‫ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﺮ ﻛﻴﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ‬

‫ﻧﺎم درس ‪ :‬ﻓﻴﺰﻳﻚ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬

‫اﺳﺘﺎد درس ‪ :‬دﻛﺘﺮ رﺿﺎ ﻣﻨﺼﻮري‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اراﻳﻪ ‪ :‬ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ‪1386/2/30‬‬
‫و ﺳﻪ ﺷﻨﺒﻪ ‪1386/3/1‬‬

‫ﮔﺮدآورﻧﺪﮔﺎن)ﺗﺮم ﺑﻬﺎره ‪: (86-85‬‬

‫آﻳﺮﻳﻦ ﺷﻴﻮاﻳﻲ ‪ ،‬ﻧﻬﺎل ﺟﻬﺎﻧﺒﺨﺖ ‪ ،‬ﻧﺪا ﺳﺮﺑﺎﻻوﻧﺪ‬
‫ﺳﺎرا ﺗﻮﻓﻴﻘﻲ ‪ ،‬ﻣﺮﺿﻴﻪ اﻟﺴﺎدات ﺑﻄﺤﺎﻳﻲ ‪ ،‬اﻋﻈﻢ ﻣﺎﻧﻲ ورﻧﻮﺳﻔﺎدراﻧﻲ‬

‫ﮔﺮدآورﻧﺪﮔﺎن)ﺗﺮم ﺑﻬﺎره ‪: (87-86‬‬

‫ﺗﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺖ ‪ ،‬ﺗﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺖ ‪ ،‬ﺗﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺖ‬
‫ﺗﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺖ ‪ ،‬ﺗﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺖ ‪ ،‬ﺗﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺘﺖ‬

‫‪1‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ -1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪4........................................................................................................................................‬‬
‫‪ -2‬ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭼﻴﺴﺖ؟‪5.............................................................................................................‬‬
‫‪ -1-2‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﺎي ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ‪5.........................................................................................................‬‬
‫‪ -2-2‬اﻧﺪازه و ﺗﻌﺪاد اﺷﻴﺎ آﺳﻤﺎﻧﻲ‪7...........................................................................................‬‬
‫‪ -3-2‬ﺣﺮﻛﺘﻬﺎي اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ‪9................................................................................................‬‬
‫‪ -4-2‬درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﻇﺎﻫﺮي‪10......................................................................................................‬‬
‫‪ -5-2‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ي ﺟﺮم ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﺟﺮام‪11..............................................................................‬‬
‫‪ -6-2‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ي ﺳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺎزه ي زﻣﺎﻧﻲ‪11....................................................................‬‬
‫‪ -3‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ‪12....................................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-3‬ﺑﺎﻃﻠﻨﻤﺎي اوﻟﺒﺮس‪15...........................................................................................................‬‬
‫‪ -4‬ﻧﮕﺎه ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ‪18.......................................................................................................‬‬
‫‪ -1-4‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺟﻬﺎن اﻳﺴﺘﺎ‪18.........................................................................................................‬‬
‫‪ -2-4‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﻧﻈﺮي ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﺑﻌﺪ از ﺟﻬﺎن اﻳﺴﺘﺎ‪19..................................................................‬‬
‫‪ -5‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ وﻣﺸﺎﻫﺪات‪20..................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-5‬اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ‪20......................................................................................................‬‬
‫‪ -2-5‬اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ‪20.................................................................................................................‬‬
‫‪ -3-5‬اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﺳﺮخ‪21.............................................................................................................‬‬
‫‪ -4-5‬ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ‪23......................................................................................................‬‬
‫‪ -6‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار‪27...............................................................................................................‬‬
‫‪ -1-6‬ﻣﺸﻜﻼت ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار‪28.....................................................................................‬‬
‫‪ -7‬ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‪29...................................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-7‬ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻮل ﻋﺎﻟﻢ‪29 ....................................................................................................‬‬
‫‪ -8‬ﻣﺪل ﻫﺎ ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن‪33.....................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-8‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن‪33...........................................................................................................‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ -2-8‬ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻋﺎﻟﻢ‪34................................................................................................................‬‬
‫‪ -9‬ﻣﺪل ﻫﺎي ﺳﺎده ﻛﻴﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ‪36...................................................................................................‬‬
‫‪ -1-9‬ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﺑﻞ‪36..................................................................................................................‬‬
‫‪ -2-9‬اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ‪37................................................................................................................‬‬
‫‪ -3-9‬ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﭼﮕﺎﻟﻲ‪38............................................................................................................‬‬
‫‪ -10‬ﻋﻤﺮ ﻋﺎﻟﻢ‪40...............................................................................................................................‬‬
‫‪ -11‬ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‪41...................................................................................................................‬‬
‫‪ -12‬ﺗﻮرم‪42....................................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-12‬ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻫﺎي ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‪42.........................................................................................‬‬
‫‪ -2-12‬اﻧﺒﺴﺎط ﺗﻮرﻣﻲ‪43.......................................................................................................‬‬
‫‪ -3-12‬ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‪44..............................................................................................‬‬
‫‪ -13‬ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ‪45.........................................................................................................................‬‬
‫‪ -14‬اﻧﺮژي ﺗﺎرﻳﻚ‪46......................................................................................................................‬‬
‫‪ -15‬ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‪48..............................................................................................................‬‬
‫‪ -1-15‬ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻲ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‪48.............................................................................‬‬
‫‪ -2-15‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‪48..................................................................................‬‬
‫‪ -3-15‬اﻧﻮاع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‪49......................................................................................‬‬
‫‪ -4-15‬ﻛﺎرﺑﺮد ﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‪49............................................................................‬‬
‫‪ -16‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎر‪52..................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-16‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؟‪52............................................................‬‬
‫‪ -2-16‬اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎ در ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ‪53.....................................................................‬‬
‫‪ -3-16‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰي اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ در ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﻬﺎن اوﻟﻴﻪ را ﻣﻲﺳﺎزد؟‪54...............‬‬
‫‪ -4-16‬ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ اوﻟﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؟‪55...........................................‬‬
‫‪ -17‬ﻣﺪل ﻫﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎر‪57..................................................................................................‬‬

‫‪3‬‬
 ‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫دراﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻴﻨﺪازﻳﻢ‪ .‬ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺟﻬﺎن در اﺑﻌﺎد ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﺑﻴﺎن اﻋﺪاد و ارﻗﺎم‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻠﻲ از ﻛﻴﻬﺎن‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآورﻳﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺤﻮل ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪاﺗﻲ ﭼﻮن اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ‪،‬‬
‫ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺎده و اﻧﺮژي ﺗﺎرﻳﻚ‪ ،‬ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﻋﻠﻤﻲ ﺷﺪن ﭘﻴﺶ ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ و ﻣﺪلﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺟﻬﺎن ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺟﻬﺎن اﻳﺴﺘﺎ‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‪ ،‬ﻣﺪلﻫﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻈﻢ ﻣﻮﺟﻮد در ﻛﻴﻬﺎن ﻳﺎ آﻓﺮﻳﻨﺶ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ از ﭘﺮ روﻧﻖﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺸﻬﺎي ﻣﺮدم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ آن را ﺑﺎ اﺳﻄﻮره آﻣﻴﺨﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﺎﻫﻲ ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ واﻗﻌﻴﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ اﻣﺮوزه‬
‫ﻋﻠﻢ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻮﻳﻦ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬داﻧﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺶ از ‪ 3000‬ﺳﺎل در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻣﺮوزي در آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻫﺪاف ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻮﻓﻖﺗﺮﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﺮض ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻳﻜﺒﺎره‬
‫در اﻧﻔﺠﺎري ﺑﺰرگ زاده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻋﺎﻟﻢ اوﻟﻴﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﻮر ﺑﻮد و ﻣﺎدهي ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪه‪ .‬ﺗﺎﺑﺶ در ﻣﻪ‬
‫ﻏﻠﻴﻆ ﻣﺎده ﺑﻪ دام اﻓﺘﺎده ﺑﻮد وﻟﻲ ﺑﺎ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ و ﺳﺮد ﺷﺪن آن‪ ،‬اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ و ﭘﺮوﺗﻮنﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ اﺗﻢ‬
‫ﻫﺎي ﺧﻨﺜﻲ دادﻧﺪ و ﻣﺎده ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺑﻪ دام اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺗﺎﺑﺶ را از دﺳﺖ داد‪ .‬اﻣﺮوز‪ 14 ،‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪،‬‬
‫ﻓﻮﺗﻮن ﻫﺎي آزاد ﺷﺪه از ﻗﻴﺪ ﻣﺎده‪ ،‬ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪي ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن‬
‫ﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ اﻣﺮوزه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻧﺎﺷﻲ از ﺟﺎذﺑﻪ ﮔﺮاﻧﺸﻲ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎي‬
‫ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﮕﻦ اوﻟﻴﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﮔﻮاﻫﻲ ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎ اﺳﺖ(‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺎ روش ﻫﺎي ﮔﺮاﻧﺸﻲ‪ ،‬ﺟﺮم درون ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎ ﻳﺎ‬
‫ﺧﻮﺷﻪﻫﺎي ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻣﻘﺪار آن از ﺟﺮم ﻣﺮﺋﻲ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻛﻪ در ﻃﻮل‬
‫ﻣﻮجﻫﺎي ﻧﻮر دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻮع ﺟﺪﻳﺪي از ﻣﺎده ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ را‬
‫در ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد وارد ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ رﺻﺪ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫﺎي ﻧﻮع اول در ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر دوردﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪ ﻛﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ رو ﺑﻪ ﺷﺘﺎب ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ دﺳﺘﺎورد ﺑﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﭼﮕﺎﻟﻲ‬
‫ﻣﺎده ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻐﺎﻳﺮت داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن ﻧﻮع ﺟﺪﻳﺪي از اﻧﺮژي را‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﻧﺮژي‬
‫ﺗﺎرﻳﻚ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬در ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد وارد ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪4‬‬
 ‫‪ -2‬ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﻛﻠﻤﻪي ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدن ﻛﻞ ﻓﻀﺎ و ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت آن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣـﻲ رود و ﻛﻴﻬـﺎن‪-‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ي ﻛﻞ ﺟﻬﺎن اﻃﻼق ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﺒـﺎرت اﺳـﺖ از‬
‫اﻧﺒﻮﻫﻪي ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣﻴﺎن ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ و ﻧﻮر‪.‬‬
‫ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳـﻲ ﺳـﺘﺎرهﻫـﺎ و ﻛﻬﻜـﺸﺎنﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ ﻧﻤـﻲﭘـﺮدازد ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ را از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺒﺪا ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ آن را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ‪.‬‬
‫ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺮاي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻫﺪاف رﺻﺪﻫﺎﻳﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺗﻮﺳﻂ اﻳـﻦ داده‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﻧﺠﻮﻣﻲ ﺷﺮاﻳﻂ ﻋﺎﻟﻢ را در ﻣﻴﻠﻴﺎردﻫﺎ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬و در ﻧﻬﺎﻳـﺖ ﻣـﺪل ﻫـﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺟﻬﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل ﻋﻠﻤﻲ اراﻳﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪1-2‬‬
‫‪-1-2‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﺎي ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ‬
‫ﻫﺪف از اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺼﻮر درﺳﺘﻲ از اﺑﻌﺎد ﻛﻴﻬـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺎ آن ﺳـﺮوﻛﺎر‬
‫دارﻳﻢ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در روﺳﺘﺎﻫﺎي ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪاي را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣـﺜﻼً ﻓﺎﺻـﻠﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن دو روﺳﺘﺎ‪ ،‬آن را ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺳﺎﻋﺖ ﻳﺎ روز ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي اﺳـﺘﻔﺎده از ﻳﻜـﺎي ﻃـﻮل‪ ،‬از‬
‫ﻳﻜﺎي زﻣﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻋﻠﻢ ﻧﺠﻮم ﻫﻢ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘـﻪ ﺷـﺎﻳﺪ در‬
‫اﺻﻞ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻣﻮرد ﻳﻚ ﻋﻠﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﺎً در ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺮاي رﻓﺘﻦ از ﻳﻚ روﺳﺘﺎ ﺑﻪ روﺳـﺘﺎي دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺳﺮﻋﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ روﺳﺘﺎﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻓﺎﺻـﻠﻪ زﻣـﺎﻧﻲ داﺷـﺘﻪ اﻧـﺪ‪ .‬در ﻣـﻮرد‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎي ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣـﻲداﻧـﻴﻢ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي درﻳﺎﻓـﺖ ﭘﻴـﺎم ﻳـﺎ ﺳـﻴﮕﻨﺎل در ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﺳﺮﻋﺖ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر اﺳﺖ‪ .‬از ﻃﺮف دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﻓﺎﺻـﻠﻪﻫـﺎي ﻛﻴﻬـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ‬

‫‪5‬‬
 ‫اﻧﺪازه اي زﻳﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻧﻮر زﻣﺎن ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻻزم دارد ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﻃﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه در ﻧﺠﻮم ﻣﻲ ﮔﻮﺋﻴﻢ ﺳﺘﺎرهاي از ﻣﺎ ﻓﻼن ﻗﺪر ﺳﺎل ﻧﻮري ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧـﻮر‬
‫آﻧﻘﺪر ﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﻲ ﻛﺸﺪ ﺗﺎ از آن ﺳﺘﺎره ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬در ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ دﻟﻴـﻞ اﺻـﻞ ﻓﻴﺰﻳﻜـﻲ ﺛﺎﺑـﺖ‬
‫ﺑﻮدن ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﮔﺎه اﻣﻜﺎن ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ از وﺿﻌﻴﺖ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻫﻤﺰﻣـﺎن‬
‫اﻃﻼع ﺑﺪﺳﺖآورﻳﻢ‪ .‬در زﻳﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﭼﻨﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪≈ 10‬‬ ‫‪ 9‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪3‬‬ ‫ارﺗﻔــــﺎع ﻛــــﻮه‬

‫ﺛﺎﻧﻴﻪ‬
‫‪100000‬‬ ‫اورﺳﺖ‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪≈ 10 3‬‬ ‫‪ 1000‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻓﺎﺻــﻠﻪ ﺗﻬــﺮان‪-‬‬
‫ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻧﻮري‬
‫‪300‬‬ ‫ﻣﺸﻬﺪ‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪≈ 10 3‬‬ ‫‪ 3000‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻓﺎﺻـــﻠﻪ دو ﺳـــﺮ‬
‫ﺛﺎﻧﻴﻪ‬
‫‪100‬‬ ‫اﻗﻴﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪≈ 10 5‬‬ ‫‪3/82 × 105‬‬ ‫‪ 1‬ﺛﺎﻧﻴﻪ‬ ‫ﻓﺎﺻــﻠﻪ ﻣــﺎه ﺗــﺎ‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫زﻣﻴﻦ‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪≈ 10 8‬‬ ‫‪1/5 × 10‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪ 8.5‬دﻗﻴﻘﻪ‬ ‫ﻓﺎﺻــﻠﻪ ﺧﻮرﺷــﻴﺪ‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫ﺗﺎ زﻣﻴﻦ‬
‫‪9‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪ 6×10‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪ 5,5‬ﺳﺎﻋﺖ‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﺎ ﭘﻟﻮﺗﻮ‬

‫‪≈ 1010‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪4 × 1013‬‬ ‫ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﻧﻮري‬ ‫ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﺳﺘﺎره‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺎ در داﺧﻞ ﻛﻬﻜﺸﺎن‬
‫‪≈ 1013‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪ 8×1013‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪ 8‬ﺳﺎل ﻧﻮري‬ ‫ﺳـــﺘﺎره ﺷـــﻌﺮاي‬
‫ﻳﻤﺎﻧﻲ‬
‫‪≈ 1014‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪ 22×1013‬ﻛﻴﻠــــﻮ‬ ‫‪ 22‬ﺳﺎل ﻧﻮري‬ ‫ﻧﺴﺮ واﻗﻊ‬
‫ﻣﺘﺮ‬
‫‪≈ 1014‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬ ‫‪ 13×1015‬ﻛﻴﻠــــﻮ‬ ‫‪ 1300‬ﺳﺎل ﻧﻮري‬ ‫ﺳــــﺘﺎره ﻫــــﺎي‬
‫ﻣﺘﺮ‬ ‫ﻛﻤﺮﺑﻨﺪ ﺻﻮرت ﺟﺒﺎر‬
‫‪≈ 1015‬‬

‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ‪≈ 10 24‬‬ ‫‪ 1024‬ﻛﻴﻠﻮ ﻣﺘﺮ‬ ‫‪ 1011‬ﺳﺎل ﻧﻮري‬ ‫اﺑﻌﺎد ﺟﻬﺎن ﻗﺎﺑـﻞ‬

‫ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﺟﺪول‪ 1-2‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻓﻮاﺻﻞ‬

‫‪6‬‬
‫ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺣﺘﻲ ﻗﻄﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺳﺘﺎرهﻫﺎ را ﺑﺮﺣﺴﺐ زﻣﺎن ﻧﻮري ﺑﺪﻫﻴﻢ‪ .‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺳـﺘﺎره‬
‫ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻣﺎ ﺣﺪود ‪ 20‬دﻗﻴﻘﻪ ﻗﻄﺮ دارد‪ ،‬ﻗﻄﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ 4/6‬ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻮر ‪ 4/6‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻻزم دارد ﺗـﺎ‬
‫از ﻳﻚ ﻃﺮف ﺑﻪ ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻓﻮﺗﻮﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﺮﻛـﺰ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﺗﻨﻬﺎ ‪ 2/3‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﭘﺲ از ﺗﻮﻟﻴﺪش ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ ﭼﮕـﺎﻟﻲ زﻳـﺎد‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻮﺗﻮن ﺑﺎ ﮔﺎزﻫﺎي داﺧﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ‪104‬‬
‫ﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﻲ ﻛﺸﺪ ﺗﺎ ﻳﻚ ﻓﻮﺗﻮن از ﻣﺮﻛﺰ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻄﺢ آن ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻄﺮ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻣﺎ ﺣﺪود ‪ 100000‬ﺳﺎل ﻧﻮري اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻣﺎ ﺑﺎ ﻛﻬﻜـﺸﺎنﻫـﺎي ﻣﺠـﺎورش‬
‫ﻳﻚ ﺧﻮﺷﻪ ﻣﺤﻠﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻮﺷﻪ ﻣﺤﻠﻲ را اﮔﺮ ﻛﺮوي در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﺷﻌﺎع آن ﺣﺪود ‪5‬‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﻧﻮري اﺳﺖ‪ 20 .‬ﻛﻬﻜﺸﺎن ﺧﻮﺷﻪ ﻧﻴﺰ ﻫﺮ ﻛﺪام ﺣﺪوداً ‪ 5‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﺑﺎ ﻫﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه اﺑﺰارﻫﺎي ﻧﺠﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﺎ اﺟﺎزه ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻫﺎ و اﺧﺘﺮوش ﻫﺎي دور دﺳـﺖ را ﺗـﺎ ﺣـﺪود‬
‫‪10‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺳﺎل ﻧﻮري رﺻﺪ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي در ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻣﻲﺗـﻮان ﻣـﺮزي ﺑـﺮاي ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﻳﺎ ﺟﻬﺎن ﻟﺒﻪ ﻳﺎ ﻛﺮاﻧﻪ اي دارد ﻛﻪ در آن ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎ ﺑﺮﺳﺪ؟‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ دو ﻧﻮع ﻣﺮز ﻣﺘﻔﺎوت را از ﻫﻢ ﺑﺎزﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﺮز ﻣﺸﺎﻫﺪه اي و ﻣﺮز ﻫﻨﺪﺳﻲ ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺮز ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻣﺮزي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ي ﻫﻨﺪﺳﻪ ي ﺟﻬـﺎن ﭘﺪﻳـﺪ ﻣـﻲ آﻳـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﺑﺸﺮ در ﻛﺎوش ﺟﻬﺎن‪ ،‬رﺑﻄﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﺮز ﻣﺸﺎﻫﺪه اي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻛﺎراﻳﻲ اﺑﺰارﻫﺎي ﻧﺠﻮﻣﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺮز ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار ﻧﺪارد‪ ،‬زﻳـﺮا‬
‫ﻫﺮ ﺳﺎل ﻛﻪ ﻣﻲﮔﺬرد ﺗﻠﺴﻜﻮپﻫﺎ و دﻳﮕﺮ اﺑﺰارﻫﺎي ﻧﺠﻮﻣﻲ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﮔـﺴﺘﺮهي ﻣـﺸﺎﻫﺪات‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺴﻂ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺣﺪود ﻫﺮ‪ 5‬ﺳﺎل‪ ،‬ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺗﻜﻨﻮﻟﻮژي اﻓﻖ دﻳﺪ ﻣﺎ را دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬در زﻳـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﻓﻖ دﻳﺪ ﭼﻨﺪ اﺑﺰار رﺻﺪي ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ 2‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﻧﻮري‬ ‫ﭼﺸﻢ‬

‫‪ 20‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﻧﻮري‬ ‫دورﺑﻴﻦ دوﭼﺸﻤﻲ‬
‫‪ 80‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﻧﻮري‬ ‫ﺗﻠﺴﻜﻮپ ‪ 6‬اﻳﻨﭽﻲ‬
‫‪ 20‬ﺑﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﻧﻮري‬ ‫ﺗﻠﺴﻜﻮپ ‪ 200‬اﻳﻨﭽﻲ‬
‫ﺟﺪول ‪2-2‬‬
‫‪-2-2‬اﻧﺪازه و ﺗﻌﺪاد اﺷﻴﺎ آﺳﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ از ﺑﺰرﮔﻲ ﻋﺪدي ﺻﺤﺒﺖ ﻛﻨﻨﺪ آن را ﻋﺪد ﻧﺠـﻮﻣﻲ ﻣـﻲﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺗﺼﻮر درﺳﺘﻲ از اﻋﺪاد واﻗﻌﻲ ﻧﺠﻮﻣﻲ و ﻧﺴﺒﺖ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫زﻣﻴﻦ را ﻫﻤﻪ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬اﻧﺪازه زﻣﻴﻦ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺷﻌﺎع ﻳﺎ ﺑﺎ ﻗﻄﺮ آن ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪ .‬ﺷﻌﺎع زﻣـﻴﻦ‬
‫‪ 6400‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻌﺎع ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﻴﺰ ‪ 700000‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً ﻳـﻚ ﻣﻴﻠﻴـﻮن زﻣـﻴﻦ در‬
‫داﺧﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺟﺎ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺮاﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ ﻣﻘﺼﻮد ﺣﺠـﻢ‬
‫آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﻌﺎع ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻣﺎه ‪ 1740‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ اﺳﺖ ﭘﺲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 50‬ﻣﺎه در داﺧﻞ زﻣﻴﻦ و‬
‫‪ 50‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﺎه در ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺟﺎ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﻣﺪل ﻛﻮﭼﻜﻲ از ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﻲ را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﺗﺎ ﺗـﺼﻮر اﻳـﻦ ﻣﻨﻈﻮﻣـﻪ ﺑـﺎز ﻫـﻢ‬
‫راﺣﺖﺗﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﺮ ﻳﻚ ﺳﻮزن ﺗﻪدار را ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﻲ در داﻳﺮهاي ﺑﻪ ﺷـﻌﺎع ‪ 5‬ﻣﺘـﺮ‬
‫ﻳﺎ ﻗﻄﺮ ‪ 10‬ﻣﺘﺮ ﺟﺎي ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﺪوداً در ﻣﺮﻛﺰ آن اﺳﺖ ‪ .‬ﺳﻴﺎرهﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣـﺮﻳﺦ و ﻣـﺸﺘﺮي‬
‫ﻫﻤﮕﻲ داﺧﻞ ﻫﻤﻴﻦ داﻳﺮه ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﻣﺪار ﺑﺮﺧﻲ دﻧﺒﺎﻟﻪدارﻫﺎ ﻓﺮاﺗﺮ از اﻳﻦ داﻳـﺮه ﻣـﻲرود‪ .‬اﻛﻨـﻮن اﮔـﺮ‬
‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﺎرج از ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻴﺰ ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫـﺎ را ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻘﻴـﺎس ﻛﻮﭼـﻚ ﻛﻨـﻴﻢ‬
‫ﻓﻮاﺻﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺻﻮرت ﻣﻲﺷﻮد؟‬
‫ﻣﺜﻼً ﺳﺘﺎرهاي ﻛﻪ ‪ 4‬ﺳﺎل ﻧﻮري از ﻣﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 20‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﻲ ﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ‪ 20‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ آن ﻗﺪر زﻳﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻄﺮ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻲ‪-‬‬
‫آﻳﺪ و ﻋﻤﻼً ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﻲ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻧﻘﻄﻪاي‪،‬‬
‫ﺗﻪ ﺳﻮزﻧﻲ در ﻣﻴﺪان اﻧﻘﻼب ﺗﻬﺮان ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﺳﺘﺎره ﺑﻪ ﻣـﺎ در وﺳـﻂ ﺑﺰرﮔـﺮاه ﺗﻬـﺮان‪ -‬ﻛـﺮج‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺳﺘﺎرهﻫﺎي داﺧﻞ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟ ‪ 1011‬ﺗﺎ ‪ .‬اﻳﻦ ﻋـﺪد ﻳﻌﻨـﻲ ﭼـﻪ؟ ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﺗﺼﻮري از ﺑﺰرﮔﻲ اﻳﻦ ﻋﺪد ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﺗﻪ ﺳﻮزن ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ‪ 1011 .‬ﺗﺎ از اﻳﻦ ﺗﻪ‬
‫ﺳﻮزن ﻫﺎ ﭼﻘﺪر ﺟﺎ ﻣﻲﮔﻴﺮد؟ اﺗﺎﻗﻲ ﺑﺰرگ را ﺑﻪ اﺑﻌﺎد ‪ 5‬ﻣﺘـﺮ در ‪ 5‬ﻣﺘـﺮ و ﺑـﻪ ارﺗﻔـﺎع ‪ 5‬ﻣﺘـﺮ در ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ اﺗﺎق را از ﺗﻪ ﺳﻮزن ﭘﺮ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ ‪ 1011‬ﺗﺎ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ! ﺣـﺎﻻ ﺳـﻌﻲ ﻛﻨﻴـﺪ ﺗـﻪ‬
‫ﺳﻮزﻧﻬﺎي اﻳﻦ اﺗﺎق را ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ 20‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ از ﻫـﻢ ﻗـﺮار دﻫﻴـﺪ‪ .‬ﭼـﻪ اﺑﻌـﺎدي ﺑـﺮاي آن ﻻزم‬
‫دارﻳﺪ؟ اﺗﺎﻗﻲ ﺑﻪ اﺑﻌﺎد ‪ 108‬ﻣﺘﺮ در ‪ 108‬ﻣﺘﺮ و ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪ 108‬ﻣﺘﺮ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ اﺗﺎق ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻜﻪ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺿـﺨﺎﻣﺘﺶ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻌﺎع آن ﺣﺪود ﻳﻚ ﺻﺪم اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ 2-2‬ﻛﻬﻜﺸﺎن راه ﺷﻴﺮي‬
‫ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﻲ ﻣﺎ در ﻳﻚ ﮔﻮﺷﻪ‪ ،‬ﻛﻨﺎر ﻟﺒﻪ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺳﻜﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ دور ﻣﺮﻛﺰ آن‬
‫دوران ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﻛﻬﻜﺸﺎن )ﺧﻮد ﺳﻜﻪ( ﻫﻢ ﺑﻪ دور ﻣﺮﻛﺰش ﻣﻲﭼﺮﺧـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﭼـﺮﺧﺶ ﺣـﺪود‬
‫‪ 200‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﻲﻛﺸﺪ‪ .‬ﺳﻦ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 5‬ﻣﻴﻠﻴـﺎرد ﺳـﺎل اﺳـﺖ ‪.‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺑﺮاﺑـﺮ ‪ 25‬ﺳـﺎل‬
‫ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ‪.‬‬
‫در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻣﺎ ‪ 20‬ﻛﻬﻜﺸﺎن وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺧﻮﺷﻪ ﻣﺤﻠﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨـﺪ‪ .‬ﺣـﺪود‬
‫‪ 10000‬ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻧﻈﻴﺮ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻣﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اي را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوي ﮔـﺮاﻧﺶ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻢ واﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺑﺮﺧﻮﺷﻪ ﺳﻨﺒﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﺮﺧﻮﺷﻪﻫﺎي ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر در ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آنﻫﺎ ﻋﺎﻟﻢ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﺑﻌﺎدي ﺑﻴﺶ از ‪ 15‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺳﺎل ﻧﻮري دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎن راه ﺷﻴﺮي ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ‪ 1011‬ﺳﺘﺎره دارد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻫـﺎي ﻋـﺎﻟﻢ ﻧﻴـﺰ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎ‬
‫‪ 1010‬اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﺪود ‪ 1021‬ﺳﺘﺎره در ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ -3-2‬ﺣﺮﻛﺘﻬﺎي اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﺢ ﻓﻘﻂ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺣﺮﻛﺘﻬـﺎي ﻇـﺎﻫﺮي ﺳـﺘﺎرﮔﺎن را ﻛـﻪ ﻧﺎﺷـﻲ از ﭼـﺮﺧﺶ و‬
‫ﮔﺮدش زﻣﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮﻳﻬﺎي دﻗﻴﻖ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﺧﻮد داراي ﺣﺮﻛﺘﻨـﺪ‬
‫و ﻣﻜﺎﻧﺸﺎن واﻗﻌﺎً ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﺗﻐﻴﻴﺮﻣﻜﺎن آﻧﻬﺎ ﻧﺎﻣﺤﺴﻮس اﺳﺖ ﺑﺎ ﻣﺜﺎﻟﻲ‬
‫ﺳﺎده ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻳﻚ ﺟﺴﻢ در آﺷﻜﺎر ﻛﺮدن ﺟﺎﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ آن ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻣـﻲﮔـﺬارد‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ ﻛﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺴﻴﺎر دور و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ اﻓﻖ ﭘﺮواز ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻇـﺎﻫﺮاً ﺣﺮﻛﺘـﻲ ﺑـﺴﻴﺎر ﻛﻨـﺪ دارد‬
‫وﻟﻲ ﻳﻚ ﺧﻮدرو ﻛﻪ از ﺟﺎده ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﺎﻇﺮ ﻣﻲﮔﺬرد ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮﻣﻜﺎن ﻣﻲدﻫﺪ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮدرو ‪ 60‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ و ﺳﺮﻋﺖ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ ‪ 1000‬ﻛﻴﻠـﻮﻣﺘﺮ در ﺳـﺎﻋﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ ﻇﺎﻫﺮي ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻇﺎﻫﺮي ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮﻳﻊ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺎ وﺟـﻮد‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺮﻋﺖ واﻗﻌﻲ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺣﺪود ‪ 80000‬ﻛﻴﻠـﻮﻣﺘﺮ در ﺳـﺎﻋﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آﺷـﻜﺎر ﻛـﺮدن‬
‫ﺟﺎﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﺢ ﻗﺮنﻫﺎ ﻃﻮل ﻣﻲﻛﺸﺪ‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﺗﻐﻴﻴﺮ زاوﻳﻪاي ﻣﻜﺎن ﺳﺘﺎره را ﺣﺮﻛﺖ وﻳﮋه ﻣـﻲﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ .‬ﺣﺮﻛـﺖ وﻳـﮋه ﺑﺮﺣـﺴﺐ ﺛﺎﻧﻴـﻪ‬
‫ﻗﻮﺳﻲ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺣﺮﻛﺖ وﻳﮋه دو ﺑﺎر از ﻣﻜﺎن ﺳﺘﺎره ﻋﻜﺴﺒﺮداري ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﻛﻨﻨﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ دو ﻋﻜﺴﺒﺮداري ﺣﺪاﻗﻞ ‪ 10‬ﺳﺎل و در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد ﺣﺘﻲ ‪ 50‬ﺳـﺎل اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ وﻳﮋه ﺳﺘﺎرهﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ‪ ،‬ﺑﻴـﺸﺘﺮ از ﺳـﺘﺎره‪-‬‬
‫ﻫﺎي دورﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل »ﺷﻌﺮاي ﻳﻤﺎﻧﻲ« ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻧﺰدﻳﻜﺘـﺮﻳﻦ ﺳـﺘﺎرهﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣـﻪ ﺷﻤـﺴﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ 1/3 ،‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻗﻮﺳﻲ در ﺳﺎل ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ »ﺳﻬﻴﻞ« ﺑﻪ ﻋﻠﺖ داﺷﺘﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻳﺎد ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪ 500‬ﺳﺎل ﻧﻮري ﻓﻘﻂ ‪ 0/02‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻗﻮﺳﻲ ﺟﺎﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﻲﺷﻮد »ردف« ﻛﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺳﻪ ﺑﺎر دورﺗـﺮ از »ﺳـﻬﻴﻞ«‬
‫اﺳﺖ ﺣﺮﻛﺖ وﻳﮋهي ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻛﻤﺘﺮي دارد و ﺗﻨﻬﺎ ‪ 0/004‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻗﻮﺳﻲ در ﺳﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮﻣﻜﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺮﻋﺖ اﻧﻮاع ﺣﺮﻛﺘﻬﺎي زﻣﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﺒﺤﺚ ﺟﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻄﻲ زﻣﻴﻦ در اﺳﺘﻮا ﻧﺎﺷﻲ از دوران ﺣﻮل ﻣﺤﻮرش‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ‪ 0/5‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺑـﺮ ﺛﺎﻧﻴـﻪ‪،‬‬
‫ﺳﺮﻋﺖ دوران زﻣﻴﻦ ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ 30‬ﻛﻴﻠـﻮ ﻣﺘـﺮ ﺑـﺮ ﺛﺎﻧﻴـﻪ و ﺳـﺮﻋﺖ دوران زﻣـﻴﻦ ﺣـﻮل ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫ﻛﻬﻜﺸﺎن راه ﺷﻴﺮي ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ‪ 220‬ﻛﻴﻠﻮ ﻣﺘﺮ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4-2‬درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﻇﺎﻫﺮي‬
‫اﻧﺮژﻳﻲ ﻛﻪ در زﻣﻴﻦ از ﻧﻮر درﺧﺸﺎن ﺗﺮﻳﻦ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ آﺳﻤﺎن درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺣـﺪود ‪5 × 10-5‬‬
‫ارگ ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ در ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻚ ارگ ﻣﻘﺪار ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﻲ از اﻧﺮژي و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺮاﺑـﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺎ‬
‫اﻧﺮژﻳﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺣﺸﺮه ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ارﺗﻔﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻳﻚ ورق ﻛﺎﻏﺬ ﻣﺼﺮف ﻣﻲﻛﻨـﺪ ‪ .‬ﻣﺎﺑـﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﻳﻚ ﭘﻠﻪ ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﺎر ارگ اﻧﺮژي ﻣﺼﺮف ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ اﻧﺮژﻳـﻲ ﻛـﻪ از ﻧـﻮر ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺑـﻪ‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣﻲرﺳﺪ ﺣﺪود ‪ 1/5 × 106‬ارگ ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ در ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﻳـﺴﻪ اﻳـﻦ دو ﻋـﺪد ﻧـﺸﺎن‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﺧﻮرﺷﻴﺪ ‪ 30‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد )‪ (3 × 1010‬ﺑﺎر ﺑﻴـﺸﺘﺮ از درﺧـﺸﻨﺪﮔﻲ ﻇـﺎﻫﺮي‬
‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎي درﺧﺸﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﺑﺎ ﻣﺮﺑﻊ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧـﺴﺒﺖ ﻋﻜـﺲ دارد‪ ،‬ﺑـﺎ ﻓـﺮض‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻮراﻧﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ اﻳـﻦ ﺳـﺘﺎرهﻫـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫‪ 3 × 1010 = 1.7 × 10 5‬ﺑﺎر دورﺗﺮ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﻌﺎدل اﺳـﺖ ﺑـﺎ ‪ 2/6‬ﺳـﺎل ﻧـﻮري و‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﺳﺘﺎره ﻛﻪ ﺑﻪ روﺷﻬﺎي دﻗﻴﻖﺗﺮي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه‪ 4/2 ،‬ﺳﺎل ﻧﻮري اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺗـﻮاﻧﻲ را ﻛـﻪ در زﻣـﻴﻦ از ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﺪﺳﺖآورﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ 1033‬ارگ ﺑﺮ ﺛﺎﻧﻴﻪ ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﺗﻤﺎم ﺳـﻄﺢ زﻣـﻴﻦ را ﺑـﺎ‬
‫ﻻﻣﭗ ﻫﺎي ‪ 100‬واﺗﻲ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻴﻢ ﺗﻮان ﺣﺎﺻﻞ از آن ﺗﻨﻬﺎ ‪ 1026‬ارگ ﺑـﺮ ﺛﺎﻧﻴـﻪ ﻣـﻲﺷـﻮد )ﻣـﺴﺎﺣﺖ ﻫـﺮ‬
‫ﻻﻣﭗ را ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ‪ 30 cm2‬ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ(‪.‬‬

‫‪10‬‬
 ‫‪ -5-3‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ي ﺟﺮم ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﺟﺮام‬

‫‪ 9×10-31‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮم‬ ‫اﻟﻜﺘﺮون‬

‫‪ 2×10-27‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮم‬ ‫ﭘﺮوﺗﻮن‬
‫‪ 4×10-28‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮم‬ ‫اﺗﻢ اوراﻧﻴﻮم‬
‫‪ 7×10-10‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮم‬ ‫ﻏﺒﺎر‬
‫‪ 5 × 103‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮم‬ ‫ﻓﻴﻞ‬
‫‪ 1012‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮم‬ ‫ﻳﻚ ﻛﻮه ﻛﻮﭼﻚ‬
‫‪ 7 × 1022‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮم‬ ‫ﻣﺎه‬
‫‪ 2 × 1030‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮم‬ ‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ‬
‫‪ 2 × 1041‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮم‬ ‫ﻛﻬﻜﺸﺎن راه ﺷﻴﺮي‬
‫‪ 1053‬ﻛﻴﻠﻮ ﮔﺮم‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﺟﺪول ‪ 3-2‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ي ﺟﺮم ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﺟﺮام‬

‫‪ -6-3‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ي ﺳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺎزه ي زﻣﺎﻧﻲ‬

‫‪ 1×10-23‬ﺛﺎﻧﻴﻪ‬ ‫ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﻧﺎ ﭘﺎﻳﺪارﺗﺮﻳﻦ ذره‬

‫‪ 8×10-1‬ﺛﺎﻧﻴﻪ‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ي ﺑﻴﻦ دو ﺿﺮﺑﺎن ﻗﻠﺐ‬
‫‪ 9 × 104‬ﺛﺎﻧﻴﻪ‬ ‫ﻃﻮل روز‬
‫‪ 2 × 109‬ﺛﺎﻧﻴﻪ‬ ‫ﻃﻮل ﻋﻤﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫‪ 1 × 1017‬ﺛﺎﻧﻴﻪ‬ ‫ﺳﻦ ﻛﻬﻜﺸﺎن راه ﺷﻴﺮي‬

‫‪11‬‬
 ‫‪ 1 × 1039‬ﺛﺎﻧﻴﻪ‬ ‫ﺳﻦ ﭘﺮوﺗﻮن‬
‫‪ 5 × 1017‬ﺛﺎﻧﻴﻪ‬ ‫ﺳﻦ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﺟﺪول ‪ 4-2‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪي ﺳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺎزهي زﻣﺎﻧﻲ‬

‫‪ -3‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ‬
‫وا ژه ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻴﻬﺎن اﺳﺖ و از دو واژه ‪ Kosmos‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﻧﻈﻢ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ‪ logos‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺤﺚ و ﮔﻔﺘﮕﻮ‪ ،‬اﺷﺘﻘﺎق ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎ اواﻳﻞ ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺟﺰو رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﻲآﻣﺪ‪ .‬ﭼـﻮن ﻃﺒـﻖ‬
‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﻦ وﻟﻒ‪ 1‬ﺷﻌﺒﻪ اي از ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻮد و در ﻛﻨﺎر اﻟﻬﻴﺎت و رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻘﺎﻟﻪ اﻧﻴﺸﺘﻴﻦ در ﺳﺎل‪ 1917/1296‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان " ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ درﺑﺎره ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻧـﺴﺒﻴﺖ‬
‫ﻋﺎم" آﻏﺎز ﮔﺮ ﻋﺼﺮي ﻧﻮﻳﻦ در ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﮔﺮاﻳﺶ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﮔﺮاﻳـﺸﻲ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن ﺑﺸﺮ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه ﻫﻢ ﭘﺮﺳـﺸﻬﺎي ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻛﻴﻬـﺎن‪-‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﺎ آﻓﺮﻳﻨﺶ اﻧﺴﺎن از ﭘﺮ روﻧﻖﺗﺮﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻣﺮدم اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺗﻔـﺎوت ﻛـﻪ در روزﮔـﺎر‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ آن را "اﺳﻄﻮره" ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ وارد ﻋﻠﻢ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻮﻳﻦ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺮوري ﺑﺮ اﺳﻄﻮرهﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و‬
‫ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮﻻت در ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ را اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫در اﺳﻄﻮره ﻫﺎي اﻳﺮان آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺳﻪ دوره دارد و ﻫﺮ دوره ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوران ﻣﻴﻨﻮي ﻛﻪ در اﻳﻦ دوران ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي ﺻﺮﻓﺎ در ﻋـﺎﻟﻢ روﺣـﺎﻧﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻫﻮراﻣﺰدا در روﺷﻨﺎﻳﻲ و اﻫﺮﻳﻤﻦ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﻣﺴﻜﻦ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ و ﻣﻴـﺎن اﻳـﻦ دو ﺗﻬﻴﮕـﻲ )ﻓـﻀﺎي‬
‫ﺧﺎﻟﻲ( ﺑﻮده و اراده ﻣﻄﻠﻖ اﻫﻮراﻣﺰدا ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوران آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ ﻛﻪ ﻛﺎرزار اﻫﺮﻳﻤﻦ و اﻫﻮراﻣﺰدا ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد و در اﻳـﻦ ﻣﺮﺣﻠـﻪ آﻓـﺮﻳﻨﺶ‬
‫ﻣﺎدي اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫دوران ﻋﺰﻳﻤﺖ اﻫﺮﻳﻤﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻧﻬﺎﻳﻲ اﻫﻮراﻣﺰدا اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Christian wolf‬‬

‫‪12‬‬
‫در اﺳﻄﻮره ﻫﺎي ﻫﻨﺪي ﺑﺮاﻫﻤﺎ ﺧﺎﻟﻖ و وﻳﺸﻨﻮ ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﻴﻮا)ﻳﻜﻲ از ﺧـﺪاﻳﺎن(‬
‫ﺳﻌﻲ در ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت دارد‪.‬‬
‫اﺳﻄﻮره ﻫﺎي ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮﻫﺎ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﺼﻮﻳﺮ وﺟـﻮد‬
‫ﺧﺎﻟﻖ را در اﺳﻄﻮره ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻳﺎ روﻣﻲ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬در اﺻﻞ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻠﻮه ﻫﺎي روﻳﻜﺮد ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ در ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻮده ﻛﻪ آرام آرام اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ را از ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺳﻄﻮرهاي ﭘﻴﺮاﺳﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﺒﻴﻴﻨﻲ از ﻛﻞ ﺟﻬﺎن در ﭼﺎرﭼﻮب ﻧﮕﺮش ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ ﻫﺎي ﺗﻌﻘﻠـﻲ ﻛﻴﻬـﺎن‪-‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ در ﻳﻮﻧﺎن در ﺣﺪود ﺳﺪه ﻫﺸﺘﻢ ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺧـﺪاﻳﺎن ) ﻧﺌﻮﮔﻮﻧﻴـﺎ( ﭘﻴـﺪا‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻠﻴﺎد و ادﻳﺴﻪ ﻫﻮﻣﺮ‪ ،‬اﻗﻴﺎﻧﻮس ﭼﻮﻧﺎن ﺳﺮﭼـﺸﻤﻪ ﺧـﺪاﻳﺎن و ﺑـﻪ ﺻـﻮرت رودي ﺑـﺰرگ‪،‬‬
‫زﻣﻴﻦ را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺴﻄﺢ و داﻳﺮهاي اﺳﺖ و آﺳﻤﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﻧﻴﻤﻜـﺮهاي ﺳـﺨﺖ‬
‫آن را ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ارﺳﻄﻮ‪ 1‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻴﻬﺎن‪ ،‬در ﻟﺤﻈﻪ اي ﺧﺎص از زﻣﺎن ﮔﺬﺷـﺘﻪ آﻏـﺎز ﺷـﺪه و در ﻓـﻀﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ و ﺣﺘﻲ ﻛﺮاﻧﻤﻨﺪ اﺳﺖ و اﺻﻠﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻳﺎ ﻋﻠﺘﻲ ﺑﻲواﺳﻄﻪ آﻧﺮا ﻧﻈﻢ ﺑﺨﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻛﻴﻬـﺎن‬
‫ﭘﻴﺮو ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮﻧﺎﭘﺬﻳﺮ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺟﺎوداﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻫﻨﮕﻲ وﻳﮋه در ﺣﺮﻛﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس‪ 2‬ﻓﻴﻠﺴﻮف روﻣﻲ ﺣﺪود ‪ 70‬ﺳـﺎل ﻗﺒـﻞ از ﻣـﻴﻼد‪ ،‬در ﻛﺘـﺎب "درﺑـﺎره ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬
‫اﺷﻴﺎء" در ﻣﻮرد ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬در ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ وي ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ درﮔﻴـﺮ ﻳـﻚ ﭼﺮﺧـﻪ‬
‫ﻛﻴﻬﺎن ﺑﻴﻦ ﻣﺮگ و ﺗﻮﻟﺪ ﻣﺠﺪد اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدي ﻫﻤﮕﻦ اﺳﺖ و ﮔﺴﺘﺮش آن ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪ .‬در واﻗـﻊ‬
‫ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺟﻬﺎن در ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ وﺟﻮد دارد و در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻋـﺎﻟﻢ ﻫـﺎ ﻓـﻀﺎي ﺧـﺎﻟﻲ )ﺗﻬﻴﮕـﻲ(‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﭼﻴﺮه ﺷﺪن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻣﺠﺮد ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﭘﺮدازي اﺳﻄﻮرهاي‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻـﺮ ﻋﻘﻼﻧـﻲﺗـﺮي در‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎه و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﻬﺎن ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺨﺸﻲ از ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﺗﺸﻜﻴﻞ دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آن را‬
‫ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ از ﻓﻠـﺴﻔﻪ ﺟﺎﻳﮕـﺎﻫﻲ ﻣﻴـﺎن ﻫـﺴﺘﻲ ﺷﻨﺎﺳـﻲ )ﻳﻌﻨـﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ و‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﺎمﺗﺮﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي واﻗﻌﻴﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ( از ﻳﻚ ﺳﻮ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻃﺒﻴﻌـﺖ )ﻳﻌﻨـﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ و ﺷـﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﺎﺳﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﻃﺒﻴﻌﺖ( از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﭼﻴﺮﮔﻲ ﺧﻮد ﺑﺮ ذﻫﻦ ﻓﻠﺴﻔﻲ را ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪه ﻫـﺎي ﻣﻴﺎﻧـﻪ ﺣﻔـﻆ ﻛـﺮد‪ .‬در‬
‫ﺳﺪه ﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﭼﻮن ﻣﺸﻴﺖ اﻟﻬﻲ و ﻣﻌﺠﺰه و ﻣﻨﺸﺎء اﻟـﻮﻫﻲ را ﺑـﺎ ﻛﻴﻬـﺎن‪-‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ در ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Aristotle‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Lucretius‬‬

‫‪13‬‬
‫دﻛﺎرت‪ 1‬ﻳﻜﻲ از ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬاران ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺎن دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﺪه ﻫـﺎي‬
‫ﻣﻴﺎﻧﻪ و دﻳﺪﮔﺎه ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻳﻮﻧﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﭘﺪﻳﺪ آورد‪.‬‬
‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻚ‪ ،2‬ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ‪ ،3‬ﻛﭙﻠﺮ‪ ،4‬ﻧﻴﻮﺗﻦ‪ 5‬و ‪ ...‬ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ را ﺗﻜﻮﻳﻦ ﻛـﺮد و‬
‫از اﻳﻦ ﭘﺲ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ دو ﺳﻴﻤﺎي ﻣﺘﻔﺎوت ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﺗﻌﺎﻣـﻞ ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎ ﻫﺮ ﻳﻚ راﻫﻲ ﺟﺪا در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﻧﻮﻳﻦ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ از زﻣﺎن ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ رﻧﮓ ﺗﺎزه اي ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺴﺖ ﭘﻴـﺮو‬
‫ﻗﻮاﻧﻴﻦ زﻳﺮ ﻣﻲ ﺑﻮد‪:‬‬
‫‪ -‬ﻫﻤﻪ ﻣﻮاد ﺟﻬﺎن در واﭘﺴﻴﻦ ﺗﺤﻠﻴﻞ از ﻳﻚ ﻧﻮع ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻫﺮ ﺑﺨﺶ از ﺟﻬﺎن در ﺣﻮزه ﻫـﺎي ﺧـﺎص‪ ،‬در ﺑﺨـﺸﻬﺎي دﻳﮕـﺮ و در آن‬
‫ﺣﻮزه ﺧﺎص ﻧﻴﺰ ﺣﺎﻛﻤﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن رﻳﺎﺿﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻴﻤﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺﺗﺮﻳﻦ ﺟﻠﻮه ﺧـﻮﻳﺶ را در ﻓﻠـﺴﻔﻪ دﻛـﺎرت‪ ،‬در ﻛﻨـﺎر‬
‫ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ و روانﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻛﺎﻧﺖ‪ ،6‬ﭘﻴﺮس‪ 7‬و واﻳﺘﻬﺪ‪ 8‬از ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺗـﺮﻳﻦ ﭼﻬـﺮهﻫـﺎي‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ -‬ﻋﻠﻤﻲ ﻋﺮﺿﻪ ﻛﻨﻨﺪه ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﻓﺮودﻳﻦ و ﻓﺮازﻳﻦ ﺗﻘـﺴﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻓﺮودﻳﻦ آن ﻋﺎﻟﻢ زﻣﻴﻨﻲ و ﺑﺨﺶ ﻓﺮازﻳﻦ آن ﻋﺎﻟﻢ اﻓﻼك و ﻧﻔﻮس آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫دو ﺟﻬﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﻮاد ﺳﺎزﻧﺪه‪ ،‬ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺘﻔﺎوت از ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺎم ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺒﻠﻮر و ﺗﺠﻠﻲ ﻓﻠـﺴﻔﻪ رﺳـﻤﻲ در ﻋﻠـﻢ ﻣﻘﺒـﻮل روزﮔـﺎر ﺧـﻮد و ﻣﻄﻠـﻮب‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻴﺎت ﺣﺪود ﭼﻬﺎرده ﺳﺪه ﺳﺎﻳﻪ ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺧﺘﺮ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1543/922‬ﻛﻮﭘﺮﻧﻴﻚ ﻛﻪ ﻓﺰون ﺑﺮ داﻧﺸﻮري در اﺧﺘﺮ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬در اﻟﻬﻴﺎت و ﭘﺰﺷﻜﻲ‬
‫ﻫﻢ ﺗﺒﺤﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻫﻜﺎر ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم "ﮔﺮدش اﻓﻼك آﺳﻤﺎﻧﻲ" را در ﺳﻦ ‪ 70‬ﺳـﺎﻟﮕﻲ ﻧﻮﺷـﺖ‪.‬‬
‫وي ﺗﻮاﻧﺴﺖ دوران زﻣﻴﻦ ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻴﻮﺗﻦ ﻛﻪ ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ را ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ و ﮔـﺮاﻳﺶ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺗـﺼﻮر‬
‫داﺷﺖ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ از ﻣﺎده اﺗﻤﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺪازه آن ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻳﻚ ﺗﻬﻴﮕﻲ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ‬
‫ﻏﻮﻃﻪ ور اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﻫﺎ ﺗﺼﻮرات ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﮔﺴﺘﺮه ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺼﻮر ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Dekart‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Nicolaus Copernicus‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Galileo Galilei‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Johannes Kepler‬‬
‫‪5‬‬
‫‪Issac Newton‬‬
‫‪6‬‬
‫‪Kant‬‬
‫‪7‬‬
‫‪Franklin Pierce‬‬
‫‪8‬‬
‫‪Whitehead‬‬

‫‪14‬‬
‫ﻗﻄﺎن ﻣﺮوزي )ﻣﻨﺠﻢ اﻳﺮاﻧﻲ ﻗﺮن ﻧﻬﻢ( ﭘﻬﻨﺎي ﻓﻠﻚ آﻓﺘﺎب را ﺻﺪ و ﻫﺸﺖ ﻫﺰار و ﻫﻔﺘـﺼﺪ و‬
‫ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﻓﺮﺳﻨﮓ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ رﻗﻢ ﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻄﺮ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ و ﻗﻄﺮ آﻓﺘـﺎب را ﻳـﺎزده‬
‫ﻫﺰار و ﻧﻬﺼﺪ و ﺳﻲ و ﺷﺶ ﻓﺮﺳﻨﮓ ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﺪود ‪ 72000‬ﻛﻴﻠﻮ ﻣﺘﺮ ﻣﻲﺷـﻮد و ﺗﻨﻬـﺎ ﻗـﺪري‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻗﻄﺮ زﻣﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬وي در ﻛﺘﺎب ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﻄﺮ و ﭘﻬﻨﺎي ﻓﻠـﻚ ﻋﻄـﺎرد‪ ،‬زﻫـﺮه‪ ،‬ﻣـﺮﻳﺦ‪ ،‬ﻣـﺸﺘﺮي و‬
‫زﺣﻞ را ﺣﺴﺎب ﻛﺮدهاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ارﻗﺎم وي ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر ﻟﻮﻛﺮﺗﻴﻮس از اﻧﺪازه ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣـﻲﺑﻴﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ‬
‫ﻃﺮز ﻓﻜﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻣﺮوزي آن در اﻳﻦ اﻧﺪازه ﻫﺎ وارد ﺷﺪهاﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ دادهﻫـﺎي ﻗﻄـﺎن‬
‫ﻣﺮوزي در ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﻴﺶ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي و ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ در ﺳﺎل ‪ 1609/988‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑـﺎر در ﺗـﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺗﻠـﺴﻜﻮپ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬وي ﺗﻮاﻧـﺴﺖ‬
‫ﺳﻄﺢ ﻧﺎﻫﻤﻮار ﻣﺎه‪ ،‬ﻟﻜﻪ ﻫﺎي ﺧﻮرﺷﻴﺪي و ﺣـﺪود ‪ 50000‬ﺳـﺘﺎره را در ﻧـﻮار ﻛﻬﻜـﺸﺎن ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪاي‬
‫ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ و ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺒﻴﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﺼﻮر داﻧﺸﻤﻨﺪان از ﺳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻏﻴﺮ واﻗﻌﻲ ﺗﺮ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻃـﻮري ﻛـﻪ در دوران ﻃﻼﻳـﻲ‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ ﺣﺪود ده ﻫﺰار ﺳﺎل ﺗﺨﻤﻴﻦ زده ﺷﺪه ﺑﻮد! در اروﭘﺎ ﺣﺘﻲ ﺗﺎ ﻗﺮن ﻫﺠﺪﻫﻢ ﻧﻴﺰ ﺗﺨﻤـﻴﻦ‬
‫ﺳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﭼﻨﺪان ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬آنﻫﺎ ﺳﻦ ﻋﺎﻟﻢ را از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺳﺎل ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -1-3‬ﺑﺎﻃﻠﻨﻤﺎي اوﻟﺒﺮس‬
‫"ﭼﺮا آﺳﻤﺎن ﺷﺐ ﺗﺎرﻳﻚ اﺳﺖ؟" ﺟﻮاب ﻧﺴﺒﺘﺎ ﺑﺪﻳﻬﻲ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛـﻪ ﭼـﻮن ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪاﻫﺖ اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ وﻗﺘﻲ ﺳﺌﻮال ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺳـﺘﺎره‪،‬‬
‫آﺳﻤﺎن ﺑﺎﻳﺪ روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻴﺮﻳﻢ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ و اﻳﺴﺘﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬ﺳﺘﺎره ﻫﺎ را ﻫـﻢ‬
‫ﻧﻘﻄﻪاي و درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪاي ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﺮضﻫﺎ‪،‬‬
‫درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ آﺳﻤﺎن ﺷﺐ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺗﻮزﻳﻊ ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎ )ﺳﺘﺎره ﻫﺎ( را‬
‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ و ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ‪ n‬در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬اﮔﺮ روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻫﻤﻪ ﺳـﺘﺎرهﻫـﺎ – ‪ -L‬ﻳﻜـﺴﺎن ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻳﻚ ﭘﻮﺳﺘﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ . L(4πR 2 dR )n :‬و ﺑﺮاي روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﻳﻚ ﭘﻮﺳﺘﻪ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪L(4πR 2 dR)n‬‬
‫= ‪df‬‬ ‫‪= LndR‬‬ ‫)‪(1-3‬‬
‫‪4πR 2‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق ﺣﺬف ﻣﻲﺷﻮد و ﺳﻬﻢ ﻧﻮر درﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪه از ﻫﻤﻪ ﭘﻮﺳﺘﻪﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺿﺨﺎﻣﺘﺸﺎن ‪ dR‬اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﻳﻜﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺑﺮاي درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﻇﺎﻫﺮي ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‬
‫دارﻳﻢ‪:‬‬
‫∞‬ ‫∞‬
‫∫ = ‪f = ∫ df‬‬ ‫∞ = ‪LndR‬‬ ‫)‪(2-3‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫وﻟﻲ در واﻗﻌﻴﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺑﺎﻃﻠﻨﻤﺎي اوﻟﺒﺮس اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺎﻳﻨﺮﻳﺶ اوﻟﺒﺮس آن را‬
‫در ﺳﺎل‪ 1826/1205‬ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛـﺮد‪ .‬وي ﺷـﺎﻳﺪ اوﻟـﻴﻦ ﻛـﺴﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺳـﻌﻲ ﻛـﺮد ﻃﺒﻴﻌﻴـﺎت ﻣـﺪرن‪،‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Heinrich Olbers‬‬

‫‪15‬‬
‫ﺑﺨﺼﻮص ﻋﻠﻢ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺟﺪﻳﺪ را ﺑﺮاي ادراك ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮد‪ .‬وي ﺣﺪود ﻳﻜﺼﺪ و ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل ﭘﻴﺶ‪،‬‬
‫ﻗﺒﻞ از ﺗﺎﺳﻴﺲ داراﻟﻔﻨﻮن در اﻳﺮان‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮض ﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ آن زﻣﺎن در ﻣﻮرد ﻋﺎﻟﻢ و ﺳـﺘﺎرهﻫـﺎ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﺪﻟﻲ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﺪ و ﺑﺒﻴﻨﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ ﻓﺮضﻫﺎ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد ﻳﺎ ﺧﻴـﺮ‪.‬‬
‫اوﻟﺒﺮس ﺗﻮزﻳﻊ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ آﻧﻬﺎ را در ﻋﺎﻟﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﻓﺮض ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺪون ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻳﺎ زﻣـﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻓﻀﺎ را اﻗﻠﻴﺪﺳﻲ ﻓﺮض ﻛﺮد و ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﻛﻪ ﺳـﺘﺎرهﻫـﺎ در آن ﺛﺎﺑـﺖ اﻧـﺪ ادوارد ﻫﺎرﻳـﺴﻮن‬
‫اوﻟﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺎﻃﻠﻨﻤﺎ را در ﺳﺎل‪ 1964/1343‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﺗﺤﻠﻴﻞ وي ﻣﺒﺘﻨﻲ اﺳـﺖ ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ﺑﺪﻳﻬﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﺶ ﻧﻮر ﺳﺘﺎره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ از دﺳﺖ دادن ﺟﺮم اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺘﺎره ﺑﺎ ﺟـﺮم ﻣﺘﻨـﺎﻫﻲ و‬
‫ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺘﺎﺑﺪ و ﭘﺲ از آن از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت وي زﻣﺎن ﻻزم ﺑﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ در ﻳـﻚ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻧﻮر ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﻃﻮري ﭘﺨﺶ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺎ آﺳﻤﺎن ﺷﺐ را روﺷﻦ ﻣﺜﻞ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ ‪ ١٠٢٣‬ﺳﺎل‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﺘﺎره ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺗﻤﺎم ﺟﺮم ﺧﻮد را در ﻣﺪت ‪ ١٠٢٣‬ﺳـﺎل ﻣـﻲ‪-‬‬
‫ﺗﺎﺑﺪ و از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻮن ﻋﻤﺮ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ آﺳﻤﺎن ﺷﺐ ﻫﻢ ﺗﺎرﻳﻚ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ زﺑـﺎن ﻋﻠـﻢ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴـﻚ ﻫـﻢ ﺑﻴـﺎن ﻛـﺮد‪ .‬ﻫـﺮ ﺳﻴـﺴﺘﻢ ﺑـﺴﺘﻪ‬
‫ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ را اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺪت ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رﻫﺎ ﻛﻨﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﻣﻲرﺳـﺪ و دﻣـﺎي‬
‫ﻳﻜﺴﺎن ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻫﻨﻮز دﻣﺎي ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ ﻧﺪارد‪ .‬دﻣﺎي ﺳﻄﺢ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﺣـﺪود‬
‫‪ 6000‬درﺟﻪ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ دﻣﺎي ﻣﺎده ﻣﻴﺎن ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ ‪ 2/7‬ﻛﻠﻮﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮاﺑﺮ دﻣـﺎي ﺗـﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨـﻪ‬
‫ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻌﺎدل ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ ﻫﻨﻮز در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي رﻓـﻊ ﺑﺎﻃﻠﻨﻤـﺎي اوﻟﺒـﺮس‬
‫ﻋﻠﺖ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬از ﺳﺎل ‪ 1965/1344‬ﻛﻪ ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻛﺸﻒ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣـﻲداﻧـﻴﻢ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ را در اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﺳـﺮخ ﻧـﻮر ﻛﻬﻜـﺸﺎنﻫـﺎ ﻛـﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي از‬
‫ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﺳﺮخ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﻛﻢ ﺷﺪن درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺷﺐ دو ﻋﻠﺖ ﻣﻲﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ ﻳﻚ اﺛـﺮ‬
‫ﻧﺴﺒﻴﺘﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬اول اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻃﻠﻨﻤﺎي اوﻟﺒﺮس‪ ،‬ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ اوﻟـﻴﻦ‬
‫ﺑﺎر‪ ،‬اوﻟﺒﺮس ﻣﺘﻮﺟﻪ آن ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻜﺘﻮب ﻋﻠﻮم ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻛﭙﻠﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﺷـﻜﺎل‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻋﺎﻟﻢ را ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬ﻛﭙﻠﺮ در ﺳﺎل ‪ 1610/989‬ﺑﻪ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ وي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ در اﻳﻦ ﺻـﻮرت ﻣـﻲﺑﺎﻳـﺴﺖ آﺳـﻤﺎن ﺷـﺐ ﻣﺜـﻞ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‬
‫ﺑﺪرﺧﺸﺪ!‬
‫ادﻣﻮﻧﺪ ﻫﺎﻟﻲ‪ 2‬ﻛﺎﺷﻒ دﻧﺒﺎﻟﻪ دار ﻫﺎﻟﻲ در ﺳﺎل ‪ 1720/1199‬اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﺮاد ﻛﭙﻠﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﮔﺎﻟﻴﻠﻪ وارد ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﺳﺘﺎره ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر دور ﻗﺎﺑﻞ روﻳﺖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Edward Harrison‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Edmond Holly‬‬

‫‪16‬‬
‫ژان ﻓﻴﻠﻴﭗ دوﺷﻮﺳﻮ از ﺳﻮﺋﻴﺲ در ﺳﺎل ‪ 1744/1123‬اﻳﺮاد ﻛﭙﻠﺮ را ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻤـﻲ‪-‬‬
‫داﻧﺪ ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ ﻣـﺎده ﻣﻴـﺎن ﺳـﺘﺎرهﻫـﺎ ﻧـﻮر ﺳـﺘﺎرهﻫـﺎ را ﺟـﺬب ﻛﻨـﺪ و در ﻧﻬﺎﻳـﺖ از‬
‫درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ آﺳﻤﺎن ﺑﻜﺎﻫﺪ‪ .‬وي ﺣﺪﺳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻋﺎﻟﻲ در ﻣﻮرد وﺟﻮد ﻣـﺎده در ﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻣﻴـﺎن ﺳـﺘﺎرهاي‬
‫زدهﺑﻮد اﻣﺎ ﻏﺎﻓﻞ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻻﺧﺮه در زﻣﺎن ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﻳﻦ ﻣﺎده ﻫﻢ در اﺛﺮ ﺟﺬب ﺗﺎﺑﺶ ﮔﺮم ﻣـﻲﺷـﻮد و‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺘﺎ ﻫﻤﺎن ﺗﺎﺑﺸﻲ را ﻛﻪ ﺟﺬب ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻣـﻲﺑﻴﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ ﭘﺎﺳـﺦ ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﺸﻲ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر آﺳﺎن ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺳﺎل ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎﻟﻬﺎي‪ 1924-36/1303-15‬ﺑﺎ رﺻﺪ ﻫﺎي ﻫﺎﺑﻞ دوران دﻳﮕﺮي از ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﻴﻬﺎن ﺷﺮوع‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺎﺑﻞ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻃﻴﻒ ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎ درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎ در ﺣـﺎل ﻓـﺮار از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧـﺪ و‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻓﺮار آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ آنﻫﺎ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴـﺮي وي اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﭘـﺲ ﻋـﺎﻟﻢ در ﺣـﺎل‬
‫اﻧﺒﺴﺎط اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺸﻒ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻧﻴﺸﺘﻴﻦ را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﻌﺎدﻻت ﻧـﺴﺒﻴﺖ ﻋـﺎم ﺧـﻮد را ﺑـﺪون‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﮕﺬارد و ﺟﻮابﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻓﺮﺿﻴﺎت ﺧﻮد ﺑﺪﺳﺖآورده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣـﺪﻟﻲ از ﻋـﺎﻟﻢ در ﺣـﺎل‬
‫اﻧﺒﺴﺎط ﺑﭙﺬﻳﺮد‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫‪ -4‬ﻧﮕﺎه ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﺟﻬﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ آﻏﺎز ﺷﺪه؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺧﻮد رﺳﻴﺪه اﺳـﺖ؟ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ‬
‫ﻧﻬﺎﻳﻲ آن ﭼﻴﺴﺖ؟‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ و ﺗﻼشﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ آنﻫـﺎ اﻧﺠـﺎم ﻣـﻲﺷـﻮد ﺷـﺎﻟﻮده ﻋﻠـﻢ‬
‫ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اوﻗﺎت آدﻣﻴﺎن ﺟﻬﺎن را اﺑﺪي و ﺑﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻧـﺪ و ﮔـﺎﻫﻲ ﭘﺎﺳـﺨﻬﺎي‬
‫ﺳﺎده اي ﭼﻮن "ﺧﺪاوﻧﺪ آنﻫﺎ را ﺳﺎﺧﺘﻪ" ‪" ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻮده" و "ﻫﻤﻮاره ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺗـﺎ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ آن را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ"‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﻲ دادهاﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ از زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻛﻴﻬـﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻳﻚ ﻋﻠﻢ درآﻣﺪ اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻧﻈـﺮي ﺑـﻪ ﺻـﻮرت اﻣـﺮوزي آن‪ ،‬ﺑـﺎ اﻧﺘـﺸﺎر ﻣﻘﺎﻟـﻪاي از اﻳﻨـﺸﺘﻴﻦ‪ 1‬در ﺳـﺎل‬
‫‪ 1917/1296‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬اﻧﻴﺸﺘﻴﻦ در آن ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮدن ﻣﻌـﺎدﻻت ﻧـﺴﺒﻴﺖ ﻋـﺎم ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ رﻓﺘﺎر ﺗﻮدهﻫﺎي وﺳﻴﻊ ﻣﺎده را ﺷﺮح داده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺳﺌﻮال اﺳﺎﺳﻲ ﻓـﻮق ﻧﻈﺮﻳـﻪﻫـﺎﻳﻲ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺟﻬﺎن اﻳﺴﺘﺎ – ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺎ – ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‪.‬‬
‫‪ -1-4‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺟﻬﺎن اﻳﺴﺘﺎ‬
‫در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﺮض ﻣﻲﺷﻮد ﺟﻬﺎن ﻧﻪ ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﻪ اﻧﻘﺒـﺎض ﭘﻴـﺪا ﻣـﻲﻛﻨـﺪ و ﺟﻬـﺎن‬
‫داراي ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت اﻧﻴﺸﺘﻴﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻓﻀﺎ – زﻣﺎن را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﺑﺮ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﻓﻀﺎ – زﻣﺎن ) ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮ ﺧﻮد ﺟﻬﺎن ( اﻧﻄﺒﺎق دﻫﺪ‪ .‬او ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻣﻮاﻓﻖ ﺑـﺎ‬
‫ﺑﻴﻨﺶ ﻣﻘﺒﻮل زﻣﺎﻧﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن را اﻳﺴﺘﺎ ﻣﻲﺷـﻤﺮد‪ .‬وﻟـﻲ ﻧﺘﻮاﻧـﺴﺖ‪ .‬ﺳـﺎدهﺗـﺮﻳﻦ ﺗﻔـﺴﻴﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت‪ ،‬ﻣﺪﻟﻬﺎي ﻧﺎاﻳﺴﺘﺎ را ﻣﺠﺎز ﻣﻲﺷﻤﺮد‪ .‬ﻳﺎ ﻣﻲﺷﺪ ﺟﻬﺎﻧﻲ در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط داﺷﺖ و ﻳـﺎ ﺟﻬـﺎﻧﻲ در‬
‫ﺣﺎل اﻧﻘﺒﺎض وﻟﻲ ﻧﻪ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺳﺎﻛﻦ و اﻳﺴﺘﺎ‪ .‬اﻧﻴﺸﺘﻴﻦ ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ ﻣﻌﺎدﻻﺗﺶ را ﺑﺎ ﺟﻬﺎﻧﻲ وﻓﻖ دﻫـﺪ ﻛـﻪ‬
‫در آن زﻣﺎن ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺑﺪان ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﻋﺎﻣﻠﻲ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ " ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ" را‬

‫‪1‬‬
‫‪- Albert Enstein‬‬

‫‪18‬‬
‫در آﻧﻬﺎ وارد ﻛﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ او در ﻣﻌـﺎدﻻت ﺧـﻮد دﺳـﺖ ﺑـﺮد‪ .‬ﺑﻌـﺪﻫﺎ اﻧﻴـﺸﺘﻴﻦ اﻳـﻦ دﺳـﺖ ﺑـﺮدن را‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﻋﻠﻤﻲ زﻧﺪﮔﻲ اش داﻧﺴﺖ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺟﻬـﺎن اﻳـﺴﺘﺎ ﺑـﺎ ﻣـﺸﺎﻫﺪه اﻧﺒـﺴﺎط ﻫـﺎﺑﻠﻲ‬
‫ﻛﻬﻜﺸﺎن رد ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -2-4‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﺑﻌﺪ از ﺟﻬﺎن اﻳﺴﺘﺎ‬

‫ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻧﺒﺴﺎط ﻫﺎﺑﻠﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﭼﻮن ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار و ﻣﻬﺒﺎﻧـﮓ ﺑـﺮاي ﺗﻮﺻـﻴﻒ‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل اﺳﺖ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻧﻔﺠﺎر ﺑﺰرگ ﻳـﺎ‬
‫ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﺪﻋﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﻴﻖ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻧﻔﺠﺎر ﺳـﻮزاﻧﻲ از‬
‫ﻣﺎده و اﺷﻌﻪ از ﻳﻚ ﺻﺪ ﻫﺰارم ﺛﺎﻧﻴﻪ ﭘﺲ از آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺗﺎ ﺑﻴﺴﺖ ﻫﺰار ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﮔـﺴﺘﺮه اي‬
‫ﺗﺎرﻳﻚ و ﺳﺮد از ﻓﻀﺎي ﺗﻬﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﮔﻮﺷـﻪ و ﻛﻨـﺎر آن ﻛﻬﻜـﺸﺎنﻫـﺎﻳﻲ ﺗـﺸﻜﻴﻞ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﺟﺎﻳﺰ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻟﺤﻈﻪ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑﻌـﺪي ﺟﻬـﺎن را‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺗﻮﺿﻴﺢ داد و اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪﺗﺮﻳﻦ دﻟﻴـﻞ ﺑـﺮاي ارزش‬
‫ﻧﻈﺮي ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﻣﺸﺎﻫﺪات‬
‫‪ -1-5‬اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‬
‫آدﻣﻲ از دﻳﺮﺑﺎز ﻣﺮﻛﺰ ﺑﻮدن را ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ اي ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻗﺪﻳﻢ در ﻣـﺪﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس اﺳﻜﻨﺪرﻳﺎﻧﻲ‪ 1‬اراﻳﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪه داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ در ﻣﺮﻛﺰ ﻋﺎﻟﻢ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺧﻮرﺷﻴﺪ و ﻣﺎه ﺣﻮل آن ﻣﻲﭼﺮﺧﻨﺪ وﻟﻲ ﺑﻌﺪ ﻫﺎ ﻛﭙﺮﻧﻴﻚ‪ 2‬ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ زﻣﻴﻦ و ﺳﻴﺎرات دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﻪ دور ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﻲﭼﺮﺧﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﺧﻮرﺷﻴﺪ در ﻣﺮﻛﺰ ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در آﺳـﻤﺎن ﻗـﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻮزﻳﻌﻲ دﻳﺴﻚ ﻣﺎﻧﻨﺪ دارﻧﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوزه آن را ﻛﻬﻜﺸﺎن راه ﺷﻴﺮي ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﻛـﻪ ﺗـﺎ آن‬
‫روز ﻣﺮﻛﺰ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮد‪ ،‬اﻛﻨﻮن در ﻓﺎﺻﻠﻪ دو ﺳﻮم ﺷﻌﺎع ﻛﻬﻜﺸﺎن‪ ،‬از ﻣﺮﻛﺰآن ﻗـﺮار دارد‪ .‬ﺑـﺎ وﺟـﻮد اﻳـﻦ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺳﻌﻲ ﻛﺮد ﻛﻬﻜﺸﺎن ﺧﻮد را در ﻣﺮﻛﺰ ﻗﺮار دﻫﺪ وﻟـﻲ در ﺳـﺎل ‪ 1952/1331‬ﺑـﺪ‪ 3‬ﻧـﺸﺎن داد ﻛـﻪ‬
‫ﻛﻬﻜﺸﺎن راه ﺷﻴﺮي ﻳﻚ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻧﻮﻋﻲ در ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﻳﻨﻜﻪ ﻣـﺎ ﻛﺠـﺎ ﻫـﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺟﻬـﺎن‬

‫‪1‬‬
‫‪- Alexandrian Ptolemy‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Copernicus‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Baade‬‬

‫‪19‬‬
‫ﻳﻜﺴﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎً درون ﻳﻚ ﺳﺘﺎره ﺑﺎ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ ﻣﻴﺎن ﺳﺘﺎرهاي ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﺘﻲ در ﻣﻘﻴﺎس ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ ﻫﻢ اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﺧﻮﺑﻲ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻲﺷﻮد وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﻛﻬﻜﺸﺎن را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺎ ﻧﻮاﺣﻲ دﻳﮕﺮ ﻳﻜـﺴﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎنﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ ﺧﺎﺻـﻴﺖ ﺟﻬـﺎن ﺑـﺰرگ ﻣﻘﻴـﺎس اﺳـﺖ و اﮔـﺮ در ﻣﻘﻴـﺎسﻫـﺎي‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ اﺻﻞ ﻧﻘﺾ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﻮار ﺑﻮدن ﺟﻬﺎن در ﻣﻘﻴﺎس ﺑﺰرگ دو ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻣﻬﻢ ﻫﻤﮕﻨﻲ و ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮدي را ﺑﻪ ﺟﻬﺎن‬
‫– در اﻳﻦ ﻣﻘﻴﺎس‪ -‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﮕﻨﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺎﻟﻢ در ﺗﻤـﺎم ﻧﻘـﺎط ﻳﻜـﺴﺎن ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲرﺳـﺪ و‬
‫ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮدي ﻳﻌﻨﻲ در ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آن را ﻳﻜﺴﺎن ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﭘﺎﻳﻪ و اﺳﺎس ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2-5‬اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ‬
‫اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺮﻳﻦ رﺻﺪ ﻧﺠﻮﻣﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺐ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل روز ﻣﻲآﻳـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ رﺻـﺪ ﺑـﻪ ﺗﻨﻬـﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ را از اﻧﺒﺴﺎط ﺟﻬﺎن آﮔﺎه ﺳﺎزد‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛـﻪ در ﺑﺎﻃﻠﻨﻤـﺎي اوﻟﺒـﺮس دﻳـﺪﻳﻢ ﻳـﻚ‬
‫ﺟﻬﺎن ﺗﺎرﻳﻚ ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺮ از ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻬﺎي ﭘﺮﻧﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ راﺳﺘﻲ اﻧﺒﺴﺎط ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؟ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺆال ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﺑﺘﺪا ﺑﮕـﻮﻳﻴﻢ اﻧﺒـﺴﺎط‬
‫ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻧﺒﺴﺎط ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺪار زﻣﻴﻦ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ دورﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﺘﺎره ﻫﺎي داﺧﻞ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻣﺎ ﺑﺎ زﻣﺎن از ﻣﺎ دورﺗﺮ ﻣـﻲﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ اﻧﺒـﺴﺎط ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎي دوردﺳﺖ دورﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻧﺎﺷـﻲ از ﺑﺮﻗـﺮار ﺑـﻮدن اﺻـﻞ ﻛﻴﻬـﺎن‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ در اﺑﻌﺎد ﻛﻬﻜﺸﺎن )‪ (100Mpc‬اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ اﺑﻌﺎد )اﺑﻌﺎد ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ( ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﺟﻤﻌـﻲ‬
‫ﺗﻮزﻳﻊ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻣﺎده ﺑﺮ ﺣﺮﻛﺖ اﺟﺴﺎم ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﻳـﺪ اﻧﺘﻈـﺎر داﺷـﺖ زﻣـﻴﻦ ﻛـﻪ ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ ﻏﺎﻟﺐ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎي دوردﺳﺖ رﻓﺘﺎر ﻛﻨﺪ و ﻣـﺪارش از ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬
‫‪ -3-5‬اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﺳﺮخ‬
‫ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در ﺣﺎل دور ﺷﺪن از ﻣﺎﺳﺖ و ﻫﺮ ﭼﻘﺪر ﺟﺴﻤﻲ در‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ دورﺗﺮي از ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي دور ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮخ – ﻛﻪ ﻫﻤﺎن اﺛﺮ دوﭘﻠﺮ ﺑﺮاي اﻣﻮاج ﻧﻮري اﺳﺖ – اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎ در ﻃﻴﻒ ﺧﻮد داراي ﺧﻄﻮط ﺟﺬﺑﻲ و ﻧﺸﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻛﺎﻧﺲ ﻣﺸﺨﺼﻪي آن‪-‬‬
‫ﻫﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻳﻚ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻮاج ﻧﻮري ﻣﺘﺮاﻛﻢ ﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﻓﺮﻛﺎﻧﺲ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻻ ﻣﻲرود و ﭼﻮن ﻧﻮر آﺑﻲ ﻓﺮﻛﺎﻧﺲ ﺑﺎﻻﺗﺮي در ﻃﻴﻒ ﻣﺮﺋﻲ دارد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﺑﻪ آﺑﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﮔﺮ ﻛﻬﻜﺸﺎن در ﺣﺎل دور ﺷﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻄﻮط ﻣﺸﺨﺼﻪ آن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬

‫‪20‬‬
‫ﻃﻮل ﻣﻮجﻫﺎي ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﺳﺮخ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ روش اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر‬
‫ﺗﻮﺳﻂ وﺳﺘﻮ اﺳﻠﻴﻔﺮ‪ 1‬در ﺳﺎل ‪ 1912/1291‬ﺑﺮاي اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺳﺮﻋﺖ ﻳﻚ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﺑﻜﺎر رﻓﺖ و در‬
‫دﻫﻪ ﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر اﺻﻮﻟﻲ ﺗﺮ ﺗﻮﺳﻂ ادوﻳﻦ ﻫﺎﺑﻞ‪ 2‬ﭘﻴﮕﻴﺮي ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻛﻪ در ﺣﺎل دور ﺷﺪن از ﻣﺎﺳﺖ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﺳﺮخ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪λobs − λem‬‬
‫=‪z‬‬ ‫)‪(1-5‬‬
‫‪λem‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ λobs , λem‬ﺑﻪ ﺗﺮﻳﺐ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻃﻮل ﻣﻮجﻫﺎي ﻧﻮر در ﻧﻘﺎط اﻧﺘﺸﺎر )ﻛﻬﻜﺸﺎن( و‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه )ﻣﺎ( ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺤﺪوده ﺳﺮﻋﺖﻫﺎي ﻏﻴﺮﻧﺴﺒﻴﺘﻲ )‪ (V<<C‬راﺑﻄﻪ ﻓﻮق ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت درﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪V‬‬
‫=‪z‬‬ ‫)‪(2-5‬‬
‫‪C‬‬

‫در ﺳﺎل ‪ 1929/1308‬ﻫﺎﺑﻞ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ دور ﺷﺪن اﺟﺴﺎم ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ آنﻫﺎ از‬
‫ﻣﺎ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪V = Hr‬‬ ‫)‪(3-5‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﺑﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ در آن ‪ H‬ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻜﻞ )‪ (1-5‬ﻧﻤﻮدار ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻓﺎﺻﻠﻪ را ﺑﺮاي ‪ 1355‬ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻧﻤﻮدار ﺑﻪ ﻧﻤﻮدار ﻫﺎﺑﻞ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ :1-5‬ﻧﻤﻮدار ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺮاي ‪ 1355‬ﻛﻬﻜﺸﺎن‬

‫‪1‬‬
‫‪- Vesto Slipher‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Edwin Hubble‬‬

‫‪21‬‬
 ‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ )‪ (1-5‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻧﻤﻮدار ﺣﻮل ﺧﻂ ‪ ، V = H r‬ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ دارد و‬
‫اﻳﻦ ﻳﻌﻨﻲ ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺎﺑﻞ ﻛﺎﻣﻼً دﻗﻴﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺑﺮاي ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺎﻣﻼً‬
‫درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﺗﺜﺒﻴﺖ اﻋﺘﺒﺎر اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻟﻮدهاي ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ رﺻﺪ و ﻣﺸﺎﻫﺪه را ﻧﻬﺎد ﻛﻪ‬
‫ﺑﻨﺎي ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻈﺮي ﻧﻮﻳﻦ – ﺑﻪ ﻳﺎري ﻣﺪﻟﻬﺎي اﻧﻴﺸﺘﻴﻦ و ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن‪ - 1‬ﺑﺮ آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻻزم‬
‫ﺑﻪ ﺗﺬﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺎﺑﻞ در ﺳﺎل ‪ 1929/1308‬ﭘﺎﺳﺨﻲ را ﻛﻪ ﻣﻲ ﺟﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬او ﻓﻜﺮ اﻧﺒﺴﺎط‬
‫ﻋﺎﻟﻢ و اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ را در دل ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در آﻏﺎز ﻗﺎﻧﻮن او ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻓﻮاﺻﻞ ‪18‬‬
‫ﻛﻬﻜﺸﺎن ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪ و ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ارﻗﺎم اوﻟﻴﻪ او ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ دﺷﻮاري ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از آﻧﻬﺎ‬
‫راﺑﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﺳﺮخ و ﻓﺎﺻﻠﻪ را اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ - 2-5‬ادوﻳﻦ ﻫﺎﺑﻞ‬

‫ﺑﺎ ﻧﮕﺎه اول ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ را‬
‫ﻧﻘﺾ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ،‬وﻟﻲ اﮔﺮ دﻗﻴﻖﺗﺮ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻧﺎﻇﺮي ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﺟﺴﺎم ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺘﻲ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﺎن از او دور ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺜﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺳﻄﺢ ﺑﺎدﻛﻨﻚ در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎﻃﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ داﻧﻪ ﻫﺎﻳﻲ از ﻣﻮاد رﻧﮕﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن در ﺑﺎدﻛﻨﻚ دﻣﻴﺪه ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻧﺎﻇﺮان ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺪام از داﻧﻪ ﻫﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬داﻧﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺮزي‬
‫ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ از آﻧﻬﺎ دور ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Alexander Friedman‬‬

‫‪22‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ - 3-5‬اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ‬
‫زوﺋﻴﻜﻲ‪ 1‬ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻃﺮﻓﺪاران ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺟﻬﺎن اﻳﺴﺘﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﺳﺮخ دﻳﺪه ﺷﺪه‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻧﻮر« ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﻧﻮر ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻴﻤﻮدن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﻦ ﻛﻬﻜﺸﺎن‪-‬‬
‫ﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻮاد ﺑﻴﻦ ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ اﻧﺪرﻛﻨﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ راﺑﻄﻪ )‪ (4-5‬از اﻧﺮژي اش ﻛﺎﺳﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ‪:‬‬
‫‪x‬‬
‫‪−‬‬
‫‪E = Eo e‬‬ ‫‪R‬‬
‫)‪(4-5‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ Eo‬اﻧﺮژي اوﻟﻴﻪ ﻧﻮر‪ x ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﻴﻤﺎﻳﺶ ﻧﻮر و ‪ R‬ﺛﺎﺑﺘﻲ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮔﻴﮕﺎ ﭘﺎرﺳﻚ) ‪Gpc‬‬
‫(اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻬﺎي ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ اﻳﻦ ﺑﻴﻨﺶ رد ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -4-5‬ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﻒ ( ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪي ﻛﺸﻒ ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪي ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻣﻴﻜﺮو ﻣﻮج‬
‫‪2‬‬
‫وﺟﻮد ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪي ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﺳﺎل ‪1948/1327‬ﻣﻴﻼدي ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺮج ﮔﺎﻣﻮف‬
‫ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1965/1344‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬آرﻧﻮ ﭘﻨﺰﻳﺎس‪ 3‬و راﺑﺮت وﻳﻠﺴﻦ‪ 4‬در آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎه ﺑـﻞ‬
‫ﺗﻠﻔﻦ در ﻧﻴﻮ ﺟﺮﺳﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻼ اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻛﺸﻒ ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮ روي رادﻳﻮ ﻣﺘﺮي ﺑﺮاي ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ ﻣﺎﻫﻮارهي ﺗﻠﻪ اﺳﺘﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺘﻮﺟـﻪ درﻳﺎﻓـﺖ ﻳـﻚ‬
‫ﺳﻴﮕﻨﺎل رادﻳﻮﻳﻲ ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺘﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﺳﻴﻠﻪي آﻧﻬﺎ ﻳﻚ ﻧﻮﻓﻪي رادﻳﻮﻳﻲ را در دﻣﺎي ‪ 3/5‬درﺟﻪ ﻛﻠﻮﻳﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر اﺿﺎﻓﻲ و در ﻫﻤﻪ ي ﺟﻬﺎت درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻴﻜﺮد‪ ،‬ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ آنﻫـﺎ ﻫـﻴﭻ ﺗﻮﺿـﻴﺤﻲ ﺑـﺮاي وﺟـﻮد آن‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﻨﺰﻳﺎس و وﻳﻠﺴﻦ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻛﺸﻒ ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻣﻴﻜـﺮو ﻣـﻮج ﺷـﺪﻧﺪ و‬
‫ﺟﺎﻳﺰهي ﻧﻮﺑﻞ ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺳﺎل ‪1978/1357‬ﻣﻴﻼدي را از آن ﺧﻮد ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Zwicky‬‬
‫‪2‬‬
‫‪George Gamove‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Arno Penzias‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Robert Wilson‬‬

‫‪23‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ -4-5‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﭘﻨﺰﻳﺎس)ﭼﭗ( و وﻳﻠﺴﻦ‬
‫ب ( ﻓﻴﺰﻳﻚ ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪي ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻣﻴﻜﺮو ﻣﻮج‬
‫در ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻣﻴﻜﺮوﻣﻮج ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ‪ CMB‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮد ‪ .‬ﺗـﺎﺑﺶ‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ در ﻣﺤﺪودهي اﻣﻮاج اﻟﻜﺘﺮو ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ اﺳﺖ و در ﺳﺎل ‪ 1965/1344‬ﻣﻴﻼدي ﻛﺸﻒ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺎﺑﺶ ﺑﺎ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻫﻤﻪي ﻋﺎﻟﻢ را ﭘﺮ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ .‬دﻣـﺎي ﺗـﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨـﻪ در‬
‫ﻣﺤﺪوده‪2/725‬درﺟﻪي ﻛﻠﻮﻳﻦ اﺳﺖ و در ﻣﺤﺪوده ﻓﺮﻛﺎﻧﺴﻲ‪160/2‬ﮔﻴﮕـﺎ ﻫﺮﺗـﺰ ﻣﻴﻜـﺮو ﻣـﻮج اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻃﻮل ﻣﻮج ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ‪ 1/9‬ﻣﻴﻠﻲﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻣﻴﻜﺮوﻣﻮج ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﮔﻮاه ﺑـﺮاي ﺻـﺤﺖ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪي اﻧﻔﺠﺎر ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﻫﺎي ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﺟﻬـﺎن‬
‫آﻏﺎزﻳﻦ از ﻳﻚ ﭘﻼﺳﻤﺎي ﺑﺴﻴﺎر داغ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻼﺳﻤﺎ از ﻓﻮﺗﻮنﻫﺎ ‪،‬اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ و ﺑﺎرﻳﻮن‪-‬‬
‫ﻫﺎ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻓﻮﺗﻮنﻫﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﭘﻼﺳﻤﺎ در ﺑﺮ ﻫﻤﻜﻨﺶاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﻨﺒـﺴﻂ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﻲدررو ﺳﺮد ﻛﻨﻨﺪهاي ﺑﺎﻋﺚ ﺳﺮد ﺷﺪن ﭘﻼﺳﻤﺎ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬اﻳﻦ ﺳـﺮد ﺷـﺪن اداﻣـﻪ ﭘﻴـﺪا‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎ و ﭘﺮﺗﻮنﻫﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻮﻧﺪ و اﺗﻢ ﻫﻴﺪروژن را ﭘﺪﻳـﺪ‪-‬‬
‫آورﻧﺪ ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ روﻧﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻔﺎﻓﻴﺖ ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي ﺗﺎﺑﺶ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺗﻔﺎق زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ از ﻋﻤﺮ ﺟﻬﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ‪ 380000‬ﺳﺎل ﻣﻲﮔﺬرد‪) .‬در اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﺳﺮخ‬
‫‪ (1088‬ﺑﻪ اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬زﻣﺎن آﺧﺮﻳﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻳﺎ واﺟﻔﺘﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن دﻣﺎي ﺟﻬﺎن در ﺣﺪود ‪ 3000‬درﺟﻪ ﻛﻠﻮﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﺎدل اﻧـﺮژي ﻳﻮﻧﻴﺰاﺳـﻴﻮن‬
‫ﻫﻴﺪروژن اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ دﻳﮕﺮ ﻓﻮﺗﻮنﻫﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﺗﻢ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﻻ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ و آزاداﻧﻪ در ﻓﻀﺎ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ اﻳﻦ اﺷﻌﻪ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺳﺮد ﺗﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣـﺮوز ﺑـﻪ دﻣـﺎي ‪ 2.725‬درﺟـﻪ‬
‫ﻛﻠﻮﻳﻦ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬اﻳﻦ دﻣﺎ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﻲ ﺷﻮد اﻓﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﻴﻜﻨﺪ‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﺎﺑﺸﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه اﻧﺪازه ﻣﻴﮕﻴﺮﻳﻢ از ﺳﻄﺢ ﻳﻚ ﻛﺮه ﺑﻪ ﻣـﺎ ﻣـﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ آﺧـﺮﻳﻦ‬
‫ﺳﻄﺢ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻧﺎم دارد ﻛﻪ ﻓﻮﺗﻮن ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺑﺮ ﻫﻤﻜﻨﺶ ﺑﺎ ﻣﺎده در ﺟﻬﺎن اوﻟﻴﻪ واﺟﻔﺘﻴﺪه اﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﻣﻴﺮﺳﻨﺪ‪.‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻓﻮﺗﻮن ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ‪ 13.7‬ﺑﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه اﻧﺪ اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻧـﺎﻇﺮ روي زﻣـﻴﻦ‬
‫ﻣﻲ رﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ‪ ،‬ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻫﻤﻪي ﻓﻀﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه را ﭘﺮ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‬
‫و ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻧﺮژي ﺗﺎﺑﺸﻲ در ﺟﻬﺎن در ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ‪ 5 × 10 −8‬از ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﻬـﺎن را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫دو ﻣﻮرد از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻫﺎي ﻧﻈﺮﻳﻪي ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪.1‬ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﻧﺴﺒﺘﺎ دﻗﻴﻖ از ﻃﻴﻒ ﺟﺴﻢ ﺳﻴﺎه‬
‫‪.2‬ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ دﻗﻴﻖ و ﺑﺎ ﺟﺰﻳﻴﺎت در ﻣﻮرد ﻧﺎ ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮدي ﺟﺰﻳﻲ در ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ‬
‫در ﻧﻤﻮدار ﺷﻜﻞ )‪ (5-5‬ﻃﻴﻒ ﺟﺴﻢ ﺳﻴﺎه را ﻛﻪ در دﻣـﺎي‪2 / 725‬درﺟـﻪي ﻛﻠـﻮﻳﻦ ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ ﻓﺎﻳﺮاز‪) 1‬اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺷﺪه ﺑﺎ ﻣﺎﻫﻮارهي ﻛﻮﺑﻲ‪ ( 2‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪.‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﻮﺳﺎﻧﺎت ﻓﻮﺗـﻮن‪-‬اﻟﻜﺘـﺮون‬
‫در ﭘﻼﺳﻤﺎ در ﺟﻬﺎن آﻏﺎزﻳﻦ ﻧﺎﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮديﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫درﺷﻜﻞ)‪ (6-5‬ﻧﻘﺸﻪ اي از ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻣﺎﻫﻮاره ي ﻛﻮﺑﻲ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ -5-5‬ﻃﻴﻒ ﺟﺴﻢ ﺳﻴﺎه در دﻣﺎي ‪ 2/725‬ﻛﻠﻮﻳﻦ‬

‫‪1‬‬
‫‪FIRAS‬‬
‫‪2‬‬
‫‪COBE‬‬

‫‪25‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ -6-5‬ﻧﻘﺸﻪ اي از ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻣﺎﻫﻮاره ي ﻛﻮﺑﻲ‬
‫‪ -6‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار‬
‫از ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 1930/1309‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻛﻠﻴﻪ رﺻﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎي دوردﺳﺖ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ را – ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﺑﻞ‪ -‬ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎﺗﻲ ﭼﻮن‬
‫ﻣﻘﺪار دﻗﻴﻖ ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺎﺑﻞ ﻫﻨﻮز ﻏﻴﺮ ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﻠﻲ ﻛﺎﻣﻼً روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﻣﺎ در‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن اﻧﺒﺴﺎط را از ﭼﻪ آﻏﺎز ﻛﺮده اﺳﺖ؟‬
‫اﮔﺮ ﺟﻬﺎن در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﭼﮕﺎل ﺗﺮ از اﻳﻦ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ و ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل را ﺗﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎ در ﻫﻢ ﻓﺮورﻓﺘﻪ و ﭼﻮن ﻗﻄﺮهاي ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬آن ﭼﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫در اﻧﻔﺠﺎري ﺑﺰرگ از آن ﻗﻄﺮه زاد ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻫﺮﻣﺎن ﺑﺎﻧﺪي‪ ،1‬ﻓﺮدﻫﻮﻳﻞ‪ 2‬و ﺗﺎﻣﻲ ﮔﻮﻟﺪ‪ 3‬را ﺑﺮ‬
‫آن داﺷﺖ ﻛﻪ در اواﺧﺮ دﻫﻪ ‪ 1940/1319‬و اواﻳﻞ دﻫﻪ ‪ 1950/1329‬ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ دﻳﮕﺮي را ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس "اﺻﻞ ﻛﺎﻣﻞ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ" ﭘﺪﻳﺪ آورﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ اﺻﻞ ﺟﻬﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻫﺮ ﺟﻬﺖ‬
‫)ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد( و از ﻫﺮ ﺟﺎ )ﻫﻤﮕﻦ( ﻛﻪ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ ﻳﻜﺴﺎن ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻫﺮ زﻣﺎن ﻛﻪ ﻧﻈﺮ ﺷﻮد ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﺴﺎن ﺑﺎﺷﺪ )ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار(‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎزﻳﻨﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Herman Bondi‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Fred Hoyle‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Tommy Gold‬‬

‫‪26‬‬
‫اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﻢ در زﻣﺎن ﺑﻲﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ و ﻫﻢ در ﻓﻀﺎ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ‪ ،‬از ﺟﺬﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻲ‬
‫زﻳﺎدي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﻧﮕﺮاﻧﻲ را ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ آﻏﺎز ﺷﺪه و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‬
‫را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮﻣﻲ دارد‪ " .‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﭼﻮن ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد"‪.‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮاً ﺣﻞ ﺑﺎﻃﻠﻨﻤﺎي اوﻟﺒﺮس و اﻳﻦ ﻛﺸﻒ ﻛﻪ ﺟﺰ در ﻣﻮرد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻜﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖﻫﺎﻳﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻲﮔﺮﻳﺰﻧﺪ ﺣﺎﻛﻲ از ﺟﻬﺎﻧﻲ در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫از ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻣﺘﺮاﻛﻢﺗﺮ – اﻧﻔﺠﺎر ﺑﺰرگ – ﺗﻜﺎﻣﻞ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ )ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﻈﺮي( راﻫﻲ وﺟﻮد دارد‬
‫ﻛﻪ از آن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻲ در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻳﻜﺴﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎري ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﺟﺎي ﺧﺎﻟﻲاي را ﭘﺮ ﻛﻨﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ دور ﺷﺪن ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻫﺎ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺨﺼﻮﺻﻲ‬
‫از ﺟﻬﺎن ﻛﻪ در ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﻣﺎﺳﺖ در زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻬﻜﺸﺎنﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ را ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺗﻌﺪاد ﺛﺎﺑﺘﻲ ﻛﻬﻜﺸﺎن دارد ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻛﺎرﻫﺎي ﺳﺎﺑﻖ را ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ )از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ دور ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ(‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪي ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ‪ .‬آﻫﻨﮓ آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻻزم‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ اﺳﺖ – ﻳﻚ اﺗﻢ در ﻫﺮ ﻟﻴﺘﺮ‬
‫در ﻫﺮ ‪ 1012‬ﺳﺎل‪ ،‬و ‪ 1012‬ﺳﺎل در ﺣﺪود ‪ 100‬ﻣﺮﺗﺒﻪ از ﻋﻤﺮ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻧﻔﺠﺎر ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺎ از ﻧﻈﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ دﺳﺖ ﺑﻪ داﻣﻦ "آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻣﺪام" زدن‪ ،‬ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ ﻳﺎ اﺻﺮار ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻳﻜﺒﺎره در اﻧﻔﺠﺎر ﺑﺰرگ آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؟‬
‫در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1940/1319‬و ‪ 1950/1329‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ رﻗﻴﺒﻲ ﺟﺪي ﺑﺮاي‬
‫ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﻲ اﻧﻔﺠﺎر ﺑﺰرگ ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﺪ اﻣﺎ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪاي ﻧﺎﻣﻄﻤﺌﻦ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻌﺎدﻻﺗﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺻﻴﻒ رﻓﺘﺎر ﻣﺪل ﻫﺎي ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺖ ﺻﻮرت ﺗﻌﺪﻳﻞ ﺷﺪه اي از ﻣﻌﺎدﻻت‬
‫اﻧﻴﺸﺘﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻻت ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ‪ ،‬ﻛﻪ اﻧﻴﺸﺘﻴﻦ ﺑﺮاي ﺟﻌﻞ ﻣﺪل اﻳﺴﺘﺎ وارد ﻛﺮده ﺑﻮد‬
‫و ﺑﻌﺪاً آن را ﺑﻪ ﻛﻨﺎري ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﻣﻴﺎن اﻧﻔﺠﺎر ﺑﺰرگ و ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار ﺗﻼش رﺻﺪي‬
‫ﻋﻤﺪهاي را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ‪ ،‬ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎي دوردﺳﺖ ﺟﻬﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﻪ؛ و در اواﺧﺮ دﻫﻪ ‪ 1960/1339‬دﻻﻳﻞ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪهاي وﺟﻮد داﺷﺖ ﺣﺎﻛﻲ از آن ﻛﻪ‬
‫ﺟﻬﺎن ﺗﺤﻮل ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ در ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﮕﻴﺰه ﻧﻤﻲﺑﻮد‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻً ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻼش رﺻﺪي وﺳﻴﻌﻲ ﻧﻴﺰ ﺻﻮرت ﻧﻤﻲﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و اﻃﻼﻋﺎت‬
‫ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻣﺎ درﺑﺎره ﺟﻬﺎن واﻗﻌﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -1-6‬ﻣﺸﻜﻼت ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار‬

‫‪27‬‬
‫اﻟﻒ( ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار ﺑﺮاﻳﻦ اﺳﺎس اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻈﺮ ﻛﻞ ﺟﻬﺎن ﻋﻮض ﻧﻤﻲﺷﻮد ﭘﺲ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﭼﮕﺎﻟﻲ آن ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ ﺧﻠﻘﺖ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع )ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳﻚ اﺗﻢ در ﻫﺮ ﻟﻴﺘﺮ‪ ،‬در ﻫﺮ ‪ 1012‬ﺳﺎل( ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮدن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب( ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ )‪ 1CMB: (CMB‬ﺗﺎﺑﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻤﮕﻦ و‬
‫ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد ﺑﺎ ﻃﻮل ﻣﻮج ‪ λ = 1.9mm‬از ﻛﻬﻜﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار اﻳﻦ ﺗﺎﺑﺶ‬
‫را ﻧﺎﺷﻲ از ﻳﻚ ﺷﻴﺌﻲ ﺳﻤﺎوي ﻧﻮراﻧﻲ در ﻗﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻮر آن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻏﺒﺎر ﻣﻴﺎن ﺳﺘﺎرهاي‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ دادن اﻳﻦ ﺗﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﻳﻚ‬
‫ﺳﺘﺎره ﺗﻘﺎرن ﻋﺎﻟﻢ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻃﺒﻖ اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﺟﻬﺎن ﻫﻤﮕﻦ و‬
‫ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻧﻮري ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﻏﺒﺎر ﻣﻴﺎن ﺳﺘﺎرهاي ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬داراي ﻗﻄﺒﺶ‬
‫ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ و ﺗﻮزﻳﻌﻲ ﻏﻴﺮ از ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﺎﻛﺴﻮﻟﻲ دارد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﺶ ‪ CMB‬ﻧﺎﻗﻄﺒﻴﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮ‬
‫ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﺎﻛﺴﻮﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺷﻜﺎﻻت ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺎﻳﺪار ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -7‬ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در ﺣﺎل دور ﺷﺪن از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬روزي ﺑﻮده ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺮ‬
‫ﺑﻮده اﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ اي ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﻳﻚ اﻧﻔﺠﺎر اوﻟﻴﻪ از‬
‫آن ﺟﺎ ﺷﺮوع ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﻲ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻛﺠﺎﺳﺖ؟ آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ اﺷﺎره ﻛﺮد و ﮔﻔﺖ "آﻧﺠﺎ"؟‬
‫در ﻣﻮرد اﻧﻔﺠﺎرﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﺆال روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ از ﻧﻘﻄﻪ اﻧﻔﺠﺎر ﺑﻪ‬
‫ﺑﻴﺮون ﻣﻲﭘﺎﺷﺪ وﻟﻲ ﺑﺮاي ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﺆال ﺳﺎده ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﮔﻔﺖ‪" :‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎ و‬
‫ﻫﻴﭻ ﻛﺠﺎ"‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻧﻘﻄﻪ اي وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ اﻧﻔﺠﺎر در آن رخ داده ﺑﻮد آﻧﺠﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻧﻘﻄﻪي ﺧﺎﺻﻲ ﺑﻮده و‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎ اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ در ﺗﻌﺎرض اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﻀﺎ و زﻣﺎن در ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪي ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪهاﻧﺪ و اﮔﺮ از ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪاي در‬
‫ﻓﻀﺎ – زﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺮﮔﺮدﻳﻢ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ در آن رخ داده اﺳﺖ "ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﻪ ﺟﺎي‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ"‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﻬﺎن را‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﻣﺪﻟﻬﺎي ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،-‬ﻛﺮه اي در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ در ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺳﻄﺢ اﻳﻦ ﻛﺮه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‬

‫‪1‬‬
‫‪- Cosmic Microwave Background‬‬

‫‪28‬‬
‫رخ داده ﻣﺮﻛﺰ اﻳﻦ ﻛﺮه اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺰﺋﻲ از ﺳﻄﺢ ﻛﺮه )ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻣﺎ( ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ در "ﻫﻴﭻ ﻛﺠﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ" رخ ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1-7‬ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺤﻮل ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺷﻌﻪ اي ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻬﺎن را ﭘﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ؛ و ﺗﻨﻬﺎ از اﻳﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺿﻌﻴﻒ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن از زﻣﺎن ﭘﻴﺪاﻳﺸﺶ در ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 20‬ﻫﺰار ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﭘﻴﺶ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻮد ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ اﻧﻔﺠﺎري ﺳﻮزان ﺑﻮده اﺳﺖ و‬
‫ﻛﺎﻫﺸﻲ را ﻛﻪ از آن زﻣﺎن ﺗﺎﻛﻨﻮن در دﻣﺎي اﻳﻦ اﺷﻌﻪ روي داده ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻮﻋﻲ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ ﺳﺮخ اﺷﻌﻪ‬
‫اوﻟﻴﻪ ﻳﺎ رﻗﻴﻖ ﺷﺪن و ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ آن در ﺣﺠﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﻲ از ﻓﻀﺎ ﺷﻤﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺣﺠﻢ ﺻﻔﺮ ﺑﻮد‪،‬‬
‫دﻣﺎ )ﭼﮕﺎﻟﻲ اﻧﺮژي( ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ وﻗﺘﻲ ﺣﺠﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ وﻟﻲ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﻮد دﻣﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد وﻟﻲ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫از اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻛﻮﭼﻚ ﭼﮕﺎل ﺳﻮزان ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲ داﻧﻴﻢ اﻣﺎ در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ از اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺑﺰرگ ﺗﻬﻲ ﺳﺮد ﻛﻨﻮﻧﻲ درآﻣﺪه‪ ،‬ﺷﺮﺣﻲ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻗﺒﻮل وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺣﺪود ‪ 15‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺳﺎل اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺤﻮل ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﮕﺮداﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﻘﺒﺾ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻧﻘﺒﺎض را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ زﻣﺎن ﭘﻼﻧﻚ‬
‫ﺑﺮﺳﻴﻢ‪ .‬زﻣﺎن ﭘﻼﻧﻚ زﻣﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ ‪ 10-43 -‬ﺛﺎﻧﻴﻪ‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﭘﻼﻧﻚ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﺷﻮرﺑﺎي آﻏﺎزﻳﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ آن "ﻛﻒ" آﻏﺎزﻳﻦ ﻫﻢ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺶﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲ‪ ،‬ﺿﻌﻴﻒ و ﻗﻮي وﺣﺪت ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻓﻀﺎ – زﻣﺎن ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺸﺨﺼﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﺧﻮد ﻓﻀﺎ – زﻣﺎن ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻴﺪاﻧﻬﺎي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ‬
‫اﺳﺖ و در ﻫﻨﺪﺳﻪ آن اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻛﻨﻮن اﻳﻦ ﺷﻮرﺑﺎ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ دﻣﺎﻳﺶ ﺣﺪود‬
‫ده ﻣﻴﻠﻴﺎرد درﺟﻪ ﻛﻠﻮﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﻣﻨﺒﺴﻂ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ را ﺳﺮد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﺑﻪ ﺣﺪود زﻣﺎن ‪ 10-34‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﺑﻌﺪ از آﻓﺮﻳﻨﺶ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺣﺪود ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﺎﻓﻲ‬
‫ﻣﻨﺒﺴﻂ ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ‪ ،‬اﻧﺮژي و دﻣﺎي آن ﺑﻪ ﺣﺪي ﻛﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ وﺣﺪت ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺶ ﻗﻮي و‬
‫اﻟﻜﺘﺮوﺿﻌﻴﻒ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﺧﻮرد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺳﻪ ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺶ ﮔﺮاﻧﺶ‪ ،‬ﻫﺴﺘﻪاي ﻗﻮي و اﻟﻜﺘﺮوﺿﻌﻴﻒ را‬
‫دارﻳﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﺳﭙﺮي ﺷﺪن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ‪ 10-8‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﭘﺲ از آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻟﺤﻈﻪاي ﻛﻪ ﺳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻳﻚ‬
‫ﺻﺪ ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻴﻮم ﺛﺎﻧﻴﻪ اﺳﺖ! در اﻳﻦ ﺟﺎ دﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻛﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺸﻬﺎي اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬
‫و ﻫﺴﺘﻪ اي ﺿﻌﻴﻒ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و از آن ﭘﺲ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺶ ﺑﻨﻴﺎدي ﺳﺮ و ﻛﺎر‬
‫دارﻳﻢ اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﻴﺪانﻫﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﺣﺎﻛﻢاﻧﺪ و ﻫﻴﭻ ﻧﻮع ذره اي ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪود ﻳﻚ دﻫﻢ‬
‫ﺛﺎﻧﻴﻪ ﭘﺲ از آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﺎرﻳﻮﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺮوﺗﻮﻧﻬﺎ و ﻧﻮﺗﺮوﻧﻬﺎ از ﻛﻮارﻛﻬﺎ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر‬

‫‪29‬‬
‫اﻟﻜﺘﺮون و ذرات دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺰون‪ .‬از آن ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﺮور دوران ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺎده ﺑﻪ ﺻﻮرت ذرات‬
‫زﻣﺎن‬ ‫دﻣﺎ‬ ‫رﺧﺪاد‬

‫ﺑﻨﻴﺎدي و ﺳﭙﺲ اﺗﻤﻬﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺪ دﻗﻴﻘﻪ ﭘﺲ از آﻓﺮﻳﻨﺶ دﻣﺎي ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺮد ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪود ﺻﺪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻛﻠﻮﻳﻦ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺠﺎد ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺒﻚ ﺷﺮوع ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻴﺪروژن‬
‫و ﻫﻠﻴﻮم‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺮور ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺳﺮد ﻣﻲﺷﻮد اﺣﺘﻤﺎل ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻛﻨﺎر آن ﻓﻮﺗﻮﻧﻬﺎ‬
‫وﺟﻮد دارﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﺎده داﺋﻤﺎً در ﺣﺎل ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺶ اﻧﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن روﻧﺪ روﻳﺪادﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻨﺪﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻚ‬
‫ﺻﺪ ﻫﺰار ﺳﺎل ﺻﺒﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻗﺪري ﺳﺮد ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻮﺗﻮﻧﻬﺎ دﻳﮕﺮ ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺸﻲ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺎده ﻧﺪارﻧﺪ و از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ ﺗﺤﻮل ﺟﺪا از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ دارﻧﺪ)واﺟﻔﺘﻴﺪﮔﻲ(‪ .‬ﺑﺎ اﻧﺒﺴﺎط ﻫﺮ دو‬
‫ﺳﺮد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻣﺘﻔﺎوت‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﮔﺮ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺶ دﻣﺎي‬
‫ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آن دﻣﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻓﻮﺗﻮﻧﻬﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻫﻤﺎن‬
‫ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ آن ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺣﺪود ﻳﻚ ﺻﺪ ﻫﺰارﺳﺎل‬
‫ﭘﺲ از آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن از ﻳﻚ ﺳﻮ ﺗﺤﻮل ﻣﺎده را دارﻳﻢ و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﺗﺤﻮل ﺗﺎﺑﺶ را‪.‬‬
‫ﺗﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮔﺎزي ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ در اﺛﺮ اﻧﺒﺴﺎط ﺳﺮد ﻣﻲﺷﻮد و دﻣﺎي آن اﻣﺮوزه ﺑﻪ‬
‫‪ 2/7‬درﺟﻪ ﻛﻠﻮﻳﻦ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎري اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺎده ﭼﻄﻮر؟ ﺗﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺟﺎ ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ ﻫﺮ دو ﺗﻮزﻳﻊ ﻫﻤﮕﻨﻲ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ اﻣﺎ ﻧﺎﻫﻤﮕﻨﻲ ﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻪ ﻣﺮور اﺛﺮ ﺧﻮد را ﻣﻲ‬
‫ﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪود ده ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﺑﻌﺪ اﺗﻤﻬﺎي ﺧﻨﺜﺎﻳﻲ اﻳﺠﺎد ﺷﺪه در اﺛﺮ رﺷﺪ ﻧﺎﻫﻤﮕﻨﻲ ﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ‬
‫را ﻛﻪ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺗﺠﻤﻊ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮﺷﻪ ﻫﺎي ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ درﻣﻲ‬
‫آﻳﻨﺪ‪ ،‬در درون آﻧﻬﺎ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻫﺎ و ﺳﭙﺲ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻫﺎ و ﺳﺘﺎره ﻫﺎ و ﺳﻴﺎرات‪ .‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻛﻪ روي‬
‫زﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ ﻳﺎ در ﻃﻴﻒ ﺳﺘﺎره ﻫﺎ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﭘﺲ از اﻳﻦ دوره در درون ﺳﺘﺎره ﻫﺎ‪ ،‬در اﺛﺮ ﻓﺸﺎر‬
‫زﻳﺎد و دﻣﺎي زﻳﺎد اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺮﺑﻦ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺮﺑﻦ ﻣﺎده اﺻﻠﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﺮدﺑﺎن زﻣﺎن ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ )‪ (4‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﻤﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﻲ‬
‫از آن ﻣﻮﺟﻮدات زﻧﺪه – اﻳﺠﺎد و ﻧﺎﺑﻮدﻳﺸﺎن – ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮرم‪ ،‬اﺗﺤﺎد ﻧﻴﺮوﻫﺎ‬

‫‪t < 10 −10 s‬‬ ‫‪T > 1015 k‬‬ ‫و‪....‬‬
‫‪15‬‬
‫‪10 −10 s < t < 10 − 4 s‬‬ ‫‪k > T > 1012 k‬‬
‫اﻟﻜﺘﺮوﻧﻬﺎي آزاد‪،‬‬
‫‪110‬‬

‫‪30‬‬
 ‫ﻛﻮارك ﻫﺎ‪ ،‬ﻓﻮﺗﻮﻧﻬﺎ و ﻧﻮﺗﺮﻳﻨﻮﻫﺎ؛‬
‫ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﺪت‬
‫ﺑﺮﻫﻤﻜﻨﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻜﺘﺮوﻧﻬﺎي آزاد‪،‬‬
‫ﭘﺮوﺗﻮﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻮﺗﺮوﻧﻬﺎ‪،‬ﻓﻮﺗﻮﻧﻬﺎو‬
‫‪−4‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪s < t < 1s‬‬ ‫‪10 k > T > 10 k‬‬ ‫ﻧﻮﺗﺮﻳﻨﻮﻫﺎ؛ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪت ﺑﺮﻫﻤﻜﻨﺶ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮوﺗﻮﻧﻬﺎ و ﻧﻮﺗﺮوﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﻫﺴﺘﻪ ﻫﺎي‬
‫اﺗﻤﻲ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در اﻳﻦ دﻣﺎ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻬﺎي‬
‫آزاد‪ ،‬ﻫﺴﺘﻪ ﻫﺎي اﺗﻤﻲ‪ ،‬ﻓﻮﺗﻮﻧﻬﺎ‬

‫‪1s < t < 1012 s‬‬
‫‪1010 k > T > 10 4 k‬‬ ‫و ﻧﻮﺗﺮﻳﻨﻮﻫﺎ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ‬
‫ﭼﻴﺰ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﺪت ﺑﺮﻫﻤﻜﻨﺶ‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﻮﺗﺮﻳﻨﻮﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻫﻢ ﻛﻨﺸﺸﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺿﻌﻴﻒ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﺟﻬﺎن‬
‫ﻫﻨﻮز ﺗﺎﺑﺶ ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺒﻞ‪ ،‬وﻟﻲ در‬

‫‪1012 s < t < 1013 s‬‬ ‫‪10 4 k > T > 3000k‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺟﻬﺎن ﺗﺤﺖ ﻏﻠﺒﻪ‬
‫ﻣﺎده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻫﺎ‬
‫اﺗﻤﻬﺎ از ﻫﺴﺘﻪﻫﺎ و اﻟﻜﺘﺮوﻧﻬﺎ ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آﻣﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻓﻮﺗﻮن دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻫﻤﻜﻨﺶ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪13‬‬
‫‪10 s < t < to‬‬ ‫‪3000k > T > 3k‬‬ ‫ﻓﻮﺗﻮن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﺮدي ﻣﻲ‬
‫ﮔﺮاﻳﺪ ﺗﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﺶ‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻴﻢ را ﺑﻪ‬
‫وﺟﻮد آورد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫)‪(Ω o = 0.3 , h = 0.72‬‬ ‫ﺟﺪول ‪ :1-8‬ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺤﻮل ﻋﺎﻟﻢ‬

‫‪-9‬ﻣﺪﻟﻬﺎي ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن‬
‫ﺑﺎ رﺷﺪ ﻛﻴﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ رﺻﺪي در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1299/1920‬ﻋﻠﺖ اﺳﺎﺳﻲ دﺳﺖ ﺑﺮدن اﻧﻴﺸﺘﻴﻦ در‬
‫ﻣﻌﺎدﻻﺗﺶ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ‪ .‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن‪ ،‬رﻳﺎﺿﻲ دان روﺳﻲ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1301/1922‬ﺑﻪ ﺟﻮاﺑﻬﺎﻳﻲ‬
‫دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺟﻮاﺑﻬﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﻴﺪان اﻧﻴﺸﺘﻴﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻮاﺑﻬﺎي ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن رﻓﺘﺎر ﺟﻬﺎن ﻫﺎي‬

‫‪ -1‬ﺟﺪول از ﻣﻨﺒﻊ ‪ ،٨‬ص ‪٨٩‬‬

‫‪31‬‬
‫ﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد را‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻴﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ و ﭼﻪ ﺑﺪون آن‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺪﻟﻬﺎي ﻓﺮﻳﺪﻣﺎﻧﻲ‬
‫اﻣﺮوزه ﭘﺎﻳﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ روﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭼﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﻴﻮﺗﻮﻧﻲ و ﭼﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﺎم اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﻮد‪ ،‬داراي ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮاي ﺳﺎدﮔﻲ در رواﺑﻂ از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﻴﻮﺗﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪-1-9‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن‬
‫اﮔﺮ ﻳﻚ ﺟﻬﺎن ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬از آن ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﻤﻪ ﺟﺎ‬
‫ﻳﻜﺴﺎن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ اي را ﻣﺮﻛﺰ آن در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﻴﻮﺗﻨﻲ اﮔﺮ‬
‫ذره اي ﺑﻪ ﺟﺮم ‪ m‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ r‬از ﻣﺮﻛﺰ ﺗﻮزﻳﻊ ﺟﺮم ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻠﻲ اﺣﺴﺎس‬
‫ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ از راﺑﻄﻪ زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﻮد ‪:‬‬
‫‪GMm‬‬ ‫‪4πGρ r 2 m‬‬
‫‪V =−‬‬ ‫‪=−‬‬ ‫)‪(1-9‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ M‬ﺟﺮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺮه اي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﺣﻮل ﻣﺮﻛﺰ ﻗﺮار دارد و ‪ ρ‬ﭼﮕﺎﻟﻲ‬
‫ﺗﻮزﻳﻊ ﺟﺮﻣﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ ذره ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫‪1 2‬‬
‫=‪T‬‬ ‫&‪mr‬‬ ‫)‪(2-9‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي اﻧﺮژي ﻛﻞ آن دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪1 2 4π‬‬
‫= ‪U = T +V‬‬ ‫‪mr& −‬‬ ‫‪Gρ r 2 m‬‬ ‫)‪(3-9‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺗﺤﻮل ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﻦ دو ذره را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ اﺳﺖ ﻣﻲﺗﻮان دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﻲ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻫﻤﺮاه ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﻨﺼﺎت ﻣﻘﻴﺎس دﺳﺘﮕﺎه ﺑﺎ اﻧﺒﺴﺎط ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ﻧﺎﻇﺮ درون اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻲﺗﻮان راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫واﻗﻌﻲ ‪) r‬آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ( و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﻤﺮاه ‪) x‬آﻧﭽﻪ ﻧﺎﻇﺮ درون دﺳﺘﮕﺎه ﻫﻤﺮاه ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ( را اﻳﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪:‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪r = a (t ) x‬‬ ‫)‪(4-9‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ a‬ﺿﺮﻳﺐ اﻧﺒﺴﺎط اﺳﺖ و ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻫﻤﮕﻨﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﻓﻘﻂ ﺗﺎﺑﻌﻲ از زﻣﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (4-9‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (3-9‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4π‬‬
‫=‪U‬‬ ‫‪ma& 2 x 2 −‬‬ ‫‪Gρ a 2 x 2‬‬ ‫)‪(5-9‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ آراﻳﺶ راﺑﻄﻪ )‪ (5-9‬ﺑﻪ ﻓﺮم اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن ﻣﻲ رﺳﻴﻢ‪:‬‬

‫‪32‬‬
 ‫‪2‬‬
‫⎞ &‪⎛ a‬‬ ‫‪8πG‬‬ ‫‪kc 2‬‬
‫⎟ ⎜‬ ‫=‬ ‫‪ρ‬‬ ‫‪−‬‬ ‫)‪(6-9‬‬
‫⎠‪⎝a‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪a2‬‬
‫‪− 2U‬‬
‫=‪k‬‬ ‫)‪(7-9‬‬
‫‪(mc 2 ) x 2‬‬
‫‪-2‬‬
‫]ﻃﻮل[ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ‬ ‫ﻛﻪ در آن ‪ k‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻓﻀﺎ و زﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ ‪،k‬‬
‫ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ‪ k‬ﻣﻌﻴﺎري از اﻧﺮژي ﺑﺮ واﺣﺪ ذره اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اول ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻚ و ﻓﺮض ﺑﺮﮔﺸﺖ ﭘﺬﻳﺮ ﺑﻮدن اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ )ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫آﻧﺘﺮوﭘﻲ= ﺻﻔﺮ( و ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﺘﺎب ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫&&‪a‬‬ ‫⎛ ‪4πG‬‬ ‫⎞ ‪3P‬‬
‫‪=−‬‬ ‫⎟ ‪⎜ρ + 2‬‬ ‫)‪(8-9‬‬
‫‪a‬‬ ‫⎝ ‪3‬‬ ‫⎠ ‪c‬‬
‫ﻛﻪ در آن ‪ P‬ﻓﺸﺎر ﻣﺎده ﻣﻮﺟﻮد در ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺘﺎب‬
‫اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺶ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﺑﻴﻦ اﺟﺴﺎم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺬب ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪-2-9‬ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫در اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﺎم ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ‪ k‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ي‬
‫)‪ (7-9‬ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﻓﺮاﺗﺮ از اﻧﺮژي ﺑﺮ ذره دارد‪ k ،‬ﺑﻴﺎﻧﮕﺮاﻧﺤﻨﺎي ﻓﻀﺎﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﺎم ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ ﻧﺎﺷﻲ از اﻧﺤﻨﺎي ﻓﻀﺎ‪ -‬زﻣﺎن ﭼﻬﺎرﺑﻌﺪي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻖ اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻣﺪل ﻣﺎ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﮕﻦ و ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس‬
‫ﺳﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺑﺎ ﻣﻘﺎدﻳﺮ ﺻﻔﺮ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ ﺑﺮاي ‪k‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻒ(ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺗﺨﺖ‬
‫وﻗﺘﻲ اﻧﺤﻨﺎي ﻓﻀﺎ )‪ (k‬ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬ﺗﺨﺖ )ﻳﺎ اﻗﻠﻴﺪﺳﻲ( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ اﻳﻦ‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪ‪:‬‬
‫دو ﺧﻂ ﻣﻮازي ﻫﻴﭽﮕﺎه ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع زواﻳﺎي داﺧﻠﻲ ﻣﺜﻠﺚ ‪ 180‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻣﺤﻴﻂ داﻳﺮه اي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 2πr‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ اي ﺑﺮاي ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر رود‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮه ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﺣﺪود ﺑﺮاي ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻐﺎﻳﺮ ﺑﺎ اﺻﻞ ﻛﻴﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ داراي ﭼﻨﻴﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ اي اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﺗﺨﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ب(ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻛﺮوي‬
‫وﻗﺘﻲ اﻧﺤﻨﺎي ﻓﻀﺎ)‪ (k‬ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﻛﺮوي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ‪:‬‬

‫‪33‬‬
 ‫دو ﺧﻂ ﻣﻮازي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻗﻄﻊ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع زواﻳﺎي داﺧﻠﻲ ﻣﺜﻠﺚ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ‪ 180‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻣﺤﻴﻂ داﻳﺮه اي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ r‬ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 2πr‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﺼﻮر ﻛﺮد ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﻛﺮه اي دوﺑﻌﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در ﻓﻀﺎي ﺳﻪ ﺑﻌﺪي ﻏﻮﻃﻪ ور اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻧﺤﻨﺎي ﻓﻀﺎي ﺳﻪ ﺑﻌﺪي ﻣﺎ ﻳﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ ذاﺗﻲ آن‬
‫اﺳﺖ و ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺑﻌﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺪارد ﻛﻪ در آن ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻛﺮوي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻄﺢ زﻣﻴﻦ اﻧﺪازه اي ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ دارد و ﺑﻲ ﻣﺮز اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻄﻮط‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در اﻳﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ‪ ،‬ﭼﻮن داﻳﺮه ﻫﺎي ﻋﻈﻴﻤﻪ ي ﻛﺮه اﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ي ﻧﻘﺎط ﺟﻬﺎن ﻣﻌﺎدﻟﻨﺪ و اﮔﺮ از‬
‫ﻧﻘﻄﻪ اي روي ﻳﻚ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم از ﺳﻤﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ي اوﻟﻴﻪ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎزﻣﻲ ﮔﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﺎ اﻧﺤﻨﺎي ﻣﺜﺒﺖ )‪ (k>0‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺤﺪود ﺑﻮدن اﻧﺪازه اش‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ج(ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻫﺬﻟﻮﻟﻮي‪:‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻤﻜﻦ ﺑﺮاي ‪ ،k‬ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺤﻨﺎي ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ)‪ .(k<0‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻫﻨﺪﺳﻪ‬
‫ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻫﺬﻟﻮﻟﻮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮ ﻃﺒﻖ اﻳﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ‪:‬‬
‫دو ﺧﻂ ﻣﻮازي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺷﺎن اﻓﺰاﻳﺶ‬ ‫‪-‬‬
‫ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع زواﻳﺎي داﺧﻠﻲ ﻣﺜﻠﺚ ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 180‬درﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻣﺤﻴﻂ داﻳﺮه اي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ ،r‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ‪ 2πr‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﻬﺎن را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻳﻦ اﺳﺐ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ اي‬
‫ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮدي را ﺗﺼﻮر ﻛﺮد‪ .‬وﻟﻲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻫﺴﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ دو ﺧﻂ ﻣﻮازي ﻫﺮﮔﺰ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ ﭘﺲ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﺑﺪ و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ دو ﺧﻂ ﻣﻮازي از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ دور ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻨﺪﺳﻪ‪،‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﺑﺎز ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪34‬‬
 ‫ﺷﻜﻞ ‪ -1-9‬ﻫﻨﺪﺳﻪ ي ﻋﺎﻟﻢ‬
‫‪-10‬ﻣﺪﻟﻬﺎي ﺳﺎده ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫‪-1-10‬ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺎﺑﻞ‪:‬‬
‫‪r drr‬‬
‫= ‪ V‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪ )‪-8‬‬ ‫ﺳﺮﻋﺖ دور ﺷﺪن اﺟﺴﺎم از ﻣﺎ از راﺑﻄﻪ‬
‫‪dt‬‬
‫‪ (4‬دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪r a& r‬‬
‫‪V = r‬‬ ‫)‪(1-10‬‬
‫‪a‬‬
‫ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ راﺑﻄﻪ )‪ (1-10‬و )‪ (5-6‬ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺎﺑﻞ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‪:‬‬
‫&‪a‬‬
‫=‪H‬‬ ‫)‪(2-10‬‬
‫‪a‬‬

‫ﭘﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن )راﺑﻄﻪ)‪ ((6-8‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺗﺤﻮل ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻫﺎﺑﻞ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪8πG‬‬ ‫‪kc 2‬‬
‫= ) ‪H 2 (t‬‬ ‫‪ρ− 2‬‬ ‫)‪(3-10‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪a‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻫﺎﺑﻞ ﺑﺎ زﻣﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺪار ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻫﺎﺑﻞ در‬
‫زﻣﺎن ﻛﻨﻮﻧﻲ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺎﺑﻞ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ آن را ﺑﺎ ‪ H o‬ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪H o = 100 h‬‬ ‫‪kms −1 Mpc −1‬‬ ‫)‪(4-10‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﺿﺮﻳﺐ ‪ H‬ﺑﻪ دﻗﺖ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻣﺎ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪h = 0.72 ± 0.08‬‬ ‫)‪(5-10‬‬
‫‪-2-10‬اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ‬

‫‪35‬‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺤﻮل ﻋﺎﻟﻢ اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ از ﭼﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬راﺑﻄﻪ ي ﺑﻴﻦ‬
‫ﭼﮕﺎﻟﻲ و ﻓﺸﺎر اﻳﻦ ﻣﻮاد‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺮاي ﻣﻮاد دو اﻣﻜﺎن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ :‬ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ‪.‬‬
‫اﻟﻒ(ﻣﺎده‬
‫ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن واژه "ﻣﺎده" را ﺑﺮاي ﻣﻮاد ﻏﻴﺮ ﻧﺴﺒﻴﺘﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮادي ﻛﻪ ﻓﺸﺎرﺷﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﭼﺸﻢ‬
‫ﭘﻮﺷﻲ اﺳﺖ )‪ ،(P=0‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ از ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮادي ﺑﻪ "ﻏﺒﺎر" ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ‪ P=0‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن )راﺑﻄﻪ)‪ ((6-8‬ﺑﺮاي ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﺎده ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫∝‪ρ‬‬ ‫)‪(6-10‬‬
‫‪a3‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ‪ a 3‬ﻣﻌﻴﺎري از ﺣﺠﻢ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻓﻮق ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ اﻧﺘﻈﺎر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻼوه ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ‪) k=0‬ﺟﻬﺎن ﺗﺨﺖ(‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ وﻟﻲ‬
‫ﻧﺮخ اﻧﺒﺴﺎط – )‪ – H(t‬ﺑﺎ زﻣﺎن ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪a& 2‬‬
‫= ) ‪H (t‬‬ ‫=‬ ‫)‪(7-10‬‬
‫‪a 3t‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﭼﻘﺪر ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺮﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺒﺴﺎط آﻫﺴﺘﻪ ﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ‪، H(t)>0‬‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﺟﺎذﺑﻪ ي ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﻫﻤﻮاره اﻧﺒﺴﺎط ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ب(ﺗﺎﺑﺶ‪:‬‬
‫ﺗﺎﺑﺶ ﺑﻪ ذراﺗﻲ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺘﻬﺎي ﻧﺴﺒﻴﺘﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻃﻼق ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻧﺮژي ﺟﻨﺒﺸﻲ آﻧﻬﺎ ﺳﺒﺐ اﻳﺠﺎد‬
‫ﻳﻚ ﻓﺸﺎر ﺗﺎﺑﺸﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺗﺎﺑﺶ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪ρC 2‬‬
‫=‪P‬‬ ‫)‪(8-10‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﻮﺗﺮﻳﻨﻮﻫﺎ ﻣﺜﺎل واﺿﺤﻲ از ﺗﺎﺑﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ راﺑﻄﻪ )‪ (8-10‬ﺑﺮاي ﺗﺎﺑﺶ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫∝‪ρ‬‬ ‫)‪(9-10‬‬
‫‪a4‬‬
‫در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺮخ اﻧﺒﺴﺎط – )‪ -H(t‬از راﺑﻄﻪ زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬
‫‪a& 1‬‬
‫=‪H‬‬ ‫=‬ ‫)‪(10-10‬‬
‫‪a 2t‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺒﺴﺎط ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﻘﺪاري اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاي "ﻣﺎده" داﺷﺘﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺘﺎب ﻣﻨﻔﻲ اﺿﺎﻓﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺸﺎر اﻋﻤﺎل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ‬
‫ﺗﺼﻮر ﻛﻪ ﻓﺸﺎر ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺑﻪ ﺑﻴﺮون ﻣﻲ راﻧﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪36‬‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ‪ ρ‬ﺑﺎ ‪ a −4‬را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﺷﻬﻮدي اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﺟﻬﺎن در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﺠﻢ آن ﺑﺎ ‪ a 3‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻧﺒﺴﺎط ﺟﻬﺎن و اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮخ ﻃﻮل ﻣﻮج ﺗﺎﺑﺶ ﺑﺎ ‪ a‬اﻓﺰاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ ρ‬ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﺮژي ﺗﺎﺑﺶ راﺑﻄﻪ ي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دارد‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ‪ a −4‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮاﻳﻂ واﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ دارﻳﻢ ‪:‬‬

‫‪ρ = ρ mat + ρ rad‬‬ ‫)‪(١١-١٠‬‬

‫ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻌﺎدﻻت ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن را ﺑﺮاي راﺑﻄﻪ )‪ (11-10‬ﻧﻴﺰ ﺣﻞ ﻛﺮد وﻟﻲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺣﺘﻴﺎﺟﻲ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا در ﻫﺮ ﺑﺎزه ي زﻣﺎﻧﻲ از ﻋﻤﺮ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻌﺎدﻻت را ﺑﺎ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺟﻤﻼت ﻏﺎﻟﺐ ﺣﻞ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ )‪ (1-10‬دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در اﺑﺘﺪاي ﻋﻤﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺎﺑﺶ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ‬
‫وﻟﻲ ﭼﻮن ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﺎده ﻛﻤﺘﺮ از ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺗﺎﺑﺶ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻏﻠﺒﻪ ﺗﺎﺑﺶ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ و از ﻳﻚ‬
‫زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ اﻳﻦ ﻣﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺎي ﺗﺎﺑﺶ را ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫)‪log (density‬‬

‫‪Radiation‬‬

‫‪Matter‬‬

‫)‪log (time‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ -1-10‬ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ‬

‫‪-3-10‬ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﭼﮕﺎﻟﻲ ) ‪(Ω o‬‬
‫ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﭼﮕﺎﻟﻲ راه ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدن ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ .‬از راﺑﻄﻪ )‪(6-3‬‬
‫ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ازاي ﻳﻚ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺧﺎص‪ ،‬اﻧﺤﻨﺎي ﻓﻀﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﭼﮕﺎﻟﻲ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ‬
‫ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫‪3H 2‬‬
‫= ) ‪ρ c (t‬‬ ‫)‪(12-10‬‬
‫‪8πG‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺤﺮاﻧﻲ در زﻣﺎن ﻛﻨﻮﻧﻲ ‪ 1.88h 2 × 10 − 26 kgm −3‬اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ‬
‫ﺷﻬﻮد ﺑﻬﺘﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﺪد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ آن را اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪ρ c (t o ) = 2.78h −1 × 1011 M Θ /( h −1 Mpc) 3‬‬ ‫)‪(13-10‬‬

‫‪37‬‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ ‪ 1011‬ﺗﺎ ‪ 1012‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺮم ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺟﺮم ﻳﻚ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻧﻮﻋﻲ اﺳﺖ و ﻳﻚ ﻣﮕﺎ‬
‫ﭘﺎرﺳﻚ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﻦ دو ﻛﻬﻜﺸﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﻬﺎن ﻣﺎ ﺧﻴﻠﻲ ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺤﺮاﻧﻲ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﻤﻴﺘﻬﺎي ﺑﺪون ﺑﻌﺪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻤﻴﺖ ﺑﺪون ﺑﻌﺪ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﭼﮕﺎﻟﻲ‬
‫)‪ (Ω‬را اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫) ‪ρ (t‬‬
‫= ) ‪Ω(t‬‬ ‫)‪(14-10‬‬
‫) ‪ρ c (t‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻛﻤﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺎﺳﺐ زﻳﺮ درﻣﻲ آﻳﺪ‪:‬‬
‫‪k‬‬
‫= ‪Ω −1‬‬ ‫)‪(15-10‬‬
‫‪a H2‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ Ω‬ﻣﻌﻴﺎر دﻳﮕﺮي از اﻧﺤﻨﺎي ﻓﻀﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪:‬‬

‫‪Ω>0‬‬ ‫↔‬ ‫‪k >0‬‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺑﺴﺘﻪ‬
‫‪Ω =1‬‬ ‫↔‬ ‫‪k =0‬‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺗﺨﺖ‬ ‫)‪(16-10‬‬
‫‪Ω <1‬‬ ‫↔‬ ‫‪k <0‬‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺑﺎز‬
‫ﺑﺎ ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻻت ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن ﺑﺮاي ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮق‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺿﺮﻳﺐ اﻧﺒﺴﺎط – ﻛﻪ ﻣﻌﻴﺎري از‬
‫ﺷﻌﺎع ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ – ﺑﺮ ﺣﺴﺐ زﻣﺎن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻜﻞ )‪ (2-10‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ -2-10‬ﺳﻪ ﺗﺤﻮل ﻣﻤﻜﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺤﻨﺎي ﻓﻀﺎ‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد وﻗﺘﻲ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﻳﺎ ﻣﺴﺎوي ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺤﺮاﻧﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻴﺐ ﻣﻨﺤﻨﻲ ﻫﻤﻮاره ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (H > 0 ← a& > 0‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در ﺣﺎل اﻧﺒﺴﺎط اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻋﺎﻟﻢ از‬
‫ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻳﻚ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺷﻴﺐ ﻣﻨﺤﻨﻲ ﻣﻨﻔﻲ ﻣﻲﺷﻮد )‪. (H < 0 ← a& < 0‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻬﺎن از اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬اﻧﻘﺒﺎض ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ و اﻳﻦ دﻗﻴﻘﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻏﻠﺒﻪ ﮔﺮاﻧﺶ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫‪-11‬ﻋﻤﺮ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﻣﻨﺠﻤﻴﻦ از دو روش ﺑﺮاي ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻋﻤﺮ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ :‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﭘﻴﺮﺗﺮﻳﻦ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬و‬
‫اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‪.‬‬
‫اﻟﻒ(ﻣﺸﺎﻫﺪه ﭘﻴﺮﺗﺮﻳﻦ ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪:‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣﺎ ﭘﻴﺮﺗﺮ از ﭘﻴﺮﺗﺮﻳﻦ ﺳﺘﺎره ﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻤﺮ ﭘﻴﺮﺗﺮﻳﻦ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﻴﺎري‬
‫از ﻋﻤﺮ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮﺗﺮﻳﻦ ﺳﺘﺎره ﻫﺎ در ﺧﻮﺷﻪ ﻫﺎي ﻛﺮوي ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮﺷﻪ ﻫﺎي ﻛﺮوي ﺗﺠﻤﻊ‬
‫ﭼﮕﺎﻟﻲ از ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻬﺎ ﺳﺘﺎره ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﺮﺗﺮﻳﻦ ﺧﻮﺷﻪ ﻫﺎي ﻛﺮوي ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺘﺎرﮔﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺟﺮم ﻛﻤﺘﺮ از ‪0/7‬‬
‫ﺟﺮم ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ﻫﺮ ﭼﻘﺪر ﺟﺮم ﺳﺘﺎره ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻤﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮي دارد(‪ .‬ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ ﺧﻮﺷﻪ ﻫﺎ‬
‫ﻋﻤﺮ آﻧﻬﺎ را ‪ 11‬ﺗﺎ ‪ 18‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺳﺎل ﺑﺮآورد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﻋﺪد را ﺗﺨﻤﻴﻨﻲ از ﻋﻤﺮ ﺟﻬﺎن‬
‫داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ب( اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‪:‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪ ﻫﺎﺑﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺨﻤﻴﻨﻲ از ﺳﻦ ﺟﻬﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﻧﺮخ اﻧﺒﺴﺎط ﺑﺎ ﭘﺎراﻣﺘﺮ‬
‫ﻫﺎﺑﻞ داده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اوﻟﻴﻦ ﺗﺨﻤﻴﻦ از ﺳﻦ ﻋﺎﻟﻢ از ﻧﻈﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻋﻜﺲ ﭘﺎراﻣﺘﺮ‬
‫ﻫﺎﺑﻞ اﺳﺖ ) ‪ . ( H o−1‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ در اﻳﻦ ﺗﺨﻤﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺒﺴﺎط – ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ اﺳﺖ– را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻳﻢ‪.‬‬
‫‪T ≅ H o−1 = 9.77h −110 9‬‬ ‫ﺳﺎل‬ ‫)‪(1-11‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت دﻗﻴﻘﺘﺮ و ﺑﺎ ﺻﻔﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺤﻨﺎي ﻋﺎﻟﻢ و ﻏﻠﺒﻪ ﻣﺎده )ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻓﺮﺿﻬﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ( ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪ )‪ (7-10‬ﺑﺮاي ﺳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آورﻳﻢ‪:‬‬
‫‪2 −1‬‬
‫=‪t‬‬ ‫ﺳﺎل ‪H o = 6.51h −1 × 109‬‬ ‫)‪(2-11‬‬
‫‪3‬‬
‫در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ اﮔﺮ ‪ h‬را ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻘﺪار اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺷﺪه )‪ (0/72+0/08‬در ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺳﻦ ﻋﺎﻟﻢ را ﻛﻤﺘﺮ از ده ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺳﺎل ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آورﻳﻢ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ‪h=0/6‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ‪ 11‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ و ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ‪ h=0/8‬ﻋﻤﺮي ﻣﻌﺎدل ﺑﺎ ‪ 8‬ﻣﻴﻠﻴﺎرد‬
‫ﺳﺎل ﺑﺮاي ﺟﻬﺎن ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ دو روش ﻓﻮق ﻋﻤﺮ ﺟﻬﺎن را از ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺰرﮔﻲ ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻣﻲ زﻧﻨﺪ و‬
‫اﻳﻦ ﺗﺎﻳﻴﺪي ﺑﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-12‬ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‬
‫اﻟﻒ(ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻧﺒﺴﺎط ﻫﺎﺑﻠﻲ‬
‫ب( ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ‬

‫‪39‬‬
 ‫ج(ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺳﺒﻚ اوﻟﻴﻪ‬
‫د(ﺗﻮزﻳﻊ ﺗﺤﻮﻻت ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ‬
‫‪-13‬ﺗﻮرم‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﻬﺎي ﭼﺸﻤﮕﻴﺮي ﻛﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‬
‫ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺪﻟﻬﺎي ﺗﻮرﻣﻲ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ ﺑﺮاي ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدن‬
‫ﻳﻚ دوره اﻧﺒﺴﺎط ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮﻳﻊ )ﻧﻤﺎﻳﻲ(‪ ،‬ﻛﻤﻲ ﺑﻌﺪ از اﻧﻔﺠﺎر اوﻟﻴﻪ‪ ،‬ﺳﻌﻲ در ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪-1-13‬ﻣﺤﺪودﻳﺘﻬﺎي ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‬
‫اﻟﻒ(ﻣﺸﻜﻞ اﻓﻖ‪:‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻓﻖ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﺪل ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﺟﻬﺎن ﻋﻤﺮي ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ دارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺣﺘﻲ ﻧﻮر ﻫﻢ در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻣﺴﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ را ﻃﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ اي ﻛﻪ ﻧﻮر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻋﻤﺮ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻃﻲ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي را‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺟﻬﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ‬
‫ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﺴﺘﻘﻞ از اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻳﺎ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﭘﺬﻳﺮ ﻫﻤﻮاره ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮدي آن اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻮري ﻛﻪ از‬
‫ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﺳﻤﺎن دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد – ﺑﺎ دﻗﺖ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد – داراي دﻣﺎي ﻳﻜﺴﺎن ‪ 2/725‬ﻛﻠﻮﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢ دﻣﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺼﻪ ﺗﻌﺎدل ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ آﺳﻤﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺶ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﺎدل ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ آﻳﺎ ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ اي از ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﻘﺎط دﻳﮕﺮ ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ‬
‫ﺧﻴﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ )‪ (1-13‬ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ -1-13‬ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻓﻖ‬

‫‪40‬‬
‫اﺑﺘﺪا ﻛﺮه اي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺮه اﺛﺮ را ﺣﻮل ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ﺣﻮل ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﻛﺮه اي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع )ﻋﻤﺮ ﻋﺎﻟﻢ × ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﻧﻮر( در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺮه ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺮﻛﺰي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ آن در ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﺶ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﺮه اي را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻜﻞ)‪ (7‬رﺳﻢ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎن راه ﺷﻴﺮي در ﻣﺮﻛﺰ آن واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲ رود ﻛﻪ ﭼﻮن ﻫﺮ دو ﻧﻘﻄﻪ روي‬
‫ﺳﻄﺢ ﻛﺮه دﻣﺎي ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮﻫﻤﻜﻨﺶ ﺗﺮﻣﻮدﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎل اﮔﺮ دو ﻧﻘﻄﻪ‬
‫‪ B , A‬ﻛﻪ روﺑﺮوي ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ و ﻛﺮهي اﺛﺮ آﻧﻬﺎ را رﺳﻢ ﻛﻨﻴﻢ )داﻳﺮه ﻫﺎي ﺧﻂ ﭼﻴﻦ(‬
‫ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ راﺳﺘﻲ ﭼﺮا اﻳﻦ دو ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻛﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺶ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ در ﺗﻌﺎدل ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻢ دﻣﺎﻳﻨﺪ؟‬

‫ب(ﻣﺸﻜﻞ ﺗﺨﺖ ﺑﻮدن‬

‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ از ﻣﻌﺎدﻟﻪ )‪ (15-9‬ﻣﻲ داﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﺮﻳﺪﻣﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫|‪|k‬‬
‫=| ‪| Ω − 1‬‬ ‫)‪(1-13‬‬
‫‪a2H 2‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺒﺴﺎط در ﻣﺪﻟﻬﺎي ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﻛﻤﻴﺖ ‪ a 2 H 2‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ‪ Ω‬داﺋﻢ از ﻳﻚ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﻛﻤﻲ ﻛﺮدن اﻳﻦ ﮔﺰاره ﺑﺮاي دوره ﻏﻠﺒﻪ ي ﻣﺎده و ﻏﻠﺒﻪ ي ﺗﺎﺑﺶ‪ ،‬دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫‪| Ω − 1 |∝ t 3‬‬ ‫)‪(2-13‬‬ ‫دوران ﻏﻠﺒﻪ ﻣﺎده‬

‫‪| Ω − 1 |∝ t‬‬ ‫)‪(3-13‬‬ ‫دوران ﻏﻠﺒﻪ ﺗﺎﺑﺶ‬

‫ﭘﺲ ‪ Ω = 1‬ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ي آﺳﺘﺎﻧﻪ ي ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ زﻣﺎن ‪ Ω‬از ﻳﻚ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻣﺮوزه ‪ Ω‬ﻳﻚ ﺗﺎ دو ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﻔﺎوت دارد‪ ،‬ﭘﺲ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﺰدﻳﻚ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ) ‪ !( Ω = 1 ± 10 −58‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻛﻤﻴﺘﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ دﻗﺖ ﺑﺮآورد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ اﻳﻦ ﻛﻤﻴﺖ را‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ دﻗﺖ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮده اﺳﺖ؟‬
‫ج ( ﻣﺸﻜﻞ ﺗﻚ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬
‫از ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﻢ زﻣﺎن ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ و ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻓﻴﺰﻳﻚ ذرات‪ ،‬ﻳﻜـﻲ دﻳﮕـﺮ از ﻣـﺸﻜﻼت‬
‫ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬از ﻓﻴﺰﻳﻚ ذرات ﻣﻴﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي ﻣﺪت زﻳﺎدي – ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﺎ ‪1000‬‬
‫ﺳﺎﻟﮕﻲ – ﺗﺤﺖ ﻏﻠﺒﻪ ي ﺗﺎﺑﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﭘـﺬﻳﺮ ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ‬
‫– ﺳﺮﻳﻊ ﺗﺮ از ﻫﺮ ﻧﻮع ﻣﺎده ي دﻳﮕﺮ – ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺗﺎﺑﺶ ﺑﺎاﻧﺒﺴﺎط ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺮخ‬
‫‪a4‬‬

‫‪41‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ﻣﻘﺪار ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﻲ ﻣﺎده ي ﻏﻴﺮﻧﺴﺒﻴﺘﻲ آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛـﻢ ﺑـﻮدن ﻧـﺮخ‬
‫ﻛﺎﻫﺶ ﭼﮕﺎﻟﻲ آن ﺳﺒﺐ ﻏﻠﺒﻪ ي ﺳﺮﻳﻌﺶ ﻣﻲ ﺷﻮد وﺟﻬﺎن ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺗﺤﺖ ﻏﻠﺒـﻪ‬
‫ي ﺗﺎﺑﺶ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻓﻴﺰﻳﻚ ذرات از وﺟﻮد ﺗﻚ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ ﺧﺒﺮ ﻣﻲ دﻫﻨـﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ذراﺗﻲ را ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺗﺤﺎد ﻧﻴﺮوﻫﺎ ﻣﻴﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮاﻳﻦ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ذراﺗﻲ در ﻣﺮاﺣﻞ اوﻟﻴﻪ ي‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎ ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ذرات داراي ﺟﺮم ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد ﺑﻮده و در ﺗﻤـﺎم ﻋﻤـﺮ‬
‫ﺟﻬﺎن ﻧﺎ ﻧﺴﺒﻴﺘﻲ اﻧﺪ ‪ ،‬ﻟﺬا زﻣﺎن ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ ﺗﺎﺑﺶ را داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد ﻣـﻲ داﻧـﻴﻢ ﻛـﻪ ﺗـﺎ‬
‫ﻛﻨﻮن ﺗﻚ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ در ﺟﻬﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪-2-13‬اﻧﺒﺴﺎط ﺗﻮرﻣﻲ‬
‫آﻟﻦ ﮔﻮت ‪ 1‬در ﺳﺎل ‪ 1360/1981‬ﺗﻮرم را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راه ﺣﻠﻲ ﺑﺮاي اﻳـﻦ ﻣـﺸﻜﻼت ﭘﻴـﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﻛﺮد ‪.‬‬
‫ﺗﻮرم ﻳﻚ دوره ﺗﺤﻮل ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﺷﺘﺎب ﺿﺮﻳﺐ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ ‪ ،‬ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺗﻮرم‬ ‫⇔‬ ‫‪a&&(t ) > 0‬‬ ‫)‪(4-13‬‬
‫و اﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻧﺒﺴﺎط ﺳﺮﻳﻊ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ دﻗﻴﻖ ﺗﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﺿﺮﻳﺐ اﻧﺒﺴﺎط ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻧﻤﺎﻳﻲ ﺑﺎ زﻣﺎن اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ راﺑﻄﻪ ي )‪ (8-9‬ﺑﺮاي داﺷﺘﻦ ﺷﺘﺎب ﻣﺜﺒﺖ‪ -‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕـﺎﻟﻲ ﻫﻤـﻮاره ﻣﺜﺒـﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ -‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻳﻚ ﻓﺸﺎر ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ ﻓﻴﺰﻳﻚ ذرات‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺷﻜﺴﺖ‬
‫ﺗﻘﺎرن‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻓﺸﺎر ﻣﻨﻔﻲ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺪت زﻣﺎﻧﻲ ﺗﻮرم ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ و اﮔﺮ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﺗﻮرم در اواﻳﻞ ﻋﻤﺮ ﻋﺎﻟﻢ رخ داده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﻛﻢ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺪل ﻫﺎ ﺟﻬﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮرم در‬
‫ﻟﺤﻈﻪ ‪ 10-34‬ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3-13‬ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‬
‫اﻟﻒ(ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻞ اﻓﻖ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﻛﻪ در ﺷﻜﻞ)‪ (1-13‬دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻧﻘﺎط ‪ A‬و‪ B‬ﻫﻴﭻ ارﺗﺒﺎﻃﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻟﺬا‬
‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﻫﻢ دﻣﺎﻳﻲ آﻧﻬﺎ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮد وﻟﻲ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﻛﻪ ﺗﻮرم اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫دو ﻧﻘﻄﻪ در زﻣﺎن ﻫﺎي آﻏﺎزﻳﻦ در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮﻫﻢ ﻛﻨﺶ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻢ‬
‫دﻣﺎ ﺷﺪه اﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﻮرم ﺑﺴﻴﺎر از ﻫﻢ دور ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬و اﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻧﺘﻮاﻧﻴﻢ‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﻴﻦ آن ﻫﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Alan Guth‬‬

‫‪42‬‬
 ‫ب( ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻞ ﺗﺨﺖ ﺑﻮدن‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ راﺑﻄﻪ )‪ (15-9‬ﻣﻲ داﻧﻴﻢ‪:‬‬
‫‪Ω(t ) − 1 ∝ a −2 H −2‬‬ ‫)‪(5-13‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻮرم دارﻳﻢ‪:‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬
‫⇒ ‪a&& > 0‬‬ ‫‪(a& ) > 0 ⇒ (aH ) > 0‬‬ ‫)‪(6-13‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬
‫ﭘﺲ ﺑﺎﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﭼﮕﺎﻟﻲ )‪ (Ω‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺨﺖ‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ج( ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻞ ﺗﻚ ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ‬
‫از آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎ اﻧﺒﺴﺎط ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺗﻮرم رخ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ‬
‫ﺗﻚ ﻗﻄﺒﻲ ﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺪي ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﻴﻢ اﻳﻦ ذرات اﻛﻨﻮن ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﺪل ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺪل ﺗﻮرﻣﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ از ﺗﺤﻮل ﻋﺎﻟﻢ اراﺋﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪43‬‬
 ‫‪-14‬ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ‬
‫ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ‪ ،‬درﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ و اﺧﺘﺮﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻪ ﻣﺎده اي ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ وﺟـﻮد آن ﻓﻘـﻂ از‬
‫اﺛﺮات ﮔﺮاﻧﺸﻲ آن ﺑﺮ ﻣﺎده اﻃﺮاﻓﺶ ﻗﺎﺑﻞ درك اﺳﺖ و ﻧﻮر اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ از ﺧﻮد ﺗﺎﺑﺶ ﻳـﺎ ﺑﺎزﺗـﺎب‬
‫ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺣﻀﻮر ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺎده اي ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ آن ﻫﻨـﻮز ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در داﺧﻞ ﻛﻬﻜﺸﺎن‪ ،‬در ﺧﻮﺷﻪ ﻫـﺎي ﻛﻬﻜـﺸﺎﻧﻲ و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑـﻴﻦ اﺑﺮﺧﻮﺷـﻪ ﻫـﺎي ﻛﻬﻜـﺸﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮدار ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺮدش ﻣﻮاد درون ﻳﻚ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﺑـﺮ ﺣـﺴﺐ ﻓﺎﺻـﻠﻪ آﻧﻬـﺎ از ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫ﻛﻬﻜﺸﺎن‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﭼﮕﻮ ﻧﮕﻲ ﺗﻮزﻳﻊ ﻣﻮاد در ﻛﻬﻜﺸﺎن ﭘﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﺤﻨﻲ ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽـﻪ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ رﺻﺪ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 3‬ﻛﻴﻠـﻮ ﭘﺎرﺳـﻚ اول روﻧـﺪ ﺻـﻌﻮدي ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻴﺐ ﺑﺎﻻﻳﻲ دارﻧﺪ اﻣﺎ ﭘﺲ از آن ﺷﻴﺐ ﻧﻤﻮدار ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻧﻤـﻮدار ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎ اﻓﻘـﻲ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻫﻤﻪ ي ﻧﻤﻮدار ﻫﺎي ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺮدش ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻫﺎي ﻣﺎرﭘﻴﭽﻲ )ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻛﻬﻜـﺸﺎن ﻣـﺎ‪ ،‬راه ﺷـﻴﺮي(‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻜﻠﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻜﻞ ﺻﺎﻓﻲ در ﻧﻤﻮدار ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ي اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﻓـﺰاﻳﺶ ﻓﺎﺻـﻠﻪ از‬
‫ﻫﺴﺘﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎن‪ ،‬ﺟﺮم ﻧﻴﺰ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺎده روﺷﻦ ﻛﻬﻜﺸﺎن )ﺳﺘﺎره ﻫﺎ( در ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺠﻤﻊ دارﻧﺪ و ﺑﺎ‬
‫زﻳﺎد ﺷﺪن ﻓﺎﺻﻠﻪ‪ ،‬ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﻛﻤﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﺎ دﻳﺪن ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﻮدارﻫﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺮداﺷـﺖ ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻮد ﻛﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه از ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اوﻟﻴﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻫﺎي وﺟﻮد ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ در ﺧﻮﺷﻪ ﻫﺎي ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ )ﻣﻜﺎن ﺗﺠﻤﻊ ﭼﻨـﺪ ﻛﻬﻜـﺸﺎن‬
‫ﻛﻨﺎر ﻫﻢ( زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪ ﻛﻪ ﺟﺮم ﺧﻮﺷﻪ ﻫﺎ را از دو روش ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ ﺗﺨﻤـﻴﻦ زدﻧـﺪ‪ .‬روش اول‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ روﺷﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺗﺨﻤﻴﻦ ﺟﺮم ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻬﺎي ﺑﻴﻀﻮي از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳـﻦ روش ﺑـﺎ‬
‫ﻛﻤﻚ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺪاري ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻫﺎ و در دﺳﺖ داﺷﺘﻦ اﻧـﺪازه ﺧﻮﺷـﻪ‪ ،‬ﺟـﺮم ﻛـﻞ ﺧﻮﺷـﻪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﮔﺮاﻧﺸﻲ را ﺗﺎﻣﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪو در روش دوم ﺗﻌﺪاد ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻫﺎ ﺷﻤﺮده ﻣﻲ ﺷـﻮد و‬
‫ﺑﺎ در دﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﺟﺮم ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻳﻚ ﻛﻬﻜﺸﺎن‪ ،‬ﺟﺮم ﻛﻞ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﺗﺨﻤﻴﻦ زده ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﻋـﺪدي ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺟﺮم ﺧﻮﺷﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲ آﻳـﺪ در دو روش ﻣﺘﻔـﺎدت اﺳـﺖ‪ .‬در روش اول ﺟـﺮم ﺑﻴـﺸﺘﺮي‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺟﺮم ﮔﺮاﻧﺸﻲ ده ﺑﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺟﺮم ﻣﺮﺋﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ %90‬ﺟﺮم ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ي ﺧﻮﺷﻪ ﻫﺎ از ﻣﺎده اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﺑﺶ ﻣﺮﺋﻲ و ﭘﺮﺗـﻮ‬
‫اﻳﻜﺲ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎ روش دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣـﺪ‪ .‬اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳـﺎن از ﺧﻮﺷـﻪ ﻫـﺎي‬
‫ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺪﺳﻲ ﻫﺎي ﮔﺮاﻧﺸﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻫﺎي دوردﺳـﺖ را ﺑﺒﻴﻨﻨـﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ روش ﺧﻮﺷﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ‪ -‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺪﺳﻲ ﻛﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ -‬ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻧﻮر اﺟﺮام ﭘﺸﺖ آن‬

‫‪44‬‬
‫ﻛﺸﻴﺪه ﺷﻮد و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ ﻣﻴﺰان ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ و اﻧﺤﺮاف ﻧﻮر اﺟﺮام ﭘـﺸﺘﻲ‪ ،‬ﻣـﻲ ﺗـﻮان‬
‫ﺟﺮم ﺧﻮﺷﻪ اي ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ را ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﺟﺮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮﺷﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺮم ﮔﺮاﻧﺸﻲ و ﺑﻴﺶ از ﺟﺮم ﻗﺎﺑﻞ دﻳﺪن در ﺧﻮﺷﻪ ﻫﺎ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ ﻫﻨﻮز ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷـﻮد ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻮﺗﻮﻟﻪ ﻫﺎي ﻗﻬﻮه اي‪ ،‬ﺳﻴﺎﻫﭽﺎﻟﻪ ﻫﺎ ﻳﺎ ﻣﺎﺧﻮ )اﺟﺮام ﻓﺸﺮده و ﭘﺮﺟﺮم ﻫﺎﻟﻪ(‪ ،‬ﻛﻪ از ﺧﻮد ﻧـﻮري ﺗـﺎﺑﺶ‬
‫ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ را ﺗﺸﻜﻴﻞ داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺪﻳﺪاي دﻳﮕﺮي ﺑﺮاي ﻣـﺎده ﺗﺎرﻳـﻚ‪ ،‬اﺟﺮاﻣـﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫وﻳﻤﭗ )اﺟﺮام ﭘﺮﺟـﺮم ﺑـﺎ ﺑـﺮﻫﻤﻜﻨﺶ ﺿـﻌﻴﻒ( ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ اﺟـﺮام ﻓﺮﺿـﻲ در ﻃـﻮل ﻣـﻮج ﻫـﺎي‬
‫اﻟﻜﺘﺮوﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﺴﺘﻪ ﻫﺎي اﺗﻢ ﺑﺮﻫﻤﻜﻨﺶ ﻗﻮي ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪-15‬اﻧﺮژي ﺗﺎرﻳﻚ‬
‫اﻧﺮژي ﺗﺎرﻳﻚ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ از اﻧﺮژي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺒﺴﺎط ﻛﻴﻬﺎن را اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده و اﻧﺮژي ﻣﻮﺟﻮد در ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺮ آﻳﻨـﺪه ﻋـﺎﻟﻢ و اﻧﺒـﺴﺎط آن اﺛﺮﮔﺬارﻧـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ ﻋـﺎﻟﻢ از ﻣـﺎده‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ )ﺗﺎرﻳﻚ و روﺷﻦ( و اﻧﺮژي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﺎده اي ﻛﻪ اﻣﺮوز در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻲ ﺑﻴﻨـﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻫﻢ ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ دﻫﺪ و ﻫﻢ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳـﻦ اﻧﺒـﺴﺎط ﭘﺎﻳـﺎﻧﻲ‬
‫دارد ﻳﺎ ﺧﻴﺮ‪.‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺎﺑﻞ و ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻛﻤﻚ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﺑﻔﻬﻤـﻴﻢ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم اﻧﺒـﺴﺎط ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ﻫﺎﺑﻞ ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺒﺴﺎط را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ دﻫﺪ و ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻧﻴـﺮوي‬
‫ﮔﺮاﻧﺶ ﺑﻴﻦ ﻣﻮاد ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﭼﻘﺪر اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺮژي ﺗﺎرﻳﻚ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧـﺮژي اي ﻛـﻪ رﻓﺘـﺎر آن ﺑـﺎ ﻣـﺎده و اﻧـﺮژي ﻣﻌﻤـﻮﻟﻲ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﻨﺪه اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻣﻮاد ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬راﻳﺞ ﺗـﺮﻳﻦ ﺷـﻜﻞ‬
‫اﻧﺮژي ﺗﺎرﻳﻚ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺛﺎﺑﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ در ﻣﻌﺎدﻻت ﺧﻮد آن را ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺎر ﺑﺮد ﺗﺎ از اﻧﺒﺴﺎط ﻳﺎ اﻧﻘﺒﺎض ﻋﺎﻟﻢ در ﻣﻌﺎدﻻﺗﺶ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎده‪ ،‬اﻧﺒﺴﺎط را ﻛﻨﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬ﻛﻴﻬﺎن ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﭼﮕـﺎﻟﻲ ﻣـﺎده ﻛﻤﺘـﺮ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن اﺛﺮ ﻛﻨﺪ ﺷﺪن اﻧﺒﺴﺎط ﻧﻴﺰ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ‪ ،‬اﻧﺒﺴﺎط را ﺗﻨﺪ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻮن ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺨﺸﻲ از ﺧﻮد ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ ﭼﮕﺎﻟﻲ آن ﻛـﻢ ﻧﻤـﻲ ﺷـﻮد و ﺑـﺎ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ اي ﻣﻲ رﺳﻨﺪ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪاي ﭘﻴـﺪاﻳﺶ ﻋـﺎﻟﻢ‬
‫ﻛﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﺎده زﻳﺎد ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ رو ﺑﻪ ﻛﻨﺪ ﺷﺪن ﻣﻲ رﻓﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﺛﺮ ﻣﺎده ﺑﺮ اﺛـﺮ اﻧـﺮژي‬
‫ﺗﺎرﻳﻚ ﻏﻠﺒﻪ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﺎده‪ ،‬در اﺛﺮ اﻧﺒﺴﺎط‪ ،‬آن ﻗﺪر ﻛﻢ ﺷﻮد ﻛﻪ اﺛﺮ اﻧﺮژي ﺗﺎرﻳﻚ ﺑـﺮ‬
‫آن ﻏﻠﺒﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬روﻧﺪ اﻧﺒﺴﺎط ﻋﺎﻟﻢ رو ﺑﻪ ﺗﻨﺪ ﺷﺪن ﻣﻲ رود و ﺑﺮاي ﻫﻴﺸﻪ ﺑـﻪ ﺷـﺘﺎب ﮔـﺮﻓﺘﻦ اداﻣـﻪ ﻣـﻲ‬
‫دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺮژي ﺑﻪ ﻧﺎم اﻧﺮژي ﺗﺎرﻳﻚ را ﺑﺎ رﺻﺪ ﻧﻮع ﺧﺎﺻﻲ از ﺳـﺘﺎرﮔﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﻧﺎم اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫﺎي ﻧﻮع اول‪ ،‬ﻛﺸﻒ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺘﺎرﮔﺎﻧﻲ ﻧﻤﻮدار درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺸﺨﺼﻲ دارﻧﺪ‬
‫و ﺑﺎ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﻇﺎﻫﺮي آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﻣﻄﻠﻖ و ﺣﻘﻴﻘﻴـﺸﺎن‪ ،‬ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﺑـﻪ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﭘﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ از رﺻﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺑﺮﻧﻮاﺧﺘﺮﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪ آن ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳـﺪه ﺷـﺪ‬
‫آﻧﻬﺎ ﻛﻢ ﻧﻮر ﺗﺮ از آﻧﭽﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﻬﺎ دورﺗﺮ از آﻧﭽﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ روﻧﺪ اﻧﺒـﺴﺎط‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺎﻧﺪﻳﺪاي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎده اي ﺑﻪ ﻧﺎم اِﺗِﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﺶ ﺑﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﻀﺎ و زﻣﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪46‬‬
 ‫‪-16‬ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‬
‫‪ -1-16‬ﻣﻔﻬﻮم ﻛﻠﻲ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ از ﻧﺎم ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ‪،‬ﺑﺎ ﭘﺪﻳﺪه ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي ﻧﻮر ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺪﺳﻲ ﻫـﺎي ﮔﺮاﻧـﺸﻲ‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪.‬در واﻗﻊ در ﻣﻮرد اﻳﻨﻜﻪ اﺟﺴﺎم ﭘﺮ ﺟﺮم )ﻋﺪﺳﻲ ﻫﺎي ﮔﺮاﻧﺸﻲ‪ (1‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﭘﺮﺗﻮ ﻧـﻮر را‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺴﻴﺮي ﻛﻪ ﻧﻮر ﻃﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ را ﺧﻤﻴﺪه ﻛﻨﻨﺪ‪،‬ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﻛﻨـﻴﻢ ‪ .‬درﺳـﺖ ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﻛـﻪ‬
‫ﻋﺪﺳﻲ ﻫﺎي ﻧﻮري )اﭘﺘﻴﻜﻲ( ﻧﻮر را ﻫﻤﮕﺮا ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺪﺳﻲ ﻫﺎي ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﻫﻢ ﻧﻮر را ﺧﻤﻴﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ در ﻋﺪﺳﻲ ﻫﺎي ﻧﻮري ﻫﺮﭼﻪ ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺮ ﺑﻪ ﻛﺎﻧﻮن ﻋﺪﺳـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬ﻛﻤﺘﺮ‬
‫ﺧﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮاي ﻋﺪﺳﻲ ﻫﺎي ﮔﺮاﻧﺸﻲ ‪ ،‬ﻛﺎﻧﻮن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد و ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪( .‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻋﺪﺳﻲ ﻫﺎي ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﻫﺮﭼﻪ ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر ﺑﻪ ﻋﺪﺳﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧـﻢ ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪-2-16‬ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‬
‫از ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﺎم ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺪان ﮔﺮاﻧﺸﻲ ) ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺎده اﺛﺮ ﺟﺴﻢ ﺟﺮم دار در ﻓـﻀﺎ‬
‫– زﻣﺎن ( ﻓﻀﺎ – زﻣﺎن را ﺧﻤﻴﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻃﺒﻌﺎً ﻣﺴﻴﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﻧﻮر را از ﺧـﻂ ﻣـﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﻨﺤـﺮف ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ در ﺳﺎل ‪ 1919‬ﻣﻴﻼدي ﺗﻮﺳﻂ آرﺗﻮر ادﻳﻨﮕﺘﻮن‪ 2‬در ﻃﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪ‪ .‬وي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻧﻮري ﻛﻪ از ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﻲ رﺳﺪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ از ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺬرﻧﺪ ﻛﻤﻲ ﺧﻤﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻛﻤﻲ ﻣﺘﻔﺎوت از ﻣﻮﺿﻊ اﺻﻠﻲ ﺧﻮد ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ‬
‫رﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻨﺸﺘﻴﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﺟﺴﺎم ﭘﺮ ﺟﺮم )اﺟﺮام آﺳﻤﺎﻧﻲ( ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﺒﺐ ﺧﻢ ﺷﺪن ﻧـﻮر‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﺣﺘﻲ ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﻧﺎﻇﺮ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻣﺘﻌﺪدي از ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ واﺣﺪ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﺪ‬
‫و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1979‬ﻣﻴﻼدي ‪ ،‬دﻧﻴﺲ واﻟﺶ‪ 3‬و ﻫﻤﻜﺎراﻧﺶ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑـﺎر ﻫﻤﮕﺮاﻳـﻲ‬
‫ﮔﺮاﻧﺸﻲ را رﺻﺪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﻄﻮر اﺗﻔﺎﻗﻲ ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ ﻳﻜﻲ از اﺧﺘﺮوش ﻫﺎي دو ﻗﻠﻮ‪) 4‬ﭼﻮن ﻛﺎﻣﻼً ﻳﻜﺴﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ (.‬در واﻗـﻊ ﺗـﺼﺎوﻳﺮ ﻳـﻚ اﺧﺘـﺮوش واﺣـﺪ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ورﺳـﻤﺎً‬
‫‪ Q0957+561‬ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪.‬ﻃﻴﻒ ﻧﮕﺎري ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﻃﻴﻒ اﻳﻦ دو ﺑﺮ ﻫﻢ ﻣﻨﻄﺒﻖ اﺳﺖ و اﻧﺘﻘﺎل ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮخ‪ 5‬ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ دارﻧﺪ‪.‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ اﺧﺘﺮوش واﺣﺪ روﺑﺮو ﻫﺴﺘﻴﻢ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Gravitational Lens‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Arthor Eddington‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Walsh‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Twin Quasars‬‬
‫‪5‬‬
‫‪Red Shift‬‬

‫‪47‬‬
 ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺬاب ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪-3-16‬اﻧﻮاع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‬
‫‪1‬‬
‫اﻟﻒ ( ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﻗﻮي‬
‫اﺟﺮام ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺧﻴﻠﻲ زﻳﺎد از ﻣﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ و ﺧﻴﻠﻲ ﭘﺮﺟﺮم ﺗـﺮ ﻳـﺎ ﻓـﺸﺮده ﺗـﺮ از‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻮر ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ را ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﻢ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ ﻣﺘﻔـﺎوت‬
‫ﻧﻮر ﺑﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ﭼﻨﺪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺘﻌﺪد ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻄﻮر ﺧﻼﺻﻪ در ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﻗﻮي دارﻳﻢ ‪:‬‬
‫ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻣﺘﻌﺪدي از ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻣﻜﺎن ﻫﺎ و ﺷﺪت ﻧﻮر ﻫﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻧﻮر در زﻣﺎن ﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت از ﻣﺴﻴﺮ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ رﺳﺪ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪2‬‬
‫ب ( ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﺿﻌﻴﻒ‬
‫اﮔﺮ ﻋﺪﺳﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﻲ ﭘﺮﺟﺮم ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﻗﻮي ﭼﻨﺪ ﺗـﺼﻮﻳﺮ‬
‫از ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﺿﻌﻴﻒ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ از ﻫﻤﮕﺮاﻳـﻲ ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫اﺧﺘﻼل در ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﭘﺲ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪،‬ﻣﺜﻼً ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻨﺒﻊ در اﺛﺮ اﻧﺤﺮاف ﻧﻮر ﻛﻤﻲ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ج ( رﻳﺰﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ در ﻣﻘﻴﺎس ﻫﺎي ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺘﺎرﮔﺎن رخ ﻣﻲ دﻫﺪ وﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫زاوﻳﻪ ﺟﺪاﻳﻲ ﻛﻢ در ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‪،‬ﻋﻤﻼًَ ﺗﻠـﺴﻜﻮپ ﻫـﺎي زﻣﻴﻨـﻲ ﻗـﺎدر ﺑـﻪ ﺗﻔﻜﻴـﻚ ﺗـﺼﺎوﻳﺮ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬در اﻳﻦ ﻧﻮع ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﺑﺎ ﮔﺬر ﻳﻚ ﺳﺘﺎره ﻳـﺎ ﻣـﺎﭼﻮ‪ 4‬از ﻛﻨـﺎر ﺧـﻂ دﻳـﺪ ﻧـﺎﻇﺮ‪-‬‬
‫ﭼﺸﻤﻪ ‪،‬ﻧﻮر ﺳﺘﺎره زﻣﻴﻨﻪ ﻫﻤﮕﺮا ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﺛﺮ ان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻧﻮر ﺳﺘﺎره زﻣﻴﻨﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-4-16‬ﻛﺎرﺑﺮد ﻫﺎي ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‬
‫اﻟﻒ ( ﻛﺎرﺑﺮد ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﻗﻮي‬
‫ﻋﺪﺳﻲ ﻫﺎي ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﻗﻮي ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ اﺟﺴﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ ﻓﺎﺻـﻠﻪ ي ﺧﻴﻠـﻲ‬
‫زﻳﺎدﺷﺎن از ﻣﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر روﻧﺪ‪.‬در واﻗﻊ ﺑـﺮاي ﺑـﻪ دﺳـﺖ آوردن اﻃﻼﻋـﺎت از زﻣـﺎن‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ!‬
‫ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﺟﺴﻤﻲ ﻛﻪ ﻟﻨﺰ ﺷﺪه‪،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮد ﻋﺪﺳﻲ ﻫﻢ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ اﻃﻼﻋـﺎت ﺑـﺴﻴﺎر‬
‫زﻳﺎدي ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪﻫﺪ‪.‬ﻣﺜﻼ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﺛﻮاﺑﺖ ﻛﻴﻬﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Strong Gravitational Lensing‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Weak Gravitational Lensing‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Micro Gravitational Lensing‬‬
‫‪4‬‬
‫)‪MACHO (massive compact halo objects‬‬

‫‪48‬‬
‫ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﺎﻳﻲ از ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺛﺎﺑـﺖ ﻫﺎﺑـﻞ‪ 1‬ﻛﻤـﻚ‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ب ( ﻛﺎرﺑﺮد ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﺿﻌﻴﻒ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم دﻗﺖ ﻛﺎﻓﻲ در ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺷﻜﻞ ذاﺗـﻲ ﻣﻨﺒـﻊ ‪ ،‬دﻗـﺖ ﻛﻤـﻲ دارد اﻣـﺎ ﻣـﻲ ﺗـﻮان‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﺰرگ ﻣﻘﻴﺎس ﻣﺜﻞ اﺑﺮﺧﻮﺷﻪ ﻫﺎ‪ 2‬را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮان از ﺷﻜﻞ و ﺳﻤﺖ ﮔﻴﺮي ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي از ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺑـﺮش ‪3‬ﻋﺪﺳـﻲ‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫از ﺑﺮش ﺑﺮاي ﺣﺴﺎب ﻛﺮدن ﺗﻮزﻳﻊ ﺟﺮم اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪).‬ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ‪(4‬‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺮرﺳﻲ اﻧﺮژي ﺗﺎرﻳﻚ‪ 5‬در آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﻛﺎر رود‪.‬‬
‫ج ( ﻛﺎرﺑﺮد رﻳﺰ ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ي ﻣﺎﭼﻮ ﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻫﺎي ﺷﻤﺴﻲ‪ 6‬دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ).‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺳـﻪ ﺳـﻴﺎره ﺑـﻪ اﻳـﻦ روش‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷﺪه اﻧﺪ‪(.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Hubble constant‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Super Cluster‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Shear‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Dark Matter‬‬
‫‪5‬‬
‫‪Dark Energy‬‬
‫‪6‬‬
‫‪Solar System‬‬

‫‪49‬‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ -1-16‬دو ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻳﻜﺴﺎن ﻧﺎﺷﻲ از ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﻗﻮي از ﻳﻚ اﺧﺘﺮوش‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ -2-16‬ﻧﻤﻮﻧﻪ اي از ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﻗﻮي‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ -3-16‬ﻧﻤﻮﻧﻪ اي از ﻫﻤﮕﺮاﻳﻲ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﺿﻌﻴﻒ‬

‫‪50‬‬
 ‫‪ -17‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ‬
‫ﻣﻨﺠﻤﺎن ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ را در ﻋﺎﻟﻢ رﺻﺪ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻬﺎ‪،‬‬
‫ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ و اﺑﺮﺧﻮﺷﻪﻫﺎي ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؟‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﻳﻜﻲ از ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻣﻮﻓﻖ در ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻠﺖ وﺟﻮد‬
‫اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻳﻚ ﺗﺌﻮري ﻛﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ اﻣﺮوزه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻧﺎﺷﻲ از‬
‫ﺟﺎذﺑﻪ ﮔﺮاﻧﺸﻲ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﮕﻦ اوﻟﻴﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫)ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﮔﻮاﻫﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎ اﺳﺖ(‬
‫‪ -1-17‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؟‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ ، 1281/1902‬ﺟﻨﻴﺰ‪ 1‬ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ وﺟﻮد ﻳﻚ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري در اﺑﺮﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﮔﺎز ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺘﺎرهﻫﺎ و ﺳﻴﺎرات ﻣﻲﺷﻮد اﻳﻦ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري ﺑﻪ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﺟﻴﻨﺰ‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻴﻨﺰ ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ در ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن رﺷﺪ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮط آﻧﻜﻪ اﺛﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﭘﺎﻳﺪار ﻛﻨﻨﺪه ي ﻓﺸﺎر ﺳﻴﺎل ﺧﻴﻠﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ﺗﻤﺎﻳﻞ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫رﻣﺒﺶ ﺗﺤﺖ ﺧﻮد ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻴﺮوي ﮔﺮاﻧﺸﻲ‪ ،‬ﻣﺎده را‬
‫از ﻣﺤﻴﻂ اﻃﺮاف ﺧﻮد ﺟﺬب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﭼﮕﺎلﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﭼﮕﺎﻟﻲ اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎده ي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺟﺬب ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻮﻋﻲ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري ﺟﻴﻨﺰ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﮔﺎزﻫﺎي ﻣﻴﺎن ﺳﺘﺎرهاي ﻓﺮورﻳﺰش ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ روﻳﺪاد زﻣﺎﻧﻲ اﺗﻔﺎق ﻣﻲاﻓﺘﺪ ﻛﻪ اﺑﺮ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﮔﺎز‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻣﺎﻳﻲ ﻛﻪ دارد ﺧﻴﻠﻲ ﭘﺮﺟﺮم ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺮد ﺑﺎﺷﺪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﮔﺮاﻧﺶ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﻓﺸﺎر ﻏﻠﺒﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎ ﺑﻪ ازاي ﻣﻘﺪار ﻣﻌﻴﻨﻲ از ﺟﺮم‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ اﮔﺮ ﺟﺮم از ﺟﺮم ﺑﺤﺮاﻧﻲ )ﺟﺮم‬
‫ﺟﻴﻨﺰ( ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﻮد‪ ،‬رﻣﺒﺶ رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ اداﻣﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوي دﻳﮕﺮي ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‬
‫و ﻣﺎﻧﻊ از رﻣﺒﺶ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻴﻨﺰ ﻓﺮﻣﻮﻟﻲ را ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﻳﻦ ﺟﺮم ﺑﺮﺣﺴﺐ دﻣﺎ و ﭼﮕﺎﻟﻲ اراﺋﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﻃﺒﻖ اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﻫﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺟﺮم ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺪازهي ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭼﮕﺎل‪ ،‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﭼﻪ دﻣﺎ ﭘﺎﺋﻴﻦﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ رﻣﺒﺶ ﮔﺮاﻧﺸﻲ‪ ،‬ﻧﺎﭘﺎﻳﺪارﺗﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪار ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ﺟﺮم ﺟﻴﻨﺰ ﺑﺎ ﺑﺤﺚﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺳﺎدهاي ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻛﺮوي ﺑﻪ‬
‫ﺷﻌﺎع ‪ R‬ﺣﺎوي ﮔﺎزي ﺑﻪ ﺟﺮم ‪ M‬را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺻﻮت در آن ‪ Cs‬اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ آراﻣﻲ‬

‫‪1‬‬
‫‪- sir James Jeans‬‬

‫‪51‬‬
 ‫‪R‬‬
‫= ‪ t sound‬ﻃﻮل ﻣﻲﻛﺸﺪ ﺗﺎ ﺻﻮت از ﻣﺤﻴﻂ ﻋﺒﻮر ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ را ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار دﻫﻴﻢ زﻣﺎن‬
‫‪Cs‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪ t freefall‬اﻧﺠﺎم‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎن ﮔﺮاﻧﺶ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺳﻴﺴﺘﻢ را ﻣﻨﻘﺒﺾ ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ را در زﻣﺎن‬
‫‪Gρ‬‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ t s < t ff‬ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺮوي ﻓﺸﺎر ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻲﺷﻮد و ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﺎدل ﭘﺎﻳﺪار ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‬
‫و اﮔﺮ ‪ t ff < t s‬ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺮاﻧﺶ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻲﺷﻮد و اﺑﺮ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﮔﺎز ﻓﺮورﻳﺰش ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد‪:‬‬
‫‪C s3‬‬
‫= ‪MJ‬‬ ‫)‪(1-17‬‬
‫‪G 2ρ‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺷﺮط ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻣﻘﻴﺎس ﻃﻮل ﻫﻢ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮل ﺟﻴﻨﺰ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ اﮔﺮ‬
‫ﻃﻮﻟﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ﻃﻮل ﺟﻴﻨﺰ ﺑﺎﺷﺪ )ﺷﻌﺎع ﻧﺎﺣﻴﻪ ي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ از ﻃﻮل ﺟﻴﻨﺰ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ( آن ﻧﺎﺣﻴﻪ از‬
‫ﻟﺤﺎظ رﻣﺒﺶ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻃﻮل ﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪Cs‬‬
‫= ‪RJ‬‬ ‫)‪(2-17‬‬
‫‪Gρ‬‬

‫‪ -2-17‬اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎ در ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ‬

‫ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺎﺑﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﺎﻧﺪه و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺗﻮزﻳﻊ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ‬
‫دارد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات دﻣﺎ و ﻳﺎ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎ )ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ در ﻣﻴﻠﻴﻮن( ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻨﺸﺄ‬
‫و ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺤﻮل ﻣﺤﺘﻮﻳﺎت ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺎ از روي ﺳﻔﻴﻨﻪاي ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ زﻣﻴﻦ را ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ اوﻟﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ آن ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ آن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﮔﺮد اﺳﺖ‪.‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺳﻄﺢ آن را ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ و ﻗﺎرهﻫﺎ و‬
‫اﻗﻴﺎﻧﻮسﻫﺎ از ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎز ﻫﻢ از ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮي روي ﺟﺰﺋﻴﺎت‬
‫ﺳﻄﺢ دﻗﻴﻖ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻮﻫﻬﺎ‪ ،‬ﺟﻨﮕﻠﻬﺎ و ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ را ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ در ﺣﺪود ‪ 30‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻧﮕﺎه ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫آن را ﻛﺎﻣﻼً ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ دﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ رﺻﺪﻫﺎي ﺑﻬﺘﺮي ﻛﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﻌﺪ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻧﺎﻫﻤﮕﻨﻲﻫﺎ‬
‫را در ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر در ﺳﺎل ‪ 1371 / 1992‬ﺳﻔﻴﻨﻪ اﻛﺘﺸﺎﻓﻲ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎن‬
‫ﻛﻮﺑﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎ را در دﻣﺎي ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎي ﺣﺮارﺗﻲ در دﻣﺎي ﻛﻴﻬﺎن‪ ،‬در ﭼﮕﺎي ﻣﻮاد ﺟﻬﺎن اوﻟﻴﻪ ﺗﺎﺛﻴﺮ ﮔﺬار ﺑﻮده اﺳﺖ و‬
‫ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺰاﺋﻲ در ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺑﺰرگ دارد‪ .‬وﺟﻮد ﺗﺎﺑﺶ رﻳﺰ ﻣﻮج زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎن در زﻣﺎن ﺣﺎل‬
‫ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ در دورهاي از ﺣﻴﺎت ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﭘﻼﺳﻤﺎﻳﻲ از ﻣﺎده و ﺗﺎﺑﺶ ﻛﻪ در ﺗﻌﺎدل ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﺖ اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻓﺮاﻳﻨﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬

‫‪52‬‬
‫ﭼﺴﺒﻨﺪﮔﻲ و رﺳﺎﻧﺶ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ در ﭘﻼﺳﻤﺎي ﺗﺎﺑﺶ ﻛﻨﻨﺪه رخ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ رﺷﺪ اﺧﺘﻼﻻت‬
‫ﭼﮕﺎﻟﻲ را ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮاﻧﺸﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﻟﻒ ( وﻗﺘﻲ اﻧﺪازه ي ﻋﺎﻟﻢ ﻳﻚ ﻫﺰارم اﻧﺪازه ي ﻛﻨﻮﻧﻲاش ﺑﻮد )ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 500‬ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ( ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﻮاد در ﻣﻨﻄﻘﻪاي از ﻓﻀﺎ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺷﺎﻣﻞ راه ﺷﻴﺮي ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 0/5%‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺠﺎورش ﺑﻮده اﺳﺖ درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﭼﮕﺎﻟﻲ زﻳﺎد‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ آﻫﺴﺘﻪﺗﺮ از ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻃﺮاﻓﺸﺎن‬
‫ﻣﻨﺒﺴﻂ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫ب ( ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺒﺴﺎط ﻛﻢ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ داﺋﻤﺎً اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻧﺪازه ﻋﺎﻟﻢ ﻳﻚ‬
‫ﺻﺪم اﻧﺪازه ﻛﻨﻮﻧﻲاش ﺑﻮد )ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 15‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ( اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ از ﻓﻀﺎ ‪ 5%‬ﭼﮕﺎلﺗﺮ از‬
‫ﻣﺤﻴﻂ اﻃﺮاﻓﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ج ( اﻳﻦ رﺷﺪ ﺗﺪرﻳﺠﻲ اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻧﺪازه ﻋﺎﻟﻢ ﻳﻚ ﭘﻨﺠﻢ اﻧﺪازه ي ﻛﻨﻮﻧﻲاش ﺑﻮد‪.‬‬
‫)ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ‪ 1/2‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ( ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻛﻪ ﻣﺎ در آن ﻫﺴﺘﻴﻢ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ‬
‫اﻃﺮاﻓﺶ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪ .‬ﻛﻴﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺶ داﺧﻠﻲ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻣﺎ )و ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻬﺎي‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ( در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ و ﺳﺘﺎرهﻫﺎي ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺎرﺟﻲ اﺣﺘﻤﺎﻻً در ﮔﺬﺷﺘﻪ ي ﻧﻪ ﭼﻨﺪان‬
‫دوري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﺎل ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ ‪ -1-17‬ﻣﺮاﺣﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎر‬

‫‪ -3-17‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰي اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ در ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺟﻬﺎن اوﻟﻴﻪ را ﻣﻲﺳﺎزد؟‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ ﮔﺮاﻧﺶ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ دﻳﺪه ﺷﺪه در ﺟﻬﺎن اوﻟﻴﻪ را ﺗﺤﺖ‬
‫ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻗﺮار دﻫﺪ اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﺎﻣﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن اﻳﻦ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺪل ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻫﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﻧﺪ ﻫﻤﮕﻲ از ﻳﻚ ﻧﻈﺮ ﻧﺎﻗﺺ‬
‫اﻧﺪ ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺪام ﻣﻨﺸﺎ ﻧﺎﻫﻤﮕﻨﻲ ﻫﺎي اوﻟﻴﻪ در ﭼﮕﺎﻟﻲ را ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻧﻤﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ‬

‫‪53‬‬
‫ﻧﺎﻫﻤﮕﻨﻲ ﻫﺎ اراﻳﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰ ﻫﺎي ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ اوﻟﻴﻪ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و رﺷﺪ‬
‫ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﻼﻻت ﻛﻼﺳﻴﻜﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻲ داﻧﻴﻢ داﺳﺘﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﺎ ﻳﻚ دوره اﻧﺒﺴﺎط ﺳﺮﻳﻊ و ﭘﺮﺷﺘﺎب ﺷﺮوع ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻮرم‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﻼﺳﻴﻚ ﺗﻮرم ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﺎ ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻳﻜﻨﻮاﺧﺖ ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ دﻳﻨﺎﻣﻴﻜﻲ‬
‫ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ و ﺗﻐﻴﻴﺮي ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺎﺛﻴﺮات ﻛﻮاﻧﺘﻮﻣﻲ )اﺻﻞ ﻋﺪم ﻗﻄﻌﻴﺖ ﻫﺎﻳﺰﻧﺒﺮگ( اﻓﺖ و‬
‫ﺧﻴﺰ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪،‬ﻃﻲ ﺗﻮرم ﻳﺦ ﻣﻲ زﻧﻨﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺤﻴﻂ اﻃﺮاف آﻧﻬﺎ‬
‫رﻗﻴﻖ ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ ،‬ﺳﭙﺲ در دوره ﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻋﺎﻟﻢ اﻳﻦ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎ ﻛﻪ از ﻣﺤﻴﻂ اﻃﺮاف ﺑﻪ‬
‫ﻧﺤﻮي ﺟﺪا ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬رﺷﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺑﺰرگ را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲ آورﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -4-17‬ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ اوﻟﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؟‬
‫از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻮر ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ دارد اﺟﺴﺎم دور را آن ﻃﻮر ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﺎ ﺧﻮرﺷﻴﺪ را آن ﻃﻮري ﻛﻪ اﻻن ﻫﺴﺖ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﺑﻠﻜﻪ وﺿﻌﻴﺖ ‪ 8‬دﻗﻴﻘﻪ ﻗﺒﻞ آن را‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﻳﺎ ﻣﺜﻼً آﻧﭽﻪ ﻣﺎ از آﻧﺪروﻣﺪا‪) 1‬ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻣﺎرﭘﻴﭻ ﺑﻪ راه ﺷﻴﺮي( ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫‪ 2/5‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﭘﻴﺶ آن اﺳﺖ‪ .‬اﺧﺘﺮوشﻫﺎ دورﺗﺮﻳﻦ اﺟﺴﺎﻣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن ﻗﺎدر ﺑﻪ‬
‫آﺷﻜﺎرﺳﺎزي آﻧﻬﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ ﻋﻜﺴﺒﺮداري اﭘﺘﻴﻜﻲ و ﻧﻴﺰ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺗﻠﺴﻜﻮﭘﻬﺎي رادﻳﻮﻳﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻧﺪازه اﺧﺘﺮوشﻫﺎ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻬﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﺑﻪ روشﻫﺎي ﻣﺘﺪاول ﻏﺎﻟﺒﺎً از ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﻴﻴﺰ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻄﻮط ﻧﺸﺮي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻬﻦ اﺧﺘﺮوشﻫﺎ ﺣﺎﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺟﺮام از اﺑﺮﻫﺎي ﮔﺎزي رﻗﻴﻖ و ﺑﺴﻴﺎر داغ ﻛﻪ ﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﮔﺮداﺑﻲ زﻳﺎدي دارﻧﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮﻋﺖ ﺷﻌﺎﻋﻲ اﺧﺘﺮوشﻫﺎ ﻛﻪ از ﺟﺎﺑﻪﺟﺎﻳﻲ دوﭘﻠﺮي ﺧﻄﻮط‬
‫ﻧﺸﺮي ﻃﻴﻒ آﻧﻬﺎ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد اﺳﺖ و ﮔﺴﺘﺮهاي از ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻫﺰار ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﺗﺎ‬
‫ﺳﺮﻋﺘﻬﺎﻳﻲ ﺣﺪود ‪ %90‬ﺳﺮﻋﺖ ﻧﻮر را دارد‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﺷﺪت ﻧﻮر آﻧﻬﺎ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎي ﺳﺮﻳﻊ و ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫ﻧﺎﻣﻨﻈﻤﻲ را ﻃﻲ ﭼﻨﺪﻳﻦ روز ﻳﺎ ﻫﻔﺘﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﺧﺘﺮﺷﻨﺎﺳﺎن از اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫اﺧﺘﺮوشﻫﺎ اﺟﺮام ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ زﻳﺮا اﮔﺮ ﻗﻄﺮﺷﺎن ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺎل ﻧﻮري ﺑﻮد درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﻛﻠﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻃﻲ دورهﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل اﮔﺮ درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ ﺟﺴﻤﻲ ﺑﺎ ﻗﻄﺮ ‪ 1000‬ﺳﺎل‬
‫ﻧﻮري‪ ،‬ﻧﻈﻴﺮ درﺧﺸﻨﺪﮔﺊ اﺧﺘﺮوشﻫﺎ در ﺣﺎل ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ درﺧﺸﻨﺪﮔﻲ در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﺘﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ و ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده در دورﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﺪ و از اﻳﻦ‬
‫رو دوره ﺗﻨﺎوب روﻳﺖ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻫﺰار ﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺧﺘﺮوشﻫﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﻗﻄﺮي ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﭼﻨﺪ روز ﻧﻮري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺧﺘﺮوشﻫﺎ در ﺣﺠﻤﻲ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺷﻤﺴﻲ ﻧﻮر‬
‫ﺧﻴﻠﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﻛﻞ ﻛﻬﻜﺸﺎن راه ﺷﻴﺮي ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﺧﺘﺮوشﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺎه ﭼﺎﻟﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺟﺮم ﺑﺴﻴﺎر‬

‫‪1‬‬
‫‪Andromeda‬‬

‫‪54‬‬
‫زﻳﺎد ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺟﺮﻣﺸﺎن از ﺟﺮم ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺧﺸﺶ آﻧﻬﺎ از‬
‫ﻣﻮادي ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﺳﻘﻮط ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دورﺗﺮﻳﻦ اﺧﺘﺮ وش ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻳﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺳﻨﻲ ﺣﺪود ﻳﻚ دﻫﻢ ﺳﻦ ﻛﻨﻮﻧﻲاش را داﺷﺘﻪ )ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻳﻚ ﺑﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ( از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﺧﺘﺮوشﻫﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﻮادي ﻛﻪ ﺳﺮ راﻫﺸﺎن اﺳﺖ را آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺟﻬﺎن اوﻟﻴﻪ را ﺑﺮاي ﻣﺎ آﺷﻜﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﻪ اﺧﺘﺮوشﻫﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺋﻴﺪروژن ﺟﻬﺎن اوﻟﻴﻪ )ﺣﺪود ﻳﻚ ﺑﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ( ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻮنﻫﺎ و اﻟﻜﺘﺮوﻧﻬﺎي‬
‫آزاد‪ ،‬ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪهاﻧﺪ ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻴﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﺧﺘﺮوشﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬اﻧﺮژي ﻻزم ﺑﺮاي ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻛﺮدن‬
‫ﮔﺎزﻫﺎ را در ﺟﻬﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﮔﺎزﻫﺎي ﺟﻬﺎن اوﻟﻴﻪ را ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻛﺮده اﺳﺖ؟‬
‫ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﮔﺎز ﺟﻬﺎن اوﻟﻴﻪ را ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻛﺮده اﺳﺖ و ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ‬
‫اﻳﻦ ﻳﻮﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن ﻛﻲ رخ داده اﺳﺖ ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺮاﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎدﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺘﺎرهﻫﺎي ﭘﺮ ﺟﺮم اوﻟﻴﻪ ﮔﺎزﻫﺎ را‬
‫ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از روي اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻬﺎ ﺳﻴﺎﻫﭽﺎﻟﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺟﺮم زﻳﺎد دارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺪس ﻣﻲزﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ اﻳﻦ ﺳﻴﺎه ﭼﺎﻟﻪﻫﺎ ﻋﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ رﺻﺪ اﺧﺘﺮوشﻫﺎ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن را ﻗﺎدر ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﺎزﻫﺎ در‬
‫ﻃﻲ ﻳﻚ ﺑﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل اوﻟﻴﻪ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺟﺴﺎﻣﻲ دارﻳﻢ ﻛﻪ دورﺗﺮ از‬
‫اﺧﺘﺮوشﻫﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ در ﻣﻮرد ﮔﺎزﻫﺎي ﻳﻮﻧﻴﺰه اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﻢ و آن ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻳﺮا ﻓﻮﺗﻮﻧﻬﺎي ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﺣﺪود ‪ 380000‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﺧﺎرج ﺷﺪهاﻧﺪ در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت آﻧﻬﺎ‪،‬ﺗﺤﻮل ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻋﺎﻟﻢ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻓﻮﺗﻮﻧﻬﺎي ﻣﻴﻜﺮو ﻣﻮج آزاداﻧﻪ از ﻣﻴﺎن ﮔﺎزﻫﺎي‬
‫ﺧﻨﺜﻲ ﻋﺒﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﻣﺎ ﮔﺎزﻫﺎي ﻳﻮﻧﻴﺰه ﺷﺪه آﻧﻬﺎ را ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ داﻣﻨﻪ اﻓﺖ و‬
‫ﺧﻴﺰﻫﺎي دﻣﺎﻳﻲ ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎن را ﻛﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻴﻜﺮوﻣﻮﺟﻬﺎي ﻗﻄﺒﻴﺪه ﺟﺪﻳﺪي از اﻓﺖ وﺧﻴﺰﻫﺎي‬
‫زﻣﻴﻨﻪ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻗﻄﺒﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﻳﻚ روز روﺷﻦ ﻣﺎ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ را ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً از ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﺑﻠﻜﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻏﺒﺎرﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻫﻮا ﭘﺮاﻛﻨﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ اﻳﻦ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه ﻗﻄﺒﻴﺪه اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮان آن را ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ ﺟﻔﺖ ﻗﻄﺒﺸﮕﺮ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﻓﻴﻠﺘﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻮﺗﻮﻧﻬﺎي ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪهﺷﺪن از اﻟﻜﺘﺮوﻧﻬﺎي آزاد در ﺟﻬﺎن‬
‫اوﻟﻴﻪ ﻗﻄﺒﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻫﻮاره ‪ WMAP‬ﻃﻮري ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻮﺗﻮﻧﻬﺎي ﻗﻄﺒﻴﺪه را آﺷﻜﺎرﺳﺎزي ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺧﺼﻮﻳﺎت آﻧﻬﺎ ﺗﻌﺪاد اﻟﻜﺘﺮوﻧﻬﺎي آزاد در ﺟﻬﺎن اوﻟﻴﻪ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ‬
‫ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﺎن را ﻗﺎدر ﻣﻲﺳﺎزد ﺗﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻳﻦ ﮔﺎزﻫﺎ را‬

‫‪55‬‬
‫ﻳﻮﻧﻴﺰه ﻛﻨﺪ ﺣﺪود ‪ 200‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﺳﺖ ‪ .‬اﻣﻴﺪوارﻳﻢ روزي ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻳﻮاﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ اﻳﻦ اﺟﺴﺎم اوﻟﻴﻪ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪-18‬ﻣﺪلﻫﺎي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎر‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎر در دﻫﻪ ‪ 1349 / 1970‬ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺪلﻫﺎي دو‬
‫ﻣﺆﻟﻔﻪاي ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺎده ي ﺑﺎرﻳﻮﻧﻲ و ﺗﺎﺑﺶ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ دو ﻧﻮع اﺧﺘﻼل ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪δρ r‬‬
‫= ‪ δ r‬و اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎي ﻣﺎده‬ ‫اﻟﻒ ( اﺧﺘﻼل ﺑﻲ درو ﻛﻪ در آن اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎي ﺗﺎﺑﺶ‬
‫‪ρr‬‬
‫‪δρ m‬‬
‫= ‪ δ m‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻔﺖ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﻛﻪ ‪4δ m = 3δ r‬‬
‫‪ρm‬‬
‫ب ( اﺧﺘﻼل ﻫﻢ دﻣﺎ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺷﺎﻣﻞ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰ در ﭼﮕﺎﻟﻲ ﻣﺎده اﺳﺖ و ‪δ r = o‬‬
‫اﻳﻦ دو ﻣﺪل ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ دو ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻬﺎ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮﺟﺮﻣﻨﺪ‬ ‫ﺷﺪه‬ ‫ﺗﺸﻜﻴﻞ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬ ‫ﺑﻲدرو‪،‬‬ ‫اﺧﺘﻼﻻت‬ ‫ﻣﺪل‬ ‫در‬
‫‪) M ≈ 1012 − 1014 M Θ‬ﻣﻨﻈﻮر از ‪ M Θ‬ﺟﺮم ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﺳﺖ ( ﻣﺜﻞ ﺧﻮﺷﻪﻫﺎ ﻳﺎ اﺑﺮﺧﻮﺷﻪﻫﺎي‬
‫ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻲ‪ .‬ﻛﻬﻜﺸﺎﻧﻬﺎ از ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﻼﺷﻲ ﻣﺘﻮاﻟﻲ اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺪل ﻫﻢ دﻣﺎ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي اوﻟﻴﻪ‪ ،‬اﺑﺮﻫﺎي ﺑﺎ ﺟﺮم ﺣﺪود ‪ M = 10 5 − 10 6 M Θ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺑﺎ ﻣﻘﻴﺎس ﺑﺰرﮔﺘﺮ در اﺛﺮ ﻧﺎﭘﺎﻳﺪاري ﮔﺮاﻧﺸﻲ در اﻳﻦ اﺑﺮﻫﺎ ﺷﻜﻞ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻴﭻﻛﺪام از اﻳﻦ دو ﻣﺪل ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺧﻮﺑﻲ را اراﺋﻪ ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ زﻳﺮا داﻣﻨﻪي ﺑﺰرﮔﻲ را ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻮﺳﺎﻧﺎت دﻣﺎﻳﻲ در ﺗﺎﺑﺶ زﻣﻴﻨﻪ ﻛﻴﻬﺎﻧﻲ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ از اﻳﻦ رو در دﻫﻪ ‪ 1359/ 1980‬اﻳﻦ دو‬
‫ﻣﺪل ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺪﻟﻬﺎي ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ ﻏﻴﺮﺑﺎرﻳﻮﻧﻲ ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﺪلﻫﺎ ﻓﺮض ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻏﺎﻟﺐ در ﺟﻬﺎن ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ ﻏﻴﺮﺑﺎرﻳﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ذرات ﺑﺎ ﺑﺮﻫﻤﻜﻨﺶ‬
‫ﺿﻌﻴﻒ و ﺑﺪون ﺑﺮﺧﻮرد وﺟﻮد دارﻧﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮﺗﺮﻳﻨﻮ ﻳﺎ ﺑﻌﻀﻲ از ذراﺗﻲ ﻛﻪ ﻓﻴﺰﻳﻚ اﻧﺮژيﻫﺎي ﺑﺎﻻ‬
‫ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﺮاوﻳﺘﻴﻨﻮ و ﻓﻮﺗﻴﻨﻮ( ﺳﺎدهﺗﺮﻳﻦ ﻣﺪل‪ ،‬ﻣﺪل ﺳﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪاي اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ‬
‫ﻣﺆﻟﻔﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻣﺎده ﺑﺎرﻳﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺎده ﻏﻴﺮﺑﺎرﻳﻮﻧﻲ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻳﻚ ﻧﻮع ذره و ﺗﺎﺑﺶ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺪل ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﻣﺪل دو ﻣﺆﻟﻔﻪاي‪ ،‬دو ﻧﻮع اﺧﺘﻼل وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫‪ (1‬اﺧﺘﻼﻻت اﻧﺤﻨﺎﻳﻲ )ﺑﻲدرو(‬
‫‪ (2‬اﺧﺘﻼﻻت ﻫﻢ اﻧﺤﻨﺎ‬

‫‪56‬‬
‫در اﺧﺘﻼﻻت ﺑﻲدرو ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﺆﻟﻔﻪ دﭼﺎر اﺧﺘﻼل ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ i) δ i ≈ δ m ≈ δ r .‬ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ﻣﺎده ﻏﻴﺮ‬
‫ﺑﺎرﻳﻮﻧﻲ اﺳﺖ( ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻳﻚ اﺧﺘﻼل ﻛﻠﻲ در ﭼﮕﺎﻟﻲ اﻧﺮژي و در ﻧﺘﻴﺠﻪ در اﻧﺤﻨﺎي ﻓﻀﺎ زﻣﺎن رخ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫وﻟﻲ در اﺧﺘﻼل ﻫﻢ اﻧﺤﻨﺎ‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ اﻧﺮژي ﻛﻞ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻴﭻ اﺧﺘﻼﻟﻲ در اﻧﺤﻨﺎي‬
‫ﻓﻀﺎ زﻣﺎن رخ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت اﻳﻦ دو ﻣﺪل‪ ،‬در ﻧﻮع اﺧﺘﻼﻻت اوﻟﻴﻪ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻓﺮض‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﺧﺘﻼﻻت اوﻟﻴﻪ در ﻫﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ از ﻧﻮع ﺑﻲدرو اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ وﺟﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ آﻧﻬﺎ در ﻧﻮع ﻣﺎده‬
‫ﺗﺎرﻳﻚ اﺳﺖ در ﻣﺪل ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ داغ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﺪل ﺑﻲدرو ﺑﺮاي ﻣﺎدهي ﺑﺎرﻳﻮﻧﻲ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺶ ﻏﺎﻟﺐ ﻋﺎﻟﻢ را ذراﺗﻲ ﺑﺪون ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ زﻳﺎد ﺳﺮﻋﺖ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺪل‬
‫اﻳﻦ ذرات ﻛﻪ ﻧﺴﺒﻴﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ از دو ﻣﺆﻟﻔﻪ دﻳﮕﺮ واﺟﻔﺘﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺪل ﻣﺎده ﺗﺎرﻳﻚ ﺳﺮد‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻏﺎﻟﺐ ﺟﻬﺎن را ذرات ﺑﺪون ﺑﺮﺧﻮردي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﺳﺮﻋﺖ ﻛﻤﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ زﻣﺎﻧﻲ واﺟﻔﺘﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﺴﺒﻴﺘﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺮاوﺗﻴﻨﻮ‬
‫و ﻓﻮﺗﻴﻨﻮ‪.‬‬

‫‪57‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫‪ -1‬ﻫﺎج ﭘﺎول‪،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﺘﺎرﮔﺎن و ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻫﺎ‪،‬ﺗﻮﻓﻴﻖ ﺣﻴﺪرزاده‪،‬ﻛﺎرون‪.1368،‬‬
‫‪ -2‬ﻣﻨــﺼﻮري رﺿــﺎ‪،‬ﻓﻠﻚ ﺳــﻘﻒ‪)...‬ﻛﻴﻬﺎﻧــﺸﻨﺎﺳﻲ ﺑــﺮاي ﻫﻤــﻪ(‪،‬وزارت ﻓﺮﻫﻨــﮓ و ارﺷــﺎد‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪.1378،‬‬
‫‪ -3‬ج‪.‬ﮔﺮﻳﺒﻴﻦ‪،‬ل‪.‬ﮔﺮﻳﻦ‪،‬ب‪.‬ﻛﻼت ﻓﻠﺘﺮ‪،‬پ‪.‬دﻳﻮﻳﺲ‪،‬ﻫ ‪ .‬ج‪ .‬ﭘﻲ ﺟﻠﺰ‪،‬م‪.‬ﮔﻠﺮ‪،‬م‪.‬واﻟﺪراپ‪،‬ج‪.‬اﺳﻼم‪،‬‬
‫م‪.‬رﻳﺲ‪،‬اﻧﻔﺠﺎر ﺑﺰرگ از آﺗﺸﮕﻮي آﻏﺎزي ﺗﺎ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻛﻬﻜﺸﺎن ﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﺟـﻪ ﭘـﻮر ﻣﺤﻤـﺪ‬
‫رﺿﺎ ‪،‬داﻧﺎ‪.1363،‬‬
‫‪ -4‬رﻳﻮز‪،‬ﻫﻮﺑﺮت‪ ،‬ﻣﻨﺸﺎ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﺣﻴﺎت‪ ،‬اﻧﺴﺎن و زﺑﺎن‪ ،‬رﻓﻴﻊﻓﺮ ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬آﮔﺎه‪.1379،‬‬
‫‪ -5‬اﻛﺮﻣﻲ ﻣﻮﺳﻲ‪ ،‬از دم ﺻﺒﺢ ازل ﺗﺎ آﺧﺮ ﺷﺎم اﺑـﺪ )ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﻛﻴﻬـﺎنﺷـﻨﺎﺧﺘﻲ آﻏـﺎز و اﻧﺠـﺎم‬
‫ﺟﻬﺎن(‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎد داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺰرگ ﻓﺎرﺳﻲ‪.1377،‬‬
‫‪ -6‬ﻣﻨﺼﻮري رﺿﺎ‪ ،‬از زروان ﺗﺎ ﻣﻬﺒﺎﻧﮓ‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﻧﺠﻮم‪.1371،11،‬‬
‫‪ -7‬ﻣﻨﺼﻮري رﺿﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻠﻨﻤﺎي اوﻟﺒﺮس‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﻧﺠﻮم‪.10 ،1371 ،‬‬
‫‪8- An introduction to modern cosmology,Liddle, Andrew R, Wiley,2003.‬‬
‫‪9- The big bang,Silk,Joseph, W.H. Freeman,2001.‬‬
‫‪10- Weak gravitational lensing,Bartelmann.M and Schneider.P,physics reports‬‬
‫‪340,2001,291-472.‬‬
‫‪11- http://www.wikipedia.com.‬‬
‫‪12- http://map.gsfc.nasa.gov/m_uni/uni_101firstobj.html.‬‬
‫‪13- http://www.astro.gla.ac.uk/users/martin/outreach/wic.html.‬‬
‫‪14- http://en.wikipedia.org/wiki/Jeans_length.‬‬

‫‪58‬‬