41349.27 58000.00 40.27

5. efye›eâer JÙeeheej keâj 31541.50 41788.00 32.49

O

6. Jeenve keâj 8770.55 12672.00 44.48

FN

7. efJeÅeglekeâj leLee Megukeâ 2357.10 6440.00 173.22

D

Ùeesie 185237.98 262634.00 41.78

.P

H–30 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*jepemJe uesKes keâe JÙeÙe : Je<e& 2022-23 kesâ DeeÙe-JÙeÙekeâ ceW jepemJe *jepekeâes<eerÙe Ieeše : Je<e& 2021-22 kesâ JeemleefJekeâ DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej
JÙeÙe nsleg 4,56,089.06 keâjesÌ[ ®. keâer JÙeJemLee keâer ieF& Leer~ efJeòeerÙe Je<e& Megæ jepekeâes<eerÙe Ieeše 39,286.42 keâjesÌ[ ®. nw~ Je<e& 2022-23 kesâ yepeš
2023-24 ceW jepemJe uesKes keâe Devegceeefvele JÙeÙe 5,02,354.01 keâjesÌ[ ®. DevegceeveeW kesâ Devegmeej jepekeâes<eerÙe Ieeše 81,177.98 keâjesÌ[ ®. Lee, pees
nw~ Fme Øekeâej yepeš Je<e& 2023-24 ceW jepemJe uesKes kesâ JÙeÙe keâer ceo ceW hegvejeref#ele DevegceeveeW kesâ Devegmeej yeÌ{keâj 81,325.63 keâjesÌ[ ®. nesvee
46,264.95 keâjesÌ[ ®. keâe DeefOekeâ JÙeÙe Devegceeefvele nw~ Devegceeefvele nw~ efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 ceW jepekeâes<eerÙe Ieeše 84,883.16 keâjes[Ì
*hetbpeer uesKes keâe JÙeÙe : Je<e& 2022-23 kesâ cetue DeeÙe-JÙeÙekeâ ceW hetbpeer uesKes ®. nesves keâe Devegceeve nw, pees mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo keâe 3.48 ØeefleMele nw~
kesâ JÙeÙe ceW 1,59,429.92 keâjesÌ[ ®. keâer JÙeJemLee keâer ieF& Leer~ yepeš Je<e& *hetbpeeriele heefjJÙeÙe : hetbpeeriele heefjJÙeÙe kesâ DeJemLeeheve megefJeOeeDeeW SJeb
2023-24 ceW 1,87,888.42 keâjesÌ[ ®. keâe JÙeÙe Devegceeefvele nw~ Fme Øekeâej
DeeOeejYetle mesJeeDeeW keâe me=peve neslee nw~ Fve mesJeeDeeW keâe efJekeâeme keâer Øeef›eâÙee
yepeš Je<e& 2023-24 ceW kegâue 28,458.51 keâjesÌ[ ®. (17.85 ØeefleMele) ceW cenòJehetCe& Ùeesieoeve nw~ JeemleefJekeâ DeebkeâÌ[eW kesâ DeeOeej hej Je<e& 2021-22 ceW
keâer Je=efæ Devegceeefvele nw~ FmeceW cegKÙele: hetbpeeriele heefjJÙeÙe kesâ Debleie&le kegâue
hetbpeeriele heefjJÙeÙe kesâ Debleie&le 71,442.55 keâjesÌ[ ®. keâe JÙeÙe efkeâÙee ieÙee nw~
23,572.45 keâjesÌ[ ®. (19.02 ØeefleMele) keâer Je=efæ ngF& nw~
Je<e& 2022-23 kesâ yepeš Devegceeve ceW hetbpeeriele heefjJÙeÙe 1,23,919.85 keâjesÌ[
*jepÙe mejkeâej kesâ Deebleefjkeâ $e+Ce kesâ Debleie&le 1,378.23 keâjesÌ[ ®. (4.45
®. Devegceeefvele Lee, pees efkeâ hegvejeref#ele DevegceeveeW ceW yeÌ{keâj 1,26,601.11
ØeefleMele) keâer keâceer Devegceeefvele keâer ieF& nw~ mecemle vÙetveeefOekeâleeDeeW kesâ meb%eeve
ceW uesves kesâ Ghejeble mece«e ™he mes hetbpeer uesKes ceW kegâue 28,458.51 keâjesÌ[ keâjesÌ[ ®. nesvee Devegceeefvele nw~ efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 kesâ yepeš ceW hetbpeeriele
®. (17.85 ØeefleMele) keâer Je=efæ Devegceeefvele nw~ heefjJÙeÙe 1,47,492.92 keâjesÌ[ ®. Devegceeefvele nw~
*efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 kesâ DeeÙe-JÙeÙekeâ ceW keWâõ mejkeâej mes keâpe& leLee jepemJe uesKes kes‚ Debleie&le JŸeŸe ke‚er ÿecegKe ceoW
Deef«ece keâer ceo ceW iele Je<e& kesâ yepeš DevegceeveeW kesâ meehes#e 3.63 keâjesÌ[ ®. (ke‚jesÃ[ ÆheŸes ceW)
keâer keâceer Devegceeefvele nw, peyeefkeâ keâpe& leLee GOeej keâer ceo ceW 6267.92 ceoW yepeö Devegceeve yepeö Devegceeve Je=efÊ/ke‚ceer
keâjesÌ[ ®. keâer Je=efæ Devegceeefvele keâer ieF& nw~ 2022-23 2023-24 ÿeefleMele ceW
*Deekeâefmcekeâlee efveefOe : efJeòeerÙe Je<e& 2022-23 ceW Deekeâefmcekeâlee efveefOe (Megæ) 1. yŸeepe DeoeŸeieer 48487.46 52755.56 8.80
MetvÙe (0) ®. Devegceeefvele Lee, peyeefkeâ yepeš Je<e& 2023-24 ceW Deekeâefmcekeâlee 2. efMe#ee, Kesueket‚o,
efveefOe (Megæ) keâer ceo ceW keâesF& yepeš ØeeJeOeeve veneR efkeâÙee ieÙee nw~ 71061.12 77455.03 9.00
ke‚uee SJeb mebmke=‚efle
*ueeskeâ uesKee : ueeskeâ uesKee kesâ Debleie&le Gve uesve-osveeW keâes oMee&Ùee peelee nw,
3. mJeemLŸe leLee
efpeveceW mejkeâej, yeQkeâj Ùee š^mšer kesâ ™he ceW keâece keâjleer nw~ Fme uesKes keâer 33022.25 37335.02 13.06
ØeeefhleÙeeb SJeb mebefJelejCe mecesefkeâle efveefOe kesâ uesKeeW mes Deueie nesles nQ~ YeefJe<Ùe heefjJeej ke‚uŸeeCe
efveefOe, mLeeveerÙe efveefOeÙeeW keâer pecee Deewj DevÙe efve#eshe, Deejef#ele efveefOeÙeeb, 4. meceepe ke‚uŸeeCe
30194.22 31964.98 5.86
pecee jeefMeÙeeb Deeefo ueeskeâ uesKee kesâ cegKÙe Yeeie nQ~ Fve uesve-osveeW keâe jepÙe leLee hees<eCe
mejkeâej keâer DeLeexheeÙe efmLeefle hej ØeYeeJe heÌ[lee nw~ 5. ke=‚ef<e leLee mebyeÊ
14671.56 16406.77 11.83
*efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 ceW ueeskeâ uesKee kesâ Debleie&le uesve-osveeW mes 5,500.00 ke‚eŸe&ke‚ueehe
keâjesÌ[ ®. keâer Megæ Øeeefhle keâe Devegceeve nw, pees Je<e& 2022-23 keâer Megæ Øeeefhle 6. ´eecŸe efJeke‚eme 21176.96 23153.10 9.33
kesâ cetue Devegceeve 6,000.00 keâjesÌ[ ®. mes 500.00 keâjesÌ[ ®. keâce nw~ 7. Tpee& 23072.91 27215.15 17.95
*mecemle uesve-osveeW keâe Megæ heefjCeece : Je<e& 2023-24 kesâ DeeÙe-JÙeÙekeâ 8. heefjJenve 5352.48 7118.29 32.99
CO
DevegceeveeW ceW Je<e& kesâ mecemle uesve-osveeW keâe Megæ heefjCeece (-)1,449.69 keâjesÌ[
®. Devegceeefvele nw~ ØeejbefYekeâ Mes<e leLee mecemle uesve-osveeW kesâ Ghejeble Megæ
*ueeske‚ uesKee kes‚ Debleie&le Gve uesve-osveeW ke‚es oMee&Ÿee peelee nw, efpeveceW
S.

heefjCeece kesâ DeeOeej hej Debeflece Mes<e 35,957.42 keâjesÌ[ ®. Devegceeefvele nw~ mejke‚ej, yeQke‚j Ÿee ö^möer kes‚ ôhe ceW ke‚ece ke‚jleer nw~ Fme uesKes ke‚er ÿeeefhleŸeeb
*jepemJe yeÛele : jepÙe keâer jepemJe yeÛele Je<e& 2021-22 ceW 23,210.09 SJeb mebefJelejCe mecesefke‚le efveefOe kes‚ uesKeeW mes Deueie nesleer nw~ *YeefJe<Ÿe efveefOe,
TE

keâjesÌ[ ®. Devegceeefvele efkeâÙee ieÙee Lee~ JeemleefJekeâ DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej mLeeveerŸe efveefOeŸeeW ke‚er pecee Deewj DevŸe efve#eshe, Deejef#ele efveefOeŸeeb, peceejeefMeŸeeb
33,430.06 keâjesÌ[ ®. keâe jepemJe yeÛele ngDee nw~ Je<e& 2022-23 kesâ yepeš
O

Deeefo ueeske‚ uesKee kes‚ cegKŸe Yeeie nQ~ Fve uesve-osveeW ke‚e jepŸe mejke‚ej
DevegceeveeW kesâ DeeOeej hej jepemJe yeÛele 43,123.65 keâjesÌ[ ®. Devegceeefvele ke‚er DeLeexheeŸe efmLeefle (Wage & Means Position) hej ÿeYeeJe heÃ[lee nw~
FN

Lee~ hegvejeref#ele DevegceeveeW kesâ Devegmeej jepemJe yeÛele 53,907.26 keâjesÌ[ *efJeÚeerŸe Je<e& 2023-24 ceW ueeske‚ uesKee kes‚ Debleie&le uesve-osveeW mes 5500
®. nesves keâe Devegceeve nw~ Je<e& 2023-24 kesâ DeeÙe-JÙeÙekeâ ceW 68,511.65 ke‚jesÃ[ ÆheŸes ke‚er MegÊ ÿeeefhle ke‚e Devegceeve nw, pees Je<e& 2022-23 ke‚er MegÊ
D

keâjesÌ[ ®. keâer jepemJe yeÛele Devegceeefvele nw~ ÿeeefhle kes‚ cetue Devegceeve 6000 ke‚jesÃ[ ÆheŸes mes 500 ke‚jesÃ[ ÆheŸes ke‚ce nw~
.P

H–31 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

yepeö ke‚e meej, 2023-24

(ke‚jesÃ[ ÆheŸes ceW)
2021-22 2022-23 2022-23 2023-24 yepeö
JeemleefJeke‚ Deebke‚Ã[s yepeö Devegceeve mebMeesefOele Devegceeve Devegceeve
1. jepemJe uesKes ke‚er ÿeeefhleŸeeb 371011.44 499212.71 478816.53 570865.66

2. ke‚j jepemJe * 307725.79 367153.76 354983.28 445871.59

3. ke‚jsÚej jepemJe @ 63285.65 132058.95 123833.25 124994.07

4. hetbpeer uesKes ke‚er ÿeeefhleŸeeb 76690.62 91739.00 97312.84 112427.08

5. $e+CeeW ke‚er Jemetueer 939.43 2565.00 2565.00 3312.18

6. GOeej Deewj DevŸe osŸeleeSb (efpemeceW YeejleerŸe 75751.19 89174.00 94747.84 109114.90
efjpeJe& yeQke‚ mes DeLeexheeŸe Deef´ece)
7. keg‚ue ÿeeefhleŸeeb (1+4) 447702.06 590951.71 576129.37 683292.74

8. jepemJe uesKes hej JŸeŸe efpemeceW 337581.38 456089.06 424909.27 502354.01

9. yŸeepe DeoeŸeefieŸeeb 44875.56 48487.46 47865.50 52755.56

10. hetbpeer Keeles hej efpemeceW 102381.85 159429.92 160363.02 187888.42

11. hetbpeeriele heefjJŸeŸe 71442.55 123919.85 126601.11 147617.29

12. $e+Ce ke‚er DeoeŸeefieŸeeb (efpemeceW YeejleerŸe efjpeJe& 28725.94 32563.29 22565.13 31181.43

yeQke‚ mes ÿeehle DeLeexheeŸe Deef´ece ke‚e ÿeefleoeve meefnle) 10000.00 10000.00 0.00 10000.00
13. keg‚ue JŸeŸe (8+10) 439963.23 615518.98 585272.29 690242.43

14. jepemJe ye¤ele (1–8) 33430.06 43123.65 53907.26 68511.65

15. jepeke‚es<eerŸe Ieeöe 39286.42 81177.98 81325.63 84883.16

16. ÿeejbefYeke‚ Ieeöe (15–9) -5589.14 32690.52 33460.13 32127.60

* FmeceW jepŸe ke‚e mJeŸeb ke‚e ke‚j jepemJe SJeb keW‚ıerŸe ke‚jeW ceW jepŸeebMe meefcceefuele nw~
@ FmeceW jepŸe ke‚e mJeŸeb ke‚e ke‚jsÚej jepemJe SJeb keW‚ı mes ÿeehle Devegoeve meefcceefuele nw~

®heÙee Deelee nw 2023-24 (ye.De.) ®heÙee peelee nw 2023-24 (ye.De.)

DevÙe jepemJe JÙeÙe
$e+Ce Deewj Deef«ece 13.3% hetbpeeriele heefjJÙeÙe
ueeskeâ $e+Ce keâer Jemetueer 21.7%
CO
14.6% 0.4% yÙeepe
ueeskeâ uesKee Megæ 7.4%
0.8% mJeÙeb keâe keâj jepemJe $e+CeeW keâe Øeefleoeve
S.

38.8% 3.1%
keWâõ mejkeâej mes meneÙelee
heWMeve $e+Ce SJeb Deef«ece
TE

Devegoeve 1.4%
14.9% 12.1%
Jesleve-mejkeâejer
O

meneÙelee Devegoeve keâce&Ûeejer 12.7%

keWâõerÙe keâjeW ceW jepÙeebMe 9.2%
FN

27.0%
keâjsòej jepemJe
meefyme[er mLeeveerÙe efvekeâeÙeeW Jesleve-meneÙelee Øeehle
3.9% mebmLeeSb 11.7%
3.5% keâes mecevegosMeve
D

3.5%
.P

H–32 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*Je<e& 2023-24 kesâ oewjeve jepÙe kesâ kegâue Devegceeefvele mebmeeOeveeW ceW jepÙe hej JÙeÙe 43.9 ØeefleMele Deelee nw~ $e+CeeW kesâ Øeefleoeve keâer jeefMe peesÌ[ves hej
keâe mJeÙeb keâe keâj jepemJe 38.8 ØeefleMele, jepÙe keâe keâjsòej jepemJe 3.5
ØeefleMele, keWâõerÙe keâjeW ceW jepÙeebMe 27.0 ØeefleMele leLee keWâõ mejkeâej mes
Øeehle nesves Jeeuee meneÙelee Devegoeve 14.9 ØeefleMele nw~ *Fme Øekeâej kegâue
mebmeeOeveeW ceW jepemJe ØeeefhleÙeeW keâe DebMe 84.2 ØeefleMele nw~ DeJeMes<e 15.8
ØeefleMele ceW 14.6 ØeefleMele ueeskeâ $e+Ce, ueeskeâ uesKee (Megæ) 0.8 ØeefleMele
leLee $e+Ce SJeb Deef«ece keâer Jemetueer 0.4 ØeefleMele nw~
*kegâue mebefJelejCe ceW mejkeâejer keâce&ÛeeefjÙeeW kesâ Jesleve SJeb YeòeeW hej JÙeÙe keâe
DebMe 12.7 ØeefleMele, meneÙelee Øeehle mebmLeeDeeW kesâ keâce&ÛeeefjÙeeW kesâ Jesleve
SJeb YeòeeW hej JÙeÙe 11.7 ØeefleMele, yÙeepe hej JÙeÙe keâe DebMe 7.4 ØeefleMele
leLee heWMeve hej JÙeÙe 12.1 ØeefleMele nw~ *Jesleve, heWMeve SJeb yÙeepe keâer ceoeW
JeÛeveyeæ ceoeW hej JÙeÙe kegâue JÙeÙe keâe 47.0 ØeefleMele neslee nw~ hetbpeeriele
heefjJÙeÙe, kegâue JÙeÙe keâe 21.7 ØeefleMele nw~
jepekeâes<eerÙe Ieeše
*jepekeâes<eerÙe Ieeše kesâ leerve Ieškeâ nQ—jepemJe Ieeše, hetbpeeriele heefjJÙeÙe
leLee Megæ Øeoòe $e+Ce SJeb Deef«ece~
ceOÙekeâeefuekeâ jepekeâes<eerÙe hegve:mebjÛevee, 2023
*DeefOeefveÙece leLee efveÙeceeJeeueer keâes mebiele ØeeJeOeeveeW kesâ Devegmeej Gòej ØeosMe
ceOÙekeâeefuekeâ jepekeâes<eerÙe hegve:mebjÛevee veerefle, 2023 lewÙeej keâer ieF& nw, efpemeceW
Je<e& 2022-23 kesâ yepeš Devegceeve SJeb hegvejeref#ele Devegceeve, Je<e& 2023-24
kesâ yepeš Devegceeve leLee Deieues leerve Je<eeX, DeLee&le Je<e& 2024-25, 2025-26
leLee 2026-27 kesâ hetJee&vegceeve efoS ieS nQ~

jepÙe efJeòe
(®. keâjesÌ[ ceW)
2022-23 2022-23 2023-24 Deieues leerve Je<eeX kesâ efueS
›eâ. ceo yepeš hegvejeref#ele yepeš
2024-25 2025-26 2026-27
Devegceeve Devegceeve Devegceeve
1 jepemJe ØeeefhleÙeeb (2 + 3) 499212.71 478816.53 570865.66 640376.74 723811.27 818627.59
2 keâj jepemJe (i+ ii) 367153.76 354983.28 445871.59 503834.90 574371.78 654783.83
(i) mJeÙeb keâe keâj jepemJe 220655.00 185237.98 262634.00 296776.42 338325.12 385690.64
(ii) keWâõerÙe keâjeW ceW jepÙeebMe 146498.76 169745.30 183237.59 207058.48 236046.66 269093.20
3 keâjsòej jepemJe (i + ii) 132058.95 123833.25 124994.07 136541.85 149439.48 163843.76
(i) mJeÙeb keâe keâjsòej jepemJe 23406.48 12294.74 23790.77 25218.22 26983.49 29142.17
(ii) keWâõ mejkeâej mes meneÙelee Devegoeve 108652.47 111538.51 101203.30 111323.63 122455.99 134701.59
4 hetbpeeriele ØeeefhleÙeeb (5 + 6) 91739.00 97312.84 112427.08 122669.79 133936.77 146330.44
5 $e+Ce SJeb Deef«ece keâer JemetefueÙeeb 2565.00 2565.00 3312.18 3643.40 4007.74 4408.51
6 ueeskeâ $e+Ce 89174.00 94747.84 109114.90 119026.39 129929.03 141921.93
(i) jepÙe mejkeâej keâe Deebleefjkeâ $e+Ce 86674.00 76674.00 88175.90 95993.49 104592.84 114052.12
yee¢e meneÙeeflele heefjÙeespeveeDeeW kesâ efueS 2500.00 18073.84 20939.00 23032.90 25336.19 27869.81
(ii)
CO
(yewkeâ št yewkeâ)
7 kegâue ØeeefhleÙeeb (1 + 4) 590951.71 576129.37 683292.74 763046.53 857748.03 964958.04
S.

8 jepemJe JÙeÙe efpemeceW 456089.06 424909.27 502354.01 557612.95 621738.44 696347.05

TE

9 yÙeepe meboeÙe 45987.46 45765.50 50255.56 54778.56 59708.63 65082.41

10 Jesleve 79407.27 67543.31 86439.07 95082.98 104591.27 115050.40
O

11 Jesleve kesâ efueS meneÙelee Devegoeve 74162.39 62378.04 79722.13 87694.34 96463.78 106110.16
FN

12 heWMeve 77077.75 59577.31 82422.38 90664.62 99731.08 109704.19

13 mLeeveerÙe efvekeâeÙeeW keâes mecevegosMeve 18008.70 18008.70 23719.62 26091.58 28700.74 31570.81
D

14 meefyme[er 23209.05 25926.16 26364.80 29001.28 31901.41 35091.55

.P

H–33 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

15 meneÙelee Devegoeve-meeceevÙe (iewj-Jesleve) 56621.43 60643.65 63322.45 69654.70 76620.16 84282.18

16 hetbpeeriele heefjmebheefòeÙeeW kesâ me=peve nsleg 20148.41 21047.41 20851.31 22936.44 25230.09 27753.09
Devegoeve
17 hetbpeer JÙeÙe efpemeceW 159429.92 160363.02 187888.42 207779.85 231615.48 260291.70
18 hetbpeeriele heefjJÙeÙe 123919.85 126601.11 147492.29 165191.36 186666.24 212799.52
19 $e+Ce keâe ØeeflemeboeÙe 32563.29 22565.13 31181.43 32452.32 33799.45 35227.42
20 GOeej Deewj Deef«ece 2946.78 11196.78 9214.70 10136.17 11149.79 12264.77
21 kegâue JÙeÙe (8 + 17) 615518.98 585272.29 690242.43 765392.80 853353.92 956638.76
22 jepemJe yeÛele 43123.65 53907.26 68511.65 82763.79 102072.83 122280.54
23 jepekeâes<eerÙe Ieeše 81177.98 81325.63 84883.16 88920.35 91735.47 98375.23
24 ØeeLeefcekeâ Ieeše 35190.52 35560.13 34627.60 34141.78 32026.83 33292.82
25 $e+Ce«emlelee 666153.39 700445.52 784113.65 873034.00 964769.46 1063144.69

jepekeâes<eerÙe efmLeefle keâer mebJenveerÙelee yeÌ{keâj 10.8 ØeefleMele nes peeves keâe Devegceeve nw~ Deeies kesâ Je<eeX ceW FmeceW
*me.je.Ie.G. kesâ ØeefleMele kesâ ™he ceW mJeÙeb keâe keâj jepemJe Je<e& 2022-23 Gòejesòej Je=efæ keâe Devegceeve nw~
kesâ yepeš ceW Devegceeefvele me.je.Ie.G. kesâ 10.8 ØeefleMele kesâ mlej mes hegvejeref#ele *Je<e& 2023-24 mes Je<e& 2026-27 lekeâ ØeosMe kesâ ueieeleej jepemJe yeÛele
Devegceeve ceW 9.0 ØeefleMele nesves keâer mebYeeJevee nw~ Je<e& 2023-24 ceW Fmekesâ keâer efmLeefle ceW yeves jnves keâe Devegceeve nw~

mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo (peer.Sme.[er.heer.) kesâ ØeefleMele kesâ ™he ceW mebkesâlekeâ
2022-23 2022-23 2023-24 Deieues leerve Je<eeX kesâ efueS
›eâ. ceo yepeš hegvejeref#ele yepeš
2024-25 2025-26 2026-27
Devegceeve Devegceeve Devegceeve
1 jepÙe keâe mJeÙeb keâe keâj jepemJe 10.8% 9.0% 10.8% 10.8% 10.9% 11.0%
2 jepÙe keâe mJeÙeb keâe keâjsòej jepemJe 1.1% 0.6% 1.0% 0.9% 0.9% 0.8%
3 jepemJe yeÛele 2.1% 2.6% 2.8% 3.0% 3.3% 3.5%
4 jepekeâes<eerÙe Ieeše 3.96% 3.97% 3.48% 3.24% 2.95% 2.80%
5 kegâue GOeej SJeb DevÙe oeefÙelJe 32.5% 34.2% 32.1% 31.7% 31.0% 30.2%

*jepÙe keâe keâjsòej jepemJe Je<e& 2022-23 kesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW ceW peer. *Jesleve, heWMeve SJeb yÙeepe hej nesves Jeeuee meefcceefuele JÙeÙe, Je<e& 2023-24 ceW
Sme.[er.heer. keâe 0.6 ØeefleMele nw, pees Je<e& 2023-24 ceW 1.0 ØeefleMele nesves jepemJe ØeeefhleÙeeW keâe 52.3 ØeefleMele leLee jepemJe JÙeÙe keâe 59.5 ØeefleMele
Devegceeefvele nw~ Je<e& 2026-27 lekeâ Fme Devegheele kesâ Ieškeâj ›eâceMe: 48.4
CO
keâe Devegceeve nw~
*Je<e& 2022-23 kesâ yepeš DevegceeveeW ceW jepekeâes<eerÙe Ieeše keâe me.je.Ie.G. ØeefleMele leLee 56.9 ØeefleMele nes peeves keâe Devegceeve nw~
*$e+CemesJee hej nesves Jeeuee JÙeÙe Je<e& 2023-24 ceW jepemJe ØeeefhleÙeeW kesâ
S.

mes Devegheele 3.96 ØeefleMele Devegceeefvele Lee, efpemekesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW ceW
12.5 ØeefleMele kesâ mlej hej jnves keâe Devegceeve nw, efpemekesâ Je<e& 2026-27
TE

3.97 ØeefleMele nesves keâe Devegceeve nw~

lekeâ Ieškeâj 11.0 ØeefleMele nesvee Devegceeefvele nw~
*Je<e& 2023-24 kesâ yepeš DevegceeveeW ceW jepekeâes<eerÙe Ieeše, peer.Sme.[er.heer.
*hetbpeeriele heefjJÙeÙe/jepekeâes<eerÙe Ieeše Devegheele Ùen ØeoefMe&le keâjlee nw efkeâ
O

keâe 3.48 ØeefleMele Devegceeefvele nw~ *Je<e& 2024-25 leLee 2025-26 keâer mejkeâej keâer Megæ $e+Ce ØeeefhleÙeeW kesâ efkeâleves DebMe keâe GheÙeesie efveJesMe SJeb
FN

DeJeefOe ceW SheâDeejyeerSce DeefOeefveÙece ceW efveOee&efjle Devegheele kesâ Deboj ner Fmekesâ DeeefmleÙeeW kesâ me=peve hej efkeâÙee pee jne nw~ *Fme mebkesâlekeâ kesâ 100 ØeefleMele
jnves keâe Devegceeve nw~ *Je<e& 2026-27 keâer DeJeefOe kesâ efueS SheâDeejyeerSce mes DeefOekeâ nesves mes Ùen heefjueef#ele neslee nw efkeâ ve kesâJeue mejkeâej kesâ Megæ
D

DeefOeefveÙece ceW meercee DeYeer efveOee&efjle veneR nw~ $e+Ce keâe Mele-ØeefleMele GheÙeesie hetbpeeriele heefjJÙeÙe hej nes jne nw, Deefheleg
.P

H–34 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

hetbpeeriele heefjJÙeÙe kesâ Skeâ yeÌ[s DebMe keâe efJeòehees<eCe jepemJe mes efkeâÙee pee mekeâue jepÙe cetuÙeJeOe&ve mes Keb[Jeej ØeefleMele Je=efæ SJeb
jne nw~ *Je<e& 2023-24 kesâ yepeš ceW Fme Devegheele kesâ 173.8 ØeefleMele jnves Ùeesieoeve mLeeÙeer YeeJeeW hej
keâe Devegceeve nw leLee Deeies kesâ Je<eeX ceW FmeceW ueieeleej Je=efæ Devegceeefvele nw~ mLeeÙeer YeeJeeW hej ØeÛeefuele YeeJeeW hej
*Gòej ØeosMe keâes Ûeej DeeefLe&keâ #es$eeW ceW efJeYeeefpele efkeâÙee ieÙee nw efpeveceW peer.Sme. Je=efæ oj peer.Sme. Je=efæ oj
efJeòeerÙe Je<e&
efveceve efpeues meefcceefuele nQ— Jeer.S. (®. (ØeefleMele Jeer.S. (®. (ØeefleMele
(1) heefMÛeceer #es$e 1. menejvehegj, 2. cegpeheäheâjveiej, 3. Meeceueer, keâjesÌ[ ceW) ceW) keâjesÌ[ ceW) ceW)
2017-18 998406 4.84 1323676 10.59
4. efyepeveewj, 5. cegjeoeyeeo, 6. jecehegj, 7. Decejesne,
2018-19 1039562 4.12 1442854 9.00
8. mebYeue, 9. cesj", 10. yeeiehele, 11. ieeefpeÙeeyeeo, 2019-20 1079526 3.84 1555681 7.82
12. yegueboMenj, 13. ieewleceyegæveiej, 14. neheg[ Ì , 2020-21 1026120 (-) 4.95 1504324 (-)3.30
15. ceLegje, 16. Deeieje, 17. efheâjespeeyeeo, 2021-22 1123455 9.49 1727540 14.84
*mLeeÙeer YeeJeeW hej mekeâue jepÙe cetuÙeJeOe&ve (peerSmeJeerS) Je<e& 2011-12
18. cewvehegjer, 19. DeueerieÌ{, 20. neLejme,
leLee Je<e& 2021-22 (lJeefjle Devegceeve) kesâ yeerÛe 5.12 ØeefleMele keâer Ûe›eâJe=efæ
21. Sše, 22. keâemeiebpe, 23. yeoeÙet,b 24. yejsueer,
Jeeef<e&keâ Je=efæ oj (meerSpeerDeej) mes yeÌÌ{e nw, peyeefkeâ ØeÛeefuele YeeJeeW hej Gòeâ
25. heerueerYeerle, 26. Meenpenebhegj, 27. heâ®&Keeyeeo, DeJeefOe ceW 9.74 ØeefleMele meerSpeerDeej mes yeÌ{e nw~
28. keâvveewpe, 29. FšeJee, 30. DeewjsÙee *jepÙe keâer DeLe&JÙeJemLee ceW efJeefYevve Keb[eW kesâ Ùeesieoeve ceW heefjJele&ve mes Ùen
(2) keWâõerÙe #es$e 1. Keerjer, 2. meerleehegj, 3. njoesF&, 4. GvveeJe, yeesOe neslee nw efkeâ efJeefYevve DeeefLe&keâ #es$e efkeâme Øekeâej efJekeâefmele nes jns nQ~
5. ueKeveT, 6. jeÙeyejsueer, 7. keâevehegj osnele,
Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ Devegmeej, mLeeÙeer YeeJeeW hej ØeeLeefcekeâ,
efÉleerÙekeâ leLee le=leerÙekeâ Keb[ keâer Je=efæ oj ›eâceMe: 14.59 ØeefleMele, 10.32
8. keâevehegj veiej, 9. heâlesnhegj, 10. yeejeyebkeâer
ØeefleMele, 6.53 ØeefleMele SJeb ØeÛeefuele YeeJeeW hej ›eâceMe: 16.16 ØeefleMele,
(3) yegbosueKeb[ #es$e 1. peeueewve, 2. Peebmeer, 3. ueefuelehegj, 4. nceerjhegj, 14.90 ØeefleMele, 14.02 ØeefleMele jner nw~ *YeeJeeW hej mekeâue jepÙe Iejsuet
5. cenesyee, 6. yeeboe, 7. efÛe$eketâš Glheeo keâer Keb[Jeej efmLeefle efvecve efÛe$eeW ceW oMee&F& ieF& nw~
(4) hetJeea #es$e 1. ØeleeheieÌ{, 2. ØeÙeeiejepe, 3. keâewMeecyeer, 4. Je<e& 2021-22 ceW mekeâue jepÙe cetuÙeJeOe&ve keâer Keb[Jeej Je=efæ oj
yenjeFÛe, 5. ßeeJemleer, 6. yeuejecehegj, 7. ieeW[e, mLeeÙeer YeeJeeW hej ØeÛeefuele YeeJeeW hej
20.00
8. DeÙeesOÙee, 9. Debyes[keâj veiej, 10. megueleevehegj, 16.16
11. Deces"er, 12. efmeæeLe&veiej, 13. yemleer, 15.00 14.90 14.02
14.59
10.32
14. meblekeâyeerjveiej, 15. ieesjKehegj, 16. kegâMeerveiej, 10.00
17. osJeefjÙee, 18. cenejepeiebpe, 19. DeepeceieÌ{, 6.53
5.00
20. ceT, 21. yeefueÙee, 22. JeejeCemeer, 23. ieepeerhegj,
24. peewvehegj, 25. Ûeboewueer, 26. efcepee&hegj, 0.00
ØeeLeefcekeâ efÉleerÙekeâ le=leerÙekeâ
CO
27. meesveYeõ, 28. meblejefJeoeme veiej
*Je<e& 2020-21 ceW ØeeLeefcekeâ #es$e keâe Ùeesieoeve kegâue peerSme[erheer ceW 28.11
Gòej ØeosMe DeeefLe&keâ meceer#ee, 2022-23 ØeefleMele Lee, pees Je<e& 2021-22 ceW yeÌ{keâj 28.44 ØeefleMele nes ieÙee,
S.

*DeLe& SJeb mebKÙee ØeYeeie Éeje peejer Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ efÉleerÙekeâ #es$e keâe Ùeesieoeve Je<e& 2020-21 ceW 24.60 Lee, pees Je<e& 2021-
Devegmeej, efmLej YeeJeeW hej mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo (peer.Sme.[er.heer.) keâer 22 ceW 24.61 ØeefleMele nes ieÙee nw~ JeneR kegâue Glheeo keâj (Glheeo Devegoeve
TE

Je=efæ oj 9.64 ØeefleMele SJeb ØeÛeefuele YeeJeeW hej 16.76 ØeefleMele jner nw~ keâes Iešeles ngS) keâe Ùeesieoeve Je<e& 2020-21 ceW 8.4 ØeefleMele Lee, pees Je<e&
2021-22 ceW yeÌ{keâj 9.9 ØeefleMele nes ieÙee nw~
*efveJeue jepÙe Iejsuet Glheeo (Sve.Sme.[er.heer.) kesâ meboYe& ceW Je<e& 2021-22
O

*Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ Devegmeej, mLeeÙeer YeeJeeW hej peer.Sme.
ceW Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe ØeÛeefuele YeeJeeW hej ®. 70792 Deebkeâefuele ngF& nw, pees Jeer.S. ceW ØeeLeefcekeâ, efÉleerÙekeâ, le=leerÙekeâ Keb[ keâe Ùeesieoeve ›eâceMe: 25.33,
FN

iele Je<e& mes 15.3 ØeefleMele keâer Je=efæ keâes oMee&lee nw~ 26.74 SJeb 47.92 ØeefleMele leLee ØeÛeefuele YeeJeeW hej ›eâceMe: 28.44,
*Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle DevegceeveeW kesâ Devegmeej mekeâue jepÙe cetuÙeJeOe&ve 24.61 SJeb 46.95 ØeefleMele nw~ efJeiele Je<eeX ceW Je=efæ oj leLee Ùeesieoeve
D

(peerSmeJeerS) mLeeÙeer SJeb ØeÛeefuele YeeJeeW hej efvecveJeled nw~ efvecveJele jner nw~
.P

H–35 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

mekeâue jepÙe cetuÙeJeOe&ve ceW Keb[Jeej ØeefleMele Je=efæ SJeb Ùeesieoeve mLeeÙeer YeeJeeW hej
ØeeLeefcekeâ Keb[ efÉleerÙekeâ Keb[ le=leerÙekeâ Keb[
efJeòeerÙe Je<e&
Je=efæ oj Ùeesieoeve Je=efæ oj Ùeesieoeve Je=efæ oj Ùeesieoeve
2017-18 9.88 24.24 (-) 4.68 27.82 8.62 47.94
2018-19 3.61 24.12 1.02 26.99 6.18 48.89
2019-20 (-)2.10 22.74 3.48 26.89 6.98 50.37
2020-21 1.18 24.21 (-)6.18 26.54 (-)7.05 49.25
2021-22 14.59 25.33 10.32 26.74 6.53 47.92
*ØeeLeefcekeâ Keb[ kesâ Debleie&le ke=âef<e, Jeeefvekeâer SJeb celmÙeve leLee Keveve Deewj
jepÙe ceW Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe keâe efJeJejCe
GlKeveve GheKeb[ Meeefceue nQ~ *veJeerve ëe=bKeuee ceW ØeeLeefcekeâ Keb[ kesâ Debleie&le
mLeeÙeer YeeJeeW hej ØeÛeefuele YeeJeeW hej
heâmeue leLee heMegheeueve kesâ Devegceeve he=Lekeâ-he=Lekeâ Deekeâefuele efkeâS ieS nQ,
peyeefkeâ hegjeveer ëe=bKeuee ceW Ùen ke=âef<e leLee mebJeieeaÙe #es$e kesâ Debleie&le ner efJeòeerÙe Je<e& Øeefle JÙeefòeâ ØeefleMele Øeefle JÙeefòeâ ØeefleMele
Deekeâefuele efkeâS peeles Les~ *efÉleerÙekeâ Keb[ kesâ Debleie&le efJeefvecee&Ce, efJeÅegle DeeÙe ®. Je=efæ DeeÙe ®. Je=efæ
iewme leLee peue mebhetefle& SJeb efvecee&Ce keâeÙe& GheKeb[ Meeefceue nQ~ *le=leerÙekeâ 2017-18 41771 2.3 57944 10.0
Keb[ kesâ Debleie&le ‘heefjJenve, mebÛeej, JÙeeheej’, ‘efJeòe leLee mLeeJej mebheoe’ 2018-19 42333 1.3 62350 7.6
SJeb ‘meecegoeefÙekeâ leLee efvepeer mesJeeSb’ GheKeb[ meefcceefuele nQ~ 2019-20 43019 1.6 65677 5.3
*Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ Devegmeej, ØeosMe keâer efveJeue jepÙe 2020-21 39298 -8.6 61374 -6.6
Iejsuet Glheeo kesâ meboYe& ceW ØeÛeefuele YeeJeeW hej Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe Je<e& 2011-12 2021-22 49525 8.2 70792 15.3
kesâ 32002 ®. mes yeÌ{keâj Je<e& 2020-21 Je 2021-22 ceW ›eâceMe: 61374
®. SJeb 70792 ®. nes ieF& nw~ *mLeeÙeer YeeJeeW hej Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe Je<e& *ØeosMe kesâ Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ Devegmeej ØeÛeefuele SJeb
2011-12 ceW 32002 ®. Leer, pees yeÌ{keâj Je<e& 2021-22 ceW 42525 ®. efmLej YeeJeeW hej mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo, Jeeef<e&keâ Je=efæ oj SJeb Keb[eW,
nes ieF& nw~ Ùen Je=efæ oj DeLe&JÙeJemLee kesâ GlLeeve keâes heefjueef#ele keâjleer nw~ GheKeb[eW kesâ kegâue peerSmeJeerS ceW Ùeesieoeve efvecveefueefKele nQ—

mekeâue jepÙe cetuÙeJeOe&ve ceW Je<e& 2021-22 keâe lJeefjle Devegceeve

›eâ. Keb[ ØeÛeefuele YeeJeeW hej mLeeÙeer YeeJeeW hej
meb. peer.Sme.Jeer.S. Je=efæ oj Ùeesieoeve peer.Sme.Jeer.S. Je=efæ oj Ùeesieoeve
(keâjesÌ[ ®. ceW) ØeefleMele ØeefleMele (keâjesÌ[ ®. ceW) ØeefleMele ØeefleMele
1. ke=âef<e, Jeeefvekeâer SJeb celmÙeve 468346 16.38 27.11 260342 14.82 23.17
1.1 heâmeueW 319037 20.07 18.47 173432 18.17 15.44
1.2 heMegOeve 114435 9.37 6.62 65349 10.41 5.82
1.3 Jeeefvekeâer Deewj ueªe yeveevee 23199 8.70 1.34 16346 2.33 1.46
CO
1.4 celmÙeve Deewj peueerÙe ke=âef<e 11674 8.48 0.68 5215 8.46 0.46
2. Keveve Deewj GlKeveve 22908 11.90 1.33 24282 12.12 2.16
S.

keâ. ØeeLeefcekeâ (1+2) 491254 16.16 28.44 284625 14.59 25.33

TE

3. efJeefvecee&Ce 211616 20.95 12.25 162561 13.57 14.47

4. efJeÅegle, iewme leLee peue mebhetefle& SJeb DevÙe GheÙeesieer 39657 8.67 2.30 17100 4.40 1.52
O

mesJeeSb
FN

5. efvecee&Ce keâeÙe& 173920 9.66 10.07 120795 7.05 10.75

Ke. efÉleerÙekeâ (3 mes 5) 425194 14.90 24.61 300457 10.32 26.74

D

6. JÙeeheej, cejccele, nesšue SJeb peueheeve ie=n 150518 24.33 8.71 107706 9.50 9.59
.P

H–36 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

7. heefjJenve, meb«enCe leLee mebÛeej 118376 12.01 6.85 98392 6.91 8.76
7.1 jsueJes 26788 7.06 1.55 12321 0.32 1.10
7.2 DevÙe meeOeveeW Éeje heefjJenve 55661 15.28 3.22 62447 10.21 5.56
7.3 Yeb[ejCe 3035 11.17 0.18 1814 4.15 0.16
7.4 mebÛeej leLee ØemeejCe mebyebOeer mesJeeSb 32893 10.95 1.90 21810 2.19 1.94
8. efJeòeerÙe mesJeeSb 67261 12.96 3.89 47767 5.85 4.25

9. mLeeJej mebheoe, DeeJeeme ie=neW keâe mJeeefcelJe leLee 255913 12.57 14.81 146248 3.79 13.02
JÙeeJemeeefÙekeâ mesJeeSb
10. ueeskeâ ØeMeemeve Deewj j#ee 121968 11.85 7.06 78521 5.86 6.99
11. DevÙe mesJeeSb 97057 9.43 5.62 59741 9.07 5.32

ie. le=leerÙekeâ (6 mes 11) 811093 14.02 46.95 538374 6.53 47.92

mekeâue jepÙe cetuÙeJeOe&ve (mLeeÙeer YeeJeeW hej) 1727540 14.84 100.00 1123455 9.49 100.00

mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo (yeepeej cetuÙeeW hej) 1916913 16.76 100.00 1181361 9.64 100.00

meÇesle : DeLe& SJeb mebKÙee ØeYeeie, jepÙe efveÙeespeve mebmLeeve, Gòej ØeosMe~
*jepÙe kesâ mebmeeOeve cegKÙe ™he mes jepÙe kesâ Deheves mebmeeOeve leLee keWâõ ßesCeer ceW Deelee nw~ *efJeòeerÙe Je<e& 2022-23 ceW efJekeâemesòej jepemJe JÙeÙe
mejkeâej mes DeblejCe kesâ DeeOeej hej Øeehle nesles nQ~ jepÙe kesâ jepemJe kesâ keâe DebMe kegâue jepemJe JÙeÙe ceW Ieškeâj 38.9 ØeefleMele kesâ mlej lekeâ keâe
ØecegKe meÇesle nQ—keâj, keâjsòej jepemJe leLee keWâõ mejkeâej mes DeblejCe~ keWâõerÙe Devegceeve nw~ efJekeâeme JÙeÙe Je<e& 2022-23 ceW 57 ØeefleMele lekeâ jnves keâe
DeblejCe kesâ meÇesle nQ—keWâõerÙe keâjeW kesâ efJeYeepÙe DebMe ceW jepÙe keâe DebMe leLee Devegceeve nw~
keWâõ mes Øeehle Devegoeve~ keâj jepemJe kesâ Ieškeâ
4.93% 1. mšebhe SJeb hebpeerkeâjCe Megukeâ
*jepÙe keâer jepemJe DeeÙe ceW jepÙe kesâ keâj SJeb keâjsòej jepemJe keâe DebMe
7 2
Je<e& 2020-21 kesâ JeemleefJekeâ DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej 44.48 ØeefleMele Lee; 13.46% 2.51% 2. efJeÅegle keâj
1 3. jepÙe Glheeo Megukeâ
DeLee&le jepÙe kesâ kegâue jepemJe Øeeefhle ceW ueieYeie 55.52 ØeefleMele DebMe keWâõ
mejkeâej mes DeblejCe kesâ ceeOÙece mes Øeehle neslee nw~ 4. Yet-jepemJe
40%
*%eeleJÙe nw efkeâ hesš^esefueÙece GlheeoeW mes Øeehle nesves Jeeues keâj keâes ÚesÌ[keâj 6
22.28% 5. cetuÙe mebJeefæ&le keâj (Jewš)
3
cetuÙe mebJeefOe&le keâj (Jewš) kesâ meYeer Ieškeâ peer.Sme.šer. ceW meceeefnle nes ieS 5 6. Jemleg SJeb mesJee keâj
16.41% (peer.Sme.šer.)
nQ leLee ceveesjbpeve keâj SJeb ueipejer keâj Yeer peer.Sme.šer. ceW Meeefceue nes ieÙee 0.41%
4
nw~ *efJeòeerÙe Je<e& 2022-23 kesâ yepeš DevegceeveeW kesâ Devegmeej, jepÙe kesâ mJeÙeb 7. Jeenve keâj
*hetbpeeriele heefjJÙeÙe jepÙe keâer efJekeâemeelcekeâ ieefleefJeefOe keâes ØeoefMe&le keâjves
CO
kesâ keâj jepemJe ceW peer.Sme.šer. keâer efnmmesoejer ueieYeie 40.00 ØeefleMele nw,
peyeefkeâ Jewš keâe DebMe ueieYeie 16.41 ØeefleMele nw~ *jepÙe Glheeo Megukeâ keâe Jeeuee JÙeÙe nw~ ÙeÅeefhe hetbpeeriele heefjJÙeÙe keâe keâesF& ceevekeâ efveOee&efjle veneR nw
DebMe 22.28 ØeefleMele nes ieÙee nw leLee mšebhe SJeb hebpeerkeâjCe Megukeâ keâe DebMe efheâj Yeer Ùen mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo (peer.Sme.[er.heer.) kesâ ØeefleMele kesâ
S.

ueieYeie 13.46 ØeefleMele nw~ *jepÙe keâe mJeÙeb keâe keâj jepemJe FvneR ceoeW ™he ceW efpelevee DeefOekeâ nesiee, jepÙe kesâ efueS yesnlej ceevee peelee nw~ *efJeòeerÙe
TE

mes Øeehle nesves Jeeues keâj hej ner cegKÙele: efveYe&j jnlee nw~ Je<e& 2017-18 ceW jepÙe mejkeâej Éeje ueIeg SJeb meerceeble efkeâmeeveeW keâer Je<eeX
*jepemJe JÙeÙe kesâ cegKÙe Yeeie nQ—jepÙe keâjeW keâer Jemetueer hej JÙeÙe, yÙeepe mes Ûeueer Dee jner $e+Ce keâer mecemÙee kesâ Âef°iele $e+Ce ceesÛeve efkeâÙee ieÙee,
O

keâe Yegieleeve, ØeMeemeefvekeâ leLee meeceevÙe mesJeeDeeW hej JÙeÙe leLee meeceeefpekeâ efpemekesâ keâejCe heefjJÙeÙe ceW Je<e& 2017-18 ceW keâceer ngF& Leer~ *leoeshejeble
FN

SJeb DeeefLe&keâ mesJeeDeeW hej JÙeÙe~ FmeceW Je<e& 2018-19 SJeb Je<e& 2019-20 ceW Je=efæ ngF&; efkebâleg Je<e& 2020-21
*meeceeefpekeâ SJeb DeeefLe&keâ mesJeeDeeW hej nesves Jeeuee JÙeÙe, efJekeâemeelcekeâ ßesCeer ceW keâesefJe[-19 kesâ keâejCe hegve: keâceer Âef°iele nes jner nw~ efJeòeerÙe Je<e& 2021-
D

ceW leLee meeceevÙe mesJeeDeeW hej efkeâÙee peeves Jeeuee JÙeÙe, efJekeâemesòej JÙeÙe keâer 22 SJeb Je<e& 2022-23 ceW hetbpeeriele heefjJÙeÙe ceW Je=efæ nesvee Devegceeefvele nw~
.P

H–37 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

kegâue jepemJe JÙeÙe ceW ØeefleMele DebMe efJeòe DeeÙeesie keâer DeJeefOe Je<e& 2015-20 ceW Fmes peer.Sme.[er.heer. kesâ 3 ØeefleMele
56.30 57.10 kesâ Deboj jKeves keâe ØeÙeeme efkeâÙee ieÙee~ *efJeòeerÙe Je<e& 2019-20 kesâ oewjeve
55.90
55.80
52.60 55.40 jepekeâes<eerÙe Ieešs keâe peer.Sme.[er.heer. mes Devegheele ÛeewonJeW efJeòe DeeÙeesie Éeje
39.70

39.90 38.90
42.43 efveOee&efjle ue#ÙeeW kesâ Yeerlej Lee~ Gòeâ Je<e& ceW jepekeâes<eerÙe Ieeše 03 ØeefleMele
39.40
39.10 jKes peeves kesâ ue#Ùe kesâ meehes#e 0.66 ØeefleMele keâe jepekeâes<eerÙe DeefOeMes<e Lee~
*efJeòeerÙe Je<e& 2020-21 hebõnJeW efJeòe DeeÙeesie keâer DeJeefOe keâe ØeLece Je<e& Lee
leLee DeeÙeesie keâer Debleefjce efjheesš& ceW jepekeâes<eerÙe Ieeše/peer.Sme.[er.heer. keâe
4.90

4.80 3 ØeefleMele jKee ieÙee Lee~ keâesefJe[-19 ceneceejer kesâ keâejCe jepÙe SJeb keWâõ
4.30

4.60
4.00

3.95
kesâ mebmeeOeveeW hej efJehejerle ØeYeeJe heÌ[e, efpemekesâ Âef°iele Deefleefjòeâ mebmeeOeve
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23 pegševes nsleg keWâõ mejkeâej Éeje jepÙe mejkeâejeW keâes mekeâue jepÙe Iejsuet
heg.De. ye.De. Glheeo ceW 02 ØeefleMele keâer Deefleefjòeâ meercee; DeLee&le kegâue 05 ØeefleMele keâer
efJekeâemesòej jepemJe JÙeÙe efJekeâeme jepemJe JÙeÙe meercee efJeòeerÙe Je<e& 2020-21 kesâ efueS DevegcevÙe keâer ieF&~ *leovegmeej G.Øe.
meceevegosMeve (mLeeveerÙe efvekeâeÙe) JÙeÙe Sheâ.Deej.yeer.Sce. DeefOeefveÙece, 2004 keâes Je<e& 2020-21 kesâ efueS jepekeâes<eerÙe
hetbpeeriele heefjJÙeÙe keâe peer.Sme.[er.heer. mes ØeefleMele Ieešs keâer meercee peer.Sme.[er.heer. kesâ leerve ØeefleMele mes yeÌ{ekeâj heebÛe ØeefleMele
6.05 keâjves nsleg mebMeesefOele efkeâÙee ieÙee~ *efJeòeerÙe Je<e& 2020-21 ceW ØeosMe keâe
5.51 jepekeâes<eerÙe Ieeše efveOee&efjle heebÛe ØeefleMele keâer meercee kesâ Deboj jne nw, pees
peer.Sme.[er.heer. keâe 2.81 ØeefleMele Lee~
4.23
3.55 *jepekeâes<eerÙe Ieešs keâer jeefMe ceW mes yÙeepe DeoeÙeefieÙeeW keâe kegâue JÙeÙe Yeej
2.84
2.69 Ieševes mes pees jeefMe efvekeâueleer nw, Jen ØeeLeefcekeâ Ieeše oMee&leer nw~ jepÙe
keâe ØeeLeefcekeâ Ieeše Je<e& 2022-23 ceW ueieYeie 1.72 ØeefleMele kesâ mlej hej
jnves keâe Devegceeve nw~
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22 2022-23 *jepÙe keâer $e+Ce keâer mebjÛevee ceW meJee&efOekeâ DebMe yeepeej $e+Ce keâe nw~ Je<e&
heg.De. ye.De. 2021-22 lekeâ kesâ hegvejeref#ele Devegceeve kesâ Devegmeej kegâue $e+Ce«emlelee keâe
*Je<e& 1988-89 mes Je<e& 2005-06 lekeâ jepÙe ceW jepemJe Ieešs keâer efmLeefle ueieYeie DeeOee mes DeefOekeâ DebMe; DeLee&le 65.7 ØeefleMele DebMe yeepeej $e+Ce mes
yeveer jner~ Je<e& 2004 ceW Sheâ.Deej.yeer.Sce. DeefOeefveÙece heeefjle efkeâS peeves ner Øeehle ngDee nw~ Fmekesâ heMÛeele Deuhe yeÛele efveefOe (Sve.Sme.Sme.Sheâ.) mes
kesâ Ghejeble Je<e& 2006-07 ceW jepemJe DeefOeMes<e (mejhueme) keâer efmLeefle Øeehle efueÙee ieÙee $e+Ce ueieYeie 6.60 ØeefleMele nw leLee 14JeW efJeòe DeeÙeesie Éeje keâer
keâer pee mekeâer leye mes ueieeleej jepemJe DeefOeMes<e keâer efmLeefle yeveer ngF& Leer; ieF& mebmlegefle kesâ ›eâce ceW Sve.Sme.Sme.Sheâ. mes jepÙe mejkeâej Éeje $e+Ce uesves
keâer Øeef›eâÙee meceehle nesves mes FmeceW ueieeleej keâceer nes jner nw~ *YeefJe<Ùe SJeb
efkebâleg Je<e& 2020-21 ceW keâesefJe[-19 ceneceejer kesâ keâejCe jepemJe ØeYeeefJele
heWMeve efveefOeÙeeb Yeer jepÙe kesâ $e+Ce ceW mecegefÛele Ùeesieoeve keâjleer nQ~ *jepÙe
ngDee leLee jepÙe jepemJe Ieešs keâer efmLeefle ceW Dee ieÙee~
mejkeâej Éeje Deheves yepeš ceW efJekeâemeesheÙeesieer ÙeespeveeDeeW SJeb efkeâmeeveeW keâes
jepekeâes<eerÙe efmLeefle kesâ ØecegKe mebkesâlekeâ ØeeLeefcekeâlee Øeoeve keâer pee jner nw~ *ØeOeeveceb$eer efkeâmeeve mecceeve efveefOe mes
(®. keâjesÌ[ ceW) 2.55 keâjesÌ[ efkeâmeeveeW keâes 6000 ®heÙes Jeeef<e&keâ DeeefLe&keâ meneÙelee efoueekeâj
CO
jepemJe DeefOeMes<e jepekeâes<eerÙe ØeeLeefcekeâ Ieeše Gòej ØeosMe osMe ceW ØeLece mLeeve hej nw~
Je<e&
Ieeše
1. yeepeej $e+Ce
S.

2017-18 12,551.93 27,809.56 -1,326.27

2018-19 28,249.56 35,203.11 3,161.02 2. YeefJe<Ùe SJeb heWMeve efveefOeÙeeb
TE

1
2
2019-20 67,560.13 -11,082.68 -45,895.70 65.70 9.97 3. Deuhe yeÛele
2020-21 -2,367.13 54,622.11 17,193.63 4. hee@Jej yee@C[dme
O

3 6.60
2021-22 (heg.De.) 22,107.19 74,745.63 32,241.38 4 5. Yeejle mejkeâej mes Øeehle $e+Ce
FN

6.4
2022-23 (ye.De.) 43,123.65 81,177.98 35,190.52 0 6. pecee SJeb Deef«ece
4.6
4.00
2.73

*efkeâmeer Yeer jepÙe keâer efJeòeerÙe efmLeefle keâes Deebkeâves keâe meyemes cenòJehetCe& 5 7. efJeòeerÙe mebmLeeDeeW mes $e+Ce
D

6
mebkesâlekeâ jepekeâes<eerÙe Ieeše keâe peer.Sme.[er.heer. mes ØeefleMele neslee nw~ 14JeW 7
.P

H–38 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*ØeosMe kesâ meYeer peveheoeW kesâ GlheeoeW SJeb heejbheefjkeâ efMeuheeW kesâ mece«e *ØeOeeveceb$eer peve-Oeve Ùeespevee ceW osMe ceW Keesues ieS kegâue 45.41 keâjesÌ[
efJekeâeme nsleg mebÛeeefuele ‘‘Skeâ peveheo Skeâ Glheeo’’ kesâ ØeYeeJeer ef›eâÙeevJeÙeve KeeleeW ceW ØeosMe meJee&efOekeâ 7.93 keâjesÌ[ Keeles (17.46 ØeefleMele) Keesueles
mes ØeosMe mes nesves Jeeuee efveÙee&le 88 npeej keâjesÌ[ ®heÙes mes yeÌ{keâj 1.56 ngS ØeLece mLeeve hej nw~
ueeKe keâjesÌ[ ®heÙes nes ieÙee nw~ *ØeosMe ceW ke=âef<e #es$e ceW efoS pee jns $e+Ce ceW DeefOekeâebMe efnmmesoejer ueIegkeâeueerve
*mšQ[ Dehe Fbef[Ùee Ùeespevee ceW ØeosMe keâe Yeejle ceW ØeLece mLeeve nw~ ke=âef<e ieefleefJeefOeÙeeW keâer nw~
*#es$eJeej $e+Ce efJelejCe keâer efmLeefle efvecveevegmeej nw—
Jeeef<e&keâ $e+Ce Ùeespevee keâer efmLeefle
(OevejeefMe keâjesÌ[ ceW)
#es$e ue#Ùe GheueefyOe % GheueefyOe ue#Ùe GheueefyOe % GheueefyOe
2021-22 efmelebyej, 2021 efmelebyej, 2021 2022-23 efmelebyej, 2022 efmelebyej, 2022
ke=âef<e 180541 55624.82 30.81 188571 66786.44 35.42
ueIeg GÅece 72251 45197.94 62.56 78360 71409.07 91.13
mesJeeSb 27002 3629.44 13.44 28057 3884.64 13.84
(efMe#ee ± ie=n ± DevÙe)
kegâue 279794 104452.20 37.33 294988 148791.99 50.44
meÇesle : jepÙe mlejerÙe yeQkeâme& meefceefle, Gòej ØeosMe~
*Je<e& 2021-22 kesâ jepÙe DeeÙe kesâ lJeefjle DevegceeveeW kesâ Devegmeej ØeeLeefcekeâ efceMeve (jepÙe DeewÅeeefvekeâ efceMeve) ØeosMe kesâ 45 peveheoeW ceW mebÛeeefuele keâer
Keb[ keâe (ØeÛeefuele YeeJeeW hej) peerSmeJeerS ceW Ùeesieoeve 28.4 ØeefleMele jne~ pee jner nw, efpemecesW keWâõebMe 60 ØeefleMele leLee jepÙeebMe 40 ØeefleMele nw~ Mes<e
*ØeosMe keâe iesntb leLee KeeÅeevve Glheeove ceW osMe ceW ØeLece mLeeve nw~ 30 peveheoeW ceW DeewÅeeefvekeâ keâeÙe&›eâceeW keâe ef›eâÙeevJeÙeve je°^erÙe ke=âef<e efJekeâeme
*efJeòeerÙe Je<e& 2021-22 ceW cegKÙeceb$eer ke=â<ekeâ ogIe&švee meneÙelee Ùeespevee kesâ Ùeespeveebleie&le efkeâÙee pee jne nw~ *ØeosMe ceW leerve heâueeW Deece, Dece™o SJeb
Debleie&le 133 ke=â<ekeâeW keâes 189.07 ueeKe ®. keâer OevejeefMe efJeleefjle keâer ieF&~ DeebJeuee kesâ efJekeâeme nsleg heâue heóer efJekeâefmele keâer ieF& nQ~ *ØeosMe kesâ 75
*FbšeriesÇšs[ [sJeueheceWš Dee@heâ JeeFu[ ueeFheâ nwefyešsšdme Ùeespevee Yeejle peveheoeW ceW 77 keWâõ (ueKeveT ceW 03) Iejsuet #es$e kesâ KeeÅe ØemebmkeâjCe keâer
mejkeâej SJeb jepÙe mejkeâej kesâ mebÙegòeâ efJeòehees<eCe mes ØeosMe kesâ mecemle he#eer megefJeOeeDeeW kesâ efueS jepekeâerÙe heâue mebj#eCe SJeb ØeefMe#eCe keWâõeW keâer mLeehevee
efJenejeW SJeb JevÙepeerJe efJenejeW kesâ efJekeâeme nsleg mebÛeeefuele nw~ keâer ieF& nw~ *Je<e& 2017-18 kesâ DeebkeâÌ[eW kesâ DeeOeej hej Deeuet, Deece SJeb
*heef#eÙeeW kesâ Jeeme mLeue, ef›eâÙeekeâueehe leLee efJeosMeer heef#eÙeeW kesâ ceeFiesÇMeve Dece™o kesâ Glheeove ceW ØeosMe keâe Ùeesieoeve ›eâceMe: 30.32 ØeefleMele, 20.86
keâer peevekeâejer GheueyOe keâjeves nsleg ØeosMe ceW ØeefleJe<e& ceen efomebyej kesâ ØeLece ØeefleMele SJeb 22.90 ØeefleMele jne nw~ ØeosMe Gòeâ leerveeW kesâ Glheeove ceW
mehleen ceW ye[& hesâefmšJeue keâe DeeÙeespeve efkeâÙee peelee nw~ osMe ceW ØeLece mLeeve hej nw~ *‘ØeeLeefcekeâlee’ Jeeues hee$e heefjJeejeW keâes nj
*ieewjwÙee Je DevÙe heef#eÙeeW kesâ Øeefle peeie™keâlee nsleg ØelÙeskeâ Je<e& ‘20 ceeÛe&’ cenerves KeeÅeevve 5 efkeâuees«eece Øeefle JÙeefòeâ SJeb DeblÙeesoÙe Devve Ùeespevee kesâ
keâes efJeMJe ieewjwÙee efoJeme kesâ ™he ceW ceveeÙee peelee nw~ heefjJeejeW keâes Øeefle heefjJeej 35 efkeâuees Deveepe keâer megj#ee efceue jner nw~
*ØeosMe ceW 20JeeR heMegieCevee Je<e& 2019 kesâ Devegmeej kegâue 692.20 ueeKe *ceefnueeDeeW, yeÛÛeeW Je heg®<eeW ceW DeeÙejve keâer keâceer leLee kegâhees<eCe otj keâjves
CO
heMegOeve nQ, pees osMe ceW meJee&efOekeâ nw~ ØeosMe, heMegOeve (kegâkeäkegâš keâes ÚesÌ[keâj) ceW kesâ efueS meeJe&peefvekeâ efJelejCe ØeCeeueer kesâ Debleie&le heeÙeueš Øeespeskeäš kesâ ™he
osMe ceW ØeLece mLeeve hej nw~ *Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ Devegmeej, ceW Ûeboewueer ceW heâesšeaheâeF[ jeF&me keâe efJelejCe peveJejer, 2021 mes ØeejbYe
heMegheeueve SJeb celmÙeÙeve GheKeb[ keâer mLeeÙeer YeeJeeW hej Je=efæ oj ›eâceMe: keâjeÙee ieÙee nw~ *le=leerÙe ÛejCe ceW DeØewue, 2023 mes ceeÛe&, 2024 lekeâ
S.

10.4 SJeb 8.5 nw~ *Je<e& 2020-21 ceW ØeosMe 313.597 ueeKe ceerefš^keâ šve jepÙe kesâ meYeer peveheoeW keâes heâesšeaheâeF[ ÛeeJeue kesâ efJelejCe keâer Ùeespevee nw~
TE

(Je=efæ oj—1.58 ØeefleMele) SJeb Je<e& 2021-22 ceW 329 ueeKe ceerefš^keâ šve ceen peveJejer, 2024 lekeâ ØeosMe kesâ 63 peveheoeW ceW heâesšeaheâeF[ ÛeeJeue keâe
(Je=efæ oj 4.85 ØeefleMele) ogiOe Glheeove keâj osMe ceW ØeLece mLeeve hej nw~ efJelejCe keâjeÙee pee jne nw~
O

*efJeòeerÙe Je<e& 2022-23 keâer keâeÙe&Ùeespevee ceW veJeerve GÅeeve jesheCe ceW *Kejerheâ efJeheCeve Je<e& 2023-24 nsleg Oeeve keâe@ceve keâe meceLe&ve cetuÙe 2040 ®.
FN

veJeervelece Skeäpeesefškeâ øetâš ›eâe@he ([^wieve øetâš, efheâie, mš^e@yesjer) leLee efvekesâ øetâš Øeefle kegbâleue SJeb Oeeve iesÇ[-S keâe 2060 ®. Øeefle kegbâleue efveOee&efjle efkeâÙee ieÙee~
›eâe@he (DeebJeuee, keâjeQoe, peecegve, nvegceeve heâue, yesue, šsceefjb[, heâeuemee, *ØeosMe ves 15 veJebyej, 2022 lekeâ 3000 leeueeye kesâ ue#Ùe kesâ meehes#e 8240
D

pewkeâ øetâš) keâes Yeer Meeefceue efkeâÙee ieÙee Lee~ *Skeâerke=âle yeeieJeeveer efJekeâeme leeueeye hetCe& keâjkesâ osMe ceW ØeLece mLeeve Deefpe&le efkeâÙee~
.P

H–39 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*cevejsiee Ùeespeveebleie&le efJeòeerÙe Je<e& 2021-22 ceW 26 keâjesÌ[ ceeveJe efoJeme metÛekeâebkeâ 125.58 kesâ mlej hej jne, pees efJeiele Je<e& keâer leguevee ceW 6.75
keâe me=peve efkeâÙee ieÙee, leLee efJeòeerÙe Je<e& 2022-23 ceW cevejsiee Ùeespeveebleie&le ØeefleMele keâer Je=efæ oMee&lee nw~ *efJeefvecee&Ce Keveve SJeb efJeÅegle GheKeb[ kesâ
32 keâjesÌ[ ceeveJe efoJeme me=peve efkeâS peeves keâe ue#Ùe jKee ieÙee nw~
*Deelce-efveYe&j Yeejle keâer mebkeâuhevee kesâ meeLe-meeLe De«emej jnles ngS ØeosMe
keâes Jeve efš^efueÙeve [e@uej keâer DeLe&JÙeJemLee yeveeves nsleg DeewÅeesefiekeâ #es$e ceW
DeefOekeâeefOekeâ efveJesMe yeÌ{evee cenòJehetCe& nw~ Ùen #es$e Glheeove Deewj jespeieej
keâer mece«e mebJe=efæ kesâ efveOee&jCe ceW cenòJehetCe& Yetefcekeâe efveYeelee nw~ *Je<e&
2021-22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ Devegmeej, ØeosMe ceW efÉleerÙekeâ Keb[ keâe
Ùeesieoeve efmLej YeeJeeW hej 26.7 ØeefleMele nw leLee efÉleerÙekeâ Keb[ ceW iele Je<e&
keâer leguevee ceW Je<e& 2021-22 kesâ efmLej YeeJeeW hej 10.3 ØeefleMele keâer Je=efæ
leLee ØeÛeefuele YeeJeeW hej 14.9 ØeefleMele keâer Je=efæ jner~ *efÉleerÙekeâ Keb[
kesâ Debleie&le efJeefvecee&Ce, efJeÅegle, iewme leLee peue mebhetefle& SJeb efvecee&Ce keâeÙe&
GheKeb[ Meeefceue nQ~ Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ Devegmeej, ØeosMe
kesâ mekeâue jepÙe cetuÙeJeOe&ve ceW efJeefvecee&Ce GheKeb[ ceW ieleJe<e& keâer leguevee ceW
Je<e& 2021-22 ceW efmLej YeeJeeW hej 13.6 ØeefleMele keâer Je=efæ leLee ØeÛeefuele
YeeJeeW hej 21.0 ØeefleMele keâer Je=efæ jner~ *Fmeer Øekeâej mes efJeÅegle, iewme leLee
peue mebhetefle& GheKeb[ ceW ieleJe<e& keâer leguevee ceW Je<e& 2021-22 ceW efmLej YeeJeeW
hej 4.4 ØeefleMele keâer Je=efæ leLee ØeÛeefuele YeeJeeW hej 8.7 ØeefleMele keâer Je=efæ
jner~ *efvecee&Ce GheKeb[ ceW iele Je<e& keâer leguevee ceW Je<e& 2021-22 ceW efmLej
YeeJeeW hej 7.0 ØeefleMele keâer Je=efæ leLee ØeÛeefuele YeeJeeW hej 9.7 ØeefleMele keâer
Je=efæ jner~ *efJeefvecee&Ce GheKeb[ keâe Ùeesieoeve efmLej YeeJeeW hej Je<e& 2021-22
kesâ lewÙeej efkeâS ieS lJeefjle DevegceeveeW kesâ Devegmeej 14.5 ØeefleMele, efJeÅegle
iewme leLee peue mebhetefle& GheKeb[ keâe 1.5 ØeefleMele leLee efvecee&Ce GheKeb[ keâe
10.8 ØeefleMele jne~
*DeewÅeesefiekeâ Glheeove metÛekeâebkeâ (DeeF&DeeF&heer) Skeâ efveefMÛele meceÙeeJeefOe keâer
leguevee ceW Skeâ efJeefMe° meceÙeeJeefOe ceW DeewÅeesefiekeâ JemlegDeeW kesâ Skeâ mecetn ceW
nesves Jeeues heefjJele&ve keâes ØeoefMe&le keâjlee nw~ Gòej ØeosMe keâe meskeäšjJeej
DeewÅeesefiekeâ Glheeove metÛekeâebkeâ kesâ kegâue 1000 Yeejebkeâ ceW efJeefvecee&Ce #es$e keâe
809.35 ØeefleMele, Keveve #es$e keâe 118.89 ØeefleMele leLee efJeÅegle #es$e keâe
71.76 Yeejebkeâ nw~ *Gòej ØeosMe nsleg DeeOeej Je<e& 2011-12 hej lewÙeej efkeâS
ieS DeewÅeesefiekeâ Glheeove metÛekeâebkeâ kesâ Devegmeej Je<e& 2021-22 ceW meeceevÙe
ØeÛeefuele SJeb mLeeÙeer YeeJeeW hej peerSmeJeerS ceW mesJee #es$e keâe Ùeesieoeve SJeb Je=efæ oj
Je<e& ØeÛeefuele YeeJeeW hej
metÛebkeâekeâ ›eâceMe: 125.73, 115.21 SJeb 141.09 kesâ mlej hej Deekeâefuele
efkeâS ieS, pees iele Je<e& keâer leguevee ceW ›eâceMe: 6.64, 6.76 SJeb 7.81 keâer
Je=efæ keâes oMee&les nQ~
*DeLe&JÙeJemLee kesâ leerve Keb[eW-ØeeLeefcekeâ, efÉleerÙekeâ Je le=leerÙekeâ #es$e kesâ Debleie&le
Gòej ØeosMe keâer DeLe&JÙeJemLee ceW le=leerÙekeâ Keb[ keâe meyemes DeefOekeâ Ùeesieoeve
nw~ *Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ Devegmeej, ØeÛeefuele YeeJeeW hej Je<e&
2021-22 ceW Fme meskeäšj keâe DebMe 46.95 ØeefleMele nw, pees Je<e& 2020-21
ceW 47.29 ØeefleMele Lee~
*DeeOeej Je<e& 2011-12 hej peejer ØeosMe kesâ Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle
Devegceeve kesâ Devegmeej, ØeosMe kesâ peerSmeJeerS ceW mLeeÙeer YeeJeeW hej mesJee #es$e
keâe 47.92 ØeefleMele Ùeesieoeve nw, peyeefkeâ ØeeLeefcekeâ leLee efÉleerÙekeâ #es$e keâe
›eâceMe: 25.33 ØeefleMele leLee 26.74 ØeefleMele nw~ Fme Øekeâej mesJee #es$e
keâe cenòJe mJeÙebefmeæ nw~ *Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ Devegmeej,
Fme #es$e keâer Je=efæ oj 6.53 ØeefleMele jner nw~ ØeÛeefuele YeeJeeW hej ØeosMe kesâ
peerSmeJeerS ceW mesJee #es$e keâe Ùeesieoeve Je<e& 2011-12 ceW 45.51 ØeefleMele mes
yeÌ{keâj Je<e& 2021-22 ceW 46.95 ØeefleMele nes ieÙee nw~
*yegbosueKeb[ SkeämeØesme-Jes efveÙebef$ele heefjÙeespevee («eerve heâeru[) keâe ueeskeâehe&Ce
ØeOeeveceb$eer Éeje 16 pegueeF&, 2022 keâes («eece kewâLesjer) peeueewve ceW efkeâÙee
ieÙee~ SkeämeØesme-Jes hej ÙeeleeÙeele efveyee&Oe ™he mes Ûeue jne nw~
*ØeosMe mejkeâej ves heefMÛeceer Yeeie (cesj") keâes hetJeea Yeeie (ØeÙeeiejepe) mes
peesÌ[ves kesâ efueS ueieYeie 600 efkeâceer. uebyes iebiee SkeämeØesme-Jes kesâ efvecee&Ce kesâ
Øeespeskeäš keâes cebpetjer oer nw, efpemekeâe efvecee&Ce keâeÙe& veJebyej, 2022 mes ØeejbYe
nes ieÙee~
*DeeOeej ØeceeCeerkeâjCe kesâ ceeOÙece mes efMe#eeLeea ueeFmeWme efveie&ceve keâer JÙeJemLee
heeÙeueš Øeespeskeäš kesâ ™he ceW yeejeyebkeâer keâeÙee&ueÙe ceW Deiemle, 2021 mes ØeejbYe
keâer ieF& Leer~ peveJejer, 2022 mes Fmekeâe efJemleejerkeâjCe keâj ØeosMe kesâ mecemle
heefjJenve keâeÙee&ueÙeeW ceW ueeiet efkeâÙee ieÙee~
*ØeosMe ceW efMe#ee hej efkeâS ieS kegâue JÙeÙe keâe meJee&efOekeâ DebMe ØeeLeefcekeâ efMe#ee
lelheMÛeeled ceeOÙeefcekeâ efMe#ee SJeb GÛÛe efMe#ee hej efkeâÙee ieÙee nw~
CO
mLeeÙeer YeeJeeW hej
S.

mesJee #es$e keâe Je=efæ oj ØeefleMele Ùeesieoeve ØeefleMele mesJee #es$e keâe Je=efæ oj ØeefleMele Ùeesieoeve ØeefleMele
TE

peerSmeJeerS peerSmeJeerS
(®. keâjesÌ[ ceW) (®. keâjesÌ[ ceW)
O

2017-18 626642 13.10 47.34 478665 8.62 47.94

2018-19 699899 11.69 48.51 508254 6.18 48.89
FN

2019-20 767433 9.65 49.33 543727 6.98 50.37

2020-21 711359 -7.31 47.29 505370 -7.05 49.25
D

2021-22 811093 14.02 46.95 538374 6.53 47.92

.P

H–40 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*Glke=â° keâeÙe& keâjves Jeeues DeOÙeehekeâeW keâes Øeeslmeenve Øeoeve keâjves nsleg ØeosMe *Sme[erpeer kesâ ue#Ùe-3 Gòece mJeemLÙe Deewj KegMeneueer, ue#Ùe-4 iegCeJeòeehetCe&
mejkeâej Éeje jepÙe DeOÙeehekeâ hegjmkeâejeW keâer mebKÙee 17 mes yeÌ{ekeâj 75 SJeb efMe#ee SJeb ue#Ùe-5 ueQefiekeâ meceevelee ceW ØeosMe, SefmhejWš mes hejheâe@ce&j ceW
hegjmkeâej OevejeefMe 10000 ®. mes yeÌ{ekeâj 25000 ®. keâer ieF&~ hengbÛe ieÙee nw~
*ÛewefcheÙebme Dee@heâ ÛeWpe heesš&ue hej ØeoefMe&le ceeÛe&, 2022 keâer [suše jQefkebâie
kesâ Devegmeej cenlJeekeâeb#eer peveheo meesveYeõ 7JeeR jQkeâ kesâ meeLe še@he 10 jQkeâ ØeMvekeâesMe
ceW Meeefceue ngDee~ 1. GÚej ÿeosMe ceW efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Menj efveŸee&le-efJeke‚eme
*Jele&ceeve ceW ØeosMe ceW 65 cesef[keâue keâe@uespe mebÛeeefuele nQ, efpeveceW 35 jepÙe
keW‚ı venerb nw?
mejkeâej Éeje SJeb 30 efvepeer #es$e Éeje mebÛeeefuele nw~ (a) Deeieje (b) Fueeneyeeo
*vÙetceesefveÙee mes nesves Jeeueer ce=lÙeg ceW keâceer ueeves kesâ GösMÙe mes veJebyej, 2020
(c) Kegpee& (d) cesj"
mes ‘‘meebme’’ keâeÙe&›eâce mebÛeeefuele efkeâÙee pee jne nQ~ U.P.P.C.S. (Pre), 2017
*DeeÙeg<ceeve Yeejle Ùeespevee kesâ oeÙejs ceW veneR Deeves Jeeues iejeryeer jsKee kesâ
veerÛes peerJeve Ùeeheve keâjves JeeueeW kesâ efueS cegKÙeceb$eer peveDeejesiÙe DeefYeÙeeve GÚejó(b)
keâer Meg®Deele ceeÛe&, 2019 ceW keâer ieF&~ ÿeMveevegmeej efoS ieS efJeke‚uheeW ceW mes Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) Menj
*je°^erÙe heeefjJeeefjkeâ ueeYe Ùeespeveebleie&le iejeryeer jsKee mes veerÛes kesâ heefjJeej efveŸee&le efJeke‚eme keW‚ı veneR nw, peyeefke‚ Deeieje, Kegpee& (yegueboMenj) leLee
kesâ cegKÙe keâceeT cegefKeÙee keâer ce=lÙeg nesves hej Yeejle mejkeâej Éeje 20,000 cesj" efveŸee&le efJeke‚eme keW‚ı nQ~ Deeieje mes efmeuke‚ ke‚ehexö, nQ[er õe‚e@he‰ö,
®. SJeb jepÙe mejkeâej Éeje 10,000 ®. keâe SkeâcegMle meneÙelee jeefMe kesâ DeeYet<eCe Deeefo JemlegSb efveŸee&le ke‚er peeleer nQ~ Kegpee& (yegueboMenj) mes hee@öjer,
™he ceW efoÙee peelee nw~ mesjeefceke‚ öeFume Deeefo leLee cesj" mes Kesue kes‚ meeceeve, öske‰meöeFume,
*yeeefuekeâeDeeW kesâ mJeemLÙe SJeb efMe#ee kesâ mlej ceW Je=efæ keâjves leLee Gvekesâ mJeCe& DeeYet<eCe Deeefo JemlegSb efveŸee&le ke‚er peeleer nQ~
YeefJe<Ùe keâes GppJeue yeveeves nsleg DeØewue, 2019 mes ‘‘keâvÙee megcebieuee Ùeespevee’’ 2. 2014-15 ceW Yeejle osMe kes‚ efveŸee&le ceW GÚej ÿeosMe ke‚er efnmmesoejer
ØeosMe ceW ueeiet keâer ieF& nw~ ke‚e hejeme nwó
*Fbefoje ieebOeer je°^erÙe Je=æeJemLee heWMeve Ùeespeveebleie&le 60 Je<e& Ùee Gmemes (a) 4 mes 5 ÿeefleMele (b) 5 mes 6 ÿeefleMele
DeefOekeâ DeeÙeg Jeie& kesâ mecemle hee$e Je=æpeveeW, efpevekeâer Jeeef<e&keâ DeeÙe «eeceerCe (c) 6 mes 7 ÿeefleMele (d) 7 mes 8 ÿeefleMele
#es$e ceW 46080 ®. SJeb Menjer #es$e ceW 56460 ®. mes keâce nw, keâes kegâue U.P.P.C.S. (Pre), 2016
1000 ®. (800 ®. jepÙeebMe SJeb 200 ®. keWâõebMe) leLee 80 Je<e& Ùee Gmemes GÚejó(a)
DeefOekeâ DeeÙeg kesâ hee$e Je=æpeveeW keâes kegâue 1000 ®. (500 ®. jepÙeebMe SJeb
Je<e& 2014-15 ceW GÚej ÿeosMe ke‚e keg‚ue efveŸee&le 85034.43 ke‚jesÃ[ ÆheŸes
500 ®. keWâõebMe) Øeefleceen heWMeve oer peeleer nw~
Lee, peyeefke‚ Yeejle ke‚e keg‚ue efveŸee&le 1,89,7841.87 ke‚jesÃ[ ÆheŸes Lee~
*ßeceMeefòeâ keâe DeefYeØeeÙe 15-59 DeeÙeg Jeie& keâer pevemebKÙee mes ueieeÙee peelee
Fme ÿeke‚ej Je<e& 2014-15 ceW Yeejle kes‚ keg‚ue efveŸee&le ceW GÚej ÿeosMe ke‚er
nw Deewj Fmeer Jeie& kesâ JÙeefòeâÙeeW mes jespeieej nsleg GheueyOe jnves keâer Dehes#ee keâer
peeleer nw~ *Je<e& 2011 keâer peveieCeveevegmeej ØeosMe ceW 15-59 DeeÙeg Jeie& keâer efnmmesoejer 4.48 ÿeefleMele jner~ Dele: mener GÚej efJeke‚uhe (a) nesiee~ Je<e&
pevemebKÙee 1114.42 ueeKe Leer~ *ØeosMe ceW Je<e& 2011 keâer peveieCeveevegmeej 2016-17 ceW GÚej ÿeosMe ke‚e keg‚ue efveŸee&le 12.53 efyeefueŸeve [e@uej jne,
685.15 ueeKe kegâue keâce&keâej Les~ pees Yeejle kes‚ keg‚ue efveŸee&le ke‚e 4.54 ÿeefleMele Lee~ Sefkeäpece yeQkeâ (EXIM
CO
ØeosMe ceW cegKÙe leLee meerceeble keâce&keâej (peveieCevee Je<e& 2011) Bank) Éeje Dekeäštyej, 2018 ceW peejer DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej, Gòej ØeosMe
(mebKÙee ueeKe ceW) keâe efveÙee&le Je<e& 2017-18 kesâ 13.8 efyeefueÙeve [e@uej mes yeÌ{keâj Je<e& 2030
ceo kegâue cegKÙe keâce&keâej meerceeble keâce&keâej kegâue keâce&keâej lekeâ 30 efyeefueÙeve [e@uej nes peeves keâer mebYeeJevee nw~ Je<e& 2020-21 ceW
S.

«eeceerCe 335.38 184.13 519.51 G.Øe. keâe Yeejle kesâ kegâue efveÙee&le ceW efnmmee ueieYeie 5.6 ØeefleMele nw~
TE

veiejerÙe 110.97 27.67 138.64 3. Gòej ØeosMe kesâ efJeòeerÙe Je<e& 2020-21 kesâ yepeš kesâ mebyebOe ceW
Gòej ØeosMe 446.35 211.80 658.15 efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve mener nw/nQ?
O

*Sme[erpeer kesâ ue#Ùe-7 SJeb Øeot<eCe cegòeâ Tpee& ceW meJeexòece megOeej ngDee pees 1. yepeš keâe Deekeâej 5,12,860.72 keâjesÌ[ ®. Lee~
FN

hejheâe@ce&j mes SÛeerJej hej hengbÛe ieÙee nw, JeneR ue#Ùe-11 mebJenveerÙe Menj 2. Fme yepeš ceW 10,967.87 keâjesÌ[ ®. keâer keâefleheÙe veF& ÙeespeveeSb
Deewj mecegoeÙe SJeb ue#Ùe 12 mebJenveerÙe GheYeesie Deewj Glheeove ceW hejheâe@ce&j Yeer meefcceefuele keâer ieF&~
D

mes øebâš jvej hej hengbÛe ieÙee nw~ veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS—
.P

H–41 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ketâš : 6. GÚej ÿeosMe ceW 2011-12 ceW jepŸe Iejsuet Glheeo ceW ke=‚ef<e ke‚e
(a) 1 leLee 2 oesveeW (b) kesâJeue 1 Ÿeesieoeve Lee, ueieYeie-
(c) ve lees 1 ve ner 2 (d) kesâJeue 2 (a) 14.5% (b) 24.5%
U.P.P.C.S. (Pre), 2022 (c) 34.5% (d) 44.5%
Gòej—(a) U.P.P.C.S. (Pre), 2014
GÚejó(b)
18 heâjJejer, 2020 keâes Gòej ØeosMe mejkeâej Éeje yepeš Devegceeve, 2020-
21 ØeMvekeâeue ceW efJekeâuhe (b) mener Gòej Lee~ DeLe& SJeb mebKÙee ØeYeeie,
ceW kegâue 5,12,860.72 keâjesÌ[ ®heÙes keâe yepeš hesMe efkeâÙee ieÙee Lee~
jepÙe efveÙeespeve mebmLeeve, Gòej ØeosMe Éeje peejer DeebkeâÌ[eW kesâ
yepeš ceW 10,967.87 keâjesÌ[ ®heÙes keâer veF& ÙeespeveeSb Yeer meefcceefuele LeeR~
Dele: efJekeâuhe (a) mener Gòej nw~ efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 kesâ efueS Gòej Devegmeej, Je<e& 2021-22 (meb.De.Deveg.) ceW ke=âef<e SJeb mebyeæ #es$e keâe
ØeosMe kesâ yepeš keâe Deekeâej 6,15,518.97 keâjesÌ[ ®heÙes nw leLee yepeš Ùeesieoeve Ûeeuet Deewj efmLej cetuÙeeW (2011-12) hej ›eâceMe: 26.1 ØeefleMele
leLee 21.6 ØeefleMele Devegceeefvele nw, peyeefkeâ Fmeer DeJeefOe kesâ oewjeve ØeeLeefcekeâ
ceW 39,181.10 keâjesÌ[ ®heÙes keâer veF& ÙeespeveeSb meefcceefuele keâer ieF& nQ~
#es$e (efpemeceW Keveve Deewj GlKeveve Meeefceue nw) keâe Ùeesieoeve ›eâceMe: 28.4
4. GÚej ÿeosMe kes‚ Je<e& 2018-19 kes‚ yepeö ke‚e Deeke‚ej efke‚levee nw? ØeefleMele leLee 23.9 ØeefleMele Devegceeefvele nw~
(a) ÆheŸes 824384.53 ke‚jesÃ[ (b) ÆheŸes 428354.53 ke‚jesÃ[
7. GÚej ÿeosMe ke‚er Smepeer[erheer ceW ÿeeLeefceke‚ meske‰öj ke‚e Ÿeesieoeve nwó
(c) ÆheŸes 428384.52 ke‚jesÃ[ (d) ÆheŸes 824254.52 ke‚jesÃ[
(a) 19% (b) 30.4%
U.P.P.C.S. (Pre), 2017
(c) 34.9% (d) 46.1%
GÚejó(c) U.P.P.C.S. (Mains), 2005
GÚejó(c)
ØeMvekeâeue ceW efJekeâuhe (c) mener Gòej Lee~ GÚej ÿeosMe yepeš Devegceeve,
2023-24 kesâ Devegmeej, Je<e& 2023-24 nsleg yepeö ke‚e Deeke‚ej 690242.43 ØeMvekeâeue ceW efJekeâuhe (c) mener Gòej Lee~ DeLe& SJeb mebKÙee ØeYeeie, jepÙe
ke‚jesÃ[ ®heÙes nw, peyeefke‚ Je<e& 2022-23 kes‚ yepeö ke‚e Deeke‚ej 615518.98 efveÙeespeve mebmLeeve, Gòej ØeosMe Éeje peejer DeebkeâÌ[eW kes‚ Devegmeej, Je<e&
ke‚jesÃ[ ÆheŸes Lee~ Je<e& 2022-23 kesâ mebMeesefOele Devegceeve ceW yepeš Deekeâej 2021-22 (meb.De.Deveg.) ceW jepŸe ke‚er DeLe&JŸeJemLee ceW efJeefYevve #es$eeW ke‚e

585272.29 keâjesÌ[ ®heÙes ope& nw~

efnmmee õe‚ceMe: Fme ÿeke‚ej nwómesJee DeLeJee le=leerŸeke‚ #es$e (49.2%),
G≈eesie DeLeJee ef…leerŸeke‚ #es$e (26.8%) leLee ÿeeLeefceke‚ #es$e (23.9%)~
5. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer ÙeespeveeSb Gòej ØeosMe ceW yepeš 2021-22
8. GÚej ÿeosMe kes‚ Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme ceW ÿeeosefMeke‚ Demebleguevelee kes‚ mebyebOe
ceW Meeefceue keâer ieF& nQ?
I. DeelceefveYe&j ke=â<ekeâ meceefvJele efJekeâeme Ùeespevee
ceW efvecveebefke‚le ke‚ewve-mes ke‚Leve mener nQ?
(1) heefM¤eceer GÚej ÿeosMe ceW G≈eesieeW ke‚e meJee&efOeke‚ keW‚ıerke‚jCe nw~
II. cegKÙeceb$eer me#ece meghees<eCe Ùeespevee
(2) hetJeea GÚej ÿeosMe ceW jepŸe ke‚er keg‚ue 20 ÿeefleMele Deew≈eesefieke‚
III. cegKÙeceb$eer ØeJeemeer ßeefcekeâ GÅeefcelee efJekeâeme Ùeespevee
Fke‚eFŸeeb nQ~
IV. ÙegJee GÅeefcelee efJekeâeme DeefYeÙeeve
(3) Deew≈eesefieke‚ ¬ef∞ mes yegbosueKeb[ meJee&efOeke‚ efhe⁄Ã[e #es$e nw~
veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS~
veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveSó
ketâš :
(a) 1 SJeb 2 mener nQ (b) 2 SJeb 3 mener nQ
(a) I, II SJeb III (b) II, III SJeb IV
(c) 1 SJeb 3 mener nQ (d) GheŸeg&Úe‚ meYeer mener nQ
CO
(c) I, II SJeb IV (d) I, III SJeb IV
U.P.P.C.S. (Pre), 2004
U.P.P.C.S. (Pre), 2021
GÚejó(d)
GÚejó(a)
S.

yegbosueKeb[ #es$e ceW DeepeerefJeke‚e ke‚e ÿecegKe meeOeve ke=‚ef<e nw~ Ÿen #es$e
Je<e& 2021-22 kesâ Gòej ØeosMe yepeš ceW ÙegJee GÅeefcelee efJekeâeme DeefYeÙeeve
TE

DelŸeble DeefJeke‚efmele oMee ceW nw~ Fmekes‚ Debleie&le nceerjhegj, Peebmeer, peeueewve,
keâes ÚesÌ[keâj Mes<e meYeer ÙeespeveeSb Meeefceue LeeR~ 24 peveJejer, 2021 keâes ueefuelehegj, yeeboe, cenesyee leLee ef¤e$eket‚ö efpeues Deeles nwb~ Fme #es$e ceW G≈eesieeW
Gòej ØeosMe kesâ cegKÙeceb$eer Ùeesieer DeeefolÙeveeLe ves cegKÙeceb$eer ÙegJee GÅeefcelee
O

ke‚er DeJemebj¤evee ve nesves mes Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme veneR nes heeŸee nw~ heefM¤eceer
efJekeâeme DeefYeÙeeve Ùeespevee keâer Meg®Deele keâer Leer~ Fme Ùeespevee kesâ lenle, GÚej ÿeosMe ceW hetJeea GÚej ÿeosMe ke‚er leguevee ceW Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme DeefOeke‚
FN

18 mes 35 Je<e& keâer DeeÙeg Jeie& kesâ lekeâveerkeâer JÙeeJemeeefÙekeâ ØeefMe#eCe uesves nw~ DeefOeke‚ebMe Deew≈eesefieke‚ Fke‚eFŸeeb heefM¤eceer G.ÿe. ceW efJeke‚efmele nQ~ ÿeosMe
Jeeues ÙegJeeDeeW keâes mJejespeieej kesâ efueS DeeefLe&keâ ceoo SJeb efJeòehees<eCe kesâ ke‚er ueieYeie 20 ÿeefleMele Deew≈eesefieke‚ Fke‚eFŸeeb hetJeea GÚej ÿeosMe ceW LeeR~
D

™he ceW $e+Ce Øeoeve efkeâÙee peeSiee~ Dele: ÿeMveiele leerveeW ke‚Leve mener nQ~
.P

H–42 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

9. ieer[e nwó ëLeerce heeke&‚í Deeieje ke‚er mLeehevee nsleg DeefYeveslee mebpeŸe Keeve SJeb lelke‚eueerve
(a) ieeef]peŸeeyeeo Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme ÿeeefOeke‚jCe
mehee mejke‚ej (lelkeâeueerve cegKŸeceb$eer DeefKeuesMe ŸeeoJe) kes‚ ceOÙe ke‚jej
(b) ieesjKehegj Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme ÿeeefOeke‚jCe
(c) ieesceleer Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme ÿeeefOeke‚jCe
ngDee Lee~ Fme Leerce heeke&‚ ke‚er mLeehevee mebpeŸe Keeve ke‚er keb‚heveer cesmeme&
(d) iebiee Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme ÿeeefOeke‚jCe
efkeb‚ie[ce FböjösveceWö ÿeeFJesö efueefceös[, cebgyeF& …eje ke‚er peeveer Leer~ uesefke‚ve
U.P.P.C.S. (Mains), 2014 Jele&ceeve ceW GÚej ÿeosMe mejke‚ej keâer Ùen ØecegKe efveJesMe heefjÙeespevee veneR nw~
GÚejó(b) 13. GÚej ÿeosMe jepŸe heŸe&öve efJeke‚eme efveiece efueefceös[ ke‚er mLeehevee
ke‚er ieF& Leer-
ieer[e (GIDA), ëieesjKehegj Deew≈eeseif eke‚ efJeke‚eme ÿeeefOeke‚jCeí(Gorakhpur (a) 1974 ceW (b) 1978 ceW
Industrial Development Authority) ke‚e mebe#f ehlee#ej nw~ ieer[e ke‚er (c) 1984 ceW (d) 1990 ceW
mLeehevee GÚej ÿeosMe Deew≈eeseif eke‚ #es$e efJeke‚eme DeefOeefveŸece, 1976 kes‚ lenle U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2013
30 veJebyej, 1989 ke‚es ke‚er ieF& Leer~
GÚejó(a)
10. GÚej ÿeosMe Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme efveiece mLeeefhele nw-
(a) ke‚evehegj ceW (b) ueKeveT ceW
GÚej ÿeosMe jepŸe heŸe&öve efJeke‚eme efveiece efueefceös[ ke‚er mLeehevee Je<e&
1974 ceW ke‚er ieF& Leer~
(c) Deeieje ceW (d) veesS[e ceW
U.P.P.C.S. (Mains), 2013 14. G.ÿe. ceW heŸe&öve efJeke‚eme efveiece ke‚er mLeehevee ngF& Leeró
GÚejó(a) (a) 1972 ceW (b) 1974 ceW
(c) 1989 ceW (d) 2001 ceW
ëGÚej ÿeosMe jepÙe Deew≈eeseif eke‚ efJeke‚eme efveieceí (UPSIDC) ke‚e cegKŸeeueŸe
U.P. Lower Sub. (Mains), 2015
ke‚evehegj ceW efmLele nw~ Ÿen GÚej ÿeosMe mejke‚ej kes‚ Debleie&le Deew≈eesefieke‚ SJeb
GÚejó(b)
cetue DeJemebj¤evee efJeke‚eme ke‚er ÿeieefle kes‚ efueS ke‚eŸe&jle Ske‚ meeJe&&peefveke‚
#es$e ke‚e Gheõe‚ce nw~ Je<e& 2018 mes Gòej ØeosMe jepÙe DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
efveiece keâe veece heefjJeefle&le keâj ‘‘Gòej ØeosMe jepÙe DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme 15. GÚej ÿeosMe efJeÚeerŸe efveiece kes‚ meboYe& ceW efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee/
ØeeefOekeâjCe’’ keâj efoÙee ieÙee~ mes ke‚Leve melŸe nw/nQ?
11. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee Gòej ØeosMe kesâ GÅeefceÙeeW keâes GÅeesieeW 1. Ÿen ueIeg leLee ceOŸece mlejerŸe G≈eesieeW ke‚es efJeÚeerŸe meneŸelee ÿeoeve
ceW SJeb GÅeesie ueieeves ceW meneÙelee keâjlee nw? ke‚jlee nw~
(a) G.Øe. jepÙe efJeòe efveiece 2. Ÿen ueIeg leLee ceOŸece #es$e ke‚er mesJee Fke‚eFŸeeW ke‚es efJeÚeerŸe meneŸelee
(b) G.Øe. jepÙe DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme ØeeefOekeâjCe ÿeoeve ke‚jlee nw~
(c) DeeOeejYetle mebjÛevee SJeb DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme efJeYeeie veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS–
(d) GÅeesie yebOeg
(a) kes‚Jeue 1 mener nw~
U.P. R.O./ A.R.O. (Mains), 2016
(b) kes‚Jeue 2 mener nw~
Gòej—(d) (c) 1 leLee 2 oesveeW mener nwb~
‘‘GÅeesie yebOeg’’ G.Øe. jepÙe keâe Skeâ mebie"ve nw, pees GÅeesie SJeb mesJee (d) ve lees 1 ve ner 2 mener nw~
CO
#es$e ceW efveJesMe keâer megefJeOee kesâ efueS meceefhe&le nw Deewj GÅeesieeW ceW efJeefYevve U.P.P.C.S. (Mains), 2017
mecemÙeeDeeW kesâ Debleie&le Deeves Jeeueer mecemÙeeDeeW keâe meceeOeeve keâjleer nw~ GÚejó (a)
GÅeesie yebOeg, G.Øe. kesâ GÅeefceÙeeW keâes GÅeesieeW ceW SJeb GÅeesie ueieeves ceW GÚej ÿeosMe efJeÚeerŸe efveiece (UPFC) ke‚er mLeehevee jepŸe efJeÚeerŸe efveiece
S.

meneÙelee keâjlee nw~ GÅeesie yebOeg ceW ef$emlejerÙe mebjÛevee nw—efpeuee mlejerÙe, Ske‰ö, 1951 kes‚ Debleie&le Je<e& 1954 ceW ke‚er ieF& Leer~ Ÿen efveiece jepŸe ceW
TE

ceb[ue mlejerÙe SJeb jepÙe mlejerÙe~ ueIeg SJeb ceOŸece G≈eceeW kes‚ efJeke‚eme nsleg efJeÚeerŸe meneŸelee ÿeoeve ke‚jlee nw~
12. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve Ske‚ GÚej ÿeosMe Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme efveiece
16. GÚej ÿeosMe ceW ëefmebieue efJeb[es ke‰ueerŸejWme efJeYeeieí kes‚ efvecveefueefKele
O

ke‚er Deeieeceer ÿecegKe efveJesMe heefjŸeespevee venerb nw?

(a) Leerce heeke&‚, Deeieje (b) cesiee Het‚[ heeke&‚, yejsueer
GˆsMŸeeW hej efJe¤eej ke‚erefpeS Deewj veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej
FN

(c) öske‰meöeFue heeke&‚, JeejeCemeer (d) ef[HeW‚me heeke&‚, Meenpenebhegj ¤egefveS-

U.P.P.C.S. (Mains), 2017 1. Deew≈eesefieke‚ DeheefMe∞ ÿeyebOeve
D

GÚejó(a) 2. Deew≈eesefieke‚ Devegceesove

.P

H–43 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ket‚ö : GÚej ÿeosMe ke‚er DeLe&JŸeJemLee ceW ke=‚ef<e ke‚e cenòJehetCe& Ÿeesieoeve nw~ peveieCevee
(a) kes‚Jeue 1 mener nw~
2011 kes‚ Debelf ece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe jepŸe kes‚ keg‚ue ke‚ce&ke‚ejeW
(b) kes‚Jeue 2 mener nw~
ceW ke=‚ef<e ke‚ce&ke‚ejeW ke‚e Ÿeesieoeve 59.3% nw, efpemeceW keg‚ue ke=‚ef<e fleefceke‚
(c) 1 leLee 2 oesveeW mener nQ~
(oerIe&ke‚eefuekeâ SJeb Deuheke‚eefuekeâ) 30.3% SJeb keg‚ue ke=‚<eke‚ (oerIe&ke‚eefueke‚
(d) ve lees 1 Deewj ve ner 2 mener nw~
SJeb Deuheke‚eefueke‚) 29.0% nQ~ Dele: GÚej ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ ke‚ce&¤eejer
U.P.P.C.S. (Pre), 2017
GÚejó(b)
ke=‚ef<e #es$e ceW efveŸeesefpele nQ~

GÚej ÿeosMe yepeö 2018-19 kes‚ Devegmeej, Deew≈eesefieke‚ Fke‚eFŸeeW mes mebyebefOele 20. peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW ke‚eceieejeW kes‚ mebyebOe
mJeerke=‚efleŸeeW, DevegceesoveeW, DevegceefleŸeeW leLee ueeFmeWmeeW ke‚er Dee@veueeFve megefJeOee ceW efvecve ceW mes ke‚ewve-mee ke‚Leve mener nw?
Ske‚ ⁄le kes‚ veer¤es ÿeoeve ke‚jves kes‚ efueS efmebieue efJeb[es ke‰ueerŸejWme efJeYeeie (a) GÚej ÿeosMe ceW meYeer flesefCeŸeeW kes‚ ke‚eceieejeW ke‚er mebKŸee meJee&efOeke‚
ke‚er mLeehevee cegKŸeceb$eer ke‚eŸee&ueŸe ceW ke‚er pee jner nw~ nw~
(b) GÚej ÿeosMe ceW ke=‚ef<e SJeb Iejsuet G≈eesieeW ceW ke‚ece ke‚jves Jeeues
17. GÚej ÿeosMe ceW ëefmebieue eEJe[es ke‰ueerŸejWme efJeYeeieí kes‚ mebyebOe ceW
fleefceke‚eW ke‚er mebKŸee 3.0 efceefueŸeve nw~
efvecveefueefKele hej efJe¤eej ke‚erefpeS Deewj veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener
(c) GÚej ÿeosMe ceW ke‚eceieejeW ke‚er mebKŸee 20 efceefueŸeve nw~
GÚej ¤egefveS–
(d) GheÙeg&òeâ ceW mes ke‚esF& veneR~
1. Deew≈eesefieke‚ mesJeeSb
U.P. Lower Sub. (Mains), 2013
2. Deew≈eesefieke‚ mJeerke=‚efle
3. Deew≈eesefieke‚ Devegceesove GÚejó(a)
4. Deew≈eeseif eke‚ "esme DeheefMe∞ ÿeyebOeve peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW meYeer flesefCeŸeeW kes‚ ke‚eceieejeW
ket‚ö : ke‚er mebKŸee meJee&efOeke‚ nw~ DevŸe efJeke‚uheeW ceW efoS ieS ke‚Leve ieuele nQ~
(a) 1 mener nw~ (b) 1 Deewj 2 mener nQ~
21. 1 Deÿewue, 2017 mes ÿeYeeJeer GÚej ÿeosMe ceW Dekeg‚Meue fleefceke‚ ke‚er
(c) 1, 2 Deewj 3 mener nQ~ (d) 1, 2, 3 Deewj 4 mener nQ~
U.P.P.C.S. (Mains), 2017
vŸetvelece cepeotjer efveefM¤ele ke‚er ieF& nw-
(a) Æ. 7000 ÿeefleceen (b) Æ. 7400 ÿeefleceen
GÚejó(c)
(c) Æ. 7800 ÿeefleceen (d) Æ. 8200 ÿeefleceen
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2017
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKebs~
18. jespeieej ke‚er ¬ef∞ mes GÚej ÿeosMe ke‚e meyemes yeÃ[e G≈eesie nwó GÚejó(b)
(a) nLeke‚jIee G≈eesie (b) metleer Jem$e G≈eesie
ØeMvekeâeue ceW Gòej (b) mener Lee~ vŸetvelece cepeotjer DeefOeefveŸece, 1948
(c) ¤eerveer G≈eesie (d) meerceWö G≈eesie
kes‚ Debleie&le GÚej ÿeosMe ceW 74 Devegmetef¤ele efveŸeespeveeW ceW osŸe heefjJele&veerŸe
U.P.P.C.S. (Mains), 2006
cenbieeF& YeÚes ke‚e efveOee&jCe 1 Dekeäštyej, 2022 mes 31 ceeÛe&, 2023 leke‚
GÚejó(a) ÿeYeeJeer Dekeg‚Meue fleefceke‚ ke‚er vŸetvelece cepeotjer efvecveJele nwó
Fbef[Ÿee ye«eb[ Fefke‰Jeöer heb‚[, 2007 kes‚ Devegmeej, nLeke‚jIee G≈eesie GÚej flesCeer keg‚ue cepeotjer (ÆheŸes ceW)
CO
ÿeosMe ceW meyemes DeefOeke‚ jespeieej DeJemej GheueyOe ke‚jeves Jeeuee G≈eesie Dekeg‚Meue 9743
nw~ Ÿeneb ke‚e nLeke‚jIee G≈eesie ke=‚ef<e kes‚ yeeo jespeieej GheueyOe ke‚jeves DeÊ&-keg‚Meue 10717
S.

Jeeuee otmeje meyemes yeÃ[e #es$e nw~ keg‚Meue 12005

19. GÚej ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ ÿeefleMele ke‚ce&¤eejer efveŸeesefpele nQó
TE

22. Gòej ØeosMe keâer kegâue pevemebKÙee ceW keâeÙe& yeue keâe ØeefleMele nw—
(a) ke=‚ef<e #es$e ceW
(a) 18.5% (b) 23.7%
O

(b) G≈eesie #es$e ceW

(c) 30.2% (d) 31.2%
(c) mesJee #es$e ceW
FN

U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2021

(d) G≈eesie SJeb mesJee #es$e ceW
Gòej—(*)
U.P.P.C.S. (Mains), 2012
D

GÚejó(a) Gòej ØeosMe ceW kegâue pevemebKÙee ceW keâeÙe& yeue keâe 32.9 ØeefleMele nw~
.P

H–44 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

23. ke‚Leve (A) : GÚej ÿeosMe ke‚er osMe ke‚s meke‚ue Iejsuet Glheeo (GDP) GÚej ÿeosMe mejke‚ej ke‚er keg‚ue Deeiece ÿeeefhleŸeeW ceW meJee&efOeke‚ Yeeie JŸeeheej
ceW 9.4% ke‚er Yeeieeroejer nw~ ke‚j mes ÿeehle neslee Lee, pees ÿeMveke‚eue ceW ueieYeie 55 ÿeefleMele Lee~ Gòej
ke‚ejCe (R) : GÚej ÿeosMe ke‚er osMe kes‚ keg‚ue efveŸee&le ceW 66% ke‚er ØeosMe yepeš 2023-24 kesâ Devegmeej, jepÙe keâes keâjeW mes efceueves Jeeueer
Yeeieeroejer nw~ DeeÙe—jepÙe Jemleg SJeb mesJee keâj leLee cetuÙe mebJeefOe&le keâj mes 150000
veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS - keâjesÌ[ ®heÙes, Deeyekeâejer Megukeâ mes 58,000 keâjesÌ[ ®heÙes, mšebhe SJeb
ket‚ö : hebpeerkeâjCe mes 34,560 keâjesÌ[ ®heÙes leLee Jeenve keâj mes 12,672 keâjesÌ[
(a) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ leLee (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee ®heÙes Øeeefhle keâe Devegceeve nw~
nw~ 26. GÚej ÿeosMe Meemeve ke‚er DeeŸe ke‚e meyemes yeÃ[e Yeeie ÿeehle neslee nwó
(b) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ; hejbleg (R),(A) ke‚er mener JŸeeKŸee (a) peceerve ke‚er ceeueiegpeejer mes
veneR nw~ (b) meeceevŸe JŸeeheej ke‚j mes
(c) (A) mener nw; hejbleg (R) ieuele nw~ (c) Ske‰meeFpe [dŸetöer ceW keW‚ı mes ÿeehle efnmmes mes
(d) (A) ieuele nw; hejbleg (R) mener nw~ (d) hebpeerke‚jCe Meguke‚ mes
U.P.P.C.S. (Mains), 2009 U.P.P.C.S. (Mains), 2003, 2004, 2005
GÚejó(c) GÚejó(b)
ØeMvekeâeue ceW efJekeâuhe (c) mener Gòej Lee~ jepÙe yepeš Devegceeve, 2023- ÿeMveke‚eue ceW meJee&efOeke‚ DeeŸe meeceevŸe JŸeeheej ke‚j mes ÿeehle Lee~ GÚej
24 kesâ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚er osMe kes‚ meke‚ue Iejsuet Glheeo (GDP)
ÿeosMe DeeefLe&ke‚ meceer#ee, 2022-23 kes‚ Devegmeej ceW jepŸe mejke‚ej ke‚es
ceW Ùeesieoeve 8.0 ØeefleMele nw~ meJee&efOeke‚ DeeŸe Jemleg SJeb mesJee ke‚j (40%) mes ÿeehle nes jner nw~ Gmekes‚
24. ke‚Leve (A) : Yeejle ke‚e meJee&efOeke‚ pevemebKŸee Jeeuee jepŸe GÚej ÿeosMe yeeo Glheeo Meguke‚ (22.28%) leLee Jewö (16.41%) ke‚e mLeeve nw~
DeeefLe&ke‚ ¬ef∞ mes Ske‚ efhe⁄Ã[e ngDee jepŸe nw~ 27. GÚej ÿeosMe mejke‚ej ke‚er DeeŸe ke‚e meyemes yeÃ[e Yeeie Deelee nwó
ke‚ejCe (R) : jepŸe kes‚ efJeefYevve YeeieeW kes‚ efJeke‚eme mlej ceW mhe∞ (a) hebpeerke‚jCe Meguke‚ mes
efYevvelee efceueleer nw~ (b) JŸeeheej ke‚j mes
veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS : (c) Yetefce-jepemJe mes
ket‚ö : (d) mebIeerŸe Ske‰meeFpe [dÙetšer kes‚ efnmmes mes
(a) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ SJeb (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee nw~ U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2014
(b) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ; hejbleg (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee GÚejó(b)
veneR nw~ øeMvekeâeue ceW efJekeâuhe (b) mener GÚej Lee~ Jele&ceeve kesâ efueS GheŸeg&Úe‚
(c) (A) mener nw; hejbleg (R) ieuele nw~ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKebs~
(d) (A) ieuele nw; hejbleg (R) mener nw~
28. GÚej ÿeosMe ke‚e ke‚ewve JŸeeheej ke‚j peesve DeefOeke‚lece JŸeeheej ke‚j
U.P.P.C.S. (Mains), 2010
meb´en ke‚jlee nw?
CO
GÚejó(b)
(a) ieeefpeŸeeyeeo
(b) ke‚evehegj
S.

ÿeMveiele ke‚Leve SJeb ke‚ejCe oesveeW mener nQ; hejbleg ke‚ejCe ke‚Leve ke‚er mhe∞
JŸeeKŸee veneR ke‚j jne nw~ (c) ueKeveT
TE

25. GÚej ÿeosMe mejke‚ej ke‚er keg‚ue Deeiece ÿeeefhleŸeeW ceW ueieYeie 55 ÿeefleMele (d) veesS[e
ÿeehle neslee nw- U.P.P.C.S. (Mains), 2009
O

(a) ceveesjbpeve ke‚j mes (b) JŸeeheej ke‚j mes U.P.P.C.S. (Pre), 2005
FN

(c) möeche Meguke‚ mes (d) jepŸe Glheeove Meguke‚ mes GÚejó(c)
U.P.P.C.S. (Mains), 2002 ØeMvekeâeue ceW ÿeosMe ceW JŸeeheej ke‚j ke‚e meJee&efOeke‚ meb´enCe ueKeveT peesve
D

GÚejó(b) mes Øeehle efkeâÙee ieÙee Lee~

.P

H–45 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

29. ÿeLece ëoerve oŸeeue nmleke‚uee mebkeg‚ueí JŸeeheej megeJf eOee keW‚ı DeJeefmLele nw- GÚej ÿeosMe ves G¤¤elece Deew≈eesefieke‚ Je=efÊ oj 10JeeR heb¤eJe<eeaŸe Ÿeespevee ceW
(a) Deeieje ceW (b) JeejeCemeer ceW ÿeehle ke‚er nw~ Fme Ÿeespevee ceW 10.8 ØeefleMele Je=efÊ ngF&, pees GÚej ÿeosMe
(c) ke‚evehegj ceW (d) ieesjKehegj ceW ke‚er meJee&efOeke‚ Deew≈eesefieke‚ Je=efÊ oj nw~ GÚej ÿeosMe ke‚er Deew≈eesefieke‚ Je=efÊ
U.P.P.C.S. (Pre), 2017 oj 6JeeR heb¤eJe<eeaŸe Ÿeespevee ceW 9.5 ØeefleMele ope& ke‚er ieF& Leer~
GÚejó(b) 33. GÚej ÿeosMe ceW veke‚ejelceke‚ Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme oj jneró
ÿeLece ëoerve oŸeeue nmleke‚uee mebkeg‚ueí JŸeeheej megeJf eOee keW‚ı pees JeejeCemeer ceW (a) ¤eewLeer Ÿeespevee ceW (b) ⁄"er Ÿeespevee ceW
DeJeefmLele nw, ke‚es ÿeOeeveceb$eer …eje 22 efmelebyej, 2017 ke‚es je∞^ ke‚es meceefhe&le (c) veJeeR Ÿeespevee ceW (d) iŸeejnJeeR Ÿeespevee ceW
efke‚Ÿee ieŸee~ ÿeOeeveceb$eer …eje Fme keW‚ı ke‚er DeeOeejefMeuee veJebyej, 2014 U.P. Lower Sub. (Mains), 2013
ceW jKeer ieF& Leer~ efJeÚe ceb$eer …eje Je<e& 2014-15 kes‚ yepeö ceW JeejeCemeer GÚejó(c)
kes‚ nLeke‚jIeeW, nmleefMeuhe Deewj jsMece GlheeoeW ke‚es efJeke‚efmele ke‚jves leLee
yeÃ{eJee osves Deewj JeejeCemeer kes‚ yegveke‚jeW, ke‚ejeriejeW Deewj G≈eefceŸeeW ke‚es veJeeR heb¤eJe<eeaŸe Ÿeespevee kes‚ oewjeve GÚej ÿeosMe ke‚er Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme
DeeJeMŸeke‚ meneŸelee cegnwŸee ke‚jeves kes‚ efueS Ske‚ JŸeeheej megefJeOee keW‚ı leLee oj veke‚ejelceke‚ jner~ Fme oewjeve Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme oj (–) 0.9
efMeuhe meb´eneueŸe ke‚er mLeehevee ke‚jves ke‚er Iees<eCee ke‚er ieF& Leer~ ÿeefleMele jner~

30. JÙeeheej megefJeOee keWâõ SJeb ›eâeheäš cÙetefpeÙece keâer mLeehevee Gòej ØeosMe 34. leer›e DeewÅeesieerkeâjCe nsleg efveJesMe keâjves leLee jespeieej kesâ DeJemejeW
kesâ peveheo ceW ngF&- kesâ me=peve kesâ efueS Gòej ØeosMe mejkeâej jepÙe keâe henuee DeebkeâÌ[e
(a) ØeÙeeiejepe (b) JeejeCemeer keWâõ mLeeefhele keâjsiee—
(c) DeÙeesOÙee (d) Deces"er (a) ieewleceyegæ veiej ceW (b) «esšj veesS[e ceW

U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016 (c) ieeefpeÙeeyeeo ceW (d) ieepeerhegj ceW

GÚejó(b) U.P. R.O./ A.R.O. (Mains), 2016

Gòej—(b)
JÙeeheej megefJeOee keWâõ SJeb ›eâeheäš cÙetefpeÙece (oerve oÙeeue nmlekeâuee mebkegâue)
keâer mLeehevee Gòej ØeosMe kesâ peveheo JeejeCemeer ceW ngF&~ 22 efmelebyej, Gòej ØeosMe ceW F&-ieJeveXme keâes cepeyetle keâjves kesâ efueS Skeâ cenòJehetCe&
2017 keâes ØeOeeveceb$eer vejWõ ceesoer ves JeejeCemeer ceW ‘oerve oÙeeue nmlekeâuee keâoce G"eles ngS jepÙe mejkeâej ves 24 Dekeäštyej, 2020 keâes Iees<eCee
mebkegâue’ je°^ keâes meceefhe&le efkeâÙee~ ØeOeeveceb$eer ves Fme keWâõ keâer DeeOeejefMeuee keâer efkeâ «esšj veesS[e ceW Gòej ØeosMe keâe henuee DeebkeâÌ[e keWâõ (Data
veJebyej, 2014 ceW jKeer Leer~ Centre) mLeeefhele efkeâÙee peeSiee~ Ùen keWâõ ve kesâJeue jepÙe ceW F&-
31. Je<e& 2004-05 ceW GÚej ÿeosMe kes‚ keg‚ue ke‚j Gheeiece ceW DeÿelŸe#e ieJeveXme keâes cepeyetle keâjsiee, yeefukeâ ÙegJeeDeeW kesâ efueS jespeieej kesâ
ke‚jesb ke‚e Ÿeesieoeve Lee, ueieYeieó DeJemej Keesuesiee Deewj jepÙe leLee DevÙe peieneW hej DeeF&šer JÙeJemeeÙe
keâes meneÙelee Øeoeve keâjsiee~
(a) 74 ÿeefleMele (b) 76 ÿeefleMele
(c) 78 ÿeefleMele (d) 80 ÿeefleMele 35. efJeiele leerve Je<eeX ceW GÚej ÿeosMe mejke‚ej kes‚ keg‚ue ke‚j Deeiece ceW
U.P.P.C.S. (Pre), 2005 ÿelŸe#e ke‚jeW ke‚e DebMeó
CO
GÚejó(b) (a) Ieöe nw
(b) yeÃ{e nw
Je<e& 2004-05 ceW GÚej ÿeosMe kes‚ keg‚ue ke‚j Gheeiece ceW DeÿelŸe#e ke‚jeW ke‚e
S.

Ÿeesieoeve ueieYeie 76 ÿeefleMele Lee~ GÚej ÿeosMe DeeefLe&ke‚ meceer#ee, 2022-23 (c) heefjJele&veMeerue jne nw
TE

kes‚ Devegmeej, DeÿelŸe#e ke‚jeW ke‚e Ÿeesieoeve ueieYeie 78.69 ÿeefleMele nw~ (d) DeheefjJele&veMeerue jne nw
U.P.P.C.S. (Pre), 2005
32. GÚej ÿeosMe ves G¤¤elece Deew≈eesefieke‚ Je=efÊ oj Debefke‚le ke‚eró
O

(a) 5JeeR heb¤eJe<eeaŸe Ÿeespevee ceW (b) 6"er heb¤eJe<eeaŸe Ÿeespevee ceW
GÚejó(b)
FN

(c) 10JeeR heb¤eJe<eeaŸe Ÿeespevee ceW (d) 11JeeR heb¤eJe<eeaŸe Ÿeespevee ceW ÿeMveke‚eue mes efJeiele leerve Je<eeX ceW GÚej ÿeosMe mejke‚ej kes‚ keg‚ue ke‚j
U.P.P.C.S. (Mains), 2009 Deeiece ceW ÿelŸe#e ke‚jeW ke‚e DebMe yeÃ{e Lee~ GÚej ÿeosMe DeeefLe&ke‚ meceer#ee,
D

GÚejó(c) 2022-23 kes‚ Devegmeej, Je<e& 2021-22 ceW Ÿen ueieYeie 13.35 ÿeefleMele nw~
.P

H–46 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

36. GÚej ÿeosMe ceW cetuŸeJeefOe&le ke‚j (Jewö) ueeiet ngDeeó Je<e& 2018 ceW veerefle DeeÙeesie Éeje Meg™ efkeâS ieS Deekeâeb#eer efpeuee keâeÙe&›eâce
(a) 1 Deÿewue, 2007 mes (b) 1 peveJejer, 2008 mes
kesâ Debleie&le petve, 2021 lekeâ osMe kesâ kegâue 112 Deekeâeb#eer efpeueeW ceW Gòej
(c) 1 peveJejer, 2009 mes (d) 1 Deÿewue, 2008 mes
U.P.P.C.S. (Mains), 2009
ØeosMe kesâ Dee" (8) efpeues Meeefceue nQ~ Ùes efpeues nQ—meesveYeõ, heâlesnhegj,
GÚejó(b) efmeæeLe&veiej, efÛe$eketâš, Ûeboewueer, yeuejecehegj, yenjeFÛe SJeb ßeeJemleer~
cetuŸeJeefOe&le ke‚j (Value Added Tax-VAT) PeejKeb[, ⁄ÚeermeieÃ{ , GÚej 40. efJeÚeerŸe Je<e& 2010-11 ceW Yeejle kes‚ keg‚ue meke‚ue Iejsuet Glheeo ceW
ÿeosMe SJeb leefceuevee[g jepŸeeW ke‚es ⁄esÃ[ke‚j osMe kes‚ meYeer jepŸeeW ves Ske‚ DevŸe jepŸeeW ke‚er leguevee ceW GÚej ÿeosMe ke‚e Ÿeesieoeve Leeó
meeLe ueeiet efke‚Ÿee~ yeeo ceW leefceuevee[g ves Yeer Fmes ueeiet ke‚jves ke‚e efveCe&Ÿe (a) meJee&efOeke‚ (b) ef…leerŸe meJee&efOeke‚
efueŸee~ G.ÿe. ceW cetuŸeJeefOe&le ke‚j (VAT) 1 peveJejer, 2008 mes ueeiet ngDee~ (c) le=leerŸe meJee&efOeke‚ (d) ¤elegLe& meJee&efOeke‚
U.P.P.C.S. (Mains), 2010
37. GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele ceW mes efke‚me efpeues ceW iejeryeer jsKee mes
GÚejó(b)
veer¤es meyemes ke‚ce ´eeceerCe heefjJeej heeS peeles nQ?
(a) yeeiehele (b) ieeefpeŸeeyeeo efJeÚeerŸe Je<e& 2010-11 ceW Yeejle kes‚ keg‚ue meke‚ue Iejsuet Glheeo ceW ceneje∞^
(c) ueKeveT (d) cesj" kes‚ yeeo GÚej ÿeosMe ke‚e ef…leerŸe meJee&efOeke‚ Ÿeesieoeve Lee~ Gòej ØeosMe
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004 yepeš Devegceeve 2023-24 kesâ Devegmeej, Yeejle kesâ GDP ceW Gòej ØeosMe
GÚejó(a) keâe Ùeesieoeve 8 ØeefleMele mes DeefOekeâ nw~
ÿeMveke‚eue ceW GÚej ÿeosMe kes‚ yeeiehele efpeues ceW iejeryeer jsKee mes veer¤es meyemes 41. ke=‚ef<e flece Glheeoke‚lee meJee&efOeke‚ nwó
ke‚ce ´eeceerCe heefjJeej heeS peeles Les~ he‚jJejer, 2009 leke‚ ke‚er efmLeefle (a) hetJeea GÚej ÿeosMe ceW (b) yegbosueKeb[ ceW
(c) ceOŸe GÚej ÿeosMe ceW (d) heefM¤eceer GÚej ÿeosMe ceW
kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ ieewleceyegÊveiej efpeues ceW iejeryeer jsKee mes
veer¤es meyemes ke‚ce ´eeceerCe iejerye (2.6%) nQ, peyeefke‚ ef¤e$eket‚ö efpeues ceW
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
iejeryeer jsKee mes veer¤es meJee&efOeke‚ iejerye (81.5%) heeS peeles nQ~ meyemes
ke‚ce Menjer iejerye Meenpenebhegj (3.3%) leLee meJee&efOeke‚ Menjer iejerye GÚejó(d)
¤eboewueer (74.5%) ceW nQ~ GÚej ÿeosMe ceW ke=‚ef<e flece Glheeoke‚lee meJee&efOeke‚ heefM¤eceer GÚej ÿeosMe
38. GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje efmelebyej 14, 2011 ke‚es efveefM¤ele efke‚S ceW nw~ ke=‚ef<e ke‚e meyemes DeefOeke‚ Ÿeebef$eke‚erke‚jCe heefM¤eceer GÚej ÿeosMe ceW
ieS veŸeer DeeJeeme veerelf e kes‚ Devegmeej, DeeefLe&ke‚ ôhe mes ke‚cepeesj Jeie& ngDee nw, efpememes ke‚ce flece mes DeefOeke‚eefOeke‚ Glheeoke‚lee ÿeehle nesleer nw~
(F&.[yuŸet.Sme.) kes‚ ueeYe´eener Jes JŸeefÚe‚ neWies, efpeveke‚er ceeefmeke‚ DeeŸe menejvehegj, cesj", cegpehe‰he‚jveiej, efyepeveewj, cegjeoeyeeo, yejsueer, heerueerYeerle
nesieer - FlŸeeefo #es$e ke=‚ef<e flece Glheeoke‚lee kes‚ efueS GheŸegÚe‚ #es$e nQ~ heefM¤eceer
(a) Æ. 5,000 leke‚ (b) Æ. 6,000 leke‚ GÚej ÿeosMe kes‚ heM¤eele õe‚ceMe: ceOŸe, hetJeea Deewj meyemes ke‚ce yegbosueKeb[
(c) Æ. 7,500 leke‚ (d) Æ. 10,000 leke‚ ceW ke=‚ef<e flece Glheeoke‚lee nw~
U.P. Lower Sub.(Pre), 2009
GÚejó(a) 42. nwC[ yegke‚ Dee@he‚ S´eerke‚u¤ej ÿeke‚eefMele nesleer nw-
(a) YeejleerŸe ke=‚ef<e DevegmebOeeve mebmLeeve mes
Je<e& 2011 ceW GÚej ÿeosMe ceW efveefM¤ele ke‚er ieF& veF& DeeJeeme veerefle kes‚
(b) YeejleerŸe ke=‚ef<e DevegmebOeeve heefj<eo mes
Devegmeej, DeeefLe&ke‚ ôhe mes ke‚cepeesj Jeie& (EWS) kes‚ ueeYe´eener JŸeefÚe‚ŸeeW
(c) GÚej ÿeosMe ke=‚ef<e DevegmebOeeve heefj<eo mes
CO
kes‚ efueS efveOee&efjle ceeefmeke‚ DeeŸe 5,000 ÆheŸes leke‚ nw~ peveJejer, 2017
ceW peejer Dehe[sš DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej, leerve ueeKe ®heÙes Jeeef<e&keâ DeeÙe mes (d) YeejleerŸe efJe%eeve SJeb Deew≈eesefieke‚er DevegmebOeeve heefj<eo mes
keâce Jeeues heefjJeejeW keâes DeeefLe&keâ ™he mes keâcepeesj Jeie& (EWS) kesâ ™he U.P.P.C.S. (Mains), 2012
S.

ceW heefjYeeef<ele efkeâÙee ieÙee nw~ GÚejó(b)

TE

39. veerefle DeeÙeesie Éeje ÛeueeS pee jns Deekeâeb#eer efpeuee keâeÙe&›eâce kesâ nwC[ yegke‚ Dee@he‚ S´eerke‚u¤ej ëYeejleerŸe ke=‚ef<e DevegmebOeeve heefj<eoí (ICAR)
Debleie&le Gòej ØeosMe kesâ efkeâleves efpeueeW keâes petve, 2021 lekeâ Meeefceue ke‚e ÿeke‚eMeve nw~
O

efkeâÙee ieÙee nw?

(a) 4 (b) 6 43. GÚej ÿeosMe ke‚er DeLe&JŸeJemLee kes‚ meboYe& ceW efvecveefueefKele ke‚LeveeW hej
FN

(c) 8 (d) 10 efJe¤eej ke‚erefpeS Deewj veer¤es efoS ieS ket‚ö mes Dehevee GÚej ¤egefveSó
U.P.P.C.S. (Pre), 2021 (1) ÿeefle JŸeefÚe‚ je∞^erŸe DeeŸe Je ÿeefle JŸeefÚe‚ jepŸe DeeŸe ceW Deblej
D

GÚejó(c) efvejblej yeÃ{ jne nw~

.P

H–47 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

(2) mebhetCe& osMe ke‚er leguevee kes‚ keg‚ue ke‚efce&ŸeeW ceW ke=‚<eke‚eW ke‚e ÿeefleMele ket‚ö :
GÚej ÿeosMe ceW DeefOeke‚ nw~ (a) 1 leLee 2 (b) 2 leLee 3
(3) mebhetCe& osMe ke‚er leguevee ceW ÿeefle Ske‚ ueeKe pevemebKŸee hej hebpeerke=‚le (c) 3 leLee 4 (d) 1 leLee 4
ke‚ejKeeveeW ke‚er mebKŸee GÚej ÿeosMe ceW DeefOeke‚ nw~ U.P.P.C.S. (Mains), 2005

ket‚ö : GÚejó(b)
(a) kes‚Jeue 3 mener nw~ (b) 2 SJeb 3 mener nw~ ÿeMveke‚eue ceW cegjeoeyeeo SJeb ke‚evehegj efJeMes<e DeeefLe&ke‚ #es$e (SEZ)
(c) 1 SJeb 2 mener nw~ (d) kes‚Jeue 1 mener nw~ mLeeefhele efke‚S peeves Jeeues mLeeveeW ceW Meeefceue Les~ ÿeosMe ceW Jele&ceeve
U.P.P.C.S. (Pre), 2004 ceW 14 (31 efomebyej, 2022 ke‚er efmLeefle kes‚ Devegmeej) efJeefMe∞ DeeefLe&ke‚ #es$e
GÚejó(c) efõe‚ŸeeMeerue nQ~ Ÿes nQó veesS[e SmeF&pes[, cegjeoeyeeo SmeF&pes[, S¤emeerSue
ÿeefle JŸeefÚe‚ je∞^erŸe DeeŸe Deewj GÚej ÿeosMe ke‚er ÿeefle JŸeefÚe‚ jepŸe DeeŸe öske‰vee@uee@peerme (veesS[e), ceespej yeerŸej Fbef[Ÿee (´esöj veesS[e), efJeÿees
ceW Deblej efvejblej yeÃ{ jne nw SJeb mebhetCe& osMe ke‚er leguevee kes‚ keg‚ue ke‚efce&ŸeeW efueefceös[ (´esöj veesS[e),meerJŸet [sJeueheme& efue. (´esöj veesS[e),SveDeeF&DeeF&öer
ceW ke=‚<eke‚eW ke‚e ÿeefleMele GÚej ÿeosMe ceW DeefOeke‚ nw~ meeLe ner Ÿeneb mebhetCe& öske‰vee@uee@peerme efue. (´esöj veesS[e), ieesu[sve še@Jej Fvøeâešskeâ ØeeFJesš
osMe ke‚er leguevee ceW ÿeefle Ske‚ ueeKe pevemebKŸee hej hebpeerke=‚le ke‚ejKeeveeW efueefcešs[ (veesS[e), šeše kebâmeušWmeer meefJe&mespe efueefcešs[ (veesS[e), DeefMe&Ÿee
ke‚er mebKŸee ke‚ce nw~ Dele: efJeke‚uhe (c) DeYeer∞ GÚej nw~ vee@ov& e& She‚öer[yuŸetpes[ efue. (Fye«eefncehegj-yegueboMenj), Dee@ke‰meerpeve efyepevesme
44. efvecveefueefKele JeÚe‚JŸeeW hej efJe¤eej ke‚erefpeS Deewj veer¤es efoS ket‚ö mes (veesS[e), Debmeue DeeF&öer efmeöer Sb[ heeke&‚ efue. (´esöj veesS[e), DeLe& Fv¯e‚eöske‚
mener GÚej ¤egefveS : ÿee. efue. (iesö« j veesS[e) leLee S¤emeerSue DeeF&öer efmeöer ueKeveT ÿee. efue.
ke‚Leve (A) : GÚej ÿeosMe ke‚er Jele&ceeve mejke‚ej, G≈eesie, DeeOeeefjke‚ (¤eke‚ iebpeefjŸee-ueKeveT)~
mebj¤evee, Tpee& Glheeove Deeefo kes‚ efJeke‚eme hej OŸeeve ueiee jner nw~ 46. GÚej-ÿeosMe ceW efJeefMe∞ DeeefLe&ke‚ peesve mLeeefhele efke‚S pee jns nQó
ke‚ejCe (R) : Yeejer efveJesMe DeeefLe&ke‚ efJeke‚eme ke‚es megueYe ke‚jlee nw~ (a) Deeieje, ke‚evehegj Deewj veesS[e ceW
ket‚ö : (b) Deeieje, ke‚evehegj Deewj ´esöj veesS[e ceW

(a) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ Deewj (R), (A) ke‚e mener (c) cesj", cegjeoeyeeo, ke‚evehegj Deewj veesS[e ceW
(d) cegjeoeyeeo, ke‚evehegj, veesS[e Deewj ies«öj veesS[e ceW
mhe∞erke‚jCe nw~
U.P.P.C.S. (Pre), 2006
(b) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ; eEke‚leg (R), (A) ke‚e mener
mhe∞erke‚jCe veneR nw~ GÚejó(d)
(c) (A) mener nw; eEke‚leg (R) ieuele nw~ ØeMvekeâeue ceW efJekeâuhe (d) mener Lee~ Jele&ceeve efmLeefle kesâ efueS GheÙeg&òeâ
(d) (A) ieuele nw; eEke‚leg (R) mener nw~ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
U.P.P.C.S. (Pre) (Re-Exam), 2015 47. GÚej ÿeosMe ceW Deeuet efveŸee&le peesve efmLele nw-
GÚejó(a) (a) Deeieje ceW (b) Fueeneyeeo ceW
GÚej ÿeosMe ke‚er Jele&ceeve mejke‚ej efJeefYevve heefjŸeespeveeDeeW kes‚ ceeOŸece mes (c) he‚lesnhegj ceW (d) ke‚evehegj ceW
CO
DeeOeejYetle mebj¤evee kes‚ efJeke‚eme, Tpee& Glheeove SJeb G≈eesie Deeefo kes‚ U.P.R.O./A.R.O. (Spl.) (Pre), 2010
efJeke‚eme hej OŸeeve os jner nw~ meÃ[ke‚ SJeb heefjJenve, Tpee& SJeb veJeerke‚jCeerŸe GÚejó(a)
Tpee&, veiejerŸe efveŸeespeve, neGeEmeie, met¤evee ÿeew≈eesefieke‚er Deeefo #es$eeW ceW
S.

GÚej ÿeosMe ceW Deeuet efveŸee&le peesve DeueerieÃ{, he‚Æ&Keeyeeo, ke‚vveewpe,

neLejme, cesj" SJeb Deeieje, yeeiehele, yeoeÙetb, jecehegj, ieeefpeÙeeyeeo leLee
TE

GÚej ÿeosMe mejke‚ej ves meeJe&peefveke‚-efvepeer Yeeieeroejer mes ÿeehle efveJesMe

efheâjespeeyeeo ceW mLeeefhele nQ~
mes Deveske‚ heefjŸeespeveeSb Megô ke‚er nQ, efpememes DeeefLe&ke‚ efJeke‚eme ke‚es yeÃ{eJee
48. GÚej ÿeosMe ceW ceevŸelee ÿeehle möe@ke‚ Ske‰me¤eWpe nwó
O

efceueves ke‚er Gcceero nw~

45. Gve mLeeveeW ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeS peneb GÚej ÿeosMe ceW efJeefMe∞ DeeefLe&ke‚ (a) ueKeveT ceW (b) ke‚evehegj ceW
FN

peesve mLeeefhele efke‚S pee jns nQó (c) JeejeCemeer ceW (d) ieeefpeŸeeyeeo ceW
1. Deeieje 2. ke‚evehegj U.P.P.C.S. (Pre), 2010
D

3. cegjeoeyeeo 4. JeejeCemeer GÚejó(b)

.P

H–48 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
GÚej ÿeosMe ceW ceevŸelee ÿeehle möe@ke‚ Ske‰me¤eWpe ke‚evehegj ceW nw, efpemeke‚er
mLeehevee Je<e& 1982 ceW ngF& Leer~
49. GÚej ÿeosMe ceW hejbhejeiele Deew≈eesefieke‚ Jemleg #es$e Glheeove ceW (ceer.
öve kes‚ ôhe ceW) DeefOeke‚lece Ÿeesieoeve nwó
(a) meerceWö ke‚e (b) metleer Oeeies ke‚e
(c) ¤eerveer ke‚e (d) Jevemheefle ke‚e
U.P.P.C.S. (Mains), 2002
GÚejó(c)
GÚej ÿeosMe ceW ¤eerveer G≈eesie ke‚e hejbhejeiele Deew≈eesefieke‚ Jemleg #es$e
Glheeove ceW (ceer.öve kes‚ ôhe ceW) DeefOeke‚lece Ÿeesieoeve nw~ mebhetCe& Yeejle
ceW ¤eerveer Glheeove kes‚ #es$e ceW Gòej ÿeosMe ef…leerŸe mLeeve hej nw~
50. GÚej ÿeosMe G≈eesie yebOeg ke‚e GˆsMŸe nwó
(a) GÚej ÿeosMe ceW Glheeefole JemlegDeeW kes‚ efveŸee&le ke‚es ÿeeslmeeefnle ke‚jvee~
(b) Deew≈eesefieke‚ Fke‚eFŸeeW ke‚er meceŸeyeÊ mLeehevee megefveefM¤ele ke‚jvee~
(c) JŸeeJemeeefŸeke‚ ÿeMeemeve ceW ÿeefMe#eCe ÿeoeve ke‚jvee~
(d) G≈eesieeW kes‚ efueS $e+Ce ÿeoeve ke‚jvee~
U.P.P.C.S. (Pre), 2007
GÚejó(b)
G≈eesie yebOeg, Deew≈eesefieke‚ Fke‚eFŸeeW ke‚er mLeehevee nsleg mLeeefhele GÚej ÿeosMe
mejke‚ej ke‚e Skeâ mebie"ve nw~ Fmeer mebie"ve kes‚ ceeOŸece mes ëSke‚ue cespe
JŸeJemLeeí (Single Table System) kes‚ lenle Deew≈eesefieke‚ Fke‚eFŸeeW ke‚er
meceŸeyeÊ mLeehevee megefveefM¤ele ke‚jves ke‚e ÿeŸeeme efke‚Ÿee ieŸee nw~
Yeewieesefueke‚ heefj¬MŸe
veesšdme
*YetieefYe&ke‚ ¬ef∞ mes G.ÿe. ÿee¤eervelece ieeW[Jeevee uewb[ ke‚e Yet-Yeeie nw~ *G.ÿe.
kes‚ oef#eCe Yeeie ceW efmLele he"ejer Yeeie ÿeeŸe…erheerŸe Yeeie ke‚e ner Debie nw,
efpemeke‚e efvecee&Ce eEJeOŸe õe‚ce ke‚er MewueeW …eje ÿeer-kew‚efcye«Ÿeve Ÿegie ceW ngDee nw~
*G.ÿe. ke‚e De#eebMeerŸe efJemleej 23o52' mes 31o28' GÚejer De#eebMe kes‚ ceOŸe
nw~ *ke‚gue De#eebMeerŸe efJemleej 7o36' nw~ *G.ÿe. ke‚e osMeeblejerŸe efJemleej
77o3' hetJe& mes 84o39' hetJeea osMeeblej kes‚ ceOŸe nw~ *ÿeosMe ke‚e ke‚gue osMeeblejerŸe
efJemleej 7o09' nw~ *G.ÿe. ke‚er meerceeSb kes‚bıMeeefmele ÿeosMe efouueer meefnle
ke‚gue 9 jepŸeeW mes ueieer ngF& nQ~ *G.ÿe. ke‚er meercee ke‚es mheMe& ke‚jves Jeeues
jepŸe nQ- efncee¤eue ÿeosMe, nefjŸeeCee, jepemLeeve, ceOŸe ÿeosMe, ⁄ÚeermeieÃ{,
PeejKeb[, efyenej SJeb GÚejeKeb[~ *G.ÿe. ke‚er meercee ke‚es mheMe& ke‚jves
Jeeuee Ske‚ cee$e kes‚bıMeeefmele ÿeosMe efouueer nw~ Fmeke‚er meerceeSb G.ÿe. kes‚
ieeefpeŸeeyeeo SJeb ieewleceyegÊ veiej mes ueieer ngF& nQ~ *ÿeosMe ke‚er hetJeea meercee
efyenej SJeb PeejKeb[ mes ueieer ngF& nw~ *ÿeosMe ke‚er GÚejer meercee vesheeue kes‚
H–49 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
DeefleefjÚe‚ GÚejeKeb[ SJeb efncee¤eue ÿeosMe mes ueieer ngF& nw~ G.ÿe. ke‚er heefM¤eceer
meerceeSb nefjŸeeCee, jepemLeeve leLee kes‚bıMeeefmele ÿeosMe efouueer mes ueieer nQ~
*G.ÿe. ke‚er oef#eCeer meerceeSb ceOŸe ÿeosMe SJeb ⁄ÚeermeieÃ{ ke‚es mheMe& ke‚jleer
nQ~ *G.ÿe. ke‚er meyemes uebyeer meercee ceOŸe ÿeosMe mes mheMe& ke‚jleer nw~ *G.ÿe.
ke‚er vŸetvelece meercee jsKee mes mheMe& ke‚jves Jeeuee jepŸe efncee¤eue ÿeosMe nw~
*G.ÿe. ke‚e Ske‚cee$e efpeuee menejvehegj nw, efpemeke‚er meercee efncee¤eue ÿeosMe
mes ueieleer nw~ Fmekes‚ DeefleefjÚe‚ Fme efpeues ke‚er meercee nefjŸeeCee SJeb GÚejeKeb[
mes Yeer ueieer nw~ *G.ÿe. kes‚ meJee&efOeke‚ efpeueeW ke‚es mheMe& ke‚jves Jeeuee jepŸe
ceOŸe ÿeosMe nw~ *meJee&efOeke‚ 4 ÿeosMeeW ke‚es mheMe& ke‚jves Jeeuee G.ÿe. ke‚e
Ske‚cee$e efpeuee meesveYeı nw~ Ÿen ceOŸe ÿeosMe, ⁄ÚeermeieÃ{, PeejKeb[ SJeb
efyenej ke‚es mheMe& ke‚jlee nw~ *meyemes ke‚ce efpeueeW ke‚es mheMe& ke‚jves Jeeues efpeues
ueefuelehegj SJeb menejvehegj nQ~ *ceOŸe ÿeosMe mes leerve lejhe‚ mes efIejs efpeues
ueefuelehegj nQ~ *meJee&efOeke‚ efpeueeW ke‚es mheMe& ke‚jves Jeeuee efpeuee- yeoeŸetb (9
eqpeues) nw~ *G.ÿe. ke‚er meercee ke‚es mheMe& ke‚jves Jeeuee Ske‚cee$e efJeosMeer je∞^
vesheeue nw~ *G.ÿe. kes‚ 7 eqpeueeW (cenjepeiebpe, efmeÊeLe& veiej, yeuejecehegj,
fleeJemleer, yenjeF¤e, Keerjer SJeb heerueerYeerle) ke‚er meerceeSb vesheeue ke‚es mheMe&
ke‚jleer nQ~ *G.ÿe. ke‚e keg‚ue Yeewieesefueke‚ #es$ehe‚ue 2,40,928 Jeie& efke‚ceer. nw,
pees efke‚ Yeejle kes‚ keg‚ue #es$ehe‚ue (32,87,240 Jeie& efke‚ceer.) kes‚ ueieYeie 7.33
ØeefleMele kesâ yejeyej nw~ *hetJe& mes heefM¤ece leke‚ Fmeke‚er uebyeeF& 650 efke‚ceer.
leLee GÚej mes oef#eCe leke‚ ¤eewÃ[eF& 240 efke‚ceer. nw~ * #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes
G.ÿe. ke‚e Yeejle ceW ¤eewLee mLeeve nw~ *G.ÿe. mes DeefOeke‚ #es$ehe‚ue Jeeues jepŸe
nQó jepemLeeve, ceOŸe ÿeosMe SJeb ceneje∞^~ *G.ÿe. ke‚e Jele&ceeve Yeewieesefueke‚
mJeôhe 9 veJebyej, 2000 ke‚es DeefmlelJe ceW DeeŸee~ 9 veJebyej, 2000 ke‚es G.ÿe.
kes‚ 13 heJe&leerŸe efpeueeW ke‚es Deueie ke‚j GÚejeb¤eue (Deye GÚejeKeb[) jepŸe
ke‚e efvecee&Ce efke‚Ÿee ieŸee nw~ *meJee&efOeke‚ #es$ehe‚ue Jeeues 4 efpeues (DeJejesner
õe‚ce ceW) nwñ ueKeercehegj Keerjer (7680 Jeie& efke‚ceer.), meesveYeı (6905
Jeie& efke‚ceer.), njoesF& (5986 Jeie& efke‚ceer.) SJeb meerleehegj (5743 efke‚ceer.)~
*meyemes ke‚ce #es$ehe‚ue Jeeues 4 efpeues (Deejesner õe‚ce ceW) nQ- nehegÃ[ (660
Jeie& efke‚ceer.), ieeefpeŸeeyeeo (910 Jeie& efke‚ceer.), meble jefJeoeme veiej (1,015
Jeie& efke‚ceer.) SJeb Meeceueer (1,043 Jeie& efke‚ceer.)~ *meyemes hetJeea SJeb heefM¤eceer
efpeues õe‚ceMe: yeefueŸee SJeb Meeceueer nQ~ *meyemes GÚejer SJeb oef#eCeer efpeues
CO
õe‚ceMe: menejvehegj SJeb meesveYeı nQ~ *je∞^erŸe jepeOeeveer #es$e ceW meefcceefuele
GÚej ÿeosMe kes‚ efpeues nQóieeefpeŸeeyeeo, nehegÃ[, cesj", ieewlece yegÊ veiej,
yegueboMenj, cegpehe‰he‚jveiej SJeb yeeiehele~ *G.ÿe. ke‚es Jele&ceeve ceW cegKŸele:
S.
leerve ÿeeke=‚efleke‚ ÿeosMeeW ceW efJeYeeefpele efke‚Ÿee ieŸee nwó (i) Yeeyej SJeb lejeF&
TE
ke‚e ÿeosMe, (ii) iebiee-Ÿecegvee ke‚e cewoeve SJeb (iii) oef#eCe ke‚e he"ejer ÿeosMe~
*heefM¤ece ceW menejvehegj mes ueske‚j hetJe& ceW osJeefjŸee SJeb keg‚Meerveiej (he[jewvee)
O
leke‚ Ske‚ heleueer-meer heÛer Yeeyej Deewj lejeF& ke‚nueeleer nw~ *Yeeyej #es$e
FN
Jen heJe&leerŸe Yet-Yeeie nw, pees keb‚ke‚Ã[-helLejeW mes efveefce&le nw~ *Fme #es$e
D
ke‚e efJemleej G.ÿe. kes‚ efyepeveewj, menejvehegj, heerueerYeerle, Meenpenebhegj SJeb
ueKeercehegj Keerjer efpeueeW ceW nw~ *lejeF& #es$e, Yeeyej kes‚ oef#eCe ceW oueoueer
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

SJeb ieeo efceÛer Jeeuee #es$e nw, pees cenerve DeJemeeoeW mes efveefce&le nw~ *Ieves hebpeeye kes‚ meeLe GÚej ÿeosMe ke‚er meercee veneR ueieleer nw~ GÚej ÿeosMe ke‚er
pebieue Deewj uebyes neLeer IeemeeW mes {ke‚e ngDee lejeF& #es$e ke‚Yeer 80 mes 90 meercee keg‚ue 9 jepŸeeW (8 jepŸe + 1 kes‚bıMeeefmele ÿeosMe) ke‚es mheMe& ke‚jleer
efke‚ceer. leke‚ ¤eewÃ[e Lee leLee Fmekes‚ Debleie&le menejvehegj, efyepeveewj, jecehegj, nw~ G.ÿe. ke‚er meercee efncee¤eue ÿeosMe, nefjŸeeCee, jepemLeeve, ceOŸe ÿeosMe,
yejsueer, heerueerYeerle, ueKeercehegj Keerjer, yenjeF¤e, ieesb[e, yemleer, efmeÊeLe& ⁄ÚeermeieÃ{, PeejKeb[, efyenej, GÚejeKeb[ leLee keW‚ıMeeefmele ÿeosMe efouueer
veiej, ieesjKehegj, cenejepeiebpe, osJeefjŸee Deewj keg‚Meerveiej efpeueeW kes‚ Yeeie mes ueieleer nw~
Deeles Les~ *ÿeosMe kes‚ Gb‚¤eeF& Jeeues YeeieeW ceW efceueves Jeeueer ÿee¤eervelece peueesÃ{ 2. GÚej ÿeosMe ke‚er meercee-jsKee Yeejle kes‚ efke‚leves jepŸeeW mes efceueleer nw?
efceÛer ke‚es jeÃ{ (Rarh) veece mes peevee peelee nw~ *iebiee-Ÿecegvee kes‚ efJemle=le (a) 6 (b) 7
cewoeveer ÿeosMe ke‚es leerve Ghe-efJeYeeieeW ceW yeeböe ieŸee nwó (i) iebiee-Ÿecegvee ke‚e
(c) 8 (d) 9
Thejer cewoeve, (ii) iebiee ke‚e ceOŸe cewoeveer ÿeosMe SJeb (iii) iebiee ke‚e hetJeea
U.P.P.C.S. (Mains), 2017
cewoeve~ *iebiee-Ÿecegvee kes‚ Thejer cewoeve ke‚e efJemleej ueieYeie 500 efke‚ceer.
GÚejó(d)
uebyeer SJeb 80 efke‚ceer. ¤eewÃ[er heÛer kes‚ ôhe ceW nw~ *iebiee-Ùecegvee kesâ ceOÙe cewoeveer
ØeosMe keâe efJemleej G.Øe. kesâ menejvehegj, efyepeveewj, cesj", cegpeheäheâjveiej, GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
yegueboMenj, DeueerieÃ{, neLejme, ceLegje, Deeieje, cewvehegjer, Söe, yeoeŸetb, 3. GÚej ÿeosMe ke‚e meyemes hetJeea Menj efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve nw?
cegjeoeyeeo leLee yejsueer efpeueeW ceW efceuelee nw~ *iebiee kes‚ hetJeea cewoeve ke‚e (a) yeefueŸee (b) DeepeceieÃ{
(c) yeejeyebke‚er (d) yemleer
efJemleej G.ÿe. kes‚ JeejeCemeer, peewvehegj, ieepeerhegj, DeepeceieÃ{, yeefueŸee,
efcepee&hegj, meesveYeı SJeb meble jefJeoeme veiej (Yeoesner) ceW nw~ *iebiee-Ÿecegvee U.P.P.C.S. (Pre), 2017
kes‚ cewoeve ke‚e efvecee&Ce ke‚e@he efceÛer mes ngDee nw~ *iebiee-Ÿecegvee ke‚s efJemle=le
cewoeveer ÿeosMe ke‚er mecegı leue mes Deewmele Gb‚¤eeF& 300 ceer. nw~ *G.ÿe. ceW GÚejó(a)
oef#eCe he"ejer ÿeosMe ke‚e keg‚ue #es$ehe‚ue 45200 Jeie& efke‚ceer. nw~ *oef#eCe GÚej ÿeosMe ke‚e meyemes hetJe& ceW efmLele Menj yeefueŸee nw, efpemeke‚er hetJeea
he"ejer ÿeosMe kes‚ Debleie&le yegbosueKeb[ SJeb yeIesueKeb[ kes‚ Yet-Yeeie meefcceefuele nQ~ meercee efyenej jepŸe mes efceueleer nw~ Ÿen GÚej ÿeosMe kes‚ leerve efpeueeW ceT,
*Ÿen #es$e oke‰ke‚ve kes‚ he"ej ke‚e ner ÿemejCe nw~ *Fme Yet-Yeeie ke‚er GÚejer ieepeerhegj leLee osJeefjŸee Deewj efyenej kes‚ leerve efpeueeW Yeespehegj, ⁄heje leLee
meercee Ÿecegvee leLee iebiee veoer …eje efveOee&efjle nw leLee oef#eCeer meercee efJebOŸe efmeJeeve mes efIeje ngDee nw~
heJe&le …eje efveOee&efjle nesleer nw~ hetJe& ceW kes‚ve veoer, heefM¤ece ceW yesleJee leLee hengpe 4. ueKeveT efpeues ke‚er meercee efvecveefueefKele ceW mes efke‚me efpeues ke‚er meercee
ke‚es mheMe& veneR ke‚jleer nw?
veefoŸeeb Fmeke‚er meercee efveOee&efjle ke‚jleer nQ~ Fmekes‚ Debleie&le Peebmeer, peeueewve,
(a) yeefueŸee (b) GvveeJe
nceerjhegj, cenesyee, ef¤e$eket‚ö, ueefuelehegj Deewj yeeboe efpeues; ÿeŸeeiejepe efpeues
(c) njoesF& (d) yeejeyebke‚er
ke‚er cespee Deewj ke‚j⁄vee lenmeerueW; iebiee kes‚ oef#eCe ceW heÃ[ves Jeeuee efcepee&hegj
ke‚e efnmmee leLee ¤eboewueer efpeues ke‚er ¤eefke‚Ÿee lenmeerue Deeleer nw~ *yebgosueKeb[ ke‚e
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2014
GÚejó(a)
efvecee&Ce G.ÿe. kes‚ oef#eCeer G¤¤e ÿeosMe ceW efJebOŸe ke‚eue ke‚er ÿee¤eervelece veerme
¤eÛeveeW …eje leLee efvecve ÿeosMeeW ceW veefoŸeeW …eje efve#esefhele efceÛer mes ngDee
nw~ *yegbosueKeb[ kes‚ heefM¤eceer Yeeie ceW ke‚eueer ce=oe (jsiegj) ke‚e efJemleej nw, ueKeveT efpeues ke‚er meercee hetJe& ceW yeejeyebke‚er efpeues ke‚es, heefM¤ece ceW GvveeJe
pees ceeueJee he"ej ke‚e ner efJemleej nw~ *yebgosueKeb[ ceW ë¤ueemeí veeceke‚ Ieeme efpeues ke‚es, oef#eCe ceW jeŸeyejsueer efpeues ke‚es leLee GÚej ceW meerleehegj SJeb
CO
yengleeŸele ceW heeF& peeleer nw~ *yeIesueKeb[ #es$e ceW Mebke‰Jeeke‚ej öerues yengleeŸele njoesF& efpeueeW ke‚er meercee ke‚es mheMe& ke‚jleer nw~ ueKeveT efpeues keâer meercee
mes efceueles nQ~ *yeIesueKeb[ #es$e ke‚er ÿecegKe veoer meesve nw~ yeefueÙee efpeues keâer meercee keâes mheMe& veneR keâjleer nw~
GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele veiejeW ke‚e Yeewieesefueke‚ #es$ehe‚ue ke‚er
S.

5.
ØeMvekeâesMe ¬ef∞ mes mener DeJejesner õe‚ce ke‰Ÿee nw?
TE

(a) JeejeCemeer, yeeiehele, meble jefJeoeme veiej, ieewlece yegÊ veiej

1. efvecveefueefKele jepŸeeW ceW mes efke‚memes GÚej ÿeosMe ke‚er meercee veneR
ueieleer? (b) meble jefJeoeme veiej, JeejeCemeer, yeeiehele, ieewlece yegÊ veiej
O

(a) jepemLeeve kes‚ meeLe (b) hebpeeye kes‚ meeLe (c) ieewlece yegÊ veiej, JeejeCemeer, meble jefJeoeme veiej, yeeiehele
FN

(c) nefjŸeeCee kes‚ meeLe (d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR (d) JeejeCemeer, ieewlece yegÊ veiej, yeeiehele, meble jefJeoeme veiej
U.P.P.C.S. (Mains), 2015 U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2013
D

GÚejó(b) GÚejó(*)
.P

H–50 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

efJeke‚uhe ceW efoS ieS G.ÿe. kes‚ veiejeW ke‚e Yeewieesefueke‚ #es$ehe‚ue Fme ÿeke‚ej nw- eqpeuee #es$eheâue (Jeie& efkeâceer.)
veiej #es$ehe‚ue (Jeie& efke‚ceer. ceW) nceerjhegj 4021
JeejeCemeer - 1,535 njoesF& 5986
yeeiehele - 1,321 neLejme 1840
ieewlece yegÊ veiej - 1,282 nehegÌ[ 660
meble jefJeoeme veiej - 1,015 mhe° nw efkeâ nehegÌ[ efpeuee #es$eheâue keâer Âef° mes meyemes Úesše nw~
6. efvecveefueefKele efpeueeW ke‚e Yeewieesefueke‚ #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes mener veesš—Ùen DeebkeâÌ[s G.Øe. meebefKÙekeâer heef$ekeâe, 2022 mes efueS ieS nQ~
Deejesner Devegõe‚ce nwó 9. GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele efpeueeW ceW mes efke‚meke‚e #es$ehe‚ue meJee&efOeke‚
(a) yeejeyebke‚er, ieewlece yegÊ veiej, efcepee&hegj, meesveYeı nw?
(b) efcepee&hegj, meesveYeo«, yeejeyebke‚er, ieewlece yegÊ veiej (a) ueKeercehegj Keerjer (b) meesveYeı
(c) ieewlece yegÊ veiej, yeejeyebke‚er, efcepee&hegj, meesveYeı (c) meerleehegj (d) njoesF&
(d) meesveYeı, efcepee&hegj, ieewlece yegÊ veiej, yeejeyebke‚er U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2010
U.P.P.C.S. (Mains), 2015
GÚejó(a)
GÚejó(c)
peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes G.ÿe. ke‚e meyemes
efpeuee G.ÿe. meebefKŸeke‚er heef$eke‚e, yeÃ[e efpeuee ueKeercehegj Keerjer nw~ Fmeke‚e #es$ehe‚ue 7680 Jeie& efke‚ceer. nw
2022 kes‚ Devegmeej SJeb meyemes ⁄esöe efpeuee nehegÃ[ nw, eEke‚leg pevemebKŸee ke‚er ¬ef∞ mes ÿeosMe
#es$ehe‚ue ke‚e meyemes yeÃ[e efpeuee Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) SJeb meyemes ⁄esöe
(Jeie& efke‚ceer. ceW) efpeuee cenesyee nw~
ieewlece yegÊ veiej 1,282 10. #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes GÚej ÿeosMe ke‚e meyemes yeÃ[e peveheo nwó
yeejeyebke‚er 4,402 (a) yenjeF¤e (b) Keerjer
efcepee&hegj 4,405 (c) meesveYeı (d) JeejeCemeer
meesveYeı 6,905 U.P.P.C.S. (Mains), 2005
Dele: mhe∞ nw efke‚ ÿemlegle efpeueeW kes‚ Yeewieeseuf eke‚ #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes Deejesner GÚejó(b)
õe‚ce ceW efpeues nQ-ieewlece yegÊ veiej, yeejeyebke‚er, efcepee&hegj leLee meesveYeı~
GÚej ÿeosMe ceW vŸetvelece #es$ehe‚ue Jeeuee peveheo nwó
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
7.
(a) meble ke‚yeerj veiej (b) ieewlece yegÊ veiej 11. GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele peveheoeW ceW mes ke‚ewve #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞
(c) Debyes[ke‚j veiej (d) ke‚evehegj veiej mess meyemes ⁄esöe nw?
U.P.P.C.S. (Pre), 2005 (a) JeejeCemeer (b) peewvehegj
GÚejó(b) (c) Fueeneyeeo (d) ieepeerhegj
CO
efoS ieS efJeke‚uheeW ceW vŸetvelece #es$ehe‚ue Jeeuee efpeuee ieewlece yegÊ veiej nw, U.P.P.C.S. (Mains), 2013
efpemeke‚e #es$ehe‚ue 1,282 Jeie& efke‚ceer. nw~ GÚej ÿeosMe meebefKÙekeâer heef$ekeâe, GÚejó(a)
S.

2022 kes‚ Devegmeej, ÿeosMe ke‚e #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes 75 efpeueeW ceW meyemes efoS ieS efJeke‚uheeW kes‚ efpeues Deewj Gveke‚e #es$ehe‚ue efvecveevegmeej nw-
⁄esöe efpeuee nehegÃ[ (660 Jeie& efke‚ceer.) nw~ efpeuee #es$ehe‚ue (Jeie& efke‚ceer.)
TE

8. Gòej ØeosMe keâe efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee efpeuee #es$eheâue keâer Âef° JeejeCemeer - 1,535
mes meyemes Úesše nw? - 4,038
O

peewvehegj
(a) nceerjhegj (b) njoesF& Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) - 5,482
FN

(c) neLejme (d) nehegÌ[ ieepeerhegj - 3,377

U.P.P.C.S. (Pre), 2021
D

mhe∞le: efoS ieS efpeueeW ceW JeejeCemeer ke‚e #es$ehe‚ue meyemes ke‚ce nw~ Dele:
GÚejó(d) mener GÚej efJeke‚uhe (a) nesiee~
.P

H–51 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

12. GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele efpeueeW ke‚e GÚej mes oef#eCe mener
Devegõe‚ce nwó
(a) meble ke‚yeerj veiej, Debyes[ke‚j veiej, efmeÊeLe& veiej, meble jefJeoeme
veiej
(b) efmeÊeLe& veiej, meble ke‚yeerj veiej, Debyes[ke‚j veiej, meble jefJeoeme
veiej
(c) Debyes[ke‚j veiej, efmeÊeLe& veiej, meble jefJeoeme veiej, meble ke‚yeerj
veiej
(d) meble jefJeoeme veiej, efmeÊeLe& veiej, meble ke‚yeerj veiej, Debyes[ke‚j
veiej
U.P.P.C.S. (Mains), 2010
GÚejó(b)
ÿeMveiele efpeueeW ke‚e GÚej mes oef#eCe efoMee ceW mener Devegõe‚ce nesieeóeqmeÊeLe&
veiej → meble ke‚yeerj veiej → Debyes[ke‚j veiej → meble jefJeoeme veiej~
13. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve peveheo Fueeneyeeo peveheo kes‚ meeLe meercee
veneR yeveelee?
(a) ef¤e$eket‚ö (b) peewvehegj
(c) meble jefJeoeme veiej (d) meesveYeı
U.P.P.C.S. (Mains), 2006
GÚejó(d)
meesveYeı efpeuee Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) mes meercee veneR yeveelee nw,
ke‰ŸeeWefke‚ meesveYeı leLee Fueeneyeeo efpeues kes‚ yeer¤e ceW efcepee&hegj efpeuee efmLele
nw~ Fueeneyeeo kes‚ meerceeJeleea efpeues ef¤e$eket‚ö, jerJee (ce.ÿe.), efcepee&hegj,
Yeoesner, peewvehegj, ÿeleeheieÃ{ SJeb ke‚ewMeecyeer nQ~
14. Gòej ØeosMe kesâ efvecveefueefKele #es$eeW ceW mes efkeâmeceW Devvee ØeLee Gme
#es$e kesâ ke=âef<e SJeb Jeeefvekeâer kesâ efJekeâeme kesâ efueS DeefYeMeehe nw?
(a) hetJeea G.Øe.
(b) G.Øe. keâe yegbosueKeb[ #es$e
(c) ceOÙe G.Øe.
CO
(d) heefMÛeceer G.Øe.
U.P. B.E.O. (Pre), 2019
S.

Gòej-(b)
TE

‘Devvee ØeLee’ Gòej ØeosMe keâs yegbosueKeb[ #es$e ceW ke=âef<e SJeb Jeeefvekeâer kesâ
efJekeâeme nsleg DeefYeMeehe nw~ yegbosueKeb[ #es$e ceW Devvee ØeLee kesâ lenle efkeâmeeve
O

Ûew$e ceeme ceW Heâmeue keâšeF& kesâ yeeo Deheves heMegDeeW keâes Keguee ÚesÌ[ osles
FN

nQ~ hejbleg Jele&ceeve ceW Ùen ØeLee Deye ke=âef<e SJeb Jeeefvekeâer kesâ efueS vegkeâmeeve
meeefyele nes jner nw, keäÙeeWefkeâ Fve heMegDeeW keâer Jepen mes HeâmeueeW keâes vegkeâmeeve
D

hengbÛeeÙee pee jne nw~

.P

H–52 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

peueJeeŸeg SJeb Jeve

veesšdme
*G.ÿe. ke‚es cegKŸele: oes peueJeeŸeg ÿeosMeeW ceW efJeYeeefpele efke‚Ÿee peelee nw- (i)
Deeı& SJeb G<Ce ÿeosMe, (ii) meeOeejCe Deeı& SJeb G<Ce ÿeosMe~ *Deeı& SJeb
G<Ce ÿeosMe ke‚es lejeF& #es$e (120-180 mesceer. lekeâ Jeeef<e&ke‚ Je<ee&) SJeb hetJeea
GÚej ÿeosMe (100-120 mesceer. leke‚ Deewmele Jeeef<e&ke‚ Je<ee&) ceW efJeYeeefpele efke‚Ÿee
peelee nw~ *meeOeejCe Deeı& SJeb G<Ce ÿeosMe kes‚ Debleie&le cewoeveer #es$e Deelee
nw peneb Deewmele Jeeef<e&ke‚ Je<ee& 80-100 mesceer. lekeâ nesleer nw~ heefM¤eceer cewoeveer
#es$e Deewj yegbosueKeb[ kes‚ he"ejer Deewj heneÃ[er ÿeosMeeW ceW Je<ee& ke‚er cee$ee ke‚ce
heeF& peeleer nw~ *GÚej ÿeosMe kes‚ ke=‚ef<e (MemŸe)peueJeeŸeg Deb¤eueeW ke‚es 9 #es$eeW
ceW efJeYeeefpele efke‚Ÿee ieŸee nw, Jes nQñ lejeF& #es$e (Ghees<Ce), heefM¤eceer cewoeveer
#es$e (Ghees<Ce), ceOŸe heefM¤eceer cewoeveer #es$e (Ghees<Ce), oef#eCe-heefM¤eceer DeÊ&
Meg<ke‚ #es$e (DeÊ& Meg<ke‚), ceOŸe cewoeveer #es$e (mece Meerlees<Ce), yegbosueKeb[ #es$e
(Ghees<Ce), GÚejer hetJeea cewoeveer #es$e (DeÊ& Meg<ke‚), hetJeea cewoeveer #es$e (mece
Meerlees<Ce) leLee efJebOŸe #es$e (mece Meerlees<Ce)~ *ke‚eshesve kes‚ Devegmeej, G.ÿe. ceW
peueJeeŸeg ke‚e Meg<ke‚ Meerle Jeeuee ceevemetveer ÿeke‚ej DeLee&le Cwg efceuelee nw~
*Leeve&LJesö kes‚ Devegmeej, G.ÿe. ceW CBw DeLee&le mece Meerlees<Ce Gheeı& peueJeeŸeg
ke‚e efJemleej efceuelee nw~ * G.ÿe. ceW cegKŸele: leerve $e+legSbó (i) Meerle $e+leg,
(ii) ´eer<ce $e+leg Deewj (iii) Je<ee& $e+leg nesleer nQ~ *G.ÿe. kes‚ oef#eCe he"ejer
Yeeie ceW Meerle $e+leg ke‚e Deewmele DeefOeke‚lece leeheceeve 28.3oC leLee vŸetvelece
leeheceeve 13.3oC jnlee nw~ *G.ÿe. kes‚ yegbosueKeb[ #es$e ceW meJee&efOeke‚ Deewmele
leeheceeve heeŸee peelee nw~ Fmeke‚e ke‚ejCe Fmeke‚er ke‚ke&‚ jsKee mes DeefOeke‚ efveke‚ö
DeJeefmLeefle ke‚e nesvee nw~ *G.ÿe. kes‚ Peebmeer SJeb Deeieje efpeueeW ceW meyemes
DeefOeke‚ ieceea heÃ[leer nw~ *G.ÿe. kes‚ yejsueer efpeues ceW meyemes ke‚ce ieceea heÃ[leer
nw~ *´eer<ce $e+leg ceW G.ÿe. ceW heefM¤eceer nJeeSb leerõe ieefle mes ¤eueleer nQ, Fve
Meg<ke‚ SJeb iece& nJeeDeeW ke‚es ëuetí ke‚nles nQ~ *G.ÿe. ceW meJee&efOeke‚ Je<ee& pegueeF&
SJeb Deiemle cenerveeW ceW nesleer nw~ *yebieeue ke‚er KeeÃ[er mes G"ves Jeeuee ceevemetve
efyenej kes‚ cewoeveer Yeeie mes neslee ngDee G.ÿe. ceW ÿeJesMe ke‚jlee nw, Fmes ëhetJee&í
ke‚nles nQ~ *G.ÿe. ke‚er DeefOeke‚ebMe ceevemetveer Je<ee& oef#eCe-heefM¤ece ceevemetve kes‚
CO
yebieeue ke‚er KeeÃ[er ke‚er ceevemetve MeeKee mes ÿeehle nesleer nw, Fmemes G.ÿe. ke‚er
keg‚ue Je<ee& ke‚e ueieYeie 75-80 ØeeffleMele Yeeie ÿeehle neslee nw~ *G.ÿe. kes‚
S.

cewoeveer #es$e ceW meJee&efOeke‚ Je<ee& ieesjKehegj (Deewmele 184.7 mesceer.) ceW leLee
meyemes ke‚ce Je<ee& ceLegje (Deewmele 54.4 mesceer.) ceW nesleer nw~ *G.Øe. ke‚er veefoŸeeW
TE

ceW DeefOeke‚lece ÿeJeen ceevemetve kes‚ oewjeve ner jnlee nw~ meeceevŸele: ÿeosMe ke‚e
O

hetJeeÀ¤eue #es$e meyemes DeefOeke‚ yeeÃ{ mes ÿeYeeefJele neslee nw~

*G.Øe. ke‚er ÿeLece Jeve veerefle Je<e& 1952 ceW leLee ef…leerŸe Jeve veerefle Je<e&
FN

1988 ceW Ieesef<ele ke‚er ieF&~ *je∞^erŸe Jeve veerefle, 1988 kes‚ Devegmeej, efke‚meer
Yeer Yeewieesefueke‚ #es$e kes‚ 33.33 ØeeffleMele Yet-Yeeie hej Jeve nesves DeeJeMŸeke‚ nQ~
D

*Je<e& 1998 ceW je∞^erŸe Jeve veerefle ueeiet ngF& Leer, Fmeer heefjhes«#Ÿe ceW G.Øe. ceW
.P

H–52 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
Yeer G.Øe. Jeve veerefle, 1998 ueeiet Leer~ *Jele&ceeve ceW jepŸe Jeve veerefle, 1998
kes‚ mLeeve hej veF& Jeve veerefle, 2017 ueeiet ke‚er ieF& nw~ *G.ÿe. Jeve efveiece
ke‚er mLeehevee 25 veJebyej, 1974 ke‚es ke‚er ieF& Leer~ *G.ÿe. ceW cegKŸele: leerve
ÿeke‚ej kes‚ Jeve heeS peeles nQó(1) G<Ceke‚eföyebOeerŸe vece heCe&heeleer Jeve, (2)
G<Ceke‚eföyebOeerŸe Meg<ke‚ heCe&heeleer Jeve SJeb (3) G<Ceke‚eföyebOeerŸe keb‚öerueer PeeefÃ[Ÿeeb~
*G.ÿe. ceW G<Ceke‚eföyebOeerŸe vece heCe&heeleer Jeve lejeF& SJeb Yeeyej #es$eeW ceW heeS
peeles nQ~ *vece heCe&heeleer JeveeW ceW meeue, yesj, ietuej, heueeMe, cengDee, mesceue,
DeebJeuee, peecegve, yeebme leLee yeWle Deeefo kes‚ Je=#e heeS peeles nQ~ *G.ÿe. ceW
Meg<ke‚ heCe&heeleer Jeve hetJe&, ceOŸe SJeb heefM¤ece cewoeveer #es$eebs ceW heeS peeles nQ~
*Meg<ke‚ heCe&heeleer JeveeW ceW veerce, heerheue, MeerMece, peecegve, Deceueleeme, yesue
SJeb Debpeerj Deeefo kes‚ Je=#e heeS peeles nQ~ *PeeefÃ[Ÿeeb SJeb IeemeW Meg<ke‚ heCe&heeleer
JeveeW ceW ner heeF& peeleer nQ~
*G.ÿe. kes‚ cewoeveer vece Yetefce Deewj veefoŸeeW kes‚ efke‚veejs veerce, heerheue, MeerMece,
Deece, peecegve, cengDee, yeyetue SJeb Fceueer Deeefo kes‚ Je=#e efceueles nQ~ *G.ÿe. kes‚
oef#eCeer Yeeie ceW keb‚öerueer Peeef[Ã ŸeeW Jeeues G<Ceke‚eföyebOeerŸe Jeve heeS peeles nQ~ FveceW
Dekes‚efmeŸee, keb‚öerues uesiegcesme, Ÿethe‚efye&Ÿeeme, heg‚ueeF&, ke‚lLee, ke‚ke‰ke‚es, Oeeceve leLee
jsTvePee kes‚ Je=#e yengleeŸele ceW efceueles nQ~ *G<Ceke‚eföyebOeerŸe keb‚öerueer PeeefÃ[ŸeeW
Jeeues JeveeW mes jeue SJeb ieeWo ke‚er ÿeeefhle nesleer nw~ *efJejespee SJeb leejheerve kes‚
lesue ke‚er ÿeeefhle ¤eerÃ[ Je=#e kes‚ jeue mes nesleer nw~ *ke‚lLee ke‚er ÿeeefhle Kewj Je=#e
mes nesleer nw~ *yeWle SJeb yeebme ke‚e GheŸeesie cegKŸele: ke‚eiepe G≈eesie ceW ke‚¤¤es
ceeue kes‚ ôhe ceW efke‚Ÿee peelee nw~ *yeerÃ[er yeveeves nsleg leWot Je=#e kes‚ heÚeeW ke‚e
GheŸeesie efke‚Ÿee peelee nw~ *G.ÿe. kes‚ lejeF& #es$e ceW jesJeesefuhe‚Ÿee mehexböeFvee
(Rauwolfia Serpentina), JeeFDeesuee mejhesbme (Viola Serpens), hees[es
he‚eFequeŸece (Podo Phylleum), nske‰meev[^ce (Hexandrum) leLee Shes‚ke‚je
iesjejef[Ÿeeve veeceke‚ Dees<eOeerŸe heewOes heeS peeles nQ~ *G.ÿe. kes‚ yebgosueKeb[ SJeb
yeIesueKeb[ #es$eeW ceW cegKŸele: {eke‚, meeieewve, cengDee, meueeF&, ef¤ejeQpeer leLee
leWot kes‚ Je=#e heeS peeles nQ~ *GÚej ÿeosMe ceW meeceeefpeke‚ Jeeefveke‚er Ÿeespevee Je<e&
1976 ceW Megô ke‚er ieF& Leer~ *menYeeieer Jeve ÿeyebOeve, peeheeve mejke‚ej ke‚er
ceoo mes pegueeF&, 2010 mes lejeF&, efJebOŸe Deewj yegbosueKeb[ #es$eeW ceW ¤eueeF&
pee jner nw~ *meesveYeı kes‚ JesuenlLeer ´eece ke‚es ÿeosMe ke‚e henuee ´eece Jeve
Ieesef<ele efke‚Ÿee ieŸee nw~ *GÚej ÿeosMe ceW mebŸegÚe‚ Jeve ÿeyebOeve (Joint Forest
Management) Je<e& 1992 ceW ÿeejbYe ngDee Lee~ *G.ÿe. kes‚ JeveeW ke‚es Je<e&
1935 ceW jepeke‚erŸe mebheefÚe Ieesef<ele efke‚Ÿee ieŸee~ * G.ÿe. ceW Jeve ceneslmeJe
ke‚e DeejbYe pegueeF&, 1952 mes ngDee~ *Jeve ceneslmeJe Deeboesueve ke‚e cetueeOeej
nw ëJe=#e ke‚e DeLe& peue nw, peue ke‚e DeLe& jesöer nw Deewj jesöer ner peerJeve nw~í
* Yeejle Jeve efmLeefle efjheesš& ( India State of Forest Report-ISFR),
2021 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW DeefYeefueefKele Jeve #es$e (Recorded
Forest Area) 17,384 Jeie& efke‚ceer. nw, pees Fmekes‚ Yeewieesefueke‚ #es$e ke‚e
7.22 ØeeffleMele nw~ *GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue JeveeJejCe 14818 Jeie& efke‚ceer.
nw, pees jepŸe kes‚ keg‚ue Yeewieesefueke‚ #es$e ke‚e 6.15 ØeeffleMele nw~ *ISFR,
2019 kes‚ mebMeesefOele Deebke‚Ã[eW ke‚er leguevee ceW jepŸe ceW JeveeJejCe ceW 12 Jeie&
H–53 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
efke‚ceer. ke‚er Je=efÊ ngF& nw~ *GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue Je=#eeJejCe 7421 Jeie& efke‚ceer.
nw, pees jepŸe kes‚ keg‚ue Yeewieesefueke‚ #es$e ke‚e 3.08 ØeefleMele nw~ Fme ÿeke‚ej
jepŸe ceW keg‚ue JeveeJejCe SJeb Je=#eeJejCe 22,239 Jeie& efke‚ceer. nw, pees efke‚
jepŸe kes‚ keg‚ue Yeewieesefueke‚ #es$e ke‚e 9.23 ØeeffleMele nw~ * Yeejle Jeve efmLeefle
efjheesö&, 2021 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ JeveeJejCe #es$e Jeeues
efpeues—1. meesveYeı, 2. ueKeercehegj Keerjer, 3. efcepee&hegj~ *vŸetvelece JeveeJejCe
#es$e Jeeues efpeues—1. meble jefJeoeme veiej, 2. ceT, 3. cewvehegjer~ *meJee&efOeke‚
JeveeJejCe ØeeffleMele Jeeues efpeues—1. meesveYeı, 2. ¤eboewueer, 3. heerueerYeerle~
* vŸetvelece JeveeJejCe ØeeffleMele Jeeues efpeues—1. meble jefJeoeme veiej, 2.
cewvehegjer, 3. osJeefjŸee~ *Ÿetkes‚efuehöme Je=#e ke‚es heeefjefmLeefleke‚er Deelebke‚Jeeoer ke‚ne
peelee nw~ *Je<e& 2007-08 mes ëDee@hejsMeve ´eerveí ke‚e meb¤eeueve G.ÿe. mejke‚ej
…eje efke‚Ÿee pee jne nw~ *Dee@hejsMeve ´eerve ke‚e mebyebOe Jeve #es$eeW kes‚ efJemleej
mes nw~ *G.ÿe. ceW Jeve #es$eeW ke‚es yeÃ{eves kes‚ efueS yejsueer, heerueerYeerle, efyepeveewj,
cesj", yeoeŸetb Deewj menejvehegj efpeueeW ceW ëneF&öske‚ veme&jerí efJeke‚efmele ke‚jves ke‚e
ke‚eŸe& Megô efke‚Ÿee ieŸee nw~ *JeveeW hej DeeOeeefjle G.ÿe. kes‚ keg‚⁄ ÿecegKe G≈eesie
kes‚bı Fme ÿeke‚ej nQó yeWle, he‚veea¤ej, ke‚lLee, ceeef¤eme SJeb hueeF&Jeg[ (yejsueer,
vepeeryeeyeeo SJeb pJeeueehegj), ke‚eiepe ke‚e ÿecegKe kes‚bı (menejvehegj), yeerÃ[er,
¤eerveer efceÛer kes‚ efKeueewves (eqcepee&hegj, Peebmeer) ueke‚Ã[er kes‚ efKeueewves (meesveYeı,
JeejeCemeer) leLee Kesue ke‚e meeceeve (cesj")~ *osMe ceW JevŸe peerJeeW kes‚ mebj#eCe
ke‚er meJeex¤¤e mebmLee YeejleerŸe JevŸepeerJe yees[& nw~ *YeejleerŸe JevŸepeerJe yees[&
ke‚e DeOŸe#e ÿeOeeveceb$eer neslee nw~ *Yeejle ceW JevŸe ÿeeCeer (megj#ee) DeefOeefveŸece
Je<e& 1972 ceW heeefjle efke‚Ÿee ieŸee~ *ëJeveí leLee ëJevŸe ÿeeCeerí efJe<eŸe meceJeleea
met¤eer ceW Je<e& 1976 ceW 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve kes‚ …eje meefcceefuele efke‚S
ieS~ *G.ÿe. cebs leWogDee, pebieueer metDej, neLeer, jer⁄, efnjCe, ¤eerleue,
meebYej, ieeroÃ[, KejieesMe, ueesceÃ[er Deeefo peerJe-pebleg heeS peeles nQ~ *G.ÿe.
ceW meeceevŸele: heeS peeves Jeeues he#eer nQó ke‚ewDee, ke‚yetlej, yeieguee, meejme,
ke‚"he‚esÃ[Jee, leeslee, cewvee, yegueyegue~ *je∞^erŸe peuepeerJe (National Aquatic
Animal) Ieesef<ele `iebiee [e@efuHe‚ve' G.ÿe. kes‚ efcepee&hegj SJeb meesveYeı efpeueeW
ceW iebiee veoer ceW heeF& peeleer nw~ *Fmes mLeeveerŸe Yee<ee ceW `megFme' Ÿee `megmet'
(Susu) ke‚ne peelee nw~
CO
ØeMvekeâesMe
1. GÚej ÿeosMe ceW efke‚leves ke=‚ef<e peueJeeŸeg #es$e heeS peeles nQ?
S.
(a) 3 (b) 6
TE
(c) 9 (d) 12
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2017
O
GÚejó(c)
FN
GÚej ÿeosMe cesW 9 ke=‚ef<e peueJeeŸeg #es$e heeS peeles nQ~ Ÿes nQ- lejeF&, heefM¤eceer
D
cewoeve, ceOŸe heefM¤eceer cewoeve, oef#eCe-heefM¤ece DeÊ&Meg<ke‚, ceOŸe cewoeve,
yegbosueKeb[, GÚejer-hetJeea cewoeve, hetJeea cewoeve Deewj efJebOŸeve heneÃ[er #es$e~
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

2. Gòej ØeosMe ceW efkeâleves cegKÙe ke=âef<e-peueJeeÙeg #es$e nQ? ØeMvekeâeue ceW GÚej ÿeosMe kes‚ keg‚ue #es$ehe‚ue kes‚ cee$e 10,751 Jeie& efke‚ceer.
(a) 9 (b) 3
#es$e hej Jeve heeS peeles Les, pees keg‚ue Yeewieesefueke‚ #es$ehe‚ue ke‚e cee$e 4.46
(c) 5 (d) 8
ØeeffleMele ner Lee~ ISFR, 2021 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW DeefYeefueefKele
U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016
Gòej–(a) Jeve #es$e 17,384 Jeie& efke‚ceer. nw, pees Fmekes‚ Yeewieesefueke‚ #es$e ke‚e 7.22
ØeeffleMele nw~
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
7. efjÚe‚ mLeeve ceW Gef¤ele ¤eŸeve ke‚es YejWó
3. GÚej ÿeosMe efJeYeeefpele efke‚Ÿee ieŸee nw?
2011 ceW G.ÿe. ke‚e DeefYeefueefKele (efjke‚e@[x[) Jeve #es$e Deheves keg‚ue
(a) 11 MemŸe-peueJeeŸeg #es$eeW ceW
#es$ehe‚ue ke‚e ueieYeie ....... Lee~
(b) 9 MemŸe-peueJeeŸeg #es$eeW ceW
(a) 3% (b) 5%
(c) 7 MemŸe-peueJeeŸeg #es$eeW ceW
(d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes efke‚meer ceW veneR (c) 7% (d) 9%

U.P.P.C.S. (Pre), 2006 U.P.P.C.S. (Mains), 2012

GÚejó(b) GÚejó(c)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
veesö- Jele&ceeve heefjefmLeefle ceW Ÿen ÿeMve Deÿeemebefieke‚ nes ieŸee nw, efhe‚j Yeer
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
4. GÚej ÿeosMe ceW MemŸe-peueJeeŸeg #es$eeW ke‚er mebKŸee nwó lelke‚eueerve heefjefmLeefle kes‚ Devegmeej efJeke‚uhe (c) efveke‚ömLe GÚej Lee~
(a) 5 (b) 7
(c) 9 (d) 11
U.P.P.C.S. (Pre), 2014 pevemebKŸee SJeb veiejerke‚jCe
U.P. Lower Sub. (Pre), 2013
GÚejó(c) veesšdme
*2011 ke‚er Debeflece peveieCevee efjheesö& kes‚ Devegmeej, G.ÿe. ke‚er keg‚ue pevemebKŸee
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
5. Gòej ØeosMe keâer efvecveefueefKele veefoÙeeW ceW keâewve-meer heÙee&JejCe Øeot<eCe 19,98,12,341 (Gvveerme ke‚jesÃ[ De˙eveJes ueeKe yeejn npeej leerve meew
kesâ keâejCe ‘pewefJekeâ Deeheoe’ Ieesef<ele nes ieF& nw? Fke‚leeefueme) nw~ Ÿen Yeejle ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ke‚e 16.51 ØeeffleMele (2001
(a) Ùecegvee (b) ieesceleer ceW 16.16 ØeefleMele) nw, pees efhe⁄ues oMeke‚ mes 3,36,14,420 DeefOeke‚ nw~ *osMe
(c) meF& (d) lecemee ke‚er meJee&efOeke‚ pevemebKŸee Jeeuee jepŸe GÚej ÿeosMe nw, efpemeke‚er pevemebKŸee
U.P.P.C.S. (Pre), 2018 Deye ye«epeerue ke‚er keg‚ue pevemebKŸee mes Yeer DeefOeke‚ nes ieF& nw~ *Ÿeefo GÚej
Gòej—(a) & (b) ÿeosMe ke‚es Yeejle mes he=Leke‚ jKee peeS lees ¤eerve, Yeejle, meb.je. Decesefjke‚e,
heefyuekeâ [escesve ceW pewefJekeâ Deeheoe Ieesef<ele veoer keâer metÛevee veneR Øeehle nw~ Fb[esvesefMeŸee kes‚ yeeo Ÿen efJeMJe ke‚e heeb¤eJeeb meJee&efOeke‚ pevemebKŸee Jeeuee
peueiegCelee kesâ DeeOeej hej Ùecegvee veoer keâe peueiegCelee metÛekeâebkeâ DeefOekeâ je∞^ nesiee~ *osMe ceW #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes GÚej ÿeosMe (2,40,928 Jeie&
CO
DeMegælee keâer Deesj nw, peyeefkeâ Fme Âef° mes otmejs ›eâce hej ieesceleer veoer
efke‚ceer.) ke‚e mLeeve-jepemLeeve, ceOŸe ÿeosMe SJeb ceneje∞^ kes‚ yeeo ¤eewLee nw~
*Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ceW hegÆ<e
nw~ mebÙegòeâ je°^ mebIe ves Ùecegvee keâes ce=le veoer Ieesef<ele efkeâÙee nw~ pewefJekeâ
S.

pevemebKŸee keâe ØeeffleMele 52.29 (10,44,80,510) nw~ *GÚej ÿeosMe ke‚er keg‚ue
Deeheoe veoer FvneR oesveeW veefoÙeeW ceW mes keâesF& Skeâ nesieer~ Gòej ØeosMe ueeskeâ
pevemebKŸee ceW ceefnuee pevemebKŸee 9,53,31,831 nw, pees efke‚ GÚej ÿeosMe ke‚er
TE

mesJee DeeÙeesie ves Fme ØeMve keâe Gòej efJekeâuhe (b) ceevee nw~ keg‚ue pevemebKŸee ke‚e 47.71 ØeeffleMele nw~ *Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, 0-6
6. Jele&ceeve ceW GÚej ÿeosMe ceW Jeve #es$e nw, cee$eó
O

DeeŸeg Jeie& ke‚er pevemebKŸee 30,791,331 nw, pees ÿeosMe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ke‚e
(a) 2.56% (b) 4.46% 15.41 ØeeffleMele nw~ *peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej
FN

(c) 9.50% (d) 11.60% ÿeosMe kes‚ efpeueeW ceW meJee&efOeke‚ pevemebKŸee õe‚ceMe: (Ieöles õe‚ce ceW)- Fueeneyeeo
U.P.P.C.S. (Mains), 2005, 2002 (Deye ÿeŸeeiejepe), cegjeoeyeeo, ieeefpeŸeeyeeo, DeepeceieÃ{ SJeb ueKeveT ke‚er
D

GÚejó(b) nw~ *peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚
.P

H–54 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
efpeueeW ceW vŸetvelece pevemebKŸee õe‚ceMe: (yeÃ{les õe‚ce ceW)- cenesyee, ef¤e$eket‚ö,
nceerjhegj, fleeJemleer SJeb ueefuelehegj ke‚er nw~ *meJee&efOeke‚ hegÆ<e pevemebKŸee
Jeeues 5 efpeues- Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) > cegjeoeyeeo > ieeefpeŸeeyeeo
> ke‚evehegj veiej > ueKeveT~ *meJee&efOeke‚ ceefnuee pevemebKŸee Jeeues 5 efpeues-
Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) > DeepeceieÃ{ > peewvehegj > cegjeoeyeeo >
ueKeveT~ *meJee&efOeke‚ oMeke‚erŸe Je=efÊ oj Jeeues 5 efpeues- ieewlece yegÊ veiej
> ieeefpeŸeeyeeo > fleeJemleer > yenjeF¤e > yeuejecehegj~ *vŸetvelece oMeke‚erŸe
Je=efÊ oj Jeeues 5 efpeues-ke‚evehegj veiej < nceerjhegj < yeeiehele < he‚lesnhegj
< osJeefjŸee~ *meJee&efOeke‚ peveIevelJe Jeeues 5 efpeues- ieeefpeŸeeyeeo > JeejeCemeer
> ueKeveT > meble jefJeoeme veiej > ke‚evehegj veiej~ *vŸetvelece peveIevelJe
Jeeues 5 efpeues- ueefuelehegj < meesveYeı < nceerjhegj < cenesyee < ef¤e$eket‚ö~
*meJee&efOeke‚ mee#ejlee oj Jeeues 5 efpeues-ieewlece yegÊ veiej > ke‚evehegj veiej
> DeewjwŸee > FöeJee > ieeefpeŸeeyeeo~ *vŸetvelece mee#ejlee oj Jeeues 5
efpeues- fleeJemleer < yenjeF¤e < yeuejecehegj < yeoeŸetb < jecehegj~ *meJee&efOeke‚
hegÆ<e mee#ejlee oj Jeeues 5 efpeues- ieewlece yegÊ veiej > DeewjwŸee > FöeJee
> ieeefpeŸeeyeeo > Peebmeer~ *vŸetvelece hegÆ<e mee#ejlee oj Jeeues 5 efpeues-
fleeJemleer < yenjeF¤e < yeuejecehegj < yeoeŸetb < jecehegj~ *meJee&efOeke‚ ceefnuee
mee#ejlee oj Jeeues 5 efpeues- ke‚evehegj veiej > ueKeveT > ieewlece yegÊ veiej
> DeewjwŸee > ieeefpeŸeeyeeo~ *vŸetvelece ceefnuee mee#ejlee oj Jeeues 5 efpeues-
fleeJemleer < yeuejecehegj < yenjeF¤e < yeoeŸetb < jecehegj~ *meJee&efOeke‚
efuebieevegheele Jeeues 5 efpeues- peewvehegj > DeepeceieÃ{ > osJeefjŸee > ÿeleeheieÃ{
> meguleevehegj~ *vŸetvelece efuebieevegheele Jeeues efpeues- ieewlece yegÊ veiej <
nceerjhegj/yeeiehele < ke‚evehegj veiej/yeeboe/ceLegje < DeewjwŸee < peeueewve~
*meJee&efOeke‚ efMeMeg efuebieevegheele Jeeues 5 efpeues- yeuejecehegj > meble ke‚yeerj veiej
> yenjeF¤e/efmeÊeLe& veiej > yeejeyebke‚er / Debyes[ke‚j veiej > hew‚peeyeeo (Deye
DeŸeesOŸee)~ *vŸetvelece efMeMeg efuebieevegheele Jeeues 5 efpeues-yeeiehele < ieewlece yegÊ
veiej < ieeefpeŸeeyeeo < cesj" < yegueboMenj~ *meJee&efOeke‚ ´eeceerCe pevemebKŸee
Jeeues 5 efpeues-Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) > DeepeceieÃ{ > peewvehegj >
meerleehegj > ieesjKehegj~ *vŸetvelece ´eeceerCe pevemebKŸee Jeeues 5 efpeues-ieewlece
yegÊ veiej < cenesyee < nceerjhegj < ef¤e$eket‚ö < yeeiehele~ *meJee&efOeke‚ ´eeceerCe
ØeeffleMelelee Jeeues 5 efpeues- fleeJemleer > keg‚Meerveiej > cenjepeiebpe > meguleevehegj
> ÿeleeheieÃ{~ *vŸetvelece ´eeceerCe ØeeffleMelelee Jeeues 5 efpeues- ieeefpeŸeeyeeo <
ueKeveT < ke‚evehegj veiej < ieewlece yegÊ veiej < cesj"~ *meJee&efOeke‚ ´eeceerCe
mee#ejlee oj Jeeues 5 efpeues-DeewjwŸee > FöeJee > cewvehegjer > ke‚evehegj osnele
> ieewlece yegÊ veiej~ *vŸetvelece ´eeceerCe mee#ejlee oj Jeeues 5 efpeues- fleeJemleer
< yenjeF¤e < yeuejecehegj < yeoeŸetb < jecehegj~ *meJee&efOeke‚ ´eeceerCe efMeMeg
efuebieevegheele Jeeues 5 efpeues-yeuejecehegj > meble ke‚yeerj veiej > yenjeF¤e >
efmeÊeLe& veiej > hew‚peeyeeo (Deye DeŸeesOŸee)~ *vŸetvelece ´eeceerCe efMeMeg
efuebieevegheele Jeeues 5 efpeues- ieewlece yegÊ veiej < yeeiehele < yegueboMenj <
ieeefpeŸeeyeeo < cesj"~ *meJee&efOeke‚ veiejerŸe pevemebKŸee Jeeues 5 efpeues-
ieeefpeŸeeyeeo > ueKeveT > ke‚evehegj veiej > Deeieje > cesj"~ *vŸetvelece
H–55 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
veiejerŸe pevemebKŸee Jeeues 5 efpeues- fleeJemleer < ef¤e$eket‚ö < ke‚ewMeecyeer < meble
ke‚yeerj veiej < cenjepeiebpe~ *meJee&efOeke‚ veiejerŸe pevemebKŸee ØeeffleMelelee
Jeeues 5 efpeues- ieeefpeŸeeyeeo > ueKeveT > ke‚evehegj veiej > ieewlece yegÊ veiej
> cesj"~ *vŸetvelece veiejerŸe ØeeffleMelelee Jeeues 5 efpeues-fleeJemleer < keg‚Meerveiej
< cenjepeiebpe < meguleevehegj < ÿeleeheieÃ{~ *meJee&efOeke‚ Devegmetef¤ele peeefle
pevemebKŸee Jeeues 5 efpeues-meerleehegj > Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) > njoesF&
> DeepeceieÃ{ > Keerjer~ *vŸetvelece Devegmetef¤ele peeefle pevemebKŸee Jeeues 5
efpeues-yeeiehele < fleeJemleer < ieewlece yegÊ veiej < cenesyee < ueefuelehegj~
*meJee&efOeke‚ Devegmetef¤ele peeefle ØeeffleMelelee Jeeues 5 efpeues- ke‚ewMeecyeer > meerleehegj
> njoesF& > GvveeJe > jeŸeyejsueer~ *vŸetvelece Devegmetef¤ele peeefle ØeeffleMelelee
Jeeues 5 efpeues-yeeiehele < yejsueer < yeuejecehegj < ieewlece yegÊ veiej < jecehegj/
JeejeCemeer~ *meJee&efOeke‚ Devegmetef¤ele pevepeeefle Jeeues 5 efpeues- meesveYeı >
yeefueŸee > osJeefjŸee > keg‚Meerveiej > ueefuelehegj~ *vŸetvelece Devegmetef¤ele
pevepeeefle Jeeues 5 efpeues-yeeiehele < ke‚vveewpe < yeoeŸetb < Söe < ke‚ebMeerjece
veiej (Jele&ceeve ceW keâemeiebpe)~ *meJee&efOeke‚ Devegmetef¤ele pevepeeefle ØeeffleMelelee
Jeeues 5 efpeues- meesveYeı > ueefuelehegj > osJeefjŸee > yeefueŸee > keg‚Meerveiej~
*meJee&efOeke‚ mee#ejeW ke‚er mebKŸee Jeeues 5 efpeues-Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe)
> ke‚evehegj veiej > ueKeveT > ieeefpeŸeeyeeo > DeepeceieÃ{~ *vŸetvelece
mee#ejeW ke‚er mebKŸee Jeeues 5 efpeues- fleeJemleer < cenesyee < ef¤e$eket‚ö < ueefuelehegj
< nceerjhegj~ *meJee&efOeke‚ Je vŸetvelece JewOeeefveke‚ veiejeW ke‚er mebKŸee Jeeues efpeues
õe‚ceMe:- yeoeŸetb SJeb fleeJemleer~ *meJee&efOeke‚ peveieCevee veiej Jeeuee efpeuee -
JeejeCemeer (34)~ *meJee&efOeke‚ muece pevemebKŸee Jeeuee veiej - cesj"~
*peveieCevee 2011 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW pevemebKŸee ke‚er
oMeke‚erŸe (2001-2011) Je=efÊ oj 20.2 ØeeffleMele leLee Jeeef<e&ke‚ Je=efÊ oj
1.85% jner nw (1991-2001 kes‚ oewjeve 25.85%), pees efke‚ mece´e Yeejle
ke‚er 17.7 ØeeffleMele ke‚er oj mes ke‚neR DeefOeke‚ nw~ *peveieCevee 2011 kes‚ Deebke‚Ã[eW
kes‚ Devegmeej, 2001 mes 2011 kes‚ oewjeve GÚej ÿeosMe kes‚ meJee&efOeke‚ oMeke‚erŸe
Je=efÊ oj Jeeues efpeues õe‚ceMe: (Ieöles õe‚ce ceW) nQ- ieewlece yegÊ veiej (49.1%),
ieeefpeŸeeyeeo (41.3%), fleeJemleer (30.5%), yenjeF¤e (29.3%), yeuejecehegj
(27.7%)~ *peveieCevee 2011 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, 2001 mes 2011
kes‚ oewjeve GÚej ÿeosMe kes‚ vŸetvelece oMeke‚erŸe Je=efÊ oj Jeeues efpeues õe‚ceMe:
CO
(yeÃ{les õe‚ce ceW) nQ- ke‚evehegj veiej (9.9%), nceerjhegj (11.1%), yeeiehele
(11.9%), he‚lesnhegj (14.1%), osJeefjŸee (14.2%)~ *peveieCevee 2011 kes‚
S.
Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚e peveIevelJe mece´e Yeejle kes‚ Deewmele
peveIevelJe (382) kes‚ oesiegves mes Yeer DeefOeke‚ nw~ *peveieCevee, 2011 kes‚
TE
Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW efuebieevegheele (ÿeefle 1000 hegÆ<eeW
hej ceefnueeDeeW ke‚er mebKŸee) 912 nw, peyeefke‚ 2001 ceW Ÿen mebKŸee 898 Leer~
O
2001 ke‚er leguevee ceW 2011 ceW ÿeosMe kes‚ efuebieevegheele ceW megOeej (14 Debke‚ ke‚er
FN
Je=efÊ) ngDee nw~ *peveieCevee, 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej
ÿeosMe ceW keg‚ue mee#ejlee oj 67.7 ØeeffleMele nw (2001 ceW 56.3%), pees efke‚
D
mece´e Yeejle ke‚er mee#ejlee oj (73.0 ØeeffleMele) mes 5.3 ØeeffleMele ke‚ce nw~
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

2001-2011 kes‚ oewjeve ÿeosMe ke‚er mee#ejlee ceW 11.4 ØeeffleMele ke‚er Je=efÊ ngF&~
*GÚej ÿeosMe mee#ej pevemebKŸee Je=efÊ ceW (57.25%) osMe ke‚e leermeje jepŸe
nw~ *peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW hegÆ<e
mee#ejlee oj 77.3 ØeeffleMele (2001 ceW 68.82 ØeeffleMele) nw, peyeefke‚ mece´e
Yeejle ceW Ÿen 80.9 ØeeffleMele kes‚ mlej hej nw~ 2001-2011 kes‚ oewjeve GÚej
ÿeosMe kes‚ hegÆ<e mee#ejlee oj ceW 8.48 ØeeffleMele ke‚er Je=efÊ ngF& nw~ *peveieCevee
2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, 2011 ceW GÚej ÿeosMe kes‚ efpeueeW ceW
mee#ejlee eEueieeblej (Gender gap in Literacy) meJee&efOeke‚ cenjepeiebpe ceW
(26.9%) leLee meyemes ke‚ce ke‚evehegj veiej (8.5%) ceW nw~ *peveieCevee,
2011 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue veiejerŸe pevemebKŸee
44,495,063 nw, pees jepŸe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ke‚e 22.3 ØeeffleMele nw~
*peveieCevee 2011 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue ´eeceerCe
pevemebKŸee 155,317,278 nw, pees jepŸe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ke‚e 77.7
ØeeffleMele nw~ *peveieCevee 2011 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW
´eeceerCe mee#ejlee oj 65.5 ØeeffleMele nw, efpemeceW ´eeceerCe hegÆ<e mee#ejlee oj
76.33 ØeeffleMele leLee ´eeceerCe ceefnuee mee#ejlee oj 53.7 ØeeffleMele nw~ *veiej
efveiece #es$e ke‚er Deeyeeoer kes‚ DeeOeej hej 10 ueeKe mes DeefOeke‚ Deeyeeoer Jeeues
veiej (Ieöles õe‚ce ceW) nQ- ueKeveT (2.82 efceefueŸeve), ke‚evehegj veiej (2.77
efceefueŸeve), ieeefpeŸeeyeeo (1.64 efceefueŸeve), Deeieje (1.58 efceefueŸeve), cesj"
(1.31 efceefueŸeve), JeejeCemeer (1.20 efceefueŸeve) Je Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe)
(1.12 efceefueŸeve)~ *peveieCevee 2011 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, 10 ueeKe
mes DeefOeke‚ veiejerŸe pevemebKŸee Jeeues efpeueeW ke‚er mebKŸee GÚej ÿeosMe ceW 12
nw~ *30 Deÿewue, 2013 ke‚es peejer peveieCevee, 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚
Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW Devegmetef¤ele peeefle (S.C.) ke‚er pevemebKŸee
41,357,608 (hegÆ<e-21,676,975 leLee ceefnueeSb-19,680,633) nw, pees
efke‚ ÿeosMe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ke‚e 20.7% nw, peyeefke‚ mebhetCe& osMe ke‚er keg‚ue
pevemebKŸee ceW Devegmetef¤ele peeefleŸeeW ke‚er pevemebKŸee ke‚e ØeeffleMele 16.6 nw~
*osMe ceW pevemebKŸee ke‚er ¬ef∞ mes meJee&efOeke‚ Devegmetef¤ele peeefle Jeeuee jepŸe
GÚej ÿeosMe nw~ osMe ceW Devegmetef¤ele peeefle ke‚er meJee&efOeke‚ ØeeffleMelelee Jeeuee
jepŸe hebpeeye (31.9%) nw, peyeefke‚ GÚej ÿeosMe Fme ¬ef∞ mes ¤eewLes mLeeve
(20.69%) hej nw~ *jepŸe ke‚er Devegmetef¤ele peeefleŸeeW ceW efuebieevegheele 2011
ceW 907 nw, peyeefke‚ 2001 ceW 900 Deewj 1991 ceW 875 Lee~ *DeepeceieÃ{ ceW
Devegmetef¤ele peeefleŸeeW ceW efuebieevegheele meJee&efOeke‚ (1021) heeŸee ieŸee nw~ *2011
ke‚er peveieCevee kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW Devegmetef¤ele
pevepeeefleŸeeW ke‚er pevemebKŸee 11,34,273 nw, efpemeceW 5,81,083 hegÆ<e SJeb
5,53,190 efm$eŸeeb nQ~ *jepŸe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ceW Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeW
ke‚er pevemebKŸee ke‚e ØeeffleMele 0.6 nw, peyeefke‚ Yeejle ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ceW
Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeW ke‚er pevemebKŸee ke‚e ØeeffleMele 8.6 nw~ *peveieCevee
2011 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ De.pe.pee. ceW efuebieevegheele
951 nw~ *osMe ke‚er keg‚ue muece pevemebKŸee ceW GÚej ÿeosMe ke‚er Yeeieeroejer,
2011 ceW 9.5 ØeeffleMele (2001 ceW 11.0%) Leer~ Fme meboYe& ceW ceneje∞^
(18.1%), DeebOe« ÿeosMe (15.6%) leLee he. yebieeue (9.8%) kes‚ yeeo GÚej
ÿeosMe ke‚e mLeeve ¤eewLee nw~ *meJee&efOeke‚ muece pevemebKŸee Jeeues Meer<e& heeb¤e
jepŸeeW/mebIeerŸe ÿeosMeeW ceW GÚej ÿeosMe ke‚e ¤eewLee mLeeve (1- ceneje∞^, 2- DeebOe«
ÿeosMe, 3- he. yebieeue kes‚ yeeo) nw~ *peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW
kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚er mueceeW ceW mee#ejlee oj 69.0 ØeeffleMele nw~

ØeosMe ceW pevce oj, ce=lÙeg oj, Øeeke=âeflekeâ Je=efæ oj leLee efMeMeg ce=lÙeg oj
(Sme.Deej.Sme. yeguesefšve, cenejefpemš^ej, Yeejle mejkeâej ceF&, 2022)
ceo Je<e& 2009 Je<e& 2020
kegâue Menjer «eeceerCe kegâue Menjer «eeceerCe
pevce oj 28.7 24.7 29.7 25.1 22.1 26.1

ce=lÙeg oj 8.2 6.5 8.6 6.5 5.4 6.8

CO
Øeeke=âeflekeâ Je=efæ oj 20.5 18.3 21.1 18.7 16.7 19.3

efMeMeg ce=lÙeg oj 63 47 66 38 28 40
S.

ØeMvekeâesMe #es$ehe‚ue kes‚ meboYe& ceW Yeejle kes‚ Meer<e& 4 jepŸe nQó
TE

1. jepemLeeve (3,42,239 Jeie&

1. Yeejle kes‚ mecemle jepŸeeW ceW #es$ehe‚ueevegmeej GÚej ÿeosMe ke‚e ke‰Ÿee
efke‚ceer.)
O

mLeeve nw? 2. ceOŸe ÿeosMe (3,08,252 Jeie& efke‚ceer.)

FN

(a) henuee (b) otmeje 3. ceneje∞^ (3,07,713 Jeie& efke‚ceer.)

(c) leermeje (d) ¤eewLee
4. GÚej ÿeosMe (2,40,928 Jeie& efke‚ceer.)
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee)
D

GÚejó(d) Dele: efJeke‚uhe (d) mener GÚej nw~

.P

H–56 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

2. Je<e& 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW mee#ejlee oj G.ÿe.ke‚er mee#ejlee oj
ceW 2001 mes 2011 leke‚ Je=efÊ ngF& Leer- 2001 2011
(a) 11.45% (b) 12.45% JŸeefÚe‚ 56.3 67.7
(c) 13.45% (d) 14.45% hegÆ<e 68.8 77.3
U.P.P.C.S. (Pre), 2017 ceefnuee 42.2 57.2
GÚejó(a) 6. 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW ceefnuee mee#ejlee nwó
peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW Je<e& (a) 24.37 ØeeffleMele (b) 42.98 ØeeffleMele
2001 mes 2011 kes‚ yeer¤e mee#ejlee oj ceW 11.41 ØeeffleMele ke‚er Je=efÊ ngF&, (c) 52.40 ØeeffleMele (d) 56.36 ØeeffleMele
peyeefke‚ Devebeflece DevegceeveeW kes‚ Devegmeej, Ÿen 13.45 ØeeffleMele Leer~ Je<e& U.P.P.C.S. (Pre), 2005
2011 keâer Yeejle keâer peveieCevee kesâ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚er mee#ejlee GÚejó(*)
oj 67.68 ØeeffleMele nw, peyeefke‚ Je<e& 2001 ke‚er peveieCevee ceW Ÿen 56.27
ØeefleMele Leer~ Dele: Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, efveke‚ölece efJeke‚uhe (a) GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
mener GÚej nw~ 7. 2011 ke‚er peveieCeveevegmeej, GÚej ÿeosMe ceW hegÆ<e mee#ejlee oj nw—
3. Ÿet.heer. ceW 2011 ke‚er Yeejle ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, mee#ejlee (a) 59.26% (b) 60.34%
oj nwó (c) 69.72% (d) 79.24%
U.P.P.C.S. (Mains), 2013
(a) 70.05% (b) 68.21%
(c) 67.68% (d) 65.41% GÚejó(d)
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee) peveieCevee 2011 kes‚ Devebeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW hegÆ<e
GÚejó(c) mee#ejlee oj 79.24 ØeeffleMele kes‚ mlej hej Leer, peyeefke‚ 2011 kes‚ Debeflece
Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, Ÿen 77.3 ØeeffleMele kes‚ mlej hej nw~
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
8. efvecveefueefKele ŸegiceeW ceW mes ke‚ewve--mee megcesefuele veneR nw?
4. 1991-2001 kes‚ oewjeve GÚej ÿeosMe ceW mee#ej JŸeefÚe‚ŸeeW ke‚er ØeeffleMele
(peveheo) (ceefnuee mee#ejlee)
Je=efÊ ngF&ó
(a) ke‚evehegj 72.50%
(a) 18.5 (b) 16.7
ó
(b) ueKeveT 61.22%
(c) 13.2 (d) 10.5
ó
U.P.P.C.S. (Pre), 2005 (c) ieeefpeŸeeyeeo ó 60.69%

GÚejó(*) (d) FöeJee ó 58.49%

GÚej ÿeosMe ceW mee#ejlee oj 1991 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, 40.71 GÚejó(c)
ØeeffleMele Leer, pees 2001 ke‚er peveieCevee ceW yeÃ{ke‚j 56.27 ØeeffleMele
ngF&~ Fme ÿeke‚ej ÿeMveke‚eue kes‚ meboYe& ceW 1991ó2001 kes‚ oewjeve G.ÿe.
ceW mee#ejlee ØeeffleMele ceW ueieYeie 15.6 (15.56) Debke‚eW ke‚er Je=efÊ ngF&~
2001-11 kes‚ ceOŸe jepŸe ceW mee#ejlee ØeeffleMele ceW 11.4 ØeeffleMeleebke‚ ke‚er
U.P.P.C.S. (Mains), 2005
peveieCevee 2001 kes‚ Devegmeej, ieeefpeŸeeyeeo ke‚er ceefnuee mee#ejlee oj
CO
59.12 ØeefleMele, ke‚evehegj veiej ke‚er ceefnuee mee#ejlee oj 72.50 ØeefleMele,
ueKeveT ke‚er ceefnuee mee#ejlee oj 61.22 ØeefleMele leLee FöeJee ke‚er
ceefnuee mee#ejlee oj 58.49 ØeefleMele Leer~ peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej
S.
TE

Je=efÊ ope& ke‚er ieF&~ ke‚evehegj, ueKeveT, ieeefpeŸeeyeeo leLee FöeJee ke‚er ceefnuee mee#ejlee õe‚ceMe:
75.05 ØeefleMele, 71.54 ØeefleMele, 69.79 ØeefleMele leLee 69.6 ØeefleMele nw~
5. 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW hegÆ<e mee#ejlee
ke‚e ØeeffleMele nwó 9. efvecve JeÚe‚JŸeeW hej efJe¤eej ke‚erefpeS—
O

(a) 60.32 (b) 76.46 ke‚Leve (A) : GÚej ÿeosMe ceW mee#ejlee oj efmLej lejerkes‚ mes yeÃ{leer
FN

(c) 76.80 (d) 70.23 jner nw~

U.P.P.C.S. (Mains), 2008 ke‚ejCe (R) : ceefnueeDeeW ceW mee#ejlee oj ke‚er Je=efÊ hegÆ<eeW ceW Je=efÊ
D

GÚejó(*) oj kes‚ Devegôhe meceieefle veneR jner nw~

.P

H–57 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeS— peveieCevee 2011 kes‚ Devebelf ece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW G¤¤elece
ket‚ö : mee#ejlee oj Jeeuee peveheo ieeefpeŸeeyeeo (85.00%) Lee~ Fmekes‚ yeeo
(a) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ SJeb (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee õe‚ceMe: ieewlece yegÊ veiej (82.20%), ke‚evehegj veiej (81.31%) SJeb
nw~ DeewjwŸee (80.25%) ke‚e mLeeve Lee~ Fme meboYe& ceW Debeflece mLeeve fleeJemleer
(b) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ, hejbleg (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee (49.13%) ke‚e Lee~ peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej,
veneR nw~ GÚej ÿeosMe kes‚ meJee&efOeke‚ mee#ejlee oj Jeeues leerve efpeues õe‚ceMe: nQ- ieewlece
(c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~ yegÊ veiej (80.12%), ke‚evehegj veiej (79.65%), DeewjwŸee (78.9%) ~
(d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~ vŸetvelece mee#ejlee oj Jeeuee efpeuee fleeJemleer (46.7%) nw~
U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2010
13. 2011 ke‚er peveieCevee ceW GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me efpeues ceW mee#ejlee
GÚej—(b) oj G¤¤elece Leer?
efoS ieS JeÚe‚JŸe ceW ke‚Leve SJeb ke‚ejCe oesveeW mener nQ, hejbleg (R), (A) (a) ieeefpeŸeeyeeo (b) cenesyee
ke‚er mener JŸeeKŸee veneR ke‚jlee nw~ Dele: efJeke‚uhe (b) mener GÚej nesiee~ (c) ke‚evehegj (d) JeejeCemeer
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2014
10. peveieCevee 2001 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW mee#ejlee oj Leer-
(a) Yeejle ke‚er Deewmele mee#ejlee oj mes DeefOeke‚
GÚejó(c)
(b) jepemLeeve mes DeefOeke‚ GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
(c) Deesef[Mee mes ke‚ce 14. peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚e meJee&efOeke‚ mee#ejlee
(d) efyenej mes ke‚ce Jeeuee efpeuee nwó
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2013 (a) ke‚evehegj (b) ieeefpeŸeeyeeo
GÚejó(c) (c) ieewlece yegÊ veiej (d) FöeJee
U.P. Lower Sub. (Mains), 2013
Je<e& 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚er mee#ejlee oj
56.3 ØeeffleMele Leer, peyeefke‚ jepemLeeve ke‚er 60.4 ØeeffleMele, Deesef[Mee ke‚er GÚejó(c)
63.1 ØeeffleMele leLee efyenej ke‚er 47.0 ØeeffleMele Leer~ Dele: mhe∞ nw efke‚ GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
Je<e& 2001 ceW GÚej ÿeosMe ceW mee#ejlee oj Deesef[Mee mes ke‚ce Leer~
15. peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, meJee&efOeke‚ Deewmele mee#ejlee Jeeues
11. GÚej ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ mee#ejlee ØeeffleMele Jeeuee peveheo nwó efvecveefueefKele ¤eej efpeueeW ke‚e mener DeJejesner õe‚ce nw–
(a) DeewjwŸee (b) Fueeneyeeo (a) ieewlece yegÊ veiej, ke‚evehegj veiej, DeewjwŸee, ieeefpeŸeeyeeo
(c) ke‚evehegj veiej (d) JeejeCemeer (b) ieewlece yegÊ veiej, ke‚evehegj veiej, DeewjwŸee, FöeJee
U.P.P.C.S. (Pre), 2008 (c) ieeefpeŸeeyeeo, ieewlece yegÊ veiej, DeewjwŸee, ke‚evehegj veiej
GÚejó(c) (d) ieeefpeŸeeyeeo, ke‚evehegj veiej, DeewjwŸee, ieewlece yegÊ veiej
U.P.P.C.S. (Mains), 2017
2001 ke‚er peveieCeveevegmeej, GÚej ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ mee#ejlee ØeeffleMele
GÚejó(b)
CO
Jeeuee efpeuee ke‚evehegj veiej Lee, efpemeke‚er mee#ejlee oj 77.63 ØeeffleMele
Leer~ 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, meJee&efOeke‚ peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, meJee&efOeke‚ Deewmele mee#ejlee Jeeues ¤eej efpeues
mee#ejlee ØeeffleMele Jeeuee efpeuee ieewlece yegÊ veiej (80.12%) nw~ nQ–ieewlece yegÊ veiej (80.12%), ke‚evehegj veiej (79.65%), DeewjwŸee
S.

(78.95%) Deewj FöeJee (78.41%)~

12. peveieCevee 2011 kes‚ Devebeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW
TE

G¤¤elece mee#ejlee oj Jeeuee peveheo nwó 16. Yeejle ke‚er peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele
(a) ieewlece yegÊ veiej (b) ieeefpeŸeeyeeo ceW mes efke‚me efpeues ke‚er mee#ejlee oj meJee&efOeke‚ nw?
O

(c) ke‚evehegj veiej (d) JeejeCemeer (a) Fueeneyeeo (b) JeejeCemeer

FN

U.P.P.C.S. (Mains), 2011 (c) yejsueer (d) ieeefpeŸeeyeeo

U.P.P.C.S. (Pre), 2017
U.P.P.C.S. (Pre), 2011
D

GÚejó(b) GÚejó(d)
.P

H–58 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

efpeuee mee#ejlee oj (2011 ceW ØeeffleMele) 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ fleeJemleer peveheo ke‚er
Fueeneyeeo 72.3 mee#ejlee oj meyemes ke‚ce (34.25 ØeeffleMele) Leer~ Fmekes‚ heM¤eele vŸetvelece
JeejeCemeer 75.6 mee#ejlee oj Jeeues efpeues õe‚ceMe: yeuejecehegj (34.71%) SJeb yenjeF¤e
yejsueer 58.5 (35.79%) Les~ peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej Yeer

78.1
ieeefpeŸeeyeeo fleeJemleer peveheo ke‚er keg‚ue mee#ejlee oj GÚej ÿeosMe kes‚ meYeer efpeueeW ceW
meyemes ke‚ce (46.74%) nw~
Dele: efoS ieS efJeke‚uheiele efpeueeW ceW peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej,
meJee&efOeke‚ mee#ejlee oj ieeefpeŸeeyeeo (78.07%) ke‚er nw~ GÚej ÿeosMe ke‚e 20. efvecveefueefKele peveheoeW ceW mes efkeâmeceW mee#ejlee oj meyemes keâce nw?
meJee&efOeke‚ mee#ejlee oj Jeeuee efpeuee ieewlece yegÊ veiej (80.12%) nw~ (a) yegueboMenj (b) ßeeJemleer
ef…leerŸe mLeeve hej ke‚evehegj veiej (79.65%) nw~ (c) kegâMeerveiej (d) GvveeJe
U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016
17. 2011 peveieCevee kes‚ Devebeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, efvecveefueefKele
Gòej–(b)
ceW mes GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me efpeues ceW meyemes ke‚ce ceefnuee mee#ejlee
nw? GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
(a) yeefueŸee ceW (b) osJeefjŸee ceW 21. GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele efpeueeW ceW mes efke‚meceW peveieCevee 2011
(c) ieesjKehegj ceW (d) jecehegj ceW kes‚ Devegmeej, efvecvelece mee#ejlee Debefke‚le ke‚er ieF&?
U.P.P.C.S. (Mains), 2010 (a) cewvehegjer (b) yenjeF¤e
GÚejó(d) (c) yeoeŸetb (d) fleeJemleer
U.P.P.S.C. (R.I.), 2014
peveieCevee 2011 kes‚ Devebeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, efoS ieS efJeke‚uheeW ceW
jecehegj efpeues ke‚er ceefnuee mee#ejlee oj meyemes ke‚ce nw~ Jewmes lees GÚej ÿeosMe GÚejó(d)
ke‚e meyemes ke‚ce ceefnuee mee#ejlee oj Jeeuee efpeuee fleeJemleer (37.07%) GÚej ÿeosMe kes‚ efpeueeW ceW vŸetvelece mee#ejlee Jeeuee efpeuee fleeJemleer nw~ GÚej
nw~ peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, jecehegj ke‚er ceefnuee ÿeosMe kes‚ vŸetvelece mee#ejlee Jeeues 5 efpeues õe‚ceMe: fleeJemleer (46.74%) <
mee#ejlee oj 44.4 ØeefleMele nw, peyeefke‚ fleeJemleer ke‚er ceefnuee mee#ejlee yenjeF¤e (49.36%) < yeuejecehegj (49.51%) < yeoeŸetb (51.29%) <
oj 34.8 ØeeffleMele nw~ jecehegj (53.34%) nQ~ GÚej ÿeosMe kes‚ DeefOeke‚lece mee#ejlee Jeeues 5 efpeues
õe‚ceMe: ieewlece yegÊ veiej (80.12%) > ke‚evehegj veiej (79.65%) >
18. 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele DeewjwŸee (78.95%) > FöeJee (78.41%) > ieeefpeŸeeyeeo (78.07%) nQ~
peveheoeW ceW efke‚meceW ceefnuee mee#ejlee oj meyemes ke‚ce nw?
(a) jecehegj (b) yeuejecehegj
22. 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ DeeOeej hej GÚej ÿeosMe kes‚ meboYe& ceW
(c) fleeJemleer (d) yenjeF¤e
efvecveefueefKele Deebke‚Ã[eW ceW mes ke‚ewve-mee mener megcesefuele veneR nw?
U.P.P.C.S. (Pre), 2018
(ue#eCe) (ceeve)
GÚejó(c) (a) osMe ke‚er pevemebKŸee ceW GÚej ÿeosMe - 18.5 ØeeffleMele
ke‚er pevemebKŸee ke‚e ØeefleMele
peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ fleeJemleer
CO
(b) Øeefle Jeie& efke‚ceer. IevelJe - 829
efpeues ke‚er ceefnuee mee#ejlee oj 34.8 ØeefleMele nw, pees GÚej ÿeosMe kes‚ (c) GÚej ÿeosMe ke‚er 2001-2011 - 20.23 ØeeffleMele
oMekeâ ceW pevemebKŸee ceW ØeeffleMele Je=efÊ
S.

DevŸe efpeueeW ke‚er Dehes#ee meyemes ke‚ce nw~ GÚej ÿeosMe ke‚e meJee&efOeke‚ ceefnuee
mee#ejlee oj Jeeuee efpeuee ke‚evehegj veiej (75.1%) nw~ (d) ceefnuee mee#ejlee - 57.18 ØeeffleMele
TE

U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee)

19. peveieCevee 2001 kes‚ Devegmeej, G.ÿe. kes‚ efvecveefueefKele ceW mes efke‚me
efpeues ke‚er mee#ejlee oj meyemes ke‚ce nw? GÚejó(a)
O

(a) (b) Je<e& 2011 ke‚er peveieCevee (Debeflece Deebke‚Ã[s) kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚er
FN

fleeJemleer yeuejecehegj
(c) ieeW[e (d) cenjepeiebpe pevemebKŸee 19,98,12,341 nw, pees osMe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ke‚e 16.50
U.P.P.C.S. (Mains), 2003 ØeeffleMele nw~ mhe∞ nw efke‚ efJeke‚uhe (a) megcesefuele veneR nw, peyeefke‚ Mes<e
D

GÚejó(a) efJeke‚uhe megcesefuele nQ~

.P

H–59 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

23. GÚej ÿeosMe ke‚er pevemebKŸee Je=eÊ

f ke‚er oj je∞^eŸr e Deewmele mes DeefOeke‚ 26. peveieCevee 2001 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW ceefnuee : hegÆ<e mebKŸee
jner- ke‚e Devegheele Leeñ
(a) 1941-51 kes‚ oMeke‚ ceW (a) 878 ceefnueeSb ÿeefle npeej hegÆ<e
(b) 1951-61 kes‚ oMeke‚ ceW (b) 898 ceefnueeSb ÿeefle npeej hegÆ<e
(c) 1961-71 kes‚ oMeke‚ ceW (c) 918 ceefnueeSb ÿeefle npeej hegÆ<e
(d) 1971-81 kes‚ oMeke‚ ceW (d) 928 ceefnueeSb ÿeefle npeej hegÆ<e
U.P.P.C.S. (Mains), 2009 U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2010
GÚejó(d) GÚejó(b)
ÿeMveiele efJeke‚uheeW ceW GÚej ÿeosMe ke‚er pevemebKŸee Je=efÊ ke‚er oMeke‚erŸe oj
peveieCevee 2001 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW ceefnuee Deewj hegÆ<e mebKŸee
1971 mes 1981 kes‚ yeer¤e je∞^erŸe Deewmele mes DeefOeke‚ jner~ Fme oewjeve
ke‚e Devegheele (efuebieevegheele) 898 ceefnueeSb ÿeefle npeej hegÆ<e Lee~ 2011 ke‚er
GÚej ÿeosMe ceW pevemebKŸee ke‚er Je=efÊ oj 25.39 ØeeffleMele jner, peyeefke‚
peveieCevee kes‚ Debelf ece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, G.ÿe. ceW efuebieevegheele 912/1000
je∞^erŸe Je=efÊ oj 24.66 ØeefleMele jner~ Fme oMeke‚ kes‚ yeeo mes GÚej
nw~ efuebieevegheele ke‚er ¬ef∞ mes G.ÿe. ke‚e jepŸeeW ceW 26Jeeb mLeeve nw~
ÿeosMe ceW pevemebKŸee ke‚er Je=efÊ oj je∞^erŸe Je=efÊ oj mes ÿelŸeske‚ oMeke‚ ceW
DeefOeke‚ jner nw, pewmee efke‚ efvecve leeefueke‚e ceW ÿeoefMe&le nwó 27. 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, G.ÿe. ceW hegÆ<e/ceefnuee Devegheele
oMeke‚ GÚej ÿeosMe (oMeke‚erŸe Je=efÊ) Yeejle (oMeke‚erŸe Je=efÊ) ke‰Ÿee nw?
1941-51 11.78 13.31 (a) 898/1000 (b) 836/1000
1951-61 16.38 21.64 (c) 912/1000 (d) 950/1000
1961-71 19.54 24.80 U.P.P.C.S. (Mains), 2017
1971-81 25.39 24.66 GÚejó(c)
1981-91 25.61 23.87
1991-2001 25.85 21.54
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
2001-2011 20.2 17.7 28. GÚej ÿeosMe ceW efuebie Devegheele ke‚e efJeYeso meJee&efOeke‚ ôhe mes Ieöeó
24. GÚej ÿeosMe ceW pevemebKŸee ceW oMeke‚erŸe Je=efÊ oj meJee&efOeke‚ Leeró (a) 1961-71 ceW (b) 1971-81 ceW
(a) 1961-71 kes‚ oewjeve (c) 1981-91 ceW (d) 1991-2001 ceW
(b) 1971-81 kes‚ oewjeve U.P.P.S.C. (GIC), 2010
(c) 1981-91 kes‚ oewjeve GÚejó(d)
(d) 1991-2001 kes‚ oewjeve 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW 1000 hegÆ<eeW hej
U.P.P.C.S. (Mains), 2005 efm$eŸeeW ke‚er mebKŸee (efuebieevegheele) 898 jner, pees efke‚ je∞^erŸe Deewmele (933)
GÚejó(d) mes 35 ke‚ce nw~ Fmeer ÿeke‚ej 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, ÿeosMe ceW
efuebieevegheele megOejke‚j 912 nes ieŸee, peyeefke‚ je∞^erŸe Deewmele 943 nw~
CO
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
25. meve 2001-2011 ke‚er DeJeefOe ceW GÚej ÿeosMe ke‚er oMeke‚erŸe pevemebKŸee 1991 ke‚er leguevee (879) ceW 2001 ceW ÿeosMe kes‚ efuebieevegheele ceW megOeej

Je=efÊ oj jner nwó (19 ke‚er Je=efÊ) ngDee~ Fme ÿeke‚ej ÿeMveke‚eue kes‚ meboYe& ceW GÚej ÿeosMe ceW
S.

(a) 20.46% (b) 20.09% 1991-2001 kes‚ yeer¤e efuebie Devegheele ke‚e efJeYeso meJee&efOeke‚ ôhe mes Ieöe Lee~
TE

(c) 22.19% (d) 18.69% 29. peveieCevee 2001 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ efuebieevegheele
U.P. Lower Sub. (Pre), 2009 Jeeuee efpeuee nwó
O

GÚejó(b) (a) DeepeceieÃ{ (b) osJeefjŸee

FN

peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW (c) peewvehegj (d) ÿeleeheieÃ{
oMeke‚erŸe Je=efÊ oj (2001-11) 20.2 ØeefleMele leLee Devebeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ U.P.P.C.S. (Pre), 2007
D

Devegmeej, 20.09 ØeefleMele nw~ GÚejó(a)

.P

H–60 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Je<e& 2001 ke‚er peveieCeveevegmeej, GÚej ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ efuebieevegheele ket‚ö :
Jeeues 4 efpeues Fme ÿeke‚ej Lesó (a) I SJeb II (b) II SJeb III

1. DeepeceieÃ{ (1020), 2.peewvehegj (1014), 3. ÿeleeheieÃ{ (1004) leLee (c) II SJeb IV (d) III SJeb IV

4. osJeefjŸee (1002)~ U.P.P.C.S. (Mains), 2010

Dele: mhe∞ nw efke‚ GÚej ÿeosMe ke‚e meJee&efOeke‚ efuebieevegheele Jeeuee efpeuee GÚejó(c)
DeepeceieÃ{ Lee~ peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, G.ÿe. GÚej ÿeosMe #es$eHe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes Yeejle ke‚e ÛeewLee yeÃ[e jepŸe nw~
kes‚ meJee&efOeke‚ eEueieevegheele Jeeues efpeueeW ke‚e õe‚ce nwó1. peewvehegj (1024), peveieCevee 2011 kesâ meboYe& ceW G.Øe. keâe mLeeve heebÛeJeeb Lee~ osMe ke‚er
2. DeepeceieÃ{ (1019), 3. osJeefjŸee (1017), 4. ÿeleeheieÃ{ (998), 5. pevemebKŸee ceW Fmeke‚e 16.5 ØeeffleMele ke‚e Ÿeesieoeve nw~ Fmeke‚e Ÿeewve Devegheele
meguleevehegj (983) leLee 6. ceT (979)~ 912 nw, peyeefke‚ je∞^erŸe Deewmele 943 nw~ GÚej ÿeosMe ke‚er mee#ejlee oj
30. peveieCevee 2011 kes‚ Devebeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe 67.7 ØeefleMele nw, peyeefke‚ je∞^erŸe Deewmele 73 ØeefleMele nw~
ceW yeeefueke‚e efMeMegDeeW ke‚er mebKŸee ÿeefle 1000 yeeueke‚ efMeMegDeeW hej 33. 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚er pevemebKŸee Yeejle
nwó ke‚er pevemebKŸee ke‚er efke‚leveer ØeeffleMele nw?
(a) 933 (b) 899 (a) 14.2 (b) 15.5
(c) 916 (d) 892
(c) 16.16 (d) 18.2
U.P. Lower Sub. (Pre), 2009
U.P.P.C.S. (Pre) (Re-Exam), 2015
GÚejó(b)
GÚejó(c)
peveieCevee 2011 kes‚ Devebeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej GÚej ÿeosMe ceW yeeefueke‚e
efMeMegDeeW ke‚er mebKŸee ÿeefle 1000 yeeueke‚ efMeMegDeeW hej 899 Leer~ Debeflece Je<e& 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚er pevemebKŸee Yeejle
DeebkeâÌ[eW kes‚ Devegmeej, 0-6 DeeŸeg Jeie& ceW GÚej ÿeosMe ceW yeeefueke‚e efMeMegDeeW ke‚er ke‚er pevemebKŸee ke‚er 16.50 ØeeffleMele nw~ Dele: efveke‚ömLe GÚej efJeke‚uhe
(c) ceW efveefnle nw~
mebKŸee (efMeMeg efuebieevegheele) ÿeefle 1000 yeeueke‚ efMeMegDeeW hej 902 nw~ Debeflece
Deebke‚Ã[s GheueyOe nesves kes‚ heM¤eele Devebeflece Deebke‚Ã[s Deÿeemebefieke‚ nes ieS nQ~ 34. GÚej ÿeosMe kes‚ mebyebOe ceW peveieCevee 2001 hej DeeOeeefjle efvecveefueefKele
31. peveieCevee 2001 hej DeeOeeefjle GÚej ÿeosMe kes‚ mebyebOe ceW efvecveefueefKele ke‚LeveeW hej efJe¤eej ke‚erefpeSó
ke‚LeveeW ceW ke‚ewve-mee Ske‚ mener veneR nw? 1. Devegmetef¤ele peeefle ke‚er pevemebKŸee 21.1 ØeeffleMele nw~

(a) ´eeceerCe pevemebKŸee jepŸe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ke‚e 79.21 Øeeflf eMele nw~ 2. hegÆ<e mee#ejlee oj 69.9 ØeeffleMele nw~
(b) hegÆ<e mee#ejlee oj 68.8 ØeeffleMele nw~ 3. meJee&efOeke‚ peve IevelJe Jeeuee efpeuee ueKeveT nw~
(c) peve IevelJe kes‚ mebyebOe ceW Yeejle ceW Fmeke‚e õe‚ce yeejnJeeb (12Jeeb) nw~ 4. veiejerŸe pevemebKŸee 20.8 ØeeffleMele nw~
(d) vŸetvelece pevemebKŸee Jeeuee efpeuee cenesyee nw~ mener GÚej ke‚e ¤eŸeve veer¤es efoS ket‚ö mes ke‚erefpeS—
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2010 ket‚ö :
GÚejó(c) (a) kes‚Jeue 1 leLee 3 (b) kes‚Jeue 2 leLee 3
CO
peveieCevee 2001 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚e peve IevelJe kes‚ mebyebOe (c) kes‚Jeue 2 leLee 4 (d) kes‚Jeue 1 leLee 4
ceW Yeejle ceW 9Jeeb mLeeve Lee~ Mes<e efJeke‚uhe melŸe nQ~ 2011 ke‚er peveieCevee U.P.P.S.C. (GIC), 2010
GÚejó(d)
S.

kes‚ Devegmeej Yeer Ÿen Fme meboYe& ceW veewJeW õe‚ce hej ner nw~
32. peveieCevee 2011 kes‚ Devebeflece Deebke‚Ã[eW hej DeeOeeefjle GÚej ÿeosMe 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, jepŸe ceW Devegmetef¤ele peeeffleŸeeW ke‚er
TE

mes mebyebefOele efvecve ke‚LeveeW hej efJe¤eej ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS pevemebKŸee 3,51,48,377 Leer, pees ÿeosMe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ke‚e 21.1
ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS : ØeeffleMele Leer~ peyeefke‚ mebhetCe& osMe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ceW Devegmetef¤ele peeeffleŸeeW
O

I. #es$eHe‚ue ceW Ÿen Yeejle ke‚e ¤eewLee yeÃ[e jepŸe nw~ ke‚er pevemebKŸee ke‚e ØeefleMele 16.2 Leer~ 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚
FN

II. osMe ke‚er pevemebKŸee ceW Fmeke‚e 16.5 ØeeffleMele ke‚e Ÿeesieoeve nw~ Devegmeej, ÿeosMe ceW Devegmete¤f ele peeefleŸeeW ke‚er keg‚ue pevemebKŸee (4,13,57,608)
III. Fmeke‚e Ÿeewve Devegheele je∞^erŸe Deewmele mes DeefOeke‚ nw~ ke‚e 20.7 ØeeffleMele nw~ 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚er
D

IV. Fmeke‚er mee#ejlee oj je∞^erŸe Deewmele mes ke‚ce nw~ hegÆ<e mee#ejlee oj 68.8 ØeeffleMele Leer, meJee&efOeke‚ peve IevelJe Jeeuee efpeuee
.P

H–61 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

JeejeCemeer (1989) Lee~ ÿeosMe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ceW veiejerŸe pevemebKŸee veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej ÛegefveS~
3,45,39,582 Leer, pees efke‚ 20.78 ØeeffleMele Leer~ Fme ÿeke‚ej 2001 ke‚er ketâš :
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 3
peveieCeveevegmeej, ke‚Leve 1 Deewj 4 mener nQ~ peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece
(c) 1 Deewj 2 (d) 1, 2, 3 Deewj 4
Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, G.ÿe. ke‚er hegÆ<e mee#ejlee oj 77.3 ØeeffleMele nw,
U.P.P.C.S. (Pre), 2020
meJee&efOeke‚ peve IevelJe Jeeuee efpeuee ieeefpeŸeeyeeo (3971) leLee ÿeosMe ke‚er
Gòej—(c)
keg‚ue pevemebKŸee ceW veiejerŸe pevemebKŸee ke‚e ØeeffleMele 22.3 ØeeffleMele nw~
35. ‘Gòej ØeosMe pevemebKÙee efveÙeb$eCe, efmLejerkeâjCe Deewj keâuÙeeCe’ je°^eÙr e efJejemele Menj efJekeâeme SJeb Je=eæ f Ùeespevee (ùoÙe) 21 peveJejer,
efJeOesÙekeâ, 2021 kesâ meboYe& ceW keâewve-mee/mes keâLeve mener nw/nQ? 2015 keâes ueebÛe keâer ieF& Leer~ Ùen Ùeespevee efvecve 12 MenjeW ceW keâeÙee&evf Jele keâer
1. Fme efJeOesÙekeâ keâe GösMÙe 2026 lekeâ pevce oj keâes 2.1 Øeefle
ieF&- Depecesj, DecejeJeleer, Dece=lemej, yeeoeceer, Éejkeâe, ieÙee, keâebÛeerhegjce,
npeej pevemebKÙee lekeâ keâce keâjvee nw~ ceLegje (G.Øe.), hegjer, JeejeCemeer (G.Øe.), Jesuebkeâvveer leLee Jeejbieue~
2. Jele&ceeve ceW jepÙe ceWs Øepeveve oj 2.7 Øeefle npeej nw~
veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâes ÛegefveS~ 38. Yeejle ke‚er peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, osMe kes‚ efceefueŸeve (ome
ketâš : ueeKeerŸe) veiejeW ke‚er met¤eer ceW Debeflece mLeeve hej nw-
(a) metjle (b) ke‚esöe
(a) kesâJeue 1 (b) kesâJeue 2
(c) cebieueesj (d) Fueeneyeeo
(c) 1 Deewj 2 oesveeW (d) ve lees 1 ve ner 2
U.P.P.C.S. (Mains), 2016
U.P.P.C.S. (Pre), 2021
GÚejó(b)
GÚejó(d)
YeejleerŸe peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, osMe kes‚ efceefueŸeve (ome ueeKeer)
Gòej ØeosMe kesâ efJeefOe DeeÙeesie ves pevemebKÙee efveÙeb$eCe hej Skeâ efJeOesÙekeâ
veiejeW (keg‚ue 53 veiej) ke‚er met¤eer ceW Debeflece mLeeve hej ke‚esöe (jepemLeeve)
peejer efkeâÙee, efpemekeâe DeeefOekeâeefjkeâ veece ‘‘Gòej ØeosMe pevemebKÙee
nw, efpemeke‚er pevemebKŸee 10,01,365 nw~ neueebefke‚ efJeke‚uhe ceW efoS ieS
(efveÙeb$eCe, efmLejerkeâjCe SJeb keâuÙeeCe) efJeOesÙekeâ, 2021’’ nw~ Fme Øemlegle
jepŸeeW ceW meyemes ke‚ce pevemebKŸee cebieueesj ke‚er (4,76,000) nw, uesefke‚ve
efJeOesÙekeâ keâe ue#Ùe, jepÙe keâer Øepeveve oj keâes, Je<e& 2026 lekeâ 2.1 SJeb
2030 lekeâ 1.9 Øeefle npeej pevemebKÙee lekeâ keâce keâjvee nw~ Øepeveve oj
cebieueesj ome ueeKeer veiejeW ke‚er met¤eer ceW Meeefceue veneR nw~
Menj pevemebKŸee (Devebeflece)
Øeefle npeej veneR yeefukeâ Øeefle ceefnuee Øepeveve keâeue ceW pevce uesves Jeeues
45,85, 367
yeÛÛeeW keâer Deewmele mebKÙee nesleer nw~ Dele: keâLeve 1 Deewj 2 oesveeW ieuele nw~
metjle
Fueeneyeeo (ØeÙeeiejepe) 12,16,719
36. G.Øe. kesâ kegâue Ssmes Menj pees ‘mceeš& efmešer’ Ùeespevee mes DeeÛÚeefole nQ- ke‚esöe 10,01,365
(a) 10 (b) 12
cebieueesj 4,76,000
(c) 15 (d) 18
39. pevemebKŸee 2001 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele ome
U.P.P.C.S. (Pre), 2020
ueeKe veiejeW ke‚e mener õe‚ce nwó
Gòej—(a) (a) ke‚evehegj, ueKeveT, JeejeCemeer leLee Deeieje
CO
(b) ke‚evehegj, ueKeveT, Deeieje leLee JeejeCemeer
mceeš& efmešer efceMeve kesâ Debleie&le ÛeÙeefvele Gòej ØeosMe kesâ MenjeW keâer metÛeer
(c) ueKeveT, ke‚evehegj, Deeieje leLee JeejeCemeer
Fme Øekeâej nw– 1. cegjeoeyeeo, 2. DeueerieÌ{, 3. menejvehegj, 4. yejsueer, (d) ueKeveT, ke‚evehegj, JeejeCemeer leLee Deeieje
S.

5. Peebmeer, 6. keâevehegj, 7. ØeÙeeiejepe, 8. ueKeveT, 9. JeejeCemeer SJeb U.P.P.C.S. (Mains), 2005

TE

10. Deeieje~ GÚejó(b)

37. Gòej ØeosMe kesâ efvecveefueefKele veiejeW ceW mes keâewve-mee/mes ‘efJejemele Je<e& 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, ome ueeKe Jeeues veiejeW ke‚e õe‚ce nw-
O

Menj efJekeâeme Deewj Je=efæ Ùeespevee (ùoÙe)’ kesâ Debleie&le Meeefceue efkeâÙee ke‚evehegj - 27,97,511
FN

ieÙee/efkeâS ieS nw/nQ? ueKeveT - 23,20,961

1. JeejeCemeer 2. ceLegje Deeieje - 15,67,709
D

3. ØeÙeeiejepe 4. DeÙeesOÙee JeejeCemeer - 12,60,571

.P

H–62 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

peveieCevee 2011 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ ome ueeKe 43. Yeejle keâer peveieCevee 2011 kesâ Devegmeej, Gòej ØeosMe kesâ efvecveefueefKele
Ÿee DeefOeke‚ pevemebKŸee Jeeues (efceefueŸeve hueme) veiejerŸe mebkeg‚ueveeW (UA) MenjeW ceWs mes keâewve-mee Menj ‘efceefueÙeve Menj’ veneR
ke‚e õe‚ce nwó (a) Deeieje (b) ØeÙeeiejepe
1. ke‚evehegj UA - 2.92 efceefueŸeve (c) cesj" (d) cegjeoeyeeo
2. ueKeveT UA - 2.90 efceefueŸeve U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2021
3. ieeefpeŸeeyeeo UA - 2.36 efceefueŸeve Gòej—(d)
4. Deeieje UA 1.75 efceefueŸeve
Menj pevemebKÙee, 2011 (mebKÙee efceefueÙeve ceW)
-
5. JeejeCemeer UA 1.44 efceefueŸeve
Deeieje 1.75
-
6. cesj" UA - 1.42 efceefueŸeve
7. Fueeneyeeo (ØeÙeeiejepe) UA - 1.22 efceefueŸeve
ØeÙeeiejepe 1.22

veesö- cee$e veiej efveiece #es$e ke‚er pevemebKŸee kes‚ DeeOeej hej Fve veiejeW cesj" 1.42
ke‚e DeJejesner õe‚ce Fme ÿeke‚ej nw-ueKeveT, ke‚evehegj, ieeefpeŸeeyeeo, Deeieje, cegjeoeyeeo 0.88
cesj", JeejeCemeer leLee Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe)~ Fme Øekeâej efJekeâuhe (d) mener Gòej nesiee~
40. Je<e& 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, G.ÿe. kes‚ leerve DeefOeke‚lece 44. Gòej ØeosMe kesâ keâevehegj Deewj ueKeveT veiej efkeâme YeejleerÙe peveieCevee
pevemebKŸee Jeeues veiejeW ke‚e mener õe‚ce ke‰Ÿee nw? Je<e& ceW ome ueeKeerÙe veiej yeves?
(a) ueKeveT, ke‚evehegj, Deeieje (a) ›eâceMe: 1951 Deewj 1961 ceW
(b) ueKeveT, Deeieje, ke‚evehegj (b) ›eâceMe: 1961 Deewj 1971 ceW
(c) ke‚evehegj, ueKeveT, Deeieje (c) ›eâceMe: 1971 Deewj 1981 ceW
(d) ke‚evehegj, JeejeCemeer, Deeieje (d) ›eâceMe: 1981 Deewj 1991 ceW
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004 U.P.P.C.S. (Pre), 2020
GÚejó(c) Gòej—(c)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ Gòej ØeosMe kesâ keâevehegj Deewj ueKeveT veiej ›eâceMe: Je<e& 1971 Deewj Je<e&
41. Je<e& 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, efvecveefueefKele 4 veiejeW (veiej 1981 keâer peveieCevee ceW ome ueeKeerÙe veiej (Million Plus Cities)
efveieceeW) ceW mes efke‚meceW meyemes ke‚ce pevemebKŸee Leer? yeves~ Jele&ceeve ceW Gòej ØeosMe ceW 7 ome ueeKeerÙe veiej (veiejerÙe mebkegâueve)
(a) ke‚evehegj (b) ueKeveT nbw, pees ›eâceMe: nwb - keâevehegj veiej, ueKeveT, ieeefpeÙeeyeeo, Deeieje,
(c) Deeieje (d) JeejeCemeer JeejeCemeer, cesj" leLee ØeÙeeiejepe (Fueeneyeeo)~
U.P.P.C.S. (Pre), 2009
45. efvecveefueefKele YeejleerÙe veiejeW ceW ceefueve yeefmleÙeeW keâe ØeefleMele 2011
GÚejó(d)
keâer peveieCevee kesâ Devegmeej, meyemes keâce jne nw—
(a) Denceoeyeeo (b) peÙehegj
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
42. Gòej ØeosMe kesâ efvecveefueefKele veiejeW hej efJeÛeej keâerefpeS leLee (c) ueKeveT (d) yebieueg™
CO
pevemebKÙee kesâ DeeOeej hej GvnW DeJejesner ›eâce cebs JÙeJeefmLele keâerefpeS- U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2021
I. ieeefpeÙeeyeeo II. keâevehegj
Gòej—(a)
III. Deeieje IV. ueKeveT
S.

veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS— efoS ieS efJekeâuheeW ceW mes peveieCevee, 2011 kesâ Devegmeej, Yeejle ceW ceefueve
TE

ketâš : yeefmleÙeeW keâe meyemes keâce ØeefleMele Denceoeyeeo (4.49%) keâe jne nw~
(a) II, I, IV, III (b) I, II, III, IV DevÙe efJekeâuheeW keâer efmLeefle Fme Øekeâej nw—
O

(c) III, II, I, IV (d) II, IV, I, III Menj ceefueve yeefmleÙeeb (ØeefleMele ceW)
FN

U.P.P.C.S. (Pre), 2022 peÙehegj 10.24

Gòej-(d) ueKeveT 12.95
D

GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ yebieueg™ 8.39

.P

H–63 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

46. peveieCevee 2011 kes‚ Devegôhe efvecveebefke‚le GÚej ÿeosMe kes‚ efpeueeW efmelebyej, 2014 ceW peejer meQheue jefpemö^erke‚jCe ÿeCeeueer (SRS) yegueseföve,
ceW mes efke‚me efpeues ceW ´eeceerCe #es$e ceW jnves Jeeues ueesieeW ke‚er mebKŸee 2013 ceW GÚej ÿeosMe ke‚er pevce oj (ÿeefle 1000 pevemebKŸee hej) 27.2
DeefOeke‚lece nw? Leer, pees efke‚ Yeejle ke‚er pevce oj 21.4 mes DeefOeke‚ Leer~ Fme ÿeke‚ej GÚej
(a) Fueeneyeeo (b) yeveejme ÿeosMe ceW pevce oj 25 mes DeefOeke‚ SJeb 30 mes ke‚ce Leer~ Dele: efJeke‚uhe
(c) nceerjhegj (d) GvveeJe (a) DemelŸe nw~
U.P.P.C.S. (Mains), 2014 50. GÚej ÿeosMe ke‚er pevemebKŸee DeefOeke‚ nwó
GÚejó(a) 1. yeebiueeosMe 2. Fb[esvesefMeŸee
3. peeheeve 4. heeefke‚mleeve
efoS ieS efJeke‚uheeW ceW peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ ´eeceerCe veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveSó
#es$eeW ceW jnves Jeeues ueesieeW ke‚er DeefOeke‚lece mebKŸee Fueeneyeeo (ØeÙeeiejepe) ket‚öó
(44,81,518) efpeues ceW nw, Gmekes‚ yeeo õe‚ceMe: GvveeJe (25,76,721), (a) 1 leLee 2 (b) 2 leLee 3
JeejeCemeer (20,79,790) Deewj nceerjhegj (8,94,437) ke‚e mLeeve nw~ (c) 1, 2 leLee 3 (d) 1,3 leLee 4
U.P.P.S.C. (GIC), 2010
47. 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW ceefnuee Deeyeeoer
GÚejó(d)
keg‚ue Deeyeeoer ke‚e ueieYeie nw-
2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej,
(a) 50% (b) 48%
GÚej ÿeosMe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee
16,61,97,921 Leer~ efJeMJe kes‚ osMeeW
(c) 45% (d) 51%
kes‚ meboYe& ceW ÿeosMe ke‚er pevemebKŸee
ke‚e õe‚ce ¤eerve, Yeejle, Decesefjke‚e, Fb[esvesefMeŸee Deewj ye«epeerue kes‚ yeeo 6"eb
U.P.P.C.S. (Mains), 2013
Lee~ Fme ÿeke‚ej Fb[esvesefMeŸee ke‚er pevemebKŸee GÚej ÿeosMe mes DeefOeke‚ nw,
GÚejó(b) peyeefke‚ yeebiueeosMe, peeheeve SJeb heeefke‚mleeve ke‚er pevemebKŸee GÚej ÿeosMe
2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW ceefnuee Deeyeeoer keg‚ue mes ke‚ce nw~ peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, G.ÿe. ke‚es
Deeyeeoer ke‚e ueieYeie 48 ØeefleMele nw~
Ÿeefo je∞^ kes‚ ôhe ceW jKee peeS lees Ÿen efJeMJe ke‚e heeb¤eJeeb meJee&efOeke‚
pevemebKŸee Jeeuee je∞^ nw (¤eerve, Yeejle, meb.je. Decesefjke‚e Deewj Fb[esvesefMeŸee
48. 2011 peveieCevee kes‚ Devebeflece Deebke‚Ã[eW hej DeeOeeefjle efvecveefueefKele kes‚ yeeo) DeLee&le Deye GÚej ÿeosMe ke‚er pevemebKŸee ye«epeerue ke‚er pevemebKŸee
ke‚LeveeW ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ GÚej ÿeosMe kes‚ efueS mener veneR nw? mes Yeer DeefOeke‚ nes ieF& nw~
(a) GÚej ÿeosMe ke‚er pevemebKŸee ke‚e 25% mes ke‚ce Menjer #es$e ceW jnlee nw~
51. GÚej ÿeosMe ke‚er pevemebKŸee DeefOeke‚ nwó
(b) GÚej ÿeosMe Yeejle ceW meJee&efOeke‚ Menjer pevemebKŸee Jeeuee jepŸe nw~
1. ye«epeerue 2. Fb[esvesefMeŸee
(c) Fueeneyeeo GÚej ÿeosMe ke‚e meJee&efOeke‚ pevemebKŸee Jeeuee efpeuee nw~ 3. peeheeve 4. ôme
(d) ëëke‚Jeeue veiejíí ome ueeKe pevemebKŸee mes DeefOeke‚ Jeeues veiejeW ke‚er veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS—
flesCeer ceW Deeles nQ~ ket‚ö :
U.P.R.O./A.R.O. (Pre) (Spl.), 2010 (a) 1 leLee 2 (b) 1 leLee 3
GÚejó(b) (c) 2 leLee 3 (d) 3 leLee 4
U.P.P.C.S. (Mains), 2009
CO
GÚejó(d)
Yeejle ceW meJee&efOeke‚ Menjer pevemebKŸee Jeeuee jepŸe GÚej ÿeosMe veneR, yeefuke‚
ceneje∞^ nw~ DevŸe efJeke‚uheeW ceW efoS ieS ke‚Leve melŸe nQ~
2001
49. Je<e& 2013 kes‚ efueS efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee ke‚Leve DemelŸe nw?
ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚er pevemebKŸee
S.

(a) GÚej ÿeosMe ceW pevce oj (ÿeefle 1000 pevemebKŸee hej) Yeejle ÿeMveiele efJeke‚uheeW ceW peeheeve Deewj ôme mes DeefOeke‚ Leer, hejbleg 2011 ke‚er
TE

ke‚er pevce oj mes ke‚ce Leer~ peveieCeveevegmeej, Deye Ÿen ye«epeerue ke‚er pevemebKŸee mes Yeer DeefOeke‚ nes ieF& nw~
(b) GÚej ÿeosMe ceW pevce oj (ÿeefle 1000 pevemebKŸee hej) Yeejle 52. GÚej ÿeosMe ke‚er pevemebKŸee veerefle ke‚e ue#Ÿe ceefnueeDeeW ke‚er efJeJeen-DeeŸeg
ke‚es 19.5 Je<e& leke‚ yeÃ{evee nw, Je<e&ó
O

ke‚er pevce oj mes DeefOeke‚ Leer~

(c) GÚej ÿeosMe ceW pevce oj 25 mes DeefOeke‚ Leer~ (c) 2045 leke‚ (b) 2026 leke‚
FN

(d) GÚej ÿeosMe ceW pevce oj 30 mes ke‚ce Leer~ (c) 2010 leke‚ (d) 2016 leke‚
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2014 U.P.P.S.C. (GIC), 2010
D

GÚejó(a) GÚejó(d)
.P

H–64 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ÿeosMe ke‚er ÿeLece pevemebKŸee veerefle ke‚er Iees<eCee 11 pegueeF&, 2000 ke‚es ke‚er 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, efoS ieS efJeke‚uheeW ceW pevemebKŸee meebıCe
ieF& Leer, efpemeceW ÿeefleyebOeelceke‚ GheeŸeeW ke‚er peien pevemebKŸee Je=efÊ ke‚es (peve IevelJe) meJee&efOeke‚ ke‚evehegj peveheo ceW (1376) Lee, peyeefke‚ ÿeosMe
iejeryeer, mJeemLŸe SJeb efJeke‚eme ke‚er JŸeeheke‚ mecemŸee mes peesÃ[ke‚j osKee ieŸee~ ceW meJee&efOeke‚ pevemebKŸee meebıCe (peve IevelJe) JeejeCemeer (1989) ceW Lee~
FmeceW Je<e& 2016 leke‚ yeeefueke‚eDeeW kes‚ efJeJeen ke‚er Jele&ceeve Gce¸ 16.4 Je<e& mes peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, G.ÿe. kes‚ meJee&efOeke‚
yeÃ{eke‚j 19.5 Je<e& ke‚jves leLee meke‚ue ÿepeveve oj ke‚es Je<e& 2016 leke‚ peve IevelJe Jeeues efpeueeW ke‚e õe‚ce nwóieeefpeŸeeyeeo (3971), JeejeCemeer
2.1 ÿeefleMele leke‚ ueeves ke‚e ue#Ÿe megefveOee&efjle efke‚Ÿee ieŸee Lee~ pegueeF&, (2395), ueKeveT (1816), Yeoesner (1555) SJeb ke‚evehegj veiej (1452)~
2021 ceW peejer veF& pevemebKÙee veerefle kesâ lenle kegâue Øepeveve oj keâes 57. 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me efpeues ceW
2026 lekeâ 2.1 ØeefleMele hej ueeves keâe ue#Ùe nw~ pevemebKŸee IevelJe meyemes DeefOeke‚ nw?
53. Je<e& 2000 ceW Ieesef<ele GÚej ÿeosMe ke‚er pevemebKŸee veerefle ke‚e ÿecegKe (a) JeejeCemeer (b) ueKeveT
GˆsMŸe meke‚ue ÿepeveve oj ke‚es Ieöeke‚j 2.1 leke‚ ke‚jvee nw, Je<e&ó (c) ieeefpeŸeeyeeo (d) ke‚evehegj veiej
(a) 2005 leke‚ (b) 2010 leke‚ U.P.P.C.S. (Pre), 2014
(c) 2016 leke‚ (d) 2020 leke‚ GÚejó(c)
U.P.P.C.S. (Mains), 2002
GÚejó(c)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
58. 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚e ke‚ewve-mee efpeuee
meyemes DeefOeke‚ pevemebKŸee ke‚e IevelJe OeejCe ke‚jlee nw?
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
54. 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ DeefOeke‚lece Ieveer (a) Deeieje (b) Fueeneyeeo
Deeyeeoer SJeb vŸetvelece Ieveer Deeyeeoer Jeeues efpeues õe‚ceMe: nQó (c) ke‚evehegj (d) JeejeCemeer
(a) Fueeneyeeo leLee cenesyee (b) ieeefpeŸeeyeeo leLee yeeiehele U.P.P.C.S. (Spl.) (Mains), 2004
(c) ke‚evehegj veiej leLee meesveYeı (d) JeejeCemeer leLee ueefuelehegj GÚejó(d)
U.P.P.C.S. (Mains), 2005
GÚejó(d)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
59. 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devebeqlece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe
Je<e& 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ DeefOeke‚lece Ieveer
kes‚ efvecveefueefKele efpeueeW ke‚es Gvekes‚ pevemebKŸee Deeke‚ej kes‚ DeJejesner
Deeyeeoer (peve IevelJe JŸeefÚe‚/Jeie& efke‚ceer.) Jeeues efpeues nQ- JeejeCemeer (1989),
õe‚ce ceW JŸeJeefmLele ke‚erepf eS SJeb mener GÚej veer¤es efoS ieS ket‚ö mes ¤egevf eSó
ieeefpeŸeeyeeo (1683), ueKeveT (1443) SJeb Yeoesner (1410)~ Fmeer ÿeke‚ej
1. Fueeneyeeo 2. DeepeceieÃ{
meyemes ke‚ce peve IevelJe Jeeues efpeues nQ- ueefuelehegj (194), meesveYeı (216),
3. ieeefpeŸeeyeeo 4. ueKeveT
ef¤e$eket‚ö (239) Deewj nceerjhegj (242) ~ peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej,
ket‚ö :
ÿeosMe ke‚e DeefOeke‚lece Ieveer Deeyeeoer Jeeuee efpeuee ieeefpeŸeeyeeo (3971)
(a) 1, 3, 2, 4 (b) 1, 4, 3, 2
leLee vŸetvelece Ieveer Deeyeeoer Jeeuee efpeuee ueefuelehegj (242) nw~
(c) 2, 3, 1, 4 (d) 4, 1, 2, 3
55. GÚej ÿeosMe ke‚e meyemes Ievee yemee efpeuee ke‚ewve-mee nw? U.P.P.C.S. (Pre), 2011
(a) ieewlece yegÊ veiej (b) ieeefpeŸeeyeeo GÚejó(a)
CO
(c) meble ke‚yeerj veiej (d) ke‚evehegj veiej
peveieCevee 2011 kes‚ Devebeflece SJeb Debeflece oesveeW Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej,
U.P. Lower Sub. (Pre) (Spl.), 2003
meJee&efOeke‚ pevemebKŸee Jeeues 5 efpeues Fme ÿeke‚ej nQó Fueeneyeeo (ØeÙeeiejepe)
S.

GÚejó(b) > cegjeoeyeeo > ieeefpeŸeeyeeo > DeepeceieÃ{ > ueKeveT~

TE

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ 60. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve GÚej ÿeosMe ke‚e (pevemebKŸee ke‚er ¬ef∞ mes)
56. GÚej ÿeosMe ceW pevemebKŸee ke‚e meJee&efOeke‚ meebıCe heeŸee peelee nwó meyemes yeÃ[e peveheo nw?
O

(a) Deeieje peveheo ceW (b) Fueeneyeeo peveheo ceW (a) cegjeoeyeeo (b) ueKeveT
FN

(c) DeepeceieÃ{ peveheo ceW (d) ke‚evehegj peveheo ceW (c) Fueeneyeeo (d) ieeefpeŸeeyeeo
U.P.P.C.S. (Pre), 2005 U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2013
D

GÚejó(d) GÚejó(c)
.P

H–65 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

pevemebKŸee ke‚er ¬ef∞ mes GÚej ÿeosMe ke‚e meyemes yeÃ[e peveheo Fueeneyeeo 2001 ke‚er peveieCeveevegmeej ÿeMveiele efpeueeW ke‚er pevemebKŸee ke‚e DeJejesner
(ØeÙeeiejepe) nw~ pevemebKŸee ke‚er ¬ef∞ mes GÚej ÿeosMe kes‚ heeb¤e meyemes õe‚ce Fme ÿeke‚ej nw- Fueeneyeeo (Deye ØeÙeeiejepe), ieesjKehegj, ueKeveT,
yeÃ[s efpeues efvecve nQ- ceLegje~ 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, Fueeneyeeo ke‚er pevemebKŸee
Fueeneyeeo (ÿeŸeeiejepe) - 59,54,391 49,36,105, ieesjKehegj ke‚er pevemebKŸee 37,69,456, ueKeveT ke‚er
cegjeoeyeeo - 47,72,006 pevemebKŸee 36,47,834 leLee ceLegje ke‚er pevemebKŸee 20,74,516 Leer~
ieeefpeŸeeyeeo - 46,81,645 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚
DeepeceieÃ{ - 46,13,913 Fve efpeueeW ke‚e pevemebKŸeevegmeej DeJejesner õe‚ce Fme ÿeke‚ej nwóFueeneyeeo
ueKeveT - 45,89,838 (Deye ØeÙeeiejepe) (59,54,391), ueKeveT (45,89,838), ieesjKehegj
61. peveieCevee 2011 kes‚ Devebeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, efvecveefueefKele ceW (44,40,895) SJeb ceLegje (25,47,184)~
mes GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me peveheo ke‚er pevemebKŸee vŸetvelece nw?
64. efvecveefueefKele ke‚LeveeW ceW mes ke‚ewve 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devebeflece
(a) ef¤e$eket‚ö (b) nceerjhegj
(c) cenesyee (d) fleeJemleer
Deebke‚Ã[eW kes‚ DeeOeej hej GÚej ÿeosMe kes‚ efueS mener veneR nw?
U.P.P.C.S. (Mains), 2011 (a) Ÿeneb osMe ke‚er pevemebKŸee ke‚e 16.5 ÿeefleMele efveJeeme ke‚jlee
GÚejó(c) nw~
peveieCevee 2011 kes‚ Devebeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe kes‚ (b) Ÿeneb osMe kes‚ meJee&efOeke‚ ye¤¤es heeS peeles nQ~
cenesyee efpeues ke‚er pevemebKŸee vŸetvelece (8,76,055) Leer~ Fmekes‚ yeeo (c) Fmeke‚er oMeke‚erŸe Je=efÊ oj 18.4 he«efleMele nw~
vŸetvelece pevemebKŸee ke‚er ¬ef∞ mes õe‚ceMe: ef¤e$eket‚ö (9,90,626), nceerjhegj (d) Fmeke‚e efuebie Devegheele 908 nw~
(11,04,021) Deewj fleeJemleer (11,14,615) keâe mLeeve Lee~ peveieCevee U.P.P.C.S. (Pre), 2011
2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, cenesyee efpeues ke‚er pevemebKŸee
GÚejó(c)
vŸetvelece (8,75,958) nw~ lelheM¤eele vŸetvelece pevemebKŸee ke‚er ¬ef∞ mes
õe‚ceMe: ef¤e$eket‚ö (9,91,730), nceerjhegj (11,04,285) Deewj fleeJemleer 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devebeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW
(11,17,361) efpeues nQ~ Yeejle ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ke‚e 16.49 ÿeefleMele efveJeeme ke‚jlee nw~ GÚej
62. G.ÿe. kes‚ efvecveefueefKele efpeueeW ceW mes Je<e& 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ ÿeosMe ceW 0-6 DeeŸeg mecetn ke‚er pevemebKŸee 2,97,28,235 nw, pees osMe
Devegmeej, efke‚meceW pevemebKŸee meyemes ke‚ce Leer? ceW meJee&efOeke‚ nw~ peyeefke‚ 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, efuebieevegheele
912 leLee oMeke‚erŸe Je=efÊ oj 20.23 ÿeefleMele nw~ Fmeer ÿeke‚ej 0 – 6
(a) ef¤e$eket‚ö (b) cenesyee
(c) nceerjhegj (d) ueefuelehegj DeeŸeg ke‚er pevemebKŸee 3,07,91,331 nw~ Dele: efJeke‚uhe (c) ceW efoÙee ngDee
U.P. Lower Sub. (Mains), 2015 keâLeve mener veneR nw~
GÚejó(b) 65. efvecveefueefKele ceW mes efke‚me Oeeefce&ke‚ mecegoeŸe ke‚e GÚej ÿeosMe ceW leermeje
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ ÿecegKe mLeeve nw?
CO
63. GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele efpeueeW ke‚es pevemebKŸee (2001) kes‚ (a) yeewÊ (b) F&meeF&
DeJejesner õe‚ce ceW JŸeJeefmLele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö mes (c) pewve (d) efmeKe
mener GÚej ¤egefveSó
S.

U.P.P.C.S. (Mains), 2002, 2004

1. Fueeneyeeo 2. ieesjKehegj
TE

GÚejó(d)
3. ueKeveT 4. ceLegje
ket‚öó 2011 ke‚er
O

peveieCevee kes‚ Devegmeej G.ÿe. kes‚ Oeeefce&ke‚ mecegoeŸeeW ceW meJee&efOeke‚

(a) 1, 3, 2, 4 (b) 3, 1, 4, 2 eEnot (15,93,12,654 ), otmejs mLeeve hej cegmeueceeve (3,84,83,967)
FN

(c) 1, 2, 3, 4 (d) 4, 1, 2, 3 Deewj leermejs mLeeve hej efmeKe nQ, efpeveke‚er mebKŸee 6,43,500 nw~ ¤eewLes,
U.P.P.C.S. (Mains), 2009
D

heeb¤eJesb Deewj ⁄"sb mLeeve hej õe‚ceMe: yeewÊ, F&meeF& Deewj pewve OeceeX ke‚es
GÚejó(c) ceeveves Jeeues nQ~
.P

H–66 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

66. GÚej ÿeosMe ceW 15 JeeR peveieCevee kes‚ henues ¤ejCe ke‚er ÿeefõe‚Ÿee efvecve 2001
efleefLeŸeeW ceW mes efke‚meceW nesveer Leer?
ke‚er peveieCeveevegmeej ÿeMve ceW efoS ieS efJeke‚uheeW kes‚ Devegmeej,
meJee&efOeke‚ Devegmetef¤ele pevepeeefle pevemebKŸee Jeeuee efpeuee Keerjer Lee~ 2011
(a) 1 Deÿewue mes 15 ceF&, 2010 leke‚
ke‚er peveieCevee kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, meJee&efOeke‚ Devegmetef¤ele
(b) 1 ceF& mes 15 petve, 2010 leke‚
(c) 26 Deÿewue mes 10 petve, 2010 leke‚
pevepeeefle pevemebKŸee Jeeues leerve efpeues õe‚ceMe:ómeesveYeı, yeefueŸee SJeb
(d) 16 ceF& mes 30 petve, 2010 leke‚ osJeefjŸee nQ~
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008 69. GÚej ÿeosMe ceW efvecveefueefKele ceW mes meJee&efOeke‚ pevepeeleerŸe pevemebKŸee
GÚejó(d) Jeeuee peveheo ke‚ewve nw?
osMe ke‚er 15 JeeR peveieCevee oes ¤ejCeeW ceW efJeYeeefpele ke‚er ieF& Leer~ ÿeLece (a) meesveYeı (b) efcepee&hegj
¤ejCe ceW ceke‚eveeW ke‚e met¤eerke‚jCe leLee ceke‚eveeW ke‚er ieCevee ke‚es Meeefceue (c) Keerjer (d) efyepeveewj
efke‚Ÿee ieŸee Lee, peyeefke‚ ef…leerŸe ¤ejCe ceW osMe ceW jn jns ueesieeW ke‚er ieCevee U.P.P.C.S. (Pre), 2010
ke‚er ieF&~ ÿeLece ¤ejCe Deÿewue Deewj pegueeF&, 2010 ceW hetCe& eqke‚Ÿee ieŸee leLee GÚejó(a)
ef…leerŸe ¤ejCe 9 he‚jJejer, 2011 ceW ÿeejbYe neske‚j 28 he‚jJejer, 2011 ke‚es peveheo ÿeefleMele pevemebKŸee
meceehle ngDee~ GÚej ÿeosMe ceW ÿeLece ¤ejCe ke‚er ÿeefõe‚Ÿee 16 ceF&, 2010 meesveYeı 20.7% 3,85,018
mes 30 petve, 2010 leke‚ hetCe& ke‚er ieF&~ ueefuelehegj 5.9% 71,610
67. GÚej ÿeosMe kes‚ efvecve 4 peveheoeW ke‚es 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ osJeefjŸee 3.5% 1,09,894
Devegmeej, Devegmetef¤ele pevepeeefle ke‚er pevemebKŸee kes‚ DeJejesner (Ieöles) 3.4% 1,10,114
õe‚ce ceW JŸeJeefmLele ke‚erefpeS~ efoS ieS ket‚ö ke‚er meneŸelee mes Dehevee
yeefueŸee
2.3% 80,269
mener GÚej ¤egefveSó
keg‚Meerveiej
2.1% 41,725
1. fleeJemleer 2. yeuejecehegj
¤eboewueer
3. yenjeF¤e 4. Keerjer Keerjer 1.3% 53,375

ket‚ö : veesöñ Deebke‚Ã[s peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej nQ~ 2001 ke‚er peveieCevee
(a) 1, 2, 3 Deewj 4 (b) 4, 3, 2 Deewj 1 ke‚e Deÿeemebeqieke‚ nesves kes‚ ke‚ejCe 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ DeeOeej hej Ÿen
(c) 4, 2, 3 Deewj 1 (d) 2, 4, 1 Deewj 3 Deebke‚Ã[s efoS pee jns nQ~
U.P.P.C.S. (Pre), 2008
70. GÚej ÿeosMe ceW hegÆ<eeW ke‚er peerJeve ÿelŸeeMee nwó
GÚejó(c)
(a) 63.5 Je<e&
2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, efJeke‚uhe ceW efoS ieS efpeueeW ceW Devegmete¤f ele
(b) 60 Je<e&
pevepeeefle ke‚er pevemebKŸee Fme ÿeke‚ej nwó (c) 58.5 Je<e&
efpeuee 2001 2011
(d) 57 Je<e&
37,949 53,375
U.P.P.C.S. (Pre), 2007
Keerjer
CO
19,347 24,887
GÚejó(b)
yeuejecehegj
yenjeF¤e 8,558 11,159
4,756 5,534
ÿeMveke‚eue ceW GÚej ÿeosMe ceW hegÆ<eeW ke‚er peerJeve ÿelŸeeMee (2002-06 kes‚
S.

fleeJemleer
Dele: efJeke‚uhe (c) mener GÚej nesiee~ oewjeve) 60.1 Je<e& Leer, peyeefke‚ Je<e& 2015-19 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ DeeOeej hej
TE

Jele&ceeve ceW hegÆ<e peerJeve ÿelŸeeMee 65 Je<e& Deewj ceefnueeDeeW ke‚er peerJeve
68. 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW meJee&eOf eke‚ Devegmete¤f ele
ÿelŸeeMee 66.2 Je<e& nw, peyeefke‚ keg‚ue peerJeve ÿelŸeeMee 65.6 Je<e& nw~
pevepeeefle pevemebKŸee Jeeuee efpeuee nwó
O

(a) yenjeF¤e (b) Keerjer 71. ke‚Leve (A) : GÚej ÿeosMe cetuele: Ske‚ ´eeceerCe jepŸe nw~
FN

(c) yeuejecehegj (d) yeeboe ke‚ejCe (R) : Gmeke‚er keg‚ue pevemebKŸee ke‚e kes‚Jeue 20.70% veiejeW
U.P.P.C.S. (Mains), 2008 ceW jnleer nw~
D

GÚejó(b) veer¤es efoS ieS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚j mener GÚej ¤egefveSó
.P

H–67 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ket‚ö :
(a) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ leLee (R),(A) ke‚er mener JŸeeKŸee JevŸepeerJe DeYeŸeejCŸe SJeb he#eer efJenej
nw~
(b) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ, hejbleg (R),(A) ke‚er mener JŸeeKŸee veesšdme
*G.ÿe. ke‚e meyemes hegjevee JevŸepeerJe efJenej ¤ebıÿeYee ¤eboewueer efpeues ceW
veneR nw~
(c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~
efmLele nw~ *G.ÿe. ceW Ske‚cee$e je∞^erŸe G≈eeve ‘ogOeJee je°^erÙe GÅeeve’
(d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~
nw~ *ogOeJee je∞^erŸe G≈eeve G.ÿe. kes‚ ueKeercehegj Keerjer efpeues ceW efmLele nw~
U.P.P.C.S. (Mains), 2005
*Fmeke‚e keg‚ue #es$ehe‚ue 490.29 Jeie& efke‚ceer. nw~ *Fme je∞^erŸe G≈eeve ceW
GÚejó(a) yeeIe, leWogDee, Yeeuet, ieQ[e, neLeer Deeefo heeS peeles nQ~ *Fme G≈eeve ke‚es
peveieCevee 2001 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee Je<e& 1977 ceW je∞^erŸe heeke&‚ ke‚e opee& ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee~ *ogOeJee je∞^erŸe
(1,66,19,791) ceW ´eeceerCe SJeb veiejerŸe pevemebKŸee õe‚ceMe: 13,16,58,339 GÅeeve ke‚es Je<e& 1987-88 ceW yeeIe heefjŸeespevee ceW Meeefceue efke‚Ÿee ieŸee~ *Fme
Je 3,45,39,582 Leer, pees õe‚ceMe: 79.22 Deewj 20.78 ÿeefleMele Leer~ Dele: yeeIe DeYeŸeejCŸe ke‚e efJemleej ueKeercehegj, Meenpenebhegj SJeb yenjeF¤e efpeues
ke‚Leve Deewj ke‚ejCe oesveeW mener nQ~ peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW ceW nw~ *9 petve, 2014 ke‚es GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje heerueerYeerle JevŸepeerJe
kes‚ Devegmeej, G.ÿe. ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ceW ´eeceerCe SJeb veiejerŸe pevemebKŸee DeYeŸeejCŸe ke‚es yeeIe DeYeŸeejCŸe ke‚e opee& ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee~ *heerueerYeerle
õe‚ceMe: 77.7 ØeefleMele SJeb 22.3 ØeefleMele nw~ yeeIe DeYeŸeejCŸe GÚej ÿeosMe kes‚ heerueerYeerle SJeb Meenpenebhegj efpeues ceW
efJemle=le nw~ *Fmeke‚e #es$ehe‚ue 730 Jeie& efke‚ceer. nQ~ FmeceW yeeIe, leWogDee, ieQ[e
72. GÚej ÿeosMe kes‚ mebyebOe ceW efvecve ke‚LeveeW hej efJe¤eej ke‚erefpeSó
Deeefo heeS peeles nQ~ *DeceeveieÃ{ yeeIe DeYeŸeejCŸe (efpece keâe@yes&š vesMeveue
1. GÚej ÿeosMe ke‚e Yeewieesefueke‚ #es$eHe‚ue ueieYeie 2,41,000 Jeie&
heeke&â keâe yeheâj #es$e) ke‚er mLeehevee Je<e& 2015 ceW ke‚er ieF&, Ÿen efyepeveewj
efke‚ceer. nw~ efpeues ceW efmLele nw~ *81Jeie& efke‚ceer. #es$ehe‚ue ceW efJemle=le Fme DeYeŸeejCŸe ceW
2. meske‰me (efuebie) Devegheele (Øeefle 1000 hegÆ<eeW hej efm$eŸeeW ke‚er
yeeIe, lebsogDee, neLeer Deeefo heeS peeles nQ~ *OÙeeleJÙe nw efkeâ yeefKeje JevÙepeerJe
mebKŸee) Ÿet.heer. ke‚er 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej 933 Lee~ DeYeÙeejCÙe (meble keâyeerj veiej) keâes 29 petve, 2021 keâes Deblejje°^erÙe cenòJe
3. GÚej ÿeosMe ceW 17 jepemJe ceb[ue nQ~ keâer Deeõ&YetefceÙeeW keâer metÛeer ceW Meeefceue efkeâÙee ieÙee~
4. GÚej ÿeosMe ceW mee#ejlee ÿeefleMele 2001 ke‚er peveieCevee kes‚
GÚej ÿeosMe kes‚ he#eer efJenej
Devegmeej 60.1 Leer~
he#eer efJenej mLeehevee/Iees<eCee/ #es$ehe‚ue
(a) kes‚Jeue 1 Deewj 2
DeefOemetÛevee Je<e& (Jeie& efke‚ceer.)
(b) kes‚Jeue 1 Deewj 3
veJeeyeiebpe (Menero ÛebõMesKej Deepeeo) 1984 2.25
(c) kes‚Jeue 3 Deewj 4
(d) kes‚Jeue 2 Deewj 3 he#eer efJenej (GvveeJe)
1987 7.80
U.P.P.C.S. (Pre), 2006 mecemehegj he#eer efJenej (jeŸeyejsueer)
1988 80.00
GÚej—(b)
ueeKe yenesMeer he#eer efJenej (ke‚vveewpe)
meeb[er he#eer efJenej (njoesF&) 1990 3.00
Gòej ØeosMe keâe Yeewieesefuekeâ #es$eheâue 240928 Jeie& efkeâceer. (ueieYeie
CO
yeefKeje he#eer efJenej (meble ke‚yeerj 1990 29.00
2,41,000 Jeie& efkeâceer.) nw~ 2001 keâer peveieCeveevegmeej Ùeneb m$eer-heg®<e veiej)
Devegheele 898 : 1000 Lee DeLee&le 1000 heg®<eeW hej efm$eÙeeW keâer mebKÙee 1990 4.00
S.

DeesKeuee he#eer efJenej (ieew.yegÊ veiej)

898 (2011 keâer peveieCeveevegmeej 912) Leer~ ØeMvekeâeue ceW Gòej ØeosMe 1990 5.26
TE

meceeve he#eer efJenej (cewvehegjer)

ceW 17 jepemJe ceb[ue Les (Jele&ceeve ceW 18 - veJeervelece DeueerieÌ{ ceb[ue) heeJe&leer Dejiee he#eer efJenej (ieeW[e) 1990 10.84
leLee Fmekeâer mee#ejlee ØeefleMele 2001 keâer peveieCevee kesâ Devegmeej 56.3 1990 2.62
O

efJepeŸe meeiej he#eer efJenej (cenesyee)

ØeefleMele Leer~ GheÙeg&òeâ efJeMues<eCe mes mhe° nw efkeâ keâLeve 1 Deewj 3 melÙe 1990 1.09
FN

heövee he#eer efJenej (Söe)

nQ, peyeefkeâ keâLeve 2 Deewj 4 melÙe veneR nQ~ Dele: mener Gòej efJekeâuhe (b) metjmejesJej he#eer efJenej (Deeieje) 1991 4.03 (8 Jeie&
nesiee~ peveieCevee 2011 kesâ DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej, G.Øe. keâe mee#ejlee efkeâceer. lekeâ
D

ØeefleMele 67.7 nw~ efJemleeefjle)

.P

H–68 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

peŸe ÿeke‚eMe veejeŸeCe (megjne leeue)
he#eer efJenej (yeefueŸee)
[e@. YeercejeJe Debyes[ke‚j he#eer efJenej
(ÿeleeheieÃ{)
MesKee Peerue DeueerieÃ{ he#eer efJenej
(DeueerieÃ{)
1991 34.32 *js[ [eöe yegke‚ ke‚e mebyebOe mebke‚ö´emle Deewj efJeueghleÿeeŸe peerJeeW (pebleg,
Jevmheefle, keâJekeâ SJeb Øeesefšmše) kes‚ efJeJejCe mes nw~ *heerhegume heeke&‚
2003 4.27 Sb[ JeeFu[ ueeFhe‚ yegke‚ ceW JevŸepeerJe mebj#eCe Deeboesueve nsleg Deefle
cenòJehetCe& peeveke‚eefjŸeeb oer ieF& nQ~ *FbiueQ[ kes‚ ueebieueerö mehe‚ejer heeke&‚
— 0.40 (Longleat Safari Park) mes DeefYeÿesejf le neske‚j GÚej ÿeosMe kes‚ peveheo
FöeJee ceW yeyyej Mesj ÿepeveve keW‚ı SJeb uee@Ÿeve mehe‚ejer heeke&‚ efJeke‚efmele efke‚S

GÚej ÿeosMe kes‚ JevŸepeerJe efJenej

ieS nQ~

JevŸepeerJe efJenej SJeb mLeehevee/ (#es$ehe‚ue cegKŸe Jeve peerJe GÚej ÿeosMe ceW efmLele ÿecegKe PeerueW/leeue
Iees<eCee ke‚e Je<e& Jeie& efke‚ceer.) Peerue ke‚e veece efmLeefle/mLeeve Peerue ke‚e veece efmLeefle/mLeeve
¤ebyeue JevŸepeerJe efJenej (FöeJee, 635.00 IeefÃ[Ÿeeue, ceiej, ke‚er"ce (megjmejesJej) Deeieje megjne leeue yeefueŸee
Deeieje), 1979 [e@efuhe‚ve ÿeJeemeer he#eer ieewj Peerue jecehegj ke‚jsuee ueKeveT
Deeefo yeÃ[e leeue (ieesKegj) Meenpenebhegj Yejlehegj Peerue jeŸeyejsueer
ke‚lejefveŸeeIeeö JevŸepeerJe efJenej 550.00 leWogDee, Mesj, ¤eerleue, yeÆDee meeiej Peebmeer jeOeekeg‚b[ ceLegje
(yenjeF¤e), 1975 ÿeJeemeer he#eer Deeefo keg‚vıe mecegboj GvveeJe yeuneheeje ke‚evehegj
jeveerhegj JevŸepeerJe efJenej 263 leWogDee, ke‚euee efnjCe, ceove meeiej cenesyee jepee ke‚e yeebOe meguleevehegj
(yeeboe, efÛe$eketâš), 1977 ef¤ebke‚eje Deeefo öeb[eojer (ojejiele&) efcepee&hegj DeeQOeer leeue yeveejme
ceneJeerj mJeeceer JevŸepeerJe efJenej 5.41 leWogDee, ke‚euee efnjCe,
yesueemeeiej cenesyee ceesleer Peerue ke‚evehegj Menj
(ueefuelehegj), 1977 ef¤ebke‚eje Deeefo
78.00
(ke=‚ef$ece Peerue) jeceieÃ{ leeue ieesjKehegj
¤ebıÿeYee JevŸepeerJe efJenej Yeeuet, lesbogDee efnjCe,
(¤eboewueer), 1957 ef¤eke‚eje Deeefo ef¤eÚeewje Peerue yenjeF¤e MesKee Peerue DeueerieÃ{
efke‚Mevehegj JevŸepeerJe efJenej 203.41 yeejnefmebne, Mesj, ¤eerleue ojJeve Peerue hew‚peeyeeo yeefKeje Peerue meble ke‚yeerj veiej
(ueKeercehegj Keerjer), 1972 Deeefo (Deye DeŸeesOŸee) heg‚unj Peerue heerueerYeerle
kew‚cetj JevŸepeerJe efJenej (efcepee&hegj 501.73
SJeb meesveYeõ), 1982
Yeeuet, leWogDee, ef¤ebke‚eje
Deeefo ØeMvekeâesMe
nefmleveehegj JevŸepeerJe efJenej 203.41 yeejnefmebne 1. GÚej ÿeosMe ke‚e meyemes yeÃ[e JevŸepeerJe efJenej nwó
[cesj", ieeefpeÙeeyeeo, efyepeveewj (a) ¤ebıÿeYee
SJeb pes.heer. veiej (Decejesne) ], (b) efke‚Mevehegj
1986 (c) nefmleveehegj
meesneieeryejJee JevŸepeerJe efJenej 428.20 ¤eerleue, Mesj Deeefo (d) jeveerhegj
(cenjepeiebpe), 1987 U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
CO
452.47 GÚejó(c)
meesnsueJee JevŸepeerJe efJenej ¤eerleue, Mesj Deeefo
S.

(ieeW[e, yeuejecehegj, fleeJemleer), G.ÿe. ke‚e meyemes yeÃ[e JevŸepeerJe efJenej, nefmleveehegj JevŸepeerJe efJenej
1988 nw~ Fmeke‚e #es$ehe‚ue 2073 Jeie& efke‚ceer. nw~ Fmeke‚er mLeehevee Je<e& 1986
TE

ke‚⁄gDee JevŸepeerJe efJenej 7.00 ke‚⁄gDee ceW ngF& Leer~

(JeejeCemeer), 1989 JevŸepeerJe efJenej mLeehevee Je<e& #es$ehe‚ue (Jeie& efke‚ceer.)
O

GÚej ÿeosMe kes‚ ÿeeefCe G≈eeve nefmleveehegj JevŸepeerJe efJenej 1986 2073
FN

1957 78
ÿeeCeer G≈eeve cegKŸe Jeve peerJe ¤ebıÿeYee
efke‚Mevehegj 1972 203.41
D

ueKeveT ÿeeefCe G≈eeve (ueKeveT) yeeIe, leWogDee, Yeeuet, ieQ[e Deeefo

jeveerhegj 1977 263
ke‚evehegj ÿeeefCe G≈eeve (ke‚evehegj) yeeIe, leWogDee, Yeeuet, ieQ[e Deeefo
.P

H–69 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

2. GÚej ÿeosMe ceW Ske‚ ëyeyyej Mesj mehe‚ejerí mLeeefhele efke‚Ÿee pee jne nw-- yeefKeje he#eer efJenej ke‚er mLeehevee Je<e& 1990 ceW ngF& Leer~ Ÿen he#eer efJenej
(a) yeuejecehegj ceW Deye veJeefveefce&le peveheo meble ke‚yeerj veiej (lelke‚eueerve yemleer efpeues) ceW
(b) FöeJee ceW efmLele nw, pees yemleer SJeb efmeÊeLe& veiej peveheo kes‚ efnmmeeW ke‚es ke‚eöke‚j
(c) cenjepeiebpe ceW yeveeŸee ieŸee nw~ peveheo cegKŸeeueŸe Keueerueeyeeo mes 18 efke‚ceer. otj Ÿen
(d) heerueerYeerle ceW he#eer efJenej, yeefKeje veeceke‚ mLeeve hej efmLele nw~ neueebefke‚ meble ke‚yeerj
U.P.P.C.S. (Pre), 2013 veiej efpeues ke‚e ie"ve 5 efmelebyej, 1997 ke‚es ner nes ieŸee, leLeeefhe ÿeMve
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2013 efJeke‚uhe ceW hetJe& efpeuee ner efoŸee ieŸee nw~ De≈eleve efpeuee ke‚es FmeceW meefcceefuele
GÚejó(b) veneR efke‚Ÿee ieŸee nw~
GÚej ÿeosMe kes‚ peveheo FöeJee ceW yeyyej Mesj ÿepeveve keW‚ı SJeb mehe‚ejer 6. ogOeJee je∞^erŸe G≈eeve efke‚me peveheo ceW efmLele nw?
heeke&‚ efJeke‚efmele efke‚S ieS nQ~ Deye Ùen ceefušheue meheâejer heeke&â nw~ (a) ueefuelehegj
3. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee DeYeŸeejCŸe mener megcesefuele veneR nw? (b) heerueerYeerle

he#eer efJenej mLeeve (c) ueKeercehegj Keerjer

(a) mecemehegj - jeŸeyejsueer (d) meesveYeı

(b) veJeeyeiebpe - Fueeneyeeo U.P. U.D.A./L.D.A. (Pre), 2006

(c) yeefKeje - meble ke‚yeerj veiej GÚejó(c)

(d) meeb[er - njoesF& ogOeJee je∞^erŸe G≈eeve GÚej ÿeosMe kes‚ ueKeercehegj Keerjer peveheo ceW efmLele
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee) nw~ 490.29 Jeie& efke‚ceer. #es$e ceW hew‚uee Ÿen G≈eeve ÿeespeske‰ö öeFiej efjpeJe&
GÚejó(b) ke‚e Yeer Yeeie nw~
veJeeyeiebpe he#eer DeYeŸeejCŸe GÚej ÿeosMe kes‚ GvveeJe efpeues ceW efmLele nw~ mhe∞ 7. GÚej ÿeosMe ceW veJeeyeiebpe he#eer efJenej efmLele nwó
nw efke‚ efJeke‚uhe (b) mener megcesefuele veneR nw~ Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) (a) ieeefpeŸeeyeeo peveheo ceW
ceW Yeer veJeeyeiebpe nw, eEke‚leg Ÿeneb ke‚esF& he#eer efJenej veneR nw~ (b) ieeW[e peveheo ceW

4. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve mener megcesefuele nw? (c) jeŸeyejsueer peveheo ceW

(a) yeefKeje JevŸepeerJe DeYeŸeejCŸe : GvveeJe (d) GvveeJe peveheo ceW

(b) DeesKeuee JevŸepeerJe DeYeŸeejCŸe : ueefuelehegj U.P.P.C.S. (Pre), 2005

(c) meeb[er JevŸepeerJe DeYeŸeejCŸe : njoesF& GÚejó(d)

(d) ceneJeerj mJeeceer JevŸepeerJe DeYeŸeejCŸe : yemleer veJeeyeiebpe he#eer efJenej (Je<e& 2015 ceW Fmekeâe veece yeouekeâj Menero
U.P.P.C.S. (Pre), 2014 ÛebõMesKej Deepeeo he#eer efJenej keâj efoÙee ieÙee nw) ke‚er mLeehevee Je<e& 1984 ceW
GÚejó(c) GvveeJe peveheo ceW ke‚er ieF& Leer~ Fmeke‚e #es$ehe‚ue cee$e 2.25 Jeie& efke‚ceer. nw~
8. megjne leeue he#eer efJenej efmLele nwó
CO
yeefKeje JevÙepeerJe DeYeÙeejCÙe/he#eer efyenej GÚej ÿeosMe kes‚ meble ke‚yeerj
veiej efpeues ceW, DeesKeuee JevÙepeerJe DeYeÙeejCÙe/he#eer efyenej ieewlece yegÊ (a) DeepeceieÃ{ efpeues ceW
(b) yeefueŸee efpeues ceW
S.

veiej efpeues ceW, meeb[er JevŸepeerJe DeYeŸeejCŸe/he#eer efyenej njoesF& efpeues ceW
leLee ceneJeerj mJeeceer JevŸepeerJe DeYeŸeejCŸe ueefuelehegj efpeues ceW DeJeefmLele (c) njoesF& efpeues ceW
TE

nw~ Dele: efJeke‚uhe (c) mener megcesefuele nw~ (d) ÿeleeheieÃ{ efpeues ceW
5. yeeqKeje he#eer efJenej peneb efmLele nw, Jen peien nwó U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
O

(a) yemleer (b) hew‚peeyeeo GÚejó(b)

FN

(c) ieesb[e (d) GvveeJe peÙe ØekeâeMe veejeÙeCe (megjne leeue) he#eer efJenej yeefueŸee efpeues ceW efmLele
U.P.P.C.S. (Pre) (Spl.), 2008 nw~ Fmeke‚e #es$ehe‚ue 34.32 Jeie& efke‚ceer. nw~ Fmeke‚er mLeehevee Je<e& 1991
D

GÚejó(a) ceW ngF& Leer~

.P

H–70 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Keefvepe mebmeeOeve
veesšdme
*G.ÿe. ceW ëjepŸe Keefvepe efveieceí ke‚er mLeehevee 23 cee¤e&, 1974 ke‚es ke‚er ieF&
Leer~ *G.ÿe. ceW Keefvepe cegKŸele: oef#eCe kes‚ he"ejer #es$eeW ceW heeS peeles nQ~
*G.ÿe. keâe DevŸe #es$eeW keâer Dehes#ee Keefvepe mebmeeOeveeW keâer Âef° mes efveOe&ve
nesves ke‚e ÿecegKe ke‚ejCe Ÿeneb ke‚er YetieefYe&ke‚ mebj¤evee ceW DeefOeke‚ebMele: peueesÃ{
ÿeeefhle nesleer nw~ *leebyee cegKŸele: DeeivesŸe SJeb hejleoej ¤eÛeveeW ceW heeŸee peelee
nw~ *G.ÿe. ceW leebyee Glheeoke‚ cegKŸe efpeuee ueefuelehegj nw~ *heeFjesefhe‚ueeFö
G.ÿe. ceW Peebmeer, ueefuelehegj, nceerjhegj SJeb cenesyee efpeueeW ceW heeŸee peelee nw~
*heeFjesefhe‚ueeFö ke‚e GheŸeesie menleehe SJeb efmejsefceke‚ G≈eesie ceW efke‚Ÿee peelee
nw~ *öwuke‚ Keefvepe ke‚e GheŸeesie cegKŸele: meeQoŸe& ÿemeeOeve, ösuke‚ce heeG[j,
öske‰meöeFue leLee Jem$e efvecee&Ce G≈eesie ceW efke‚Ÿee peelee nw~ *heesöeMe ueJeCe
G.ÿe. kes‚ ke‚evehegj, ieepeerhegj, Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) SJeb JeejeCemeer,
¤eboewueer, yeeboe, Peebmeer leLee meesveYeı efpeueeW mes ÿeehle neslee nw~ *G.ÿe. ceW
[eŸemheesj Glheeoke‚ ÿecegKe efpeues cenesyee, ueefuelehegj, nceerjhegj SJeb Peebmeer

nQ~ *[eŸemheesj kes‚ Glheeove ceW G.ÿe. ke‚e osMe ceW ÿeLece mLeeve nw~ *G.ÿe.
efve#esheeW ke‚e heeŸee peevee nw, efpeveceW ÿeeŸe: KeefvepeeW ke‚e DeYeeJe heeŸee peelee
nw~ *GÚej ÿeosMe, osMe ceW Sb[uegmeeFö Deewj [eŸemheesj Keefvepe mebmeeOeve
ceW ÿecegKe Oeejke‚ nw~ Ÿeneb hej 78 ØeefleMele Sb[uegmeeFö Deewj 37 ØeefleMele ceW Fceejleer helLej ke‚er ÿeeefhle efcepee&hegj SJeb ¤egveej mes nesleer nw~ *ŸetjsefveŸece
[eŸemheesj leLee 10 ØeefleMele heeFjesefHe‚ueeFö kes‚ mebmeeOeve efJe≈eceeve nQ~ GÚej ÿeosMe kes‚ ueefuelehegj efpeues ceW heeŸee peelee nw~ *yesme cesöume ke‚er ÿeeefhle
*nceerjhegj [eŸemheesj Deewj heeFjesefHe‚ueeFö ceW De´eCeer efpeuee nw~ Fmekes‚ G.ÿe. kes‚ yeeboe efpeues mes nesleer nw~ *G.ÿe. kes‚ nceerjhegj efpeues ceW ´eshe‚eFö
DeefleefjÚe‚ Peebmeer, ueefuelehegj Deewj cenesyee ceW Yeer Fveke‚e Glheeove neslee kes‚ Yeb[ejeW ke‚e helee ¤euee nw~
nw~ *Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) efpeues ceW vewveer ceW G¤¤e iegCeJeÚee ŸegÚe‚ *Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ Devegmeej, efmLej YeeJeeW hej Keveve
efmeefueke‚e yeeuet ke‚e Glheeove efke‚Ÿee peelee nw~ *efmeefueke‚e ke‚er jsle, pees efke‚ SJeb GlKeveve keâe Ùeesieoeve 2.2 ØeefleMele nw, pees iele Je<e& keâer leguevee ceW
ke‚eb¤e yeeuet ke‚e cenòJehetCe& úeesle nw, ceW 98 ØeefleMele SiO2 Deewj LeesÃ[er cee$ee 12.1 ØeefleMele keâer Je=efæ oMee&leer nw, peyeefkeâ ØeÛeefuele YeeJeeW hej Ùen Je=efæ
ceW Fe2O3 heeŸee peelee nw~ Ÿen Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) kes‚ Mebke‚jieÃ{,
11.9 ØeefleMele jner~ *Je<e& 2020-21 mes 2021-22 ceW efmeefuekeâe yeeuet,
keâesÙeuee, Ûetves kesâ helLej, iebOekeâ kesâ heefjceeCe ceW ›eâceMe: 14.02, 5.91, 7.84
ueesnjieÃ{ ceW leLee ef¤e$eket‚ö efpeues kes‚ yejieÃ{ SJeb DeueerieÃ{ efpeues ceW heeŸee
peelee nw~ *G.ÿe. ceW ¤etvee helLej ke‚e Glheeove iegÆcee-ke‚vee¤e, yehegnejer
Je 11.25 keâer Je=efæ jner, Jener Fme DeJeefOe ceW Fceejleer helLej muewye mšesve Je
(efcepee&hegj efpeuee) SJeb ke‚pejnö (meesveYeı efpeuee) ceW efke‚Ÿee peelee nw~ *¤etvee
iesÇveeFš kesâ Glheeove ceW ›eâceMe: 128.57 Je 11.11 ØeefleMele keâer Je=efæ ngF&~
helLej ke‚e GheŸeesie DeefOeke‚ebMele: meerceWö G≈eesie ceW efke‚Ÿee peelee nw~ *¤eeFvee
ke‰ues Deewj [esueesceeFö G.ÿe. kes‚ meesveYeı SJeb yeeboe efpeueeW ceW heeŸee peelee nw~ Gòej ØeosMe mes Øeehle Keefvepe
* [esueesceeFö ke‚e ÿeŸeesie Fmheele SJeb ueewn G≈eesie ceW ÿecegKe ôhe mes efke‚Ÿee Keefvepe efpeues
peelee nw~ *G.ÿe. ceW nerje yeeboe efpeues mes ÿeehle neslee nw~ *G.ÿe. ceW je@ke‚ keâesÙeuee meesveYeõ (efmebiejewueer keâesÙeuee #es$e)
he‚e@mhes‚ö kes‚ Yeb[ej ueefuelehegj efpeues ceW heeS peeles nQ~ *je@ke‚ he‚e@mhes‚ö kes‚ ef[Ùeemheesj SJeb heeFjesefheâueeFš nceerjhegj, Peebmeer, ueefuelehegj, cenesyee,
megjef#ele Yeb[ej efhemeveejer SJeb öesjer (ueefuelehegj) ceW nQ~ *je@ke‚ he‚e@mhes‚ö ke‚e ØeÙeeiejepe (vewveer #es$e)
GheŸeesie cegKŸele: GJe&jke‚ G≈eesie ceW efke‚Ÿee peelee nw~ *G.ÿe. ceW meesvee ke‚er
efmeefuekeâe yeeuet ØeÙeeiejepe (MebkeâjieÌ{ Deewj ueesnjieÌ{),
ÿeeefhle Meejoe SJeb jeceiebiee veefoŸeeW ke‚er jsle mes nesleer nw~ *ueefuelehegj ceW
efÛe$eketâš (yejieÌ{), DeueerieÌ{ Deewj efÛe$eketâš
Oemeeve veoer leö hej meesves Deewj huesefövece kes‚ efve#eshe ÿeehle ngS nQ~ *G.ÿe. kes‚
Sb[euegmeeFš SJeb kewâumeeFš efcepee&hegj
CO
Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe), Peebmeer, efcepee&hegj, meesveYeı, yeeboe, nceerjhegj,
yee@keämeeFš yeeboe, JeejeCemeer, ueefuelehegj
cenesyee, peeueewve SJeb ueefuelehegj efpeueeW ke‚es Keefvepe yengue efpeuee Ieesef<ele efke‚Ÿee
ieŸee nw~ *G.ÿe. ceW ke‚esŸeues ke‚er ÿeeefhle efmebiejewueer (meesveYeı) #es$e mes nesleer ÛeeFvee keäues SJeb [esueesceeFš yeeboe, meesveYeõ
S.

nw~ *G.ÿe. kes‚ keg‚ue Keefvepe Glheeove cetuŸe ke‚e ueieYeie 47 ØeefleMele efnmmee hesâumeheej Peebmeer
TE

ke‚esŸeues ke‚e nw~ *efcepee&hegj kes‚ yeebmeer, ceke‚jer-Keesn #es$e ceW vee@ve hueeefmöke‚ heâeÙej keäues, ueeFcemšesve heesšeMe meesveYeõ
He‚eŸej ke‰ues ÿeehle nesleer nw~ *G.ÿe. ceW ke‚eb¤e yeveeves ŸeesiŸe yeeuet ke‚er ÿeeefhle Deewj efmeefuekeâeveeFš
O

iebiee SJeb Ÿecegvee veefoŸeeW mes nesleer nw~ *BbSb[euegmeeFš SJeb kewâumeeFš efcepee&hegj Deeskeâj (ies™) yeeboe
FN

mes G.ÿe. ceW yee@ke‰meeFö yeeboe, JeejeCemeer SJeb ueefuelehegj efpeueeW mes ÿeehle neslee iesÇveeFš yeeboe, ueefuelehegj, nceerjhegj, cenesyee
nw~ *cewivesmeeFö ke‚e GheŸeesie cegKŸele: menleehe FÀöeW kes‚ efvecee&Ce ke‚eŸe& nsleg ueewn DeÙemkeâ (nscesšeFš) Deewj ueefuelehegj
D

efke‚Ÿee peelee nw~ *G.ÿe. ceW yeeboe SJeb JeejeCemeer efpeueeW mes cewivesmeeFö ke‚er je@keâ heâemhesâš
.P

H–71 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ket‚ö :
ØeMvekeâesMe A B C D
(a) 1 2 3 4
1. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ Keefvepe GÚej ÿeosMe ceW veneR heeŸee (b) 4 3 2 1
peelee nw? (c) 4 3 1 2
(a) ¤etvee helLej (b) DeYe¸ke‚ (d) 2 1 4 3
(c) yee@ke‰meeFö (d) efpehmece U.P.R.O./A.R.O. (Mains) (Spl.), 2010
U.P.P.C.S. (Pre), 2014 U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2014
GÚejó(b)
GÚejó(b)
mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nw-
DeYe¸ke‚ Keefvepe GÚej ÿeosMe ceW veneR heeŸee peelee nw, peyeefke‚ efJeke‚uhe ceW met¤eer-I met¤eer-II
efoS ieS DevŸe Keefvepe LeesÃ[er-yengle cee$ee ceW Ÿeneb DeJeMŸe heeS peeles nQ~ meesveYeı – ¤etves ke‚e helLej
2. GÚej ÿeosMe kes‚ efvecve peveheoeW ke‚es GveceW heeS peeves Jeeues KeefvepeeW Fueeneyeeo (ØeÙeeiejepe) – MeerMes Jeeueer yeeuet
–
mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee mener GÚej ke‚e ¤eŸeve veer¤es efoS ieS ket‚ö ueefuelehegj leebyee
–
mes ke‚erefpeS—
efcepee&hegj vee@ve-hueeefmöke‚ he‚eŸej ke‰ues
(peveheo) (Keefvepe) 4. metÛeer-I keâes metÛeer-II ceW megcesefuele keâerefpeS leLee veerÛes efoS ieS ketâš
mes mener Gòej ÛegefveS—
A . meesveYeı 1. efmeefueke‚e yeeuet
metÛeer-I metÛeer-II
B. ueefuelehegj 2. ¤etvee helLej (#es$e) (Keefvepe)
C. Fueeneyeeo 3. leebyee A. meesveYeõ 1. leebyee
ket‚ö : B. Fueeneyeeo 2. MeerMee yeeuet
A B C C. ueefuelehegj 3. veeve-hueeefmškeâ heâeÙej keâues
D. efcepee&hegj 4. Ûetvee helLej
(a) 1 2 3
ketâš :
(b) 3 2 1
A B C D
(c) 2 3 1 (a) 4 3 1 2
(d) 1 3 2 (b) 3 1 2 4
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008 (c) 3 2 4 1
GÚejó(c) (d) 4 2 1 3
U.P.P.C.S. (Mains), 2017
GÚej ÿeosMe ¤etvee mes mebef¤ele Yeb[ejeW Jeeuee otmeje meyemes yeÃ[e jepŸe nw~ Gòej—(d)
meerceWö flesCeer ke‚e ¤etvee helLej cegKŸe ôhe mes efcepee&hegj (iegÆcee-ke‚vee¤e,
mener megcesueve Fme Øekeâej nw—
ke‚pejnö, yehegnejer) Deewj meesveYeı efpeues ceW heeŸee peelee nw~ ke‚eb¤e (efmeefueke‚e)
(#es$e) (Keefvepe)
yeeuet kes‚ Glheeove ke‚er ¬ef∞ mes GÚej ÿeosMe ke‚e osMe ceW ÿeLece mLeeve
meesveYeõ Ûetvee helLej
CO
nw~ ÿeosMe ceW Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) SJeb ceT efpeues, ¤eboewueer ke‚e
¤eefke‚Ÿee FlŸeeefo #es$e efmeefueke‚e yeeuet kes‚ Glheeove nsleg ÿeefmeÊ nQ~ ÿeosMe Fueeneyeeo (ØeÙeeiejepe) MeerMee yeeuet
ueefuelehegj leebyee
S.

ceW ueefuelehegj efpeues ke‚e meesvejeF& #es$e leebyee Glheeove ke‚e ÿecegKe #es$e nw~
efcepee&hegj veeve-hueeefmškeâ heâeÙej keâues
3. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS
TE

ieS ket‚ö mes mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeS— 5. GÚej ÿeosMe ceW heeS peeves Jeeues ÿecegKe Keefvepe nQ-
(a) leebyee SJeb ´eshe‚eFö
met¤eer-I met¤eer-II
O

(b) ueeFcemöesve leLee [esueesceeFö

A. meesveYeı 1. vee@ve-hueeefmöke‚ he‚eŸej ke‰ues (c) je@ke‚ he‚e@mhes‚ö leLee [esueesceeFö
FN

B. Fueeneyeeo 2. leebyee (d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR

C. ueefuelehegj 3. MeerMes Jeeueer yeeuet U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2010
D

D. efcepee&hegj 4. ¤etves ke‚e helLej GÚejó(b)

.P

H–72 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

G.ÿe. ceW heeS peeves Jeeues ÿecegKe Keefvepe ueeFcemöesve SJeb [esueesceeFö nQ~ 10. GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me efpeues ceW ŸetjsefveŸece heeŸee peelee nw?
Jemlegle: Keefvepe mebmeeOeve ke‚er ¬ef∞ mes G.ÿe. Ske‚ efveOe&ve jepŸe nw~ Ÿeneb (a) Peebmeer ceW (b) efcepee&hegj ceW
osMe kes‚ keg‚ue Keefvepe Glheeove ke‚e ueieYeie 1 ÿeefleMele Keefvepe ÿeehle (c) ueefuelehegj ceW (d) nceerjhegj ceW
neslee nw~ [esueesceeFö efcepee&hegj,yeeboe SJeb meesveYeı efpeueeW ceW heeŸee peelee U.P.P.C.S. (Mains), 2016
nw~ G.ÿe. ¤etvee helLej kes‚ mebef¤ele Yeb[ej ke‚er ¬ef∞ mes osMe ke‚e otmeje GÚejó(c)
meyemes yeÃ[e jepŸe nw~ meerceWö flesCeer ke‚e ¤etvee helLej cegKŸele: efcepee&hegj GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
SJeb meesveYeı efpeueeW ceW efceuelee nw~
6. GÚej ÿeosMe ceW ke‚esŸeues kes‚ Yeb[ej heeS peeles nQ–
(a) efJebOŸe #es$e ceW (b) efmebiejewueer #es$e ceW
ke=‚ef<e, ce=oe SJeb he‚meueW
(c) yegbosueKeb[ #es$e ceW (d) GheÙeg&Úe‚ meYeer
U.P.P.C.S. (Mains), 2017 veesšdme
GÚejó(b)
*Gòej ØeosMe ceW ke=‚ef<e efJeYeeie ke‚er mLeehevee Je<e& 1875 ceW ke‚er ieF& Leer~ ÿeejbYe
GÚej ÿeosMe kes‚ meesveYeı efpeues ceW efmebiejewueer #es$e ceW ke‚esŸeues kes‚ Yeb[ej ceW ke=‚ef<e efJeYeeie ke‚e ke‚eŸe& ke=‚ef<e mebyebOeer Deebke‚Ã[eW kes‚ Deeke‚ueve leLee DeeoMe&
ÿe#es$eeW ke‚er mLeehevee leke‚ ner meerefcele Lee~ Je<e& 1880 ceW ke=‚ef<e efJeYeeie ke‚es
heeS peeles nQ~ yegbosueKeb[ #es$e ceW [eŸemheesj SJeb heeFjesefHe‚ueeFö leLee efJebOŸe
#es$e ceW Sb[euegmeeFö SJeb kew‚uemeeFö (Calcite) heeŸee peelee nw~
Yet-DeefYeuesKe efJeYeeie mes mebyebOe ke‚j efoŸee ieŸee~ *ieJeve&ceWö Dee@he‚ Fbef[Ÿee
7. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve mener megcesefuele veneR nw? Ske‰ö, 1919 kes‚ heeefjle nesves kes‚ Ghejeble ke=‚ef<e #es$e jepŸe mejke‚ej kes‚ DeOeerve
(a) ke‚esŸeuee - meesveYeı nes peeves kes‚ he‚uemJeôhe ke=‚ef<e efJeYeeie ke‚es 1 efomebyej, 1919 mes Ske‚ mJeleb$e
(b) yeuegDee helLej - efcepee&hegj efJeYeeie yeveeŸee ieŸee leLee 1 ceF&, 1920 ke‚es Fmeke‚er efJeefOeJele mLeehevee ngF&~
(c) efmeefueke‚e yeeuet - Fueeneyeeo *je°^erÙe KeeÅe megj#ee efceMeve Ùeespevee Je<e& 2007-08 ceW ceen Dekeäštyej
(d) ŸetjsefveŸece - Peebmeer mes ØeejbYe ngF&~ Je<e& 2014-15 mes heefjJeefle&le SJeb heefjJeefOe&le mJe™he ceW
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004 ØeYeeJeer ngF&~ ÙeÅeefhe Je<e& 2018-19 mes hegve: heefjJeOe&ve kesâ heâuemJe™he 06
GÚejó(d) cegKÙe Ieškeâ ÙeLee—ÛeeJeue, ouenve, iesntb, keâesme& meerefjÙeume (cekeäkeâe Je
GÚej ÿeosMe kes‚ ueefuelehegj efpeues ceW ŸetjsefveŸece kes‚ meerefcele Yeb[ejeW ke‚er Keespe peew), vÙetš^er meerefjÙeume (pJeej, yeepeje, meeJeeb Je keâesoes) leLee keâeceefMe&Ùeue
ke‚er ieF& nw~ ÿeosMe ceW ke‚esŸeuee meesveYeı efpeues kes‚ efve¤eues ieeW[Jeevee #es$e ceW ›eâe@hme (keâheeme, petš Je ievvee) meefcceefuele efkeâS ieS nQ~ IeškeâJeej DeeÛÚeefole
heeŸee peelee nw~ meesveYeı efpeues kes‚ efmebiejewueer #es$e ceW ke‚esŸeues ke‚e efJeMeeue peveheo Fme Øekeâej nQ—(i) ÛeeJeue Ieškeâ peveheo (DeueerieÌ{, yejsueer, yeoeÙetb,
Yeb[ej nw~ yeuegDee helLej efcepee&hegj efpeues ceW heeŸee peelee nw~ cegjeoeyeeo, jecehegj, ØeleeheieÌ{, ieepeerhegj, peewvehegj, efcepee&hegj, DeepeceieÌ{,
ceT, yeefueÙee, ieesjKehegj, meble keâyeerj veiej, GvveeJe, jeÙeyejsueer, meerleehegj,
8. GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me efpeues ceW ŸetjsefveŸece kes‚ meerefcele Yeb[ej ke‚er njoesF,& yeuejecehegj, yenjeFÛe leLee ßeeJemleer) (kegâue 21 peveheo) (ii) ouenve
Keespe ke‚er ieF& nw? Ieškeâ (mecemle 75 peveheo), (iii) iesntb Ieškeâ peveheo (neLejme, ØeÙeeiejepe,
(a) yeeboe (b) ueefuelehegj
keâewMeebyeer, ØeleeheieÌ{, Peebmeer, ueefuelehegj, nceerjhegj, cenesyee, yeeboe, efÛe$eketâš,
(c) meesveYeı (d) nceerjhegj JeejeCemeer, Ûeboewueer, ieepeerhegj, peewvehegj, efcepee&hegj, meesveYeõ, DeepeceieÌ{, ceT,
CO
U.P.P.C.S. (Pre), 2007 yeefueÙee, ieesjKehegj, osJeefjÙee, kegâMeerveiej, yemleer, meble keâyeerj veiej, ueKeveT,
GÚejó(b) DeÙeesOÙee, ieeW[e, yeuejecehegj, yenjeFÛe, ßeeJemleer) (kegâue 30 peveheo) (iv)
S.

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ keâesme& meerefjÙeume (cekeäkeâe Je peew—28 peveheo) cekeäkeâe (yenjeFÛe, keâvveewpe,
TE

9. G.ÿe. ceW ŸetjsefveŸece heeS peeves Jeeuee efpeuee nwó

cewvehegjer, peewvehegj, ieeW[e, yegueboMenj, njoesF&, keâemeiebpe, heâ™&Keeyeeo,
(a) Peebmeer (b) ¤eboewueer
yeefueÙee, GvveeJe, Sše, ueefuelehegj) (13 peveheo)~ peew (yegueboMenj, ueefuelehegj,
O

(c) nceerjhegj (d) ueefuelehegj

Sše, peeueewve, DeueerieÌ{, efheâjespeeyeeo, meesveYeõ, ieepeerhegj, Peebmeer, cenesyee,
keâevehegj veiej, Deeieje, keâevehegj osnele, ØeÙeeiejepe, efÛe$eketâš, ceLegje,
FN

U.P. Lower Sub. (Mains), 2015

efcepee&hegj, yeefueÙee leLee nceerjhegj) (kegâue 19 peveheo), (v) vÙetš^er meerefjÙeume
GÚejó(d)
(pJeej, yeepeje, meeJeeb Je keâesoes) pJeej (yeeboe, efÛe$eketâš, nceerjhegj, keâevehegj
D

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ osnele Je keâevehegj veiej) (kegâue 05 peveheo)~ yeepeje (Deeieje, DeueerieÌ{,
.P

H–73 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ØeÙeeiejepe, DeewjwÙee, yeoeÙetb, yegueboMenj, Sše, FšeJee, efheâjespeeyeeo, 1. Jeve

ieepeerhegj, neLejme, peeueewve, keâevehegj osnele, keâemeiebpe, cewvehegjer, ceLegje, 2. Tmej Deewj Kesleer kesâ DeÙeesiÙe Yetefce
efcepee&hegj, ØeleeheieÌ{, mebYeue) (kegâue 19 peveheo)~ meeJeeb Je keâesoes—meesveYeõ 3. Kesleer kesâ Deefleefjòeâ DevÙe GheÙeesie ceW Deeves Jeeueer Yetefce
(1 peveheo), (v) keâeceefMe&Ùeue ›eâe@hme (petš—05 peveheo, keâheeme—04 peveheo, 4. ke=â<Ùe yeskeâej Yetefce
ievvee—26 peveheo) petš—meerleehegj, ueKeercehegj Keerjer, yeejeyebkeâer, yenjeFÛe, 5. mLeeÙeer Ûejeieen SJeb DevÙe ÛejeF& keâer Yetefce
ßeeJemleer~ keâheeme—Deeieje, ceLegje, DeueerieÌ{, neLejme~ ievvee—menejvehegj, 6. DevÙe Je=#eeW PeeefÌ[ÙeeW Deeefo keâer Yetefce
cegpeheäheâjveiej, Meeceueer, cesj", yeeiehele, nehegÌ[, ieeefpeÙeeyeeo, yegueboMenj, 7. Jele&ceeve hejleer
cegjeoeyeeo, efyepeveewj, Decejesne, jecehegj, yejsueer, heerueerYeerle, Meenpenebhegj, 8. DevÙe hejleer
meerleehegj, ueKeercehegj, njoesF&, yenjeF&Ûe, ieeW[e, yeuejecehegj, kegâMeerveiej, 9. JeemleefJekeâ yeesÙee ieÙee #es$eheâue
yemleer, DeÙeesOÙee, ieesjKehegj SJeb cenjepeiebpe~ *G.ÿe. ke=‚ef<e ceW [er.yeer.öer. ueeiet *Deblejje∞^erŸe ¤eeJeue DevegmebOeeve mebmLeeve, efhe‚ueerheeRme ke‚e ÿeLece #es$eerŸe keW‚ı
ke‚jves Jeeuee osMe ke‚e ÿeLece jepŸe nw~ *jepÙe keâer efhehejeFÛe Ûeerveer efceue ievves JeejeCemeer ceW mLeeefhele efke‚Ÿee ieŸee, efpemekes‚ …eje Yeejle SJeb oef#eCe SefMeŸee
kesâ jme mes meerOes SLesvee@ue yeveeves Jeeueer Gòej Yeejle keâer henueer Ûeerveer efceue kes‚ osMeeW kes‚ efueS Oeeve DevegmebOeeve ke‚e ke‚eŸe& efke‚Ÿee peeSiee~
nesieer~ * JewefMJekeâ mlej hej Yeejle meJee&efOekeâ ogiOe Glheeokeâ osMe nw leLee Gòej ØeosMe ceW ke=âef<e kesâ Debleie&le #es$eheâue
osMe ceW ogiOe Glheeove kesâ #es$e ceW Gòej ØeosMe ØeLece mLeeve hej nw~ *Je<e& (npeej nskeäšsÙej ceW)
2021-22 ceW jepÙe ceW 329 ueeKe ceerefš^keâ šve (Je=efæ oj 4.85 ØeefleMele) ØeefleJesefole #es$eheâue Megæ yeesÙee ieÙee #es$eheâue
ogiOe Glheeove jne~ *Je<e& 2022-23 ceW ØeosMe ceW DeÅeleve 264.50 ueeKe Megæ efmebefÛele #es$eheâue
šve ogiOe Glheeove efkeâÙee ieÙee nw~ *ØeosMe ceW ogiOe JÙeJemeeÙe keâes yeÌ{eJee
osves kesâ GösMÙe mes ogiOe veerefle, 2018 keâe me=peve efkeâÙee ieÙee nw~ Ùen Yeejle 30000
24170

24170

24170
Je<e& ceW Deheveer lejn keâer ØeLece heefjkeâuhevee nw~ *Meenpenebhegj ceW meJe&ØeLece 25000
hetCe&le: Meenpenebhegj ceefnuee efceukeâ ÙetefveÙeve (Mecetue) keâer mLeehevee keâer ieF&
16623

16538

16368
nw, efpemes je°^erÙe [sÙejer efJekeâeme yees[& Éeje mebÛeeefuele efkeâÙee pee jne nw~ 20000

14416
14392
13809

*G.Øe. ceW meJee&efOekeâ otOe osves Jeeueer ieeÙe meeefnJeeue ieeÙe nw~ *efJeòeerÙe Je<e& 15000
2021-22 mes `ØeOeeveceb$eer celmÙe mebheoe Ùeespevee' mebÛeeefuele nw~ Fmekesâ Debleie&le
10000
meeceevÙe Jeie& kesâ ueeYeeefLe&ÙeeW keâes 40 ØeefleMele Devegoeve (keWâõebMe 24 ØeefleMele Je
jepÙeebMe 16 ØeefleMele) leLee ceefnuee, DevegmetefÛele peeefle SJeb pevepeeefle keâes 60 5000
ØeefleMele Devegoeve jeefMe (keWâõebMe 36 Je jepÙeebMe 24 ØeefleMele) efveOee&efjle nw~
0
2011-12 2018-19 2019-20
Gòej ØeosMe ceW Yetefce GheÙeesie Je<e& 2019-20
(npeej nskeäšsÙej) Gòej ØeosMe ceW cegKÙe heâmeueeW kesâ Debleie&le #es$eheâue
1771 (7%) (npeej nskeäšsÙej)
CO
438 (2%)
heâmeueW 2011-12 2020-21 2021-22
(2)
(1)
3278 (14%) (Devebeflece) (Devebeflece)
S.

(3)
Deveepe 17728 17842 17755
TE

1. ÛeeJeue 5903 5967 5997

(4) 387 (2%)
(5) 70 (0%) 2. iesntb 9793 9851 9763
(6)
O

16368 (68%) 249 (1%)

(7) 3. peew 166 157 165
992 (4%)
FN

(9) (8)
4. pJeej 187 174 171
618 (2%)
5. yeepeje 914 907 905
D

6. cekeäkeâe 757 773 699

.P

H–74 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

7. DevÙe Deveepe 8 13 55 14. cetbieheâueer 6 7 77

oeueW 2416 2380 2429
15. DevÙe efleuenve 5 16 122
8. GÌ[o 569 553 561
9. cetbie 81 86 85 DevÙe heâmeueW
10. Dejnj 321 296 290 16. ievvee 1987 2156 2327
11. Ûevee 601 611 608 17. 537 635 658
Deeuet
12. DevÙe oeueW 844 834 885
18. lebyeeketâ 26 23 32
efleuenve (Megæ) 1063 1196 1207
13. ueener SJeb mejmeeW ± 604 701 755 19. ™F& 3 9 10

14. cetbieheâueer 95 91 90 20. meveF& (jsMee) * * *

15. DevÙe efleuenve 364 404 362 veesš— ± keâe DeLe& leesefjÙee Yeer meefcceefuele nw~
DevÙe heâmeueW * keâe DeLe& veieCÙe nw~
16. ievvee 2251 2740 2760
Gòej ØeosMe ceW cegKÙe heâmeueeW keâe Glheeove
17. Deeuet 538 563 694
(npeej ceer. šve)
18. lebyeeketâ 26 25 28
heâmeueW 2011-12 2020-21 2021-22
19. ™F& 3 3 4 (Devebeflece) (Devebeflece)
20. meveF& (jsMee) 2 2 2
KeeÅeevve 52057 61945 59480
veesš— ± keâe DeLe& leesefjÙee Yeer meefcceefuele nw~
Deveepe 49660 59413 56861
Gòej ØeosMe ceW cegKÙe heâmeueeW kesâ Debleie&le efmebefÛele #es$eheâue 1. 13917 17225 16057
ÛeeJeue
(npeej nskeäšsÙej)
2011-12 2018-19 2019-20 2. iesntb 32150 37479 36459
heâmeueW
Deveepe 14930 16354 16976 3. peew 442 488 499
1. ÛeeJeue 4847 5677 6171
4. pJeej 218 275 270
2. iesntb 9628 10057 10096
5. yeepeje 1652 2120 1950
3. peew 117 70 93
4. pJeej 1 9 15 6. cekeäkeâe 1273 1817 1491

5. yeepeje 74 153 192 7. DevÙe Deveepe 8 9 135

6. cekeäkeâe 263 350 375
oeueW 2397 2532 2619
CO
7. DevÙe Deveepe 0 38 34
8. GÌ[o 382 317 291
oeueW 534 558 554
S.

8. 59 62 86 9. cetbie 51 61 54
GÌ[o
TE

9. cetbie 43 67 70 10. Dejnj 331 354 355

10. Dejnj 37 35 34 11. Ûevee 710 760 818
O

11. Ûevee 91 84 95
12. DevÙe oeueW 923 1040 1102
FN

12. DevÙe oeueW 304 310 425

efleuenve (Megæ) 889 1275 1238
efleuenve (Megæ) 506 571 803
D

13. ueener SJeb mejmeeW ± 495 548 604 13. ueener SJeb mejmeeW ± 685 1008 1032
.P

H–75 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

14. cetbieheâueer 94 110 103 jyeer 2022 ceW KeeÅeevve SJeb efleuenveer heâmeueeW kesâ Debleie&le
15. DevÙe efleuenve 110 157 102 DeeÛÚeove leLee Glheeove keâe ue#Ùe
DevÙe heâmeueW ›eâ. heâmeue #es$eheâue ceW Je=efæ Glheeove ceW Je=efæ
meb. (ØeefleMele ceW) (ØeefleMele ceW)
16. ievvee 133572 223282 227219
1. iesntb -0.5 7.0
17. Deeuet 11997 16647 24275
2. peew 7.5 12.0
18. lebyeeketâ 133 111 122
3. cekeäkeâe (jyeer) 559.8 (9000 ns. mes 609.0 (24000 ceer. šve
19. ™F& 1 1 1 57000 ns.) mes 171000 ceer. šve)
20. meveF& (jsMee) 1 1 0 4. ouenve 16.4 27.4

veesš— ± keâe DeLe& leesefjÙee Yeer meefcceefuele nw~ 5. efleuenve 8.9 19.8

je°^erÙe Je ØeosMe mlej hej Je<e& 2021-22 SJeb 2022-23 ceW heâmeueeW kesâ Glheeove kesâ mebyebOe ceW efmLeefle Je Devegceeve
je°^erÙe mlej ØeosMe mlej
#es$e (ueeKe ns.) Glheeove ue#Ùe Glheeove ue#Ùe #bes$e (ueeKe ns.) Glheeove ue#Ùe Glheeove ue#Ùe
heâmeue
(2021-22) (2022-23) (2021-22) (2021-22) (2022-23)
(ueeKe ceer. šve) (ueeKe ceer. šve) (ueeKe šve) (ueeKe šve)
Oeeve 467.8 1279.3 1305.0 59.70 159.68 177.60
iesntb 309.5 1113.2 1120.0 97.63 364.59 390.07
peew 6.8 19.0 22.5 1.65 4.99 5.59
cekeäkeâe 9.86 324.2 332.0 7.48 16.28 24.07
ceesše Deveepe 229.8 498.6 354.5 20.20 43.52 61.07
ouenve 303.7 269.5 295.5 24.28 26.26 36.07
kegâue KeeÅeevve 1310.8 3160.6 3280.0 201.81 594.93 664.22
efleuenve 287.6 371.5 413.4 11.00 16.45 16.28

*ouenveer heâmeueeW kesâ je°^erÙe mlej hej Glheeove SJeb DeeÙeele keâer Jele&ceeve efmLeefle Je Devegceeve efvecveJele nQ— (efceefueÙeve šve)
Je<e& 2020-21 2021-22 2028-29 2029-30 2030-31

ceebie 28.18 29.26 31.83 32.64 35.23

CO
Glheeove 25.72 26.96 29.79 30.75 33.95

DeeÙeele keâer DeeJeMÙekeâlee 2.46 2.30 2.04 1.89 1.28

S.

DeeÙeele hej efveYe&jlee 9 ØeefleMele 8 ØeefleMele 6 ØeefleMele 5.7 ØeefleMele 3.6 ØeefleMele
TE

ouenveer heâmeueeW keâe ØeosMe mlej hej Je<e& 2016-17 mes ueskeâj Je<e& 2020-21 lekeâ #es$e DeeÛÚeove Je Glheeove keâer efmLeefle
O

Je<e& 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21

FN

#es$e DeeÛÚeove (ueeKe ns.) 25.09 22.62 22.91 23.70 23.80

Glheeove (ueeKe ceer. šve) 23.94 22.01 24.08 24.47 25.34

D

Glheeokeâlee (kegbâ./ns.) 9.54 9.73 10.51 10.32 10.64

.P

H–76 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*ØeosMe mlej hej efleuenveer heâmeueeW kesâ #es$eheâue, Glheeove Deewj Glheeokeâlee keâer efmLeefle efvecveJele nw—
Je<e& 2016-17 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21
#es$e DeeÛÚeove (ueeKe ns.) 11.00 10.87 12.33 12.06 11.97
Glheeove (ueeKe ceer. šve) 10.29 11.46 13.31 16.75 12.75
Glheeokeâlee (kegbâ./ns.) 9.35 10.54 10.80 8.91 10.65
*ØeosMe mlej hej jyeer, ouenveer SJeb efleuenveer heâmeueeW kesâ #es$eheâue, Glheeove keâer efmLeefle efvecveJele nw—
(#es$eeÛÚeove ueeKe ns. ceW)
heâmeue 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
ouenve 22.62 22.91 23.70 23.80 24.28
efleuenve 10.87 12.33 12.06 11.97 11.00
(Glheeove ueeKe ceer. šve ceW)
heâmeue 2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
ouenve 22.04 24.08 24.47 25.34 26.26
efleuenve 11.46 13.31 10.75 12.75 11.25
*efJeiele 05 Je<eeX ceW ØeosMe ceW jyeer ceW KeeÅeevve Je efleuenve heâmeueeW kesâ #es$eeÛÚeove SJeb Glheeove kesâ ue#Ùe kesâ meehes#e GheueefyOe efvecveJele jner—
(#es$eHeâue – ueeKe ns. ceW) (Glheeove – ueeKe cew. šve ceW)
›eâ. meb. KeeÅeevve efleuenve
Je<e& #es$eeÛÚeove hetefle& Glheeove keâe hetefle& #es$eeÛÚeove hetefle& Glheeove keâe hetefle&
keâe ue#Ùe ue#Ùe keâe ue#Ùe ue#Ùe
1. 2017-18 120.81 114.72 383.26 379.32 7.81 7.05 11.28 9.61
2. 2018-19 120.32 116.5 394.94 405.60 7.81 7.53 11.26 11.35
3. 2019-20 121.01 117.48 424.57 389.23 7.90 7.03 11.45 9.05
4. 2020-21 121.10 117.65 425.70 401.65 7.92 7.01 11.47 10.23
5. 2021-22 121.13 117.36 425.62 392.57 8.17 7.55 11.84 10.50
*Gòej ØeosMe ceW efJeiele 05 Je<eeX ceW ØeosMe ceW jyeer ceW KeeÅeevve Je efleuenveer heâmeueeW keâe Glheeove efvecveJele jne nw—
(ueeKe ns. ceW)
Je<e&
›eâ. meb.
2017-18 2018-19 2019-20 2020-21 2021-22
1. KeeÅeevve Glheeove 379.32 405.60 389.23 401.65 392.52
CO
2. efleuenve Glheeove 9.61 11.35 9.05 10.23 10.50
Ùeesie 388.93 416.95 398.28 411.88 403.07
S.

Je<e& 2021-22 ceW Gòej ØeosMe ceW jyeer keâer cenòJehetCe& heâmeueeW keâer Glheeokeâlee
TE

(Glheeokeâlee kegbâ./ns.)
›eâ. meb. heâmeue Gòej ØeosMe ceW Glheeokeâlee je°^erÙe Deewmele Glheeokeâlee DeefOekeâlece Glheeokeâlee
O

1. iesntb 37.34 34.64 48.62 (hebpeeye)

FN

2. Ûevee 13.46 12.17 15.62 (iegpejele)

3. cemetj 9.44 10.01 11.39 (ceOÙe ØeosMe)
D

4. mejmeeW 13.68 15.11 20.27 (nefjÙeeCee)

.P

H–77 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Je<e& 2021-22 ceW jyeer keâer cenòJehetCe& heâmeueeW kesâ #es$eeÛÚeove, Glheeove Je Glheeokeâlee
heâmeue peveheo peneb Glheeokeâlee kegbâ./ns. #es$eeÛÚeove ueeKe ns. peveheo peneb vÙetvelece Glheeokeâlee kegbâ./ns. #es$eeÛÚeove ueeKe ns.
DeefOekeâlece Glheeokeâlee nw
Glheeokeâlee nw
iesntb yeeiehele 45.51 0.550 meesveYeõ 27.09 0.58
Ûevee cewvehegjer 32.56 0.010 JeejeCemeer 6.68 0.02
cemetj ueefuelehegj 14.06 0.180 cenesyee 5.51 0.29
mejmeeW Deeieje 22.37 0.800 ßeeJemleer 5.18 0.03
peew cesj" 40.18 0.001 ØeleeheieÌ{ 21.01 0.01

(#es$eheâue – npeej ns.)

(Glheeove – npeej ceer. šve)
(Glheeokeâlee – kegâ./ns.)
›eâ. heâmeue keâe Je<e& 2020-21 keâer GheueefyOe Je<e& 2021-22 keâer GheueefyOe Je<e& 2022-23 keâer GheueefyOe
meb. veece #es$eheâue Glheeove Glhee. #es$eheâue Glheeove Glhee. #es$eheâue Glheeove Glhee.
1. iesntb 9851.478 37478.852 38.04 9763.270 36458.636 37.34 9713.000 39007.408 40.16
2. peew 156.859 487.753 31.09 164.590 499.388 30.34 177.000 559.320 31.60
3. cekeäkeâe 16.218 42.946 26.48 8.639 24.118 27.92 57.000 171.000 30.00
4. Ûevee 611.365 760.147 12.43 607.791 818.052 13.46 642.000 905.220 14.10
5. cešj 360.975 561.649 15.56 390.464 635.194 16.27 470.000 803.700 17.10
6. cemetj 472.048 478.564 10.14 494.273 466.585 9.44 625.000 737.500 11.80
kegâue jyeer KeeÅeevve 11468.943 38809.911 - 11429.027 38901.973 - 11684.000 42184.148 -
7. jeF& mejmeeW 700.982 1007.738 14.38 754.534 1032.405 13.68 820.000 1221.800 14.90
8. leesefjÙee 421.924 - - 429.589 - - 450.000 - -
9. Deuemeer 25.965 14.543 5.60 28.439 17.293 6.08 50.000 35.500 7.10
kegâue jyeer efleuenve 1148.871 1022.281 - 1212.562 1049.698 - 1320.000 1257.300 -
ceneÙeesie 12617.814 39832.192 - 12641.589 39951.671 - 13004.000 43441.4448 -

#es$eheâue – ueeKe ns. ceW 9. Deuemeer 0.50 0.36

Glheeove – ueeKe cew. šve ceW efleuenve 13.20 12.58
›eâ. meb. heâmeue DeeÛÚeove ue#Ùe Glheeove ue#Ùe kegâue 130.04 434.42
CO
1. iesntb 97.13 390.07
2. peew 1.77 5.59 Gòej ØeosMe ke=âef<e kesâ cenòJehetCe& leLÙe
S.

3. cekeäkeâe 0.57 1.71 ›eâ. meb. ceo leLee FkeâeF& DeJeefOe efJeJejCe
TE

4. Ûevee 6.42 9.05 1.

Megæ yeesÙee ieÙee #es$eheâue (ueeKe 2018-19 165
5.
nskeäšsÙej) 2019-20 164
cešj 4.70 8.04
O

6. 2.
Skeâ mes DeefOekeâ yeej yeesÙee ieÙee 2018-19 130
cemetj 6.25 7.38
#es$eheâue (ueeKe nskeäšsÙej) 2019-20 107
FN

KeeÅeevve 116.84 421.84

Skeâ mes DeefOekeâ yeej yeesS ieS
7. 8.20 12.22 2018-19 62.4
jeF& mejmeeW 3. #es$eheâue keâe Megæ yeesS ieS #es$eheâue
D

8. 2019-20 65.2
leesefjÙee 4.50 - mes ØeefleMele
.P

H–78 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Megæ efmebefÛele #es$eheâue (ueeKe 2018-19 143.9 (a) venj 2019-20 15.1
4.
nskeäšsÙej) 2019-20 144.2 (b) veueketâhe 2019-20 73.4
mekeâue efmebefÛele #es$eheâue (ueeKe 2018-19 217
5. (c) kegâSb 2019-20 8.6
nskeäšsÙej) 2019-20 230
(d) leeueeye SJeb PeerueW Deeefo 2019-20 0.6
kegâue me=efpele efmebÛeve #ecelee (ueeKe (e) 2.3
6. 2021-22 370 DevÙe 2019-20
nskeäšsÙej)
ke=â<eerÙe JemlegDeeW keâe Glheeove (npeej
kegâue efmebÛeve #ecelee keâe GheÙeesie (f)
7. 2021-22 301 ceer. šve) (Devebeflece)
(ueeKe nskeäšsÙej)
(i) KeeÅeevve 2021-22 59480
Megæ yeesS ieS #es$eheâue mes Megæ 2018-19 87.0
8.
efmebefÛele #es$eheâue keâe ØeefleMele 2019-20 88.0 (ii) efleuenve 2021-22 1238

Megæ efmebefÛele #es$eheâue keâe efJeefYevve (iii) ievvee 2021-22 227219

9.
meeOeveeW mes ØeefleMele efJeJejCe (iv) Deeuet 2021-22 24275

Gòej ØeosMe ceW ØecegKe heâmeueeW keâe DeeÛÚeove, Glheeove SJeb Glheeokeâlee
›eâ. meb. heâmeue 2000-01 2021-22 2022-23 (Kejerheâ)
DeeÛÚeove Glheeove Glheeokeâlee DeeÛÚeove Glheeove Glheeokeâlee DeeÛÚeove Glheeove Glheeokeâlee
ueeKe ns. ueeKe ceer. kegâ./ns. ueeKe ns. ueeKe ceer. kegâ./ns. ueeKe ns. ueeKe ceer. kegâ./ns.
šve šve šve
1. ÛeeJeue 59.04 116.72 19.77 59.7 160.57 26.75 57.96 155.79 26.88

2. iesntb 92.39 251.68 27.24 97.63 364.59 37.34 95.90 370.17 38.60

3. OeevÙe heâmeueW 176.16 405.76 23.03 177.53 568.67 32.03 – – –

4. ouenve 26.92 21.61 8.03 24.28 26.19 10.82 26.60 29.94 11.26
KeeÅeevve
5. 203.08 427.37 21.04 201.81 594.80 29.48 200.93 598.70 29.80
heâmeueW
6. efleuenve 8.92 7.10 8.25 12.75 12.38 10.22 13.76 15.67 11.39

ØeOeeveceb$eer ke=âef<e efmebÛeeF& Ùeespevee keâer Øeieefle

›eâ. meb. keâeÙe&›eâce keâe veece FkeâeF& 2021-22 2022-23 (Devebeflece)
ue#Ùe GheueefyOe ue#Ùe GheueefyOe
1. ef[^he efmebÛeeF& ns. 43303 16690 49607 24243
CO
2. efmØebkeâuej efmebÛeeF& ns. 114697 17241 70393 17965
3. ceeveJe mebmeeOeve efJekeâeme me. 15650 7250 15650 850
S.
TE

heâue heefóÙeeW keâe efJekeâeme 2. Dece™o keâewMeebyeer SJeb yeoeÙetb kesâ 6 efJekeâeme Keb[~
›eâ.meb. heâue heóer DeeÛÚeefole peveheo 3. DeebJeuee ØeleeheieÌ{ kesâ oes efJekeâeme Keb[~
O

menejvehegj, cesj", yeeiehele, yegueboMenj, *Je<e& 2022-23 kesâ Kejerheâ ceewmece ceW heâmeue kesâuee, efceÛe& Je heeve leLee
FN

Decejesne, ØeleeheieÌ{, JeejeCemeer, ueKeveT, jyeer ceewmece ceW šceešj, efMeceuee efceÛe&, njer cešj, Deece keâes yeerefcele
1. Deece
GvveeJe, meerleehegj, njoesF&, DeÙeesOÙee leLee efkeâÙee ieÙee nw~ Je<e& 2022-23 ceW Ùeespevee kesâ Debleie&le ÛeÙeefvele heâmeueW SJeb
D

yeejeyebkeâer kesâ 31 efJekeâeme Keb[~ peveheo—

.P

H–79 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

›eâ.meb. ceewmece heâmeue keâe veece ÛeÙeefvele peveheoeW kesâ veece

1. Kejerheâ kesâuee yenjeFÛe, yeejeyebkeâer, heâlesnhegj, ieesjKehegj, kegâMeerveiej, ueKeveT, keâewMeebyeer, ØeÙeeiejepe,
cenjepeiebpe, osJeefjÙee, DeÙeesOÙee, ueKeercehegj Keerjer, ieeW[e, meerleehegj, Meenpenebhegj, keâevehegj
veiej, yeuejecehegj, yeefueÙee Je ieepeerhegj (19 peveheo)
2. Kejerheâ efceÛe& yeejeyebkeâer, heâlesnhegj, efheâjespeeyeeo, cegjeoeyeeo, GvveeJe, keâewMeebyeer, JeejeCemeer, yeoeÙetb,
keâevehegj veiej, yejsueer, Meenpenebhegj, efcepee&hegj, ueKeercehegj Keerjer, keâvveewpe, jeÙeyejsueer,
DeepeceieÌ{, yeefueÙee, ieepeerhegj Je yeuejecehegj (19 peveheo)
3. Kejerheâ heeve GvveeJe, jeÙeyejsueer, yeejeyebkeâer, cenesyee, ueefuelehegj, njoesF& Je ueKeveT (07 peveheo)
4. jyeer šceešj Deeieje, yeejeyebkeâer, Sše, DeÙeesOÙee, keâevehegj veiej, cewvehegjer, GvveeJe, meerleehegj, ieepeerhegj,
DeepeceieÌ{, efcepee&hegj, Debyes[keâj veiej, meesveYeõ, yeefueÙee, efheâjespeeyeeo, Meenpenebhegj,
nceerjhegj, keâvveewpe, yeuejecehegj, menejvehegj, Meeceueer, yegueboMenj Je nehegÌ[ (23 peveheo)
5. jyeer efMeceuee efceÛe& efheâjespeeyeeo, cegjeoeyeeo, yeoeÙetb, yejsueer Je Meenpenebhegj (05 peveheo)
6. jyeer njer cešj yeejeyebkeâer, yemleer, ieeW[e, nceerjhegj, peeueewve, Peebmeer, meguleevehegj, Sše, ØeÙeeiejepe,
JeejeCemeer, osJeefjÙee, yenjeFÛe, heâlesnhegj, ieepeerhegj, yeefueÙee, keâemeiebpe, keâevehegj veiej
Je keâvveewpe (18 peveheo)
7. jyeer Deece menejvehegj, cesj", yeeiehele, yegueboMenj, Decejesne, ØeleeheieÌ{, JeejeCemeer, ueKeveT,
GvveeJe, meerleehegj, njoesF,& DeÙeesOÙee, yeejeyebkeâer Je yeuejecehegj (14 peveheo)
*heâmeue efJeefJeOeerkeâjCe keâeÙe&›eâce heefMÛeceer Gòej ØeosMe kesâ 11 peveheoeW ceW ØeosMe kesâ Ûeej ke=âef<e peueJeeÙeg #es$e ceW heÌ[les nQ, efpemekeâe efJeJejCe efvecve
mebÛeeefuele keâer pee jner nw, pees ØeosMe kesâ 6 ceb[ueeW ceW Deeles nQ~ Ùen peveheo Øekeâej nw—
efJeefYevve ke=âef<e peueJeeÙeg #es$e leLee jepemJe ceb[ueeW ceW Deeves Jeeues Ùeespevee kesâ peveheo
›eâ.meb. ke=âef<e peueJeeÙeg #es$e jepemJe ceb[ue peveheo
1. YeeJej SJeb lejeF& #es$e 1. menejvehegj menejvehegj
2. heefMÛeceer cewoeveer #es$e 1. cesj" yegueboMenj
3. ceOÙe heefMÛeceer cewoeveer #es$e 1. cegjeoeyeeo cegjeoeyeeo, jecehegj, efyepeveewj
2. yejsueer yejsueer, yeoeÙetb, Meenpenebhegj, heerueerYeerle
4. oef#eCe-heefMÛeceer Deæ& Meg<keâ #es$e 1. DeueerieÌ{ DeueerieÌ{
2. Deeieje cewvehegjer
*cekeäkeâe Ghepe ceW Je=efæ kesâ efueS efJeMes<e keâeÙe&›eâce Je<e& 2022-23 Kejerheâ, jyeer ØeÙeeiejepe, heâlesnhegj, ØeleeheieÌ{, keâewMeebyeer, efcepee&hegj, meble jefJeoeme veiej,
Je peeÙeo ceW ØeosMe kesâ kegâue 47 peveheoeW ceW mebÛeeefuele nw~ Jes nQ—efheâjespeeyeeo, meesveYeõ, Deces"er, meguleevehegj, yeejeyebkeâer, Debyes[keâj veiej, DeÙeesOÙee, yeuejecehegj,
ceLegje, neLejme, cegpeheäheâjveiej, Meeceueer, DeewjwÙee, FšeJee, keâevehegj osnele, ßeeJemleer, yemleer, meble keâyeerj veiej, efmeæeLe& veiej, osJeefjÙee, ieesjKehegj,
CO
keâevehegj veiej, njoesF&, ueKeercehegj Keerjer, ueKeveT, jeÙeyejsueer, meerleehegj, kegâMeerveiej, cenjepeiebpe, DeepeceieÌ{, ceT, Ûeboewueer, ieepeerhegj, JeejeCemeer~
Jele&ceeve ceW pewefJekeâ Kesleer mes DeeÛÚeefole peveheoeW keâer metÛeer
S.

1. hejbhejeiele ke=âef<e efJekeâeme Ùeespeveebleie&le DeeÛÚeefole peveheo—

TE

(a) 45 keäuemšj 09 peveheo : DeepeceieÌ{, meguleevehegj, ieeW[e, keâevehegj veiej, efheâjespeeyeeo, ceLegje, yeoeÙetb, Decejesne SJeb efyepeveewj~
(b) 500 keäuemšj 25 peveheo : Peebmeer, peeueewve, ueefuelehegj, yeeboe, nceerjhegj, cenesyee, efÛe$eketâš, efcepee&hegj, ieesjKehegj, keâevehegj osnele, heâ™&Keeyeeo,
O

jeÙeyejsueer, GvveeJe, heerueerYeerle, osJeefjÙee, Deeieje, ceLegje, heâlesnhegj, keâewMeebyeer, yenjeFÛe, ßeeJemleer, ieeW[e, DeÙeesOÙee, yeejeyebkeâer SJeb JeejeCemeer~
(c) 40 keäuemšj 8 Deekeâeb#eer peveheo : yenjeFÛe, ßeeJemleer, yeuejecehegj, efmeæeLe&veiej, heâlesnhegj, efÛe$eketâš, Ûeboewueer SJeb meesveYeõ~
FN

2. (a) je°^erÙe mJeÛÚlee efceMeve kesâ Debleie&le veceeefce iebies Ùeespeveebleie&le DeeÛÚeefole peveheo (320 keäuemšj) : keâevehegj veiej, jeÙeyejsueer, heâlesnhegj,
ØeleeheieÌ{, ØeÙeeiejepe, efcepee&hegj, JeejeCemeer SJeb Ûeboewueer~
D

(b) 1789 keäuemšj : cegpeheäheâjveiej, nehegÌ[, cesj", Decejesne, mebYeue, DeueerieÌ{, keâvveewpe, ØeÙeeiejepe, Yeoesner, JeejeCemeer SJeb Ûeboewueer~
.P

H–80 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
yeeieJeeveer heâmeueeW keâe Glheeove
›eâ. meb. heâmeue Gòej ØeosMe Yeejle
1. Deeuet 15555.53 51310.01
2. Deece 4551.83 21822.32
3. Dece™o 928.44 4053.51
*Je<e& 2017-18 kesâ DeebkeâÌ[eW kesâ DeeOeej hej Deeuet, Deece SJeb Dece™o kesâ
Glheeove ceW ØeosMe keâe Ùeesieoeve ›eâceMe: 30.32 ØeefleMele, 20.86 ØeefleMele
SJeb 22.90 ØeefleMele jne nw~ ØeosMe Gòeâ leerveeW kesâ Glheeove ceW osMe ceW
ØeLece mLeeve hej nw~
*Skeâerke=âle yeeieJeeveer efJekeâeme efceMeve (jepÙe DeewÅeeefvekeâ efceMeve) Skeâ
cenòJeekeâeb#eer Ùeespevee nw, Ùen ØeosMe kesâ 45 peveheoeW ceW mebÛeeefuele keâer pee jner
nw, efpemeceW keWâõebMe 60 ØeefleMele leLee jepÙeebMe 40 ØeefleMele nw~ Ùeespeveebleie&le
hesjerefveÙeue SJeb vee@ve-hesjerefveÙeue heâueeW kesâ veJeerve GÅeeve jesheCe, MeekeâYeepeer
yeerpe Glheeove, heg<he #es$e efJemleej, cemeeuee #es$e efJemleej, hegjeves yeeieeW keâe
peerCeexæej, DeeF&.heer.Sce. Øeeslmeenve, ke=â<ekeâeW keâes veJeerve lekeâveerkeâeW kesâ mebyebOe
ceW ØeefMe#eCe kesâ meeLe yegefveÙeeoer megefJeOeeDeeW keâe efJekeâeme SJeb jespeieej me=peve
mebyebOeer keâeÙe&›eâce meefcceefuele nQ~
*efJeòeerÙe Je<e& 2022-23 keâer keâeÙe&Ùeespevee ceW veJeerve GÅeeve jesheCe ceW
veJeervelece Skeäpeesefškeâ øetâš ›eâe@he ([^wieve øetâš, efheâie, mš^e@yesjer) leLee efvekesâ øetâš
›eâe@he (DeebJeuee, keâjeQoe, peecegve, yesue, šsceefjb[, heâeuemee, pewkeâ øetâš) keâes
Yeer Meeefceue efkeâÙee ieÙee nw~
*Kee≈eevve Glheeove ke‚er ¬ef∞ mes G.ÿe. osMe ke‚s jepŸeeW ceW ÿeLece mLeeve
hej nw~ *G.ÿe. iesntb, ievvee leLee Deeuet kes‚ Glheeove ceW osMe ceW ÿeLece mLeeve
hej nw~ *ëÿeŸeesieMeeuee mes KesleeW leke‚í ke‚eŸe&õe‚ce ke‚e MegYeejbYe G.ÿe. jepŸe
…eje efke‚Ÿee ieŸee nw~ *G.ÿe. ceW Je<e&Yej ceW keg‚ue leerve ÿeke‚ej ke‚er he‚meueW hewoe
ke‚er peeleer nQó 1. jyeer ke‚er he‚meue, 2. Kejerhe‚ ke‚er he‚meue leLee 3. peeŸeo
ke‚er he‚meue~ *jyeer ke‚er he‚meue kes‚ Debleie&le iesn,tb peew, ceöj, ¤evee, lebyeeket‚,
mejmeeW, ueener SJeb Deeuet Deeefo he‚meueW GieeF& peeleer nQ~ *Kejerhe‚ ke‚er he‚meue
kes‚ Debleie&le ¤eeJeue, ievvee, pJeej, yeepeje, ceke‰ke‚e, ke‚heeme, meveF& SJeb keg‚⁄
ouenve he‚meueeW ke‚e Glheeove Yeer efke‚Ÿee peelee nw~ *peeŸeo ke‚er he‚meue
kes‚ Debleie&le lebyeeket‚, Kejyetpee, lejyetpe, ke‚ke‚Ã[er, ke‚eMeerhe‚ue SJeb hŸeepe ke‚e
Glheeove efke‚Ÿee peelee nw~ *G.ÿe. ceW iesnbt ke‚er yegDeeF& Deke‰ötyej-veJebyej ceen
ceW leLee ke‚öeF& cee¤e&-Deÿewue ceen ceW ke‚er peeleer nw~ *G.ÿe. kes‚ efpeve efpeueeW
ceW iesntb ÿecegKe ôhe mes Glhevve efke‚Ÿee peelee nw, Jes Fme ÿeke‚ej nQó cesj",
yegueboMenj, menejvehegj, Deeieje, DeueerieÃ{, cegpehe‰he‚jveiej, cegjeoeyeeo,
FöeJee, ke‚evehegj, he‚Æ&Keeyeeo SJeb he‚lesnhegj~ *G.ÿe. kes‚ oef#eCeer he"ejer #es$e
ceW iesntb ke‚er ke=‚ef<e veneR ke‚er peeleer nw~ *G.ÿe. ceW Oeeve ke‚er yegDeeF& ceF&-petve ceen
ceW leLee ke‚öeF& efmelebyej-Deke‰ötyej ceen ceW ke‚er peeleer nw~ *G.ÿe. kes‚ ÿecegKe
¤eeJeue Glheeoke‚ efpeues nQ- heerueerYeerle, menejvehegj, cenjepeiebpe, osJeefjŸee,
H–81 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
(npeej ceer. šve ceW.)
Ùeesieoeve ØeefleMele ØeLece leerve jepÙe
30.32 1. Gòej ØeosMe, 2. heefMÛece yebieeue, 3. efyenej
20.86 1. Gòej ØeosMe, 2. DeebOeÇ ØeosMe, 3. efyenej
22.90 1. Gòej ØeosMe, 2. ceOÙe ØeosMe, 3. efyenej
ieeW[e, yenjeF¤e, yemleer, jeŸeyejsueer, ceT, yeefueŸee, ueKeveT, JeejeCemeer
Deewj ieesjKehegj~ *G.ÿe. ceW yeepeje ke‚er Kesleer cegKŸele: 50 mesceer. mes ke‚ce
Je<ee& Jeeues #es$eeW ceW ke‚er peeleer nw~ *G.ÿe. ceW yeepeje ceF& mes pegueeF& ceen kes‚
ceOŸe yeesŸee peelee nw leLee efmelebyej mes efomebyej ceen kes‚ ceOŸe ke‚eöe peelee
nw~ *G.ÿe. ceW yeepeje kes‚ ÿecegKe Glheeoke‚ efpeues nQñ Deeieje, ceLegje, yeoeŸetb,
DeueerieÃ{, cegjeoeyeeo, Söe, efhe‚jespeeyeeo, cewvehegjer, FöeJee, Meenpenebhegj,
ÿeleeheieÃ{, ieepeerhegj, he‚Æ&Keeyeeo Deewj ke‚evehegj~ *G.ÿe. ceW ceke‰ke‚e ceF&-petve
ceW yeesŸee peelee nw SJeb Deiemle-efmelebyej ceW ke‚eöe peelee nw~ G.ÿe. ceW ÿecegKe
ceke‰ke‚e Glheeoke‚ efpeues nQñ cesj", ieeefpeŸeeyeeo, yegueboMenj, he‚Æ&Keeyeeo,
yenjeF¤e, ieeW[e, peewvehegj, Söe, efhe‚jespeeyeeo SJeb cewvehegjer~ *G.ÿe. ceW peew
ke‚er Kesleer cegKŸele: JeejeCemeer, DeepeceieÃ{, peewvehegj, yeefueŸee, ceT, ieepeerhegj,
ieesjKehegj, ÿeŸeeiejepe SJeb ÿeleeheieÃ{ efpeueeW ceW ke‚er peeleer nw~ *G.ÿe. ceW peew
ke‚er ke=‚ef<e Meg<ke‚ SJeb ke‚e@he ce=oe ceW ke‚er peeleer nw~*¤eves ke‚er ke=‚ef<e G.ÿe. kes‚
nuke‚er oesceö leLee Meg<ke‚ efceÛer Jeeues YeeieeW ceW ke‚er peeleer nw~ *G.ÿe. kes‚ ÿecegKe
¤evee Glheeoke‚ efpeues ueefuelehegj, yeeboe, nceerjhegj, Peebmeer, peeueewve, efcepee&hegj,
meesveYeı, ke‚evehegj, he‚lesnhegj, meerleehegj SJeb yeejeyebke‚er nQ~ *meJee&efOeke‚ ¤evee
yegbosueKeb[ #es$e ceW Glheeefole neslee nw~ *G.ÿe. kes‚ ÿecegKe Dejnj Glheeoke‚
efpeues nQñ JeejeCemeer, Peebmeer, ueefuelehegj, ÿeŸeeiejepe SJeb ueKeveT~ *G.ÿe.
ceW DeefOeke‚ebMele: Dejnj kes‚ meeLe pJeej SJeb yeepeje ke‚er he‚meueW Yeer yeesF&
peeleer nQ~ *G.ÿe. ceW ievvee Glheeoke‚ oes ÿecegKe #es$e lejeF& SJeb iebiee-Ÿecegvee
oesDeeye nQ~ *lejeF& #es$e kes‚ ÿecegKe ievvee Glheeoke‚ efpeues nQñ jecehegj, yejsueer,
heerueerYeerle, meerleehegj, ueKeercehegj Keerjer, ieeW[e, yemleer, yeefueŸee, cenjepeiebpe,
osJeefjŸee SJeb ieesjKehegj~ *oesDeeye #es$e kes‚ ÿecegKe ievvee Glheeoke‚ efpeues
nQñ cesj", ieeefpeŸeeyeeo, cegpehe‰he‚jveiej, menejvehegj, yegueboMenj, DeueerieÃ{
CO
SJeb cegjeoeyeeo (nehegÃ[, Meeceueer SJeb mebYeue Yeer)~ *G.ÿe. kes‚ cesj" efpeues
ke‚e ievvee GÚece ke‚esefö ke‚e ceevee peelee nw~ *ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ cenòJehetCe&
veke‚oer he‚meue ievvee nw, pees meJee&efOeke‚ efmebef¤ele Yeer nw~ *cebtiehe‚ueer ke‚er ke=‚ef<e
S.
cegKŸele: Kejerhe‚ he‚meue kes‚ Debleie&le ke‚er peeleer nw~ *cebtiehe‚ueer ke‚er he‚meue
TE
petve-pegueeF& ceW yeesF& peeleer nw SJeb veJebyej- efomebyej ceW Keeso ueer peeleer nw~
*G.ÿe. ceW cetbiehe‚ueer kes‚ ÿecegKe Glheeoke‚ efpeues nQ-meerleehegj, njoesF&, Söe,
O
cegjeoeyeeo Deewj yeoeŸetb~ *mejmeeW ke‚er he‚meue cegKŸele: jyeer $e+leg ke‚er he‚meue nw~
FN
*G.ÿe. kes‚ ÿecegKe mejmeeW kes‚ Glheeoke‚ efpeues nQñ ieeW[e, yenjeF¤e, efcepee&hegj,
D
meesveYeı, ke‚evehegj, meerleehegj, menejvehegj, Söe, cesj", DeŸeesOŸee, FöeJee,
meguleevehegj, ceLegje, DeueerieÃ{ SJeb yegueboMenj~ *G.ÿe. kes‚ ke‚heeme kes‚ ÿecegKe
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
Glheeoke‚ #es$e iebiee-Ÿecegvee oesDeeye, ®nsueKeb[ Deewj yebog us eKeb[ nQ~ *G.ÿe. kes‚
ÿecegKe ke‚heeme Glheeoke‚ efpeues ke‚evehegj, FöeJee, Söe, yegueboMenj, DeueerieÃ{,
ceLegje, jecehegj, yejsueer SJeb he‚Æ&Keeyeeo nQ~ *G.ÿe. ceW ke‚heeme ke‚er cegKŸele:
Ÿet.heer. osMeer, yebieeue ke‚er ke‚heeme, Oeewuesöe, hebpeeye SJeb Decesefjke‚ve efke‚mceeW ke‚e
Glheeove efke‚Ÿee peelee nw~ *ke‚heeme ke‚er he‚meue ke‚er yegDeeF& petve-pegueeF& ceW
ke‚er peeleer nw~ *G.ÿe. ceW ke‚heeme ke‚er Kesleer kes‚ meeLe cegKŸele: cesLeer, cetbie,
yejmeerce, leesefjŸee SJeb ke‰ueesJej ke‚er he‚meuesb yeesF& peeleer nQ~ *G.ÿe. kes‚ ÿecegKe
petö Glheeoke‚ #es$e mejŸet SJeb IeeIeje kes‚ oesDeeye nQ~ *G.ÿe. kes‚ ÿecegKe petö
Glheeoke‚ efpeues yenjeF¤e, cenjepeiebpe, osJeefjŸee, ieeW[e, meerleehegj, ueKeercehegj
Keerjer, jeŸeyejsueer leLee ieesjKehegj nQ~ *G.ÿe. ceW cegKŸele: osMeer efke‚mce ke‚er
petö hewoe ke‚er peeleer nw~ *Deuemeer ke‚e Glheeove cegKŸele: G.ÿe. kes‚ efcepee&hegj,
meesveYeı, ÿeŸeeiejepe, ieeW[e, yenjeF¤e Deewj nceerjhegj efpeueeW ceW neslee nw~
*G.ÿe. kes‚ ÿecegKe lebyeeket‚ Glheeoke‚ efpeues JeejeCemeer, cesj", ieeefpeŸeeyeeo,
yegueboMenj, cewvehegjer, menejvehegj SJeb he‚Æ&Keeyeeo nQ~ *G.ÿe. kes‚ cewoeveer
YeeieeW ceW cegKŸele: Deece, Deceôo, heheerlee, Debietj, yesj, yesue, kes‚uee, Devevveeme
Deewj veeRyet kes‚ he‚ueeW ke‚e Glheeove efke‚Ÿee peelee nw~ *G.ÿe. kes‚ lejeF& #es$e ceW
mesye, veeMeheeleer, Dee[t, Kegyeeveer, mö^e@yesjer, ¤esjer, DeKejesö Deeefo he‚ueeW ke‚er
Kesleer ke‚er peeleer nw~ *kes‚ues ke‚e Glheeove G.ÿe. kes‚ JeejeCemeer, ÿeŸeeiejepe
Deewj ieesjKehegj efpeueeW ceW efke‚Ÿee peelee nw~ *G.ÿe. ceW kes‚ues ke‚er Glheeefole ke‚er
peeves Jeeueer ÿecegKe efke‚mceW ceeue-Yeesie, ¤eerveer, ¤ebhee, Deuehe‚eve, DeOesMJej leLee
otOemeeiej nQ~ *G.ÿe. kes‚ ÿecegKe Deece Glheeoke‚ efpeues ueKeveT, yejsueer, cesj",
JeejeCemeer, ieeefpeŸeeyeeo, ke‚evehegj, menejvehegj SJeb jeŸeyejsueer nQ~ *ÿeosMe ceW
mösce Deece ke‚e Glheeove menejvehegj Deewj cesj" ceW neslee nw~ *uebieÃ[e Deece
cegKŸe ôhe mes JeejeCemeer ceW hewoe neslee nw~ *oMenjer Deece kes‚ Glheeove ceW
GÚej ÿeosMe De´eCeer nw, pees cegKŸe ôhe mes ceueerneyeeoer #es$e (ueKeveT kes‚
meceerheJeleea #es$e) ceW Glheeefole efke‚Ÿee peelee nw~ *G.ÿe. kes‚ menejvehegj efpeues
ceW meblejs ke‚e Glheeove efke‚Ÿee peelee nw~ *G.ÿe. ceW meblejs ke‚er veeiehegjer Scheoj
leLee ueÒ“ efke‚mceeW ke‚e Glheeove efke‚Ÿee peelee nw~ * Dece§o ke‚e Glheeove
cegKŸele: ÿeŸeeiejepe, ke‚ewMeecyeer, yeoeŸetb, ke‚evehegj, yejsueer Deewj DeŸeesOŸee efpeueeW
ceW efke‚Ÿee peelee nw~ *Fueeneyeeo mehes‚oe, ueKeveT- 49 (mejoej), ueefuele,
megKee& Deeefo Dece§o ke‚er ÿecegKe efke‚mceW nQ~ *G.ÿe. kes‚ ÿecegKe ueer¤eer Glheeoke‚
efpeues menejvehegj SJeb cesj" nQ~ *G.ÿe. ke‚e ÿecegKe DeebJeuee Glheeoke‚ efpeuee
ÿeleeheieÃ{ nw~ *G.ÿe. ceW osMe kes‚ keg‚ue DeebJeuee Glheeove ke‚e 60 ÿeefleMele mes
DeefOeke‚ Yeeie Glheeefole efke‚Ÿee peelee nw~ *GÚej ÿeosMe ceW Glheeefole heeve
ke‚er ÿecegKe ÿepeeefleŸeeb nQó cenesyee, osMeeJejer, ke‚ueke‚efleŸee, ke‚hetjer, yebiuee,
ceiener, meeb¤eer, yeveejmeer, meesefhe‚Ÿee, ceer"e SJeb jeceöske‚~ *heeve ÿeŸeesie SJeb
ÿeefMe#eCe keW‚ı cenesyee ceW efmLele nw~
*iebiee kes‚ efJeMeeue cewoeve ke‚er ueieYeie mebhetCe& ce=oe ke‚es oes JeieeX ceW efJeYeeefpele
efke‚Ÿee peelee nwñ (i) yeebiej Ÿee hegjeveer peueesÃ{ ce=oe (ii) Keeoj Ÿee veJeerve
peueesÃ{ ce=oe~ *Yeeyej heJe&leheoerŸe #es$e nw, Ÿeneb ke‚er efceÛer ceesöer yeeuegDeeW,
H–82 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
keb‚ke‚Ã[ Deewj helLejeW mes efveefce&le yengle ef⁄⁄ueer nw~ Fme #es$e ceW veefoŸeeb
ueghle nes peeleer nQ~ *G.ÿe. ceW oesceö SJeb yeuegF& efceÛer ke‚es #es$eerŸe Yee<ee ceW
efmeke‰öe, ke‚efjŸeeue SJeb Oeveke‚e Yeer ke‚nles nQ~ *Fme #es$e ceW yeebiej efceÛer Gb‚¤es
cewoeveer YeeieeW ceW heeF& peeleer nw, peneb yeeÃ{ kes‚ meceŸe veefoŸeeW ke‚e peue veneR
hengb¤e heelee nw~ *ÿee¤eervelece ke‚e@he efceÛer #es$eeW ke‚es yeebiej ke‚nles nQ~ *veJeerve
ke‚e@he efceÛer Jeeues #es$eeW ke‚es Keeoj ke‚nles nQ~ *yeebiej efceÛer (heefjheke‰Je) ceW
he‚e@mhe‚esjme SJeb ¤etves ke‚er heŸee&hle cee$ee heeF& peeleer nw, peyeefke‚ veeFö^espeve,
heesöeMe, peerJeebMe Deeefo heoeLeeX ke‚er ke‚ceer heeF& peeleer nw~ *G.ÿe. kes‚ hetJeea Yeeie
ceW yeebiej efceÛer ke‚es Ghejnej efceÛer Yeer ke‚ne peelee nw~ *Keeoj efceÛer ceW
meeceevŸele: ¤etvee, heesöeMe, cewiveerefMeŸece leLee peerJeebMeeW ke‚er DeefOeke‚lee, peyeefke‚
veeFö^espeve, he‚e@mhe‚esjme SJeb ¢etceme heoeLeeX ke‚er ke‚ceer heeF& peeleer nw~ *Keeoj
efceÛer ke‚es vetleve ke‚e@he, yeuegDee, efmeuö yeuegDee, ceeföŸeej oesceö Deeefo veeceeW
mes peevee peelee nw~ *cee[ (ceej) efceÛer, ke‚eueer efceÛer Ÿee jsiegj efceÛer kes‚
meceeve ef¤eke‚veer nesleer nw~ *bFmeceW efmeefuekes‚ö, ueesne SJeb SuŸegceerefveŸece Keefvepe
heoeLe& heeS peeles nQ~ *ceebö efceÛer G.ÿe. kes‚ hetJeea #es$eeW ceW heeF& peeleer nw~ Fme
efceÛer ceW ¤etvee DeefOeke‚ neslee nw~ *heÃ[Jee efceÛer G.ÿe. kes‚ nceerjhegj, peeueewve
Deewj Ÿecegvee veoer kes‚ Thejer efpeueeW ceW heeF& peeleer nw~ *heÃ[Jee efceÛer nukes‚
ueeue jbie ke‚er nesleer nw~ *jeke‚Ã[ efceÛer G.ÿe. kes‚ oef#eCe heJe&leerŸe SJeb he"ejer
{ueeveeW hej heeF& peeves Jeeueer efceÛer nw~ *ueeue efceÛer G.ÿe. kes‚ efcepee&hegj,
meesveYeı efpeueeW ceW heeF& peeleer nw~ * yebpej leLee ceebö veeceke‚ ce=oe G.ÿe.
kes‚ ieesjKehegj, yemleer, cenjepeiebpe, keg‚Meerveiej, efmeÊeLe& veiej SJeb ieeW[e
efpeueeW ceW heeF& peeleer nw~ *GÚej ÿeosMe kes‚ GÚej-hetJe& ceW efmLele keg‚Meerveiej
efpeues ke‚er efceÛer ke‚es mLeeveerŸe Yee<ee ceW ëYeeöí ke‚ne peelee nw~ *G.ÿe. kes‚
GÚejóheefM¤ece Yeeie ke‚er efceÛer ceW he‚e@mhes‚ö Keefvepe ke‚er ke‚ceer heeF& peeleer nw~
*G.ÿe. kes‚ peewvehegj, DeepeceieÃ{ leLee ceT peveheoeW ke‚er ce=oe ceW heesöeMe ke‚er
ke‚ceer heeF& peeleer nw~ *JeeŸeg Dehejove mes G.ÿe. kes‚ meJee&efOeke‚ ÿeYeeefJele efpeues
ceLegje SJeb Deeieje nQ~ *peueerŸe Dehejove mes G.ÿe. ke‚e meJee&efOeke‚ ÿeYeeefJele
#es$e efnceeueŸe ke‚e lejeF& ÿeosMe nw~
ØeMvekeâesMe
1. heefMÛeceer Gòej ØeosMe kesâ meboYe& ceW efvecveefueefKele keâLeveeW ceW mes keâewve-mee
CO
mener nw/nQ?
1. G.Øe. keâe heefMÛeceer #es$e DevÙe #es$eeW keâer leguevee ceW DeefOekeâ efJekeâefmele
S.
nw~
TE
2. Ùen #es$e nefjle ›eâebefle keâe mee#eer jne nw~
veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS—
ketâš :
O
(a) 1 leLee 2 oesveeW (b) kesâJeue 1
FN
(c) ve lees 1 ve ner 2 (d) kesâJeue 2
U.P.P.C.S. (Pre), 2022
D
Gòej-(a)
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Gòej ØeosMe keâe heefMÛeceer #es$e jepÙe kesâ DevÙe #es$eeW keâer leguevee ceW DeefOekeâ 4. GÚej ÿeosMe ceW ke=‚ef<e Glheeove yeÃ{eves ceW ke‚ewve-mee ke‚ejke‚ meyemes
efJekeâefmele nw; keäÙeeWefkeâ ke=âef<e ›eâebefle kesâ yeeo GÛÛe Ghepe Jeeueer efkeâmceeW kesâ DeefOeke‚ ÿeYeeJeer nw?
(a) Gvvele efke‚mce kes‚ yeerpeeW ke‚e yeÃ{lee ÿeŸeesie
yeerpe, GJe&jkeâeW keâer DeefOekeâ GheueyOelee leLee efmebÛeeF& kesâ GheÙeesie ceW Je=efæ
(b) ke=‚ef<e-mesJee keW‚ıeW ke‚e efJeke‚eme
kesâ keâejCe Ùen #es$e ke=âef<e kesâ meboYe& ceW DeefOekeâ Gvveefle efkeâÙee~ Fmekesâ
(c) ke=‚ef<e-meeKe megefJeOee
DeueeJee jepÙe kesâ DeefOekeâlej DeewÅeesefiekeâ JÙeJemeeÙe Yeer heefMÛeceer #es$e ceW
(d) efke‚meeve ões‚ef[ö ke‚e[& Ÿeespevee
ner efJekeâefmele ngS, efpememes Ùen #es$e ncesMee mes jepÙe kesâ DevÙe #es$eeW keâer U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2014
leguevee ceW Je=efæ keâjlee jne~ GÚejó(a)
2. ke‚Leve (A) : GÚej ÿeosMe cetuele: Ske‚ ke=‚<eke‚ jepŸe nw~ GÚej ÿeosMe ceW ke=‚ef<e Glheeove yeÃ{eves ceW meyemes ÿeYeeJeer ke‚ejke‚ Gvvele
ke‚ejCe (R) : Gmekes‚ keg‚ue cegKŸe ke‚efce&ŸeeW ceW 66.03 ÿeefleMele ke=‚ef<e efke‚mce kes‚ yeerpeeW ke‚e ÿeŸeesie nw~ Fme leLŸe ke‚es jsKeebefke‚le ke‚jles ngS yepeö
ke‚eŸe& ke‚jles nQ~ Yee<eCe 2015-16 ceW Je<e& 2015-16 ke‚es ëefke‚meeve Je<e&í kes‚ ôhe ceW ceveeves
veer¤es efoS ieS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚j mener GÚej ¤egefveS- ke‚er ÿeefleyeÊlee JŸeÚe‚ ke‚er ieF& Leer~
ket‚ö : 5. GÚej ÿeosMe ke‚er veF& ke=‚ef<e veerelf e ceW ke=‚ef<e efJeke‚eme oj efveOee&ejf le ke‚er ieF& nw—
(a) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ leLee (R),(A) ke‚er mener JŸeeKŸee (a) 2% (b) 3%
nw~ (c) 4% (d) 5%
(b) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ, hejbleg (R),(A) ke‚er mener JŸeeKŸee U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
veneR nw~ GÚejó(c)
(c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~ 29 efomebyej, 2005 ke‚es GÚej ÿeosMe mejke‚ej ves ke=‚ef<e #es$e ke‚es yeÃ{eJee
(d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~ osves kes‚ efueS veF& ke=‚ef<e veerefle ke‚er Iees<eCee ke‚er, efpemeceW Je<e& 2020 leke‚
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004 ke=‚ef<e #es$e ceW 4 ÿeefleMele Je=efÊ ke‚jves ke‚e ue#Ÿe efveOee&efjle efke‚Ÿee ieŸee Lee~
GÚejó(a) GÚej ÿeosMe ke=‚ef<e veerefle, 2013 ceW ke=‚ef<e #es$e ceW 5.1 ÿeefleMele ke‚er Je=efÊ
GÚej ÿeosMe Ske‚ ke=‚ef<e ÿeOeeve jepŸe nw~ ÿeMveke‚eue ceW Ÿeneb ueieYeie 65.9
oj ÿeehle ke‚jves ke‚e ue#Ÿe efoŸee ieŸee nw~
ÿeefleMele pevemebKŸee mes DeefOeke‚ ke=‚ef<e ke‚eŸe& ke‚jles Les~ jepŸe ke‚er keg‚ue DeeŸe 6. osMe ke‚er keg‚ue ke=‚ef<e ŸeesiŸe Yetefce ke‚e efke‚levee ÿeefleMele GÚej ÿeosMe ceW
ceW ke=‚ef<e SJeb mecJeieeaŸe efõe‚Ÿee-ke‚ueeheeW ke‚e DebMe 30.9 ÿeefleMele Lee, efpemeceW efmLele nw?
(a) 15 (b) 17
ke=‚ef<e SJeb heMegheeueve …eje ueieYeie 29.5 ÿeefleMele ke‚e meJee&efOeke‚ Ÿeesieoeve
(c) 19 (d) 20
neslee Lee~ 3,287.26 ueeKe nske‰ösŸej Yeejle kes‚ Yeewieesefueke‚ #es$ehe‚ue
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008
ceW GÚej ÿeosMe 242.01 ueeKe nske‰ösŸej (7.33%) #es$e ceW efJemle=le nw~
Je<e& 2019-20 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW 16368 npeej GÚejó(a)
nske‰ösŸej #es$e ceW Kesleer ke‚er peeleer nw~ peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW ÿeMveke‚eue ceW ÿeosMe ceW keg‚ue 240.95 ueeKe nske‰ösŸej Yetefce nw, efpemeceW mes
kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe jepŸe kes‚ keg‚ue ke‚ce&ke‚ejeW ceW ke=‚ef<e ke‚ce&ke‚ejeW ke‚e 190.51 ueeKe nske‰ösŸej Tmej Yetefce ke=‚ef<e ŸeesiŸe nw, uesefke‚ve GmeceW mes
Ÿeesieoeve 59.3 ÿeefleMele nw~ 168.19 ueeKe nske‰ösŸej (osMe ke‚er keg‚ue ke=‚ef<e ŸeesiŸe Yetefce ke‚e ueieYeie

f DeeÙeesie’ keâe ie"ve efkeâme Je<e& ceW ngDee Lee? 15%) Yetefce hej ner ke=‚ef<e ke‚er peeleer nw~ Yetefce GheÙeesie meebefKÙekeâer kesâ
CO
3. Gòej ØeosMe ceW ‘efkeâmeeve mece=eæ
DeÅeleve ØekeâeefMele DeebkeâÌ[s Je<e& 2019-20 (ØekeâeefMele 17 peveJejer, 2023)
(a) 2016 (b) 2017
kesâ Devegmeej, osMe ceW kegâue ke=âef<e ÙeesiÙe Yetefce 179993 npeej nskeäšsÙej nw~
S.

(c) 2018 (d) 2019

efpemeceW Gòej ØeosMe keâer ke=âef<e ÙeesiÙe Yetefce 18614 npeej nskeäšsÙej nw,
U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016
TE

pees osMe kesâ kegâue ke=âef<e ÙeesiÙe Yetefce keâe 10.34 ØeefleMele nw~
Gòej–(b) 7. Yeejle ke‚er ke=‚ef<e ŸeesiŸe Yetefce ke‚e ueieYeie efke‚levee ÿeefleMele GÚej ÿeosMe
Je<e& 2022 lekeâ efkeâmeeveeW keâer DeeÙe oesiegveer keâjves kesâ efueS Gòej ØeosMe ceW nw?
O

mejkeâej ves veJebyej, 2017 ceW ‘ke=â<ekeâ mece=efæ DeeÙeesie’ keâe ie"ve efkeâÙee~ (a) 20 (b) 15
FN

cegKÙeceb$eer Fme DeeÙeesie kesâ DeOÙe#e nQ, peyeefkeâ ke=âef<e ceb$eer Deewj veerefle DeeÙeesie (c) 17 (d) 19
kesâ meomÙe Fmekesâ GheeOÙe#e nQ~ cegKÙe meefÛeJe Deewj ke=âef<e Glheeove DeeÙegòeâ U.P.R.O./A.R.O. (Mains) (Spl.), 2010
D

keâes DeeÙeesie ceW meomÙe yeveeÙee ieÙee nw~ GÚejó(b)

.P

H–83 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ØeMvekeâeue ceW efJekeâuhe (b) mener Lee~ Jele&ceeve kesâ efueS GheŸeg&Úe‚ ÿeMve yegbosueKeb[ #es$e ceW heeF& peeves Jeeueer efceefÛŸeeW ke‚es oes JŸeeheke‚ flesefCeŸeeW ceW
ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ yeeböe pee meke‚lee nwó(1) ke‚eueer efceÛer Deewj (2) ueeue efceÛer~ ke‚eueer efceÛer
8. GÚej ÿeosMe ceW hejbhejeiele Yetefce ceeheve Fke‚eF& nw- kes‚ Yeer oes Yeeie nesles nQ, efpeveceW henues Yeeie ke‚es ëke‚eJeÃ[ efceÛerí leLee otmejs
(a) ke‚veeue (b) ceeuee& Yeeie ke‚es ëceej-efceÛerí ke‚nles nQ~ ke‚eJeÃ[ efceÛer Deveepe Glheeove ke‚er ¬ef∞
(c) yeerIee (d) Oegj mes De¤⁄er ceeveer peeleer nw~ meceŸe mes Kesleer ke‚jves hej ner Fme efceÛer mes
U.P.P.C.S. (Mains), 2016 De¤⁄er Ghepe ke‚er pee meke‚leer nw~ ceej-efceÛer Yeer GJe&j efceÛer nw~ Ÿen efceÛer
GÚejó(c) iesntb Deewj ke‚heeme kes‚ efueS GheŸegÚe‚ nesleer nw~ Fmeke‚e Yeer meceŸe ÿeyebOeve
GÚej ÿeosMe ceW hejbhejeiele Yetefce ceeheve Fke‚eF& ëyeerIeeí nw~ hewoeJeej uesves kes‚ efueS DeeJeMŸeke‚ neslee nw~ ceej-efceÛer hetjs yegbosueKeb[ #es$e

GÚej ÿeosMe ceW meerceeble ke=‚<eke‚ efke‚vnW ke‚ne ieŸee nw?

kes‚ Peebmeer, ueefuelehegj, yeeboe Deeefo efpeueeW ceW heeF& peeleer nw~
9.
(a) efpevekes‚ heeme Ske‚ Ske‚Ã[ mes ke‚ce Yetefce nw~ 12. GÚej ÿeosMe ceW Tmej ce=oe ke‚e efJemleej efceefueŸeve nske‰ösŸej (ueieYeie)
(b) efpevekes‚ heeme Ske‚ nske‰ösŸej mes ke‚ce Yetefce nw~ ceW nwó
(c) efpevekes‚ heeme oes nske‰ösŸej mes ke‚ce Yetefce nw~ (a) 0.2 (b) 0.4
(d) efpevekes‚ heeme 2.5 nske‰ösŸej mes ke‚ce Yetefce nw~ (c) 1.2 (d) 2.4
U.P.P.C.S. (Mains), 2005 U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
GÚejó(b) GÚejó(c)
GÚej ÿeosMe ceW ueIeg SJeb meerceeble ke=‚<eke‚eW ke‚e yeenguŸe nw~ ÿeosMe ceW keg‚ue ØeMvekeâeue ceW GÚej ÿeosMe ceW ueieYeie 1.35 efceefueŸeve nske‰ösŸej #es$e ceW
peesleeW ke‚er 76.9 ÿeefleMele peesleW meerceeble Deeke‚ej (Ske‚ nske‰ösŸej mes ke‚ce) #eejerŸe DeLeJee Tmej ce=oe ke‚e efJemleej nw~ Dele: efJeke‚uhe (c) meJee&efOeke‚
Jeeueer nQ~ ke=‚ef<e nsleg Yetefce ke‚er meerefcele GheueyOelee kes‚ heefjÿes#Ÿe ceW ÿeosMe ceW GheŸegÚe‚ nw~ G.Øe. meebefKÙekeâer heef$ekeâe, 2022 kesâ Devegmeej, Je<e& 2019-20
yenghe‚meueer #es$e kes‚ efJemleej kes‚ ÿeŸeemeeW kes‚ heefjCeecemJeôhe GÚej ÿeosMe ceW Tmej Deewj Kesleer kesâ DeÙeesiÙe Yetefce 4.38 ueeKe nske‰ösŸej nw~
ceW he‚meue meIevelee yeÃ{ke‚j Je<e& 2018-19 ceW 162.4 ÿeefleMele (Devebeflece) 13. GÚej ÿeosMe ke‚er he‚meue ienvelee ueieYeie nw-
(a) 110% (b) 135%
nes ieF& nw~
10. ueeue efceefÛŸeeb heeF& peeleer nQ, peveheoó (c) 160% (d) 185%
(a) Deeieje leLee ceLegje ceW U.P.P.C.S. (Mains), 2013
(b) Söe leLee cewvehegjer ceW
GÚejó(c)
(c) efcepee&hegj leLee Peebmeer ceW
(d) meerleehegj leLee yeejeyebke‚er ceW GÚej ÿeosMe ke=‚ef<e efveosMeeueŸe …eje ÿeoÚe 2012-13 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ DeeOeej
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004 hej GÚej ÿeosMe ceW he‚meue ienvelee 155.89 ÿeefleMele nw~ Dele: efveke‚ölece
U.P.R.O./A.R.O. (Mains) (Spl.), 2010
GÚej efJeke‚uhe (c) nw~ G.ÿe. meebefKŸeke‚er heef$ekeâe, 2022 kes‚ Devegmeej, GÚej
GÚejó(c) ÿeosMe ceW he‚meue ienvelee Je<e& 2018-19 ceW 162.4 ÿeefleMele (Devebeflece) nw~
CO
ueeue efceÛer cegKŸele: Peebmeer ceb[ue, efcepee&hegj SJeb meesveYeı efpeueeW ceW heeF& 14. GÚej ÿeosMe ceW Kejerhe‚ he‚meue ke‚er yegDeeF& nesleer nwó
(a) peveJejer-he‚jJejer kes‚ oewjeve
S.

peeleer nw~ ueeue efceÛer Fve efpeueeW kes‚ Thejer he"ejer YeeieeW ceW heeF& peeleer
(b) Deÿewue-ceF& kes‚ oewjeve
TE

nw~ Ÿen oes ÿeke‚ej ke‚er nesleer nw- hejJee Deewj jke‰ke‚j~ ëhejJeeí nuke‚er yeuegF&
DeLeJee yeuegF& ef¤eke‚veer nesleer nw, peyeefke‚ ëjke‰ke‚jí Dehe#eefjle efceÛer nesleer nw~ (c) petve-pegueeF& kes‚ oewjeve
(d) Deke‰ötyej-efomebyej kes‚ oewjeve
11. efvecveefueefKele ceW mes efke‚me efpeues ceW ëceej-ce=oeí heeF& peeleer nw?
O

(a) ke‚evehegj (b) ÿeleeheieÃ{ U.P.P.C.S. (Pre), 2008

FN

(c) meerleehegj (d) Peebmeer GÚejó(c)

U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee)
D

GÚej ÿeosMe ceW Kejerhe‚ he‚meue ke‚er yegDeeF& petve-pegueeF& kes‚ ceOŸe nesleer
GÚejó(d) nw~
.P

H–84 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

15. efvecveefueefKele ceW mes efke‚me ouenve he‚meue ke‚e #es$ehe‚ue GÚej ÿeosMe 18. GÚej ÿeosMe efvecveefueefKele ceW mes efke‚ve he‚meueeW ke‚e osMe ceW meyemes yeÃ[e
ceW meJee&efOeke‚ nw? Glheeoke‚ nw?
(a) cebtie ke‚e (b) Dejnj ke‚e 1. Deeuet 2. ¤eeJeue
(c) ceöj ke‚e (d) ¤evee ke‚e
3. ievvee 4. lecyeeket‚
U.P.P.C.S. (Mains), 2014
mener GÚej ke‚e ¤eŸeve veer¤es efoS ieS ket‚ö mes ke‚erefpeS -
GÚejó(d) (a) 1 SJeb 2 (b) 2 SJeb 3
Je<e& 2014-15 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GheŸeg&Úe‚ he‚meueeW kes‚ mebiele #es$ehe‚ue (c) 3 SJeb 4 (d) 1 SJeb 3
U.P.P.C.S. (Mains), 2009
efvecveevegmeej nQñ
he‚meue #es$ehe‚ue (ueeKe nske‰ösŸej ceW)
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008
5.58
GÚejó(d)
¤evee
ceöj SJeb he‚ueer 3.57 (Je<e& 2013-14 ke‚e Deebke‚Ã[e)
Dejnj/letj 2.87 GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
0.88
19. Gòej ØeosMe kesâ efueS efvecveefueefKele keâLeveeW ceW mes keâewve-mee/mes keâLeve
cetbie
G.ÿe. meebefKŸeke‚er heef$ekeâe, 2022 kes‚ Devegmeej ØecegKe ouenve he‚meueeW ke‚e mener nw/nQ?
#es$ehe‚ue Je<e& 2021-22 (Devebeflece) ceW Fme ÿeke‚ej nwó (1) Yeejle ceW ievves Glheeo keâe meyemes yeÌ[e nye nw~
he‚meue #es$ehe‚ue (ueeKe nske‰ösŸej ceW) (2) Yeejle keâe GÛÛelece otOe Glheeokeâ ØeosMe nw~
6.08
(3) Yeejle ceW ÛeeJeue keâe meyemes yeÌ[e Glheeokeâ nw~
¤evee
GÌ[o 5.61
(a) efmehe&â (1) mener nw~ (b) (2) Deewj (3) mener nQ~
Dejnj 2.90
cebtie 0.85 (c) (1), (2) Deewj (3) mener nQ~ (d) efmehe&â (1) Deewj (2) mener nQ~
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2021
16. Yeejle ceW GÚej ÿeosMe efpeme hewoeJeej ke‚e meyemes yeÃ[e Glheeoke‚ nw,
Jenó Gòej—(d)
(a) Kee≈eevve (b) efleuenve GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
(c) ouenve (d) cemeeues
U.P.P.C.S. (Pre) (Spl.), 2008 20. Yeejle kes‚ jepŸeeW ceW GÚej ÿeosMe efke‚me Glheeo ke‚e meyemes yeÃ[e
GÚejó(a) Glheeoke‚ veneR nw?
(a) het‚ueeW ke‚e (b) iesntb ke‚e
DeeefLe&ke‚ meceer#ee 2022-23 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW mece´e Yeejle
(c) Deeuet ke‚e (d) ievves ke‚e
ke‚e 17.77 ÿeefleMele Kee≈eevve Glheeove neslee nw~ Kee≈eevve Glheeove ke‚er
¬ef∞ mes Gòej ØeosMe osMe ceW ÿeLece mLeeve hej nw~ Fme meboYe& ceW ceOŸe U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2010

ÿeosMe ke‚e otmeje mLeeve nw~ GÚejó(a)

17. Yeejle ceW GÚej ÿeosMe ke‚e ef…leerŸe mLeeve nw, Glheeove ceWó
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
(a) ievvee kes‚ (b) Oeeve kes‚ 21. osMe ceW GÚej ÿeosMe De´eCeer Glheeoke‚ nwó
CO
(c) Deeuet kes‚ (d) iesntb kes‚ 1. cetbiehe‚ueer ke‚e 2. ceke‰ke‚e ke‚e
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008 3. Deeuet ke‚e 4. iesntb ke‚e
S.

GÚejó(b)
veer¤es efoS ieS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚j mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeSó
TE

DeeefLe&ke‚ meceer#ee 2022-23 kes‚ Devegmeej, keg‚ue Kee≈eevve Glheeove kes‚ meeLe- ket‚ö :
meeLe iesntb kes‚ Glheeove ceW GÚej ÿeosMe ke‚e osMe ceW henuee mLeeve (osMe kes‚ (a) 1 leLee 2 (b) 2 leLee 3
O

mece´e iesntb Glheeove ceW 31.77 ÿeefleMele ke‚e Ÿeesieoeve) nw, peyeefke‚ Oeeve
(c) 3 leLee 4 (d) 1 leLee 4
FN

U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004

(¤eeJeue) kes‚ Glheeove ceW otmeje mLeeve (osMe kes‚ mece´e ¤eeJeue Glheeove
ceW 11.72 ÿeefleMele ke‚e Ÿeesieoeve) nw~ veke‚oer he‚meueeW ceW ievvee leLee Deeuet
GÚejó(c)
D

Glheeove ke‚er ¬ef∞ mes ÿeosMe ke‚e osMe ceW ÿeLece mLeeve nw~ otOe kes‚ Glheeove
ceW Yeer ÿeosMe ke‚e ÿeLece mLeeve nw~ GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
.P

H–85 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

22. efvecve he‚meue mecetneW ceW mes efke‚mekes‚ Glheeove ceW GÚej ÿeosMe mebhetCe& mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeS—
osMe ceW De´eCeer nw? (a) (i) Deewj (ii) (b) (ii) Deewj (iii)
(a) iesntb-peew-cebtiehe‚ueer (b) iesntb-ievvee-Deeuet (c) (iii) Deewj (iv) (d) (i) Deewj (iii)
(c) ¤evee-iesntb-mejmeesb (d) ¤evee-iesntb-peew U.P.P.C.S. (Mains), 2017
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008 GÚejó(d)
GÚejó(b) DeeefLe&ke‚ meceer#ee 2022-23 kes‚ Devegmeej, ievvee (177.43 efceefueŸeve öve)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ Glheeove ceW Gòej ØeosMe ke‚e ÿeLece mLeeve nw~ ke=âef<e meebefKÙekeâer (Skeâ
23. Yeejle kesâ jepÙeeW ceW mes Gòej ØeosMe efvecveefueefKele ceW mes efkeâme heâmeueeW Âef° ceW), 2021 (ØekeâeefMele 17 ceF&, 2022) kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej,
Je<e& 2020-21 kesâ leermejs Deef«ece Devegceeve kesâ Devegmeej, Deeuet Glheeove
keâe De«eCeer Glheeokeâ nw?
ceW 15811.31 npeej ceerefö^ke‚ öve kes‚ meeLe G.ÿe. ke‚e ÿeLece mLeeve nw~
(a) iesntb, Deeuet, cetbieheâueer (b) iesntb, Deeuet, ievvee
DeeefLe&ke‚ meceer#ee 2022-23 kes‚ Devegmeej, iesntb Glheeove ceW Yeer GÚej
(c) Deeuet, ievvee, keâheeme (d) Deeuet, ievvee, Oeeve
ÿeosMe ke‚e ÿeLece mLeeve (33.95 efceefueŸeve öve) nw~
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2017
Gòej—(b) 27. Gòej ØeosMe kesâ yeejs ceW efvecveefueefKele keâLeveeW hej efJeÛeej keâerefpeS-
1. Ùen osMe ceW meJee&efOekeâ ogiOe Glheeokeâ jepÙe nw~
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ 2. FmeceW osMe keâe DeefOekeâlece Deeuet keâer Kesleer keâer peeleer nw~
24. efvecveefueefKele ceW mes efke‚me he‚meue ceW GÚej ÿeosMe Yeejle ceW meyemes 3. Ùen osMe keâe ØecegKe ievvee Glheeokeâ jepÙe nw~
yeÃ[e Glheeoke‚ veneR nw? 4. Oeeve kesâ Glheeove ceW osMe ceW Fmekeâe leermeje mLeeve nw~
(a) Deeuet (b) ¤eeJeue veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS-
(c) ievvee (d) iesntb ketâš :
U.P.P.C.S. (Pre), 2011, 2007 (a) 1, 2 Deewj 4 (b) 1, 2 Deewj 3
GÚejó(b) (c) 2, 3 Deewj 4 (d) kesâJeue 1 Deewj 2

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ U.P. B.E.O. (Pre), 2019

Gòej-(b)
25. efvecveefueefKele ceW mes efke‚me he‚meue kes‚ Glheeove ceW GÚej ÿeosMe osMe
osMe ceW Gòej ØeosMe keâe ogiOe Glheeove ceW ØeLece mLeeve nw~ osMe ceW kegâue
ke‚e meyemes yeÃ[e Glheeoke‚ nw?
ogiOe Glheeove keâe 16.3 ØeefleMele Yeeie Gòej ØeosMe ceW Glheeefole neslee
(a) ¤eeJeue kes‚ (b) ceke‰ke‚e kes‚
nw~ Je<e& 2018-19 kesâ DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej, Gòej ØeosMe ceW Øeefle JÙeefòeâ
(c) peew kes‚ (d) Deeuet kes‚ ogiOe GheueyOelee 371 «eece Øeefleefove Devegceeefvele nw, peyeefkeâ Yeejle ceW Øeefle
U.P.P.C.S. (Mains), 2006 JÙeefòeâ 394 «eece Øeefleefove keâer GheueyOelee nw~ osMe ceW meJee&efOekeâ Deeuet keâer
GÚejó(d) Kesleer Gòej ØeosMe ceW ner keâer peeleer nw~ meeLe ner Ùen osMe keâe meJee&efOekeâ
ke=âef<e meebefKÙekeâer (Skeâ Âef° ceW), 2021 (ØekeâeefMele 17 ceF&, 2022) kesâ ievvee Glheeokeâ jepÙe nw, peyeefkeâ ÛeeJeue Glheeove (Je<e& 2018-19 Ûe.De.
Deveg.) ceW Ùen heefMÛece yebieeue kesâ yeeo otmejs mLeeve hej nw~ Dele: efJekeâuhe
CO
Devegmeej, Je<e& 2020-21 kesâ leermejs Deef«ece Devegceeve kesâ Devegmeej, Deeuet
(b) mener Gòej nw~
kes‚ Glheeove ceW GÚej ÿeosMe (27.60%) ke‚e osMe ceW ÿeLece mLeeve nw~
Fmekes‚ heM¤eele heefM¤ece yebieeue (21.66%) Deewj efyenej (14.57%) Deeuet 28. Yeejle ceW GÚej ÿeosMe De´eCeer Glheeoke‚ nwó
S.

kes‚ otmejs SJeb leermejs meyemes yeÃ[s Glheeoke‚ nQ~ Je<e& 2019-20 kesâ Debeflece (a) peew (b) ¤eeJeue
TE

DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej, Gòej ØeosMe ceW Deeuet keâe Glheeove 27.79 ØeefleMele, (c) yeepeje (d) oeue
heefMÛece yebieeue ceW 21.21 ØeefleMele leLee efyenej ceW 12.58 ØeefleMele jne~ U.P.P.C.S. (Mains), 2002
O

26. GÚej ÿeosMe efvecveefueefKele ceW mes efke‚ve He‚meueeW ke‚e osMe ceW meyemes GÚejó(a)
FN

yeÃ[e Glheeoke‚ nw? ÿeMveke‚eue ceW GÚej ÿeosMe peew Glheeove ceW De´eCeer Lee~ Jele&ceeve ceW jepemLeeve
(i) ievvee (ii) Oeeve ke‚e peew Glheeove ceW ÿeLece leLee GÚej ÿeosMe ke‚e otmeje mLeeve nw~ GÚej
D

(iii) Deeuet (iv) ceke‰ke‚e ÿeosMe ¤eeJeue kes‚ Glheeove ceW Yeer ef…leerŸe mLeeve hej nw~
.P

H–86 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

29. efvecveefueefKele ceW mes keâewve Gòej ØeosMe kesâ meJee&efOekeâ heâmeue #es$e kesâ Kejerhe‚ ceW cebtie ke‚er yegJeeF& meeceevŸele: ÿeosMe kes‚ meYeer peveheoeW ceW ke‚er peeleer
Debleie&le mener megcesefuele veneR nw? nw, eEke‚leg Fmeke‚e meyemes DeefOeke‚ #es$e Peebmeer, he‚lesnhegj, JeejeCemeer, GvveeJe
heâmeue peveheo
(a) mejmeeW - Deeieje
jeŸeyejsueer leLee ÿeleeheieÃ{ peveheoeW ceW nw~ cebtie ceW Kejerhe‚ kes‚ ceewmece
(b) Deeuet - heâ®&Keeyeeo ceW heerueer ceespewke‚ jesie ke‚e DeefOeke‚ ÿeke‚esHe nesves kes‚ ke‚ejCe Fmeke‚er Deewmele
(c) cekeäkeâe - JeejeCemeer Ghepe yengle ke‚ce ÿeehle nesleer nw~ Fmeer yeele ke‚es OŸeeve ceW jKeke‚j cebtie ke‚er
(d) efleue - nceerjhegj Kesleer ke‚es peeŸeo ceW ke‚jves hej yeue efoŸee ieŸee nw~ GheŸe&gÚe‚ meYeer he‚meueeW
U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016 ceW Fme he‚meue ke‚er yegJeeF& ceW meyemes ke‚ce meceŸe ueielee nw~ cebtie ke‚er ke‚ce
Gòej–(*) meceŸe ceW heke‚ves Jeeueer ÿepeeefleŸeeW ke‚er yegJeeF& pegueeF& kes‚ Debeflece mehleen mes
ke=âef<e SJeb efkeâmeeve keâuÙeeCe ceb$eeueÙe, Yeejle mejkeâej kesâ DeLe& SJeb meebefKÙekeâer Deiemle kes‚ leermejs mehleen leke‚ ke‚jveer ¤eeefnS~
efveosMeeueÙe Éeje Øeoòe ØelÙeskeâ peveheo ceW jesheer ieF& heâmeueeW kesâ #es$eheâue 31. 2009-2012 kes‚ oewjeve Yeejle kes‚ keg‚ue Kee≈eevve Glheeove ceW GÚej
keâe veJeervelece DeebkeâÌ[e Je<e& 2016-17 kesâ efueS GheueyOe nw~ Fve DeebkeâÌ[eW
ÿeosMe ke‚e DebMe ueieYeie efke‚levee jne nw?
kesâ Devegmeej, ØeMveiele heâmeueeW kesâ Gòej ØeosMe ceW meJee&efOekeâ #es$eheâue Jeeues
(a) DeeOee (1/2) (b) Ske‚-efleneF& (1/3)
peveheo Fme Øekeâej nQ–
(c) Ske‚-¤eewLeeF& (1/4) (d) Ske‚-heeb¤eJeeb (1/5)
Heâmeue ØecegKe peveheo (#es$eheâue nskeäšsÙej ceW)
(a) mejmeeW (1) ceLegje - 40651 U.P.P.C.S. (Mains), 2012
(2) Deeieje - 37531 GÚejó(d)
(3) ueKeercehegj Keerjer - 26976 GÚej ÿeosMe ves Je<e& 2009-10 mes 2011-12 leke‚ ke‚er mece´e DeJeefOe ceW keg‚ue
(b) Deeuet (1) Deeieje - 70957
140727 npeej öve Kee≈eevve Glheeefole efke‚Ÿee Lee, peyeefke‚ Fmeer DeJeefOe
(2) efheâjespeeyeeo - 54248
ceW mebhetCe& Yeejle ke‚e Kee≈eevve Glheeove 721878 npeej öve jne~ Fme
(3) neLejme - 51030
(4) keâvveewpe - 47081
ÿeke‚ej Je<e& 2009-2012 kes‚ oewjeve Yeejle kes‚ keg‚ue Kee≈eevve Glheeove ceW
(5) heâ®&Keeyeeo - 41464 GÚej ÿeosMe ke‚e DebMe ueieYeie Ske‚-heeb¤eJeeb (1/5) jne~ DeeefLe&ke‚ meceer#ee
(c) cekeäkeâe (1) keâvveewpe - 71181 2022-23 kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue Kee≈eevve Glheeove 56.11
(2) yenjeFÛe - 57325 efceefueŸeve öve nw, pees DeefKeue Yeejle kes‚ meboYe& ceW Glheeove ke‚e 17.77
(3) peewvehegj - 48525 ÿeefleMele ke‚e efnmmee nw~
(d) efleue (1) cenesyee - 6099
(2) yeeboe - 4210 32. Yeejle kes‚ ceWLee lesue Glheeove ceW GÚej ÿeosMe ke‚e Ÿeesieoeve efke‚leves
(3) efcepee&hegj - 3429 ÿeefleMele nw?
(4) meesveYeõ - 3267 (a) 60% (b) 85%
(5) nceerjhegj - 2445 (c) 75% (d) 90%
Fme Øekeâej GheÙeg&òeâ efJekeâuheeW ceW keâesF& Yeer efJekeâuhe mener megcesefuele veneR U.P. R.O./A.R.O. (mains), 2017
nw~ Ùeefo meJee&efOekeâ #es$eheâue kesâ yepeeÙe heâmeue #es$eheâue kesâ ØecegKe efpeueeW GÚejó(b)
CO
keâer Âef° mes osKeW lees mejmeeW, Deeuet, efleue kesâ efueS ›eâceMe: Deeieje,
heâ®&Keeyeeo, nceerjhegj mener ceevee pee mekeâlee nw~ cekeäkeâe JeejeCemeer kesâ Yeejle ceWLee lesue ke‚e mebhetCe& efJeMJe ke‚e 80 ÿeefleMele Glheeefole ke‚jlee nw,
S.

DelÙeble keâce #es$eheâue (2101 nskeäšsÙej) hej GieeÙee peelee nw~ %eeleJÙe nes efpemeceW G.ÿe. ceW meJee&efOeke‚ Glheeove neslee nw, efpemeke‚er ÿeefleMelelee ueieYeie
TE

efkeâ G.Øe. ueeskeâ mesJee DeeÙeesie ves Fme ØeMve keâe Gòej efJekeâuhe (c) ceevee nw~ 85 ÿeefleMele nw~
30. GÚej ÿeosMe ceW GieeF& ieF& efvecveefueefKele he‚meueeW ceW efke‚meke‚er DeJeefOe
33. GÚej ÿeosMe ke‚er ÿecegKe He‚meue nwó
O

vŸetvelece nw?
(a) ceke‰ke‚e (b) Oeeve
FN

(a) ¤evee (b) cemetj

(c) Dejnj (d) cebtie (c) ievvee (d) iesnbt
U.P. Lower Sub. (Spl.) (Pre), 2003 U.P.P.C.S. (Mains), 2010
D

GÚejó(d) GÚejó(d)
.P

H–87 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

G.Øe. meebefKÙekeâer heef$ekeâe, 2022 kesâ Devegmeej, Je<e& 2021-22 (Devebeflece 36. GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me #es$e ceW meesŸeeyeerve ke‚er he‚meue cegKŸele: GieeŸeer
peeleer nw?
DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej) ceW cekeäkeâe keâe #es$eheâue 699 npeej nskeäšsÙej nw,
(a) hetJeea #es$e (b) keW‚ıerŸe #es$e
efpemeceW 1491 npeej ceer. šve keâe Glheeove ngDee~ ÛeeJeue (Oeeve) keâe (c) efJebOŸe #es$e (d) yegbosueKeb[ #es$e
#es$eheâue 5997 npeej nskeäšsÙej nw, efpemeceW 16057 npeej ceer. šve U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2014
Glheeove ngDee~ iesntb keâe #es$eheâue 9763 npeej nskeäšsÙej nw, efpemeceW GÚejó(d)
36459 npeej ceer. šve keâe Glheeove ngDee~ YeejleerÙe ke=âef<e DevegmebOeeve GÚej ÿeosMe kes‚ yegbosueKeb[ kes‚ Debleie&le meYeer peveheoeW SJeb yeoeŸebt,
heefj<eo kesâ ievvee Øepeveve mebmLeeve, keâesÙecyeštj kesâ DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej, Meenpenebhegj, jecehegj, yejsueer, cesj" Deeefo ceW meesŸeeyeerve ke‚er Kesleer ke‚er
Je<e& 2020-21 kesâ Devebeflece DeekeâÌ[eW kesâ Devegmeej, Gòej ØeosMe ceW 2180 peeleer nw~ FmeceW 40-45 ÿeefleMele ÿeesöerve leLee 20-22 ÿeefleMele leke‚ lesue
npeej nskeäšsÙej #es$e ceW 177262 npeej šve keâe Glheeove ngDee, pees ke‚er cee$ee GheueyOe nw~ cewoeveer #es$eeW ceW Fmeke‚er yegJeeF& ke‚e GheŸegÚe‚ meceŸe 20
osMe ceW meJee&efOekeâ nw~ DeeefLe&ke‚ meceer#ee 2022-23 kes‚ Devegmeej iesntb (osMe petve mes 10 pegueeF& leke‚ nw~
kes‚ mebhetCe& Glheeove ke‚e 31.77 ÿeefleMele) leLee ievvee (osMe kes‚ mebhetCe& 37. GÚej ÿeosMe ceW kes‚mej ke‚e Glheeove neslee nwó
Glheeove ke‚e 41.09 ÿeefleMele) oesveeW ceW GÚej ÿeosMe ÿeLece mLeeve hej nw~ (a) lejeF& #es$e ceW (b) heJe&leerŸe #es$e ceW
Dele: ÿecegKe he‚meue kes‚ ôhe ceW iesnbt leLee JeeefCeefpŸeke‚ he‚meue kes‚ ôhe ceW (c) cewoeveer #es$e ceW (d) he"ejer #es$e ceW
U.P.P.C.S. (Mains), 2016
GÚejó(*)
ievvee ke‚es ceevee pee meke‚lee nw~
34. Yeejle ceW iesntb Glheeove ceW GÚej ÿeosMe ke‚e Ÿeesieoeve ueieYeie nw-
GÚej ÿeosMe ceW kes‚mej ke‚e Glheeove heJe&leerŸe #es$e ceW neslee Lee, uesefke‚ve Ÿen
(a) 30% (b) 31%
Glheeove leye neslee Lee, peye ieÃ{Jeeue leLee keg‚ceeTb ceb[ue ke‚e heJe&leerŸe
(c) 32% (d) 33%
#es$e GÚej ÿeosMe ke‚e Yeeie Lee~ GÚejeKeb[ jepŸe ke‚e ie"ve nesves kes‚ yeeo
U.P.P.C.S. (Mains), 2013 Deye ieÃ{Jeeue leLee keg‚ceeTb ceb[ue GÚejeKeb[ jepŸe ke‚e Yeeie nw~ Dele:
GÚejó(d) Jele&ceeve ceW GÚej ÿeosMe kes‚ efueS ëheJe&leerŸe #es$eí ÿeemebefieke‚ veneR nes meke‚lee~
ke=‚ef<e ceb$eeueŸe …eje peejer Je<e& 2012-13 kes‚ Debeflece Devegceeve kes‚ Devegmeej, ceF&, 2019 ceW Ske‚ mecee¤eej-he$e kes‚ ceeOŸece mes efyepeveewj peveheo kes‚ oes
GÚej ÿeosMe ke‚e 30.30 efceefueŸeve öve iesntb Glheeove kes‚ meeLe osMe kes‚ efke‚meeveeW …eje Decesefjke‚er kes‚mej ke‚er he‚meue lewŸeej ke‚jves SJeb Gmemes DeefOeke‚
keg‚ue iesntb Glheeove ceW 32.41 ÿeefleMele ke‚e Ÿeesieoeve Lee~ Je<e& 2011-12 ueeYe ÿeehle ke‚jves ke‚er met¤evee ÿeehle ngF& Leer~
ceW GÚej ÿeosMe ke‚e osMe kes‚ keg‚ue iesntb Glheeove ceW 31.92 ÿeefleMele ke‚e 38. GÚej ÿeosMe ceW DeebJeues ke‚e meJee&efOeke‚ Glheeove ke‚jves Jeeuee efpeuee
nwó
Ÿeesieoeve Lee~ Dele: Ÿeefo Je<e& 2011-12 kes‚ Deebke‚Ã[eW ke‚es DeeOeej yeveeŸee
(a) jeŸeyejsueer (b) ÿeleeheieÃ{
peeS, lees efJeke‚uhe (d) mener GÚej nesiee~ DeeefLe&ke‚ meceer#ee 2022-23 kes‚ (c) hew‚peeyeeo (d) Fueeneyeeo
Devegmeej, GÚej ÿeosMe osMe kes‚ keg‚ue iesntb Glheeove ceW 31.77 ÿeefleMele U.P.P.C.S. (Mains), 2011, 2012
ke‚e Ÿeesieoeve ke‚jlee nw~ U.P.P.C.S. (Pre) (Spl.), 2008
U.P.P.C.S. (Pre), 2012
35. Yeejle ceW ¤eeJeue ke=‚ef<ele #es$e ceW GÚej ÿeosMe ke‚er ke‚esefö nwó
CO
GÚejó(b)
(a) ÿeLece (b) ef…leerŸe
(c) le=leerŸe (d) ¤elegLe&
GÚej ÿeosMe ceW DeebJeues ke‚e meJee&efOeke‚ Glheeove ke‚jves Jeeuee efpeuee ÿeleeheieÃ{
S.

U.P.P.C.S. (Mains), 2006

nw~ ÿeleeheieÃ{ kes‚ DeueeJee Fmeke‚e Glheeove ÿeŸeeiejepe, he‚lesnhegj, jeŸeyejsueer,
TE

GÚejó(b)
JeejeCemeer, yeeboe, peewvehegj, meguleevehegj Deeefo efpeueeW ceW Yeer neslee nw~
39. G.ÿe. ceW meblejs ke‚er hewoeJeej Jeeuee ÿecegKe efpeuee efvecveefueefKele ceW mes
O

ÿeMveke‚eue ceW Yeejle ceW ¤eeJeue ke=‚ef<ele #es$e ceW GÚej ÿeosMe ke‚e mLeeve ke‚ewve-mee nw?
(a) ueKeveT (b) GvveeJe
FN

otmeje Lee, peyeefke‚ Glheeove ceW leermeje mLeeve Lee~ meJee&efOeke‚ ¤eeJeue ke‚e
Glheeove heefM¤ece yebieeue ceW neslee Lee~ De≈eleve Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, (c) menejvehegj (d) Fueeneyeeo
U.P. Lower Sub. (Mains), 2015
D

Yeejle ceW ¤eeJeue Glheeove ceW GÚej ÿeosMe ke‚er ke‚eseöf ef…leerŸe nw, peyeefke‚
ke=‚ef<ele #es$e ceW ÿeLece nw~ GÚejó(c)
.P

H–88 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GÚej ÿeosMe ceW meblejs ke‚er hewoeJeej Jeeuee ÿecegKe efpeuee menejvehegj nw~ GheÙeg&Úe‚ ceW mener mhe<öerke‚jCe ke‚ewve nw?
Ÿeneb hej osMeer veeiehegjer, Scheoej Deewj ueÒ“ ÿepeeefleŸeeb hewoe ke‚er peeleer nQ~ (a) kes‚Jeue 1 leLee 3 (b) kes‚Jeue 1 leLee 2
(c) kes‚Jeue 1, 2 leLee 4 (d) kes‚Jeue 2, 3 leLee 4
40. Gòej ØeosMe kesâ efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee efpeuee meblejs keâe meJee&efOekeâ
U.P.P.C.S. (Pre), 2017
Glheeokeâ nw?
(a) Heâ®&Keeyeeo (b) ueKeercehegj
GÚejó(c)
(c) menejvehegj (d) yeuejecehegj Je<e& 2016-17 kes‚ oewjeve G.ÿe. ceW 1,33,704 npeej öve ievves ke‚e Glheeove
U.P. B.E.O. (Pre), 2019 ngDee, pees osMe ceW meJee&efOeke‚ nw~ ueKeveT ceW YeejleerŸe ievvee DevegmebOeeve
Gòej-(c) mebmLeeve efmLele nw, pees meeceevŸele: ievvee ke‚e DeefYeŸeebef$eke‚er efMe#ee mebmLeeve
ner nw~ Je<e& 2014-15 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, osMe ceW ¤eerveer efceueeW ke‚er
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
mebKŸee ceneje∞^ ceW meJee&efOeke‚ nw~ G.ÿe. Fme ¬ef<ö mes otmejs mLeeve hej
41. GÚej ÿeosMe ke‚e ke‚ewve-mee peveheo oMenjer Deece ke‚e meJeex¤¤e Glheeoke‚
nw~ neueebefke‚ G.ÿe. ceW ievvee Glheeoke‚eW ke‚er mebKŸee mes mebyebefOele Deebke‚Ã[s
nw?
DevegheueyOe nQ, uesefke‚ve meeceevŸe efve<ke‚<eeX kes‚ DeeOeej hej Ÿen ke‚ne pee
(a) Deeieje (b) ueKeveT
meke‚lee nw efke‚ G.ÿe. ceW ievvee Glheeoke‚eW ke‚er mebKŸee meJee&eOf eke‚ nw~ Fme ÿeke‚ej
ke‚Leve 1, 2 leLee 4 mener nQ~ DeeefLe&ke‚ meceer#ee 2022-23 kes‚ Devegmeej,
(c) JeejeCemeer (d) ÿeleeheieÃ{
G.ÿe. ievvee Glheeove ceW ÿeLece mLeeve hej nw~ Ÿeneb 177.43 efceefueŸeve öve
U.P.P.C.S. (Pre), 2017
ievves ke‚e Glheeove ngDee, pees osMe kes‚ keg‚ue Glheeove ke‚e 41.09 ÿeefleMele
GÚejó(b) nw~ ceneje∞^ Fme ceeceues ceW 110.54 efceefueŸeve öve Glheeove kes‚ meeLe
GÚej ÿeosMe ke‚e ueKeveT peveheo oMenjer Deece ke‚e meJeex¤¤e Glheeoke‚ otmejs mLeeve hej nw, pees osMe kes‚ keg‚ue Glheeove ke‚e 25.60 ÿeefleMele nw~
nw~ ueKeveT ke‚e ceueerneyeeo #es$e Fmekes‚ Glheeove kes‚ efueS ÿeefmeÊ nw~ 44. GÚej ÿeosMe ke‚er ÿecegKe JeeefCeefpŸeke‚ Ghepe nwó
oMenjer Deece ke‚er GlheefÚe De"ejnJeeR Meleeyoer ceW ueKeveT kes‚ ke‚eke‚esjer (a) petö (b) ievvee
kes‚ efveke‚ö oMenjer veeceke‚ ieebJe mes ngF& Leer~ (c) ke‚heeme (d) efleuenve
42. GÚej ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ #es$ehe‚ue Jeeueer Deece ke‚er ÿepeeefle nwó U.P.P.C.S. (Pre) (Spl.), 2008
U.P.P.C.S. (Mains), 2012
(a) ¤eewmee (b) oMenjer
U.P.R.O./A.R.O. (Mains) (Spl.), 2010
(c) (d)
GÚejó(b)
uebieÃ[e mehes‚oe
U.P.P.C.S. (Mains), 2006
GÚejó(b) ievvee jepŸe ke‚er meJee&efOeke‚ cenòJehetCe& veke‚oer he‚meue nw~ Fmekes‚ efueS
GÚej ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ #es$ehe‚ue Jeeueer Deece ke‚er ÿepeeefle oMenjer nw~ ef¤eke‚veer oesceö efceÛer, 20 mes 26 ef[´eer meWöer´es[ leehe leLee 100 mes
ÿeosMe kes‚ ceOŸeJeleea Deewj heefM¤eceer efpeueeW ceW cegKŸele: ueKeveT, yejsueer, 200 mesceer. Je<ee& ke‚er DeeJeMŸeke‚lee heÃ[leer nw~ DeeefLe&keâ meceer#ee 2022-23
kesâ Devegmeej, G.Øe. ceW ievvee keâe Glheeove 177.43 efceefueÙeve šve nw,
CO
cesj", ieeefpeŸeeyeeo, ke‚evehegj, menejvehegj, njoesF& Deeefo efpeueeW ceW Deece
ke‚er Kesleer ke‚er peeleer nw~ ÿeosMe ceW Glheeefole Deece ke‚es efJeefYevve MenjeW ceW pees DeefKeue Yeejle Glheeove keâe 41.09 ØeefleMele nw~ jepŸe ceW ievvee
ëveJeeye Deeceí kes‚ veece mes ÿe¤eeefjle efke‚Ÿee peelee nw~ Glheeove kes‚ oes ÿecegKe #es$e nwbó lejeF& #es$e Deewj iebiee-Ÿecegvee ke‚e oesDeeye
S.

43. GÚej ÿeosMe ke‚es ëYeejle ke‚e Meke‰ke‚j ke‚e ke‚öesjeí ke‰ŸeeW ke‚ne peelee #es$e ~ ÿeosMe kes‚ ÿecegKe ievvee Glheeoke‚ efpeues nQócesj", cegpehe‰he‚jveiej,
TE

nw, Fmeke‚es mhe<ö ke‚jves kes‚ efueS efvecveefueefKele ke‚LeveeW hej efJe¤eej ieeefpeŸeeyeeo, jecehegj, yejsueer, meerleehegj, ueKeercehegj Keerjer, heerueerYeerle,
ke‚erefpeS-
O

yegueboMenj, DeueerieÃ{, cegjeoeyeeo, yeefueŸee, osJeefjŸee, ceT, DeepeceieÃ{,

1. G.ÿe. ceW ievves ke‚e meJee&efOeke‚ Glheeove neslee nw~ DeŸeesOŸee, yemleer SJeb ieesjKehegj~ ke‚heeme GÚej ÿeosMe ceW iebiee-Ÿecegvee oesDeeye,
FN

2. G.ÿe. ceW ievvee DeefYeŸeebef$eke‚er efMe#ee mebmLeeve nw~ ®nsueKeb[ Deewj yegbosueKeb[ #es$eeW ceW efmeb¤eeF& kes‚ menejs hewoe efke‚Ÿee peelee
3. G.ÿe. ceW ¤eerveer efceueeW ke‚er mebKŸee meJee&efOeke‚ nw~
D

nw~ petö GÚej ÿeosMe ke‚s lejeF& #es$e leLee mejŸet Deewj iebiee veefoŸeeW kes‚
4. G.ÿe. ceW ievvee Glheeoke‚eW ke‚er mebKŸee meJee&efOeke‚ nw~ oesDeeye ceW hewoe efke‚Ÿee peelee nw~
.P

H–89 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

45. GÚej ÿeosMe ke‚er ÿecegKe veke‚oer he‚meue nwó

(a) Deeuet (b) ievvee
(c) ceWLee (d) mejmeeW
U.P.P.C.S. (Mains), 2006
GÚejó(b)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~

yeebOe, veefoŸeeb SJeb efmeb¤eeF& kes‚ meeOeve

veesšdme
GÚej ÿeosMe kes‚ ÿecegKe yeebOe SJeb Gveke‚er efmLeefle Fme ÿeke‚ej nwñ
yeebOe ke‚e veece veoer hej eqmLele eqmLeefle/mLeeve
ieeseEJeo JeuueYe heble meeiej (efjnbo) efjnbo efhehejer (meesveYeı)
Deesyeje efjnbo meesveYeı
ke‚e"er jeceiebiee efyepeveewj
ceeleeöeruee yesleJee Peebmeer
cegMeeke‚nbo ke‚ce&veeMee ¤eboewueer
efpeieex efpeieex efcepee&hegj
Denjewje iejeF& efcepee&hegj
cespee yesueve efcepee&hegj
DeoJee DeoJee efcepee&hegj
heejer⁄e yesleJee Peebmeer
ieÃ{Jee ieÃ{Jee ef¤e$eket‚ö
peeefceveer peeefceveer ueefuelehegj
ke‚eueeieÃ{ jeceiebiee ke‚eueeieÃ{
jesefnCeer jesefnCeer ueefuelehegj
Menpeeo Menpeeo ueefuelehegj
CO
ieeseEJeo meeiej Menpeeo ueefuelehegj
mepeveece mepeveece ueefuelehegj
S.

ceewone efyejcee nceerjhegj

TE

megke‚cee-[gke‚cee yesleJee Peebmeer

¤ebıÿeYee ¤ebıÿeYee ¤eboewueer
O

ke‚venj ke‚venj meesveYeı

FN

Depeg&ve Depeg&ve cenesyee

D

heLejF& heLejF& Deewj Peebmeer

megKeveeF&
.P

H–90 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

45. GÚej ÿeosMe ke‚er ÿecegKe veke‚oer he‚meue nwó *G.ÿe. ke‚er meJee&eOf eke‚ uebyeer veoer ëiebiee veoerí nw~ *efnceeueŸe heJe&le mes efveke‚ueves
(a) Deeuet (b) ievvee Jeeueer G.ÿe. ke‚er ÿecegKe veefoŸeeb iebiee, Ÿecegvee, ke‚eueer/Meejoe, jeceiebiee,
(c) ceWLee (d) mejmeeW
IeeIeje, ieb[ke‚ Deewj jehleer nQ~ *G.ÿe. kes‚ cewoeveer Yeeie mes efveke‚ueves Jeeueer
U.P.P.C.S. (Mains), 2006
ÿecegKe veefoŸeeb nQ- ieesceleer, JeÆCee, heeb[es, meF& Deewj F&meve~ *oef#eCe he"ej
GÚejó(b)
mes efveke‚ueves Jeeueer G.ÿe. ke‚er ÿecegKe veefoŸeeb nQó ¤ebyeue, yesleJee, kes‚ve, meesve,
öeWme, ke‚vnej leLee efjnbo~ *iebiee veoer ke‚er ÿecegKe meneŸeke‚ veefoŸeeb nQó
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~

yeebOe, veefoŸeeb SJeb efmeb¤eeF& kes‚ meeOeve jeceiebiee, IeeIeje, ieb[ke‚, yetÃ{er ieb[ke‚, ke‚esmeer SJeb Ÿecegvee~ GÚejer efke‚veejs mes
efceueves Jeeueer meneŸeke‚ veefoŸeeb jeceiebiee, ieesceleer, IeeIeje, ieb[ke‚, ke‚esmeer leLee
oef#eCe efke‚veejs mes efceueves Jeeueer meneŸeke‚ veefoŸeeb Ÿecegvee, öeWme SJeb meesve nQ~
veesšdme *iebiee veoer, Ÿecegvee SJeb heewjeefCeke‚ mejmJeleer veoer mes ÿeŸeeiejepe ceW efceueleer
GÚej ÿeosMe kes‚ ÿecegKe yeebOe SJeb Gveke‚er efmLeefle Fme ÿeke‚ej nwñ nw~ *iebiee veoer ke‚e Godiece ieescegKe (iebiees$eer efnceveo) mes neslee nw~ *Godiece
mLeeve hej iebiee ke‚es YeeieerjLeer veece mes peevee peelee nw~ *YeeieerjLeer SJeb
yeebOe ke‚e veece veoer hej eqmLele eqmLeefle/mLeeve
Deueke‚veboe veoer ke‚e ner mebŸegÚe‚ veece iebiee veoer nw~ *Fve oesveeW veefoŸeeW ke‚e
mebiece osJe ÿeŸeeie GÚejeKeb[ ceW neslee nw~ *nefj…ej mes iebiee veoer cewoeveer #es$e
ieeseEJeo JeuueYe heble meeiej (efjnbo) efjnbo efhehejer (meesveYeı)

ceW ÿeJesMe ke‚jleer nw~ *efyepeveewj peveheo mes iebiee veoer GÚej ÿeosMe ceW ÿeJesMe
Deesyeje efjnbo meesveYeı
ke‚e"er jeceiebiee efyepeveewj ke‚jleer nw~ *Oeewueeriebiee veoer Deueke‚veboe veoer mes efJe<Ceg ÿeŸeeie ceW efceueleer nw~
ceeleeöeruee yesleJee Peebmeer *ceboeefke‚veer veoer Æı ÿeŸeeie ceW Deueke‚veboe veoer mes efceueleer nw~ *iebiee veoer
cegMeeke‚nbo ke‚ce&veeMee ¤eboewueer GÚejeKeb[, GÚej ÿeosMe, efyenej leLee heefM¤ece yebieeue jepŸeeW mes neske‚j yenleer
efpeieex efpeieex efcepee&hegj nw~ *ke‚vveewpe kes‚ efveke‚ö iebiee veoer mes jeceiebiee veoer efceueleer nw~ *iebiee
Denjewje iejeF& efcepee&hegj veoer yeebiueeosMe ceW yebieeue ke‚er KeeÃ[er mes efceueleer nw~ *iebiee veoer kes‚ efke‚veejs
cespee yesueve efcepee&hegj efmLele G.ÿe. kes‚ ÿecegKe veiej nQ- he‚Æ&Keeyeeo, ke‚vveewpe, ke‚evehegj, ÿeŸeeiejepe,
DeoJee DeoJee efcepee&hegj efcepee&hegj, JeejeCemeer, ieepeerhegj, ieÃ{cegÚes‚MJej, meesjeW Deeefo~ *ke‚evehegj, iebiee
heejer⁄e yesleJee Peebmeer veoer kes‚ oeSb efke‚veejs SJeb JeejeCemeer yeeSb efke‚veejs hej efmLele nw~ * Ÿecegvee
ieÃ{Jee ieÃ{Jee ef¤e$eket‚ö veoer ke‚e Godiece yebojhetb⁄ kes‚ heefM¤eceer {eue hej efmLele Ÿecegvees$eer efnceveo mes
peeefceveer peeefceveer ueefuelehegj neslee nw~ *Ÿecegvee veoer G.ÿe. kes‚ menejvehegj, Meeceueer, yeeiehele, ieeefpeŸeeyeeo,
ke‚eueeieÃ{ jeceiebiee ke‚eueeieÃ{ ieewlece yegÊ veiej, DeueerieÃ{, ceLegje, neLejme, Deeieje, FöeJee, DeewjwŸee,
peeueewve, nceerjhegj, yeeboe, he‚lesnhegj SJeb ÿeŸeeiejepe efpeueeW mes neske‚j yenleer
nw~ *¤ebyeue veoer, Ÿecegvee veoer mes FöeJee kes‚ heeme efceueleer nw~ *yesleJee, Ÿecegvee
jesefnCeer jesefnCeer ueefuelehegj

veoer mes nceerjhegj kes‚ efveke‚ö efceueleer nw~ *yeeboe ceW Yeespene kes‚ efveke‚ö, Ÿecegvee
Menpeeo Menpeeo ueefuelehegj
CO
veoer mes kes‚ve veoer efceueleer nw~ *G.ÿe. ceW Ÿecegvee veoer Je=nle ¤eehe ke‚e efvecee&Ce
ieeseEJeo meeiej Menpeeo ueefuelehegj

ke‚jleer nw~ *G.ÿe. kes‚ ceLegje, Jeb=oeJeve, Deeieje, FöeJee, ke‚euheer, nceerjhegj,
mepeveece mepeveece ueefuelehegj
S.

yeösMJej, ke‚ewMeecyeer veiej Ÿecegvee veoer kes‚ efke‚veejs DeJeefmLele nQ~ *jeceiebiee
ceewone efyejcee nceerjhegj
TE

veoer ke‚e Godiece efnceeueŸe ke‚er otOeeöesueer flesCeer (heewÃ[er ieÃ{Jeeue) mes neslee nw~
megke‚cee-[gke‚cee yesleJee Peebmeer
¤ebıÿeYee ¤ebıÿeYee ¤eboewueer *jeceiebiee veoer, ke‚eyexö vesMeveue heeke&‚ mes neske‚j yenleer nw~ * Meejoe veoer
O

ke‚venj ke‚venj meesveYeı ke‚e Godiece keg‚ceeGb‚ efnceeueŸe (efceueehe iuesefMeŸej) mes neslee nw~ ÿeejbYe ceW
FN

Depeg&ve Depeg&ve cenesyee Fmes ke‚eueer iebiee Ÿee ieewjer iebiee kes‚ veece mes peevee peelee nw~ *Meejoe veoer
heerueerYeerle SJeb vesheeue ke‚er meercee efveOee&efjle ke‚jleer nw~ *Meejoe veoer ye«ˇeosJe
D

heLejF& heLejF& Deewj Peebmeer

megKeveeF& kes‚ efveke‚ö cewoeveer YeeieeW ceW ÿeJesMe ke‚jleer nw~ *meebhe ke‚er Yeebefle ösÃ{s-cesÃ{s ceeie&
.P

H–90 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
mes neske‚j ÿeJeeefnle nesves Jeeueer veoer Meejoe veoer nw~ *Meejoe SJeb IeeIeje
veoer ke‚e mebiece yenjeceIeeö kes‚ efveke‚ö neslee nw~ *IeeIeje veoer ke‚e Godiece
ceehe¤ee¤egbiees efnceveo (efleyyele) mes neslee nw~ *IeeIeje veoer ke‚er meneŸeke‚ veefoŸeeb
ke‚jveeueer, efMeKe, öeruee, mesöer, yesjer, jehleer SJeb ⁄esöer ieb[ke‚ nQ~ *DeŸeesOŸee
mejŸet veoer kes‚ efke‚veejs DeJeefmLele nw~ *jehleer veoer ke‚e Godiece mLeue Ækeg‚ce
ke‚esö (vesheeue) nw~ *jehleer ke‚er ÿecegKe meneŸeke‚ veoer jesefnCeer nw~ *jehleer
SJeb IeeIeje veefoŸeeW ke‚e mebiece osJeefjŸee ceW yejnpe veeceke‚ mLeeve hej neslee
nw~ *¤ebyeue veoer ke‚e Godiece peveeheeJe heneÃ[er, cent (ceOŸe ÿeosMe) mes neslee
nw~ *¤ebyeue ke‚er ÿecegKe meneŸeke‚ veefoŸeeb ke‚eueer efmebOe, heeJe&leer SJeb yeveeme nQ~
*¤ebyeue veoer ceOŸe ÿeosMe, jepemLeeve SJeb GÚej ÿeosMe jepŸeeW ke‚er meercee
ke‚es efveOee&efjle ke‚jleer nw~ *¤ebyeue veoer hej yeveeS ieS ÿecegKe yeebOe nQ- ieebOeer
meeiej yeebOe, jeCee ÿeleehe meeiej yeebOe SJeb peJeenj meeiej yeebOe~ *¤ebyeue
veoer Deheveer DeJeveeefueke‚e Dehejove SJeb yeernÃ[eW kes‚ efueS ÿeefmeÊ nw~ *yesleJee
veoer ke‚e Godiece keg‚ceje ieebJe, jeŸemesve (ce.ÿe.) mes neslee nw~ *yesleJee veoer
G.ÿe. kes‚ Peebmeer, DeewjwŸee, peeueewve SJeb nceerjhegj efpeueeW mes neske‚j yenleer nw~
*Ÿen veoer nceerjhegj kes‚ meceerhe Ÿecegvee veoer ceW efceueleer nw~ *Fmeke‚e mebmke=‚le
veece 'Jes$eJeleer' nw~ *kes‚ve veoer ke‚e Godiece kew‚cetj heneefÃ[ŸeeW mes neslee nw~
Fmes ke‚Ce&Jeleer Gheveece mes Yeer peevee peelee nw~ kes‚ve veoer SJeb Ÿecegvee veoer ke‚e
mebiece Yeespene (yeeboe) kes‚ efveke‚ö neslee nw~ *meesve veoer ke‚e Godiece Mes<eekeg‚b[
(Decejkeb‚öke‚ heneefÃ[Ÿeeb) mes neslee nw~ *meesve veoer G.ÿe. kes‚ efcepee&hegj SJeb
meesveYeı efpeueeW mes neske‚j ÿeJeeefnle nesleer nw~ *meesve ke‚er meneŸeke‚ veefoŸeeW ceW
efjnbo, ke‚venj, GÚejer ke‚esŸeue Deeefo nQ~ *ieesceleer veoer ke‚e Godiece G.ÿe.
kes‚ heerueerYeerle efpeues ke‚er heg‚unj Peerue mes neslee nw~ *ieesceleer veoer G.ÿe. kes‚
heerueerYeerle, Meenpenebhegj, Keerjer, meerleehegj, ueKeveT, meguleevehegj SJeb peewvehegj
efpeueeW mes neske‚j ÿeJeeefnle nesleer ngF& ieepeerhegj efpeues ceW iebiee veoer mes efceue
peeleer nw~ *G.ÿe. ke‚er jepeOeeveer ueKeveT, meguleevehegj Deewj peewvehegj veiej
ieesceleer veoer kes‚ efke‚veejs ner efmLele nQ~ *öeWme veoer ke‚e Godiece leecee&keg‚b[,
kew‚cetj flesCeer (ceOŸe ÿeosMe) mes neslee nw~ *öeWme ke‚er ÿecegKe meneŸeke‚ veoer
yesueve veoer nw~ *öeWme SJeb iebiee veoer ke‚e mebiece efmejmee (ÿeŸeeiejepe) ceW
neslee nw~ *efnC[ve veoer, Ÿecegvee ke‚er meneŸeke‚ veoer nw~ Ÿen menejvehegj
efpeues ceW Thejer efMeJeeefueke‚ mes efveke‚ueleer nw~ Ÿen iebiee Deewj Ÿecegvee kes‚ yeer¤e
ueieYeie 400 efke‚ceer. leke‚ yenleer nw~ *ke‚ce&veeMee veoer iebiee ke‚er meneŸeke‚ veoer
nw~ Ÿen efyenej kes‚ kew‚cetj efpeues ceW efmLele kew‚cetj flesCeer mes efveke‚ueleer nw~ Ÿen
GÚej ÿeosMe kes‚ efcepee&hegj efpeues kes‚ cewoeveer YeeieeW mes yenles ngS Deeies efyenej
SJeb GÚej ÿeosMe ke‚er meercee ke‚e efveOee&jCe ke‚jleer nw~ *meJe&ÿeLece 1823 F&. ceW
ÿeLece efmeb¤eeF& ke‚eŸee&ueŸe menejvehegj ceW Keesuee ieŸee Lee~ 1830 F&. ceW hetJeea
Ÿecegvee venj, 1854 F&. ceW Thejer iebiee venj 1874 F&. ceW Deeieje venj
leLee 1878 F&. ceW efve¤eueer iebiee venj ke‚e efvecee&Ce mebhevve ngDee Lee~ 1885
H–91 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
F&. ceW peeueewve Deewj nceerjhegj efpeueeW ke‚es eEme¤eeF& megefJeOee GheueyOe ke‚jeves
kes‚ efueS yesleJee venj ke‚e efvecee&Ce efke‚Ÿee ieŸee Lee~ *1817 F&. ceW uee@[&
nsefmöbime Éeje FbpeerefveŸej ke‚esj kes‚ ueshe‰öerveWö ëyuesveí ke‚es Ÿecegvee kes‚ heefM¤eceer
leö mes efveke‚ueves Jeeueer efouueer Menj ke‚er osKe-jsKe nsleg SJeb 1822 F&. ceW
Gmeer ke‚esj kes‚ ueshe‰öerveWö ef[yŸet[ ke‚es Ÿecegvee veoer kes‚ hetJeea leö mes efveke‚ueves
Jeeueer ëoesDeeye venjí ke‚er osKe-jsKe nsleg efveŸegÚe‚ efke‚Ÿee ieŸee~
*heefM¤eceer Ÿecegvee venj kes‚ Meer<e& ke‚er mLeehevee ueshe‰öerveWö yuesve …eje Fme
ÿeke‚ej ke‚er ieF&, efpememes yeeÃ{ ke‚er efJeYeeref<eke‚e ke‚es efveŸebef$ele ke‚jves SJeb venjeW
ceW DeyeeefOele heeveer ¤eueeves ceW meneŸelee efceueer~ Fme venj ke‚es 1821 F&. ceW
¤eueeŸee ieŸee~ cegKŸe venj SJeb MeeKeeDeeW ke‚er uebyeeF& 712 efke‚ceer. Leer~ *hetJeea
Ÿecegvee venj ke‚e meJex#eCe uesHe‰öerveWö ef[yŸet[ …eje ÿeLece yeej 1822 F&. ceW
efke‚Ÿee ieŸee~ *lelheM¤eele FbpeerefveŸej ke‚esj kes‚ ner ke‚ve&ue je@yeö& efmceLe …eje
Fme venj ÿeCeeueer kes‚ efJeefYevve ke‚eŸeeX ke‚es 1830 F&. ceW hetCe& efke‚Ÿee ieŸee~ Fme
venj ke‚e meeceevŸe mecejsKeve JeeöjMes[ hej Lee~ Fve ke‚eŸeeX kes‚ hetCe& nes peeves
kes‚ heM¤eele Fme venj ke‚es 3 peveJejer, 1830 ke‚es ÿeLece yeej ¤eueeŸee ieŸee~
*iebiee Ÿecegvee oesDeeye ke‚er GhepeeT Yetefce ke‚es efmeb¤eeF& megefJeOee ÿeoeve ke‚jves
nsleg ke‚ve&ue ke‚eöues …eje iebiee kes‚ heeveer ke‚e GheŸeesie ke‚jles ngS Ske‚ venj,
efpemeke‚er heefjke‚efuhele #ecelee 6750 ke‰Ÿetmeske‚ Leer Je efpemeke‚es Thejer iebiee venj
kes‚ veece peevee peelee nw, ke‚e efvecee&Ce 1842 F&. ceW ÿeejbYe efke‚Ÿee ieŸee leLee
Fme venj ke‚es 8 Deÿewue, 1854 F&. ke‚es ¤eueeŸee ieŸee~ *yegbosueKeb[ ÿeosMe
ke‚e Ssmee #es$e nw, peneb Deewmele Jeeef<e&ke‚ Je<ee& cee$e 760 efceceer. nw~ he‚uele:
Fme #es$e ceW melener peue SJeb YetieYe& peue ke‚er meowJe ke‚ceer jnleer nw~ Dele:
eEme¤eeF& kes‚ efueS peue ke‚e Yeb[ejCe leeueeyeeW SJeb peueeMeŸeeW ceW efke‚Ÿee peelee
nw~ *1885 F&. ceW peveheo peeueewve SJeb nceerjhegj kes‚ #es$e ceW efmeb¤eeF& megefJeOee
GheueyOe ke‚jeves kes‚ ÿeŸeespeve mes yesleJee venj ke‚e efvecee&Ce hetCe& ke‚j GmeceW
heeveer ¤eueevee ÿeejbYe efke‚Ÿee ieŸee~ *Je<e& 1903 ceW ef…leerŸe metKee DeeŸeesie ves
Yeer ke=‚ef<ele #es$e ke‚es henues DeeŸeesie …eje mebmlegle meercee leke‚ efmeb¤eeF& megefJeOee
GheueyOe ke‚jeves ke‚er meyeue mebmlegefle ke‚er~ Fve megefJeOeeDeeW ke‚es ÿeosMe kes‚ oef#eCeer
Yeeie ceW GheueyOe ke‚jeves nsleg hetJe& õe‚ce ceW yeeboe efpeues ceW kes‚ve venj Je<e& 1907
CO
ceW peveheo nceerjhegj ceW Oemeeve veiej Je<e& 1910 ceW leLee efcepee&hegj efpeues ceW
IeeIeje SJeb iejF& venjeW ke‚e efvecee&Ce õe‚ceMe: Je<e& 1913 Je Je<e& 1915 ceW
S.
efke‚Ÿee ieŸee~ *ef…leerŸe metKee DeeŸeesie ke‚er mebmlegefleŸeeW kes‚ Devegmeej ÿeosMe kes‚
TE
ceOŸe Yeeie ceW efmeb¤eeF& megefJeOee GheueyOe ke‚jeves nsleg Meejoe venj ÿeCeeueer ke‚e
efvecee&Ce Je<e& 1919 ceW ÿeejbYe ke‚jkes‚ Je<e& 1928 ceW hetCe& efke‚Ÿee ieŸee~ *1823
O
F&. ceW henues efmeb¤eeF& ke‚eŸee&ueŸe ke‚er menejvehegj ceW mLeehevee ke‚er ieF&~ *1855
FN
F&. ceW keW‚ıerŸe ueeske‚ efvecee&Ce efJeYeeie ke‚er mLeehevee ke‚er ieF&~
*1878 F&. ceW Deeieje venj ÿeCeeueer ke‚e efvecee&Ce SJeb efve¤eueer iebiee venj ke‚e
D
meb¤eeueve ÿeebjYe ngDee~ *1885 F&. ceW yesleJee venj ke‚e efvecee&Ce hetCe& ngDee~
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*1886 F&. ceW yesleJee venj ke‚es peeueewve Deewj nceerjhegj efpeueeW ke‚er eEme¤eeF& ceW efjnbo yeebOe ke‚e efvecee&Ce SJeb ÆÃ[ke‚er ceW efmeb¤eeF& DevegmebOeeve mebmLeeve ke‚er
kes‚ efueS meb¤eeefuele efke‚Ÿee ieŸee~ *1898 F&. ceW he‚lesnhegj peue MeeKee ke‚e mLeehevee ke‚er ieF&~ *Je<e& 1968 ceW Meejoe meneŸeke‚ venj ke‚e efvecee&Ce ÿeejbYe
efvecee&Ce efke‚Ÿee ieŸee~ *Je<e& 1906 ceW Oemeeve veoer hej uen¤etje yeebOe ke‚e ngDee~ *Je<e& 1972 ceW ieb[ke‚ venj ÿeCeeueer SJeb Je<e& 1973 ceW jepeIeeö
efvecee&Ce ÿeejbYe ngDee SJeb Je<e& 1907 ceW Oemeeve venj ke‚e efvecee&Ce efke‚Ÿee ieŸee~ venj ke‚e efvecee&Ce ÿeejbYe ngDee~
*Je<e& 1909 ceW Oemeeve veoer hej heneÃ[er yeebOe ke‚e efvecee&Ce ÿeejbYe ngDee~ *Je<e& Gòej ØeosMe ceW meÇesleevegmeej Megæ efmebefÛele #es$eheâue SJeb Gvekeâe
1910 ceW Oemeeve veoer hej uen¤etje yeebOe ke‚e efvecee&Ce hetCe& ngDee SJeb {gke‚Jee ØeefleMele efJelejCe leLee mekeâue efmebefÛele #es$eheâue
yeebOe ke‚e efvecee&Ce efke‚Ÿee ieŸee~ (npeej nskeäšsÙej)
*Je<e& 1912 ceW Oemeeve veoer hej heneÃ[er yeebOe ke‚e efvecee&Ce hetCe& ngDee~ *Je<e& ceo 2011-12 2018-19 2019-20
1913 ceW IeeIeje venj ke‚e efvecee&Ce efke‚Ÿee ieŸee~ *Je<e& 1915 ceW iejF& venj (A) Megæ efmebeÛf ele #es$eheâue
ke‚e efvecee&Ce SJeb kes‚ve veoer hej iebieT yeebOe ke‚e efvecee&Ce efke‚Ÿee ieŸee~ *Je<e& 1. venj 2555 2183 2173
1919 ceW Meejoe venj ÿeCeeueer ke‚e efvecee&Ce ÿeejbYe ngDee SJeb Je<e& 1928 ceW (18 . 5) (15 . 2) (15 .1)
efvecee&Ce keâeÙe& hetCe& ngDee~ 2. veueketâhe 10162 10743 10585
(73.6) (74.6) (73.4)
G.ÿe. kes‚ ÿecegKe yewjepe
(i) jepekeâerÙe 490 360 376
yewjepe ke‚e veece veoer ke‚e efpeuee #es$e
(3.6) (2.5) (2.6)
veece (ceer.2 ceW)
(ii) efvepeer 9671 10383 10210
633
(70.0) (72.1) (70.8)
eEn[ve yewjepe eEn[ve ieeefpeŸeeyeeo
vejesje yewjepe (UPWSRP iebiee 2635
3. kegâSb 848 1270 1239
DeueerieÃ{
-II kes‚ Debleie&le) (6.1) (8.8) (8.6)
ke‚evehegj yewjepe (ueJe keg‚Me) iebiee ke‚evehegj 4. leeueeye, Peerue leLee 99 80 88
Dehe‚peueieÃ{ yewjepe jeceiebiee efyepeveewj 201 heesKej (0.7) (0.6) (0.6)
njJeueer yewjepe jeceiebiee efyepeveewj 1597 5. DevÙe 146 117 331
Kees yewjepe Kees efyepeveewj 475 (1.1) (0.8) (2.3)
ceOŸe iebiee yewjepe iebiee efyepeveewj 3582 Ùeesie 13809 14392 14416
ieeskeg‚ue yewjepe Ÿecegvee ceLegje 1739 (100) (100) (100)
ieesceleer yewjepe ieesceleer ueKeveT 891 (B) mekeâue efmebeÛf ele #es$eheâue 19901 21681 22994
yeveyemee yewjepe Meejoe heerueerYeerle 2090 meÇesle : ke=âef<e meebefKÙekeâer SJeb heâmeue yeercee efveosMeeueÙe, Gòej ØeosMe~
efiejpee yewjepe 5076
IeeIeje yenjeF¤e Gòej ØeosMe ceW efmebÛeve #ecelee SJeb Gmekeâe GheÙeesie
Meejoe yewjepe Meejoe ueKeercehegj Keerjer 1864 (npeej nskeäšsÙej)
458
megnsueer yewjepe megnsueer ueKeercehegj Je<e&/ceo ueIeg efmebÛeeF& Je=no SJeb Ùeesie
CO
efmeÊeLe&veiej 385 ceOÙece
jepekeâerÙe efvepeer
yeve iebiee yewjepe jehleer
mejŸet yewjepe mejŸet yenjeF¤e 941 efmebÛeeF&
2011-12
S.

jehleer yewjepe jehleer fleeJemleer 756

#ecelee 3954 23066 8537 35557
TE

De…e yewjepe ke‚ce&veeMee efcepee&hegj

IeeIeje yewjepe IeeIeje meesveYeı 798 GheÙeesie 1896 18453R 7205 27554
2019-20
O

*Je<e& 1952 ceW ceeleeöeruee yeebOe ke‚e efvecee&Ce ÿeejbYe efke‚Ÿee ieŸee~ *Je<e& 1954 #ecelee 3088 25008 7936 36032
FN

ceW ueeske‚ efvecee&Ce efJeYeeie SJeb eEme¤eeF& efJeYeeie ke‚e ie"ve efke‚Ÿee ieŸee~ *Je<e& GheÙeesie 2432 20006 6613 29052
1955 ceW efmeb¤eeF& efJeYeeie …eje henuee yeeÃ{ ke‚eŸe& ÿeejbYe efke‚Ÿee ieŸee~ *Je<e& 2020-21
D

1957 ceW veejeŸeCeer venj ÿeCeeueer ke‚e efvecee&Ce ke‚eŸe& hetCe& ngDee~ *Je<e& 1961 #ecelee 3116 25191 8282 36589
.P

H–92 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GheÙeesie 2546 20153 6846 29545 efke‚ceer. nw~ *hetJeea Ÿecegvee venj mes G.ÿe. kes‚ menejvehegj, cegpehe‰he‚jveiej,
2021-22 (Devegceeefvele GheueefyOe) cesj", Meeceueer, nehegÃ[ SJeb ieeefpeŸeeyeeo efpeueeW ke‚er efmeb¤eeF& ke‚er peeleer nw~
#ecelee 3098 25454 8480 37032
* Deeieje venj ke‚e Godiece mLeue DeesKeuee nw~ *Deeieje venj Ÿecegvee veoer
mes 1837 F&. ceW efveke‚eueer ieF& nw~ *Deeieje venj ke‚er keg‚ue uebyeeF& 1869.928
GheÙeesie 2599 20363 7160 30122
efke‚ceer. nw~ *Thejer iebiee venj ke‚e Godiece mLeue nefj…ej (GÚejeKeb[) nw~
R = mebMeesefOele
*Thejer iebiee venj ke‚er keg‚ue uebyeeF& 6582.239 efke‚ceer. nw~ *Thejer iebiee
meÇesle : efmebÛeeF& efJeYeeie leLee ueIeg efmebÛeeF& efJeYeeie, Gòej ØeosMe~ venj mes G.ÿe. kes‚ menejvehegj, cesj", cegpehe‰he‚jveiej, Meeceueer, ieeefpeŸeeyeeo,
Gòej ØeosMe ceW efvepeer ueIeg efmebÛeeF& keâeÙeeX kesâ kegâÚ ØecegKe ceoeW keâer nehegÃ[, yegueboMenj, DeueerieÃ{, ceLegje, Söe, efhe‚jespeeyeeo, cewvehegjer, ke‚evehegj,
Øeieefle he‚Æ&Keeyeeo leLee he‚lesnhegj efpeueeW ke‚er efmeb¤eeF& ke‚er peeleer nw~ *efve¤eueer iebiee
(31 ceeÛe& keâer efmLeefle) venj ke‚e Godiece mLeue vejewje (yegueboMenj) nw~ *efve¤eueer iebiee venj ke‚er
uebyeeF& 8800 efke‚ceer. nw~ *efve¤eueer iebiee venj mes G.ÿe. kes‚ yegueboMenj,
ceo FkeâeF& 2012 2021 2022
1. hekeäkesâ kegâSb npeej 135 156 158
DeueerieÃ{, Söe, efhe‚jespeeyeeo, cewvehegjer, he‚Æ&Keeyeeo, ke‚evehegj, he‚lesnhegj SJeb
ÿeŸeeiejepe efpeueeW ke‚er efmeb¤eeF& ke‚er peeleer nw~
2. Yet-mlejerÙe hebhe mesš npeej 29 30 30
*G.ÿe. ke‚er meJee&eOf eke‚ uebyeer venj Meejoe venj nw~ *Keöercee MeefÚe‚ kes‚bı
3. yeesefjbie hej ueies hebhe mesš npeej 4131 4334 4365
Meejoe venj hej efmLele nw~ *Meejoe venj ke‚e Godiece mLeue yeveyeemee
4. efJeÅegle veueketâhe npeej 495 508 (GÚej ÿeosMe - vesheeue meercee hej) ceW efmLele nw~ *Meejoe venj leb$e ke‚er keg‚ue
510
5. [erpeue veueketâhe npeej 3534 3725 uebyeeF& 12368 efke‚ceer. nw~ *Meejoe venj mes G.ÿe. kes‚ heerueerYeerle, yejsueer,
3754
6. ienjs veueketâhe mebKÙee 29031 37067 38762 Meenpenebhegj, ueKeercehegj Keerjer, njoesF&, meerleehegj, yeejeyebke‚er, ueKeveT,
7. Deeefš&peve ketâhe, JÙeefòeâiele mebKÙee 846 855 855
GvveeJe, jeŸeyejsueer, meguleevehegj, ÿeleeheieÃ{ SJeb ÿeŸeeiejepe efpeueeW ke‚er efmeb¤eeF&
meÇesle : ueIeg efmebÛeeF& efJeYeeie, Gòej ØeosMe~ ke‚er peeleer nw~ *yesleJee venj …eje G.ÿe. kes‚ Peebmeer, peeueewve SJeb nceerjhegj
*Je<e& 1974 ceW heefM¤eceer Fueeneyeeo MeeKee ke‚e efvecee&Ce ngDee~ *Je<e& 1977 efpeueeW ke‚er efmeb¤eeF& ke‚er peeleer nw~ *ieeskeg‚ue yewjepe, iebieepeue yewjepe, ueJe
ceW ke‚venj heefjŸeespevee ÿeejbYe ke‚er ieF&~ *Je<e& 1978 ceW YeerieieewÃ[e yeebOe SJeb keg‚Me yewjepe leLee Deeieje yewjepe hesŸepeue heefjŸeespeveeSb nQ~ *iegjmejeŸe SJeb
mejŸet venj ke‚e efvecee&Ce ke‚eŸe& ÿeejbYe ngDee~ Je<e& 1984 ceW YeerieieewÃ[e yeebOe ceboj venjeW ke‚e Godiece mLeue ceeleeöeruee yeebOe nw~ *mehejej venj …eje
G.ÿe. kes‚ Peebmeer Je nceerjhegj efpeueeW ke‚er efmeb¤eeF& ke‚er peeleer nw~ *Depeg&ve yeebOe
ke‚e efvecee&Ce hetCe& SJeb meceeveeblej efve¤eueer iebiee venj ke‚e efvecee&Ce efke‚Ÿee ieŸee~
*Je<e& 1994 ceW ieb[ke‚ venj ÿeCeeueer hetCe& ngF&~ *Je<e& 1996 ceW yeeCe meeiej ke‚er venjeW …eje G.ÿe. kes‚ cenesyee SJeb nceerjhegj efpeues ke‚er efmeb¤eeF& ke‚er peeleer
heefjŸeespevee ke‚es ÿeejbYe efke‚Ÿee ieŸee~ nw~ *yesueve venj …eje G.ÿe. kes‚ Fueeneyeeo efpeues ke‚er efmeb¤eeF& ke‚er peeleer
*osMe ceW veueket‚heeW …eje efmebef¤ele #es$ehe‚ue G.ÿe. ceW meJee&efOeke‚ nw~ *G.ÿe. nw~ *veieJeeb yeebOe ke‚er venjeW …eje G.ÿe. kes‚ efcepee&hegj SJeb meesveYeı efpeueeW
meebefKÙekeâer heef$ekeâe, 2022 kesâ Devegmeej, Je<e& 2019-20 ceW meJee&efOekeâ efmebÛeeF& ke‚er efmeb¤eeF& ke‚er peeleer nw~
veueketâhe (73.4%) mes keâer ieF&~ *G.ÿe. kes‚ cesj", cewvehegjer, Söe, efhe‚jespeeyeeo,
FöeJee, he‚Æ&Keeyeeo, yegueboMenj, cegpehe‰he‚jveiej, menejvehegj SJeb DeueerieÃ{ efpeueeW ØeMvekeâesMe
ceW veueket‚heeW …eje meJee&eOf eke‚ efmeb¤eeF& ke‚er peeleer nw~ *G.ÿe. ceW venjeW …eje efmebe¤f ele Yet-
Depeg&ve yeebOe venj mes GÚej ÿeosMe ke‚e ueeYeeefvJele efpeuee nwó
CO
1.
Yeeie 15.1 ÿeefleMele nw~ *Mes<e ÿeefleMele Yet-Yeeie leeueeyeeW, PeerueeW, heesKejeW SJeb
(a) Söe (b) FöeJee
ke‚gSb mes efmeb¤eeF& ÿeehle nesleer nw~ *G.ÿe. ceW iebiee Ieeöer kes‚ ceOŸeJeleea #es$e ceW ke‚gDeeW
(c) ieesjKehegj (d) nceerjhegj
S.

…eje meJee&eOf eke‚ efmeb¤eeF& ke‚er peeleer nw~ Fmekes‚ Debleie&le G.ÿe. kes‚ ieeW[e, yenjeF¤e,
U.P.P.C.S. (Pre), 2007
TE

GÚejó(d)
yemleer, DeŸeesOŸee, meguleevehegj, DeepeceieÃ{, yeefueŸee, jeŸeyejsueer, ÿeleeheieÃ{, ceT
Deeefo efpeues Deeles nQ~ *G.ÿe. ke‚e Deeieje efpeuee Deheveer Yetefceiele peue #ecelee
ke‚e meJee&efOeke‚ GheŸeesie ke‚jlee nw~ *meJee&efOeke‚ venjW G.ÿe. kes‚ heefM¤eceer Yeeie Depeg&ve yeebOe (Arjun Dam) GÚej ÿeosMe kes‚ cenesyee efpeues kes‚ ¤ejKeejer
O

ceW heeF& peeleer nQ~ *hetJeea Ÿecegvee venj menejvehegj mes efveke‚eueer ieF& nw~ *hetJeea ceW Depeg&ve veoer hej yeveeŸee ieŸee nw~ Ÿen Je<e& 1957 ceW hetjer lejn yeveke‚j
FN

Ÿecegvee venj ÿeosMe ke‚er meyemes hegjeveer venj nw~ *hetJeea Ÿecegvee venj Ÿecegvee lewŸeej ngDee~ Depeg&ve yeebOe ke‚er 42 efke‚ceer. cegKŸe venj leLee 217.3 efkeâceer.
veoer mes 1631 F&. ceW Meenpeneb …eje KegoJeeF& ieF& Leer, yeeo ceW Deb´espeeW …eje efJelejCe ØeCeeueer mes cenesyee SJeb nceerjhegj efpeueeW ke‚er ueieYeie 59,722
D

Fmeke‚e efJemleej efke‚Ÿee ieŸee~ *hetJeea Ÿecegvee venj ke‚er keg‚ue uebyeeF& 1550.27 nske‰ösŸej Yetefce ke‚er efmeb¤eeF& ke‚er peeleer nw~
.P

H–93 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

2. GÚej ÿeosMe ke‚e heejer⁄e yeebOe efke‚me veoer hej DeJeefmLele nw? mener megcesueve efvecveJele nw—
(a) yesleJee (b) kes‚ve
yeebOe keâe veece efmLele (efpeuee)
(c) efjnbo (d) jesefnCeer
De[Jee — efcepee&hegj (G.Øe.)
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008 Denjewje — efcepee&hegj (G.Øe.)
GÚejó(a) yeogDee — yeebkeâe (efyenej)
GÚej ÿeosMe ke‚e heejer⁄e yeebOe (Peebmeer) yesleJee veoer (mebmke=‚le ceW yesleJee yeIesueKeb[ — yeuejecehegj (G.Øe.)
6. eqvecveefueefKele ceW ke‚ewve-meer heefjŸeespevee GÚej ÿeosMe ceW hesŸepeue
veoer ke‚es Jes$eJeleer ke‚ne peelee nw) hej efmLele nw~ yesleJee veoer ceOŸe ÿeosMe
kesâ jeÙemesve efpeues kesâ kegâceje ieebJe mes efvekeâueleer nw~
heefjŸeespevee nw?
3. jeveer ue#ceeryeeF& yeebOe DeJeefmLele nwó
(a) Meejoe meneŸeke‚ venj heefjŸeespevee
(a) yesleJee veoer hej
(b) %eevehegj heche SJeb venj heefjŸeespevee
(b) kes‚ve veoer hej
(c) ieeskeg‚ue yewjepe heefjŸeespevee
(c) efjnbo veoer hej
(d) heLejF& yeebOe
(d) öeWme veoer hej
U.P.P.C.S. (Mains), 2002
U.P.P.C.S. (Mains), 2009, 2012
GÚejó(a) GÚejó(c)
jeveer ue#ceeryeeF& meeiej yeebOe yesleJee veoer hej efmLele nw~ yesleJee veoer ieeskeg‚ue yewjepe heefjŸeespevee G.ÿe. ke‚er hesŸepeue heefjŸeespevee nw~ Fme
hej ueefuelehegj efpeues ceW efveefce&le jepeIeeš yeebOe kesâ peueeMeÙe keâes ‘jeveer heefjŸeespevee ke‚e GˆsMŸe Deeieje SJeb ceLegje ceW heŸee&hle peue GheueyOe ke‚jevee
ue#ceeryeeF& meeiej’ kesâ veece mes peevee peelee nw~ Peebmeer efpeues ceW yesleJee veoer nw~ Ÿen heefjŸeespevee ieeskeg‚ue kes‚ efveke‚ö Ÿecegvee veoer hej yewjepe yeveeke‚j
hej ceeleeöeruee yeebOe mes iegjmejeŸe Deewj ceboj veeceke‚ oes venjW efveke‚eueer hetjer ke‚er pee jner nw, peyeefke‚ heLejF& yeebOe heefjŸeespevee Peebmeer efpeues kes‚
ieF& nQ, pees nceerjhegj Deewj peeueewve efpeueeW ke‚er ueieYeie 2.64 ueeKe Ske‚Ã[ ceTjeveerhegj lenmeerue kes‚ yebieje yuee@ke‚ ceW heLejF& veoer hej efveefce&le nw
Yetefce meeR¤eleer nQ~ kes‚ve veoer hej kes‚ve venj GÚej ÿeosMe SJeb ceOŸe ÿeosMe Deewj Meejoe meneŸeke‚ venj heefjŸeespevee kes‚ lenle IeeIeje veoer hej 28
ke‚er mebŸegÚe‚ heefjŸeespevee nw~ yesueve-öeWme venj Ÿeespevee kes‚ Debleie&le yesueve efke‚ceer. SJeb Meejoe veoer hej 260 efke‚ceer. uebyeer venj ke‚e efvecee&Ce ke‚jeke‚j
veoer hej jerJee efpeues (ceOŸe ÿeosMe) ceW yejesOee yeebOe Deewj yesueve ke‚er meneŸeke‚ efmeb¤eeF& heefjŸeespevee lewŸeej ke‚er ieF& nw~
ceÆnj veoer hej Ske‚ peueeMeŸe yeveeŸee ieŸee nw~ 7. GÚej ÿeosMe ke‚er meJee&efOeke‚ uebyeer venj nwó
4. Gòej ØeosMe ceW henuee lewjlee meewj Tpee& mebÙeb$e efvecveefueefKele ceW mes (a) efve¤eueer iebiee venj (b) IeeIeje venj
efkeâme yeebOe hej yevee nw? (c) Meejoe venj (d) kes‚ve venj
(a) ceeleešeruee yeebOe (b) jepeIeeš yeebOe U.P.P.C.S. (Mains), 2006
(c) Oevejewue yeebOe (d) efjnbo yeebOe
GÚejó(c)
U.P. B.E.O. (Pre), 2019
CO
Gòej-(d)
Meejoe venj GÚej ÿeosMe ke‚er meyemes yeÃ[er venj ÿeCeeueer nw~ Ÿen yeveyeemee
(GÚej ÿeosMe-vesheeue meercee hej heerueerYeerle ceW) veeceke‚ mLeeve hej Meejoe
Gòej ØeosMe keâe henuee lewjlee meewj Tpee& mebÙeb$e 750 keâjesÌ[ ®heÙes keâer (ke‚eueer Ÿee ceneke‚eueer) veoer mes efveke‚eueer ieF& nw~ efve¤eueer iebiee venj 1878
S.

ueeiele mes efjnbo yeebOe hej yeveeÙee pee jne nw~ Ùen meesveYeõ peveheo ceW F&. ceW efveefce&le keâer ieF&~ Ÿen venj vejewje (yegueboMenj) veeceke‚ mLeeve hej
TE

efmLele nw~ Fmekeâer #ecelee 150 cesieeJee@š nesieer~ iebiee mes efveke‚eueer ieF& nw~ kes‚ve venj GÚej ÿeosMe Deewj ceOŸe ÿeosMe ke‚er
5. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee Skeâ yeebOe Gòej ØeosMe ceW veneR nw?
O

mebŸegÚe‚ heefjŸeespevee nw~ Ÿen venj hevvee (ceOŸe ÿeosMe) kes‚ efveke‚ö mes efveke‚eueer
(a) De[Jee (b) Denjewje
FN

ieF& nw~ IeeIeje venj ke‚e Godiece efcepee&hegj ceW neslee nw~ Fmemes ueeYeeefvJele
(c) yeogDee (d) yeIesueKeb[ efpeues meesveYeı leLee efcepee&hegj nQ~ Ske‚ Deewj IeeIeje venj (efpemes mejŸet
U.P.P.C.S. (Pre), 2022
D

venj Yeer ke‚nles nQ) yenjeF¤e efpeues ceW IeeIeje veoer mes peue ÿeehle ke‚jleer
Gòej-(c) nw~ Fmekes‚ …eje yenjeF¤e, ieeW[e, yemleer efpeueeW ceW efmeb¤eeF& ke‚er peeleer nw~
.P

H–94 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

8. efve¤eueer iebiee venj ke‚e Godiece mLeue iebiee hej nw- JeejeCemeer-iebiee veoer kes‚ efke‚veejs, DeŸeesOŸee-mejŸet veoer kes‚ efke‚veejs Deewj
(a) yejsueer ceW (b) nefj…ej ceW
meguleevehegj-ieesceleer veoer kes‚ efke‚veejs efmLele nw, peyeefke‚ ieesjKehegj-jehleer
(c) ke‚evehegj ceW (d) vejewje ceW
veoer (IeeIeje veoer ke‚er meneŸeke‚) kes‚ efke‚veejs efmLele nw ve efke‚ ke‚esmeer veoer
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
GÚejó(d)
kes‚ efke‚veejs~
12. efvecve ceW mes efke‚me veoer kes‚ leö hej ieesjKehegj efmLele nw?
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ (a) IeeIeje (b) ieb[ke‚
9. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mes peveheo ceOŸe iebiee venj mes ueeYeeefvJele (c) jehleer (d) mejŸet
ngS nQ? U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2013
1. Deeieje 2. ceLegje GÚejó(c)
3. DeueerieÃ{ 4. neLejme
veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS-
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
13. iebiee veoer, Gòej ØeosMe ceW efkeâme peveheo mes ØeJesMe keâjleer nw?
ket‚ö :
(a) efyepeveewj (b) cesj"
(a) kes‚Jeue 1 leLee 2 (b) kes‚Jeue 2 leLee 3
(c) menejvehegj (d) pes.heer. veiej
(c) kes‚Jeue 1, 2 leLee 3 (d) kes‚Jeue 2, 3 leLee 4
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2021
U.P.P.C.S. (Mains), 2005
GÚejó(d) Gòej—(a)
Je<ee& $e+leg ceW iebiee veoer ceW heŸee&hle peue GheueyOelee ke‚es osKeles ngS ceOŸe iebiee veoer, Gòej ØeosMe ceW efyepeveewj efpeues mes ØeJesMe keâjleer nw Deewj Gòej
iebiee venj heefjŸeespevee ke‚e efvecee&Ce efke‚Ÿee ieŸee~ Fme heefjŸeespevee kes‚ lenle ØeosMe kesâ hetJeea efpeues yeefueÙee mes Fmekeâe efvekeâeme neslee nw~ Je<e& 2008 ceW
efyepeveewj peveheo kes‚ meceerhe iebiee veoer hej yewjepe ke‚e efvecee&Ce ke‚j 115.54 Yeejle mejkeâej ves iebiee veoer keâes je°^erÙe veoer Ieesef<ele efkeâÙee~
efke‚ceer. uebyeer cegKŸe venj ke‚es Thejer iebiee venj mes efceueeŸee ieŸee nw~ Fme 14. GÚej ÿeosMe ke‚er efvecveefueefKele veefoŸeeW ceW mes efke‚vekes‚ Godiece-mLeue
heefjŸeespevee mes ieeefpeŸeeyeeo, yegueboMenj, DeueerieÃ{, ceLegje, neLejme SJeb efnceeueŸe ceW veneR nw?
efHe‚jespeeyeeo peveheo ueeYeeefvJele nesles nQ~ 1. ieesceleer 2. jeceiebiee
3. yesleJee 4. Meejoe
10. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ÿegice megcesefuele veneR nw?
veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS-
veiej/ke‚myee veoer
ket‚ö :
(a) efye"tj
(a) 1 leLee 2 (b) 2 leLee 3
- iebiee
(b) ieesjKehegj
(c) 1 leLee 3 (d) 3 leLee 4
ñ jehleer
(c) peewvehegj
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
ñ meF&
(d) ke‚ewMeecyeer ñ Ÿecegvee GÚejó(c)
U.P.P.C.S. (Mains), 2010
GÚejó(c) ieesceleer veoer G.ÿe. kes‚ heerueerYeerle efpeues kes‚ oueoueer #es$e mes efveke‚ueleer nw~
CO
Ÿen ieepeerhegj kes‚ meceerhe kew‚Leer veeceke‚ mLeue hej iebiee veoer ceW efceue peeleer
peewvehegj veiej mes ÿeJeeefnle nesves Jeeueer cegKŸe veoer ieesceleer nw, peyeefke‚ meF&
nw~ yesleJee veoer ce.ÿe. kes‚ jeŸemesve efpeues ceW keg‚ceje ieebJe veeceke‚ mLeeve mes
veoer ÿeleeheieÃ{ mes neske‚j peewvehegj kes‚ ´eeceerCe #es$eeW ceW ÿeJeeefnle nesles ngS
S.

efveke‚ueke‚j nceerjhegj kes‚ efveke‚ö Ÿecegvee ceW efceue peeleer nw~ jeceiebiee Deewj
ieesceleer mes efceue peeleer nw~ DevŸe ÿeMveiele Ÿegice megcesefuele nQ~
Meejoe veefoŸeeW ke‚e Godiece-mLeue efnceeueŸe nw~ Fme ÿeke‚ej DeYeer∞ GÚej
efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve mener megcesefuele veneR nw?
TE

11. efJeke‚uhe (c) nw~

(a) iebiee
efvecveefueefKele veefoŸeeW ceW mes ke‚ewve-meer Ske‚ GÚej ÿeosMe mes veneR iegpejleer nw?
- JeejeCemeer
15.
O

(b) ieesceleer - meguleevehegj

(c) ke‚esmeer (a) iebiee (b) Ÿecegvee
FN

- ieesjKehegj
(d) mejŸet - DeŸeesOŸee (c) jeceiebiee (d) Pesuece
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2010 U.P.P.C.S. (Mains), 2004
D

GÚej—(c) GÚejó(d)
.P

H–95 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Pesuece veoer ke‚e Godiece yesjerveeie (ke‚Mceerj) kes‚ meceerhe Mes<eveeie Peerue 19. efvecve jepÙeeW ceW mes keâewve šdÙetye-Jewue efmebÛeeF& kesâ #es$e ceW meJeexÛÛe nw?
mes ngDee nw~ Ÿen veoer GÚej ÿeosMe mes veneR iegpejleer nw~ Pesuece veoer ke‚e (a) Gòej ØeosMe (b) efyenej

mebiece ef¤eveeye veoer nw~ Fmeke‚er keg‚ue uebyeeF& 724 efke‚ceer. nw leLee Yeejle (c) hebpeeye (d) nefjÙeeCee
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2021
ceW Fmeke‚er uebyeeF& 400 efke‚ceer. nw~ Fmeke‚er meneŸeke‚ veoer efke‚Meveiebiee nw~
iebiee veoer ke‚e Godiece iebiees$eer kes‚ heeme ieescegKe efnceeveer nw leLee Ÿecegvee Gòej—(a)
veoer ke‚e Godiece yebojhetb⁄ kes‚ heefM¤eceer {eue hej efmLele Ÿecegvees$eer efnceeveer Yeejle ceW Gòej ØeosMe šdÙetye-Jewue efmebÛeeF& kesâ #es$e ceW meJeexÛÛe nw~
nw~ iebiee leLee Ÿecegvee, ÿeŸeeiejepe ceW efceueke‚j mebiece ke‚e efvecee&Ce ke‚jleer 20. Gòej ØeosMe jepÙe ceW kegâue eEmeefÛele #es$e keâe venj eEmeÛeeF& #es$e efkeâleves
nQ~ jeceiebiee, iebiee kes‚ yeeSb efke‚veejs hej efceueleer nw~ ØeefleMele nw?
16. GÚej ÿeosMe keâe efvecve mes ceW ke‚ewve-mee #es$e meJee&efOeke‚ yeeÃ{ ÿeYeeefJele (a) 30 ØeefleMele (b) 29 ØeefleMele
nw? (c) 28 ØeefleMele (d) 27 ØeefleMele
(a) heefM¤eceer #es$e (b) hetJeea #es$e U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016
(c) ceOŸe #es$e (d) GÚejer #es$e Gòej–(*)
U.P.P.C.S. (Mains), 2012 Gòej ØeosMe mejkeâej kesâ DeeefLe&keâ SJeb meebefKÙekeâer efveosMeeueÙe Éeje peejer
GÚejó(b) ‘G.Øe. Skeâ Âef° ceW, 2022’ kesâ DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej, Gòej ØeosMe
GÚej ÿeosMe ceW yeeÃ{ ÿeJeCe #es$eeW ke‚es G¤¤e yeeÃ{ ÿeJeCe, ceOŸece yeeÃ{ ÿeJeCe jepÙe ceW Je<e& 2019-20 ceW kegâue eEmeefÛele #es$e 22994 npeej nskeäšsÙej
SJeb efvecve yeeÃ{ ÿeJeCe #es$eeW ceW efJeYeÚe‚ efke‚Ÿee peelee nw~ G¤¤e yeeÃ{ ÿeJeCe nw, peyeefkeâ Megæ efmebefÛele #es$e 14416 npeej nskeäšsÙej nw~ Megæ efmebefÛele
#es$e ceW GÚej ÿeosMe kes‚ keg‚ue yeeÃ{ ÿeJeCe #es$e ke‚e 48 ÿeefleMele Deelee nw~ #es$e ceW venjeW keâe ØeefleMele 15.1 nw~ Dele: efoS ieS efJekeâuheeW ceW mes keâesF&
G¤¤e yeeÃ{ ÿeJeCe #es$e GÚej ÿeosMe kes‚ hetJeea #es$e ke‚es Dee¤⁄eefole ke‚jlee nw~ Yeer efJekeâuhe mener veneR nw~ lelkeâeueerve heefjefmLeefleÙeeW ceW G.Øe. ueeskeâ mesJee
DeeÙeesie ves Fme ØeMve keâe Gòej efJekeâuhe (a) ceevee nw~
17. GÚej ÿeosMe ceW efmeb¤eeF& kes‚ cegKŸe meeOeve nQó
21. GÚej ÿeosMe ceW ke‚ewve-mee efpeuee DeJeveefueke‚e Dehejove mes meJee&efOeke‚
1. venjW 2. veueket‚he
ÿeYeeefJele nw?
3. leeueeye SJeb keg‚Sb 4. DevŸe meeOeve
(a) FöeJee (b) ieesjKehegj
Gvekes‚ cenlJe kes‚ DeeOeej hej Gveke‚e mener DeJejesner õe‚ce nwó (c) he‚Æ&Keeyeeo (d) cesj"
(a) 1, 2, 3, 4 (b) 2, 1, 3, 4 U.P.P.C.S. (Mains), 2011
(c) 2, 4, 1, 3 (d) 1, 4, 2, 3 GÚejó(a)
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
GÚejó(b)
G.ÿe. ke‚e FöeJee efpeuee DeJeveefueke‚e Dehejove mes meJee&efOeke‚ ÿeYeeefJele
efpeuee nw~ Ÿen Ÿecegvee SJeb ¤ebyeue veefoŸeeW kes‚ ceOŸe efmLele nw, Ùeneb ¤ebyeue
efmeb¤eeF& #es$e ke‚er ÿeefleMelelee ke‚er ¬ef∞ mes GÚej ÿeosMe ke‚e osMe ceW hebpeeye veoer ke‚ehe‚er IegceeJeoej ôhe ceW yenleer nw SJeb Keñebs ke‚e efvecee&Ce ke‚jleer nw,
Deewj nefjŸeeCee kes‚ yeeo leermeje mLeeve nw~ G.Øe. meebefKÙekeâer heef$ekeâe, efpememes Ÿeneb yeernÃ[eW ke‚e efvecee&Ce neslee nw, pees DeJeveefueke‚e Dehejove kes‚
2022 kesâ Devegmeej, Je<e& 2019-20 ceW meJee&efOekeâ efmebÛeeF& veueketâhe mes
CO
efueS cegKŸe ôhe mes GÚejoeŸeer nesles nQ~
(73.4 ØeefleMele), lelheMÛeele 15.1 ØeefleMele venjeW mes leLee 8.6 ØeefleMele
kegâSb mes, 0.6 ØeefleMele leeueeye, Peerue SJeb heesKej mes Deewj 2.3 ØeefleMele
heefjJenve
S.

DevÙe meeOeve mes keâer peeleer nw~

TE

18. GÚej ÿeosMe ceW efmeb¤eeF& ke‚e meyemes yeÃ[e úeesle nwó
(a) venj (b) leeueeye veesšdme
O

(c) veueket‚he (d) keg‚Deeb *G.ÿe. ceW meJe&ÿeLece je∞^erŸeke=‚le heefjJenve 15 ceF&, 1947 mes ÿeejbYe ngDee~
FN

U.P.P.C.S. (Mains), 2015 YeejleerŸe je∞^erŸe jepeceeie& ÿeeefOeke‚jCe (NHAI) ke‚er 1 cee¤e&, 2019 ke‚er
GÚejó(c) De≈eleve efmLeefle kes‚ Devegmeej, G.ÿe. ceW je∞^erŸe jepeceeieeX ke‚er keg‚ue uebyeeF&
D

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ 11,737 efke‚ceer. nw, pees Fme meboYe& ceW osMe ceW ef…leerŸe mLeeve hej nw~ ÿeLece
.P

H–96 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

mLeeve hej ceneje∞^ nw, efpemeke‚er keg‚ue uebyeeF& 17, 757 efke‚ceer. nw~ *Yeejle
ceW je∞^erŸe jepeceeieeX ke‚er uebyeeF& kes‚ efnmeeye mes jepemLeeve (10,342 efke‚ceer.)
le=leerŸe mLeeve hej nw~ *%eeleJŸe nes efke‚ je∞^erŸe jepeceeie& mebKŸee 2 ner je∞^erŸe
jepeceeie& mebKŸee 19 nw, efpemeke‚e veece meÃ[ke‚ SJeb heefjJenve jepeceeie& ceb$eeueŸe
…eje Je<e& 2010 ceW heefjJeefle&le ke‚j efoŸee ieŸee~ *G.ÿe. mes iegpejves Jeeues
je∞^erŸe jepeceeie& nQ- NE2, 307, 9, 509, 709A, 709AD, 709B, 19,
219, 319D, 519, 719, 21, 321, 321G, 123, 24, 124C, 124D, 27,
227A, 727,727A, 727AA, 727 BB, 727B, 727G, 727H, 927,
28, 128, 128A, 128B, 128C, 328, 328A, 30, 230, 330, 330A,
330B, 330D, 530, 730C, 730S, 530B, 730B, 730H, 730, 730A,
31, 731, 731A, 731B, 731AG, 731K, 135, 335,931,931A, 34,
234, 334,334A, 334C, 334B, 334D, 334DD, 534, 734, 35, 135C,
135A, 135BB, 135B, 39, 339,539, 44, 344, 552 Ext. *G.ÿe. mes
neske‚j iegpejves Jeeues keg‚ue 81 je∞^erŸe jepeceeie& nQ~ G.ÿe. ceW iegpejves Jeeuee
je∞^erŸe jepeceeie& mebKŸee 34 ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ uebyeeF& Jeeuee jepeceeie& nw,
efpemeke‚e efJemleej GÚejeKeb[ ke‚er meercee vepeeryeeyeeo mes ueske‚j cenesyee veiej
kes‚ yeeo ce.ÿe. ke‚er meercee leke‚ nw~ G.ÿe. ceW Fmeke‚er uebyeeF& 723.4 efke‚ceer.
nw~ Fme ceeceues ceW je∞^erŸe jepeceeie& mebKŸee 19 ef…leerŸe mLeeve hej nw, pees
655.2 efke‚ceer. uebyeeF& kes‚ meeLe Deeieje mes mewŸŸeo jepee kes‚ yeeo efyenej meercee
ke‚es ⁄tlee nw~ *G. ÿe. heefjJenve kes‚ meeOeveeW ceW meJee&efOeke‚ ueeske‚efÿeŸe meeOeve
meÃ[ke‚ heefjJenve nw~ *G.ÿe. jepŸe meÃ[ke‚ heefjJenve efveiece ke‚e ie"ve 1 petve,
1972 ke‚es efke‚Ÿee ieŸee~ *G.ÿe. ieJeve&cebsö jes[Jespe …eje meJe&ÿeLece yemeeW ke‚e
meb¤eeueve ueKeveT SJeb yeejeyebke‚er veiejeW kes‚ ceOŸe efke‚Ÿee ieŸee Lee~
*Fb[es vesheeue yee[&j ceeie& efvecee&Ce heefjÙeespevee ØeosMe ceW Yeejle-vesheeue meercee
hej ceeie& efvecee&Ce keâer heefjÙeespevee nw~ Ùen ceeie& Gòej ØeosMe kesâ meele peveheo
›eâceMe: heerueerYeerle, ueKeercehegj Keerjer, yenjeFÛe, ßeeJemleer, yeuejecehegj,
efmeæeLe&veiej leLee cenjepeiebpe mes neskeâj iegpejlee nw~ *ceeie& SJeb mesleg kesâ
efvecee&Ce mebyebOeer mecemle ieefleefJeefOeÙeeW keâes meMeòeâ keâjves, mJemLe ØeeflemheOee&
SJeb hetCe& heejoefMe&lee kesâ GösMÙe mes ‘‘ÛeeCekeäÙe’’, ‘‘efJeMJekeâcee&’’ Je ‘‘Øenjer’’
Dee@veueeFve heesš&ue ueeiet efkeâS ieS nQ~
*Fbefoje ieebOeer vesMeveue SefJeSMeve Skes‚[ceer jeŸeyejsueer (heg‚jmeleiebpe), yeer.
ner pesJej ceW veesS[e «eerveheâeru[ Deblejje°^erÙe nJeeF&-Deñe Deewj DeÙeesOÙee ceW
ceÙee&oe heg®<eesòece ßeerjece Deblejje°^erÙe nJeeF&-Deñs kesâ meeLe ØeosMe MeerIeÇ ner 5
Deblejje°^erÙe SÙejheesš& Jeeuee osMe keâe henuee ØeosMe yeve peeSiee~ *jerpeveue
keâvesefkeäšefJešer mkeâerce kesâ lenle DeefOekeâeefOekeâ MenjeW keâes nJeeF& mesJee mes peesÌ[e
pee jne nw~ ceÙee&oe heg®<eesòece ßeerjece nJeeF& Deñe DeÙeesOÙee ceW efvecee&CeeOeerve
nw~ *pesJej ceW efvecee&CeeOeerve SÙejheesš& ceW nJeeF& heefóÙeeW keâer mebKÙee 02 mes
yeÌ{ekeâj 06 keâjves keâe efveCe&Ùe efueÙee ieÙee nw~ Ùen SefMeÙee kesâ meyemes yeÌ[s
SÙejheesš& kesâ ™he ceW efJekeâefmele nesiee~ *Deeves Jeeues kegâÚ meceÙe ceW DeueerieÌ{,
DeepeceieÌ{, ßeeJemleer, cegjeoeyeeo, efÛe$eketâš, Peebmeer, ueefuelehegj, meesveYeõ,
menejvehegj, cesj", kegâMeerveiej SJeb DeÙeesOÙee SÙejheesšdme& mes nJeeF& mesJee keâer
megefJeOee GheueyOe nesieer~ *G.ÿe. Ske‰meÿesme yeme mesJeeDeeW ke‚e meb¤eeueve Je<e&
1993 mes ÿeejbYe ngDee~ G.ÿe. ceW meJe&ÿeLece ceneveiej yeme mesJee 6 pegueeF&,
1992 ke‚es ke‚evehegj ceW Megô ke‚er ieF& Leer~ *ueKeveT Ÿeespevee meÃ[ke‚eW kes‚
efJeke‚eme mes mebyebefOele nw~ *GÚej-oef#eCe SJeb hetJe&-heefM¤ece ieefueŸeeje ÿeosMe kes‚
Peebmeer efpeues ceW Ske‚-otmejs ke‚es ke‚eöles nQ~ * Ÿecegvee Ske‰meÿesme-Jes (hetJe& veece-
ëleepe Ske‰meÿesme-Jesí) G.ÿe. kes‚ ieewlece yegÊ veiej, DeueerieÃ{, ceLegje, neLejme
SJeb Deeieje efpeueeW mes neske‚j iegpejlee nw~ *165.537 efke‚ceer. uebyee Ÿen
6 uesve (8 uesve leke‚ heefjJeOe&veerŸe) Ske‰meÿesme-Jes ´esöj veesS[e ke‚es Deeieje mes
peesÃ[lee nw~
GÚej ÿeosMe mes neske‚j iegpejves Jeeues ÿecegKe je∞^erŸe jepeceeie&
je. jepeceeie& ke‚neb mes ke‚neb leke‚
mebKŸee
19
ceLegje-Deeieje-ke‚evehegj-ÿeŸeeiejepe-JeejeCemeer
44
Deeieje-iJeeefueŸej-Fboewj-veeefmeke‚-cegbyeF&
35
JeejeCemeer-efcepee&hegj-ceveieJeeb-jerJee-peyeuehegj-veeiehegj-
ke‚vŸeekeg‚ceejer
21
Deeieje-peŸehegj-yeerke‚evesj
9
efouueer-yejsueer-ueKeveT
27
CO
ueKeveT-ke‚evehegj-Peebmeer-efMeJehegjer
44
Peebmeer-ueKeveeosJe (meeiej)
30
S.

Deej. Debyes[ke‚j SŸejheesö& cesj", DeueerieÃ{ SŸejheesö& leLee mewhe‚F& SŸejheesö& ÿeŸeeiejepe-ceveieJeeb
he‰ueeFbie mket‚ue kes‚ ôhe ceW efJeke‚efmele nQ~ *cegjeoeyeeo, he‚Æ&Keeyeeo, Keerjer, 27
TE

ueKeveT-yemleer-ieesjKehegj
keg‚Meerveiej, fleeJemleer, DeepeceieÃ{, ieepeerhegj, Deke‚yejhegj SJeb meguleevehegj ceW 31/24 ieesjKehegj-ieepeerhegj-JeejeCemeer
SŸejhe‚eru[ mLeeefhele nQ~ *DeeefolŸe efyeÃ[uee ´eghe ves meesveYeı (cŸeesjhegj) ceW 731/31
O

ueKeveT-meguleevehegj-peewvehegj-JeejeCemeer
efvepeer nJeeF& DeÒe efJeke‚efmele efke‚Ÿee nw~ *Peebmeer SŸejheesö& YeejleerŸe mesvee 34
FN

vepeeryeeyeeo-efyepeveewj-nehegÃ[-Kegpee&-DeueerieÃ{-ke‚vveewpe-
ke‚e SŸejheesö& nw~ *YeejleerŸe JeeŸeg mesvee ke‚e SŸejheesö& yeke‰Meer ke‚e leeueeye ke‚evehegj-nceerjhegj-cenesyee-fleerveiej (ce.ÿe. meercee)
ueKeveT ceW efmLele nw~ *ueKeveT SJeb JeejeCemeer ceW Jele&ceeve Deblejje°^erÙe 9
D

ieeefpeŸeeyeeo-nehegÃ[-cegjeoeyeeo-jecehegj-efyeueemehegj-
nJeeF&-DeñeW leLee kegâMeerveiej ceW veJeerve Deblejje°^erÙe nJeeF&-Deñs kesâ meeLe GÚejeKeb[ meercee
.P

H–97 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

G.ÿe. kes‚ ÿecegKe nJeeF& DeÒs *ÿeosMe ceW ÿeLece jsueieeÃ[er cee¤e&, 1859 ceW Fueeneyeeo mes ke‚evehegj kes‚ yeer¤e
nJeeF& DeÒs veiej ¤eueeF& ieF&~ *GÚej-hetJeea jsueJes ke‚e cegKŸeeueŸe ieesjKehegj ceW efmLele nw~ *Je<e&
¤eewOejer ¤ejCe efmebn Deblejje∞^erŸe nJeeF& DeÒe ueKeveT 2003 ceW Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) ke‚es GÚej-ceOŸe #es$e ke‚e cegKŸeeueŸe
(Deceewmeer nJeeF& DeÒe) yeveeŸee ieŸee~ *GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue 9 jsue ÿeYeeie (Divisons) nQ~ *yeveejme
ueeskeâesceesefšJe Jekeäme& yeveejme (JeejeCemeer) ceW nw~ *ueeueiebpe (jeŸeyejsueer) ceW
jsueJes kes‚ meJeejer ef[yyeeW (ke‚es¤e) kes‚ efvecee&Ce ke‚e ke‚ejKeevee mLeeefhele nw~ *heb.
ueeue yeneogj Meem$eer JeejeCemeer

oerveoÙeeue GheeOÙeeÙe Ùee[& Yeejle ke‚e meJee&efOeke‚ uebyee jsueJes Ÿee[& nw~*Ÿeneb
Deblejje∞^eŸr e nJeeF& DeÒe (yeeyelehegj nJeeF& DeÒe)

SefMeŸee ke‚e meyemes yeÃ[e efJe≈egle ueeske‚esMes[ Yeer nw~ *efJeMJe ke‚e otmeje meyemes
yecejewueer nJeeF& DeÒe ÿeŸeeiejepe
¤ekes‚jer nJeeF& DeÒe ke‚evehegj
uebyee jsueJes huesöhe‚e@ce& ieesjKehegj ceW efmLele nw~
*20 Deiemle, 2018 ke‚es cegKŸeceb$eer Ÿeesieer DeeefolŸeveeLe ves hetJe& ÿeOeeveceb$eer
veeieefjke‚ nJeeF&& DeÒe ke‚evehegj
KesefjŸee nJeeF& DeÒe Deeieje
mejmeeJee nJeeF& DeÒe menejvehegj Deöue efyenejer JeepehesŸeer kes‚ mecceeve ceW yegbosueKeb[ Ske‰meÿesme-Jes ke‚e veece ëDeöue
efnb[ve nJeeF& DeÒe ieeefpeŸeeyeeo heLeí jKeves ke‚er Iees<eCee ke‚er~
ceÙee&oe heg®<eesòece ßeer jece nJeeF& Deñe DeŸeesOŸee *yegbosueKeb[ Ske‰meÿesme-Jes 289.8 efke‚ceer. uebyee 4 uesve ke‚e jepeceeie& nesiee~ Ÿen
pesJej Deblejje°^erÙe nJeeF& DeÒe (ØemleeefJele)
Ske‰meÿesme-Jes Peebmeer mes ÿeejbYe neske‚j ef¤e$eket‚ö, yeeboe, nceerjhegj, peeueewve Deewj
DeewjwŸee Deeefo efpeueeW leke‚ peeSiee~ * lelheM¤eele Ÿen FöeJee mes nesles ngS
ieewlece yegÊ veiej
ueefuelehegj nJeeF& DeÒe ueefuelehegj
Peebmeer nJeeF& DeÒe Peebmeer Deeieje-ueKeveT Ske‰meÿesme-Jes ceW pegÃ[ peeSiee~ Fme Ske‰meÿesme-Jes ke‚e efJeke‚eme
ëGÚej ÿeosMe Ske‰meÿesme-Jes Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme ÿeeefOeke‚jCeí (UPEIDA)
ieesjKehegj nJeeF& DeÒe ieesjKehegj
Éeje efke‚Ÿee peeSiee~
*je∞^eŸr e peueceeie& mebKŸee-1 ÿeŸeeiejepe mes nefuoŸee kes‚ ceOŸe hew‚uee nw~ Ÿen osMe
DeeF&DeeF&&öer ke‚evehegj nJeeF& DeÒe ke‚evehegj
(ke‚uŸeeCehegj nJeeF& DeÒe)
ke‚e meyemes uebyee je∞^erŸe peueceeie& nw~ Ÿen iebiee veoer mes neske‚j iegpejlee nw~
*G.ÿe. ceW veeieefjke‚ GÒŸeve ÿeefMe#eCe kes‚bı yecejewueer (ÿeŸeeiejepe) ceW
yejsueer nJeeF& DeÒe yejsueer

efmLele nw~ * G.ÿe. kes‚ ieesjKehegj veiej ceW meeceefjke‚ cenlJe ke‚e JeeŸeg mesvee
keg‚Meerveiej nJeeF& DeÒe (Deblejje∞^erŸe nJeeF& keg‚Meerveiej
ke‚e nJeeF& DeÒe efmLele nw~ *Yeejle ceW efheve ke‚es[ ÿeCeeueer ke‚er MegÆDeele
DeÒe)
*Ÿen ke‚evehegj peeves Jeeues NH-19 mes peeke‚j efceuelee nw~ *ke‚bhŸetöjeFp[ Je<e& 1972 ceW ke‚er ieF& Leer~ *Yeejle ceW meJe&ÿeLece nJeeF& [eke‚ mesJee 18
ef¤ehe ŸegÚe‚ mceeö& ke‚e[& [^eFeEJeie ueeFmeWme ëmeejLeerí mee@he‰öJesŸej hej DeeOeeefjle he‚jJejer, 1911 ke‚es Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) mes vewveer kes‚ ceOŸe ÿeejbYe
nw, efpemes SveDeeF&meer ves lewŸeej efke‚Ÿee nw~ *9 peveJejer, 2013 ke‚es mebYeeieerŸe ngF& Leer~ *Yeejle ceW ösueer´eehe‚ mesJee ke‚e ÿeejbYe cee¤e&, 1854 ke‚es Deeieje
heefjJenve ke‚eŸee&ueŸe, ueKeveT ceW Fme Ÿeespevee ke‚es DeejbYe efke‚Ÿee ieŸee~ SJeb ke‚esueke‚elee kes‚ ceOŸe ngDee~
Gòej ØeosMe ceW meÌ[keâ vesšJeke&â keâer Jele&ceeve efmLeefle (efkeâceer.)
›eâ. meb. ceeie& keâe JeieeakeâjCe ceeÛe&, 2018 lekeâ ceeÛe&, 2019 lekeâ ceeÛe&, 2020 lekeâ ceeÛe&, 2021 lekeâ ceeÛe&, 2022 lekeâ
CO
1. je°^erÙe ceeie& 8488 11384 11487 11455 11590
2. jepÙe ceeie& 6892 6593 8322 11060 10901
S.

3. ØecegKe efpeuee ceeie& 7377 7201 5550 5550 6749

TE

4. DevÙe efpeuee ceeie& 49405 48616 49476 50316 54244

5. «eeceerCe ceeie& 168692 169512 180135 182626 204148
O

Ùeesie 240854 243306 254970 261007 287632

FN

*ØeosMe mejkeâej ves heefMÛeceer Yeeie (cesj") keâes hetJeea Yeeie (ØeÙeeiejepe) mes mebYeue, yeoeÙetb, Meenpenebhegj, njoesF&, GvveeJe, jeÙeyejsueer, ØeleeheieÌ{ nesles
peesÌ[ves kesâ efueS ueieYeie 600 efkeâceer. uebyes iebiee SkeämeØesme-Jes kesâ efvecee&Ce ngS ØeÙeeiejepe hej meceehle nesiee~ *SkeämeØesme-Jes 06 uesve (08 uesve lekeâ
D

kesâ Øeespeskeäš keâes cebpetjer oer nw~ Ùen cesj", nehegÌ[, yegueboMenj, Decejesne, efJemleeefjle) keâer nesieer SJeb meYeer DeJemebjÛeveeDeeW keâes 08 uesve kesâ Devegmeej ner
.P

H–98 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

efJekeâefmele efkeâÙee peeSiee~ SkeämeØesmeJes kesâ jeFš Dee@heâ Jes keâer ÛeewÌ[eF& 120 3. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve GÚej ÿeosMe ceW yeewÊ heefjheLe ke‚e Yeeie
ceeršj ØemleeefJele nw~ 3.75 ceeršj keâer meefJe&me jes[ keâes SkeämeØesmeJes kesâ Skeâ veneR nw?
lejheâ efJekeâefmele efkeâÙee peeSiee~ (a) ke‚efheueJemleg (b) keg‚Meerveiej
*14 pegueeF&, 2018 ke‚es ÿeOeeveceb$eer vejWı ceesoer ves peveheo DeepeceieÃ{ (c) mebefke‚mee (d) fleeJemleer
kes‚ ´eece cevogjer ceW hetJeeÀ¤eue Ske‰meÿesme-Jes kes‚ efvecee&Ce ke‚eŸe& ke‚e efMeueevŸeeme U.P.P.C.S. (Mains), 2010
efke‚Ÿee~ *hetJeeÀ¤eue Ske‰meÿesme-Jes ueKeveT mes ÿeejbYe neske‚j yeejeyebke‚er, Deces"er, GÚejó(*)
meguleevehegj, DeŸeesOŸee, Debyes[ke‚j veiej, DeepeceieÃ{ leLee ceT nesles ngS peveheo
ieepeerhegj leke‚ peeSiee~ *Jele&ceeve ceW hetJeeÀ¤eue Ske‰meÿesme-Jes heefjŸeespevee ceW GÚej ÿeosMe ceW efJeke‚efmele efke‚S pee jns yeewÊ heefjheLe ceW meejveeLe,
ieesjKehegj ke‚es Yeer meefcceefuele ke‚j efueŸee ieŸee nw~ * %eeleJŸe nw efke‚ 6-uesve keâewMeecyeer, keg‚Meerveiej, ke‚efheueJemleg (efhehejnJee), fleeJemleer Deewj mebefke‚mee
¤eewÃ[s (8 uesve leke‚ efJemleej ŸeesiŸe) ÿeJesMe efveŸebef$ele hetJeeÀ¤eue Ske‰mehes«me-Jes ke‚er Meeefceue nQ~ Fme ÿeke‚ej ÿeMve ceW efoS ieS meYeer efJeke‚uhe yeewÊ heefjheLe
uebyeeF& ueieYeie 341 efke‚ceer. nesieer~ Fme SkeämeØesme-Jes keâe GodIeešve ØeOeeveceb$eer ke‚s Yeeie nQ~
vejWõ ceesoer ves 16 veJebyej, 2021 keâes efkeâÙee~ *hetJeeÀ¤eue Ske‰meÿesme-Jes ke‚e 4. je∞^erŸe jepeceeie& efJeke‚eme heefjŸeespevee kes‚ GÚej-oef#eCe leLee hetJe&-
efvecee&Ce G.ÿe. Ske‰meÿesmeJespe Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme ÿeeefOeke‚jCe (Ÿetheer[e) …eje heefM¤ece ieefueŸeejs efceueles nQ-
ke‚jeŸee peeSiee~ (a) ke‚evehegj ceW (b) Peebmeer ceW
(c) ueKeveT (d) JeejeCemeer ceW
ØeMvekeâesMe U.P.P.C.S. (Pre), 2013
1. GÚej ÿeosMe ke‚e efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee veiej je∞^erŸe U.P.P.C.S. (Mains), 2009
ceneceeie&-2 …eje veneR peesÃ[e peelee? U.P.R.O./A.R.O. (Pre) (Spl.), 2010
(a) Deeieje (b) Fueeneyeeo GÚejó(b)
(c) ueKeveT (d) JeejeCemeer YeejleerŸe jepeceeieeX kes‚ GvveŸeve, mebJeOe&ve Deewj ¤eewÃ[erke‚jCe kes‚ efueS je∞^erŸe
U.P.P.C.S. (Mains), 2007
GÚejó(c)
jepeceeie& efJeke‚eme heefjŸeespevee Ske‚ cenòJehetCe& heefjŸeespevee nw~ Fmeke‚er
MegÆDeele Je<e& 1998 ceW ngF& Leer~ Fmekes‚ GÚej-oef#eCe leLee hetJe&-heefM¤ece
je∞^erŸe jepeceeie& mebKŸee-2 ueKeveT veiej ke‚es veneR peesÃ[lee nw~ Ÿen ieefueŸeejs Peebmeer ceW efceueles nQ~
5. GÚej ÿeosMe mejke‚ej ke‚er cenòJeeke‚eb#eer-8 uesve ÿeJesMe efveŸebef$ele iebiee
ceLegje-Deeieje-ke‚evehegj-Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe)-JeejeCemeer-ceesnefveŸee-
Ske‰meÿesme-Jes heefjŸeespevee ke‚e efJemleej GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚ve oes hejmhej
yee{er-yeeje mes neske‚j iegpejlee nw~ %eeleJŸe nes efke‚ meÃ[ke‚ heefjJenve SJeb
jepeceeie& ceb$eeueŸe, Yeejle mejke‚ej ves je∞^erŸe jepeceeie& mebKŸee-2 ke‚es Je<e&
DeefOeke‚lece otjer Jeeues peveheoeW kes‚ ceOŸe ÿemleeefJele nw?
2010 ceW heefjJeefle&le ke‚jkes‚ je∞^erŸe jepeceeie& mebKŸee-19 ke‚j efoŸee nw~ Fme
(a) ieeefpeŸeeyeeo SJeb ke‚evehegj
jepeceeie& ke‚er uebyeeF& GÚej ÿeosMe ceW 655.2 efke‚ceer. nw~ Dele: lelke‚eueerve
(b) ieeefpeŸeeyeeo SJeb Fueeneyeeo
heefjefmLeefle ceW efJeke‚uhe (c) mener GÚej Lee~
(c) ieeefpeŸeeyeeo SJeb JeejeCemeer
2. peer.öer. jes[ veneR iegpejleer nwó (d) veesS[e SJeb ieepeerhegj
CO
(a) Fueeneyeeo mes (b) Deeieje mes U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008
(c) DeueerieÃ{ mes (d) cegieuemejeŸe mes GÚejó(*)
S.

U.P.P.C.S. (Mains), 2012

Gòej ØeosMe mejkeâej ves heefMÛeceer Yeeie (cesj") keâes hetJeea Yeeie (ØeÙeeiejepe)
GÚejó(c)
TE

mes peesÌ[ves kesâ efueS ueieYeie 600 efkeâceer. uebyes iebiee SkeämeØesme-Jes kesâ efvecee&Ce
MesjMeen metjer efveefce&le ueieYeie 2500 efke‚ceer. uebyeer ´eeb[ ö^bke‚ (GT) kesâ Øeespeskeäš keâes cebpetjer oer~ Ùen cesj", nehegÌ[, yegueboMenj, Decejesne,
O

jes[ meesveej ieebJe (yebieeue) mes ÿeejbYe neske‚j Oeveyeeo, [snjer Deeve meesve, mebYeue, yeoeÙetb, Meenpenebhegj, njoesF&, GvveeJe, jeÙeyejsueer, ØeleeheieÌ{
FN

cegieuemejeŸe, JeejeCemeer, Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe), ke‚evehegj, ke‚vveewpe, nesles ngS ØeÙeeiejepe hej meceehle nesiee~ SkeämeØesme-Jes 6 uesve (8 uesve lekeâ
Deeieje, ieeefpeŸeeyeeo, efouueer, Decyeeuee, uegefOeŸeevee, ueenewj, hesMeeJej, efJemleeefjle) keâer nesieer SJeb meYeer DeJemebjÛevee keâes 8 uesve kesâ Devegmeej ner
D

Kewyej oje& nesles ngS Dehe‚ieeefvemleeve kes‚ ke‚eyegue ceW meceehle nesleer nw~ efJekeâefmele efkeâÙee peeSiee~
.P

H–99 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

6. Deeieje-ueKeveT Ske‰meÿesme neF&Jes ke‚er uebyeeF& nw, ueieYeie– lelke‚eueerve cegKŸeceb$eer DeefKeuesMe ŸeeoJe kes‚ [^erce ÿeespeske‰ö kes‚ lenle GÚej
(a) 300 efke‚ceer. (b) 250 efke‚ceer.
ÿeosMe mejke‚ej …eje ÿeejbYe efke‚S ieS efvecve ueeiele S.meer. yeme mesJee
(c) 350 efke‚ceer. (d) 400 efke‚ceer.
ëpevejLeí ke‚es lelke‚eueerve mehee cegefKeŸee cegueeŸece eEmen ŸeeoJe ves DeepeceieÃ{
U.P.P.C.S. (Mains), 2017
ceW 6 he‚jJejer, 2015 ke‚es njer Peb[er efoKeeke‚j DeeefOeke‚eefjke‚ ôhe mes DeejbYe
GÚejó(a)
efke‚Ÿee~ Fme Ÿeespevee kes‚ lenle ÿeosMe kes‚ efJeefYevve peveheoeW mes keg‚ue 40
Deeieje-ueKeveT Ske‰meÿesme neF&Jes ke‚er uebyeeF& 302.222 efke‚ceer. nw~ Ÿen memleer S.meer. yeme mesJeeDeeW ke‚e meb¤eeueve efke‚Ÿee pee jne nw~
leepe Deblejje∞^erŸe nJeeF& DeÒe mLeeefhele efke‚Ÿee pee jne nw?
Ske‰meÿesme-Jes Deeieje, efHe‚jespeeyeeo, cewvehegjer, FöeJee, DeewjwŸee, ke‚vveewpe,
10.
ke‚evehegj veiej, GvveeJe, njoesF& Deewj ueKeveT efpeueeW ke‚es peesÃ[lee nw~
(a) Deeieje peveheo ceW
7. ëŸecegvee Ske‰meÿesme-Jesí nw- (b) efhe‚jespeeyeeo peveheo ceW
(a) veesS[e mes ´esöj veesS[e leke‚ (b) ´esöj veesS[e mes Deeieje leke‚
(c) ieewlece yegÊ veiej peveheo ceW
(c) ueKeveT mes Deeieje leke‚ (d) Deeieje
(d) ceLegje peveheo ceW
mes Fueeneyeeo leke‚
U.P.P.C.S. (Mains), 2012
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
GÚejó(b)
GÚejó(c)
ëŸecegvee Ske‰meÿesme-Jesí ke‚es leepe Ske‰meÿesme-Jes kes‚ veece mes Yeer peevee peelee
ÿeMveke‚eue ceW leepe Deblejje∞^erŸe nJeeF& DeÒe ieewlece yegÊ veiej efpeues
nw~ 165.537 efke‚ceer. uebyee Ÿen ceeie& GÚej ÿeosMe kes‚ oes MenjeW ´esöj
ceW ´esöj veesS[e kes‚ heeme pesJej ieebJe ceW ÿemleeefJele Lee~ Je<e& 2018 ceW
veesS[e SJeb Deeieje ke‚es peesÃ[lee nw~
Fueeneyeeo G¤¤e vŸeeŸeeueŸe ceW peejer Ske‚ peveefnle Ÿeeef¤eke‚e hej efveCe&Ÿe
8. GÚej ÿeosMe ceW ëhetJeeÀ¤eue Ske‰meÿesme-Jes ceeie&í efvecveefueefKele ceW efke‚me osles ngS Fme nJeeF& DeÒs kes‚ veece ëleepeí jKeves hej DeeheefÚe JŸeÚe‚ ke‚er
veiej mes venerb iegpejsiee? Leer~ heefjCeecemJe™he leepe Deblejje°^erÙe nJeeF& Deñe keâe veece heefjJeefle&le
(a) hew‚peeyeeo (b) yemleer keâj pesJej Deblejje°^erÙe nJeeF& Deñe keâj efoÙee ieÙee~
(c) DeepeceieÃ{ (d) ceT
11. Gòej ØeosMe kesâ efvecveefueefKele ceW mes efkeâme nJeeF& Deñs keâes Yeejle kesâ
U.P.P.C.S. (Pre), 2018
keWâõerÙe cebef$eceb[ue ves 24 petve, 2020 keâes Deblejje°^erÙe opee& mJeerke=âle
GÚejó(b) efkeâÙee nw?
14 pegueeF&, 2018 ke‚es ÿeOeeveceb$eer vejWı ceesoer ves GÚej ÿeosMe kes‚ peveheo (a) Deeieje nJeeF& Deñe
DeepeceieÃ{ kes‚ ´eece cevogjer ceW hetJeeÀ¤eue Ske‰meÿesme-Jes kes‚ efvecee&Ce ke‚eŸe& ke‚e (b) ØeÙeeiejepe nJeeF& Deñe
efMeueevŸeeme efke‚Ÿee~ ëhetJeeÀ¤eue Ske‰meÿesme-Jesí ueKeveT mes ÿeejbYe neske‚j (c) ieesjKehegj nJeeF& Deñe
yeejeyebke‚er, Deces"er, meguleevehegj, DeŸeesOŸee, Debyes[ke‚j veiej, DeepeceieÃ{ leLee (d) kegâMeerveiej nJeeF& Deñe
ceT nesles ngS ieepeerhegj leke‚ peeSiee~ 16 veJebyej, 2021 keâes ØeOeeveceb$eer U.P.P.C.S. (Pre), 2020
vejWõ ceesoer Éeje Fmekeâe GodIeešve efkeâÙee ieÙee~ Gòej—(d)
CO
9. ëpevejLeí veece efoŸee ieŸee nwó 24 petve, 2020 keâes keWâõerÙe cebef$eceb[ue Éeje kegâMeerveiej SÙejheesš& (G.Øe.)
(a) GÚej ÿeosMe ceW ´eeceerCe meb¤eej ke‚es yeÃ{eJee osves kes‚ efueS
keâes Deblejje°^erÙe nJeeF& Deñs keâe opee& efoS peeves keâes cebpetjer Øeoeve keâer ieF&~
S.

(b) osMe ceW ŸeeleeŸeele megefJeOeeDeeW ke‚es yeÃ{eves kes‚ efueS

TE

(c) Yeejle mejke‚ej …eje Yeejle leLee yeebiueeosMe kes‚ ceOŸe yeme mesJee 12. jepeerJe ieebOeer je°^erÙe efJeceeveve efJeMJeefJeÅeeueÙe G.Øe. ceW keâneb efmLele
nw?
O

ke‚es ÿeejbYe ke‚jves kes‚ efueS

(d) GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje ÿeejbYe efke‚S ieS efvecve ueeiele S.meer. (a) veesS[e ceW (b) Deeieje ceW
FN

yeme mesJee ke‚es (c) hegâjmeleiebpe ceW (d) JeejeCemeer ceW

U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2014 U.P. R.O./ A.R.O. (Mains), 2016
D

GÚejó(d) Gòej—(c)
.P

H–100 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

jepeerJe ieebOeer je°^erÙe efJeceeveve efJeMJeefJeÅeeueÙe G.Øe. kesâ Deces"er efpeues

kesâ hegâjmeleiebpe ceW efmLele nw~ Fmekeâer mLeehevee jepeerJe ieebOeer efJeceeveve
efJeMJeefJeÅeeueÙe DeefOeefveÙece, 2013 kesâ lenle keâer ieF&~ Yeejle ceW efJeceeve
GÅeesie keâes yeÌ{eves kesâ efueS DelÙeeOegefvekeâ Deewj cenòJehetCe& MeesOe Øeoeve keâjves
kesâ GösMÙe mes efJeMJeefJeÅeeueÙe keâes efJeceeveve ceeveJe mebmeeOeve kesâ efJekeâeme kesâ
efueS GÛÛe efMe#ee kesâ ØecegKe mebmLeeve kesâ ™he ceW ceevee ieÙee nw~
13. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö
mes mener GÚej ¤egefveS -
met¤eer-I met¤eer-II
(veiej) (nJeeF& DeÒe)
A. ueKeveT 1.yeeyelehegj
B. JeejeCemeer 2.KesefjŸee
C. ke‚evehegj 3.Deceewmeer
D. Deeieje 4.¤ekes‚jer
ket‚ö :
A B C D
(a) 4 3 1 2
(b) 2 1 4 3
(c) 3 2 1 4
(d) 3 1 4 2
U.P.P.C.S. (Pre), 2011
U.P.Lower Sub. (Pre), 2002
GÚejó(d)
mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó
met¤eer-I met¤eer-II
(veiej) (nJeeF& DeÒe)
ueKeveT ó Deceewmeer
JeejeCemeer ó yeeyelehegj
ke‚evehegj ó ¤ekes‚jer
CO
Deeieje ó KesefjŸee
14. efvecve ceW mes ke‚ewve-mee Ÿegice megcesefuele veneR nw?
(a) ke‚evehegj - ¤ekes‚jer
S.

(b) JeejeCemeer - yeeyelehegj

TE

(c) ueKeveT - Deceewmeer

(d) Deeieje - heg‚jmeleiebpe
O

U.P.P.C.S. (Mains), 2014

FN

GÚejó(d)
heg‚jmeleiebpe nJeeF& DeÒe jeŸeyejsueer ceW nw, peyeefke‚ Deeieje ceW KesefjŸee nJeeF&
D

DeÒe nw~ Mes<e Ÿegice megcesefuele nQ~

.P

H–101 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

meebmke=‚efleke‚ ieefleefJeefOeŸeeb
veesšdme
*ÿee¤eerve ke‚eue ceW jef¤ele `Yejlecegefve ke‚e veeödŸeMeem$e' GÚejer Yeejle kes‚
'mebieerle%eeW ke‚er yeeFefyeue' nw~ *ceneÿeYeg JeuueYee¤eeŸe& ves ceLegje-Je=boeJeve ceW
hegef∞ mebÿeoeŸe ke‚er mLeehevee ke‚er, efpemeke‚e cegKŸe efJe<eŸe `ke=‚<Ceueeruee' Lee~
*JeuueYee¤eeŸe& kes‚ heg$e efJe™ueveeLe ves ke=‚<Ceueeruee ieeve mebÿeoeŸe kes‚ §he ceW
De∞⁄ehe ke‚efJeŸeeW ke‚er mLeehevee ke‚er~ *De∞⁄ehe ceW Meeefceue ke‚efJe Les-- metjoeme,
vebooeme, hejceevebooeme, keg‚b Yeveoeme, ¤elegYegp& eoeme, ⁄erle mJeeceer, ieeseJf ebo mJeeceer
SJeb ke=‚<Ceoeme~ *mJeeceer efnlenefjJebMe ke‚es flesâ mebieerle%e nesves kes‚ ke‚ejCe
'ke=‚<Ce ke‚er JebMeer ke‚e DeJeleej' ceevee peelee Lee~ *meKeer mebÿeoeŸe kes‚ ÿeJele&ke‚
mJeeceer nefjoeme ves `fleerkes‚efueceeue' leLee `De∞eoMe' heoeW ke‚er j¤evee ke‚er~
*mJeeceer nefjoeme ke‚es Deveske‚ efJe…eve Oe«gheo ke‚er [eiegj yeeveer ke‚e ÿeJele&ke‚
ceeveles nQ~ GvneWves cebefojeW ceW Oe«gheo ieeŸeve …eje De¤e&vee-heÊefle ke‚e fleerieCesMe
efke‚Ÿee~ *mJeeceer nefjoeme ves leevemesve ke‚es oerheke‚ jeie, yewpet yeeJeje ke‚es cesIe
jeie leLee ieesheeue veeŸeke‚ ke‚es ceeueke‚eQme jeie ceW efmeefÊ MeefÚe‚ oer Leer~
*nefjoemeer mebÿeoeŸe kes‚ heeb¤e cegKŸe mebieerle De¤e&vee keW‚ı Les--(i) yeebkes‚ efyenejer
ke‚e cebefoj-- peneb mJeeceer nefjoeme ke‚es oMe&ve ngS; (ii) efveefOeJeve-- mJeeceer
nefjoeme leLee Gvekes‚ efMe<ŸeeW kes‚ Deeflece SJeb mJeeceer peer ke‚e meceeefOe-mLeue;
(iii) ieesjsueeue ke‚e cebefoj-- mJeeceer peer ke‚er efMe<Ÿe hejbheje ceW vejnefj osJe kes‚
GheemŸe; (vi) fleer jefmeke‚ efyenejer-- mJeeceer jefmeke‚ osJe kes‚ "ekeg‚j leLee (v)
LeÛer mLeeve-- mJeeceer ueefuele ceesefnveer osJe …eje mLeeefhele~ *ceerje ke‚er Yeebefle
ye«pe ceW ke=‚<Ce YeefÚe‚Oeeje ke‚er leepe yesiece ke‚e veece ÿeefmeÊ nw, efpevneWves
efJe™ueveeLe mes oer#ee ueer Leer~ *jeceevebo kes‚ efMe<Ÿe megjmegjevebo ves 500 Oe«gheo
yebefoMeeW ke‚er j¤evee ke‚er Leer, pees Deepe Yeer jeceeveboer Oe«gheo veece mes ÿe¤eefuele
nQ~ *Deceerj Kegmejes ke‚e pevce GÚej ÿeosMe kes‚ ke‚emeiebpe efpeues kes‚ heeföŸeeueer
ieebJe ceW 1223 F&. ceW ngDee Lee~ *Deceerj Kegmejes ves F&jeveer mebieerle jeieeW ceW
CO
ÿe¤eefuele YeejleerŸe jeieeW ke‚e efcefleCe ke‚jkes‚ Deveske‚ flegefleceOegj jeieeW ke‚e
DeeefJe<ke‚ej efke‚Ÿee Lee~ *Kegmejes kes‚ heew$e cemeerle Keeb ves efmeleej ke‚er (efJeuebefyele)
S.

Jeeove Mewueer ke‚e ÿe¤eueve efke‚Ÿee Lee~ *peewvehegj kes‚ meguleeve ngmewve Meen Meke‚ea
TE

ves KeŸeeue ieeŸeke‚er ke‚es JŸeeheke‚ §he mes ueeske‚efÿeŸe yeveeves kes‚ meeLe öhhee Mewueer
ke‚e ÿe¤eueve efke‚Ÿee~ *leevemesve ves mJeeceer nefjoeme mes JeerCeeJeeove ke‚er efMe#ee
O

Yeer ÿeehle ke‚er Leer~ *JeejeCemeer ke‚er efmeleeje osJeer leLee DeueKeveboe osJeer ves
FN

ke‚lLeke‚ ve=lŸe kes‚ #es$e ceW KŸeeefle ÿeehle ke‚er~ *ÿeefmeÊ meejbieer Jeeoke‚ efcepee&hegj
kes‚ heb. MecYetveeLe efcefle Yeer JeejeCemeer Deeke‚j yeme ieS Les~ *JeeŸeefueve Jeeove
D

ceW fleerceleer Sve. jepece, MenveeF& Jeeove ceW Gmleeo efyeefmceuuee Keeb, efmeleej
.P

H–101 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
Jeeove ceW heb. jefJeMebke‚j, jepeYeeve efmebn, Gmleeo cegMleeke‚ Deueer Keeb leLee
ve=lŸe ceW GoŸeMebke‚j SJeb ieesheerke=‚<Ce ves JeejeCemeer ke‚e ieewjJe yeÃ{eŸee~
* jecehegj efjŸeemele kes‚ veJeeye neefceo Deueer lelke‚eueerve cetOe&vŸe Oe«gheo ieeŸeke‚
Gmleeo Jepeerj Keeb kes‚ efMe<Ÿe Les~ *eEyeoeoerve pewmes ke‚lLeke‚ ve=lŸe kes‚ Dee¤eeŸe&
leLee ke‚esoT efmebn pewmes heKeeJepe Jeeoke‚ Jeeefpeo Deueer Meen kes‚ ojyeej ceW
Les~ *Gmleeo KegMexo Deueer Keeb ueKeveT ieeŸeke‚er kes‚ efheleecen ceeves peeles
nQ~ *Jeeefpeo Deueer Meen ves mJeŸeb `DeKlej efheŸee' leLee eEyeoeoerve ves `meveo
efheŸee' Gheveece mes "gcejer ke‚er Deveske‚ yebefoMeW lewŸeej ke‚eR~ *veJeeye Jeeefpeo Deueer
Meen kes‚ ke‚eue ke‚es DeJeOe ke‚er ke‚uee ke‚er ¬ef∞ mes `mJeCe& Ÿegie' ke‚ne pee meke‚lee
nw~ *ceesot Keeb leLee yeKMetj Keeb ves leyeues kes‚ ueKeveT Iejeves ke‚e met$eheele
efke‚Ÿee~ *ceesot Keeb kes‚ efMe<Ÿe heb. jecemeneŸe ves yeveejme yeepe Iejeves ke‚e
ÿeJele&ve efke‚Ÿee~ *Deeieje Iejeves ke‚e met$eheele MŸeece jbie Deewj mejme jbie
mes ceevee peelee nw~ *Deeieje Iejeves ke‚es ke‚JJeeue ye¤¤ee Iejevee Yeer ke‚ne
peelee nw~ *Fme Iejeves kes‚ Deef…leerŸe ieeŸeke‚ Gmleeo Hew‚ŸŸeepe Keeb Les~
*Deeieje Iejeves ke‚er GlheefÚe Deke‚yej kes‚ ojyeejer ieeŸeke‚ megpeeve Keeb mes
ceeveer peeleer nw~ *menejvehegj Iejeves kes‚ ÿeJele&ke‚ KeueerHe‚e cegncceo peceeb
metHe‚er meble Les, pees efke‚ ieeŸeve kes‚ DeefleefjÚe‚ yeerve, jyeeye Deewj efmeleej Jeeove
ceW efmeÊnmle Les~ *FveeŸele ngmewve Keeb menmeJeeve Iejeves kes‚ ÿeJele&ke‚ ceeves
peeles nQ~ Delejewueer Iejeves kes‚ ¤eebo Keeb Deewj ke‚eues Keeb Oe«gheo-Oeceej ieeŸeve
kes‚ #es$e ceW ÿeefmeÊ Les~ *DeueerieÃ{ (Kegpee&) Iejeves ke‚e DeejbYe peesOes Keeb mes
ceevee peelee nw, pees efouueer ojyeej mes Deeke‚j Kegpee& ceW yeme ieS Les~ *FöeJee
kes‚ Gmleeo FveeŸele Keeb kes‚ ieewjerhegj efjŸeemele (yebieeue) ceW yeme peeves kes‚
ke‚ejCe efmeleej Jeeove ke‚er Ÿen hejbheje ieewjerhegj Iejeves kes‚ veece mes Yeer peeveer
peeleer nw~ *Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) ke‚er ieeefŸeke‚e peeveke‚eryeeF& GHe&‚
⁄hheve ⁄gjer Deheveer ceer"er DeeJeepe kes‚ efueS ke‚eHe‚er ÿeefmeÊ LeeR~ *efke‚jevee
Iejeves kes‚ nyeerye Keeb ke‚er efMe<Ÿee cegveerj Keeletve yesiece osMe-efJeosMe ceW ke‚eHe‚er
ueeske‚efÿeŸe LeeR~ *yebieeue kes‚ ieewjerhegj Iejeves ke‚e cetue úeesle FöeJee ke‚er mebieerle
hejbheje Leer~ *ueKeveT hejbheje kes‚ peveke‚ iegueece jmetue kes‚ ÿeheew$e velLeve
heerjyeKMe ves ce.ÿe. kes‚ iJeeefueŸej Iejeves ke‚e met$eheele efke‚Ÿee~ *GÚej ÿeosMe
ke‚e Ske‚cee$e Meem$eerŸe ve=lŸe ke‚lLeke‚ nw~ *ÿeKŸeele Deblejje∞^erŸe efmeleej
Jeeoke‚ heb. jefJeMebke‚j jecehegj Iejeves kes‚ efmeleej Jeeoke‚ Gmleeo DeueeGˆerve
Keeb kes‚ efMe<Ÿe Les~ *GÚej ÿeosMe kes‚ Deblejje∞^erŸe KŸeeefle ÿeehle MenveeF&
Jeeoke‚ SJeb yeebmegjer Jeeoke‚ õe‚ceMe: Gmleeo efyeefmceuuee Keeb (Deye mJeieeaŸe)
leLee nefj ÿemeeo ¤eewjefmeŸee nQ~ *leevemesve, Deke‚yej kes‚ ojyeej ceW jnles Les
leLee GvnW Oe«gheo Mewueer ke‚er ieeŸeke‚er ceW cenejle neefmeue Leer~ *ë¤ejkeg‚ueeí
Ske‚ IeÃ[e ve=lŸe nw, pees ye«peYetefce ke‚e ueeske‚ ve=lŸe nw~ *¤ejkeg‚uee ve=lŸe efmej
hej jLe kes‚ heefnŸes hej ke‚F& IeÃ[eW ke‚es jKeke‚j efke‚Ÿee peelee nw~ *ëheeF& [b[eí
ve=lŸe yegbosueKeb[ kes‚ DenerjeW …eje efke‚Ÿee peelee nw~ *ëjeF& ve=lŸeí yegbosueKeb[
H–102 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
ke‚er ceefnueeDeeW ke‚e ceŸetj ve=lŸe nw~ Fmes Jes fleerke=‚<Ce pevcee∞ceer kes‚ DeJemej
hej ke‚jleer nQ~ *ëMewje ve=lŸeí yegbosueKeb[ #es$e kes‚ nceerjhegj, Peebmeer leLee
ueefuelehegj efpeueeW ceW ueeske‚efÿeŸe nw~ Ÿen ve=lŸe Je<ee& $e+leg ceW ke=‚<eke‚ mecegoeŸe kes‚
ŸegJee ueÃ[kes‚ SJeb ueÃ[efke‚ŸeeW …eje neLe ceW [b[e ueske‚j efke‚Ÿee peelee nw~ Fme
ve=lŸe ceW he‚meue ke‚es mehe‚ueleehetJe&ke‚ ke‚eöves kes‚ efueS Jewefoke‚ osJelee Fbı ke‚er
hetpee ke‚jkes‚ DeeMeerJee&o ÿeehle efke‚Ÿee peelee nw~ *ëoerheeJeueer ve=lŸeí yegbosueKeb[er
DenerjeW …eje oerheeJeueer kes‚ DeJemej hej ÿeppJeefuele oerheeW ke‚es efmej hej jKeke‚j
efke‚Ÿee peelee nw~ *oes mecetneW kes‚ ceOŸe ÿeefleŸeesefielee mJe§he ieeŸeve ke‚es ëKeŸeeueí
ke‚nles nQ~ *ëke‚eefle&ke‚ ieerle ve=lŸeí ÿeosMe kes‚ yebgosueKeb[ #es$e ceW ÿe¤eefuele nw,
Ÿen ve=lŸe fleerke=‚<Ce leLee ieesefheŸeeW kes‚ mebyebOeeW ke‚e JeCe&ve nw~ *ëOeesefyeŸee jeieí
ve=lŸe ÿeosMe ke‚er Oeesyeer peeefle …eje efke‚Ÿee peelee nw~ Fme ve=lŸe ceW Ske‚ vele&ke‚
Oeesyeer leLee otmeje vele&ke‚ ieOee yevelee nw~ *Ÿen ve=lŸe hetJeea G.ÿe. ceW ÿe¤eefuele
nw, efpemeceW kes‚Jeue hegÆ<e vele&ke‚ Yeeie uesles nQ, Ÿen ve=lŸe pevce, efJeJeen, oMenje
Deewj nesueer pewmes lŸeewnejeW kes‚ DeJemej hej efke‚Ÿee peelee nw~ *ke‚nej peeefle
…eje ceebieefueke‚ DeJemej hej efke‚S peeves Jeeues ve=lŸe ke‚es ëOeerJej jeieí ke‚nles
nQ~ *mebieerle leLee veke‰ke‚ejs ke‚er ueŸe hej Kesue cegıeDeeW …eje efke‚S peeves Jeeues
ve=lŸe ke‚es ëveöJejer ve=lŸeí ke‚nles nQ~ *ëveöJejer ve=lŸeí hetJeea GÚej ÿeosMe kes‚
DenerjeW …eje cegKŸele: pevcee∞ceer Deewj nesueer hej veöJej (YeieJeeve ke=‚<Ce) kes‚
mecceeve ceW efke‚Ÿee peelee nw~ *ë¤eewjefmeŸee ve=lŸeí GÚej ÿeosMe kes‚ peewvehegj
efpeues ceW ke‚nejeW …eje efke‚Ÿee peeves Jeeuee ve=lŸe nw~ *ëke‚jceeí ve=lŸe GÚej
ÿeosMe kes‚ efcepee&hegj Deewj meesveYeı efpeueeW ceW ke‚esue pevepeeefleŸeeW kes‚ m$eer SJeb
hegÆ<eeW …eje mebŸegÚe‚ §he mes efke‚Ÿee peeves Jeeuee ve=lŸe nw~ *GÚej ÿeosMe ceW
meyemes ÿe¤eefuele ueeske‚ ve=lŸe veewöbke‚er nw~ *ëjengueeí ueeske‚veeödŸe ceW efMe#eeÿeo
ueeske‚ ke‚LeveeW/ke‚neJeleeW/efMe#eeDeeW ke‚e ceb¤eve efke‚Ÿee peelee nw~ Ÿen yegbosueKeb[
ke‚e ueeske‚veeödŸe nw~ *ve=lŸe ke‚er ke‚lLeke‚ Mewueer GÚej ÿeosMe ke‚er osve nw~
*ëke‚lLeke‚ ve=lŸe Mewueerí ke‚es DeJeOe kes‚ Debeflece veJeeye Jeeefpeo Deueer Meen ves
ÿeeslmeeefnle efke‚Ÿee Lee~ *efyejne, ¤ewleer, {esuee, ke‚pejer, jefmeŸee, Deeune, hetjve
Yeiele Deewj Yele=&nefj GÚej ÿeosMe kes‚ ÿecegKe ueeske‚ ieerle nQ~ *jefmeŸee ueeske‚
ieerle G.ÿe. kes‚ ye«peYetefce #es$e ke‚er ieeŸeve hejbheje nw~ *jefmeŸee ueeske‚ ieerle
CO
ke‚e mebyebOe YeieJeeve ke=‚<Ce ke‚er Gheemevee kes‚ efJeefYevve lejerke‚eW mes nw~ *¤ewlee
S.
ueeske‚ ieerle ÿecegKele: He‚euiegve hetefCe&cee mes ¤ew$e hetefCe&cee kes‚ oewjeve ieeS peeles
nQ~ *¤ewlee ueeske‚ ieerleeW ceW ÿesce ke‚er DeefYeJŸeefÚe‚ ke‚er peeleer nw~ *ke‚pejer ueeske‚
TE
ieerle ÿecegKele: meeJeve cenerves ceW ceefnueeDeeW …eje ieeŸee peelee nw~ *ke‚pejer
efcepee&hegj #es$e ceW ueeske‚efÿeŸe nw~ *Deeune ueeske‚ ieerle ceW Deeune-Goue ke‚er
O
Jeerjlee ke‚e JeCe&ve efke‚Ÿee peelee nw~ *{esuee ueeske‚ ieerle G.ÿe. kes‚ Deeieje leLee
FN
cesj" ceW ÿe¤eefuele nw~ *"gcejer kes‚ ÿeCeslee cenejepe eEyeoeoerve Les~ *meele
D
mJejeW SJeb ieebOeej ´eece kes‚ yeejs ceW GuuesKe heewjeefCeke‚ ´ebLe ëceneYeejleí ceW
efceuelee nw~ *meJee&efOeke‚ cesues ceLegje (86), ke‚evehegj SJeb nceerjhegj (79),
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Peebmeer (78), Deeieje (72) leLee He‚lesnhegj (70) ceW nesles nQ~ *eEnot, cegefmuece Gòej ØeosMe kesâ heejbheefjkeâ lÙeewnej, cesuee SJeb ceneslmeJe
Ske‚lee kes‚ ÿeleerke‚ ëmeguenkeg‚ue GlmeJeí ke‚e DeeŸeespeve Deeieje ceW efke‚Ÿee peelee ›eâceebkeâ mLeeve cesuee SJeb ceneslmeJe
nw~ *GÚej ÿeosMe ceW nesueer heJe& kes‚ DeJemej hej ëueªceej nesueerí ke‚e DeeŸeespeve 1. ØeÙeeiejepe kegbâYe cesuee, Jeeef<e&keâ ceeIe cesuee
yejmeevee ceW efke‚Ÿee peelee nw~ *GÚej ÿeosMe ceW efJeMJe ke‚e meyemes yeÃ[e cesuee 2. Deeieje kewâueeMe cesuee, jece yeejele, iebieewj cesuee,
(keg‚cYe cesuee) ÿeŸeeiejepe ceW ueielee nw~ *ëkeg‚cYeí ÿeefle 12 Je<e& heM¤eele leLee heMeg cesuee yešsMJej, leepe ceneslmeJe
DeÊ& keg‚cYe 6 Je<e& kes‚ Deblejeue hej DeeŸeesefpele efke‚Ÿee peelee nw~ *GÚej ÿeosMe 3. yeÇpe-ceLeggje-veboieebJe ueªceej nesueer, ßeer ke=â<Ce pevcee°ceer SJeb
ceW meyemes ke‚ce cesues heerueerYeerle efpeues ceW ueieles nQ~ *oojer kes‚ heMeg cesues ke‚e ceškeâer ueeruee
DeeŸeespeve yeefueŸee ceW efke‚Ÿee peelee nw~ *Je<e& 1911 ceW ueKeveT ceW jepeke‚erŸe 4. cesj" veewÛeboer cesuee
ke‚uee SJeb efMeuhe ceneefJe≈eeueŸe ke‚er mLeehevee ke‚er ieF&~ *8 he‚jJejer, 1962 5. ieÌ{cegòesâMJej ieÌ{ iebiee cesuee
ke‚es Ske‚ mJeeŸeÚe ke‚uee mebmLeeve GÚej ÿeosMe jepŸe ueefuele ke‚uee Deke‚eoceer 6. efÛe$eketâš jeceeÙeCe cesuee
ke‚er mLeehevee ueKeveT ceW ke‚er ieF&~ *GÚej ÿeosMe ueefuele ke‚uee Deke‚eoceer 7. JeejeCemeer osJe oerheeJeueer, vekeäkeâšwÙee, iebiee ceneslmeJe
kes‚ ÿeLece DeOŸe#e [e@. mebhetCee&vebo Les~ *GÚej ÿeosMe mebieerle veeöke‚ Deke‚eoceer 8. Peebmeer DeeÙegJexo Peebmeer ceneslmeJe
ke‚er mLeehevee 13 veJebyej, 1963 ke‚es ueKeveT ceW ngF& Leer~ *Je<e& 1975 ceW 9. DeÙeesOÙee ßeJeCe Petuee cesuee, jece veJeceer
GÚej ÿeosMe ceW YeejleWog veeödŸe Deke‚eoceer ke‚er mLeehevee ke‚er ieF&~ *pegueeF&, 10. Debyes[keâj veiej ieesefJebo meenye cesuee, efkeâÚesÚe Mejerheâ
1977 mes GÚej ÿeosMe mebieerle veeöke‚ Deke‚eoceer ves ÿeoMe&veke‚ejer ke‚ueeDeeW ke‚es 11. yeejeyebkeâer osJee cesuee, osJee Mejerheâ
meceefhe&le $ewceeefmeke‚ ë⁄eŸeeveöí DeejbYe efke‚Ÿee, efpemeke‚e ÿeke‚eMeve Deye efveŸeefcele 12. ieesjKehegj lejkegâuene cesuee, cekeâj meb›eâebefle-efKeÛeÌ[er
ôhe mes nes jne nw~ *ëueKeveT ieg«heí ke‚er mLeehevee Je<e& 1981 ceW ngF& Leer~ cesuee
*ef¤e$eke‚ej Dece=lee Mesjefieue ieesjKehegj ke‚er LeeR~ * ef¤e$eke‚ej ŸeMeesOej ce"heeue 13. keâefheueJemleg meejveeLe, yegæ ceneslmeJe
ves Yeerceleeue ceW Ske‚ yeÃ[e Je efJeefJeOe ke‚uee meb´eneueŸe Yeer mLeeefhele ke‚er~ *ceevee kegâMeerveiej ßeeJemleer,
peelee nw efke‚ ëDeeueceDeejeí (1931) kes‚ efveoxMeke‚ yeerr.heer. efcefle GÚej ÿeosMe keâewMeebyeer, mebefkeâmee
kes‚ osJeefjŸee efpeues kes‚ efveJeemeer Les~ * efhe‚uce G≈eesie ceW GÚej ÿeosMe kes‚ ke‚F&
veece¤eerve ke‚ueeke‚ej nQ, efpeveceW DeefceleeYe ye¤¤eve, vemeerƈerve Meen, Deeefcej
ØeMvekeâesMe
Keeve Deeefo ÿecegKe nQ~ * Fmekes‚ DeefleefjÚe‚ mebieerleke‚ej veewMeeo, ke‚Lee leLee 1. Ÿen ve=lŸe ke‚er mebmke=‚efle mes mebyebefOele nwó
mebJeeo uesKeke‚ [e@. jener ceemetce jpee, efveos&Meke‚ cegpehe‰he‚j Deueer Deeefo ke‚e (a) KeŸeeue Deewj yeepe ueKeveT (b) yeveejmeer jepe
(c) jecehegj ojyeej (d) Deeieje Iejevee
mebyebOe Yeer GÚej ÿeosMe mes nw~ *j¤eveelceke‚ SJeb GˆsMŸehetCe& he‚er¤ej efhe‚uceeW
U.P.P.C.S. (Pre), 2008
kes‚ efvecee&Ce ke‚es OŸeeve ceW jKeke‚j 10 efmelebyej, 1975 ke‚es GÚej ÿeosMe GÚejó(*)
¤eueef¤e$e efveiece ke‚er mLeehevee ke‚er ieF&~ *GÚej ÿeosMe mejke‚ej ves Je<e& 1998
ceW efhe‚uce ke‚es G≈eesie ke‚e opee& efoŸee Lee~ *GÚej ÿeosMe jepeke‚erŸe 2007 cesb meebmke‚=efleke‚ efJejemele DeOŸeeŸe ke‚s lenle he«mlegle leLŸeebs ke‚s Devegmeej
met¤evee SJeb pevemebheke‚& efJeYeeie, G.ÿe. ueKeveG‚ …eje he«ke‚eefMele G.he«.,
CO
DeefYeuesKeeieej ke‚er mLeehevee Je<e& 1949 ceW Fueeneyeeo (Deye ØeÙeeiejepe) ceW efoS ieS efJeke‚uhe ieeŸeve SJeb Jeeove mebmke=âefle mes mebyebefOele nwb~ Fvecesb mes
meWö^ue efjke‚e@[& Dee@efhe‚me kes‚ ôhe ceW ngF& Leer~ *Meem$eerŸe mebieerle ke‚er efJeefYevve ke‚esF& Yeer ve=lŸe mebmke=âefle mes mebyebefOele venerb nw~
S.

efJeOeeDeeW ceW Deheveer efMe#eCe heÊefle SJeb efJeefMe∞ hee"dŸeõe‚ce kes‚ GˆsMŸe mes Je<e& 2. efvecveefueefKele ve=lŸeeW ceW mes ke‚ewve Ske‚ megcesefuele veneR nw?
TE

1926 ceW cewefjme ke‚e@uespe keâer mLeehevee ueKeveT ceW ngF&, efpemeke‚e hegvevee&ceke‚jCe (a) ke‚jcee - cenesyee
YeeleKeb[s efnbogmleeveer mebieerle ceneefJe≈eeueŸe ke‚j efoŸee ieŸee~ *26 cee¤e&, (b) OegefjŸee - yegbosueKeb[
O

(c) OeerJej
1966 ke‚es jepŸe mejke‚ej …eje Fmes Deheves efveŸeb$eCe ceW ues efueŸee ieŸee~ *24
- ke‚nej
(d) veöJejer
FN

- hetJeeÀ¤eue
Deke‰ötyej, 2000 ke‚es Ske‚ DeefOemet¤evee …eje YeeleKeb[s efnbogmleeveer mebieerle U.P.P.C.S. (Pre), 2009
ceneefJe≈eeueŸe ke‚es [erc[ efJeMJeefJe≈eeueŸe Ieesef<ele efkeâÙee ieÙee~ Deye Fmekeâe veece U.P.P.C.S. (Mains), 2008
D

heefjJeefle&le keâj YeeleKeb[s mebmke=âefle efJeMJeefJeÅeeueÙe keâj efoÙee ieÙee~ GÚejó(a)

.P

H–103 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

OegefjŸee ve=lŸe yegbosueKeb[ ke‚er keg‚cnej peeefle …eje m$eer JesMe OeejCe ke‚j ÿeMve ceW GefuueefKele leerveeW ve=lŸe GÚej ÿeosMe kes‚ ÿecegKe ueeske‚ ve=lŸe nQ~
efke‚Ÿee peelee nw~ OeerJej, ke‚nej peeefle …eje ceebieefueke‚ DeJemej hej efke‚S ëOeesefyeŸee jeieí ve=lŸe ÿeosMe ke‚er Oeesyeer peeefle …eje efke‚Ÿee peeves Jeeuee ve=lŸe
peeves Jeeues ve=lŸe ke‚es ke‚ne peelee nw~ hetJeea GÚej ÿeosMe kes‚ DenerjeW leLee nw~ ëjeF&í ve=lŸe yegbosueKeb[ ke‚er ceefnueeDeeW …eje ke=‚<Ce pevcee∞ceer hej efke‚Ÿee
ŸeeoJeeW ceW veöJejer ve=lŸe ÿe¤eefuele nw~ ke‚jcee Deewj Meeruee ve=lŸe meesveYeı ceW peeves Jeeuee ceŸetj ve=lŸe nw, peyeefke‚ ëMeeŸejeí ve=lŸe yegbosueKeb[er efke‚meeveeW
DeeefoJeeefmeŸeeW …eje efke‚Ÿee peelee nw~ Fme ÿeke‚ej efJeke‚uhe (a) megceseuf ele veneR nw~ …eje he‚meue ke‚eöves ke‚er KegMeer ceW efke‚Ÿee peelee nw~
3. ëke‚jceeí efpeme #es$e ke‚e ueeske‚ ve=lŸe nw, GmeceW meceeefJe∞ efpeuee nwó 8. ke‚eefle&ke‚ Ske‚ ueeske‚ ve=lŸe nwó
(a) Keerjer (b) cenesyee (a) yegbosueKeb[ ke‚e
(c) ceLegje (d) meesveYeı (b) DeJeOe ke‚e
U.P.P.C.S. (Mains), 2005 (c) hetJeeÀ¤eue ke‚e
GÚejó(d) (d) jesefnueKeb[ ke‚e
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ U.P.P.C.S. (Mains), 2009
4. ëke‚jceeí ueeske‚ ve=lŸe nwó GÚejó(a)
(a) cenesyee ke‚e (b) hetJeeÀ¤eue ke‚e ke‚eefle&ke‚ ve=lŸe yegbosueKeb[ #es$e ceW ke‚eefle&ke‚ ceen ceW vele&ke‚eW …eje fleerke=‚<Ce
(c) meesveYeı ke‚e (d) ye«pe ke‚e leLee ieesheer yeveke‚j efke‚Ÿee peeves Jeeuee ve=lŸe nw~ DeJeOe kes‚ ueesie ke‚ueeyeepeer
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2010 ve=lŸe SJeb hetJeeÀ¤eue kes‚ ueesie veöJejer ve=lŸe ke‚jles nQ~ ke‚ueeyeepeer ve=lŸe
GÚej—(c) kes‚ Debleie&le vele&ke‚ ëceesjyeepeeí ueske‚j ke‚¤¤eer IeesÃ[er hej yew"ke‚j ve=lŸe
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ ke‚jlee nw~
5. ëke‚jceeí Ske‚ ueeske‚ ve=lŸe nw- 9. efvecveefueefKele ueeske‚ ve=lŸeeW ceW mes ke‚ewve GÚej ÿeosMe kes‚ yegbosueKeb[ #es$e
(a) meesveYeı ke‚e ke‚e ueeske‚ ve=lŸe venerb nw?
(b) ye«peYetefce ke‚e (a) jJeeuee ve=lŸe (b) [ebef[Ÿee ve=lŸe
(c) yegbosueKeb[ ke‚e (c) yeÃ{FŸee ve=lŸe (d) jeF& ve=lŸe
(d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚neR ke‚e veneR U.P.P.C.S. (Mains), 2016
U.P.R.O./A.R.O. (Mains) (Spl.), 2010 GÚejó(b)
GÚejó(a)
jJeeuee ve=lŸe, yeÃ{FŸee ve=lŸe leLee jeF& ve=lŸe GÚej ÿeosMe kes‚ yegbosueKeb[
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ #es$e ke‚e ueeske‚ ve=lŸe nw, peyeefke‚ ë[ebef[Ÿee ve=lŸeí iegpejele jepŸe ke‚e
6. OegefjŸee ueeske‚ ve=lŸe nwó ueeske‚efÿeŸe ve=lŸe nw, pees veJeje$e kes‚ meceŸe efke‚Ÿee peelee nw~ [ebe[f Ÿee ve=lŸe ke‚e
(a) DeJeOe ke‚e (b) yegbosueKeb[
ke‚e cetue ëiejyee ve=lŸeí nw~ yeÃ{FŸee ve=lŸe, yejefnŸee Ÿee yeOeeF& ve=lŸe kes‚ ôhe ceW
(c) hetJeeÀ¤eue ke‚e (d) ÆnsueKeb[ ke‚e Yeer peevee peelee nw~ Ÿen ve=lŸe pevce, efJeJeen SJeb lŸeewnejeW kes‚ DeJemej hej
CO
U.P.P.C.S. (Pre), 2010 m$eer SJeb hegÆ<e ke‚jles nQ~
U.P.P.C.S. (Mains), 2010 10. GÚej ÿeosMe kes‚ ye«peceb[ue ke‚e mebyebOe FveceW mes efke‚me ueeske‚ ve=lŸe mes
S.

GÚejó(b) nw?
TE

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ (a) ¤ejkeg‚uee (b) ⁄esefueŸee

7. GÚej ÿeosMe ke‚e cegKŸe ueeske‚ ve=lŸe nwó (c) peesefieveer (d) veöJejer
O

(a) OeesefyeŸee (b) jeF& U.P.P.C.S. (Pre) (Spl.), 2008

FN

(c) MeeŸeje (d) GheŸeg&Úe‚ meYeer GÚejó(a)

U.P.P.C.S. (Mains), 2013
D

¤ejkeg‚uee ye«peYetefce ke‚e ueeske‚ ve=lŸe nw~ Ÿen ve=lŸe jLe kes‚ heefnŸes hej IeÃ[e
GÚejó(d) jKeke‚j efke‚Ÿee peelee nw~ Fmes `IeÃ[e ve=lŸe' Yeer ke‚nles nQ~
.P

H–104 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

11. ¤ejkeg‚uee ÿecegKe ueeske‚ ve=lŸe nwó Gòej ØeosMe keâe ØecegKe ueeskeâ ve=lÙe nw– Ûejkegâuee, keâcee&, heeC[Je, heeF&-[b[e,
(a) yegbosueKeb[ (b) ye«peYetefce ke‚e Lee™, jeF&, Mewje Deeefo~
(c) DeJeOe ke‚e (d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚neR ke‚e veneR
16. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-Ske‚ GÚej ÿeosMe ke‚e ueeske‚ ieerle veneR nw?
U.P.P.C.S. (Pre), 2007, 2011
(a) efyejne (b) {esuee-ceeô
U.P.P.C.S. (Mains), 2012
(c) ke‚pejer (d) jefmeŸee
GÚejó(b)
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008
U.P.P.C.S. (Pre), 2009
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
12. GÚej ÿeosMe ceW ÿeLece Kesue-ieebJe ke‚er mLeehevee ke‚er ieF& nw? GÚejó(*)
(a) Deeieje ceW (b) Fueeneyeeo ceW
efyejne, ke‚pejer leLee jefmeŸee, GÚej ÿeosMe kes‚ ueeske‚ieerle nQ, peyeefke‚ {esuee-ceeô
(c) cesj" ceW (d) ueKeveT ceW
jepemLeeve ke‚e ueeske‚ ieerle nw~ jepemLeeve mes mešs #es$e Deeieje efpeuee leLee
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
cesj" ceW Yeer Ùen ueeskeâieerle osKeves keâes efceuelee nw~ efyejne, hetJeeÀ¤eue ke‚er
GÚejó(a)
ÿeefmeÊ ueeske‚ ieeŸeve hejbheje nw, efpemeceW ieeŸeke‚ …eje Yeespehegjer Yee<ee ceW
GÚej ÿeosMe ceW ÿeLece Kesue-ieebJe ke‚er mLeehevee Deeieje ceW ke‚er ieF& nw~ Fmekes‚ mLeeveerŸe #es$e ceW Ieöer efke‚meer Ieövee ke‚e Je=Úeeble ieerle ôhe ceW ieeŸee peelee
DeefleefjÚe‚ Deeieje Menj kes‚ efJeke‚eme ke‚es ueske‚j GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje nw~ jefmeŸee, ye«peYetefce ke‚er ÿeefmeÊ ueeske‚ ieeŸeve hejbheje nw, peyeefke‚ ke‚pejer,
ëDeeieje ceneŸeespevee, 2021’ lewŸeej ke‚er ieF& nw Deewj Fmeke‚es veiej Ÿeespevee meeJeve kes‚ cenerves ceW ieeŸee peeves Jeeuee hetJeeÀ¤eue #es$e ke‚e ceOegj ueeske‚ ieerle
SJeb efJeke‚eme Ÿeespevee kes‚ Debleie&le mJeerke=‚efle ÿeehle nw~ Fmekes‚ Debleie&le Deeieje nw, efpemes cegKŸele: ceefnueeDeeW …eje ieeŸee peelee nw~
kes‚ hegjeleeeflJeke‚ SJeb Ssefleneefmeke‚ cenòJe ke‚es osKeles ngS efJeefYevve veiejerŸe
17. GÚej ÿeosMe ke‚e ÿecegKe ueeske‚ ieerle nwó
efõe‚ŸeeDeeW kes‚ efueS 20016.97 nske‰ösŸej Yetefce ke‚e Yet-GheŸeesie efke‚Ÿee peeSiee~
(a) Oeceej (b) efyejne
13. ueeske‚ ve=lŸe ëjengueeí ke‚e mebyebOe Ÿet. heer. kes‚ efvecve ceW mes efke‚me Ske‚ (c) öhhee (d) ke‚JJeeueer
#es$e mes nw? U.P.P.C.S. (Mains), 2002, 2004, 2006
(a) hetJeea #es$e mes (b) heefM¤eceer #es$e mes
GÚejó(b)
(c) ceOŸe #es$e mes (d) yegbosueKeb[ #es$e mes
U.P.P.C.S. (Pre), 2008
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
GÚejó(d) 18. {esuee ueeske‚ ieerle ueeske‚efÿeŸe nw-
ëjengueeí ueeske‚ veeödŸe Ÿet.heer. kes‚ yegbosueKeb[ #es$e mes mebyebefOele nw~ Fme ueeske‚ (a) Deeieje-cesj" ceW (b) Fueeneyeeo-ke‚evehegj ceW
veeödŸe ceW efMe#eeÿeo ueeske‚ ke‚LeveeW/ke‚neJeleeW/efMe#eeDeeW ke‚e ceb¤eve efke‚Ÿee peelee nw~ (c) ieesjKehegj-peewvehegj ceW (d) ueKeveT-menejvehegj ceW
U.P.R.O./A.R.O. (Spl.) (Pre), 2010
14. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee GÚej ÿeosMe ke‚e ueeske‚ ve=lŸe veneR nw?
GÚejó(a)
(a) ¤ejkeg‚uee (b) oeoje
(c) ke‚jcee (d) cegefjŸee
CO
ë{esueeí Deeieje SJeb cesj" #es$e ke‚e ueeske‚efÿeŸe ueeske‚ ieerle nw~ Fme ueeske‚
U.P.P.C.S. (Pre), 2010 ieerle ceW ke‚neveer kes‚ ceeOŸece mes ë{esuee SJeb ceeôí kes‚ ¤eefj$e ke‚e JeCe&ve
GÚejó(d) efke‚Ÿee peelee nw~
S.

¤ejkeg‚uee, oeoje leLee ke‚jcee GÚej ÿeosMe kes‚ ueeske‚ ve=lŸe nQ, peyeefke‚ 19. Gòej ØeosMe kesâ cegKÙe ueeskeâ ieerle nQ-
TE

cegefjŸee ueeske‚ ve=lŸe ceOŸe ÿeosMe mes mebyebefOele nw~ (a) oe™ve, DeJeOeer, yeÇpe (b) keâ®Cee, Yeefòeâ, meeFje
(c) õgheo, yeÇepe, keâ®Cee (d) efyejne, Ûewleer, {esuee
15. Gòej ØeosMe kesâ ØecegKe ueeskeâ ve=lÙe keâewve-mes nQ?
O

U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016

(a) efyent, Iegcej, iejyee (b) Ûejkegâuee, keâcee&, heeC[Je
FN

(c) jeGveeÛe, YeebieÌ[e, jeGheâ (d) ueeJeCeer, keâLekeâ, keâLekeâueer

Gòej–(d)
U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016 Gòej ØeosMe kesâ cegKÙe ueeskeâ ieerle nQ - jefmeÙee, keâpejer, Deeune, efyejne,
D

Gòej–(b) Ûewleer, {esuee~

.P

H–105 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

20. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö 23. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve megcesefuele veneR nw?
ke‚e ÿeŸeesie ke‚j mener GÚej ¤egefveSó (a) Deeune- cenesyee
met¤eer-I met¤eer-II (b) jefmeŸee - yejmeevee
A. efyejne 1. Yeespehegjer (c) ke‚pejer - efcepee&hegj
B. ke‚pejer 2. DeJeOeer (d) efyejne - ke‚vveewpe
C. ceunesj 3. ye«peer U.P.P.C.S. (Mains), 2004
D. jefmeŸee 4. ke‚ewjJeer GÚejó(d)
ket‚ö :
A B C D
efyejne hetJeeÀ¤eue ke‚er ÿeefmeÊ ueeske‚ ieeŸeve hejbheje nw,efpemeceW ieeŸeke‚ …eje
(a) 2 1 4 3 Yeespehegjer Yee<ee ceW mLeeveerŸe #es$e ceW Ieöer efke‚meer Ieövee ke‚e Je=Úeeble ieerle
(b) 1 2 3 4 ôhe ceW ieeŸee peelee nw~ FmeceW DeefOeke‚ebMele: Jeerj jme kes‚ ieerle ieeS peeles
(c) 4 2 3 1 nQ~ FmeceW ieeŸeke‚ ueeske‚ Jee≈e kes‚ ôhe ceW ëke‚jleeueí ke‚e ÿecegKelee mes GheŸeesie
(d) 3 1 2 4 ke‚jles nQ~ Deeune yegbosueKeb[ #es$e (cenesyee) ke‚er ÿeefmeÊ Jeerj jme ke‚er ieeŸeve
U.P.P.C.S. (Pre), 2006 Mewueer nw~ jefmeŸee ye«peYetefce (yejmeevee) ke‚er ÿeefmeÊ ueeske‚ ieeŸeve hejbheje
GÚej—(b) nw leLee meesnj SJeb ke‚pejer DeJeOe ke‚er ÿeefmeÊ ueeske‚ ieerle hejbhejeSb nQ~
efyejne, Yeespehegjer ceW ieeŸee peeves Jeeuee hetJeea G.ÿe. ke‚e ueeske‚efÿeŸe ueeske‚ 24. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve Ske‚ megcesefuele veneR nw?
ieerle nw~ ke‚pejer ke‚e Godiece efcepee&hegj SJeb JeejeCemeer mes ceevee peelee nw (a) osJee - yeejeyebke‚er
peneb Yeespehegjer yeesueer ÿe¤eefuele nw, Ÿen DeJeOeer ceW Yeer ieeŸee peelee nw~ Fmeer (b) Deeune - cenesyee
ÿeke‚ej jefmeŸee, ye«pe Yee<ee ceW ye«pe #es$e ceW ieeŸee peelee nw~ ke‚ewjJeer Yee<ee Yeer (c) ke‚jcee - ceLegje
heefM¤eceer G.ÿe. ke‚er nw leLee jefmeŸee SJeb ceunesj oesveeW ner ieeve ye«peer Deewj (d) ke‚pejer - efcepee&hegj
DeJeOeer oesveeW ner Yee<ee ceW ieeS peeles nQ~ Dele: efJeke‚uhe (b) mener GÚej nw~ U.P.U.R.O./A.R.O. (Pre), 2010
GÚejó(c)
21. ëDeeuneí Ske‚ ueeske‚efÿeŸe mebieerle efke‚me #es$e ke‚e nw?
(a) ÆnsueKeb[ (b) yegbosueKeb[ ke‚jcee, meesveYeı SJeb efcepee&hegj kes‚ DeeefoJeeefmeŸeeW ke‚e ueeske‚ ve=lŸe nw~ Deeune
(c) hetJeeÀ¤eue (d) heefM¤eceer GÚej ÿeosMe yegbosueKeb[ #es$e ke‚er ÿeefmeÊ Jeerj jme ke‚Lee nw~ Fme Jeerj jme ke‚Lee ceW
U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2017 cenesyee kes‚ Jeerj YeeFŸeeW Deeune Deewj Toue ke‚er Jeerjlee ke‚e JeCe&ve efke‚Ÿee
GÚejó(b) peelee nw~ osJee yeejeyebke‚er leLee ke‚pejer efcepee&hegj mes mebyebefOele nw~ ke‚]pejer
ëDeeuneí yegbosueKeb[ #es$e ke‚er ÿeefmeÊ Jeerj jme ke‚Lee nw~ Fme Jeerj jme meeJeve kes‚ cenerves ceW ieeŸee peeves Jeeuee ceOegj ueeske‚ ieerle nw, efpemes cegKŸele:
ke‚Lee ceW cenesyee kes‚ Jeerj YeeFŸeeW Deeune Deewj Toue ke‚er Jeerjlee ke‚e JeCe&ve ceefnueeDeeW …eje ieeŸee peelee nw~
efke‚Ÿee peelee nw~ 25. yeleeFS ke‚ewve-mee ueeske‚ mebieerle efoS ieS mLeeveeW mes megceseuf ele veneR nw?
22. ‘‘pee efove pevece YeÙees ............ keâe, Oejleer Oebmeer DeÌ{eF& neLe~’’ (a) ke‚pejer - yeveejme (JeejeCemeer)
GheÙeg&òeâ Gefòeâ/ueeskeâesefòeâ keâe mebyebOe Gòej ØeosMe keâer efkeâme Ssefleneefmekeâ (b) efyejne - ke‚evehegj
CO
efJeYetefle mes nw? (c) nesueer - ye«pe
(a) efJeÅeeOej (b) ceeefnue (d) veewöbke‚er - neLejme
(c) Deeune (d) hejceeefo& U.P.P.C.S. (Pre), 2009
S.

U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2021 GÚejó(b)

TE

Gòej—(c) ye«pe ke‚er nesueer SJeb jeme ve=lŸe, efcepee&hegj-yeveejme ke‚er ke‚pejer SJeb efyejne
‘‘pee efove pevece YeÙees .......... keâe, Oejleer Oebmeer DeÌ{eF& neLe~’’ ueeskeâesefòeâ
O

leLee ke‚evehegj ceW fleerke=‚<Ce henueJeeve Deewj neLejme ceW hebef[le velLeejece
keâe mebyebOe Gòej ØeosMe kesâ yegbosueKeb[ #es$e kesâ ‘Deeune’ mes nw~ Deeune,
FN

Mecee& ke‚er veewöbke‚er hejbheje, ÿeosMe kes‚ ieebJeeW ceW Deeune Deeefo pewmeer MewefueŸeeb,
JeerjieeLee keâeue kesâ cenekeâefJe peieefvekeâ Éeje ØeCeerle leLee ‘hejceeuejemees’ jeceueeruee ceb[efueŸeeb, heJe&leerŸe ÿeosMe ke‚e mebieerle Deeefo mes mecemle ÿeosMe
hej DeeOeeefjle Skeâ cenòJehetCe& Úboyeæ keâeJÙe nw~ FmeceW cenesyee kesâ Jeerj mebieerle jme mes DeehueeefJele neslee jnlee nw~ Fme ÿeke‚ej efJeke‚uhe (b)
D

Deeune leLee Toue keâer Jeerjlee keâer ieeLee keâe JeCe&ve nw~ megcesefuele veneR nw~
.P

H–106 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

26. efcepee&hegj ÿeefmeÊ nw - yegbosueKeb[ kes‚ cenesyee kes‚ ke‚efJe ¤eboyejoeF& …eje jef¤ele Deeune-Keb[ ceW
(a) ke‚pejer kes‚ efueS Deeune, Ske‚ ÿecegKe hee$e nw~ efyejne, hetJeeÀ¤eue ke‚e Ske‚ ÿecegKe ueeske‚ ieerle
(b) ¤ejkeg‚uee ve=lŸe kes‚ efueS
nw~ ¤ewleer, ueeske‚ ieeŸeve hejbheje ÆnsueKeb[ ke‚er nw~ ke‚pejer, DeJeOe #es$e ke‚e
(c) hebJeeje kes‚ efueS
veneR yeefuke‚ hetJeeÀ¤eue (efcepee&hegj, yeveejme Deeefo) leLee efyenej kes‚ Yeespehegj
(d) veke‚öe kes‚ efueS
ceW ieeŸee peeves Jeeuee ueeske‚ ieerle nw~ Fme ÿeke‚ej efJeke‚uhe (d) ke‚e Ÿegice
U.P.P.C.S. (Mains), 2014
mener megcesefuele veneR nw~
GÚejó(a) 29. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve Ske‚ mener megcesefuele veneR nw?
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ G.ÿe. kes‚ ueeske‚ ieerle #es$e/mLeeve
27. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS SJeb veerÛes efoS ieS ketâš keâe (a) Deeune yegbosueKeb[
ØeÙeesie keâjkesâ mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS~ (b) efyejne hetJeea GÚej ÿeosMe
metÛeer-I metÛeer-II (c) ke‚pejer ÆnsueKeb[
(ueeskeâieerle) (ieeÙeve keâe DeJemej) (d) ¤ewleer DeJeOe SJeb Yeespehegjer #es$e
A. Ûewleer 1. mebmkeâej ieerle U.P. Lower Sub. (Mains), 2015
B. keâpejer 2. yeÇpe keâe ueeskeâieerle GÚejó(c) & (d)
C. jefmeÙee 3. efJeJeen SJeb ceewmeceer ieerle
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
D. meesnj 4. ceewmeceer ieerle
ketâš : 30. efvecveefueefKele ŸegiceeW ceW mes ke‚ewve-mee mener megcesefuele veneR nw?

A B C D (a) nejceesefveŸece Jeeoke‚ fleer jece fleerJeemleJe

(a) 4 3 2 1 (b) ye«pe jeme ve=lŸe
(b) 4 3 1 2 (c) efcepee&hegj efyejne
(c) 1 2 3 4 (d) ieeŸeke‚er cegyeejke‚ Deueer Keeb
(d) 2 1 4 3 U.P.P.C.S. (Mains), 2017
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2021 GÚejó(c)
Gòej—(a) eqyejne, Yeespehegjer ceW ieeŸee peeves Jeeuee hetJeea G.ÿe. ke‚e ueeske‚efÿeŸe ueeske‚ ieerle
mener megcesueve efvecveJele nw— nw~ efcepee&hegj ceW ke‚pejer ieeF& peeleer nw~ Mes<e efJeke‚uhe mener megcesefuele nwb~
metÛeer-I metÛeer-II 31. neLejme SJeb ke‚evehegj hejbhejeDeeW ke‚e mebyebOe nwó
(ueeskeâieerle) (ieeÙeve keâe DeJemej) (a) jbieceb¤e mes
Ûewleer ceewmeceer ieerle
(b) Meem$eerŸe ieeŸeve mes
keâpejer efJeJeen SJeb ceewmeceer ieerle
jefmeÙee yeÇpe keâe ueeskeâieerle (c) ueeske‚ ve=lŸe mes
CO
meesnj mebmkeâej ieerle (d) ke‚yeÒer mes
U.P.P.C.S. (Pre), 2009
28. efvecve ceW mes ke‚ewve megcesefuele veneR nw?
S.

(a) Deeune
GÚejó(a)
TE

- yegbosueKeb[
(b) efyejne - hetJeeÀ¤eue G.ÿe. ceW neLejme SJeb ke‚evehegj Gve oes cenòJehetCe& mLeeveeW ceW Meeefceue nQ,
(c) ¤ewleer
O

- ÆnsueKeb[ peneb jbieceb¤e ves Deheveer peÃ[W peceeFÀ Deewj efJeke‚eme efke‚Ÿee~ FmeceW jeceueeruee
(d) ke‚pejer Deewj veewöbke‚er ÿecegKe nQ~ neLejmeer Deewj ke‚evehegjer veeödÙe MewefueŸeeW ceW mebJeeo
FN

- DeJeOe
U.P.P.C.S. (Mains), 2012, 2010 SJeb ieeŸeve kes‚ ÿemlegleerke‚jCe ke‚es veewöbke‚er ke‚ne peelee nw~ ke‚evehegj ceW
U.P.P.C.S. (Pre), 2010
D

fleerke=‚<Ce henueJeeve Deewj neLejme ceW hebef[le velLeejece Mecee& ke‚er veewöbke‚er
GÚejó(d) hejbheje ÿeefmeÊ nw~
.P

H–107 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

32. GÚej ÿeosMe ceW nesueer kes‚ lŸeewnej hej ëue™ceej nesueerí ceveeF& peeleer 35. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve yeveejme Iejeves mes mebyebefOele nQ?
nw- 1. yesiece DeKlej
(a) Je=voeJeve ceW (b) yejmeevee ceW 2. ceesleer yeeF&
(c) ceLegje ceW (d) ieeskeg‚ue ceW 3. jmetueve yeeF&
U.P.P.C.S. (Mains), 2016, 2012 4. efmeÊsMJejer osJeer
GÚejó(b) veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveSó
ue™ceej nesueer ke‚e mebyebOe yejmeevee mes nw~ ueeske‚ ke‚LeeDeeW kes‚ Devegmeej, ket‚ö :
YeieJeeve fleerke=‚<Ce Deheves efce$eeW kes‚ meeLe Fme efove Deheves ieebJe veboieebJe mes (a) kes‚Jeue 1 leLee 2
jeOee peer kes‚ ieebJe yejmeevee ieS Les, peneb jeOee Deewj Gveke‚er mensefueŸeeW ves (b) kes‚Jeue 2 leLee 3

ue™ (Stick) mes GvnW Yeieeves ke‚e ÿeŸeeme efke‚Ÿee Lee~ leye mes Ÿen hejbheje (c) kes‚Jeue 1,2 leLee 3

Deepe Yeer he‚euiegve ceeme ke‚er Megke‰ue he#e ke‚er veJeceer ke‚es ceveeF& peeleer nw~ (d) kes‚Jeue 2, 3 leLee 4
U.P.P.C.S. (Mains), 2005
33. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö GÚejó(d)
ke‚er meneŸelee mes mener GÚej ¤egefveSó
met¤eer-I met¤eer-II jmetueve yeeF&, ceesleer yeeF& SJeb efmeÊsMJejer osJeer yeveejme Iejeves mes mebyebefOele
A. ue¤⁄t cenjepe 1. Oeg«heo
nQ, peyeefke‚ yesiece DeKlej heeföŸeeuee Iejeves mes mebyebefOele nQ~ yeveejme Iejeves
B. Hew‚Ÿeepe Keeve 2. iepeue
kes‚ ieeŸeke‚ KeŸeeue kes‚ meeLe ner "gcejer-öhhee, ke‚pejer-¤ewleer, Yepeve-iepeue
C. efmeÊsMJejer osJeer 3. ke‚Leke‚
Deewj Oeg«heo-Oeceej kes‚ ieeŸeve ceW heejbiele jns nQ~
D. leuele cenceto 4. "gcejer 36. ÿeefmeÊ ë"gcejerí ieeefŸeke‚e efieefjpee osJeer ke‚e pevce efke‚me Menj ceW ngDee
ket‚ö : Lee?
A B C D (a) ueKeveT (b) DeueerieÃ{
(a) 4 3 2 1 (c) cegjeoeyeeo (d) JeejeCemeer
(b) 3 1 4 2 U.P.P.C.S. (Pre), 2017
(c) 1 2 3 4
GÚejó(d)
(d) 2 3 1 4
U.P.P.C.S. (Pre), 2006 ÿeefmeÊ ë"gcejerí ieeefŸeke‚e efieefjpee osJeer ke‚e pevce 8 ceF&, 1929 ke‚es
GÚej—(b) JeejeCemeer kes‚ efveke‚ö Ske‚ ieebJe ceW ngDee Lee~ Jes mebieerle kes‚ yeveejme Iejeves
mes mebyebefOele LeeR~ 24 Deke‰ötyej, 2017 ke‚es 88 Je<e& ke‚er DeJemLee ceW ke‚esueke‚elee
ue¤⁄t cenjepe ke‚e mebyebOe ke‚Leke‚ mes nw~ Deeieje Iejeves kesâ Gmleeo hewâÙeepe ceW Fveke‚e osneble nes ieŸee~ FvnW he©efleer (1972), he©e Yet<eCe (1989), he©e
Keeve ØeKÙeele OeÇgheo SJeb KeÙeeue ieeÙekeâ Les~ JeejeCemeer ke‚er ÿeKŸeele efJeYet<eCe (2016), mebieerle veeöke‚ Deke‚eoceer mecceeve (1977) mes mecceeefvele
eEnogmleeveer ieeefŸeke‚e efmeÊsMJejer osJeer cegKŸe ôhe mes KeŸeeue SJeb "gcejer ke‚e efke‚Ÿee ieŸee nw~
"gcejer kesâ meboYe& ceW efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee keâLeve mener nw/nQ?
ieeŸeve ke‚jleer nQ~ leuele cenceto ÿeKŸeele iepeue ieeŸeke‚ SJeb DeefYeveslee Les~
37.
Dele: efJeke‚uhe (b) mener GÚej nw~
CO
1. "gcejer keâer Glheefòe G.Øe. ceW ngF&~
34. efvecve ceW ke‚ewve-mee Ÿegice megcesefuele veneR nw?
2. "gcejer megiece SJeb Deekeâ<e&keâ nw~
(a) efyejpet cenejepe
S.

veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej ÛegefveS~

- ke‚Leke‚
(b) Deeune
ketâš :
- cenesyee
TE

(c) Decepeo Deueer Keeb -

(a) kesâJeue 1
mejeso
(d) efyejne
(b) kesâJeue 2
- ke‚vveewpe
O

U.P.P.C.S. (Mains), 2014

(c) 1 Deewj 2 oesveeW
FN

GÚejó(d) (d) ve lees 1 ve ner 2

efyejne hetJeeÀ¤eue ke‚e ÿeefmeÊ ueeske‚ ieerle nw~ Dele: efJeke‚uhe (d) ke‚e Ÿegice U.P. R.O./ A.R.O. (Mains), 2016
D

megcesefuele veneR nw, peyeefke‚ Mes<e efJeke‚uheeW ceW efoS ieS Ÿegice megcesefuele nQ~ Gòej—(c)
.P

H–108 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

"gcejer YeejleerÙe Meem$eerÙe mebieerle keâe Skeâ ieeÙeve Mewueer nw~ Fmekeâer Glheefòe GheÙeg&òeâ efoS ieS efJekeâuheeW ceW efJekeâuhe (c) keâes ÚesÌ[keâj Mes<e meYeer mener
ueKeveT kesâ veJeeye Jeeefpeo Deueer Meen kesâ ojyeej mes ceeveer peeleer nw~ megcesefuele nQ~ yeÌ[er cewvee kesâJeue "gcejer ieeefÙekeâe LeeR ve efkeâ šhhee ieeefÙekeâe~
keâefleheÙe ueesie ueKeveT kesâ Gmleeo meeefokeâ Deueer Keeb keâes ‘ueKeveT "gcejer’ 40. efvecveefueefKele ceW mes efke‚me mLeeve ke‚es efmeleej Deewj megjyenej mebieerle
keâe pevekeâ ceeveles nQ~ veJeeye Jeeefpeo Deueer Meen kesâ mebj#eCe ceW ueKeveT kes‚ Fceoeo Keeveer Iejevee kes‚ efueS peevee peelee nw?
"gcejer keâer Meeve Deewj ueeskeâefØeÙelee Deheves GÛÛelece mlej hej Leer~ "gcejer (a) Deeieje (b) ueKeveT
keâer efJeMes<e efLejkeâles leeueW nQ~ Keceepe, keâeheâer, heeruet, ieeje, osMe, efleuebie, (c) FöeJee (d) JeejeCemeer
YewjJeer Deeefo "gcejer kesâ jeie nQ~ heeruet jeie ceW "gcejer, megiece mebieerle Deeefo U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee)

keâer jÛeveeSb yengle ceOegj SJeb Deekeâ<e&keâ yeveleer nQ~ GÚejó(c)

38. GÚej ÿeosMe veeöke‚ Deke‚eoceer …eje Deke‚eoceer jlve hegjmke‚ej FöeJee ke‚es efmeleej Deewj megjyenej mebieerle kes‚ Fceoeo Keeveer Iejevee nsleg
met¤eeróI ceW JeefCe&le JŸeefÚe‚ŸeeW ke‚es met¤eeróII ceW Debefke‚le #es$eeW ceW Gveke‚er peevee peelee nw~ Fceoeo Keeve kes‚ efhelee meensyeoeo Keeve Ske‚ ceMentj
efJeefMe<ölee kes‚ efueS ÿeoeve efke‚S ieS nQ, oesveeW metef¤eŸeeW ke‚es megcesefuele efmeleej Jeeoke‚ Les~ Fceoeo Keeve ves efmeleej Jeeove ceW ceeRo, Iemeerö SJeb
ke‚erefpeS Deewj veer¤es efoS ieS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚jkes‚ mener GÚej Peeuee ke‚e efJeke‚eme efke‚Ÿee Lee~ Fme Iejeves ceW DevŸe ÿeefmeÊ ke‚ueeke‚ej
ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeSó LesóMegpeele Keeve, efveMeele Keeve leLee yegOeeefolŸe cegKepeea Deeefo~
met¤eeróI met¤eeróII 41. efvecveefueefKele Meem$eerŸe ve=lŸe ÿeeôheeW ceW mes ke‚ewve-mee GÚej ÿeosMe mes
A. Gmleeo efJeueeŸele Keeb 1. mejeso mebyeÊ nw?
B. ceemöj efhe‚oe ngmewve veemeea 2. ke‚lLeke‚ (a) ke‚lLeke‚ (b) YejleveeödŸece
C. efmeleeje osJeer 3. eEnoer jbieceb¤e (c) Deesef[meer (d) keg‚¤eerhegÃ[er
D. peefleve YeÛe¤eeŸe& 4. efmeleej U.P.P.C.S. (Mains), 2015
ket‚ö : GÚejó (a)
A B C D ke‚lLeke‚ GÚej ÿeosMe ke‚e Meem$eerŸe ve=lŸe nw~ YejleveeödŸece, leefceuevee[g
(a) 2 1 3 4
ke‚e; Deesef[meer, Deesef[Mee ke‚e leLee keg‚¤eerhegÃ[er, kes‚jue ke‚e Meem$eerŸe ve=lŸe nw~
(b) 4 1 3 2
(c) 3 2 4 1 42. efvecveefueefKele ceW mes efke‚meves ueKeveT kes‚ meebmke=‚efleke‚ efõe‚Ÿee-ke‚ueeheeW
(d) 4 3 2 1 ceW Ÿeesieoeve veneR efoŸee Lee?
U.P. U.D.A./L.D.A. (Pre), 2002 (a) efyeboeoerve (b) Gmleeo otuns Keeb
GÚejó(d) (c) ceWnoer (d) FefueŸeeme Keeb
U.P.P.C.S. (Mains), 2009
Gòej ÿeosMe veeöke‚ Deke‚eoceer …eje Deke‚eoceer jlve hegjmke‚ej ÿeehle JŸeefÚe‚ GÚejó(c)
ceWnoer kes‚ DeefleefjÚe‚ Mes<e leerveeW efyeboeoerve, Gmleeo otuns Keeb SJeb FefueŸeeme
leLee Gvekes‚ efJeefMe∞ #es$e Fme ÿeke‚ej nQó
met¤eeróI met¤eeróII Keeb ke‚e ueKeveT kes‚ meebmke=‚efleke‚ efõe‚Ÿee-ke‚ueeheeW cebs cenòJehetCe& Ÿeesieoeve Lee~
Gmleeo efJeueeŸele Keeb ó efmeleej DeJeOe kes‚ veJeeye Jeeefpeo Deueer Meen Ske‚ mebieerle cece&%e, ke‚uee ÿesceer Deewj
CO
ceemöj efhe‚oe ngmewve veemeea ó eEnoer jbieceb¤e mebieerle%e Les~ Gvekes‚ Meemeveke‚eue ke‚es DeJeOe ke‚er ke‚uee ke‚er ¬ef∞ mes mJeCe&
efmeleeje osJeer ó ke‚lLeke‚ Ÿegie ke‚ne pee meke‚lee nw~ Gvekes‚ ojyeej ceW efyeboeoerve pewmes ëke‚lLeke‚ ve=lŸeí
peefleve YeÛe¤eeŸe&
S.

ó mejeso kes‚ Dee¤eeŸe& Deewj ke‚esoT efmebn pewmes heKeeJepeer MeesYee yeÃ{eles Les~ Jeeefpeo
39. efvecveefueefKele ÙegiceeW ceW mes keâewve-mee mener megcesefuele veneR nw? Deueer Meen ves ëDeKlejefheŸeeí Deewj efyeboeoerve ves ëmeveoefheŸeeí Gheveece mes
TE

(ieeÙekeâ) (ieeÙeve Mewueer/efJeOee) "gcejer ke‚er Deveskeâ yebefoMeW lewŸeej ke‚eR~

(a) jepeve-meepeve efceße — OeÇgheo-šhhee 43. efvecveefueefKele ceW mes efke‚meves MebYet cenejepe ke‚es eEnogmleeveer Meem$eerŸe
O

(b) leepe-yesiece — "gcejer-šhhee mebieerle ke‚er efMe#ee oer?

(c) yeÌ[er cewvee — "gcejer-šhhee
FN

(a) velLet Keeve (b) jnercegˆerve Keeve

(d) Decyeepeer ÛelegJexoer — OeÇgheo (c) megpeeve Keeve (d) Deyogue ke‚jerce Keeve
U.P. B.E.O. (Pre), 2019 U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee)
D

Gòej-(c) GÚejó(b)
.P

H–109 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

MebYet cenejepe ueKeveT Iejeves kes‚ ke‚lLeke‚ ve=lŸe ke‚ueeke‚ej Les~ Fvekes‚ efhelee 47. GÚej-ceOŸe #es$e meebmke=‚efleke‚ keW‚ı efmLele nwó
ke‚eueke‚e ÿemeeo cenejepe, ¤ee¤ee efyeboeoerve, yeÃ[s YeeF& De¤⁄ve cenejepe leLee (a) efouueer ceW (b) Fueeneyeeo ceW
ue¤⁄t cenejepe Les, efpevemes FvneWves ve=lŸe ke‚er efMe#ee ueer~ GvneWves Gmleeo (c) ueKeveT ceW (d) JeejeCemeer ceW
jnercegˆerve Keeve mes eEnogmleeveer Meem$eerŸe mebieerle ke‚er efMe#ee ´enCe ke‚er Leer~ U.P.P.C.S. (Mains), 2004

44. Yeejle ceW efyeÇefšMe Meemevekeâeue ceW G.Øe. kesâ efvecveefueefKele ceW mes efkeâme GÚejó(b)
mLeeve keâes ‘jbie efLeÙesšj’ kesâ ™he ceW peevee peelee Lee? GÚej-ceOŸe #es$e meebmke=‚efleke‚ keW‚ı Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) ceW efmLele
(a) keâeMeer efnbot efJeMJeefJeÅeeueÙe, JeejeCemeer nw~ Fmeke‚er mLeehevee Je<e& 1986 ceW ngF& Leer~ Je<e& 1985-86 ceW heeföŸeeuee,
(b) ØeÙeeiejepe efmLele GÛÛe vÙeeÙeeueÙe ke‚esueke‚elee, lebpeeJegj, GoŸehegj, Fueeneyeeo, oerceehegj Deewj veeiehegj ceW
(c) ueKeveT keâe Úlej cebefpeue meele meebmke=‚efleke‚ keW‚ı mLeeefhele efke‚S ieS Les~
(d) peer.heer.Dees. ueKeveT
U.P. R.O./ A.R.O. (Mains), 2016
48. GÚej ÿeosMe ceW GÚej keW‚ıerŸe #es$e meebmke=‚efleke‚ keW‚ı mLeeefhele nw-
Gòej—(d) (a) Deeieje ceW (b) JeejeCemeer ceW
(c) Fueeneyeeo ceW (d) yejsueer ceW
jbie efLeÙesšj peer.heer.Dees. ueKeveT ceW efmLele nw~ efyeÇefšMe Yeejle ceW Ùen U.P.P.C.S. (Pre), 2017
Deb«espeeW keâe ceveesjbpeve keWâõ Lee, peneb Deb«espe Deheâmej Deewj Gvekesâ heefjJeej
GÚejó(c)
kesâ ueesie ceveesjbpeve kesâ efueS pegšles Les~ ojDemeue ›eâebeflekeâeefjÙeeW kesâ efKeueeheâ
Ûeueves Jeeues cegkeâoces ceW ›eâebeflekeâeefjÙeeW kesâ meceLe&ve ceW efJeõesn Ùee nceuee GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
nesves keâer DeeMebkeâe ceW Deb«espeeW ves efjbie efLeÙesšj ceW mhesMeue keâesš& ueieeF& Leer, 49. GÚej-ceOŸe #es$eerŸe meebmke=‚efleke‚ keW‚ı efmLele nwó
efpemes Deepe peer.heer.Dees. keânles nQ~ ‘jbie efLeÙesšj’ keâes ‘efjbie efLeÙesšj’ Yeer (a) Fueeneyeeo ceW (b) JeejeCemeer ceW
keâne peelee nw~ (c) Deeieje ceW (d) ueKeveT ceW

45. GÚej ÿeosMe ceW je∞^erŸe ke‚Leke‚ mebmLeeve efmLele nwó U.P.P.C.S. (Mains), 2015
(a) Deeieje ceW (b) ueKeveT ceW GÚejó(a)
(c) ke‚evehegj ceW (d) JeejeCemeer ceW GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
U.P.P.C.S. (Mains), 2006
50. GÚej ÿeosMe ke‚e iegÆ hetefCe&cee heJe& meceefhe&le nw, $e+ef<e-
GÚejó(b)
(a) JŸeeme ke‚es (b) JeefMeâ ke‚es
G.ÿe. ceW je∞^erŸe ke‚Leke‚ mebmLeeve ueKeveT ceW efmLele nw~ Fmeke‚er mLeehevee (c) Jeeuceerefke‚ ke‚es (d) Ye=ieg ke‚es
Ske‚ mJeeŸeÚeMeemeer mebmLeeve kes‚ ôhe ceW mebmke=‚efle efJeYeeie kes‚ Debleie&le ke‚er U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2014
ieF& Leer, efpemeke‚e GˆsMŸe je∞^erŸe mlej hej ke‚Leke‚ kes‚ efJeefYevve IejeveeW ke‚er GÚejó(a)
hejbhejeDeeW ke‚e DeefYeuesKeerke‚jCe, ŸegJee ÿeefleYeeDeeW ke‚es ÿeeslmeenve, Jeefjâ
ke‚ueeke‚ejeW ke‚e mebj#eCe SJeb ve=lŸe ke‚e mebJeÊ&ve nw~ GÚej ÿeosMe ke‚e iegÆ hetefCe&cee eEnogDeeW Deewj yeewÊeW oesveesb kes‚ efueS cenòJehetCe&
GÚej ÿeosMe ke‚er efJeefMe∞ ve=lŸe Mewueer nw-
nw~ Ÿen heJe& eEnot kew‚ueW[j kes‚ Devegmeej, Dee<eeÃ{ cenerves (petve-Deiemle) kes‚
46.
CO
(a) ke‚lLeke‚ (b) YejleveeödÙece
hetefCe&cee kes‚ efove ceveeŸee peelee nw~ eEnot Fme heJe& ke‚es ceneve meble ëJŸeemeí
(c) Deesef[meer (d) keg‚¤eerhegÃ[er
ke‚er mce=efle ceW ceveeles nQ, peyeefke‚ yeewÊ Fmeer efove ke‚es YeieJeeve yegÊ kes‚
U.P.R.O./A.R.O. (Pre) (Spl.), 2010
S.

mecceeve ceW ceveeles nQ, efpevneWves Fmeer efove meejveeLe (JeejeCemeer) ceW Dehevee
GÚejó(a) henuee GheosMe efoŸee Lee~
TE

ëke‚lLeke‚í ve=lŸe ke‚e Ske‚ ÿeke‚ej nw, pees GÚej ÿeosMe ceW hegef<hele SJeb heuueefJele 51. efvecveefueefKele ceW mes efke‚me mLeeve hej cegefÃ[Ÿee hetefCe&cee cesuee ke‚e DeeŸeespeve
efke‚Ÿee peelee nw?
O

ngDee~ DeJeOe kes‚ veJeeye Jeeefpeo Deueer Meen Fme ke‚uee (ke‚lLeke‚) kes‚ mebj#eke‚
(a) yeösMJej (b) ke‚vveewpe
FN

SJeb Fme ke‚uee ceW ÿeJeerCe Yeer Les~ Jele&ceeve ceW Fme ke‚uee kes‚ oes cenòJehetCe&
Iejeves nQ- ueKeveT Iejevee SJeb yeveejme Iejevee~ Deesef[meer ve=lŸe Mewueer ke‚e (c) ieesJeOe&ve (d) mejOeevee
mebyebOe Deesef[Mee mes, YejleveeödÙece ke‚e mebyebOe leefceuevee[g mes leLee keg‚¤eerhegÃ[er U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee)
D

ke‚e mebyebOe DeebOe« ÿeosMe jepŸe mes nw~ GÚejó(c)

.P

H–110 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

cegefÃ[Ÿee hetefCe&cee cesuee, efpemeke‚es cegefjŸee hegvees cesuee Yeer ke‚ne peelee nw, ke‚e ket‚ö :
A B C D
DeeŸeespeve ÿeefleJe<e& ieesJeOe&ve, ceLegje-Je=boeJeve ceW iegÆ hetefCe&cee (Dee<eeÃ{ ceeme
(a) 2 3 1 4
ke‚er hetefCe&cee) kes‚ efove neslee nw~ (b) 3 4 1 2
52. G.ÿe. ceW, pewve SJeb yeewÊ Oece& oesveeW ke‚e ÿeefmeÊ leerLe& nwó (c) 3 1 4 2
(a) meejveeLe (b) ke‚ewMeecyeer (d) 1 4 2 3
(c) osJeerheeöve (d) keg‚Meerveiej U.P.P.C.S. (Mains), 2009
GÚejó(b)
U.P.P.C.S. (Mains), 2003, 2008, 2009
U.P.P.C.S. (Pre), 2009 mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó
GÚejó(b) met¤eer-I met¤eer-II
G.ÿe. ceW ke‚ewMeecyeer pewve SJeb yeewÊ Oece& oesveeW ke‚e ÿeefmeÊ leerLe&mLeue nw~ (cesuee) (efpeuee)
pewve ´ebLeeW kes‚ Devegmeej, Ÿen ⁄"s leerLeÀke‚j ëhe©eÿeYegí ke‚e pevce mLeeve ieeseEJeo meenye ó DeepeceieÃ{ (Jele&ceeve ceW Debyes[ke‚j veiej)
Lee~ ke‚ewMeecyeer ceW Deveske‚ efJenej Les, GveceW meJe&ÿecegKe ëIeesef<eleejeceí Lee~ kew‚ueeMe cesuee ó Deeieje (kew‚ueeMe SJeb efmekeb‚oje ceW)
Fmeke‚e efvecee&Ce flesefâ Ieesef<ele ves ke‚jJeeŸee Lee~ Fme efJenej kes‚ efveke‚ö ner mewŸeo meeueej ó yenjeF¤e
DeMeeske‚ ke‚e mlethe Lee~ Meekeg‚cYejer osJeer ó menejvehegj
53. GÚej ÿeosMe ceW pewve SJeb yeewÊ oesveeW OeceeX ke‚e ÿeefmeÊ leerLe& ke‚ewve-mee nw? 56. efvecveefueefKele mLeeveeW ceW mes ke‚neb Meekeg‚cYejer osJeer cesues ke‚e DeeŸeespeve
(a) meejveeLe (b) ke‚ewMeecyeer efke‚Ÿee peelee nw?
(c) keg‚Meerveiej (d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR (a) JeejeCemeer ceW (b) eEJeOŸee¤eue ceW
U.P.R.O./A.R.O. (Pre) (Spl.), 2010 (c) cesj" ceW (d) menejvehegj ceW
GÚejó(b) U.P.P.C.S. (Mains), 2015
GÚejó(d)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
54. ÿeefleJe<e& ÿeefmeÊ methe‚er meble nepeer Jeeefjme Deueer Meen ke‚er cepeej hej
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
cesuee ueielee nwó 57. eqvecveefueefKele ceW keâewve mener megcesefuele veneR
(a) he‚lesnhegj meerke‚jer, Deeieje ceW (Gòej ØeosMe kesâ Ssefleneefmekeâ cesues) (mLeeve/#es$e)
(b) ke‚efueŸeej, menejvehegj ceW (a) peue efJenej keâe cesuee — yegbosueKeb[
(b) yešsMJej keâe cesuee — heefMÛeceebÛeue
(c) osJee Mejerhe‚, yeejeyebke‚er ceW
(c) yeueosJe Ú" keâe cesuee — hetJeeËÛeue
(d) ieÃ{cegÚes‚MJej, ieeefpeŸeeyeeo ceW
(d) Meg›eâleeue keâe cesuee — cegpeheäheâjveiej
U.P.P.C.S. (Mains), 2003, 2004
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2021
GÚejó(c) Gòej—(c)
ÿeefleJe<e& ÿeefmeÊ methe‚er meble nepeer Jeeefjme Deueer Meen ke‚er cepeej hej osJee
yeueosJe Ú" keâe cesuee pesJej (veesS[e, heefMÛeceebÛeue) ceW ßeeroeTpeer cebefoj
CO
hej DeeÙeesefpele efkeâÙee peelee nw~ nefjÙeeCee kesâ heâjeroeyeeo peveheo ceW YeieJeeve
Mejerhe‚ yeejeyebke‚er ceW cesuee ueielee nw~ yeejeyebke‚er efpeues ceW efmLele osJee ceW
ÿeefmeÊ methe‚er meble nepeer Jeeefjme Deueer Meen ke‚er cepeej nw~ Gvekes‚ Jeeef<e&ke‚ ßeerke=â<Ce kesâ De«epe yeuejece (yeueosJe) keâer peÙebleer kesâ DeJemej hej Gvekesâ
Gme& kes‚ ceewkes‚ hej ke‚eefle&ke‚ ceW Ske‚ yeÃ[e cesuee ueielee nw~ Éeje Øeuebyeemegj je#eme kesâ JeOe keâer mce=efle ceW DeeÙeesefpele efkeâÙee peelee nw~
S.

55. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö yeueosJe Éeje Øeuebyeemegj kesâ JeOe kesâ Ghejeble heueJeue veiejer yemeeF& ieF& Leer~
TE

mes mener GÚej ¤egefveSó 58. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö
met¤eer-I met¤eer-II mes mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeS -
(cesuee) (efpeuee)
O

met¤eer-I (cesuee) met¤eer-II (mLeeve)

A . ieeseEJeo meenye 1. yenjeF¤e A. kew‚ueeMe cesuee 1. Deeieje
FN

B. kew‚ueeMe cesuee 2. menejvehegj B. veJe¤eb[er cesuee 2. cesj"

C. mewŸeo meeueej 3. DeepeceieÃ{ C. ke‚eefuebpej cesuee 3. yeeboe
D

D. Meekeg‚cYejer osJeer 4. Deeieje D. meesjeW cesuee 4. Söe

.P

H–111 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ket‚ö : ketâš :
A B C D A B C D
(a) 1 2 3 4 (a) 1 2 3 4
(b) 4 2 3 1 (b) 4 1 2 3
(c) 2 3 4 1 (c) 2 3 1 4
(d) 3 1 2 4 (d) 3 4 1 2
U.P.P.C.S. (Mains), 2014 U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016
Gòej–(c)
GÚejó(a)
mener megcesueve nw–
met¤eer-I leLee met¤eer-II efvecveJele megcesefuele nQó
metÛeer-I (cesuee) metÛeer-II (peveheo)
met¤eer-I (cesuee) met¤eer-II (mLeeve) osJeer heešve cesuee - yeuejecehegj
kew‚ueeMe cesuee Deeieje keâeceheerue cesuee - heâ®&Keeyeeo
veJe¤eb[er cesuee cesj" yešsMJej cesuee - Deeieje
ke‚eefuebpej cesuee yeeboe oojer cesuee - yeefueÙee
meesjeW cesuee Söe (ke‚emeiebpe) 61. mewŸeo meeueej cesuee DeeŸeesefpele neslee nwó
veesš—meesjeW keâemeiebpe efpeues ceW efmLele nw~ Fme efpeues keâe efvecee&Ce 2008 ceW (a) yenjeF¤e ceW (b) yeejeyebke‚er ceW
ner nes ieÙee, efheâj Yeer ØeMve efvecee&Ce keâjles meceÙe $egefš jKee ieÙee DeLee&le (c) He‚lesnhegj meerke‚jer ceW (d) ieesb[e ceW
hetJe&Jeleea efpeuee kesâ meeLe efoÙee ieÙee nw~ U.P.P.C.S. (Mains), 2011
59. efvecveefueefKele ceW mes keâewve Skeâ mener megceseuf ele veneR GÚejó(a)
(mLeeve) (Gòej ØeosMe kesâ efpeues) npejle ieepeer mewŸeo meeueej cemeto Ske‚ ceneve meble Les, pees efnbogDeeW SJeb
(a) yešsMJej - Deeieje cegmeueceeveeW ceW meceeve ôhe mes hetpeveerŸe Les~ Fveke‚er ojieen GÚej ÿeosMe
(b) osJee Mejerheâ - peewvehegj kes‚ yenjeF¤e efpeues ceW efmLele nw, peneb ÿeefleJe<e& cesuee ueielee nw, efpemeke‚es
(c) mebefkeâmee - heâ®&Keeyeeo mewŸeo meeueej cesuee kes‚ veece mes peevee peelee nw~ efkeb‚Jeobleer nw efke‚ Ÿeneb hej
(d) efye"tj - keâevehegj efmLele leeueeye ceW mveeve ke‚jves mes meYeer ÿeke‚ej kes‚ ¤ece& SJeb keg‚â jesieeW
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2021 mes efvepeele efceue peeleer nw~
Gòej—(b) 62. met¤eer-I Deewj met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS~ mener GÚej ke‚e ¤eŸeve
met¤eer kes‚ veer¤es efoS ieS ket‚ö mes ke‚erefpeSó
mener megcesueve Fme Øekeâej nw—
met¤eer-I (cesuee) met¤eer-II (DeeŸeespeve mLeeve)
(mLeeve) (Gòej ØeosMe kesâ efpeues)
A. yeösMJej 1. yeejeyebke‚er
yešsMJej - Deeieje
B. osJee 2. cesj"
osJee Mejerheâ - yeejeyebkeâer
CO
C. nefjoeme peŸebleer 3. Deeieje
mebefkeâmee - heâ®&Keeyeeo
D. veew¤eboer 4. Je=boeJeve
efye"tj - keâevehegj
S.

ket‚ö :
60. metÛeer-I keâes metÛeer-II kesâ meeLe megcesefuele keâerefpeS leLee veerÛes efoS ieS A B C D
TE

ketâš ceW mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS- (a) 3 2 1 4

metÛeer-I (cesuee) metÛeer-II (peveheo) (b) 2 1 4 3
O

A. osJeer heešve cesuee 1. Deeieje (c) 1 4 2 3

FN

B. keâeceheerue cesuee 2. yeuejecehegj (d) 3 1 4 2

C. yešsMJej cesuee 3. heâ®&Keeyeeo U.P.P.C.S. (Pre), 2007
D

D. oojer cesuee 4. yeefueÙee GÚejó(d)

.P

H–112 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GÚej ÿeosMe ceW DeeŸeesefpele efke‚S peeves Jeeues GheŸeg&Úe‚ cesueeW SJeb Gvekes‚ 65. cene keg‚cYe cesuee ÿeeŸe: efke‚leves Je<e& hej DeeŸeesefpele efke‚Ÿee peelee nw?
DeeŸeespeve mLeueeW ke‚e mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó (a) 10JeW Je<e& (b) 12JeW Je<e&

met¤eer-I (cesuee) met¤eer-II (DeeŸeespeve mLeue) (c) 14JeW Je<e& (d) 16JeW Je<e&
U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2017
GÚejó(b)
yeösMJej ó Deeieje
osJee ó yeejeyebke‚er
nefjoeme peŸebleer ó Je=boeJeve cene keg‚cYe cesuee ke‚e DeeŸeespeve 12JeW Je<e& efke‚Ÿee peelee nw~ cene keg‚cYe cesuee
veew¤eboer ó cesj" osMe kes‚ ¤eej mLeeveeW - ÿeŸeeiejepe, nefj…ej, Gppewve leLee veeefmeke‚ ceW ueieles
63. nefjoeme peŸebleer ÿeefleJe<e& ceveeF& peeleer nwó nQ~ Je<e& 2019 ceW ÿeŸeeiejepe ceW keg‚cYe cesuee ke‚e DeeŸeespeve efke‚Ÿee ieŸee~
(a) Peebmeer ceW (b) ceLegje ceW veesö- keg‚cYe cesuee 12JeW Je<e& SJeb DeÊ& keg‚cYe cesuee 6JeW Je<e& hej DeeŸeesefpele
(c) Je=boeJeve ceW (d) JeejeCemeer ceW neslee nw, eEke‚leg G.ÿe. mejke‚ej ves ëkeg‚cYeí cesuee ke‚es cene kegb‚Ye leLee ëDeÊ&
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008 keg‚cYeí ke‚es keg‚cYe ke‚er meb%ee oer nw~
GÚejó(c) 66. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö
mes mener GÚej ¤egefveSó
met¤eer-I ( cesuee) met¤eer-II (mLeeve)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
64. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö A. ceeIe cesuee 1. yeejeyebke‚er
mes mener GÚej ¤egefveSó B. Petuee cesuee 2. yeösMJej
met¤eer-I met¤eer-II C. heMeg cesuee 3. Je=boeJeve
(G.ÿe. heŸe&öve …eje (DeeŸeespeve mLeue) D. osJee cesuee 4. Fueeneyeeo
DeeŸeesefpele cesuee/lŸeewnej) ket‚ö :
A. heMeg cesuee 1. Fueeneyeeo A B C D
B. Oe«gheo cesuee 2. Debyes[ke‚j veiej (a) 4 3 2 1
C. ieeseEJeo meenye cesuee 3. yeösMJej (b) 4 2 3 1
D. ceeIe cesuee 4. JeejeCemeer (c) 1 3 4 2
ket‚ö : (d) 3 1 2 4
A B C D U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2010
(a) 3 4 2 1 GÚej—(a)
(b) 2 4 3 1 mener megcesueve efvecve ÿeke‚ej nesieeó
(c) 3 1 4 2 met¤eer-I (cesuee) met¤eer-II (mLeeve)
(d) 1 3 2 4 ceeIe cesuee - Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe)
U.P.P.C.S. (Mains), 2010, 2011 Petuee cesuee - Je=boeJeve
GÚejó(a)
CO
heMeg cesuee - yeösMJej
mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó osJee cesuee - yeejeyebke‚er
met¤eer-I met¤eer-II 67. eEnot-cegefmuece Ske‚lee ke‚e ÿeleerke‚ ëmeguenkeg‚ue GlmeJeí DeeŸeesefpele efke‚Ÿee
S.

(G.ÿe. heŸe&öve …eje DeeŸeesefpele cesuee/lŸeewnej) (DeeŸeespeve mLeue) peelee nwó

TE

heMeg cesuee ó yeösMJej (a) Deeieje ceW (b) DeueerieÃ{ ceW

(c) FöeJee ceW (d) yeejeyebke‚er ceW
O

Oeg«heo cesuee ó JeejeCemeer

U.P.P.C.S. (Pre), 2005
FN

GÚejó(a)
ieeseEJeo meenye cesuee ó Debyes[ke‚j veiej
ceeIe cesuee ó Fueeneyeeo
(Jele&ceeve eEnot-cegefmuece Ske‚lee ke‚e ÿeleerke‚ ëmeguenkeg‚ue GlmeJeí Deeieje ceW DeeŸeesefpele
D

ØeÙeeiejepe) efke‚Ÿee peelee nw~

.P

H–113 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

68. Gòej ØeosMe kesâ efvecveefueefKele efkeâme Ssefleneefmekeâ cesues ceW efnbot Deewj 70. efvecveefueefKele ceW ke‚ewve Ske‚ mener megcesefuele veneR nw?
cegmeueceeve oesveeW Deeles nQ? (a) ke‚yeerjhebefLeŸeeW ke‚e heefJe$e leerLe& mLeue ñ ceienj
(a) veewÛeboer keâe cesuee (b) yeeJejes yeeyee keâe cesuee (b) YeieJeeve yegÊ ke‚e efveJee&Ce mLeue ñ keg‚Meerveiej
(c) hetâue[esue keâe cesuee (d) yešsMJej keâe cesuee (c) methe‚er meble nepeer Jeeefjme Deueer Meen ke‚er cepeej ñ osJee Mejerhe‚
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2021 (d) De™emeer npeej $e+ef<eŸeeW ke‚er lehemLeueer ñ mebefke‚mee
Gòej—(a) U.P.P.C.S. (Mains), 2012

cesj" kesâ veewÛeboer ceW veewÛeboer cesuee ueielee nw~ Ùen cesuee efnbot-cegefmuece GÚejó(d)
meebØeoeefÙekeâ meewneo& keâe Øeleerkeâ nw~ veewÛeboer cewoeve ceW peneb veJeÛeboer osJeer keâe GÚej ÿeosMe kes‚ he‚Æ&Keeyeeo efpeues ceW efmLele mebefke‚mee yeewÊ Oece& mes mebyebefOele
Øeefmeæ ØeeÛeerve cebefoj nw, JeneR cebefoj kesâ meeceves yeeues efceÙeeb keâer cepeej Yeer nw~ De™emeer npeej $e+ef<eŸeeW ke‚er lehemLeueer vewefce<eejCŸe ke‚es ke‚ne peelee nw~
nw~ heewjeefCekeâ ceevÙeleeDeeW kesâ Devegmeej, Ùeneb hej osJeer meleer keâe G® Yeeie 71. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ÿegice megcesefuele veneR nw?
efceuee Lee, FmeefueS Ùen Skeâ Meefòeâ heer" nw~ FeflenemekeâejeW kesâ Devegmeej
(a) Je=boeJeve cebefoj - ceLegje
11JeeR Meleeyoer ceW DeueeGöerve efKeuepeer kesâ mesveeheefle meueej cemeto ves Fme
(b) pes.kes‚. cebefoj - ueKeveT
#es$e hej Dee›eâceCe efkeâÙee~ yeeo ceW Gmekeâe ceve Ùegæ mes efJejle nes ieÙee
(c) efJeMJeveeLe cebefoj - JeejeCemeer
Deewj Jen heâkeâerj yeve ieÙee~ Jen yeeues Meen kesâ veece mes Øeefmeæ ngDee~ Ùegæ
(d) osJeerheeöve cebefoj - leguemeerhegj
ceW efpeme mLeeve hej Gmekeâer Debiegueer keâškeâj efiejer Leer, ce=lÙeg kesâ heMÛeele
U.P.P.C.S. (Pre), 2011
Jeneb meueej cemeto Ghe&â yeeues efceÙeeb keâer cepeej yeveJee oer ieF&~
GÚejó(b)
69. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS pes.kes‚. cebefoj, ke‚evehegj ceW DeJeefmLele nw, peyeefke‚ DevŸe Ÿegice megcesefuele nQ~
ieS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚jles ngS mener GÚej ¤egefveSó
met¤eer-I
(leerLe& mLeue ke‚e veece)
met¤eer-II
(veiej/mLeeve)
Deew≈eesefieke‚ SJeb Jew%eeefveke‚ mebmLeeve
A . ¤eõe‚leerLe&
B. ieeseEJeo osJe cebefoj
1. ke‚ewMeecyeer
2. he‚lesnhegj meerke‚jer
leLee Glheeove keW‚ı
C. meueerce ef¤eMleer ke‚er ojieen 3. Je=boeJeve
D. yeewÊ SJeb pewve cebefoj 4. vewefce<eejCŸe veesšdme
ket‚ö : *G.ÿe. ke‚e ÿecegKe Deew≈eesefieke‚ veiej ke‚evehegj nw~ *Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle
A B C D Devegceeve kesâ Devegmeej, ØeosMe ceW efÉleerÙekeâ Keb[ keâe Ùeesieoeve Je<e& 2021-22
(a) 1 2 3 4 kesâ lewÙeej efkeâS ieS lJeefjle DevegceeveeW kesâ Devegmeej efmLej YeeJeeW hej 26.7
(b) 2 1 4 3 ØeefleMele nw leLee efÉleerÙekeâ Keb[ ceW iele Je<e& keâer leguevee ceW Je<e& 2021-22
(c) 3 4 2 1 kesâ efmLej YeeJeeW hej 10.3 ØeefleMele keâer Je=efæ leLee ØeÛeefuele YeeJeeW hej 14.9
(d) 4 3 2 1 ØeefleMele keâer Je=efæ jner~ *efÉleerÙekeâ Keb[ kesâ Debleie&le efJeefvecee&Ce, efJeÅegle,
CO
U.P.P.S.C. (GIC), 2010 iewme leLee peue mebhetefle& SJeb efvecee&Ce keâeÙe& GheKeb[ Meeefceue nQ~ Je<e& 2021-
GÚejó(d) 22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ Devegmeej, ØeosMe kesâ mekeâue jepÙe cetuÙeJeOe&ve ceW
S.

efJeefvecee&Ce GheKeb[ ceW ieleJe<e& keâer leguevee ceW Je<e& 2021-22 ceW efmLej YeeJeeW
TE

mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó

met¤eer-I met¤eer-II hej 13.6 ØeefleMele keâer Je=efæ leLee ØeÛeefuele YeeJeeW hej 21.0 ØeefleMele keâer
(leerLe& mLeue ke‚e veece) (veiej/mLeeve) Je=efæ jner~ Fmeer Øekeâej mes efJeÅegle, iewme leLee peue mebhetefle& GheKeb[ ceW iele
O

Je<e& keâer leguevee ceW Je<e& 2021-22 ceW efmLej YeeJeeW hej 4.4 ØeefleMele keâer Je=efæ
FN

¤eõe‚leerLe& ó vewefce<eejCŸe
ieeseEJeo osJe cebefoj ó Je=boeJeve leLee ØeÛeefuele YeeJeeW hej 8.7 ØeefleMele keâer Je=efæ jner~ efvecee&Ce GheKeb[ ceW
iele Je<e& keâer leguevee ceW Je<e& 2021-22 ceW efmLej YeeJeeW hej 7.0 ØeefleMele
D

meueerce ef¤eMleer ke‚er ojieen ó he‚lesnhegj meerke‚jer

yeewÊ SJeb pewve cebefoj ó ke‚ewMeecyeer keâer Je=efæ leLee ØeÛeefuele YeeJeeW hej 9.7 ØeefleMele keâer Je=efæ jner~ efJeefvecee&Ce
.P

H–114 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

70. efvecveefueefKele ceW ke‚ewve Ske‚ mener megcesefuele veneR nw?

(a) ke‚yeerjhebefLeŸeeW ke‚e heefJe$e leerLe& mLeue ñ ceienj
(b) YeieJeeve yegÊ ke‚e efveJee&Ce mLeue ñ keg‚Meerveiej
(c) methe‚er meble nepeer Jeeefjme Deueer Meen ke‚er cepeej ñ osJee Mejerhe‚
(d) De™emeer npeej $e+ef<eŸeeW ke‚er lehemLeueer ñ mebefke‚mee
U.P.P.C.S. (Mains), 2012
GÚejó(d)
GÚej ÿeosMe kes‚ he‚Æ&Keeyeeo efpeues ceW efmLele mebefke‚mee yeewÊ Oece& mes mebyebefOele
nw~ De™emeer npeej $e+ef<eŸeeW ke‚er lehemLeueer vewefce<eejCŸe ke‚es ke‚ne peelee nw~
71. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ÿegice megcesefuele veneR nw?
(a) Je=boeJeve cebefoj - ceLegje
(b) pes.kes‚. cebefoj - ueKeveT
(c) efJeMJeveeLe cebefoj - JeejeCemeer
(d) osJeerheeöve cebefoj - leguemeerhegj
U.P.P.C.S. (Pre), 2011
GÚejó(b)
pes.kes‚. cebefoj, ke‚evehegj ceW DeJeefmLele nw, peyeefke‚ DevŸe Ÿegice megcesefuele nQ~

Deew≈eesefieke‚ SJeb Jew%eeefveke‚ mebmLeeve

leLee Glheeove keW‚ı
veesšdme
*G.ÿe. ke‚e ÿecegKe Deew≈eesefieke‚ veiej ke‚evehegj nw~ *Je<e& 2021-22 kesâ lJeefjle
Devegceeve kesâ Devegmeej, ØeosMe ceW efÉleerÙekeâ Keb[ keâe Ùeesieoeve Je<e& 2021-22
kesâ lewÙeej efkeâS ieS lJeefjle DevegceeveeW kesâ Devegmeej efmLej YeeJeeW hej 26.7
ØeefleMele nw leLee efÉleerÙekeâ Keb[ ceW iele Je<e& keâer leguevee ceW Je<e& 2021-22
kesâ efmLej YeeJeeW hej 10.3 ØeefleMele keâer Je=efæ leLee ØeÛeefuele YeeJeeW hej 14.9
ØeefleMele keâer Je=efæ jner~ *efÉleerÙekeâ Keb[ kesâ Debleie&le efJeefvecee&Ce, efJeÅegle,
CO
iewme leLee peue mebhetefle& SJeb efvecee&Ce keâeÙe& GheKeb[ Meeefceue nQ~ Je<e& 2021-
22 kesâ lJeefjle Devegceeve kesâ Devegmeej, ØeosMe kesâ mekeâue jepÙe cetuÙeJeOe&ve ceW
S.

efJeefvecee&Ce GheKeb[ ceW ieleJe<e& keâer leguevee ceW Je<e& 2021-22 ceW efmLej YeeJeeW
TE

hej 13.6 ØeefleMele keâer Je=efæ leLee ØeÛeefuele YeeJeeW hej 21.0 ØeefleMele keâer
Je=efæ jner~ Fmeer Øekeâej mes efJeÅegle, iewme leLee peue mebhetefle& GheKeb[ ceW iele
O

Je<e& keâer leguevee ceW Je<e& 2021-22 ceW efmLej YeeJeeW hej 4.4 ØeefleMele keâer Je=efæ
FN

leLee ØeÛeefuele YeeJeeW hej 8.7 ØeefleMele keâer Je=efæ jner~ efvecee&Ce GheKeb[ ceW
iele Je<e& keâer leguevee ceW Je<e& 2021-22 ceW efmLej YeeJeeW hej 7.0 ØeefleMele
D

keâer Je=efæ leLee ØeÛeefuele YeeJeeW hej 9.7 ØeefleMele keâer Je=efæ jner~ efJeefvecee&Ce
.P

H–114 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
GheKeb[ keâe Ùeesieoeve efmLej YeeJeeW hej Je<e& 2021-22 kesâ lewÙeej efkeâS ieS
lJeefjle DevegceeveeW kesâ Devegmeej 14.5 ØeefleMele efJeÅegle iewme leLee peue mebhetefle&
GheKeb[ keâe 1.5 ØeefleMele leLee efvecee&Ce GheKeb[ keâe 10.8 ØeefleMele jne~
*Gòej ØeosMe nsleg DeeOeej Je<e& 2011-12 hej lewÙeej efkeâS ieS DeewÅeesefiekeâ
Glheeove metÛekeâebkeâ kesâ Devegmeej, Je<e& 2021-22 ceW meeceevÙe metÛekeâebkeâ
125.58 kesâ mlej hej jne pees efJeiele Je<e& keâer leguevee ceW 6.75 ØeefleMele keâer
Je=efæ oMee&lee nw~ efJeefvecee&Ce, Keveve SJeb efJeÅegle GheKeb[ kesâ metÛekeâebkeâ ›eâceMe:
125.73, 115.21 SJeb 141.09 kesâ mlej hej Deekeâefuele efkeâS ieS pees iele
Je<e& keâer leguevee ceW ›eâceMe: 6.64, 6.76 SJeb 7.81 ØeefleMele keâer Je=efæ oj
keâes oMee&les nQ~
*ØeOeeveceb$eer jespeieej me=peve keâeÙe&›eâce kesâ Debleie&le 18 Je<e& mes DeefOekeâ DeeÙeg
kesâ yesjespeieejeW keâes mJejespeieej mes peesÌ[ves keâer cenòJeekeâeb#eer Ùeespevee nw,
efpemes 13 ceF&, 2022 keâes met#ce, ueIeg SJeb ceOÙece GÅece ceb$eeueÙe, Yeejle
mejkeâej Éeje mebMeesefOele keâjles ngS efJeefvecee&Ce #es$e keâer heefjÙeespevee ueeiele
20 ueeKe ®. mes yeÌ{ekeâj 50 ueeKe ®. leLee mesJee #es$e ceW 10 ueeKe ®.
mes yeÌ{ekeâj 20 ueeKe ®. lekeâ keâer veF& FkeâeFÙeeW keâes mLeeefhele keâjves nsleg
efÛeefÖle yeQkeâeW mes efJeòehees<eCe keâjej mejkeâejer meneÙelee kesâ ™he ceW 15 mes
35 ØeefleMele lekeâ ceeefpe&ve ceveer keâe Devegoeve efoÙee peelee nw~ Ùen heefjJele&ve
1 petve, 2022 mes ueeiet keâj efoÙee ieÙee nw~ Ùeespevee ceW efJeMes<e ßesCeer kesâ
ueeYeeefLe&ÙeeW ÙeLee—DevegmetefÛele peeefle/DevegmetefÛele pevepeeefle/DevÙe efheÚÌ[e Jeie&/
DeuhemebKÙekeâ/ceefnuee, hetJe& mewefvekeâ, Meejerefjkeâ efJekeâueebie FlÙeeefo Éeje «eeceerCe
#es$eeW ceW mLeeefhele efkeâS peeves Jeeues GÅeceeW hej 35 ØeefleMele leLee meeceevÙe Jeie&
kesâ ueeYeeefLe&ÙeeW Éeje «eeceerCe #es$e ceW mLeeefhele keâer peeves Jeeueer heefjÙeespeveeDeeW
hej 25 ØeefleMele lekeâ ceeefpe&ve ceveer keâer JÙeJemLee nw~ Fmeer Øekeâej Menjer #es$e
ceW mLeeefhele nesves Jeeueer heefjÙeespeveeDeeW kesâ efueS meeceevÙe Jeie& kesâ ueeYeeefLe&ÙeeW
kesâ efueS 15 ØeefleMele leLee efJeMes<e ßesCeer ceW ueeYeeefLe&ÙeeW nsleg 25 ØeefleMele
ceeefpe&ve ceveer keâer JÙeJemLee nw~ veF& FkeâeF& keâer mLeehevee nsleg meeceevÙe Jeie& kesâ
ueeYeeLeea keâe DebMeoeve heefjÙeespevee ueeiele keâe 10 ØeefleMele leLee efJeMes<e ßesCeer
kesâ ueeYeeLeea keâe DebMeoeve heefjÙeespevee ueeiele keâe 5 ØeefleMele nw~
*efJeefvecee&Ce #es$e ceW 10 ueeKe mes DeefOekeâ DeLeJee mesJee #es$e ceW 5 ueeKe ®heÙes
mes DeefOekeâ keâer heefjÙeespevee kesâ efueS ueeYeeLeea keâes keâce-mes-keâce 8JeeR keâ#ee
GòeerCe& nesvee DeefveJeeÙe& nw~ FmeceW heerSceF&peerheer/cegõe ueesve mes mebyebefOele FkeâeFÙeeW
nsleg efÉleerÙe ÛejCe ceW efJeefvecee&Ce #es$e ceW DeefOekeâlece 1 keâjesÌ[ SJeb mesJee #es$e
ceW DeefOekeâlece 25 ueeKe ®. lekeâ keâer heefjÙeespevee ueeiele ceW ueeYeeLeea keâe
DebMeoeve 10 ØeefleMele leLee 15 ØeefleMele keâe Devegoeve Øeoeve efkeâÙee peelee nw,
peyeefkeâ SveF&Deej ceW 20 ØeefleMele lekeâ Devegoeve keâer JÙeJemLee nw~
*ØeosMe kesâ ueesieeW keâes jespeieej GheueyOe keâjekeâj GvnW mJeeJeuebyeer yeveeves nsleg
30 petve, 2022 keâes efceMeve jespeieej kesâ lenle jespeieej mebiece ueesve cesuee
H–115 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
meceejesn keâe DeeÙeespeve keâjles ngS yeQkeâeW kesâ ceeOÙece mes ueieYeie 16 npeej
keâjesÌ[ keâe Dee@veueeFve $e+Ce efJelejCe efkeâÙee ieÙee~
*met#ce, ueIeg SJeb ceOÙece GÅece ceb$eeueÙe, Yeejle mejkeâej Éeje mebÛeeefuele
mhetâefle& Ùeespevee keâe cegKÙe GösMÙe heejbheefjkeâ {bie mes keâece keâj jns GÅeesieeW
SJeb Gvekesâ keâejeriejeW keâe meecetefnkeâ ™he mes keâewMeue efJekeâeme keâjvee nw,
efpemekesâ Debleie&le keâejeriejeW keâer DeeÙe yeÌ{eves nsleg, keâe@ceve hewâefmeefuešer meWšj,
ØeewÅeesefiekeâ GvveÙeve, ØeefMe#eCe, Glheeo efJekeâeme, veJeeÛeej, ef[peeFve nmle#eshe,
efJeheCeve #ecelee, yesnlej hewkesâefpebie SJeb efJeheCeve mes mebyebefOele megefJeOeeDeeW keâes
cegnwÙee keâjevee nw~
*met#ce, ueIeg SJeb ceOÙece GÅece ceb$eeueÙe, Yeejle mejkeâej Éeje mebÛeeefuele
SmheeÙej Ùeespeveebleie&le mebmLeeDeeW keâes Sue.yeer.DeeF&. (ueeFJeueerng[ efyepevesme
FvkeäÙetyesMeve meWšj) mLeeefhele keâjves nsleg Devegoeve mJeerke=âle efkeâÙee peelee nw~ Ùen
Devegoeve cee$e ceMeervejer kesâ ceo ceW DeefOekeâlece Skeâ keâjesÌ[ ®. lekeâ DevegcevÙe
nw~ mejkeâejer mebmLee keâes Skeâ keâjesÌ[ ®. keâer meercee lekeâ Mele-ØeefleMele Devegoeve
osÙe nw~ ØeeFJesš mebmLee keâes ceMeerve keâer kegâue ueeiele keâe 75 ØeefleMele Ùee
DeefOekeâlece 75 ueeKe ®. keâe Devegoeve DevegcevÙe nw~ 15JeW efJeòe DeeÙeesie kesâ
oewjeve kegâue 125 Sue.yeer.DeeF&. mLeeefhele keâjves keâe ue#Ùe nw~
*ØeosMe mejkeâej Éeje 28 efmelebyej, 2022 keâes veJeerve SceSmeSceF&
veerefle-2022 Ieesef<ele keâer ieF& nw~ veF& veerefle ceW jespeieej me=peve ceW 15
ØeefleMele Jeeef<e&keâ Je=efæ mebYeeefJele nw~ GÅeesie mLeehevee kesâ efueS Yetefce ›eâÙe efkeâS
peeves hej hetJeeËÛeue SJeb yegbosueKeb[ #es$e leLee mebhetCe& ØeosMe keâer ceefnueeDeeW kesâ
efueS 100 ØeefleMele leLee Mes<e #es$e ceW 75 ØeefleMele mšQhe [dÙetšer Útš Øeoeve
keâer peeSieer~ Fme veerefle kesâ Debleie&le SceSmeSceF& FkeâeFÙeeW keâes ØeLece yeej 4
keâjesÌ[ ®. lekeâ hetbpeer Gheeoeve GheueyOe keâjeS peeves keâer JÙeJemLee keâer ieF& nw~
*iueesyeue FbJesmšme& meefceš kesâ ceeOÙece mes jepÙe mejkeâej ØeosMe ceW efJeÅeceeve
efveJesMe keâer Demeerefcele mebYeeJeveeDeeW keâes cetle& ™he osves nsleg efveJesMekeâ mecegoeÙe
keâes mecesefkeâle DeJemej Øeoeve keâj jner nw~ 10 mes 12 heâjJejer, 2023 kesâ
ceOÙe ueKeveT ceW FbJesmšme& meefceš keâe DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee~ Fmemes hetJe&
Gòej ØeosMe mejkeâej ves heâjJejer, 2018 ceW henueer yeej Ùetheer FbJesmšme& meefceš
CO
keâe meheâue DeeÙeespeve efkeâÙee Lee~ Fmekesâ Ghejeble pegueeF&, 2018 ceW ØeLece
«eeGb[ yesÇefkebâie meceejesn leLee otmeje «eeGb[ yesÇefkebâie meceejesn pegueeF&, 2019
S.
ceW DeeÙeesefpele efkeâÙee ieÙee, efpemeceW ›eâceMe: 61792 keâjesÌ[ ®heÙes kesâ efveJesMe
TE
Jeeueer 81 heefjÙeespeveeDeeW leLee 67202 keâjesÌ[ ®heÙes kesâ efveJesMe Jeeueer ueieYeie
292 heefjÙeespeveeDeseb keâe meheâueleehetJe&keâ MegYeejbYe efkeâÙee ieÙee~ petve, 2022
O
ceW «eeGb[ yeÇsefkebâie meceejesn kesâ leermejs mebmkeâjCe keâe DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee,
FN
efpemeceW ueieYeie 80000 keâjesÌ[ ®heÙes mes DeefOekeâ kesâ efveJesMe Jeeueer 1400
mes DeefOekeâ heefjÙeespeveeDeeW keâe MegYeejbYe efkeâÙee ieÙee, pees efheÚues kegâÚ Je<eeX ceW
D
Gòej ØeosMe ceW DeYetlehetJe& DeewÅeesefiekeâ Øeieefle keâe ØeceeCe nw~
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
Gòej ØeosMe ceW efJeÅegle keâe Glheeove SJeb GheYeesie
›eâ. meb. ceo Je<e& 2021-22
7819
1. DeefOe‰eefhele #ecelee (cesieeJee@š)*
93731
2. GheYeesie (efceefueÙeve Ùetefveš)*
3. kegâue Glheeove (efceefueÙeve Ùetefveš) 24899
4. kegâue efJeÅegleerke=âle «eece (mebKÙee) 97814
97017
5. efvepeer/yee¢e meÇesle mes DeeÙeele (efce.Ùet.)
6. heejs<eCe ueeFveeW keâer kegâue ue. (meefke&âš efkeâceer.) 50593
7. mJeerke=âle efvepeer veueketâheeW keâer meb. (ueeKe ceW) 12.86
meÇesle : Gòej ØeosMe hee@Jej keâe@heexjsMeve efueefcešs[, ueKeveT~
*jepÙe mejkeâej kesâ DeOeerve (G.Øe.je.efJe.G.efve.efue. SJeb G.Øe.pe.efJe.efve.efue.)b~
*Fbef[Ÿeve Megiej efceume SmeesefmeSMeve (ISMA) kes‚ Devegmeej, Je<e& 2022-
23 ceW Ûeerveer Glheeove ceW ceneje°^ keâe ØeLece mLeeve (13720 npeej šve)
nw~ Fme ceeceues ceW Gòej ØeosMe keâe otmeje mLeeve (10199 npeej šve) nw~
*G.ÿe. kes‚ ÿecegKe ¤eerveer Glheeoke‚ efpeues ieesjKehegj, ieeefpeŸeeyeeo, cesj",
ke‚evehegj, Meenpenebhegj, ueKeveT, JeejeCemeer, DeŸeesOŸee, yemleer SJeb yejsueer nQ~
*G.ÿe. ievvee DevegmebOeeve heefj<eo Meenpenebhegj ceW efmLele nw~ *G.ÿe. Keeoer
´eecees≈eesie yees[& ke‚er mLeehevee Je<e& 1960 ceW ngF&~ *G.ÿe. ceW metleer Jem$e ke‚er
keg‚ue 58 efceueW nQ~ *metleer Jem$e efceueW G.ÿe. kes‚ ke‚evehegj, cesj", Deeieje,
yejsueer, ieeefpeŸeeyeeo, njoesF&, neLejme, DeueerieÃ{, menejvehegj, yeoeŸetb, ceT,
JeejeCemeer, jecehegj, cegjeoeyeeo, efcepee&hegj SJeb ceesoerveiej ceW mLeeefhele nQ~
*G.ÿe. ke‚e cewve¤esmöj ke‚evehegj ke‚es ke‚ne peelee nw~ *G.ÿe. kes‚ ke‚evehegj,
efcepee&hegj SJeb Meenpenebhegj efpeueeW ceW Tveer Jem$e G≈eesie kes‚ kes‚bı efmLele nQ~
*jsMece Jem$e G≈eesie G.ÿe. kes‚ JeejeCemeer, FöeJee, ceesoerveiej, efcepee&hegj,
ÿeleeheieÃ{ SJeb Meenpenebhegj efpeueeW ceW efmLele nw~ *G.ÿe. ceW petö ke‚er kes‚Jeue
leerve efceueW nQó ke‚evehegj (2) Deewj menpeveJeeb (ieesjKehegj) (1) ceW~ *G.ÿe. ceW
ohe‰leer ke‚eiepe yeveeves ke‚er efceueW ÿeŸeeiejepe, cesj", ke‚evehegj SJeb menejvehegj
cebs DeJeefmLele nQ~ *G.ÿe. kes‚ ÿecegKe ke‚eb¤e G≈eesie kes‚ ÿecegKe kes‚bı yenpeesF&,
vewveer, efhe‚jespeeyeeo, ieeefpeŸeeyeeo, cesj", ueKeveT, ceke‰Kevehegj, efnjveieT,
JeejeCemeer, meemeveer, neLejme SJeb yeeueeJeueer nQ~ *G.ÿe. ke‚e efhe‚jespeeyeeo
veiej ¤etefÃ[Ÿeeb yeveeves nsleg efJeMJeefJeKŸeele nw~ *keW‚ıerŸe iueeme SJeb efmejwefceke‚
DevegmebOeeve mebmLeeve, Kegpee& (yegueboMenj) ceW efmLele nw~ *YeejleerŸe ¤eejeieen SJeb
¤eeje DevegmebOeeve mebmLeeve, Peebmeer ceW efmLele nw~ *YeejleerŸe met¤evee ÿeew≈eesefieke‚er
mebmLeeve (G.ÿe.), ÿeŸeeiejepe ceW efmLele nw~ *G.ÿe. ceW SuŸegceerefveŸece G≈eesie
ke‚e ÿecegKe kes‚bı jsCegket‚ö (meesveYeı) nw~ *Jevemheefle Ieer G≈eesie G.ÿe. kes‚
ke‚evehegj, ceesoerveiej, cesj", ÿeŸeeiejepe, DeueerieÃ{ SJeb ieeefpeŸeeyeeo ceW efmLele
nw~ *G.ÿe. ceW ¤eceÃ[e G≈eesie ke‚e ÿecegKe kes‚bı ke‚evehegj nw~ *¤eceÃ[s kes‚ petles,
metökes‚me, peerve, heseföŸeeb yeveeves kes‚ ÿecegKe kes‚bı G.ÿe. kes‚ Deeieje, ueKeveT,
H–116 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
cesj", yejsueer, oŸeeueyeeie leLee ke‚evehegj ceW efmLele nQ~ *Fueske‰ö^e@efveke‚ G≈eesie
ke‚e efJeke‚eme G.ÿe. kes‚ ueKeveT, ÿeŸeeiejepe, peewvehegj, JeejeCemeer, veesS[e,
meeefnyeeyeeo, heveke‚er (ke‚evehegj) SJeb jeŸeyejsueer efpeueeW ceW ngDee nw~ *G.ÿe. ceW
Fueske‰ö^e@efveke‚ efmeöer ke‚er mLeehevee veesS[e ceW ke‚er ieF& nw~ *meeos SJeb jbieerve
ösueerefJepeve mesöeW ke‚e efvecee&Ce G.ÿe. kes‚ ueKeveT, ÿeŸeeiejepe, peewvehegj,
JeejeCemeer efpeueeW ceW efke‚Ÿee peelee nw~ *G.ÿe. ceW meeFefke‚ue G≈eesie kes‚ ÿecegKe
kes‚bı Deeieje, JeejeCemeer, jecehegj, ueKeveT, ke‚evehegj SJeb ÿeŸeeiejepe efpeueeW
ceW efmLele nbw~ *G.ÿe. ceW ke=‚ef<e Ÿeb$e yeveeves kes‚ ÿecegKe kes‚bı Deeieje, DeueerieÃ{,
cesj", ke‚evehegj SJeb ueKeveT ceW efmLele nQ~ *G.ÿe. ceW meerceWö kes‚ oes ÿecegKe
ke‚ejKeeves meesveYeı efpeues kes‚ ¤egke&‚ SJeb [euee ceW efmLele nQ~ *G.ÿe. ceW Kee≈e
lesue kes‚ ÿecegKe kes‚bı ke‚evehegj, Deeieje, ieeefpeŸeeyeeo Deewj ceesoerveiej ceW efmLele
nQ~ G.ÿe. ceW lesueMeesOeke‚ ke‚ejKeevee ceLegje ceW efmLele nw~ *G.ÿe. ceW efmÿeö Deewj
Mejeye efvecee&Ce kes‚ ÿecegKe kes‚bı ieeefpeŸeeyeeo, GvveeJe, ueKeveT, jecehegj, cesj",
menejvehegj SJeb veJeeyeiebpe nQ~ *G.ÿe. ceW iebOeke‚ ke‚e lespeeye SJeb yeeŸeesmeuhe‚eF[
yeveeves ke‚e ke‚ejKeevee ke‚evehegj ceW efmLele nw~ *G.ÿe. ceW mees[e SsMe Deewj
DeceesefveŸece ke‰ueesjeF[ yeveeves ke‚e ke‚ejKeevee JeejeCemeer ceW efmLele nw~ *G.ÿe.
ceW ke=‚ef$ece jyej yeveeves ke‚e ke‚ejKeevee yejsueer ceW efmLele nw~ *ueewn ke‚CeeW mes
ŸegÚe‚ efmeefueke‚e yeeuet lewŸeej ke‚jves ke‚e ÿecegKe ke‚ejKeevee Mebke‚jieÃ{ (ÿeŸeeiejepe)
ceW efmLele nw~ *G.ÿe. ceW GJe&jke‚ yeveeves kes‚ ÿecegKe ke‚ejKeeves ieesjKehegj,
ke‚evehegj, JeejeCemeer SJeb ÿeŸeeiejepe ceW efmLele nQ~ *G.ÿe. ceW he‚e@mhes‚ö GJe&jke‚
yeveeves kes‚ ÿecegKe ke‚ejKeeves/kes‚bı ceiejJeeÃ[e, ke‚evehegj SJeb ÿeŸeeiejepe efpeueeW ceW
efmLele nwb~ *G.ÿe. ceW ö^ebmehe‚e@ce&j yeveeves ke‚e ÿecegKe kes‚bı Peebmeer ceW efmLele nw~
*hee@efueSmöj jsMes kes‚ ke‚ejKeeves ke‚er mLeehevee G.ÿe. kes‚ yeejeyebke‚er efpeues
ceW ke‚er ieF& nw~ *ke‚bhŸetöj meneŸelee ÿeehle ef[peeFve heefjŸeespevee ke‚e kes‚bı
G.ÿe. kes‚ ke‚evehegj veiej ceW efmLele nw~ G.ÿe. ceW DeeF&.öer. efmeöer ueKeveT ceW
nw~ *G.ÿe. ceW ke‚heÃ[e DevegmebOeeve mebmLeeve ieeefpeŸeeyeeo veiej ceW efmLele nw~
*YeejleerŸe Meeke‚Yeepeer DevegmebOeeve mebmLeeve JeejeCemeer ceW efmLele nw~ *YeejleerŸe
ke=‚ef<e DevegmebOeeve heefj<eo ueKeveT ceW efmLele nw~ *YeejleerŸe Jevemheefle MeesOe
mebmLeeve SJeb keW‚ıerŸe Deew<eOeerŸe SJeb meiebOe heewOee mebmLeeve ueKeveT ceW efmLele nw~
*G.ÿe. ceW mket‚ue Dee@he‚ heshej öske‰veesuee@peer menejvehegj ceW efmLele nw~ *G.ÿe.
CO
jepŸe ke‚e henuee ëefveŸee&le mebJeÊ&ve Deew≈eesefieke‚ heeke&‚í ´esöj veesS[e ceW mLeeefhele
efke‚Ÿee ieŸee nw~ * Jele&ceeve ceW veesS[e, ke‚evehegj, ueKeveT SJeb ÿeŸeeiejepe ceW
S.
TE
mee@he‰öJesŸej öske‰veesuee@peer heeke&‚ ke‚eŸe&jle nQ, peneb mes mee@he‰öJesŸej kes‚ efveŸee&le
ke‚e ke‚eŸe& efke‚Ÿee peelee nw~ * G.ÿe. kes‚ ÿeLece efhe‚uce meWöj ke‚e efMeueevŸeeme
DeesKeuee Deew≈eesefieke‚ #es$e ceW efke‚Ÿee ieŸee nw~ *ëG.ÿe. ueIeg G≈eesie efJeke‚eme
O
efveieceí ke‚er mLeehevee Je<e& 1958 ceW ke‚evehegj ceW ke‚er ieF& Leer~ *G.ÿe. kes‚ ueIeg
FN
G≈eesie efJeke‚eme efveiece …eje nehegÃ[, yeejeyebke‚er, JeejeCemeer leLee menejvehegj
ceW ëS´eesheeke&‚í efJeke‚efmele efke‚S ieS nQ~ *G.ÿe. efJeÚeerŸe efveiece ke‚er mLeehevee
D
1 veJebyej, 1954 ke‚es ke‚evehegj ceW ke‚er ieF&~ *ÿeeosefMeke‚ Deew≈eesefieke‚ SJeb hetbpeer
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

efveJesMe efveiece G.ÿe. mejke‚ej ke‚e Gheõe‚ce nw~ *G.ÿe. jepŸe Deew≈eesefieke‚ 8. ØeÙeeiejepe cetbpe Glheeo
efJeke‚eme efveiece ke‚er mLeehevee cee¤e&, 1961 ceW ke‚evehegj ceW ke‚er ieF& Leer~ 9. GvveeJe pejer-pejoespeer
*efJeÅegle leb$e ceW meeJe&peefvekeâ mLeueeW hej pepe&j leejeW keâes yeoueves nsleg ‘veJeerve 10. Sše IegbIe™,Iebšer
efpeuee efJeÅegle efJekeâeme efveefOe’ Ùeespevee ueeiet keâer ieF& nw~ *njogDeeiebpe leeheerÙe
11. DeewjwÙee otOe ØemebmkeâjCe (osMeer Ieer)
heefjÙeespevee ceW efveefce&le 1 × 660 cesieeJee@š FkeâeF& keâe ueeskeâehe&Ce 4 peveJejer,
12. keâvveewpe F$e
2022 keâes efkeâÙee ieÙee SJeb heâjJejer, 2022 mes JeeefCeefpÙekeâ Yeej hej
13. keâevehegj osnele pemles kesâ yele&ve
heefjÛeeefuele nw~ *meewj Tpee& DeeOeeefjle efJeÅegle heefjÙeespeveeSb—ef«e[ mebÙeesefpele
14. keâevehegj veiej ÛeceÌ[s kesâ Glheeo
efJeÅegle heefjÙeespeveeSb, meesuej ™heâše@he ef«e[ mebÙeesefpele efJeÅegle heefjÙeespeveeSb~
yeeÙeesceeme DeeOeeefjle heefjÙeespeveeSb—yeeieepe/veeve yeieepe DeeOeeefjle efJeÅegle 15. keâemeiebpe pejer-pejoespeer
heefjÙeespeveeSb, DeewÅeesefiekeâ DeheefMe° DeeOeeefjle efJeÅegle heefjÙeespeveeSb, 16. kegâMeerveiej kesâues kesâ jsMes mes yeves Glheeo
yeeÙees [erpeue, yeeÙees SLesvee@ue, cesLesvee@ue, yeeÙeesiewme, yeeÙees meerSvepeer, 17. keâewMeecyeer KeeÅe ØemebmkeâjCe (kesâuee)
Øees[dÙetmej iewme, yeeÙees keâesue keâer heefjÙeespeveeSb~ meewj Tpee& keâeÙe&›eâce—meesue 18. ieeefpeÙeeyeeo Ùeebef$ekeâer Glheeo
heâesšesJeesušeFkeâ keâeÙe&›eâce, Dee@heâ ef«e[ meesuej hee@Jej hueebš, meesuej Iejsuet 19. ieepeerhegj petš Jee@ue nQefiebime
yeòeer/meesuej hee@Jej hewkeâ mebÙeb$e, meesuej Deej.Dees. Jeešj mebÙeb$e, meesuej mš^erš
20. ieesjKehegj efceóer kesâ yele&ve (šsjekeâesše)
ueeFš mebÙeb$e, meesuej neF& ceemš, meesuej keâesu[ mšesjspe, meesuej hebhe~ meewj
21. ieeW[e KeeÅe ØemebmkeâjCe (oeue)
leeheerÙe mebÙeb$e—meesuej Jeešj neršj keâeÙe&›eâce, meesuej kebâmebš^sefšbie mebÙeb$e
22. ieewlece yegæ veiej efmeues-efmeueeÙes Jem$e
(meer.Sme.šer.)~ yeeÙees Tpee& keâeÙe&›eâce—hesâefceueer meeFpe yeeÙeesiewme hueebš,
yeeÙeesiewme DeeOeeefjle hee@Jej pesvejsMeve~ Tpee& mebj#eCe keâeÙe&›eâce—peeie™keâlee 23. efÛe$eketâš uekeâÌ[er kesâ efKeueewves
keâeÙe&›eâce, keâeÙe&Meeuee keâe DeeÙeespeve~ 24. Ûeboewueer pejer-pejoespeer
*Gòej ØeosMe mejkeâej Éeje ØeosMe ceW meewj Tpee& efJeÅegle Glheeove keâes 25. peeueewve nmle efveefce&le keâeiepe
yeÌ{eJee osves kesâ efueS Gòej ØeosMe meewj Tpee& veerefle-2022 ØeKÙeeefhele keâer ieF& 26. peewvehegj Tveer ojer
nw~ Fme veerefle ceW Deeieeceer 5 Je<eeX ceW 22 npeej cesieeJee@š efJeÅegle Glheeove 27. Peebmeer keâesceue efKeueewves (mee@heäš šdJee@Ùepe)
#ecelee keâe ue#Ùe jKee ieÙee nw~ *Gòej ØeosMe mejkeâej Éeje efmelebyej, 28. osJeefjÙee mepeeJešer Glheeo
2022 ceW ‘‘Gòej ØeosMe jepÙe pewJe Tpee& veerefle-2022’’ Ieesef<ele keâer ieF& nw, 29. heerueerYeerle yeebmegjer
efpemeceW ke=âef<e DeheefMe°, heMegOeve DeheefMe°, Ûeerveer efceueeW mes (Ûeerveer keâe cewuee) 30. ØeleeheieÌ{ KeeÅe ØemebmkeâjCe (DeebJeuee)
veiejheeefuekeâe kesâ "esme DeheefMe° FlÙeeefo pewmes efJeefYevve pewJe DeheefMe°eW keâe 31. heâlesnhegj yes[Meerš
GheÙeesie kebâØesm[ yeeÙees iewme hueebš, yeeÙees keâesue (hewuesšdme Deewj efyeÇkesâšdme),
32. heâ®&Keeyeeo yuee@keâ efØebeEšie
yeeÙees [erpeue/yeeÙees SLesvee@ue keâer mLeehevee kesâ efueS efveJesMe keâes Øeeslmeeefnle
33. efheâjespeeyeeo keâebÛe Glheeo
efkeâÙee ieÙee nw~
CO
34. DeÙeesOÙee iegÌ[
Gòej ØeosMe kesâ Skeâ peveheo Skeâ Glheeo
35. yeoeÙetb pejer-pejoespeer
›eâ. meb. peveheo efÛeefÖle Glheeo
S.

36. yejsueer pejer-pejoespeer

1. Decejesne JeeÅe Ùeb$e ({esuekeâ)
TE

37. yeuejecehegj KeeÅe ØemebmkeâjCe (oeue)

2. Deces"er cetbpe Glheeo
38. yeefueÙee efyeboer
3. DeueerieÌ{ leeues SJeb ne[&JesÙej
O

4. Debyes[keâj veiej Jem$e GÅeesie 39. yemleer keâe‰ efMeuhe (Jeg[ ›eâeheäš)
FN

5. Deeieje ÛeceÌ[s kesâ Glheeo 40. yenjeFÛe iesntb kesâ [b"ue keâer keâueeke=âefleÙeeb
6. DeepeceieÌ{ keâeueer efceóerr keâer keâueeke=âefleÙeeb 41. yeeiehele Iejsuet mepeeJešer meeceeve
D

7. FšeJee Jem$e 42. yeejeyebkeâer nLekeâjIee Glheeo

.P

H–117 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

43. yeeboe Mepej helLej efMeuhe

ØeMvekeâesMe
44. efyepeveewj keâe‰ efMeuhe (Jeg[ ›eâeheäš)
1.
45. yegueboMenj Ûeerveer efceóer kesâ yele&ve (hee@šjer)
GÚej ÿeosMe ceW DeeF&.öer. efmeöer ke‚er mLeehevee ke‚er pee jner nw-
(a) Fueeneyeeo ceW (b) ke‚evehegj ceW
46. ceT Jem$e Glheeo (c) ueKeveT ceW (d) JeejeCemeer ceW
47. ceLegje mJeÛÚlee mebyebOeer GhekeâjCe U.P.P.C.S. (Pre), 2013
48. cenejepeiebpe heâveeaÛej U.P. Lower Sub. (Pre), 2013
49. cenesyee ieewje helLej efMeuhe GÚejó(c)
50. efcepee&hegj keâeueerve GÚej ÿeosMe ceW SÛemeerSue DeeF&.öer. efmeöer (IT City) ueKeveT ceW leLee
51. cegpeheäheäâjveiej iegÌ[ Debmeue DeeF&šer efmešer Sb[ heekeäme& iesÇšj veesS[e ceW mLeeefhele nw~
52. cegjeoeyeeo Oeeleg 2. GÚej ÿeosMe ceW YeejleerŸe met¤evee ÿeew≈eesefieke‚er mebmLeeve, peneb mLeeefhele
53. cesj" Kesue keâe meeceeve efke‚Ÿee ieŸee nw, Jen peien nwó
(a) Fueeneyeeo
54. cewvehegjer leejkeâMeer keâuee
(b) ke‚evehegj
55. jecehegj hewÛeJeke&â
(c) yejsueer
56. jeÙeyejsueer keâe‰ efMeuhe (Jeg[ ›eâeheäš)
(d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR
57. ueKeveT efÛekeâvekeâejer SJeb pejer-pejoespeer
U.P.P.C.S. (Pre) (Spl.), 2008
58. ueKeercehegj Keerjer pevepeeleerÙe efMeuhe (š^eFyeue ›eâeheäš)
GÚejó(a)
59. ueefuelehegj pejer efmeukeâ meeÌ[er
60. JeejeCemeer jsMece Glheeo GÚej ÿeosMe ceW YeejleerŸe met¤evee ÿeew≈eesefieke‚er mebmLeeve (Indian Institute
of Information Technology–IIIT) Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) ceW
61. Meeceueer efjce SJeb Oegje (Skeämesue)
efmLele nw~
62. Meenpenebhegj pejer-pejoespeer
3. [e@. Decyes[ke‚j FbmöeröÙd etö Dee@he‚ öske‰veesuee@peer he‚e@j nQ[erkew‚h[ DeJeefmLele
63. ßeeJemleer pevepeeleerÙe efMeuhe (š^eFyeue ›eâeheäš) nwó
64. mebYeue meeRie SJeb DeefmLe Glheeo (a) Deeieje ceW (b) Fueeneyeeo ceW
65. menejvehegj keâe‰ efMeuhe (Jeg[ ›eâeheäš) (c) ke‚evehegj ceW (d) ueKeveT ceW
66. efmeæeLe& veiej KeeÅe ØemebmkeâjCe (keâeuee vecekeâ U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2010

ÛeeJeue) U.P. R.O./A.R.O. (Mains) (Spl.), 2010

U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2014
67. meerleehegj ojer
GÚejó(c)
CO
68. meguleevehegj cetbpe Glheeo
69. meesveYeõ keâeueerve [e@. Decyes[ke‚j FbmöerödÙetö Dee@he‚ öske‰veesuee@peer he‚e@j nQ[erkew‚h[ ke‚er mLeehevee
Je<e& 1997 ceW ke‚evehegj ceW ke‚er ieF& Leer~ Ÿen efJeMJe yeQke‚ mes meneŸelee ÿeehle
S.

70. meble keâyeerj veiej heerleue kesâ yele&ve

TE

71. meble jefJeoeme veiej keâeueerve

ÿeespeske‰ö nw~
(Yeoesner) 4. efvecveefueefKele ceW mes efke‚me jepŸe ceW peeheeveer Fvmeshes‚ueeFeföme DevegmebOeeve
O

72. nceerjhegj petleer keW‚ı mLeeefhele efke‚Ÿee peeves Jeeuee nw?

(a) ceOŸe ÿeosMe (b) GÚej ÿeosMe
FN

73. njoesF& nLekeâjIee

(c) jepemLeeve (d) hebpeeye
74. neLejme neRie ØemebmkeâjCe U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2017
D

75. nehegÌ[ Iejsuet mepeeJešer meeceeve GÚejó(b)

.P

H–118 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Je<e& 2017-18 ceW ieesjKehegj kes‚ yeerDeej[er cesef[ke‚ue ke‚e@uespe Demheleeue ceW 9. je∞^erŸe ¤ewcyej Dee@He‚ G≈eesie SJeb JeeefCepŸe, G.ÿe. efmLele nw–
Fvmeshes‚ueeFeföme mes DeefOeke‚ mebKŸee ceW ngF& ye¤¤eeW ke‚er ceewle kes‚ heM¤eele keW‚ı (a) ke‚evehegj ceW (b) ueKeveT ceW

mejke‚ej Éeje ieesjKehegj (G.ÿe.) ceW peeheeveer Fvmeshes‚ueeFeföme DevegmebOeeve (c) Deeieje ceW (d) Fueeneyeeo ceW

keW‚ı ke‚er mLeehevee ke‚er pee jner nw~ U.P.P.C.S. (Mains), 2017
GÚejó(c)
5. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ÿegice mener megcesefuele venerb nw?
(mebmLeeve) (mLeeve) je∞^erŸe ¤ewcyej Dee@He‚ G≈eesie SJeb JeeefCepŸe, G.ÿe. ke‚er mLeehevee Je<e& 1949
(a) YeejleerŸe meypeer DevegmebOeeve mebmLeeve - JeejeCemeer ceW Deeieje ceW ngF& Leer~
(b) keW‚ıerŸe Ghees<Ce G≈eeve DevegmebOeeve mebmLeeve - fleerveiej
10. ëmket‚ue Dee@he‚ heshej öske‰veesuee@peerí efmLele nw -
(c) YeejleerŸe ievvee DevegmebOeeve mebmLeeve
(a) jecehegj ceW (b) ieesjKehegj ceW
- ueKeveT
(d) YeejleerŸe ouenve DevegmebOeeve mebmLeeve
(c) Peebmeer ceW (d) menejvehegj ceW
- ke‚evehegj
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2017
U.P. Lower Sub. (Mains), 2013
GÚejó(b)
keW‚ıerŸe Ghees<Ce G≈eeve DevegmebOeeve mebmLeeve (Central Institute of Sub GÚejó(d)
Tropical Horticulture) ueKeveT ceW efmLele nw~ ef[heeö&ceWö Dee@he‚ heshej öske‰veesuee@peer-DeeF&DeeF&öerDeej (Department of
Paper Technology-IITR) ke‚er mLeehevee je@Ÿeue mJeeref[Me mejke‚ej ke‚er
6. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ G.ÿe. kes‚ meboYe& ceW mener megcesefuele
veneR nw? meneŸelee mes Yeejle mejke‚ej …eje Je<e& 1964 ceW menejvehegj ceW keâer ieF&
(a) Kee≈e DevegmebOeeve SJeb efJeMues<eCe keW‚ı - ueKeveT Leer~ Fme mket‚ue ke‚e ÿeyebOeve meesmeeŸeöer …eje meb¤eeefuele ke‚j GÚej ÿeosMe
(b) Kee≈e heeke&‚ - veesS[e mejke‚ej …eje leye leke‚ ¤eueeŸee ieŸee, peye leke‚ Je<e& 1978 ceW ÆÃ[ke‚er
(c) mejoej JeuueYeYeeF& heösue ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe - cesj" efJeMJeefJe≈eeueŸe ceW efJeueerve veneR ke‚j efueŸee ieŸee~ mket‚ue ke‚e hegvevee&ceke‚jCe
(d) YeejleerŸe ouenve MeesOe mebmLeeve - Deeieje pegueeF&, 1978 ceW ëFbmöeröŸd etö Dee@he‚ heshej öske‰veesuee@peerí efke‚Ÿee ieŸee~ yeeo
U.P.P.C.S. (Mains), 2009 ceW Fmeke‚e veece ëef[heeö&cebsö Dee@he‚ heshej öske‰veesuee@peerí keâj efoÙee ieŸee~
GÚejó(d) 11. GÚej ÿeosMe ceW ëmket‚ue Dee@he‚ heshej öske‰veesuee@peerí efmLele nwó
YeejleerŸe ouenve MeesOe mebmLeeve Deeieje ceW veneR, yeefuke‚ ke‚evehegj ceW (a) DeueerieÃ{ ceW (b) ieesjKehegj ceW

DeJeefmLele nw~ Kee≈e DevegmebOeeve SJeb efJeMues<eCe keW‚ı ueKeveT ceW, Kee≈e (c) cegjeoeyeeo ceW (d) menejvehegj ceW

heeke&‚ veesS[e ceW leLee mejoej JeuueYeYeeF& heösue ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe, U.P.P.C.S. (Spl.) (Mains), 2008
cesj" ceW DeJeefmLele nw~ GÚejó(d)
7. YeejleerŸe ouenve MeesOe mebmLeeve peneb efmLele nw, Jen peien nwó GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
(a) Fueeneyeeo (b) ke‚evehegj 12. heshej öske‰veesuee@peer mebmLeeve DeJeefmLele nwó
(c) hew‚peeyeeo (d) ueKeveT
(a) menejvehegj ceW (b) cesj" ceW
U.P.P.C.S. (Pre) (Spl.), 2008
(c) ke‚evehegj ceW (d) ieesjKehegj ceW
CO
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2010
U.P.P.C.S. (Mains), 2015
GÚejó(b)
GÚejó(a)
S.

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
Gòej ØeosMe kesâ efvecveefueefKele veiejeW ceW mes efkeâmeceW YeejleerÙe ouenve
TE

8.
DevegmebOeeve mebmLeeve efmLele nw? 13. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS Deewj metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS
(a) ueKeveT (b) JeejeCemeer
O

ieS ket‚ö mes mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeSó

(c) keâevehegj (d) cesj" met¤eer-I met¤eer-II
FN

U.P. B.E.O. (Pre), 2019 (mebmLeeve) (mLeeve)

Gòej-(c) A. meWö^ue [^ie efjmeÛe& FbmöerödŸetö 1. Fueeneyeeo
D

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ B. meWö^ue uesÿeesmeer FbmöerödŸetö 2. ke‚evehegj

.P

H–119 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

C. ceesleerueeue vesnô je∞^erŸe ÿeew≈eesefieke‚er 3. Deeieje met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚e mener megcesueve nw-
mebmLeeve met¤eer-I met¤eer-II
D. Fbebf[Ÿeve FbmöerödŸetö Dee@He‚ Megiej 4. ueKeveT (mebmLeeve) (efmLeefle)
öske‰veesuee@peer Jeer.Jeer. efieefj vesMeveue uesyej FbmöerödŸetö - veesS[e
ket‚ö : meWö^ue [^ie efjme¤e& FbmöerödŸetö - ueKeveT
A B C D
vesMeveue peeuecee FbmöerödŸetö he‚e@j uesÿeesmeer - Deeieje
(a) 1 2 3 4
Sb[ Deoj ceeFkeâesyewkeäšerefjÙeue ef[peerpesme
(b) 3 1 4 2
(c) 4 3 1 2
meWö^ue FbmöerödŸetö he‚e@j efjme¤e& Dee@ve kew‚eföue - cesj"
15. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS Deewj metefÛeÙeeW kesâ veerÛes efoS
(d) 2 4 3 1
U.P.P.C.S. (Mains), 2011
ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS-
GÚejó(c) metÛeer-I metÛeer-II
(mebmLeeve) (DeJeefmLeefle)
mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó A. Jeer.Jeer. efieefj je°^erÙe ßece mebmLeeve 1. JeejeCemeer
met¤eer-I met¤eer-II B. YeejleerÙe meypeer DevegmebOeeve mebmLeeve 2. ceLegje
(mebmLeeve) (mLeeve) C. heb. oerve oÙeeue GheeOÙeeÙe 3. ieepeerhegj
meWö^ue [^ie efjmeÛe& FbmöerödŸetö ó ueKeveT heMegefÛeefkeâlmee efJe%eeve efJeMJeefJeÅeeueÙe
meWö^ue uesÿeesmeer FbmöerödŸetö (vesMeveue peeuecee ó Deeieje D. #es$eerÙe jsue ØeefMe#eCe mebmLeeve 4. veesS[e
FbmšeršdÙetš heâe@j uesØeesmeer Sb[ Deoj ketâš :
ceeFkeâesyewkeäšerefjÙeue ef[peerpesme) A B C D
ceesleerueeue vesnô je∞^erŸe ÿeew≈eesefieke‚er mebmLeeve ó Fueeneyeeo (a) 1 2 3 4

(ØeÙeeiejepe) (b) 4 3 2 1
(c) 4 1 2 3
Fbef[Ÿeve FbmöerödŸetö Dee@He‚ megiej öske‰veesuee@peer ó ke‚evehegj
(d) 2 4 3 1
(Jele&ceeve ceW vesMeveue megiej FbmšeršdÙetš)
U.P. B.E.O. (Pre), 2019
14. met¤eer -I ke‚es met¤eer -II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö Gòej-(c)
mes mener GÚej ¤egefveSó
met¤eer-I met¤eer-II mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó
(mebmLeeve) (efmLeefle) met¤eer-I met¤eer-II
A. Jeer.Jeer. efieefj vesMeveue uesyej FbmöerödŸetö 1. Deeieje (mebmLeeve) (DeJeefmLeefle)
B. meWö^ue [^ie efjme¤e& FbmöerödŸetö 2. cesj" Jeer.Jeer. efieefj je°^erÙe ßece mebmLeeve veesS[e
C. vesMeveue peeuecee FbmöerödŸetö he‚e@j 3. ueKeveT YeejleerÙe meypeer DevegmebOeeve mebmLeeve JeejeCemeer
heb. oerve oÙeeue GheeOÙeeÙe heMegefÛeefkeâlmee efJe%eeve ceLegje
CO
uesÿeesmeer
D. meWö^ue FbmöerödŸetö he‚e@j efjme¤e& 4. veesS[e efJeMJeefJeÅeeueÙe SJeb iees DevegmebOeeve mebmLeeve efJe%eeve
Dee@ve kew‚eföue #es$eerÙe jsue ØeefMe#eCe mebmLeeve ieepeerhegj
S.

ket‚ö :
16. MeerueeOej ce=oe efJe%eeve mebmLeeve efmLele nwó
TE

A B C D
(a) Deeieje ceW (b) Fueeneyeeo ceW
(a) 3 4 2 1
(c) ueKeveT ceW (d) JeejeCemeer ceW
O

(b) 1 2 3 4
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
(c) 4 3 2 1
FN

GÚejó(b)
(d) 4 3 1 2
U.P.P.C.S. (Mains), 2016 MeerueeOej ce=oe efJe%eeve mebmLeeve, Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) ceW efmLele
D

GÚejó(d) nw~ Ÿen ce=oe mebyebOeer MeesOe ke‚er efoMee ceW mLeeefhele mebmLeeve nw~
.P

H–120 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

17. GÚej ÿeosMe ceW efoŸeemeueeF& G≈eesie ke‚e ÿecegKe keW‚ı nwó mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó
(a) yejsueer (b) cegjeoeyeeo met¤eer-I met¤eer-II
(c) menejvehegj (d) efcepee&hegj (G≈eesie) (keW‚ı)
U.P.P.C.S. (Pre) (Spl.), 2008 ueke‚Ã[er (ke‚eâ) kes‚ efKeueewves ó JeejeCemeer
GÚejó(a) Kesue ke‚e meeceeve ó cesj"
GÚej ÿeosMe ceW efoŸeemeueeF& G≈eesie ke‚e ÿecegKe keW‚ı yejsueer nw~ menejvehegj heerleue ke‚er cetefle&Ÿeeb ó ceLegje
ke‚eiepe G≈eesie, cegjeoeyeeo heerleue kes‚ yele&veeW kes‚ efueS leLee efcepee&hegj efoŸeemeueeF& G≈eesie ó yejsueer
ke‚eueerve G≈eesie kes‚ efueS ÿeefmeÊ nw~ 20. met¤eer-I ke‚es met¤eer -II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS

18. Gòej ØeosMe ceW ‘Skeâ peveheo Skeâ Glheeo’ Ùeespevee kesâ DeeOeej hej
ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS -
efvecveefueefKele ÙegiceeW ceW mes keâewve-mee Skeâ mener megcesefuele veneR nw? met¤eer-I (G≈eesie) met¤eer-II (keW‚ı)
A. Kesue ke‚e meeceeve 1. cegjeoeyeeo
(a) Deces"er - cebtpe kesâ Glheeo
B. efoŸeemeueeF& 2. menejvehegj
(b) yeeiehele - uekeâÌ[er kesâ efKeueewves C. heerleue ke‚e meeceeve 3. cesj"
(c) ieewlece yegæ veiej - js[erces[ keâheÌ[s D. ueke‚Ã[er hej veke‰ke‚eMeer 4. yejsueer
(d) Deeieje - Ûece& Glheeo ket‚ö :
U.P.P.C.S. (Pre), 2022 A B C D
Gòej-(b) (a) 2 4 1 3
(b) 3 4 1 2
24 peveJejer, 2018 keâes ‘Gòej ØeosMe efoJeme’ kesâ DeJemej hej Gòej ØeosMe (c) 1 2 3 4
mejkeâej Éeje ‘Skeâ efpeuee, Skeâ Glheeo’ Ùeespevee keâe MegYeejbYe efkeâÙee ieÙee (d) 3 4 2 1
Lee~ Fme Ùeespevee kesâ ceeOÙece mes efpeues kesâ Úesšs, ceOÙece Deewj hejbhejeiele U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2017
GÅeesieeW keâe efJekeâeme mebYeJe nes heeSiee~ yeeiehele efpeues keâe efÛeefÖle Glheeo GÚejó(b)
‘Iejsuet mepeeJešer meeceeve’ nw~ mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nw -
19. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS met¤eer-I (G≈eesie) met¤eer-II (keW‚ı)
ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveSó Kesue ke‚e meeceeve cesj"
met¤eer-I met¤eer-II efoŸeemeueeF& yejsueer
heerleue ke‚e meeceeve cegjeoeyeeo
(G≈eesie) (keW‚ı)
A. ueke‚Ã[er (ke‚eâ) kes‚ efKeueewves 1. cesj"
ueke‚Ã[er hej veke‰ke‚eMeer menejvehegj
21. metÛeer-I keâes metÛeer-II kesâ meeLe megcesefuele keâerefpeS leLee veerÛes efoS ieS
B. Kesue ke‚e meeceeve 2. yejsueer
ketâš ceW mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS-
C. heerleue ke‚er cetefle&Ÿeeb 3. JeejeCemeer
metÛeer-I metÛeer-II
D. efoŸeemeueeF& G≈eesie 4. ceLegje
A. heerleue keâe meeceeve i. cesj"
CO
ket‚ö : B. ceeefÛeme ii. menejvehegj
A B C D C. Kesue keâe meeceeve iii. cegjeoeyeeo
D. uekeâÌ[er hej vekeäkeâeMeer iv. yejsueer
S.

(a) 1 4 3 2
(b) 3 2 1 4 ket â š :
TE

(c) 2 1 4 3 A B C D
(a) iv iii ii i
(d) 3 1 4 2
O

(b) iii iv i ii
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2014
FN

(c) ii i iii iv
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2010 (d) i ii iv iii
U.P.R.O./A.R.O. (Mains) (Spl.), 2010 U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016
D

GÚejó(d) Gòej–(b)
.P

H–121 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

mener megcesueve nw- ieesšs keâe keâeÙe& ØecegKe ™he mes ueKeveT Je JeejeCemeer ceW neslee nw~ leeues
metÛeer-I metÛeer-II kesâ efueS DeueerieÌ{ Øeefmeæ nw~ heerleue keâer cetefle&ÙeeW keâe efvecee&Ce DeueerieÌ{,
heerleue keâe meeceeve cegjeoeyeeo ceLegje Deeefo efpeueeW ceW neslee nw~ yeWle Je ÚefÌ[ÙeeW kesâ efueS yejsueer Øeefmeæ
ceeefÛeme yejsueer
nw, eEkeâleg Fmemes mebyebefOele keâeÙe& JeejeCemeer ceW Yeer neslee nw~ Fme Øekeâej
Kesue keâe meeceeve cesj"
uekeâÌ[er hej vekeäkeâeMeer menejvehegj ØeMveiele meYeer efJekeâuhe megcesefuele nQ~
24.
22. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II kes‚ meeLe megcesefuele
efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ÿegice mener megcesefuele venerb nw?
ke‚erefpeS leLee metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es
(Menj) (efJeMes<elee)
(a) JeejeCemeer mebmke=‚efle SJeb Oece&
efoS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveSó
-
met¤eer-I met¤eer-II
(b) ueKeveT - ÿeosMe ke‚er jepeOeeveer
(efpeuee) (Glheeo) (c) Peebmeer - Deew≈eesefieke‚ keW‚ı
A. DeueerieÃ{ 1. efJe≈egle ke‚jIee kes‚ Glheeo (d) cegjeoeyeeo - heerleue G≈eesie
B. efhe‚jespeeyeeo 2. leeues U.P.P.C.S. (Pre), 2017
C. cegjeoeyeeo 3. heerleue kes‚ yele&ve GÚejó(c)
D. öeb[e 4. ¤etefÃ[Ÿeeb JeejeCemeer, mebmke=‚efle SJeb Oece& mes mebyebefOele Menj nw~ ueKeveT, GÚej ÿeosMe
ket‚ö : ke‚er jepeOeeveer nw~ cegjeoeyeeo heerleue G≈eesie kes‚ efueS ÿeefmeÊ nw, peyeefke‚
A B C D Peebmeer Ske‚ Deew≈eesefieke‚ keW‚ı kes‚ ôhe ceW ÿeefmeÊ veneR nw~ neueebefke‚ keg‚⁄
(a) 1 2 3 4 G≈eesie Ÿeneb Yeer mLeeefhele nQ, uesefke‚ve Gvemes Fmeke‚er hen¤eeve Ske‚ Deew≈eesefieke‚
(b) 2 4 3 1 keW‚ı kes‚ ôhe ceW veneR nesleer~
(c) 2 3 4 1 25. met¤eer-I ke‚e met¤eer-II kes‚ meeLe efceueeve ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö
(d) 4 3 2 1 ceW mes mener GÚej ¤egefveS-
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee) met¤eer-I met¤eer -II
GÚejó(b) A. ke‚eues efceÛer kes‚ yele&ve 1. cegjeoeyeeo
B. ¤eerveer efceÛer kes‚ yele&ve 2. Kegpee&
mener megcesefuele nwó
C. heerleue efMeuheke=‚efle 3. efhe‚jespeeyeeo
met¤eer-I met¤eer-II
D. MeerMe efMeuheke=‚efle 4. efvepeeceeyeeo
(efpeuee) (Glheeo)
ket‚ö :
–
A B C D
DeueerieÃ{ leeues
–
(a) 1 3 2 4
efhe‚jespeeyeeo ¤etefÃ[Ÿeeb
cegjeoeyeeo – heerleue kes‚ yele&ve (b) 4 2 1 3
– (c) 3 1 4 2
CO
öeb[e efJe≈egle ke‚jIee kes‚ Glheeo
veesš-- šeb[e keâes ØeMve ceW efpeuee oefMe&le efkeâÙee ieÙee nw, peyeefkeâ šeb[e (d) 2 4 3 1
efpeuee veneR nw, yeefukeâ Decyes[keâj veiej efpeues keâe Skeâ keâmyee nw~ U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2017
S.

23. efvecveefueefKele ÙegiceeW ceW keâewve-mee mener megcesefuele veneR nw?

GÚejó(b)
TE

(a) ieesšs keâe keâeÙe& - ueKeveT Je JeejeCemeer mener megcesefuele nw-

(b) heerleue keâer cetefle&Ùeeb - ceLegje met¤eer-I met¤eer-II
O

(c) leeues - DeueerieÌ{ ke‚eues efceÛer kes‚ yele&ve efvepeeceeyeeo (DeepeceieÃ{)

FN

(d) yeWle Je ÚefÌ[Ùeeb - JeejeCemeer ¤eerveer efceÛer kes‚ yele&ve Kegpee& (yegueboMenj)
U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016 heerleue efMeuheke=‚efle
D

cegjeoeyeeo
Gòej–(*) MeerMe efMeuheke=‚efle efhe‚jespeeyeeo
.P

H–122 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

26. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve mener megcesefuele veneR nw? 28. efvecve ceW mes efke‚mekes‚ Glheeove ke‚e keW‚ı cesj" nw?
(mLeeve) (Glheeo) (a) petles-¤ehheue kes‚ (b) Kesue kes‚ meeceeve kes‚
(a) ueKeercehegj-Keerjer - veke‰ke‚eMeeroej ke‚eâ efMeuhe (c) efceÛer kes‚ yele&ve kes‚ (d) jyej Glheeo kes‚
(b) Kegpee& - ce=efÚeke‚e efMeuhe U.P. Lower Sub. (Mains), 2013
(c) cesj"
GÚejó(b)
- Kesueket‚o kes‚ meeceeve
(d) peuesmej - {ueJeeb IebeföŸeeb
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee) GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
GÚejó(a) 29. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö
mener megcesefuele nwó mes mener GÚej ¤egefveSó
(mLeeve) (Glheeo) met¤eer-I met¤eer-II
Kegpee& - ce=efÚeke‚e efMeuhe (keW‚ı) (G≈eesie)
cesj" - Kesueket‚o kes‚ meeceeve A. DeebJeuee 1. hee@ueer he‚eFyej

peuesmej - {ueJeeb IebeföŸeeb B. ceesoerveiej 2. GJe&jke‚

veesöñG.ÿe. ceW veke‰ke‚eMeeroej ke‚eâ efMeuhe kes‚ efueS ÿeefmeÊ mLeue C. yeejeyebke‚er 3. jyeÃ[

nQómenejvehegj, cewvehegjer, efyepeveewj, yegueboMenj, efcepee&hegj leLee cegjeoeyeeo D. ke‚evehegj 4. efJemhe‚esöke‚

Deeefo~ ket‚ö :
27. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS A B C D
ieS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚jles ngS mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeSó (a) 1 2 3 4
met¤eer-I met¤eer-II (b) 2 3 1 4
(veiej) (Glheeo) (c) 3 2 4 1
A. jsvegket‚ö 1. Kesue ke‚e meeceeve (d) 4 3 2 1
B. $e+ef<ekes‚Me 2. SböeryeeŸeeseföke‚ U.P.P.C.S. (Mains), 2005
C. cesj" 3. leeues GÚejó(b)
D. DeueerieÃ{ 4. SuŸegceerefveŸece
megcesefuele õe‚ce F]me ÿeke‚ej nwó
met¤eer-I met¤eer-II
ket‚ö :
A B C D
(keW‚ı) (G≈eesie)
(a) 4 2 1 3 DeebJeuee GJe&jke‚
(b) 2 4 1 3 ceesoerveiej jyeÃ[
(c) 4 2 3 1 yeejeyebke‚er hee@ueer he‚eFyej
(d) 2 4 3 1
CO
ke‚evehegj efJemhe‚esöke‚
U.P.P.C.S. (Mains), 2003
30. GÚej ÿeosMe ceW ke=‚ef$ece jyeÃ[ ke‚e ke‚ejKeevee efmLele nwó
GÚejó(a)
(a) yejsueer ceW (b) ieeefpeŸeeyeeo ceW
S.

(c) ceesoerveiej ceW (d) ieesjKehegj ceW

mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó
TE

met¤eer-I met¤eer-II U.P.P.C.S. (Mains), 2006

GÚejó(a)
O

(veiej) (Glheeo)
jsvegket‚ö SuŸegceerefveŸece
FN

GÚej ÿeosMe ceW ke=‚ef$ece jyeÃ[ ke‚e ke‚ejKeevee yejsueer ceW efmLele nw~ neueebefke‚
$e+ef<ekes‚Me SböeryeeŸeeseföke‚ Ÿen ke‚ejKeevee Je<e& 1999 mes yebo nw, efpemes hegve: meb¤eeefuele ke‚jves ke‚e
D

cesj" Kesue ke‚e meeceeve ÿeŸeeme mejke‚ej ke‚j jner nw~ Ÿen ÿeLece jyeÃ[ ke‚ejKeevee nw, efpemeke‚er
DeueerieÃ{ leeues MegÆDeele Je<e& 1955 ceW ngF& Leer~
.P

H–123 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

31. GÚej ÿeosMe ceW ke=‚ef$ece jyeÃ[ ke‚e ke‚ejKeevee DeJeefmLele nwó 33. GÚej ÿeosMe ceW ¤eceÃ[e G≈eesie kes‚ ÿecegKe keW‚ı nQó
(a) GvveeJe ceW (b) cegjeoeyeeo ceW (a) Deeieje, ke‚evehegj (b) Deeieje, Fueeneyeeo
(c) ke‚evehegj, Fueeneyeeo (d) ke‚evehegj, cesj"
(c) ieeefpeŸeeyeeo ceW (d) yejsueer ceW
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2013
U.P.P.C.S. (Mains), 2008
GÚejó(a)
GÚejó(d)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
34. GÚej ÿeosMe ceW ke=‚ef$ece Debie efvecee&Ce efveiece ke‚neb efmLele nw?
32. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö (a) JeejeCemeer (b) ÿeŸeeiejepe
ke‚e ÿeŸeesie ke‚j mener GÚej ¤egefveSó (c) ke‚evehegj (d) Deeieje
U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2017
met¤eer-I met¤eer-II
GÚejó(c)
(mLeeve) (G≈eesie)
A. eqhe‚jespeeyeeo 1. ¤eceÃ[s kes‚ meeceeve
YeejleerŸe ke=‚ef$ece Debie efvecee&Ce efveiece Ske‚ ueeYe efvejhes#e efveiece nw, pees
meeceeefpeke‚ vŸeeŸe SJeb DeefOeke‚eefjlee ceb$eeueŸe kes‚ DeOeerve Yeejle mejke‚ej kes‚
B. ke‚evehegj 2. ke‚eb¤e ke‚er ¤etefÃ[Ÿeeb
lelJeeJeOeeve ceW ke‚eŸe& ke‚j jner nw~ Meejerefjke‚ ôhe mes efJeke‚ueebie ueesieeW kes‚
C. vepeeryeeyeeo 3. ke‚eiepe Deewj uegieoer ueeYe kes‚ efueS hegveJee&me meeOeve Deewj ke=‚ef$ece Debie Ieöke‚eW kes‚ efvecee&Ce Deewj
D. menejvehegj 4. hueeF&Jeg[ Deehetefle& kes‚ efueS Ÿen Je<e& 1972 ceW mLeeefhele ngDee Lee Deewj Je<e& 1976
ket‚ö : ceW Glheeove Meg§ efke‚Ÿee ieŸee Lee~ GÚej ÿeosMe ceW YeejleerŸe ke=‚ef$ece Debie
A B C D efvecee&Ce efveiece ke‚evehegj ceW efmLele nw~
(a) 2 1 3 4 35. GÚej ÿeosMe ke‚e jepŸe ¤ece& efJeke‚eme SJeb efJeheCeve efveiece efue. ke‚neb
(b) 1 2 4 3
efmLele nw?
(a) Deeieje (b) ke‚evehegj
(c) 2 1 4 3
(c) cegjeoeyeeo (d) ieeefpeŸeeyeeo
(d) 4 2 1 3 U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2017
U.P.P.C.S. (Mains), 2008 GÚejó(a)
GÚejó(c) GÚej ÿeosMe jepŸe ¤ece& efJeke‚eme SJeb efJeheCeve efveiece efue. Deeieje ceW efmLele
met¤eer-I leLee met¤eer-II ke‚e mener megcesueve efvecveJele nwó nw~ Fmeke‚er mLeehevee Je<e& 1974 ceW ngF&~
met¤eer-I met¤eer-II 36. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö
(keW‚ı) (G≈eesie) mes mener GÚej ¤egefveSó
met¤eer-I met¤eer-II
(Deew≈eesefieke‚ keW‚ı)
eqhe‚jespeeyeeo ke‚eb¤e ke‚er ¤etefÃ[Ÿeeb
(ÿecegKe G≈eesie)
A. Deeieje 1. ¤eceÃ[s ke‚e meeceeve
ke‚evehegj ¤eceÃ[s kes‚ meeceeve
CO
vepeeryeeyeeo hueeF&Jeg[ B. ke‚evehegj 2. Kesueket‚o ke‚e meeceeve
menejvehegj ke‚eiepe Deewj uegieoer C. cesj" 3. Oeeleghee$e
efhe‚jespeeyeeo ke‚s ke‚eb¤e SJeb ¤etÃ[er ke‚ejKeeves ÿeefmeÊ nQ~ Fmekes‚ DeefleefjÚe‚ D. cegjeoeyeeo 4. heŸe&öve
S.
TE

DevŸe ke‚eb¤e SJeb ¤etÃ[er ke‚ejKeeves vewveer, ieeefpeŸeeyeeo, cesj", ueKeveT, ket‚ö :
ceke‰Kevehegj, efnjveieT, JeejeCemeer, meemeveer, neLejme, efMeke‚esneyeeo Deewj A B C D
(a) 1 4 2 3
O

(b) 4 1 2 3
yeeueeJeueer ceW nQ~ ke‚evehegj, ¤eceÃ[e G≈eesie kes‚ efueS ÿeefmeÊ nw~ Fmekes‚
DeefleefjÚe‚ G.ÿe. kes‚ DevŸe ¤eceÃ[e G≈eesie Deeieje, ueKeveT, cesj" leLee (c) 4 3 1 2
FN

yejsueer ceW nQ~ vepeeryeeyeeo, hueeF&Jeg[ kes‚ efueS leLee menejvehegj, ke‚eiepe (d) 3 1 4 2
U.P.P.C.S. (Mains), 2010
D

Deewj uegieoer G≈eesie kes‚ efueS ÿeefmeÊ nw~ ke‚eiepe SJeb uegieoer G≈eesie kes‚
efueS DevŸe ÿeefmeÊ mLeue ueKeveT, ÿeŸeeiejepe, ke‚evehegj Deewj cesj" nQ~ GÚejó(b)
.P

H–124 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó ¤eeket‚ SJeb keQ‚¤eer kes‚ efueS Deeieje veneR, yeefuke‚ DeueerieÃ{ SJeb cesj" ÿeefmeÊ
met¤eer-I met¤eer-II nQ~ Mes<e meYeer efJeke‚uhe megcesefuele nwb~
(Deew≈eesefieke‚ keW‚ı) (ÿecegKe G≈eesie)
40. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee mener megcesefuele veneR nw?
(efpeuee) (ueeskeâefØeÙe Glheeo)
Deeieje heŸe&öve
(a) keâvveewpe F$e
ke‚evehegj ¤eceÃ[s ke‚e meeceeve
(b) yegueboMenj Ûeerveer efceóer
cesj" Kesueket‚o ke‚e meeceeve
cegjeoeyeeo Oeeleghee$e (c) efÛe$eketâš uekeâÌ[er kesâ efKeueewves
37. GÚej ÿeosMe ceW metjcee G≈eesie kes‚ efueS ÿeefmeÊ nw- (d) ØeleeheieÌ{ Dece™o pesueer
(a) JeejeCemeer (b) ÿeŸeeiejepe U.P. B.E.O. (Pre), 2019
(c) cegjeoeyeeo (d) yejsueer Gòej-(d)
U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2017 Gòej ØeosMe keâe keâvveewpe peveheo F$e, yegueboMenj (Kegpee&) Ûeerveer efceóer kesâ
GÚejó(d) yele&ve (hee@šjer), ØeleeheieÌ{ DeebJeuee Deewj mebyebefOele Glheeo leLee efÛe$eketâš
metjcee G≈eesie kes‚ efueS yejsueer ÿeefmeÊ nw~ yejsueer ceW yeebme ke‚e DeefOeke‚ uekeâÌ[er kesâ efKeueewves kesâ Glheeo kesâ efueS Øeefmeæ nw~ Dece™o keâer pesueer
Glheeove nesves kes‚ ke‚ejCe Fmes ëyeebme yejsueerí Yeer ke‚nles nQ~ cegjeoeyeeo kesâ efueS ØeÙeeiejepe peevee peelee nw, Dele: efJekeâuhe (d) mener Gòej nw~
heerleue kes‚ yele&veeW kes‚ efueS ÿeefmeÊ nw, FmeefueS Fmes ëheerleue veiejerí 41. efvecveefueefKele ŸegiceeW ceW mes ke‚ewve-mee mener megcesefuele veneR nw?
Yeer ke‚ne peelee nw~ (a) veesS[e ñ mee@he‰öJesŸej SJeb met¤evee ÿeew≈eesefieke‚er
38. efvecveefueefKele ke‚LeveeW hej efJe¤eej ke‚erefpeSó (b) meerleehegj ñ hueeF&Jeg[ G≈eesie
ke‚Leve (A) : ke‚vveewpe ëF$e ke‚e Menjí nw~ (c) ieesjKehegj ñ Kesueket‚o kes‚ meeceeve yeveeves ke‚e G≈eesie
ke‚ejCe (R) : ke‚vveewpe Menj kes‚ meYeer efveJeeefmeŸeeW kes‚ Ÿeneb F$e ke‚e (d) JeejeCemeer ñ jsMece G≈eesie
G≈eesie nw~ U.P.R.O./A.R.O. (Mains) (Spl.), 2010
veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS- U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2014
ket‚ö : GÚejó(c)
(a) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ Deewj (A) ke‚e mener mhe<öerke‚jCe Kesueket‚o kes‚ meeceeve yeveeves ke‚e G≈eesie ieesjKehegj mes veneR, yeefuke‚ cesj"
(R) nw~ mes mebyebefOele nw~ DevŸe meYeer efJeke‚uhe mener megcesefuele nQ~
(b) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ, efkeb‚leg (A) ke‚e mener mhe<öerke‚jCe
(R) veneR nw~ 42. efvecveefueefKele ceW ieuele Ÿegice ke‚es Fbefiele ke‚erefpeS-
(c) (A) mener nw, eEke‚leg (R) ieuele nw~ (a) ke‚evehegj - ¤eceÃ[e (b) JeejeCemeer - meerceWö
(d) (A) ieuele nw, eEke‚leg (R) mener nw~ (c) ces j " - ¤eer v eer (d) menejvehegj - ke‚eiepe
U.P.P.C.S. (Pre), 2017 U.P. Lower Sub. (Pre), 2013

GÚejó(c) GÚejó(b)
ke‚vveewpe ke‚es ëF$e ke‚e Menjí (City of Perfumes) ke‚ne peelee nw~ Ÿeneb meercebsö kes‚ efueS GÚej ÿeosMe ke‚e JeejeCemeer veneR, yeefuke‚ meesveYeı efpeuee
CO
F$e ke‚e DelŸeefOeke‚ Glheeove efke‚Ÿee peelee nw~ Ÿeneb mes F$e efJeosMeeW ke‚es ÿeefmeÊ nw~ meesveYeı kes‚ ¤egke&‚ SJeb [euee ceW meerceWö yeveeves kes‚ ke‚ejKeeves
Yeer efveŸee&le efke‚Ÿee peelee nw~ Dele: ke‚Leve (A) mener nw~ JeneR ke‚ejCe (R), efmLele nQ~ ke‚evehegj-¤eceÃ[e G≈eesie, cesj"-¤eerveer G≈eesie SJeb menejvehegj
ke‚eiepe G≈eesie kes‚ efueS ÿeefmeÊ nQ~
S.

ke‚vveewpe Menj kes‚ meYeer efveJeeefmeŸeeW kes‚ Ÿeneb F$e ke‚e G≈eesie nw, mener veneR
nw~ neueebefke‚ Fme Menj ke‚er yeÃ[er pevemebKŸee Fme G≈eesie ceW mebueive nw~ 43. efvecveefueefKele ŸegiceeW ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ mener megcesefuele veneR
TE

39. efvecveefueefKele ceW ieuele Ÿegice ke‚es Fbefiele ke‚erefpeSó (a) leeuee G≈eesie – DeueerieÃ{
(a) ke‚vveewpe - F$e SJeb lesue (b) ke‚eueerve G≈eesie – Yeoesner
(c) ¤etÃ[er G≈eesie – Meenpenebhegj
O

(b) efce]pee&hegj - ke‚eueerve

(c) cegjeoeyeeo - heerleue kes‚ yele&ve (d) ef¤eke‚ve G≈eesie – ueKeveT
FN

(d) Deeieje - ¤eeket‚ leLee keQ‚¤eer U.P.P.C.S. (Mains), 2017

U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2013 GÚejó(c)
D

GÚejó(d) ¤etÃ[er G≈eesie, efHe‚jespeeyeeo mes mebyebefOele nw, Mes<e Ÿegice mener megcesefuele nwb~
.P

H–125 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

44. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS Deewj metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó
ieS ket‚ö ke‚e GheŸeesie ke‚jkes‚ mener GÚej ¤egefveSó met¤eer-I met¤eer-II
met¤eer-I met¤eer-II ösjeke‚esöe ieesjKehegj
(mLeeve) (G≈eesie) ueke‚Ã[er kes‚ efKeueewves JeejeCemeer
A. ¤egke&‚ 1. leeuee ¤eerveer efceÛer kes‚ yele&ve ef¤evenö
B. e]fhe‚jespeeyeeo 2. Kesue ke‚e meeceeve ke‚eb¤e ke‚e meeceeve ef]he‚jespeeyeeo
C. 3. meerceWö
46.
DeueerieÃ{ oeojer, ¤egveej, ¤egke&‚ leLee [euee, meYeer ceW ke‚ejKeeves nQ, pees Glheeefole
D. cesj" 4. ¤etefÃ[Ÿeeb ke‚jles nQó
ket‚ö : (a) meerceWö (b) ¤eerveer
A B C D (c) ke‚eiepe (d) GJe&jke‚
(a) 1 3 2 4 U.P.P.C.S. (Mains), 2015
(b) 2 1 3 4 GÚejó(a)
(c) 3 4 1 2 ´esöj veesS[e kes‚ heeme efmLele oeojer leLee efcepee&hegj efpeues ceW efmLele
(d) 3 2 1 4 ¤egveej SJeb meesveYeo« ceW efmLele ¤egke&‚ SJeb [euee meYeer ke‚ejKeeves meerceWö ke‚e
U.P.P.C.S. (Pre), 2013 Glheeove ke‚jles nQ~
GÚejó(c) 47. he‚Æ&Keeyeeo peevee peelee nwó
mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó (a) ke‚eueerve ke‚er yegveeF& kes‚ efueS
met¤eer-I met¤eer-II (b) ke‚eb¤e ke‚er JemlegDeeW kes‚ efueS

(mLeeve) (G≈eesie) (c) F$e efvecee&Ce kes‚ efueS

(d) neLe ke‚er ⁄heeF& kes‚ efueS
¤egke&‚ meerceWö
U.P.P.C.S. (Pre), 2011
ef]he‚jespeeyeeo ¤etefÃ[Ÿeeb
DeueerieÃ{ leeuee GÚejó(d)
cesj" Kesue ke‚e meeceeve He‚Æ&Keeyeeo neLe ke‚er ⁄heeF& (Handprinting Work) kes‚ efueS peevee
peelee nw, efpemes mLeeveerŸe Yee<ee ceW ]pejoespeer (Zardozi) ke‚ne peelee nw~
45. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö
48. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö
mes mener GÚej ¤egefveSó
met¤eer-I met¤eer-II
mes mener GÚej ¤egefveSó
met¤eer-I met¤eer-II
A. ösjeke‚esöe 1. ef¤evenö
(heejbheefjke‚ ke‚uee/efMeuhe) (mebyeÊ mLeeve)
B. ueke‚Ã[er kes‚ efKeueewves 2. ieesjKehegj A. efceÛer kes‚ yele&ve 1. yejsueer
C. ¤eerveer efceÛer kes‚ yele&ve 3. ef]he‚jespeeyeeo B. ke‚eâ veke‰ke‚eMeer 2. Kegpee&
CO
D. ke‚eb¤e ke‚e meeceeve 4. JeejeCemeer C. ke‚eâ heeogke‚e (KeÃ[eTb) 3. heerueerYeerle
D. ]pejer 4. menejvehegj
S.

ket‚ö :
A B C D ket ‚ ö :
TE

A B C D
(a) 2 4 1 3
(a) 4 3 2 1
(b) 1 2 3 4
O

(b) 1 4 2 3
(c) 4 3 2 1
(c) 2 1 3 4
FN

(d) 3 1 4 2 (d) 2 4 3 1
U.P.P.C.S. (Mains), 2008 U.P.P.C.S. (Mains), 2010
D

GÚejó(a) GÚejó(d)
.P

H–126 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó 51. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS ket‚ö mes
met¤eer-I met¤eer-II mener GÚej ¤egefveSó
(heejbheefjke‚ ke‚uee/efMeuhe) (mebyeÊ mLeeve) met¤eer-I met¤eer-II
efceÛer kes‚ yele&ve Kegpee& (mebmLeeve) (efmLeefle)
ke‚eâ veke‰ke‚eMeer menejvehegj A. Fbe[ f Ÿeve FbmöeröŸd etö Dee@he‚ nQ[uetce 1. jeŸeyejsueer
ke‚eâ heeogke‚e (KeÃ[eTb) heerueerYeerle öske‰veesuee@peer
B. YeeleKeb[s mebieerle mebmLeeve 2. Fueeneyeeo
]pejer yejsueer
49. ëke‚e<" - veke‰ke‚eMeer Iejsuet G≈eesieí kes‚ efueS GÚej ÿeosMe ke‚e ke‚ewve-mee C. efvejeuee Deeö& iewuejer 3. ueKeveT
D. jepeerJe ieebOeer FbmöerödŸetö Dee@he‚ 4. JeejeCemeer
veiej ÿeefmeÊ nw?
(a) ieesjKehegj (b) menejvehegj
(c) cesj" (d) ke‚evehegj
öske‰veesuee@peer
U.P.P.C.S. (Pre), 2017 ket‚ö :
GÚejó(b) A B C D
(a) 1 2 3 4
GÚej ÿeosMe ke‚e menejvehegj veiej ëke‚eâ-veke‰ke‚eMeer Iejsuet G≈eesieí kes‚ efueS
(b) 4 3 2 1
ÿeefmeÊ nw~ Fmes ëkew‚efheöue Dee@he‚ Jeg[ õe‚e@he‰öí kes‚ veece mes peevee peelee nw~
(c) 2 1 4 3
GÚej ÿeosMe ceW ke‚e<"-veke‰ke‚eMeer (Wood Carving) kes‚ keg‚ue Glheeove ke‚e
(d) 3 4 1 2
ueieYeie 90 ÿeefleMele Yeeie menejvehegj ceW Glheeefole neslee nw~
U.P.P.C.S. (Mains), 2016
50. met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS
ieS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚jkes‚ mener GÚej ¤egefveSó GÚejó(*)
met¤eer-I met¤eer-II met¤eer-I SJeb met¤eer-II ke‚e mener megcesefuele õe‚ce nwó
(Deew≈eesefieke‚ mebmLeeve) (veiej) met¤eer-I met¤eer-II
A. Fbef[Ÿeve ösueerhe‚esve Fb[mö^erpe 1. ke‚evehegj (mebmLeeve) (efmLeefle)
B. ö^ebmehe‚e@ce&j hew‚ke‰ö^er 2. jeŸeyejsueer Fbef[Ÿeve FbmöerödŸetö Dee@he‚ nQ[uetce öske‰veesuee@peer JeejeCemeer
C. ke=‚ef$ece Debie efvecee&Ce efveiece 3. Peebmeer YeeleKeb[s mebieerle mebmLeeve ueKeveT
D. GJe&jke‚ ke‚ejKeevee 4. het‚uehegj (Deye YeeleKeb[s mebmke=âefle efJeMJeefJeÅeeueÙe)
ket‚ö : efvejeuee Deeö& iewuejer Fueeneyeeo
A B C D
(a) 2 3 4 1
jepeerJe ieebOeer FbmöerödŸetö Dee@he‚ öske‰veesuee@peer kes‚jue
(b) 4 3 1 2 GuuesKeveerŸe nw efke‚ jeŸeyejsueer ceW jepeerJe ieebOeer hesöe^ es uf eŸece ÿeew≈eeseif eke‚er mebmLeeve
(c) 2 3 1 4 efmLele nw, ve efke‚ jepeerJe ieebOeer FbmöerödŸetö Dee@he‚ öske‰veesuee@peer~
(d) 4 2 1 3 52.
CO
Ÿet.heer.Sme.DeeF&.[er.meer. …eje efJeefMe∞ G≈eesieeW nsleg G≈eesie heeke&‚
U.P.P.C.S. (Mains), 2009
mLeeefhele efke‚S ieS nQ~ Gme heeke&‚ ke‚es ef¤eef÷le ke‚efjS efpemeke‚e mLeeve
GÚejó(c)
S.

mener veneR efoKeeŸee ieŸee nwñ

mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó (a) yeeŸeesöske‰veesuee@peer heeke&‚ -ueKeveT
TE

met¤eer-I met¤eer-II (b) Shesjsue heeke&‚ - veesS[e

(Deew≈eesefieke‚ mebmLeeve) (c) hueeefmöke‚ efmeöer -ke‚evehegj
O

(veiej)
(d) uesoj öske‰veesuee@peer heeke&‚ - GvveeJe
FN

Fbef[Ÿeve ösueerhe‚esve Fb[mö^erpe jeŸeyejsueer

ö^ebmehe‚e@ce&j hew‚ke‰ö^er Peebmeer U.P.P.C.S. (Pre), 2009
U.P.P.C.S. (Mains), 2012
D

ke=‚ef$ece Debie efvecee&Ce efveiece ke‚evehegj

GJe&jke‚ ke‚ejKeevee het‚uehegj GÚejó(b)
.P

H–127 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

yeeŸeesöske‰veesuee@peer heeke&‚-ueKeveT, Shesjsue heeke&‚-ieeefpeŸeeyeeo (ke‚evehegj 56. Gòej ØeosMe ceW yeeÙees-šskeäveesuee@peer heeke&â efvecveefueefKele mLeeveeW ceW mes
ceW Yeer), hueeefmöke‚ efmeöer -ke‚evehegj leLee uesoj öske‰veesuee@peer heeke&‚-yebLej keâneb efmLele nw?
(GvveeJe) ceW mLeeefhele nw~ (a) keâevehegj (b) ieeefpeÙeeyeeo
(c) veesS[e (d) ueKeveT
53. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS Deewj metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS
U.P.P.C.S. (Pre), 2020
ieS ket‚ö ke‚e GheŸeesie ke‚jkes‚ mener GÚej ¤egefveSñ
met¤eer-I met¤eer-II Gòej—(d)
(heeke&‚/peesve) (efpeues) GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
A. Shesjsue heeke&‚ 1. GvveeJe
57. yeeŸees-öske‰veesuee@peer heeke&‚ DeJeefmLele nw-
B. yeeŸeesöske‰veesuee@peer heeke&‚ 2. menejvehegj
(a) ueKeveT ceW
C. S´ees ÿeesmessefmebie peesve 3. ke‚evehegj
(b) JeejeCemeer ceW
D. uesoj öske‰veesuee@peer heeke&‚ 4. ueKeveT
(c) Deeieje ceW
ket‚ö :
(d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR
A B C D
(a) 3 4 2 1 U.P.P.C.S. (Pre), 2014

(b) 4 3 1 2 GÚejó(a)
(c) 2 1 3 4
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
(d) 3 2 4 1
U.P.R.O./A.R.O. (Pre) (Spl.), 2010 58. GÚej ÿeosMe Meemeve ves S´ees heeke&‚ mLeeefhele efke‚S nQó
U.P.R.O./A.R.O. (Mains) (Spl.), 2010 1. nehegÃ[ ceW 2. ueKeveT ceW
GÚejó(a) 3. menejvehegj ceW 4. JeejeCemeer ceW
metef¤eŸeeW ke‚e mener megcesueve efvecveJele nw- mener GÚej ke‚e ¤eŸeve veer¤es efoS ieS ket‚ö mes ke‚erefpeS-
met¤eer-I met¤eer-II ket‚ö :
(heeke&‚/peesve) (efpeues) (a) kes‚Jeue 1 SJeb 2 (b) kes‚Jeue 1 SJeb 3
Shesjsue heeke&‚ ke‚evehegj (c) kes‚Jeue 1, 2 leLee 3 (d) 1, 2, 3 leLee 4
yeeŸeesöske‰veesuee@peer heeke&‚ ueKeveT U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
(pewJe ØeesÅeesefiekeâer heeke&â) GÚejó(d)
S´ees ÿeesmessefmebie peesve menejvehegj Kee≈e ÿemebmke‚jCe G≈eesie ceb$eeueŸe, Yeejle mejke‚ej kes‚ menŸeesie mes ke=‚ef<e
uesoj öske‰veesuee@peer heeke&‚ GvveeJe DeeOeeefjle G≈eesieeW ke‚es yeÃ{eJee osves nsleg Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme efveiece efueefceös[,
54. ‘uesoj šskeäveesuee@peer heeke&â’ keâneb DeJeefmLele nw? ke‚evehegj …eje keg‚meea jes[ (yeejeyebke‚er) leLee ke‚jefKeŸeebJe (JeejeCemeer) ceW oes
(a) Deeieje (b) keâevehegj S´ees heeke&‚ efJeke‚efmele efke‚S ieS nQ~ Fmekes‚ DeefleefjÚe‚ nehegÃ[, ueKeveT Deewj
(c) GvveeJe (d) veesS[e
CO
menejvehegj ceW Yeer Ssmes heeke&‚ mLeeefhele efke‚S ieS nQ~
U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016
Gòej–(c) 59. GÚej ÿeosMe ceW ëvee@uespe heeke&‚í ke‚er mLeehevee ke‚er pee jner nwó
(a) ueKeveT ceW (b) veesS[e ceW
S.

(c) ´esöj veesS[e ceW (d) JeejeCemeer ceW

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
TE

55. efvecveefueefKele ceW mes efke‚me Menj ceW pewJe ÿeew≈eesefieke‚er heeke&‚ efmLele nw? U.P.P.C.S. (Mains), 2015, 2011
(a) Deeieje (b) ueKeveT U.P.P.C.S. (Pre) (Spl.), 2008
O

(c) JeejeCemeer (d) ieesjKehegj GÚejó(c)

FN

U.P.P.C.S. (Mains), 2013

GÚej ÿeosMe kes‚ ´esöj veesS[e ceW efMe#ee SJeb DevegmebOeeve kes‚ #es$e ceW iegCeJeÚeehetCe&
GÚejó(b)
D

mebmLeeiele megefJeOeeSb GheueyOe ke‚jeves kes‚ GˆsMŸe mes ívee@uespe heeke&‚í ke‚er
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ mLeehevee ke‚er pee jner nw~
.P

H–128 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

60. GÚej ÿeosMe ceW vee@uespe heeke&‚ ke‚er mLeehevee ke‚neb ke‚er pee jner nw? 65. efvecveefueefKele ceW mes efke‚meceW efJe%eeve veiejer DeJeefmLele nw?
(a) ueKeveT (b) ÿeŸeeiejepe (a) ke‚evehegj (b) Fueeneyeeo
(c) JeejeCemeer (d) ´esöj veesS[e (c) ueKeveT (d) veesS[e
U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2017 U.P.P.C.S. (Mains), 2015
GÚejó(d) GÚejó(c)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ je∞^erŸe efJe%eeve meb´eneueŸe heefj<eo (National Council of Science
Museums-NCSM), Yeejle mejke‚ej kes‚ mebmke=‚efle ceb$eeueŸe ke‚er Ske‚
61. GÚej ÿeosMe ceW efveŸee&leesvcegKe mee@he‰öJesŸej heeke&‚ ke‚neb mLeeefhele efke‚S ieS
nQ? mJeeŸeÚeMeemeer mebmLee nw~ Ÿen heefj<eo 27 efJe%eeve keW‚ıeW Deewj efJe%eeve
(a) veesS[e Deewj ke‚evehegj ceW (b) ke‚evehegj Deewj ueKeveT ceW meb´eneueŸeeW ke‚e meb¤eeueve hetjs Yeejle ceW ke‚jleer nw, efpemeceW mes Deeb¤eefueke‚
(c) veesS[e Deewj Deeieje ceW (d) cesj" Deewj ieeefpeŸeeyeeo ceW efJe%eeve keW‚ı Ske‚ nw~ Deeb¤eefueke‚ efJe%eeve keW‚ı, ueKeveT ke‚e ueeske‚ehe&Ce 7
U.P. R.O./A.R.O. (Pre) (Spl.), 2010 efmelebyej, 1989 ke‚es ngDee Deewj Fmeke‚e G¤¤eerke‚jCe Deeb¤eefueke‚ efJe%eeve veiejer
GÚejó(a) & (b) (Regional Science City) kes‚ ôhe ceW 21 efmelebyej, 2007 ke‚es ngDee~
66.
efveŸee&leesvcegKe mee@he‰öJesŸej heeke&‚ veesS[e, cesj", ueKeveT, ØeÙeeiejepe Deewj
efvecve ceW mes Ske‚ vee@ve-meer.Sme.DeeF&.Deej. mebmLeeve ke‚es pees ueKeveT,
Ÿet. heer. ceW efmLele nw, hen¤eeefveSó
ke‚evehegj ceW mLeeefhele efke‚S ieS nQ~
(a) DeeF&.DeeF&.Sme.Deej.
62. G.ÿe. ceW mee@he‰öJesŸej leLee efyepevesme ÿeesmesme DeeGömeesefmeÀie G≈eesie ke‚e (b) Sve.yeer.Deej.DeeF&.
(c) meer-cewhe
meyemes yeÃ[e keW‚ı DeJeefmLele nwó
(a) cesj" ceW (b) ke‚evehegj ceW
(d) DeeF&.öer.Deej.meer.
(c) veesS[e ceW (d) JeejeCemeer ceW
U.P.P.C.S. (Pre), 2008
U.P.P.C.S. (Pre), 2016
GÚejó(a)
GÚejó(c)
YeejleerŸe ievvee DevegmebOeeve mebmLeeve (Indian Institute of Sugarcane
Research-IISR) ueKeveT, YeejleerŸe ke=‚ef<e DevegmebOeeve heefj<eo (Indian
GÚej ÿeosMe ceW mee@he‰öJesŸej leLee efyepevesme ÿeesmesme DeeGömeesefmeÀie ke‚e meyemes
Council of Agricultural Research-ICAR) kes‚ efveŸeb$eCe ceW nw~
yeÃ[e keW‚ı veesS[e ceW efmLele nw~ Yeejle ceW mee@he‰öJesŸej SJeb yeerheerDees G≈eesie
kes‚ DevŸe ÿecegKe keW‚ı nQóyebieuegô, cegbyeF&, ¤esvveF&, nwojeyeeo SJeb hegCes~ ueKeveT ceW CSIR mebmLeeve kes‚ Debleie&le efvecve mebmLeeve nQó
63. mee@HeäšJesÙej SJeb efyepevesme Øeesmesme DeeGšmeesefmeËie GÅeesieeW keâe meyemes keW‚ıerŸe Deew<eefOe DevegmebOeeve mebmLeeve (Central Drug Research
yeÌ[e keWâõ G.Øe. ceW efvecveefueefKele MenjeW ceW mes efkeâmeceW efmLele nw? Institute-CDRI)
(a) cesj" (b) keâevehegj YeejleerŸe efJe<eefJe%eeve DevegmebOeeve mebmLeeve (Indian Institute of
(c) JeejeCemeer (d) veesS[e
Toxicology Research-IITR)
U.P. B.E.O. (Pre), 2019
je∞^erŸe Jeevemheefleke‚ DevegmebOeeve mebmLeeve (National Botanical
Gòej-(d)
CO
Research Institute-NBRI)
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ keW‚ıerŸe Deew<eOeerŸe SJeb meiebOe heewOee mebmLeeve (Central Institute of
64. Medicinal & Aromatic Plants-CIMAP)
S.

GÚej ÿeosMe kes‚ ÿeLece Tpee& efMe#ee heeke&‚ ke‚er mLeehevee ÿemleeefJele
veesö : ITRC (Industrial Toxicology Research Centre) ke‚e veece
TE

nwó
(a) Deeieje ceW (b) Fueeneyeeo ceW heefjJeefle&le ke‚j IITR ke‚j efoŸee ieŸee nw~
(c) ke‚evehegj ceW (d) ueKeveT ceW
67.
O

keW‚ıerŸe Deew<eOeerŸe SJeb megiebeOf ele heewOeeW ke‚e DevegmebOeeve mebmLeeve efmLele nwó
U.P.P.C.S. (Mains), 2002
(a) ef¤e$eket‚ö ceW (b) menejvehegj ceW
FN

GÚejó(b)
(c) ke‚evehegj ceW (d) ueKeveT ceW
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2014
D

iewj-hejbhejeiele Tpee& úeesle ceb$eeueŸe …eje GÚej ÿeosMe ceW ÿeLece Tpee&
efMe#ee heeke&‚ ke‚er mLeehevee Fueeneyeeo (ØeÙeeiejepe) ceW ÿemleeefJele ke‚er ieF& Leer~ GÚejó(d)
.P

H–129 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

keW‚ıerŸe Deew<eOeerŸe SJeb meiebOe heewOee mebmLeeve (Central Institute of GÚej ÿeosMe ievvee DevegmebOeeve ke‚eQefmeue Je<e& 1912 ceW lelke‚eueerve ke=‚ef<e
Medicinal & Aromatic Plants-CIMAP) ke‚e cegKŸeeueŸe ueKeveT jmeeŸeve%e pee@pe& ke‰ueeke&‚ …eje Ske‚ MeesOe keW‚ı kes‚ ôhe ceW mLeeefhele efke‚Ÿee
ceW efmLele nw~ ieŸee Lee~ Je<e& 1931 ceW megiej öwefjhe‚ Ske‰ö ueeiet nesves kes‚ meeLe ner ¤eerveer
veesöóÿeMve ceW keW‚ıerŸe Deew<eOeerŸe SJeb megiebefOele heewOeeW ke‚e DevegmebOeeve mebmLeeve G≈eesie leerõe ieefle mes efJeke‚efmele ngDee Deewj ievvee, jepŸe ke‚er ÿecegKe veke‚oer
het⁄e ieŸee nw, peyeefke‚ meer.Sme.DeeF&.Deej. ke‚er JesyemeeFö hej keW‚ıerŸe Deew<eOeerŸe he‚meue yeve ieŸee~ Je<e& 1944 ceW jepŸe mejke‚ej …eje ke=‚ef<e efveosMeke‚, G.ÿe.,
SJeb meiebOe heewOee mebmLeeve efoŸee nw~ ueKeveT kes‚ ÿeMeemeefveke‚ efveŸeb$eCe ceW MeesOe keW‚ı kes‚ ÿeLece efveosMeke‚ ke‚er
68. hebef[le oerve oŸeeue GheeOŸeeŸe heMeg ef¤eefke‚lmee efJe%eeve efJeMJeefJe≈eeueŸe efveŸegefÚe‚ ke‚er ieF&~ ievvee MeesOe ke‚eŸe& SJeb Ghepe Je=efÊ ceW mecevJeŸe mLeeefhele
SJeb ieew j#ee DevegmebOeeve mebmLeeve DeJeefmLele nw- ke‚jves kes‚ GˆsMŸe mes Je<e& 1972 ceW Ÿen MeesOe keW‚ı ievvee DeeŸegÚe‚, G.ÿe.,
(a) ueKeveT ceW (b) cesj" ceW
ueKeveT kes‚ efveŸeb$eCe ceW Dee ieŸee~ MeesOe ke‚eŸeeX ceW ieefle ueeves kes‚ GˆsMŸe
(c) DeŸeesOŸee ceW (d) ceLegje ceW
mes ceneceefnce jepŸeheeue, G. ÿe. …eje efomebyej, 1976 ceW G.ÿe. ievvee
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2017
MeesOe heefj<eo ke‚er mLeehevee ke‚er mJeerke=‚efle ÿeoeve ke‚j oer ieF&~ he‚uele: Je<e&
1977 ceW ievvee MeesOe mebie"ve ke‚es meesmeeFöerpe jefpemö^sMeve Ske‰ö, 1860
GÚejó(d)
kes‚ Debleie&le hebpeerke=‚le ke‚jke‚s Ske‚ mJeMeemeer mebmLee ëG.ÿe. MeesOe heefj<eoí ke‚e
hebef[le oerve oŸeeue GheeOŸeeŸe heMeg ef¤eefke‚lmee efJe%eeve efJeMJeefJe≈eeueŸe SJeb
ie"ve efke‚Ÿee ieŸee, efpemeke‚e cegKŸeeueŸe Meenpenebhegj jKee ieŸee~
ieew j#ee DevegmebOeeve mebmLeeve, ceLegje (GÚej ÿeosMe) ceW efmLele nw~ Ÿen ÿeosMe
72. GÚej ÿeosMe ceW Deeuet ke‚e DevegmebOeeve keW‚ı efke‚me efpeues ceW efmLele nw?
ceW Deheveer lejn ke‚e henuee leLee osMe ceW ¤eewLee mebmLeeve nw~
(a) he‚Æ&Keeyeeo (b) cesj"
69.
(c) ke‚evehegj (d) Fueeneyeeo
YeejleerŸe ¤ejeieen SJeb ¤eeje DevegmebOeeve mebmLeeve efmLele nw-
(a) yenjeF¤e ceW (b) jeb¤eer ceW
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2014
(c) Peebmeer ceW (d) heövee ceW
GÚejó(b)
U.P.P.C.S. (Mains), 2012
GÚejó(c) keW‚ıerŸe Deeuet DevegmebOeeve mebmLeeve efMeceuee (efncee¤eue ÿeosMe) ceW efmLele nw~
Fmekes‚ 7 #es$eerŸe DevegmebOeeve mösMeve ŸeLee-keg‚he‚jer-he‚eiet (efncee¤eue ÿeosMe),
YeejleerŸe ¤ejeieen SJeb ¤eeje DevegmebOeeve mebmLeeve (Indian Grass Land
and Fodder Research Institute) Peebmeer ceW efmLele nw~
ceesoerhegjce (cesj", GÚej ÿeosMe), peeuebOej (hebpeeye), iJeeefueŸej (ceOŸe
ÿeosMe), heövee (efyenej), efMeueebie (cesIeeueŸe) leLee Tböer (leefceuevee[g)
70. keW‚ıerŸe iueeme SJeb efmejwefceke‚ DevegmebOeeve mebmLeeve efmLele nw- osMe kes‚ efJeefYevve Deeuet Glheeoke‚ #es$eeW ceW efmLele nQ~
(a) Deeieje ceW (b) ke‚evehegj ceW
73.
(c) efhe‚jes]peeyeeo ceW (d) Kegpee& ceW
GÚej ÿeosMe ke=‚ef<e DevegmebOeeve heefj<eo efmLele nwó
(a) cesj" ceW (b) yegueboMenj ceW
U.P.P.C.S. (Mains), 2014
(c) ueKeveT ceW (d) ieesjKehegj ceW
GÚejó(d)
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2014
Kegpee&, GÚej ÿeosMe kes‚ yegueboMenj efpeues ceW efmLele Ske‚ ke‚myee nw~ Ÿeneb GÚejó(c)
CO
GÚej ÿeosMe ke=‚ef<e DevegmebOeeve heefj<eo (UP Council of Agricultural
keW‚ıerŸe iueeme SJeb efmejwefceke‚ DevegmebOeeve mebmLeeve, ke‚esueke‚elee …eje Ske‚
kebs‚ı ke‚er mLeehevee Deiemle, 1981 ceW GÚej ÿeosMe mejke‚ej kes‚ efveŸeefcele
Research-UPCAR) ueKeveT ceW efmLele nw~
S.

efJeÚeerŸe meceLe&ve osves kes‚ jepeer nesves hej efke‚Ÿee ieŸee~

71.
74. Gòej ØeosMe ke=âef<e DevegmebOeeve heefj<eo efvecveefueefKele ceW mes efkeâme mLeeve
TE

GÚej ÿeosMe ievvee DevegmebOeeve ke‚eQefmeue DeJeefmLele nwó

(a) cesj" ceW
hej efmLele nw?
(a) ueKeveT (b) cesj"
(b) ke‚evehegj ceW
O

(c) ieesjKehegj (d) GheÙeg&òeâ ceW mes keâesF& veneR

(c) ueKeveT ceW
FN

(d) Meenpenebhegj ceW U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2021

U.P.P.C.S. (Mains), 2015 Gòej—(a)

D

GÚejó(d) GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~

.P

H–130 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

75. G.ÿe. ke=‚ef<e DevegmebOeeve heefj<eo efmLele nwó ket‚ö :

(a) ke‚evehegj ceW (b) ieeefpeŸeeyeeo ceW A B C D
(c) Fueeneyeeo ceW (d) ueKeveT ceW (a) 1 3 2 4
U.P. Lower Sub. (Pre), 2015 (b) 2 4 1 3
GÚejó(d) (c) 3 4 2 1
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ (d) 3 1 4 2
U.P.P.C.S. (Mains), 2013
76. YeejleerŸe Jevemheefle MeesOe mebmLeeve DeJeefmLele nwó
(a) ke‚evehegj ceW (b) Oeecehegj ceW GÚejó(d)
(c) jecehegj ceW (d) ueKeveT ceW met¤eer-I leLee met¤eer-II ke‚e megcesueve efvecveJele nwó
U.P.P.C.S. (Mains), 2015 met¤eer-I met¤eer-II
GÚejó(d) (he‚meueeW kes‚ YeejleerŸe mebmLeeve) (mLeeve peneb efmLele nQ)
je∞^erŸe Jevemheefle DevegmebOeeve mebmLeeve osMe ke‚er De´eCeer je∞^erŸe YeejleerŸe meypeer DevegmebOeeve mebmLeeve (IIVR) JeejeCemeer
ÿeŸeesieMeeueeDeeW ceW mes Ske‚ nw, pees efke‚ Jew%eeefveke‚ leLee Deew≈eesefieke‚ DevegmebOeeve YeejleerŸe ouenve DevegmebOeeve mebmLeeve (IIPR) ke‚evehegj
heefj<eo, veF& efouueer kes‚ Debleie&le ueKeveT ceW ke‚eŸe&jle nw~ Ÿen mebmLeeve YeejleerŸe ievvee DevegmebOeeve mebmLeeve (IISR) ueKeveT
je∞^erŸe Jevemheefle G≈eeve kes‚ ôhe ceW jepŸe mejke‚ej kes‚ Debleie&le ke‚eŸe&jle YeejleerŸe yeeieJeeveer DevegmebOeeve (IIHR) yebieuegô
Lee, efpemes 13 Deÿewue, 1953 ke‚es Jew%eeefveke‚ leLee Deew≈eesefieke‚ DevegmebOeeve
79.
heefj<eo ves DeefOeie=nerle ke‚j efueŸee~ 25 Deke‰ötyej, 1978 ke‚es Fmeke‚e veece efvecveefueefKele ceW mes efke‚me mLeeve hej YeejleerŸe meypeer DevegmebOeeve mebmLeeve nw?
(a) Deeieje (b) ke‚evehegj
yeoueke‚j je∞^erŸe Jevemheefle DevegmebOeeve mebmLeeve ke‚j efoŸee ieŸee~
veesöóFme ÿeMve kes‚ eEnoer SJeb Deb´espeer oesveeW mJeôheeW ceW Deblej nw~ eEnoer (c) ueKeveT (d) JeejeCemeer
ceW ëYeejleerŸe Jevemheefle MeesOe mebmLeeveí het⁄e ieŸee nw, peyeefke‚ Deb´espeer ceW U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2017
'National Botanical Research Institute' efpemeke‚e eEnoer DevegJeeo GÚejó(d)
ëje∞^erŸe Jevemheefle MeesOe mebmLeeveí nesiee~ GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
77. efvecveefueefKele ÙegiceeW ceW keâewve-mee mener megcesefuele veneR nw?
80.
(a) DeeF&.DeeF&.Jeer.Deej. - ueKeveT YeejleerŸe meypeer MeesOe mebmLeeve efmLele nwó
(b) DeeF&.DeeF&.heer.Deej. - keâevehegj (a) JeejeCemeer ceW (b) ueKeveT ceW
(c) DeeF&.Jeer.Deej.DeeF&. - Fppeleveiej (c) cewmetj ceW (d) yebieuegô ceW
(d) DeeF&.peer.Sheâ.Deej.DeeF&. - Peebmeer U.P. Lower Sub. (Pre), 2015
U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016 GÚejó(a)
Gòej–(a) GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
mener megcesueve nw- 81. YeejleerŸe Meeke‚Yeepeer DevegmebOeeve mebmLeeve efmLele nw-
DeeF&.DeeF&.Jeer.Deej. - JeejeCemeer (a) ke‚evehegj ceW (b) veF& efouueer ceW
DeeF&.DeeF&.heer.Deej. - keâevehegj (c) JeejeCemeer ceW (d) Fueeneyeeo
CO
DeeF&.Jeer.Deej.DeeF&. - Fppeleveiej U.P.P.C.S. (Mains), 2016
(c)
DeeF&.peer.Sheâ.Deej.DeeF&. - Peebmeer GÚejó
S.

78. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS Deewj veer¤es efoS ieS ket‚ö
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
TE

mes mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeS - 82. YeejleerŸe meeie-Yeepeer DevegmebOeeve mebmLeeve efmLele nw -
met¤eer-I met¤eer-II (a) cegbyeF& ceW (b) peyeuehegj ceW
O

(he‚meueeW kes‚ YeejleerŸe mebmLeeve) (mLeeve peneb efmLele nQ) (c) JeejeCemeer ceW (d) ceT ceW
A. DeeF&.DeeF&.Jeer.Deej. 1. ke‚evehegj
FN

U.P.P.C.S. (Mains), 2013

B. DeeF&.DeeF&.heer.Deej. 2. yebieuegô
C. DeeF&.DeeF&.Sme.Deej. 3. JeejeCemeer
GÚejó(c)
D

D. DeeF&.DeeF&.S¤e.Deej. 4. ueKeveT GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~

.P

H–131 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

83. SefMeŸee ke‚er meyemes yeÃ[er ¤eerveer efceue GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me mLeeve hej [erpeue ueeske‚esceeseföJe Jeke‰me& (Deye yeveejme ueeskeâesceesefšJe Jekeäme&), JeejeCemeer
DeJeefmLele nw? [erpeue SJeb efyepeueer oesveeW ÿeke‚ej kes‚ Fbpeve yeveelee nw~
(a) Keleewueer (b) yeuejecehegj
86. efvecveefueefKele ceW ke‚ewve megcesefuele veneR nw?
(c) yegueboMenj (d) vepeeryeeyeeo
(a) [erpeue ueeske‚esceeseföJe ke‚ejKeevee ó JeejeCemeer
U.P.P.C.S. (Pre), 2016 (b) Fbef[Ÿeve ösueerhe‚esve Fb[mö^er ó vewveer
GÚejó(*) (c) cee@[ve& yeske‚jer ó ueKeveT
ke‚Yeer Ssmee Lee peye Keleewueer SefMeŸee ke‚er meyemes yeÃ[er ¤eerveer efceue ngDee (d) lesueMeesOeke‚ mebŸeb$e ó ceLegje
ke‚jleer Leer, eEke‚leg Deye Fme ¤eerveer efceue ke‚e Glheeove G.ÿe. ceW 5JeW õe‚ce hej U.P.P.C.S. (Mains), 2008

nw~ G.ÿe. ke‚er Meer<e& Glheeove Jeeueer ¤eerveer efceueW (2010-11) Fme ÿeke‚ej nQñ GÚejó(c)
¤eerveer efceue Glheeove efoS ieS efJeke‚uheeW ceW efJeke‚uhe (c) ceW cee@[ve& yeske‚jer-ueKeveT efveefo&∞
(ueeKe/kegb‚leue) nw,peyeefke‚ ke‚evehegj nesvee ¤eeefnS~ Dele: efJeke‚uhe (c) $egeföhetCe& nw~ DevŸe
1. yepeepe eEnogmleeve efue. ieesuee 13.73 efJeke‚uhe mener nQ~
2. Oeecehegj Megiej efceume Oeecehegj 12.75 veesš—Je<e& 2019 mes [erpeue ueeskeâesceesefšJe keâejKeevee keâe veece heefjJeefle&le
3. oewjeuee Megiej Jeke‰me& oewjeuee 12.73
keâjkesâ yeveejme ueeskeâesceesefšJe Jekeäme& keâj efoÙee ieÙee~
4. ceJeevee Megiej Jeke‰me& ceJeevee 12.13 87. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve mener megcesefuele veneR nw?
(a) mket‚öj Fbef[Ÿee efueefceös[ ñ ueKeveT
5. ef$eJesCeer FbpeerefveŸeeEjie Sb[ Fb[mö^erpe efue. Keleewueer 11.89
(b) cee@[ve& yeske‚jerpe ñ ke‚evehegj
84. yepeepe eEnogmleeve efueefceös[ SJeb GÚej ÿeosMe mejke‚ej kes‚ ceOŸe 22- (c) meercebsö ke‚ejKeevee ñ yejsueer
4-2010 ke‚es Ske‚ Sce.Dees.Ÿet. hej ngS nmlee#ej kes‚ Devegmeej, yepeepe (d) GJe&jke‚ ke‚ejKeevee ñ DeebJeuee
eEnogmleeve efueefceös[ 90 cesieeJee@ö ke‚er leeheerŸe Fke‚eF& Deheveer 5 ¤eerveer U.P.R.O./A.R.O. (Pre) (Spl.), 2010
efceueeW ceW mes ÿelŸeske‚ ceW ueieeSiee~ Ÿen ¤eerveer efceueW efmLele nQ— GÚejó (c)

(a) cenjepeiebpe, meguleevehegj, yeuejecehegj, DeepeceieÃ{ Je yejsueer ceW efoS ieS efJeke‚uheeW ceW efJeke‚uhe (c) mener megcesefuele veneR nw~ meerceWö
(b) cenjepeiebpe, heerueerYeerle, yejsueer, Meenpenebhegj Je yeuejecehegj ceW ke‚ejKeevee jeŸeyejsueer ceW efmLele nw~ cee@[&ve yeske‚jerpe kes‚ efueS ke‚evehegj,
(c) heerueerYeerle, Meenpenebhegj, yeuejecehegj, ieesb[e Je Keerjer ceW
GJe&jke‚ ke‚ejKeevee kes‚ efueS DeebJeuee SJeb mket‚öj Fbef[Ÿee efueefceös[ kes‚
efueS ueKeveT ÿeefmeÊ nw~
(d) Meenpenebhegj, yejsueer, heerueerYeerle, Keerjer Je cenjepeiebpe ceW
88. Fheäkeâes ÙetefjÙee keâejKeevee Gòej ØeosMe kesâ efvecveefueefKele ceW mes efkeâme
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008
mLeeve hej nw?
GÚejó(c)
(a) TbÛeenej (b) DeebJeuee
22 Deÿewue, 2010 ke‚es nmlee#eefjle mecePeewlee-%eeheve kes‚ Devegmeej, yepeepe (c) peceMesohegj (d) peieoerMehegj
eEnogmleeve efue. ke‚esŸeuee DeeOeeefjle 90 cesieeJee@ö #ecelee ke‚er 5 heefjŸeespeveeSb U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016
efvecve mLeeveeW hej mLeeefhele ke‚jsiee-yeÃ[KesÃ[e (heerueerYeerle), KecyejKesÃ[e Gòej–(b)
CO
(ueKeercehegj Keerjer), ceke‚metohegj (Meenpenebhegj), keg‚vojKeer (ieeW[e) leLee Fheäkeâes Ùetejf Ùee keâe keâejKeevee Gòej ØeosMe ceW DeebJeuee Deewj hetâuehegj ceW nw~ Fve
oesveeW Glheeove FkeâeFÙeeW ceW DeceesefveÙee Deewj ÙetefjÙee keâe Glheeove neslee nw~
S.

Glejewuee (yeuejecehegj)~
85. [erpeue ueeske‚esceeseföJe Jeke‰me&, JeejeCemeer Deye yeveelee/ÿeoeve ke‚jlee nw– 89.
TE

efvecve ceW mes ke‚ewve-mee Ÿegice megcesefuele veneR nw?

(a) [erpeue Fbpeve (a) lesue MeesOeveMeeuee - ceLegje
(b) efyepeueer Fbpeve (b) GJe&jke‚ mebŸeb$e - ueKeveT
O

(c) [erpeue SJeb efyepeueer Fbpeve oesveeW (c) ke‚eueerve G≈eesie - Yeoesner
FN

(d) [erpeue Fbpeve SJeb efyepeueer Deehetefle& (d) SuŸegceerefveŸece Glheeove - meesveYeı
U.P.P.C.S. (Mains), 2017 U.P.P.C.S. (Mains), 2014
D

GÚejó(c) GÚejó(b)
.P

H–132 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GJe&jke‚ mebŸeb$e-ueKeveT, Ÿegice megceseuf ele veneR nw, peyeefke‚ DevŸe Ÿegice efpemekes‚ he‚uemJeôhe yees[& ke‚es Keeoer ´eecees≈eesie ke‚er ŸeespeveeDeeW ke‚es ÿeosMe
megcesefuele nwb~ ceW efõe‚ŸeeefvJele ke‚jves ke‚e DeefOeke‚ej ÿeehle nes ieŸee~ Fme ÿeke‚ej Keeoer
90. GÚej ÿeosMe ceW lesueMeesOeke‚ ke‚ejKeevee efmLele nwó ´eecees≈eesie yees[& Ske‚ mJeeŸeÚeMeemeer mebmLee kes‚ ôhe ceW hegveie&ef"le ngDee leLee
(a) cegjeoeyeeo ceW (b) efcepee&hegj ceW Deÿewue, 1967 ceW G≈eesie efveosMeeueŸe, G.ÿe. mes mecemle Keeoer ´eecees≈eesieer
(c) ke‚evehegj ceW (d) ceLegje ceW ŸeespeveeSb yees[& ke‚es mLeeveebleefjle ke‚j oer ieFÀ~ pegueeF&, 1984 ceW yees[&
U.P. Lower Sub. (Mains), 2015 DeefOeefveŸece kes‚ hegvejeref#ele nesves ke‚s he‚uemJeôhe ÿeosMe kes‚ Keeoer ´eecees≈eesie
GÚejó(d) ceb$eer yees[& kes‚ heosve DeOŸe#e veeefcele efke‚S ieS nQ~
Gòej ØeosMe ceW lesueMeesOekeâ keâejKeevee ceLegje ceW efmLele nw~
91. keW‚ıerŸe cebe$f eceb[ue …eje Devegceeseof le jepeerJe ieebOeer hesöe^ es uf eŸece ÿeew≈eeseif eke‚er
efMe#eCe SJeb Kesue mebmLeeve
mebmLeeve mLeeefhele efke‚Ÿee peeSieeó
(a) Deces"er ceW (b) peeŸeme ceW
(c) peieoerMehegj ceW (d) jeŸeyejsueer ceW
veesšdme
U.P.P.C.S. (Mains), 2006 *efJeMJeefJe≈eeueŸe Devegoeve DeeŸeesie ke‚er JesyemeeFö kes‚ Devegmeej, 31 ceeÛe&, 2023
GÚejó(b) ke‚er De≈eleve efmLeefle kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue 82 efJeMJeefJe≈eeueŸe nQ,
keW‚ıerŸe cebef$eceb[ue …eje Devegceesefole jepeerJe ieebOeer hesö^esefueŸece ÿeew≈eesefieke‚er efpeveceW 6 keW‚ıerŸe leLee 34 jepŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe nQ~ GÚej ÿeosMe ceW efmLele keW‚ıerŸe
mebmLeeve Deces"er peveheo kes‚ peeŸeme ceW mLeeefhele efke‚Ÿee ieŸee nw~ Je<e& 2008- efJeMJeefJe≈eeueŸe nQñFueeneyeeo efJeMJeefJe≈eeueŸe, øeÙeeiejepe (1887), yeveejme
09 mes Fmeke‚e Deke‚eoefceke‚ me$e ÿeejbYe efke‚Ÿee ieŸee~ eEnot efJeMJeefJe≈eeueŸe, JeejeCemeer (1916), DeueerieÃ{ cegefmuece efJeMJeefJe≈eeueŸe,
92. eqvecveefueefKele ŸegiceeW ceW mes ke‚ewve-mee mener megcesefuele veneR nw?
DeueerieÃ{ (1920), yeeyee meensye YeercejeJe Decyes[ke‚j efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT
(1996), jepeerJe ieebOeer je∞^erŸe efJeceeveve efJeMJeefJe≈eeueŸe, jeŸeyejsueer
(a) ueeue yeneogj Meem$eer ievvee efJeke‚eme mebmLeeve ñ cesj"
(b) efheke‚he
(2013), jeveer ue#ceeryeeF& keW‚ıerŸe ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe, Peebmeer (2014)~
*GÚej ÿeosMe ceW ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe nQñ ¤ebıMesKej Deepeeo ke=‚ef<e SJeb
ñ ueKeveT
(c) jepŸe ¤ece& efJeke‚eme SJeb efJeheCeve efveiece efueefceös[ñ Deeieje
(d) Ÿet.heer.She‚.meer. (GÚej ÿeosMe efJeÚeerŸe efveiece) ñ ke‚evehegj
ÿeew≈eesefieke‚er efJeMJeefJe≈eeueŸe, ke‚evehegj (1974), vejWı osJe ke=‚ef<e SJeb ÿeew≈eesefieke‚er
U.P.R.O./A.R.O. (Pre) (Spl.), 2010
efJeMJeefJe≈eeueŸe, hew‚peeyeeo (1974), mejoej JeuueYeYeeF& heösue ke=‚ef<e SJeb
GÚejó(a) ÿeew≈eesefieke‚er efJeMJeefJe≈eeueŸe, cesj" (2004), mewce efnbefieve yeeöce ŸetefveJeefme&öer
Dee@he‚ S´eerke‚u¤ej öske‰veesuee@peer Sb[ meeFbmespe, Fueeneyeeo (2000), yeeboe
ueeue yeneogj Meem$eer ievvee efkeâmeeve mebmLeeve ueKeveT ceW efmLele nw, ve ke=‚ef<e SJeb ÿeew≈eesefieke‚er efJeMJeefJe≈eeueŸe,yeeboe (2010)~ *GÚej ÿeosMe ceW jepŸe
efkeâ ueeue yeneogj Meem$eer ievvee efJekeâeme mebmLeeve~ Fmeke‚er mLeehevee GÚej efJeMJeefJe≈eeueŸe nQñ ueKeveT efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT (1921), Jeerj yeneogj
ÿeosMe ievvee efke‚meeve mebmLeeve kes‚ veece mes Je<e& 1975 ceW ke‚er ieF& Leer~ DevŸe
efmebn hetJeeÀ¤eue efJeMJeefJe≈eeueŸe, peewvehegj (1987), ⁄$eheefle Meentpeer cenejepe
efJeMJeefJe≈eeueŸe keâuÙeevehegj, ke‚evehegj (1965), oerve oŸeeue GheeOŸeeŸe ieesjKehegj
mebmLeeve SJeb Gvekes‚ mLeeve mener megcesefuele nQ~
93. GÚej ÿeosMe Keeoer ´eecees≈eesie yees[& ke‚er mLeehevee efke‚me Je<e& ceW ngF& efJeMJeefJe≈eeueŸe,ieesjKehegj (1957), [e@. YeercejeJe Decyes[ke‚j efJeMJeefJe≈eeueŸe,
CO
Leer? Deeieje (1927), [e@. jece ceveesnj ueesefnŸee (DeJeOe) efJeMJeefJe≈eeueŸe, He‚wpeeyeeo
(a) 1950 ceW (b) 1960 ceW (1975), yegbosueKeb[ efJeMJeefJe≈eeueŸe, Peebmeer (1975), ¤eewOejer ¤ejCe efmebn
S.

(c) 1965 ceW (d) 1970 ceW efJeMJeefJe≈eeueŸe, cesj" (1965), mebhetCee&vebo mebmke=‚le efJeMJeefJe≈eeueŸe, JeejeCemeer
U.P.P.C.S. (Mains), 2015 (1958), cenelcee pŸeesefleyee heg‚ues ÆnsueKeb[ efJeMJeefJe≈eeueŸe, yejsueer (1975),
TE

GÚejó(b) cenelcee ieebOeer ke‚eMeer efJe≈eeheer", JeejeCemeer (1974), [e@. jece ceveesnj
GÚej ÿeosMe ceW Keeoer ´eecees≈eesie meske‰öj kes‚ ¤elegceg&Keer efJeke‚eme kes‚ efueS ueesefnŸee je∞^erŸe efJeefOe efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT (2005), KJeepee ceesFvegˆerve
O

GÚej ÿeosMe Keeoer ´eecees≈eesie DeefOeefveŸece mebKŸee 10, 1960 kes‚ Debleie&le ef¤eMleer Got&, Dejyeer,He‚ejmeer efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT (2010), GÚej ÿeosMe
FN

yees[& ke‚e ie"ve Ske‚ meueenke‚ej yees[& kes‚ ôhe Je<e& 1960 ceW ngDee Lee~ efJeke‚ueebie GÊej [e@. Mekegb‚leuee efceflee efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT (2008),
leoeshejeble GÚej ÿeosMe Keeoer ´eecees≈eesie yees[& mebMeesefOele DeefOeefveŸece Øees. jepeWõ efmebn (jppet YewÙee) efJeMJeefJeÅeeueÙe, ØeÙeeiejepe (2016), G.ÿe.
D

mebKŸee 64, 1966 …eje GheŸeg&Úe‚ DeefOeefveŸece ke‚es mebMeesefOele efke‚Ÿee ieŸee, jepeef<e& öb[ve cegÚe‚ efJeMJeefJe≈eeueŸe, Fueeneyeeo (2004), [e@. S.heer.pes.
.P

H–133 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

efpemekes‚ he‚uemJeôhe yees[& ke‚es Keeoer ´eecees≈eesie ke‚er ŸeespeveeDeeW ke‚es ÿeosMe
ceW efõe‚ŸeeefvJele ke‚jves ke‚e DeefOeke‚ej ÿeehle nes ieŸee~ Fme ÿeke‚ej Keeoer
´eecees≈eesie yees[& Ske‚ mJeeŸeÚeMeemeer mebmLee kes‚ ôhe ceW hegveie&ef"le ngDee leLee
Deÿewue, 1967 ceW G≈eesie efveosMeeueŸe, G.ÿe. mes mecemle Keeoer ´eecees≈eesieer
ŸeespeveeSb yees[& ke‚es mLeeveebleefjle ke‚j oer ieFÀ~ pegueeF&, 1984 ceW yees[&
DeefOeefveŸece kes‚ hegvejeref#ele nesves ke‚s he‚uemJeôhe ÿeosMe kes‚ Keeoer ´eecees≈eesie
ceb$eer yees[& kes‚ heosve DeOŸe#e veeefcele efke‚S ieS nQ~

efMe#eCe SJeb Kesue mebmLeeve

veesšdme
*efJeMJeefJe≈eeueŸe Devegoeve DeeŸeesie ke‚er JesyemeeFö kes‚ Devegmeej, 31 ceeÛe&, 2023
ke‚er De≈eleve efmLeefle kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue 82 efJeMJeefJe≈eeueŸe nQ,
efpeveceW 6 keW‚ıerŸe leLee 34 jepŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe nQ~ GÚej ÿeosMe ceW efmLele keW‚ıerŸe
efJeMJeefJe≈eeueŸe nQñFueeneyeeo efJeMJeefJe≈eeueŸe, øeÙeeiejepe (1887), yeveejme
eEnot efJeMJeefJe≈eeueŸe, JeejeCemeer (1916), DeueerieÃ{ cegefmuece efJeMJeefJe≈eeueŸe,
DeueerieÃ{ (1920), yeeyee meensye YeercejeJe Decyes[ke‚j efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT
(1996), jepeerJe ieebOeer je∞^erŸe efJeceeveve efJeMJeefJe≈eeueŸe, jeŸeyejsueer
(2013), jeveer ue#ceeryeeF& keW‚ıerŸe ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe, Peebmeer (2014)~
*GÚej ÿeosMe ceW ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe nQñ ¤ebıMesKej Deepeeo ke=‚ef<e SJeb
ÿeew≈eesefieke‚er efJeMJeefJe≈eeueŸe, ke‚evehegj (1974), vejWı osJe ke=‚ef<e SJeb ÿeew≈eesefieke‚er
efJeMJeefJe≈eeueŸe, hew‚peeyeeo (1974), mejoej JeuueYeYeeF& heösue ke=‚ef<e SJeb
ÿeew≈eesefieke‚er efJeMJeefJe≈eeueŸe, cesj" (2004), mewce efnbefieve yeeöce ŸetefveJeefme&öer
Dee@he‚ S´eerke‚u¤ej öske‰veesuee@peer Sb[ meeFbmespe, Fueeneyeeo (2000), yeeboe
ke=‚ef<e SJeb ÿeew≈eesefieke‚er efJeMJeefJe≈eeueŸe,yeeboe (2010)~ *GÚej ÿeosMe ceW jepŸe
efJeMJeefJe≈eeueŸe nQñ ueKeveT efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT (1921), Jeerj yeneogj
efmebn hetJeeÀ¤eue efJeMJeefJe≈eeueŸe, peewvehegj (1987), ⁄$eheefle Meentpeer cenejepe
efJeMJeefJe≈eeueŸe keâuÙeevehegj, ke‚evehegj (1965), oerve oŸeeue GheeOŸeeŸe ieesjKehegj
efJeMJeefJe≈eeueŸe,ieesjKehegj (1957), [e@. YeercejeJe Decyes[ke‚j efJeMJeefJe≈eeueŸe,
CO
Deeieje (1927), [e@. jece ceveesnj ueesefnŸee (DeJeOe) efJeMJeefJe≈eeueŸe, He‚wpeeyeeo
(1975), yegbosueKeb[ efJeMJeefJe≈eeueŸe, Peebmeer (1975), ¤eewOejer ¤ejCe efmebn
S.

efJeMJeefJe≈eeueŸe, cesj" (1965), mebhetCee&vebo mebmke=‚le efJeMJeefJe≈eeueŸe, JeejeCemeer

(1958), cenelcee pŸeesefleyee heg‚ues ÆnsueKeb[ efJeMJeefJe≈eeueŸe, yejsueer (1975),
TE

cenelcee ieebOeer ke‚eMeer efJe≈eeheer", JeejeCemeer (1974), [e@. jece ceveesnj

ueesefnŸee je∞^erŸe efJeefOe efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT (2005), KJeepee ceesFvegˆerve
O

ef¤eMleer Got&, Dejyeer,He‚ejmeer efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT (2010), GÚej ÿeosMe

FN

efJeke‚ueebie GÊej [e@. Mekegb‚leuee efceflee efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT (2008),

Øees. jepeWõ efmebn (jppet YewÙee) efJeMJeefJeÅeeueÙe, ØeÙeeiejepe (2016), G.ÿe.
D

jepeef<e& öb[ve cegÚe‚ efJeMJeefJe≈eeueŸe, Fueeneyeeo (2004), [e@. S.heer.pes.

.P

H–133 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Deyogue ke‚ueece ÿeeefJeefOeke‚ efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT (2000), G.Øe. efkebâie *efJeÅeeefLe&ÙeeW Deewj pevemeeceevÙe keâes menpeleehetJe&keâ mece-meeceefÙekeâ SJeb meboYe&
pee@pe& oble efJe%eeve efJeMJeefJeÅeeueÙe, ueKeveT, G.Øe. hebef[le oerve oŸeeue meece«eer GheueyOe keâjeves kesâ efueS F&-ueeFyeÇsjer heesš&ue ‘‘Øe%eeve’’ Deewj ceesyeeFue
GheeOŸeeŸe heMeg ef¤eefke‚lmee efJe%eeve, efJeMJeefJe≈eeueŸe SJeb iees DevegmebOeeve mebmLeeve, Sshe efJekeâefmele efkeâÙee ieÙee nw~ heesš&ue hej F&-hegmlekeâeW kesâ efJeMeeue meb«en kesâ
ceLegje (2001), ieewlece yegÊ efJeMJeefJe≈eeueŸe, ´esöj veesS[e (2002), efkeb‚ie meeLe-meeLe ØeefleÙeesieer hejer#eeDeeW, GÅeefcelee Je mšeš&-Dehe, Sve.DeeF&.meer. F&-
pee@pe& ef¤eefke‚lmee efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT (2004), ceove ceesnve ceeueJeerŸe iebÇLeeueÙe SJeb G.Øe. ueeFyeÇsjer vesšJeke&â keâer peevekeâejer GheueyOe nw~
ÿeew≈eesefieke‚er efJeMJeefJe≈eeueŸe, ieesjKehegj (2013), efmeÊeLe& efJeMJeefJe≈eeueŸe, Gòej ØeosMe ceW efJeefYevve mlej keâer efMe#ee hej jepemJe JÙeÙe
ke‚efheueJemleg, efmeÊeLe&veiej (2015), G.ÿe] DeeŸegefJe&%eeve efJeMJeefJe≈eeueŸe, (ueeKe ®heÙes)
mewhe‚F&, FöeJee (2016), njke‚esö& yeöuej ÿeew≈eesefieke‚er efJeMJeefJe≈eeueŸe, ke‚evehegj ›eâce ceo 2020-21 2021-22 Je<e& 2022-23
(2016), peveveeŸeke‚ ¤ebıMesKej efJeMJeefJe≈eeueŸe, yeefueŸee (2016), [e@. mebKÙee (JeemleefJekeâ (hegvejeref#ele (DeeÙe-JÙeÙekeâ
Devegceeve) Devegceeve) Devegceeve)
jececeveesnj ueesefnŸee DeeŸegefJe&%eeve mebmLeeve, ueKeveT (12 efmelebyej, 2018),
1. ØeeLeefcekeâ efMe#ee 4178372 4117373 5244829
Dešue efyenejer JeepehesÙeer efÛeefkeâlmee efJeMJeefJeÅeeueÙe, ueKeveT (15 Dekeäštyej,
(78.47%) (74.59%) (74.25%)
2020), ceeb MeekegbâYejer efJeMJeefJeÅeeueÙe, menejvehegj (2 efomebyej, 2021), 2. 825039 1031688 1342377
ceeOÙeefcekeâ efMe#ee
jepee cenWõ Øeleehe efmebn jepÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe, DeueerieÌ{ (15 petve, 2021), (15.49%) (18.69%) (19%)
cenejepee megnsue osJe jepÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe, DeepeceieÌ{ (28 DeØewue, 2021) 3. GÛÛe efMe#ee 238190 273610 352975
(15 DeØewue, 2023 keâer DeÅeleve efmLeefle kesâ Devegmeej, Ùetpeermeer keâer JesyemeeFš (4.47%) (4.96%) (5%)
4. 83396 97668 123216
hej Fme efJeMJeefJeÅeeueÙe keâe veece ØeoefMe&le veneR nw~) *G.ÿe. ceW [e@. jece DevÙe
(1.57%) (1.77%) (1.75%)
ceveesnj ueesefnŸee kes‚ veece hej 3 leLee [e@.yeer.Deej. Decyes[ke‚j kes‚ veece hej 2
Ùeesie 5324997 5520339 7063397
efJeMJeefJe≈eeueŸe mLeeefhele nQ~ *jepŸe mejke‚ej ves vejWı osJe ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe (100%) (100%) (100%)
ke‚e veece heefjJeefle&le ke‚j Dee¤eeŸe& vejWı osJe ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe, DeŸeesOŸee; *efJeÅeeueÙeeW keâer mLeehevee kesâ ceeOÙece mes ceeOÙeefcekeâ efMe#ee kesâ Øemeej SJeb
[e@. jece ceveesnj ueesefnŸee (DeJeOe) efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚e veece [e@. jece ceveesnj meble=hleerkeâjCe nsleg DemesefJele yeefmleÙeeW keâe efÛeÖerkeâjCe keâjves kesâ efueS mketâue
ueesefnŸee (DeJeOe) efJeMJeefJe≈eeueŸe, DeŸeesOŸee ke‚j efoŸee~ *jepÙe mejkeâej ves cewefhebie mee@heäšJesÙej Deewj heesš&ue ‘hengbÛe’ efJekeâefmele efkeâÙee ieÙee nw, efpememes
efJebOÙeeÛeue Oeece ceb[ue ceW ceeb efJebOÙeJeeefmeveer jepÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe, osJeerheešve mketâue cewefhebie keâer JÙeJemLee mes ceeOÙeefcekeâ efJeÅeeueÙeeW keâer mLeehevee keâer Øeef›eâÙee
ceb[ue ceW ceeb heešsMJejer osJeer jepÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe SJeb cegjeoeyeeo ceb[ue ceW Deewj DeefOekeâ leeefke&âkeâ SJeb heejoMeea nes mekeâer~
jepÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer mLeehevee keâer Iees<eCee keâer nw~ *efJeÅeeefLe&ÙeeW keâes Gvekeâer Deekeâeb#eeDeeW, ®efÛe Deewj ®Peeve mes cesue Keeves Jeeues
veesöómebmLeeDeeW kesâ mLeeefhele Je<e& keâes Ùetpeermeer kesâ DeeOeej keâes ceevekeâj ØeoefMe&le efJeefYevve ke@âefjÙej heLe keâe ÛeÙeve keâjves Deewj GvnW keâe@uespe, Úe$eJe=efòe, keâewMeue
efkeâÙee ieÙee~ G.Øe. jepeef<e& öb[ve cegÚe‚ efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚er mLeehevee Je<e& ceW efJekeâeme keâeÙe&›eâce, Fbšve&efMehe Deewj efMe#ee kesâ efJe<eÙe ceW GheueyOe efJekeâuheeW kesâ
efJeefYevve mebmLeeveeW ceW celeYeso nw~ Ÿetpeermeer peneb Fmeke‚er mLeehevee Je<e& 2004 yeejs ceW yesnlej meueen Øeoeve keâjves kesâ efueS ke@âefjÙej heesš&ue ‘hebKe’ efJekeâefmele
ceeve jner nw, JeneR G¤¤e efMe#ee efJeYeeie, G.ÿe. Je<e& 1999 ceeve jne nw~ efkeâÙee ieÙee~
efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚er JesyemeeFö hej Fmeke‚er mLeehevee 24 cee¤e&, 1999 ÿeoe|Mele
ØeMvekeâesMe
CO
efke‚Ÿee ieŸee nw~
*Gòej ØeosMe ØeLece jepÙe nw efpemekesâ Éeje mJeÙeb ØeYee Ûewveue leLee otjoMe&ve 1. G.Øe. ceW jepÙe GÛÛe efMe#ee heefj<eo keâye mLeeefhele keâer ieF& Leer?
S.

kesâ ceeOÙece mes Dee@veueeFve efMe#eCe keâeÙe& keâjeÙee ieÙee~ (a) 1990 (b) 1995
TE

(c) 2000 (d) 2005

*mketâue efMe#ee SJeb mee#ejlee efJeYeeie, efMe#ee ceb$eeueÙe, Yeejle mejkeâej Éeje
U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016
‘efvehegCe Yeejle efceMeve’ kesâ Debleie&le Je<e& 2026-27 lekeâ ØeeLeefcekeâ keâ#eeDeeW
O

Gòej–(b)
ceW meeJe&Yeewefcekeâ cetueYetle mee#ejlee Deewj mebKÙee %eeve Øeehle keâjves leLee
FN

jepÙe GÛÛe efMe#ee heefj<eo keâer mLeehevee Je<e& 1995 ceW keâer ieF& Leer Deewj
yeeueJeeefškeâe mes keâ#ee-3 lekeâ meYeer yeÛÛeeW ceW heÌ{ves-efueKeves Deewj mebKÙee %eeve ceW
Fmes Gòej ØeosMe jepÙe GÛÛe efMe#ee DeefOeefveÙece, 1995 kesâ Éeje ueeiet
iesÇ[ mlej keâer Dehesef#ele ÙeesiÙelee Øeehle keâjves keâe ue#Ùe efveOee&efjle efkeâÙee
D

ieÙee nw~ efkeâÙee ieÙee Lee~

.P

H–134 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

2. efvecveefueefKele ceW mes efke‚me efJeMJeefJe≈eeueŸe kes‚ Debleie&le ke‚esF& cesef[ke‚ue

ke‚e@uespe veneR nw?
mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó

(a) [e@. YeercejeJe Decyes[ke‚j efJeMJeefJe≈eeueŸe, Deeieje

met¤eer-I met¤eer-II
(b) DeueerieÃ{ cegefmuece efJeMJeefJe≈eeueŸe
(mLeue) (ke‚e@uespe ke‚e veece)
(c) ÆnsueKeb[ efJeMJeefJe≈eeueŸe
Peebmeer cenejeveer ue#ceeryeeF& cesef[ke‚ue ke‚e@uespe
(d) Meentpeer cenejepe efJeMJeefJe≈eeueŸe, ke‚evehegj
ke‚evehegj peer.Sme. efJe≈eeLeea cesceesefjŸeue cesef[ke‚ue ke‚e@uespe
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008
Deeieje Sme.Sve. cesef[ke‚ue ke‚e@uespe
GÚejó(*) ieesjKehegj yeeyee jeIeJeoeme cesef[ke‚ue ke‚e@uespe
5. hebef[le oerve oŸeeue GheeOŸeeŸe heMeg ef¤eefke‚lmee efJe%eeve efJeMJeefJe≈eeueŸe
DeJeefmLele nwó
GheŸeg&Úe‚ efJeke‚uhe ceW efoS ieS meYeer efJeMJeefJe≈eeueŸeeW kes‚ Debleie&le cesef[ke‚ue
ke‚e@uespe nwb~ Je<e& 1939 ceW mLeeefhele mejesefpeveer veeŸe[t cesef[ke‚ue ke‚e@uespe,
(a) Hew‚peeyeeo ceW (b) ceLegje ceW
(c) yejsueer ceW (d) Peebmeer ceW
[e@. YeercejeJe Decyes[ke‚j efJeMJeefJe≈eeueŸe, Deeieje mes mebyeÊ nw~ Fmeer
ÿeke‚ej Deke‰ötyej, 1962 ceW mLeeefhele peJeenjueeue vesnô cesef[ke‚ue ke‚e@uespe, U.P. Lower Sub. (Mains), 2015
DeueerieÃ{ cegefmuece efJeMJeefJe≈eeueŸe leLee Je<e& 2006 ceW mLeeefhele ÆnsueKeb[ U.P.P.C.S. (Pre), 2017
cesef[ke‚ue ke‚e@uespe, ÆnsueKeb[ efJeMJeefJe≈eeueŸe mes mebyeÊ nw~ mJeleb$e Yeejle GÚejó(b)
ke‚e G.ÿe. ke‚e ÿeLece cesef[ke‚ue ke‚e@uespe Je<e& 1955 ceW mLeeefhele ieCesMe Mebke‚j
efJe≈eeLeea cese[f ke‚ue ke‚e@uespe nw, pees ⁄$eheefle Meentpeer cenejepe efJeMJeefJe≈eeueŸe,
hebef[le oerve oŸeeue GheeOŸeeŸe heMeg ef¤eefke‚lmee efJe%eeve efJeMJeefJe≈eeueŸe SJeb
iees DevegmebOeeve mebmLeeve, GÚej ÿeosMe kes‚ ceLegje efpeues ceW efmLele nw~ GÚej
ÿeosMe mejke‚ej …eje 25 Deke‰ötyej, 2001 ke‚es Fmeke‚er mLeehevee ke‚er ieF&
ke‚evehegj mes mebyeÊ nw~
3. GÚej ÿeosMe ceW jepeke‚erŸe cese[f ke‚ue ke‚e@uespe ke‚er mLeehevee ke‚er pee jner nw- Leer~ Ÿen mebmLeeve jepŸe ke‚e henuee leLee osMe ke‚e ¤eewLee Ssmee mebmLeeve nw~
(a) efyepeveewj SJeb meguleevehegj ceW (b) yeoeŸetb SJeb peewvehegj ceW 6. GÚej ÿeosMe ceW efke‚leves meeceevŸe keW‚ıerŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe nQ?
(c) yegueboMenj SJeb njoesF& ceW (d) Söe SJeb ÿeleeheieÃ{ ceW (a) Ske‚ (b) oes
U.P. Lower Sub. (Pre), 2013 (c) leerve (d) ¤eej
U.P.P.C.S. (Mains), 2016
GÚejó(b)
GÚejó(d)
ØeMvekeâeue ceW Gòej ØeosMe mejkeâej ves yeoeÙetb SJeb peewvehegj ceW cesef[keâue 31 cee¤e& , 2013 leke‚ GÚej ÿeosMe ceW 4 keW‚ıerŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe Les~
keâe@uespe mLeeefhele keâjves keâe efveCe&Ùe efueÙee Lee, pees Deye ef›eâÙeeMeerue nes ieS nQ~ Jele&ceeve ceW GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue 6 keW‚ıerŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe nQ~ efpemeceW
4. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS leLee metef¤eŸeeW kes‚ veer¤es efoS 4 keW‚ıerŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe (DeueerieÃ{ cegefmuece efJeMJeefJe≈eeueŸe, DeueerieÃ{;
ket‚öeW mes mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeSó yeveejme efnbot efJeMJeefJe≈eeueŸe, JeejeCemeer; yeeyee meenye YeercejeJe Decyes[ke‚j
met¤eer-I met¤eer-II efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT leLee Fueeneyeeo efJeMJeefJe≈eeueŸe, ØeÙeeiejepe)
(mLeue) (ke‚e@uespe ke‚e veece) meeceevŸe nQ~ Ske‚ keW‚ıerŸe ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe (jeveer ue#ceeryeeF& keW‚ıerŸe
A. Peebmeer 1. peer.Sme. efJe≈eeLeea cesceesej
f Ÿeue cese[f ke‚ue ke‚e@uespe ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe, Peebmeer) leLee Ske‚ efJeceeveve efJeMJeefJe≈eeueŸe (jepeerJe
B. ke‚evehegj 2. yeeyee jeIeJeoeme cesef[ke‚ue ke‚e@uespe ieebOeer je∞^erŸe efJeceeveve efJeMJeefJe≈eeueŸe, jeŸeyejsueer) nw~
CO
C. Deeieje 3. cenejeveer ue#ceeryeeF& cesef[ke‚ue ke‚e@uespe veesš- G.Øe. GÛÛe efMe#ee efJeYeeie keâer JesyemeeFš hej DeYeer Yeer 4 keWâõerÙe
D. ieesjKehegj 4. Sme.Sve. cesef[ke‚ue ke‚e@uespe efJeMJeefJeÅeeueÙeeW keâes ØeoefMe&le efkeâÙee ieÙee nw, pees 15 DeØewue, 2023 lekeâ
DeÅeleve nw~
S.

ket‚ö :
A B C D 7. cee¤e& 31, 2013 ke‚es GÚej ÿeosMe ceW kebbs‚ıerŸe efJeMJeefJe≈eeueŸeeW ke‚er
TE

(a) 1 4 3 2 meb KŸee Leer-

(b) 3 1 4 2 (a) 2 (b) 3
O

(c) 4 (d) 5
(c) 3 4 2 1
FN

U.P.P.C.S. (Mains), 2013

(d) 3 2 1 4
U.P. Lower Sub. (Mains), 2013 GÚejó(c)
D

GÚejó(b) GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~

.P

H–135 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

8. GÚej ÿeosMe ceW keW‚ıerŸe ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚er mLeehevee nes jner Dejyeer-He‚ejmeer efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT (2010), Øees. jepeWõ eEmen (jppet
nwó
YeÙÙee) efJeMJeefJe≈eeueŸe, ØeÙeeiejepe (2016), efmeÊeLe& efJeMJeefJe≈eeueŸe,
(a) JeejeCemeer ceW (b) Peebmeer ceW
(c) yeeboe ceW (d) yejsueer ceW
ke‚efheueJemleg, efmeÊeLe&veiej (2015), peveveeŸeke‚ ¤ebıMesKej efJeMJeefJe≈eeueŸe,
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2014 yeefueŸee (2016), DeepeceieÌ{ jepÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe (2019), menejvehegj
GÚejó(b) jepÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe (2019)~
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ veesö–G¤¤e efMe#ee efJeYeeie, G.ÿe. keâer DeÅeleve Dehe[sMeve JesyemeeFš 15
DeØewue, 2023 leke‚ keâer efmLeefle kes‚ DeeOeej hej Ÿen Deebke‚Ã[s Øemlegle efkeâS
9. GÚej ÿeosMe ceW kebs‚ıerŸe efJeMJeefJe≈eeueŸeeW ke‚er mebKŸee nwó
nQ~ mLeehevee Je<e& ceW Yeer DeepeceieÌ{ SJeb menejvehegj kesâ efJeMJeefJeÅeeueÙeeW ceW
(a) 3 (b) 4
(c) 2 (d) 1
efYevvelee nw~ Ùetpeermeer Fve efJeMJeefJeÅeeueÙeeW keâer mLeehevee Je<e& 2021 ceeve
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2013 jner nw, peyeefkeâ Gòej ØeosMe GÛÛe efMe#ee efJeYeeie Fmekeâer mLeehevee Je<e&
2019 ceeve jne nw~
GÚejó(b)
12. GÚej ÿeosMe ke‚e Ske‚cee$e cegÚe‚ efJeMJeefJe≈eeueŸe peevee peelee nw, veece
ØeMvekeâeue ceW efJekeâuhe (b) mener Gòej Lee~ Jele&ceeve kesâ efueS GheŸeg&Úe‚
mesó
ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
(a) Jeerj yeneogj efmebn cegÚe‚ efJeMJeefJe≈eeueŸe
10. GÚej ÿeosMe ceW keW‚ıerŸe efJeMJeefJe≈eeueŸeeW ke‚er mebKŸee nwó
(b) jece ceveesnj ueesefnŸee cegÚe‚ efJeMJeefJe≈eeueŸe
(a) 5 (b) 6
(c) jepeef<e& hegÆ<eesÚeceoeme öb[ve cegÚe‚ efJeMJeefJe≈eeueŸe
(c) 4 (d) 3
(d) oerve oŸeeue GheeOŸeeŸe cegÚe‚ efJeMJeefJe≈eeueŸe
U.P.P.C.S. (Pre) (Spl.), 2008
U.P.P.C.S. (Mains), 2008
GÚejó(c)
GÚejó(c)
ØeMvekeâeue ceW efJekeâuhe (c) mener Gòej Lee~ Jele&ceeve kesâ efueS GheŸeg&Úe‚ ÿeMve
GÚej ÿeosMe ke‚e Ske‚cee$e cegÚe‚ efJeMJeefJe≈eeueŸe (Open University)
ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
jepeef<e& öb[ve cegÚe‚ efJe.efJe. nw, pees Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) ceW efmLele
11. 31 efomebyej, 2017 ke‚es GÚej ÿeosMe ceW G¤¤e efMe#ee efJeYeeie kes‚ nw~ Fmeke‚er mLeehevee Je<e& 1999 ceW ngF& Leer~
Debleie&le efke‚leves jepŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe nQ?
13. GÚej ÿeosMe ke‚e Ske‚cee$e cegÚe‚ efJeMJeefJe≈eeueŸe DeJeefmLele nw-
(a) 12 (b) 13
(a) Peebmeer ceW (b) ieesjKehegj ceW
(c) 14 (d) 15 mes DeefOeke‚
(c) Fueeneyeeo ceW (d) Deeieje ceW
U.P.P.C.S. (Mains), 2017
U.P.R.O./A.R.O. (Mains) (Spl.), 2010
GÚejó(d)
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2014
31 efomebyej, 2017 leke‚ GÚej ÿeosMe ceW G¤¤e efMe#ee efJeYeeie kes‚ Debleie&le keg‚ue GÚejó(c)
17 jepŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe Les~ Jele&ceeve ceW jepŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe nQ- GÚej
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
ÿeosMe jepeef<e& öb[ve Deesheve ŸetefveJeefme&öer (1999), ueKeveT efJeMJeefJe≈eeueŸe,
GÚej ÿeosMe ceW ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸeeW ke‚er mebKŸee nw-
CO
ueKeveT (1921), ⁄$eheefle Meentpeer cenejepe efJeMJeefJe≈eeueŸe, ke‚evehegj 14.

veiej (1965), [e@. jece ceveesnj ueesefnŸee DeJeOe efJeMJeefJe≈eeueŸe, (a) 2 (b) 3
(c) 4 (d) 5
S.

DeÙeesOÙee (1975), ¤eewOejer ¤ejCe efmebn efJeMJeefJe≈eeueŸe, cesj" (1965),

U.P.P.C.S. (Mains), 2013
cenelcee ieebOeer ke‚eMeer efJe≈eeheer", JeejeCemeer (1974), mebhetCee&vebo mebmke=‚le
TE

efJeMJeefJe≈eeueŸe, JeejeCemeer (1958), yegbosueKeb[ efJeMJeefJe≈eeueŸe, Peebmeer GÚejó(d)

(1975), cenelcee pŸeesefleyee Heg‚ues ®nsueKeb[ efJeMJeefJe≈eeueŸe, yejsueer efJeMJeefJe≈eeueŸe Devegoeve DeeŸeesie (UGC) ves Deheveer JesyemeeFö hej efJeefYevve
O

(1975), [e@. YeercejeJe Decyes[ke‚j efJeMJeefJe≈eeueŸe, Deeieje (1927), oerve

FN

jepŸeeW ke‚s efJeefYevve JeieeX ceW ceevŸelee ÿeehle efJeMJeefJe≈eeueŸeeW ke‚er met¤eer ÿeoefMe&le
oŸeeue GheeOŸeeŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe, ieesjKehegj (1957), Jeerj yeneogj efmebn ke‚er nw~ met¤eer ceW GÚej ÿeosMe ceW ceevŸelee ÿeehle efJeMJeefJe≈eeueŸeeW ke‚er mebKŸee
hetJeeÀ¤eue efJeMJeefJe≈eeueŸe, peewvehegj (1987), jece ceveesnj ueesefnŸee je°^erÙe 82 (31 ceeÛe&, 2023 leke‚ ke‚er efmLeefle kes‚ Devegmeej) nw~ Ÿet.peer.meer. ke‚er
D

efJeefOe efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT (2005), KJeepee ceesFvegˆerve ef¤eMleer Got&, met¤eer ceW ceevŸelee ÿeehle ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe Fme ÿeke‚ej nQ-
.P

H–136 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

1. vejWı osJe ŸetefveJeefme&öer Dee@he‚ S´eerke‚u¤ej Sb[ öske‰veesuee@peer-hew‚peeyeeo 17. GÚej ÿeosMe ceW efke‚leves efJeMJeefJe≈eeueŸeeW kes‚ veece [e@. yeer.Deej.
(Deye DeÙeesOÙee) (jepŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe) Decyes[ke‚j hej jKes ieS nQ?
(a) Ske‚ (b) oes
2. mejoej JeuueYe YeeF& heösue ŸetefveJeefme&öer Dee@he‚ S´eerke‚u¤ej Sb[
(c) leerve (d) ¤eej
öske‰veesuee@peer-cesj" (jepŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe)
U.P.P.C.S. (Mains), 2015
3.
GÚejó(b)
¤ebıMesKej Deepeeo ŸetefveJeefme&öer Dee@he‚ S´eerke‚u¤ej Sb[ öske‰veesuee@peer-
ke‚evehegj (jepŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe)
4. mewce efnefieve yee@öce FbmöerödŸetö Dee@he‚ S´eerke‚u¤ej Sb[ öske‰veesuee@peer GÚej ÿeosMe ceW [e@. yeer.Deej. Decyes[ke‚j kes‚ veece hej oes efJeMJeefJe≈eeueŸe
Sb[ meeFbmespe ([erc[ efJeMJeefJe≈eeueŸe) nQ~ Deeieje efJeMJeefJe≈eeueŸe pees Deeieje ceW 1 pegueeF&, 1927 ke‚es mLeeefhele
5. jeveer ue#ceeryeeF& keW‚ıerŸe ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe (Peebmeer keW‚ıerŸe efke‚Ÿee ieŸee, Fmeke‚e hegvevee&ceke‚jCe 1996 ceW [e@. yeer.Deej. Decyes[ke‚j
efJeMJeefJe≈eeueŸe) efJeMJeefJe≈eeueŸe efke‚Ÿee ieŸee~ Ÿen jepŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe nw~ keW‚ıerŸe
6. yeeboe ŸetefveJeefme&öer Dee@he‚ S´eerke‚u¤ej Sb[ öske‰veesuee@peer, yeeboe (jepŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe kes‚ ôhe ceW 10 peveJejer, 1996 ke‚es ueKeveT ceW yeeyee
efJeMJeefJe≈eeueŸe) (4 efomebyej, 2014 ke‚es veece heefjJeefle&le ke‚j ëceevŸeJej meensye YeercejeJe Decyes[ke‚j efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚er mLeehevee ke‚er ieF&~
fleer ke‚ebMeerjece peer ŸetefveJeefme&öer Dee@he‚ S´eerke‚u¤ej Sb[ öske‰veesuee@peer 18. GÚej ÿeosMe ceW meyemes hegjevee efJeMJeefJe≈eeueŸe nwó
yeeboe ke‚j efoŸee ieŸee)~ (a) yeveejme eEnot efJeMJeefJe≈eeueŸe, JeejeCemeer

Ÿetpeermeer ke‚er De≈eleve met¤eer (31 ceeÛe&, 2023) kes‚ Devegmeej, (b) Fueeneyeeo efJeMJeefJe≈eeueŸe, Fueeneyeeo

GÚej ÿeosMe ceW keg‚ue ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe 6 nQ, FveceW jepŸe ke=‚ef<e (c) ¤eewOejer ¤ejCe efmebn efJeMJeefJe≈eeueŸe, cesj"

efJeMJeefJe≈eeueŸe 4 leLee [erc[ SJeb keW‚ıerŸe ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe 1-1 (d) ueKeveT efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT

nQ~ ÿeMveke‚eue ceW yeeboe ŸetefveJeefme&öer Dee@he‚ S´eerke‚u¤ej Sb[ öske‰veesuee@peer U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2010
U.P.R.O./A.R.O. (Mains) (Spl.), 2010
yeeboe, Ÿetpeermeer ke‚er JesyemeeFö hej ÿeoefMe&le veneR Lee~ Dele: lelke‚eueerve
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2014
heefjefmLeefle ceW efJeke‚uhe (d) mener Gòej Lee~
GÚejó(b)
15. mejoej JeuueYeYeeF& heösue ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe DeJeefmLele nwó
(a) hew‚]peeyeeo ceW (b) cesj" ceW
GÚej ÿeosMe ceW meyemes hegjevee efJeMJeefJe≈eeueŸe Fueeneyeeo efJeMJeefJe≈eeueŸe,
Fueeneyeeo (Deye ØeÙeeiejepe) nw~ Fmeke‚er mLeehevee 1887 F&. ceW ngF& Leer~
(c) ke‚evehegj ceW (d) Peebmeer ceW
ke‚eMeer eEnot efJeMJeefJe≈eeueŸe, JeejeCemeer ke‚er mLeehevee Je<e& 1916 ceW, ¤eewOejer
U.P.P.C.S. (Pre), 2011
¤ejCe efmebn efJeMJeefJe≈eeueŸe, cesj" ke‚er mLeehevee Je<e& 1965 ceW leLee ueKeveT
GÚejó(b)
efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT ke‚er mLeehevee Je<e& 1921 ceW ngF& Leer~
Je<e& 2002 ceW GodIeeeföle mejoej JeuueYeYeeF& heösue ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe
cesj" ceW DeJeefmLele nw~ 19. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve ke‚eMeer efJe≈eeheer" ke‚e mebmLeeheke‚ nw?
(a) hebef[le ceove ceesnve ceeueJeerŸe
16. efvecve ceW mes ke‚ewve jepŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe nw?
(b) Dee¤eeŸe& vejWı osJe
CO
(a) ke‚eMeer efnbot efJeMJeefJe≈eeueŸe (yeer.S¤e.Ÿet.), JeejeCemeer
(c) yeeyet efMeJe ÿemeeo ieghle
(b) Fueeneyeeo efJeMJeefJe≈eeueŸe, Fueeneyeeo
(d) cenelcee ieebOeer
S.

(c) [e@. YeercejeJe Decyes[ke‚j efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT

U.P.P.C.S. (Mains), 2016
TE

(d) [e@. jece ceveesnj ueesen f Ÿee je∞^eŸr e efJeefOe efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT GÚejó(c)
U.P.P.C.S. (Mains), 2014
O

cenelcee ieebOeer ke‚eMeer efJe≈eeheer" GÚej ÿeosMe jepŸe kes‚ JeejeCemeer efpeues ceW
GÚejó(d) efmLele nw~ Fmeke‚er mLeehevee DemenŸeesie Deeboesueve kes‚ meceŸe Je<e& 1921 ceW
FN

[e@. jece ceveesnj ueesefnŸee je∞^erŸe efJeefOe efJeMJeefJe≈eeueŸe, ueKeveT jepŸe Yeejle kes‚ ÿeefmeÊ mJeleb$elee meb´eece mesveeveer yeeyet efMeJe ÿemeeo ieghle …eje
ke‚er ieF&~ fleer efMeJe ÿemeeo ieghle ves 5 efmelebyej, 1920 ke‚es ëDeepeí veece mes
D

efJeMJeefJe≈eeueŸe nw, peyeefke‚ efJeke‚uhe ceW efoS ieS DevŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe keW‚ıerŸe
efJeMJeefJe≈eeueŸe nQ~ Ske‚ owefveke‚ mecee¤eej-he$e Yeer efveke‚euee~
.P

H–137 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

20. mebieerle efMe#ee ÿeoeve ke‚jves nsleg GÚej ÿeosMe ceW mLeeefhele ÿeLece mebieerle 23. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS Deewj veer¤es efoS ieS ket‚ö
efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚ewve nw? mes mener GÚej ¤egefveS -
(a) ÿeŸeeie mebieerle meefceefle, Fueeneyeeo met¤eer-I met¤eer-II
(b) Yeejle ke‚uee YeJeve, JeejeCemeer (mebmLeeve) (mLeehevee Je<e&)
(c) YeeleKeb[s efnvogmleeveer mebieerle ceneefJe≈eeueŸe, ueKeveT A. YeeleKeb[s mebieerle mebmLeeve 1. 1926
(d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR
B. jepŸe ueefuele ke‚uee Deke‚eoceer 2. 1962
U.P. Lower Sub. (Mains), 2013
C. G.ÿe. mebieerle veeöke‚ Deke‚eoceer 3. 1963
GÚejó(c) D. YeejleWog veeödŸe Deke‚eoceer 4. 1975

mebieerle efMe#ee nsleg GÚej ÿeosMe ceW pees henuee mebieerle ceneefJe≈eeueŸe mLeeefhele ket‚ö :
ngDee Lee, Jen YeeleKeb[s efnvogmleeveer mebieerle ceneefJe≈eeueŸe Lee~ heb. efJe<Ceg A B C D
veejeŸeCe YeeleKeb[s kes‚ ÿeŸeemeeW mes mebieerle ke‚er efMe#ee nsleg ueKeveT ceW 15 (a) 1 2 3 4
pegueeF&, 1926 ke‚es cewefjme ke‚e@uespe Dee@he‚ efnvogmleeveer cŸetefpeke‚ ke‚er veeRJe (b) 2 3 4 1
heÃ[er~ Fmeke‚e veece ëYeeleKeb[s efnvogmleeveer mebieerle ceneefJe≈eeueŸeí 1966 ceW (c) 4 3 2 1
jKee ieŸee~ Fme ceneefJe≈eeueŸe ke‚es 26 cee¤e&, 1966 ke‚es mebmke=‚efle efJeYeeie (d) 3 2 1 4
ves Deheves efveŸeb$eCe ceW ues efueŸee~ Yeejle mejke‚ej …eje Je<e& 2000 ceW Fme U.P.P.C.S. (Mains), 2014
ceneefJe≈eeueŸe ke‚es [erc[ efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚e opee& ÿeoeve ke‚j efoŸee ieŸee GÚejó(a)
leLee Fmeke‚e veece heefjJeefle&le ke‚jkes‚ YeeleKeb[s mebieerle mebmLeeve, ueKeveT
ke‚j efoŸee ieŸee~ efomebyej, 2021 ceW jepÙe mejkeâej ves Fmes mebmke=âefle met¤eer-I leLee met¤eer-II efvecveJele megcesefuele nQó
efJeMJeefJeÅeeueÙe keâe opee& Øeoeve keâjles ngS ‘YeeleKeb[s jepÙe mebmke=âefle met¤eer-I met¤eer-II
efJeMJeefJeÅeeueÙe’ veece keâj efoÙee nw~ ÿeŸeeie mebieerle meefceefle, Fueeneyeeo (mebmLeeve) (mLeehevee Je<e&)
ke‚er Yeer mLeehevee Je<e& 1926 ceW efMeJejeef$e kes‚ efove ngF&, efpemeke‚er mLeehevee YeeleKeb[s mebieerle mebmLeeve : 1926
osMejepe, cespej ([e@.) jbpeerle efmebn, yewpeveeLe meneŸe SJeb melŸeevebo peesMeer (Deye YeeleKeb[s mebmke=âefle efJeMJeefJeÅeeueÙe)
…eje ngF&, efpemeke‚e GˆsMŸe mebieerle ke‚e Yeejle ceW DeYŸeeme SJeb ÿe¤eej-ÿemeej jepŸe ueefuele ke‚uee Deke‚eoceer : 1962
ke‚jvee Lee~ Yeejle ke‚uee YeJeve, JeejeCemeer ke‚es peveJejer, 1920 ceW efJeke‚efmele G.ÿe. mebieerle veeöke‚ Deke‚eoceer : 1963
efke‚Ÿee ieŸee~ Fmekes‚ ÿeLece DeOŸe#e jyeerbıveeLe öwieesj leLee GheeOŸe#e Gvekes‚ Yeejlesbog veeödŸe Deke‚eoceer : 1975
Yeleerpes efMeuhee¤eeŸe& DeyeveeRıveeLe öwieesj Les~ Ÿen Skeâ meb´eneueŸe nw~ 24. efvecveefueefKele ceW mes efke‚me veiej ceW jepeke‚erŸe ueefuele ke‚uee Deke‚eoceer
21. mebieerle efMe#ee nsleg G.ÿe. ceW pees henuee mebieerle ceneefJe≈eeueŸe mLeeefhele GÚej ÿeosMe DeJeefmLele nw?
ngDee Lee, Jen Leeó (a) ueKeveT (b) JeejeCemeer
(a) mebieerle veeöke‚ Deke‚eoceer
(c) ceLegje (d) Fueeneyeeo
(b) ueefuele ke‚uee Deke‚eoceer
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee)
(c) YeeleKeb[s efnvogmleeveer mebieerle ceneefJe≈eeueŸe
GÚejó(a)
(d) YeejleWog veeödŸe Deke‚eoceer
CO
U.P.P.C.S. (Mains), 2003 jepeke‚erŸe ueefuele ke‚uee Deke‚eoceer ueKeveT ceW efmLele nw~ Fmeke‚er mLeehevee
U.P.P.S.C. (GIC), 2010 8 he‚jJejer, 1962 ke‚es ngF& Leer~
GÚejó(c) 25. efke‚me Je<e& YeejleWog veeödŸe Deke‚eoceer ke‚er mLeehevee ngF&?
S.

(a) 1975 (b) 1965

TE

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~

22. YeeleKeb[s mebieerle mebmLeeve, ueKeveT [erc[ efJeMJeefJe≈eeueŸe yeveeó (c) 1985 (d) 1995
(a) 1998 ceW (b) 2001 ceW U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee)
O

(c) 2003 ceW (d) 2004 ceW GÚejó(a)

FN

U.P.P.C.S. (Mains), 2009 YeejleWog veeödŸe keW‚ı ke‚er mLeehevee Deiemle, 1975 ceW mebmke=‚efle efJeYeeie GÚej
GÚejó(*) ÿeosMe Meemeve …eje ke‚er ieF&~ Fme mebmLee ke‚e veece yeoueke‚j Je<e& 1981
D

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ ceW YeejleWog veeödŸe Deke‚eoceer ke‚j efoŸee ieŸee~
.P

H–138 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

26. ceewueevee ceesncceo Deueer peewnj efJeMJeefJe≈eeueŸe kes‚ veece mes Ske‚ GÚej ÿeosMe ceW Kesue kes‚ efJeke‚eme nsleg Meemeve ves 1 Deiemle, 1975 ke‚es
DeuhemebKŸeke‚ efMe#ee-mebmLeeve ke‚er mLeehevee ke‚er pee jner nwñ ueKeveT ceW iegÆ ieeseEJeo efmebn mheesödme& ke‚e@uespe ke‚er mLeehevee ke‚er Leer~ Fme
(a) Dee]peceieÃ{ ceW (b) cesj" ceW ke‚e@uespe ke‚e GˆsMŸe ÿeosMe kes‚ ´eeceerCe SJeb veiejerŸe #es$e kes‚ 9 mes 12 Je<e& lekeâ
(c) jecehegj ceW (d) JeejeCemeer ceW ke‚er DeeŸeg Jeie& kes‚ GoerŸeceeve efKeueeÃ[er yeeueke‚eW ke‚e ¤eŸeve, GvnW DeeJeMŸeke‚
U.P.P.C.S. (Mains), 2005 megefJeOeeSb ÿeoeve ke‚jvee, Kesue ke‚e Jew%eeefveke‚ SJeb leke‚veerke‚er ÿeefMe#eCe ÿeoeve
GÚejó(c) ke‚jvee, De¤⁄e efKeueeÃ[er yeveevee SJeb he"ve-hee"ve kes‚ meeLe-meeLe Gveke‚e
GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje jecehegj ceW ëceewueevee ceesncceo Deueer peewnj meJeeÀieerCe efJeke‚eme ke‚j mJemLe veeieefjke‚ yeveevee leLee ÿeosMe ceW Kesue-mlej
Got& efJeMJeefJe≈eeueŸeí mLeeefhele efke‚Ÿee ieŸee nw~ ke‚es Tb¤ee G"evee nw~
27. GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele ceW mes efke‚me ceb[ue ceW ÿeLece meceepeJeeoer 30. iegÆ ieeseEJeo efmebn mheesödme& ke‚e@uespe ke‚er mLeehevee GÚej ÿeosMe ceW ke‚er
DeefYeveJe efJe≈eeueŸe Keesuee ieŸee Lee? ieF& nwó
(a) Fueeneyeeo (b) DeueerieÃ{ (a) Deeieje ceW (b) Fueeneyeeo ceW
(c) Deeieje (d) JeejeCemeer (c) ieesjKehegj ceW (d) ueKeveT ceW
U.P. R.O./A.R.O. (Pre), 2016 (efvejmle hejer#ee) U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008
GÚejó(a) GÚejó(d)
23 Deÿewue, 2016 ke‚es lelke‚eueerve cegKŸeceb$eer DeefKeuesMe ŸeeoJe ves Fueeneyeeo GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
(Deye ØeÙeeiejepe) ceb[ue kes‚ ¤eeke‚e efJeke‚eme Keb[ kes‚ oeothegj ceW ÿeosMe kes‚
henues ëmeceepeJeeoer DeefYeveJe efJe≈eeueŸeí ke‚e GodIeeöve efke‚Ÿee Lee~ Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeb
28. GÚej ÿeosMe ceW ÿeLece efJeke‚ueebie efJeMJeefJe≈eeueŸe mLeeefhele efke‚Ÿee ieŸee
nwó veesšdme
(a) ueKeveT ceW (b) ef¤e$eket‚ö ceW
(c) ke‚evehegj ceW (d) yeeboe ceW *Yeejle ke‚er keg‚ue Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeW ke‚er pevemebKŸee ke‚e 1.09
U.P.P.C.S. (Mains), 2008, 2012 ÿeefleMele Yeeie GÚej ÿeosMe ceW heeF& peeleer nw~ * G.ÿe. ke‚er keg‚ue pevemebKŸee
GÚejó(b) ceW Devegmetef¤ele pevepeeefle ke‚e ÿeefleMele 2011 ke‚er peveieCeveevegmeej 0.6
G.ÿe. ceW efJeefYevve flesCeer kes‚ efJeke‚ueebie ye¤¤eeW ke‚es G¤¤e efMe#ee osves kes‚ efueS ÿeefleMele nw~ * je∞^heefle kes‚ mebefJeOeeve (Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeb) (GÚej
ÿeosMe) DeeosMe, 1967 kes‚ lenle GÚej ÿeosMe (GÚejeKeb[ meefnle) ke‚er 5
ueKeveT ceW ë[e@. Mekegb‚leuee efceflee efJeke‚ueebie efJeMJeefJe≈eeueŸeí ke‚er mLeehevee
pevepeeefleŸeeW-YeeseföŸee, yegke‰mee, peewvemeejer, jepeer SJeb Leeô ke‚es Devegmetef¤ele
ke‚jves nsleg Je<e& 2008 ceW ÿemleeJe heeefjle efke‚Ÿee ieŸee Lee, efpemeke‚e veJebyej,
pevepeeefle ke‚e opee& efoŸee ieŸee Lee~ *GÚejeKeb[ kes‚ he=Leke‚ nesves kes‚ yeeo
2011 ceW GodIeeöve efke‚Ÿee ieŸee~ Fmekes‚ DeefleefjÚe‚ G.ÿe. ceW ef¤e$eket‚ö ceW
2003 kes‚ mebMeesOeve DeeosMe …eje 10 DevŸe pevepeeefleŸeeW ke‚es Devegmetef¤ele
henues mes ner peieodiegÆ jeceYeıe¤eeŸe& efJeke‚ueebie efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚er mLeehevee pevepeeefle ke‚e opee& ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee~ Jele&ceeve ceW Gòej ØeosMe ceW 16
7 Deiemle, 2001 ke‚es ngF& Leer~ peieodiegÆ jeceYeıe¤eeŸe& Fme efJeMJeefJe≈eeueŸe
CO
pevepeeefleÙeeW keâe mecetn nw~
kes‚ peerJeveheŸeÀle keg‚ueheefle nwb~ Ÿen Yeejle Deewj efJeMJe ceW efJeke‚ueebieeW kes‚ efueS *G.ÿe. ceW heeF& peeves Jeeueer ÿecegKe pevepeeefleŸeeb -ieeW[, yegke‰mee, Leeô, jepeer,
peewvemeejer SJeb KejJeej nQ~ *G.ÿe. kes‚ peeueewve SJeb DeŸeesOŸee (hew‚peeyeeo)
S.

mLeeefhele ÿeLece efJeMJeefJe≈eeueŸe nw~

29. iegÆ ieesefJebo efmebn mheesödme& ke‚e@uespe ke‚neb DeJeefmLele nw? efpeueeW ceW Ske‚ Yeer pevepeeefle veneR heeF& peeleer nw~ *ieeW[ mecetn, G.ÿe. ke‚er
TE

(a) mewhe‚F& ceW meJee&efOeke‚ yeÃ[er pevepeeefle mecetn (5,69,035) nw~ Fmekes‚ yeeo KejJeej mecetn
(b) JeejeCemeer ceW (1,60,676) leLee Lee§ mecetn (105,291) ke‚e mLeeve Deelee nw~ *G.ÿe. ceW
O

(c) ueKeveT ceW Lee§ mecetn ke‚er Ske‚cee$e pevepeeefle Lee§ heeF& peeleer nw~ *Leeô pevepeeefle
FN

(d) cesj" ceW G.ÿe. kes‚ ieesjKehegj kes‚ lejeF& Yeeie ceW efveJeeme ke‚jleer nw~ *Leeô pevepeeefle
U.P.P.C.S. (Mains), 2016 kes‚ ueesie efke‚jele JebMe mes mebyebefOele nQ~ *Leeô pevepeeefle kes‚ ueesieeW ke‚e cegKŸe
D

GÚejó(c)
.P

Yeespeve ¤eeJeue nw~ oeshenj SJeb Meece kes‚ Yeespeve kes‚ efueS Leeô ueesie ëefcePeveerí
H–139 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Deewj ëyesjerí MeyoeW ke‚e ÿeŸeesie ke‚jles nQ~ *Leeô pevepeeefle kes‚ ueesie oerheeJeueer ëDeieefjŸeeí pevepeeefle G.ÿe. ceW meesveYeı efpeues ceW efveJeeme ke‚jleer nw~
ke‚es ëMeeske‚ heJe&í kes‚ ôhe ceW ceveeles nQ~ *Leeô pevepeeefle ceW ëyeouee efJeJeení meesveYeı efpeues ceW DevŸe efveJeeefmele pevepeeefleŸeeb nQ–ieeW[, OegefjŸee, veeŸeke‚,
ÿe¤eefuele nw~ *Leeô pevepeeefle kes‚ ueesieeW ke‚es efMe#ee ÿeoeve ke‚jves nsleg G.ÿe. DeesPee, heLeejer, jepeieeW[, KejJeej, cegFÙee KewjJeej, hejefnŸee, yewiee,
mejke‚ej …eje ueKeercehegj Keerjer ceW Ske‚ ceneefJe≈eeueŸe ke‚er mLeehevee ke‚er ieF& heebKee, heeefveke‚e, ¤esjes, YegFŸee~
nw~ *yepenj veeceke‚ heJe& Leeô pevepeeefle …eje ceveeŸee peelee nw~ 2. DeieefjÙee, yewiee leLee YegFÙee DevegmetefÛele pevepeeefleÙeeb Gòej ØeosMe kesâ
G.ÿe. ke‚er Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeb efvecveefueefKele efpeueeW ceW mes efkeâmeceW cegKÙele: efveJeeme keâjleer nQ?
pevepeeefle peveheo (a) Decyes[keâj veiej (b) peeueewve
1. ieeW[, OegefjŸee, veeŸeke‚, DeesPee, cenjepeiebpe, efmeÊeLe& veiej, yemleer, (c) meesveYeõ (d) ueefuelehegj
heLeejer, jepeieeW[ ieesjKehegj, osJeefjŸee, ceT, DeepeceieÃ{, U.P. B.E.O. (Pre), 2019
peewvehegj, yeefueÙee, ieepeerhegj, JeejeCemeer, Gòej-(c)
efcepee&hegj SJeb meesveYeı GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
2. KejJeej/KewjJeej osJeefjŸee, yeefueŸee, ieepeerhegj, 3. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-meer DevegmeteÛf ele pevepeeefle Gòej ØeosMe kesâ
JeejeCemeer SJeb meesveYeı JeejeCemeer efpeues ceW veneR
3. menefjŸee ueefuelehegj (a) Ûesjes (b) ieeW[
4. hejefnŸee meesveYeı (c) KejJeej (d) menefjÙee
5. yewiee meesveYeı U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2021

6. heebKee, heeefveke‚e meesveYeı SJeb efcepee&hegj Gòej—(d)

7. DeieefjŸee meesveYeı JeejeCemeer efpeues ceW heeF& peeves Jeeueer pevepeeefleÙeeb nQ—Ûesjes, ieeW[, KejJeej,
8. heöejer meesveYeı DeesPee, veeÙekeâ, OegefjÙee Deeefo~ menefjÙee pevepeeefle ueefuelehegj efpeues ceW
9. ¤esjes meesveYeı SJeb JeejeCemeer heeF& peeleer nw~
10. YegFŸee/YegFbŸee meesveYeı 4. hejefnŸee pevepeeefle efveJeeme ke‚jleer nwó
(a) yenjeF¤e ceW (b) ueefuelehegj ceW
*G.ÿe. ceW Leeô efJeke‚eme heefjŸeespevee ke‚e ÿeejbYe 2 Deke‰ötyej, 1980 ke‚es efke‚Ÿee
(c) heerueerYeerle ceW (d) meesveYeı ceW
ieŸee~ *G.ÿe. ke‚er peewvemeejer pevepeeefle …eje efJeke‰met, heeb¤eesF& Deewj efoŸeeF&
U.P.P.C.S. (Mains), 2011
GlmeJe ceveeS peeles nQ~ *yegke‰mee Ÿee Yeeske‰mee pevepeeefle G.ÿe. kes‚ efyepeveewj efpeues
GÚejó(d)
ceW heeF& peeleer nw~ *yegke‰mee pevepeeefle ke‚e mebyebOe heöJeej jepehetle Iejeves mes ceevee
peelee nw~ *yegke‰mee pevepeeefle ke‚er heb¤eeŸele ke‚e meJeex¤¤e JŸeefÚe‚ leKele ke‚nueelee hejefnŸee pevepeeefle DeepeerefJeke‚e kes‚ efueS hetCe&le: JeveeW hej efveYe&j nw~ hejefnŸee
nw~ *yegke‰mee pevepeeefle kes‚ ueesie ¤eecegb[e osJeer ke‚er hetpee ke‚jles nQ~ *G. ÿe. pevepeeefle, Yeejle ke‚er efJebOŸe heJe&le Îe=bKeuee ceW efveJeeme ke‚jleer nw, efpemeke‚e
ceW yegke‰mee pevepeeefle efJeke‚eme heefjŸeespevee Je<e& 1983-84 ceW ÿeejbYe ke‚er ieF& Leer~ efJemleej G.ÿe. kes‚ meesveYeı efpeues leke‚ nw~ Dele: efoS ieS efJeke‚uheeW kes‚
*KejJeej pevepeeefle kes‚ ueesie G.ÿe. kes‚ cegKŸele: meesveYeı efpeues ceW jnles Debleie&le hejefnŸee pevepeeefle G.ÿe. kes‚ meesveYeı efpeues ceW heeF& peeleer nw~
CO
nQ~ *ke‚jcee KejJeej pevepeeefle ke‚e ve=lŸe nw~ 5. GÚej ÿeosMe ke‚er efvecveefueefKele pevepeeefleŸeeW ceW mes ke‚ewve yeng-efJeJeen
JŸeJemLee ke‚es Dee¤eefjle ke‚jleer nw?
ØeMvekeâesMe
S.

(a) peewvemeejer (b) Yeeske‰mee

TE

1. G.ÿe. kes‚ efvecveefueefKele ceW mes efke‚me peveheo ceW ëDeieefjŸeeí pevepeeefle (c) jepeer (d) ke‚esjJee

efveJeeme ke‚jleer nw? U.P.P.C.S. (Mains), 2016

O

(a) ieeefpeŸeeyeeo (b) ieepeerhegj

GÚejó(a)
FN

(c) efcepee&hegj (d) meesveYeı peewvemeejer pevepeeefle ceW mebŸegÚe‚ heefjJeej ke‚e ÿe¤eueve neslee nw~ Fve
U.P.P.C.S. (Mains), 2017 pevepeeefleŸeeW ceW yengheefle ÿeLee JŸeeheke‚ nw~ Ÿen hegÆ<e ÿeOeeve meceepe neslee nw,
D

GÚejó(d) efpemeceW meyemes yeÃ[e YeeF& {esieÃ[e Ÿee mŸeeCee (heefjJeej ke‚e ÿecegKe) neslee nw~
.P

H–140 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

6. GÚej ÿeosMe ke‚er meJee&efOeke‚ pevemebKŸee Jeeueer pevepeeefle efvecve ceW mes 9. GÚej ÿeosMe ke‚er ke‚ewve-meer efvecveefueefKele pevepeeefle oerheeJeueer ke‚es Meeske‚
ke‚ewve-meer nw? kes‚ ôhe ceW ceveeleer nw?
(a) Leeô (b) yegke‰mee (a) menefjŸee (b) yewiee
(c) KejJeej (d) yevejeJele (c) hejefnŸee (d) Leeô
U.P. Lower Sub. (Mains), 2015 U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2017
GÚejó(*) GÚejó(d)
peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej ieeW[ mecetn, GÚej ÿeosMe ke‚er meJee&efOeke‚ yeÃ[er GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
pevepeeefle mecetn (5,69,035) nw~ Fmekes‚ yeeo KejJeej mecetn (1,60,676) 10. Yeejle kes‚ efvecveefueefKele ceW mes efke‚ve jepŸeeW ceW ëLeeô pevepeeefleí efveJeeme
leLee Leeô mecetn (1,05,291) ke‚e mLeeve Deelee nw~ Fmekes‚ DeefleefjÚe‚ ke‚j jner nw?
DevŸe pevepeeefleŸeeb 2,61,778 nQ~ G.ÿe. ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ke‚er 0.6 (a) efyenej leLee ceOŸe ÿeosMe
ÿeefleMele Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeb nQ~ GuuesKeveerŸe nw efke‚ Leeô mecetn ke‚er (b) PeejKeb[ leLee ceOŸe ÿeosMe
Ske‚cee$e pevepeeefle Leeô ner GÚej ÿeosMe ceW heeF& peeleer nw, peyeefke‚ ieeW[ (c) ⁄ÚeermeieÃ{ leLee efncee¤eue ÿeosMe
mecetn ceW ieebs[, OegefjŸee, veeŸeke‚, DeesPee, heLeejer leLee jepeieebs[ Meeefceue nQ (d) GÚejeKeb[ leLee GÚej ÿeosMe
leLee KejJeej mecetn ceW KejJeej Deewj KewjJeej pevepeeefle heeF& peeleer nw~ U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2017
efoS ieS efJeke‚uheeW ceW Ÿeefo mecetn kes‚ ôhe ceW pevepeeefle ke‚es osKee peeS, GÚejó(d)
lees KejJeej mecetn meyemes yeÃ[er pevepeeefle nw~ 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, Leeô pevepeeefle GÚej ÿeosMe
7. GÚej ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ pevemebKŸee Jeeueer pevepeeefle nw- (1,05,291), GÚejeKeb[ (91,342) SJeb efyenej (1,59,939) ceW efveJeeme
(a) Leeô (b) ieeW[ ke‚j jner nw~ Ÿen GÚejeKeb[ ke‚er meyemes yeÃ[er leLee GÚej ÿeosMe ke‚er leermejer
(c) KewjJeej (d) ¤esjes meyemes yeÃ[er (ieeW[ SJeb KejJeej kes‚ yeeo) leLee efyenej ke‚er Yeer leermejer
U.P.P.C.S. (Mains), 2014 meyemes yeÃ[er (mebLeeue SJeb ieeW[ kes‚ yeeo) pevepeeefle nw~
GÚejó(b) 11. efvecveefueefKele GÚej ÿeosMe kes‚ peveheoeW ceW ëYeeske‰meeí pevepeeefle ke‚neb
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ heeF& peeleer nw?
(a) efyepeveewj Deewj Deeieje ceW (b) yenjeF¤e Deewj ueKeercehegj ceW
8. efvecveefueefKele pevepeeefleŸeeW ceW mes efke‚meke‚er mebKŸee GÚej ÿeosMe ceW
(c) efce]pee&hegj Deewj meesveYeı ceW (d) ueefuelehegj Deewj peeueewve ceW
meJee&efOeke‚ nw?
U.P.P.C.S. (Mains), 2013
(a) yevejeJele (b) Leeô
(c) menefjŸee (d) OegefjŸee GÚejó(a)
U.P.P.C.S. (Pre) (Spl.), 2008 yegke‰mee Ÿee Yeeske‰mee pevepeeefle GÚej ÿeosMe kes‚ efyepeveewj Deewj Deeieje
GÚejó(b) peveheoeW ceW heeF& peeleer nw~
Leeô pevepeeefle GÚejeKeb[ kes‚ vewveerleeue efpeues mes GÚej ÿeosMe kes‚ ieesjKehegj 12. Gòej ØeosMe ceW yegkeämee pevepeeefle keâneb jnleer nw?
CO
efpeues leke‚ lejeF& #es$e ceW efveJeeme ke‚jleer nw~ ÿeMveke‚eue ceW Ÿen GÚej ÿeosMe (a) efyepeveewj (b) yeuejecehegj
ke‚er meJee&efOeke‚ pevemebKŸee Jeeueer pevepeeefle Leer~ Leeô eEnot Oece& ke‚es ceeveles (c) ßeeJemleer (d) efÛe$eketâš
S.

nQ leLee eEnogDeeW ke‚s meYeer lŸeewnej ceveeles nQ~ Ÿes oerheeJeueer ke‚es ëMeeske‚ heJe& U.P. R.O./ A.R.O. (Pre) (Re-Exam), 2016
kes‚ ôhe ceWí ceveeles nQ~ Fme efove Ÿes Deheves hetJe&peeW ke‚es YeWö Deeefo ÿeoeve Gòej–(a)
TE

ke‚jles nQ, efpemes ëjesöerí ke‚ne peelee nw~ menefjŸee pevepeeefle ceOŸe ÿeosMe GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
kes‚ iegvee, efMeJehegjer SJeb cegjwvee efpeueeW ceW efveJeeme ke‚jleer nw, pees GÚej 13. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ÿegice mener megcesefuele nw?
O

(a) Yeeske‰mee - efyepeveewj (b) KejJeej - ueefuelehegj

FN

ÿeosMe kes‚ ueefuelehegj efpeues cesb Yeer heeF& peeleer nw~ OegefjŸee, ieeW[ mecetn ke‚er
ner Ske‚ Ghe-pevepeeefle nw, pees GÚej ÿeosMe kes‚ efmeÊeLe& veiej, yemleer Deewj (c) ceenerieerj - yenjeF¤e (d) Leeô - yeejeyebke‚er
ieesjKehegj efpeueeW ceW efveJeeme ke‚jleer nw~ peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
D

ieeW[ pevepeeleerŸe mecetn GÚej ÿeosMe ke‚e meyemes yeÃ[e pevepeeleerŸe mecetn nw~ GÚejó(a)
.P

H–141 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GÚej ÿeosMe ceW Leeô pevepeeefle kes‚ ueesie ueKeercehegj Keerjer, ieeW[e,
yenjeF¤e, cenejepeiebpe, ieesjKehegj Deeefo efpeueeW ceW heeS peeles
nQ~ Yeeske‰mee DeLeJee yegke‰mee pevepeeefle kes‚ ueesie Deheves ke‚es heleJeej
jepehetleeW ke‚e JebMepe ceeveles nQ leLee efyepeveewj #es$e ceW heeS peeles nQ~
KejJeej pevepeeefle kes‚ ueesie efcepee&hegj SJeb meesveYeı efpeues ceW efveJeeme
ke‚jles nQ~
14. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-meer Devegmetef¤ele pevepeeefle efyepeveewj efpeues
ceW efveJeeme ke‚jleer nw?
(a) yewiee (b) KejJeej
(c) ceenerieerj (d) Leeô
U.P.P.C.S. (Mains), 2010
GÚejó(*)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
15. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ÿegice mener megcesefuele nw?
(a) YeeseföŸee - yeejeyebke‚er
(b) yegke‰mee - efyepeveewj
(c) jepeer - ieesjKehegj
(d) Leeô - yeeboe
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2010
GÚej—(b)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~

Ÿeespevee/heefjŸeespevee
veesšdme
*5 DeØewue, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves cegKÙeceb$eer nQ[uetce SJeb
hee@Jejuetce GÅeesie efJekeâeme Ùeespevee (meeceevÙe) keâes Devegceesefole keâj efoÙee
nw~ Ùeespevee ceW efkeâmeer Øekeâej kesâ mebMeesOeve kesâ efueS cegKÙeceb$eer keâes DeefOeke=âle
efkeâÙee ieÙee nw~ *cegKÙeceb$eer nQ[uetce SJeb hee@Jejuetce GÅeesie efJekeâeme Ùeespevee
CO
(meeceevÙe) mebhetCe& ØeosMe kesâ Gve mecemle hee@Jejuetce SJeb nLekeâjIee yegvekeâjeW
kesâ efueS mebÛeeefuele keâer peeSieer, pees hee@Jejuetce/nLekeâjIee #es$e kesâ Glheeove
S.

ceW efvejblej Dehevee Ùeesieoeve osles Dee jns nQ~ Ùen Ùeespevee 5 Je<eeX kesâ efueS
TE

nesieer~ efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 ceW yepeš keâer GheueyOelee kesâ DeeOeej hej
ueeYeeefLe&ÙeeW keâes Ùeespevee keâe ueeYe efoÙee peeSiee~ *Fme Ùeespevee keâe GösMÙe
O

nLekeâjIee SJeb hee@Jejuetce yegvekeâjeW keâes Gvvele efkeâmce kesâ nLekeâjIee SJeb
FN

hee@Jejuetce Øeoeve keâj, Gvekesâ hegjeves hejbhejeiele nLekeâjIee SJeb hee@Jejuetce keâes
DeeOegefvekeâ nLekeâjIee SJeb hee@JejuetceeW ceW heefjJeefle&le keâjves keâer megefJeOee Øeoeve
D

efkeâÙee peevee nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ, Fme GÅeesie ceW Deeves kesâ FÛÚgkeâ veJeÙegJekeâeW
.P

H–142 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GÚej ÿeosMe ceW Leeô pevepeeefle kes‚ ueesie ueKeercehegj Keerjer, ieeW[e, SJeb veJeÙegJeefleÙeeW keâes Fme jespeieej mes peesÌ[keâj veÙee jespeieej me=peve keâjeÙee
yenjeF¤e, cenejepeiebpe, ieesjKehegj Deeefo efpeueeW ceW heeS peeles peeSiee~ Ssmes veJeÙegJekeâ SJeb veJeÙegJeefleÙeeb, pees Fme GÅeesie ceW Dehevee mJeÙeb
nQ~ Yeeske‰mee DeLeJee yegke‰mee pevepeeefle kes‚ ueesie Deheves ke‚es heleJeej keâe mJejespeieej mLeeefhele keâjves kesâ FÛÚgkeâ neW leLee Dehevee DebMe ueieeves ceW
jepehetleeW ke‚e JebMepe ceeveles nQ leLee efyepeveewj #es$e ceW heeS peeles nQ~ me#ece neW, Fme Ùeespevee keâe ueeYe ues mekeâles nQ~
KejJeej pevepeeefle kes‚ ueesie efcepee&hegj SJeb meesveYeı efpeues ceW efveJeeme *ØeosMe kesâ nLekeâjIee SJeb hee@Jejuetce yegvekeâjeW keâer Jele&ceeve DeeJeMÙekeâleeDeeW
ke‚jles nQ~ keâes osKeles ngS Ùeespevee keâes 3 IeškeâeW/ceoeW, (i) DeeOegefvekeâ hee@Jejuetce mebÛeeueve
14. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-meer Devegmetef¤ele pevepeeefle efyepeveewj efpeues lekeâveerkeâ ØeefMe#eCe keâeÙe&›eâce, (ii) Gvvele efkeâmce kesâ nLekeâjIee SJeb hee@Jejuetce
ceW efveJeeme ke‚jleer nw? keâer mLeehevee leLee (iii) nLekeâjIee DeLeJee hee@Jejuetce keâeÙe&Meeuee kesâ efvecee&Ce ceW
(a) yewiee (b) KejJeej efJeYeeefpele efkeâÙee ieÙee nw~ (ii) Gvvele efkeâmce kesâ nLekeâjIee SJeb hee@Jejuetce keâer
(c) ceenerieerj (d) Leeô mLeehevee kesâ 02 Yeeie (S) nLekeâjIee (øesâce DeLeJee efhešuetce DeeJeMÙekeâleevegmeej)
U.P.P.C.S. (Mains), 2010 leLee (yeer) veJeerve hee@Jejuetce/mesceer Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce/Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce
GÚejó(*) menJeleea GhekeâjCe meefnle nw~ *Ùeespevee kesâ Debleie&le JÙeefòeâ hee@Jejuetce yegvekeâjeW
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ keâes DeeOegefvekeâ hee@Jejuetce kesâ mebÛeeueve, DeeOegefvekeâ ef[peeFve SJeb jbie mebÙeespeve
15. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ÿegice mener megcesefuele nw? lekeâveerkeâer Deeefo efJeefYevve Øekeâej kesâ ØeefMe#eCe keâeÙe&›eâce keâes efkeâmeer mejkeâejer/
(a) YeeseföŸee - yeejeyebke‚er ceevÙelee Øeehle mebmLee pewmes hee@Jejuetce meefJe&me meWšj DeLeJee efveš^e kesâ ceeOÙece
(b) yegke‰mee - efyepeveewj mes keâjeÙee peeSiee~ ØeefMe#eCe keâeÙe&›eâce hej Øeefle ØeefMe#eCeeLeea kegâue OevejeefMe
(c) jepeer - ieesjKehegj 5,000 ®heÙes JÙeÙe nesiee, efpemes jepÙe mejkeâej Éeje Devegoeve kesâ ™he ceW
(d) Leeô - yeeboe GheueyOe keâjeÙee peeSiee~ Ùeespevee kesâ Debleie&le ØemleeJe kesâ ØemlegleerkeâjCe, Ùeespevee
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2010 kesâ mebÛeeueve SJeb DevegßeJeCe nsleg heesš&ue efJekeâefmele efkeâÙee peeSiee~ *Ùeespevee kesâ
GÚej—(b) Debleie&le nLekeâjIee SJeb hee@Jejuetce yegvekeâj Deheveer DeeJeMÙekeâleevegmeej DeLeJee
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ veJeerve hee@Jejuetce/mesceer Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce/Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce, oesveeW
ceW mes efkeâmeer Skeâ keâe, efpememes Jen mebyebefOele nw, keâe ueeYe Øeehle keâj mekeâlee
nw~ hee@Jejuetce yegvekeâj keâes veJeerve/mesceer Dee@šescewefškeâ/Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce
Ÿeespevee/heefjŸeespevee ceW mes efkeâmeer Skeâ ßesCeer kesâ hee@Jejuetce kesâ efueS ner ueeYe DevegcevÙe nesiee~
*hee@Jejuetce Ùeespevee kesâ Debleie&le ueeYeeefLe&ÙeeW keâes 3 ßesefCeÙeeW—veJeerve hee@Jejuetce,
veesšdme mesceer Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce, Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce ceW hee@Jejuetce ›eâÙe keâer
*5 DeØewue, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves cegKÙeceb$eer nQ[uetce SJeb megefJeOee Øeoeve keâer peeSieer~
hee@Jejuetce GÅeesie efJekeâeme Ùeespevee (meeceevÙe) keâes Devegceesefole keâj efoÙee *Skeâ veJeerve hee@Jejuetce keâe Devegceeefvele yeepeej cetuÙe 1,25,000 ®heÙes nw~
nw~ Ùeespevee ceW efkeâmeer Øekeâej kesâ mebMeesOeve kesâ efueS cegKÙeceb$eer keâes DeefOeke=âle veJeerve hee@Jejuetce ›eâÙe keâjves nsleg Øeefle hee@Jejuetce 75,000 ®heÙes DeLeJee 60
efkeâÙee ieÙee nw~ *cegKÙeceb$eer nQ[uetce SJeb hee@Jejuetce GÅeesie efJekeâeme Ùeespevee
CO
ØeefleMele pees Yeer keâce nes, jepÙe mejkeâej Éeje Devegoeve GheueyOe keâjeÙee
(meeceevÙe) mebhetCe& ØeosMe kesâ Gve mecemle hee@Jejuetce SJeb nLekeâjIee yegvekeâjeW peeSiee~ Mes<e 40 ØeefleMele OevejeefMe 50,000 ®heÙes Ùee mLeeefhele keâjves ceW
kesâ efueS mebÛeeefuele keâer peeSieer, pees hee@Jejuetce/nLekeâjIee #es$e kesâ Glheeove Deefleefjòeâ OevejeefMe ueeYeeLeea hee@Jejuetce yegvekeâj Éeje mJeÙeb Jenve keâer peeSieer~
S.

ceW efvejblej Dehevee Ùeesieoeve osles Dee jns nQ~ Ùen Ùeespevee 5 Je<eeX kesâ efueS Skeâ yegvekeâj DeefOekeâlece 2 veJeerve hee@Jejuetce ›eâÙe keâjves nsleg MeemekeâerÙe Devegoeve
TE

nesieer~ efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 ceW yepeš keâer GheueyOelee kesâ DeeOeej hej Øeehle keâj mekeâlee nw~ *Skeâ mesceer Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce keâe Devegceeefvele
ueeYeeefLe&ÙeeW keâes Ùeespevee keâe ueeYe efoÙee peeSiee~ *Fme Ùeespevee keâe GösMÙe yeepeej cetuÙe 1,50,000 ®heÙes nw~ mesceer Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce ›eâÙe keâjves
O

nLekeâjIee SJeb hee@Jejuetce yegvekeâjeW keâes Gvvele efkeâmce kesâ nLekeâjIee SJeb nsleg Øeefle hee@Jejuetce 90,000 ®heÙes DeLeJee 60 ØeefleMele pees Yeer keâce nes,
FN

hee@Jejuetce Øeoeve keâj, Gvekesâ hegjeves hejbhejeiele nLekeâjIee SJeb hee@Jejuetce keâes jepÙe mejkeâej Éeje Devegoeve GheueyOe keâjeÙee peeSiee~ Mes<e yegvekeâj DebMe
DeeOegefvekeâ nLekeâjIee SJeb hee@JejuetceeW ceW heefjJeefle&le keâjves keâer megefJeOee Øeoeve 60,000 ®heÙes (Devegceeefvele cetuÙe keâe 40 ØeefleMele) DeLeJee hee@Jejuetce kesâ
D

efkeâÙee peevee nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ, Fme GÅeesie ceW Deeves kesâ FÛÚgkeâ veJeÙegJekeâeW JeemleefJekeâ ›eâÙe nsleg Devegoeve kesâ Deefleefjòeâ Yegieleeve keâer peeves Jeeueer OevejeefMe
.P

H–142 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
ueeYeeLeea hee@Jejuetce yegvekeâj Éeje Deheves efvepeer meÇesleeW mes Jenve keâer peeSieer~ Skeâ
yegvekeâj DeefOekeâlece 2 mesceer Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce ›eâÙe keâjves nsleg MeemekeâerÙe
Devegoeve Øeoeve keâj mekeâlee nw~
*Skeâ Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce/Mešueuesme uetce/jwefheÙej uetce keâe Devegceeefvele
yeepeej cetuÙe 5 ueeKe ®heÙes Øeefle hee@Jejuetce nw~ hee@Jejuetce yegvekeâjeW keâes
Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce/Mešueuesme uetce/jwefheÙej uetce ›eâÙe keâjves nsleg Øeefle
hee@Jejuetce 3 ueeKe ®heÙes DeLeJee 60 ØeefleMele pees Yeer keâce nes, jepÙe mejkeâej
Éeje Devegoeve GheueyOe keâjeÙee peeSiee~ 1 ueeKe ®heÙes OevejeefMe yeQkeâ mes
$e+Ce DeefveJeeÙe& SJeb 1 ueeKe ®heÙes (20 ØeefleMele) hee@Jejuetce JÙeefòeâiele yegvekeâj
DebMe, Ùeefo yegvekeâj Dehevee DebMe ueieeves ceW me#ece veneR nw, lees Jen 40 ØeefleMele
DeLee&le 2 ueeKe ®heÙes yeQkeâ $e+Ce ues mekeâlee nw~ Ùen megefJeOee Skeâ yegvekeâj
keâes Skeâ Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce ›eâÙe nsleg Øeoeve keâer peeSieer~ *Ùeespevee kesâ
Debleie&le nLekeâjIee DeLeJee hee@Jejuetce yegvekeâjeW kesâ efueS keâeÙe&Meeuee keâe efvecee&Ce
keâjeÙee peelee nw~ Fme keâeÙe&Meeuee nsleg Yetefce hej ueeYeeLeea/yegvekeâj keâe mJeeefcelJe
nesvee ÛeeefnS~ JÙeefòeâiele nLekeâjIee yegvekeâj nsleg 80,000 ®heÙes, JÙeefòeâiele
veJeerve SJeb mesceer Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce yegvekeâj nsleg 1,50,000 ®heÙes SJeb
JÙeefòeâiele Dee@šescewefškeâ hee@Jejuetce keâeÙe&Meeuee nsleg 1 ueeKe ®heÙes Devegoeve
efoÙee peevee ØemleeefJele nw~
*5 DeØewue, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves mhesMeue kebâheesveWš hueeve
(Sme.meer.heer.) kesâ Debleie&le Peuekeâejer yeeF& keâesjer nLekeâjIee SJeb hee@Jejuetce
efJekeâeme Ùeespevee keâes Devegceesefole keâj efoÙee nw~ Ùeespevee ceW efkeâmeer Yeer Øekeâej
kesâ mebMeesOeve kesâ efueS cegKÙeceb$eer keâes DeefOeke=âle efkeâÙee ieÙee nw~ *Peuekeâejer
yeeF& keâesjer nLekeâjIee SJeb hee@Jejuetce efJekeâeme Ùeespevee mebhetCe& Gòej ØeosMe kesâ
DevegmetefÛele peeefle kesâ nLekeâjIee SJeb hee@Jejuetce yegvekeâjeW kesâ efueS mebÛeeefuele
keâer peeSieer, pees nLekeâjIee SJeb hee@Jejuetce #es$e kesâ Glheeove ceW efvejblej
Dehevee Ùeesieoeve osles Dee jns nQ DeLeJee Fme #es$e ceW Deekeâj Dehevee mJeÙeb keâe
mJejespeieej mLeeefhele keâjvee Ûeenles nQ~ Ùen Ùeespevee 5 Je<eeX kesâ efueS nesieer~
efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 ceW yepeš keâer GheueyOelee kesâ DeeOeej hej ueeYeeefLe&ÙeeW
keâes Ùeespevee keâe ueeYe efoÙee peeSiee~
*5 DeØewue, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves Dešue efyenejer JeepehesF&
hee@Jejuetce yegvekeâj efJeÅegle heäuewš jsš Ùeespevee keâes Devegceesefole keâj efoÙee nw~
Ùeespevee ceW efkeâmeer Øekeâej kesâ mebMeesOeve kesâ efueS cegKÙeceb$eer DeefOeke=âle neWies~
*14 petve, 2006 keâes hee@Jejuetce yegvekeâjeW keâes heäuewš jsš hej efJeÅegle Deehetefle&
keâjeF& peeves keâer Ùeespevee Meg™ keâer ieF&~ *MeemeveeosMe 4 efomebyej, 2019
Éeje veF& Ùeespevee ueeiet keâer ieF&, efpemekesâ Devegmeej, hee@Jejuetce yegvekeâjeW keâes
1 ne@me& hee@Jej kesâ hee@Jejuetce keâes 240 Ùetefveš lekeâ leLee 0.5 ne@me& hee@Jej kesâ
hee@Jejuetce yegvekeâjeW keâes 120 Ùetefveš lekeâ 3.50 ®heÙes keâer oj mes meefyme[er
Øeoeve keâer pee jner nw~
H–143 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
*5 DeØewue, 2023 keâes G.Øe. cebef$eheefj<eo ves cegKÙeceb$eer Menjer efJemleejerkeâjCe/
veS Menj Øeeslmeenve Ùeespevee keâes Devegceesefole keâj efoÙee nw~ Ùeespevee kesâ
ef›eâÙeevJeÙeve ceW YeefJe<Ùe ceW Ùeefo efkeâmeer mebMeesOeve/heefjceepe&ve keâer DeeJeMÙekeâlee
DevegYeJe nesleer nw, lees Gmekesâ efueS cegKÙeceb$eer DeefOeke=âle neWies~ Ùen Ùeespevee
efJeòeerÙe Je<e& 2022-23 mes Deieues DeeosMeeW lekeâ DeLeJee 5 Je<eeX lekeâ, pees Yeer
henues nes, ueeiet jnsieer~ Fme Ùeespevee ceW DeeJesove nsleg Gòej ØeosMe DeeJeeme SJeb
efJekeâeme heefj<eo, efJekeâeme ØeeefOekeâjCe leLee efJeMes<e #es$e ØeeefOekeâjCe hee$e neWies~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes cebef$eheefj<eo ves ‘efve<eeojepe yeesš meefyme[er Ùeespevee’
kesâ ef›eâÙeevJeÙeve mes mebyebefOele efoMee-efveoxMeeW keâes Devegceesefole keâj efoÙee nw~
cebef$eheefj<eo ves Ùeespevee kesâ efoMee-efveoxMeeW ceW mebMeesOeve kesâ efueS cegKÙeceb$eer peer
keâes DeefOeke=âle efkeâÙee nw~ *‘efve<eeojepe yeesš meefyme[er Ùeespevee’ kesâ ceeOÙece
mes ceÚgDee mecegoeÙe SJeb celmÙe heeuekeâeW keâes efyevee Fbpeve keâer veeJe (vee@ve
cesšejeFp[), peeue, ueeFheâ pewkesâš SJeb DeeFmeyee@keäme Deeefo kesâ ›eâÙe nsleg
DeeefLe&keâ meneÙelee kesâ ™he ceW 40 ØeefleMele Devegoeve GheueyOe keâjeÙee peevee
ØemleeefJele nw~ Ùen Ùeespevee ceÚgDee mecegoeÙe Je celmÙe heeuekeâeW keâes peueeMeÙeeW,
leeueeyeeW, veefoÙeeW SJe DevÙe peue mebmeeOeveeW ceW celmÙeeKesš SJeb celmÙe ØeyebOeve
Je mebj#eCe ceW meneÙekeâ nesieer leLee Fmemes GvnW celmÙe heeueve mes mebyebefOele
peue#es$eeW ceW DeJewOe efMekeâej keâer jeskeâLeece Je Gmekeâes efveÙebef$ele keâjves ceW
meneÙelee Øeehle nesieer~ Fmekesâ Deefleefjòeâ peue#es$e keâer celmÙe mebheoe megjef#ele
Je mebjef#ele jKeves ceW meneÙekeâ nesieer~ *Ùen Ùeespevee heebÛe Je<eeX (Je<e& 2022-23
mes 2026-27 lekeâ) kesâ efueS mebÛeeefuele keâer peeSieer~ Fme Ùeespevee kesâ mebÛeeueve
keâer hetCe& DeJeefOe ceW kegâue 44.425 keâjesÌ[ ®heÙes keâe JÙeÙe Yeej mebYeeefJele nw~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves mebmke=âefle efJeYeeie keâer
efJeefYevve heefjÙeespeveeDeeW ceW meefcceefuele GÛÛe efJeefMe°ÙeeW kesâ keâeÙeeX keâes Devegceesefole
keâj efoÙee nw~ *%eeleJÙe nw efkeâ peveheo jeÙeyejsueer ceW ‘jevee yesveer ceeOeJeyekeäMe
efmebn’ keâer mce=efle ceW meYeeieej, hegmlekeâeueÙe Deeefo keâe efvecee&Ce keâeÙe& keâjeÙee
peevee nw~ meYeeieej, hegmlekeâeueÙe, ØeMeemeefvekeâ yuee@keâ, kewâhesâšsefjÙee, heeefkeËâie,
ueQ[ mkesâefhebie Deeefo megefJeOeeDeeW kesâ efJekeâefmele efkeâS peeves nsleg efpeueeefOekeâejer,
jeÙeyejsueer Éeje peveheo kesâ «eece Denceohegj vepetue Je lenmeerue meoj ceW
CO
Yetefce GheueyOe keâjeF& ieF& nw~
*peveheo DeepeceieÌ{ keâe nefjnjhegj Iejevee mebieerle kesâ efueS efJeMJe ceW ceMentj
nw~ Fme Iejeves Éeje ueghle nes jner efJeOee keâpejer, Ûewlee, heâiegDee Deeefo keâes
S.
yeÛeeves kesâ efueS nefjnjhegj keâpejer ceneslmeJe keâe DeeÙeespeve Yeer efkeâÙee pee
TE
jne nw~ *Fmeer hejbheje keâes ieefle osves kesâ GösMÙe mes peveheo ‘DeepeceieÌ{ kesâ
«eece nefjnjhegj ceW mebieerle ceneefJeÅeeueÙe’ keâer mLeehevee keâer peeveer nw~ mebieerle
O
ceneefJeÅeeueÙe keâer mLeehevee nsleg peveheo DeepeceieÌ{ kesâ nefjnjhegj ceW Yetefce keâe
FN
hegveie&ÇnCe mebieerle ceneefJeÅeeueÙe keâer mLeehevee nsleg keâj efueÙee ieÙee nw~ *peveheo
JeejeCemeer ceW pevceW Øeefmeæ keâefJe, meceepe megOeejkeâ SJeb efÛeblekeâ leLee ceneve
D
meble keâyeerj oeme peer ves Dehevee hetje peerJeve meeceeefpekeâ kegâjerefleÙeeW kesâ efKeueeheâ,
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
efMe#ee kesâ Øemeej SJeb meceepe keâes mener efoMee efoKeeves ceW meceefhe&le efkeâÙee nw~
meble keâyeerj oeme peer kesâ GheosMeeW SJeb Gvekesâ oMe&ve mes Jele&ceeve SJeb YeeJeer
heerefÌ{ÙeeW keâes heefjefÛele keâjeves nsleg JeejeCemeer ceW ‘meble keâyeerj meb«eneueÙe’ keâe
efvecee&Ce keâjeÙee peevee nw~ meble keâyeerj meb«eneueÙe keâer mLeehevee nsleg efmeæheer"
keâyeerjÛeewje ce", cetueieeoer š^mš, keâyeerjÛeewje, JeejeCemeer Éeje keâyeerjÛeewje
heefjmej ceW Yetecf e GheueyOe keâjeS peeves keâer mewæebelf ekeâ menceefle Øeoeve keâer ieF& nw~
*peveheo JeejeCemeer ceW DeJeefmLele ieebJe meerj-ieesJeOe&ve ceW ceneve meble jefJeoeme
peer keâe Yeer pevce ngDee Lee~ meble jefJeoeme peer ves meceepe ceW peele-heele, ÚgDee-
Útle, DebOeefJeMJeeme SJeb meceepe ceW hewâueer kegâjerefleÙeeW kesâ efJe®æ pevepeeiejCe
keâe keâeÙe& efkeâÙee~ meble jefJeoeme peer ves DeeOÙeelce kesâ meeLe-meeLe keâce& keâer
ØeOeevelee keâes Deheveer efMe#eeDeeW ceW ØecegKelee mes mLeeve efoÙee Lee~ meble jefJeoeme
peer keâer mece=efleÙeeW SJeb Gvekeâer efMe#eeDeeW keâes De#egCCe yeveeS jKeves kesâ efueS
Gvekeâer pevcemLeueer JeejeCemeer ceW ner ‘meble jefJeoeme meb«eneueÙe’ keâe efvecee&Ce
keâjeÙee peevee nw~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves ‘mJeeceer efJeJeskeâevebo ÙegJee
meMeòeâerkeâjCe Ùeespevee’ kesâ Debleie&le ØeosMe kesâ ÙegJeeDeeW kesâ lekeâveerkeâer meMeòeâerkeâjCe
nsleg mebØeefle 10 ueeKe šwyeuesš heer.meer. SJeb 25 ueeKe mceeš&heâesve kesâ ›eâÙe nsleg
lewÙeej efkeâS ieS keâesefjpeW[ce meefnle Debeflece efye[ [e@keäÙegceWš keâes Devegceesefole
keâj efoÙee nw~ *%eeleJÙe nw efkeâ mJeeceer efJeJeskeâevebo ÙegJee meMeòeâerkeâjCe Ùeespevee
5 Je<e& kesâ efueS ueeiet nw~ Jele&ceeve efJeòeerÙe Je<e& 2022-23 ceW 1800 keâjesÌ[
®heÙes keâe yepeš GheueyOe nw~
*14 heâjJejer, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves heer.Sce. cesiee Skeâerke=âle
Jem$e #es$e Deewj heefjOeeve (heer.Sce. efce$e) Ùeespevee kesâ Debleie&le šskeämešeFue heeke&â
keâer mLeehevee SJeb Yetefce nmleeblejCe kesâ ØemleeJe keâes mJeerke=âefle Øeoeve keâj oer
nw~ meeLe ner, cebef$eheefj<eo ves Ùeespevee ceW efkeâmeer Øekeâej kesâ mebMeesOeve kesâ efueS
cegKÙeceb$eer keâes DeefOeke=âle efkeâÙee nw~ *Fme efveCe&Ùe kesâ Debleie&le peveheo njoesF&
keâer meercee kesâ Deboj keâe kegâÚ Yeeie leLee («eece DeebšieÌ{er meewje, «eece Dešejer,
«eece ™oeveKesÌ[e, «eece efJeMegvehegj, «eece efpevoevee, «eece heejeYeojener, «eece
meeuesnveiej, «eece MeenceT) «eece Je lenmeerue ceefueneyeeo, peveheo ueKeveT
ceW heer.Sce. cesiee Skeâerke=âle Jem$e #es$e Deewj heefjOeeve (heer.Sce. efce$e) Ùeespevee
kesâ Debleie&le šskeämešeFue heeke&â keâer mLeehevee ØemleeefJele nw~ *Fme šskeämešeFue
heeke&â kesâ ef›eâÙeevJeÙeve nsleg Skeâ mhesMeue hehe&pe Jesnefkeâue (Sme.heer.Jeer.) keâe
ie"ve efkeâÙee peeSiee~ Fmekesâ efueS 10 keâjesÌ[ ®heÙes (hes[Dehe kewâefhešue) keâer
JÙeJemLee keâer peeSieer, efpemeceW 51 ØeefleMele DebMe Gòej ØeosMe mejkeâej leLee
49 ØeefleMele DebMe Yeejle mejkeâej keâe nesiee~ mhesMeue hehe&pe Jesnefkeâue keâe
ie"ve kebâheveer Skeäš-2013 kesâ Debleie&le nesiee~
*28 peveJejer, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue ves ØeosMe ceW efceuesšdme
(pJeej, yeepeje, keâesoes, meeJeeb, jeieer/ce[gDee Deeefo) keâer Kesleer kesâ ØemebmkeâjCe
SJeb GheÙeesie keâes yeÌ{eJee osves nsleg jepÙe mejkeâej Éeje Gòej ØeosMe efceuesšdme
(keâovve) hegvejesæej keâeÙe&›eâce kesâ mebÛeeueve kesâ ØemleeJe keâes cebpetjer Øeoeve
H–144 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
keâer~ *Fme veJeerve Ùeespevee keâes Je<e& 2022-23 (1 peveJejer, 2023) mes Je<e&
2026-27 lekeâ mebÛeeefuele efkeâÙee peevee ØemleeefJele nw~ *Fme keâeÙe&›eâce kesâ
ef›eâÙeevJeÙeve nsleg 5 Je<eeX keâer DeJeefOe ceW Devegceeefvele Deekeâefuele JÙeÙe 18626.50
keâjesÌ[ ®heÙes nw~ *Ùen keâeÙe&›eâce ØeosMe kesâ meYeer 75 efpeueeW ceW ef›eâÙeeefvJele
efkeâÙee peeSiee~ *Fme keâeÙe&›eâce keâe GösMÙe ØeosMe ceW efceuesšdme (keâovve) keâer
Kesleer keâes yeÌ{eJee osles ngS #es$eeÛÚeove/Glheeove/Glheeokeâlee ceW Je=efæ keâj
ke=â<ekeâeW keâer DeeÙe ceW Je=efæ keâjvee leLee cetuÙe mebJeOe&ve SJeb efJeheCeve kesâ ceeOÙece
mes peve meeceevÙe kesâ Deenej ceW efceuesšdme kesâ GheÙeesie keâes yeÌ{eJee oskeâj
meblegefuele Deenej keâer lejheâ Øesefjle keâjvee nw~ *keâeÙe&›eâce kesâ lenle, efceuesšdme
keâer Kesleer kesâ Øeeslmeenve kesâ efueS efceuesšdme yeerpe keâe efceveer efkeâš ke=â<ekeâeW keâes
efve:Megukeâ efJeleefjle efkeâÙee peeSiee~ *iegCeJeòeeÙegòeâ yeerpeeW keâe efJelejCe je°^erÙe
KeeÅe megj#ee efceMeve SJeb jepÙe keâer ØeceeefCele yeerpe efJelejCe Ùeespeveebleie&le
Devegoeve hej efkeâÙee peeSiee~ *yeerpe efceveer efkeâš efJelejCe ceW ueIeg SJeb meerceeble
ke=â<ekeâeW keâes ØeeLeefcekeâlee Øeoeve keâer peeSieer~ *Je<e& 2022-23 mes 4 Je<eeX
lekeâ efceuesšdme kesâ yeerpe efceveer efkeâš 2.5 ueeKe ke=â<ekeâeW keâes efve:Megukeâ efJeleefjle
efkeâS peeSbies~ *ÛeÙeefvele ke=â<ekeâeW ceW 25 ØeefleMele DevegmetefÛele peeefle/DevegmetefÛele
pevepeeefle kesâ ke=â<ekeâ ueeYeeefvJele neWsies~ *ÛeÙeve ceW ceefnuee ke=â<ekeâeW keâes efJeMes<e
JejerÙelee oer peeSieer~
*28 peveJejer, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue ves Je<e& 2015-16 mes
mebÛeeefuele ØeefMeef#ele ke=âef<e GÅeceer mJeeJeuebyeve (SieÇerpebkeäMeve) Ùeespevee keâes
Deeieeceer 5 Je<e& kesâ efueS mebÛeeefuele keâjves kesâ ØemleeJe keâes cebpetjer Øeoeve keâer~
*meceÙe keâer DeeJeMÙekeâlee Devegmeej, Fme Ùeespevee ceW efkeâmeer Yeer Øekeâej keâe
heefjJele&ve cegKÙeceb$eer peer kesâ Devegceesove kesâ yeeo efkeâÙee pee mekesâiee~ *Fme
Ùeespevee kesâ ef›eâÙeevJeÙeve kesâ Deeieeceer ÛejCe ceW Deieues 5 Je<eeX (Je<e& 2022-23
mes 2026-27) ceW kegâue 10,000 S«eerpebkeäMeve keWâõ mLeeefhele efkeâS peeves keâe
ue#Ùe ØemleeefJele nw~ *meeLe ner henues mes mebÛeeefuele Ùeespevee ceW DeebefMekeâ
mebMeesOeve keâe Yeer ØemleeJe nw, efpememes efkeâ Fme Ùeespevee keâe ef›eâÙeevJeÙeve ØeYeeJeer
™he mes efkeâÙee pee mekesâ~
*28 peveJejer, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue ves DeewÅeesefiekeâ Yetefce keâer
DeeJeMÙekeâlee keâes megefveefMÛele keâjeves nsleg ‘efvepeer DeewÅeesefiekeâ heekeâexb kesâ efJekeâeme
CO
keâer Ùeespevee’ (PLEDGE : Promoting Leadership and Enterprise
for Development of Growth Engines) kesâ ØemleeJe keâes cebpetjer Øeoeve
keâer~ *Ùen Ùeespevee efvepeer ØeJele&keâ kesâ Éeje ‘efyeu[, Deesve, Dee@hejsš’ (yeer.
S.
Dees.Dees.) kesâ DeeOeej hej mebÛeeefuele keâer peeSieer~ *Ùeespevee kesâ efkeâmeer eEyeog
TE
hej DeeJeMÙekeâleevegmeej mebMeesOeve/heefjJeOe&ve cegKÙeceb$eer kesâ Devegceesove mes efkeâÙee
pee mekesâiee~ *Ùeespeveebleie&le efvepeer ØeJele&keâ 10 SkeâÌ[ mes 50 SkeâÌ[ lekeâ keâer
O
Yetefce hej DeewÅeesefiekeâ heeke&â efJekeâefmele keâjves keâe ØemleeJe Yetefce kesâ mJeeefcelJe kesâ
FN
keâeiepeele SJeb DeeieCeve meefnle efpeuee GÅeesie SJeb GÅece Øeeslmeenve keWâõ keâes
GheueyOe keâjeSbies~ *Ùeespevee kesâ lenle ØeJele&keâ Éeje keäuemšj hej DeeOeeefjle
D
DeewÅeesefiekeâ heekeâeX kesâ efJekeâeme mes mebyebefOele ØemleeJeeW keâes JejerÙelee Øeoeve keâer
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

peeSieer~ *efvepeer ØeJele&keâeW Éeje efJekeâefmele efkeâS ieS DeewÅeesefiekeâ heekeâeX ceW
efpeuee, Skeâ Glheeo’ (Dees[erDeesheer) Ùeespevee keâer lepe& hej mebÛeeefuele nesieer~
*Dees[erDeesSme Ùeespevee ceW Meeefceue keâjves nsleg 10 efpeueeW kesâ KesueeW ceW yeoueeJe
vÙetvelece Øeefle SkeâÌ[ 1 FkeâeF& keâes Yet-Keb[ DeeJebefšle efkeâÙee peevee DeefveJeeÙe&
nw leLee kegâue efJekeâefmele Yetefce ceW mes 75 ØeefleMele Yet-Keb[ met#ce, ueIeg SJeb
efkeâÙee ieÙee nw~
ceOÙece GÅece FkeâeFÙeeW kesâ efueS Deejef#ele nesiee~ *efvepeer ØeJele&keâ Éeje *kegâMleer - JeejeCemeer, ieesjKehegj, Ûeboewueer, yeeiehele, DeepeceieÌ{, osJeefjÙee,
DeewÅeesefiekeâ heeke&â nsleg ØemleeefJele keâer ieF& Yetefce jepÙe mejkeâej kesâ he#e ceW
cenjepeiebpe~ *SLeuesešf keäme - cewvehegjer, efheâjespeeyeeo, peewvehegj, Yeoesner, mebYeue,
yebOekeâ (PLEDGE) jKeer peeSieer~ *Ùeespeveebleie&le efJekeâefmele efkeâS pee jns meerleehegj, keâemeiebpe, GvveeJe, DeÙeesOÙee, keâewMeebyeer, Sše, Deces"er, jecehegj,
DeewÅeesefiekeâ heekeâeX kesâ Yet-Keb[eW kesâ DeeJebšve, mebÛeeueve leLee cetueYetle DeJemLeehevee
efÛe$eketâš, efmeæeLe& veiej, meble keâyeerj veiej, yemleer, nceerjhegj, neheg[Ì , cesj",
megefJeOeeDeeW kesâ jKe-jKeeJe keâer mebhetCe& efpeccesoejer efvepeer ØeJele&keâ keâer nesieer~
ieepeerhegj, Meeceueer, yeefueÙee Deewj cegpeheäheâjhegj~ *ne@keâer - ØeleeheieÌ{, ceT,
*Ùen Ùeespevee mšQ[ Sueesve Ùeespevee nesieer~ *met#ce, ueIeg SJeb ceOÙece GÅece
yejsueer, ueKeveT, jeÙeyejsueer, njoesF&, heâ®&Keeyeeo, cegjeoeyeeo, yeuejecehegj,
veerefle, 2022 ceW GefuueefKele heÙee&JejCeerÙe Devegketâue DeJemLeehevee megefJeOeeDeeW kesâ
FšeJee Deewj ieeefpeÙeeyeeo~ *šsyeue šsefveme - Deeieje, keâevehegj~ *yew[eEcešve -
efJekeâeme kesâ efueS Øeoòe meneÙelee kesâ Deefleefjòeâ DevÙe keâesF& DeeefLe&keâ meneÙelee
ØeJele&keâ keâes Øeoeve veneR keâer peeSieer~ DeueerieÌ{ Deewj ieewlece yegæ veiej~ *Jesšefueefheäšbie - efcepee&hegj Deewj efyepeveewj~
*22 efomebyej, 2022 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue ves cegKÙeceb$eer celmÙe *yee@efkeämebie - yegueboMenj Deewj kegâMeerveiej~ *leerjboepeer - meesveYeõ Deewj
ueefuelehegj~ *hegâšyee@ue - neLejme~ *lewjekeâer - heerueerYeerle~ *MeteEšie - yeeboe~
mebheoe Ùeespevee kesâ ef›eâÙeevJeÙeve mes mebyebefOele efoMee-efveoxMeeW keâes Devegceesove
*keâyeñer - keâvveewpe~ *uee@ve šsefveme - ØeÙeeiejepe~
Øeoeve efkeâÙee~ *Fme Ùeespevee kesâ efoMee-efveoxMeeW ceW mebMeesOeve nsleg cegKÙeceb$eer
DeefOeke=âle neWies~ *Fme Ùeespevee keâe ef›eâÙeevJeÙeve oes Ghe-ÙeespeveeDeeW- keâcheesveWš
*25 veJebyej, 2022 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue Éeje cegKÙeceb$eer yegvekeâj
‘S’ SJeb keâcheesveWš ‘yeer’ kesâ ceeOÙece mes efkeâÙee peeSiee~ *keâcheesveWš ‘S’ kesâ
meewj Tpee& Ùeespevee keâes mebÛeeefuele efkeâS peeves mes mebyebefOele ØemleeJe keâes cebpetjer
Øeoeve keâer ieF&~ *Ùen Ùeespevee ueeiet nesves keâer efleefLe mes 5 Je<e& lekeâ kesâ
lenle, cevejsiee keâvJepeXme DeLeJee heóeOeejkeâ mJeÙeb DeLeJee DevÙe efJeYeeieeW kesâ
ceeOÙece mes megOeejs ieS «eece meYee Je DevÙe heós kesâ leeueeyeeW ceW ØeLece Je<e& efueS keâeÙee&efvJele keâer peeSieer~ *Ùeespevee kesâ ef›eâÙeevJeÙeve nsleg Ùetheerves[e keâes
efveJesMe hej Devegoeve nsleg FkeâeF& ueeiele 4 ueeKe ®heÙes Øeefle nskeäšsÙej hej keâeÙe&oeÙeer mebmLee veeefcele efkeâÙee ieÙee nw~ *Ùeespeveebleie&le mejkeâej meeceevÙe
40 ØeefleMele Devegoeve efoÙee peeSiee~ *keâcheesveWš ‘yeer’ kesâ lenle, cevejsiee
hee@Jejuetce yegvekeâjeW keâes meesuej hueebš keâer kegâue ueeiele keâe 50 ØeefleMele MeemekeâerÙe
keâvJepeXme DeLeJee heóeOeejkeâ mJeÙeb DeLeJee DevÙe efJeYeeieeW kesâ ceeOÙece mes megOeejs
Devegoeve Øeoeve keâjsieer, ueeiele ceW mebÙeb$e keâer ueeiele kesâ meeLe, Ùetheerves[e keâer 3
ieS «eece meYee Je DevÙe heós kesâ leeueeyeeW ceW celmÙe yeerpe yeQkeâ keâer mLeehevee
ØeefleMele Deeveg<ebeif ekeâ DeeÙe SJeb peer.Sme.šer. meefcceefuele nw~ *DevegmetefÛele peeefle/
nsleg FkeâeF& ueeiele 4 ueeKe ®heÙes Øeefle nskeäšsÙej hej 40 ØeefleMele Devegoeve
pevepeeefle kesâ hee@Jejuetce yegvekeâjeW keâes meesuej hueebš keâer kegâue ueeiele keâe 75
efoÙee peeSiee~ *Ùen Ùeespevee 5 Je<eeX (Je<e& 2022-23 mes Je<e& 2026-27)
lekeâ mebÛeeefuele keâer peeSieer~ ØeefleMele MeemekeâerÙe Devegoeve Øeoeve efkeâÙee peeSiee~ *Ùeespeveebleie&le keâce-mes-
keâce 10 ØeefleMele ceefnuee yegvekeâjeW keâes ueeYeeefvJele efkeâÙee peeSiee~ *Ùeespevee
eqpeuee heefjJeefle&le Kesue
kesâ mebÛeeueve mes ueieYeie 50 npeej yegvekeâj ueeYeeefvJele neWies leLee ueieYeie
ceLegje pet[es kesâ mLeeve hej kegâMleer
75 npeej ØelÙe#e Deewj DeØelÙe#e jespeieej me=efpele neWies~
yeefueÙee
*DeeOeej ØeceeCeerkeâjCe kesâ ceeOÙece mes efMe#eeLeea ueeFmeWme efveie&ceve keâer JÙeJemLee
Debyes[keâj veiej
yew[efcebšve kesâ mLeeve hej SLeuesefškeäme heeÙeueš Øeespeskeäš kesâ ™he ceW yeejeyebkeâer keâeÙee&ueÙe ceW Deiemle, 2021 mes ØeejbYe
CO
keâevehegj osnele
keâer ieF& Leer~ peveJejer, 2022 mes Fmekeâe efJemleejerkeâjCe keâj ØeosMe kesâ mecemle
heâlesnhegj
heefjJenve keâeÙee&ueÙeeW ceW ueeiet efkeâÙee ieÙee~ *meWš^ueeFpe mceeš& keâe[& [^eFefJebie
S.

ßeeJemleer yew[efcebšve kesâ mLeeve hej keâyeñer ueeFmeWme efveie&ceve keâe ef›eâÙeevJeÙeve ceeÛe&, 2019 mes ØeosMe ceW ØeejbYe efkeâÙee
TE

Peebmeer ieÙee Lee~ hewve keâe[& keâer lejn mceeš& keâe[& [^eFefJebie ueeFmeWme keâes keWâõerÙeke=âle
ieesb[e yew[efcebšve kesâ mLeeve hej ne@keâer efØebefšbie SJeb DeeJesokeâeW kesâ heles hej [ekeâ Éeje Øes<eCe keâe keâeÙe& #es$eerÙe heefjJenve
O

ueKeercehegj Keerjer keâeÙee&ueÙeeW kesâ mLeeve hej ØeosMe cegKÙeeueÙe Éeje efkeâÙee pee jne nw~ Gòej
FN

yenjeFÛe yew[efcebšve kesâ mLeeve hej hegâšyee@ue ØeosMe Ùen JÙeJemLee ueeiet keâjves Jeeuee osMe keâe henuee jepÙe nw~
*efomebyej, 2022 ceW Gòej ØeosMe ceW Kesue keâes yeÌ{eJee osves nsleg ‘Skeâ efpeuee, *Ùee$eer jenle Ùeespevee kesâ Éeje heefjJenve efveiece keâer yemeeW kesâ Ùeeef$eÙeeW keâer
D

Skeâ Kesue’ (Dees[erDeesSme) Ùeespevee Meg™ keâer ieF& nw~ *Ùen Ùeespevee ‘Skeâ ce=lÙeg nesves hej JeÙemkeâ Ùee$eer nsleg 5 ueeKe ®. keâer jenle jeefMe SJeb Deefle
.P

H–145 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
iebYeerj ™he mes IeeÙeue Ùee$eer keâes 2.50 ueeKe ®. keâer efÛeefkeâlmeerÙe meneÙelee
efoS peeves keâe ØeeefJeOeeve nw~ *osMe ceW Deheveer lejn keâe Skeâ ‘Øenjer’
ShueerkesâMeve, yeerš Deewj GÛÛe DeefOekeâeefjÙeeW kesâ yeerÛe ØeYeeJeer mebÛeej mLeeefhele
keâjkesâ yeerš hegefueefmebie keâes meMeòeâ yeveeSiee~ *F&-meeLeer Ùetheer kesâ ceeOÙece mes
F&-ef[efmš^keäš keâer meYeer cenòJehetCe& mesJeeDeeW keâe ueeYe G"eves ceW me#ece yeveeÙee
nw~ *Pešheš ceesyeeFue Sshe keâes Gòej ØeosMe hee@Jej keâe@heexjsMeve efueefcešs[,
Gòej ØeosMe mejkeâej Éeje Dee@veueeFve hebpeerkeâjCe keâjves ceW me#ece yeveeves
nsleg efJekeâefmele efkeâÙee ieÙee nw~
*21 peveJejer, 2020 ke‚es G.ÿe. mejke‚ej ves ÿeosMe kes‚ ke=‚<eke‚eW ke‚er ogIe&öveeJeMe
ce=lŸeg/efoJŸeebielee ke‚er efmLeefle ceW ëcegKŸeceb$eer ke=‚<eke‚ ogIe&övee ke‚uŸeeCe Ÿeespeveeí
efõe‚ŸeeefvJele efke‚S peeves ke‚e Devegceesove efke‚Ÿee~ *Fme Ÿeespevee kes‚ Debleie&le G.ÿe.
kes‚ efveJeemeer Ssmes ke=‚<eke‚eW (ke=‚<eke‚ ke‚e leelheŸe& G.ÿe. kes‚ Keelesoej/menKeelesoej
ke=‚<eke‚, Gvekes‚ ceelee-efhelee, heefle, helveer, heg$e, heg$eer, heg$e-JeOeg, heew$e, heew$eer
SJeb Ssmes Yetefcenerve JŸeefÚe‚ pees heÛs mes ÿeehle Yetefce hej DeLeJee yeöeF& hej
ke=‚ef<e ke‚eŸe& ke‚jles nQ leLee efpeveke‚er peerefJeke‚e ke‚e cegKŸe meeOeve ke=‚ef<e ke‚eŸe& nw)
efpeveke‚er DeeŸeg ogIe&öveeJeMe ce=lŸeg/efoJŸeebielee ke‚er efleefLe ke‚es 18 Je<e& mes 70
Je<e& leke‚ nes, kes‚ efueS meb¤eeefuele nw~* Ÿen Ÿeespevee 14 efmelebyej, 2019 mes
ÿeYeeJeer nw~ * Ÿen Ÿeespevee Mele-ÿeefleMele jepŸe mejke‚ej …eje efJeÚeheesef<ele
Ÿeespevee nw, pees efke‚ efpeueeefOeke‚eefjŸeeW kes‚ ceeOŸece mes meb¤eeefuele ke‚er pee jner nw~
*veŸee meJesje efJeke‚eme Ÿeespevee 18 Deiemle, 2012 mes DeejbYe ngF&~ Fme Ÿeespevee
kes‚ lenle veiej efveke‚eŸeeW ceW DeJemLeehevee megefJeOeeDeeW kes‚ efJeke‚eme nsleg yŸeepe jefnle
$e+Ce ÿeoeve efke‚Ÿee peelee Lee~ Jele&ceeve ceW Fme Ÿeespevee ke‚e veece yeoueke‚j heb.
oerve oŸeeue GheeOŸeeŸe veiej efJeke‚eme Ÿeespevee ke‚j efoŸee ieŸee nw~* efMe#ee
DeefOeke‚ej ke‚evetve (2009) GÚej ÿeosMe ceW 27 pegueeF&, 2011 ke‚es hetCe&le: ueeiet nes
ieŸee~ *G.ÿe. ceW je∞^erŸe leehe efJe≈egle efveiece (NTPC) …eje mLeeefhele leehe
efJe≈egle mebŸeb$e nQó efmebiejewueer (meesveYeı), efjnbo (meesveYeı), oeojer (ieewlece
yegÊ veiej), Gb‚¤eenej (jeŸeyejsueer), öeb[e (Decyes[ke‚j veiej) SJeb DeewjwŸee~
*DeewjwŸee Skeb oeojer iewme DeeOeeefjle leLee Mes<e ke‚esŸeuee DeeOeeefjle leehe mebŸeb$e
nQ~ *G.ÿe. kes‚ jepŸe efJe≈egle Glheeove efveiece kes‚ leehe efJe≈egle mebŸeb$e nQó Deveheje
(meesveYeı), Deesyeje (meesveYeı), njogDeeiebpe (DeueerieÃ{), heveke‚er (ke‚evehegj)
SJeb heejer⁄e (Peebmeer)~ *Deesyeje leehe efJe≈egle mebŸeb$e ke‚e efvecee&Ce Je<e& 1967
mes ues ueskeâj 1971 lekeâ kegâue 5 ÙetefvešeW kesâ meeLe ôme kes‚ menŸeesie mes
ÿeejbYe ngDee Lee~ *Deveheje leehe efJe≈egle mebŸeb$e ke‚er henueer, otmejer, leermejer,
Ú"er leLee meeleJeeR kegâue 5 ŸetefveöeW kes‚ efueS Yesue (BHEL) …eje, peyeefke‚
DevŸe oes ŸetefveöeW (4 leLee 5) kes‚ efueS efcelmegeqyeMeer ke‚e@heexjsMeve peeheeve
…eje ceMeervejer oer ieF& Leer~ *jsCegket‚ö efmLele efnb[euke‚es SuŸegceerefveŸece mebŸeb$e
ke‚es efJe≈egle ke‚er Deehetefle& efjnbo heefjŸeespevee mes nesleer nw~ *meewj he‚esöesJeesefuöke‚
leke‚veerke‚ hej DeeOeeefjle 100-100 efke‚ueesJee@ö #ecelee ke‚er oes heefjŸeespeveeSb
H–146 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
G.ÿe. ceW ke‚uŸeeCehegj (DeueerieÃ{) SJeb Ieesmeer (ceT) ceW mLeeefhele ke‚er ieF& nQ~
*G.ÿe. ke‚e Ske‚cee$e hejceeCeg mebŸeb$e vejewje (yegueboMenj) ceW mLeeefhele nw~
*vejewje hejceeCeg mebŸeb$e ceW 220-220 cesieeJee@ö #ecelee kes‚ oes efjSke‰öj
ke‚eŸe&jle nQ~ *vejewje hejceeCeg mebŸeb$e mes efJe≈egle ke‚e JŸeeJemeeefŸeke‚ Glheeove
ÿeLece Fke‚eF& mes 1 peveJejer, 1991 mes leLee ef…leerŸe Fke‚eF& mes 1 pegueeF&,
1992 ke‚es Meg§ ngDee~ *ieeseJE eo yeuueYe heble meeiej heefjŸeespevee/efjnbo yeebOe
heefjŸeespevee efhehejer (meesveYeı) ceW efmLele nw~ *yesleJee veoer hej efveefce&le jepeIeeö
yeebOe heefjŸeespevee G.ÿe. SJeb ceOŸe ÿeosMe jepŸeeW ke‚er mebŸegÚe‚ heefjŸeespevee nw~
*ieb[ke‚ heefjŸeespevee ceW G.ÿe. SJeb efyenej (vesheeue Yeer meefcceefuele) jepŸe
Meeefceue nQ~ *jeceiebiee heefjŸeespevee GòejeKeb[ ceW efmLele nw~
*G.ÿe. ´eeceerCe DeepeerefJeke‚e efceMeve kes‚ lenle `[sŸejer heefjŸeespevee' nsleg heeŸeueö
ÿeespeske‰ö kes‚ §he ceW yeeboe, nceerjhegj, peeueewve, ef¤e$eket‚ö SJeb Peebmeer meefnle 5
efpeues ¤egves ieS nQ~ *G.ÿe. osMe ke‚e henuee jepŸe nw, peneb je∞^erŸe ke‚eŸe&õe‚ce
`Jeve [^e@he ceesj õe‚e@he' kes‚ efueS efke‚meeve efmeb¤eeF& efJe≈eeueŸe meb¤eeefuele efke‚Ÿee
pee jne nw~ *29 ceF&, 2018 ke‚es G.ÿe. mejke‚ej …eje DeebieveyeeÃ[er keW‚ıeW
hej 3-6 Je<e& leke‚ kes‚ GheefmLele nesves Jeeues ye¤¤eeW ke‚es iece& Keevee heke‚eke‚j
efKeueeS peeves ke‚er Ÿeespevee ne@ö keg‚ke‰[ het‚[ nw, efpemes efce[-[s-ceerue Ÿeespevee
kes‚ meeLe peesÃ[e peevee nw~ G.ÿe. mejke‚ej …eje ÿeosMe ceW ŸegJee yesjespeieejeW
ke‚es mJejespeieej mLeeefhele ke‚jves nsleg cegKŸeceb$eer ŸegJee mJejespeieej Ÿeespevee
Meg§ ke‚er ieF&~ Fmekes‚ Debleie&le `G≈eesie #es$e ke‚er Fke‚eF&’ mLeeefhele ke‚jves nsleg
25 ueeKe Æ. leLee `mesJee #es$e ke‚er Fke‚eF&' mLeeefhele ke‚jves kes‚ efueS 10 ueeKe
Æ. $e+Ce ÿeoeve efke‚Ÿee peeSiee~ Fme nsleg DeeJesove ke‚er Gce¸ 18-40 kes‚ ceOŸe
nesveer ¤eeefnS~ *G.ÿe. mejke‚ej …eje `cevejsiee' kes‚ lenle efvepeer Kesle ke‚er
cesÃ[ hej Je=#eejesheCe ke‚jeves ke‚e efveCe&Ùe cegKŸeceb$eer ke=‚<eke‚ Je=#e Oeve Ÿeespevee
kes‚ Debleie&le efueŸee ieŸee~ *`Ske‚ efpeuee Ske‚ Glheeo' Ÿeespevee 24 peveJejer,
2018 ke‚es G.ÿe. efoJeme kes‚ DeJemej hej Meg§ ke‚er ieF&~
ØeMvekeâesMe
1. ceF& 1, 2016 ke‚es ÿeOeeveceb$eer GppJeuee Ÿeespevee ÿeejbYe ke‚er ieF&~ GÚej
CO
ÿeosMe kes‚ efke‚me efpeues ceW ÿeOeeveceb$eer …eje Ÿeespevee ÿeejbYe ke‚er ieF&?
(a) JeejeCemeer (b) ueKeveT
(c) yeefueŸee (d) ieeefpeŸeeyeeo
S.
U.P.P.C.S. (Mains), 2016
TE
GÚejó(c)
ÿeOeeveceb$eer vejWı ceesoer ves 1 ceF&, 2016 ke‚es GÚej ÿeosMe kes‚ yeefueŸee efpeues
O
FN
mes ëÿeOeeveceb$eer GppJeuee Ÿeespeveeí ke‚e MegYeejbYe efke‚Ÿee~ Fme Ÿeespevee ke‚e
GˆsMŸe Deieues leerve Je<eeX (2016-19) ceW iejeryeer jsKee mes veer¤es kes‚ heeb¤e
D
ke‚jesÃ[ heefjJeejeW ke‚er ceefnueeDeeW ke‚es efve:Meguke‚ jmeesF& iewme ke‚e ke‚veske‰Meve
ÿeoeve ke‚jvee Lee~
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

2. GÚej ÿeosMe kes‚ ëefke‚meeve yener Ÿeespeveeí ke‚e ÿeejbYe efke‚Ÿee, Je<e&ñ peveJejer, 2011 ceW lelke‚eueerve cegKŸeceb$eer megfleer ceeŸeeJeleer ves Deheves
(a) 2002 ceW (b) 1992 ceW
pevceefoJeme kes‚ DeJemej hej efJeefYevve ŸeespeveeDeeW ke‚er Iees<eCee ke‚er Leer,
(c) 1982 ceW (d) 1972 ceW
efpemeceW cegKŸeceb$eer ceneceeŸee ceesyeeFue Demheleeue Ÿeespevee Yeer Meeefceue Leer~
U.P.P.C.S. (Mains), 2015
Ÿen Ÿeespevee ÿeejbYe ceW 15 efpeueeW kes‚ 133 yuee@ke‚eW ceW Megô ke‚er ieF& Leer~
GÚejó(b)
7.
GÚej ÿeosMe ceW efke‚meeve yener Ÿeespevee ke‚e ÿeejbYe Je<e& 1992-93 ceW efke‚Ÿee
GÚej ÿeosMe jepŸe ke‚e ke‚ewve-mee Menj ëGlke=‚∞ Menjí Ÿeespevee kes‚
Debleie&le Meeefceue efke‚Ÿee ieŸee nw?
ieŸee Lee~ Fme Ÿeespevee kes‚ lenle efke‚meeveeW ke‚es Gvekes‚ ke=‚ef<eiele Yet-#es$eeW kes‚
(a) ke‚evehegj (b) cegjeoeyeeo
efJeJejCe ke‚er yener ÿeoeve ke‚er peeleer nw~
(c) DeueerieÃ{ (d) Deeieje
3.
U.P.P.C.S. (Mains), 2010
GÚej ÿeosMe ceW efke‚meeve efce$e Ÿeespevee ke‚e DeejbYe ngDee Leeó
(a) 18 petve, 2004 ke‚es (b) 18 petve, 2003 ke‚es
GÚejó(*)
(c) 18 petve, 2002 ke‚es (d) 18 petve, 2001 ke‚es
U.P.P.C.S. (Pre), 2005 Gòej ØeosMe kesâ 8 efpeues efveÙee&le ceW Glke=â° Menj Ieesef<ele Les~ FveceW
GÚejó(d) efheâjespeeyeeo (keâebÛe Glheeo), Deeieje (Ûece& Glheeo), KesKeÌ[e (DeueerieÌ{)
(nQ[uetce), menejvehegj (nQ[er›eâeheäš), ceefueneyeeo (ueKeveT) (heâue Glheeo),
GÚej ÿeosMe ceW efke‚meeve efce$e Ÿeespevee 18 petve, 2001 ke‚es ÿeejbYe ke‚er ieF&~
keâevehegj (Ûece& Glheeo), Deeieje (Ûece& Glheeo), Yeoesner (keâeueerve Je ojer),
4. GÚej ÿeosMe ceW ëke‚uhe Ÿeespeveeí mebyebefOele nwó veesS[e (ieewlece yegæ veiej) (heefjOeeve Glheeo) nQ~ DeØewue, 2023 ceW G.Øe.
(a) ÿeeLeefceke‚ efMe#ee mes (b) ceeOŸeefceke‚ efMe#ee mes kesâ leerve Deewj efpeueeW JeejeCemeer, efcepee&hegj leLee cegjeoeyeeo keâes Yeer Meeefceue
(c) G¤¤e efMe#ee mes (d) ÿeeefJeefOeke‚ efMe#ee mes keâj efueÙee ieÙee, efpememes Gòej ØeosMe kesâ 11 efpeues Glke=â° Menj Ùeespevee
U.P.P.C.S. (Mains), 2011 kesâ Debleie&le Dee ieS~
GÚejó(a)
8. ëleeueerceí GÚej ÿeosMe mejke‚ej ke‚er Ske‚ Ÿeespevee nwó
Je<e& 1998 ceW GÚej ÿeosMe kes‚ lelke‚eueerve yesefmeke‚ efMe#ee ceb$eer jefJevı (1) otjoMe&ve …eje ´eeceerCe #es$eeW ceW efMe#ee ÿeoeve ke‚jves nsleg
Megke‰uee ves ÿeeLeefceke‚ efMe#ee kes‚ efueS íke‚uhe Ÿeespeveeí ke‚e DeejbYe efke‚Ÿee~ (2) efJeMJeefJe≈eeueŸeeW Deewj ef[´eer ke‚e@uespeeW kes‚ efJe≈eeefLe&ŸeeW ke‚es ke‚bhŸetöj
FmeceW ÿeeLeefceke‚ efMe#ee ceW mejmJeleer Jebovee SJeb Jebos ceelejced ke‚e ieeŸeve efMe#ee ÿeoeve ke‚jves nsleg
DeefveJeeŸe& yeveeŸee ieŸee Lee, efpemeke‚es ueske‚j ke‚efleheŸe Jeie& kes‚ ueesieeW ves (3) ¤egves ngS DeYŸeefLe&ŸeeW ke‚es Kesue ceW ÿeefMe#eCe ÿeoeve ke‚jves nsleg
ke‚Ã[e efJejesOe ope& ke‚jeŸee, efpememes mejke‚ej ke‚es Fme ÿeke‚ej ke‚er Jebovee (4) ÿeejbefYeke‚ mlej kes‚ meYeer ⁄e$eeW ke‚es Got& Yee<ee mes heefjef¤ele
hej jeske‚ ueieeveer heÃ[er~ FvneR meye ieefleefJeefOeŸeeW kes‚ ke‚ejCe Ÿen Ÿeespevee ke‚jeves nsleg
ke‚ehe‚er ¤eef¤e&le jner Leer~ veer¤es efoS ngS ket‚ö mes mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeSó
(a) (1) leLee (4) (b) (2) leLee (3)
5. ueKeveT Ÿeespevee ke‚e mebyebOe nwó
(a) DeeJeeme efJeke‚eme mes (b) heefjJenve efJeke‚eme mes (c) (3) leLee (4) (d) (1) leLee (2)
(c) efMe#ee ÿemeej mes (d) Kee≈e megj#ee mes U.P.P.C.S. (Pre), 2003
U.P.P.S.C. (GIC), 2010 U.P. U.D.A./L.D.A. (Pre), 2002
CO
GÚejó(b) U.P. Lower Sub. (Pre), 2002
GÚejó(a)
YeejleerŸe meÃ[ke‚ ke‚eb´esme …eje Je<e& 1985 ceW meÃ[ke‚eW kes‚ efJeke‚eme mebyebOeer
S.

efpeme 20 Je<eeaŸe Ÿeespevee ke‚e efvecee&Ce efke‚Ÿee ieŸee, Gmes ueKeveT hueeve G.ÿe. mejke‚ej …eje ëleeueerceí veeceke‚ Ÿeespevee ÿeejbYe ke‚er ieF&, efpemeceW
TE

(ueKeveT Ÿeespevee) kes‚ veece mes peevee peelee nw~ otjoMe&ve …eje ´eeceerCe #es$eeW ceW efMe#ee ÿeoeve ke‚jvee leLee ÿeejbefYeke‚ mlej
kes‚ meYeer ⁄e$eeW ke‚es Got& Yee<ee mes heefjef¤ele ke‚jevee cegKŸe GˆsMŸe Les~
6. GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚leves efpeueeW ceW henues, cegKŸeceb$eer ceneceeŸee ceesyeeFue
9.
O

Demheleeue Ÿeespevee ÿeejbYe ngF& Leer? efke‚Meesjer MeefÚe‚ Ÿeespevee ke‚e MegYeejbYe neue ner ceW ngDee Leeó
(a) 12 ceW (b) 15 ceW (a) efyenej ceW (b) nefjŸeeCee ceW
FN

(c) 20 ceW (d) cee$e ëke‚eJeueí MenjeW ceW (c) jepemLeeve ceW (d) GÚej ÿeosMe ceW
U.P. Lower Sub. (Pre), 2009 U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
D

GÚejó(b) GÚejó(d)
.P

H–147 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

keWâõerÙe ceefnuee SJeb yeeue efJekeâeme ceb$eeueÙe kesâ lenle efke‚Meesjer MeefÚe‚ Ÿeespevee veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS-
ke‚e MegYeejbYe GÚej ÿeosMe ceW 8 cee¤e&, 2001 mes efke‚Ÿee ieÙee~ Ÿen Ÿeespevee
ket‚ö :
(a) 1 leLee 2 (b) 1 leLee 3
jepŸe kes‚ 25 efpeueeW kes‚ 99 yueek@e‚eW ceW ÿeejbYe ke‚er ieF&~ Jele&ceeve ceW Ùen Ùeespevee
(c) 2 leLee 3 (d) 3 leLee 4
Gòej ØeosMe kesâ 835 yuee@keâeW ceW Ûeue jner nw~ Fme Ÿeespevee kes‚ lenle ÿeosMe
U.P.P.S.C. (GIC), 2010
kes‚ Ssmes heefjJeejeW, efpeveke‚er DeeŸe DelŸeble ke‚ce nw, ke‚er efke‚Meesejf ŸeeW ke‚es hees<eenej GÚejó(a)
meeLe ner mJeemLŸe efMe#ee leLee ke‚eŸe& ÿeefMe#eCe ÿeoeve efke‚Ÿee pee jne nw~
Sve.öer.heer.meer. mebŸeb$eeW ceW öeb[e Deewj Tb¤eenej leehe efJe≈egle keW‚ı iewme
10. GÚej ÿeosMe ceW hejceeCeg Tpee& keW‚ı mLeeefhele nwó DeeOeeefjle mebŸeb$e veneR nQ, peyeefke‚ DeewjwŸee Deewj oeojer iewme DeeOeeefjle efJe≈egle
(a) ceLegje ceW (b) efmebiejewueer ceW mebŸeb$e nQ~ 830 cesieeJee@ö ke‚er iewme yesm[ ke‚cyeeFb[ meeFefke‚ue hee@Jej ÿeespeske‰ö
(c) vejewje ceW (d) DeueerieÃ{ ceW Sb[ Svepeea efjme¤e& FbmöerödŸetö oeojer heefjŸeespevee ke‚er DeeOeejefMeuee ieewlece
U.P.P.C.S. (Pre), 2007 yegÊ veiej kes‚ oeojer veeceke‚ mLeeve hej ceF&, 1992 - DeØewue, 1997 lekeâ jKeer
GÚejó(c) ieF&~
GÚej ÿeosMe ceW Ske‚cee$e hejceeCeg Tpee& (veeefYeke‚erŸe Tpee&) keW‚ı vejewje 14. efvecveefueefKele Sve.öer.heer.meer. mebŸeb$eeW ceW ke‚ewve iewme-DeeOeeefjle veneR nw?
(a) (b) DeebJeuee
(yegueboMenj) ceW mLeeefhele nw~ Fmeke‚er henueer Fke‚eF& 1 peveJejer, 1991 ke‚es DeewjwŸee
(c) oeojer (d) öeb[e
meb¤eeefuele ke‚er ieF& leLee otmejer Fke‚eF& 1 pegueeF&, 1992 ke‚es DeejbYe ngF&~
U.P.P.C.S. (Mains), 2009
vejewje hejceeCeg Tpee& keW‚ı ISO, 14001 ÿeceeCeve ÿeehle ke‚jves Jeeuee
GÚejó(d)
SefMeŸee ke‚e ÿeLece hejceeCeg Tpee& mebŸeb$e nw~
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
11.
15. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee keâesÙeuee DeeOeeefjle efyepeueer mebÙeb$e Gòej
GÚej ÿeosMe ceW, efvecveefueefKele ceW mes efke‚me mLeeve hej Ske‚ veeefYeke‚erŸe
Tpee& heefjŸeespevee efmLele nw? ØeosMe ceW efmLele nw?
(a) Deesyeje (b) heveke‚er 1. [eueeaheeueer 2. oeojer
(c) vejewje (d) njogDeeiebpe 3. efmebiejewueer 4. efJebOÙeeÛeue
U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2010 veerÛes efoS ieS ketâš mes mener Gòej ÛegefveS—
GÚejó(c) ketâš—
(a) 1 Deewj 3 (b) 2 Deewj 3
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
(c) 2 Deewj 4 (d) 3 Deewj 4
12. efyeÃ[uee mecetn …eje Ske‚ 600 cesieeJee@ö #ecelee kes‚ leehe efJe≈egle mebŸeb$e U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2021
ke‚e efvecee&Ce efke‚Ÿee pee jne nw? Gòej—(b)
(a) njogDeeiebpe ceW (b) heejer⁄e ceW
Gòej ØeosMe ceW Svešerheermeer kesâ mJeeefcelJe Jeeues keâesÙeuee DeeOeeefjle efyepeueer
(c) ÿeleehehegj ceW (d) jespee ceW
mebÙeb$eeW keâer mebKÙee 5 nw—efmebiejewueer, efjnbo, oeojer, TbÛeenej SJeb šeb[e,
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
CO
peyeefkeâ cespee (ØeÙeeiejepe) Svešerheermeer SJeb Gòej ØeosMe jepÙe efJeÅegle
GÚejó(d)
Glheeove efveiece efue. (UPRVUNL) keâe keâesÙeuee DeeOeeefjle mebÙegòeâ
600 cesieeJee@ö ke‚er ke‚esŸeuee DeeOeeefjle (leehe efJe≈egle mebŸeb$e) jespee leehe GÅece mebÙeb$e nw~ [eueeaheeueer mebÙeb$e Deesef[Mee ceW Deewj efJebOÙeeÛeue mebÙeb$e
S.

eqJe≈egle heefjŸeespevee ke‚er mLeehevee Meenpenebhegj ceW ke‚er ieF& nw~ Ÿen heefjŸeespevee ceOÙe ØeosMe ceW efmLele nw~
TE

efvepeer #es$e kes‚ DeeefolŸe efyeÃ[uee ´eghe ke‚er Leer, uesefke‚ve Je<e& 2006 ceW Fmes
Deefveue Debyeeveer ke‚er keb‚heveer efjueeŸebme hee@Jej ves DeefOeie=nerle ke‚j efueŸee Deewj 16. Gòej ØeosMe kesâ efvecveefueefKele efpeueeW ceW mes efkeâmeceW 2018 ceW øeâebme kesâ
O

Fmeke‚er #ecelee yeÃ{ke‚j 1200 cesieeJee@ö nes ieF& nw~ menÙeesie mes Skeâ Je=nod meewj Tpee& mebÙeb$e keâes mLeeefhele efkeâÙee ieÙee nw?
(a) Deeieje (b) yeefueÙee
FN

13. eqvecveefueefKele efJe≈egle mebŸeb$eeW ceW mes ke‚ewve iewme DeeOeeefjle nw? (c) osJeefjÙee (d) efcepee&hegj
1. DeewjwŸee 2. oeojer U.P.P.C.S. (Pre), 2020
D

3. öeb[e 4. Gb‚¤eenej Gòej—(d)

.P

H–148 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

(R) : ceeveke‚evegmeej DeOŸeeheke‚-⁄e$e Devegheele ke‚es yeveeS jKevee

12 ceeÛe&, 2018 keâes ØeOeeveceb$eer vejWõ ceesoer SJeb øeâebmeermeer je°^heefle FcewvegSue
ke‚ejCe
cew›eâeW ves Gòej ØeosMe kesâ efcepee&hegj efpeues ceW 100MW hee@Jej meewj Tpee& Gmeke‚e GˆsMŸe nw~
mebÙeb$e keâe GodIeešve efkeâÙee Lee~ Ùen heefjÙeespevee øeâebmeermeer kebâheveer Sbpeer GheŸeg&Úe‚ kes‚ meboYe& ceW efvecve ceW mes ke‚ewve Ske‚ mener nw?
(ENGIE) keâer ceoo mes mLeeefhele keâer ieF& nw~ ket‚ö :
17. GÚej ÿeosMe ceW efõe‚ŸeeefvJele ke‚er pee jner efvecveefueefKele ŸeespeveeDeeW ceW (a) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ leLee (R),(A) ke‚er mener JŸeeKŸee

mes ke‚ewve Ske‚ kes‚bıerŸe mejke‚ej ke‚er Ÿeespevee veneR nw? nw~
(a) iebiee Ske‰meÿesme-Jes (b) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ, hejbleg (R),(A) ke‚er mener JŸeeKŸee

(b) cenelcee ieebOeer je∞^eŸr e ´eeceerCe jespeieej ieejböer DeefOeefveŸece ke‚eŸe&õe‚ce veneR nw~
(c) ´eeceerCe mJeemLŸe efceMeve (c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~

(d) peJeenjueeue vesnô je∞^erŸe Menjer veJeerveerke‚jCe efceMeve (d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2010 U.P.P.C.S. (Pre), 2009
GÚej—(a) U.P.P.C.S. (Mains), 2012

ÿeMveiele efJeke‚uheeW ceW ëiebiee Ske‰meÿesme-Jesí keW‚ı mejke‚ej ke‚er Ÿeespevee veneR GÚejó(b)
nw, peyeefke‚ cenelcee ieebOeer je∞^erŸe ´eeceerCe jespeieej ieejböer DeefOeefveŸece ëefMe#ee-efce$e Ÿeespeveeë GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje Mew#eefCeke‚ me$e 2000-
ke‚eŸe&õe‚ce, je∞^eŸr e ´eeceerCe mJeemLŸe efceMeve leLee peJeenjueeue vesnô je∞^eŸr e 2001 ceW ÿeejbYe ke‚er ieF& Leer~ ceeveke‚evegmeej DeOŸeeheke‚-⁄e$e Devegheele ke‚es
Menjer veJeerveerke‚jCe efceMeve keW‚ı mejke‚ej ke‚er ŸeespeveeSb nQ~ 594 efkeâceer. yeveeS jKevee Fmeke‚e ÿecegKe GˆsMŸe nw leLee Fme nsleg heb¤eeŸele ke‚er efMe#ee
iebiee SkeämeØesme-Jes Skeâ «eerveheâeru[ Øeespeskeäš nw, pees 12 efpeueeW mes neskeâj meefceefle …eje ´eece meYee (ieebJe) kes‚ mlej hej vŸetvelece FCöjceeref[Sö
cesj" keâes ØeÙeeiejepe mes peesÌ[sieer~ efMe#ee ÿeehle JŸeefÚe‚ ke‚es mebefJeoe kes‚ DeeOeej hej efMe#ee-efce$e efveŸegÚe‚ efke‚Ÿee
18. GÚej ÿeosMe kes‚ mebyebOe ceW efvecve ke‚LeveeW hej efJe¤eej ke‚erefpeSó pee meke‚lee nw~ ceeveke‚evegmeej DeOŸeeheke‚-⁄e$e Devegheele ke‚es Deheves ner ´eece
1. mejke‚ej JŸeeheke‚ efMe#ee ke‚er ue#Ÿe hetefle& ke‚es ke‚eföyeÊ nw~ ke‚er efMe#ee …eje mesJee ke‚jves ke‚e DeJemej GheueyOe ke‚jeS efyevee Yeer yeveeS
2. Gmeves efMe#ee efce$e Ÿeespevee ke‚e veiejerŸe #es$eeW ceW efJemleej ke‚j jKee pee meke‚lee nw~ Je<e& 2006-07 mes Ÿen Ÿeespevee veiej #es$eeW ceW Yeer
efoŸee nw~ ueeiet ke‚er ieF&~ Dele: (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ, eEke‚leg (R), (A) ke‚e
3. veiejerŸe #es$eeW kes‚ efMe#ee efce$e Æ.2400/- ke‚e ceeefmeke‚ ceeveosŸe mener mhe∞erke‚jCe veneR nw~
ÿeehle ke‚jWies~ 20. GÚej ÿeosMe ceW ëefce[-[s-ceerueí ke‚eŸe&õe‚ce DeejbYe efke‚Ÿee ieŸee-
4. Jes yesjespeieejer YeÚee heeves Jeeues JŸeefÚe‚ŸeeW ceW mes Yeleea efke‚S peeSbies~ (a) Je<e& 1985 ceW (b) Je<e& 1990 ceW
(a) 1, 2, 3 Deewj 4 mener nQ~ (b) 1, 3 Deewj 4 mener nQ~ (c) Je<e& 1995 ceW (d) Je<e& 1997 ceW
(c) 1, 2 Deewj 4 mener nQ~ (d) 1, 2 Deewj 3 mener nQ~ U.P.P.C.S. (Mains), 2012
U.P.P.C.S. (Pre), 2006 GÚejó(c)
GÚejó(d) ceOŸee÷ Yeespeve Ÿeespevee (Mid Day Meal) Yeejle mejke‚ej leLee jepŸe
CO
mejke‚ejer DeefOemet¤evee kes‚ Devegmeej, mLeeveerŸe DeeJeMŸeke‚leeDeeW Deewj ceebie kes‚ mejke‚ej kes‚ meceJesle ÿeŸeemeeW mes meb¤eeefuele Ÿeespevee nw, pees G.ÿe. ceW 15
Deiemle, 1995 mes ueeiet ke‚er ieF& Leer~
S.

Devegôhe ´eece meYee kes‚ mlej hej GheueyOe FCöjceeref[Sö GÚeerCe& JŸeefÚe‚ŸeeW
ke‚es "skes‚ kes‚ DeeOeej hej efMe#ee efce$e efveŸegÚe‚ efke‚Ÿee peeSiee~ efMe#ee efce$e heo 21.
TE

ke‚vŸee efJe≈ee-Oeve Ÿeespevee kes‚ Debleie&le ke‚vŸee ⁄e$ee ke‚es efvecve ke‚#eeDeeW
hej efveŸegefÚe‚ nsleg yesjespeieejer YeÚee ÿeehle efMeef#ele yesjespeieej nesvee DeefveJeeŸe& ceW mes efke‚me Ske‚ ke‚es heeme ke‚jves kes‚ Ghejeble Deeies kes‚ DeOŸeŸeve nsleg
veneR nw~ Fme ÿeke‚ej ke‚Leve (4) ieuele nw, peyeefke‚ DevŸe ke‚Leve mener nQ~ Æ. 20,000 osvee ÿemleeefJele nw?
O

19. (a) heeb¤eJeeR (b) Dee"JeeR

FN

veer¤es oes JeÚe‚JŸe efoS ieS nQ -

ke‚Leve (A) : ëefMe#ee-efce$e Ÿeespeveeí ´eeceerCe ŸegJee MeefÚe‚ ke‚es Deheves ner (c) omeJeeR (d) yeejnJeeR
U.P.P.C.S. (Pre), 2009
D

´eece ke‚er efMe#ee …eje mesJee ke‚jves ke‚e DeJemej GheueyOe

ke‚jeleer nw~ GÚejó(d)
.P

H–149 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

yeeefueke‚e efMe#ee ke‚es yeÃ{eJee osves nsleg G.ÿe. mejke‚ej …eje Je<e& 2004-05 25. ieeseEJeo yeuueYe heble meeiej DeJeefmLele nwñ
(a) yegueboMenj peveheo ceW (b) ueefuelehegj peveheo ceW
ceW ke‚vŸee efJe≈ee-Oeve Ÿeespevee ke‚e MegYeejbYe efke‚Ÿee ieŸee~ Fmekes‚ Debleie&le
(c) efcepee&hegj peveheo ceW (d) meesveYeı peveheo ceW
Menjer Deewj ´eeceerCe #es$e ceW iejeryeer jsKee mes veer¤es jnves Jeeues heefjJeej
U.P.P.C.S. (Mains), 2005
ke‚er ke‚vŸee …eje FCöjceeref[Sö (yeejnJeeR) ke‚er hejer#ee GÚeerCe& ke‚jves kes‚
GÚejó(d)
Ghejeble GÛÛe efMe#ee kesâ efueS 20,000 Æ. ke‚er OevejeefMe ÿeoeve ke‚er peeleer
Leer~ Deye Ÿen jeefMe yeÃ{eke‚j 30,000 ÆheŸes ke‚j oer ieF& nw~ GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
22. GÚej ÿeosMe ÿeejbefYeke‚ efMe#ee kes‚ efueS ëmket‚ue ¤euees DeefYeŸeeveí ke‚ye 26. efnb[euke‚es mLeeefhele nw-
Megô ngDee? (a) ceesoerveiej ceW (b) je@yeödme&iebpe ceW
(a) Je<e& 1999 ceW (b) Je<e& 2000 ceW (c) jsvegket‚ö ceW (d) ieeW[e ceW
(c) Je<e& 2001 ceW (d) Je<e& 2002 ceW U.P.P.C.S. (Mains), 2013
U.P.P.C.S. (Mains), 2012 U.P.P.C.S. (Pre), 2007
GÚejó(b) GÚejó(c)

6-11 Je<e& SJeb 11-14 Je<e& kes‚ Gce¸ kes‚ meYeer ye¤¤eeW ke‚er ÿeejbefYeke‚ efMe#ee kes‚ GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
efueS ëmket‚ue ¤euees DeefYeŸeeveí GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje pegueeF&, 2000 27. efmebiejewueer ueIeg peueefJe≈egle heefjŸeespevee DeJeefmLele nw-
ceW ÿeejbYe efke‚Ÿee ieŸee Lee~ (a) ceOŸe ÿeosMe (b) efyenej
23. GÚej ÿeosMe Meemeve …eje efpeme DeeŸeg Jeie& leke‚ kes‚ ye¤¤eeW ke‚es ÿeeLeefceke‚ (c) ⁄ÚeermeieÃ{ (d) GÚej ÿeosMe

efMe#ee GheueyOe ke‚jeves ceW G¤¤e ÿeeLeefceke‚lee oer pee jner nw, Jen nwó U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2017

(a) 5 Je<e& leke‚ (b) 7 Je<e& leke‚ GÚejó(d)

(c) 12 Je<e& leke‚ (d) 14 Je<e& leke‚ efmebiejewueer ueIeg peueefJe≈egle heefjŸeespevee GÚej ÿeosMe kes‚ meesveYeı efpeues
U.P.P.C.S. (Pre), 2007 ceW efmLele nw~
GÚejó(d) 28. o Dee@hejsMeve ´eerve heefjŸeespevee ke‚e GÚej ÿeosMe ceW MegYeejbYe ngDee Leeó
GÚej ÿeosMe Meemeve …eje 6-14 Jeie& DeeŸeg kes‚ meYeer ye¤¤eeW ke‚es ÿeeLeefceke‚ (a) 1952 ceW (b) 1995 ceW
efMe#ee GheueyOe ke‚jeves ceW G¤¤e ÿeeLeefceke‚lee ÿeoeve ke‚jles ngS ke‚eŸe&õe‚ceeW (c) 2001 ceW (d) 2005 ceW
ke‚e efveOee&jCe ke‚j Deheveer ÿeefleyeÊlee ke‚es ÿeoefMe&le efke‚Ÿee ieŸee nw~ U.P.P.C.S. (Mains), 2009
GÚejó(c)
24. GÚej ÿeosMe ceW jsvegket‚ö ceW eEn[euke‚es ke‚er efmLeefle ke‚e cegKŸe ke‚ejCe
nw, Fmeke‚er efveke‚öleeó GÚej ÿeosMe ceW o Dee@hejsMeve ´eerve heefjŸeespevee ke‚e MegYeejbYe 1 pegueeF&,
(a) memles flece mes (b) ke‚¤¤es ceeue mes 2001 mes efke‚Ÿee ieŸee nw~
(c) yeepeej mes (d) MeefÚe‚ kes‚ úeesle mes 29. GÚej ÿeosMe ceW ëDee@hejsMeve ´eerveí ke‚ye ueeiet efke‚Ÿee ieŸee Lee?
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2008 (a) pegueeF& 1, 2001 (b) Deke‰ötyej 2, 2001
CO
U.P.P.C.S. (Mains), 2011 (c) pegueeF& 1, 2005 (d) petve 6, 2006
GÚejó(d) U.P.P.C.S. (Mains), 2007

GÚej ÿeosMe kes‚ jsvegket‚ö ceW efmLele DeeefolŸe efyeÃ[uee mecetn ke‚er keb‚heveer GÚejó(a)
S.

efnb[euke‚es ke‚er efmLeefle ke‚e cegKŸe ke‚ejCe Fmeke‚er MeefÚe‚ kes‚ úeesle mes efveke‚ölee
TE

GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~

nw~ meesveYeı efpeues kes‚ efhehejer veeceke‚ mLeeve hej efjnbo veoer hej Ske‚ yeebOe 30. GÚej ÿeosMe ceW ëke‚bhŸetöj S[s[ ef[peeFefvebieí heefjŸeespevee ke‚e keW‚ı
yeveeŸee ieŸee nw, efpemeceW 50-50 cesieeJee@ö efJe≈egle #ecelee Jeeueer 6 Fke‚eFŸeeb
O

efmLele nwó
ueieeF& ieF& nQ~ Fme keW‚ı mes hetJeea GÚej ÿeosMe kes‚ ueieYeie 20 efpeueeW ke‚es (a) Deeieje ceW (b) Fueeneyeeo ceW
FN

efJe≈egle GheueyOe ke‚jeF& peeleer nQ~ ieeseEJeo yeuueYe heble meeiej heefjŸeespevee (c) ke‚evehegj ceW (d) ueKeveT ceW
U.P.P.C.S. (Mains), 2009
D

ke‚es efjnbo yeebOe heefjŸeespevee Yeer ke‚nles nQ~ Fmemes Glheeefole efyepeueer
jsvegket‚ö kes‚ SuŸegceerefveŸece mebŸeb$e (eEn[euke‚es) ke‚es mehueeF& ke‚er peeleer nw~ GÚejó(d)
.P

H–150 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ke‚bhŸetöj S[s[ ef[peeFefvebie heefjŸeespevee ueKeveT ceW efmLele nw, efpemes mebe#f ehle jepeYee<ee eEnoer Deewj efueefhe osJeveeiejer nesieer~íí osJeveeiejer efueefhe ke‚e efJeke‚eme
ôhe ceW ëkew‚[í (CAD) veece mes peevee peelee nw~ Ÿen YeejleJe<e& ke‚e Ske‚ ye«eˇeer efueefhe mes ngDee nw~ Ÿen efueefhe De#ej hej DeeOeeefjle efueefhe nw, FmeefueS
leke‚veerke‚er ÿeefMe#eCe mebmLeeve nw~ Fme mebmLeeve ceW Deew≈eesefieke‚ GlheeoveeW ke‚er Fmes ëDe#ejelceke‚ efueefheí Yeer ke‚nles nQ~ *GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje Je<e&
ef[peeFve lewŸeej ke‚er peeleer nw~ 1947 ceW ëosJeveeiejer efueefhe megOeej meefceefleí ke‚e ie"ve efke‚Ÿee ieŸee, Fmekes‚
31. iewmeesne@ue ke‚er heeŸeueö heefjŸeespevee GÚej ÿeosMe ceW DeejbYe ke‚er ieF& nwó DeOŸe#e Dee¤eeŸe& vejWı osJe Les~ *ÿeosMe ceW meJe&ÿeLece Deke‰ötyej, 1947 ceW
(a) DeebJeuee ceW (b) yejsueer ceW osJeveeiejer efueefhe ceW efueefKele eEnoer ke‚es Deheveer jepeYee<ee Ieesef<ele efke‚Ÿee ieŸee
(c) ieesjKehegj ceW (d) cegpehe‰he‚jveiej ceW Lee~ *26 peveJejer, 1968 mes jepeYee<ee eEnoer ke‚e ÿeŸeesie ÿeosMe kes‚ mecemle
U.P. Lower Sub. (Pre), 2003
mejke‚ejer ke‚eŸee&ueŸeeW ceW DeefveJeeŸe& ke‚j efoŸee ieŸee nw~ jepeYee<ee DeeŸeesie kes‚
GÚejó(a)
ÿeLece DeOŸe#e yeeueiebieeOej Kesj Les~ *Je<e& 1989 ceW jepŸe mejke‚ej …eje
iewmeesne@ue heeŸeueö heefjŸeespevee GÚej ÿeosMe kes‚ yejsueer efpeues ceW DeebJeuee jepeYee<ee (mebMeesOeve) DeefOeefveŸece, 1989 heeefjle ke‚jkes‚ Got& ke‚es jepŸe ke‚er
ceW Je<e& 2001 ceW ÿeejbYe ke‚er ieF&, efpemekes‚ Debleie&le hesö^esue ceW 5 ÿeefleMele
ef…leerŸe jepeYee<ee Ieesef<ele efke‚Ÿee ieŸee~ * G.ÿe. Got& Deke‚eoceer ke‚er mLeehevee
Je<e& 1972 ceW ngF& Leer~ *GÚej ÿeosMe ke‚er Yee<eeDeeW ceW KeÃ[er yeesueer, DeJeOeer, ye«pe
SLesvee@ue efceueeves ke‚e ÿeeJeOeeve efke‚Ÿee ieŸee~
32. efJeMJe yeQke‚ …eje efJeÚeheesef<ele meesef[ke‚ ueQ[ efjke‰uescesMeve ÿeespeske‰ö-
Deewj Yeespehegjer kes‚ DeueeJee H] e‚ejmeer Deewj Dejyeer kes‚ Deveske‚ Meyo ÿeŸegÚe‚ ngS nQ~
*GÚej ÿeosMe mebmke=‚le mebmLeeveced, ueKeveT ke‚er mLeehevee 31 efomebyej, 1976
ef…leerŸe nsleg Gme peveheo ke‚es ef¤eef÷le ke‚erefpeS, pees heefjŸeespevee kes‚
efueS ¤eŸeefvele veneR nwñ
(a) Fueeneyeeo (b) DeueerieÃ{
ke‚es mebmke=‚le, heeefue SJeb ÿeeke=‚le Yee<eeDeeW leLee Gvekes‚ meeefnlŸe kes‚ mecegef¤ele
(c) meerleehegj (d) jeŸeyejsueer mebj#eCe, ÿeeslmeenve SJeb efJeke‚eme kes‚ efueS ke‚er ieF& Leer~ *YeejleerŸe Yee<eeDeeW
U.P.P.C.S. (Pre), 2009 meefnle eEnoer, Got&, ye«peYee<ee, DeJeOeer kes‚ meeefnlŸe kes‚ mebj#eCe, efJeke‚eme SJeb
GÚejó(c) Gvveefle kes‚ efueS meb¤eeefuele eEnogmleeveer Skes‚[ceer, ÿeŸeeiejepe Ske‚ Ssefleneefmeke‚
efJeMJe yeQke‚ …eje efJeÚeheese<f ele ëmeese[f ke‚ ueQ[ efjke‰uescesMeve ÿeespeske‰ö-ef…leerŸeí nsleg mebmLee nw, efpemeke‚er mLeehevee Ske‚ ÿemleeJe …eje 22 peveJejer, 1927 ke‚es leLee
GÚej ÿeosMe kes‚ keg‚ue 17 efpeueeW ke‚e ¤eŸeve efke‚Ÿee ieŸee nw, Ÿes nQóDeueerieÃ{, GodIeeöve 29 cee¤e&, 1927 ke‚es ngDee Lee~ *GÚej ÿeosMe eEnoer mebmLeeve ke‚er
DeewjwŸee, DeepeceieÃ{, Fueeneyeeo (ØeÙeeiejepe), yegueboMenj, Söe, FöeJee, mLeehevee 31 efomebyej, 1976 ke‚es ngF& Leer~
he‚lesnhegj, njoesF&, neLejme, peewvehegj, ke‚evehegj, cewvehegjer, ÿeleeheieÃ{,
jeŸeyejsueer, meguleevehegj Deewj GvveeJe~ FmeceW meerleehegj meefcceefuele veneR ØeMvekeâesMe
nw~ Dele: efJeke‚uhe (c) mener GÚej nesiee~
1. efvecveefueefKele ke‚LeveeW hej efJe¤eej ke‚erefpeS -
33. GÚej ÿeosMe ceW efJeke‚eme keW‚ı heefjŸeespevee ke‚e MegYeejbYe efke‚Ÿee ieŸee Lee-
ke‚Leve (A) : ëYeespehegjerí hetJeea GÚej ÿeosMe ke‚er ueeske‚Yee<ee nw~
(a) Deke‰ötyej, 2001 (b) efmelebyej, 2005
(c) efomebyej, 2005 (d) he‚jJejer, 2006
ke‚ejCe (R) : hetJeea GÚej ÿeosMe kes‚ ueesie DevŸe Yee<eeDeeW ceW Demenpe
U.P.P.C.S. (Mains), 2009 nesles nQ~
GÚejó(c) veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS-
CO
GÚej ÿeosMe ceW efJeke‚eme keW‚ı heefjŸeespevee ke‚e MegYeejbYe efomebyej, 2005 ket‚ö :
ceW efke‚Ÿee ieŸee Lee~ (a) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ Deewj (A) ke‚e mener mhe<öerke‚jCe
S.

(R) nw~
TE

Yee<ee leLee yeesueer (b) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ, eEke‚leg (A) ke‚e mener mhe<öerke‚jCe
(R) veneR nw~
veesšdme
O

(c) (A) mener nw, eEke‚leg (R) ieuele nw~

FN

*14 efmelebyej, 1949 ke‚es mebefJeOeeve meYee ves Ske‚ cele mes Ÿen efveCe&Ÿe efueŸee (d) (A) ieuele nw, eEke‚leg (R) mener nw~

efke‚ efnboer ner Yeejle ke‚er jepeYee<ee nesieer~ Fmeer ke‚ejCe 14 efmelebyej ke‚es ëeEnoer U.P.P.C.S. (Pre), 2017
D

efoJemeí ceveeŸee peelee nw~ * Deveg¤⁄so 343(1) kes‚ Devegmeej, ëëmebIe ke‚er GÚejó(c)
.P

H–151 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ëYeespehegjerí hetJeea GÚej ÿeosMe mecesle heefM¤eceer efyenej Deewj GÚejer PeejKeb[ GÚej ÿeosMe Meemeve ves ÿeosMe ceW mebmke=‚le, heeefue SJeb ÿeeke=‚le Yee<ee kes‚ mecŸeke‚d
ceW yeesueer peeves Jeeueer ueeske‚Yee<ee nw~ Ÿen eEnoer ke‚er Ske‚ GheYee<ee nw~ Dele: efJeke‚eme SJeb ÿeeslmeenve nsleg GÚej ÿeosMe mebmke=‚le mebmLeeve ke‚er mLeehevee 31
ke‚Leve (A) mener nw, peyeefke‚ ke‚ejCe (R), hetJeea GÚej ÿeosMe kes‚ ueesie DevŸe efomebyej, 1976 ke‚es ke‚er~ mebmLeeve kes‚ ke‚eŸe& meb¤eeueve nsleg meceŸe-meceŸe
Yee<eeDeeW ceW Demenpe nesles nQ, mener veneR nw~ Dele: efJeke‚uhe (c) mener GÚej nw~ hej Meemeve …eje DeOŸe#e SJeb efveosMeke‚ ke‚er efveŸegefÚe‚ ke‚er peeleer nw~ GÚej
2. GÚej ÿeosMe ceW Got& ke‚es ef…leerŸe jepeYee<ee Ieesef<ele efke‚Ÿee ieŸeeó ÿeosMe Meemeve ceW mebmke=‚le mebmLeeve ke‚e ÿeMeemeefveke‚ efJeYeeie, Yee<ee efJeYeeie
(a) 1979 ceW (b) 1961 ceW nw~ DeOŸe#e kes‚ efveo&sMeve hej efveosMeke‚ Deheves ke‚ce&¤eeefjŸeeW kes‚ ceeOŸece mes
(c) 1989 ceW (d) 1999 ceW mecemle ke‚eŸeeX ke‚e efve<heeove ke‚jles nQ~
U.P.P.C.S. (Mains), 2013
7. eEnogmleeveer Skes‚[ceer, efpemes YeejleerŸe Yee<eeDeeW ke‚er j#ee leLee efJeke‚eme
GÚejó(c)
nsleg mLeeefhele efke‚Ÿee ieŸee Lee, efmLele nwó
GÚej ÿeosMe ceW Deke‰ötyej, 1947 ceW osJeveeiejer efueefhe ceW efueefKele ëeEnoerí ke‚es (a) Deeieje ceW (b) Fueeneyeeo ceW
jepeYee<ee Ieesef<ele efke‚Ÿee ieŸee~ Je<e& 1989 ceW GÚej ÿeosMe jepŸe mejke‚ej (c) ueKeveT ceW (d) JeejeCemeer ceW
ves DeuhemebKŸeke‚eW ke‚er YeeJeveeDeeW ke‚e meceeoj ke‚jles ngS G. ÿe. jepeYee<ee U.P.P.C.S. (Mains), 2011
(mebMeesOeve) DeefOeefveŸece, 1989 heeefjle ke‚jkes‚ Got& ke‚es ef…leerŸe jepeYee<ee GÚejó(b)
Ieesef<ele efke‚Ÿee, peyeefke‚ Got& Yee<ee kes‚ efJeke‚eme SJeb ÿe¤eej-ÿemeej kes‚ efueS
ëGÚej ÿeosMe Got& Deke‚eoceerí ke‚er mLeehevee Je<e& 1972 ceW ner ke‚er ieF& Leer~
efnbogmleeveer Skes‚[ceer efpemes YeejleerŸe Yee<eeDeeW ke‚er j#ee leLee efJeke‚eme nsleg
mLeeefhele efke‚Ÿee ieŸee Lee, Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) ceW efmLele nw~
3. Got& ke‚es efpeme Je<e& GÚej ÿeosMe ke‚er Yee<ee kes‚ ôhe ceW mejke‚ejer ceevŸelee
ÿeoeve ke‚er ieF&, Jen Leeó
(a) 1987 (b) 1989 hegjmke‚ej/mecceeve
(c) 1999 (d) 1991
U.P.P.C.S. (Spl.) (Pre), 2008
GÚejó(b) veesšdme
*DeØewue,
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
2023 ceW je°^erÙe hebÛeeÙele efoJeme meceejesn ceW Gòej ØeosMe keâes
4.
oes je°^erÙe hegjmkeâej Øeehle ngS~ veeveepeer osMecegKe meJeexòece hebÛeeÙele meleled
GÚej ÿeosMe Got& Deke‚eoceer ke‚er mLeehevee ke‚er ieF& Leer, Je<e&ó
(a) 1947 ceW (b) 1950 ceW
(c) 1962 ceW (d) 1972 ceW efJekeâeme hegjmkeâej cegjeoeyeeo efpeues keâer megßeer ieeieea ÛeewOejer keâes («eece ØeOeeve)
U.P.P.C.S. (Mains), 2015 Øeehle ngDee~ hegjmkeâej mJe™he Skeâ keâjesÌ[ 25 ueeKe ®. keâer OevejeefMe Øeoeve
GÚejó(d) keâer ieF&~ oerveoÙeeue GheeOÙeeÙe hebÛeeÙele meleled efJekeâeme hegjmkeâej efmeæeLe&
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~ veiej efpeues kesâ efoueerhe ef$ehee"er («eece ØeOeeve) keâes Øeehle ngDee~ Fmekesâ lenle
5. ke‚vnwŸeeueeue ceeefCeke‚ueeue keW‚ıerŸe eEnoer mebmLeeve efmLele nwó 30 ueeKe ®. keâer OevejeefMe Øeoeve keâer ieF&~
(a) Deeieje ceW (b) yejsueer ceW *10 heâjJejer, 2023 ke‚es GÚej ÿeosMe mebmke=âle mebmLeeve, ueKeveT ves Je<e&
CO
(c) ieesjKehegj ceW (d) cesj" ceW 2021 kesâ hegjmkeâejeW keâer Iees<eCee keâer~ *Je<e& 2021 kesâ efueS ØecegKe Øeoòe
U.P.P.C.S. (Mains), 2010, 2012
hegjmkeâej nQ—efJeMJe Yeejleer hegjmkeâej (501000 ®heÙes) — Øees. nefjoòe Mecee&
GÚejó(a)
S.

(ØeÙeeiejepe), cenef<e& Jeeuceerefkeâ hegjmkeâej (201000 ®heÙes) — Øees. keâecelee

TE

Øemeeo ef$ehee"er ‘heerÙet<e’ (ØeleeheieÌ{), cenef<e& JÙeeme hegjmkeâej (201000 ®heÙes)

ke‚vnwŸeeueeue ceeefCeke‚ueeue cegbMeer eEnoer DeOŸeŸeve Deewj Yee<ee efJe%eeve mebmLeeve
Deeieje ceW efmLele nw~
— [e@. veJeuelee (ueKeveT), cenef<e& veejo hegjmkeâej (101000 ®heÙes) — Øees.
O

6. GÚej ÿeosMe mebmke=‚le mebmLeeve ke‚er mLeehevee ngF&, Je<e&ó

(a) 1950 ceW (b) 1955 ceW Oece&oòe ÛelegJexoer (JeejeCemeer), Jeso hebef[le hegjmkeâej (51000 ®heÙes) — [e@.
FN

(c) 1965 ceW (d) 1976 ceW Decebo efceße (yeefueÙee), [e@. efMeJece kegâceej Ûeewyes, Debefkeâle efleJeejer SJeb jIegJej
U.P.P.C.S. (Mains), 2014 Øemeeo Megkeäuee (JeejeCemeer), $e+<eYe GheeOÙeeÙe (meguleevehegj), efJepeÙe kegâceej
D

GÚejó(d) heeefjkeâ (YeerueJeeÌ[e, jepemLeeve), Deevebo kegâceej efleJeejer (osJeefjÙee), efJeveÙe

.P

H–152 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

kegâceej Megkeäuee (yeejeyebkeâer), efkeâjCe kegâceej (JeejeCemeer) Deewj Debefkeâle Megkeäuee 5. kegâMleer ßeer peveeo&ve efmebn ÙeeoJe, 3,11,000
(Úlejhegj, ceOÙe ØeosMe)~ ieepeerhegj
*26 peveJejer, 2023 keâes jepÙeheeue Deeveboeryesve hešsue Deewj cegKÙeceb$eer jeveer ue#ceeryeeF& hegjmkeâej meeceevÙe Jeie&, Je<e& 2021-22
Ùeesieer DeeefolÙeveeLe ves Gòej ØeosMe efoJeme keâeÙe&›eâce keâer ëe=bKeuee kesâ ›eâce ceW 6. JegMet megßeer ceveer<ee Yeešer, ieewlece 3,11,000
jepeYeJeve ceW DeeÙeesefpele DeuebkeâjCe meceejesn ceW je°^ceb[ue Kesue, 2022 kesâ
yegæ veiej
efueS jepÙe kesâ heokeâ efJepeslee SJeb ØeefleYeeieer 14 efKeueeefÌ[ÙeeW keâes kegâue 5
keâjesÌ[ 30 ueeKe ®heÙes keâer hegjmkeâej jeefMe SJeb mce=efle efÛeÖ Øeoeve efkeâÙee~ jeveer ue#ceeryeeF& hegjmkeâej meeceevÙe Jesšjve Jeie&, Je<e& 2021-22
*je°^ceb[ue Kesue, 2022 ceW ØeosMe keâer efØeÙebkeâe ieesmJeeceer (SLeuesefškeäme), 7. pet[es ßeerceleer le®Cee Mecee&, cesj" 3,11,000
cesIevee efmebn (ef›eâkesâš), oerefhle Mecee& (ef›eâkesâš) Deewj ueefuele kegâceej GheeOÙeeÙe ue#ceCe hegjmkeâej meeceevÙe Jesšjve Jeie&, Je<e& 2021-22
(ne@keâer) ves jpele heokeâ peerlee Lee, peyeefkeâ Devvet jeveer (SLeuesefškeäme), efoJÙee 8. ne@keâer ßeer cees. Deeefjheâ, ieesjKehegj 3,11,000
keâekeâjeve (kegâMleer), efJepeÙe kegâceej ÙeeoJe (pet[es) Deewj Jebovee keâšeefjÙee 9. SLeuesefškeäme ßeer jeOesMÙeece efmebn, DeepeceieÌ{ 3,11,000
(ne@keâer) ves keâebmÙe heokeâ peerlee Lee~ *GuuesKeveerÙe nw efkeâ iegpejele ceW
ue#ceCe hegjmkeâej meeceevÙe efoJÙeebiepeve Jeie&, Je<e& 2021-22
DeeÙeesefpele 36JeW je°^erÙe Kesue ceW Gòej ØeosMe kesâ efKeueeefÌ[ÙeeW ves 18 KesueeW
10. hewje-yew[efcebšve ßeer megneme Sue.JeeF&., 3,11,000
ceW kegâue 56 heokeâ (20 mJeCe&, 18 jpele SJeb 18 keâebmÙe) peerles~ *36JeW
ueKeveT
je°^erÙe Kesue ceW Gòej ØeosMe heokeâ leeefuekeâe ceW 8JeW mLeeve hej jne~
11. hewje-leerjboepeer ßeer efJeJeskeâ efÛekeâeje, cesj" 3,11,000
Je<e& 2020-21 Je 2021-22 ceW ue#ceCe/jeveer ue#ceeryeeF& hegjmkeâej mes 12. hewje-Metefšbie ßeer oerheWõ efmebn, mebYeue 3,11,000
mecceeefvele efKeueeÌ[er
›eâ. Kesue keâe veece efKeueeÌ[er keâe veece MeemeveeosMeevegmeej
*he©e efJeYet<eCe, 2023 mes mecceeefvele G.Øe. kesâ JÙeefòeâlJe nQ—cegueeÙece efmebn
meb. hegjmkeâej jeefMe ÙeeoJe (cejCeeshejeble, ueeskeâ ceeceues)~ *he©eßeer hegjmke‚ej, 2023 mes hegjmke=‚le
G.ÿe. kes‚ ÿecegKe JŸeefÚe‚ nQ—jeOeeÛejCe ieghlee (meeefnlÙe SJeb efMe#ee), efoueMeeo
ue#ceCe hegjmkeâej meeceevÙe Jeie&, Je<e& 2020-21
1.
ngmewve (keâuee), DejefJebo kegâceej (efJe%eeve Deewj DeefYeÙeebef$ekeâer), GceeMebkeâj
nQ[yee@ue ßeer ceesefnle ÙeeoJe, ueKeveT 3,11,000
heeb[sÙe (meeceeefpekeâ keâeÙe&), ceveesjbpeve meent (efÛeefkeâlmee), $e+eflJekeâ meevÙeeue
jeveer ue#ceeryeeF& hegjmkeâej meeceevÙe Jeie&, Je<e& 2020-21
(keâuee), efJeMJeveeLe Øemeeo efleJeejer (meeefnlÙe SJeb efMe#ee)~ *Yeejle jlve
2. nQ[yee@ue megßeer pÙeesefle Megkeäuee, 3,11,000
keâevehegj
ÿeehle ke‚jves Jeeues G.ÿe. kes‚ ÿecegKe JŸeefÚe‚lJe nQ- [e@. YeieJeeve oeme,
heb. peJeenjueeue vesn§, hegÆ<eesÚeceoeme öb[ve, ueeue yeneogj Meem$eer,
3. JegMet megßeer vesne keâMÙehe, cesj" 3,11,000
Fbefoje ieebOeer, jepeerJe ieebOeer, heb. jefJeMebke‚j, Gmleeo efyeefmceuueen Keeve,
ue#ceCe hegjmkeâej meeceevÙe Jesšjve Jeie&, Je<e& 2020-21 heb. ceove ceesnve ceeueJeerŸe, Deöue efyenejer JeepehesŸeer, veeveepeer osMecegKe
4. ne@keâer ßeer jengue efmebn, JeejeCemeer 3,11,000 (pevce-ceneje∞^, efkeb‚leg ke‚eŸe& #es$e GÚej ÿeosMe)~

2021
CO
GÚej ÿeosMe efnvoer mebmLeeve kes‚ Je<e& kes‚ hegjmke‚ej
hegjmke‚ej ke‚e veece ÿeehleke‚lee& jeefMe
[e@. jceeveeLe ef$ehee"er, efouueer 8 ueeKe
S.

Yeejle-Yeejleer mecceeve ÆheŸes

ueesefnŸee meeefnlŸe mecceeve ßeer yegefæveeLe efceße, osnjeotve, GòejeKeb[ 5 ueeKe ÆheŸes
TE

efnvoer ieewjke mecceeve [e@. efieefjjepe MejCe De«eJeeue, ieg®«eece, nefjÙeeCee 5 ueeKe ÆheŸes
[e@. efJeMJeeme efkeâmeve heeefšue, vebogjyeej, ceneje°^ 5 ueeKe
O

cenelcee ieebOeer meeefnlŸe mecceeve ÆheŸes

heb. oerveoŸeeue GheeOŸeeŸe meeefnlŸe mecceeve [e@. jeceMejCe ieewÌ[, ieewlece yegæ veiej, Gòej ØeosMe 5 ueeKe ÆheŸes
FN

DekebleeryeeF& meeefnlŸe mecceeve [e@. Deesce ØekeâeMe efceße, ueKeveT, Gòej ØeosMe 5 ueeKe ÆheŸes
oef#eCe Yeejle efnvoer ØeÛeej meYee ceõeme, ÛesvveF& 5 ueeKe
D

jepeef<e& hegÆ<eesÚeceoeme öC[ve mecceeve ÆheŸes

Dešue efyenejer JeepehesÙeer meeefnlÙe mecceeve ßeer ùoÙe veejeÙeCe oeref#ele, ueKeveT, Gòej ØeosMe 5 ueeKe ÆheŸes
.P

H–153 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

meeefnlŸe Yet<eCe mecceeve ßeer efnlesMe kegâceej Mecee&, efyepeveewj, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. jIegJeerj efmebn ‘DejefJebo’, DeueerieÌ{, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. Øeerefle ßeerJeemleJe ‘keâyeerj’, ueKeveT, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
ßeer efkeâMeve mJe™he, cesj", Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. GceeMebkeâj Megkeäue ‘efMeeflekebâ"’, ueKeveT, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. veleeMee DejesÌ[e, veesS[e, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
ßeer peÙeØekeâeMe Mecee& ‘pevekeâefJe ØekeâeMe’, ØeÙeeiejepe, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. DeMeeskeâ kegâceej Mecee&, ueKeveT, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. oÙeeefveefOe efceße, JeejeCemeer, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. meYeeheefle efceße, ØeÙeeiejepe, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. Øeceeso kegâceej De«eJeeue, Peebmeer, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes

ßeer efMeJeevebo efmebn menÙeesieer, cesj", Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. vejsMe efceße, jesnlekeâ, nefjÙeeCee 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. ™heefmebn Ûebosue, Oee®nsÌ[e, nefjÙeeCee 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. megMeerue meefjle, Deeieje, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
megßeer MeÛeer efceße, hegCes, ceneje°^ 2.50 ueeKe ÆheŸes
ßeer efJepeÙeMebkeâj efceße ‘Yeemkeâj’, meguleevehegj, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
ßeer efiejerMe hebkeâpe, jeÙehegj, ÚòeermeieÌ{ 2.50 ueeKe ÆheŸes
ßeer efMeJeoÙeeue, hešvee, efyenej 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. veerjpee ceeOeJe, JeejeCemeer, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
ueeske‚ Yet<eCe mecceeve [e@. cenWõ YeeveeJele, GoÙehegj, jepemLeeve 2.50 ueeKe ÆheŸes
ke‚uee Yet<eCe mecceeve [e@. ùoÙe ieghle, keâevehegj, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
efke≈ee Yet<eCe mecceeve [e@. megOeebMeg ÛelegJexoer, efouueer 2.50 ueeKe ÆheŸes
efke%eeve Yet<eCe mecceeve ßeer efJepeÙe efÛeleewjer, ØeÙeeiejepe, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
he$eke‚eefjlee Yet<eCe mecceeve ßeer yeueyeerj hegbpe, veesS[e, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
ÿekeemeer YeejleerŸe efnvoer Yet<eCe mecceeve [e@. veefueveer yeueyeerj, hesefjme (øeâebme) 2.50 ueeKe ÆheŸes
ßeerceleer keâuhevee ueeuepeer, cee@jerMeme 2.50 ueeKe
CO
efnvoer efkeosMe ÿemeej mecceeve ÆheŸes
yeeue meeefnlŸe Yeejleer mecceeve [e@. heâkeâerjÛebo Megkeäuee, uegefOeÙeevee (hebpeeye) 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. efovesMe hee"keâ ‘MeefMe’, ceLegje, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe
S.

ÆheŸes
ceOegefueceŸes meeefnlŸe mecceeve [e@. efJe›eâce efmebn, Deeieje, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
TE

heb. fleerveejeŸeCe ¤elegke&soer meeefnlŸe mecceeve ßeer DeefMJeveer kegâceej ogyes, Fboewj, ceOÙe ØeosMe 2.50 ueeKe ÆheŸes
ßeerceleer megOee DeJemLeer, ØeÙeeiejepe, Gòej ØeosMe 2.50 ueeKe
O

efkeefOe Yet<eCe mecceeve ÆheŸes

meewneo& mecceeve ßeer cegnerGöerve nmeve ‘megnwue keâekeâesjJeer’, ueKeveT (Got&) 2.50 ueeKe ÆheŸes
FN

[e@. Deej. ue#ceerveejeÙeCe, yebieueg™, keâvee&škeâ (keâvveÌ[) 2.50 ueeKe ÆheŸes

ßeerceleer ›eâebefle keâveešs, yeÌ[esoje, iegpejele (iegpejeleer) 2.50 ueeKe
D

ÆheŸes
[e@. JeerCee ieghlee, peccet ([esiejer) 2.50 ueeKe ÆheŸes
.P

H–154 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ßeer Sme. Devebleke=â<Ceve (leefceue) 2.50 ueeKe ÆheŸes

[e@. Ùece ue#ceCeeÛeeÙeg&ueg, nwojeyeeo, lesuebieevee (lesuegiet) 2.50 ueeKe ÆheŸes

ßeer ceesnve meheje, peeuebOej, hebpeeye (hebpeeyeer) 2.50 ueeKe ÆheŸes

ßeer jeceke=â<Ce efJeveeÙekeâ menœeyegæs, veeiehegj, ceneje°^ (ceje"er) 2.50 ueeKe ÆheŸes
Øees. kesâ.Sme. meesceveeLeve veeÙej (ceueÙeeuece) 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. npeejerceÙegce FyesÙeeFcee osJeer (ceefCehegjer) 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. cegjejerueeue De«eJeeue, ieeefpeÙeeyeeo (mebmke=âle) 2.50 ueeKe ÆheŸes
ßeer jeIet efceße, jeGjkesâuee, Deesef[Mee (DeesefÌ[Ùee) 2.50 ueeKe ÆheŸes
[e@. leguemeer osJeer, efheâjespeeyeeo, Gòej ØeosMe (efmebOeer) 2.50 ueeKe ÆheŸes
ceove ceesnve ceeuekeerŸe efkeMJeefke≈eeueŸemlejerŸe mecceeve [e@. ÙeesieWõ Øeleehe efmebn, ueKeveT, Gòej ØeosMe 1 ueeKe ÆheŸes
[e@. ØelÙet<e ogyes, ieesjKehegj, Gòej ØeosMe 1 ueeKe ÆheŸes

Je<e& 2021 ceW he«ke‚eefÁele hegmleke‚eW hej veeefcele hegjmke‚ej (ÿelŸeske‚ ke‚es he¤enÚej npeej ÆheŸes)
õe‚. hegjmke‚ej ke‚e veece efJeOee hegmleke‚ ke‚e veece uesKeke‚ ke‚e veece
meb.
1. leguemeer hegjmke‚ej ceneke‚ekŸe DeLeJee&, ceQ Jener Jeve ntb ßeer Deevebo kegâceej efmebn, Yeesheeue
2. peŸeMebke‚j ÿemeeo hegjmke‚ej Keb[ke‚ekŸe megvees jeefOekesâ megvees! ßeer efJe<Ceg mekeämesvee, ieeefpeÙeeyeeo
3. fleerOej hee"ke‚ hegjmke‚ej ke‚efkelee jece Oeje hej hegve: heOeejes ßeer Mebkeâj peer efmebn, yeefueÙee
4. efvejeuee hegjmke‚ej ieerle/cegÚe‚ke‚ keâesF& nes ceewmece efceleJee ßeer kegâceej ueefuele, Deeieje
5. og<Ÿeble keg‚ceej hegjmke‚ej ie]peue jsle keâer veoer ßeer pemeJeerj efmebn ‘nueOej’,
yegueboMenj
6. cenekeerj ÿemeeo ef…kesoer hegjmke‚ej efveyebOe meheâj peejer nw Yeeie-1 Je 2 Øees. yeervee Mecee&, Deeieje
7. Yeejlesvog nefjM¤evı hegjmke‚ej veeöke‚ keâeueheg®<e ›eâebelf ekeâejer Jeerj meeJejkeâj ßeer peÙeJeOe&ve, ieeefpeÙeeyeeo
8. ØesceÛebo hegjmkeâej GhevÙeeme kebâLee ßeer MÙeece efyenejer MÙeeceue, JeejeCemeer
9. ŸeMeheeue hegjmke‚ej ke‚neveer DevegYeJe kesâ yeesue ßeer jecepeer YeeF&, ueKeveT
10. jece¤evı Megke‰ue hegjmke‚ej Deeuees¤evee ceOÙekeâeueerve keâefJelee keâe hegvehee&" ßeer keâ®Cee Mebkeâj GheeOÙeeÙe, cegbyeF&
11. meef¤¤eoevevo nerjevevo keelmŸeeŸeve Ÿee$ee-ke=leevle/ mebmcejCe/ meheveeW keâe Menj mewve øewâefvmemkeâes ßeer peÙeßeer hegjJeej, veesS[e
ëDe%esŸeí hegjmke‚ej jsKeeef¤e$e/ [eŸejer
CO
12. heeC[sŸe yes¤eve Mecee& ëG´eí hegjmke‚ej Deelceke‚Lee/peerkeveer ogiee&Jeleer ßeer jepeieesheeue efmebn Jecee&, Deeieje
13. ceefueke‚ cegncceo peeŸemeer hegjmke‚ej DekeOeer heenerceeheâer ßeer DeeMeejece ‘peeiejLe’, DeÙeesOÙee
S.

14. peievveeLeoeme jlveekeâj hegjmkeâej ye«peYee<ee yeÇpe keâeJÙe megOee ßeer censMe Ûebo pewve ‘pÙeesefle’, ceLegje
TE

15. jengue meebke=‚lŸeeŸeve hegjmke‚ej Yeespehegjer jsle-jsle veoer ßeer peiele veejeÙeCe Jecee&, osnjeotve
16. cewefLeueerMejCe ieghle hegjmkeâej heâieJeejs ßeer Øeleehe veejeÙeCe ogyes ‘Øeleehe’, Peebmeer
O

yegbosueer
17. ceeb keân Skeâ keâneveer ßeerceleer ßeæe heeb[sÙe, ieeefpeÙeeyeeo
FN

metj hegjmke‚ej yeeue meeefnlŸe

18. ke‚yeerj hegjmke‚ej je<ö^erŸe Ske‚lee Skeb ßeer jeceÛeefjleceeveme keâe meebØeeflekeâ [e@. DebefyekesâMe ef$ehee"er, ØeleeheieÌ{
YeeJeveelcekeâlee mecevJeÙe efJeceMe&
D

mebyebOeer meeefnlŸe
.P

H–155 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

19. megye«ˇeCŸe Yeejleer hegjmke‚ej meeefnlŸeke‚ejeW …eje DevŸe ieesefJebo-ieerle ßeer Je=peYet<eCe jeÙe ‘Je=pe’, ieesjKehegj
YeejleerŸe Yee<eeDeeW mes efnvoer
ceW Deveteof le ke=‚efle hej
20. yeeyetjeke efke<Ceg hejeÃ[ke‚j hegjmke‚ej he$eke‚eefjlee mebheeokeâveecee ßeer vejWõ veeLe efceße, JeejeCemeer
21. mejmkeleer hegjmke‚ej ceeefmeke‚/ …wceeefmeke‚/ keâLee meceJesle ($ewceeefmekeâ) mechee. [e@. MeesYeveeLe Megkeäue,
$ewceeefmeke‚ heef$eke‚eDeebs hej meguleevehegj
22. Yeiekeeveoeme hegjmke‚ej Oece&/oMe&ve jeceevegpeeÛeeÙe& Deewj Gvekeâer hejbheje [e@. jecepeer efceße, ØeÙeeiejepe
23. npeejer ÿemeeo ef…kesoer hegjmke‚ej mebmke=‚efle YeejleerÙe %eeve hejbheje Deewj efJeÛeejkeâ ßeer jpeveerMe kegâceej Megkeäue, JeOee&
24. heb. jecevejsMe ef$ehee"er hegjmke‚ej ueeske‚ meeefnlŸe efkekes¤eve keâpejer ceerceebmee [e@. cevvet ÙeeoJe ‘ke=â<Ce’, ceerjpeehegj
25. yeeyet MÙeece megbojoeme hegjmkeâej efMe#ee efMe#ee, mebmkeâej Deewj mebmke=âefle [e@. Jebovee JeefMe‰, nehegÌ[
26. mebhetCee&vebo hegjmkeâej ØeefJeefOe YetDeeheoeSb, efJe%eeve SJeb heÙee&JejCe [e@. efJeveeso kegâceej Mecee&, ueKeveT
27. kesâ.Sve. Yeeue hegjmkeâej ieefCele/Yeeweflekeâ/jmeeÙeve ieerleceÙe Yeeweflekeâer ßeer jepee YeFÙee ieghlee ‘jepeeYe’,
ueKeveT
28. yeerjyeue meenveer hegjmkeâej Jevemheefle/ØeeefCeMeem$e Jewefokeâ ieew efJe%eeve ßeer megyeesOe kegâceej, ieewlece yegæ veiej
29. heb. melŸeveejeŸeCe Meem$eer hegjmke‚ej ef¤eefke‚lmee efke%eeve keâesjesvee keâeue efÛeefkeâlmekeâ keâer [e@. ßeerOej efÉJesoer, veesS[e
(SueeshewLeer/DeeŸegke&so/ keâuece mes
nescŸeeshewLeer/Ÿetveeveer)
30. Dee¤eeŸe& vejsvı oske hegjmke‚ej Fefleneme efmeÙeemele keâe meyekeâ ßeer ye=peueeue, ueKeveT
31. ieesefJeboJeuueYe heble hegjmkeâej DeLe&Meem$e ßesCeer mebie"veeW keâe YeejleerÙe Fefleneme megßeer DeMeeskeâ kegâceejer, meble jefJeoeme
ceW Ùeesieoeve veiej
32. [e@. Yeercejece Debyes[keâj hegjmkeâej efJeefOe leLee efJeefOe Meem$e pegyeeves hegefueme, pegyeeveer hegefueme kegbâJej Deveghece efmebn, ueKeveT
33. [e@. OeerjWõ Jecee& hegjmkeâej Yee<ee/Yee<ee efJe%eeve Yee<eeÙeer MegefÛelee SJeb efJeefYevve #es$eeW ceW ßeer ™ceeue efmebn, yegueboMenj
keâeJÙe Deewj mebieerle keâe legueveelcekeâ
SJeb meceer#eelcekeâ DeOÙeÙeve
34. yeeueke=‚<Ce Mecee& ëvekeerveí hegjmke‚ej Ÿegkee uesKeve (35 ke<e& iebieeheg$e Yeer<ce ßeer Debkegâj efceßee, keâevehegj
leke‚ kes‚ Ÿegkee j¤eveeke‚ejeW
nsleg)
CO
35. ceneoskeer kecee& hegjmke‚ej mecemle efkeOeeDeeW ceW kes‚keue Yeespehegjer ueeskeâieerleeW ceW m$eer-mebmeej [e@. Ûebhee efmebn, JeejeCemeer
ceefnuee meeefnlŸeke‚ejeW ke‚er
S.

ke=‚efle hej
TE

Je<e& 2021 ceW he«ke‚eefÁele hegmleke‚eW hej mepe&vee hegjmke‚ej (ÿelŸeske‚ ke‚es ¤eeueerme npeej ÆheŸes)
O

õe‚. hegjmke‚ej ke‚e veece efJeOee hegmleke‚ ke‚e veece uesKeke‚ ke‚e veece
meb.
FN

1. DeÙeesOÙee efmebn GheeOÙeeÙe ‘nefjDeewOe’ cenekeâeJÙe ceneceeveJe ßeer GceeMebkeâj ieghle, keâevehegj
hegjmkeâej
D

2. peieoerMe ieghle hegjmke‚ej Keb[ke‚ekŸe efJeMJeeefce$e cesvekeâe ßeer efJeveeso Mebkeâj Megkeäue ‘efJeveeso’, ueKeveT
.P

H–156 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

3. efkepeŸeoske veejeŸeCe meener hegjmke‚ej ke‚efkelee Jen Skeâ Deewj ceve ßeer ØeJeerCe kegâceej, cesj"
4. yeueyeerj efmebn ëjbieí hegjmke‚ej ieerle/cegÚe‚ke‚ Ûebõcee kesâ ceOeg efMeefJej ceW ßeer keâceue efkeâMeesj efcbeße, keâceue ‘ceeveJe’,
Meenpenebhegj
5. Deoce ieebs[keer hegjmke‚ej ieÃpeue oyes heebJe Oethe ßeer ÛebõYeeue megkegâceej, JeejeCemeer
6. iegueeye jeŸe hegjmke‚ej efveyebOe Jeso Deewj nceeje peerJeve ßeer jeceeJeleej, ieepeerhegj
7. ceesnve jekes‚Me hegjmke‚ej veeöke‚ jece keâe iegCeieeve [e@. De®Ce kegâceej SJeb ßeer Sue.kesâ. keâevlesMe,
keâevehegj
8. Dece=leueeue veeiej hegjmkeâej GhevÙeeme Jes ueesie megßeer megceefle mekeämesvee ueeue, efouueer
9. vejsMe cesnlee hegjmke‚ej ke‚neveer cees#eoeefÙeveer ßeer megYee<eÛebõ ieebiegueer, ØeÙeeiejepe
10. jeceefyeueeme Mecee& hegjmke‚ej Deeuees¤evee efnvoer metheâer keâeJÙe hej veeLe hebLe [e@. ØesceÛebõ efmebn, kegâMeerveiej
keâe ØeYeeJe
11. efvece&ue kecee& hegjmke‚ej Ÿee$ee-ke=leevle/ Ùegæ ceesÛeeX mes ßeer mebpeÙe efmebn, ieeefpeÙeeyeeo
mebmcejCe/jsKeeef¤e$e
12. efke<Ceg ÿeYeeke‚j hegjmke‚ej Deelceke‚Lee/peerkeveer ÙeeoeW kesâ PejesKes Øees. jepeceefCe Mecee&, JeejeCemeer
13. Mejo peesMeer hegjmke‚ej kŸebiŸe Dene efpeboieer Jeen efpeboieer [e@. efvece&uee efmebn ‘efvece&ue’, ueKeveT
14. kebMeerOej Megke‰ue hegjmke‚ej DekeOeer Kesle-Keefjneve [e@. oÙeejece ceewÙe& ‘jlve’, ØeleeheieÌ{
15. jeceMebke‚j Megke‰ue ëjmeeueí hegjmke‚ej ye«peYee<ee yeÇpejme ßeer lespeJeerj efmebn ‘lespe’, ceLegje
16. efYeKeejer "ekeg‚j hegjmke‚ej Yeespehegjer S mejkeâej! efkeâmeeve nF& nce ßeer mebpeerJe kegâceej lÙeeieer, ieepeerhegj
17. F&megjer hegjmkeâej yegbosueer yegbosueer ieerle ceeuee ßeer ke=â<Ceceesnve veeÙekeâ, cenesyee
18. meesnve ueeue ef…kesoer hegjmke‚ej yeeue meeefnlŸe metjpe DeeÙee! metjpe DeeÙee ßeer jcesMe Ûebõ ieesÙeue (jcesMe Øemetve),
yegueboMenj
19. veÃpeerj Deke‚yejeyeeoer hegjmke‚ej je<ö^erŸe Ske‚lee Skeb JÙeefòeâ-efvecee&Ce mes je°^-efvecee&Ce ßeer DejefJebo heeb[sÙe, Ûeboewueer
Yeekeveelceke‚lee mecevkeŸe
mebyebOeer meeefnlŸe
20. keâekeâe keâeuesuekeâj hegjmkeâej meeef n lÙekeâejeW Éeje oerJeeve-S-ieeefueye ßeer he©eveeLe heeC[sÙe, ueKeveT
DevÙe YeejleerÙe Yee<eeDeeW
mes efnvoer ceW Devetefole
CO
ke=âefle hej
21. Oece&keerj Yeejleer hegjmke‚ej he$eke‚eefjlee keâesjesveesuee@peer Fve keâesefJe[štbme ßeer nefjceesnve yeepehesÙeer ‘ceeOeJe’ ueKeveT
S.

22. Oece&Ÿegie hegjmke‚ej ceeefmeke‚/…wceeefmeke‚/ efvekeâš ($ewceeefmekeâ) mechee. ßeer ke=â<Ce efyenejer ef$ehee"er, keâevehegj
TE

$ewceeefmeke‚ heef$eke‚eDeebs hej

23. vevo efke‚Meesj oskejepe hegjmke‚ej Oece&/oMe&ve ceeveme keâer Øeemebefiekeâlee ßeer jece pevce efmebn, ieesjKehegj
O

24. efke≈eeefvekeeme efcefle hegjmke‚ej mebmke=‚efle Meem$eerÙe ve=lÙekeâejeW mes Deblejbie megßeer MeefMeØeYee efleJeejer, efouueer
FN

mebJeeo
25. yeueYeõ Øemeeo oeref#ele ‘heÌ{erme’ ueeskeâ meeefnlÙe efJeJesÛeve DeJeOe kesâ mebmkeâej ieerle megßeer jeefOekeâe efceßee, ØeÙeeiejepe
D

hegjmkeâej
.P

H–157 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

26. oewuele efmebn keâes"ejer hegjmkeâej efMe#ee meceeJesMeer efMe#ee SJeb efJeÅeeueÙeer [e@. FmeHeâekeâ Deueer, yebieueg™
me=ef°
27. nesceer penebieerj YeeYee hegjmkeâej ØeefJeefOe DelÙeble iebYeerj Tpee& mebkeâš keâe [e@. Deeueeskeâ kegâceej ßeerJeemleJe, ueKeveT
meceeOeeve
28. DeeÛeeÙe& jIegJeerj Øemeeo ef$eJesoer hegjmkeâej Jevemheefle/ØeeefCeMeem$e Je=#eeW keâe cenòJe megßeer peÙee efÉJesoer, ØeÙeeiejepe
29. F&MJejer Øemeeo hegjmkeâej Fefleneme hetJeeËÛeue ceW mJeeOeervelee mebIe<e& [e@. kegâ<Ce kegâceej heeb[sÙe, ieesjKehegj
30. kesâ.Sce. cegbMeer hegjmkeâej jepeveerefleMeem$e mecemeeceefÙekeâ ueeskeâ ØeMeemeve [e@. cebpejer ocesues, Peebmeer SJeb [e@. keâceuesMe
ieghlee, ØeÙeeiejepe
31. pes.kesâ. cesnlee hegjmkeâej DeLe&Meem$e JewMJeerkeâjCe Deewj Deblejje°^erÙe [e@. efJepeÙe efmebn jeIeJe, yejsueer
Úe$e ieefleMeeruelee : Skeâ Âef°
32. efkeâMeesjoeme JeepehesÙeer hegjmkeâej Yee<ee/Yee<ee efJe%eeve efnvoer je°^-Yee<ee ßeer Dekeâyeeue yeneogj ‘jener’, yeejeyebkeâer
33. [e@. jebiesÙe jeIeJe hegjmkeâej ÙegJee uesKeve Deepeeo nJeeSb ßeer De®Ce kegâceej ‘ceeveJe’, cesj"
(35 Je<e& lekeâ kesâ
uesKekeâeW nsleg)
34. efJeÅeeJeleer keâesefkeâue hegjmkeâej mecemle efJeOeeDeeW mebleiejeMe megßeer veerlet cegkegâue, cenesyee
ceW kesâJeue ceefnuee
meeefnlÙekeâejeW keâer
ke=âefle hej

nefjJebÁejeŸe ye¤¤eve ŸegJee ieerleke‚ej mecceeve (ÿelŸeske‚ ke‚es he¤¤eerme npeej ÆheŸes)
efJeOee hegmleke‚ ke‚e veece j¤eveeke‚ej ke‚e veece
ke<e& 2021 ceW ÿeke‚eefMele ieerle/cegÚe‚ke‚/ efnvoer hegve: ÙegefOeef‰j Úuee ieÙee nw ßeer jengue efÉJesoer ‘efmcele’, ueKeveT
iepeue/⁄voyeÊ ke‚efkelee

heb. yeıer ÿemeeo efMebieuet mce=efle mecceeve (35 mes 60 ke<e&) (ÿelŸeske‚ ke‚es Dee" npeej ÆheŸes)
efJeOee hegmleke‚ ke‚e veece j¤eveeke‚ej ke‚e veece
ke<e& 2021 ceW ÿeke‚eefMele ceefnuee j¤eveeke‚ej ke‚er {ueeve hej Oethe megßeer jpeveer ieghle, ueKeveT
ke‚Leeke=‚efle hej
CO
D. 4.
ØeMvekeâesMe
heb. efke‚Meve cenejepe he©e Yet<eCe
S.

ket‚ö :
1. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II mes megcesefuele ke‚erefpeS Deewj veer¤es efoS ieS ket‚ö A B C D
TE

mes mener GÚej ¤egefveS- (a) 1 2 3 4

met¤eer-I met¤eer-II (b) 1 2 4 3

O

(c) 3 2 4 1
FN

(JŸeefÚe‚) (mecceeve)
A. heb. jefJeMebke‚j 1. Yeejle jlve (d) 4 3 2 1

B. Jeerj Deyogue nceero 2. hejceJeerj ¤eõe‚ U.P.P.C.S. (Mains), 2014

D

C. [e@. npeejer ÿemeeo ef…Jesoer 3. he©e efJeYet<eCe GÚejó(b)

.P

H–158 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

met¤eer-I leLee met¤eer-II ke‚e megcesueve efvecveJele nwó 5. ëGÚej ÿeosMe jlve hegjmke‚ejí efvecveefueefKele ceW mes efke‚me YeejleerŸe-
met¤eer-I met¤eer-II Decesefjke‚er veeieefjke‚ ke‚es efoŸee ieŸee nw?
(JŸeefÚe‚) (mecceeve) (a) mewce efhe$eesoe (b) megveerlee efJeefueŸecme
(c) ¯eQ‚ke‚ Fmueece (d) ke‚uhevee ¤eeJeuee
heb. jefJeMebke‚j Yeejle jlve
U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2017
Jeerj Deyogue nceero hejceJeerj ¤eõe‚
[e@. npeejer ÿemeeo ef…Jesoer he©e Yet<eCe GÚejó(c)
heb. efke‚Meve cenejepe he©e efJeYet<eCe Deeieje ceW peveJejer, 2016 ceW ngS ÿeJeemeer efoJeme kes‚ DeJemej hej 16
2.
DeefveJeemeer YeejleerŸeeW ke‚es ëGÚej ÿeosMe jlve hegjmke‚ejí mes mecceeefvele efke‚Ÿee
GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele efKeueeef[Ã ŸeeW ceW mes efke‚meves Depegv& e hegjmke‚ej
ieŸee~ Fve hegjmke‚ej ÿeehleke‚lee&DeeW ceW YeejleerŸe-Decesefjke‚er veeieefjke‚ ¯eQ‚ke‚
Je ue#ceCe hegjmke‚ej oesveeW ÿeehle efke‚S nQ?
Fmueece Yeer Meeefceue Les~
(a) ceesncceo kew‚he‚ (b) Deej.heer. efmebn
6. Je<e& 2005 ke‚e ëŸeMe Yeejleer mecceeveí G.ÿe. kes‚ efke‚me efKeueeÃ[er ke‚es
(c) megjsMe jwvee (d) jveyeerj efmebn
U.P.P.C.S. (Mains), 2004, 2008
efoŸee ieŸee?
(a) osJesMe ¤eewneve (b) ceesncceo kew‚he‚
GÚejó(d)
(c) Æı ÿeleehe efmebn (d) megjsMe jwvee
Jeeueeryee@ue kes‚ efKeueeÃ[er jveyeerj efmebn ke‚es Depeg&ve SJeb ue#ceCe oesveeW hegjmke‚ej U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
ÿeehle nwb~ ceervee Meen Yeer Ssmeer efKeueeÃ[er nQ, efpevnW ue#ceCe hegjmke‚ej SJeb GÚejó(a)
Depeg&ve hegjmke‚ej oesveeW ÿeehle ngDee nw~
GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje efJeefJeOe #es$eeW ceW Glke=â° Ùeesieoeve kesâ efueS
3. neue ner ceW GÚej ÿeosMe ceW meJeex¤¤e Kesue hegjmke‚ej ëue#ceCeí mes efke‚mes ŸeMe Yeejleer hegjmke‚ej ÿeoeve efke‚Ÿee peelee nw~ Je<e& 2005 ke‚e ŸeMe Yeejleer
mecceeefvele efke‚Ÿee ieŸee nw? hegjmke‚ej lelke‚eueerve cegKŸeceb$eer cegueeŸece efmebn ŸeeoJe …eje ne@ke‚er efKeueeÃ[er
(a) %eeveWı heeC[sŸe ke‚es (b) GheWı ef…Jesoer ke‚es osJesMe ¤eewneve leLee DevŸe ke‚es ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee~ Je<e& 2016-17 kes‚ efueS
(c) mebpeŸe ¤elegJexoer ke‚es (d) ke‚ceueveeLe ke‚es 73 efJeYetefleŸeeW ke‚es ŸeMe Yeejleer mecceeve ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee~ Fme hegjmke‚ej

U.P. Lower Sub. (Pre) (Spl.), 2004 ÿeehleke‚lee& ceW ÿecegKe efKeueeÃ[er nQ- %eeveWı heeC[sŸe (efõe‚kes‚ö), megceve ŸeeoJe
GÚejó(a) (pesJeefueve Le«e)s , ÿeJeerCe keg‚ceej (efõe‚kes‚ö), heerŸet<e ¤eeJeuee (efõe‚kes‚ö), YegJevesMJej
keg‚ceej efmebn (efõe‚kes‚ö), ieeieea ŸeeoJe (keg‚Mleer), JeÆCe efmebn Yeeöer (hewje
ÿeMveke‚eue ceW GÚej ÿeosMe ke‚e meJeex¤¤e Kesue hegjmke‚ej ëue#ceCe hegjmke‚ejí SLeueseföke‚)~ OŸeeleJŸe nes efke‚ Jele&ceeve G.ÿe. mejke‚ej ves Fme hegjmke‚ej
%eeveWı heeC[sŸe ke‚es ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee Lee~ keâes yebo keâj efoÙee nw~
4. GÚej ÿeosMe Meemeve ves ëmebieerle jlve hegjmke‚ejí efpemeke‚er mce=efle ceW 7. GÚej ÿeosMe kes‚ vejefmebn ŸeeoJe ves neue ceW DeeŸeesefpele je∞^ceb[ue
ÿeejbYe efke‚Ÿee, Jes nQó KesueeW ceW mJeCe& heoke‚ peerleeó
(a) Gmleeo jMeero Denceo (a) cegke‰kes‚yeepeer kes‚ efueS (b) efveMeevesyeepeer kes‚ efueS
(b) Gmleeo efvemeej ngmewve Keeb (c) YeejesÚeesueve kes‚ efueS (d) keg‚Mleer kes‚ efueS
CO
(c) Gmleeo efyeefmceuuee Keeb U.P.P.C.S. (Mains), 2010
(d) hebef[le jefJeMebke‚j GÚejó(d)
S.

U.P.P.C.S. (Pre), 2007 GÚej ÿeosMe kes‚ vejefmebn ŸeeoJe ves 2010 kes‚ je∞^ceb[ue KesueesW ceW hegÆ<eeW
TE

GÚejó(c) ke‚er 74 efke‚´ee. Yeej Jeie& ke‚er ÿe‚ermöeFue keg‚Mleer ceW mJeCe& heoke‚ peerlee Lee~
GÚej ÿeosMe mejke‚ej ves 22 Deiemle, 2006 ke‚es megÿeefmeÊ MenveeF& Jeeoke‚ 8. cee¤e&, 2008 ceW ke‚ebMeerjece Kesue jlve hegjmke‚ej ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸeeó
O

Gmleeo efyeefmceuuee Keeb ke‚er mce=efle ceW ÿeefleJe<e& 5 ueeKe ÆheŸes kes‚ ëmebieerle (a) heerŸet<e ¤eeJeuee ke‚es (b) ÿeJeerCe keg‚ceej ke‚es
FN

jlve hegjmke‚ejí (Sangeet Ratna Award) ke‚es ÿeejbYe ke‚jves ke‚er Iees<eCee (c) Deej.heer. efmebn ke‚es (d) levceŸe fleerJeemleJe ke‚es
ke‚er~ meeLe ner 1 ke‚jesÃ[ Æ. kes‚ hetbpeeriele JŸeŸe kes‚ meeLe mebieerle Deke‚eoceer U.P. Lower Sub. (Pre), 2004
D

kes‚ ie"ve ke‚er Yeer Iees<eCee ke‚er ieF& Leer~ GÚejó(b)

.P

H–159 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GÚej ÿeosMe kes‚ cesj" efveJeemeer efõe‚kes‚öj ÿeJeerCe keg‚ceej ke‚es GÚej ÿeosMe
mejke‚ej …eje cee¤e&, 2008 ceW ke‚ebMeerjece Kesue jlve hegjmke‚ej ÿeoeve
efke‚Ÿee ieŸee~ Fme hegjmke‚ej kes‚ lenle 10 ueeKe Æ. ÿeoeve efke‚S ieS Les~

he$e-heef$eke‚eSb leLee mecee¤eej-he$e

veesšdme
*ke‚efJe Je¤eve megOeeí veeceke‚ heef$eke‚e ke‚e mebheeove YeejleWog nefjM¤ebı ves efke‚Ÿee
Lee~ *ceneJeerj ÿemeeo ef…Jesoer ves ëmejmJeleerí ceeefmeke‚ heef$eke‚e ke‚e mebheeove
efke‚Ÿee Lee~ *ceeveJe mJeemLŸe kes‚ efueS %eeve ÿeoeve ke‚jves nsleg ëDeejesiŸeí
(1957) ke‚e ÿeke‚eMeve ieesjKehegj mes, ëDeeŸegJexo mebosMeí (1967) SJeb ëÿeeke=‚efleke‚
peerJeveí (1991) ke‚e ueKeveT mes leLee ëDeeheke‚e mJeemLŸeí (1987) ke‚e
ÿeke‚eMeve JeejeCemeer mes neslee nw~ * ÿeefmeÊ Oeeefce&ke‚ heef$eke‚e 'ke‚uŸeeCe' ke‚e
ÿeke‚eMeve ieesjKehegj mes nes jne nw~ Fmekes‚ ÿeLece mebheeoke‚ nvegceeve ÿemeeo heesˆej
Les~ *jepeveerefleke‚ he$e ëceeŸeeí ke‚e ÿeke‚eMeve Fueeneyeeo (Deye ØeÙeeiejepe)
mes neslee Lee, peyeefke‚ ëheeb¤epevŸeí SJeb ëDeJeke‚eMeí ke‚e ÿeke‚eMeve õe‚ceMe:
ueKeveT SJeb JeejeCemeer mes neslee nw~ *eEnoer ke‚e ÿeLece mecee¤eej-he$e 30
ceF&, 1826 ke‚es ke‚ueke‚Úee (Deye ke‚esueke‚elee) mes ÿeke‚eefMele ëGovle ceele&C[í
Lee~ Fme meehleeefnke‚-he$e kes‚ mebheeoke‚ heb. Ÿegieue efke‚Meesj Megke‰ue ke‚evehegj
kes‚ Les~ *GÚej ÿeosMe mes ÿeke‚eefMele he$eeW ceW ëyeveejme DeKeyeejí henuee
eEnoer he$e Lee~ 1845 F&. ceW JeejeCemeer mes ÿeke‚eefMele Ÿen meehleeefnke‚-he$e
eEnoer Yee<eer ÿeebleeW ke‚e henuee eEnoer he$e Lee~ Fmes jepee efMeJeÿemeeo ëefmeleejs
eEnoí ves ÿeke‚eefMele ke‚jeŸee Lee~ * 1852 F&. ceW Deeieje mes ÿeke‚eefMele
ëyegefÊÿeke‚eMeí (mebheeoke‚-cegbMeer meoemegKe ueeue) Yee<ee Deewj Mewueer ke‚er ¬ef∞
mes cenòJehetCe& Lee~ *kes‚MeJe¤ebı mesve ves yejsueer mes ëye«ˇe%eeve ÿeke‚eMeí he$e
efveke‚euee~ *cegbMeer yeKleeJej eEmen ke‚e ceeefmeke‚-he$e ëDeeŸe&ohe&Ceí leLee Deeieje
DeKeyeej ke‚e ÿeke‚eMeve Meenpenebhegj Deewj Deeieje mes neslee Lee~ *ëYeejle
CO
heef$eke‚eí ueKeveT mes eEnoer-Got& ceW ⁄heleer Leer~ Fmes DeJeOe kes‚ leeuuegkes‚oejeW
ke‚er mebmLee ëefye«eföMe Fbef[Ÿeve SmeesefmeSMeveí ves efveke‚euee~ *ëeEnoer ÿeoerheí
S.

(mebheeoke‚-yeeueke=‚<Ce YeÛ) ke‚e mJej je∞^erŸelee SJeb DeespeefmJelee mes heefjhetCe&

Lee~ *ëDeevebo ke‚eoefcyeveerí (mebheeoke‚-yeojerveejeŸeCe ¤eewOejer ëÿesceIeveí) ke‚e
TE

ÿeke‚eMeve efcepee&hegj mes neslee Lee~ *meeceeefpeke‚, jepeveerefleke‚ leLee Oeeefce&ke‚

efJe<eŸeeW hej cenòJehetCe& uesKeeW mes Yejhetj leLee je∞^Jeeoer efJe¤eejeW ke‚e meceLe&ke‚
O

he$e ëye«eˇeCeí 1883 F&. ceW ke‚evehegj mes ÿeke‚eefMele ngDee~ Fmekes‚ mebheeoke‚ heb.
FN

ÿeleehe veejeŸeCe efcefle Les~ *eEnoer Yee<ee leLee osJeveeiejer efueefhe kes‚ ÿeyeue
D

meceLe&ke‚ ëowefveke‚ eEnogmleeveí (mebheeoke‚-cenecevee ceove ceesnve ceeueJeerŸe) ke‚e

ÿeLece Debke‚ 1885 F&. ceW ÿeke‚eefMele ngDee~ *1897 F&. ceW MeesOeheef$eke‚e ëveeiejer
.P

H–160 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GÚej ÿeosMe kes‚ cesj" efveJeemeer efõe‚kes‚öj ÿeJeerCe keg‚ceej ke‚es GÚej ÿeosMe
mejke‚ej …eje cee¤e&, 2008 ceW ke‚ebMeerjece Kesue jlve hegjmke‚ej ÿeoeve
efke‚Ÿee ieŸee~ Fme hegjmke‚ej kes‚ lenle 10 ueeKe Æ. ÿeoeve efke‚S ieS Les~
he$e-heef$eke‚eSb leLee mecee¤eej-he$e
veesšdme
*ke‚efJe Je¤eve megOeeí veeceke‚ heef$eke‚e ke‚e mebheeove YeejleWog nefjM¤ebı ves efke‚Ÿee
Lee~ *ceneJeerj ÿemeeo ef…Jesoer ves ëmejmJeleerí ceeefmeke‚ heef$eke‚e ke‚e mebheeove
efke‚Ÿee Lee~ *ceeveJe mJeemLŸe kes‚ efueS %eeve ÿeoeve ke‚jves nsleg ëDeejesiŸeí
(1957) ke‚e ÿeke‚eMeve ieesjKehegj mes, ëDeeŸegJexo mebosMeí (1967) SJeb ëÿeeke=‚efleke‚
peerJeveí (1991) ke‚e ueKeveT mes leLee ëDeeheke‚e mJeemLŸeí (1987) ke‚e
ÿeke‚eMeve JeejeCemeer mes neslee nw~ * ÿeefmeÊ Oeeefce&ke‚ heef$eke‚e 'ke‚uŸeeCe' ke‚e
ÿeke‚eMeve ieesjKehegj mes nes jne nw~ Fmekes‚ ÿeLece mebheeoke‚ nvegceeve ÿemeeo heesˆej
Les~ *jepeveerefleke‚ he$e ëceeŸeeí ke‚e ÿeke‚eMeve Fueeneyeeo (Deye ØeÙeeiejepe)
mes neslee Lee, peyeefke‚ ëheeb¤epevŸeí SJeb ëDeJeke‚eMeí ke‚e ÿeke‚eMeve õe‚ceMe:
ueKeveT SJeb JeejeCemeer mes neslee nw~ *eEnoer ke‚e ÿeLece mecee¤eej-he$e 30
ceF&, 1826 ke‚es ke‚ueke‚Úee (Deye ke‚esueke‚elee) mes ÿeke‚eefMele ëGovle ceele&C[í
Lee~ Fme meehleeefnke‚-he$e kes‚ mebheeoke‚ heb. Ÿegieue efke‚Meesj Megke‰ue ke‚evehegj
kes‚ Les~ *GÚej ÿeosMe mes ÿeke‚eefMele he$eeW ceW ëyeveejme DeKeyeejí henuee
eEnoer he$e Lee~ 1845 F&. ceW JeejeCemeer mes ÿeke‚eefMele Ÿen meehleeefnke‚-he$e
eEnoer Yee<eer ÿeebleeW ke‚e henuee eEnoer he$e Lee~ Fmes jepee efMeJeÿemeeo ëefmeleejs
eEnoí ves ÿeke‚eefMele ke‚jeŸee Lee~ * 1852 F&. ceW Deeieje mes ÿeke‚eefMele
ëyegefÊÿeke‚eMeí (mebheeoke‚-cegbMeer meoemegKe ueeue) Yee<ee Deewj Mewueer ke‚er ¬ef∞
mes cenòJehetCe& Lee~ *kes‚MeJe¤ebı mesve ves yejsueer mes ëye«ˇe%eeve ÿeke‚eMeí he$e
efveke‚euee~ *cegbMeer yeKleeJej eEmen ke‚e ceeefmeke‚-he$e ëDeeŸe&ohe&Ceí leLee Deeieje
DeKeyeej ke‚e ÿeke‚eMeve Meenpenebhegj Deewj Deeieje mes neslee Lee~ *ëYeejle
heef$eke‚eí ueKeveT mes eEnoer-Got& ceW ⁄heleer Leer~ Fmes DeJeOe kes‚ leeuuegkes‚oejeW
ke‚er mebmLee ëefye«eföMe Fbef[Ÿeve SmeesefmeSMeveí ves efveke‚euee~ *ëeEnoer ÿeoerheí 1. Deefle ueeske‚efÿeŸe Oeeefce&ke‚ heef$eke‚e ëke‚uŸeeCeí ÿeke‚eefMele nesleer nwó
ÿe¤eeefjCeerí ke‚e ÿeke‚eMeve ÿeejbYe ngDee~ *ëmejmJeleerí heef$eke‚e ke‚e 15 Je<eeX leke‚
mebheeove ceneJeerj ÿemeeo ef…Jesoer peer ves efke‚Ÿee~ *Je<e& 1907 ceW meehleeefnke‚
ëDeYŸegoŸeí (mebheeoke‚-ceoveceesnve ceeueJeerŸe) ves ÿeosMe ceW Goej efJe¤eejeW ke‚e
ÿe¤eej efke‚Ÿee~ Fmeves Deveske‚ je∞^YeÚe‚ he$eke‚ejeW ke‚es ÿeefMe#eCe ÿeoeve efke‚Ÿee~
*GÚej ÿeosMe ceW eEnoer he$eke‚eefjlee ke‚es G´e mJej heb. megbojueeue kes‚ he$e
ëke‚ce&Ÿeesieerí ves efoŸee~ *peŸeMebke‚j ÿemeeo ke‚er ke‚eJŸe meeOevee kes‚ efJeke‚eme ceW ëFboíg
cenòJehetCe& nw~ * Je<e& 1910 ceW ke‚evehegj mes ÿeke‚eefMele ëÿeleeheí ke‚e mebheeove
ieCesMe Mebke‚j efJe≈eeLeea ves efke‚Ÿee~ *ieCesMe Mebke‚j efJe≈eeLeea kes‚ menŸeesie mes
ÿeke‚eefMele ëÿeYeeí Ske‚ ceeefmeke‚ jepeveerefleke‚ heef$eke‚e Leer~ * Je<e& 1919 ceW
ieesjKehegj mes ÿeke‚eefMele ëmJeosMeí ke‚es je∞^erŸe Deeboesueve ke‚es DeeJeepe osves
kes‚ efueS mejke‚ej ke‚e ke‚esheYeepeve yevevee heÃ[lee Lee~ * Je<e& 1920 ceW Deepe
(JeejeCemeer), ueeske‚cele (ke‚evehegj), DeeŸe&oMe& (yemleer) ke‚e ÿeke‚eMeve ngDee~
*ëDeepeí kes‚ mebheeoke‚ efMeJeÿemeeo ieghle peer Les~ Jes Fmes ëuebove öeFcmeí
pewmee yeveevee ¤eenles Les~ Ÿen he$e je∞^erŸe Deeboesueve (Je<e& 1920-1947
leke‚) ke‚e omleeJespe nw~ *ëJele&ceeveí (JeejeCemeer) ke‚e ÿeke‚eMeve Je<e& 1920 ceW
DemenŸeesie Deeboesueve ke‚es meceLe&ve osves kes‚ efueS ngDee Lee~ *ëmegke‚efJeí hetCe&
ke‚eJŸe heef$eke‚e Leer~ *ëjCeYesjerí (yeveejme) he$e Deewj Gmekes‚ Gheke‚jCeeW ke‚e
helee ueieeves ceW hegefueme DemeHe‚ue jner~ *je∞^erŸe efJe¤eejeW kes‚ Jeenke‚ meehleeefnke‚
ëJeerjYeejleí ke‚e ÿeke‚eMeve yemleer mes ngDee~ *Yeejle ceW Got& ke‚e henuee DeKeyeej
ëpeeces penebvegceeí ke‚e ÿeke‚eMeve 1822 F&. ceW ke‚ueke‚Úee (Deye ke‚esueke‚elee) mes
ngDee~ Fmekes‚ mebheeoke‚ meoemegKeueeue GÚej ÿeosMe kes‚ efpeuee efcepee&hegj kes‚
jnves Jeeues Les~ *peyeefke‚ GÚej ÿeosMe mes Got& ke‚e henuee DeKeyeej Deeieje
ke‚e@uespe kes‚ ÿeeshes‚mej meerHes‚vke‚ ves 1848 F&. ceW ëmeoÆue DeKeyeejí veece
mes Deeieje mes ner ÿeke‚eefMele efke‚Ÿee~ *ueKeveT mes Got& ke‚e henuee DeKeyeej
ëueKeveT DeKeyeejí Lee, efpemeke‚e ÿeke‚eMeve ueeuepeer …eje efke‚Ÿee ieŸee~
*pegueeF&, 1904 ceW DeejbYe ke‚er ieF& ceeefmeke‚ heef$eke‚e ëKeeletveí kes‚ mebheeoke‚
MesKe ceesncceo Deyoguuee (DeueerieÃ{) …eje cegmeueceeve ueÃ[efke‚ŸeeW kes‚ efueS GÚej
ÿeosMe ke‚e henuee mket‚ue (Je<e& 1907 ceW) mLeeefhele efke‚Ÿee ieŸee~
ØeMvekeâesMe
CO
(a) ceLegje mes (b) $e+ef<ekes‚Me mes
S.

(mebheeoke‚-yeeueke=‚<Ce YeÛ) ke‚e mJej je∞^erŸelee SJeb DeespeefmJelee mes heefjhetCe&

Lee~ *ëDeevebo ke‚eoefcyeveerí (mebheeoke‚-yeojerveejeŸeCe ¤eewOejer ëÿesceIeveí) ke‚e (c) ieesjKehegj mes (d) JeejeCemeer mes
TE

ÿeke‚eMeve efcepee&hegj mes neslee Lee~ *meeceeefpeke‚, jepeveerefleke‚ leLee Oeeefce&ke‚ U.P.P.C.S. (Pre), 2011
efJe<eŸeeW hej cenòJehetCe& uesKeeW mes Yejhetj leLee je∞^Jeeoer efJe¤eejeW ke‚e meceLe&ke‚ GÚejó(c)
O

he$e ëye«eˇeCeí 1883 F&. ceW ke‚evehegj mes ÿeke‚eefMele ngDee~ Fmekes‚ mebheeoke‚ heb. ÿeefmeÊ Oeeefce&ke‚ heef$eke‚e ëke‚uŸeeCeí ke‚e ÿeke‚eMeve meJe&ÿeLece yebyeF& mes Je<e&
FN

ÿeleehe veejeŸeCe efcefle Les~ *eEnoer Yee<ee leLee osJeveeiejer efueefhe kes‚ ÿeyeue 1926 ceW ngF&, lelheM¤eele Je<e& 1927 ceW ieerlee ÿesme, ieesjKehegj …eje
D

meceLe&ke‚ ëowefveke‚ eEnogmleeveí (mebheeoke‚-cenecevee ceove ceesnve ceeueJeerŸe) ke‚e ÿeejbYe efke‚Ÿee ieŸee Lee~ nvegceeve ÿemeeo heesˆej heef$eke‚e kes‚ mebmLeeheke‚ Deewj
ÿeLece Debke‚ 1885 F&. ceW ÿeke‚eefMele ngDee~ *1897 F&. ceW MeesOeheef$eke‚e ëveeiejer DeepeerJeve mebheeoke‚ jns Les~
.P

H–160 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
2. heef$eke‚e ëke‚uŸeeCeí ke‚e ÿeke‚eMeve neslee nwó
(a) JeejeCemeer mes (b) ieesjKehegj mes
(c) Fueeneyeeo mes (d) ceLegje mes
U.P.P.C.S. (Mains), 2015
GÚejó(b)
GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
De≈eleve
veesšdme
*5 DeØewue, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves Dešue veJeerkeâjCe Deewj
Menjer ™heeblejCe efceMeve-2.0 (Dece=le-2.0) Ùeespevee kesâ Debleie&le peveheo
ieeefpeÙeeyeeo ceW ‘ieeefpeÙeeyeeo meerJejspe Ùeespevee (keâjnwÌ[e peesve)’ mes mebyebefOele
ØeeÙeespevee leLee JÙeÙe efJeòe meefceefle Éeje Devegceesefole ueeiele 54694.55 ueeKe
®heÙes (peer.Sme.šer. SJeb meWšspe meefnle) kesâ JÙeÙe kesâ ØemleeJe keâes Devegceesefole
keâj efoÙee nw~
*5 DeØewue, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves Dešue veJeerkeâjCe Deewj
Menjer ™heeblejCe efceMeve-2.0 (Dece=le 2.0) Ùeespevee kesâ Debleie&le ueKeveT
veiej kesâ hesÙepeue ef[efmš^keäš-[er kesâ Debleie&le mejespeveer veiej ØeLece SJeb efÉleerÙe
Jee@[& leLee FyeÇeefncehegj Jee@[& ceW hesÙepeue Deehetefle& Ùeespevee mes mebyebefOele ØeeÙeespevee
leLee JÙeÙe efJeòe meefceefle Éeje Gmekeâer Devegceesefole ueeiele 24616.65 ueeKe
®heÙes (peer.Sme.šer. SJeb meWšspe meefnle) kesâ JÙeÙe kesâ ØemleeJe keâes Devegceesefole
keâj efoÙee nw~
*5 DeØewue, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves Dešue veJeerkeâjCe Deewj
Menjer ™heeblejCe efceMeve-2.0 (Dece=le 2.0) Ùeespevee kesâ Debleie&le peveheo-Deeieje
ceW ‘veiej efveiece Deeieje hesÙepeue hegveie&"ve Ùeespevee (yetbotkeâšje peesve)’ mes
mebyebefOele heefjÙeespevee SJeb JÙeÙe efJeòe meefceefle Éeje Gmekeâer Devegceesefole ueeiele
26432.43 ueeKe ®heÙes (peer.Sme.šer. SJeb meWšspe meefnle) kesâ JÙeÙe kesâ ØemleeJe
keâes Devegceesefole keâj efoÙee nw~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves efo efkeâmeeve menkeâejer
Ûeerveer efceume efue., iepejewuee, efpeuee Decejesne keâer hesjeF& #ecelee 2500 šer.
meer.[er. mes yeÌ{ekeâj 4900 šer.meer.[er. keâjles ngS meuheâjuesme efjheâeFb[ Megiej
efceue, kesâve petme/yeer nwJeer/meer nwJeer heâer[ mše@keâ hej 100 efkeâ.ueer. Øeefleefove
SLesvee@ue Glheeove keâer neFefyeÇ[ DeemeJeveer SJeb Øesmece[ mes kebâØesm[ yee@Ùees iewme
(meer.yeer.peer.) Glheeove nsleg 100 šer.heer.[er. hueebš keâer mLeehevee keâer ØeeÙeespevee
keâer ØemleeefJele ueeiele 58729.11 ueeKe ®heÙes kesâ meehes#e 54582.77 ueeKe
®heÙes keâer heer.DeeF&.yeer. Éeje Devegceesefole ueeiele hej ØeeÙeespevee keâe efJeòe
H–161 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
hees<eCe jepÙe mejkeâej keâer DebMe hetbpeer/Devegoeve leLee jepÙe mejkeâej mes Øeehle
$e+Ce kesâ Éeje efkeâS peeves kesâ ØemleeJe keâes mJeerke=âefle Øeoeve keâj oer nw~ Fmekesâ
lenle ØeeÙeespevee keâer ueeiele keâe 50 ØeefleMele jepÙe mejkeâej keâer DebMehetbpeer/
Devegoeve keâer OevejeefMe SJeb 50 ØeefleMele jepÙe mejkeâej mes $e+Ce kesâ ™he ceW
Øeehle OevejeefMe mes efkeâÙee peeSiee~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves Gòej ØeosMe jepÙe Ûeerveer
efveiece efue. keâer ceesefnGöervehegj Ûeerveer efceue ceW yeer-nwJeer Meerjs hej DeeOeeefjle 60
kesâ.Sue.heer.[er. #ecelee keâer DeemeJeveer keâer mLeehevee mes mebyebefOele heefjÙeespevee hej
efJeòehees<eCe nsleg mebmlegle heefjÙeespevee ueeiele 11377.70 ueeKe keâe 20 ØeefleMele
(2275.54 ueeKe ®heÙes) OevejeefMe jepÙe mejkeâej mes DebMe hetbpeer kesâ ™he ceW
leLee Mes<e 80 ØeefleMele (9102.16 ueeKe ®heÙes) OevejeefMe je°^erÙeke=âle yeQkeâ
mes šce&ueesve Øeehle keâjves kesâ mebyebOe ceW MeemekeâerÙe ieejbšer keâer DeeJeMÙekeâlee kesâ
ØemleeJe keâes mJeerke=âefle Øeoeve keâj oer nw~ *Fme heefjÙeespevee keâer mLeehevee mes
ØelÙe#e SJeb DeØelÙe#e jespeieej keâe me=peve nesiee~ Ûeerveer efceue #es$e kesâ efkeâmeeve
mece=æ neWies~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves peveheo DeepeceieÌ{ ceW
ieepeerhegj-DeepeceieÌ{ (Sme.SÛe.-67) ceeie& efkeâceer.-60 mes cenejepee megnsueosJe
jepÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe, Demeheeuehegj DeepeceieÌ{ nsleg 4-uesve hengbÛe ceeie& kesâ
efvecee&Ce keâer heefjÙeespevee MetvÙe mlej mes 4-uesve ÛeewÌ[eF& ceW veJeefvecee&Ce nsleg
Øemlegle ØemleeJe keâes Devegceesefole keâj efoÙee nw~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves peveheo Meenpenebhegj
ceW efuehegueskeâ efYeb[ ceeie& (jepÙe ceeie& mebKÙee-29) kesâ Ûewvespe-468.750 mes
Ûewvespe 497.050 lekeâ (uebyeeF& 28.30 efkeâceer.) ceeie& keâe ÛeewÌ[erkeâjCe SJeb
megÂÌ{erkeâjCe keâeÙe& keâer mebhetCe& heefjÙeespevee SJeb Fme keâeÙe& keâer JÙeÙe efJeòe
meefceefle Éeje Devegceesefole ueeiele 29429.81 ueeKe ®heÙes kesâ JÙeÙe kesâ ØemleeJe
keâes Devegceesefole keâj efoÙee nw~ *Ùen ceeie& je°^erÙe ceeie& mebKÙee-24 (yejsueer
cees[, Meenpenebhegj Menj) mes je°^erÙe jepeceeie& mebKÙee-730 meer hej efmLele
keâmyee peueeueeyeeo keâes peesÌ[ves Jeeuee DelÙeble cenòJehetCe& ceeie& nw~ Ùen ceeie&
CO
Meenpenebhegj mes heâ®&Keeyeeo, ueKeveT, yeoeÙetb, cegjeoeyeeo, efouueer keâes Deeves-
peeves nsleg DeeJeeieceve kesâ efueS ØeÙeesie neslee nw~ Fme ceeie& hej ke=âYekeâeW hewâkeäš^er,
S.
cesef[keâue keâe@uespe, jepekeâerÙe hee@efuešsefkeävekeâ, Fb[sve iewme hueebš FlÙeeefo Deveskeâ
TE
cenòJehetCe& DeewÅeesefiekeâ Øeefle‰eve nesves kesâ keâejCe DelÙeefOekeâ Yeejer ÙeeleeÙeele
keâe oyeeJe leLee ÙeeleeÙeele peece keâer efmLeefle yeveer jnleer nw~
O
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves Gòej ØeosMe Fuesefkeäš^keâ
FN
Jeenve efJeefvecee&Ce SJeb ieefleMeeruelee veerefle, 2022 kesâ ØeeefJeOeeveeW SJeb ›esâleeDeeW
keâes Fuesefkeäš^keâ JeenveeW kesâ hebpeerkeâjCe kesâ Megukeâ ceW Útš Øeoòe efkeâS peeves
D
kesâ ØeÙeespeveeLe& Gòej ØeosMe ceesšj Ùeeve efveÙeceeJeueer, 1998 kesâ efveÙece-50
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
ceW mebMeesOeve nsleg Gòej ØeosMe ceesšj Ùeeve (leermeJeeb mebMeesOeve) efveÙeceeJeueer,
2023 kesâ ØeKÙeeheve kesâ ØemleeJe keâes Devegceesefole keâj efoÙee nw~ *Gòej ØeosMe
ceW Fuesefkeäš^keâ JeenveeW keâes Øeeslmeenve efoS peeves SJeb Øeot<eCe keâer jeskeâLeece
kesâ GösMÙe mes DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme efJeYeeie Éeje ‘Gòej ØeosMe Fuesefkeäš^keâ
Jeenve cewvÙeghewâkeäÛeefjbie veerefle, 2019’ ØeKÙeeefhele keâer ieF& nw~ efJeiele 3 Je<e& ceW
Fuesefkeäš^keâ Jeenve efJeefvecee&Ce #es$e ceW DeeS JÙeehekeâ yeoueeJe, lekeâveerkeâer megOeej
leLee heÙee&JejCe kesâ Øeefle ØeosMe keâer yeÌ{leer efpeccesoejer kesâ Âef°iele Fme veerefle
kesâ mLeeve hej veJeerve veerefle ØeKÙeeefhele efkeâS peeves keâer DeeJeMÙekeâlee keâes osKeles
ngS DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme efJeYeeie Éeje 14 Dekeäštyej, 2022 keâes ‘Gòej ØeosMe
Fuesefkeäš^keâ Jeenve efJeefvecee&Ce SJeb ieefleMeeruelee veerefle, 2022’ ØeKÙeeefhele keâer
ieF& nw~ *DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme efJeYeeie Éeje heefjJenve efJeYeeie mes Fme veerefle
kesâ heefjJenve efJeYeeie mes mebyebefOele ØeeefJeOeeveeW keâes ueeiet keâjeS peeves kesâ mebyebOe
ceW Dehesef#ele MeemeveeosMe keâes efveie&le keâjeves leLee ke=âle keâeÙe&Jeener mes DeJeiele
keâjeS peeves keâer Dehes#ee keâer ieF& nw~ *Fme Dehes#ee kesâ ›eâce ceW Fme veerefle,
2022 kesâ heefjJenve efJeYeeie mes mebyebefOele ØeeefJeOeeveeW kesâ mebyebOe ceW DeiesÇlej
keâeÙe&Jeener efkeâS peeves nsleg DeeKÙee GheueyOe keâjeves kesâ efueS cegKÙeeueÙe mlej
hej meefceefle ieef"le keâer ieF&~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves ØeosMe kesâ mecemle JeenveeW
keâes efkeâmeer Yeer peveheo ceW mJemLelee ØeceeCe-he$e Øeehle keâjves keâer megefJeOee Øeoeve
keâjves nsleg Gòej ØeosMe ceesšj Ùeeve efveÙeceeJeueer, 1998 kesâ efveÙece 39 ceW
mebMeesOeve kesâ ØemleeJe keâes Devegceesefole keâj efoÙee nw~ *ceesšj Ùeeve DeefOeefveÙece,
1988 keâer Oeeje 56 ceW efJeefnle JÙeJemLee kesâ Devegmeej keâesF& heefjJenve Ùeeve
JewOeeefvekeâ ™he mes leye lekeâ hebpeerke=âle veneR ceevee peeSiee, peye lekeâ Gmekesâ
Éeje mJemLelee ØeceeCe-he$e Øeehle ve keâj efueÙee ieÙee nes~ JeenveeW keâes mJemLelee
ØeceeCe-he$e efveie&le keâjves keâer Øeef›eâÙee keâe efveOee&jCe Gòej ØeosMe ceesšj Ùeeve
efveÙeceeJeueer, 1998 kesâ efveÙece 39 ceW GefuueefKele nw~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves ØeosMe ceW 4000 cesieeJee@š
meesuej efJeÅegle mebÙeb$e mes Glhevve efJeÅegle heejs<eCe efJeÅegle keâeÙeeX kesâ efueS «eerve
Fvepeea keâe@efj[esj-II kesâ Debleie&le 4786.79 keâjesÌ[ ®heÙes kesâ efJeòe hees<eCe
nsleg Yeejle mejkeâej Éeje efveefo&° efveÙece SJeb MeleeX kesâ Deveg™he 33 ØeefleMele
Yeejle mejkeâej mes hetbpeeriele Devegoeve SJeb 47 ØeefleMele lekeâ pece&ve mejkeâej
keâer mebmLee cewmeme& kesâ.Sheâ.[yuÙet. Éeje efveOee&efjle OevejeefMe mes heefjJele&veerÙe
yÙeepe oj hej $e+Ce Øeehle keâj leLee DeJeMes<e OevejeefMe kesâ DebMe hetbpeer mes
efJeefveÙeespeve kesâ ØemleeJe keâes mJeerke=âle keâj efoÙee nw~ meeLe ner, $e+Ce kesâ memeceÙe
hegveYeg&ieleeve SJeb DevÙe osÙe meefnle yÙeepe kesâ Yegieleeve kesâ efueS jepÙe mejkeâej
keâer JeÛeveyeælee Øeoeve keâjves keâe ØemleeJe Yeer Devegceesefole efkeâÙee ieÙee nw~
*ØeosMe kesâ yegbosueKeb[ #es$e ceW meewj Tpee& heeke&â mLeeefhele nes jns nQ~ Fme #es$e
H–162 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
ceW Glheeefole nesves Jeeueer 4000 cesieeJee@š meewj efJeÅegle Tpee& kesâ heejs<eCe kesâ
efueS «eerve Fvepeea keâe@jer[esj-II kesâ Debleie&le kegâue 20 GhekeWâõeW SJeb mebyebefOele
ueeFveeW keâe efvecee&Ce keâeÙe& oes ÛejCeeW ceW ÙeLee—ØeLece ÛejCe Je<e& 2022-23
mes Je<e& 2024-25 ceW leLee efÉleerÙe ÛejCe Je<e& 2023-24 mes Je<e& 2025-26
ceW efveÙeesefpele efkeâÙee ieÙee nw~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves ØeosMe ceW ieesJebMeerÙe heMegDeeW
ceW Jeieeake=âle JeerÙe& (meskeäm[ meercesve) kesâ GheÙeesie keâer mJeerkeâeÙe&lee keâes heMegheeuekeâeW
kesâ ceOÙe yeÌ{eS peeves nsleg hetJe& MeemeveeosMe ceW mebMeesOeve keâjkesâ ØeosMe kesâ mecemle
peveheoeW kesâ heMegheeuekeâeW keâes Øeeslmeeefnle keâjves nsleg meskeäm[ meercesve Éeje ke=âef$ece
ieYee&Oeeve keâeÙe& kesâ meehes#e Øeefle ieYee&Oeeve Øeefle heMeg 100 ®heÙes heMegheeuekeâeW
mes efueÙee peeSiee, pees Gòej ØeosMe heMegOeve efJekeâeme heefj<eo kesâ ceeOÙece mes
jepekeâes<e ceW pecee efkeâÙee peeSiee~ *Jeieeake=âle JeerÙe& (meskeäm[ meercesve) mes ke=âef$ece
ieYee&Oeeve efkeâS peeves keâe keâeÙe&›eâce hetCe&le: veJeerve lekeâveerkeâer hej DeeOeeefjle nw
SJeb ke=âef<e kesâ DeeOegefvekeâerkeâjCe kesâ keâejCe DevegheÙeesieer vej ieesJebMeeW keâer Glheefòe
hej DebkegâMe ueieeS peeves ceW meneÙekeâ nw~ Ùeespevee keâes yeÌ{eJee osves mes heMegheeuekeâeW
keâes ieesJebMe keâer GvveleMeerue ceeoe mebleefleÙeeW keâer Øeeefhle nesieer, efpememes DeefOekeâ
ogiOe keâer GheueyOelee megefveefMÛele nesieer leLee efkeâmeeveeW keâer DeeÙe keâes yeÌ{ekeâj
«eeceerCe heefjJesMe ceW jespeieej me=peve Yeer nesiee~ *Ùen Ùeespevee Je<e& 2019
mes ØeosMe ceW ueeiet nw~ Jele&ceeve mebÛeeefuele Ùeespevee ceW yegbosueKeb[ #es$e kesâ 7
peveheoeW nsleg Jeieeake=âle JeerÙe& mes ke=âef$ece ieYee&Oeeve kesâ efueS Øeefle ieYee&Oeeve Øeefle
heMeg 100 ®heÙes leLee ØeosMe kesâ Mes<e 68 peveheoeW nsleg Øeefle ieYee&Oeeve Øeefle
heMeg 300 ®heÙes Øeefle heMegheeuekeâeW mes efueS peeves keâer JÙeJemLee nw~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves ØeosMe kesâ efJeefYevve peveheoeW
ceW ØeefMe#eCe Øeehle keâjves Jeeues efKeueeefÌ[ÙeeW, DeeJeemeerÙe Úe$eeJeeme Ùeespevee
SJeb mheesšdme& keâe@uespeeW kesâ Debleie&le hebpeerke=âle ueieYeie 11,000 efKeueeefÌ[ÙeeW keâes
cegKÙeceb$eer peve DeejesiÙe DeefYeÙeeve ceW meefcceefuele keâjves SJeb Gvekesâ GheÛeej
hej ØeefleJe<e& KeÛe& nesves Jeeueer OevejeefMe 5 ueeKe ®heÙes lekeâ kewâMeuesme GheÛeej
keâer megefJeOee DevegcevÙe keâjeS peeves kesâ ØemleeJe keâes Devegceesefole keâj efoÙee
CO
nw~ *Kesue SJeb efKeueeefÌ[ÙeeW kesâ Øeeslmeenve SJeb mebJeOe&ve nsleg SkeâueJÙe ›eâer[e
keâes<e (Kesue SJeb efKeueeefÌ[ÙeeW keâe Øeeslmeenve SJeb mebJeOe&ve) efveÙeceeJeueer-2021
S.
ØeKÙeeefhele keâer ieF& nw, efpemeceW efKeueeefÌ[ÙeeW keâe mJeemLÙe yeercee keâjeves keâer
TE
JÙeJemLee keâer ieF& nw~ Gòeâ kesâ Deefleefjòeâ Øeefle ueeYeeLeea heefjJeej 1102 ®heÙes
keâer oj mes DeeJeMÙekeâ OevejeefMe SkeâueJÙe ›eâerÌ[e keâes<e mes GheueyOe keâjeÙee
O
peevee ØemleeefJele nw~
FN
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves ueIeg SJeb kegâšerj FkeâeFÙeeW
kesâ efJekeâeme leLee nLekeâjIee GÅeesie mes pegÌ[s yegvekeâjeW kesâ efnle kesâ Âef°iele
D
efveOee&efjle MeleeX SJeb ØeefleyebOeeW kesâ DeOeerve mejkeâejer efJeYeeieeW SJeb MeemekeâerÙe
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
efveÙeb$eCeeOeerve Ghe›eâceeW/efveieceeW/ØeeefOekeâjCeeW/heefj<eoeW SJeb mJeeÙeòeMeemeer
mebmLeeDeeW Éeje G.Øe. jepÙe nLekeâjIee efveiece efue., Ùetefhekeâe, G.Øe. Keeoer
SJeb «eeceesÅeesie yees[& Éeje efJeòeheesef<ele SJeb ØeceeefCele mebmLeeSb SJeb ßeer ieebOeer
Deeßece leLee G.Øe. nmleefMeuhe efJekeâeme SJeb efJeheCeve efveiece Éeje ueIeg SJeb
kegâšerj leLee nLekeâjIee FkeâeFÙeeW Éeje Glheeefole Jem$eeW keâer ›eâÙe DeefveJeeÙe&lee
keâer JÙeJemLee keâes 31 ceeÛe&, 2025 lekeâ yeÌ{eS peeves kesâ ØemleeJe keâes mJeerke=âefle
Øeoeve keâj oer nw~ *%eeleJÙe nw efkeâ ØeosMe kesâ DeewÅeesefiekeâ SJeb DeeefLe&keâ efJekeâeme
ceW ueIeg SJeb kegâšerj FkeâeFÙeeW kesâ cenòJe leLee nLekeâjIee GÅeesie mes pegÌ[s
yegvekeâjeW keâes jespeieej kesâ DeJemej GheueyOe keâjeves kesâ Âef°iele MeemeveeosMe
24 pegueeF&, 2019 peejer efkeâÙee ieÙee Lee, pees 31 ceeÛe&, 2022 lekeâ
ØeYeeJeer Lee~ Fme JÙeJemLee kesâ Debleie&le metefšbie SJeb MeefšËie, keâe@šve yes[ ojer,
nkeäkeâe yewkeâ/nveer keâescye/šsjer še@Jesue, meeÌ[er SJeb Oeesleer, yes[-Meerš SJeb efheuees
keâJej, hejos, Tveer kebâyeue, heâMeea ojer, Tveer Jeoea keâe keâheÌ[e, ieepe yeQ[spe
keäuee@Le, oes metleer keäuee@Le Øekeâej kesâ Glheeo leLee meeceef«eÙeeW keâe ›eâÙe GefuueefKele
mebmLeeDeeW mes efkeâS peeves keâer DeefveJeeÙe&lee keâer ieF&~ *Ùen JÙeJemLee 24 Je<eeX
mes DeveJejle Ûeueer Dee jner nw, efpemes hegve: leerve Je<e& (31 ceeÛe&, 2025) lekeâ
efJemleeefjle efkeâÙee peevee ßesÙemkeâj nw~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves Gòej ØeosMe mšsš
FbmšeršdÙetš Dee@heâ heâe@jWefmekeâ meeFbmespe, ueKeveT kesâ efvecee&CeeOeerve YeJeve ceW
Deefleefjòeâ keâeÙeeX keâes keâjeS peeves nsleg Devegceesefole ueeiele 3715.80 ueeKe
®heÙes kesâ ØemleeJe leLee ØeeÙeespevee ceW ØeÙegòeâ nesves Jeeueer GÛÛe efJeefMeef°ÙeeW kesâ
ØemleeJe keâes Devegceesefole keâj efoÙee nw~ *%eeleJÙe nw efkeâ mebmLeeve keâer mLeehevee
mes DehejeOeeW keâer DeeOegefvekeâ lekeâveerkeâ mes peebÛe, Gmekeâer iegCeJeòeehejkeâ efJeJesÛevee
leLee vÙeeÙeeueefÙekeâ efJe%eeve kesâ #es$e ceW ØeefMeef#ele peveMeefòeâ keâer GheueyOelee ceW
Je=efæ nesieer~ meeLe ner, DeOÙeÙeve Je DevegmebOeeve keâes megiece yeveeves, Øeeslmeeefnle
keâjves Deewj vÙeeÙeeueefÙekeâ efJe%eeve kesâ meeLe-meeLe DeØeÙegòeâ JÙeJenej efJe%eeve,
efJeefOe, DehejeOe efJe%eeve SJeb DevÙe mebyeæ #es$eeW ceW Glke=â°lee Øeehle nesieer~
*29 ceeÛe&, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebe$f eheefj<eo ves Yeejle mejkeâej Éeje ØeejbYe
vesMeveue Deye&ve ef[efpešue efceMeve keâer Yeebelf e mšsš Deye&ve ef[efpešue efceMeve, Gòej
ØeosMe ØeejbYe keâjves SJeb Fme nsleg cesceesjW[ce Dee@heâ SmeesefmeSMeve efveÙeceeJeueer hej
leLee Gòeâ kesâ meesmeeFšer jefpemš^sMeve Skeäš kesâ DeOeerve hebpeerkeâjCe kesâ ØemleeJe
keâes Devegceesefole keâj efoÙee nw~ cesceesjW[ce Dee@heâ SmeesefmeSMeve efveÙeceeJeueer leLee
mšsš Deye&ve ef[efpešue efceMeve, Gòej ØeosMe kesâ GösMÙe Deeefo ceW efveÙeceevegmeej
heefjJele&ve, heefjJeOe&ve SJeb mebMeesOeve kesâ efueS cebef$eheefj<eo Éeje veiej efJekeâeme
ceb$eer keâes DeefOeke=âle efkeâÙee ieÙee nw~ *mšsš Deye&ve ef[efpešue efceMeve, Gòej
ØeosMe (Sme.Ùet.[er.Sce.-Ùet.heer.) keâe ef›eâÙeevJeÙeve ØeLece ÛejCe ceW ØeosMe kesâ
17 veiej efveieceeW, peveheo cegKÙeeueÙe keâer veiej heeefuekeâe heefj<eoeW/veiej
H–163 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
hebÛeeÙeleeW ceW leoeshejeble ØeosMe keâer mecemle efvekeâeÙeeW ceW jesue-DeeGš keâjles ngS
efkeâÙee peeSiee~ Fme keâeÙe& kesâ efueS DeeJeMÙekeâ Fbøeâemš^keäÛej SJeb peveMeefòeâ keâer
JÙeJemLee Yeejle mejkeâej mes Fme mebyebOe ceW Øeehle OevejeefMe mes keâer peeSieer~
*12 ceeÛe&, 2023 keâes cegKÙeceb$eer Ùeesieer DeeefolÙeveeLe ves Debkegâj GÅeesie
efueefcešs[ kesâ Fbšer«esšs[ mšerue hueebš keâe GodIeešve ieesjKehegj ceW efkeâÙee~
*11 ceeÛe&, 2023 keâes Gheje°^heefle peieoerhe OeveKeÌ[ ves Menero keâesleJeeue
Oeve efmebn iegpe&j keâer Øeeflecee keâe DeveeJejCe keâesleJeeue Oeveefmebn iegpe&j ØeefMe#eCe
efJeÅeeueÙe, cesj" ceW efkeâÙee~
*17 heâjJejer, 2023 keâes cegKÙeceb$eer Ùeesieer DeeefolÙeveeLe ves cenejepee Kesle
efmebn Kebieej petosJe keâer Øeeflecee keâe DeveeJejCe yeeboe ceW efkeâÙee~
*17 heâjJejer, 2023 keâes cegKÙeceb$eer Ùeesieer DeeefolÙeveeLe ves yeeboe efpeues
ceW keâeefuebpej ceneslmeJe, 2023 keâe MegYeejbYe efkeâÙee~ *Fme ceneslmeJe keâe
meceeheve 19 heâjJejer, 2023 keâes ngDee~ *17 heâjJejer, 2023 keâes jepÙeheeue
Deeveboeryesve hešsue SJeb cegKÙeceb$eer Ùeesieer DeeefolÙeveeLe ves jepÙe YeJeve ØeebieCe ceW
DeeÙeesefpele 54JeeR ØeeosefMekeâ heâue, MeekeâYeepeer SJeb heg<he ØeoMe&veer, 2023 keâe
MegYeejbYe efkeâÙee~ *Ùen ØeoMe&veer 20 heâjJejer, 2023 lekeâ DeeÙeesefpele ngF&~
*14 heâjJejer, 2023 keâes keWâõerÙe ceb$eer cevemegKe ceeb[efJeÙee ves Gòej ØeosMe
ceW Fbef[Ùeve heâece&me& heâefš&ueeFpej efueefcešs[ (Fheâkeâes) kesâ vewvees ÙetefjÙee lejue
(efueefkeäJe[) mebÙeb$eeW keâe GodIeešve DeebJeuee Deewj hetâuehegj ceW efkeâÙee~ *DeÙeesOÙee
ceW «eerveheâeru[ šeGveefMehe iegpejele kesâ meeyejceleer keâer lepe& hej yeveeF& peeSieer~
*efnceeÛeue ØeosMe kesâ ceveeueer ceW efmLele ceeGbš ØeWâ[efMehe keâer Ûeesšer meeFefkeâue
mes heâlen keâj veÙee efjkeâe@[& Gcee efmebn (ieesjKehegj) yeveeÙee nw~
*14 heâjJejer, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebe$f eheefj<eo ves šeše šskeäveesuee@peerpe
efueefcešs[ (šer.šer.Sue.) SJeb jepÙe mejkeâej (JÙeeJemeeefÙekeâ efMe#ee SJeb keâewMeue
efJekeâeme efJeYeeie) kesâ ceOÙe lewÙeej efkeâS ieS Sce.Dees.S. (cesceesjW[ce Dee@heâ
S«eerceWš) keâes nmlee#eefjle keâj DeiesÇlej keâejJeener efkeâS peeves kesâ ØemleeJe keâes
Devegceefle Øeoeve keâj oer nw~ Fmekesâ lenle šeše šskeäveesuee@peerpe efueefcešs[ (šer.šer.
Sue.) kesâ menÙeesie mes ØeosMe kesâ 150 jepekeâerÙe DeewÅeesefiekeâ ØeefMe#eCe memLeeveeW
CO
keâe GvveÙeve efkeâS peeves nsleg jepÙe mejkeâej SJeb šer.šer.Sue. kesâ ceOÙe Sce.
Dees.S. nmlee#eefjle efkeâÙee peeSiee~ YeefJe<Ùe ceW heefjÙeespevee kesâ ef›eâÙeevJeÙeve ceW
S.
Dehesef#ele mebMeesOeve/heefjJeOe&ve efkeâS peeves nsleg cebef$eheefj<eo Éeje cegKÙeceb$eer keâes
TE
DeefOeke=âle efkeâÙee nw~ *Sce.Dees.S. kesâ Devegmeej šer.šer.Sue. keâe efJeòeerÙe DebMe
4282.9668 keâjesÌ[ ®heÙes SJeb JÙeeJemeeefÙekeâ efMe#ee SJeb keâewMeue efJekeâeme
O
efJeYeeie keâe DebMe peer.Sme.šer. meefnle 713 keâjesÌ[ ®heÙes SJeb ØelÙeskeâ ÛeÙeefvele
FN
DeeF&.šer.DeeF&. ceW 10 npeej Jeie& heâerš efyeuš-Dehe-mhesme (keâeÙe&Meeuee SJeb
ØeefMe#eCe keâ#e FlÙeeefo) efvecee&Ce keâer Devegceeefvele ueeiele ueieYeie 477 keâjesÌ[
D
®heÙes keâes meefcceefuele keâjles ngS jepÙe mejkeâej keâe kegâue efJeòeerÙe DebMe 1190
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
keâjesÌ[ ®heÙes nw~ *Sce.Dees.S. keâer DeJeefOe 10 Je<e& 9 ceen nw, efpemeceW 9 ceen
heefjÙeespevee ef›eâÙeevJeÙeve keâer lewÙeejer nsleg efveOee&efjle nw~ nmlee#eefjle efkeâS peeves
Jeeues Sce.Dees.S. ceW ØeLece 5 Je<e& SJeb Deieues 5 Je<e& keâer MeleeX leLee oesveeW he#eeW
kesâ keâeÙeeX keâe GuuesKe he=Lekeâ mes efkeâÙee ieÙee nw~ 10 Je<e& keâer DeJeefOe kesâ hetCe&
nesves kesâ heMÛeele oesveeW nmlee#ejkeâlee&DeeW keâer Deehemeer menceefle kesâ DeeOeej hej
veJeerveerke=âle efkeâS peeves hej lelmeceÙe efJeÛeej efkeâÙee peeSiee~
*14 heâjJejer, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eheefj<eo ves Ùecegvee SkeämeØesme-Jes
DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme ØeeefOekeâjCe #es$e ceW Yet-mJeeefceÙeeW mes Deehemeer menceefle mes
›eâÙe keâer peeves Jeeueer Yetefce keâer ojeW keâes hegvejeref#ele efkeâS peeves kesâ ØemleeJe
keâes mJeerke=âefle Øeoeve keâj oer nw~ *Ùecegvee SkeämeØesme-Jes DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme
ØeeefOekeâjCe ceW pesJej SÙejheesš& efmLele nw~ pesJej SÙejheesš& kesâ hesâpe—1, mšspe
2 keâer Yetefce DeefOe«enCe keâer oj jepÙe mejkeâej Éeje efveOee&efjle efkeâS peeves
kesâ heMÛeele Ùecegvee SkeämeØesme-Jes DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme ØeeefOekeâjCe kesâ #es$e kesâ
efkeâmeeveeW, mebie"veeW Éeje, Fme yeÌ{er oj kesâ Devegmeej ner Deehemeer menceefle mes
›eâÙe keâer peeves Jeeueer Yetefce keâer cetuÙe keâer ceebie keâer pee jner nw~ *Fmeer ›eâce ceW
veesS[e FbšjvesMeveue SÙejheesš&, pesJej mes ueies DeewÅeesefiekeâ meskeäšjeW ÙeLee—21
(efheâuce efmešer), 28 (cesef[keâue ef[JeeFme heeke&â), 29 (Fb[efmš^Ùeue heeke&â), 32
(Fb[mš^er), 33 (še@Ùe heeke&â Je Fb[mš^er), 10 (Fueskeäš^e@efvekeâ cewvÙeghewâkeäÛeefjbie
keäuemšj), 9 (Ùet.heer. iueesyeue meefceš-2023 ceW efkeâS pee jns Sce.Dees.Ùet.
nsleg Yetefce GheueyOe keâjeS peeves nsleg) leLee veesS[e FbšjvesMeveue SÙejheesš& kesâ
vee@Le&, F&mš Je Jesmš meeFš mes hesjerhesâjue jes[ keâe efvecee&Ce efkeâS peeves SJeb
YeefJe<Ùe ceW Deefle›eâceCe keâer mebYeeJeveeDeeW kesâ Âef°iele jes[ meefnle 500 ceeršj
keâer ÛeewÌ[eF& ceW Yetefce DeefOe«enCe nsleg 3100 ®heÙes ØeefleJeie& ceeršj keâer oj mes
Yetefce ›eâÙe efkeâÙee peevee ØemleeefJele nw~
*10-12 heâjJejer, 2023 kesâ ceOÙe Gòej ØeosMe JewefMJekeâ efveJesMekeâ efMeKej
meccesueve, 2023 (UP Global Investors Summit, 2023) keâe DeeÙeespeve
ueKeveT ceW efkeâÙee ieÙee~ *Ùen Gòej ØeosMe JewefMJekeâ efveJesMekeâ efMeKej
meccesueve keâe otmeje mebmkeâjCe Lee~ *FmeceW 10 Yeeieeroej osMe (heeš&vej
kebâš^e)r - veerojueQ[, [sveceeke&â, efmebieehegj, peeheeve, oef#eCe keâesejf Ùee, Dee@mš^es uf eÙee,
Fšueer, mebÙegòeâ Dejye Deceerjele, Ùet.kesâ. Deewj cee@jerMeme Les~
*5 heâjJejer, 2023 keâes cegKÙecebb$eer Ùeesieer DeeefolÙeveeLe ves Deheves mejkeâejer
DeeJeeme hej [er.peer. Jewve keâes njer Peb[er efoKeekeâj jJeevee efkeâÙee~ *Ùen
Jewve osMe keâer cenòJehetCe& ef[efpešue veJe henueeW ceeF& iee@Je, ef[peer uee@keâj,
F&-ne@efmhešue, F&-veece, peer.F&.Sce. heesš&ue, meeFyej megjef#ele Yeejle, peer.Sme.
šer.Sve. Deeefo keâes efoKeeSieer~
*4 heâjJejer, 2023 keâes cegKÙeceb$eer Ùeesieer DeeefolÙeveeLe ves ueKeveT ceW Jeer.
Sheâ.Sme. iueesyeue Jeerpee ShueerkesâMeve meWšj keâe GodIeešve efkeâÙee~ *Fme meWšj
H–164 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
(keWâõ) Éeje ØeejbYe ceW Dee@efmš^Ùee, veerojueQ[dme, Ûeskeâ ieCejepÙe, efmJešdpejueQ[,
SmšesefveÙee, nbiejer, hegle&ieeue, pece&veer, Fšueer leLee meToer Dejye keâer Ùee$ee
keâjves mes mebyebefOele mesJeeSb Øeoeve keâer peeSbieer~
*28 peveJejer, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue ves Gòej ØeosMe ob[ efJeefOe
(DehejeOeeW keâe Meceve Deewj efJeÛeejCeeW keâe GheMeceve) (mebMeesOeve) DeOÙeeosMe,
2023 kesâ Øee™he keâes mJeerke=âefle Øeoeve keâer~ *Gòej ØeosMe ob[ efJeefOe
(DehejeOeeW keâe Meceve Deewj efJeÛeejCeeW keâe GheMeceve) DeefOeefveÙece, 1979 keâer
Oeeje 9 kesâ ØeYeeJeer GheÙeesie kesâ heefjØes#Ùe ceW Fme DeOÙeeosMe keâe ØeeKÙeeheve
efkeâÙee peevee nw~ *Gòeâ ØemleeefJele mebMeesOeve mes 31 efomebyej, 2021 mes hetJe&
mes Oeeje 107 leLee 109 meer.Deej.heer.meer. kesâ Debleie&le uebefyele Jeeo Syesš
(jeskeâ efoS peeSbies) nes peeSbies~ *Fme DeefOeefveÙece keâe cegKÙe DeeMeÙe hewšer
ef›eâefceveue Dee@heâmeWme keâes kebâheeGbef[bie Éeje jeskeâvee nw~
*peveJejer, 2023 ceW Gòej ØeosMe mejkeâej ves jepÙe kesâ meYeer 746 keâmletjyee
ieebOeer yeeefuekeâe efJeÅeeueÙeeW ceW ueÌ[efkeâÙeeW keâer megj#ee kesâ efueS ‘DeejesefnCeer’
henue ØeefMe#eCe keâeÙe&›eâce Meg™ efkeâÙee nw~ *JebefÛele Jeie& keâer ueÌ[efkeâÙeeW keâes
me#ece Deewj mJeeJeuebyeer yeveeves nsleg Fme DeefYeÙeeve keâer Meg®Deele keâer ieF& nw~
Fme DeefYeÙeeve keâe GösMÙe ueÌ[efkeâÙeeW keâes Deheves DeefOekeâejeW kesâ efueS DeeJeepe
G"eves ceW me#ece yeveevee nw~ *DeejesefnCeer keâeÙe&›eâce leerve ÛejCeeW ceW ueeiet
nesiee~ *henues ÛejCe ceW efMe#ekeâeW keâes ØeefMe#eCe efoÙee peeSiee~ ØeefMe#eCe Øeehle
keâjves kesâ heMÛeele ØelÙeskeâ keâmletjyee ieebOeer mketâue kesâ oes efMe#ekeâ Úe$eeDeeW keâes
efMeef#ele keâjWies~ *leermejs ÛejCe ceW meecegoeefÙekeâ mlej hej DeefYeÙeeve mebÛeeefuele
efkeâÙee peeSiee~
*28 peveJejer, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue ves Gòej ØeosMe KeeÅe
ØemebmkeâjCe GÅeesie veerefle, 2022 kesâ ØeKÙeeheve kesâ ØemleeJe keâes Devegceefle Øeoeve
keâer~ *ØeosMe ceW KeeÅe ØemebmkeâjCe #es$e kesâ efJekeâeme, hetbpeer efveJesMe, jespeieej
me=peve SJeb mšskeâ nesu[j kesâ DeeÙe ceW Je=efæ keâer mebYeeJeveeDeeW kesâ Âef°iele
Fme veerefle keâes ef›eâÙeeefvJele efkeâS peeves keâe efveCe&Ùe efueÙee ieÙee nw~ *Ùen veerefle
DeefOemetefÛele nesves keâer efleefLe mes Deeieeceer 5 Je<e& lekeâ mebhetCe& Gòej ØeosMe ceW
ØeYeeJeer nesieer~ Fme veerefle kesâ efueS GÅeeve SJeb ØemebmkeâjCe efJeYeeie keâes vees[ue
CO
efJeYeeie leLee GÅeeve SJeb KeeÅe ØemebmkeâjCe efveosMeeueÙe keâes vees[ue SpeWmeer
yeveeÙee ieÙee nw~ Fve veerefle keâe GösMÙe ØeosMe ceW ke=âef<e Ghepe kesâ ØemebmkeâjCe
S.
ceW yeÌ{esòejer keâjvee Deewj DevÙe jepÙeeW Deewj osMeeW ceW Øemebmke=âle KeeÅe heoeLeeX
TE
kesâ efveÙee&le keâes Øeeslmeeefnle keâjvee nw~
*21 peveJejer, 2023 keâes Gòej ØeosMe kesâ Ûeej MenjeW—ueKeveT, Deeieje,
O
veesS[e Deewj JeejeCemeer ceW jve heâe@j peer-20 Jee@keâeLee@ve keâe DeeÙeespeve efkeâÙee
FN
ieÙee~ *FmeceW Svemeermeer kewâ[sšeW, Jeefj‰ veeieefjkeâeW Deewj efJeÅeeefLe&ÙeeW ves yeÌ[er
mebKÙee ceW Yeeie efueÙee~ *Fve yew"keâeW keâe DeeÙeespeve ueKeveT, JeejeCemeer,
D
Deeieje Deewj ieewleceyegæveiej ceW efkeâÙee peeSiee~
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
*22 efomebyej, 2022 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue ves ‘Gòej ØeosMe
JesÙejneGefmebie Sb[ uee@efpeefmškeäme veerefle, 2022’ keâes cebpetjer Øeoeve keâer~ *Fme
veerefle keâer ØeYeeJeer DeJeefOe Deeieeceer 5 Je<e& nw~ *Fme veerefle keâer DeefOemetÛevee
peejer nesves hej Gòej ØeosMe JesÙejneGefmebie Sb[ uee@efpeefmškeäme veerefle, 2018
efvejefmele nes peeSieer~ *Je<e& 2022 keâer veerefle keâe GösMÙe nw - megÂÌ{
heefjJenve DeJemLeehevee vesšJeke&â keâe me=peve keâjvee, efJeÅeceeve JesÙejneGeEmeie Sb[
uee@efpeefmškeäme yegefveÙeeoer {ebÛee (Fvøeâemš^keäÛej) keâe GvveÙeve SJeb megOeej keâjvee,
uee@efpeefmškeäme ueeiele keâes keâce keâjves SJeb o#elee ceW megOeej nsleg jepÙe ceW
uee@efpeefmškeäme mesJeeDeeW kesâ Skeâerke=âle efJekeâeme keâes Øeeslmeeefnle keâjvee, ØeosMe ceW
uee@efpeefmškeäme meskeäšj kesâ efJekeâeme nsleg ØeYeeJeer ØeMeemeve SJeb Skeâerke=âle efveÙeespeve
kesâ efueS Skeâ ØeYeeJeer mebmLeeiele leb$e mLeeefhele keâjvee, uee@efpeefmškeäme megefJeOeeDeeW
keâer mLeehevee ceW efvepeer efveJesMe keâes Deekeâef<e&le keâjvee, uee@efpeefmškeäme GÅeesie keâer
DeeJeMÙekeâleeDeeW keâer hetefle& nsleg keâeÙe&yeue keâer Glke=â°lee, keâewMeue megOeej leLee
#ecelee Je=efæ keâes yeÌ{eJee osvee leLee mceeš& uee@efpeefmškeäme keâeÙe& ØeCeeefueÙeeW keâer
mLeehevee keâjvee~ *Fme veerefle kesâ lenle, uee@efpeefmškeäme heeke&â kesâ efueS heâemš
š^wkeâ Yetefce DeeJebšve, efveefo&° uee@efpeefmškeäme heefj#es$eeW kesâ efJekeâeme kesâ meeLe ner
Øeeslmeenve Ùeespevee keâe Yeer ØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee nw~ *Øeeslmeenve Ùeespevee kesâ
lenle Fme veerelf e kesâ Debleie&le uee@epf eefmškeäme DeJemLeehevee megeJf eOeeDeeW keâes leerve Meer<e&keâeW
(1) Yeb[ejCe megeJf eOeeSb ÙeLee - JesÙejneGme, meeFueespe SJeb keâesu[ Ûesve megeJf eOee,
(2) ce@ušercee@[ue heeke&â, DebleoxMeerÙe kebâšsvej ef[hees, keâbšsvej Øesâš mšsMeve meefnle
uee@efpeefmškeäme heekeäme& SJeb [^eF& heesš&, efpemeceW SÙej Øesâš mšsMeve Meeefceue nw
leLee (3) DevÙe megefJeOeeSb; pewmes - š^keâ, ues-yes, efvepeer Øesâš šefce&veue, efvepeer
yeefLeËie šefce&veue SJeb DebleoxMeerÙe heesle ceW Jeieeake=âle keâj Deekeâ<e&keâ Gheeoeve SJeb
Øeeslmeenve Øeoeve efkeâS peeves keâe ØeeJeOeeve nw~ *veerefle Debleie&le heefjYeeef<ele hee$e
heefjÙeespeveeDeeW keâes Øebâš Sb[ SJeb yeQkeâ Sb[ Gheeoeve Øeoeve efkeâÙee peeSiee~
*Øebâš Sb[ Gheeoeve kesâ Debleie&le hee$e heefjÙeespeveeDeeW keâes Útš/efjÙeeÙeleW
heefjÙeespevee keâe JeeefCeefpÙekeâ mebÛeeueve Meg™ nesves kesâ yeeo ner Øeoeve efkeâÙee
peeSiee~ *Øebâš Sb[ Gheeoeve kesâ lenle mšeche [Ÿetšer ceW Útš, Yet-GheÙeesie
heefjJele&ve Ûeepe& ceW efjÙeeÙele, efJekeâeme Megukeâ ceW Útš, «eeGb[ keâJejspe Deeefo
Øeoeve efkeâS peeSbies~
*28 peveJejer, 2023 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue Éeje Gòej ØeosMe celmÙe
heeuekeâ keâuÙeeCe keâes<e kesâ ef›eâÙeevJeÙeve nsleg Gòej ØeosMe celmÙe (efJekeâeme SJeb
efveÙeb$eCe) (le=leerÙe mebMeesOeve) efveÙeceeJeueer, 2022 kesâ ØeeKÙeeheve kesâ ØemleeJe
keâes Devegceesefole efkeâÙee ieÙee~ *celmÙe efJeYeeie Éeje jepÙe meskeäšj meneÙeeflele
Gòej ØeosMe celmÙe heeuekeâ keâuÙeeCe keâes<e nsleg Gòej ØeosMe celmÙe (efJekeâeme
SJeb efveÙeb$eCe), 1954 kesâ le=leerÙe mebMeesOeve kesâ ™he ceW efveÙeceeJeueer yeveeF&
ieF& nw~
H–165
*24 peveJejer, 2023 keâes jepÙeheeue Deeveboeryesve hešsue Deewj cegKÙeceb$eer
Ùeesieer DeeefolÙeveeLe ves Gòej ØeosMe jepÙe kesâ 74JeW mLeehevee efoJeme hej Ú"s
‘Gòej ØeosMe efoJeme’ meceejesn keâe MegYeejbYe efkeâÙee~ *Gòej ØeosMe efoJeme,
2023 keâe cegKÙe efJe<eÙe ‘efveJesMe Deewj jespeieej’ Lee~ *DeJeOe efMeuhe«eece,
ueKeveT ceW mebmke=âefle efJeYeeie, heÙe&šve efJeYeeie, metÛevee SJeb pevemebheke&â efJeYeeie
leLee efpeuee ØeMeemeve ueKeveT Éeje Ùen meceejesn DeeÙeesefpele efkeâÙee ieÙee~
*13 peveJejer, 2023 keâes ØeOeeveceb$eer ves Jeeref[Ùees keâe@vØeWâeEmeie kesâ ceeOÙece
mes efJeMJe kesâ meyemes uebyes efjJej ›etâpe-SceJeer iebiee efJeueeme keâes njer Peb[er
efoKeekeâj jJeevee efkeâÙee~ *Ùen efjJej ›etâpe JeejeCemeer mes Deheveer Ùee$ee Meg™
keâjkesâ 51 efoveeW ceW ueieYeie 3200 efkeâceer. keâer Ùee$ee keâjkesâ Yeejle Deewj
yeebiueeosMe ceW 27 veoer ØeCeeefueÙeeW keâes heej keâjles ngS yeebiueeosMe kesâ jemles
ef[yetÇieÌ{ (Demece) hengbÛesiee~ *henueer Ùee$ee ceW Fme ›etâpe ceW efmJešdpejueQ[ kesâ
32 heÙe&škeâ meJeej nwb~
*peveJejer, 2023 ceW Yeejle KeeÅe mebj#ee SJeb ceevekeâ ØeeefOekeâjCe (FSSAI)
Éeje JeejeCemeer ÚeJeveer jsueJes mšsMeve keâes Ùeeef$eÙeeW keâes GÛÛe iegCeJeòee
Jeeuee heewef°keâ Yeespeve Øeoeve keâjves kesâ efueS 5-mšej jsefšbie kesâ meeLe ‘F&š
jeFš mšsMeve’ ØeceeCeve mes mecceeefvele efkeâÙee ieÙee nww~ *efomebyej, 2022
ceW keâevehegj jsueJes mšsMeve keâes ‘F&š jeFš mšsMeve’ ØeceeCeve mes mecceeefvele
efkeâÙee ieÙee Lee~
*26 efomebyej, 2022 keâes Gòej ØeosMe kesâ Ghe-cegKÙeceb$eer yeÇpesMe hee"keâ
Deewj efÛeefkeâlmee efMe#ee jepÙe ceb$eer ceÙebkesâMJej MejCe efmebn ves F&-megßegle
Demheleeue ØeyebOeve metÛevee ØeCeeueer keâe MegYeejbYe efkeâÙee~ *Ùen henue jepÙe
efÛeefkeâlmee efMe#ee efJeYeeie Éeje meWšj heâe@j [sJeueheceWš Dee@heâ S[Jeebm[
kebâhÙetefšbie (meer-[wkeâ) kesâ menÙeesie mes Meg™ keâer ieF& nw~ *Fmekesâ ceeOÙece mes
jesieer hebpeerkeâjCe, ØeJesMe, ef[mÛeepe&, SbyegueWme, Yeespeve, oJeeSb, efJeJejCe Deewj
[e@keäšjeW keâer GheueyOelee pewmeer megefJeOeeSb Dee@veueeFve neWieer~
*18 efomebyej, 2022 keâes Gòej ØeosMe mejkeâej ves mewve Øeâebefmemkeâes, Ùet.
Sme.S. ceW Dee@efmšve ÙetefveJeefme&šer kesâ meeLe Gòej ØeosMe ceW vee@uespe mceeš&
efmešer yeveeves nsleg Skeâ mecePeewlee-%eeheve hej nmlee#ej efkeâS nwb~ *vee@uespe
CO
mceeš& efmešer 42 efyeefueÙeve Decesefjkeâer [e@uej (ueieYeie 35000 keâjesÌ[ ®heÙes)
kesâ efveJesMe mes yeveeF& peeSieer~ *vee@uespe mceeš& efmešer keâe efvecee&Ce 5000
S.
SkeâÌ[ Yetefce hej efkeâÙee peeSiee~
TE
*22 veJebyej, 2022 keâes cegKÙeceb$eer Ùeesieer DeeefolÙeveeLe ves Ùetvesmkeâes Fbef[Ùee
DeØeâerkeâe nwkeâLee@ve kesâ henues mebmkeâjCe keâe MegYeejbYe efkeâÙee~ Fmekeâe DeeÙeespeve
O
25 veJebyej, 2022 lekeâ ieewlece yegæ efJeMJeefJeÅeeueÙe, «esšj veesS[e ceW efkeâÙee
FN
ieÙee~ *Ùen Skeâ Jeeef<e&keâ 36 Iebšs keâe keâeÙe&›eâce nw pees Úe$eeW, efMe#ekeâeW,
DeOÙeehekeâeW Deewj Yeejle kesâ DevegmebOeeve mecegoeÙe Deewj DeØeâerkeâer meePesoejeW keâes
D
Skeâ cebÛe hej ueelee nw~
.P
meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
*17 veJebyej, 2022 mes 16 efomebyej, 2022 lekeâ keâeÙe&›eâce ‘keâeMeer leefceue meeLe mLeeefhele meewj heekeâeX keâes 2.5 keâjesÌ[ ®heÙes Øeefle cesieeJee@š keâer oj mes
mebiececed’ keâe DeeÙeespeve JeejeCemeer ceW efkeâÙee ieÙee~ 19 veJebyej, 2022 keâes hetbpeeriele Gheeoeve GheueyOe keâjeÙee peeSiee~ *Fme veerefle kesâ lenle, DeÙeesOÙee
Fme keâeÙe&›eâce keâe GodIeešve ØeOeeveceb$eer vejWõ ceesoer ves efkeâÙee~ *keâeÙe&›eâce kesâ Menj keâes cee@[ue meewj efmešer kesâ ™he ceW efJekeâefmele keâjves kesâ DeueeJee ØeosMe
oewjeve ØeOeeveceb$eer vejWõ ceesoer ves hegmlekeâ ‘efle®keäkegâjue’ keâe 13 Yee<eeDeeW cebs
Fmekesâ DevegJeeo kesâ meeLe efJeceesÛeve efkeâÙee~ Fmekeâe DeeÙeespeve efMe#ee ceb$eeueÙe
Éeje DevÙe ceb$eeueÙeeW ÙeLee—mebmke=âefle, keâheÌ[e, jsueJes, heÙe&šve, KeeÅe
ØemebmkeâjCe, metÛevee Deewj ØemeejCe Deeefo Gòej ØeosMe mejkeâej kesâ menÙeesie
mes efkeâÙee ieÙee~ *DeeF&DeeF&šer ceõeme Deewj yeveejme efnbot efJeMJeefJeÅeeueÙe Fme
keâeÙe&›eâce kesâ efueS keâeÙee&vJeÙeve SpeWmeer veeefcele Les~ *10 efomebyej, 2022
keâes jsue ceb$eer DeefMJeveer Jew<CeJe Éeje keâeMeer leefceue mebiececed kesâ DeeÙeespeve keâes
Ùeeoieej yeveeves nsleg keâeMeer leefceue mebiececed SkeämeØesme veecekeâ Skeâ veF& š^sve
mesJee keâer Iees<eCee keâer ieF&~
*16 veJebyej, 2022 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue Éeje ‘Gòej ØeosMe meewj
Tpee& veerefle, 2022’ kesâ ØeKÙeeheve kesâ ØemleeJe keâes mJeerke=âle Øeoeve keâer ieF&~
*Ùen veerefle peejer nesves keâer efleefLe mes ØeYeeJeer nesieer SJeb 5 Je<e& keâer DeJeefOe
DeLeJee jepÙe mejkeâej Éeje veerefle DeefOemetefÛele keâjves keâer DeJeefOe mes, pees Yeer
hetJe& nes, lekeâ ueeiet jnsieer~ *Fme veerefle kesâ ef›eâÙeevJeÙeve nsleg Gòej ØeosMe veJeerve
SJeb veJeerkeâjCeerÙe Tpee& efJekeâeme SpeWmeer (Ùetheerves[e) keâes vees[ue SpeWmeer veeefcele
efkeâÙee ieÙee nw~ *Fme veerefle kesâ Debleie&le meewj Tpee& mebÙeb$e/meewj heefjÙeespeveeDeeW
keâer mLeehevee nsleg mejkeâejer Ghe›eâceeW keâes Skeâ ®heÙes Øeefle SkeâÌ[ ØeefleJe<e& keâer oj
mes «eece hebÛeeÙele Je jepemJe keâer Yetefce oer peeSieer~ *eqvepeer #es$e ceW meewj heeke&â
keâer mLeehevee nsleg 15 npeej ®heÙes Øeefle SkeâÌ[ ØeefleJe<e& keâer oj mes 30 Je<e& kesâ
efueS heós hej oer peeSieer~ *Fme veerefle kesâ lenle, Gòej ØeosMe ceW Deeieeceer 5
Je<eeX ceW meewj heefjÙeespeveeDeeW mes 22000 cesieeJee@š efJeÅegle Glheeove keâe ue#Ùe
jKee ieÙee nw~ *FmeceW meewj heeke&â keâer mLeehevee mes 14000 cesieeJee@š, meesuej
™heâše@he (DeeJeemeerÙe #es$e) mes 4500 cesieeJee@š, meesuej ™heâše@he (iewj-DeeJeemeerÙe
mebmLeeve) mes 1500 cesieeJee@š leLee heerSce kegâmegce Ùeespevee Ieškeâ meer-1 Deewj
meer-2 mes 2000 cesieeJee@š efJeÅegle Glheeove keâe ue#Ùe Meeefceue nw~ *Gòej
ØeosMe cebef$eceb[ue ves efvepeer DeeJeemeeW hej vesš ceeršefjbie JÙeJemLee kesâ meeLe ef«e[
mebÙeesefpele efmemšce keâer mLeehevee hej keWâõerÙe efJeòeerÙe meneÙelee kesâ Deefleefjòeâ
jepÙe mejkeâej keâer lejheâ mes 15000 ®heÙes Øeefle efkeâueesJee@š, DeefOekeâlece
30000 ®heÙes heÇefle GheYeesòeâe kesâ jepÙe Devegoeve keâer DevegcevÙelee keâes Yeer
mJeerke=âefle Øeoeve keâer nw~ *cebef$eceb[ue ves meewj Tpee& FkeâeFÙeeW keâer mLeehevee
nsleg Kejeroer DeLeJee ueerpe hej ueer peeves Jeeueer peceerve hej osÙe mšeche Megukeâ
ceW Mele-ØeefleMele Útš kesâ meeLe ner Fuesefkeäš^efmešer [Ÿetšer mes 10 Je<e& lekeâ
kesâ efueS Útš Øeoeve keâjves keâer Devegceefle Øeoeve keâer nw~ *Fme veerefle kesâ
Devegmeej, 5 cesieeJee@š DeLeJee Gmemes DeefOekeâ #ecelee kesâ mšesjspe efmemšce kesâ
H–166 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
kesâ 16 veiej efveieceeW leLee veesS[e keâes Yeer meesuej efmešer kesâ ™he ceW efJekeâefmele
efkeâÙee peeSiee~ *Fmekesâ lenle, mebyebefOele Menj keâer heejbheefjkeâ Tpee& keâer
Devegceeefvele kegâue ceebie keâer vÙetvelece 10 ØeefleMele efyepeueer Menj #es$e ceW
mLeeefhele meewj Tpee& mebÙeb$eeW mes hetjer keâer peeSieer~ *Fme veerefle kesâ Debleie&le
Je<e& 2011 keâer veiej efveiece #es$e keâer peveieCevee kesâ Devegmeej, 100 ®heÙes
Øeefle JÙeefòeâ keâer oj mes jepÙe mejkeâej Éeje veiej efveieceeW/veesS[e efmešer
keâes meewj Tpee& mebÙeb$e keâer mLeehevee keâjves nsleg efJeòeerÙe meneÙelee Øeoeve keâer
peeSieer~ *meewj Tpee& mebÙeb$eeW kesâ jKe-jKeeJe nsleg 30000 ÙegJekeâeW keâes meewj
Tpee& mebÙeb$eeW kesâ Devegj#eCe keâe ØeefMe#eCe efoÙee peeSiee Deewj GvnW ‘metÙe&
efce$e’ veece efoÙee peeSiee~
*16 veJebyej, 2022 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue ves ØemleeefJele Gòej ØeosMe
heÙe&šve veerefle, 2022 keâes cebpetjer Øeoeve keâer~ Ùen veerefle Gòej ØeosMe heÙe&šve
veerefle, 2018 keâe mLeeve uesieer~ Fme veerefle keâer ‘ØeYeeJeer DeJeefOe’ veerefle ueeiet
nesves keâer efleefLe mes 5 Je<eeX lekeâ nesieer~ *1 heâjJejer, 2018 kesâ yeeo hebpeerke=âle,
efvecee&CeeOeerve, Deæ&efveefce&le, efveefce&le Je DemebÛeeefuele FkeâeFÙeeb, efpevneWves heÙe&šve
veerefle, 2018 kesâ Debleie&le hebpeerkeâjCe keâjeÙee nw, Fme veerefle Debleie&le DevegcevÙe
ueeYe kesâ hee$e neWies~ *Fme heÙe&šve veerefle ceW yepeš nesšue, nsefjšspe nesšue,
mšej Jeieeake=âle nesšume, nsefjšspe nesce mšs, Fkeâes štefjpce FkeâeFÙeeb, kewâjesJesve
Ùetefveš Deewj heeefkeËâie mLeue, meccesueve keWâõ, Øes#eeie=n, meebmke=âeflekeâ keWâõ, Fkeâes
efjpee@š&, Øeeke=âeflekeâ Ùeesie efÛeefkeâlmee keWâõ pewmeer kegâue 22 SefkeäšefJešerpe keâes
ßesefCeÙeeW keâe opee& Øeoeve efkeâÙee ieÙee nw~ *Fme veerefle kesâ lenle, veS heÙe&šve
iebleJÙeeW - jeceeÙeCe meefke&âš, ke=â<Ce-yeÇpe meefke&âš, yegefæmš meefke&âš, JeeFu[
ueeFheâ SJeb Fkeâes štefjpce meefke&âš, yegbosueKeb[ meefke&âš, ceneYeejle meefke&âš,
Meefòeâheer" meefke&âš, DeeOÙeeeflcekeâ meefke&âš, metheâer-keâyeerj meefke&âš, pewve meefke&âš,
›eâeheäš meefke&âš Deewj mJeleb$elee meb«eece meefke&âš keâe efJekeâeme efkeâÙee peeSiee~
CO
*Gòej ØeosMe heÙe&šve efJeYeeie kesâ meeLe hebpeerke=âle meYeer mšej keâšsiejer nesšue/
efjpee@š& Je heefjYeeef<eefle hee$e heÙe&šve heefjÙeespeveeDeeW keâes DeeefleLÙe GÅeesie keâe
S.
opee& Øeoeve keâj heefjÙeespeveeDeeW keâes Øeeslmeenve/meefyme[er/Útš Øeoeve keâer peeSieer~
TE
*jepÙe mejkeâej Éeje mLeeefhele SJeb efJekeâefmele DeewÅeesefiekeâ #es$eeW SJeb DevÙe
ØeeefOekeâjCeeW kesâ Debleie&le DeeJebefšle DeewÅeesefiekeâ YetKeb[eW hej nesšue Je efjpee@š&
O
keâe efvecee&Ce DevegcevÙe nesiee Deewj FvnW GÅeesie keâe opee& Øeoeve efkeâÙee peeSiee~
FN
*16 veJebyej, 2022 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue ves ‘Gòej ØeosMe metÛevee
ØeewÅeesefiekeâer SJeb metÛevee ØeewÅeesefiekeâer peefvele mesJee veerefle, 2023’ keâes cebpetjer
D
Øeoeve keâer~ *Fmekesâ Deefleefjòeâ Fme veerefle kesâ Debleie&le ØemleeefJele ØeeslmeenveeW
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
SJeb efjÙeeÙeleeW kesâ heâuemJe™he jepÙe mejkeâej hej efveJesMe kesâ ue#Ùe keâe 16.5
ØeefleMele ueieYeie 828.25 keâjesÌ[ ®heÙes kesâ efJeòeerÙe GheeMeÙe, pees 5 Je<eeX
mes DeefOekeâ keâer DeJeefOe ceW Devegceeefvele nw (keäÙeeWefkeâ keâF& FkeâeFÙeeW keâes efJeòeerÙe
Øeeslmeenve veerefle keâer DeJeefOe kesâ yeeo mebefJeleefjle efkeâS pee mekeWâies) keâes Yeer
cebpetjer Øeoeve keâer ieF& nw~ *Fme veerefle kesâ efvecee&Ce ceW efJeòeerÙe SJeb iewj-
efJeòeerÙe ØeeslmeenveeW ÙeLee - hetbpeer Gheeoeve, yÙeepe Gheeoeve, Yetefce Gheeoeve,
mšeche [Ÿetšer mes Útš efJeÅegle Deehetefle& Deeefo kesâ mebyebOe ceW ØeosMe mejkeâej
Éeje DeefOemetefÛele keâer ieF& DevÙe veerefleÙeeW ceW GheueyOe ØeeJeOeeveeW keâes Yeer OÙeeve
ceW jKee ieÙee nw~ *Fme veerefle kesâ lenle, jepÙe ceW Iejsuet SJeb Deblejje°^erÙe
efveJesMe Deekeâef<e&le efkeâS peeSbies~ *Fme veerefle kesâ Debleie&le 5 keâjesÌ[ ®heÙes kesâ
efmLej hetbpeer efveJesMe hej 10 ØeefleMele keâer oj mes hetbpeer Gheeoeve Øeoòe nesiee,
efpemekeâer DeefOekeâlece meercee 50 keâjesÌ[ ®heÙes nesieer~ *DeefOemetefÛele yewkeâeW SJeb
efJeòeerÙe mebmLeeveeW mes efueS ieS meeJeefOe $e+Ce hej 7 ØeefleMele DeLeJee JeemleefJekeâ
Yegieleeve efkeâÙee ieÙee yÙeepe, pees Yeer keâce nes, JeeefCeefpÙekeâ heefjÛeeueve Meg™ nesves
kesâ heMÛeele 5 Je<e& keâer DeJeefOe nsleg Øeoeve efkeâÙee peeSiee, efpemekeâer DeefOekeâlece
meercee ØeefleJe<e& Øeefle FkeâeF& 1 keâjesÌ[ ®heÙes nesieer~
*16 veJebyej, 2022 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue ves ‘Gòej ØeosMe
Fueskeäš^e@efvekeäme efJeefvecee&Ce veerefle, 2022’ ceW mebMeesOeve kesâ ØemleeJe keâes mJeerke=âefle
Øeoeve keâer~ *20 Deiemle, 2020 keâes DeefOemeteÛf ele Gòej ØeosMe Fueskeäše^ e@ vf ekeäme
efJeefvecee&Ce veerefle kesâ Debleie&le jepÙe ceW 40000 keâjesÌ[ ®heÙes keâe efveJesMe
Deekeâef<e&le keâjves keâe ue#Ùe jKee ieÙee nw~ *mebMeesefOele veerefle kesâ lenle, jepÙe
ceW ueIeg SJeb ceOÙece Fueskeäš^e@efvekeäme efJeefvecee&Ce GÅeesieeW keâer Je=efæ nsleg 200
keâjesÌ[ ®heÙes lekeâ kesâ efveJesMe nsleg DeefOekeâlece 10 keâjesÌ[ ®heÙes kesâ hetbpeeriele
Gheeoeve keâer meercee kesâ ØeefleyebOe keâes meceehle keâj efoÙee ieÙee nw~ *Deye 1000
keâjesÌ[ ®heÙes kesâ efveJesMe lekeâ heäuewš 15 ØeefleMele hetbpeer Gheeoeve DevegcevÙe nesiee~
*11-12 veJebyej, 2022 kesâ ceOÙe heerSce ieefle Meefòeâ ceušercee@[ue peueceeie&
efMeKej meccesueve, 2022 hebef[le oerveoÙeeue nmlekeâuee mebkegâue meYeeieej,
JeejeCemeer, Gòej ØeosMe ceW DeeÙeesefpele ngDee~ Fme meccesueve keâe DeeÙeespeve
YeejleerÙe DebleoxMeerÙe peueceeie& ØeeefOekeâjCe, heòeve, heesle heefjJenve Deewj
peueceeie& ceb$eeueÙe Éeje efkeâÙee ieÙee~
*7 veJebyej, 2022 keâes ØeÙeeiejepe jsueJes mšsMeve keâes YeejleerÙe KeeÅe mebj#ee
SJeb ceevekeâ ØeeefOekeâjCe Éeje ‘F&š jeFš mšsMeve’ ØeceeCeve mes mecceeefvele
efkeâÙee ieÙee Lee~ *ØeÙeeiejepe jsueJes mšsMeve ‘F&š jeFš mšsMeve’ ØeceeCe-he$e
Øeehle keâjves Jeeuee Gòej ØeosMe keâe henuee Deewj Gòej-ceOÙe jsueJes (NCR)
keâe leermeje jsueJes mšsMeve nw~
*3 veJebyej, 2022 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue Éeje Gòej ØeosMe DeewÅeesefiekeâ
efveJesMe SJeb jespeieej Øeeslmeenve veerefle, 2022 keâes Devegceesefole efkeâÙee ieÙee~
H–167 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
Fme veerefle keâer ØeYeeJeer DeJeefOe DeefOemetefÛele nesves keâer efleefLe mes 5 Je<e& nw~ *veF&
veerefle kesâ lenle leerve heejmheefjkeâ Deueie-Deueie efJekeâuheeW ceW mes Skeâ efJekeâuhe
Ûegveves keâe DeJemej Øeoeve keâjkesâ efveJesMe keâes 4 ØecegKe ßesefCeÙeeW - Je=no (50
keâjesÌ[ ®heÙes mes DeefOekeâ; eEkeâleg 200 keâjesÌ[ ®heÙes mes keâce), cesiee (200
keâjesÌ[ ®heÙes Ùee Gmemes DeefOekeâ; eEkeâleg 500 keâjesÌ[ ®heÙes mes keâce), meghej
cesiee (500 keâjesÌ[ ®heÙes Ùee Gmemes DeefOekeâ; efkebâleg 3000 keâjesÌ[ ®heÙes mes
keâce) Deewj Deuš^e cesiee (3000 keâjesÌ[ ®heÙes Ùee Gmemes DeefOekeâ) ceW Jeieeake=âle
efkeâÙee ieÙee nw~ *Fve ßesefCeÙeeW ceW efveJesMekeâ keâes efveJesMe Øeeslmeenve meefyme[er kesâ
leerve Deueie-Deueie efJekeâuhe Øeoeve efkeâS peeSbies, efpeveceW hetbpeeriele meefyme[er,
Megæ jepÙe ceeue SJeb mesJee keâj (vesš SmepeerSmešer) Deewj Glheeove DeeOeeefjle
Øeeslmeenve še@he-Dehe meefyme[er Meeefceue nw~ *Fme veerefle kesâ Debleie&le jepÙe
ceW SkeämeØesme-Jespe SJeb Øesâš keâe@efj[esme& kesâ efkeâveejs ueQ[ yeQkeâ leLee Skeâerke=âle
cewvÙeghewâkeäÛeefjbie keäuemšj efJekeâefmele efkeâS peeSbies~ *efvepeer DeewÅeesefiekeâ heekeâeX
kesâ efJekeâeme kesâ efueS Øeeslmeenve Øeoeve efkeâÙee peeSiee~ *efveJesMe #es$e kesâ
DeeOeej hej 45 keâjesÌ[ ®heÙes keâer meercee kesâ lenle yegbosueKeb[ Deewj hetJeeËÛeue ceW
20 SkeâÌ[ Ùee Gmemes DeefOekeâ kesâ efvepeer DeewÅeesefiekeâ heeke&â keâes leLee ceOÙeebÛeue
Deewj heefMÛeceebÛeue ceW 30 SkeâÌ[ Ùee Gmemes DeefOekeâ kesâ DeewÅeesefiekeâ heekeâeX
kesâ efJekeâemekeâlee&DeeW keâes 20 ØeefleMele hetbpeeriele meefyme[er keâe ØeeJeOeeve nw~
*100 SkeâÌ[ mes DeefOekeâ kesâ heekeâeX kesâ efueS DeefOekeâlece meefyme[er keâer meercee
keâes yeÌ{ekeâj 50 keâjesÌ[ ®heÙes keâj efoÙee ieÙee nw~ Fme veerefle kesâ Debleie&le
ØeosMe ceW Yetefce yeQkeâ keâe me=peve efkeâÙee peevee ØemleeefJele nw~ *veerefle Debleie&le
DeewÅeesefiekeâ GheÙeesie kesâ efueS iewj-ke=âef<e, yebpej Deewj DevegheÙeesieer Yetefce keâer
hetefuebie keâes yeÌ{eJee oskeâj Yetefce yeQkeâ yeveeves keâes Øeeslmeenve Øeoeve efkeâÙee ieÙee
nw~ *Fme veerefle ceW efJeòeerÙe Øeeslmeenve, Gheeoeve SJeb efjÙeeÙeleeW kesâ mebyebOe
ceW mšebhe Megukeâ ceW Útš keâer JÙeJemLee keâer ieF& nw~ Fmekesâ lenle, Yetefce kesâ
›eâÙe hej jepÙe yegbosueKeb[ Deewj hetJeeËÛeue ceW 100 ØeefleMele, ceOÙeebÛeue SJeb
heefMÛeceebÛeue (ieewlece yegæ veiej Deewj ieeefpeÙeeyeeo efpeues keâes ÚesÌ[keâj) #es$e
ceW 75 ØeefleMele mšebhe Megukeâ ceW Útš oer peeSieer~ *ieewlece yegæ veiej SJeb
CO
ieeefpeÙeeyeeo efpeues ceW mšebhe Megukeâ ceW 50 ØeefleMele Útš oer peeSieer~
*3 veJebyej, 2022 keâes Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue ves Gòej ØeosMe mšeš&Dehe
S.
veerefle, 2020 ceW mebMeesOeve kesâ ØemleeJe keâes cebpetjer Øeoeve keâer~ Fme veerefle
TE
ceW mebMeesOeve kesâ lenle Glke=â°lee kesâ keWâõeW keâer mLeehevee kesâ ue#Ùe keâes 3 mes
yeÌ{ekeâj 8 keâj efoÙee ieÙee nw~ *mšeš&-Dehme keâes 15000 ®heÙes ceeefmekeâ
O
kesâ mLeeve hej Deye 17500 ®heÙes ceeefmekeâ YejCe-hees<eCe Yeòee Skeâ Je<e& keâer
FN
DeJeefOe lekeâ Øeoeve efkeâÙee peeSiee~ *meer[ kewâefhešue Je efJeheCeve meneÙelee
keâer OevejeefMe keâes Yeer 5 ueeKe ®heÙes mes yeÌ{ekeâj 7.50 ueeKe ®heÙes keâj
D
efoÙee ieÙee nw~ *Fmekesâ DeueeJee 5 ueeKe ®heÙes ØeesšesšeFhe Devegoeve keâer
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

veF& JÙeJemLee keâer ieF& nw~ *mebMeesOeve ceW JÙeeJeneefjkeâ DeeJeMÙekeâleeDeeW kesâ
Âef°iele ceefnuee vesle=lJe Jeeues mšeš&Dehe, «eeceerCe ØeYeeJe mšeš&Dehe, mekeg&âuej ØeMvekeâesMe
Fkeâesvee@ceer mšeš&Dehe, veJeerkeâjCeerÙe Tpee& mšeš&Dehe, peueJeeÙeg heefjJele&ve 1. Gòej ØeosMe cebef$eceb[ue ves 29 pegueeF&, 2020 keâes efvecveefueefKele veiejeW
mšeš&Dehe, JÙeJemeeÙeerkeâjCe FlÙeeefo keâer heefjYee<eeDeeW keâes Fme veerefle kesâ ceW mes efkeâmeceW je°^erÙe efJeefOe efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer mLeehevee keâe Devegceesove
Debleie&le heefjYeeef<ele efkeâÙee ieÙee nw~ efkeâÙee nw?
*efveÙece-50 kesâ mebMeesOeve kesâ lenle jefpemš^erkeâjCe heâerme kesâ Yegieleeve mes Útš (a) keâevehegj (b) ueKeveT
kesâ mebyebOe ceW, GefuueefKele efJeJejCeeW kesâ ceesšj ÙeeveeW kesâ jefpemš^erkeâjCe DeLee&le (c) ieesjKehegj (d) ØeÙeeiejepe
jefpemš^erkeâjCe, hegve: jefpemš^erkeâjCe SJeb mJemLelee ØeceeCe-he$e kesâ efueS keâesF& U.P.P.C.S. (Pre), 2020
heâerme veneR ueer peeSieer~ Fve ceesšj ÙeeveeW ceW (1) ke=âef<e ØeÙeespeveeW kesâ efueS Gòej—(d)
DevevÙe ™he mes ØeÙeesie efkeâS peeves Jeeues šw^keäšj Deewj ueeskeâesceesefšJe, (2) hetJe&
mebmLeeDeeW kesâ mJeeefcelJeeOeerve Deewj kesâJeue yeerceejeW Ùee IeeÙeueeW kesâ heefjJenve ØeÙeeiejepe ceW 25 SkeâÌ[ Yetefce hej je°^erÙe efJeefOe efJeMJeefJeÅeeueÙe keâer
kesâ efueS DevevÙe ™he mes ØeÙeesie efkeâS peeves Jeeues ceesšj SbyegueWme, (3) Ssmes mLeehevee keâer peeSieer~ Deiemle, 2020 ceW Gòej ØeosMe efJeOeevemeYee Éeje
Gòej ØeosMe je°^erÙe efJeefOe efJeMJeefJeÅeeueÙe ØeÙeeiejepe efJeOesÙekeâ, 2020
ceesšj Jeenve pees mejkeâej kesâ mJeeefcelJeeOeerve neW Ùee lelmeceÙe mejkeâej keâer
keâes cebpetjer Øeoeve keâer ieF&~
mesJee ceW neW, (4) keWâõerÙe ceesšj Ùeeve efveÙeceeJeueer, 1989 kesâ Debleie&le peejer
Ùeeve m›esâefhebie megefJeOee keâe jefpemš^erkeâjCe Deewj keâeÙe& efveÙece, 2021 kesâ DeOeerve 2. peveJejer, 2020 ceW Gòej ØeosMe ceW efkeâleves mLeueeW keâes ‘jecemej meeFš’
mLeeefhele hebpeerke=âle Ùeeve m›esâefhebie megefJeOee keWâõ ceW m›esâhe keâjeS peeves Jeeues ceW Meeefceue efkeâÙee ieÙee?
JeenveeW hej DeefOemetÛevee keâer efleefLe mes Skeâ Je<e& kesâ efueS~ GheefveÙece (4) kesâ (a) 3 (b) 6
Debleie&le Deeves Jeeues JeenveeW keâer heâerme hej osÙe Meeefmle mes Yeer Mele-ØeefleMele (c) 9 (d) 12
Útš nesieer~ (5) Gòej ØeosMe Fuesefkeäš^keâ Jeenve efJeefvecee&&Ce SJeb ieefleMeeruelee U.P.P.C.S. (Pre), 2020
veerefle, 2022 kesâ DeefOemetefÛele efkeâS peeves keâer efleefLe 14 Dekeäštyej, 2022 Gòej—(b)
mes 3 Je<e& kesâ Yeerlej Gòej ØeosMe jepÙe ceW ›eâÙe SJeb hebpeerke=âle efkeâS ieS
peveJejer, 2020 ceW Yeejle ves 10 veF& Deeõ&Yetecf eÙeeW keâes Deblejje°^eÙr e cenòJe
Fuesefkeäš^keâ Jeenve (F&.Jeer.)~ GheefveÙece (5) kesâ Debleie&le Deeves Jeeues JeenveeW hej
keâer Deeõ&Yetecf eÙeeW kesâ ™he ceW efveefo<& š efkeâÙee nw~ veJeefveefo<& š 10 jecemej
14 Dekeäštyej, 2022 keâes DeefOemetefÛele Gòej ØeosMe Fuesefkeäš^keâ Jeenve efJeefvecee&Ce
mLeueeW ceW Gòej ØeosMe kesâ 6 mLeue Meeefceue Les~ Jele&ceeve ceW G.Øe. kesâ 10
SJeb ieefleMeeruelee veerefle, 2022 keâer ØeYeeJeer DeJeefOe kesâ ÛeewLes SJeb heebÛeJes Je<e&
mLeue Meeefceue nQ, Jes nQ—Thejer iebiee veoer, veJeeyeiebpe he#eer DeYeÙeejCÙe,
ceW Gòej ØeosMe ceW efJeefveefce&le, ›eâÙe leLee hebpeerke=âle Fuesefkeäš^keâ Jeenve (F&.
heeJe&leer Dejiee he#eer DeYeÙeejCÙe, meceeve he#eer DeYeÙeejCÙe, mecemehegj he#eer
Jeer.)~ GheefveÙece (5) ceW GefuueefKele Fuesefkeäš^keâ Jeenve (F&.Jeer.) keâe leelheÙe&
DeYeÙeejCÙe, meeb[er he#eer DeYeÙeejCÙe leLee mejmeF& veJej Peerue, metj mejesJej,
Fuesefkeäš^keâ ceesšj keâe GheÙeesie keâjves Jeeues mecemle Dee@šesceesyeeFue mes nw, pees
nwojhegj Deeõ&Yetecf e Deewj yeefKeje JevÙepeerJe DeYeÙeejCÙe~
yewšjer, Deuš^e-kewâhesefmešj DeLeJee FËOeve mesue Éeje mebÛeeefuele nesles nQ~ FmeceW
mecemle 2-Jneruej, 3-Jneruej SJeb 4-Jneruej mš^ebie neFefyeÇ[ Fuesefkeäš^keâ Jnerkeâue 3. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee jecemej mLeue Gòej ØeosMe ceW efmLele
veneR
CO
(SÛe.F&.Jeer.), hueie Fve neFefyeÇ[ Fuesefkeäš^keâ Jnerkeâue (heer.SÛe.F&.Jeer.), yewšjer
Fuesefkeäš^keâ Jnerkeâue (yeer.F&.Jeer.) leLee heäÙetue mesue Fuesefkeäš^keâ Jnerkeâue (Sheâ. (a) metj mejesJej (b) mecemehegj he#eer DeYeÙeejCÙe

meer.F&.Jeer.) meefcceefuele nQ~ (c) mejmeF& veeJej Peerue (d) megefjbmej-ceevemej PeerueW
S.

*Gòej ØeosMe Fuesefkeäš^keâ Jeenve efJeefvecee&Ce SJeb ieefleMeeruelee veerefle, 2022 U.P.P.C.S. (Pre), 2021
TE

kesâ ØeeefJeOeeveeW kesâ Âef°iele ›esâleeDeeW keâes Fuesefkeäš^keâ JeenveeW kesâ hebpeerkeâjCe GÚejó(d)
Megukeâ ceW Útš Øeoòe efkeâS peeves kesâ ØeÙeespeveeLe& Gòej ØeosMe ceesšj Ùeeve megefjbmej-ceevemej PeerueW peccet SJeb keâMceerj ceW DeJeefmLele nQ~ Ùen veJebyej,
O

efveÙeceeJeueer, 1998 kesâ efveÙece 50 ceW efJeÅeceeve GheefveÙeceeW/ØeeefJeOeeveeW kesâ 2005 ceW jecemej mLeue kesâ ™he ceW DeefOemetefÛele ngF& LeeR~ Mes<e leerveeW metj
FN

mLeeve hej mebMeesefOele GheefveÙeceeW/ØeeefJeOeeveeW keâes ØeeflemLeeefhele efkeâS peeves nsleg mejesJej (Deeieje), mecemehegj he#eer DeYeÙeejCÙe (jeÙeyejsueer) leLee mejmeF&
Gòej ØeosMe ceesšj Ùeeve (30Jeeb mebMeesOeve) efveÙeceeJeueer, 2023 keâe ØeKÙeeheve veeJej Peerue (FšeJee) Gòej ØeosMe ceW DeJeefmLele nQ~ Ùes meYeer PeerueW jecemej
D

efkeâS peeves keâe ØemleeJe nw~ metÛeer ceW DeefOemetefÛele nQ~

.P

H–168 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

4. GÚej ÿeosMe ceW heŸe&öve ke‚es yeÃ{eJee osves kes‚ efueS 2015 ceW ÿeLece ö^wJesue Deke‰ötyej, 2014 ceW GÚej ÿeosMe kes‚ ueKeveT peveheo ceW Ske‚ Deblejje∞^erŸe
ceeö& ke‚e DeeŸeespeve efke‚Ÿee ieŸee - efõe‚kes‚ö mösef[Ÿece kes‚ efvecee&Ce ke‚e ke‚eŸe& DeejbYe efke‚Ÿee ieŸee Lee, efpemes
(a) ueKeveT ceW (b) ke‚evehegj ceW Je<e& 2017 ceW heefjÛeeueve ØeejbYe efkeâÙee ieÙee~ Fme mšsef[Ùece keâes Fkeâevee
(c) Deeieje ceW (d) JeejeCemeer ceW Deblejje°^erÙe ef›eâkesâš mšsef[Ùece kesâ veece mes peevee peelee Lee~ Deye Fmekeâe
U.P.P.C.S. (Mains), 2016
veece heefjJeefle&le keâjkesâ Yeejle jlve ßeer Dešue efyenejer yeepehesÙeer Fkeâevee
GÚejó(a) mšsef[Ùece keâj efoÙee ieÙee~ keâevehegj ceW «eerve heeke&â mšsef[Ùece Deblejje°^erÙe
GÚej ÿeosMe ceW heŸe&öve ke‚es yeÃ{eJee osves kes‚ efueS Je<e& 2015 ceW 22 - 24 ef›eâkesâš mšsef[Ùece nw~ ceeÛe&, 2023 ceW yeermeermeerDeeF& ves JeejeCemeer ceW Skeâ
he‚jJejer kes‚ ceOŸe GÚej ÿeosMe mejke‚ej SJeb YeejleerŸe JeeefCepŸe Deewj G≈eesie veS Deblejje°^erÙe ef›eâkesâš mšsef[Ùece keâer cebpetjer os oer, pees ceeÛe&, 2024
cenemebIe (FICCI) …eje ÿeLece ö^Jw esue ceeö& ke‚e DeeŸeespeve ueKeveT ceW mebhevve
lekeâ yeve peeves keâer mebYeeJevee nw~ Ùen Gòej ØeosMe keâe leermeje Deblejje°^erÙe
ngDee Lee~ GuuesKeveerŸe nw efke‚ GÚej ÿeosMe ö^Jw esue ceeö&, 2016 ke‚e DeeŸeespeve
ef›eâkesâš mšsef[Ùece nesiee~
21 - 23 he‚jJejer, 2016 kes‚ ceOŸe leepeveiejer Deeieje ceW mebhevve ngDee~
8. GÚej ÿeosMe mejke‚ej ves DeYeer neue ner ceW Je<e& 2015-16 ke‚es efke‚me
5. GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele efpeueeW ceW mes efke‚meceW 112 Je<e& ke‚er yegpegie& ôhe ceW ceveeves ke‚e efveCe&Ÿe efueŸee nw?
ceefnuee (veewjespeer osJeer) ke‚es ´eece ÿeOeeve ¤egvee ieŸee nw? (a) ŸegJee Je<e&
(a) ceT (b) ieepeerhegj (b) ceefnuee megj#ee Je<e&
(c) DeepeceieÃ{ (d) peewvehegj (c) efke‚meeve Je<e&
U.P.P.C.S. (Pre), 2016 (d) heŸee&JejCe mebj#eCe Je<e&
GÚejó(c) U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2014
jepŸe efveJee&¤eve DeeŸeesie, GÚej ÿeosMe …eje Ieesef<ele heb¤eeŸele meeceevŸe GÚejó(c)
efveJee&¤eve, 2015 kes‚ heefjCeeceeW kes‚ Devegmeej, DeepeceieÃ{ efpeues kes‚ het‚uehegj GÚej ÿeosMe kes‚ lelke‚eueerve cegKŸeceb$eer DeefKeuesMe ŸeeoJe ves efJeÚeerŸe Je<e&
yuee@ke‚ ke‚er DeeoceceT ´eece heb¤eeŸele kes‚ ¤egveeJeeW ceW 96 Je<eeaŸe ceefnuee veewjespeer 2015-16 kes‚ efueS he‚jJejer, 2015 ceW efJeOeevemeYee ceW 3.02 ueeKe ke‚jesÃ[
osJeer ´eece ÿeOeeve ¤egveeR ieF& nQ~ GvnW keg‚ue 545 cele ÿeehle ngS~ neueebefke‚ ÆheŸes mes DeefOeke‚ ke‚e yepeö ÿemlegle efke‚Ÿee~ Fmeer yepeö ceW Je<e& 2015-16
ÿeMve ceW veewjespeer osJeer ke‚er Gce¸ 112 Je<e& yeleeF& ieF& nw, pees DeeefOeke‚eefjke‚ ke‚es ëefke‚meeve Je<e&í kes‚ ôhe ceW ceveeves ke‚er ÿeefleyeÊlee ke‚er ieF& nw~ GuuesKeveerŸe
Deebke‚Ã[eW mes cesue veneR Keeleer~ nw efke‚ 28 Deÿewue, 2015 ke‚es lelke‚eueerve cegKŸeceb$eer ves ueKeveT ceW ëceele=
6. GÚej ÿeosMe ceW Ske‚ jsue ke‚es¤e hew‚ke‰ö^er ke‚er mLeehevee ke‚er pee jner nwó SJeb yeeue mJeemLŸeí Je<e& 2015-16 ke‚e MegYeejbYe efke‚Ÿee Lee~
(a) cesj" ceW (b) veesS[e ceW 9. DeefJeYeeefpele GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me peveheo ke‚es ëDeelebke‚JeeefoŸeeW ke‚e
(c) jeŸeyejsueer ceW (d) JeejeCemeer ceW Ske‚ ÿepeveve-mLeueí kes‚ DeefYeOeeve mes ke‚uebefke‚le efke‚Ÿee peeves ueiee nw?
U.P.P.C.S. (Mains), 2006, 2012 (a) DeepeceieÃ{
GÚejó(c) (b) DeueerieÃ{
(c) efheLeewjeieÃ{
CO
G.ÿe. ceW ëjsue ke‚es¤e Hew‚ke‰ö^erí (ueeueiebpe, jeŸeyejsueer efpeues ceW) jsue yepeö
2006-07 ceW ÿemleeefJele ke‚er ieF&~ Fmeke‚er DeeOeejefMeuee mebÿeie DeOŸe#ee SJeb (d) ÿeleeheieÃ{
meebmeo meesefveŸee ieebOeer ves 13 He‚jJejer, 2007 ke‚es jKeer~ efomebyej, 2015 U.P.P.C.S. (Pre) (Spl.), 2008
S.

ceW Fmekeâe veece yeouekeâj cee@[ve& keâesÛe hewâkeäšjer keâj efoÙee ieÙee~ GÚejó(*)
TE

7. neue ner ceW Deke‰ötyej, 2014 ceW GÚej ÿeosMe ceW Ske‚ Deblejje∞^erŸe keg‚⁄ Ske‚ IeöveeDeeW ceW DeepeceieÃ{ efveJeeefmeŸeeW ke‚er mebefuehlelee kes‚ ke‚ejCe
O

efõe‚kes‚ö mösef[Ÿece kes‚ efvecee&Ce ke‚e ke‚eŸe& DeejbYe efke‚Ÿee ieŸee nw - DeepeceieÃ{ efpeues ke‚es ëDeelebke‚JeeefoŸeeW ke‚e Ske‚ ÿepeveve-mLeueí kes‚ ôhe ceW
(a) ueKeveT ceW (b) JeejeCemeer ceW
FN

ke‚uebefke‚le efke‚Ÿee peeves ueiee nw~ Deelebke‚JeeefoŸeeW kes‚ ÿepeveve-mLeue kes‚ ôhe
(c) veesS[e ceW (d) Deeieje ceW ceW veeceke‚jCe ¤etbefke‚ DeeefOeke‚eefjke‚ veneR nw~ Dele: Fmeke‚e efJejesOe efke‚Ÿee
U.P.P.C.S. (Mains), 2014
D

ieŸee, he‚uemJeôhe ueeske‚ mesJee DeeŸeesie ves Fme ÿeMve ke‚es cetuŸeebke‚ve mes yeenj
GÚejó(a) ke‚j efoŸee~
.P

H–169 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

10. neue kes‚ peeheeveer ceefmle<ke‚ pJej ke‚er ceneceejer mes G.ÿe. ceW meJee&efOeke‚ (a) 1 SJeb 2 kes‚Jeue
ÿeYeeefJele peveheo Leeó (b) 1, 2 SJeb 3 kes‚Jeue
(c) 2, 3 SJeb 4 kes‚Jeue
(a) yemleer
(d)
(b)
meYeer ¤eejeW
ieesb[e
U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2010
(c) ieesjKehegj GÚej—(b)
(d) ke‚evehegj veiej GÚej ÿeosMe peveefnle ieejböer DeefOeefveŸece, 2011 kes‚ lenle pevelee ke‚es
U.P.P.C.S. (Pre), 2005 ÿeefleefove ke‚er DeeJeMŸeke‚leeDeeW mes mebyebefOele mesJeeDeeW ke‚er GheueefyOe Ske‚ menpe
GÚejó(c) Deewj meceŸeyeÊ lejerkes‚ mes ke‚jeves ke‚e ÿeeJeOeeve efke‚Ÿee ieŸee nw~ FmeceW ÿeejbeYf eke‚
peeheeveer ceefmle<ke‚ pJej (JE - peeheeveer Fbmeshes‚ueeFeföme) mes DeefOeke‚ebMele: ôhe mes 13 jepŸe ÿeoÚe mesJeeDeesb ke‚es Meeefceue efke‚Ÿee ieŸee nw~ Dele: ke‚Leve
ÿeYeeefJele efpeues hetJeea G.ÿe. kes‚ Les, eEke‚leg Fve efpeueeW ceW ieesjKehegj, cenjepeiebpe 1,2 Deewj 3 mener nQ, peyeefke‚ ke‚Leve 4 mener veneR nw~

SJeb keg‚Meerveiej Fmemes DelŸeefOeke‚ ÿeYeeefJele jns~ 13. GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje he‚jJejer, 2013 ceW DeefOemetef¤ele ëheerefÃ[le
11. GÚej ÿeosMe mejke‚ej ves hew‚meuee efke‚Ÿee nw efke‚ leepe ö^wefheefpeŸece peesve cegDeeJepee Ÿeespeveeí kes‚ Debleie&le efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee/ke‚ewve-mes
Dee¤⁄eefole nw/nQ?
ke‚es heŸee&JejCe efce$eJele ´eerve hee@Jej ÿeoeve ke‚js~ Jen ´eerve hee@Jej ke‰Ÿee
1. nlŸee heerefÃ[le
2. Ÿeewve og<ke‚ce& heerefÃ[le
nw?
(a) KeesF& hej DeeOeeefjle hee@Jej ke‚e men-Glheeove~ 3. ŸegÊ heerefÃ[le
(b) Ÿecegvee peue hej DeeOeeefjle neF[^esFuesefke‰ö^ke‚ hee@Jej~ 4. les]peeye kes‚ nceues mes heerefÃ[le
(c) nJee¤eke‰ke‚er hee@Jej Glheeove~ mener GÚej ke‚e ¤eŸeve veer¤es efoS ieS ket‚ö mes ke‚erefpeS-
(d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR~ ket‚ö :
(a) kes‚Jeue 1 Deewj 2
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
(b) kes‚Jeue 2, 3 Deewj 4
GÚejó(a)
(c) kes‚Jeue 1, 2 Deewj 4
Je<e& 2005 ceW GÚej ÿeosMe mejke‚ej ves Ÿen efveCe&Ÿe efueŸee efke‚ leepe ö^ew hf eefpeŸece (d) meYeer ¤eejeW
peesve ke‚es ´eerve hee@Jej ÿeoeve efke‚Ÿee peeS~ Fme nsleg iewj-heejbheefjke‚ Tpee& U.P. Lower Sub. (Pre), 2013
efJeYeeie Deewj Decesefjke‚er meneŸelee kes‚ …eje KeesF& (Bagasse) hej DeeOeeefjle GÚejó(c)
hee@Jej kes‚ men-Glheeove kes‚ heeŸeueö ÿeespeske‰ö ke‚e ÿemleeJe ngDee~ KeesF& hej He‚jJejer, 2013 ceW GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje DeefOemetef¤ele ëheerefÃ[le
DeeOeeefjle Tpee& Glheeove, Ske‚ yeeŸeesceeme ÿeew≈eesefieke‚er nw~ cegDeeJepee Ÿeespeveeí kes‚ Debleie&le yeueelke‚ej ke‚er heerefÃ[lee ke‚es 2 ueeKe ÆheŸes,
12. 2011 les]peeye nceues ke‚er heerefÃ[lee ke‚es 1.5 ueeKe ÆheŸes, nlŸee ceW 2 ueeKe ÆheŸes
CO
GÚej ÿeosMe peveefnle ieejböer DeefOeefveŸece, ÿeeJeOeeve ke‚jlee
nw, ueesieeW ke‚er ÿeefleefove ke‚er DeeJeMŸeke‚leeDeeW mes mebyebefOele mesJeeDeeW ke‚er leLee ceeveJe lemke‚jer kes‚ ceeceues ceW 2 ueeKe ÆheŸes cegDeeJepes kes‚ leewj hej
efoS peeves ke‚e ÿeeJeOeeve Lee~ GÚej ÿeosMe ‘heerefÃ[le #eeflehetefle&’ Ÿeespevee,
S.

GheueefyOe
2014 GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje DeefOemetef¤ele ke‚er ieF&~ Fmekes‚ lenle
1. Ske‚
TE

menpe lejerkes‚ mes

lespeeye nceues ke‚er heerefÃ[lee ke‚er jeefMe yeÃ{eke‚j 3 ueeKe ÆheŸes ke‚j oer ieF&~
2. Ske‚ meceŸeyeÊ lejerkes‚ mes
14. ‘mšsÛÙet Dee@heâ heerme’ Yeejle kesâ efkeâme jepÙe ceW DeJeefmLele nw?
O

3. 13 ef¤eef÷le
(a) ceOÙe ØeosMe (b) jepemLeeve
mesJeeDeeW ke‚er
FN

4. ye«ske‚-FefJeve DeeefLe&ke‚ efmeÊeble hej (c) iegpejele (d) efnceeÛeue ØeosMe

U.P.P.C.S. (Pre), 2021
D

veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveS -

GÚejó(b)
.P

ket‚ö :
H–170 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
‘mšwÛÙet Dee@heâ heerme’ (Meebefle keâer Øeeflecee) pewve DeeÛeeÙe& ßeer efJepeÙe JeuueYe
metjerMJej peer cenejepe keâer Øeeflecee nw~ Fmekeâe DeveeJejCe ØeOeeveceb$eer vejWõ
ceesoer ves 16 veJebyej, 2020 keâes pewve DeeÛeeÙe& keâer 151JeeR peÙebleer kesâ
DeJemej hej efkeâÙee Lee~ De°Oeeleg efveefce&le Ùen Øeeflecee 151 FbÛe TbÛeer nw~
Ùen Øeeflecee jepemLeeve kesâ heeueer ceW peslehegje efmLeefle efJepeÙe JeuueYe meeOevee
keWâõ ceW mLeeefhele keâer ieF& nw~
efJeefJeOe
veesšdme
*efomebyej, 2022 ceW YeejleerÙe KeeÅe mebj#ee SJeb ceevekeâ ØeeefOekeâjCe (FSSAI)
ves keWâõerÙe pesue efpeuee keâejeieej yegueboMenj keâer pesue ceW kewâefoÙeeW keâes hejesmes
peeves Jeeues GÛÛe iegCeJeòee Jeeues Yeespeve keâes 5-mšej jsefšbie Deewj ‘F&š jeFš
keQâheme’ šwie Øeoeve efkeâÙee~ *heâ®&Keeyeeo kesâ yeeo Gòej ØeosMe mes Jen šwie
heeves Jeeueer Ùen otmejer pesue nw~
*27 veJebyej, 2022 keâes cegKÙeceb$eer Ùeesieer DeeefolÙeveeLe ves DeÙeesOÙee ceW 41JeW
jeceeÙeCe cesues keâe MegYeejbYe efkeâÙee~ *Fme cesues keâe meceeheve 30 veJebyej,
2022 keâes ngDee~ *jeceeÙeCe cesues ceW ßeeruebkeâe, keâesefjÙee, ceuesefMeÙee meefnle
keâF& osMeeW keâer jeceueerueeDeeW keâe cebÛeve efkeâÙee ieÙee~
*1 veJebyej, 2022 keâes je°^heefle õewheoer cegceg& ves ieewlece yegæ veiej kesâ Fbef[Ùee
Skeämehees ceeš&, iesÇšj veesS[e ceW 7JeW Yeejle peue mehleen keâe GodIeešve efkeâÙee~
Fmekeâe meceeheve 5 veJebyej, 2022 keâes ngDee~ *7JeW Yeejle peue mehleen keâe
efJe<eÙe (Theme) ‘‘efškeâeT efJekeâeme Deewj meceevelee kesâ efueS peue megj#ee’’ Lee~
*29 efomebyej, 2022 keâes Gòej ØeosMe mejkeâej ves lejeF& SueerheWâš efjpeJe&
keâer mLeehevee keâes cebpetjer Øeoeve keâer~ *Dekeäštyej, 2022 ceW keWâõerÙe Jeve Deewj
heÙee&JejCe ceb$eeueÙe Éeje Fmekeâer mLeehevee nsleg cebpetjer Øeoeve keâer pee Ûegkeâer
nw~ 3072 Jeie& efkeâceer. ceW yeveves Jeeues Fme SueerheWâš efjpeJe& ceW ogOeJee šeFiej
efjpeJe&, heerueerYeerle šeFiej efjpeJe& Deewj oef#eCeer Keerjer Jeve ØeYeeie keâe #es$e
Meeefceue nesiee~ *Ùen osMe keâe 33Jeeb Deewj ØeosMe keâe otmeje SueerheWâš efjpeJe&
nesiee~ *lejeF& SueerheWâš efjpeJe& ceW ogOeJee šeFiej efjpeJe& keâe 2200 Jeie&
efkeâceer., heerueerYeerle šeFiej efjpeJe& keâe 730 Jeie& efkeâceer. Deewj oef#eCeer Keerjer
Jeve ØeYeeie keâe 172 Jeie& efkeâceer. #es$e Meeefceue efkeâÙee peeSiee~ *#es$eheâue kesâ
Âef°keâesCe mes Ùen osMe keâe 8Jeeb meyemes yeÌ[e SueerheWâš efjpeJe& nw~ *Gòej ØeosMe
kesâ menejvehegj kesâ efMeJeeefuekeâ ceW ØeosMe keâe henuee SueerheWâš efjpeJe& mLeeefhele nw~
H–171 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
*efJeMJe ceW JÙeehle JewefMJekeâ mecemÙeeDeeW keâe meecevee keâjves, JewefMJekeâ meesÛe keâer
JÙeehekeâlee Øeoeve keâjves kesâ efueS Deblejje°^erÙe mecegoeÙe ves mebÙegòeâ je°^ kesâ
ceeOÙece mes 17 meleled efJekeâeme ue#ÙeeW keâer Ssefleneefmekeâ Ùeespevee Meg™ keâer nw,
efpemekeâe GösMÙe Je<e& 2030 lekeâ DeefOekeâ mebhevve DeefOekeâ meceleeJeeoer Deewj
DeefOekeâ mebjef#ele efJeMJe keâer jÛevee keâjvee nw~ Yeejle mejkeâej melele efJekeâeme
ue#Ùe 2030 kesâ SpeW[e kesâ Øeefle ÂÌ{lee mes meceefhe&le nw~ *meleled efJekeâeme
ue#Ùe 5heer (heerhegue, Øeemhesefjšer, heerme, heeš&vejefMehe SJeb huewvesš DeLee&le meye
ueesie, mebhevvelee, Meebefle, meePesoejer SJeb he=LJeer) kesâ efmeæeble hej DeeOeeefjle
nw~ Fme mece«e SpeW[e ceW ceevee ieÙee nw efkeâ Deye kesâJeue DeeefLe&keâ Je=efæ hej
heâeskeâme keâjvee heÙee&hle veneR nw, yeefukeâ efve<he#e Deewj DeefOekeâ meceleecetuekeâ
meceepeeW leLee DeefOekeâ mebjef#ele SJeb DeefOekeâ mebhevve he=LJeer hej heâeskeâme keâjvee
nesiee~ Gòej ØeosMe ceW mecegõlešerÙe #es$e ve nesves kesâ keâejCe ue#Ùe mebKÙee 14
G.Øe. ceW ueeiet veneR nw~
meleled efJekeâeme ue#Ùe -2030 : Gòej ØeosMe keâer Øeieefle
meleled efJekeâeme ue#Ùe-2030 keâes Øeehle keâjves kesâ efueÙes ØeosMe kesâ 64 efJeYeeieeW
keâes meefcceefuele keâjles ngS ØelÙeskeâ ieesue nsleg 16 efJeYeeieeW keâes vees[ue
veeefcele efkeâÙee ieÙee nw~ Fve meYeer efJeYeeieeW kesâ meefcceefuele ØeÙeemeeW mes efJepeve
[e@keäÙetceWš-2030 lewÙeej efkeâÙee ieÙee nw, efpemekesâ Debleie&le 2030 lekeâ iejeryeer
nševes, hesÙepeue, mJeÛÚlee, efMe#ee, Yeespeve leLee efyepeueer Deeefo GheueyOe
keâjeves keâe ue#Ùe jKee ieÙee nw, pees osMe Je ØeosMe keâer DeeefLe&keâ efmLeefle keâes
cepeyetle keâjves nsleg cenòJehetCe& keâoce nw, Fmekesâ cegKÙe efyebog efvecveJele nQ—
* meyekeâe meleled SJeb mLeeÙeer efJekeâeme~
* keâcepeesj JeieeX keâes ØeeLeefcekeâlee~
* megMeemeve-vÙeeefÙekeâ SJeb megjef#ele JeeleeJejCe~
* DeJemejeW keâe me=peve~
* efMe#ee mJeemLÙe SJeb hees<eCe~
* heÙee&JejCe keâer megj#ee SJeb mebj#eCe
CO
*heÙe&šve GÅeesie keâes veF& TbÛeeFÙeeW lekeâ hengbÛeeves nsleg Gòej ØeosMe heÙe&šve
veerefle-2018 ueeiet keâer ieF& nw~ Fmekesâ Debleie&le, jeceeÙeCe meefke&âš, ke=â<Ce
S.
meefke&âš, metheâer meefke&âš, yeewæ meefke&âš, yegbosueKeb[ meefke&âš, pewve meefke&âš/
TE
yeÇpe leerLe& efJekeâeme heefj<eo keâer mLeehevee leLee DeÙeesOÙee keâer oerheeJeueer Deewj
yeÇpe keâer nesueer kesâ DeeÙeespeve kesâ efueS ØeeJeOeeve ngDee nw~ *Gòej ØeosMe veF&
O
heÙe&šve veerefle-2022 keâe Devegceesove cebef$eheefj<eo Éeje Øeoeve efkeâÙee ieÙee nw,
FN
efpemekesâ Debleie&le efveJesMekeâeW keâes efJeYeeie Éeje Øeoeve efkeâS peeves Jeeues ueeYeeW
keâes Âef°iele jKeles ngS efveJesMekeâeW Éeje keâeheâer yeÌ{-ÛeÌ{ keâj Sce.Dees.Ùet.
D
nmlee#eefjle efkeâS pee jns nQ~
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

mJeosMe oMe&ve mkeâerce 4. efyepeveewj efyepeveewj ceW efJeogjkegâšer, helLejieÌ{

›eâ. meefke&âš Ùeespevee keâe veece ØemleeefJele (vepeeryegöewuee keâe efkeâuee), ojieen DeeefueÙee
peesieerhegje
meb. OevejeefMe
5. cegjeoeyeeo heerleue veiejer
1. jeceeÙeCe meefke&âš efÛe$eketâš SJeb ëe=bieJesjhegj keâe heÙe&šve 69.45
6. mebYeue keâefukeâ efJe<Ceg cebefoj
efJekeâeme~
7. jecehegj jecehegj jpee ueeF&yesÇjer (jecehegj keâe efkeâuee)
2. jeceeÙeCe meefke&âš DeÙeesOÙee keâe heÙe&šve efJekeâeme~ 127.20
8. Decejesne Decejesne, JeemegosJe cebefoj, Meen efJeueeÙele
3. yegefæmš meefke&âš kegâMeerveiej, keâefheueJemleg SJeb ßeeJemleer 99.97
Meen ojieen
keâe heÙe&šve efJekeâeme~
4. efmheefjÛegDeue ieesjKehegj, osJeerheešve, [gceefjÙeeiebpe 15.76 9. cesj" nefmleveehegj, hejeref#eleieÌ{
meefke&âš keâe heÙe&šve efJekeâeme~ 10. yeeiehele uee#eeie=n yejveeJee
5. efmheefjÛegDeue pesJej-oeojer-efmekebâojeyeeo-veesS[e- 12.03 11. ieeefpeÙeeyeeo ieeefpeÙeeyeeo, Oeewuee kegâDeeb, ue#ceerveejeÙeCe
meefke&âš Kegpee&-yeeboe keâe heÙe&šve efJekeâeme~ cebefoj, ceesoerveiej
12. nehegÌ[ ieÌ{cegòesâMJej
Øeemeeo mkeâerce 13. ieewlece yegæ veiej ovekeâewj
›eâ. Ùeespevee keâe veece ØemleeefJele OevejeefMe
14. yegueboMenj keâCe&Jeeme
meb. (®. keâjesÌ[)
15. DeueerieÌ{ DeueerieÌ{, efmeæheer" ßeer KesjsMJej Oeece cebefoj
1. JeejeCemeer ceW ›etâpe yeesš mebÛeeueve keâer Ùeespevee 10.71
16. neLejme neLejme, ßeer neTpeer cenejepe cebefoj
2. JeejeCemeer kesâ mecesefkeâle heÙe&šve efJekeâeme 44.60
17. ceLegje ceLegje, Je=boeJeve, ieesJeOe&ve, kegâmegce mejesJej,
(hesâpe-2)
yejmeevee, ieeskegâue, veboieebJe, jeOeekegbâ[, ceneJeve
3. ceLegje efmLele ieesJeOe&ve keâe heÙe&šve efJekeâeme 39.73 jepekeâerÙe meb«eneueÙe ceLegje
nsefjšspe Deeke&â SJeb mebyebefOele mLeue 18. Deeieje Deeieje, leepecenue, Deeieje efkeâuee, heâlesnhegj
›eâ. nsefjšspe Deeke&â mebyebefOele oMe&veerÙe mLeue meerkeâjer, efmekebâoje, SlceeoGöewuee cesnleeye
meb. yeeie, ceefjÙece še@cye, jeceyeeie, yešsMJej
1. Deeieje Deeieje, heâlesnhegj meerkeâjer, Ûebyeue meWÛegjer, yejmeevee, 19. efheâjespeeyeeo ØeeÛeerve efoiebyej pewve cebefoj, «eece ÛebõJeej SJeb
yešsMJej, FšeJee ueeÙeve meheâejer, ieeskegâue, veboieebJe, ØeeÛeerve cee™efle vebove
ceLegje, Je=boeJeve~ 20. Sše hešvee he#eer efJenej
2. ueKeveT ueKeveT, DeÙeesOÙee, efye"tj, osJeeMejerheâ, ogOeJee, 21. keâemeiebpe meewjeW
keâlejefveÙeeIeeš JevÙe heMeg Øes#ekeâ, vewefce<eejCÙe, 22. cewvehegjer meceeve he#eer efJenej
23. yeoeÙetb yeÌ[er pÙeejle, Úesšer pÙeejle
CO
veJeeyeiebpe he#eer DeYeÙeejCÙe~
3. JeejeCemeer JeejeCemeer, meejveeLe, efJebOÙeeÛeue, meesveYeõ, Ûegveej, 24. yejsueer yejsueer, jeceveiej, DeefnÛÚ$e pewve cebefoj
25. heerueerYeerle ieesceleer Godiece mLeue, ieewjer Mebkeâj cebefoj,
S.

kegâMeerveiej, keâefheueJemleg, ßeeJemleer~

heerueerYeerle šeFiej efjpeJe&
TE

Gòej ØeosMe kesâ ØecegKe heÙe&šve mLeue 26. Meenpenebhegj nvegceleOeece, yeÌ[er efJemejele Ieeš
›eâ. peveheo ØecegKe heÙe&šve mLeue 27. Keerjer ueKeercehegj Keerjer, ieesuee ieeskeâCe&veeLe, ogOeJee
O

meb. 28. meerleehegj meerleehegj, veercemeej (vewefce<eejCÙe)

FN

1. menejvehegj MeekegbâYejer osJeer 29. njoesF& njoesF&

2. cegpeheäheâjveiej Meg›eâleeue 30. GvveeJe GvveeJe, yekeämej, [ewefv[Ùee KesÌ[e, veJeeyeiebpe
D

3. Meeceueer Meeceueer he#eer efJenej

.P

H–172 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

31. ueKeveT ueKeveT, yeÌ[e FceeceyeeÌ[e, Úesše FceeceyeeÌ[e 51. yeejeyebkeâer yeejeyebkeâer, ceneosJee, osJee Mejerheâ, cebPeieJee
efhekeäÛej iewuejer, Meen vepeheâ FceeceyeeÌ[e, Mejerheâ, keâesšJeeOeece, kegbâlesMJej ceneosJe cebefoj,
jspeer[Wmeer, efÛeef[ÙeeIej, cÙetefpeÙece, Fbefoje cebpeer"e, DeewmeevesMJej ceneosJe cebefoj, meleefjKe
ieebOeer ve#e$eMeeuee
52. DeÙeesOÙee DeÙeesOÙee, nvegceeve ieÌ{er, jece keâLee heeke&â,
32. jeÙeyejsueer jeÙeyejsueer jece keâer hewÌ[er
33. Deces"er Deces"er 53. Debyes[keâjveiej Sve.šer.meer.heer. šeb[e, ieesefJebo meenye, efkeâÚewÚe
34. heâ®&Keeyeeo keâefcheue, mebefkeâmee Mejerheâ
35. keâvveewpe keâvveewpe 54. meguleevehegj heeefjpeele Je=#e, Oeesheehe cebefoj, efyepesLegDee
36. FšeJee ueeÙeve meheâejer, mewheâF& ceneJeerjve cebefoj
37. DeewjwÙee DeewjwÙee, osJekeâueer 55. yenjeFÛe yenjeFÛe, ojieen Mejerheâ, keâlejefveÙeeIeeš,
38. keâevehegj osnele keâevehegj osnele, ØeeÛeerve Megkeäue leeueeye, yeIesuee leeueeye
Dekeâyejhegj
efJeYetefleveeLe cebefoj, megnsue osJe JevÙepeerJe
39. keâevehegj veiej keâevehegj, efye"tj, veevee jeJe heeke&â, ceesleerPeerue 56. ßeeJemleer
DeYÙeejCÙe, keâÛÛeer kegâšer, efJeheMÙevee OÙeeve keWâõ
40. peeueewve keâeueheer, jecehegje, peieccevehegj 57. yeuejecehegj osJeerheešve, heJeF& Pejvee, leeleeheeveer
41. Peebmeer Peebmeer efkeâuee, šnjewueer efkeâuee, šes[er heâlenhegj 58. ieeW[e metkeâj #es$e, he=LJeerveeLe cebefoj, ßeer mJeeceer
efkeâuee, ceef{Ùee ceneosJe cebefoj, jeveer cenue,
veejeÙeCe cebefoj
meWš pÙet[dme ÛeÛe&, ye®Dee meeiej efkeâuee,
ieÌ{ceT Peerue, efKeefjÙee Ieeš 59. efmeæeLe&veiej keâefheueJemleg, efhehejnJee mlethe, YeejleYeejer
42. ueefuelehegj osJeieÌ{, oMeeJeleej cebefoj, heeueer, ogOeF& cebefoj
43. nceerjhegj keâo&ce $e+ef<e keâe Deeßece, keâefjÙeejer keâe ce", 60. yemleer ceKeew[e Oeece, ëe=bieerveejer, YeeosMJej veeLe
heMegheefle cebefoj 61. meblekeâyeerjveiej ceienj, leecesMJej veeLe cebefoj, yeefKeje he#eer
44. cenesyee ÛejKeejer, cenesyee efJenej Deewj yeefKeje ceesleer Peerue, meceÙe ceelee
45. yeeboe efmeceewveer, keâeefuebpej cebefoj
46. efÛe$eketâš efÛe$eketâš, keâeceoefieefj cebefoj, heefj›eâcee ceeie&, 62. cenjepeiebpe meesveewueer, jece«eece, FšefnÙee efMeJe cebefoj,
meerlee jmeesF& Deojewvee (uesnÌ[e) osJeer keâe cebefoj
47. heâlesnhegj Kepegne, DeesceIeeš efYešewje, Ye=ieg $e+ef<e Deeßece 63. ieesjKehegj jeceieÌ{leeue, ieesjKeveeLe cebefoj, efJe<Ceg cebefoj,
48. ØeleeheieÌ{ MeefveosJe cebefoj, yesuneosJeer, IegFmejveeLe, ieerlee Øesme, efJeveeso Jeve, ieerlee Jeeefškeâe,
ke=âheeueg cenejepe ceveieÌ{, ogiee& osJeer cebefoj
FceeceyeeÌ [ e, ØeeÛeer v e ceneos J e PeejKeb [ er
heóer~
CO
cebefoj, cegbMeer ØesceÛebo GÅeeve, metÙe&kegbâ[ Oeece,
49. keâewMeebyeer yeewæ mLeue, keâÌ[eOeece, MeerleueeOeece, pewve
cebefoj, heYeew<ee ÛeewjerÛeewje Menero mceejkeâ mLeue, heb. jece
S.

50. ØeÙeeiejepe ßeb=ieJesjhegj, mJejepe YeJeve mceejkeâ, Deevebo YeJeve, Øemeeo efyeefmceue Menero mceejkeâ mLeue,
TE

ØeÙeeiejepe (Fueeneyeeo) mceejkeâ/ÛebõMesKej [esnefjÙeekeâuee Menero mceejkeâ SJeb lejkegâuee

(Deuøesâ[) heeke&â, peJeenj huesvesšsefjÙece, osJeer cebefoj mLeue, pewve cebefoj, meWš peesmesheâ
O

Kegmejesyeeie, mebiece #es$e, YeejÉepe Deeßece, kewâLesÇ[ue ÛeÛe&, keâeueer yee[er cebefoj, DeejesiÙe
JesCeerceeOeJe cebefoj, nvegceeve cebefoj, De#eÙe
FN

cebefoj, jsueJes meb«eneueÙe Deeefo~

Ješ, meb«eneueÙe, Dee@ue meWšdme kewâLes[^ue ÛeÛe&,
mejmJeleer ketâhe, meescesMJej ceneosJe, veeie 64. kegâMeerveiej heefjefveJee&Ce mLeue kegâMeerveiej
D

Jeemegkeâer cebeof j, efcevšes heeke&â, Dejwue (Deueke&âhegjer) 65. osJeefjÙee osJeefjÙee, osJejnJee yeeyee
.P

H–173 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

66. DeepeceieÌ{ ogJee&<ee $e+ef<e Deeßece, YewjJe osJe mLeue C. JewÅeveeLe efceße 3. efvejeuee
67. ceT ceT, osJeue $e+ef<e Deeßece D. Oevehele jeÙe ßeerJeemleJe 4. efHeâjekeâ ieesjKehegjer
68. yeefueÙee megjne leeue, oojer cesuee ketâš :
A B C D
69. peewvehegj Meener efkeâuee, Dešeuee ceefmpeo, Meerleuee
ÛeewefkeâÙee Oeece, $eueesÛeve ceneosJe cebefoj, jece (a) 3 4 1 2
peevekeâer cebefoj, Meener hegue (b) 3 2 1 4

70. ieepeerhegj iencej, keâeceeKÙee Oeece, osJekeâueer efMeJe cebefoj, (c) 3 4 2 1

peieoefive $e+ef<e Deeßece (d) 3 2 4 1
71. Ûeboewueer jepeojer-osJeojer peueØeheele, ÛebõØeYee JevÙe U.P. B.E.O. (Pre), 2019
peerJe efJenej, Jeeefucekeâer Deeßece, ueleerheâMeen Gòej-(c)
ojieen
megcesefuele nw-
72. JeejeCemeer keâeMeer efJeMJeveeLe cebefoj, oMeeMJecesOe Ieeš SJeb
DevÙe Ieeš, meejveeLe S.Sme.DeeF&. GlKeefvele metÛeer-I metÛeer-II
#es$e, OecesKe mlethe, jeceveiej efkeâuee, Yeejle ceelee (uesKekeâeW kesâ veece) (Gheveece)
cebeof j metÙe&keâevle ef$ehee"er efvejeuee
73. meble jefJeoeme veiej Yeoesner, meerleeceÌ{er jIegheefle meneÙe efHeâjekeâ ieesjKehegjer
74. efcepee&hegj De°Yegpee, keâeueerKeesn, efJevOÙeJeeefmeveer osJeer JewÅeveeLe efceße veeieepeg&ve
cebefoj, Ûegveej, efJevÌ{ce heâeue Oevehele jeÙe ßeerJeemleJe cegbMeer ØesceÛevo
75. meesveYeõ efjnvo yeebOe, kewâcetj JevÙepeerJe efJenej
2. ‘iegueeyeer ieQie Deeboesueve’ keâe mebmLeehekeâ keâewve nw?
meÇesle : heÙe&šve ceneefveosMeeueÙe, Gòej ØeosMe SJeb efpeues keâer JesyemeeFš~
(a) peÙee efleJeejer (b) mechele heeue
*heefM¤eceer G.ÿe. ceW peeö mecegoeŸe ceW Ske‚ efJeMes<e hejbhejeiele meeceeefpeke‚ (c) keâceuee Yemeerve (d) Jebovee efMeJee
U.P. R.O./ A.R.O. (Mains), 2016
mebie"ve JŸeJemLee heeF& peeleer nw, efpemes ëKeehe heb¤eeŸeleí ke‚nles nQ~ Fme JŸeJemLee
Gòej—(b)
kes‚ Devegmeej, DeHeves mecegoeŸe mes efYevve efke‚meer otmejs mecegoeŸe ceW efJeJeen ke‚jves
hej (efJeMes<eke‚j ueÃ[efke‚ŸeeW kes‚ ceeceues ceW) ob[ efoŸee peelee nw, Ÿeneb leke‚ efke‚
nlŸee Yeer ke‚j oer peeleer nw, efpemes ëDee@vej efke‚eEueieí ke‚er meb%ee oer peeleer nw~ ‘iegueeyeer ieQie Deeboesueve’ keâer mebmLeehekeâ mebhele heeue nQ~ iegueeyeer ieQie
*G.ÿe. Devegmetef¤ele peeefle efJeÚe SJeb efJeke‚eme efveiece ke‚e DeOŸe#e ueeuepeer ÿemeeo ceefnueeDeeW keâe Jen mecetn nw, pees Gòej ØeosMe kesâ yeeboe efpeues ceW ieef"le ngF&~
efvece&ue ke‚es efveŸegÚe‚ efke‚Ÿee ieŸee nw~ *G.ÿe. mejke‚ej …eje `´eece ¤eewke‚eroej' Fme mebie"ve keâe GösMÙe ceefnueeDeeW keâer Iejsuet eEnmee SJeb DevÙe eEnmeelcekeâ
ke‚e veece heefjJeefle&le ke‚j `´eece ÿenjer' ke‚j efoŸee ieŸee nw~ *Jele&ceeve ceW G.ÿe. keâeÙe&Jeener jeskeâves nsleg Øeefleef›eâÙee osvee nw~
kes‚ ueeske‚eŸegÚe‚ mebpeŸe efceflee (31 peveJejer, 2016 mes) nQ~ G.ÿe. ceW ueeske‚eŸegÚe‚ 3. Deheves meceÙe keâe ÛeefÛe&le GhevÙeeme ‘Peerveer Peerveer yeerveer ÛeoefjÙee’ kesâ
CO
ke‚e ke‚eŸe&ke‚eue 8 Je<e& nw~
uesKekeâ nQ—
ØeMvekeâesMe (a) keâeMeer veeLe efmebn
S.

(b) veerjpee peeOeJe

1. metÛeer-I keâes metÛeer-II mes megcesefuele keâerefpeS leLee metefÛeÙeeW kesâ veerÛes efoS
TE

(c) Deyogue efyeefmceuueen

ieS ketâš mes mener Gòej keâe ÛeÙeve keâerefpeS- (d) DepeÙe efceße
O

metÛeer-I metÛeer-II U.P.R.O./A.R.O. (Pre), 2021

FN

(uesKekeâeW kesâ veece) (Gheveece) Gòej—(c)

A. metÙe&keâevle ef$ehee"er 1. cegbMeer ØesceÛevo ‘Peerveer Peerveer yeerveer ÛeoefjÙee’ kesâ uesKekeâ Deyogue efyeefmceuueen nQ~ Ùen
D

B. jIegheefle meneÙe 2. veeieepeg&ve GhevÙeeme yeveejme kesâ yegvekeâjeW kesâ peerJeve hej DeeOeeefjle nw~
.P

H–174 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

4. heefM¤eceer GÚej ÿeosMe ceW efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ Ssmee mecegoeŸe GÚej ÿeosMe ceW Deye leke‚ keg‚ue heeb¤e jepŸe efJeÚeerŸe DeeŸeesieeW ke‚e ie"ve
nw, efpemeceW ëKeehe heb¤eeŸele JŸeJemLeeí Ske‚ hejbhejeiele meeceeefpeke‚ mebie"ve efke‚Ÿee pee ¤egke‚e nw~ Fve heeb¤e jepŸe efJeÚeerŸe DeeŸeesieeW kes‚ DeOŸe#e ke‚e veece
kes‚ ôhe ceW heeF& peeleer nw?
SJeb Gveke‚e ke‚eŸe&ke‚eue Fme ÿeke‚ej nwó
(a) jepehetle (b) iegppej
efJeÚe DeeŸeesie DeOŸe#e ke‚eŸe&ke‚eue
(c) peeö (d) peeöJe ÿeLece fleer Yeeue ¤evı Megke‰uee 22-10-1994 mes 31-03-1997 leke‚
U.P.P.C.S. (Mains), 2017
25-02-2000 mes 03-06-2002 leke‚
GÚejó(c)
ef…leerŸe fleer öer.Sve. Oej
le=leerŸe fleer Sme.S.öer. efjpeJeer 23-12-2004 mes 31-08-2008 leke‚
heefM¤eceer GÚej ÿeosMe ceW ëKeehe heb¤eeŸele JŸeJemLeeí peeö mecegoeŸe ceW heeF&
¤elegLe& fleer Delegue keg‚ceej ieghlee 19-12-2011 mes 19-12-2014 leke‚
peeleer nw~ Ÿen JŸeJemLee hejbhejeiele meeceeefpeke‚ mebie"ve kes‚ ôhe ceW heeF&
peeleer nw~ ëKeehe heb¤eeŸeleí ke‚er Deheveer meeceeefpeke‚ JŸeJemLee nw, efpemeke‚e heb¤ece fleer Deevebo efcefle 01-10-2015 mes Deye leke‚
GuuebIeve ke‚jves hej ob[ efoŸee peelee nw~ Ÿeneb leke‚ efke‚ ëDee@vej efke‚efuebieí 8. GÚej ÿeosMe kes‚ ueeske‚eŸegÚe‚ ke‚er heoOeejCe DeJeefOe nw-
kes‚ ôhe ceW nlŸee Yeer ke‚er peeleer nw~ (a) 5 Je<e& (b) 6 Je<e&
5. Yeejle SJeb SefMeŸee ke‚e ÿeLece [e@efuhe‚ve MeesOe keW‚ı Sve.[er.Deej.meer. ke‚er (c) 7 Je<e& (d) 8 Je<e&
mLeehevee iebiee veoer kes‚ leö hej efke‚me Menj ceW ke‚er pee jner nw? U.P.P.C.S. (Pre), 2017
(a) nefj…ej (b) heövee GÚejó(d)
(c) JeejeCemeer (d) Yeeieuehegj
GÚej ÿeosMe kes‚ ueeske‚eŸegÚe‚ ke‚er heoOeejCe DeJeefOe Jele&ceeve ceW 8 Je<e& nw~
U.P. R.O./A.R.O. (Mains), 2017 GÚej ÿeosMe ueeske‚eŸegÚe‚ Deewj Ghe-ueeske‚eŸegÚe‚ DeefOeefveŸece, 1975 kes‚ lenle
GÚejó(b) ueeske‚eŸegÚe‚ DeLeJee Ghe-ueeske‚eŸegÚe‚ ke‚er heoOeejCe DeJeefOe, Gmekes‚ heoOeejCe
Yeejle SJeb SefMeŸee ke‚e ÿeLece [e@efuhe‚ve MeesOe keW‚ı Sve.[er.Deej.meer. ke‚er ke‚jves ke‚er efleefLe mes 6 Je<e& efveOee&efjle Leer~ uesefke‚ve Je<e& 2012 ceW GÚej ÿeosMe
mLeehevee heövee kes‚ iebiee veoer kes‚ leö hej ke‚er pee jner nw~ ueeske‚eŸegÚe‚ Deewj Ghe-ueeske‚eŸegÚe‚ (mebMeesOeve) DeefOeefveŸece, 2012 kes‚ …eje
Fmeke‚er heoOeejCe DeJeefOe ke‚es 6 Je<e& mes yeÃ{eke‚j 8 Je<e& ke‚j efoŸee ieŸee~
6. nye&ö& efjmues (1901) kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe efveJeeme #es$e nw-
(a) FC[es-DeeŸe&ve ÿepeeefle ke‚e 9. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve GÚej ÿeosMe kes‚ ÿeLece ueeske‚eŸegÚe‚ Les?
(b) DeeŸeeX-ıefJeefÃ[Ÿeve ke‚e (a) vŸeeŸecetefle& kes‚.Sve. ieesŸeue

(c) cebieesueeŸe[ ke‚e (b) vŸeeŸecetefle& efJeMecYej oŸeeue

(d) mke‚eFLees-ıefJeefÃ[Ÿeve ke‚e (c) vŸeeŸecetefle& cegle&pee ngmewve

U.P.R.O./A.R.O. (Mains) (Spl.), 2010 (d) vŸeeŸecetefle& Sve.kes‚. cesnjes$ee
GÚejó(b) U.P.P.C.S. (Mains), 2015
CO
nye&ö& efjmues kes‚ Devegmeej, GÚej ÿeosMe DeeŸe&-ıefJeefÃ[Ÿeve ÿepeeefle ke‚e efveJeeme GÚejó(b)
#es$e nw~ DeeŸe&-ıefJeefÃ[Ÿeve ÿepeeefle GÚej ÿeosMe kes‚ DeefleefjÚe‚ jepemLeeve kes‚ GÚej ÿeosMe kes‚ ÿeLece ueeske‚eŸegÚe‚ vŸeeŸecetefle& efJeMecYej oŸeeue Les, efpeveke‚e
S.

keg‚⁄ #es$eeW leLee efyenej ceW efveJeeme ke‚jleer nw~ ke‚eŸe&ke‚eue 14 efmelebyej, 1977 mes 13 efmelebyej, 1982 leke‚ Lee~ vŸeeŸecetefle&
TE

7. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve GÚej ÿeosMe kes‚ ¤eewLes jepŸe efJeÚe DeeŸeesie cegle&pee ngmewve ef…leerŸe ueeske‚eŸegÚe‚ (ke‚eŸe&ke‚eue 10 peveJejer, 1983 mes 10
peveJejer, 1989 leke‚) leLee vŸeeŸecetefle& kes‚.Sve. ieesŸeue le=leerŸe ueeske‚eŸegÚe‚
O

ke‚e DeOŸe#e Lee?

(a) pes.Sue. yepeepe (b) Sme.S.öer. efjpeJeer (ke‚eŸe&ke‚eue 28 peveJejer, 1989 mes 28 peveJejer, 1995 leke‚) Les~ Jele&ceeve
FN

(c) öer.Sve. Oej (d) Delegue ieghlee ceW vŸeeŸecetefle& mebpeŸe efceflee 31 peveJejer, 2016 mes GÚej ÿeosMe kes‚ meeleJeW
U.P.P.C.S.(Pre), 2015 ueeske‚eŸegÚe‚ nQ~ Fmemes hetJe& vŸeeŸecetefle& Sve.kes‚. cesnjes$ee (ke‚eŸe&ke‚eue 16
D

GÚejó(d) cee¤e&, 2006 mes 31 peveJejer, 2016 leke‚) GÚej ÿeosMe kes‚ ueeske‚eŸegÚe‚ Les~
.P

H–175 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

10. GÚej ÿeosMe ceW ÿeLece ogiOe menke‚ejer meefceefle ke‚er mLeehevee ngF& Leer - 13. [e@. YeercejeJe Decyes[ke‚j veeceke‚ ve#e$eMeeuee efmLele nwó
(a) menejvehegj ceW (a) jecehegj ceW
(b) JeejeCemeer ceW (b) ueKeveT ceW

(c) ueKeveT ceW (c) Fueeneyeeo ceW

(d) Fueeneyeeo ceW (d) ieesjKehegj ceW

U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2013 U.P.P.C.S. (Mains), 2015

GÚejó(d) GÚejó(a)

meJe&ÿeLece Je<e& 1907 ceW ëke‚öje menke‚ejer ogiOe meefceefleí, Fueeneyeeo GheŸeg&Úe‚ ÿeMve ke‚er JŸeeKŸee osKeW~
14.
(Deye ÿeŸeeiejepe) ke‚er mLeehevee kes‚ meeLe ÿeosMe ke‚er ner veneR, Jejve osMe G.ÿe. ceW peJeenj leejeceb[ue (huesvesösefjŸece) DeJeefmLele nwó
ke‚er henueer ogiOe menke‚eefjlee meefceefle ke‚e ÿeeogYee&Je ngDee~ Je<e& 1937 ceW (a) ueKeveT ceW
(b) ke‚evehegj ceW
osMe kes‚ ÿeLece ogiOe mebIe ëueKeveT ogiOe Glheeoke‚ menke‚ejer mebIe efue.í
(c) Fueeneyeeo ceW
ke‚er mLeehevee ueKeveT (G.ÿe.) ceW ngF& Leer~
11. GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me efpeues ceW osMe kes‚ ÿeLece hegefueme meb´eneueŸe ke‚er (d) ieesjKehegj ceW
mLeehevee ke‚er ieF&? U.P. Lower Sub. (Mains), 2015
(a) Fueeneyeeo GÚejó(c)
(b) Deeieje
peJeenj leejeceb[ue (The Jawahar Planetarium) G.ÿe. kes‚ Fueeneyeeo
(c) ieeefpeŸeeyeeo
(Deye ÿeŸeeiejepe) ceW efmLele nw~ Ÿen Deevebo YeJeve kes‚ yeieue ceW Je<e& 1979
(d) ueKeveT
ceW efveefce&le efke‚Ÿee ieŸee~ Fmeke‚e ÿeyebOeve ëpeJeenjueeue vesnô cesceesefjŸeue
U.P. U.D.A./L.D.A. (Pre), 2006
heb‚[í (1964 ceW mLeeefhele) …eje efke‚Ÿee peelee nw, efpemeke‚e cegKŸeeueŸe
GÚejó(c)
veF& efouueer ceW nw~
15. efvecveefueefKele ke‚LeveeW hej efJe¤eej ke‚erefpeSó
GÚej ÿeosMe kes‚ ieeefpeŸeeyeeo efpeues ceW osMe ke‚e ÿeLece hegefueme meb´eneueŸe
mLeeefhele efke‚Ÿee ieŸee nw~
1. leermejer jsue ke‚es¤e hew‚ke‰öjer G.ÿe. kes‚ Deces"er ceW mLeeefhele ke‚er pee
12. efvecve ceW mes GÚej ÿeosMe kes‚ efke‚me peveheo ceW DeeŸe&YeÛ ve#e$eMeeuee efmLele jner nw~
nw? 2. G.ÿe. ceW efhe‚jespeeyeeo hee@öjer G≈eesie kes‚ efueS ÿeefmeÊ nw~
(a) Fueeneyeeo 3. Ÿet.heer. [smke‚es, Fueske‰ö^e@efveke‰me efJeYeeie kes‚ Debleie&le Ske‚ efveiece
(b) ueKeveT nw~
CO
(c) ieesjKehegj 4. ÿeLece hee@efueSmöj jsMee hew‚ke‰ö^er, G.ÿe. kes‚ yeejeyebke‚er ceW mLeeefhele
(d) jecehegj ke‚er ieF& nw~
S.

U.P.P.C.S. (Mains), 2014 Fve ke‚LeveeW ceW-

TE

GÚejó(d) (a) kes‚Jeue 1 leLee 2 mener nQ~

(b) kes‚Jeue 2 leLee 3 mener nQ~
O

DeeŸe&YeÛ ve#e$eMeeuee jecehegj ceW efmLele nw~ Ÿen heefjŸeespevee ef[efpeöue

uespej leke‚veerke‚er hej DeeOeeefjle nw~ GÚej ÿeosMe ke‚er YetlehetJe& cegKŸeceb$eer (c) kes‚Jeue 3 leLee 4 mener nQ~
FN

ceeŸeeJeleer ves Fmeke‚e veece yeoueke‚j ëYeercejeJe Decyes[ke‚j ve#e$eMeeueeí ke‚j (d) GheŸegÚ& e‚ ceW mes ke‚esF& mener veneR nQ~
U.P.P.C.S. (Mains), 2009
D

efoŸee Lee~ meÚee heefjJele&ve kes‚ yeeo lelke‚eueerve cegKŸeceb$eer DeefKeuesMe ŸeeoJe
ves efmelebyej, 2012 ceW Fmeke‚e veece ëDeeŸe&YeÛ ve#e$eMeeueeí ke‚j efoŸee~ GÚejó(c)
.P

H–176 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

leermejer jsue ke‚es¤e hew‚ke‰öjer G.ÿe. kes‚ jeŸeyejsueer ceW mLeeefhele ke‚er ieF& nw, 18. efvecve ceW mes ke‚ewve ëDeveg<ebieer veiejí nw?
ve efke‚ Deces"er ceW ~ G.ÿe. ceW efhe‚jespeeyeeo ke‚eb¤e G≈eesie kes‚ efueS ÿeefmeÊ (a) cegjeoeyeeo

nw~ Ÿet.heer. [smke‚es Gòej ØeosMe mejke‚ej kes‚ met¤evee ÿeew≈eesefieke‚er SJeb (b) nwojeyeeo

Fueske‰öe^ e@ vf ekeäme efJeYeeie (IT & Electronic Department) kes‚ Debleie&le (c) ieeefpeŸeeyeeo
Deeves Jeeuee Ske‚ efveiece nw~ ÿeLece hee@efueSmöj jsMee hew‚ke‰öjer, G.ÿe. kes‚ (d) Denceoeyeeo
yeejeyebke‚er ceW peveJejer, 1987 ceW mLeeefhele ke‚er ieF& Leer~ Dele: efJeke‚uhe (c) U.P.P.C.S. (Pre), 2006
mener GÚej nw~ GÚejó(c)
16. efvecveefueefKele jepŸeeW ceW mes efke‚meceW Yeejle ke‚er keg‚ue heesefueŸees ÿeYeeefJele G. ÿe. jepŸe ceW efmLele ieeefpeŸeeyeeo, je∞^erŸe jepeOeeveer #es$e (National
pevemebKŸee ke‚er 82 ÿeefleMele efveJeeme ke‚jleer nw? Capital Region – NCR) efouueer ke‚e Deveg<ebieer veiej (Satellite
(a) efyenej (b) ceOŸe ÿeosMe City) nw~ efouueer, veesS[e Deewj ieeefpeŸeeyeeo ke‚es Deye DeeefLe&ke‚ Je=efÊ Deewj
(c) jepemLeeve (d) GÚej ÿeosMe Deew≈eesieerke‚jCe ke‚e ef$eYegpe Yeer ke‚ne peelee nw~
U.P.P.C.S. (Mains), 2002 19. GÚej ÿeosMe peceeRoejer Gvcetueve Deewj Yetefce megOeej DeefOeefveŸece, 1950
GÚejó(d) Debleefve&efnle nw-
ÿeMveke‚eue ceW GÚej ÿeosMe ceW Yeejle kes‚ meJee&efOeke‚ heesefueŸees jesieer heeS peeles (a) heeb¤eJeeR Devegmet¤eer ceW

Les~ ÿeosMe ceW meJee&efOeke‚ pevemebKŸee nesves kes‚ meeLe-ner-meeLe meJee&efOeke‚ heesefueŸees (b) meeleJeeR Devegmet¤eer ceW

jesieer Yeer Les~ heesefueŸees Ske‚ efJe<eeCegpeefvele jesie nw~ Fme jesie ke‚e ÿeYeeJe (c) veJeeR Devegmet¤eer ceW
ye¤¤eeW hej heÃ[lee nw~ Ÿen jesieer kes‚ keW‚ıerŸe veeÃ[er mebmLeeve ke‚es ÿeYeeefJele (d) iŸeejnJeeR Devegmet¤eer ceW
ke‚jlee nw, efpemekes‚ ke‚ejCe jerÃ{ ke‚er nÒer Deewj Deeble ke‚er ke‚esefMeke‚eSb ve∞ nes U.P.P.C.S. (Pre), 2013
peeleer nQ~ Fmekes‚ efueS Je<e& 1957 ceW Suyeö& mesJeerve ves heesefueŸees Jewke‰meerve ke‚er GÚejó(c)
Keespe ke‚er~ Jele&ceeve ceW Yeejle ke‚es heesefueŸees cegÚe‚ Ieesef<ele ke‚j efoŸee ieŸee nw~ GÚej ÿeosMe peceeRoejer Gvcetueve Deewj Yetefce megOeej DeefOeefveŸece, 1950 ke‚es
17. Gme peveheo ke‚es ef¤eef÷le ke‚erefpeS, efpemeceW peeveJejeW kes‚ efueS hee@ueer mebefJeOeeve ke‚er veJeeR Devegmet¤eer ceW Meeefceue ke‚j (ÿeefJeef∞ 11) Fmes vŸeeefŸeke‚
efke‰ueefveke‚ veneR nwó GvcegefÚe‚ ÿeoeve ke‚er ieF& nw~
(a) ueKeveT (b) Peebmeer 20. GÚej ÿeosMe ke‚er Ssefleneefmeke‚, hegjeleeeflJekeâ SJeb ke‚ueelceke‚ efveefOe ke‚er
(c) cegpehe‰he‚jveiej (d) ieesjKehegj osKe-jsKe ke‚jves kes‚ efueS mLeeefhele mebmke=‚efle efJeYeeie kes‚ ke‚eŸeeX ceW
U.P.P.C.S. (Pre), 2009 ke‚ewve- mee ke‚eŸe& meefcceefuele veneR nw?
(a) Gmeke‚e mebj#eCe leLee ÿeoMe&ve
CO
GÚejó(b)
(b) Gmeke‚e ÿeke‚eMeve
Jele&ceeve ceW GÚej ÿeosMe ceW efJe<eŸe efJeMes<e%eeW …eje efJeMes<e ef¤eefke‚lmee
S.

(c) Gmeke‚e DeefYeuesKeerke‚jCe

mesJee GheueyOe ke‚jeves nsleg leerve heMeg ef¤eefke‚lmee hee@ueer ke‰ueerevf eke‚ õe‚ceMe: ueKeveT,
(d) Gmeke‚er efyeõe‚er
TE

cegpehe‰he‚jveiej SJeb ieesjKehegj ceW efõe‚ŸeeMeerue nQ, efpevekes‚ ceeOŸece mes jse[f Ÿeesuee@epf emö,
U.P.P.C.S. (Pre), 2010
O

mepe&ve SJeb ieeFveske‚esuee@efpemö …eje peeveJejeW kes‚ efueS efJeMes<e jesie efveoeve
mesJeeSb GheueyOe ke‚jeF& pee jner nQ~ Fmekes‚ DeefleefjÚe‚ FöeJee peveheo kes‚ GÚejó(d)
FN

mewhe‚F& leLee yeeiehele peveheo kes‚ yeÃ[ewle ceW hee@ueer efke‰ueefveke‚eW kes‚ YeJeve GÚej ÿeosMe mebmke=‚efle efJeYeeie kes‚ ke‚eŸeeX ceW Ssefleneefmeke‚, hegjeleeeflJekeâ SJeb
D

ueieYeie lewŸeej nes ieS nQ~ MeerIe« ner ÿelŸeske‚ ceb[ue mlej hej Ssmes hee@ueer ke‚ueelceke‚ efveefOe ke‚e mebj#eCe leLee ÿeoMe&ve, ÿeke‚eMeve Deewj DeefYeuesKeerke‚jCe
efke‰ueefveke‚ mLeeefhele efke‚S peeves ke‚e ÿemleeJe nw~ ke‚jvee Meeefceue nw, hejbleg Fmekes‚ ke‚eŸeeX ceW efyeõe‚er ke‚jvee meefcceefuele veneR nw~
.P

H–177 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

21. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee mener megcesefuele veneR nw? 24. efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Skeâ Menj keâes mJeÛÚ meJex#eCe 2021 ceW
(a) GÚej ÿeosMe ke‚e meyemes hegjevee efJeMJeefJe≈eeueŸe-Fueeneyeeo Gòej ØeosMe ceW ‘keâÛeje cegòeâ Menj’ ßesCeer ceW mšej jsefšbie mes mecceeefvele
efJeMJeefJe≈eeueŸe efkeâÙee ieÙee?
(b) veew¤eC[er cesuee - cesj" (a) DeueerieÌ{ (b) ieesjKehegj
(c) Yeejle ke‚uee YeJeve - JeejeCemeer (c) ØeÙeeiejepe (d) JeejeCemeer
(d) ¤eewjefmeŸee ve=lŸe - ieesjKehegj U.P.R.O./A.R.O. (Mains), 2021
U.P.R.O./A.R.O. (Pre) (Spl.), 2010 Gòej—(a)
GÚejó(d) efoS ieS efJekeâuheeW ceW mJeÛÚ meJex#eCe, 2021 ceW Gòej ØeosMe ceW ‘keâÛeje cegòeâ
¤eewjefmeŸee ve=lŸe ieesjKehegj ke‚e veneR nw, yeefuke‚ Ÿen peewvehegj kes‚ ke‚nejeW Menj’ ßesCeer ceW mšej jsefšbie mes DeueerieÌ{ Menj keâes mecceeefvele efkeâÙee ieÙee~
…eje efke‚Ÿee peelee nw~ 25. GÚej ÿeosMe ke‚e Jen peveheo ke‚ewve-mee nw, peneb Deuhe mecegoeŸe ke‚e
22. 22
GÚej ÿeosMe ke‚e efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee #es$e Yeejle kes‚ meJee&efOeke‚ keW‚ıerke‚jCe nw?
(a) efyepeveewj
õe‚ebefleke‚ ÿeotef<ele #es$eeW ceW meefcceefuele nw?
(b) cegjeoeyeeo
(a) efhe‚jespeeyeeo
(c) ueKeveT
(b) ke‚evehegj
(d) jecehegj
(c) veesS[e
U.P.P.C.S. (Spl.) (Mains), 2008
(d) efmebiejewueer
U.P.P.C.S. (Mains) (Spl.), 2004
GÚejó(d)
GÚejó(d) GÚej ÿeosMe ke‚s peveheo jecehegj ceW DeuhemebKŸeke‚ mecegoeŸe ke‚e meJee&efOeke‚
keW‚ıerŸe ÿeot<eCe efveŸeb$eCe yees[& leLee DeeF&DeeF&öer efouueer …eje osMe kes‚ 88 keW‚ıerke‚jCe nw~
Deew≈eesefieke‚ #es$eeW kes‚ meJex#eCe kes‚ heM¤eele GÚej ÿeosMe kes‚ efmebiejewueer ke‚es 26. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ JeÚe‚JŸe mener veneR nw?
Meer<e& 22 õe‚ebefleke‚ ÿeotef<ele #es$eeW (Critically Polluted Areas) ceW Meeefceue
(a) Ÿecegvee veoer FöeJee mes neske‚j peeleer nw~
efke‚Ÿee ieŸee nw~
(b) [e@. Decyes[ke‚j efJeMJeefJe≈eeueŸe ueKeveT ceW DeJeefmLele nw~
23.
(c) fleer öer.Jeer. jepesMJej pegueeF&, 2004 ceW Ÿet.heer. kes‚ jepŸeheeue
GÚej ÿeosMe kes‚ efvecveefueefKele veiejeW ceW mes efke‚mes mceeö& efmeöer efJeke‚eme
ke‚eŸe&õe‚ce ceW efJeke‚eme kes‚ efueS keW‚ıerŸe mejke‚ej …eje venerb ¤egvee ieŸee nw?
yeves~
(a) ueKeveT (b) Fueeneyeeo
(d) DeeF&.DeeF&.DeeF&.öer. Fueeneyeeo ceW nesleer nw~
(c) ieeefpeŸeeyeeo (d) ke‚evehegj
U.P.P.C.S. (Mains), 2003
CO
U.P.P.C.S. (Pre), 2018
GÚejó(b)
GÚejó(c)
S.

Ÿecegvee veoer FöeJee mes neske‚j peeleer nw~ yeeyee meensye YeercejeJe Decyes[ke‚j
petve, 2015 ceW Yeejle mejke‚ej …eje mceeö& efmeöer efceMeve ke‚e MegYeejbYe
TE

efJeMJeefJe≈eeueŸe ueKeveT ceW DeJeefmLele nw~ Ÿen keW‚ıerŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe nw~

efke‚Ÿee ieŸee Lee~ Fme efceMeve kes‚ lenle 100 mceeö& MenjeW ke‚e efJeke‚eme efke‚Ÿee [e@. YeercejeJe Decyes[ke‚j efJeMJeefJe≈eeueŸe Deeieje ceW efmLele nw~ Ÿen jepŸe
O

peevee nw~ GÚej ÿeosMe ke‚e ieeefpeŸeeyeeo mceeö& efmeöer efJeke‚eme ke‚eŸe&õe‚ce ceW efJeMJeefJe≈eeueŸe nw~ [e@. Decyes[ke‚j efJeMJeefJe≈eeueŸe ueKeveT ceW efmLele veneR
nw~ fleer öer.Jeer. jepesMJej jeJe 8 pegueeF&, 2004 mes 27 pegueeF&, 2009
FN

efJeke‚eme kes‚ efueS keW‚ı mejke‚ej …eje veneR ¤egvee ieŸee nw, peyeefke‚ efJeke‚uhe
ceW efoS ieS Mes<e leerveeW Menj FmeceW Meeefceue nQ~ Deye leke‚ mceeö& efmeöer leke‚ GÚej ÿeosMe kes‚ jepŸeheeue jns~ YeejleerŸe met¤evee ÿeew≈eesefieke‚er mebmLeeve
efJeke‚eme ke‚eŸe&õe‚ce ceW Fve MenjeW kes‚ DeefleefjÚe‚ Deeieje, JeejeCemeer, Peebmeer, (IIITs), met¤evee ÿeew≈eesefieke‚er ke‚er G¤¤e efMe#ee kes‚ efueS ieef"le ke‚er ieF& nw~
D

DeueerieÃ{, menejvehegj, cegjeoeyeeo, yejsueer Meeefceue nQ~ Ÿen mebmLeeve (IIIT) Fueeneyeeo (Deye ÿeŸeeiejepe) ceW efmLele nw~
.P

H–178 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
2 GòejeKeb[ : Skeâ heefjÛeÙe
Ssefleneefmeke‚ heefj¬MŸe
*ÿeeiewefleneefmeke‚ ke‚eue mes ner GÚejeKeb[ DeeOŸeeeflceke‚, meebmke=‚efleke‚ SJeb
heewjeefCeke‚ cenÚee kes‚ meeLe-meeLe Ssefleneefmeke‚ §he mes Yeer ceeveJe efJeke‚eme ke‚e
mee#eer jne nw~ Ÿen #es$e DeeOŸeeeflceke‚ §he mes DeeŸe& meYŸelee Deewj mebmke=‚efle
ke‚e keW‚ı jne nw~ *yeıerveeLe kes‚ heeme ieCesMe ieghe‚e, veejo ieghe‚e, ceg¤egkebg‚o
ieghe‚e, JŸeeme ieghe‚e leLee mkeb‚o ieghe‚eSb nQ~ ceevee peelee nw efke‚ Ÿes Jener ieghe‚eSb
nQ, peneb JesoeW Deewj hegjeCeeW ke‚er j¤evee ngF& Leer~ *ye«ˇeeJele& leke‚ yeıerveeLe
Deewj Deueke‚veboe kes‚ úeesle, mebleeshebLe kes‚ ceOŸe ke‚e Yeeie Deueke‚ehegjer Lee~
hegjeCeeW ceW ceeCee ke‚e veece ceefCece[ efueKee nw~ Deueke‚veboe kes‚ efueS $e+iJeso
ceW ëefnjCŸeJele&veerí ke‚ne ieŸee nw~ osJehegjer, kew‚ueeme, ceevemejesJej kes‚ oef#eCe-
heefM¤ece Deewj Deueke‚ehegjer kes‚ GÚej-hetJe& ceW Lee~ Deueke‚ehegjer mes efceuee ngDee
oef#eCe-heefM¤ece #es$e `efnce #es$e' Lee~
*GÚejeKeb[ kes‚ osnjeotve efpeues ceW ke‚euemeer lenmeerue efmLele nw~ Ÿeneb mes
mece¸eö DeMeeske‚ …eje mLeeefhele efMeueeuesKe ÿeehle ngDee nw, pees ëheeefueí Yee<ee ceW
Glke‚erCe& nw~ *GÚejeKeb[ ceW ÿeefmeÊ hee<eeCe ke‚eueerve Mewue ieghe‚e ef¤e$e mLeue
ueKegDees[Ÿd eej DeeefoceeveJe ke=‚efleŸeeW SJeb heMegDeeW kes‚ ef¤e$eCe kes‚ efueS KŸeeefle ÿeehle
nw~ Ÿen Deucees[Ã e efpeues ceW efmLele nw~ *JeefMeâ ieghe‚e $e+ef<ekes‚Me-nefj…ej ceeie&
hej efönjer efpeues ceW efmLele nw~ JeefMeâ ieghe‚e iebiee veoer kes‚ efke‚veejs efmLele
nw, Ÿen cenef<e& JeefMeâ ke‚er leheesYetefce nw~ *JeefMeâ ieghe‚e OŸeeve SJeb Ÿeesie
kes‚ efueS Yeer ÿeefmeÊ nw~ *Jewefoke‚ ke‚eue ceW o#e-Ÿe%e efJeOJebme kes‚ heM¤eele
Fme #es$e ceW kes‚oej Deewj ceevemejesJej MewJeeW kes‚ ÿecegKe keW‚ı yeve ieS Les~
osJeYetefce kes‚ mebhetCe& Yeeie ke‚es Fve oesveeW keW‚ıeW ves Deheves ÿeYeeJe #es$e ceW ues
efueŸee Lee, efpeme ke‚ejCe kes‚oej kes‚ ÿeYeeJe #es$e ke‚es ëkes‚oejKeb[í Deewj
kew‚ueeMe ceevemejesJej kes‚ ÿeYeeJe #es$e ke‚es ëceevemeKeb[í ke‚ne peeves ueiee~
* $e+ef<eŸeeW kes‚ Devegmeej, efnceeueŸe #es$e ke‚es vesheeue ket‚ceeÀ¤eue, kes‚oej, peuebOej
(hebpeeye) Deewj ke‚Mceerj Fve heeb¤e Keb[eW ceW efJeYeÚe‚ efke‚Ÿee ieŸee nw~ ke‚eueer veoer
mes hetJe& ke‚er Deesj ëvesheeue Keb[í, lecemee (öeWme) Ÿecegvee mes heefM¤ece ke‚er Deesj
peuebOej Keb[, öeWme-Ÿecegvee mes ke‚eueer leke‚ ëkes‚oejKeb[í Deewj ëceevemeKeb[í leLee
peuebOej Keb[ kes‚ heefM¤ece ceW ke‚Mceerj Keb[ nw~ ÿee¤eerve ´ebLeeW ceW Fme Yet-Yeeie
ke‚es osJeYetefce, pecyet…erhe, jlveÿeYee Deeefo veeceeW mes mebyeesefOele efke‚Ÿee ieŸee nw~
* ke‚eefueoeme ves Deheves ceneke‚eJŸe ëjIegJebMeí ceW ieÃ{Jeeue efnceeueŸe kes‚ efueS
ëieewjer-iegÆí (ieewjer ke‚e efhelee) veece ke‚e ÿeŸeesie efke‚Ÿee nw~ * ëkes‚oejKeb[í ke‚e
efJemleej yeewÊeb¤eue mes heefM¤ece ceW lecemee (öeWme) veoer leke‚ leLee ëceevemeKeb[í
ke‚e efJemleej veboe heJe&le mes keâekeâefieefj heJe&le leke‚ ceevee ieŸee nw~ Fve oesveeW
H–179 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
Keb[eW ke‚er efJeYeepeve jsKee veboe heJe&le nw~ ÿee¤eerve ´ebLeesb ceW ceeveme-kes‚oejKeb[
kes‚ efueS FueeJele&, ye«ˇehegj, KeMeosMe Deeefo veeceeW ke‚e GuuesKe nw~ * cesIeotle
ceW efnceeueŸe hengb¤eves ke‚e meyemes megiece ceeie& efoJŸe veoer iebiee kes‚ leö mes neske‚j
yeleeŸee ieŸee nw, pees GÚejeKeb[ ke‚er ÿeOeeve peueÿeJeeefnke‚e nw~ * heewjeefCeke‚ ´ebLeeW
kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ meefnle efnceeueŸe heej kes‚ ÿeosMe efleyyele ke‚e ÿee¤eerve veece
GÚej keg‚Æ SJeb cesj"-nefmleveehegj ke‚e veece oef#eCe keg‚Æ Lee~ mebYeJele: Fve oes
ÿeosMeeW ke‚es peesÃ[ves Jeeues yeer¤e kes‚ #es$e (GÚejeKeb[) ke‚e veece ke‚eÆheLe heÃ[e~
* $e+iJeso kes‚ 10JeW ceb[ue kes‚ 97JeW metÚe‚ kes‚ ÿeLece Mueeske‚ ceW efnceeueŸe kes‚
ÿeLece GYeej mes meceMeerlees<Ce Yet-Yeeie ceW JevemheefleŸeeW ke‚er GlheefÚe ngF&, Ssmee
GuuesKe efceuelee nw~ * ceneYeejle ceW keg‚efCebo vejsMe ‘ef…pe flesâ’ veece mes
peeves peeles Les~ Fmeke‚e JeCe&ve ceneYeejle kes‚ meYeeheJe& DeOŸeeŸe 51 Yeeie 1 ceW
efceuelee nw~ FmeceW GvnW ëef…peeW ceW ÿeOeeveí jepee ke‚nke‚j mebyeesefOele efke‚Ÿee ieŸee
nw~ *mehle efmebOeg #es$e ceW ner meele veefoŸeeW ke‚e Godiece SJeb mebefOe mLeue nw, pees
Fme ÿeke‚ej nQómejmJeleer, Deueke‚veboe, Oeewueer, efheb[ejke‚e, YeeieerjLeer, ceboeefke‚veer
leLee veJeeueke‚e (veŸeej veoer)~ FvnW mehle meecegefıke‚ úeesle leLee ëDeueke‚veboeí
ke‚es efJeefMe∞ ôhe mes ë$e+iJewefoke‚ efmebOegí ke‚ne ieŸee nw~* GÚejeKeb[ veece
efveefM¤ele ôhe mes ieÃ{Jeeue Deewj keg‚ceeGb‚ mes hetJe&Jeleea nw, hejbleg kes‚oejKeb[ SJeb
ceevemeKeb[ mes GÚejJeleea nw~ * veeLehebLe kes‚ ÿeJele&ke‚ iegÆ ieesjKeveeLe ves Deheveer
hegmleke‚ ‘ieesjKeJeeCeer’ ceW ëGÚejeKeb[í Meyo ke‚e ÿeŸeesie efke‚Ÿee nw~ GvneWves Fme
hegmleke‚ ceW ke‚ne nw- ëGÚejeKeb[ peeFJee megefvehe‚ue KeFJeeí~
* GÚejeKeb[ ke‚e Fefleneme Deefle ÿee¤eerve nesves kes‚ yeeo Yeer efke‚meer Yeer iepeseöf Ÿej
ceW ëGÚejeKeb[í Meyo ke‚e GuuesKe veneR efceuelee nw~ mhe∞ nw efke‚ ëGÚejeKeb[í
Meyo ke‚e ÿe¤eueve 20JeeR Meleer kes‚ ÿeLece oMeke‚ ceW ngDee~ kes‚oejKeb[ hegjeCe
kes‚ Je<e& 1911 ceW ÿeke‚eefMele ef…leerŸe mebmke‚jCe ceW ëGÚejeKeb[í Meyo ke‚e
GuuesKe Fme ÿeke‚ej efceuelee nwóëYet mJeie& GÚejeKeb[ efncee¤⁄eefole Yet-Yeeie
ke‚e lelJehetCe& efJemle=le Keb[í nw~ * Je<e& 1923 ceW Meeefue´eece Jew<CeJe …eje
jef¤ele ëGÚejeKeb[ jnmŸeí, Je<e& 1946 ceW ieesefJebo ÿemeeo veeweföŸeeue ke‚er
CO
ëyemegOeejeí hegmleke‚ ceW ëGÚejeKeb[erŸe leerLe&í, Je<e& 1952 ceW yeeueke=‚<Ce YeÛ
…eje jef¤ele ëke‚veke‚ JebMe ke‚eJŸeí ke‚er Yetefceke‚e ceW, ÿeYegoÚe ye«ˇe¤eejer …eje
S.
ÿeŸegÚe‚ Meyo ëGÚejeKeb[í leLee Je<e& 1953 ceW nefjjece Oemceevee ke=‚le Jesoceelee
TE
cebs ëGÚejeKeb[ efnceeueŸeí ke‚e GuuesKe nesves hej ëGÚejeKeb[í Meyo ÿe¤eueve
ceW Dee ieŸee~ Je<e& 1960 ceW [e@. efMeJeÿemeeo [yejeue ves ëGÚejeKeb[ Ÿee$ee
oMe&veí leLee ke‚F& Keb[eW ceW ëGÚejeKeb[ ke‚e Feflenemeí efueKeke‚j Fme Meyo ke‚es
O
FN
ueeske‚efÿeŸe yeveeŸee~ GÚej ÿeosMe jepŸe ÿeMeemeefveke‚ uesKeeW ceW GÚejeKeb[ Meyo
ke‚e meJe&ÿeLece ÿeŸeesie GÚej ÿeosMe Meemeve …eje meef¤eJeeueŸe ceW efke‚Ÿee ieŸee~
*jepŸe ie"ve ke‚er ¤ejce efmLeefle ceW ÿemleeefJele ëGÚejeKeb[í jepŸe (ieÃ{Jeeue
D
leLee keg‚ceeTb kes‚ efJeMegÊ heJe&leerŸe Deb¤eue) ceW nefj…ej peveheo ke‚es meefcceefuele
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
ke‚jkes‚ jepŸe yeveeves ke‚e ÿemleeJe heeefjle nesves hej ëGÚejeb¤eueí veece jKe efoŸee
ieŸee Lee, pees 1 peveJejer, 2007 mes ëGÚejeKeb[í ceW heefjJeefle&le nes ieŸee nw~
* ieÃ{Jeeue DeLee&le ieÃ{ ± Jeeue ∑ ieÃ{eW Jeeuee #es$e~ DeLee&le Jen #es$e efpemeceW
ke‚F& ieÃ{ neW, ieÃ{ Meyo ke‚e DeLe& nwóheJe&leerŸe #es$eeW ceW DeLeJee heneefÃ[ŸeeW hej
efke‚ues~ GlejeKeb[ kes‚ heJe&leerŸe #es$eeW ceW ëieÃ{í Meyo heneÃ[er efke‚ueeW ke‚e yeesOeke‚
nw, pees megj#ee ke‚er ¬ef∞ mes heneefÃ[ŸeeW ke‚er ¤eeseföŸeeW hej yeveeS peeles Les~
* hebef[le nefjke=‚<Ce jletÃ[er kes‚ Devegmeej, Ssmee heJe&leerŸe #es$e efpemeceW ke‚F& ieÃ{
neW, Gmes ëieÃ{osMe Ÿee ëieÃ{Jeejí Ÿee ëieÃ{Jeeueeí ke‚ne ieŸee~ Mevew:-Mevew: ieÃ{Jeeuee
Meyo ieÃ{Jeeue ke‚nueeves ueiee~ ieÃ{Jeeue ke‚e heewjeefCeke‚ veece kes‚oejKeb[ nw~
* ÿee¤eerve ke‚eue ceW Mewue efMeKej Me$egDeeW mes ye¤eves kes‚ MejCeeueŸe nesles Les~
he‚uele: GvneWves Mewue efMeKejeW hej megj#ee nsleg jepeieefÃ{Ÿee yeveeFÀ~ ÿeeŸe:
ÿelŸeske‚ ¤eesöer hej ieÃ{er ke‚e efvecee&Ce neslee ieŸee, FvnW ner ke‚eueeblej ceW ‘ieÃ{’
ke‚ne ieŸee~ Fvekes‚ mJeeceer mebIeheefleŸeeW ves ke‚F& GheieÃ{ yeveeS, efpevnW hejievee
Je heefÛŸeeW ke‚e veece efoŸee ieŸee~ Fvekes‚ Meemeke‚ "keg‚jer jepee leLee GheMeemeke‚
mejoej Ÿee Leeske‚oej nesles Les~ * jIegJebMe 4/727 ceW ‘heJe&leerŸeieCe’ Meyo
ke‚e ÿeŸeesie ngDee nw~ Ÿeneb hej leeuesMJej leece¸he$e (⁄"er F&.) ceW Fmeke‚e veece
‘heJe&leeke‚ej’ jepŸe efceuelee nw~ *Ÿeghles ke‚err SbefpeŸees´eehe‚er Fbef[Ÿee ceW Fmeer
heJe&leeke‚ej jepŸe ke‚es ëefieefjŸeeJeueerí ke‚ne ieŸee nw~ * vesheeue kes‚ jepee
DeMeeske‚¤euue ves Fme Yet-Yeeie hej Deheveer efJepeŸe ÿeehle ke‚jves kes‚ yeeo 1191
F&. ceW Deheveer efJepeŸe ke‚es ieeshesMJej kes‚ MeefÚe‚ mlebYe (ef$eMetue) hej Debefke‚le
ke‚jkes‚ Fme #es$e ke‚es kes‚oejKeb[ ke‚ne Lee, peyeefke‚ Deveske‚ ceb[ueeW kes‚ meeLe
Gmeves Deveske‚ ieÃ{ jepŸeeW hej Yeer efJepeŸe ÿeehle ke‚er Leer~ * jeŸe yeneogj
heeleerjece ves Deheveer hegmleke‚ (ieÃ{Jeeue SvemeWö Sb[ cee@[ve&) ceW mecemle ieÃ{eW
hej efJepeŸe ÿeehle ke‚jves Jeeues jepee DepeŸeheeue ke‚es ëieÃ{heeueí ke‚ne nw~
* ÿelŸeske‚ mebIe ke‚e Ske‚ ÿecegKe ieÃ{ Lee~ ceewueejece ves ëieÃ{jepŸeí Deewj
ëieCejepeí oesveeW MeyoeW ke‚e ÿeŸeesie efke‚Ÿee nw~ ŸecegveeoÚe Jew<CeJe ëDeMeeske‚í kes‚
Devegmeej, ëieCeí Meyo ner mebIe ke‚e megjef#ele mLeue ëieÃ{í veece mes heefjJeefle&le
nes ieŸee~* hetpee leLee ke‚ce&ke‚eb[ ceW DepeŸeheeue ke‚es ëieÃ{heeueke‚í Meyo mes
mebyeesefOele efke‚Ÿee peelee nw~ Feflenemeke‚ej kew‚höve MetjJeerj efmebn hejceej ves
jerefleke‚eueerve ke‚efJe Yet<eCe kes‚ ëieÃ{Jeeueí Meyo ke‚e GuuesKe ke‚jkes‚ efve<ke‚<e&
efveke‚euee nw efke‚ ke‚efJe ves ëueí kes‚ mLeeve hej ëjí (ieÃ{Jeej) ke‚e ÿeŸeesie efke‚Ÿee
nw~ * Fve meYeer GoenjCeeW mes efve<ke‚<e& efveke‚uelee nw efke‚ 15JeeR Meleeyoer kes‚
yeeo ëjí kes‚ mLeeve hej ëueí ke‚e ÿeŸeesie nesves ueiee Lee~ ieÃ{ Meyo ke‚er GlheefÚe
1050 F&. mes 1200 F&. kes‚ ceOŸe ngF& nw~ ieÃ{ ke‚es ogie& Yeer ke‚ne ieŸee nw~
ogie& (ogiee&) MeefÚe‚ ke‚e ÿeleerke‚ nw~ Dele: ieÃ{, MeefÚe‚ mebhevve Fke‚eF& kes‚ ôhe ceW
ieÃ{heefle kes‚ Meemeve ke‚e keW‚ı neslee Lee~ * heJeebj JebMe kes‚ jepee DepeŸeheeue
(ieÃ{Jeeue) ves meYeer 52 ieÃ{eW kes‚ "keg‚jer jepeeDeeW, mejoejeW SJeb Leeske‚oejeW
hej efJepeŸe ÿeehle ke‚j megefJemleerCe& ieÃ{Jeeue jepŸe ke‚er mLeehevee ke‚er Leer~
* kes‚oejKeb[ Ÿee efnceJeble ÿeosMe ke‚e veece ieÃ{Jeeue heÃ[ves kes‚ mebyebOe ceW
meeefnlŸeke‚ej mJe. [e@. nefjoÚe YeÛ ëMewuesMeí ke‚e cele nw efke‚ Fme Yet-Yeeie ceW
DemebKŸe ⁄esöer-yeÃ[er peueOeejeSb nQ, pees õe‚ceMe: ëie[í leLee ëiee[í ke‚nueeleer
nQ~ Ÿes oesveeW Meyo Jeweof ke‚ mebmke=‚le kes‚ nQ~ * Dele: ëie[Jeeueí DeLee&le ⁄esöer-⁄esöer
H–180 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
veefoŸeeW Jeeuee ÿeosMe ner ke‚eueeblej ceW ieÃ{Jeeue veece mes efJeKŸeele nes ieŸee~
ŸeeW Yeer ieÃ{Jeeue ke‚er oesveeW ÿecegKe veŸeej veefoŸeeW ke‚es ÿeejbefYeke‚ DeJemLee ceW
Ã{eFpŸetueer iee[ (heefM¤eceer veŸeej) leLee mŸetbmeer Ÿee kew‚vŸetj iee[ (hetJeea veŸeej)
ke‚ne ieŸee nw~ * GÚejeKeb[ kes‚ hetJeea Yeeie ke‚es ke‚lŸetjer jepŸe kes‚ efJeIeöve
leke‚ ke‚lŸetj ke‚ne peelee Lee~ ceevemeKeb[ ceW Fmes ket‚ceeÀ¤eue ke‚ne ieŸee nw~
Ÿen #es$e YeieJeeve efJe<Ceg ke‚e ket‚cee&Jeleej (ke‚⁄gJes ke‚e DeJeleej) ceevee ieŸee
nw~ ket‚cee&Jeleej ke‚er ieeLee ÿe¤eefuele nesves kes‚ ke‚ejCe Fme #es$e ke‚es ket‚ce& osJelee
ke‚e Deeb¤eue DeLeJee Jet‚ceeÀ¤eue ke‚ne peeves ueiee, pees ke‚eueeblej ceW keg‚ceeTb Ÿee
kegâceeÙetb kes‚ ôhe ceW ÿe¤eefuele nes ieŸee~
* efye«eföMe ke‚eueerve ÿeMeemeke‚ Söefkeb‚meve ves ¤ebheeJele kes‚ efveke‚ö heg‚iej heneÃ[er
hej efmLele Ieöket‚ osJelee kes‚ cebefoj Ÿee efmeÊheer" kes‚ meboYe& ceW mkeb‚ohegjeCe
(ceevemeKeb[ GhehegjeCe) ke‚e meboYe& osles ngS GuuesKe efke‚Ÿee nw efke‚ Fme mLeeve
hej efJe<Ceg ves ket‚ce& (ke‚⁄gJee) ke‚e DeJeleej OeejCe ke‚j he=LJeer ke‚e GÊej efke‚Ÿee Lee~
Fmeer Meyo mes ket‚ceeÀ¤eue yevee~ * efheLeewjeieÃ{ kes‚ MeefÚe‚ ye«ˇe kes‚ ieveieÃ[e oeve
he$e (1337 F&.) ceW ëieepe ket‚cce&¤eue he‚efCeceefleí Debekf e‚le nw~ * keg‚ceeTb ke‚e jepee
efJeõe‚ce¤ebı (1423 F&.) kes‚ Ske‚ uesKe ceW ëket‚cce& efJe<eŸe ke‚er ¤echeeJele veiejerí ke‚e
GuuesKe efceuelee nw~ he=LJeerjepe jemees ceW he=LJeerjepe le=leerŸe (1178-1192 F&.)
kes‚ meceŸe ëke‚ceTieÃ{í veece mes keg‚ceesoceefCe veece kes‚ jepee ke‚e GuuesKe ngDee nw~
* MeefÚe‚ mebiece (8/12/13) kes‚ Devegmeej Yeer keg‚ceeTb ke‚es ket‚ce&ÿemLe ke‚ne ieŸee nw~
* ket‚ceeÀ¤eue ke‚e Meeefyoke‚ DeLe& nwóket‚ce& ke‚er Yeebefle Deeb¤eue Jeeuee~ efve:mebosn
keg‚ceeTb ÿeYeeie ke‚er heJe&le flesefCeŸeeW ke‚er meeceevŸe j¤evee ket‚ce&he=â (ke‚⁄gJes ke‚er
Gvveleesoj heer") ke‚er Yeebefle meeOeejCe {eueeW Jeeueer nw~ * keg‚ceeTbb mes kew‚ueeme
ceevemejesJej peeves ke‚e megiecelece ceeie& yeleeŸee peelee nw~ Dele: Fme #es$e ke‚e
otmeje veece ceevemeKeb[ nw~ Fme ÿeke‚ej mebhetCe& keg‚ceeTb ceb[ue ke‚es ket‚ce&he=â,
ket‚ceeÀ¤eue , ket‚ce&ÿemle, ceevemeKeb[, kegâceeTb veeceeW mes mebyeesefOele efke‚Ÿee ieŸee nw~
Ÿes meYeer veece meceeveeLeea leLee Ske‚ ner #es$e kes‚ yeesOeke‚ nQ~
*GÚejeKeb[ ke‚e ÿeLece Ssefleneefmeke‚ jepeJebMe ëke‚lŸetjerí jepeJebMe Lee,
efpemeke‚er ÿeLece jepeOeeveer peesMeerce" (¤eceesueer) kes‚ oef#eCe ceW ke‚eefle&kes‚Ÿehegj
leLee efÉleerŸe jepeOeeveer DeuceesÃ[e ke‚er ke‚lŸetj Ieeöer ceW yewpeveeLe (yeeiesMJej)
Leer~ *Fme jepeJebMe ke‚er mLeehevee JeemegosJe ves ke‚er Leer~ *7JeeR mes 11JeeR meoer
leke‚ ieÃ{Jeeue-kegâceeTb hej ke‚lŸetjer JebMe ke‚e Meemeve jne~ *Fveke‚er jepeOeeveer
CO
ke‚eefle&kes‚Ÿehegj (peesMeerce") Leer~ *ke‚lŸetjer Meemeve ceW ke‚uee-ke‚ewMeue ke‚er efJeMes<e
Gvveefle ngF&~ *Fme ke‚eue ceW pŸeesefle<e, DeeŸegJexo, mebmke=‚le meeefnlŸe leLee leb$e-
S.
ceb$e meeefnlŸe ke‚e ke‚ehe‚er ÿe¤eej ngDee~ ke‚lŸetjer Mewueer kes‚ cebefoj Gme meceŸe
ke‚er ceneve osve nw~ *1000 F&. kes‚ Deeme-heeme ner ke‚lŸetjer jepeeDeeW ves Deheveer
TE
jepeOeeveer ke‚eefle&kes‚Ÿehegj mes nöeke‚j keg‚ceeTb kes‚ yewpeveeLe ceW mLeeefhele ke‚j oer
Leer~ *ye«skes‚ö Je efJeefueŸecme kes‚ Devegmeej, heJeebj JebMe ke‚e cetue hegÆ<e ke‚veke‚heeue
O
(pees iegpejele ke‚e Lee) ke‚es ceevee peelee nw~ *fleerveiej-heJeebj jepeJebMe ke‚er
FN
mLeehevee DepeŸeheeue ves ke‚er Leer~ Gmeves ⁄esös-⁄esös Meemeke‚eW …eje Meeefmele
efJemle=le Yet-Yeeie ke‚es efceueeke‚j Fmeke‚er mLeehevee ke‚er Leer~ *heJeebj vejsMe
D
DepeŸeheeue kes‚ meceŸe ceW mebYeJeleŸee cegıeSb ÿeejbYe nes ieF& LeeR~ heJeebjeW ke‚er
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
ÿeejbefYeke‚ cegıeSb ¤eeboer ke‚er De∞Yegpeer nQ~ *cenejepee DepeŸeheeue ves 1508 F&.
kes‚ Deeme-heeme Deheveer jepeOeeveer ¤eebohegj ieÃ{er mes osJeueieÃ{ Deewj 1512 F&.
ceW osJeueieÃ{ mes fleerveiej ceW mLeeefhele ke‚er~ cenejepee DepeŸeheeue, ke‚veke‚heeue
kes‚ ner JebMepe Les~ *meesce¤ebo ves ¤ebheeJele ceW jepeyegbiee ke‚e efke‚uee yeveJeeŸee
Lee~ *cenejepee megoMe&ve Meen ves efönjer ceW Deheveer jepeOeeveer yemeeŸeer Leer~
Fme JebMe kes‚ Debeflece jepee ceeveMeen Les~ *DepeŸeheeue ke‚er ⁄"er heerÃ{er kes‚
jepee ceeveheeue ke‚e ner veece yeoueke‚j ceeveMeen ngDee~ Fveke‚er jepeOeeveer Yeer
fleerveiej Leer~ *GÚejeKeb[ jepŸe ceW oes ceb[ue nQ- keg‚ceeTb leLee ieÃ{Jeeue~
*hegjeCeeW ceW mkeb‚ohegjeCe leLee ye«ˇehegjeCe ceW GÚejeKeb[ ke‚es ueske‚j cenòJehetCe&
ÿemebieeW ke‚e GuuesKe nw~ *he©ehegjeCe kes‚ ëme=ef∞Keb[í ceW heeJe&leer kes‚ pevce Deewj
efJeJeen ke‚e JeCe&ve nw~ *ceneYeejle kes‚ j¤eefŸelee Jeso JŸeeme kes‚ Devegmeej, Yejle
ke‚e pevce Jele&ceeve ieÃ{Jeeue kes‚ ceeefueveer leö hej efmLele ke‚CJeeflece ceW ngDee,
efpevekes‚ veece hej YeejleJe<e& ke‚e veece Yeejle heÃ[e~ *heeb[JeeW kes‚ pevcemLeue
iebOeceeove kes‚ efveke‚ö MeleÎe=bie mes ueske‚j mJeiee&jesnCe leke‚ efJeefYevve mLeueeW
ke‚e GuuesKe ceneYeejle ceW nw~ *jepemetŸe Ÿe%e ceW ef…peflesâ keg‚eEueo ve=heefle
ves ŸegefOeefâj ke‚es efoJŸe MebKe ÿemlegle efke‚Ÿee Lee~ *mkeb‚ohegjeCe SJeb DevŸe
heewjeefCeke‚ meeefnlŸeeW ceW ceevemeKeb[ kes‚ veece mes JeefCe&le #es$e Jele&ceeve kegâceeTb
ceb[ue ner nw~ *ëmkeb‚ohegjeCeí kes‚ DeeOeej hej GÚejke‚eMeer efnceeueŸe ceW ëotmejer
ke‚eMeerí ke‚nueeŸeer~ Ske‚ ueeske‚ke‚Lee kes‚ Devegmeej, peneb Deepe GÚejke‚eMeer yemee
nw, JeneR ke‚Yeer iebiee GÚejJeeefnveer neske‚j yenleer Leer~ yeebOe ötöves hej iebiee ves
Dehevee hetJe&-#es$e ⁄esÃ[ke‚j Jele&ceeve GÚej mes hetJe& ke‚er Deesj ÿeJeen yeveeŸee~ Gme
hetJe&-#es$e hej ner GÚejke‚eMeer veiej yemee nw~ FmeerefueS yeeÃ[eneö ´eece ke‚es
GÚejke‚eMeer ke‚ne peeves ueiee~ hegjeCeeW ceW Fmes ëmeewcŸeke‚eMeerí Yeer ke‚ne ieŸee~
Fme #es$e ceW hejMegjece ves meewcŸeôhe ues efueŸee Deewj Ÿen Gveke‚er lehemLeueer
nw~ peceoeefive-Deeflece Yeer Fmeer #es$e ceW Lee~ *Oeeefce&ke‚ hegjeCeeW Je JesoeW ceW
GÚejke‚eMeer ke‚es ëeEnogjepe ye«ˇehegjí kes‚ veece mes peevee peelee nw~ *ieÃ{Jeeue
ke‚er meercee ke‚e efveOee&jCe Yeer DepeŸeheeue ves ner efke‚Ÿee Lee~ ieÃ{Jeeue ceW Depewheeueer
Dees[es ke‚e DeLe& nw- meercee efveOee&jke‚, pees Ske‚ ke‚neJele kes‚ §he ceW ÿeefmeÊ nw~
*'heeue' Meyo leQòeeueermeJeW vejsMe yeueYeı heeue leke‚ ¤euee, uesefke‚ve Gvekes‚
…eje `Meen' heo ´enCe ke‚jves kes‚ Ghejeble yeeo kes‚ meYeer vejsMeeW ves Meen
ÿeMeefmle ke‚es OeejCe efke‚S jKee~ *jeveer ke‚Cee&Jeleer ke‚es ieÃ{Jeeue kes‚ Fefleneme
ceW ëveke‰ke‚öer jeCeerí kes‚ veece mes Yeer peevee peelee nw~ *jeveer ke‚Cee&Jeleer
ceefnhele Meen ke‚er helveer Leer, efpevneWves 1622 F&. ceW jepeieˆer ÿeehle ke‚er Leer~
1631 F&. ceW Fveke‚er ce=lŸeg kes‚ heM¤eele jeveer ke‚Cee&Jeleer ves meÚee Deheves neLeeW
ceW ues ueer~ FvneWves 1640 F&. ceW cegieueeW mes ŸegÊ efke‚Ÿee~ *ke‚ne peelee nw efke‚
Jes Deeõe‚ceCeke‚eefjŸeeW ke‚er veeke‚ ke‚eö osleer LeeR, Fmeer ke‚ejCe Fveke‚e Gheveece
ëveke‰ke‚öer jeCeerí heÃ[e~ *osnjeotve ke‚er ÿeefmeÊ venj ëjepehegj kew‚veeueí ke‚e
efvecee&Ce jeveer ke‚Cee&Jeleer ves ner ke‚jeŸee Lee~ *1699 F&. ceW iegÆjecejeŸe peer
veiej ojyeej ceW DeeS Les~ cenejepe he‚lesnMeen ves osnjeotve kes‚ leerve ieebJe
GvnW Ghenej ceW efoS, peneb FvneWves Dehevee [sje [euee~ leYeer mes Fme peien
ke‚e veece `osjeFve' Ÿee ëosnjeotveí heÃ[ ieŸee~ *ieesjKeeDeeW ves 1790 F&. ceW
kegâceeTb hej leLee 1804 F&. ceW ieÃ{Jeeue hej Deeõe‚ceCe ke‚j DeefOeke‚ej ke‚j
H–181 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
efueŸee Lee~ Fme ŸegÊ ceW ieÃ{Jeeue vejsMe ÿe≈egcve Meen osnjeotve kes‚ KegÃ[yegÃ[e
veeceke‚ mLeeve hej Jeerjieefle ke‚es ÿeehle ngS Les~ lelmeceŸe ieÃ{Jeeue ke‚er meercee
GÚej ceW (efleyyele ceW) meleuepe veoer leke‚, heefM¤ece ceW efmejceewj leke‚, oef#eCe
ceW heeleueerotve PeePej Deewj pJeeueehegj leke‚ Leer~ ieÃ{Jeeue ceW ieesjKeeDeeW …eje
efke‚S ieS Yeer<eCe DelŸee¤eej ke‚es ieesjKeeJŸeeheer (kegâceeTb ceW ieesjKeheesue) kes‚
veece mes peevee peelee nw~ *1815 F&. ceW Deb´espeeW ves ieesjKeeDeeW ke‚es hejemle
ke‚j DeuceesÃ[e hej DeefOeke‚ej ke‚j efueŸee~ *Yeejle ke‚er mJeleb$elee kes‚ meceŸe
efjŸeemele ieÃ{Jeeue ke‚s jepee ceeveJeWı Meen Les~ FvnW Ÿen heo Deheves efhelee
cenejeCee vejWı …eje 5 Deke‰ötyej, 1946 ke‚es ÿeehle ngDee~ Deblele: 1 Deiemle,
1949 ke‚es Fmeke‚e mJeleb$e Yeejle ceW efJeueŸe ke‚j efoŸee ieŸee~ *cegieue Menpeeos
meguesceeve efMeke‚esn ves 17JeeR Meleeyoer kes‚ ceOŸe ceW ieÃ{Jeeue ceW efveJee&efmele peerJeve
JŸeleerle efke‚Ÿee Lee~ efMeke‚esn Deheves meeLe ojyeejer ef¤e$eke‚ejeW ke‚es Yeer ues ieŸee
Lee, efpevneWves ieÃ{Jeeue ceW cegieue ef¤e$e Mewueer ke‚er mLeehevee ke‚er~
*ke‚lŸetjer jepeJebMe leke‚ mebhetCe& GÚejeKeb[ Ske‚ met$e ceW ner DeeyeÊ Lee, efkeb‚leg Fme
Meemeve kes‚ heleve kes‚ yeeo ieÃ{Jeeue ceW heJeebj JebMe leLee kegâceeTb ceW ¤ebo JebMe ke‚e
Meemeve mLeeefhele nes ieŸee Lee~ *kegâceeTb ceW ¤ebo JebMe kes‚ ÿeLece jepee meesce¤ebo
700 F&. ceW ieˆer hej Deemeerve ngS~ GvneWves ¤ebheeJele ceW jepeyetib ee kes‚ veece mes Ske‚
efke‚ues ke‚e efvecee&Ce Yeer ke‚jJeeŸee~ *jepee hetCe&¤ebo kes‚ heg$e ves henueer yeej kegâceeTb
ceW Ske‚ jsMece ke‚e ke‚ejKeevee ueieJeeŸee Lee, pees ieesjKeheeueer jepŸeke‚eue leke‚
¤euelee jne~ *kegâceeTb kes‚ Fefleneme ceW ke‚erelf e&¤ebo ke‚es meyemes ÿeleeheer jepee ke‚ne
peelee nw~ *¤ebo jepeeDeeW ceW Æı¤ebo meJe&flesâ efJe…eve, efMe#eeÿesceer Deewj oeveer
jepee Les~ FvneR kes‚ veece hej Æıhegj veiej ke‚er mLeehevee ke‚er ieF& Leer~ jepee ue#ceer
¤ebo kes‚ Meemeveke‚eue ceW ner kegâceeTb ceW KeleÃ[Jœ ee lŸeewnej ceveeves ke‚e ÿe¤eueve Megô
ngDee, pees Jele&ceeve ceW Yeer peejer nw~ jepee Depeerle ¤ebo kes‚ Meemeveke‚eue ceW jepŸe
kes‚ meejs DeefOeke‚ej hetjCeceue ieQ[Ã e kes‚ heeme Lee, pees yengle ner DelŸee¤eejer Lee~
kegâceeTb ceW Gmekes‚ DevŸeeŸehetCe& jepŸe ke‚es ieQ[Ã eieoea kes‚ veece mes hegke‚eje peelee
nw~ ¤ebo JebMe ke‚e Debelf ece Meemeke‚ jepee cenWõ ¤ebo Les, efpemekes‚ yeeo kegâceeTb
hej ieesjKeeDeeW ke‚e DeefOeke‚ej nes ieŸee~ mebJeled 1860 ceW ieesjKee-Deeõe‚ebleeDeeW ves
GÚejeKeb[ hej DeefOeke‚ej ke‚jkes‚ fleerveiej ceW leerve ceeMes ke‚er ¤eeboer ke‚er cegıeSb
ÿemeeefjle ke‚eR~ cegıe kes‚ Ske‚ Deesj ëDeeueceMeen yeeoMeen ieepeerí Deewj otmejer Deesj
CO
he‚ejmeer ceW ëcenejepe yegÊ efJeõe‚ce ieesjJeeCe pejye fleerveiejí efueKee nw~ Ÿen
cegıe Deb[eke‚ej nw~ *ieesjKeeke‚eue ceW otmejer cegıe ÿe¤eefuele ngF&, efpemeceW Ske‚
Deesj ëMeenDeeueceieerj yeeoMeen ieepeerí Deewj otmejer Deesj ëpejye peneveeyeeo
Meen oeôue efKeueehe‚í efueKee nw, pees ëefleceemeerí ke‚nueeleer Leer~ *Deb´espeesb
S.
…eje mebhetCe& keg‚ceeTb Deewj DeeOes ieÃ{Jeeue hej DeefOeke‚ej ke‚jves kes‚ heM¤eele uee@[&
TE
nsemf öbime …eje 3 ceF&, 1815 ke‚es ke‚ve&ue S[Je[& iee[&vej ke‚es keg‚ceeTb ke‚e ÿeLece
ke‚efceMvej efveŸegÚe‚ efke‚Ÿee ieŸee Lee~ *Deucees[Ã e efmeke‰ke‚esb ceW cegKŸe ôhe mes Demeske‚e,
O
FN
ieesecf eleje, efMeJeoÚe, efMeJeheeefuele, nefjoÚe, efMeJejke‚efmelee leLee efMeueeJece&ve ke‚e
veece GefuueefKele nw~
*GÚejeKeb[ ceW hejeOeervelee mes cegefÚe‚ ke‚e MebKeveeo ke‚jves ke‚e #es$e ke‚eueer
D
kegâceeTb kes‚ Jeerj veslee ëke‚euet cenjeí ke‚es peelee nw, efpevneWves Deb´espeeW kes‚
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

efJeÆÊ Ske‚ ieghle mebie"ve ke‚er mLeehevee ke‚er Leer~ *Je<e& 1903 ceW DeuceesÃ[e ceW
njieeseEJeo heble leLee ieeseEJeo yeuueYe heble ves `nwheer ke‰ueye' kes‚ ceeOŸece mes mLeeveerŸe
ŸegJeke‚eW ceW je∞^erŸe ¤eslevee peeie=le ke‚jves ke‚e ÿeŸeeme efke‚Ÿee Lee~ *Je<e& 1905
ceW osnjeotve ceW `ieÃ{Jeeueer' veeceke‚ meehleeefnke‚-he$e kes‚ ceeOŸece mes meceepe ceW
je∞^erŸe YeeJeveeDeeW ke‚e meb¤eej nesves ueiee~ * Je<e& 1912 ceW ueeuee ueepehele
jeŸe kes‚ cenòJehetCe& Ÿeesieoeve mes DeuceesÃ[e ceW kegâceeTb ke‚eb´esme ke‚cesöer ke‚e ie"ve
ngDee Lee~ *DeuceesÃ[e DeKeyeej pees efkeâ 1871 F&. mes meeceeefpeke‚ ¤eslevee ke‚e
ceeOŸece Lee, Je<e& 1913 ceW kegâceeTb kes‚mejer yeıeroÚe heeb[s kes‚ mebheeoke‚lJe
ceW Deeke‚j je∞^erŸe ¤eslevee ke‚e cegKe-he$e yeve ieŸee~ *Je<e& 1914 ceW ceesnve
peesMeer, nsce¤ebı, ef¤ejbpeerueeue leLee yeıeroÚe heeb[s ves ‘nesceôue ueerie’ ke‚er
MeeKee mLeeefhele ke‚er~ Je<e& 1916 ceW keg‚ceeTb heefj<eo ke‚er mLeehevee mes je∞^erŸe
Deeboesueve peesj heke‚Ã[ves ueiee~ *ëkegâceeTb heefj<eoí ke‚e ie"ve Je<e& 1916 ceW
GÚejeKeb[ #es$e ceW mJeleb$elee Deeboesueve ke‚er cegefnce ke‚es lespe ke‚jves kes‚ efueS
efke‚Ÿee ieŸee Lee, efpemekes‚ De´eCeer ieeseEJeo yeuueYe heble, leejeoÚe iewjesuee SJeb
yeıeroÚe heeb[s Les~ *peŸeevebo Yeejleer ves ner ieÃ{Jeeue meJe&oefuele heefj<eo ke‚e
ie"ve efke‚Ÿee Lee~ kegâceeTb heefj<eo ves keg‚ueer yesieej, keg‚ueer Gleej leLee keg‚ueer
yeoe&heMe Deeefo oceveke‚ejer ÿeLeeDeeW ke‚e efJejesOe efke‚Ÿee~ *¤ebı efmebn ieÃ{Jeeueer
ke‚e JeemleefJeke‚ veece ë¤ebı efmebn Yeb[ejerí Lee~ Fveke‚e pevce 25 efomebyej, 1891
ke‚es heewÃ{er ieÃ{Jeeue ceW ngDee Lee~ GvneWves 23 Deÿewue, 1930 ke‚es ke‚ceeb[j ke‚er
DeJe%ee ke‚j efvenlLes ueesieeW hej ieesueer ¤eueeves mes Fbke‚ej ke‚j efoŸee Lee, Fme
pegce& ceW GvnW meeefLeŸeeW meefnle efiejhe‰leej ke‚j efueŸee ieŸee Deewj FvnW DeepeerJeve
ke‚ejeJeeme ke‚er mepee megveeF& ieF&~ *Deb´espeer mejke‚ej ves mLeeveerŸe ueesieeW ke‚s
JeveeW ceW ÿeJesMe hej ÿeefleyebOe ueiee efoŸee Lee~ Gmeer ke‚es ueske‚j ieebOeerpeer kes‚
DemenŸeesie Deeboesueve kes‚ meeLe efönjer ieÃ{Jeeue #es$e ceW Jeveeboesueve Yeer ¤euee~
Fmeer Jeveeboesueve ke‚es mLeeveerŸe Yee<ee ceW ëÃ{e[ke‚ Deeboesueveí ke‚ne ieŸee~ *efMeJe
ÿemeeo [yejeue ke‚es ë¤eejCeí Gheveece mes Yeer peevee peelee nw~ Feflenemeke‚ej
kes‚ ôhe ceW efJeKŸeele [yejeue ves ëGÚejeKeb[ ke‚e Feflenemeí veeceke‚ hegmleke‚
Yeer efueKeer nw~ *DevemegFŸee ÿemeeo yengiegCee ke‚es ëieÃ{ kes‚mejerí kes‚ veece mes
peevee peelee nw~ GvneWves mJeleb$elee Deeboesueve ceW ÿecegKe Yetefceke‚e efveYeeŸeer Leer~
Je<e& 1919 kes‚ Dece=lemej ke‚s ke‚ebies«me DeefOeJesMeve ceW GvneWves yewefjmöj cegkeg‚voer
ueeue ke‚er lejhe‚ mes Yeeie efueŸee~ *Je<e& 1937 ceW Keeoer kes‚ ÿe¤eej kes‚ efueS
DeuceesÃ[e efmLele meescesMJej kesâ ¤eveewoe ceW ieebOeer Deeflece ke‚er mLeehevee ke‚jves ceW
ÿecegKe Yetefceke‚e Meebefle ueeue ef$eJesoer ke‚er Leer~ *efJeosMeer Jem$eeW kes‚ yeefn<ke‚ej kes‚
Jes cee$e 14 Je<e& ke‚er DeeŸeg kes‚ Les, leye GvneWves osnjeotve ceW veceke‚ melŸee´en
ceW Yeeie efueŸee Lee~ *fleer osJe megceve kes‚ vesle=lJe ceW efönjer ÿepee ceb[ue ke‚er
mLeehevee kes‚ meeLe ner pevelee kes‚ DeefOeke‚ejeW kes‚ efueS mebIe<e& ceW leerõelee DeeF&~
meke‚ueevee efJeıesn Deewj ke‚erefle&veiej Deeboesueve kes‚ meeLe fleer osJe megceve efönjer
jepŸe ceW JebMeevegiele Meemeve kes‚ efJeÆÊ ueÃ[s~ heefjCeecemJeôhe YeejleerŸe mebIe
ceW efönjer jepŸe ke‚er efJeueŸe ke‚er ÿeefõe‚Ÿee ke‚es ieefle ÿeoeve ngF&~ he‚uele: efönjer
1 Deiemle, 1949 ke‚es lelke‚eueerve G.ÿe. ke‚e Ske‚ peveheo yevee~
*osnjeotve ceW ëÿepee ceb[ueí ke‚er mLeehevee peveJejer, 1939 ceW ke‚er ieF&
Leer~ Fmekes‚ GˆsMŸeeW ceW meefcceefuele Les- (1) jepŸe ceW ÿeefleefveefOe mejke‚ej ke‚er
mLeehevee, (2) cepeotj leLee DeJewleefveke‚ flece ke‚e Gvcetueve, (3) DeeŸeele Meguke‚
ke‚e Gvcetueve~ mece´e ôhe mes Fmeke‚e GˆsMŸe pevelee ke‚es efönjer jepŸe kes‚
keg‚Meemeve mes cegÚe‚ ke‚jvee Lee~ *FbıceefCe ye[esveer ke‚es ëGÚejeKeb[ ke‚e ieebOeerí
ke‚ne peelee nw~ *Jes he=Leke‚ GÚejeKeb[ jepŸe ke‚er ceebie ke‚es ueske‚j 2 Deiemle,
1994 ke‚es DeecejCe DeveMeve hej yew"s Les~
1. efvecveefueefKele ceOÙekeâeueerve «ebLeeW ceW mes keâewve GòejeKeb[ kesâ Fefleneme
keâe meÇesle veneR
(a) leejerKe-S-yeoeÙetbveer (b) penebieerjveecee
(c) Meenpenebveecee (d) yeeyejveecee
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021
Gòej—(d)
cegieuekeâeueerve «ebLeeW penebieerjveecee Deewj Meenveecee mes %eele neslee nw efkeâ
Ûebo jepeeDeeW keâe cegieue jepeeDeeW mes mebyebOe Lee~ Fmeer Øekeâej leejerKe-S-
yeoeÙetbveer Deewj Meenpenebveecee ceW Yeer GòejeKeb[ kesâ Fefleneme keâe meÇesle nw,
peyeefkeâ yeeyejveecee ceW GòejeKeb[ kesâ Fefleneme keâe meÇesle GheueyOe venerb nw~
2. ceneYeejle ceW keg‚efCebo-vejsMe efke‚me veece mes peeves peeles Les?
(a) meJe&fles<" (b) ceOŸece
(c) ef…pe flesâ (d) ef…pe
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
CO
GÚejó(c)
ceneYeejle ceW keg‚efCebo-vejsMe ‘ef…pe fles<"’ veece mes peeves peeles Les~ Fveke‚e
S.

meceŸe ieebOeerpeer ves Keeoer ´eecees≈eesie mebIe SJeb ¤ejKee mebIe ke‚er mLeehevee ke‚er
Leer~ *Je<e& 1942 ceW Yeejle ⁄esÃ[es Deeboesueve ceW fleer osJe megceve ke‚es osJeÿeŸeeie JeCe&ve ëceneYeejle kes‚ meYeeheJe& DeOŸeeŸe 51 Yeeie 1’ ceW efceuelee nw~ FmeceW
TE

ceW kew‚oke‚j efönjer pesue ceW yebo ke‚j efoŸee ieŸee~ pesue ceW DeceeveJeerŸe JŸeJenej GvnW ëef…peeW ceW ÿeOeeveí jepee ke‚nke‚j mebyeesefOele efke‚Ÿee ieŸee nw~
kes‚ ke‚ejCe Je<e& 1944 ceW FvnW 84 efove leke‚ YetKe nÃ[leeue ke‚jveer heÃ[er, YetKe 3. GÚejke‚eMeer ke‚e Ssefleneefmeke‚ veece ke‰Ÿee nw?
O

nÃ[leeue kes‚ oewjeve ner vŸetceesefveŸee mes fleer osJe megceve ke‚e osneble nes ieŸee~ (a) ieesefJe<eCe (b) iebiee…ej
FN

*ieÃ{osMe mesJee mebIe ke‚e ie"ve fleer osJe megceve …eje efke‚Ÿee ieŸee Lee~ fleer osJe (c) ye«ˇehegj (d) yeeÃ[eneö
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
D

megceve GÚejeKeb[ kes‚ Ske‚ mJeleb$elee mesveeveer Les~ FvnW cegKŸe ôhe mes efönjer
cebs mJeleb$elee mesveeefveŸeeW ke‚es vesle=lJe ÿeoeve ke‚jves nsleg peevee peelee nw~ peye GÚejó(d)
.P

H–182 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

7. KegÃ[yegÃ[e ke‚e ŸegÊ ngDee Lee-

GÚejke‚eMeer ke‚e Ssefleneefmeke‚ veece yeeÃ[eneö nw~ yeeÃ[eneö ke‚e celeueye
(a) 1800 F&. ceW (b) 1804 F&. ceW
yeÃ[s yeepeej mes Lee~ Deepeeoer mes henues GÚejke‚eMeer ke‚e veece yeeÃ[eneö
(c) 1710 F&. ceW (d) 1805 F&. ceW
Lee~ yeeÃ[eneö leye Yeer Ske‚ ÿecegKe JŸeeheeefjke‚ Je meebmke=‚efleke‚ keW‚ı Lee~
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
Gme meceŸe Yeejle Je efleyyele kes‚ JŸeeheej ke‚e yeepeej ŸeneR ueielee Lee~
GÚejó(b)
4. mJeleb$elee mes hetJe& mebŸegÚe‚ ÿeeble ke‚er ÿeebleerŸe heefj<eo ceW keg‚ceeTb ÿeeble mes
ÿeLece meomŸe ke‚ewve Lee? GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
(a) yeıer oÚe heeb[sŸe 8. DeewheefveJesefMekeâ kegâceeTb Deewj ieÌ{Jeeue kesâ efvecveebefkeâle ceW mes efkeâme
(b) ieeseEJeo yeuueYe heble keâefceMvej ves ‘jepemJe hegefueme’ ØeCeeueer keâe ØeejbYe efkeâÙee?
(c) leeje oÚe iewjesuee (a) pee@pe& efJeefueÙece š^sue
(d) cegkeg‚voer ueeue (b) ues.keâve&ue ieeef[&vej

Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006 (c) mej nsvejer jwcepes

GÚejó(b) (d) [sefveÙeue Fyešmeve

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021
mJeleb$elee mes hetJe& mebŸegÚe‚ ÿeeble ke‚er ÿeebleerŸe heefj<eo ceW keg‚ceeTb ÿeeble mes
Gòej—(c)
ÿeLece meomŸe ieeseEJeo yeuueYe heble yeves~ Fveke‚e pevce 10 efmelebyej, 1887
1866 F&. ceW peye osMe kesâ otmejs efnmmeeW cesW jepemJe keâer peien efmeefJeue
ke‚es DeuceesÃ[e efpeues ceW ngDee Lee~ FvneWves Fueeneyeeo efJeMJeefJe≈eeueŸe mes
efJeefOe ke‚er ef[´eer ÿeehle ke‚j ke‚eMeerhegj ceW Jeke‚euele Megô ke‚er~ Jes G.ÿe. kes‚ hegefueme ues jner Leer, leye lelkeâeueerve DeewheefveJesefMekeâ kegâceeTb Deewj ieÌ{Jeeue
ÿeLece cegKŸeceb$eer jns Deewj Je<e& 1957 ceW Yeejle jlve mes mecceeefvele ngS~ kesâ keâefceMvej mej nsvejer jwcepes ves heneÌ[ ceW efmeefJeue hegefueme keâer oKeue keâes
jeskeâves kesâ efueS ‘jepemJe hegefueme’ ØeCeeueer keâe ØeejbYe efkeâÙee~
5. he=Leke‚ GÚejeKeb[ jepŸe efvecee&Ce ke‚e ke‚ejCe Lee-
9. vewveerleeue ceW ëkeg‚ceeTbb heefj<eoí ke‚e ie"ve efke‚Ÿee ieŸee Lee-
(a) keW‚ıerŸe mejke‚ej ke‚er F¤⁄e
(a) 1906 ceW (b) 1916 ceW
(b) heneÃ[er mebmke=‚efle ke‚e mebj#eCe
(c) 1926 ceW (d) 1936 ceW
(c) Demeblegefuele efJeke‚eme Je efhe⁄Ã[eheve
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002
(d) heJe&leJeeefmeŸeeW ke‚er efJeefMe∞ hen¤eeve
GÚejó(b)
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
GÚejó(c) ëkegâceeTb heefj<eoí ke‚e ie"ve Je<e& 1916 ceW GÚejeKeb[ #es$e ceW mJeleb$elee
Deeboesueve ke‚er cegefnce ke‚es lespe ke‚jves kes‚ efueS efke‚Ÿee ieŸee Lee, efpemekes‚
De´eCeer ieeseEJeo yeuueYe heble, ue#ceer oòe Meem$eer SJeb yeıeroÚe heeb[s Les~
he=Leke‚ GÚejeKeb[ jepŸe kes‚ efvecee&Ce ceW Ÿen leke&‚ Lee efke‚ heneÃ[er #es$eeW ke‚e
meblegeuf ele efJeke‚eme veneR nes heeŸee, efpememes Ÿen #es$e efhe⁄Ã[e nw~ Fmeer DeeOeej
hej (Demeblegefuele efJeke‚eme Je efhe⁄Ã[eheve) GÚejeKeb[ ke‚e ie"ve ngDee Lee~ 10. ieÃ{Jeeue meJe&oefuele heefj<eo ke‚e ie"ve 1928 F&. ceW efke‚Ÿee
CO
6. keg‚ceeŸetb ceW ieesjKee Meemeve ke‚ye mLeeefhele ngDee? Leeó
(a) ceesnveefmebn cesnlee ves (b) yeıeroÚe heeb[s ves
(a) Je<e& 1790 ceW (b) Je<e& 1792 ceW
S.

(c) peŸeevebo Yeejleer ves (d) njieesefJebo heble ves

(c) Je<e& 1815 ceW (d) Je<e& 1865 ceW
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012
TE

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005

GÚejó(a) GÚejó(c)
O

ieesjKeeDeeW ves 1790 F&. ceW kegâceeTb hej DeefOeke‚ej ke‚j efueŸee~ ceF&, 1804 ieÃ{Jeeue meJe&oefuele heefj<eo ke‚e ie"ve Je<e& 1928 ceW peŸeevebo Yeejleer
FN

ceW ÿe≈egcve Meen SJeb ieesjKee kes‚ yeer¤e osnjeotve ceW ÿeefmeÊ KegÃ[yegÃ[e ke‚e …eje efke‚Ÿee ieŸee Lee, yeıeroÚe heeb[s leLee njieesefJebo heble kegâceeTb heefj<eo
kes‚ veslee Les, ceesnveefmebn cesnlee ke‚es kegâceeTb ke‚e ÿeLece mJeleb$elee meb´eece
D

ŸegÊ ngDee Lee~ Fme ŸegÊ ceW ieÃ{Jeeue vejsMe ÿe≈egcve Meen osnjeotve kes‚
KegÃ[yegÃ[e veeceke‚ mLeeve hej Jeerjieefle ke‚es ÿeehle ngS Les~ mesveeveer ceevee peelee nw~
.P

H–183 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

11. DeuceesÃ[e ceW ke‚eb´esme ke‚er mLeehevee efke‚me Je<e& ceW ngF&? 15. YeejleerÙe mebIe ceW efJeueÙe kesâ meceÙe efšnjer jepÙe keâe jepee keâewve Lee?
(a) 1911 ceW (b) 1919 ceW (a) vejWõ Meen (b) keâerefle& Meen
(c) 1895 ceW (d) 1912 ceW (c) Øeleehe Meen (d) ceeveJeWõ Meen
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021
GÚejó(d) Gòej—(d)
Je<e& 1912 ceW ueeuee ueepehele jeŸe kes‚ Ÿeesieoeve mes DeuceesÃ[e ceW kegâceeTb mekeâueevee efJeõesn (1947) efšnjer jepÙe ceW Øeyeue Deeboesueve kesâ ™he ceW
ke‚eb´esme ke‚cesöer ke‚e ie"ve ngDee Lee~ YeÌ[keâ G"e~ G«e heefjefmLeefle keâes osKekeâj cenejepee ceeveJeWõ Meen ves
efJeueÙeerkeâjCe he$e hej nmlee#ej keâj efoÙee~ heâuele: 1 Deiemle, 1949 keâes
12. GÚejeb¤eue kes‚ Gme veslee ke‚e ke‰Ÿee veece Lee, efpemeke‚er ce=lŸeg Gme YetKe
efšnjer jepÙe Gòej ØeosMe keâe Skeâ peveheo yeve ieÙee~
nÃ[leeue kes‚ ke‚ejCe ngF&, pees Gmeves 1942 ceW pesue ceW ÿeejbYe ke‚eró
16. efšnjer efjÙeemele kesâ ØeLece vejsMe keâewve Les?
(a) oewuele jece (b) vejWıoÚe meke‚ueeveer
(a) megoMe&ve Meen (b) ueefuele Meen
(c) osJe megceve (d) ceeveJeWı
(c) ceefnhele Meen (d) heâlesn Meen
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021
GÚejó(c) Gòej—(a)
1803 F&. ceW cenejepee ØeÅegcve Meen kesâ Meemevekeâeue ceW osnjeotve ceW
fleer osJe megceve ke‚e pevce efönjer ieÃ{Jeeue peveheo ke‚er heÛer yecegb[ kes‚
´eece peewue ceW 25 ceF&, 1916 ke‚es ngDee Lee~ Je<e& 1942 ceW Yeejle ⁄esÃ[es
ieesjKeeDeeW mes Ùegæ ngDee Deewj Jes Jeerjieefle keâes Øeehle ngS~ Gvekesâ heg$e megoMe&ve
Meen ves Deheves jepÙe keâes ieesjKeeDeeW mes cegòeâ keâjves kesâ efueS F&mš Fbef[Ùee
Deeboesueve ceW fleer osJe megceve ke‚es osJeÿeŸeeie ceW kew‚o ke‚j efönjer pesue
kebâheveer keâer ceoo keâer~ F&mš Fbef[Ùee kebâheveer ves kegâceeTb osnjeotve SJeb hetJeea
ceW yebo ke‚j efoŸee ieŸee~ pesue ceW DeceeveJeerŸe JŸeJenej kes‚ ke‚ejCe FvnW
YetKe nÃ[leeue ke‚jveer heÃ[er~ 84 efove keâer YetKe nÌ[leeue kesâ oewjeve 25
ieÌ{Jeeue keâe Skeâ meeLe efyeÇefšMe meeceüepÙe ceW efJeueÙe keâj efoÙee leLee heefMÛeceer
pegueeF&, 1944 keâes efveceesefveÙee mes Fvekeâe osneble nes ieÙee~
ieÌ{Jeeue keâes jepee megoMe&ve Meen keâes meeQhe efoÙee pees efkeâ efšnjer efjÙeemele
13. ¤eewjemeer efove ke‚er YetKe nÃ[leeue kes‚ heM¤eele 25 pegueeF&, 1944 ke‚es kesâ veece mes peevee ieÙee~ cenejepee megoMe&ve Meen ves Deheveer jepeOeeveer
efvecve ceW efke‚meke‚e efveOeve ngDee? efšnjer veiej ceW mLeeefhele keâer leLee Fmekesâ heMÛeele Gvekesâ GòejeefOekeâeefjÙeeW
(a) veeieWı meke‚ueeveer (b) ceesuet jece Øeleehe Meen, keâerefle& Meen leLee vejWõ Meen ves Deheveer jepeOeeveer ›eâceMe:
(c) DevegmetŸee ÿemeeo yengiegCee (d) fleer osJe megceve Øeleehe veiej, keâerefle& veiej SJeb vejWõ veiej ceW mLeeefhele keâer~
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006 17. efönjer jepŸe efke‚me efleefLe ke‚es GÚej ÿeosMe ke‚e Ske‚ peveheo yevee?
GÚejó(d) (a) 1 Deiemle, 1949
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ (b) 15 Deiemle, 1947
(c) 26 peveJejer, 1950
14. ëieÃ{osMe mesJee mebIeí ke‚e ie"ve efke‚meves efke‚Ÿee?
CO
(d) 1 efomebyej, 1949
(a) fleer osJe megceve (b) yeıeroÚe heeb[s
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006
(c) jeceheeue (d) ieesheer¤ebo
GÚejó(a)
S.

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012

TE

GÚejó(a)
fleer osJe megceve kes‚ vesle=lJe ceW efönjer ÿepee ceb[ue ke‚er mLeehevee kes‚ meeLe
ner pevelee kes‚ DeefOeke‚ejeW kes‚ efueS mebIe<e& ceW leerõelee DeeF&~ Fmekes‚ efueS
GvneWves pesue ceW 84 efoveeW ke‚er YetKe nÃ[leeue ke‚er~ meke‚ueevee efJeıesn Deewj
O

ëieÃ{osMe mesJee mebIeí ke‚e ie"ve fleer osJe megceve …eje efke‚Ÿee ieŸee Lee~ Fveke‚e
ke‚erefle&veiej Deeboesueve kes‚ meeLe fleer osJe megceve efönjer jepŸe ceW JebMeevegiele
FN

cetue veece fleeroÚe ye[esveer Lee~ fleer osJe megceve GÚejeKeb[ kes‚ Ske‚ mJeleb$elee
mesveeveer Les~ FvnW cegKŸe ôhe mes efönjer cebs mJeleb$elee mesveeefveŸeeW ke‚es vesle=lJe Meemeve kes‚ efJeÆÊ ueÃ[s~ heefjCeecemJeôhe YeejleerŸe mebIe ceW efönjer jepŸe
ÿeoeve ke‚jves nsleg peevee peelee nw~ peye Jes cee$e 14 Je<e& ke‚er DeeŸeg kes‚ Les, ke‚er efJeueŸe ke‚er ÿeefõe‚Ÿee ke‚es ieefle ÿeoeve ngF&~ he‚uele: efönjer 1 Deiemle,
D

leye GvneWves osnjeotve ceW veceke‚ melŸee´en ceW Yeeie efueŸee Lee~ 1949 ke‚es (lelke‚eueerve G.ÿe. ke‚e) Ske‚ peveheo yevee~
.P

H–184 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

18. efšnjer efjÙeemele keâe YeejleerÙe mebIe ceW keâye efJeueÙe ngDee? osnjeotve ceW ëÿepee ceb[ueí ke‚er mLeehevee peveJejer, 1939 ceW ke‚er ieF& Leer~
(a) 1 Deiemle, 1949 (b) 15 Deiemle, 1947
Fmekes‚ GˆsMŸeeW ceW meefcceefuele Les- (1) jepŸe ceW ÿeefleefveefOe mejke‚ej ke‚er
(c) 20 peveJejer, 1950 (d) 26 peveJejer, 1952
mLeehevee, (2) cepeotj leLee DeJewleefveke‚ flece ke‚e Gvcetueve, (3) DeeŸeele
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
Meguke‚ ke‚e Gvcetueve~ mece´e ôhe mes Fmeke‚e GˆsMŸe pevelee ke‚es efönjer
Gòej—(a)
jepŸe kes‚ keg‚Meemeve mes cegÚe‚ ke‚jvee Lee~
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
19. fleer osJe megceve efpemekes‚ efJeÆÊ ueÃ[s, Jen Lee- 23. keg‚ceeTb ke‚e ÿeLece ke‚efceMvej ke‚ewve Lee?
(a) Deb´espeeW ke‚e DeewheefveJesefMeke‚ Meemeve (a) F&. iee[&vej (b) mej nsvejer jwcepes

(b) efönjer jepŸe ceW JebMeevegiele Meemeve (c) peer. [yuŸet. ö^sue (d) pes. S¤e. yew«öve

(c) ieesjKeeW ke‚e Deeõe‚ceCe Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005

(d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR GÚejó(a)

Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010 Deb´espeesb …eje mebhetCe& keg‚ceeTb Deewj DeeOes ieÃ{Jeeue hej DeefOeke‚ej ke‚jves kes‚
GÚejó(b) heM¤eele uee@[& nsefmöbime …eje 3 ceF&, 1815 ke‚es ke‚ve&ue S[Je[& iee[&vej
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ ke‚es keg‚ceeTb ke‚e ÿeLece ke‚efceMvej efveŸegÚe‚ efke‚Ÿee ieŸee Lee~
20. ëefönjer jepŸe ÿepee ceb[ueí ke‚er mLeehevee efke‚meves ke‚er Leer? 24. fleerveiej-heJeebj jepeJebMe ke‚e mebmLeeheke‚ Leeó
(a) fleer osJe megceve (b) yeıeroÚe heeb[sŸe (a) efJepeŸeheeue (b) he=LJeerheefle Meen
(c) Jeerj ¤ebı efmebn ieÃ{Jeeueer (d) FbıceefCe ye[esveer (c) DepeŸeheeue (d) ceeveMeen
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016 Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Mains), 2007
GÚejó(a) GÚejó(c)
ëefönjer jepŸe ÿepee ceb[ueí ke‚er mLeehevee fleer osJe megceve ves ke‚er Leer~ peveJejer, fleerveiej-heJeebj jepeJebMe ke‚er mLeehevee DepeŸeheeue ves ke‚er Leer~ Gmeves
1939 ceW osnjeotve ceW ëefönjer jepŸe ÿepee ceb[ueí ke‚er mLeehevee ngF& Leer~ fleer ⁄esös-⁄esös Meemeke‚eW …eje Meeefmele efJemle=le Yet-Yeeie ke‚es efceueeke‚j Fmeke‚er
osJe megceve ves ner efouueer ceW osJeveeiejer ceneefJe≈eeueŸe ke‚er mLeehevee ke‚er Leer mLeehevee ke‚er Leer~
Deewj Je<e& 1937 ceW ëmegceve meewjYeí veece mes ke‚efJeleeDeeW ke‚e ÿeke‚eMeve efke‚Ÿee~ 25. ë¤eebohegj ieÃ{í ke‚e jepŸe efmLele Leeó
21. GÚejeKeb[ ceW mJeeOeervelee Deeboesueve kes‚ oewjeve ëÿepee ceb[ueí ke‚e ie"ve (a) heewÃ[er ieÃ{Jeeue ceW (b) efheLeewjeieÃ{ ceW
peneb efke‚Ÿee ieŸee, Jen Lee- (c) ¤eceesueer ceW (d) DeuceesÃ[e ceW
(a) ke‚eueer keg‚ceeTb (b) efye«eföMe ieÃ{Jeeue Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
(c) efönjer jepŸe (d) DeuceesÃ[e GÚejó(c)
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
ë¤eebohegj ieÃ{í jepŸe keâe jepee keâvekeâheeue Lee, pees heJeebj JebMe keâe Meemekeâ
CO
GÚejó(c)
Lee~ Ÿen ¤eceesueer efpeues ceW efmLele nw~
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
26. efvecveefueefKele efJeke‚uhe, efpemeceW jepee Deewj Gmeke‚er jepeOeeveer oer ieF&
S.

22. osnjeotve ceW ëÿepee ceb[ueí ke‚er mLeehevee ke‚e GˆsMŸe Leeó nw, ceW mes mener megcesefuele Ÿegice ke‚e ¤eŸeve ke‚jW~
TE

(a) efye«eföMe Meemeve mes mJeleb$elee ÿeehle ke‚jvee (a) meesce¤ebo - jepeyegbiee
(b) ieesjKee Meemeve mes mJeleb$elee ÿeehle ke‚jvee (b) ke‚veke‚heeue - osJeueieÃ{
O

(c) pevelee ke‚es meceepe megOeej nsleg mebieef"le ke‚jvee (c) DepeŸeheeue - efönjer
FN

(d) pevelee ke‚es efönjer jepŸe kes‚ keg‚Meemeve mes cegÚe‚ ke‚jvee (d) ceeveMeen - ¤eebohegj ieÃ{
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012
D

GÚejó(d) GÚejó(a)
.P

H–185 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

cenejepee DepeŸeheeue ves 1508 F&. kes‚ Deeme-heeme Deheveer jepeOeeveer ¤eebohegj jeveer ke‚Cee&Jeleer ke‚es ieÃ{Jeeue kes‚ Fefleneme ceW ëveke‰ke‚öer jeCeerí kes‚ veece mes
ieÃ{er mes osJeueieÃ{ Deewj 1512 F&. ceW osJeueieÃ{ mes fleerveiej ceW mLeeefhele Yeer peevee peelee nw~ jeveer ke‚Cee&Jeleer ceefnhele Meen ke‚er helveer Leer, efpevneWves
ke‚er~ cenejepee DepeŸeheeue, ke‚veke‚heeue kes‚ ner JebMepe Les~ meesce¤ebo ves 1622 F&. ceW jepeieˆer ÿeehle ke‚er Leer~ 1631 F&. ceW Fveke‚er ce=lŸeg kes‚ heM¤eele
¤ebheeJele ceW jepeyetbiee ke‚e efke‚uee yeveJeeŸee Lee~ cenejepee megoMe&ve Meen jeveer ke‚Cee&Jeleer ves meÚee Deheves neLeeW ceW ues ueer~ FvneWves 1640 F&. ceW cegieueeW
ves efönjer ceW Deheveer jepeOeeveer yemeeŸeer Leer~ Fme JebMe kes‚ Debeflece jepee mes ŸegÊ efke‚Ÿee~ Fvekes‚ efJe<eŸe ceW ke‚ne peelee nw efke‚ Jes Deeõe‚ceCeke‚eefjŸeeW ke‚er
veeke‚ ke‚eö osleer LeeR, Fmeer ke‚ejCe Fveke‚e Gheveece ëveke‰ke‚öer jeCeerí heÃ[e~
ceeveMeen Les~ DepeŸeheeue ke‚er ⁄"er heerÃ{er kes‚ jepee ceeveheeue ke‚e ner veece
yeoueke‚j ceeveMeen ngDee~ Fveke‚er jepeOeeveer fleerveiej Leer~ 31. keâeuet cenje mebyebefOele nw .......
(a) kegâueer yesieej Deebosueve mes
27. keg‚ceeTb ke‚e heewjeefCeke‚ veece Leeó
(b) 1857 kesâ efJeõesn mes
(a) kes‚oejKeb[ (b) jsJeeKeb[
(c) [esuee heeuekeâer Deeboesueve mes
(c) nsceJeleKeb[ (d) ceevemeKeb[
(d) efÛehekeâes Deeboesueve mes
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2007
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Mains), 2007 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021
GÚejó(d) Gòej—(b)

GÚejeKeb[ jepŸe ceW oes ceb[ue nQ- kegâceeTb leLee ieÃ{Jeeue~ mkeb‚ohegjeCe SJeb keâeuet cenje (1831-1906 F&. ) keâe pevce keâeueer kegâceeTb ceW kegâšewueieÌ{
DevŸe heewjeefCeke‚ meeefnlŸeeW ceW ceevemeKeb[ kes‚ veece mes JeefCe&le #es$e Jele&ceeve #es$e kesâ Skeâ ieebJe ceW ngDee Lee~ 1857 kesâ efJeõesn ceW Jes Jeerj, meenmeer Deewj
ceW kegâceeTb ceb[ue ner nw~ osMeYeòeâ peveveeÙekeâ yevekeâj GYejs~
28. ë¤ebı efmebn ieÃ{Jeeueerí ke‚e JeemleefJeke‚ veece ke‰Ÿee Lee? 32. peveJejer, 1921 ceW efvecve ceW mes efke‚me mLeeve hej mejŸet veoer kes‚ leö
(a) ¤ebı efmebn vesieer (b) ¤ebı efmebn Yeb[ejer hej ëkeg‚ueer yesieejí ve osves ke‚er MeheLe ueer ieF&?
(c) ¤ebı efmebn ke‚b[ejer (d) ¤ebı efmebn efye∞ (a) fleerveiej (ieÃ{Jeeue) (b) ¤eceesueer
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006 (c) yeeiesMJej (d) meescesMJej
GÚejó(b) Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006
GÚejó(c)
¤ebı efmebn ieÃ{Jeeueer ke‚e JeemleefJeke‚ veece ë¤ebı efmebn Yeb[ejerí Lee~ Fveke‚e
pevce 25 efomebyej, 1891 ke‚es heewÌ[er ieÃ{Jeeue ceW ngDee Lee~ GvneWves 23 kegâceeTb ceb[ue kes‚ ¤eeueerme npeej mJeleb$elee mesveeefveŸeeW ves peveJejer, 1921 ceW
Deÿewue, 1930 ke‚es ke‚ceeb[j ke‚er DeJe%ee ke‚j efvenlLes ueesieeW hej ieesueer ¤eueeves yeeiesMJej ceW mejŸet kes‚ leö hej keg‚ueer yesieej kes‚ jefpemöj yeneke‚j keg‚ueer yesieej
mes Fbke‚ej ke‚j efoŸee Lee, Fme pegce& ceW GvnW meeefLeŸeeW meefnle efiejhe‰leej ve ke‚jves ke‚er MeheLe ueer~ yeıeroÚe heeb[Ÿs e, njieeseJE eo heble Deewj ef¤ejbpeerueeue
ke‚j efueŸee ieŸee Deewj FvnW DeepeerJeve ke‚ejeJeeme ke‚er mepee megveeF& ieF&~ kes‚ vesle=lJe ceW efye«eöf Me meÚee kes‚ efJeÆÊ Fme cegenf ce ceW efye«eöf Me ef[hšer ke‚efceMvej
29. efönjer ieÃ{Jeeue ceW ëÃ{e[ke‚ Deeboesueveí mebyebefOele Leeó [eŸeefyeue ke‚es Deheveer Demehe‚uelee mJeerke‚ej ke‚j Jeeheme ueewövee heÃ[e~ yeıeroÚe
(a) ke=‚<eke‚eW mes (b) cepeotjeW mes heeb[Ÿs e kes‚ Fme Deeboesueve ceW Deef…leerŸe Ÿeesieoeve kes‚ efueS peveceeveme ceW FvnW
(c) mesvee mes (d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR ëkeg‚ceeTb kes‚mejerí (ket‚ceeÀ¤eue kes‚mejer) kes‚ veece mes peevee peelee nw~
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 33. ëket‚ceeÀ¤eue kes‚mejerí kes‚ veece mes peevee peelee nw-
GÚejó(d) (a) ieesefJebo yeuueYe heble ke‚es (b) njieeseEJeo heble ke‚es
CO
Deb´espeer mejke‚ej ves mLeeveerŸe ueesieeW ke‚s JeveeW ceW ÿeJesMe hej ÿeefleyebOe ueiee (c) yeıeroÚe heeb[sŸe ke‚es (d) Fbı efmebn veŸeeue ke‚es
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002
GÚejó(c)
efoŸee Lee~ Gmeer ke‚es ueske‚j ieebOeerpeer kes‚ DemenŸeesie Deeboesueve kes‚ meeLe
S.

efönjer ieÃ{Jeeue #es$e ceW Jeveeboesueve Yeer ¤euee~ Fmeer Jeveeboesueve ke‚es mLeeveerŸe
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
TE

Yee<ee ceW ëÃ{e[ke‚ Deeboesueveí ke‚ne ieŸee~

30. ieÃ{Jeeue kes‚ Fefleneme ceW ëveke‰ke‚öer jeCeerí kes‚ veece mes ke‚ewve efJeKŸeele 34. 1946 ceW heJe&leerŸe #es$e kes‚ efueS Deueie ÿeMeemeefveke‚ Yeeie yeveeves ke‚er
Leer? ceebie efke‚meves ke‚er?
O

(a) ieguesefjŸee jeveer (b) ke‚Cee&Jeleer jeveer (a) fleer osJe megceve (b) yeıeroÚe heeb[s
FN

(c) vesheeefueŸee jeveer (d) ke‚ceuesbogceleer jeveer (c) heer.meer. peesMeer (d) ceeveJeWı Meen
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
D

GÚejó(b) GÚejó(b)
.P

H–186 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

yeıeroÚe heeb[s Yeejle kes‚ mJeleb$elee mesveeveer Les~ lelke‚eueerve mebŸegÚe‚ ÿeeble Deucees[Ã e efmeke‰ke‚esb ceW cegKŸe ôhe mes Demeske‚e, ieesecf eleje, efMeJeoÚe, efMeJeheeefuele,
(Jele&ceeve GÚejeKeb[) ceW DeuceesÃ[e mes mJeleb$e Yeejle ceW meebmeo ¤egves ieS nefjoÚe, efMeJejke‚efmelee leLee efMeueeJece&ve ke‚e veece GefuueefKele nw~ Ÿen keg‚⁄ Ssmes
Les~ Je<e& 1946 ceW heJe&leerŸe #es$e kes‚ Deueie ÿeMeemeefveke‚ Yeeie yeveeves ke‚er
veece nQ, efpevekes‚ efJe<eŸe ceW nceW cee$e Fve efmeke‰ke‚esb mes peeveke‚ejer ÿeehle nesleer nw~
ceebie meJe&ÿeLece yeıeroÚe heeb[s …eje ke‚er ieF& Leer~
35. yeıeroÚe heeb[sŸe Les- 39. ë¤eejCeí Gheveece mes peeves peeles nQ, GÚejeb¤eue kes‚ Feflenemeke‚ejó
1. keg‚ueer-yesieej Deeboesueve kes‚ veeŸeke‚ (a) yeıeroÚe heeb[sŸe (b) njerke=‚<Ce jletÃ[er
2. YeejleerŸe je∞^erŸe ke‚eb´esme kes‚ Ske‚ meomŸe (c) cegkeg‚voer ueeue yewefjmöj (d) efMeJe ÿemeeo [yejeue
3. eEnot cenemeYee kes‚ meomŸe Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002
veer¤es efoS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚jles ngS mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeS~ GÚejó(d)
ket‚ö :
(a) 1 Je 2 (b) 2 Je 3 efMeJe ÿemeeo [yejeue ke‚es ë¤eejCeí Gheveece mes Yeer peevee peelee nw~
(c) 1 Je 3 (d) 1, 2 Je 3 Feflenemeke‚ej kes‚ ôhe ceW efJeKŸeele [yejeue ves ëGÚejeKeb[ ke‚e Feflenemeí
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002 veeceke‚ hegmleke‚ Yeer efueKeer nw~
GÚejó(a)
40. efMeJe ÿemeeo [yejeue ke‚ewve Les?
yeıeroÚe heeb[sŸe keg‚ueer-yesieej Deeboesueve kes‚ veeŸeke‚ Deewj YeejleerŸe je∞^erŸe (a) Feflenemeke‚ej (b) he$eke‚ej
ke‚eb´esme kes‚ meomŸe Les~ Fveke‚er cegefnce mes efye«eföMe ef[hšer ke‚efceMvej [eŸeefyeue (c) meceepe megOeejke‚ (d) Meemeke‚
ke‚es Deheveer Demehe‚uelee mJeerke‚ej ke‚j Jeeheme ueewövee heÃ[e~ Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
36. Jen JŸeefÚe‚ efpemes ëGÚejeKeb[ ke‚e ieebOeerí ke‚ne peelee nw, Lesó GÚejó(a)
(a) mJeieeaŸe nefjÿemeeo öecöe (b) mJeieeaŸe FbıceefCe ye[esveer
(c) mJeieeaŸe ieesefJebo yeuueYe heble (d) mJeieeaŸe ieewjeroÚe heeb[sŸe GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002 41. ëieÃ{ kes‚Mejerí veece mes ke‚ewve ÿeefmeÊ Les?
GÚejó(b) (a) cegkeg‚voer ueeue (b) DevemegFŸee ÿemeeo yengiegCee
FbıceefCe ye[esveer ke‚es ëGÚejeKeb[ ke‚e ieebOeerí ke‚ne peelee nw~ Fveke‚e pevce (c) YewjJe oÚe OetefueŸee (d) peesOe efmebn vesieer
24 efomebyej, 1925 ke‚es efönjer ieÌ{Jeeue efjÙeemele kesâ DeKees[ Ì er ieebJe ceW ngDee Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006
Lee~ Ÿes henueer yeej Je<e& 1967 ceW osJeÿeŸeeie efJeOeevemeYee #es$e mes efJeOeeŸeke‚ GÚejó(b)
efveJee&ef¤ele ngS~ Jes he=Leke‚ GÚejeKeb[ jepŸe ke‚er ceebie ke‚es ueske‚j 2 Deiemle,
DevemegFŸee ÿemeeo yengiegCee ke‚es ëieÃ{ kes‚Mejerí kes‚ veece mes peevee peelee
1994 ke‚es DeecejCe DeveMeve hej yew"s Les~ ogYee&iŸe Ÿen jne efke‚ mJeleb$e
jepŸe Ieesef<ele nesves mes henues ner Jes Deiemle, 1999 ceW efoJebiele nes ieS~
nw~ GvneWves mJeleb$elee Deeboesueve ceW ÿecegKe Yetefceke‚e efveYeeF& Leer~ Je<e&
1919 kes‚ Dece=lemej ke‚s ke‚ebies«me DeefOeJesMeve ceW GvneWves yewefjmöj cegkeg‚voer
37. ëGÚejeKeb[ kes‚ ieebOeerí kes‚ ôhe ceW efke‚mes peevee peelee nw?
(a) ieewje osJeer (b) megbojueeue yengiegCee
ueeue ke‚er lejhe‚ mes Yeeie efueŸee~
(c) ceeOeesefmebn Yeb[ejer (d) FbıceefCe ye[esveer 42. Keeoer kes‚ ÿe¤eej kes‚ efueS 1937 ceW ¤eveewoe (DeuceesÃ[e) ceW ieebOeer Deeflece
CO
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012 ke‚er mLeehevee ke‚jves ceW efke‚meke‚er ÿecegKe Yetefceke‚e Leer?
GÚejó(d) (a) ieesefJebo yeuueYe heble (b) ceesnve peesMeer
(c) Meebefle ueeue ef$eJesoer (d) njieesefJebo heble
S.

GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~

Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002
38. DeuceesÃ[e efmeke‰ke‚eW ceW GefuueefKele veece nQó
TE

GÚejó(c)
(a) efMeJeheeue, efMeJeheeefuele Deewj nefjheeue
(b) efMeJeheeefuele, efMeJe Deewj nefj Je<e& 1937 ceW Keeoer kes‚ ÿe¤eej kes‚ efueS DeuceesÃ[e efmLele ¤eveewoe ceW ieebOeer
O

(c) efMeJeoÚe, efMeJeheeefuele Deewj nefjoÚe Deeflece ke‚er mLeehevee ke‚jves ceW ÿecegKe Yetefceke‚e Meebefle ueeue ef$eJesoer ke‚er Leer~
FN

(d) efMeJeoÚe, efMeJeheeefuele Deewj nefj cenelcee ieebOeer …eje Keeoer ke‚es mJeleb$elee Deeboesueve mes peesÃ[ efoŸee ieŸee
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012
D

Lee~ efJeosMeer Jem$eeW kes‚ yeefn<ke‚ej kes‚ meceŸe ieebOeerpeer ves Keeoer ´eecees≈eesie
GÚejó(c) mebIe SJeb ¤ejKee mebIe ke‚er mLeehevee ke‚er Leer~
.P

H–187 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

43. cegieue Meenpeeos efpemeves fleerveiej ieÃ{Jeeue ceW DeefleŸe efueŸee Leeó 47. GÚejeb¤eue ceW ÿeefmeÊ Mewue ieghe‚e ef¤e$e mLeue ëueKegDees[dŸeejí Fme
(a) cegjeo (b) Deewjbiepesye efpeues ceW efmLele nwó
(c) oeje efMeke‚esn (d) meguesceeve efMeke‚esn (a) heewÃ[er ceW (b) DeuceesÃ[e ceW
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 (c) ¤eceesueer ceW (d) vewveerleeue ceW
GÚejó(d) Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
cegieue Meenpeeos meguesceeve efMeke‚esn ves 17JeeR Meleeyoer kes‚ ceOŸe ceW ieÃ{Jeeue GÚejó(b)
ceW efveJee&efmele peerJeve JŸeleerle efke‚Ÿee Lee~ efMeke‚esn Deheves meeLe ojyeejer
GÚejeKeb[ ceW ÿeefmeÊ hee<eeCe ke‚eueerve Mewue ieghe‚e ef¤e$e mLeue ueKegDees[dŸeej
ef¤e$eke‚ejeW ke‚es Yeer ues ieŸee Lee, efpevneWves ieÃ{Jeeue ceW cegieue ef¤e$e Mewueer
ke‚er mLeehevee ke‚er~ (yejÚervee ieebJe) DeeefoceeveJe ke=‚efleŸeeW SJeb heMegDeeW kes‚ ef¤e$eCe kes‚ efueS KŸeeefle

GÚejeb¤eue ceW ÿee¤eerve Ssefleneefmeke‚ mLeeve, pees ëke‚lŸetjerí jepeeDeeW ke‚e

ÿeehle nw~ Ÿen DeuceesÃ[e efpeues ceW efmLele nw~
44.
cegKŸe mLeeve Yeer jne nw, nw- 48. DeuceesÃ[e kes‚ efveke‚ö ueKegDees[dŸeej hej ueeue jbie mes Gkes‚jer ieF& pees
(a) otveefiejer (b) yeeiesMJej ceeveJe Deeke=‚efleŸeeb efceueer nQ, Jes efke‚me ke‚eue ke‚er nQ?
(c) …ejeneö (d) peeiesMJej (a) Jewefoke‚ ke‚eue
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 (b) keg‚<eeCe ke‚eue
GÚejó(b) (c) hee<eeCe ke‚eue
GÚejeKeb[ ke‚e ÿeLece Sself eneefmeke‚ jepeJebMe ëke‚lŸetjerí jepeJebMe Lee, efpemeke‚er (d) ¤evo ke‚eue
ÿeLece jepeOeeveer peesMeerce" (¤eceesueer) kes‚ oef#eCe ceW ke‚eefle&kes‚Ÿehegj leLee Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2010
ef…leerŸe jepeOeeveer DeuceesÃ[e ke‚er ke‚lŸetj Ieeöer ceW yewpeveeLe (yeeiesMJej) Leer~ GÚej—(c)
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
Fme jepeJebMe ke‚er mLeehevee JeemegosJe ves ke‚er Leer~
45. Yeejle peye mJeleb$e ngDee, lees ëefjŸeemele ieÃ{Jeeueí ke‚e jepee ke‚ewve
49. JeefMeâ ieghe‚e ke‚neb efmLele nw?
Lee?
(a) ¤eceesueer (b)
(a) ÿeleehe Meen (b) vejWı Meen
GÚejke‚eMeer
(c) efönjer (d) efheLeewjeieÃ{
(c) ceeveJeWı Meen (d) ke‚erefle& Meen
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002 Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010

GÚejó(c) GÚejó(c)
Yeejle ke‚er mJeleb$elee kes‚ meceŸe ëefjŸeemele ieÃ{Jeeueí ke‚s jepee ceeveJeWı Meen JeefMeâ ieghe‚e $e+ef<ekes‚Me-nefj…ej ceeie& hej efönjer efpeues ceW efmLele nw~
Les~ FvnW Ÿen heo Deheves efhelee cenejeCee vejWı …eje 5 Deke‰ötyej, 1946 JeefMeâ ieghe‚e iebiee veoer kes‚ efke‚veejs efmLele nw, Ÿen cenef<e& JeefMeâ ke‚er
ke‚es ÿeehle ngDee~ Deblele: 1 Deiemle, 1949 ke‚es Fmeke‚e mJeleb$e Yeejle ceW leheesYetefce nw~ JeefMeâ ieghe‚e, OŸeeve SJeb Ÿeesie kes‚ efueS Yeer ÿeefmeÊ nw~
GÚejeb¤eue ceW ÿeefmeÊ Ssefleneefmeke‚ mLeue ëieesefJe<eeCeí ke‚er hen¤eeve ke‚er
efJeueŸe ke‚j efoŸee ieŸee~
50.
GÚejeb¤eue ceW DeMeeske‚ ke‚e Ske‚ efMeueeuesKe efmLele nwó
CO
46.
ieF& nwó
(a) osJeÿeŸeeie ceW
(a) nefj…ej ceW
(b) ke‚euemeer ceW
S.

(b) ke‚eMeerhegj ceW

(c) kes‚oejveeLe ceW
(c) ÆıÿeŸeeie ceW
TE

(d) $e+ef<ekes‚Me ceW

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 (d) fleerveiej ceW
O

GÚejó(b) Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005

GÚejó(b)
FN

GÚejeKeb[ kes‚ osnjeotve efpeues ceW ke‚euemeer lenmeerue efmLele nw~ Ÿeneb mes
mece¸eö DeMeeske‚ …eje mLeeefhele efMeueeuesKe ÿeehle ngDee nw, pees ëheeefueí ieesefJe<eeCe, GÚejeKeb[ kes‚ TOeceefmebn veiej efpeues ke‚er ke‚eMeerhegj lenmeerue
D

Yee<ee ceW Glke‚erCe& nw~ ceW efmLele nw~ Ÿeneb mes keg‚<eeCeke‚eueerve DeJeMes<e ke‚ehe‚er cee$ee ceW ÿeehle ngS nwb~
.P

H–188 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
jepevewefleke‚ heefj¬MŸe
*1815 F&. ceW Deb´espeeW …eje kegâceeTb mes ieesjKee Meemeve ke‚es meceehle ke‚jves
kes‚ heM¤eele Gmes peveheo yeveeÙee ieÙee Deewj efye«eföMe ieÃ{Jeeue leLee keg‚ceeTb
oesveeW ke‚es efceueeke‚j Ske‚ ke‚efceMvejer yeveeF& ieF&, efpemes `keg‚ceeTb ÿeesefJevme' ke‚ne
ieŸee~ FmeceW kegâceeTb peveheo leLee efšnjer efjÙeemele Meeefceue Leer~ *1840
ceW heewÌ[er ieÌ{Jeeue veecekeâ veÙee peveheo ieef"le efkeâÙee ieÙee~ *Je<e& 1890 leke‚
keg‚ceeTb ceb[ue ceW kegâceeTb leLee heewÌ[er ieÌ{Jeeue oes ner peveheo Les~ 1891 F&.
ceW kegâceeTb peveheo keâes DeuceesÌ[e Deewj vewveerleeue oes peveheoeW ceW efJeYeòeâ efkeâÙee
ieÙee~ Ùener efmLeefle mJeleb$elee lekeâ jner~ Dele: mJeleb$elee kesâ meceÙe kegâceeTb
ceb[ue ceW kesâJeue leerve efpeues (heewÌ[er ieÌ{Jeeue, DeuceesÌ[e leLee vewveerleeue) leLee
Skeâ efjÙeemele (efšnjer) Meeefceue Les~ 1949 ceW efšnjer keâes ÛeewLes efpeuee kesâ
™he ceW kegâceeTb ceW Meeefceue efkeâÙee ieÙee~ 1960 F&. ceW efšnjer peveheo mes
GòejkeâeMeer, heewÌ[er mes Ûeceesueer leLee DeuceesÌ[e mes efheLeewjeieÌ{ keâes Deueie keâj
veÙee peveheo yeveeÙee ieÙee~ Fme Øekeâej Deye kegâceeTb ceb[ue ceW kegâue 7 efpeues
(heewÌ[er ieÌ{Jeeue, DeuceesÌ[e, vewveerleeue, efšnjer ieÌ{Jeeue, Ûeceesueer, efheLeewjeieÌ{
leLee GòejkeâeMeer) nes ieS, efkebâleg osnjeotve FmeceW Meeefceue veneR Lee~ *Je<e&
1968 ceW Dee" peveheoeW ke‚er ÿeMeemeefveke‚ JŸeJemLee nsleg GÚej ÿeosMe Meemeve ceW
`heJe&leerŸe efJeke‚eme efJeYeeie' ke‚e ie"ve efke‚Ÿee ieŸee~ *Je<e& 1969 ceW ëieÃ{Jeeue
ceb[ueí ke‚er mLeehevee ke‚er ieF&, efpemeceW ¤eceesueer, heewÃ[er ieÃ{Jeeue, efönjer
ieÃ{Jeeue leLee GÚejke‚eMeer peveheo Meeefceue Les~ *Je<e& 1975 ceW Fme ceb[ue
ceW osnjeotve ke‚es Yeer Meeefceue ke‚j efueŸee ieŸee~ *DeuceesÃ[e, vewveerleeue leLee
efheLeewjeieÃ{ ke‚es efceueeke‚j keg‚ceeTb ceb[ue yeveeŸee ieŸee~ Jele&ceeve ceW GòejeKeb[
ceW kegâue 2 ceb[ue (ieÌ{Jeeue leLee kegâceeTb) Deewj 13 efpeues nQ~ ieÌ{Jeeue ceb[ue
ceW 7 efpeues (osnjeotve, nefjÉej, Ûeceesueer, ®õØeÙeeie, efšnjer ieÌ{Jeeue, heewÌ[er
ieÌ{Jeeue leLee GòejkeâeMeer) nQ, peyeefkeâ kegâceeTb ceW kegâue 6 efpeues (DeuceesÌ[e,
vewveerleeue, efheLeewjeieÌ{, TOeceefmebn veiej, yeeiesMJej leLee ÛebheeJele) Meeefceue
nQ~ *GÚejeKeb[ ceW hetJe& ceW osnjeotve, nefj…ej SJeb nu…eveer veiej efveiece Les~
GÚejeKeb[ kes‚ ¤eej efpeueeW (osnjeotve , nefj…ej, vewveerleeue leLee TOeceefmebn
veiej) ceW keg‚ue 6 veiej efveiece (osnjeotve, nefj…ej, ÆÃ[ke‚er, nu…eveer,
ke‚eMeerhegj leLee ®ıhegj) me=efpele nQ~ $e+ef<ekes‚Me leLee ke‚esö…ej veiejheeefueke‚e
heefj<eo G¤¤eerke=‚le ke‚j veiej efveiece kes‚ ôhe ceW opee& ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee
nww~ efomebyej, 2021 ceW ßeerveiej veiejheeefuekeâe keâes GÛÛeerke=âle keâj veiej
efveiece keâe opee& efoÙee ieÙee~ Fme ÿeke‚ej GÚejeKeb[ ceW keg‚ue 9 veiej efveiece
nQ~ keg‚ue 40 veiejheeefueke‚e heefj<eoW leLee 43 veiej heb¤eeŸeleW nQ (hejbleg 2
Deiemle, 2022 keâes GòejeKeb[ mejkeâej Éeje ØekeâeefMele meebefKÙekeâerÙe [eÙejer
ceW DeYeer Yeer veiej efveiece SJeb veiejheeefuekeâe heefj<eoeW keâer mebKÙee ›eâceMe: 8
H–189 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
leLee 41 oMee&Ùeer ieF& nw)~ *GÚejeKeb[ ceW veiej efveiece ke‚e veiej ÿecegKe
meYeemeoeW …eje efveJee&ef¤ele efke‚Ÿee peelee nw~ *Ske‚ he=Leke‚ jepŸe kes‚ §he ceW
ceebie Je<e& 1952 mes ner ÿeejbYe nes ieF& Leer, uesefke‚ve Je<e& 1978 ceW meceepe kes‚
meYeer JeieeX ves GÚejeKeb[ mebIe<e&-Jeeefnveer ke‚e ie"ve ke‚jkes‚ he=Leke‚ GÚejeKeb[
jepŸe kes‚ Deeboesueve ke‚es JŸeJeefmLele §he osves ke‚e ÿeŸeeme efke‚Ÿee~ Fmeer õe‚ce
ceW 25 pegueeF&, 1979 ke‚es ëGÚejeKeb[ õe‚ebefleoueí (UKD) ke‚er mLeehevee
ngF&~ *ëGÚejeKeb[ õe‚ebefle oueí kes‚ ÿeLece DeOŸe#e keg‚ceeTb efJeMJeefJe≈eeueŸe
kes‚ lelke‚eueerve keg‚ueheefle fleer [er.[er. heble Les~ *pemeJeble efmebn efye∞ ves Je<e&
1980 ceW ÿeLece efJeOeevemeYee meerö peerle ke‚j ëGÚejeKeb[ õe‚ebefle oueí ke‚e
Keelee Keesuee Lee~ *GÚej ÿeosMe mejke‚ej …eje GÚejeKeb[ jepŸe-efvecee&Ce
mebyebOeer ÿemleeJe keW‚ı ke‚es ÿesef<ele ke‚jves kes‚ Ghejeble 1 Deiemle, 2000 ke‚es ueeske‚
meYee ceW GÚej ÿeosMe hegveie&"ve efJeOesŸeke‚, 2000 heeefjle efke‚Ÿee ieŸee Deewj
GÚej ÿeosMe mes 13 peveheoeW ke‚es he=Leke‚ ke‚jkes‚ 9 veJebyej, 2000 ke‚es he=Leke‚
GÚejeKeb[ jepŸe ke‚e ie"ve ngDee~ *GÚej ÿeosMe hegveie&"ve efJeOesŸeke‚, 2000
ceW GÚejeKeb[ ke‚er Debleefjce efJeOeevemeYee nsleg 31 efJeOeeŸeke‚eW ke‚er JŸeJemLee
ke‚er ieF& Leer~ neueebefke‚, ie"ve kes‚ meceŸe Ske‚ efJeOeeve heefj<eo meomŸe ke‚e
ke‚eŸe&ke‚eue meceehle nes peeves kes‚ ke‚ejCe Debleefjce efJeOeevemeYee ke‚e ie"ve 30
efJeOeeŸeke‚eW mes efke‚Ÿee ieŸee~ *GÚejeKeb[ kes‚ ÿeLece cegKŸeceb$eer Yeepehee kes‚
efvelŸeevebo mJeeceer Les, pees 9 veJebyej, 2000 mes 29 Deke‰ötyej, 2001 leke‚
Fme heo hej jns~ *GÚejeb¤eue jepŸe kes‚ ie"ve kes‚ meceŸe keW‚ı ceW fleer Deöue
efyenejer JeepehesŸeer kes‚ vesle=lJe Jeeueer je∞^erŸe peveleebef$eke‚ ie"yebOeve meÚeeôÃ{
Leer~ *GÚejeb¤eue (Jele&ceeve GÚejeKeb[) kes‚ ÿeLece jepŸeheeue megjpeerle efmebn
yejveeuee Les~ Jes 9 veJebyej, 2000-7 peveJejer, 2003 leke‚ Fme heo hej jns~
*Je<e& 2017 kes‚ efJeOeevemeYee ¤egveeJe kes‚ Ghejeble YeejleerŸe pevelee heeöea ves
51 meeröW peerleeR~ *Yeepehee kes‚ ef$eJeWı efmebn jeJele GÚejeKeb[ kes‚ cegKŸeceb$eer
yeves~ *10 ceeÛe&, 2021 keâes GvneWves Deheves heo mes Fmleerheâe os efoÙee~ 10
ceeÛe&, 2021 keâes GòejeKeb[ kesâ cegKÙeceb$eer leerjLe efmebn jeJele yeves Deewj 4
pegueeF&, 2021 keâes Deheves heo mes Fmleerheâe os efoÙee~ lelheMÛeele GòejeKeb[
kesâ cegKÙeceb$eer heg<keâj efmebn Oeeceer yeves~ * Je<e& 2022 kesâ efJeOeevemeYee ÛegveeJe
CO
ceW GòejeKeb[ ceW Yeepehee ves 70 ceW mes 47 meeršeW hej efJepeÙe Øeehle keâer; hejbleg
cegKÙeceb$eer heg<keâj efmebn Oeeceer Kešercee mes ÛegveeJe nej ieS~ neueebefkeâ GvnW
S.
hegve: cegKÙeceb$eer efveÙegòeâ efkeâÙee ieÙee~ *Je<e& 2022 kesâ efJeOeevemeYee ÛegveeJe ceW
TE
GòejeKeb[ ceW efJeefYevve oueeW keâer efmLeefle efvecveJele nQ—
heešea Øeehle meeršW cele ØeefleMele
O
YeejleerÙe pevelee heešea 47 44.33
FN
YeejleerÙe je°^erÙe keâebiesÇme 19 37.91
yengpeve meceepe heešea 2 4.82
D
efveo&ueerÙe 2 –
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*GòejeKeb[ ceW 14 heâjJejer, 2022 keâes Skeâ ÛejCe ceW ÛegveeJe keâjeÙee ieÙee~ kes‚ ÿeŸeespeve kes‚ efueS, ueeske‚ DeefOemet¤evee …eje, ´eece kes‚ ôhe ceW efJeefveefo&∞
*Jele&ceeve ceW GÚejeKeb[ kes‚ 8JeW jepŸeheeue kes‚ ôhe ceW iegjceerle efmebn (9 ´eece DeefYeÿesle nw Deewj Fmekesâ Debleie&le Fme Øekeâej efJeefveefo&° «eeceeW keâe mecetn
efmelebyej, 2021 mes) ke‚eŸe&jle nQ~ *Jele&ceeve ceW GÚejeKeb[ jepŸe efJeOeevemeYee Yeer nw~
ceW 70 meomŸe nQ, Fmekes‚ DeefleefjÚe‚ 1 SbiueesóFbef[Ÿeve jepŸeheeue …eje GòejeKeb[ kesâ cegKÙeceb$eer
ceveesveerle efke‚Ÿee pee meke‚lee Lee; efkebâleg 104JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveÙece, ›eâceebkeâ veece keâeueeJeefOe
2019 Éeje Deebiue YeejleerÙe mecegoeÙe kesâ ueeskeâ meYee SJeb efJeOeevemeYeeDeeW ceW 1. efvelÙeevebo mJeeceer 9 veJebyej, 2000 mes 29
ØeefleefveefOelJe keâer JÙeJemLee keâes DevegÛÚso 334 kesâ lenle efveÙele efleefLe (mebefJeOeeve Dekeäštyej, 2001 lekeâ
kesâ ØeejbYe mes 70 Je<e&) mes Deeies veneR yeÌ{eÙee ieÙee nw~ Dele: Deebiue YeejleerÙeeW 2. Yeiele efmebn keâesMeÙeejer 30 Dekeäštyej, 2001 mes 1
keâes efJeOeevemeYee ceW ceveesveerle efkeâS peeves keâer JÙeJemLee Deye efve<ØeYeeJeer nes ieF& ceeÛe&, 2002 lekeâ
nw~ jepŸe ke‚er efJeOeeefŸeke‚e Ske‚ meoveerŸe nw, peneb hej kes‚Jeue efJeOeevemeYee nw~ 3. veejeÙeCe oòe efleJeejer 2 ceeÛe&, 2002 mes 7 ceeÛe&,
*GÚejeKeb[ ceW ueeske‚ meYee meeröeW ke‚er mebKŸee 5 nw, Jes nQóDeucees[Ã e (megjef#ele), 2007 lekeâ
ieÃ{Jeeue, nefj…ej, vewveerleeue leLee efönjer ieÃ{Jeeue~ *GÚejeKeb[ jepŸe ke‚e 4. cespej peve. yeer.meer. Keb[jt er 7 ceeÛe&, 2007 mes 26 petve,
jepŸe heg<he ëye«ˇe ke‚ceueí nw~ Fmeke‚e Jew%eeefveke‚ veece meesmetefjŸee Dee@yeJewuesöe 2009 lekeâ

(Saussurea obvallata) nw~ GÚejeKeb[ ceW Fmeke‚er 24 ÿepeeefleŸeeb leLee 5. [e@. jcesMe heesKeefjÙeeue 27 pet v e, 2009 mes 10
hetjs efJeMJe ceW 410 ÿepeeefleŸeeb heeF& peeleer nwb~ ceneYeejle kes‚ Jeve heJe& ceW Fmes efveMebkeâ efmelebyej, 2011 lekeâ
6.
ëmeewiebefOeke‚ heg<heí ke‚er meb%ee oer ieF& nw~ mLeeveerŸe Yee<ee ceW Fmes ëke‚ewue he©eí cespej peve.yeer.meer. Keb[tjer 11 efmelebyej, 2011 mes 13

ke‚nles nbw~ *Ÿen cegKŸeleŸee heb¤ekes‚oej, menúeleeue, veboerkegb‚[, kes‚oejveeLe, ceeÛe&, 2012 lekeâ
7.
het‚ueeW ke‚er Ieeöer Deewj meleesheble veeceke‚ mLeeveeW hej heeŸee peelee nw~ *GÚejeKeb[ efJepeÙe yengiegCee 13 ceeÛe&, 2012 mes 31

ke‚e jepŸe he#eer ëceesveeueí nw~ Fmeke‚e Jew%eeefveke‚ veece ueeshe‚eshe‚esjme Fbheerpesveme peveJejer, 2014 lekeâ
8. njerMe jeJele 1 heâjJejer, 2014 mes 27 ceeÛe&,
(Lophophorus impejanus) nw~ efnceeueŸe ke‚er efncee¤⁄eefole GÚegbie heJe&le
2016 lekeâ; 21 DeØew u e,
2016 mes 22 DeØewue, 2016
flesefCeŸeeW ceW heeŸee peeves Jeeuee jbie-efyejbiee Ÿen he#eer Deheveer megbojlee kes‚ ke‚ejCe
ëefnceeueŸeer ceŸetjí leLee ëefnceeueŸeer heef#eŸeeW ke‚e efmejceewjí Yeer ke‚ne peelee nw~ lekeâ SJeb 11 ceF&, 2016 mes
mLeeveerŸe Yee<ee ceW Fmes ëceŸeeueí SJeb ëcegveeueí ke‚nles nQ~ *Ÿen he#eer ëvesheeueí 18 ceeÛe&, 2017 lekeâ
ke‚e je∞^erŸe he#eer leLee ëefncee¤eue ÿeosMeí ke‚e jepŸe he#eer Yeer nw~ Fmeke‚e efÿeŸe 9. ef$eJeWõ efmebn jeJele 18 ceeÛe&, 2017 mes 10
Deenej Deeuet nw~ GÚejeKeb[ ke‚e jepŸe heMeg ke‚mletjer ce=ie (Musk deer) nw~ ceeÛe&, 2021 lekeâ
Fmeke‚e Jew%eeefveke‚ veece Moschus chrysogaster nw~ *yegjebMe GÚejeKeb[ 10. leerjLe efmebn jeJele 10 ceeÛe& , 2021 mes 4
ke‚e jepeke‚erŸe Je=#e nw, Fmeke‚e Jew%eeefveke‚ veece Rhododendron arboreum pegueeF&, 2021 lekeâ
nw~ *GÚejeKeb[ jepŸe ke‚er mLeeŸeer jepeOeeveer kes‚ efueS jepŸe mejke‚ej 11. heg<keâj efmebn Oeeceer 4 pegueeF&, 2021 mes Deye lekeâ
CO
…eje Ske‚-meomŸeerŸe ëoeref#ele DeeŸeesieí ke‚e ie"ve efke‚Ÿee ieŸee~ Fme jepŸe
GòejeKeb[ kesâ jepÙeheeue
S.

ke‚er DemLeeŸeer jepeOeeveer osnjeotve nw, peyeefke‚ ÿemleeefJele jepeOeeveer iewjmewCe

›eâceebkeâ veece keâeueeJeefOe
(¤eceesueer) nw~ *GÚejeb¤eue jepŸe kes‚ me=peve kes‚ meceŸe ëiŸeejnJeW efJeÚe DeeŸeesieí
TE

1. megjpeerle efmebn yejveeuee 9 veJeb y ej, 2000 mes 7

ves Fmes efJeMes<e Jeie& kes‚ jepŸe ke‚e opee& 1 Deÿewue, 2001 ke‚es ÿeoeve efke‚Ÿee
Lee~ *Ÿen YeejleerŸe mebIe ke‚e efJeMes<e opee& ÿeehle 11Jeeb jepŸe nw~ *mebefJeOeeve peveJejer, 2003 lekeâ
O

2. megoMe&ve De«eJeeue 8 peveJejer, 2003 mes 28

kes‚ Deveg¤⁄so 243keâ kes‚ Devegmeej ´eece meYee, ´eece mlej hej Ssmeer MeefÚe‚ŸeeW
FN

ke‚e ÿeŸeesie Deewj Ssmes ke=‚lŸeeW ke‚e heeueve ke‚j mekes‚ieer, pees efke‚meer jepŸe kes‚ Dekeäštyej, 2007 lekeâ
efJeOeeveceb[ue …eje, efJeefOe …eje GheyebefOele efke‚S peeSb~ Deveg¤⁄so 243 kesâ 3. yeer.Sue. peesMeer 29 Dekeäštyej, 2007 mes 5
D

Keb[ (Ú) kes‚ Devegmeej ë´eeceí mes jepŸeheeue …eje mebefJeOeeve kesâ Yeeie-9 Deiemle, 2009 lekeâ
.P

H–190 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

4. ceej«esš DeuJee 6 Deiemle, 2009 mes 14 ceF&, GÚejeb¤eue jepŸe kes‚ me=peve kes‚ meceŸe ëiŸeejnJeW efJeÚe DeeŸeesieí ves Fmes
2012 lekeâ efJeMes<e Jeie& kes‚ jepŸe ke‚e opee& 1 Deÿewue, 2001 ke‚es ÿeoeve efke‚Ÿee Lee~
5. Depeerpe kegâjsMeer 15 ceF&, 2012 mes 7 peveJejer, Ÿen YeejleerŸe mebIe ke‚e efJeMes<e opee& ÿeehle 11Jeeb jepŸe nw~
2015 lekeâ 4. GÚejeKeb[ kes‚ ÿeLece cegKŸeceb$eer ke‚ewve Les?
6. kesâ.kesâ. hee@ue 8 peveJejer, 2015 mes 25 (a) veejeŸeCe oÚe efleJeejer (b) efvelŸeevebo mJeeceer
Deiemle, 2018 lekeâ (c) Yeiele efmebn ke‚esMŸeejer (d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR
7. yesyeer jeveer ceewÙee& 26 Deiemle, 2018 mes 8 Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2007
efmelebyej, 2021 lekeâ Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006
8. iegjceerle efmebn 9 efmelebyej, 2021 mes Deye GÚejó(b)
lekeâ GÚejeKeb[ kes‚ ÿeLece cegKŸeceb$eer Yeepehee kes‚ efvelŸeevebo mJeeceer Les, pees 9
veJebyej, 2000 mes 29 Deke‰ötyej, 2001 leke‚ Fme heo hej jns~ Jele&ceeve ceW
Yeepehee kes‚ heg<keâj efmebn Oeeceer GÚejeKeb[ kes‚ cegKŸeceb$eer nQ~ heg<keâj efmebn
1. GÚejeb¤eue jepŸe ke‚er mLeeŸeer jepeOeeveer kes‚ efueS mLeeve ¤eŸeve nsleg, Oeeceer keâe Ùen otmeje keâeÙe&keâeue nw~
jepŸe mejke‚ej …eje yeveeŸee ieŸee DeeŸeesie nwó 5. GÚejeb¤eue jepŸe-efvecee&Ce kes‚ meceŸe keW‚ı ceW efke‚me jepevewefleke‚ oue ke‚er
(a) heble DeeŸeesie (b) efueye«enve DeeŸeesie mejke‚ej Leer?
(c) oeref#ele DeeŸeesie (d) yevepeea DeeŸeesie (a) pevelee oue
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003 (b) je∞^erŸe peveleebef$eke‚ ie"yebOeve
GÚejó(c) (c) mebŸegÚe‚ ÿeieefleMeerue ie"yebOeve
(d) YeejleerŸe ke‚cŸegefvemö heeöea
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
GÚejeKeb[ (hetJe& veece- GÚejeb¤eue) jepŸe ke‚er mLeeŸeer jepeOeeveer kes‚ efueS
jepŸe mejke‚ej …eje Ske‚-meomŸeerŸe ëoeref#ele DeeŸeesieí ke‚e ie"ve efke‚Ÿee GÚejó(b)
ieŸee~ Fme jepŸe ke‚er DemLeeŸeer jepeOeeveer osnjeotve nw, peyeefke‚ ÿemleeefJele
jepeOeeveer iewjmewCe (¤eceesueer) nw~ GÚejeb¤eue (Jele&ceeve GòejeKeb[) jepŸe ke‚e ie"ve 9 veJebyej, 2000 ke‚es
ngDee~ Gme meceŸe keW‚ı ceW Deöue efyenejer JeepehesŸeer kes‚ vesle=lJe Jeeueer je∞^erŸe
2. efvecve ceW mes GlejeKeb[ keâe Jen keâewve-mee cegKÙeceb$eer Lee, efpemeves peveleebef$eke‚ ie"yebOeve meÚeeôÃ{ Leer~
efJeOeevemeYee ceW iewjmeQCe keâes «eer<cekeâeueerve jepeOeeveer yeveeves keâer Iees<eCee
6. GÚejeb¤eue (Jele&ceeve GÚejeKeb[) kes‚ ÿeLece jepŸeheeue ke‚ewve Les?
keâer?
(a) fleerceleer ceej´esö DeuJee (b) fleer megoMe&ve De´eJeeue
(a) ef$eJeWõ efmebn jeJele (b) leerjLe efmebn jeJele
(c) fleer yeer.Sue. peesMeer (d) fleer megjpeerle efmebn yejveeuee
(c) njerMe jeJele (d) heg<keâj efmebn Oeeceer
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021
GÚejó(d)
CO
Gòej—(a)
petve, 2020 ceW GòejeKeb[ kesâ lelkeâeueerve cegKÙeceb$eer ef$eJeWõ efmebn jeJele GÚejeb¤eue (Jele&ceeve GÚejeKeb[) kes‚ ÿeLece jepŸeheeue fleer megjpeerle efmebn
ves iewjmeQCe keâes «eer<cekeâeueerve jepeOeeveer yeveeves keâer efJeOeevemeYee ceW Iees<eCee yejveeuee Les~ Jes 9 veJebyej, 2000-7 peveJejer, 2003 leke‚ Fme heo hej
S.

keâer Leer~ jns~ Jele&ceeve ceW GÚejeKeb[ kes‚ 8JeW jepŸeheeue kes‚ ôhe ceW iegjceerle efmebn
TE

3. GÚejeb¤eue jepŸe kes‚ me=peve kes‚ meceŸe ëiŸeejnJeW efJeÚe DeeŸeesieí ves Fmes (9 efmelebyej, 2021 mes) ke‚eŸe&jle nQ~
efvecveebefke‚le jepŸe ke‚e opee& efoŸee Leeó 7. efvecveefueefKele ceW mes GÚejeKeb[ ke‚er ceefnuee jepŸeheeue ke‚ewve Leerb?
O

(a) iejerye heneÃ[er jepŸe (b) DeefJeke‚efmele jepŸe (a) fleerceleer ke‚ceuee yesveerJeeue (b) fleerceleer ce=oguee efmevne
FN

(c) efJeMes<e Jeie& ke‚e jepŸe (d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR (c) fleerceleer ceej´esö DeuJee (d) fleerceleer Meeruee oeref#ele
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
D

GÚejó(c) GÚejó(c)
.P

H–191 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GÚejeKeb[ ke‚er ÿeLece ceefnuee jepŸeheeue fleerceleer ceej´esö DeuJee LeeR, efpeveke‚e GÚejeKeb[ ceW veiej efveiece ke‚e veiej ÿecegKe meYeemeoeW …eje efveJee&ef¤ele
ke‚eŸe&ke‚eue 6 Deiemle, 2009 mes 14 ceF&, 2012 leke‚ Lee~ Jes GÚejeKeb[ efke‚Ÿee peelee nw~
ke‚er ¤eewLeer jepŸeheeue LeeR~ yesyeer jeveer ceewÙee& (26 Deiemle, 2018 mes 8 11. GÚejeKeb[ ceW ueeske‚ meYee efveJee&¤eve #es$eeW ke‚er mebKŸee nw-
efmelebyej, 2021 lekeâ) GòejeKeb[ keâer otmejer ceefnuee jepÙeheeue LeeR~ Jes (a) 3 (b) 4
GÚejeKeb[ ke‚er 7JeeR jepŸeheeue LeeR~ (c) 5 (d) 10
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
8. GÚejeb¤eue ceW Ske‚ ´eece meYee ke‚er mLeehevee ke‚er peeleer nwó
(a) ceb[ue kes‚ DeeŸegÚe‚ …eje (b) peveheo kes‚ efpeueeOeerMe …eje
GÚejó(c)
(c) efpeuee heb¤eeŸele …eje (d) jepŸe mejke‚ej …eje GÚejeKeb[ ceW ueeske‚ meYee meeröeW ke‚er mebKŸee 5 nw, Jes nQóDeucees[Ã e (megjef#ele),
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003
GÚejó(d)
ieÃ{Jeeue, nefj…ej, vewveerleeue leLee efönjer ieÃ{Jeeue~
12. GÚejeKeb[ mes ueeske‚ meYee kes‚ efke‚leves meomŸe efveJee&ef¤ele nesles nQ?
mebefJeOeeve kes‚ Deveg¤⁄so 243 ke‚ kes‚ Devegmeej, ´eece meYee, ´eece mlej hej (a) 4 (b) 5
Ssmeer MeefÚe‚ŸeeW ke‚e ÿeŸeesie Deewj Ssmes ke=‚lŸeeW ke‚e heeueve ke‚j mekes‚ieer, pees (c) 6 (d) 7
efke‚meer jepŸe kes‚ efJeOeeveceb[ue …eje, efJeefOe …eje GheyebefOele efke‚S peeS~ Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
Deveg¤⁄so 243 kesâ Keb[ (Ú) kes‚ Devegmeej, ë´eeceí mes jepŸeheeue …eje GÚejó(b)
mebefJeOeeve kesâ Yeeie-9 kes‚ ÿeŸeespeve kes‚ efueS, ueeske‚ DeefOemet¤evee …eje, ´eece GÚejeKeb[ mes ueeske‚ meYee kes‚ efueS 5 meomŸe efveJee&ef¤ele nesles nQ, efpeveceW
kes‚ ôhe ceW efJeefveefo&∞ ´eece DeefYeÿesle nw Deewj Fmekesâ Debleie&le Fme Øekeâej mes 4 meeceevŸe Deewj 1 Devegmetef¤ele peeefle kes‚ efueS Deejef#ele nw~
efJeefveefo&° «eeceeW keâe mecetn Yeer nw~
13. veer¤es oes JeÚe‚JŸe efoS nQ -
9. GÚejeb¤eue ceW veiejeW ke‚er mebKŸee, efpemeceW veiej efveiece nQ, nw ó ke‚Leve (A) : GÚejeb¤eue jepŸe ke‚er efJeOeeefŸeke‚e ceW keg‚ue 70 meomŸe nQ~
(a) 1 (b) 2 ke‚ejCe (R) : jepŸe ceW Ske‚ ef…meoveerŸe efJeOeeefŸeke‚e nw~
(c) 3 (d) 4 GheŸeg&Úe‚ kes‚ meboYe& ceW efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ mener nw?
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003, 2007 (a) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ Deewj (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee nw~
GÚejó(c) (b) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ; hejbleg (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee veneR nw~
ÿeMveke‚eue ceW leerve veiej osnjeotve, nefj…ej leLee vewveerleeue Ssmes Les, (c) (A) mener nw; hejbleg (R) ieuele nw~
efpemeceW veiej efveiece Lee~ Je<e& 2013 ceW TOeceefmebn veiej efpeues ceW Yeer oes (d) (A) ieuele nw; hejbleg (R) mener nw~
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003
GÚejó(c)
veiej efveiece efveefce&le efke‚S ieS leLee nefj…ej ceW ÆÃ[ke‚er ke‚es veiej efveiece
kes‚ ôhe ceW efveefce&le efke‚Ÿee ieŸee, efpememes GÚejeKeb[ ceW veiej efveieceeW ke‚er
mebKŸee yeÃ{ke‚j 6 nes ieF&~ ke‚esö…ej leLee $e+ef<ekes‚Me veiejheeefueke‚e ke‚es GÚejeKeb[ jepŸe efJeOeevemeYee ceW 70 meomŸe nQ, Fmekes‚ DeefleefjÚe‚ 1
G¤¤eerke=‚le ke‚jkes‚ veiej efveiece ke‚e opee& efoŸee ieŸee nw~ Fme ÿeke‚ej GÚe- SbiueesóFbe[f Ÿeve ke‚es jepŸeheeue …eje DeeJeMŸeke‚lee heÃ[ves hej ceveesveerle efke‚Ÿee
jeKeb[ ceW 8 veiej efveiece Les~ efomebyej, 2021 ceWs ßeerveiej veiejheeefuekeâe pee meke‚lee Lee; efkebâleg 104JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveÙece, 2019 Éeje
keâes GÛÛeerke=âle keâj veiej efveiece keâe opee& efoÙee ieÙee~ Dele: Jele&ceeve ceW ueeskeâ meYee leLee efJeOeeve meYeeDeeW ceW Sbiuees-Fbe[f Ùeve keâes ceveesveerle efkeâS peeves keâer
CO
GòejeKeb[ ceW kegâue 9 veiej efveiece nQ (efkebâleg GòejeKeb[ mejkeâej Éeje JÙeJemLee keâes DevegÛÚso 334 kesâ lenle efveÙele DeJeefOe (mebefJeOeeve kesâ ØeejbYe
Deiemle, 2022 ceW ØekeâeefMele meebefKÙekeâer [eÙejer ceW veiej efveieceeW keâer mes 70 Je<e&) mes Deeies veneR yeÌ{eÙee ieÙee nw~ Dele: Sbiuees Fbef[Ùeve keâes
S.

mebKÙee 8 oefMe&le keâer ieF& nw)~ efJeOeevemeYee ceW ceveesveerle efkeâS peeves keâer JÙeJemLee Deye efve<ØeYeeJeer nes ieF&
nw~ jepŸe ke‚er efJeOeeefŸeke‚e Ske‚ meoveerŸe nw, peneb hej kes‚Jeue efJeOeevemeYee nw~
TE

10. GÚejeb¤eue kes‚ efke‚meer veiej efveiece ke‚e veiej ÿecegKeó

(a) jepŸe mejke‚ej …eje efveŸegÚe‚ efke‚Ÿee peelee nw~ 14. GÚejeKeb[ ke‚er efJeOeevemeYee ceW efke‚me mecegoeŸe ke‚es veeceebefke‚le meerö ÿeoeve
ke‚er ieF& nw?
O

(b) jepŸeheeue …eje veeefcele efke‚Ÿee peelee nw~

(c) mLeeveerŸe pevelee …eje efveJee&ef¤ele efke‚Ÿee peelee nw~ (a) yeewÊ (b) ieÃ{Jeeueer
FN

(d) meYeemeoeW …eje efveJee&ef¤ele efke‚Ÿee peelee nw~ (c) Sbiuees-Fbef[Ÿeve (d) cegefmuece
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2003 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2010
D

GÚejó(d) GÚej—(c)
.P

H–192 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GÚejeKeb[ ke‚er efJeOeevemeYee ceW keg‚ue 71 meomŸe nes meke‚les Les, efpeveceW mes 19. GÚejeb¤eue ke‚e jepŸe heg<he nwó
(a) yegjebMe (b) ke‚ceue
70 ke‚e ÿelŸe#e efveJee&¤eve neslee Lee, peyeefke‚ Ske‚ veeceebefke‚le meerö Sbiuees-
(c) ye«ˇe ke‚ceue (d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003
Fbef[Ÿeve (Deebiue-YeejleerŸe) mecegoeŸe ke‚es ÿeoeve efke‚S pee meke‚ves ke‚e
ÿeeJeOeeve efke‚Ÿee ieŸee Lee~ efJeOeevemeYeeDeeW ceW Deebiue-YeejleerÙeeW keâes ceveesveerle
GÚejó(c)
keâjves keâe ØeeJeOeeve meceehle nes peeves kesâ keâejCe Jele&ceeve ceW 70 meomÙe
efveJee&efÛele nes mekeâles nQ~ GÚejeKeb[ jepŸe ke‚e jepŸe heg<he ëye«ˇe ke‚ceueí nw~ Fmeke‚e Jew%eeefveke‚
15. GÚejeb¤eue efJeOeevemeYee ceW Ske‚ meomŸe veeefcele efke‚Ÿee peelee nw ó veece meesmetefjŸee Dee@yeJewuesöe (Saussurea Obvallata) nw~ GÚejeKeb[ ceW
(a) F&meeF& mecegoeŸe mes (b) cegefmuece mecegoeŸe mes Fmeke‚er 24 ÿepeeefleŸeeb leLee hetjs efJeMJe ceW 410 ÿepeeefleŸeeb heeF& peeleer nwb~
(c) SbiueesóFbef[Ÿeve mecegoeŸe mes (d) heejmeer mecegoeŸe mes 20. ëye«ˇe ke‚ceueí ÿeeke=‚efleke‚ ôhe mes heeŸee peelee nwó
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 (a) ke‚epeerjbiee JeveeW ceW (b) veerueefieefj JeveeW ceW
GÚejó(c) (c) Meeble Ieeöer ceW (d) het‚ueeW ke‚er Ieeöer ceW
U.P. Lower Sub. (Pre), 2004
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
GÚejó(d)
16. GÚejeKeb[ efJeOeevemeYee ceW Ske‚ meomŸe efpeme mecegoeŸe mes veeefcele neslee
nw, Jen nw- ëye«ˇe ke‚ceueí GÚejeKeb[ jepŸe ke‚e jepeke‚erŸe het‚ue nw~ Ÿen cegKŸeleŸee
(a) F&meeF& mecegoeŸe (b) Deebiue-YeejleerŸe mecegoeŸe heb¤ekes‚oej, menúeleeue, veboerkegb‚[, kes‚oejveeLe, het‚ueeW ke‚er Ieeöer Deewj
(c) YeeseföŸee mecegoeŸe (d) cegefmuece mecegoeŸe meleesheble veeceke‚ mLeeveeW hej heeŸee peelee nw~
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
21. FveceW mes keâewve-mee GòejeKeb[ keâe jepekeâerÙe Je=#e nw?
GÚejó(b)
(a) meeue (b) meeieewve
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ (c) yegjebMe (d) yeÇÿe keâceue

17. GÚejeKeb[ ke‚er efJeOeevemeYee (2016) ceW ceveesveerle meomŸe efke‚leves nQ? Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021
(a) 1 (b) 2 Gòej—(c)
(c) 3 (d) 4 GòejeKeb[ keâe jepekeâerÙe Je=#e yegjebMe nw~ Fmekeâe Jew%eeefvekeâ veece jes[es[sv[^eve
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016 DeeyeexefjÙece nw~ Ùen Sefškesâmeer heefjJeej keâe Je=#e nw~
GÚejó(a) 22. efvecve heef#eŸeeW ceW mes ke‚ewve-mee he#eer GÚejeb¤eue ke‚e jepŸe he#eer nw?
(a) ieesÃ[eJemeve (b) ke‰Jesue
GÚejeKeb[ ke‚er efJeOeevemeYee (2016) ceW ceveesveerle meomŸe mebKŸee Ske‚ Leer~
(c) ceesveeue (d) ke‚yetlej
GÚejeKeb[ efJeOeevemeYee ceW efveJee&ef¤ele meomŸeeW ke‚er mebKŸee 70 nw~ %eeleJŸe
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
nw efke‚ GÚejeKeb[ efJeOeevemeYee meomŸeeW ke‚er keg‚ue mebKŸee 71 Leer~ ceveesveerle
GÚejó(c)
meomÙe keâer JÙeJemLee meceehle nesves mes efJeOeevemeYee meomÙeeW keâer mebKÙee
Deye 70 nes ieF& nw~ GÚejeKeb[ ke‚e jepŸe he#eer ëceesveeueí nw~ Fmeke‚e Jew%eeefveke‚ veece ueeshe‚eshe‚esjme
ëGÚejeKeb[ õe‚ebefle oueí kes‚ ÿeLece DeOŸe#e ke‚ewve Les? Fbheerpesveme (Lophophorus Impejanus) nw~ efnceeueŸe ke‚er efncee¤⁄eefole
CO
18.
(a) [er. [er. heble (b) yeıeroÚe heeb[s GÚegbie heJe&le flesefCeŸeeW ceW heeŸee peeves Jeeuee jbie-efyejbiee Ÿen he#eer Deheveer
(c) efoJeeke‚j YeÛ (d) ceLegjeÿemeeo yeceje[e
S.

megob jlee kes‚ ke‚ejCe ëefnceeueŸeer ceŸetjí leLee ëefnceeueŸeer heef#eŸeeW ke‚e efmejceewjí
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012 Yeer ke‚ne peelee nw~ Fmeke‚e efÿeŸe Deenej ëDeeuetí nw~
TE

GÚejó(a) 23. jepŸe he#eer ceesveeue ke‚e efÿeŸe Deenej nw-

(a) ceke‰ke‚e (b) iesntb
ëGÚejeKeb[ õe‚ebefle oueí kes‚ ÿeLece DeOŸe#e keg‚ceeTb efJeMJeefJe≈eeueŸe kes‚
O

(c) Deeuet (d) cebtiehe‚ueer

lelke‚eueerve keg‚ueheefle fleer [er.[er. heble Les, FvneR ke‚er DeOŸe#elee ceW 25 pegueeF&,
FN

Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002

1979 ke‚es GÚejeKeb[ õe‚ebefle oue ke‚er mLeehevee ngF& Leer~ pemeJeble efmebn
GÚejó(c)
efye∞ ves Je<e& 1980 ceW ÿeLece efJeOeevemeYee meerö peerle ke‚j ëGÚejeKeb[
D

õe‚ebefle oueí (UKD) ke‚e Keelee Keesuee Lee~ GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
.P

H–193 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
Yeewieesefueke‚ heefj¬MŸe
*GÚej ÿeosMe hegveie&"ve efJeOesŸeke‚, 2000 kes‚ ueeske‚ meYee SJeb jepŸe meYee
ceW heeefjle nesves kes‚ yeeo 25 Deiemle, 2000 ke‚es lelke‚eueerve je∞^heefle kes‚.
Deej. veejeŸeCeve ves Fmes Deheveer mJeerke=‚efle ÿeoeve ke‚er~ *9 veJebyej, 2000
ke‚es Yeejle kes‚ 27JeW jepŸe kes‚ ôhe ceW GÚejeKeb[ DeefmlelJe ceW DeeŸee~ *ie"ve
kes‚ meceŸe Fmeke‚e veece GÚejeb¤eue Lee, eEke‚leg 1 peveJejer, 2007 ke‚es Fmeke‚e
veece GÚejeKeb[ ke‚j efoŸee ieŸee~ Fmekeâer jepeOeeveer osnjeotve nw leLee cegKÙe
Yee<eeSb—efnboer, DebiesÇpeer, ieÌ{Jeeueer Deewj kegâceeTbveer nw~ *Ÿen jepŸe efnceeueŸe
ke‚er GÚej-heefM¤ece mes oef#eCe-hetJe& leke‚ DeÊ&-¤ebıeke‚ej §he ceW Yeejle Yetefce
kes‚ 1.63 ÿeefleMele leLee pevemebKŸee ke‚e 0.83 ÿeefleMele Yeeie OeejCe efke‚S ngS
nw~ *ÿeMeemeefveke‚ ¬ef∞ mes Yeejle Yetefce ceW efnceeueŸe kes‚ leerve Yeeie ŸeLee-
heefM¤ece efnceeueŸe (DeefJeYeeefpele peccet-ke‚Mceerj leLee efncee¤eue), ceOŸe efnceeueŸe
(GÚejeKeb[) SJeb hetJeea efnceeueŸe (ceefCehegj, efmeefke‰ke‚ce, ef$ehegje, DeÆCee¤eue
ÿeosMe, veieeueQ[, efcepeesjce, Demece leLee heefM¤ece yebieeue) kes‚ heJe&leerŸe Deb¤eue nQ~
*GÚejeKeb[ ke‚e keg‚ue #es$ehe‚ue 53,483 Jeie& efke‚ceer. nw~ *Fmeke‚e De#eebMeerŸe
efJemleej 28 ef[´eer 43 DebMe GÚejer De#eebMe mes 31 ef[´eer 27 DebMe GÚejer
De#eebMe SJeb osMeeblejerŸe efJemleej 71 ef[´eer 34 DebMe hetJeea mes 81 ef[´eer 02
DebMe hetJeea osMeeblej nw~ Yeewieesefueke‚ meerceeDeeW kes‚ Debleie&le Fmeke‚er je∞^erŸe meercee-
GÚej ÿeosMe Je efncee¤eue ÿeosMe mes leLee Deblejje∞^erŸe meercee vesheeue Je ¤eerve
mes efceueleer nw~ *Jele&ceeve ceW GÚejeKeb[ ceW oes ceb[ue nQó (i) ieÃ{Jeeue leLee
(ii) keg‚ceeTb~ *ieÃ{Jeeue ceb[ue kes‚ Debleie&le Deeves Jeeues efpeues nQó nefjÉej,
osnjeotve, GÚejke‚eMeer, ÆıÿeŸeeie, efönjer ieÃ{Jeeue, heewÃ[er ieÃ{Jeeue Deewj
¤eceesueer (keg‚ue 7 efpeues)~ *keg‚ceeTb ceb[ue kes‚ Debleie&le Deeves Jeeues efpeues nQ-
vewveerleeue, TOeceefmebn veiej, yeeiesMJej, DeuceesÃ[e, efheLeewjeieÃ{ Deewj ¤ebheeJele
(keg‚ue 6 efpeues) Deeves Jeeues efpeues nQ- Fme ÿeke‚ej GÚejeKeb[ ceW 13 efpeues
Deeles nQ~ *Yet-j¤evee, OejeleueerŸe Tb¤eeF& SJeb Je<ee& ke‚er cee$ee ceW efYevvelee nesves
kes‚ ke‚ejCe GÚejeKeb[ ke‚es heeb¤e ÿeeke=‚efleke‚ ÿeosMeeW ceW efJeYeeefpele efke‚Ÿee peelee
nw, Jes nQ- 1. š^ebme efnceeueŸe #es$e, 2. ceneefnceeueŸe #es$e, 3. ceOŸe efnceeueŸe,
4. efMeJeeefueke‚ leLee 5. lejeF& YeeYej~ *efnceeueŸe Deewj efMeJeeefueke‚ heJe&le
Îe=bKeuee kes‚ yeer¤e uebyeer IeeeföŸeeW ke‚es ëotveí ke‚ne peelee nw~ Ÿen mebj¤eveelceke‚
cetue ke‚er IeeeföŸeeb nbw~ Ÿen IeeeföŸeeb efnceeueŸe leLee efMeJeeefueke‚ kes‚ Thejer Yeeie
kes‚ ke‚öeJe kes‚ ke‚ejCe helLej leLee yepejer mes {ke‚er jnleer nwb~ *veoer leö ke‚e
meceleue Yeeie `meQCe', `meewGí leLee `yeieÃ[' ke‚nueelee nw~ *YeeieerjLeer Ieeöer,
kes‚oejveeLe cebefoj Deeefo efnceeveer GÚeue kes‚ GoenjCe nQ~ *ceneefnceeueŸe
Ÿee efnceeefı jWpe ceW ⁄esös-⁄esös Ieeme kes‚ cewoeveeW ke‚es yegiŸeeue, heŸeej leLee
DeuheeFve heeM¤eme& Deeefo veeceeW mes peevee peelee nw~ yegiŸeeue ke‚es ëheMeg ¤eejke‚eW
ke‚e mJeie&í ke‚ne peelee nw~ meYeer yeefö/…ej (pewmes nefj…ej, ke‚esö…ej Deeefo),
H–194 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
Fve efMeJeeefueke‚ SJeb lejeF& YeeYej #es$eeW ceW efmLele nQ~ yeõerveeLe cebefoj leLee
ceeCeeieebJe ëefnceienJejí (Cirquis) ceW efmLele nQ~ *úeesle ket‚he (Artisian
Well) Ssmes ÿeeke=‚efleke‚ peueúeesle nesles nQ, pees Oejeleue mes mJele: Thej ÿeke‚ö
nesles nQ Deewj Fvemes melen hej peue efveke‚uelee jnlee nw~ GÚejeKeb[ kes‚
lejeF& Yeeie ceW yeÃ[s hewceeves hej úeesle ket‚he heeS peeles nQ~ *GÚejeKeb[ ke‚e
efheLeewjeieÃ{ peveheo vesheeue meercee mes ueiee ngDee nw~ Fmekes‚ DeefleefjÚe‚ Ÿen
peveheo ¤eerve (efleyyele) ke‚es Yeer mheMe& ke‚jlee nw~ *GÚejeKeb[ ke‚e meyemes
yeÃ[e efnceveo iebiees$eer efnceveo nw~ Fmeke‚er uebyeeF& 30 efke‚ceer. nw~ *GÚejeKeb[
kes‚ ÿecegKe efnceveo Fme ÿeke‚ej nQó iebiees$eer (GÚejke‚eMeer), heeWeföbie, efceuece,
veeefceke‚ (leerveeW efheLeewjeieÃ{ ceW), ke‚he‚veer, megboj{bgiee, eEhe[ejer (leerveeW yeeiesMJej
ceW)~ *GÚejeKeb[ kes‚ ¤eceesueer peveheo ceW efmLele veboeosJeer GÚejeKeb[ ke‚er
meyemes Tb¤eer ¤eesöer (Tb¤eeF& 7,816 ceer.) nw~ *Thejer iebiee venj ke‚e GodYeJe
nefj…ej peveheo ceW iebiee veoer mes neslee nw~ *GÚejeKeb[ ke‚er ëoejceeí Deewj
ëJŸeemeí IeeeföŸeeW ke‚es efmeveuee oje& peesÃ[lee nw~ Ÿen oje& efnceeueŸeve ojx mes
mebyebefOele nw~ *eEke‚´eer-eEye´eer, veerefle, Mewue-Meeue Deewj Oecee&, efueheguesKe, yeejenesleer
Deeefo GÚejeKeb[ kes‚ ÿecegKe ojx (Passes) nQ~ *iebiee veoer iebiees$eer mes
YeeieerjLeer veece mes efveke‚ueleer nw~ FmeceW kes‚oej iebiee, pee÷Jeer leLee efYeuebievee
veefoÙeeW ke‚e mebiece neslee nw~ *YeeieerjLeer SJeb Deueke‚veboe veefoŸeeb osJeÿeŸeeie ceW
efceueke‚j iebiee ke‚nueeleer nQ~ *ieesefJeboIeeö, GÚejeKeb[ kes‚ ¤eceesueer efpeues ceW
Deueke‚veboe leLee ue#ceCeiebiee veefoŸeeW kes‚ mebiece hej efmLele nw~ *ieesefJeboIeeö,
nscekegb‚[ meeefnye leLee het‚ueeW ke‚er Ieeöer ke‚er Deesj peeves ke‚e ÿeejbefYeke‚ efyebog nw~
*efyejner iebiee kes‚ DeJeÆÊ nes peeves mes yeveer ëieewvee Peerueí 1893 F&. ceW
DeefmlelJe ceW DeeF& Leer~ Je<e& 1970 ceW Deueke‚veboe ceW DeeF& ÿeueŸebke‚ejer yeeÃ{
ves ieewvee Peerue ke‚es helLejeW, Je=#eeW leLee ceueyeeW mes Yej efoŸee, efpememes Deheves
DeefmlelJe ceW Deeves kes‚ 77 Je<eeX yeeo ëieewvee Peerueí meceehle nes ieF&~ meleeshebLe
Peerue ceW leerve ke‚esCe nQ, FmeefueS Ÿen ef$eYegpeeke‚ej Peerue nw~ Ssmeer ceevŸelee
nw efke‚ Fme Peerue kes‚ leerveeW ke‚esCeeW ceW ef$eosJe ye«ˇee, efJe<Ceg SJeb censMe ves lehe
efke‚Ÿee Lee~ *ôhekeg‚b[ leeue pees efke‚ GÚejeKeb[ ceW efmLele efnce Peerue nws, ke‚es
ëjnmŸe leeueí kes‚ veece mes Yeer peevee peelee nw~ *Je<e& 1942 ceW Ske‚ Jeve
DeefOeke‚ejer …eje Ÿeneb ke‚F& meew keb‚ke‚eueeW ke‚es Keespee ieŸee Lee, Fmeer ke‚ejCe Fmes
CO
ëjnmŸe leeueí ke‚ne peeves ueiee Lee~ *GÚejeKeb[ ke‚er ke‚esmeer veoer, jeceiebiee
ke‚er meneŸeke‚ veoer nw~ jeceiebiee ëje" Jeeefnveerí kes‚ veece mes Yeer peeveer peeleer
nw~ *ke‚esösMJej yeebOe YeeieerjLeer veoer hej nw, pees efönjer efpeues ceW efmLele
S.
nw~ Fmeke‚er mebmLeeefhele #ecelee 400 cesieeJee@ö nw~ *efönjer yeebOe YeeieerjLeer
TE
SJeb efYeuebievee veefoŸeeW kes‚ mebiece hej efmLele nw~ Ÿen Yeejle ke‚e meyemes Tb¤ee
yeebOe nw~ *efönjer peue efJe≈egle Fke‚eF& GÚejeKeb[ ceW efmLele nw~ Ÿen iebiee ke‚er
O
ÿecegKe meneŸeke‚ veoer YeeieerjLeer hej efmLele nw~ *kegâceeTb Deewj ieÃ{Jeeue ceW
FN
ëıesCeí peceerve ke‚er ceehe Deewj Deveepe kes‚ leewue ke‚er Fke‚eF& Leer~ *GÚejeKeb[
ceW ke=‚ef<e Yetefce veeheves ke‚e hewceevee veeueer Deewj ceg™er nw~ Ÿeneb ke‚er 90 ÿeefleMele
D
pevemebKŸee ke=‚ef<e hej DeJeuebefyele nw~ * GÚejeKeb[ ke‚er ke=‚ef<e Yetefce ke‚es leerve
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

JeieeX ceW efJeYeeefpele efke‚Ÿee ieŸee nw- (i) Keerue Yetefce, (ii) GhejebJe Yetefce Deewj GòejeKeb[ keâer ceebie 25 Deiemle, 2000 keâes Gòej ØeosMe hegveie&"ve
(iii) leeueeye Yetefce~ *efnceeefveŸeeb (iuesefMeŸej), efnceeueŸe ke‚er G¤¤emLe heJe&le
DeefOeefveÙece, 2000 kesâ heeefjle nesves kesâ meeLe hetCe& ngF&~ ie"ve kesâ meceÙe
Fmekeâe veece GòejebÛeue Lee, pees 21 efomebyej, 2006 keâes GòejebÛeue
Îe=bKeueeSb meowJe yehe&‚ mes {ke‚er jnleer nQ, uesefke‚ve meleled efncee¤⁄eove ke‚er
meercee, ëefncejsKeeí (Snow-line) …eje efveOee&efjle nesleer nw~ iuesefMeŸejeW ke‚es
(veece heefjJele&ve) DeefOeefveÙece, 2006 kesâ heeefjle nesves hej heefjJeefle&le neskeâj
efnceeefveŸeeb, efnceveo DeLeJee yehe&‚ ke‚er veefoŸeeb leLee mLeeveerŸe Yee<ee ceW yeceke‚
GòejeKeb[ nes ieÙee leLee Yeejle mejkeâej keâer DeefOemetÛevee 29 efmelebyej,
Yeer ke‚ne peelee nw~ ÿeeŸe: iuesefMeŸej efnceeueŸeer veefoŸeeW kes‚ Godiece #es$e nQ~
2006 kesâ Devegmeej 1 peveJejer, 2007 mes ØeYeeJeer nes ieÙee~ Dele: efJekeâuhe
(d) mener nw~ Fmemes hetJe& peejer Deheveer Gòej-kegbâpeer ceW GòejeKeb[ ueeskeâ
mesJee DeeÙeesie ves efJekeâuhe (c) keâes mener ceevee Lee~
1. veŸee jepŸe ëGÚejeKeb[í mJeôhe ceW DeeŸeeó
(a) 1 veJebyej, 2000 ke‚es (b) 9 veJebyej, 2000 ke‚es 5. efvecve ceW ke‚ewve-mee GÚejeKeb[ kes‚ ieÃ{Jeeue ceb[ue ke‚e Ske‚ peveheo veneR nw?
(c) 10 veJebyej, 2001 ke‚es (d) 1 peveJejer, 2008 ke‚es (a) nefj…ej (b) GÚejke‚eMeer
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002, 2006 (c) ÆıÿeŸeeie (d) ¤ebheeJele
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003 Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006
GÚejó(b) GÚejó(d)
GÚej ÿeosMe hegveie&"ve efJeOesŸeke‚, 2000 kes‚ ueeske‚ meYee SJeb jepŸe meYee GÚejeKeb[ ceW oes ceb[ue nQó (i) ieÃ{Jeeue leLee (ii) keg‚ceeTb~ ieÃ{Jeeue
ceW heeefjle nesves kes‚ yeeo 25 Deiemle, 2000 ke‚es lelke‚eueerve je∞^heefle ceb[ue kes‚ Debleie&le Deeves Jeeues efpeues nQó nefj…ej, osnjeotve, GÚejke‚eMeer,
kes‚. Deej. veejeŸeCeve ves Fmes Deheveer mJeerke=‚efle ÿeoeve ke‚er~ Fme ÿeke‚ej 9 ÆıÿeŸeeie, efönjer ieÃ{Jeeue, heewÃ[er ieÃ{Jeeue Deewj ¤eceesueer (keg‚ue 7 efpeues)~
veJebyej, 2000 ke‚es Yeejle kes‚ 27JeW jepŸe kes‚ ôhe ceW GÚejeKeb[ DeefmlelJe keg‚ceeTb ceb[ue kes‚ Debleie&le vewveerleeue, TOeceefmebn veiej, yeeiesMJej, Deucees[Ã e,
ceW DeeŸee~ ie"ve kes‚ meceŸe Fmeke‚e veece GÚejeb¤eue Lee, eEke‚leg 1 peveJejer, efheLeewjeieÃ{ Deewj ¤ebheeJele (keg‚ue 6 efpeues) Deeles nQ~ Fme ÿeke‚ej GÚejeKeb[
2007 ke‚es Fmeke‚e veece GÚejeKeb[ ke‚j efoŸee ieŸee~ ceW 13 efpeues nQ~
2. GòejeKeb[ jepÙe efvecve ceW mes efkeâme efleefLe keâes DeefmlelJe ceW DeeÙee? 6. GÚejeb¤eue ceW keg‚ue efke‚leves efpeues nQ?
(a) 9-11-2000 (b) 9-11-2001 (a) 15 (b) 12
(c) 11-11-2001 (d) 5-11-2001 (c) 13 (d) 10
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021 Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2006
Gòej—(a) GÚejó(c)
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
3. efvecve ceW mes efke‚me efleefLe ke‚es GÚejeb¤eue jepŸe ke‚e veece heefjJeefle&le ke‚j 7. efvecve ceW ke‚ewve-mee GÚejeb¤eue jepŸe ceW peveheo veneR nw?
GÚejeKeb[ efke‚Ÿee ieŸee? (a) yeeiesMJej (b) ¤ebheeJele
(a) 9 veJebyej, 2006 (b) 1 he‚jJejer, 2007
(c) ÆıÿeŸeeie (d) Æıhegj
(c) 1 peveJejer, 2007 (d) 9 veJebyej, 2007
CO
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2006
GÚejó(d)
GÚejó(c)
S.

GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~

GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
TE

8. efvecve ceW mes ke‚ewve-mee GÚejeb¤eue jepŸe ke‚e peveheo veneR nw?
4. GòejebÛeue (veece heefjJele&ve) DeefOeefveÙece efvecveebefkeâle ceW mes efkeâme Je<e& (a) ¤ebheeJele (b) yeeiesMJej
ceW DeefmlelJe ceW DeeÙee?
O

(c) efyepeveewj (d) ÆıÿeŸeeie

(a) 2000 (b) 2003
FN

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002

(c) 2006 (d) FmeceW mes keâesF& veneR
GÚejó(c)
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021
D

Gòej—(d) GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~

.P

H–195 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

9. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ GÚejeb¤eue ke‚e efpeuee veneR nw? 13. keg‚ceeTb Deewj ieÃ{Jeeue ceW ëıesCeí ceehe leewue ke‚er Fke‚eF& Leeró
(a) ÆÃ[ke‚er (b) ÆıÿeŸeeie (a) heeveer kes‚ efueS (b) peceerve Deewj Deveepe kes‚ efueS
(c) TOeceefmebn veiej (d) yeeiesMJej (c) peceerve kes‚ efueS (d) ueke‚Ã[er kes‚ efueS
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
GÚejó(a) GÚejó(b)

GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ kegâceeTb Deewj ieÃ{Jeeue ceW ëıesCeí peceerve ke‚er ceehe Deewj Deveepe kes‚ leewue
10. GÚejeb¤eue kes‚ efvecve peveheoeW ceW mes ke‚ewve-mee vesheeue ke‚er meercee mes
ke‚er Fke‚eF& Leer~
ueiee ngDee nw? 14. GÚejeb¤eue ceW ke=‚ef<e Yetefce veeheves ke‚e hewceevee nw-
(a) heewÃ[er ieÃ{Jeeue (a) ceeröj Je meWöerceeröj (b) iepe Je efhe‚ö
(c) veeueer Je ceg™er (d) yeerIee Je efyemJee
(b) efheLeewjeieÃ{
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
(c) GÚejke‚eMeer
GÚejó(c)
(d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002 GÚejeKeb[ ceW ke=‚ef<e Yetefce veeheves kes‚ hewceeves veeueer Deewj ceg™er nw~ Ÿeneb ke‚er
GÚejó(b) 90 ÿeefleMele pevemebKŸee ke=‚ef<e hej DeJeuebefyele nw~ GÚejeKeb[ ke‚er ke=‚ef<e
Yetefce ke‚es leerve JeieeX ceW efJeYeeefpele efke‚Ÿee ieŸee nw- (i) Keerue Yetefce, (ii)
GhejebJe Yetefce Deewj (iii) leeueeye Yetefce~
GÚejeKeb[ ke‚e efheLeewjeieÃ{ peveheo vesheeue meercee mes ueiee ngDee nw~ Fmekes‚
DeefleefjÚe‚ Ÿen peveheo ¤eerve (efleyyele) ke‚es Yeer mheMe& ke‚jlee nw~
15. GÚejeKeb[ ke‚e meyemes yeÃ[e efnceveo nwó
11. GòejeKeb[ kesâ efkeâleves peveheo Deblejje°^erÙe meerceeDeeW mes pegÌ[s nQ? (a) efceuece (b) ke‚he‚veer
(a) 3 (b) 4 (c) iebiees$eer (d) megboj{gbiee
(c) 5 (d) 6 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2006
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021 GÚejó(c)
Gòej—(c)
GÚejeKeb[ ke‚e meyemes yeÃ[e efnceveo iebiees$eer efnceveo nw~ Fmeke‚er uebyeeF&
GòejeKeb[ kesâ GòejkeâeMeer, Ûeceesueer Deewj efheLeewjeieÌ{ efpeues Ûeerve mes leLee 30 efke‚ceer. nw~ GÚejeKeb[ kes‚ ÿecegKe efnceveo Fme ÿeke‚ej nQ ó
efheLeewjeieÌ{, ÛebheeJele Deewj TOece efmebn veiej vesheeue mes Deblejje°^erÙe efnceveo efmLeefle (peveheo)
meerceeDeeW mes pegÌ[s nQw~ Fme Øekeâej efheLeewjeieÌ{ Skeâ Ssmee efpeuee nw, pees iebiees$eer GÚejke‚eMeer
Ûeerve Deewj vesheeue keâer Deblejje°^erÙe meerceeDeeW mes pegÌ[e nw~ Dele: GòejeKeb[ heeWeföbie efheLeewjeieÃ{
kesâ 5 efpeues (GòejkeâeMeer,Ûeceesueer, efheLeewjeieÌ{, ÛebheeJele Deewj TOece efmebn efceueece efheLeewjeieÃ{
veiej) Deblejje°^erÙe meerceeDeeW mes pegÌ[s nQ~ veeefceke‚ efheLeewjeieÃ{
12. GÚejeKeb[ ceW ëotveí efke‚mes ke‚ne peelee nw? ke‚he‚veer yeeiesMJej
(a) mebj¤eveelceke‚ IeeeföŸeeW ke‚es
CO
megboj{bgiee yeeiesMJej
(b) veoer-IeeeföŸeeW ke‚es eEhe[ejer yeeiesMJej
(c) DeuheeFve Ieeme kes‚ cewoeveeW ke‚es 16. GÚejeKeb[ ceW meyemes uebyee efnceveo nw-
S.

(d) mebke‚jer-IeeeföŸeeW ke‚es (a) eEhe[ejer efnceveo

TE

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012 (b) ¤eesjeyeeÃ[er (¤eesjeyeejer) efnceveo

GÚejó(a) (c) Ÿecegvees$eer efnceveo
O

(d) iebiees$eer efnceveo

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012
FN

efnceeueŸe Deewj efMeJeeefueke‚ heJe&le Îe=bKeuee kes‚ yeer¤e uebyeer IeeeföŸeeW ke‚es ëotveí
ke‚ne peelee nw~ Ÿen mebj¤eveelceke‚ cetue ke‚er IeeeföŸeeb nbw~ Ÿen IeeeföŸeeb GÚejó(d)
D

efnceeueŸe leLee efMeJeeefueke‚ kes‚ Thejer Yeeie kes‚ ke‚öeJe kes‚ ke‚ejCe helLej
leLee yepejer mes {ke‚er jnleer nwb~ GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
.P

H–196 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

17. efvecve ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ GÚejeb¤eue ke‚e meyemes Tb¤ee heJe&le efMeKej nw? 22. GÚejeb¤eue ke‚er ëoejceeí Deewj ëJŸeemeí IeeeföŸeeW ke‚es peesÃ[ves Jeeues oj&W
(a) yeıerveeLe (b) ke‚ecesö ke‚e veece yeleeFSó
(c) kes‚oejveeLe (d) veboeosJeer (a) Tböe Oegje (b) peŸebefleŸee
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002 (c) efmeveuee (d) jeuece
GÚejó(d) Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005

GÚejeKeb[ kes‚ ¤eceesueer peveheo ceW efmLele veboeosJeer GÚejeKeb[ ke‚er meyemes GÚejó(c)
Tb¤eer ¤eesöer (Tb¤eeF& 7,816 ceer.) nw~ GÚejeKeb[ ke‚er ëoejceeí Deewj ëJŸeemeí IeeeföŸeeW ke‚es efmeveuee oje& peesÃ[lee
18. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve, GÚejeKeb[ jepŸe ke‚er meyemes Tb¤eer nw~ Ÿen oje& efnceeueŸeve ojx mes mebyebefOele nw leLee efheLeewjeieÌ{ efpeues ceW
efncee¤⁄eefole heJe&le ¤eesöer nw? efmLele nw~
(a) ke‚ecesle (b) ef$eMetue
23. efkeb‚´eer-efJeb´eer, veerefle-ceeCee ke‰Ÿee nQ?
(c) veboeosJeer (d) ¤e@ieesjer
(a) ojx (b) veefoŸeeb
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012
(c) heJe&le (d) Oeeefce&ke‚ mLeue
GÚejó(c)
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ GÚejó(a)
19. veneve heJe&le Îe=bKeueeSb efmLele nQ- efkeb‚´eer-efJeb´eer, veerelf e-ceeCee ojx (Passes) nQ~ veerefle oje& Yeejle kes‚ GÚejeKeb[
(a) osnjeotve kes‚ efveke‚ö (b) nefj…ej kes‚ efveke‚ö
jepŸe ke‚es efleyyele mes peesÃ[ves Jeeuee efnceeueŸe ke‚e Ske‚ ÿecegKe oje& nw~
(c) $e+ef<ekes‚Me kes‚ efveke‚ö (d) nu…eveer kes‚ efveke‚ö
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002 ceeCee Ÿee ceevee oje& efnceeueŸe #es$e ceW Yeejle Deewj efleyyele kes‚ yeer¤e efmLele
GÚejó(c) nw, efpemes ef¤eefjefyeefleŸee Ÿee [tbiejer uee Yeer ke‚ne peelee nw~ Fmeer ojx ceW
osJeleeue Peerue nw, peneb mes Deueke‚veboe ke‚er meneefŸeke‚e veoer mejmJeleer ke‚e
veneve heJe&le Îe=bKeueeSb efMeJeeefueke‚ heJe&le Îe=bKeuee kes‚ leuenöer ceW yemeer Godiece neslee nw~
eEke‚´eer-eEJe´eer, veerefle, Mewue-Meeue Deewj Oecee& nQ, GÚejeb¤eue ke‚er/kes‚ -
leerLe& veiejer $e+ef<ekes‚Me ceW efmLele nQ~ Oeeefce&ke‚ ¬ef∞ mes osnjeotve ceW efmLele
24.
$e+ef<ekes‚Me ke‚e efJeMes<e cenòJe nw~ kes‚oejKeb[ hegjeCe kes‚ Devegmeej, ye«ˇekegb‚[
(a) veefoŸeeb (b) heneefÃ[Ÿeeb
kes‚ yeeo keg‚ypeeYe¸ke‚ leerLe& #es$e ÿeejbYe neslee nw, pees Jele&ceeve ceW $e+ef<ekes‚Me nw~
(c) ojx (d) Oeeefce&ke‚ mLeeve
20. GÚejeKeb[ kes‚ efke‚me heJe&leerŸe mLeue ke‚es (efnue mösMeve) ëheneÃ[esb ke‚er Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002
jeveerí ke‚ne ieŸee nw? Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2010
(a) jeveerKesle (b) ¤eke‚jelee
GÚejó(c)
(c) vewveerleeue (d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2006 eEke‚´eer-eEJe´eer, veerefle, Mewue-Meeue Deewj Oecee&, efueheguesKe, yeejenesleer Deeefo
GÚejó(d) GÚejeKeb[ kes‚ ÿecegKe ojx (Passes) nQ~
GÚejeKeb[ kes‚ cemetjer efmLele heJe&leerŸe mLeue ke‚es ëheneÃ[esb ke‚er jeveerí ke‚ne 25. ëpee÷Jeerí veoer efke‚me peue ÿeJeen DeLeJee cegKŸe veoer mes mebyebefOele
CO
ieŸee nw~ osnjeotve ceW efmLele cemetjer ke‚er mLeehevee 1823 F&. ceW Deb´espe nw?
Meesjs …eje kew‚ceume yeQke‚ hej Ske‚ PeesheÃ[er yeveeves kes‚ meeLe ner ke‚er ieF& Leer~ (a) Deueke‚veboe
(b) YeeieerjLeer
S.

21. Thejer iebiee venj ke‚e GodYeJe mLeeve nwó

(a) nefj…ej (b) ke‚eueeieÃ{ (c) Ÿecegvee
TE

(c) ke‚Ce& ÿeŸeeie (d) efönjer (d) heefM¤eceer jeceiebiee

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
O

GÚejó(a) GÚejó(b)
FN

Thejer iebiee venj ke‚e GodYeJe nefj…ej peveheo ceW iebiee veoer mes neslee iebiee veoer iebiees$eer mes YeeieerjLeer veece mes efveke‚ueleer nw~ FmeceW kes‚oej iebiee,
nw~ Fmekeâe efvecee&Ce keâeÙe& 1842 F&. ceW DeejbYe ngDee Lee Deewj 1856 F&.
D

pee÷Jeer leLee efYeuebievee ke‚e mebiece neslee nw~ YeeieerjLeer SJeb Deueke‚veboe
ceW meceehle ngDee Lee~ veefoŸeeb osJeÿeŸeeie ceW efceueke‚j iebiee ke‚nueeleer nQ~
.P

H–197 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

26. YeeieerjLeer SJeb Deueke‚veboe veefoŸeeb efceueke‚j iebiee ke‚nueeleer nQ— efyejner iebiee kes‚ DeJeÆÊ nes peeves mes yeveer ëieewvee Peerueí 1893 F&. ceW
(a) nefj…ej mes (b) $e+ef<ekes‚Me mes
DeefmlelJe ceW DeeF& Leer~ Je<e& 1970 ceW Deueke‚veboe ceW DeeF& ÿeueŸebke‚ejer yeeÃ{
(c) osJeÿeŸeeie mes (d) ÆıÿeŸeeie mes
ves ieewvee Peerue ke‚es helLejeW, Je=#eeW leLee ceueyeeW mes Yej efoŸee, efpememes
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003
Deheves DeefmlelJe ceW Deeves kes‚ 77 Je<eeX yeeo ëieewvee Peerueí meceehle nes ieF&~
GÚejó(c)
31. GÚejeb¤eue ke‚er efvecveefueefKele PeerueeW ceW mes ke‚ewve-meer Ske‚ Deeke‚ej ceW
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ ef$eYegpeeke‚ej nw?
27. Jen mLeeve peneb hej YeeieerjLeer Deewj Deueke‚veboe veefoŸeeb efceueke‚j iebiee (a) kes‚oej leeue (b) vewveerleeue
ke‚es yeveeleer nQ, nw- (c) veewkeg‚ef¤eŸee leeue (d) meleeshebLe Peerue
(a) nefj…ej (b) $e+ef<ekes‚Me Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
(c) efönjer (d) osJeÿeŸeeie GÚejó(d)
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010 meleeshebLe Peerue ceW leerve ke‚esCe nQ, FmeefueS Ÿen ef$eYegpeeke‚ej Peerue nw~
GÚejó(d) Ssmeer ceevŸelee nw efke‚ Fme Peerue kes‚ leerveeW ke‚esCeeW ceW ef$eosJe ye«ˇee, efJe<Ceg
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ SJeb censMe ves lehe efke‚Ÿee Lee~

28. hetJeea Oeewueeriebiee meneŸeke‚ veoer nw- 32. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee leeue GÚejeKeb[ kes‚ ëjnmŸe leeueí kes‚
(a) Deueke‚veboe ke‚er (b) ke‚eueer veoer ke‚er veece mes peevee peelee nw?
(c) ieesceleer veoer ke‚er (d) Meejoe veoer ke‚er (a) vewveerleeue (b) meeleleeue

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016 (c) ôhekeg‚b[ (d) veewkeg‚ef¤eŸeeleeue

GÚejó(b) Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012

GÚejó(c)
hetJeea Oeewueeriebiee veoer ke‚eueer veoer ke‚er meneŸeke‚ veoer nw~ ke‚eueer veoer efueheguesKe
ojx kes‚ heeme ke‚eueeheeveer mes efveke‚ueleer nw~ Fmeke‚er ÿecegKe meneŸeke‚ veefoŸeeW ôhekeg‚b[ leeue pees efke‚ GÚejeKeb[ ceW efmLele efnce Peerue nws, ke‚es ëjnmŸe
ceW ieesjer, keg‚Legpebieleer, mejpet, ueesneJeleer, ueefOeŸee Deeefo nQ~ leeueí kes‚ veece mes Yeer peevee peelee nw~ Je<e& 1942 ceW Ske‚ Jeve DeefOeke‚ejer

ieesefJeboIeeö efke‚ve veefoŸeeW kes‚ mebiece hej efmLele nw?

…eje Ÿeneb ke‚F& meew keb‚ke‚eueeW ke‚es Keespee ieŸee Lee, Fmeer ke‚ejCe Fmes ëjnmŸe
29. leeueí ke‚ne peeves ueiee Lee~
(a) Deueke‚veboe SJeb YeeieerjLeer
33. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ Ÿegice ieuele nw?
(b) Deueke‚veboe SJeb efKejeWiee[
(a) [es[er leeue - GÚejke‚eMeer (b) osJeefjŸee leeue - efönjer
(c) Deueke‚veboe SJeb ue#ceCeiebiee (YŸetb[ej iee[)
(c) yesveer leeue - ¤eceesueer (d) yeemegke‚er leeue - ÆıÿeŸeeie
(d) Deueke‚veboe SJeb Oeewueer iebiee
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012
GÚejó(b)
GÚejó(c)
CO
osJeefjŸee leeue mecegı leue mes 2438 ceeröj (8000 heâerš) ke‚er Tb¤eeF&
ieesefJeboIeeö, GÚejeKeb[ kes‚ ¤eceesueer efpeues ceW Deueke‚veboe leLee ue#ceCeiebiee hej efmLele nw~ Ÿen ÆıÿeŸeeie efpeuee ceW ¤eesheöe - TKeerce" kes‚ heeme efmLele
S.

veefoŸeeW kes‚ mebiece hej efmLele nw~ ieesefJeboIeeö, nscekegb‚[ meeefnye leLee het‚ueeW nw~ Fme Peerue ke‚er efJeMes<elee nw efke‚ FmeceW iebiees$eer, yeıerveeLe, kes‚oejveeLe,
ke‚er Ieeöer ke‚er Deesj peeves ke‚e ÿeejbefYeke‚ efyebog nw~
TE

Ÿecegvees$eer Deewj veeruekeb‚" ke‚er ¤eeseföŸeeW kes‚ meeLe ¤eewKecyee ke‚er flesefCeŸeeW ke‚er
30. ëefyejner iebieeí kes‚ DeJeÆÊ nes peeves mes yeveer ëieewvee Peerueí efke‚leves mhe<ö ⁄efJe ÿeefleefyebefyele nesleer nw~
Je<eeX leke‚ jner? 34. GÚejeb¤eue kes‚ efke‚me Yeeie ceW me«esleket‚he heeS peeles nQ?
O

(a) 84 Je<e& (b) 62 Je<e& (a) YeeYej ceW (b) efMeJeeefueke‚ heneefÃ[ŸeeW ceW
FN

(c) 49 Je<e& (d) 77 Je<e& (c) lejeF& ceW (d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
D

GÚejó(d) GÚejó(a)
.P

H–198 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

úeesle ket‚he (Artisian Well) Ssmes ÿeeke=‚efleke‚ peueúeesle nesles nQ, pees Oejeleue Keleefuebie iuesefMeŸej GÚejeKeb[ kes‚ efönjer efpeues ceW efmLele nw~ Ÿen ieÃ{Jeeue
mes mJele: Thej ÿeke‚ö nesles nQ Deewj Fvemes melen hej peue efveke‚uelee jnlee efnceeueŸe ke‚e cenòJehetCe& iuesefMeŸej nw~ Ÿen iuesefMeŸej efYeuebievee veoer ke‚e
nw~ GÚejeKeb[ kes‚ lejeF& Yeeie ceW yeÃ[s hewceeves hej úeesleket‚he heeS peeles nQ~ úeesle nw~ Ÿen ueieYeie 4600 ceeröj ke‚er Tb¤eeF& hej efmLele nw~
35. GÚejeb¤eue ke‚er ke‚esmeer veoer, meneŸeke‚ veoer nwó 40. GÚejeKeb[ jepŸe ke‚er meyemes yeÃ[er peueefJe≈egle heefjŸeespevee nw-
(a) iebiee ke‚er (b) jeceiebiee ke‚er (a) Meejoe heefjŸeespevee (b) Keeoesjer heefjŸeespevee
(c) heLejer heefjŸeespevee (d) efönjer heefjŸeespevee
(c) Meejoe ke‚er (d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
GÚejó(d)
GÚejó(b)
YeeieerjLeer veoer hej efmLele efönjer heefjŸeespevee GÚejeKeb[ ke‚er meyemes yeÃ[er
peueefJe≈egle heefjŸeespevee nw~ Ÿen Yeejle ke‚e meyemes Tb¤ee (Tallest) yeebOe nw~
GÚejeKeb[ ke‚er ke‚esmeer veoer, jeceiebiee ke‚er meneŸeke‚ veoer nw~ jeceiebiee
Fmeke‚er keg‚ue mebmLeeefhele #ecelee 2400 cesieeJee@ö nw~
ëje" Jeeefnveerí kes‚ veece mes Yeer peeveer peeleer nw~
36. ke‚esösMJej yeebOe ke‚e efvecee&Ce efke‚me veoer hej efke‚Ÿee pee jne nw? 41. efvecve ceW efke‚me veoer hej ëefönjer peueefJe≈egle Fke‚eF&í efmLele nw?
(a) Deueke‚veboe (b) efyejner iebiee (a) Deueke‚veboe (b) YeeieerjLeer
(c) Oeewueer iebiee (d) YeeieerjLeer (c) Oeewueeriebiee (d) ceboeefke‚veer
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006 Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
GÚejó(d) GÚejó(b)
ke‚esösMJej yeebOe YeeieerjLeer veoer hej nw, pees efönjer efpeues ceW efmLele nw~ GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
Fmeke‚er keg‚ue mebmLeeefhele #ecelee 400 cesieeJee@ö nw~
37. efönjer yeebOe efmLele..............veoer hej~ DeeefLe&ke‚ heefj¬MŸe
(a) Deueke‚veboe (b) YeeieerjLeer
(c) Ÿecegvee (d) ceboeefke‚veer
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 *GÚejeKeb[ jepŸe ceW efJeke‚eme kes‚ efueS Deveble MeefÚe‚ nw~ efJeke‚eme kes‚ efueS
GÚejó(b) Jew%eeefveke‚ efveŸeespeve leLee ÿeYeeJeer efõe‚ŸeevJeŸeve ceMeervejer ke‚er DeeJeMŸeke‚lee nesleer
nw, Ssmee kes‚Jeue GÚejeKeb[ kes‚ efueS ner veneR, Jejve efke‚meer Yeer ÿeeble Ÿee je∞^
kes‚ efueS Yeer melŸe nw~ *GÚejeKeb[ jepŸe ke‚e 65 ØeefleMele Yet-Yeeie Jeve
efönjer yeebOe YeeieerjLeer SJeb efYeuebievee veefoŸeeW kes‚ mebiece hej efmLele nw~ Ÿen

#es$e nw~ Jeve DevegmebOeeve ke‚er ¬ef∞ mes osMe ke‚e ÿeLece Jeve DevegmebOeeve mebmLeeve
Yeejle ke‚e meyemes Tb¤ee yeebOe nw~
38. GÚejeb¤eue ceW efvecee&Ce efke‚Ÿee pee jne efönjer yeebOe nwó osnjeotve ceW mLeeefhele nw~ GÚejeKeb[ jepŸe ceW meJee&efOeke‚ Jeve mebheoe nesves
(a) Deueke‚veboe SJeb ceboeefke‚veer veoer hej kes‚ ke‚ejCe Ÿeneb ke‚er DeeŸe ceW Jeve mebheoe ke‚e meJee&efOeke‚ Ÿeesieoeve nw~ Ÿeneb kes‚
(b) YeeieerjLeer SJeb efYeuebievee veoer hej JeveeW ceW yengleeŸele peÃ[er-yeteföŸeeb efceueleer nQ, efpemeke‚er Deblejje∞^erŸe mlej hej
(c) YeeieerjLeer SJeb Deueke‚veboe veoer hej efJeMes<e ceebie nw~ *GÚejeKeb[ jepŸe ceW heŸe&öve ke‚er ¬ef∞ mes Demeerce mebYeeJeveeSb
CO
(d) Ÿecegvee SJeb iebiee veoer hej nQ~ Ÿeneb kes‚ ÿecegKe heŸe&öve mLeueeW ceW cemetjer, vewveerleeue, het‚ueeW ke‚er Ieeöer,
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002 nefj…ej Deeefo nQ~ Ÿeneb kes‚ ÿeeke=‚efleke‚ meeQoŸe& mes ÿeYeeefJele neske‚j Deheveer
S.

GÚejó(b) ÿeLece GÚejeKeb[ Ÿee$ee kes‚ oewjeve ieebOeerpeer ves Fmes ëYeejle kes‚ efmJeödpejueQ[í
ke‚er Ghecee oer Leer~ GÚejeKeb[ jepŸe Deewj efmJeödpejueQ[ ceW heŸe&öve kes‚
TE

GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~

¬ef∞ke‚esCe mes ke‚ehe‚er meceeveleeSb nQ~ FmeefueS Fmes efmJeödpejueQ[ kes‚ meceeve
39. Keleefuebie iuesefMeŸej ke‚neb efmLele nw?
O

efJeke‚efmele efke‚Ÿee pee jne nw~ GÚejeKeb[ ceW Keeoer G≈eesie ke‚e meJee&efOeke‚
(a) efönjer-ieÃ{Jeeue efpeues ceW (b) GÚejke‚eMeer efpeues ceW mekeW‚ıCe osnjeotve efpeues ceW nw~ *GÚejeKeb[ ceW ëcetuŸe mebJeefÊ&le ke‚jí (Jewö)
FN

(c) ¤eceesueer efpeues ceW (d) efheLeewjeieÃ{ efpeues ceW 1 Deke‰ötyej, 2005 ke‚es ueeiet ngDee~
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016 *15 ceeÛe&, 2023 keâes GòejeKeb[ mejkeâej kesâ efJeòe ceb$eer ØesceÛebo De«eJeeue
D

GÚejó(a) Éeje kegâue 77407.08 keâjesÌ[ ®heÙes keâe yepeš Devegceeve Øemlegle efkeâÙee ieÙee~
.P

H–199 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Keleefuebie iuesefMeŸej GÚejeKeb[ kes‚ efönjer efpeues ceW efmLele nw~ Ÿen ieÃ{Jeeue
efnceeueŸe ke‚e cenòJehetCe& iuesefMeŸej nw~ Ÿen iuesefMeŸej efYeuebievee veoer ke‚e
úeesle nw~ Ÿen ueieYeie 4600 ceeröj ke‚er Tb¤eeF& hej efmLele nw~
40. GÚejeKeb[ jepŸe ke‚er meyemes yeÃ[er peueefJe≈egle heefjŸeespevee nw-
(a) Meejoe heefjŸeespevee (b) Keeoesjer heefjŸeespevee
(c) heLejer heefjŸeespevee (d) efönjer heefjŸeespevee
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
GÚejó(d)
YeeieerjLeer veoer hej efmLele efönjer heefjŸeespevee GÚejeKeb[ ke‚er meyemes yeÃ[er
peueefJe≈egle heefjŸeespevee nw~ Ÿen Yeejle ke‚e meyemes Tb¤ee (Tallest) yeebOe nw~
Fmeke‚er keg‚ue mebmLeeefhele #ecelee 2400 cesieeJee@ö nw~
41. efvecve ceW efke‚me veoer hej ëefönjer peueefJe≈egle Fke‚eF&í efmLele nw?
(a) Deueke‚veboe (b) YeeieerjLeer
(c) Oeewueeriebiee (d) ceboeefke‚veer
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
GÚejó(b)
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~

DeeefLe&ke‚ heefj¬MŸe

*GÚejeKeb[ jepŸe ceW efJeke‚eme kes‚ efueS Deveble MeefÚe‚ nw~ efJeke‚eme kes‚ efueS
Jew%eeefveke‚ efveŸeespeve leLee ÿeYeeJeer efõe‚ŸeevJeŸeve ceMeervejer ke‚er DeeJeMŸeke‚lee nesleer
nw, Ssmee kes‚Jeue GÚejeKeb[ kes‚ efueS ner veneR, Jejve efke‚meer Yeer ÿeeble Ÿee je∞^
kes‚ efueS Yeer melŸe nw~ *GÚejeKeb[ jepŸe ke‚e 65 ØeefleMele Yet-Yeeie Jeve
#es$e nw~ Jeve DevegmebOeeve ke‚er ¬ef∞ mes osMe ke‚e ÿeLece Jeve DevegmebOeeve mebmLeeve
osnjeotve ceW mLeeefhele nw~ GÚejeKeb[ jepŸe ceW meJee&efOeke‚ Jeve mebheoe nesves
kes‚ ke‚ejCe Ÿeneb ke‚er DeeŸe ceW Jeve mebheoe ke‚e meJee&efOeke‚ Ÿeesieoeve nw~ Ÿeneb kes‚
JeveeW ceW yengleeŸele peÃ[er-yeteföŸeeb efceueleer nQ, efpemeke‚er Deblejje∞^erŸe mlej hej
efJeMes<e ceebie nw~ *GÚejeKeb[ jepŸe ceW heŸe&öve ke‚er ¬ef∞ mes Demeerce mebYeeJeveeSb
CO
nQ~ Ÿeneb kes‚ ÿecegKe heŸe&öve mLeueeW ceW cemetjer, vewveerleeue, het‚ueeW ke‚er Ieeöer,
nefj…ej Deeefo nQ~ Ÿeneb kes‚ ÿeeke=‚efleke‚ meeQoŸe& mes ÿeYeeefJele neske‚j Deheveer
S.

ÿeLece GÚejeKeb[ Ÿee$ee kes‚ oewjeve ieebOeerpeer ves Fmes ëYeejle kes‚ efmJeödpejueQ[í
TE

ke‚er Ghecee oer Leer~ GÚejeKeb[ jepŸe Deewj efmJeödpejueQ[ ceW heŸe&öve kes‚
¬ef∞ke‚esCe mes ke‚ehe‚er meceeveleeSb nQ~ FmeefueS Fmes efmJeödpejueQ[ kes‚ meceeve
O

efJeke‚efmele efke‚Ÿee pee jne nw~ GÚejeKeb[ ceW Keeoer G≈eesie ke‚e meJee&efOeke‚
mekeW‚ıCe osnjeotve efpeues ceW nw~ *GÚejeKeb[ ceW ëcetuŸe mebJeefÊ&le ke‚jí (Jewö)
FN

1 Deke‰ötyej, 2005 ke‚es ueeiet ngDee~

*15 ceeÛe&, 2023 keâes GòejeKeb[ mejkeâej kesâ efJeòe ceb$eer ØesceÛebo De«eJeeue
D

Éeje kegâue 77407.08 keâjesÌ[ ®heÙes keâe yepeš Devegceeve Øemlegle efkeâÙee ieÙee~
.P

H–199 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*Je<e& 2023-24 ceW kegâue JÙeÙe 77407.08 keâjesÌ[ ®. Devegceeefvele nw~ kegâue heâe@j mhesMeue SefmemeveWme št mšsš heâe@j kewâefhešue FbJesmšceWš’’ Ùeespevee kesâ
JÙeÙe ceW 52747.71 keâjesÌ[ ®. jepemJe uesKes keâe JÙeÙe leLee 24659.37 Debleie&le Deeieeceer Je<e& ceW 1300.00 keâjesÌ[ ®. keâe ØeeJeOeeve~ *keg‚ue mece´e
keâjesÌ[ ®. hetbpeer uesKes keâe JÙeÙe nw~ *Je<e& 2023-24 ceW $e+CeeW kesâ Øeefleoeve ÿeeefhle Je<e& 2022-2023 ke‚s hegvejeref#ele DevegceeveeW 9305.70 ke‚jesÃ[ ÆheŸes
hej 11227.63 keâjesÌ[ ®. yÙeepe keâer DeoeÙeieer kesâ ™he ceW 6161.40 keâjesÌ[ DeLee&le 13.83 ÿeefleÁele DeefOeke‚ nw~ *jepemJe he#e ceW hegvejeref#ele DevegceeveeW
®. jepÙe keâce&ÛeeefjÙeeW kesâ Jesleve-YeòeeW Deeefo hej ueieYeie 17395.15 keâjesÌ[ kes‚ meehes#e 5012.40 ke‚jesÃ[ ÆheŸes ke‚er DeefOeke‚ ÿeeefhle Devegceeefvele nw, peyeefke‚
®. meneÙelee Øeehle efMe#eCe Je DevÙe mebmLeeDeeW Je keâce&ÛeeefjÙeeW kesâ Jesleve YeòeeW hetbpeer uesKee ke‚er ceo ceW 4293.30 ke‚jesÃ[ ÆheŸes ke‚er Je=efÊ Devegceeefvele nw~
kesâ ™he ceW ueieYeie 1424.49 keâjesÌ[ ®. heWMeve SJeb DevÙe mesJeeefveJe=efòekeâ *keW‚o«erŸe ke‚jeW ceW jepŸe kes‚ DebÁe ke‚er ceo ceW Je<e& 2022-23 kes‚ hegvejeref#ele
ueeYeeW kesâ ™he ceW 7601.98 keâjesÌ[ ®. JÙeÙe Devegceeefvele nw~ DevegceeveeW ceW 10568.11 ke‚jesÃ[ ÆheŸes kes‚ meehes#e Je<e& 2023-24 kes‚
*efJeÚeerŸe Je<e& 2023-2024 kes‚ DeeŸe-JŸeŸeke‚ ceW keg‚ue 76592.54 ke‚jesÃ[ DeeŸe-JŸeŸeke‚ DevegceeveeW ceW 11419.80 ke‚jesÃ[ ÆheŸes ke‚er ÿeeefhle Devegceeefvele nw,
pees efke‚ hegvejeref#ele DevegceeveeW mes 851.69 ke‚jesÃ[ ÆheŸes DeLee&le 8.06 ÿeefleÁele
DeefOeke‚ nw~ *keW‚o«erŸe mejke‚ej mes meneŸelee Devegoeve ke‚er ceo ceW hegvejeref#ele
ÆheŸes ke‚er ÿeeefhle ke‚e Devegceeve ueieeŸee ieŸee nw, efpemeceW jepemJe uesKes ceW
57057.26 ke‚jesÃ[ ÆheŸes leLee hetbpeer uesKes ceW 19535.28 ke‚jesÃ[ ÆheŸes
DevegceeveeW ceW 19548.07 ke‚jesÃ[ ÆheŸes kes‚ meehes#e Je<e& 2023-24 kes‚ DeeŸe-
ke‚er ÿeeefhle mebYeeefJele nw~ *efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 ceW jepemJe ØeeefhleÙeeW ceW
JŸeŸeke‚ DevegceeveeW ceW 20893.15 ke‚jesÃ[ ÆheŸes ke‚er ÿeeefhle nesvee mebYeeefJele
keâj jepemJe 31402.48 keâjesÌ[ ®heÙes nw efpemeceW keWâõerÙe keâjeW ceW jepÙe
nw, pees efke‚ iele Je<e& mes 1345.01 ke‚jesÃ[ ÆheŸes (86.88%) DeefOeke‚ nw~
keâe DebMe 11419.80 keâjesÌ[ ®. meefcceefuele nw~ *jepÙe kesâ mJeÙeb kesâ meÇesleeW
*keW‚ı mejke‚ej mes ke‚pe& leLee Deefie«ce ke‚er ceo ceW iele Je<e& kes‚ meehes#e 341
mes kegâue Devegceeefvele jepemJe Øeeefhle 24744.31 keâjesÌ[ ®. ceW keâj jepemJe
ke‚jesÃ[ ÆheŸes DeefOekeâ keâer Øeeefhle mebYeeefJele nw~ mece´e §he mes keW‚o« mejke‚ej
19982.68 keâjes[ Ì ®. leLee keâjsòej jepemJe 4761.63 keâjes[Ì ®. Devegceeefvele mes ÿeeefhleŸeeW ke‚er ceo ceW hegvejeref#ele DevegceeveeW kes‚ meehes#e 2537.77 ke‚jesÃ[
nw~ *Je<e& 2023-24 kesâ yepeš ceW keâesF& jepemJe Ieeše Devegceeefvele veneR nw, ÆheŸes ke‚er DeefOeke‚ ÿeeefhle Devegceeefvele nw~ Ÿen ÿeeefhle hegvejeref#ele DevegceeveeW
yeefukeâ 4309 keâjesÌ[ ®. keâe jepemJe mejhueme mebYeeefJele nw SJeb 9046.91 mes 8.13 ÿeefleÁele DeefOeke‚ nw~ *jepŸe kes‚ mJeŸeb kes‚ ke‚j jepemJe ceW Je<e&
keâjesÌ[ ®. keâe jepekeâes<eerÙe Ieeše nesves keâe Devegceeve nw, pees efkeâ mekeâue 2022-2023 kes‚ hegvejeref#ele DevegceeveeW ke‚er leguevee ceW Je<e& 2023-2024 kes‚
jepÙe Iejsuet Glheeo keâe 2.72 ØeefleMele nw~ *Je<e& 2023-24 ceW mecesefkeâle DeeŸe-JŸeŸeke‚ DevegceeveeW ceW 3030.95 ke‚jesÃ[ Æ. ke‚er Øeeefhle Devegceeefvele nw, pees
efveefOe keâe Ieeše hetje keâjves kesâ efueS 600.00 keâjesÌ[ ®. ueeskeâ uesKee mes efke‚ hegvejeref#ele DevegceeveeW mes ueieYeie 17.88 ÿeefleÁele DeefOeke‚ nw~ Ÿen Je=efÊ
meceeÙeesefpele efkeâS peeSbies~ *Je<e& 2023-24 kesâ Devegceeefvele ØeejbefYekeâ Mes<e cegKŸele: peerSmešer leLee Jewš keâer ceo ceW 1641.63 ke‚jesÃ[ ÆheŸes, jepŸe
145.66 keâjesÌ[ ®. leLee Je<e& keâer ØeeefhleÙeeW SJeb JÙeÙe heMÛeele Debeflece Mes<e Glheeove Meguke‚ ke‚er ceo ceW 344.59 ke‚jesÃ[ ÆheŸes, Jeenve ke‚j ke‚er ceo ceW
181.11 keâjesÌ[ ®. Oeveelcekeâ jnvee Devegceeefvele nw~ *mekeâue $e+Ce mše@keâ 175 ke‚jesÃ[ ÆheŸes efJeÅegle keâj leLee Megukeâ 250.01 keâjesÌ[ ®heÙes, JemlegDeeW
keâes Yeer mejkeâej efveOee&efjle meercee ces jKeves ceW meheâue jner nw~ hegvejeref#ele leLee mesJeeDeeW hej DevÙe keâj Deewj Megukeâ kesâ lenle 390 keâjesÌ[ ®heÙes leLee
Devegceeve 2022-23 ceW $e+Ce peer.Sme.[er.heer. Devegheele 28.11 ØeefleMele nw, möeche SJeb hebpeerke‚jCe Meguke‚ ke‚er ceo ceW 213.70 ke‚jesÃ[ ÆheŸes ke‚er DeefOekeâ
pees efkeâ efveOee&efjle meercee kesâ Debleie&le nw~ *Fme yepeš ceW Deeieeceer Je<e& nsleg Øeeefhle nesves kes‚ ke‚ejCe nw~
13133.80 keâjesÌ[ ®. kesâ hetbpeeriele heefjJÙeÙe keâe ØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee nw, *jepÙe mejkeâej kesâ keâj jepemJe keâer ØecegKe ceoeW keâer vÙetveeefOekeâleeSb efvecve
pees Je<e& 2022-23 kesâ DevegceeveeW mes 21.16 ØeefleMele DeefOekeâ nw~ *‘‘mkeâerce Øekeâej Devegceeefvele nQ—
õe‚.meb. ceoW hegvejeref#ele Devegceeve DeeÙe-JÙeÙekeâ Devegceeve vÙetveeefOekeâleeSb Je=efæ ØeefleMele
2022-23 2023-24 + /keâceer –
CO
1. nesšue Øeeefhle keâj 0.09 0.08 -0.01 88.89
2. Yet-jepemJe 37.98 54.01 16.03 142.21
S.

3. mšebhe leLee hebpeerkeâjCe heâerme 1849.23 2062.93 213.70 111.56

TE

4. jepÙe Glheeo Megukeâ 3604.92 3949.51 344.59 109.56

5. efye›eâer/JeeefCepÙe keâj 9749.46 11391.09 1641.63 116.84
O

6. Jeenve keâj 1300.00 1475.00 175.00 113.46

FN

7. efJeÅegle keâj leLee Megukeâ 300.05 550.06 250.01 183.32

8. JemlegDeeW leLee mesJeeDeeW hej DevÙe keâj Deewj Megukeâ 110.00 500.00 390.00 454.55
D

Ùeesie 16951.73 19982.68 3030.95 117.88

.P

H–200 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

yepeö ke‚e meej

(ke‚jesÃ[ ÆheŸes ceW)
õe‚.meb. efJe<eÙe 2021-22 2022-23 2022-23 2023-24
JeemleefJeke‚ Deebke‚Ã[s yepeö Devegceeve hegvejeref#ele Devegceeve yepeö Devegceeve
1. jepemJe ÿeeefhleŸeeb 43056.99 51474.27 52044.86 57057.26
2. ke‚j jepemJe* 24082.37 24500.72 27519.85 31402.48
3. ke‚jsÚej jepemJe** 18974.62 26973.55 24525.02 25654.78
4. hetbpeer ÿeeefhleŸeeb 7935.07 12300.28 15241.98 19535.28
5. $e+CeeW ke‚er Jemetueer 17.08 25.28 22.98 25.28
6. DevŸe ÿeeefhleŸeeb 50.00
7. GOeej Deewj DevŸe osŸeleeSb 7917.99 12275.00 15219.00 19460.00
8. keg‚ue ÿeeefhleŸeeb 50992.06 63774.55 67286.84 76592.54
JŸeŸe
9. jepemJe Keeles hej efpemeceW 38928.95 49013.31 49594.24 52747.71
10. yŸeepe DeoeŸeefieŸeeb 4938.83 6017.85 6017.85 6161.40
11. hetbpeer Keeles hej efpemeceW 11711.10 16558.18 18159.41 24659.37
12. hetbpeeriele heefjJŸeŸe 7533.50 10840.27 10471.48 13133.80
13. $e+CeeW ke‚er DeoeŸeefieŸeeb 3830.15 5568.24 7578.24 11227.63
14. $e+Ce Deewj Deef«ece 347.46 149.67 109.69 297.95
15. keg‚ue JŸeŸe 50640.05 65571.49 67753.65 77407.08
16. jepemJe DeefOeMes<e (+)/Ieeöe (–) (1 – 9) 4128.04 2460.96 2450.62 4309.55
17. jepeke‚es<eerŸe Ieeöe 3735.83 8503.70 8107.57 9046.91
18. ÿeejbefYeke‚ Ieeöe (17 – 10) -1203.00 2485.85 2089.72 2885.51
* FmeceW jepŸe ke‚e mJeŸeb ke‚e ke‚j jepemJe SJeb keW‚ıerŸe ke‚jeW ceW jepŸeebMe meefcceefuele nw~
** FmeceW jepÙe keâe keâjsòej jepemJe SJeb keWâõ mes Øeehle Devegoeve meefcceefuele nw~

ÆheŸee Deelee nw (2023-24) ÆheŸee peelee nw (2023-24)

$e+CeesW SJeb Deef«ece keâer Jemetueer
0.10% hesWMeve/Deevegleesef<ele Jesleve, Yeòes, cepeotjer
9.81% Deeefo DeefOe‰eve JÙeÙe
CO
mJeÙeb keâe keâj jepemJe 24.98%
ueeskeâ $e+Ce
25.21% 25.89%
ueeskeâ uesKee Megæ DevÙe JÙeÙe
S.

0.78% 25.23%
keâjsòej jepemJe
TE

6.17% efveJesMe $e+Ce

Je=nòe ueIeg efvecee&Ce keâeÙe& 15.23%
10.55%
meneÙekeâ Devegoeve/
O

keâs.me.mes meneÙelee kesâ.keâjesW cesW jepÙeebMe yÙeepe/ueeYeebMe DebMeoeve/jepe meneÙelee

Devegoeve 14.79% 7.96%
FN

6.24%
27.07%

yepeš, 2023-24 : ØecegKe Iees<eCeeSb De«eCeer jepÙe yeveeves kesâ efueS mejkeâej ves meele ØeeLeefcekeâ efyebogDeeW hej Fme
D

*Fme oMekeâ keâes GòejeKeb[ keâe oMekeâ yeveeves kesâ efueS Deewj GòejeKeb[ keâes yepeš keâes efJeMes<e ™he mes keWâefõle keâjves keâe ØeÙeeme efkeâÙee nw—
.P

H–201 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
*ceeveJe hetbpeer ceW efveJesMe : Fme nsleg hees<eCe, efMe#eCe, ØeefMe#eCe Deewj meJeeËieerCe *FveesJesMeve, FbkeäÙetyesMeve Deewj mšeš& Dehe keâer ef$eJesCeer ÙegJee Meefòeâ hej efveYe&j
efJekeâeme kesâ Âef°iele Deveskeâ #es$eeW ceW yepešerÙe ØeeJeOeeve keâjles ngS Skeâ Devegketâue
heefjJesMe yeveeves keâe ØeÙeeme efkeâÙee ieÙee nw~
*mece«e keâuÙeeCe keâer Âef° mes #ecelee mebJeOe&ve Éeje meceeJesMeer efJekeâeme :
Fme nsleg Debeflece Úesj hej KeÌ[s JÙeefòeâ keâer #ecelee ceW mebJeOe&ve keâj GvnW veS
DeJemejeW keâe GheÙeesie keâjves kesâ efueS Skeâ yesnlej heefjJesMe osles ngS meceeJesMeer
efJekeâeme keâer Ùee$ee ceW meefcceefuele keâjves kesâ efueS melele ØeÙeeme efkeâÙee pee jne nw~
*mJeemLÙe megefJeOeeDeeW keâer megueYelee : Fme nsleg megueYe Je yesnlej mJeemLÙe
ueeYe osves kesâ efueS mJeemLÙe mesJeeSb SJeb efÛeefkeâlmee efMe#ee keâer JÙeJemLee keâes
megÂÌ{ efkeâÙee pee jne nw~
*hetbpeeriele JÙeÙe ceW Je=efæ leLee meeJe&peefvekeâ mebheefòeÙeeW keâe me=peve Je Devegj#eCe:
Fme nsleg YeefJe<Ùe keâer DeeJeMÙekeâleeDeeW keâes OÙeeve ceW jKeles ngS hetbpeeriele
heefjJÙeÙe ceW Je=efæ keâer pee jner nw leLee heefjmebheefòeÙeeW kesâ Devegj#eCe kesâ efueS
Yeer DeeJeMÙekeâ ØeeJeOeeve efkeâS pee jns nQ~
*efveJee&Oe SJeb megjef#ele mebÙeespekeâlee : Fme nsleg meÌ[keâ megj#ee, meÌ[keâ
Devegj#eCe Je efvecee&Ce Deeefo ceW efJeMes<e ØeeJeOeeve efkeâS pee jns nQ~ meeLe ner
SÙej keâvesefkeäšefJešer, jeshe-Jes, cesš^es jsue nsleg efJeefJeOe ØeeJeOeeve efkeâS pee jns nQ~
*ØeewÅeesefiekeâer DeeOeeefjle efJekeâeme : Fme nsleg efJeefYevve #es$eeW ceW DeeOegefvekeâ
šskeäveesuee@peer kesâ meceeJesMe keâes Øeeslmeeefnle efkeâÙee pee jne nw~
*Fkeâesuee@peer SJeb Fkeâesveeceer keâe meblegueve : henueer yeej hetbpeeriele heefjJÙeÙe keâe
0.5 ØeefleMele ‘peueJeeÙeg heefjJele&ve Meceve’ kesâ efueS ØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee nw~
Ùen Fkeâesuee@peer Deewj Fkeâesvee@ceer ceW meblegueve mLeeefhele keâjves kesâ efueS mejkeâej
keâer ØeeLeefcekeâlee keâe mee#Ùe nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ mejkeâej Éeje meewj Tpee&
keâes Øeeslmeenve efoÙee pee jne nw~ efmebieue Ùetpe huee@efmškeâ kesâ efJekeâuhe keâes
Øeeslmeeefnle keâjves kesâ efueS meneÙelee oer pee jner nw~ *Fkeâes štefjpce Deewj
nesce mšs keâes Øeeslmeeefnle efkeâÙee pee jne nw Deewj Fuesefkeäš^keâue JeenveeW keâes
Øeeslmeenve osves kesâ efueS Fme yepeš ceW veF& ceebie keâe ØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee nw~
*GheÙeg&òeâ mehle efkeâjCeeW mes pees FbõOeveg<e yevesiee Jen Skeâ Ssmes Fkeâesefmemšce
keâes Øeefleefyebefyele keâjsiee pees mJeeJeuebyeve, mJejespeieej Deewj jespeieej kesâ heefjJesMe
keâes ÂÌ{lee Øeoeve keâjsiee~ *ØeosMe ceW Yeer G-20 keâer leerve mebieesef‰Ùeeb neWieer,
efpememes mLeeveerÙe Glheeo, mece=æ meebmke=âeflekeâ efJejemele, Ùeesie meeOevee,
JeeleeJejCe keâer DeOÙeeeflcekeâlee Deewj DeeÙeg<e %eeve keâer Demeerce mebYeeJeveeDeeW keâes
efJeMJe hešue hej ueeves kesâ efueS Ùen Skeâ yeÌ[e DeJemej nesiee~ Ùen heÙe&šve kesâ
#es$e ceW osMe ner veneR Deefheleg hetjs efJeMJe kesâ efueS GòejeKeb[ keâes Deekeâ<e&Ce keâe
keWâõ yeveevee nesiee~ Fme yepeš ceW Fme DeeÙeespeve kesâ efueS 100.00 keâjesÌ[
®. keâe ØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee nw~ *Yeü°eÛeej hej jeskeâ ueieeves nsleg YeÇ°eÛeej
cegòeâ Sshe-1064 ef›eâÙeeMeerue nw~ *jepÙe mejkeâej ves osMe keâe meyemes meKle
keâevetve yeveeÙee nw, efpemeceW vekeâue keâjves Jeeues JÙeefòeâ kesâ efueS DeefOekeâlece Gceü
kewâo kesâ meeLe ner meejer mebheefòe peyle keâjves keâe Yeer ØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee nw~
H–202 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
nw~ ÙegJee Meefòeâ veS š^Q[ mewš keâj jner nw, veS JeWÛej Meg™ keâj jner nw Deewj
otmejeW keâes jespeieej os jner nw~ mejkeâej jepÙeefnle ceW, je°^efnle ceW Deewj
ceeveJelee kesâ efnle ceW Fme Meefòeâ kesâ mebj#eCe Deewj mebJeOe&ve kesâ efueS Øeefleyeæ
nw~ FmeerefueS Fme yepeš kesâ keWâõ ceW ÙegJee Meefòeâ kesâ Øeefle mejkeâej kesâ mejeskeâej
Deewj Øeefleyeælee keâe Øeefleefyebye heeSbies~ *ØeosMe ceW ueieYeie 39 npeej Sve.
meer.meer. kewâ[sšdme nQ~ henues Fvekeâes cee$e 15 ®heÙes Øeefle kewâ[sš Øeefle hejs[
keâer oj mes peueheeve Yeòee efoÙee peelee Lee~ Deye Fme Yeòes keâes yeÌ{ekeâj 45
®heÙes Øeefle kewâ[sš Øeefle hejs[ efkeâÙee ieÙee nw~
*GòejeKeb[ Jeke&â heâesme& [sJesueheceWš Øeespeskeäš nsleg efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 ceW
mece«e ™he mes 100.00 keâjesÌ[ ®. keâe yepeš ØeeJeOeeve~ *cegKÙeceb$eer met#ce
KeeÅe GÅece GvveÙeve Ùeespevee nsleg efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 ceW 14.00 keâjesÌ[
®. keâe yepeš ØeeJeOeeve~ *cegKÙeceb$eer mJejespeieej Ùeespevee nsleg efJeòeerÙe Je<e&
2023-24 ceW 40.00 keâjesÌ[ ®. keâe yepeš ØeeJeOeeve~ *Fme yepeš ceW veF&
ceebie ‘Glke=â° keäuemšj efJeÅeeueÙe’ nsleg 51.00 keâjesÌ[ ®. keâe ØeeJeOeeve~
*mece«e efMe#ee Ùeespevee Debleie&le 813.83 keâjesÌ[ ®. keâe ØeeJeOeeve~
*mejkeâejer mesJeeDeeW ceW 30 ØeefleMele ceefnuee Deej#eCe keâes megevf eefMÛele efkeâÙee ieÙee
nw leLee hees<eCe efMe#eCe, ØeefMe#eCe keâe OÙeeve jKeles ngS efJeefYevve ÙeespeveeDeeW kesâ
ceeOÙece mes DeeefLe&keâ meMeòeâerkeâjCe keâer efoMee ceW iebYeerjlee mes ØeÙeeme efkeâS ieS
nQ~ *veJebyej, 2021 mes jepÙe mejkeâej Éeje efoS peeves Jeeues DeebieveyeeÌ[er
keâeÙe&keâef$e&ÙeeW yenveeW kesâ ceeveosÙe ceW Deefleefjòeâ 1800 ®. SJeb efceveer DeebieveyeeÌ[er
keâeÙe&keâ$eea leLee DeebieveyeeÌ[er meneefÙekeâeDeeW yenveeW kesâ ceeveosÙe ceW Deefleeqjòeâ
1500 ®. keâer Øeefleceen Je=efæ keâer ieF& nw~ *me#ece DeebieveyeeÌ[er Sb[ hees<eCe
2.0 Ùeespevee kesâ Debleie&le Deveghetjkeâ hees<eenej keâeÙe&›eâce mebÛeeefuele efkeâÙee peelee
nw~ Ùeespevee kesâ Debleie&le 06 ceen mes 06 Je<e& kesâ ueeYeeefLe&ÙeeW keâes Deveghetjkeâ
hees<eenej DeebieveyeeÌ[er keWâõeW kesâ ceeOÙece mes GheueyOe keâjeÙee pee jne nw~
*ceefnuee keâes meMeòeâ keâjves kesâ efueS efceMeve Meefòeâ Ùeespevee kesâ Debleie&le
oes Ieškeâ ‘mebyeue’ SJeb ‘meeceLÙe&’ keWâõ mejkeâej kesâ cenòJehetCe& menÙeesie mes
mebÛeeefuele keâer pee jner nw~ *cegKÙeceb$eer DeebÛeue Dece=le Ùeespevee Debleie&le yeÛÛeeW
kesâ mJeemLÙeJeOe&ve nsleg DeebieveyeeÌ[er keWâõeW ceW Deeves Jeeues 03 Je<e& mes 06 Je<e& kesâ
CO
yeÛÛeeW keâes mehleen ceW Ûeej efove otOe GheueyOe keâjeÙee peelee nw~ *cegKÙeceb$eer
yeeue hees<eCe DeefYeÙeeve Ùeespevee keâe cegKÙe ue#Ùe jepÙe ceW kegâhees<eCe kesâ oj keâes
keâce keâjvee nw~ Fme Ùeespevee kesâ Debleie&le 03 mes 06 Je<e& kesâ yeÛÛeeW keâes mehleen
S.
ceW oes efove kesâuee efÛehme, oes efove Deb[e DeebieveyeeÌ[er keWâõ hej ner GheueyOe
TE
keâjeÙee peelee nw~ *veboe ieewje Ùeespevee kesâ Debleie&le hee$e heefjJeej keâer ØeLece
2 yeeefuekeâeDeeW keâes pevce kesâ meceÙe 11,000 ®. SJeb keâ#ee 12JeeR GòeerCe&
O
keâjves hej 51,000 ®. keâer OevejeefMe GheueyOe keâjeS peeves keâe ØeeJeOeeve nw~
FN
*efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 ceW Ùeespevee nsleg 282.50 keâjesÌ[ ®. keâer OevejeefMe
keâe ØeeJeOeeve~ *cegKÙeceb$eer ceneue#ceer Ùeespevee ceW ØemeJe Ghejeble ceelee SJeb
D
keâvÙee efMeMeg keâes osKeYeeue SJeb hees<eCe keâes Øeeslmeeefnle keâjves keâe GösMÙe nw~
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*cegKÙeceb$eer ceefnuee hees<eCe Ùeespeveebleie&le DeebieveyeeÌ[er keWâõeW ceW hebpeerke=âle *Tpee& keâer GheueyOelee DeLe&JÙeJemLee keâer peerJeve jsKee nw~ mejkeâej Éeje
ieYe&Jeleer/Oee$eer ceefnueeDeeW keâes mehleen ceW oes efove Deb[e SJeb oes efove Kepetj
GheueyOe keâjeS peeves keâe ØeeJeOeeve~
*GòejeKeb[ osMe keâe henuee jepÙe nw, peneb ØelÙeskeâ heefjJeej keâes kewâmeuesMe
DeLeJee efve:Megukeâ GheÛeej mesJeeDeeW keâe ueeYe keâer DevegcevÙelee nw~ jepÙe kesâ
mecemle heefjJeejeW keâes GheÛeej kesâ oewjeve Demheleeue ceW Yeleea nesves hej ØeefleJe<e&,
Øeefle heefjJeej 5 ueeKe ®. lekeâ keâe efve:Megukeâ SJeb kewâMeuesMe GheÛeej kesâ
efueS Dešue DeeÙeg<ceeve GòejeKeb[ Ùeespevee mebÛeeefuele nes jner nw~ *Dešue
DeeÙeg<ceeve GòejeKeb[ Ùeespevee ceW 400.00 keâjesÌ[ ®. keâe ØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee
nw ~ * (Inexhaustible) ef c e$e Ùees p evee ceW GòejeKeb [ jepÙe keâes
je°^erÙe mlej hej efÉleerÙe mLeeve Øeehle ngDee nw~ *nuÉeveer ceW jepÙe keQâmej
mebmLeeve keâe mebÛeeueve Meg™ keâjvee nw~ *je°^erÙe mJeemLÙe efceMeve Ùeespevee
nsleg 777.09 keâjesÌ[ ®. keâe yepeš ØeeJeOeeve~ *‘Skeâ osMe, Skeâ yeepeej’
keâer DeJeOeejCee hej GòejeKeb[ keâer DeJeMes<e cebef[ÙeeW keâes F&-je°^erÙe yeepeej
(e-Nam) heefjÙeespevee mes peesÌ[ves SJeb cebef[ÙeeW keâe kebâhÙetšjerkeâjCe keâjves keâe
ØeÙeeme efkeâÙee peeSiee~
*mejkeâej Éeje mšsš efceuesš efceMeve keâe mebÛeeueve efkeâÙee pee jne nw~
*ßeer Devve kesâ Glheeove keâes Øeeslmeeefnle keâjves kesâ efueS efJeMes<e ™he mes mšsš
efceuesš efceMeve ceo ceW 15.00 keâjesÌ[ ®. keâe ØeeJeOeeve~ meeLe ner mLeeveerÙe
heâmeueeW keâes Øeeslmeenve keâeÙe&›eâce kesâ Debleie&le 20.00 keâjesÌ[ ®. keâe ØeeJeOeeve~
*Fme yepeš ceW DeewÅeeefvekeâ efJekeâeme kesâ efueS Deveskeâ veF& ÙeespeveeSb nQ—GÛÛe
iegCeJeòeeÙegòeâ heâue heewOes keâer Ùeespevee kesâ Debleie&le keâerJeer, [^wieve øetâš, mesye
Deeefo GÛÛe iegCeJeòeeÙegòeâ heâueeW kesâ Glheeove keâes Øeeslmeeefnle keâjves keâer Ùeespevee
nw~ cegKÙeceb$eer met#ce KeeÅe GvveÙeve Ùeespevee nsleg efJeòeerÙe Je<e& 2023-24
ceW 14.00 keâjesÌ[ ®. keâe yepeš ØeeJeOeeve efkeâÙee ieÙee~ *jesheJes/š^e@ueer keâe
efvecee&Ce Ùeespevee kesâ Éeje DeewÅeeefvekeâ Glheeo keâes efvekeâšlece meÌ[keâ ceeie& hej
memeceÙe hej mecegieceleehetJe&keâ hengbÛeeves nsleg Deeieeceer efJeòeerÙe Je<e& nsleg 2.30
keâjesÌ[ ®. keâe ØeeJeOeeve~
*Deeieeceer leerve Je<eeX ceW heâmeue efJeMes<e DeeOeeefjle Ú: Sjescee JewefueÙeeb efJekeâefmele
keâjves keâer keâeÙe&Ùeespevee nw—nefjÉej ceW uewceve«eeme SJeb efcebš Jewueer, vewveerleeue
Je ÛebheeJele ceW efmeveeceve Jewueer, Ûeceesueer Je DeuceesÌ[e ceW [scemkeâ iegueeye Jewueer,
TOece efmebn veiej ceW efcebš Jewueer, efheLeewjeieÌ{ ceW eflecetj Jewueer SJeb heewÌ[er
DeJesuesefyeefuešer (GheueyOelee), Skeämesme (hengbÛe) Deewj Sheâe[&efyeefuešer (JenveerÙelee)
kesâ efueS keâeÙe& efkeâÙee pee jne nw~ *JÙeemeer peue efJeÅegle heefjÙeespevee
(120 cesieeJee@š #ecelee) kesâ keâeÙe& keâes hetCe& keâj ueeskeâehe&Ce ØeOeeveceb$eer
Éeje SJeb keâeueeriebiee-efÉleerÙe ueIeg peue efJeÅegle heefjÙeespevee (4.5 cesieeJee@š
#ecelee) keâe ueeskeâehe&Ce je°^heefle Éeje efkeâÙee ieÙee nw~ *‘efjveesJesMeve,
cee@[&veeFpesMeve Sb[ DeheiesÇ[sMeve’ (Deej.Sce.Ùet.) kesâ Debleie&le 90 cesieeJee@š keâer
efleueesLe heefjÙeespevee keâe keâeÙe& hetCe& nes ieÙee nw~
*mejkeâej ves ieebJe kesâ megefveÙeesefpele efJekeâeme kesâ efueS Skeâ veF& Ùeespevee ‘«eecÙe
efJekeâeme ceneÙeespevee’ ØeejbYe keâer nw~ *mJeÙeb meneÙelee mecetneW keâer ceefnueeDeeW
keâes ‘ueKeheefle oeroer’ yeveeves keâe ØeÙeeme peejer nw~ *efJeefYevve cetuÙe ëe=bKeueeDeeW
DeeOeeefjle ieefleefJeefOeÙeeW keâes efÛeefÖle keâj ‘efkeâmeeve Glheeokeâ mebie"ve’ efJekeâefmele
keâjves keâer keâeÙe&Ùeespevee nw~
*Je<e& 2007-08 ceW henueer yeej peW[j yepeö ÿemlegle efke‚Ÿee ieŸee~ Fme yepeö
ke‚e cegKŸe GˆsMŸe ceefnueeDeeW kes‚ efJeke‚eme SJeb meMeÚe‚erke‚jCe ke‚er ŸeespeveeDeeW kes‚
efõe‚ŸeevJeŸeve kes‚ oewjeve mecegef¤ele leLee meceefvJele ôhe mes meceeefnle ke‚jles ngS
DeeJeMŸeke‚ ieefle ÿeoeve ke‚jvee nw~ *efJeÚeerŸe Je<e& 2021-22 ceW peW[j yepeö ceW
7783.50 ke‚jesÃ[ ÆheŸes ke‚e ÿeeJeOeeve efke‚Ÿee ieŸee Lee~ efJeÚeerŸe Je<e& 2022-23
ceW 13771.31 ke‚jesÃ[ ÆheŸes ke‚e ÿeeJeOeeve efke‚Ÿee pee jne nw~
*jepemJe uesKes ceW Je<e& 2022-23 kesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW ceW 52044.86
keâjesÌ[ ®. keâer ØeeefhleÙeeW kesâ meehes#e Je<e& 2023-24 kesâ DeeÙe-JÙeÙekeâ ceW
57057.26 keâjesÌ[ ®. keâer Øeeefhle Devegceeefvele nw, pees hegvejeref#ele DevegceeveeW
mes 5012.41 keâjesÌ[ ®. keâes DeLee&le 9.63 ØeefleMele DeefOekeâ nw~ *jepemJe
uesKes kesâ Debleie&le keWâõerÙe mejkeâej mes meneÙelee Devegoeve keâer ceo ceW efJeòeerÙe
Je<e& 2022-23 kesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW kesâ meehes#e 1345.08 keâjesÌ[ ®.
(6.88%) keâer DeefOekeâ Øeeefhle, keâj jepemJe ceW iele Je<e& kesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW
kesâ meehes#e 3030.96 keâjesÌ[ ®. (17.88%) keâer Je=efæ leLee keWâõerÙe keâjeW
ceW jepÙe keâe DebMe keâer ceo ceW 851.69 keâjesÌ[ ®. (8.06%) keâer Je=efæ
Devegceeefvele nw~ *keâjsòej jepemJe ceW iele Je<e& kesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW kesâ
meehes#e 215.32 keâjesÌ[ ®. keâer keâceer (4.33%) Devegceeefvele nw~
ÿeeefhleŸeeb
CO
(ke‚jesÃ[ ÆheŸeeW ceW)
õe‚. ceoW hegvejeref#ele DeeŸe-JŸeŸeke‚ vŸetveeefOeke‚leeSb
meb. Devegceeve Devegceeve Je=efÊ/ke‚ceer
S.

ieÌ{Jeeue ceW uewceve«eeme Jewueer~ 2022-23 2023-24

*ØeosMe ceW uee@efpeefmškeâ heeke&â, JesÙej neGme FveueQ[ kebâšsvej ef[hees, š^keâ
TE

šefce&veue, keâesu[ mšesjspe leLee meeceevÙe uee@efpeefmškeâ megefJeOeeDeeW kesâ efJekeâeme 1. 10568.11 11419.80 851.69
keW‚ıerŸe ke‚jeW ceW
jepŸe ke‚e DebÁe
kesâ efueS GòejeKeb[ uee@efpeefmškeâ veerefle, 2022 ØeKÙeeefhele keâer ieF& nw~
O

*Dece=lemej keâesuekeâelee Fb[efmš^Ùeue keâe@efj[esj heefjÙeespevee kesâ Debleie&le Yeejle 2. 19548.07 20893.15 1345.08
keW‚ıerŸe mejke‚ej mes
FN

meneŸelee Devegoeve
mejkeâej Je jepÙe mejkeâej kesâ ceOÙe 50 : 50 ØeefleMele Yeeieoejer jnsieer~
3. 1109.00 1450.00 341.00
keW‚ıerŸe mejke‚ej mes
*Yeejle mejkeâej keâer Deesj mes Fbøeâe [sJesueheceWš kesâ efueS 410 keâjesÌ[ ®heÙes ke‚pe& leLee Deefie«ce
D

keâer OevejeefMe ØemleeefJele nw~ Ÿeesie 31225.18 33762.95 2537.77

.P

H–203 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*Je<e& 2022-23 kesâ hetbpeer uesKes kesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW ceW 15241.98 *Je<e& 2022-23 kesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW ceW hettbpeer uesKes kesâ JÙeÙe ceW 18159.41
keâjesÌ[ ®. keâer Øeeefhle Devegceeefvele Leer efpemekesâ meehes#e Je<e& 2023-24 kesâ keâjesÌ[ ®. keâe JÙeÙe Devegceeefvele nw~ *efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 ceW kegâue
DeeÙe-JÙeÙekeâ ceW 19535.28 keâjesÌ[ keâer Øeeefhle Devegceeefvele nw~ Ùen Øeeefhle
24659.38 keâjesÌ[ ®. keâe JÙeÙe Devegceeefvele nw~ Fme Øekeâej hetbpeeriele he#e
iele Je<e& kesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW mes 4293.30 keâjesÌ[ ®. DeLee&le 28.17
ØeefleMele DeefOekeâ nw~ ceW efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 ceW iele Je<e& kesâ meehes#e kegâue 6499.97 keâjesÌ[ ®.
*jepÙe mejkeâej kesâ Deebleefjkeâ $e+Ce keâer ceo ceW iele Je<e& kesâ hegvejeref#ele keâe DeefOekeâ JÙeÙe Devegceeefvele nw~
DevegceeveeW kesâ meehes#e 3900 keâjesÌ[ ®. keâer DeefOekeâ Øeeefhle Devegceeefvele nw~ (keâjesÌ[ ®heÙes ceW)
*keWâõ mejkeâej mes keâpe& leLee Deef«ece keâer ceo ceW iele Je<e& kesâ hegvejeref#ele ›eâ. ceoW hegvejeref#ele DeeÙe-JÙeÙekeâ vÙetveeefOekeâleeSb
DevegceeveeW kesâ meehes#e 341 keâjesÌ[ ®. keâer Je=efæ leLee $e+CeeW Deewj Deef«eceeW keâer meb. Devegceeve Devegceeve Je=efæ + /
ØeeefhleÙeeW kesâ Debleie&le 52.30 keâjesÌ[ ®. keâer DeefOekeâ Øeeefhle Devegceeefvele nw~ 2022-23 2023-24 keâceer –
*mece«e ™he mes hetbpeeriele ØeeefhleÙeeW kesâ meehes#e Je<e& 2023-24 ceW 4293.30 1. meeceevÙe mesJeeDeeW hej 2053.14 2170.95 117.81
keâjesÌ[ ®. keâer DeefOekeâ Øeeefhle Devegceeefvele nw~ hetbpeeriele heefjJÙeÙe
*Je<e& 2022-23 kesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW kesâ Devegmeej, jepemJe JÙeÙe
2. meeceeefpekeâ mesJeeDeeW hej 2392.59 3957.55 1564.96
49594.24 keâjesÌ[ ®. Devegceeefvele nw~ *Je<e& 2023-24 kesâ DeeÙe-JÙeÙekeâ ceW
jepemJe uesKes keâe JÙeÙe 52747.71 keâjesÌ[ ®. Devegceeefvele nw~ Fme Øekeâej hetbpeeriele heefjJÙeÙe
Je<e& 2022-23 kesâ hegvejeref#ele DevegceeveeW kesâ meehes#e Je<e& 2023-24 kesâ DeeÙe- 3. DeeefLe&keâ mesJeeDeeW hej 6025.75 7005.30 979.55
JÙeÙekeâ ceW ueieYeie 3153.47 keâjesÌ[ ®. keâe DeefOekeâ JÙeÙe Devegceeefvele nw~ hetbpeeriele heefjJÙeÙe
(keâjesÌ[ ®heÙes ceW) Ùeesie-hetbpeeriele heefjJÙeÙe 10471.48 13133.80 2662.32
›eâ. ceoW hegvejeref#ele DeeÙe-JÙeÙekeâ vÙetveeefOekeâleeSb 4. jepÙe mejkeâej kesâ 7497.03 11146.42 3649.39
meb. Devegceeve Devegceeve Je=efæ + / Deebleefjkeâ $e+Ce
2022-23 2023-24 keâceer – 5. keWâõerÙe mejkeâej mes keâpe& 81.21 81.21 0.00
1. meeceevÙe mesJeeSb 18274.58 19557.93 1283.35 leLee Deef«ece
2. meeceeefpekeâ mesJeeSb 20833.87 20614.86 -219.01 Ùeesie-ueeskeâ $e+Ce 7578.24 11227.63 3649.39
3. DeeefLe&keâ mesJeeSb 7567.86 9231.46 1663.60 6. keâpe& leLee GOeej 109.69 297.95 188.26
4. meneÙekeâ Devegoeve/ 2917.93 3343.46 425.53 Ùeesie-hetbpeer uesKee 18159.41 24659.38 6499.97
DebMeoeve/jepe meneÙelee efJeòeerÙe Je<e& 2022-23 kesâ hegvejeref#ele Devegceeve leLee efJeòeerÙe Je<e& 2023-24
Ùeesie-jepemJe uesKee 49594.24 52747.71 3153.47 kesâ DeeÙe-JÙeÙekeâ DevegceeveeW keâe legueveelcekeâ efJeJejCe—
õe‚.meb. ceoW hegvejeref#ele Devegceeve DeeÙe-JÙeÙekeâ Devegceeve vÙetveeefOekeâleeSb Je=efæ +
2022-23 2023-24 /keâceer –
1. meeceevÙe mesJeeSb 20327.72 21728.88 1401.16
CO
2. meeceeefpekeâ mesJeeSb 23226.46 24572.41 1345.95
3. DeeefLe&keâ mesJeeSb 13593.61 16236.76 2643.15
S.

4. meneÙekeâ Devegoeve/DebMeoeve/jepe meneÙelee 2917.93 3343.46 425.53

TE

5. jepÙe mejkeâej keâe Deebleefjkeâ $e+Ce 7497.03 11146.42 3649.39

6. keWâõerÙe mejkeâej mes keâpe& leLee Deef«ece 81.21 81.21 0.00
O

7. keâpe& leLee GOeej 109.69 297.95 188.26

FN

Ùeesie 67753.65 77407.09 9653.44

*efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 ceW ueeskeâ uesKes ceW kegâue 600.00 keâjesÌ[ ®. keâer keâe Megæ heefjCeece 35.45 keâjesÌ[ ®. DeefOeMes<e Devegceeefvele nw leLee Je<e& keâe
D

Øeeefhle Devegceeefvele nw~ *DeeÙe-JÙeÙekeâ DevegceeveeW ceW Je<e& kesâ mecemle uesve osveeW Debeflece Mes<e 181.11 keâjesÌ[ ®. keâe DeefOeMes<e nesvee mebYeeefJele nw~
.P

H–204 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
*Je<e& 2020-21 kes‚ JeemleefJeke‚ Deebke‚Ã[eW ceW jepemJe DeefOeÁes<e ceW yepeö
DevegceeveeW kes‚ meehes#e heefjJele&ve ngDee nw~ DeeŸe-JŸeŸeke‚ DevegceeveeW ceW Devegceeefvele
jepemJe DeefOeÁes<e 49.66 ke‚jesÃ[ ÆheŸes kes‚ meehes#e JeemleefJeke‚ Deebke‚Ã[eW ceW
jepemJe DeefOeMes<e 1113.33 ke‚jesÃ[ ÆheŸes ngDee nw~ *jepemJe DeefOeMes<e
ke‚e cegKŸe ke‚ejCe jepemJe JÙeÙe kesâ Debleie&le 42389.67 keâjesÌ[ ®heÙes keâer
Devegceeefvele Øeeefhle kesâ meehes#e 37091.03 keâjesÌ[ ®heÙes keâe JÙeÙe, pees efkeâ
DeeÙe-JÙeÙekeâ Devegceeve mes 5298.64 keâjesÌ[ ®heÙes keâce nw (yepeš Devegceeve keâe
87.50%)~ *Fmeer Øekeâej hetbpeeriele heefjJŸeŸe ceW yepeö Devegceeve 7382.56
ke‚jesÃ[ ÆheŸes kes‚ meehes#e 6538.21 ke‚jesÃ[ ÆheŸes ke‚e JŸeŸe ngDee, pees efke‚
keg‚ue DeeŸe-JŸeŸeke‚ Devegceeve mes 844.35 ke‚jesÃ[ ÆheŸes ke‚ce (yepeö Devegceeve
ke‚e 88.56 ÿeefleÁele) nw~ *jepÙe keâe jepeke‚es<eerŸe Ieeöe 5439.38 ke‚jesÃ[
ÆheŸes nw, pees efke‚ SHe‚.Deej.yeer.Sce. Ske‰ö ke‚er efveOee&efjle meercee meke‚ue jepŸe
Iejsuet Glheeo kes‚ 3.00 ÿeefleÁele keâer meercee kesâ lenle nw~ *Je<e& 2021-22 kesâ
hegvejeref#ele DevegceeveeW ceW mejkeâej keâer kegâue jepemJe ØeeefhleÙeeb yepeš DevegceeveeW
kesâ meehes#e 10.72 ØeefleMele DeefOekeâ Devegceeefvele nw~ *iewj-GOeej ØeeefhleÙeeb yepeš
Devegceeve ceW ueer ieF& kegâue iewj-GOeej ØeeefhleÙeeW mes ueieYeie 98.98 ØeefleMele
nesves keâe Devegceeve nw~
*hegvejeref#ele DevegceeveeW ceW keg‚ue JŸeŸe yepeö Devegceeve ke‚e 91.48 ÿeefleÁele
jnves ke‚e Devegceeve nw, efpemeceW yepeö Devegceeve kes‚ meehes#e jepemJe JŸeŸe 94.16
ÿeefleÁele, hetbpeeriele heefjJŸeŸe 79.26 ÿeefleÁele leLee GOeej SJeb Deef´ece JŸeŸe
33.30 ÿeefleÁele jnves ke‚e Devegceeve nw~ *Je<e& 2021-22 kesâ yepeš DevegceeveeW ceW
114.93 keâjesÌ[ ®heÙes keâe jepemJe DeefOeMes<e Devegceeefvele Lee, efpemekesâ meehes#e
hegvejeref#ele DevegceeveeW kesâ Devegmeej, jepemJe DeefOeMes<e 2234.80 keâjesÌ[ ®heÙes
jnves keâe Devegceeve nw~ yepeö DevegceeveeW ceW jepeke‚es<eerŸe Ieeöe 8984.53 ke‚jesÃ[
ÆheŸes kes‚ meehes#e 4903.97 ke‚jesÃ[ ÆheŸes jnves ke‚e hegvejeref#ele Devegceeve nw~
Ÿen SHe‚.Deej.yeer.Sce. Ske‰ö …eje efveOee&efjle meercee kesâ Debleie&le (1.93%) nw~
Fme ÿeke‚ej yepeö DevegceeveeW kes‚ meehes#e jepemJe DeefOeMes<e ceW Je=efæ nesves ke‚e
Devegceeve nw leLee jepeke‚es<eerŸe Ieeös ke‚e SHe‚.Deej.yeer.Sce.Ske‰ö ke‚er efveOee&efjle
meercee mes DeefOekeâ nesves ke‚e Devegceeve nw~
*Je<e& 2011-12 ke‚es DeeOeej ceeveles ngS meke‚ue jepŸe Iejsuet Glheeo ke‚er Îe=Kb euee
ke‚es ueske‚j Je<e& 2022-23 kes‚ Devebeflece Devegceeve efueS ieS nQ~ Fmeer Devegceeve hej
Je<e& 2023-24 kes‚ efueS leLee Deeieeceer Je<eexb kes‚ efueS 10 ÿeefleMele keâer Jeeef<e&ke‚
Je=efÊ oj ueer ieF& nw~ *efJeÚeerŸe Je<e& 2023-24 kes‚ DeeŸe-JŸeŸeke‚ ke‚es DeeOeej
Je<e& ceeveles ngS ÿeeefhle SJeb JŸeŸe ke‚er efJeefYevve ceoeW kes‚ hetJee&vegceeve efueS ieS nQ~
øeÛeefuele YeeJeeW hej (peer.Sme.[er.heer. keâer ØeefleMele mLeeÙeer (2011-12) YeeJeeW hej peer.meer.[er.heer. ØeefleMele
›eâ. ceo Je=efæ) iele Je<e& kesâ meehes#e ØeefleMele Je=efæ
meb. 2020-21RE 2021-22PE 2022-23AE 2020-21RE
1 ke=âef<e, Jeeefvekeâer, celmÙe 11.18 4.72
1.1 heâmeueW 8.16 1.86
1.2 heMegOeve 0.83 6.37
H–205 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
*ceOŸeke‚eefueke‚ DeJeefOe ceW jepŸe kes‚ mJeŸeb kes‚ ke‚j jepemJe kesâ lenle efJeòeerÙe Je<e&
2023-24 kesâ yepeš Devegceeve hej 11 ØeefleMele keâer Je=efæ oj uesles ngS efJeòeerÙe
Je<e& 2024-25 mes Je<e& 2026-27 lekeâ kesâ hetJee&vegceeve efveOee&efjle efkeâS ieS nQ~
*keâjsòej jepemJe kesâ Debleie&le Gòej ØeosMe mes heWMeve keâer Øeeefhle keâes ÚesÌ[les
ngS Mes<e OevejeefMe hej 8 ØeefleMele keâer Jeeef<e&keâ Je=efæ oj ueer ieF& nw~ *Je<e&
2023-24 kesâ yepeš DevegceeveeW hej 12 ØeefleMele keâer Je=efæ oj uesles ngS
efJeòeerÙe Je<e& 2024-25 mes Je<e& 2026-27 lekeâ kesâ hetJee&vegceeve efveOee&efjle efkeâS
ieS nQ~ *keWâõ mejkeâej mes Øeehle nesves Jeeueer meneÙelee Devegoeve keâer ceo
ceW 12 ØeefleMele keâer Je=efæ oj ueer ieF& nw~ *15JeW efJeòe DeeÙeesie Éeje efoS
ieS jepÙe jepemJe Ieeše Devegoeve keâer JeemleefJekeâ Øeeefhle keâes Deeieeceer Je<eeX
kesâ efueS efueÙee ieÙee nw~ *efJeòeerÙe Je<e& 2024-25 kesâ efueS 4916 keâjesÌ[
®. leLee efJeòeerÙe Je<e& 2025-26 kesâ efueS 2009 keâjesÌ[ ®. keâer Øeeefhle Fme
ceo ceW Devegceeefvele keâer ieF& nw~
*jepemJe JÙeÙe keâer ceo ceW efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 kesâ yepeš DevegceeveeW keâes
DeeOeej ceeveles ngS Deeieeceer Je<eeX kesâ efueS 7.5 ØeefleMele keâer Jeeef<e&keâ Je=efæ
ueer ieF& nw~ *jepÙe keâce&ÛeeefjÙeeW leLee jepÙe mejkeâej Éeje Devegoeefvele
mebmLeeDeeW kesâ keâce&ÛeeefjÙeeW kesâ efueS Jesleve ceW nesves Jeeues JÙeÙe ceW Deeieeceer
Je<eeX kesâ efueS 8 ØeefleMele Jeeef<e&keâ keâer oj mes Je=efæ Devegceeefvele keâer ieF& nw~
*heWMeve ceW Deeies kesâ Je<eeX kesâ efueS 8 ØeefleMele keâer Jeeef<e&keâ Je=efæ ueer ieF& nw~
*yÙeepe hej nesves Jeeues JÙeÙe keâer ieCevee jepÙe kesâ $e+Cekeâes<e hej Deewmele
yÙeepe oj ueieYeie 8 ØeefleMele ceeveles ngS keâer ieF& nw~
*hetbpeeriele heefjJÙeÙe mejkeâej keâe efveJesMe JÙeÙe leLee Yeeweflekeâ DeeefmleÙeeW kesâ
efvecee&Ce SJeb Gvekesâ cetuÙe mebJeæ&ve hej nesves Jeeuee JÙeÙe nw~ keWâõ mejkeâej
Éeje petve, 2022 kesâ yeeo peer.Sme.šer. #eeflehetefle& keâer Øeeflehetefle& mes Øeehle
nesves Jeeues Devegoeve keâes meceehle keâj efoÙee ieÙee nw~ Dele: Deeieeceer Je<eeX ceW
jepÙe mejkeâej keâes peer.Sme.šer. #eeflehetefle& kesâ SJepe ceW efceueves Jeeuee Devegoeve
Øeehle veneR nes heeSiee~ *15JeW efJeòe DeeÙeesie keâer mebmlegefleÙeeW mes jepÙe keâes
efceueves Jeeueer jepemJe Ieeše Devegoeve ceW Yeer Deeieeceer Je<eeX ceW ueieeleej keâceer
DeeSieer~ *efJeòeerÙe Je<e& 2023-24 keâes DeeOeej ceeveles ngS Deeieeceer Je<eeX kesâ
efueS hetbpeeriele heefjJÙeÙe keâer ceo ceW Deeieeceer Je<eeX kesâ efueS 10 ØeefleMele keâer
CO
Jeeef<e&keâ Je=efæ ueer ieF& nw~ *jepÙe mejkeâej Éeje mJeerke=âle efkeâS peeves Jeeues
$e+Ce SJeb Deef«ece ceW DeeJeMÙekeâlee SJeb GheueyOelee kesâ DeeOeej hej JÙeÙe kesâ
S.
Devegceeve efueS ieS nQ~
TE
Je=efæ iele Je<e& kesâ meehes#e ØeefleMele Je=efæ
O
2021-22PE 2022-23AE
FN
11.14 3.33 1.10 5.54
6.39 5.34 -0.46 5.14
D
10.68 -2.60 2.49 6.20
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

1.3 Jeeefvekeâer SJeb ueªe yeveevee 30.39 8.53 19.93 5.76 2.64 5.59
1.4 celmÙe 23.56 9.60 17.06 4.62 13.46 9.04

2. Keveve SJeb GlKeveve -21.21 -1.59 0.22 -7.85 -27.17 -4.81

(a) Ghe Ùeesie ØeeLeefcekeâ #es$e 7.65 4.21 10.32 1.49 -3.11 4.38
3. efJeefvecee&Ce 0.67 18.94 11.78 -1.66 8.80 8.55
4. efJeÅegle, iewme, peueehetefle& SJeb DevÙe 3.90 15.71 14.84 -4.78 13.34 5.53
GheÙeesieer mesJeeSb
5. efvecee&Ce -2.69 21.67 20.59 -5.37 17.42 17.18
(b) Ghe Ùeesie efÉleerÙekeâ #es$e 0.31 19.17 13.53 -2.48 10.45 9.71

DeewÅeesefiekeâ #es$e -0.27 18.72 13.29 -2.65 9.30 9.42

6. heefjJenve, Yeb[ejCe, mebÛeej SJeb ØemeejCe 8.43 6.29 5.93 2.24 -0.02 -0.16
mes mebyebefOele mesJeeSb
6.1 jsueJes 9.20 14.63 11.91 -11.77 2.35 3.33

6.2 meÌ[keâ heefjJenve -15.54 4.94 3.81 -4.05 0.45 0.04

6.3 Yeb[ejCe -38.03 8.69 9.91 -45.23 1.73 2.88

6.4 mebÛeej SJeb ØemeejCe mes mebyebefOele mesJeeSb 19.78 6.40 6.37 5.99 -0.30 -0.36
7. JÙeeheej, nesšue SJeb peueheeve ie=n -21.30 21.87 10.52 -27.54 12.12 4.89
8 efJeòeerÙe mesJeeSb 19.76 12.30 14.40 18.84 4.20 6.40
9. mLeeJej mebheoe, DeeJeeme keâe mJeeefcelJe 2.21 11.58 6.70 -1.20 5.49 3.58
SJeb JÙeeJemeeefÙekeâ mesJeeSb
10. ueeskeâ ØeMeemeve 14.72 13.67 6.60 13.81 11.72 5.75
11 DevÙe mesJeeSb 4.52 18.00 11.73 -3.77 8.57 6.04
(c) Ghe Ùeesie le=leerÙekeâ #es$e -3.28 15.33 9.40 -8.32 7.46 4.23

12. yegefveÙeeoer cetuÙeeW hej mekeâue cetuÙeJeOe&ve -0.34 15.70 11.48 -4.43 7.84 7.09

13. Glheeo keâj -0.86 3.63 7.14 -12.96 10.63 6.78

14. Glheeo keâj meefyme[er 60.40 8.00 10.45 53.82 0.67 6.11
15. mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo -1.00 14.90 11.19 -5.79 8.19 7.08
CO
16. pevemebKÙee (00) 1.15 1.08 1.04 1.15 1.08 1.04
17. Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe (®.) -2.12 13.68 10.05 -6.86 7.04 5.98
S.

PE - Provisional Estimates, RE- Revised Estimates, AE - Advance Estimate

*GòejeKeb[ keâer DeLe&JÙeJemLee ke=âef<e, yeeieJeeveer, heMegheeueve, Jeve, Keveve, ieÙee nw efpemekeâer leguevee ceW Je<e& 2021-22 ceW Ùen 2,65,488 keâjesÌ[ ®.
TE

efJeefvecee&Ce, efvecee&Ce, JÙeeheej, nesšue Je jsmšesjWš leLee DevÙe mesJee #es$eeW hej jnves keâe Devegceeve nw~ *efmLej YeeJeeW (2011-12) hej mekeâue Iejsuet Glheeo
efveYe&j nw~ *jepÙe keâer efJekeâeme oj ceW Je<e& 2020-21 ceW Devebeflece Devegceeve (Devebeflece) Je<e& 2020-21 ceW 1,79,538 keâjesÌ[ ®. Deebkeâe ieÙee pees Je<e&
O

kesâ Devegmeej, –5.38 ØeefleMele keâer Je=efæ Deebkeâer ieF&, peyeefkeâ Je<e& 2021-22 2021-22 ceW yeÌ{keâj 1,92,203 keâjesÌ[ ®. Devegceeefvele nw, pees efheÚues
FN

ceW FmeceW 7.05 ØeefleMele Je=efæ jnves keâe Devegceeve nw~ Je<e& keâer leguevee ceW 7.05 ØeefleMele keâer Je=efæ oMee&lee nw~ *Je<e& 2021-22
*Je<e& 2020-21 ceW Devebeflece Devegceeve kesâ Devegmeej ØeÛeefuele YeeJeeW hej ceW jepÙe kesâ mekeâue Iejsuet Glheeo keâer Je=efæ oj keâe efJeMues<eCe keâjves hej
D

jepÙe keâe mekeâue Iejsuet Glheeo 2,38,857 keâjesÌ[ ®. Deebkeâefuele efkeâÙee efvecee&Ce (17.15%), efyepeueer, iewme, heeveer Deewj DevÙe GheÙeesieer mesJeeDeeW
.P

H–206 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

(13.34%), ueeskeâ ØeMeemeve (9.80%), heefjJenve, Yeb[ejCe, mebÛeej SJeb *Je<e& 2022-23 kesâ yepeš DevegceeveeW kesâ Devegmeej, kegâue jepemJe ØeeefhleÙeeb
ØemeejCe mesJeeSb (7.40%) mLeeJej mebheoe, DeeJeeme keâe mJeeefcelJe SJeb 51,474 keâjesÌ[ ®. nw pees efkeâ Je<e& 2021-22 kesâ hegvejeref#ele Devegceeve kesâ
JÙeeJemeeefÙekeâ mesJeeSb (8.44%) leLee DevÙe #es$e (5.35%) ceW GÛÛe Je=efæ Devegmeej 43,701 keâjesÌ[ ®. mes 17.79 ØeefleMele DeefOekeâ nw~ *keWâõerÙe
oj Deebkeâer ieF& nw, peyeefkeâ efJeòeerÙe #es$e (4.20%) leLee JÙeeheej, nesšue keâjeW ceW jepÙe keâe Yeeie Je<e& 2022-23 (yepeš Devegceeve) ceW 9130.16
SJeb peueheeve ie=n (3.73%) ceW efvecve Je=efæ oj Deebkeâer ieF& nw~
keâjesÌ[ ®. Deebkeâe ieÙee nw~
*jepÙe keâer DeLe&JÙeJemLee keâe mebjÛeveelcekeâ DeOÙeÙeve keâjves hej Je<e& 2021-
*Je<e& 2022-23 nsleg jepÙe keâe mekeâue Iejsuet Glheeo 3.02 ueeKe keâjesÌ[
22 ceW Devebeflece DevegceeveeW kesâ Devegmeej ØeeLeefcekeâ #es$e keâe Ùeesieoeve 12.36
ØeefleMele, efÉleerÙekeâ #es$e keâe Ùeesieoeve 46.21 ØeefleMele leLee le=leerÙekeâ #es$e Devegceeefvele efkeâÙee ieÙee nw SJeb DeeefLe&keâ efJekeâeme keâer oj 7.08 ØeefleMele
keâe Ùeesieoeve 41.43 ØeefleMele jne nw~ Devegceeefvele nw~ Fmeer heefjØes#Ùe ceW jepÙe keâer Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe ceW Yeer iele
*Je<e& 2020-21 kesâ jepÙe keâer Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe (Devebeflece) 1,85,761 ®. Je<e& kesâ meehes#e 10.05 ØeefleMele keâer Je=efæ Deebkeâefuele keâer ieF& nw efpemekesâ
Deebkeâer ieF&, peyeefkeâ Je<e& 2021-22 ceW Ùen 2,05,840 ®. Devegceeefvele nw~ DeeOeej hej Ùen ueieYeie 2,33,000 ®. Devegceeefvele nw~
efmLej cetuÙeeW (2011-12) leLee ØeÛeefuele cetuÙeeW hej ØeeLeefcekeâ #es$e kesâ efJeefYevve Ghe-Keb[eW kesâ GDP kesâ Devegceeve leLee Je=efæ ojW
ØeeLeefcekeâ #es$e ØeÛeefuele cetuÙeeW hej Je<e& 2021-22 Je<e& 2021-22 efmLej cetuÙeeW hej (DeeOeej Je<e& 2011-12)
Je<e& 2021-22
ceoW kegâue cetuÙeJeæ&ve Je=efæ oj (ØeefleMele ceW) ØeefleMele DebMe kegâue cetuÙeJeæ&ve Je=efæ oj
(keâjesÌ[ ®. ceW) (keâjesÌ[ ®. ceW) (ØeefleMele ceW)
1. ke=âef<e 13387 2.85 43.13 7839 2.36

2. heMegheeueve 6668 7.04 21.48 4037 6.81

3. Jeeefvekeâer SJeb ueªe yeveevee 8498 2.40 27.38 3851 2.48

4. celmÙe heeueve 75 7.36 0.24 54 7.36

5. Keveve leLee GlKeveve 2410 1.99 7.76 2834 5.98

kegâue ØeeLeefcekeâ #es$e 31038 3.54 100.00 18,614 3.87

efÉleerÙekeâ #es$e ØeÛeefuele cetuÙeeW hej Je<e& 2021-22 Je<e& 2021-22 efmLej cetuÙeeW hej (DeeOeej Je<e&
2011-12) Je<e& 2021-22

ceosb kegâue cetuÙeJeæ&ve Je=efæ oj ØeefleMele DebMe kegâue cetuÙeJeæ&ve Je=efæ oj

(keâjesÌ[ ®. ceW) (ØeefleMele ceW) (keâjesÌ[ ®. ceW) (ØeefleMele ceW)
1. efJeefvecee&Ce 85797 10.06 73.93 69739 6.71

2. efJeÅegle, iewme, peueehetefle& SJeb DevÙe GheÙeesieer mesJeeSb 8913 15.71 7.68 7187 13.34
CO
3. efvecee&Ce 21345 21.40 18.39 15077 17.15

Ghe Ùeesie efÉleerÙekeâ #es$e 116055 12.41 100.00 92003 8.80

S.

DeewÅeesefiekeâ #es$e 118465 12.18 94837 8.71

TE

ØeÛeefuele cetuÙeeW hej Je<e& efmLej cetuÙeeW hej (DeeOeej Je<e& 2011-12) Je<e&
le=leerÙekeâ #es$e Je<e& 2021-22
2021-22 2021-22
O

ceoW kegâue cetuÙeJeæ&ve Je=efæ oj ØeefleMele DebMe kegâue cetuÙeJeæ&ve Je=efæ oj

FN

(keâjesÌ[ ®. ceW) (ØeefleMele ceW) (keâjesÌ[ ®. ceW) (ØeefleMele ceW)

1. heefjJenve, Yeb[ejCe, mebÛeej SJeb ØemeejCe
20326 22.76 19.54 13051 7.40
D

mes mebyebefOele mesJeeSb

.P

H–207 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

1.1 jsueJes 569 14.63 0.55 249 2.35

1.2 meÌ[keâ heefjJenve 4927 22.75 4.74 3764 0.32

1.3 Yeb[ejCe 8 8.69 0.01 5 1.73

1.4 mebÛeej SJeb ØemeejCe mes mebyebefOele mesJeeSb 14823 23.10 14.25 9033 10.81

2. JÙeeheej, nesšue SJeb peueheeve ie=n 30400 4.69 29.22 19890 3.73
3. efJeòeerÙe mesJeeSb 8658 12.30 8.32 6088 4.20

4. mLeeJej mebheoe, DeeJeeme keâe mJeeefcelJe SJeb

14645 23.22 14.08 10979 8.44
JÙeeJemeeefÙekeâ mesJeeSb
5. ueeskeâ ØeMeemeve 11215 10.76 10.78 7530 9.80

6. DevÙe mesJeeSb 18788 14.51 18.06 11415 5.35

Ghe Ùeesie le=leerÙekeâ #es$e 104032 13.42 100.00 68953 6.10

*mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo efpemes meeceevÙele: jepÙe DeeÙe (State Income) Je<e& 2021-22 ceW ØeÛeefuele YeeJeeW hej ØeeLeefcekeâ #es$e ceW Ghe #es$eeW keâe
kesâ veece mes Yeer peevee peelee nw, efkeâmeer Yeer jepÙe kesâ DeeefLe&keâ efJekeâeme keâe Ùeesieoeve
meJeexòece ceeheob[ nw~ Ùen Devegceeve jepÙe keâer DeLe&JÙeJemLee kesâ Deekeâej keâes Keveve, GlKeveve
ØeoefMe&le keâjlee nw~ *DeLe&JÙeJemLee keâes cegKÙe ™he mes leerve YeeieeW ceW yeebše celmÙe heeueve 7.76
ieÙee nw—ØeeLeefcekeâ #es$e, efÉleerÙekeâ #es$e leLee le=leerÙekeâ #es$e~ 0.24

DeLe&JÙeJemLee kesâ leerveeW #es$eeW keâe Ùeesieoeve ØeÛeefuele YeeJe hej

ke=âef<e
(ØeefleMele ceW) Je<e& 2021-22 Jeeefvekeâer SJeb ueªe 43.13
ØeeLeefcekeâ mesJeeSb 27.38
le=leerÙekeâ mesJeeSb 12.36
41.43

heMegheeueve
21.48

Je<e& 2021-22 ceW ØeÛeefuele YeeJeeW hej efÉleerÙekeâ #es$e ceW Ghe #es$eeW keâe
efÉleerÙekeâ mesJeeSb
Ùeesieoeve
46.21
*Je<e& 2021-22 ceW ØeÛeefuele cetuÙeeW hej ØeeLeefcekeâ #es$e keâer Ghe ceoeW kesâ efvecee&Ce 18.39
CO
Debleie&le ke=âef<e keâe Ùeesieoeve meJee&efOekeâ 43.13 ØeefleMele jne nw~ efJeÅegle, iewme, peueehetefle&
*efÉleerÙekeâ #es$e ceW efJeefvecee&Ce, efvecee&Ce leLee efJeÅegle iewme, peue mebhetefle& SJeb SJeb DevÙe GheÙeesieer mesJeeSb
S.

DevÙe GheÙeesieer mesJeeSb meefcceefuele nQ~ efJeefvecee&Ce kesâ Debleie&le KeeÅe, keâheÌ[e, 7.68
TE

uekeâÌ[er, jyeÌ[, DeeÙejve Je mšerue Deeefo efJeefYevve JemlegDeeW kesâ efJeefvecee&Ce keâer
DeeefLe&keâ ieefleefJeefOeÙeeW keâes meefcceefuele efkeâÙee peelee nw~ *Je<e& 2021-22 ceW
O

efJeefvecee&Ce
efÉleerÙekeâ #es$e keâer 12.41 ØeefleMele keâer Je=efæ Devegceeefvele nw~ ØeeLeefcekeâ #es$e
73.93
FN

kesâ Keveve leLee GlKeveve keâer DeeefLe&keâ ieefleefJeefOeÙeeW keâes efÉleerÙekeâ #es$e keâer
DeeefLe&keâ ieefleefJeefOeÙeeW ceW meefcceefuele keâjves hej DeewÅeesefiekeâ #es$e keâer efmLej *Je<e& 2022-23 nsleg jepÙe keâe mekeâue Iejsuet Glheeo 3.02 ueeKe keâjesÌ[
D

YeeJe hej 8.71 ØeefleMele keâer Je=efæ Devegceeefvele nw~ Devegceeefvele efkeâÙee ieÙee nw SJeb DeeefLe&keâ efJekeâeme keâer oj 7.08 ØeefleMele
.P

H–208 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Devegceeefvele nw~ Fmeer heefjØes#Ùe ceW jepÙe keâer Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe ceW Yeer iele Je<e& DeefKeue YeejleerÙe mlej hej Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe 1,26,855 ®. Devegceeefvele nw,
kesâ meehes#e 10.05 ØeefleMele keâer Je=efæ Deebkeâefuele keâer ieF& nw efpemekesâ DeeOeej peyeefkeâ GòejeKeb[ jepÙe keâer Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe 1,85,761 ®. Devegceeefvele nw~
hej Ùen ueieYeie 233000 ®. Devegceeefvele nw~ DeeefLe&keâ efJekeâeme oj (efmLej YeeJe hej)
*le=leerÙekeâ #es$e ces heefjJenve, Yeb[ejCe, mebÛeej SJeb ØemeejCe mebbyebefOele 10.00
mesJeeSb JÙeeheej, nesšue SJeb peueheeve ie=n, efJeòeerÙe mesJeeSb, mLeeJej mebheoe, 8.7 Yeejle
8.00
JÙeeJemeeefÙekeâ mesJeeSb, ueeskeâ ØeMeemeve leLee DevÙe mesJeeSb meefcceefuele nQ~ *Je<e& 6.00
6.5 *7.05
2021-22 ceW hegvejeref#ele Devegceeve kesâ Devegmeej mece«e le=leerÙekeâ #es$e ceW 13.42 4.0 GòejeKeb[
4.00
ØeefleMele keâer Je=efæ Devegceeefvele nw~
2.00 2.83
Je<e& 2021-22 ceW ØeÛeefuele YeeJeeW hej le=leerÙekeâ #es$e ceW Ghe #es$eeW keâe
0.00
Ùeesieoeve 1.97
– 2.00
DevÙe mesJeeSb heefjJenve, Yeb[ejCe,
mebÛeej SJeb ØemeejCe – 4.00
18.06 -5.38
mebyebefOele mesJeeSb – 6.00
19.54 -6.6
– 8.00
2018-19 2019-20 2020-21 RE 2021-22 PE
ueeskeâ ØeMeemeve GòejeKeb[ * Yeejle
10.78 *ØeMeemeve Je efJekeâemeelcekeâ keâeÙeeX kesâ JÙeÙe nsleg mejkeâej kesâ cegKÙe efJeòeerÙe
JÙeeheej,
mLeeJej mebheoe, cejccele, nesšue meeOeve ØelÙe#e Je DeØelÙe#e keâj, keâj jefnle jepemJe keWâõerÙe keâjeW ceW Yeeie
DeeJeemeerÙe mJeeefcelJe SJeb peueheeve leLee keWâõ mes Øeehle meneÙelee Devegoeve Deeefo nw~ *Je<e& 2022-23 kesâ yepeš
SJeb JÙeeJemeeefÙekeâ 29.22 DevegceeveeW kesâ Devegmeej kegâue jepemJe ØeeefhleÙeeb 51,474.27 keâjesÌ[ ®. nw,
mesJeeSb 14.08 efJeòeerÙe mesJeeSb peyeefkeâ Je<e& 2021-22 kesâ hegvejeref#ele Devegceeve kesâ Devegmeej 43701.23 keâjesÌ[
8.32 ®. nw~ jepemJe ØeeefhleÙeeW ceW Je<e& 2022-23 (yepeš Devegceeve) Devegmeej Je<e&
*Je<e& 2021-22 kesâ hegvejeref#ele Devegceeve kesâ Devegmeej ØeÛeefuele YeeJe hej jepÙe 2021-22 keâer leguevee ceW 17.79 ØeefleMele keâer Je=efæ Devegceeefvele nw~
keâe mekeâue Iejsuet Glheeo efheÚues Je<e& 2020-21 (mebMeesefOele) kesâ 2,38,857 *jepemJe ØeeefhleÙeeW ceW keâjeW mes kegâue Øeehle DeeÙe Je<e& 2022-23 (yepeš
keâjesÌ[ ®. keâer leguevee ceW 2,65,488 keâjesÌ[ Devegceeefvele nw, pees efkeâ 11.15 Devegceeve) kesâ Devegmeej 24500.72 keâjesÌ[ ®. leLee Je<e& 2021-22 (hegvejeref#ele
ØeefleMele keâer Je=eæ
f oMee&lee nw~ jepÙe keâer DeLe&JÙeJemLee ceW cegKÙe ™he mes Ùeesieoeve Devegceeve) ceW 24019.04 keâjesÌ[ ®. Je Je<e& 2020-21 (JeemleefJekeâ) ceW
efJeefvecee&Ce (34.17%), efvecee&Ce (8.50%), JÙeeheej nesšue SJeb peueheeve ie=n 18506.31 keâjesÌ[ ®. Deebkeâer ieF& nw~ jepÙe keâj Je<e& 2022-23 (yepeš
(12.11%) leLee heefjJenve, Yeb[ejCe, mebÛeej SJeb ØemeejCe (8.09%) mes Devegceeve) ceW Je<e& 2021-22 (hegvejeref#ele Devegceeve) keâer Dehes#ee 02.00 ØeefleMele
mebyebefOele mesJee Deeefo DeeefLe&keâ ieefleefJeefOeÙeeW keâes peelee nw~ keâer Je=efæ Devegceeefvele nw~
*efmLej YeeJeeW hej mekeâue jepÙe Iejsuet Glheeo jepÙe keâer DeLe&JÙeJemLee *jepÙe kesâ keâjsòej jepemJe efpemeceW efJeMes<e keâj yÙeepe Øeeefhle, Tpee& heefjJenve
CO
kesâ JeemleefJekeâ Deekeâej SJeb jepÙe keâer efJekeâeme oj keâes ØeoefMe&le keâjlee nw~ leLee DevÙe ØeMeemeefvekeâ mesJeeDeeW FlÙeeefo mes Øeehle DeeÙe meefcceefuele nQ, Je<e&
hegvejeref#ele DevegceeveeW kesâ Devegmeej Je<e& 2021-22 kesâ efmLej YeeJe hej ØeosMe 2022-23 (yepeš Devegceeve) ceW 5520.79 keâjesÌ[ ®. Deebkeâer ieF& nQ, pees efkeâ
S.

keâe mekeâue Iejsuet Glheeo 1,92,203 keâjesÌ[ ®. Devegceeefvele nw, peyeefkeâ Je<e& Je<e& 2021-22 kesâ kegâue jepemJe ØeeefhleÙeeW keâe 9.82 ØeefleMele nQ~
2020-21 (mebMeesefOele) ceW Ùen 1,79,538 keâjesÌ[ ®. Devegceeefvele nw pees efkeâ *keWâõerÙe keâjeW ceW jepÙe keâe Yeeie Je<e& 2022-23 (yepeš Devegceeve) ceW 9130.16
TE

ØeosMe kesâ DeeefLe&keâ efJekeâeme keâer oj Je<e& 2021-22 (P.E.) ceW efmLej YeeJeeW keâjesÌ[ ®. Deebkeâe ieÙee nQ~ *jepÙe keâjeW mes Øeehle DeeÙe kesâ Debleie&le Je<e&
(DeeOeej Je<e& 2011-12) hej 7.05 ØeefleMele oMee&lee nw~ 2022-23 (yepeš Devegceeve) kesâ Devegmeej peer.Sme.šer. Ùee Jewš keâjeW mes Øeehle
O

*jepÙe efveJeue Iejsuet Glheeo (Net State Domestic Product) kesâ DeeOeej DeeÙe 8404.96 keâjesÌ[ ®. Deebkeâer ieF& nw, pees efkeâ kegâue jepemJe Øeeefhle keâe
FN

hej Je<e& 2021-22 hegvejeref#ele DevegceeveeW ceW GòejeKeb[ keâer Øeefle JÙeefòeâ DeeÙe 16.32 ØeefleMele nw~ *Je<e& 2021-22 Je Je<e& 2020-21 ceW Ùen ›eâceMe: 18.50
ØeÛeefuele YeeJeeW hej 2,05,840 ®. Devegceeefvele nw~ Yeejle keâer Øeefle JÙeefòeâ Je 18.09 ØeefleMele Leer~ *yepeš DevegceeveeW kesâ Devegmeej Je<e& 2022-23 ceW
D

DeeÙe 1,50,007 ®. Devegceeefvele nw~ efJeòeerÙe Je<e& 2020-21 (mebMeesefOele) ceW jepÙe Glheeove Megukeâ mes Øeehle DeeÙe 3522.30 keâjesÌ[ ®. Devegceeefvele nQ~
.P

H–209 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

jepekeâes<eerÙe SJeb ØeeLeefcekeâ Ieešs keâe jepÙe kesâ mekeâue Iejsuet Glheeo kesâ efyeue ueeDees F&veece heeDees Ùeespevee
meehes#e Je<e&Jeej efÛe$eCe *«eenkeâeW keâes Kejero keâe yeerpekeâ/efyeue uesves nsleg Øeeslmeenve efoS peeves SJeb
4 efye›eâer hej yeerpekeâ/efyeue veneR efoS peeves keâer ØeJe=efòe hej jeskeâ ueieeves kesâ
3.5 3.49
3.23
GösMÙe mes jepÙe keâj efJeYeeie Éeje efyeue ueeDees F&veece heeDees Ùeespevee ueeiet
3.18
3 keâer ieF& nw~ Ùen Ùeespevee 1 efmelebyej, 2022 mes 31 ceeÛe&, 2023 lekeâ ueeiet
2.5 jnsieer~ Gòeâ Ùeespevee kesâ Debleie&le efJepesleeDeeW keâes uekeâer [^e@ kesâ ceeOÙece mes
ceeefmekeâ hegjmkeâej efoS peeSbies leLee Ùeespevee keâer meceeefhle hej cesiee hegjmkeâej
ØeefleMele Devegheele

2 2.27 jepekeâes<eerÙe Ieeše

1.68
1.5 1.85 efoS peeSbies~ Ùeespevee kesâ Debleie&le «eenkeâeW kesâ Éeje BLIPUK App. kesâ
1.33
1
ceeOÙece mes Kejero kesâ efyeue Deheuees[ efkeâS pee mekeâles nw~
1.24
0.5
DevÙe cenòJehetCe& leLÙe :
0.28 *Jele&ceeve ceW jepÙe ceW ueieYeie 80 ns. ceW ÙetjesefheÙeve Jesefpešsyeue keâer Kesleer
0
ØeeLeefcekeâ Ieeše keâer pee jner nw~ *jepÙe ceW cemeeueeW kesâ Debleie&le ØeLece mLeeve hej Deojkeâ,
– 0.5
–0.39 * efÉleerÙe mLeeve hej nuoer Je le=leerÙe mLeeve hej uenmegve keâe Glheeove efkeâÙee
–1
2017-18 2018-19 2019-2020 2020-21 2021-22RE peelee nw~ *jepÙe ceW heg<heeW keâer Kesleer keâes yeÌ{eJee osves keâe cegKÙe GösMÙe Fmekeâer
jepekeâes<eerÙe Ieeše * ØeeLeefcekeâ Ieeše yeÌ{leer ngF& ceebie leLee efouueer/Ûeb[erieÌ{ keâe yeepeej vepeoerkeâ nesvee nw~ jepÙe
ie"ve kesâ meceÙe cee$e 150 ns. ceW heg<heeW keâer Kesleer nesleer Leer, pees Jele&ceeve ceW
*Je<e& 2020-21, Je<e& 2021-22 Je Je<e& 2022-23 ceW DeeÙe keâe efJeMues<eCe
ueieYeie 1609.31 ns. nes ieF& nw~
jepemJe ØeeefhleÙeeW ceW keâjeW keâe Ùeesieoeve meyemes DeefOekeâ nw, peyeefkeâ DevÙe ØeeefhleÙeeW
*GòejeKeb[ jepÙe ceW menkeâeefjlee efJeYeeie Éeje 670 yengGösMÙeer ØeeLeefcekeâ
keâe Ùeesieoeve meyemes keâce nw~ ÙeÅeefhe efJeòeerÙe Je<e& 2022-23 ceW keâjeW ceW Je<e&
ke=âef<e $e+Ce menkeâejer meefceefleÙeeW (Scehewkeäme), 10 efpeuee menkeâejer yeQkeâeW Je
2021-22 keâer leguevee ceW 8.84 ØeefleMele keâer Je=efæ leLee DevÙe ØeeefhleÙeeW ceW
GòejeKeb[ jepÙe menkeâejer yeQkeâ efue. keâer kegâue 307 yeQkeâ MeeKeeDeeW kesâ ceeOÙece
109.82 ØeefleMele Je=efæ Devegceeefvele nw~
mes menkeâejer meomÙeeW keâes DeeefLe&keâ Je meeceeefpekeâ ™he mes meMeòeâ efkeâS peeves
*ØelÙeskeâ efJeòeerÙe Je<e& ceW efMe#ee #es$e ceW ØeeLeefcekeâlee jKeles ngS meyemes DeefOekeâ
keâe Skeâ cenòJehetCe& keâeÙe& efkeâÙee pee jne nw~
OevejeefMe JÙeÙe keâer ieF& nw~ Ùen OevejeefMe Je<e& 2020-21, Je<e& 2021-22
*GòejeKeb[ jepÙe ceW DeblÙeesoÙe Devve Ùeespevee kesâ Debleie&le ueieYeie meYeer
Je Je<e& 2022-23 ceW ›eâceMe: 31.30 ØeefleMele, 30.23 ØeefleMele Je 30.11
jeMevekeâe[& OeejkeâeW keâes efJeòeerÙe Je<e& 2022-23 ceW leerve iewme efmeueW[j efjefheâue
ØeefleMele Devegceeefvele nw~ *jepÙe keâer efJe<ece Yeewieesefuekeâ heefjefmLeefleÙeeW keâes osKeles efve:Megukeâ GheueyOe keâjeS peeves keâer mJeerke=âefle Øeoeve keâer ieF& nw~ *jepÙe kesâ
ngS, jepÙe ceW mJeemLÙe mesJeeDeeW ceW Yeer JÙeÙe keâes yeÌ{eS peeves keâer DeeJeMÙekeâlee 11 peveheoeW ceW Jeve hebÛeeÙele DeefOeefveÙece ueeiet nw~ Deye lekeâ 12167 Jeve
nw~ Je<e& 2020-21, Je<e& 2021-22 Je Je<e& 2022-23 ceW mJeemLÙe ceW JÙeÙe hebÛeeÙeleW ieef"le nQ~ efpevekesâ Debleie&le 732688.9 ns. Jeve #es$eheâue nw~ *meÌ[keâ
keâe ØeefleMele ›eâceMe: 6.93 ØeefleMele, 5.63 ØeefleMele Je 7.28 ØeefleMele cee$e ogIe&švee keâes vÙetvelece keâjves nsleg ncemeheâj Deueš& Sshe keâe ØeÙeesie keâjves Jeeuee
Devegceeefvele nw~ *meeceevÙe ØeMeemeefvekeâ mesJeeDeeW ceW efMe#ee kesâ yeeo meyemes DeefOekeâ GòejeKeb[ osMe keâe henuee jepÙe yeve ieÙee nw~
OevejeefMe JÙeÙe ieF& nw~ JÙeÙe keâe ØeefleMele Je<e& 2020-21, Je<e& 2021-22 *Je<e& 2022-23 ceW 30 efmelebyej, 2022 lekeâ jepÙe ceW kegâue 2,397 yeQkeâ
CO
Je Je<e& 2022-23 ceW ›eâceMe: 19.79 ØeefleMele, 21.97 ØeefleMele Je 21.26 MeeKeeDeeW keâe vesšJeke&â nw, efpeveceW mes 48.85 ØeefleMele «eeceerCe #es$eeW, 24.24
ØeefleMele cee$e Devegceeefvele nw~ DeeefLe&keâ ieefleefJeefOeÙeeW ceW JÙeÙe keâe ØeefleMele ØeefleMele Deæ&Menjer #es$eeW leLee 26.91 ØeefleMele Menjer #es$eeW ceW keâeÙe& keâj
S.

ueieYeie 20 ØeefleMele Devegceeefvele nw~ jner nw~ *Jele&ceeve ceW 1171 MeeKeeSb «eeceerCe #es$eeW ceW, 581 MeeKeeSb Deæ&
TE

*9 veJebyej, 2000 keâes jepÙe kesâ DeefmlelJe ceW Deeves kesâ heMÛeele Je<e& 2000- Menjer #es$eeW ceW leLee 645 Menjer #es$e ceW efmLele nQ~ *efpeuesJeej yeQkeâ MeeKeeDeeW
2001 ceW Øeehle keâj meb«en 233 keâjesÌ[ ®. Lee, pees efkeâ Je<e& 2021-22 kesâ Øemeej kesâ meboYe& ceW osnjeotve efpeues ceW meyemes DeefOekeâ 568 yeQkeâ MeeKeeSb
O

lekeâ ueieYeie 56 iegvee yeÌ{keâj 13,073.86 keâjesÌ[ ®. (4,808.04 keâjesÌ[ leLee ®õØeÙeeie ceW meyemes keâce 53 yeQkeâ MeeKeeSb nQ~
FN

®. Øeeflekeâj OevejeefMe meefnle) nes ieÙee nw~ Je<e& 2022-23 ceW ceen efomebyej, *ØeOeeveceb$eer peve-Oeve Ùeespevee (PMJDY) kesâ Debleie&le yeQkeâeW Éeje Fme
2022 lekeâ kegâue jepemJe meb«en 9,327.64 keâjesÌ[ ®. (1,790.53 keâjesÌ[ Ùeespevee kesâ DeejbYe (28 Deiemle, 2014) mes ueskeâj 30 efmelebyej, 2022 lekeâ
D

®. Øeeflekeâj OevejeefMe meefnle) jne~ 54.31 ueeKe Keeles Keesues ieS nQ, efpemeceW mes 2.12 ueeKe MetvÙe Mes<e Keeles
.P

H–210 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

nQ, 49.42 ueeKe (58%) Keelee OeejkeâeW keâes ®heÙes (RuPay) [sefyeš keâe[& ket‚ö :
peejer efkeâS ieS nw leLee 44.16 ueeKe (81%) KeeleeW keâes DeeOeej mebKÙee (a) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ leLee (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee
mes peesÌ[e ieÙee nw~ ke‚jlee nw~
*jepÙe ceW SceSmeSceF& mLeeefhele FkeâeFÙeeW keâer mebKÙee 77,997 nes ieF& nw~ (b) (A) leLee (R) oesveeW mener nQ, hej (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee

efheÚues 20 Je<eeX ceW ueieYeie 5 iegvee keâer Je=efæ kesâ meehes#e efveJesMe ceW 20 iegvee veneR ke‚jlee~
leLee jespeieej ceW 8 iegvee keâer Je=efæ ngF& nw~ jepÙe kesâ kegâue mekeâue Iejsuet (c) (A) mener nw, eEke‚leg (R) ieuele nw~
(d) (A) ieuele nw, eEke‚leg (R) mener nw~
Glheeo (peerSme[erheer) ceW efÉleerÙekeâ meskeäšj keâe Ùeesieoeve Je<e& 1999-2000
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
ceW 19.2 ØeefleMele mes yeÌ{keâj Je<e& 2021-22 (hegvejeref#ele) ceW ueieYeie 46.21
GÚejó(a)
ØeefleMele nes ieÙee nw~ FmeceW efJeefvecee&Ce #es$e keâe Ùeesieoeve ueieYeie kegâue 34.17
ØeefleMele nw~ *F&pe Dee@heâ [tFbie efyepevesme (Ease Of Doing Business), GÚejeKeb[ heŸe&öve ke‚er ¬ef∞ mes cenòJehetCe& jepŸe nw~ Ÿeneb Deveske‚
Je<e& 2021 ceW GòejeKeb[ keâes SÛeerJeme& keâer ßesCeer Øeehle ngF&~ *veerefle DeeÙeesie Ssefleneefmeke‚ Je Oeeefce&ke‚ mLeue nQ, pees heŸe&öve ke‚er ¬ef∞ mes ÿeefmeÊ nQ~
keâer Skeämeheš& efØehesÙe[vesme Fb[skeäme ceW Je<e& 2021 jQefkebâie ceW GòejeKeb[ keâes Fmekes‚ DeefleefjÚe‚ ke‚F& efnue mösMeve Yeer nQ, pees ieceea kes‚ efoveeW ceW heŸe&öke‚eW
efnceeueÙeer jepÙeeW ceW ØeLece mLeeve Øeehle ngDee~ ke‚es Deeke‚ef<e&le ke‚jles nQ~ FmeefueS GÚejeKeb[ ke‚er DeLe&JŸeJemLee ceW heŸe&öve
*efJeiele efJeòeerÙe Je<e& 2021-22 ceW KeefvepeeW mes kegâue 575.01 keâjesÌ[ ®. keâe ke‚er Yetefceke‚e cenòJehetCe& nes meke‚leer nw~ Dele: ke‚Leve SJeb ke‚ejCe oesveeW mener
jepemJe Depe&ve efkeâÙee ieÙee nw leLee efJeòeerÙe Je<e& 2022-23 ceW efJeòe efJeYeeie nQ SJeb ke‚ejCe, ke‚Leve ke‚er mener JŸeeKŸee Yeer ke‚jlee nw~
Éeje efveOee&efjle 825 keâjesÌ[ kesâ meehes#e efomebyej, 2022 lekeâ kegâue 314.08 3. ke‚ewve-mee G≈eesie GÚejeKeb[ ke‚er DeeŸe ceW meyemes DeefOeke‚ Ÿeesieoeve
keâjesÌ[ ®. keâe jepemJe Depe&ve ngDee nw~ *ØeosMe kesâ meeJe&peefvekeâ #es$e ceW kegâue ke‚jlee nw?
keâeceieejeW keâer mebKÙee 206783 nw, JeneR efvepeer #es$e ceW keâeceieejeW keâer mebKÙee (a) efyepeueer (b) heŸe&öve
98703 nw~ meeJe&peefvekeâ #es$e kesâ efveÙeespekeâeW keâer mebKÙee 3096 leLee efvepeer (c) Jeve (d) heefjJenve
#es$e ceW kegâue efveÙeespekeâeW keâer mebKÙee 870 nw~ Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2007
GÚejó(b)
GÚejeKeb[ ke‚er DeeŸe ceW meJee&efOeke‚ Ÿeesieoeve heŸe&öve G≈eesie ke‚jlee nw~
1.
GÚejeKeb[ kes‚ 2011-12 yepeö ceW hetbpeer JŸeŸe ke‚es efke‚leves ÿeefleMele yeÃ{eves
GÚejeb¤eue ke‚er Jele&ceeve DeLe&JŸeJemLee cegKŸeleŸee Deeefflele nwó
4.
(1) Jeve mecheoe hej (2) Yeejer leLee ceOŸece G≈eesie hej
(3) Jeve mebyebefOele G≈eesie hej (4) veoer peue hej
ke‚er JŸeJemLee ke‚er ieF& nw?
(a) 55 (b) 20
veer¤es efoS ket‚ö ceW mes mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeSó
(a) 1 Deewj 2 (b) 2 Deewj 3 (c) 40 (d) 30

(c) 1, 3 Deewj 4 (d) 2, 3 Deewj 4 Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002 GÚejó(*)
CO
GÚejó(c) GÚejeKeb[ kes‚ 2011-12 yepeö ceW hetbpeer JŸeŸe ke‚es 45.90 ÿeefleMele
yeÃ{eves ke‚er JŸeJemLee ke‚er ieF& Leer~ Je<e& 2023-24 kesâ kegâue JÙeÙe Devegceeve
S.

GÚejeKeb[ jepŸe ke‚er Jele&ceeve DeLe&JŸeJemLee cegKŸe ôhe mes heŸe&öve leLee
77407.09 keâjesÌ[ ®heÙes nw, efpemeceW hetbpeeriele JÙeÙe 24659.38 keâjesÌ[
TE

Jeve mecheoe, Jeve mebyebefOele G≈eesieeW SJeb veoer peue hej DeeOeeefjle nw~ Dele:
1, 3 SJeb 4 melŸe nQ~ Fme ÿeke‚ej efJeke‚uhe (c) mener GÚej nw~ ®heÙes Devegceeefvele nw, pees kegâue JÙeÙe keâe 31.85 ØeefleMele nw, efpemeceW mes
2 7000 keâjesÌ[ YeejleerÙe efjpeJe& yeQkeâ mes efueS ieS DeLeexheeÙe kesâ Øeefleoeve
O

efvecveefueefKele ke‚LeveeW hej efJe¤eej ke‚erefpeS leLee ket‚ö mes mener GÚej
mes mebyebefOele nw~ Ùeefo hetbpeeriele JÙeÙe ceW mes 7000 keâjesÌ[ ®heÙes efvekeâeue
FN

¤egefveS-
ke‚Leve (A) : GÚejeKeb[ ke‚er DeLe&JŸeJemLee ceW heŸe&öve ke‚er Yetefceke‚e efoÙee peeS lees, hetbpeeriele JÙeÙe 25.88 ØeefleMele nesiee~ Je<e& 2023-24
keâe hetbpeeriele JÙeÙe Je<e& 2022-23 (meb. Deveg.) keâer leguevee ceW 35.79
D

cenòJehetCe& nes meke‚leer nw~

ke‚Leve (R) : GÚejeKeb[ ceW Deveske‚ heŸe&öve mLeue nQ~ ØeefleMele DeefOekeâ nw~
.P

H–211 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

5. GÚejeKeb[ jepŸe kes‚ Je<e& 2016-17 kes‚ yepeö ceW efvecveefueefKele ceoeW ket‚ö :
ceW mes efke‚meke‚es DeefOeke‚ OevejeefMe Deeyebeföle ke‚er ieF& nw? (a) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ Deewj (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee nw~
(a) mket‚ueer efMe#ee (b) ke=‚ef<e efJeke‚eme (b) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ, hejbleg (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee
(c) Deew≈eesefieke‚ efJeke‚eme (d) meÃ[ke‚ efvecee&Ce veneR nw~
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016 (c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~

GÚejó(b) (d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
ØeMvekeâeue nsleg efJekeâuhe (b) mener Gòej Lee~ GòejeKeb[ DeeefLe&keâ meceer#ee, GÚejó(a)
2022-23 kesâ Devegmeej, yepeš Devegceeve 2022-23 ceW Yeer meJee&efOekeâ JÙeÙe
efMe#ee #es$e hej ner efkeâÙee ieÙee nw~ Gmekesâ yeeo meeceevÙe ueeskeâ mesJee leLee GÚejeKeb[ ke‚er DeeOeer mes DeefOeke‚ pevemebKŸee otmejs ÿeebleeW ceW jespeieej,
DeeefLe&keâ mesJee hej JÙeÙe efkeâÙee ieÙee nw~
mejke‚ejer SJeb efvepeer veewke‚efjŸeeW, mesvee Deewj hegefueme yeue leLee DevŸe ke‚eŸeeX
kes‚ efmeueefmeues ceW yeenj jnleer nw~ FmeefueS GÚejeKeb[ ke‚er DeLe&JŸeJemLee
6. GÚejeKeb[ ceW ëcetuŸe mebJeefÊ&le ke‚jí (Jewö) ueeiet nesves ke‚er leejerKe nw- ke‚es ëceveerDee@[&j DeLe&JŸeJemLeeí ke‚ne peelee nw~ Dele: ke‚Leve SJeb ke‚ejCe
(a) 1 peveJejer, 2005 (b) 1 he‚jJejer, 2005 oesveeW mener nQ Deewj ke‚ejCe (R) ke‚Leve (A) ke‚er mener JŸeeKŸee nw~
(c) 1 cee¤e&, 2005 (d) 1 Deÿewue, 2005 10. efvecveefueefKele JeÚe‚JŸeeW hej efJe¤eej ke‚erefpeS-
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010 ke‚Leve (A) : GÚejeb¤eue jepŸe ceW efJeke‚eme kes‚ efueS yengle Devle:MeefÚe‚ nw~
GÚejó(*) ke‚ejCe (R) : efJeke‚eme kes‚ efueS Jew%eeefveke‚ efveŸeespeve leLee ÿeYeeJeer
GÚejeKeb[ ceW ëcetuŸe mebJeefÊ&le ke‚jí (Jewö) 1 Deke‰ötyej, 2005 ke‚es ueeiet
efõe‚ŸeevJeŸeve ceMeervejer ke‚er DeeJeMŸeke‚lee nesleer nw~
ngDee~ Jewö 1 Deÿewue, 2005 mes keg‚⁄ ner jepŸeeW ceW ueeiet nes heeŸee Lee~
GheŸeg&Úe‚ kes‚ meboYe& ceW efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ mener nw?
(a) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ Deewj (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee nw~
meyemes Deble ceW 1 peveJejer, 2008 mes GÚej ÿeosMe ceW ueeiet ngDee~
(b) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ, hejbleg (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee
7. GòejeKeb[ ceW Jewš (VAT) efkeâme Je<e& mes ØeejbYe efkeâÙee ieÙee? veneR nw~
(a) 2007 (b) 2010 (c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~
(c) 2012 (d) 2005 (d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021 Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003
Gòej—(d) GÚejó(b)
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ GÚejeKeb[ jepŸe ceW efJeke‚eme kes‚ efueS yengle Devle:MeefÚe‚ nw~ efJeke‚eme kes‚ efueS
8. efvecve ceW mes GÚejeb¤eue kes‚ efke‚ve he‚ue-Glheeoke‚ efpeueeW ke‚es Yeejle Jew%eeefveke‚ efveŸeespeve leLee ÿeYeeJeer efõe‚ŸeevJeŸeve ceMeervejer ke‚er DeeJeMŸeke‚lee
mejke‚ej ves ueer¤eer efveŸee&le peesve ceW meefcceefuele efke‚Ÿee nw? nesleer nw, Ssmee kes‚Jeue GÚejeKeb[ kes‚ efueS ner veneR, Jejve efke‚meer Yeer ÿeeble
Ÿee je∞^ kes‚ efueS Yeer melŸe nw~ Dele: (A) Deewj (R) oesveeW melŸe nQ, eEke‚leg
(a) vewveerleeue (b) osnjeotve
(R), (A) ke‚e mener mhe∞erke‚jCe veneR nw~
CO
(c) TOeceefmebn veiej (d) GheŸeg&Úe‚ meYeer
11. GÚejeb¤eue ceW JevŸe mebheoe mes nesves Jeeueer Jeeef<e&ke‚ Devegceeefvele DeeŸe nwó
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002
(a) 80 ke‚jesÃ[ Æ. (b) 85 ke‚jesÃ[ Æ.
S.

GÚejó(d)
(c) 90 ke‚jesÃ[ Æ. (d) 95 ke‚jesÃ[ Æ.
TE

GÚejeb¤eue (GÚejeKeb[) kes‚ GheŸeg&Úe‚ meYeer efpeueeW ke‚es Yeejle mejke‚ej ves Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
ueer¤eer efveŸee&le peesve ceW meefcceefuele efke‚Ÿee nw~ GÚejó(a)
O

9. (A) :
ke‚Leve GÚejeb¤eue Deheveer ëceveerDee@[&j DeLe&JŸeJemLeeí kes‚ efueS ØeMvekeâeue ceW efJekeâuhe (a) mener Gòej Lee~ GòejeKeb[ DeeefLe&keâ meceer#ee,
FN

peevee peelee nw~ 2022-23 kesâ Devegmeej, jepÙe ceW kegâue Jeve #es$e 37,999.60 Jeie& efkeâceer.
ke‚ejCe (R) nw, pees kegâue #es$eheâue keâe ueieYeie 71.05 ØeefleMele nw~ Je<e& 2021-22 ceW
D

: Ÿen jepŸe kes‚ yeenj jespeieej kes‚ efueS ëÿeJeemeí ke‚e

≈eesleke‚ nw~ GòejeKeb[ ceW 52075 ueeKe Jeve jepemJe keâer Øeeefhle ngF&~
.P

H–212 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

12. GÚejeKeb[ ke‚e Jen ke‚ewve-mee peveheo nw, peneb meJee&efOeke‚ Keeoer G≈eesie nw~ *jepŸe kes‚ leerve peveheo nefj…ej (18,90,422), TOeceefmebn veiej
mLeeefhele nQ? (16,48,902) leLee osnjeotve (16,96,694) 10 ueeKe mes DeefOeke‚ pevemebKŸee
(a) vewveerleeue (b) ¤ebheeJele
Jeeues efpeues nQ, peyeefke‚ Mes<e 10 peveheoeW ke‚er pevemebKŸee 10 ueeKe mes ke‚ce nw~
(c) TOeceefmebn veiej (d) ¤eceesueer
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006
peneb Fve leerve cewoeveer peveheoeW osnjeotve, TOeceefmebn veiej leLee nefj…ej ke‚er
GÚejó(c) oMeke‚erŸe pevemebKŸee Je=efÊ oj õe‚ceMe: 32.33, 33.45 leLee 30.63 ÿeefleMele
nw, JeneR heJe&leerŸe peveheoeW heewÃ[er ieÃ{Jeeue leLee DeuceesÃ[e ke‚er pevemebKŸee Je=efÊ
oj cesb õe‚ceMe: 1.41 ÿeefleMele leLee 1.28 ÿeefleMele ke‚er $e+Ceelceke‚ Je=efÊ osKeer
GÚejeKeb[ ceW Keeoer G≈eesie ke‚e meJee&efOeke‚ mebkeW‚ıCe osnjeotve efpeues ceW nw~
ieF&~ *Je<e& 2011 ke‚er peveieCeveevegmeej, Je<e& 2001-2011 kes‚ ceOŸe pevemebKŸee
efoS ieS efJeke‚uheeW ceW mes Keeoer G≈eesie ke‚e meJee&efOeke‚ mebkeW‚ıCe TOeceefmebn
veiej efpeues ceW nw~
ke‚er oMeke‚erŸe Je=efÊ oj 18.80 ÿeefleMele nw, pees Fmeer DeJeefOe ceW je∞^erŸe
13. GÚejeKeb[ nLeke‚jIee SJeb nmleefMeuhe efJeke‚eme heefj<eo efpeme ye«eb[ vesce
pevemebKŸee Je=efÊ oj 17.70 ÿeefleMele ke‚er leguevee ceW DeefOeke‚ nw~ *peveieCevee
mes GlheeoeW ke‚e efJeõe‚Ÿe ke‚jleer nw, Jen nw-
2011 kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ #es$eHe‚ue Jeeues heeb¤e efpeueeW ke‚e
(a) efnceeueer (b) efnceeefı
(c) efnceeue (d) efnceeueŸe õe‚ce Fme Øekeâej nwó¤eceesueer (8030 Jeie& efke‚ceer.), GÚejke‚eMeer (8016 Jeie&
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010 efke‚ceer.), efheLeewjeieÃ{ (7090 Jeie& efke‚ceer.), heewÃ[er ieÃ{Jeeue (5329 Jeie& efke‚ceer.),
GÚejó(b) vewveerleeue (4251 Jeie& efke‚ceer.)~
GÚejeKeb[ ceW cee¤e&, 2006 ceW ÿemlegle yepeö ceW ëefnceeefıí ye«e[b mes GÚejeKeb[ *GÚejeKeb[ ceW peveieCevee, 2011 kes‚ Devegmeej, #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes meyemes
ceW yeveer nLeke‚jIee SJeb nmleefMeuhe leLee keg‚öerj G≈eesieeW …eje Glheeefole yeÃ[e efpeuee ¤eceesueer (8,030 Jeie& efke‚ceer.) SJeb meyemes ⁄esöe efpeuee ¤ebheeJele
JemlegDeeW ke‚es efJeõe‚Ÿe ke‚jves ke‚e efveCe&Ÿe efueŸee ieŸee~ (1,766 Jeie& efke‚ceer.) nw~ *Fmeer DeJeefOe ceW Menjer pevemebKŸee ke‚er oMeke‚erŸe Je=eÊ f
oj 39.94 ÿeefleMele leLee ´eeceerCe pevemebKŸee Je=efÊ oj 11.52 ÿeefleMele jner~
pevemebKŸee SJeb veiejerke‚jCe *peveieCevee, 2011 kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ pevemebKŸee Jeeues
efpeues nQ- nefj…ej (18,90,422), osnjeotve (16,96,694), TOeceefmebn
veiej (16,48,902), vewveerleeue (9,54,605), ieÃ{Jeeue (6,87,271)~
*GÚejeKeb[ pewmes heJe&leerŸe ÿeosMe ke‚e pevemebKŸee ÿeeôhe he«eoseMf eke‚ efJeefMe∞leeDeeW *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece pevemebKŸee Jeeues efpeues nQ- ÆıÿeŸeeie (2,42,285),
Deewj ceeveJeerŸe efõe‚Ÿee-ke‚ueeheeW ke‚e yesnlej mecevJeŸe ÿemlegle ke‚jlee nw~ Fme ¤ebheeJele (2,59,648), yeeiesMJej (2,59,898), GÚejke‚eMeer (3,30,086),
jepŸe ke‚e OejeleueerŸe mJeôhe Deewj peueJeeŸeg DevŸe leLŸeeW ke‚er Dehes#ee ¤eceesueer (3,91,605)~ *GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ eEueieevegheele Jeeues efpeues
pevemebKŸee efJelejCe hej DeefOeke‚ ÿeYeeJe [eueles nQ~ peneb Ske‚ lejhe‚ heJe&leerŸe nQ- DeuceesÃ[e (1139), ÆıÿeŸeeie (1114), ieÃ{Jeeue (1103), yeeiesMJej
#es$eeW ceW pevemebKŸee efJemleej DelŸeble #eerCe SJeb efJejue heeŸee peelee nw, JeneR (1090), efönjer ieÃ{Jeeue (1077)~ *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece efuebieevegheele
lejeF&-YeeYej SJeb DevŸe cewoeveer #es$eeW ceW Dehes#eeke=‚le meIevelece pevemebKŸee Jeeues efpeues nQ- nefj…ej (880), osnjeotve (902), TOeceefmebn veiej (920),
¬ef∞iees¤ej nesleer nw~ meIeve Jevee¤⁄eefole leLee Meerle ÿeOeeve #es$eeW ceW ke‚ce vewveerleeue (934), GÚejke‚eMeer (958)~*GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ peveIevelJe
pevemebKŸee heeF& peeleer nw, peyeefke‚ meleled efncee¤⁄eefole Yeeie hetCe&leŸee peveefJenerve Jeeues efpeues nQ- nefj…ej (801), TOeceefmebn veiej (649), osnjeotve (549),
CO
nesles nQ~ *pevemebKŸee mebkeW‚ıCe kes‚ DeeOeej hej jepŸe ke‚es Fme ÿeke‚ej efJeYeeefpele vewveerleeue (225),DeuceesÃ[e (198)~ *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece peveIevelJe
efke‚Ÿee pee meke‚lee nw- 1. G¤¤elece mebkeW‚ıCe Jeeues #es$e, 2. ceOŸece mebkeW‚ıCe Jeeues efpeues nQ- GÚejke‚eMeer (41), ¤eceesueer (49), efheLeewjeieÃ{ (68), yeeiesMJej
S.

Jeeues #es$e, 3. efJejue mebkeW‚ıCe Jeeues #es$e leLee 4. pevemebKŸee efJenerve #es$e~ (116), ÆıÿeŸeeie (122)~ *GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ mee#ejlee ÿeefleMele Jeeues
TE

*Je<e& 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ke‚er keg‚ue pevemebKŸee efpeues nQ- osnjeotve (84.25%), vewveerleeue (83.88%), ¤eceesueer (82.65%),
1,00,86,292 nw, efpemeceW ´eeceerCe #es$e ke‚er 70,36,954 leLee Menjer #es$e efheLeewjeieÃ{ (82.25%), ieÃ{Jeeue (82.02%)~ *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece
O

ke‚er 30,49,338 pevemebKŸee Meeefceue nw~ *jepŸe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ceW mee#ejlee ÿeefleMele Jeeues efpeues nQ- TOeceeEmen veiej (73.10%), nefj…ej
FN

hegÆ<eeW ke‚er keg‚ue mebKŸee 51,37,773 leLee ceefnueeDeeW ke‚er mebKŸee 49,48,519 (73.43%), GÚejke‚eMeer (75.81%), efönjer ieÃ{Jeeue (76.36%), ¤ebheeJele
nw~ *jepŸe ke‚er pevemebKŸee osMe ke‚er keg‚ue pevemebKŸee ke‚e 0.83 ÿeefleMele nw, (79.83%)~ *GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ mee#ej hegÆ<e pevemebKŸee Jeeues efpeues
D

peyeefke‚ #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes Ÿen osMe kes‚ keg‚ue #es$ehe‚ue ke‚e 1.69 ÿeefleMele nQ- ÆıÿeŸeeie (93.90%), ¤eceesueer (93.40%), DeuceesÃ[e (92.86%),
.P

H–213 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
efheLeewjeieÃ{ (92.75%), ieÃ{Jeeue (92.71%)~ *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece
mee#ej hegÆ<e pevemebKŸee Jeeues efpeues nQ- nefj…ej (81.04%), TOeceefmebn veiej
(81.09%), GÚejke‚eMeer (88.79%), osnjeotve (89.40%), efönjer ieÃ{Jeeue
(89.76%)~ *GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ mee#ej ceefnuee pevemebKŸee Jeeues efpeues
nQ- osnjeotve (78.54%), vewveerleeue (77.29%), ieÃ{Jeeue (72.60%),
¤eceesueer (72.32%), efheLeewjeieÃ{ (72.29%)~ *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece
mee#ej ceefnuee pevemebKŸee Jeeues efpeues nQ- GÚejke‚eMeer (62.35%), efönjer
ieÃ{Jeeue (64.28%), TOeceeEmen veiej (64.45%), nefj…ej (64.79%),
¤ebheeJele (68.05%)~
*GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ Devegmetef¤ele peeefle Jeeues efpeues nQó nefj…ej
(4,11,274), TOeceefmebn veiej (2,38,264), osnjeotve (2,28,901),
vewveerleeue (1,91,206), DeuceesÃ[e (1,50,995)~ *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece
Devegmetef¤ele peeefle Jeeues efpeues nQó ¤ebheeJele (47,383), ÆıÿeŸeeie (47,679),
yeeiesMJej (72,061), ¤eceesueer (79,317), GÚejke‚eMeer (80,567)~
*GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ hegÆ<e Devegmetef¤ele peeefle Jeeues efpeues nQó
nefj…ej (2,17,981), TOeceefmebn veiej (1,24,385), osnjeotve (1,20,430),
vewveerleeue (98,824), DeuceesÃ[e (72,695)~ GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece hegÆ<e
Devegmetef¤ele peeefle Jeeues efpeues nQóÆıÿeŸeeie (23,585), ¤ebheeJele (24,188),
yeeiesMJej (35,623), ¤eceesueer (39,718), GÚejke‚eMeer (40,833)~
*GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ ceefnuee Devegmetef¤ele peeefle Jeeues efpeues nQó
nefj…ej (1,93,293), TOeceefmebn veiej (1,13,879), osnjeotve (1,08,471),
vewveerleeue (92,382), DeuceesÃ[e (78,300)~ *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece ceefnuee
Devegmetef¤ele peeefle Jeeues efpeues nQó¤ebheeJele (23,195), ÆıÿeŸeeie (24,094)
yeeiesMJej (36,438), Ûeceesueer (39,599)~
*GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ Devegmetef¤ele peeefle ÿeefleMelelee Jeeues efpeues nQ-
yeeiesMJej (27.73%), efheLeewjeieÃ{ (24.90%), GÚejke‚eMeer (24.41%),
DeuceesÃ[e (24.25%), nefj…ej (21.76%)~ *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece
Devegmetef¤ele peeefle ÿeefleMelelee Jeeues efpeues nQ- osnjeotve (13.49%), TOeceefmebn
veiej (14.45%), efönjer ieÃ{Jeeue (16.50%), ieÃ{Jeeue (17.80%),
¤ebheeJele (18.25%)~
*GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ Devegmetef¤ele pevepeeefle Jeeues efpeues nQóTOeceefmebn
veiej (1,23,037), osnjeotve (1,11,663), efheLeewjeieÃ{ (19,535),
¤eceesueer (12,260), vewveerleeue (7495)~ *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece Devegmetef¤ele
pevepeeefle Jeeues efpeues nQóÆıÿeŸeeie (386), efönjer ieÃ{Jeeue (875), Deucees[Ã e
(1281), ¤ebheeJele (1339), yeeiesMJej (1982)~ *GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚
hegÆ<e Devegmetef¤ele pevepeeefle Jeeues efpeues nQóTOeceefmebn veiej (61,758),
osnjeotve (58,264), efheLeewjeieÃ{ (9,558), ¤eceesueer (6,021), vewveerleeue
(3,801)~ *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece hegÆ<e Devegmetef¤ele pevepeeefle Jeeues efpeues
nQóÆıÿeŸeeie (217), efönjer ieÃ{Jeeue (459), DeuceesÃ[e (633), ¤ebheeJele
(777), yeeiesMJej (971)~ *GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ ceefnuee Devegmetef¤ele
H–214 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
pevepeeefle Jeeues efpeues nQóTOeceefmebn veiej (61,279), osnjeotve (53,399),
efheLeewjeieÃ{ (9,977), ¤eceesueer (6,239), vewveerleeue (3,694)~ *GÚejeKeb[
kes‚ vŸetvelece ceefnuee Devegmetef¤ele pevepeeefle Jeeues efpeues nQóÆıÿeŸeeie (169),
efönjer ieÃ{Jeeue (416), ¤ebheeJele (562), Deucees[Ã e (648), yeeiesMJej (1011)~
*GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ Devegmetef¤ele pevepeeefle ÿeefleMelelee Jeeues efpeues nQ-
TOeceeEmen veiej (7.46%), osnjeotve (6.58%), efheLeewjeieÃ{ (4.04%),
¤eceesueer (3.13%), ÆıÿeŸeeie (1.60%)~ *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece Devegmete¤f ele
pevepeeefle ÿeefleMelelee Jeeues efpeues nQ- efönjer ieÃ{Jeeue (0.14%), DeuceesÃ[e
(0.20%), ieÃ{Jeeue (0.32%), nefj…ej (0.33%), ¤ebheeJele (0.51%)~
*GÚejeKeb[ kes‚ meJee&eOf eke‚ veiejerŸe pevemebKŸee ÿeefleMele Jeeues efpeues nQ-osnjeotve
(55.52%), vewveerleeue (38.94%), nefj…ej (36.66%), TOeceeEmen veiej
(35.58%), ieÃ{Jeeue (16.40%)~ *GÚejeKeb[ kes‚ vŸetvelece veiejerŸe
pevemebKŸee ÿeefleMele Jeeues efpeues nQ- yeeiesMJej (3.49%), ÆıÿeŸeeie (4.10%),
GÚejke‚eMeer (7.36%), DeuceesÃ[e (10.01%), efönjer ieÃ{Jeeue (11.33%)~
*Je<e& 2011 ke‚er peveieCeveevegmeej, jepŸe ke‚er Deewmele mee#ejlee 78.8 ÿeefleMele
nw~ *jepŸe ke‚er keg‚ue mee#ejlee oj 78.8 ÿeefleMele ceW hegÆ<eeW ke‚er mee#ejlee
oj 87.40 ÿeefleMele leLee ceefnueeDeeW ke‚er mee#ejlee oj 70 ÿeefleMele nw~
*jepŸe ke‚er ´eeceerCe mee#ejlee oj 76.31 ÿeefleMele leLee veiejerŸe mee#ejlee ke‚er
Deewmele oj 84.45 ÿeefleMele nw~ *jepŸe ceW meJee&efOeke‚ pevemebKŸee eEnogDeeW ke‚er
(84.96%) nw~ Gmekes‚ yeeo õe‚ceMe: cegefmuece (11.92%), F&meeF& (0.32%),
efmeKe (2.50%) leLee Mes<e yeewÊ SJeb pewve nQ~ *jepŸe ceW eEnogDeeW ke‚e meJee&efOeke‚
ÿeefleMele (99.27%) ÆıÿeŸeeie efpeues ceW nw~ *meJee&efOeke‚ oMeke‚erŸe Je=efÊ oj
(43.50%) cegefmuece meceepe ceW heeF& ieF& nw~
1. 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ kes‚ efvecveefueefKele ceW
mes efke‚me efpeues ke‚er pevemebKŸee meyemes ke‚ce nw?
(a) ÆıÿeŸeeie (b) yeeiesMJej
(c) ¤ebheeJele (d) ¤eceesueer
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
GÚejó(a)
CO
peveieCevee, 2011 kes‚ Devegmeej, efJeke‚uheiele efpeueeW leLee GÚejeKeb[ kes‚
S.
mecemle efpeuees ceW Yeer meyemes ke‚ce pevemebKŸee ÆıÿeŸeeie efpeues ke‚er SJeb
meJee&efOeke‚ pevemebKŸee nefj…ej efpeues (18,90,422) ke‚er nw~ efJeke‚uheiele
TE
efpeueeW ke‚er pevemebKŸee efvecveJele nw-
pevemebKŸee (2011 ke‚er peveieCeveevegmeej )
O
efpeuee
2,42,285
FN
ÆıÿeŸeeie
yeeiesMJej 2,59,898
¤ebheeJele 2,59,648
D
¤eceesueer 3,91,605
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

2. 2001 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚejeb¤eue ke‚er pevemebKŸee nwó 5. DemLeeŸeer peveieCevee efjheesö-& 2011 kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ kes‚ efke‚me
(a) 60 ueeKe (b) 75 ueeKe efpeues ceW ÿeefle 1000 hegÆ<e hej ceefnueeDeeW ke‚er mebKŸee meyemes DeefOeke‚ nw?
(c) 85 ueeKe (d) 1 ke‚jesÃ[ (a) DeuceesÃ[e (b) ÆıÿeŸeeie
(c) efheLeewjeieÃ{ (d) heewÃ[er
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2010
GÚejó(c)
GÚej—(a)
peveieCevee, 2001 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[ebs kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ke‚er keg‚ue peveieCevee, 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ kes‚ DeuceesÃ[e
pevemebKŸee 8,489,349 (ueieYeie 85 ueeKe) Leer~ peveieCevee, 2011 kes‚ efpeues ceW efuebieevegheele (ÿeefle 1000 hegÆ<eeW hej ceefnueeDeeW ke‚er mebKÙee 1139
Debelf ece Deebke‚Ã[eW kes‚ DeeOeej hej GÚejeKeb[ ke‚er pevemebKŸee 1,00,86,292 nw~ nw) meyemes DeefOekeâ nw~
3. GÚejeKeb[ kes‚ efvecve peveheoeW ceW mes efke‚meceW Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeW ke‚er 6. GÚejeKeb[ kes‚ peveheoeW ceW, ÿeeble kes‚ efke‚me peveheo ceW efMeef#eleeW ke‚e
pevemebKŸee meyemes DeefOeke‚ nw? ÿeefleMele (hejmebbsöspe) meyemes ke‚ce nw?
(a) vewveerleeue (b) DeuceesÃ[e (a) ¤eceesueer (b) osnjeotve
(c) G‚Oeceefmebn veiej (d) ¤ebheeJele (c) vew v eer l eeue (d) nefj…ej
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2006 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2006

GÚejó(c) GÚejó(d)

peveieCevee 2001 kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ceW Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeW peveieCevee, 2001 kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ke‚e G¤¤elece mee#ejlee Jeeuee
ke‚er keg‚ue mebKŸee 2,56,129 nw~ GÚejeKeb[ kes‚ oes Devegmetef¤ele pevepeeefle efpeuee osnjeotve leLee vŸetvelece mee#ejlee Jeeuee efpeuee nefj…ej Lee~
yeenguŸe efpeues TOeceefmebn veiej SJeb osnjeotve nQ~ TOeceefmebn veiej ceW peveieCevee 2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ke‚e meJee&efOeke‚
Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeW ke‚er pevemebKŸee meJee&efOeke‚ (1,10,220) Leer~ otmejs mee#ejlee Jeeuee efpeuee osnjeotve (84.25%) SJeb vŸetvelece mee#ejlee Jeeuee
mLeeve hej osnjeotve Lee, peneb Fveke‚er mebKŸee 99,329 Leer~ peveieCevee efpeuee TOeceefmebn veiej (73.10%) nw~
2011 kes‚ Debeflece Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ceW keg‚ue pevepeeefle 7. GÚejeb¤eue ke‚e meJee&efOeke‚ mee#ejlee oj Jeeuee peveheo nw -
(a) GÚejke‚eMeer (b) osnjeotve
pevemebKŸee 2,91,903 nw~ GÚejeKeb[ ceW meJee&efOeke‚ pevepeeleerŸe pevemebKŸee
(c) vewveerleeue (d) heewÃ[er
Jeeuee efpeuee TOeceefmebn veiej (1,23,037) SJeb osnjeotve (1,11,663) nw~ Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002
4. Je<e& 2011 ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ceW efvecveebefke‚le ceW GÚejó(b)
mes efke‚me peveheo ceW pevemebKŸee Je=efÊ-oj $e+Ceelceke‚ jner nw? GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
(a) efheLeewjeieÃ{
8.
(b) DeuceesÃ[e
GÚejeKeb[ ke‚e meJee&efOeke‚ #es$ehe‚ue Jeeuee efpeuee ke‚ewve-mee nw?
(a) vewveerleeue (b) osnjeotve
(c) ÆıÿeŸeeie
(c) DeuceesÃ[e (d) GÚejke‚eMeer
(d) GÚejke‚eMeer Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2006
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012 GÚejó(d)
CO
GÚejó(b) peveieCevee, 2011 kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ kes‚ meJee&efOeke‚ #es$eHe‚ue Jeeues
2011
S.

Je<e& ke‚er peveieCevee kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ke‚er keg‚ue pevemebKŸee heeb¤e efpeueeW ke‚e õe‚ce efvecveevegmeej nwó
1,00,86,292 nw, efpemeceW ´eeceerCe #es$e ke‚er 70,36,954 leLee Menjer #es$e ke‚er
TE

eqpeuee #es$eHe‚ue (Jeie& efke‚ceer. ceW)

30,49,338 pevemebKŸee Meeefceue nw~ Je<e& 2001 ke‚er peveieCevee ke‚er leguevee ceW ¤eceesueer ó 8030
efoS ieS efJeke‚uheeW ceW mes DeuceesÃ[e ke‚er pevemebKŸee 1.28 ØeefleMele $e+Ceelceke‚ 8016
O

GÚejke‚eMeer ó
efheLeewjeieÃ{ ó 7090
FN

Je=eÊ
f oj oMee&leer nw~ GÚejeKeb[ kes‚ ieÃ{Jeeue efpeues ke‚er Yeer pevemebKŸee Je=eÊ
f oj
1.41 ØeefleMele meeLe $e+Ceelceke‚ jner~ %eeleJŸe nw efke‚ Je<e& 2011 ceW DeuceesÃ[e heewÃ[er ieÃ{Jeeue ó 5329
ke‚er keg‚ue pevemebKŸee 6,22,506 nw, pees 2001 ke‚er peveieCevee 6,30,567 4251
D

vewveerleeue ó
mes 8061 ke‚ce nw~ veesö- efJeke‚uhe ceW ¤eceesueer ve nesves kes‚ ke‚ejCe efJeke‚uhe (d) mener GÚej nw~
.P

H–215 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

9. GÚejeKeb[ ke‚e keg‚ue #es$ehe‚ue nwó DeYeŸeejCŸe nQ~ *GÚejeKeb[ ceW JevŸe peerJeeW ke‚es mebj#eCe osves kes‚ efueS Je<e&
(a) 60,480 Jeie& efke‚ceer. (b) 53,483 Jeie& efke‚ceer. 1936 ceW osMe ke‚e henuee je∞^erŸe heeke&‚ cegKÙele: vewveerleeue SJeb heew[ Ì er ieÌ{Jeeue
(c) 55,483 Jeie& efke‚ceer. (d) 65,480 Jeie& efke‚ceer. ceW mLeeefhele efke‚Ÿee ieŸee, efpemeke‚e veece nwueer vesMeveue heeke&‚ Lee~ Je<e& 1957
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Mains), 2007 kes‚ yeeo Fmes efpece ke‚e@yexö vesMeveue heeke&‚ ke‚e veece efoŸee ieŸee~ 520.82 Jeie&
GÚejó(b) efke‚ceer. ceW efJemle=le Ÿen osMe ke‚e henuee je∞^erŸe G≈eeve nw~ *Yeejle mejke‚ej
GÚejeKeb[ ke‚e keg‚ue #es$ehe‚ue 53,483 Jeie& efke‚ceer. nw~ Yeewieesefueke‚ meerceeDeeW …eje Je<e& 1973 ceW ÿeejbYe yeeIe heefjŸeespevee kes‚ Debleie&le meJe&ÿeLece efpece
kes‚ Debleie&le Fmeke‚er je∞^erŸe meercee-GÚej ÿeosMe Je efncee¤eue ÿeosMe mes leLee ke‚e@yexö vesMeveue heeke&‚ ke‚es meefcceefuele efke‚Ÿee ieŸee~ Fme heeke&‚ ceW ÿecegKe JevŸepeerJe
Deblejje∞^erŸe meercee vesheeue Je ¤eerve mes efceueleer nw~ neLeer, yeeIe, pebieueer megDej, ceiejce¤⁄, IeefÃ[Ÿeeue, Depeiej, ¤eerleue, meebYej
10. GÚejeb¤eue jepŸe ke‚e meyemes pŸeeoe pevemebKŸee Jeeuee peveheo nwó SJeb ke‚eke‚Ã[ Deeefo heeS peeles nQ~ Ÿeneb heef#eŸeeW ke‚er 650 mes DeefOeke‚ ÿepeeefleŸeeb
(a) DeuceesÃ[e (b) osnjeotve
heeF& peeleer nQ, efpemeceW ye«eGve efhe‚Me, yuewke‚ veske‰[ möeke&‚, ´esö heeF[ neve&efyeue,
(c) nefj…ej (d) TOeceefmebn veiej
heueeme, efhe‚efMebie F&ieue leLee ke‚eue[&-he‚euke‚evesö ÿecegKe nQ~ *jepeepeer je∞^erŸe
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003
G≈eeve osnjeotve, nefj…ej leLee heewÃ[er ieÃ{Jeeue efpeues leke‚ hew‚uee nw~ Fme
GÚejó(c) je∞^erŸe G≈eeve ke‚er mLeehevee Je<e& 1983 ceW ke‚er ieF& Leer~ Fme je∞^erŸe G≈eeve
ke‚e #es$ehe‚ue ueieYeie 820 Jeie& efke‚ceer. nw, efpemeke‚e veeceke‚jCe Yeejle kes‚
Debeflece ieJeve&j pevejue meer. jepeieesheeuee¤eejer kes‚ veece hej efke‚Ÿee ieŸee nw~
ÿeMveke‚eue ceW GÚejeKeb[ ke‚er meyemes pŸeeoe pevemebKŸee nefj…ej efpeues
ceW jner~ peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, nefj…ej efpeues ke‚er pevemebKŸee
*jepeepeer je∞^erŸe heeke&‚, osnjeotve SJeb nefj…ej kes‚ ceOŸe OeewueKeb[ hej
meJee&efOeke‚ (1890422) nw~
efmLele nw, Ÿen SefMeŸeeF& neLeer kes‚ DeeJeeme kes‚ efueS ÿeefmeÊ nw~ *Je<e& 1989
11. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ GÚejeKeb[ kes‚ heJe&leerŸe #es$e ceW ceW mLeeefhele iebiees$eer je∞^erŸe heeke&‚ #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes GÚejeKeb[ ke‚e meyemes
veiejerke‚jCe ke‚e ÿeeflehe‚ue veneR nw? yeÃ[e vesMeveue heeke&‚ nw, efpemeke‚e #es$ehe‚ue 2390.02 Jeie& efke‚ceer. nw~ *veboeosJeer
(a) ÿeeke=‚efleke‚ DeeheoeDeeW ceW Je=efÊ je∞^erŸe heeke&‚ ke‚e #es$ehe‚ue 624.60 Jeie& efke‚ceer. SJeb ke‚e@yexö je∞^erŸe heeke&‚ ke‚e
(b) JevŸe peerJeeW ceW DeefYeJe=efÊ #es$ehe‚ue 520.82 Jeie& efke‚ceer. nw~ *veboeosJeer GÚejeKeb[ ceW efmLele Ske‚ pewJe
(c) peue ÿeot<eCe ceW Je=efÊ Deej#eer #es$e (yeeŸeesmhe‚erŸej efj]peJe&) nw~ veboeosJeer je∞^erŸe G≈eeve ke‚er mLeehevee
(d) pewJe efJeefJeOelee ceW ke‚ceer Je<e& 1982 ceW ngF& Leer~ * het‚ueeW ke‚er Ieeöer Deewj Fme je∞^erŸe G≈eeve ke‚es
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2006 meeLe efceueeke‚j Je<e& 1988 ceW Fmes pewJe Deej#eer #es$e Ieesef<ele efke‚Ÿee ieŸee~
GÚejó(b) *veboe osJeer pewJeceb[ue Deejef#ele #es$e GòejeKeb[ jepÙe ceW efmLele nw~ Ùen
GÚejeKeb[ ceW heJe&leerŸe #es$e ceW JevŸe peerJeeW ceW DeefYeJe=efÊ veiejerke‚jCe ke‚e Ùetvesmkeâes kesâ ‘ceeveJe Deewj pewJeceb[ue’ (MAB) keâeÙe&›eâce kesâ lenle pewJeceb[ueeW
ÿeeflehe‚ue veneR nw~ veiejerke‚jCe kes‚ Je=efÊ nesves hej pebieueeW ke‚er ke‚öeF& nesieer, kesâ efJeMJe vesšJeke&â ceW Meeefceue nw~ *veboe osJeer je°^erÙe GÅeeve keâes Ùetvesmkeâes
efpemekes‚ he‚uemJeôhe pewJe efJeefJeOelee ceW ke‚ceer DeeSieer, ÿeeke=‚efleke‚ DeeheoeDeeW Éeje Je<e& 1988 ceW ‘efJeMJe Oejesnj metÛeer’ (World Heritage List) ceW
ceW Je=efÊ nesieer~ Fmekes‚ DeefleefjÚe‚ veiejeW kes‚ ÿeotef<ele peue veefoŸeeW ceW efiejWies, Meeefceue efkeâÙee ieÙee Lee leLee Je<e& 2005 ceW Fme metÛeer kesâ lenle Fmes hetâueeW
CO
efpememes peue ÿeot<eCe ceW Yeer Je=efÊ nesieer~ keâer Ieešer lekeâ efJemleeefjle efkeâÙee ieÙee~ *ke‚mletjer ce=ie kes‚ mebj#eCe kes‚ efueS
lelke‚eueerve DeefJeYeeefpele G.ÿe. ke‚er mejke‚ej ves Je<e& 1972 ceW kes‚oejveeLe
S.

JevŸepeerJe DeYeŸeejCŸe SJeb he#eer efJenej JevŸepeerJe ÿeYeeie kes‚ Debleie&le ner ke‚eb¤eguee Kejke‚ ceW ke‚mletjer ce=ie ÿepeveve SJeb
TE

mebj#eCe keW‚ı ke‚er mLeehevee ke‚er~ Deye Ÿen mLeeve ÿeosMe efJeYeepeve kes‚ yeeo
GÚejeKeb[ ceW nw~ *kesâoejveeLe JevÙepeerJe DeYeÙeejCÙe GòejeKeb[ kesâ Ûeceesueer
O

*GÚejeKeb[ pewJe-efJeefJeOelee ke‚er ¬ef∞ mes mebhevve jepŸe nw~ Ÿeneb ueieYeie 600 SJeb ®õØeÙeeie efpeues cebs efmLele nw~ Ùen DeYeÙeejCÙe efnceeueÙeer keâmletjer ce=ie
FN

ÿepeeefleŸeeb heeF& peeleer nQ~ Ÿeneb kes‚ JeveeW ceW ogue&Ye heef#eŸeeW leLee peeveJejeW ke‚er kesâ efueS Øeefmeæ nw~ *efnceeueÙeer keâmletjer ce=ie ke‚e Jew%eeefveke‚ veece ceesmkeâme
uÙetkeâesiemšj (Moschus leucogaster) nw~ Fmes efnceeueŸeve cemke‚ ef[Ÿej
D

Deveske‚ efke‚mceW heeF& peeleer nQ~ jepŸe ceW pewJe-efJeefJeOelee mes pegÃ[s heMeg-heef#eŸeeW
leLee JevemheefleŸeeW kes‚ mebj#eCe nsleg ⁄: je∞^erŸe G≈eeve SJeb meele JevŸepeerJe
.P

kes‚ veece mes Yeer peevee peelee nw~

H–216 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

4. Yeejle ceW mLeeefhele ÿeLece je∞^eŸr e heeke&‚ GÚejeb¤eue ceW efmLele nw, Jen nwó
(a) jepeepeer je∞^erŸe heeke&‚
1. jepeepeer je∞^erŸe heeke&‚, Ske‚ ÿeeke=‚efleke‚ DeeJeeme nwó (b) het‚ueeW ke‚er Ieeöer
(a) ceenmesj ce⁄ueer ke‚e (b) ¤eerleue ke‚e (c) efpece ke‚e@yexö je∞^erŸe heeke&‚
(c) ke‚mletjer ce=ie ke‚e (d) SefMeŸeeF& neLeer ke‚e (d) iebiees$eer je∞^erŸe heeke&‚

Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003 Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003

GÚejó(d) GÚejó(c)
jepeepeer je∞^erŸe heeke&‚, osnjeotve SJeb nefj…ej kes‚ ceOŸe OeewueKeb[ hej GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
efmLele nw, Ÿen SefMeŸeeF& neLeer kes‚ DeeJeeme kes‚ efueS ÿeefmeÊ nw~ 5. efvecve ceW mes ke‚ewve-mee je∞^erŸe Jeve-G≈eeve GÚejeb¤eue ceW nw?
2. GòejeKeb[ jepÙe kesâ efkeâme je°^erÙe heeke&â keâes Je<e& 2016 ceW ‘Øeespeskeäš (a) jCeLecyeesj (b) ke‚evne

šeFiej heefjÙeespevee’ kesâ Debleie&le meefcceefuele efkeâÙee ieÙee nw? (c) ke‚e@yexö (d) ogOeJee

(a) ieesefJebo je°^erÙe heeke&â Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002

(b) iebiees$eer je°^erÙe heeke&â

GÚejó(c)
(c) jepeepeer je°^erÙe heeke&â GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
(d) keâe@yexš je°^erÙe heeke&â 6. #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes GÚejeKeb[ ke‚e meyemes yeÃ[e vesMeveue heeke&‚ ke‚ewve-
Uttarkhand P.C.S. (Pre), 2016 mee nw?
Gòej—(c) (a) iebiees$eer je∞^erŸe heeke&‚ (b) jepeepeer je∞^erŸe heeke&‚

Je<e& 2015 ceW GòejeKeb[ kesâ jepeepeer je°^erÙe heeke&â keâes ‘Øeespeskeäš šeFiej (c) veboeosJeer je∞^erŸe heeke&‚ (d) ieeseEJeo je∞^erŸe heeke&‚

heefjÙeespevee’ kesâ Debleie&le Meeefceue efkeâÙee ieÙee~ Ùen GòejeKeb[ keâe otmeje Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010

šeFiej efjpeJe& nw~ Fmemes hetJe& Je<e& 2010 ceW keâe@yexš je<š^^erÙe heeke&â keâes Ùen GÚejó(a)
opee& Øeoeve efkeâÙee ieÙee Lee~ iebiees$eer je∞^erŸe heeke&‚ #es$ehe‚ue ke‚er ¬ef∞ mes GÚejeKeb[ ke‚e meyemes yeÃ[e
3. GÚejeKeb[ ceW efvecve ceW ke‚ewve-mee JevŸepeerJe mebjef#ele #es$e öeFiej vesMeveue heeke&‚ nw, efpemeke‚e #es$ehe‚ue 2390.02 Jeie& efke‚ceer. nw, peyeefke‚
efjpeJe& nw? jepeepeer je∞^erŸe heeke&‚ ke‚e #es$ehe‚ue 820.42 Jeie& efke‚ceer., veboeosJeer je∞^erŸe
heeke&‚ ke‚e #es$ehe‚ue 624.60 Jeie& efke‚ceer. SJeb ke‚e@yexö je∞^erŸe heeke&‚ ke‚e
(a) veboeosJeer ceb[ue
#es$ehe‚ue 520.82 Jeie& efke‚ceer. nw~
(b) jepeepeer je∞^erŸe G≈eeve
(c) ke‚e@yexö je∞^erŸe G≈eeve 7. efvecve ceW mes ke‚ewve-mee GÚejeKeb[ ke‚e Ske‚ pewJeceb[ue Deejef#ele #es$e nw?
(a) ieeseEJeo (b) ke‚e@yexö
(d) efyevemej JevŸe peerJe DeYeŸeejCŸe
CO
(c) jepeepeer (d) veboeosJeer
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2006
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012
GÚejó(b) & (c)
S.

GÚejó(d)
GÚejeKeb[ ceW JevŸe peerJeeW ke‚es mebj#eCe osves kes‚ efueS Je<e& 1936 ceW osMe
TE

ke‚e henuee je∞^erŸe heeke&‚ vewveerleeue SJeb heewÌ[er ieÌ{Jeeue efpeues ceW mLeeefhele veboeosJeer pewJeceb[ue Deejef#ele #es$e (yeeŸeesmhe‚erŸej efjpeJe&) GòejeKeb[
efke‚Ÿee ieŸee, efpemeke‚e veece nwueer vesMeveue heeke&‚ Lee~ Je<e& 1957 kes‚ yeeo Fmes jepÙe ceW efmLele nw~ Ùen Ùetvesmkeâes kesâ ‘ceeveJe Deewj pewJeceb[ue’ (MAB)
O

efpece ke‚e@yexö vesMeveue heeke&‚ ke‚e veece efoŸee ieŸee~ Yeejle mejke‚ej …eje keâeÙe&›eâce kesâ lenle pewJeceb[ueeW kesâ efJeMJe vesšJeke&â ceW Meeefceue nw~ veboe osJeer
FN

Je<e& 1973 ceW ÿeejbYe yeeIe heefjŸeespevee kes‚ Debleie&le meJe&ÿeLece efpece ke‚e@yexö je°^erÙe GÅeeve keâes Ùetvesmkeâes Éeje Je<e& 1988 ceW ‘efJeMJe Oejesnj metÛeer’
vesMeveue heeke&‚ ke‚es meefcceefuele efke‚Ÿee ieŸee~ jepeepeer šeFiej efjpeJe& Deewj (World Heritage List) ceW Meeefceue efkeâÙee ieÙee Lee leLee Je<e& 2005
D

keâeueeieÌ{ šeFiej efjpeJe& Yeer GòejeKeb[ ceW efmLele nw~ ceW Fme metÛeer kesâ lenle Fmes hetâueeW keâer Ieešer lekeâ efJemleeefjle efkeâÙee ieÙee~
.P

H–217 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

8. GÚejeKeb[ ceW efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve efJeMJe Oejesnj mLeue ke‚mletjer ce=ie kes‚ mebj#eCe kes‚ efueS lelke‚eueerve DeefJeYeeefpele G.ÿe. ke‚er mejke‚ej
Ieesef<ele nw? ves Je<e& 1972 ceW kes‚oejveeLe JevŸepeerJe ÿeYeeie kes‚ Debleie&le ner ke‚eb¤eguee
(a) ke‚e@yexö heeke&‚
Kejke‚ ceW ke‚mletjer ce=ie ÿepeveve SJeb mebj#eCe keW‚ı ke‚er mLeehevee ke‚er~ Deye
(b) jepeepeer G≈eeve
Ÿen mLeeve ÿeosMe efJeYeepeve kes‚ yeeo GÚejeKeb[ ceW nw~ efnceeueÙeer ke‚mletjer
(c) veboeosJeer yeeŸeesmhe‚erŸej efjpeJe&
ce=ie ke‚e Jew%eeefveke‚ veece ceesmke‚me uÙetkeâesiemšj (Moschus leucogaster)
(d) FveceW mes ke‚esF& veneR
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005, 2010
nw~ Fmes efnceeueŸeve cemke‚ ef[Ÿej kes‚ veece mes Yeer peevee peelee nw~
GÚej—(c)
ke=‚ef<e, Jeve SJeb JŸeJemeeŸe
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
9. GòejeKeb[ ceW efkeâme JevÙe peerJe efJenej mecetn keâer efmLeefle heefMÛece mes
hetJe& keâer Deesj mener nw?
*GÚejeKeb[ kes‚ ueesieeW ke‚e cegKŸe JŸeJemeeŸe ke=‚ef<e nw~ jepŸe ke‚er 70 ÿeefleMele
(a) kesâoejveeLe - Demkeâesš - veboe osJeer - efyevemej
(b) kesâoejveeLe - veboe osJeer - Demkeâesš - efyevemej
mes DeefOeke‚ pevemebKŸee ke=‚ef<e hej efveYe&j nw~ jepŸe ceW ke=‚ef<e ke‚e mJeôhe heJe&leerŸe
(c) kesâoejveeLe - veboe osJeer - efyevemej - Demkeâesš
Deewj cewoeveer #es$eeW ceW heŸee&hle efJeefYevvelee efueS ngS nw~ cewoeveer #es$eeW ceW peneb
(d) veboe osJeer - kesâoejveeLe - efyevemej - Demekeâesš
ke=‚ef<e peerJeve ke‚e DeeOeej nw, JeneR heJe&leerŸe #es$eeW ke‚er Kesleer cee$e efveJee&n ke=‚ef<e
Uttarkhand P.C.S. (Pre), 2016 (Subsistence Agriculture) kes‚ ôhe ceW nw~ *ieÃ{Jeeue #es$e ceW meerÃ{eroej
Gòej—(c) ke=‚ef<e heeefjefmLeefleke‚er efce$e nw~ Ÿen heneÃ[er {eueeW hej Yetefce leLee peue mebj#eCe
GòejeKeb[ ceW JevÙe peerJe efJenej mecetn keâer efmLeefle heefMÛece mes hetJe& keâer
ke‚e mecege¤f ele GheeŸe nw~ TOeceefmebn veiej, vewveerleeue, osnjeotve leLee nefj…ej
kes‚ cewoeveer Yeeie ievvee Glheeoke‚ #es$e nQ~ *GÚejeKeb[ ke‚er heneefÃ[ŸeeW ke‚e
Deesj Fme Øekeâej nw—kesâoejveeLe - veboe osJeer - efyevemej - Demkeâesš~
kesâoejveeLe JevÙepeerJe efJenej Ûeceesueer Deewj ®õØeÙeeie efpeues, veboe osJeer, ueeske‚efÿeŸe ¤eeje ÿeoeve ke‚jves Jeeuee Je=#e yeebpe nw~ *GÚejeKeb[ ceW GieeF&
Ûeceesueer efpeues, efyevemej DeuceesÌ[e efpeues leLee Demkeâesš JevÙepeerJe efJenej peeves Jeeueer he‚meueeW ceW meyemes cenòJehetCe& mecetn nQó Oeeve, iesnbt, ceb[gJee leLee
efheLeewjeieÌ{ efpeues ceW efmLele nw~ Deeuet~ *ceWLee (hegoervee) ke‚es GÚejeKeb[ kes‚ lejeF& #es$e ceW KejerHe‚ Deewj ´eer<ce
$e+leg ke‚er Oeeve ke‚er He‚meueeW kes‚ ceOŸe GieeŸee peelee nw~ *Je<e& 2011-12 mes
10. GÚejeb¤eue ceW ke‚eb¤eguee Kejke‚ nwó
2021-22 lekeâ jepÙe ceW ke=âef<e SJeb menJeieeaÙe #es$e ceW yepeš DeeJebšve kegâue
(a) Ske‚ je∞^erŸe G≈eeve
(b) Ske‚ yeebOe
yepeš keâe 3.80 ØeefleMele mes 3.55 ØeefleMele kesâ ceOÙe jne nw~ Je<e& 2021-22
(c) ke‚mletjer ce=ie ÿepeveve ke‚e mebj#eCe keW‚ı ceW ke=âef<e SJeb menJeieeaÙe #es$e keâe GSDP ceW Ùeesieoeve 0.77 ØeefleMele jne~
(d) Ske‚ heneÃ[er *Je<e& 2015-16 keâer ke=âef<e ieCevee kesâ DeeOeej hej ØeosMe ceW kegâue 881305
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002 peesleW nQ~ efJeefYevve ßesefCeÙeeW kesâ Debleie&le peesleeW keâer mebKÙee SJeb #es$eheâue keâe
GÚejó(c) efJeJejCe Fme Øekeâej nw—
CO
GòejeKeb[ keâer ke=âef<e peesleW (2015-16)
(#es$eheâue - nskeäšsÙej ceW)
S.

ef›eâÙeelcekeâ peesleeW keâer ßesCeer DevegmetefÛele peeefle DevegmetefÛele pevepeeefle DevÙe Ùeesie
TE

mebKÙee #es$eheâue mebKÙee #es$eheâue mebKÙee #es$eheâue mebKÙee #es$eheâue

meerceeble (1.0 ns. mes keâce) 109266 40279 15878 6081 533920 237081 659064 283442
O

ueIeg (1.0 ns. mes 2.0 ns. lekeâ) 11182 15299 4374 6348 133261 184582 148817 206228
FN

meerceeble Je ueIeg peesleeW keâe Ùeesie 120448 55578 20252 12429 667181 421663 807881 489670

kegâue peesleeW kesâ meehes#e meerceeble 97.29 85.25 71.98 26.79 91.47 66.33 91.67 65.52
D

Je ueIeg peesleeW keâe ØeefleMele

.P

H–218 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

Deæ&-ceOÙece (2.0 ns. mes 4.0 2997 7714 4570 13097 50473 134721 58040 155532
ns. lekeâ)
ceOÙece (4.0 ns. mes 10.0 346 1787 3085 17872 11065 59176 14496 78834
ns. lekeâ)
ye=no (10.0 ns. mes DeefOekeâ) 9 114 228 2996 651 20174 888 23284

kegâue Ùeesie 123800 65193 28135 46394 729370 635734 881305 747320

efJeefYevve heâmeueeW kesâ Debleie&le #es$eheâue (2020-21) 2014-15 875.38 1612.96 1.84
2015-16 866.78 1756.38 2.03
›eâ. meb. heâmeue keâe veece #es$eheâue (ØeefleMele ceW)
2016-17 867.88 1874.50 2.16
1. iesntb 30
2017-18 842.389 1920.590 2.28
2. Oeeve 26
2018-19 814.833 1860.206 2.283
3. ceb[gJee 8 2019-20 806.681 1892.029 2.345
4. ievvee 9 2020-21 782.969 1976.631 2.525
5. meebJee 5 2021-22 788.203 1923.588 2.440
6. kegâue oeueW 6 *GòejeKeb[ Meemeve met#ce, ueIeg Skeb ceOÙece GÅeesie efkeYeeie Éeje 28 efmelebyej,
7. kegâue efleuenve 2 2018 keâes «eesLe meWšj kesâ mebyebOe ceW DeefOemetÛevee peejer keâer ieF&~ «eesLe meWšj
8. cekeäkeâe 2 nsleg MSME efkeYeeie vees[ue efkeYeeie Ieesef<ele nw~ kele&ceeve ceW ke=âef<e efkeYeeie Skeb
9. peew 2 Deepeerefkekeâe kesâ menÙeesie mes peveheo yeeiesMJej ceW Skeâ «eesLe meWšj mebÛeeefuele
10. heâue SJeb meefypeÙeeb 5 efkeâÙee pee jne nw~
11. Ûeeje 3
efkeâ<ee&Ce ceneslmeJe
12. DevÙe heâmeueW 2
*[e@. efkeâMeve jeCee Éeje ke<e& 1994 ceW mLeeefhele efnlew<eer Fbef[Ùee, ie®Ce
*ke<e& 2022-23 ceW ceen efomebyej, 2022 lekeâ 140635 ke=â<ekeâeW keâe yeercee efkekeâeme Keb[, yeeiesMJej, ceW efmLele Skeâ iewj-mejkeâejer mebie"ve (NGO) nw~
efkeâÙee ieÙee~ ke<e& 2022-23 ceW 27311.47 ns. #es$eheâue kesâ Debleie&le 168.42 efnlew<eer Fbef[Ùee Éeje mecegoeÙe kesâ menÙeesie mes ØelÙeskeâ ke<e& leerve efokemeerÙe
keâjesÌ[ keâe yeercee efkeâÙee ieÙee nw~ *je<š^erÙe ke=âef<e yeepeej (F&-veece) Skeâ hewve ‘efkeâ<ee&Ce ceneslmeke’ keâe DeeÙeespeve efkeâÙee peelee nw~ efkeâ<ee&Ce ceneslmeke keâe
Fbef[Ùee Fueskeäš^e@efvekeâ kÙeeheej heesš&ue nw, pees ke=âef<e mes mebyebefOele GhepeeW kesâ GösMÙe ke=âef<e keâeÙe& ceW mebueive ueesieeW keâe mecceeve keâjvee nw~ efkeâ<ee&Ce ceneslmeke
efueS Skeâ Skeâerke=âle yeepeej keâe efvecee&Ce keâjves kesâ efueS ceewpetoe S.heer.Sce.meer. ceW pewefkekeâ GlheeoeW kesâ ØeoMe&ve, pewefkekeâ yeerpeeW keâe ØeoMe&ve Skeb efye›eâer, mkemLe
ceb[er keâe Skeâ Øemeej nw~ F&-veece heesš&ue meYeer S.heer.Sce.meer. (Agriculture heMegDeeW (ieeÙe, YeQme, yewue, yekeâjer Deeefo) keâe ØeoMe&ve, ueeskeâve=lÙe Skeb mebieerle
Produce Marketing Committee) mes mebyebefOele metÛeveeDeeW Skeb meskeeDeeW Deeefo kesâ keâeÙe&›eâce DeeÙeesefpele efkeâS peeles nQ~ ceneslmeke ceW Glke=â<š keâeÙe& kesâ
kesâ efueS meskee Øeoeve keâjlee nw~ ke=âef<e yeepeej keâes jepÙeeW Éeje Gvekesâ ke=âef<e efueS hegjmkeâej efoS peeles nQ, efkeâ<ee&Ce ceneslmeke pewmes keâeÙe&›eâceeW mes ke=âef<e
CO
kÙekemeeÙe efkeefveÙeceve Éeje mebÛeeefuele efkeâÙee peelee nw~ kele&ceeve ceW kegâue 16 Skeb ßece keâeÙe& ceW mebueive ueesieeW keâes Deheves keâeÙe& kesâ Øeefle ieke& cenmetme neslee
ceb[er meefceefleÙeeb F&-veece heesš&ue mes pegÌ[er nQ~ nw~ meeLe ner «eeceerCe #es$eeW mes ceeF«esMeve ceW Yeer keâceer osKeves keâes efceueer nw~
S.

GòejeKeb[ ceW KeeÅeevve Glheeove leLee KeeÅeevve kesâ Debleie&le *heke&leerÙe #es$eeW kesâ hejbhejeiele heâmeueeW keâes yeÌ{ekee efoS peeves leLee Gvekesâ
TE

#es$eheâue yeerpeeW keâer GheueyOelee megefveefMÛele efkeâS peeves nsleg ceb[gkee, meebkee, ienLe, keâeuee
Je<e& #es$eheâue Glheeove Øeefle nskeäšsÙej Yeó, Oeeve, cekeäkeâe, iesntb Skeb cemetj Deeefo heâmeueeW kesâ yeerpeeW keâe Glheeove keâjves
O

('000 nskeäšsÙej) ('000 ceer. šve) Glheeove (ceer. šve) keâe efveCe&Ùe efueÙee ieÙee nw, efpemekesâ efueS je<š^erÙe ke=âef<e efkekeâeme Ùeespevee ceW
FN

2011-12 909.305 1804.03 1.98 Fmes meefcceefuele efkeâÙee ieÙee nw~ ke<e& 2022-23 ceW Kejerheâ me$e ceW 166.00
2012-13 898.974 1811.84 2.02 ns. leLee jyeer me$e ceW 456.05 ns. #es$eheâue ceW yeerpe Glheeove keâeÙe&›eâce
D

2013-14 872.75 1775.08 2.03 mecheeefole efkeâÙee ieÙee nw~

.P

H–219 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*GòejeKeb[ jepÙe ceW ‘‘mkeÛÚlee SkeäMeve hueeve-veceeefce iebies keäueerve DeefYeÙeeve’’ *jepÙe kesâ Yeewieesefuekeâ #es$eheâue 53.48 ueeKe nskeäšsÙej ceW mes ueieYeie 6.96
keâe ef›eâÙeevkeÙeve ke<e& 2017-18 mes ØeLece ÛejCe ceW iebiee yesefmeve hej yemes ueeKe nskeäšsÙej Yet-Yeeie ke=âef<e heâmeueeW kesâ Debleie&le nw leLee DeewÅeeefvekeâer kesâ
ØeosMe kesâ 5 peveheoeW ÙeLee Ûeceesueer (220 ns.), GòejkeâeMeer (300 ns.), heewÌ[er Debleie&le ueieYeie 2.97 ueeKe ns. #es$e DeeÛÚeefole nw~ DeewÅeeefvekeâer ceW ueieYeie
ieÌ{Jeeue (80 ns.), ®õØeÙeeie (120 ns.) Skeb efšnjer ieÌ{Jeeue (120 ns.) ceW 4.50 ueeKe ke=â<ekeâ pegÌ[s ngS nQ, efpemeceW 88 ØeefleMele ueIeg Skeb cePeesues ke=â<ekeâ

efÛeefÖle 42 «eece hebÛeeÙeleeW ceW hejbhejeiele ke=âef<e efkekeâeme keâer ieeF[ueeFve kesâ
Devegmeej efkeâÙee ieÙee nw~ *efÉleerÙe ÛejCe ceW Ùeespeveebleie&le kegâue 50000.00
ns. #es$eheâue ceW Ùeespevee kesâ ef›eâÙeevkeÙeve mkeerke=âefle Øeoeve keâer ieF& nw~ efpemekesâ
Debleie&le ke<e& 2020-21 mes peveheo nefjÉej ceW 10000 ns., efšnjer ceW 20000
ns., Ûeceesueer ceW 5000 ns., GòejkeâeMeer ceW 5000 ns., ®õØeÙeeie ceW 5000
ns., heewÌ[er ceW 5000 ns. Skeb osnjeotve ceW 500 ns. #es$eheâue DeeÛÚeefole efkeâÙee
pee jne nw~ Ùeespeveebleie&le Glheeefole pewefkekeâ GlheeoeW keâe efkeheCeve veceeefce iebies
yeÇeb[ kesâ Debleie&le efkeâÙee pee jne nw~
*efnceeueÙeve SkeäMeve efjmeÛe& meWšj (HARC) Skeâ iewj-ueeYekeâejer mebie"ve
nw, HARC GòejeKeb[ kesâ 11 efpeueeW ceW Deheveer lekeâveerkeâer peevekeâejer keâe
GheÙeesie keâjles ngS melele (Sustainable) Skeb yesnlej ke=âef<e heæefleÙeeW kesâ
ceeOÙece mes ke=âef<e keâeÙe& ceW mebueive ueesieeW keâer DeeÙe yeÌ{eves hej keâeÙe&jle nw~
*hesjeF& me$e 2022-23 ceW jepÙe ceW kegâue 8 Ûeerveer efceueW (3 menkeâejer #es$e,
2 meeke&peefvekeâ #es$e Skeb 3 efvepeer #es$e) mebÛeeefuele nQ~
nQ~ jepÙe ceW DeewÅeeefvekeâer heâmeueeW keâe keeef<e&keâ kÙekemeeÙe ueieYeie 3350 keâjesÌ[
®. keâe efkeâÙee pee jne nw leLee jepÙe kesâ ke=âef<e #es$e kesâ mekeâue Iejsuet Glheeo
ceW DeewÅeeefvekeâer #es$e keâe (KeeÅe ØemebmkeâjCe meefnle) 30 ØeefleMele mes DeefOekeâ
Yeeieeroejer nw~ *jepÙe ceW kegâue 2.97 ueeKe ns. #es$eheâue ceW DeewÅeeefvekeâer
heâmeueW keâer pee jner nQ, efpemekesâ Debleie&le ueieYeie 17.71 ueeKe ceer. šve
Glheeove efkeâÙee pee jne nw, efpemeceW mes heâueeW kesâ Debleie&le 1.81 ueeKe ns.
#es$eheâue ceW 6.49 ueeKe ceer. šve Glheeove, meefypeÙeeW kesâ Debleie&le 0.73 ueeKe
ns. ceW 6.57 ueeKe ceer. šve Glheeove, Deeuet kesâ Debleie&le 0.27 ueeKe ns.
ceW 3.67 ueeKe ceer. šve Glheeove, cemeeueeW kesâ Debleie&le 0.14 ueeKe ns. ceW
0.96 ueeKe ceer. šve Glheeove efkeâÙee pee jne nw~ Fmekesâ meeLe ner hetâueeW keâer
Kesleer 1609 ns. ceW keâer peeleer nw, efpemeceW ueieYeie 3022 ceer. šve Kegues heg<he
ke 14.42 keâjesÌ[ [b[erÙegòeâ Skeb yeuyeÙegòeâ heg<heeW keâe Glheeove efkeâÙee peelee
nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ jepÙe ceW ueieYeie 2200 ceer. šve Meno keâe Glheeove
leLee ueieYeie 19,500 ceer. šve ceMe™ce keâe Glheeove efkeâÙee peelee nw (ke<e&
2020-21 kesâ DeebkeâÌ[eW kesâ Devegmeej)~

peveheoJeej heâue, meypeer, Deeuet, cemeeuee leLee heg<heeW kesâ Debleie&le DeeÛÚeefole #es$eheâue SJeb Glheeove kesâ DeebkeâÌ[s (Je<e& 2020-21)
(#es$eheâue ns. ceW, Glheeove - ceer. šve ceW, mheeF&keâ keâšheäueeJej ueeKe mebKÙee ceW)
›eâ. peveheo 2020-21
meb. heâue meypeer Deeuet cemeeuee heg<he
#es. Glheeove #es. Glheeove #es. Glheeove #es. Glheeove #es. Glheeove
mheeF&keâ uetpe
1. vewveerleeue 11033 101283 5914 60503 1846 26597 1442 8901 42 133 54
2. TOeceefmebn veiej 7647 47674 8367 98256 2820 62617 1254 10250 137 459 210
3. DeuceesÌ[e 24324 159101 4646 43309 2473 51806 1350 9215 25 10 49
4. yeeiesMJej 3703 12744 1578 7969 3510 5647 450 3547 16 4 0
5. efheLeewjeieÌ{ 1621 49581 5700 75501 1850 46064 712 5580 16 10 0
CO
6. ÛebheeJele 8332 13778 3223 21455 1110 11712 776 4808 8 2 14
7. osnjeotve 27136 41643 11970 74193 2684 15617 1198 9785 218 555 90
S.

8. heewÌ[er ieÌ{Jeeue 21767 35795 5045 46853 1080 16102 942 6239 36 126 7
TE

9. efšnjer ieÌ{Jeeue 21123 28923 8268 64139 2535 49210 2171 16646 19 113 0
10. Ûeceesueer 4549 12832 2150 12336 572 6164 571 2759 62 15 0
O

11. ®õØeÙeeie 3403 2594 1270 3560 734 9592 642 2477 80 78 10
FN

12. GòejkeâeMeer 15785 38483 10397 56789 3961 307880 1486 4869 143 94 3
13. nefjÉej 16054 104460 4426 91760 1688 35398 1283 10917 803 1417 1002
D

Ùeesie 181070 648895 72958 656628 26867 367309 14280 95999 1609 3022 1442
.P

H–220 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*Meerlees<Ce jepÙe ceW cegKÙe ™he mes Meerlees<Ce heâue mesye, Dee[t, veeMeheeleer, ceW 16 KeeÅe ØemebmkeâjCe FkeâeFÙeeb mLeeefhele nQ leLee otmeje efnceeueÙe cesiee
DeKejesš, huece, Kegyeeveer Deeefo keâe Glheeove efkeâÙee peelee nw, efpeveceW cegKÙe hetâ[ heeke&â, cengDeeKes[e, keâeMeerhegj, TOeceefmebn veiej ceW 25 KeeÅe ØemebmkeâjCe
™he mes mesye 2999.00 ns. ceW Kesleer keâjles ngS 64879.00 ceer. šve, Dee[t FkeâeFÙeeb mLeeefhele efkeâÙee ieÙee nw~
8284.00 ns. ceW Kesleer keâjles ngS 52859.00 ceer. šve, huece 9016.00 ‘Skeâ peveheo Skeâ Glheeo’ (ODOP)
ns. ceW Kesleer keâjles ngS 34837.00 ceer. šve, Kegyeeveer 8068.00 ns. ceW Kesleer ›eâ. meb. peveheo ÛeÙeefvele Glheeo
keâjles ngS 25621.00 ceer. šve,, veeMeheeleer 13250.00 ns. ceW Kesleer keâjles 1. nefjÉej ceMe™ce (yešve, efceukeâer Deeefo)
ngS 73780.00 ceer. šve ke DeKejesš 17764.00 ns. ceW Kesleer keâjles ngS 2. GòejkeâeMeer mesye DeeOeeefjle Glheeo (pewueer, pewce, Ûešveer,
18933.00 ceer. šve, Glheeove efkeâÙee peelee nw~ neF& kewuÙet ›eâe@he kesâ ™he ceW keQâ[ øetâš/petme)
keâerkeer, [^wieve øetâš, heheerlee leLee mš^e@yesjer Deeefo heâmeueeW kesâ efueS Yeer efkeMes<e 3. osnjeotve yeskeâjer Glheeo (efyemkegâš, jmkeâ, yeÇs[, kesâkeâ
OÙeeve efoÙee pee jne nw~ Deeefo)
*jepÙe ceW cegKÙe ™he mes meceMeerlees<Ce heâue Deece, ueerÛeer, Dece™o, Deebkeuee, 4. vewveerleeue heâueeW keâe petme Je mkeâJewMe (Dee[t Deeefo)
Deveej ke veeRyet keieer&Ùe Deeefo keâe Glheeove efkeâÙee peelee nw, efpeveceW cegKÙe ™he 5. ÛebheeJele lespeheele SJeb cemeeues
mes Deece 36598.00 ns. ceW Kesleer keâjles ngS 150667.00 ceer. šve, veeRyet 6. heewÌ[er ieÌ{Jeeue veeRyet JeieeaÙe heâueeW hej DeeOeeefjle Glheeo
keieer&Ùe heâueeW keâer 21750.00 ns. ceW Kesleer keâjles ngS 86852.00 ceer. šve, (ceeuše)
ueerÛeer 10718.00 ns. ceW Kesleer keâjles ngS 24721.00 ceer. šve, Deebkeuee 7. efheLeewjeieÌ{ nuoer DeeOeeefjle Glheeo
995.00 ns. ceW Kesleer keâjles ngS 2395.00 ceer. šve, Dece™o 4153.00 8. TOeceefmebn veiej Deece DeeOeeefjle Glheeo
ns. ceW Kesleer keâjles ngS 21747.00 ceer. šve Glheeove efkeâÙee peelee nw~ jepÙe 9. DeuceesÌ[e Kegyeeveer DeeOeeefjle Glheeo (pewce, Ûešveer,
ceW peuekeeÙeg heefjkele&ve kesâ Âef<šiele Deece, ueerÛeer, Dece™o, Deebkeuee, Deveej DeeÛeej Deeefo)
Deeefo keâer vekeervelece ØepeeefleÙeeW keâes yeÌ{ekee efoÙee pee jne nw~ 10. yeeiesMJej keâerJeer DeeOeeefjle Glheeo (pewce, Ûešveer,
*jepÙe ceW ceOegcekeäKeer heeueve kesâ Debleie&le kÙeefòeâiele ceewveheeuekeâeW keâes mkeâJewMe, kesâkeâ Deeefo)
heâueeslheeove ceW ke=efæ nsleg ceewvekebMeeW keâes hejeieCe nsleg GÅeeveeW ceW jKeves nsleg 11. efšnjer ieÌ{Jeeue Deojkeâ DeeOeeefjle Glheeo (meeW", keQâ[er,
jepemeneÙelee oer pee jner nw~ hejhejeieCe keâes efvepeer #es$eeW ceW Øeeslmeeefnle DeÛeej Deeefo)
keâjves nsleg pÙeesueerkeâesš (vewveerleeue) ceW ceewveheeueve efkeOee ceW Deuhekeâeueerve Skeb 12. Ûeceesueer celmÙe DeeOeeefjle Glheeo
oerIe&keâeueerve ØeefMe#eCe efoÙee peelee nw~ veF& FkeâeF& mLeeefhele keâjves kesâ efueS 13. ®õØeÙeeie ÛeewueeF& DeeOeeefjle Glheeo (ÛeewueeF& kesâ
DeefOekeâ ceOeg Glheeove osves keeueer Sheerme Fbef[keâe leLee FšwefueÙeve ceOegcekeäKeer ue[d[t Deeefo)
Sefheme cewueerhesâje ceewvekebMe yekeämeeW keâes GefÛele cetuÙe hej ceewveheeuekeâeW keâes *jepÙe ceW mLeeefhele yeeieeveeW keâes pebieueer peevekejeW mes yeÛeeves nsleg yeeieeveeW
GheueyOe keâjeÙee peelee nw~ *jepÙe ceW ceMe™ce Glheeove nsleg kegâceeTb ceb[ue keâer IesjyeeÌ[ Ùeespeveebleie&le ke=â<ekeâeW kesâ Øe#es$eeW hej 50 ØeefleMele jepemeneÙelee
kesâ peveheo vewveerleeue kesâ pÙeesueerkeâesš leLee Yekeeueer ceW 1-1 kebâheesmš FkeâeF&
efpemekeâer DeefOekeâlece meercee 1.00 ueeKe ®. Øeefle nskeäšsÙej jepemeneÙelee Øeoeve
mLeeefhele nw Skeb ieÌ{keeue ceb[ue kesâ peveheo osnjeotve kesâ Mebkeâjhegj (menmehegj)
CO
keâjles ngS 86.26 nskeäšsÙej yeeieeveeW ceW IesjyeeÌ[ keâer ieF& nw~ *ke=â<ekeâeW keâe 5
ceW Skeâ kebâheesmš FkeâeF& mLeeefhele nw, efpemekesâ ceeOÙece mes ke=â<ekeâeW keâes kebâheesmš
ke<e& hegjeves peerCe&-MeerCe& /heâšs hee@ueerneGme keâer hee@ueerLeerve yeoueves nsleg 50 ®.
efkeleefjle keâer peeleer nw~
S.

Øeefle keie& ceer. keâe 75 ØeefleMele keâer oj mes DeefOekeâlece 4000 keie& ceer. lekeâ
*GòejeKeb[ jepÙe ceW kele&ceeve ceW KeeÅe ØemebmkeâjCe GÅeesie ceb$eeueÙe, Yeejle
TE

Devegoeve keâe ØeekeOeeve efoS peeves keâer kÙekemLee nw, efpemekesâ Debleie&le 17165
mejkeâej kesâ menÙeesie mes kegâue 31 keâesu[ Ûesve FkeâeFÙeeb (peveheo TOeceefmebn
veiej ceW 22, vewveerleeue ceW 3, nefjÉej ceW 4 ke osnjeotve ceW 2) mLeeefhele nQ~ keie&ceeršj hej jepemeneÙelee oer pee Ûegkeâer nw~
O

Fve keâesu[ Ûesve FkeâeFÙeeW ceW 29 FkeâeFÙeeb DeewÅeeefvekeâer DeeOeeefjle nQ, efpevekeâer *cegKÙeceb$eer mebjef#ele GÅeeve efkekeâeme Ùeespeveebleie&le ke=â<ekeâeW keâes hee@ueerneGme ceW
FN

keeef<e&keâ #ecelee ueieYeie 70000 ceer. šve nw Skeb ogiOe DeeOeeefjle 2 keâesu[ Ûesve Kesleer keâjves nsleg 100 mes 500 keie& ceeršj lekeâ hee@ueerneGme efvecee&Ce nsleg (50
FkeâeFÙeeW keâer #ecelee 187.60 efkeâ. ueeršj Øeefleefove nw~ *jepÙe ceW 100-100 ØeefleMele keWâõebMe leLee 30 ØeefleMele jepÙeebMe) 80 ØeefleMele jepemeneÙelee keâer
D

keâjesÌ[ ®. keâer ueeiele mes helebpeefue hetâ[ Sb[ nye&ue heeke&â peveheo nefjÉej oj mes DeefOekeâlece 365.70 ®. Øeefle keie& ceer. keâer oj mes jepemeneÙelee oer pee
.P

H–221 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
jner nw~ *hejbhejeiele ke=âef<e efkekeâeme Ùeespevee (heerkesâkeerkeeF&) kesâ Debleie&le peveheo-
nefjÉej, Ûeceesueer, heewÌ[er ieÌ{Jeeue Skeb vewveerleeue, kesâ kegâue 7 efkekeâemeKeb[eW ceW
45 Sjescee keâuemšjeW kesâ Debleie&le 411 nskeäšsÙej #es$eheâue keâes meiebOe heâmeueeW
ÙeLee uesceve«eeme, lespeheele Skeb [scemkeâ iegueeye mes Skeb 489 nskeäšsÙej #es$eheâue
keâes heejbheefjkeâ heâmeueeW meefnle kegâue 900 nskeäšsÙej #es$eheâue Yetefce keâes pewefkekeâ
Kesleer mes DeeÛÚeefole efkeâÙee ieÙee nw, efpememes 1529 ke=â<ekeâ ueeYeeefvkele ngS nQ~
*je<š^erÙe ke=âef<e efkekeâeme Ùeespevee (RKVY) kesâ Debleie&le meiebOe heewOee keWâõ,
mesueekegâF& heefjmej ceW Centre of Excellence for Aromatic Crop keâer
mLeehevee keâer ieF& nw~ Fme neF&šskeâ veme&jer ceW DeekeMÙekeâlee kesâ Devegmeej GÛÛe
iegCekeòee keâer heewOe lewÙeej keâer peeSieer, efpevnW ke=â<ekeâeW keâes meiebOe #es$e efkemleej
nsleg GheueyOe keâjeF& peeSieer~ *meiebOe ke=âef<ekeâjCe keâes ke<e& 2017-18 ceW
cevejsiee keâeÙe&›eâce mes peesÌ[e ieÙee nw, efpemekesâ Debleie&le Deye lekeâ kegâue 1035
ns. Yetefce keâes uesceve«eeme, lespeheele, [scemkeâ iegueeye, jespecesjer Skeb eflecetj mes
DeeÛÚeefole keâjles ngS, kegâue 8549 ke=â<ekeâeW keâes ueeYeeefvkele keâjles ngS, 5.06
ueeKe ceeveke efokemeeW keâe me=peve efkeâÙee ieÙee~ *keâeMeerhegj (TOeceefmebn veiej)
ceW efme[kegâue Éeje efkekeâefmele 41 SkeâÌ[ Yetefce ceW Ssjescee heeke&â keâe ueeskeâehe&Ce
30 efomebyej, 2021 keâes ØeOeeveceb$eer Éeje efkeâÙee ieÙee~ Fme Ssjescee heeke&â ceW
ueieYeie 47 Ssjescee GÅeesieeW kesâ mLeeefhele nesves keâer mebYeekevee nw~
*GòejeKeb[ jepÙe kesâ heke&leerÙe #es$eeW ceW ÛeeÙe efkekeâeme keâer Deheej mebYeekeveeDeeW
keâes Âef<šiele jKeles ngS ke<e& 1993-94 ceW Gòej ØeosMe mejkeâej Éeje ÛeeÙe
efkekeâeme heefjÙeespevee kegâceeTb ke ieÌ{keeue ceb[ue ceW ceb[ueerÙe efkekeâeme efveieceeW
kesâ ceeOÙece mes ØeejbYe keâer ieF&~ Deueie GòejeKeb[ jepÙe ie"ve kesâ heMÛeele
ÛeeÙe efkekeâeme keâeÙe&›eâce keâes ieefle osves nsleg jepÙe mejkeâej Éeje GòejeKeb[
ÛeeÙe efkekeâeme yees[& keâe ie"ve 11 heâjkejer, 2004 keâes efkeâÙee ieÙee~ GòejeKeb[
ÛeeÙe efkekeâeme yees[& Éeje kele&ceeve ceW GòejeKeb[ kesâ 9 heke&leerÙe peveheoeW ceW
(DeuceesÌ[e, vewveerleeue, yeeiesMJej, Ûebheekele, efheLeewjeieÌ{, Ûeceesueer, ®õØeÙeeie,
heewÌ[er ieÌ{Jeeue, efšnjer ieÌ{Jeeue) ÛeeÙe efkekeâeme keâeÙe&›eâce mebÛeeefuele efkeâÙee
pee jne nw~
*GòejeKeb[ Meemeve Éeje osMe-efkeosMe ceW pewefkekeâ ÛeeÙe keâer ceebie keâes Âef<šiele
jKeles ngS pewefkekeâ ÛeeÙe keâer Kesleer keâes efpelevee mebYeke nes mekesâ Øeeslmeenve efoS
peeves keâe efveCe&Ùe efueÙee ieÙee nw~ Fme ›eâce ceW veewšer (Ûeceesueer), ÛeeÙe yeeieeve
IeesÌ[eKeeue (vewveerleeue), ÛeeÙe yeeieeve Ûebheekele (Ûebheekele) ÛeeÙe yeeieeve keâe kegâue
586 nskeäšsÙej #es$eheâue ceW pewefkekeâ ÛeeÙe kesâ ™he ceW heefjkeefle&le keâj efoÙee ieÙee
nw~ *ÛeeÙe efJekeâeme yees[& Éeje kele&ceeve ceW Skeâ DeeOegefvekeâlece ce=oe hejer#eCe
ØeÙeesieMeeuee keâer mLeehevee Yekeeueer (vewveerleeue) ceW keâer ieF& nw efpemeceW yees[&
Éeje ÛeÙeefvele Yetefce keâe ce=oe hejer#eCe keâjves kesâ Deefleefjòeâ DevÙe efkeYeeieeW ke
mebmLeeDeeW leLee mLeeveerÙe keâemlekeâejeW Éeje ce=oe hejer#eCe nsleg GheueyOe keâjeF&
ieF& efceóer keâe hejer#eCe efkeâÙee peelee nw~
H–222 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
*ØeosMe ceW Øeeke=âeflekeâ ™he mes GheueyOe kevÙe mebheoe keâe efkeoesnve keâjles ngS
keveeOeeefjle jsMece keâeršheeueve keâeÙe&›eâce ‘kevÙee’ efpemekesâ Debleie&le š^e@efhekeâue
šmej, Deeskeâ šmej, Sjer leLee cetiee jsMece meefcceefuele nQ, keâe mebÛeeueve efkeâÙee
pee jne nw efpemekesâ ceeOÙece mes megotj heke&leerÙe #es$eeW leLee efvekeâškeleer& keve #es$eeW
ceW efvekeeme keâj jns heefjkeejeW keâes jespeieej keâe meeOeve GheueyOe keâjeÙee pee
jne nw~ *heMegheeueve, [sjer Skeb celmÙe efkeYeeie Yeejle mejkeâej Éeje heeÙeueš
Øeespeskeäš kesâ ™he ceW Ùeespevee peveheo osnjeotve Skeb nefjÉej ceW DeØewue, 2021
mes ef›eâÙeeefvkele keâer pee jner nw, efpemeceW ieewkebMeerÙe Skeb ceefn<ekebMeerÙe heMegDeeW
keâes Mele-ØeefleMele ÙetDeeF&[er F&Ùej šwie Éeje Information Network for
Animal Productivity and Health ceW hebpeerkeâjCe efkeâÙee peevee nw~ Fmekesâ
Deefleefjòeâ ke=âef$ece ieYee&Oeeve, šerkeâekeâjCe Skeb efÛeefkeâlmee mebyebOeer metÛeveeDeeW keâes
ef[efpešue ™he ceW Information Network for Animal Productivity
and Health ceW Deheuees[ efkeâÙee peelee nw~
*ceefnuee yekeâjer heeueve Ùeespevee (jepÙe meskeäšj) heefjlÙeòeâe, efkeOekee,
efvejeefßele leLee Dekesâueer jn jner ceefnueeDeeW Skeb Deeheoe ØeYeeefkele ceefnueeDeeW
keâes ØeeLeefcekeâlee kesâ DeeOeej hej ueeYeeefvkele efkeâS peeves nsleg Skeâ FkeâeF& efpemeceW
3 yekeâjer Skeb 1 yekeâje, 100 ØeefleMele Devegoeve ceW GheueyOe keâjeS peeves
nsleg Ùeespevee mebÛeeefuele keâer pee jner nw, efpemeceW ke<e& 2022-23 ceW kegâue 300
ceefnuee ueeYeeefLe&ÙeeW kesâ meehes#e efomebyej, 2022 lekeâ 190 ceefnueeDeeW keâes
ueeYeeefvkele efkeâÙee ieÙee nw~
*YesÌ[ heeueve Ùeespevee DevegmetefÛele peeefle Skeb pevepeeefle kesâ kÙeefòeâÙeeW keâes
DeeefLe&keâ ™he mes megÂÌ{ keâjves nsleg Skeb heMegheeueve keâes jespeieej kesâ ™he ceW
Deheveeves nsleg 10 YesÌ[ Skeb 1 cesÌ{e keâer Skeâ FkeâeF& 90 ØeefleMele Devegoeve ceW
GheueyOe keâjeS peeves nsleg Ùeespevee mebÛeeefuele keâer pee jner nw, efpemeceW ke<e&
2022-23 ceW kegâue 120 ueeYeeefLe&ÙeeW kesâ meehes#e efomebyej, 2022 lekeâ 82
keâes ueeYeeefvkele efkeâÙee pee Ûegkeâe nw~
*ieew heeueve Ùeespevee DevegmetefÛele peeefle Skeb pevepeeefle kesâ kÙeefòeâÙeeW keâes DeeefLe&keâ
™he mes megÂÌ{ keâjves Skeb heMegheeueve keâes mkejespeieej kesâ ™he ceW Deheveeves nsleg
ÛelegLe& kÙeele Ùee Fmemes keâce kÙeele keâer ogOee™ ieeÙe keâer FkeâeF& 90 ØeefleMele
CO
Devegoeve ceW GheueyOe keâjeS peeves nsleg Ùeespevee mebÛeeefuele keâer pee jner nw,
efpemeceW ke<e& 2022-23 ceW kegâue 617 ueeYeeefLe&ÙeeW kesâ meehes#e efomebyej, 2022
S.
lekeâ 364 keâes ueeYeeefvkele efkeâÙee pee Ûegkeâe nw~
TE
*ieew meoveeW keâer mLeehevee GòejeKeb[ ieewkebMe mebj#eCe DeefOeefveÙece, 2007 kesâ
Debleie&le GòejeKeb[ ceW 43 ceevÙelee Øeoòe ieew meove nQ~ ke<e& 2022-23 ceW
O
43 hebpeerke=âle ieew meoveeW keâes YejCe-hees<eCe ceo ceW 1500.00 ueeKe ®. keâe
FN
ØeeefkeOeeve efkeâÙee ieÙee nw~
*yekeâjer heeueve DevegmetefÛele peeefle Skeb pevepeeefle kesâ kÙeefòeâÙeeW keâes DeeefLe&keâ
D
™he mes megÂÌ{ keâjves Skeb heMegheeueve keâes mkejespeieej kesâ ™he ceW Deheveeves nsleg
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

10 yekeâefjÙeeW Skeb 1 yekeâjs keâer Skeâ FkeâeF& 90 ØeefleMele Devegoeve ceW GheueyOe efkeâÙee ieÙee nw, efpemekesâ Debleie&le heMegheeuekeâeW kesâ Éej hej efve:Megukeâ ke=âef$ece
keâjeS peeves nsleg Ùeespevee mebÛeeefuele keâer pee jner nw, efpemeceW ke<e& 2022-23 ieYee&Oeeve megefkeOee GheueyOe keâjeF& pee jner nw~ *efceMeve Ùeespeveebleie&le Mele-
ceW kegâue 1186 ueeYeeefLe&ÙeeW kesâ meehes#e efomebyej, 2022 lekeâ 338 ueeYeeefLe&ÙeeW ØeefleMele efkeòe heesef<ele je<š^kÙeeheer ke=âef$ece ieYee&Oeeve keâeÙe&›eâce hesâpe-4 keâe
keâes ueeYeeefvkele efkeâÙee pee Ûegkeâe nw~ ef›eâÙeevkeÙeve 1 Deiemle, 2022 mes 31 ceF&, 2023 lekeâ efkeâÙee peevee
yeõer ieeÙe Øemleeefkele nw~ heMegheeuekeâeW kesâ Éej hej efveŠMegukeâ ke=âef$ece ieYee&Oeeve megefkeOee
*GòejeKeb[ keâer henueer ieeÙe keâer vemue efpemes NBAGR Éeje ceevÙelee GheueyOe keâjeF& pee jner nw~
oer ieF&—DeefOekeâ jesie ØeeflejesOekeâ #ecelee, otOe ceW A2 Øeesšerve keâer DeefOekeâ *peveheo efheLeewjeieÌ{ kesâ «eece yetbie yetbie ceW š^eGš nwÛejer kesâ mLeehevee keâeÙe&
cee$ee, DeefOekeâ TbÛeeF& keeues #es$eeW kesâ GheÙegòeâ, yeõer ieeÙe heeueve No ØeejbYe efkeâS ieS nQ, efpememes peveheo ceW mLeeveerÙe ™he mes š^eGš celmÙe yeerpe
Input System ceW Yeer keâejiej nw~ yeõer ieeÙe kesâ ÂÌ{ Kegj nesves kesâ keâejCe
keâer GheueyOelee nesieer~ *heke&leerÙe peveheoeW ceW š^eGš heâeefceËie kesâ ØeÛeej-Øemeej
heneÌ[er #es$eeW ceW Ûegieeve nsleg Gòece, otOe ces A2 Øeesšerve keâer DeefOekeâlee kesâ
Skeb ØeoMe&ve nsleg š^eGš keâuemšjeW ceW peveheo efheLeewjeieÌ{, Ûeceesueer Skeb
keâejCe Yeefke<Ùe ceW Deew<eOeerÙe iegCeeW kesâ efueS GheÙeesie ceW ueeÙee pee mekeâlee
osnjeotve ceW nescemšs lewÙeej efkeâS pee jns nQ~ celmÙe heeuekeâeW keâes ceÚefueÙeeW
nw, Dee@ie&sefvekeâ heMegheeueve kesâ efueS GheÙegòeâ vemue, heueeÙeve keâer mecemÙee
keâes jeskeâves ceW ceooieej~ keâer mecegefÛele ceekexâefšbie nsleg peveheo osnjeotve ceW ØeLece ØemebmkeâjCe Ùetefveš
*je<š^erÙe ke=âef<e efkekeâeme Ùeespeveebleie&le 40 ceer.šve Øeefleefove #ecelee kesâ keâer mLeehevee ØeejbYe keâer ieF& nw~ heke&leerÙe peveheoeW ceW Sbefiuebie keâeÙe&›eâce keâe
Automatic Compact Fodder Block Manufacturing Unit
efkemleej efkeâS peeves nsleg GòejkeâeMeer ceW 6 yeeršes keâe Deekebšve mLeeveerÙe mlej
keâer mLeehevee Ûeeje yeQkeâ, MÙeecehegj $e+ef<ekesâMe Skeb Ûeeje yeQkeâ heMegDeenej hej ieef"le mecetneW keâes efkeâÙee ieÙee~ peveheo vewveerleeue kesâ megÙeeueyeeÌ[er ceW
efvecee&CeMeeuee, ®õhegj, TOeceefmebn veiej ceW efkeâÙee pee jne nw~ *ØeosMe ceW heÙe&šve efkeYeeie kesâ menÙeesie mes 1 Sbefiuebie meWšj lewÙeej efkeâÙee pee jne nw~
Ûeejs keâer mecemÙee keâes osKeles ngS Ûeeje yeQkeâ, heMeg Øepeveve heâece&, keâeuemeer, jepÙe mecesefkeâle menkeâejer efkekeâeme Ùeespevee keâe efkemleejerkeâjCe keâjles ngS
osnjeotve, Ûeeje yeQkeâ, MÙeecehegj-$e+ef<ekesâMe Skeb Ûeeje yeQkeâ, DeebÛeue heMegDeenej peveheo TOeceefmebn veiej ceW Ùeespevee ØeejbYe keâer ieF&, efpemeceW «eece meceepe
efvecee&CeMeeuee, ®õhegj, TOeceefmebn veiej ceW keâe@chewkeäš heâe@[j yuee@keâ cewefkeâbie kesâ leeueeyeeW keâe megOeej keâeÙe& efkeâS pee jns nQ~ jepÙe ceW š^eGš ceÚefueÙeeW kesâ
Ùetefveš keâer mLeehevee keâer ieF& nw~ *heMegheeuekeâeW keâes Gòece iegCekeòee keâer ieeÙe efke›eâÙe nsleg lewÙeej yeÇe@C[ ‘GòejeefheâMe’ keâe kÙeehekeâ ØeÛeej-Øemeej kesâ Debleie&le
GheueyOe keâjeS peeves kesâ GösMÙe mes heMegueeskeâ - $e+ef<ekesâMe ceW ›eâe@meyeÇer[ nerheâj peveheo osnjeotve ceW š^eGš efheâMe hesâmš 2.0 keâe DeeÙeespeve efkeâÙee ieÙee~
efjÙeefjbie heâece& keâer mLeehevee Debeflece ÛejCe ceW nw~ oerveoÙeeue GheeOÙeeÙe menkeâeefjlee efkeâmeeve keâuÙeeCe Ùeespevee
jepÙe keâe osMe kesâ Glheeove ceW DebMeoeve $e+Ce efJelejCe meercee 3.00 ueeKe ®. 5.00 ueeKe ®. (mJeÙeb
(JÙeefòeâiele) meneÙelee mecetn kesâ efueS)
›eâ. Glheeove Glheeove jepÙe
meb. 2020-21 keâe DebMe heesef<ele ieefleefJeefOeÙeeb * yesceewmeceer meypeer * ceMe™ce Glheeove
GòejeKeb[ Yeejle (ØeefleMele Glheeove
* Dees<eOeerÙe Je meiebeOf ele * ke=âef<e ØemebmkeâjCe
1. ogiOe Glheeove (npeej ceer. šve) 1797 209960 0.86
heewOes
CO
2. Deb[e Glheeove (ueeKe ceW) 4924 1220486 0.40
* yeeieJeeveer Je hetâueeW * [sjer, celmÙe, cegieea
3. Tve Glheeove (npeej efkeâ«ee. ceW) 436 3631 1.18
keâer Kesleer heeueve
S.

4. ceebme Glheeove (npeej šve) 18.6 8798.00 0.21

* cemeeuee Glheeove * ke=âef<e Ùeb$eerkeâjCe
*je<š^erÙe ieeskegâue efceMeve Ùeespeveebleie&le Mele-ØeefleMele efkeòe heesef<ele je<š^kÙeeheer
TE

* pewefJekeâ Kesleer * mebjef#ele Kesleer

ke=âef$ece ieYee&Oeeve keâeÙe&›eâce hesâpe-2 keâe ef›eâÙeevkeÙeve 1 Deiemle, 2020 mes efkeâmeeveeW keâes ueeYe * efJeòeerÙe mebmeeOeveeW lekeâ Deemeeve hengbÛe
O

31 pegueeF&, 2021 lekeâ efkeâÙee ieÙee nw~ Ùeespeveebleie&le heMegheeuekeâeW kesâ * ueeYeeefLe&ÙeeW kesâ heeme hejbhejeiele Kesleer DeueeJee
FN

Éej hej efve:Megukeâ ke=âef$ece ieYee&Oeeve megefkeOee GheueyOe keâjeF& pee jner nw~ DeeÙe kesâ DevÙe meÇesle
efceMeve Ùeespeveebleie&le Mele-ØeefleMele efkeòe heesef<ele je<š^kÙeeheer ke=âef$ece ieYee&Oeeve *‘mebkeâuhe mes efmeefæ’ Skeb efkeâmeeveeW keâer DeeÙe keâes oesiegvee keâjves kesâ GösMÙeeW
D

keâeÙe&›eâce hesâpe-3 keâe ef›eâÙeevkeÙeve 1 Deiemle, 2021 mes 31 ceF&, 2022 lekeâ keâes Âef<šiele jKeles ngS je<š^erÙe menkeâejer efkekeâeme efveiece (NCDC) kesâ
.P

H–223 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ceeOÙece mes jepÙe ceW mebÛeeefuele ‘jepÙe mecesefkeâle menkeâejer efkekeâeme heefjÙeespevee’
kesâ Debleie&le Ûeej #es$ekeâ menkeâeefjlee, celmÙe, YesÌ[, yekeâjer heeueve Skeb [sÙejer
efkekeâeme kesâ Debleie&le peveheokeej efkeefYevve ieefleefkeefOeÙeeb mebÛeeefuele keâer pee jner nQ~
*cegKÙeceb$eer IemÙeejer keâuÙeeCe Ùeespevee : GòejeKeb[ kesâ otjmLe «eeceerCe
heke&leerÙe #es$eeW kesâ heMegheeuekeâeW keâes Gvvele heMegÛeeje GheueyOe keâjeves Skeb heke&leerÙe
ceefnueeDeeW kesâ efmej kesâ yeesPe keâes keâce efkeâS peeves kesâ GösMÙe mes ke<e& 2021
ceW Meg™ keâer ieF& Gòeâ Ùeespeveebleie&le Devegoeefvele oj hej hewkeä[ meeÙeuespe Skeb
mebhetCe& efceefßele heMeg Deenej GheueyOe keâjeÙee pee jne nw~ *jepÙe kesâ ÙegkeeDeeW/
ÙegkeefleÙeeW keâes jespeieej Øeoeve efkeâS peeves kesâ Âef<šiele jespeieej me=peve nsleg
‘cegKÙeceb$eer F&-efjkeäMee keâuÙeeCe Ùeespeveebleie&le’ menkeâejer yeQkeâeW Éeje yesjespeieej
ÙegkekeâeW/ÙegkeefleÙeeW keâes F&-efjkeäMee Kejero nsleg 9 ØeefleMele keeef<e&keâ yÙeepe oj hej
$e+Ce GheueyOe keâjeÙee pee jne nw~
*cegKÙeceb$eer mkejespeieej Ùeespeveebleie&le efkeYeeie Éeje mebÛeeefuele ‘ceesšj
meeFefkeâue šwkeämeer Ùeespevee’ kesâ Debleie&le Deekesovekeâlee& keâes ØecegKe heÙe&škeâ
mLeueeW ceW heÙe&škeâ/Ùeeef$eÙeeW keâes heefjkenve meskee GheueyOe keâjeves kesâ efueS
menkeâejer yeQkeâeW kesâ ceeOÙece mes keenve ›eâÙe efkeâS peeves nsleg 60 npeej ®.
mes 1,25,000 ®. lekeâ keâe 2 ke<eeX lekeâ yÙeepe cegòeâ $e+Ce GheueyOe keâjeÙee
pee jne nw~

ØeosMe ceW JeveeW keâe peveheoJeej #es$eheâue leLee Yeewieesefuekeâ kesâ meehes#e ØeefleMele
›eâ. peveheo Yeewieesefuekeâ JeveeJejCe (Jeie& efkeâceer.)
meb. #es$eheâue DelÙeble Ieves Jeve ceOÙece Ieves Jeve Kegues Jeve Ùeesie Yeewieesefuekeâ #es$e kesâ meehes#e
JeveeÛÚeefole #es$e keâe ØeefleMele
1. DeuceesÌ[e 3,144 199.09 837 682.43 1,719.80 54.70
2. yeeiesMJej 2,241 161.56 761.61 342.45 1,262.67 56.34
3. Ûeceesueer 8,030 443.08 1580 693.48 2,710.11 33.75
4. ÛebheeJele 1,766 366.88 593 266.91 1,224.16 69.32
5. osnjeotve 3,088 663.25 601.56 351.48 1,611.58 52.19
6. heewÌ[er ieÌ{Jeeue 5,329 576.62 1902.03 921.33 3,396.71 63.74
7. nefjÉej 2.360 74.77 276.42 232.12 583.91 24.74
8. vewveerleeue 4,251 772.89 1728.93 551.74 3,044.49 71.62
9. efheLeewjeieÌ{ 7,090 505.54 965 615.04 2,080.75 29.35
10. ®õØeÙeeie 1,984 251.94 580 311.46 1,142.30 57.58
11. efšnjer ieÌ{Jeeue 3,642 272.89 1084.08 707.33 2,064.39 56.68
12. TOeceefmebn veiej 2,542 148.17 188.75 91.51 428.08 16.84
13. GòejkeâeMeer 8,016 618.63 1706.86 714.79 3,036.15 37.88
Ùeesie 53,483 5055.31 12805.24 6482.07 24,305.13 45.44
CO
ØeosMe kesâ cegKÙe Yeewieesefuekeâ DeebkeâÌ[s (iv) efvepeer/DevÙe mebmLeeDeeW Éeje ØeyebeOf ele 156.444 Jeie& efkeâceer.
Jeve #es$e
(keâ) GòejeKeb[ keâe kegâue Yeewieesefuekeâ #es$eheâue 53,483 Jeie& efkeâceer. (ie) Yeewieesefuekeâ #es$e kesâ meehes#e DeefYeefueefKele 71.05 ØeefleMele
S.

(Ke) GòejeKeb[ ceW DeefYeefueefKele kegâue Jeve 37,999.60 Jeie& efkeâceer. Jeve #es$e
TE

#es$e *ke<e& 2014-15 mes yee¢e meneÙeeflele Ùeespevee GòejeKeb[ keve mebmeeOeve ØeyebOeve
(i) Jeve efJeYeeie Éeje ØeyebefOele Jeve #es$e Jeie& efkeâceer. heefjÙeespevee (peeÙekeâe heesef<ele) ØeejbYe keâer ieF&~ *efkeòeerÙe ke<e& 2017-18 mes
O

25,863.18
ØeejbYe ‘njsuee keâeÙe&›eâce ceW heewOe efkelejCe Ùeespevee’ nsleg njsuee pewmes cenòkehetCe&
FN

(ii) jepemJe efJeYeeie Éeje ØeyebefOele Jeve 4,768.704 Jeie& efkeâceer. keâeÙe&›eâceeW nsleg efkeYeeie kesâ heeme heÙee&hle cee$ee ceW mkemLe heewOe lewÙeej jnles nQ
#es$e leLee DeefOekeâ mes DeefOekeâ ueesieeW keâes Fme keâeÙe&›eâce mes peesÌ[ves nsleg Fme Ùeespevee
D

(iii) Jeve hebÛeeÙeleeW Éeje ØeyebeOf ele Jeve #es$e 7,168.502 Jeie& efkeâceer. kesâ Debleie&le efkeòeerÙe ke<e& 2022-23 kesâ DeeÙe-kÙeÙekeâ ØeekeOeeve 112.35 ueeKe
.P

H–224 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

®. kesâ meehes#e efomebyej, 2022 lekeâ 65.08 ueeKe ®. keâe kÙeÙe efkeâÙee
ieÙee nw~ *ke<e& 2014-15 mes ØeejbYe keâer ieF& ‘cegKÙeceb$eer GòejeKeb[ jepÙe
kevÙepeerkeeW mes Kesleer megj#ee Ùeespevee’ kesâ Debleie&le efkeòeerÙe ke<e& 2022-23 kesâ
DeeÙe-kÙeÙekeâ ØeekeOeeve 220.00 ueeKe ®. efkeâÙee ieÙee nw~
*ke<e& 2015-16 mes nceeje mketâue nceeje ke=#e Ùeespevee ØeejbYe keâer ieF&, efpemekesâ
Debleie&le efkeYeeie Éeje heewOe Gieekeâj mketâueeW kesâ Úe$eeW keâes efveŠMegukeâ heewOe
jesheCe nsleg GheueyOe keâjeF& peeveer nw~ *efkeòeerÙe ke<e& 2017-18 kesâ Debleie&le
jepÙe meskeäšj keâer Skeâ veF& Ùeespevee ‘Yet-#ejCe keâer jeskeâLeece’ ØeejbYe keâer ieF&~
*ÿeosMe ceW efke‚meer Yeer heJe&le flesCeer ke‚es, efpeme hej ceeveJe DeefOeJeeme heeS peeles
nQ, mhe∞ ôhe mes leerve YeeieeW ceW efJeYeÚe‚ efke‚Ÿee pee meke‚lee nw - (1) G¤¤e
efMeKejŸegÚe‚ JeveerŸe #es$e, (2) meerÃ{ervegcee KesleeW Jeeuee mece{eue #es$e leLee (3)
Ieeöer #es$e~
*Yetefce ke‚er Glheeoke‚lee kes‚ Devegmeej, ke=‚ef<e #es$e ke‚e Jeieeake‚jCe efvecve nw-
1. ke‚öerue, GuKesÃ[er Ÿee Fppej - Ÿen meyemes efvecve flesCeer ke‚er ke=‚ef<e Yetefce nw,
efpemeke‚es GKeÃ[Ÿee oerhece Yetefce kes‚ veece mes peevee peelee nw~ Ÿen GhepeeT
leLee {eueoej nesleer nw~
2. ThejeTb Yetefce - Fme Yetefce ke‚es GKeÃ[Ÿee DeJJeue ke‚ne peelee nw~ Ÿen
ke‚öerue mes De¤⁄er leLee GhepeeT ueeue Ÿee Yetjs jbie ke‚er nesleer nw~ Ÿen
Yetefce Je<e&Yej Je<ee& hej efveYe&j jnleer nw, eEke‚leg Ghepe ke‚er ¬ef∞ mes De¤⁄er
nesleer nw~
3. leueeTb Yetefce - Fmeke‚e DeLe& neslee nwó efmebef¤ele~ Ÿen Yetefce leerve lejn
ke‚er nesleer nw~
(a) mesje - Deefle GÚece efceÛer, peue ke‚er ÿe¤egjlee~
(b) heCe¤ej - ceOŸece efceÛer, DeebefMeke‚ peuehetefle&~
(c) efmeceej - efvejblej peue hueeefJele~
*lejeF& Je YeeYej Yetefce - Ÿen Yetefce heJe&leerŸe #es$e kes‚ oef#eCe ceW peneb mes
heneefÃ[Ÿeeb meceehle nes peeleer nQ SJeb cewoeve ÿeejbYe nes peelee nw, Gme Yet-Yeeie
ceW YeeYej ke‚er lebie heÛer efceueleer nw~
*heŸee&JejCe meblegueve ke‚e DeeOeej Jeve mebheoe nw~ Jeve mebheoe mes ner JeeŸeg ÿeot<eCe
hej efveŸeb$eCe, Je<ee& ke‚er cee$ee ke‚e mLeeefhelJe SJeb Yet-#ejCe hej efveŸeb$eCe neslee
nw~ FÀOeve, ¤eeje leLee ke‚eâ kes‚ DeefleefjÚe‚ yengcetuŸe peerJeveoeefŸeveer Jeveew<eefOeŸeeb
JeveeW mes ner ÿeehle nesleer nQ~ jepŸe ceW Jeve mebheoe ke‚e Delegue Yeb[ej nw~

GòejeKeb[ ceW Je<e&Jeej efmebÛeeF& DeJemLeehevee

Je<e& venjeW keâer uebyeeF& (efkeâceer.) ueIeg[eue venjeW keâer mebKÙee šdÙetyeJesue (mebKÙee) efmebÛeeF& jepemJe meb«enCe
(ueeKe ®.)
2014-15 12215 195 1376 1788.819
2015-16 12421 211 1503 2126.303
2016-17 12578 220 1529 10687.792
2017-18 12626 226 1628 23789.179
2018-19 13205 234 1679 18326.900
2019-20 13239 245 1686 1537.899
2020-21 13276 268 1700 1790.791
2021-22 13292 282 1704 1838.00
2022-23 (31 efomebyej, 2022
13297 282 1706 1838.70
lekeâ)
CO
Je<e&Jeej me=efpele efmebÛeve #ecelee
efmebÛeve #ecelee GheYeesie
S.

Je<e& kegâue jepekeâerÙe efmebÛeeF& ye=no SJeb ceOÙece efmebÛeeF& jepekeâerÙe efmebÛeeF& ye=no SJeb ceOÙece efmebÛeeF& (kegâue
TE

(kegâue jepekeâerÙe efmebÛeeF& ceW Yeer jepekeâerÙe efmebÛeeF& ceW Yeer meefcceefuele
meefcceefuele nw) nw)
O

Kejerheâ jyeer Ùeesie Kejerheâ jyeer Ùeesie Kejerheâ jyeer Ùeesie Kejerheâ jyeer Ùeesie
FN

2014-15 2.150 1.841 3.991 0.422 0.326 0.748 1.467 1.438 2.905 0.319 0.307 0.626
2015-16 2.296 1.970 4.266 0.422 0.326 0.748 1.462 1.572 3.034 0.319 0.307 0.626
2016-17 2.407 2.041 4.448 0.422 0.326 0.748 1.523 1.691 3.142 0.319 0.307 0.626
D

2017-18 2.422 2.061 4.483 0.422 0.326 0.748 1.599 1.645 3.244 0.319 0.307 0.626
.P

H–225 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

2018-19 2.482 2.092 4.574 0.422 0.326 0.748 1.541 1.605 3.146 0.320 0.308 0.628
2019-20 2.567 2.164 4.731 0.422 0.326 0.748 1.634 1.588 3.222 0.320 0.308 0.628
2020-21 2.576 2.175 4.751 0.422 0.326 0.748 1.638 1.593 3.231 0.322 0.309 0.631
2021-22 2.599 2.222 4.821 0.422 0.326 0.748 1.644 1.581 3.225 0.323 0.310 0.633
2022-23 2.600 2.223 4.823 0.422 0.326 0.748 1.646 1.584 3.230 0.324 0.311 0.635
(31 efomebyej,
2022 lekeâ
Devegceeefvele)
*efmebÛeeF& megefkeOeeDeeW kesâ efkemleej kesâ ›eâce ceW veueketâhe efvecee&Ce Skeb ueIeg[eue veoer ceW peueeMeÙe leLee peveheo heewÌ[er ieÌ{Jeeue ceW ukeeueer Peerue keâe efvecee&Ce
efvecee&Ce keâer ÙeespeveeDeeW efmØebkeâuej ØeCeeueer mes efmebÛeeF& efkeâS peeves nsleg peveheo keâeÙe& efkeâÙee pee jne nw~
osnjeotve, Ûeceesueer Skeb peveheo heewÌ[er ieÌ{Jeeue ceW efmØebkeâuej DeeOeeefjle Lift *peveheo heew[Ì er ieÌ{Jeeue kesâ Debleie&le hegC[sjer, ceejKeesuee, heeheÌ[leesueer, hew"eCeer,
Scheme mes efmebÛeeF& megefkeOee Øeoeve efkeâS peeves (ueeiele 22.79 keâjesÌ[ mÙetbmeer, KewjemewCe, melehegueer ke mekeâcegb[e kegâue Dee" mLeeveeW hej Skeb osnjeotve
®.) nsleg efvecee&Ce keâeÙe& efkeâÙee pee jne nw~ *jepÙe kesâ heke&leerÙe peveheoeW ceW kesâ efkekeâeme Keb[ menmehegj ßeer MÙeecee Øemeeo cegKepeer& peueeMeÙe, peveheo
Øeeke=âeflekeâ meÇesleeW keâes hegvepeeaefkele Skeb ke<ee& peue keâe hesÙepeue Skeb efmebÛeeF& ceW Ûeceesueer kesâ iewjmewCe ceW jeceiebiee veoer ceW peueeMeÙe, peveheo DeuceesÌ[e ceW
le[eieleeue Peerue, peveheo Ûebheekele ceW oerhlesMJej Peerue, kegâce& mejeskej peueeMeÙe,
ØeÙeesie keâes yeÌ{ekee osves nsleg peueeMeÙeeW kesâ efvecee&Ce keâeÙe& ØeejbYe keâjeS ieS
MÙeeceueeleeue kesâ efvecee&Ce nsleg [er.heer.Deej. ie"ve keâe keâeÙe& efkeâÙee pee jne nw~
nQ, efpemekesâ Debleie&le DeuceesÌ[e ceW yewjepe efvecee&Ce keâj peveheo DeuceesÌ[e Menj
*pecejeveer yeebOe yengGösMÙeer heefjÙeespevee (Devegceeefvele ueeiele 2584.00 keâjesÌ[
keâer peue keâer GheueyOelee megefveefMÛele keâjeF& ieF& nw~ peveheo DeuceesÌ[e kesâ
®.)—peveheo vewveerleeue kesâ nuÉeveer Menj nsleg 117 MLD hesÙepeue megefkeOee,
ceesnveejer ieosjs ceW ceesnveejer efkeÙej keâe efvecee&Ce, meewie[ ieosjs ceW efkeÙej keâe
14 cesieekee@š efkeÅegle Glheeove (63.4 efceefueÙeve FkeâeF&), Gòej ØeosMe Skeb
efvecee&Ce, peveheo yeeiesMJej ceW yewpeveeLe Peerue keâe efvecee&Ce, peveheo osnjeotve GòejeKeb[ kesâ 150027 nskeäšsÙej keâceeb[ ceW Gòej ØeosMe ceW 47,607 nskeäšsÙej
kesâ Decyeerkeeuee ieebke ceW yengGösMÙeer peueeMeÙe leLee peveheo osnjeotve ceW peeKeve Skeb GòejeKeb[ ceW 9,726 nskeäšsÙej kegâue 57065 nskeäšsÙej Deefleefjòeâ efmebÛeve
veoer ceW metÙe&Oeej yewjepe keâe efvecee&Ce keâeÙe& hetCe& keâjeÙee ieÙee nw~ *Ûebheekele kesâ #ecelee keâe me=peve~ *meeQie yeebOe hesÙepeue heefjÙeespevee (Devegceeefvele ueeiele
ueesneIeeš ceW keâesueer{skeâ ceW yengGösMÙeer peueeMeÙe kesâ efvecee&Ce keâe keâeÙe& peveheo 1580.00 keâjesÌ[ ®.)—osnjeotve Skeb Ghe veiejerÙe #es$e keâer ke<e& 2053 lekeâ
efheLeewjeieÌ{ ceW Lejkeâesš Peerue keâe efvecee&Ce keâeÙe&, peveheo DeuceesÌ[e ceW ieieeme Devegceeefvele Deeyeeoer nsleg 150 MLD hesÙepeue Deehetefle& megefveefMÛele keâer peeSieer~
jepÙe kesâ ueeskeâ efvecee&Ce efJeYeeie kesâ Debleie&le hekeäkeâer meÌ[keâeW keâer uebyeeF& (efkeâceer. ceW)
›eâ. ceeie& keâer ßesCeer 2000 2010 31ceeÛe&, 2022-23 kesâ 31.12.2022 lekeâ keâer JeemleefJekeâ GheueefyOeÙeeb/
meb. 2022 lekeâ ue#Ùe 31.03.2023 lekeâ keâer ØemleeefJele GheueefyOeÙeeb/
1. je°^erÙe jepeceeie& 526 1345 2068 - -

2. ØeeosefMekeâ jepeceeie& 1233 3665 5755 - -

3. cegKÙe efpeuee ceeie& 1270 3040 3547 - -

CO
4. «eeceerCe ceeie& 5051 8954 20147 968 786/968

5. nukeâe Jeenve ceeie& - 96 79 - -

kegâue Ùeesie 8080 17100 31596 968 786/968

S.

*GòejeKeb[ jepÙe ceW efkemle=le yeejeveer ke=âef<e #es$e hej mLeeveerÙe ke=â<ekeâeW keâer efkeMJe yeQkeâ Éeje mewæebeflekeâ menceefle Øeoeve keâer ieF& nw~ ÚŠ ke<eer&Ùe Fme
TE

efveYe&jlee keâes Âef<šiele jKeles ngS ‘jepÙe kesâ ÛeÙeefvele Yet-heefjÂMÙe #es$eeW ceW heefjÙeespevee keâe ef›eâÙeevkeÙeve ke<e& 2023 mes ØeejbYe nesiee~ heefjÙeespevee jepÙe
O

ke<ee& DeeOeeefjle heke&leerÙe ke=âef<e ØeCeeueer keâes peuekeeÙeg Devegketâue Glheeove ØeCeeueer kesâ Dee" peveheoeW ÙeLee DeuceesÌ[e, vewveerleeue, heewÌ[er ieÌ{Jeeue, ®õØeÙeeie,
FN

kesâ ™he ceW efkekeâefmele keâjves’ kesâ GösMÙe mes peueeiece ØeyebOe efkeYeeie nsleg Skeâ efšnjer ieÌ{keeue, GòejkeâeMeer, nefjÉej Skeb TOeceefmebn veiej kesâ 13 efkekeâeme
vekeerve heefjÙeespevee ‘GòejeKeb[ peuekeeÙeg Devegketâue yeejeveer ke=âef<e heefjÙeespevee’ Keb[eW kesâ 56 met#ce peueeieceeW ceW mebÛeeefuele keâer peeSieer~ heefjÙeespevee mes Gòeâ
D

kesâ Øemleeke hej DeeefLe&keâ keâeÙe& efkeYeeie, efkeòe ceb$eeueÙe, Yeejle mejkeâej leLee Dee" peveheoeW kesâ 2,55,336 nskeäšsÙej #es$eheâue ceW kÙekeefmLele 1138 jepemke
.P

H–226 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

«eeceeW kesâ ueieYeie 73,922 heefjkeej ueeYeeefvkele neWies~ heefjÙeespevee keâer kegâue ÿeMveke‚eue ceW GÚejeb¤eue (GÚejeKeb[) ÿeeble kes‚ keg‚ue 64.79 ÿeefleMele
ueeiele 131.10 efceefueÙeve Ùet.Sme. [e@uej nw (ueieYeie 1,000 keâjesÌ[ ®.), Yet-Yeeie hej Jeve #es$e nw~ 35.21 ÿeefleMele Yet-Yeeie DevŸe Yetefce nw, efpemeceW
efpemeceW efkeMJe yeQkeâ keâe DebMe 100 efceefueÙeve Ùet.Sme. [e@uej, jepÙe keâe DebMe ke=‚ef<e nsleg cee$e 12.75 ÿeefleMele Yetefce nw~ Deiemle, 2018 kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚
26.25 efceefueÙeve Ùet.Sme. [e@uej leLee ueeYeeLeer& DebMe 4.85 efceefueÙeve Ùet.Sme.
DeeOeej hej GÚejeKeb[ ceW Kesleer kes‚ efueS keg‚ue 56.72 ueeKe nske‰ösŸej Yetefce
[e@uej nw~ kegâue heefjÙeespevee ueeiele ueieYeie 1000 keâjesÌ[ ®. ceW mes ueieYeie ceW mes 7.41 ueeKe nske‰ösŸej (ueieYeie 14 ÿeefleMele) Yetefce ke=‚ef<e ŸeesiŸe nw~
762 keâjesÌ[ ®. keâer OevejeefMe Øeeflehetefle& ÙeesiÙe nesieer~
*peveheo osnjeotve kesâ Yeb[ejer yeeie ceW 2 uesve Deej.Dees.yeer. ueeiele 43 3. efvecveefueefKele ke‚LeveeW hej efJe¤eej ke‚erefpeS-
keâjesÌ[ ®. keâe efvecee&Ce keâeÙe& Øeieefle hej nw, efpemes petve, 2023 lekeâ hetCe& ke‚Leve (A) : GÚejeb¤eue kes‚ ueesieeW ke‚e cegKŸe JŸeJemeeŸe ke=‚ef<e nw~
keâj efueÙee peeSiee~ *$e+ef<ekesâMe Menj ceW iebiee veoer hej Øeefmeæ ue#ceCe ke‚ejCe (R) : Fme jepŸe ke‚er 90 ÿeefleMele pevemebKŸee ke=‚ef<e hej efveYe&j nw~
Petuee hegue kesâ efkekeâuhe kesâ leewj hej GòejeKeb[ jepÙe keâe henuee iueeme GheŸeg&Úe‚ kes‚ meboYe& ceW efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ mener nw?
heäueesj memheWMeve mesleg keâe efvecee&Ce keâeÙe& (ueeiele 69 keâjesÌ[ ®.) Øeieefle hej (a) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ Deewj (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee nw~
nw, efpemes pegueeF&, 2023 lekeâ hetCe& keâj efueÙee peeSiee~ *Depeyehegj Deej. (b) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ, hejbleg (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee veneR nw~
Dees.yeer. mes ceesnkeâcehegj Deej.Dees.yeer. lekeâ Sueerkesšs[ jes[ Øemleeefkele nw~ Fme (c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~
jes[ kesâ efvecee&Ce mes efjmhevee hegue, efkeOeevemeYee Skeb peesieerkeeuee Ûeewkeâ ceW peece (d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~
keâer mecemÙee mes efvepeele efceuesieer~ Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003
*heefjÙeespevee kesâ Debleie&le keerjYeõ leLee Ùeesie veiejer $e+ef<ekesâMe jsuekes mšsMeve GÚejó(a)
(PK-1A) kesâ ceOÙe 5.7 efkeâceer. kesâ ØeLece yuee@keâ meskeäMeve keâe 17 ceeÛe&,
GÚejeKeb[ kes‚ ueesieeW ke‚e cegKŸe JŸeJemeeŸe ke=‚ef<e nw~ øeMvekeâeue ceW Fme jepŸe
2020 keâes meer.meer.Deej.Sme. efvejer#eCe nes ieÙee~ Fmekesâ lenle $e+ef<ekesâMe kesâ
ke‚er 90 ÿeefleMele pevemebKŸee ke=‚ef<e hej efveYe&j Leer, pees Jele&ceeve ceW 70
yeeF&heeme ceW Skeâ jsuekes Deb[j efyeÇpe leLee $e+ef<ekesâMe - osnjeotve ceeie& ceW
ØeefleMele mes DeefOekeâ nw~ Dele: (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ leLee (R),
Skeâ jsuekes Deeskej efyeÇpe keâe efvecee&Ce keâeÙe& Meeefceue nw~ Ùeesie veiejer $e+ef<ekesâMe (A) ke‚e mener mhe∞erke‚jCe nw~
mšsMeve ceW š^sveeW keâer cejccele keâer megefkeOeeDeeW keâe efkekeâeme keâeÙe& efkeâÙee pee jne
nw~ Fme heefjÙeespevee kesâ lenle 17 megjbieeW keâe efvecee&Ce efkeâÙee peevee nw~ Ùen 4. GÚejeKeb[ ke‚e cegKŸe JŸeJemeeŸe ke‰Ÿee nw?
keâeÙe& 10 hewkesâpe ceW efkeYeeefpele nw~ (a) heŸe&öve (b) ke=‚ef<e
(c) G≈eesie (d) GheŸeg&Úe‚ meYeer
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Mains), 2007
GÚejó(b)
1. pewJe ke=‚ef<e (Organic or Biofarming) ke‚es ÿeeslmeeefnle ke‚jves kes‚ efueS
efke‚me jepŸe ves Deheves ke‚es pewJe jepŸe (Bio State) Ieese<f ele efke‚Ÿee nw? GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
(a) GÚejeb¤eue (b) ⁄ÚeermeieÃ{
5. ke‚Leve (A) : ieÃ{Jeeue ceW meerÃ{eroej ke=‚ef<e heeefjefmLeefleke‚er efce$e nw~
(c) DeÆCee¤eue ÿeosMe (d) jepemLeeve
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003
ke‚ejCe (R) : Ÿen heneÃ[er {eueeW hej Yetefce leLee peue mebj#eCe ke‚e
CO
GÚejó(a) mecegef¤ele GheeŸe nw~
pewJe ke=‚ef<e (Organic or Biofarming) ke‚es ÿeeslmeeefnle ke‚jves kes‚ efueS
S.

ket‚ö :
(a) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ Deewj (R), (A) keâer mener JŸeeKŸee nw~
GòejeÛebue (GòejeKeb[) ves Deheves ke‚es pewJe jepŸe (Bio State) Ieesef<ele
TE

efke‚Ÿee nw~ (b) (A) Deewj (R) oesveeW mener nQ, hejbleg (R), (A) keâer mener JŸeeKŸee
O

2.
veneR nw~
GÚejeb¤eue ceW ke=‚ef<e ŸeesiŸe Yetefce nw, ueieYeieó
(c) (A) mener nw, hejbleg (R) ieuele nw~
(a) 20% (b) 15%
FN

(c) 13% (d) 50% (d) (A) ieuele nw, hejbleg (R) mener nw~
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
D

GÚejó(c) GÚejó(a)
.P

H–227 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

ieÃ{Jeeue #es$e ceW meerÃ{eroej ke=‚ef<e heeefjefmLeefleke‚er efce$e nw~ Ÿen heneÃ[er {eueeW GòejeÛebue (GòejeKeb[) ke‚er heneefÃ[ŸeeW ke‚e ueeske‚efÿeŸe ¤eeje ÿeoeve ke‚jves
hej Yetefce leLee peue mebj#eCe ke‚e mecegef¤ele GheeŸe nw~ Fme ÿeke‚ej ke‚Leve Jeeuee Je=#e yeebpe nw~
(A) Deewj ke‚ejCe (R) oesveeW mener nQ Deewj (R), (A) ke‚er mener JŸeeKŸee nw~ 10. GÚejeb¤eue ceW GieeF& peeves Jeeueer he‚meueeW ke‚e meyemes cenòJehetCe&
6. GÚejeb¤eue jepŸe ceW Jeve #es$e ke‚e ÿeefleMele nwó mecetn nwó
(a) 33 (b) 53 (a) Oeeve, ievvee, efPebieesje Je Dejnj
(c) 56 (d) 63 (b) Oeeve, iesnbt, ceb[gJee Je Deeuet
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003 (c) iesnbt, ceb[gJee, efPebieesje Je Deeuet
GÚejó(d) (d) Oeeve, iesnbt, Dejnj Je cemetj
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003
ØeMvekeâeue ceW GòejeÛebue (GòejeKeb[) ceW jepŸe mejke‚ej kes‚ Devegmeej,
GÚejó(b)
DeefYeefueefKele Jeve #es$e 34,651 Jeie& efke‚ceer. hej Lee, pees efke‚ jepŸe kes‚ keg‚ue
#es$e ke‚e ueieYeie 65 (64.79) ÿeefleMele Lee~ Fme ÿeke‚ej efveke‚ölece GÚej GòejeÛebue (GòejeKeb[) ceW GieeF& peeves Jeeueer he‚meueeW ceW meyemes cenòJehetCe&
efJeke‚uhe (d) nw~ Yeejle Jeve efmLeefle efjheesö& (ISFR), 2021 kes‚ Devegmeej, mecetn nwó Oeeve, iesnbt, ceb[gJee leLee Deeuet~
GÚejeKeb[ ceW keg‚ue DeefYeefueefKele Jeve #es$e 37,999.60 Jeie& efkeâceer. nw, pees 11. efvecve ceW ke‚ewve-meer he‚meue, GÚejeKeb[ kes‚ lejeF& #es$e ceW Kejerhe‚ Deewj
Yeewieeseuf ekeâ #es$e kesâ DeefYeefueefKele Jeve #es$e keâe 71.05 ØeefleMele nw~ ´eer<ce $e+leg ke‚er Oeeve ke‚er he‚meueeW kes‚ ceOŸe GieeF& pee meke‚leer nw?
7. GÚejeKeb[ ke‚e meke‚ue Jeve #es$e nw, ueieYeieó (a) ceWLee (hegoervee) (b) Deeuet
(a) 50,000 nske‰ösŸej (b) 34,300 nske‰ösŸej (c) Dejnj (d) iesnbt
(c) 30,000 nske‰ösŸej (d) 40,200 nske‰ösŸej Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002 GÚejó(a )
GÚejó(b) ceWLee (hegoervee) ke‚es GÚejeKeb[ kes‚ lejeF& #es$e ceW KejerHe‚ Deewj ´eer<ce $e+leg
ØeMvekeâeue ceW efJekeâuhe (b) mener Lee~ Jele&ceeve kesâ efueS GheÙeg&òeâ ØeMve ke‚er Oeeve ke‚er He‚meueeW kes‚ ceOŸe GieeŸee pee meke‚lee nw~
keâer JÙeeKÙee osKeW~ 12. GÚejeKeb[ jepŸe ke‚er efvecveefueefKele Kee≈e he‚meueeW ceW meJee&efOeke‚
8. GÚejeKeb[ ceW yeebpe-yegjebMe kes‚ heewOes nQ- #es$ehe‚ue hej yeesF& peeves Jeeueer he‚meue nw-
(a) Ghees<Ce ke‚eföyebOeerŸe JeveeW ke‚er efJeMes<elee (a) ceke‰ke‚e (b) yeepeje
(b) Ghe-G¤¤e heJe&leerŸe JeveeW ke‚er efJeMes<elee (c) iesntb (d) ¤eeJeue
(c) meceMeerlees<Ce JeveeW ke‚er efJeMes<elee Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012
(d) GhejesÚe‚ meYeer GÚejó(c)
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
GÚejó(c) ØeMvekeâeue ceW GÚejeKeb[ jepŸe ceW meJee&efOeke‚ #es$eHe‚ue hej iesntb ke‚er he‚meue
CO
yeesF& peeleer Leer~ Fmekes‚ Ghejeble ¤eeJeue leLee jeieer pewmeer ÿecegKe he‚meueW Deeleer
GÚejeKeb[ ceW yeebpe-yegjebMe (Oak- Rhododendron) kes‚ heewOes meceMeerlees<Ce LeeR~ GòejeKeb[ DeeefLe&keâ meceer#ee, 2022-23 kesâ Devegmeej Je<e& 2020-21
ceW meJee&efOekeâ #es$e heâue keâe ØeefleMele iesntb (30%) keâe nw~ lelheMÛeele Deewj
S.

JeveeW ceW heeS peeles nQ~ meceMeerlees<Ce JeveeW kes‚ DevŸe Je=#eeW ceW DeŸeveej, ke‚he‚eue,
Keejmet, Deeske‚, osJeoej, kew‚ue, Legvesj Deeefo nQ~ ievvee (9%) SJeb ceb[gJee (8%) keâe mLeeve Deelee nw~
TE

9. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve Ske‚ GÚejeb¤eue ke‚er heneefÃ[ŸeeW ke‚e ueeske‚efÿeŸe 13. GòejeKeb[ kesâ efkeâleves heJe&leerÙe efpeueeW ceW Je<e& 2020-2021 ceW ÛeeÙe
efJekeâeme keâeÙe&›eâce mebÛeeefuele efkeâÙee ieÙee?
O

¤eeje ÿeoeve ke‚jves Jeeuee Je=#e nw?

(a) ¤eerÃ[ (b) yeebpe (a) 10 (b) 9
FN

(c) osJeoej (d) meeieewve (c) 8 (d) 7

Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021
D

GÚejó(b) Gòej—(b)
.P

H–228 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GòejeKeb[ ÛeeÙe efJekeâeme yees[& Éeje Jele&ceeve ceW GòejeKeb[ kesâ 9 heJe&leerÙe
peveheoeW ceW (DeuceesÌ[e, vewveerleeue, yeeiesMJej, ÛebheeJele, efheLeewjeieÌ{, Ûeceesueer,
®õØeÙeeie, heewÌ[er ieÌ{Jeeue, efšnjer ieÌ{Jeeue) ÛeeÙe efJekeâeme keâeÙe&›eâce
mebÛeeefuele efkeâÙee pee jne nw~

Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeb

*YeejleerŸe mebefJeOeeve ceW keg‚⁄ JeieeX kes‚ efueS efJeMes<e GheyebOe efke‚S peeves ke‚e
ÿeeJeOeeve nw~ FvneR ÿeeJeOeeveeW kes‚ lenled efJeefMe∞ mecegoeŸeeW ke‚es Devegmetef¤ele efke‚Ÿee
peelee nw~ *mebefJeOeeve kes‚ Deveg¤⁄so 341 leLee 342 ceW õe‚ceMe: Devegmetef¤ele
peeefle SJeb Devegmetef¤ele pevepeeefle efJeefveefo&∞ efke‚S peeves ke‚e ÿeeJeOeeve nw~
*GÚejeKeb[ jepŸe ceW YeeseföŸee, yegke‰mee, peewvemeejer, Leeô leLee pee[ Deeefo
pevepeeefleŸeeb heeF& peeleer nQ~
*GòejeKeb[ ceW efveJeemejle YeesefšÙee, Lee™, peewvemeejer, yegkeäMee SJeb jepeer
keâes 1967 ceW DevegmetefÛele pevepeeefle Ieesef<ele efkeâÙee ieÙee~ Fve pevepeeefleÙeeW ceW
yegkeäMee SJeb jepeer pevepeeefle DeeefLe&keâ, Mewef#ekeâ SJeb meeceeefpekeâ ™he mes DevÙe
pevepeeefleÙeeW keâer Dehes#ee keâeheâer efveOe&ve SJeb efheÚÌ[er nesves kesâ keâejCe GvnW Deeefoce
pevepeeefle mecetn keâer ßesCeer ceW jKee ieÙee nw~ *yegkeäMee pevepeeefle osnjeotve
kesâ efJekeâeme veiej menmehegj, efJekeâeme veiej [esF&Jeeuee, heewÌ[er ieÌ{Jeeue kesâ
ogiieÌ[e, nefjÉej kesâ yeneojeyeeo (ueeuešebie heefj#es$e), TOeceefmebn veiej
kesâ yeepehegj, ieojhegj, keâeMeerhegj Deewj vewveerleeue kesâ jeceveiej efJekeâeme Keb[
ceW efveJeeme keâjleer nw~ *jepeer pevepeeefle efheLeewjeieÌ{ peveheo kesâ OeejÛetuee,
keâueeveerÚervee, [er[erneš SJeb ÛebheeJele peveheo kesâ ÛebheeJele efJekeâeme Keb[ ceW
cegKÙe ™he mes efveJeeme keâjleer nw~
*YeeseföŸee], Devegceevele: omeJeeR Meleeyoer ceW heMeg¤eejke‚ efYeuue-efke‚jele peeefleŸeeW
kes‚ efueS Yeesöe, Yeesöerle MeyoeW ke‚e ÿeŸeesie nesves ueiee~ Ÿes ueesie ÿee¤eerve ke‚eue
ceW efleyyele mes mhe‚eföke‚, hegKejepe, mJeCe&ceef#eke‚e, uewefheme SJeb uepetueer Deeefo
CO
DevŸe yengcetuŸe hee<eeCe jlveeW ke‚e DeeŸeele veerefle-ceevee, peesnej, [cee& leLee
JŸeeme Deeefo ojeX kes‚ ceeOŸece mes ke‚jles Les~ *Je<e& 1962 kes‚ ¤eerve ŸegÊ mes
S.

hetJe& GÚejeKeb[ ke‚er YeeseföŸee pevepeeefle kes‚ efleyyele kes‚ meeLe JŸeeheeefjke‚ mebyebOe
TE

Les~ *GÚejeKeb[ ke‚er YeeseföŸee pevepeeefle …eje $e+leg ÿeJeeme efke‚Ÿee peelee nw~
YeeseföŸee pevepeeefle cegKŸele: GÚejeKeb[ kes‚ keg‚ceeTb Deewj ieÃ{Jeeue #es$eeW ceW
O

heeF& peeleer nw~ *ëpeeÃ[í YeeseföŸee pevepeeefle mes mebyebefOele nw~ GÚejeKeb[ ke‚er
FN

YeeseföŸee pevepeeefle kes‚ ÿecegKe ôhe ceW Dee" mecetn nQ, Jes nQópeeÃ[, peesnejer,
pegLeesje, [ceea, ceke‚e&, leesu¤ee, keg‚[vme SJeb JŸeemeer~ *peveieCevee 2011
D

kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ceW Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeW ke‚er keg‚ue pevemebKŸee

.P

H–229 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GòejeKeb[ ÛeeÙe efJekeâeme yees[& Éeje Jele&ceeve ceW GòejeKeb[ kesâ 9 heJe&leerÙe
peveheoeW ceW (DeuceesÌ[e, vewveerleeue, yeeiesMJej, ÛebheeJele, efheLeewjeieÌ{, Ûeceesueer,
®õØeÙeeie, heewÌ[er ieÌ{Jeeue, efšnjer ieÌ{Jeeue) ÛeeÙe efJekeâeme keâeÙe&›eâce
mebÛeeefuele efkeâÙee pee jne nw~
Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeb
*YeejleerŸe mebefJeOeeve ceW keg‚⁄ JeieeX kes‚ efueS efJeMes<e GheyebOe efke‚S peeves ke‚e
ÿeeJeOeeve nw~ FvneR ÿeeJeOeeveeW kes‚ lenled efJeefMe∞ mecegoeŸeeW ke‚es Devegmetef¤ele efke‚Ÿee
peelee nw~ *mebefJeOeeve kes‚ Deveg¤⁄so 341 leLee 342 ceW õe‚ceMe: Devegmetef¤ele
peeefle SJeb Devegmetef¤ele pevepeeefle efJeefveefo&∞ efke‚S peeves ke‚e ÿeeJeOeeve nw~
*GÚejeKeb[ jepŸe ceW YeeseföŸee, yegke‰mee, peewvemeejer, Leeô leLee pee[ Deeefo
pevepeeefleŸeeb heeF& peeleer nQ~
*GòejeKeb[ ceW efveJeemejle YeesefšÙee, Lee™, peewvemeejer, yegkeäMee SJeb jepeer
keâes 1967 ceW DevegmetefÛele pevepeeefle Ieesef<ele efkeâÙee ieÙee~ Fve pevepeeefleÙeeW ceW
yegkeäMee SJeb jepeer pevepeeefle DeeefLe&keâ, Mewef#ekeâ SJeb meeceeefpekeâ ™he mes DevÙe
pevepeeefleÙeeW keâer Dehes#ee keâeheâer efveOe&ve SJeb efheÚÌ[er nesves kesâ keâejCe GvnW Deeefoce
pevepeeefle mecetn keâer ßesCeer ceW jKee ieÙee nw~ *yegkeäMee pevepeeefle osnjeotve
kesâ efJekeâeme veiej menmehegj, efJekeâeme veiej [esF&Jeeuee, heewÌ[er ieÌ{Jeeue kesâ
ogiieÌ[e, nefjÉej kesâ yeneojeyeeo (ueeuešebie heefj#es$e), TOeceefmebn veiej
2,91,903 nw~ *Leeô GÚejeKeb[ ke‚er meyemes yeÃ[er pevepeeefle nw~ Fmekes‚
yeeo peewvemeejer ke‚e mLeeve nw~ *Leeô pevepeeefle ke‚er DeefOeke‚ebMe pevemebKŸee
TOeceefmebn veiej ceW efveJeeme ke‚jleer nw, peyeefke‚ peewvemeejer pevepeeefle kes‚ 98
ÿeefleMele ueesie osnjeotve ceW nQ~ *GÚejeKeb[ ke‚er pevepeeefleŸeeW ceW meJee&efOeke‚
pevemebKŸee peewvemeejer pevepeeefle ke‚er Leer~ Ÿen pevepeeefle osnjeotve efpeues kes‚
¤eke‚jelee, ke‚euemeer ke‚er Tb¤eer heneefÃ[ŸeeW hej efveJeeme ke‚jleer nw~ *Je<e& 2011 ke‚er
peveieCevee kes‚ Deebke‚Ã[eW kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ke‚er meyemes yeÃ[er pevepeeefle Leeô
(91,342) nw~ Fmekes‚ yeeo õe‚ceMe: peewvemeejer (88,664), yegke‰mee (54,037)
SJeb YeeseföŸee (39,106) ke‚e mLeeve Deelee nw~ *yegke‰mee pevepeeefle kes‚ ueesie
vewveerleeue, ieÃ{Jeeue leLee osnjeotve Deeefo #es$eeW ceW jnles nQ~ Ÿen Deheves ke‚es
heJeebj JebMeerŸe jepehetle ceeveles nQ~ yegke‰mee pevepeeefleŸeeb yeveyemee mes Deeke‚j efpeme
mLeeve hej jns, Jen yegke‰meeÃ[ ke‚nueeŸee, efpemeke‚e GuuesKe ëDeeFves Deke‚yejerí
ceW Yeer efceuelee nw~ *yegke‰mee ´eece osJeer ke‚er hetpee ke‚jles nQ~ *Leeô pevepeeefle
lejeF&-YeeYej ke‚er uebyeer heÛer ceW efveJeeme ke‚jleer nQ~ Ÿen efnceeueŸe ke‚er ÿecegKe
pevepeeefle nw~ Fvekes‚ iees$e Ÿee Iejeves ke‚es ëkeg‚jerí ke‚nles nQ~
1. efvecve ceW mes ke‚ewve-meer pevepeeefle ke‚er pevemebKŸee GÚejeKeb[ ke‚er
pevepeeleerŸe pevemebKŸee ceW meJee&efOeke‚ nw?
(a) peewvemeejer (b) YeeseföŸee
(c) yeeske‰mee (d) Leeô

kesâ yeepehegj, ieojhegj, keâeMeerhegj Deewj vewveerleeue kesâ jeceveiej efJekeâeme Keb[ Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005

ceW efveJeeme keâjleer nw~ *jepeer pevepeeefle efheLeewjeieÌ{ peveheo kesâ OeejÛetuee, Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Mains), 2007

keâueeveerÚervee, [er[erneš SJeb ÛebheeJele peveheo kesâ ÛebheeJele efJekeâeme Keb[ ceW GÚejó(a)
cegKÙe ™he mes efveJeeme keâjleer nw~ ÿeMveke‚eue ceW GÚejeKeb[ ke‚er pevepeeefleŸeeW ceW meJee&eOf eke‚ pevemebKŸee peewvemeejer
*YeeseföŸee], Devegceevele: omeJeeR Meleeyoer ceW heMeg¤eejke‚ efYeuue-efke‚jele peeefleŸeeW pevepeeefle ke‚er Leer~ Ÿen pevepeeefle osnjeotve efpeues kes‚ ¤eke‚jelee, ke‚euemeer ke‚er
kes‚ efueS Yeesöe, Yeesöerle MeyoeW ke‚e ÿeŸeesie nesves ueiee~ Ÿes ueesie ÿee¤eerve ke‚eue Tb¤eer heneefÃ[ŸeeW hej efveJeeme ke‚jleer nw~ Je<e& 2011 kes‚ peveieCevee kes‚ Deebke‚Ã[eW
ceW efleyyele mes mhe‚eföke‚, hegKejepe, mJeCe&ceef#eke‚e, uewefheme SJeb uepetueer Deeefo kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ke‚er meyemes yeÃ[er pevepeeefle Leeô (91,342) nw~
CO
DevŸe yengcetuŸe hee<eeCe jlveeW ke‚e DeeŸeele veerefle-ceevee, peesnej, [cee& leLee Fmekes‚ yeeo õe‚ceMe: peewvemeejer (88,664), yegke‰mee (54,037) SJeb YeeseföŸee
JŸeeme Deeefo ojeX kes‚ ceeOŸece mes ke‚jles Les~ *Je<e& 1962 kes‚ ¤eerve ŸegÊ mes (39,106) ke‚e mLeeve Deelee nw~
S.

hetJe& GÚejeKeb[ ke‚er YeeseföŸee pevepeeefle kes‚ efleyyele kes‚ meeLe JŸeeheeefjke‚ mebyebOe
2. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve osnjeotve peveheo ceW DeefOeke‚ mebKŸee ceW nQ?
TE

Les~ *GÚejeKeb[ ke‚er YeeseföŸee pevepeeefle …eje $e+leg ÿeJeeme efke‚Ÿee peelee nw~
(a) YeeseföŸee (b) yegke‰mee
YeeseföŸee pevepeeefle cegKŸele: GÚejeKeb[ kes‚ keg‚ceeTb Deewj ieÃ{Jeeue #es$eeW ceW
O

(c) peewvemeejer (d) Leeô

heeF& peeleer nw~ *ëpeeÃ[í YeeseföŸee pevepeeefle mes mebyebefOele nw~ GÚejeKeb[ ke‚er
FN

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002

YeeseföŸee pevepeeefle kes‚ ÿecegKe ôhe ceW Dee" mecetn nQ, Jes nQópeeÃ[, peesnejer,
GÚejó(c)
pegLeesje, [ceea, ceke‚e&, leesu¤ee, keg‚[vme SJeb JŸeemeer~ *peveieCevee 2011
D

kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ceW Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeW ke‚er keg‚ue pevemebKŸee GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
.P

H–229 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

3. GÚejeKeb[ ke‚er efke‚me pevepeeefle …eje $e+leg ÿeJeeme efke‚Ÿee peelee nw? 7. Leeô Devegmetef¤ele pevepeeefle DeefOeke‚ebMele: efke‚me mLeeve kes‚ efveJeemeer nQ?
(a) Leeô (b) Yeeske‰mee (a) osnjeotve (b) TOeceefmebn veiej
(c) YeeseföŸee (d) jepeer (c) efheLeewjeieÃ{ (d) ¤eceesueer
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2010 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2006
GÚej—(c) GÚejó(b)
GÚejeKeb[ ke‚er Yeeseöf Ÿee pevepeeefle …eje $e+leg ÿeJeeme efke‚Ÿee peelee nw~ Yeeseöf Ÿee GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
pevepeeefle cegKŸele: GÚejeKeb[ kes‚ keg‚ceeTb Deewj ieÃ{Jeeue #es$eeW ceW heeF&
peeleer nw~
meebmke=‚efleke‚ ieefleefJeefOeŸeeb
4. ëpeeÃ[í GÚejeKeb[ ke‚er efke‚me pevepeeefle mes mebyebefOele nw?
(a) YeeseföŸee (b) yeeske‰mee
(c) peewvemeejer (d) yevejewle
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010 *GÚejeKeb[ ke‚er Jele&ceeve mebmke=‚efle ceW Ÿeneb kes‚ heJe& SJeb cesues meebmke=‚efleke‚
GÚejó(a) Oejesnj nQ~ Ÿes heJe& SJeb cesues Yeejle ceW heewjeefCeke‚ ke‚LeeDeeW, jeceeŸeCe SJeb
ceneYeejle mes pegÃ[s ngS nQ~ mebieerle Ÿeneb ke‚er mebmke=‚efle ke‚e Deveeefoke‚eue mes
ëpeeÃ[í Yeeseöf Ÿee pevepeeefle mes mebyebeOf ele nw~ GÚejeKeb[ ke‚er Yeeseöf Ÿee pevepeeefle
cenòJehetCe& Debie jne nw~ ieÆCeeke‚ej Jesefoke‚e, cetefle&ke‚uee, cebefoj efvecee&Ce SJeb
kes‚ Dee" ÿecegKe mecetn nQ, efpeveceW peeÃ[, peesnejer, pegLeesje, [ceea, ceke‚e&, Jeemlegke‚uee Ÿeneb ke‚er mebmke=‚efle kes‚ DeefYevve Debie nQ~ GÚejeKeb[ ke‚er ueefuele
leesu¤ee, keg‚[vme SJeb JŸeemeer Meeefceue nQ~ ke‚ueeSb Yeer Ÿeneb ke‚er meebmke=‚efleke‚ Oejesnj nQ~ *{esue, oceecee, legjer Leeue,
5. 1962 kes‚ ¤eerve ŸegÊ mes hetJe& GÚejeKeb[ ke‚er efke‚me pevepeeefle ke‚e yeebmegjer, efJeCeeF&, ng[gke‚, [ceô, {esueke‚, cemeke‚yeerve Deeefo keg‚ceeTb #es$e kes‚
efleyyele kes‚ meeLe JŸeeheeefjke‚ mebyebOe Les? ÿecegKe Jee≈e Ÿeb$e nQ~ *Peeue ke‚es PeebPejer Yeer ke‚ne peelee nw, pees leebyes Ÿee
(a) jepeer (b) YeeseföŸee heerleue mes efveefce&le nesleer nw~ *{esue GÚejeKeb[ ke‚e meJee&efOeke‚ ÿeefmeÊ Jee≈e
(c) yeeske‰mee (d) peewvemeejer Ÿeb$e nw~ {esue efvecee&Ce, meb¤eeueve SJeb jKe-jKeeJe mes mebyebefOele peeveke‚eefjŸeeb
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012 ë{esuemeeiejí veeceke‚ hegmleke‚ ceW oer ieF& nw~ *cemeke‚yeerve Jee≈e Ÿeb$e cetuele:

GÚejó(b) mke‚e@öueQ[ ke‚e nw, pees Deb´espeeW kes‚ ceeOŸece mes heneÃ[eW hej hengb¤ee~ Deye Yeer
Ÿen mesvee kes‚ yeQ[eW ke‚e cegKŸe Jee≈e Ÿeb$e nw leLee Meeoer-efJeJeen kes‚ ceewkes‚ hej
Je<e& 1962 kes‚ ¤eerve ŸegÊ mes hetJe& GÚejeKeb[ ke‚er YeeseföŸee pevepeeefle ke‚e Yeer ÿeŸegÚe‚ neslee nw~ oceeTb (oceecee, oŸet) ke‚öesjs kes‚ Deeke‚ej ke‚e leebyes
efleyyele kes‚ meeLe JŸeeheeefjke‚ mebyebOe Les~ mes efveefce&le {esue ke‚e menŸeesieer Jee≈e Ùeb$e nw~ Fmeke‚e ÿeŸeesie Oeeefce&ke‚ SJeb
6. efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve-meer pevepeeefle GÚejeKeb[ ceW veneR heeF& DevŸe heejbheefjke‚ mebieerle ceW kegâceeTb leLee ieÃ{Jeeue ceW JŸeeheke‚lee mes neslee nw~
peeleer nw? *LeefÃ[Ÿee ueeske‚ve=lŸe efJeMes<e ôhe mes ieÃ{Jeeue #es$e ceW ieÃ{Jeeueer efJeJeeefnle
(a) Yeeske‰mee (b) YeeseföŸee ŸegJeefleŸeeW kes‚ ÿeLece yeej ceeŸekes‚ Deeves hej efke‚Ÿee peelee nw~ *peeiej, ¤eeb¤ejer
CO
(c) jepeer (d) KejJeej Deewj LeefÃ[Ÿee GÚejeKeb[ kes‚ heejbheefjke‚ ueeske‚ve=lŸe nQ~ GÚejeKeb[ ke‚e ÿeefmeÊ
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2006 ueeske‚ieerle ëyesÃ[er heeke‚es yeeje ceemeeí ke‚er Oegve mJeieeaŸe ye«peWı ueeue Meen ves
GÚejó(d) yeveeF& Leer~ *ieÃ{Jeeue ke‚es ëueeske‚ieerleeW ke‚er Oejleerí kes‚ veece mes peevee peelee
S.

peveieCevee 2011 kes‚ Devegmeej, GÚejeKeb[ ceW Devegmetef¤ele pevepeeefleŸeeW ke‚er nw, Ÿeneb hej ueeske‚ieerleeW kes‚ Deveske‚ ÿeke‚ej efceueles nQ~ pewmes- ceebieefueke‚ ieerle,
TE

keg‚ue pevemebKŸee 2,91,903 nw~ Ÿeneb ke‚er ÿecegKe pevepeeefleŸeebóYeeseföŸee, yeemebleer ieerle, ¤eewceemee ieerle, yeejeceemee ieerle Deeefo~ *GÚejeKeb[ kes‚
Yeeske‰mee, peewvemeejer, Leeô, jepeer nQ~ Leeô GÚejeKeb[ ke‚er meyemes yeÃ[er ueesie Deveske‚ Øekeâej kes‚ heefjOeeve SJeb DeeYet<eCe henveles jns nQ~ *ëefleuenjerí
O

pevepeeefle nw~ Fmekes‚ yeeo peewvemeejer ke‚e mLeeve nw~ Leeô pevepeeefle ke‚er ieues ke‚e Ske‚ ienvee neslee nw, efpemes ceefnueeSb ieues ceW OeejCe ke‚jleer nQ
FN

DeefOeke‚ebMe pevemebKŸee TOeceefmebn veiej ceW efveJeeme ke‚jleer nw, peyeefke‚ SJeb yegueeke‚, hegâuueer SJeb veLe efJeJeeefnle efm$eŸeeb veeke‚ hej OeejCe ke‚jleer nQ~
peewvemeejer pevepeeefle kes‚ 98 ÿeefleMele ueesie osnjeotve ceW efveJeeme keâjles *Oeeieguee, pees ¤eeboer efveefce&le Ske‚ DeeYet<eCe neslee nw, neLe ceW henvee peelee nw
D

nQ~ KejJeej pevepeeefle G.ÿe. ceW heeF& peeleer nw~ SJeb heewlee, PeeJej hewj ceW OeejCe efke‚S peeles nQ~ *osJeerOegje, ¤ebheeJele efpeues ceW
.P

H–230 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

efmLele nw~ Ÿeneb ÿeefleJe<e& j#eeyebOeve, fleeJeCe hetefCe&cee kes‚ efove ëyeeieJeeue cesueeí 2. ieÃ{Jeeue ef¤e$eke‚uee mes pegÃ[e Ske‚ ÿeefmeÊ veece nwó
ueielee nw~ *GÚejeb¤eue (GÚejeKeb[) ceW yeiJeeue Ÿee yeiJeeF& heJe& yeÃ[s n<e& (a) cebielejece (b) ceesueejece
SJeb Guueeme kes‚ meeLe ceveeŸee peelee nw~ ieÃ{Jeeueer ueesie Fmeke‚es oerheeJeueer (c) yeeueke‚jece (d) leguemeerjece
kes‚ meceŸe ceveeles nQ~ *DeeOŸeeeflceke‚ ¤eslevee leLee meebmke=‚efleke‚ efJejemele ke‚er Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Mains), 2007
ÿeleerke‚ veboeosJeer jepepeele Ÿee$ee SefMeŸee cene…erhe ke‚er meyemes uebyeer Oeeefce&ke‚ GÚejó(b)
Ÿee$ee nw~ GÚejeKeb[ ke‚er DeejeOŸe veboeosJeer ke‚er Ÿen Ÿee$ee 280 efke‚ceer.
ceesueejece ieÃ{Jeeueer ef¤e$eke‚uee Mewueer mes mebyeÊ JŸeefÚe‚ nQ~ Fveke‚e veejer
ke‚er nesleer nw~ jepepeele Ÿee$ee kes‚ …eje veboeosJeer Deheves ceeŸekes‚ mes memegjeue
peeleer nQ~ *ëveboeosJeer ceneslmeJeí GÚejeKeb[ kes‚ efJeefYevve #es$eeW ceW osJeerveboe veejer meeQoŸe& SJeb JŸeefÚe‚ ef¤e$e kes‚ meeLe-meeLe heMeg-heef#eŸeeW, he‚ue-heg<heeW SJeb
meeQoŸe& ke‚e ef¤e$eebke‚ve efJeMes<e GuuesKeveerŸe nw~ Fme ef¤e$eke‚uee Mewueer ceW

Deewj megveboe ke‚es mcejCe ke‚jves nsleg ceveeŸee peelee nw~ *heb¤ekes‚oej Îe=bKeuee Oeeefce&ke‚ efJe<eŸeeW hej ef¤e$eCe meceeJesefMele nQ~
kes‚ cebefoj nQó 1. kes‚oejveeLe 2. lebgieveeLe 3. ÆıveeLe 4. ceocensMJej
3. ke‚efJe-ef¤e$eke‚ej ceesueejece ef¤e$eke‚uee ke‚er efke‚me Mewueer kes‚ efueS ÿeefmeÊ nQ?
5. ke‚uhesMJej~ *yeıerveeLe cebefoj ¤eceesueer peveheo ceW efmLele nw~ peieodiegÆ
Mebke‚je¤eeŸe& …eje mLeeefhele Ÿen ¤eej ÿecegKe OeeceeW ceW mes Ske‚ nw~ Deueke‚veboe (a) yemeesueer (b) ieÃ{Jeeue

kes‚ leö hej Ÿeneb YeieJeeve efJe<Ceg ke‚e cebefoj nw~ fleer yeıerveeLe kes‚ Îe=bieej ceW (c) ieguesj (d) ke‚ebieÃ[e

ÿeŸegÚe‚ nesves Jeeuee lesue ke‚ueMe ner ëiee[t-IeÃ[erí ke‚nueelee nw~ fleer yeıerveeLe Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002

Oeece kes‚ ke‚heeö Kegueves kes‚ DeJemej hej YeieJeeve kes‚ Îe=bieej ceW ÿeŸegÚe‚ efke‚S GÚejó(b)
peeves Jeeues lesue ke‚er ke‚ueMe Ÿee$ee vejWıveiej efmLele efönjer jepeojyeej mes GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
Megô nesleer nw~ *jeveerKesle kes‚ meJee&efOeke‚ efveke‚ö ke‚eefueke‚e cebefoj DeJeefmLele nw~
4. jCeJeerj efmebn efye∞ ke‚e mebyebOe nwó
*njsuee Ske‚ lŸeewnej nw, pees fleeJeCe ceeme kes‚ ÿeLece efove ceveeŸee peelee nw~
(a) Deew<eefOe efJe%eeve mes (b) ef¤e$eke‚uee mes
*GÚejeKeb[ ceW mebleeve kes‚ ke‚uŸeeCe kes‚ efueS ceveeŸee peeves Jeeuee heJe& efYeöewueer
(c) mesvee mes (d) hegefueme mes
nw~ *ceesueejece ieÃ{Jeeueer ef¤e$eke‚uee Mewueer mes mebyeÊ JŸeefÚe‚ nQ~ Fveke‚e veejer
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2010
meeQoŸe& ke‚e ef¤e$eebke‚ve efJeMes<e GuuesKeveerŸe nw~ Fme ef¤e$eke‚uee Mewueer ceW veejer
meeQoŸe& SJeb JŸeefÚe‚ ef¤e$e kes‚ meeLe-meeLe heMeg-heef#eŸeeW, he‚ue-heg<heeW SJeb Oeeefce&ke‚ GÚej—(b)
efJe<eŸeeW hej ef¤e$eCe meceeJesefMele nw~ *Je<e& 1928 ceW heewÃ[er ieÃ{Jeeue (GÚejeKeb[) Je<e& 1928 ceW heewÃ[er ieÃ{Jeeue (GÚejeKeb[) ceW pevceW ÿees.jCeJeerj efmebn efye∞
ceW pevceW ÿees.jCeJeerj efmebn efye∞ (ce=lŸeg-1998) ke‚e mebyebOe ef¤e$eke‚uee mes nw~ Jes (ce=lŸeg-1998) ke‚e mebyebOe ef¤e$eke‚uee mes nw~ Jes ueKeveT efJeMJeefJe≈eeueŸe kes‚
ueKeveT efJeMJeefJe≈eeueŸe kes‚ he‚eFve Deeödme& efJeYeeie kes‚ DeOŸe#e Les~ Je<e& 1991 he‚eFve Deeödme& efJeYeeie kes‚ DeOŸe#e Les~ Je<e& 1991 ceW GvnW heodcefleer mecceeve
ceW GvnW heodcefleer mecceeve mes veJeepee ieŸee Lee~ mes veJeepee ieŸee Lee~
5. GÚejeKeb[ ke‚e ënjsueeí heJe& mebyebefOele nw-
(a) heewOee jesheCe mes (b) ueeske‚ ve=lŸe mes
1. ëvebo jepepeeleí leerLe&Ÿee$ee ceW ëke‚ebmegJeeí mes ënscekeg‚b[í ke‚er otjer leŸe ke‚er (c) heMegheeueve mes (d) FveceW mes ke‚esF& veneR
CO
peeleer nw, Jen nwó Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
(a) 180 efke‚ceer. (b) 220 efke‚ceer. GÚejó(a)
S.

(c) 280 efke‚ceer. (d) 250 efke‚ceer.

TE

GÚejeKeb[ ke‚e ënjsueeí heJe& heewOee jesheCe mes mebyebefOele nw~ fleeJeCe ceeme
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
ueieves mes henues Dee<eeÃ{ ceW njsuee yeesves kes‚ efueS efke‚meer Leeueervegcee hee$e
GÚejó(c)
O

Ÿee öeske‚jer ke‚e ¤eŸeve efke‚Ÿee peelee nw~ FmeceW efceÛer [eueke‚j iesntb, peew,
DeeOŸeeeflceke‚ ¤eslevee leLee meebmke=‚efleke‚ efJejemele ke‚er ÿeleerke‚ veboeosJeer Oeeve, GÃ[o leLee mejmeeW Deeefo 5 Ÿee 7 ÿeke‚ej kes‚ yeerpeeW ke‚es yees efoŸee
FN

jepepeele Ÿee$ee SefMeŸee cene…erhe ke‚er meyemes uebyeer Oeeefce&ke‚ Ÿee$ee nw~ peelee nw~ ënjsueeí heefjJesMe Deewj Kesleer mes pegÃ[e heJe& nw~ cegKŸele: fleeJeCe
GÚejeKeb[ ke‚er DeejeOŸe veboeosJeer ke‚er Ÿen Ÿee$ee 280 efke‚ceer. ke‚er nesleer
D

ceeme ceW ceveeŸee peeves Jeeuee Ÿen heJe& (lŸeewnej) ¤ew$e SJeb DeeefMJeve ceeme
nw~ jepepeele Ÿee$ee kes‚ …eje veboeosJeer Deheves ceeŸekes‚ mes memegjeue peeleer nQ~ ceW Yeer ceveeŸee peelee nw~
.P

H–231 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

6. njsuee ke‰Ÿee nw? 10. FveceW mes ke‚ewve-mee ve=lŸe GÚejeKeb[ ke‚e veneR nw?
(a) lŸeewnej (b) mLeeve (a) peeiej (b) ¤eeb¤ejer
(c) meypeer (d) he‚ue (c) lesjnleeueer (d) LeefÃ[Ÿee
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2010
GÚejó(a) GÚej—(c)
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ peeiej, ¤eeb¤ejer Deewj LeefÃ[Ÿee GÚejeKeb[ kes‚ heejbheefjke‚ ueeske‚ve=lŸe nQ,
7.
peyeefke‚ lesjnleeueer jepemLeeve ke‚e ueeske‚ve=lŸe nw~
efvecveefueefKele heJeeX ceW mes efke‚mes GÚejeb¤eue ceW mebleeve kes‚ ke‚uŸeeCe kes‚
efueS ceveeŸee peelee nw? 11. GÚejeb¤eue kes‚ ÿeefmeÊ ueeske‚ieerle ëyesÃ[er heeke‚es yeeje ceemeeí ke‚er Oegve
(a) efyeÆef[Ÿee (b) efYeöewueer yeveeF& Leeró
(c) njsuee (d) Kele[gJee (a) mJeieeaŸe jyeeRıveeLe öwieesj ves
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002 (b) mJeieeaŸe ceneosJeer Jecee& ves

GÚejó(b) (c) mJeieeaŸe megefce$eevebove heble ves

(d) mJeieeaŸe ye«peWı ueeue Meen ves
GÚejeKeb[ ceW mebleeve kes‚ ke‚uŸeeCe kes‚ efueS ceveeŸee peeves Jeeuee heJe& efYeöewueer nw~
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002
8. Peeue, efJeCeeF&, oceeF&, cegjŸees nQó GÚejó(d)
(a) DeÆCee¤eue ke‚er veefoŸeeb
GÚejeb¤eue (GÚejeKeb[) ke‚e ÿeefmeÊ ueeske‚ieerle ëyesÃ[er heeke‚es yeeje ceemeeí
(b) ueˆeKe ke‚er heneÃ[er ¤eeseföŸeeb
ke‚er Oegve mJeieeaŸe ye«peWı ueeue Meen ves yeveeF& Leer~ ieÃ{Jeeue ke‚es ueeske‚ieerleeW
(c) kegâceeTb kes‚ Jee≈e Ÿeb$e ke‚er Oejleer kes‚ veece mes peevee peelee nw, Ÿeneb hej ueeske‚ieerleeW kes‚ Deveske‚
(d) ieÃ{Jeeue kes‚ cebefoj ÿeke‚ej efceueles nQ~ pewmes- ceebieefueke‚ ieerle, yeemebleer ieerle, ¤eewceemee ieerle,
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 yeeje ceemee ieerle Deeefo~
GÚejó(c)
12. GÚejeb¤eue ke‚er ceefnueeSb Ske‚ DeeYet<eCe efpemes efleuenjer ke‚nles nQ,
{esue, oceecee, legjer Leeue, yeebmegjer, efJeCeeF&, ng[gke‚, [ceô, {esueke‚ henveleer nQó
cemeke‚yeerve Deeefo keg‚ceeTb #es$e kes‚ ÿecegKe Jee≈e Ÿeb$e nQ~ oceeTb (oceecee, (a) veeke‚ ceW (b) heebJe ceW
oŸet) ke‚öesjs kes‚ Deeke‚ej ke‚e leebyes mes efveefce&le {esue ke‚e menŸeesieer Jee≈e (c) ieues ceW (d) neLeeW ceW
Ùeb$e nw~ Fmeke‚e ÿeŸeesie Oeeefce&ke‚ SJeb DevŸe heejbheefjke‚ mebieerle ceW kegâceeTb Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002
leLee ieÃ{Jeeue ceW JŸeeheke‚lee mes neslee nw~ GÚejó(c)
9. ieÃ{Jeeue #es$e kes‚ ueeske‚ve=lŸeeW ceW ke‚ewve-mee Gme meceŸe efke‚Ÿee peelee nw, GòejebÛeue (GÚejeKeb[) kes‚ ueesie Deveske‚ lejn kes‚ heefjOeeve SJeb DeeYet<eCe
CO
peye neue ceW efJeJeeefnle ueÃ[ke‚er ÿeLece yeej ceeŸekes‚ Deeleer nw? henveles jns nQ~ ëefleuenjerí ieues ke‚e Ske‚ ienvee neslee nw, efpemes ceefnueeSb
(a) ¤eewheg‚uee ieues ceW OeejCe ke‚jleer nQ SJeb yegueeke‚, hegâuueer, veLe efJeJeeefnle efm$eŸeeb veeke‚
S.

(b) peeiej hej OeejCe ke‚jleer nQ~ Oeeieguee, pees ¤eeboer efveefce&le Ske‚ DeeYet<eCe neslee nw,
(c) Pegcewuees
TE

neLe ceW henvee peelee nw SJeb heewlee, PeeJej hewj ceW OeejCe efke‚S peeles nQ~
(d) LeefÃ[Ÿee
13.
O

ëceeQCe-cesueeí ke‚neb DeeŸeesefpele neslee nw?

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
(a) GÚejke‚eMeer (b) heeueerhe⁄eT, peewvemeej, jJeeF&
FN

GÚejó(d) (c) ¤eceesueer (d) jeveerKesle

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
D

LeefÃ[Ÿee ueeske‚ve=lŸe efJeMes<e ôhe mes ieÃ{Jeeue #es$e ceW ieÃ{Jeeueer efJeJeeefnle
ŸegJeefleŸeeW kes‚ ÿeLece yeej ceeŸekes‚ Deeves hej efke‚Ÿee peelee nw~ GÚejó(b)
.P

H–232 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

18. GÚejeKeb[ ke‚e ÿeefmeÊ metŸe& cebefoj peneb efmLele nw, Jen peien nw-
ëceeQCe-cesueeí GÚejeKeb[ ke‚e Ske‚ Ssmee DeeŸeespeve nw, efpemeceW ce⁄efueŸeeW ke‚e
(a) hetCee&efieefj ñ öveke‚hegj
meecetefnke‚ efMeke‚ej neslee nw~ Ÿen mebhetCe& jJeeF&, peewvemeej Deewj heeueerhe⁄eT
(b) ke‚öejceue ñ DeuceesÃ[e
ke‚er ⁄esöer-yeÃ[er veefoŸeeW ceW ceveeŸee peelee nw~ kegâceeTb ceW Yeer Fme ÿeke‚ej ke‚e
(c) iebiees$eer ñ GÚejke‚eMeer
GlmeJe ceveeŸee peelee nw, efpemes ë[new G"eveeí ke‚nles nQ~
(d) YeJeeueer ñ vewveerleeue
14.
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
ëyeieJeeue cesueeí efke‚me mLeeve hej ueielee nw?
(a) ueesneIeeö (b) yeeiesMJej
GÚejó(b)
(c) ¤ebheeJele (d) osJeerOegje
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~
GÚejó(d) 19. ieesuet osJelee cebefoj efpeme peveheo ceW DeJeefmLele nw, Jen nw-
(a) efheLeewjeieÃ{ (b) DeuceesÃ[e
osJeerOegje, ¤ebheeJele efpeues ceW efmLele nw~ Ÿeneb ÿeefleJe<e& j#eeyebOeve, fleeJeCe
(c) yeeiesMJej (d) vewveerleeue
hetefCe&cee kes‚ efove ëyeieJeeue cesueeí ueielee nw~
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
15. GÚejeb¤eue ceW yeieJeeue Ÿee yeiJeeF& heJe& yeÃ[s n<e& Je Guueeme kes‚ meeLe GÚejó(b)
ceveeŸee peelee nw, Ÿen heJe& nw-
(a) nesueer ke‚e (b) oerheeJeueer ke‚e ieesuet osJelee ke‚e cebefoj kegâceeTb #es$e kes‚ DeuceesÃ[e peveheo ceW efmLele nw~
(c) oMenjs ke‚e (d) mebõe‚ebefle ke‚e 20. met¤eeróI ke‚es met¤eeróII kes‚ meeLe megcesefuele ke‚erefpeS leLee metef¤eŸeeW kes‚
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002 veer¤es efoS ieS ket‚ö ke‚e ÿeŸeesie ke‚jkes‚ mener GÚej ¤egefveSó
GÚejó(b) met¤eeróI met¤eeróII
GÚejeb¤eue (GÚejeKeb[) ceW yeieJeeue Ÿee yeiJeeF& heJe& yeÃ[s n<e& SJeb Guueeme (cesuee) (GÚejeKeb[ kes‚ mLeue)
kes‚ meeLe ceveeŸee peelee nw~ ieÃ{Jeeueer ueesie Fmeke‚es oerheeJeueer kes‚ meceŸe A. yeieJeeue 1. oejcee
ceveeles nQ~ B. ¤ewleer 2. osJeerOegje
16. efvecve ceW mes efke‚me jepŸe ceW ëveboeosJeer ceneslmeJeí ceveeŸee peelee nw? C. ieyeueeosJe 3. ke‚eMeerhegj
(a) GÚejeKeb[ (b) ceefCehegj D. ceesmöeceeve 4. efheLeewjeieÃ{
(c) jepemLeeve (d) efyenej ket‚ö :
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2007 A B C D
GÚejó(a) (a) 1 2 4 3

ëveboeosJeer ceneslmeJeí GÚejeKeb[ kes‚ efJeefYevve #es$eeW ceW osJeerveboe Deewj megveboe (b) 2 3 1 4

ke‚es mcejCe ke‚jves nsleg ceveeŸee peelee nw~ (c) 3 4 2 1

(d) 4 1 3 2
CO
17.
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
efJeMes<e ôhe mes efke‚me osJelee mes ke‚öejceue ke‚e cebefoj mebyebefOele nw?
(a) efMeJe (b) metŸe&
GÚejó(b)
S.

(c) ieCesMe (d) ke‚eefle&kes‚Ÿe

TE

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó

GÚejó(b) met¤eeróI met¤eeróII
O

(cesuee) (GÚejeKeb[ kes‚ mLeue)

jepee ke‚öejceue …eje 12JeeR meoer ceW efveefce&le GÚejeKeb[ Mewueer ke‚e Ÿen
FN

yeieJeeue ó osJeerOegje
metŸe& cebefoj DeuceesÃ[e efpeues ceW efmLele nw~ GuuesKeveerŸe nw efke‚ Ÿen metŸe& ¤ewleer ó ke‚eMeerhegj
cebefoj, ke‚esCeeke‚& cebefoj (Deesef[Mee) kes‚ yeeo otmeje meyemes cenòJehetCe& metŸe&
D

ieyeueeosJe ó oejcee
cebefoj nw~ Fme cebefoj ceW cegKŸe ÿeeflecee ëmetŸe&í ke‚er nw~ ceesmöeceeve ó efheLeewjeieÃ{
.P

H–233 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

21. met¤eer-I (yeesueer) SJeb met¤eer-II (#es$e) ke‚es megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es (c) 1 2 3 4
efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ¤egefveSó (d) 4 3 2 1
met¤eer-I met¤eer-II Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006
(yeesueer) (#es$e) GÚejó(d)
1. ieÃ{Jeeueer A. ieÃ{Jeeue megcesefuele ket‚ö Fme ÿeke‚ej nwó
2. keg‚ceeTbveer B. keg‚ceeTb cesuee/GlmeJe mLeeve
3. YeteföŸee C. efheLeewjeieÃ{ megjkebâ[e GlmeJe ó ¤ebyee
4. peewvemeejer D. osnjeotve peewuepeerJeer GlmeJe ó Oeej¤etuee
ket‚ö : hetCee&efieefj cesuee ó hetCee&eif eefj cebeof j, efveke‚ö-öveke‚hegj
A B C D yeieJeeue cesuee ó osJeerOegje
(a) 1 2 3 4
23. YeieJeeve efMeJe kes‚ yeejn pŸeesefleefueÀieeW ceW mes Ske‚ mLeeefhele nwó
(b) 2 1 3 4
(a) nefj…ej ceW (b) $e+ef<ekes‚Me ceW
(c) 3 2 1 4
(c) yeıerveeLe ceW (d) kes‚oejveeLe ceW
(d) 4 3 2 1
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002
GÚejó(d)
GÚejó(a)
heb¤ekes‚oej ceW meyemes ÿecegKe kes‚oejveeLe cebefoj ke‚e efvecee&Ce ÆıÿeŸeeie
megcesefuele ket‚ö Fme ÿeke‚ej nwó
efpeues ceW ceboeefke‚veer veoer kes‚ efke‚veejs Deeefo Mebke‚je¤eeŸe& ves 8JeeR Meleeyoer ceW
met¤eeróI met¤eeróII
ke‚jJeeŸee Lee~ Ÿen cebefoj YeieJeeve efMeJe kes‚ 12 pŸeesefleefueÀieeW ceW mes Ske‚ nw~
(yeesueer) (#es$e)
ieÃ{Jeeueer ó ieÃ{Jeeue 24. heb¤ekes‚oej Jeie& ceW efvecveefueefKele ceW mes ke‚ewve Ske‚ meceeefJe∞ veneR
keg‚ceeTbveer ó keg‚ceeTb (a) ke‚uhesMJej (b) ÆıveeLe
YeteföŸee ó efheLeewjeieÃ{ (c) legbieveeLe (d) efJeMJeveeLe
peewvemeejer ó osnjeotve Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
veesö- ieÃ{Jeeueer ke‚er Meyo j¤evee KeÃ[er yeesueer eEnoer hej DeeOeeefjle nw~ GÚejó(d)
Gmeke‚er GlheefÚe MegÊ Meewjmesveer mes ngF& nw~ keg‚ceeTbveer hej DeJeOeer yeesueer
ke‚e ÿeYeeJe DeefOeke‚ heeŸee peelee nw~ heb¤ekes‚oej Îe=bKeuee kes‚ cebefoj nQó 1. kes‚oejveeLe 2. lebgieveeLe 3. ÆıveeLe
4. ceocensMJej 5. ke‚uhesMJej~
22. GÚejeKeb[ kes‚ efvecveebefke‚le cesueeW/GlmeJeeW ke‚e Gvekes‚ mLeeveeW mes cesue
25. kes‚oejveeLe ke‚e Meerleke‚eueerve efveJeeme nwó
CO
ke‚erefpeS Deewj veer¤es efoS ieS ket‚ö mes mener GÚej ke‚e ¤eŸeve ke‚erefpeS-
(a) Æıhe«Ÿeeie
cesuee/GlmeJe mLeeve
(b) ieghleke‚eMeer
A . megjkebâ[e GlmeJe 1. osJeerOegje
S.

(c) ieeshesMJej
B. peewuepeerJeer cesuee 2. hetCee&efieefj cebefoj, efveke‚ö-öveke‚hegj
TE

(d) TKeer ce"

C. hetCee&efieefj cesuee 3. Oeej¤etuee
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Mains), 2007
D. yeieJeeue cesuee 4. ¤ebyee
O

ket‚ö : GÚejó(d)
FN

A B C D kes‚oejveeLe ke‚e Meerleke‚eueerve efveJeeme TKeer ce" nw~ TKeer ce" veeiehegj
(a) 2 3 4 1 hejievee kes‚ ke‚eueerhe‚eö ceuuee ceW efmLele nw, pees ceboeefke‚veer veoer kes‚ yeeSb leö
D

(b) 3 4 2 1 hej yemee nw~ Ÿenebr hej GÚejeKeb[ ke‚e ÿeefmeÊ Deesbke‚ejsMJej cebefoj Yeer nw~
.P

H–234 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

26. yeıerveeLe cebefoj efmLele nwó

(a) ¤eceesueer peveheo ceW (b) ÆıÿeŸeeie peveheo ceW
mebmLeeve SJeb ke‚ejKeeves
(c) efönjer peveheo ceW (d) GÚejke‚eMeer peveheo ceW
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003
GÚejó(a) *ÆÃ[ke‚er (nefj…ej) ceW efmLele ëYeejleerŸe ÿeew≈eesefieke‚er mebmLeeveí (IIT) SefMeŸee
yeıerveeLe cebefoj ¤eceesueer peveheo ceW efmLele nw~ peieodiegÆ Mebke‚je¤eeŸe& ner veneR, yeefuke‚ lelke‚eueerve mebhetCe& efye«eöf Me meece¸epŸe ke‚e ÿeLece leke‚veerke‚er mebmLeeve nw~
…eje mLeeefhele Ÿen ¤eej ÿecegKe OeeceeW ceW mes Ske‚ nw~ Deueke‚veboe kes‚ leö hetJe& ceW Fme mebmLeeve ke‚e veece ëLee@cemeve ke‚e@uespe Dee@he‚ FbpeerefveŸeefjbieí Lee~ Ÿen
hej Ÿeneb YeieJeeve efJe<Ceg ke‚e cebefoj nw~ Yeejle ke‚e Ske‚cee$e mebmLeeve nw, peneb Yetkeb‚he FbpeerefveŸeefjbie ke‚e Deueie efJeYeeie
nw~ *ëieesefJebo yeuueYe heble ke=‚ef<e SJeb ÿeew≈eesefieke‚er efJeMJeefJe≈eeueŸeí ke‚er mLeehevee
27. yeıerveeLe kes‚ efueS ëiee[t-IeÃ[er Ÿee$eeí ÿeejbYe nesleer nwó
Je<e& 1960 ceW lelke‚eueerve ÿeOeeveceb$eer hebe[f le peJeenjueeue vesnô …eje Decesejf ke‚ve
(a) vejWıveiej mes (b) nefj…ej mes
(c) $e+ef<ekes‚Me mes (d) efönjer mes
ueQ[ ´eebö hewöve& hej efke‚Ÿee ieŸee Lee~ Ÿen osMe ke‚e henuee ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006
nw, pees TOeceefmebn veiej ceW efmLele nw~ *nsceJeleervebove yengiegCee ieÃ{Jeeue
GÚejó(a) efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚er mLeehevee Je<e& 1973 ceW fleerveiej (ieÃ{Jeeue) ceW ëieÃ{Jeeue
efJeMJeefJe≈eeueŸeí kes‚ veece mes ngF& Leer~ *Je<e& 1989 ceW Fme efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚e
fleer yeıerveeLe kes‚ Îe=bieej ceW ÿeŸegÚe‚ nesves Jeeuee lesue ke‚ueMe ner ëiee[t-IeÃ[erí
veece yeoueke‚j ënsceJeleervebove yengiegCee ieÃ{Jeeue efJeMJeefJe≈eeueŸeí ke‚j efoŸee
ke‚nueelee nw~ fleer yeıerveeLe Oeece kes‚ ke‚heeö Kegueves kes‚ DeJemej hej YeieJeeve
ieŸee~ 15 peveJejer, 2009 ke‚es Fmes keW‚ıerŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚e opee& ÿeoeve
efke‚Ÿee ieŸee~ *kegâceeTb efJeMJeefJe≈eeueŸe vewveerleeue ke‚er mLeehevee Yeer Je<e& 1973
kes‚ Îe=bieej ceW ÿeŸegÚe‚ efke‚S peeves Jeeues lesue ke‚er ke‚ueMe Ÿee$ee vejWıveiej
efmLele efönjer jepeojyeej mes Megô nesleer nw~
ceW ngF& Leer~ jepŸe ceW mLeeefhele DevŸe mebmLeeSb nQ - osJemebmke=‚le efJeMJeefJe≈eeueŸe
28. jeveerKesle kes‚ meJee&efOeke‚ efveke‚ö ke‚ewve-mee cebefoj nw? - nefj…ej, iegÆkeg‚ue ke‚ebieÃ[er efJeMJeefJe≈eeueŸe - nefj…ej, efJeJeske‚evebo heJe&leerŸe
(a) ke‚eefueke‚e cebefoj (b) ke‚esö ke‚er ceeF&
ke=‚ef<e DevegmebOeeveMeeuee-DeuceesÃ[e, YeejleerŸe hesö^esefueŸece mebmLeeve osnjeotve leLee
(c) neske‚eje osJeer (d) ieewje ceeF&
jepeke‚erŸe JesOeMeeuee-vewveerleeue ceW nw~ *YeejleerŸe Jeve DevegmebOeeve mebmLeeve leLee
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006
YeejleerŸe megotj mebJesoer mebmLeeve oesveeW ner osnjeotve ceW efmLele nQ~ *vesnô
GÚejó(a)
heJe&leejesnCe mebmLeeve GÚejeKeb[ kes‚ GÚejke‚eMeer ceW efmLele nw, efpemeke‚er mLeehevee
jeveerKesle kes‚ meJee&efOeke‚ efveke‚ö ke‚eefueke‚e cebefoj DeJeefmLele nw~ Je<e& 1965 ceW ke‚er ieF& Leer~

GòejeKeb[ jepÙe ceW GÅeesieeW keâer efmLeefle

Je<e& GÅeesieeW keâer mebKÙee hetbpeer efveJesMe me=efpele jespeieej
ye=no GÅeesie ceOÙece GÅeesie ueIeg GÅeesie met#ce GÅeesie Ùeesie (keâjesÌ[ ®. ceW) (mebKÙee)
CO
2018-19 7 29 446 3165 3647 1536.47 20894
2019-20 28 35 501 3595 4131 1731.15 28700
2020-21 2 29 250 3990 4271 909.48 22387
S.

2021-22 0 106 252 4715 5073 871.50 35990

TE

2022-23 0 0 15 4021 4036 398.44 16480

*heerSce ieefle Meefòeâ ceemšj hueeve kesâ Debleie&le jepÙe kesâ 18 efkeYeeie meefcceefuele (hesš^esue/[erpeue DeeGšuesš Deewj ieebke yemeekeš) ceW oes Deefleefjòeâ uesÙej peesÌ[s
O
FN

nQ~ jepÙe cebef$eceb[ue Éeje Dekeäštyej, 2022 ceW jepÙe jmeo veerefle cebpetj ieS nQ~ ceemšj hueeve lewÙeej keâjves kesâ efueS kegâue efceueekeâj 260 uesÙeme& yeer.
keâer ieF& nw~ GòejeKeb[ Skeâerke=âle heerSce ieefle Meefòeâ ceemšj hueeve hej 27 DeeF&.Sme.S.peer. (Bhaskharacharya Institute for Space Application
D

DeefvekeeÙe& uesÙeme& Deheuees[ keâer ieF& nQ~ 4 Dekeäštyej, 2022 keâes DeefvekeeÙe& uesÙeme& & Geoinformatics) kesâ meeLe meePee keâer ieF& nQ~
.P

H–235 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GòejeKeb[ mes efveÙee&le (veJebyej, 2022 lekeâ) 15. cetue Oeeleg SJeb Gmekeâer JemlegSb 1993.82 23.94

›eâceebkeâ JemlegSb cetuÙe (keâjesÌ[ kegâue efveÙee&le 16. ceMeervejer SJeb Ùeebe$f ekeâer GhekeâjCe 984.37 11.82
®. ceW) keâe ØeefleMele 632.47 7.60
17. ÙeeleeÙeele GhekeâjCe
1. heMeg SJeb heMeg Glheeo 142.97 1.72
18. ceehe SJeb mebieerle Ùeb$e 128.57 1.54
2. meypeer Glheeo 168.28 2.02
2.32 0.03 19. nefLeÙeej SJeb ieesuee yee™o 28.22 0.34
3. heMeg Ùee Jevemheefle Jemee
4. efveefce&le KeeÅe heoeLe& 238.80 2.87 20. efceefßele 86.49 1.04
5. Keefvepe Glheeo 143.91 1.73
21. keâuee ke=âefleÙeeb 0.04 0.00
6. jemeeÙeefvekeâ Glheeo 1996.70 23.98
22. DevÙe 0.00 0.00
7. hueeefmškeâ SJeb jyej 1028.79 12.35
kegâue Ùeesie 8327.37 100.00
8. Keeue SJeb lJeÛee 7.37 0.09

9. uekeâÌ[er SJeb uekeâÌ[er Glheeo 22.21 0.27 *yeepeej ceW ceebie kesâ Deveg™he keâewMeue efkekeâeme, ef[peeFve efkekeâeme, lekeâveerkeâer
10. uekeâÌ[er uegieoer Glheeo 314.79 3.78 ØeefMe#eCe, je@-cesšsefjÙeue yeQkeâ keâer mLeehevee, efkeheCeve leLee kew%eeefvekeâ meesÛe ke
11. keâheÌ[s SJeb keâheÌ[s keâer JemlegSb 249.18 2.99 vekeesvces<e kesâ DeeOeej hej veÙee ™he efoS peeves keâer mebYeekeveeDeeW kesâ Âef<šiele
12. petles, šesheer 31.14 0.37 Skeb GheueyOe mLeeveerÙe mebmeeOeveeW keâe ÙeLeesefÛele GheÙeesie keâjles ngS, jepÙe kesâ
13. helLej keâer JemlegSb, hueemšj, 87.07 1.05 ØelÙeskeâ peveheo mes oes GlheeoeW keâes efÛeefÖle keâjles ngS, Gvekesâ Glheeove keâes
meerceWš, Smyesmšdme yeÌ{ekee efoS peeves nsleg Skeb ØeosMe kesâ mece«e Skeb meceekesMeer DeeefLe&keâ efkekeâeme
14. ceesleer, keâerceleer Ùee Deæ& 39.88 0.48 leLee mLeeveerÙe ueesieeW keâer DeeefLe&keâer kesâ GvveÙeve kesâ GösMÙe mes Skeâ peveheo
keâerceleer helLej, OeelegSb oes Glheeo Ùeespevee efmelebyej, 2021 ceW ueeiet keâer ieF& nw~
Skeâ peveheo oes Glheeo keâer efÛeefÖle metÛeer
›eâ. meb. efpeuee efpeueeW ceW yeveves Jeeues cegKÙe Glheeo efpeuee efveÙee&le Øeeslmeenve meefceefle SceSmeSceF& efJeYeeie Éeje efÛeefÖle
Éeje efÛeefÖle De«eCeer Glheeo Skeâ efpeuee oes Glheeo
1. DeuceesÌ[e 1. šdJeer[ 1. Jesuevesme heÙe&šve 1. šdJeer[
2. yeeue efce"eF& 2. nQ[uetce, nLekeâjIee, nmleefMeuhe 2. yeeue efce"eF&
3. SsheCe Glheeo
4. Jesuevesme heÙe&šve
5. nQ[uetce, nLekeâjIee SJeb nmleefMeuhe
CO
6. leeceü Glheeo, vesÛegjue heâeFyej
2. yeeiesMJej 1. leeceü efMeuhe, nmleefMeuhe Glheeo 1. heÙe&šve 1. leeceü efMeuhe Glheeo
S.

2. ceb[gJee efyemkegâš, yeskeâjer 2. nmleefMeuhe Glheeo 2. ceb[gJee efyemkegâš

TE

3. nQ[uetce SJeb nQ[er›eâeheäš Glheeo

4. heÙe&šve, hewš yeÇeref[bie
O

3. ÛebheeJele 1. ueewn efMeuhe Glheeo 1. ueewn efMeuhe Glheeo 1. ueewn efMeuhe Glheeo
FN

2. neLe mes yegves Glheeo 2. ogiOe Glheeo 2. neLe mes yegves Glheeo
3. ogiOe, Meno Glheeo
D

4. ke=âef<e SJeb men Glheeo

.P

H–236 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

4. Ûeceesueer 1. nLekeâjIee SJeb nmleefMeuhe Glheeo 1. jepecee 1. nLekeâjIee SJeb nmleefMeuhe Glheeo
2. efyeÛÚt Ieeme kesâ Glheeo, vesÛegjue heâeFyej 2. Sjescesefškeâ nye&ue Glheeo 2. Sjescesefškeâ nye&ue Glheeo
3. jepecee, nye&ue «eerve šer
4. Sjescesefškeâ nye&ue Glheeo
5. heâue DeeOeeefjle Glheeo
6. Meno, iegueeye peue
5. osnjeotve 1. yeskeâjer Glheeo 1. yeemeceleer 1. yeskeâjer Glheeo
2. ceMe™ce, ueerÛeer Glheeo, yeemeceleer 2. heâecee& Øees[keäšdme 2. ceMe™ce
3. heâecee& Øees[keäšdme
4. js[erces[ ieejceWšdme
6. nefjÉej 1. peiejer, Keeb[meejer, nveer 1. heâecee& Øees[keäšdme 1. peiejer
2. DeešesceesyeeFume 2. DeešesceesyeeFume 2. nveer
3. hee@šjer
4. heâecee& Øees[keäšdme
7. vewveerleeue 1. keQâ[ue ›eâeheäš 1. Øeesmesme[ øetâš 1. SsheCe ›eâeheäš
2. Ssheve ›eâeheäš 2. SsheCe ›eâeheäš 2. keQâef[ue ›eâeheäš
3. Øeesmesme[ øetâš
4. uesceve «eeme Øees[keäšdme
8. efheLeewjeieÌ{ 1. ceb[gJee jeieer, cegvemÙeejer jepecee 1. ceb[gJee jeieer 1. Tveer keâehexšdme
2. Tveer keâehexšdme 2. cegvemÙeejer jepecee 2. cegvemÙeejer jepecee
3. DecesMe Glheeo
4. vecekeâerve ÛeeÙe
9. heewÌ[er ieÌ{Jeeue 1. nye&ue cesef[efmeve 1. nye&ue cesef[efmeve 1. nye&ue Glheeo
2. S«eer SJeb SueeF[ Øees[keäšdme 2. S«eer SJeb SueeF[ Øees[keäšdme 2. Jeg[ve heâveeaÛej
3. Jeg[ve heâveeaÛej
4. uesceve«eeme Dee@Ùeue
CO
10. ®õØeÙeeie 1. nQ[er›eâeheäš cebefoj Glheeo 1. nQ[er›eâeheäš Glheeo 1. cebefoj Devegke=âefle
2. cebefoj Devegke=âefle nmleefMeuhe Glheeo 2. jeceoevee Glheeo 2. Øemeeo
S.

3. Øemeeo, jeceoevee Glheeo

TE

4. S«eer SueeF[ Øees[keäšdme

11. efšnjer ieÌ{Jeeue 1. vesÛegjue heâeFyej Øees[keäšdme 1. S[JeWÛej štefjpce 1. vesÛegjue heâeFyej Øees[keäšdme
O

2. efšnjer veLe 2. nQ[er›eâeheäš Øees[keäšdme 2. efšnjer veLe

FN

3. S[JeWÛej štefjpce
4. nQ[er›eâeheäš Øees[keäšdme
D

5. Deojkeâ Glheeo
.P

H–237 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

12. TOeceefmebn veiej 1. ceWLee Dee@Ùeue, cetbpe «eeme Glheeo 1. jeFme SJeb ueeRÛeer 1. ceWLee Dee@Ùeue
2. yueekeâ efØebšs[ Glheeo 2. Dee@šesceesyeeFume 2. cetbpe «eeme Glheeo
3. hetâ[ Øees[keäšdme
4. jeFme SJeb ueerÛeer
5. Dee@šesceesyeeFume
13. GòejkeâeMeer 1. Tveer nmleefMeuhe (yeQ[er Glheeo) 1. Shheue 1. Tveer (yeQ[er Glheeo)
2. Shheue øetâš yesme Glheeo 2. jepecee 2. Shheue øetâš yesme Glheeo
3. jepecee 3. Jetueve Øees[keäšdme
4. Jetueve Øees[keäšdme
*GòejeKeb[ Meemeve keâer DeefOemetÛevee heâjJejer , 2021 leLee
16 hueebš ke ceMeervejer hej ØeYeej SmepeerSmešer ceW mes jepÙe mejkeâej keâes
Yeejle mejkeâej keâer DeefOemetÛevee 12 Deiemle, 2021 mes ØeYeeefkele Øeehle nesves keeues kegâue mekeâue SmepeerSmešer (DeeF&šermeer kesâ meceeÙeespeve
FkeâeFÙeeW keâes kewkeâefuhekeâ Glheeo kesâ efkeefvecee&Ce nsleg efkeÅeceeve GÅece kesâ kesâ Ghejeble) keâe 20 ØeefleMele, Øeeflehetefle& meneÙelee kesâ ™he ceW oer
efkeefkeOeerkeâjCe DeLekee veS GÅece keâer mLeehevee nsleg ›eâÙe efkeâS ieS veS peeSieer~

veerefle DeeÙeesie Éeje ‘hueeefmškeâ Deewj Gvekesâ DevegØeÙeesieeW kesâ efueS Jewkeâefuhekeâ Glheeo Deewj ØeewÅeesefiekeâer’ ceW heefjYeeef<ele GÅece
Glheeo nsleg keâÛÛee ceeue hee@ueercej meeceevÙe yee@Ùeesceeme ßeesle meeceevÙe GheÙeesieeW kesâ GoenjCe
keâheeme mesuÙetueespe keâheeme keâe heewOee (iee@efmheÙece Smeheer) Jem$e, DevÙe keâheÌ[s
nQhe mesuÙetueespe nQhe (kewâvesefyeme mesšerJee) Jem$e, DevÙe keâheÌ[s
heäuewkeäme/efuevesve mesuÙetueespe heäuewkeäme/efuevmeer[ (efuevece Ùetmeeršsšerefmecece) Jem$e, DevÙe keâheÌ[s
petš mesuÙetueespe SJeb efueefiveve (keâe@jkeâesjme Smeheer.) yeesjs, keâeueerve, keâheÌ[s, jmmeer, DevÙe
keâheÌ[s
keâe@Ùej heâeFyej mesuÙetueespe SJeb efueefiveve veeefjÙeue (yeenjer Keesue) ÛešeF&, yeÇMe, yeesjer, jmmeer, ceÚueer
hekeâÌ[ves kesâ peeue
jwces mesuÙetueespe ÛeeFvee «eeme (yeesncesefjÙee veerefJeÙee) Jem$e, DevÙe keâheÌ[s, DeewÅeesefiekeâ
efmeueeF& Oeeiee
Deyeekeâe/ceveeruee nQhe mesuÙetueespe, efueefiveve SJeb kesâuee (cetmee šskeämešerefueme, DeKeeÅe) šer yewie, yeQkeâveesš, ÛešeF&, jmmeer
CO
hesefkeäšve
efhevee mesuÙetueespe SJeb efueefiveve Deveeveeme keâe heòee (Deveeveeme keâesceesmeme) Jem$e, DevÙe keâheÌ[s
S.

efmemeue (DeieeJes efmemeueevee) keâhe[e, yewie, jmmeer, megleueer

TE

DevÙe Jewkeâefuhekeâ Glheeo : pewJe-hueeefmškeäme, yeeÙees-ef[ies[Ç ys eue hueeefmškeâ, kebâheesmšsyeue hueeefmškeâ, Dee@keämees-ef[ies[Ç ys eue/Dee@keämeer ef[ies[Ç ys eue/Dee@keämeer-yeeÙeese[f ies[Ç ys eue
hueeefmškeäme, ke=âef<e DeJeMes<eeW, ieòes Deewj keâeiepe mes yeveer keâšuejer, jece yeebme mes yeveer JemlegSb, Øeeke=âeflekeâ jsMeeW mes yeveer JemlegSb, kesâues kesâ heefòeÙeeW mes yeveer JemlegSb~
O

*met#ce ke ueIeg efkeefvecee&Cekeâ GÅeesieeW keâes Øeeslmeeefnle keâjves kesâ efueS Yetefce keâer ÙeLee: jeveerheesKejer Skeb uee@Iee jes[ (osnjeotve), efkeâÛÚe (TOeceefmebn veiej),
FN

GefÛele ojeW hej kÙekemLee nsleg Yetefce yeQkeâ leLee veS DeewÅeesefiekeâ DeemLeeveeW keâer efkeCe (efheLeewjeieÌ{) Skeb Yeerceleeue (vewveerleeue) ceW mes 3 efceveer DeewÅeesefiekeâ
mLeehevee kesâ Âef<šiele met#ce ke ueIeg GÅeesieeW keâes DekemLeehevee megefkeOeeDeeW Ùegòeâ DeemLeeveeW ceW DekemLeehevee megefkeOeeDeeW keâe efkekeâeme keâeÙe& hetCe& leLee efkeâÛÚe ke
D

Yetefce GheueyOe keâjeves kesâ efueS ØeLece ÛejCe ceW 5 efceveer DeewÅeesefiekeâ DeemLeeveeW Yeerceleeue ceW ieefleceeve nw~
.P

H–238 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

efceveer SJeb Je=no DeewÅeesefiekeâ DeemLeeveeW keâe efJeJejCe

›eâ. meb. peveheo efceveer #es$eheâue (SkeâÌ[ ceW) ye=no #es$eheâue (SkeâÌ[ ceW)
1. osnjeotve jeveerheesKejer 2.55 hešsue veiej 10.00
uee@Iee jes[, Újyee 2.55 efJekeâeme veiej 4.00
jieJee[ 3.22
2. heewÌ[er ieÌ{Jeeue yegJeeKeeue 2.15 efmeleeyehegj 7.00
3. efšnjer ieÌ{Jeeue ue#ceesueer, osJe ØeÙeeie 1.71
mejes"e Úece 2.17
4. Ûeceesueer keâeuesMJej peÙekebâ[er 2.50
5. ®õØeÙeeie YešJeeÌ[er mewCe 2.50
6. GòejkeâeMeer ceewjer KejmeeÌ[er 2.68
[tb[e 1.11
ieJeeCee 1.10
hegjesuee 1.60
7. nefjÉej uekeämej efheheueer 2.50 ®Ì[keâer 30.227
8. vewveerleeue yewleeue Ieeš 2.50 Yeerceleeue 7.00
9. TOeceefmebn veiej efkeâÛÚe 2.45 keâeMeerhegj 19.99
®õhegj 11.26
10. ÛebheeJele hegves"er 2.50
11. DeuceesÌ[e Éejeneš 2.798 heeleeueosJeer 4.27
efÛeefueÙeeveewuee leeÌ[erKesle 2.118
efYeefkeâÙeemeQCe 2.35
12. yeeiesMJej ie®Ì[ 2.50
13. efheLeewjeieÌ{ cegvemÙeejer, Ieesj heóe 1.906 efJeCe 7.00
Ùeesie 47.862 100.697

efvepeer #es$e ceW DeewÅeesefiekeâ DeemLeeveeW/ #es$eeW keâer mLeehevee nsleg veerefle-2023:
1. efvepeer DeewÅeesefiekeâ DeemLeeve keâer mLeehevee kesâ efueS cewoeveer #es$e ceW
keâce-mes-keâce 30 SkeâÌ[ Deewj heke&leerÙe #es$e ceW keâce-mes-keâce 2 SkeâÌ[
Ùee Fmemes DeefOekeâ Yetefce nesveer DeekeMÙekeâ nw~
2. efvepeer #es$e ceW DeeF&šer heeke&â/yeeÙeesšskeäveesuee@peer heeke&â kesâ efkekeâeme kesâ efueS
4. efvepeer DeewÅeesefiekeâ DeemLeeve/#es$e kesâ efueS efvekesMekeâ/Øekele&keâ Deheves
meÇesleeW mes mkeÙeb Yetefce keâer kÙekemLee keâjsiee~ Ùeefo efvekesMekeâ efme[kegâue
mes Yetefce Øeehle keâjvee Ûeenlee nw, lees Gmes Yetefce keâer DeekeMÙekeâlee kesâ
CO
efueS efme[kegâue keâes Øemleeke osvee nesiee, leeefkeâ efme[kegâue yees[& Øemleeke
hej efveÙece ke MeleeX kesâ meeLe efveCe&Ùe ues mekesâ~
S.

meer[e kesâ ØeÛeefuele Yekeve GheefveÙeceeW kesâ Devegmeej vÙetvelece 18000

5. efvepeer #es$e kesâ DeemLeeveeW kesâ efkekeâeme kesâ efueS meer[e kesâ ceeveob[eW keâe
keie& ceeršj efveefce&le #es$eheâue nesvee DeekeMÙekeâ nw~
TE

heeueve keâjvee DeekeMÙekeâ nesiee~

3. Fme veerelf e kesâ lenle efkeefvecee&Cekeâ GÅeesieeW kesâ meeLe-meeLe meskeäšj efkeMes<e kesâ
6. DeewÅeesefiekeâ DeemLeeve/#es$eeW kesâ efkekeâeme kesâ efueS meer[e/ÙetveerheâeF[
GÅeesieeW, pewmes—heefjOeeve/kem$e GÅeesie heeke&â, hetâ[ heeke&â, Dejescee heeke&â,
O

Dee@šsceesyeeFue Sbefmeuejer GÅeesie heeke&â, DeeF&šer/mee@heäškesÙej ØeewÅeesefiekeâer efyeefu[bie yee@Ùe-uee@pe keâe heeueve keâjvee nesiee Deewj meer[e efveÙeecekeâ
FN

heeke&â, SÙejesmhesme Skeb j#ee heeke&â, vee@uespe heeke&â, efheâuce efmešer/#es$e, ØeeefOekeâjCe kesâ ™he ceW keâeÙe& keâjsiee~
cesef[efmešer, Spegefmešer Deeefo kesâ efkekeâeme kesâ efueS DeewÅeesefiekeâ 7. Ssmes DeewÅeesefiekeâ DeemLeeveeW ceW DekemLeehevee megefkeOeeDeeW keâe efkekeâeme,
D

DeemLeeveeW/#es$eeW keâer mLeehevee keâes Øeeslmeeefnle efkeâÙee peeSiee~ Deebleefjkeâ meÌ[keâeW, veeefueÙeeW, ØekeâeMe kÙekemLee Skeb DevÙe meeceevÙe
.P

H–239 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
megefkeOee Øeoeve keâjves keâe GòejoeefÙelke DeemLeeve keâer Øekele&keâ mebmLee/
kebâheveer/ mkeeceer keâer nesieer~
8. cewoeveer #es$e kesâ ye=nle DeewÅeesefiekeâ DeemLeeveeW ceW vÙetvelece 10 mkeleb$e
SceSmeSceF& FkeâeFÙeeb leLee heke&leerÙe #es$e kesâ efceveer DeewÅeesefiekeâ
DeemLeeveeW ceW vÙetvelece 5 mkeleb$e SceSmeSceF& FkeâeFÙeeW keâer mLeehevee
kesâ efueS Yetefce oer peeveer DeekeMÙekeâ nesieer~
9. efvepeer DeewÅeesefiekeâ DeemLeeveeW/#es$eeW keâer mLeehevee kesâ efueS mewæebeflekeâ
Devegceesove/efkeefveÙeceve keâer Øeef›eâÙee oes ÛejCeeW keâer nesieer~ ØeLece ÛejCe
ceW DeewÅeesefiekeâ DeemLeeve keâer mLeehevee kesâ efueS mewæebeflekeâ mkeerke=âefle oer
peeSieer~ otmejs ÛejCe ceW DeemLeeve kesâ efueS Deefpe&le Yetefce hej meer[e
Éeje Devegceesefole ues-DeeGš hueeve kesâ Devegmeej hetCe&le: ØeceeCe-he$e
Øemlegle keâjves kesâ yeeo DeewheÛeeefjkeâ DeefOemetÛevee peejer keâer peeSieer~
10. efvepeer DeewÅeesefiekeâ DeemLeeveeW/#es$eeW kesâ yeenj DekemLeehevee megefkeOeeDeeW kesâ
efkekeâeme kesâ efueS 100 keâjesÌ[ ®. keâer efveefOe mes DekemLeehevee efkekeâeme
keâes<e yeveeÙee peeSiee~ Fme keâes<e keâe mebÛeeueve efme[kegâue Éeje efkeâÙee
peeSiee~ keâes<e ceW jKeer ieF& Gòeâ efveefOe ceW mes DeewÅeesefiekeâ DeemLeeve
ceW efkeâS pee jns kegâue hetbpeer efvekesMe kesâ meehes#e 2 ØeefleMele OevejeefMe
DeemLeeve kesâ yeenj keâer DekemLeehevee megefkeOeeDeeW nsleg efoÙee peeSiee~
11. efvepeer DeewÅeesefiekeâ DeemLeeveeW/#es$eeW kesâ efkekeâeme kesâ efueS DeekesokeâeW keâes
DeewÅeesefiekeâ DeemLeeve kesâ yegefveÙeeoer {ebÛes kesâ efkekeâeme hej 10 ueeKe
®. Øeefle SkeâÌ[ keâer oj mes hetbpeeriele Gheeoeve Yeer efoÙee peeSiee~ kegâue
mkeerke=âle hetbpeeriele Gheeoeve ceW mes 10 ØeefleMele OevejeefMe Øemleeefkele
heefjÙeespevee nsleg Yetecf e kesâ Depe&ve, mLeue efkekeâeme/ues-DeeGš keâer mkeerke=âefle
keâe keâeÙe& hetCe& nesves hej Dekecegòeâ keâer peeSieer~ lelheMÛeele 25 ØeefleMele
OevejeefMe, DekemLeehevee megefkeOeeDeeW keâe efkekeâeme keâeÙe& hetCe& nesves hej,
40 ØeefleMele OevejeefMe, kegâue efye›eâer ÙeesiÙe YetKeb[eW ceW mes 60 ØeefleMele
YetKeb[eW keâer efye›eâer nesves leLee 25 ØeefleMele OevejeefMe, DeewÅeesefiekeâ
DeemLeeve kesâ hetCe& ™he mes mebÛeeueve leLee 50 ØeefleMele GÅeesieeW keâer
mLeehevee nesves hej osÙe nesieer~
12. efvepeer DeewÅeesefiekeâ DeemLeeveeW ceW meerF&šerheer keâer mLeehevee hej Yeer
meerF&šerheer mebÙeb$e hej efkeâS ieS DeÛeue hetbpeer efvekesMe keâe 40 ØeefleMele,
DeefOekeâlece 1 keâjesÌ[ ®. lekeâ keâe Gheeoeve efoÙee peeSiee~
13. mkeerke=âle efkeòeerÙe ØeeslmeenveeW keâe mebefkelejCe efme[kegâue Éeje yeveeS ieS
Sm›eâes SkeâeGbš kesâ ceeOÙece mes efkeâÙee peeSiee~
14. Øemleeefkele veerefle DeefOemetÛevee peejer nesves keâer efleefLe mes ueeiet nesieer
Deewj Deeieeceer 5 ke<e& lekeâ ØeYeekeer jnsieer~
*veeyee[& keâer DeejDeeF&[erSheâ Ùeespevee kesâ Debleie&le Ûeej SceSmeSceF& neš
›eâceMe: Yeerceleuuee (Ûeceesueer), osnjeotve, efheLeewjeieÌ{ ke keâeMeerhegj (TOeceefmebn
veiej) ceW yeveeS ieS nQ~ FveceW mes ØeLece neš ‘otve neš’ kesâ veece mes DeeF&.
H–240 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
šer. heeke&â, menmeÇOeeje jes[, osnjeotve ceW nw, efpemeceW ØeosMe kesâ efMeefuheÙeeW Skeb
hejbhejeiele met#ce/ueIeg GÅeefceÙeeW keâes Deheves GlheeoeW kesâ efkeheCeve keâer megefkeOee
GheueyOe nw~
*jepÙe ceW SceSmeSceF& FkeâeFÙeeW keâer o#elee yeÌ{eves ke ueeiele keâce keâjves
nsleg DeejbefYekeâ ™he mes 5 keäuemšj- ceWLee keäuemšj, keâeMeerhegj, hesš keäuemšj,
Yeiekeevehegj, ieg[ Skeb Keeb[meejer keäuemšj, ™Ì[keâer, heâecee& keäuemšj, mesueekegâF&
ke ieesu[ keäuemšj, nuÉeveer keâer [eÙeeiveesefmškeâ mš[er efjheesš& lewÙeej keâj
[erheerDeej Yeejle mejkeâej keâes mkeerke=âefle nsleg Yespeer ieF& nQ~ ceWLee keäuemšj
keâer [erheerDeej lewÙeej nw~
*jepÙe keâs hejbhejeiele efMeuhe #es$e ceW efkeefMe<š Ùeesieoeve osves keeues efMeefuheÙeeW
keâes mecegefÛele mecceeve efoS peeves kesâ GösMÙe mes ‘GòejeKeb[ jepÙe efMeuhe
jlve hegjmkeâej’ Ùeespevee kesâ Debleie&le jepÙe kesâ 54 efMeefuheÙeeW keâes hegjmkeâej
Øeoeve efkeâS ieS~ yeer.heer.Sue. ßesCeer kesâ Ssmes efMeuheer pees 60 ke<e& keâer DeeÙeg
hetCe& keâj Ûegkesâ nQ leLee meceepe keâuÙeeCe efkeYeeie mes heWMeve Øeehle keâj jns nQ,
keâes Øeeslmeenve ™he ceW efkeYeeie Éeje efMeefuheÙeeW nsleg ‘efMeuheer heWMeve Ùeespevee’
ØeejbYe keâer ieF& nw~ *Lee™, yeeskeämee Skeb DevÙe pevepeeefle keâer ceefnueeDeeW nsleg
efkeMes<e Øeeslmeenve Ùeespevee kesâ Debleie&le oes ceen keâe efkeefYevve efMeuheeW ceW ØeefMe#eCe
Øeoeve efkeâÙee peelee nw, efpememes kes Deheves efMeuhe kesâ mebkeæ&ve Skeb efkeheCeve
keâjles ngS DeeefLe&keâ mlej ceW ke=efæ keâj mekesâb~ Deye lekeâ 15 ceefnuee mecetneW
keâes DeeÛÚeefole efkeâÙee pee Ûegkeâe nw~
*met#ce, ueIeg Skeb ceOÙece GÅece efkeYeeie Éeje «eece cešsvee peveheo DeuceesÌ[e
ceW nLekeâjIee Skeb Øeeke=âeflekeâ jsMeeW kesâ lekeâveerkeâer efkekeâeme, ØeefMe#eCe ke MeesOe
FlÙeeefo kesâ keâeÙeeX kesâ efueS ‘veboe oskeer meWšj Dee@heâ SkeämeerueWme heâe@j nQ[uetce
Sb[ vesÛegjue heâeFyej’ keâe mebÛeeueve kele&ceeve ceW nbme heâeGb[sMeve kesâ menÙeesie
mes efkeâÙee pee jne nw~ *nLekeâjIee Skeb nmleefMeuhe #es$eeW ceW jepÙe ceW jespeieej
kesâ DeefOekeâeefOekeâ DekemejeW kesâ me=peve Skeb heÙe&šve kesâ meeLe efMeuheeW kesâ efkeheCeve
keâes megÂÌ{erkeâjCe keâjves keâer efoMee ceW GòejeKeb[ nLekeâjIee Skeb nmleefMeuhe
efkekeâeme heefj<eo kesâ ceeOÙece mes keâF& keâeÙe&›eâce mebÛeeefuele efkeâS pee jns nQ~
ØeosMe kesâ Glke=â<š GlheeoeW keâes ‘efnceeefõ’ yeÇeb[ vesce kesâ meeLe efkeheCeve efkeâÙee
CO
pee jne nw~
*jepÙe kesâ heebÛe nLekeâjIee/nmleefMeuhe GlheeoeW—YeesefšÙee ove, SWheCe, efjbieeue
S.
›eâeheäš, leeceÇ Glheeo Skeb Leguecee keâes efpeÙees«eeefheâkeâue Fbef[kesâMeve Øeoeve efkeâS
TE
ieS nQ~ Fme Øekeâej ke<e& 2021 ceW 5 nmleefMeuhe GlheeoeW keâes peer.DeeF&.
Øeehle ngDee nw~ ke<e& 2022 ceW vesšue (efyeÛÚt Ieeme), efheÚewÌ[e, vewveerleeue keâer
O
Deeefš&efmškeâ keQâ[ue, Ûeceesueer mes cegKeewše Skeb ®õØeÙeeie mes cebefoj Øeefleke=âefle
FN
kesâ peer.DeeF&. ØecegKe nQ~ peer.DeeF&. Øeehle nesves mes Fve GlheeoeW keâes je<š^erÙe
Skeb Deblejje<š^erÙe yeepeej ceW hengbÛe yeveeves Skeb yesnlej cetuÙe Øeehle keâjves ceW
D
meneÙelee nesieer~
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

DeewÅeesefiekeâ DeemLeeveeW keâer efmLeefle (2021-22)

›eâ. DeewÅeesefiekeâ DeemLeeve kegâue #es$eheâue DeeJebšve ÙeesiÙe DeeJebefšle efveJesMe DeewÅeesefiekeâ ØemleeefJele
meb. (SkeâÌ[ ceW) #es$eheâue #es$eheâue ØemleeefJele FkeâeFÙeeW keâer jespeieej
(SkeâÌ[ ceW) (SkeâÌ[ ceW) (keâjesÌ[ ®. ceW) mebKÙee
1. Skeâerke=âle DeewÅeesefiekeâ DeemLeeve, nefjÉej 1695 1194 1194 7500 713 120325

2. Skeâerke=âle DeewÅeesefiekeâ DeemLeeve, hebleveiej 3234 2690.45 2626.15 16225 526 85717

3. heâecee&efmešer mesueekegâF&, osnjeotve 50 37.51 37.51 250 39 2774

4. «eesLemeWšj, keâesšÉej 100 58.55 53.31 610.05 120 4556

5. DeeF&.šer. heeke&â, osnjeotve 72.35 59.08 59.08 676 60 12426

6. F&.Sme.DeeF&.heer.Sue. efmeleejiebpe 1093 658.8 617.85 2200 367 12828

7. efme[kegâue hesâpe-2 efmeleejiebpe 1763.57 1022 480.59 2297.9 11 8229

8. Skeâerke=âle DeewÅeesefiekeâ DeemLeeve, keâeMeerhegj 310 196 2 28 1 80

*GòejeKeb[ Keeoer Skeb «eeceesÅeesie yees[& kesâ DeOeervemLe 4 #es$eerÙe keâeÙee&ueÙe yepejer, yeesu[j Deeefo GheueyOe nQ~ keve #es$eebleie&le veoer leue Keveve #es$eeW ceW
›eâceMe: #es$eerÙe DeOeer#ekeâ GÅeesie Tve DeuceesÌ[e, Ûecyee, ßeerveiej, pemehegj Keveve/Ûegieeve keâe keâeÙe& GòejeKeb[ keve efkekeâeme efveiece leLee jepemke veoer
ceW mLeeefhele nQ~ Fve #es$eerÙe keâeÙee&ueÙeeW kesâ DeOeervemLe 20 Glheeove keWâõeW kesâ #es$eeW ces ieÌ{keeue ceb[ue efkekeâeme efveiece ke kegâceeTb ceb[ue efkekeâeme efveiece kesâ
ceeOÙece mes Oeeiee keâleeF& Skeb kem$e yegveeF& keâe keâeÙe& mebheeefole efkeâÙee peelee nw~ Éeje leLee efvepeer veehe Yetefce #es$eeW ceW efvepeer kÙeefòeâÙeeW kesâ Éeje Keveve keâeÙe&
*MÙeecee Øemeeo cegKepeea je°^erÙe efceMeve kesâ Debleie&le jepÙe ceW leerve ÛejCeeW ceW efkeâÙee peelee nw~
kegâue 7 keäuemšj ÛeÙeefvele efkeâS ieS nQ, efpemekeâe efJeJejCe efvecveevegmeej nw— *efJeMJeefJeÅeeueÙe Devegoeve DeeÙeesie keâer 31 ceeÛe&, 2023 keâer efmLeefle kesâ Devegmeej,
›eâ. peveheo keâe veece ÛeÙeefvele keäuemšj ÛejCe ÛeÙeefvele «eece GòejeKeb[ ceW mLeeefhele jepÙe efJeMJeefJeÅeeueÙe Fme Øekeâej nQ—
meb. keâe veece hebÛeeÙeleeW keâer ›eâ. mLeehevee
efJeMJeefJeÅeeueÙe keâe veece
mebKÙee meb. efleeqLe/ Je<e&
1. otve efJeMJeefJeÅeeueÙe, osnjeotve 2005
1. nefjÉej Yeielevehegj-Deeefyeohegj 1 7
2. peer.Jeer. heble ke=âef<e SJeb lekeâveerkeâer efJeMJeefJeÅeeueÙe, 1960
2. osnjeotve jeveerheesKejer 1 11
hebleveiej, TOeceefmebn veiej
3. efšnjer ieÌ{Jeeue Oeveewušer 2 10
3. nsceJeleervebove yengiegCee efÛeefkeâlmee efMe#ee efJeMJeefJeÅeeueÙe, 2014
4. GòejkeâeMeer [gb[e 2 5 osnjeotve
CO
3 7 4. kegâceeTbb efJeMJeefJeÅeeueÙe, ceuueerleeue, vewveerleeue 1973
5. TOeceefmebn veiej hensefveÙee
5. meesyeve efmebn peervee efJeMJeefJeÅeeueÙe, DeuceesÌ[e 2020
6. yeeiesMJej keâewmeeveer 3 12
S.

6. ßeer osJe megceve GòejeKeb[ efJeMJeefJeÅeeueÙe, efšnjer ieÌ{Jeeue 2011

7. efheLeewjeieÌ{ ceuueeIeesjheóe 3 7
TE

7. GòejeKeb[ DeeÙegJexo efJeMJeefJeÅeeueÙe, nje&Jeeuee, osnjeotve 2009

(cegvemÙeejer)
8. GòejeKeb[ cegòeâ efJeMJeefJeÅeeueÙe, nuÉeveer, vewveerleeue 2005
*GòejeKeb[ Skeâ efnceeueÙeer heke&leerÙe jepÙe nw, peneb cegKÙe Keefvepe Skeb
O

9. GòejeKeb[ mebmke=âle efJeMJeefJeÅeeueÙe, nefjÉej 2005

GheKeefvepe keâe Yeb[ej ØeÛegj cee$ee ceW efkeÅeceeve nw~ cegKÙe Keefvepe kesâ ™he
FN

ceW cewivesmeeFš, ueeFcemšesve, yesmeceWšue (meesvee, Ûeeboer, ues[ Deeefo) FlÙeeefo 10. GòejeKeb[ lekeâveerkeâer efJeMJeefJeÅeeueÙe, osnjeotve 2008
leLee GheKeefvepe ceW mkemLeeves Ûeóeve efkeâmce kesâ Keefvepe pewmes meeshemšesve, 11. Jeer j Ûeb õ ef m eb n ieÌ { Jeeueer Jeve SJeb GÅeeef v ekeâer 2011
D

efmeefuekeâe meQ[, yewjeF&š Deeefo leLee veoer leue GheKeefvepe kesâ ™he ceW yeeuet, efJeMJeefJeÅeeueÙe, heewÌ[er ieÌ{Jeeue
.P

H–241 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

3. efvecveefueefKele ceW mes keâewve-mee mLeeve efme[kegâue (SIDCUL) mes mebyebefOele

veneR
(a) ™Ì[keâer (b) mesueekegâF&
1. met¤eer-I ke‚es met¤eer-II kes‚ meeLe megcesefuele ke‚erefpeS leLee veer¤es efoS ieS
(c) efmeleejiebpe (d) nefjÉej
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021
ket‚ö mes mener GÚej ÿeehle ke‚erefpeSó
met¤eer-I met¤eer-II Gòej—(a)
A. keg‚ceeTb ceb[ue efJeke‚eme efveiece 1.nefj…ej ™Ì[keâer efme[kegâue (SIDCUL) mes mebyebefOele venerb nw~ Mes<e efme[kegâue mes
B. peer. yeer. heble ¤eerveer efceue 2.jeveeryeeie mebyebeOf ele nQ~ efme[kegâue ves hebleveiej, nefjÉej, osnjeotve, mesueekegâF&, keâesšÉej,
C. S¤e. Sce. öer. IeÃ[er Fke‚eF& 3.vewveerleeue efmeleejiebpe Deewj keâeMeerhegj ceW 7 Skeâerke=âle DeewÅeesefiekeâ #es$e efJekeâefmele efkeâS
D. yeer. S¤e. F&. Sue. (Yesue) 4.efke‚¤⁄e nQw~ Fmeces Yetefce kesâ efJeMeeue efJemleej ceW DelÙeeOegefvekeâ yegefveÙeeoer {ebÛes keâe
5.fleerveiej
efvecee&Ce efkeâÙee nw~
4. GÚejeKeb[ kes‚ efke‚me jepŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚es keW‚ıerŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe
ket‚ö :
ke‚e opee& efoŸee ieŸee nw?
A B C D
(a) otve efJeMJeefJe≈eeueŸe
(a) 1 2 3 4 (b) kegâceeTb efJeMJeefJe≈eeueŸe
(b) 2 3 4 5 (c) S¤e.Sve.yeer. ieÃ{Jeeue efJeMJeefJe≈eeueŸe
(c) 4 5 1 2 (d) peer.yeer.heble ke=‚ef<e efJeMJeefJe≈eeueŸe
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2007
(d) 3 4 2 1
GÚejó(c)
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
GÚejó(d) GÚejeKeb[ kes‚ nsceJeleervebove yengiegCee ieÃ{Jeeue efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚es 15
peveJejer, 2009 ke‚es keW‚ıerŸe efJeMJeefJe≈eeueŸe ke‚e opee& efoŸee ieŸee nw~
mener megcesueve Fme ÿeke‚ej nwó
met¤eer-I met¤eer-II 5. YeejleerŸe megotj mebJesoer mebmLeeve (Indian Institute of Remote
Sensing) efmLele nwó
kegâceeTb ceb[ue efJeke‚eme efveiece ó vewveerleeue
(a) efouueer ceW
(b) osnjeotve ceW
peer. yeer. heble ¤eerveer efceue ó efke‚¤⁄e (TOeceefmebn veiej)
(c) Yeesheeue ceW
S¤e. Sce. öer. IeÃ[er Fke‚eF& ó jeveeryeeie (vewveerleeue)
yeer. S¤e. F&. Sue. (Yesue) ó nefj…ej (d) ke‚esueke‚elee ceW

2. GÚejeKeb[ ceW eEnogmleeve ceMeerve ötume (HMT) ke‚e ke‚ejKeevee peneb Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003
CO
GÚejó(b)
efmLele nw, Jen peien ke‚ewve-meer nw?
(a) jeŸehegj - osnjeotve YeejleerŸe megotj mebJesoer mebmLeeve (IIRS) osnjeotve ceW efmLele nw~
S.

(b) jeveeryeeie - vewveerleeue 6. vesnô heJe&leejesnCe mebmLeeve peneb efmLele nw, Jen peien nw-
TE

(c) nefj…ej (a) GÚejke‚eMeer (b) nefj…ej

(c) vewveerleeue (d) heewÃ[er
(d)
O

ke‚esö…ej
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
FN

GÚejó(a)
GÚejó(b)
D

vesnô heJe&leejesnCe mebmLeeve GÚejeKeb[ kes‚ GÚejke‚eMeer ceW efmLele nw~ Fmeke‚er
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ mLeehevee Je<e& 1965 ceW ke‚er ieF&~
.P

H–242 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

3. efvecveebefkeâle ceW mes keâewve-mee Øeefle‰eve GòejeKeb[ ceW efmLele venerb nw?
(a) meer.yeer.Deej.DeeF&.
vŸeeŸe JŸeJemLee
(b) Dees.Sve.peer.meer.
(c) SÛe.S.Sue.

*9 veJebyej, 2000 ke‚es efJeYeepeve kes‚ yeeo GÚejeKeb[ G¤¤e vŸeeŸeeueŸe ke‚er
mLeehevee vewveerleeue ceW ngF&~ mLeehevee kes‚ meceŸe vŸeeŸeeOeerMeeW ke‚er mJeerke=‚le mebKŸee
7 Leer, efpemes Je<e& 2003 ceW yeÃ{eke‚j 9 ke‚j efoŸee ieŸee~ *vŸeeŸecetefle& DeMeeske‚
S. osmeeF& GÚejeKeb[ G¤¤e vŸeeŸeeueŸe kes‚ ÿeLece cegKŸe vŸeeŸeeOeerMe Les~ 9
veJebyej, 2000 mes 5 efomebyej, 2000 leke‚ GvneWves Fme heo hej ke‚eŸe&Jeenke‚ kes‚
ôhe ceW ke‚eŸe& efke‚Ÿee~ lelheM¤eele 6 efomebyej, 2000 mes 31 cee¤e&, 2003 leke‚
Jes mLeeŸeer ôhe mes Fme heo hej Les~ *Jele&ceeve ceW vŸeeŸecetefle& efJeefheve meebIeer
cegKŸe vŸeeŸeeOeerMe kes‚ ôhe ceW 28 petve, 2022 mes ke‚eŸe&jle nQ~
1. FveceW GÚejeKeb[ G¤¤e vŸeeŸeeueŸe kes‚ ÿeLece cegKŸe vŸeeŸeeOeerMe ke‚ewve Les?
(a) Deej.meer. ueenesöer
(b) Sme.S¤e. ke‚heeef[Ÿee
(c) S.S. osmeeF&
(d) meer.pes. peesmeshe‚
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
GÚejó(c)
vŸeeŸecetefle& DeMeeske‚ S. osmeeF& GÚejeKeb[ G¤¤e vŸeeŸeeueŸe kes‚ ÿeLece
cegKŸe vŸeeŸeeOeerMe Les~ 9 veJebyej, 2000 mes 5 efomebyej, 2000 leke‚ Jes
Fme heo hej ke‚eŸe&Jeenke‚ vÙeeÙeeOeerMe kes‚ ôhe ceW ke‚eŸe& efke‚S~ lelheM¤eele
6 efomebyej, 2000 mes 31 cee¤e&, 2003 leke‚ Jes mLeeŸeer ôhe mes Fme heo
hej Les~ Jele&ceeve ceW vŸeeŸecetefle& efJeefheve meebIeer 28 petve, 2022 mes cegKÙe
vÙeeÙeeOeerMe kesâ ™he ceW ke‚eŸe&jle nQ~
2. GÚejeKeb[ ke‚e G¤¤e vŸeeŸeeueŸe ke‚neb efmLele nw?
(a) osnjeotve
(d) yeer.SÛe.F&.Sue.
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021
Gòej—(c)
keWâõerÙe YeJeve DevegmebOeeve mebmLeeve (C.B.R.I.) ™Ì[keâer ceW, lesue SJeb
Øeeke=âeflekeâ iewme keâe@heexjsMeve efueefcešs[ (O.N.G.C.) osnjeotve ceW, Yeejle
nwJeer Fuesekf eäšk^ eâume efueefcešs[ (B.H.E.L.) nefjÉej ceW efmLele nw~ efnvogmleeve
SÙejesvee@efškeäme efueefcešs[ (H.A.L.) GòejeKeb[ ceW efmLele venerb nw~
heÙe&šve
*ØeosMe kesâ mLeeÙeer efvekeeefmeÙeeW keâes heÙe&šve meskeäšj ceW mkejespeieej GheueyOe
keâjeS peeves nsleg ieleke<eeX mes ‘keerjÛebõ efmebn ieÌ{keeueer heÙe&šve mkejespeieej
Ùeespevee’ leLee ‘oerveoÙeeue GheeOÙeeÙe nescemšs Devegoeve Ùeespevee’ mebÛeeefuele
keâer pee jner nw~ *ØeosMe ceW efvejblej nes jns heueeÙeve keâes jeskeâves, jespeieej
Øeoeve keâjves, mLeeveerÙe mebmke=âefle ke GlheeoeW mes heefjefÛele keâjeves kesâ GösMÙe
mes oerveoÙeeue GheeOÙeeÙe ie=n Deekeeme (nesce mšs) efkekeâeme Ùeespevee ke<e& 2018
ceW ØeejbYe keâer ieF& nw~ Fme Ùeespevee kesâ Debleie&le heÙe&šve efkeYeeie Éeje heke&leerÙe
#es$eeW ceW 50 ØeefleMele meefyme[er (DeefOekeâlece 15.00 ueeKe ®heÙes) Skeb cewoeveer
#es$eeW ceW 25 ØeefleMele meefyme[er (DeefOekeâlece 7.50 ueeKe ®heÙes) Øeoeve keâer pee
jner nw, efpemekesâ lenle «eeceerCe ke yeenjer #es$eeW ceW Deye lekeâ 541 ueeYeeefLe&ÙeeW
keâes Ùeespevee kesâ ceeOÙece mes meneÙelee Øeoeve keâer ieF& nw~
ÛeejOeece SJeb nscekegbâ[ meeefnye Ùee$ee ceW DeeS Iejsuet / efJeosMeer
heÙe&škeâeW keâer mebKÙee
CO
›eâ. Oeece keâe veece Je<e& 2021 ceW DeeS Je<e& 2022 ceW DeeS
meb. heÙe&škeâeW keâer mebKÙee heÙe&škeâeW keâer mebKÙee
S.

(b) DeuceesÃ[e
Iejsuet efJeosMeer Iejsuet efJeosMeer
TE

(c) vewveerleeue 242985 27 1563278 968

1. kesâoejveeLe
(d) fleerveiej 199406 03 1752219 194
2. yeõerveeLe
O

Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2007 33771 00 638244 58

3. iebiees$eer
FN

GÚejó(c) 4. Ùecegvees$eer 33311 00 485688 34

GÚejeKeb[ ke‚e G¤¤e vŸeeŸeeueŸe vewveerleeue ceW efmLele nw, efpemeke‚er mLeehevee 5. nscekegbâ[ meeefnye 19909 00 190264 86
D

jepŸe kes‚ ie"ve kes‚ meeLe 9 veJebyej, 2000 ke‚es ke‚er ieF& Leer~ kegâue Ùeesie 529382 30 4629693 1340
.P

H–243 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

3. efvecveebefkeâle ceW mes keâewve-mee Øeefle‰eve GòejeKeb[ ceW efmLele venerb nw?
(a) meer.yeer.Deej.DeeF&.
(b) Dees.Sve.peer.meer.
(c) SÛe.S.Sue.
(d) yeer.SÛe.F&.Sue.
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021
Gòej—(c)
keWâõerÙe YeJeve DevegmebOeeve mebmLeeve (C.B.R.I.) ™Ì[keâer ceW, lesue SJeb
Øeeke=âeflekeâ iewme keâe@heexjsMeve efueefcešs[ (O.N.G.C.) osnjeotve ceW, Yeejle
nwJeer Fuesekf eäšk^ eâume efueefcešs[ (B.H.E.L.) nefjÉej ceW efmLele nw~ efnvogmleeve
SÙejesvee@efškeäme efueefcešs[ (H.A.L.) GòejeKeb[ ceW efmLele venerb nw~

heÙe&šve

*ØeosMe kesâ mLeeÙeer efvekeeefmeÙeeW keâes heÙe&šve meskeäšj ceW mkejespeieej GheueyOe
keâjeS peeves nsleg ieleke<eeX mes ‘keerjÛebõ efmebn ieÌ{keeueer heÙe&šve mkejespeieej
Ùeespevee’ leLee ‘oerveoÙeeue GheeOÙeeÙe nescemšs Devegoeve Ùeespevee’ mebÛeeefuele
keâer pee jner nw~ *ØeosMe ceW efvejblej nes jns heueeÙeve keâes jeskeâves, jespeieej
Øeoeve keâjves, mLeeveerÙe mebmke=âefle ke GlheeoeW mes heefjefÛele keâjeves kesâ GösMÙe
mes oerveoÙeeue GheeOÙeeÙe ie=n Deekeeme (nesce mšs) efkekeâeme Ùeespevee ke<e& 2018
ceW ØeejbYe keâer ieF& nw~ Fme Ùeespevee kesâ Debleie&le heÙe&šve efkeYeeie Éeje heke&leerÙe
#es$eeW ceW 50 ØeefleMele meefyme[er (DeefOekeâlece 15.00 ueeKe ®heÙes) Skeb cewoeveer
#es$eeW ceW 25 ØeefleMele meefyme[er (DeefOekeâlece 7.50 ueeKe ®heÙes) Øeoeve keâer pee
jner nw, efpemekesâ lenle «eeceerCe ke yeenjer #es$eeW ceW Deye lekeâ 541 ueeYeeefLe&ÙeeW
keâes Ùeespevee kesâ ceeOÙece mes meneÙelee Øeoeve keâer ieF& nw~
ÛeejOeece SJeb nscekegbâ[ meeefnye Ùee$ee ceW DeeS Iejsuet / efJeosMeer
heÙe&škeâeW keâer mebKÙee
CO
›eâ. Oeece keâe veece Je<e& 2021 ceW DeeS Je<e& 2022 ceW DeeS
meb. heÙe&škeâeW keâer mebKÙee heÙe&škeâeW keâer mebKÙee
S.

Iejsuet efJeosMeer Iejsuet efJeosMeer

TE

1. kesâoejveeLe 242985 27 1563278 968

2. yeõerveeLe 199406 03 1752219 194

O

3. iebiees$eer 33771 00 638244 58

FN

4. Ùecegvees$eer 33311 00 485688 34

5. nscekegbâ[ meeefnye 19909 00 190264 86

D

kegâue Ùeesie 529382 30 4629693 1340

.P

H–243 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

*‘keerjÛebõ efmebn ieÌ{keeueer heÙe&šve mkejespeieej Ùeespevee keâes 20 ke<e& mes
DeefOekeâ kÙeleerle nes peeves kesâ yeeo Deepe Yeer yesjespeieej ÙegkeeDeeW keâer cenòkehetCe&
mkejespeieej Ùeespevee yeveer ngF& nw~ efpememes Deye lekeâ meele npeej mes DeefOekeâ
yesjespeieej ÙegkeeDeeW keâes ØelÙe#e ™he mes jespeieej GheueyOe keâjeÙee pee Ûegkeâe nw~
*mejkeâej Deye heÙe&šve keâes yeÌ{ekee osves kesâ GösMÙe mes ieÌ{keeue keâer ÛeejOeece
Ùee$ee keâer lepe& hej kegâceeTb kesâ cebefojeW keâes efkekeâefmele keâjvee Ûeenleer nw~ Fmekesâ
efueS ceevemeKeb[ keâe@efj[esj kesâ veece mes Øeespeskeäš lewÙeej efkeâÙee pee jne nw~
efpemes cebefoj ceeuee efceMeve Yeer keâne pee jne nw~ Fmekesâ lenle kegâceeTb kesâ
ØecegKe cebefojeW Deewj heÙe&škeâ mLeueeW keâer efkemle=le metÛevee Skeâ$e keâer pee jner nw
Deewj cebefojeW kesâ meeLe ner Gve heÙe&škeâ mLeueeW keâes Yeer efkekeâefmele efkeâÙee peeSiee
efpevekeâer henÛeeve kÙeehekeâ veneR nw~ Fmekesâ lenle cebefojeW Skeb heÙe&škeâ mLeueeW
keâes yesnlej meÌ[keâ mes keâveskeäš efkeâÙee peeSiee Deewj ieÌ{keeue Deewj kegâceeTb
kesâ yeerÛe jes[ keâvesefkeäšefkešer Yeer megOeejer peeSieer~ kegâceeTb ceb[ue kesâ Debleie&le
ueieYeie 48 ØecegKe cebefojeW leLee heÙe&šve mLeueeW kesâ cenòkehetCe& cebefoj keâes
ceevemeKeb[ cebefoj ceeuee efceMeve kesâ Debleie&le efkekeâefmele efkeâÙee peevee Øemleeefkele
nw~ Fme ke<e& ieCeleb$e efokeme hej ceevemeKeb[ mes mebyebefOele Peekeâer keâes osMe ceW
ØeLece mLeeve Øeehle ngDee~
*13 ef[efmš^keäš 13 vekeerve Leerce yesm[ [smšervesMeve Ùeespevee kesâ Debleie&le
jepÙe ceW oerIe&keâeueerve heÙe&šve efkekeâeme kesâ Âef<šiele meYeer 13 peveheoeW ceW 13
ef[efmš^keäš 13 vekeerve Leerce yesm[ [smšervesMeve efkekeâefmele efkeâÙee peevee Øemleeefkele
nw~ peveheo DeuceesÌ[e ceW, metÙe& cebefoj keâšejceue, vewveerleeue ceW cegòesâMkej,
heewÌ[er ieÌ{Jeeue ceW melehegueer Skeb KewjemeQCe Peerue, osnjeotve ceW ueeKeeceb[ue,
nefjÉej ceW yeekeve (52) Yeefòeâ heer", GòejkeâeMeer ceW ceesjer nj keâer otve Skeb
peKeesue meefke&âš, efšnjer ceW efšnjer Peerue, ®õØeÙeeie ceW efÛejyeefšÙee, TOeceefmebn
veiej ceW õesCemeeiej kesâ meeLe ner nefjhegje yeewj peueeMeÙe, Ûebheekele ceW heešer-
oskeerOegje, yeeiesMJej ceW ie®Ì[ kewueer, efheLeewjeieÌ{ ceW ceesmšceevees, Ûeceesueer ceW
iewjmewCe- YewjeÌ[ermeQCe, keâes ÛeÙeefvele keâj FveceW mes keâF& mLeueeW hej DeeOeejYetle
DekemLeehevee megefkeOeeSb efkekeâefmele keâer pee jner nQ~
*heÙe&šve meskeäšj keâer efkeefYevve ÙeespeveeDeeW keâes heer.heer.heer. ceesÌ[ ceW (ueeskeâ-
efvepeer-menYeeefielee) mebÛeeefuele keâjves keâer keâeÙe&keener ieefleceeve nw~ ‘megjkebâ[eoskeer’
jeshekes 1 ceF&, 2022 mes Ûeeuet nes ieÙee nw~ efpemekeâe meheâue š^e@Ùeue Yeer efkeâÙee
2022-23 ceW heneÌ[er #es$eeW ceW mebheke&â megefkeOee ceW megOeej nsleg mejkeâejer-efvepeer
Yeeieeroejer kesâ DeeOeej hej je<š^erÙe jeshekes efkekeâeme keâeÙe&›eâce ‘heke&leceeuee’
heefjÙeespevee keâer Iees<eCee keâer ieF& Leer~ heke&leceeuee heefjÙeespevee keâes heefyuekeâ
ØeeFkesš heeš&vejefMehe (PPP) ØeCeeueer ceW Meg™ efkeâÙee peeSiee~
*heke&leceeuee heefjÙeespevee kesâ Debleie&le keâötKeeue mes megjkeâb[e oskeer cebefoj lekeâ
yeves jeshekes keâe 1 ceF&, 2022 keâes cegKÙeceb$eer Skeb heÙe&šve ceb$eer GòejeKeb[
Éeje MegYeejbYe efkeâÙee ieÙee~ *megjkeâb[e oskeer cebefoj jeshekes meskee, GòejeKeb[
jepÙe kesâ ie"ve nesves kesâ yeeo henueer cenòkehetCe& jeshekes heefjÙeespevee nw efpemekeâe
efvecee&Ce heÙe&šve efkeYeeie Éeje efkeâÙee ieÙee nw~
*GòejeKeb[ heÙe&šve efkekeâeme heefj<eod keâer Deesj mes GòejkeâeMeer ceW Ùecegvees$eer
#es$e kesâ «eeceerCeeW keâes efve:Megukeâ hegâš cemeepe Lesjsheer ØeefMe#eCe keâe DeeÙeespeve
efkeâÙee ieÙee~ efpememes yesjespeieej ÙegkeeDeeW keâes ÛeejOeece Ùee$ee Skeb ÛeÙeefvele
š^wefkeâbie meWšj kesâ heeme jespeieej kesâ Dekemej me=efpele nes mekesâ~
1. Je<e& 2015 ceW GÚejeKeb[ kes‚ efvecveefueefKele leerLe& mLeeveeW ceW mes efke‚me
Ske‚ hej meJee&efOeke‚ mebKŸee ceW heŸe&öke‚ oMe&veeLe& DeeS?
(a) Ÿecegvees$eer
(b) iebiees$eer
(c) kes‚oejveeLe
(d) yeıerveeLe
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
GÚejó(d)
ØeMvekeâeue ceW efJekeâuhe (d) mener Lee~ GòejeKeb[ DeeefLe&keâ meceer#ee, 2022-
23 kesâ Devegmeej, Je<e& 2022 ceW meJee&efOekeâ heÙe&škeâ (Iejsuet SJeb efJeosMeer)
yeõerveeLe ceW DeeS~ FveceW 1752219 heÙe&škeâ Iejsuet leLee 194 efJeosMeer Les~
kesâoejveeLe ceW 1563278 Iejsuet heÙe&škeâ leLee 968 efJeosMeer heÙe&škeâ DeeS~
iebiees$eer ceW 638244 Iejsuet leLee 58 efJeosMeer heÙe&škeâ, peyeefkeâ Ùecegvees$eer
CO
ceW 485688 Iejsuet leLee 34 efJeosMeer heÙe&škeâ DeeS~
2. GÚejeKeb[ ceW efke‚me osMe kes‚ ÿeefleôhe heŸe&öve ke‚e efJeke‚eme efke‚Ÿee pee
S.

pee Ûegkeâe nw~ Fmekesâ Deefleefjòeâ osnjeotve mes cemetjer lekeâ jeshekes heer.heer.heer. jne nw?
TE

cees[ ceW efkekeâefmele efkeâS peeves nsleg efvepeer efvekesMekeâ keâe ÛeÙeve efkeâÙee ieÙee nw~ (a) Dee@mö^sefueŸee

*mejkeâej Éeje efkeefYevve efpeueeW mes Øeehle 39 jeshekes heefjÙeespeveeDeeW keâes (b) efmJeödpejueQ[
O

efkekeâefmele efkeâS peeves nsleg 26 ceF&, 2022 keâes meÌ[keâ heefjkenve Skeb jepeceeie& (c) mJeer[ve
FN

ceb$eeueÙe, Yeejle mejkeâej kesâ Ghe›eâce YeejleerÙe je<š^erÙe jepeceeie& ØeeefOekeâjCe, (d) efmebieehegj
(NHAI), efveÙeb$eCeeOeerve vesMeveue neF&kes uee@efpeefmškeäme cewvespeceWš efue. Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
D

(NHLML) keâes Øesef<ele efkeâÙee ieÙee nw~ keWâõ mejkeâej Éeje efkeòeerÙe ke<e& GÚejó(b)
.P

H–244 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
GÚejeKeb[ jepŸe ceW heŸe&öve ke‚er ¬ef∞ mes Demeerce mebYeeJeveeSb nQ~
Ÿeneb kes‚ ÿecegKe heŸe&öve mLeueeW ceW cemetjer, vewveerleeue, het‚ueeW ke‚er Ieeöer,
nefj…ej Deeefo nQ~ Ÿeneb kes‚ ÿeeke=‚efleke‚ meeQoŸe& mes ÿeYeeefJele neske‚j Deheveer
ÿeLece GÚejeKeb[ Ÿee$ee kes‚ oewjeve ieebOeerpeer ves Fmes ëYeejle kes‚ efmJeödpe-
jueQ[í ke‚er Ghecee oer Leer~ GÚejeKeb[ jepŸe Deewj efmJeödpejueQ[ ceW heŸe&öve
kes‚ ¬ef∞ke‚esCe mes ke‚ehe‚er meceeveleeSb nQ~ FmeefueS Fmes efmJeödpejueQ[ kes‚
meceeve efJeke‚efmele efke‚Ÿee pee jne nw~
hegmlekeW‚, uesKeke‚/ke‚efJe SJeb mecee¤eej-he$e
*efJeefMe∞ meebmke=‚efleke‚-meeefneflŸeke‚ JewYeJe mebhevve GÚejeKeb[ ke‚es Deveske‚eveske‚
meeefnlŸeke‚ejeW ves jepŸe ceW meeefnlŸe ke‚es efJeke‚efmele efke‚Ÿee nw~ *ke‚efJe ceewueejece
ves Deheveer j¤eveeDeeW kes‚ efueS ye«peYee<ee ke‚e ÿeŸeesie efke‚Ÿee~ ëieÃ{ jepeJebMeí
ye«peYee<ee ceW Fveke‚er flesâ j¤evee nw~ Fmekes‚ DeueeJee Fveke‚er DevŸe j¤eveeSb
cevceLe meeiej, $e+legJeCe&ve Deeefo nQ~ *ke‚ewmeeveer, yeeiesMJej efpeues ceW efmLele nw~
Ÿeneb ⁄eŸeeJeeoer ke‚efJe megefce$eevebove heble ke‚er pevcemLeueer nw~ ke‚ewefMeke‚ cegefve kes‚
Ÿeneb lehe ke‚jves kes‚ ke‚ejCe Fme mLeeve ke‚e veece ke‚ewmeeveer heÃ[e~ Je<e& 1929
ceW cenelcee ieebOeer Deheves ke‚ewmeeveer ÿeJeeme kes‚ oewjeve Ÿeneb yengle efoveeW leke‚
Ækes‚ jns leLee ŸeneR hej GvneWves ëDeveemeefÚe‚ Ÿeesieí veece mes ieerlee ke‚er Yetefceke‚e
efueKeer Leer~ Ÿener mLeeve DeveemeefÚe‚ Deeflece kes‚ ôhe ceW ÿeefmeÊ nw~ *ke‚ewmeeveer
ke‚es cenelcee ieebOeer ves ëYeejle ke‚e efmJeödpejuewb[í ke‚ne Lee~ megefce$eevebove heble
⁄eŸeeJeeoer ke‚efJe Les, Fveke‚er ÿecegKe j¤eveeSb nQ - JeerCee, iebÇefLe, heuueJe, iegbpeve,
pŸeeslmevee, Ÿegieeble, ŸegieJeeCeer Deeefo~ *[e@. heerleecyejoÚe yeÃ[LJeeue ke‚er ÿeefmeÊ
j¤evee ëefnvoer ke‚eJŸe ceW efveieg&CeJeeoí nw~ Fmekes‚ DeueeJee FvneWves ÿeeCeeŸeece
efJe%eeve Deewj ke‚uee, ôheke‚ jnmŸe, ie≈emeewjYe, ieesjKeJeeCeer, nefjoeme ke‚er
meeKeer leLee melemeF& mehleke‚ Deeefo j¤eveeSb ke‚er~ *Fuee¤evı peesMeer ke‚e pevce
DeuceesÃ[e ceW ngDee Lee~ Ÿes nmleefueefKele meeefneflŸeke‚ ceeefmeke‚ heef$eke‚e ëmegOeeke‚jí
efveke‚eueles Les, efpemeceW megefce$eevebove heble leLee ieeseEJeo yeuueYe heble ke‚er Yeer
j¤eveeSb ÿeke‚eefMele nesleer LeeR~ Fuee¤evı peesMeer ceveesJew%eeefveke‚ GhevŸeemeke‚ej
Les~ Fveke‚er j¤eveeSb nQ - penepe ke‚e heb#eer, ÿesle Deewj ⁄eŸee, mebvŸeemeer, $e+leg
Ûe›eâ, keâefJe keâer ØesÙemeer, efpehmeer lÙeeie keâe Yeesie, ceefCeceeuee, ueppee Deeefo~
Fveke‚e Ske‚cee$e ke‚eJŸe meb´en ëefJepeveJeleerí nw~ *ëieÃ{Jeeue SveefMeSbö Sb[
cee@[ve&í hegmleke‚ heeleerjece ves efueKeer nw~ *ëefnceeueŸeve iepeseföŸejí hegmleke‚
kes‚ uesKeke‚ S[efJeve Lee@ceme Söefkeb‚meve nQ~ *ëyeesjerJeueer mes yeesjeryeboj leke‚í
kes‚ uesKeke‚ MewuesMe ceeföŸeeveer nQ~ *kegâceeTb kes‚ ÿeefmeÊ ke‚efJe ueeske‚jlve heble
ëiegceeveer ke‚efJeí kes‚ veece mes efJeKŸeele Les~ *GÚejeKeb[ kes‚ ieÃ{Jeeue ŸetefveŸeve
H–245 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
…eje osnjeotve mes Je<e& 1905 ceW ëieÃ{Jeeueer heef$eke‚eí ke‚e ÿeke‚eMeve ÿeejbYe
efke‚Ÿee ieŸee, efpemes Deeies ¤eueke‚j Je<e& 1913 ceW meehleeefnke‚ ke‚j efoŸee ieŸee~
*GÚejeKeb[ ceW mecee¤eej-he$e ÿeke‚eefMele nesles LesñieÃ{Jeeueer (1905), DeuceesÃ[e
DeKeyeej (1871), MeefÚe‚ (1913), ieÃ{Jeeue mecee¤eej (1902)~
*mJeeOeervelee ÿeeefhle mes hetJe& GÚejeKeb[ ceW he$eke‚eefjlee kes‚ efJeke‚eme õe‚ce ke‚es
leerve ¤ejCeeW ceW efJeYeeefpele efke‚Ÿee pee meke‚lee nw- henuee ¤ejCe 1842 F&. mes
1870 F&. leke‚, otmeje ¤ejCe Je<e& 1900 mes Je<e& 1939 leke‚ leLee leermeje
Deewj Debeflece ¤ejCe Je<e& 1940 mes Je<e& 1947 ke‚e ceevee pee meke‚lee nw~
*GÚejeKeb[ ceW he$eke‚eefjlee ke‚e GodYeJe 1842 F&. ceW Ske‚ efye«eföMe veeieefjke‚
pee@ve ceseqke‰ke‚veve …eje cemetjer ceW Deb´espeer kes‚ mecee¤eej-he$e ëo efnumeí mes
ceevee ieŸee nw~ Jemlegle: heJe&leerŸe #es$e ceW he$eke‚eefjlee ke‚e MegYeejbYe 1868
F&. ceW pemehegj (peveheo TOeceefmebn veiej) mes ÿeke‚eefMele ëmeceŸe-efJeveesoí
mecee¤eej-he$e kes‚ ÿeke‚eMeve mes ngDee nw~ *Ÿen he$e Yeer 1878 F&. leke‚ ner ¤eue
heeŸee Lee~ lelheM¤eele DeuceesÃ[e ef[yeseföbie ke‰ueye …eje meehleeefnke‚ ëDeuceesÃ[e
DeKeyeejí ke‚e ÿeke‚eMeve ÿeejbYe efke‚Ÿee ieŸee~ Fme DeKeyeej kes‚ ÿeLece mebheeoke‚
fleer yegefÊyeuueYe heble Les~ *heb. yeıeroÚe heeb[s ves peye DeuceesÃ[e DeKeyeej
kes‚ mebheeoke‚ ke‚e ke‚eŸe&Yeej ´enCe efke‚Ÿee, lees mecee¤eej-he$e ke‚er efoMee ner
yeoue oer~ Deb´espe ef[höer ke‚efceMvej ueesceve ves DeKeyeej ke‚es yebo ke‚je efoŸee~
Fme Ieövee hej JŸebiŸe ke‚jles ngS ogieÒe mes ÿeke‚eefMele nesves Jeeues ëieÃ{Jeeue
mecee¤eejí kes‚ mebheeoke‚ heb. efieefjpeeoÚe vewLeeveer ves efueKee nw efke‚ ke‚efceMvej
ueesceve kes‚ ëSke‚ he‚eŸej kes‚ leerve efMeke‚ej, keg‚ueer, cegieea Deewj DeuceesÃ[e
DeKeyeejí~ *heb. yeıeroÚe heeb[s kes‚ ner mebheeove ceW Deucees[Ã e mes Je<e& 1918 ceW
ëMeefÚe‚ DeKeyeejí ke‚e ÿeke‚eMeve ÿeejbYe ke‚jJee efoŸee~ Ÿen he$e Deepe Yeer ÿeke‚eefMele
nes jne nw~ *Deucees[Ã e mes ëkegâceeTb mecee¤eejí heeef#eke‚-he$e leLee ëmeJe&enf leke‚ejerí
ÿeke‚eefMele neslee jne~ *DeuceesÃ[e mes ëmJeeOeerve-ÿepeeí meehleeefnke‚ heef$eke‚e
ÿeke‚eefMele nesleer jner~ *DeuceesÃ[e mes ner ëkeg‚ceeTb-keg‚cegoí meehleeefnke‚ he$e Je<e&
1923 mes Je<e& 1926 leke‚ ⁄helee jne~ *Je<e& 1934 mes ëmeceleeí meehleeefnke‚
CO
he$e cegbMeer nefjÿemeeo öcöe kes‚ mebheeove ceW ÿeke‚eefMele ngDee~ *nu…eveer mes
ëpeeie=le-peveleeí, jeveerKesle mes ëÿepeeyebOegí meehleeefnke‚ he$e leLee DeuceesÃ[e mes
S.
ceeefmeke‚ kegâceeTb Yee<ee kes‚ he$e ëDeb¤eueí leLee ëveöKeöí ⁄heles jns~ *Je<e&
TE
1913 mes Je<e& 1917 leke‚ heewÃ[er mes ieÃ{Jeeueer Yee<ee ke‚e ÿeLece ceeefmeke‚-he$e
ëefJeMeeueke‚erefle&í meoevebo keg‚ke‚jsleer kes‚ mebheeove ceW ÿeke‚eefMele nesves ueiee~ heewÃ[er
O
mes ë˘oŸeí veecekeâ meehleeefnkeâ Deewj ‘DeeMee’ veecekeâ ceeefmeke‚-he$e keâe mebheeove
FN
censMeevebo LeheefueŸeeue ves efkeâÙee~ *Je<e& 1920 ceW osnjeotve mes Ske‚ Deb´espeer
he$e ëS[Jeöe&Fpejí ÿeke‚eefMele ngDee~ *ë#eef$eŸe-Jeerjí Je<e& 1955 ceW ØekeâeefMele
D
nesves Jeeuee henuee ieg®cegKeer DeKeyeej Lee~
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

5. ëyeesjerJeueer mes yeesjeryeboj leke‚í kes‚ uesKeke‚ ke‚ewve nwb?

(a) jcesMe ¤ebı Meen
1.
(b) ieewje heble ëefMeJeeveerí
ieebOeerpeer ves ëfleerceodYeieJeodieerleeí hej Deheveer ÿeefmeÊ Yetefceke‚e ëDeveemeefÚe‚
(c) jcee ÿemeeo efIeefu[Ÿeeue
Ÿeesieí ke‚neb efueKeer Leer?
(a) DeuceesÃ[e ceW
(d) MewuesMe ceeföŸeeveer
(b) nefj…ej ceW
(c) ke‚ewmeeveer ceW Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2005

(d) cemetjer ceW GÚejó(d)

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
ëyeesjerJeueer mes yeesjeryeboj leke‚í kes‚ uesKeke‚ MewuesMe ceeföŸeeveer nQ~
GÚejó(c)
6. ke‚ewve JŸeefÚe‚ ëiegceeveer ke‚efJeí kes‚ veece mes efJeKŸeele nw?
ke‚ewmeeveer, yeeiesMJej efpeues ceW efmLele nw~ Ÿeneb ⁄eŸeeJeeoer ke‚efJe megefce$eevebove
heble ke‚er pevcemLeueer nw~ ke‚ewefMeke‚ cegefve kes‚ Ÿeneb hej lehe ke‚jves kes‚ ke‚ejCe (a) ieeseEJeo yeuueYe heble

Fme mLeeve ke‚e veece ke‚ewmeeveer heÃ[e~ Je<e& 1929 ceW cenelcee ieebOeer Deheves (b) ueeske‚jlve heble
ke‚ewmeeveer ÿeJeeme kes‚ oewjeve Ÿeneb yengle efoveeW leke‚ jns leLee ŸeneR hej (c) megefce$eevebove heble
GvneWves ëDeveemeefÚe‚ Ÿeesieí veece mes ieerlee ke‚er Yetefceke‚e efueKeer Leer~ Ÿener (d) jcesMe¤ebı heble
mLeeve DeveemeefÚe‚ Deeflece kes‚ ôhe ceW ÿeefmeÊ nw~ Uttarakhand Lower Sub. (Mains), 2010
2. YeejleerŸe je∞^erŸe Deeboesueve kes‚ oewjeve GÚejeKeb[ kes‚ efvecveefueefKele GÚejó(b)

kegâceeTb kes‚ ÿeefmeÊ ke‚efJe ueeske‚jlve heble ëiegceeveer ke‚efJeí kes‚ veece mes efJeKŸeele Les~
ceW mes efke‚me mLeeve hej cenelcee ieebOeer yengle efoveeW leke‚ jns Les?
(a) cemetjer (b) vewveerleeue
(c) ke‚ewmeeveer (d) nefj…ej 7. ëieÃ{Jeeueí mecee¤eej-he$e ÿeke‚eefMele neslee Leeó
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006 (a) osnjeotve mes
GÚejó(c) (b) ke‚esö…ej mes
GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ (c) heewÃ[er mes
3. ëieÃ{Jeeue SveefMeSbö Sb[ cee@[ve&í hegmleke‚ efueKeer Leeró (d) efönjer mes
(a) Sme. heer. [yejeue ves Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2006
(b) S. hejceej ves
GÚejó(a)
(c) peer. meer. heeb[sŸe ves
(d) heeleerjece ves
GÚejeKeb[ kes‚ ieÃ{Jeeue ŸetefveŸeve …eje osnjeotve mes Je<e& 1905 ceW ëieÃ{Jeeueer
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005 heef$eke‚eí ke‚e ÿeke‚eMeve ÿeejbYe efke‚Ÿee ieŸee, efpemes Deeies ¤eueke‚j Je<e& 1913
CO
GÚejó(d) ceW meehleeefnke‚ ke‚j efoŸee ieŸee~
S.

ëieÃ{Jeeue SveefMeSbö Sb[ cee@[ve&í hegmleke‚ heeleerjece ves efueKeer Leer~ 8. GÚejeKeb[ ceW meJe&ÿeLece ke‚ewve-mee mecee¤eej-he$e ÿeke‚eefMele ngDee?
(a) ieÃ{Jeeueer
TE

4. ëefnceeueŸeve iepeseföŸejí kes‚ ÿeefmeÊ efye«eföMe uesKeke‚ ke‚ewve Les?

(a) heer. yewjve (b) F&. SöeEke‚meve (b) DeuceesÃ[e DeKeyeej
O

(c) efpece ke‚e@yexö (d) pes. efJeumeve (c) MeefÚe‚

FN

Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010 (d) ieÃ{Jeeue mecee¤eej

GÚejó(b) Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Mains), 2007
D

ëefnceeueŸeve iepeseföŸejí hegmleke‚ kes‚ uesKeke‚ S[efJeve Lee@ceme Söefkeb‚meve Les~ GÚejó(b)
.P

H–246 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

mecee¤eej-he$e ÿeke‚eMeve Je<e& veiej heeefuekeâe heefj<eo

ieÃ{Jeeueer ó 1905 cegefve keâer jsleer ØeLece 15.00 ueeKe
1871
DeuceesÃ[e DeKeyeej ó vejWõ veiej efÉleerÙe 10.00 ueeKe
1913
[esF&Jeeuee le=leerÙe 8.00 ueeKe
MeefÚe‚ ó
ieÃ{Jeeue mecee¤eej ó 1902
veiej hebÛeeÙele
hegjmke‚ej/mecceeve vebo ØeÙeeie ØeLece 10.00 ueeKe
meguleevehegj efÉleerÙe 7.00 ueeKe
ietuejYeespe le=leerÙe 5.00 ueeKe
*ëYeejle jlveí mes mecceeefvele GÚejeKeb[ ke‚er Ske‚cee$e efJeYetefle ieeseEJeo melele efJekeâeme ue#Ùe ieesuekeâerhej DeJee@[&
yeuueYe heble nQ, efpevnW Je<e& 1957 ceW Ÿen mecceeve ÿeoeve efkeâÙee ieŸee Lee~
DeepeerefJekeâe
*Je<e& 2009 ceW keg‚ue 10 JŸeefÚe‚ŸeeW ke‚es ëheodce efJeYet<eCeí ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee,
efpemeceW ÿeefmeÊ heŸee&JejCe ke‚eŸe&ke‚lee& megbojueeue yengiegCee (GÚejeKeb[) Yeer Sme.[er.peer. hegjmkeâej efJepeslee
Meeefceue nQ~ *Je<e& 2022 ceW GÚejeKeb[ kes‚ he©e efJeYet<eCe Øeehlekeâlee& pevejue 1. Sme.[er.peer. 1 : MetvÙe iejeryeer ßeer keâefheue leueJeej
efyeefheve jeJele (cejCeeshejeble, veeieefjkeâ mesJee) SJeb he©eßeer hegjmkeâej Øeehlekeâlee& 2. Sme.[er.peer. 1 : MetvÙe iejeryeer (efnceeueÙeve SkeäMeve
HARC
nQ—ceeOegjer yeLe&Jeeue (keâuee), yemebleer osJeer (meeceeefpekeâ keâeÙe&) leLee Jebovee efjmeÛe& meWšj)
keâšeefjÙee (Kesue)~ *megefce$eevebove heble ke‚es Je<e& 1968 ceW ke‚efJeleeDeeW kes‚ meb´en 3. Sme.[er.peer. 2 : MetvÙe YegKecejer ßeer yeÛeer efmebn efye°
ëef¤eocyejeí kes‚ efueS ë%eeveheer" hegjmke‚ejí mes mecceeefvele efke‚Ÿee ieŸee Lee~ *Je<e&
4. Sme.[er.peer. 2 : MetvÙe YegKecejer efnlewMeer mebmLee
2018 ke‚e JŸeeme mecceeve GÚejeKeb[ kes‚ megÿeefmeÊ meeefnlŸeke‚ej ueerueeOej
5. Sme.[er.peer. 8 : DeeefLe&keâ Je=efæ heJe&leerÙe ÛeeÙe Glheeove mJeeÙeòe
peietÃ[er ke‚es Je<e& 2013 ceW ÿeke‚eefMele Gveke‚er ÿeefmeÊ ke‚efJelee meb´en ëefpeleves
ueesie Gleves ÿesceí kes‚ efueS ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee~ menkeâeefjlee (yesjerveeie ÛeeÙe)
6. ßeer kewâueeMe heg<heJeeve
*peŸeke‚erjle efmebn jeJele leLee cespej megboj efmebn efye∞ ke‚es Je<e& 2009 leLee
7. ßeerceleer veefcelee efleJeejer
kew‚höve heewô<e ÿeOeeve ke‚es Je<e& 2010 ceW Gvekes‚ DemeeOeejCe ke‚eŸe& kes‚ efueS
8. Sme.[er.peer. 9 : GÅeesie Deewj ßeer ceveceesnve YeejÉepe
MeewŸe& ¤eõe‚ ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee Lee~ *nsceJeleervebove yengiegCee ëheJe&leheg$eí kes‚
veece mes efJeKŸeele Les~ Fvekes‚ efueS Ske‚ GefÚe‚ ÿe¤eefuele Leer- ëieÃ{Jeeue ke‚e veJeeÛeej
9. Sme.[er.peer. 9 – Young Achiever ßeer efmeæe&Le&
¤ebove nsceJeleer veboveí~
ceeOeJe
Dešue efvece&ue veiej hegjmkeâej
Ùen hegjmkeâej leerve ßesefCeÙeeW-veiej efveiece, veiej heeefuekeâe heefj<eo, veiej meeceeefpekeâ efJekeâeme
CO
hebÛeeÙele ceW Øeoeve efkeâÙee peelee nw~ Fvekesâ ÛeÙeve keâe DeeOeej mJeÛÚlee Sme.[er.peer. hegjmkeâej efJepeslee
meJex#eCe keâes yeveeÙee peelee nw~ Je<e& 2022 ceW hegjmkeâej Øeehle keâjves Jeeues 10. Sme.[er.peer. 5 : ueQeif ekeâ meceevelee ßeerceleer Fbefoje DeefOekeâejer
S.

ßesCeerJeej veiej efvecve Øekeâej nQ— 11. Sme.[er.peer. 5 : ueQeif ekeâ meceevelee efnceefieefj vesÛegjue keâes-Dee@hejsefšJe
TE

efvekeâeÙe ßesCeer hegjmkeâej jeefMe meesmeeFšer

(®heÙes ceW) 12. Sme.[er.peer. 10 : DemeceeveleeDeeW vesMeveue SmeesefmeSMeve heâe@j o
O

veiej efveiece ceW keâceer yueeFb[

FN

osnjeotve ØeLece 20.00 ueeKe 13. Sme.[er.peer. 16 : Meebefle Deewj ßeer meblees<e ceemeerJeeue
™Ì[keâer efÉleerÙe 15.00 ueeKe 14. vÙeeÙe kesâ efueS mebmLeeve REEDS («eeceerCe heÙee&JejCe
D

$e+ef<ekesâMe le=leerÙe 10.00 ueeKe Deewj Mewe#f ekeâ efJekeâeme meesmeeFšer)

.P

H–247 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

15. Sme.[er.peer. 17 : ue#Ùe Øeeefhle SHEG (meesmeeFšer heâe@j

ceW meecetefnkeâ meePesoejer efnceeueÙeve FbJeeÙejesveceWš Sb[
1. ëYeejle jlveí mes mecceeefvele GÚejeKeb[ ke‚er Ske‚cee$e efJeYetefle ke‚e veece
efpeÙeesuee@peer)
16. Gcceero vesšJeke&â
yeleeFS~
(a) Yeercemesve peesMeer (b) ieeseEJeo yeuueYe heble
heÙee&JejCeerÙe mebJenveerÙelee
Sme.[er.peer. hegjmkeâej efJepeslee (c) pevejue yeer.meer. peesMeer (d) S¤e.Sve. yengiegCee
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2007
17. Sme.[er.peer. 7 : meeheâ Deewj kesâ.yeer. efmemšce
GÚejó(b)
mJeÛÚ Tpee&
18. Sme.[er.peer. 12 : GheYeesie Deewj Jesmš Jee@efjÙeme& ëYeejle jlveí mes mecceeefvele GÚejeKeb[ ke‚er Ske‚cee$e efJeYetefle ieeseEJeo
Glheeove yeuueYe heble nQ, efpevnW Je<e& 1957 ceW Ÿen mecceeve ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee Lee~
19. Sme.[er . peer . 13 : peueJeeÙeg ßeer Deefcele kegâceej pewve 2. GÚejeKeb[ kes‚ efke‚me JŸeefÚe‚ ke‚es Je<e& 2009 ceW ëheodce efJeYet<eCeí efoŸee ieŸee?
heefjJele&ve (a) fleer megbojueeue yengiegCee
20. Sme.[er.peer. 15 : Yetecf e hej peerJeve ßeer efovesMe ieg®jeveer (b) [e@. jcesMe heesKeefjŸeeue ëefveMebke‚í
ceeveJe efJekeâeme (c) ye⁄Wıer heeue
Sme.[er.peer. hegjmkeâej efJepeslee (d) FveceW mes ke‚esF& veneR
21. Sme.[er.peer. 3 : Gòece mJeemLÙe mesJee Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2007
22. Deewj KegMeneueer GòejeKeb[ SmeesefmeSMeve heâe@j GÚejó(a)
HIV/AIDS
Je<e& 2009 ceW keg‚ue 10 JŸeefÚe‚ŸeeW ke‚es ëhe©e efJeYet<eCeí ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee,
23. Sme.[er.peer. 4 : iegCeJeòeehetCe& ßeer Ûebove efmebn IegilÙeeue efpemeceW ÿeefmeÊ heŸee&JejCe ke‚eŸe&ke‚lee& megbojueeue yengiegCee (GÚejeKeb[)
24. efMe#ee ßeer peesefieboj jesefnuee Yeer Meeefceue Les~ Je<e& 2022 ceW pevejue efyeefheve jeJele keâes cejCeeshejeble
25. Deemeje š^mš veeieefjkeâ mesJee kesâ #es$e ceW Ùeesieoeve kesâ efueS he©e efJeYet<eCe hegjmkeâej mes
26. Sme.[er.peer. 6 : meeheâ heeveer SJeb efncceesLeeve meesmeeFšer mecceeefvele efkeâÙee ieÙee~
27. mJeÛÚlee PAN efnceeueÙeve «eece ™š
3.
[sJeueheceWš heâeGb[sMeve
meeefnlŸe ke‚e ë%eeveheer" hegjmke‚ejí heeves Jeeues GÚejeKeb[ kes‚ Ske‚cee$e

*efkeòeerÙe ke<e& 2022-23 ceW Dece=le ceneslmeke kesâ Dekemej hej mkeÛÚ Yeejle
JŸeefÚe‚ ke‚e veece yeleeFS?
(a) ueerueeOej peietÃ[er (b) Fuee¤ebı peesMeer
efceMeve («eeceerCe) kesâ Debleie&le mkeÛÚlee meke&s#eCe ceW je<š^heefle Skeb keWâõerÙe peue (c) JeerjWı [bieJeeue (d) megefce$eevebove heble
Meefòeâ ceb$eer keâer GheefmLeefle ceW 2 Dekeäštyej, 2022 keâes veF& efouueer efmLele
CO
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2007
efke%eeve Yekeve ceW efvecve Ú: ßesefCeÙeeW ceW ØeLece hegjmkeâej Øeehle ngS nQ~ Jes GÚejó(d)
S.

nQ—je<š^erÙe efheâuce ØeefleÙeesefielee heke&leerÙe #es$e ceW ØeLece mLeeve~ Dees.[er.Sheâ.

ÿeefmeÊ ke‚efJe Deewj uesKeke‚ megefce$eevebove heble ke‚e pevce 20 ceF&, 1900
hueme - yeeÙeesef[«es[syeue kesmš cewvespeceWš hej oerkeej efÛe$ekeâuee ØeefleÙeesefielee ceW
TE

ke‚es kegâceeTb kes‚ ke‚ewmeeveer ieebJe ceW ngDee Lee, pees Jele&ceeve ceW GÚejeKeb[
ØeLece mLeeve~ Dees.[er.Sheâ. hueme - ieesyejOeve hej oerkeej efÛe$ekeâuee ØeefleÙeesefielee ceW nw~ Fvnbs Je<e& 1968 ceW ke‚efJeleeDeeW kes‚ meb´en ëef¤eocyejeí kes‚ efueS
O

ceW ØeLece mLeeve~ Dees.[er.Sheâ. hueme - hueeefmškeâ DeheefMe<š ØeyebOeve hej oerkeej ë%eeveheer" hegjmke‚ejí mes mecceeefvele efke‚Ÿee ieŸee Lee~ Je<e& 2018 ke‚e
FN

efÛe$ekeâuee ØeefleÙeesefielee ceW ØeLece mLeeve~ Dees.[er.Sheâ. hueme- «es keešj hej Ÿen mecceeve megÿeefmeÊ meeefnlŸeke‚ej ueerueeOej peietÃ[er ke‚es Je<e& 2013
oerkeej efÛe$ekeâuee ØeefleÙeesefielee ceW ØeLece mLeeve~ Dees.[er.Sheâ. hueme- heâerkeâue
D

ceW ÿeke‚eefMele Gveke‚er ÿeefmeÊ ke‚efJelee meb´en ëefpeleves ueesie Gleves ÿesceí kes‚
muepe ØeyebOeve hej oerkeej efÛe$ekeâuee ØeefleÙeesefielee ceW ØeLece mLeeve~ efueS ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee~
.P

H–248 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

4. GÚejeb¤eue kes‚ efke‚me uesKeke‚ ke‚es Je<e& 2002 ke‚e JŸeeme mecceeve hegjmke‚ej efMeuheke‚ejeW mes mebyebeOf ele Lee~ Fme Deeboesueve kes‚ ÿeJele&ke‚ peŸeevebo YeejleerŸe Les,
efoŸee ieŸee? efpevneWves efMeuheke‚ejeW ke‚es MeeoeróefJeJeen ceW heeueke‚er ues peeves ke‚e nke‚ ÿeoeve
(a) ceveesnj MŸeece peesMeer ke‚jJeeŸee~ *ef¤eheke‚es Deeboesueve ke‚e DeejbYe Je<e& 1973 ceW GÚejeKeb[ kes‚ ¤eceesueer
(b) jcesMe ¤ebı Meen
efpeues ceW efmLele ieeshesMJej veeceke‚ mLeeve mes ngDee Lee~ ÿeKŸeele heŸee&JejCeefJeo
(c) Mewues<e ceeföŸeeveer
megob j ueeue yengiegCee Fmemes mebyeÊ Les~ 21 ceF&, 2021 keâes Fvekeâe efveOeve nes
(d) JeerjWı [bieJeeue
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
ieÙee~ *26 cee¤e&, 1974 ke‚es ¤eceesueer efpeues kes‚ jsveer ieebJe ceW ieewje osJeer kes‚
GÚejó(b) vesle=lJe ceW 27 ´eeceerCe ceefnueeDeeW ves "skes‚oejeW mes hes[Ã eW ke‚er ke‚öeF& jeske‚ves kes‚ efueS
hes[Ã eW mes ef¤eheke‚ke‚j Deeboesueve efke‚Ÿee Lee~ ieewje osJeer ke‚es ëef¤eheke‚es Jetceveí ke‚ne
Je<e& 2002 ke‚e JŸeeme mecceeve kew‚ueeMe JeepehesŸeer ke‚es efoŸee ieŸee Lee, eEke‚leg
efJeke‚uhe ceW Gveke‚e veece veneR nw~ ¤ebtefke‚ ÿeMve Yeer GÚejeKeb[ kes‚ uesKeke‚ peelee nw~ *GÚejeKeb[ kes‚ efJeMesMJej oÚe meke‚ueeveer ëJe=#e ceeveJeí kes‚ veece mes
mes mebyebefOele nw~ Dele: GÚej jcesMe ¤ebı Meen nesiee, efpevnW Je<e& 2001 ke‚e peeves peeles nQ~ Jes GÚejeKeb[ ke‚er Oejleer hej Je=#eejesheCe kes‚ ke‚eŸe& ceW Je<e& 1949
JŸeeme mecceeve ÿeehle ngDee Lee~ mes ueies jns~ *ëpeiJeeueí GÚejeKeb[ ke‚er henueer ieÃ{Jeeueer efhe‚uce Leer, efpemeke‚e
efvecee&Ce Je<e& 1983 ceW heejemej ieewj …eje efke‚Ÿee ieŸee~ *GÚejeKeb[ jepŸe
5. efvecve ceW mes efke‚meke‚es ëefJeke‰öesefjŸee õe‚e@meí efoŸee ieŸee Lee?
(a) ieyejefmebn vesieer ke‚e efve¤euee efnceeueŸeer #es$e DeefOeke‚ Deeyeeoer Jeeuee nw~ yee¢e DeLeJee efMeJeeefueke‚
(b) metyesoej jeceefmebn efnceeueŸe cegKŸele: Jevee¤⁄eefole nw~ *Yeeyej #es$e ceW DeefOeke‚ebMele: ce=oeDeeW kes‚
(c) pevejue yeer.meer. peesMeer Deefle heleues efve#eshe heeS peeles nQ~ Ÿeneb keb‚ke‚Ã[ SJeb helLej ke‚er DeefOeke‚lee nesleer
(d) cespej Oeveefmebn Leehee nw~ *GÚejeKeb[ peÃ[er-yeteöf ŸeeW ke‚e #es$e ke‚ne peelee nw~ DeeŸegJeso& ´ebLe ë¤ejke‚
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Mains), 2007 meben f leeí SJeb ëjeceeŸeCeí Deeefo iebL« eeW ceW Fme #es$e ceW ÿeehle nesves Jeeueer peÃ[er-yeteöf ŸeeW
GÚejó(a) ke‚e efJeJejCe ÿeehle neslee nw~ Ÿeneb hej ueieYeie 500 ÿeke‚ej ke‚er peÃ[er-yeteöf Ÿeeb
ieyejefmebn vesieer ke‚es ëefJeke‰öesefjŸee õe‚e@meí efoŸee ieŸee Lee~ Ÿen hegjmke‚ej heeF& peeleer nQ~ *Je<e& 2010 ceW YeejleerŸe efõe‚kes‚ö öerce kes‚ ke‚hleeve censvı efmebn
GvnW ÿeLece efJeMJe ŸegÊ ceW DehetJe& Jeerjlee kes‚ efueS cejCeeshejeble ÿeoeve Oeewveer ke‚es GÚejeKeb[ kes‚ yeeIe mebj#eCe efceMeve ke‚e ye«e[b Sbyesmes[j yeveeŸee ieŸee
efke‚Ÿee ieŸee~ Lee~ Fveke‚er efveŸegeÚf e‚ lelke‚eueerve cegKŸeceb$eer [e@. jcesMe heesKeefjŸeeue ëefveMebke‚í ves
6. GÚejeKeb[ ceW efke‚meke‚es 2009 ceW ëMeewŸe& ¤eõe‚í efoŸee ieŸee? ke‚er Leer~ YeejleerÙe ef›eâkesâšj $e+<eYe heble keâes Deiemle, 2022 ceW GòejeKeb[ keâe
(a) metyesoej jeceefmebn yeÇe[b Sbyesmes[j yeveeÙee ieÙee nw~ *veJebyej, 2022 ceW Øeefmeæ keâefJe ieerlekeâej SJeb
(b) cespej megboj efmebn efye∞
mebJeeo uesKekeâ Øemetve peesMeer keâes GòejeKeb[ keâer mebmke=âefle, leerLe&, heÙe&šve Deeefo
(c) kew‚hösve ceveespe
ceeceueeW keâe yeÇe[b Sbyesmes[j yeveeÙee ieÙee nw~ *peesMeerce"óDeewueer jeshe-Jes veJebyej,
(d) FveceW mes ke‚esF& veneR
1994 ceW ÿeejbYe efke‚Ÿee ieŸee~ Fmeke‚er uebyeeF& 4.15 efke‚ceer. nw, Ÿen SefMeŸee
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Mains), 2007
GÚejó(b) ke‚e meyemes uebyee jppegceeie& (jeshe-Jes) Lee~ *peveJejer, 2010 ceW GÚejeKeb[ kes‚
CO
cespej megboj efmebn efye∞ ke‚es Je<e& 2009 ceW Gvekes‚ DemeeOeejCe ke‚eŸe& kes‚
lelke‚eueerve cegKŸeceb$eer [e@. jcesMe heesKeefjŸeeue ëefveMebke‚í ves ëmebmke=‚leí ke‚es ef…leerŸe
jepŸeYee<ee ke‚e opee& ÿeoeve efke‚Ÿee~ *YetmKeueve ke‚e GÚejeKeb[ ceW meJee&eOf eke‚
S.

efueS ëMeewŸe& ¤eõe‚í ÿeoeve efke‚Ÿee ieŸee Lee~

efJeveeMeke‚ejer ÿeYeeJe nes meke‚lee nw~ Fmeke‚e ÿecegKe ke‚ejCe Ÿeneb ke‚er DeefOeke‚ebMe
TE

efJeefJeOe yemeeJeö ke‚e {eue kes‚ efke‚veejs hej DeJeefmLele nesvee nw, pees Yetkebâhe kes‚ oeŸejs ceW
nw~ Skeâ efjheesö& kes‚ Devegmeej jepŸe kes‚ efönjer ieÌ{Jeeue, ¤eceesueer, GÚejke‚eMeer,
O

heew[Ã er ieÌ{Jeeue Deewj efheLeewjeieÃ{ efpeues Yetkebâhe peesveó5 ceW Deeles nQ, pees Deefle
FN

*GÚejeKeb[ ke‚er ÿeLece ceefnuee hegeuf eme ceneefveosMeke‚ keb‚¤eve meer. YeÛe¤eeŸe& mebJesoveMeerue nQ~ Yetkebâhe peesveó4, efpemes mebJesoveMeerue Ieese<f ele efke‚Ÿee ieŸee nw, kes‚
LeeR, Jes Deke‰öyt ej, 2007 ceW Deheves heo mes mesJeeefveJe=Úe ngF~À 26 Deiemle, 2019 Debleie&le osnjeotve, ¤ebheeJele, vewveerleeue, TOeceefmebn veiej leLee nefj…ej Deeles nQ~
D

ke‚es cegyb eF& ceW Fveke‚e efveOeve nes ieŸee~ *[esueeóheeueke‚er Deeboesueve ieÃ{Jeeue ceW *GÚejeKeb[ ceW meJee&eOf eke‚ DeeJeleea ÿeeke=‚efleke‚ Deeheoe YetmKeueve nw~ *GÚejeKeb[
.P

H–249 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

kes‚ ¤eceesueer peveheo ceW $e+ef<ekes‚Me-yeıerveeLe ceeie& hej het‚ueeW ke‚er Ieeöer efmLele nw~ 9. pemehegj 1. pemehegj
Fmes efJeMJe Oejesnj kes‚ ôhe ceW Meeefceue efke‚Ÿee ieŸee nw~ *kes‚oejveeLe ceboeefke‚veer 10. keâesšÉej 1. ieÌ{er Ieeš
veoer kes‚ leö hej efmLele GÚejer Yeejle ke‚e Ske‚ heefJe$e leerLe& mLeue nw~ *Je<e&
mecetn melele efJekeâeme ue#Ùe
2013 cebs Yeejer Je<ee& leLee heneÃ[esb ke‚er yehe&‚ kes‚ lespeer mes efheIeueves kes‚ ke‚ejCe
mecetn 1 : ceeveJe SDG 3 : mJeemLÙe SJeb mJemLe peerJeve keâes yeÌ{eJee
efJekeâeme (Human (Health and Well Being)
ceboeefke‚veer veoer kes‚ peuemlej ceW lespeer mes Je=eÊf ngF,& efpememes kes‚oej Ieeöer leLee
Deeme-heeme ke‚e 18 efke‚ceer. ke‚e #es$e ØeYeeefJele nes ieŸee~ *cegevf emŸeej ke‚e Meeefyoke‚ Development) SDG 4 : iegCeJeòeehetCe& efMe#ee (Quality
DeeMeŸe ëcegevf e ke‚e mesjeí DeLee&le leheefmJeŸeeW ke‚er leheesmLeueer nw~ Fmeer kes‚ veece hej Education)
Fmeke‚e veeceke‚jCe cegevf emŸeejer ngDee~ Ÿen mLeue efheLeewjeieÃ{ peveheo mes 165 SDG 6 : mJeÛÚ peue SJeb mJeÛÚlee (Clean
efke‚ceer. otjer hej efmLele nw~ Water and Sanitation)
*mejkeâej Éeje pesSveSveÙetDeejSce Ùeespevee kesâ mLeeve hej Dece=le Ùeespevee mecetn 2 : melele SDG 1 : iejeryeer kesâ meYeer ™heeW keâer meceeefhle
ØeejbYe keâer ieF& nw, pees 6 veiej efveieceeW (osnjeotve, nefjÉej, ™Ì[keâer, nuÉeveer- DeepeereJf ekeâe (No Poverty)
keâe"ieesoece, keâeMeerhegje, ®õhegj) 1 veiej heeefuekeâe heefj<eo (vewveerleeue) ceW (Sustainable SDG 2 : MetvÙe YegKecejer (Zero Hunger)
mebÛeeefuele keâer pee jner nw~ Livelihood) SDG 8 : hetCe&, Glheeokeâ SJeb yesnlej keâeÙe&
*jepÙe ceW megjef#ele ceele=lJe kesâ GösMÙe kesâ Âef°iele DeebieveyeeÌ[er keWâõ ceW hebpeerke=âle leLee DeeefLe&keâ efJekeâeme (Decent Work and
Economic Growth)
ieYe&Jeleer ceefnuee kesâ ØeLece/efÉleerÙe SJeb peg[Ì Jee yeeefuekeâeDeeW kesâ pevce hej megjef#ele
ceele=lJe kesâ Âef°iele Je<e& 2021-22 ceW ‘cegKÙeceb$eer ceneue#ceer Ùeespevee’ DeejbYe SDG 9 : GÅeesie, veJeeÛeej SJeb yegevf eÙeeoer {ebÛee
(Industry, Innovation and Infrastructure)
keâer ieF&~ Ùeespeveebleie&le ceneue#ceer efkeâš Øeoeve keâer peeleer nw~
mecetn 3 : meeceeefpekeâ SDG 5 : peW[j meceevelee (Gender Equality)
je°^erÙe Menjer mJeemLÙe efceMeve keâe mebÛeeueve keWâõ efJekeâeme (Social SDG 10 : Demeceevelee keâce keâjvee (Reduced
›eâ. Menj je°^erÙe Menjer mJeemLÙe efceMeve (NUHM) jepÙe Development) Inequalities)
meb. kesâ 38 Menjer ØeeLeefcekeâ mJeemLÙe keWâõeW hej mebÛeeefuele SDG 16 : Meebelf e, vÙeeÙe SJeb efpeccesoej mebmLeeve
efkeâÙee pee jne nw, efpemekeâe efJeJejCe efvecveJele nw— (Peace, Justice and Strong Institutions)
1. osnjeotve 1. veeueeheeveer ([er.Sue. jes[), 2. Yeiele efmebn keâe@ueesveer, mecetn 4 : heÙee&JejCeerÙe SDG 7 : efkeâheâeÙeleer SJeb meeheâ Tpee&
3. Kegjyeg[e, 4. oerheveiej, 5. yekeâjeueJeeuee, mebJenveerÙelee (Affordable and Clean Energy)

6. Ûetvee Yeóe (DeOeesFJ& eeuee), 7. ieebOeer«eece, 8. peeKeve/ (Environmental SDG 11 : mebJenveerÙe Menj SJeb ceeveJe yeefmleÙeeb
Sustainability) (Sustainable Cities and Communities)
keâe"yebieuee, 9. keâejieer, 10. ceepeje, 11. jer"e
ceb[er, 12. meerceeÉej~ SDG 12 : efpeccesoejerhetCe& GheYeesie SJeb
2.
Glheeove (Responsible Consumption
$e+ef<ekesâMe 1. DeeoMe&«eece, 2. Meebefle veiej
and Production)
CO
3. nefjÉej 1. pJeeueehegj-1, 2. pJeeueehegj-2, 3. efšye[er,
SDG 13 : peueJeeÙeg heefjJele&ve hej lJeefjle
4. keâveKeue, 5. YetheleJeeuee, 6. jeceOeece keâeueesveer
keâeÙe&Jeener megevf eefMÛele keâjvee (Climate Action)
S.

4. ™Ì[keâer 1. DeeoMe& v eiej, 2. Ûeb õ heg j er , 3. ieCes M eheg j ,

SDG 15 : mLeueerÙe heeefjefmLeeflekeâer ØeCeeefueÙeeW
TE

4. ceener«eece, 5. hegjeveer lenmeerue, 6. mesuecehegj~

Deewj megjef#ele pebieueeW keâes nes jns vegkeâmeeve keâes
5. nuÉeveer 1. keâe"ieesoece, 2. jepehegje, 3. mewveer yeepeej, 4. jeskeâvee leLee Yet#ejCe SJeb pewJe-efJeefJeOelee keâes nes
O

JeveYeguehegje~ jns vegkeâmeeve keâes keâce keâjvee (Life on Land)

FN

6. jeceveiej 1. jeceveiej veesš : ue#Ùe 17 : melele efJekeâeme ue#ÙeeW kesâ efueS JeweMf Jekeâ meePesoejer
7. ®õhegj 1. šer. keQâhe, 2. jcehegje, 3. Kesje (Partnership for the Goals), Ûeteb kf eâ Overarching nw, FmeefueS Fmes
D

8. keâeMeerhegj 1. censMe hegje, 2. Deueer Keeve GheÙegò& eâ mecetneW ceW veneR jKee ieÙee nw~
.P

H–250 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/
*je<š^heefle ßeerceleer õewheoer cegce&g kesâ Éeje 9 efomebyej, 2022 keâes švekeâhegj ceW keâeueesveer (efšnjer ieÌ{keeue), efÛevÙeeueermewCe (GòejkeâeMeer), ceW nsueerheesš&/nsueerhew[
DeeOegefvekeâ megefkeOeeDeeW mes Ùegòeâ DeeF&.Sme.yeer.šer. keâe keÛe&gDeue ™he mes efMeueevÙeeme
efkeâÙee ieÙee nw~ *meÌ[keâ ogIe&šveeDeeW keâes vÙetvelece keâjves nsleg Fme Deueš&
Sshe keâe ØeÙeesie keâjves keeuee GòejeKeb[, osMe keâe henuee jepÙe yeve ieÙee
nw~ Fme GösMÙe keâes Øeehle keâjves kesâ efueS yeme ÛeeuekeâeW Éeje Gòeâ Sshe keâes
Deheves ceesyeeFue ceW Fbmše@ue efkeâÙee peelee nw, efpememes yeme mebÛeeueve kesâ meceÙe
Ûeeuekeâ keâer keenve Ûeueeves keâer o#elee hej vepej jKeer pee mekeâleer nw~ Ùeefo
keenve Ûeueeles meceÙe Ûeeuekeâ keâes veeRo Deeleer nw, lees Fme Sshe Éeje Ûeeuekeâ
keâes Deueš& Deueece& efceue peelee nw~
*SÛe.Deej.Sce.Sme. Sshe keâes GòejeKeb[ heefjkenve efveiece kesâ keâeefce&keâeW Éeje
Deheves ceesyeeFue heâesve ceW Fbmše@ue efkeâÙee peeSiee leLee keâeÙee&ueÙe ceW hengbÛeves
hej efpeDeesheâQefmebie #es$e ceW Deeves hej keâeefce&keâ Éeje Deheveer GheefmLeefle Fme
Sshe ceW ope& keâer peeSieer leLee Fmeer Øekeâej keâeÙee&ueÙe mes keeheme peeles meceÙe
keâeefce&keâ Éeje Deheveer GheefmLeefle ope& keâer peeSieer~
*neue ner ceW Fb[esvesefMeÙee ceW ngS «eghe Dee@heâ 20 kesâ 17keW efMeKej meccesueve
ceW Yeejle keâes 1 efomebyej mes G-20 keâer DeOÙe#elee keâer keâceeve meeQheer ieF&
nw~ Fmekesâ Debleie&le Je<e& 2023 ceW 18keeb efMeKej meccesueve Yeejle ceW nesiee~
osMeYej kesâ 56 mLeeveeW ceW nesves keeues meccesueveeW ceW 2 keâeÙe&›eâce GòejeKeb[ ceW
Ùeesie veiejer kesâ veece mes efkeKÙeele $e+ef<ekesâMe Menj ceW DeeÙeesefpele efkeâS peeSbies~
*meenefmekeâ heÙe&šve keâer ieefleefJeefOeÙeeW keâes efJekeâefmele efkeâS peeves nsleg he=Lekeâ mes
meenefmekeâ heÙe&šve efJebie keâe ie"ve efkeâÙee ieÙee leLee DeJemLeehevee megefJeOeeDeeW
kesâ efJekeâeme nsleg ‘FbpeerefveÙeefjbie efJebie’ keâe ie"ve Yeer efkeâÙee ieÙee nw~
ØeosMe ceW heebÛe nJeeF& heefóÙeeb efJeÅeceeve nw efpevekeâer DeÅeleve
efmLeefle Fme Øekeâej nw
›eâ. meb. nJeeF& heóer / SÙejheesš& jveJes keâer uebyeeF& SJeb ÛeewÌ[eF&
1. efÛevÙeeueermew[, GòejkeâeMeer 1150 ceer. SJeb 30 ceer.
2. vewveermewveer, efheLeewjeieÌ{ 1568 ceer. SJeb 30 ceer.
3. ieewÛej, Ûeceesueer 1315 ceer. SJeb 25 ceer.
4. hebleveiej SÙejheesš&, TOeceefmebn 1372 ceer. SJeb 30 ceer.
veiej
5. peewueer«eebš SÙejheesš&, osnjeotve 2140 ceer. SJeb 45 ceer.
*jepÙe mejkeâej Éeje Yeejle mejkeâej kesâ efveOee&efjle #es$eerÙe mebheke&â Ùeespevee
(Deej.meer.Sme.) kesâ Debleie&le 13 mLeeveeW ÙeLee heâuemeercee (DeuceesÌ[e), peesMeerce"
(Ûeceesueer), ieewÛej (Ûeceesueer), menmeÇOeeje (osnjeotve), cemetjer (osnjeotve),
nuÉeveer (vewveerleeue), vewveerleeue (vewveerleeue), jeceveiej (vewveerleeue), ßeerveiej
(heewÌ[er ieÌ{keeue), yeer.SÛe.Sue. (nefjÉej), OeejÛetuee (efheLeewjeieÌ{), keâesšer
H–251 meeceevÙe DeOÙeÙeve
W
efvecee&Ce keâe keâeÙe& ieefleceeve nw~
*GòejeKeb[ ceW YeejleerÙe mšsš yeQkeâ, jepÙe mlejerÙe yeQkeâme& meefceefle, keâe
mebÙeespekeâ yeQkeâ nw~ GuuesKeveerÙe nw efkeâ jepÙe ceW 3 yeQkeâeW keâes ueer[ yeQkeâ keâer
efpeccesoejer oer ieF& nw, efpemeceW YeejleerÙe mšsš yeQkeâ 9 heke&leerÙe efpeueeW, ÙeLee:
GòejkeâeMeer, efšnjer ieÌ{Jeeue, heewÌ[er ieÌ{keeue, Ûeceesueer, ®õØeÙeeie, DeuceesÌ[e,
yeeiesMJej, efheLeewjeieÌ{ Skeb Ûebheekele ceW, hebpeeye vesMeveue yeQkeâ keâes 2 cewoeveer
efpeueeW - osnjeotve Skeb nefjÉej leLee yeQkeâ Dee@heâ yeÌ[ewoe keâes 2 cewoeveer
efpeueeW - vewveerleeue Skeb TOeceefmebn veiej keâe keâeÙe& Deekebefšle efkeâÙee ieÙee nw~
*30 efmelebyej, 2022 lekeâ jepÙe ceW meeke&peefvekeâ #es$e kesâ yeQkeâeW keâer kegâue 1346
MeeKeeDeeW keâe vesškeke&â nw~ Sme.yeer.DeeF&. keâer meyemes pÙeeoe 403, heer.Sve.yeer.
keâer 295 Deewj yeQkeâ Dee@heâ yeÌ[ewoe keâer 134 MeeKeeSb nQ~ efvepeer #es$eeW kesâ yeQkeâeW
keâe 402 MeeKeeDeeW keâe vesškeke&â nQ~ Mes<e MeeKeeSb DevÙe yeQkeâeW mes mebyebefOele nQ~
*#es$eerÙe «eeceerCe yeQkeâ (Deej.Deej.yeer.) DeLee&led GòejeKeb[ «eeceerCe yeQkeâ keâes
Sme.yeer.DeeF&. yeQkeâ Éeje ØeeÙeesefpele efkeâÙee ieÙee nw, efpemeceW 30 efmelebyej, 2022
lekeâ kegâue 286 MeeKeeDeeW keâe vesškeke&â nw~ menkeâejer yeQkeâ keâe 333 MeeKeeDeeW
keâe vesškeke&â nw~ peveheo mlejerÙe menkeâejer yeQkeâeW keâe ®õØeÙeeie, yeeiesMJej,
Ûebheekele keâes ÚesÌ[keâj, Mes<e 10 peveheoeW ceW cegKÙeeueÙe leLee jepÙe mlejerÙe
yeQkeâ efheLeewjeieÌ{, yeeiesMJej, Ûebheekele, ®õØeÙeeie keâes ÚesÌ[keâj, Mes<e 9 peveheoeW
ceW keâeÙe&jle nQ~ GòejeKeb[ jepÙe menkeâejer yeQkeâ keâer mecemle MeeKeeSb hetCe&le:
meer.yeer.Sme. ØeCeeueer hej keâeÙe&jle nQ~ GòejeKeb[ menkeâejer yeQkeâ, menkeâejer
#es$e ceW vesMeveue heâeFveWefMeÙeue efmkeÛe mes pegÌ[ves keeuee osMe keâe henuee yeQkeâ nw,
efpemekesâ Éeje yeQkeâ kesâ Keelee Oeejkeâ osMe kesâ efkeâmeer Yeer mLeeve hej efkeÅeceeve
meYeer ØecegKe yeQkeâeW kesâ S.šer.Sce. keâe ØeÙeesie keâj mekeâles nQ~
*peveheokeej yeQkeâ MeeKeeDeeW kesâ Øemeej kesâ meboYe& ceW osnjeotve efpeues ceW
meyemes DeefOekeâ 568 yeQkeâ MeeKeeSb leLee ®õØeÙeeie ceW meyemes keâce 53 yeQkeâ
CO
MeeKeeSb nQ~ efkeefYevve yeQkeâeW Éeje 30 efmelebyej, 2022 lekeâ 2607 S.šer.Sce.
mLeeefhele efkeâS ieS nQ~
*peveheo osnjeotve, TOeceefmebn veiej Skeb nefjÉej ceW meyemes DeefOekeâ
S.
yeQefkeâbie DeeÛÚeefole ngDee nw leLee peveheo yeeiesMJej, ®õØeÙeeie, Ûebheekele Skeb
TE
GòejkeâeMeer ceW meyemes keâce yeQefkeâie DeeÛÚeefole ngDee nw~ peyeefkeâ $e+Ce-pecee
O
Devegheele meyemes DeefOekeâ peveheo TOeceefmebn veiej, nefjÉej leLee Ûeceesueer ceW nw~
FN
meyemes keâce $e+Ce-pecee Devegheele yeeiesMJej, DeuceesÌ[e Skeb heewÌ[er ieÌ{Jeeue ceW nQ~
*Yeejle mejkeâej keâer cenòkeekeâeb#eer veceeefce iebies keâeÙe&›eâce kesâ Debleie&le iebiee veoer
D
keâer cegKÙe Oeeje hej efmLele 15 veiejeW ›eâceMe: nefjÉej, $e+ef<ekesâMe, mkeiee&ßece,
.P
jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

leheeskeve, cegefve keâer jsleer, keâerefle&veiej, ßeerveiej, ßeerkeâesš, veboØeÙeeie, ®õØeÙeeie, 3. GÚejeKeb[ cetue kes‚ Ske‚cee$e ösmö efKeueeÃ[er ke‚e veece yeleeFS?
keâCe&ØeÙeeie, ieeshesMJej-Ûeceesueer, peesMeerce", yeõerveeLe Skeb GòejkeâeMeer ceW iebiee (a) censvı efmebn Oeewveer (b) megveerue peesMeer

veoer keâer mkeÛÚlee Skeb Øeot<eCe keâer jeskeâLeece nsleg mkeerke=âle 1045.03 keâjesÌ[ (c) jIegjece YeÛ (d) Deefcele Yeb[ejer
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2007
®. keâer 24 ÙeespeveeDeeW ceW mes 19 ÙeespeveeDeeW kesâ keâeÙe& hetCe& efkeâS pee Ûegkesâ nQ
leLee 3 ÙeespeveeDeeW keâer (126.03 keâjesÌ[ ®.) efveefkeoe Øeef›eâÙee ieefleceeve nw~ GÚejó(a)
*Gòeâ kesâ Deefleefjòeâ veceeefce iebies keâeÙe&›eâce kesâ Debleie&le 3 ÙeespeveeDeeW (jeceveiej, ÿeMveiele efJeke‚uheeW ceW Deefcele Yeb[ejer, jIegjece YeÛ SJeb megveerue peesMeer
osnjeotve Skeb 6 heesuÙetšs[ efjkejmš^sÛeWpe) 321.80 keâjesÌ[ ®. keâer ÙeespeveeDeeW ke‚e pevce õe‚ceMe: efouueer, cewmetj (ke‚vee&öke‚) SJeb ie[eie (ke‚vee&öke‚) ceW
ceW mes jeceveiej ceW iebiee keâer meneÙekeâ veoer keâesmeer ceW Øeot<eCe keâer jeskeâLeece ngDee nw~ censvı efmebn Oeewveer ke‚e pevce Jele&ceeve PeejKeb[ kes‚ jeb¤eer Menj
nsleg veeueeW keâer šQefhebie leLee 8.5 Sce.Sue.[er. #ecelee kesâ 2 meerkejspe š^eršceWš ceW ngDee Lee, hejbleg Gvekes‚ efhelee heeve efmebn Deewj ceelee osJeke‚er GÚejeKeb[
hueebš keâe efvecee&Ce keâeÙe& hetCe& efkeâÙee ieÙee~ *GuuesKeveerÙe nw efkeâ Gòeâ keâeÙeeX kes‚ cetue efveJeemeer nQ~ Oeewveer ke‚e hewle=ke‚ ieebJe ueJeeueer (Lvali), DeuceesÃ[e
ceW veceeefce iebies keâeÙe&›eâce kesâ Debleie&le nefjÉej veiej ceW ØeosMe Skeb osMe ceW efpeues ceW efmLele nw~
ØeLece ‘neFefyeÇ[ SvÙetšer heer.heer.heer. cee@[ue’ kesâ DeeOeej hej 68 Skeb 14 Sce. 4. ueeue yeneogj Meem$eer je∞^erŸe ÿeMeemeke‚erŸe Deke‚eoceer efmLele nw-
Sue.[er. #ecelee kesâ Sme.šer.heer. (meerkejspe š^eršceWš hueebš) keâe efvecee&Ce efkeâÙee (a) efouueer ceW
ieÙee~ (b) vewveerleeue ceW
(c) cemetjer ceW
(d) nwojeyeeo ceW
1. ef¤ejeie mesve efvecve ceW mes efke‚me Kesue mes mebyebefOele nQ? Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
(a) efõe‚kes‚ö (b) heg‚öyee@ue GÚejó(c)
(c) yew[efceböve (d) ne@ke‚er ueeue yeneogj Meem$eer je∞^erŸe ÿeMeemeke‚erŸe Deke‚eoceer GÚejeKeb[ kes‚
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016 cemetjer ceW efmLele nw~ Fmeke‚er mLeehevee DeeF&SSme ö^sefvebie mket‚ue, efouueer
GÚejó(c) Deewj DeeF&SSme möe@he‚ ke‚e@uespe, efMeceuee kes‚ efJeueŸe kes‚ yeeo Je<e& 1959 ceW
ef¤ejeie mesve (GÚejeKeb[) YeejleerŸe yew[efceböve efKeueeÃ[er nQ~ ÿeMeemeefveke‚ DeefOeke‚eefjŸeeW kes‚ ÿeefMe#eCe kes‚ efueS ke‚er ieF& Leer~
5.
2.
GÚejeKeb[ ueeske‚ mesJee DeeŸeesie kes‚ ÿeLece DeOŸe#e ke‚ewve Les?
GÚejeKeb[ heMegOeve efJeke‚eme yees[& ke‚e ÿeefMe#eCe keW‚ı efmLele nw-
(a) fleer S.heer. veJeeveer
(a) osnjeotve (b) $e+ef<ekes‚Me
(b) fleer S.kes‚. oeme
(c) ke‚euemeer (d) nefj…ej (c) ues.peve.peer.Sme. vesieer
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016 (d) ues.peve.Sce.meer. Yeb[ejer
CO
GÚejó(b) Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
GÚejó(*)
S.

GÚejeKeb[ heMegOeve efJeke‚eme yees[& ke‚e ÿeefMe#eCe keW‚ı $e+ef<ekes‚Me ceW iebiee
veoer kes‚ leö hej efmLele nw~ ÿeefMe#eCe keW‚ı ceW efke‚meeveeW, ÿeieefleMeerue heMeg GÚejeKeb[ ueeske‚ mesJee DeeŸeesie kes‚ ÿeLece DeOŸe#e Sve.heer. veJeeveer Les,
TE

ceeefueke‚eW leLee heMeg ef¤eefke‚lmee hesMesJejeW ke‚es ÿeefMe#eCe ÿeoeve efke‚Ÿee peelee efpeveke‚e ke‚eŸe&ke‚eue 15 ceF&, 2001 mes 14 Deiemle, 2001 leke‚ Lee~ Fme
ÿeMve kes‚ efnboer Deewj Deb´espeer oesveeW mebmke‚jCeeW ceW Gveke‚e veece S.heer. veJeeveer
O

nw~ GÚejeKeb[ heMegOeve efJeke‚eme yees[& ke‚e cegKŸeeueŸe osnjeotve ceW efmLele
nw, peyeefke‚ ëYet«Ce pewJe-ÿeew≈eesefieke‚er DevegmebOeeve Deewj ÿeefMe#eCe keW‚ıí ke‚euemeer efoŸee nw, pees efke‚ ieuele nw~ Jele&ceeve ceW [e@. jekesâMe kegâceej 24 efomebyej,
FN

ceW nw~ GÚejeKeb[ ueeske‚ mesJee DeeŸeesie …eje peejer GÚej-he$eke‚ ceW Fme 2021 mes GÚejeKeb[ ueeske‚ mesJee DeeŸeesie kes‚ DeOŸe#e nQ~ GÚejeKeb[ ueeske‚
ÿeMve ke‚e GÚej efJeke‚uhe (a) efoŸee ieŸee nw, peyeefke‚ Fme ÿeMve ke‚e mener
D

mesJee DeeŸeesie …eje peejer GÚej-he$eke‚ ceW Fme ÿeMve ke‚e GÚej efJeke‚uhe
GÚej efJeke‚uhe (b) $e+ef<ekes‚Me nesvee ¤eeefnS~ (a) efoŸee ieŸee Lee~
.P

H–252 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

6. GÚejeKeb[ ke‚er ÿeLece ceefnuee hegefueme ceneefveosMeke‚ LeeR - 9. hetJe& jepŸe efönjer ceW ë[esuee-heeueke‚erí Deeboesueve mebyebefOele Leeó
(a) meer.meer. YeÛe¤eeŸe& (a) ye«eˇeCeeW mes
(b) ke‚ewMeue meer. YeÛe¤eeŸe& (b) efMeuheke‚ejeW mes
(c) keb‚¤eve meer. YeÛe¤eeŸe& (c) jepehetleeW mes
(d) GheŸeg&Úe‚ ceW mes ke‚esF& veneR (d) Fmueece mes
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
GÚejó(c) GÚejó(b)
GÚejeKeb[ ke‚er ÿeLece ceefnuee hegefueme ceneefveosMeke‚ keb‚¤eve meer. YeÛe¤eeŸe&
ë[esueeóheeueke‚erí Deeboesueve ieÃ{Jeeue ceW efMeuheke‚ejeW mes mebyebefOele Lee~ Fme
LeeR, Jes Deke‰ötyej, 2007 ceW Deheves heo mes mesJeeefveJe=Úe ngFÀ~ 26 Deiemle, Deeboesueve kes‚ ÿeJele&ke‚ peŸeevebo YeejleerŸe Les, efpevneWves efMeuheke‚ejeW ke‚es
2019 ke‚es cegbyeF& ceW Fveke‚e efveOeve nes ieŸee~ MeeoeróefJeJeen ceW heeueke‚er ues peeves ke‚e nke‚ ÿeoeve ke‚jJeeŸee~
7. GÚejeb¤eue jepŸe ceW ceefnueeDeeW kes‚ efueS meYeer flesCeer ke‚er mesJeeDeeW ceW
10.
efke‚leves ÿeefleMele #eweflepe Deej#eCe ke‚e ÿeeJeOeeve efke‚Ÿee ieŸee nw?
ef¤eheke‚es Deeboesueve GÚejeb¤eue kes‚ efke‚me efpeues ceW cetuele: ÿeejbYe ngDee Lee?
(a) GÚejke‚eMeer (b) efönjer ieÃ{Jeeue
(a) 5 ÿeefleMele
(c) ¤eceesueer (d) heewÃ[er ieÃ{Jeeue
(b) 10 ÿeefleMele
Uttarakhand U.D.A./L.D.A. (Pre), 2003
(c) 30 ÿeefleMele
(d) 20 ÿeefleMele Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2010

Uttarakhand P.C.S. (Pre),2005 GÚejó(c)

GÚejó(d) ef¤eheke‚es Deeboesueve ke‚e DeejbYe Je<e& 1973 ceW GÚejeKeb[ kes‚ ¤eceesueer efpeues
2001 kes‚ DeeosMeevegmeej, GòejebÛeue (GÚejeKeb[) jepŸe ceW Deej#eCe ke‚er ceW efmLele ieeshesMJej veeceke‚ mLeeve mes ngDee Lee~ ÿeKŸeele heŸee&JejCeefJeo
met¤eer ceW ceefnueeDeeW ke‚es 20 ÿeefleMele #eweflepe Deej#eCe ke‚e ÿeeJeOeeve Lee, megboj ueeue yengiegCee Fmemes mebyeÊ Les~
eEke‚leg Jele&ceeve ceW ceefnueeDeeW ke‚es 30 ÿeefleMele Deej#eCe efoŸee pee jne nw~ 11. ¤eceesueer efpeues kes‚ jsveer ieebJe ke‚er fleerceleer ieewje osJeer ke‚e mebyebOe jne nwó
ceefnueeSb ó 30 ÿeefleMele (a) yeerpe ye¤eeDees Deeboesueve mes
Devegmetef¤ele peeefle ó 19 ÿeefleMele (b) cewleer mes
DevŸe efhe⁄Ã[e Jeie& ó 14 ÿeefleMele (c) ef¤eheke‚es Deeboesueve mes
Devegmetef¤ele pevepeeefle ó 4 ÿeefleMele (d) veMeeyeboer Deeboesueve mes
efoJÙeebie ó 3 ÿeefleMele Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005
mesJeeefveJe=Úe mewefveke‚ ó 2 ÿeefleMele GÚejó(c)
8. efvecve ceW mes ke‚ewve GÚejeKeb[ ke‚er ÿee¤eerve ÿepeeefle venerb nw? 26 cee¤e&, 1974 ke‚es ¤eceesueer efpeues kes‚ jsveer ieebJe ceW ieewje osJeer kes‚ vesle=lJe ceW
CO
(a) Ÿe#e (b) veeie 27 ´eeceerCe ceefnueeDeeW ves "skes‚oejeW mes hes[ Ã eW ke‚er ke‚öeF& jeske‚ves kes‚ efueS hes[Ã eW mes
(c) Keemeer (d) efke‚vvej ef¤eheke‚ke‚j Deeboesueve efke‚Ÿee Lee~ ieewje osJeer ke‚es ëef¤eheke‚es Jetceveí ke‚ne peelee nw~
S.

Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016

12. GÚejeb¤eue kes‚ Je=#e ceeveJe veece mes ÿeefmeÊ, ceveg<Ÿe ke‚e veece nw -
TE

GÚejó(c)
(a) ieesefJebo yeuueYe heble
GÚejeKeb[ ke‚er ÿee¤eerve peeefleŸeeW ceW efke‚jele, Ÿe#e, iebOeJe&, veeie, Keme, veeLe (b) megboj ueeue yengiegCee
O

Deeefo peeefleŸeeW ke‚e efJeMes<e GuuesKe efceuelee nw~ Keemeer pevepeeefle Yeejle kes‚ (c) ¤eb[er ÿemeeo YeÛ
FN

cesIeeueŸe, Demece leLee yeebiueeosMe kes‚ keg‚⁄ #es$eeW ceW efveJeeme ke‚jleer nw~ Ÿen (d) efJeMesMJej oÚe meke‚ueeveer
pŸeeoelej Keemeer SJeb peŸebefleŸee heneefÃ[ŸeeW ceW jnves Jeeueer ceele=meÚeelceke‚ Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002
D

pevepeeefle nw~ Fmeke‚e efJemleej GÚejeKeb[ ceW veneR nw~ GÚejó(d)

.P

H–253 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GòejebÛeue (GÚejeKeb[) kes‚ efJeMesMJej oÚe meke‚ueeveer ëJe=#e ceeveJeí kes‚ veece GòejebÛeue (GÚejeKeb[) peÃ[er-yeteföŸeeW ke‚e #es$e ke‚ne peelee nw~ DeeŸegJes&o
mes peeves peeles nQ~ Jes GÚejeb¤eue ke‚er Oejleer hej Je=#eejesheCe kes‚ ke‚eŸe& ceW Je<e& ´ebLe ë¤ejke‚ mebefnleeí SJeb ëjeceeŸeCeí Deeefo ieb«LeeW ceW Fme #es$e ceW ÿeehle
1949 mes ueies jns~ nesves Jeeueer peÃ[er-yeteföŸeeW ke‚e efJeJejCe ÿeehle neslee nw~ Ÿeneb hej ueieYeie
13. GÚejeKeb[ ke‚er ëpeiJeeueí efhe‚uce efke‚me Yee<ee ceW yeveer nw? 500 ÿeke‚ej ke‚er peÃ[er-yeteföŸeeb heeF& peeleer nQ~

(a) keg‚ceeG‚bveer 16. GÚejeKeb[ kes‚ yeeIe mebj#eCe efceMeve ke‚e ye«eb[ Sbyesmes[j ke‚ewve nw?
(b) ieÃ{Jeeueer (a) DeefceleeYe ye¤¤eve
(c) eEnoer (b) censvı efmebn Oeewveer

(d) peewvemeejer (c) meeefveŸee efcepee&

Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010 (d) peŸe jece jcesMe

Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
GÚejó(b)
GÚejó(b)
ëpeiJeeueí GÚejeKeb[ ke‚er henueer ieÃ{Jeeueer efhe‚uce Leer, efpemeke‚e efvecee&Ce
Je<e& 1983 ceW heejemej ieewj …eje efke‚Ÿee ieŸee~ ÿeMveke‚eue ceW efmelebyej, 2010 ceW YeejleerŸe efõe‚kes‚ö öerce kes‚ ke‚hleeve censvı
efmebn Oeewveer ke‚es GÚejeKeb[ kes‚ yeeIe mebj#eCe efceMeve ke‚e ye«eb[ Sbyesmes[j
14. efvecveefueefKele ke‚LeveeW hej efJe¤eej ke‚erefpeS Deewj veer¤es efoS ieS ket‚ö mes
yeveeŸee ieŸee Lee~ Fveke‚er efveŸegefÚe‚ lelke‚eueerve cegKŸeceb$eer [e@. jcesMe
mener GÚej ¤egefveS -
heesKeefjŸeeue ëefveMebke‚í ves ke‚er Leer~
A : GÚejeKeb[ jepŸe ke‚e efve¤euee efnceeueŸeer #es$e DeefOeke‚ Deeyeeoer Jeeuee nw~
17. peesMeerce"-Deewueer jeshe-Jes ke‚ye Megô efke‚Ÿee ieŸee Lee?
B : yee¢e efnceeueŸe (efMeJeeefueke‚) cegKŸele: Jevee¤⁄eefole nw~
(a) efmelebyej, 1992
C : Yeeyej #es$e (heeo ÿeosMe) ceW DeefOeke‚ebMele: ce=oeDeeW kes‚ ceesös efve#eshe
(b) efmelebyej, 1993
(c) Deke‰ötyej, 1993
heeS peeles nQ~
(a) A leLee B mener nQ~
(d) veJebyej, 1994
(b) B leLee C mener nQ~
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2006
(c) A leLee C mener nQ~ GÚejó(d)
(d) meYeer mener nQ~
peesMeerce"óDeewueer jeshe-Jes veJebyej, 1994 ceW ÿeejbYe efke‚Ÿee ieŸee Lee~
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
Fmeke‚er uebyeeF& 4.15 efke‚ceer. nw~ Ÿen SefMeŸee ke‚e meyemes uebyee jppegceeie&
GÚejó(a) (jeshe-Jes) nw~
GÚejeKeb[ jepŸe ke‚e efve¤euee efnceeueŸeer #es$e DeefOeke‚ Deeyeeoer Jeeuee nw~ 18. efvecveefueefKele ceW mes GÚejeKeb[ ke‚e ke‚ewve-mee SŸejheesö& meJee&efOeke‚
yee¢e DeLeJee efMeJeeefueke‚ efnceeueŸe cegKŸele: Jevee¤⁄eefole nw~ Yeeyej #es$e meb¤eeueve ceW nw?
CO
ceW DeefOeke‚ebMele: ce=oeDeeW kes‚ Deefle heleues efve#eshe heeS peeles nQ~ Ÿeneb keb‚ke‚Ã[ (a) hebleveiej
(b) iees¤ej
SJeb helLej ke‚er DeefOeke‚lee nesleer nw~
S.

15. GÚejeb¤eue ceW peÃ[er-yeteföŸeeW ke‚er ÿeehle nesves Jeeueer efke‚mceW ueieYeie nQ- (c) peewueer ´eebö
TE

(a) 100 (d) Yejke‚esö

(b) 500 Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016

O

(c) 1000 GÚejó(c)

FN

(d) 1800 ÿeMveiele efJeke‚uheeW ceW GÚejeKeb[ ke‚e meJee&eOf eke‚ meb¤eeueveiele SŸejheesö& peewueer
Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002 ´eebö SŸejheesö,& osnjeotve ceW efmLele nw~ Je<e& 2014 ceW Ÿeneb mes meeÃ{s leerve ueeKe
D

GÚejó(b) mes DeefOeke‚ Ÿeeef$eŸeeW SJeb 4810 JeeŸegŸeeveeW ke‚e DeeJeeieceve ope& efke‚Ÿee ieŸee~
.P

H–254 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

19. GÚejeKbe[ ceW ef…leerŸe jepŸeYee<ee ke‚e opee& efke‚me Yee<ee ke‚es ÿeehle nw? 22. keâefueÙeemeewÌ[ YetmKeueve #es$e GòejeKeb[ ceW, keâneb efmLele nw?
(a) Got& (b) mebmke=‚le (a) Ûebyee Deewj vejWõveiej kesâ ceOÙe ceW
(c) Deb´espeer (d) hebpeeyeer (b) keâesšÉej Deewj ogieñe kesâ ceOÙe ceW
Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010 (c) DeiemlÙecegveer Deewj ieghlekeâeMeer kesâ ceOÙe ceW
GÚejó(b) (d) ßeerveiej Deewj ®õØeÙeeie kesâ ceOÙe ceW

peveJejer, 2010 ceW GÚejeKeb[ kes‚ lelke‚eueerve cegKŸeceb$eer [e@. jcesMe Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016

heesKeefjŸeeue ëefveMebke‚í Éeje ëmebmke=‚leí ke‚es ef…leerŸe jepŸeYee<ee ke‚e opee& Gòej—(d)
ÿeoeve efke‚Ÿee ieÙee~ keâefueÙeemeewÌ[ YetmKeueve #es$e ieÌ{Jeeue efnceeueÙe #es$e ceW ®õØeÙeeie Deewj
20. GòejeKeb[ ceW efvecveefueefKele ceW mes efkeâme Øekeâej kesâ yeQkeâeW keâer mebKÙee heewÌ[er ieÌ{Jeeue kesâ ßeerveiej ®õØeÙeeie jepeceeie& hej efmLele nw~
Je<e& 2020-2021 ceW vÙetvelece Leer? 23. GÚejeKeb[ ceW meJee&efOeke‚ DeeJeleea ÿeeke=‚efleke‚ Deeheoe nw-
(a) je°^erÙeke=âle yeQkeâ (a) Yetke‚bhe
(b) #es$eerÙe yeQkeâ (b) YetmKeueve
(c) efvepeer yeQkeâ (c) yeeÃ{
(d) efpeuee menkeâejer yeQkeâ (d) metKee
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2021 Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010
Gòej—(d) GÚejó(b)
Je<e& 2020-2021 ceW GòejeKeb[ ceW meeJe&peefvekeâ #es$e kesâ yeQkeâeW keâer kegâue GÚejeKeb[ ceW meJee&efOeke‚ DeeJeleea ÿeeke=‚efleke‚ Deeheoe YetmKeueve nw~
mebKÙee 1,456 #es$eerÙe yeQkeâeW keâer kegâue mebKÙee 289, efvepeer yeQkeâeW keâer kegâue
mebKÙee 338 leLee efpeuee menkeâejer yeQkeâeW keâer mebKÙee 274 nw~ Dele: efJekeâuhe 24. ke‚efueŸeemeewÃ[ YetmKeueve #es$e GÚejeKeb[ ceW ke‚neb efmLele nw?
(a) ¤ecyee Deewj vejWıveiej kes‚ ceOŸe ceW
(d) mener Gòej nw~
(b) ke‚esö…ej Deewj ogieÒe kes‚ ceOŸe ceW
21. efvecve ceW mes efke‚me ÿeeke=‚efleke‚ Deeheoe ke‚e GÚejeKeb[ ceW meJee&efOeke‚
(c) DeiemlŸecegefve Deewj ieghleke‚eMeer kes‚ ceOŸe ceW
efJeveeMeke‚ejer ÿeYeeJe nes meke‚lee nw?
(d) fleerveiej Deewj ÆıÿeŸeeie kes‚ ceOŸe ceW
(a) Yetke‚bhe
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2016
(b) YetmKeueve
GÚejó(d)
(c) efncemKeueve
(d) yeeÃ{ GÚejeKeb[ ceW ke‚efueŸeemeewÃ[ YetmKeueve #es$e ieÃ{Jeeue efnceeueŸe #es$e ceW
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2006 ÆıÿeŸeeie efpeues Deewj heewÃ[er ieÃ{Jeeue efpeues kes‚ ceOŸe ceW efmLele nw~ Ÿen
CO
GÚejó(b) fleerveiej- ÆıÿeŸeeie jepeceeie& hej Deueke‚veboe veoer kes‚ yeeSb leö hej
efmLele nw~
YetmKeueve ke‚e GÚejeKeb[ ceW meJee&efOeke‚ efJeveeMeke‚ejer ÿeYeeJe nes meke‚lee nw~
S.

Fmeke‚e ÿecegKe ke‚ejCe Ÿeneb ke‚er DeefOeke‚ebMe yemeeJeö ke‚e {eue kes‚ efke‚veejs 25. het‚ueeW ke‚er Ieeöer efmLele nwó
TE

hej DeJeefmLele nesvee nw, pees Yetke‚bhe kes‚ oeŸejs ceW nw~ Fme efjheesö& kes‚ (a) efncee¤eue ÿeosMe ceW

Devegmeej jepŸe kes‚ efönjer ieÌ{Jeeue, ¤eceesueer, GÚejke‚eMeer, heewÃ[er ieÌ{Jeeue (b) peccet Je ke‚Mceerj ceW
O

Deewj efheLeewjeieÃ{ efpeues Yetkebâhe peesveó5 ceW Deeles nQ, pees DeeflemebJesoveMeerue (c) efmeefke‰ke‚ce
FN

nQ~ Yetkebâhe peesveó4, efpemes mebJesoveMeerue Ieesef<ele efke‚Ÿee ieŸee nw, kes‚ (d) GÚejeb¤eue ceW

Debleie&le osnjeotve, ¤ebheeJele, vewveerleeue, TOeceefmebn veiej leLee nefjÉej Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
D

Deeles nQ~ GÚejó(d)

.P

H–255 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W
Download From: https://www.pdfnotes.co/ghatna-chakra-book/

GÚejeKeb[ kes‚ ¤eceesueer peveheo ceW $e+ef<ekes‚Me-yeıerveeLe ceeie& hej het‚ueeW kes‚oejveeLe ceboeefke‚veer veoer kes‚ leö hej efmLele GÚejer Yeejle ke‚e Ske‚
ke‚er Ieeöer efmLele nw~ Fmes efJeMJe Oejesnj kes‚ ôhe ceW Meeefceue efke‚Ÿee heefJe$e leerLe&mLeue nw~ Je<e& 2013 cebs Yeejer Je<ee& leLee heneÃ[esb ke‚er yehe&‚ kes‚
ieŸee nw~ lespeer mes efheIeueves kes‚ ke‚ejCe ceboeefke‚veer veoer kes‚ peuemlej ceW lespeer mes
26. GÚejeKeb[ ceW efJeMJe Oejesnj mLeeve nw- Je=efÊ ngF&, efpememes kes‚oej Ieeöer leLee Deeme-heeme ke‚e 18 efke‚ceer. ke‚e #es$e
(a) cegefvemŸeejer øeYeeefJele nes ieŸee~
(b) het‚ueeW ke‚er Ieeöer
29.
(c) cevemee osJeer
efvecve ceW mes ke‚ewve-mee Yetke‚bhe meJee&efOeke‚ leerõelee ke‚e Lee?
(d) yeıerveeLe (a) kew‚heke‚esö 1958

Uttarakhand Lower Sub. (Pre), 2010 (b) Oeej¤etuee 1980

GÚejó(b) (c) ¤eceesueer 1999

GheÙeg&òeâ ØeMve keâer JÙeeKÙee osKeW~ (d) GÚejke‚eMeer 1991

27. efönjer mes mebyebefOele efvecve ke‚LeveeW ceW mes ke‚ewve-mee Ske‚ mener veneR Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2005

nw? GÚejó(d)
(a) efönjer jepŸe YeejleerŸe ieCeleb$e ceW 1949 ceW meefcceefuele ngDee~ efoS ieS Yetke‚bhe SJeb Gvemes mebyebeOf ele meJee&eOf eke‚ leerõelee ke‚e efJeJejCe efvecveevegmeej
(b) efönjer yeebOe ÿeespeske‰ö 1972 ceW ÿemleeefJele efke‚Ÿee ieŸee Lee~ nwó
(c) efönjer yeebOe ves YeeieerjLeer veoer ke‚es efveieue efueŸee nw~
Yetkeb‚he leerõelee efjke‰öj hewceeves hej
(d) efJeueŸe kes‚ heM¤eele Gme #es$e ke‚es ke‚eöke‚j Ske‚ ceb[ue kes‚ ôhe
kew‚heke‚esö (1958) 6.1
ceW yevee efoŸee ieŸee~
Oeej¤etuee (1980) 6.5
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2002
GÚejó(d) ¤eceesueer (1999) 6.4

(1991) 6.8
efönjer jepŸe YeejleerŸe ieCeleb$e ceW Je<e& 1949 ceW meefcceefuele ngDee~ efönjer
GÚejke‚eMeer
yeebOe ÿeespeske‰ö Je<e& 1972 ceW ÿemleeefJele efke‚Ÿee ieŸee leLee Fmeke‚e efvecee&Ce 30. peveheo efheLeewjeieÃ{ mes 165 efke‚ceer. otj efmLele mLeeve peneb, G‚veer
ke‚eŸe& Je<e& 1978 ceW ÿeejbYe ngDee~ efönjer yeebOe ke‚e efvecee&Ce ieÃ{Jeeue efnceeueŸe JemlegSb, Meeue, ke‚eueerve, hebKeer, heMeceervee ogMeeues, peÃ[er-yeteföŸeeb FlŸeeefo
ke‚er cenòJehetCe& veoer YeeieerjLeer Deewj meneŸeke‚ veoer efYeuebievee kes‚ mebiece efceueleer nQ, Gmeke‚e veece nw -
mLeue mes 1.5 efke‚ceer. veer¤es efönjer ceW efke‚Ÿee ieŸee nw~ efönjer jepŸe, Je<e& (a) iJeeueoce
1949 kes‚ efJeueŸe kes‚ heM¤eele lelke‚eueerve GÚej ÿeosMe kes‚ Ske‚ peveheo kes‚
(b) peesMeerce"
CO
(c) cegefvemŸeejer
ôhe ceW DeefmlelJe ceW DeeŸee Lee~
28. petve, 2013 ke‚er kes‚oej Ieeöer ke‚er Deeheoe efpeme veoer kes‚ peueeiece (d) ceevee
S.

Uttarakhand P.C.S. (Mains), 2002

#es$e ceW Yeer<eCe Je<ee& kes‚ ke‚ejCe ngF&, Jen veoer Leeró
TE

(a) Deueke‚veboe
GÚejó(c)
(b) YeeieerjLeer
O

(c) Ÿecegvee cegefvemŸeej ke‚e Meeefyoke‚ DeeMeŸe ëcegefve ke‚e mesjeí DeLee&le leheefmJeŸeeW ke‚er
FN

(d) ceboeefke‚veer leheesmLeueer nw~ Fmeer kes‚ veece hej Fmeke‚e veeceke‚jCe cegefvemŸeejer ngDee~ Ÿeneb
Uttarakhand P.C.S. (Pre), 2012 hej ÿeMveiele meejer JemlegSb ÿeehle nesleer nQ~ Ÿen mLeue efheLeewjeieÃ{ peveheo
D

GÚejó(d) mes 165 efke‚ceer. otj efmLele nw~

.P

H–256 meeceevÙe DeOÙeÙeve jepÙe DeeOeeefjle ØeMve (Gòej ØeosMe SJeb GòejeKeb[)
W
W
W