Atmosfera je vazdušni (gasoviti) omotač koji okružuje Zemlju.

Oblik atmosfere
je isti kao i oblik Zemlje i taj vazdušni omotač se zajedno sa Zemljom okreće
oko njene ose i oko Sunca u istom smjeru, od zapada prema istoku.

Proučavanjem pojava i procesa u atmosferi bave se dvije nauke: meteorologija i

klimatologija.

Značaj atmosfere

Atmosfera utiče na razvoj mnogih pojava i procesa koji se dešavaju u ostalim

trima sferama (hidrosferi, litosferi i biosferi). Ona preobražava energiju
sunčevih zraka, zadržava primljenu toplotu i štiti zemljinu površinu od
rashlađivanja. Istovremeno, ona slabi djelovanje kosmičkih i sunčevih
ultraljubičastih zraka na živi svijet Zemlje. Ovi zraci su smrtonosni za većinu
mikroorganizama, a vrlo štetno utiču i na čovječiji organizam ako je izložen
njihovom dužem dejstvu. Atmosfera daje živom svijetu neophodan kiseonik,
odnosno ugljen-dioksid. Ona omogućava kruženje vode u prirodi, a time i
postojanje raznolikih oblika meteorskih i kopnenih voda, kao i raznovrsne
vidove života po cijeloj površini Zemlje. Atmosfera je i odličan zaštitni oklop i
sagorjevajući milijarde meteora koji ulijeću u nju, štiti živi svijet od direktnih
pogodaka.

Atmosfera je nevidljiva, ali je stalno osjećamo: žega i mraz, kiša i snijeg, tišine i
vjetrovi. Sve te pojave su posljedica procesa nastalih u atmosferi, pod uticajem
sunčeve radijacije i pri uzajamnom djelovanju njenih najnižih slojeva sa gornjim
slojevima ostalih triju sfera.

Kada bi zemlja ostala bez atmosfere, priroda naše planete bila bi sasvim
drugačija. Prije svega ne bi bilo živog svijeta, ne bi se čuo nikakav zvuk, ne bi
bilo ni refleksije sunčevih zraka i nebo bi bilo potpuno crno, dok bi se dan i noć
trenutno smjenjivali. Srednja godišnja temperatura zemljine površine bila bi 37˚
C niža od savremene. Danju bi se stijene zagrijavale čak i preko 100˚ C, dok bi
im noću temperatura padala do -100˚ C. U reljefu naše planete ne bi bilo
nikakvih oblika obrazovanih djelovanjem vjetra, niti padavinskim i tekućim
vodama. Bez svog “zaštitnog oklopa”, Zemlja bi bila izložena neprekidnom
meteoriskom bombardovanju, pa bi njen reljef bio sličan sadašnjem
mjesečevom.
 Granice atmosfere

Donju granicu atmosfere čini površina zemlje, to jest površina svjetskog mora i
kopna. Gornja granica atmosfere se ne može odrediti, jer ona na velikim
visinama prelazi postupno u vrlo razrijeđeni gasoviti mađuplanetarni prostor
(bezvazdušni vasionski prostor). Za gornju granicu atmosfere uzima se visina na
kojoj ima dovoljno vazduha za neke pojave, kao što je polarna svjetlost, svjetleći
trag meteora itd. Fizička granica atmosfere (granica između zemljine atmosfere i
svemira), iznad polova je na visini 21 644 km, a iznad polutara na visini od 35
711 km. Na tim visinama iznad zemljine površine izjednačene su vrijednosti sile
Zemljine teže i centrifugalne sile, te su gasovite čestice atmosfere u mogućnosti
da odlete u međuplanetarni prostor.

Polarna svjetlost (aurora) – sjaj na noćnom nebu, uglavnom vidljiv u višim

(polarnim) širinama. Svijetljenje razrijeđenih gasova atmosfere nastaje pod
uticajem jonizovanih čestica koje izračuje Sunce. Svjetlost nastaje kada se
elektroni sudaraju sa atomima u višim slojevima atmosfere, obično na visinama
80 – 150 km, ali se može javiti i do 1 000 km visine. U svijetlu preovlađuje
zelenkasta i tamno crvena linija, koje se javljaju kao emisija atomskog
kiseonika, ali se javljaju i linije drugih boja.

Meteori – to su mala tamna nebeska tijela koja slobodno putuju kroz svemir
velikim brzinama, a pri dodiru sa zemljinom atmosferom na kratko vrijeme
postaju vidjivi, svijetle, a zatim se gase (zvijezde padalice). Sagorijevanje
meteora počinje najčešće na visini od 160 do 180 km, dok je njihovo najjače
svijetljenje na visini od 50 do 60 km iznad zemljine površine. Meteori ulijeću u
atmosferu brzinom od 11,2 do 64 km/sec. Zbog tolikih brzina meteora vazdušne
čestice nijesu u stanju da se sklone u stranu, nego se sabijaju do usijanja na
njihovim čeonim stranama, zbog čega se oni zapale i izgore. Približno od 20
miliona meteora koji ulete u zemljinu atmosferu, samo je jedan tolike veličine
da ne sagori potpuno, već pada u Svjetsko more ili na kopno.

Sastav atmosfere

Atmosferski vazduh je mehanička smješa gasova zastupljenih u postojanim

međusobnim srazmjerama i raznih primjesa u promjenljivim količinama.
Vazduh je jedan od osnovnih uslova života, potreban prije svega za disanje i
fotosintezu. Vazduh bez primjesa, u koje spada i vodena para, naziva se suvi
vazduh, njegovi stalni sastojci su sledeći gasovi: azot (N2), kiseonik (O2), ozon
(O3), argon (Ag), ugljen-dioksid (CO2), neon (Ne), helijum (He), metan (CH4),
kripton (Kr), vodonik (H2), azot-oksid (N2O), ksenon (Xe), amonijak (NH3),
super-oksid vodonika (H2O2), jod (J) i radon (Rn). Glavni sastojci suvog
vazduha su azot i kiseonik, oni čine 99 % zapremine atmosferskih gasova u
suvom vazduhu. Po težini azot sačinjava 75,60 % vazduha, kiseonik 23,10 %,
argon 1,29 %, i ugljen dioksid 0,05 %. U prirodnim uslovima, atmosfera nije
nikada sasvim suva i čista. U atmosferi uvijek ima primjesa, od kojih je
atmosfera mutna i vlažna. Primjese mogu biti tečne, čvrste i gasovite materije.
Količinski i zapreminski udio primjesa u vazduhu je promjenljiv. Aerosoli su
uglavnom čvrste čestice, koje su raspršene u atmosferi (lebdeće primjese) –
čestice prašine, vulkanski pepeo, čađ, čestice soli, spore biljaka, bakterije i dr.
Izvori aerosoli mogu biti prirodni i vještački (stvara ih čovjek). Prirodni izvori
(jaki pustinjski vjetrovi, šumski i stepski požari, vulkanski pepeo, cvijetni polen,
spore i sl.) i vještački izvori (posebno u gradovima i industrijskim regijama)
mogu u vazduhu emitovati mnoštvo čestica aerosoli, pa može nastati suva
mutnoća, odnosno jedinjenje hlora, flora, sumpora itd., koja štetno utiče na živi
svijet.

Prosječan sastav suvog vazduha u prizemlju

Učešće u jedinici Učešće u jedinici mase
Gas
zapreminine u % (težine) u %
Azot (N2) 78,08 75,60
Kiseonik (O2) 20,94 023,10
Argon (Ar) 0,934 1,29
Ugljen-dioksid (CO2) 0,033 0,05
Ostali gasovi: neon (Ne),
helijum (He), metan
(CH4), kripton (Kr),
vodonik (H2), azot-oksid
(N2O), ugljen-monoksid 0,001 Beznačajno
(CO), ksenon (Xe), ozon
(O3), azot-dioksid (NO2),
amonijak (NH3), jod (J),
radon (Rn), freon itd.

Vertikalna struktura atmosfere

Masu atmosfere sačinjavaju gasovi čija ukupna težina iznosi 5,144 kvadriliona
(1015) tona (43,407). Ali, iako se radi o ogromnoj težini, ona odgovara tek
jednom milionitom dijelu mase Zemlje. Sama masa atmosfere skoncentrisana je
pretežno u njenim nižim slojevima – 99 % mase atmosfere je u sloju do 36 km
visine iznad zemljine površine. U visokim slojevima ona je jako razređena.
Atmosfera se dijeli na 5 glavnih slojeva, koji se nazivaju sfere: troposfera,
stratosfera, mezosfera, termosfera i egzosfera. One su izdvojene po svojevrsnim
promjenama temperature vazduha sa visinom, a pored toga one se razlikuju i po
svom sastavu i električnim svojstvima.

Terminologija atmosferskih slojeva

Prosječna visina gornje i
Sfera Prelazni sloj
donje granice u km
Troposfera 0 – 11
Tropopauza
Stratosfera 11 – 40
Stratopauza
Mezosfera 40 – 80
Mezopauza
Termosfera 80 – 800
Termopauza
Egzosfera Iznad 800

Troposfera je najniži, najgušći sloj atmosfere. Ona sadrži oko 80 % mase

atmosfere. Gornja granica troposfere povišava se od polova prema polutaru.
Njena prosječna visina iznosi 8 – 10 km u polarinim, 10 – 12 km u srednjim
širinama i 16 – 18 km u ekvatorijalnoj oblasti.

Troposfera se zagrijava neposredno od Sunčevih zraka, koje lako propušta.

Sunčevim zračenjem zagrijava se Zemljina površina. Dio primljene toplote
Zemlja vraća u atmosferu svojim dugotalasnim zračenjem. Troposfera apsorbuje
najveći dio izračene toplote. Stoga je prirodno da su njeni niži slojevi topliji od
viših. To potvrđuje i mjerenje temperature vazduha u troposferi: temperatura
opada prosječno za 6,5˚ C pri povećanju visine za 1 km. Otuda je temperatura na
gornjoj granici troposfere iznad polova 52-65° C iznad nule, a iznad polutara
ona se spušta i preko 80° C ispod nule. Treba istaći da bi bez prisustva
ugljendioksida i vodene pare u atmosferi, koji intezivno apsorbuju Zemljino
dugotalasno zračenje, temperatura na površini naše planete bila niža za 21° C, to
jest iznosila bi 7° C ispod nule. Prema tome, ugljendioksid i vodena para djeluju
kao „toplotni regulator“ u troposferi.

U troposferi se nalazi skoro sva vodena para, čijom kondezacijom nastaju oblaci
i padavine. U njoj lebde i raznovrsne čestice aerosola.

Troposfera je najbolje proučeni dio troposfere. U njoj se dešavaju mnogobrojne

pojave i procesi, koji utiču na vrijeme i podneblje.
Tropopauza predstavlja prelazni sloj između niže troposfere i više stratosfere.
Ima neznatnu debljinu – 500 do 3 000 m. U njoj temperatura opada sa visinom
manje od 0,2° C na 100 m. Visina tropopauze se mijenja: ona je nad nekim
mjestom niža zimi i u ciklonu, a viša ljeti i u anticiklonu. Nije jedinstveni sloj
koji razdvaja troposferu od stratosfere, nego je isprekidan na dodirima različitih
vazdušnih masa.

Stratosfera leži između niže troposfere i više mezosfere, približno do visine od

50 – 55 km iznad Zemljine površine. Prosječna temperatura na gornjoj granici
stratosfere bliska je 0° C i kreće se u granicama između -40° C i +5° C. Sadržaj
vodene pare je neznatan, pa ipak povremeno se zapaze tzv. sedefasti oblaci – na
visinama između 20 i 30 km.

U donjim slojevima stratosfere preovlađuju zapadni vjetrovi, a u gornjim

naročito ljeti, istočni vjetrovi – karakteristični za mezosferu.

Stratopauza je prelazni sloj između niže stratosfere i više mezosfere. Ima

debljinu do 5 km. Odlikuje se naglim porastom temperature, što je posljedica
ozonove apsorpcije Sunčevih ultraljubičastih zraka.

Mezosfera je sloj atmosfere između niže stratosfere i više termosfere. Počinje

približno na visini od 55 km, a završava se na visini od 80 – 85 km iznad
Zemljine površine. Početak mezosfere se odlikuje naglim porastom temperature
sa visinom; njen maksimum je približno na visini od 55 km i dostiže preko +55°
C. Ovo povećanje temperature je posljedica koncentracije ozona, koji apsorbuje
Sunčeve ultraljubičaste zrake, kao i Zemljine dugotalasne toplotne zrake,
zagrijavajući na taj način visoke slojeve atmosfere. Iznad visine 55 km
temperatura se ponovo snižava i na gornjoj granici mezosfere dostiže do – 80°
C.

Mezopauza je prelazni sloj u atmosferi između niže mezosfere i više

termosfere. Ima probližnu debljinu od 5 km, a leži na visini između 80 i 85 km
iznad Zemljine površine. U mezopauzi prestaje naglo opadanje temperature
vazduha, karakteristično za viši sloj mezosfere. Ona se zaustavlja priibližno na –
75° C do – 80° C, posle čega počinje njen ponovni rast.

Termosfera je sloj atmosfere između niže mezosfere i više egzosfere. Leži

izmđu 80 i preko 600 km iznad Zemljine površine. Odlikuje se neprekidnim
povišavanjem temperature i na visini od 200 km, gdje su svi gasovi atmosfere
zastupljeni samo svojim atomima, dostiže do + 250° C.

Vazdušne čestice u termosferi – molekuli u nižim, a atomi gasova u njenim

višim slojevima – naelektrisane su pozitivnim i negativnim elektricitetom.
Takve čestice se nazivaju joni. Oni nastaju procesom jonizacije.
Termopauza je prelazni sloj između niže termosfere (jonosfere) i više
egzosfere.

Egzosfera leži na visini od 800 do 3 000 km iznad Zemljine površine. U njoj je

vazduh toliko razrijeđen da se može porediti sa vakumom koji se sastoji u
savremenim fizičkim labaratorijama.

Zemljina korona je nastavak egzosfere. Ona se prostire na visini iznad 2 000

km, a sastoji se pretežno iz jonizovanog vodonika, koji je napustio egzosferu.

Evropska svemirska agencija (ESA) objavila je prije nekoliko dana da najnovija analiza
podataka sa svemirske opservatorije SOHO ukazuje na to da se spoljni dio naše atmosfere
proteže daleko izvan orbite Mjeseca.

Mjesec se, prema tome, zapravo nalazi unutar naše atmosfere, geokorone, što je vrlo
zanimljiva činjenica.

Geokorona je krajnji spoljni dio Zemljine atmosfere koji ima osobinu luminiscencije.

Najbolje se može vidjeti u ultraljubičastom svjetlu, zbog raspršenja neutralnih atoma
vodonika. I prije su naučnici znali da geokorona postoji i koje su njene odlike, ali nisu do sada
uvidjeli da se proteže toliko duboko u svemir.

Naime, ona se prostire na udaljenosti dvostruko većoj nego što je ona između Zemlje i
Mjeseca, odnosno proteže se 630.000 kilometara u svemir.
"Mjesec zapravo plovi kroz Zemljinu atmosferu", rekao je fizičar Igor Baliukin, s ruskog
Instituta za svemirska istraživanja.

"Toga nismo bili svjesni, sve dok nismo maknuli prašinu s podataka koje je prije više od 20
godina prikupila opservatorija SOHO", dodao je on.

Jedan od vrlo osjetljivih senzora letjelice SOHO, nazvan SWAN, bilježio je tragove vodonika
koji čine geokoronu i tako mjerio njenu tačnu rasprostranjenost unutar svemira.

Letjelica SOHO mogla je našu geokoronu da posmatra samo u određeno doba godine, kada su
i Zemlja i krajnji spoljni dio atmosfere bili u njenom vidokrugu.

Naime, kod planeta koji imaju vodonik u atmosferi vodena para se češće vidi bliže njihovoj
površini. To vrijedi za Zemlju, Mars i Veneru.

"Ta činjenica je posebno zanimljiva ako se izvan našeg Sunčevog sistema traže planeti s
potencijalnim izvorima ili spremnicima vode", objasnio je astronom Žan Lup Berto, bivši
voditelj projekta SWAN.

"Kada su astronauti misije Apollo 16 1972. godine postavili prvi teleskop na Mjesec i njime
snimili očaravajuću fotografiju geokorone koja obavija Zemlju i koja snažno sjaji u
ultraljubičastom svjetlu, nisu znali da se i sami nalaze u spoljnim dijelovima te iste
geokorone", dodao je on.

Sunčeva svjetlost reaguje s atomima vodonika kroz određenu valnu dužinu ultraljubičastog
svjetla naziva Lyman-alfa, koju atomi mogu apsorbovati i emitovati. Budući da tu vrstu
svjetla apsorbuje Zemljina atmosfera, ona se može posmatrati samo iz svemira.

Zahvaljujući svom senzoru, SWAN je u geokoroni mogao selektivno mjeriti svjetlost Lyman-
alfa i tako otkriti stvarne razmjere naše spoljne atmosfere.

Prema novom istraživanju, gdje su naučnici proučavali nekoliko decenija stare podatke sa

opservatorije SOHO, izgleda da Sunčeva svjetlost zbija atome vodonika u geokoroni na
dnevnoj strani Zemlje, ali proizvodi i područje pojačane gustoće na noćnoj strani.

Gušće dnevno područje još uvijek je poprilično rijetko, sa samo 70 atoma vodonika po
kubnom centimetru na udaljenosti od 60.000 kilometara iznad Zemljine površine, i s oko 0,2
atoma na udaljenosti na kojoj se nalazi Mjesec.

"Na Zemlji takvu gustoću ipak nazivamo vakuumom, tako da taj dodatan izvor vodonika ne bi
bio dovoljan da olakša daljnja svemirska istraživanja", rekao je Igor Baliukin.

Naravno, mi ne možemo disati u spoljnom dijelu naše atmosfere koji se proteže dalje od

Mjeseca. Ne samo zbog malene količine atoma vodonika, već i zbog nedostatka kiseonika.

Ono što je dodatno zanimljivo je ta činjenica kako izgleda da, uprkos svom našem napretku u
svemirskim istraživanjima, nijedan čovjek do sada nije napustio Zemljinu atmosferu.

(Index.hr)
Svemir Mjesec Zemlja Atmosfera



